سرشناسه : محمدي ري شهري، محمد، 1325 -
عنوان قراردادي : موسوعه معارف الكتاب و السنه . فارسي
عنوان و نام پديدآور : دانشنامه قرآن و حديث فارسي - عربي/ محمدي ري شهري با همكاري جمعي از پژوهشگران ؛ ترجمه حميدرضا شيخي.
مشخصات نشر : قم: موسسه علمي فرهنگي دارالحديث، سازمان چاپ و نشر، 13 -
مشخصات ظاهري : ج.
فروست : پژوهشكده علوم و معارف حديث؛ 99 .
شابك : 1500000 ريال: دوره : 978-964-493-494-0 ؛ ج. 4 : 978-964-493-587-9 ؛ ج. 5: 978-964-493-588-6 ؛ ج. 7: 978-964-493-590-9 ؛ ج. 8: 978-964-493-591-6 ؛ ج. 9: 978-964-493-592-3 ؛ ج. 10 : 978-964-493-593-0 ؛ ج. 12: 978-964-493-595-4 ؛ ج. 13: 978-964-493-596-1 ؛ ج. 14: 978-964-493-597-8 ؛ ج. 15 : 978-964-493-598-5 ؛ ج. 16: 978-964-493-599-2
يادداشت : فهرستنويسي بر اساس جلد چهارم .
يادداشت : اين كتاب با حمايت و مشاركت معاونت امور فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي چاپ شده است .
موضوع : احاديث شيعه -- قرن 14
شناسه افزوده : شيخي، حميدرضا، 1337 -، مترجم
شناسه افزوده : ايران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي. معاونت امور فرهنگي
رده بندي كنگره : BP136/9/م34د2 1390
رده بندي ديويي : 297/212
شماره كتابشناسي ملي : 2747877
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
ص: 7
ص: 8
الفصل الثالث عشر : حرف ذات بركة13 / 1الزِّراعَةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :اُطلُبُوا الرِّزقَ في خَبايَا الأَرضِ _ يَعني فِي الحَرثِ وَالزِّراعَةِ _ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :ما مِن مُسلِمٍ يَغرِسُ غَرسا أو يَزرَعُ زَرعا ، فَيَأكُلُ مِنهُ طَيرٌ أو إنسانٌ أو بَهيمَةٌ ، إلّا كانَ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن زَرَعَ زَرعا فَأَكَلَ مِنهُ الطَّيرُ أوِ العافِيَةُ ، كانَ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ . (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام :قَدِمَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله المَدينَةَ فَقالَ : يا مَعشَرَ قُرَيشٍ ، إنَّكُم تُحِبُّونَ الماشِيَةَ فَأَقِلّوا مِنها ، فَإِنَّكُم بِأَقَلِّ الأَرضِ مَطَرا ، وَاحتَرِثوا ؛ فَإِنَّ الحَرثَ مُبارَكٌ ؛ وأَكثِروا فيهِ مِنَ الجَماجِمِ . (4)
.
ص: 9
فصل سيزدهم : شغل هاى بابركت13 / 1كشاورزىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :روزى را در نهفته هاى زمين بجوييد . (1)
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ مسلمانى نيست كه نهالى بنشاند يا زراعتى بكارد و پرنده اى يا انسانى يا حيوانى از آن بخورد، مگر اين كه آن براى او صدقه شمرده مى شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس كِشتى بكارد و پرنده يا جنبده اى از آن بخورد ، آن براى او صدقه اى خواهد بود.
امام زين العابدين عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به مدينه آمد. آن گاه فرمود: «اى گروه قريش! شما دام، دوست داريد . از آن بكاهيد ؛ چرا كه شما در سرزمينى كم باران هستيد ، و به كشاورزى بپردازيد؛ چرا كه كشاورزى ، بركت است ، و جمجمه ها (2) را در آن [مزارع] زياد كنيد» .
.
ص: 10
الإمام عليّ عليه السلام :مَن وَجَدَ ماءً وتُرابا ثُمَّ افتَقَرَ ؛ فَأَبعَدَهُ اللّهُ . (1)
بحار الأنوار :قيلَ لِرَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : أيُ أموالِنا أفضَلُ؟ قالَ : الحَرثُ . (2)
الإمام الباقر عليه السلام :كانَ أبي يَقولُ : خَيرُ الأَعمالِ الحَرثُ ؛ تَزرَعُهُ فَيَأكُلُ مِنهُ البَرُّ وَالفاجِرُ ، أمَّا البَرُّ فَما أكَلَ مِن شَيءٍ اِستَغفَرَ لَكَ ، وأَمَّا الفاجِرُ فَما أكَلَ مِنهُ مِن شَيءٍ لَعَنَهُ ، ويَأكُلُ مِنهُ البَهائِمُ وَالطَّيرُ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :الكيمِياءُ الأَكبَرُ الزِّراعَةُ . (4)
عنه عليه السلام :الزّارِعونَ كُنوزُ الأَنامِ ، يَزرَعونَ طَيِّبا أخرَجَهُ اللّهُ عز و جل ، وهُم يَومَ القِيامَةِ أحسَنُ النّاسِ مَقاما ، وأَقرَبُهُم مَنزِلَةً ، يُدعَونَ المُبارَكينَ . (5)
كتاب من لا يحضره الفقيه :سُئِلَ عَلِيٌّ عليه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ» (6) ، قالَ : الزّارِعونَ . (7)
تهذيب الأحكام عن يزيد بن هارون الواسطيّ :سَأَلتُ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ عليه السلام عَنِ الفَلّاحينَ ، فَقالَ : هُمُ الزّارِعونَ كُنوزَ اللّهِ في أرضِهِ ، وما فِي الأَعمالِ شَيءٌ أحَبُّ إلَى اللّهِ مِنَ الزِّراعَةِ ، وما بَعَثَ اللّهُ نَبِيّا إلّا زارِعا ، إلّا إدريسَ عليه السلام كانَ خَيّاطا . (8)
راجع : ميزان الحكمة: ج 5 ص 480 (غرس الشجر) .
.
ص: 11
امام على عليه السلام :هر كس آب و خاكى بيابد و سپس تهى دست بمانَد ، خدايش دور كند!
بحار الأنوار:به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفتند: كدام يك از دارايى هاى ما ، برتر است؟ فرمود: «كِشت ها».
امام باقر عليه السلام :پدرم مى فرمود : «كشاورزى، بهترينِ كارهاست . دانه را مى كارى و نيكوكار و بدكار ، از آن مى خورند : نيكوكار ، هر مقدار كه چيزى بخورد ، براى تو آمرزش مى طلبد ، و بدكار ، هر آنچه او از آن مى خورد، لعنتش مى كند . و چارپايان و پرندگان هم از آن مى خورند» .
امام صادق عليه السلام :كشاورزى، بزرگ ترين كيمياگرى است.
امام صادق عليه السلام :كشاورزان، گنجينه هاى مردم اند . چيز پاكيزه اى مى كارند كه خداوند ، آن را رويانده است. آنان در روز قيامت، جايگاهى بهتر از همه دارند ، منزلتشان از همه به خدا نزديك تر است و آنان را «مبارك» مى خوانند.
كتاب من لايحضره الفقيه :از على عليه السلام در باره سخن خداوند: «توكّل كنندگان ، بر خداوند ، توكّل كنند» پرسيدند . فرمود: «كشاورزان [ ، مقصودند] ».
تهذيب الأحكام_ به نقل از يزيد بن هارون واسطى _ :از امام صادق عليه السلام در باره كشاورزان پرسيدم . فرمود: «آنان ، كِشتگرانِ گنج هاى خدا در زمين او هستند . نزد خدا، هيچ يك از اعمال، محبوب تر از كشاورزى نيست و خداوند، هيچ پيامبرى را برنينگيخت ، مگر آن كه كشاورز بود ، جز ادريس عليه السلام كه خيّاط بود».
ر . ك : ميزان الحكمة : ج 5 ص 480 (درختكارى) .
.
ص: 12
13 / 2التِّجارَةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ البَرَكَةَ فِي التِّجارَةِ ، ولا يُفقِرُ اللّهُ صاحِبَها إلّا تاجِرا حالِفا . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :الخَيرُ عَشَرَةُ أجزاءٍ ، أفضَلُهَا التِّجارَةُ ؛ إذا أخَذَ الحَقَّ وأَعطَى الحَقَّ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :البَرَكَةُ عَشَرَةُ أجزاءٍ ، تِسعَةُ أعشارِها فِي التِّجارَةِ ، وَالعُشرُ الباقي فِي الجُلودِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :اِتَّجِروا بارَكَ اللّهُ لَكُم ؛ فَإِنّي قَد سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : الرِّزقُ عَشَرَةُ أجزاءٍ ، تِسعَةُ أجزاءٍ فِي التِّجارَةِ وواحِدَةٌ في غَيرِها . (4)
عنه عليه السلام :تَعَرَّضوا لِلتِّجارَةِ ؛ فَإِنَّ فيها غِنىً لَكُم عَمّا في أيدِي النّاسِ . (5)
.
ص: 13
13 / 2تجارتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بركت در تجارت (داد و ستد) است و خداوند، تجارت پيشه را تهى دست نمى كند، مگر آن را كه اهل سوگند خوردن باشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خير ، ده بخش است. برترينِ آنها ، تجارت است، هر گاه به حق داد و ستد كند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بركت، ده بخش است : نُه دهم آن، در تجارت است و يك دهم باقى مانده، در پرورش گوسفند. (1)
امام على عليه السلام :تجارت كنيد تا خداوند به شما بركت دهد ؛ زيرا من از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود : «روزى ، ده بخش است : نُه بخش ، در تجارت است و يك بخش، در غير آن».
امام على عليه السلام :به سراغ داد و ستد برويد ، كه براى شماست در آن، بى نيازى از آنچه در دست مردم است.
.
ص: 14
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ تِسعَةَ أعشارِ الرِّزقِ فِي التِّجارَةِ . (1)
عنه عليه السلام :التِّجارَةُ تَزيدُ فِي العَقلِ . (2)
13 / 3تِجارَةُ البَزِّرسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَلَيكَ بِالبَزِّ ؛ فَإِنَّ فيهِ تِسعَةَ أعشارِ البَرَكَةِ . (3)
دعائم الإسلام عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أنَّهُ استَحَبَّ تِجارَةَ البَزِّ وكَرِهَ تِجارَةَ الحِنطَةِ ؛ وذلِكَ لِما فيها مِنَ الحُكرَةِ المُضِرَّةِ بِالمُسلِمينَ ، فَإِن لَم يَكُن ذلِكَ فَلَيسَ التِّجارَةُ بِها مُحَرَّمَةً . (4)
تاريخ بغداد عن أبي هريرة :سَأَلَ رَجُلٌ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله : بِمَ تَأمُرُني أن أتَّجِرَ؟ قالَ : عَلَيكَ بِالبَزِّ ، ثُمَّ سَأَ لَهُ : بِمَ تَأمُرُني أن أتَّجِرَ؟ ثَلاثا ، قالَ : عَلَيكَ بِالبَزِّ ؛ فَإِنَّ صاحِبَ البَزِّ يُعجِبُهُ أن يَكونَ النّاسُ بِخَيرٍ وفي خِصبٍ . (5)
13 / 4الخِياطَةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَمَلُ الأَبرارِ مِن رِجالِ اُمَّتِيَ الخِياطَةُ . (6)
.
ص: 15
امام صادق عليه السلام :نُه دهم روزى، در داد و ستد است .
امام صادق عليه السلام :تجارت، عقل را مى افزايد.
13 / 3بزّازى (1)پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بزّازى كن، كه نُه دهم بركت ، در آن است .
دعائم الإسلام_ در باره پيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ :ايشان بزّازى را دوست مى داشت و از تجارت گندم، خوشش نمى آمد؛ چرا كه در آن، احتكارى است كه براى مسلمانان، زيانبار است، كه اگر آن (احتكار) نباشد، تجارت با آن، حرام نيست.
تاريخ بغداد_ به نقل از ابو هريره _:مردى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پرسيد : مرا دستور مى دهى كه چه چيزى داد و ستد كنم؟ فرمود: «بزّازى كن». سپس پرسيد: مرا دستور مى دهى كه چه چيزى داد و ستد كنم؟ (سه بار). فرمود: «بزّازى كن؛ چرا كه پارچه فروش، دوست دارد كه مردم در خير و فراوانىِ نعمت باشند».
13 / 4خيّاطىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خيّاطى ، كار مردان نيك امّت من است.
.
ص: 16
الزهد لابن حنبل عن سعيد بن المسيّب :إنَّ لُقمانَ الحَكيمَ كانَ خَيّاطا . (1)
قصص الأنبياء عن وهب بن مُنبه :أنزَلَ اللّهُ عَلى إدريسَ ثَلاثينَ صَحيفَةً . وهُوَ أوَّلُ مَن خَطَّ بِالقَلَمِ ، وأَوَّلُ مَن خاطَ الثِّيابَ ولَبِسَها ، وكانَ مَن كانَ قَبلَهُ يَلبَسونَ الجُلودَ . وكانَ كُلَّما خاطَ سَبَّحَ اللّهَ وهَلَّلَهُ وكَبَّرَهُ ووَحَّدَهُ ومَجَّدَهُ . (2)
13 / 5الغَزلرسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَمَلُ الأَبرارِ مِنَ النِّساءِ المِغزَلُ . (3)
الكافي عن اُمّ الحسن النخعيّة :مَرَّ بي أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام فَقالَ : أيُّ شَيءٍ تَصنَعينَ يا اُمَّ الحَسَنِ؟ قُلتُ : أغزِلُ ، فَقالَ : أما إنَّهُ أحَلُّ الكَسبِ _ أو مِن أحَلِّ الكَسبِ _ . (4)
تفسير العيّاشي عن محمّد بن خالد الضبّي :مَرَّ إبراهيمُ النَّخَعِيُّ عَلَى امرَأَةٍ وهِيَ جالِسَةٌ عَلى بابِ دارِها بُكرَةً ، وكانَ يُقالُ لَها : اُمُّ بَكرٍ ، وفي يَدِها مِغزَلٌ تَغزِلُ بِهِ ، فَقالَ : يا اُمَّ بَكرٍ ، أما كَبِرتِ ؟! ألَم يَأنِ لَكِ أن تَضَعي هذَا المِغَزَلَ؟! فَقالَت : وكَيفَ أضَعُهُ وسَمِعتُ عَلِيَّ بنَ أبي طالِبٍ أميرَ المُؤمِنينَ عليه السلام يَقولُ : هُوَ مِن طَيِّباتِ الكَسبِ؟! (5)
.
ص: 17
الزهد، ابن حنبل_ به نقل از سعيد بن مُسَيّب _ :لقمان حكيم، خيّاط بود.
قصص الأنبياء_ به نقل از وهب بن مُنبه _ :خداوند، سى صحيفه (نوشته) را بر ادريس عليه السلام نازل كرد . او اوّلين كسى بود كه با قلم، خط نگاشت و نخستين كسى بود كه جامه دوخت و آن را پوشيد و پيش از او، مردم ، پوست مى پوشيدند . وى، هر گاه مى دوخت، خدا را تسبيح مى گفت و ستايش مى نمود و او را به يگانگى و عظمت مى ستود.
13 / 5ريسندگىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :ريسندگى ، كار زنانِ نيك است.
الكافى_ به نقل از اُمّ الحسن نخعى _ :امير مؤمنان عليه السلام بر من گذشت و پرسيد: «اُمّ الحسن! چه مى كنى؟» . گفتم: مى ريسم . فرمود: «آگاه باش كه ريسندگى ، حلال ترين كسب است» يا فرمود : «از حلال ترين كسب هاست» .
تفسير العيّاشى_ به نقل از محمّد بن خالد ضبّى _ :ابراهيم نخعى، بر زنى به نام ام بكر گذشت كه صبح زود ، جلوى خانه اش نشسته بود و در دستش دوكى بود و با آن نخ مى ريسيد . گفت: اى اُمّ بكر! پير نشدى؟ آيا وقت آن نشده كه اين دوك را كنار بگذارى؟ گفت: چگونه كنار بگذارم، كه از على بن ابى طالب، امير مؤمنان عليه السلام ، شنيدم كه مى فرمود : «آن ، از پاكيزه ترين كسب هاست»؟!
.
ص: 18
13 / 6تِلكَ الاُمورُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ فيهِنَّ البَرَكَةُ : البَيعُ إلى أجَلٍ ، وَالمُقارَضَةُ ، وأخلاطُ البُرِّ بِالشَّعيرِ لِلبَيتِ لا لِلبَيعِ . (1)
.
ص: 19
13 / 6و اين چند كارپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در سه چيز، بركت است: فروشِ مدّت دار (نسيه دادن جنس تا وقت مقرّر) ، وام دادن ، و آميختن گندم و جو براى [ مصرف در ]خانه و نه براى فروش.
.
ص: 20
الفصل الرابع عشر : دور بعض الأذكار والعبادات والأدعية في البركة14 / 1الاِستِغفارالكتاب«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ» . (1)
«وَيَاقَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَ لَا تَتَوَلَّوْاْ مُجْرِمِينَ» . (2)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن لَزِمَ الاِستِغفارَ جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِن كُلِّ ضيقٍ مَخرَجا ، ومِن كُلِّ هَمٍّ فَرَجا ، ورَزَقَهُ مِن حَيثُ لا يَحتَسِبُ . (3)
.
ص: 21
فصل چهاردهم : تأثير برخى از ذكرها و عبادت ها و دعاها در بركت14 / 1استغفارقرآن«و اين كه از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و به سوى او باز گرديد ، تا شما را به بهره اى نيكو تا زمانى معيّن، بهره مند سازد و به هر صاحب فضلى، پاداش نيكى اش را بدهد» .
«و اى قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و به سوى او باز گرديد تا باران رحمتش را از آسمان بر شما فراوان ببارد و نيرويى بر نيروى شما بيفزايد، و هرگز گنهكارانه، روى گردان نشويد» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه پيوسته آمرزش خواه باشد، خداوند براى او در هر تنگنايى، راهى براى بيرون آمدن، و در هر اندوهى، گشايشى قرار مى دهد، و از آن جا كه او نمى پندارد، روزى اش مى دهد.
.
ص: 22
عنه صلى الله عليه و آله :أكثِرُوا الِاستِغفارَ تَجلِبُوا الرِّزقَ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام_ في خُطبَةٍ لَهُ _ :قَد جَعَلَ اللّهُ سُبحانَهُ الاِستِغفارَ سَبَبا لِدُرورِ الرِّزقِ ، ورَحمَةِ الخَلقِ ، فَقالَ سُبحانَهُ : « اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا ... » (2) ، فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً اِستَقبَلَ تَوبَتَهُ ، وَاستَقالَ خَطيئَتَهُ ، وبادَرَ مَنِيَّتَهُ . (3)
الفرج بعد الشدّة عن أيّوب بن العبّاس بن الحسن :إنَّ أعرابِيّا شَكا إلى أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام شَكوى لَحِقَتهُ ، وضيقا فِي الحالِ ، وكَثرَةً مِنَ العِيالِ ، فَقالَ لَهُ : عَلَيكَ بِالاِستِغفارِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ عز و جل يَقولُ : « اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا » . فَمَضَى الرَّجُلُ وعادَ إلَيهِ فَقالَ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، إنّي قَدِ استَغفَرتُ اللّهَ كَثيرا وما أرى فَرَجا مِمّا أنَا فيهِ! فَقالَ : لَعَلَّكَ لا تُحسِنُ الاِستِغفارَ! قالَ : عَلِّمني ، فَقالَ : أخلِص نِيَّتَكَ وأَطِع رَبَّكَ وقُل : «اللّهُمَّ إنّي أستَغفِرُكَ مِن كُلِّ ذَنبٍ قَوِيَ عَلَيهِ بَدَني بِعافِيَتِكَ ، أو نالَتهُ قُدرَتي بِفَضلِ نِعمَتِكَ ، أو بَسَطتُ إلَيهِ يَدي بِسابِغِ رِزقِكَ ، أوِ اتَّكَلتُ فيهِ عِندَ خَوفي مِنهُ عَلى أمانِكَ ووَثِقتُ فيهِ بِحِلمِكَ ، وعَوَّلتُ فيهِ عَلى كَرَمِ عَفوِكَ ، اللّهُمَّ إنّي أستَغفِرُكَ مِن كُلِّ ذَنبٍ خِفتُ (4) فيهِ أمانَتي ، أو بَخَستُ فيهِ نَفسي ، أو قَدَّمتُ فيهِ لَذّاتي ، أو آثَرتُ فيهِ شَهوَتي ، أو سَعَيتُ فيهِ لِغَيري ، أوِ استَغوَيتُ إلَيهِ مَن تَبِعَني ، أو غَلَبتُ فيهِ بِفَضلِ حيلَتي ، أو أحَلتُ فيهِ عَلى مَولايَ فَلَم يُعاجِلني عَلى فِعلي ؛ إذ كُنتَ سُبحانَكَ كارِها لِمَعصِيَتي غَيرَ مُريدِها مِنّي ، لكِن سَبَقَ عِلمُكَ فِيَ بِاختِياري وَاستِعمالِ مُرادي وإيثاري ، فَحَلُمتَ عَنّي ولَم تُدخِلني فيهِ جَبرا ، ولَم تَحمِلني عَلَيهِ قَهرا ، ولَم تَظلِمني شَيئا ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ . يا صاحِبي في شِدَّتي ، يا مُؤنِسي في وَحدَتي ، يا حافِظي في غُربَتي ، يا وَلِيِّي في نِعمَتي . يا كاشِفَ كُربَتي ، يا مُستَمِعَ دَعوَتي ، يا راحِمَ عَبرَتي ، يا مُقيلَ عَثرَتي . يا إلهي بِالتَّحقيقِ،يا رُكنِيَ الوَثيقَ،يا جاري لِلضّيقِ ، يا مَولايَ الشَّفيقَ، يا رَبَّ البَيتِ العَتيقِ ، أخرِجني مِن حَلقِ المَضيقِ إلى سَعَةِ الطَّريقِ ، بِفَرَجٍ مِن عِندِكَ قَريبٍ وَثيقٍ،وَاكشِف عَنّي كُلَّ شِدَّةٍ وضيقٍ،وَاكفِني ما اُطيقُ وما لا اُطيقُ . اللّهُمَّ فَرِّج عَنّي كُلَّ هَمٍّ وغَمٍّ ، وأَخرِجني مِن كُلِّ حُزنٍ وكَربٍ ، يا فارِجَ الهَمِّ وكاشِفَ الغَمِّ ، ويا مُنزِلَ القَطرِ ، ويا مُجيبَ دَعوَةِ المُضطَرِّ ، يا رَحمانَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ ورَحيمَهُما ، صَلِّ عَلى خِيَرَتِكَ مِن خَلقِكَ وعَلى آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرينَ ، وفَرِّج عَنّي ما ضاقَ بِهِ صَدري ، وعيلَ مِنهُ صَبري ، وقَلَّت فيهِ حيلَتي ، وضَعُفَت لَهُ قُوَّتي ، يا كاشِفَ كُلِّ ضُرٍّ وبَلِيَّةٍ ، ويا عالِمَ كُلِّ سِرٍّ وخَفِيَّةٍ ، يا أرحَمَ الرّاحِمينَ ، « وَ أُفَوِّضُ أَمْرِى إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرُ بِالْعِبَادِ » (5) ، وما تَوفيقي إلّا بِاللّهِ ، عَلَيهِ تَوَكَّلتُ وهُوَ رَبُّ العَرشِ العَظيمِ» . قالَ الأَعرابِيُ : فَاستَغفَرتُ بِذلِكَ مِرارا ، فَكَشَفَ اللّهُ عَنِّيَ الغَمَّ وَالضّيقَ ، ووَسَّعَ عَلَيَ فِي الرِّزقِ ، وأَزالَ المِحنَةَ . (6)
.
ص: 23
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بسيار استغفار كنيد تا روزى را فراهم آوريد.
امام على عليه السلام_ در يكى از سخنرانى هاى ايشان _ :خداوند سبحان، استغفار را مايه فراوانىِ روزى و رحمت مردم قرار داده و فرموده است: «از پروردگارتان آمرزش بخواهيد؛ همانا او بسيار آمرزنده است...» . پس، رحمت خدا بر كسى باد كه به توبه اش روى آورد و از خطايش پوزش طلبد و پيش از مرگش كارى بكند .
الفرج بعد الشدّة_ به نقل از ايّوب بن عبّاس بن حسن _ :باديه نشينى از رنجى كه داشت و از تنگناى زندگى و فراوانى اهل و عيال، به امير مؤمنان عليه السلام شِكوه كرد. امام عليه السلام فرمود: «استغفار كن؛ چرا كه خداوند مى فرمايد: «از پروردگارتان آمرزش بخواهيد؛ همانا او بسيار آمرزنده است» ». آن مرد رفت و بار ديگر آمد و گفت: اى امير مؤمنان! من بسيار استغفار كردم؛ ولى در كارم گشايشى نديدم. فرمود: «شايد استغفار كردن نمى دانى». گفت: مرا بياموز. فرمود: «نيّت خويش را خالص كن و از پروردگارت فرمان بردارى كن و بگو: خدايا! از هر گناهى كه بدنم با عافيت بخشىِ تو، بر انجام دادن آن ، نيرو يافته است، و از هر گناهى كه به فضل نعمت تو، بر آن ، توان يافته ام، يا در سايه روزىِ فراوان تو، به آن دست گشوده ام، يا در انجام دادن آن به بردبارى و امان تو _ آن گاه كه از آن ترس داشتم _ اعتماد كرده و به بزرگوارى و عفو تو تكيه داشته ام، از تو آمرزش مى خواهم . خداوندا! از هر گناهى كه در آن ، نسبت به امانتم خيانت كرده ام، (1) يا جان خود را ارزان فروخته ام، يا كاميابى هايم را مقدّم داشته و خواسته دلم را برگزيده ام، يا براى ديگرى سخن چينى كرده ام، يا پيروان خودم را به گم راهى كشانده ام، يا به كمك نيرنگ خويش، چيرگى يافته ام، يا بر مولاى خودم ، نيرنگ زده ام و او هم در كيفر من ، شتاب نكرده است، از تو آمرزش مى خواهم؛ چرا كه تو _ اى خداى سبحان _ نافرمانى ام را خوش نمى داشتى و آن را از من نمى خواستى ؛ ليكن پيش تر مى دانستى كه من با اختيار و اراده و گزينش خودم ، آن را انجام مى دهم. پس با من بردبارى ورزيدى و مرا به اجبار، به آن وا نداشتى و آن را به زور، بر من تحميل نكردى و هيچ ستمى به من نكردى، اى مهربان ترينِ مهربانان! اى همراه من در گرفتارى ام، اى مونس من در تنهايى ام، اى نگهبان من در غربتم، اى صاحب من در نعمتم، اى زداينده رنجم، اى شنواى دعايم، اى ترحّم كننده بر اشكم ، اى بخشاينده لغزشم، اى خداى راستينِ من، اى تكيه گاه استوارم، اى همسايه تنگنايم، اى مولاى مهربانم، اى خداى خانه عتيق (كعبه)! مرا با گشايشى نزديك و استوارْ از سوى خودت، از كام تنگنايى ، به وسعت راه ، برون آر، و هر سختى و تنگنايى را از من ، برطرف ساز، و نسبت به آنچه در توان من يا بيرون از توان من است، كفايتم كن! خدايا! هر اندوه و غمى را از من برطرف ساز و هر غصّه و رنجى را از من برون آر، اى زداينده اندوه و برطرف سازنده غم! اى فرستنده باران، اى پاسخگوى دعاى گرفتار، اى بخشاينده و مهربانِ دنيا و آخرت! بر برگزيده خود از آفريده هايت و بر دودمان پاك او، درود فرست و از من، اندوهى را كه سينه ام را تنگ كرده و صبرم را به پايان آورده و چاره ام را كاسته و توانم بر آن ناتوان شده، برطرف ساز، اى زداينده هر رنج و بلا، اى داناى هر راز و پنهان، اى مهربان ترينِ مهربانان! «و همه كارم را به خدا وا مى گذارم؛ همانا خداوند به بندگان ، بيناست» «و توفيقم جز از سوى خدا نيست» . «بر او تكيه كرده ام و او پروردگار عرش عظيم است» ». آن باديه نشين گفت: با اين دعا، بارها از خداوند ، آمرزش خواستم. پس اندوه و تنگنايىِ مرا زدود و روزى ام را افزود و رنجم را برطرف ساخت.
.
ص: 24
الإمام الصادق عليه السلام_ لِسُفيانَ حينَ سَأَ لَهُ أن يُعَلِّمَهُ ما لَم يَفقَه _ :يا أبا عَبدِ اللّهِ ، إذا جاءَكَ ما تُحِبُّ فَأَكثِر مِنَ الحَمدِ ، وإذا جاءَكَ ما تَكرَهُ فَأَكثِر مِن «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ» ، وإذَا استَبطَأتَ الرِّزقَ فَأَكثِر مِنَ الاِستِغفارِ . (1)
.
ص: 25
امام صادق عليه السلام_ خطاب به سفيان، آن گاه كه از ايشان درخواست كرد كه به او چيزى بياموزد كه نمى دانسته است _ :اى ابو عبد اللّه ! هر گاه چيزى برايت پيش آمد كه دوست دارى، خدا را زياد ستايش كن، و هرگاه چيزى برايت پيش آمد كه دوست ندارى، زياد «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلّا باللّه » بگو ، و اگر روزى ات به تأخير افتاد، زياد استغفار كن.
.
ص: 26
14 / 2التَّسمِيَةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا قالَ العَبدُ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» قالَ اللّهُ _ جَلَّ جَلالُهُ _ : بَدَأَ عَبدي بِاسمي ، وحَقٌّ عَلَيَّ أن اُتَمِّمَ لَهُ اُمورَهُ ، واُبارِكَ لَهُ في أحوالِهِ . (1)
14 / 3التَّحميدُ وَالصَّلاةُ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آلهرسول اللّه صلى الله عليه و آله :كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لا يُبدَأُ فيهِ بِحَمدِ اللّهِ وَالصَّلاةِ عَلَيَّ فَهُوَ أقطَعُ أبتَرُ ، مَمحوقٌ مِن كُلِّ بَرَكَةٍ . (2)
14 / 4الصَّلاةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الصَّلاةُ مِن شَرائِعِ الدّينِ ، وفيها مَرضاةُ الرَّبِّ عز و جل ، فَهِيَ مِنهاجُ الأَنبِياءِ . ولِلمُصَلّي حُبُّ المَلائِكَةِ ، وهُدىً ، وإيمانٌ ، ونورُ المَعرِفَةِ ، وبَرَكَةٌ فِي الرِّزقِ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ لَو يَعلَمُ النّاسُ ما فيهِنِّ ما اُخِذنَ إلّا بِسَهمَةٍ ؛ حِرصا عَلى ما فيهِنَّ مِنَ الخَيرِ وَالبَرَكَةِ : التَّأذينُ بِالصَّلاةِ ، وَالتَّهجيرُ بِالجَماعاتِ ، وَالصَّلاةُ في أوَّلِ الصُّفوفِ . (4)
.
ص: 27
14 / 2بسم اللّه گفتنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه بنده بگويد: بسم اللّه الرحمن الرحيم، خداى متعال مى گويد : «بنده من با نام من آغاز كرد. بر من است كه كارهايش را به انجام رسانم و او را در همه حال، بركت دهم».
14 / 3حمد گفتن و صلوات فرستادنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر امر مهمّى كه با حمد خداوند و درود فرستادن بر من آغاز نشود ، بريده و ناقص و تهى از هر بركت است.
14 / 4نمازپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نماز، از آيين هاى دين است و رضاى پروردگار، در آن است و آن، راه پيامبران است. براى نمازگزار ، محبّت فرشتگان، هدايت، ايمان، فروغ معرفت، و بركت در روزى است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه كار است كه اگر مردم مى دانستند چه [ثوابى] در آنهاست، آن سه كار جز با قرعه افكندن ، به دست نمى آمد (1) ، به شوق خير و بركتى كه در آنهاست: اذان گفتن براى نماز ، شتافتن به سوى [نماز] جماعت، و [ خواندن ]نماز در صف اوّل .
.
ص: 28
الكافي عن إسحاق بن يزيد :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام : جُعِلتُ فِداكَ ، يَسبِقُنِي الإِمامُ بِالرَّكعَةِ فَتَكونُ لي واحِدَةٌ ولَهُ ثِنتانِ ؛ فَأَتَشَهَّدُ كُلَّما قَعَدتُ؟ فَقالَ : نَعَم ؛ فَإِنَّمَا التَّشَهُّدُ بَرَكَةٌ . (1)
14 / 5صَلاةُ اللَّيلِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :صَلاةُ اللَّيلِ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ ، وحُبُّ المَلائِكَةِ ، وسُنَّةُ الأَنبِياءِ ، ونورُ المَعرِفَةِ ، وأَصلُ الإِيمانِ ، وراحَةُ الأَبدانِ ، وكَراهِيَةٌ لِلشَّيطانِ ، وسِلاحٌ عَلَى الأَعداءِ ، وإجابَةٌ لِلدُّعاءِ ، وقَبولُ الأَعمالِ ، وبَرَكَةٌ فِي الرِّزقِ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :صَلاةُ اللَّيلِ تُحَسِّنُ الوَجهَ ، وتُحَسِّنُ الخُلُقَ ، وتُطَيِّبُ الرّيحَ ، وتُدِرُّ الرِّزقَ . (3)
عنه عليه السلام :كَذَبَ مَن زَعَمَ أنَّهُ يُصَلّي بِاللَّيلِ ويَجوعُ بِالنَّهارِ! إنَّ اللّهَ تَعالى ضَمِنَ بِصَلاةِ اللَّيلِ قوتَ النَّهارِ . (4)
.
ص: 29
الكافى_ به نقل از اسحاق بن يزيد _ :به امام صادق عليه السلام گفتم : امامِ جماعت، از من يك ركعت ، جلوتر است، [بدين ترتيب كه ]ركعت اوّل من و ركعت دوم اوست . آيا هر گاه نشستم ، تشهّد بخوانم؟ فرمود: «آرى ، همانا تشهّد ، بركت است».
14 / 5نماز شبپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نماز شب، [موجب] رضايت پروردگار ، دوستى با فرشتگان، سنّت پيامبران ، فروغ معرفت ، ريشه ايمان ، آسايش بدن ها، مايه ناراحتى شيطان ، سلاحى بر ضدّ دشمنان ، و مايه اجابت دعا و قبولى اعمال و بركت در روزى است.
امام صادق عليه السلام :نماز شب ، چهره را زيبا ، اخلاق را نيكو ، بو را خوش ، و روزى را سرشار مى كند.
امام صادق عليه السلام :دروغ مى گويد آن كه مى گويد نماز شب مى خواند و با اين حال ، در روز ، گرسنه است ؛ چرا كه خداى متعال به سبب نماز شب ، روزىِ روز را تضمين كرده است.
.
ص: 30
14 / 6الحَجّرسول اللّه صلى الله عليه و آله :حُجّوا تَستَغنوا . (1)
الإمام زين العابدين عليه السلام :حُجّوا وَاعتَمِروا ؛ تَصِحَّ أبدانُكُم ، وتَتَّسِع أرزاقُكُم . (2)
راجع : ص هذه الموسوعة : ج 12 ص 384 (البركة / الفصل الثالث : ما يوجب بركة العمر / نيّة الحجّ بعد الرجوع من مكّة) . الخير والبركة فيالكتاب والسنّة: ص 148 (الفصل الثاني : أسباب البركة / ما يوجب بركة العمر / استمرار الحجّ والعمرة) .
14 / 7الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ المَنزِلِالكتاب« وَ قُل رَّبِّ أَنزِلْنِى مُنزَلًا مُّبَارَكًا وَأَنتَ خَيْرُ الْمُنزِلِينَ » . (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :يا عَلِيُ ، إذا نَزَلتَ مَنزِلاً فَقُل : اللّهُمَّ أنزِلني مُنزَلاً مُبارَكا وأَنتَ خَيرُ المُنزِلينَ . (4)
.
ص: 31
14 / 6حجپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :حج بگزاريد تا بى نياز شويد.
امام زين العابدين عليه السلام :حج و عمره بگزاريد تا بدن هايتان سالم و روزى هايتان افزون گردد.
ر . ك : همين دانش نامه : ج 12 ص 385 (بركت / فصل سوم : آنچه موجب بركت عمر است / نيّت دوباره به حج رفتن بعد از برگشتن) . و خير و بركت از نگاه قرآن و حديث : ص 149 (فصل سوم : اسباب نيكى / ريشه هاى عملى و اخلاقى / استمرار حج و عمره .
14 / 7دعاى بركت منزلقرآن«و بگو : پروردگارا! مرا در منزلگاهى خجسته فرود آور ، و تو بهترينِ فرود آورندگانى» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ به امام على عليه السلام _ :اى على! هر گاه در جايى فرود آمدى ، بگو : «خدايا! مرا در منزلگاهى خجسته فرود آور ، و تو بهترينِ فرود آورندگانى» .
.
ص: 32
14 / 8الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ الرِّزقِالكتاب«إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَاعِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَن يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ قَالَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ * قَالُواْ نُرِيدُ أَن نَّأْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَن قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ * قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِّأَوَّلِنَا وَءَاخِرِنَا وَءَايَةً مِّنكَ وَارْزُقْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ» . (1)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ أنزَلَ مائِدَةً عَلى عيسى عليه السلام ، وبارَكَ لَهُ في أربَعَةِ أرغِفَةٍ وسُمَيكاتٍ حَتّى أكَلَ وشَبِعَ مِنها أربَعَةُ آلافٍ وسَبعُمِئَةٍ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :اللّهُمَّ اغفِر لي ذَنبي ، ووَسِّع لي في رِزقي ، وبارِك لي في ما رَزَقتَني . (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَامنَعني مِنَ السَّرَفِ ، وحَصِّن رِزقي مِنَ التَّلَفِ ، ووَفِّر مَلَكَتي بِالبَرَكَةِ فيهِ . (4)
عنه عليه السلام_ في مُناجاتِهِ _ :اللّهُمَّ رَبَّ العالَمينَ ، وأَحكَمَ الحاكِمينَ ، وأَرحَمَ الرّاحِمينَ ، أسأَ لُكَ مِنَ الشَّهادَةِ أقسَطَها ... ومِنَ الزِّياداتِ أتَمَّها ، ومِنَ البَرَكاتِ أعَمَّها ، ومِنَ الصّالِحاتِ أعظَمَها . (5)
.
ص: 33
14 / 8دعاى بركت روزىقرآن«آن گاه كه حواريان گفتند : اى عيسى بن مريم! آيا پروردگارت مى تواند از آسمان ، مائده اى (طعامى) بر ما فرود آورد؟ گفت : «اگر ايمان داريد ، از خدا پروا كنيد» . گفتند : مى خواهيم از آن بخوريم و دل هايمان اطمينان يابد و بدانيم كه به ما راست گفته اى و از گواهانِ بر آن باشيم . عيسى بن مريم گفت : «خدايا ، پروردگارا! بر ما طعامى از آسمان فرو فرست تا براى اوّل و آخر ما ، عيد باشد و نشانه اى از تو ؛ و ما را روزى بده ، و تو بهترينِ روزى دهندگانى»» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، سفره اى بر عيسى عليه السلام فرو فرستاد و به چهار گرده نان و چند ماهى كوچك او چندان بركت داد كه چهار هزار و هفتصد نفر ، از آن خوردند و سير شدند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خدايا! گناهانم را بيامرز و روزى ام را وسعت بخش و در آنچه به من روزى داده اى، بركت قرار بده .
امام زين العابدين عليه السلام :خدايا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و مرا از اسراف ، دور بدار و روزىِ مرا از تلف شدن ، نگه دار و دارايى ام را با بركت دادن در آن ، افزون بگردان .
امام زين العابدين عليه السلام_ در مناجات خويش _ :خدايا ، اى پروردگار جهانيان، اى برترينِ داوران ، و اى مهربان ترينِ مهربانان! از گواهى، عادلانه ترينش را ... و از افزوده ها ، كامل ترينش را ، و از بركت ها ، فراگيرترينش را ، و از كارهاى شايسته ، بزرگ ترينش را از تو مى خواهم.
.
ص: 34
الإمام الصادق عليه السلام_ في دُعائِهِ عِندَ زِيارَةِ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام _ :... اللّهُمَّ وأَوسِع لِفَقيرِنا مِن سَعَتِكَ ما قَضَيتَ عَلى نَفسِكَ ، وَالهُدى ما أبقَيتَنا ، وَالكَرامَةَ ما أحيَيتَنا ، وَالكَرامَةَ إذا تَوَفَّيتَنا ، وَالحِفظَ في ما يَبقى مِن عُمُرِنا ، وَالبَرَكَةَ في ما رَزَقتَنا . (1)
عنه عليه السلام_ فِي الدُّعاءِ بَعدَ الصَّلاةِ الكامِلَةِ _ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وما قَسَمتَ لي مِن قِسمٍ أو رَزَقتَني مِن رِزقٍ فَاجعَلهُ حَلالاً طَيِّبا ، واسِعا مُبارَكا ، قَريبَ المَطلَبِ ، سَهلَ المَأخَذِ ، في يُسرٍ مِنكَ وعافِيَةٍ ، وسَلامَةٍ وسَعادَةٍ ، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ . (2)
14 / 9الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ الزَّواجِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا زُفَّت إلَى الرَّجُلِ زَوجَتُهُ واُدخِلَت إلَيهِ فَليُصَلِّ رَكعَتَينِ ، وَليَمسَح عَلى ناصِيَتِها ، ثُمَّ ليَقُل : اللّهُمَّ بارِك لي في أهلي وبارِك لَها فِيَ ، وما جَمَعتَ بَينَنا فَاجمَع بَينَنا في خَيرٍ ويُمنٍ وبَرَكَةٍ ، وإذا جَعَلتَها فُرقَةً فَاجعَلها فُرقَةً إلى كُلِّ خَيرٍ . ثُمَّ ليَقُل : الحَمدُ للّهِِ الَّذي هَدى ضَلالَتي ، وأَغنى فَقري ، ونَعَشَ خُمولي ، وأَعَزَّ ذِلَّتي ، وآوى عَيلَتي ، وزَوَّجَ عُزبَتي ، وأَخدَمَ مِهنَتي ، وآنَسَ وَحشَتي ، ورَفَعَ خَسيسَتي ؛ حَمدا كَثيرا طَيِّبا مُبارَكا عَلى ما أعطَيتَ يا رَبِّ ، وعَلى ما قَسَمتَ ، وعَلى ما أكرَمتَ . (3)
.
ص: 35
امام صادق عليه السلام_ در دعاى خويش به هنگام زيارت امير مؤمنان عليه السلام _ :پروردگارا! از گشايش خويش ، آنچه را بر خود حتمى ساخته اى ، براى فقيرِ ما گشايش بخش ، و تا ما را باقى داشته اى ، هدايتمان كن ، و ما را با كرامت، زنده بدار ، و ما را با كرامت ، بميران ، و ما را در باقى مانده عمرمان نگه دار ، و در آنچه روزى مان داده اى، بركت قرار بده .
امام صادق عليه السلام_ در دعاى پس از نماز كامل _ :خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و آنچه را برايم تقسيم كرده اى يا روزى نموده اى ، حلال و پاك و فراوان و بابركت و دست يافتنى و آسان به دست آمدنى قرار بده ، به همراه آسانى و عافيت و تن درستى و سعادت از سوى خود ؛ همانا تو بر هر چيز ، توانايى.
14 / 9دعاى بركت ازدواجپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :[در شب زفاف،] هر گاه همسرِ كسى را نزد او فرستادند ، دو ركعت نماز بخواند و دست بر پيشانى زن بكشد و بگويد : «خدايا! براى من در همسرم و براى همسرم در من ، بركت قرار ده و تا آن گاه كه ميان ما را جمع مى كنى ، با خير و خُجستگى و بركت باشد ، و اگر ميان ما جدايى انداختى ، جدايى را به سوى هر نيكى قرار بده» . سپس بگويد : «سپاس ، خدايى را كه از گم راهى ، هدايتم نمود ، فقرم را برطرف ساخت ، بى حالىِ مرا نشاط بخشيد ، ذلّتم را عزّت قرار داد ، از تنگ دستى پناهم داد ، مرا از بى همسرى در آورد ، حرفه اى را به خدمت من گماشت ، تنهايى ام را مونس بخشيد ، و پستى ام را رفعت بخشيد ؛ سپاسى فراوان ، پاك و خجسته براى آنچه عطا كردى _ اى پروردگار من _ و براى آنچه قسمت (روزى) نمودى و براى آنچه كرامت بخشيدى».
.
ص: 36
الكافي عن أبي عبد اللّه البرقيّ رفعه :لَمّا زَوَّجَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فاطِمَةَ عليهاالسلام قالوا : بِالرِّفاءِ وَالبَنينَ ، فَقالَ : لا بَل عَلَى الخَيرِ وَالبَرَكَةِ . (1)
عمل اليوم والليلة للنسائي عن ابن بريدة عن أبيه :إنَّ نَفَرا مِنَ الأَنصارِ قالوا لِعَلِيٍ عليه السلام : عِندَكَ فاطِمَةُ؟ فَدَخَلَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَسَلَّمَ عَلَيهِ ، فَقالَ : ما حاجَةُ ابنِ أبي طالِبٍ؟ قالَ : ذَكَرتُ فاطِمَةَ بِنتَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، قالَ : مَرحَبا وأَهلاً ، لَم يَزِدهُ عَلَيها ، فَخَرَجَ إلَى الرَّهطِ مِنَ الأَنصارِ يَنتَظِرونَهُ ، فَقالوا : ما وَراءَكَ؟ قالَ : ما أدري ، غَيرَ أنَّهُ قالَ لي : مَرحَبا وأَهلاً ، قالوا : يَكفيكَ مِن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله إحداهُما ؛ قَد أعطاكَ الأَهلَ وأَعطاكَ الرُّحبَ . فَلَمّا كانَ بَعدَ ذلِكَ بَعدَما زَوَّجَهُ قالَ : يا عَلِيُّ ، إنَّهُ لابُدَّ لِلعُرسِ مِن وَليمَةٍ . قالَ سَعدٌ : عِندي كَبشٌ ، وجَمَعَ لَهُ رَهطٌ مِنَ الأَنصارِ آصُعا مِن ذُرَةٍ . قالَ : فَلَمّا كانَ لَيلَةُ البِناءِ قالَ : لا تُحدِث شَيئا حَتّى تَلقاني ، فَدَعَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله بِماءٍ فَتَوَضَّأَ مِنهُ ثُمَّ أفرَغَهُ عَلى عَلِيٍ ، فَقالَ : اللّهُمَّ بارِك فيهِما ، وبارِك عَلَيهِما ، وبارِك لَهُما في شِبلِهِما . (2)
الكافي عن أبي بصير :قالَ لي أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : إذا تَزَوَّجَ أحَدُكُم كَيفَ يَصنَعُ؟ قُلتُ : لا أدري ، قالَ : إذا هَمَّ بِذلِكَ فَليُصَلِّ رَكعَتَينِ ويَحمَدِ اللّهَ ، ثُمَّ يَقولُ : اللّهُمَّ إنّي اُريدُ أن أتَزَوَّجَ ، فَقَدِّر لي مِنَ النِّساءِ أعَفَّهُنَّ فَرجا ، وأَحفَظَهُنَّ لي في نَفسِها وفي مالي ، وأَوسَعَهُنَّ رِزقا ، وأَعظَمَهُنَّ بَرَكَةً . (3)
.
ص: 37
الكافى_ به نقل از ابو عبد اللّه برقى _ :چون پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فاطمه عليهاالسلام را به همسرى داد ، گفتند : با سازش و با اولاد باشد! فرمود : «نه ؛ بلكه [بگوييد :] با خير و با بركت باشد!».
عمل اليوم و الليلة ، نسايى_ به نقل از ابو بريده ، از پدرش _ :گروهى از انصار به على عليه السلام گفتند : آيا فاطمه نزد توست؟ [على عليه السلام ] نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و سلام داد . پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد : «پسر ابو طالب ، چه كار دارد؟» . گفت : [ براى ازدواج، ]به ياد فاطمه دختر پيامبر خدا ، افتادم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «خوش آمدى!» و بيش از آن نفرمود . على عليه السلام نزد آن گروه از انصار كه منتظرش بودند ، باز گشت. گفتند : چه خبر؟ گفت : نمى دانم ، جز اين كه به من فرمود : «خوش آمدى!» . گفتند : از پيامبر خدا ، يكى از اين دو براى تو بس است . او به تو ، هم همسر داده و هم گشايش. پس از آن ، آن هنگام كه پيامبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام را همسر مى داد ، فرمود : «اى على! براى عروسى ، مهمانى لازم است» . سعد گفت : من قوچى دارم . نيز گروهى از انصار ، چند صاع (1) ذرّت فراهم آوردند. چون شب عروسى شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «كارى نكن ، تا مرا ديدار كنى» و آن گاه آبى طلبيد و با آن ، وضو گرفت . سپس آن را به روى على عليه السلام ريخت و چنين دعا كرد : «خدايا! بر اين دو ، مبارك گردان . بر اين دو ، مبارك گردان ، و براى اين دو و فرزندانشان مبارك گردان» .
الكافى_ به نقل از ابو بصير _ :امام صادق عليه السلام به من فرمود : «وقتى يكى از شما ازدواج مى كند ، چه مى كند؟» . گفتم : نمى دانم . فرمود : «هر گاه به ازدواج تصميم گرفت ، دو ركعت نماز بخواند و خدا را سپاس گويد . سپس بگويد : خداوندا! من مى خواهم ازدواج كنم . از زنان ، آن را كه پاك دامن تر ، خودنگهدارتر ، مال نگهدارتر ، خوش روزى تر ، و بابركت تر است ، برايم مقدّر ساز » .
.
ص: 38
14 / 10الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ الصَّبِيِّسنن أبي داود عن عائشة :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُؤتى بِالصِّبيانِ ، فَيَدعو لَهُم بِالبَرَكَةِ . (1)
فضائل الصحابة لابن حنبل عن مدرك أبي الحجّاج :رَأَيتُ عَلِيّا لَهُ وَفرَةٌ ، واُتِيَ بِصَبِيٍ فَبَرَكَ عَلَيهِ ومَسَحَ عَلى رَأسِهِ . (2)
14 / 11الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ الزَّرعِالإمام الصادق عليه السلام :إذا أرَدتَ أن تَزرَعَ زَرعا فَخُذ قَبضَةً مِنَ البَذرِ وَاستَقبِلِ القِبلَةَ وقُل : «أَفَرَءَيْتُم مَّا تَحْرُثُونَ * ءَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» (3) ثَلاثَ مَرّاتٍ ، ثُمَّ تَقولُ : «بَلِ اللّهُ الزّارِعُ» ثَلاثَ مَرّاتٍ ، ثُمَّ قُل : «اللّهُمَّ اجعَلهُ حَبّا مُبارَكا وَارزُقنا فيهِ السَّلامَةَ» ثُمَّ انثُرِالقَبضَةَ الَّتي في يَدِكَ فِي القَراحِ . (4)
14 / 12الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ اليَومِرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ كانَ يَقولُ عِندَ استيقاظِهِ مِن نَومِهِ _ :اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ خَيرَ هذَا اليَومِ ونورَهُ ، وهُداهُ وبَرَكَتَهُ ، وطَهورَهُ ومُعافاتَهُ ، اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ خَيرَهُ وخَيرَ ما فيهِ ، وأَعوذُ بِكَ مِن شَرِّهِ وشَرِّ ما بَعدَهُ . (5)
.
ص: 39
14 / 10دعاى بركت كودكسنن أبى داوود_ به نقل از عايشه _ :كودكان را نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى آوردند . ايشان براى آنان دعا مى كرد كه بركت يابند .
فضائل الصحابة، ابن حنبل_ به نقل از مُدرك (پدر حَجّاج) _ :على عليه السلام را ديدم كه موى سرش تا گوشش رسيده بود . كودكى را نزد او آوردند . او تبرّكش نمود و بر سرش دست كشيد.
14 / 11دعاى بركت كِشتامام صادق عليه السلام :هر گاه خواستى زراعت كنى ، مشتى از بذر را بگير ، رو به قبله بِايست و سه بار بگو : «آيا آنچه را كِشت مى كنيد، ملاحظه كرده ايد؟ آيا شما آن را [ بى يارى ما ]مى كاريد ، يا ماييم كه زراعت مى كنيم؟» . آن گاه سه بار مى گويى : «بلكه خداست كه مى كارد». سپس بگو : «خدايا! آن را دانه اى بابركت قرار ده و به ما در آن ، سلامت بخش» . آن گاه آن مشت [بذر] را كه در دست توست ، به مزرعه بيفشان.
14 / 12دعاى بركت روزپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ وقتى از خواب بيدار مى شد، اين دعا را مى خوانْد _ :پروردگارا ! از تو خير و روشنى ، و هدايت و بركت ، و پاكى و عافيتِ اين روز را مى طلبم . خدايا! از تو خيرِ اين روز و خير آنچه را در آن است ، مى خواهم و از شرّ اين روز و شرّ آنچه پس از آن است ، به تو پناه مى برم .
.
ص: 40
الإمام الصادق عليه السلام_ لِعَمّارٍ السّاباطِيِّ _ :تَقولُ إذا طَلَعَ الفَجرُ : الحَمدُ للّهِِ فالِقِ الإِصباحِ ، سُبحانَ رَبِّ المَساءِ وَالصَّباحِ ، اللّهُمَّ صَبِّح آلَ مُحَمَّدٍ بِبَرَكَةٍ وعافِيَةٍ ، وسُرورٍ وقُرَّةِ عَينٍ ، اللّهُمَّ إنَّكَ تُنَزِّلُ بِاللَّيلِ وَالنَّهارِ ما تَشاءُ ، فَأَنزِل عَلَيَ وعَلى أهلِ بَيتي مِن بَرَكَةِ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، رِزقا حَلالاً ، طَيِّبا واسِعا ، تُغنيني بِهِ عَن جَميعِ خَلقِكَ . (1)
الإمام الكاظم عليه السلام :اللّهُمَّ ولِكُلِّ مُتَوَسِّلٍ ثَوابٌ ، ولِكُلِّ ذي شَفاعَةٍ حَقٌّ ، فَأَسأَ لُكَ بِمَن جَعَلتَهُ إلَيكَ سَبَبي ، وقَدَّمتَهُ أمامَ طَلِبَتي ، أن تُعَرِّفَني بَرَكَةَ يَومي هذا وعامي هذا وشَهري هذا . (2)
14 / 13الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ الشَّهرِالإمام عليّ عليه السلام :إذا رَأَيتَ الهِلالَ فَلا تَبرَح وقُل : اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ خَيرَ هذَا الشَّهرِ ، وفَتحَهُ ونورَهُ ونَصرَهُ وبَرَكَتَهُ وطَهورَهُ ورِزقَهُ ، وأَسأَ لُكَ خَيرَ ما فيهِ وخَيرَ ما بَعدَهُ ، وأَعوذُ بِكَ مِن شَرِّ ما فيهِ وشَرِّ ما بَعدَهُ ، اللّهُمَّ أدخِلهُ عَلَينا بِالأَمنِ وَالإِيمانِ ، وَالسَّلامَةِ وَالإِسلامِ ، وَالبَرَكَةِ وَالتَّوفيقِ لِما تُحِبُّ وتَرضى . (3)
.
ص: 41
امام صادق عليه السلام_ به عمّار ساباطى _ :وقتى صبح دميد ، مى گويى : «سپاس ، خدايى را كه شكافنده صبح است . منزّه است پروردگار شام و بامداد . خدايا! بامدادِ خاندان محمّد را با بركت و عافيت و خوشى و چشم روشنى، قرار بده . خدايا! تو در شب و روز ، آنچه مى خواهى ، فرو مى فرستى . پس بر من و خانواده ام، از بركت آسمان ها و زمين ، روزى اى حلال و پاك و گسترده نازل بگردان كه مرا به سبب آن ، از همه آفريده هايت بى نياز سازى» .
امام كاظم عليه السلام :خدايا! هر توسّل جويى ، پاداشى دارد و هر صاحب شفاعتى ، حقّى . تو را مى خوانم ، به حقّ آن كسى كه او را براى من وسيله (دستاويز) قرار داده اى و او را در پيشگاه خواسته ام مقدّم داشته اى، كه بركت امروز و امسال و اين ماه را به من بشناسانى .
14 / 13دعاى بركت ماهامام على عليه السلام :هر گاه ماه نو را ديدى ، همان دم بگو : «پروردگارا ! از تو ، خير و گشايش و روشنى و يارى و بركت و پاكى و روزىِ اين ماه را مى خواهم ، و از تو ، خير آنچه را در اين ماه و پس از آن است ، مى طلبم ، و از شرّ اين ماه و آنچه پس از آن است ، به تو پناه مى برم. خدايا! آن را با ايمنى ، ايمان ، تن درستى ، اسلام ، بركت ، و توفيق بر آنچه دوست دارى و مى پسندى ، بر ما وارد كن» .
.
ص: 42
رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ إذا رَأَى الهِلالَ _ :اللّهُمَّ بارِك لَنا في شَهرِنا هذَا الدّاخِلِ . (1)
شعب الإيمان عن أنس :كانَ النَّبِيُ صلى الله عليه و آله إذا دَخَلَ رَجَبٌ قالَ : اللّهُمَّ بارِك لَنا في رَجَبٍ وشَعبانَ ، وبَلِّغنا رَمَضانَ . (2)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ إذا نَظَرَ إلَى الهِلالِ _ :أسأَلُ اللّهَ رَبّي ورَبَّكَ ، وخالِقي وخالِقَكَ ، ومُقَدِّري ومُقَدِّرَكَ ، ومُصَوِّري ومُصَوِّرَكَ ، أن يُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وأَن يَجعَلَكَ هِلالَ بَرَكَةٍ لا تَمحَقُهَا الأَيّامُ ... هِلالَ سَعدٍ لا نَحسَ فيهِ ، ويُمنٍ لا نَكَدَ مَعَهُ . (3)
14 / 14الدُّعاءُ لِبَرَكَةِ القَضاءِ وَالقَدَرِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :اللّهُمَّ اجعَلني أخشاكَ حَتّى كَأَنّي أراكَ أبَدا حَتّى ألقاكَ ، وأَسعِدني بِتَقواكَ ولا تُشقِني بِمَعصِيَتِكَ ، وخِر لي في قَضائِكَ وبارِك لي في قَدَرِكَ ، حَتّى لا اُحِبَّ تَعجيلَ ما أخَّرتَ ولا تَأخيرَ ما عَجَّلتَ . (4)
.
ص: 43
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ وقتى ماه نو را مى ديد _ :خدايا! اين ماه را كه بر ما وارد مى شود ، برايمان مبارك گردان .
شعب الإيمان_ به نقل از اَنَس _ :هر گاه ماه رجب وارد مى شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمود : «خدايا! رجب و شعبان را بر ما مبارك كن و ما را به رمضان برسان» .
امام زين العابدين عليه السلام_ از دعاهاى ايشان ، وقتى به ماه نو مى نگريست _ :از پروردگار من و پروردگار تو ، از پروردگار من و آفريدگار تو ، از تقديرگر من و تقديرگر تو ، و از تصويرگر من و تصويرگر تو مى خواهم كه بر محمّد و خاندان او درود فرستد و تو را هلال بركتى قرار دهد كه [گذشتِ] روزها آن [بركت] را نابود نمى سازند ... ؛ هلال ميمنتى كه رنج و بدبختى با آن نيست ، و هلال سعادتى كه نُحوستى در آن نيست .
14 / 14دعاى بركت قضا و قدرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خدايا! مرا چنان كن كه از تو بترسم ، تا آن جا كه گويا تو را مى بينم ، هميشه تا هنگامى كه ديدارت مى كنم ؛ و مرا با پروامندى از خودت ، سعادتمند كن و با نافرمانى ات ، به شقاوتم ميفكن ؛ و در حكم خويش برايم خوبى را برگزين و در تقدير خود ، برايم مباركى قرار بده ، تا دوست نداشته باشم كه آنچه تو به تأخيرش انداخته اى ، پيش افتد و نه آنچه تو پيش افكنده اى ، به تأخير افتد .
.
ص: 44
الإمام الباقر عليه السلام :إذا خَرَجتَ مِن بَيتِكَ فَقُل : ... اللّهُمَّ بارِك لَنا في قَدَرِكَ ، ورَضِّنا بِقَضائِكَ ، حَتّى لا نُحِبَّ تَعجيلَ ما أخَّرتَ ولا تَأخيرَ ما عَجَّلتَ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام_ مِن دُعائِهِ يَومَ عَرَفَةَ _ :اللّهُمَّ بارِك لي في قَدَرِكَ ، ورَضِّني بِقَضائِكَ ، اللّهُمَّ افتَح مَسامِعَ قَلبي لِذِكرِكَ ، وَارزُقني شُكرا وتَوفيقا وعِبادةً وخَشيَةً ، يارَبَّ العالَمينَ . (2)
.
ص: 45
امام باقر عليه السلام :هر گاه از خانه ات بيرون رفتى ، بگو : « ... پروردگارا! تقديرت را بر ما مبارك گردان و ما را به قضاى خويش راضى ساز ، تا دوست نداشته باشيم كه آنچه تو به تأخير انداخته اى ، پيش افتد و نه آنچه تو پيش افكنده اى ، به تأخير افتد».
امام صادق عليه السلام_ در دعاى روز عَرَفه _ :خدايا! تقديرت را بر من ، مبارك گردان ، و مرا به قضاى خويش راضى ساز . خدايا! گوش هاى دلم را به ياد خودت باز كن ، و مرا شكرگزارى و توفيق و عبادت و خشيت ، روزى گردان ، اى پروردگار جهانيان!
.
ص: 46
الفصل الخامس عشر : نماذج من بركات الدّعاء15 / 1بَرَكاتُ دُعاءِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آلهالمناقب لابن شهرآشوب :مَرَّ النَّبِيُ صلى الله عليه و آله بِعَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ وهُوَ يَصنَعُ شَيئا مِن طينٍ مِن لُعَبِ الصِّبيانِ ، فَقالَ : ما تَصنَعُ بِهذا؟ قالَ : أبيعُهُ . قالَ : ما تَصنَعُ بِثَمَنِهِ؟ قالَ : أشتَري رُطَبا فَآكُلُهُ . فَقالَ لَهُ النَّبِيُ صلى الله عليه و آله : اللّهُمَّ بارِك لَهُ في صَفقَةِ يَمينِهِ . فَكانَ يُقالُ : مَا اشتَرى شَيئا قَطُّ إلّا رَبِحَ فيهِ ، فَصارَ أمرُهُ إلى أن يُمَثَّلَ بِهِ ، فَقالوا : عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الجَوادُ ، وكانَ أهلُ المَدينَةِ يَتَدايَنونَ بَعضُهُم مِن بَعضٍ إلى أن يَأتِيَ عَطاءُ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ . (1)
سنن أبي داود عن حكيم بن حزام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَعَثَ مَعَهُ بِدينارٍ يَشتَري لَهُ اُضحِيَّةً،فَاشتَراها بِدينارٍ وباعَها بِدينارَينِ،فَرَجَعَ فَاشتَرى اُضحِيَّةً بِدينارٍ وجاءَ بِدينارٍ إلَى النَّبِيِ صلى الله عليه و آله ، فَتَصَدَّقَ بِهِ النَّبِيُ صلى الله عليه و آله ودَعا لَهُ أن يُبارَكَ لَهُ في تِجارَتِهِ . (2)
.
ص: 47
فصل پانزدهم : نمونه هاى از بركات دعا15 / 1بركت هاى دعاى پيامبر صلى الله عليه و آلهالمناقب ، ابن شهرآشوب :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر عبد اللّه بن جعفر گذشت كه با گِل ، اسباب بازى كودكانه مى ساخت . فرمود : «با اين ، چه مى كنى؟» . گفت : آن را مى فروشم . فرمود : «با پول آن ، چه مى كنى؟» . گفت : خرما مى خرم و مى خورم . پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود : «خدايا ! در كسب و كار او بركت قرار ده» . گفته مى شد : او هرگز چيزى نخريد ، مگر اين كه در آن ، سود برد و كارش به آن جا رسيد كه ضرب المثل شد و مى گفتند : عبد اللّه بن جعفرِ بخشنده . مردم مدينه از يكديگر وام مى گرفتند ، تا آن گاه كه عطاى عبد اللّه بن جعفر [از بيت المال] برسد .
سنن أبى داوود_ در باره حكيم بن حزام _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، دينارى به او داد تا براى ايشان يك قربانى بخرد . او قربانى را به يك دينار خريد و آن را به دو دينار فروخت و برگشت . دوباره يك قربانى به يك دينار خريد و دينار ديگر را براى پيامبر صلى الله عليه و آله آورد . پيامبر خدا هم آن را صدقه داد و براى او دعا كرد كه در تجارتش بركت يابد.
.
ص: 48
مسند ابن حنبل عن أبي عمرة الأنصاري :كُنّا مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله في غُزاةٍ ، فَأَصابَ النّاسَ مَخمَصَةٌ، فَاستَأذَنَ النّاسُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله في نَحرِ بَعضِ ظُهورِهِم، وقالوا : يُبَلِّغُنَا اللّهُ بِهِ ، فَلَمّا رَأى عُمَرُ بنُ الخَطّابِ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَد هَمَّ أن يَأذَنَ لَهُم في نَحرِ بَعضِ ظَهرِهِم قالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، كَيفَ بِنا إذا نَحنُ لَقينَا القَومَ غَدا جِياعا أرجالاً؟ ولكِن إن رَأَيتَ يا رَسولَ اللّهِ أن تَدعُوَ لَنا بِبَقايا أزوادِهِم فَتَجمَعَها ثُمَّ تَدعُوَ اللّهَ فيها بِالبَرَكَةِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ _ تَبارَكَ وتَعالى _ سَيُبَلِّغُنا بِدَعوَتِكَ _ أو قالَ : سَيُبارِكُ لَنا في دَعوَتِكَ _ فَدَعَا النَّبِيُ صلى الله عليه و آله بِبَقايا أزوادِهِم ، فَجَعَلَ النّاسُ يَجيؤونَ بِالحَثيَةِ مِنَ الطَّعامِ وفَوقَ ذلِكَ ، وكانَ أعلاهُم مَن جاءَ بِصاعٍ مِن تَمرٍ فَجَمَعَها رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله . ثُمَّ قامَ فَدَعا ما شاءَ اللّهُ أن يَدعُوَ ، ثُمَّ دَعَا الجَيشَ بِأَوعِيَتِهِم فَأَمَرَهُم أن يَحتَثوا ، فَما بَقِيَ فِي الجَيشِ وِعاءٌ إلّا مَلَؤوهُ وبَقِيَ مِثلُهُ ، فَضَحِكَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَتّى بَدَت نَواجِذُهُ ، فَقالَ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وأَنّي رَسولُ اللّهِ ، لا يَلقَى اللّهَ عَبدٌ مُؤمِنٌ بِهِما إلّا حُجِبَت عَنهُ النّارُ يَومَ القِيامَةِ . (1)
الإمام الكاظم عليه السلام_ في بَيانِ مُعجِزاتِ النَّبِيِ صلى الله عليه و آله لِنَفَرٍ مِنَ اليَهودِ _ :إنَّهُ نَزَلَ بِاُمِّ شَريكٍ ، فَأَتَتهُ بِعُكَّةٍ فيها سَمنٌ يَسيرٌ ، فَأَكَلَ هُوَ وأَصحابُهُ ، ثُمَّ دَعا لَها بِالبَرَكَةِ ، فَلَم تَزَلِ العُكَّةُ تَصُبُّ سَمنا أيّامَ حَياتِها . (2)
المستدرك على الصحيحين عن هشام بن حبيش بن خويلد :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله خَرَجَ مِن مَكَّةَ مُهاجِرا إلَى المَدينَةِ وأَبو بَكرٍ ومَولى أبي بَكرٍ عامِرُ بنُ فُهَيرَةَ ودَليلُهُمَا اللَّيثِيُ عَبدُ اللّهِ بنُ اُرَيقِطٍ ، مَرّوا عَلى خَيمَتَي اُمِّ مَعبَدٍ الخُزاعِيَّةِ ، وكانَتِ امرَأَةً بَرزَةً جَلدَةً تَحتَبي بِفِناءِ الخَيمَةِ ثُمَّ تَسقي وتُطعِمُ ، فَسَأَلوها لَحما وتَمرا لِيَشتَروا مِنها ، فَلَم يُصيبوا عِندَها شَيئا مِن ذلِكَ ، وكانَ القَومُ مُرمِلينَ مُسنِتينَ ، فَنَظَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى شاةٍ في كِسرِ الخَيمَةِ ، فَقالَ : ما هذِهِ الشّاةُ يا اُمَّ مَعبَدٍ؟ قالَت : شاةٌ خَلَّفَهَا الجَهدُ عَنِ الغَنَمِ ، قالَ : هَل بِها مِن لَبَنٍ؟ قالَت : هِيَ أجهَدُ مِن ذلِكَ ، قالَ : أتَأذَنينَ لي أن أحلُبَها؟ قالَت : بِأَبي أنتَ واُمّي إن رَأَيتَ بِها حَلَبا فَاحلُبها . فَدَعا بِها رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَمَسَحَ بِيَدِهِ ضَرعَها وسَمَّى اللّهَ تَعالى ودَعا في شاتِها فَتَفاجَت عَلَيهِ ودَرَّت فَاجتَرَّت ، فَدَعا بِإِناءٍ يُربِضُ الرَّهطَ ، فَحَلَبَ فيهِ ثَجّا حَتّى عَلاهُ البَهاءُ ، ثُمَّ سَقاها حَتّى رَوِيَت وسَقى أصحابَهُ حَتّى رَووا وشَرِبَ آخِرُهُم حَتّى أراضوا . ثُمَّ حَلَبَ فيهِ الثّانِيَةَ عَلى هِدَةٍ (3) حَتّى مَلَأَ الإِناءَ ، ثُمَّ غادَرَهُ عِندَها ، ثُمَّ بايَعَها وَارتَحَلوا عَنها . فَقَلَّ ما لَبِثَت حَتّى جاءَها زَوجُها أبو مَعبَدٍ لِيَسوقَ أعنُزا عِجافا ؛ يَتَساوَكنَ هِزالاً ؛ مُخُّهُنَّ قَليلٌ ، فَلَمّا رَأى أبو مَعبَدٍ اللَّبَنَ أعجَبَهُ ، قالَ : مِن أينَ لَكِ هذا يا اُمَّ مَعبَدٍ وَالشّاءُ عازِبٌ حائِلٌ ، ولا حَلوبَ فِي البَيتِ؟ قالَت : لا وَاللّهِ إلّا أنَّهُ مَرَّ بِنا رَجُلٌ مُبارَكٌ مِن حالِهِ كَذا وكَذا . (4)
.
ص: 49
مسند ابن حنبل_ به نقل از ابو عمره انصارى _ :در جنگى با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بوديم . مردم ، دچار گرسنگى شدند . از پيامبر خدا اجازه خواستند تا بعضى از شترانِ خود را ذبح كنند و گفتند : خداوند ، با آنها ما را سير مى كند . عمر بن خطّاب ، چون ديد پيامبر خدا تصميم دارد كه به آنان اجازه دهد تا بعضى شترانشان را ذبح كنند ، گفت : اى پيامبر خدا ! چگونه خواهد شد ، اگر فردا گرسنه و پياده با دشمن ، رو به رو شويم؟! اى پيامبر خدا ! اگر صلاح بدانيد ، باقى مانده توشه خود را بياورند و آنها را جمع كنيد و دعا كنيد كه خدا به آنها بركت دهد ، خداى متعال با دعاى شما ما را سير خواهد كرد _ يا گفت : با دعاى شما براى ما بركت خواهد داد _ . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود تا باقى مانده توشه هايشان را بياورند . مردم ، مشت مشت يا بيشتر ، غذا مى آوردند . بيشترين مقدارى كه كسى آورد ، يك صاع خرما بود. پيامبر خدا همه آنها را جمع كرد . سپس برخاست و دعا كرد . آن گاه سپاهيان را فرا خواند تا ظرف هاى خود را بياورند و دستور داد كه آنها را پر كنند . در سپاه ، هيچ ظرفى نماند ، مگر اين كه آن را پر كردند ، و [ باز ]به همان اندازه ماند. پيامبر خدا ، چنان خنديد كه دندان هاى آسيايش پيدا شد . آن گاه فرمود : «گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست و من ، فرستاده خدايم . هيچ بنده اى نيست كه خدا را با اين دو (توحيد و نبوّت) ديدار كند ، مگر آن كه روز قيامت ، آتش دوزخ از او دور مى شود».
امام كاظم عليه السلام_ در بيان معجزات پيامبر صلى الله عليه و آله براى گروهى از يهود _ :ايشان به خانه اُمّ شريك رفت . وى ظرفى آورد كه اندكى روغن در آن بود. پيامبر صلى الله عليه و آله و اصحابش از آن خوردند . سپس پيامبر صلى الله عليه و آله براى آن زن دعا كرد كه بركت يابد . آن زن تا زنده بود ، آن ظرف ، از روغن پر مى شد.
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از هشام بن حبيش بن خويلد _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به قصد هجرت به مدينه ، از مكّه خارج شد . ايشان به همراه ابو بكر و غلامش (عامر بن فُهَيره) و راه نماى آن دو (عبد اللّه بن اُرَيقِطِ ليثى) بر خَيمَتا اُمّ مَعبَد خُزاعى ، گذر كردند . او زنى عاقل و قوى بود و جلوى در خيمه مى نشست و به ديگران آب و غذا مى داد . از او پرسيدند كه آيا گوشت و خرما دارد تا از وى بخرند . [ولى] از اينها چيزى نزد او نبود . آنان هم توشه خود را تمام كرده بودند . پيامبر خدا به گوسفندى كه كنار خيمه بود ، نگاه كرد و فرمود : «اُمّ معبد! اين گوسفند چيست؟» . گفت : گوسفندى است كه ناتوانى ، آن را از گوسفندان ديگر ، جا گذاشته است. [پيامبر صلى الله عليه و آله ] پرسيد : «شير دارد؟» . گفت : او ناتوان تر از اين است . فرمود : «اجازه مى دهى آن را بدوشم؟» . گفت : پدر و مادرم فدايت! اگر در آن شيرى ديدى ، بدوش. پيامبر خدا آن گوسفند را خواست . دست خود را بر پستانش كشيد و نام خدا را برد و براى گوسفند دعا كرد . گوسفند ، پاهاى خود را [به نشانه شير دادن] از هم گشاد و شير از پستانش جارى شد و شروع به نشخوار كرد . [پيامبر صلى الله عليه و آله ]ظرفى طلبيد كه آن عدّه را سير مى كرد . آن گاه شير فراوانى از آن دوشيد ، تا آن كه از ظرف ، بالا آمد . از آن شير ، به آن زن نوشانيد و به اصحاب خود هم نوشاند تا همه سيراب شدند. [ پيامبر صلى الله عليه و آله ، گوسفند را] دوباره دوشيد تا آن ظرف را پر كرد . سپس آن را پيش زن گذاشت و بهاى آن را پرداخت . آن گاه از آن جا كوچ كردند. چيزى نگذشت كه شوهر آن زن ، ابو مَعبَد ، آمد تا چند بُز نحيف را كه از شدّت لاغرى ، ناى راه رفتن نداشتند و مغز استخوانشان اندك بود ، براى چَرا ببرد . چون شير را ديد ، شگفت زده گفت : اُمّ معبد! اين شير از كجاست؟ گوسفندها كه در صحرايند و هنوز نزاييده اند و در خيمه هم گوسفند شيردهى نيست ! [اُمّ معبد ]گفت : بله ، به خدا! مردى بر ما گذر كرد كه پُربركت بود و چنين و چنان بود.
.
ص: 50
الخرائج والجرائح عن جعيل الأشجعيّ :غَزَوتُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله في بَعضِ غَزَواتِهِ فَقالَ : سِر يا صاحِبَ الفَرَسِ ، فَقُلتُ : يا رَسولَ اللّهِ ، عَجفاءُ ضَعيفَةٌ ، فَرَفَعَ مِخفَقَةً مَعَهُ فَضَرَبَها ضَربا خَفيفا وقالَ : اللّهُمَّ بارِك لَهُ فيها . قالَ : لَقَد رَأَيتُني ما اُمسِكُ رَأسَها أن تَقَدَّمَ النّاسَ ، ولَقَد بِعتُ مِن بَطنِها بِاثنَي عَشَرَ ألفا . (1)
.
ص: 51
الخرائج و الجرائح_ به نقل از جعيل اشجعى _ :در يكى از غزوات ، همراه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بودم . [به من ]فرمود : «اى صاحب اسب! حركت كن و بشتاب» . گفتم : اى پيامبر خدا! لاغر و ناتوان است . ايشان با شلّاقى كه در دست داشت ، آهسته بر آن زد و گفت : «خدايا! او را در اين اسب ، بركت بده» . ديدم كه نمى توانم سر او را مهار كنم تا از ديگران جلو نزند، و از زاد و ولد آن ، دوازده هزار كسب كردم.
.
ص: 52
إعلام الورى :قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ : ... أتانا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله وأَنَا اُساوِمُ شاةَ أخٍ لي ، فَقالَ : اللّهُمَّ بارِك لَهُ في صَفقَتِهِ . قالَ عَبدُ اللّهِ : فَما بِعتُ شَيئا ولَا اشتَرَيتُ شَيئا إلّا بورِكَ لي فيهِ . (1)
15 / 2بَرَكَةُ دُعاءِ الإِمامِ الرِّضا عليه السلامعيون أخبار الرضا عليه السلام عن محمّد بن الوليد بن يزيد الكرمانيّ عن أبي محمّد المصريّ :قَدِمَ أبُو الحَسَنِ الرِّضا عليه السلام ، فَكَتَبتُ إلَيهِ أسأَ لُهُ الإِذنَ فِي الخُروجِ إلى مِصرَ أتَّجِرُ إلَيها ، فَكَتَبَ إلَيَ : أقِم ما شاءَ اللّهُ . قالَ : فَأَقَمتُ سَنَتَينِ ، ثُمَّ قَدِمَ الثّالِثَةُ فَكَتَبتُ إلَيهِ أستَأذِنُهُ، فَكَتَبَ إلَيَ : اُخرُج مُبارَكا لَكَ صُنعُ اللّهِ لَكَ ؛ فَإِنَّ الأَمرَ يَتَغَيَّرُ . قالَ : فَخَرَجتُ فَأَصَبتُ بِها خَيرا ، ووَقَعَ الهَرجُ بِبَغدادَ ، فَسَلِمتُ مِن تِلكَ الفِتنَةِ . (2)
.
ص: 53
إعلام الورى :عبد اللّه بن جعفر مى گويد : ... پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پيش ما آمد ، در حالى كه من مشغول فروش گوسفندى براى برادرم بودم . فرمود : «خدايا! در معامله اش بركت قرار بده» . از آن پس ، چيزى نفروختم و چيزى نخريدم ، مگر آن كه برايم بركت داشت .
15 / 2بركت دعاى امام رضا عليه السلامعيون أخبار الرضا عليه السلام_ به نقل از محمّد بن وليد بن يزيد كرمانى ، از ابو محمّد مصرى _ :امام رضا عليه السلام آمد . نامه اى به او نوشتم و اجازه خواستم كه براى تجارت به مصر بروم . برايم نوشت : «مدّتى بمان». دو سال ماندم و سال سوم آمد . نامه نوشتم و از او اجازه خواستم . برايم نوشت : «برو ؛ اين سفر براى تو مبارك باشد و خدا براى تو [ خير] بسازد! همانا وضع ، دگرگون مى شود» . من رفتم و در مصر ، به خير رسيدم . در بغداد ، آشوب شد و بدين سان ، از آن فتنه ، سالم ماندم.
.
ص: 54
15 / 3بَرَكَةُ دُعاءِ صاحِبِ الزَّمانِ عليه السلامالغيبة للطوسي عن محمّد بن عليّ بن الحسين وأخيه الحسين بن عليّ :حَدَّثَنا أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٍّ الأَسوَدُ قالَ : سَأَلَني عَلِيُ بنُ الحُسَينِ بنِ موسى بنِ بابَوَيهِ بَعدَ مَوتِ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِيِ قدس سره أن أسأَلَ أبَا القاسِمِ الرّوحِيَ _ قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ _ أن يَسأَلَ مَولانا صاحِبَ الزَّمانِ عليه السلام أن يَدعُوَ اللّهَ أن يَرزُقَهُ وَلَدا ذَكَرا . قالَ : فَسَأَلتُهُ فَأَنهى ذلِكَ ، ثُمَّ أخبَرَني بَعدَ ذلِكَ بِثَلاثَةِ أيّامٍ أنَّهُ قَد دَعا لِعَلِيِ بنِ الحُسَينِ رحمه اللهفَإِنَّهُ سَيولَدُ لَهُ وَلَدٌ مُبارَكٌ يَنفَعُ اللّهُ بِهِ، وبَعدَهُ أولادٌ . قالَ أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٍ الأَسوَدُ : وسَأَلتُهُ في أمرِ نَفسي أن يَدعُوَ لي أن اُرزَقَ وَلَدا ذَكَرا ، فَلَم يُجِبني إلَيهِ ، وقالَ لي : لَيسَ إلى هذا سَبيلٌ . قالَ : فَوُلِدَ لِعَلِيِ بنِ الحُسَينِ رَضِيَ اللّهُ عَنهُ تِلكَ السَّنَةَ (ابنُهُ) مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٍ وبَعدَهُ أولادٌ ، ولَم يولَد لي . (1)
.
ص: 55
15 / 3بركت دعاى امام زمان عليه السلامالغيبة ، طوسى_ به نقل از محمّد بن على بن حسين (شيخ صدوق) و برادرش حسين بن على _ :ابو جعفر ، محمّد بن على اسود ، برايم نقل كرد كه : على بن حسين بن موسى بن بابويه ، پس از درگذشت محمّد بن عثمان عَمْرى ، از من خواست كه از ابو القاسم روحى _ كه خداوند ، روحش را رستگار نمايد _ بخواهم كه از مولايمان ، صاحب الزمان عليه السلام ، بخواهد كه دعا كند تا خداوند به او پسرى روزى نمايد . از او خواستم . او هم انجام داد . سه روز پس از آن ، به من خبر داد كه ايشان براى على بن حسين دعا كرده است و به زودى ، صاحب فرزندى بابركت خواهد شد كه خدا به سبب آن ، سود مى رساند و پس از او نيز فرزندانى خواهند بود . ابو جعفر ، محمّد بن على اسود ، مى گويد : از او در باره خودم درخواست كردم كه برايم دعا كند تا صاحب پسرى شوم . پاسخ مثبت به من نداد و گفت: «براى اجابت اين درخواست، راهى نيست». همان سال براى على بن حسين ، پسرش محمّد بن على و پس از او فرزندانى به دنيا آمدند ؛ امّا براى من فرزندى به دنيا نيامد .
.
ص: 56
الفصل السادس عشر : ما يوجب زوال البركة16 / 1فَسادُ النِّيَّةِالإمام عليّ عليه السلام :عِندَ فَسادِ النِّيَّةِ تَرتَفِعُ البَرَكَةُ . (1)
راجع : هذه الموسوعة : ج 12 ص 398 (البركة / الفصل الخامس : ما يوجب البركة من الأخلاق / حسن النيّة) .
16 / 2الأَعمالُ السَّيِّئَةُالكتاب«ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» . (2)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أربَعَةٌ لا تَدخُلُ بَيتا واحِدَةٌ مِنهُنَّ إلّا خَرِبَ ولَم يُعمَر بِالبَرَكَةِ : الخِيانَةُ ، وَالسَّرِقَةُ ، وشُربُ الخَمرِ ، وَالزِّنا . (3)
.
ص: 57
فصل شانزدهم : آنچه موجب زوال بركت است16 / 1فساد نيّتامام على عليه السلام :هر گاه نيّتْ فاسد باشد ، بركت برداشته مى شود.
ر . ك : همين دانش نامه : ج 12 ص 399 (بركت / فصل پنجم / خويى هايى كه موجب بركت اند / نيّت نيك) .
16 / 2كارهاى بدقرآن«اين ، بِدان جهت است كه خداوند، هرگز نعمتى را كه به گروهى بخشيده است، تغيير نمى دهد ، تا آن كه آنان آنچه را در خودشان است، تغيير دهند؛ و همانا خداوند، شنواى داناست» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چهار چيزند كه يكى از آنها وارد هيچ خانه اى نمى شود، مگر آن كه [آن خانه ]خراب مى شود و هرگز با بركت، آباد نمى گردد : خيانت، دزدى، شرابخوارى و زنا.
.
ص: 58
الإمام عليّ عليه السلام :ما زالَت نِعمَةٌ عَن قَومٍ ولا غَضارَةُ عَيشٍ إلّا بِذُنوبٍ اِجتَرَحوها ؛ إنَّ اللّهَ لَيسَ بِظَلّامٍ لِلعَبيدِ . (1)
عنه عليه السلام :ما أنعَمَ اللّهُ عَلى عَبدٍ نِعمَةً فَظَلَمَ فيها إلّا كانَ حَقيقا أن يُزيلَها عَنهُ . (2)
عنه عليه السلام :البَغيُ يُزيلُ النِّعَمَ . (3)
عنه عليه السلام :سَفكُ الدِّماءِ بِغَيرِ حَقِّها يَدعو إلى حُلولِ النِّقمَةِ ، وزَوالِ النِّعمَةِ . (4)
عنه عليه السلام_ فِي الاِستِسقاءِ _ :ألا وإنَّ الأَرضَ الَّتي تُقِلُّكُم وَالسَّماءَ الَّتي تُظِلُّكُم مُطيعَتانِ لِرَبِّكُم ، وما أصبَحَتا تَجودانِ لَكُم بِبَرَكَتِهِما تَوَجُّعا لَكُم ، ولا زُلفَةً إلَيكُم ، ولا لِخَيرٍ تَرجُوانِهِ مِنكُم ، ولكِن اُمِرَتا بِمَنافِعِكُم فَأَطاعَتا ، واُقيمَتا عَلى حُدودِ مَصالِحِكُم فَقامَتا . إنَّ اللّهَ يَبتَلي عِبادَهُ عِندَ الأَعمالِ السَّيِّئَةِ بِنَقصِ الثَّمَراتِ ، وحَبسِ البَرَكاتِ ، وإغلاقِ خَزائِنِ الخَيراتِ ؛ لِيَتوبَ تائِبٌ ، ويُقلِعَ مُقلِعٌ ، ويَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ، ويَزدَجِرَ مُزدَجِرٌ . وقَد جَعَلَ اللّهُ سُبحانَهُ الاِستِغفارَ سَبَبا لِدُرورِ الرِّزقِ ورَحمَةِ الخَلقِ ، فَقالَ سُبحانَهُ : «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا * يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا * وَ يُمْدِدْكُم بِأَمْوَالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَل لَّكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَارًا» (5) . فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً اِستَقبَلَ تَوبَتَهُ ، وَاستَقالَ خَطيئَتَهُ ، وبادَرَ مَنِيَّتَهُ! (6)
.
ص: 59
امام على عليه السلام :هرگز نعمت و طراوت زندگى، از مردمى زايل نمى شود ، مگر به سبب گناهانى كه انجام داده اند. خداوند، هرگز به بندگان ، ستم نمى كند.
امام على عليه السلام :خداوند، به هر بنده اى نعمتى دهد و او در آن ستم كند (به حقوق ديگران تجاوز كند)، سزاوار باشد كه نعمت را از او زايل كند .
امام على عليه السلام :ستم (تجاوز)، نعمت ها را از بين مى برد.
امام على عليه السلام :به ناحق ريختن خون ها، موجب فرود آمدن عذاب و از بين رفتن نعمت است .
امام على عليه السلام_ در دعاى باران _ :آگاه باشيد! زمينى كه شما را بر پشت دارد و آسمانى كه بر شما سايه مى افكند، فرمانبر پروردگار شمايند و اگر بركت خود را به شما مى بخشند ، از روى همدردى با شما، يا منزلت يافتن در نزد شما و يا به خاطر خيرى كه از شما اميد دارند، نيست؛ بلكه مأمور شده اند تا به شما سود برسانند، پس اطاعت مى كنند؛ و بر مرزهاى منافع شما برافراشته شده اند، پس برپايند. خداوند، بندگانش را ، آن گاه كه كارهاى بد مى كنند، به كاهش ميوه ها و حبس بركت ها و بستن گنجينه هاى خيرات مبتلا مى كند ، تا توبه كننده توبه كند و دست كِشنده [ ، از بدى ]دست بكشد و پند گيرنده ، پند پذيرد و ترك كننده ، ترك كند . خداى متعال، استغفار را سبب فراوان شدن روزى و رحمت خلق قرار داده و فرموده است: «پس گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهيد؛ همانا او بسيار آمرزنده است . آسمان را بر شما [ به صورت باران ]فرو مى ريزد و با اموال و فرزندان ، شما را يارى مى رساند و برايتان باغ هايى قرار مى دهد و برايتان نهرهايى قرار مى دهد» . پس رحمت خدا بر آن كه به توبه اش روى آورد و از خطايش پوزش بطلبد و نسبت به مرگ خويش ، پيش دستى كند!
.
ص: 60
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَيُحرَمُ الرِّزقَ بِالذَّنبِ يُصيبُهُ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :مُداوَمَةُ المَعاصي تَقطَعُ الرِّزقَ . (2)
عنه عليه السلام :اِحذَرُوا الذُّنوبَ ؛ فَإِنَّ العَبدَ لَيُذنِبُ فَيُحبَسُ عَنهُ الرِّزقُ . (3)
الكافي عن الفضيل عن الإمام الباقر عليه السلام :إنَّ الرَّجُلَ لَيُذنِبُ الذَّنبَ فَيُدرَأُ عَنهُ الرِّزقُ . وتَلا هذِهِ الآيَةَ «إِذْ أَقْسَمُواْ لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِينَ * وَ لَا يَسْتَثْنُونَ * فَطَافَ عَلَيْهَا طَ_ائِفٌ مِّن رَّبِّكَ وَ هُمْ نَائِمُونَ» (4) . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ المُؤمِنَ لَيَنوِي الذَّنبَ فَيُحرَمُ رِزقَهُ . (6)
الإمام عليّ عليه السلام :اللّهُمَّ وأَستَغفِرُكَ لِكُلِّ ذَنبٍ يَدعو إلَى الغَيِّ ، ويُضِلُّ عَنِ الرُّشدِ ، ويُقِلُّ الرِّزقَ ، ويَمحُو البَرَكَةَ ، ويُخمِلُ الذِّكرَ ؛ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاغفِرهُ لي ، يا خَيرَ الغافِرينَ . (7)
.
ص: 61
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همانا آدمى به سبب گناهى كه مرتكب مى شود، از روزى، محروم مى گردد.
امام على عليه السلام :استمرار بر گناهان، روزى را قطع مى كند.
امام على عليه السلام :از گناهان بپرهيزيد؛ چرا كه بنده گناه مى كند، پس روزى اش حبس مى شود.
الكافى_ به نقل از فُضَيل _ :امام باقر عليه السلام فرمود : «همانا آدمى گناه مى كند ، در نتيجه روزى از او دور داشته مى شود» و آن گاه اين آيه را خواند : «آن گاه كه سوگند خوردند كه صبحگاهان برخيزند و ميوه باغ را برچينند ؛ ولى «إن شاء اللّه » نگفتند . پس، در حالى كه خوابيده بودند ، بلايى از سوى پروردگار ، بر آن باغ به گردش در آمد» .
امام صادق عليه السلام :همانا مؤمن، نيّت گناه مى كند ، و بر اثر آن از روزى اش محروم مى شود .
امام على عليه السلام :خداوندا! از تو براى هر گناهى كه به گم راهى ، فرا مى خواند و از راه هدايت به بيراهه مى برد و روزى را مى كاهد و بركت را از بين مى برد و ياد گمنامى مى آورد ، آمرزش مى طلبم . پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و آن گناهِ مرا بيامرز ، اى بهترينِ آمرزندگان!
.
ص: 62
عنه عليه السلام :إذا ظَهَرَتِ الجِناياتُ ارتَفَعَتِ البَرَكاتُ . (1)
عنه عليه السلام_ مِنِ استِغفارِهِ في سَحَرِ كُلِّ لَيلَةٍ بَعدَ رَكعَتَيِ الفَجرِ _ :اللّهُمَّ وأَستَغفِرُكَ لِكُلِّ ذَنبٍ يَمحَقُ الحَسَناتِ ، ويُضاعِفُ السَّيِّئاتِ . (2)
16 / 3تَركُ الأَمرِ بِالمَعروفِ وَالنَّهيِ عَنِ المُنكَرِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَزالُ النّاسُ بِخَيرٍ ما أمَروا بِالمَعروفِ ونَهَوا عَنِ المُنكَرِ وتَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى ، فَإِذا لَم يَفعَلوا ذلِكَ نُزِعَت مِنهُمُ البَرَكاتُ ، وسُلِّطَ بَعضُهُم عَلى بَعضٍ ، ولَم يَكُن لَهُم ناصِرٌ فِي الأَرضِ ولا فِي السَّماءِ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :أيُّهَا النّاسُ ، إنَّ اللّهَ يَقولُ : لَتَأمُرُنَّ بِالمَعروفِ ولَتَنهَوُنَّ عَنِ المُنكَرِ قَبلَ أن تُجدِبوا ؛ فَتَستَسقونَ فَلا تُسقَونَ . أيُّهَا النّاسُ ، إنَّ اللّهَ يَقولُ : لَتَأمُرُنَّ بِالمَعروفِ ولَتَنهَوُنَّ عَنِ المُنكَرِ قَبلَ أن تَدعوا فَلا يُستَجابَ لَكُم . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :إذا تَرَكُوا [ أي اُمَّةُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ] الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهيَ عَنِ المُنكَرِ حُرِمَت بَرَكَةَ الوَحيِ . (5)
.
ص: 63
امام على عليه السلام :هر گاه بزهكارى ها ، آشكار شوند، بركت ها برداشته مى شوند.
امام على عليه السلام_ از استغفارش در سحرگاه هر شب، پس از دو ركعتِ فجر _ :خدايا! از تو براى هر گناهى كه خوبى ها را نابود مى سازد و بدى ها را چند برابر مى كند، آمرزش مى طلبم.
16 / 3ترك امر به معروف و نهى از منكرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مردم، همواره در نيكى اند، تا وقتى كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و يكديگر را در نيكى و تقوا ، يارى مى رسانند . آن گاه كه چنين نكنند، بركت ها از آنان جدا مى شود و برخى بر برخى ديگر مسلّط مى گردند ، و هيچ ياورى، نه در زمين و نه در آسمان، نخواهند داشت.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى مردم! خداوند مى فرمايد: «حتما امر به معروف و نهى از منكر كنيد، پيش از آن كه دچار خشك سالى شويد . و هر چه طلب باران كنيد ، بارانى به شما داده نشود» . اى مردم! خداوند مى فرمايد : «حتما امر به معروف و نهى از منكر كنيد ، پيش از آن كه [چنان شود كه ]دعا كنيد و دعايتان مستجاب نگردد».
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :[امّت محمّد صلى الله عليه و آله ] هر گاه امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنند، از بركت وحى ، محروم مى شوند.
.
ص: 64
عنه صلى الله عليه و آله :إذا عَظَّمَت اُمَّتِيَ الدُّنيا نُزِعَت مِنها هَيبَةُ الإِسلامِ ، وإذا تَرَكَتِ الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهيَ عَنِ المُنكَرِ حُرِمَت بَرَكَةَ الوَحيِ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :أيُّما ناشٍ نَشَأَ في قَومِهِ ثُمَّ لَم يُؤَدَّب عَلى مَعصِيَتِهِ ، كانَ اللّهُ عز و جل أوَّلُ ما يُعاقِبُهُم فيهِ أن يَنقُصَ مِن أرزاقِهِم . (2)
16 / 4سَبُّ المُسلِمِالكافي عن أحمد بن أحمد عن بعض رجاله (3) :الكافي عن أحمد بن أحمد عن بعض رجاله (4) : مَن فَحَشَ عَلى أخيهِ المُسلِمِ ، نَزَعَ اللّهُ مِنهُ بَرَكَةَ رِزقِهِ ، ووَكَلَهُ إلى نَفسِهِ ، وأَفسَدَ عَلَيهِ مَعيشَتَهُ . (5)
16 / 5القَضاءُ بِالجَورِالكافي عن ابن محبوب عن أبي ولّاد الحنّاط_ في حَديثٍ أخبَرَ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام بِقَضاءٍ لَم يَرضَ بِهِ الإِمامُ فَقالَ عليه السلام _ :في مِثلِ هذَا القَضاءِ وشِبهِهِ ، تَحبِسُ السَّماءُ ماءَها وتَمنَعُ الأَرضُ بَرَكَتَها . 6
.
ص: 65
امام صادق عليه السلام :هر كس كه در ميان قوم خود ، بزرگ شود و به خاطر گناهش ادب نشود، اوّلين عقوبت خدا بر آنان، اين است كه از روزى هاى آنان مى كاهد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه امّت من، دنيا را بزرگ بشمارند، هيبت (شُكوه) اسلام از آنان گرفته مى شود و هر گاه امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنند، از بركت وحى، محروم مى شوند.
16 / 4دشنام دادن به مسلمانالكافى_ به نقل از احمد بن احمد ، از يكى از استادانش [ ، از يكى از امامان عليهم السلام ] (1) _ :هر كس به برادر مسلمانش دشنام دهد، خداوند ، بركت روزى اش را از او مى گيرد و او را به خودش وا مى گذارد و زندگى اش را برايش تباه مى كند.
16 / 5داورى به ستمالكافى_ به نقل از ابن محبوب ، از ابو ولّاد حنّاط، در حديثى كه امام صادق عليه السلام را به قضاوتى خبر داد كه امام عليه السلام آن را نپسنديد _ :پس فرمود : «در مثل اين داورى و همانند آن است كه آسمان، آب خود را، و زمين، بركت خود را دريغ مى كند!» .
.
ص: 66
16 / 6الاِستِخفافُ بِالصَّلاةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في بَيانِ ما يُصيبُ المُتَهاوِنَ بِصَلاتِهِ _ :أمَّا اللَّواتي تُصيبُهُ في دارِ الدُّنيا : فَالاُولى : يَرفَعُ اللّهُ البَرَكَةَ عَن عُمُرِهِ ، ويَرفَعُ اللّهُ البَرَكَةَ مِن رِزقِهِ ، ويَمحُو اللّهُ عز و جل سيماءَ الصّالِحينَ مِن وَجهِهِ ، وكُلُّ عَمَلٍ يَعمَلُهُ لا يُؤجَرُ عَلَيهِ ، ولا يَرتَفِعُ دُعاؤُهُ إلَى السَّماءِ ، وَالسّادِسَةُ : لَيسَ لَهُ حَظٌّ في دُعاءِ الصّالِحينَ . (1)
16 / 7الاِستِخفافُ بِصَلاةِ الجُمُعَةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :اِعلَموا أنَّ اللّهَ قَد فَرَضَ عَلَيكُمُ الجُمُعَةَ ، فَمَن تَرَكَها في حَياتي وبَعدَ مَماتي ولَهُم إمامٌ عادِلٌ ؛ اِستِخفافا بِها وجُحودا لَها ، فَلا جَمَعَ اللّهُ شَملَهُ ، ولا بارَكَ لَهُ في أمرِهِ ، ألا ولا صَلاةَ لَهُ ! ألا ولا زَكاةَ لَهُ ! ألا ولا حَجَّ لَهُ ! ألا ولا صَومَ لَهُ ! ألا ولا بَرَكَةَ لَهُ حَتّى يَتوبَ ! (2)
.
ص: 67
16 / 6سبك شمردن نمازپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در بيان آنچه به سبُك شمارنده نماز مى رسد _ :امّا پيامدهاى دنيوى سبك شمردن نماز ، نخست، آن كه: خداوند، بركت را از عمرش بر مى دارد . خداوند، بركت را از روزى اش بر مى دارد و خداوند عز و جل ، نشانِ صالحان را از چهره اش مى زدايد و هر عملى را كه انجام مى دهد ، پاداش نمى يابد ، و دعايش به آسمان، بالا نمى رود ، و ششم، آن كه: در دعاى صالحان ، بهره اى نخواهد داشت .
16 / 7سبك شمردن نماز جمعهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدانيد كه خداوند، نماز جمعه را بر شما واجب ساخته است . پس هر كس در زمان حيات من و پس از مرگ من، از روى سبك شمردن و يا انكار ، آن را ترك كنند ، با وجود اين كه پيشواى عادلى دارند ، خداوند، جمع او را جمع نمى كند ، و در كارش به او بركت نمى دهد ، و نه نمازش پذيرفته است، نه زكات او ، نه حج او ، نه روزه او ، و نه [ زندگى او] بركتى خواهد داشت ، تا آن كه توبه كند.
.
ص: 68
16 / 8كُفرانُ النِّعمَةِالكتاب«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ ءَامِنَةً مُّطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا كَانُواْ يَصْنَعُونَ» . (1)
«أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَ أَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ» . (2)
«سَلْ بَنِى إِسْرَاءِيلَ كَمْ ءَاتَيْنَاهُم مِّنْ ءَايَةِ بَيِّنَةٍ وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ» . (3)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :سَبَبُ زَوالِ النِّعَمِ الكُفرانُ . (4)
الإمام الصادق عليه السلام :مَن عَظُمَت عَلَيهِ النِّعمَةُ اشتَدَّت مَؤونَةُ النّاسِ عَلَيهِ ، فَإِن هُوَ قامَ بِمَؤونَتِهِمِ اجتَلَبَ زِيادَةَ النِّعمَةِ عَلَيهِ مِنَ اللّهِ ، وإن لَم يَفعَل فَقَد عَرَّضَ النِّعمَةَ لِزَوالِها . (5)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ للّهِِ أقواما يَختَصُّهُم بِالنِّعَمِ لِمَنافِعِ العِبادِ ، ويُقِرُّها فيهِم ما بَذَلوها ؛ فَإِذا مَنَعوا نَزَعَها عَنهُم فَحَوَّلَها إلى غَيرِهِم . (6)
.
ص: 69
16 / 8ناسپاسى نعمتقرآن«و خداوند ، مَثَلى زد، [اهالىِ] آبادى اى را كه ايمن و آسوده بودند و روزىِ آنان ، از هر جا، فراوان مى آمد . پس به نعمت هاى خدا ناسپاسى كردند . خدا هم جامه گرسنگى و ترس را به خاطر كارهايشان، بر آنان چشاند» .
«آيا ننگريستى به آنان كه نعمت خدا را با ناسپاسى تغيير دادند و قوم خود را به سراى هلاكت نشاندند؟» .
«از بنى اسرائيل بپرس كه: چه قدر به آنان نشانه روشن داديم؟! هر كس نعمت خدا را _ پس از آن كه به او رسيد _ تغيير دهد، پس خداوند، سخت كيفر است » .
حديثامام على عليه السلام :ناسپاسى ، سبب نابودى نعمت هاست.
امام صادق عليه السلام :هر كه نعمت بر او بزرگ (بسيار) باشد ، نياز مردم به او نيز زياد خواهد شد . پس اگر به رفع نياز آنان برخيزد ، از سوى خدا افزايش نعمت را براى خود فراهم آورده است؛ و اگر چنين نكند ، نعمت را در معرض زوال ، قرار داده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند، گروه هايى دارد كه براى سود[رسانى به] بندگان، نعمت ها را به آنان ارزانى مى دارد و تا وقتى از آن نعمت ها ببخشند ، آنها را برايشان نگه مى دارد. پس هر گاه از بخشش دريغ كنند، خداوند ، نعمت ها را از آنان گرفته، به ديگران مى دهد.
.
ص: 70
16 / 9الخِيانَةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :تُرفَعُ البَرَكَةُ مِنَ البَيتِ إذا كانَت فيهِ الخِيانَةُ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :يَدُ اللّهِ فَوقَ أيدِي المُشتَرِكَينِ ما لَم يَخُن أحَدُهُما صاحِبَهُ ؛ فَإِذا خانَ أحَدُهُما رَفَعَ اللّهُ يَدَهُ عَن أيديهِما ، وذَهَبَتِ البَرَكَةُ مِنهُما . (2)
16 / 10الزِّنارسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ ، فِي الزِّنا سِتُّ خِصالٍ : ثَلاثٌ مِنها فِي الدُّنيا وثَلاثٌ مِنها فِي الآخِرَةِ .فَأَمَّا الَّتي فِي الدُّنيا : فَيَذهَبُ بِالبَهاءِ ، ويُعَجِّلُ الفَناءَ ، ويَقطَعُ الرِّزقَ؛ وأَمَّا الَّتي فِي الآخِرَةِ : فَسوءُ الحِسابِ ، وسَخَطُ الرَّحمنِ ، وخُلودُ النّارِ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :الذُّنوبُ ... الَّتي تَحبِسُ الرِّزقَ الزِّنا . (4)
الإمام الكاظم عليه السلام :اِتَّقِ الزِّنا ؛ فَإِنَّهُ يَمحَقُ (5) الرِّزقَ ويُبطِلُ الدّينَ . (6)
.
ص: 71
16 / 9خيانتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بركت از خانه اى كه در آن خيانت باشد ، برداشته مى شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دست خدا روى دستِ دو شريك است، تا وقتى كه يكى از آن دو به ديگرى خيانت نكند . پس هر گاه يكى از آن دو ، خيانت كند ، خداوند ، دست خود را از روى دست آنان بر مى دارد و بركت ، از هر دو مى رود.
16 / 10زناپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! زنا ، شش اثر دارد ؛ سه تا در دنيا و سه تا در آخرت . آنچه در دنياست : شُكوه را مى بَرَد ، نابودى را شتاب مى دهد ، و روزى را قطع مى كند. و آنچه در آخرت است: بدى (سختى) حساب، خشم خداوند، و جاودانگى در آتش .
امام صادق عليه السلام :گناهى كه ... جلوى روزى را مى گيرد، زناست.
امام كاظم عليه السلام :از زنا بپرهيز ، كه روزى را مى كاهد و دين را خراب مى كند.
.
ص: 72
أبو الحسن عليه السلام :إيّاكَ وَالزِّنا! فَإِنَّهُ يَمحَقُ البَرَكَةَ ، ويُهلِكُ الدّينَ . (1)
16 / 11الكَذِبرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الكَذِبُ يَنقُصُ الرِّزقَ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :اِعتِيادُ الكَذِبِ يورِثُ الفَقرَ . (3)
16 / 12المالُ الحَرامُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَكسِبُ عَبدٌ مالاً مِن حَرامٍ فَيُنفِقُ مِنهُ فَيُبارَكَ لَهُ فيهِ ، ولا يَتَصَدَّقُ بِهِ فَيُقبَلَ مِنهُ ، ولا يُترَكُ خَلفَ ظَهرِهِ إلّا كانَ زادَهُ إلَى النّارِ . (4)
أبو الحسن عليه السلام :إنَّ الحَرامَ لا يَنمي ، وإن نَمى لا يُبارَكُ لَهُ فيهِ ، وما أنفَقَهُ لَم يُؤجَر عَلَيهِ ، وما خَلَّفَهُ كانَ زادَهُ إلَى النّارِ . (5)
الإمام الصادق عليه السلام :كَثرَةُ السُّحتِ يَمحَقُ الرِّزقَ . (6)
.
ص: 73
امام هادى عليه السلام :از زنا بپرهيز ، كه بركت را مى برد و دين را تباه مى سازد.
16 / 11دروغپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دروغ، روزى را كم مى كند.
امام على عليه السلام :عادت به دروغگويى ، تهى دستى مى آورد.
16 / 12مال حرامپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه بنده، مالى را از حرام به دست آورد ، چنانچه از آن ، انفاق كند، برايش در آن بركت قرار داده نمى شود ، و چنانچه از آن ، صدقه دهد، از او قبول نمى شود ، و چنانچه بعد از او باقى بماند ، ره توشه او به جهنّم خواهد بود.
امام هادى عليه السلام :همانا حرام، افزايش نمى يابد و اگر افزايش يابد، بركتى در آن نيست ، و اگر آن را انفاق كند، پاداشى نمى برد ، و آنچه بر جاى مى گذارد ، توشه اش به سوى آتش خواهد بود .
امام صادق عليه السلام :زياد شدن كسب حرام، روزى را نابود ( / بى بركت) مى سازد.
.
ص: 74
16 / 13الإِسرافالإمام عليّ عليه السلام :لا غِنى مَعَ إسرافٍ . (1)
عنه عليه السلام :الإِسرافُ يُفنِي الكَثيرَ ، الاِقتِصادُ يُنمِي اليَسيرَ . (2)
عنه عليه السلام :القَصدُ مَثراةٌ ، وَالسَّرَفُ مَتواةٌ . (3)
عنه عليه السلام :كَثرَةُ السَّرَفِ تُدَمِّرُ . (4)
عنه عليه السلام :كَم تَرَفٍ (5) مِن سَرَفٍ! (6)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ مَعَ الإِسرافِ قِلَّةَ البَرَكَةِ . (7)
عنه عليه السلام :إنَّ السَّرَفَ يورِثُ الفَقرَ ، وإنَّ القَصدَ يُورِثُ الغِنى . (8)
الإمام الكاظم عليه السلام :مَن بَذَّرَ وأَسرَفَ زالَت عَنهُ النِّعمَةُ . (9)
16 / 14البُخلالكتاب«وَ أَمَّا مَن بَخِلَ وَ اسْتَغْنَى * وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى * وَ مَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى» . (10)
.
ص: 75
16 / 13اسرافامام على عليه السلام :با اسراف ، بى نيازى نخواهد بود.
امام على عليه السلام :اسراف ، فراوان را نابود مى كند [و] ميانه روى، اندك را افزايش مى دهد.
امام على عليه السلام :ميانه روى ، افزايش دهنده است و اسراف، نابود كننده .
امام على عليه السلام :اسرافِ فراوان ، [ زندگى را] نابود مى سازد.
امام على عليه السلام :اى بسا بيمارى كه ريشه در اسراف (زياده روى در خوراك) دارد.
امام صادق عليه السلام :اسراف ، با كم بركتى همراه است .
امام صادق عليه السلام :اسراف ، تهى دستى مى آورد و ميانه روى، بى نيازى مى بخشد.
امام كاظم عليه السلام :هر كس ولخرجى و اسراف كند ، نعمت از او زايل مى شود.
16 / 14بُخلقرآن«و امّا كسى كه بخل ورزد و احساس بى نيازى كند و وعده نيك[ خدا] را دروغ پندارد ، سختى را برايش فراهم مى سازيم و مالش براى او كارساز نيست ، آن گاه كه نابود گردد» .
.
ص: 76
الحديثالكافي عن سعد بن طريف عن الإمام الباقر عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : «وَ أَمَّا مَن بَخِلَ وَ اسْتَغْنَى» _ قالَ :بَخِلَ بِما آتاهُ اللّهُ عز و جل . «وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَى» بِأَنَّ اللّهَ يُعطي بِالواحِدَةِ عَشَرَةً إلى مِئَةِ ألفٍ فَما زادَ . «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى» قالَ : لا يُريدُ شَيئا مِنَ الشَّرِّ إلّا يَسَّرَهُ لَهُ . «وَ مَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى» قالَ : أمَا وَاللّهِ ما هُوَ تَرَدّى في بِئرٍ ولا مِن جَبَلٍ ولا مِن حائِطٍ ، ولكِن تَرَدّى في نارِ جَهَنَّمَ . (1)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما مَحَقَ الإِيمانَ مَحقَ الشُّحِّ شَيءٌ ... إنَّ لِهذَا الشُّحِّ دَبيبا كَدَبيبِ النَّملِ ، وشُعَبا كَشُعَبِ الشِّركِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :ما مَحَقَ الإِسلامَ مَحقَ الشُّحِّ شَيءٌ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :مَنعُ الخُبزِ يَمحَقُ البَرَكَةَ . (4)
16 / 15مَنعُ الزَّكاةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا مَنَعُوا الزَّكاةَ مَنَعَتِ الأَرضُ بَرَكَتَها مِنَ الزَّرعِ وَالثِّمارِ وَالمَعادِنِ كُلِّها . (5)
.
ص: 77
حديثالكافى_ به نقل از سعد بن طريف ، از امام باقر عليه السلام _ : «و امّا كسى كه بخل ورزد و احساس بى نيازى كند» ، [ يعنى ]نسبت به آنچه خداوند به او داده است، بخل ورزد . «و وعده نيك [خدا ]را دروغ پندارد» ، [يعنى : آنچه را] خدا وعده داده است كه در مقابل يكى ، ده تا صد هزار و بيشتر ، پاداش مى دهد . «سختى را برايش فراهم مى سازيم» ، [ يعنى] : هيچ بدى را اراده نمى كند، مگر آن كه برايش آسان مى سازد . «و مالش براى او كارساز نيست، آن گاه كه نابود گردد» . به خدا سوگند ، مقصود [از نابود گشتن]، افتادن در چاه يا افتادن از كوه يا ديوار نيست؛ بلكه افتادن در آتش دوزخ است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ چيز ، همانند بخل ، ايمان را نابود نمى سازد ... . اين بخل را حركتى همچون حركت مورچه و شعبه هايى همچون شعبه هاى شرك است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ چيز ، همانند بخل ، اسلام را از بين نبرده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دريغ كردن نان [ از نيازمندان] ، بركت را از بين مى برد.
16 / 15ندادن زكاتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه [مردم] زكات ندهند ، زمين ، بركت خود را از زراعت و ميوه ها و معادن، از همه اينها ، بر مى گيرد .
.
ص: 78
16 / 16مَنعُ حَقِّ المُسلِمِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن حَبَسَ عَن أخيهِ المُسلِمِ شَيئا مِن حَقِّهِ ، حَرَّمَ اللّهُ عَلَيهِ بَرَكَةَ الرِّزقِ إلّا أن يَتوبَ . (1)
16 / 17غِشُّ المُسلِمِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن غَشَّ أخاهُ المُسلِمَ ، نَزَعَ اللّهُ عَنهُ بَرَكَةَ رِزقِهِ . (2)
16 / 18الخُضوعُ لِصاحِبِ الدُّنياالإمام الصادق عليه السلام :مَن خَضَعَ لِصاحِبِ سُلطانٍ ولِمَن يُخالِفُهُ عَلى دينِهِ طَلَبا لِما في يَدَيهِ مِن دُنياهُ ، أخمَلَهُ اللّهُ عز و جل ، ومَقَّتَهُ عَلَيهِ ، ووَكَلَهُ إلَيهِ ؛ فَإِن هُوَ غَلَبَ عَلى شَيءٍ مِن دُنياهُ فَصارَ إلَيهِ مِنهُ شَيءٌ نَزَعَ اللّهُ عز و جل البَرَكَةَ مِنهُ . (3)
16 / 19الاِبتِعادُ عَنِ العُلَماءِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :سَيَأتي زَمانٌ عَلَى النّاسِ يَفِرّونَ مِنَ العُلَماءِ كَما يَفِرُّ الغَنَمُ عَنِ الذِّئبِ ، فَإِذا كانَ كَذلِكَ ابتَلاهُمُ اللّهُ تَعالى بِثَلاثَةِ أشياءَ : الأَوَّلُ : يَرفَعُ البَرَكَةَ مِن أموالِهِم ، وَالثّاني : سَلَّطَ اللّهُ عَلَيهِم سُلطانا جائِرا ، وَالثّالِثُ : يَخرُجونَ مِنَ الدُّنيا بِلا إيمانٍ . (4)
.
ص: 79
16 / 16ندادن حقّ مسلمانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس چيزى از حقّ برادر مسلمانش را نگه دارد [و به او ندهد] ، خداوند ، بركت روزى را بر او حرام مى كند، مگر آن كه توبه كند.
16 / 17فريب دادن مسلمانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس برادر مسلمانش را بفريبد ، خداوند، بركت روزى اش را از او مى گيرد.
16 / 18فروتنى در برابر دنيادارانامام صادق عليه السلام :هر كس در برابر يك قدرتمند و يا كسى كه با او در دينش مخالف است ، فروتنى كند تا از دنيايى كه در دست اوست، به دست آورد ، خداوند ، او را بى نام و نشان مى كند و نزد آن شخص منفورش مى گرداند و او را به همان شخص وا مى گذارد ، و اگر به چيزى از دنياى او هم دست يافت و چيزى به دستش رسيد ، خداوند ، بركت را از آن مى گيرد .
16 / 19دورى از دانشمندانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :زمانى بر مردم خواهد آمد كه آنان از عالمان مى گريزند ، آن گونه كه گوسفند از گرگ مى گريزد . هر گاه چنين شد، خداوند ، آنان را به سه چيز مبتلا مى سازد : يكم : بركت را از اموالشان بر مى دارد؛ دوم : حاكمى ستمگر را بر آنان مسلّط مى سازد؛ و سوم : از دنيا، بى ايمان خارج مى شوند.
.
ص: 80
16 / 20تَعَلُّمُ العِلمِ رِياءًرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ رِياءً وسُمعَةً يُريدُ بِهِ الدُّنيا ، نَزَعَ اللّهُ بَرَكَتَهُ ، وضَيَّقَ عَلَيهِ مَعيشَتَهُ ، ووَكَلَهُ اللّهُ إلى نَفسِهِ ، ومَن وَكَلَهُ اللّهُ إلى نَفسِهِ فَقَد هَلَكَ . (1)
16 / 21الحَلفُ عِندَ الْبَيعِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الحَلفُ مَنفَقَةٌ لِلسِّلعَةِ ، مَمحَقَةٌ لِلبَرَكَةِ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :بيعوا ولا تَحلِفوا ؛ فَإِنَّ اليَمينَ تُنفِقُ السِّلعَةَ وتَمحَقُ البَرَكَةَ . (3)
عنه عليه السلام :إيّاكُم وَالحَلفَ! فَإِنَّهُ يُنفِقُ السِّلعَةَ ، ويَمحَقُ البَرَكَةَ . (4)
.
ص: 81
16 / 20علم آموزى ريايىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس از روى ريا يا شهرت طلبى و به قصد دنياخواهى علم بياموزد ، خداوند، بركتش را از آن مى گيرد ، زندگى اش را بر او تنگ مى سازد و او را به حال خودش وا مى گذارد ، و هر كس كه خدا او را به حال خودش وا گذارد ، هلاك شده است .
16 / 21سوگند خوردن به هنگام فروشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سوگند خوردن ، به كالا رونق مى بخشد ؛ امّا بركت را از بين مى برد.
امام على عليه السلام :داد و ستد كنيد و سوگند نخوريد؛ چرا كه سوگند خوردن، كالا را رونق مى بخشد ، امّا بركت را از بين مى برد.
امام على عليه السلام :از سوگند خوردن بپرهيزيد؛ چرا كه كالا را رونق مى بخشد و بركت را از بين مى برد.
.
ص: 82
الكافي عن أبي حمزة رفعه :قامَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام عَلى دارِ ابنِ أبي مُعَيطٍ ، وكانَ يُقامُ فيهَا الإِبِلُ ، فَقالَ : يا معاشِرَ السَّماسِرَةِ ، أقِلُّوا الأَيمانَ! فَإِنَّها مَنفَقَةٌ لِلسِّلعَةِ ، مَمحَقَةٌ لِلرِّبحِ . (1)
16 / 22تَركُ البَسمَلَةِ عِندَ الأَكلِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :كُلُّ طَعامٍ لا يُذكَرُ اسمُ اللّهِ عَلَيهِ فَإِنَّما هُوَ داءٌ ولا بَرَكَةَ فيهِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ حَفَّتها أربَعَةُ آلافِ مَلَكٍ ، فَإِذا قالَ العَبدُ : بِسمِ اللّهِ ، قالَتِ المَلائِكَةُ : بارَكَ اللّهُ عَلَيكُم في طَعامِكُم ، ثُمَّ يَقولونَ لِلشَّيطانِ : اُخرُج يا فاسِقُ ، لا سُلطانَ لَكَ عَلَيهِم . (3)
16 / 23بَيعُ العَقارِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :اللّهُمَّ مَن باعَ رِباعَهُ فَلا تُبارِك لَهُ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :لا يُبارَكُ في ثَمَنِ أرضٍ ولا دارٍ لا يُجعَلُ في أرضٍ ولا دارٍ . (5)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن باعَ دارا ولَم يَشتَرِ بِثَمَنِها دارا ، لَم يُبارَك لَهُ فيها أو في شَيءٍ مِن ثَمَنِها . (6)
.
ص: 83
الكافى_ به نقل از ابو حمزه ، كه سند آن را به امام على عليه السلام رسانده است _ :امير مؤمنان عليه السلام بر درِ خانه ابن ابى مُعَيط _ كه در آن، شتر براى فروش نگهدارى مى شد _ ايستاد و فرمود: «اى گروه دلّالان! كم سوگند بخوريد؛ چرا كه سوگند خوردن كالا را مى كاهد و سود را از بين مى برد».
16 / 22بسم اللّه نگفتن به هنگام خوردنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر غذايى كه نام خدا بر آن گفته نشود ، درد است و بركتى ندارد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه سفره نهاده مى شود ، چهار هزار فرشته در اطراف آن گرد مى آيند . چون بنده بگويد : «بسم اللّه »، فرشتگان مى گويند: «خداوند، به غذايتان بركت دهد!» . سپس به شيطان مى گويند : «اى فاسق! بيرون شو . تو بر آنان، راه تسلّط ندارى».
16 / 23فروش مِلكپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خدايا! هر كه خانه مسكونى اش را مى فروشد، برايش مبارك مگردان .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بهاى زمين يا خانه اى كه در خريد زمين يا خانه ديگر خرج نشود ، بركت ندارد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس خانه اى بفروشد و با پول آن خانه اى نخرد، نه آن خانه برايش بركت خواهد داشت، نه بهاى آن.
.
ص: 84
الإمام الصادق عليه السلام :مُشتَرِي العُقدَةِ مَرزوقٌ ، وبائِعُها مَمحوقٌ . (1)
الإمام الكاظم عليه السلام :ثَمَنُ العَقارِ مَمحوقٌ ، إلّا أن يُجعَلَ في عَقارٍ مِثلِهِ . (2)
راجع : ص 8 (البركة / الفصل الثالث عشر : حِرَف ذات بركة / الزراعة) .
16 / 24الشِّراءُ مِنَ المُحارَفِالإمام الصادق عليه السلام_ لِلوَليدِ بنِ صَبيحٍ _ :يا وَليدُ ، لا تَشتَرِ لي مِن مُحارَفٍ شَيئا ؛ فَإِنَّ خُلطَتَهُ لا بَرَكَةَ فيها . (3)
عنه عليه السلام :لا تَشتَرِ مِن مُحارَفٍ ؛ فَإِنَّ صَفقَتَهُ لا بَرَكَةَ فيها . (4)
16 / 25نَومُ الغَداةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الصُّبحَةُ تَمنَعُ الرِّزقَ . (5)
.
ص: 85
امام صادق عليه السلام :كسى كه باغستان مى خرد، روزى مى يابد و كسى كه آن را مى فروشد ، زيان مى كند (مال باخته مى گردد).
امام كاظم عليه السلام :پولِ زمين [و مِلك]، از بين مى رود، مگر آن كه با آن، زمينى [يا مِلكى ]مانند همان خريده شود.
ر . ك : ص 9 (بركت / فصل سيزدهم : شغل هاى با بركت / كشاورزى) .
16 / 24خريد از شخص كم بخت و كم روزىامام صادق عليه السلام_ به وليد بن صَبيح _ :اى وليد! براى من از آدم كم بخت و روزى ، چيزى خريد مكن؛ چرا كه معامله و معاشرت با او، بى بركت است.
امام صادق عليه السلام :از آدم بى بخت و روزى ، خريد نكن ؛ چرا كه داد و ستد با او ، بركت ندارد.
16 / 25خواب صبحگاهانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خوابِ بامدادى ، جلوى روزى را مى گيرد.
.
ص: 86
الإمام الصادق عليه السلام :نَومَةُ الغَداةِ مَشومَةٌ تَطرُدُ الرِّزقَ . (1)
عنه عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : «فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا» (2) _ :المَلائِكَةُ تُقَسِّمُ أرزاقَ بَني آدَمَ ما بَينَ طُلوعِ الفَجرِ إلى طُلوعِ الشَّمسِ ، فَمَن نامَ في ما بَينَهُما نامَ عَن رِزقِهِ . (3)
16 / 26السُّؤالرسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما فَتَحَ رَجُلٌ بابَ مَسأَلَةٍ يُريدُ بِها كَثرَةً إلّا زادَهُ اللّهُ عز و جل بِها قِلَّةً . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن يَستَعفِف يُعِفَّهُ اللّهُ ، ومَن يَستَغنِ يُغنِهِ اللّهُ . (5)
الإمام عليّ عليه السلام :السُّؤالُ يُضعِفُ لِسانَ المُتَكَلِّمِ ، ويَكسِرُ قَلبَ الشُّجاعِ البَطَلِ ، ويوقِفُ الحُرَّ العَزيزَ مَوقِفَ العَبدِ الذَّليلِ ، ويُذهِبُ بَهاءَ الوَجهِ ، ويَمحَقُ الرِّزقَ . (6)
.
ص: 87
امام صادق عليه السلام :خواب صبحگاهان، شوم است و روزى را مى راند.
امام صادق عليه السلام_ در باره آيه : «سوگند به تقسيم كنندگان كار» _ :فرشتگان، روزىِ آدمى زادگان را از طلوع سپيده تا طلوع آفتاب، تقسيم مى كنند. پس هر كس در اين فاصله بخوابد ، از روزى اش محروم مى شود. (1)
16 / 26درخواستپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ مردى درِ درخواستى را به قصد افزايش مال نگشود ، مگر آن كه خداوند ، به اين سبب، بر تنگ دستى او افزود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس عفاف ورزد ، خداوند ، نگاهش مى دارد و هر كس بى نيازى نشان دهد [ و درخواست نكند] ، خداوند ، بى نيازش مى كند.
امام على عليه السلام :درخواست ، زبان گوينده را ناتوان مى كند، دلِ قهرمانِ شجاع را مى شكند ، آزاده عزّتمند را در جايگاه برده خوار قرار مى دهد ، آبرو را مى برد، و روزى را نابود مى سازد.
.
ص: 88
16 / 27الطَّعامُ الحارُّالإمام الصادق عليه السلام :الطَّعامُ الحارُّ غَيرُ ذي بَرَكَةٍ . (1)
عنه عليه السلام :إنَّ النَّبِيَّ اُتِيَ بِطَعامٍ حارٍّ جِدّا ، فَقالَ : ما كانَ اللّهُ عز و جل لِيُطعِمَنَا النّارَ . أقِرّوهُ حَتّى يَبرُدَ ويَمكُنَ ؛ فَإِنَّهُ طَعامٌ مَمحوقُ البَرَكَةِ . (2)
.
ص: 89
16 / 27غذاى داغامام صادق عليه السلام :غذاى داغ ، بركت ندارد.
امام صادق عليه السلام :نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، غذاى بسيار داغى آوردند . فرمود: «خداى متعال ، چنان نيست كه به ما آتش بخوراند . بگذاريد تا سرد و قابل خوردن شود ؛ چون غذاى داغ ، غذايى بى بركت است».
.
ص: 90
. .
ص: 91
36 . برهاندرآمدفصل يكم : ارزش برهانفصل دوم : ريشه برهانفصل سوم : آنچه «برهان» يا مشابه آن ، ناميده شده استفصل چهارم : ويژگى برهان هاى خدا
.
ص: 92
. .
ص: 93
درآمدبرهان ، در لغتواژه «برهان» ، در لغت به معناى آوردن حجّت و دليل روشن و قاطع است . صاحب بن عبّاد ، در اين باره مى گويد : البُرهانُ : بَيانُ الحُجَّةِ وَ إيضاحُها . (1) برهان ، آوردن حجّت و واضح گردانيدن آن است . همچنين اَزهَرى ، به نقل از ليث ، آورده است : البُرهانُ : الحُجَّةُ وَ إيضاحُها . (2) برهان ، حجّت و واضح گردانيدن آن است . واژه شناسان ، در ريشه شناسى «برهان» ، دچار اختلاف نظر شده اند : الف _ برخى الف و نون آن را زايد شمرده اند و برهان را مصدر ثلاثى مجرّد از مادّه «بره» دانسته اند كه بر معناى روشن و واضح ، دلالت مى كند . زمخشرى
.
ص: 94
مى گويد : أبرَهَ فُلانٌ : جاءَ بِالبُرهانِ ؛ وَ «بَرهَنَ» مُوَلَّدٌ ؛ وَ البُرهانُ : بَيانُ الحُجَّةِ وَ إيضاحُها ؛ مِنَ البَرَهرَهَةِ ، وَ هِىَ البَيضاءُ مِنَ الجَوارى . (1) أبرَهَ فُلانٌ ، يعنى : «فلانى ، برهانى را آورد» و واژه «بَرهَنَ» ، مُوَلَّد (غير اصيل) است و بعدا ساخته شده است و برهان ، آوردن حجّت و واضح گردانيدن آن است و از واژه «بَرَهرَهَة» گرفته شده كه به معناى زنان سپيدروست . ب _ برخى آن را رباعى مجرّد و فعل آن را «بَرهَنَ» دانسته اند . جوهرى ، در موضع ذكر مادّه «برهن» مى گويد : البُرهانُ : الحُجَّةُ ؛ وَ قَد بَرهَنَ عَلَيهِ ، أى أقامَ الحُجَّةَ . (2) برهان ، به معناى حجّت است و «قَد بَرهَنَ عَلَيهِ» ، يعنى : بر آن ، برهان اقامه كرد . ج _ گروهى نيز برهان را هم جزو ثلاثى ها آورده اند و هم جزو رباعى ها . (3) در مقام داورى و رفع اختلاف در اين مقوله ، مى توان گفت : «برهان» ، در اصل مصدر و از مادّه «بره» است ، به معناى «آوردن حجّت و دليل روشن» ؛ ليكن در فرآيند كثرت استعمال و فزونىِ اُنس ذهنى ميان لفظ و معناى «برهان» ، از اين واژه ، فعل ثلاثى مزيدى بر وزن فَعْلَنَ ، (4) «منحوت» گشت و «بَرهَنَ» به همان معناى «أبرَهَ» به كار رفته است . سپس فزونى كاربرد «بَرهَنَ» و غلبه استعمالى اش ، چنان بين اين لفظ و معنا در اذهان اهل گويش تازى ، اُنس و پيوند ايجاد نمود كه در كاربرد «بَرهَنَ» و مشتقّات آن ، ديگر عنايتى به مادّه «بره» نمى شد ؛ يعنى مادّه «برهن» ، خود وضع مستقلّ مى يابد و حقيقت ، در معناى دليل و برهان روشن آوردن ، مى گردد . با اين توجّه ، «بَرهَنَ» از وزن «فَعلَنَ» نيز به وزن «فَعلَلَ» در مى آيد . از شواهد اين سخن ، فرآيند تاريخى كاربرد واژه هاى «برهان» و «برهن» و مشتقّات آنها در گويش عرب و ذكر آنها در معاجم لغوى است (5) . (6)
.
ص: 95
. .
ص: 96
فرق ميان «برهان» و «دليل»ابو هلال عسكرى ، در بيان فرق ميان برهان و دليل ، مى گويد : الفَرقُ بَينَ البُرهانِ وَالدَّليلِ : البُرهانُ : الحُجَّةُ القاطِعَةُ المُفيدَةُ لِلعِلمِ ، وَ أَمّا ما يُفيدُ الظَّنَّ فَهُوَ الدَّليلُ . (1) تفاوت ميان برهان و دليل ، اين است كه برهان ، به معناى حجّت قاطع و مفيد براى علم است ؛ امّا آنچه براى ظن ، مفيد باشد ، دليل است . بارى ! ريشه واژه «برهان» هر چه باشد ، ترديدى نيست كه اين واژه از نظر واژه شناسان ، به معناى دليلى است كه به روشنى و با قاطعيّت بتواند مدّعا را اثبات نمايد ؛ (2) امّا به تدريج از معناى اصلى خود ، فاصله گرفته و در اصطلاح منطق ، به نوع خاصّى از استدلال ، اطلاق شده است . (3)
برهان ، در قرآن و حديثدر قرآن و حديث ، «برهان» در معناى لغوى خود ، يعنى دليل واضح و روشن و مفيدِ براى علم ، اطلاق شده است . اين واژه در قرآن ، هفت بار به صورت مفرد (4) و يك بار به صورت تثنيه آمده است . (5)
.
ص: 97
مهم ترين نكاتى كه براى آشنايى با جايگاه برهان در قرآن و حديث ، قابل توجّه اند ، عبارت اند از :
1 . واژه هاى مشابه برهان (1) در قرآندر قرآن و حديث ، واژه هايى وجود دارند كه در معناى برهان به كار مى روند . اين واژه ها عبارت اند از :
الف _ سلطانبرهان ، از آن رو كه بر عقل ها و دل ها سلطه مى يابد (2) و به انسان ، قدرت مقابله با مخالفان اعتقادى را مى دهد ، سلطان ناميده مى شود ، مانند : «أَمْ لَكُمْ سُلْطَانٌ مُّبِينٌ . (3) يا دليلى آشكار [ در دست ] داريد؟»
ب _ آيهبرهان ، دليلى روشن و آشكار بر حقّانيت آورنده آن است و از اين رو ، در برخى از موارد ، از آن به «آيه» (4) تعبير شده است ، مانند :
.
ص: 98
«ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَى وَ أَخَاهُ هَارُونَ بِايَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِينٍ . (1) سپس موسى و برادرش هارون را با آيات خود و حجّتى آشكار ، فرستاديم» . در اين آيه ، از عصاى موسى عليه السلام و «يد بيضاء (دست ...)» و ديگر امور خارق العاده اى كه به دست موسى عليه السلام ظاهر شد و حقّانيت او را ثابت كرد ، به «آيات» تعبير شده است ، در حالى كه در آيه اى ديگر ، از عصا و يد بيضا ، به عنوان دو برهان ، ياد گرديده است : «فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَلَاءِيْه . (2) اين دو [ نشانه ] ، دو برهان از جانب پروردگار توست [ كه بايد ]به سوى فرعون و سران [ كشور ]او [ ببرى ]» .
ج _ حجّتبرهان ، دليل قاطع و راهى روشن براى اِحقاق حق و اِبطال باطل است . از اين رو ، «حجّت» (3) ناميده گرديده است ، مانند : «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ . (4) برهانِ رسا ، ويژه خداست» .
د _ بيّنهبرهان ، دليلى واضح ، روشن و آشكار براى اثبات مدّعا و تشخيص حق از باطل
.
ص: 99
است . از اين رو ، به آن «بيّنه» (1) اطلاق گرديده است ، مانند : «أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ . (2) آيا كسى كه از جانب پروردگارش بر حجّتى روشن است ؟ » . «لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَىَّ عَن بَيِّنَةٍ . (3) تا كسى كه [گم راه و] هلاك مى شود ، از روى برهان ، هلاك گردد ، و كسى كه زنده مى شود [و هدايت مى يابد] ، از روى برهان ، زنده بماند» .
2 . ارزش و اهمّيت برهانبر اساس قرآن و احاديث نقل شده از پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت بزرگوار ايشان ، برهان ، پايه و اساس اسلام در عقيده ، اخلاق و عمل است .لذا مردم را بر مبناى برهان ، به توحيد ، نبوّت ، معاد و امامت ، و همچنين به ارزش هاى اخلاقى و عملى دعوت مى نمايند و در يك كلام ، از نظر اسلام ، برهان ، ميزان و معيار سنجش حق و باطل است . اسلام ، خود بر برهان تكيه مى كند و از مخالفان نيز برهان طلب مى نمايد . (4)
3 . تأمّلى در آنچه برهان ناميده شدهبا تأمّل در آنچه در قرآن و حديث ، برهان ناميده شده (مانند : خودِ قرآن ، انبيا ، معجزات انبيا و اهل بيت عليهم السلام ) ، در كنار آيات و احاديثى كه فطرت و عقل را معيار سنجش حق و باطل مى دانند ، به اين نتيجه مى رسيم كه از نظر اسلام ، عقل سليم و فطرت پاك ، پايه و اساس برهان است . معجزات انبيا ، بدان جهت برهان ناميده
.
ص: 100
شده كه عقل ، به روشنى دلالت آنها را بر صدق مدّعى نبوّت ، درك مى كند . انبيا ، قرآن ، اسلام و اهل بيت عليهم السلام ، از آن رو ، برهان ناميده شده اند كه برنامه هايى كه براى زندگى ارائه مى دهند ، منطبق با موازين عقلى و فطرى است . همچنين نام گذارى موارد ديگرى به برهان ، نشانه هماهنگى آنها با فطرت و عقل است . بر اين اساس ، در اسلام ، چيزى كه ضدّ عقل و فطرت باشد ، وجود ندارد و اگر چيزى به خدا و انبيا و اهل بيت عليهم السلام ، نسبت داده شود كه ضدّ عقل و فطرت است ، قطعا صحيح نيست . (1)
4 . اوصاف و انواع برهان هاى خداوندبر پايه متون حديثى اى كه در فصل چهارم آمده ، برهان هاى الهى با چهار صفت ، توصيف شده اند : وضوح ، بلوغ ، شمول و دوام . آنچه قابل بحث و بررسى است ، اين كه : آيا همه برهان هاى الهى ، داراى اين اوصاف هستند يا ويژگى هاى ياد شده به نوع خاصّى از برهان هاى الهى اختصاص دارند؟ براى پاسخ به اين سؤال ، بايد گفت : برهان هاى الهى ، به دو دسته تقسيم مى شوند : برهان هاى ظاهر و برهان هاى باطن ، چنان كه از امام كاظم عليه السلام روايت شده كه فرمود : إنَّ للّهِِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَينِ : حُجَّةً ظاهِرَةً وَ حُجَّةً باطِنَةً ؛ فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الأَنبِياءُ وَ الأَئِمَّةُ ، وَ أَمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ . (2) براى خدا بر مردم ، دو حجّت است : حجّتى بيرونى و حجّتى درونى . حجّت بيرونى ، فرستادگان و پيامبران و امامان اند ، و حجّت درونى ، خِردهايند .
.
ص: 101
برهان هاى باطنى خداوند متعال ، يعنى برهان هاى فطرى و عقلى ، داراى همه ويژگى هايى هستند كه بدانها اشاره شد ، بدين معنا كه همه انسان ها در طول تاريخ ، به طور واضح و روشن ، خوب و بد را ذاتا تشخيص مى داده اند و براى نمونه ، مى دانسته اند كه عدل ، نيكوست و ظلم ، بد است . خداوند متعال ، در قرآن كريم ، در اين باره فرموده است : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا . (1) سوگند به نفْس و آن كه آن را درست كرد ، سپس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن ، الهام كرد » . در حديثى از امام صادق عليه السلام _ كه مى تواند به همين موضوع اشاره داشته باشد _ ، آمده است : ما مِن عَبدٍ إلّا وَ للّهِِ عَلَيهِ حُجَّةٌ . (2) هيچ بنده اى نيست ، مگر آن كه خدا را بر او حجّتى است . امّا برهان هاى ظاهرى خداوند ، يعنى انبيا و اوصياى آنان ، داراى همه اوصافى كه بدانها اشاره شد ، نيستند ؛ زيرا چه بسا حجّت هاى الهى به دليل وجود مانع ، آشكار نباشند يا دستيابى همه مردم به آنها امكان پذير نباشد ، چنان كه امام مهدى عليه السلام قرن هاست كه از ديده ها پنهان است . در اين باره ، از امام على عليه السلام روايت شده كه فرمود : لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ للّهِِ بِحُجَّةٍ ، إمّا ظاهِرا مَشهورا ، وَ إمّا خائِفا (3) مَغمورا ؛ لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ وَ بَيِّناتُهُ . (4)
.
ص: 102
زمين ، از كسى كه حجّت خدا را بر پا دارد ، خواه آشكار و شناخته يا بيمناك و گم نام ، خالى نمى مانَد تا آن كه حجّت ها و گواه هاى خدا از بين نروند . امّا اين كه برهانِ پنهان و امامِ غايب ، چه سودى براى جامعه دارد ، مسئله ديگرى است كه توضيح آن در مبحث امامت گذشت . (1) نكته قابل توجّه ، اين است كه برهان باطنى ، يعنى برهان فطرى و عقلى ، نمى تواند مبنا و معيار تكليف الهى باشد . قرآن كريم ، تصريح مى فرمايد : «وَ مَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا . (2) و ما تا پيامبرى برنينگيزيم، به عذاب نمى پردازيم» . اين سخن ، بدين معناست كه هر چند انسان ، خود مى تواند اجمالاً خوب و بد را تشخيص دهد ؛ ليكن تا تكاليف الهى از طريق پيامبران يا اوصياى آنان به انسان ابلاغ نشود ، خداوند ، او را مؤاخذه نخواهد كرد .
5 . آثار پيروى از برهانپيروى از برهان ، موجب معرفت يافتن به حقايق هستى و كاميابى مادّى و معنوى ، و دنيوى و اُخروى است . مهم ترين آثار پيروى از برهان را در اين عناوين مى توان خلاصه كرد :
الف _ رهايى از خرافه پرستىقرآن كريم با دعوت كردن مردم به پيروى از برهان ، آنان را از خرافاتى مانند شرك و بت پرستى ، (3) فرزنددار بودن خداوند متعال ، (4) دخترانِ خدا خواندنِ
.
ص: 103
فرشتگان ، (1) گروه گرايى و نژادپرستى (2) و... باز مى دارد .
ب _ رهايى از پيروى كوركورانه از ديگرانپيرو برهان ، نمى تواند بدون دليل روشن ، از كسى پيروى كند . از اين رو ، پيروان راستين قرآن ، هيچ گاه كوركورانه از پدر و مادر ، شخصيت هاى معروف ، احزاب و گروه هاى سياسى و اجتماعى ، دنباله روى نخواهند كرد . (3)
ج _ دستيابى به يقينپيروى از برهان ، انسان را از شك _ كه آفت زندگى معنوى است _ ، رهايى مى بخشد (4) و به سرمنزل يقين رسانده ، به حقايق هستى ، ره نمون مى گردد . (5)
د _ برخوردارى از امنيتيكى از آثار مهمّ پيروى از برهان ، احساس آرامش و امنيت روانى است كه در نتيجه رسيدن به يقين ، براى انسان ، حاصل مى شود و بدين سان ، اولياى الهى در هيچ شرايطى احساس ناامنى ، ترس و وحشت ندارند . (6)
ه _ پيروزى بر مخالفانپيروان برهان ، هيچ گاه در ميدان مبارزه اعتقادى ، شكست نمى خورند ؛ زيرا برهان ، آنها را با حق همراه مى سازد . بر پايه سنّت هاى ثابت الهى ، حق ، همواره بر
.
ص: 104
باطلْ پيروز است و در ميدان مبارزات سياسى نيز پيروزى نهايى با پيروان برهان است . (1)
6 . آثار مخالفت با برهانبر عكس آنچه گفته شد ، مخالفت با برهان ، مايه گم راهى و ناكامى مادّى و معنوى است . شمارى از خطرهاى بى توجّهى و مخالفت با برهان ، عبارت اند از :
الف _ پيروى از حدس و گمانكسى كه آمادگى ندارد از عقل و برهان عقلى پيروى كند ، طبعا در زندگى ، راهى جز پيروى از حدس و گمان ندارد . از اين رو ، در بسيارى از آيات قرآن ، هنگامى كه برهان يا علم نفى شده ، در كنار آن ، پيروى از گمان و تكيه بر تخمين ، مطرح گرديده است . (2)
ب _ پيروى از تمايلات نفسانىدومين خطرى كه در نتيجه مخالفت برهان ، دامنگير انسان مى شود ، پيروى از تمايلات نفسانى است . كسى كه برهان را رها كند ، ناگزير در دام هوس ها و خواسته هاى نامشروع مى افتد . لذا قرآن كريم ، پيروى از هواى نفس را در كنار پيروى از گمان ، نتيجه پيروى نكردن از برهان ، شمرده است . (3)
ج _ سرنوشت شومقرآن كريم ، سرشار از يادآورى سرگذشت دردناك و عبرت آموز اقوامى است كه در
.
ص: 105
برابر براهين روشن الهى ايستادند و خطرناك ترين سرنوشت ها را براى خويش ، رقم زدند . (1) روى گردانى اهل مَديَن از حجّت هاى روشنِ شعيب عليه السلام و فرجام هلاكتبار اين قوم ، از نمونه هاى بارز اين يادآورى هاست . (2)
.
ص: 106
الفصل الأوّل : قيمة البرهان1 / 1مَبنَى الدَّعوَةِ إلَى المَبدَأالكتاب« أَمَّن يَبْدَؤُاْ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ » . (1)
« أَمِ اتَّخَذُواْ مِن دُونِهِ ءَالِهَةً قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَن مَّعِىَ وَ ذِكْرُ مَن قَبْلِى بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُم مُّعْرِضُونَ » . (2)
« وَ مَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ » . (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في دُعاءِ الجَوشَنِ الكَبيرِ _ :يا مَن فِي الآفاقِ آياتُهُ ، يا مَن فِي الآياتِ بُرهانُهُ ... يا مَن سَبيلُهُ واضِحٌ لِلمُنيبينَ ، يا مَن آياتُهُ بُرهانٌ لِلنّاظِرينَ . (4)
.
ص: 107
فصل يكم : ارزش برهان1 / 1پايه دعوت به خداقرآن«آيا آن كس كه آفرينش موجودات را مى آغازد ، سپس آنها را باز مى گردانَد ، و آن كس كه از آسمان و زمين به شما روزى مى دهد؟ آيا معبودى با خداست؟ بگو : اگر راست مى گوييد ، برهان خويش را بياوريد» .
«آيا به جاى خداوند ، خدايانى براى خود گرفته اند؟ بگو : برهانتان را بياوريد . اين است يادكردِ هر كه با من است و يادكردِ هر كه پيش از من بوده است ؛ [نه!] بلكه بيشترشان ، حق را نمى شناسند و در نتيجه ، از آن روى گردان اند» .
«و هر كس با وجود خداوند ، معبود ديگرى را بخواند كه براى آن برهانى ندارد ، حسابش فقط با پروردگارش است . بى ترديد ، كافران ، رستگار نخواهند شد» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در دعاى «جوشن كبير» _ :اى آن كه كران تا كران ، نشانه هاى [هستىِ ]اوست ! اى آن كه نشانه ها[يش] ، برهان [وجود و قدرت ]اوست !... اى آن كه راهش براى بازگشت كنندگان [به سويش] روشن است ! اى آن كه نشانه هايش براى بينندگان ، برهان است !
.
ص: 108
الإمام علي عليه السلام_ في دُعاءِ يَومِ الجُمُعَةِ _ :سُبحانَكَ ما أعظَمَ شَأنَكَ ، وأَعلى مَكانَكَ ، وأَنطَقَ بِالصِّدقِ بُرهانَكَ . (1)
عنه عليه السلام_ مِن خُطبَةٍ لَهُ خَطَبَها حينَما سَأَ لَهُ سائِلٌ أن يَصِفَ اللّهَ تَعالى _ :... وأَرانا مِن مَلَكوتِ قُدرَتِهِ ، وعَجائِبِ ما نَطَقَت بِهِ آثارُ حِكمَتِهِ ، وَاعتِرافِ الحاجَةِ مِنَ الخَلقِ إلى أن يُقيمَها بِمِساكِ قُوَّتِهِ ، ما دَلَّنا بِاضطِرارِ قِيامِ الحُجَّةِ لَهُ عَلى مَعرِفَتِهِ ، فَظَهَرَتِ البَدائِعُ الَّتي أحدَثَتها آثارُ صَنعَتِهِ ، وأَعلامُ حِكمَتِهِ ، فَصارَ كُلُّ ما خَلَقَ حُجَّةً لَهُ ودَليلاً عَلَيهِ ؛ وإن كانَ خَلقا صامِتا ، فَحُجَّتُهُ بِالتَّدبيرِ ناطِقَةٌ ، ودَلالَتُهُ عَلَى المُبدِعِ قائِمَةٌ . (2)
عنه عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ المُتَجَلّي لِخَلقِهِ بِخَلقِهِ ، وَالظّاهِرِ لِقُلوبِهِم بِحُجَّتِهِ ... ، قَدِ انجابَتِ السَّرائِرُ لِأَهلِ البَصائِرِ ، ووَضَحَت مَحَجَّةُ الحَقِّ لِخابِطِها (3) ، وأَسفَرَتِ السّاعَةُ عَن وَجهِها ، وظَهَرَتِ العَلامَةُ لِمُتَوَسِّمِها . (4)
عنه عليه السلام_ في بَيانِ احتِجاجِ اللّهِ سُبحانَهُ عَلَى المُلحِدينَ في دينِهِ وكِتابِهِ _ :... وَاحتَجَّ سُبحانَهُ عَلَيهِم ، وأَوضَحَ الحُجَّةَ وأَبانَ الدَّليلَ ، وأَثبَتَ البُرهانَ عَلَيهِم مِن أنفُسِهِم ، ومِنَ الآفاقِ ومِنَ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، بِمُشاهَدَةِ العِيانِ ، ودَلائِلِ البُرهانِ ، وأَوضَحَ البَيانَ في تَنزيلِ القُرآنِ ، كُلُّ ذلِكَ دَليلٌ عَلَى الصّانِعِ القَديمِ ، المُدَبِّرِ الحَكيمِ ، الخالِقِ العَليمِ . (5)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ بَعدَ العَصرِ _ :قَدَّمتُ الثِّقَةَ بِكَ وَسيلَةً فِي استِنجازِ مَوعودِكَ ... وَاستِرشادا لِبُرهانِ آياتِكَ . (6)
.
ص: 109
امام على عليه السلام_ در دعاى روز جمعه _ :پاكا تو! وه كه چه بزرگ است مقام تو ، و چه بلند است پايگاه تو ، و چه راستگوست برهان تو !
امام على عليه السلام_ از سخنانى كه چون خواهنده اى از او خواست تا خداى متعال را برايش وصف كند ، آن را بيان فرمود _ :و از مظاهر قدرت بى كرانه اش ، و نشانه هاى شگفت انگيز حكمتش ، و نيازمندى گوياى مخلوقات به قدرت نگه دارنده اش ، به ما آن نشان داد كه لاجرم ، حجّت خداوندى را تمام مى كند و ما را به شناخت او ، ره نمون مى شود . پس بدايعى كه آثار صُنع او و نشانه هاى حكمتش پديد آورده اند ، آشكار است ، و آنچه آفريده ، حجّت او و دليل و راه نماى به سوى اوست . اگر مخلوقى خاموش [و بى زبان] باشد ، تدبير كردن آن ، خود ، حجّت گوياى اوست و دليل بر آفريننده اش .
امام على عليه السلام :سپاس ، خدايى را كه با آفرينش خود ، براى آفريدگانش آشكار گشته و با حجّت خويش ، در دل هاى آنان ، نمودار است ... . اسرار پنهان ، براى بينشوَرانْ هويدا شده و شاه راه حق ، براى گام زنندگان در آن ، روشن گرديده و قيامت ، پرده از رُخسارش بركشيده شده ، و نشانه هاى آن براى نشانه شناسان ، نمايان شده است .
امام على عليه السلام_ در بيان حجّت آورى خداوند سبحان براى انكار كنندگان دين و كتاب او _ :خداوند سبحان ، براى آنانْ استدلال كرد ، و حجّت روشن و دليل آشكار آورد و از وجود خودشان ، و از عالم بيرون ، و از آسمان ها و زمين ، با مشاهدات عينى و دلايل برهان ، برايشان اقامه برهان كرد و در قرآن ، برايشان توضيحاتى آورد . همه اينها ، دليلى است بر وجود سازنده اَزَلى و مدبّر فرزانه و آفريننده دانا .
امام زين العابدين عليه السلام_ از دعاى ايشان بعد از نماز عصر _ :اعتماد به تو را وسيله اى براى تحقّق بخشيدن وعده ات ... و راه نمايى جستن از برهان نشانه هايت ، قرار داده ام .
.
ص: 110
عنه عليه السلام :سُبحانَكَ يا إلهي ... أكرَمتَنا بِمَعرِفَتِكَ ، وأَظهَرتَ عَلَينا حُجَّتَكَ ، وأَسبَغتَ (1) عَلَينا نِعمَتَكَ ، وهَدَيتَنا إلى تَوحيدِكَ ، وسَهَّلتَ لَنَا المَسلَكَ إلَى النَّجاةِ ، وحَذَّرتَنا سَبيلَ المَهلَكَةِ ، فَكانَ جَزاؤُكَ مِنّا أن كافَأناكَ عَلَى الإِحسانِ بِالإِساءَةِ ، اجتِراءً مِنّا عَلى ما أسخَطَ ، ومُسارَعَةً إلى ما باعَدَ مِن رِضاكَ ، وَاغتِباطا بِغُرورِ آمالِنا ، وإعراضا عَلى زَواجِرِ آجالِنا . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّهَ احتَجَّ عَلَى النّاسِ بِما آتاهُم وعَرَّفَهُم . (3)
عنه عليه السلام :إنَّ أمرَ اللّهِ كُلَّهُ عَجيبٌ ، إلّا أنَّهُ قَدِ احتَجَّ عَلَيكُم بِما قَد عَرَّفَكُم مِن نَفسِهِ . (4)
عنه عليه السلام :قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : أنزَلَ اللّهُ « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ » (5) . فَكانَ في هذِهِ الآيَةِ رَدٌّ عَلى ثَلاثَةِ أصنافٍ مِنهُم ، لَمّا قالَ : « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ » فَكانَ رَدّا عَلَى الدَّهرِيَّةِ (6) الَّذينَ قالوا : إنَّ الأَشياءَ لا بَدءَ لَها وهِيَ دائِمَةٌ ، ثُمَّ قالَ : « وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ » ، فَكانَ رَدّا عَلَى الثَّنَوِيَّةِ (7) الَّذينَ قالوا : إنَّ النّورَ وَالظُّلمَةَ هُمَا المُدَبِّرانِ ، ثُمَّ قالَ : « ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ » فَكانَ رَدّا عَلى مُشرِكِي العَرَبِ الَّذينَ قالوا : إنَّ أوثانَنا آلِهَةٌ . ثُمَّ أنزَلَ اللّهُ : « قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ » إلى آخِرِها ، فَكانَ رَدّا عَلى مَنِ ادَّعى مِن دونِ اللّهِ ضِدّا أو نِدّا . قالَ : فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِأَصحابِهِ : قولوا : « إِيَّاكَ نَعْبُدُ » أي : نَعبُدُ واحِدا لا نَقولُ كَما قالَتِ الدَّهرِيَّةُ : إنَّ الأَشياءَ لا بَدءَ لَها وهِيَ دائِمَةٌ ، ولا كَما قالَتِ الثَّنَوِيَّةُ الَّذينَ قالوا : إنَّ النّورَ وَالظُّلمَةَ هُمَا المُدَبِّرانِ ، ولا كَما قالَ مُشرِكُو العَرَبِ : إنَّ أوثانَنا آلِهَةٌ ، فُلا نشرِكُ بِكَ شَيئا ، ولا نَدعو مِن دونِكَ إلها كَما يَقولُ هؤُلاءِ الكُفّارُ ، ولا نَقولُ كَما قالَتِ اليَهودُ وَالنَّصارى : إنَّ لَكَ وَلَدا تَعالَيتَ عَن ذلِكَ عُلُوّا كَبيرا . قالَ : فَذلِكَ قَولُهُ : « وَ قَالُواْ لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى » (8) وقالَت طائِفَةٌ غَيرُهُم مِن هؤُلاءِ الكُفّارِ ما قالوا ، قالَ اللّهُ تَعالى : يا مُحَمَّدُ : « تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ » الَّتي يَتَمَنَّونَها بِلا حُجَّةٍ : « قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ » وحُجَّتَكُم عَلى دَعواكُم « إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ » كَما أتى مُحَمَّدٌ بِبَراهينِهِ الَّتي سَمِعتُموها . (9)
.
ص: 111
امام زين العابدين عليه السلام :پاكى تو ، اى معبود من ! ... ما را به شناخت خودت ، گرامى داشتى و حجّتت را به ما شناساندى و نعمت هايت بر ما سرشار ساختى و به يكتايى ات ، ره نمونمان گشتى و راه رسيدن به نجات را برايمان ، هموار ساختى و از راهى كه به نابودى مى انجاميد ، هشدارمان دادى ؛ امّا پاداش تو از جانب ما اين بود كه نيكىِ تو را با بدى جبران كرديم ، بدين گونه كه به آنچه تو را ناخشنود مى سازد ، دست يازيديم ، و به آنچه از خشنودى تو دور مى گردانَد ، شتافتيم و به فريب آرزوهايمان ، شاد گشتيم و مرگ را كه [يادش] باز دارنده [از گناه و معصيت] است _ ، از ياد برديم .
امام صادق عليه السلام :خداوند ، با آنچه به مردم داده (يعنى عقل و فهم) و به ايشان شناسانده (يعنى پيامبران و كتب آسمانى) ، بر آنانْ اقامه حجّت كرده است . (1)
امام صادق عليه السلام :كار خدا ، همه اش شگفت انگيز است ، جز آن كه با شناختى كه از خودش به شما داده ، بر شما اقامه حجّت كرده است .
امام صادق عليه السلام :امير مؤمنان عليه السلام فرمود : «خداوند ، فرو فرستاده است : «سپاس ، خداى را كه آسمان ها و زمين را آفريد و تاريكى ها و روشنايى ها را پديد آورد . با اين همه ، كسانى كه كفر ورزيده اند ، براى پروردگار خود ، همتا قرار مى دهند» . در اين آيه ، پاسخى به سه گروه از ايشان است . اين كه فرموده : «سپاس ، خداى را كه آسمان ها و زمين را آفريد» ، پاسخ به دَهْريان است كه مى گويند : عالم ، آغازى ندارد و هميشگى است . سپس فرمود : «و تاريكى ها و روشنايى ها را پديد آورد» . اين پاسخ ، به ثَنَويان است كه مى گويند : روشنايى و تاريكى ، تدبير كننده اُمورند . سپس فرمود : «با اين همه ، كسانى كه به پروردگارشان كفر ورزيده اند ، براى پروردگار خود ، همتا قرار مى دهند» . در اين [آيه] ، پاسخى است به مشركان عرب كه مى گفتند : بت هاى ما ، خدايان ما هستند . سپس خداوند ، «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را تا آخرش ، نازل فرمود ، و اين ، پاسخى بود به كسانى كه براى خدا ، رقيب يا مانندى قائل بودند . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به يارانش فرمود : بگوييد : «تو را مى پرستيم» ؛ يعنى : يك خدا را مى پرستيم و مانند دَهْريان نمى گوييم كه : جهان ، آغازى ندارد و هميشگى است ، و نه مانند ثَنَويان كه مى گويند : روشنايى و تاريكى ، مدبّر عالم اند ، و نه چون مشركان عرب كه مى گفتند : بت هاى ما ، جزو خدايان هستند . پس چيزى را شريك تو نمى سازيم و غير از تو ، خدايى را نمى خوانيم ، چنان كه اين كافران مى گويند ؛ و نه مانند يهود و نصارا كه مى گويند : تو داراى فرزند هستى ، در حالى كه تو بسى والاتر و برتر از اين سخنانى . خداوند مى فرمايد : «و گفتند : هرگز به بهشت نمى رود ، مگر كسى كه يهودى يا نصرانى باشد » ، و گروه ديگرى از اين كافران هم سخنانى ديگر گفتند . خداى متعال فرمود : اى محمّد ! «اين ، آرزوهاى ايشان است» كه بى دليل ، در سر مى پرورانند . «بگو : برهان خود را بياوريد» و حجّتتان را براى اين ادّعايتان ، «اگر راست مى گوييد» ، همچنان كه محمّد ، برهان هاى خود را كه شنيديد ، آورده است » .
.
ص: 112
بحار الأنوار عن صُحف إدريس عليه السلام :إنَّ فِي البَعوضَةِ الَّتي تَستَحقِرُها ، وَالذَّرَّةِ (1) الَّتي تَستَصغِرُها مِنَ العَظَمَةِ لِمَن تَدَبَّرَها ما في أعظَمِ العالَمينَ ، ومِنَ اللَّطائِفِ لِمَن تَفَكَّرَ فيها ما فِي الخَلائِقِ أجمَعينَ ، ما يَخلو صَغيرٌ ولا كَبيرٌ مِن بُرهانٍ عَلَيَّ وآيَةٍ فِيَّ . (2)
مصباح المتهجّد_ فيما يُستَحَبُّ الدُّعاءُ بِهِ قَبلَ الشُّروعِ في نَوافِلِ الزَّوالِ _ :وأَشهَدُ أنَّ السَّماواتِ وَالأَرَضينَ وما بَينَهُما آياتٌ دَليلاتٌ عَلَيكَ ، تُؤَدِّي عَنكَ الحُجَّةَ ، وتَشهَدُ لَكَ بِالرُّبوبِيَّةِ ، مَوسوماتٌ بِبُرهانِ قُدرَتِكَ ومَعالِمِ تَدبيرِكَ ، فَأَوصَلتَ إلى قُلوبِ المُؤمِنينَ مِن مَعرِفَتِكَ ما آنَسَها مِن وَحشَةِ الفِكرِ ، ووَسوَسَةِ الصَّدرِ . (3)
.
ص: 113
بحار الأنوار_ به نقل از صحف ادريس عليه السلام _ :در پشه اى كه شما به آن ، با ديده حقارت مى نگريد و در مورچه اى كه آن را خُرد [و بى مقدار] مى شماريد ، براى كسى كه در عظمت آنها تدبّر كند ، چنان عظمتى است كه در بزرگ ترين موجودات هستى است . براى كسى كه در آنها ريزبين باشد ، به اندازه همه موجودات عالم ، از ريزبينى و دقايق برخوردارند . هيچ موجود كوچك و بزرگى از برهانِ بر [وجود ]من و نشانه اى در باره من ، خالى نيست .
مصباح المتهجّد_ در دعاهاى مستحبّى پيش از شروع نافله هاى ظهر _ :گواهى مى دهم كه آسمان ها و زمين ها و آنچه بين آنهاست ، نشانه هايى دالّ بر وجود تو هستند و از جانب تو ، حجّت مى آورند و بر پروردگارى تو ، گواهى مى دهند و برهان قدرت تو و علامت هاى تدبير تو هستند . پس ، [از ره گذر اينها] چنان شناختى از خودت به دل هاى مؤمنان رساندى كه آنها را از وحشت انديشه و وسوسه سينه رهانيد و آرامش بخشيد .
.
ص: 114
1 / 2مَبنَى الدَّعوَةِ إلَى المَعادِالكتاب« وَ هُوَ الَّذِى يَبْدَؤُاْ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ » . (1)
« وَ قَالُواْ لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ » . (2)
« وَ نَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُواْ أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ » . (3)
الحديثالإمام الباقر عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : « وَ نَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا » _ :مِن كُلِّ فِرقَةٍ مِن هذِهِ الاُمَّةِ إمامَها « فَقُلْنَا هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُواْ أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ » . (4)
راجع : ص 120 (الفارق بين الحق والباطل) .
.
ص: 115
1 / 2پايه دعوت به معادقرآن«و اوست آن كه آفرينش موجودات را مى آغازد ، سپس آنها را باز مى گردانَد» .
«و گفتند : «هرگز به بهشت نمى رود ، مگر كسى كه يهودى يا نصرانى باشد» . اين ، آرزوهاى ايشان است . بگو : برهانتان را بياوريد ، اگر راست مى گوييد» .
«و از ميان هر امّتى ، گواهى را بيرون مى كشيم و مى گوييم : «برهان خود را بياوريد» . پس بدانند كه حق ، از آنِ خداست و آنچه بر مى بافتند ، از دستشان مى رود» .
حديثامام باقر عليه السلام_ در باره سخن خداوند متعال «و از ميان هر امّتى ، گواهى را بيرون مى كشيم» _ :[يعنى] از هر گروهى از اين امّت ، پيشوايشان را [بيرون مى كشيم] «و مى گوييم : «برهان خود را بياوريد» ، پس بدانند كه حق ، از آنِ خداست و آنچه بر مى بافتند ، از دستشان مى رود» .
ر . ك : ص 121 (جدا سازنده حق از باطل) .
.
ص: 116
1 / 3مَبنَى الدَّعوَةِ إلَى النُّبُوَّةِالكتاب« وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِّن شَىْ ءٍ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِى جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدىً لِّلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُواْ أَنتُمْ وَلَا ءَابَاؤُكُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِى خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ » . (1)
« قُل لَّوْ شَاءَ اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَ لَا أَدْرَاكُم بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِّن قَبْلِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ » . (2)
الحديثالطرائف في معرفة مذاهب الطوائف عن أبي رافع :لَمّا أحضَرَني أميرُ المُؤمِنينَ وقَد وَجَّهَ أبا موسَى الأَشعَرِيَّ فَقالَ لَهُ : اُحكُم بِكِتابِ اللّهِ ولا تُجاوِزهُ ؛ فَلَمّا أدبَرَ قالَ : كَأَنّي بِهِ وقَد خُدِعَ . قُلتُ : يا أميرَ المُؤمِنينَ فَلِمَ تُوَجِّهُهُ وأَنتَ تَعلَمُ أنَّهُ مَخدوعٌ ؟ فَقالَ : يا بُنَيَ ، لَو عَمِلَ اللّهُ في خَلقِهِ بِعِلمِهِ مَا احتَجَّ عَلَيهِم بِالرُّسُلِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :يا أيُّهَا النّاسُ ! إلى كَم توعَظونَ ولا تَتَّعِظونَ ؟ فَكَم قَد وَعَظَكُمُ الواعِظونَ ، وحَذَّرَكُمُ المُحَذِّرونَ ، وزَجَرَكُمُ الزّاجِرونَ ، وبَلَّغَكُمُ العالِمونَ ، وعَلى سَبيلِ النَّجاةِ دَلَّكُمُ الأَنبِياءُ وَالمُرسَلونَ ، وأَقاموا عَلَيكُمُ الحُجَّةَ ، وأَوضَحوا لَكُمُ المَحَجَّةَ فَبادِرُوا العَمَلَ . (4)
.
ص: 117
1 / 3پايه دعوت به نبوّتقرآن«و آن گاه كه [يهوديان] گفتند : «خدا ، چيزى را بر بشرى نازل نكرده است» ، بزرگى خدا را _ چنان كه بايد _ نشناختند . بگو : «چه كسى آن كتابى را كه موسى آورده ، نازل كرده است ؛ [همان كتابى را] كه براى مردم ، روشنايى و ره نمود است و آن را به صورت طومارها در مى آوريد ؟!» . [آنچه را] از آن [مى خواهيد] آشكار و بسيارى را پنهان مى كنيد ، در صورتى كه چيزى را كه نه شما مى دانستيد و نه پدرانتان ، [به وسيله آن] به شما آموخته شد . بگو : «خدا [همه را فرستاده] » . آن گاه بگذار تا در ژرفاى [باطل] خود ، به بازى سرگرم شوند» .
«بگو : اگر خدا مى خواست ، آن را بر شما نمى خواندم ، و خدا هم شما را به آن ، آگاه نمى گردانيد . قطعا پيش از [آوردن] آن ، روزگارى در ميان شما به سر برده ام [كه درس نخوانده و خط ننوشته ام و ادّعايى نداشته ام و به ناگاه ، اين كتاب ، بر زبانم جارى شده است] . پس آيا نمى انديشيد؟ » .
حديثالطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف_ به نقل از ابو رافع _ :امير مؤمنان عليه السلام مرا به حضور طلبيد و ابو موسى اشعرى را [براى حكميت] فرستاد و به او فرمود : «بر اساس كتاب خدا ، داورى كن و از آن ، فراتر مرو» . چون ابو موسى رفت ، امام عليه السلام فرمود : «مى بينم كه فريب خورده است» . من گفتم : اى امير مؤمنان! شما كه مى دانى فريبش مى دهند . پس چرا او را فرستادى؟ فرمود : «پسرم! اگر خدا با خلقش به علم خود عمل مى كرد ، پيامبران را به عنوان حجّت بر آنان نمى فرستاد» .
امام على عليه السلام :اى مردم! تا كى شما را موعظه كنند و پند نگيريد؟ چه بسيار كه اندرز دهندگان ، شما را اندرز دادند و هشدار دهندگان ، هشدارتان دادند و باز دارندگان ، بازتان داشتند و دانشمندان ، به شما ابلاغ كردند و پيامبران و فرستادگان [الهى] ، شما را به راه نجات ، ره نمون شدند و حجّت را بر شما تمام نمودند و راه راست را برايتان ، روشن ساختند . پس ، در عمل كردن بكوشيد .
.
ص: 118
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ النّاسَ عَلَى الفِطرَةِ الَّتي فَطَرَهُمُ اللّهُ عَلَيها ، لا يَعرِفونَ إيمانا بِشَريعَةٍ ولا كُفرا بِجُحودٍ ، ثُمَّ ابتَعَثَ اللّهُ الرُّسُلَ إلَيهِم ، يَدعونَهُم إلَى الإِيمانِ بِاللّهِ حُجَّةً للّهِِ عَلَيهِم ، فَمِنهُم مَن هَداهُ اللّهُ ومِنهُم مَن لَم يَهدِهِ . (1)
عنه عليه السلام_ لِلزِّنديقِ الَّذي سَأَ لَهُ : مِن أينَ أثبَتَّ الأَنبِياءَ والرُّسُلَ ؟ _ :إنّا لَمّا أثبَتنا أنَّ لَنا خالِقا صانِعا مُتَعالِيا عَنّا وعَن جَميعِ ما خَلَقَ ، وكانَ ذلِكَ الصّانِعُ حَكيما مُتَعالِيا لَم يَجُز أن يُشاهِدَهُ خَلقُهُ ، ولا يُلامِسوهُ ، فَيُباشِرَهُم ويُباشِروهُ ، ويُحاجَّهُم ويُحاجُّوهُ ، ثَبَتَ أنَّ لَهُ سُفَراءَ في خَلقِهِ ، يُعَبِّرونَ عَنهُ إلى خَلقِهِ وعِبادِهِ ، ويَدُلُّونَهُم عَلى مَصالِحِهِم ومَنافِعِهِم وما بِهِ بَقاؤُهُم ، وفي تَركِهِ فَناؤُهُم ، فَثَبَتَ الآمِرونَ وَالنّاهونَ عَنِ الحَكيمِ العَليمِ في خَلقِهِ وَالمُعَبِّرونَ عَنهُ جَلَّ وعَزَّ ، وهُمُ الأَنبِيَاءُ عليهم السلام وصَفوَتُهُ مِن خَلقِهِ ، حُكَماءَ مُؤَدَّبينَ بِالحِكمَةِ ، مَبعوثينَ بِها ، غَيرَ مُشارِكينَ لِلنّاسِ _ عَلى مُشارَكَتِهِم لَهُم فِي الخَلقِ وَ التَّركِيبِ _ في شَيءٍ مِن أحوالِهِم ، مُؤَيَّدينَ مِن عِندِ الحَكيمِ العَليمِ بِالحِكمَةِ ، ثُمَّ ثَبَتَ ذلِكَ في كُلِّ دَهرٍ وزَمانٍ مِمّا أتَت بِهِ الرُّسُلُ وَالأَنبِياءُ مِنَ الدَّلائِلِ وَالبَراهينِ ، لِكَيلا تَخلُوَ أرضُ اللّهِ مِن حُجَّةٍ يَكونُ مَعَهُ عِلمٌ يَدُلُّ عَلى صِدقِ مَقالَتِهِ وجَوازِ عَدالَتِهِ . (2)
1 / 4مَبنَى الدَّعوَةِ إلَى الإِمامَةِالإمام علي عليه السلام_ في خُطبَةِ الغَديرِ _ :إنَّ هذا يَومٌ عَظيمُ الشَّأنِ ، فيهِ وَقَعَ الفَرَجُ ، ورُفِعَتِ الدَّرَجُ (3) ووَضَحَتِ الحُجَجُ ... ويَومُ البُرهانِ . (4)
.
ص: 119
امام صادق عليه السلام :خداوند عز و جل مردم را بر فطرتى كه در نهادشان سرشت (توحيد) ، آفريد . نه ايمان به شريعتى را مى شناختند و نه كفر و انكارى را . سپس خداوند ، پيامبران را به عنوان حجّت خود بر مردمان ، به سوى ايشان فرستاد تا آنها را به ايمان به خدا ، فرا خوانند . پس خدا ، برخى از ايشان را هدايت كرد و برخى شان را هدايت نكرد .
امام صادق عليه السلام_ به زنديقى كه از ايشان پرسيد : پيامبران و فرستادگان خداوند را از چه راهى اثبات مى كنى؟ _ :چون ثابت كرديم كه براى ما ، آفريننده و سازنده اى است كه از ما و از همه آنچه آفريده ، برتر است و آن سازنده ، فرزانه و والاست ، به طورى كه ممكن نيست آفريدگانش ، او را ببينند يا با او در تماس باشند و در نتيجه ، بتوانند با يكديگر ، ارتباط مستقيم و بى واسطه برقرار كنند و براى هم حجّت بياورند ، ثابت شد كه براى او در ميان آفريدگانش سفيرانى است كه سخنان او را براى آفريدگان و بندگانش بيان مى كنند و ايشان را به مصالح و منافعشان و به عوامل ماندگارى و نابودى شان ، ره نمون مى شوند . بنا بر اين ، ثابت مى شود كه در ميان آفريدگانش ، كسانى هستند كه از جانب خداى فرزانه و دانا ، امر و نهى مى نمايند و سخنگوى او _ كه بزرگ و عزّتمند است _ هستند . اينان ، همان پيامبران صلى الله عليه و آله و برگزيدگان او از ميان آفريدگانش هستند ؛ حكيمانى كه به حكمت ، تربيت شده و به حكمت ، برانگيخته شده اند و با آن كه در خلقت و ساختمان بدنى ، مانند ديگر مردمان اند ، احوالشان به كلّى با آنان ، متفاوت است و از جانب خداى فرزانه دانا با حكمت ، تأييد شده اند . سپس ، آمدن فرستادگان و پيامبران در هر عصر و زمانى ، از طريق دلايل و براهينى كه آورده اند ، ثابت مى شود ، تا زمين خدا از حجّتْ خالى نباشد ؛ حجّتى كه با او علمى باشد كه بر راست بودن گفتارش و درستى عدالتش دلالت كند .
1 / 4پايه دعوت به امامتامام على عليه السلام_ در خطبه غدير _ :امروز ، روزى بس ارجمند است . در اين روز ، گشايشْ حاصل شد ، و نوشته[ى الهى] ، بالا برده شد و حجّت ها[ ى خدا] ، آشكار شدند ... و روزِ برهان است .
.
ص: 120
الإمام الحسن عليه السلام :يَبعَثُ اللّهُ رَجُلاً في آخِرِ الزَّمانِ ... يَملَأُ الأَرضَ قِسطا وعَدلاً ونورا وبُرهانا . (1)
1 / 5الفارِقُ بَينَ الحَقِّ وَالباطِلِالكتاب«وَ قَالُواْ لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ» . (2)
«قَالُواْ اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِىُّ لَهُ مَا فِى السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ إِنْ عِندَكُم مِّن سُلْطَانِ بِهَذَا أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ» . (3)
«قَالَ يَاقَوْمِ أَرَءَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّى وَ ءَاتَانِى مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن يَنصُرُنِى مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَمَا تَزِيدُونَنِى غَيْرَ تَخْسِيرٍ» . (4)
«هَؤُلَاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُواْ مِن دُونِهِ ءَالِهَةً لَّوْلَا يَأْتُونَ عَلَيْهِم بِسُلْطَانِ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا» . (5)
راجع : الروم : 35 ، الطور : 38 .
.
ص: 121
امام حسن عليه السلام :خداوند در آخرْزمان ، مردى را بر مى انگيزد ... كه زمين را از برابرى و دادگرى و روشنايى و برهان ، آكَنْده مى كند .
1 / 5جدا سازنده حق از باطلقرآن«و گفتند : «هرگز به بهشت نمى رود ، مگر كسى كه يهودى يا نصرانى باشد» . اين ، آرزوهاى [واهىِ ]ايشان است . بگو : اگر راست مى گوييد ، برهان خود را بياوريد» .
«گفتند : «خدا ، فرزندى براى خود اختيار كرده است» . منزّه است او ! او بى نياز است ! آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است ، از آنِ اوست . شما را بر اين [ادّعا] حجّتى نيست . آيا چيزى را كه نمى دانيد ، به دروغ ، بر خدا مى بنديد؟» .
«گفت : اى قوم من ! چه بينيد اگر [در اين دعوا] بر حجّتى روشن از پروردگار خود باشم و او از جانب خود ، رحمتى به من داده باشد ؟ پس اگر او را نافرمانى كنم ، چه كسى مرا در برابر خدا ، يارى مى كند؟ در نتيجه ، شما جز بر زيان من نمى افزاييد» .
«اين قوم ما ، جز او ، معبودانى اختيار كرده اند . چرا بر [حقّانيت] آنها ، برهانى آشكار نمى آورند؟ پس كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ بندد؟! » .
ر . ك : روم : آيه 35 ، طور : آيه 38 .
.
ص: 122
الحديثالإمام الصادق عليه السلام :الجِدالُ بِالَّتي هِيَ أحسَنُ قَد قَرَنَهُ العُلَماءُ بِالدّينِ ، وَالجِدالُ بِغَيرِ الَّتي هِيَ أحسَنُ مُحَرَّمٌ حَرَّمَهُ اللّهُ عَلى شيعَتِنا ، وكَيفَ يُحَرِّمُ اللّهُ الجِدالَ جُملَةً وهُوَ يَقولُ : « وَ قَالُواْ لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى » وقالَ اللّهُ تَعالى : « تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ » فَجَعَلَ عِلمَ الصِّدقِ وَالإِيمانَ بِالبُرهانِ ، وهَل يُؤتى بِبُرهانٍ إلّا فِي الجِدالِ بِالَّتي هِيَ أحسَنُ . (1)
.
ص: 123
حديثامام صادق عليه السلام :جدال به شيوه نيكو را ، علما با دينْ پيوند زده اند و جدال كردن به شيوه نانيكو ، حرام است و خداوند ، آن را بر پيروان ما ، تحريم كرده است . چگونه ممكن است خداوند ، جدال را به طور كلّى حرام كند ، در حالى كه خود مى فرمايد : «و گفتند : هرگز به بهشت نمى رود ، مگر كسى كه يهودى يا نصرانى باشد» و خداى متعال ، [در پاسخ آنان] فرمود : «اين ، آرزوهاى [ واهىِ ] آنان است . بگو : برهانتان را بياوريد ، اگر راست مى گوييد» . پس [خداوند] شناخت راستگويى و ايمان را در گرو آوردن برهانْ قرار داد ، و مگر برهان ، جز در جدال به شيوه نيكوتر آورده مى شود؟ !
.
ص: 124
الفصل الثاني : أصل البرهان2 / 1الفِطرَةُالكتاب« فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ » . (1)
«فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» . (2)
الحديثالمحاسن عن رفاعة عن الإمام الصادق عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : « وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِى ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلَى » (3) _ :قالَ [أبو عَبدِ اللّهِ] عليه السلام : نَعَم ، للّهِِ الحُجَّةُ عَلى جَميعِ خَلقِهِ ، أخَذَهُم يَومَ أخَذَ الميثاقَ هكَذا _ وقَبَضَ يَدَهُ _ . (4)
.
ص: 125
فصل دوم : ريشه برهان2 / 1فطرتقرآن«پس ، روى خود را با گرايش تمام به حق ، به سوى اين دين (اسلام) بگردان ؛ همان آيين فطرى خدا كه مردم را بر پايه آن ، سرشته است . آفرينش خدا ، تغييرپذير نيست . اين است همان دين پايدار ؛ ولى بيشتر مردم نمى دانند» .
«پس ، پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن ، الهام كرد» .
حديثالمحاسن_ به نقل از رفاعه ، در باره اين سخن خداوند متعال : «و آن گاه كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ، ذريّه آنان را بر گرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت كه : آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند : چرا » _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «آرى ! خدا را بر همه آفريدگانش حجّت است . آنان را در آن روزِ پيمان گيرى ، چنين بر گرفت» و دستش را مشت كرد .
.
ص: 126
الإمام الرضا عليه السلام :بِصُنعِ اللّهِ يُستَدَلُّ عَلَيهِ ، وبِالعُقولِ تُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ ، وبِالفِطرَةِ تَثبُتُ حُجَّتُهُ . (1)
راجع : هذه الموسوعة : ج 5 ص 164 (اللّه / الفصل الثالث : مبادئ معرفة اللّه / الفطرة) .
2 / 2العَقلُالكتاب« كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ » . (2)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :كُن مَعَ الحَقِّ حَيثُ كانَ ، ومَيِّز مَا اشتَبَهَ عَلَيكَ بِعَقلِكَ ؛ فَإِنَّهُ حُجَّةُ اللّهِ عَلَيكَ ، ووَديعَتُهُ (3) فيكَ ، وبَرَكاتُهُ (4) عِندَكَ . (5)
الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ رَسولُ الحَقِّ . (6)
عنه عليه السلام :العَقلُ شَرعٌ مِن داخِلٍ ، وَالشَّرعُ عَقلٌ مِن خارِجٍ . (7)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ خالِقَ الحَواسِّ جَعَلَ لَها قَلبا احتَجَّ بِهِ عَلَى العِبادِ ، وجَعَلَ لِلحَواسِّ الدَّلالاتِ عَلَى الظّاهِرِ الَّذي يُستَدَلُّ بِها عَلَى الخالِقِ سُبحانَهُ . (8)
.
ص: 127
امام رضا عليه السلام :از ساخته هاى خدا ، به وجود او پى برده مى شود و با خِردها ، به شناخت او ، باور آورده مى شود و با فطرت ، حجّت او ثابت مى شود .
ر . ك : همين دانش نامه : ج 5 ص 165 (خدا / فصل سوم : ابزارهاى معرفت خدا / فطرت) .
2 / 2خِرَدقرآن«اين گونه خداوند ، آيات خود را براى شما بيان مى كند . باشد كه خِرد بورزيد» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :با حق باش ، هر جا كه بود ، و آنچه را [از حق] بر تو مشتبه مى شود ، با خِردت تشخيص ده ؛ زيرا خِرد ، حجّت خدا بر تو و وديعه او در وجود تو و بركت هاى (1) او در نزد توست .
امام على عليه السلام :خِرد ، فرستاده حق است .
امام على عليه السلام :خِرد ، شريعتى درونى است و شريعت ، خِردى بيرونى .
امام صادق عليه السلام :آفريننده حواس ، براى آنها قلبى قرار داد و آن را بر بندگان ، حجّت قرار داد و حواس را راه نماى بر ظاهر (پديده هاى عينى) قرار داد كه از طريق آن ، به آفريدگار سبحان ، پى مى توان بُرد .
.
ص: 128
عنه عليه السلام :حُجَّةُ اللّهِ عَلَى العِبادِ النَّبِيُّ ، وَالحُجَّةُ فيما بَينَ العِبادِ وبَينَ اللّهِ العَقلُ . (1)
الإمام الكاظم عليه السلام :يا هِشامُ ، إنَّ للّهِِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَينِ : حُجَّةً ظاهِرَةً وحُجَّةً باطِنَةً ؛ فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالأَنبِياءُ وَالأَئِمَّةُ عليهم السلام ، وأَمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ . (2)
الكافي عن أبي يعقوب البغداديّ :قالَ ابنُ السِّكّيتِ لِأَبِي الحَسَنِ عليه السلام : ... تَاللّهِ ما رَأَيتُ مِثلَكَ قَطُّ ، فَمَا الحُجَّةُ عَلَى الخَلقِ اليَومَ ؟ قالَ : فَقالَ عليه السلام : العَقلُ ، يُعرَفُ بِهِ الصّادِقُ عَلَى اللّهِ فَيُصَدِّقُهُ ، وَالكاذِبُ عَلَى اللّهِ فَيُكَذِّبُهُ . قالَ : فَقالَ ابنُ السِّكّيتِ : هذا وَاللّهِ هُوَ الجَوابُ . (3)
راجع : هذه الموسوعة : ج 5 ص 186 (مبادئ معرفة اللّه / العقل) و موسوعة العقائد الإسلامية : ج 1 ص 223 (المعرفة / الفصل الثالث : التعقل / حجية العقل) .
.
ص: 129
امام صادق عليه السلام :حجّت خدا بر بندگان ، پيامبر است و حجّتِ ميان بندگان و خدا ، خِرد است .
امام كاظم عليه السلام :اى هشام! خدا را بر مردم ، دو حجّت است : حجّتى بيرونى و حجّتى درونى . حجّت بيرونى ، فرستادگان و پيامبران و امامان اند ، و حجّت درونى ، خِردهايند .
الكافى_ به نقل از ابو يعقوب بغدادى _:ابن سِكّيت ، به امام هادى عليه السلام گفت : ... به خدا سوگند ، هرگز مانند تويى را نديده ام . امروز ، حجّت بر مردم چيست؟ امام عليه السلام فرمود : «خِرد . به وسيله آن ، [امامِ] راستگو ، شناخته مى شود و تصديقش مى كند ، و دروغگو را مى شناسد و تكذيبش مى نمايد» . ابن سِكّيت گفت : به خدا سوگند كه پاسخ ، همين است .
ر .ك : دانش نامه عقايد اسلامى (معرفت شناسى) : ج 1 ص 291 (فصل سوم : خردورزى / حجّيت خرد) و همين دانش نامه : ج 5 ص 187 (مبانى شناخت خدا / خرد) .
.
ص: 130
الفصل الثالث : المسمى بالبرهان وما في معناه3 / 1القُرآنُأ _ تَسمِيَةُ القُرآنِ بِالبُرهانِالكتاب«يَاأَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا » . (1)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في وَصِيَّتِهِ لِلأَنصارِ _ :كِتابُ اللّهِ وأَهلُ بَيتي ، فَإِنَّ الكِتابَ هُوَ القُرآنُ ، وفيهِ الحُجَّةُ وَالنّورُ وَالبُرهانُ . (2)
الإمام علي عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذي إليهِ مَصائِرُ الخَلقِ ، وعَواقِبُ الأَمرِ ، نَحمَدُهُ عَلى عَظيمِ إحسانِهِ ، ونَيِّرِ بُرهانِهِ . (3)
عنه عليه السلام :أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، وأَنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ ... جاءَ بِالحَقِّ مِن عِندِ الحَقِّ ، لِيُنذِرَ بِالقُرآنِ المُنيرِ ، وَالبُرهانِ المُستَنيرِ . (4)
.
ص: 131
فصل سوم : آنچه «برهان» يا مشابه آن ، ناميده شده است3 / 1قرآنالف _ برهان ناميده شدن قرآنقرآن«اى مردم ! براى شما از جانب پروردگارتان ، برهانى آمده است و ما به سوى شما ، نورى تابناك ، فرو فرستاده ايم» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش ايشان به انصار _ :[شما را به] كتاب خدا و اهل بيتم [سفارش مى كنم] . كتاب ، همان قرآن است ، و دليل و روشنايى و برهان ، در آن است .
امام على عليه السلام :سپاس ، خدايى را كه حركت آفريدگان و فرجام كار ، به سوى اوست . او را بر احسان بى پايانش و برهان روشنش ، سپاس مى گوييم .
امام على عليه السلام :گواهى مى دهم كه معبودى جز خداى يگانه و بى انباز نيست ، و محمّد ، فرستاده خداست ... . حق را از جانب حق آورد تا با قرآنِ روشنى بخش و برهان نورانى ، [به مردمان] هشدار دهد .
.
ص: 132
عنه عليه السلام :ثُمَّ أنزَلَ عَلَيهِ الكِتابَ ... جَعَلَهُ اللّهُ رِيّا لِعَطَشِ العُلَماءِ ، ورَبيعا لِقُلوبِ الفُقَهاءِ ... وبُرهانا لِمَن تَكَلَّمَ بِهِ ، وشاهِدا لِمَن خاصَمَ بِهِ . (1)
عنه عليه السلام_ مِن خُطبَةٍ لَهُ في صِفَةِ النَّبِيِ صلى الله عليه و آله _ :اِبتَعَثَهُ بِالنّورِ المُضيءِ ، وَالبُرهانِ الجَلِيِّ ، وَالمِنهاجِ البادي ، وَالكِتابِ الهادي . (2)
عنه عليه السلام_ مِن خُطبَةٍ لَهُ بَيَّنَ فيها فَضلَ الإِسلامِ وَالقُرآنِ _ :ثُمَّ أنزَلَ عَلَيهِ الكِتابَ ، نورا لا تُطفَأُ مَصابيحُهُ ... وفُرقانا لا يُخمَدُ بُرهانُهُ ، وتِبيانا لا تُهدَمُ أركانُهُ . (3)
عنه عليه السلام :بَيَّنَ اللّهُ عز و جل بَينَ الحَقِّ وَالباطِلِ في كَثيرٍ مِن آياتِ القُرآنِ ، ولَم يَجعَل لِلعِبادِ عُذرا في مُخالَفَةِ أمرِهِ بَعدَ البَيانِ وَالبُرهانِ . (4)
فاطمة عليهاالسلام_ في خُطبَتِها في حَديثِ فَدَكَ _ :كِتابُ اللّهِ بَيِّنَةٌ بَصائِرُهُ ، وآيٌ مُنكَشِفَةٌ سَرائِرُهُ ، وبُرهانٌ مُتَجَلِّيَةٌ ظَواهِرُهُ . (5)
الإمام الكاظم عليه السلام :بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، سُبحانَكَ اللّهُمَّ وبِحَمدِكَ ... كَذلِكَ وَصَفتَ نَفسَكَ في كِتابِكَ المَكنونِ ، المُطَهَّرِ المُنزَلِ ، البُرهانِ المُضيءِ . (6)
الإمام الحسين عليه السلام_ في خَبَرِ احتِجاجٍ دارَ بَينَ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام وبَينَ يَهودِيٍّ كانَ قَد قَرَأَ التَّوراةَ وَالإِنجيلَ وَالزَّبورَ وصُحُفَ الأَنبِياءِ عليهم السلام وعَرَفَ دَلالاتِهِم _ :قالَ لَهُ اليَهودِيُّ : فَإِنَّ هذا إبراهيمَ عليه السلام قَد بَهَتَ (7) الَّذي كَفَرَ بِبُرهانِ نُبُوَّتِهِ ؟ قالَ لَهُ عَلِيٌّ عليه السلام : لَقَد كانَ كَذلِكَ ، ومُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله أتاهُ مُكَذِّبٌ بِالبَعثِ بَعدَ المَوتِ وهُوَ اُبَيُّ بنُ خَلَفِ الجُمَحِيُّ ، مَعَهُ عَظمٌ نَخِرٌ ، فَفَرَكَهُ ثُمَّ قالَ : يا مُحَمَّدُ « مَن يُحْىِ الْعِظَامَ وَ هِىَ رَمِيمٌ » (8) فَأَنطَقَ اللّهُ مُحَمَّدا بِمُحكَمِ آياتِهِ ، وبَهَتَهُ بِبُرهانِ نُبُوَّتِهِ ، فَقالَ : « يُحْيِيهَا الَّذِى أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ » (9) ، فَانصَرَفَ مَبهوتا . (10)
.
ص: 133
امام على عليه السلام :سپس قرآن را بر او ، فرو فرستاد ... و آن را برطرف كننده عطش دانشمندان و بهار دل هاى دانايانْ قرار داد ... و برهانى براى آن كس كه بِدان ، سخن گويد و گواهى براى آن كه به وسيله آن ، اقامه دعوا كند .
امام على عليه السلام_ از سخنان ايشان در توصيف پيامبر صلى الله عليه و آله _ :او را با نورى روشنگر ، برهانى آشكار ، راهى روشن و كتابى هدايتگر فرستاد .
امام على عليه السلام_ از سخنان ايشان در بيان برترى اسلام و قرآن _ :سپس قرآن را بر او ، فرو فرستاد ، و آن ، نورى است كه چراغ هايش خاموش نمى شود ... و جدا كننده اى [بين حق و باطل] است كه [نورِ] برهانش ، فرو نمى نشيند و بيان روشنى است كه اركانش فرو نمى ريزند .
امام على عليه السلام :خداوند عز و جل در بسيارى از آيات قرآن ، حق و باطل را از هم متمايز ساخته است و پس از روشنگرى و برهان ، ديگر بهانه اى براى بندگان در سرپيچى از فرمانش باقى نگذاشته است .
فاطمه عليهاالسلام_ از سخنان ايشان در حديث فَدَك _ :كتاب خدا ، شامل بصيرت هاى آشكار و آياتى مى شود كه اسرار آنها پيداست ، و برهانى است كه ظواهر آن ، روشن است .
امام كاظم عليه السلام :به نام خداى بخشنده مهربان . پاكى تو _ اى خدا _ و سپاس ، تو راست ... . اين چنين ، خويشتن را در كتاب محفوظ و پاك و فرو فرستاده ات _ كه برهانى روشنگر است _ ، وصف كرده اى .
امام حسين عليه السلام_ در خبر مباحثه اى كه ميان امير مؤمنان عليه السلام و يك يهودىِ عالِم به تورات و انجيل و زبور و كتاب هاى پيامبران عليهم السلام و آشنا به دلايل آنان ، صورت گرفت _ :يهودى گفت : اين ابراهيم بود كه با برهان نبوّتش ، آن كافر را مبهوت كرد . على عليه السلام به او فرمود : «همين طور است . محمّد صلى الله عليه و آله نيز هنگامى كه آن شخص منكرِ حياتِ پس از مرگ ، يعنى اُبَىّ بن خَلَف جُمَحى ، نزدش آمد و استخوان پوسيده اى در دست داشت و آن را ساييد و سپس گفت : اى محمّد ! «چه كسى اين استخوان پوسيده را زنده مى كند؟» ، خداوند ، محمّد را به آيات استوار خويش ، گويا ساخت و با برهان نبوّتش ، آن مرد را مبهوت ساخت و فرمود : «آن را همان كسى زنده مى كند كه نخستين بار ، پديدش آورد . او بر هر آفرينشى ، داناست» . پس آن منكر ، بهت زده ، راه خويش را گرفت و رفت» .
.
ص: 134
الإمام زين العابدين عليه السلام :أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا نَبِيُّهُ المُرسَلُ ... بَعَثَهُ بِالأَوامِرِ الشّافِيَةِ ، وَالزَّواجِرِ النّاهِيَةِ ، وَالدَّلائِلِ الهادِيَةِ ، الَّتي أوضَحَ بُرهانَها ، وشَرَحَ بَيانَها (1) في كِتابٍ مُهَيمِنٍ عَلى كُلِّ كِتابٍ . (2)
عنه عليه السلام_ في فَضلِ القُرآنِ _ :وجَعَلتَهُ نورا نَهتَدي مِن ظُلَمِ الضَّلالَةِ وَالجَهالَةِ بِاتِّباعِهِ ... نورَ هُدىً لا يَطفَأُ عَنِ الشّاهِدينَ بُرهانُهُ . (3)
عنه عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ خالِقِ أمشاجِ (4) النَّسَمِ ، ومولِجِ الأَنوارِ فِي الظُّلَمِ ... أحمَدُهُ عَلى جَزيلِ إحسانِهِ ، وأَعوذُ بِهِ مِن حُلولِ خِذلانِهِ ، وأَستَهديهِ بِنورِ بُرهانِهِ ، واُؤمِنُ بِهِ حَقَّ إيمانِهِ . (5)
.
ص: 135
امام زين العابدين عليه السلام :گواهى مى دهم كه محمّد ، پيامبرِ فرستاده شده اوست ... . او را با دستورهايى شفابخش و نهى هايى باز دارنده و دلايلى هدايتگر فرستاد ؛ دلايلى كه برهانِ آنها را در كتابى حاكم بر همه كتاب ها[ى ديگر آسمانى] ، روشن ساخت و به شرح و بيان آنها پرداخت .
امام زين العابدين عليه السلام_ در فضيلت قرآن _ :آن را نورى قرار دادى كه با پيروى از آن ، از تاريكى هاى گم راهى و نادانى بِرَهيم ... ؛ نور هدايتى كه فروغ برهانش از نظر بينندگان به خاموشى نمى گرايد .
امام زين العابدين عليه السلام :سپاس ، خدايى را كه آفريننده جانداران از در هم آميختن (1) نطفه هاست و فرو برنده روشنايى ها در دلِ تاريكى ها ... . او را بر احسان بى شمارش ، سپاس مى گويم و از سلب توفيقش ، به او پناه مى برم و به واسطه نور برهانش ، از او راه نمايى مى جويم و به او _ چنان كه بايسته ايمان است _ ، ايمان مى آورم .
.
ص: 136
الإمام الصادق عليه السلام_ في وَصفِ القُرآنِ _ :ونَوَّرَهُ بِشِفاءٍ مِنَ البَيانِ ، وضِياءٍ مِنَ البُرهانِ . (1)
عنه عليه السلام_ ما يُدعى بِهِ عِندَ قِراءَةِ القُرآنِ _ :اللّهُمَّ اجعَلهُ لَنا بُرهانا عَلى رُؤوسِ المَلَأِ يَومَ يُجمَعُ فيهِ أهلُ الأَرضِ وأَهلُ السَّماءِ . (2)
ب _ تَسمِيَةُ القُرآنِ بِالحُجَّةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :القُرآنُ حُجَّةٌ لَكَ أو عَلَيكَ . (3)
الإمام علي عليه السلام :... فَالقُرآنُ آمِرٌ زاجِرٌ ، وصامِتٌ ناطِقٌ ، حُجَّةُ اللّهِ عَلى خَلقِهِ ، أخَذَ عَلَيهِ ميثاقَهُم ، وَارتَهَنَ عَلَيهِم أنفُسَهُم . (4)
عنه عليه السلام :... فَالقُرآنُ آمِرٌ وزاجِرٌ ، حُدَّ فيهِ الحُدودُ ، وسُنَّ فيهِ السُّنَنُ ، وضُرِبَ فيهِ الأَمثالُ ، وشُرِعَ فيهِ الدّينُ ، إعذارا مِن نَفسِهِ ، وحُجَّةً عَلى خَلقِهِ . (5)
عنه عليه السلام :كَفى بِالكِتابِ حَجيجا وخَصيما . (6)
عنه عليه السلام_ في وَصفِ القُرآنِ _ :... شاهِدا لِمَن خاصَمَ بِهِ ، وفَلَجا (7) لِمَن حاجَّ بِهِ . (8)
.
ص: 137
امام صادق عليه السلام_ در توصيف قرآن _ :آن را با بيانى شفابخش و برهانى پُرفروغ ، روشنايى بخشيد .
امام صادق عليه السلام_ در دعاى هنگام تلاوت قرآن _ :بار خدايا ! آن را براى ما در حضور همگان _ آن روزى كه همه اهل زمين و آسمان را گِرد هم مى آورند _ ، برهان قرار ده .
ب _ حجّت ناميده شدن قرآنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :قرآن ، حجّتى است ، به سود يا زيان تو .
امام على عليه السلام :قرآن ، امر كننده اى باز دارنده و خاموشى ، گوياست . حجّت خدا بر آفريدگان اوست . از ايشان ، نسبت به آن ، پيمان گرفته و جانشان را بر آنان [براى عمل به قرآن] ، در گرو گرفته است . (1)
امام على عليه السلام :قرآن ، مشتمل بر اوامر و نواهى است . حدود ، در آن تعيين شده و سنّت ها ، وضع شده و مَثَل ها ، زده شده و دين ، مقرّر گشته است ، تا عذرى باشد از جانب خدا و حجّتى باشد بر خلق او .
امام على عليه السلام :كافى است كه قرآن ، حجّت آور و خصم باشد .
امام على عليه السلام_ در توصيف قرآن _ :[قرآن] ... براى كسى كه به وسيله آنْ اقامه دعوا كند ، گواه است و براى كسى كه به واسطه آنْ حجّت آورى كند ، [مايه] پيروزى است .
.
ص: 138
عنه عليه السلام :إنَّهُ لَم يَكُن للّهِِ تَبارَكَ وتَعالى في أرضِهِ حُجَّةٌ ولا حِكمَةٌ أبلَغُ مِن كِتابِهِ . (1)
الإمام زين العابدين عليه السلام :إنَّ اللّهَ لَم يَخلُقكُم عَبَثا ، ولَم يَترُككُم سُدىً (2) ، قَد عَرَّفَكُم نَفسَهُ ، وبَعَثَ إلَيكُم رَسولَهُ ، وأَنزَلَ عَلَيكُم كِتابَهُ ، فيهِ حَلالُهُ وحَرامُهُ وحُجَجُهُ وأمثالُهُ ، فَاتَّقُوا اللّهَ ، فَقَدِ احتَجَّ عَلَيكُم رَبُّكُم فَقالَ : « أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَيْنَيْنِ * وَ لِسَانًا وَ شَفَتَيْنِ * وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ » (3) ، فَهذِهِ حُجَّةٌ عَلَيكُم . (4)
الإمام الرضا عليه السلام_ في وَصفِ القُرآنِ _ :هُوَ حَبلُ اللّهِ المَتينُ ، وعُروَتُهُ الوُثقى ، وطَريقَتُهُ المُثلى ، المُؤَدّي إلَى الجَنَّةِ ، وَالمُنجي مِنَ النّارِ ، لا يَخلُقُ (5) عَلَى الأَزمِنَةِ ، ولا يَغِثُّ (6) عَلَى الأَلسِنَةِ ؛ لِأَنَّهُ لَم يُجعَل لِزَمانٍ دونَ زَمانٍ ، بَل جُعِلَ دَليلَ البُرهانِ وَالحُجَّةَ عَلى كُلِّ إنسانٍ ، لا يَأتيهِ الباطِلُ مِن بَينِ يَدَيهِ ولا مِن خَلفِهِ ، تَنزيلٌ مِن حَكيمٍ حَميدٍ . (7)
ج _ تَسمِيَةُ التَّوراةِ بِالبُرهانِالكافي عن علي بن عيسى رفعه :إنَّ موسى عليه السلام ناجاهُ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى فَقالَ لَهُ في مُناجاتِهِ : يا موسى ... اُحكُم بَينَهُم بِما أنزَلتُ عَلَيكَ ، فَقَد أنزَلتُهُ [أيِ التَّوراةَ ]حُكما بَيِّنا ، وبُرهانا نَيِّرا . (8)
.
ص: 139
امام على عليه السلام :براى خداوند _ تبارك و تعالى _ در زمينش ، حجّتى و حكمتى رساتر از كتابش نيست .
امام زين العابدين عليه السلام :خداوند ، شما را بيهوده نيافريده و بى هدف ، رهايتان نكرده است . خودش را به شما شناسانده و پيامبرش را سوى شما فرستاده و كتابش را بر شما نازل كرده كه حلال و حرامش ، و حجّت ها و مَثَل هايش در آن است . پس ، از خدا پروا كنيد ؛ زيرا پروردگارتان ، براى شما حجّت آورده و فرموده است : «آيا براى او دو چشم ، قرار نداديم ، و يك زبان و دو لب ؟ و دو راه [نيك و بد] را به او نشان داديم» . اين ، حجّتى بر شماست .
امام رضا عليه السلام_ در توصيف قرآن _ :آن ، ريسمانِ محكم خدا و دستاويز استوار و راه برتر اوست كه به بهشت مى كشانَد و از آتش [دوزخ ]مى رهانَد و با گذر زمان ها ، كهنه نمى شود و [بر اثر تكرار] بر زبان ها ، تباه [و بى رونق ]نمى گردد ؛ چرا كه قرآن ، براى زمانى خاص قرار داده نشده است ؛ بلكه راه نماى برهان و حجّتى براى همه مردمان در نظر گرفته شده است . باطل ، از پيش رو و از پشتِ سرش ، بدان راه نمى يابد . فرود آمده از سوى فرزانه اى ستوده است .
ج _ برهان ناميده شدن توراتالكافى_ به نقل از على بن عيسى كه سند حديث را به يكى از اهل بيت عليهم السلام رسانده است _ :خداوند _ تبارك و تعالى _ در مناجاتش با موسى عليه السلام به او چنين گفت : «اى موسى ! ... در ميان بنى اسرائيل ، بر اساس آنچه بر تو نازل كرده ام ، حكم كن ؛ چرا كه تورات را به صورت حكمى آشكار و برهانى نورانى و روشن ، نازل كرده ام» .
.
ص: 140
3 / 2الأَنبِياءُ عليهم السّلامأ _ تَسمِيَةُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله بِالبُرهانِالكتاب«يَاأَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا » . (1)
الحديثتفسير العيّاشي عن عبد اللّه بن سليمان :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام : قَولُهُ : « قَدْ جَاءَكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا » . قالَ : البُرهانُ مُحَمَّدٌ عَلَيهِ وآلِهِ السَّلامُ ، وَالنّورُ عَلِيٌّ عليه السلام . (2)
الدرّ المنثور عن سفيان الثوري عن أبيه عن رجل لا يحفظ اسمه_ في قَولِهِ : « قَدْ جَاءَكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ » _ :قالَ : مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله ، « وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا » قالَ : الكِتابُ . (3)
الإمام الهادي عليه السلام_ فِي الزِّيارَةِ الجامِعَةِ _ :... بَعيثِكَ بِالحَقِّ ، وبُرهانِكَ عَلى جَميعِ الخَلقِ ، خاتَمِ أنبِيائِكَ ، وحُجَّتِكَ البالِغَةِ في أرضِكَ وسَمائِكَ . (4)
ب _ تَسمِيَةُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله بِالبَيِّنَةِالكتاب« لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَ الْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ » . (5)
.
ص: 141
3 / 2پيامبران عليهم السّلامالف _ برهان ناميده شدن پيامبر صلى الله عليه و آلهقرآن«اى مردم! در حقيقت ، براى شما از جانب پروردگارتان ، برهانى آمده است ، و ما به سوى شما ، نورى تابناك فرو فرستاده ايم» .
حديثتفسير العيّاشى_ به نقل از عبد اللّه بن سليمان _ :از امام صادق عليه السلام در باره آيه شريف «در حقيقت ، براى شما از جانب پروردگارتان ، برهانى آمده است ، و ما به سوى شما ، نورى تابناك فرو فرستاديم» پرسيدم . فرمود : «برهان ، محمّد است _ كه بر او و خاندانش سلام باد _ و نور ، على عليه السلام است» .
الدرّ المنثور_ به نقل از سفيان ثُورى ، از پدرش ، از مردى كه نامش را به ياد نداشت ، در باره آيه شريف : «در حقيقت ، براى شما از جانب پروردگارتان ، برهانى آمده است» _ :گفت : [يعنى] محمّد صلى الله عليه و آله . «و ما به سوى شما ، نورى تابناك فرو فرستاديم» ، گفت : [يعنى ]قرآن را .
امام هادى عليه السلام_ در «زيارت جامعه» _ :فرستاده بر حقّ تو و برهان تو براى همه آفريدگان ، پايان بخش سلسله پيامبرانت ، و حجّت رساى تو در زمين و آسمانت .
ب _ دليل روشن ناميده شدن پيامبر صلى الله عليه و آلهقرآن«كافرانِ اهل كتاب و مشركان ، دست بردار نبودند تا آن كه دليلى روشن برايشان بيايد» .
.
ص: 142
الحديثالإمام الباقر عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : « حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ » _ :البَيِّنَةُ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله . (1)
ج _ تَسمِيَةُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله بِالحُجَّةِالإمام عليّ عليه السلام :أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آله عَبدُهُ ورَسولُهُ ، بَعَثَهُ بِكِتابِهِ حُجَّةً عَلى عِبادِهِ ، مَن أطاعَهُ أطاعَ اللّهَ ومَن عَصاهُ عَصَى اللّهَ صَلَّى اللّهُ عَلَيهِ وآلِهِ وسَلَّمَ كَثيرا ، إمامُ الهُدى ، وَالنَّبِيُّ المُصطَفى . (2)
عنه عليه السلام :أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ الصَّفِيُّ ، وأَمينُهُ الرَّضِيُّ صلى الله عليه و آله ، أرسَلَهُ بِوُجوبِ الحُجَجِ ، وظُهورِ الفَلَجِ ، وإيضاحِ المَنهَجِ ، فَبَلَّغَ الرِّسالَةَ صادِعا بِها ، وحَمَلَ عَلَى المَحَجَّةِ دالّاً عَلَيها . (3)
عنه عليه السلام :أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ ، أرسَلَهُ بِالدّينِ المَشهورِ ، وَالعَلَمِ المَأثورِ ، وَالكِتابِ المَسطورِ ، وَالنّورِ السّاطِعِ ، وَالضِّياءِ اللّامِعِ ، وَالأَمرِ الصّادِعِ ، إزاحَةً لِلشُّبُهاتِ ، وَاحتِجاجا بِالبَيِّناتِ ، وتَحذيرا بِالآياتِ ، وتَخويفا بِالمَثُلاتِ (4) . (5)
عنه عليه السلام_ في وَصفِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _ :صَدَعَ (6) بِما أمَرَهُ رَبُّهُ ، وبَلَّغَ ما حَمَّلَهُ ، حَتّى أفصَحَ بِالتَّوحيدِ دَعوَتَهُ ، وأَظهَرَ فِي الخَلقِ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَريكَ لَهُ ، حَتّى خَلَصَت لَهُ الوَحدانِيَّةُ ، وصَفَت لَهُ الرُّبوبِيَّةُ ، وأَظهَرَ اللّهُ بِالتَّوحيدِ حُجَّتَهُ ، وأَعلى بِالإِسلامِ دَرَجَتَهُ . (7)
.
ص: 143
حديثامام باقر عليه السلام_ در باره اين سخن خداى متعال : «تا دليلى روشن برايشان بيايد» _ :دليل روشن ، محمّد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است .
ج _ حجّت ناميده شدن پيامبر صلى الله عليه و آلهامام على عليه السلام :گواهى مى دهم كه محمّد ، بنده و فرستاده اوست . او را با كتابش ، به عنوان حجّتى بر بندگانش فرستاد . هر كه از او فرمان بَرَد ، از خدا فرمان بُرده است ، و هر كه نافرمانى اش كند ، خدا را نافرمانى كرده است . سلام و درود فراوان خدا بر او و خاندانش باد ؛ او كه پيشواى راه راست و پيامبرِ برگزيده[ ى خدا] است !
امام على عليه السلام :گواهى مى دهم كه محمّد ، بنده او و فرستاده برگزيده و امينِ پسنديده اوست . او را با حجّت هاى لازم [و قانع كننده] و پيروزى آشكار ، و [براى] روشن ساختن راه فرستاد ، و او پيام خداوند را آشكارا ابلاغ كرد و با راه نمايى كردن مردم ، آنان را به راه راستْ كشاند .
امام على عليه السلام :گواهى مى دهم كه محمّد ، بنده و فرستاده اوست . او را با دينِ بلندآوازه و نشانه برگزيده و كتاب نوشته و نور درخشان و پرتو تابان و فرمان آشكار فرستاد تا شُبهات را بزُدايد و با دلايل روشن ، احتجاج كند و با آيات ، هشدار دهد و به وسيله كيفرها[يى كه بر سر گذشتگانِ كفرپيشه آمد] ، بترساند .
امام على عليه السلام_ در توصيف پيامبر صلى الله عليه و آله _ :آنچه را پروردگارش به او دستور داد ، آشكارا ابلاغ نمود و پيامى را كه بر دوش او نهاد ، [به مردم ]رساند ، تا اين كه دعوت به يكتاپرستى اش را علنى نمود و اقرار به يگانگى و بى شريك بودن خدا را در ميان مردمان ، آشكار ساخت تا جايى كه يگانگى براى خداوند ، خالص گشت و ربوبيّت ، منحصر به او شد و خداوند به وسيله توحيد ، حجّتِ او را پيروز گردانيد و به واسطه اسلام ، درجه اش را بالا بُرد .
.
ص: 144
عنه عليه السلام :يا أيُّهَا النّاسُ ! إنَّهُ لَم يَكُن للّهِِ سُبحانَهُ حُجَّةٌ في أرضِهِ أوكَدُ مِن نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، ولا حِكمَةٌ أبلَغُ مِن كِتابِهِ القُرآنِ العَظيمِ ... (1)
د _ تَسمِيَةُ الأَنبِياءِ عليهم السلام بِالحُجَّةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في بَعضِ خُطَبِهِ _ :الحَمدُ للّهِِ الَّذي كانَ في أوَّلِيَّتِهِ وَحدانِيّا ... استَتَرَ عَن خَلقِهِ ، وبَعَثَ إلَيهِمُ الرُّسُلَ لِتَكونَ لَهُ الحُجَّةُ البالِغَةُ عَلى خَلقِهِ ، ويَكونَ رُسُلُهُ إلَيهِم شُهَداءَ عَلَيهِم ، وَابتَعَثَ فيهِمُ النَّبِيّينَ مُبَشِّرينَ ومُنذِرينَ ، لِيَهلِكَ مَن هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ ، ويَحيى مَن حَيَّ عَن بَيِّنَةٍ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام_ مِن خُطبَةٍ لَهُ يَذكُرُ فيها بَني آدَمَ وما بَعَثَهُ اللّهُ إلَيهِم مِن بَيِّناتٍ وحُجَجٍ _ :.. . فَبَعَثَ فيهِم رُسُلَهُ ، وواتَرَ (3) إلَيهِم أنبِياءَهُ ، لِيَستَأدوهُم ميثاقَ فِطرَتِهِ ، ويُذَكِّروهُم مَنسِيَّ نِعمَتِهِ ، ويَحتَجّوا عَلَيهِم بِالتَّبليغِ . (4)
عنه عليه السلام :بَعَثَ اللّهُ رُسُلَهُ بِما خَصَّهُم بِهِ مِن وَحيِهِ ، وجَعَلَهُم حُجَّةً لَهُ عَلى خَلقِهِ ، لِئَلّا تَجِبَ الحُجَّةُ لَهُم بِتَركِ الإِعذارِ إلَيهِم . (5)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهُ سُبحانَهُ يَحتَجُّ بِأَربَعَةِ أنفُسٍ عَلى أربَعَةِ أجناسٍ مِنَ النّاسِ : عَلَى الأَغنِياءِ بِسُلَيمانَ ، وعَلَى الفُقَراءِ بِعيسى ، وعَلَى العَبيدِ بِيوسُفَ ، وعَلَى المَرضى بِأَيّوبَ عَلَيهِم أفضَلُ الصَّلاةِ وَالسَّلامِ . (6)
.
ص: 145
امام على عليه السلام :اى مردم! براى خداوند سبحان در زمين ، حجّتى محكم تر از پيامبر ما ، محمّد صلى الله عليه و آله ، و حكمتى رساتر از كتابش ، قرآن بزرگ ، نيست ... .
د _ حجّت ناميده شدن پيامبرانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در يكى از سخنرانى هاى ايشان _ :سپاس ، خدايى را كه از آغاز ، يگانه بود (1) ... . خويش را از آفريدگانش ، در پرده داشت و فرستادگان را سوى ايشان فرستاد تا حجّت رساى او بر آفريدگانش باشند و اين فرستادگان بر آنها ، گواهانى بر ايشان ؛ و پيامبران را در ميان آنان ، نويد دهنده و هشدار دهنده بر انگيخت ، تا آن كه نابود مى شود ، از روى دليلْ نابود شود و آن كه زنده مى ماند ، به جهت دليل روشن داشتن ، زنده بمانَد .
امام على عليه السلام_ از سخنان ايشان كه در آن ، از آدميان و دلايل روشن و حجّت هايى كه خداوند به سويشان فرستاده ، ياد مى كند _ :فرستادگان خود را در ميان آنان بر انگيخت و پيامبرانش را پياپى [و در فاصله هاى معيّن] به سويشان فرستاد تا از آنان بخواهد كه پيمان الهى را كه در سرشت آنان نهاده ، ادا كنند و نعمت فراموش شده او را به يادشان آورند و با رساندن پيام ، حجّت را بر آنانْ تمام كنند .
امام على عليه السلام :خداوند ، فرستادگانش را با وحى خويش _ كه به آنان اختصاص داده _ ، فرستاد و ايشان را حجّت خود بر آفريدگانش قرار داد تا مردم ، بهانه نياورند كه بيم داده نشده اند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند سبحان ، به چهار نفر بر چهار گروه از مردم ، احتجاج مى كند : بر توانگران به سليمان ، بر تهى دستان به عيسى ، بر بردگان به يوسف ، و بر بيماران به ايّوب _ كه برترين درود و سلام بر ايشان باد _ .
.
ص: 146
3 / 3مُعجِزاتُ الأَنبِياءِ عليهم السّلامأ _ تَسمِيَةُ الإِعجازِ بِالبُرهانِالكتاب« اسْلُكْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَلَاءِيْهِ إِنَّهُمْ كَانُواْ قَوْمًا فَاسِقِينَ » . (1)
الحديثالإمام الصادق عليه السلام_ في ذِكرِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله _ :الَّذي بَعَثَهُ بِالآياتِ المُحكَمَةِ ، وَالبَراهينِ الواضِحَةِ . (2)
عنه عليه السلام_ لِلزِّنديقِ الَّذي سَأَ لَهُ : مِن أينَ أثبَتَّ الأَنبِياءَ وَالرُّسُلَ ؟ _ :ثَبَتَ ذلِكَ في كُلِّ دَهرٍ وزَمانٍ ، مِمّا أتَت بِهِ الرُّسُلُ وَالأَنبِياءُ مِنَ الدَّلائِلِ وَالبَراهينِ ، لِكَيلا تَخلُوَ أرضُ اللّهِ مِن حُجَّةٍ ، يَكونُ مَعَهُ عِلمٌ يَدُلُّ عَلى صِدقِ مَقالَتِهِ ، وجَوازِ عَدالَتِهِ . (3)
.
ص: 147
3 / 3معجزات پيامبرانالف _ برهان ناميده شدن معجزهقرآن«دست خود را در گريبانت ببر تا سپيد و بى گزند ، بيرون آيد ؛ و [ براى رهايى ] از اين هراس ، بازويت را به [بدن] خودت بچسبان . اين دو [ معجزه ] ، دو برهان از جانب پروردگار توست به سوى فرعون و سران او ؛ زيرا آنان ، قومى نافرمان اند» .
حديثامام صادق عليه السلام_ در يادكردِ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ :كسى است كه خداوند ، او را با آياتى محكم و برهان هايى روشن فرستاد .
امام صادق عليه السلام_ به زنديقى كه از ايشان پرسيد : چگونه [ضرورت وجود ]پيامبران و رسولان را اثبات مى كنى؟ _ :ثابت شد كه در هر عصر و زمانى ، رسولان و پيامبران ، دلايل و برهان هايى آوردند تا زمينِ خدا از حجّتى كه با خود ، دانشى گواه بر راستگويى و عادل بودنش دارد ، خالى نباشد .
.
ص: 148
الإمام المهدي عليه السلام_ في وَصفِ الأَنبِياءِ عليهم السلام _ :بايَنَ (1) بَينَهُم وبَينَ مَن بَعَثَهُم إلَيهِم بِالفَضلِ الَّذي جَعَلَهُ لَهُم عَلَيهِم ، وما آتاهُم مِنَ الدَّلائِلِ الظّاهِرَةِ وَالبَراهينِ الباهِرَةِ ، وَالآياتِ الغالِبَةِ . فَمِنهُم مَن جَعَلَ النّارَ عَلَيهِ بَردا وسَلاما وَاتَّخَذَهُ خَليلاً ، ومِنهُم مَن كَلَّمَهُ تَكليما وجَعَلَ عَصاهُ ثُعبانا مُبينا ، ومِنهُم مَن أحيَا المَوتى بِإِذنِ اللّهِ ، وأَبرَأَ الأَكمَهَ (2) وَالأَبرَصَ بِإِذنِ اللّهِ ، ومِنهُم مَن عَلَّمَهُ مَنطِقَ الطَّيرِ واُوتِيَ مِن كُلِّ شَيءٍ . ثُمَّ بَعَثَ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آله رَحمَةً لِلعالَمينَ ، وتَمَّمَ بِهِ نِعمَتَهُ ، وخَتَمَ بِهِ أنبِياءَهُ ، وأَرسَلَهُ إلَى النّاسِ كافَّةً ، وأَظهَرَ مِن صِدقِهِ ما أظهَرَ ، وبَيَّنَ مِن آياتِهِ وعَلاماتِهِ ما بَيَّنَ . (3)
ب _ تَسمِيَةُ الإِعجازِ بِالبَيِّنَةِ« حَقِيقٌ عَلَى أَن لَا أَقُولَ عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ قَدْجِئْتُكُم بِبَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَرْسِلْ مَعِىَ بَنِى إِسْرَاءِيلَ » . (4)
« وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَتْكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ هَذِهِ نَاقَةُ اللَّهِ لَكُمْ ءَايَةً فَذَرُوهَا تَأْكُلْ فِى أَرْضِ اللَّهِ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ » . (5)
راجع : البقرة : 87 و 92 و 253 ، آل عمران : 105 و 183 و 184 ، المائدة : 32 و 110 ، الأنعام : 157 ، الأعراف : 85 و 101 ، التوبة : 70 ، يونس : 74 ، هود : 17 و 28 و 63 و 64 و 88 ، إبراهيم : 9 ، النحل : 44 ، طه : 72 ، العنكبوت : 39 ، فاطر : 25 ، غافر : 34 و 50 و 83 ، الزخرف : 63 ، الحديد : 25 ، الصفّ : 6 .
ج _ تَسمِيَةُ الإِعجازِ بِالآيَةِ« قَالَ إِن كُنتَ جِئْتَ بِآيَةٍ فَأْتِ بِهَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ * فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِىَ ثُعْبَانٌ مُّبِينٌ * وَنَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِىَ بَيْضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ » . (6)
.
ص: 149
امام مهدى عليه السلام_ در توصيف پيامبران عليهم السلام _ :[ خداوند ، ] ميان پيامبران و كسانى كه پيامبران را سوى ايشان فرستاد ، با امتيازى كه پيامبران را بر ايشان داد و به واسطه دلايل آشكار و برهان هاى روشن و نشانه هاى چيره گرى كه به آنان عطا فرمود ، متمايز ساخت . بر يكى ، آتش را سرد و بى گزند ساخت و دوست حقيقى خود ، قرارش داد . با يكى ، سخن گفت و چوب دستش را به اژدهايى نمايان ، تبديل كرد . يكى از آنان ، به اذن خداوند ، مُردگان را زنده مى ساخت و با اجازه خداوند ، كور مادرزاد و پيس را شفا مى داد . به يكى ، زبانِ مرغان را آموخت و از هر چيزى به او داده شد . سپس محمّد صلى الله عليه و آله را به عنوان رحمتى براى جهانيانْ بر انگيخت و نعمتش را با او تمام كرد و سلسله پيامبرانش را بدو پايان بخشيد و او را به سوى همه مردمان فرستاد و در باره حقّانيت و راستگويى او ، نشانه هايى را نمودار ساخت و آيات و علامت هاى بسيارى را از او نشان داد .
ب _ دليل روشن ناميده شدن معجزه«شايسته است كه بر خدا ، جز [ سخن ] حق نگويم . من ، در حقيقت ، دليلى روشن از سوى پروردگارتان ، براى شما آورده ام . پس فرزندان اسرائيل را همراه من بفرست» .
«و به سوى [ قوم ] ثمود ، برادرشان صالح را [ فرستاديم] . گفت : اى قوم من! خدا را بپرستيد . براى شما ، هيچ معبودى جز او نيست . در حقيقت ، براى شما از جانب پروردگارتان ، دليلى آشكار آمده است . اين ، ماده شترِ خدا براى شماست كه پديده اى شگرف است . پس آن را بگذاريد تا در زمين خدا بخورد و گزندى به او نرسانيد ، تا [ مبادا به سبب آن ، ] شما را عذابى دردناك ، فرو گيرد» .
ر . ك : بقره : آيه 87 ، 92 و 253 ، آل عمران : آيه 105 ، 183 _ 184 ، مائده : آيه 32 و 110 ، انعام : آيه 157 ، اعراف : آيه 85 و 101 ، توبه : آيه 70 ، يونس : آيه 74 ، هود : آيه 17 و 28 و 63 _ 64 و 88 ، ابراهيم : آيه 9 ، نحل : آيه 44 ، طه : آيه 72 ، عنكبوت : آيه 39 ، فاطر : آيه 25 ، غافر : آيه 34 و 50 و 83 ، زخرف : آيه 63 ، حديد : آيه 25 ، صف : آيه 6 .
ج _ آيه ناميده شدن معجزه«[ فرعون ] گفت : «اگر معجزه اى آورده اى ، پس اگر راست مى گويى ، آن را ارائه كن» . پس [ موسى ] عصايش را افكند و ناگاه ، اژدهايى آشكار شد . نيز دست خود را [ از گريبان ] بيرون كشيد و ناگهان ، براى تماشاگران ، سپيد [ و درخشنده ] بود» .
.
ص: 150
د _ تَسمِيَةُ الإِعجازِ بِالسُّلطانِ« يَسْئلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِّنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَكْبَرَ مِن ذَ لِكَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِكَ وَءَاتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُّبِينًا » . (1)
« وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جَاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ * أَنْ أَدُّواْ إِلَىَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * وَ أَن لَا تَعْلُواْ عَلَى اللَّهِ إِنِّى ءَاتِيكُم بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ » . (2)
3 / 4أهلُ بَيتِ النَّبِيِ عليهم السّلامالإمام الصادق عليه السلام :نَحنُ الحُجَّةُ البالِغَةُ عَلى مَن دونَ السَّماءِ وفَوقَ الأَرضِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :اللّهُمَّ إنَّهُ لا بُدَّ لَكَ مِن حُجَجٍ في أرضِكَ ، حُجَّةٍ بَعدَ حُجَّةٍ عَلى خَلقِكَ ، يَهدونَهُم إلى دينِكَ ، ويُعَلِّمونَهُم عِلمَكَ كَيلا يَتَفَرَّقَ أتباعُ أولِيائِكَ . (4)
عنه عليه السلام :اُخرُجوا إلَى اللّهِ بِمَا افتَرَضَ عَلَيكُم مِن حَقِّهِ ، وبَيَّنَ لَكُم مِن وَظائِفِهِ ، أنَا شاهِدٌ لَكُم وحَجيجٌ يَومَ القِيامَةِ عَنكُم . (5)
عنه عليه السلام_ في ذَمِّ العاصينَ مِن أصحابِهِ _ :قَد دارَستُكُمُ الكِتابَ ، وفاتَحتُكُمُ الحِجاجَ ، وعَرَّفتُكُم ما أنكَرتُم ، وسَوَّغتُكُم (6) ما مَجَجتُم ، لَو كانَ الأَعمى يَلحَظُ ، أوِ النّائِمُ يَستَيقِظُ . (7)
.
ص: 151
د _ سلطان ناميده شدن معجزه«اهل كتاب ، از تو مى خواهند كه كتابى را از آسمان [ يكباره ] بر آنان ، فرود آورى . البتّه از موسى ، بزرگ تر از اين را خواستند و گفتند : «خدا را ، آشكارا به ما بنماى» . پس به سزاى ظلمشان ، صاعقه آنان را فرو گرفت . سپس ، بعد از آن كه دلايل آشكار برايشان آمد ، گوساله را [ به پرستش ]گرفتند ، و ما از آن هم در گذشتيم و به موسى ، برهانى (معجزه اى) روشن ، عطا كرديم» .
«و به يقين ، پيش از آنان ، قوم فرعون را آزموديم ، و فرستاده اى بزرگوار ، برايشان آمد كه [ به آنان گفت] : بندگان خدا را به من بسپاريد ؛ زيرا من براى شما ، فرستاده اى امينم ؛ و بر خدا برترى مجوييد كه من براى شما ، حجّتى (معجزه اى) آشكار آورده ام» .
3 / 4خاندان پيامبر صلى الله عليه و آلهامام صادق عليه السلام :ما بر هر آن كه در زيرِ آسمان و روى زمين است ، حجّتى رسا هستيم .
امام على عليه السلام :خدايا ! ناگزير ، براى تو در زمينت ، حجّت هايى لازم است ؛ حجّتى از پىِ حجّتى بر آفريدگانت ، كه ايشان را به دين تو ، راه نمايى كنند و علم تو را به آنان بياموزند تا پيروان اولياى تو ، پراكنده نشوند .
امام على عليه السلام :شما از عهده حقوقى كه خداوند براى خويش بر شما واجب كرده و وظايفى كه برايتان مشخّص كرده است ، بيرون آييد من هم روز قيامت ، براى شما شهادت مى دهم و از شما ، دفاع مى كنم .
امام على عليه السلام_ در نكوهش ياران نافرمانش _ :من كتاب [خدا] را به شما آموختم و برايتان ، دليل آوردم ( / باب احتجاج و استدلال را به روى شما گشودم) و آنچه را نمى شناختيد ، به شما شناساندم و آنچه را كه از دهانتان بيرون مى افكنديد ، به مذاق شما گوارا ساختم . اى كاش كه نابينا ، بينا مى گشت يا كه خفته ، بيدار مى شد!
.
ص: 152
عنه عليه السلام :إنّي لَعَلى إقامَةِ حُجَجِ اللّهِ اُقاوِلُ ، وعَلى نُصرَةِ دينِهِ اُجاهِدُ واُقاتِلُ . (1)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ في زِيارَةِ الإِمامِ عَلِيٍ عليه السلام المَعروفَةِ بِزِيارَةِ أمينِ اللّهِ _ :ألزَمَ أعداءَكَ الحُجَّةَ في قَتلِهِم إيّاكَ ، مَعَ ما لَكَ مِنَ الحُجَجِ البالِغَةِ عَلى جَميعِ خَلقِهِ . (2)
الإمام الجواد عن الإمام الصادق عن أبيه الإمام الباقر عليهم السلام_ لِرَجُلٍ سَأَ لَهُ عَن مَسائِلَ _ :كَما أنَّ الأَمرَ لا بُدَّ مِن تَنزيلِهِ مِنَ السَّماءِ يَحكُمُ بِهِ أهلُ الأَرضِ ، كَذلِكَ لا بُدَّ مِن والٍ ، فَإِن قالوا : لا نَعرِفُ هذا ، فَقُل لَهُم : قولوا ما أحبَبتُم ، أبَى اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بَعدَ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله أن يَترُكَ العِبادَ ولا حُجَّةَ عَلَيهِم . قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : ثُمَّ وَقَفَ [ الرَّجُلُ ] فَقالَ : هاهُنا يَابنَ رَسولِ اللّهِ بابٌ غامِضٌ ، أرَأَيتَ إن قالوا : حُجَّةُ اللّهِ : القُرآنُ ؟ قالَ : إذَن أقولُ لَهُم : إنَّ القُرآنَ لَيسَ بِناطِقٍ يَأمُرُ ويَنهى ، ولكِنَّ لِلقُرآنِ أهلٌ يَأمُرونَ ويَنهَونَ . (3)
الإمام الباقر عليه السلام_ في وَصفِ أهلِ البَيتِ عليهم السلام _ :هؤُلاءِ أهلُ بَيتٍ أكرَمَهُمُ اللّهُ بِسِرِّهِ ، وشَرَّفَهُم بِكَرامَتِهِ ، وأَعَزَّهُم بِالهُدى ، وثَبَّتَهُم بِالوَحيِ ، وجَعَلَهُم أئِمَّةَ هُدىً ونوراً فِي الظُّلَمِ لِلنَّجاةِ ، وَاختَصَّهُم لِدينِهِ ، وفَضَّلَهُم بِعِلمِهِ ، وآتاهُم ما لَم يُؤتِ أحَداً مِنَ العالَمينَ ، وجَعَلَهُم عِماداً لِدينِهِ ، ومُستَودَعا لِمَكنونِ سِرِّهِ ، واُمَناءَ عَلى وَحيِهِ ، وشُهَداءَ عَلى بَرِيَّتِهِ ، وَاختارَهُمُ اللّهُ وحَباهُم ، وخَصَّهُم وَاصطَفاهُم ، وفَضَّلَهُم وَارتَضاهُم، وَانتَجَبَهُم وَانتَقاهُم ، وجَعَلَهُم لِلبِلادِ وَالعِبادِ عُمَّاراً ، وأَدِلّاءَ لِلاُمَّةِ عَلَى الصِّراطِ، فَهُم أئِمَّةُ الهُدى، وَالدُّعاةُ إلَى التَّقوى، وكَلِمَةُ اللّهِ العُليا ، وحُجَّةُ اللّهِ العُظمى . (4)
.
ص: 153
امام على عليه السلام :هر آينه ، من براى اقامه حجّت هاى خدا ، گفتگو مى كنم و براى يارى دادن دين خدا ، جهاد و جنگ مى نمايم .
امام زين العابدين عليه السلام_ در زيارت امام على عليه السلام ، معروف به «زيارت امين اللّه » _ :در كنار حجّت هاى رسايى كه تو را بر همه آفريدگان اوست ، [خداوند] كشته شدنت به دست دشمنانت را نيز حجّتى [بر حقّانيت تو] عليه دشمنانت قرار داد .
امام جواد عليه السلام_ به نقل از امام صادق عليه السلام _ :پدرم باقر عليه السلام ، در پاسخ به مردى كه از ايشان سؤالاتى پرسيد ، فرمود : «همان گونه كه فرمان [و قانون ]بايد از آسمان فرو فرستاده شود كه مردم زمين ، بر اساس آنْ حكم كنند ، وجود زمامدارى [از جانب خداوند ]هم لازم است . اگر گفتند : ما آن زمامدار را نمى شناسيم ، به آنها بگو : هر چه دوست داريد ، بگوييد ؛ امّا خداوند عز و جل نخواسته است كه بعد از محمّد صلى الله عليه و آله ، بندگان را بدون حجّتى بر ايشان ، رها كند» . [آن مرد] ايستاد و گفت : اى فرزند پيامبر خدا ! در اين جا ، موضوع پيچيده اى وجود دارد . بفرما كه اگر گفتند : «حجّت خدا ، [فقط] قرآن است»[ ، چه بگويم]؟ [پدرم] فرمود : «آن گاه به ايشان مى گويم : قرآن ، زبان ندارد كه امر و نهى كند ؛ بلكه قرآن ، اهلى دارد كه آنها ، امر و نهى مى كنند» .
امام باقر عليه السلام_ در توصيف اهل بيت عليهم السلام _ :اينان ، خاندانى هستند كه خداوند ، اسرار خويش را به آنان عطا فرموده و به كرامت خود ، مفتخرشان ساخته است و به هدايت ، ارجمندشان داشته و به وحى ، ثابتْ قدمشان نموده است . ايشان را پيشوايانِ هدايت و نورى در تاريكى ها ، براى نجات [بشر] قرار داده است و به دين خود ، ويژه شان گردانيده و به علم خود ، برترى شان داده و به آنها چيزى عطا كرده كه به هيچ يك از مردمان نداده است . آنان را ستون دينش و سپردگاه راز نهانش و امين بر وحى اش و گواهانِ بر آفريدگانش قرار داده است . خداوند ، ايشان را انتخاب كرد و به آنان بخشيد و از بندگان ويژه خود ، قرارشان داد . آنها را برگزيد و برترى شان داد و پسنديد . آنها را دستچين كرده ، جدا ساخت و آباد كنندگان شهرها گردانيد و آنها را بندگان و راه نمايان امّت به راه راستْ قرار داد . پس ايشان ، پيشوايان هدايت و دعوتگران به پرهيزگارى و كلمه برتر خدا و بزرگ ترين حجّت خدا هستند .
.
ص: 154
الكافي عن منصور بن حازم :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام : إنَّ اللّهَ أجَلُّ وأَكرَمُ مِن أن يُعرَفَ بِخَلقِهِ ، بَلِ الخَلقُ يُعرَفونَ بِاللّهِ ، قالَ : صَدَقتَ ، قُلتُ : إنَّ مَن عَرَفَ أنَّ لَهُ رَبّا ، فَيَنبَغي لَهُ أن يَعرِفَ أنَّ لِذلِكَ الرَّبِّ رِضا وسَخَطا ، وأَنَّهُ لا يُعرَفُ رِضاهُ وسَخَطُهُ إلّا بِوَحيٍ أو رَسولٍ ، فَمَن لَم يَأتِهِ الوَحيُ فَقَد يَنبَغي لَهُ أن يَطلُبَ الرُّسُلَ ، فَإِذا لَقِيَهُم عَرَفَ أنَّهُمُ الحُجَّةُ ، وأَنَّ لَهُمُ الطّاعَةَ المُفتَرَضَةَ . وقُلتُ لِلنّاسِ : تَعلَمونَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كانَ هُوَ الحُجَّةَ مِنَ اللّهِ عَلى خَلقِهِ ؟ قالوا : بَلى ، قُلتُ : فَحينَ مَضى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَن كانَ الحُجَّةَ عَلى خَلقِهِ ؟ فَقالوا : القُرآنُ . فَنَظَرتُ فِي القُرآنِ فَإِذا هُوَ يُخاصِمُ بِهِ المُرجِيُّ وَالقَدَرِيُّ وَالزِّنديقُ الَّذي لا يُؤمِنُ بِهِ ، حَتّى يَغلِبَ الرِّجالَ بِخُصومَتِهِ ، فَعَرَفتُ أنَّ القُرآنَ لا يَكونُ حُجَّةً إلّا بِقَيِّمٍ ، فَما قالَ فيهِ مِن شَيءٍ كانَ حَقّا ، فَقُلتُ لَهُم : مَن قَيِّمُ القُرآنِ ؟ فَقالوا : اِبنُ مَسعودٍ قَد كانَ يَعلَمُ وعُمَرُ يَعلَمُ ، وحُذَيفَةُ يَعلَمُ . قُلتُ : كُلَّهُ ؟ قالوا : لا! فَلَم أجِد أحَدا يُقالُ : إنَّهُ يَعرِفُ ذلِكَ كُلَّهُ إلّا عَلِيّا عليه السلام ، وإذا كانَ الشَّيءُ بَينَ القَومِ فَقالَ هذا : لا أدري ، وقالَ هذا : لا أدري ، وقالَ هذا : لا أدري ، وقال هذا : أنَا أدري ، فَأَشهَدُ أنَّ عَلِيّا عليه السلام كانَ قَيِّمَ القُرآنِ ، وكانَت طاعَتُهُ مُفتَرَضَةً ، وكانَ الحُجَّةَ عَلَى النّاسِ بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وأَنَّ ما قالَ فِي القُرآنِ فَهُوَ حَقٌّ . فَقالَ : رَحِمَكَ اللّهُ . (1)
.
ص: 155
الكافى_ به نقل از منصور بن حازِم _ :به امام صادق عليه السلام گفتم : خدا ، بزرگ تر و ارجمندتر از آن است كه به واسطه مخلوقش شناخته شود ؛ بلكه مخلوق ، به خدا شناخته مى شود . فرمود : «درست است» . گفتم : كسى كه بداند پروردگارى دارد ، لازم است بداند كه براى آن پروردگار ، خشنودى و ناخشنودى اى است و اين خشنودى و ناخشنودى او ، دانسته نمى شود ، مگر از طريق وحى يا پيامبر ، و كسى كه به خودِ او وحى نمى شود ، لازم است تا در جستجوى پيامبران بر آيد ؛ و چون ايشان را يافت ، در مى يابد كه آنان ، حجّت هستند و اطاعتشان ، واجب است . من به مردم (مخالفان) گفتم : آيا شما مى دانيد [و معتقديد] كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، حجّت خدا بر خلقش بود؟ آنها گفتند : آرى . گفتم : پس هنگامى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رفت ، چه كسى حجّت بر خلقش بود؟ گفتند : قرآن . من در قرآن نگريستم و ديدم كه مُرجئى و قَدَرى و [حتّى] زنديق كه به آن ايمان ندارد ، براى چيره آمدن بر افراد در مجادله اش ، به قرآن استدلال مى كند . پس دريافتم كه قرآن ، حجّت نيست ، مگر با متولّى ، و آنچه آن متولّى در باره قرآن بگويد ، همان درست است . پس به آنها گفتم : متولّىِ قرآن كيست؟ گفتند : ابن مسعود ، قرآن را مى دانست . عمر هم مى دانست . حُذَيفه هم مى دانست . گفتم : همه آن را [مى دانستند]؟ گفتند : نه . پس من هيچ كس را نيافتم كه گفته شود : «او ، همه قرآن را مى داند» ، مگر على عليه السلام . هر گاه مسئله اى ميان مردم به وجود مى آمد ، اين (ابن مسعود) مى گفت : «نمى دانم» و اين (عمر) مى گفت : «نمى دانم» و اين (حُذَيفه) مى گفت : «نمى دانم» . اين (على عليه السلام ) مى فرمود : «مى دانم» . پس گواهى مى دهم كه على ، متولّى قرآن بود و اطاعت از او ، واجب است و بعد از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، او حجّت بر مردم بود و هر چه او در باره قرآن گفته ، همان درست است . امام صادق عليه السلام فرمود : «رحمت خدا بر تو باد !» .
.
ص: 156
الإمام الصادق عليه السلام_ في زِيارَةِ الإِمامِ الحُسَينِ عليه السلام _ :السَّلامُ عَلَيكَ يا وارِثَ الأَنبِياءِ ، السَّلامُ عَلَيكَ يا وَصِيَّ الأَوصِياءِ ، السَّلامُ عَلَيكَ وعَلى ذُرِّيَّتِكَ الَّذينَ حَباهُمُ اللّهُ بِالحُجَجِ البالِغَةِ ، وَالنّورِ وَالصِّراطِ المُستَقيمِ . (1)
عنه عليه السلام : كُنّا نُجوما يُستَضاءُ بِناولِلبَرِيَّةِ نَحنُ اليَومَ بُرهانُ (2)
الإمام الهادي عليه السلام_ في زِيارَةِ الإِمامِ عَلِيٍّ عليه السلام يَومَ الغَديرِ _ :مَولايَ أنتَ الحُجَّةُ البالِغَةُ ، وَالمَحَجَّةُ (3) الواضِحَةُ ، وَالنِّعمَةُ السّابِغَةُ ، وَالبُرهانُ المُنيرُ . (4)
عنه عليه السلام_ في إحدَى الزِّياراتِ الجامِعَةِ _ :كُلَّما غابَ مِنكُم حُجَّةٌ ، أو أفَلَ مِنكُم عَلَمٌ ، أطَلعَ اللّهُ لِخَلقِهِ مِن عَقِبِ الماضي خَلَفا ، إماما ونورا هادِيا ، وبُرهانا مُبينا نَيِّرا ، داعِيا عَن داعٍ ، وهادِيا بَعدَ هادٍ . (5)
عنه عليه السلام_ فِي الزِّيارَةِ الجامِعَةِ الكَبيرَةِ _ :السَّلامُ عَلَى الأَئِمَّةِ (6) الدُّعاةِ ، وَالقادَةِ الهُداةِ ، وَالسّادَةِ الوُلاةِ ، وَالذّادَةِ الحُماةِ ، وأَهلِ الذِّكرِ ، واُولِي الأَمرِ ، وبَقِيَّةِ اللّهِ وخِيَرَتِهِ وحِزبِهِ ، وعَيبَةِ (7) عِلمِهِ ، وحُجَّتِهِ وصِراطِهِ ، ونورِهِ وبُرهانِهِ ... أعَزَّكُم بِهُداهُ ، وخَصَّكُم بِبُرهانِهِ ، وَانتَجَبَكُم لِنورِهِ ... آياتُ اللّهِ لَدَيكُم وعَزائِمُهُ فيكُم ، ونورُهُ وبُرهانُهُ عِندَكُم . (8)
.
ص: 157
امام صادق عليه السلام_ در زيارت امام حسين عليه السلام _ :سلام بر تو ، اى وارث پيامبران ! سلام بر تو ، اى وصىّ اوصيا ! سلام بر تو و بر فرزندان تو كه خداوند ، حجّت هاى رسا و نور و راه راست را به ايشان بخشيد !
امام صادق عليه السلام :ما ستارگانى هستيم كه از نور ما ، راه ، جُسته مى شود و براى مردمان ، امروز ، ما برهانيم .
امام هادى عليه السلام_ در زيارت امام على عليه السلام در روز غدير _ :مولاى من! تويى حجّت رسا و راه روشن و نعمت سرشار و برهان روشنگر .
امام هادى عليه السلام_ در يكى از زيارت هاى جامعه _ :هر زمان كه حجّتى از شما در گذرد يا نشانه اى از شما اُفول كند ، خداوند براى خلق خود ، از نسل آن درگذشته ، جانشينى بر مى آورد كه پيشوا و نورى هدايتگر و برهانى روشن و نورانى باشد كه يكى از پىِ ديگرى [به راه حق] دعوت مى كند و يكى بعد از ديگرى ، [مردمان را ]هدايت مى نمايد .
امام هادى عليه السلام_ در «زيارت جامعه كبيره» _ :سلام بر پيشوايان دعوتگر ، و رهبران هدايتگر ، و سَروران حكومتگر ، و مدافعان حمايتگر [از دين خدا] ، و اهل ذكر ، و اولياى امر ، و يادگاران و برگزيدگان خدا و حزب او ، و صندوق دانش او ، و حجّت و راه او ، و نور و برهان او ... خداوند ، شما را به هدايتش ، گرامى داشت و برهانش را به شما اختصاص داد و براى نور خويش ، شما را برگزيد ... . نشانه هاى خدا ، در نزد شماست ، و اراده و مشيّت هاى او [همراه] با شماست ، و نور و برهانش ، پيش شماست .
.
ص: 158
المزار الكبير عن أبي جعفر محمّد بن عبد اللّه الحميري_ فيما خَرَجَ إلَيهِ مِنَ النّاحِيَةِ المُقَدَّسَةِ في زِيارَةِ صاحِبِ الأَمرِ عليه السلام _ :أنتُم حُجَجُهُ وبَراهينُهُ . (1)
المزار الكبير عن محمّد بن الحسين البزوفري_ في دُعاءِ النُّدبَةِ لِصاحِبِ الزَّمانِ عليه السلام _ :يَابنَ الآياتِ البَيِّناتِ ، يَابنَ الدَّلائِلِ الظّاهِراتِ ، يَابنَ البَراهينِ الباهِراتِ ، يَابنَ الحُجَجِ البالِغاتِ . (2)
3 / 5الإِسلامُالإمام عليّ عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذي شَرَعَ الإِسلامَ فَسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ، وأَعَزَّ أركانَهُ عَلى مَن غالَبَهُ ، فَجَعَلَهُ أمنا لِمَن عَلِقَهُ ، وسِلما لِمَن دَخَلَهُ ، وبُرهانا لِمَن تَكَلَّمَ بِهِ ، وشاهِدا لِمَن خاصَمَ عَنهُ ، ونورا لِمَنِ استَضاءَ بِهِ . (3)
عنه عليه السلام_ في فَضلِ الإِسلامِ _ :هُوَ عِندَ اللّهِ وَثيقُ الأَركانِ ، رَفيعُ البُنيانِ ، مُنيرُ البُرهانِ ، مُضيءُ النّيرانِ ، عَزيزُ السُّلطانِ . (4)
.
ص: 159
المزار الكبير_ به نقل از ابو جعفر محمّد بن عبد اللّه حِميَرى ، در زيارت صاحب امر عليه السلام كه از ناحيه مقدّسه براى او صادر شد _ :شما ، حجّت ها و برهان هاى خدا هستيد .
المزار الكبير_ به نقل از محمّد بن حسين بَزوفرى ، در «دعاى ندبه» براى صاحبْ زمان عليه السلام _ :اى پسر نشانه هاى روشن ! اى پسر دلايل آشكار ! اى پسر برهان هاى درخشان ! اى پسر حجّت هاى رسا !
3 / 5اسلامامام على عليه السلام :سپاس ، خدايى را كه شريعت اسلام را بر نهاد و آبشخورهاى آن را براى كسى كه بخواهد بِدان در آيد ، آسان ساخت ، و اركانش را در برابر كسى كه بخواهد بر آن چيرگى يابد ، استوار گردانيد ، و آن را براى كسى كه بِدانْ چنگ زند ، وسيله اى امن قرار داد ، و براى كسى كه به آن در آيد ، [مايه] سلامت ، و براى كسى كه با آن سخن گويد ، برهان ، و براى كسى كه از آن دفاع كند ، گواه ، و براى كسى كه بخواهد از آن پرتو گيرد ، روشنايى قرار داد .
امام على عليه السلام_ در بيان فضيلت اسلام _ :آن در نزد خداوند ، پايه هايى استوار دارد و بنايى بلند ، و برهانى روشنگر ، و آتش هايى فروزان ، و قدرتى شكست ناپذير است .
.
ص: 160
فاطمة عليهاالسلام_ في دُعائِها عَقيبَ فَريضَةِ الظُّهرِ _ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ خاتَمِ النَّبِيّينَ ، ... اللّهُمَّ بَيِّض وَجهَهُ ، وأَعلِ كَعبَهُ ، وأَفلِج (1) حُجَّتَهُ ، وأَتمِم نورَهُ ، وثَقِّل ميزانَهُ ، وعَظِّم بُرهانَهُ . (2)
الإمام الرضا عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذي شَرَعَ الإِسلامَ (3) دينا ... وجَعَلَ فيهِ النّورَ وَالبُرهانَ ، وَالشِّفاءَ وَالبَيانَ . (4)
3 / 6العِلمُالإمام عليّ عليه السلام :العِلمُ كُلُّهُ حُجَّةٌ إلّا ما عُمِلَ بِهِ . (5)
عنه عليه السلام :أيُّهَا النّاسُ ! إذا عَلِمتُم فَاعمَلوا بِما عَلِمتُم لَعَلَّكُم تَهتَدونَ ، إنَّ العالِمَ العامِلَ بِغَيرِهِ كَالجاهِلِ الحائِرِ الَّذي لا يَستَفيقُ عَن جَهلِهِ ، بَل قَد رَأَيتُ أنَّ الحُجَّةَ عَلَيهِ أعظَمُ ، وَالحَسرَةَ أدوَمُ عَلى هذَا العالِمِ المُنسَلِخِ مِن عِلمِهِ ، مِنها عَلى هذَا الجاهِلِ المُتَحَيِّرِ في جَهلِهِ . (6)
.
ص: 161
فاطمه عليهاالسلام_ در دعايش بعد از نماز ظهر _ :بار خدايا ! بر محمّد ، خاتم پيامبران ، درود فرست ... . بار خدايا ! او را روسپيد گردان ، و مقامش را بلند دار ، و حجّتش را پيروز ساز ، و نورش را كامل و ترازويش را سنگين كن ، و برهانش را عظمت بخش .
امام رضا عليه السلام :سپاس ، خداى را كه دين اسلام را بنا نهاد ... و در آن ، روشنايى و برهان ، و شفابخشى و بيانْ قرار داد .
3 / 6علمامام على عليه السلام :علم ، همه اش حجّت است ، مگر آنچه كه بدان عمل شود .
امام على عليه السلام :اى مردم! چون دانا شويد ، به آنچه مى دانيد ، عمل كنيد ، باشد كه هدايت شويد . عالِمى كه بر خلاف علمش عمل كند ، مانند نادانِ سرگردانى است كه از [مستىِ] نادانى اش به هوش نيايد ؛ بلكه به نظر من ، حجّت بر او تمام تر است و افسوسِ چنين عالِمى كه از علم خويش جدا گشته ، پايدارتر باشد تا افسوس آن نادانى كه در نادانى خويش ، سرگردان است .
.
ص: 162
عنه عليه السلام :عِلمٌ بِلا عَمَلٍ ، حُجَّةٌ للّهِِ عَلَى العَبدِ . (1)
عنه عليه السلام :مَن لَم يَعمَل بِالعِلمِ ، كانَ حُجَّةً عَلَيهِ ووَبالاً . (2)
عنه عليه السلام_ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ _ :يا عالِمُ ، قَد قامَ عَلَيكَ حُجَّةُ العِلمِ ، فَاستَيقِظ مِن رَقدَتِكَ . (3)
عنه عليه السلام_ أيضا _ :مَنِ ازدادَ عِلما ، فَليَحذَر مِن تَوكيدِ الحُجَّةِ عَلَيهِ . (4)
3 / 7رُواةُ حَديثِ أهلِ البَيتِ عليهم السّلامالغيبة للطوسي عن إسحاق بن يعقوب :سَأَلتُ مُحَمَّدَ بنَ عُثمانَ العَمرِيَ رحمه الله (5) أن يوصِلَ لي كِتابا قَد سَأَلتُ فيهِ مَسائِلَ أشكَلَت عَلَيَّ ، فَوَرَدَ التَّوقيعُ بِخَطِّ مَولانا صاحِبِ الدّارِ عليه السلام : ... أمَّا الحَوادِثُ الواقِعَةُ ، فَارجِعوا فيها إلى رُواةِ حَديثِنا ؛ فَإِنَّهُم حُجَّتي عَلَيكُم ، وأَنَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَيكُم . (6)
3 / 8الصُّلَحاءُالكافي عن إسماعيل الهاشمي :شَكَوتُ إلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام ما ألقى مِن أهلِ بَيتي مِنِ استِخفافِهِم بِالدّينِ . فَقالَ : يا إسماعيلُ ، لا تُنكِر ذلِكَ مِن أهلِ بَيتِكَ ، فَإِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى جَعَلَ لِكُلِّ أهلِ بَيتٍ حُجَّةً يَحتَجُّ بِها عَلى أهلِ بَيتِهِ فِي القِيامَةِ ، فَيُقالُ لَهُم : ألَم تَرَوا فُلانا فيكُم ؟ ألَم تَرَوا هَديَهُ فيكُم ؟ ألَم تَرَوا صَلاتَهُ فيكُم ؟ ألَم تَرَوا دينَهُ ؟ فَهَلَا اقتَدَيتُم بِهِ ؟ ! فَيَكونُ حُجَّةً عَلَيهِم فِي القِيامَةِ . (7)
.
ص: 163
امام على عليه السلام :علمِ بدون عمل ، حجّتى است براى خدا بر بنده .
امام على عليه السلام :كسى كه به علمْ عمل نكند ، آن علم ، حجّتى عليه او و [مايه] مشقّت است .
امام على عليه السلام_ در حكمت هاى منسوب به ايشان _ :اى عالِم ! حجّتِ علم ، بر تو اقامه شده است . پس ، از خواب خود ، بيدار شو .
امام على عليه السلام_ در حكمت هاى منسوب به ايشان _ :كسى كه علمش بيشتر است ، بايد از قوى تر بودن حجّت بر خود ، بر حذر باشد .
3 / 7راويان حديث اهل بيت عليهم السّلامالغيبة ، طوسى_ به نقل از اسحاق بن يعقوب _ :از محمّد بن عثمان عَمْرى (1) خواهش كردم تا نامه مرا _ كه در آن ، مسائلى را كه برايم مشكل شده بود ، پرسيده بودم ، به امام [مهدى] عليه السلام برساند . پس توقيعى (پاسخى) با دستْ خطّ مولايمان صاحب خانه عليه السلام رسيد كه [در آن آمده بود ] : « ... در مسائل جديدى كه پيش مى آيد ، به راويان حديث ما مراجعه كنيد ؛ زيرا آنان ، حجّت من بر شما هستند ، و من ، حجّت خدا بر شما هستم» .
3 / 8نيكانالكافى_ به نقل از اسماعيل هاشمى _ :از اين كه مى ديدم خانواده ام به دين ، بى توجّهى مى كنند ، به امام صادق عليه السلام شكايت بردم . ايشان فرمود : «اى اسماعيل ! اين رفتار خانواده ات ، تو را ناراحت نكند ؛ (2) زيرا خداوند _ تبارك و تعالى _ براى هر خانواده اى ، حجّتى قرار داده است كه با آن در روز قيامت ، بر خانواده او احتجاج مى كند و به آنها گفته مى شود : مگر فلانى را در ميان خود نديديد؟ آيا راه و روش او را در جمع خود ، مشاهده نكرديد؟ آيا نماز خواندن او را در ميان خود نديديد؟ آيا دين او را نديديد؟ پس چرا از او سرمشق نگرفتيد؟! . بدين ترتيب ، آن شخص در قيامت ، عليه آنان ، حجّت است» .
.
ص: 164
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ الرَّجُلَ مِنكُم لَيَكونُ فِي المَحَلَّةِ فَيَحتَجُّ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ يَومَ القِيامَةِ عَلى جيرانِهِ بِهِ فَيُقالُ لَهُم : ألَم يَكُن فُلانٌ بَينَكُم ؟ ألَم تَسمَعوا كَلامَهُ ؟ ألَم تَسمَعوا بُكاءَهُ فِي اللَّيلِ ؟ فَيَكونُ حُجَّةَ اللّهِ عَلَيهِم . (1)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ وَحدَهُ حُجَّةٌ ، وَالمُؤمِنُ وَحدَهُ جَماعَةٌ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :دُخولُ المُؤمِنِ عَلَى المُؤمِنِ تُرعَةٌ (3) ، ودُخولُ المُؤمِنِ عَلَى الكافِرِ حُجَّةٌ ، وَالمُؤمِنُ يَزهو نورُهُ لِأَهلِ السَّماءِ ! (4)
الإمام العسكري عليه السلام :المُؤمِنُ بَرَكَةٌ عَلَى المُؤمِنِ ، وحُجَّةٌ عَلَى الكافِرِ . (5)
3 / 9فُقَراءُ شيعَةِ أهلِ البيتِ عليهم السّلامالإمام علي عليه السلام :فُقَراءُ شيعَتِنا حُجَّةٌ عَلى أغنِيائِهِم . (6)
.
ص: 165
امام صادق عليه السلام :فردى از شما در محلّه اى زندگى مى كند و خداوند عز و جل در روز قيامت ، با او بر همسايگانش احتجاج مى كند و به ايشان گفته مى شود : «آيا فلانى ، در بين شما نبود؟ آيا سخنان او را نشنيديد؟ آيا صداى گريه هاى شبانه او به گوش شما نرسيد؟» . بدين ترتيب ، او حجّت خدا بر آنان مى شود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن ، به تنهايى حجّت است . مؤمن ، به تنهايى ، يك جماعت است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :وارد شدن مؤمن بر مؤمن [به منزله] بوستانى است ، و وارد شدن مؤمن بر كافر ، حجّت است . مؤمن ، نورش براى اهل آسمان مى درخشد .
امام عسكرى عليه السلام :مؤمن ، براى مؤمن [ديگر] ، بركت است و بر كافر ، حجّت .
3 / 9پيروان تهى دست اهل بيت عليهم السّلامامام على عليه السلام :پيروان تهى دست ما ، حجّت بر توانگرانشان هستند .
.
ص: 166
3 / 10ما يَمنَعُ العِصيانَالكتاب« وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَن رَّءَا بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ » . (1)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : « وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ » _ :طَمِعَت فيهِ ، فَقامَت إلى صَنَمٍ مُكَلَّلٍ بِالدُّرِّ وَالياقوتِ ، في ناحِيَةِ البَيتِ ، فَسَتَرَتهُ بِثَوبٍ أبيَضَ بَينَها وبَينَهُ . فَقالَ : أيُّ شَيءٍ تَصنَعينَ ؟ ! فَقالَت : أستَحي أنَا مِن إلهي أن يَرانِيَ عَلى هذِهِ السَّوءَةِ . فَقالَ يوسُفُ عليه السلام : تَستَحيينَ مِن صَنَمٍ لا يَأكُلُ ولا يَشرَبُ ، ولا أستَحي أنَا مِن إلهِيَ الَّذي هُوَ قائِمٌ عَلى كُلِّ نَفسٍ بِما كَسَبَت ؟ ثُمَّ قالَ : لا تَنالينَها مِنّي أبَدا . وهُوَ البُرهانُ (2) . (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : « لَوْلَا أَن رَّءَا بُرْهَانَ رَبِّهِ » _ :قامَتِ امرَأَةُ العَزيزِ إلَى الصَّنَمِ فَأَلقَت عَلَيهِ ثَوبا . فَقالَ لَها يوسُفُ : ما هذا ؟ قالَت : أستَحيي مِنَ الصَّنَمِ أن يَرانا . فَقالَ لَها يوسُفُ : أتَستَحيينَ مِمَّن لا يَسمَعُ ولا يُبصِرُ ، ولا يَفقَهُ ولا يَأكُلُ ولا يَشرَبُ ، ولا أستَحيي أنَا مِمَّن خَلَقَ الإِنسانَ وعَلَّمَهُ ! فَذلِكَ قَولُهُ تَعالى : « لَوْلَا أَن رَّءَا بُرْهَانَ رَبِّهِ » . (4)
.
ص: 167
3 / 10آنچه مانع نافرمانى مى شودقرآن«و در حقيقت ، [ آن زن ، ] آهنگِ وى كرد و [ يوسف نيز ] اگر برهان پروردگارش را نديده بود ، آهنگِ او مى كرد . چنين [ كرديم ]تا بدى و زشتكارى را از او باز گردانيم ؛ چرا كه او از بندگانِ با اخلاص ما بود» .
حديثامام على عليه السلام_ در باره اين سخن خداوند متعال : «و در حقيقت ، [ آن زن ، ] آهنگِ وى كرد» _ :يعنى هوسِ او (يوسف عليه السلام ) كرد . پس به سوى بتى آراسته به دُر و ياقوت _ كه در گوشه اتاق بود _ ، رفت و آن را با پارچه اى سفيد پوشاند . يوسف عليه السلام گفت : «چه مى كنى؟!» . آن زن گفت : از خدايم خجالت مى كشم كه مرا با اين وضع بد ببيند . يوسف عليه السلام گفت : «تو از بتى كه نمى خورد و نمى آشامد ، شرم مى كنى . من ، از خداى خود كه بر كردار هر كس آگاه [و ناظر] است ، شرم نكنم؟» . سپس گفت : «هرگز به مراد خود از من ، نخواهى رسيد» . اين بود آن برهان [كه يوسف عليه السلام ديد] .
امام زين العابدين عليه السلام_ در باره سخن خداوند عز و جل : «اگر برهان پروردگارش را نديده بود» _ :همسر عزيز [مصر] به سوى بت رفت و پارچه اى بر آن افكند . يوسف عليه السلام به او گفت : «اين ، چه كارى است؟» . زن گفت : از اين كه بت ، ما را ببيند ، شرم دارم . يوسف عليه السلام به او گفت : «آيا تو از چيزى كه نه مى شنود و نه مى بيند و نه مى فهمد و نه مى خورد و نه مى آشامد ، شرم مى كنى و من ، از كسى كه انسان را آفريد و به او علم آموخت ، شرم نكنم؟!» . اين است معناى سخن خداوند متعال كه : «اگر برهان پروردگارش را نديده بود» .
.
ص: 168
تفسير العيّاشي عن بعض أصحابنا :قالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : أيُّ شَيءٍ يَقولُ النّاسُ في قَولِ اللّهِ جَلَّ وعَزَّ : « لَوْلَا أَن رَّءَا بُرْهَانَ رَبِّهِ » ؟ قُلتُ : يَقولونَ رَأى يَعقوبَ عاضّا عَلى إصبَعِهِ . فَقالَ : لا ، لَيسَ كَما يَقولونَ ، فَقُلتُ : فَأَيَّ شَيءٍ رَأى ؟ قالَ : لَمّا هَمَّت بِهِ وهَمَّ بِها ، قامَت إلى صَنَمٍ مَعَها فِي البَيتِ ، فَأَلقَت عَلَيهِ ثَوبا ، فَقالَ لَها يوسُفُ : ما صَنَعتِ ؟ قالَت : طَرَحتُ عَلَيهِ ثَوبا أستَحيي أن يَرانا ، قالَ : فَقالَ يوسُفُ : فَأَنتِ تَستَحينَ مِن صَنَمِكِ وهُوَ لا يَسمَعُ ولا يُبصِرُ ، ولا أستَحي أنَا مِن رَبّي ؟ ! (1)
الإمام الصادق عليه السلام :لَمّا هَمَّت بِهِ وهَمَّ بِها ، قامَت إلى صَنَمٍ في بَيتِها ، فَأَلقَت عَلَيهِ المُلاءَةَ (2) لَها ، فَقالَ لَها يوسُفُ : ما تَعمَلينَ ؟ قالَت : اُلقي عَلى هذَا الصَّنَمِ ثَوبا لا يَرانا فَإِنّي أستَحيي مِنهُ . فَقالَ يوسُفُ : فَأَنتِ تَستَحيينَ مِن صَنَمٍ لا يَسمَعُ ولا يُبصِرُ ، ولا أستَحيي أنَا مِن رَبّي ؟ ! فَوَثَبَ وعَدا وعَدَت مِن خَلفِهِ ، وأَدرَكَهُمَا العَزيزُ عَلى هذِهِ الحالَةِ . (3)
عيون أخبار الرضا عليه السلام عن عليّ بن محمّد بن الجهم :حَضَرتُ مَجلِسَ المَأمونِ وعِندَهُ الرِّضا عَلِيُّ بنُ موسى عليهماالسلام ، فَقالَ لَهُ المَأمونُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، ألَيسَ مِن قَولِكَ : إنَّ الأَنبِياءَ مَعصومونَ ؟ قالَ : بَلى ، قالَ : فَما مَعنى قَولِ اللّهِ عز و جل : « وَ عَصَى ءَادَمُ رَبَّهُ فَغَوَى » (4) . . . إلى أن قالَ : فَأَخبِرني عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : « وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَن رَّءَا بُرْهَانَ رَبِّهِ » . فَقالَ الرِّضا عليه السلام : لَقَد هَمَّت بِهِ ، ولَولا أن رَأى بُرهانَ رَبِّهِ لَهَمَّ بِها كَما هَمَّت بِهِ ، لكِنَّهُ كانَ مَعصوما ، وَالمَعصومُ لا يَهُمُّ بِذَنبٍ ولا يَأتيهِ ، ولَقَد حَدَّثَني أبي عَن أبيهِ الصّادِقِ عليه السلام أنَّهُ قالَ : هَمَّت بِأَن تَفعَلَ وهَمَّ بِأَن لا يَفعَلَ . فَقالَ المَأمونُ : للّهِِ دَرُّكَ (5) يا أبَا الحَسَنِ . (6)
.
ص: 169
تفسير العيّاشى_ به نقل از يكى از راويان شيعه _ :امام باقر عليه السلام به من فرمود : «مردم ، در باره اين سخن خداوند عز و جل : «اگر برهان پروردگارش را نديده بود» ، چه مى گويند؟» . گفتم : مى گويند : [پدرش] يعقوب عليه السلام را ديد كه انگشتش را به دندان مى گزد . فرمود : «نه . چنين نيست كه مى گويند» . گفتم : پس چه ديد؟ فرمود : «چون [زن عزيز] آهنگِ يوسف عليه السلام كرد و يوسف ، آهنگ او ، آن زن به طرف بتى كه با خود در خانه داشت ، رفت و پارچه اى روى آن انداخت . يوسف عليه السلام به او گفت : چه كردى؟ . گفت : پارچه اى روى آن انداختم . شرم دارم كه ما را [اين چنين] ببيند . يوسف عليه السلام گفت : تو از بت خويش كه نه مى بيند و نه مى شنود ، شرم دارى و من ، از پروردگارم شرم نكنم؟! » .
امام صادق عليه السلام :چون [زن عزيز] آهنگِ يوسف عليه السلام كرد و يوسف ، آهنگِ او ، به طرف بتى كه در خانه اش بود ، رفت و ملافه اى روى آن انداخت . يوسف عليه السلام به او گفت : «چه كار مى كنى؟» . گفت : پارچه اى روى اين بت مى اندازم تا ما را نبيند ؛ زيرا من از او شرم مى كنم . يوسف عليه السلام گفت : «تو از يك بت كه نه مى شنود و نه مى بيند ، شرم مى كنى و من ، از پروردگارم شرم نكنم؟!» . پس برخاست و [به طرف درِ اتاق] دويد و زليخا هم به دنبال او دويد . در اين حال ، عزيز از راه رسيد .
عيون أخبار الرضا عليه السلام_ به نقل از على بن محمّد بن جَهْم _ :در مجلس مأمون ، حاضر شدم و على بن موسى الرضا عليه السلام نزد او بود . مأمون به ايشان گفت : اى پسر پيامبر خدا ! مگر نمى گويى كه پيامبران ، معصوم اند؟ فرمود : «چرا» . مأمون گفت : پس اين سخن خداوند عز و جل كه : «آدم ، پروردگارش را نافرمانى كرد و بيراهه رفت» ، چه معنايى دارد ... ؟ تا آن كه گفت : مرا از اين سخن خداوند عز و جل خبر ده كه : «و در حقيقت ، [ آن زن ، ] آهنگِ وى كرد و [ يوسف نيز ] اگر برهان پروردگارش را نديده بود ، آهنگِ او مى كرد» . امام رضا عليه السلام فرمود : «آن زن آهنگِ يوسف عليه السلام كرد و يوسف عليه السلام هم اگر برهان پروردگارش را نديده بود ، همانند آن زن ، آهنگِ او مى كرد ؛ امّا او معصوم بود و معصوم ، نه آهنگِ گناهى را مى كند و نه مرتكب آن مى شود . پدرم ، از پدرش صادق عليه السلام برايم حديث كرد كه فرمود : آن زن ، تصميم گرفت كه انجام دهد و يوسف عليه السلام تصميم گرفت كه انجام ندهد » . مأمون گفت : خدايت خير دهد ، اى ابو الحسن !
.
ص: 170
3 / 11الشُّهودُ فِي القَضاءِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّما أقضي بَينَكُم بِالبَيِّناتِ وَالأَيمانِ ، وبَعضُكُم ألحَنُ بِحُجَّتِهِ (1) مِن بَعضٍ ، فَأَيُّما رَجُلٍ قَطَعتُ لَهُ مِن مالِ أخيهِ شَيئا فَإِنَّما قَطَعتُ لَهُ بِهِ قِطعَةً مِنَ النّارِ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :مَن ذَهَبَ حَقُّهُ عَلى غَيرِ بَيِّنَةٍ لَم يُؤجَر . (3)
عنه عليه السلام :أربَعَةٌ لا تُستَجابُ لَهُم دَعوَةٌ : ... ورَجُلٌ كانَ لَهُ مالٌ فَأَدانَهُ بِغَيرِ بَيِّنَةٍ ، فَيُقالُ لَهُ : ألَم آمُركَ بِالشَّهادَةِ . (4)
.
ص: 171
3 / 11گواه در داورىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جز اين نيست كه من ، ميان شما بر اساس گواهان و سوگندها ، داورى مى كنم ، و بعضى از شما در استدلالش ، قوى تر از ديگرى است . بنا بر اين ، هر مردى كه من [با توجّه به گواه و سوگند] چيزى از مال برادرش را به نفع او حكم كنم [و او بداند كه حقّش نيست و بگيرد] ، در حقيقت ، تكّه اى آتش در اختيار او گذارده ام .
امام صادق عليه السلام :هر كس دليل آشكارى (گواهى) بر نگيرد و [در نتيجه] حقّش از بين برود ، [نزد خدا هم ]مأجور نيست .
امام صادق عليه السلام :چهار نفرند كه دعايشان ، مستجاب نمى شود : ... و مردى كه مالى داشته باشد و آن را قرض دهد و مدرك و گواهى نگيرد ؛ زيرا به او گفته مى شود : «آيا تو را به گرفتن گواه ، فرمان ندادم؟» .
.
ص: 172
3 / 12النَّوادِرُالإمام علي عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ _ :فَيا لَها حَسرَةً عَلى كُلِّ ذي غَفلَةٍ ، أن يَكونَ عُمُرُهُ عَلَيهِ حُجَّةً ، أو تُؤَدِّيَهُ أيّامُهُ إلى شِقوَةٍ . (1)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ فِي المُناجاةِ الإِنجيلِيَّةِ _ :سَيِّدي أسأَ لُكَ مَسأَلَةَ مِسكينٍ ضارِعٍ (2) ، مُستَكينٍ خاضِعٍ ، أن تَجعَلَني مِنَ الموقِنينَ خَبَرا وفَهما ، وَالمُحيطينَ مَعرِفَةً وعِلما ، إنَّكَ لَم تُنزِل كُتُبَكَ إلّا بِالحَقِّ ، ولَم تُرسِل رُسُلَكَ إلّا بِالصِّدقِ ، ولَم تَترُك عِبادَكَ هَمَلاً ولا سُدىً ، ولَم تَدَعهُم بِغَيرِ بَيانٍ ولا هُدىً ، ولَم تَرضَ مِنهُم بِالجَهالَةِ وَالإِضاعَةِ ، بَل خَلَقتَهُم لِيَعبُدوكَ ، ورَزَقتَهُم لِيَحمَدوكَ ، ودَلَلتَهُم عَلى وَحدانِيَّتِكَ لِيُوَحِّدوكَ ، ولَم تُكَلِّفهُم مِنَ الأَمرِ ما لا يُطيقونَ ، ولَم تُخاطِبهُم بِما يَجهَلونَ ، بَل هُم بِمَنهَجِكَ عالِمونَ ، وبِحُجَّتِكَ مَخصوصونَ ، أمرُكَ فيهِم نافِذٌ ، وقَهرُكَ بِنَواصيهِم آخِذٌ ، تَجتَبي مَن تَشاءُ فَتُدنيهِ ، وتَهدي مَن أنابَ إلَيكَ مِن مَعاصيكَ فَتُنجيهِ ، تَفَضُّلاً مِنكَ بِجَسيمِ نِعمَتِكَ ، عَلى مَن أدخَلتَهُ في سَعَةِ رَحمَتِكَ ، يا أكرَمَ الأَكرَمينَ ، وأَرأَفَ الرّاحِمينَ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّهَ لَم يُنعِم عَلى عَبدٍ نِعمَةً إلّا وقَد ألزَمَهُ فيهَا الحُجَّةَ مِنَ اللّهِ ؛ فَمَن مَنَّ اللّهُ عَلَيهِ فَجَعَلَهُ قَوِيّا فَحُجَّتُهُ عَلَيهِ القِيامُ بِما كَلَّفَهُ ، وَاحتِمالُ مَن هُوَ دونَهُ مِمَّن هُوَ أضعَفُ مِنهُ ؛ ومَن مَنَّ اللّهُ عَلَيهِ فَجَعَلَهُ مُوَسَّعا عَلَيهِ فَحُجَّتُهُ عَلَيهِ مالُهُ ، ثُمَّ تَعاهُدُهُ الفُقَراءَ بَعدُ بِنَوافِلِهِ ؛ ومَن مَنَّ اللّهُ عَلَيهِ فَجَعَلَهُ شَريفا في بَيتِهِ ، جَميلاً في صورَتِهِ ، فَحُجَّتُهُ عَلَيهِ أن يَحمَدَ اللّهَ تَعالى عَلى ذلِكَ ، وأَن لا يَتَطاوَلَ عَلى غَيرِهِ ، فَيَمنَعَ حُقوقَ الضُّعَفاءِ لِحالِ شَرَفِهِ وجَمالِهِ . (4)
.
ص: 173
3 / 12و اين چند چيزامام على عليه السلام_ در سفارش ايشان _ :دريغا بر هر غافلى كه عمرش بر او حجّت باشد ، يا دوران زندگانى اش ، او را به سوى بدبختى بكشانَد !
امام زين العابدين عليه السلام_ در «مناجات انجيليه» _ :سَرور من! از تو درخواست مى كنم ، چونان درخواست كردن بينواى خوار و مستمندِ خاكسار ، كه مرا از كسانى قرار دهى كه به يقين ، خبر دارند و مى فهمند و شناخت و دانشى فراگير دارند ، به اين كه تو كتاب هايت را جز به حق ، نازل نكردى و پيامبرانت را جز با راستى نفرستادى و بندگانت را بيهوده و بى هدف ، رها ننمودى و بدون بيان و راه نمايى كردن نگذاشتى و از آنان ، نادانى و فروگذارى را نپسنديدى ؛ بلكه ايشان را آفريدى تا تو را عبادت كنند و روزى شان دادى تا تو را سپاس گويند و بر يگانگى ات ، راه نمايى شان كردى تا تو را به يگانگى بپرستند و بيش از توانشان بر آنها تكليف نكردى ، و با آنان به آنچه نمى دانند ، سخن نگفتى ؛ بلكه بندگانت با راه تو آشنايند ، و حجّتت بر آنان ، تمام است . فرمان تو در ميانشان ، روان است و زمام آنان، در دست توست. هر كه را خواهى ، بر مى گزينى و به خودت نزديكش مى سازى . آن را كه از نافرمانى هايش به سوى تو باز گردد ، راه نمايى مى كنى و نجاتش مى دهى ، و اين همه ، از فضل و نعمتِ عظيم تو بر كسى است كه او را به گستره رحمتت ، در آورده اى ، اى كريم ترينِ كريمان و اى رئوف ترينِ مهربانان !
امام صادق عليه السلام :خدا به هيچ بنده اى ، نعمتى ارزانى نداشت ، مگر اين كه در آن نعمت ، حجّتى از خود بر او قرار دهد . كسى كه خداوند بر او منّت گذاشته و نيرومندش گردانيده است ، حجّتش بر او اين است كه آنچه را به وى تكليف كرده است ، به جا آورد و به زيردستانش كه از او ناتوان ترند ، يارى رسانَد . كسى كه خدا بر او منّت نهاده و بى نيازش ساخته است ، حجّت خدا بر او ، دارايى [و حقوق مالى] اوست كه به تهى دستان و نيازمندان ، با اضافىِ آن مال ، رسيدگى كند . كسى كه خدا به او لطف كرده و در ميان خاندانش ، او را بزرگ و محترم و خوش چهره قرار داده ، حجّت خدا بر او اين است كه خداوند متعال را بر آن نعمت ، سپاس گويد و به [مال] ديگران ، دست اندازى نكند و به واسطه مقام و خوش نامى اش ، ناتوانان را از حقوقشان محروم نگردانَد .
.
ص: 174
الأمالي للطوسي عن داود بن سرحان :كُنّا عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام إذ دَخَلَ عَلَيهِ سَديرٌ الصَّيرَفِيُّ فَسَلَّمَ وجَلَسَ ، فَقالَ لَهُ : يا سَديرُ ، ما كَثُرَ مالُ رَجُلٍ قَطُّ إلّا عَظُمَتِ الحُجَّةُ للّهِِ تَعالى عَلَيهِ ، فَإِن قَدَرتُم أن تَدفَعوها عَن أنفُسِكُم فَافعَلوا . فَقالَ لَهُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ بِماذا ؟ قالَ : بِقَضاءِ حَوائِجِ إخوانِكُم مِن أموالِكُم . (1)
الإمام علي عليه السلام :إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ : مُتَّبِعٌ شِرعَةً ، ومُبتَدِعٌ بِدعَةً ؛ لَيسَ مَعَهُ مِنَ اللّهِ سُبحانَهُ بُرهانُ سُنَّةٍ ، ولا ضِياءُ حُجَّةٍ . (2)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :مُحِبّوكَ ... يَدينونَ للّهِِ بِما أمَرَهُم بِهِ في كِتابِهِ ، وجاءَهُم بِهِ البُرهانُ مِن سُنَّةِ نَبِيِّهِ . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :الصَّلاةُ بُرهانٌ ، وَالصَّومُ جُنَّةٌ حَصينَةٌ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله_ في فَضلِ الحِفاظِ عَلَى الصَّلاةِ وذَمِّ تَضييعِها _ :مَن حافَظَ عَلَيها كانَت لَهُ نورا وبُرهانا ونَجاةً يَومَ القِيامَةِ ، ومَن لَم يُحافِظ عَلَيها لَم يَكُن لَهُ نورٌ ولا بُرهانٌ ولا نَجاةٌ ، وكانَ يَومَ القِيامَةِ مَعَ قارونَ وفِرعَونَ وهامانَ واُبَيِّ بنِ خَلَفٍ . (5)
.
ص: 175
الأمالى ، طوسى_ به نقل از داوود بن سَرحان _ :در محضر امام صادق عليه السلام بوديم كه سَدير صيرفى وارد شد و سلام كرد و نشست . امام عليه السلام به او فرمود : «اى سَدير ! هرگز دارايى مردى فراوان نشد ، مگر آن كه حجّت خداى متعال بر او ، بزرگ تر شد . پس اگر توانستيد اين حجّت را از خود برداريد ، چنين كنيد» . سَدير گفت : اى پسر پيامبر خدا ! از چه طريق؟ فرمود : «با بر آوردن نيازهاى برادران خود از دارايى هايتان» .
امام على عليه السلام :مردم ، دو دسته اند : پيرو شريعت ، و گذارنده بدعت كه با خود ، نه سنّتى [و راه و قاعده اى ]واضح از جانب خدا دارد ، و نه حجّتى روشن .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ به على عليه السلام _ :دوستداران تو ... از آنچه خداوند در كتابش به آنان فرمان داده است ، و از سنّت پيامبرِ او كه آن را برهانى براى ايشان قرار داده است ، پيروى مى كنند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نماز ، برهان است ، و روزه ، حِفاظى استوار .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در فضيلت مواظبت بر نماز و نكوهشِ كوتاهى كردن در آن _ :كسى كه بر نمازها ، مواظبت نمايد ، در روز قيامت ، نمازْ برايش نور و برهان و [مايه ]نجات باشد ، و كسى كه بر آنها مواظبت نكند ، او را نه نورى باشد ، نه برهانى و نه نجاتى ، و روز قيامت ، با قارون و فرعون و هامان و اُبَىّ بن خَلَف باشد .
.
ص: 176
مشكاة الأنوار :قالَ اللّهُ تَعالى لِموسى : هَل عَمِلتَ لي عَمَلاً قَطُّ ؟ قالَ : إلهي صَلَّيتُ لَكَ ، وصُمتُ وتَصَدَّقتُ وذَكَرتُكَ كَثيرا ! قالَ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى لَهُ : أمَّا الصَّلاةُ فَلَكَ بُرهانٌ ، وَالصَّومُ جُنَّةٌ ، وَالصَّدَقَةُ ظِلٌّ ، وَالزَّكاةُ نورٌ وذِكرُكَ لي قُصورٌ ، فَأَيَّ عَمَلٍ عَمِلتَ لي ؟ ! (1)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الصَّلاةُ نورٌ ، وَالصَّدَقَةُ بُرهانٌ ، وَالصَّبرُ ضِياءٌ ، وَالقُرآنُ حُجَّةٌ لَكَ أو عَلَيكَ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :الصَّلاةُ نورٌ ، وَالزَّكاةُ بُرهانٌ . (3)
.
ص: 177
مشكاة الأنوار :خداى متعال به موسى عليه السلام فرمود : «آيا هرگز عملى را براى من انجام داده اى؟» . موسى عليه السلام گفت : معبودا ! من براى تو نماز گزاردم و روزه گرفتم و صدقه دادم ، و فراوانْ يادت كرده ام . خداى _ تبارك و تعالى _ به او فرمود : «امّا نماز ، برهانى است براى خودت ، و روزه ، حِفاظى [در برابر آتش دوزخ] ، و صدقه ، سايه اى [در برابر آفتاب سوزان قيامت] ، و زكات ، نورى ، و ياد كردنت از من ، كاخ هايى است [براى خودت] . پس ، چه عملى را براى من ، انجام داده اى؟» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نماز ، نور است ، و صدقه ، برهان است و شكيبايى ، روشنايى است و قرآن ، حجّت است ، به سود يا به زيان تو .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نماز ، نور است و زكات ، برهان .
.
ص: 178
الفصل الرابع : صفة براهين اللّه4 / 1التَّبيينُ وَالوُضوحُالكتاب« إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتُّمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِى الْمِيعَادِ وَلَ_كِن لِّيَقْضِىَ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَىَّ عَن بَيِّنَةٍ وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ » . (1)
« وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمَا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُم مَّا يَتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَلِيمٌ » . (2)
الحديثالإمام الصادق عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : « وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمَا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُم مَّا يَتَّقُونَ » :حَتّى يُعَرِّفَهُم ما يُرضيهِ وما يُسخِطُهُ . (3)
.
ص: 179
فصل چهارم : ويژگى برهان هاى خدا4 / 1روشنگرى و وضوحقرآن«آن گاه كه شما بر دامنه نزديك تر[_ِ كوه ] بوديد و آنان ، در دامنه دورتر[_ِ كوه ] و كاروان [تجارى قريش] ، در قسمت پايين تر از شما بودند [كه توانستند بگريزند] ، و اگر با يكديگر ، وعده گذارده بوديد ، قطعاً در وعده گاه خود ، اختلاف مى كرديد ؛ ولى [ چنين شد ] تا خداوند ، كارى را كه انجام شدنى بود ، به انجام رساند [ و ] تا كسى كه هلاك [و گم راه ]مى شود ، از روى دليل و برهان ، هلاك گردد ، و كسى كه زنده مى شود [و هدايت مى يابد] ، از روى حجّت و برهان ، زنده بماند ؛ و خداست كه در حقيقت ، شنواى داناست» .
«و خدا بر آن نيست كه گروهى را ، پس از آن كه هدايتشان نمود ، بى راه بگذارد ، مگر آن كه چيزى را كه بايد از آن پروا كنند ، برايشان بيان كرده باشد . همانا . خدا ، به هر چيزى داناست» .
حديثامام صادق عليه السلام_ در باره اين سخن خداى عز و جل : «و خدا بر آن نيست كه گروهى را ، پس از آن كه هدايتشان نمود ، بى راه بگذارد ، مگر آن كه چيزى را كه بايد از آن پروا كنند ، برايشان بيان كرده باشد» _ :[يعنى] آنچه را كه موجب خشنودى و ناخشنودى اوست ، به ايشان بشناسانَد .
.
ص: 180
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :قالَ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى : يَابنَ آدَمَ ... بِسوءِ ظَنِّكَ بي قَنَطتَ (1) مِن رَحمَتي ، فَلِيَ الحَمدُ وَالحُجَّةُ عَلَيكَ بِالبَيانِ ، ولِيَ السَّبيلُ عَلَيكَ بِالعِصيانِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله_ في دُعاءِ الجَوشَنِ الكَبيرِ _ :اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ بِاسمِكَ ... يا ذَا القُدسِ وَالسُّبحانِ ، يا ذَا الحِكمَةِ وَالبَيانِ ، يا ذَا الرَّحمَةِ وَالرِّضوانِ ، يا ذَا الحُجَّةِ وَالبُرهانِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذي لا يَموتُ ولا تَنقَضي عَجائِبُهُ ... الَّذي خَلَقَ خَلقَهُ لِعِبادَتِهِ ، وأَقدَرَهُم عَلى طاعَتِهِ بِما جَعَلَ فيهِم ، وقَطَعَ عُذرَهُم بِالحُجَجِ ، فَعَن بَيِّنَةٍ هَلَكَ مَن هَلَكَ ، وبِمَنِّهِ نَجا مَن نَجا ، وللّهِِ الفَضلُ مُبدِئا ومُعيدا . (4)
عنه عليه السلام :مُعتَصَمُ السُّعَداءِ بِالإِيمانِ ، وخِذلانُ الأَشقِياءِ بِالعِصيانِ ، مِن بَعدِ إيجابِ الحُجَّةِ عَلَيهِم بِالبَيانِ ، إذا وَضَحَ لَهُم مَنارُ الحَقِّ وسَبيلُ الهُدى . (5)
عنه عليه السلام :إنَّ اللّهَ قَد أعذَرَ إلَيكُم بِالجَلِيَّةِ ، وَاتَّخَذَ عَلَيكُمُ الحُجَّةَ ، وبَيَّنَ لَكُم مَحابَّهُ مِنَ الأَعمالِ ، ومَكارِهَهُ مِنها ، لِتَتَّبِعوا هذِهِ وتَجتَنِبوا هذِهِ . (6)
عنه عليه السلام :أوصيكُم بِتَقوَى اللّهِ الَّذي أعذَرَ بِما أنذَرَ ، وَاحتَجَّ بِما نَهَجَ ، وحَذَّرَكُم عَدُوّا نَفَذَ فِي الصُّدورِ خَفِيّا . (7)
عنه عليه السلام :فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ ... ألقى إلَيكُم المَعذِرَةَ ، وَاتَّخَذَ عَلَيكُمُ الحُجَّةَ ، وقَدَّمَ إلَيكُم بِالوَعيدِ ، وأَنذَرَكُم بَينَ يَدَي عَذابٍ شَديدٍ ، فَاستَدرِكوا بَقِيَّةَ أيّامِكُم . (8)
.
ص: 181
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند _ تبارك و تعالى _ فرمود : «اى پسر آدم ! ... تو با بدگمانى ات به من ، از رحمتم نوميد گشتى . پس مرا سپاس كه با روشنگرى ، مرا بر تو حجّت است ، و در برابر نافرمانى ات ، مرا بر تو راه [مؤاخذه و مجازات ]باشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در دعاى «جوشن كبير» _ :بار خدايا ! من به نام تو ، از تو درخواست مى كنم ... اى خداوندگار تقدّس و پاكى ! اى خداوندگار حكمت و روشنگرى ! اى خداوندگار مهر و خشنودى ! اى خداوندگار حجّت و برهان !
امام على عليه السلام :سپاس ، خداى را كه نمى ميرد و شگفتى هايش پايان نمى گيرد ؛ ... خدايى كه آفريدگانش را براى پرستشش آفريد و با آنچه در ايشان قرار داد ، بر طاعت خويش ، توانايشان ساخت و با حجّت ها ، راه بهانه را بر آنان بست . پس هر كه هلاك [و دوزخى] شود ، با وجود دلايل و براهين آشكار ، هلاك گشته است و آن كه نجات يابد ، به لطف او نجات يافته است و خدا را از آغاز تا پايان ، همه ، لطف و فضل است .
امام على عليه السلام :نگهداشتِ نيك بختان ، مرهون ايمان است و محروم ماندن شوربختان از يارى خداوند ، بر اثر نافرمانى خودِ ايشان است ، پس از آن كه با روشنگرى ، حجّت بر آنان تمام شد ؛ زيرا چراغْ خانه حق و راه راست ، برايشان روشن گشته است .
امام على عليه السلام :همانا خداوند ، آشكارا به شما هشدار داده و حجّت را بر شما تمام كرده و كارهايى را كه براى او خوشايند و ناخوشايند است ، برايتان بيان كرده است تا به آن دسته [از كارها] عمل كنيد و از اين دسته ، دورى نماييد .
امام على عليه السلام :شما را به پروا كردن از آن خدايى سفارش مى كنم كه با هشدارهايش جاى عذرى باقى نگذاشته و با نشان دادن راه ، حجّت را تمام كرده است و از دشمنى كه پنهانى در سينه ها رخنه مى كند ، بر حذر داشته است .
امام على عليه السلام :خداوند سبحان ، ... جاى بهانه اى براى شما نگذاشت و حجّت را بر شما تمام كرد و پيشاپيش ، شما را [از عذاب الهى] بيم داد و از عذابى سخت كه پيش رو داريد ، هشدارتان داد . پس باقى مانده عمر خود را در يابيد [و براى آخرت خويش ، كارى بكنيد] .
.
ص: 182
عنه عليه السلام_ في ذِكرِ المُلحِدينَ _ :اِحتَجَّ سُبحانَهُ عَلَيهِم وأَوضَحَ الحُجَّةَ ، وأَبانَ الدَّليلَ ، وأَثبَتَ البُرهانَ عَلَيهِم مِن أنفُسِهِم ، ومِنَ الآفاقِ ومِنَ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، بِمُشاهَدَةِ العِيانِ ، ودَلائِلِ البُرهانِ ، وأَوضَحَ البَيانَ ، في تَنزيلِ القُرآنِ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :مَن شَكَّ أو ظَنَّ فَأَقامَ عَلى أحَدِهِما أحبَطَ اللّهُ عَمَلَهُ ، إنَّ حُجّةَ اللّهِ هِيَ الحُجَّةُ الواضِحَةُ . (2)
عنه عليه السلام :يا مَن أهلَكَ بَعدَ البَيِّنَةِ ، وأَخَذَ بَعدَ قَطعِ المَعذِرَةِ ، وأَقامَ الحُجَّةَ ، ودَرَأَ (3) عَنِ القُلوبِ الشُّبهَةَ ، وأَقامَ الدَّلالَةَ ، وقادَ إلى مُعايَنَةِ الآيَةِ . (4)
مصباح المتهجّد_ في تَسبيحِ يَومِ الخَميسِ _ :سُبحانَكَ لا إلهَ إلّا أنتَ ، ما أوسَعَ حُجَّتَكَ ، وأَوضَحَ بُرهانَكَ ! (5)
4 / 2البُلوغُالكتاب« قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ » . (6)
.
ص: 183
امام على عليه السلام_ در يادكرد از كفر ورزندگان به خدا و قيامت _ :خداوند سبحان ، براى آنانْ حجّت هاى روشن آورد و دلايل را بيان كرد و از وجود خودشان و از جهان بيرون و از آسمان ها و زمين ، از طريق مشاهده عينى و برهان هاى روشن ، برايشان برهان استوار آورد و در قرآن نازل شده ، همه چيز را براى آنان بيان كرد .
امام صادق عليه السلام :هر كس شك كند يا دچار گمان شود و بر يكى از آن دو بِايستد ، خداوند ، عمل او را باطل مى گردانَد ؛ زيرا حجّت خدا ، حجّتى روشن است .
امام صادق عليه السلام :اى آن كه بعد از بيان ، [بندگان گنهكار را] هلاك مى كند و پس از گرفتن بهانه ها ، مؤاخذه مى نمايد و حجّت را تمام كرده ، شُبهه را از دل ها دور مى سازد و راه را نشان داده ، به ديدن نشانه ، ره نمون شده است !
مصباح المتهجّد_ در تسبيح روز پنجشنبه _ :منزّهى تو ! معبودى جز تو نيست . وه كه چه گسترده است ، حجّت تو ! و چه روشن است ، برهان تو!
4 / 2رسايىقرآن«بگو : برهانِ رسا ، ويژه خداست و اگر [ خدا ] مى خواست ، قطعاً همه شما را هدايت مى كرد» .
.
ص: 184
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :اُوصيكُم عِبادَ اللّهِ ! بِتَقوَى اللّهِ الَّذي ضَرَبَ الأَمثالَ ... وآثَرَكُم بِالنِّعَمِ السَّوابِغِ ، وَالرِّفَدِ الرَّوافِغِ ، وأَنذَرَكُم بِالحُجَجِ البَوالِغِ . (1)
عنه عليه السلام :أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّهَ حَليمٌ ذو أناةٍ ، لا يَعجَلُ بِالعُقوبَةِ قَبلَ البَيِّنَةِ ، ولا يَأخُذُ المُذنِبَ عِندَ أوَّلِ وَهلَةٍ ، ولكِنَّهُ يَقبَلُ التَّوبَةَ ، ويَستَديمُ الأَناةَ ، ويَرضى بِالإِنابَةِ (2) ، لِيَكونَ أعظَمَ لِلحُجَّةِ ، وأَبلَغَ فِي المَعذِرَةِ . (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ في عيدِ الفِطرِ وَالجُمُعَةِ _ :لَم يَهِن عَلى طولِ مُدَّتِهِم سُلطانُكَ ، ولَم يَدحَض (4) لِتَركِ مُعاجَلَتِهِم بُرهانُكَ ، حُجَّتُكَ قائِمَةٌ لا تُدحَضُ ، وسُلطانُكَ ثابِتٌ لا يَزولُ ، فَالوَيلُ الدّائِمُ لِمَن جَنَحَ (5) عَنكَ ، وَالخَيبَةُ الخاذِلَةُ لِمَن خابَ مِنكَ ، وَالشَّقاءُ الأَشقى لِمَنِ اغتَرَّ بِكَ ، ما أكثَرَ تَصَرُّفَهُ في عَذابِكَ ، وما أطوَلَ تَرَدُّدَهُ في عِقابِكَ ، وما أبعَدَ غايَتَهُ مِنَ الفَرَجِ ، وما أقنَطَهُ مِن سُهولَةِ المَخرَجِ ! عَدلاً مِن قَضائِكَ لا تَجورُ فيهِ ، وإنصافا مِن حُكمِكَ لا تَحيفُ عَلَيهِ ، فَقَد ظاهَرتَ الحُجَجَ ، وأَبلَيتَ الأَعذارَ ، وقَد تَقَدَّمتَ بِالوَعيدِ ، وتَلَطَّفتَ فِي التَّرغيبِ ، وضَرَبتَ الأَمثالَ ، وأَطَلتَ الإِمهالَ ، وأَخَّرتَ وأَنتَ مُستَطيعٌ لِلمُعاجَلَةِ ، وتَأَنَّيتَ وأَنتَ مَليءٌ بِالمُبادَرَةِ ، لَم تَكُن أناتُكَ عَجزا ، ولا إمهالُكَ وَهنا ، ولا إمساكُكَ غَفلَةً ، ولَا انتِظارُكَ مُداراةً ، بَل لِتَكونَ حُجَّتُكَ أبلَغَ ، وكَرَمُكَ أكمَلَ ، وإحسانُكَ أوفى ، ونِعمَتُكَ أتَمَّ ، كُلُّ ذلِكَ كانَ ولَم تَزَل ، وهُوَ كائِنٌ ولا تَزالُ ، حُجَّتُكَ أجَلُّ مِن أن توصَفَ بِكُلِّها ، ومَجدُكَ أرفَعُ مِن أن تُحَدَّ بِكُنهِهِ ، ونِعمَتُكَ أكثَرُ مِن أن تُحصى بِأَسرِها ، وإحسانُكَ أكثَرُ مِن أن تُشكَرَ عَلى أقَلِّهِ . (6)
.
ص: 185
حديثامام على عليه السلام :سفارش مى كنم شما را _ اى بندگان خدا _ به پروا از خدايى كه نمونه ها آورد ... و نعمت هاى سرشار و عطاهاى فراوانى به شما ارزانى داشت و با حجّت هاى رسا ، هشدارتان داد .
امام على عليه السلام :امّا بعد ، همانا خداوند ، بردبار و شكيباست ، پيش از روشنگرى به كيفر دادن نمى شتابد و گنهكار را در همان بار نخست ، مجازات نمى كند ؛ بلكه توبه را مى پذيرد و بسى درنگ مى كند و به بازگشت [بنده از گناه و باز آمدن به راه] ، رضايت مى دهد تا حجّتش ، قوى تر و عذرش ، رساتر باشد .
امام زين العابدين عليه السلام_ از دعاى ايشان در عيد فطر و روز جمعه _ :از به درازا كشيدن زمان سركشىِ سركشان ، سلطنت تو سستى نمى گيرد و از اين كه در مجازات كردن آنانْ شتاب نكنى ، حجّت تو باطل نمى گردد . حجّت تو ، هماره ، بر پاست و بطلان نمى پذيرد و سلطنتت ، پيوسته بر جاست و زوال نمى گيرد . پس واىِ پاينده بر كسى است كه از تو ، رُخ برتافته است و نوميدىِ شكننده ، براى كسى است كه از تو نوميد گردد و بدترين بدبختى ، براى كسى است كه از تو غافل شود . چه بسيار كس كه در عذاب تو ، دست و پا مى زند ! و چه روزگارانِ درازى كه در كيفر تو ، به سر مى برد ! و چه دور است فاصله اش تا گشايش [و رفع گرفتارى] ! و چه نوميد است از رهيدن به آسانى! و اين همه ، از سرِ داورىِ عادلانه توست كه در آن ، ستمى روا نمى دارى ، و از روى حكمِ منصفانه توست كه در آن ، از جاده عدالتْ بيرون نمى شوى ؛ چرا كه تو حجّت ، از پشتِ حجّت آورده اى و عذرها را كهنه كرده اى [ ، از ديرباز ، هماره عذر و دليل آورده اى] ، و پيشاپيش ، بيم داده اى و با لطافت ، تشويق كرده اى و مثال ها زده اى و مهلت هاى دراز داده اى و [مجازات و عذاب را] به تأخير افكنده اى ، در حالى كه مى توانستى زود ، فرو گيرى ، و درنگ ورزيده اى ، در صورتى كه توانِ شتافتن را داشتى . نه درنگ كردنت ، از ناتوانى بوده ، نه مهلت دادنت از سرِ ضعف . نه خوددارى كردنت ، از غفلت بوده ، نه انتظار كشيدنت ، ازروى مدارا ؛ بلكه [اين همه ، براى آن بوده است] تا حجّتت ، رساتر باشد و كَرَمت ، كامل تر و احسانت ، جامع تر و لطف و نعمتت ، تمام تر ؛ و همه اينها پيوسته بوده و هست و خواهد بود . حجّت تو ، فراتر از آن است كه همه اش به وصف در آيد و عظمت تو ، بالاتر از آن است كه بر كُنه آن ، توان رسيد و نعمتت ، فراوان تر از آن است كه تمام آن ، شمارش شود و احسانت ، افزون تر از آن است كه كم ترين آن را سپاس توان گفت .
.
ص: 186
الإمام الكاظم عليه السلام :جَميعُ اُمورِ الأَديانِ أربَعَةٌ : أمرٌ لَا اختِلافَ فيهِ ، وهُوَ إجماعُ الاُمَّةِ عَلَى الضَّرورَةِ الَّتي يُضطَرُّونَ إلَيها ، وَالأَخبارُ المُجمَعُ عَلَيها وهِيَ الغايَةُ المَعروضُ عَلَيها كُلُّ شُبهَةٍ ، وَالمُستَنبَطُ مِنها كُلُّ حادِثَةٍ ، وأَمرٌ يَحتَمِلُ الشَّكَّ وَالإِنكارَ فَسَبيلُهُ استيضاحُ أهلِهِ لِمُنتَحِليهِ بِحُجَّةٍ مِن كِتابِ اللّهِ مُجمَعٍ عَلى تَأويلِها ، وسُنَّةٍ مُجمَعٍ عَلَيها لَا اختِلافَ فيها ، أو قِياسٍ تَعرِفُ العُقولُ عَدلَهُ ولا يَسَعُ خاصَّةَ الاُمَّةِ وعامَّتَهَا الشَّكُّ فيهِ وَالإِنكارُ لَهُ ، وهذانِ الأَمرانِ مِن أمرِ التَّوحيدِ فَما دُونَهُ وأَرشِ الخَدشِ فَما فَوقَهُ فَهذَا المَعروضُ الَّذييُعرَضُ عَلَيهِ أمرُ الدّينِ؛ فَما ثَبَتَ لَكَ بُرهانُهُ اصطَفَيتَهُ وما غَمَضَ عَلَيكَ صَوابُهُ نَفَيتَهُ . فَمَن أورَدَ واحِدَةً مِن هذِهِ الثَّلاثِ فَهِيَ الحُجَّةُ البالِغَةُ الَّتي بَيَّنَهَا اللّهُ في قَولِهِ لِنَبِيِّهِ : «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ » (1) ، يَبلُغُ الحُجَّةُ البالِغَةُ الجاهِلَ فَيَعلَمُها بِجَهلِهِ ، كَما يَعلَمُهُ العالِمُ بِعِلمِهِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ عَدلٌ لا يَجورُ ، يَحتَجُّ عَلى خَلقِهِ بِما يَعلَمونَ ، ويَدعوهُم إلى ما يَعرِفونَ لا إلى ما يَجهَلونَ ويُنكِرونَ . (2)
الإمام الرضا عليه السلام_ مِن دُعائِهِ في قُنوتِهِ _ :يا مَن خَلَقَ فَرَزَقَ ، وأَلهَمَ فَأَنطَقَ ، وَابتَدَعَ فَشَرَعَ ، وعَلا فَارتَفَعَ ، وقَدَّرَ فَأَحسَنَ ، وصَوَّرَ فَأَتقَنَ ، وَاحتَجَّ (3) فَأَبلَغَ ، وأَنعَمَ فَأَسبَغَ ، وأَعطى فَأَجزَلَ . (4)
.
ص: 187
امام كاظم عليه السلام :همه امور دين ، [در] چهار امر است : امرى كه در آن ، اختلافى نيست و آن ، اجماع امّت بر ضرورتى است كه از آن ناگزيرند و اخبارى كه بر آنها اتّفاق صورت مى گيرد و هدف نهايى است و هر شبهه اى با آنها سنجيده مى شود و هر رُخداد تازه اى ، از آنها استنباط مى گردد ؛ امرى كه محلّ شك و انكار است و راهش ، اين است كه از اهل (كارشناس) آن ، براى معتقدان به آن ، توضيح مى خواهند تا با دليلى از كتاب خدا _ كه بر معنا و تفسير آن ، اجماع است _ و با سنّتى _ كه مقبول همگان است _ و اختلافى در آن نيست يا با قياسى (برهانى عقلى) كه خِردها ، درستىِ آن را مى دانند ، و خواص و عوام امّت ، نتوانند در آن ترديد كرده يا آن را انكار كنند ، آن امر را توضيح دهند . اين دو امر ، (امور دين در اصول عقايد) ، از امر توحيد به پايين را و [در فروع و احكام] از ديه يك خراش تا بالاتر را شامل مى شوند . اين است معيار و سنجه اى كه امر دين ، با آن سنجيده مى شود . پس هر چه برهانش براى تو ثابت شد ، آن را مى پذيرى ، و هر چه درستى اش بر تو پوشيده بود ، كنار مى نهى . پس هر كس [براى اثبات درستى امرى از امور دين] ، يكى از اين سه [ ، يعنى قرآن ، سنّت و قياس يا برهان عقلى ]را آورد ، آن ، همان حجّت رسايى است كه خداوند ، آن را خطاب به پيامبرش بيان فرموده است كه : «بگو : برهانِ رسا ، ويژه خداست و اگر [ خدا ]مى خواست ، قطعاً همه شما را هدايت مى كرد» . اين حجّت رسا ، به نادان مى رسد و با وجود نادانى خود ، آن را در مى يابد ، چنان كه دانا با دانش خود ، آن را مى شناسد ؛ چرا كه خدا ، عادل است و ستم نمى كند ، و بر خلق خويش ، به آنچه مى دانند ، احتجاج مى نمايد ، و آنان را به آنچه مى شناسند و درك مى كنند ، فرا مى خواند ، نه به آنچه نمى دانند و انكار مى كنند .
امام رضا عليه السلام_ از دعاى ايشان در قنوتش _ :اى آن كه [آفريدگان را] آفريد و روزى داد ، و سخن گفتن را الهام فرمود ، و شريعت را بنا نهاد ، و خود ، بلندْمرتبه و رفعتْ جايگاه است ، و همه چيز را اندازه نيكو داد ، و استادانه صورتگرى كرد ، و حجّت رسا آورد ، و نعمتِ سرشار بخشيد ، و دَهِش بى شمار كرد .
.
ص: 188
الإمام الصادق عليه السلام_ وقَد سُئِلَ عَن قَولِهِ تَعالى : «قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ » _ :إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ قالَ اللّهُ تَعالى : أكنُتَ عالِما ؟ فَإِن قالَ : نَعَم ، قالَ لَهُ : أفَلا عَمِلتَ بِما عَلِمتَ ؟ وإن قالَ : كُنتُ جاهِلاً ، قالَ لَهُ : أفَلا تَعَلَّمتَ ؟ فَيَخصِمُهُ ، فَتِلكَ الحُجَّةُ البالِغَةُ للّهِِ عَزَّ وجَلَّ عَلى خَلقِهِ . (1)
تاريخ دمشق عن أبي الدرداء :قالَ لي رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كَيفَ أنتَ يا عُوَيمِرُ إذا قيلَ لَكَ يَومَ القِيامَةِ : أعَلِمتَ أم جَهِلتَ ؟ فَإِن قُلتَ : عَلِمتُ ، قيلَ لَكَ : فَماذا عَمِلتَ فيما عَلِمتَ ؟ وإن قُلتَ : جَهِلتُ ، قيلَ لَكَ : فَما كانَ عُذرُكَ فيما جَهِلتَ ؟ ألا تَعَلَّمتَ . (2)
4 / 3الشُّمولُالإمام الصادق عليه السلام :إذا نَظَرتَ في جَميعِ الأَشياءِ لَم تَجِد أحَدا في ضيقٍ ، ولَم تَجِد أحَدا إلّا وللّهِِ عَلَيهِ الحُجَّةُ . (3)
الأمالي للطوسي عن سفيان بن عيينة :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام يَقولُ : ما مِن عَبدٍ إلّا وللّهِِ عَلَيهِ حُجَّةٌ ، إمّا في ذَنبٍ اقتَرَفَهُ ، وإمّا في نِعمَةٍ قَصَّرَ عَن شُكرِها . (4)
4 / 4الدَّوامُالإمام الصادق عليه السلام :عاشَ نوحٌ عليه السلام بَعدَ الطّوفانِ خَمسَمِئَةِ سَنَةٍ ، ثُمَّ أتاهُ جَبرَئيلُ عليه السلام فَقالَ : يا نوحُ ، إنَّهُ قَدِ انقَضَت نُبُوَّتُكَ وَاستَكمَلتَ أيّامَكَ ، فَانظُر إلَى الاِسمِ الأَكبَرِ وميراثِ العِلمِ وآثارِ عِلمِ النُّبُوَّةِ الَّتي مَعَكَ فَادفَعها إلَى ابنِكَ سامٍ ، فَإِنّي لا أترُكُ الأَرضَ إلّا وفيها عالِمٌ تُعرَفُ بِهِ طاعَتي ، ويُعرَفُ بِهِ هُدايَ ، ويَكونُ نَجاةً فيما بَينَ مَقبِضِ النَّبِيِّ ومَبعَثِ النَّبِيِّ الآخَرِ ، ولَم أكُن أترُكُ النّاسَ بِغَيرِ حُجَّةٍ لي ، وداعٍ إلَيَّ ، وهادٍ إلى سَبيلي ، وعارِفٍ بِأَمري ، فَإِنّي قَد قَضَيتُ أن أجعَلَ لِكُلِّ قَومٍ هادِيا ، أهدي بِهِ السُّعَداءَ ، ويَكونُ حُجَّةً لي عَلَى الأَشقِياءِ . (5)
.
ص: 189
امام صادق عليه السلام_ در پاسخ پرسشى از اين سخن خداى متعال : «بگو : برهانِ رسا ، ويژه خداست » _ :چون روز قيامت شود ، خداى متعال مى فرمايد : «آيا مى دانستى؟» . اگر [بنده ]بگويد : «آرى» ، خداوند به او مى فرمايد : «پس چرا به آنچه مى دانستى ، عمل نكردى؟» و اگر بگويد : «نمى دانستم» ، به او مى فرمايد : «چرا نياموختى؟» . بدين سان ، او را محكوم مى كند . اين است حجّت رساى خداوند عز و جل بر آفريدگانش .
تاريخ دمشق_ به نقل از ابو دَردا _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود : «اى عُوَيمر! چگونه خواهى بود ، آن گاه كه در روز قيامت به تو گفته شود : آيا مى دانستى يا نمى دانستى؟ ؛ زيرا اگر بگويى : مى دانستم ، به تو گفته مى شود : پس در باره آنچه مى دانستى ، چه عملكردى دارى؟ و اگر بگويى : نمى دانستم ، به تو گفته مى شود : چه عذرى براى ندانستن دارى؟ چرا نياموختى؟ » .
4 / 3فراگيرىامام صادق عليه السلام :اگر در همه چيز بنگرى ، هيچ كس را در تنگنا نخواهى يافت ، و هيچ كس را نمى يابى ، مگر آن كه خدا را بر او حجّت است .
الأمالى ، طوسى_ به نقل از سفيان بن عُيَينه _ :از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمايد : «هيچ بنده اى نيست ، مگر آن كه خدا را بر او حجّت است ، چه در گناهى كه مرتكب شده ، چه در نعمتى كه از شكر آن ، فروگذار كرده است» .
4 / 4استمرارامام صادق عليه السلام :نوح عليه السلام بعد از توفان ، پانصد سال زندگى كرد . سپس جبرئيل عليه السلام نزد او آمد و گفت [ كه خداوند مى فرمايد ] : اى نوح! نبوّتت ، تمام شد و عمرت به سر آمد . پس ، نام اكبر (اسم اعظم) و ميراث علم و آثار علم نبوّت را كه با خود دارى ، به فرزندت سام ، تحويل ده ؛ زيرا من ، زمين را بدون عالِمى كه به واسطه او دستورهاى من دانسته و راهم شناخته شود و از درگذشت يك پيامبر تا بر انگيخته شدن پيامبرِ ديگر [مايه ]نجات باشد ، و مردم را بدون حجّتى از جانب خود ، رها نمى كنم و كسى كه به من دعوت كند و به راه من ، ره نمون شود و فرمان مرا بشناسد ، وا نمى گذارم ؛ زيرا من حكم كرده ام كه براى هر قومى ، راه نمايى قرار دهم تا به وسيله او ، نيك بختان را هدايت كنم و حجّت من بر شوربختان باشد .
.
ص: 190
الإمام عليّ عليه السلام_ في إرسالِ اللّهِ تَعالَى الحُجَجَ إلى خَلقِهِ _ :اِختارَ آدَمَ عليه السلام ... فَأَهبَطَهُ بَعدَ التَّوبَةِ لِيَعمُرَ أرضَهُ بِنَسلِهِ ، ولِيُقيمَ الحُجَّةَ بِهِ عَلى عِبادِهِ . ولَم يُخلِهِم بَعدَ أن قَبَضَهُ ، مِمّا يُؤَكِّدُ عَلَيهِم حُجَّةَ رُبوبِيَّتِهِ ، ويَصِلُ بَينَهُم وبَينَ مَعرِفَتِهِ ، بَل تَعاهَدَهُم بِالحُجَجِ عَلى ألسُنِ الخِيَرَةِ مِن أنبِيائِهِ ، ومُتَحَمِّلي وَدائِعِ رِسالاتِهِ ، قَرنا فَقَرنا حَتّى تَمَّت بِنَبِيِّنا مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله حُجَّتُهُ ، وبَلَغَ المَقطَعَ عُذرُهُ ونُذُرُهُ . (1)
عنه عليه السلام :اِصطَفى سُبحانَهُ مِن وَلَدِهِ [آدَمَ عليه السلام ] أنبِياءَ أخَذَ عَلَى الوَحيِ ميثاقَهُم ، وعَلى تَبليغِ الرِّسالَةِ أمانَتَهُم ، لَمّا بَدَّلَ أكثَرُ خَلقِهِ عَهدَ اللّهِ إلَيهِم فَجَهِلوا حَقَّهُ ، وَاتَّخَذُوا الأَندادَ مَعَهُ ، وَاجتالَتهُمُ (2) الشَّياطينُ عَن مَعرِفَتِهِ ، وَاقتَطَعَتهُم عَن عِبادَتِهِ . فَبَعَثَ فيهِم رُسُلَهُ ، وواتَرَ إلَيهِم أنبِياءَهُ ، لِيَستَأدوهُم ميثاقَ فِطرَتِهِ ، ويُذَكِّروهُم مَنسِيَّ نِعمَتِهِ ، ويَحتَجّوا عَلَيهِم بِالتَّبليغِ ، ويُثيروا لَهُم دَفائِنَ العُقولِ ، ويُروهُم آياتِ المَقدِرَةِ مِن سَقفٍ فَوقَهُم مَرفوعٍ ، ومِهادٍ تَحتَهُم مَوضوعٍ ، ومَعايِشَ تُحييهِم ، وآجالٍ تُفنيهِم ، وأَوصابٍ (3) تُهرِمُهُم ، وأَحداثٍ تَتابَعُ عَلَيهِم . ولَم يُخلِ اللّهُ سُبحانَهُ خَلقَهُ مِن نَبِيٍّ مُرسَلٍ ، أو كِتابٍ مُنزَلٍ ، أو حُجَّةٍ لازِمَةٍ ، أو مَحَجَّةٍ قائِمَةٍ . رُسُلٌ لا تُقَصِّرُ بِهِم قِلَّةُ عَدَدِهِم ، ولا كَثرَةُ المُكَذِّبينَ لَهُم ، مِن سابِقٍ سُمِّيَ لَهُ مَن بَعدَهُ ، أو غابِرٍ عَرَّفَهُ مَن قَبلَهُ ، عَلى ذلِكَ نَسَلَتِ القُرونُ ، ومَضَتِ الدُّهورُ ، وسَلَفَتِ الآباءُ ، وخَلَفَتِ الأَبناءُ . (4)
.
ص: 191
امام على عليه السلام_ در باره حجّت فرستادنِ خداى متعال به سوى خلقش _ :آدم عليه السلام را برگزيد ... و او را ، پس از توبه ، به زمينْ فرو فرستاد تا زمينش را با نسل او ، آباد گردانَد و به واسطه او ، بر بندگانش حجّت آورد و پس از آن كه جان او را ستانْد ، آنان را از وجود آنچه حجّت پروردگارى اش را بر آنان استوار سازد و ايشان را به شناخت او برساند ، خالى نگذاشت ؛ بلكه در هر قرنى و نسلى ، با حجّت ها و برهان هايى كه از زبان پيامبران برگزيده و امانتداران پيام هايش فرستاد ، به مردم رسيدگى كرد تا اين كه حجّت او به پيامبر ما محمّد صلى الله عليه و آله ختم شد و حجّت ها و هشدارهايش به پايان كار رسيد .
امام على عليه السلام :خداى سبحان ، از فرزندان او (آدم عليه السلام ) ، پيامبرانى را برگزيد و آنان را پيماندار وحى و امانتدار رساندن پيام [خويش] قرار داد ، در آن هنگام كه بيشتر خلايق ، پيمانِ خدا را پاى مال كردند و حقّ او را نشناختند و برايش شريك گرفتند و اهريمنان ، ايشان را از شناخت حق ، روى گردان ساختند و از بندگى او ، جدايشان كردند . پس خداوند ، فرستادگان خود را در ميان آنان بر انگيخت و پيامبرانش را پياپى ، به سوى ايشان فرستاد تا از آنان بخواهند تا پيمان الهى را كه در فطرت ايشان بود ، ادا كنند و نعمت هاى فراموش شده اش را به يادشان آورند و با رساندن [پيام الهى] ، حجّت را برايشان تمام كنند و خِردهاى نهفته شان را پديدار سازند و نشانه هاى قدرت [خويش] را نشانشان دهد ؛ از بامِ بلندِ فرازِ سرشان گرفته تا بسترِ گسترده زير پايشان ، و [مايه هاى] زندگى و حياتشان ، و اجل هايى كه نابودشان مى كند و بيمارى هايى كه پير و فرستوده شان مى سازد و پيشامدهايى كه پياپى ، بر آنان مى رسد . خداى سبحان ، آفريدگان خود را از پيامبرى مُرسَل يا كتابى آسمانى يا حجّتى مُتقَن يا راهى پايدار ، بى بهره نگذاشت ؛ فرستادگانى كه نه اندك بودنِ شمارشان ، آنان را [از اداى رسالتشان] سست كرد ، نه فراوانىِ تكذيب كنندگانشان . براى پيامبرِ پيشين ، نام پيامبرِ پس از او برده مى شد و پيامبر گذشته ، پيامبر آينده را معرّفى مى كرد . بدين سان ، نسل ها گذشت و روزگاران ، سپرى شد و پدران رفتند و پسران ، جاى آنان را گرفتند .
.
ص: 192
عنه عليه السلام :لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ للّهِِ بِحُجَّةٍ ، إما ظاهِرا مَشهورا ، وإمّا خائِفا (1) مَغمورا ؛ لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ وبَيِّناتُهُ . (2)
الإمام الباقر عليه السلام_ لِأَبي خالِدٍ الكُناسِيِّ _ :لَيسَ تَبقَى الأَرضُ _ يا أبا خالِدٍ _ يَوما واحِدا بِغَيرِ حُجَّةٍ للّهِِ عَلَى النّاسِ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :الحُجَّةُ قَبلَ الخَلقِ ، ومَعَ الخَلقِ ، وبَعدَ الخَلقِ . (4)
راجع : هذه الموسوعة : ج 6 ص 238 (الإمامة / استمرار الإمامة) .
.
ص: 193
امام على عليه السلام :زمين ، از كسى كه حجّت خدا را بر پا دارد ، خواه آشكار و شناخته يا بيمناك و گم نام ، خالى نمى مانَد تا آن كه حجّت ها و گواه هاى خدا از بين نرود .
امام باقر عليه السلام_ به ابو خالد كُناسى _ :اى ابو خالد! زمين ، حتّى يك روز ، بدون حجّت خدا بر مردم ، باقى نمى مانَد . (1)
امام صادق عليه السلام :حجّت [خدا] ، پيش از خلق بوده و با خلق هست و پس از خلق نيز خواهد بود .
ر . ك : همين دانش نامه : ج 6 ص 239 (فصل سوم : تداوم جريان امامت) .
.
ص: 194
. .
ص: 195
37 . بَسمَلهدرآمدفصل يكم : تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم»فصل دوم : ويژگى هاى (بسم اللّه الرحمن الرحيم)فصل سوم : جايگاه هاى ذكر (بسم اللّه )فصل چهارم : آثار «بسم اللّه »فصل پنجم : آداب «بسم اللّه الرحمن الرحيم»
.
ص: 196
درآمدبَسْمَله ، در لغتواژه «بَسْمَلة» ، مصدرى است كه از جمله «بسم اللّه الرحمن الرحيم» گرفته شده است و به همين جهت ، به آن ، مصدر جعلى يا مَنحوت گفته مى شود ؛ مانند «حَوقَلة» كه مصدر جعلى «لا حول و لا قوّة إلّا بِاللّه » است و «هَيلَلة» كه مصدر جعلى «لا إله إلّا اللّه » است . بنا بر اين ، معناى كلمه «بسملة» ، گفتن يا نوشتنِ ذكر «بسم اللّه الرحمن الرحيم» است . ابن سِكّيت مى گويد : يُقالُ : قَد أكثَرتُ مِنَ البَسمَلَةِ ، إذا أكثَرَ مِن قَولِهِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (1) گفته مى شود : «من بسمله را افزودم» ؛ يعنى : «بسم اللّه الرحمن الرحيم» را بسيار گفتم . امّا مقصود ما از «بَسمَله» در اين مجال ، اشاره به متونى است كه در باره تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم» و ويژگى ها ، فضائل ، كاربردها و آداب گفتن اين ذكر مبارك ، وارد شده است . البته پيش از آن ، توجّه به اين نكات ، سودمند است :
.
ص: 197
1 . معناى «اسم»در باره ريشه واژه «اسم» ، اختلاف نظر وجود دارد . برخى آن را برگرفته از «وَسْم» به معناى علامت مى دانند و برخى آن را مشتق از «سُمُوّ» به معناى علوّ و رفعت گفته اند ؛ ولى با اين وصف ، مى پذيرند كه از لحاظ معناى لغوى به مفهوم نشانه است . (1)
2 . فرق اسم و صفتصفت ، دو معنا دارد . گاه به معناى مصدر «وصف» است و گاه به معناى اسم مصدر ، يعنى علامت و نشانه اى كه يكى از ويژگى هاى موصوف را بيان مى كند . بنا بر معناى دوم ، اسم و صفت ، هر دو به معناى علامت و نشانه مسمّا و موصوف اند و تنها تفاوت آنها اين است كه اسم ، شامل هر گونه علامتى مى شود ؛ امّا صفت ، علامتى خاصّ است و در اصطلاح ، نسبت ميان آنها ، عموم و خصوصِ مطلق است ؛ يعنى هر صفتى ، اسم نيز هست ؛ ولى هر اسمى ، صفت نيست . مثلاً «زيد» اسم است ، ولى صفت نيست ؛ ليكن «عالم» ، هم اسم است و هم صفت .
3 . اتّحاد اسم و صفت در باره خداوند عز و جلدر احاديث اسلامى ، اسم و صفت ، در مورد خداوند متعال ، يك معنا دارند . براى مثال «سميع» و «بصير» در برخى از احاديث ، به عنوان صفت آمده اند (2) و در برخى از احاديث ، به عنوان اسم (3) و برخى از احاديث نيز تصريح مى كنند كه اسما و صفات خداوند ، تفاوتى ندارند ، چنان كه از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود :
.
ص: 198
إنَّ الأَسماءَ صِفاتٌ وَصَفَ بِها نَفسَهُ . (1) نام ها[ ى خدا ] ، صفاتى هستند كه خداوند ، با آنها خود را وصف كرده است . امام رضا عليه السلام نيز در پاسخ محمّد بن سنان كه از «اسم» پرسيده بود ، فرمود : صِفَةٌ لِمَوصوفٍ (2) . (3) صفتى است براى يك موصوف . بر اين اساس ، از منظر احاديث اسلامى ، همه نام هاى خداوند (اَسماءُ اللّه ) ، صفات اويند و همه صفات خداوند ، نام هاى او . به سخن ديگر ، ظاهرا خداوند متعال ، اسم جامد و غير مشتقّى كه فقط علامت باشد ، ندارد و در همه اسماى او ، صفتى از صفات الهى لحاظ شده و حتّى نام «اللّه » ، ريشه اشتقاق دارد . (4)
4 . معناى اَسما و صفات الهىنكته بسيار دقيقى كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام در تبيين معناى اسما و صفات الهى آمده ، اين است كه آنها هويّتى جدا از ذات مقدّس الهى ندارند ، چنان كه از امام رضا عليه السلام روايت شده كه فرمود : أسماؤُهُ تَعبيرٌ ، وَ أفعالُهُ تَفهيمٌ ، وَ ذاتُهُ حَقيقَةٌ . (5) نام هاى او ، براى بيان است و افعالش ، براى فهماندن است و ذاتش ، حقيقت است .
.
ص: 199
همچنين امام رضا عليه السلام مى فرمايد : الاِسمُ غَيرُ المُسَمّى ، فَمَن عَبَدَ الاِسمَ دونَ المَعنى فَقَد كَفَرَ وَ لَم يَعبُد شَيئا ، وَ مَن عَبَدَ الاِسمَ وَ المَعنى فَقَد كَفَر وَ عَبَدَ اثنَينِ ، وَ مَن عَبَدَ المَعنى دونَ الاِسمِ فَذاكَ التَّوحيدُ . (1) نام ، غير از ناموَر است . پس هر كه نام را بپرستد ، نه معنا را ، او كافر است و چيزى را نپرستيده است ، و هر كه نام و معنا را بپرستد ، او كافر است و دو چيز را پرستيده است ، و هر كه معنا را بپرستد ، نه نام را ، اينْ يكتاپرستى است . بنا بر اين ، استعمال اسماى الهى ، از يك سو نبايد فاقد مفهوم و معنا باشد تا موجب تعطيل معرفت خداوند متعال گردد ، چنان كه از سوى ديگر ، نبايد براى آنها مفهومى جدا از ذات بارى تعالى ، تصوّر كرد تا به تشبيه و شركْ منتهى گردد ؛ بلكه اسما و صفات الهى ، چيزى جز تعبير از ذات واجد همه كمالات و فاقد تمام كاستى ها نيستند .
5 . معناى ذكر «بسم اللّه »بر پايه آنچه شيخ صدوق در تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم» از امام رضا عليه السلام روايت كرده است ، ذكر «بسم اللّه » ، در حقيقت ، به معناى «نشان بندگى خدا را بر خود گذاشتن» است . متن روايت ، چنين است : مَعنى قَولِ القائِلِ : «بِسمِ اللّهِ» ، أى أسِمُ عَلى نَفسى سِمَةً مِن سِماتِ اللّهِ عز و جل وَ هِىَ العِبادَةُ . (2) وقتى گوينده مى گويد : «به نام خدا» ، يعنى : نشان و داغى از نشان ها و داغ هاى خداوند عز و جل را بر خود مى نهم كه همان بندگى باشد .
.
ص: 200
اين تفسير زيبا و دقيق ، بدان معناست كه تنها كسى مى تواند در گفتن اين ذكر ، هنگام انجام دادن كارها صادق باشد كه حقيقتا خود را مستقل نداند ، بلكه بنده خدا بداند ؛ چرا كه اين ذكر ، نشانه بندگى است . به تعبير ديگر ، كسى مى تواند صادقانه «بسم اللّه » بگويد كه باور كرده باشد هيچ توان و نيرويى براى انجام دادن كار ، جز از جانب خداوند متعال نيست : «و لا حول و لا قوّة إلّا بِاللّه » . چنين كسى به بيان منقول از امير مؤمنان در تفسير «بسم اللّه » ، مى تواند بگويد : بِهذَا الإِسمِ أعمَلُ هذَا العَمَلَ . (1) با اين نام ، اين كار را به انجام مى رسانم . امّا كسى كه براى خداوند متعال ، در كار خود ، نقشى قائل نيست ، نمى تواند علامت بندگى بر خود بگذارد و ذكر شريف «بسم اللّه » را صادقانه بر زبان ، جارى سازد . گفتنى است كه در برخى از منابع ، در تفسير «بسم اللّه » از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمود : لَو شِئتُ لَأَوقَرتُ سَبعينَ بَعيرا مِن باءِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ» . (2) اگر مى خواستم ، هفتاد شتر را از تفسير باى «بسم اللّه الرحمن الرحيم» ، بار مى كردم . امّا در برخى روايات ، به جاى «مِن باء بسم اللّه الرحمن الرحيم» ، عبارت «فى تفسير فاتحة الكتاب» (3) آمده است كه در اين صورت ، ارتباطى با اين بحث ندارد ؛
.
ص: 201
ليكن هر دو روايت ، فاقد سند معتبرند و از اين دو روايتْ ضعيف تر ، حديثى است كه به امام على عليه السلام نسبت داده شده كه فرمود : أنَا النُّقطَةُ الَّتى تَحتَ الباءِ المَبسوطَةِ . (1) من ، همان نقطه زير باىِ كشيده هستم .
6 . عظمتِ ذكر «بسم اللّه »در احاديث اسلامى ، شش ويژگى برجسته براى «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آمده است . اين ويژگى ها عبارت اند از : 1 . نزديك ترينِ نام خدا به اسم اعظم است ؛ 2 . همه كتاب هاى آسمانى ، با اين نام آغاز شده اند ؛ 3 . نخستين سخنى است كه بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نازل شد ؛ 4 . ارجمندترين آيه قرآن است ؛ 5 . تاج سوره هاى قرآن است ؛ (2) 6 . جزئى از نماز است . هر چند حكمت و حقيقت اين ويژگى ها ، براى ما به طور كامل معلوم نيست ؛ ليكن بى ترديد ، اين ويژگى ها نشان دهنده عظمت اين ذكر و نقش مؤثّر و تعيين كننده آن در خودسازى و سازندگى است . همچنين آداب گفتن (3) و نوشتن و تأكيد
.
ص: 202
در برخوردِ توأم با احترام با نوشته اين ذكر ، دليل ديگرى بر اهمّيت آن است .
7 . فضيلت تعليم «بسم اللّه »عظمت اين ذكر و نقش آن در خودسازى و سازندگى ، ايجاب مى كند كه تعليم آن ، از فضيلت فوق العاده اى برخوردار باشد . از اين رو ، شگفت آور نيست كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد : إنَّ المُعَلِّمَ إذا قالَ لِلصَّبِىِّ : قُل : « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ » ، فَقالَ الصَّبِىُّ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، كَتَبَ اللّهُ بَراءَةً لِلصَّبِىِّ ، وَ بَراءَةً لِلمُعَلِّمِ ، وَ بَراءَةً لِأَبَوَيهِ مِنَ النّارِ . (1) معلّم ، هر گاه به كودك بگويد : بگو : «بسم اللّه الرحمن الرحيم» و كودك بگويد : «بسم اللّه الرحمن الرحيم» ، خداوند ، يك بَرات آزادى از دوزخ براى كودك ، يكى براى معلّم و يكى براى پدر و مادر او مى نويسد .
8 . بركات ذكر «بسم اللّه »گفتن ذكر «بسم اللّه » در آغاز هر كار ، همان طور كه نشانه عبوديت ذاكر است ، صبغه الهى بودنِ كار را نيز مى رساند ، بدين معنا كه اين ذكر ، كار را در جهت اهداف خداپسند قرار مى دهد و از اين رو ، كارى كه با «بسم اللّه » آغاز شود ، رنگ الهى مى گيرد و چون خداوند متعال ، باقى بوده ، مبدأ بركات است ، آن كار نيز باقى و پُربركت و سودمند خواهد بود ، چنان كه در حديث قدسى آمده است : إذا قالَ العَبدُ : « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ » ، قالَ اللّهُ _ جَلَّ جَلالُهُ _ : بَدَأَ عَبدى بِاسمى ، وَ حَقٌّ عَلَىَّ أن اُتَمِّمَ لَهُ اُمورَهُ ، وَ اُبارِكَ لَهُ فى أحوالِهِ ... . (2)
.
ص: 203
هر گاه بنده بگويد : «به نام خداوند مهرگسترِ مهربان» ، خداوند _ جلّ جلاله _ مى فرمايد : «بنده ام به نام من آغاز كرد . بر من است كه كارهايش را براى او تمام گردانم و به او در احوالش بركت دهم ...» . بر اين اساس ، آنچه در فصل چهارم ، در تبيين خواصّ «بسم اللّه » آمده (مانند : پناهجويى ، درمان ، اجابت دعا ، تسبيح گفتن كوه ها همراه با ذاكر ، حقير شدن شيطان ، مصون بودن از شرّ اشرار ، مصون بودن از غرق شدن ، دفع بلا و وحشت ، سنگين شدن ميزان عمل و رهايى از آتش دوزخ) ، همه اين امور ، در حقيقتْ تبيين و تفصيل بركات اين ذكر مبارك است . البته بايد توجّه داشت كه اين بركات ، در صورتى تحقّق خواهند يافت كه ذاكر ، صادقانه اين ذكر را بر زبان جارى سازد و هر چه صداقت او در گفتن اين ذكر بيشتر شود ، بركات بيشترى نصيب او خواهد شد .
9 . چه كارى را بايد با «بسم اللّه » آغاز كرد؟با عنايت به آنچه در تبيين بركات «بسم اللّه » بدان اشارت رفت ، گفتن اين ذكر در آغاز هر كارى نيكوست . از امام على عليه السلام روايت شده است : فَكُلُّ أمرٍ يَعمَلُهُ يَبدَأُ فيهِ ب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ » ، فَإِنَّهُ يُبارَكُ لَهُ فيهِ . (1) هر كارى را كه [ آدمى ] انجام مى دهد ، چنانچه با «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آغاز كند ، در آن كار به او بركت داده مى شود . ليكن در موارد خاصّى ، گفتن اين ذكر از اهمّيت و بركت بيشترى برخوردار است و آن ، مواردى است كه در فصل سوم ، به تفصيل خواهد آمد .
.
ص: 204
الفصل الأوّل : تفسير البسملة1 / 1مَعنَى الاِسمِالكافي عن محمّد بن سنان عن الإمام الرضا عليه السلام ، قال :سَأَلتُهُ عليه السلام عَنِ الاِسمِ ما هُوَ؟ قالَ : صِفَةٌ لِمَوصوفٍ (1) . (2)
الكافي عن عبد الرحمن بن أبي نجران :كَتَبتُ إلى أبي جَعفَرٍ عليه السلام _ أو قُلتُ لَهُ _ : جَعَلَنِيَ اللّهُ فِداكَ! نَعبُدُ الرَّحمنَ الرَّحيمَ الواحِدَ الأَحَدَ الصَّمَدَ؟ قالَ : فَقالَ : إِنَّ مَن عَبَدَ الاِسمَ دونَ المُسَمّى بِالأَسماءِ أشرَكَ وكَفَرَ وجَحَدَ ولَم يَعبُد شَيئا ، بَلِ اعبُدِ اللّهَ الواحِدَ الأَحَدَ الصَّمَدَ المُسَمّى بِهذِهِ الأَسماءِ دونَ الأَسماءِ ، إِنَّ الأَسماءَ صِفاتٌ وَصَفَ بِها نَفسَهُ . (3)
.
ص: 205
فصل يكم : تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم»1 / 1معناى «اسم»الكافى_ به نقل از محمّد بن سنان _ :از امام رضا عليه السلام در باره اسم [نام] پرسيدم . فرمود : «صفتى است براى يك موصوف» . (1)
الكافى_ به نقل از عبد الرحمان بن ابى نجران _ :به امام باقر عليه السلام نوشتم(/ گفتم) : خداوند ، مرا فدايت كند! ما بخشنده مهربان ، يگانه يكتاى بى نياز را مى پرستيم؟ فرمود : «هر كه نام را به جاى ناميده شده به نام ها بپرستد ، مشرك و كافر و منكر است و چيزى نپرستيده است ؛ بلكه تو ، خداى يگانه يكتاى بى نيازى را كه ناميده شده به اين نام هاست ، عبادت كن ، نه نام ها را . نام ها ، صفاتى هستند كه او با آنها ، صفات خود را بيان كرده است» .
.
ص: 206
الكافي عن هشام بن الحكم عن الإمام الرضا عليه السلام_ عِندَما سَأَ لَهُ عَن أسماءِ اللّهِ وَاشتِقاقِها _ :يا هِشامُ ، اللّهُ مُشتَقٌّ مِن إلهٍ ، وَالإِلهُ يَقتَضي مَألوها ، وَالاِسمُ غَيرُ المُسَمّى ، فَمَن عَبَدَ الاِسمَ دونَ المَعنى فَقَد كَفَرَ ولَم يَعبُد شَيئا ، ومَن عَبَدَ الاِسمَ وَالمَعنى فَقَد كَفَر (1) وعَبَدَ اثنَينِ ، ومَن عَبَدَ المَعنى دونَ الاِسمِ فَذاكَ التَّوحيدُ ، أفَهِمتَ يا هِشامُ؟ قالَ : فَقُلتُ : زِدني ! قالَ : إنَّ للّهِِ تِسعَةً وتِسعينَ اسما ، فَلَو كانَ الاِسمُ هُوَ المُسَمّى لَكانَ كُلُّ اسمٍ مِنها إلها ، ولكِنَّ اللّهَ مَعنىً يُدَلُّ عَلَيهِ بِهذِهِ الأَسماءِ ، وكُلُّها غَيرُهُ . يا هِشامُ ، الخُبزُ اسمٌ لِلمَأكولِ ، وَالماءُ اسمٌ لِلمَشروبِ ، وَالثَّوبُ اسمٌ لِلمَلبوسِ ، وَالنّارُ اسمٌ لِلمُحرِقِ ، أفَهِمتَ يا هِشامُ فَهما تَدفَعُ بِهِ وتُناضِلُ (2) بِهِ أعداءَنا وَالمُتَّخِذينَ مَعَ اللّهِ جَلَّ وعَزَّ غَيرَهُ؟ قُلتُ : نَعَم ، قالَ : فَقالَ : نَفَعَكَ اللّهُ بِهِ وثَبَّتَكَ يا هِشامُ . قالَ هِشامٌ : فَوَاللّهِ ما قَهَرَني أحَدٌ فِي التَّوحيدِ حَتّى قُمتُ مَقامي هذا . (3)
الكافي عن الفتح بن يزيد الجرجاني عن أبي الحسن عليه السلام ، قال :سَمِعتُهُ يَقولُ : وهُوَ اللَّطيفُ الخَبيرُ ، السَّميعُ البَصيرُ ، الواحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ ، لَم يَلِد ولَم يولَد ولَم يَكُن لَهُ كُفُوا أحَدٌ ، لَو كانَ كَما يَقولُ المُشَبِّهَةُ لَم يُعرَفِ الخالِقُ مِنَ المَخلوقِ ، ولَا المُنشِئُ مِنَ المُنشَإِ ، لكِنَّهُ المُنشِئُ ، فَرَّقَ بَينَ مَن جَسَّمَهُ وصَوَّرَهُ وأَنشَأَهُ ، إذ كانَ لا يُشبِهُهُ شَيءٌ ، ولا يُشبِهُ هُوَ شَيئا . يا فَتحُ ، أحَلتَ ثَبَّتَكَ اللّهُ! إنَّمَا التَّشبيهُ فِي المَعاني ، فَأَمّا فِي الأَسماءِ فَهِيَ واحِدَةٌ وهِيَ دالَّةٌ عَلَى المُسَمّى ، وذلِكَ أنَّ الإِنسانَ وإن قيلَ واحِدٌ فَإِنَّهُ يُخبَرُ أنَّهُ جُثَّةٌ واحِدَةٌ ولَيسَ بِاثنَينِ ، وَالإِنسانُ نَفسُهُ لَيسَ بِواحِدٍ ؛ لِأَنَّ أعضاءَهُ مُختَلِفَةٌ وأَلوانَهُ مُختَلِفَةٌ ، ومَن ألوانُهُ مُختَلِفَةٌ غَيرُ واحِدٍ ، وهُوَ أجزاءٌ مُجَزَّأَةٌ لَيسَت بِسَواءٍ ؛ دَمُهُ غَيرُ لَحمِهِ ، ولَحمُهُ غَيرُ دَمِهِ ، وعَصَبُهُ غَيرُ عُروقِهِ ، وشَعرُهُ غَيرُ بَشَرِهِ ، وسَوادُهُ غَيرُ بَياضِهِ ، وكَذلِكَ سائِرُ جَميعِ الخَلقِ ، فَالإِنسانُ واحِدٌ فِي الاِسمِ لا (4) واحِدٌ فِي المَعنى ، واللّهُ جَلَّ جَلالُهُ هُوَ واحِدٌ لا واحِدَ غَيرُهُ ، لَا اختِلافَ فيهِ ولا تَفاوُتَ ولا زِيادَةَ ولا نُقصانَ ... (5)
.
ص: 207
الكافى_ به نقل از هِشام بن حكم _ :از امام رضا عليه السلام ، در باره نام هاى خدا و اشتقاق آنها پرسيدم . فرمود : «اى هشام! اللّه ، برگرفته از إلاه (پرستيدن) است و إلاه ، مقتضى مألوه (پرستش شونده) اى است . نام ، غير از ناموَر است . پس هر كه نام ، نه معنا [و ذات] را بپرستد ، كافر است و در حقيقت ، چيزى را نپرستيده است . هر كه نام و معنا (ذات) ، هر دو را بپرستد ، كافر است و دو چيز را پرستيده است ، و هر كه معنا را بپرستد ، نه نام را ، اين ، يكتاپرستى است . فهميدى ، اى هشام؟» . گفتم : بيشتر توضيح بده . فرمود : «خداوند ، نود و نُه نام دارد . بنا بر اين ، اگر نام ، همان ناموَر باشد ، براى هر نامى از اين نام ها ، خدايى خواهد بود ؛ امّا خدا ، معنايى (ذاتى) است كه اين نام ها ، همگى بر او دلالت دارند ؛ ولى همه اين نام ها غير از اوست (هيچ كس از اين نام ها ، او نيست) . اى هشام! نان ، نامى است براى خوردنى ها ، و آب ، نامى است براى نوشيدنى ها ، و پوشاك ، نامى است براى پوشيدنى ها ، و آتش ، نامى است براى آنچه سوزنده است [ ؛ ولى هيچ يك از اين نام ها مصداق خارجى خود نيستند] . فهميدى _ اى هشام _ ، آن چنان كه بتوانى پاسخ دشمنان ما و كسانى را كه غير خداوند عز و جل را با او شريك مى گردانند ، بدهى و با آنان ، مبارزه كنى؟» . گفتم : آرى . فرمود : «اى هشام ! خداوند ، تو را با اين توضيحات ، سود دهد و استوارت بدارد!» . به خدا سوگند ، از زمانى كه از آن مجلس برخاستم ، ديگر كسى در بحث توحيد ، مرا شكست نداد .
الكافى_ به نقل از فتح بن يزيد جُرجانى _ :از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمايد : «و اوست ريزبينِ آگاه ، شنواى بينا ، يگانه يكتاى بى نياز . نه فرزندى دارد و نه خود ، فرزند كسى است و هيچ كس ، همتاى او نيست . اگر او چنان باشد كه تشبيه كنندگان مى گويند ، آن گاه ، نه آفريننده از آفريده شناخته مى شود ، و نه پديد آورنده از پديد آورده ، در حالى كه او پديد آورنده است . او ميان كسى كه جسم داده و صورت داده و پديد آورده ، تفاوت گذاشته است ؛ زيرا هيچ چيز به او نمى مانَد و او نيز به چيزى مانند نيست» . گفتم : همين طور است ، فدايت شوم! امّا فرمودى : «يكتاى بى نياز» و فرمودى : «هيچ چيز به او نمى مانَد» ، در حالى كه مى گوييم : خداى واحد و انسانِ واحد . آيا نه اين است كه در واحد بودن ، همانندند؟ فرمود : «سخن ناشدنى اى گفتى . اى فتح ! خدايت استوار بدارد ! تشبيه ، فقط در حوزه معانى است ؛ امّا در نام ها [و لفظ] ، همه يكى هستند و نام ها بر ناموَر ، دلالت دارند . توضيح ، اين كه وقتى گفته شود : انسانِ واحد ، در واقع ، گزارش مى شود كه او ، يك فرد است ، نه دو فرد ؛ امّا خودِ انسان ، واحد (بسيط) نيست ؛ چرا كه اندام ها و رنگ هايش گونه گون است و كسى كه رنگ هايش گونه گون باشد ، واحد نيست و داراى اجزاى جدا از هم و نايكسان است ، خون او غير از گوشت اوست و گوشتش ، غير از خونش و عصبش ، غير از رگ هايش و مويش ، غير از پوستش و سياهى اش ، غير از سفيدى اش . ديگر مخلوقات نيز همين گونه اند . پس انسان در نام [و لفظ] ، واحد است ، در معنا [و حقيقت] ، واحد نيست ، در حالى كه خداوند عز و جل يكتاست و جز او يكتايى نيست . هيچ دوگونگى و تفاوت و فزونى و كاستى اى وجود ندارد ... » .
.
ص: 208
الكافي عن ابن رئاب عن الإمام الصادق عليه السلام :مَن عَبَدَ اللّهَ بِالتَّوَهُّمِ فَقَدَ كَفَرَ ، ومَن عَبَدَ الاِسمَ دونَ المَعنى فَقَدَ كَفَرَ ، ومَن عَبَدَ الاِسمَ وَالمَعنى فَقَد أشرَكَ ، ومَن عَبَدَ المَعنى بِإِيقاعِ الأَسماءِ عَلَيهِ بِصِفاتِهِ الَّتي وَصَفَ بِها نَفسَهُ ، فَعَقَدَ عَلَيهِ قَلبَهُ ونَطَقَ بِهِ لِسانُهُ في سَرائِرِهِ وعَلانِيَتِهِ ؛ فَاُولئِكَ أصحابُ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام حَقّا . _ وفي حَديثٍ آخَرَ _ : اُولئِكَ هُمُ المُؤمِنونَ حَقّا . (1)
الإمام الرضا عليه السلام_ مِن كَلامِهِ فِي التَّوحيدِ _ :أسماؤُهُ تَعبيرٌ، وأَفعالُهُ تَفهيمٌ، وذاتُهُ حَقيقَةٌ. (2)
.
ص: 209
الكافى_ به نقل از ابن رِئاب _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «هر كه خدا را با به وهم در آوردنش بپرستد ، كافر است . هر كس نام بدون معنا (ذات) را بپرستد ، كافر است . هر كس نام و معنا ، هر دو را بپرستد ، مشرك است . هر كس معنا را بپرستد ، با اطلاق كردن نام ها بر او با همان صفاتى كه خود ، خويشتن را بدان ها وصف كرده است و به اين ، اعتقاد قلبى داشته باشد و در نهان و آشكارش آن را به زبان آورد ، چنين كسانى ، پيروان راستين امير مؤمنان عليه السلام هستند» . و در حديثى ديگر ، آمده است كه فرمود : «چنين كسانى ، مؤمن راستين هستند» .
امام رضا عليه السلام_ از سخنان ايشان در باره توحيد _ :نام هاى او ، براى بيان است و افعالش ، براى فهماندن است و ذاتش ، حقيقت است .
.
ص: 210
1 / 2مَعنَى اللّه عزّوجلِّالإمام الكاظم عليه السلام_ لَمّا سُئِلَ عَن مَعنَى اللّهِ _ :اِستَولى عَلى ما دَقَّ وجَلَّ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام_ في جَوابِ الزِّنديقِ حينَ سَأَ لَهُ : فَما هُوَ؟ _ :هُوَ الرَّبُّ ، وهُوَ المَعبودُ ، وهُوَ اللّهُ ، ولَيسَ قَولي : «اللّهُ» إثباتَ هذِهِ الحُروفِ : ألِفٍ ولامٍ وهاءٍ ، ولا راءٍ ولا باءٍ ، ولكِن أرجِعُ (2) إلى مَعنىً وشَيءٍ خالِقِ الأَشياءِ وصانِعِها ، ونَعتِ هذِهِ الحُروفِ ، وهُوَ المَعنى سُمِّيَ بِهِ اللّهُ ، وَالرَّحمنُ ، وَالرَّحيمُ ، وَالعَزيزُ ، وأَشباهُ ذلِكَ مِن أسمائِهِ ، وهُوَ المَعبودُ جَلَّ وعَزَّ . (3)
الإمام العسكريّ عليه السلام_ في تَفسيرِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» _ :اللّهُ هُوَ الَّذي يَتَأَلَّهُ إلَيهِ عِندَ الحَوائِجِ وَالشَّدائِدِ كُلُّ مَخلوقٍ عِندَ انقِطاعِ الرَّجاءِ مِن كُلِّ مَن هُوَ دونَهُ ، وتَقَطُّعِ الأَسبابِ مِن جَميعِ ما سِواهُ ، يَقولُ : بِسمِ اللّهِ ؛ أي أستَعينُ عَلى اُموري كُلِّها بِاللّهِ الَّذي لا تَحِقُّ العِبادَةُ إلّا لَهُ ، المُغيثِ إذَا استُغيثَ ، وَالمُجيبِ إذا دُعِيَ . وهُوَ ما قالَ رَجُلٌ لِلصّادقِ عليه السلام : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ، دُلَّني عَلَى اللّهِ ما هُوَ؟ فَقَد أكثَرَ عَلَيَّ المُجادِلونَ وحَيَّروني! فَقالَ لَهُ : يا عَبدَ اللّهِ ، هَل رَكِبتَ سَفينَةً قَطُّ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَهَل كُسِرَ بِكَ حَيثُ لا سَفينَةَ تُنجيكَ ولا سِباحَةَ تُغنيكَ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَهَل تَعَلَّقَ قَلبُكَ هُنالِكَ أنَّ شَيئا مِنَ الأَشياءِ قادِرٌ عَلى أن يُخَلِّصَكَ مِن وَرطَتِكَ؟ فَقالَ : نَعَم . قالَ الصّادِقُ عليه السلام : فَذلِكَ الشَّيءُ هُوَ اللّهُ القادِرُ عَلَى الإِنجاءِ حَيثُ لا مُنجِيَ ، وعَلَى الإِغاثَةِ حَيثُ لا مُغيثَ . ثُمَّ قالَ الصَادِقُ عليه السلام : ولَرُبَّما تَرَكَ بَعضُ شيعَتِنا فِي افتِتاحِ أمرِهِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَيَمتَحِنُهُ اللّهُ بِمَكروهٍ لِيُنَبِّهَهُ عَلى شُكرِ اللّهِ تبَارَكَ وتَعالى وَالثَّناءِ عَلَيهِ ، ويَمحَقَ عَنهُ وَصمَةَ (4) تَقصيرِهِ عِندَ تَركِهِ قَولَ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ . قالَ : وقامَ رَجُلٌ إلى عَليِّ بنِ الحُسَينِ عليه السلام ، فَقالَ : أخبِرني ما مَعنى «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ»؟ فَقالَ عَليُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام : حَدَّثَني أبي عَن أخيهِ الحَسَنِ عَن أبيهِ أميرِ المُؤمِنينَ عليهم السلام أنَّ رَجُلاً قامَ إلَيهِ فَقالَ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، أخبِرني عَن «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ما مَعناهُ؟ فَقالَ : إنَّ قَولَكَ «اللّهُ» أعظَمُ اسمٍ مِن أسماءِ اللّهِ عز و جل ؛ وهُوَ الاِسمُ الَّذي لا يَنبَغي أن يُسَمّى بِهِ غَيرُ اللّهِ ، ولَم يَتَسَمَّ بِهِ مَخلوقٌ . فَقالَ الرَّجُلُ : فَما تَفسيرُ قَولِهِ : «اللّهُ»؟ قالَ : هُوَ الَّذي يَتَأَلَّهُ إلَيهِ عِندَ الحَوائِجِ وَالشَّدائِدِ كُلُّ مَخلوقٍ عِندَ انقِطاعِ الرَّجاءِ مِن جَميعِ مَن دونَهُ ، وتَقَطُّعِ الأَسبابِ مِن كُلِّ مَن سِواهُ ، وَذلِكَ أنَّ كُلَّ مُتَرَئِّسٍ في هذِهِ الدُّنيا ومُتَعَظِّمٍ فيها ، وإن عَظُمَ غِناؤُهُ وطُغيانُهُ ، وكَثُرَت حَوائِجُ مَن دونَهُ إلَيهِ ، فَإِنَّهُم سَيَحتاجونَ حَوائِجَ لا يَقدِرُ عَلَيها هذَا المُتَعاظِمُ ، وكَذلِكَ هذَا المُتَعاظِمُ يَحتاجُ حَوائِجَ لا يَقدِرُ عَلَيها ، فَيَنقَطِعُ إلَى اللّهِ عِندَ ضَرورَتِهِ وفاقَتِهِ ، حَتّى إذا كُفِيَ هَمَّهُ عادَ إلى شِركِهِ . أما تَسمَعُ اللّهُ عز و جل يَقولُ : «قُلْ أَرَءَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ * بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِن شَاءَ وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ» . (5) فَقالَ اللّهُ عز و جل لِعِبادِهِ : أيُّهَا الفُقَراءُ إلى رَحمَتي ، إنّي قَد ألزَمتُكُمُ الحاجَةَ إليَّ في كُلِّ حالٍ ، وذِلَّةَ العُبودِيَّةِ في كُلِّ وَقتٍ ، فَإِلَيَّ فَافزَعوا في كُلِّ أمرٍ تَأخُذونَ فيهِ وتَرجونَ تَمامَهُ وبُلوغَ غايَتِهِ ، فَإِنّي إن أرَدتُ أن اُعطِيَكُم لمَ يَقدِر غَيري عَلى مَنعِكُم ، وإن أرَدتُ أن أمنَعَكُم لَم يَقدِر غَيري عَلى إعطائِكُم ، فَأَنَا أحَقُّ مَن سُئِلَ ، وأَولى مَن تُضُرِّعَ إلَيهِ . فَقولوا عِندَ افتِتاحِ كُلِّ أمرٍ صَغيرٍ أو عَظيمٍ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ؛ أي أستَعينُ عَلى هذَا الأَمِرِ بِاللّهِ الَّذي لا يَحِقُّ العِبادَةُ لِغَيرِهِ ، المُغيثِ إذَا استُغيثَ ، المُجيبِ إذا دُعِيَ ، الرَّحمنِ الَّذي يَرحَمُ بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَينا ، الرَّحيمِ بِنا في أديانِنا ودُنيانا وآخِرَتِنا ، خَفَّفَ عَلَينَا الدِّينَ وجَعَلَهُ سَهلاً خَفيفا ، وهُوَ يَرحَمُنا بِتَمييزِنا مِن أعدائِهِ . ثُمَّ قالَ : قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : مَن حَزَنَهُ أمرٌ تَعاطاهُ فَقالَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» وهُوَ مُخلِصٌ للّهِِ يُقبِلُ بِقَلبِهِ إلَيهِ ، لم يَنفَكَّ مِن إحدَى اثنَتَينِ : إمّا بُلوغِ حاجَتِهِ فِي الدُّنيا ، وإِمّا يُعَدُّ لَهُ عِندَ رَبِّهِ ويُدَّخَرُ لَدَيهِ ، وما عِندَ اللّهِ خَيرٌ وأَبقى لِلمُؤمِنينَ . (6)
راجع : ص 216 ح 10 و ص 218 ح 14 . و هذه الموسوعة : ج 5 ص 512 (معنى اللّه ) .
.
ص: 211
1 / 2معناى اللّهامام كاظم عليه السلام_ در پاسخ پرسش در باره معناى اللّه _ :[يعنى] هر ريز و درشتى ، در قبضه قدرت اوست .
امام صادق عليه السلام_ در پاسخ زنديقى كه از ايشان پرسيد : پس او (خداوند) چيست؟ _ :او ، پروردگار است . او ، معبود است . او ، اللّه است . مقصودم از «اللّه » ، حروف الف و لام و ها ، و [مقصودم از ربّ] حروف راء و باء نيست ؛ بلكه مقصود ، معنا و آن وجودى است كه آفريننده و سازنده موجودات و مصداق اين حروف [و كلمات ]است . او ، [ذات و] معنايى است كه اللّه و رحمان و رحيم و عزيز و مانند اين نام ها بر او نهاده شده است . او معبود عز و جلاست .
امام عسكرى عليه السلام_ در تفسير «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» _ :اللّه ، آن موجودى است كه هر آفريده اى به هنگام نيازها و سختى ها ، آن گاه كه اميدش از هر آنچه جز اوست ، قطع مى گردد و رشته ها از ما سِواى او به كلّى بُريده مى شود ، به او پناه مى برد ، مى گويد : «بسم اللّه » ؛ يعنى در همه كارهايم ، از آن خدايى كمك مى جويم كه پرستش ، جز حقّ او نيست ؛ همو كه هر گاه فريادخواهى شود ، به فرياد مى رسد و هر گاه او را بخوانند ، پاسخ مى دهد . اين ، همان چيزى است كه مردى به صادق عليه السلام گفت : اى فرزند پيامبر خدا ! مرا به خدا ، راه نمايى كن كه چيست؟ زيرا مجادله كنندگان ، بر من هجوم آورده اند و سرگشته ام ساخته اند! به او فرمود : «اى بنده خدا ! آيا هرگز سوار كشتى شده اى؟» . گفت : آرى . فرمود : «آيا شده كه كشتى ات در هم شكند و نه كشتىِ ديگرى باشد كه نجاتت دهد ، و نه شنا كردن به كارت آيد ؟» . گفت : آرى . فرمود : «آيا در آن هنگام ، از دلت گذشته است كه موجودى از موجودات مى تواند تو را از نابودى بِرَهاند؟» . گفت : آرى . فرمود : «آن موجود ، همان خداست كه مى تواند آن گاه كه نجات بخشى نيست ، نجاتت دهد و آن گاه كه فريادرسى نيست ، به فريادت برسد» . سپس فرمود : «گاه يكى از شيعيان ما در آغاز كار خود ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نمى گويد و خداوند ، او را به رنجى گرفتار مى سازد تا او را متوجّه سپاس گزارى از خداوند _ تبارك و تعالى _ گردانَد و لكّه ننگِ كوتاهى در گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را از او بزُدايد» . مردى نيز رو به على بن الحسين (زين العابدين) عليه السلام كرد و گفت : مرا از معناى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»خبر ده كه چيست؟ فرمود : «پدرم [حسين عليه السلام ] ، از برادرش حسن عليه السلام ، از پدرش امير مؤمنان عليه السلام برايم نقل كرد كه مردى خطاب به امير مؤمنان گفت : اى امير مؤمنان ! به من بگو كه معناى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ» چيست ؟ [امير مؤمنان] فرمود : كلمه اللّه ، بزرگ ترين نام از نام هاى خداوند عز و جل است . اين ، نامى است كه جز بر خدا نسِزَد كه بر كسى نهاد و هيچ مخلوقى ، بِدان ناميده نمى شود» . مرد گفت : [معنا و] تفسير كلمه «اللّه » چيست ؟ فرمود : «يعنى موجودى كه هر مخلوقى در وقت نيازها و سختى هايش ، آن گاه كه از هر آنچه جز اوست ، قطعِ اميد شود و رشته ها از هر كسى جز او به كلّى بُريده گردد ، به او پناه مى برد ؛ چرا كه هر رئيسى و هر بزرگى در اين دنيا ، هر اندازه هم توانگر و قدرتمند باشد و فرودستانش به او نيازمند باشند ، باز اين فرودستان ، نيازهايى خواهند داشت كه آن بزرگ ، از عهده برآوردن آنها بر نمى آيد . خودِ آن بزرگ نيز نيازهايى پيدا مى كند كه قادر به تأمين آنها نيست . در اين صورت ، دست نياز و درويشى به سوى خدا دراز مى كند ؛ امّا چون خواسته اش بر آورده شد ، به شرك خويش باز مى گردد . نشنيده اى كه خداوند عز و جلمى فرمايد : «بگو : آيا ديده ايد اگر عذاب خدا يا رستاخيز بر شما در آيد ، آيا جز خدا را مى خوانيد ، اگر راستگوييد؟ نه ، كه تنها او را مى خوانيد و او _ اگر بخواهد _ اندوهى را كه او را بدان مى خوانيد ، از شما باز مى گشايد و آنچه را شريك قرار مى دهيد ، از ياد مى بريد» ؟ پس خداوند عز و جل به بندگانش مى فرمايد : اى نيازمندانِ به رحمت من ! شما را در هر حال ، نيازمند خودم ، و در هر زمان ، بنده خوار خودم قرار داده ام . پس در هر كارى كه در پيش مى گيريد و به اِتمام آن و رسيدن به نهايتش چشم اميد بسته ايد ، به من متوسّل شويد ؛ زيرا من اگر بخواهم به شما عطا كنم ، هيچ كس نمى تواند مانع شود ، و اگر بخواهم مانع شوم ، هيچ كس نمى تواند به شما عطا كند . پس من ، سزاوارترين كس هستم براى اين كه از او چيزى بخواهند ، و شايسته ترين كس هستم براى اين كه به او التماس شود . بنا بر اين ، در آغاز هر كارى ، كوچك يا بزرگ ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بگوييد ؛ يعنى در اين كار ، از خدايى كمك مى گيريم كه بندگى ، سزاوارِ غير از او نيست ؛ همو كه هر گاه از وى فريادخواهى شود ، به فرياد مى رسد و هر گاه خوانده شود ، پاسخ مى دهد . بخشنده اى كه از سرِ مهر ، سفره روزى را بر ما گسترده است ؛ مهربانى كه در دين ما و دنيا و آخرتمان ، با ما مهربان است . دين را بر ما سبُك گرفته و آن را آسان قرار داده است و با جدا ساختن ما از دشمنان خود ، به ما رحم مى آورد» . سپس فرمود : «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر كه را پيشامدى اندوهگين گردانَد و از روى اخلاص و توجّه قلبى به خداوند بگويد : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، از دو حالْ خارج نخواهد بود : يا در دنيا به حاجتش مى رسد ، يا اين كه نزد پروردگارش براى او به حساب مى آيد و برايش ذخيره مى شود ؛ و البته آنچه نزد خداست ، براى مؤمنان ، بهتر و ماندگارتر است » .
ر . ك : ص 217 ح 10 و ص 219 ح 14 . همين دانش نامه : ج 5 ص 513 (معناى «اللّه ») .
.
ص: 212
. .
ص: 213
. .
ص: 214
. .
ص: 215
. .
ص: 216
1 / 3مَعنى «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ»رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» سُنَّةُ اللّهِ ، سَبَقَت رَحمَةُ اللّهِ غَضَبَهُ . (1)
التوحيد عن الحسن بن عليّ بن فضّال :سَأَلتُ الرِّضا عَليَّ بنَ موسى عليه السلام عَن «بِسمِ اللّهِ» ، قالَ : مَعنى قَولِ القائِلِ : «بِسمِ اللّهِ» أي أسِمُ عَلى نَفسي سِمَةً مِن سِماتِ اللّهِ عز و جلوهِيَ العِبادَةُ . قالَ : فَقُلتُ لَهُ : مَا السِّمَةُ؟ فَقالَ : العَلامَةُ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :لَقَد دَخَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ يَحيى عَلى أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام فَقالَ : ... يا أميرَ المُؤمِنينَ ، ما تَفسيرُ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ؟ قالَ عليه السلام : إنَّ العَبدَ إذا أرادَ أن يَقرَأَ أو يَعمَلَ عَمَلاً ويَقولُ «بِسمِ اللّهِ» : أي بِهذَا الاِسمِ أعمَلُ هذَا العَمَلَ ، فَكُلُّ أمرٍ يَعمَلُهُ يَبدَأُ فيهِ ب «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَإِنَّهُ يُبارَكُ لَهُ فيهِ . (3)
معاني الأخبار عن صفوان بن يحيى عمّن حدّثه عن الإمام الصادق عليه السلام :أنَّهُ سُئِلَ عَن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ؟ فَقالَ : الباءُ بَهاءُ اللّهِ ، وَالسِّينُ سَناءُ اللّهِ ، وَالميمُ مُلكُ اللّهِ . قالَ : قُلتُ : اللّهُ؟ قالَ : الأَلِفُ آلاءُ اللّهِ عَلى خَلقِهِ مِنَ النِّعَمِ بِوِلايَتِنا ، وَاللّامُ إلزامُ اللّهِ خَلقَهُ وِلايَتَنا . قُلتُ : فَالهاءُ؟ فَقالَ : هَوانٌ لِمَن خالَفَ مُحَمَّدا وآلَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم . قُلتُ : الرَّحمنُ؟ قالَ : بِجَميعِ العالَمِ . قُلتُ : الرَّحيمُ؟ قالَ : بِالمُؤمِنينَ خاصَّةً . (4)
.
ص: 217
1 / 3معناى (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ)پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، قانون خداست . رحمت خدا ، بر غضب او پيشى دارد .
التوحيد_ به نقل از حسن بن على بن فضّال _ :از امام رضا عليه السلام در باره «بسم اللّه » پرسيدم . فرمود : «وقتى كسى مى گويد : بسم اللّه ، يعنى [مى گويد] : سِمه اى از سِمات خداوند را بر خود مى نهم و آن ، سِمه بندگى است» . (1) گفتم : «سِمه» چيست؟ فرمود : «نشانه» .
امام صادق عليه السلام :عبد اللّه بن يحيى بر امير مؤمنان عليه السلام وارد شد و گفت : ... اى امير مؤمنان! تفسير «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» چيست؟ فرمود : «بنده ، هر گاه بخواهد بخواند (2) يا كارى را انجام دهد و بسم اللّه بگويد ، معنايش اين است كه : من با اين نام ، اين كار را انجام مى دهم . پس اگر هر كارى را كه انجام مى دهد ، با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز كند ، در آن كار به او بركت داده مى شود» .
معانى الأخبار_ به نقل از صفوان بن يحيى ، از كسى كه از امام صادق عليه السلام روايت كرده است _ :از امام [صادق عليه السلام ]در باره «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» سؤال شد . فرمود : «باء ، به معناى بهاى (نورانيّت / زيبايى) خداست ، سين ، به معناى سناى (رفعت) خداست و ميم ، به معناى مُلك (سلطنت و مالكيت) خدا» . من گفتم : «اللّه » چه؟ فرمود : «الف ، به معناى آلاء (نعمت هاى) خدا كه نعمت ولايت ما را به خلقش ارزانى داشته است و لام ، به اين معناست كه خداوند ، خلقش را به ولايت ما ، ملزم ساخته است» . گفتم : «هاء» چه؟ فرمود : «اشاره به هوانِ (خوارى) كسى كه با محمّد و خاندان محمّد _ كه درودهاى خدا بر ايشان باد _ ، مخالف است» . گفتم : «الرحمن» چه؟ فرمود : «[به معناى رحمت او] نسبت به همه عالم است» . گفتم : «الرحيم» چه؟ فرمود : «[به معناى رحمت او] در خصوص مؤمنان است» .
.
ص: 218
الكافي عن عبد اللّه بن سنان :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام عَن تَفسيرِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، قالَ : الباءُ بَهاءُ اللّهِ ، وَالسِّينُ سَناءُ اللّهِ ، وَالميمُ مَجدُ اللّهِ _ ورَوى بَعضُهُم : الميمُ مُلكُ اللّهِ _ ، وَاللّهُ إلهُ كُلِّ شَيءٍ ، الرَّحمنُ بِجَميعِ خَلقِهِ ، وَالرَّحيمُ بِالمُؤمِنينَ خاصَّةً . 1
راجع : هذه الموسوعة : ج 3 ص 505 (المبحث الثالث : أسماء اللّه عز و جل وصفاته) .
.
ص: 219
الكافى_ به نقل از عبد اللّه بن سنان _ :از امام صادق عليه السلام در باره تفسير «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» پرسيدم . فرمود : «باء ، [اشاره به] بهاى خداست ، سين ، به سناى خدا و ميم ، به مجد (شُكوه و بزرگوارى) خدا» . برخى روايت كرده اند [كه فرمود]: «ميم، به مُلك خدا [اشاره دارد]، و اللّه ، به اين كه او معبود هر چيزى ، است و رحمان ، به مهربانى او با همه خلقش ، و رحيم ، به مهربانى اش با مؤمنان» .
ر . ك : همين دانش نامه : ج 5 ص 489 (مبحث سوم : نام ها و صفات خدا) .
.
ص: 220
. .
ص: 221
. .
ص: 222
الفصل الثاني : خصائص البسملة2 / 1أقرَبُ شَيءٍ إلَى الاِسمِ الأَعظَمِالمستدرك على الصحيحين عن ابن عبّاس :إنَّ عُثمانَ بنَ عَفّانَ سَأَلَ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَن «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، فَقالَ : هُوَ اسمٌ مِن أسماءِ اللّهِ ، وما بَينَهُ وبَينَ اسمِ اللّهِ الأَكبَرِ إلّا كَما بَينَ سَوادِ العَينِ وبَياضِها مِنَ القُربِ . (1)
الإمام الباقر عليه السلام :«بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» أقرَبُ إلَى اسمِ اللّهِ الأَعظَمِ مِن ناظِرِ العَينِ إلى بَياضِها . (2)
الإمام عليّ عليه السلام_ في مَعنى بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ _ :إنَّ قَولَكَ «اللّهُ» أعظَمُ اسمٍ مِن أسماءِ اللّهِ ... (3)
.
ص: 223
فصل دوم : ويژگى هاى (بسم اللّه الرحمن الرحيم)2 / 1نزديك ترين چيز به اسم اعظم استالمستدرك على الصحيحين_ به نقل از ابن عبّاس _ :عثمان بن عفّان ، از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، در باره «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» پرسيد . ايشان فرمود : «آن ، نامى از نام هاى خداست و نزديكى آن به اسم اعظم خدا ، چونان نزديكى سياهىِ چشم به سفيدىِ آن است» .
امام باقر عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، به اسم اعظم خدا نزديك تر از مردمكِ چشم به سفيدىِ آن است .
امام على عليه السلام_ در باره معناى «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» _ :كلمه «اللّه » ، بزرگ ترين نام از نام هاى خداست .
.
ص: 224
الإمام الصادق عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : «وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَاكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِى وَ الْقُرْءَانَ الْعَظِيمَ» (1) _ :«بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» هُوَ اسمُ اللّهِ الأَكبَرُ ، وَالسَّبعُ المَثاني اُمُّ الكِتابِ ، يُثَنّى بِها في كُلِّ صَلاةٍ . (2)
مُهج الدعوات عن معاوية بن عمّار عن الإمام الصادق عليه السلام :«بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» اسمُ اللّهِ الأكبَرُ _ أو قالَ _ : الأَعظَمُ . (3)
الإمام الرضا عليه السلام :مَن قالَ بَعدَ صَلاةِ الفَجرِ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ العَليِّ العَظيمِ» مِئَةَ مَرَّةٍ ، كانَ أقرَبَ إلَى اسمِ اللّهِ الأَعظَمِ مِن سَوادِ العَينِ إلى بَياضِها ، وإِنَّهُ دَخَلَ فيهَا اسمُ اللّهِ الأَعظَمُ . (4)
2 / 2مِفتاحُ كُلِّ كِتابٍ سَماوِيٍّرسول اللّه صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مِفتاحُ كُلِّ كِتابٍ . (5)
الإمام الباقر عليه السلام :أوَّلُ كُلِّ كِتابٍ نَزَلَ مِنَ السَّماءِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، فَإِذا قَرَأتَ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَلا تُبالي أن لا تَستَعيذَ ، وإذا قَرَأتَ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» سَتَرَتكَ فيما بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ . (6)
.
ص: 225
امام صادق عليه السلام_ در باره اين سخن خداوند عز و جل : «ما به تو ، سَبْعِ مثانى و قرآن بزرگ را داديم» _ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، بزرگ ترين نام خداست و سَبْعِ مَثانى ، همان «اُمّ الكتاب (سوره فاتحه)» است كه در هر نمازى ، دو بار خوانده مى شود .
مهج الدعوات_ به نقل از معاوية بن عمّار _ :امام صادق عليه السلام فرمود : « «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، اسم اكبر خداست» يا فرمود : «اسم اعظم خداست» .
امام رضا عليه السلام :هر كس بعد از نماز صبح ، صد مرتبه بگويد : « «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلىّ العظيم» ، به نام اعظم خدا ، نزديك تر از سياهى چشم به سفيدىِ آن باشد و اسم اعظم خدا ، در اين جمله ، نهفته است .
2 / 2سرآغاز هر كتاب آسمانى استپيامبر خدا صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، سرآغاز هر كتاب [آسمانى] است .
امام باقر عليه السلام :سرآغاز هر كتابى كه از آسمان فرود آمده ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بوده است . پس هر گاه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» گفتى ، ديگر باكى نيست كه استعاذه (أعوذ بِاللّه منَ الشيطان الرجيم) نگويى ؛ زيرا هر گاه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بگويى ، تو را از [گزند] آنچه ميان آسمان و زمين است ، مى پوشانَد .
.
ص: 226
الإمام الصادق عليه السلام :ما نَزَلَ كِتابٌ مِنَ السَّماءِ إلّا وأَوَّلُهُ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (1)
عنه عليه السلام :ما أنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ كِتابا إلّا وفاتِحَتُهُ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، وإنَّما كانَ يُعرَفُ انقِضاءُ السّورَةِ بِنُزولِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ابتِداءً لِلاُخرى . (2)
.
ص: 227
امام صادق عليه السلام :هيچ كتابى از آسمان نازل نشد ، مگر آن كه آغازش «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بود .
امام صادق عليه السلام :خداوند ، هيچ كتابى از آسمان فرو نفرستاد ، مگر اين كه آغازش «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بود و پايان يافتن هر سوره و آغاز شدن سوره اى ديگر ، با نازل شدنِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» دانسته مى شد .
.
ص: 228
سخنى در باره آغاز شدن كتاب هاى آسمانى با «بسم اللّه »ظاهرا نبايد ترديد كرد كه همه كتاب هاى آسمانى ، با نام خدا آغاز شده اند ؛ ولى آيا جمله «بسم اللّه » در آغاز كتاب هاى آسمانى ، با پسوند «الرحمن الرحيم» بوده يا نه؟ در اين باره ، دو دسته حديث ، نقل شده است : دسته اوّل ، احاديثى كه تصريح مى كنند همه كتاب هاى آسمانى ، با جمله «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» شروع شده اند ، مانند احاديثى كه ملاحظه شد . دسته دوم ، احاديثى كه تصريح مى كنند آيه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، قبل از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، بر هيچ پيامبرى جز سليمان عليه السلام ، نازل نشده است ؛ (1) مانند اين حديث نقل شده از امام على عليه السلام : إنَّ اللّهَ خَصَّ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آله وَ شَرَّفَهُ بِها وَ لَم يُشرِك مَعَهُ فيها أحَدا مِن أنبِيائِهِ ما خَلا سُلَيمانَ عليه السلام ، فَإِنَّهُ أعطاهُ مِنها «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، يَحكى عَن بِلقيسَ حينَ قالَت : «أُلْقِىَ إِلَىَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَان وَإِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» (2) . (3)
.
ص: 229
خداوند ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را به محمّد صلى الله عليه و آله اختصاص داد و او را به آن ، مفتخر ساخت و هيچ يك از پيامبرانش جز سليمان عليه السلام را در آن ، شريك او نكرد ؛ چرا كه به او نيز «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را عطا كرد ، آن جا كه به نقل از بلقيس مى فرمايد : «نامه اى ارجمند به من رسيده است . آن نامه از سليمان است و [در] آن [آمده]است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . گفتنى است كه از نظر سند ، هر دو دسته از احاديث ، ضعيف هستند ؛ امّا از نظر دلالت ، مى توان ميان اين دو دسته ، بدين شكل جمع كرد كه امام عليه السلام فرموده باشد : «أوّل كلّ كتاب نُزِّل من السماء بسم اللّه ؛ آغاز هر كتابى كه از آسمان نازل شده ، بسم اللّه است» ؛ ولى راوى پنداشته كه مقصود امام ، آيه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» است ؛ امّا با توجّه به تعدّد احاديث دسته اوّل ، بعيد به نظر مى رسد كه همه راويان ، مرتكب چنين اشتباهى شده باشند . وجوه ديگرى نيز براى جمع دلالىِ اين دو دسته روايت ، گفته شده كه از اين وجه ، ضعيف ترند.
.
ص: 230
2 / 3أوَّلُ ما نَزَلَ عَلَى النَّبيِّ صلّي الله عليه و آلهرسول اللّه صلى الله عليه و آله :كانَ جَبرَئيلُ عليه السلام إذا جاءَني بِالوَحيِ أوَّلَ ما يُلقي عَلَيَّ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
الدرّ المنثور عن ابن عبّاس :أوَّلُ ما نَزَلَ جِبريلُ عليه السلام عَلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله قالَ لَهُ جِبريلُ عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ» يا مُحَمَّدُ ، يَقولُ : اِقرَأ بِذِكرِ اللّهِ ، وَ «اللَّهِ» ذُو الاُلوهِيَّةِ وَالمَعبودِيَّةِ عَلى خَلقِهِ أجمَعينَ ، وَ «الرَّحْمَنِ» الفَعلانِ مِنَ الرَّحمَةِ ، وَ «الرَّحِيمِ» الرَّفيقُ الرَّقيقُ بِمَن أحَبَّ أن يَرحَمَهُ ، وَالبَعيدُ الشَّديدُ عَلى مَن أحَبَّ أن يُضعِفَ عَلَيهِ العَذابَ . (2)
2 / 4أعظَمُ آيَةٍ في كِتابِ اللّه عزّوجلِّتفسير العيّاشي عن سليمان الجعفري :سُئِلَ أبُو الحَسَنِ عليه السلام : أيُّ آيَةٍ أعَظَمُ في كِتابِ اللّهِ؟ فَقالَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (3)
السنن الكبرى عن ابن عبّاس :إنَّ الشَّيطانَ استَرَقَ مِن أهلِ القُرآنِ أعظَمَ آيَةٍ فِي القُرآنِ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (4)
2 / 5تيجانُ السُّوَرِصحيح مسلم عن أنس :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اُنزِلَت عَلَيَّ آنِفا سُورَةٌ ، فَقَرَأَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ... » . (5)
.
ص: 231
2 / 3نخستين چيزى كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله ، نازل شدپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جبرئيل عليه السلام هر گاه برايم وحى مى آورد ، نخستين چيزى كه بر من مى افكند ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بود .
الدرّ المنثور_ به نقل از ابن عبّاس _ :نخستين بار كه جبرئيل عليه السلام بر محمّد صلى الله عليه و آله فرود آمد ، به او گفت : «بسم اللّه » _ اى محمّد _ ؛ يعنى : با نام خدا بخوان . «اللّه » ، يعنى كسى كه اِلاه و معبود همه خلق است . «الرحمن» ، بر وزن «فَعْلان» است ، [كه] از رحمت [خدا به همگان ، سخن مى گويد] ، و «الرحيم» ، يعنى نرم خو و مهربان است با كسى كه دوست دارد به او رحم كند، و دور و سختگير است نسبت به كسى كه دوست دارد عذابش را دوچندان سازد .
2 / 4باعظمت ترين آيه در كتاب خداتفسير العيّاشى_ به نقل از سليمان جعفرى _ :از ابو الحسن عليه السلام (1) سؤال شد : باعظمت ترين آيه در كتاب خدا ، كدام آيه است ؟ فرمود : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» .
السنن الكبرى_ به نقل از ابن عبّاس _ :شيطان ، باعظمت ترين آيه قرآن را از اهل قرآن دزديد : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را .
2 / 5تاجِ سوره هاصحيح مسلم_ به نقل از اَنَس _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «لَختى پيش ، سوره اى بر من فرود آمد . آن گاه ، خواند : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ... .» .
.
ص: 232
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا قَرَأَ جِبريلُ عليه السلام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» عَلِمتُ أنَّ السّورَةَ قَد خُتِمَت . (1)
المعجم الكبير عن ابن عبّاس :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا نَزَلَت عَلَيهِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» عَلِمَ أنَّ السّورَةَ قَد خُتِمَت ، وَاستَقبَلَ الاُخرى . (2)
المستدرك على الصحيحين عن ابن عبّاس :كانَ النَّبيُّ صلى الله عليه و آله لا يَعلَمُ خَتمَ السّورَةِ حَتّى تَنزِلَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (3)
المستدرك على الصحيحين عن ابن عبّاس :كانَ المُسلِمونَ لا يَعلَمونَ انقِضاءَ السّورَةِ حَتّى تَنزِلَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، فَإِذا نَزَلَت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» عَلِموا أنَّ السّورَةَ قَدِ انقَضَت . (4)
أسباب نزول القرآن عن عبد اللّه بن مسعود :كُنّا لا نَعلَمُ فَصلَ ما بَينَ السّورَتَينِ حَتّى تَنزِلَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (5)
.
ص: 233
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه جبرئيل عليه السلام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مى گفت ، مى فهميدم كه سوره[ ى قبلى ]پايان يافته است .
المعجم الكبير_ به نقل از ابن عبّاس _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، هر گاه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بر او نازل مى شد ، در مى يافت كه سوره[ى قبلى] ، پايان يافته و سوره ديگرى آغاز شده است .
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از ابن عبّاس _ :پيامبر صلى الله عليه و آله زمانى به پايان يافتنِ سوره پى مى برد كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» [ديگرى ]نازل مى شد .
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از ابن عبّاس _ :مسلمانان ، پايان يافتن سوره[ها ]را نمى دانستند تا آن كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نازل مى شد ، و چون «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نازل مى شد ، مى فهميدند كه آن سوره به پايان رسيده است .
أسباب نزول القرآن_ به نقل از عبد اللّه بن مسعود _ :ما جدايىِ ميان دو سوره را نمى دانستيم ، مگر آن گاه كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نازل مى شد .
.
ص: 234
أسباب نزول القرآن عن عبد اللّه بن عمر :نَزَلَت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» في كُلِّ سورَةٍ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» تيجانُ السُّوَرِ . (2)
2 / 6مُفتَتَحُ الصَّلاةِسنن الترمذي عن ابن عبّاس :كانَ النَّبيُّ صلى الله عليه و آله يَفتَتِحُ صَلاتَهُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (3)
الكشف والبيان عن أبي هريرة :كُنتُ مَعَ النَّبيِّ صلى الله عليه و آله وَالنَّبيُّ صلى الله عليه و آله يُحَدِّثُ أصحابَهُ ، إذ دَخَلَ رَجُلٌ يُصَلّي ، وَافتَتَحَ الصَّلاةَ وتَعَوَّذَ ، ثُمَّ قالَ : «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» ، فَسَمِعَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَجُلُ! قَطَعتَ عَلى نَفسِكَ الصَّلاةَ ، أما عَلِمتَ أنَّ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مِنَ الحَمدِ ؛ فَمَن تَرَكَها فَقَد تَرَكَ آيَةً ، ومَن تَرَكَ آيَةً مِنهُ فَقَد قُطِعَت عَلَيهِ صَلاتُهُ؟! (4)
الإمام الباقر عليه السلام عن جابر بن عبد اللّه الأنصاري :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ لي : كَيفَ تَقرَأُ إذا قُمتَ فِي الصَّلاةِ؟ قُلتُ : «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» ، قالَ : قُل : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» . (5)
.
ص: 235
أسباب نزول القرآن_ به نقل از عبد اللّه بن عمر _ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، با هر سوره اى نازل شده است .
امام صادق عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، تاج سوره هاست .
2 / 6آغازِ نمازسنن التِرمذى_ به نقل از ابن عبّاس _ :پيامبر صلى الله عليه و آله نمازش را با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز مى كرد .
الكشف و البيان_ به نقل از ابو هُرَيره _ :با پيامبر صلى الله عليه و آله بودم و ايشان براى يارانش سخن مى گفت كه مردى وارد شد و به نماز ايستاد و نمازش را آغاز كرد و استعاذه كرد («أعوذ بِاللّه » گفت) و سپس گفت : «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» . پيامبر صلى الله عليه و آله شنيد و فرمود : «اى مرد! نمازت را شكستى . مگر نمى دانى كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، جزء [سوره] حمد است و هر كه آن را ترك كند ، در واقع ، آيه اى را ترك كرده است و هر كس آيه اى از حمد را ترك كند ، نمازش شكسته شده است؟!» .
امام باقر عليه السلام_ به نقل از جابر بن عبد اللّه انصارى _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود : «هر گاه به نماز مى ايستى ، قرائتت را چگونه شروع مى كنى ؟» . گفتم : [مى گويم :] «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» . فرمود : «بگو : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ . الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» » .
.
ص: 236
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا قَرَأتُم «الحَمدُ للّهِِ» فَاقرَؤوا : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، إنَّها اُمُّ القُرآنِ ، واُمُّ الكِتابِ ، وَالسَّبعُ المَثاني ، وَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» إحداها . (1)
عنه صلى الله عليه و آله_ كانَ يَقولُ _ :«الحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمينَ» سَبعُ آياتٍ ، إحداهُنَّ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، وَهِيَ السَّبعُ المَثاني وَالقُرآنُ العَظيمُ ، وَهِيَ اُمُّ القُرآنِ ، وَهِيَ فاتِحَةُ الكِتابِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن تَرَكَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَقَد تَرَكَ آيَةً مِن كِتابِ اللّهِ . (3)
سنن الدارقطني عن أبي هريرة :إنَّ النَّبيَّ صلى الله عليه و آله كانَ إذا قَرَأَ وهُوَ يَؤُمُّ النّاسَ ، اِفتَتَحَ الصَّلاةَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (4)
المستدرك على الصحيحين عن اُمّ سلمة :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قَرَأَ فِي الصَّلاةِ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَعَدَّها آيَةً ، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» آيَتَينِ ، «الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ثَلاثَ آياتٍ ، «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» أربَعَ آياتٍ ، وقالَ هكَذا : «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» وجَمَعَ خَمسَ أصابِعِهِ . (5)
.
ص: 237
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه «الْحَمْدُ لِلَّهِ» را [در نماز] مى خوانيد ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را هم بخوانيد . سوره حمد ، اُمّ القرآن و اُمّ الكتاب (1) بوده ، سَبعِ مَثانى (2) است (هفت آيه دارد) و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، يكى از آن هفت تاست .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سوره حمد ، هفت آيه دارد . يكى از آنها «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» است . اين سوره ، سَبعِ مثانى ، قرآن عظيم ، اُمّ القرآن و فاتحة الكتاب (3) است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را ترك گويد ، آيه اى از كتاب خدا را ترك گفته است .
سنن الدار قُطنى_ به نقل از ابو هُرَيره _ :پيامبر صلى الله عليه و آله هر گاه با مردم نماز جماعت مى خواند ، قرائت نماز را با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز مى كرد .
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از اُمّ سلمه _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در نماز «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را خواند و آن را يك آيه شمرد ، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» را آيه دوم ، «الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را آيه سوم ، «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» را آيه چهارم شِمُرد و «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» را كه گفت ، پنج انگشتش را [به نشانه آيه پنجم ]جمع كرد .
.
ص: 238
الدر المنثور عن اُمّ سلمة :قَرَأَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ * إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ * اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ» ، وقالَ : هِيَ سَبعٌ يا اُمَّ سَلَمَةَ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آيَةٌ مِن فاتِحَةِ الكِتابِ ، وهِيَ سَبعُ آياتٍ تَمامُها «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (2)
الإمام الحسين عليه السلام :قيلَ لِأَميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، أخبِرنا عَن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» أهِيَ مِن فاتِحَةِ الكِتابِ؟ فَقالَ : نَعَم ، كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقرَأُها ويَعُدُّها آيَةً مِنها ، ويَقولُ : فاتِحَةُ الكِتابِ هِيَ السَّبعُ المَثاني . (3)
سنن الدار قطني عن عبد خير :سُئِلَ عَليٌّ عليه السلام عَنِ السَّبعِ المَثاني ، فَقالَ : «الحَمدُ للّهِِ» ، فَقيلَ لَهُ : إنَّما هِيَ سِتُّ آياتٍ ! فَقالَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آيَةٌ . (4)
السنن الكبرى عن سعيد بن جبير :عَنِ ابنِ عَبّاسٍ في قَولِهِ : «وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَاكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِى» قالَ : فاتِحَةُ الكِتابِ . قيلَ لِابنِ عَبّاسٍ : فَأَينَ السّابِعَةُ؟ قالَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (5)
.
ص: 239
الدرّ المنثور_ به نقل از اُمّ سلمه _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خواند : « «به نام خداوند بخشنده مهربان . سپاس ، خداى را كه پروردگار جهانيان است . بخشنده مهربان است . صاحب روز جزاست . تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى مى خواهيم . ما را به راه راست ، راه نمايى كن . راه آنان كه به ايشان نعمت دادى ، نه آنان كه مورد خشم قرار گرفته اند و نه گم راهان» » . سپس فرمود : «اين ، شد هفت آيه ، اى امّ سلمه ! » .
امام على عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، آيه اى از فاتحة الكتاب است . فاتحة الكتاب ، هفت آيه دارد و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، يكى از آنهاست .
امام حسين عليه السلام :به امير مؤمنان عليه السلام گفته شد : اى امير مؤمنان ! بفرما كه آيا «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، جزء فاتحة الكتاب است ؟ فرمود : «آرى . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، آن را [در قرائت نماز] مى خواند و آيه اى از «حمد» به شمار مى آورد و مى فرمود : فاتحة الكتاب ، هفت آيه است » .
سنن الدار قُطْنى_ به نقل از عبد الخير _ :از على عليه السلام در باره سَبعِ مثانى سؤال شد . فرمود : «سوره حمد است» . گفته شد : آن كه شش آيه است! فرمود : « «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» هم آيه است» .
السنن الكبرى_ به نقل از سعيد بن جُبَير _ :از ابن عبّاس در باره آيه «و هر آينه ، به تو ، آن هفت آيه را داديم» ، نقل شده كه گفت : مقصود ، فاتحة الكتاب است . به ابن عبّاس گفته شد : پس كو آيه هفتم؟! گفت : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» است .
.
ص: 240
الكافي عن معاوية بن عمّار :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّه عليه السلام : إذا قُمتُ لِلصَّلاةِ أقرَأُ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» في فاتِحَةِ القُرآنِ؟ قالَ : نَعَم . قُلتُ : فَإِذا قَرَأتُ فاتِحَةَ القُرآنِ أقرَأُ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مَعَ السّورَةِ؟ قالَ : نَعَم . (1)
.
ص: 241
الكافى_ به نقل از معاوية بن عمّار _ :به امام صادق عليه السلام گفتم : هر گاه به نماز مى ايستم ، در سوره فاتحه قرآن (حمد) ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را هم بخوانم؟ فرمود : «آرى» . گفتم : پس هر گاه سوره فاتحه را خواندم ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را نيز با سوره بخوانم ؟ فرمود : «آرى» .
.
ص: 242
الفصل الثالث : مواضع البسملة3 / 1الكِتابَةُالكتاب«إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مِفتاحُ كُلِّ كِتابٍ . (2)
الدرّ المنثور عن الشعبيّ :كانَ أهلُ الجاهِلِيَّةِ يَكتُبونَ «بِاسمِكَ اللّهُمَّ» ، فَكَتَبَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله أوَّلَ ما كَتَبَ «بِاسمِكَ اللّهُمَّ» ، حَتّى نَزَلَت : «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراهَا وَ مُرْسَاهَا» (3) فَكَتَبَ «بِسمِ اللّهِ» . ثُمَّ نَزَلَت : «ادْعُواْ اللَّهَ أَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَنَ» (4) فَكَتَبَ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ» . ثُمَّ اُنزِلَتِ الآيَةُ الَّتي في طس : «إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَكَتَبَ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (5)
.
ص: 243
فصل سوم : جايگاه هاى ذكر (بسم اللّه )3 / 1نگارشقرآن«آن ، [نامه اى] از طرف سليمان است و [ مضمون ] آن ، چنين است: به نام خداوند بخشنده مهربان» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، سرآغازِ هر كتابى است .
الدرّ المنثور_ به نقل از شَعْبى _ :مردم عصر جاهلى مى نوشتند : «به نام تو ، اى خداوند!» . پيامبر صلى الله عليه و آله نيز در نخستين نوشته اش ، نگاشت : «به نام تو ، اى خداوند!» ، تا آن كه آيه «رفتن و لنگر انداختنش ، به نام خداست» نازل شد . پس از آن ، پيامبر صلى الله عليه و آله مى نوشت : «بسم اللّه » . سپس آيه «خدا را بخوانيد يا رحمان را بخوانيد» نازل شد . پس از آن ، پيامبر صلى الله عليه و آله مى نوشت : «بسم اللّه الرحمن» . سپس آيه اى كه در سوره نمل است ، نازل شد : «اين ، [نامه اى] از طرف سليمان است و [مضمون] آن ، چنين است : به نام خداوند بخشنده مهربان» » . پس از آن ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى نوشت : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» .
.
ص: 244
صحيح البخاري عن المسوّر بن مخرمة ومروان_ في ذِكرِ خَبرِ صُلحِ الحُدَيبِيَةِ _ :جاءَ سُهَيلُ بنُ عَمرٍو ، فَقالَ [ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ] : هاتِ اكتُب بَينَنا وبَينَكُم كِتابا ، فَدَعَا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله الكاتِبَ ، فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . قالَ سُهَيلٌ : أمَّا الرَّحمنُ ، فَوَاللّهِ ما أدري ما هُوَ؟! ولكِنِ اكتُب «بِاسمِكَ اللّهُمَّ» كَما كُنتَ تَكتُبُ . فَقالَ المُسلِمونَ : وَاللّهِ لا نَكتُبُها إلّا «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : اُكتُب «بِاسمِكَ اللّهُمَّ» . (1)
المراسيل عن أبي مالك :كانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله يَكتُبُ «بِاسمِكَ اللّهُمَّ» ، فَلَمّا نَزَلَت : «إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» كَتَبَها . (2)
تحف العقول عن داود الصرمي :أمَرَني سَيِّدي [ الإِمامُ الهادي عليه السلام ] بِحَوائِجَ كَثيرَةٍ ، فَقالَ عليه السلام لي : قُل ، كَيفَ تَقولُ؟ فَلَم أحفَظ مِثلَما قالَ لي ، فَمَدَّ الدَّواةَ وكَتَبَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ أذكُرُهُ إن شاءَ اللّهُ ، وَالأَمرُ بِيَدِ اللّهِ» ، فَتَبَسَّمتُ . فَقالَ عليه السلام : ما لَكَ؟ قُلتُ : خَيرٌ . فَقالَ : أخبِرني؟ قُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، ذَكَرتُ حَديثا حَدَّثَني بِهِ رَجُلٌ مِن أصحابِنا عَن جَدِّكَ الرِّضا عليه السلام ، إذا أمَرَ بِحاجَةٍ كَتَبَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ أذكُرُ إن شاءَ اللّهُ» فَتَبَسَّمتُ . (3)
.
ص: 245
صحيح البخارى_ به نقل از مُسَوّر بن مِخرَمه و مروان ، در نقل ماجراى صلح حُدَيبيه _ :سهيل بن عمرو ، پيش آمد و [به پيامبر صلى الله عليه و آله ] گفت : بيا تا ميان خود و شما ، پيمانى بنويسيم . پيامبر صلى الله عليه و آله كاتب را فرا خواند و فرمود : «[بنويس :] «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» » . سهيل گفت : به خدا سوگند كه من نمى دانم رحمان چيست ؛ بلكه همچنان كه پيش تر مى نوشتى ، بنويس : «به نام تو ، اى خداوند!» . مسلمانان گفتند : به خدا سوگند ، جز «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نمى نويسيم . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «بنويس : به نام تو ، اى خداوند!» .
المراسيل_ به نقل از ابو مالك _ :پيامبر صلى الله عليه و آله [در مكتوباتش] مى نوشت : «به نام تو ، اى خداوند!» ؛ امّا چون اين آيه نازل شد : «اين ، [نامه اى] از طرف سليمان است و [مضمون ]آن ، چنين است : «به نام خداوند بخشنده مهربان»» . پس از آن ، پيامبر صلى الله عليه و آله همين «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را مى نوشت .
تحف العقول_ به نقل از داوود صَرمى _ :سَرورم [امام هادى عليه السلام ] دستورهاى بسيارى به من داد كه انجام بدهم . سپس به من فرمود : «بگو كه چه مى گويى» . من ، عينِ آنچه را به من فرموده بود ، به ياد نداشتم . لذا دوات را برداشت و نوشت : « «به نام خداوند بخشنده مهربان» . به خواستِ خدا ، به يادم خواهد ماند ؛ و كارها در دست خداست» . من لبخندى زدم . ايشان فرمود : «چه شد؟» . گفتم : خير است ! فرمود : «به من بگو» . گفتم : فدايت شوم ! به ياد حديثى افتادم كه يكى از شيعيان ، از جدّ شما امام رضا عليه السلام برايم نقل كرد كه هر گاه دستور كارى را مى داد ، مى نوشت : « «به نام خداوند بخشنده مهربان» . به خواست خدا ، يادم خواهد ماند» . پس لبخند زدم .
.
ص: 246
تحف العقول :كانَ [ الإِمامُ الرِّضا] عليه السلام إذا أرادَ أن يَكتُبَ تَذَكُّراتِ حَوائِجِهِ ، كَتَبَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ أذكُرُ إن شاءَ اللّهُ» ، ثُمَّ يَكتُبُ ما يُريدُ . (1)
كشف الغمّة :رُوِيَ عَن جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ الصّادِقِ عليه السلام أنَّهُ قالَ لِمَولاهُ نافِذٍ : إذا كَتَبتَ رُقعَةً أو كِتابا في حاجَةٍ ، فَأَرَدتَ أن تُنجِحَ حاجَتَكَ الَّتي تُريدُ ، فَاكتُب رَأسَ الرُّقعَةِ بِقَلَمٍ غَيرِ مَديدٍ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، إنَّ اللّهَ وَعَدَ الصّابِرينَ المَخرَجَ مِمّا يَكرَهونَ ، وَالرِّزقَ مِن حَيثُ لا يَحتَسِبونَ ، جَعَلَنَا اللّهُ وَإيّاكُم مِنَ الَّذينَ لا خَوفٌ عَلَيهِم ولا هُم يَحزَنونَ» . قالَ نافِذٌ : فَكُنتُ أفعَلُ ذلِكَ فَتُنجِحُ حَوائِجي . (2)
مستدرك الوسائل عن بعض الرواة من أصحابنا :قالَ : مِن حَقِّ القَلَمِ عَلى مَن أخَذَهُ ، إذا كَتَبَ أن يَبدَأَ بِبِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ . (3)
راجع : ص 312 (آداب البسملة / تجويد الكتابة) .
3 / 2الصَّباحُ وَالمَساءُرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ مِن وَصاياهُ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :يا عَلِيُّ ، اُغدُ بِسمِ اللّهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ بارَكَ لِاُمَّتي في بُكورِها . (4)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ عَليَّ بنَ الحُسَينِ _ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِما _ كانَ إذا أصبَحَ قالَ : «أبتَدِئُ يَومي هذا بَينَ يَدَي نِسياني وعَجَلَتي بِاسمِ اللّهِ وما شاءَ اللّهُ» ، فإذا فَعَلَ ذلِكَ العَبدُ أجزَأَهُ مِمّا نَسِيَ في يَومِهِ . (5)
.
ص: 247
تحف العقول :[امام رضا عليه السلام ] هر گاه مى خواست كارهاى خود را يادداشت كند ، مى نوشت : «به نام خداوند بخشنده مهربان . به خواست خدا ، به يادم خواهد ماند» . سپس مطالب خود را مى نوشت .
كشف الغمّة :روايت شده است كه امام صادق عليه السلام به غلامش نافذ فرمود : «هر گاه كاغذى يا نامه اى براى حاجتى نوشتى و خواستى به حاجت خود برسى ، در بالاى كاغذ ، با قلمى ناآغشته به مركّب بنويس : به نام خداوند بخشنده مهربان . خدا به شكيبايان وعده داده است كه از آنچه ناخوش دارند ، نجات يابند و از جايى كه گمان نمى كنند ، روزى داده شوند . خدا ، ما و شما را از آن كسانى قرار دهد كه نه بيمى به آنان مى رسد و نه اندوهگين مى شوند » . نافذ مى گويد : از آن پس ، من به اين دستور ، عمل مى كردم و حاجت هايم برآورده مى شد .
مستدرك الوسائل_ به نقل از يكى از راويان شيعه _ :يكى از حقوق قلم بر كسى كه آن را به دست مى گيرد ، اين است كه هر گاه چيزى مى نويسد ، با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز كند .
ر . ك : ص 313 (آداب «بسم اللّه » / نيكو نوشتن «بسم اللّه ») .
3 / 2بامداد و شامگاهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش به على عليه السلام _ :اى على ! بامدادان ، با نام خدا ، در پىِ كار خود بيرون شو ؛ زيرا خداوند براى امّت من ، در بامدادانشان ، بركت نهاده است .
.
ص: 248
عنه عليه السلام :مَن قالَ إذا أصبَحَ : «أبتَدِئُ في يَومي هذا بَينَ يَدَي نِسياني وعَجَلَتي بِاسمِ اللّهِ» ، أجزَأَهُ عَلى ما نَسِيَ مِن طَعامٍ أو شَرابٍ . (1)
عنه عليه السلام :لا تَدَع أن تَقولَ : «بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ» في كُلِّ صَباحٍ ومَساءٍ ، فَإِنَّ في ذلِكَ إصرافا لِكُلِّ سُوءٍ . (2)
3 / 3الخُروجُ مِنَ البَيتِ وَالدُّخولُ فيهِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا خَرَجَ الرَّجُلُ مِن بَيتِهِ فَقالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، قالَتِ المَلائِكَةُ لَهُ : سَلِمتَ . فَإذا قالَ : «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ» ، قالَت لَهُ المَلائِكَةُ : كُفيتَ . فَإِذا قالَ : «تَوَكَّلتُ عَلَى اللّهِ» ، قالَتِ المَلائِكَةُ لَهُ : وُقيتَ . (3)
الإمام الباقر عليه السلام :مَن قالَ حينَ يَخرُجُ مِن مَنزِلِهِ : «بِسمِ اللّهِ ، حَسبِيَ اللّهُ ، تَوَكَّلتُ عَلَى اللّهِ ، اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ خَيرَ اُموري كُلِّها ، وأَعوذُ بِكَ مِن خِزيِ الدُّنيا وعَذابِ الآخِرَةِ» ، كَفاهُ اللّهُ ما أهَمَّهُ مِن أمرِ دُنياهُ وآخِرَتِهِ . (4)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا دَخَلتَ مَنزِلَكَ ، فَقُل : «بِسمِ اللّهِ ، أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وأَنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيهِ وعَلى أهلِ بَيتِهِ» ، وسَلِّم عَلى أهلِكَ . وإن لَم يَكُن فيهِ أحَدٌ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ وسَلامٌ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، السَّلامُ عَلَينا وعَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ» ؛ فَإِذا قالَ ذلِكَ فَرَّ الشَّيطانُ مِن مَنزِلِهِ . (5)
.
ص: 249
امام صادق عليه السلام :على بن الحسين _ كه درودهاى خدا بر آن دو باد _ ، هر گاه صبح خود را آغاز مى كرد ، مى فرمود : « امروزِ خود را ، پيش از فراموش كردنم و شتاب ورزيدنم ، با نام خدا و به خواست خدا ، آغاز مى كنم» . پس هر گاه بنده اى چنين كند ، او را از آنچه در آن روز فراموش كند ، بسنده باشد . (1)
امام صادق عليه السلام :هر كس هنگام صبح بگويد : «امروزِ خود را پيش از فراموشى و شتابكارى ام ، به نام خدا آغاز مى كنم» ، همين ذكر ، او را براى آنچه [از ذكر بسم اللّه ]كه در هنگام خوردن يا نوشيدن فراموش كند ، كفايت مى نمايد .
امام صادق عليه السلام :گفتن ذكرِ «به نام خدا و به يارى خدا» را در هر بامداد و شامگاه ، ترك مكن ؛ زيرا اين ذكر ، هر گونه بدى اى را مى گردانَد .
3 / 3هنگام خارج شدن از خانه يا وارد شدن به آنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه شخص در هنگام خارج شدن از خانه اش بگويد : «به نام خدا» ، فرشتگان به او مى گويند : به سلامت ! هر گاه بگويد : «هيچ نيرو و توانى نيست ، مگر به [مدد] خداوند» ، فرشتگان به او مى گويند : «خدا ، يارَت باد !» و هر گاه بگويد : «به خدا توكّل كردم» ، فرشتگان مى گويند : «خدا ، نگهدارت باد !» .
امام باقر عليه السلام :هر كس در هنگام بيرون رفتن از خانه اش بگويد : «به نام خدا . خدا ، مرا بس است . به خدا توكّل مى كنم . بار خدايا! در همه كارهايم ، از تو خير درخواست مى كنم ، و از خوارى در دنيا و عذاب آخرت ، به تو پناه مى آورم» ، خداوند ، غم ها و نگرانى هاى دنيا و آخرت او را برطرف مى سازد .
.
ص: 250
الإمام الرضا عليه السلام :كانَ أبي عليه السلام إذا خَرَجَ مِن مَنزِلِهِ قالَ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، خَرَجتُ بِحَولِ اللّهِ وقُوَّتِهِ ، لا بِحَولٍ مِنّي ولا قُوَّتي ، بَل بِحَولِكَ وقُوَّتِكَ يا رَبِّ ، مُتَعَرِّضا لِرِزقِكَ ، فَائتِني بِهِ في عافِيَةٍ . (1)
راجع : نهج الذكر : ج 2 ص 88 (أهمّ مواضع الحوقلة / عند الخروج من البيت) .
3 / 4الوُضوءُرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ مِن وَصاياهُ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :يا عَلِيُّ ، إذا تَوَضَّأتَ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ تَمامَ الوُضوءِ ، وتَمامَ الصَّلاةِ ، وتَمامَ رِضوانِكَ ، وتَمامَ مَغفِرَتِكَ» ، فَهذا زَكاةُ الوُضوءِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :إن قالَ [ العَبدُ] في أوَّلِ وُضوئِهِ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، طَهُرَت أعضاؤُهُ كُلُّها مِنَ الذُّنوبِ . (3)
.
ص: 251
امام صادق عليه السلام :هر گاه وارد خانه خويش شدى ، بگو : «به نام خدا . گواهى دهم كه معبودى جز خداى يگانه نيست و محمّد _ كه درود خدا بر او و بر خاندانش باد _ ، فرستاده خداست» و بر خانواده خود نيز سلام كن ، و اگر كسى در خانه نبود ، بگو : «به نام خدا ، و درود بر پيامبر خدا ! درود بر ما و بر بندگان شايسته خدا !» . پس هر گاه كسى چنين بگويد ، شيطان از خانه اش مى گريزد .
امام رضا عليه السلام :پدرم [امام كاظم] عليه السلام هر گاه از خانه اش بيرون مى آمد ، مى گفت : «به نام خداوند بخشنده مهربان» . با توش و توان [از جانب] خدا بيرون مى آيم ، نه با توش و توانى از خويش ، كه با توش و توان تو _ اى پروردگار من _ ، در جستجوى روزىِ تو مى روم . پس آن را با عافيت به من عطا فرما» .
ر . ك : نهج الذكر(با ترجمه فارسى) : ج 3 ص 149 (مهم ترين اوقات گفتن «لا حول و لا قوّة إلّا بِاللّه » / هنگام بيرون رفتن از خانه) .
3 / 4هنگام وضو گرفتنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش به على عليه السلام _ :اى على ! هر گاه وضو مى گيرى ، بگو : « به نام خدا . بار خدايا ! از تو درخواست مى كنم وضوى كامل و نماز كامل و خشنودىِ كاملت و آمرزش كاملت را» ؛ زيرا اين [ذكر] ، زكات وضوست .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه [بنده] در آغاز وضويش بگويد : «به نام خداوند بخشنده مهربان» ، همه اعضايش از گناهان ، پاك مى شود .
.
ص: 252
الإمام عليّ عليه السلام :لا يَتَوَضَّأُ الرَّجُلُ حَتّى يُسَمِّيَ ؛ يَقولُ قَبلَ أن يَمَسَّ الماءَ : «بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ ، اللّهُمَّ اجعَلني مِنَ التَّوّابينَ ، وَاجعَلني مِنَ المُتَطَهِّرينَ . (1)
الإمام الباقر عليه السلام :إذا قُمتَ بِاللَّيلِ مِن مَنامِكَ فَقُل : «الحَمدُ للّهِِ الَّذي رَدَّ عَلَيَّ روحي لِأَحمَدَهُ وأَعبُدَهُ ...» . ثُمَّ استَك وتَوَضَّأ ، فَإِذا وَضَعتَ يَدَكَ فِي الماءِ ، فَقُل : «بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ ، اللّهُمَّ اجعَلني مِنَ التَّوّابينَ ، وَاجعَلني مِنَ المُتَطَهِّرينَ» . فَإِذا فَرَغتَ فَقُل : «الحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمينَ» . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا تَوَضَّأَ أحَدُكُم ولَم يُسَمِّ ، كانَ لِلشَّيطانِ في وُضوئِهِ شِركٌ ، وإن أكَلَ أو شَرِبَ أو لَبِسَ ، وكُلُّ شَيءٍ صَنَعَهُ يَنبَغي لَهُ أن يُسَمِّيَ عَلَيهِ ، فَإِن لَم يَفعَل كانَ لِلشَّيطانِ فيهِ شِركٌ . (3)
3 / 5القِيامُ إلَى الصَّلاةِالإمام الباقر عليه السلام :إذا قُمتَ (4) إلى صَلاتِكَ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ ، وإلَى اللّهِ ، ومِنَ اللّهِ ، وما شاءَ اللّهُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ ، اللّهُمَّ اجعَلني مِن زُوّارِ بَيتِكَ ، وعُمّارِ مَساجِدِكَ ، وَافتَح لي بابَ تَوبَتِكَ، وأَغلِق عَنّي بابَ مَعصِيَتِكَ وكُلِّ مَعصِيَةٍ، الحَمدُ للّهِِالَّذي جَعَلَني مِمَّن يُناجيهِ ، اللّهُمَّ أقبِل عَلَيَّ بِوَجهِكَ ، جَلَّ ثَناؤُكَ» ، ثُمَّ افتَتِحِ الصَّلاةَ بِالتَّكبيرِ . (5)
.
ص: 253
امام على عليه السلام :انسان نبايد بدون بردن نام خدا ، وضو بگيرد . پيش از آن كه دست به آب بزند ، بگويد : «به نام خدا و به يارى خدا . بار خدايا! مرا از توبه كنندگان و از پاكيزه كاران قرار ده» .
امام باقر عليه السلام :هر گاه شب [براى نماز] از خواب برخاستى ، بگو : « سپاس ، خداوند را كه روح مرا به من ، باز گردانْد تا او را سپاس و عبادت كنم ... » . سپس مسواك بزن و وضو بگير ، و چون دستت را در آب گذاشتى ، بگو : «به نام خدا و به يارى خدا . بار خدايا ! مرا از توبه كاران و از پاكيزه كاران ، قرار ده» . و چون وضويت را تمام كردى ، بگو : «سپاس ، خداى را كه پروردگار جهانيان است» .
امام صادق عليه السلام :هر گاه يكى از شما وضو بگيرد و نام خدا را نبرد ، شيطان در وضوى او شريك مى شود . هنگام خوردن يا آشاميدن يا پوشيدن و هر كار ديگرى كه انجام مى دهد ، بايد نام خدا را ببرد ؛ زيرا اگر چنين نكند ، شيطان با او شريك مى شود .
3 / 5هنگام ايستادن براى نمازامام باقر عليه السلام :هر گاه به نماز ايستادى ، بگو : «به نام خدا و به [يارى] خدا ، و به سوى خدا و از جانب خدا . آنچه خدا بخواهد [ ، خواهد شد] . هيچ توش و توانى نيست ، مگر به [مدد] خدا . بار خدايا ! مرا از زيارت كنندگان خانه ات و آباد كنندگان مسجدهايت قرار ده و درِ توبه ات را برايم بگشاى ، و درِ نافرمانى ات و هر نوع گناه و نافرمانى را بر من ببند . سپاس ، خداى را كه مرا از مناجات كنندگانش قرار داد . بار خدايا ! با وجه خودت ، به من رو كن . بزرگ است ثناى تو !» . سپس نماز را با تكبير (گفتن «أللّه أكبر») آغاز كن .
.
ص: 254
3 / 6دُخولُ المَسجِدِ وَالخُروجُ مِنهُفاطمة عليهاالسلام :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله كانَ إذا دَخَلَ المَسجِدَ يَقولُ : «بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ ، وَاغفِر ذُنوبي ، وَافتَح لي أبوابَ رَحمَتِكَ» ، وإذا خَرَجَ يَقولُ : «بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَاغفِر ذُنوبي ، وَافتَح لي أبوابَ فَضلِكَ» . (1)
عنها عليهاالسلام :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا دَخَلَ المَسجِدَ يَقولُ : «بِسمِ اللّهِ ، وَالسَّلامُ عَلى رَسولِ اللّهِ ، اللّهُمَّ اغفِر لي ذُنوبي ، وَافتَح لي أبوابَ رَحمَتِكَ» ، وإذا خَرَجَ قالَ : «بِسمِ اللّهِ ، وَالسَّلامُ عَلى رَسولِ اللّهِ ، اللّهُمَّ اغفِر لي ذُنوبي ، وَافتَح لي أبوابَ فَضلِكَ» . (2)
المصنّف لعبد الرزّاق عن المطَّلب بن عبد اللّه بن حنطب :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا دَخَلَ المَسجِدَ قالَ : بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ افتَح لي أبوابَ رَحمَتِكَ ، وسَهِّل لي أبوابَ رِزقِكَ . (3)
.
ص: 255
3 / 6هنگام وارد شدن به مسجد و خارج شدن از آنفاطمه عليهاالسلام :پيامبر صلى الله عليه و آله هر گاه وارد مسجد مى شد ، مى گفت : «به نام خدا . بار خدايا! بر محمّد ، درود فرست ، گناهانم را بيامرز و درهاى رحمتت را به رويم بگشاى» . و هر گاه از مسجد بيرون مى آمد ، مى گفت : «به نام خدا . بار خدايا! بر محمّد ، درود فرست ، گناهانم را بيامرز و درهاى بخششت را بر من بگشاى» .
فاطمه عليهاالسلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، هر گاه وارد مسجد مى شد ، مى گفت : «به نام خدا . سلام بر پيامبر خدا ! بار خدايا! گناهانم را بيامرز و درهاى رحمتت را براى من بگشاى» . و هر گاه از مسجد بيرون مى آمد ، مى گفت : «به نام خدا . سلام بر پيامبر خدا . بار خدايا ! گناهانم را بيامرز و درهاى بخششت را برايم بگشاى» .
المصنّف ، عبد الرزّاق_ به نقل از عبد المطّلب بن عبد اللّه بن حَنطَب _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، هر گاه وارد مسجد مى شد ، مى گفت : «به نام خدا . بار خدايا ! درهاى رحمتت را بر من بگشاى و راه هاى روزى ات را برايم آسان گردان» .
.
ص: 256
جامع الأخبار :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إذا دَخَلَ المَسجِدَ يَضَعُ رِجلَهُ اليُمنى ويَقولُ : «بِسمِ اللّهِ ، وعَلَى اللّهِ تَوَكَّلتُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ» ، و إذا خَرَجَ ، يَضَعُ رِجلَهُ اليُسرى ويَقولُ : «بِسمِ اللّهِ ، أعوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ» . (1)
الإمام عليّ عليه السلام_ أنّه كانَ إذا دَخَلَ المَسجِدَ قالَ _ :بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ ، السَّلامُ عَلَيكَ أيُّهَا النَّبِيُّ ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَكاتُهُ ، السَّلامُ عَلَينا وعَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ . (2)
تهذيب الأحكام عن سماعة :إذا دَخَلتَ المَسجِدَ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ ، وَالسَّلامُ عَلى رَسولِ اللّهِ ، إنَّ اللّهَ ومَلائِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَالسَّلامُ عَلَيهِم ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَكاتُهُ ، رَبِّ اغفِر لي ذُنوبي ، وَافتَح لي أبوابَ فَضلِكَ» ، وإذا خَرَجتَ فَقُل مِثلَ ذلِكَ . (3)
3 / 7الذَّبحُالكتاب«فَكُلُواْ مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِن كُنتُم بِايَاتِهِ مُؤْمِنِينَ» . (4)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :إذا ذَبَحَ أحَدُكُم فَليَقُل : بِسمِ اللّهِ وَاللّهُ أكبرُ . (5)
.
ص: 257
جامع الأخبار :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، هر گاه وارد مسجد مى شد ، ابتدا پاى راستش را داخل مى گذاشت و مى گفت : «به نام خدا . به خدا توكّل كردم . نيرو و توانى نيست ، مگر به [مدد] خدا» . و هر گاه از مسجد بيرون مى آمد ، نخستْ پاى چپش را بيرون مى گذاشت و مى گفت : «به نام خدا . به خدا پناه مى برم از شيطان رانده شده» .
امام على عليه السلام_ در ذكر هنگام ورود به مسجد _ :به نام خدا و به يارى خدا . سلام و رحمت و بركات خدا بر تو ، اى پيامبر ! سلام بر ما و بر بندگان شايسته خدا !
تهذيب الأحكام_ به نقل از سماعه _ :هر گاه وارد مسجد شدى ، بگو : «به نام خدا . سلام بر پيامبر خدا ! خدا و فرشتگانش بر محمّد و خاندان محمّد ، درود مى فرستند . درود و رحمت و بركات خدا ، بر ايشان باد . پروردگارا ! گناهان مرا بيامرز و درهاى بخششت را بر من بگشاى» . در هنگام خارج شدن نيز همين را بگو .
3 / 7هنگام ذبح حيوانقرآن«پس اگر به آيات او ايمان داريد ، از آنچه نام خدا [ به هنگام ذبح ]بر آن برده شده است ، بخوريد» .
حديثامام على عليه السلام :هر گاه يكى از شما [حيوانى را] ذبح مى كند ، بگويد : «به نام خدا . خدا ، بزرگ تر است [از آنچه وصف مى شود]» .
.
ص: 258
3 / 8الأَكلُ وَالشُّربُرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ مِن وَصاياهُ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :يا عَلِيُّ ، إذا أكَلتَ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ» ، وإذا فَرَغتَ فَقُل : «الحَمدُ للّهِِ» ؛ فَإِنَّ حافِظَيكَ لا يَبرَحانِ يَكتُبانِ لَكَ الحَسَناتِ حَتّى تُبعِدَهُ عَنكَ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن أكَلَ الفاكِهَةَ وبَدَأَ بِبِسمِ اللّهِ لَم تَضُرَّهُ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :زَيِّنوا مَوائِدَكُم بِالبَقلِ ؛ فَإِنَّها مَطرَدَةٌ لِلشَّياطينِ مَعَ التَّسمِيَةِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :مَن أكَلَ طَعاما فَسَمَّى اللّهَ عَلى أوَّلِهِ ، وحَمِدَ اللّهَ عَلى آخِرِهِ ، لَم يُسأَل عَن نَعيمِ ذلِكَ الطَّعامِ كائِنا ما كانَ . (4)
الكافي عن داود بن فرقد :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام : كَيفَ اُسَمّي عَلَى الطَّعامِ؟ فَقالَ : إذَا اختَلَفَتِ الآنِيَةُ ، فَسَمِّ عَلى كُلِّ إناءٍ . قُلتُ : فَإِن نَسيتُ أن اُسَمِّيَ؟ قالَ : تَقولُ : بِسمِ اللّهِ عَلى أوَّلِهِ وآخِرِهِ . (5)
.
ص: 259
3 / 8هنگام خوردن و آشاميدنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش به على عليه السلام _ :اى على! هر گاه شروع به خوردن مى كنى ، بگو : «به نام خدا» ، و چون تمام كردى ، بگو : «سپاس ، خداى را» ؛ زيرا [اگر چنين كنى ،] دو [فرشته] نگهبان تو ، تا وقتى آن غذا را از خودت دفع كنى ، پيوسته برايت ثواب مى نويسند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس ميوه اى بخورد و به نام خدا شروع كند ، آن ميوه به او زيان نمى رساند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سفره هايتان را با سبزى بياراييد ؛ زيرا [خوردن] سبزى ها همراه با بردن نام خدا ، شياطين را دور مى كنند .
امام على عليه السلام :هر كس غذايى بخورد و در آغاز آن ، نام خدا را ببرد و در پايانش ، خدا را سپاس بگويد ، در باره نعمت آن غذا _ هر چه باشد _ ، بازخواست نخواهد شد .
الكافى_ به نقل از داوود بن فَرقَد _ :از امام صادق عليه السلام پرسيدم : هنگام غذا خوردن ، چگونه «بسم اللّه » بگويم؟ فرمود : «اگر ظرف ها متعدّد بود ، براى هر ظرف غذايى ، بسم اللّه بگو» . گفتم : اگر فراموش كردم كه «بسم اللّه » بگويم ، چه؟ فرمود : «مى گويى : به نام خدا ، براى آغاز و پايان اين [غذا] » .
.
ص: 260
مكارم الأخلاق :كانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إذا شَرِبَ بَدَأَ فَسَمّى وحَسا حَسوَةً وحَسوَتَينِ ، ثُمَّ يَقطَعُ فَيَحمَدُ اللّهَ ، ثُمَّ يَعودُ فَيُسَمّي ، ثُمَّ يَزيدُ فِي الثّالِثَةِ ، ثُمَّ يَقطَعُ فَيَحمَدُ اللّهَ ، فَكانَ لَهُ صلى الله عليه و آله في شُربِهِ ثَلاثُ تَسمِياتٍ وثَلاثُ تَحميداتٍ ، ويَمُصُّ الماءَ مَصّا ولا يَعُبُّهُ عَبّا (1) . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا شَرِبَ أحَدُكُمُ الماءَ فَقالَ : «بِسمِ اللّهِ» ثُمَّ شَرِبَ ، ثُمَّ قَطَعَهُ فَقالَ : «الحَمدُ للّهِِ» ، ثُمَّ شَرِبَ فَقالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، ثُمَّ قَطَعَهُ فَقالَ : «الحَمدُ للّهِِ» ، ثُمَّ شَرِبَ فَقالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، ثُمَّ قَطَعَهُ فَقالَ : «الحَمدُ للّهِِ» ؛ سَبَّحَ ذلِكَ الماءُ لَهُ مادامَ في بَطنِهِ إلى أن يَخرُجَ . (3)
عنه عليه السلام :إنَّ الرَّجُلَ مِنكُم لَيَشرَبُ الشَّربَةَ مِنَ الماءِ فَيوجِبُ اللّهُ لَهُ بِهَا الجَنَّةَ! _ ثُمَّ قالَ : _ إنَّهُ لَيَأخُذُ الإِناءَ فَيَضَعُهُ عَلى فيهِ فَيُسَمّي ثُمَّ يَشرَبُ ، فَيُنَحّيهِ وهُوَ يَشتَهيهِ ، فَيَحمَدُ اللّهَ ، ثُمَ يَعودُ فَيَشرَبُ ، ثُمَّ يُنَحّيهِ فَيَحمَدُ اللّهَ ، ثُمَّ يَعودُ فَيَشرَبُ ، ثُمَّ يُنَحّيهِ فَيَحمَدُ اللّهَ ؛ فَيوجِبُ اللّهُ عز و جل بِها لَهُ الجَنَّةَ . (4)
راجع : ص 282 ح 125 .
3 / 9النَّومُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا قالَ العَبدُ عِندَ مَنامِهِ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، يَقولُ اللّهُ : مَلائِكَتِي! اُكتُبوا بِالحَسَناتِ نَفَسَهُ إلَى الصَّباحِ . (5)
.
ص: 261
مكارم الأخلاق :پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام آشاميدن ، نخستْ نام خدا را مى گفت و يكى دو جرعه مى نوشيد . سپس ، [نوشيدن را] قطع مى كرد و خدا را سپاس مى گفت . آن گاه ، دوباره نام خدا را مى برد و در مرتبه سوم ، بيشتر مى نوشيد . سپس [نوشيدن را] قطع مى كرد و خدا را سپاس مى گفت . ايشان ، در هنگام آشاميدنش ، سه بار «بسم اللّه » و سه بار «الحمد للّه » مى گفت . آب را جرعه جرعه مى آشاميد و يكباره ، سر نمى كشيد .
امام صادق عليه السلام :هر گاه فردى از شما خواست كه آب بنوشد ، بگويد : «به نام خدا» و سپس بياشامد . آن گاه ، قطع كند و بگويد : «سپاس ، خداى را» . سپس بياشامد و بگويد : «به نام خدا» . آن گاه ، قطع كند و بگويد : «سپاس ، خداى را» . سپس بياشامد و بگويد : «به نام خدا» . آن گاه ، قطع كند و بگويد : «سپاس ، خداى را» . [اگر چنين كند ، ]آن آب از زمانى كه در شكم او جاى مى گيرد ، تا زمانى كه دفع شود ، تسبيح [خدا ]مى گويد .
امام صادق عليه السلام :گاه ، مردى از شما جرعه اى آب مى نوشد و خداوند ، بدان سبب ، بهشت را بر او واجب مى گرداند! ... [بدين سان كه] ظرف را بر مى دارد و بر دهانش مى گذارد و نام خدا را مى برد و آن گاه مى آشامد . سپس آن را از دهانش دور مى كند _ با آن كه هنوز آب ميل دارد _ و خدا را سپاس مى گويد . سپس دوباره شروع به آشاميدن مى كند و باز ، ظرف را از دهانش دور مى كند و خدا را سپاس مى گويد . آن گاه ، سه باره شروع به آشاميدن مى كند و باز ، ظرف را از دهانش دور مى كند و خدا را سپاس مى گويد . پس خداوند عز و جل به سبب اين كارش ، بهشت را بر او واجب مى گردانَد .
ر . ك : ص 283 ح 125 .
3 / 9هنگام خوابيدنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه بنده در هنگام خوابيدن بگويد: «به نام خداوند بخشنده مهربان» ، خداوند مى فرمايد : «فرشتگان من! نفَس هاى او را تا صبح ، ثواب بنويسيد» .
.
ص: 262
عنه صلى الله عليه و آله_ كانَ يَقولُ عِندَ مَنامِهِ _ :بِسمِ اللّهِ أموتُ وأَحيا وإلَى اللّهِ المَصيرُ ، اللّهُمَّ آمِن رَوعَتي ، وَاستُر عَورَتي ، وأَدِّ عَنّي أمانَتي . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :إذا أرادَ أحَدُكُمُ النَّومَ فَليَضَع يَدَهُ اليُمنى تَحتَ خَدِّهِ الأَيمَنِ ، وَليَقُل : «بِسمِ اللّهِ ، وَضَعتُ جَنبي للّهِِ ، عَلى مِلَّةِ إبراهيمَ ودينِ مُحَمَّدٍووِلايَةِ مَنِ افتَرَضَ اللّهُ طاعَتَهُ ، ما شاءَ اللّهُ كانَ وما لَم يَشَأ لَم يَكُن» ، فَمَن قالَ ذلِكَ عِندَ مَنامِهِ حُفِظَ مِنَ اللِّصِّ ، وَالمُغيرِ ، وَالهَدمِ ، وَاستَغفَرَت لَهُ المَلائِكَةُ . (2)
الإمام الباقر عليه السلام :إذا تَوَسَّدَ الرَّجُلُ يَمينَهُ ، فَليَقُل : «بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ إنّي أسلَمتُ نَفسي إلَيكَ ، ووَجَّهتُ وَجهي إلَيكَ ، وفَوَّضتُ أمري إلَيكَ ، وأَلجَأتُ ظَهري إلَيكَ ، تَوَكَّلتُ عَلَيكَ رَهبَةً مِنكَ ورغبَةً إلَيكَ ، لا مَلجَأَ ولا مَنجى مِنكَ إلّا إلَيكَ ، آمَنتُ بِكِتابِكَ الَّذي أنزَلتَ ، وبِرَسولِكَ الَّذي أرسَلتَ» ، ثُمَّ يُسَبِّحُ تَسبيحَ فاطِمَةَ الزَّهراءِ عليهاالسلام . (3)
3 / 10اللُّبسُالإمام الباقر عليه السلام_ حينَ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَلبَسُ الثَّوبَ الجَديدَ _ :يَقولُ : بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ ، اللّهُمَّ اجعَلهُ ثَوبَ يُمنٍ وتَقوى وبَرَكَةٍ ، اللّهُمَّ ارزُقني فيهِ حُسنَ عِبادَتِكَ ، وعَمَلاً بِطاعَتِكَ ، وأَداءَ شُكرِ نِعمَتِكَ ، الحَمدُ للّهِِ الَّذي كَساني ما اُواري بِهِ عَورَتي ، وأَتَجَمَّلُ بِهِ فِي النّاسِ . (4)
.
ص: 263
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در ذكر هنگام خوابيدن _ :به نام خدا مى ميرم و زندگى مى كنم ، و حركت ، به سوى خداست. بار خدايا ! ترس مرا به آرامش ، تبديل فرما و عيبم را بپوشان و امانتم را از طرف من بپرداز .
امام على عليه السلام :هر گاه يكى از شما خواست كه بخوابد ، دست راستش را زير گونه راستش بگذارد و بگويد : «به نام خدا . پهلويم را براى خدا [بر زمين] نهادم ، در حالى كه بر آيين ابراهيم و دين محمّد و دوستى [و پيروى ]كسى هستم كه خداوند ، فرمانبرى از او را واجب گردانيده است . آنچه خدا بخواهد ، همان مى شود و آنچه نخواهد ، نمى شود» . هر كس اين [دعاها] را در هنگام خوابش بگويد ، از دزد و غارت و زير آوار رفتن ، محفوظ مى ماند و فرشتگان ، برايش آمرزش مى طلبند .
امام باقر عليه السلام :هر گاه كسى گونه راست خود را بر بالين نهاد ، بگويد : «به نام خدا . بار خدايا ! خودم را تسليم تو كردم و رو به سوى تو نمودم . كارم را به تو وا نهادم و تو را پشت و پناهم قرار دادم و از سرِ بيم و اميد به تو ، بر تو توكّل كردم . هيچ پناهى و گريزى از تو نيست ، مگر به سوى خود تو . به كتابت كه آن را نازل كردى و به پيامبرت كه او را فرستادى ، ايمان آوردم» . سپس تسبيح فاطمه زهرا عليهاالسلام را بگويد .
3 / 10هنگام پوشيدن جامهامام باقر عليه السلام_ در پاسخ سؤال در باره كسى كه جامه نو مى پوشد _ :بگويد : «به نام خدا و به يارى خدا . بار خدايا ! اين جامه را جامه بركت و پرهيزگارى و بركت ، قرار ده . بار خدايا ! در اين جامه ، حُسن عبادتت و به كار بستن طاعتت و گزاردن شكر نعمتت را روزىِ من فرما . سپاس ، خداى را كه بر من چيزى پوشانْد كه با آن ، برهنگى ام را بپوشانم و بِدان در ميان مردم ، آراسته گردم» .
.
ص: 264
3 / 11التَّخَلّيرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذَا انكَشَفَ أحَدُكُم لِبَولٍ أو غَيرِ ذلِكَ ، فَليَقُل : «بِسمِ اللّهِ» ؛ فَإِنَّ الشَّيطانَ يَغُضُّ بَصَرَهُ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا دَخَلتَ المَخرَجَ فَقُل : بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ الخَبيثِ المُخبِثِ ، الرِّجسِ النِّجسِ ، الشَّيطانِ الرَّجيمِ . (2)
فلاح السائل عن أبي خديجة :إنَّ عَمرَو بنَ عُبيدٍ ، وواصِلَ بنَ عطاءٍ ، وبَشيرا الرَّحّالَ سَأَلوا أبا عَبدِ اللّه عليه السلام عَن حَدِّ الخَلاءِ إذا دَخَلَهُ الرَّجُلُ ، فَقالَ : إذا دَخَلَ الخَلاءَ قالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، فَإِذا جَلَسَ يَقضي حاجَتَهُ قالَ : «اللّهُمَّ أذهِب عَنِّي الأَذى ، وهَنِّئني طَعامي» ، فَإِذا قَضى حاجَتَهُ قالَ : «الحَمدُ للّهِِ الَّذي أماطَ عَنِّي الأَذى ، وهَنَّأَني طَعامي» . (3)
.
ص: 265
3 / 11هنگام قضاى حاجتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه يكى از شما براى ادرار كردن يا كار ديگرى ، كشفِ عورت كرد ، بگويد : «به نام خدا» . در اين صورت ، شيطان ، چشم خود را مى بندد .
امام صادق عليه السلام :هر گاه وارد آبريزگاه شدى ، بگو : «به نام خدا . بار خدايا! از آن ناپاكِ ناپاك كننده ، پليدِ آلوده و شيطانِ رانده شده ، به تو پناه مى برم» .
فلاح السائل_ به نقل از ابو خديجه _ :عمرو بن عبيد و واصل بن عطا و بَشير رَحّال ، از امام صادق عليه السلام در باره آداب وارد شدن به آبريزگاه پرسيدند . فرمود : «هر گاه شخص وارد آبريزگاه شد ، بگويد : به نام خدا ، و چون براى قضاى حاجت نشست ، بگويد : بار خدايا ! ناراحتى را از من ببر و غذايى را كه خورده ام ، گوارايم ساز ، و چون قضاى حاجت كرد ، بگويد : سپاس ، خداى را كه ناراحتى را از من ، دور ساخت و غذايى را كه خورده ام ، گوارايم ساخت » .
.
ص: 266
3 / 12الجِماعُرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ مِن وَصاياهُ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ :يا عَلِيُّ ، إذا جامَعتَ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ جَنِّبنَا الشَّيطانَ ، وجَنِّبِ الشَّيطانَ ما رَزَقتَني» ، فَإِن قَضى أن يَكونَ بَينَكُما وَلَدٌ ، لَم يَضُرَّهُ الشَّيطانُ أبَدا . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا أرادَ الرَّجُلُ أن يُجامِعَ أهلَهُ ، فَليُسَمِّ اللّهَ ويَدعوهُ بِما قَدَرَ عَلَيهِ ... . (2)
تفسير العيّاشي عن سليمان الجعفري :سَمِعتُ أبَا الحَسَنِ عليه السلام يَقولُ : إذا أتى أحَدُكُم أهلَهُ فَليَكُن قَبلَ ذلِكَ مُلاطَفَةٌ ؛ فَإِنَّهُ أبَرُّ (3) لِقَلبِها ، وأَسَلُّ (4) لِسَخيمَتِها (5) ، فَإِذا أفضى إلى حاجَتِهِ قالَ : «بِسمِ اللّهِ» ثَلاثا ، فَإِن قَدَرَ أن يَقرَأَ أيَّ آيَةٍ حَضَرَتهُ مِنَ القُرآنِ فَعَلَ ، وإلّا قَد كَفَتهُ التَّسمِيَةُ . (6)
3 / 13أخذُ الشّارِبِالإمام الباقر عليه السلام :مَن أخَذَ مِن أظفارِهِ وشارِبِهِ كُلَّ جُمُعَةٍ وقالَ حينَ يَأخُذُ : «بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ ، وعَلى سُنَّةِ مُحَمَّدٍ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله » ، لَم يَسقُط مِنهُ قُلامَةٌ ولا جُزازَةٌ (7) إلّا كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِها عِتقَ نَسَمَةٍ . (8)
.
ص: 267
3 / 12هنگام هم بستر شدنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش به على عليه السلام _ :اى على! هر گاه هم بستر شدى ، بگو : «به نام خدا . بار خدايا! ما را از شيطان ، دور بدار و شيطان را از آنچه روزىِ من كرده اى ، دور بدار» . پس اگر مقدّر شد كه از شما فرزندى به دنيا آيد ، هرگز شيطان به او گزندى نمى رسانَد .
امام صادق عليه السلام :هر گاه مرد خواست با همسرش نزديكى كند ، نام خدا را ببرد و هر دعايى را كه توانست ، بخواند .
تفسير العيّاشى_ به نقل از سليمان جعفرى _ :از ابو الحسن عليه السلام (1) شنيدم كه مى فرمايد : «هر گاه يكى از شما خواست با همسرش هم بستر شود ، نخستْ نوازش كند ؛ زيرا اين كار ، در به دست آوردنِ دل او و از بين بردن تكدّر خاطرش ، بيشترين تأثير را دارد . و چون كارش را انجام داد ، سه بار بگويد : به نام خدا ، و اگر توانست آياتى از قرآن را كه به ذهنش مى رسد ، بخواند ، اين كار را بكند و اگر نتوانست ، همان بردنِ نام خدا برايش كافى است» .
3 / 13هنگام كوتاه كردن سبيلامام باقر عليه السلام :هر كس هر جمعه ، ناخن ها و سبيلش را بگيرد و هنگام گرفتن آنها بگويد : «به نام خدا و به يارى خدا و بر سنّت محمّد ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله » ، هيچ چيده ناخن يا مويى از او بر زمين نمى افتد ، مگر آن كه خداوند به ازاى آن ، [ثواب ]آزاد كردن يك برده را برايش مى نويسد .
.
ص: 268
مكارم الأخلاق :إذا أخَذَ الشّارِبَ يَقولُ (1) : بِسمِ اللّهِ وبِاللّهِ وعَلى مِلَّةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . (2)
3 / 14الرُّكوبُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن قالَ إذا رَكِبَ الدّابَّةَ : بِسمِ اللّهِ لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَانَا لِهَذَاوَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلآَ أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (3) و «سُبْحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ» (4) ؛ حُفِظَت لَهُ نَفسُهُ ودابَّتُهُ حَتّى يَنزِلَ . (5)
الأمالي عن عليّ بن ربيعة الأسدي :رَكِبَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه السلام ، فَلَمّا وَضَعَ رِجلَهُ فِي الرِّكابِ قالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، فَلَمَّا استَوَى عَلَى الدّابَّةِ قالَ : «الحَمدُ للّهِِ الَّذي أكرَمَنا وحَمَلَنا فِي البَرِّ وَالبَحرِ ، ورَزَقَنا مِنَ الطَّيِّباتِ ، وفَضَّلَنا عَلى كَثيرٍ مِمَّن خَلَقَ تَفضيلاً ، «سُبْحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ» » . (6)
.
ص: 269
مكارم الأخلاق :[مرد ،] هنگام كوتاه كردن سبيل ، بگويد : «به نام خدا و به يارى خدا و بر آيين پيامبر خدا صلى الله عليه و آله » .
3 / 14هنگام نشستن بر مَركبپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس هنگام سوار شدن بر مَركب ، بگويد : «به نام خدا . هيچ توش و توانى نيست ، مگر به [مدد] خدا . «خدا را سپاس كه ما را به اين [مسير] ، ره نمون شد ، و اگر خدا ما را راه نمايى نمى كرد ، ما خود ، هدايت نمى يافتيم . در حقيقت ، فرستادگانِ پروردگار ما ، حق را آوردند . و به آنان ، ندا داده مى شود كه : اين، همان بهشتى است كه آن را به [پاداشِ ]آنچه انجام مى داديد ، ميراث يافته ايد» و «منزّه است خدايى كه اين [مَركب ]را رامِ ما ساخت و ما بر آن ، توانا نبوديم» » ، خودش و چارپايش ، تا زمانى كه پياده شود ، در امان خواهند بود .
الأمالى ، طوسى_ به نقل از على بن ربيعه اسدى _ :امام على عليه السلام بر مَركب نشست . چون پايش را در ركاب نهاد ، گفت : «به نام خدا» ، و چون روى مَركب قرار گرفت ، گفت : «سپاس ، خداى را كه گرامى مان بداشت و در خشكى و آب ، ما را حمل كرد و از خوراكى هاى پاكيزه ، روزى مان داد و ما را بر بسيارى از آفريدگانش ، بسى برترى داد . «منزّه است خدايى كه اين [مَركَب] را رام ما ساخت و ما بر آن ، توانا نبوديم» » .
.
ص: 270
الأمان عن صفوان الجمّال :إنَّهُ [ أيِ الصّادِقَ] عليه السلام لَمّا رَكِبَ الجَمَلَ قالَ : بِسمِ اللّهِ ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ ، «سُبْحَانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ» . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا خَرَجتَ مِن بَيتِكَ تُريدُ الحَجَّ وَالعُمرَةَ إن شاءَ اللّهُ ، فَادعُ دُعاءَ الفَرَجِ .. . فَإِذا جَعلتَ رِجلَكَ فِي الرِّكابِ فَقُل : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، بِسمِ اللّهِ وَاللّهُ أكبَرُ ... . (2)
3 / 15السَّفَرُالمزار الكبير_ في ذِكرِ ما يُقالُ عِندَ الخُروجِ لِلسَّفَرِ _ :وتَقولُ أيضا ما رُوِيَ عَن سَيِّدِنا رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله أنَّهُ قالَ : جاءَني جَبرَئيلُ عليه السلام فَقالَ : رَبُّكَ يُقرِئُكَ السَّلامَ ويَقولُ لَكَ : يا مُحَمَّدُ! مَن أرادَ مِن اُمَّتِكَ أن أحفَظَهُ في سَفَرِهِ ، واُؤَدِّيَهُ سالِما ، فَليَقُل : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، تَوَكَّلتُ عَلَى اللّهِ ... . فَإِذا وَضَعتَ رِجلَكَ عَلى بابِكَ لِلخُروجِ فَقُل : بِسمِ اللّهِ ، آمَنتُ بِاللّهِ ، تَوَكَّلتُ عَلَى اللّهِ ، ما شاءَ اللّهُ ، لا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ . (3)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ كانَ إذا وَضَعَ رِجلَهُ فِي الغَرزِ (4) وهُوَ يُريدُ السَّفَرَ يَقولُ _ :بِسمِ اللّهِ ، اللّهُمَّ أنتَ الصّاحِبُ فِي السَّفَرِ ، وَالخَليفَةُ فِي الأَهلِ ، اللّهُمَّ ازوِ لَنَا الأَرضَ ، وهَوِّن عَلَينَا السَّفَرَ . اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِن وَعثاءِ السَّفَرِ (5) ، ومِن كَآبَةِ المُنقَلَبِ ، ومِن سُوءِ المَنظَرِ فِي المالِ وَالأَهلِ . (6)
.
ص: 271
الأمان_ به نقل از صفوان جمّال _ :هنگامى كه امام صادق عليه السلام بر شتر نشست ، گفت : «به نام خدا . هيچ نيرو و توانى نيست ، مگر از سوى خدا . «منزّه است خدايى كه اين [مَركَب] را رامِ ما كرد و ما بر آن ، توانا نبوديم ؛ و ما به سوى پروردگار خود ، باز مى گرديم» » .
امام صادق عليه السلام :هر گاه به خواست خدا ، از خانه ات به قصد حج و عمره خارج شدى ، دعاى فَرَج را بخوان ... و چون پايت را در ركاب نهادى ، بگو : «به نام خداوند بخشنده مهربان» . به نام خدا . خدا ، بزرگ تر است ... .
3 / 15هنگام سفرالمزار الكبير_ در بيان ذكرهايى كه هنگام رفتن به سفر ، گفته مى شود _ :همچنين همان چيزى را مى گويى كه از سَروَرمان ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، روايت شده است كه فرمود : «جبرئيل عليه السلام نزد من آمد و گفت : پروردگارت ، به تو سلام مى رساند و مى گويد : اى محمّد! هر كس از امّت تو كه مى خواهد در سفرش از او محافظت كنم و او را به سلامت برسانم ، بگويد : «به نام خداوند بخشنده مهربان» . به خدا توكّل كردم ... . و آن گاه كه براى بيرون رفتن ، پايت را دمِ در گذاشتى ، بگو : به نام خدا . به خدا ، ايمان دارم . بر خدا ، توكّل كردم . هر چه خدا خواهد . نيرو و توانى نيست ، مگر از سوى خدا » .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ هر گاه به قصد سفر ، پايش را در ركاب مى گذاشت ، مى فرمود _ :به نام خدا . بار خدايا ! تويى همراه در سفر ، و جانشين [هر مسافرى] در ميان خانواده[اش] . بار خدايا ! زمين را براى ما در هم بپيچان (راهمان را كوتاه ساز) ، و سفر را بر ما آسان گردان . بار خدايا ! از سختىِ سفر و از اندوه بازگشت و از [رو به رو شدن با] صحنه بد در اموال و خانواده ، به تو پناه مى برم .
.
ص: 272
عنه صلى الله عليه و آله_ لِرَجُلٍ مِنَ الأَنصارِ _ :إذا تَوَجَّهتَ إلى سَبيلِ الحَجِّ ، ثُمَّ رَكِبتَ راحِلَتَكَ ، ثُمَّ قُلتَ : «بِسمِ اللّهِ وَالحَمدُ للّهِِ» ، ثُمَّ مَضَت راحِلَتُكَ ، لَم تَضَع خُفّا ولَم تَرفَع خُفّا إلّا كُتِبَ لَكَ حَسَنَةٌ ، ومُحِيَ عَنكَ سَيِّئَةٌ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا خَرَجتَ مِن بَيتِكَ تُريدُ الحَجَّ وَالعُمرَةَ إن شاءَ اللّهُ فَادعُ دُعاءَ الفَرَجِ ... ثُمَّ قُل : «اللّهُمَّ كُن لي جارا مِن كُلِّ جَبّارٍ عَنيدٍ ، ومِن كُلِّ شَيطانٍ مَريدٍ» ، ثُمَّ قُل : «بِسمِ اللّهِ دَخَلتُ ، وبِسمِ اللّهِ خَرَجتُ ، وفي سَبيلِ اللّهِ ، اللّهُمَّ إنّي اُقَدِّمُ بَينَ يَدَي نِسياني وعَجَلَتي بِسمِ اللّهِ وما شاءَ اللّهُ في سَفَري هذا» . (2)
3 / 16كُلُّ أمرٍرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَنِ ابتَدَأَ بِأَمرٍ وقالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ . (3)
.
ص: 273
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ به مردى از انصار _ :هر گاه آهنگ سفر حج كردى و بر شترت نشستى و گفتى : «به نام خدا . سپاس ، خداى را» و سپس شترت حركت كرد ، با هر سُمى كه بگذارد و بردارد ، براى تو يك ثواب نوشته مى شود و يك گناه از تو پاك مى گردد .
امام صادق عليه السلام :چون به خواست خدا ، از خانه ات به قصد حج و عمره خارج شدى ، دعاى فرج را بخوان ... و سپس بگو : «بار خدايا ! مرا از هر زورگوى سركشى و از هر شيطان متمرّدى ، در پناه خود بگير » . سپس بگو : «به نام خدا ، داخل شدم و به نام خدا ، خارج شدم و در راه خدا [ ، سفر مى كنم] . بار خدايا! در اين سفرم ، پيش از آن كه فراموش كنم يا شتاب ورزم ، مى گويم : به نام خدا . آنچه خدا بخواهد [ ، خواهد شد]» .
3 / 16در هر كارىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس كارى را با «بسم اللّه » آغاز كند ، خداوند ، او را مى آمرزد .
.
ص: 274
عنه صلى الله عليه و آله :كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لا يُبدَأُ فيهِ بِبِسمِ اللّهِ فَهُو أجذَمُ (1) . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :قولوا عِندَ افتِتاحِ كُلِّ أمرٍ صَغيرٍ أو عَظيمٍ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :أغلِقوا أبوابَ المَعصِيَةِ بِالاِستِعاذَةِ ، وَافتَحوا أبوابَ الطّاعَةِ بِالتَّسمِيَةِ . (4)
عنه عليه السلام :لا تَدَع «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» وإن كانَ بَعدَهُ شِعرٌ . (5)
عنه عليه السلام :لَرُبَّما تَرَكَ فِي افتِتاحِ أمرٍ بَعضُ شيعَتِنا «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، فَيَمتَحِنُهُ اللّهُ بِمَكروهٍ ؛ لِيُنَبِّهَهُ عَلى شُكرِ اللّهِ تَعالى وَالثَّناءِ عَلَيهِ ، ويَمحُوَ عَنُه وَصمَةَ تَقصيرِهِ عِندَ تَركِهِ قَولَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . لَقَد دَخَلَ عَبدُ اللّهِ بنُ يَحيى عَلى أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام وبَينَ يَدَيهِ كُرسِيٌّ ، فَأَمَرَهُ بِالجُلوسِ عَلَيهِ ، فَجَلَسَ ، فَمالَ بِهِ حَتّى سَقَطَ عَلى رَأسِهِ ، فَأَوضَحَ (6) عَن عَظمِ رَأسِهِ وسالَ الدَّمُ ، فَأَمَرَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام بِماءٍ فَغَسَلَ عَنهُ ذلِكَ الدَّمَ . ثُمَّ قالَ : اُدنُ مِنّي ، فَدَنا مِنهُ ، فَوَضَعَ يَدَهُ عَلى موضِحَتِهِ _ وقَد كانَ يَجِدُ مِن ألَمِها ما لا صَبرَ لَهُ مَعَهُ _ ومَسَحَ يَدَهُ عَلَيها ، وتَفَلَ فيها ، فَما هُوَ إلّا أن فَعَلَ ذلِكَ حَتَّى اندَمَلَ (7) ، وصارَ كَأَنَّهُ لَم يُصِبهُ شَيءٌ قَطُّ . ثُمَّ قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : يا عَبدَ اللّهِ ، الحَمدُ للّهِِ الَّذي جَعَلَ تَمحيصَ ذُنوبِ (8) شيعَتِنا فِي الدُّنيا بِمِحَنِهِم ، لِتَسلَمَ لَهُم طاعاتُهُم ويَستَحِقّوا عَلَيها ثَوابَها ... . فَقالَ عَبدُ اللّهِ بنُ يَحيى : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، قَد أفَدتَني وعَلَّمتَني ، فَإِن رَأَيتَ أن تُعَرِّفَني ذَنبِيَ الَّذِي امتُحِنتُ بِهِ في هذَا المَجلِسِ حَتّى لا أعودَ إلى مِثلِهِ . قالَ : تَركُكَ حينَ جَلَستَ أن تَقولَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، فَجَعَلَ اللّهُ ذلِكَ لِسَهوِكَ عَمّا نُدِبتَ إلَيهِ تَمحيصا بِما أصابَكَ . أما عَلِمتَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَدَّثَني عَنِ اللّهِ عز و جل ، أنَّهُ قالَ : كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لَم يُذكَر «بِسمِ اللّهِ» فيهِ فَهُوَ أبتَرُ؟! فَقُلتُ : بَلى بِأَبي أنتَ واُمّي ، لا أترُكُها بَعدَها . قالَ : إذَن تُحصَنَ بِذلِكَ وتَسعَدَ . (9)
راجع : ص 210 ح 9.
.
ص: 275
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كارِ بااهمّيتى كه با نام خدا آغاز نشود ، بى دنباله (ناتمام) خواهد بود .
امام على عليه السلام :در شروع هر كارى ، كوچك يا بزرگ ، بگوييد : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» .
امام صادق عليه السلام :درهاى گناه را با پناه بردن به خدا [و گفتنِ «أعوذ بِاللّه »] ببنديد ، و درهاى طاعت را با بردنِ نام خدا ، باز كنيد .
امام صادق عليه السلام :گفتنِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را وا مگذار ، هر چند پيش از خواندن شعرى .
امام صادق عليه السلام :گاه يكى از شيعيان ما ، در آغاز كارى ، گفتنِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را ترك مى گويد و از اين رو ، خداوند ، او را به امر ناخوشايندى گرفتار مى سازد تا وى را متوجّه سپاس گزارى از خداوند متعال و ثناى او گردانَد و لكّه ننگِ تقصير در ترك «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را از او بزُدايد . يك بار عبد اللّه بن يحيى نزد امير مؤمنان عليه السلام رفت . جلوى ايشان ، چهارپايه اى بود و به عبد اللّه فرمود كه روى آن چهارپايه بنشيند . تا عبد اللّه نشست ، چهارپايه ، كج شد و او به سر [بر زمين] افتاد و سرش شكست و خون جارى شد . امير مؤمنان عليه السلام دستور داد تا آب آوردند و خونش را شست . سپس [على عليه السلام به او ]فرمود : «نزديك من بيا» . عبد اللّه ، نزديك شد . ايشان ، دستش را بر شكافِ سر او _ كه از شدّت درد آن ، تاب نمى آورد _ نهاد و بر آن ، دست كشيد و از آب دهان خود بر آن نهاد . بلافاصله ، زخم سر به هم آورد ، به طورى كه انگار اصلاً صدمه اى نديده است . سپس امير مؤمنان عليه السلام فرمود : «اى عبد اللّه ! سپاس ، خدا را كه زدودنِ گناهان شيعيان ما را در دنيا با ايجاد رنج و گرفتارى براى آنان قرار داد تا همچنان طاعت هايشان برقرار بماند و براى آنها پاداش داده شوند ...» . عبد اللّه بن يحيى گفت : اى امير مؤمنان! مرا آگاه كردى و به من آموختى . اكنون اگر صلاح مى دانى، به من بفرما كه چه گناهى مرتكب شده بودم كه به سبب آن ، در اين مجلس تنبيه شدم ، تا ديگر آن را تكرار نكنم . امير مؤمنان عليه السلام فرمود : «وقتى نشستى ، نگفتى : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . پس خداوند ، اين تنبيه را براى غفلت تو از كارى قرار داد كه به آن ، فرا خوانده شده اى ، تا با اين وسيله ، تو را [از اين گناه] پاك گردانَد . مگر نمى دانى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله برايم گفت كه خداوند عز و جل فرمود : هر كار مهمّى كه در آن ، بسم اللّه گفته نشود ، ناقص است ؟!» . عبد اللّه بن يحيى گفت : چرا ، پدر و مادرم به فدايت ! از اين پس ، آن را ترك نمى كنم . امير مؤمنان عليه السلام فرمود : «در اين صورت ، در امان و خوش بخت خواهى بود» .
ر . ك : ص 211 ح 9 .
.
ص: 276
. .
ص: 277
. .
ص: 278
الفصل الرابع : آثار البسملة4 / 1البَرَكَةُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : قَسَمتُ فاتِحَةَ الكِتابِ بَيني وبَينَ عَبدي ، فَنِصفُها لي ونِصفُها لِعَبدي ، ولِعَبدي ما سَأَلَ . إذا قالَ العَبدُ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» قالَ اللّهُ جَلَّ جَلالُهُ : بَدَأَ عَبدي بِاسمي ، وحَقٌّ عَلَيَّ أن اُتَمِّمَ لَهُ اُمورَهُ ، واُبارِكَ لَهُ في أحوالِهِ ... . (1)
4 / 2الاِعتِصامُالإمام عليّ عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِكُمَيلٍ _ :يا كُمَيلُ ، سَمِّ كُلَّ يَومٍ بِسمِ اللّهِ ، وقُل : «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ» ، وتَوَكَّل عَلَى اللّهِ . (2)
.
ص: 279
فصل چهارم : آثار «بسم اللّه »4 / 1بركت يافتنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند عز و جل فرمود : «[سوره] فاتحة الكتاب را ميان خودم و بنده ام قسمت كرده ام ؛ نيمش از آنِ من است و نيمش از آنِ بنده ام ، و آنچه بنده ام بخواهد ، به او مى دهم» . هر گاه بنده بگويد : «به نام خداوند بخشنده مهربان» ، خداوند عز و جل مى فرمايد : «بنده ام ، به نام من آغاز كرد و بر من است كه كارهاى او را برايش تمام گردانم و در احوالش به او بركت دهم ...» .
4 / 2قرار گرفتن در پناه خداامام على عليه السلام_ در سفارش به كميل _ :اى كميل ! هر روز ، نام خدا را ببر و بگو : «هيچ توش و توانى نيست ، مگر به [يارى] خدا » ، و به خدا توكّل كن .
.
ص: 280
عنه عليه السلام :إنَّ اسمَ اللّهِ فاتِقٌ لِلرُّتوقِ (1) ، وخائِطٌ لِلخُروقِ (2) ، ومُسَهِّلٌ لِلوُعورِ ، وجُنَّةٌ عَنِ الشُّرورِ ، وحِصنٌ مِن مِحَنِ الدُّهورِ ، وشِفاءٌ لِما فِي الصُّدورِ ، وأَمانٌ يَومَ النُّشورِ . (3)
الإمام زين العابدين عليه السلام :بِسمِ اللّهِ كَلِمَةِ المُعتَصِمينَ (4) ، ومَقالَةِ المُتَحَرِّزينَ . (5)
عنه عليه السلام :بِسمِ اللّهِ استَعَنتُ ، وبِبِسمِ اللّهِ استَجَرتُ ، وبِهِ اعتَصَمتُ ، وما تَوفيقي إلّا بِاللّهِ عَلَيهِ تَوَكَّلتُ . (6)
عنه عليه السلام :اُعيذُ نَفسي وأَهلي ومالي ووُلدي ، وجَميعَ ما تَلحَقُهُ عِنايتي ، وجَميعَ نِعَمِ اللّهِ عِندي ، بِبِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ . (7)
عنه عليه السلام :بِسمِ اللّهِ خيرِ الأَسماءِ ، بِسمِ اللّهِ رَبِّ الأَرضِ وَالسَّماءِ ، أستَدفِعُ كُلَّ مَكروهٍ أوَّلُهُ سَخَطُهُ ، وأَستَجلِبُ كُلَّ مَحبوبٍ أوَّلُهُ رِضاهُ ، وَاختِم (8) لي مِنكَ بِالغُفرانِ يا وليَّ الإِحسانِ . (9)
الإمام العسكري عليه السلام :اِحتَجَبتُ بِحِجابِ اللّهِ ... وَاحتَطتُ عَلى نَفسي وأَهلي ووُلدي ومالي ومَا اشتَمَلَت عَلَيهِ عِنايتي بِبِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ . (10)
.
ص: 281
امام على عليه السلام :نام خدا ، رُفو كننده پارگى ها و دوزنده چاك ها و هموار كننده ناهموارى ها و سپرِ بدى ها و سنگر در برابر رنج هاى روزگار و شفابخشِ بيمارى هاى سينه ها و [مايه] امان در روز رستاخيز است .
ام_ام زي_ن العابدي_ن عليه السلام :ب_ه ن_ام خ_دا ك_ه سخ_ن پناهجوي_ان اس_ت (1) و گفت_ار حمايت خواهان .
امام زين العابدين عليه السلام :از نام خدا ، كمك گرفتم و خود را در پناه نام خدا در آوردم و به نام او چنگ زدم و جز از خدا ، توفيق نمى جويم . به او توكّل كرده ام .
امام زين العابدين عليه السلام :خودم و همسرم و اموالم و فرزندانم و همه آنچه را مورد توجّه من است ، و همه نعمت هايى را كه از خدا دارم ، در پناه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در مى آورم .
امام زين العابدين عليه السلام :به نام خدا كه بهترينِ نام هاست . به نام خدا كه پروردگارِ زمين و آسمان است . هر ناخوشايندى را _ كه در رأس آنها ناخشنودىِ خود اوست _ از خودم دور مى كنم و هر امر دوست داشتنى اى را _ كه در رأس آنها خشنودىِ خود اوست _ به سوى خود مى كشانم . عمر مرا به آمرزشَت ختم فرما ، اى صاحب احسان !
امام عسكرى عليه السلام :خود را در پسِ پرده خدا پوشاندم ... و خودم و همسرم و فرزندانم و اموالم و هر آنچه را مورد توجّه من است ، در پناه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» قرار دادم .
.
ص: 282
4 / 3الشِّفاءُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لَو قَرَأتَ : «بِسمِ اللّهِ» ؛ تَحفَظُكَ المَلائِكَةُ إلَى الجَنَّةِ ، وهُوَ شِفاءٌ مِن كُلِّ داءٍ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :«بِسمِ اللّهِ» شِفاءٌ مِن كُلِّ داءٍ ، وعَونٌ لِكُلِّ دَواءٍ . (2)
عنه عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِكُمَيلٍ _ :يا كُمَيلُ ، إذا أكَلتَ الطَّعامَ فَسَمِّ بِسمِ اللّهِ الَّذي لا يَضُرُّ مَعَ اسمِهِ شَيءٌ ، وهُوَ الشِّفاءُ مِن جَميعِ الأَسواءِ . (3)
الإمام المهديّ عليه السلام_ في دُعاءٍ لَهُ _ :بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ، بِسمِ اللّهِ دَواءٌ ، وَالحَمدُ للّهِِ شِفاءٌ . (4)
المصنّف لابن أبي شيبة عن أبيهريرة :دَخَلَ عَلَيَّ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله وأَنَا أشتَكي، فَقالَ : ألا أرقيكَ بِرُقيَةٍ (5) عَلَّمَنيها جِبريلُ عليه السلام : بِسمِ اللّهِ أرقيكَ ، وَاللّهُ يَشفِيكَ مِن كُلِّ إربٍ (6) يُؤذيكَ ، ومِن شَرِّ النَّفّاثاتِ فِي العُقَدِ (7) ، ومِن شَرِّ حاسِدٍ إذا حَسَدَ . (8)
.
ص: 283
4 / 3شفا يافتنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر «بسم اللّه » بگويى ، فرشتگان ، تو را تا بهشتْ محافظت مى كنند و آن ، شفاى هر دردى است .
امام على عليه السلام :«بسم اللّه » ، شفاى هر دردى و كمك براى هر دارويى است .
امام على عليه السلام_ در سفارش به كميل _ :اى كميل! هر گاه خواستى غذا بخورى ، نام خدا را ببر ؛ چرا كه با وجود نام او ، هيچ دردى آسيب نمى رساند و در آن ، شفاى همه بدى ها [و دردها] هست .
امام مهدى عليه السلام_ در يكى از دعاهايش _ : «به نام خداوند بخشنده مهربان» . «به نام خدا» ، داروست و «سپاس ، خداى را» ، شفاست .
المصنّف ، ابن ابى شَيبه_ به نقل از ابو هُرَيره _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، نزد من كه بيمار بودم ، آمد و فرمود : «آيا تو را با تعويذى ( حِرزى ) كه جبرئيل عليه السلام آن را به من آموخته ، افسون كنم ؟ تو را با نام خدا ، افسون مى كنم . خدا ، تو را از هر دردى كه رنجت مى دهد ، و از گزند دَمَندگان در گِره ها(جادوگران) ، و از گزند هر حسودى ، آن گاه كه حسادت ورزد ، (1) شفا مى دهد» .
.
ص: 284
الإمام الصادق عليه السلام :حُمَّ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَأتاهُ جَبرَئيلُ عليه السلام فَعَوَّذَهُ ، فَقالَ : بِسمِ اللّهِ أرقيكَ يا مُحَمَّدُ ، وبِسمِ اللّهِ أشفيكَ ، وبِسمِ اللّهِ مِن كُلِّ داءٍ يُعيِيكَ ، بِسمِ اللّهِ وَاللّهُ شافيكَ ، بِسمِ اللّهِ خُذها فَلتُهَنّيكَ ، بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ فَلا اُقسِمُ بِمَواقِعِ النُّجومِ ، لَتَبرَأَنَّ بِإِذنِ اللّهِ . (1)
4 / 4الإِجابَةُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يُرَدُّ دُعاءٌ أوَّلُهُ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (2)
4 / 5تَسبيحُ الجِبالِ مَعَ مَن يَقرَأُهارسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن قَرَأَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» موقِنا ، سَبَّحَت مَعَهُ الجِبالُ ، إلّا أنَّهُ لا يُسمَعُ ذلِكَ مِنها . (3)
4 / 6تَصاغُرُ الشَّيطانِمسند ابن حنبل عن أبي تميمة الهجيمي عمّن كان رديف (4) النبيّ صلى الله عليه و آله :مسند ابن حنبل عن أبي تميمة الهجيمي عمّن كان رديف (5) النبيّ صلى الله عليه و آله : كُنتُ رَديفَهُ عَلى حِمارٍ فَعَثَرَ الحِمارُ ، فَقُلتُ : «تَعِسَ الشَّيطانُ» . فَقال لِيَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : لا تَقُل : تَعِسَ الشَّيطانُ ؛ فَإِنَّكَ إذا قُلتَ : «تَعِسَ الشَّيطانُ» تَعاظَمَ الشَّيطانُ في نَفسِهِ ، وقالَ : صَرَعتُهُ بِقُوَّتي ، فَإِذا قُلتَ : «بِسمِ اللّهِ» ، تَصاغَرَت إلَيهِ نَفسُهُ حَتّى يَكونَ أصغَرَ مِن ذُبابٍ . 6
.
ص: 285
امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، تب كرد . جبرئيل عليه السلام نزد ايشان آمد و او را افسون كرد و گفت : «به نام خدا ، تو را افسون مى كنم _ اى محمّد _ و به نام خدا ، شفايت مى دهم _ به نام خدا _ ، از هر دردى كه تو را رنج مى دهد ، _ به نام خدا _ ؛ و خدا ، شفا دهنده توست . به نام خدا ، اين را بگير كه تو را به سلامت مى دارد . «به نام خداوند بخشنده مهربان» . به جايگاه هاى ستارگان ، سوگندى نمى خورم . به خواست خدا ، حتما بهبود مى يابى» .
4 / 4مستجاب شدن دعاپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دعايى كه با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز گردد ، رد نمى شود .
4 / 5تسبيح گويىِ كوه ها همراه كسى كه «بسم اللّه » مى گويدپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس از سرِ يقين بگويد : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، كوه ها هم صدا با او تسبيح خدا مى گويند ؛ امّا تسبيح گويىِ آنها شنيده نمى شود .
4 / 6كوچك شدن شيطانمسند ابن حنبل_ به نقل از ابو تميمه هجيمى ، از كسى كه در تَرك پيامبر صلى الله عليه و آله نشسته بود _ :من پشت سرِ پيامبر صلى الله عليه و آله بر الاغى نشسته بودم كه ناگاه ، الاغ ، سِكَندرى خورد . من گفتم : مرگ بر شيطان! پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « مگو : مرگ بر شيطان ؛ زيرا هر گاه بگويى : مرگ بر شيطان ، شيطان در خودش احساس غرور مى كند و مى گويد : من با قدرت خود ، آن [الاغ] را زمين زدم . امّا اگر بگويى : به نام خدا ، شيطان ، چنان احساس كوچكى مى كند كه گويى از مگس هم كوچك تر است» .
.
ص: 286
كنزالعمّال عن اُسامة بن زيد :بَينا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَلى بَغلَةٍ شَهباءَ (1) ، وأَنَا رِدفُهُ ، إذ عَثَرَتِ البَغلَةُ ، فَقُلتُ : «تَعِسَ إبليسُ» ، فَضَرَبَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَلى مَنكِبي ، فَقالَ : يا اُسامَةُ ، لا تَقُل هكَذا ؛ فَإِنَّ لِاءِبليسَ عِندَ ذلِكَ نَخرَةً (2) ، يَقولُ : ذَكَرَني ونَسِيَ رَبَّهُ ! ولكِن قُل : «بِسمِ اللّهِ» . (3)
4 / 7الاِحتِجازُ مِنَ الأَشرارِالإمام الصادق عليه السلام_ لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ _ :يا مُفَضَّلُ ، اِحتَجِز مِنَ النّاسِ كُلِّهِم بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» وبِ «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» ، اِقرَأها عَن يَمينِكَ وعَن شِمالِكَ ومِن بَينِ يَدَيكَ ومِن خَلفِكَ ومِن فَوقِكَ ومِن تَحتِكَ ، فَإِذا دَخَلتَ عَلى سُلطانٍ جائِرٍ فَاقرَأها حينَ تَنظُرُ إلَيهِ ثَلاثَ مَرّاتٍ ، وَاعقِد بِيَدِكَ اليُسرى، ثُمَّ لا تُفارِقها حَتّى تَخرُجَ مِن عِندِهِ . (4)
.
ص: 287
كنز العمّال_ به نقل از اُسامة بن زيد _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر استرى خاكسترى سوار بود و من ، در تَرك وى نشسته بودم كه ناگاه ، استر ، سِكَندرى خورد . من گفتم : مرگ بر ابليس ! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر شانه من زد و فرمود : «اى اُسامه ! چنين مگو ؛ زيرا ابليس با شنيدن اين حرف ، خُرناسى مى كشد [و باد به غبغب مى اندازد] و مى گويد : مرا ياد كرد و پروردگارش را از ياد برد ؛ بلكه بگو : به نام خدا » .
4 / 7محفوظ ماندن از اشرارامام صادق عليه السلام_ به مُفضّل بن عمر _ :اى مفضّل! با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» و [سوره ] « قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ » ، خود را از [گزند] همه مردم ، محفوظ بدار . آن را از سمت راست و سمت چپ و پيشِ رو و پشتِ سر و بالاى سر و پايين پايت [در شش جهت خود ]بخوان ، و هر گاه بر سلطان ستمگرى وارد شدى ، با ديدن او ، سه بار آن (سوره توحيد) را بخوان و با دست چپت بشمار و سپس انگشتانت را همچنان بسته نگه دار (/ خواندن سوره را ادامه بده ) تا زمانى كه از نزد او خارج شوى .
.
ص: 288
الإمام الحسين عليه السلام_ في حِجابٍ لَهُ _ :اِجعَلِني اللّهُمَّ في حِرزِكَ وفي حِزبِكَ ... بِبِسمِ اللّهِ استَشفَيتُ ، وبِسمِ اللّهِ استَكفَيتُ ، وعَلَى اللّهِ تَوَكَّلتُ ، وبِهِ استَعَنتُ ، وإلَيهِ استَعدَيتُ عَلى كُلِّ ظالِمٍ ظَلَمَ ، وغاشِمٍ غَشَمَ ، وطارِقٍ طَرَقَ ، وزاجِرٍ زَجَرَ ، «فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ» (1) . (2)
4 / 8الأَمانُ مِنَ الغَرَقِالكتاب«وَ قَالَ ارْكَبُواْ فِيهَا بِسْمِ اللَّهِ مَجْراهَا وَ مُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّى لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ» . (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أمانٌ لِاُمَّتي مِنَ الغَرَقِ إذا رَكِبوا فِي السَّفينَةِ أن يَقولوا : «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراهَا وَ مُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّى لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ» ، «وَ مَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» (4) إلى آخِرِ الآيَةِ . (5)
عنه صلى الله عليه و آله :أمانٌ لِاُمَّتي مِنَ الغَرَقِ إذا هُم رَكِبُوا السُّفُنَ فَقَرَؤوا : بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ «وَ مَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ السَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ» ، «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراهَا وَ مُرْسَاهَا إِنَّ رَبِّى لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ» . (6)
.
ص: 289
امام حسين عليه السلام_ در نيايش _ :بار خدايا! مرا در پناه و در دسته خودت قرار ده ... با «به نام خدا» ، شفا مى جويم . با «به نام خدا» ، طلب كفايت مى كنم و بر خدا ، توكّل مى كنم و از او كمك مى طلبم و از او در برابر هر ستمگرى كه ستم كند و هر بيدادگرى كه بيداد كند و هر كوبنده اى كه بكوبد و هر باز دارنده اى كه باز دارد ، يارى مى جويم «كه خدا ، بهترين نگهدار است و او ، مهربان ترينِ مهربانان است» .
4 / 8در امان ماندن از غرق شدنقرآن«و [ نوح ] گفت: «در آن [كشتى] ، سوار شويد. به نام خداست روان شدنش و لنگر انداختنش . بى گمان ، پروردگار من ، آمرزنده مهربان است»» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه امّت من در كشتى بنشينند و بگويند : «رفتن و لنگر افكندنش ، به نام خداست . بى گمان ، پروردگارم ، آمرزگار و مهربان است» «و خدا را چنان كه سزاى اوست ، ارج ننهادند ...» تا آخر آيه ، از غرق شدن در امان خواهند بود .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه [كسانى از] امّت من ، سوار كشتى شوند و بخوانند : «به نام خداوند بخشنده مهربان» . «و خداى را چنان كه سزاى اوست ، ارج ننهادند . در روز رستاخيز ، سراسر زمين ، در مشت اوست و آسمان ها ، در هم پيچيده به دست اويند . او منزّه است و برتر از آنچه [برايش] شريك آورند» . «رفتن و لنگر انداختنش ، به نام خداست . بى گمان ، پروردگارم ، آمرزگار و مهربان است» » ، از غرق شدن ، در امان خواهند بود .
.
ص: 290
4 / 9صَرفُ البَلاءِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ ، اُلا اُعَلِّمُكَ كَلِماتٍ ؛ إذا وَقَعتَ في وَرطَةٍ أو بَلِيَّةٍ فَقُل : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ العَلِيِّ العَظيمِ» ، فَإِنَّ اللّهَ عز و جل يَصرِفُ بِها عَنكَ ما يَشاءُ مِن أنواعِ البَلاءِ . (1)
4 / 10دَفعُ الوَحشَةِالكافي عن سليمان الجعفري :قُلتُ لَهُ [ أبِي الحَسَنِ عليه السلام ] : إنّي صاحِبُ صَيدِ السَّبُعِ (2) ، وأَنَا أبيتُ فِي اللَّيلِ فِي الخَراباتِ وأَتَوَحَّشُ ، فَقالَ لي : قُل إذا دَخَلتَ : «بِسمِ اللّهِ أدخُلُ» وأَدخِل رِجلَكَ اليُمنى ، وإذا خَرَجتَ فَأَخرِج رِجلَكَ اليُسرى ، وسَمِّ اللّهَ ؛ فَإِنَّكَ لا ترى مَكروها . (3)
.
ص: 291
4 / 9گرداندنِ بلاپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :«اى على! آيا چند كلمه اى به تو نياموزم ؟ هر گاه در مشكلى سخت يا بلايى افتادى ، بگو : «به نام خداوند بخشنده مهربان» . هيچ نيرو و توانى نيست ، مگر از سوى خداى بلندمرتبه و بزرگ ؛ زيرا خداوند به بركت اين دعا ، از انواع بلا ، آنچه را كه بخواهد ، از تو مى گردانَد» .
4 / 10برطرف شدن وحشتالكافى_ به نقل از سليمان جعفرى _ :به ابو الحسن عليه السلام (1) گفتم : من ، شكارچى حيوانات درنده هستم و شب ها در ويرانه ها مى خوابم و دچار وحشت مى شوم . فرمود : «هر گاه وارد [ويرانه اى] شدى ، بگو : به نام خدا ، وارد مى شوم و پاى راستت را داخل بگذار ، و هنگامى كه بيرون مى آيى ، نخستْ پاى چپت را بيرون بگذار و نام خدا را ببر . در اين صورت ، ناراحتى اى نخواهى ديد» .
.
ص: 292
4 / 11ثِقلُ الميزانِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اُمَّتي يَأتونَ يَومَ القِيامَةِ وهُم يَقولونَ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، فَتَثقُلُ حَسناتُهُم فِي الميزانِ ، فَتَقولُ الاُمَمُ : ما أرجَحَ مَوازينَ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ؟! فَتَقولُ الأَنبِياءُ : إنَّ ابتِداءَ كَلامِهِم ثَلاثَةُ أسماءٍ مِن أسماءِ اللّهِ ؛ لَو وُضِعَت في كَفَّةِ الميزانِ ، ووُضِعَت سَيِّئاتُ الخَلقِ في كَفَّةٍ اُخرى ، لَرَجَحَت حَسَناتُهُم . (1)
4 / 12النَّجاةُ مِنَ النّارِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا مَرَّ المُؤمِنُ عَلَى الصِّراطِ فَيَقولُ : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» طَفِئَت لَهَبُ النّيرانِ ، وتَقولُ : جُز يا مُؤمِنُ ، فَإِنَّ نورَك قَد أطفَأَ لَهَبي! (2)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن أرادَ أن يُنجِيَهُ اللّهُ مِنَ الزَّبانِيَةِ التِّسعَةَ عَشَرَ ، فَليَقرَأ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَإِنَّها تِسعَةَ عَشَرَ حَرفا ، لِيَجعَلَ اللّهُ كُلَّ حَرفٍ مِنها جُنَّةً (3) مِن واحِدٍ مِنهُم . (4)
.
ص: 293
4 / 11سنگين شدن ترازوى اعمالپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امّتم در روز قيامت ، در حال گفتنِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» وارد مى شوند و كارهاى نيكشان ، در ترازو سنگين مى شود . امّت هاى ديگر مى گويند : ترازوهاى [اعمال] امّت محمّد ، چه سنگين است! پيامبران مى گويند : [به اين دليل است كه] آغاز سخنشان ، [با] سه نام از نام هاى خدا بود كه اگر آن سه نام در يك كفّه ترازو نهاده شوند و بدى ها و گناهان خلايق در كفّه ديگر ، باز هم كفّه خوبى هاى آنان مى چربد .
4 / 12رهيدن از آتش دوزخپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مؤمن بر صراط بگذرد و بگويد : «به نام خداوند بخشنده مهربان» ، زبانه آتش ، خاموش مى شود و مى گويد : عبور كن ، اى مؤمن ! زيرا نور تو ، زبانه مرا خاموش كرد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس مى خواهد كه خداوند ، او را از نگهبانانِ نوزده گانه[ى دوزخ ]نجات دهد ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بخواند ؛ زيرا اين ذكر ، نوزده حرف است ، تا آن كه خداوند ، هر حرفى از آن را سپر او در برابر يكى از آن نگهبانان دوزخ قرار دهد .
.
ص: 294
الفصل الخامس : آداب البسملة5 / 1الإِجهارُأ _ أحَقُّ ما اُجهِرَ بِهِالإمام الصادق عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» أحَقُّ ما اُجهِرَ بِهِ (1) ، وهِيَ الآيَةُ الَّتي قالَ اللّهُ عز و جل : «وَ إِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى الْقُرْءَانِ وَحْدَهُ وَ لَّوْاْ عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» (2) . (3)
ب _ إجهارُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله بِها فِي القِراءَةِالإمام الباقر عليه السلام :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا تَهَجَّدَ بِالقُرآنِ تَسمَعُ لَهُ قُرَيشٌ بِحُسنِ صَوتِهِ (4) ، وكانَ إذا قَرَأَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَرّوا عَنهُ . (5)
.
ص: 295
فصل پنجم : آداب «بسم اللّه الرحمن الرحيم»5 / 1بلند گفتنالف _ سزاوارترين آيه به خوانده شدن با صداى بلندامام صادق عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، سزاوارترين چيز به خوانده شدن با صداى بلند است ، و آن ، همان آيه اى است كه خداوند عز و جلفرموده است : «و هر گاه در قرآن ، پروردگارت را بر يكتايى اش ياد كنى ، از سرِ بيزارى ، پشت مى كنند و مى گريزند» .
ب _ بلند «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» گفتنِ پيامبر خدا صلى الله عليه و آلهامام باقر عليه السلام :هر گاه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، نيمه هاى شب [در نماز] قرآن تلاوت مى كرد ، به سبب صوت نيكويش ، قريش به آن گوش مى دادند ، و چون «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را مى خواند ، از او مى گريختند .
.
ص: 296
المستدرك عن أبي هريرة :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
الإمام الباقر عليه السلام :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» يَرفَعُ بِها صوتَهُ ، فَإِذا سَمِعَهَا المُشرِكونَ وَلَّوا مُدبِرينَ ، فَأَنزَلَ اللّهُ جَلَّ ذِكرُهُ : «وَ إِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى الْقُرْءَانِ وَحْدَهُ وَ لَّوْاْ عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» . (2)
تفسير العيّاشي عن زيد بن عليّ :دَخَلتُ عَلى أبي جَعفَرٍ عليه السلام فَذَكَرَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَقالَ : تَدري ما نَزَلَ في «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ؟ فَقُلتُ : لا! فَقالَ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كانَ أحسَنَ النّاسِ صَوتا بِالقُرآنِ ، وكانَ يُصَلّي بِفِناءِ الكَعبَةِ فَرَفَعَ صَوتَهُ ، وكانَ عُتبَةُ بنُ رَبيعَةَ ، وشَيبَةُ بنُ رَبيعَةَ ، وأَبو جَهلِ بنُ هِشامٍ ، وجَماعَةٌ مِنهُم يَستَمِعونَ قِراءَتَهُ . قالَ : وكانَ يُكثِرُ قِراءَةَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَيَرفَعُ بِها صَوتَهُ . قالَ : فَيَقولونَ : إنَّ مُحَمَّدا لَيُرَدِّدُ اسمَ رَبِّهِ تَردادا ، إنَّهُ لَيُحِبُّهُ! فَيَأمُرونَ مَن يَقومُ فَيَستَمِعُ عَلَيهِ ، ويَقولونَ : إذا جازَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فَأَعلِمنا حَتّى نَقومَ فَنَستَمِعَ قِراءَتَهُ ، فَأَنزَلَ اللّهُ في ذلِكَ : «وَ إِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى الْقُرْءَانِ وَحْدَهُ» بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ «وَ لَّوْاْ عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :كَتَموا «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، فَنِعمَ _ وَاللّهِ _ الأَسماءُكَتَموها، كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا دَخَلَ إلى مَنزِلِهِ وَاجتَمَعَت عَلَيهِ قُرَيشٌ يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ويَرفَعُ بِها صَوتَهُ ، فَتُوَلّي قُرَيشٌ فِرارا ، فَأَنزَلَ اللّهُ عز و جلفي ذلِكَ : «وَ إِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى الْقُرْءَانِ وَحْدَهُ وَ لَّوْاْ عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» . (4)
.
ص: 297
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از ابو هُرَيره _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند مى گفت .
امام باقر عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را با صداى بلند مى گفت و قريش ، با شنيدن آن مى گريختند . پس خداوند عز و جل اين آيه را فرو فرستاد : «و هر گاه در قرآن ، پروردگارت را بر يكتايى اش ياد كنى ، از سرِ بيزارى ، پشت مى كنند و مى گريزند» .
تفسير العيّاشى_ به نقل از زيد بن على _ :خدمت [برادرم] باقر عليه السلام رسيدم . «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» گفت و سپس فرمود : «مى دانى در باره «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» چه نازل شده است؟» . گفتم : نه . فرمود : «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، قرآن را خوش تر از هر كس مى خوانْد . ايشان ، در جلوى كعبه نماز مى گزارد و با صداى بلند مى خواند . عتبة بن ربيعه و شيبة بن ربيعه و ابو جهل بن هشام و گروهى ديگر از ايشان (كافران) به خواندن او گوش مى دادند . پيامبر صلى الله عليه و آله «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بسيار مى خواند و آن را با صداى بلند مى گفت . [قريش] مى گفتند : محمّد ، نام خدايش را فراوانْ تكرار مى كند و عاشق اوست! سپس كسى را مأمور مى كردند كه برخيزد و به نماز خواندن پيامبر صلى الله عليه و آله گوش كند و [به او] مى گفتند : هر گاه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را رد كرد ، به ما خبر ده تا برخيزيم و به قرائتش گوش دهيم . پس خداوند ، در اين باره نازل كرد : «و هر گاه در قرآن پروردگارت را به يكتايى اش ياد كنى ( «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بگويى) ، آنان ، از سرِ بيزارى ، پشت مى كنند و مى گريزند»» .
امام صادق عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را پنهان داشتند (1) و به خدا سوگند كه بهترينِ نام ها را پنهان داشتند . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، هر گاه وارد خانه اش مى شد و قريش ، گِرد او جمع مى شدند ، با صداى بلند «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مى گفت و قريش مى گريختند . پس خداوند عز و جل اين آيه را فرو فرستاد : «و هر گاه در قرآن ، پروردگارت را به يكتايى اش ياد كنى ، آنان ، از سرِ بيزارى ، پشت مى كنند و مى گريزند» .
.
ص: 298
تفسير فرات عن عمرو بن شمر :سَأَلتُ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ عليه السلام : إنّي أؤُمُّ قَومي فَأَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، قالَ : نَعَم ، فَاجهَر بِها ؛ قد جَهَرَ بِها رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله . ثُمَّ قالَ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كانَ مِن أحسَنِ النّاسِ صَوتا بِالقُرآنِ ، فَإِذا قامَ مِنَ اللَّيلِ يُصَلّي جاءَ أبوجَهلٍ وَالمُشرِكونَ يَستَمِعونَ قِراءَتَهُ ، فَإِذا قالَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» وَضَعوا أصابِعَهُم في آذانِهِم وهَرَبوا ، فَإِذا فَرَغَ مِن ذلِكَ جاؤوا فَاستَمَعوا ، وكانَ أبو جَهلٍ يَقولُ : إنَّ ابنَ أبي كَبشَةَ لَيُرَدِّدُ اسمَ رَبِّهِ ، إنَّهُ لَيُحِبُّهُ! فَقالَ جَعفَرٌ عليه السلام : صَدَقَ وإن كانَ كَذوبا . قالَ : فَأَنزَلَ اللّهُ : «وَ إِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى الْقُرْءَانِ وَحْدَهُ وَ لَّوْاْ عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» وهُوَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
ج _ إجهارُ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله بِها فِي الصَّلاةِالإمام عليّ عليه السلام :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله كانَ يَجهَرُ فِي المَكتوباتِ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (2)
عنه عليه السلام :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فِي السّورَتَينِ جَميعا . (3)
.
ص: 299
تفسير فرات_ به نقل از عمرو بن شمر _ :از امام صادق عليه السلام پرسيدم : من ، پيشْ نماز قوم خود مى شوم . آيا «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند بگويم ؟ فرمود : «آرى . آن را بلند بگو . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، آن را بلند مى گفت» . سپس فرمود : «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، قرآن را خوش تر از هر كسى مى خواند . هر گاه شب براى نماز بر مى خاست ، ابو جهل و مشركان مى آمدند و به قرآن خواندن او ، خوبْ گوش مى دادند و چون «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مى گفت ، انگشتانشان را در گوش هايشان مى گذاشتند و مى گريختند ، و آن را كه تمام مى كرد ، دوباره مى آمدند و گوش مى دادند . ابو جهل مى گفت : پسر ابو كَبْشه (يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله ) ، نام پروردگارش را تكرار مى كند و عاشق اوست!» . سپس امام صادق عليه السلام فرمود : «او راست مى گفت ، هر چند آدم بسيار دروغگويى بود . پس خداوند ، فرو فرستاد : «و هر گاه در قرآن ، پروردگارت را به يكتايى اش ياد كنى ، آنان ، از سرِ بيزارى ، پشت مى كنند و مى گريزند» ؛ و آن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بود» .
ج _ بلند «بسم اللّه » گفتن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در نمازامام على عليه السلام :پيامبر صلى الله عليه و آله در نمازهاى واجب ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند مى گفت .
امام على عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را در هر دو سوره[ى هر ركعت نماز] ، با صداى بلند ، قرائت مى كرد .
.
ص: 300
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أمَّني جَبرَئيلُ عليه السلام عِندَ الكَعبَةِ ، فَجَهَرَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
سنن الدارقطني عن الحكم بن عمير :صَلَّيتُ خَلفَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَجَهَر فِي الصَّلاةِ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ؛ في صَلاةِ اللَّيلِ ، وفي صَلاةِ الغَداةِ وصَلاةِ الجُمُعَةِ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا صَلّى بِالنّاسِ جَهَرَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (3)
المستدرك على الصحيحين عن أنس :سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (4)
المغني :عَن أنسٍ أنَّهُ صَلّى وجَهَرَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، وقالَ : أقتَدي بِصَلاةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . (5)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَلَّمَني جَبرَئيلُ عليه السلام الصَّلاةَ ، فَقامَ فَكَبَّرَ لَنا ، ثُمَّ قَرَأَ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فيما يُجهَرُ بِهِ في كُلِّ رَكعَةٍ . (6)
د _ إجهارُ أهلِ البَيتِ عليهم السلام بِها فِي الصَّلاةِالسنن الكبرى عن الشعبي :رَأَيتُ عَلِيَّ بنَ أبي طالِبٍ عليه السلام وصَلَّيتُ وَراءَهُ ، فَسَمِعتُهُ يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (7)
.
ص: 301
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جبرئيل عليه السلام در كنار كعبه ، پيشْ نماز من شد و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را با صداى بلند گفت .
سنن الدار قُطْنى_ به نقل از حكم بن عُمَير _ :پشت سرِ پيامبر صلى الله عليه و آله به نماز ايستادم . در نماز ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند گفت و [همچنين ]در نماز شب و در نماز صبح و نماز جمعه .
امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، هر گاه با مردم نماز مى خواند ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند مى گفت .
المستدرك على الصحيحين_ به نقل از اَ نَس _ :شنيدم كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را با صداى بلند مى گويد .
المغنى :روايت شده است كه اَ نَس ، نماز خواند و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند گفت و اظهار داشت : من به نماز پيامبر خدا صلى الله عليه و آله اقتدا مى كنم .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جبرئيل عليه السلام نماز را به من آموخت . او ايستاد و براى ما تكبير [نماز را ]گفت . سپس در هر ركعت از نمازهايى كه بلند خوانده مى شوند ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند گفت .
د _ بلند «بسم اللّه » گفتن اهل بيت عليهم السلام در نمازالسنن الكبرى_ به نقل از شَعبى _ :على بن ابى طالب عليه السلام را ديدم و پشت سرِ او به نماز ايستادم . شنيدم كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را با صداى بلند گفت .
.
ص: 302
مسند زيد :زَيدُ بنُ عَليٍّ عَن أبيهِ عَن جَدِّهِ عَن عَليِّ بنِ أبي طالِبٍ عليهم السلام أنَّهُ كانَ يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
الكافي عن صفوان الجمّال :صَلَّيتُ خَلفَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام أيّاما ، فَكانَ إذا كانَت صلاةٌ لا يُجهَرُ فيها ، جَهَرَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، وكانَ يَجهَرُ فِي السّورَتَينِ جَميعا . (2)
الأمالي للطوسي عن أبي حفص الصائغ :صَلَّيتُ خَلفَ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ عليه السلام ، فَجَهَرَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (3)
قرب الإسناد عن حنّان بن سدير :صَلَّيتُ خَلفَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام المَغرِبَ ، فَتَعَوَّذَ جِهارا : أعوذُ بِاللّهِ السَّميعِ العَليمِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ ، وأَعوذُ بِاللّهِ أن يَحضُرونِ ، ثُمَّ جَهَرَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (4)
الإمام الرضا عليه السلام :الإِجهارُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» في جَميعِ الصَّلَواتِ سُنَّةٌ . (5)
عيون أخبار الرضا عليه السلام عن رجاء بن أبي الضحّاك :بَعَثَنِي المَأمونُ في إِشخاصِ عَليِّ بنِ موسى عليه السلام مِنَ المَدينَةِ ... فَكُنتُ مَعَهُ مِنَ المَدينَةِ إلى مَروٍ ، فَوَاللّهِ ما رَأَيتُ رَجُلاً كانَ أتقى للّهِِ تَعالى مِنهُ ... وكانَ عليه السلام يَجهَرُ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» في جَميعِ صَلَواتِهِ ؛ بِاللَّيلِ وَالنَّهارِ . (6)
.
ص: 303
مسند زيد :زيد بن على ، از پدرش [امام زين العابدين عليه السلام ] ، از جدّش [امام حسين عليه السلام ] ، از على بن ابى طالب عليه السلام روايت كرده است كه ايشان (على عليه السلام ) ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را با صداى بلند مى گفت .
الكافى_ به نقل از صفوان جمّال _ :چند روز پشت سرِ امام صادق عليه السلام نماز خواندم . ايشان ، در نمازى هم كه بلند خوانده نمى شود ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند مى گفت ، و در هر دو سوره[ى هر ركعت نماز] ، آن را بلند مى گفت .
الأمالى ، طوسى_ به نقل از ابو حفص صائغ _ :پشت سرِ امام صادق عليه السلام نماز خواندم . او «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را با صداى بلند گفت .
قرب الإسناد_ به نقل از حنّان بن سَدير _ :نماز مغرب را پشت سرِ امام صادق عليه السلام خواندم . بلند گفت : «به خداى شنواىِ دانا پناه مى برم از شيطانِ رانده شده ؛ و به خدا پناه مى برم از اين كه شياطين ، نزد من بيايند» . سپس «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را هم با صداى بلند گفت .
امام رضا عليه السلام :بلند گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در همه نمازها ، سنّت [و مستحّب ]است .
عيون أخبار الرضا عليه السلام_ به نقل از رجاء بن ابى ضحّاك _ :مأمون ، مرا فرستاد تا على بن موسى [الرضا عليه السلام ]را از مدينه [به خراسان] بياورم ... . من از مدينه تا مرو با ايشان بودم . به خدا سوگند ، مردى خداترس تر از او نديدم ... . در همه نمازهايش ، در شب و روز ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند مى گفت .
.
ص: 304
الإمام الصادق عليه السلام :اِجتَمَعَ آلُ مُحَمَّدٍ عليهم السلام عَلَى الجَهرِ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» . (1)
دعائم الإسلام :رُوّينا عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وعَن عَليٍّ وَالحَسَنِ وَالحُسَينِ وعَليِّ بنِ الحُسَينِ ومُحَمَّدِ بنِ عَليٍّ وجَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِم أجمَعينَ أنَّهُم كانوا يَجهَرونَ بِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» فيما يُجهَرُ فِيهِ بِالقِراءَةِ مِنَ الصَّلَواتِ في أوَّلِ فاتِحَةِ الكِتابِ وأَوَّلِ السّورَةِ في كُلِّ رَكعَةٍ ، ويُخافِتونَ بِها فيما تُخافَتُ فيهِ تِلكَ القِراءَةُ مِنَ السّورَتَينِ جَميعا . وقالَ عَليُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام : اِجتَمَعنا وُلدَ فاطِمَةَ عليهاالسلام عَلى ذلِكَ (2) . (3)
ه _ الإِجهارُ بِها مِن عَلاماتِ الإِيمانِرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في حَديثٍ ذَكَرَ فيهِ أنَّ اللّهَ عز و جل لَمّا خَلَقَ إبراهيمَ عليه السلام كَشَفَ لَهُ عَن بَصَرِهِ فَنَظَرَ إلى أنوارِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله وأَهلِ بَيتِهِ عليهم السلام في جانِبِ العَرشِ ، إلى أن قالَ _ :قالَ [إبراهيمُ عليه السلام ] : إلهي وسَيِّدي ، وأَرى عِدَّةَ أنوارٍ حَولَهُم لا يُحصي عِدَّتَهُم إلّا أنتَ! قالَ : يا إبراهيمُ ، هؤُلاءِ شيعَتُهُم ومُحِبُّوهُم . قالَ : إلهي وسَيِّدي ، بِمَ يُعرَفُ شيعَتُهُم ومُحِبُّوهُم؟ قالَ : يا إبراهيمُ ، بِصَلاةِ الإحدى وَالخَمسينَ ، وَالجَهرِ بِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» ، وَالقُنوتِ قَبلَ الرُّكوعِ ، وسَجدَتَيِ الشُّكرِ ، وَالتَّخَتُّمِ بِاليَمينِ . (4)
.
ص: 305
امام صادق عليه السلام :خاندان محمّد صلى الله عليه و آله بر بلند گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ، هم داستان اند .
دعائم الإسلام :براى ما روايت شده است كه پيامبر خدا و على و حسن و حسين و على بن الحسين و محمّد بن على و جعفر بن محمّد _ كه درودهاى خدا بر همه ايشان باد _ ، در نمازهايى كه قرائت در آنها بلند خوانده مى شود ، در آغاز «فاتحة الكتاب» وآغاز سوره ، در هر ركعتى ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را بلند مى گفتند ، و در نمازهايى كه هر دو سوره در آنها آهسته خوانده مى شود ، آن را آهسته مى گفتند . امام زين العابدين عليه السلام نيزفرموده است:«مافرزندان فاطمه عليهاالسلام،براين،هم داستانيم». (1)
ه _ بلند گفتن «بسم اللّه » از نشانه هاى ايمان استپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در حديثى كه در آن فرمود : خداوند عز و جل چون ابراهيم را آفريد ، پرده از ديده اش كنار زد و او ، انوار محمّد صلى الله عليه و آله و اهل بيتِ او را در كنار عرش ديد _ :[ابراهيم عليه السلام ]گفت : معبودا و سرورا ! پيرامون ايشان ، نورهايى مى بينم كه شمارِ آنها را كسى جز تو نمى داند . خداوند فرمود : «اى ابراهيم ! آنها پيروان و دوستداران ايشان اند» . ابراهيم عليه السلام گفت : معبودا و سرورا ! پيروان و دوستداران ايشان ، به چه شناخته مى شوند ؟ فرمود : «اى ابراهيم ! به پنجاه و يك [ركعت] نماز (2) و بلند گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» و قنوت خواندن پيش از ركوع و گزاردن دو سجده شكر [در پايان نماز] و انگشترى را در دست راست كردن» .
.
ص: 306
الإمام الصادق عليه السلام :إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ يُقبِلُ قَومٌ عَلى نَجائِبَ (1) مِن نورٍ يُنادونَ بِأَعلى أصواتِهِم : الحَمدُ للّهِِ الَّذي صَدَقَنا وَعدَهُ ، وأَورَثَنا أرضَهُ نَتَبَوَّأُ (2) مِنَ الجَنَّةِ حَيثُ نَشاءُ ، فَتَقولُ الخَلائِقُ : هذِهِ زُمرَةُ الأَنبِياءِ ، فَإِذَا النِّداءُ مِن قِبَلِ اللّهِ عز و جل : هؤُلاءِ شيعَةُ عَليِّ بنِ أبي طالِبٍ ، فَهُم (3) صَفوَتي مِن عِبادي ، وخِيَرَتي مِن بَرِيَّتي ، فَتَقولُ الخَلائِقُ : إلهَنا وسَيِّدَنا ، بِما نالوا هذِهِ الدَّرَجَةَ؟ فَإِذَا النِّداءُ مِن قِبَلِ اللّهِ : بِتَخَتُّمِهِم بِاليَمينِ ، وصَلاتِهِم إحدى وخَمسينَ ، وإطعامِهِمُ المِسكينَ ، وتَعفيرِهِمُ الجَبينَ ، وجَهرِهِم بِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (4)
الإمام العسكريّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل أوحى إلى جَدّي رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إنّي خَصَصتُكَ وعَليّا وحُجَجي مِنهُ إلى يَومِ القِيامَةِ وشيعَتَكُم بِعَشرِ خِصالٍ _ إلى أن قالَ _ : وَالجَهرِ بِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (5)
عنه عليه السلام :عَلاماتُ المُؤمِنِ خَمسٌ : صَلاةُ الخَمسينَ ، وزِيارَةُ الأَربَعينَ ، وَالتَّخَتُّمُ فِي اليَمينِ ، وتَعفيرُ الجَبينِ ، وَالجَهرُ بِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» . (6)
.
ص: 307
امام صادق عليه السلام :چون روز قيامت شود ، مردمانى سوار بر ماده شترانى نَژاده از نور مى آيند و بانگ بر مى دارند كه : «سپاس ، خداى را كه به وعده اش با ما وفا كرد و زمينش را به ما ميراث داد تا در هر جاى از بهشت كه بخواهيم ، ساكن شويم» . پس خلايق مى گويند : «اينان ، گروه پيامبران اند» ؛ امّا از جانب خداوند عز و جل بانگ مى آيد كه : «اينان ، پيروان على بن ابى طالب اند . اينان ، بندگان برگزيده من و آفريدگانِ منتخب من هستند» . خلايق مى گويند : اى معبود ما و اى سرور ما ! از چه سبب به اين مقام رسيده اند ؟ از جانب خداوند ، ندا مى آيد كه : «از براى كردن انگشترى در دست راست ، گزاردن پنجاه و يك ركعت نماز ، غذا دادن به مستمندان ، نهادن پيشانى بر خاك [در سجده] ، و بلند گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» » .
امام عسكرى عليه السلام :خداوند عز و جل به جدّم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وحى فرمود كه : «من ، تو و على را و حجّت هايم را از نسل او تا روز قيامت و [نيز] پيروان شما را ، به ده خصلت ، ممتاز گردانيدم ... » تا آن كه فرمود : «و بلند گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» » .
امام عسكرى عليه السلام :نشانه هاى مؤمن ، پنج چيز است : [گزاردن] پنجاه ركعت نماز [در شبانه روز] ، زيارت اربعين ، انگشترى را در دست راست كردن ، پيشانى بر خاك نهادن [در برابر خدا] ، و بلند گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» .
.
ص: 308
پژوهشى در باره جَهر به «بَسمَله»در مورد «جَهْر به بَسمَله (بلند گفتنِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ)» در نماز ، چند نكته قابل توجّه است :
1 . جهر به «بَسمَله» در سنّت نبوى صلى الله عليه و آلهاز احاديث مُستفيض (1) و غير قابل ترديد اهل سنّت و شيعيان اهل بيت عليهم السلام ، چنين برمى آيد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و اهل بيت او ، (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ) را در همه نمازها ، حتّى نمازهاى اِخفاتى ، (2) به جَهر مى خوانده اند . (3) از اين رو ، همه فقيهان اماميّه ، بر وجوب جَهر به بَسمَله در نمازهاى صبح و شب و جمعه ، و بر مطلوب بودن آن در نمازهاى اِخفاتى ، اجماع دارند .
2 . سنّت جهر به «بَسمَله» ، در عمل صحابهعلاوه بر امير مؤمنان عليه السلام ، ديگر صحابيان و حتّى خلفاى سه گانه نيز اين سنّت را رعايت مى نمودند . در نقل هاى معتبر از جمعى از صحابيان و تابعيان آمده است كه پشت سر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و امير مؤمنان عليه السلام ، ابو بكر و عمر و عثمان، نماز خواندند و آنان ، همگى بَسمَله را به جهر مى خواندند . از جمله صحابيانى كه جَهر به بَسمَله از
.
ص: 309
آنان نقل شده، عمّار، اَنَس، عبد اللّه بن مسعود، عبد اللّه بن عمر، عبد اللّه بن زبير، عايشه ، ابو بكر، عمر، عثمان، حكم بن عمير، عامر بن واثله ليثى (ابو طفيل)، نعمان بن بشير، عبيد بن رِفاعه و ابو هُرَيره هستند . در مقابل ، بايد برخى نقل ها را كه به پيامبر صلى الله عليه و آله ، امير مؤمنان عليه السلام ، اَنَس ، خلفاى سه گانه و ابن عبّاس نسبت داده اند كه اصلاً نماز را بدون بَسمَله و يا به اِخفات مى خوانده اند، تلاش هايى براى توجيه بدعت بنى اميّه شمرد، چنان كه در ادامه اين تحليل ، روشن خواهد شد . علاوه بر كثرت و قوّت غير قابل قياس احاديث دسته اوّل، از جمله شواهد آن ، احاديثى هستند كه اعتراض عمومى اهل مدينه را در مقابل معاويه در تغيير دادن سنّت جَهر و ترك بَسمَله نقل مى كنند . وقتى معاويه در زمان حكومتش به ترك اين سنّت و سيره اقدام مى كند، با اعتراض فراگير صحابيان و تابعيانِ حاضر در مدينه مواجه مى گردد . شافعى ، در كتاب الاُمّ و دارقُطنى و بيهقى در كتاب هاى سنن خود ، در باره ترك سنّت و سيره جَهر به «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ» توسّط معاويه و اعتراض عمومى به اين كار او ، نقل كرده اند كه : معاويه به مدينه آمد و نماز جماعت را براى مردم خواند و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را نخواند و هر گاه به سجده مى رفت و سر بر مى داشت ، تكبير نمى گفت . چون نمازش را سلام داد ، مهاجران و انصار ، صدا زدند : «اى معاويه! از نمازت دزديدى! «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» و تكبير ، كجا رفت ؟ » . از آن پس ، چون نماز خواند ، در اُمّ القرآن (سوره حمد) و سوره بعد از آن ، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» گفت و هنگامى كه براى رفتن به سجده خم شد ، «اللّه أكبر» گفت . (1) حاكم نيشابورى نيز پس از نقل اين روايت در كتاب المستدرك ، آن را صحيح مى شمارد . (2)
.
ص: 310
ملاحظه مى كنيد كه با حذف «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» از سوره هاى نماز ، صحابيان و تابعيان ، فرياد برمى آورند . اين ، نشانگر آن است كه علاوه بر اين كه جزئيت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» براى سوره حمد و ديگر سوره ها ، از مسلّمات در نزد صحابيان بوده است، جَهر به آن نيز از سنّت مستمر ، شمرده مى شده است؛ زيرا اگر خلفاى پيشين نيز پايبند به جَهر به بَسمَله نبودند ، معاويه با چنان اعتراضى عمومى رو به رو نمى شد و بهانه اى هم براى توجيه عمل خود داشت .
3 . دگرگونى سنّت جَهر به «بَسمَله»مطابق نقل محدّثان شيعه و اهل سنّت، التزام به جَهْر به بَسمَله ، تا اوايل زمان حكومت بنى اميّه ادامه داشت و اين بدعت ، در زمان حكومت سلاطين اُمَوى پيدا شد . نخستين كسى كه سنّت جَهر به بَسمَله را به اِخفات تغيير داد، عمرو بن سعيد بن عاص ، حاكم اُمَوى مدينه بود . بيهقى ، از زُهْرى نقل مى كند كه : از سنّت نماز ، اين بود كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» قرائت شود و نخستين كسى كه آن را آهسته خواند ، عمرو بن سعيد بن عاص ، حاكم مدينه بود . او فردى خجالتى بود . (1) البتّه چنان كه از روايت شافعى و دارقُطْنى و بيهقى دانستيد، نخستين كسى كه اقدام به ترك گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در نماز كرد ، معاويه بود ؛ ولى پس از مواجهه با اعتراض عمومى صحابيان و تابعيان مدينه، عقب نشينى نمود؛ ليكن اين سياست ، توسّط زمامداران و حاكمان اُمَوى ادامه يافت . علّامه امينى ، پس از نقل خبر نقل شده ، مى گويد : اين احاديث ، نشان مى دهند كه از زمان نزول قرآن ، بَسمَله همچنان جزئى از سوره
.
ص: 311
شمرده مى شده است و امّت ، با آن ، اين گونه رفتار مى كرده اند و بدان ، باور قلبى داشته اند. به همين دليل ، زمانى كه معاويه آن را [در ذو قار] ترك كرد ، مهاجران و انصار گفتند : «او از نماز ، دزديده است» و معاويه هم دليلى بر اين كه بَسمَله ، جزئى از سوره نيست ، نياورد ؛ بلكه نمازش را اعاده كرد و اين بار «بسم اللّه » گفت و يا در بقيّه نمازش به آن ، پايبندى نشان داد . در صورتى كه اگر در آن روز ، قولى در خصوص اين كه بَسمَله ، جزئى از سوره نيست ، وجود مى داشت ، قطعا معاويه به آن احتجاج مى كرد ؛ امّا چنين قولى بعدها ساخته شد تا عمل معاويه و ديگر اُمَويان مانند او كه با وجود روشن شدن راه از بيراهه ، همچنان از او پيروى كردند ، توجيه گردد . (1)
4 . ستيز اهل بيت عليهم السلام با اين بدعتاز احاديث اهل بيت عليهم السلام به روشنى بر مى آيد كه آنان براى اداى تكليف خود در تبيين احكام الهى و نيز براى حراست از سنّت نبوى صلى الله عليه و آله و ستيز با بدعت حذف بَسمَله و يا اِخفاتِ (آهسته گفتنِ) آن ، بر بيان حكم واقعى آن ، تأكيد و اصرار مضاعفى داشته اند . در اين جهت ، آنان ، جَهر به «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَ_نِ الرَّحِيمِ» را به عنوان يكى از شعارهاى اهل بيت عليهم السلام و پيروانشان برشمردند ؛ بلكه وضوح سنّت بودن جَهر به بَسمَله را (در مقابل بدعت حذف را اِخفات آن) ، در حدّ وضوح حرمت خَمر و باطل بودن مسح بر كفش (به جاى مسح بر پا) دانستند و تقيّه را در اين موارد ، روا نشمردند . (2)
.
ص: 312
5 / 2تَجويدُ الكِتابَةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا كَتَبتَ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَبَيِّنِ السّينَ فيهِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله_ في بَيانِ آدابِ كِتابَةِ البَسمَلَةِ _ :لا تَمُدَّ الباءَ إلَى الميمِ حَتّى تَرفَعَ السّينَ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :اُكتُب «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» مِن أجَوَدِ كِتابِكَ ، ولا تَمُدَّ الباءَ حَتّى تَرفَعَ السّينَ . (3)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا كَتَبَ أحَدُكُم «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَليَمُدَّ الرَّحمنَ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن كَتَبَ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَجَوَّدَهُ تَعظيما للّهِِ ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ . (5)
الإمام عليّ عليه السلام :تَنَوَّقَ (6) رَجُلٌ في «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» فَغُفِرَ لَهُ . (7)
.
ص: 313
5 / 2نيكو نوشتن «بسم اللّه »پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مى نويسى ، «سين» آن را واضح بنويس .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در بيان شيوه نوشتن «بسم اللّه » _ :«باء» را تا «ميم» نكِش ؛ بلكه «سين» را بالا ببر (دندانه دار كن) .
امام صادق عليه السلام : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» را به نيكوترين شكل بنويس و باء را [تا ميم ]نكِش ؛ بلكه سين را بالا ببر (دندانه بده) .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه يكى از شما «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نوشت ، «الرحمن» را بكِشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» بنويسد و آن را ، به احترام خداوند ، نيكو بنويسد ، خدا ، او را مى آمرزد .
امام على عليه السلام :مردى در نوشتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» دقّت به خرج داد و نيكو نوشت و بدين سبب ، آمرزيده شد .
.
ص: 314
منية المريد :رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله أنَّهُ قالَ لِبَعضِ كُتّابِهِ : ألِقِ (1) الدَّواةَ ، وحَرِّفِ (2) القَلَمَ ، وَانصِبِ الباءَ ، وفَرِّقِ السِّينَ ، ولا تُعَوِّرِ الميمَ ، وحَسِّنِ اللّهَ ، ومُدَّ الرَّحمنَ ، وجَوِّدِ الرَّحيمَ ، وضَع قَلَمَكَ عَلى اُذُنِكَ اليُسرى ؛ فَإِنَّهُ أذكَرُ لَكَ . (3)
5 / 3إكرامُ المَكتوبِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن رَفَعَ قِرطاسا مِنَ الأَرضِ مَكتوبا عَلَيهِ «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ» إجلالاً للّهِِ ولِاسمِهِ عَن أن يُداسَ ، كانَ عِندَ اللّهِ مِنَ الصِّدّيقينَ ، وخُفِّفَ عَن والِدَيهِ وإن كانا مُشرِكَينِ . (4)
الدرّ المنثور عن عمر بن عبد العزيز :إنَّ النَّبيَّ صلى الله عليه و آله مَرَّ عَلى كِتابٍ فِي الأَرضِ ، فَقالَ لِفَتىً مَعَهُ : ما في هذا؟ قالَ : «بِسمِ اللّهِ» ، قالَ : لُعِنَ مَن فَعَلَ هذا ، لا تَضَعوا «بِسمِ اللّهِ» إلّا في مَوضِعِهِ . (5)
.
ص: 315
منية المريد :از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده است كه به يكى از نويسندگانش فرمود : «دوات را ليقه كن و قلم را كج بُرش بزن ، [سَرِ] باء را بالا بكِش ، سين را دندانه دار بنويس ، ميم را كور مكن ، اللّه را خوش بنويس ، الرحمن را بكِش و الرحيم را نيكو بنويس و قلمت را بر پشتِ گوشت بگذار ، كه اين كار ، براى به ياد سپردنت بهتر است» .
5 / 3احترام نهادن به نوشته «بسم اللّه »پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس كاغذى را كه بر آن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» نوشته شده و روى زمين افتاده است ، به احترام خداوند و جلوگيرى از پايمال شدن نام او ، از زمين بردارد ، نزد خداوند ، از راستگويان به شمار مى آيد و [عذاب] براى پدر و مادرش سبُك مى شود ، اگر چه مشرك بوده باشند .
الدرّ المنثور_ به نقل از عمر بن عبد العزيز _ :پيامبر صلى الله عليه و آله به نوشته اى كه روى زمين افتاده بود ، بر خورد . به جوانى كه همراهش بود ، فرمود : «در اين ، چه نوشته است؟» . گفت : « بسم اللّه » . فرمود : «ملعون است كسى كه اين كار را كرده است . بسم اللّه را جز در جايگاهش قرار ندهيد» .
.
ص: 316
. .
ص: 317
38 . گشاده رويى و خوش رويىدرآمدفصل يكم : تشويق به گشاده رويى و خوش رويىفصل دوم : خاستگاه هاى گشاده رويىفصل سوم : بركت هاى گشاده رويىفصل چهارم : گشاده رويىِ نكوهيده
.
ص: 318
درآمدبَشاشت و بِشْر ، در لغتواژه «بَشاشت» ، از ريشه «بشش» به معناى گشاده رويى ، شادابى ، خوش رويى و اظهار شادى در برخورد با ديگران است . ابن منظور ، در اين باره مى گويد : البَشُّ ، اللُّطفُ فِى المَسأَلَةِ وَ الإِقبالُ عَلَى الرَّجُلِ ... وَ البَشاشَةُ طَلاقَةُ الوَجهِ ... بَشاشَةُ اللِّقاءِ : الفَرَحُ بِالمَرءِ وَ الاِنبِساطُ إلَيهِ وَ الاُنسُ بِهِ . (1) بَشّ ، نرمش و مهربانى درخواهش ، و نيز روى آوردن به كسى است ... و بَشاشت : شكفتگى و باز بودن روى است ... . بشاشت در ديدار ، اظهار شادى و انبساط خاطر و خون گرمى نمودن در برخورد با ديگران است . نيز وى در تبيين معناى «بِشر» آورده است : البِشرُ : الطَّلاقَةُ ... وَ هُوَ حَسَنُ البِشرِ أى طَلقُ الوَجهِ . (2) بِشر ، گشادگى است ... و او خوش روست ، يعنى گشاده روست . ابن فارِس نيز در تبيين معناى مادّه «بشر» مى گويد : الباءُ وَ الشّينُ وَ الرّاءُ ، أصلٌ واحِدٌ : ظُهورُ الشَّى ءِ مَعَ حُسنٍ وَ جَمالٍ . (3) باء و شين و راء ، يك ريشه است به معناى آشكار شدن چيزى با نيكويى و زيبايى .
.
ص: 319
با اين بيان ، بِشر به معناى سُرور و خوش رويى و برخورد كردن با چهره باز و شادمانه است . بنا بر اين ، «بَشاشت» و «بِشْر» ، به معناى شادى و سُرورى است كه هنگام ديدار با ديگران ، در چهره آشكار مى گردد و حاكى از علاقه قلبى ديدار كننده است .
گشاده رويى ، در حديثدر قرآن كريم ، واژه هاى «بَشاشت» و «بِشْر» به كار نرفته است ؛ ولى در احاديث نقل شده از اهل بيت عليهم السلام ، اين واژه ها كاربرد فراوانى دارند . پيش از ملاحظه اين روايات ، به نكات زير ، توجّه فرماييد :
1 . رابطه گشاده رويى و حُسنِ خُلقگشاده رويى هنگام ديدار با ديگران ، يكى از مصاديق حُسن خُلق است ، بدين سان كه حُسنِ خُلق در روايات اسلامى ، در دو معنا به كار رفته است : گاه به معناى گشاده رويى ، و گاه به معناى مطلقِ مكارم اخلاقى كه گشاده رويى ، يكى از مصاديق آنهاست . از اين رو ، افزون بر احاديث اين بخش ، همه متون دينى كه به حُسن خُلق (1) توصيه كرده اند ، نيز از متون اين بخش محسوب مى شوند .
2 . ارزش گشاده رويىگشاده رويى در برخورد با ديگران ، يكى از ويژگى هاى همه پيامبران و اولياى دين ، بويژه خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله و امير مؤمنان عليه السلام است . در روايات اسلامى ، گشاده رويى ، نوعى صدقه و بذل و بخشش محسوب شده است ؛ بلكه پيش از بذل و بيش از آن ، اهمّيت و ارزش دارد .
.
ص: 320
اين خصلت ، براى همه پسنديده است ؛ ولى براى كارگزاران نظام اسلامى ، اهمّيت بيشترى دارد . لذا امام على عليه السلام رسما از كارگزاران خود مى خواست كه با گشاده رويى با مردم برخورد كنند . (1)
3 . فوايد گشاده رويىگشاده رويى ، آثار و بركات فراوانى براى زندگى فردى ، اجتماعى ، دنيوى و اُخروى انسان دارد . اين خصلت ، سبب مى شود كه كينه و كدورت ، جاى خود را به اُنس و الفت و محبّت دهد و بدين سان ، زمينه ساز آسايش جسم و جان و مهم تر از آن ، همدلى ، رفاه و آسايش خانوادگى و اجتماعى است . افزون بر اين ، اگر گشاده رويى با قصد قربت انجام شود ، موجب نورانيت جان و نزديكى به خداى مهربان و آسايش هميشگى در بهشت جاويدان است ، چنان كه از امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود : البِشرُ الحَسَنُ وَ طَلاقَةُ الوَجهِ مَكسَبَةٌ لِلمَحَبَّةِ وَ قُربَةٌ مِنَ اللّهِ ، وَ عُبوسُ الوَجهِ وَ سوءُ البِشرِ مَكسَبَةٌ لِلمَقتِ وَ بُعدٌ مِنَ اللّهِ . (2) روى خوش داشتن و گشاده رويى ، باعث جلب محبّت و تقرّب به خدا مى شود ، و ترش رويى و بدبرخوردى ، موجب دشمنى و دورى از خدا .
4 . خاستگاه گشاده رويىبا عنايت به نقش مثبت و سازنده گشاده رويى در زندگى مادّى و معنوى انسان ، روشن مى گردد كه توصيه اكيد اسلام بر اين خصلت پسنديده ، ريشه عقلى و انسانى دارد ، و حتّى اگر كسى عقيده به آخرت هم نداشته باشد ، براى آسايش دنياى خود ،
.
ص: 321
نيازمند خوش رويى است .
5 . گشاده رويىِ زيانبارآخرين نكته اين كه گشاده رويى ، در همه جا و با همه كس ، پسنديده نيست ؛ بلكه گاه زيانبار و نكوهيده است ، مانند خوش رويى با افراد فاسد و تبهكار و بدعت گذار ، در صورتى كه موجب تجرّى آنها به تبهكارى گردد . از اين رو ، از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمود : أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، أن نَلقى أهلَ المعَاصى بِوُجوهٍ مُكفَهِرَّةٍ . (1) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به ما دستور داد كه با گنه پيشگان ، با چهره هاى در هم كشيده ، رو به رو شويم . امّا اگر گشاده رويى با گناهكارى ، موجب تنبّه و پشيمانىِ او گردد ، طبعا پسنديده و نيكوست ، چنان كه خوش رويى با اشرار براى مصون ماندن از شرارت آنها ، بلا مانع است . (2)
.
ص: 322
الفصل الأوّل : الحثّ على البشاشة والبشر1 / 1فَضلُ البَشاشَةِ وَالبِشرِأ _ مِن مَكارِمِ أخلاقِ الأَنبِياءِ وَالأَولِياءِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ مِن مَكارِمِ أخلاقِ النَّبِيّينَ وَالصِّدّيقينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحينَ ، البَشاشَةَ إذا تَزاوَروا ، وَالمُصافَحَةَ وَالتَّرحيبَ إذَا التَقَوا . (1)
ب _ مِن خَصائِصِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آلهشرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد عن أبي سعيد الخدري :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كانَ ... طَلقَ الوَجهِ ، بَسّاما مِن غَيرِ ضِحكٍ ، مَحزونا مِن غَيرِ عُبوسٍ . (2)
الطبقات الكبرى عن عكرمة :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله ، كانَ إذا أتاهُ رَجُلٌ فَرَأى في وَجهِهِ بِشرا أخَذَ بِيَدِهِ . (3)
.
ص: 323
فصل يكم : تشويق به گشاده رويى و خوش رويى1 / 1ارزش گشاده رويى و خوش رويىالف _ از خوى هاى والاى پيامبران و اولياپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از جمله خوى هاى والاى پيامبران و صدّيقان و شهيدان و نيكان ، اين است كه هر گاه به ديدار هم مى روند ، گشاده رو باشند ، و چون به هم مى رسند ، دست مى دهند و به گرمى از يكديگر استقبال مى كنند .
ب _ از ويژگى هاى پيامبر صلى الله عليه و آلهشرح نهج البلاغة ، ابن ابى الحديد_ به نقل از ابو سعيد خُدرى _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ... گشاده رو بود و چهره اى شاد داشت ، بى آن كه بخندد ، و اندوهگين بود ، بى آن كه ترش رو باشد .
الطبقات الكبرى_ به نقل از عِكرِمه _ :پيامبر صلى الله عليه و آله چنان بود كه هر گاه مردى نزدش مى آمد و در چهره اش شادى مى ديد ، دست او را مى گرفت .
.
ص: 324
الإمام الحسن عليه السلام :سَأَلتُ خالي هِندَ بنَ أبي هالَةَ عَن حِليَةِ رَسولِ اللّهِ ، وكانَ وَصّافا لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله : ... فَقالَ : كانَ دائِمَ البِشرِ ، سَهلَ الخُلُقِ ، لَيِّنَ الجانِبِ . (1)
إرشاد القلوب :كانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله ... خَفيفَ المُؤنَةِ ، كَريمَ الطَّبيعَةِ ، جَميلَ المُعاشَرَةِ ، طَلقَ الوَجهِ ، بَشّاشا مِن غَيرِ ضِحكٍ ، مَحزونا مِن غَيرِ عُبوسٍ . (2)
كتاب الإخوان عن عكرمة :كانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إذا لَقِيَ الرَّجُلَ فَرَأى في وَجهِهِ البِشرَ صافَحَهُ . (3)
سنن الترمذي عن عبد اللّه بن الحارث:ما رَأَيتُ أحَدا أكثَرَ تَبَسُّما مِنَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . (4)
المعجم الصغير عن أنس :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِن أفكَهِ النّاسِ مَعَ الصَّبِيِّ . (5)
المعجم الكبير عن أبي اُمامة :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله مِن أضحَكِ النّاسِ وأَطيَبِهِم نَفسا . (6)
ج _ مِن خَصائِصِ عَلِيٍّ عليه السلامالمناقب لابن شهرآشوب عن حريث_ في وَصفِ عَلِيٍّ عليه السلام _ :كانَ عليه السلام بِشرُهُ دائِمٌ ، وثَغرُهُ باسِمٌ . (7)
.
ص: 325
امام حسن عليه السلام :از دايى ام هند بن ابى هاله _ كه وصف كننده پيامبر صلى الله عليه و آله بود _ ، در باره هيئت و شكل ظاهرى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پرسيدم : ... پس گفت : هميشه خوش رو ، نرم خو ، فروتن و مهربان بود .
إرشاد القلوب :پيامبر صلى الله عليه و آله ... كم خرج و زحمت ، آقامنش ، خوش معاشرت و گشاده رو بود . چهره اى شاد داشت ، بى آن كه بخندد ، و اندوهگين بود ، بى آن كه ترش رو باشد .
الإخوان ، ابن ابى الدنيا_ به نقل از عِكرِمه _ :پيامبر صلى الله عليه و آله هر گاه به كسى مى رسيد و در چهره اش شادى مى ديد ، با او دست مى داد .
سنن الترمذى_ به نقل از عبد اللّه بن حارث _ :هيچ كس را نديدم كه به اندازه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله تبسّم بر لب داشته باشد .
المعجم الصغير_ به نقل از اَنَس _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، از شوخ ترينِ مردمان با كودكان بود .
المعجم الكبير_ به نقل از ابو اُمامه _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از خندان ترين و پاك نهادترينِ مردمان بود .
ج _ از ويژگى هاى على عليه السلامالمناقب ، ابن شهرآشوب_ به نقل از حريث ، در وصف امام على عليه السلام _ :هميشه خوش رو بود و لبخند بر لب داشت .
.
ص: 326
د _ مِن خَصائِصِ العُرَفاءِالإمام علي عليه السلام :العارِفُ وَجهُهُ مُستَبشِرٌ مُتَبَسِّمٌ ، وقَلبُهُ وَجِلٌ مَحزونٌ . (1)
ه _ أوَّلُ البِرِّ وَالنَّوالِالإمام علي عليه السلام :البِشرُ أوَّلُ البِرِّ . (2)
عنه عليه السلام :بِشرُكَ أوَّلُ بِرِّكَ ، ووَعدُكَ أوَّلُ عَطائِكَ . (3)
عنه عليه السلام :البِشرُ أوَّلُ النَّوالِ . (4)
عنه عليه السلام :البِشرُ أوَّلُ النّائِلِ ! (5)
عنه عليه السلام :حُسنُ البِشرِ أوَّلُ العَطاءِ ، وأَسهَلُ السَّخاءِ . (6)
و _ أوَّلُ المُروءَةِالإمام علي عليه السلام :أوَّلُ المُروءَةِ البِشرُ ، وآخِرُهَا استِدامَةُ البِرِّ . (7)
عنه عليه السلام :أوَّلُ المُرُوَّةِ طَلاقَةُ الوَجهِ ، وآخِرُهَا التَّوَدُّدُ إلَى النّاسِ . (8)
ز _ أحَدُ العَطاءَينِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا بَني عَبدِ المُطَّلِبِ ، إنَّكُم لَن تَسَعُوا النّاسَ بِأَموالِكُم ، فَالقَوهُم بِطَلاقَةِ الوَجهِ وحُسنِ البِشرِ . (9)
.
ص: 327
د _ از ويژگى هاى عارفانامام على عليه السلام :عارف ، چهره اش شادان و خندان است ، و دلش ، ترسان و اندوهناك .
ه _ نخستين احسان و دَهِشامام على عليه السلام :خوش رويى ، نخستين احسان است [كه به همراهت مى كنى] .
امام على عليه السلام :خوش رويى تو ، نخستين احسان توست و وعده ات ، نخستين دَهِشَت .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، نخستين بخشش است .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، نخستين دَهِش است .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، نخستين دَهِش و آسان ترين سخاوتمندى است .
و _ آغاز جوان مردىامام على عليه السلام :آغازِ جوان مردى ، خوش رويى است و پايانش ، ادامه دادنِ نيكى .
امام على عليه السلام :آغازِ جوان مردى ، گشاده رويى است و پايانش ، مهرورزى با مردم .
ز _ يكى از دو دَهِشپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى پسران عبد المطّلب! شما هرگز نمى توانيد همه مردم را از اموال خود ، بهره مند سازيد . پس با آنان با گشاده رويى و خوش رويى برخورد كنيد .
.
ص: 328
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّكُم لا تَسَعونَ النّاسَ بِأَموالِكُم ، وَليَسَعهُم مِنكُم بَسطُ الوَجهِ وحُسنُ الخُلُقِ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :إنَّكُم لَن تَسَعُوا النّاسَ بِأَموالِكُم ، فَسَعوهُم بِطَلاقَةِ الوَجهِ وحُسنِ اللِّقاءِ ، فَإِنّي سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : إنَّكُم لَن تَسَعُوا النّاسَ بِأَموالِكُم فَسَعوهُم بِأَخلاقِكُم . (2)
عنه عليه السلام :البِشرُ أحَدُ العَطاءَينِ . (3)
عنه عليه السلام :بَشاشَةُ الوَجهِ عَطِيَّةٌ ثانِيَةٌ . (4)
ح _ أحَدُ البِشارَتَينِالإمام علي عليه السلام :حُسنُ البِشرِ أحَدُ البِشارَتَينِ . (5)
ط _ أحَدُ القَرائَينِالإمام علي عليه السلام :البَشاشَةُ أحَدُ القَراءَينِ (6) . (7)
.
ص: 329
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :شما نمى توانيد با اموالتان به همه مردم كمك كنيد [ ؛ زيرا دارايى شما ، جوابگوى همگان نيست] . پس با گشاده رويى و خوش اخلاقى خود ، آنان را پوشش دهيد .
امام على عليه السلام :شما هرگز نمى توانيد همه مردم را از اموالتان برخوردار سازيد . پس ، از گشاده رويى و خوش برخوردى خويش ، برخوردارشان سازيد ؛ زيرا من از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود : شما هرگز نمى توانيد مردم را با اموال خود ، پوشش دهيد . پس با اخلاقتان ، آنها را پوشش دهيد » .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، يكى از دو دَهِش است .
امام على عليه السلام :گشاده رويى ، دَهِش دوم (/ ديگرى) است .
ح _ يكى از دو مژدهامام على عليه السلام :خوش رويى ، يكى از دو مژده است . (1)
ط _ يكى از دو ميهمان نوازىامام على عليه السلام :گشاده رويى ، يكى از دو ميهمان نوازى است . (2)
.
ص: 330
ي _ أحَدُ النُّجحَينِالإمام علي عليه السلام :حُسنُ المَلقى أحَدُ النُّجحَينِ . (1)
1 / 2تَأكيدُ طَلاقَةِ الوَجهِ لِجَميعِ النّاسِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :رَحِمَ اللّهُ كُلَّ سَهلٍ طَلِقٍ (2) . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ مِنَ المَعروفِ أن تَلقى أخاكَ بِوَجهٍ طَلقٍ . (4)
عنه صلى الله عليه و آله :لا تَحقِرَنَّ شَيئا مِنَ المَعروفِ ، وأَن تُكَلِّمَ أخاكَ وأَنتَ مُنبَسِطٌ إلَيهِ وَجهَكَ ، إنَّ ذلِكَ مِنَ المَعروفِ . (5)
عنه صلى الله عليه و آله :كُلُّ مَعروفٍ صَدَقَةٌ ، ومِنَ المَعروفِ أن تَلقى أخاكَ ووَجهُكَ إلَيهِ مُنبَسِطٌ . (6)
عنه صلى الله عليه و آله :لا تَحقِرَنَّ مِنَ المَعروفِ شَيئا ... ولَو أن تَلقى أخاكَ ووَجهُكَ إلَيهِ مُنطَلِقٌ ، ولَو أن تَلقى أخاكَ فَتُسَلِّمَ عَلَيهِ . (7)
.
ص: 331
ى _ يكى از دو كاميابىامام على عليه السلام :خوش برخوردى ، يكى از دو كاميابى است .
1 / 2تأكيد بر گشاده رويى با همه مردمپيامبر صلى الله عليه و آله :رحمت خدا بر هر نرم خوى گشاده رو باد !
پيامبر صلى الله عليه و آله :از جمله نيكى ، آن است كه با برادرت با روى گشاده ، برخورد كنى .
پيامبر صلى الله عليه و آله :هرگز چيزى از نيكى را كوچك مشمار ؛ اين كه با برادرت با چهره اى گشاده سخن بگويى ، اين خود از نيكى است .
پيامبر صلى الله عليه و آله :هر كار نيكى ، صدقه است ، و از نيكى است كه در برخورد با برادرت ، با او گشاده رو باشى .
پيامبر صلى الله عليه و آله :هرگز چيزى از نيكى را كوچك مشمار ... ، اگر چه در برخورد با برادرت ، با او گشاده رو باشى و يا هنگام رسيدن به برادرت ، بر او سلام گويى .
.
ص: 332
تنبيه الخواطر عن سليم بن جابر :أتَيتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقُلتُ : عَلِّمني خَيرا يَنفَعُنِيَ اللّهُ بِهِ . قالَ : لا تَحقِرَنَّ مِنَ المَعروفِ شَيئا ، ولَو أن تَصُبَّ دَلوَكَ في إناءِ المُستَسقي وأَن تَلقى أخاكَ بِبِشرٍ حَسَنٍ ، وإذا أدبَرَ فَلا تَغتابَهُ . (1)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ مِنَ الصَّدَقَةِ أن تُسَلِّمَ عَلَى النّاسِ وأَنتَ مُنطَلِقُ الوَجهِ . (2)
الإمام الباقر عليه السلام :أتى رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ ، فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ أوصِني ، فَكانَ فيما أوصاهُ أن قالَ : اِلقَ أخاكَ بِوَجهٍ مُنبَسِطٍ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :اِستَأذَنَ رَجُلٌ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ أوصِني . قالَ : اُوصيكَ أن لا تُشرِكَ بِاللّهِ شَيْئاً ... وإذا لَقيتَ أخاكَ المُسلِمَ ، فَالقَهُ بِبِشرٍ حَسَنٍ . (4)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذَا التَقَى المُسلِمانِ فَسَلَّمَ أحَدُهُما عَلى صاحِبِهِ ، كانَ أحَبَّهُما إلَى اللّهِ أحسَنُهُما بِشرا لِصاحِبِهِ ، ونَزَلَت بَينَهُما مِئَةُ رَحمَةٍ ، لِلبادِئِ تِسعينَ ولِلمُصافِحِ عَشرا . (5)
.
ص: 333
تنبيه الخواطر_ به نقل از سليم بن جابر _ :خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رسيدم و گفتم : مرا خيرى بياموز كه خداوند با آن ، مرا سود ببخشد . فرمود : «هيچ كار نيكى را كوچك مشمار ، اگر چه دلوِ آبت را در ظرف جوينده آبى بريزى يا با برادرت با خوش رويى برخورد كنى ، و چون رفت ، غيبتش را نكنى» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از شمارِ صدقه به حساب مى آيد كه با گشاده رويى به مردم سلام كنى .
امام باقر عليه السلام :مردى نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا ! به من سفارشى فرما . از جمله سفارش هايى كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود ، اين بود كه : «با برادرت ، با روى گشاده ، رو به رو شو» .
امام على عليه السلام :مردى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله اجازه ملاقات خواست و گفت : اى پيامبر خدا ! به من سفارشى فرما . فرمود : «به تو سفارش مى كنم كه چيزى را شريك خدا نسازى ... و هر گاه به برادر مسلمانت رسيدى ، با روى خوش ، برخورد كنى » .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه دو مسلمان به هم برسند و يكى از آنها به ديگرى سلام گويد ، محبوب ترينِ آن دو نزد خدا ، آن يكى است كه با ديگرى خوش روتر باشد ، و ميان آنان ، صد رحمت فرود آيد كه نود رحمت ، براى آغاز كننده[ى سلام و خوش رويى] است ، و ده تاى آن براى دستْ دهنده .
.
ص: 334
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ المُسلِمَينِ إذَا التَقَيا فَتَصافَحا وتَساءَلا ، أنزَلَ اللّهُ بَينَهُما مِئَةَ رَحمَةٍ ، تِسعَةً وتِسعينَ لِأَبَشِّهِما وأَطلَقِهِما وأَبَرِّهِما وأحسَنِهِما مُساءَلَةً بِأَخيهِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :اُطلُبوا حَوائِجَكُم عِندَ حِسانِ الوُجوهِ ، فَإِن قَضاها قَضاها بِوَجهٍ طَلقٍ ، وإن رَدَّها رَدَّها بِوَجهٍ طَلقٍ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :البِشرُ مَنظَرٌ مونِقٌ (3) ، وخُلُقٌ مُشرِقٌ . (4)
عنه عليه السلام :البِشرُ إسداءُ الصَّنيعَةِ بِغَيرِ مَؤونَةٍ . (5)
عنه عليه السلام :البَشاشَةُ إحسانٌ . (6)
عنه عليه السلام :اِصحَبِ السُّلطانَ بِالحَذَرِ ، وَالصَّديقَ بِالتَّواضُعِ وَالبِشرِ ، وَالعَدُوَّ بِما تَقومُ بِهِ عَلَيهِ حُجَّتُكَ . (7)
عنه عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِابنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِيَّةِ _ :اُبذُل لِصَديقِكَ نَفسَكَ ومالَكَ ، ولِمَعرِفَتِكَ رِفدَكَ (8) ومَحضَرَكَ ، ولِلعامَّةِ بِشرَكَ ومَحَبَّتَكَ . (9)
.
ص: 335
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه دو مسلمان به هم برسند و با يكديگر دست بدهند و حال يكديگر را بپرسند ، خداوند ، ميان آن دو ، صد رحمت فرو مى فرستد كه نود و نُه تاى آنها براى آن يكى است كه با برادرش خوش روتر و گشاده روتر و نيكى كننده تر باشد و بهتر احوالپرسى كند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نيازهايتان را از خوش رويان بخواهيد ؛ زيرا اگر آنها را برآورده سازند ، با روى گشاده بر مى آورند ، و اگر رد كنند ، باز با روى گشاده ، رد مى كنند .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، منظرى زيبا و خويى تابناك است .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، احسانى بى خرج و زحمت است .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، خود ، يك احسان است .
امام على عليه السلام :با سلطان ، به احتياط همنشينى كن ، با دوست ، به فروتنى و خوش رويى ، و با دشمن ، آن گونه كه بر او حجّت داشته باشى [و بهانه اى دستش ندهى] .
امام على عليه السلام_ در توصيه اش به فرزند خود ، محمّد بن حنفيّه _ :به دوستت ، جان و مالت را ببخش ، به آشنايت ، كمك و همنشينى ات را ، و به عموم مردم ، خوش رويى و محبّتت را .
.
ص: 336
عنه عليه السلام :لِيَجتَمِع في قَلبِكَ الاِفتِقارُ إلَى النّاسِ وَالاِستِغناءُ عَنهُم ، فَيَكونَ افتِقارُكَ إلَيهِم في لينِ كَلامِكَ وحُسنِ بِشرِكَ ، ويَكونَ استِغناؤُكَ عَنهُم في نَزاهَةِ عِرضِكَ وبَقاءِ عِزِّكَ . (1)
عنه عليه السلام :أظهِرُوا البِشرَ فيما بَينَكُم ، وَالسُّرورَ في مُلاقاتِكُم . (2)
عنه عليه السلام :إذَا اجتَمَعَ المُسلِمانِ فَتَذاكَرا غَفَرَ اللّهُ تَعالى لِأَبَشِّهِما بِصاحِبِهِ . (3)
الإمام الباقر عليه السلام :قامَ رَجُلٌ بِالبَصرَةِ إلى أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام ، فَقالَ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، أخبِرنا عَنِ الإِخوانِ . فَقالَ : الإِخوانُ صِنفانِ : إخوانُ الثِّقَةِ وإخوانُ المُكاشَرَةِ (4) ؛ فَأَمّا إخوانُ الثِّقَةِ فَهُمُ الكَفُّ وَالجَناحُ ، وَالأَهلُ وَالمالُ ، فَإِذا كُنتَ مِن أخيكَ عَلى حَدِّ الثِّقَةِ ، فَابذُل لَهُ مالَكَ وبَدَنَكَ ، وصافِ مَن صافاهُ ، وعادِ مَن عاداهُ ، وَاكتُم سِرَّهُ وعَيبَهُ ، وأَظهِر مِنهُ الحُسنَ . وَاعلَم أيُّهَا السّائِلُ ، أنَّهُم أقَلُّ مِنَ الكِبريتِ الأَحمَرِ . وأَمّا إخوانُ المُكاشَرَةِ ، فَإِنَّكَ تُصيبُ لَذَّتَكَ مِنهُم ، فَلا تَقطَعَنَّ ذلِكَ مِنهُم ، ولا تَطلُبَنَّ ما وَراءَ ذلِكَ مِن ضَميرِهِم ، وَابذُل لَهُم ما بَذَلوا لَكَ مِن طَلاقَةِ الوَجهِ وحَلاوَةِ اللِّسانِ . (5)
عنه عليه السلام :مَن أطابَ الكَلامَ مَعَ مُوافِقيهِ لِيُؤنِسَهُم ، وبَسَطَ وَجهَهُ لِمُخالِفيهِ لِيَأمَنَهُم عَلى نَفسِهِ وإخوانِهِ ، فَقَد حَوى مِنَ الخَيرِ وَالدَّرَجاتِ العالِيَةِ عِندَ اللّهِ ما لا يُقادِرُ قَدرَهُ غَيرُهُ . (6)
.
ص: 337
امام على عليه السلام :بايد نياز به مردم و بى نيازى از آنها ، هر دو در دلت جمع باشد . نيازت به آنها در نرمگويى و خوش رويى تو باشد و بى نيازى ات از آنان ، در حفظ آبرو و نگهدارى عزّتت .
امام على عليه السلام :به يكديگر خوش رويى نشان دهيد و در ملاقات هايتان ، اظهار شادمانى كنيد .
امام على عليه السلام :هر گاه دو مسلمان با هم جمع شوند و با يكديگر سخن بگويند ، خداوند متعال ، آن يك را كه با دوستش گشاده روتر است ، مى آمرزد .
امام باقر عليه السلام :مردى در بصره از جا برخاست و به امير مؤمنان عليه السلام گفت : اى امير مؤمنان ! ما را از برادران [و دوستان] آگاه فرما . فرمود : « برادران ، دو دسته اند : برادران مورد اعتماد ، و برادران [هنگام] بگو بخند . امّا برادران مورد اعتماد ، اينان [به منزله] دست و بال و خانواده و دارايى [انسان] هستند . پس هر گاه به برادرت اعتماد داشتى ، مال و جانت را نثار او كن ، و با دوستانش ، دوست و با دشمنانش ، دشمن باش و رازدار و عيب پوش او باش و خوبى هايش را آشكار ساز . بدان _ اى پرسنده _ كه اين دسته برادران ، از كبريتِ اَحمَر كمياب ترند . و امّا برادران [هنگام] بگو بخند ، تو از ايشان به لذّت خود مى رسى . پس اين را از آنان مَبُر و بيش از آن هم از درون آنان مجوى و با آنان ، گشاده رو و شيرين زبان باش ، آن سان كه ايشان با تو هستند .
امام باقر عليه السلام :هر كس با موافقانش خوش گفتار باشد تا با آنان ، اُنس و الفت بگيرد ، و با مخالفانش گشاده رو باشد تا خود و برادرانش را از گزند ايشان ، در امان بدارد ، هر آينه ، به چنان خير و درجات بلندى نزد خدا نائل آمده است كه اندازه آنها را جز خدا ، كسى نمى داند .
.
ص: 338
الكافي عن ابن محبوب عن بعض أصحابه عن الإمام الصادق عليه السلام ، قال :قُلتُ لَهُ : ما حَدُّ حُسنِ الخُلُقِ ؟ قالَ : تُلينُ جَناحَكَ (1) ، وتُطيبُ كَلامَكَ ، وتَلقى أخاكَ بِبِشرٍ حَسَنٍ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :ثَلاثَةٌ يُستَدَلُّ بِها عَلى إصابَةِ الرَّأيِ : حُسنُ اللِّقاءِ ، وحُسنُ الاِستِماعِ ، وحُسنُ الجَوابِ . (3)
عنه عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : «وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» (4) _ :قولوا لِلنّاسِ كُلِّهِم حُسنا مُؤمِنِهِم ومُخالِفِهِم ؛ أمَّا المُؤمِنونَ فَيَبسُطُ لَهُم وَجهَهُ وبِشرَهُ . وأَمَّا المُخالِفونَ فَيُكَلِّمُهُم بِالمُداراةِ لِاجتِذابِهِم إلَى الإِيمانِ ، فَإِن يَيأَس مِن ذلِكَ يَكُفَّ شُرورَهُم عَن نَفسِهِ ، وعَن إخوانِهِ المُؤمِنينَ . (5)
الإمام الرضا عليه السلام :اِصحَبِ السُّلطانَ بِالحَذَرِ ، وَالصَّديقَ بِالتَّواضُعِ ، وَالعَدُوَّ بِالتَّحَذُّرِ ، وَالعامَّةَ بِالبِشرِ . (6)
.
ص: 339
الكافى_ به نقل از ابن محبوب ، از يكى از يارانش _ :به امام صادق عليه السلام گفتم : تعريف حُسنِ خُلق چيست؟ فرمود : «اين كه نرم خو و فروتن باشى ، گفتارت ، پاكيزه و مؤدّبانه باشد ، و با برادرت ، با روى خوش برخورد كنى .
امام صادق عليه السلام :سه چيز ، نشانگر درستىِ انديشه است : خوشْ برخوردى ، خوبْ گوش دادن [به سخن] ، و خوبْ پاسخ دادن .
امام صادق عليه السلام_ در باره اين سخن خداوند متعال : «و با مردم ، نيك سخن بگوييد» _ :[يعنى] با همه مردم ، از مؤمن و مخالف ، نيكْ سخن بگوييد . [انسان ، بايد] با مؤمنان ، گشاده رو و خوش رو باشد و با مخالفان ، به مدارا سخن بگويد تا آنها را به ايمانْ جذب كند ؛ و اگر از اين امر مأيوس شد ، [لااقل] شرّ آنها را از خود و برادران مؤمن خود ، باز دارد .
امام رضا عليه السلام :با سلطان ، با احتياط همنشينى كن و با دوست ، با فروتنى و با دشمن ، با هشيارى و با عموم مردم ، با خوش رويى .
.
ص: 340
1 / 3تَأكيدُ طَلاقَةِ الوَجهِ لِلاُمَراءِ وَالمُوَظَّفينَدعائم الإسلام :عَن عَلِيٍّ عليه السلام أنَّهُ أوصى مِخنَفَ بنَ سُلَيمٍ الأَزدِيَّ وقَد بَعَثَهُ عَلَى الصَّدَقَةِ بِوَصِيَّةٍ طَويلَةٍ أمَرَهُ فيها بِتَقوَى اللّهِ رَبِّهِ في سَرائِرِ اُمورِهِ وخَفِيّاتِ أعمالِهِ ، وأَن يَلقاهُم بِبَسطِ الوَجهِ ولينِ الجانِبِ . (1)
الإمام علي عليه السلام_ في كِتابِهِ إلى مُحَمَّدِ بنِ أبي بَكرٍ حينَ قَلَّدَهُ مِصرَ _ :اِخفِض لَهُم جَناحَكَ ، وأَلِن لَهُم جانِبَكَ ، وَابسُط لَهُم وَجهَكَ ، وآسِ (2) بَينَهُم فِي اللَّحظَةِ وَالنَّظرَةِ . (3)
عنه عليه السلام_ في كِتابِهِ إلى بَعضِ عُمّالِهِ _ :أمّا بَعدُ ، فَإِنَّكَ مِمَّن أستَظهِرُ (4) بِهِ عَلى إقامَةِ الدّينِ ، وأَقمَعُ بِهِ نَخوَةَ (5) الأَثيمِ ، وأَسُدُّ بِهِ لَهاةَ الثَّغرِ (6) المَخوفِ ، فَاستَعِن بِاللّهِ عَلى ما أهَمَّكَ ، وَاخلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغثٍ (7) مِنَ اللّينِ ، وَارفُق ما كانَ الرِّفقُ أرفَقَ ، وَاعتَزِم بِالشِّدَّةِ حينَ لا تُغني عَنكَ إلَا الشِّدَّةُ ، وَاخفِض لِلرَّعِيَّةِ جَناحَكَ ، وَابسُط لَهُم وَجهَكَ ، وأَلِن لَهُم جانِبَكَ ، وآسِ بَينَهُم فِي اللَّحظَةِ وَالنَّظرَةِ ، وَالإِشارَةِ وَالتَّحِيَّةِ ، حَتّى لا يَطمَعَ العُظَماءُ في حَيفِكَ (8) ، ولا يَيأَسَ الضُّعَفاءُ مِن عَدلِكَ ، وَالسَّلامُ . (9)
.
ص: 341
1 / 3تأكيد بر گشاده رو بودن حكمرانان و كارگزاراندعائم الإسلام :روايت شده است كه على عليه السلام چون مِخنَف بن سُلَيم اَزْدى را براى جمع آورى صدقات (زكات و وجوهات شرعى) فرستاد ، سفارش هاى بسيارى به او كرد . از جمله به او فرمود كه در كارهاى پنهانى و اعمال پوشيده اش [از چشم مردم] ، از خداوند ، پروردگارش ، بترسد و با مردم با گشاده رويى و فروتنى برخورد كند .
امام على عليه السلام_ در نامه اش به محمّد بن ابى بكر ، آن گاه كه او را بر حكومت مصر گماشت _ :با آنان (مردم) ، مهربان و فروتن و گشاده رو باش ، و به همگان ، يكسان بنگر .
امام على عليه السلام_ در نامه اش به يكى از كارگزاران خود _ :تو از آن كسانى هستى كه من در بر پا داشتن دين ، به آنان پشت گرمم و به وسيله ايشان ، نخوت گناهكار را سركوب مى كنم و رخنه گاه هاى دشمن را در مرزها مى بندم . پس در مأموريت خويش ، از خدا كمك بجوى و خشونت و سختگيرى را با قدرى نرمش ، در آميز و آن جا كه مدارا ، كارسازتر است ، مدارا كن و آن گاه كه چاره اى جز سختگيرى ندارى ، سختگيرى در پيش گير و با توده مردم ، فروتن و گشاده رو و مهربان باش و در نيم نگاه ها و نگاه ها ، و اشاره كردن ها و سلام گفتن هايت ، با همگانْ يكسان رفتار كن ، تا قدرتمندان در خارج كردن تو از مسير انصاف و داد ، طمع نكنند و ناتوانان ، از دادگرى تو نوميد نشوند . بدرود !
.
ص: 342
1 / 4البَشاشَةُ لِلمُداراةِالإمام الصادق عليه السلام :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله بَينا هُوَ ذاتَ يَومٍ عِندَ عائِشَةَ ، إذَا استَأذَنَ عَلَيهِ رَجُلٌ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : بِئسَ أخُو العَشيرَةِ ، فَقامَت عائِشَةُ فَدَخَلَتِ البَيتَ ، وأَذِنَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِلرَّجُلِ ، فَلَمّا دَخَلَ أقبَلَ عَلَيهِ بِوَجهِهِ وبِشرُهُ إلَيهِ (1) يُحَدِّثُهُ ، حَتّى إذا فَرَغَ وخَرَجَ مِن عِندِهِ ، قالَت عائِشَةُ : يا رَسولَ اللّهِ بَينا أنتَ تَذكُرُ هذَا الرَّجُلَ بِما ذَكَرتَهُ بِهِ ، إذ أقبَلتَ عَلَيهِ بِوَجهِكَ وبِشرِكَ ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عِندَ ذلِكَ : إنَّ مِن شَرِّ عِبادِ اللّهِ مَن تُكرَهُ مُجالَسَتُهُ لِفُحشِهِ . (2)
الإمام العسكري عليه السلام_ فِي التَّفسيرِ المَنسوبِ إلَيهِ _ :إنَّ مُداراةَ أعداءِ اللّهِ مِن أفضَلِ صَدَقَةِ المَرءِ عَلى نَفسِهِ وإخوانِهِ ، كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله في مَنزِلِهِ ، إذِ استَأذَنَ عَلَيهِ عَبدُ اللّهِ بنُ اُبَيِّ بنِ سَلولٍ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : بِئسَ أخُو العَشيرَةِ ، اِيذَنوا لَهُ ، فَأَذِنوا لَهُ . فَلَمّا دَخَلَ أجلَسَهُ وبَشَرَ في وَجهِهِ ، فَلَمّا خَرَجَ قالَت لَهُ عائِشَةُ : يا رَسولَ اللّهِ ، قُلتَ فيهِ ما قُلتَ ، وفَعَلتَ بِهِ مِنَ البِشرِ ما فَعَلتَ ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يا عُوَيشُ ، يا حُمَيرا ، إنَّ شَرَّ النّاسِ عِندَ اللّهِ يَومَ القِيامَةِ ، مَن يُكرَمُ اتِّقاءَ شَرِّهِ . (3)
.
ص: 343
1 / 4گشاده رويى از روى مدارا و ملاحظهامام صادق عليه السلام :روزى پيامبر صلى الله عليه و آله نزد عايشه بود كه مردى اجازه ورود خواست . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «نكوهيده مردى!» . پس عايشه برخاست و به اتاق [ديگرى] رفت و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به آن مرد ، اجازه ورود داد . چون مرد داخل شد ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رو به او كرد و با خوش رويى با وى سخن گفت ، تا اين كه صحبت هايش تمام شد و آن مرد رفت . عايشه گفت : اى پيامبر خدا ! با اين كه آن حرف را در باره اين مرد زدى ، باز با خوش رويى با او برخورد كردى! در اين هنگام ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «از جمله بدترين بندگان خدا ، آن كسى است كه به خاطر بدزبانى اش ، همنشينى با او را خوش نداشته باشند» .
امام عسكرى عليه السلام_ در تفسير منسوب به ايشان _ :مدارا با دشمنان خدا ، از بهترين صدقه هايى است كه انسان براى خود و برادرانش مى دهد . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در خانه اش بود كه عبد اللّه بن اُبّى بن سَلول ، اجازه ورود خواست . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «نكوهيده مردى است! اجازه اش دهيد» . به او اجازه ورود دادند . چون داخل شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله او را نشانْد و با وى با خوش رويى بر خورد كرد . چون خارج شد ، عايشه گفت : اى پيامبر خدا ! شما در باره او چنان گفتى و سپس با وى ، چنين خوش رويى نمودى ! پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : « اى عايشه ! اى حُمَيرا ! بدترينِ مردم نزد خدا در روز قيامت ، كسى است كه از ترس شرّش احترامش كنند » .
.
ص: 344
الإمام عليّ عليه السلام :إنّا لَنَبشِرُ في وُجوهِ قَومٍ ، وإنَّ قُلوبَنا لَتَقليهِم (1) ، اُولئِكَ أعداءُ اللّهِ نَتَّقيهِم عَلى إخوانِنا لا عَلى أنفُسِنا . (2)
1 / 5ذَمُّ العَبوسِالكتاب«عَبَسَ وَ تَوَلَّى * أَن جَاءَهُ الْأَعْمَى * وَ مَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى * أَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنفَعَهُ الذِّكْرَى » . (3)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :كانَ [ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ] يَقولُ : إنَّ اللّهَ يُبغِضُ المُعَبِّسَ في وَجهِ إخوانِهِ . (4)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :البُخلُ وعُبوسُ الوَجهِ يَكسِبانِ البَغاضَةَ ، ويُباعِدانِ مِنَ اللّهِ ، ويُدخِلانِ النّارَ . (5)
عنه صلى الله عليه و آله :ياعَلِيُّ ، لا تَكُن لَئيما ولا بَخيلاً ، وعَلَيكَ بِالبِشرِ وَالحُسنِ وَالكَرَمِ وَالسَّخاءِ ؛ إنَّ المُؤمِنَ لَيِّنٌ سَخِيٌّ ، وإنَّ المُنافِقَ خَشِنٌ لَئيمٌ . (6)
الإمام عليّ عليه السلام :البِشرُ مَبَرَّةٌ (7) ، العُبوسُ مَعَرَّةٌ (8) . (9)
.
ص: 345
امام على عليه السلام :ما به عده اى روى خوش نشان مى دهيم ، در حالى كه دل هايمان ، آنها را دشمن مى دارد . اينان ، دشمنان خدا هستند و ما از آنان بر جان برادرانمان مى ترسيم ، نه بر خود .
1 / 5نكوهش شخص ترش روقرآن«چهره در هم كشيد و روى گردانيد ، كه آن مرد نابينا ، پيش او آمد . و تو چه مى دانى ؟ شايد او به پاكى گرايد يا پند پذيرد و اندرز ، سودش دهد» .
حديثامام على عليه السلام :[پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ] مى فرمود : «خداوند ، كسى را كه به برادرانش رو تُرش كند ، دشمن مى دارد» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخل و ترش رويى ، نفرت و دشمنى مى آورند و از خدا دور مى كنند و شخص را به آتش [دوزخ] در مى آورند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على ! فرومايه و بخيل مباش . بر تو باد خوش رويى و نيكويى و بزرگوارى و بخشندگى ! مؤمن ، نرم خو و بخشنده است ، و منافق ، درشت خوى فرو مايه .
امام على عليه السلام :خوش رويى ، نوعى نيكى و احسان است ، و ترش رويى ، عيب و مايه آزار .
.
ص: 346
عنه عليه السلام :مَن بَخِلَ عَلَيكَ بِبِشرِهِ ، لَم يَسمَح بِبِرِّهِ . (1)
1 / 6النَّوادررسول اللّه صلى الله عليه و آله :بَسطُ الوَجهِ زينَةُ الحِلمِ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :وَجهٌ مُستَبشِرٌ خَيرٌ مِن قَطوبٍ (3) مُؤثِرٍ . (4)
عنه عليه السلام :حُسنُ البِشرِ مِن عَلائِمِ النَّجاحِ . (5)
عنه عليه السلام :بِالبِشرِ وبَسطِ الوَجهِ ، يَحسُنُ مَوقِعُ البَذلِ . (6)
عنه عليه السلام :كَثرَةُ البِشرِ آيَةُ البَذلِ . (7)
الإمام زين العابدين عليه السلام : لِباسي لِلدُّنيَا التَّجَلُّدُ (8) وَالصَّبرُولُبسي لِلاُخرى البَشاشَةُ وَالبِشرُ (9)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ لَكُم نورا تُعرَفونَ بِهِ ، حَتّى إنَّ أحَدَكُم إذا صافَحَ أخاهُ يَرى بَشاشَةً عِندَ تَسليمِهِ عَلَيهِ . (10)
.
ص: 347
امام على عليه السلام :كسى كه روى خوشش را از تو دريغ ورزد ، احسان و نيكى اش را به تو ارزانى نمى دارد .
1 / 6گوناگونپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :گشاده رويى ، زيورِ بُردبارى است .
امام على عليه السلام :روى خوش داشتن ، بهتر است از اين كه با روى ترش ، ايثار كنى . 1
امام على عليه السلام :خوش رويى ، از نشانه هاى كاميابى و موفّقيت است .
امام على عليه السلام :با خوش رويى و چهره گشاده ، بخشش ، جايگاهى نيكو مى يابد .
امام على عليه السلام :خوش رويىِ بسيار ، نشانه بخشندگى است .
امام زين العادبدين عليه السلام :جامه من براى دنيا ، بردبارى و شكيبايى است و جامه آخرتم ، گشاده رويى و خوش رويى .
امام صادق عليه السلام :شما نورانيتى داريد كه با آن شناخته مى شويد ، به طورى كه هر گاه يكى از شما با برادرش دست دهد ، هنگام سلام كردنش به او ، شادى را در چهره اش مى بيند .
.
ص: 348
شعب الإيمان عن الملطي :أرادَ موسى أن يُفارِقَ الخِضرَ عليهماالسلام ، قالَ لَهُ موسى : أوصِني . قالَ : كُن نَفّاعا ولا تَكُن ضَرّارا ، كُن بَشّاشا ولا تَكُن غَضبانَ . (1)
.
ص: 349
شُعب الإيمان_ به نقل از مَلَطى _ :چون موسى عليه السلام خواست از خضر عليه السلام جدا شود ، به خضر عليه السلام گفت : مرا پندى ده . خضر عليه السلام گفت : سودرسان باش و زيانبار مباش . گشاده رو باش و دُژَم (غضبناك) مباش .
.
ص: 350
الفصل الثاني : مبادئ البشاشة والبشر2 / 1العَقلُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :حُسنُ البِشرِ بِالنّاسِ نِصفُ العَقلِ . (1)
2 / 2الإِيمانُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مِن أخلاقِ المُؤمِنِ ، حُسنُ الحَديثِ إذا حَدَّثَ ، وحُسنُ الاِستِماعِ إذا حُدِّثَ ، وحُسنُ البِشرِ إذا لُقِيَ ، ووَفاءُ الوَعدِ إذا وَعَدَ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ دَعِبٌ (3) لَعِبٌ ، وَالمُنافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ . (4)
التمحيص :رُوِيَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ: لا يَكمُلُ المُؤمِنُ إيمانُهُ حَتّى يَحتَوِيَ عَلى مِئَةٍ وثَلاثِ خِصالٍ ... بِشرُهُ في وَجهِهِ ... هَشّاشا (5) بَشّاشا ، لا حَسّاسٌ ولا جَسّاسٌ (6) . (7)
.
ص: 351
فصل دوم : خاستگاه هاى گشاده رويى2 / 1خِردپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خوش رويى با مردم ، نيمى از خِرد است .
2 / 2ايمانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از اخلاق مؤمن ، آن است كه هر گاه سخن گويد ، نيكو مى گويد و هر گاه با او سخن گويند ، نيكو مى شنود و هر گاه با او برخورد شود ، خوش رويى مى نمايد و هر گاه وعده دهد ، به وعده اش وفا مى كند .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن ، شوخ طبع و بذله گوست ، و منافق ، عبوس و خشم آلود .
التمحيص :روايت شده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «مؤمن ، ايمانش كامل نيست تا آن گاه كه صد و سه خصلت در او باشد : ... شادى اش ، در چهره او باشد ... خوش حال و شادان باشد ، و اهل تفتيش و تجسّس نباشد .
.
ص: 352
الإمام علي عليه السلام_ في صِفَةِ المُؤمِنِ _ :هَشّاشٌ بَشّاشٌ ، لا بِعَبّاسٍ ولا بِجَسّاسٍ . (1)
عنه عليه السلام_ أيضا _ :هُوَ الكَيِّسُ (2) الفَطِنُ ، بِشرُهُ في وَجهِهِ ، وحُزنُهُ في قَلبِهِ . (3)
عنه عليه السلام :إنَّ بِشرَ المُؤمِنِ في وَجهِهِ ، وقُوَّتَهُ في دينِهِ ، وحُزنَهُ في قَلبِهِ . (4)
2 / 3التَّقوىالإمام علي عليه السلام :المُتَّقونَ أنفُسُهُم قانِعَةٌ ، وشَهَواتُهُم مَيِّتَةٌ ، ووُجوهُهُم مُستَبشِرَةٌ ، وقُلوبُهُم مَحزونَةٌ . (5)
2 / 4الحُرِّيَّةُالإمام علي عليه السلام :البِشرُ شيمَةُ الحُرِّ . (6)
.
ص: 353
امام على عليه السلام_ در باره صفات مؤمن _ :خندان و گشاده روست ، نه ترش روى و اهل تجسّس .
امام على عليه السلام_ در توصيف مؤمن _ :او زيرك و باهوش است ، چهره اى شاد دارد و دلى اندوهناك .
امام على عليه السلام :شادى مؤمن ، در چهره اوست ، قدرت او ، در دينش و اندوهش ، در دلش .
2 / 3پرهيزگارىامام على عليه السلام :پرهيزگاران ، جان هايشان ، قانع است ، شهواتشان ، مُرده است ، چهره هايشان ، شادان است و دل هايشان ، اندوهناك است .
2 / 4آزادگىامام على عليه السلام :خوش رويى ، خصلت آزادمرد است .
.
ص: 354
عنه عليه السلام :حُسنُ البِشرِ شيمَةُ كُلِّ حُرِّ . (1)
عنه عليه السلام :الطَّلاقَةُ شيمَةُ الحُرِّ . (2)
2 / 5الحَياءُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أمَّا الحَياءُ : فَيَتَشَعَّبُ مِنهُ اللّينُ وَالرَّأفَةُ وَالمُراقَبَةُ للّهِِ فِي السِّرِّ وَالعَلانِيَةِ ، وَالسَّلامَةُ وَاجتِنابُ الشَّرِّ ، وَالبَشاشَةُ وَالسَّماحَةُ ، وَالظَّفَرُ وحُسنُ الثَّناءِ عَلَى المَرءِ فِي النّاسِ ، فَهذا ما أصابَ العاقِلُ بِالحَياءِ ، فَطوبى لِمَن قَبِلَ نَصيحَةَ اللّهِ ، وخافَ فَضيحَتَهُ . (3)
2 / 6كَرامَةُ النَّفسِالإمام علي عليه السلام :يُستَدَلُّ عَلى كَرَمِ الرَّجُلِ بِحُسنِ بِشرِهِ وبَذلِ بِرِّهِ . (4)
عنه عليه السلام :بِشرُكَ يَدُلُّ عَلى كَرَمِ نَفسِكَ ، وتَواضُعُكَ يُنبِئُ عَن شَريفِ خُلُقِكَ . (5)
.
ص: 355
امام على عليه السلام :خوش رويى ، خصلت هر آزاده اى است .
امام على عليه السلام :گشاده رويى ، خصلت آزادمرد است .
2 / 5آزرمپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امّا آزرم : آنچه از آن شاخه مى گيرد ، نرمش و مهربانى و در نظر داشتن خدا در آشكار و نهان است و سلامت [نفس] و دورى كردن از بدى ، و گشاده رويى و گذشت ، و پيروزى ، و خوش نامى در ميان مردم . اين است آنچه خردمند ، از آزرم به دست مى آورد . پس خوشا بر كسى كه نصيحت خدا را بپذيرد و از رسواگرى او بترسد !
2 / 6بزرگوارى و بزرگ منشىامام على عليه السلام :از خوش رويى و نيكوكارى مرد ، به بزرگوارى او پى برده مى شود .
امام على عليه السلام :خوش رويى تو ، بر بزرگْ منشى تو دلالت مى كند و فروتنى ات ، از اخلاق والاى تو خبر مى دهد .
.
ص: 356
الفصل الثالث : بركات البشاشة والبشر3 / 1الاُنسُالإمام علي عليه السلام :البِشرُ يُؤنِسُ الرِّفاقَ . (1)
3 / 2المَحَبَّةُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ يُصفينَ وُدَّ المَرءِ لِأَخيهِ المُسلِمِ : يَلقاهُ بِالبِشرِ إذا لَقِيَهُ ، ويُوَسِّعُ لَهُ فِي المَجلِسِ إذا جَلَسَ إلَيهِ ، ويَدعوهُ بِأَحَبِّ الأَسماءِ إلَيهِ . (2)
الإمام علي عليه السلام :البَشاشَةُ حِبالَةُ (3) المَوَدَّةِ . (4)
.
ص: 357
فصل سوم : بركت هاى گشاده رويى3 / 1اُنس و الفتامام على عليه السلام :گشاده رويى ، [مايه] اُنس و اُلفت رفيقان (همراهان و همسفران) است .
3 / 2محبّتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز است كه دوستىِ آدمى را نسبت به برادر مسلمانش ، خالص مى گرداند : هر گاه به او بر خورَد ، گشاده رويى نمايد ، هر گاه كنارش نشست ، برايش جا باز كند ، و او را با محبوب ترين نام هايش صدا بزند .
امام على عليه السلام :گشاده رويى ، كمند دوستى است .
.
ص: 358
عنه عليه السلام :عَلَيكَ بِالبَشاشَةِ ، فَإِنَّها حِبالَةُ المَوَدَّةِ . (1)
عنه عليه السلام :سَبَبُ المَحَبَّةِ البِشرُ . (2)
عنه عليه السلام :طَلاقَةُ الوَجهِ بِالبِشرِ وَالعَطِيَّةِ ، وفِعلُ البِرِّ وبَذلُ التَّحِيَّةِ ، داعٍ إلى مَحَبَّةِ البَرِيَّةِ . (3)
عنه عليه السلام :البَشاشَةُ فَخُّ المَوَدَّةِ . (4)
عنه عليه السلام :حُسنُ اللِّقاءِ يَزيدُ في تَأَكُّدِ الإِخاءِ . (5)
الإمام الباقر عليه السلام :صَنيعُ المَعروفِ وحُسنُ البِشرِ ، يَكسِبانِ المَحَبَّةَ ، ويُقَرِّبانِ مِنَ اللّهِ ، ويُدخِلانِ الجَنَّةَ . (6)
الإمام الصادق عليه السلام :قالَ لُقمانُ لِابنِهِ ... يا بُنَيَّ ، إن عَدِمَكَ ما تَصِلُ بِهِ قَرابَتَكَ وتَتَفَضَّلُ بِهِ عَلى إخوَتِكَ ، فَلا يَعدَمَنَّكَ حُسنُ الخُلُقِ وبَسطُ البِشرِ ؛ فَإِنَّهُ مَن أحسَنَ خُلُقَهُ أحَبَّهُ الأَخيارُ وجانَبَهُ الفُجّارُ . (7)
3 / 3ذَهابُ السَّخيمَةِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :حُسنُ البِشرِ يَذهَبُ بِالسَّخيمَةِ (8) . (9)
.
ص: 359
امام على عليه السلام :بر تو باد گشاده رويى ؛ زيرا كه آن ، كمند دوستى است !
امام على عليه السلام :سبب (/ ريسمانِ) محبّت ، خوش رويى است .
امام على عليه السلام :گشاده رويى ، دَهِش ، نيكى كردن و سلام گفتن ، موجب محبّت مردم مى شوند .
امام على عليه السلام :گشاده رويى ، دامِ دوستى است .
امام على عليه السلام :برخوردِ خوش ، پيوند برادرى را استوارتر مى سازد .
امام باقر عليه السلام :نيكى كردن و خوش رويى ، دوستى مى آورند و [شخص را] به خدا نزديك مى سازند و [او را ]به بهشت مى برند .
امام صادق عليه السلام :لقمان به پسرش گفت : « ... پسرم! اگر چيزى نداشتى كه با آن به خويشانت كمك كنى و به برادران و دوستانت ببخشى ، زنهار كه خوش خويى و گشاده رويى را از دست مدهى ؛ زيرا كسى كه خوش اخلاق باشد ، نيكان ، او را دوست مى دارند و بَدان ، از او كناره مى گيرند» .
3 / 3از بين رفتن كنيهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خوش رويى ، كينه را از بين مى بَرَد .
.
ص: 360
الإمام علي عليه السلام :البِشرُ يُطفي نارَ المُعانَدَةِ . (1)
عنه عليه السلام :إنَّ أحسَنَ ما يَألَفُ بِهِ النّاسُ قُلوبَ أوِدّائِهِم ، ونَفَوا بِهِ الضِّغنَ (2) عَن قُلوبِ أعدائِهِم ، حُسنُ البِشرِ عِندَ لِقائِهِم ، وَالتَّفَقُّدُ في غَيبَتِهِم ، وَالبَشاشَةُ بِهِم عِندَ حُضورِهِم . (3)
عنه عليه السلام :دارِ النّاسَ تَستَمتِع بِإِخائِهِم ، وَالقَهُم بِالبِشرِ تُمِت أضغانَهُم . (4)
عنه عليه السلام :اِقبَل أعذارَ النّاسِ تَستَمتِع بِإِخائِهِم ، وَالقَهُم بِالبِشرِ تُمِت أضغانَهُم . (5)
3 / 4ذَهابُ السَّيِّئاتِالإمام علي عليه السلام :إذا لَقيتُم إخوانَكُم فَتَصافَحوا وأَظهِرُوا لَهُمُ البَشاشَةَ وَالبِشرَ ، تَتَفَرَّقوا وما عَلَيكُم مِنَ الأَوزارِ قَد ذَهَبَ . (6)
3 / 5التَّقَرُّبُ إلَى اللّهِ سُبحانَهُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا تَلاقَى الرَّجُلانِ فَتَصافَحا تَحاتَّت (7) ذُنوبُهُما ، وكانَ أقرَبَهُما إلَى اللّهِ تَعالى أكثَرُهُما بِشرا بِصاحِبِهِ . (8)
.
ص: 361
امام على عليه السلام :خوش رويى ، آتش عناد و خيره سرى را خاموش مى كند .
امام على عليه السلام :بهترين چيزى كه مردم به وسيله آن ، دل هاى دوستان خود را به دست مى آورند و كينه ها را از دل هاى دشمنانشان مى زُدايند ، خوش رويى ، در هنگام برخورد با آنان ، و جوياى احوالِ آنان شدن در غيابشان و گشاده رويى با آنان در حضورشان است .
امام على عليه السلام :با مردم ، مدارا كن تا از برادرىِ آنان ، بهره مند شوى ، و با خوش رويى با آنان برخورد كن تا كينه هايشان را بميرانى .
امام على عليه السلام :پوزش هاى مردم را بپذير تا از برادرى آنان ، برخوردار شوى ، و با خوش رويى با آنها برخورد كن تا كينه هايشان را بميرانى .
3 / 4از بين رفتن بدى ها و گناهانامام على عليه السلام :هر گاه با برادرانتان ، رو به رو شديد و دست داديد و با آنها گشاده رويى و خوش رويى نموديد ، آن گاه كه از هم جدا مى شويد ، هر چه گناه داشته ايد ، از بين رفته است .
3 / 5نزديك شدن به خداوند سبحانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه دو مرد به هم برسند و با هم دست بدهند ، گناهانشان فرو مى ريزد و نزديك ترينِ آن دو به خداى متعال ، آن كسى است كه با ديگرى ، خوش روتر باشد .
.
ص: 362
الإمام الباقر عليه السلام :البِشرُ الحَسَنُ وطَلاقَةُ الوَجهِ مَكسَبَةٌ لِلمَحَبَّةِ وقُربَةٌ مِنَ اللّهِ . وعُبوسُ الوَجهِ وسوءُ البِشرِ مَكسَبَةٌ لِلمَقتِ وبُعدٌ مِنَ اللّهِ . (1)
3 / 6دُخولُ الجَنَّةِفاطمة عليهاالسلام :البِشرُ في وَجهِ المُؤمِنِ يوجِبُ لِصاحِبِهِ الجَنَّةَ ، وَالبِشرُ في وَجهِ المُعانِدِ المُعادي يَقي صاحِبَهُ عَذابَ النّارِ . (2)
الكافي عن فضيل :قالَ (3) : صَنائِعُ المَعروفِ وحُسنُ البِشرِ يَكسِبانِ المَحَبَّةَ ويُدخِلانِ الجَنَّةَ ، وَالبُخلُ وعُبوسُ الوَجهِ يُبعِدانِ مِنَ اللّهِ ويُدخِلانِ النّارَ . (4)
الإمام الصادق عليه السلام :ثَلاثٌ مَن أتَى اللّهَ بِواحِدَةٍ مِنهُنَّ أوجَبَ اللّهُ لَهُ الجَنَّةَ : الإِنفاقُ مِن إقتارٍ ، وَالبِشرُ لِجَميعِ العالَمِ ، وَالإِنصافُ مِن نَفسِهِ . (5)
.
ص: 363
امام باقر عليه السلام :روى خوش داشتن و گشاده رويى ، موجب جلب محبّت و تقرّب به خدا مى شود ، و ترش رويى و بدبرخوردى ، موجب دشمنى و دورى از خدا .
3 / 6رفتن به بهشتفاطمه عليهاالسلام :خوش رويى با مؤمن ، بهشت را بر صاحبش واجب مى گردانَد و خوش رويى با خيره سرِ كينه توز ، صاحبش را از عذاب آتش [دوزخ] ، حفظ مى كند .
الكافى_ به نقل از فضيل _ :امام عليه السلام (1) فرمود : «نيكى كردن و خوش رويى ، محبّت مى آورند و به بهشت مى برند ، و بُخل و ترش رويى ، [شخص را ]از خدا دور مى كنند و به آتش [دوزخ] مى برند .
امام صادق عليه السلام :سه چيز است كه هر كس يكى از آنها را انجام دهد ، خداوند ، بهشت را بر او واجب مى گردانَد : انفاق كردن در هنگام تنگ دستى ، خوش رويى نمودن با همه مردمان ، و انصاف به خرج دادن در باره خويشتن .
.
ص: 364
الفصل الرابع : البشاشة المذموة4 / 1البَشاشَةُ مَعَ صاحِبِ بِدعَةٍرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن سَلَّمَ عَلى صاحِبِ بِدعَةٍ ، أو لَقِيَهُ بِالبِشرِ ، أوِ استَقبَلَهُ بِما يَسُرُّهُ ، فَقَدِ استَخَفَّ بِما أنزَلَ اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله . (1)
4 / 2البَشاشَةُ مَعَ أهلِ المَعاصيرسول اللّه صلى الله عليه و آله :تَقَرَّبوا إلَى اللّهِ عَزَّ وجَلَّ بِبُغضِ أهلِ المَعاصي ، وَالقَوهُم بِوُجوهٍ مُكفَهِرَّةٍ (2) . (3)
الإمام علي عليه السلام :أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، أن نَلقى أهلَ المعَاصي بِوُجوهٍ مُكفَهِرَّةٍ . (4)
.
ص: 365
فصل چهارم : گشاده رويىِ نكوهيده4 / 1گشاده رويى با بدعت گذارپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس به بدعت گذارى ، سلام كند يا با او با گشاده رويى برخورد كند ، يا از او به گونه اى كه خوش حالش نمايد ، استقبال كند ، بى گمان ، آنچه را خداوند بر محمّد صلى الله عليه و آله نازل كرده ، سبُك شمرده است .
4 / 2گشاده رويى با گنه پيشگانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :با نفرت از گنه پيشگان ، خود را به خداوند عز و جل نزديك گردانيد و با آنان ، با چهره هاى در هم كشيده ، رو به رو شويد .
امام على عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به ما دستور داد كه با گنه پيشگان ، با چهره هاى در هم كشيده ، رو به رو شويم .
.
ص: 366
4 / 3بَشاشَةُ أهلِ الفِسقِالإمام العسكري عليه السلام_ لِأَبي هاشِمٍ الجَعفَرِيِّ _ :يا أبا هاشِمٍ ، سَيَأتي زَمانٌ عَلَى النّاسِ وُجوهُهُم ضاحِكَةٌ مُستَبشِرَةٌ ، وقُلوبُهُم مُظلِمَةٌ مُنكَدِرَةٌ ، السُّنَّةُ فيهِم بِدعَةٌ ، وَالبِدعَةُ فيهِم سُنَّةٌ ، المُؤمِنُ بَينَهُم مُحَقَّرٌ ، وَالفاسِقُ بَينَهُم مُوَقَّرٌ . (1)
.
ص: 367
4 / 3گشاده رويى فاسقانامام عسكرى عليه السلام_ به ابو هاشم جعفرى _ :اى ابو هاشم! به زودى زمانى فرا مى رسد كه مردم ، چهره هايشان ، خندان و شادان است و دل هايشان ، تاريك و تيره . سنّت ، در ميان آنان ، بدعت به شمار مى آيد و بدعت ، سنّت . مؤمن را به ديده حقارت مى نگرند و فاسق را محترم مى شمارند .
.
ص: 368
. .
ص: 369
3 . بصيرتدرآمدفصل يكم : چشم بصيرتفصل دوم : تشويق به تحصيلِ بصيرتفصل سوم : خاستگاه هاى بصيرتفصل چهارم : عوامل رشد بصيرتفصل پنجم : آثار بصيرتفصل ششم : اهل بصيرتفصل هفتم : نداشتن بصيرتفصل هشتم : موانع بصيرت
.
ص: 370
درآمدبصيرت ، در لغتواژه «بصيرت» ، از مادّه «بصر» است كه ، دو معناى اصلى دارد : يكى ، علم و ديگرى ، درشتى ، سختى و خشونت . در اين جا ، معناى نخستْ مقصود است . احمد بن فارِس ، در اين باره مى گويد : الباءُ وَ الصّادُ وَ الرّاءُ أصلانِ : أحَدُهُمَا العِلمُ بِالشَّى ءِ . يُقالُ : هُوَ بَصيرٌ بِهِ ... وَ البَصيرَةُ : التُّرسُ فيما يُقالُ ، وَ البَصيرَةُ البُرهانُ وَ أَصلُ ذلِكَ كُلِّهِ وُضوحُ الشَّى ءِ ... وَ أَمَّا الأَصلُ الآخَرُ فَبُصْرُ الشَّى ءِ غَلَظُهُ وَ مِنهُ البَصْرُ ، هُوَ أن يُضَمَّ أديمٌ إلى أديمٍ يُخاطانِ كَما تُخاطُ حاشِيَةُ الثَّوبِ . (1) باء و صاد و راء (بصر) ، دو معناى اصلى را تشكيل مى دهند : يكى ، عبارت است از علم به چيزى . گفته مى شود : «هُوَ بَصيرٌ بِهِ » يعنى : «او به آن چيز ، داناست » ... . بصيرت ، به معناى سپر است و به معناى برهان هم آمده است . اصل همه اينها ، روشن بودن چيزى است ... . امّا معناى اصلى دوم ، درشتى [و زُمختى] است . از همين معناست «بَصْر» كه عبارت از دو چرم را بر هم دوختن است ، چنان كه كناره پارچه ، دوخته مى شود .
.
ص: 371
ابن منظور ، «بصر» و «بصيرت» را چنين معنا كرده است : البَصَرُ العَينُ ، إلّا أنَّهُ مُذَكَّرٌ وَ قيلَ : البَصَرُ حاسَّةُ الرُّؤيَةِ ... وَ البَصيرَةُ : الحُجَّةُ ... وَ البَصَرُ : نَفاذٌ فِى القَلبِ ، وَ بَصَرُ القَلبِ : نَظَرُهُ وَ خاطِرُهُ ، وَ البَصيرَةُ عَقيدَةُ القَلبِ ... وَ البَصيرَةُ : الفِطنَةُ ... وَ فَعَلَ ذلِكَ عَلى بَصيرَةٍ أى عَلى عَمدٍ وَ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ أى عَلى غَيرِ يَقينٍ ... عَلىَ بَصيرَةٍ أى عَلى مَعرِفَةٍ مِن أمرِكُم ويَقينٍ ... وَ البَصيرَةُ : العِبرَةُ ... وَ البَصَرُ : العِلمُ وَ بَصُرتُ بِالشَّى ءِ ، عَلِمتُهُ ... وَ البَصيرُ : العالِمُ . (1) بَصَر ، يعنى چشم ؛ امّا [بر خلاف «عَين» ،] مذكّر است . گفته شده : بصر ، عبارت از حواس ديدن است ... بصيرت ، يعنى حجّت ... . بَصَر ، يعنى نفوذ در دل . « بَصَر القُلب » ، به نگاه و خطور آن مى گويند و بصيرت ، يعنى عقيده قلبى ... ، بصيرت ، يعنى هوش ... . « فَعَلَ ذلِكَ عَلى بَصيرَةٍ » ، يعنى از روى قصد و آگاهى و « عَلى غَيرِ بَصيرةٍ » ، يعنى از روى غير يقين ... . « عَلى بَصيرةٍ مِن أمرِكُم وَ يَقينٍ » ، يعنى : « با داشتن شناخت و يقين در كار شما » ... بصيرت ، يعنى عبرت ... . بَصَر ، يعنى علم . « بَصُرتُ بالشى ءِ » ، يعنى : « آن چيز را دانستم » ... و بصير ، به معناى «عالم» است . راغب اصفهانى ، در توضيح معناى «بصر» و «بصيرت» مى گويد : البَصَرُ يُقالُ لِلجارِحَةِ النّاظِرَةِ ... وَ لِلقُوَّةِ الَّتى فيها ، وَ يُقالُ لِقُوَّةِ القَلبِ المُدرِكَةِ : بَصيرَةٌ وَ بَصَرٌ ... وَ لا يَكادُ يُقالُ لِلجارِحَةِ بَصيرَةٌ ، وَ يُقالُ مِنَ الأَوَّلِ : أبصَرتُ ، وَ مِنَ الثّانى أبصَرتُهُ وَ بَصُرتُ بِهِ ، وَ قَلَّما يُقالُ بَصُرتُ فِى الحاسَّةِ إذا لَم تُضامَّهُ رُؤيَةُ القَلبِ . (2) بَصَر ، به عضو بينايى ... و به نيرويى كه در آن است ، گفته مى شود . به نيروى ادراك كننده قلب هم «بصيرت» و «بَصَر» مى گويند ... و به عضو بينايى ، كمتر بصيرت گفته مى شود . در صورت اوّل (ديدن با چشم) ، «أبصرتُ» مى گويند . و در صورت
.
ص: 372
دوم : «أبصرتُهُ» و «بَصُرتُ بِهِ» . در صورت ديدن با حواس بينايى ، چنانچه با رؤيت قلبى همراه نباشد ، به ندرت گفته مى شود : «بَصُرتُ» . بررسى آنچه در تبيين معناى بصيرت آمده ، (1) نشان مى دهد كه اين واژه ، در معانى گوناگونى به كار رفته است ؛ مانند : دانش ، بينش دل ، نورِ دل ، آگاهى ، زيركى ، هوشيارى ، برهان ، عبرت و اعتقاد صحيح دينى . امّا همه اين معانى ، در واقع _ همان طور كه ابن فارِس گفته _ به معناى اوّليه مادّه بصيرت ، باز مى گردند . حتّى اطلاق «بصر» به چشم نيز بدان جهت است كه چشم ، يكى از مهم ترين راه هاى تحصيل علم و معرفت است . گفتنى است كه هر چند بصيرت ، در اصل به معناى علم است ؛ ليكن بايد توجّه داشت كه هر علمى ، بصيرت نيست و هر عالمى ، بصير ناميده نمى شود ؛ بلكه اين واژه ، حاكى از نوعى احاطه علمى و آينده نگرى است . (2)
بصيرت ، در قرآن و حديثدر قرآن كريم ، مشتقّات «بصر» ، 148 بار و واژه «بصيرت» ، دوبار تكرار شده است . به طور كلّى ، واژه «بصر» در متون اسلامى ، گاه در باره بينايى ظاهرى و حسّى ، و
.
ص: 373
گاه در باره بينايى باطنى و عقلى به كار مى رود . به تعبير ديگر ، مردم از نظر بينش ، به دو دسته تقسيم مى شوند : دسته اوّل ، ديده عقل آنها نزديك بين است ، آينده خود و جهان را نمى بينند و اداركات آنها در محسوساتْ خلاصه مى شود و به تعبير زيباى قرآن : «يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الْأَخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ . (1) از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند، حال آن كه از آخرت غافل اند» . اين دسته ، هر چند به ظاهرْ بينا هستند ؛ ولى در فرهنگ قرآن و حديث ، كور محسوب مى شوند . برپايه گزارشى ، امام على عليه السلام در يكى از سخنرانى هاى خود در مدينه ، به اين نكته مهم ، اين گونه اشاره فرموده است : ما كُلُّ ذى قَلبٍ بِلَبيبٍ ، وَ لا كُلُّ ذى سَمعٍ بِسَميعٍ ، وَ لا كُلُّ ناظِرٍ بِبَصيرٍ . (2) نه هر كه دلى دارد ، به خردى داننده است ، و نه هر كه گوشى دارد نيك شنونده است ، و نه هر كه ديده اى دارد بيننده است . دسته دوم ، جامع نگر و واقع نگرند ؛ هم نزديك را خوب مى بينند و هم دور را . ادراكات آنها ، در محسوساتْ خلاصه نمى شود ؛ هم خانه دنيا را مى بينند و هم خانه آخرت را . در فرهنگ قرآن و حديث ، اين دسته از مردم ، بصير و بينا ناميده مى شوند . بر پايه روايتى ، امام على عليه السلام ، اين دو دسته از مردم را اين گونه معرّفى نموده است :
.
ص: 374
إنَّمَا الدُّنيا مُنتَهى بَصَرِ الأَعمى ، لا يُبصِرُ مِمّا وَراءَها شَيئاً ، وَ البَصيرُ يَنفُذُها بَصَرُهُ ، وَ يَعلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها . فَالبَصيرُ مِنها شاخِصٌ ، وَ الأَعمى إلَيها شاخِصٌ ، وَ البَصيرُ مِنها مُتَزَوِّدٌ ، وَ الأَعمى لَها مُتَزَوِّدٌ . (1) همانا دنيا ، واپسين ديدرسِ انسان كور[دل] است و در فراسوى آن ، چيزى نمى بيند ؛ امّا بينشوَر ، نگاهش از دنيا فراتر مى رود و مى داند كه سرا[ى حقيقى] در وراىِ اين دنياست . پس بينشوَر ، از دنيا دل و ديده بر مى گيرد و كور[دل] به آن مى نگرد . بينشوَر ، از آنْ توشه بر مى گيرد و كور[دل] ، براى آنْ توشه فراهم مى آورد . بنا بر اين ، بصيرت و بينايى حقيقى در فرهنگ قرآن و حديث ، به معناى جامع نگرى و آينده نگرىِ علمى و عملى است و كسانى «بصير» ناميده مى شوند كه در پرتو بينش صحيح ، در جهت تأمين منافع مادّى و معنوى ، و دنيا و آخرت خود ، حركت كنند . همه آيات و رواياتى كه در اين بخش در باره ديده بصيرت ، ارزش بصيرت ، عوامل تقويت بصيرت، مبادى، آثار و موانع آن آمده است، تعريف ياد شده را تأييد مى نمايند . پيش از ملاحظه آيات و روايات مربوط، به اين نكاتْ توجّه فرماييد :
1 . همتايان بصيرت ، در مفهومدر قرآن و روايات اسلامى ، واژه هايى وجود دارند كه مى توان گفت كه معادل واژه بصيرت اند و يا بسيار نزديك به آن اند ، مانند :
الف _ يقظهيكى از واژه هاى معادل بصيرت ، «يقظه» است . در اين باره ، از امام على عليه السلام نقل شده :
.
ص: 375
اليَقَظَةُ استِبصارٌ . (1) يقظه (بيدارى) ، بصيرت يافتن است . و در روايتى ديگر از ايشان ، در معرّفى اهل بصيرت ، آمده است : فَاستَصبَحوا بِنورِ يَقَظَةٍ فِى الأَبصارِ وَ الأَسماعِ وَ الأَفئِدَةِ . (2) پس بدين سبب ، چشم ها و گوش ها و دل هايشان ، از نور بيدارى روشن گرديد .
ب _ نورهمتاى ديگر بصيرت ، نور است : «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ يَجْعَل لَّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ . (3) اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش ، شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [ بركت ]آن ، راه سپريد» .
ج _ فرقانيكى ديگر از واژه هاى بسيار نزديك به مفهوم بصيرت ، واژه «فرقان» است : «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا . (4) اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! اگر از خدا پروا كنيد ، براى شما فرقانى (نيروى جدا كننده حق از باطل) قرار مى دهد» .
.
ص: 376
همچنين در بسيارى از روايات ، واژه هاى ديگرى همچون : عقل ، (1) معرفت ، علم و حكمت (2) نيز در معناى بصيرت به كار رفته اند .
2 . بيناى مطلقدر نوزده آيه از قرآن ، خداوند متعال ، با صفت بينايى ، توصيف شده است . (3) اين صفت ، حاكى از احاطه علمى و ذاتىِ آفريدگار بر همه چيز است . لذا برخى از روايات ، بصير را از صفات ذات خداوند دانسته اند . بنا بر اين ، بيناى مطلقْ اوست و همه چيز ، بينايى را از او دريافت مى كنند (4) و هر كس به او نزديك تر باشد ، از بصيرت و بينشِ بيشترى برخوردار خواهد بود .
3 . معناى ديده بصيرتاز منظر قرآن ، در باطن انسان ، شعور مرموزى وجود دارد كه با الهام فطرى الهى ، مى تواند خوب را از بد ، و حق را از باطلْ تشخيص دهد . متن سخن خداوند متعال در اين باره ، چنين است : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا . (5) سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد ! سپس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن ، الهام كرد» . در روايتى از امام صادق عليه السلام ، اين الهام فطرى ، چنين تفسير شده است :
.
ص: 377
أى عَرَّفَها وَ أَلهَمَها ، ثُمَّ خَيَّرَها فَاختارَت . (1) يعنى به آن شناسانْد و الهام فرمود . سپس ، او را مخيّر ساخت و او انتخاب كرد . و در حديث ديگرى از ايشان ، آمده است كه در باره الهام فجور و تقوا مى فرمايد : عَرَّفَهُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ . (2) حق و باطل را به او شناسانْد . و نيز در تفسير آيه «وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ ؛ (3) و دو راه را به او نشان داديم» ، از ايشانْ روايت شده : نَجدَ الخَيرِ وَ نَجدَ الشَّرِّ . (4) [يعنى :] راه نيكى و راه بدى را [نشان داديم] . ديده بصيرت ، در واقع ، همان شعور فطرى مرموز و ادراك باطنىِ موجود در باطن انسان است كه قدرت تشخيص نيك و بد ، خير و شر ، و حق و باطل را دارد و او را به آينده نگرى و پيروى از حق و دورى گزيدن از باطل ، دعوت مى نمايد . اين شعور و ادراك ، در ابتداى زندگى ، به صورت استعداد و اِجمال ، در نهاد همه انسان ها وجود دارد و به تدريج ، شكوفا مى شود . شكوفايى اين شعور ، شكوفايىِ انسانيّت است و فلسفه بعثت انبياى الهى ، چيزى جز رشد و بالندگى و شكوفايى انسانيّت و سازندگى جامعه مطلوب انسانى نيست . با بهره گيرى از برنامه انبيا در تقويت ادراكات باطنى ، قدرت ديده بصيرت ، به
.
ص: 378
تدريج ، افزايش مى يابد تا آن جا كه حقايق معقول ، به صورت محسوس براى انسانْ قابل رؤيت مى گردند ، چنان كه از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : ما مِن عَبدٍ إلّا وَ فى وَجهِهِ عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنيا ، وَ عَينانِ فى قَلبِهِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَةِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيرا فَتَحَ عَينَيهِ اللَّتَينِ فى قَلبِهِ ، فَأَبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَيبِ ، فَآمَنَ بِالغَيبِ عَلَى الغَيبِ . (1) هيچ بنده اى نيست ، مگر آن كه دو چشم در چهره اش دارد كه با آنها ، امور دنيا را مى بيند و دو چشم در دلش كه با آنها امور آخرت را مشاهده مى كند . پس هر گاه خدا ، خير بنده اى را بخواهد ، دو چشمى را كه در دل اوست ، مى گشايد و او با آنها ، آنچه را خداوند در عالم غيبْ وعده اش را داده است ، مى بيند و به وسيله غيب (دو چشم دل) به غيب (/ به غيب بر روى غيب) ، ايمان مى آورد . بديهى است كه خواستِ خداوند حكيم در باره باز شدن ديده بصيرت شمارى از انسان ها ، گزاف نيست ؛ بلكه به مقتضاى نظام حكيمانه آفرينش ، ديده بصيرت كسانى باز شده ، تقويت مى گردد كه در جهت شكوفايىِ ادراكات باطنى خود ، حركت كرده باشند .
4 . خاستگاه هاى بصيرتبر پايه آنچه در تبيين معناى بصيرتْ ارائه شد ، خاستگاه بصيرت ، مشابه خاستگاه علم ، معرفت و حكمت است ، همان گونه كه عوامل و موانع آن نيز با اسباب و آفات عناوين ياد شده ، مشابهت دارند . لذا براى تكميل مباحث مربوط به بصيرت ، ملاحظه بخش قابل عمده اى از آيات و روايات مرتبط با معرفت شناسى ، (2) ضرورى است . امّا آنچه را در اين فصل ، با عنوان «خاستگاه هاى بصيرت» مطرح شده ،
.
ص: 379
مى توان به خاستگاه درونى و بيرونىِ بصيرت ، تقسيم كرد :خاستگاه درونىِ بصيرت ، عبارت است از نيروى باطنىِ قادر بر تشخيص حق و باطل ، و خير و شر . خاستگاه بيرونى بصيرت ، خود ، دو گونه است : گونه اوّل ، شامل ره نمودها و برنامه هايى كه ريشه در قرآن و تعاليم انبيا دارند و موجب شكوفايى فطرت بصيرت مى شوند ؛ گونه دوم نيز امدادهاى غيبى الهى كه در نتيجه اجراى تعاليم انبيا در زندگى ، موجب تقويت نيروى بصيرت مى گردند و بر اين اساس ، خاستگاه هاى بصيرت ، در فصل دوم ، در ذيل عناوين فطرت ، كتاب خدا ، اسلام و توفيق ، خلاصه شده است .
5 . عوامل تقويت ديده بصيرتعوامل تقويت بصيرت ، دو دسته اند : عوامل علمى و عوامل عملى . به سخن ديگر ، بر پايه ره نمودهاى انبياى الهى ، شكوفايى فطرت بصيرت ، هم به مجاهدت علمى نياز دارد و هم به مجاهدت عملى . متونى كه در فصل چهارم ، با عناوين : تفكّر ، تعقّل ، تعلّم و اعتبار آمده اند ، به نقش انديشه و تلاش هاى علمى ، در تقويت ديده بصيرت ، اشاره دارند و متونى كه با عناوين : پرهيزگارى ، ياد خدا ، اخلاص ، زُهد و ... آمده اند ، به نقش تلاش هاى عملى در اين باره ، اشاره مى نمايند . جالب توجّه اين كه همه اين عوامل ، در اين آيه شريف ، خلاصه شده اند : «وَ الَّذِينَ جَاهَدُواْ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا . (1) و كسانى كه در راه ما كوشيده اند، به يقين ، راه هاى خود را بر آنان مى نمايانيم» .
.
ص: 380
6 . بركات افزايش نيروى بصيرتبر پايه آنچه گذشت ، به ميزان مجاهدت هاى علمى و عملى انسان ، بينش باطنى ، افزايش مى يابد و سالك ، در نخستين گام ، كاستى هاى درونىِ خود را بهتر مى بيند ، زيركى ، آينده نگرى ، شجاعت و ساير كمالات انسانى ، در او تقويت مى شوند و در نهايت ، در نتيجه خودسازى ، به نقطه اى از قوّت بصيرت و بينايى باطنى مى رسد كه حقايق معقول را به صورت محسوس مى بيند و به بالاترين مراتب ايمان _ كه ايمانِ شهودى است _ ، دست مى يابد و پيشواى اهل بصيرت مى گردد . (1)
7 . اصلى ترين آفت ديده بصيرتنقطه مقابل مجاهدت هاى علمى و عملى _ كه موجب تقويت ديده بصيرت مى گردند _ ، پيروى از تمايلات نفسانى است . از اين رو ، اصلى ترين آفت ديده بصيرت يافتن ، هواپرستى و پيروى عملى از خواسته هاى ناپسندِ درونى است و بدين سان ، هر چه پيروىِ انسان از نفس امّاره ، بيشتر شود ، چشمِ بصيرت او ضعيف تر مى گردد . در روايتى از امام على عليه السلام آمده : الهَوى شَريكُ العَمى . (2) هَوَس ، شريكِ كوردلى است . وقتى انسان ، به چيزى علاقه پيدا كرد ، ديگر نمى تواند معايب آن را ببيند و زشتى هاى آن را بشنود : عَينُ المُحِبِّ عَمِيَّةٌ عَن مَعايِبِ المَحبوبِ ، وَ اُذُنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساويهِ . (3) ديده عاشق ، از ديدن عيب هاى معشوق ، كور است و گوش او ، از شنيدن زشتى معايبش ، كَر .
.
ص: 381
ساير آفات و موانع بصيرت ، ريشه در پيروى از تمايلات نفسانى دارد و بدين جهت ، اصلى ترين راه مبارزه با آفات ، داشتن ديده بصيرتِ جهاد با نفس است كه در فرهنگ روايات اسلامى ، «جهاد اكبر» ناميده شده است . كسى كه توفيق اين جهاد را نيابد و در ميدان مبارزه با تمايلات نفسانى ، شكست بخورد ، نه تنها ديده بصيرت را از دست مى دهد و از درجه انسانيتْ سقوط مى كند ، بلكه از هر حيوانى ، گم راه تر و خطرناك تر مى گردد . چنين انسانى ، سرنوشتى جز دوزخ ، نخواهد داشت .
.
ص: 382
الفصل الأوّل : البصيرة القلبيّةرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيراً فَتَحَ لَهُ قُفلَ قَلبِهِ ، وجَعَلَ فيهِ اليَقينَ وَالصِّدقَ ، وجَعَلَ قَلبَهُ واعِياً لِما سَلَكَ فيهِ ، وجَعَلَ قَلبَهُ سَليماً ولِسانَهُ صادِقاً وخَليقَتَهُ مُستَقيمَةً ، وجَعَلَ اُذُنَهُ سَميعَةً وعَينَهُ بَصيرَةً . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :ما مِن عَبدٍ إلّا وفي وَجهِهِ عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنيا ، وعَينانِ في قَلبِهِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَةِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيرا فَتَحَ عَينَيهِ اللَّتَينِ في قَلبِهِ فَأَبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَيبِ ، فَآمَنَ بِالغَيبِ عَلَى الغَيبِ . (2)
الإمام زين العابدين عليه السلام :ألا إنَّ لِلعَبدِ أربَعَ أعيُنٍ : عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ دينِهِ ودُنياهُ ، وعَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ آخِرَتِهِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيراً فَتَحَ لَهُ العَينَينِ اللَّتَينِ في قَلبِهِ فَأَبصَرَ بِهِمَا الغَيبَ وأَمرَ آخِرَتِهِ (3) ، وإذا أرادَ بِهِ غَيرَ ذلِكَ تَرَكَ القَلبَ بِما فيهِ . (4)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّما شيعَتُنا أصحابُ الأَربَعةِ الأَعيُنِ : عَينانِ فِي الرَّأسِ ، وعَينانِ فِي القَلبِ ، ألا وَالخَلائِقُ كُلُّهُم كَذلِكَ ، ألا إنَّ اللّهَ عَزَّ وجلَّ فَتَحَ أبصارَكُم وأَعمى أبصارَهُم . (5)
راجع : ص 452 ح 122 .
.
ص: 383
فصل يكم : چشم بصيرتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه خداوند ، خير بنده اى را بخواهد ، قفلِ دل او را برايش مى گشايد و يقين و راستى را در آن مى نهد و دلش را براى راهى كه در آن قدم گذاشته است ، آگاه مى سازد و دلش را پاك و زبانش را راستگو و اخلاقش را درست و گوشش را شنوا و چشمش را بينا مى گردانَد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ بنده اى نيست ، مگر آن كه دو چشم در صورتش دارد كه با آنها ، امور دنيا را مى بيند و دو چشم در دلش كه با آنها ، امور آخرت را مشاهده مى كند . پس هر گاه خدا ، خير بنده اى را بخواهد ، دو چشمى را كه در دل اوست ، مى گشايد و او با آنها ، آنچه را خداوند در عالم غيبْ به او وعده داده است ، مى بيند و به وسيله غيب (دو چشم دل) ، به غيبْ ايمان مى آورد ( / به غيبِ روى غيب ، ايمان مى آورد) .
امام زين العابدين عليه السلام :آگاه باشيد كه براى بنده ، چهار چشم است: دو چشم[_ِ سَر] كه با آنها ، امور دين و دنيايش را مى بيند ، و دو چشم[_ِ دل] كه با آنها ، امور آخرتش را مشاهده مى كند . پس هر گاه خداوند ، خيرِ بنده اى را بخواهد ، دو چشمى را كه در دلِ اوست ، برايش مى گشايد و او با آنها ، عالم غيب و امور آخرتش را مى بيند ، و هر گاه جز خيرِ بنده اى را بخواهد ، دلش را به حال خود ، رها مى كند .
امام صادق عليه السلام :شيعيان ما ، چهار چشم دارند: دو چشم در سر ، و دو چشم در دل . البتّه همه مردمان ، اين گونه اند . هان كه خداوند عز و جل ، چشم هاى شما را باز كرده و چشم هاى آنان را كور كرده است !
ر .ك : ص 453 ح 122 .
.
ص: 384
. .
ص: 385
. .
ص: 386
الفصل الثاني : الحث على البصيرة2 / 1البَصيرُ مِن صِفاتِ اللّه عزّوجلِّالكتاب«إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ » . (1)
«إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ » . (2)
«إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ » . (3)
«إِنَّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ بَصِيرٌ » . (4)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :كُلُّ بَصيرٍ غَيرَهُ يَعمى عَن خَفِيِّ الأَلوانِ ، ولَطيفِ الأَجسامِ . (5)
.
ص: 387
فصل دوم : تشويق به تحصيلِ بصيرت2 / 1بصيرت ، از صفات خداستقرآن«همانا خدا ، شنوا و بيناست» .
«همانا خدا ، نسبت به بندگانش ، آگاه و بيناست» .
«همانا خدا ، نسبت به بندگان ، بيناست» .
«به راستى كه او ، به همه چيزْ بيناست» .
حديثامام على عليه السلام :هر بينايى جز خدا ، از ديدن رنگ هاى پنهان و اجسام ريز [و نامرئى] ، ناتوان است .
.
ص: 388
عنه عليه السلام :بَصيرٌ إِذ لا مَنظورَ إِلَيهِ مِن خَلقِهِ . (1)
عنه عليه السلام :بَصيرٌ لا بِأَداةٍ . (2)
عنه عليه السلام :بَصيرٌ لا يُوصَفُ بِالحاسَّةِ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام_ لَمّا سَأَ لَهُ الزِّنديقُ : أَفَرَأَيتَ قَولَهُ : سَميعٌ بَصيرٌ عالِمٌ؟ _ :إِنَّما يُسمّى تَبارَكَ وتَعالى بِهذِهِ الأَسماءِ ؛ لِأَنَّهُ لا يَخفى عَلَيهِ شَيءٌ مِمّا لا تُدرِكُهُ الأَبصارُ ، مِن شَخصٍ صَغيرٍ أَو كَبيرٍ ، أَو دَقيقٍ أَو جَليلٍ ، ولا نَصِفُهُ بَصيرا بِلَحظ عَينٍ كَالمَخلوقِ . (4)
عنه عليه السلام :لَم يَزَلِ اللّهُ عز و جل ربَّنا ... وَالبَصَرُ ذاتُهُ ولا مُبصَرَ ... فَلَمّا أَحدَثَ الأَشياءَ وَقَعَ ... البَصَرُ عَلَى المُبصَرِ . (5)
الإمام الكاظم عليه السلام_ فِي الدُّعاءِ _ :سُبحانَكَ اللّهُمَّ وبِحَمدِكَ ... أَنتَ ... بَصيرٌ لا يَرتابُ . (6)
الإمام الرضا عليه السلام :قُلنا : إِنَّهُ بَصيرٌ لا بِبَصَرٍ ؛ لِأَنَّهُ يَرى أَثَرَ الذَّرَّةِ السَّحماءِ (7) في اللَّيلَةِ الظَّلماءِ عَلَى الصَّخرةِ السَّوداءِ ، ويَرى دَبيبَ النَّملِ فِي اللَّيلَةِ الدَّجِيَّةِ ، ويَرى مَضارَّها ومَنافِعَها وأَثَرَ سِفادِها وفِراخَها ونَسلَها ، فَقُلنا عِندَ ذلِكَ : إِنَّهُ بَصيرٌ لا كَبَصَرِ خَلقِهِ . (8)
.
ص: 389
امام على عليه السلام :[خداوند ،] بينا بوده ، آن گاه كه هنوز آفريده اى نبود تا ديده شود .
امام على عليه السلام :[خداوند ،] بيناست ؛ امّا نه با ابزارى [براى ديدن ، مانند چشم] .
امام على عليه السلام :[خداوند ،] بينايى است كه به داشتن حس [و ابزار بينايى] ، وصف نمى شود .
امام صادق عليه السلام_ در پاسخ زنديقى كه پرسيد: نظرت در باره اين گفته خدا چيست كه: «شنوا و بينا و داناست»؟ _ :خداوند _ تبارك و تعالى _ ، به اين نام ها ناميده شده است؛ چون هيچ چيزى از آنچه چشم ها مى بينند ، بر او پوشيده نيست ، از شى ء كوچك گرفته تا بزرگ و ريز يا درشت ، و اگر ما او را به بينايى وصف مى كنيم ، به معناى آن نيست كه مانند مخلوقات ، با چشم مى بيند .
امام صادق عليه السلام :خداى عز و جل ، هميشه پروردگار ما بوده ... و بينايى ، ذاتىِ او بوده است ، آن گاه كه هنوز چيزى براى ديدن وجود نداشت ... و چون اشيا را آفريد ... ، ديدن به شى ء ديدنى تعلّق گرفت .
امام كاظم عليه السلام_ در دعا _ :منزّهى تو _ اى خدا _ و سپاس ، تو راست ... . تو ... بينايى هستى كه [در صحّت آنچه مى بيند] شك نمى كند .
امام رضا عليه السلام :گفتيم: او (خداوند) بيناست ؛ امّا نه با چشمى؛ چرا كه او ردّ پاى مورچه سياه بر روى تخته سنگ سياه ، در شب تار را مى بيند ، حركت مور در شب تاريك را مى بيند و زيان و سود و اثر جفتگيرى و بچّه ها و نسل آن را مى بيند [و مى داند] . اين جاست كه مى گوييم: او بيناست ؛ امّا نه مانند بينا بودن آفريدگانش .
.
ص: 390
الإمام الجواد عليه السلام :كَذلِكَ سَمَّيناه بَصيرا ؛ لِأَنَّهُ لا يَخفى عَلَيهِ ما يُدرَكُ بِالأَبصارِ ، مِن لَونٍ أَو شَخصٍ أَو غَيرِ ذلِكَ ، ولَم نَصِفهُ بِبَصَرِ لَحظَةِ العَينِ . (1)
2 / 2قيمَةُ البَصيرَةِالكتاب«قَدْ جَاءَكُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِىَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ » . 2
الحديثالإمام عليّ عليه السلام : « فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِىَ فَعَلَيْهَا » هذِهِ الآيَةُ جامِعَةٌ لِاءِبصارِ العُيونِ وإبصارِ القُلوبِ . (2)
عنه عليه السلام_ لَمّا سَأَ لَهُ زَيدُ بنُ صوحانَ العَبدِيُّ عَن أكيَسِ (3) النّاسِ _ :مَن أبصَرَ رُشدَهُ مِن غَيِّهِ ، فَمالَ إلى رُشدِهِ . (4)
.
ص: 391
امام جواد عليه السلام :همچنين او (خداوند) را بينا ناميده ايم؛ چون هر آنچه از رنگ و جسم و جز آن كه با چشم ها ديده مى شود ، بر او پوشيده نيست و او را بينا به معناى نگريستن با نگاه چشم ، وصف نمى كنيم .
2 / 2ارزش بصيرتقرآن«به راستى ، بصيرت هايى از جانب پروردگارتان براى شما آمده است . پس هر كه ديد ، به سود خود اوست و هر كه كور بود ، به زيان خود اوست ، و من بر شما نگهبان نيستم» . (1)
حديثامام على عليه السلام :اين آيه : «پس هر كه ديد ، به سود خود اوست و هر كه كور بود ، به زيان خود اوست» ، ديدن چشم ها و ديدن دل ها هر دو را در بر مى گيرد .
امام على عليه السلام_ در پاسخ پرسشِ زيد بن صوحان عبدى ، در باره زيرك ترينِ مردمان _ :كسى كه راهش را از كژراهه ، باز شناسد و به راه گرايد .
.
ص: 392
الإمام الصادق عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ _ :يَابنَ جُندَبٍ ، إنَّ عيسَى بنَ مَريَمَ عليه السلام قالَ لِأَصحابِهِ : ... طوبى لِمَن جُعِلَ بَصَرُهُ في قَلبِهِ ، ولَم يُجعَل بَصَرُهُ في عَينِهِ . (1)
عنه عليه السلام :ما أنتُم وَالبَراءَةُ ، يَبرَأُ بَعضُكُم مِن بَعضٍ! إنَّ المُؤمِنينَ بَعضُهُم أفضَلُ مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أكثَرُ صَلاةً مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أنفَذُ بَصَراً مِن بَعضٍ ، وهِيَ الدَّرَجاتُ . (2)
عنه عليه السلام :كانَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يَكتُبُ بِهذِهِ الخُطبَةِ إلى أكابِرِ أصحابِهِ ، وفيها كَلامٌ عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ... : أمّا بَعدُ : فَإِنَّ نورَ البَصيرَةِ روحُ الحَياةِ الَّذي لا يَنفَعُ إيمانٌ إلّا بِهِ مَعَ اتِّباعِ كَلِمَةِ اللّهِ وَالتَّصديقِ بِها ، فَالكَلِمَةُ مِنَ الرّوحِ ، وَالرّوحُ مِنَ النّورِ ، وَالنّورُ نورُ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، فَبِأَيديكُم سَبَبٌ وَصَلَ إلَيكُم مِنّا نِعمَةٌ مِنَ اللّهِ لا تَعقِلونَ شُكرَها ، خَصَّكُم بِها وَاستَخلَصَكُم لَها « وَ تِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ » (3) . (4)
.
ص: 393
امام صادق عليه السلام_ در سفارش به عبداللّه بن جُندَب _ :اى پسر جُندَب! عيسى بن مريم عليه السلام به يارانش فرمود: « ... خوشا بر كسى كه بينايى اش در دلش قرار داده شده ، نه [فقط ]در چشمش ! » .
امام صادق عليه السلام :شما را چه به بيزارى جستن ؟! اين يكى ، از آن يكى ، بيزارى مى جويد! همانا مؤمنان ، برخى شان ، برتر از برخى ديگرند . برخى شان ، بيشتر از برخى ديگر ، نماز مى خوانند . برخى شان ، از بصيرتِ بيشترى برخوردارند . اينها درجات است . (1)
امام صادق عليه السلام :امير مؤمنان عليه السلام ، اين خطابه را به ياران بزرگش مى نوشت و در آن ، گفتارى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمده است ... : «امّا بعد ، نورِ بصيرت ، جان زندگى است و ايمان ، سودى نمى بخشد ، مگر با اين نور و با پيروى از كلمه خدا (كلمه توحيد) و تصديق آن . اين كلمه ، از جان است و جان ، از نور است و نور ، نورِ آسمان ها و زمين است . پس در دستانِ شما ، رشته اى است كه از ما به شما وصل شده است و اين رشته ، نعمتى الهى است كه از عهده شُكر آن بر نمى آييد . خداوند ، اين نعمت را به شما اختصاص داده و شما را براى آن ، برگزيده است : «و اين مَثَل ها را براى مردم مى زنيم و آنها را جز دانايان نمى فهمند» » .
.
ص: 394
الإمام الكاظم عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ _ :يا هِشامُ احذَر هذِهِ الدُّنيا وَاحذَر أهلَها ، فَإِنَّ النّاسَ فيها عَلى أربَعَةِ أصنافٍ : رَجُلٍ مُتَرَدٍّ مُعانِقٍ لِهَواهُ . ومُتَعَلِّمٍ مُقرِئٍ (1) كُلَّما ازدادَ عِلماً ازدادَ كِبراً ، يَستَعلي بِقِراءَتِهِ وعِلمِهِ عَلى مَن هُوَ دونَهُ . وعابِدٍ جاهِلٍ يَستَصغِرُ مَن هُوَ دونَهُ في عِبادَتِهِ ، يُحِبُّ أن يُعَظَّمَ ويُوَقَّرَ . وذي بَصيرَةٍ عالِمٍ عارِفٍ بِطَريقِ الحَقِّ يُحِبُّ القِيامَ بِهِ ، فَهُوَ عاجِزٌ أو مَغلوبٌ ولا يَقدِرُ عَلَى القِيامِ بِما يَعرِفُ [هُ] ، فَهُوَ مَحزونٌ مَغمومٌ بِذلِكَ ، فَهُوَ أمثَلُ أهلِ زَمانِهِ وأَوجَهُهُم عَقلاً . (2)
الإمام الرضا عليه السلام_ فِي الفِقهِ المَنسوبِ إلَيهِ _ :اِعلَم أنَّ العَمَلَ الدّائِمَ القَليلَ عَلَى اليَقينِ وَالبَصيرَةِ ، أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ العَمَلِ الكَثيرِ عَلى غَيرِ اليَقينِ وَالجَهلِ . (3)
عنه عليه السلام_ أيضا _ :أروي عَنِ العالِمِ عليه السلام : إنَّ اللّهَ جَلَّ وعَلا خَصَّ رَسولَهُ بِمَكارِمِ الأَخلاقِ ، فَامتَحِنوا أنفُسَكُم ، فَإِن كانَت فيكُم فَاحمَدُوا اللّهَ ، وإلّا فَاسأَلوهُ وَارغَبوا إلَيهِ فيها . قالَ: وذَكَرَها عَشَرَةً : اليَقينَ ، وَالقَناعَةَ ، وَالبَصيرَةَ ... . (4)
.
ص: 395
امام كاظم عليه السلام_ در سفارش به هِشام بن حَكَم _ :اى هِشام! از اين دنيا و مردم آن ، بر حذر باش؛ زيرا مردم در دنيا چهار گروه اند : شخص افتاده در ورطه هلاكت و هماغوشِ هوس ؛ طالب دانش و قرآن خوان كه هر چه دانشش افزون گردد ، بر غرورش افزوده شود و قرآن دانىِ خويش و دانش خود را وسيله گردن فرازى بر فرودستان خود سازد ؛ عابد نادانى كه هر كس را كه در عبادت ، از او كمتر است ، كوچك شمارد و دوست بدارد كه او را تعظيم و تكريم كنند ؛ و صاحب بصيرتِ داناىِ آشنا به راه حق كه دوست دارد حق را بر پاى دارد ؛ امّا يا ناتوان است يا مغلوب و فرومانده كه نمى تواند آنچه را مى داند ، به كار ببندد و از اين رو ، اندوهناك و غم زده است . پس او ، بهترين فردِ روزگار خود و خِردمندترينِ آنان است .
امام رضا عليه السلام_ در كتاب فقه منسوب به ايشان _ :بدان كه عمل مداومِ اندك ، امّا توأم با يقين و بصيرت ، در نزد خداوند ، برتر از عملِ بسيارِ توأم با غير يقين و جهل است .
امام رضا عليه السلام_ در كتاب فقه منسوب به ايشان _ :از موسى بن جعفر عليه السلام روايت مى كنم كه: «خداوند بزرگ و بلندمرتبه ، مكارم اخلاق را به پيامبرش ارزانى داشت . پس شما نيز خود را بيازماييد . اگر اين خوى ها در شما بود ، خدا را سپاس گوييد ، و گرنه ، آنها را با رغبت از او بخواهيد» . سپس ، ده تا از اين خوى ها را برشمرد : «يقين ، قناعت ، بصيرت ...» .
.
ص: 396
الفصل الثالث : مبادئ البصيرة3 / 1الفِطرَةُالكتاب« وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا » . (1)
الحديثالكافي عن حمزة بن محمَّد عن الإمام الصادق عليه السلام ، قال :سَأَلتُهُ عليه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل «وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ » (2) ، قَالَ : نَجدَ الخَيرِ ونَجدَ الشَّرِّ . (3)
تفسيرالقمي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه السلام ، قال :سَأَلتُهُ عليه السلام عَن قَولِهِ : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا» ، قالَ : خَلَقَها وصَوَّرَها ، وقَولِهِ : «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا » ، أي عَرَّفَها وأَلهَمَها ، ثُمَّ خَيَّرَها فَاختارَت . (4)
.
ص: 397
فصل سوم : خاستگاه هاى بصيرت3 / 1سرشتقرآن«سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد و سپس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن ، الهام كرد !» .
حديثالكافى_ به نقل از حمزة بن محمّد _ :از امام صادق عليه السلام در باره اين سخن خداى عز و جل : «و دو راه را به او نشان داديم» ، پرسيدم . فرمود: «[يعنى : ]راه نيكى و راه بدى را [نشان داد»] .
تفسير القمّى_ به نقل از ابو بصير _ :از امام صادق عليه السلام در باره آيه شريف : «سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد !» ، پرسيدم . فرمود: «[يعنى ]آن را آفريد و صورت بخشيد» . و در باره آيه شريف : «پس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن ، الهام كرد» ، پرسيدم . فرمود : «[يعنى] به آنْ شناساند و الهام فرمود . سپس او را مُخيّر ساخت و او انتخاب كرد» .
.
ص: 398
تأويل الآيات الظاهرة عن الحلبي عن الإمام الصادق عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا » _ :عَرَّفَهُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ ، فَذلِكَ قَولُهُ : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا» . (1)
3 / 2كِتابُ اللّه عزّوجلِّالكتاب« وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ مِن بَعْدِ مَا أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولَى بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ » . (2)
« وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِايَةٍ قَالُواْ لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَىَّ مِن رَّبِّى هَ_ذَا بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ » . (3)
« هَ_ذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ » . (4)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :القُرآنُ هُدىً مِنَ الضَّلالَةِ ، وتِبيانٌ مِنَ العَمى . (5)
الإمام عليّ عليه السلام :كِتابُ اللّهِ تُبصِرونَ بِهِ ، وتَنطِقونَ بِهِ ، وتَسمَعونَ بِهِ ، ويَنطِقُ بَعضُهُ بِبَعضٍ ، ويَشهَدُ بَعضُهُ عَلى بَعضٍ ، ولا يَختَلِفُ فِي اللّهِ ، ولا يُخالِفُ بِصاحِبِهِ عَنِ اللّهِ . (6)
.
ص: 399
تأويل الآيات الظاهرة_ به نقل از حَلْبى ، از امام صادق عليه السلام ، در باره آيه شريف : «پس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن ، الهام كرد» _ :حق و باطل را به او شناسانْد ، و اين است معناى سخن او كه: «سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد » .
3 / 2كتاب خداقرآن«و به راستى ، پس از آن كه نسل هاى نخستين را نابود كرديم ، به موسى كتاب داديم كه [در بر دارنده ]بصيرت ها و ره نمود و رحمتى براى مردم بود ، اميد كه پند گيرند» .
«و هر گاه براى آنان ، آياتى نياورى ، مى گويند: «چرا آن را خود برنگزيدى؟» . بگو : من ، فقط از آنچه كه از پروردگارم به من وحى مى شود ، پيروى مى كنم . اين [قرآن] ، بصيرت هايى است از جانب پروردگار شما ، و براى گروهى كه ايمان مى آورند ، هدايت و رحمتى است» .
«اين [كتاب] ، براى مردم بصيرت بخش و براى قومى كه يقين دارند ، ره نمود و رحمتى است» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :قرآن ، از گم راهى به راه مى آورَد و كورى[_ِ دل] را بينايى مى بخشد .
امام على عليه السلام :كتاب خداست كه با آن مى بينيد و با آن ، سخن مى گوييد و با آن مى شنويد و برخى از آن ، از برخى ديگر ، سخن مى گويد و برخى از آن ، بر برخى ديگرش گواهى مى دهد و در باره خدا ، سخنِ ناهمساز نمى گويد و پيرو خود را از خدا ، جدا نمى گردانَد .
امام على عليه السلام :هيچ كس با اين قرآن ننشست ، مگر آن كه با افزايشى يا كاهشى از كنارش برخاست: افزايش در هدايت و يا كاستى از كورى[_ِ دل و باطن] .
.
ص: 400
عنه عليه السلام :ما جالَسَ هذَا القُرآنَ أحَدٌ إلّا قامَ عَنهُ بِزِيادَةٍ أو نُقصانٍ ؛ زِيادَةٍ في هُدىً أو نُقصانٍ مِن عَمىً . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :في كِتابِ اللّهِ نَجاةٌ مِنَ الرَّدى ، وبَصيرَةٌ مِنَ العَمى ، ودَليلٌ إلَى الهُدى . (2)
3 / 3الإِسلامُالإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى شَرَعَ الإِسلامَ وسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ، وأَعَزَّ أركانَهُ لِمَن حارَبَهُ ، وجَعَلَهُ عِزّاً لِمَن تَوَلّاهُ ... وبَصيرَةً لِمَن عَزَمَ . (3)
3 / 4التَّوفيقُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الحَمدُ للّهِِ الَّذي ... هَدى مِنَ الضَّلالَةِ ، وبَصَّرَ مِنَ العَمى . (4)
الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ تَعالى رُبَّما أظهَرَ آيَةً لِبَعضِ المُؤمِنينَ لِيَزيدَ في بَصيرَتِهِ ، ولِبَعضِ الكافِرينَ لِيُبالِغَ فِي الإِعذارِ إلَيهِ . (5)
.
ص: 401
امام صادق عليه السلام :كتاب خدا ، [مايه] نجات از هلاكت است و بينايى بخش از كورى و راه نما به راه راست .
3 / 3اسلامامام على عليه السلام :خداوند _ تبارك و تعالى _ ، شريعت اسلام را مقرّر داشت و آبشخورهايش را براى كسى كه بخواهد بدان وارد شود ، آسان و هموار ساخت و اركان آن را در برابر كسى كه بخواهد با آن بجنگد ، استوار گردانيد و براى كسى كه از آن پيروى كند ، [مايه] عزّت قرارش داد ... و براى كسى كه مصمّم باشد ،[مايه ]بصيرت .
3 / 4توفيقپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سپاس ، خدايى را كه ... از گم راهى به راه آورْد و كورى[_ِ دل] را بينايى بخشيد .
امام على عليه السلام :خداوند متعال ، گاه نشانه اى را براى مؤمنى نمودار مى سازد تا بر بصيرت او بيفزايد ، و براى كافر ، تا عذر و حجّت را بر او تمام تر سازد .
.
ص: 402
عنه عليه السلام :إنَّما أنَا وأَنتُم عَبيدٌ مَملوكونَ لِرَبٍّ لا رَبَّ غَيرُهُ . يَملِكُ مِنّا ما لا نَملِكُ مِن أنفُسِنا ، وأَخرَجَنا مِمّا كُنّا فيهِ إلى ما صَلَحنا عَلَيهِ ، فَأَبدَلَنا بَعدَ الضَّلالَةِ بِالهُدى ، وأَعطانَا البَصيرَةَ بَعدَ العَمى . (1)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ فِي المُناجاةِ الإِنجيلِيَّةِ _ :اللّهُمَّ بِذِكرِكَ أستَعيذُ وأَعتَصِمُ ، وبِرُكنِكَ ألوذُ وأَتَحَزَّمُ ، وبِقُوَّتِكَ أستَجيرُ وأَستَنصِرُ ، وبِنورِكَ أهتدي وأَستَبصِرُ ، ... سَيِّدي لَو لا نورُكَ عَميتُ عَنِ الدَّليلِ ، ولَو لا تَبصيرُكَ ضَلَلتُ عَنِ السَّبيلِ ، ولَو لا تَعريفُكَ لَم أرشَد لِلقَبولِ ، ولَو لا تَوفيقُكَ لَم أهتَدِ إلى مَعرِفَةِ التَّأويلِ . (2)
الإمام الصادق عليه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيراً ، زَهَّدَهُ فِي الدُّنيا ، وفَقَّهَهُ فِي الدّينَ ، وبَصَّرَهُ عُيوبَها ، ومَن اُوتِيَهُنَّ فَقَد اُوتِيَ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ . (3)
الإمام الكاظم عليه السلام_ فيما كَتَبَ إلى عَلِيِّ بنِ سُوَيدٍ وهُوَ فِي الحَبسِ _ :الحَمدُ للّهِِ العَلِيِّ العَظيمِ الَّذي بِعَظَمَتِهِ ونورِهِ أبصَرَ قُلوبُ المُؤمِنينَ (4) ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ عاداهُ الجاهِلونَ ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ ابتَغى مَن فِي السَّماواتِ ومَن فِي الأَرضِ إلَيهِ الوَسيلَةَ بِالأَعمالِ المُختَلِفَةِ وَالأَديانِ المُتَضادَّةِ ، فَمُصيبٌ ومُخطِئٌ ، وضالٌّ ومُهتَدٍ ، وسَميعٌ وأَصَمُّ ، وبَصيرٌ وأَعمى حَيرانَ . (5)
.
ص: 403
امام على عليه السلام :من و شما ، در حقيقت ، بندگان زرخريد پروردگارى هستيم كه جز او پروردگارى نيست . او چنان اختيارى از ما دارد كه ما خود ، از خويش نداريم و ما را از وضعيتى كه در آن قرار داشتيم ، به آنچه مصلحت ما در آن است ، بيرون بُرد ، گم راهىِ ما را به هدايتْ تبديل كرد و ما را كه كور[دل] بوديم ، بينايى بخشيد .
امام زين العابدين عليه السلام_ در «مناجات اِنجيليه» _ :بار خدايا! به ياد تو پناه مى برم و چنگ مى زنم و خويشتن را در سايه رُكن تو در مى آورم و از نيروى تو ، حمايت و يارى مى طلبم و از نور تو ، راه نمايى و بصيرت مى خواهم ... . سَرور من! اگر نور تو نبود ، راه نما را نمى ديدم ، و اگر بينش بخشى تو نبود ، راه را گُم مى كردم ، و اگر معرّفى تو به پذيرش نبود ، راه نمى بُردم ، و اگر توفيق دِهى تو نبود ، به شناخت تأويل [و معانى قرآن] ، هدايت نمى شدم .
امام صادق عليه السلام :هر گاه خداوند ، خير بنده اى را اراده كند ، او را نسبت به دنيا ، بى رغبت مى گردانَد و در دين ، دانايش مى كند و عيب هايش را به او مى نمايانَد . به هر كس اين چيزها داده شود ، خيرِ دنيا و آخرت ، داده شده است .
امام كاظم عليه السلام_ در نامه اى كه از زندان ، به على بن سُوَيد نوشت _ :سپاس ، خداى والا و بزرگى را كه از بزرگى و نور او ، دل هاى مؤمنانْ بينا شد و به سبب همين بزرگى و نور اوست كه نادانان ، با وى دشمنى كردند و به واسطه بزرگى و نور او ، هر آن كس كه در آسمان ها و در زمين است ، با كارهاى گونه گون و آيين ها و باورهاى ناهمگون ، در صدد نزديك شدن به او بر آمدند . پس برخى ، درست رفتند و برخى ، خطا نمودند . برخى ، گم راه شدند و برخى ، ره يافتند . برخى ، شنوا شدند و برخى ، كَر گشتند . برخى بينا شدند و برخى ، كور و سرگردان ماندند .
.
ص: 404
الفصل الرابع : ما ينمي البصيرة4 / 1التَّفَكُّرُالكتاب« أَفَلَمْ يَنظُرُواْ إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَ زَيَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِن فُرُوجٍ * وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِىَ وَ أَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجِ بَهِيجٍ * تَبْصِرَةً وَ ذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ » . (1)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ التَّفَكُّرَ حَياةُ قَلبِ البَصيرِ كَما يَمشِي المُستَنيرُ فِي الظُّلُماتِ بِالنّورِ ، فَعَلَيكُم بِحُسنِ التَّخَلُّصِ وقِلَّةِ التَّرَبُّصِ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :فَتَفَكَّروا أيُّهَا النّاسُ وتَبَصَّروا ، وَاعتَبِروا وَاتَّعِظوا ، وتَزَوَّدوا لِلآخِرَةِ تَسعَدوا . (3)
.
ص: 405
فصل چهارم : عوامل رشد بصيرت4 / 1انديشيدنقرآن«مگر به آسمانِ بالاى سرشان ننگريسته اند كه چگونه آن را ساخته و زينتش داده ايم و براى آن ، هيچ گونه شكافتگى اى نيست ؟! و زمين را گسترديم و در آن ، كوه هاى ثابت و استوار افكنديم و در آن ، از هر گونه جفتِ دل انگيزى رويانيديم تا براى هر بنده توبه كارى ، بينش افزا و پندآموز باشد» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :انديشيدن ، حيات بخشِ دلِ شخص بابصيرت است ، همان گونه كه شخصِ چراغ به دست در تاريكى ها ، در پرتو نور [چراغ ]راه مى رود . پس بر شما باد نيكْ رَهيدن و كمتر درنگ كردن !
امام على عليه السلام :پس ، اى مردم! بينديشيد و بينا شويد ، عبرت گيريد و پند آموزيد و براى آخرت ، توشه برگيريد تا سعادتمند شويد .
.
ص: 406
عنه عليه السلام :مَن تَفَكَّرَ أبصَرَ . (1)
عنه عليه السلام :مَن فَكَّرَ أبصَرَ العَواقِبَ . (2)
عنه عليه السلام :إنَّمَا البَصيرُ مَن سَمِعَ وتَفَكَّرَ ، ونَظَرَ وأَبصَرَ ، وَانتَفَعَ بِالعِبَرِ ، وسَلَكَ جَدَداً (3) واضِحاً ، يَتَجَنَّبُ فيهِ الصَّرعَةَ فِي المَهوى . (4)
عنه عليه السلام :أفكِر تَستَبصِر . (5)
عنه عليه السلام :رَأسُ الاِستِبصارِ الفِكرَةُ . (6)
عنه عليه السلام :مَن طالَت فِكرَتُهُ حَسُنَت بَصيرَتُهُ . (7)
عنه عليه السلام :لا بَصيرَةَ لِمَن لا فِكرَ لَهُ . (8)
عنه عليه السلام :تَفَكُّرُكَ يُفيدُكَ الاِستِبصارَ ، ويَكسِبُكَ الاِعتِبارَ . (9)
الإمام الحسن عليه السلام :عَلَيكُم بِالفِكرِ ، فَإِنَّهُ حَياةُ قَلبِ البَصيرِ ، ومَفاتيحُ أبوابِ الحِكمَةِ. (10)
4 / 2التَّعَقُّلُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :قُسِّمَ العَقلُ عَلى ثَلاثَةِ أجزاءَ ، فَمَن كانَت فيهِ كَمَلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم تَكُن فيهِ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَةِ بِاللّهِ عز و جل ، وحُسنُ الطّاعَةِ لَهُ ، وحُسنُ البَصيرَةِ عَلى أمرِهِ . (11)
.
ص: 407
امام على عليه السلام :هر كه بينديشد ، بينا مى شود .
امام على عليه السلام :هر كه بينديشد ، فرجام ها را مى بيند .
امام على عليه السلام :بينا ، كسى است كه بشنود و بينديشد ، بنگرد و بينا شود و از عبرت ها بهره گيرد و راه هموار و آشكار را بپويد و از فرو افتادن و پرتگاه هاى آن ، بپرهيزد .
امام على عليه السلام :بينديش تا بينش يابى .
امام على عليه السلام :اساس بصيرت ، انديشيدن است .
امام على عليه السلام :كسى كه بسيار انديشه مى كند ، بصيرتِ نيكويى مى يابد .
امام على عليه السلام :كسى كه انديشه ندارد ، بصيرت ندارد .
امام على عليه السلام :انديشيدنِ تو ، به تو بصيرت مى دهد و عبرت آموزى مى بخشد .
امام حسن عليه السلام :بر شما باد انديشيدن ؛ زيرا آن ، زندگى بخش دلِ شخصِ بابصيرت و كليد درهاى حكمت است .
4 / 2خِردمندىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خِرد ، به سه جزء تقسيم شده است . پس هر كس كه اين سه جزء در او باشد ، خِردش كامل است و در هر كس نباشد ، از خِرد ، بى بهره است : نيكو شناختن خداوند عز و جل ، نيكو فرمان بردن از او ، و بصيرتِ نيكو داشتن در كار او .
.
ص: 408
عنه صلى الله عليه و آله :عَلَى العاقِلِ أن يَكونَ بَصيراً بِزَمانِهِ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :ناظِرُ قَلبِ اللَّبيبِ بِهِ يُبصِرُ أمَدَهُ (2) ، ويَعرِفُ غَورَهُ ونَجدَهُ . (3)
الإمام الصادق عليه السلام :دِعامَةُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَةُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ، وبِالعَقلِ يَكمُلُ ، وهُوَ دَليلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ . (4)
عنه عليه السلام :قالَ لُقمانُ لِابنِهِ : ... إنَّ العاقِلَ إذا أبصَرَ بِعَينِهِ شَيئاً عَرَفَ الحَقَّ مِنهُ ، وَالشّاهِدَ يَرى ما لا يَرَى الغائِبُ . (5)
الإمام الكاظم عليه السلام :مَن لَم يَعقِل عَنِ اللّهِ ، لَم يَعقِد قَلبَهُ عَلى مَعرِفَةٍ ثابِتَةٍ يُبصِرُها ويَجِدُ حَقيقَتَها في قَلبِهِ . (6)
4 / 3التَّعَلُّمُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ ، وضِياءُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلمَةِ ، وقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ . (7)
.
ص: 409
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خردمند ، بايد به زمان خود ، بصيرت داشته باشد .
امام على عليه السلام :خردمند ، با چشم دل ، پايانِ كار خويش را مى بيند و نشيب و فراز آن را مى شناسد .
امام صادق عليه السلام :ستونِ [وجودِ] انسان ، خِرد است ، و هوشمندى و فهم و حافظه و دانش ، از خِرد بر مى خيزد و با خِرد به كمال مى رسد و خِرد ، راه نماى او و بينش بخش او و كليدِ كارهاى اوست .
امام صادق عليه السلام :لقمان به فرزندش گفت : «... خردمند ، هر گاه با چشم خود ، چيزى را ببيند ، حق را از آن مى شناسد . شاهد ، چيزى را مى بيند كه غايب نمى بيند» .
امام كاظم عليه السلام :كسى كه خدا را نشناخته است ، دلش با شناخت استوارى كه آن را ببيند و حقيقتش را در قلب خويش بيابد ، گِرِه نمى خورَد .
4 / 3دانش آموختنپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همانا دانش ، زندگى بخش دل ها[ى مُرده] از نادانى است و روشنايى بخش ديدگان ، از تاريكى [و كورى] است ، و نيروبخش بدن هاى ناتوان است . 1
.
ص: 410
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ ، ونورُ الأَبصارِ مِنَ العَمى ، وقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ ، ومَصابيحُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلَمِ . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :الحِكمَةُ ضِياءٌ لِلبَصَرِ . (3)
عنه عليه السلام :جاوِرِ العُلَماءَ تَستَبصِر . (4)
الإمام الكاظم عليه السلام :تَفَقَّهوا في دينِ اللّهِ ، فَإِنَّ الفِقهَ مِفتاحُ البَصيرَةِ . (5)
عيسى عليه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَكُم : لا يَجتَمِعُ الماءُ وَالنّارُ في إناءٍ واحِدٍ ، كَذلِكَ لا يَجتَمِعُ الفِقهُ وَالعَمى في قَلبٍ واحِدٍ . (6)
4 / 4الاِعتِبارُالكتاب« أَفَلَمْ يَسِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ ءَاذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَ لَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ » . (7)
.
ص: 411
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همانا دانش ، زندگى بخشِ دل هاست و روشنى بخشِ ديدگان ، از كورى و نيروبخش بدن هاى ناتوان است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همانا دانش ، زندگى بخش دل ها[ى مُرده] از نادانى و چراغ [و روشنى بخش] چشم ها در تاريكى هاست .
امام على عليه السلام :حكمت ، نورى براى ديده است .
امام على عليه السلام :با دانشمندانْ همنشينى كن تا بصيرت يابى .
امام كاظم عليه السلام :در دين خدا ، ژرفكاوى كنيد ؛ زيرا دين شناسى ، كليد بصيرت است .
عيسى عليه السلام :به حق ، با شما مى گويم : آب و آتش ، در يك ظرف جمع نمى شوند . همچنين دين شناسى و كورى ، در يك دل ، جمع نمى شوند .
4 / 4عبرت آموختنقرآن«پس آيا در زمين سير نمى كنند تا براى ايشان ، دل هايى باشد تا با آنها بفهمند يا گوش هايى [باشد] تا با آنها بشنوند ؛ زيرا در حقيقت ، ديدگانْ كور نيستند ؛ بلكه دل هايى كه در سينه هاست ، كورند» .
.
ص: 412
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ . (1)
عنه عليه السلام :في كُلِّ اعتِبارٍ استِبصارٌ . (2)
عنه عليه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً تَفَكَّرَ فَاعتَبَرَ ، وَاعتَبَرَ فَأَبصَرَ . (3)
عنه عليه السلام :دَوامُ الاِعتِبارِ يُؤَدّي إلَى الاِستِبصارِ ، ويُثمِرُ الاِزدِجارَ . (4)
عنه عليه السلام_ في خُطبَةٍ خَطَبَها يَومَ الجُمُعَةِ _ :أوَ لَيسَ لَكُم في آثارِ الأَوَّلينَ وفي آبائِكُمُ الماضينَ مُعتَبَرٌ وبَصيرَةٌ إن كُنتُم تَعقِلونَ؟! (5)
4 / 5التَّقوىالكتاب« يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا » . (6)
« يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ يَجْعَل لَّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ » . (7)
.
ص: 413
حديثامام على عليه السلام :هر كه عبرت بياموزد ، بينا مى شود .
امام على عليه السلام :در هر عبرت آموختنى ، بيناشدنى است .
امام على عليه السلام :رحمت خدا بر آن كس كه انديشيد و عبرت گرفت ، و عبرت گرفت و بينا شد !
امام على عليه السلام :عبرت گرفتن مداوم ، به بصيرت مى انجامد ، و باز ايستادن [از گناه و خطا ]را به بار مى نشانَد .
امام على عليه السلام_ در خطبه اى كه روز جمعه ايراد فرمود _ :آيا در آثارِ پيشينيان و در پدران گذشته شما ، [مايه هاى] عبرت و بصيرت نيست ، اگر خِرد مى ورزيديد؟!
4 / 5پرواى از خداقرآن«اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! اگر از خدا پروا كنيد براى شما فرقانى (نيروى جدا كننده حق از باطل) قرار مى دهد» .
«اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! از خدا پروا كنيد ، و به پيامبرش ، ايمان آوريد تا دو بهره از رحمتش به شما عطا كند و برايتان ، نورى قرار دهد كه با آن ، راه برَويد و شما را بيامرزد ، و خدا ، آمرزگارى مهربان است» .
.
ص: 414
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :إنَّ تَقوَى اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِكُم ، وبَصَرُ عَمى أفئِدَتِكُم ، وشِفاءُ مَرَضِ أجسادِكُم ، وصَلاحُ فَسادِ صُدورِكُم ، وطُهورُ دَنَسِ أنفُسِكُم ، وجِلاءُ عَشا أبصارِكُم . (1)
عنه عليه السلام :فَاتَّقُوا اللّهَ تَقِيَّةَ مَن أيقَنَ فَأَحسَنَ ، وعُبِّرَ فَاعتَبَرَ ، وحُذِّرَ فَازدَجَرَ ، وبُصِّرَ فَاستَبصَرَ ، وخافَ العِقابَ ، وعَمِلَ لِيَومِ الحِسابِ . (2)
4 / 6ذِكرُ اللّه عزّوجلِّالكتاب« إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (3)
الحديثالإمام الباقر عليه السلام :إنَّ المُؤمِنَ مَعنِيٌّ بِمُجاهَدَةِ نَفسِهِ لِيَغلِبَها عَلى هَواها ، فَمَرَّةً يُقيمُ أوَدَها (4) ويُخالِفُ هَواها في مَحَبَّةِ اللّهِ ، ومَرَّةً تَصرَعُهُ نَفسُهُ فَيَتَّبِعُ هَواها فَيَنعَشُهُ اللّهُ فَيَنتَعِشُ ، ويُقيلُ اللّهُ عَثرَتَهُ فَيَتَذَكَّرُ ويَفزَعُ إلَى التَّوبَةِ وَالمَخافَةِ ، فَيَزدادُ بَصيرَةً ومَعرِفَةً لِما زيدَ فيهِ مِن الخَوفِ ، وذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ يَقولُ : «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (5)
عنه عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى : «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » _ :إذا ذَكَّرَهُمُ الشَّيطانُ المَعاصِيَ وحَمَلَهُم عَلَيها ، يَذكُرونَ اللّهَ فَإِذا هُم مُبصِرونَ . (6)
.
ص: 415
حديثامام على عليه السلام :همانا پرواى از خدا ، داروى دردِ دل هاى شما و بينا كننده كورىِ دل هاى شما و شفابخشِ بيمارى بدن هاى شما و اصلاح كننده تباهىِ سينه هاى شما و پاك كننده آلودگىِ جان هاى شما و روشنى بخش ضعف ديدگان شماست .
امام على عليه السلام :از خدا پروا كنيد ، همچون پروا كردن كسى كه يقين كرد و نيكى به جا آورد ، پند داده شد و پند گرفت ، بر حذر داشته شد و [از گناه] باز ايستاد ، بينايش كردند و بينا شد ، و از كيفر ترسيد و براى روز حساب ، كار كرد .
4 / 6ياد خداقرآن«در حقيقت ، كسانى كه [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد ، بى درنگ [خدا را] به ياد آورند و آن گاه ، بينا شوند» .
حديثامام باقر عليه السلام :مؤمن ، همواره در كار مبارزه با نفْس خويش است تا بر هَوَس آن ، چيره آيد . گاه نفْس خود را از كژى [و انحراف] به راستى مى آورد و در راه محبّت خدا ، با هواى نفس ، مخالفت مى ورزد . گاه نفْسش ، او را بر زمين مى افكنَد و در نتيجه ، پيرو هوس آن مى گردد ؛ امّا خداوند ، دستش را مى گيرد و بر مى خيزد ، و خدا ، لغزش او را مى بخشد و مؤمن ، به خود مى آيد ( / به ياد خدا مى افتد) و به توبه و ترس از خدا ، پناه مى بَرد و بر اثر افزايش ترسش [از خدا] ، بر بصيرت و معرفت او افزوده مى گردد . گواه اين مطلب ، اين سخن خداوند است كه : «در حقيقت ، كسانى كه [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد ، بى درنگ [خدا را ]به ياد مى آورند و آن گاه ، بينا مى شوند» .
امام باقر عليه السلام_ در باره اين سخن خداوند متعال : «در حقيقت ، كسانى كه [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد ، بى درنگ ، [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه ، بينا مى شوند» _ :هر گاه شيطان ، آنان را به ياد گناهان بيندازد و بر [انجام دادن ]آنها وادارشان سازد ، خدا را ياد مى كنند و آن گاه ، بينا مى شوند .
.
ص: 416
عنه عليه السلام :ثَلاثٌ مِن أشَدِّ ما عَمِلَ العِبادُ : إنصافُ المُؤمِنِ مِن نَفسِهِ ، ومُواساةُ المَرءِ أخاهُ ، وذِكرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حالٍ ، وهُوَ أن يَذكُرَ اللّهَ عز و جل عِندَ المَعصِيَةِ يَهُمُّ بِها ، فَيَحولُ ذِكرُ اللّهِ بَينَهُ وبَينَ تِلكَ المَعصِيَةِ ، وهُوَ قَولُ اللّهِ عز و جل : « إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (1)
الكافي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه السلام ، قال :سَأَلتُهُ عليه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » قالَ : هُوَ العَبدُ يَهُمُّ بِالذَّنبِ ثُمَّ يَتَذَكَّرُ فَيُمسِكُ ، فَذلِكَ قَولُهُ : «تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالى جَعَلَ الذِّكرَ جِلاءً لِلقُلوبِ ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَةِ (3) ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَةِ (4) . (5)
عنه عليه السلام :مَن ذَكَرَ اللّهَ استَبصَرَ . (6)
عنه عليه السلام :ذِكرُ اللّهِ يُنيرُ البَصائِرَ ، ويونِسُ الضَّمائِرَ . (7)
.
ص: 417
امام باقر عليه السلام :سه چيز ، از سخت ترين كارها براى بندگان است : انصاف داشتن مؤمن در باره خود ، همدردى و كمك مالى انسان به برادرش ، و به ياد خدا بودن در همه حال . اين ، بدان معناست كه آدمى ، هنگام رو به رو شدن با گناه و آهنگ آن كردن ، خدا را ياد مى كند ، و ياد خدا ، مانع ميان او و آن گناه مى شود . اين است معناى سخن خداوند عز و جل كه مى فرمايد : «در حقيقت ، كسانى كه [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد ، بى درنگ [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه ، بينا مى شوند» .
الكافى_ به نقل از ابو بصير _ :از امام صادق عليه السلام در باره اين سخن خداوند عز و جل كه : «چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد ، بى درنگ [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه ، بينا مى شوند» ، پرسيدم . فرمود : «[معنايش اين است كه] آن بنده ، آهنگِ گناه مى كند . سپس [خدا را] يادآور مى شود و دستْ نگه مى دارد . اين است معناى سخن او كه : «بى درنگ ، [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه ، بينا مى شوند» .
امام على عليه السلام :خداوند پاك و بلندمرتبه ، ياد [خود] را صيقل دهنده دل ها قرار داده است . گوش هاى سنگين شده دل ها ، با ياد خدا ، شنوا مى شوند و چشم هاى [كور و ]تار شده دل ها به وسيله آن ، بينا مى گردند .
امام على عليه السلام :هر كه خدا را ياد كند ، بصيرت مى يابد .
امام على عليه السلام :ياد خدا ، روشنى بخش ديدگان و آرام بخش دل هاست .
.
ص: 418
عنه عليه السلام :الذِّكرُ هِدايَةُ العُقولِ ، وتَبصِرَةُ النُّفوسِ . (1)
عنه عليه السلام :الذِّكرُ جِلاءُ البَصائِرِ ، ونورُ السَّرائِرِ . (2)
4 / 7الإِخلاصُالإمام عليّ عليه السلام :عِندَ تَحَقُّقِ الإِخلاصِ تَستَنيرُ البَصائِرُ . (3)
عنه عليه السلام_ في ذِكرِ حَديثِ مِعراجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _ :قالَ اللّهُ تَعالى : ... يا أحمَدُ ... مَن عَمِلَ بِرِضائي اُلزِمُهُ ثَلاثَ خِصالٍ : اُعَرِّفُهُ شُكراً لا يُخالِطُهُ الجَهلُ ، وذِكراً لا يُخالِطُهُ النِّسيانُ ، ومَحَبَّةً لا يُؤثِرُ عَلى مَحَبَّتي مَحَبَّةَ المَخلوقينَ ، فَإِذا أحَبَّني أحبَبتُهُ ، وأَفتَحُ عَينَ قَلبِهِ إلى جَلالي ، ولا اُخفي عَلَيهِ خاصَّةَ خَلقي ، فَاُناجيهِ في ظُلَمِ اللَّيلِ ونورِ النَّهارِ حَتّى يَنقَطِعَ حَديثُهُ مَعَ المَخلوقينَ ، ومُجالَسَتُهُ مَعَهُم ، واُسمِعُهُ كَلامي وكَلامَ مَلائِكَتي ، واُعَرِّفُهُ السِّرَّ الَّذي سَتَرتُهُ عَن خَلقي ، واُلبِسُهُ الحَياءَ حَتّى يَستَحيِيَ مِنهُ الخَلقُ كُلُّهُم ، ويَمشي عَلَى الأَرضِ مَغفوراً لَهُ ، وأَجعَلُ قَلبَهُ واعِياً وبَصيراً ، ولا اُخفي عَلَيهِ شَيئاً مِن جَنَّةٍ ولا نارٍ ، واُعَرِّفُهُ ما يَمُرُّ عَلَى النّاسِ في يَومِ القِيامَةِ مِنَ الهَولِ وَالشِّدَّةِ، وما اُحاسِبُ الأَغنِياءَ وَالفُقَراءَ وَالجُهّالَ وَالعُلَماءَ... فَهذِهِ صِفاتُ المُحِبّينَ. (4)
4 / 8الزُّهدُرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ فِي التَّرغيبِ بِالزُّهدِ فِي الدُّنيا _ :مَن زَهِدَ فيها فَقَصَّرَ فيها أمَلَهُ ، أعطاهُ اللّهُ عِلماً بِغَيرِ تَعَلُّمٍ ، وهُدىً بِغَيرِ هِدايَةٍ ، فَأَذهَبَ عَنهُ العَمى وجَعَلَهُ بَصيراً . (5)
.
ص: 419
امام على عليه السلام :ياد [خدا] ، هدايت كننده خِردها و بينا كننده جان هاست .
امام على عليه السلام :ياد خدا ، صيقل دهنده ديدگان [دل ها] و نورِ درون هاست .
4 / 7اخلاصامام على عليه السلام :چون اخلاص تحقّق يابد ، ديده بصيرت ، روشنى مى گيرد .
امام على عليه السلام_ در يادكرد حديث معراج پيامبر صلى الله عليه و آله _ :خداى متعال فرمود : « ... اى احمد ! ... هر كه براى خشنودى من كار كند ، سه خصلت در وجود او مى نهم : سپاس گزارى اى را به او مى شناسانم كه با نادانى آميخته نباشد ، و يادى را كه با فراموشى در نياميزد ، و محبّتى را كه محبّت مخلوقات را بر محبّت من بر نگزيند . پس هر گاه مرا دوست بدارد ، من هم او را دوست مى دارم و چشمِ دلش را به سوى جلالم مى گشايم و بندگان ويژه خود را از او پنهان نمى دارم و در تاريكى هاى شب و روشنايىِ روز ، با او نجوا مى كنم ، آن سان كه همسخنى اش با آفريدگان و همنشينى با آنان را رها كند . سخن خودم و سخن فرشتگانم را به او مى شنوانَم و رازى را كه از آفريدگانم پوشانده ام ، براى او فاش مى سازم و جامه حيا بر او مى پوشانم تا تمام آفريدگان ، از او حيا كنند و آمرزيده ، بر روى زمين راه مى رود و دلش را پذيرا و بينا مى گردانم و هيچ چيزى از بهشت و دوزخ را بر او پوشيده نمى دارم و ترس ها و سختى هايى را كه مردم در روز قيامت ، از سر مى گذرانند و حسابى را كه از توانگران و تهى دستان و نادانان و دانايان مى كِشم ، به او مى شناسانَم ...» . اين است صفات دوستان [خدا] .
4 / 8پارسايىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در تشويق به پارسايى در دنيا _ :هر كه در دنيا پارسايى ورزد و آرزويش را در آن ، كوتاه كند ، خداوند ، بدون آموختن ، به او دانشى مى دهد و بدون هدايت شدن ، هدايتى . پس كورى را از او مى زُدايد و او را بينا مى گردانَد .
.
ص: 420
الإمام عليّ عليه السلام :اِزهَد فِي الدُّنيا ؛ يُبَصِّركَ اللّهُ عَوراتِها . (1)
4 / 9قَبولُ النُّصحِالإمام عليّ عليه السلام :قَد نُصِحتُم فَانتَصِحوا ، وبُصِّرتُم فَأَبصِروا ، واُرشِدتُم فَاستَرشِدوا . (2)
عنه عليه السلام :لَقَد بُصِّرتُم إن أبصَرتُم ، واُسمِعتُم إن سَمِعتُم ، وهُديتُم إنِ اهتَدَيتُم . (3)
عنه عليه السلام :بِالهُدى يَكثُرُ الاِستِبصارُ . (4)
4 / 10اِستِقبالُ الاُمورِالإمام عليّ عليه السلام :مَنِ استَقبَلَ الاُمورَ أبصَرَ . مَنِ استَدبَرَ الاُمورَ تَحَيَّرَ . (5)
4 / 11الجوعُالإمام عليّ عليه السلام :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَيلَةَ المِعراجِ فَقالَ : ... يا رَبِّ ما ميراثُ الجوعِ ؟ قالَ : الحِكمَةُ ، وحِفظُ القَلبِ ، وَالتَّقَرُّبُ إلَيَّ ، وَالحُزنُ الدّائِمُ ، وخِفَّةُ المُؤنَةِ بَينَ النّاسِ ، وقَولُ الحَقِّ ، ولا يُبالي عاشَ بِيُسرٍ أم بِعُسرٍ ... . يا أحمَدُ ، إنَّ العَبدَ إذا جاعَ بَطنُهُ وحَفِظَ لِسانَهُ ، عَلَّمتُهُ الحِكمَةَ ، وإن كانَ كافِراً تَكونُ حِكمَتُهُ حُجَّةً عَلَيهِ ووَبالاً (6) ، وإن كانَ مُؤمِناً تَكونُ حِكمَتُهُ لَهُ نوراً وبُرهاناً وشِفاءً ورَحمَةً ، فَيَعلَمُ ما لَم يَكُن يَعلَمُ ويُبصِرُ ما لَم يَكُن يُبصِرُ ، فَأَوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُيوبُ نَفسِهِ حَتّى يَشغَلَ بِها عَن عُيوبِ غَيرِهِ ، واُبَصِّرُهُ دَقائِقَ العِلمِ حَتّى لا يَدخُلَ عَلَيهِ الشَّيطانُ . (7)
.
ص: 421
امام على عليه السلام :در دنيا پارسا باش تا خداوند ، تو را به معايب آن ، بينا گرداند .
4 / 9نصيحت پذيرىامام على عليه السلام :شما نصيحت شده ايد . پس نصيحت پذير باشيد . به شما بينايى داده شده است . پس ببينيد . [به راه راست ،] ارشاد شده ايد . پس راه راست در پيش گيريد .
امام على عليه السلام :هر آينه ، به شما ، بينايى داده شده است ، اگر ببينيد ، و شنوانيده شده ايد ، اگر بشنويد ، و راه به شما نشان داده شده است ، اگر به راه آييد . (1)
امام على عليه السلام :با راه نمايى ، بصيرت ، افزون مى شود .
4 / 10به پيشواز رفتنِ كارهاامام على عليه السلام :هر كه به پيشواز كارها رود (2) ، بينا مى شود و هر كه به دنبال كارها رود ، حيران مى شود .
4 / 11گرسنگىامام على عليه السلام :پيامبر صلى الله عليه و آله در شب معراج از پروردگار پاكش پرسيد و گفت : ... اى پروردگار من ! ميراث [و ثمره ]گرسنگى چيست؟ فرمود : «حكمت ، نگاه داشتن دل ، نزديك شدن به من ، اندوه هميشگى داشتن ، كم خرج و زحمت بودن براى مردم ، حقگويى و باك نداشتن از اين كه در آسانى زندگى كند يا در سختى ... . اى احمد! بنده ، هر گاه شكمش گرسنه باشد و زبانش را نگه دارد ، من به او حكمت مى آموزم . چنانچه كافر باشد ، حكمتش ، حجّتى بر او و وَبال او خواهد بود ، و اگر مؤمن باشد ، حكمتش براى او نور و برهان و شفا و رحمت است ، به طورى كه آنچه را نمى دانسته است ، مى داند و آنچه را نمى ديده است ، مى بيند . پس نخستين چيزى كه به او مى نمايانم ، عيب هاى خودِ اوست تا با پرداختن به آنها ، از پرداختن به عيب هاى ديگران ، باز بماند و [ديگر آن كه] دقايق و نكته هاى باريك دانش و معرفت را به او نشان مى دهم تا اين كه شيطان به او راه نيابد» .
.
ص: 422
4 / 12الدُّعاءُالإمام عليّ عليه السلام_ فِي المُناجاةِ الشَّعبانِيَّةِ _ :إلهي هَب لي كَمالَ الاِنقِطاعِ إلَيكَ ، وأَنِر أبصارَ قُلوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها إلَيكَ ، حَتّى تَخرِقَ أبصارُ القُلوبِ حُجُبَ النّورِ ، فَتَصِلَ إلى مَعدِنِ العَظَمَةِ ، وتَصيرَ أرواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدسِكَ . (1)
الإمام الحسين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ في قُنوتِهِ _ :اللّهُمَّ وإنّي مَعَ ذلِكَ كُلِّهِ عائِذٌ بِكَ ... مُستَبصِرٌ في ما بَصَّرتَني ... فَلا تُخلِني مِن رِعايَتِكَ ... وَاجعَل عَلَى البَصيرَةِ مَدرَجَتي . (2)
الإمام زين العابدين عليه السلام_ في أدعِيَةِ السَّحَرِ في لَيالي شَهرِ رَمَضانَ _ :اللّهُمَّ أعطِني بَصيرَةً في دينِكَ ، وفَهماً في حُكمِكَ ، وفِقهاً في عِلمِكَ ، وكِفلَينِ (3) مِن رَحمَتِكَ ، ووَرَعاً يَحجُزُني عَن مَعاصيكَ ، وبَيِّض وَجهي بِنورِكَ . (4)
.
ص: 423
4 / 12دعاامام على عليه السلام_ در «مناجات شعبانيه» _ :خدايا ! كمال [گسستن از همه و] روى آوردن به خودت را ارزانى ام بدار و ديدگانِ دل هاى ما را با فروغِ نگاهى كه به تو مى افكنند ، روشنايى بخش ، تا آن گاه كه ديدگان دل ها ، پرده هاى نور را از هم بدرند و به كانون عظمت [تو] بار يابند و جان هاى ما به شُكوه قدس و پاكى تو بياويزند .
امام حسين عليه السلام_ در دعاى قنوت _ :بار خدايا ! با اين همه ، من به تو پناه آورده ام ... و در آنچه به من نشان داده اى ، بينايم ... . پس مرا از حمايت خويش ، بى بهره مگذار ... و مرا در مسير خويش ، با بينش [و آگاهى ]قرار ده .
امام زين العابدين عليه السلام_ در دعاهاى سحر شب هاى ماه رمضان _ :بار خدايا ! بصيرت در دينت و فهميدن احكامت و فهم عميق در علمت را به من عطا كن و نيز دو بهره از رحمتت و وَرَعى كه مرا از گناهانت باز دارد ، و رويم را با نور خود ، سپيد گردان .
.
ص: 424
الإمام الصادق عليه السلام_ في دُعاءٍ عَلَّمَهُ لِوَجَعِ العَينِ _ :وَاجعَلِ النّورَ في بَصَري وَالبَصيرَةَ في ديني . (1)
عنه عليه السلام :أسأَ لُكَ بِاسمِكَ العَظيمِ رِضاكَ عِندَ السُّخطَةِ ، وَالفُرجَةَ عِندَ الكُربَةِ ، وَالنّورَ عِندَ الظُّلمَةِ ، وَالبَصيرَةَ عِندَ تَشَبُّهِ الفِتنَةِ . (2)
عنه عليه السلام :الحَمدُ للّهِِ وَلِيِّ الحَمدِ وأَهلِهِ ، ومُنتَهاهُ ومَحَلِّهِ ... أسأَ لُكَ اللّهُمَّ الهُدى مِنَ الضَّلالَةِ ، وَالبَصيرَةَ مِنَ العَمى ، وَالرُّشدَ مِنَ الغَوايَةِ . (3)
الإمام الرضا عليه السلام_ فِي الفِقهِ المَنسوبِ إلَيهِ _ :وإذا أرَدتَ أن تَكتَحِلَ فَخُذِ الميلَ بِيَدِكَ اليُمنى وَاضرِبهُ فِي المُكحُلَةِ ، وقُل : «بِسمِ اللّهِ» ، فَإِذا جَعَلتَ الميلَ في عَينِكَ فَقُل : «اللّهُمَّ نَوِّر بَصَري ، وَاجعَل فيهِ نوراً اُبصِرُ بِهِ حَقَّكَ ، وَاهدِني إلى طَريقِ الحَقِّ ، وأَرشِدني إلى سَبيلِ الرَّشادِ ، اللّهُمَّ نَوِّر عَلَيَّ دُنيايَ وآخِرَتي» . (4)
.
ص: 425
امام صادق عليه السلام_ در دعايى كه براى دردِ چشم آموخت _ :و در ديده ام ، روشنايى قرار ده و در دينم ، بصيرت .
امام صادق عليه السلام :به نام بزرگت ، از تو مى خواهم كه خشنودى ات را در هنگام خشم ، گشايش را در هنگام رنج [و گرفتارى] ، روشنايى را در وقت تاريكى و بصيرت را در زمان در هم شدن امور بر اثر فتنه [نصيبم كنى] .
امام صادق عليه السلام :سپاس ، خداى را كه صاحبِ سپاس و سزاوارِ آن و منتهاى آن و جايگاه آن است ... . بار خدايا ! از تو مى خواهم هدايت شدن از گم راهى را ، و بينا شدن از كورى را ، و به راه آمدن از كج روى را .
امام رضا عليه السلام_ در كتاب فقه منسوب به ايشان _ :و هر گاه خواستى سرمه بكِشى ، ميل را در دست راستت بگير و آن را در سرمه دان بزن و «بسم اللّه » بگو . همچنين هنگامى كه ميل را در چشم قرار دادى ، بگو : «بار خدايا ! چشمم را روشنى گردان ، و در آن ، نورى قرار ده كه با آن ، حقّ تو را ببينم و مرا به راه حق ، راه نمايى كن و به راه درست ، ارشادم فرما . بار خدايا ! دنيا و آخرتم را بر من ، روشن ساز» .
.
ص: 426
الإمام العسكريّ عليه السلام :اللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ... وَاستَقبِل بي صِحَّةً مِن سُقمي ، وسَعَةً مِن عُدمي ، وسَلامَةً شامِلَةً في بَدَني ، وبَصيرَةً ونَظرَةً نافِذَةً في ديني . (1)
راجع : موسوعة العقائد الإسلامية : ج 2 ص 141 (المعرفة / القسم السادس : مبادئ المعرفة / الفصل الرابع : مبادئ الإلهام) .
.
ص: 427
امام عسكرى عليه السلام :بار خدايا ! بر محمّد و خاندان او ، درود فرست ... و بيمارى ام را به تن درستى و نادارى ام را به گشايش ، تبديل كن و بدنم را سراسرْ سالم بدار و بصيرت و نگاهى نافذ در دينم ، عطايم فرما .
ر .ك : دانش نامه عقايد اسلامى : ج 2 ص 481 (معرفت شناسى / مبادى شناخت / فصل چهارم : خاستگاه الهام) .
.
ص: 428
الفصل الخامس : آثار البصيرة5 / 1العِلمُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ أعلَمَ النّاسِ أبصَرُهُم بِالحَقِّ إذَا اختَلَفَتِ النّاسُ وإن كانَ مُقَصِّرا فِي العَمَلِ ، وإن كانَ يَزحَفُ عَلَى استِهِ (1) . (2)
الإمام عليّ عليه السلام :مَن أبصَرَ فَهِمَ ، ومَن فَهِمَ عَلِمَ . (3)
عنه عليه السلام :لا عِلمَ لِمَن لا بَصيرَةَ لَهُ . (4)
عنه عليه السلام_ في ذِكرِ صِفَةِ الإِيمانِ _ :اليَقينُ عَلى أربَعِ شُعَبٍ : تَبصِرَةِ الفِطنَةِ (5) ، وتَأَوُّلِ الحِكمَةِ ، ومَعرِفَةِ العِبرَةِ ، وسُنَّةِ الأَوَّلينَ . فَمَن أبصَرَ الفِطنَةَ عَرَفَ الحِكمَةَ ، ومَن تَأَوَّلَ الحِكمَةَ عَرَفَ العِبرَةَ ، ومَن عَرَفَ العِبرَةَ عَرَفَ السُّنَّةَ ، ومَن عَرَفَ السُّنَّةَ فَكَأَنَّما كانَ مَعَ الأَوَّلينَ ، وَاهتَدى إلَى الَّتي هِيَ أقوَمُ ، ونَظَرَ إلى مَن نَجا بِما نَجا ، ومَن هَلَكَ بِما هَلَكَ ، وإنَّما أهلَكَ اللّهُ مَن أهلَكَ بِمَعصِيَتِهِ ، وأَنجى مَن أنجى بِطاعَتِهِ . (6)
.
ص: 429
فصل پنجم : آثار بصيرت5 / 1دانايىپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :داناترينِ مردم ، كسى است كه هر گاه مردم [در حق] اختلاف كنند ، او بيناترينِ آنان به حق باشد ، اگر چه در عمل ، كوتاهى كند ، و اگر چه بر نشيمن خويش بخَزَد . (1)
امام على عليه السلام :كسى كه بينا باشد ، مى فهمد ، و كسى كه بفهمد ، دانا مى شود .
امام على عليه السلام :كسى كه بصيرت ندارد ، دانشى ندارد .
امام على عليه السلام_ در يادكرد اوصاف ايمان _ :يقين ، بر چهار شاخه است : تيزبينى ، حكمت دانى ، عبرت شناسى ، و شناخت سنّت ( راه و رسم و سرگذشت ) پيشينيان . هر كه تيزبين باشد ، حكمت شناس مى شود و هر كه حكمت شناس شود ، عبرت را مى شناسد و كسى كه عبرت شناس باشد ، سنّت را بشناسد و كسى كه سنّت را بشناسد ، گويى با گذشتگانْ بوده است ، درست ترين راه را مى يابد و نجات يافتگان و عوامل نجات آنها را ، و نيز نابودشدگان و عوامل نابودى آنان را مى شناسد ؛ و البته خدا ، آنانى را كه نابود كرده ، به سبب نافرمانى از او ، نابود كرده است ، و آنانى را كه نجات بخشيده ، به سبب فرمان بُردارى از او ، نجات بخشيده است .
.
ص: 430
5 / 2الإِيمانُالكتاب« مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِيرِ وَ السَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَكَّرُونَ » . (1)
« وَ مَا يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ * وَ لَا الظُّلُمَاتُ وَ لَا النُّورُ * وَلَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ » . (2)
« وَ مَا يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ لَا الْمُسِى ءُ قَلِيلاً مَّا تَتَذَكَّرُونَ » . (3)
« قُل لَا أَقُولُ لَكُمْ عِندِى خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّى مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَىَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ » . (4)
.
ص: 431
5 / 2ايمانقرآن«مَثَل اين دو گروه ، همچون نابينا و ناشنوا [در مقايسه] با بينا و شنواست . آيا در مَثَل ، يكسان اند؟ پس آيا پند نمى گيريد؟» .
«نابينا و بينا ، يكسان نيستند ، و نه تاريكى ها و روشنايى ، و نه سايه و آفتاب» .
«نابينا و بينا ، يكسان نيستند ، و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند ، [نيز ]با [مردم ]بدكار ، يكسان نيستند ، چه اندك ، پند مى پذيريد !» .
«بگو : «به شما نمى گويم كه گنجينه هاى خدا ، نزد من است ، و غيب نيز نمى دانم ، و به شما نمى گويم كه من فرشته ام . جز از آنچه به من وحى مى شود ، پيروى نمى كنم» . بگو : «آيا نابينا و بينا ، يكسان اند ؟ آيا نمى انديشيد ؟»» .
.
ص: 432
« قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَ لَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِى الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَىْ ءٍ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ » . (1)
« أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ » . (2)
« وَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِايَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمًّا وَ عُمْيَانًا * وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا * أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَ يُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَ سَلَامًا » . (3)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام_ في صِفَةِ خُلَفاءِ اللّهِ فِي الأَرضِ _ :هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلى حَقيقَةِ البَصيرَةِ ، وباشَرُوا روحَ اليَقينِ ، وَاستَلانوا مَا استَعوَرَهُ (4) المُترَفونَ ، وأَنِسوا بِمَا استَوحَشَ مِنهُ الجاهِلونُ ، وصَحِبُوا الدُّنيا بِأَبدانٍ أرواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالمَحَلِّ الأَعلى ، اُولئِكَ خُلَفاءُ اللّهِ في أرضِهِ ، وَالدُّعاةُ إلى دينِهِ . آهِ ، آهِ شَوقاً إلى رُؤيَتِهِم . (5)
عنه عليه السلام :إنَّمَا الدُّنيا مُنتَهى بَصَرِ الأَعمى ، لا يُبصِرُ مِمّا وَراءَها شَيئاً ، وَالبَصيرُ يَنفُذُها بَصَرُهُ ، ويَعلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها . فَالبَصيرُ مِنها شاخِصٌ ، وَالأَعمى إلَيها شاخِصٌ ، وَالبَصيرُ مِنها مُتَزَوِّدٌ ، وَالأَعمى لَها مُتَزَوِّدٌ . (6)
.
ص: 433
«بگو : «پروردگار آسمان ها و زمين كيست؟» . بگو : «خدا» . بگو : «پس آيا جز او ، سرپرستانى گرفته ايد كه اختيار سود و زيان خود را ندارند؟» . بگو : «آيا نابينا و بينا ، يكسان اند؟ يا تاريكى ها و روشنايى برابرند؟ يا براى خدا ، شريكانى پنداشته اند كه مانند آفرينش او آفريده اند و در نتيجه ، [اين دو] آفرينش بر آنان ، مُشتَبَه شده است؟» . بگو : «خدا ، آفريننده هر چيزى است ، و اوست يگانه قهّار»» .
«آيا كسى كه مى داند آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده ، حقّ است ، مانند كسى است كه نابيناست؟ در حقيقت ، خِردمندان ، پند مى گيرند» .
«و كسانى كه چون به آيات پروردگارشان تذكّر داده شوند ، كَر و كور ، روى آن نمى افتند . و كسانى اند كه مى گويند : «پروردگارا ! به ما از همسران و فرزندانمان ، آن ده كه [مايه] روشنى چشمان ما باشد و ما را پيشواىِ پرهيزگاران گردان» . اينان اند كه به [پاس] آن كه شكيبايى كردند ، غرفه[هاى بهشت را] پاداش خواهند يافت و در آن جا با سلام و درود ، مواجه خواهند شد» .
حديثامام على عليه السلام_ در توصيف جانشينان خدا در زمين _ :علم ، آنان را به حقيقتِ بصيرتْ كشانده است و با روح يقين ، در آميخته اند و آنچه را نازپروردگان ، دشوار ديده اند ، آنان ، آسان يافته اند ، و با آنچه نادانان از آن رَميده اند ، اُنس گرفته اند ، و در اين دنيا ، با بدن هايى زندگى مى كنند كه روح آنها به جايگاه بَرين ، تعلّق دارد . اينان ، جانشينان خدا در زمينِ او هستند و دعوتگران او به سوى دينش . وَه ، وَه كه چه شوقى است مرا به ديدن ايشان!
امام على عليه السلام :همانا دنيا ، واپسين ديدرسِ انسان كور[دل] است و در فرا سوى آن ، چيزى نمى بيند . امّا شخص بابصيرت ، نگاهش از دنيا فراتر مى رود و مى داند كه سرا[ى حقيقى] ، در وراى اين دنياست . پس شخص بابصيرت ، از دنيا دل و ديده بر مى گيرد و كور[دل] ، به آن مى نگرد ، بابصيرت ، از آن توشه بر مى گيرد و كور[دل] ، براى آن ، توشه فراهم مى آورَد .
.
ص: 434
الإمام الصادق عليه السلام :لَم يُؤمِنِ اللّهُ المُؤمِنَ مِن هَزاهِزِ الدُّنيا ، ولكِنَّهُ آمَنَهُ مِنَ العَمى فيها ، وَالشَّقاءَ فِي الآخِرَةِ . (1)
راجع : هذه الموسوعة : ج 5 ص 221 (الإيمان / الفصل الثالث : مبادئ الإيمان) .
5 / 3الاِعتِبارُالكتاب« قَدْ كَانَ لَكُمْ ءَايَةٌ فِى فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَأُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُم مِّثْلَيْهِمْ رَأْىَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَن يَشَاءُ إِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِى الأَْبْصَارِ » . (2)
« يُقَلِّبُ اللَّهُ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِى الْأَبْصَارِ » . (3)
« فَاعْتَبِرُواْ يَاأُوْلِى الْأَبْصَارِ » . (4)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَصِحُّ الاِعتِبارُ إلّا لِأَهلِ الصَّفاءِ وَالبَصيرَةِ . (5)
الإمام عليّ عليه السلام :بِالاِستِبصارِ يَحصُلُ الاِعتِبارُ . (6)
.
ص: 435
امام صادق عليه السلام :خداوند ، مؤمن را از [فشارها و] تكان هاى دنيا ، در امان ندانسته است ؛ بلكه او را از كور[دل_]_ى در دنيا و شقاوت در آخرت ، امان بخشيده است .
ر . ك : همين دانش نامه : ج 8 ص 137 (فصل سوم : خاستگاه هاى ايمان) .
5 / 3عبرت آموختنقرآن«قطعا در برخورد ميان دو گروه ، براى شما نشانه اى [و درس عبرتى] بود . گروهى در راه خدا مى جنگيدند و ديگر گروه ، كافر بودند كه آنان (مؤمنان) را به چشم ، دو برابرِ خود مى ديدند ؛ و خدا ، هر كه را بخواهد ، به يارى خود ، تأييد مى كند . يقينا در اين ماجرا ، براى صاحبان بصيرت ، عبرتى است» .
«خداست كه شب و روز را با هم جا به جا مى كند . قطعا در اين [تبديل] براى صاحبان بصيرت ، عبرتى است» .
«پس عبرت گيريد ، اى صاحبان بصيرت !» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عبرت آموختن ، تنها براى اهل صفا و بصيرت ، حاصل مى شود .
امام على عليه السلام :با بصيرت است كه عبرت آموختن ، حاصل مى شود .
.
ص: 436
عنه عليه السلام :مَن تَبَصَّرَ فِي الفِطنَةِ ، ثَبَتَت لَهُ الحِكمَةُ وعَرَفَ العِبرَةَ . (1)
عنه عليه السلام :إنَّمَا البَصيرُ مَن سَمِعَ فَتَفَكَّرَ ، ونَظَرَ فَأَبصَرَ ، وَانتَفَعَ بِالعِبَرِ ، ثُمَّ سَلَكَ جَدَداً (2) واضِحاً يَتَجَنَّبُ فيهِ الصَّرعَةَ فِي المَهاوي ، وَالضَّلالَ فِي المَغاوي ، ولا يُعينُ عَلى نَفسِهِ الغُواةَ بِتَعَسُّفٍ في حَقٍّ ، أو تَحريفٍ في نُطقٍ ، أو تَخَوُّفٍ مِن صِدقٍ . (3)
.
ص: 437
امام على عليه السلام :كسى كه هوشمندانه بنگرد ، حكمتْ برايش استوار مى گردد و عبرت شناس مى شود .
امام على عليه السلام :صاحب بصيرت ، كسى است كه بشنود و بينديشد ، بنگرد و ببيند و از عبرت ها بهره گيرد . آن گاه ، راه روشن و هموارى را بپويد و از افتادن در پرتگاه هاى آن و گم شدن در كژراهه هايش بپرهيزد و با منحرف شدن از حق ، يا تحريف در گفتار ، يا ترسيدن از [گفتنِ] سخن راست ، گم راهان را در گم راه كردن خودش ، يارى نرساند .
.
ص: 438
توضيحى در باره اين كه بصيرت ، حاصل عبرت آموختن است يا عامل آن؟بر پايه شمارى از رواياتِ فصل چهارم ، پندآموزى ، عامل پديد آمدن بصيرت است : مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ . (1) هر كه عبرت بياموزد ، بينا مى شود . به عكس ، روايات اين فصل (پنجم) ، دلالت دارند بر اين كه بصيرت ، پديدآورنده عبرت آموزى است : بِالاِستِبصارِ يَحصُلُ الاِعتِبارُ . (2) با بصيرت است كه عبرت آموختن ، حاصل مى شود . بنا بر اين ، جا دارد كه اين سؤال مطرح شود كه : چگونه مى شود بصيرت ، هم حاصل عبرت آموزى باشد و هم عامل آن ؟ و آيا اين امر ، بعيد نيست ؟ آيا احاديث اين دو فصل ، با هم تعارض ندارند؟ پاسخ ، منفى است ؛ زيرا بصيرتى كه پديدآورنده اعتبار است ، با بصيرتى كه حاصل آن است ، تفاوت دارد . توضيح مطلب ، اين كه بصيرت نخست ، بينشى است كه ذاتا همه انسان ها از آن برخوردارند و با ره نمودهاى انبياى الهى ، تقويت مى شود . عمل به مقتضاى اين
.
ص: 439
بصيرت ، «اعتبار (عبرت گرفتن)» ناميده مى شود و اعتبارى كه محصول بصيرتِ نخست است ، خود نيز عامل پديدآورنده بصيرت جديدى است كه اعتبار جديدترى را به همراه دارد . همچنين هر چه بصيرتْ افزايش يابد ، اعتبار و پندآموزى ، بيشتر مى گردد و هر چه پندآموزى بيشتر شود ، ديده بصيرت ، قوّت بيشترى پيدا مى كند ، همانند رهروى كه در تاريكى شب ، در پرتو نور ، حركت مى كند . در اين جا نيز ديدن ، مقدّمه رفتن ، و رفتن ، مقدّمه ديدن ادامه راه تا رسيدن به مقصد است . بنا بر اين ، خلاصه پاسخ ، اين است كه بصيرت ، هم حاصل عبرت آموختن است و هم عامل آن ؛ ولى اين دو بصيرتْ با هم متفاوت اند ، چنان كه در فرهنگ روايات اسلامى ، علم ، هم ميوه و محصول عمل است ، و هم عامل حُصول و پيدايش آن ؛ امّا علمى كه محصول عمل است و علمى كه عامل حُصول آن است ، با هم تفاوت دارند .
.
ص: 440
5 / 4الحَزمُالإمام عليّ عليه السلام :النّاظِرُ بِالقَلبِ العامِلُ بِالبَصَرِ ، يَكونُ مُبتَدَأُ عَمَلِهِ أن يَعلَمَ : أعَمَلُهُ عَلَيهِ أم لَهُ ؟ فَإِن كانَ لَهُ مَضى فيهِ ، وإن كانَ عَلَيهِ وَقَفَ عَنهُ . (1)
5 / 5الشَّجاعَةُالإمام عليّ عليه السلام :إنّي وَاللّهِ لَو لَقيتُهُم واحِداً وهُم طِلاعُ (2) الأَرضِ كُلِّها ، ما بالَيتُ ولَا استَوحَشتُ ، وإنّي مِن ضَلالِهِمُ الَّذي هُم فيهِ وَالهُدَى الَّذي أنَا عَلَيهِ ، لَعَلى بَصيرَةٍ مِن نَفسي ويَقينٍ مِن رَبّي . (3)
5 / 6الفِطنَةُالإمام عليّ عليه السلام :العِلمُ بِالفَهمِ . الفَهمُ بِالفِطنَةِ . الفِطنَةُ بِالبَصيرَةِ . (4)
5 / 7رُؤيَةُ عُيوبِ النَّفسِالإمام عليّ عليه السلام :أبصَرُ النّاسِ مَن أبصَرَ عُيوبَهُ ، وأَقلَعَ عَن ذُنوبِهِ . (5)
.
ص: 441
5 / 4دورانديشىامام على عليه السلام :كسى كه با دل مى بيند و با بينش ، عمل مى كند ، پيش از آن كه عمل كند ، مى انديشد كه : آيا عمل او به زيان اوست يا به سودش؟ اگر به سود او بود ، آن را انجام مى دهد و اگر به زيانش بود ، از انجام دادن آن ، باز مى ايستد .
5 / 5شجاعتامام على عليه السلام :به خدا سوگند ، اگر يك تنه با آنانْ رو به رو مى شدم و آنها ، سراسر زمين را پُر مى كردند ، نه باكى داشتم و نه مى هراسيدم ؛ چرا كه من بر گم راهى آنان و ره يافتگى خويش ، نيكْ آگاهم ، با بصيرت درونم و يقين از جانب پروردگارم .
5 / 6تيزهوشىامام على عليه السلام :دانش ، به فهميدن است ، فهميدن ، به تيزهوشى است و تيزهوشى ، به بصيرت .
5 / 7ديدن عيب هاى خودامام على عليه السلام :بيناترينِ مردم ، كسى است كه عيب هاى خود را ببيند و از گناهان خويش ، دست شويد .
.
ص: 442
عنه عليه السلام :أعقَلُ النّاسِ مَن كانَ بِعَيبِهِ بَصيراً ، وعَن عَيبِ غَيرِهِ ضَريراً . (1)
5 / 8فِعلُ الخَيرِالإمام عليّ عليه السلام :ألا إنَّ أبصَرَ الأَبصارِ ما نَفَذَ فِي الخَيرِ طَرفُهُ . ألا إنَّ أسمَعَ الأَسماعِ ما وَعَى التَّذكيرَ وقَبِلَهُ . (2)
الإمام الحسن عليه السلام :إنَّ أبصَرَ الأَبصارِ ما نَفَذَ فِي الخَيرِ مَذهَبُهُ ، وأَسمَعَ الأَسماعِ ما وَعَى التَّذكيرَ وَانتَفَعَ بِهِ . (3)
5 / 9صَلاحُ السَّرائِرِالإمام عليّ عليه السلام :صَلاحُ السَّرائِرِ بُرهانُ صِحَّةِ البَصائِرِ . (4)
عنه عليه السلام :قَدِ انجابَتِ السَّرائِرُ لِأَهلِ البَصائِرِ . (5)
5 / 10إصابَةُ سَبيلِ السَّلامَةِالإمام عليّ عليه السلام :طوبى لِذي قَلبٍ سَليمٍ ، أطاعَ مَن يَهديهِ ، وتَجَنَّبَ مَن يُرديهِ ، وأَصابَ سَبيلَ السَّلامَةِ بِبَصَرِ مَن بَصَّرَهُ ، وطاعَةِ هادٍ أمَرَهُ . (6)
.
ص: 443
امام على عليه السلام :خردمندترينِ مردم ، كسى است كه نسبت به عيب خويش ، بينا باشد و از [ديدن] عيب ديگران ، كور .
5 / 8انجام دادن كار نيكامام على عليه السلام :هان! بيناترينِ چشم ها ، چشمى است كه نگاهش به سوى خوبى باشد . هان! شنواترينِ گوش ها ، گوشى است كه پند را در يابد و آن را پذيرا شود .
امام حسن عليه السلام :بيناترينِ بينايى ها ، آن است كه در خير ، نفوذ كند و شنواترينِ شنوايى ها ، آن است كه پند و يادآورى را بشنود و از آن ، بهره گيرد .
5 / 9درستى درون هاامام على عليه السلام :درستىِ درون ها ، دليل سلامتِ بينش هاست .
امام على عليه السلام :نهانى ها ، براى اهل بصيرت ، آشكار است .
5 / 10رسيدن به راه سلامتامام على عليه السلام :خوشا به حال آن كه دلى پاك دارد : از كسى كه هدايتش كند ، پيروى مى كند و از كسى كه او را به تباهى كشانَد ، دورى مى گُزيند و با بينايىِ كسى كه به او بينايى مى بخشد و با اطاعت از راه نمايى كه به او فرمان مى دهد ، به راهِ سلامتْ دست مى يابد .
.
ص: 444
5 / 11تِلكَ الآثارُالإمام عليّ عليه السلام :عِبادَ اللّهِ! إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَيهِ عَبداً أعانَهُ اللّهُ عَلى نَفسِهِ ، فَاستَشعَرَ الحُزنَ ، وتَجَلبَبَ الخَوفَ ؛ فَزَهَرَ مِصباحُ الهُدى في قَلبِهِ ، وأَعَدَّ القِرى لِيَومِهِ النّازِلِ بِهِ ، فَقَرَّبَ عَلى نَفسِهِ البَعيدَ ، وهَوَّنَ الشَّديدَ . نَظَرَ فَأَبصَرَ ، وذَكَرَ فَاستَكثَرَ ، وَارتَوى مِن عَذبٍ فُراتٍ سُهِّلَت لَهُ مَوارِدُهُ ، فَشَرِبَ نَهَلاً (1) ، وسَلَكَ سَبيلاً جَدَداً . قَد خَلَعَ سَرابيلَ الشَّهَواتِ ، وتَخَلّى مِنَ الهُمومِ ، إلّا هَمّاً واحِداً انفَرَدَ بِهِ ، فَخَرَجَ مِن صِفَةِ العَمى ، ومُشارَكَةِ أهلِ الهَوى ، وصارَ مِن مَفاتيحِ أبوابِ الهُدى ، ومَغاليقِ أبوابِ الرَّدى . قَد أبصَرَ طَريقَهُ ، وسَلَكَ سَبيلَهُ ، وعَرَفَ مَنارَهُ ، وقَطَعَ غِمارَهُ (2) ، وَاستَمسَكَ مِنَ العُرى بِأَوثَقِها ، ومِنَ الحِبالِ بِأَمتَنِها ، فَهُوَ مِنَ اليَقينِ عَلى مِثلِ ضَوءِ الشَّمسِ ، قَد نَصَبَ نَفسَهُ للّهِِ _ سُبحانَهُ _ في أرفَعِ الاُمورِ ، مِن إصدارِ كُلِّ وارِدٍ عَلَيهِ ، وتَصييرِ كُلِّ فَرعٍ إلى أصلِهِ . مِصباحُ ظُلُماتٍ ، كَشّافُ عَشَواتٍ (3) ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ ، دَفّاعُ مُعضِلاتٍ ، دَليلُ فَلَواتٍ (4) ، يَقولُ فَيُفهِمُ ، ويَسكُتُ فَيَسلَمُ . قَد أخلَصَ للّهِِ فَاستَخلَصَهُ ، فَهُوَ مِن مَعادِنِ دينِهِ ، وأَوتادِ أرضِهِ . قَد ألزَمَ نَفسَهُ العَدلَ ، فَكانَ أوَّلَ عَدلِهِ نَفيُ الهَوى عَن نَفسِهِ ، يَصِفُ الحَقَّ ويَعمَلُ بِهِ ، لا يَدَعُ لِلخَيرِ غايَةً إلّا أمَّها ، ولا مَظِنَّةً إلّا قَصَدَها ، قَد أمكَنَ الكِتابَ مِن زِمامِهِ ، فَهُوَ قائِدُهُ وإمامُهُ ، يَحُلُّ حَيثُ حَلَّ ثَقَلُهُ ، ويَنزِلُ حَيثُ كانَ مَنزِلُهُ . (5)
.
ص: 445
5 / 11و اين چند اثرامام على عليه السلام :اى بندگان خدا! از محبوب ترين بندگان خداوند در نزد او ، آن بنده اى است كه خدا ، وى را در برابر نَفْسش يارى رسانده است و از اين رو ، اندوه را جامه زيرين خويش ساخته است و ترس را جامه رويين خود ، قرار داده است . پس چراغ هدايت ، در دلش مى تابد و خود را براى پذيرايى از آن روزى كه به آن وارد مى شود ، آماده ساخته ، و دور را بر خود ، نزديك كرده است و سخت را آسان . مى نگرد و بينش مى يابد ، [خدا را] ياد مى كند و [بر كردارهاى نيك خود ]مى افزايد . از [چشمه هاى ]آب گوارا و شيرينى كه آبشخورهايش براى او هموار شده ، سيراب مى شود و در همان نخستين نوشيدن ، سير مى شود . راهى راست و روشن را مى پويد . جامه هاى شهوت را [از خود] بركَنده است و از خواسته ها ، جز يك خواسته _ كه در آن منحصر شده _ ، فارغ شده است . بدين سبب ، از كورى [باطنى] و مشاركت با هوسرانان ، بيرون آمده است . او از كليدهاى درهاى هدايت و از قفل هاى درهاى هلاكت ، گشته است . راه خود را ديده و جاده خويش را پيموده است . نشانه هاى راهيابى را شناخته و سختى هاى آن را در نورديده است . از دستگيره ها ، به محكم ترينِ آنها و از كوه ها ، به استوارترين آنها چنگ زده است . پس به چنان يقينى رسيده است كه مانند نور خورشيد است . خويشتن را براى خداوند سبحان ، در بالاترين امور ، جاى داده است ، آن سان كه هر تشنه اى را سيراب مى سازد و هر فرعى را به اصل آن ، باز مى گردانَد . چراغ تاريكى هاست . برطرف كننده كورى ها ، كليد مُبهمات ، زُداينده معضلات و راه نماى بيابان هاست . [به موقع] مى گويد و مى فهمانَد و [به وقتش] سكوت مى كند و سالم مى مانَد . او براى خدا ، اخلاص ورزيده و خداوند ، خالصش گردانيده است (/ او را از بندگان خالص خود گردانيده است) . پس او معدن هاى دين خدا و ميخ هاى زمين اوست . خويشتن را ملزم به عدالت كرده است و نخستين گام عدالت او ، دور كردن هوس از خويشتن بود . حق را مى گويد و بِدان ، عمل مى كند . كار نيك را تا رسيدن به پايانش انجام مى دهد . هر جا خيرى مى بيند ، آهنگِ آن مى كند . زمام خويش را به دست قرآن سپرده است و قرآن ، جلودار و پيشواى او گشته است . هر جا كه قرآن ، بار افكنَد ، او نيز بار مى افكنَد ، و هر جا قرآن منزل كند ، او هم منزل مى كند .
.
ص: 446
. .
ص: 447
. .
ص: 448
الفصل السادس : أهل البصيرة6 / 1أئِمَّةُ أهلِ البَصيرَةِالكتاب« وَ اذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُوْلِى الْأَيْدِى وَ الْأَبْصَارِ » . (1)
« قُلْ هَذِهِ سَبِيلِى أَدْعُواْ إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِى وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ » . (2)
الحديثالإمام الباقر عليه السلام :أتى رَجُلٌ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : إلى ما تَدعو يا مُحَمَّدُ؟ فَقالَ صلى الله عليه و آله : أدعو إلَى اللّهِ عَلى بَصيرَةٍ أنَا ومَنِ اتَّبَعَني . (3)
عنه عليه السلام_ في قَولِهِ : «أُوْلِى الْأَيْدِى وَ الْأَبْصَارِ » _ :يَعني اُولِي القُوَّةِ فِي العِبادَةِ وَالبَصَرِ فيها . (4)
.
ص: 449
فصل ششم : اهل بصيرت6 / 1پيشوايان بصيرتقرآن«و از بندگان ما ، ابراهيم و اسحاق و يعقوب ، ياد كن كه نيرومند و بابصيرت بودند» .
«بگو : اين است راهِ من . خودم و هر كه را از من پيروى كند ، با بصيرت ، به سوى خدا فرا مى خوانم و منزّه است خدا ، و من ، از مشركان نيستم» .
حديثامام باقر عليه السلام :مردى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : تو به چه چيز ، دعوت مى كنى ، اى محمّد؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «خودم و هر كه را از من پيروى كند ، با بصيرت ، به سوى خدا فرا مى خوانم» .
امام باقر عليه السلام_ در باره سخن خداوند : «نيرومند و بابينش بودند» _ :يعنى در عبادت ، با قدرت و بصيرت ، عمل مى كردند .
.
ص: 450
الإمام عليّ عليه السلام_ في بَيانِ صِفَةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _ :فَهُوَ إمامُ مَنِ اتَّقى ، وبَصيرَةُ مَنِ اهتَدى . (1)
عنه عليه السلام_ في ذِكرِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _ :طَبيبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ ، قَد أحكَمَ مَراهِمَهُ (2) وأَحمى مَواسِمَهُ (3) ، يَضَعُ ذلِكَ حَيثُ الحاجَةُ إلَيهِ ؛ مِن قُلوبٍ عُميٍ ، وآذانٍ صُمٍّ ، وأَلسِنَةٍ بُكمٍ (4) ، مُتَتَبِّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ ، ومَواطِنَ الحَيرَةِ . (5)
عنه عليه السلام :أرى نُورَ الوَحيِ والرِّسالَةِ، وأَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ ، ولقد سَمِعتُ رَنَّةَ الشَّيطانِ حينَ نَزَلَ الوَحيُ علَيهِ صلى الله عليه و آله ، فقلتُ : يا رسولَ اللّهِ ، ما هذهِ الرَّنَّةُ ؟ فقالَ : هذا الشَّيطانُ قد أيِسَ مِن عِبادَتِهِ ، إنّكَ تَسمَعُ ما أسمَعُ ، وتَرى ما أرى ، إلّا أ نَّكَ لَستَ بِنَبيٍّ ، ولكنَّكَ لَوَزيرٌ ، وإنّكَ لَعَلى خَيرٍ . (6)
عنه عليه السلام :إنّي لَعَلى بَيِّنَةٍ مِن رَبّي ، وبَصيرَةٍ مِن ديني ، ويَقينٍ مِن أمري . (7)
عنه عليه السلام_ مِن خُطبَةٍ لَهُ يومي فيها إلَى المَلاحِمِ وَالفِتَنِ _ :ثُمَّ لَيُشحَذَنَّ فيها [أيِ الفِتنَةِ ]قَومٌ شَحذَ القَينِ (8) النَّصلَ ، تُجلى بِالتَّنزيلِ أبصارُهُم ... وطالَ الأَمَدُ بِهِم لِيَستَكمِلُوا الخِزيَ ، ويَستَوجِبُوا الغِيَرَ ، حَتّى إذَا اخلَولَقَ (9) الأَجَلُ ، وَاستَراحَ قَومٌ إلَى الفِتَنِ ، وأَشالوا عَن لَقاحِ حَربِهِم ، لَم يَمُنّوا عَلَى اللّهِ بِالصَّبرِ ، ولَم يَستَعظِموا بَذلَ أنفُسِهِم فِي الحَقِّ ، حَتّى إذا وافَقَ وارِدُ القَضاءِ انقِطاعَ مُدَّةِ البَلاءِ ، حَمَلوا بَصائِرَهُم عَلى أسيافِهِم ، ودانوا لِرَبِّهِم بِأَمرِ واعِظِهِم . (10)
.
ص: 451
امام على عليه السلام_ در يادكرد ويژگى پيامبر صلى الله عليه و آله _ :او پيشواى پرهيزگاران و [چشم ]بصيرت ره يافتگان است .
امام على عليه السلام_ در يادكرد از پيامبر صلى الله عليه و آله _ :طبيبى بود كه با طبابت خود ، ميان مردم مى گرديد . مرهم هايش را درست و آماده كرده و ابزار داغ كردنش را تافته بود و آنها را بر هر جا از دل هاى كور و گوش هاى كَر و زبان هاى گُنگ ، كه نياز بود ، مى گذاشت . با داروى خود ، مواضع غفلت و جايگاه هاى سرگردانى را مى جُست [و درمان مى كرد] .
امام على عليه السلام :من ، نور وحى و رسالت را مى ديدم و رايحه نبوّت را مى بوييدم . فرياد ( / ناله ) شيطان را در هنگامى كه وحى بر ايشان ، نازل شد ، شنيدم . گفتم : اى پيامبر خدا ! اين ، چه فريادى است؟ فرمود : «اين ، شيطان است كه از پرستيده شدنش ، مأيوس شده است . تو آنچه را من مى شنوم ، مى شنوى و آنچه را من مى بينم ، مى بينى ، جز آن كه تو پيامبر نيستى ؛ بلكه تو دستْ يار [من] هستى و تو در راه خيرى » .
امام على عليه السلام :من از جانب پروردگارم ، دليلى آشكار و در دينم ، بصيرت و در كارم ، يقين دارم .
امام على عليه السلام_ از سخنان ايشان كه در آن به كشتارها و فتنه هاى آينده اشاره مى كند _ :سپس در آن [فتنه] ، عدّه اى چنان تيز [و آب داده] مى شوند كه آهنگر ، سرنيزه ( / تيغه شمشير) را تيز مى كند و ديدگانشان به نور قرآن ، روشنى مى يابد ... . (1) و روزگارشان ، به درازا مى كِشد تا خوارى را به نهايت مى رسانند و مستوجب دگرگونى [_ِ پيشامدهاى روزگار و زوال نعمت ها] مى شوند ، تا آن كه به پايان روزگار خويش ، نزديك مى شوند . گروهى نيز به آشوب ها روى مى آورند و دست به جنگ افروزى مى زنند و تخمِ جنگ مى افشانند . (2) [امّا مؤمنانِ بينشوَر] با شكيبايى خود [در ميدان جهاد] بر خدا منّتى نمى نهند ، و جان فشانى هاى خويش در راه حق را بزرگ نمى پندارند تا آن كه چون قضاى الهى به تمام شدن مدّت بلا و آزمايش تعلّق گيرد ، [عقايد و] بينش هاى خود را بر سرِ شمشيران مى نهند [و آن را براى مردمان ، آشكارا تبليغ مى كنند ]و به فرمان اندرزگوىِ خويش مطيع پروردگار خود مى گردند . (3)
.
ص: 452
عنه عليه السلام_ مِن كَلامٍ قالَهُ عِندَ تِلاوَتِهِ : «يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْاصَالِ * رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ» _ :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالى جَعَلَ الذِّكرَ جِلاءً لِلقُلوبِ ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَةِ (1) ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَةِ (2) ، وتَنقادُ بِهِ بَعدَ المُعانَدَةِ . وما بَرِحَ للّهِِ _ عَزَّت آلاؤُهُ _ فِي البُرهَةِ بَعدَ البُرهَةِ ، وفي أزمانِ الفَتَراتِ (3) ، عِبادٌ ناجاهُم في فِكرِهِم ، وكَلَّمَهُم في ذاتِ عُقولِهِم ، فَاستَصبَحوا بِنورِ يَقَظَةٍ فِي الأَبصارِ وَالأَسماعِ وَالأَفئِدَةِ ، يُذَكِّرونَ بِأَيّامِ اللّهِ ، ويُخَوِّفونَ مَقامَهُ ، بِمَنزِلَةِ الأَدِلَّةِ فِي الفَلَواتِ (4) ، مَن أخَذَ القَصدَ (5) حَمِدوا إلَيهِ طَريقَهُ ، وبَشَّروهُ بِالنَّجاةِ ، ومَن أخَذَ يَمينا وشِمالاً ذَمُّوا إلَيهِ الطَّريقَ ، وحَذَّروهُ مِنَ الهَلَكَةِ ، وكانوا كَذلِكَ مَصابِيحَ تِلكَ الظُّلُماتِ ، وأَدِلَّةَ تِلكَ الشُّبُهاتِ . وإنَّ لِلذِّكرِ لَأَهلاً، أخَذوهُ مِنَ الدُّنيا بَدَلاً ، فَلَم تَشغَلهُم تِجارَةٌ ولا بَيعٌ عَنهُ ، يَقطَعونَ بِهِ أيّامَ الحَياةِ ، ويَهتِفونَ بِالزَّواجِرِ عَن مَحارِمِ اللّهِ في أسماعِ الغافِلينَ ، ويَأمُرونَ بِالقِسطِ ويَأتَمِرونَ بِهِ ، ويَنهَونَ عَنِ المُنكَر ويَتَناهَونَ عَنهُ ، فَكَأَنّما قَطَعوا الدُّنيا إلَى الآخِرَةِ وهُم فيها ، فَشاهَدوا ما وَراءَ ذلِكَ ، فَكَأَنَّمَا اطَّلَعوا غُيوبَ أهلِ البَرزَخِ في طُولِ الإِقامَةِ فيهِ ، وحَقَّقَتِ القِيامَةُ عَلَيهِم عِداتِها ، فَكَشَفوا غِطاءَ ذلِكَ لِأَهلِ الدُّنيا ، حَتّى كَأَنَّهُم يَرَونَ ما لا يَرَى النّاسُ ، ويَسمَعونَ ما لا يَسمَعونَ . (6)
.
ص: 453
امام على عليه السلام_ از گفتار ايشان ، هنگام تلاوت اين آيات : «در آن خانه ها ، هر بامداد و شامگاه ، او را نيايش مى كنند ؛ مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى ، ايشان را از ياد خدا ، باز نمى دارد» _ :خداى پاك و بلندمرتبه ، ياد [خويش ]را روشنى بخش دل ها قرار داده است . گوش هاى سنگين شده دل ها ، با ياد خدا ، شنوا مى شوند و چشم هاى كم سو ( / كور) گشته آنها به وسيله آن ، بينا مى گردند و دل هاى خيره سر [و سركش] به واسطه آن ، رام مى شوند . همواره ، براى خداوند _ كه نعمت هايش گران بهاست _ ، در هر بُرهه اى از زمان و در فاصله هاى زمانى ميان بعثت پيامبران ، بندگانى بوده كه در انديشه هايشان ، با آنان نجوا مى كرده است و در درون خِردهايشان ، با ايشان سخن مى گفته است و بدين سبب ، چشم ها و گوش ها و دل هايشان ، از نور بيدارى ، روشن گرديد . اينان ، روزهاى [نعمت و عذاب] خدا را به مردم ، يادآورى مى كردند و از مقام او مى ترساندند ، چونان راه نمايان بيابان ها كه هر كس را راه راستْ در پيش گيرد ، راهش را مى ستايند و نويد نجات به او مى دهند و هر كس را كه به چپ و راستْ منحرف شود ، راهش را نكوهش مى كنند و او را از نابودى بر حذر مى دارند . آنان ، همچنان ، چراغ هايى در آن تاريكى ها و راه نمايانى در آن شُبَهات بودند . يادِ خدا را اهلى است كه آن را به جاى اين دنيا بر گرفته اند . از اين رو ، هيچ تجارتى و داد و ستدى ، ايشان را از آن ، باز نمى دارد . ايّام عمر را با آن مى گذرانند و بازدارندگان از حرام هاى خدا را در گوش هاى غافلان ، فرياد مى زنند و به دادگرى ، فرا مى خوانند و خود به آن ، عمل مى كنند . از زشتى ها ، نهى مى كنند و خود ، از آنها باز مى ايستند . تو گويى دنيا را پشتِ سر نهاده ، به آخرت رسيده اند و هم اكنون ، در آن به سر مى برند ، و آنچه رافرا سوى دنياست ، ديده اند . گويى بر احوال پنهان برزخيان ، در طول مدّتى كه آن جايند ، آگاه اند . قيامت ، وعده هايش را براى آنان ، تحقّق بخشيده است . بدين سبب ، پرده هاى آن را براى مردم دنيا ، كنار مى زنند ، چنان كه گويى آنچه را مردم نمى بينند ، مى بينند و آنچه را مردم نمى شنوند ، مى شنوند .
.
ص: 454
الإمام الصادق عليه السلام :كانَ عَمُّنَا العَبّاسُ نافِذَ البَصيرَةِ ، صَلبَ الإِيمانِ ، جاهَدَ مَعَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام ، وأَبلى بَلاءً حَسَنا ، ومَضى شَهيدا . (1)
عنه عليه السلام_ حينَ سُئِلَ عَنِ النَّعيمِ (2) _ :النَّعيمُ نَحنُ ؛ الَّذينَ أنقَذَ اللّهُ النّاسَ بِنا مِنَ الضَّلالَةِ ، وبَصَّرَهُم بِنا مِنَ العَمى ، وعَلَّمَهُم بِنا مِنَ الجَهلِ . (3)
6 / 2الدُّعاءُ لِأَهلِ البَصيرَةِالإمام زين العابدين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ فِي الصَّلاةِ عَلى أتباعِ الرُّسُلِ ومُصَدِّقيهِم _ :اللّهُمَّ وأَوصِل إلَى التّابِعينَ لَهُم بِإِحسانٍ _ الَّذينَ يَقولونَ : « رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِاءِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْاءِيمَانِ » (4) _ خَيرَ جَزائِكَ ، الَّذينَ قَصَدوا سَمْتَهُم (5) ، وتَحَرَّوا وِجهَتَهُم ، ومَضَوا عَلى شاكِلَتِهِم ، لَم يَثنِهِم رَيبٌ في بَصيرَتِهِم ، ولَم يَختَلِجهُم (6) شَكٌّ في قَفوِ آثارِهِم ، وَالاِئتِمامِ بِهِدايَةِ مَنارِهِم ، مُكانِفينَ (7) ومُوازِرينَ لَهُم ، يَدينونَ بِدينِهِم ، ويَهتَدونَ بِهَديِهِم ، يَتَّفِقونَ عَلَيهِم ولا يَتَّهِمونَهُم فيما أدَّوا إلَيهِم . (8)
.
ص: 455
امام صادق عليه السلام :عمويمان عبّاس عليه السلام ، بصيرتى عميق و ايمانى استوار داشت و در كنار ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام جهاد كرد و مردانه جنگيد و شهيد شد .
امام صادق عليه السلام_ در پاسخ سؤال از «نَعيم» (1) _ :نَعيم ، ما هستيم كه خداوند ، به واسطه ما ، مردم را از گم راهى رهانيد و به وسيله ما ، به آنانْ بصيرت بخشيد و به وسيله ما ، از نادانى [خارج كرده ،] دانا گردانيد .
6 / 2دعا براى اهل بصيرتامام زين العابدين عليه السلام_ از دعاى ايشان در درود فرستادن بر پيروان و تصديق كنندگانِ پيامبران _ :بار خدايا ! و به آنان كه از ياران محمّد صلى الله عليه و آله ، به نيكى پيروى كردند (يعنى تابعيان) ، همانان كه مى گويند : «اى پروردگار ما ! ما را و برادران ما را كه پيش از ما ايمان آوردند ، بيامرز» ، بهترين پاداشت را عطا فرما ؛ همانان كه راه ايشان را در پيش گرفتند و جهت و مقصد آنان را جُستند و به شيوه آنان رفتند و ترديدى در بصيرت ايشان ، راه نيافت و شكّى در گام برداشتن از پىِ ايشان و اقتدا به فروغ تابناك هدايتشان ، با وجود آنها در نياميخت ؛ بلكه همواره ، حامى و پشتيبان آنان اند و از دين آنان ، پيروى مى كنند و راه آنان را مى پويند و بر [پيروى از] آنان ، هم داستان اند و در آنچه به ايشان رسانده اند ، متّهمشان نمى كنند .
.
ص: 456
. .
ص: 457
. .
ص: 458
الفصل السابع : فقد البصيرة7 / 1التَّحذيرُ مِن فَقدِ البَصيرَةِالكتاب« وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَْنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ » . (1)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :شَرُّ العَمى عَمَى القَلبِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :لَيسَ الأَعمى مَن عَمِيَ بَصَرُهُ ، ولكِنَّ الأَعمى مَن تَعمى بَصيرَتُهُ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :نَظَرُ البَصَرِ لا يُجدي إذا عَمِيَتِ البَصيرَةُ . (4)
.
ص: 459
فصل هفتم : نداشتن بصيرت7 / 1بر حذر داشتن از بى بصيرتىقرآن«و در حقيقت ، ما بسيارى از جنّيان و انسان ها را براى جهنّم آفريديم ؛ [چرا كه] دل هايى دارند كه با آنها نمى فهمند ، و چشم هايى دارند كه با آنها نمى بينند ، و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند . آنان ، همانند چارپايان اند ؛ بلكه گم راه ترند . آنان ، همان غافل ماندگان اند» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدترين كورى ، كورى دل است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كور ، آن كسى نيست كه ديده اش كور است ؛ بلكه كور [واقعى] ، كسى است كه [چشم ]بصيرتش كور باشد .
امام على عليه السلام :نگاه چشم ، سودى نمى دهد ، وقتى [چشم] بصيرت ، كور باشد .
.
ص: 460
عنه عليه السلام :فَقدُ البَصَرِ أهوَنُ مِن فِقدانِ البَصيرَةِ . (1)
عنه عليه السلام :ذَهابُ البَصَرِ خَيرٌ مِن عَمَى البَصيرَةِ . (2)
7 / 2ذَمُّ فاقِدِ البَصيرَةِالإمام عليّ عليه السلام_ مِن كِتابٍ لَهُ إلى قُثَمِ بنِ العَبّاسِ وهُوَ عامِلُهُ عَلى مَكَّةَ _ :أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ عَيني (3) _ بِالمَغرِبِ _ كَتَبَ إلَيَّ يُعلِمُني أنَّهُ وُجِّهَ إلَى المَوسِمِ اُناسٌ مِن أهلِ الشّامِ العُميِ القُلوبِ ، الصُّمِّ الأَسماعِ ، الكُمهِ (4) الأَبصارِ ، الَّذينَ يَلبِسونَ الحَقَّ بِالباطِلِ ، ويُطيعونَ المَخلوقَ في مَعصِيَةِ الخالِقِ ، ويَحتَلِبونَ الدُّنيا دَرَّها (5) بِالدّينِ ، ويَشتَرونَ عاجِلَها بِآجِلِ الأَبرارِ المُتَّقينَ ؛ ولَن يَفوزَ بِالخَيرِ إلّا عامِلُهُ ، ولا يُجزى جَزاءَ الشَّرِّ إلّا فاعِلُهُ . فَأَقِم عَلى ما في يَدَيكَ قِيامَ الحازِمِ الصَّليبِ ، وَالنّاصِحِ اللَّبيبِ ، التّابِعِ لِسُلطانِهِ ، المُطيعِ لِاءِمامِهِ . وإيّاكَ وما يُعتَذَرُ مِنهُ ، ولا تَكُن عِندَ النَّعماءِ بَطِراً (6) ، ولا عِندَ البَأساءِ فَشِلاً ، وَالسَّلامُ . (7)
عنه عليه السلام_ في خُطبَةٍ لَهُ يَذُمُّ فيها أهلَ الكوفَةِ _ :يا أهلَ الكوفَةِ ، مُنيتُ مِنكُم بِثَلاثٍ وَاثنَتَينِ : صُمٌّ ذَوُو أسماعٍ ، وبُكمٌ ذَوُو كَلامٍ ، وعُميٌ ذَوُو أبصارٍ ، لا أحرارُ صِدقٍ عِندَ اللِّقاءِ ، ولا إخوانُ ثِقَةٍ عِندَ البَلاءِ . (8)
.
ص: 461
امام على عليه السلام :نداشتن بينايى ، آسان تر از نداشتن بصيرت است .
امام على عليه السلام :كورى چشم ، بهتر از كورى بصيرت است .
7 / 2نكوهشِ شخصِ بى بصيرتامام على عليه السلام_ از نامه ايشان به قُثَم بن عبّاس ، كارگزارش در مكّه _ :امّا بعد ، جاسوس من در مغرب (شام) ، به من نوشته و اطّلاع داده است كه مردمانى از شاميان كوردل كه گوش هايشان كَر و چشم هايشان ، كور است ، سوى حج ، گسيل شده اند ؛ مردمانى كه حق را با باطل مى آميزند و از مخلوق ، به بهاى نافرمانى از خالق ، فرمان مى برند و دنيا را به وسيله دين مى دوشند [و آن را ابزار رسيدن به دنيا قرار داده اند] و آخرت را _ كه از آنِ نيكان پرهيزگار است _ ، به دنياى گذرا مى فروشند ، در حالى كه به خير ، دست نمى يابد ، مگر آن كه به كارَش بندد ، و به كيفر بدى نمى رسد ، مگر كسى كه آن را به جاى آورَد . پس بر آنچه در دست توست (حكومت مكّه) ، ايستادگى كن ، همچون ايستادن شخص قاطع و باصلابت و خيرخواه خردمندى كه پيرو فرمان رواى خويش و فرمان بُردار پيشواى خويش است . و مبادا كارى كنى كه به عذرخواهى بينجامد ! نه هنگام نعمت ها ، سرمست شو ، و نه در هنگام سختى ها ، سست [و دل سرد] . بدرود !
امام على عليه السلام_ در سخنانش در نكوهش كوفيان _ :اى كوفيان! من به سه خصلت [كه در شما هست] و دو خصلت [كه در شما نيست] ، گرفتار آمده ام : گوش داريد ؛ امّا كَريد ، و زبان داريد ؛ امّا لاليد ، و چشم داريد ؛ امّا كوريد . [و امّا آن دو خصلتى كه نداريد :] نه هنگام رويارويى با دشمن ، آزادگانى پاكبازيد ، و نه به گاه سختى ، برادرانى مورد اعتماد .
.
ص: 462
عنه عليه السلام_ أيضاً _ :يا أهلَ الكوفَةِ ، أعِظُكُم فَلا تَتَّعِظونَ ... فَيا للّهِِ ماذا مُنيتُ بِهِ مِنكُم! لَقَد مُنيتُ بِصُمٍّ لا يَسمَعونَ ، وكُمهٍ لا يُبصِرونَ ، وبُكمٍ لا يَعقِلونَ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :الخَلقُ حَيارى عَمِهونَ (2) سُكارى ، في طُغيانِهِم يَتَرَدَّدونَ ، وبِشَياطينِهِم وطَواغيتِهِم يَقتَدونَ ، بُصَراءُ عُميٌ لا يُبصِرونَ ، نُطَقاءُ بُكمٌ لا يَعقِلونَ ، سُمَعاءُ صُمٌّ لا يَسمَعونَ ، رَضوا بِالدّونِ وحَسِبوا أنَّهُم مُهتَدونَ ، حادوا عَن مَدرَجَةِ الأَكياسِ ، ورَتَعوا في مَرعَى الأَرجاسِ الأَنجاسِ . (3)
7 / 3مَضارُّ فَقدِ البَصيرَةِأ _ الشَّكُّالإمام عليّ عليه السلام :مَن عَمِيَ عَمّا بَينَ يَدَيهِ ، غَرَسَ الشَّكَّ بَينَ جَنبَيهِ . (4)
عنه عليه السلام_ مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام لِكُمَيلِ بنِ زِيادٍ النَّخَعِيِّ _ :ها إنَّ ههُنا لَعِلماً جَمّاً _ وأَشارَ بِيَدِهِ إلى صَدرِهِ _ لَو أصَبتُ لَهُ حَمَلَةً ، بَلى أصَبتُ لَقِناً (5) غَيرَ مَأمونٍ عَلَيهِ ، مُستَعمِلاً آلَةَ الدّينِ لِلدُّنيا ، ومُستَظهِراً بِنِعَمِ اللّهِ عَلى عِبادِهِ ، وبِحُجَجِهِ عَلى أولِيائِهِ ، أو مُنقاداً لِحَمَلَةِ الحَقِّ ، لا بَصيرَةَ لَهُ في أحنائِهِ ، يَنقَدِحُ الشَّكُّ في قَلبِهِ لِأَوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَةٍ ، ألا لا ذا ولا ذاكَ ، أو مَنهوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ القِيادِ لِلشَّهوَةِ ، أو مُغرَماً بِالجَمعِ وَالاِدِّخارِ ، لَيسا مِن رُعاةِ الدّينِ في شَيءٍ ، أقرَبُ شَيءٍ شَبَهاً بِهِمَا الأَنعامُ السّائِمَةُ ، كَذلِكَ يَموتُ العِلمُ بِمَوتِ حامِليهِ . (6)
.
ص: 463
امام على عليه السلام_ در سخنانش در نكوهش كوفيان _ :اى كوفيان! من ، شما را اندرز مى دهم ؛ امّا به گوش نمى گيريد ... . چه مصيبتى است اين كه من ، گرفتار شما شده ام! گرفتار مُشتى كَر شده ام كه نمى شنوند و مُشتى كور كه نمى بينند و مُشتى لال كه نمى فهمند!
امام صادق عليه السلام :مردمان ، سرگشته و كور و مست اند . در سركشى خويش ، غوطه ورند و از اهريمنان و طاغوت هاى خود ، پيروى مى كنند . چشم دارند ؛ امّا كورند و نمى بينند . زبان دارند ؛ ليكن لال اند و نمى فهمند . گوش دارند ؛ امّا كَرند و نمى شنوند . به پَستى ، رضايت داده اند و خويشتن را ره يافته مى پندارند . از راه زيركان و خردمندان ، منحرف گشته اند و در چراگاه پليدان و ناپاكان مى چرند .
7 / 3زيان هاى بى بصيرتىالف _ شكامام على عليه السلام :هر كه از ديدن آنچه پيشِ روى اوست ، كور باشد ، [نهال] شك را در سينه خود مى نشانَد .
امام على عليه السلام_ از گفتار ايشان به كميل بن زياد نَخَعى _ :هان! در اين جا (با دستش به سينه اش اشاره فرمود) دانشِ فراوانى است . كاش براى آن ، فراگيرندگانى مى يافتم! البته تيزهوشانى يافته ام ؛ ليكن امين و مورد اعتماد نيستند ؛ زيرا ابزارهاى دين را براى دنيا به كار مى گيرند و نعمت هاى خدا را ، وسيله تسلّط و برترى بر بندگان او قرار مى دهند و حجّت هايش را دستاويز چيره آمدن بر دوستانش . يا [گروه ديگرى را يافته ام كه ]در برابر حاملان حق ، فرمان بُردارند ؛ امّا به پيچ و خم هاى حق ، بصيرت ندارند و با اوّلين شُبهه اى كه برايشان پيش مى آيد ، آتش ترديد در دل هايشان ، برافروخته مى شود . هان! نه اين [گروه] و نه آن [گروه ، صلاحيت برخوردارى از دانش مرا ندارند] . گروهى هم هستند كه گرسنه لذّت هايند و رام شهوت ها . جماعتى هم شيفته گِردآوردن مال و اندوختن ثروت اند . اين دو گروه ، به هيچ رو ، دينْ نگهدار نيستند . مانندترين چيز به اينان ، حيواناتِ چرنده اند . چنين است كه با مرگ دانشمندان ، دانش نيز مى ميرد .
.
ص: 464
ب _ الضَّلالَةُالكتاب« وَ مِنْهُم مَّن يَنظُرُ إِلَيْكَ أَفَأَنتَ تَهْدِى الْعُمْىَ وَ لَوْ كَانُواْ لَا يُبْصِرُونَ » . (1)
« وَ جَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ » . (2)
« وَنُقَلِّبُ أَفْئدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُواْ بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِى طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ » . (3)
الحديثالإمام الباقر عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى «وَنُقَلِّبُ أَفْئدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ » _ :نَنكُسُ قُلوبَهُم فَيَكونُ أسفَلُ قُلوبِهِم أعلاها ، ونُعمي أبصارَهُم فَلا يُبصِرونَ الهُدى . (4)
تفسير القمّي :في رِوايَةِ أبِي الجارودِ عَن أبي جَعفَرٍ عليه السلام في قَولِهِ : «وَ جَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ » يَقولُ : فَأَعمَيناهُم «فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ » الهُدى ، أخَذَ اللّهُ سَمعَهُم وأَبصارَهُم وقُلوبَهُم فَأَعماهُم عَنِ الهُدى . نَزَلَت في أبي جَهلِ بنِ هِشامٍ و نَفَرٍ مِن أهلِ بَيتِهِ ، وذلِكَ أنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قامَ يُصَلّي ، وقَد حَلَفَ أبو جَهلٍ لَئِن رَآهُ يُصَلّي لَيَدمَغَنَّهُ (5) ، فَجاءَ ومَعَهُ حَجَرٌ وَالنَّبِيُّ قائِمٌ يُصَلّي ، فَجَعَلَ كُلَّما رَفَعَ الحَجَرَ لِيَرمِيَهُ أثبَتَ اللّهُ يَدَهُ إلى عُنُقِهِ ولا يَدورُ الحَجَرُ بِيَدِهِ ، فَلَمّا رَجَعَ إلى أصحابِهِ سَقَطَ الحَجَرُ مِن يَدِهِ ، ثُمَّ قامَ رَجُلٌ آخَرُ وهُوَ مِن رَهطِهِ أيضاً فَقالَ : أنَا أقتُلُهُ ، فَلَمّا دَنا مِنهُ فَجَعَلَ يَسمَعُ قِراءَةَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَاُرعِبَ فَرَجَعَ إلى أصحابِهِ ، فَقالَ : حالَ بَيني وبَينَهُ كَهَيئَةِ العِجلِ يَخطِرُ بِذَنَبِهِ فَخِفتُ أن أتَقَدَّمَ . (6)
.
ص: 465
ب _ گم راهىقرآن«و از آنان ، كسى است كه به سوى تو مى نگرد . آيا تو نابينايان را _ هر چند نبينند _ هدايتْ توانى كرد ؟» .
«و ما فرا سوى آنان ، سدّى و پشت سرشان ، سدّى نهاده ، پرده اى بر [چشمان] آنان ، فرو گسترده ايم . در نتيجه ، نمى بينند» .
«و دل ها و ديدگانشان را بر مى گردانيم [ . در نتيجه ، به آيات ما ايمان نمى آورند] ، چنان كه نخستين بار ، به آن ايمان نياوردند ، و آنان را رها مى كنيم تا در طغيانشان ، سرگردان بمانند» .
حديثامام باقر عليه السلام_ در باره اين سخن خداوند متعال : «و دل ها و ديدگانشان را بر مى گردانيم» _ :[يعنى] دل هايشان را وارونه مى سازيم ، آن سان كه پايين دل هايشان ، بالا قرار مى گيرد ، و ديدگانشان را كور مى كنيم ، چنان كه راه درست را نمى بينند .
تفسير القمّى_ به نقل ابو جارود ، از امام باقر عليه السلام در باره آيه شريف : «و ما فرا سوى آنان ، سدّى و پشت سرشان ، سدّى نهاده ، پرده اى بر [چشمان] آنان ، فرو گسترده ايم» _ :آنها را كور كرديم «در نتيجه ، نمى بينند» راه درست را . خدا ، گوش و چشم و دل آنها را گرفت و از ديدن راه درست و هدايت ، نابينايشان كرد . اين آيه ، در باره ابو جهل بن هشام و چند نفر از خانواده اش نازل شد . علّتش آن بود كه روزى پيامبر صلى الله عليه و آله به نماز ايستاد . ابو جهل كه سوگند ياد كرده بود اگر ايشان را در حال نماز خواندن ببيند ، مغزش را متلاشى خواهد كرد ، سنگى برداشت و آمد . پيامبر صلى الله عليه و آله مشغول نماز خواندن بود . هر بار كه او سنگ را بلند مى كرد تا به ايشان بزند ، خداوند ، دست او را در هوا نگه مى داشت و سنگ در دستش نمى چرخيد . چون نزد دوستانش باز گشت ، سنگ از دستش افتاد . مرد ديگرى _ كه وى نيز از گروه او بود _ برخاست و گفت : من ، او را مى كُشم . چون نزديك پيامبر صلى الله عليه و آله شد ، صداى قرائت [قرآن] پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را شنيد . دچار وحشت شد و نزد دوستانش بر گشت و گفت : يك چيز گوساله مانندى ، ميان من و او حائل شد كه دُمش را تكان مى داد و من ، ترسيدم كه جلوتر بروم .
.
ص: 466
الإمام عليّ عليه السلام :إنَّما سُمِّيَتِ الشُّبهَةُ شُبهَةً لِأَ نَّها تُشبِهُ الحَقَّ ، فَأَمّا أولِياءُ اللّهِ فَضِياؤُهُم فيهَا اليَقينُ ، ودَليلُهُم سَمتُ الهُدى ، وأَمّا أعداءُ اللّهِ فَدَعاهُم إلَيهَا الضَّلالُ ودَليلُهُمُ العَمى . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :العامِلُ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ كَالسّائِرِ عَلى غَيرِ الطَّريقِ ، لا يَزيدُهُ سُرعَةُ السَّيرِ إلّا بُعداً . (2)
ج _ الرِّياءُالإمام عليّ عليه السلام_ في جَوابِ زَيدِ بنِ صوحانَ العَبدِيِّ لَمّا سَأَ لَهُ عَن أعمَى الخَلقِ _ :الَّذي عَمِلَ لِغَيرِ اللّهِ يَطلُبُ بِعَمَلِهِ الثَّوابَ مِن عِندِ اللّهِ عز و جل . (3)
.
ص: 467
امام على عليه السلام :شُبهه ، به اين دليل شُبهه ناميده شده كه [در ظاهر ،] شبيه حق است ؛ امّا دوستان خدا ، چراغ راهشان در [تاريكى هاى] شبهه ، يقين است و راه نمايشان ، راه راست ؛ ولى دشمنان خدا ، انگيزه شان براى شبهه ، گم راهى است و راه نمايشان ، كورى [و بى بصيرتى] .
امام صادق عليه السلام :كسى كه بدون بينشْ عمل كند ، همچون كسى است كه در بيراهه مى رود . چنين كسى ، هر چه تندتر برود ، [از راه] دورتر مى شود .
ج _ رياامام على عليه السلام_ در پاسخ سؤال زيد بن صوحان عبدى كه پرسيد : كورترين خلق ، چه كسى است؟ _ :كسى كه براى غير خدا ، كار كند و براى كارش از خداوند عز و جل پاداش بخواهد .
.
ص: 468
د _ بُغضُ أهلِ البَيتِ عليهم السلامالإمام عليّ عليه السلام :أشَدُّ العَمى مَن عَمِيَ عَن فَضلِنا ، وناصَبَنَا العَداوَةَ بِلا ذَنبٍ سَبَقَ إلَيهِ مِنّا ، إلّا أنّا دَعَونا إلَى الحَقِّ ودَعاهُ مَن سِوانا إلَى الفِتنَةِ وَالدُّنيا . (1)
ه _ نَدامَةُ يَومِ القِيامَةِالكتاب« وَ لَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُواْ رُءُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَ سَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ » . (2)
« وَ مَن كَانَ فِى هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِى الْاخِرَةِ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِيلاً » . (3)
الحديثالكافي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : « وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى » (4) _ :يَعني أعمَى البَصَرِ فِي الآخِرَةِ ، أعمَى القَلبِ فِي الدُّنيا عَن وِلايَةِ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام ، قالَ : وهُوَ مُتَحَيِّرٌ فِي القِيامَةِ يَقولُ : «لِمَ حَشَرْتَنِى أَعْمَى وَ قَدْ كُنتُ بَصِيرًا قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ ءَايَاتُنَا فَنَسِيتَهَا » قالَ : الآياتُ الأَئِمَّةُ « فَنَسِيتَهَا وَ كَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسَى » (5) يَعني تَرَكتَها وكَذلِكَ اليَومَ تُترَكُ فِي النّارِ كَما تَرَكتَ الأَئِمَّةَ عليهم السلام ، فَلَم تُطِع أمرَهُم ولَم تَسمَع قَولَهُم . (6)
.
ص: 469
د _ كين ورزى با اهل بيت عليهم السلامامام على عليه السلام :كورترينِ مردم ، كسى است كه از ديدن برترى ما ، كور باشد و بدون آن كه گناهى در حقّ او كرده باشيم ، با ما دشمنى ورزد . تنها گناهمان ، اين است كه ما او را به حق ، دعوت كرده ايم ، در حالى كه ديگران ، او را به سوى فتنه و دنيا ، فرا خوانده اند .
ه _ پشيمانى در روز قيامتقرآن«كاش هنگامى را كه مجرمان ، نزد پروردگارشان ، سرهاشان را به زير افكنده اند ، مى ديدى [كه مى گويند :] پروردگارا ! ديديم و شنيديم . ما را باز گردان تا كار شايسته انجام دهيم ؛ چرا كه ما ، يقين داريم» .
«و كسى كه در اين [زندگى دنيا] ، كور باشد ، در آخرت نيز كور و گمراه تر است» .
حديثالكافى_ به نقل از ابو بصير ، از امام صادق عليه السلام ، در باره اين سخنِ خداوند عز و جل : «و روزِ قيامت ، او را كور محشور مى كنيم» _ :يعنى در آخرت ، كورْچشم ، در دنيا ، كورْدل از [ديدن] ولايت امير مؤمنان عليه السلام . چنين كسى ، در قيامت ، حيرت زده مى گويد : «چرا مرا كور محشور كردى ، در حالى كه من ، بينا بودم؟ [خداوند] مى فرمايد : همان طور كه نشانه هاى ما بر تو آمد و آن را به فراموشى سپردى» . مراد از نشانه ها ، امامان است . «و آن را به فراموشى سپردى ، امروز ، همان گونه فراموش مى شوى» ؛ يعنى تو آن نشانه ها را رها كردى و امروز ، تو نيز در آتش ، رها مى شوى ، چنان كه امامان عليهم السلام را رها كردى و از فرمانشان ، اطاعت ننمودى و به سخنانشان ، گوش نكردى .
.
ص: 470
الفصل الثامن : موانع البصيرة8 / 1اِتِّباعُ الهَوىالكتاب« أَفَرَءَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ » . (1)
الحديثالإمام عليّ عليه السلام :الهَوى شَريكُ العَمى . (2)
عنه عليه السلام :مَن رَكِبَ الهَوى ، أدرَكَ العَمى . (3)
عنه عليه السلام :اُوصيكُم بِمُجانَبَةِ الهَوى ؛ فَإِنَّ الهَوى يَدعو إلَى العَمى ، وهُوَ الضَّلالُ فِي الآخِرَةِ وَالدُّنيا . (4)
.
ص: 471
فصل هشتم : موانع بصيرت8 / 1پيروى از هواى نفسقرآن«پس آيا ديدى كسى را كه هوس خويش را معبود خود قرار داده است و خدا ، او را دانسته ، گم راه گردانيده و بر گوش او و دلش ، مُهر زده و بر ديده اش ، پرده نهاده است؟ آيا پس از خدا ، چه كسى او را هدايت خواهد كرد؟ آيا پند نمى گيريد؟» .
حديثامام على عليه السلام :هَوَس ، شريك كوردلى است .
امام على عليه السلام :كسى كه بر [مَركب] هوس بنشيند ، به كورى مى رسد .
امام على عليه السلام :شما را به دورى گُزيدن از هواى نفس ، سفارش مى كنم ؛ چرا كه هواى نفس ، به كورى[_ِ دل و بينش] فرا مى خوانَد و آن ، [موجب ]گم راهى در آخرت و دنياست .
.
ص: 472
عنه عليه السلام :إذا أبصَرَتِ العَينُ الشَّهوَةَ عَمِيَ القَلبُ عَنِ العاقِبَةِ . (1)
راجع : هذه الموسوعة : ج 3 ص 131 (الأكل / كثرة الأكل / مضار النهم الباطنية / حجاب الفطنة وظلمة القلب).
8 / 2الرَّغبَةُ فِي الدُّنيارسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن يَرغَبُ فِي الدُّنيا فَطالَ فيها أمَلُهُ ، أعمَى اللّهُ قَلبَهُ عَلى قَدرِ رَغبَتِهِ فيها . (2)
الإمام عليّ عليه السلام_ في صِفَةِ الدُّنيا _ :مَن أبصَرَ بِها بَصَّرَتهُ ، ومَن أبصَرَ إلَيها أعمَتهُ 3 . (3)
عنه عليه السلام_ في صِفَةِ أهلِ الدُّنيا _ :سَلَكَت بِهِمُ الدُّنيا طَريقَ العَمى ، وأَخَذَت بِأَبصارِهِم عَن مَنارِ الهُدى ، فَتاهوا في حَيرَتِها ، وغَرِقوا في نِعمَتِها ، وَاتَّخَذوها رَبّا ، فَلَعِبَت بِهِم ولَعِبوا بِها ، ونَسوا ما وَراءَها . (4)
.
ص: 473
امام على عليه السلام :هر گاه چشم ، شهوت بين شود ، دل از ديدن عاقبت ، كور مى گردد .
ر .ك : همين دانش نامه : ج 4 ص 379 (پرخورى و شكم بارگى / ضررهاى معنوى پرخورى / حجاب فهم و زيركى) و ص 381 (تاريكى دل) .
8 / 2گرايش به دنياپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه به دنيا گرايد و آرزوهاى دنيوى اش ، دور و دراز گردد ، خداوند به اندازه گرايش او به دنيا ، دلش را كور مى گردانَد .
امام على عليه السلام_ در توصيف دنيا _ :هر كه به دنيا بنگرد [و آن را آيينه عبرت سازد] ، دنيا او را بينا مى گردانَد و آن كه به دنيا [به عنوان هدف] بنگرد ، دنيا كورش مى سازد .
امام على عليه السلام_ در ويژگى دنياطلبان _ :دنيا ، آنها را به كوره راه برده و ديدگانشان را از ديدن نشانه هاى راهيابى ، فرو پوشانده است . از اين رو ، در حيرتكده دنيا ، سرگشته اند و در نعمت هاى آن ، غرقه . دنيا را پروردگار خويش گرفته اند . از اين رو ، دنيا ، آنها را بازيچه ساخته است و آنها هم دنيا را ، و فراسوىِ آن را ، از ياد برده اند .
.
ص: 474
عنه عليه السلام :لِحُبِّ الدُّنيا صَمَّتِ الأَسماعُ عَن سَماعِ الحِكمَةِ ، وعَمِيَتِ القُلوبُ عَن نورِ البَصيرَةِ . (1)
عنه عليه السلام :إنَّ مَن غَرَّتهُ الدُّنيا بِمُحالِ الآمالِ ، وخَدَعَتهُ بِزورِ (2) الأَمانِيِّ ؛ أورَثَتهُ كَمَهاً ، وأَلبَسَتهُ عَمىً ، وقَطَعَتهُ عَنِ الاُخرى ، وأَورَدَتهُ مَوارِدَ الرَّدى . (3)
عنه عليه السلام :مَن غَلَبَتِ الدُّنيا عَلَيهِ ، عَمِيَ عَمّا بَينَ يَدَيهِ . (4)
عنه عليه السلام :مَن قَصَّرَ نَظَرَهُ عَلى أبناءِ الدُّنيا ، عَمِيَ عَن سَبيلِ الهُدى . (5)
عنه عليه السلام_ فيما كَتَبَهُ إلى بَعضِ أصحابِهِ _ :اِرفِضِ الدُّنيا ؛ فَإِنَّ حُبَّ الدُّنيا يُعمي ويُصِمُّ ويُبكِمُ ، ويُذِلُّ الرِّقابَ . (6)
8 / 3الغَفلَةُالكتاب«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَْنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ » . (7)
.
ص: 475
امام على عليه السلام :به خاطر عشق به دنياست كه گوش ها ، از شنيدن حكمت ، كَر گشته اند و دل ها ، از نور بصيرت ، كور .
امام على عليه السلام :كسى كه دنيا ، او را با آمال مُحال ، فريفته و با آرزوهاى دروغين ، فريب داده است ، ميراث بى بينشى برايش بر جا گذاشته و [جامه ]كورى بر او پوشانده است و از آخرت ، محرومش ساخته و او را به جايگاه هاى هلاكت و تباهى مى آورد .
امام على عليه السلام :كسى كه دنيا بر او غالب آيد ، از [ديدن] آنچه فراپيش اوست ، كور مى گردد .
امام على عليه السلام :كسى كه نگاهش به دنياپرستان محدود گردد ، از ديدن راه راست ، كور مى شود .
امام على عليه السلام_ در نامه اى كه به يكى از يارانش نوشت _ :دنيا را رها كن ؛ زيرا دوستى دنيا ، كور و كَر و لال مى گردانَد و سرافكندگى مى آورد .
8 / 3غفلتقرآن«و در حقيقت ، ما بسيارى از جنّيان و آدميان را براى جهنّم آفريده ايم ؛ [چرا كه] دل هايى دارند كه با آنها [حقايق را] دريافت نمى كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند . آنان ، همانند چارپايان اند ؛ بلكه گم راه ترند . آنان ، همان غافلان اند» .
.
ص: 476
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في خَبَرٍ طَويلٍ _ :وأَمّا عَلامَةُ الغافِلِ فَأَربَعَةٌ : العَمى ، وَالسَّهوُ ، وَاللَّهوُ ، وَالنِّسيانُ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :دَوامُ الغَفلَةِ يُعمِي البَصيرَةَ . (2)
8 / 4الحُبُّ وَالبُغضُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :حُبُّكَ لِلشَّيءِ يُعمي ويُصِمُّ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :مَن عَشِقَ شَيئاً أعشى (4) بَصَرَهُ وأَمرَضَ قَلبَهُ ، فَهُوَ يَنظُرُ بِعَينٍ غَيرِ صَحيحَةٍ ، ويَسمَعُ بِاُذُنٍ غَيرِ سَميعَةٍ ، قَد خَرَقَتِ الشَّهَواتُ عَقلَهُ ، وأَماتَتِ الدُّنيا قَلبَهُ ، ووَلِهَت عَلَيها نَفسُهُ ، فَهُوَ عَبدٌ لَها ولِمَن في يَدَيهِ شَيءٌ مِنها ، حَيثُما زالَت زالَ إلَيها ، وحَيثُما أقبَلَت أقبَلَ عَلَيها . (5)
عنه عليه السلام :عَينُ المُحِبِّ عَمِيَّةٌ عَن مَعايِبِ المَحبوبِ ، واُذُنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساويهِ . (6)
.
ص: 477
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در حديثى طولانى _ :و امّا نشانه غافل ، چهار چيز است : كورى ، اشتباه كردن ، سرگرمى ، و فراموشى .
امام على عليه السلام :ادامه يافتن غفلت ، ديده بصيرت را كور مى كند .
8 / 4عشق و نفرتپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عشق تو به يك چيز ، [تو را] كور و كَر مى كند .
امام على عليه السلام :هر كه عاشق چيزى شود ، آن چيز ، ديده اش را كور و دلش را بيمار مى كند . چنين كسى با ديده اى ناسالم مى نگرد و با گوشى ناشنوا مى شنود . شهوت ها ، خِردش را از هم گسيخته و دنيا ، دلش را ميرانده و جانش ، شيفته آن گشته است . بنا بر اين ، بنده دنيا و بنده دنياداران است ، هر جا دنيا برود ، او نيز مى رود و به هر سو كه دنيا رو كند ، او بِدان رو مى كند .
امام على عليه السلام :ديده عاشق ، از ديدن عيب هاى معشوق ، كور است و گوش او ، از شنيدن زشتىِ معايبش ، كَر .
.
ص: 478
8 / 5تَركُ العَمَلِ بِالعِلمِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ ولَم يَعمَل بِما فيهِ ، حَشَرَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ أعمى . (1)
راجع : ح 162 .
8 / 6اللَّجاجُ« الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَهَا عِوَجًا وَ هُم بِالْاخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ * أُوْلَئِكَ لَمْ يَكُونُواْ مُعْجِزِينَ فِى الْأَرْضِ وَ مَا كَانَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا كَانُواْ يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَ مَا كَانُواْ يُبْصِرُونَ » . (2)
8 / 7تِلكَ الخِصالُالكتاب« فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُواْ فِى الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُواْ أَرْحَامَكُمْ * أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ » . (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا ظَهَرَ العِلمُ وَاحتُرِزَ العَمَلُ ، وَائتَلَفَتِ الأَلسُنُ وَاختَلَفَتِ القُلوبُ ، وتَقاطَعَتِ الأَرحامُ ، هُنالِكَ «لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ» . (4)
.
ص: 479
8 / 5عمل نكردن به علمپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس علم بياموزد و به آن عمل نكند ، خداوند در روز قيامت ، او را كور محشور مى كند .
ر .ك : ص 481 ح 162 .
8 / 6لجاجت و خيره سرى«همانان كه [مردم را] از راه خدا ، باز مى دارند و آن را كج مى شمارند و خود ، به آخرت ، باور ندارند . آنان در زمين ، درمانده كنندگان [خدا] نيستند و جز خدا ، دوستانى براى ايشان نيست . عذاب براى آنان ، دوچندان مى شود . آنان ، توان شنيدن [حق را] نداشتند و [آن را ]نمى ديدند» .
8 / 7اين خصلت هاقرآن«پس [اى مناقان !] آيا اميد بستيد كه چون [از خدا] برگشتيد ( / حاكميت يافتيد) ، در زمينْ فساد كنيد و خويشاوندى هاى خود را از هم بگُسَليد؟ اينان ، همان كسانى اند كه خدا ، آنان را لعنت كرده و ايشان را ناشنوا و چشم هايشان را نابينا كرده است» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه علم آشكار شود و از عمل ، دورى شود و زبان ها با هم شوند و دل ها از هم جدا گردند و پيوندهاى خويشاوندى بگُسَلند ، اين جاست كه «خدا ، آنان را لعنت مى كند و ناشنوايشان مى گردانَد و چشم هايشان را نابينا مى سازد» .
.
ص: 480
عنه صلى الله عليه و آله :لَولا أنَّ الشَّياطينَ يَحومونَ عَلى قُلوبِ بَني آدَمَ لَنَظَروا إلَى المَلَكوتِ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :الأَمانِيُّ تُعمي أعيُنَ البَصائِرِ . (2)
عنه عليه السلام :مَن نَسِيَ اللّهَ سُبحانَهُ ، أنساهُ اللّهُ نَفسَهُ وأَعمى قَلبَهُ . (3)
عنه عليه السلام :ما أعمَى النَّفسَ الطّامِعَةَ عَنِ العُقبَى الفاجِعَةِ . (4)
عنه عليه السلام :مَنِ استَهدَى الغاوِيَ (5) ، عَمِيَ عَن نَهجِ الهُدى . (6)
عنه عليه السلام :إنَّ لِلقُلوبِ شَهوَةً وإقبالاً وإدباراً ، فَائتوها مِن قِبَلِ شَهوَتِها وإقبالِها ، فَإِنَّ القَلبَ إذا اُكرِهَ عَمِيَ . (7)
عنه عليه السلام :إذا مُلِئَ البَطنُ مِنَ المُباحِ ، عَمِيَ القَلبُ عَنِ الصَّلاحِ . (8)
عنه عليه السلام :مَن غَنِيَ عَنِ التَّجارُبِ ، عَمِيَ عَنِ العَواقِبِ . (9)
.
ص: 481
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر نبود اين كه شياطين ، پيرامون دل هاى آدميان پَرسه مى زنند ، هر آينه ، انسان ها ملكوت را مى ديدند .
امام على عليه السلام :آرزوها ، چشم هاى بصيرت را كور مى كنند .
امام على عليه السلام :هر كس خداى سبحان را از ياد ببَرَد ، خداوند ، خودش را از يادش مى بَرَد و دلش را كور مى گردانَد .
امام على عليه السلام :چه كور است نَفْس طمع وَرز از ديدن فرجام دردآور [طمع] !
امام على عليه السلام :هر كه از گم راه ، راه نمايى جويد ، راه راست را نمى بيند .
امام على عليه السلام :همانا دل ها را خواهش و روى آوردن و روى گردانى اى است . پس هر گاه خواستند و روى آوردند ، آنها را به كار گيريد ؛ چرا كه دل ، اگر [به كارى ]مجبور گردد ، كور مى شود .
امام على عليه السلام :هر گاه شكم از خوردنى هاى مباح ، پُر گردد ، دل از ديدن خير و صلاح ، كور مى شود .
امام على عليه السلام :هر كه خود را از تجربه ها بى نياز ببيند ، فرجام ها را نمى بيند .
.
ص: 482
عنه عليه السلام :اِحذَرِ الشُّبهَةَ وَاشتِمالَها عَلى لُبسَتِها ، فَإِنَّ الفِتنَةَ طالَما أغدَفَت (1) جَلابيبَها ، وأَغشَتِ الأَبصارَ ظُلمَتُها . (2)
عنه عليه السلام :رُبَّما أخطَأَ البَصيرُ رُشدَهُ . (3)
عنه عليه السلام :نُزولُ القَدَرِ يُعمِي البَصَرَ . (4)
راجع : هذه الموسوعة : ج 4 ص 119 (الأمل / مضارّ الآمال الباطلة / زوال العقل وذهاب البصيرة) . موسوعة العقائد الإسلامية : ج 2 ص 163 (المعرفة / القسم السابع : موانع المعرفة) .
.
ص: 483
امام على عليه السلام :از شُبهه و اشتباه افكنى هاى آن بپرهيز ؛ زيرا فتنه ، چندى است كه پرده هاى خود را فرو هِشته و تاريكى اش ، ديده ها را نابينا كرده است .
امام على عليه السلام :چه بسا كه بينا در ديدن راه درست خويش ، خطا مى كند !
امام على عليه السلام :فرود آمدن تقدير ، ديده[ى بصيرت] را كور مى كند .
ر .ك : همين دانش نامه : ج 6 ص 187 (زيان هاى آرزوهاى باطل / از بين رفتن خرد) و ص 189 (از بين رفتن بينش) و دانش نامه عقايد اسلامى : ج 2 ص 517 (معرفت شناسى / بخش هفتم : موانع شناخت) .
.
ص: 484
. .
ص: 485
40 . كينه ( / نفرت)درآمدفصل يكم : دشمنى با يكديگر و آشتى دادن دو دشمنفصل دوم : بر حذر داشتن از دشمنى با اينانفصل سوم : خاستگاه هاى كينهفصل چهارم : آثار كين ورزىفصل پنجم : درمان كينهفصل ششم : برخى از آداب دشمنى
.
ص: 486
درآمدبُغض ، در لغتواژه «بُغض» ، مصدر است از مادّه «بغض» در برابر «حُبّ (دوستى)» و در اصطلاح ، نفرت از چيز آزار دهنده و مخالف طبع است و اگر شدّت يابد ، «بَغضاء» و «بغضة» و يا «مَقْت» ناميده مى شود . ابن فارِس ، در اين باره مى گويد : الباءَ وَ الغَينُ وَ الضّادُ ، أصلٌ واحِدٌ ، وَ هُوَ يَدُلُّ عَلى خِلافِ الحُبِّ . (1) باء و غين و ضاد ، يك معناى اصلى دارد و آن ، خلاف حُبّ است . نيز خليل بن احمد فراهيدى ، آورده است : البِغضَةُ وَ البَغضاءُ : شِدَّةُ البُغضِ . (2) بِغضَة و بَغضاء ، شدّت كينه ورزى است . راغب اصفهانى نيز در معناى «بغض» مى گويد : البُغضُ : نِفارُ النَّفسِ عَنِ الشَّى ءِ الَّذى تَرغَبُ عَنهُ ، وَ هُوَ ضِدُّ الحُبِّ ، فَإِنَّ الحُبَّ
.
ص: 487
انجِذابُ النَّفسِ إلَى الشَّى ءِ الَّذى تَرغَبُ فيهِ . (1) بُغض : نِفرت انسان از چيزى است كه از آن ، ناخشنود است . بغض ، ضدّ حُبّ است . حب ، شيفتگى انسان به چيزى است كه بدان رغبت دارد . همچنين ، در تبيين معناى «مَقْت» مى گويد : المَقتُ : البُغضُ الشَّديدُ لِمَن تَراهُ تَعاطَى القَبيحَ . (2) مَقْت ، نفرت شديد نسبت به كسى است كه مى بينى دنبال كار زشت است . گفتنى است كه «بُغض» ، امرى نفسانى است ، اعمّ از آن كه بروز و ظهور داشته باشد يا نداشته باشد ، بر خلاف مفهوم عداوت و خصومت كه انجام دادن كارِ دشمنانه ، جزئى از معناى آنهاست . بنا بر اين ، رابطه اين دو مفهوم ، رابطه اَعَم و اَخَصّ است ؛ يعنى هر دشمنى اى ، ناشى از بغض است ؛ امّا هر بغضى ، موجب دشمنى نيست . (3)
بغض ، در قرآن و حديثواژه «بغض» ، در قرآن به كار نرفته ؛ ولى «بغضاء» ، به معناى شدّت بغض ، پنج بار آمده است (4) و گفتنى است كه چهار مورد آنها ، همراه با واژه «عداوت» به كار رفته است . (5) اين امر ، حاكى از ارتباط نزديك اين دو مفهوم و همراه بودن شدّت بغض با عداوت و انجام دادن كار دشمنانه است.
.
ص: 488
اين نكته نيز قابل توجّه است كه واژه هايى مانند : «شنآن» ، (1) «أضغان» ، (2) «مَقْت» ، (3) «غِلّ» ، (4) «قلى» ، (5) «حادّ» ، (6) «يُحادّ» (7) و «يُحادّون» (8) نيز _ كه مفاهيمى نزديك به مفهوم «بغض» دارند _ ، در قرآن كريم به كار رفته اند . با تأمّل در آيات و رواياتى كه در اين بخش آمده ، چند نكته در باره خصلت «بغض» ، قابل توجّه است :
دين محبّتبر پايه متون دينى اى كه در اين بخش خواهد آمد ، خصلت «بُغض» ، بيمارى خطرناكى است ، ضدّ دين ، كه دامنگير امّت هاى پيشين بوده و امّت اسلامى را نيز تهديد مى نمايد : دَبَّ إلَيكُم داءُ الاُمَمِ قَبلَكُم ؛ البَغضاءُ وَ الحَسَدُ ، وَ البَغضاءُ هِىَ الحالِقَةُ . لَيسَ حالِقَةَ الشَّعرِ لكِن حالِقَةَ الدّينِ . (9) بيمارى امّت هاى پيشين ، به شما سرايت كرده است : كينه و حسادت . كينه ، زُداينده است ، نه زُداينده مو ؛ بلكه زُداينده (/ ريشه كن كننده) دين . كسانى كه به اين بيمارى مبتلا هستند ، بدترينِ انسان ها شمرده شده اند (10) و
.
ص: 489
بدين سان ، اين خصلت ، مذموم شمرده و محكوم گرديده است و اجتناب از آن ، لازم و تلاش براى مبارزه با آن و اصلاح ذات البَين ، مورد تأكيد قرار گرفته است . (1) اين متون ، در كنار متونى كه مبادى اين بيمارى اجتماعى (2) و آثار (3) و راه درمان (4) آن را نشان داده اند ، به روشنى ، بيانگر اين حقيقت اند كه اسلام ، دين اُلفت ، محبّت ، صلح و هم زيستى مسالمت آميز است . متونى كه ذيل عنوان «محبّت» خواهد آمد ، نيز اين واقعيت را مورد تأكيد قرار مى دهند .
خطر بيمارى بغضهمان طور كه اشاره شد ، بيمارى بغض ، از بيمارى هاى خطرناكى است كه زندگى مادّى و معنوى ، فردى و اجتماعى ، و دنيوى و اُخروى انسان را تهديد مى كند . كمترين ضرر اين بيمارى ، آن است كه زندگى را تلخ و جهان را بر انسان ، تنگ مى نمايد : ضاقَتِ الدُّنيا عَلَى المُتَباغِضينَ . (5) دنيا بر كينه ورزان ، تنگ مى شود . بدين جهت ، در اسلام ، كارهايى كه موجب بر ملا شدن عيوب پنهانى ديگران و نفرت از آنها مى گردد ، نكوهيده است ، چنان كه از امام على عليه السلام روايت شده : منَ تَتَبَّعَ خَفِيّاتِ العُيوبِ حَرَمَهُ اللّهُ مَوَدّاتِ القُلوبِ . (6)
.
ص: 490
هر كس در پىِ عيب هاى پنهان [ديگران] باشد ، خداوند ، او را از مهرورزى دل ها محروم مى كند . در روايتى ديگر از ايشان آمده : اُخبُر تَقلِهِ . (1) بيازماى تا دشمن بدارى . 2و امام صادق عليه السلام نيز ، طبق نقلى ، مى فرمايد : خالِطِ النّاسَ تَخبُرهُم ، وَ مَتى تَخبُرهُم تَقلِهِم . (2)با مردم بياميز تا آنان را بيازمايى و چون آنها را بيازمايى [و بشناسى] ، دشمنشانى خواهى داشت . 4
.
ص: 491
و در روايتى ديگر از ايشان ، آمده : لا تُفَتِّشِ النّاسَ ، فَتَبقى بِلا صَديقٍ . (1) در پى يافتن عيب مردم مباش كه بى دوست مى مانى . از نظر اجتماعى نيز ، اين بيمارى ، موجب اختلاف و زمينه ساز زوال حكومت هاست . (2) امّا خطرناك ترين آثار زيانبار اين بيمارى ، دور ساختن انسان از آفريدگار جهان و رو به زوال گذاشتن ايمان از جامعه اسلامى است . (3)
خطرناك ترين بغضبديهى است هر چه آثار مخرّب و زيانبار بيمارى بغض ، بيشتر باشد ، خطرناك تر است . از اين رو ، بغض و دشمنى با خداوند متعال ، پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت بزرگوار ايشان ، همچنين بغضِ اهل ايمان ، دانشمندان ، حق مداران و مستضعفان ، با عنوان
.
ص: 492
«بر حذر داشتن از دشمنى با اينان» ، در فصل دوم ، آمده است . (1) اكنون بايد ديد كه ريشه اصلى اين بيمارى چيست؟ و چگونه مى توان آن را درمان كرد؟
ريشه اصلى بيمارى بغضدر فصل سوم ، عوامل مختلفى به عنوان عوامل مؤثّر در پديد آمدن خصلت بُغض و دشمنى و كينه توزى ، مطرح شده اند . اين عوامل را به چند دسته مى توان تقسيم كرد :
1 . عوامل بيرونىدسته اوّل ، عبارت است از عواملى كه خارج از وجود انسان ، موجب پديد آمدن بيمارى بغض مى گردند ؛ مانند شياطينِ جنّ و انس (2) كه با تحريك كردن انسان نسبت به كارهايى كه موجب كينه و عداوت مى شود ، مردم را به دشمنى وادار مى نمايند .
2 . عوامل درونىاين عوامل نيز به شرح زير ، قابل دسته بندى هستند : الف _ مبادى روانى ، مانند : عدم هماهنگى روحى . (3) ب _ مبادى معرفتى ، مانند : نادانى و سفاهت . (4) ج _ مبادى اعتقادى ، مانند : كفر . (5)
.
ص: 493
د _ مبادى اخلاقى ، مانند : بُخل ، بداخلاقى ، بدگمانى ، خودبينى ، غرور ، حسد و نفاق . (1) ه _ مبادى عملى ، مانند : مشروبخوارى ، قماربازى ، خبرچينى ، زراندوزى (2) و ... . امّا در يك ريشه يابى دقيق و عميق ، به اين نتيجه مى رسيم كه ريشه اصلى بيمارى بغض و دشمنى ، خودبينى و خودخواهى است . بى ترديد ، همه آنچه به عنوان عوامل و مبادى بغض بدان ها اشاره شد و همه جنگ ها ، خونريزى ها و مفاسد فرهنگى و اجتماعى ناشى از آنها ، بلكه همه رذائل اخلاقى و عملى ، ريشه در خودخواهى دارند . امام خمينى قدس سره در اين باره ، خطاب به فرزندش ، خودخواهى را اصلِ اصول فتنه مى نامد : فرزندم! از خودخواهى و خودبينى به در آى ، كه اين ، ارث شيطان است كه به واسطه خودبينى و خودخواهى ، از امر خداى تعالى به خضوع براى ولى و صفىّ او _ جلّ و علا _ سر باز زد ، و بدان كه تمام گرفتارى هاى بنى آدم ، از اين ارث شيطانى است كه اصلِ اُصولِ فتنه است . (3)
درمان بيمارى بُغضبا عنايت به آنچه در ريشه يابى اين بيمارى گذشت ، مشخّص مى گردد كه درمانِ اساسىِ آن ، جهاد اكبر و مبارزه با خودبينى و خودخواهى است و از اين رو ، آنچه
.
ص: 494
زمينه ساز اين جهاد است و به اين مبارزه ، كمك مى كند ، با عنوان درمان اين بيمارى ، قابل طرح است ؛ مانند : ولايت و حاكميت خاندان رسالت كه زمينه ساز سياسى و اجتماعىِ مبارزه با خودخواهى است ، چنان كه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده : بِنا يُؤَلِّفُ اللّهُ بَينَ قُلوبِكُم بَعدَ العَداوَةِ وَ البَغضاءِ . (1) به بركت وجود ماست كه خدا ، دل هاى شما را پس از كينه و دشمنى ، با يكديگر ، پيوند مى دهد . و نيز هديه ، نرمش در گفتار ، تقدّم در سلام و استعانت از خداوند متعال ، كه زمينه سازِ عملىِ مبارزه با خودخواهى هستند و يا انصاف ورزيدن ، رحم كردن و ترك حسد ، كه زمينه سازِ اخلاقىِ درمان اين بيمارى هستند .
فلسفه بُغض براى خداسؤال مهمّى كه در اين جا قابل طرح است ، اين كه اگر اسلام ، دين محبّت است و بغض و كينه را يكى از بيمارى هاى خطرناكى مى داند كه زندگى مادّى و معنوى ، و فردى و اجتماعى انسان را تهديد مى كند ، چرا پيروان خود را به دشمنى براى خدا ، تشويق مى فرمايد و آن را جزئى از ايمان ، (2) بلكه محكم ترين دستاويزهاى ايمان مى داند ، چنان كه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود : أوثَقُ عُرَى الإِيمانِ ، الحُبُّ فِى اللّهِ وَ البُغضُ فِى اللّهِ . (3) استوارترين دستاويز ايمان ، دوستى در راه خدا و دشمنى در راه خداست . همچنين چگونه است كه اسلام بر لزوم بُغض داشتن نسبت به كفّار ،
.
ص: 495
بدعت گذاران ، ستمگران و فاسقان و ... تأكيد مى نمايد ؟ (1) آيا بُغض براى خدا ، بيمارى نيست؟ اساسا دشمنى كردن با ديگران ، با هر انگيزه اى ، چه دردى از دردهاى جامعه را درمان مى كند؟ و كدام مشكل را حل مى نمايد؟ و در يك جمله ، فلسفه دشمنى براى خدا چيست؟
معناى دشمنى براى خدابراى دانستن چرايىِ دشمنى براى خدا ، ابتدا بايد ديد كه معناى آن چيست ؟ اگر دشمنى براى خدا ، درست تفسير و تبيين شود ، فلسفه آن ، نياز به بيان ندارد . دشمنى براى خدا ، بدين معناست كه دشمنى كننده ، خصومت شخصى با فرد يا گروهِ مورد دشمنى ندارد و دشمنى او ، به دليل منافع شخصى نيست . لذا در موردى كه بُغض و نفرت دشمن ، مرتبط با حقوق فردى و منافع شخصى است ، كرامت روحىِ مسلمان پرورش يافته در مكتب خاندان رسالت ، ايجاب مى نمايد كه بغض و نفرت او را با محبّت ، تلافى كند ، چنان كه در دعاى «مكارم الأخلاق» صحيفه سجّاديه آمده : اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ أَبدِلنى مِن بِغضَةِ أهلِ الشَّنَآنِ المَحَبَّةَ ، وَ مِن حَسَدِ أهلِ البَغىِ المَوَدَّةَ ... وَ سَدِّدنى لأَِن اُعارِضَ مَن غَشَّنى بِالنُّصحِ ، وَ أَجزِىَ مَن هَجَرَنى بِالبِرِّ ، وَ اُثيبَ مَن حَرَمَنى بِالبَذلِ ، وَ اُكافِىَ مَن قَطَعَنى بِالصِّلَةِ ، وَ اُخالِفَ مَنِ اغتابَنى إلى حُسنِ الذِّكرِ ... . (2) خداوندا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و بغض و كينه دشمنان را به دوستى بَدَل كن و حسد سركشان را به مهر ... و مرا استوار كن تا به كسى كه با من
.
ص: 496
ناراستى مى كند ، با خيرخواهى پاسخ دهم و به كسى كه از من دورى مى كند ، پاداش نيك عطا كنم و به آن كه مرا محروم مى نمايد ، با بخشش بنوازم و با آن كه رابطه اش را با من قطع مى كند ، پيوند برقرار كنم و با آن كه از من بدگويى كرده ، با ياكردِ نيكو پاسخ دهم ... . اين سخن ، بدين معناست كه دشمنى و نفرت اهل ايمان ، براى تأمين منافع شخصى نيست . دشمنى مؤمن ، براى خداست ، نه براى خود . بدين سان ، بغض او به ريشه خودخواهى و خودبينى _ كه نوعى بيمارى روانى است _ ، نمى رسد . بنا بر اين ، ميان دشمنى براى خدا و دشمنى براى خود ، تفاوت جوهرى و اصولى وجود دارد . دشمنى براى خود و با انگيزه تأمين منافع فردى و گروهى ، مبدأ همه فسادها و فتنه ها و ويرانى هاست ؛ امّا دشمنى براى خدا ، مانند دوستى براى خدا ، مبدأ و سرچشمه و زمينه انواع خيرات و بركات و سازندگى هاى فردى و اجتماعى است . به عبارت ديگر ، دشمنى براى خدا ، دشمنى براى تأمين منافع مردم است ؛ چرا كه دشمنى انسان با انسانى ديگر ، نمى تواند نفعى براى خدا داشته باشد ، زيرا او بى نيازِ مطلق است . تنها انسان و جامعه انسانى از دوستى و دشمنى براى خدا سود مى برند . بى ترديد ، محبّت كردن به كسانى كه به جامعه انسانى رحم نمى كنند ، نه تنها براى جامعه سودمند نيست ؛ بلكه بسيار زيانبار و خطرناك است ، چنان كه از امام على عليه السلام روايت شده : رَحمَةُ مَن لا يَرحَمُ تَمنَعُ الرَّحمَةَ وَ استِبقاءُ مَن لا يُبقى يُهلِكُ الاُمَّةَ. (1) رحم به كسى كه رحم نمى كند ، مانع رحمت است و تلاش براى نگه داشتن كسى كه چيزى را باقى نمى گذارَد ، امّت را به نابودى مى كِشد .
.
ص: 497
از اين رو ، دشمنى با دشمنان خدا ، كفّار ، بدعت گذاران ، ستمگران و همه كسانى كه آفت سلامت جامعه اند و كوتاه كردن دست آنها از تجاوز به حريم انسانيت ، در واقع ، به معناى محبّت به جامعه انسانى است . بر اين اساس ، فلسفه دشمنى كردن براى خدا ، مبارزه با موانع شكوفايى ارزش هاى انسانى و پاك سازى جامعه از عناصر ضدّ ارزشى است . اهمّيت اين مبارزه ، نه تنها كمتر از تلاش براى ساماندهى جامعه مبتنى بر محبّت نيست ، بلكه جزئى از اين تلاش ، محسوب مى شود .
تلازم حبّ و بُغضتوجّه به اين نكته نيز ضرور است كه اصولاً حُبّ و بُغض ، ملازم يكديگرند و انسان به هر چيزى علاقه پيدا كند ، به طور طبيعى از ضدّ آن ، متنفّر مى گردد . نمى شود كه انسان ، كسى را واقعا دوست داشته باشد و دشمنِ او را دشمن ندارد . بغض نسبت به دشمن ، در حقيقت ، يكى از نشانه هاى روشن واقعى بودن مدّعيانِ محبّت است . از اين رو ، در متون اسلامى ، دشمنى براى خدا ، در كنار دوستى براى خدا ، مورد توجّه و تأكيد است .
چند ره نمود مهم در مورد بُغضدر مواردى كه بغض و نفرت قلبى ، ارزش شمرده شده يا به جهت خاصّى و يا بدون جهت ، انسان در خود نسبت به ديگرى و يا ديگران ، احساس تنفّر قلبى مى نمايد ، در قرآن و روايات اسلامى ، ره نمودهايى ديده مى شود كه بسيار مهم و قابل توجّه اند :
.
ص: 498
1 . اجتناب از ظلمره نمود اوّل ، اين كه تنفّر قلبى هر چند ارزش هم شمرده شود ، نبايد به تجاوز به حقوق مبغوض و ظلم بر او بينجامد : «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ . (1) اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! براى خدا قيام كنيد و به عدل ، گواهى دهيد ، مبادا دشمنى با گروهى ، شما را وادار كند كه عدالت پيشه نكنيد . به عدالتْ رفتار كنيد كه اين ، به پروا ، نزديك تر است . از خدا پروا كنيد كه خداوند به آنچه مى كنيد ، آگاه است» . امام على عليه السلام در تبيين ويژگى هاى مؤمن ، طبق نقلى ، مى فرمايد : المُؤمِنُ لا يَحيفُ عَلى مَن يُبغِضُ ، وَ لا يَأثَمُ فيمَن يُحِبُّ . (2) مؤمن به كسى كه دشمنش مى دارد ، ستم نمى كند و به خاطر كسى كه او را دوست دارد ، مرتكب گناه نمى شود .
2 . اجتناب از زياده روىره نمود دوم ، رعايت اعتدال و اجتناب از افراط و زياده روى در ابراز تنفّر قلبى است ، چنان كه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده : أبغِض بَغيضَكَ هَونا ما ، عَسى أن يَكونَ حَبيبَكَ يَوما ما . (3) دشمنت را در حدّ ميانه دشمن بدار ؛ زيرا شايد روزى دوست تو شود .
.
ص: 499
3 . اجتناب از جدايىنكته سوم ، اين كه شخص مسلمان ، اگر به هر دليلى نسبت به مسلمان ديگر ، احساس بغض و تنفّر كرد ، نبايد با او قهر كند و از او جدا شود و اگر قهر كرد ، نبايد جدايى بيش از سه روز ، ادامه يابد : لا هِجرَةَ فَوقَ ثَلاثٍ . (1) بيش از سه روز ، نبايد قهر كرد .
4 . رعايت احتياطآخرين نكته اين كه اگر انسان ، بدون جهت ، نسبت به كسى احساس تنفّر قلبى كرد ، اين احساس ، نشانه آن است كه ميان آنها هماهنگى روانى وجود ندارد و روح، احساس خطر مى نمايد . لذا در معاشرت با چنين افرادى بايد مراقبت هاى لازم به كار گرفته شود . (2)
.
ص: 500
الفصل الاوّل : التباغض وإصلاح المتباغضين1 / 1النَّهيُ عَنِ التَّباغُضِرسول اللّه صلى الله عليه و آله :كونوا عِبادَ اللّهِ إخوانا ؛ لا تَعادَوا ولا تَباغَضوا ، سَدِّدوا وقارِبوا وأَبشِروا . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :لا تَقاطَعوا ، ولا تَدابَروا ، ولا تَباغَضوا ، ولا تَحاسَدوا ، وكونوا إخوانا كَما أمَرَكُمُ اللّهُ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :اِتَّقُوا اللّهَ وَارحَموا تُرحَموا ، ولا تَباغَضوا . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :إيّاكُم وَالظَّنَّ ؛ فَإِنَّ الظَّنَّ أكذَبُ الحَديثِ ، ولا تَحَسَّسوا (4) ، ولا تَجَسَّسوا ، ولا تناجَشوا (5) ، ولا تَحاسَدوا ، ولا تَباغَضوا ، ولا تَدابَروا ، وكونوا عِبادَ اللّهِ إخوانا . (6)
.
ص: 501
فصل يكم : دشمنى با يكديگر و آشتى دادن دو دشمن1 / 1نهى از دشمن داشتن يكديگرپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى بندگان خدا! با هم برادر باشيد و از دشمنى و كين ورزى به يكديگر بپرهيزيد ، درستْ عمل كنيد و راه اعتدال را بپوييد و خوش حال [و اميدوار ]باشيد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از يكديگر نَبُريد و به هم پشت نكنيد و از هم [كينه و] نفرت نداشته باشيد و نسبت به يكديگر حسادت نورزيد و همچنان كه خدا به شما فرمان داده است ، با هم برادر باشيد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از خدا پروا كنيد و رحم كنيد تا به شما رحم شود و از يكديگر ، [كينه و ]نفرت نداشته باشيد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از بدگمانى [ به يكديگر ] بپرهيزيد ؛ زيرا گمان بد ، دروغ ترين سخن است ، و [نسبت به هم ، ] كنجكاوى و تجسّس نكنيد ، بازارْگرمى نكنيد ، به هم حسادت نورزيد ، كين ورزى نكنيد ، به هم پشت نكنيد و با هم _ اى بندگان خدا _ برادر باشيد .
.
ص: 502
عنه صلى الله عليه و آله :رَجَبٌ شَهرُ اللّهِ الأَصَمُّ (1) ، يَصُبُّ اللّهُ فيهِ الرَّحمَةَ عَلى عِبادِهِ ، وشَهرُ شَعبانَ تَنشَعِبُ فيهِ الخَيراتُ . وفي أوَّلِ لَيلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ تُغَلُّ المَرَدَةُ مِنَ الشَّياطينِ ، ويُغفَرُ في كُلِّ لَيلَةٍ سَبعينَ ألفا . فَإِذا كانَ في لَيلَةِ القَدرِ غَفَرَ اللّهُ بِمِثلِ ما غَفَرَ في رَجَبٍ وشَعبانَ وشَهرِ رَمَضانَ إلى ذلِكَ اليَومِ ، إلّا رَجُلٌ بَينَهُ وبَينَ أخيهِ شَحناءُ (2) ، فَيَقولُ اللّهُ عز و جل : أنظِروا هؤُلاءِ حَتّى يَصطَلِحوا . (3)
الإمام عليّ عليه السلام_ حينَ حَصَلَت مُشادَّةٌ كَلامِيَّةٌ بَينَ بَعضِ أصحابِهِ ، ووَجَدَ فيهَا العَصَبِيَّةَ وَالفُرقَةَ _ :مَه! تَناهَوا أيُّهَا النّاسُ ، وَليَردَعكُمُ الإِسلامُ ووَقارُهُ عَنِ التَّباغي وَالتَّهاذي (4) ، وَلتَجتَمِع كَلِمَتُكُم ، وَالزَموا دينَ اللّهِ الَّذي لا يَقبَلُ مِن أحَدٍ غَيرَهُ ، وكَلِمَةَ الإِخلاصِ الَّتي هِيَ قِوامُ الدّينِ ، وحُجَّةُ اللّهِ عَلَى الكافِرينَ ، وَاذكُروا إذ كُنتُم قَليلاً مُشرِكينَ مُتَفَرِّقينَ مُتَباغِضينَ فَأَ لَّفَ بَينَكُم بِالإِسلامِ ، فَكَثُرتُم وَاجتَمَعتُم وتَحابَبتُم ، فَلا تَفَرَّقوا بَعدَ إذِ اجتَمَعتُم ، ولا تَباغَضوا بَعدَ إذ تَحابَبتُم . (5)
.
ص: 503
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رجب ، ماه اصمّ (1) خداست . در اين ماه ، خداوند ، رحمت را بر بندگانش فرو مى ريزد . در ماه شعبان ، خوبى ها و بركات ، شاخه شاخه [جارى ]مى شود . در اوّلين شب ماه رمضان ، شياطين سركش به زنجير كشيده مى شوند و در هر شبى از آن ، هفتاد هزار [گناه] آمرزيده مى شود . چون شب قدر شود ، خداوند ، به اندازه اى كه در ماه رجب و شعبان و آن روز ماه رمضانْ آمرزيده است ، مى آمرزد ، مگر كسى را كه ميان او و برادرش ، دشمنى اى باشد . پس خداوند عز و جل[ به فرشتگان ]مى فرمايد : «در باره آنان ، دست نگه داريد تا آن گاه كه آشتى كنند» .
امام على عليه السلام_ آن گاه كه ميان برخى از يارانش ، كشمكش لفظى در گرفت و امام عليه السلام از آن ، بوى قبيله گرايى و تفرقه استشمام كرد _ :خاموش! دست برداريد ، اى مردم ! اسلام و وقار آن ، بايد شما را از ستم و هذيان گويى نسبت به يكديگر ، باز بدارد . بايد با هم متّحد باشيد و به دين خدا _ كه جز آن را از هيچ كس نمى پذيرد _ و به كلمه توحيد _ كه جان مايه دين و محبّت خدا بر كافران است _ ، چنگ زنيد . به ياد آوريد زمانى را كه اندكْ جماعتى مشرك ، پراكنده و دشمن هم بوديد ؛ امّا خداوند به واسطه اسلام ، ميان شما همدلى و اتّحاد برقرار ساخت و جمعيتِ شما ، فزونى گرفت و هم داستان و دوستدارِ يكديگر شديد . پس ، از اين هم داستانى و اتّحاد ، به تفرقه مگراييد و محبّت به يكديگر را به [نفرت و ]دشمنى از هم تبديل نكنيد .
.
ص: 504
لقمان عليه السلام :يا بُنَيَّ ، إنَّما هُوَ خَلاقُكَ وخُلُقُكَ ، فَخَلاقُكَ دينُكَ ، وخُلُقُكَ بَينَكَ وبَينَ النّاسِ ، فَلا تَتَبَغَّض إلَيهِم ، وتَعَلَّم مَحاسِنَ الأَخلاقِ . (1)
1 / 2ذَمُّ مَن أبغَضَ النّاسَ وأَبغَضوهُالإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ... ألا اُ نَبِّئُكُم بِشَرِّ الناّسِ ؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن أبغَضَ النّاسَ وأَبغَضَهُ النّاسُ . (2)
المعجم الكبير عن ابن عبّاس :قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله عَلَى المِنبَرِ : ألا اُ نَبِّئُكُم بِشِرارِكُم ؟ قالوا : بَلى ، إن شِئتَ يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : فَإِنَّ شِرارَكُمُ الَّذي يَنزِلُ وَحدَهُ ، ويَجلِدُ عَبدَهُ ، ويَمنَعُ رِفدَهُ . (3) قالَ : أفَلا اُ نَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِكُم ؟ قالوا : بَلى ، إن شِئتَ يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن يُبغِضُ النّاسَ ويُبغِضونَهُ . (4)
تحف العقول :مِن كَلامِهِ صلى الله عليه و آله ... قالَ : ألا اُ نَبِّئُكُم بِشِرارِ النّاسِ ؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن نَزَلَ وَحدَهُ ، ومَنَعَ رِفدَهُ ، وجَلَدَ عَبدَهُ . ألا اُ نَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِكَ ؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن لا يُقيلُ عَثرَةً ، ولا يَقبَلُ مَعذِرَةً . ثُمَّ قالَ : ألا اُ نَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِكَ ؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن لا يُرجى خَيرُهُ ، ولا يُؤمَنُ شَرُّهُ . ثُمَّ قالَ : ألا اُ نَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِن ذلِكَ ؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن يُبغِضُ النّاسَ ويُبغِضونَهُ . (5)
.
ص: 505
لقمان عليه السلام :پسرم! [تو را ، در حقيقتْ] راهى است و رفتارى . راه تو ، همان دينِ توست و رفتار تو ، به رابطه تو با مردم ، مربوط مى شود . پس با آنان ، كين ورزى مكن و خوى هاى نيكو را بياموز .
1 / 2نكوهش كسى كه مردم را دشمن بدارد و مردم ، او راامام صادق_ از پدرانش عليهم السلام _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : « ... آيا شما را از بدترينِ مردمان ، خبر ندهم ؟» . گفتند : چرا ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «كسى كه او ، مردم را دشمن بدارد و مردم نيز او را دشمن بدارند» .
المعجم الكبير_ به نقل از ابن عبّاس _ :پيامبر صلى الله عليه و آله بر منبر فرمود : «آيا شما را از بدترينتان ، خبر ندهم ؟» . گفتند : چرا . اگر مى خواهى ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «بدترينِ شما ، كسى است كه تنها در منزلى فرود بيايد ، برده اش را بزند و از عطا [و كمك به ديگران] ، دريغ ورزد» . [سپس فرمود :] «آيا شما را به بدتر از اين ، آگاه نسازم ؟» . گفتند : چرا . اگر مى خواهى ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «كسى كه او از مردم ، نفرت داشته باشد و مردم نيز از او نفرت داشته باشند» .
تحف العقول :از سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله است ... كه فرمود : «آيا شما را از بدترينِ آدميان ، خبر ندهم ؟» . گفتند : چرا ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «كسى كه تنها منزل كند و [كمك و ]عطاى خود را [از ديگران] دريغ بدارد و برده اش را بزند» . [سپس فرمود :] «آيا شما را از بدتر از چنين كسى خبر ندهم ؟» . گفتند : چرا ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «كسى كه از لغزشى در نمى گذرد و پوزشى را نمى پذيرد» . باز فرمود : «آيا بدتر از او را به شما معرّفى نكنم ؟» . گفتند : چرا ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «كسى كه به خيرش اميدى نيست و از شرّش ايمنى نيست» . باز فرمود : «آيا بدتر از او را به شما معرّفى نكنم ؟» . گفتند : چرا ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «كسى كه او ، مردم را دشمن بدارد و مردم نيز او را دشمن بدارند» .
.
ص: 506
1 / 3التَّباغُضُ داءُ الاُمَمِالمستدرك على الصحيحين عن أبي هريرة :سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : سَيُصيبُ اُمَّتي داءُ الاُمَمِ . فَقالوا : يا رَسولَ اللّهِ ، وما داءُ الاُمَمِ ؟ قالَ : الأَشَرُ وَالبَطَرُ ، وَالتَّكاثُرُ وَالتَّناجُشُ فِي الدُّنيا ، وَالتَّباغُضُ وَالتَّحاسُدُ حَتّى يَكونَ البَغيُ . (1)
مسند البزّار عن ابن الزبير :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ : دَبَّ إلَيكُم داءُ الاُمَمِ قَبلَكُم ؛ البَغضاءُ وَالحَسَدُ ، وَالبَغضاءُ هِيَ (2) الحالِقَةُ ، لَيسَ حالِقَةَ الشَّعرِ لكِن حالِقَةَ الدّينِ . وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ ! لا تَدخُلُوا الجَنَّةَ حَتّى تُؤمِنوا ، ولا تُؤمِنوا حَتّى تَحابّوا ، أفَلا اُ نَبِّئُكُم _ أظُنُّهُ [قالَ :] _ بِما يَثبُتُ لَكُم ؟ أفشُوا السَّلامَ بَينَكُم . (3)
.
ص: 507
1 / 3دشمن داشتن همديگر ، بيمارى امّت هاستالمستدرك على الصحيحين_ به نقل از ابو هُرَيره _ :از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمايد : «به زودى امّتم به بيمارى امّت ها دچار خواهند شد» . گفتند : بيمارى امّت ها چيست ؟ فرمود : «غرور و سرمستى و فزونخواهى و رقابت بر سرِ دنيا و كينه توزى و حسدورزى نسبت به يكديگر ، تا جايى كه دست ستم به سوى يكديگر دراز كنند» .
مسند البزّار_ به نقل از ابن زبير _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «بيمارى امّت هاى پيشين ، به شما سرايت كرده است : كينه و حسادت . كينه ، زُداينده است ، نه زُداينده مو ؛ بلكه زُداينده دين (دين را ريشه كن مى كند) . سوگند به آن كه جانم در دست اوست ، شما به بهشت نمى رويد ، مگر آن كه ايمان آوريد ، و مؤمن نيستند ، مگر آن گاه كه يكديگر را دوست بداريد . آيا شما را از آنچه برايتان استوار مى ماند ، خبر ندهم ؟» . به گمانم [پرسش ايشان] همين بود . [سپس در جواب فرمود :] «سلام را در ميان خودتان اشاعه دهيد» .
.
ص: 508
1 / 4الحَثُّ عَلَى الإِصلاحِ بَينَ المُتَباغِضَينِالكتاب«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُواْ بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ » . (1)
«لا خَيْرَ فِى كَثِيرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا » . (2)
« فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ » . (3)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما عَمِلَ امرُؤٌ عَمَلاً بَعدَ إقامَةِ الفَرائِضِ خَيرا مِن إصلاحٍ بَينَ النّاسِ ؛ يَقولُ خَيرا ، ويَتَمَنّى خَيرا . (4)
الزهد لابن المبارك عن سعيد بن المسيّب :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ألا اُخبِرُكُم بِخَيرٍ مِن كَثيرٍ مِن صَلاةٍ وصَدَقَةٍ ؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ . قالَ : صَلاحُ ذاتِ البَينِ . وإيّاكُم وَالبِغضَةَ ؛ فَإِنَّها هِيَ الحالِقَةُ (5) . (6)
.
ص: 509
1 / 4تشويق به آشتى دادن دو دشمنقرآن«در حقيقت ، مؤمنان با هم برادرند . پس ميان برادرانتان را سازش دهيد و از خدا ، پروا بداريد ، اميد كه مورد رحمتْ قرار گيريد» .
«در بسيارى از رازگويى هاى ايشان ، خيرى نيست ، مگر كسى كه [ بدين وسيله ]به صدقه يا كار پسنديده يا سازشى ميان مردم ، فرمان دهد . و هر كس براى طلب خشنودى خدا چنين كند ، به زودى ، به او پاداش بزرگى خواهيم داد» .
«پس ، از خدا پروا بداريد و با يكديگر سازش نماييد ، و اگر ايمان داريد ، از خدا و پيامبرش اطاعت كنيد» .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :انسان ، بعد از انجام دادن فرائض ، هيچ عملى انجام نداده است كه از آشتى دادن ميان مردم ، بهتر باشد ، نيكْ بگويد و نيكْ آرزو كند .
الزهد ، ابن مبارك_ به نقل از سعيد بن مُسيّب _ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «آيا شما را از كارى كه بهتر از نماز خواندن و صدقه دادنِ بسيار است ، خبر ندهم ؟» . گفتند : چرا ، اى پيامبر خدا ! فرمود : «رفع اختلاف و دشمنى ميان مردم . از كينه و دشمنى بپرهيزيد ؛ زيرا آن ، مُهلك و دين برانداز است» .
.
ص: 510
رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لأَبي أيّوب _ :يا أبا أيّوبَ ، ألا اُخبِرُكَ بِما يُعَظِّمُ اللّهُ بِهِ الأَجرَ ويَمحو بِهِ الذُّنوبَ ؟ تَمشي في إصلاحِ النّاسِ إذا تَباغَضوا وتَفاسَدوا ؛ فَإِنَّها صَدَقَةٌ يُحِبُّ اللّهُ مَوضِعَها . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللّهُ ؛ إصلاحٌ بَينَ النّاسِ إذا تَفاسَدوا ، وتَقارُبٌ بَينَهُم إذا تَباعَدوا . (2)
عنه عليه السلام_ لِلمُفَضَّلِ _ :إذا رَأَيتَ بَينَ اثنَينِ مِن شيعَتِنا مُنازَعَةً ، فَافتَدِها مِن مالي . (3)
الكافي عن أبي حنيفة سابق الحاجّ :مَرَّ بِنَا المُفَضَّلُ وأَنَا وخَتَني (4) نَتَشاجَرُ في ميراثٍ ، فَوَقَفَ عَلَينا ساعَةً ثُمَّ قالَ لَنا : تَعالَوا إلَى المَنزِلِ ، فَأَتَيناهُ فَأَصلَحَ بَينَنا بِأَربَعِمِئَةِ دِرهَمٍ ، فَدَفَعَها إلَينا مِن عِندِهِ ، حَتّى إذَا استَوثَقَ كُلُّ واحِدٍ مِنّا مِن صاحِبِهِ ، قالَ : أما إنَّها لَيسَت مِن مالي ، ولكِن أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام أمَرَني إذا تَنازَعَ رَجُلانِ مِن أصحابِنا في شَيءٍ أن اُصلِحَ بَينَهُما وأَفتَدِيَها (5) مِن مالِهِ ، فَهذا مِن مالِ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام . (6)
الكافي عن المفضّل :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام يَقولُ : لا يَفتَرِقُ رَجُلانِ عَلَى الهِجرانِ إلَا استَوجَبَ أحَدُهُمَا البَراءَةَ وَاللَّعنَةَ ، ورُبَّمَا استَحَقَّ ذلِكَ كِلاهُما . فَقالَ لَهُ مُعَتِّبٌ : جَعَلَنِيَ اللّهُ فِداكَ ، هذَا الظّالِمُ ، فَما بالُ المَظلومِ ؟ قالَ : لِأَ نَّهُ لا يَدعو أخاهُ إلى صِلَتِهِ ، ولا يَتَغامَسُ لَهُ عَن كَلامِهِ ؛ سَمِعتُ أبي يَقولُ : إذا تَنازَعَ اثنانِ فَعازَّ (7) أحَدُهُمَا الآخَرَ فَليَرجِعِ المَظلومُ إلى صاحِبِهِ حَتّى يَقولَ لِصاحِبِهِ : أي أخي ، أنَا الظّالِمُ ؛ حَتّى يَقطَعَ الهِجرانَ بَينَهُ وبَينَ صاحِبِهِ ، فَإِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى حَكَمٌ عَدلٌ يَأخُذُ لِلمَظلومِ مِنَ الظّالِمِ . (8)
.
ص: 511
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ به ابو ايّوب _ :اى ابو ايّوب! آيا تو را از چيزى خبر ندهم كه خداوند به سبب آن ، پاداش بسيار مى دهد و به واسطه آن ، گناهان را پاك مى كند ؟ تلاش براى آشتى دادن مردم ، آن گاه كه ميانشان دشمنى و خصومت بيفتد ؛ زيرا اين كار ، صدقه اى است كه خدا ، جايگاه آن را دوست دارد» .
امام صادق عليه السلام :صدقه اى كه خدا آن را دوست مى دارد ، عبارت است از : اصلاح دادن ميان مردم ، آن گاه كه با هم بد شوند و نزديك كردن آنها با يكديگر ، آن گاه از هم دور شوند» .
امام صادق عليه السلام_ به مُفضّل _ :هرگاه ميان دو نفر از شيعيان ما دعوايى [مالى ]ديدى ، آن [وجه] را از اموال من بپرداز [و آنها را آشتى بده] .
الكافى_ به نقل از ابو حنيفه سابق الحاج _ :من و دامادم ، بر سرِ ميراثى با هم مشاجره مى كرديم كه مفضّل به ما برخورد . ساعتى در كنار ما ايستاد و سپس به ما گفت : به خانه من بياييد . ما رفتيم و او به چهارصد درهم ، ما را با هم به توافق رساند و آن مبلغ را از خودش پرداخت . چون خيال ما دو نفر از هم آسوده شد ، (1) مفضّل گفت : بدانيد كه اين پول ، از مال من نيست ؛ بلكه امام صادق عليه السلام به من دستور داده كه هر گاه دو نفر از ما شيعيان در چيزى نزاع كردند ، ميان آنها صلح دهم و آن مبلغ را از اموال ايشان بپردازم . پس اين پول ، از اموال امام صادق عليه السلام است .
الكافى_ به نقل از مُفضَّل _ :شنيدم كه امام صادق عليه السلام فرمود : «هيچ گاه دو نفر با حالت قهر از يكديگر جدا نمى شوند ، مگر اين كه يكى از آن دو ، سزاوار بيزارى [خدا و پيامبرش از او] و لعنت باشد ، و چه بسا كه هر دوىِ آنها سزاوار اين باشند» . مُعتِّب به ايشان گفت : خدا مرا فدايت كند ! ستمكار ، آرى [مستحقّ اين كيفر است] ؛ امّا ستم ديده ، چرا ؟ فرمود : «براى آن كه برادرش را به آشتى با خود ، دعوت نمى كند و سخن او را نشنيده نمى گيرد . از پدرم [ باقر عليه السلام ] شنيدم كه مى فرمايد : هر گاه دو نفر با هم ستيزه كردند و يكى از آن دو ، بر ديگرى چيره آمد ، بايد آن كه در حقّ او ستم شده ، نزد آن ديگرى برود و به او بگويد : اى برادر! من ستمكارم ، تا قهر و جدايى ميان دو رفيقش برطرف شود ؛ زيرا خداوند _ تبارك و تعالى _ ، داورى عادل است و حقّ ستم ديده را از ستمكار مى ستانَد » .
.
ص: 512
1 / 5مَحَبَّةُ أهلِ الشَّنَآنِالإمام زين العابدين عليه السلام_ مِن دُعائِهِ في مَكارِمِ الأَخلاقِ _ :... اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأَبدِلني مِن بِغضَةِ أهلِ الشَّنَآنِ (1) المَحَبَّةَ ، ومِن حَسَدِ أهلِ البَغيِ المَوَدَّةَ ، ومِن ظِنَّةِ أهلِ الصَّلاحِ الثِّقَةَ ، ومِن عَداوَةِ الأَدنَينَ الوِلايَةَ ، ومِن عُقوقِ ذَوِي الأَرحامِ المَبَرَّةَ ، ومِن خِذلانِ الأَقرَبينَ النُّصرَةَ ، ومِن حُبِّ المُدارينَ تَصحيحَ المِقَةِ (2) ، ومِن رَدِّ المُلابِسينَ كَرَمَ العِشرَةِ ... ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وسَدِّدني لِأَن اُعارِضَ مَن غَشَّني بِالنُّصحِ ، وأَجزِيَ مَن هَجَرَني بِالبِرِّ ، واُثيبَ مَن حَرَمَني بِالبَذلِ ، واُكافِيَ مَن قَطَعَني بِالصِّلَةِ ، واُخالِفَ مَنِ اغتابَني إلى حُسنِ الذِّكرِ ، وأَن أشكُرَ الحَسَنَةَ ، واُغضِيَ (3) عَنِ السَّيِّئَةِ . (4)
.
ص: 513
1 / 5تبديل بغض و كينه دشمن به دوستىامام زين العابدين عليه السلام_ از دعاى ايشان در باره «مكارم اخلاق» _ :خداوندا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و [ بغض و ] كينه دشمن را به دوستى بَدَل كن و حسد سركشان را به مهر . بدگمانى اهل صلاح را به اعتماد و دشمنىِ آشنايان را به دوستى و بدرفتارى خويشاوندان را به نيك رفتارى و خوار گردانيدن نزديكان را به يارى كردن و دوستى ناپايدار مدارا كنندگان (دوستان ظاهرى) را به دوستى واقعى و ناسازگارى معاشران را به معاشرتى كريمانه ، تبديل گردان ... . خداوندا ! بر محمّد و خاندانش ، درود فرست و مرا استوار كن تا به كسى كه با من ناراستى مى كند ، با خيرخواهى پاسخ دهم و به كسى كه از من دورى مى كند ، پاداش نيكْ عطا كنم و به آن كه مرا محروم مى نمايد ، با بخشش بنوازم و با آن كه رابطه اش را با من قطع مى كند ، پيوند برقرار كنم و به آن كه از من بدگويى كرده ، با يادكرد نيكو ، پاسخ دهم و در برابر نيكى ، سپاس گزار باشم و از بدى ، چشمپوشى كنم .
.
ص: 514
1 / 6النَّوادِرُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :القَريبُ مَن قَرَّبَتهُ المَوَدَّةُ وإن بَعُدَ نَسَبُهُ ، وَالبَعيدُ مَن باعَدَتهُ البَغضاءُ وإن قَرُبَ نَسَبُهُ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :إذا غَسَلتَ يَدَكَ بَعدَ الطَّعامِ فَامسَح وَجهَكَ وعَينَيكَ قَبلَ أن تَمسَحَ بِالمِنديلِ ، وتَقولُ : اللّهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ الزّينَةَ وَالمَحَبَّةَ ، وأَعوذُ بِكَ مِنَ المَقتِ وَالبِغضَةِ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :... أمّا عَلامَةُ الخائِنِ فَأَربَعَةٌ : عِصيانُ الرَّحمنِ ، وأَذَى الجيرانِ ، وبُغضُ الأَقرانِ ، وَالقُربُ إلَى الطُّغيانِ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام_ في صِفَةِ المُؤمِنِ _ :بُعدُهُ مِمَّن تَباعَدَ مِنهُ بُغضٌ ونَزاهَةٌ ، ودُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لينٌ ورَحمَةٌ ، لَيسَ تَباعُدُهُ تَكَبُّرا ولا عَظَمَةً ، ولا دُنُوُّهُ خَديعَةً ولا خِلابَةً (4) ، بَل يَقتَدي بِمَن كانَ قَبلَهُ مِن أهلِ الخَيرِ ، فَهُوَ إمامٌ لِمَن بَعدَهُ مِن أهلِ البِرِّ . (5)
علل الشرائع عن سفيان بن عيينة :قُلتُ لِلزُّهرِيِّ : لَقيتَ عَلِيَّ بنَ الحُسَينِ عليه السلام ؟ قالَ : نَعَم لَقيتُهُ ، وما لَقيتُ أحَدا أفضَلَ مِنهُ ! وَاللّهِ ما عَلِمتُ لَهُ صَديقا فِي السِّرِّ ، ولا عَدُوّا فِي العَلانِيَةِ . فَقيلَ لَهُ : وكَيفَ ذلِكَ ؟ قالَ : لِأَ نّي لَم أرَ أحَدا وإن كانَ يُحِبُّهُ إلّا وهُوَ لِشِدَّةِ مَعرِفَتِهِ بِفَضلِهِ يَحسُدُهُ ، ولا رَأَيتُ أحَدا وإن كانَ يُبغِضُهُ إلّا وهُوَ لِشِدَّةِ مُداراتِهِ لَهُ يُداريهِ . (6)
.
ص: 515
1 / 6گوناگونپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خويشاوند ، كسى است كه پيوندِ دوستى ، او را نزديك كرده باشد ، هر چند نسبتش دور باشد ، و بيگانه ، كسى است كه شدّت كينه ، او را دور كرده ، اگر چه نسبتش نزديك باشد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه بعد از غذا ، دستت را شستى ، پيش از آن كه با حوله خشك كنى ، آن را به صورت و چشمانت بكش و بگو : «بار خدايا ! از تو زينت و محبّت مى طلبم ، و از دشمنى و كينه ، به تو پناه مى برم» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نشانه خيانتكار ، چهار چيز است : نافرمانى از خداوند مهربان ، آزردن همسايگان ، كين ورزى با همگِنان ، و نزديك شدن به سركشى .
امام على عليه السلام_ در توصيف مؤمن _ :اگر از كسى دورى مى كند ، دورى كردنش از سرِ نفرت و كناره گيرى از آلودگى است و اگر به كسى نزديك مى شود ، نزديك شدنش از روى ملايمت و مهربانى است . نه دورى كردنش از سرِ تكبّر و بزرگى كردن است ، و نه نزديك شدنش از روى مكر و فريب ؛ بلكه [در اين رفتار و روش] به نيكان پيش از خود ، اقتدا مى كند . بنا بر اين ، براى نيكان پس از خود نيز [ الگو و ]پيشواست .
علل الشرائع_ به نقل از سفيان بن عُيَينه _ :به زُهْرى گفتم : على بن الحسين (زين العابدين عليه السلام ) را ملاقات كرده اى ؟ گفت : آرى . ملاقاتش كرده ام و هيچ كس را برتر از او نديده ام . به خدا سوگند ، نه دوستىْ نهانى [و قلبى ]براى او مى شناسم ، نه دشمنىْ آشكار . به زُهرى گفته شد : چگونه ؟ گفت : چون هيچ كس را نديدم كه اگر چه او را دوست مى داشت ، مگر اين كه از بسيارىِ فضائل و امتيازاتى كه در وى مى ديد ، بر او حسادت مى ورزيد ، و هيچ كس را نديدم كه اگر چه او را دشمن مى داشت ، مگر اين كه از بس در او بردبارى و مدارا مى ديد ، [به ناچار ، در ظاهر] با او مدارا مى كرد [و آشكارا با ايشان ، دشمنى نمى ورزيد] .
.
ص: 516
الإمام الصادق عليه السلام_ في جَوابِهِ لِابنِ أبِي العَوجاءِ لَمّا أشكَلَ عَلى عَدَمِ ظُهورِ اللّهِ لِخَلقِهِ وَاحتِجابِهِ عَنهُم _ :وَيلَكَ ! وكَيفَ احتَجَبَ عَنكَ مَن أراكَ قُدرَتَهُ في نَفسِكَ ؟! نُشوءَكَ ولَم تَكُن ، وكِبَرَكَ بَعدَ صِغَرِكَ ، وقُوَّتَكَ بَعدَ ضَعفِكَ ، وضَعفَكَ بَعدَ قُوَّتِكَ ، وسُقمَكَ بَعدَ صِحَّتِكَ ، وصِحَّتَكَ بَعدَ سُقمِكَ ، ورِضاكَ بَعدَ غَضَبِكَ ، وغَضَبَكَ بَعدَ رِضاكَ ، وحُزنَكَ بَعدَ فَرَحِكَ ، وفَرَحَكَ بَعدَ حُزنِكَ ، وحُبَّكَ بَعدَ بُغضِكَ ، وبُغضَكَ بَعدَ حُبِّكَ . (1)
الاُصول الستّة عشر عن زيد :قُلتُ لِأَبِي الحَسَنِ موسى عليه السلام : الرَّجُلُ مِن مَواليكُم يَكونُ عارِفا (2) يَشرَبُ الخَمرَ ويَرتَكِبُ الموبِقَ مِنَ الذَّنبِ ، نَتَبَرَّأُ مِنهُ ؟ فَقالَ : تَبَرَّؤوا مِن فِعلِهِ ولا تَتَبَرَّؤوا مِنهُ ، أحِبّوهُ وأَبغِضوا عَمَلَهُ . (3)
.
ص: 517
امام صادق عليه السلام_ در پاسخ اين اشكال ابن ابى العوجا كه : چرا خداوند بر بندگانش آشكار نمى شود و خود را از آنان ، در پرده داشته است ؟ _ :واى بر تو! كسى كه قدرتش را در وجود تو نشانت داده ، چگونه خود را از تو پوشيده داشته است ؟! نبودى ، تو را به وجود آورد . خُرد بودى ، بزرگت كرد . ناتوان بودى ، توانايت گردانيد . بعد از توانا شدنت ، ناتوانت مى سازد . تن درست هستى ، بيمارت مى كند . بيمار هستى ، تن درستت مى كند . خشم مى گيرى ، خشنودت مى گردانَد . خشنود و آرامى ، خشمگينت مى سازد . شاد هستى ، اندوهگينت مى گردانَد و اندوهگينى ، شادت مى سازد . نفرت دارى ، محبّت به تو مى بخشد . محبّت دارى ، [ كينه و ] و دشمنى ، در تو پديد مى آورَد . [اين حالات متضاد و گوناگون كه به تو دست مى دهد ، همه آشكارا ، نشان از وجود او دارد] .
الاُصول الستّة عشر_ به نقل از زيد _ :به امام كاظم عليه السلام گفتم : دوستى از دوستان [و شيعيان] شما ، عارف [و مؤمن به حق و ولايت شما] است ؛ امّا شراب مى خورد و مرتكب گناهان مهلك مى شود . از او برائت بجوييم ؟ فرمود : «از كردارش برائت بجوييد ؛ امّا از خودش برائت نجوييد . خودش را دوست بداريد ؛ امّا كردارش را دشمن بداريد» .
.
ص: 518
الفصل الثاني : التحذير من بغض هؤلاء ومحادتهم2 / 1اللّه عزّوجلُّ ورَسولُهُ صلى الله عليه و آله«إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ كُبِتُواْ كَمَا كُبِتَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنزَلْنَا ءَايَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَ لِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُّهِينٌ» . (1)
«إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُوْلَئِكَ فِى الْأَذَلِّينَ» . (2)
«أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّهُ مَن يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا فِيهَا ذَلِكَ الْخِزْىُ الْعَظِيمُ» . (3)
2 / 2أهلُ البَيتِ عليهم السّلامرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لَمّا عُرِجَ بي إلَى السَّماءِ ، رَأَيتُ عَلى بابِ الجَنَّةِ مَكتوبا : لا إلهَ إلَا اللّهُ ، مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ ، عَلِيٌّ حَبيبُ اللّهِ ، الحَسَنُ وَالحُسَينُ صَفوَةُ اللّهِ ، فاطِمَةُ أمَةُ اللّهِ، عَلى باغِضِهِم لَعنَةُ اللّهِ . (4)
.
ص: 519
فصل دوم : بر حذر داشتن از دشمنى با اينان2 / 1خدا و پيامبرش«بى گمان ، كسانى كه با خدا و پيامبر او مخالفت مى كنند ، ذليل خواهند شد ، همان گونه كه آنانى كه پيش از ايشان بودند ، ذليل شدند ، و به راستى ، ما آيات روشن [ خود ] را فرستاده ايم و براى كافران ، عذابى خفّت آور خواهد بود» .
«در حقيقت ، كسانى كه با خدا و پيامبر او به دشمنى بر مى خيزند ، آنان در زمره زبونان خواهند بود» .
«آيا ندانسته اند كه هر كس با خدا و پيامبر او در افتد ، براى او آتش جهنّم است كه در آن ، جاودانه خواهد بود ؟ اين ، همان رسوايى بزرگ است» .
2 / 2خاندان پيامبر صلى الله عليه و آلهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :زمانى كه به آسمانْ بالا برده شدم ، اين نوشته را بر در بهشت ديدم : «خدايى جز خداى يگانه نيست . محمّد ، پيامبر خداست . على ، محبوب خداست . حسن و حسين ، برگزيده خدايند . فاطمه ، كنيز خداست . لعنت خدا بر كينه ورزان به آنان باد !
.
ص: 520
عنه صلى الله عليه و آله :ألا ومَن ماتَ عَلى بُغضِ آلِ مُحَمَّدٍ ماتَ كافِرا ، ألا ومَن ماتَ عَلى بُغضِ آلِ مُحَمَّدٍ لَم يَشُمَّ رائِحَةَ الجَنَّةِ . (1)
عنه صلى الله عليه و آله :فَلَو أنَّ رَجُلاً صَفَنَ (2) بَينَ الرُّكنِ وَالمَقامِ ، وصَلّى وصامَ ، ثُمَّ لَقِيَ اللّهَ وهُوَ مُبغِضٌ لِأَهلِ بَيتِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، دَخَلَ النّارَ . (3)
الإمام عليّ عليه السلام :لِمُبغِضينا أفواجٌ مِن غَضَبِ اللّهِ . (4)
عنه عليه السلام :أحسَنُ الحَسَناتِ حُبُّنا ، وأَسوَأُ السَّيِّئاتِ بُغضُنا . (5)
راجع : هذه الموسوعة : ج 6 ص 461 (الفصل العاشر: بغض أهل البيت عليهم السلام ) .
.
ص: 521
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آگاه باشيد كه هر كس با كينه خاندان محمّد بميرد ، كافر مُرده است . آگاه باشيد كه هر كس با بغض خاندان محمّد بميرد ، بوى بهشت را استشمام نكرده است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر شخصى ميان رُكن و مقام [كعبه] ، جفتْ پا بِايستد و نماز بخواند و روزه بگيرد ، امّا با بغض اهل بيت محمّد صلى الله عليه و آله خدا را ديدار كند ، به آتش مى رود .
امام على عليه السلام :براى بغض ورزانِ به ما ، افواجى از خشم خداست .
امام على عليه السلام :خوب ترينِ خوبى ها ، دوست داشتن ماست و بدترينِ بدى ها ، دشمن داشتن ماست .
ر . ك : همين دانش نامه : ج 10 ص 489 (فصل دهم : دشمنى با اهل بيت عليهم السلام ) .
.
ص: 522
2 / 3الإِمامُ عَلِيٌّرسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن أحَبَّ عَلِيّا فَقَد أحَبَّني ، ومَن أحَبَّني فَقَد أحَبَّ اللّهَ ، ومَن أبغَضَ عَلِيّا فَقَد أبغَضَني ، ومَن أبغَضَني فَقَد أبغَضَ اللّهَ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :عَهِدَ إلَيَّ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، أن لا يُحِبَّني إلّا مُؤمِنٌ ، ولا يُبغِضَني إلّا مُنافِقٌ . (2)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ، لَو أنَّ اُمَّتي أبغَضوكَ لَأَكَبَّهُمُ اللّهُ عَلى مَناخِرِهِم فِي النّارِ. (3)
عنه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ ، أنتَ سَيِّدٌ فِي الدُّنيا سَيِّدٌ فِي الآخِرَةِ ، حَبيبُكَ حَبيبي ، وحَبيبي حَبيبُ اللّهِ ؛ وعَدُوُّكَ عَدُوّي ، وعَدُوّي عَدُوُّ اللّهِ ، وَالوَيلُ (4) لِمَن أبغضَكَ بَعدي! (5)
.
ص: 523
2 / 3امام على عليه السلامپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس على را دوست بدارد ، هر آينه ، مرا دوست داشته است و هر كس مرا دوست بدارد ، بى گمان ، خدا را دوست داشته است و هر كس على را دشمن بدارد ، هر آينه ، مرا دشمن داشته است و هر كس مرا دشمن بدارد ، بى گمان ، خدا را دشمن داشته است .
امام على عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود كه مرا جز مؤمن ، دوست نمى دارد و جز منافق ، با من دشمنى نمى ورزد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! اگر امّتم تو را دشمن بدارند ، خداوند ، همه آنها را در آتش ، سرنگون خواهد كرد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! تو در دنيا و آخرت ، آقايى . دوست تو ، دوست من است و دوست من ، دوست خدا . دشمن تو ، دشمن من است و دشمن من ، دشمن خداست . واى بر كسى كه پس از من ، با تو كين بورزد!
.
ص: 524
عنه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ ، مَن أحَبَّكَ فَقَد أحَبَّني ، ومَن أحَبَّني فَقَد أحَبَّ اللّهَ ، ومَن أحَبَّ اللّهَ أحَبَّهُ اللّهُ ، وكانَ حَقيقا (حَقّا) عَلَى اللّهِ أن يُسكِنَ مُحِبّيهِ الجَنَّةَ . يا عَلِيُّ ، مَن أبغَضَكَ فَقَد أبغَضَني ، ومَن أبغَضَني فَقَد أبغَضَ اللّهَ ، ومَن أبغَضَ اللّهَ أبغَضَهُ اللّهُ ولَعَنَهُ ، وكانَ حَقيقا (حَقّا) عَلَى اللّهِ أن يوقِفَهُ يَومَ القِيامَةِ مَوقِفَ البَغضاءِ ، ولا يُقبَلُ مِنهُ صَرفٌ ولا عَدلٌ ولا إجارَةٌ . (1)
الإمام عليّ عليه السلام :لَو ضَرَبتُ خَيشومَ (2) المُؤمِنِ بِسَيفي هذا عَلى أن يُبغِضَني ما أبغَضَني ، ولَو صَبَبتُ الدُّنيا بِجَمّاتِها (3) عَلَى المُنافِقِ عَلى أن يُحِبَّني ما أحَبَّني ، وذلِكَ أنَّهُ قُضِيَ فَانقَضى عَلى لِسانِ النَّبِيِّ الاُمِّيِ صلى الله عليه و آله أنَّهُ قالَ : يا عَلِيُّ! لا يُبغِضُكَ مُؤمِنٌ ، ولا يُحِبُّكَ مُنافِقٌ . (4)
سنن الترمذي عن أبي سعيد الخُدريّ :إنّا كُنّا لَنَعرِفُ المُنافِقينَ _ نَحنُ مَعشَرَ الأَنصارِ _ بِبُغضِهِم عَلِيَّ بنَ أبي طالِبٍ عليه السلام . (5)
الإمام الحسين عليه السلام :ما كُنّا نَعرِفُ المُنافِقينَ عَلى عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، إلّا بِبُغضِهِم عَلِيّا ووُلدَهُ عليهم السلام . (6)
راجع : موسوعة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام : ج 7 ص 69 (القسم الخامس عشر / بغض الإمام علي عليه السلام ) .
.
ص: 525
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! هر كس تو را دوست بدارد ، مرا دوست داشته است و هر كس مرا دوست بدارد ، خدا را دوست داشته است و هر كس خدا را دوست بدارد ، خدا هم او را دوست مى دارد ، و بر خدا سزاوار است ( / حق دارد) كه دوستانش را در بهشت ، جاى دهد . اى على! هر كس تو را دشمن بدارد ، مرا دشمن داشته است و هر كس مرا دشمن بدارد ، خدا را دشمن داشته است و هر كس خدا را دشمن بدارد ، خدا نيز او را دشمن مى دارد و لعنتش مى كند و بر خدا سزاوار است (/ حق دارد) كه روز قيامت ، او را در ايستگاه كينه ورزان ، نگه دارد . نه توبه اى از او پذيرفته مى شود ، نه فديه اى و نه پناه خواستنى .
امام على عليه السلام :اگر با اين شمشيرم بر بينى مؤمن ، فرو كوبم تا مرا دشمن بدارد ، دشمنم نخواهد داشت و اگر همه دنيا را به پاى منافق بريزم تا مرا دوست بدارد ، دوستم نخواهد داشت ، و اين ، از آن روست كه قضا [بر اين امر] جارى گشت و بر زبان پيامبر اُمّى صلى الله عليه و آله گذشت . او فرمود : «اى على! هيچ مؤمنى با تو دشمنى نمى ورزد و هيچ منافقى ، دل به دوستىِ تو نمى سپارد» .
سنن الترمذى_ به نقل از ابو سعيد خُدْرى _ :ما گروه انصار ، منافقان را از دشمنى شان نسبت به على بن ابى طالب مى شناختيم .
امام حسين عليه السلام :ما در روزگار پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، منافقان را جز از طريق دشمنى شان نسبت به على و فرزندان او عليه السلام نمى شناختيم .
ر . ك : دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام : ج 12 ص 295 (بخش پانزدهم : دشمنى با امام على عليه السلام ) .
.
ص: 526
2 / 4فاطِمَةُ الزَّهراءُتاريخ دمشق عن زيد بن أرقم :كُنتُ عِندَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله جالِسا ، فَمَرَّت فاطِمَةُ عليهاالسلامعَلَيها كَليمٌ (1) ، وهِيَ خارِجَةٌ مِن بَيتِها إلى حُجرَةِ نَبِيِّ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، ومَعَهَا ابناهَا الحَسَنُ وَالحُسَينُ عليهم السلام ، وعَلِيٌّ عليه السلام في آثارِهِم ، فَنَظَرَ إلَيهِمُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : مَن أحَبَّ هؤُلاءِ فَقَد أحَبَّني ، ومَن أبغَضَهُم فَقَد أبغَضَني . (2)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :فاطِمَةُ بَضعَةٌ مِنّي ، فَمَن أغضَبَها أغضَبَني . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل لَيَغضَبُ لِغَضَبِ فاطِمَةَ ، ويَرضى لِرِضاها . (4)
.
ص: 527
2 / 4فاطمه زهرا عليها السلامتاريخ دمشق_ به نقل از زيد بن اَرقَم _ :نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نشسته بودم كه فاطمه عليهاالسلامدر حالى كه لباسى زِبْر بر تن داشت ، از خانه اش بيرون آمد و به سوى اقامتگاه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رفت ، در حالى كه پسرانش حسن عليه السلام و حسين عليه السلام ، با او بودند و على عليه السلام در پىِ ايشان ، حركت مى كرد . پيامبر صلى الله عليه و آله نگاهى به آنان كرد و فرمود : «هر كس اينان را دوست بدارد ، هر آينه ، مرا دوست داشته است و هر كس ايشان را دشمن بدارد ، هر آينه ، مرا دشمن داشته است» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :فاطمه ، پاره تن من است . هر كه او را به خشم آورَد ، مرا به خشم آورده است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همانا خداوند عز و جل با خشم فاطمه ، به خشم مى آيد و با خشنودى او ، خشنود مى شود .
.
ص: 528
عنه صلى الله عليه و آله_ لِفاطِمَةَ عليهاالسلام _ :إنَّ اللّهَ عز و جل يَغضَبُ لِغَضَبِكِ ، ويَرضى لِرضاكِ . (1)
2 / 5الحَسَنانِ عليهما السّلامرسول اللّه صلى الله عليه و آله :الحَسَنُ وَالحُسَينُ ابنايَ ؛ مَن أحَبَّهُما أحَبَّني ، ومَن أحَبَّني أحَبَّهُ اللّهُ ، ومَن أحَبَّهُ اللّهُ أدخَلَهُ الجَنَّةَ ، ومَن أبغَضَهُما أبغَضَني ، ومَن أبغَضَني أبغَضَهُ اللّهُ ، ومَن أبغَضَهُ اللّهُ أدخَلَهُ النّارَ . (2)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن أحَبَّ الحَسَنَ وَالحُسَينَ فَقَد أحَبَّني ، ومَن أبغَضَهُما فَقَد أبغَضَني . (3)
عنه صلى الله عليه و آله :مَن أبغَضَ الحَسَنَ وَالحُسَينَ جاءَ يَومَ القِيامَةِ ولَيسَ عَلى وَجهِهِ لَحمٌ ، ولَم تَنَلهُ شَفاعَتي . (4)
.
ص: 529
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ به فاطمه عليهاالسلام _ :همانا خداوند ، با خشم تو به خشم مى آيد و با خشنودى تو ، خشنود مى شود .
2 / 5حسن و حسين عليهما السّلامپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :حسن و حسين ، پسران من اند . هر كس آن دو را دوست بدارد ، مرا دوست داشته است و هر كس مرا دوست بدارد ، خدا او را دوست مى دارد و هر كس كه خدا دوستش بدارد ، او را به بهشت مى بَرَد و كسى كه آن دو را دشمن بدارد ، مرا دشمن داشته است و كسى كه مرا دشمن بدارد ، خدا او را دشمن مى دارد و خدا هر كه را دشمن بدارد ، به دوزَخَش مى برد .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس حسن و حسين را دوست بدارد ، مرا دوست داشته است و هر كس آن دو را دشمن بدارد ، مرا دشمن داشته است .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس حسن و حسين را دشمن بدارد ، روز قيامت ، در حالى مى آيد كه بر چهره اش گوشتى نباشد و شفاعت من نيز به او نمى رسد .
.
ص: 530
2 / 6المُؤمِنُالكتاب«وَ الَّذِينَ جَاءُو مِن بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِاءِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْاءِيمَانِ وَ لَا تَجْعَلْ فِى قُلُوبِنَا غِلاًّ لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ » . (1)
الحديثرسول اللّه صلى الله عليه و آله :أشرارُ (2) النّاسِ مَن يُبغِضُ المُؤمِنينَ وتُبغِضُهُ قُلوبُهُم ، المَشّاؤونَ بِالنَّميمَةِ ، المُفَرِّقونَ بَينَ الأَحِبَّةِ . (3)
التفسير المنسوب إلى الإمام العسكري عليه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : تَعَوَّذوا بِاللّهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ ؛ فَإِنَّ مَن تَعَوَّذَ بِاللّهِ مِنهُ أعاذَهُ اللّهُ ، وتَعَوَّذوا مِن هَمَزاتِهِ ونَفَخاتِهِ ونَفَثاتِهِ (4) ، أتَدرونَ ما هِيَ؟ أمّا هَمَزاتُهُ : فَما يُلقيهِ في قُلوبِكُم مِن بُغضِنا أهلَ البَيتِ . قالوا : يا رَسولَ اللّهِ ، وكَيفَ نُبغِضُكُم بَعدَما عَرَفنا مَحَلَّكُم مِنَ اللّهِ ومَنزِلَتَكُم؟ قالَ صلى الله عليه و آله : بِأَن تُبغِضوا أولِياءَنا وتُحِبّوا أعداءَنا . (5)
رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لِلمُؤمِنِ أربَعَةُ أعداءَ : مُؤمِنٌ يَحسُدُهُ ، ومُنافِقٌ يُبغِضُهُ ، وشَيطانٌ يُضِلُّهُ ، وكافِرٌ يُقاتِلُهُ . (6)
.
ص: 531
2 / 6مؤمنقرآن«و آنان كه پس از اينها مى آيند ، مى گويند : پروردگارا ! ما را و برادرانمان را كه از ما بر ايمان پيشى گرفتند ، بيامرز و در دل هاى ما ، كينه اى نسبت به آنان كه ايمان آوردند ، قرار مده ، كه تو اهل مهر و رأفتى » .
حديثپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدترينِ مردمان ، كسى است كه مؤمنان را دشمن بدارد و دل هاى مؤمنان هم او را دشمن بدارند ؛ سخن چينانِ جدايى انداز ميان دوستان .
التفسير المنسوب إلى الإمام العسكرى عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «از شيطانِ رانده شده ، به خدا پناه ببريد ؛ زيرا كسى كه از او به خدا پناه ببرد ، خداوند ، او را پناه مى دهد . از هَمَزات و نَفَخات و نَفَثات (1) او به خدا پناه ببريد . آيا مى دانيد اينها چيستند ؟ هَمَزات او ، دشمنى كردن با ما اهل بيت است كه او در دل هاى شما مى افكند» . گفتند : اى پيامبر خدا ! بعد از شناخت جايگاه و منزلت شما در نزد خدا ، چگونه ممكن است با شما دشمنى كنيم ؟ فرمود : «با دشمنى كردن با دوستان ما و دوست داشتنِ دشمنان ما» .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن ، چهار دشمن دارد : مؤمنى كه بر او حسادت مى ورزد ؛ منافقى كه او را دشمن مى دارد ؛ شيطانى كه در گم راهى او مى كوشد ؛ و كافرى كه با او مى جنگد .
.
ص: 532
الإمام عليّ عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ _ :إيّاكُم وَالبِغضَةَ لِذَوي أرحامِكُمُ المُؤمِنينَ ؛ فَإِنَّهَا الحالِقَةُ لِلدّينِ . (1)
الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ الرَّجُلَ لَيُحِبُّكُم وما يَعرِفُ ما أنتُم عَلَيهِ ، فَيُدخِلُهُ اللّهُ الجَنَّةَ بِحُبِّكُم، وإنَّ الرَّجُلَ لَيُبغِضُكُم وما يَعرِفُ ما أنتُم عَلَيهِ ، فَيُدخِلُهُ أللّهُ بِبُغضِكُمُ النّارَ. (2)
الاُصول الستّة عشر عن جابر :سَمِعتُهُ [الإِمامَ الصّادِقَ عليه السلام ] يَقولُ : دَخَلَ عَلى أبي قَومٌ فَقالَ لَهُم : ما لَكُم ولِلبَراءَةِ بَعضُكُم مِن بَعضٍ؟ إنَّما أخَذتُم أخذَ الخَوارِجِ ، ضَيَّقوا على أنفُسِهِم حَتّى بَرِئَ بَعضُهُم مِن بَعضٍ! إنَّ أمرَنا أوسَعُ مِمّا بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ ، وإذا أبغَضتَ الرَّجُلَ فَقَد بَرِئتَ مِنهُ . (3)
2 / 7العالِمُرسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا أبغَضَ المُسلِمونَ عُلَماءَهُم ، وأَظهَروا عِمارَةَ أسواقِهِم ، وتَناكَحوا (4) عَلى جَمعِ الدَّراهِمِ ، رَماهُمُ اللّهُ عز و جل بِأَربَعِ خِصالٍ : بِالقَحطِ مِنَ الزَّمانِ ، وَالجَورِ مِنَ السُّلطانِ ، وَالخِيانَةِ مِن وُلاةِ الأَحكامِ ، وَالصَّولَةِ مِنَ العَدُوِّ . (5)
.
ص: 533
امام على عليه السلام_ در سفارش ايشان _ :از كين ورزى با خويشاوندان مؤمن خود بپرهيزيد ؛ زيرا اين كار ، نابود كننده دين است .
امام صادق عليه السلام :شخصى شما [شيعيان] را دوست مى دارد ، در حالى كه نمى داند شما بر چه عقيده اى هستيد . پس خداوند ، او را به سبب دوست داشتن شما به بهشت مى بَرَد . شخصى نيز شما را دشمن مى دارد ، در حالى كه نمى داند شما بر چه عقيده اى هستيد . پس خداوند ، او را به سبب دشمن داشتن شما ، به آتش مى بَرَد .
الاُصول الستّة عشر_ به نقل از جابر _ :از امام [ صادق عليه السلام ] شنيدم كه مى فرمايد : «عدّه اى به نزد پدرم [ امام باقر عليه السلام ] آمدند . پدرم به آنها فرمود : شما را چه شده است كه از يكديگر ، بيزارى مى جوييد ؟ راه خوارج را در پيش گرفته ايد . آنها چنان عرصه را بر خود تنگ كردند [و تنگ نظرى نشان دادند] كه از يكديگر ، بيزارى جُستند! كار ما گسترده تر از فاصله ميان آسمان و زمين است و [بدانيد كه ]هر گاه كسى [از همكيشان خود] را دشمن بدارى ، از او بيزارى جُسته اى » .
2 / 7دانشمندپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مسلمانان ، دانشمندانِ خود را دشمن بدارند و آبادانىِ بازارهايشان را آشكار سازند و براى گِردآورى درهم ها با هم وصلت كنند ، (1) خداوند عز و جل آنان را به چهار چيز ، مبتلا مى كند : روزگار قحطى ، ستم پادشاه ، خيانت حكمْ صادر كنندگان (2) و تهاجم دشمنان .
.
ص: 534
عنه صلى الله عليه و آله :اُغدُ عالِما ، أو مُتَعَلِّما ، أو أحِبَّ العُلَماءَ ، ولا تَكُن رابِعا فَتَهلِكَ بِبُغضِهِم . (1)
2 / 8أهلُ الحَقِّالإمام الصادق عليه السلام :لا تَغضَبوا مِنَ الحَقِّ إذا قيلَ لَكُم ، ولا تُبغِضوا أهلَ الحَقِّ إذا صَدَعوكُم (2) بِهِ ؛ فَإِنَّ المُؤمِنَ لا يَغضَبُ مِنَ الحَقِّ إذا صُدِعَ بِهِ . (3)
2 / 9المُستَضعَفونَرسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَزالُ العَبدُ في سِترِ اللّهِ ما لَم يُبغِض أهلَ الجوعِ وقِلَّةِ الطَّعامِ ، فَإِذا أبغَضَهُم هَتَكَ سِترَهُ ومَقَتَهُ . (4)
.
ص: 535
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :يا دانشمند باش ، يا دانش آموز ، و يا دوستدار دانشمندان ، و چهارمين مباش كه از دشمنى ورزيدن با آنان ، تباه مى شوى .
2 / 8حق گويانامام صادق عليه السلام :از حق ، هر گاه به شما گفته شد ، عصبانى نشويد و اهل حق را ، هر گاه حق را به شما گفتند ، دشمن نداريد ؛ زيرا مؤمن ، از گفته شدن حق به او ، عصبانى نمى شود .
2 / 9مستضعفانپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، پيوسته نسبت به بنده ، پرده پوشى مى كند تا زمانى كه اهل گرسنگى و كم خورى را دشمن ندارد . پس هر گاه آنان را دشمن بدارد ، خداوند ، پرده اش را مى دَرَد و از او متنفّر مى شود .
.
ص: 536
. .
ص: 537
. .
ص: 538
. .
ص: 539
. .
ص: 540
. .
ص: 541
. .
ص: 542
. .
ص: 543
. .
ص: 544
. .
ص: 545
. .
ص: 546
. .
ص: 547
. .
ص: 548
. .
ص: 549
. .
ص: 550
. .
ص: 551
. .
ص: 552
. .
ص: 553
. .
ص: 554
. .
ص: 555
. .
ص: 556
. .
ص: 557
. .
ص: 558
. .
ص: 559
. .
ص: 560
. .
ص: 561
. .
ص: 562
. .
ص: 563
فهرست تفصيلى .
ص: 564
. .
ص: 565
. .
ص: 566
. .
ص: 567
. .
ص: 568
. .
ص: 569
. .
ص: 570
. .
ص: 571
. .
ص: 572
. .
ص: 573
. .
ص: 574
. .
ص: 575
. .
ص: 576
. .