ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

ص: 27

ص: 28

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ص: 36

ص: 37

ص: 38

ص: 39

ص: 40

ص: 41

ص: 42

ص: 43

ص: 44

ص: 45

ص: 46

ص: 47

ص: 48

ص: 49

ص: 50

ص: 51

ص: 52

ص: 53

ص: 54

ص: 55

ص: 56

ص: 57

ص: 58

ص: 59

ص: 60

ص: 61

ص: 62

ص: 63

ص: 64

ص: 65

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ص: 73

ص: 74

ص: 75

ص: 76

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

ص: 81

ص: 82

ص: 83

ص: 84

ص: 85

ص: 86

ص: 87

ص: 88

ص: 89

ص: 90

ص: 91

ص: 92

ص: 93

ص: 94

ص: 95

ص: 96

ص: 97

ص: 98

ص: 99

ص: 100

ص: 101

ص: 102

ص: 103

ص: 104

ص: 105

ص: 106

ص: 107

ص: 108

ص: 109

ص: 110

ص: 111

ص: 112

ص: 113

ص: 114

ص: 115

ص: 116

ص: 117

ص: 118

ص: 119

ص: 120

ص: 121

ص: 122

ص: 123

ص: 124

ص: 125

ص: 126

ص: 127

ص: 128

ص: 129

ص: 130

ص: 131

ص: 132

ص: 133

ص: 134

ص: 135

ص: 136

ص: 137

ص: 138

ص: 139

ص: 140

ص: 141

ص: 142

ص: 143

ص: 144

ص: 145

ص: 146

ص: 147

ص: 148

ص: 149

ص: 150

ص: 151

ص: 152

ص: 153

ص: 154

ص: 155

ص: 156

ص: 157

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

ص: 163

ص: 164

ص: 165

ص: 166

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

ص: 171

ص: 172

ص: 173

ص: 174

ص: 175

ص: 176

ص: 177

ص: 178

ص: 179

ص: 180

ص: 181

ص: 182

ص: 183

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

ص: 188

ص: 189

ص: 190

ص: 191

ص: 192

ص: 193

ص: 194

ص: 195

ص: 196

ص: 197

ص: 198

ص: 199

ص: 200

ص: 201

ص: 202

ص: 203

ص: 204

ص: 205

ص: 206

ص: 207

ص: 208

ص: 209

ص: 210

ص: 211

ص: 212

ص: 213

ص: 214

ص: 215

ص: 216

ص: 217

ص: 218

ص: 219

ص: 220

ص: 221

ص: 222

ص: 223

ص: 224

ص: 225

ص: 226

ص: 227

ص: 228

ص: 229

ص: 230

ص: 231

ص: 232

ص: 233

ص: 234

ص: 235

ص: 236

ص: 237

ص: 238

ص: 239

ص: 240

ص: 241

ص: 242

ص: 243

ص: 244

ص: 245

ص: 246

ص: 247

ص: 248

ص: 249

ص: 250

ص: 251

ص: 252

ص: 253

ص: 254

ص: 255

ص: 256

ص: 257

ص: 258

ص: 259

ص: 260

ص: 261

ص: 262

ص: 263

ص: 264

ص: 265

ص: 266

ص: 267

ص: 268

ص: 269

ص: 270

ص: 271

ص: 272

ص: 273

ص: 274

ص: 275

ص: 276

ص: 277

ص: 278

ص: 279

ص: 280

ص: 281

ص: 282

ص: 283

ص: 284

ص: 285

ص: 286

ص: 287

ص: 288

ص: 289

ص: 290

ص: 291

ص: 292

ص: 293

ص: 294

ص: 295

ص: 296

ص: 297

ص: 298

ص: 299

ص: 300

ص: 301

ص: 302

ص: 303

ص: 304

ص: 305

ص: 306

ص: 307

ص: 308

ص: 309

ص: 310

ص: 311

ص: 312

ص: 313

ص: 314

ص: 315

ص: 316

ص: 317

ص: 318

ص: 319

ص: 320

ص: 321

ص: 322

ص: 323

ص: 324

ص: 325

ص: 326

ص: 327

ص: 328

ص: 329

ص: 330

ص: 331

ص: 332

ص: 333

ص: 334

ص: 335

ص: 336

ص: 337

ص: 338

ص: 339

ص: 340

ص: 341

ص: 342

ص: 343

ص: 344

ص: 345

ص: 346

ص: 347

ص: 348

ص: 349

ص: 350

ص: 351

ص: 352

ص: 353

ص: 354

ص: 355

ص: 356

ص: 357

ص: 358

ص: 359

ص: 360

ص: 361

ص: 362

ص: 363

ص: 364

ص: 365

ص: 366

ص: 367

ص: 368

ص: 369

ص: 370

ص: 371

ص: 372

ص: 373

ص: 374

ص: 375

ص: 376

ص: 377

ص: 378

ص: 379

ص: 380

ص: 381

ص: 382

ص: 383

ص: 384

ص: 385

ص: 386

ص: 387

ص: 388

ص: 389

ص: 390

ص: 391

ص: 392

ص: 393

ص: 394

ص: 395

ص: 396

ص: 397

ص: 398

ص: 399

ص: 400

ص: 401

ص: 402

ص: 403

ص: 404

ص: 405

ص: 406

ص: 407

ص: 408

ص: 409

ص: 410

ص: 411

ص: 412

ص: 413

ص: 414

ص: 415

ص: 416

ص: 417

ص: 418

ص: 419

ص: 420

ص: 421

ص: 422

ص: 423

ص: 424

ص: 425

ص: 426

ص: 427

ص: 428

ص: 429

ص: 430

ص: 431

ص: 432

ص: 433

ص: 434

ص: 435

ص: 436

ص: 437

ص: 438

ص: 439

ص: 440

ص: 441

ص: 442

ص: 443

ص: 444

ص: 445

ص: 446

ص: 447

ص: 448

ص: 449

ص: 450

ص: 451

ص: 452

ص: 453

ص: 454

ص: 455

ص: 456

ص: 457

ص: 458

ص: 459

ص: 460

ص: 461

ص: 462

ص: 463

ص: 464

ص: 465

ص: 466

ص: 467

ص: 468

ص: 469

ص: 470

ص: 471

ص: 472

ص: 473

ص: 474

ص: 475

ص: 476

ص: 477

ص: 478

ص: 479

ص: 480

ص: 481

ص: 482

ص: 483

ص: 484

ص: 485

ص: 486

ص: 487

ص: 488

ص: 489

ص: 490

ص: 491

ص: 492

ص: 493

ص: 494

ص: 495

ص: 496

ص: 497

ص: 498

ص: 499

ص: 500

ص: 501

ص: 502

ص: 503

ص: 504

ص: 505

ص: 506

ص: 507

ص: 508

ص: 509

ص: 510

ص: 511

ص: 512

ص: 513

ص: 514

ص: 515

ص: 516

ص: 517

ص: 518

ص: 519

ص: 520

ص: 521

ص: 522

ص: 523

ص: 524

ص: 525

ص: 526

ص: 527

ص: 528

ص: 529

ص: 530

ص: 531

ص: 532

ص: 533

ص: 534

ص: 535

ص: 536

ص: 537

ص: 538

ص: 539

ص: 540

ص: 541

ص: 542

ص: 543

ص: 544

ص: 545

ص: 546

ص: 547

ص: 548

ص: 549

ص: 550

ص: 551

ص: 552

ص: 553

ص: 554

ص: 555

ص: 556

ص: 557

ص: 558

ص: 559

ص: 560

ص: 561

ص: 562

ص: 563

ص: 564

ص: 565

ص: 566

ص: 567

ص: 568

ص: 569

ص: 570

ص: 571

ص: 572

ص: 573

ص: 574

ص: 575

ص: 576

ص: 577

ص: 578

ص: 579

ص: 580

ص: 581

ص: 582

ص: 583

ص: 584

ص: 585

ص: 586

ص: 587

ص: 588

ص: 589

ص: 590

ص: 591

ص: 592

ص: 593

ص: 594

ص: 595

ص: 596

ص: 597

ص: 598

ص: 599

ص: 600

ص: 601

ص: 602

ص: 603

ص: 604

ص: 605

ص: 606

ص: 607

ص: 608

ص: 609

ص: 610

ص: 611

ص: 612

ص: 613

ص: 614

ص: 615

ص: 616

ص: 617

ص: 618

ص: 619

ص: 620

ص: 621

ص: 622

ص: 623

ص: 624

ص: 625

ص: 626

ص: 627

ص: 628

ص: 629

ص: 630

ص: 631

ص: 632

ص: 633

ص: 634

ص: 635

ص: 636

ص: 637

ص: 638

ص: 639

ص: 640

ص: 641

ص: 642

ص: 643

ص: 644

ص: 645

ص: 646

ص: 647

ص: 648

ص: 649

ص: 650

ص: 651

ص: 652

ص: 653

ص: 654

ص: 655

ص: 656

ص: 657

ص: 658

ص: 659

ص: 660

ص: 661

ص: 662

ص: 663

ص: 664

ص: 665

ص: 666

ص: 667

ص: 668

ص: 669

ص: 670

ص: 671

ص: 672

ص: 673

ص: 674

ص: 675

ص: 676

ص: 677

ص: 678

ص: 679

ص: 680

ص: 681

ص: 682

ص: 683

ص: 684

ص: 685

ص: 686

ص: 687

ص: 688

ص: 689

ص: 690

ص: 691

ص: 692

ص: 693

ص: 694

ص: 695

ص: 696

ص: 697

ص: 698

ص: 699

ص: 700

ص: 701

ص: 702

ص: 703

ص: 704

ص: 705

ص: 706

ص: 707

ص: 708

ص: 709

ص: 710

ص: 711

ص: 712

ص: 713

ص: 714

ص: 715

ص: 716

ص: 717

ص: 718

ص: 719

ص: 720

ص: 721

ص: 722

ص: 723

ص: 724

ص: 725

فهرست .

ص: 726

. .

ص: 727

. .

ص: 728

. .

ص: 729

ص: 730

3. «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَيْنا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ...» .

روض الجنان: مُقاتل روايت كرد از سعيد جُبَير، كه او گفت اصحاب رسول عليه السلام بر سلمان رفتند، گفتند: براى ما از تورات حديثى گوى كه تورات را قصّه هاى نيكو در وى است... . (1) 1711. علامه شعرانى: سلمان پس از هجرت به خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آله مشرّف گشت و سوره يوسف مكى است. (2) روض الجنان: «وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِينَ» ؛ و به درستى كه پيش از اين تو از اين قصّه و اخبار غافل بوده اى و بى علم. و «غفلت»، سهو باشد. (3) 1712. علامه شعرانى: سهو در اصل لغت عرب به معنى خطا و غلط نيست، بلكه حاضر نبودن معنى در ذهن است. (4)

4. «إِذْ قالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً...» .

روض الجنان: ... چون يوسف عليه السلام بزرگ شد و برادران او هر يك چوبى و عصايى داشتند _ و ايشان دَه بودند و يوسف يازدهمين بود و بنيامين دوازدهمين _ يوسف پدر را گفت: اى پدر برادران من هر يكى را چوبى هست و مرانيست چرا چنين آمد؟ از خداى براى من چوبى بخواه از بهشت. يعقوب دعا كرد خداى تعالى جبريل را فرستاد با عصايى _ از چوب بهشت، گفت: اين به يوسف ده. يوسف عليه السلام آن چوب بستد و آن چوبى بود از زبرجد سبز... . (5)

.

ص: 731

1713. علامه شعرانى: اين حكايت از عرائس ثعلبى است نه از ائمه معصومين عليهم السلام. (1) روض الجنان: سُدّى روايت كند از عبدالرّحمن بن سابط از جابر بن عبدالله الانصارىّ كه او گفت: مردى جهود به نزديك رسول آمد، گفت: يا محمّد! مرا خبر ده تا نام آن ستاره ها چه بود كه يوسف را سجده كردند؟ رسول عليه السلام سر در پيش افگند به انتظار وحى. جبريل آمد و رسول را خبر داد از نامهاى ايشان. رسول عليه السلام جهود را گفت: اگر تو را خبر دهم به نامهاى ايشان و تو دانى كه چنان است، اسلام آرى؟ گفت: آرى. گفت: نامها اين بود: جريان و طارق و ذيال ذوالكيفيات و ذوالقرع و ذناب و عمودان و قابس و ضروح و مصبح و فليق. (2) 1714. علامه شعرانى: اين اسامى و حكايت منقول از عرائس ثعلبى است. (3)

6. «وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى آلِ يَعْقُوبَ...» .

روض الجنان: «وَكَذلِكَ يَجْتَبٍيكَ رَبُّكَ» ؛ اِجتباء وَاِصطِفاء واختيار هر سه يكى باشد. اين هم حكايت است از يعقوب عليه السلام كه او مى گويد در تعبير خواب يوسف كه خداى تعالى تو را برگزيند و تو را تأويل احاديث درآموزد، و اصل «اجتباء» منْ جِبايَةِ الخَراجِ باشد، اذا اخلَصْتَه لنفسِكَ اَوْ لِغَيْركَ، و مراد تعبير خواب است بقول: «وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ» ، فى قول مجاهد و قتاده*. و ابن زيد** گفت: در عهد او تأويل و تعبير خواب بِهْ از او كس ندانست. زجّاج گفت: مراد تأويل آيات است در ادلّه توحيد و جز از آن از علوم دين. تأويل آن باشد كه معنى با او گردد، منَ الاَوْلِ وهُوَ الرُّجوع، و گفت***: نيز اين خواب دليل آن مى كند كه خداى تعالى نعمت خود بر تو و بر آل

.

ص: 732

يعقوب تمام كند چنان كه بر پدرانت تمام كرد. (1) 1715. علامه شعرانى: * قتادة بن دعامه يكى از مفسرين است و به قول او مراد از تأويل احاديث تعبير رؤيا است. و به قول بعض ديگر از مفسران، مراد تأويل و معنى احاديث و روايات انبيا است كه پيش از او بودند. و به معنى تفاصيل كتب و دلايل توحيد و شريعت و دين منقول از حضرت ابراهيم و نوح و شيث و ادريس را نيك مى دانست. (2) 1716. ** ابن زيد نامش عبدالرحمن بود و از مفسّران شيعى است و احاديث وى در تهذيب هم آمده است. و در مجمع البيان گويد: قال ابن زيد: كان أعبر الناس للرؤيا؛ (3) بهترين تعبير كننده خواب يوسف بود؛ يعنى در عهد خود... . (4) 1717. *** يعنى حضرت يعقوب با يوسف گفت. (5) روض الجنان: برادران يوسف يازده بودند و نامهاى ايشان اين است: روبيل _ و او برادر مهتر است _ و شمعون، و لاعون، و يهودا، و ريالون و يشجر و مادر او، ليّا بنت ليان بود... . 6 1718. علامه شعرانى: صحيح آن [= ريالون] زبولون است. 7 روض الجنان: كعب الاَحبار گفت: خداى تعالى صورت پيغامبران به آدم نمود تا او يك يك را بديد. در طبقه ششم يوسف را به نمود، تاجِ و قار بر سر نهاده... آدم گفت: بار خدايا: اين كيست از فرزندان من؟ گفت: يا آدم! اين مردى است محسود بر آنچه من به او خواهم دادن. گفت: بار خدايا! او را چه خواهى دادن؟ گفت: حظّى تمام از حُسْن. آدم او را در بر گرفت و بوسه بر چشم او داد و گفت: لا تَأسَفْ يا بُنَىَّ واِنَّهُ يُوسُفُ.

.

ص: 733

پس اوّل كس كه او را يوسف خواند آدم بود. (1) 1719. علامه شعرانى: اين حكايت و غالب حكايات حضرت يوسف را مؤلّف از عرائس ثعلبى نقل كرده است. (2) روض الجنان: و گفتند: او حسن به ميراث از جدّش اسحاق يافت و اسحاق از مادرش ساره و خداى تعالى ساره را بر صورت حورالعين آفريده بود و لكن صفاى حور نداشت جز آنكه يوسف از صفاى لَوْن و رقّت و لطافت اندام به آنجا بود كه اگر از اين خُضر چيزى بخوردى سبزى آن در پوستِ او پيدا بودى كه به گلوش فرو مى شدى. و ساره حسن از حوّا يافت به ميراث. (3) 1720. علامه شعرانى: اين گونه تعبيرات مختلف بيان حسن يوسف است و اگر ميان آنها تنافى باشد مضر به اصل مقصود نيست؛ چنان كه در وصف جمال كسى گويند ماه است يا گويند آفتاب است با يكديگر منافى نيست، اگرچه به ظاهر منافى مى نمايد. (4)

10. «قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيّارَةِ...» .

روض الجنان: «لا تَقْتَلُوا يُوسُفَ» ، يوسف را مكشى كه كشتن برادر عظيم باشد. «وألْقُوهُ في غَيابَتِ الْجُبِّ» ؛ و او را در چاه افگنى. بعضى گفتند: مراد به «غيابَةِ الجُبّ» طاقى باشد كه در چاه بود پيش از آنكه به آب رسد... . و بعضى دگر گفتند آنجا كه خبر غايب شود. (5) 1721. علامه شعرانى: يعنى از كسى خبرى باز نيايد. 6

.

ص: 734

روض الجنان: «يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيّارَةِ» ، تا بهرى رهگذريان باشد كه او را برآرند. جمله قرّاء خواندند: «يَلْتَقِطْهُ» به «يا» براى آنكه مسند است با «بَعْضُ» و حسنِ بصرى تلْتَقِطْهُ به «تا» خواند براى آنكه «بَعْضُ» مضاف است با مؤنّث. و گفت: جزء از «بَعْضُ» چون جزء از جمله باشد. (1) 1722. علامه شعرانى: مقصود آن است كه چون لفظ مذكر به مؤنث اضافه شود مانند بعض السيارة كه بعض مذكر است و سياره مؤنث و مانند مرالسنين كه مر مذكر است و سنين مؤنث و اهل القرى كه اهل مذكر است و قرى مؤنث، مضاف را مى توان مانند مضاف اليه مؤنث گرفت؛ چون مضاف متعلق به مضاف اليه است و نظير آن. و در بعض السياره بعض جزئى از جمله است يعنى جزئى از كلى. بنابراين عبارت كتاب مصحف است و صحيح آن بدين مضمون كه جزء از جمله چون جمله است. (2)

12. «أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَ يَلْعَبْ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» .

روض الجنان: «أرْسِلْهُ مَعَنا» ؛ يوسف را با ما بفرست، فردا. «يَرْتَعْ وَيَلْعَبُ» ، ابن كثير و أبو عمرو و ابن عامر خواندند: «نَرْتَعِ ونَلْعَبْ» به «نون» در هر دو فعل و كسرِ «عين» من الاِرتِعاء، اِفْتِعالٌ منَ الرَّعْىِ، و جزم كه باشد به حذف «يا» باشد براى جواب أمر؛ و أهل الحجاز _ الاّ المالِكِىّ و العَطّار عَنِ الزسنى _ خواندند به اثبات «يا» در حال وصل و وقف. (3) 1723. علامه شعرانى: البته در عبارت كتاب تصحيفى است و آنچه اهل علم قرائت در كتب خود آورده اند آن است كه بزى از اهل حجاز «نرتع» به كسر عين به غير ياء خواند و قنبل كه هم از اهل حجاز است به طريق ابن شنبوذ. «نرتعى» به ياء و تقدير جزم بر حرف عله. پس الزسنى مصحف البزى است كه به روايت دو تن «نرتع» خوانده و

.

ص: 735

ديگران از اهل حجاز «نرتعى» و به قاعده بايد مراد از اهل حجاز غير نافع و ابن كثير باشد كه آنان را به خصوص نام برده است. (1) روض الجنان: ... چون يوسف رابه كنار چاه آوردند پيرهن از او بر كردند _ و اين چاهى بود ميان اردن و مصر. و گفتند: تا به خانه يعقوب از آنجا سه فرسنگ بود و بر ره كاروان بود و چاهى بود تاريك و وحْش و سَرِ او تنگ، تنگ بود و بن چاه فراخ و براى آن كردند تا بر نتواند آمدن. و گفتند:* آب اين چاه شور بود... . (2) 1724. علامه شعرانى: «گفتند» ترجمه «قيل» است. علماى آنجا استعمال اين كلمه كنند كه در صحت آن شك دارند و چون اين مطالب به طريق صحيح از امام معصوم روايت نشده آن را با شك و ترديد ذكر كرده است. (3)

18. «وَ جاؤُ عَلى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ...» .

روض الجنان: ... روز ديگر كه با چره گاه رفتند گفتند: ديدى كه پدر ما را چگونه خجل و دروغزن كرد؟ تدبير آن است كه برويم و يوسف را از چاه بر آريم و پاره پاره كنيم و استخوانهاى او با پيش پدر بريم تا قول ما راست شود. يهودا گفت: نه، با من عهد كرده اى كه يوسف را نكشى، و ايشان را از آن منع كرد. نماز شام چون با خانه شدند، پدر گفت ايشان را: اگر چنان است كه راست مى گويى اين گرگ كه او را بخورد بگيرى و پيش من آرى*... . (4) 1725. علامه شعرانى: بعيد مى نمايد كه حضرت يعقوب عليه السلام از فرزندان چنين توقع كند؛ چون در زمين مسبعه كه گرك بسيار است هيچ عاقل اميد ندارد كسى گرگ معينى را بشناسد و حاضر باشد و بيايد. و به نظر مى رسد در اين سخن تحريفى راه يافته و راويان در آن تصرفى كرده باشند. (5)

.

ص: 736

19. «وَ جاءَتْ سَيّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَدْلى دَلْوَهُ قالَ يا بُشْرى هذا غُلامٌ وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً...» .

روض الجنان: «قالَ يا بُشْرى» ، در كلام حذفى و اختصارى هست و التقدير: فَادلى دلْوَه فتعَلَّق يُوْسُفُ بالحبْلِ و خرج منَ البئر فلَمّا رآهُ الواردُ قالَ: يا بُشْراى، أهل كوفه خواندند: «يا بُشْرى» بى «يا» على وَزْنِ فُعْلى مِنْ غير اِضافَةٍ إلى «يا» لمتكلّم، و باقى قرّا خواندند: يا بُشْراىَ* به «الف» و «يا» عَلَى الاِضافَةِ إلى «يا» لمتكلّم، آنگه در معنى او دو قول گفتند: قتاده و سُدّى گفتند: معنى آن است كه: اى بشارت من، يعنى بشارتى است مرا اين، كَاَنّهُ نادى بِشارَتهُ؛ پندارى مژده و بشارت خود را مى بخواند. و شايد كه «يا» در إسمى محذوف شده باشد**. (1) 1726. علامه شعرانى: * بايد دانست كه قرائت برخلاف كتابت جايز نيست و اين قرّاء همه بر يك كتابت متفقند «باء» و «شين» و «راء» و «ياء» و هيچ كس «الف» پيش از «ياء» در كتابت نياورده بلكه «الف» را ننوشته مى خواند، مانند «الصدقين» كه «الصادقين» مى خوانند. (2) 1727. ** يعنى ياء حرف ندا بر منادا محذوف در آمده باشد. (3) روض الجنان: «وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً» ؛ و او را پنهان كردند براى بضاعت. در او دو قول گفتند: يكى آنكه اينان كه آب مى كشيدند پنهان كردند او را از ديگران تا طمع نصيب نكنند. (4) 1728. علامه شعرانى: يعنى طمع آنكه از اين غلام باز يافته سهمى بدانها دهند. 5

.

ص: 737

روض الجنان: و نيش را «مِبْضَع» براى آن گويند كه به آن رگ زنند آلت قطع باشد. (1) 1729. علامه شعرانى: يعنى نيشتر. (2)

20. «وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ...» .

روض الجنان: «بِثَمَنٍ بَخْسٍ» ، اى باخِسٍ، و هُوَ مِنْ بابِ رَجُلٌ صَوْمٌ وعدْلٌ؛ به بهاى اندك، آنگه آن را شرح داد كه: درمى چند شمرده بود، و در عدد و مبلغ آن علما خلاف كردند: عبداللهِ عبّاس و عبداللهِ مسعود و قتاده و سدّى گفتند: بيست درم بود، ... بعضى اهل معانى گفتند: زير ده درم بود براى آنكه «دراهم» آن را گويند زير ده باشد تا به ده، چون بر ده بيفزايد درْهَماً گويند... . (3) 1730. علامه شعرانى: اين سخن به نظر صحيح نمى رسد؛ چون اين فرق وقتى است كه عدد مذكور باشد. گويند «تسعة دراهم» و «أحد عشر درهما». اما اگر عدد نباشد جمع بر هر كثرت اطلاق مى شود. قال الله تعالى: «لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِي مَواطِنَ كَثِيرَةٍ» (4) گفتند اين مواطن هشتاد بود. (5) روض الجنان: و قطفير العزيز او را بخريد و به خانه برد. (6) 1731. علامه شعرانى: او را «فوطيفار» نيز گفته اند. (7)

23. «وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ...» .

روض الجنان: «وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ...» ، چون يوسف عليه السلام با خانه عزيز

.

ص: 738

رفت و عزيز او را به زن سپرد، و جمال و حسن او به آن حد بود كه شرح داده شد زن عزيز را و نام او زليخا بود چشم در او افتاد و او را دوست بداشت. (1) 1732. علامه شعرانى: نام زليخا معروف است اما اتفاقى نيست؛ بعضى گويند نام زن راعيل بود و بعضى گويند بكا بود. والله العالم. (2) روض الجنان: و «مِرْوَد» گويند ميل را. (3) 1733. علامه شعرانى: كه به چشم سرمه كشند. (4) روض الجنان: [يوسف] گفت: يا هذه؛ اى زن مرا مُسَلَّم كن. (5) 1734. علامه شعرانى: يعنى مرا رها كن. (6)

24. «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ...» .

روض الجنان: «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها...» ، آنگه خداى تعالى حكايت كرد فعل ايشان را كه زليخا به يوسف همّت كرد و يوسف نيز همّت كرد به زليخا، امّا اصحاب حديث و حشويان گفتند: شيطان بيامد و يك دست بر پهلوى اين نهاد... . (7) 1735. علامه شعرانى: غرض مؤلّف از اصحاب حديث همان حشويانند كه هر حديث را باور كنند، اگرچه برخلاف قرآن و عقل باشد، نه هر محدث؛ چون بسيارى از علماى حديث را مى دانيم كه اين گونه اراجيف را رد كرده اند. 8 روض الجنان: ... پس آيت را بر دو وجه تفسير كردند اهل حق: يكى آنكه جواب

.

ص: 739

«لولا» در او محذوف باشد و همّت واقع... . (1) 1736. علامه شعرانى: يعنى راستى قصد كرد اما نه زنا را. (2) روض الجنان: اگر گويند: آن برهان چه بود كه خداى تعالى بنمود تا يوسف عند آن امتناع كرد از قبيح؟ گوييم: امّا آنچه ايشان گفتند از مشاهده فريشته و يا صورت يعقوب و نداى فريشته و مانند اين، روا نبود براى آنكه اين اسباب إلجا باشد و تكليف به الجا روا نباشد و اگر ملجا بودى او را در آن هيچ مدحى و ثوابى نبودى و اين قول فاسد باشد. (3) 1737. علامه شعرانى: يعنى آنچه عوام پندارند عصمت پيغمبران و ائمه به خلقت خداوند و الجاء و منع قهرى است درست نمى باشد؛ زيرا غير آنان هم بر خداوند حجت آورند كه چرا ما را معصوم نيافريدى و قهراً منع نكردى تا ما نيز معصوم باشيم. پس عصمت آنان لطف است و در لطف الجاء نيست و تكليف و ثواب و عقاب با الجاء منافى است برخلاف لطف. و اگر طفلى معصوم باشد از گناه براى او مقام عصمت انبيا ثابت نمى شود. (4) روض الجنان: و آن لطف كه مكلّف عند آن از قبايح امتناع كند، آن است كه ما آن را عصمت مى خوانيم. و گفته اند: برهان آن ادلّه و حجج بود كه خداى تعالى نصب كرده بود او را بر تحريم زنا و آنكه فاعل آن مستحقّ عقاب عظيم بود براى آنكه آن نيز صارف باشد از فعل قبيح و مقوّى باشد داعى امتناع را. و روا بود كه رؤيت به معنى علم بود چنان كه بسيار جايها هست. والله أعْلَمُ بِمُراده. (5) 1738. علامه شعرانى: در بعض احاديث ما برهان پروردگار را موافق روايت

.

ص: 740

عبدالله بن احمد طائى نقل كرده اند و اگر صاحب كتاب آن را صحيح مى دانست بايد همين جانقل كند. (1)

25. «وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلاّ أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ» .

روض الجنان: «وَ اسْتَبَقا الْبابَ...» ، چون زليخا يوسف را در آن خانه پيخت و درها ببست و در او آويخت و بر او إلحاح كرد و يوسف عليه السلام از او امتناع مى كرد، عبدالله بن احمد الطّايىّ* روايت كرد از پدرش از جدّش از زين العابدين علىّ بن الحسين عليهماالسلامكه گفت: چون زليخا بر يوسف الحاح كرد، بتى در گوشه خانه نهاده بود برفت و جامه اى بر روى آن بت افگند، يوسف گفت: چرا چنان كردى؟ گفت: او معبود من است شرم دارم از او كه به مشاهده او معصيت كنم. يوسف عليه السلامگفت: عجب از تو! شرم مى دارى از جمادى كه لايَسْمَعُ وَلايُبْصِرُ ولا يُغْنى عَنْكَ شيْئاً، و من شرم ندارم از خدايى كه خالق و رازق و منعم من است و عالم به سرّ و علانيه من است؟ (گفتند: برهان اين بود قولى ديگر اين است): يوسف از دست او بجست** و از درى از درهاى خانه بيرون آمد، و زليخا به قفاى او. (2) 1739. علامه شعرانى: * در عرائس ثعلبى عبدالله بن احمد بن عامر الطبرستانى است از پدرش از حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام از پدرش از جدش جعفر بن محمد الصادق عليه السلام از پدرش از جدش على بن الحسين عليه السلام و نام زليخا در آن نيست، بلكه گويد: زن عزيز برخاست الى آخره. (3) اما صحيح همان طائى است چنان كه نجاشى گويد از اولاد وهب است كه با حسين بن على عليهماالسلام در كربلا به شهادت رسيد و پدرش

.

ص: 741

عامر با اميرالمؤمنين عليه السلام در صفين. (1) و هم نجاشى گويد: وى نسخه اى دارد كه از پدرش از حضرت على بن موسى الرضا عليهماالسلام روايت كرده است، (2) موافق اسناد عرائس. پس كلام ثعلبى از آن نسخه مأخوذ است. و در روايت او اين جمله نيست: فذلك قوله تعالى «لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ» . (3) و به نظر مى رسد كه نقل اين جمله از روايت از مؤلّف نيست و الحاق ديگرى است. و اگر مؤلّف مى خواست در آنجا كه تفسير «برهان ربّه» مى كرد ايراد مى فرمود و هم مضمون آن موافق عقيده و روش مؤلّف نيست؛ چون حديث مخالف عقل و قرآن را نمى پذيرد و در اين نزديكى اصحاب حديث و حشويان را به قبول اين روايات مذمت كرد، چگونه مؤلّف تجويز مى كند كه يوسف قصد معصيت كرد اما چون ديد زليخا بت را پوشانيد پشيمان شد. وقصد معصيت هم شايسته مقام او نيست. و باز به نقل عرائس اين عمل زليخا واقعه اى است اتفاق افتاده (4) نه آنكه تفسير برهان باشد. (5) 1740. ** به نظر مى رسد كه جمله بين الهلالين از روايت عبدالله بن احمد طائى الحاقى است از خوانندگان مربوط به تفسير «برهان ربّه» از چند سطر پيش و كاتب ندانسته آن را جزء متن آورده در جايى كه كه هيچ مناسبت ندارد. و سياق كلام پس از «استبقا الباب» اين است: «چون زليخا يوسف را در آن خانه يافت و درها ببست و در آويخت بر او الحاح كرد و يوسف از او امتناع مى كرد و يوسف براى فرار از او بهانه يافت از پوشانيدن بت و از دست او بِجَست». 6 روض الجنان: ... زليخا پيش دست شد و سَبَق برد به سخن گفتن... گفت: «ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً» ؛ چه جزا و مكافات باشد آن را كه به اهل و خانه تو بدى خواهد، يعنى

.

ص: 742

زنا. «إِلاّ أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ» ؛ الا آنكه او را به زندان باز دارند يا عذابى مولم كنند او را. عبداللهِ عبّاس گفت: ضَرْب تازيانه خواست و اين آن مثل ساير است كه گفته اند: «رَمَتنى بدائها و انسلت»* و دگر مثل كه گفته اند: «خُذِ اللِصَّ من قبل أن يأخذك»، و ما گوييم: «دزد باش و مرد باش».** (1) 1741. علامه شعرانى: * گويند مردى به نام سعد بن زيد مناة چند زن داشت، يكى از آنان در غايت صباحت و جمال فرزندى آورد و زنان ديگر بر او رشك مى بردند و پيوسته او را به عيبى كه خاص زنان است نسبت مى دادند و مى گفتند «يا عفلا» و عفل آن است كه چيزى درون موضع خاص وى بيرون آيد و نفرت آورد. زن جوان به مادرش شكايت برد، مادر گفت هرگاه آنان با تو به دشنام افتادند پيشدستى كن كه هر كدام عيبشان پيداتر است اسير دشمن شوند. وقتى كه آنان آماده دشنام بودند او به يكى گفت: «يا عفلا»، او گفت: «رمتنى بدائها و انسلت»؛ يعنى عيب خود را بر من نهاده خود را از ميانه به در برد. و گويند شريح در اين عيب چنين حكم مى داد كه زن بر سر پا بنشيند، اگر عفل از ميان موضع مخصوص او چنان آويخته شود و بلند و آشكار بود كه به زمين رسد عيب است وگرنه عيب نيست و فقهاى ما گويند آن عيب است كه از تنگى نامطلوب مانع مقاربت گردد. (2) 1742. ** بعيد مى نمايد اين سخن از صاحب كتاب؛ چون مفاد مثل عربى چيز ديگر است و در اين زمان گويند: پيش دستى كن كه پس نيفتى. 3

26. «...وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكاذِبِينَ» .

روض الجنان: «وَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكاذِبِينَ» ؛ اگر پيرهن يوسف

.

ص: 743

از پيش دريده است زن راست مى گويد و مرد دروغ، اگر پيرهن از پس دريده است مرد راست مى گويد و زن دروغ. چون بنگريدند پيرهن از پس دريده بود. عزيز گفت زن را: «إنَّهُ منْ كَيدِ كُنَّ» ؛ اين جمله از كيد شماست و كيد شما عظيم باشد. و دليل اين قول حديث عبداللهِ عبّاس است. گفت، چهار كس پيش از وقت سخن گفتند: پسر ماشطه دختر فرعون، و گواى يوسف عليه السلام و صاحب جريح الرّاهب و عيسى عليه السلام... . (1) 1743. علامه شعرانى: روايت از عرائس ثعلبى است. و در جاى ديگر از قصه اصحاب اخدود گويد: شش كودك در گهواره سخن گفتند. (2) اين چهار را نام برده و يحيى بن زكريا و صاحب اخدود را افزوده است. و تفصيل قصه جريج راهب تاكنون براى من معلوم نگشت. (3)

31. «فَلَمّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ...» .

روض الجنان: آن چنان آمد كه ايشان انداختند. (4) 1744. علامه شعرانى: «انداختن» تدارك ديدن است و ما امروز گوييم نقشه كشيدن. (5) روض الجنان: ضحّاك گفت: زماورد بود. (6) 1745. علامه شعرانى: «زماورد» فارسى است و معرب و اصل آن «بزم آورد»: خوراك آماده براى بزم و مجلس ضيافت، آن است كه در زمان ما ساندويچ گويند گوشت پخته و خاكينه و مانند آن در نان تنگ پيچند و به كارد ببرند و تناول كنند. 7

.

ص: 744

37. «قالَ لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمّا عَلَّمَنِي رَبِّي...» .

روض الجنان: «قالَ لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ» ؛ گفت نيايد به شما طعامى كه به روزى شما كنند وإلاّ من خبر دهم شما را به تأويل آن پيش آنكه به شما آيد، اين از جمله آن است كه خداى تعالى مرا آموخته است. گفتند: اين براى آن گفت كه دانست كه از آن خوابها كه ايشان پرسيدند يكى بد است، و از حق معبّر آن است كه چون از او خوابى پرسند كه بد باشد آن را تعبير نكند و از آن عدول كند و نگويد براى آنكه ابورزين العقيلىّ* گفت كه از رسول صلى الله عليه و آله شنيدم كه گفت: اِنَّ الرُّوْيا عَلى رِجْلِ طائرٍ ما لَمْ يُعبَّرْ فَاِذا عُبِّرَتْ وَقَعَتْ وإنَّ الرُّؤْيا جُزْءٌ مِنْ سِتَّةٍ وأرْبَعينَ جُزْءاً مِنَ النُبُوَّة فلا تَقُصَّها إلاّ على ذى رأىٍ، گفت: خواب بر پاى مرغ پرنده باشد تا تعبير نكرده باشند، چون تعبير بكنند بيوفتد**. و خواب جزوى است از چهل و شش جزء از پيغامبرى، خوابى كه بينى جز با خداوند راى مگو. انسِ مالك روايت كرد كه رسول عليه السلام گفت: الرُّؤيا لأوَّلِ عابرٍ؛ خواب اوّل تعبير كننده راست،*** براى اين سبب يوسف عليه السلام تعلّل كرد و از تعبير كردن عدول كرد و براى آن آغاز حكايت علم خود كرد تا ايهام نيفگند كه او تعبير آن خوابها نمى داند. گفت وقت مرا اين تعبير ناگفتنى است و شما را نبايد كه وهم آيد كه من به تأويل اين خواب عالم نيم كه هيچ طعام به شما نيارند. (1) 1746. علامه شعرانى: * مفاد روايت ابورزين آن است كه خواب حقيقت دارد و ظاهر روايت انس آنكه حقيقت ندارد و بسته به تعبير معبّر است و اعتماد بر قول انس نيست و با آن حديث كه فرمود خواب يك جزء از چهل و شش جزء نبوت است هم منافى است. و حقيقت آن است كه صورتهايى كه در رؤيا در حس مشترك مجسّم

.

ص: 745

مى شود گاهى خاطرات غلط و موهوم و بى اصل است و گاه از عالم مجردات بر عقل انسانى افاضه مى شود براى ارتباط وى با آن عالم، و چون موجودات آن عالم از غيب خبر دارند صورت علمى آنها كه عين حقيقت است در حس مشترك انسان كه از قواى باطنى او است به صورتى مناسب مجسم مى شود بر حسب عادت شخصى و نوعى بيننده خواب. و معبّر كسى است كه معنى را از صورت بيرون آورد و عادت بيننده خواب را بداند تا تشخيص دهد چه اندازه از ديده هاى او به تصرف متخيّله او است در امر حقيقى و چه اندازه آن الهام از عالم باطن .پس خوابى كه حقيقت دارد واقع مى شود موافق آنچه در عالم غيب ثبت است، خواه تعبير معبر صحيح باشد و واقع شود يا نشود. (1) 1747. ** يعنى خواب امرى مبهم است و نامعين و معلوم نيست به دست آيد يا نيايد، مانند چيزى كه به پاى مرغ بسته هر چند گرانبها باشد معلوم نيست به دست خواهد آمد اما وقتى تعبير آن به طور صحيح معلوم شود و معبر حقيقت آن را به دست آورد مانند آن است كه مرغ بر زمين افتد و آنچه بر پاى او است به چنگ آورى و دلالت ندارد كه خواب حقيقت ندارد و بسته به تعبير معبّر است، و اگر چنين بود جزئى از چهل و شش جزء نبوت نبود. 2 1748. *** سخن انس دلالت بر آن دارد، كه هيچ خواب حقيقت نيست چنان كه عوام ساده لوح و مادى مسلك پندارند و آنان كه حقيقتى به جز مواد خارجى معتقد نيستند. و در بعض روايات آمده است كه كسى خوابى ديده بود معبرى غلط تعبير كرده و امام تعبير صحيح فرمود؛ پس تعبير كننده تأثير در حقايق ندارد. و شايد اگر حديث انس ثابت شود مراد مورد خاصى است كه تعبير كننده اول مصيب بوده است مانند اينكه كسى مسأله از دو نفر پرسد به خلاف يكديگر جواب دهند اگر تو بينى اولى درست

.

ص: 746

گفته بود گويى سخن او درست است و اگر بينى دويم درست گفته گويى حق با او است. والله العالم. (1)

43. «وَ قالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرى سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ...» .

روض الجنان: قوله تعالى: «وَقالَ الْمَلِكُ» ، گفت ريّان بن وليد، يعنى ملكِ مصر كه من در خواب ديدمى هفت گاو فربه كه ايشان را هفت گاو لاغر مى خوردندى و هفت خوشه گندم سبز و هفت ديگر خشك كه اين خشك آن تر را بخوردى و نيست كردى. فتوا كنى مرا در خواب من، اگر شما تعبير خواب مى دانى. (2) 1749. علامه شعرانى: اين اسماء عربى كه براى فرعون يوسف و فرعون موسى عليه السلامآورده اند گرچه سند صحيح ندارد كه بر آن اعتماد توان كرد و شبيه به نام پادشاهان مصر نيست، اما بدون شك وقتى جماعتى از قبايل عرب بر مصر مسلط گشتند و يونانيان آنهارا «هكسوس» مى گويند يعنى گله داران و دور نيست كه نام آنها به زبان عربى قديم چيزى بود كه به تعبير متأخّران منطبق با وليد و مصعب و مانند آن مى شد. و نظير اين است نام خدايان امت نوح چنان كه در قرآن فرمايد: «وَدّ» و «سُواع» و «يَغوث» و «يَعوق» و «نَسّر». (3) و مورخ معروف جرجى زيدان نام يكى از فراعنه هكسوس را «اباخناس» و يكى را «ابوقيس» آورده است، منقول از كتب يونانيان. (4)

45. «وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ» .

روض الجنان: «وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ» ، افتعل من الذّكر. واصله اذْتَكَرَ، «تا» را «ذال» كردند لِقُرب الْمَخرَجِ، آنگه «ذال» را «دال» كردند هم براى اين علّت، آنگه ادغام كردند؛ و ياد

.

ص: 747

آمد او را از پس مدّتى. و «اُمّت» اينجا به معنى «حين» است و در شاذّ خواندند: بَعَد امه، اى بَعَد نسْيانٍ. (1) 1750. علامه شعرانى: امه در آخر آن هاء است نه تاء، به معنى فراموشى و در مجمع البيان اين قرائت را به ابن عباس و ابن عمر و قتاده و ضحاك و زيدبن على عليه السلامنسبت داده است. (2)

48. «ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ...» .

روض الجنان: «ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ» اى سَبْعُ سنين «شِدادٌ» ، جمع شديد... و شدّت در وصف سال، كنايت است از قحط. و گفته اند: شدّت در هفت جاى استعمال كنند: در كرّت و در مدّ و زمان و خِشم و الَم و شراب و تن. (3) 1751. علامه شعرانى: شدّ در گره به معنى بستن است، و در «مد» به معنى كشيدن، و در زمان سختى و در خشم حمله كردن، و در دردهم سختى، و در شراب شروع در تخمير و مقدمه سكر، و در تن به معنى نيرومند و پهلوان شدن. (4)

49. «ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فِيهِ يُغاثُ النّاسُ وَ فِيهِ يَعْصِرُونَ» .

روض الجنان: ابوالقاسم بلخى گفت: آيت دليل بطلان قول آنان مى كند كه گويند: الحُكْمُ لِلمُعبّر الأَوّلِ؛ حكم آن را باشد كه اوّل خواب را تعبير كند*، براى آنكه ايشان گفتند: «اَضْغاثُ اَحْلامِ» آنگه از پسِ آن يوسف آن را تعبير كرد و حكمِ تعبير او را بود. (5) 1752. علامه شعرانى: خواب باطل تعبير ندارد و خواب حق دليل واقعه اى است شدنى كه تعبير معبّر در آن تأثير ندارد. از اين جهت بسيارى مردم خواب مى بينند و

.

ص: 748

كسى تعبير نكرده، عين آن واقع مى شود و پس از وقوع دانند اين تعبير آن خواب بود. (1) روض الجنان: و رسول صلى الله عليه و آله گفت: عجب مى دارم از يوسف و كرم او و صبر او. واللّهُ يَغْفِرُ لَهُ؛ و خداى بيامرزد او را، آنگه كه رسول آمد و او را پرسيد كه: تأويل خواب ملك چيست؛ بگفت و امتناع نكرد. و اگر به جاى او من بودمى، گفتمى، تا مرا از زندان برون نيارى نگويم. و عجب ديگر از صبر او! چون رسول باز آمد و گفت: بيرون آيى؟ _ با مدّت دراز كه او در زندان بمانده بود _ گفت: برو ملك را بگو تا احوال من از آن زنان بپرسد تا ايشان چرا دست ببريدند. و اگر به جاى او من بودمى، شتاب كردمى تا بيرون آمدمى. او سخت حليم و ساكن بوده است. (2) 1753. علامه شعرانى: اگر گويى: مگر پيغمبر ما در صبر و حلم به پايه يوسف نمى رسيد، گويم: مقصود نه آن است كه حلم يوسف پيش از حلم آن حضرت بود، بلكه مصلحت ديگر را كه مراعات آن نيز بايد كرد ناديده گرفت و حلم را بر آن ترجيح داد و پيغمبر فرمود اگر من بودم آن مصلحت را بر حلم ترجيح مى دادم. (3)

53 . «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّي...» .

روض الجنان: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي» ، آنگه گفت: من نفس خود را مبرّا نمى كنم كه نفس مردمان را به بدى فرمايد. و اين كلام بر سبيل خضوع و خشوع و كسر نفس گفت و انقطاع با خداى تعالى. 4 1754. علامه شعرانى: پيغمبران هرگز دروغ نگويند ولو براى خضوع، و مراد آن است كه حقيقت عصمت از جانب خدا و به لطف او است و اگر عصمت نبود و نبوت نبود خلقت ذاتى من چنان نيست كه قهراً و جبراً از معصيت باز ايستم و اگر اين بود امتناع

.

ص: 749

از معصيت فضلى نبود چنان كه طفل خردسال و پير سالخورده از زنان ابا مى كنند قهراً، و خلقت معصوم طورى نيست كه مانند اينان رغبت به گناه نداشته باشد و نتواند. (1) روض الجنان: وَهْبِ مُنبّه گفت: ملك هفتاد زبان دانست به هر زبان كه با يوسف سخن گفت، يوسف جواب داد و به آن لغت سخن گفت. ملك به عَجب فرو ماند از او _ و يوسف را آن روز سى سال بود _ ملك در جمال او مى نگريد و حداثت سنّ او و غزارت علم او. با نديمان خود نگريد، گفت: اين آن است كه تأويل خواب من بگفت، و كس ندانست. آنگه او را گفت: يا يوسف من مى خواهم تا تأويل اين خواب از زبان تو بشنوم، يوسف عليه السلام گفت: اوّل خواب تو به تفصيل بگويم كه تو چه ديدى و چگونه ديدى؟ گفت: روا باشد. گفت: اى ملك! تو هفت كاف ديدى فربه نيكو سپيد روشن ديم [كذا]، كه رود نيل بشكافت و ايشان از آنجا برآمدند پستانها پر شير. تو در ايشان مى نگريدى و از حسن ايشان متعجّب مى بودى كه نگاه كردى آب نيل به زمين فرو شد و زمين پديد آمد و از ميان گل و خرّ او هفت گاف برآمدند لاغر و كركز موى*، خاك رنگ، شكمها با پس شده، بى پستان و بى شير، دندان و پنجه داشتند چون دست و پنجه سگان و خرطومها داشتند چون خرطومهاى سباع با آن گاوان ديگر آميخته شدند و ايشان را بدرّيدند و بخوردند و استخانهاى ايشان بشكستند و مغز استخانهاى ايشان بمكيدند و تو در آن مى نگريدى و متعجّب مى بودى. از آن پس هفت خوشه گندم از زمين برآمد سبز و هفت ديگر سياه خشك در يك جايگاه رُسته تو به تعجّب با خود مى گفتى كه اين خوشه هاى گندم عجب است در يك جا رُسته هفت سبز سيرآب، و هفت سياه خشك بى بَر. در اين ميانه بادى برآمد و آن خوشه هاى سياه خشك را به آن خوشه هاى سبزتر زد و آتش در آن زد و آن را بسوخت. اين آخر خواب تو است. (2) **

.

ص: 750

1755. علامه شعرانى: * ترجمه «شعث» است، يعنى ژوليده موى و كر كز را در جايى نيافتم، اما «كز» متداول است. (1) 1756. ** رؤياى صادقه اخبار آينده است و خواب فرعون نمونه خوبى است از آن و انكارناپذير و غالباً براى هر كس اتفاق افتاده و اگر خود نديده باشد گروهى از دوستان و آشنايان او ديده اند و از آن چند مطلب استفاده مى شود: يكى آنكه نمى توان اين گونه خوابها را ناشى از حالات مزاجى و تصورات مر كوزه در خاطر و تجسم خيالات سابقه دانست؛ چون مطالب آينده هرگز در خيال كسى خطور نكرده و از آن اطلاع ندارد و چيزى كه هنوز واقع نشده و سالها بعد از اين بايد واقع شود فعلاً در هيچ يك از قوا و حواس انسانى ممكن نيست تأثير كند. دوم اينكه اين وقايع آينده ناچار در عقل يكى از موجودات كه علل و اسباب حوادث را مى داند و از عواقب و نتايج آنها با خبر است خطور كرده است غيرِ عقلِ جزئىِ خودِ ما كه خواب مى بينيم؛ زيرا كه از حدّ ادراك خويش اطلاع داريم و عدم قدرت خود را بر استنباط حوادث آينده مى دانيم. سيم آنكه ما در عالم خواب با آن قوه عاقله كه از حوادث آينده باخبر است نوعى ارتباط پيدا مى كنيم و اين علم از ناحيت او بر ما القا مى شود. چهارم آنكه ذهن انسان بر حسب عادت خود براى هر چيزى لوازمى در ذهن خود آماده دارد، مثلا از لوازم سال قحطْ خشكيدن نبات و لاغر شدن گاو و از لوازم فراوانى شادابى گندم و فربه بودن حيوانات و چون هفت سال قحط و هفت سال فراوانى از عالم غيب بر ذهن وى القا شد خاطر او به هفت خوشه و هفت گاو رفت و همان در خاطرش مجسم شد. بالجمله، خواب صادق دليل بر وجود عالم مجردات و عقول است و اينكه نفس انسان با آن عالم ارتباط دارد و به وجهى خود از آن عالم است و قول طبيعيان كه

.

ص: 751

پندارند عالمى غير عالم حس نيست باطل مى شود. بارى اين گونه خوابها كه مبدأ آن از عالم غيب است سلسله منظم و معقول است و علل آن براى اهل علم تعبير معلوم است و آنكه نامنظم و آميخته از چيزهاى غير مربوط به يكديگر باشد تعبير ندارد و آن را خواب آشفته و اَضغاث احلام گويند و اينكه فرعون ديد اضغاث احلام نبود. (1) روض الجنان: بر او سى بستر اوگنده بود و شست مِقرمه كرده. (2) 1757. علامه شعرانى: «مقرمه» فرش و جاى نشستن است. (3) روض الجنان: و پادشاهى به دست يوسف داد و كار مصر با او گذاشت و قطفير را از آن عمل كه داشت معزول بكرد و عمل او نيز به يوسف داد. (4) 1758. علامه شعرانى: «قطفير» در بسيارى از كتب به قاف ضبط شده است و صحيح آن فوطيفر يا فوطيفار است به فاء و بدون ياء [كذا]. (5)

58 . «وَ جاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ...» .

روض الجنان: چه دانستى كه مرا طعام خواهد بايست؟ 1759. علامه شعرانى: «بايستن» واجب شدن است و مستقبل از آن خواهد «بايست»، يعنى واجب خواهد شد و اين حكايات از عرائس ثعلبى منقول است. (6) روض الجنان: و در خبر آورده اند كه: در اين سالهاى قحط، يوسف عليه السلام طعام سير بنخوردى. گفتند: چرا چنين كنى؟ گفت: تا گرسنگان را فراموش نكنم. آنگه طبّاخان

.

ص: 752

ملك را گفت: در شبان روز يك بار طعام سازى براى ملك، نماز پيشين تا نماز پيشين. (1) 1760. علامه شعرانى: از ظهر تا ظهر و مراد از نماز پيشين وقت نماز است نه آنكه در شريعت آنان نماز ظهر واجب بود. (2) روض الجنان: [يعقوب] گفت: لابدّ است شما را از آنكه به مصر روى و چيزكى كه ميسّر شود از بضاعت ببرى و پاره اى طعام بيارى. ايشان را گسيل كرد و بنيامين را _ برادر يوسف را _ از مادر نزد خود باز گرفت كه او غم يوسف به او گُساردى و ده پسر را گسيل كرد و منزل ايشان به غرباب بود از زمين فلسطين به غور شام، و بدوى بودند و چهار پاى داشتند و يوسف عليه السلام منتظر مى بود مَقدَم ايشان را. ايشان چيزكى بساختند كه آلت شبانان باشد از مايينه و تَرْف و گليمى چند** و پاره اى پشم رنگ كرده، برگرفتند و روى به مصر نهادند. (3) 1761. علامه شعرانى: * از اين عبارت چنان به خاطر مى رسد كه «غرباب» نام جايى است در فلسطين و شايد غراب باشد، و در عرائس به جاى آن «قرب أرض فلسطين من ثغور الشام». (4) 1762. ** «ماسينه» از قبيل ماست و جنس آن و «ترف» كشك و قره قوروت و گليم، معروف است. (5) روض الجنان: قتاده گفت: درم داشتند در بادى تعبيه كرده. (6) 1763. علامه شعرانى: در بيابان درست كرده. 7

.

ص: 753

59 . «وَ لَمّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ...» .

روض الجنان: «وَ لَمّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ» . «جهاز» متاع فاخر باشد كه از شهرى به شهرى برند، و مرد مجاهز از اينجا گويند، و منهُ جهاز الْمَرْأة. (1) 1764. علامه شعرانى: جِهاز به كسر جيم متاع عروس است و به فتح جيم متاع ديگر و متاع اصلى او است. (2)

65. «وَ لَمّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ...» .

روض الجنان: «وَ لَمّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ» ؛ آنگه چون متاع و بار خود بگشادند، متاع خود ديدند پر هست كه در ميان بار بود. (3) 1765. علامه شعرانى: ظاهراً كلمه اى است به معنى تمام و كامل و شايد مصحّف باشد؛ يعنى همه متاع خود را يافتند. (4)

68. «وَ لَمّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ شَيْءٍ إِلاّ حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ...» .

روض الجنان: ... و مصر را چهار دروازه بود، ايشان پراگنده شدند و به هر چهار دروازه در مصر شدند، چنان كه يعقوب فرموده بود. «ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ شَيْءٍ» ؛ از خداى تعالى هيچ غنا نكرد آن دخول ايشان از درهاى پراگنده مگر حاجتى كه در دل يعقوب بود كه آن حاجت روا شد، و آن شفقت پدران بود بر فرزندان و ترس و انديشه او از چشمِ بد. (5)

.

ص: 754

1766. علامه شعرانى: در روايات صحيحه آمده است كه «العين حقّ» ؛ چشم زدن درست است و آيه «وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا» (1) هم دليل آن است و حكما نيز وجه آن را بيان كرده اند و در اشارات أبوعلى سينا مذكور است. و اينكه جاهلان چشم زخم را از خرافات مى پندارند صحيح نيست. (2)

69. «وَ لَمّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَخاهُ...» .

روض الجنان: ... بر دگر روز گفت: اى فرزندان يعقوب! من شما را جفت مى بينم و همه را با يكديگر الف مى بينم؛ جز اين فرد را كه او تنهاست و يار ندارد؛ من او را با خود گرفتم تا پيش من مى باشد. و ايشان را جايى باز كرد و اجرا بفرمود ايشان را، و بنيامين را با خود گرفت، و ذلك قوله: «آوى إِلَيْهِ أَخاهُ» . (3) 1767. علامه شعرانى: «جاى باز كرد» ترجمه مأوى است و «اجرا» به معنى جيره و نفقه روزانه. (4) روض الجنان: [يوسف] گفت: مادرت كه بود؟ راحيل بنت ليان بن ناحور. گفت: هيچ فرزند دارى؟ گفت: ده پسر دارم. گفت: چه نام است ايشان را؟ گفت: يكى را «بالَعا» نام است و يكى را «اخَيرا» و يكى را «اشكل» و يكى را «احيا» و يكى را «خَير» و يكى را «نعمان» و يكى را «ورد» و يكى را «رأس» و يكى را «حيثم» و يكى را «عينم»*. گفت: اين چه نامهاست؟ گفت: اشتقاق اين نامها از احوال برادرم يوسف گرفته ام: و امّا «اخير» را براى آنكه او بِكر فرزندانِ مادرم بود، يعنى اوّل فرزند بود او را**... . و امّا «خير»، براى آنكه او بهينه ما بود*** هر كجا بوديم. (5)

.

ص: 755

1768. علامه شعرانى: * اين اسامى در عرائس ثعلبى به همين صورت مذكور است كه در اين كتاب مذكور است. (1) 1769. ** شايد اخير مصحّف كلمه اى است كه در لغت ايشان به معنى بكر و اول فرزند است. (2) 1770. *** در عرائس گويد: «كان حييا وأما خير فانه كان خيراً حيث كان» (3) يعنى اُحيا ناميدم چون با شرم بود و آن ديگر را خير ناميدم چون بهينه ما بود هركجا بود و البته از عبارت كتاب سقط شده است. (4)

70. «فَلَمّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ جَعَلَ السِّقايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ...» .

روض الجنان: ... امّا: «صُواع» و «صاع» و «سقايت»، اشباهند و مفسّران در او خلاف كردند: بهرى گفتند، شكل سقراقى بود كه او به آن آب خوردى، زرّين _ اين قول ابن زيد است. و گفتند: سيمين بود. و گفتند: شكل حاركى بود سيمين. 5 1771. علامه شعرانى: سقران كوزه لوله دار و حارك مصحّف است. 6

76. «... وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ» .

روض الجنان: ... در خبر هست كه: برادران يوسف چون در مصر آمدند، دهنهاى چهارپايان ببسته بودند تا زرعِ كسى نخورند. چون حديثِ «صاع» رفت، گفتند: ما كى روا داريم اينكه مى گوى؟ و گفتند: آن صاعى بود كه آن را جام گيتى نماى گويند، و

.

ص: 756

آنجامى بودى كه ايشان به آنكه انت كردندى و ملك در او نگريدى و به آنكه انت كردى. (1) 1772. علامه شعرانى: جام گيتى نماى از افسانه هاى پارسيان است و در حكايت يوسف راه يافته. و بعضى گويند داراى اكبر كه امروز به داريوش معرف است طريقه اى اختراع كرده بودند براى رسانيدن اخبار از ايالات دور به اين طريق كه چراغها در راه نصب كرده بودند وعلاماتى قرار داده، هرگاه سانحه اى در كشور دور اتفاق مى افتاد با روشن كردن چراغ خبر مى دادند به ايستگاه نزديك و از آنجا به ايستگاه ديگر تا به استخر فارس مى رسيد. و شايد جامى در كاخ وى بود كه نور ايستگاه آخر بر آن مى افتاد و از واقعه كشور دور آگاه مى شدند والله أعلم. بارى، جام يوسف ارتباط با جام گيتى نما ندارد. (2)

77. «قالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ...» .

روض الجنان: «إِنْ يَسْرِقْ» ؛ اگر او دزدى كرد _ يعنى ابن يامين. «فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ» ؛ او را برادرى بود پيش از اين او نيز دزدى كرد _ يوسف را گفتند و او را خواستند. و اين، آن مثل است كه گويند: عُذْرُهُ شَرٌّ مِنْ جُرْمِه؛ عذرش از گناه بتر است. مفسّران خلاف كردند در آن سرقت كه ايشان بر يوسف حوالت كردند. سعيد جُبَير گفت و قتاده: او را پدر مادرى بود، او صنمى داشت زرّين. يوسف عليه السلاماز آنكه از كودكى بت را و بت پرست را دشمن داشتى، آن بت از او بدزديد و بشكست و بر راه بيفگند. (3) 1773. علامه شعرانى: قول قتاده و سعيد بن جبر با اندك تغيير از تورات مأخوذ است كه گويد پدر راحيل بت پرست بود وقتى يعقوب با خاندان خود از موطن خود كه با پدر

.

ص: 757

راحيل يك جا بودند جدا شد و بتهاى خانگى او را از خانه او برداشته با خود بردند تا او بت نپرستد. (1)

78. «قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيراً ...» .

روض الجنان: در خبر مى آيد كه: چون صاع پيش يوسف بردند، يوسف عليه السلام در صاع نگريد و انگشت بر صاع زد و آوازى بيامد از او، روى به برادران كرد و گفت بر طريق تعريض: دانى تا اين صاع من چه مى گويد؟ گفتند: نه. گفت: مى گويد، شما دوازده برادر بودى، يكى را ببردى و بفروختى. ابن يامين چون اين شنيد، برخاست و گفت: ايُّها المَلِك! براى خداى از اين صاع بپرس تا برادر من زنده هست؟ يوسف عليه السلامصاع بزد، گفت: مى گويد زنده است و تو او را بينى. گفت: اكنون هر چه خواهى مى كن كه چون او حال من بداند مرا برهاند. يوسف عليه السلام برخاست و وضو تازه كرد و باز آمد. ابن يامين گفت: ايّها المَلِك! از اين صاع بپرس تا او را در بارِ من كه نهاد؟ گفت: صاع من خشمگين است از اين پس نگويد... . (2) 1774. علامه شعرانى: گرچه اين حكايت بسيار بعيد مى نمايد و عصمت نبوت را شايسته نيست، اما چون در عرائس ثعلبى نقل شده مؤلّف از آن اقتباس كرده است. (3) روض الجنان: ... يوسف عليه السلام پسرش را گفت: برو دست بر روبيل نه. كودك از پس پشتِ او درآمد و دست بر او نهاد، خشم او ساكن شد، گفت: از فرزندان يعقوب كسى اينجاست؟ يوسف گفت: يعقوب كِه باشد؟... (4) 1775. علامه شعرانى: اين حكايت هم منقول از عرائس ثعلبى است و اعتبارى به كتاب او نيست. (5)

.

ص: 758

80 . «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا...» .

روض الجنان: «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا» ؛ چون نوميد شدند از آنكه يوسف اجابت ايشان خواهد كردن، برفتند و با يكديگر به خلوت بنشستند و به راز با هم سخن گفتند... . و اين از جمله آيات مشارٌ اليهاست در فصاحت، براى آنكه معانى بسيار در لفظ اندك بياورد با جزالت لفظ و حسن نظم. و اين آيت و چند آيت چونين عمده آنان است كه وجه اعجاز، فرط فصاحت گويند. (1) 1776. علامه شعرانى: و مؤلّف قول صرفه را ترجيح داد سابقاً. (2)

86 . «قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللّهِ...» .

روض الجنان: ... يعقوب عليه السلام عند اين حال گفت: مرا اين با شما نيست و من از شما با شما شكايت نمى كنم، چه شكايت با شما به منزلتِ، شَكْوَى الْجَريح الى الْغِربانِ وَالرَّخَمِ باشد، بل شكايت با خداى مى كنم. (3) 1777. علامه شعرانى: چون مجروح به كلاغ و كركس شكايت نمى كند و آنها خود خورنده مجروحند. (4) روض الجنان: «اِنَّما اَشْكُوا بَثّى» ، شكايت و شكوى، وصف آن باشد كه آدمى يابد از بليّت، و «بَثّ»، حُزنى و اندوهى باشد كه خداوندش بر كِتمان او صبر ندارد... . (5) 1778. علامه شعرانى: [خداوند حزن و اندوه:] صاحب حزن و اندوه. (6)

.

ص: 759

94. «وَ لَمّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ...» .

روض الجنان: «وَ لَمّا فَصَلَتِ الْعِيرُ» ، چون كاروان برگرفت... چون كاروان بگسست از آنجا، حق تعالى باد شَمال را فرمود _ اعنى فريشتگان باد را: تا بوى پيرهن در ربودند و به شامِّ يعقوب رسانيدند. در خبر است كه چون كاروان از مصر بيرون آمد، برادران يوسف پيرهن بر افلاختند، باد درآمد و بوى پيرهن بربود و به يعقوب رسانيد. آنگه خلاف كردند كه يوسف را بوى مخصوص بود؛ بعضى گفتند: يوسف را بوى بود مخصوص، و اين بعيد است براى آنكه بسيارى مردمان متنعّم باشند كه اندام ايشان را بوى مخصوص بود كه همه كس بيابد، و بهرى دگر گفتند: يوسف را بوى بود ولكن جز يعقوب نشناختى... . (1) 1779. علامه شعرانى: بوى او مى شنوم، كنايه از آن است كه اميد وصل او دارم و اين اصطلاحى است در عرب و عجم مشهور. (2)

96. «فَلَمّا أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ أَلْقاهُ عَلى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» .

روض الجنان: «أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» ؛ نه من گفتم شما را كه من از خداى آن دانم كه شما ندانى؟ چه خوش باشد مرد متردّد را، بَيْنَ الْيأسِ والطَّمع مُعَلَّقاً بَيْنَ الْبابِ والدّارِ، كه نزديك آن باشد كه يأسش بر اميد غالب شود همى نابيوسانى بَريد بشارت به سرعت ملاقات محبوب اشارت كند. (3) 1780. علامه شعرانى: به نظر مى رسد اين لغت [:نابيوسانى] از بيوسيدن و بيوس

.

ص: 760

به معنى اميدوار شدن مشتق است؛ يعنى آنكه يأسش بر اميد غالب گشته بايد چيزى اميدوار كننده او را از يأس نجات دهد. (1)

99. «فَلَمّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَبَوَيْهِ وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ» .

روض الجنان: «فَلَمّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَبَوَيْهِ» ، حق تعالى حكايت ملاقات ايشان كرد، گفت: چون در پيش يوسف شدند، پدر و مادر را با خويشتن گرفت، اى ضمَّ؛ و مراد به مادر به اتّفاق خاله است، چه مادرش در اين وقت بر جاى نبود. و عرب، عمّ را پدر خواند و خاله را مادر. «وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ» ، اگر گويند، چگونه گفت ايشان را پس از آنكه در مصر رفته بودند: «ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ» ، بعد قوله تعالى: «فَلَمّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ» ، و چگونه استثنا به مشيّت درآورد، بقوله «إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ» ؛ و آن در مستقبل شود، دون ماضى؟ گوييم، از اين چند جواب گفتند: يكى آنكه، اين سخن آنگه گفت كه هنوز بيرون بودند و او به استقبال رفته بود و آن را دخول خواند، و معنى ملاقات. و بعضى دگر مفسّران گفتند: استثنا به مشيّت از استغفار است. (2) 1781. علامه شعرانى: اين مفسر ابن جريج است و سخن او سخت ضعيف و سست و برخلاف فصاحت قرآن است. (3)

100. «وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ يا أَبَتِ هذا تَأْوِيلُ رُءْيايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا...» .

روض الجنان: يوسف عليه السلام گفت: «هذا تَأْوِيلُ رُءْيايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا» ، گفت:

.

ص: 761

اين تأويل آن خواب است كه من ديدم پيش از اين خداى تعالى به درست كرد. يعقوب عليه السلام گفت: يا يوسف! اينان كه اند كه تو را سجده كردند؟ گفت: اينان همه بندگان و پرستاران من اند، همه را بخريده ام به طعام در ايّام قحط، امروز از كرامت ديدار تو همه را آزاد كردم. در خبر است كه: جبريل عليه السلام اين قصّه با رسول مى گفت. رسول را عجب آمد از كرم يوسف. جبريل برفت و باز آمد، گفت: خدايت سلام مى كند و مى گويد: عجب مى دارى! به عِزِّ عِزّت من كه فردا قيامت چندانى شفاعت دهم كه تو مى گويى: حسبى حسبى؛ مرا بس، مرا بس، و ذلك قوله: «وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى» (1) . خلاف كردند در وجه سجده ايشان يوسف را. بهرى گفتند: سجده خداى را بود و يوسف جهت بود، كجهَة القِبْلَة. و وجهى دگر آنكه سجده يوسف را بود، و لَهُ كنايت است از يوسف؛ ولكن سجده تعظيم بود نه سجده عبادت چون سجده فريشتگان آدم را. و اين قول درست تر است. (2) 1782. علامه شعرانى: جمعى از مردم زمان ما پندارند هرگونه اكرام و تعظيم قبور ائمه عليهم السلام عبادت آنها است و شرك است و از اين عبارت معلوم گشت كه تعظيم و سجود نه به نيت عبادت، عبادت نيست و قصد عبادت خود امرى است باطنى و قلبى. (3) روض الجنان: آرزومندان. (4) 1783. علامه شعرانى: «مند» و آن» هر دو علامت اتصاف است و در اين كلمه هر دو با هم جمع شدند؛ چنان كه شاد خود دلالت بر صفت مى كند و شادان هم صفت است. (5)

.

ص: 762

109. «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى...» .

روض الجنان: آنگه حق تعالى به ردِّ بر آنان كه گفتند: خداى چرا پيغامبر از بشر فرستاد و چرا پيغامبرانِ او فريشتگان نبودند؟ و نشايد كه خداى تعالى رسالت دهد آدمى را، گفت: بگو اى محمّد كه: «و ما ارْسَلْنا» ؛ ما نفرستاديم از پيش تو، «اِلاّ رجالاً» ؛ الاّ مردانى را از جمله آدميان، دونِ فريشتگان، «مِنْ اَهْلِ القُرى» ؛ از اهل شهرها دون اهل باديه، كه مردمان شهرها عاقل تر و رحيم تر و مجرّب تر باشند. (1) 1784. علامه شعرانى: اگر گويى: چون فرق ميان پيغمبر و غير او به وحى و الهام الهى باشد پس هر كس وحى به او رسد و بتواند به مردم برساند لياقت نبوت دارد، چه شهرى باشد و چه بدوى؛ جون پيغمبر هر چه مى گويد از خود نمى گويد بلكه نقل وحى خدا مى كند و عقل و حلم و تجربه در مردم شهرى در جايى معتبر است كه بخواهد به فكر و عقل خود مردم را تربيت كند، گوييم: چنان نيست كه وحى بر هر كس فرود آيد او بتواند معنى آن را نيكو فرا گيرد و اجراى آن را متعهد شود و بر تعليم آن قدرت داشته باشد وگرنه قرآن را همه عرب از پيغمبر صلى الله عليه و آله شنيدند و حفظ كردند اما در فهم آن مساوى نبودند و پس از آن حضرت عين كار او را نتوانستند استمرار دهند واگر از آغاز بر آنها نازل مى شد هم نمى توانستند. «اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ» . (2)

110. «حَتّى إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جاءَهُمْ نَصْرُنا...» .

روض الجنان: «وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا» ؛ و گمان بردند كه ايشان را تكذيب خواهند كردن و به دروغ داشتن... و چنين گفتند كه قرائت به تخفيف، قرائت اميرالمؤمنين على است و زين العابدين و باقر و صادق عليهم السلام و زيدبن على و محمّد بن عبدالله بن

.

ص: 763

الحسن و عبداللهِ عبّاس و عبداللهِ مسعود و سعيد بن جبير و ابو عبدالرّحمن السّلمىّ و عِكرمه و ضحّاك و علقمه و مسروق و نخعىّ و محمّد بن كعب القرظىّ و اعمش و طلحة بن مصرّف. (1) 1785. علامه شعرانى: با اين همه چون به روايت آحاد نقل گرديده اعتماد بر هيچ يك نبايد كرد؛ چون قرائت بايد متواتر باشد. (2)

.

ص: 764

ص: 765

بى عمادى كه شما مى بينى، يعنى عمادى هست آسمان را ولكن شما نمى بينى. اثبات عماد كردند و نفى رؤيت... اياس بن معاويه گفت: آسمان بر مثال قبّه اى بر سَرِ زمين نهاده است، و گروهى بسيار از اوايليان و مسلمانان گفتند: آسمان محيط است از جمله جوانب به زمين، و زمين بر سبيل كره اى است گويى در ميان آسمان نهاده و آسمان بر مثال دو طاس است كه بر روى يكديگر نهند و زمين در ميان او چون نقطه دايره است؛ جز كه مسلمانان گفتند: آسمان و زمين به خداى بر پاى است، و اوايليان (عليهم لعاين الله) گفتند: زمين به دور فلك ساكن است به اعتمادات متكافى، و فلك به اعتماد فلكى دگر كه بالاى آن است تا به فلك نهم كه آن را «فلك الافلاك» مى گويند. (1) 1787. علامه شعرانى: اعتماد ميل است و آنكه جسمى به جانبى فشار آورد كه بدان جانب رود و «اعتماد متكافى» آن است كه از هر جانب كشش باشد مساوى جانب ديگر مانند آهنى كه ميان مغناطيسها قرار گيرد. و اين سخن درباره زمين صحيح نيست؛ زيرا كه اولا زمين ساكن نيست و بر فرض سكون علت آن كششهاى از همه جوانب نيست و با اينكه اين عقيده صحيح نيست اگر كسى هم به غلط معتقد به آن شود استحقاق لعاين الله ندارد مگر براى آنكه خلق زمين را از خداى بى نياز داند. (2) روض الجنان: «وَسَخَّرَ الشَّمْسَ والْقَمَرَ» ؛ و آفتاب و ماه را مسخّر بكرد و مذلّل تا به فرمان و ارادت او مى روند، چنان كه او خواهد. «كُلُّ يَجْرِي» ؛ هر يكى از ايشان مى روند به وقتى مسمّى، معيّن. در او دو قول گفتند: يكى آنكه به برجى و منازلى معيّن مسمّى مى رود، آفتاب به يك سال اين دوازده برج ببرد، و ماه به يك ماه، و هر يكى هر روز به مطلعى دگر برآيند و به مغربى دگر فرو شوند. (3) 1788. علامه شعرانى: اين قول موافق علم هيئت ارصاد قديم و جديد است كه مدت

.

ص: 766

سير ماه و خورشيد از هزاران سال پيش تاكنون مقدارى معين است، حتى به ثانيه و ثالثه هم تغيير نكرده. و اين از معجزات قرآن است. (1)

3. «وَ هُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِيها رَواسِيَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ جَعَلَ فِيها زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ»

روض الجنان: «وَ هُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ» ؛ او آن خداست كه بكشيد زمين را، يعنى بگسترد و بسط كرد، و حق تعالى در بدايت خلق زمين بيافريد بر جاى كعبه، و آنگه بفرمود تا جمله زمين از زير كعبه بيرون آوردند چنان كه جامه نوشته، لا از زير لا بيرون آرند. (2) 1789. علامه شعرانى: «نوشته» يعنى درهم پيچيده و درنورديده. و از اين آيه معلوم مى شود كه آب در آغاز بر خاك احاطه كلى داشت چنان كه هيچ از خاك پيدا نبود و اين ربع مسكون كه اكنون از آب بيرون است به تدريج بيرون آمد و به سبب سنگينى كوهها به اصل كره كه زير آب درياها است متصل و پيوسته است. و اگر اين ربع مسكون به قسمت مركزى پيوسته نبود هر قطعه آن مانند جزيره متحركى روى آب اقيانوسها به هر جانب مى رفت. (3) روض الجنان: «مِنْ كُلِّ الثَّمراتِ» ؛ اى وجعلَ، بمَعْنى خَلقَ؛ بيافريد از هر نوعى از ميوه ها، «زوْجين اِثْنَيْنِ» ؛ دو جفت، يعنى دو صنف و دو نوع. (4) 1790. علامه شعرانى: در علوم امروزى ثابت شده است كه در نباتات مطلقاً جفت نر و ماده است. (5) روض الجنان: «وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ» ، آنگه گفت: و در زمين پاره هايى هست

.

ص: 767

متقارب متدانى بهرى به بهرى نزديك همسايه يكديگر به شكل و صورت و مسافت به هم نزديكند، ولكن در تفاضل مختلف اند؛ بهرى خوش است و بهرى شوره است و بهرى نبات روياند و بهرى نروياند، «وَ جَنّاتٌ مِنْ اَعْنابٍ» ، و بستانهايى هست از انگور، «وَ زَرْعٌ» ؛ و كشتزار، «وَ نَخِيلٌ صِنْوانُ» ، ابن كثير و اهل بصره و حفص خواندند: و زَرْعٌ و نَخيلٌ صِنوانٌ و غيرُ صِنْوانٍ، به رفع عطفاً على قوله: «قَطِعٌ متَجاوِراتٌ» ، و التّقدير: و فى الاَرْضِ ايْضاً زَرعٌ و نخيلٌ. و باقى قرّاء به جرّ خواندند عطفاً على قوله: مِنْ اَعْنابٍ، گفت: در زمين نيز درختان خرمااند، «صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ» ؛ از يك بنه برآمده و بعضى دگر نه از آن اصل «يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ» ؛ همه را به يك آب، آب مى دهند. «وَ نُفَضّلُ بَعْضَها» ، آنگه گفت: بهرى را بر بهرى در ميوه تفضيل مى دهيم. و حق تعالى ما را در اين آيت وجه استدلال باز آموخت بر ملحدان و دهريان و طبايعيان و هر كه او اثبات صانعى حكيم نكند. (1) 1791. علامه شعرانى: تركيبى كه صانع آن حكيم نباشد محال است حكيمانه باشد؛ چنان كه نقش و كتابت روى كاغذ اگر به دست كاتب و نقاش ماهر نباشد هر صفحه در علمى و هر سطر در مطلبى و هر باب مشتمل بر حكمتى باشد. و فاعل بى اراده خط كج و معوج بى معنى و بى نظم روى كاغذ مى كشد. اين ميوه هاى مطبوع و شيرين با هزاران مصالح و فوايد دليل حكمت فاعل او است. از همين زمين كه انگور ماده شيرينى مى گيرد اگر ميوه تلخ بكارند ماده تلخى و گل معطر ماده خوشبوى و گل خوشرنگ سرخى و زردى و برگ مايه سبزى و هكذا. و اينها بى تدبير حكيم نتواند بود. (2) روض الجنان: ابو هريره گفت، رسول عليه السلام گفت: مراد تفاضل است از ميان انواع خرما و ميوه چون: انار امليسى و دَقَل و ترش و شيرين. (3) 1792. علامه شعرانى: «امليس» بيابان خشك و انار امليسى انار دشتى است و ظاهراً انار

.

ص: 768

ملس در اصطلاح زمان ما از آن مأخوذ است، و «دقل» جنس بد و نامرغوب. (1)

11. «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ...» .

روض الجنان: چون من با او در خصومت گيرم و آواز من بلند شود، تو برخيز و از پسِ او درآى و تيغى بزن و او را بكش. (2) 1793. علامه شعرانى: [در خصومت گيرم] يعنى شروع كنم. (3)

13. «وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ...» .

روض الجنان: «وَيُسَبِّحُ الرّعْدُ بِحَمدِهِ» ؛ و رعد به حمد و شكر و تسبيح مى كند؛ «تسبيح»؛ تنزيه خداى تعالى باشد از آنچه بر او روا نبود... گفت: «رعد»، نام فريشته اى است و اين صوت آواز اوست و تسبيح او، و برق تازيانه اوست كه به آن ابر مى راند او را رعد خوانند و آواز او را رعد خوانند. (4) 1794. علامه شعرانى: به مذهب خداپرستان هيچ چيز مؤثر نيست در ايجاد غير اراده پروردگار و اين اسباب طبيعى كه مشاهده مى كنيم مانند ابر و باد و ماه و خورشيد در پرورش حيوان و نبات و ديگر چيزها هيچ يك خود مؤثر نيستند و حكما آنها را مُعِد گويند يعنى مهياكننده، مانند آنكه خاك و گل را كسى مهيا كند تا سازنده خانه سازد و از اين جهت مُعِدات و اسباب معدوم مى شوند و مسبّبات مى مانند و اگر اينها علت وجود بودند پس از معدوم شدن آنها مسبّبات هم معدوم مى گشتند بلكه بنّا هم معد است براى بقاى خانه و فرشتگان خداوند مأمور حفظ و نگهدارى همه چيزند و همچنان كه قواى غير شاعره مانند كهربا و برق و امثال آن ما را احاطه

.

ص: 769

كرده قواى شاعره كه ملائكه اند هم هر موجودى را احاطه كرده است. (1)

26. «...وَ فَرِحُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا فِي الاْخِرَةِ إِلاّ مَتاعٌ» .

روض الجنان: «وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا فِي الاْخِرَةِ إِلاّ مَتاعٌ» ؛ و حيات دنيا در جنب آخرت نيست الاّ متاعى كه به او تمتّع كنند و بَر برگيرند. ابن سابط گفت: يعنى به مقدار كفى از خرما كه مردم به مزد شبان دهند يا قدرى آرد. كلبى گفت: مانند متاعى خسيس است كه آن را قدرى و قيمتى و بقايى نبود، چون كاسه اى و سُكره اى و قدحى و آنچه به اين ماند. (2) 1795. علامه شعرانى: «سكره» فارسى است به معنى جام گلين و آب خورى سفالين و معرّب آن «سكرجه» است. (3)

29. «الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ» .

روض الجنان: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» ، مبتداست، «طُوبى لَهُمْ» ، خبر اوست. گفت: آنان كه ايمان آرند و عمل صالح كنند از اداى واجبات و اجتناب مُقَبَّحات، «طُوبى لَهُمْ» ، جمله اى است از متبدا و خبر؛ در جاى خبر مبتداى اوّل. اهل علم خلاف كردند در معنى طُوبى... ابوهُرَيره گفت: طوبى درختى است در بهشت، خداى تعالى گويد او را كه شكافته شو براى بنده من از هرچه او خواهد. آن درخت بشكافد و از او ساختِ مراكب و انواع جامه ها و حلىّ و حُلَل و هر چه بنده تمنّا كند از آنجا بيرون آيد. (4) 1796. علامه شعرانى: بنابر تجسم اعمال در آخرت طوبى حقيقت دين و شريعت

.

ص: 770

است كه جامه كرامت و تقوا بر مردم از آن پوشيده شود و همه گونه نعمتهاى ديگر از آن به دست آيد، و آنچه در اين جهان معقول و غير محسوس باشد در آن عالم مجسم و محسوس گردد. (1) روض الجنان: شكوفه او رياط و چادرها باشد و برگهايش بُرُود باشد. (2) 1797. علامه شعرانى: «برود» جمع برد كه جامه مشهور يمن است. (3) روض الجنان: و ايشان به لطافت چنان باشند كه مغز استخان ايشان در استخان پيدا بود به مانند مرواريد سپيد كه بتابد از ميان ياقوت سرخ. (4) 1798. علامه شعرانى: چون جنس ابدان اهل بهشت لطيف است دور نيست كه برنجيبان [كذا] نور قرار گيرند. (5)

33. «...بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ» .

روض الجنان: «وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ» ؛ و هر كه خداى او را گمراه كند، او را هادى و رهنماى نباشد. و اضلال اينجا خذلان و تخليت بود اَوْ بِمَعْنى الحُكْمِ عَلَيْهِمْ بِالضَّلالِ على وَجْهِ الذَّمِ والتَّوْبيخ... . (6) 1799. علامه شعرانى: چون گمراه كردن به معنى حقيقى بر خداوند تبارك و تعالى روا نيست؛ زيرا كه جبر است و ظلم. (7)

.

ص: 771

36. «وَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ...» .

روض الجنان: «وَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَفْرَحُونَ» ؛ آنان كه ما ايشان را كتاب داديم، يعنى قرآن، شادمانه مى باشند به آنچه بر تو فرو مى آيد از قرآن و وحى و شرايع، «وَمِنَ الاَحْزابِ» ؛ و از آن جماعت كه بر رسول عليه السلام متحزِّب شدند از جهودان و ترسايان كس هست كه انكار مى كند بهرى را، اين قول مجاهد و قتاده است، و دگر علما گفتند: مراد به اهل كتاب فى قوله: «اتَيْناهُمُ الْكِتابَ» ، عبدالله سلام است و اصحاب او، و سبب نزول آيت آن بود كه حق تعالى در بدايتِ كار در قرآن ذكر رحمن كمتر كرده بود. چون عبدالله سلام ايمان آورد و جماعتى اصحاب او، گفتند: يا رسول الله! در تورات ذكر رحمن بسيار است و در قرآن اندك است... . (1) 1800. علامه شعرانى: يهوديان براى خداوند دو اسم مستعمل دارند: يكى يهوه و ديگرى ادونا و نام اول را بسيار تعظيم كنند چنان كه ارباب تقوا و صلاح جارى كردن آن را به زبان بر خلاف تعظيم مى شمارند. و در كتاب تورات آنجا كه يهوه نوشته در لفظ ادونا مى گويند گويا در اينجا مقصود از الرحمن لفظ ادونا است؛ يعنى ما براى خدا دو نام داريم و هميشه اسم ذات را استعمال نمى كنيم. پيغمبر جواب مى دهد كه هيچ فرق نيست ميان اسماء كه يكى را بايد تعظيم كرد و ديگر را نبايد، هر دو از اسماء حسنى است، تعظيم به آن نيست كه بر زبان نياورند. (2)

38. «... وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِ آيَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ» .

روض الجنان: «لِكُلِّ اَجَلٍ كِتابٌ» ؛ هر اجلى و وقتى را نوشته اى هست، يعنى هر اجلى و وقتى از آجالِ اعمارِ بنى آدم و جز آن بر لوح محفوظ نوشته است. (3)

.

ص: 772

1801. علامه شعرانى: اين مردم از پيغمبر مى خواستند آيات عذاب نازل شود، چنان كه بر امتهاى سابقه نازل شد؛ مانند نوح كه قوم وى به طوفان هلاك شد و عاد و ثمود و غير آنان. خداوند جواب مى دهد كه هنوز اجل مرگ آنها نرسيد، و اين گونه آيات فايده در ايمان آنها ندارد. و دليل ديگر بر اينكه مردم مكه آيات عذاب موعود مى خواستند نه معجزه براى اثبات نبوّت، آيت ديگر است متصل به همين آيه كه فرمايد: «إِمّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ...» . (1)

39. «يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ» .

روض الجنان: دينه. (2) 1802. علامه شعرانى: ديروزى. (3)

41. «أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها...» .

روض الجنان: رسول عليه السلام خِشم گرفت و گفت: جهودان و ترسايان كه ضالّ شدند، كتاب در ميان ايشان نبود؟ ذَهابُ الْعِلْمِ ذَهابُ العُلَماءِ؛ رفتن علم به رفتن عالمان باشد. (4) 1803. علامه شعرانى: اگر كتاب ميان مردم باشد اما عالم نباشد كه آن را تعليم دهد و شعار دين باشد، آن علم و دين نابوده محسوب است. (5)

43. «وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» .

روض الجنان: «وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً» ، حق تعالى در اين آيت انكار كرد بر

.

ص: 773

كافرانى كه منكر بودند نبوّت رسول را (صلوات الله عليه و على آله) گفت مى گويند كافران كه: تو پيغامبر نه اى. تو جواب ده و بگو: «كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ» ؛ بس است خداى گواه ميان من و شما و آن كس كه علم كتاب به نزديك اوست. بعضى مفسّران گفتند: عبدالله سلام است، و بيشتر مفسّران از قدما و محدّثان و اهل اخبار و اسناد و روايات از موافقان و مخالفان برآنند كه اميرالمؤمنين على است. (1) 1804. علامه شعرانى: اگر گويى شهادت خداى ناديده بر نبوت پيغمبر صلى الله عليه و آله كافران را سود ندارد و همچنين شهادت امير المؤمنين عليه السلام كه پسر عم اوبود و كفار هيچ يك را قبول نمى كنند. گوييم: شهادت خدا ترويج امر و ظفر دادن پيغمبر و فرستادن آيات و معجزات است و شهادت على عليه السلام به اقامه براهين و ادله. (2)

.

ص: 774

ص: 775

خواهد، و معنى لطف باشد و توفيق و بيان و حكم و تسميت و راه بهشت و ثواب نمودن. و «فا» براى استيناف آورد،** نه براى عطف. (1) 1806. علامه شعرانى: * چون اگر خداوند مردم را گمراه كند جبر لازم آيد و آن ظلم است؛ پس بايد تأويل كرد به اين كه خداوند گروهى اشقيا را به حال خود رها كند و واگذارد. يا به غير اين تأويل؛ مثلاً حكم كند كه آنها گمراه هستند چون باب افعال به معنى حكم كردن و تسميه هم آمده است. 1807. ** يعنى «فا» در كلمه «فيضلّ» براى استيناف است، مانند واو در كلمه «وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحامِ» به رفع نقر؛ چون اگر براى عطف بود بايد «نقر» به نصب خواند. (2)

8 . «وَ قالَ مُوسى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ» .

روض الجنان: ابو اِدريس الخولانىّ گفت از ابوذرّ الغِفارىّ از رسول صلى الله عليه و آله كه گفت: خداى تعالى وحى كرد به بعضى انبياء در بعضى كتب خود... گفت: بندگان من! اگر اوّلتان و آخرتان و اِنستان و جِنّتان مجتمع شوند بر پرهيزگارتر دلِ مردى، در مُلك من هيچ نيفزايد. (3) 1808. علامه شعرانى: يعنى همه مانند هم شوند بر اينكه دل همه آنها مانند دل پرهيزكارتر آنها باشد. (4)

15. «وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ كُلُّ جَبّارٍ عَنِيدٍ» .

روض الجنان: بستيهد. (5)

.

ص: 776

1809. علامه شعرانى: «ستيهيدن» ستيزه و مجادله كردن باشد. (1)

16. «مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ يُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ» .

روض الجنان: قوله: «مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ» لفظ «وراء»، مستعمل است هم در پيش و هم در پس، و اينجا نيز محتمل است هر دو را. و خَلْف، لايق تر است، يعنى دوزخ از پيشِ ايشان است و برره ايشان است،* و ايشان را گذر بر آنجاست، و اين چنان است كه گويند: المَوْتُ وراكَ؛ مرگ در پيشِ تو است. و بر اَمام تفسير دادند اين آيت را كه: «وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ» ، (2) اى اَمامَهُم، جز كه اين دو شاهد** محتمل است هر دو را. (3) 1810. علامه شعرانى: * راجع به كلام آخر نيست كه گفت خلف لايق تر است، بلكه راجع به مفهوم سخن پيش است. (4) 1811. ** يك شاهد «الموت وراك» است و شاهد ديگر «وكان ورائهم ملك» كه مى توان به معنى خلف گرفت، چنان كه بيايد. (5)

18. «مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عاصِفٍ لا يَقْدِرُونَ مِمّا كَسَبُوا عَلى شَيْءٍ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ» .

روض الجنان: ... و ظاهر آيت صورت احباط دارد و عند تأمّل دليل است بر بطلان احباط. (6) 1812. علامه شعرانى: چند بار در اين كتاب سخن از احباط و بطلان آن به ميان آمد و مؤلف بيان كرد و اعتنا به قول بعض اهل حديث كه احباط را صحيح مى دانند نبايد

.

ص: 777

كرد؛ چون فريب لفظ خوردند و تعقل معنى نكردند. (1)

24. «أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ» .

روض الجنان: ... انس گفت: روزى رسول را عليه السلام صاعى بُسْر بياوردند او اين آيت برخواند. (2) 1813. علامه شعرانى: «بسر» غوره خرما است. (3)

25. «تُؤتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ يَضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ» .

روض الجنان: ... اهل اشارت گفتند: وجه حكمت در تشبيه اسلام و ايمان به درخت از آنجاست كه درخت تمام نباشد الاّ به سه چيز: عِرقى ثابت و اصلى قايم و فرعى عالى، همچونين ايمان و اسلام به سه چيز تمام شود: تصديقٌ بِالْقَلْبِ، و اقرارٌ باللّسانِ، و عمَلٌ بِالاَركانِ، بيانش حديث رضا عليه السلام از پدرش از پدرانش عليهم السلام از اميرالمؤمنين از رسول عليه السلام كه گفت: الإيمانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ واِقرارٌ بالّلسانِ وعَمَلٌ بِالاَركانِ. (4) 1814. علامه شعرانى: چنان كه گفتيم ايمان در مذهب شيعه و اكثر اهل سنت همان اقرار قلبى است و اقرار به زبان دليل آن است و عمل به اركان جزء ايمان نيست و بارها مؤلف تحقيق اين معنى كرده است. و مقصود از اين عبارت نه آن است كه فاسق كافر باشد يا منزلتى ميان ايمان و كفر بلكه چون مؤمن عمل نكند فايده كامل از ايمان نبرده، مانند آنكه گويند: مال دارِ بخيل فقير است. (5) روض الجنان: ... و حكمت در آنكه آن را به درخت خرما تشبيه كرد آن است كه از

.

ص: 778

همه درختان درخت خرماست كه با آدمى به ماند از آنجا كه هر درخت را كه سر ببرند بار ديگر شاخه ها از او و پيرامن او برآيد جز درخت خرما را كه چون سر او ببرند خشك شود و نيز برگ بر نيارد چون آدمى كه بعد آنكه سرش ببرند نيز زنده نماند، دگر آنكه تا او را بر برنيفگنند و پيوند نكنند بَر نيارد،* و آدمى هم چونين بود. و رسول عليه السلام گفت: خَيْرُ المالِ سِكَّةٌ مأبُورَةٌ وفَرَسٌ مأسوره،** گفت: بهترينِ مال رده اى نخل بُوَد پيراسته بر بَر افگنده و اسپى كه بسيار زايد. (1) 1815. علامه شعرانى: * ابر آن است كه گرد شكوفه خرماى نر را در شكوفه خرماى ماده ريزند و اگر چنين كنند ميوه آن نيكو شود. (2) 1816. ** «خيرُ المالِ مهرةٌ مَأمورَةٌ، و سِكّةٌ مَأبورَةٌ (3) _ الحديث» كذا فى القاموس. (4) روض الجنان: مُؤج. (5) 1817. علامه شعرانى: مؤرّج سدوسى يكى از لغويان مشهور است و نام او مكرر در اين كتاب آمده است. (6)

27. «يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الاْخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللّهُ الظّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللّهُ ما يَشاءُ» .

روض الجنان: ... عبداللهِ عبّاس گفت در اين آيت: چون بنده مؤمن را وفات رسد، فريشتگان به بالين او حاضر آيند و بر او سلام كنند و او را به بهشت بشارت دهند. و چون جنازه او برگيرند تشييع كنند. چون وقت نماز كردن بُوَد بر او نماز كنند. چون او را دفن كنند، با او در گور شوند و خداى او را زنده باز كند، او را در گور باز نشانند و از

.

ص: 779

او سؤال كنند كه: مَنْ رَبُّكَ و مَنْ نَبيُّكَ وما شَهادتُكَ؟ خداى تو كيست و پيغامبر تو كيست و گوايى تو چيست؟ گويد: اللهُ ربّى و محمّدٌ نَبيّى اَشْهدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللهُ واَنَّ مُحمَّداً رسولُ الله. آنگه گور بر او فراخ كنند، مدَّ بَصَره؛ چندان كه چشم زخم او باشد*. ابو سعيد خُدْرىّ روايت كند كه: ما با پيغامبر بوديم در جنازه اى، گفت: ايُّها النّاسُ! بدانى كه اين امّت را ابتلا كنند در گور. چون مرد را در گور نهند و قوم از او برگردند، فريشته اى مى آيد به دست او مطراق سركجى باشد و خداى او را زنده كند و آن فريشته او را بازنشاند و گويد: چه مى گويى؟ اگر مرد مؤمن بود گويد: اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمّداً عَبْدُهُ و رَسُولهُ. آن فريشته گويد: صَدَقْتَ؛ راست گفتى. آنگه درى از دوزخ برگشايد و گويد: بنگر اگر كافر بوديت اينجاى تو بودى امّا چون مؤمنى خداى تعالى آنجاى بدين جاى بدل كرد براى تو، و درى از بهشت در گور او گشايد و گور بر او فراخ كند**. و امّا كافر و منافق را گويد: چه مى گويى؟ او گويد: لا اَدْرى؛ ندانم. او را گويند: لا دَرَيْتَ ولا اهْتَديتَ؛ مداناش و راه مياباش.*** (1) 1818. علامه شعرانى: * چشم زخم همان است كه ما امروز چشم انداز مى گوييم و در برهان مذكور نيست. (2) 1819. ** از اينجا گويند كه اين سؤال و جواب ونعمت و نقمت در قبر و فراخ كردن آن از عالم غيب است نه عالم شهادت؛ چون شايد مؤمنى در جوار كافرى مدفون باشد و اگر گور مؤمن را به قدر چشم انداز او فراخ كنند كافر هم در بهشت مى افتد و هيچ جاى براى جهنميان نمى ماند. 1820. *** الفى است كه غالباً در فارسى به فعل دعا الحاق مى كنند مانند مبارك بادا و مبادا كه گمراه شوى. (3) روض الجنان: ابو هريره گفت: مرد در گور آواز نعل آنان كه از گور او باز گردند

.

ص: 780

بشنود، اگر مرد مؤمن باشد... آنگه گور بر او فراخ كنند مقدار هفتاد گز و نورانى كنند. آنگه درى از بهشت بر گور او گشايند و گويند: بنگر كه خداى تعالى براى تو چه بجارده است. او شادمانه شود. آنگه درى از دوزخ برگشايند و گويند: بنگر كه خداى تعالى از تو چه صرف كرده است، اگر كافر و عاصى بوديت، جاى تو اينجا بودى، او را غبطت و سرور بيفزايد. آنگه روح او در مرغى از مرغان بهشت نهند... . (1) 1821. علامه شعرانى: در بعض روايات آمده است كه روح مؤمن نزد خداوند گرامى تر از آن است كه آن را در حوصله مرغى نهند بلكه آن را در بدنى نهند مانند بدن وى در اين جهان كه اگر بينى بشناسى كيست و اين روايت دويم را بر اوّل ترجيح داده اند و اگر روايت اوّل صحيح باشد آن را تأويل بايد كرد با اينكه چون بدن مثالى رقيق است و به هر جا ظاهر و حاضر تواند شد آن را به مجاز و تشبيه مرغ ناميدند. (2)

32. «اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الَّثمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ» .

روض الجنان: قوله: «اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً» ، خداى تعالى داين آيت نعمتهايى كه به آن منّت نهاد بر خلقان برشمرد، گفت: او آن خداى است كه بيافريد آسمانها و زمين و فرو فرستاد از آسمان آبى، يعنى آب باران، و به آن آب درختان برويانيد، و از درختان ميوه برآورد تا روزى بود شما را... . (3) 1822. علامه شعرانى: عوام و بعضى متكلمين گويند تسخير كشتى براى انسان دليل وجود پروردگار نيست؛ چون هر چه سبب طبيعى دارد به نظر آنان متعلق به سبب طبيعى است و احتياج به خداوند ندارد (نعوذ باللّه). و گويند خلق آسمان و زمين و

.

ص: 781

فرستادن باران از آسمان را توان دليل بر خالق گرفت اما حركت كشتى در دريا، خود ما كشتى ساختيم و خود پارو مى زنيم و باد آن را مى برد. و در جواب گوييم هر چيز كه سبب طبيعى دارد باز مخلوق خدا است و به اراده او كه آن اسباب را آماده كرده است. (1)

35. «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ» .

روض الجنان: قوله: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً» ، حق تعالى گفت: ياد كن اى محمّد، و اين فعل مقدّر عامل باشد در ظرف زمان كه «اذْ» است. چون گفت ابراهيم بر سبيل دعا و تضرّع: «رَبِّ» ؛ خداى من و پروردگار من! كن اين شهر را _ يعنى شهر مكّه را _ ايمن... حق تعالى اين دعا به اجابت مقرون كرد و اين شهر را كه مكّه است چنان ايمن كرد كه هيچ وحش و مرغ در او خايف نباشد از خصم خود تا گرگ و ميش و شير و گاف و باز و كبوتر در او به يك جاى باشند... . (2) 1823. علامه شعرانى: ظاهراً معنى آن است كه خداوند مردم را امر كرد به آنكه حرم مكه را امن نگاهدارند و تعرض به ديگرى نكنند و اگر كسى مانند حجاج حرمت آن خانه شكست خلاف امر پروردگار كرد به عصيان منافى حكم خدا نيست. (3)

46. «وَ قَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللّهِ مَكْرُهُمْ وَ إِنْ كانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ» .

روض الجنان: ... مراد به اين مكر، مكر نُمْرود است كه خداى تعالى به آن مثل زد، و آن آن بود كه ابراهيم عليه السلام گفت: من تو را دعوت مى كنم با خداى آسمان. او گفت: من خداى زمينم و نمى دانم كه در آسمان خدايى هست. او گفت: خداى آسمان و زمين خداى من است و اگر تو در مُلك زمين دعوى مى كنى دانى كه تو را در ملك آسمان هيچ بنرود، چه اين آفتاب و ماه و ستارگان بر اين صفت به فرمان خداى روانند. او

.

ص: 782

گفت: به آسمان روم و بنگرم تا اين خداى آسمان چيست، آنگه چهار بچه كركس بگرفت و ايشان را مى پرورد و گوشت مى داد تا بزرگ شدند و قوى گشتند، و تابوتى بساخت و آن را دو در ساخت: يكى بالا، يكى به زير. و در آن تابوت نشست و ديگرى را با خود در آنجا نشاند و آن تابوت در پاى آن كركسان بست و عصاى ها گرفت و پاره اى گوشت بر سر آن عصا بست و از بالاى آن تابوت بر بَست چنان كه آن كركسان به آن گوشت مى نگريدند و به طمع آن گوشت به جانب بالا مى پريدند. چون در هوا دور برفتند، نمرود صاحبش را گفت: آن در كه بر بالاست بگشاى و بنگر تا به آسمان نزديك شديم يا نه؟ او در بگشاد و بنگريد، گفت: آسمان هم آنجاست كه بود و هيچ اثر نكرده است اين رفتن ما. گفت: درِ زير بگشاى و بنگر تا از زمين چون افتاديم. او در بگشاد و فرو نگريد، گفت: زمين مانند دريايى سپيد مى بينم و كوهها مانند دودى سياه. گفت: رها كن تا برويم. درها فرو كردند و كركسان مى پريدند تا چندان بپريدند كه باد منع كرد ايشان را از پريدن. گفت: درها بگشا و بنگر. او در بالا بگشاد و بنگريد، گفت: آسمان همچنان مى نمايد كه از زمين مى نمود، و در زير بگشاد و بنگريد، گفت: زمين چون دودى سياه مى نمايد. (1) 1824. علامه شعرانى: اين عمل بسيار شبيه به مردم عصر ما است كه بجستن چند كيلومتر پندارند فضاى جهان را مسخر خود ساختند، مانند كيكى كه به قدر پهناى ناخنى بجهد و گمان دارد محيط زمين را درنورديده است. (2)

.

ص: 783

ص: 784

افگنيم تا به او ايمان آرند و نيارند، چنان كه با امّت سلف كرديم براى بلاغ حجّت را، تا حجّت برايشان متوجّه شود، و اين از باب لطف باشد. و بعضى دگر گفتند: ضمير عايد است با «استهزا»، يعنى ما استهزا به قرآن به دل ايشان بگذرانيديم تا اجتناب كنند نه براى آن تا استعمال كنند، ايشان بر كار گرفتند و اجتناب نكردند، و نشايد تا اين «سَلْك» به معنى خلق كفر باشد در دل ايشان چنان كه مجبّران گفتند، براى آنكه «لا يُؤُمِنُونَ بِهِ» ، نفى ايمان حوالت به ايشان است و اضافت با ايشان؛ و دگر* مورد اين لفظ مورد ملامت و مذمّت است. (1) 1826. علامه شعرانى: يعنى دليل دگر بر اينكه مراد از آيه جبر نيست آنكه اين لفظ در مورد ملامت آمده است. (2)

15. «لَقالُوا إِنَّما سُكِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ» .

روض الجنان: چشم افسا مى كند فلان. (3) 1827. علامه شعرانى: در زمان ما مى گويند چشم بندى. (4) روض الجنان: سَكْرُ النّهر. (5) 1828. علامه شعرانى: سكر سدى است كه بر نهر مى بندند براى آب و در قصايد عربى شيخ سعدى است: حبست بجفنى المدامع لاتجرى فلما طغى الماء استطال على السكر يعنى به پلك چشم جلو اشك را گرفتم تا آب طغيان نمود و برسد غلبه كرد. (6)

.

ص: 785

18. «إِلاّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِينٌ» .

روض الجنان: ... عبداللهِ عبّاس گفت: شياطين از آسمان محجوب نبودند بر آسمان شدندى و خبر آسمان به زمين آوردندى و القا كردندى به كَهَنه. چون عيسى عليه السلام از مادر بزاد ايشان را از سه آسمان منع كردند... . (1) 1829. علامه شعرانى: از اين عبارت معلوم مى شود پيش از بعثت خاتم انبيا صلى الله عليه و آلهشهاب ديده مى شد و مؤيد آن است روايتى كه زهرى از حضرت زين العابدين عليه السلام از امير المؤمنين روايت كرده است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله با جماعتى از صحابه نشسته بودند، ستاره اى بدويد و روشن شد، پيغمبر فرمود شما در جاهليت چه مى گفتيد هرگاه چنين حادثه اى مى افتاد، گفتند: مردى بزرگ به دنيا آمد از اين جهان رفت. فرمود: ستاره براى ولادت و وفات كسى افكنده نمى شود الى آخر الحديث. و گويند در كتب يونانيان هم ذكر اين ستاره هاى دونده هست. والله العالم. (2) روض الجنان: ... يعقوب بن عتبة بن المُغيرة بن الاخنس بن شريق گفت: اوّل كسى كه از اين قَذْف نجوم بترسيد قبيله ثقيف بود، به نزديك عمروبن اميّه آمدند _ و او مردى بود از بنى علاج و داهى و زيرك بود _ او را گفتند كه اين حادثه كه در آسمان پديد آمده است عجب است از قَذْفِ نجوم. (3) 1830. علامه شعرانى: از اين حكايت مستفاد مى گردد كه اين حادثه در زمان پيغمبر صلى الله عليه و آله اتفاق افتاده و مردم پيش از آن نديده بودند. و جمع ميان اين كلام و روايت سابق آن است كه گاهى تير شهاب بسيار مى شود كه آن را تناثر النجوم گويند و در سال 329 هجرى هم اتفاق افتاد و آن چيز تازه اى بود كه هر وقت به آسمان نگاه مى كردند شهابهاى بسيار از هر طرف آسمان روان بود و آنكه پيش از آن

.

ص: 786

ديده بودند ستاره باران نبود بلكه نادراً شهابى ديده مى شد. (1)

20. «وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِينَ» .

روض الجنان: ... «وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِينَ» ؛ و نيز آنان را كه شما روزى ايشان ندهى، يعنى وحوش و دوابّ و اَنعام، و «مَنْ» در آيت به معنى: «ما» باشد براى آنكه نه عقلا راست... . (2) 1831. علامه شعرانى: براى آنكه «من» خاص عقلا است اينجا آن را به معنى «ما» بايد گرفت كه وحوش و امثال آن را مشتمل شود. (3)

22. «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِينَ» .

روض الجنان: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ» ... و گفته اند «لَقح» هم لازم است و هم متعدّى، و رياح لواقح آن بود كه ميغ را جمع كند تا از او باران زايد و درخت را باردار كند*. (4) 1832. علامه شعرانى: گرد نر را بر ماده افكند. (5)

26. «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» .

روض الجنان: ... «وَلَقَدْ خَلَقْنا الإِنسان» ؛ ما بيافريديم آدم را. (6) 1833. علامه شعرانى: اين گونه تعبير در قرآن و كلمات عرب بسيار است؛ آدم گويند و از آن نوع انسان خواهند. و اگر كسى گويد: خداوند همه افراد انسان را از گل آفريد

.

ص: 787

صحيح است؛ زيرا كه ماده انسان خاك است و پس از مردن و زوال صورت انسانى باز خاك مى گردد. (1) روض الجنان: خرهى. (2) 1834. علامه شعرانى: «خره» در لغت فارسى لجن است و گل خيسيده. (3)

28. «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» .

روض الجنان: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ» ، عامل در ظرف مضمر است، يعنى وَ اذْكُرْ؛ ياد كن اى محمّد چون گفت خداى تو فريشتگان را: «إِنِّي خالِقٌ بَشَراً» ؛ من بخواهم آفريدن خلقى را. (4) 1835. علامه شعرانى: يعنى بشر را كه در آيه به آن تصريح شده و بشر و انسان مرادف يكديگرند و خداوند آدم ابوالبشر ونوع انسان را در يك حكم آورده است. 5

31. «إِلاّ إِبْلِيسَ أَبى أَنْ يَكُونَ مَعَ السّاجِدِينَ» .

روض الجنان: «إِلاّ إِبْلِيسَ» ؛ همه سجده كردند مگر ابليس كه اِبا كرد و امتناع از آنكه سجده كند، و كلام در آنكه ابليس از جمله فريشتگان بود يا نه به استقصا برفته است و نيز اين قصّه به تمامى در سورة البقرة. (5)

41. «قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ» .

روض الجنان: ... خداى تعالى گفت ابليس را: «هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ» ، يعقوب خواند در عَشَر... . (6) 1837. علامه شعرانى: يعنى در قرائت عشر؛ چون هفت قرائت معروف به اجماع متواتر است و در قرائت سه تن اختلاف است: يعقوب و خلف و ابوجعفر و مجموع اينها ده قرائت مى شود و هر چه غيرِ اين ده باشد به اتفاق شاذ است و خواندن آن جايز نيست. (7)

43. «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ» .

روض الجنان: بخشيده. (8) 1838. علامه شعرانى: بخشيده ترجمه مقسوم است يعنى قسمت كرده. 10

49. «نَبِّئْ عِبادِى أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» .

روض الجنان: «نَبِّئْ عِبادِى» ، آنگه رسول را گفت: خبر ده بندگان مرا كه من غفور و رحيمم و آمرزگار و بخشاينده ام و عذاب من عذابى سخت است. و اين غايت وعد و وعيد است كه حق تعالى مختصر در اين دو آيت بگفت.

.

ص: 788

ابن ابى رياح* روايت كند _ و از جمله صحابه است _ كه رسول عليه السلام يك روز در بنى شَيبه در مسجدالحرام آمد، و ما جماعتى حديثى مى كرديم و مى خنديديم. ما را گفت: چرا مى خندى؟ و بگذشت. چون به نزديك سنگ سياه** رسيد باز گرديد و گفت: جبريل آمد اين ساعت و گفت خداى مى گويد چرا بندگان مرا نوميد مى كنى؟ و اين آيت آورد: «نَبِّئْ عِبادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ» . (1) 1839. علامه شعرانى: * كلمه مختصر اينجا هيچ تناسب ندارد، شايد تصرف ناسخان كتاب است. ابن ابى رياح از صحابه رسول صلى الله عليه و آله عبدالله نام داشت و درعبارت سند تصحيف است. در تفسير طبرى از مصعب بن ثابت از عاصم بن عبدالله از ابن ابى رياح يعنى عطا از مردى از اصحاب رسول خدا روايت كرده است. (2) و در درالمنثور گويد: از طريق عطاء بن ابى رياح از مردى از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله. (3) 1840. ** يعنى حجر الاسود. (4)

52 . «إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ إِنّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ» .

روض الجنان: «إِذْ دَخَلُوا» ، يعنى وَاذْكُر حينَ دَخَلُوا عَليْه، و شايد تا «نَبِّئهُم» عامل باشد در او يعنى وَنَبّئهُمْ وَقْتَ دُخُولِهِمْ*، اى عَنْ وَقْتِ دُخُولهم، آنگه ظرف متّسع فيه باشد به معنى مفعول به**. (5) 1841. علامه شعرانى: * يعنى خبرده آنها را از مهمانان ابراهيم و از وقت داخل شدن آنان. (6) 1842. ** ظرف «عن وقت دخولهم» است؛ چون جار ومجرور در حكم ظرف است

.

ص: 789

آن گاه «عن» راحذف كردند بر توسّع در ظروف و «وقت دخولهم» مفعول به شد بى حرف جر. (1)

80 . «وَ لَقَدْ كَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِينَ» .

روض الجنان: جابر بن عبدالله الانصارى و عبداللهِ عمر (2) گفتند: ما با رسول عليه السلامبه حِجْر ثمود بگذشتيم. ما را گفت: در سراى اين ظالمان مشوى الاّ گريان، ترس آن را كه نبايد كه به شما رسد آنچه به ايشان رسيد. آنگه گفت: اين قوم صالح بودند، كه به حرمت حرم او را هلاك نكردند. گفتند: يا رسول الله! او چه مردى بود؟ گفت: نام او ابورغال بود. آنگه رسول عليه السلامبانگ بر ناقه زد و او را بجنبانيد و سبك از آنجا برفت. (3) 1843. علامه شعرانى: بعضى گويند ابورغال نام مردى است كه اصحاب فيل را چون آهنگ خرابى كعبه داشتند به مكه راهنمايى كرد و قبر او را عرب رجم مى كردند. (4) و بعضى گويند وى غلام شعيب بود. و الله العالم. (5)

87 . «وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» .

روض الجنان: ثوبان روايت كرد از رسول عليه السلام كه او گفت: ... خداى تعالى مرا به جاى نوريت اين هفت سورت دراز داد، وبه جاى انجيل مرا «مِئين» داد، يعنى سورتهايى كه كما بيش صد آيت است، و به جاى زبور مرا «مثانى» داد و آنگه مرا تفضل داد به سورتهاى مفصّل. (6) 1844. علامه شعرانى: همه سور در عهد پيغمبر صلى الله عليه و آله مرتب بود. (7)

.

ص: 790

. .

ص: 791

89 . «وَ قُلْ إِنِّي أَنَا النَّذِيرُ الْمُبِينُ» .

روض الجنان: ... در خبر است كه يك روز عبداللهِ مسعود به در حُجره رسول آمد و در بزد. رسول گفت: كيست بر در؟ گفت: اَنَا يا رَسُول الله؛ منم اى رسول خدا، رسول عليه السلام به خشم آمد و مى گفت: انَا و اَنا وهَلْ لِمَخْلُوقٍ يَقُولُ اَنَا؟ چون در بگشادند و عبداللهِ مسعود در آمد و اثر خشم به روى رسول ديد، گفت: يا رسول الله: چه گناه كرده ام؟ گفت: يابن مسعود! ندانى كه هيچ مخلوق را نرسد كه گويد: اَنَا؟ گفت: يا رسول الله توبه كردم كه نيز نگويم. (1) 1845. علامه شعرانى: بسيار ائمه و صلحا و بزرگان «انا» گفتند و از خويش بدين كلمه تعبير كردند و كسى آن را حرام نداند اما درباره مواضع گفتن آن خلاف ادب است.

95. «إِنّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ» .

روض الجنان: ... «إِنّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ» ؛ ما كفايت كرديم تو را كار اين مستهزيان... . و ايشان پنج كس بودند از رؤساى قريش: وليد مغيرة مخزومى، و عاص وائل سهمى، والاَسْوَد بن المطّلب ... و اَسْود بن عبد يَغُوث بود و الحارث بن قيس بن الطُّلاطِلّه. (2) 1846. علامه شعرانى: بعضى حارث بن قيس را غير حارث بن طلاطله دانسته و شماره آنان را شش تن گفته اند. (3) روض الجنان: ... او بر نشست و با دو پسر خود به تماشا رفت. (4) 1847. علامه شعرانى: يعنى با يكديگر راه رفتن تفاعل است از مشى. (5)

.

ص: 792

ص: 793

و مقدم است در خلقت جسم بالنسبه به زمين، آن گاه ذكر انسان در قوس صعود و خلق هر چيز براى وى. (1)

5 . «وَ الأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فِيها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ» .

روض الجنان: «لَكُمْ فِيها دِفْ ءٌ» ، شما را در آن گرميى هست؛ يعنى در اصواف و اوبار و اَشعار از چيزها كه از او ببافند پوشش را و لحاف را و جامه هايى كه شما را به زمستان گرم دارد. (2) 1850. علامه شعرانى: تركيب اجزاى پشم و كرك از عناصر و اجزايى است كه طبعاً مانع بيرون رفتن حرارت است و هيچ چيز مانند آن مناسب پوشش حيوان نيست و از پنبه واجسام ديگر اين فايده نيايد. و اگر خداوند خالق با حكمت وتدبير و عالم به خواص اشياء نبود خاصيت پشم و ديگر اجسام نمى دانست و ميان آنها امتياز نمى داد، براى حيوان انتخاب پشم نمى كرد و در زمينهاى سرد قطب پوستهاى پر كرك و لطيف مانند سنجاب و قاقم براى آنها نمى آفريد. (3)

8 . «وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوها وَ زِينَةً وَ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» .

روض الجنان:... امّا به نزديك فقها* خلاف نيست در تحريم گوشت استر و خر اهلى. «وَ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» ؛ خداى تعالى چيزهايى آفريند كه شما ندانى. بعضى مفسّران گفتند: مراد آن است كه در بهشت چيزهايى بيافريند كه شما ندانى و فهم و وهم شما برآن نرسد. مِمّا لا عَيْنٌ رَأتْ وَ لا اُذُنٌ سَمِعَتْ و لا خَطَرَ عَلى قَلبِ بَشر** قَتاده گفت: مراد آن است كه در ميوه كرم آفريند و در جامه لبنك*** از آنجا كه شما ندانى. (4)

.

ص: 794

1851. علامه شعرانى: * يعنى فقهاى اهل سنت. (1) 1852. ** بسيارى از اهل عصر ما گويند: اين چيزها كه ما ندانيم و خداوند مى آفريند بايد از جنس مركوب باشد تا با كلمات پيش متناسب بود و با آيه پس از اينكه ذكر سبيل و راه كرده مربوط گردد و بين مركوب و راه ذكر مخلوقى نه از اين جنس متناسب نيست و آن را حمل بر مركوبهاى عصر جديد كردند مانند ترن و طياره چنان كه خداوند ساختن كشتى را به خود نسبت داد در سوره زخرف، دور نيست ساختن طياره و ترن را نيز به خود نسبت دهد چون به الهام وعقلى است كه او به انسان داد و خواصى است كه او در طبايع اشياء قرار داد. والله العالم. (2) 1853. *** لبنك بر وزن پلنگ كرمى باشد كه آن را ديرك خوانند و به عربى ارزه خوانند. 3

12. «وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَأياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» .

روض الجنان: «وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ» ؛ و مسخّر بكرد براى شما شب و روز و آفتاب و ماه و ستارگان تا براى منافع شما مى گردد به علم او به مصالح شما. و قوله: «مُسَخَّراتٌ» ، نصب بر حال است از مفعول... «إِنَّ فِي ذلِكَ» ؛ در اين آياتى و دلالاتى هست عاقلان را. 4 1854. علامه شعرانى: اين آيات ترغيب در علوم طبيعى است؛ خصوصاً در حال حيوان و نبات و فوايد و حكمى كه خداوند در آنها به كار برده است تا از آن به خالق پى برند. و اگر گويى بسيارى از اصحاب اين علوم شاكّند، گوييم: توجه بسيار

.

ص: 795

به صنعت آنان را از صانع باز داشته و همه كس چنين نيست. (1)

13. «وَ ما ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ» .

روض الجنان: مِلْحٌ ذَرآنِىُّ. (2) 1855. علامه شعرانى: ملح ذرانى را در اصطلاح ما نمك تركى مى گويند، و در بعض كتب طبى اندرانى تصحيف است. (3) روض الجنان: «مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ» ، نصب او بر حال است از مفعول و رفع «الوانُه» به مُختْلفاً است، لانَّ اسمَ الفاعلِ يَعمَلُ عَمَلَ الفِعْل. به الوان و انواع مختلف كه يك با يك نماند. «الوان» شايد تا حمل كنند بر حقيقت و شايد تا حمل كنند بر انواع و شايد كه حمل كنند بر هر دو وجه به نزديك ما، چه لفظ به يك عبارت توان كردن از دو معنى مختلف و از حقيقت و مجاز و اين مسأله اى است از اصول الفقه كه يُعبَّر باللّفظةِ الواحِدةِ عَنِ المَعنَيَيْنِ المُختَلِفَيْنِ و عَنِ الحقيقةِ وَالمجاز. (4) 1856. علامه شعرانى: اين مسأله در اصول فقه است كه آيا مى توان لفظ مشترك را در بيش ازيك معنى استعمال كرد يا جايز نيست؟ در صورتى كه اجتماع آنها ممكن باشد مانند دوش در فارسى كه مشترك است هم شب گذشته را از آن مى خواهند وهم دوش به معنى منكب و پشت شانه و سعدى گويد: آن سيل كه دوش تا كمر بودامشب بگذشت خواهد از دوش دوش در مصرع اوّل به معنى گذشته است و ممكن نيست از آن معنى منكب خواست اما در مصرع دويم هر دو ممكن است و سعدى هر دو را خواسته: هم شب گذشته و هم منكب. از علماى اصول آنها كه در ادب مهارت دارند جايز مى شمارند و

.

ص: 796

آنها كه در ادب ضعيفند و به قياس و عقل اعتمادشان بيشتر است جايز نمى دانند و استعمال در حقيقت و مجاز هم بر اين قياس. و صاحب اين كتاب همه را جايز مى داند. (1)

14. «وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» .

روض الجنان: «وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ» ؛ او آن خداست كه مسخّر بكرد دريا را تا از آنجا گوشت تازه مى خورى، مُراد ماهى است. و از اين آيت نتوان دانستن كه هر ماهى كه در دريا باشد حلال است. (2) 1857. علامه شعرانى: چون «لحما طريّاً» مجمل است نه مطلق. (3) روض الجنان: يحيى بن اسماعيل گفت: مردى به نزديك باقر عليه السلام آمد او را گفت: مرا برحلىّ زنان زكات بايد دادن؟ گفت: نه، هى كما قال الله تعالى: «حِلْيَةً تَلْبَسُونَها» . (4) 1858. علامه شعرانى: اگر در حليه زكات بود بايد در قليل و كثير آن زكات داد چون نصابى براى آن از شرع معهود نيست و اگر كسى يك مرواريد بيرون آورد حلال نيست مگر زكات آن را بدهد و اين برخلاف اطلاق و سيره است. (5) روض الجنان:... چنان كه گفتيم. «وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» ؛ و نيز مسخّر بكرده است براى شما تا طلب كنى از فضل و نعمت او، يعنى طلب روزى كنى در او بر طريق تجارت. 6 1859. علامه شعرانى: به تجربه ثابت است كه هر قوم در كشتى رانى و دريا نوردى پيش ترند در ثروت از ديگران بيشترند. 7

.

ص: 797

روض الجنان: نلخشاند. (1) 1860. علامه شعرانى: در برهان قاطع گويد لخشيدن به معنى لغزيدن است. (2) روض الجنان: «يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا» (3) ...، والمعنى، لِئلاّ تضِلّوا؛ براى آنكه بيان براى نفى ضلال باشد، و فرّا، گفت در هر دو آيت كه معنى آن است، كه نخواست تا شما گمراه شوى يا زمين بگردد به شما. واصل الميد؛ الحركة والاضْطرابُ والانكفاء،* وهبِ مُنبِّه گفت: خداى تعالى زمين بيافريد، مى جنبيد چنان كه كشتى باشد بر سر آب، فريشتگان گفتند: بار خدايا كس بر اينجا آرام نتواند گرفتن خداى تعالى در شب كوهها بيافريد و به ميخ زمين كرد و فريشتگان ندانند تا خداى تعالى كوه از چه آفريد**. و روايت كرده اند از اميرالمؤمنين عليه السلام كه او گفت: چون خداى تعالى زمين بيافريد آرام نمى گرفت گفت: بار خدايا بر من جماعتى را خواهى آفريدن كه تو را آزارند و معصيت كنند و پليديها به زمين اندازند، خداى تعالى كوهها بر او افگند تا موتّد شد بعضى شما مى بينى و بعضى نمى بينى، و اين إمّا بر طريق مثل باشد***. (4) 1861. علامه شعرانى: * اكفاء: قِدر و إِناء، وارونه كردن و ريختن آن است كه در ظرف باشد. (5) 1862. ** به روايت وهب بن منبِّه اعتبارى نيست چون وى از پيغمبر روايت نكرده و براى فرشتگان روز و شب يكسان است. 6 1863. *** يعنى زمين را تشبيه به انسان فرمود و به زبان حال نطق كند. و مقصود از زمين قطعات خشكى است كه در اوّل خلقت بر روى آب پديد آمد چون آب بر همه

.

ص: 798

كره احاطه داشت و اندكى از زمين از قعر دريا برجست و از آب به در آمد و باطن زمين هم اكنون مايع است و به سنگينى كوهها استوار گشته و گرنه پيوسته مى لرزيد. (1)

21. «أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْياءٍ وَ ما يَشْعُرُونَ أَيّانَ يُبْعَثُونَ» .

روض الجنان: آنگه آن را بند زد، گفت: مردگان اند و جمادات اند. (2) 1864. علامه شعرانى: يعنى تأكيد كرد. (3)

40. «إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» .

روض الجنان: «إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْءٍ» ، معنى آيت آن است كه ما چون خواهيم كه چيزى كنيم از اِحياء مَوتى و جز آن، مرا رنجى نرسد و مشقّتى نباشد، از طريق مثل بيش از آن نباشد كه گويد: «كُنْ» بباش، بباشد. (4) 1865. علامه شعرانى: از طريق مثل گفت براى آنكه علماى ما خطاب معدوم را جايز نمى دانند و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود كلمه «كن» همان ايجاد است و سرعت اطاعت ممكن را تمثيل به «كن فيكون» كرد. (5) روض الجنان: و گفتند: ... چون خداى تعالى خلق كه آفريند و فعل كه كند به اين قول كند كه: «كُنْ» ، اگر اين كلام مُحدَث باشد آن را نيز كلامى و قولى بايد و آن قول را نيز قولى _ حتّى يُؤدّى اِلى ما لا يَتناهى _ پس بايد تا فعل مُحْدَث به كلام نامُحْدَث كند و اين گوينده فاضل را شرم نيامد از چنين فضل و عرض كردن اين فضل، و گمان برد كه خداى تعالى فعل به كلام كند، ندانست كه خداى تعالى فعل به قادرى كند، إمّا به

.

ص: 799

قدرت به نزديك ايشان... . (1) 1866. علامه شعرانى: قادرى و قدرت هر دو به يك معنى است چون «ياء» در قادرى مصدرى است الا آنكه اشاعره به قدرت تعبير مى كنند و آن را از صفات قديمه زايده بر ذات مى دانند و دلالت كلمه قادرى بر متصور ايشان واضح نيست. (2)

41. «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الاْخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ» .

روض الجنان: قوله تعالى: «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي اللّهِ» ، حق تعالى گفت: آنان كه هجرت كردند در رَه خداى و براى خداى از مكّه به مدينه آمدند، و «هَجْر» و «هِجران» مفارقت باشد و «هِجْرَة» فعلة باشد از او، اين بنا هيأت را بود كَالْحِلْيَةِ وَالمِشْيَةِ والقِعْدة. (3) 1867. علامه شعرانى: يعنى به هيئت راه رفتن و نشستن، و قعده و جلسه هر دو به معنى نشستن است به دو لفظ مختلف و با اختلاف حالت سابقه. (4)

67. «وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِي ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» .

روض الجنان: ... و يك روايت از عبداللهِ عبّاس كه گفت: «سَكَر4 آن است كه از ميوه ايشان حرام است و رزق حسن آنچه حلال باشد. قَتاده گفت: أما «سَكَر» خمرهاى [اعاجم ]باشد و روزى نيكو اين سركه و دوشاب. شعبى گفت: «سَكَر» آن باشد كه باز خورند و رزق حسن آنچه بخورند. (5) 1868. علامه شعرانى: به قرينه كلام «باز خوردن» به معنى آشاميدن و نوشيدن ترجمه

.

ص: 800

شرب است و خوردن ترجمه أكل و در فارسى فرق ميان خوردن و باز خوردن را بدين وجه جاى ديگر نيافتم. روض الجنان: رسول (صلّى الله عليه و على آله) گفته است: خمر آن بود كه از انگور گيرند و سَكَر از خرما و نقيع از انگبين و مِرْز از گاورس [و غبير از گندم]. (1) 1869. علامه شعرانى: مشهور از ارزن است [نه از گندم]. (2)

68. «وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ» .

روض الجنان: «وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ» ؛ وحى كرد خداى تو به نحل يعنى إلهام داد ايشان را، و مرجع معنى إلهام با علم بُوَد جز كه علم در عقلا مستعمل باشد و به إلهام در جز عقلا، و نَحْل، مُنجِ انگبين باشد. (3) 1870. علامه شعرانى: منج به معنى زنبور است و وحى كه به حيوان مى آيد همان است كه حكما قوه اهمه گويند و مدرك معانى جزئيه است و تسلط اين قوه در حيوان به منزلت تسلط عقل است در انسان، و در زمان ما از آن به فطرت وغريزه تعبير مى كنند. و حركت حيوان مانند حركت پلك چشم انسان است كه به مجرد اشاره انگشت بى اختيار بسته مى شود يا مانند آنكه گوشش سنگين است، چون خواهد درست بشنود دهان خود را باز مى كند تا هوا از راه دهان از مجرايى كه ميان دهان و گوش است صدا را به قوه سامعه برساند وهر عملى كه از مقدار فكر و انديشه عامل آن بيشتر است آن را به الهام خداوندى نسبت بايد داد چون عمل زنبور بيش از ميزان انديشه او است البته به الهام خدايى است. (4)

.

ص: 801

69. «ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَأيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» .

روض الجنان: «ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الَّثمَراتِ» و نيز از جمله وحى كه نحل را داد، آن است كه گفت: گفتيم او را كه از هر ميوه پاكيزه بخور. (1) 1871. علامه شعرانى: علماى اين فن گويند غذاى زنبور عسل گرد گلها است و آن را كارگران از صحرا مى آورند و در خانه پهلوى هر طفل وجوان كه هنوز قدرت پرواز ندارند مى گذارند با مقدارى عسل و از براى ملكه هم غذاى خاص شاهانه كه براى ويتامين بسيار با غذاى ديگران فرق دارد و در تفصيل آن به كتب خاص اين علم رجوع بايد كرد، و «فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً» اشاره به همه گونه اعمال نحل است. بارى زنبور عسل از آيات بزرگ الهى است كه هيچ فكر ملحد و مادى و اتباع داروين وامثال او توجيه آن را به اسباب طبيعى نمى توانند كرد و جز به اعتراف به وجود خالق حكيم و عالم مدبر كه به الهام او اين اعمال صورت مى گيرد به نوع ديگر حل نمى شود. (2) روض الجنان: «فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً» ؛ و بر راه خدا بَرو ذلول، يعنى مطيع و فرمان بردار. بعضى دگر گفتند: حال است از «نَحْل». و بعضى دگر گفتند: حال است از «سُبُل». بر قولِ اوّل حال باشد از فاعل، و بر قولِ دوّم حال باشد از مفعول، يعنى؛ هيچ راه بر تو دشخوار نباشد كه خواهى تا آنجا روى*. آنگه گفت «يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ» ؛ از شكم او بيرون مى آيد شرابى به رنگهاى گوناگون: از سپيد و زرد و سرخ**. 3 1872. علامه شعرانى: * خانه ساختن زنبور عسل به الهام خداوندى است، چون خانه هاى مسدّس منظم كه مى سازد از كمترين مقدار موم بيشترين گنجايش حاصل

.

ص: 802

مى شود و خانه هاشان دو طبقه است هنگامى كه در كوه يا درختان بيابان خانه كنند منحصر به همان دو است و در كندوهاى مصنوعى هم دو به دو طبقه چندى كه گنجايش كندو باشد قعر هر خانه به شكل هرمى است كه از سه سطح لوزى شكل فراهم آمده، رأس و برجستگى هاى يك طبقه در فرو رفتگى هاى طبقه زير آن قرار گرفته است. و تجربه كرده اند كه اگر سطحى از موم به شكل مربع يا شكل ديگر كه دلخواه زنبور نيست به وسيله قالب مصنوعى پايه ريزى كنند و زنبور را در آن رها كنند او به قوه الهام الهى متابعت آن پايه غلط نمى كند و خود به شكل صحيح ديوارها را بالا مى آورد. در كتب نصارا آمده است كه يكى از نواده هاى كاسينى _ منجم معروف فرانسه _ لوزى قعر خانه ها را اندازه گرفت، زاويه بزرگ آن 109 درجه و 28 دقيقه بود و زاويه كوچك تر 70 درجه و 32 دقيقه. مردى ديگر براى مهندس بزرگ و معروف آلمانى موسوم به كونيگ نوشت اگر كسى خواهد به كمترين مقدار مصالح بزرگ ترين گنجايش هرمى بسازد كه از سه سطح لوزى فراهم آيد زواياى لوزى چه خواهد بود؟ او به حساب ديفرانسيل حل معضل كرده در جواب نوشت 109 درجه و 26 دقيقه و 70 درجه و 34 دقيقه، بى آنكه بداند سؤال راجع به خانه زنبور است دو دقيقه با يكديگر تفاوت آمد. پس از وى مهندس ديگر به دقت حساب كرد و نام او ماگ لورن و چنان يافت كه آن دو دقيقه خلاف هم در حساب اوّل تقريب و مسامحه است. حيوان شناس بزرگ معاصر مالئون برتن پس از نقل اين حكايت گويد: سخن فيثاغورس درست آمد كه مى گفت هيچ چيز تا در عالم غيب با هندسه سنجيده نشود به اين علم نمى آيد. ما گوييم در اين معنى آيه كريمه قرآن است: «وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» (1) و نيز فرمود «وَ كُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ * عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ» . (2)

.

ص: 803

1873. ** غده هاى خاص هست كه از آن موم مى تراود مانند شير از پستان وغده هاى ديگر كه عسل مى دهد و اين كارها را زنبور كارگر انجام مى دهند به الهام الهى، و ملكه امر و نهى ندارد بلكه تنها مادر است و تخم مى گذارد و غذا بهتر مى خورد وعمرش طولانى تر است و هر وقت خانه ها را از عسل پر كرد وجمعيت مملكت بسيار شد با گروهى از عمال به جاى ديگر هجرت مى كند. (1)

81 . «وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ» .

روض الجنان: باز پايد. (2) 1874. علامه شعرانى: يعنى حفظ كند و پاييدن حفظ كردن است. (3) روض الجنان:.... عطاء خراسانى گفت: قرآن بر حسب عادت و آلت عرب آمد، نبينى كه خداى گفت: منَ الجِبال أكْناناً؟ و آنچه براى ما پديد كرد بيشتر و بهتر است... (4) 1875. علامه شعرانى: آن حكمت كه در پشم و كرك هست و آن عجايب كه در خلقت آن براى پوشش جانوران تعبيه شده است در ابريشم و كتان و پنبه حاصل نمى شود و از اين جهت براى نگاهدارى حيوان خداوند پشم آفريد نه پنبه. انسان هم كه مرضش از اختلاف حرارت و برودت هوا پديد آمده است بايد عضو آفت زده را با پشم بپوشد و به پنبه سود ندارد. از اين جهت، خداوند براى حفظ پشم را ذكر كرد و غير پشم آن فايده را ندارد. نيز آن اكنان و منزل گاه و سايبان كه در كوه است به دست قدرت آفريده شده است در دلالت بر حكمت او واضح تر است از

.

ص: 804

خانه كه انسان در زمين سهل به دست خود مى سازد. (1)

88 . «الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ بِما كانُوا يُفْسِدُونَ» .

روض الجنان: «الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّهِ» ، آنان كه كافر شوند و از رهِ خداى كه شرع و منهاج مسلمانى است صدود و اعراض نمايند يا ديگران را منع كنند از آنكه در اسلام آيند: يكى از صدود باشد و يكى از صدّ: «زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ» ؛ ما بيفزاييم ايشان را عذاب بر بالاى عذاب. عبداللهِ عبّاس و مقاتل گفتند: اين زيادت عذاب، پنج جوى باشند از مسِ گداخته چون آتش، از زير عرش بيرون مى آيد، ... . (2) 1876. علامه شعرانى: چون دوزخ عذاب آن از عالم آخرت است به اعتبار آن ملأ اعلايش گويند چنان كه در آيه كريمه است: « ... بِالْمَلاَءِ الْأَعْلى إِذْ يَخْتَصِمُونَ» (3) . و عرش در اينجا تعبير از عرش روحانى و ملأاعلا است براى تعظيم عذاب و سوزش آن نه براى تشريف و تكريم. و اينكه در روايت آمده است بهشت در زير عرش است و دوزخ در زير درياها و قعر زمين در مقام توهين و پستى دوزخ است كه راه فرار نيست وگرنه هر چه در زير طبقه هفتم با شد هم مبدأ آن از عرش رحمن است وترى آب قعر زمين از باران آسمان. (4)

90. «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» .

روض الجنان: «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءِحْسانِ» ؛ ... اين قولها كه مفسّران گفتند دليل آن

.

ص: 805

است كه عدل از توحيد جدا نيست تا بدانند كه موحّد نباشد آنكه عدلى نَبُود. (1) 1877. علامه شعرانى: يعنى جبريان كه عدل را از اصول مذهب نشمرند. (2) روض الجنان: عكرمه روايت كرد كه رسول عليه السلام اين آيت بر وليد خواند، گفت: يا بن اخ باز خوان. رسول عليه السلام باز خواند، گفت: إنّ لَه وَاللهِ لَحَلاوَةً وَ إنَّ عليه لَطَراوَةً، وَ انَّ أعلاهُ لَمُثْمَرٌ و إنَّ أسفَلَه لَمُعذِقٌ، و ما هو بِقَول البَشَر، گفت: والله كه در او حلاوتى و شيرينى هست و بر او طراوتى و تازگيى هست و بالاى آن ميوه دار است و زير او شاخ آور است. (3) 1878. علامه شعرانى: «شاخ آور» يعنى داراى شاخه هاى بسيار و تناور به معنى داراى تنى فربه و بزرگ. و امثال آن در فارسى با كلمه آور بسيار است. (4)

91. «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكِيدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلاً إِنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ» .

روض الجنان: «وَ لا تَنْقُضُوا الْأَيْمانَ بَعْدَ تَوْكِيدِها» ؛ سوگند را نقض مكنى «بَعْدَ تَوْكِيدِها» ؛ پس از آنكه استوار و مؤكّد كرده باشى، نهى است ما را از نقض عهد و مخالفت سوگند _ إلاّ ما أخرجنا لِدَليلِ مِنْ نَذر المعصيَةِ و عَهْدِها. و در آيت دليل است بر آنكه نذر معصيت را وفا واجب نبود و منعقد نباشد، چه اگر منعقد بودى به ظاهر اين آيت نقضش روا نبودى، و نقض در بنا معلوم است و در رسن، فأمّا در معانى، معنى او مخالفت باشد، كالفِعْل وَالتَرْك و الاَمْر وَالنَّهى و التّوبَة والعَود. (5) 1879. علامه شعرانى: البته «توبه» مخالف عهد نيست، شايد به جاى آن و النقض صحيح باشد. (6)

.

ص: 806

92. «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَيْمانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما يَبْلُوكُمُ اللّهُ بِهِ وَ لَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ» .

روض الجنان: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَها» ؛ گفت مباشى چنان كه آن زن كه ريسمان خود را تاب باز دهد پس از آنكه محكم كرده باشد. و در قوّت دو قول گفتند: يكى آنكه به معنى ابرام و إحكام است، يكى آنكه: القوّة؛ الطّاقة مِنَ الحبل، يك تَوْ* از رسن را قوّت خوانند جمعها: القوى. كلبى و مُقاتل گفتند: اين زنى بود كم خرد از قريش او را ريطه بنت عمرو گفتند و هو عمرو بن سعد بن كعب بن زيد بن مناة بن تميم، و لقب او جُعَل بود.** او دوكى بكرده بود مقدار يك ارش، نهكى در سر آن كرده به مقدار انگشتى و بادريسه اى بزرگ در خورِ آن در او افگنده و پشم و موى رشتى به آن و پرستاران را فرمودى تا از آن مى رشتندى از بامداد تا نماز پيشين، چون نماز پيشين بودى بفرمودى تا آنچه رشته بودندى تاب بازدادندى. خوى و عادت او بر اين بود... . (1) *** 1880. علامه شعرانى: * يك تو به معنى يك لا و يك تار است و درهم ستوق گويند معرب سه تو آنكه سه لاى تو بر تو دارد و تشبيه افلاك كنند به تويهاى پياز. (2) 1881. ** قول صحيح تر در تفسير آن است كه اشاره به زنى خاص و معهود نيست؛ چون غالب مفسران اين زن را به تعيين نمى شناختند و خداوند تعريف به مجهول نمى كند بلكه مَثَل زد خداوند شكستن عهد را به باز كردن ريسمان پس از رشتن. چنان كه مثل زد كلمه طيبه را به شجره طيبه و كلمه خبيثه را به شجره خبيثه نه درختى معهود وخاص و مَثَل زد صدقه در راه خدا را به دانه كشته كه هفت خوشه برآورد، در هر يك صد دانه نه آنكه دانه خاص بدين صفت در خارج موجود باشد. اما جماعتى از

.

ص: 807

مفسرين پيوسته جزئيات و مشخصات و ماديات را به از كليات و مجردات درك مى كنند و همه چيز را بر طبع خود حمل بر يك فرد معهود مى كنند و مؤلّف قول آنها را نقل كرده است. (1) 1882. *** ظاهراً ترجمه «حجنة» است كه بر سر دوك مى نهادند، و «بادريسه» تخته گردى است كه بر آخر دوك نصب مى كنند تا رشته ها از دوك بيرون نيفتد و درهم نشود. (2)

95. «وَ لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللّهِ ثَمَناً قَلِيلاً إِنَّما عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» .

روض الجنان: فروختار. (3) 1883. علامه شعرانى: «فروختار» فروشنده است، در آن عهد مستعمل بود و در زمان ما نيست. (4) روض الجنان: «إِنَّما عِنْدَ اللّهِ» ؛ كه آنچه به نزديك خداست شما را بهتر است از ثواب خداى (جلّ جلاله) اگر شما دانى. و «ما» موصوله است براى آنكه «ما» از «إنَّ» جدا بايد نوشتن كه اسم است و آنجا كه «ما» كافّه بُوَد و حرف باشد پيوسته نويسند، فَرْقاً بَيْنَهُما، وَهذا مِنْ عِلم الخطِّ. 5 1884. علامه شعرانى: اما در رسم الخط قرآن تعبد و متابعت نسخ اوليه قرآن واجب است واين نكته را مراعات نبايد كرد مثلاً «انما» درهمه جاى قرآن بايد موصول نوشته شود مگر در «إِنَّ ما تُوعَدُونَ لاَتٍ» 6 در سوره انعام كه قرآنهاى قديم از زمان پيغمبر صلى الله عليه و آلهكه مقطوع نوشته بودند و بايد متابعت كرد و در اين آيه نحل چون مصاحف از آن عهد هر دوگونه نوشته شده براى ما هر دو وجه جايز است. وحكم در هر كلمه كه به «ما»

.

ص: 808

متصل شود مانند اينما و كلما و بئسما و حيثما همين است كه متابعت بايد كرد وعجب آنكه «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» در آيه 109 بقره متصل است «أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِيعاً» در آيه 142 همان سوره منفصل به فاصله يك ورقه و دليلى جز متابعت ندارد. (1)

106. «مَنْ كَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْءِيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ» .

روض الجنان: محمد بن سيرين گفت: آيت در عَيّاش بن أبى ربيعه آمد. (2) 1885. علامه شعرانى: عيّاش برادر ابى جهل بود. (3) روض الجنان:... اما حكم آيت اجماع علماست بر آنكه آن را كه او را اكراه كنند بر كفر يا بر معصيتى از معاصى: به تهديد قتل و ضرب و ايذا و ايلام، او را روا باشد كه آنچه او را بر آن اكراه مى كنند، بكند و آنچه دونِ قتل بود اولى تر آن بود كه تحمّل كند براى خداى تا ثوابش بيشتر باشد. (4) 1886. علامه شعرانى: يعنى اجماع علماست بر آنكه اگر كسى را اكراه كنند بر كفر يا معصيتى جايز است آن كار را بكند و بهتر است تحمل كند و مرتكب كفر و معصيت نشود. بالجمله تقيه مجوز معصيت است نه موجب آن مگر در قتل كه نه مجوّز است و نه موجب و كسى را كه مجبور كنند به قتل ديگرى بايد از آن امتناع نمايد واصلاً تقيه نكند. 5

110. «ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ» .

روض الجنان:... عبداللهِ عامر خواند: فَتَنُوا، به فتح «فا» و «تا» اعتباراً بقوله: «ثُم

.

ص: 809

جاهَدُوا وَ صَبَرُوا» و باقى قرَّا خواندند فُتِنُوا، بر فعل مجهول اعتباراً بقوله: إلاّ مَن اُكرِه؛ آنگه جهاد كنند و صبر كنند بر جهاد و بليّات. (1) 1887. علامه شعرانى: ترجمه «ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا» است كه سابقاً هم گذشت و تكرار آن شايد براى تتميم «فتنوا» است؛ يعنى فتنه شوند آنكه جهاد و صبر كنند بر بليات. (2)

112. «وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ» .

روض الجنان: «وَ الْخَوْفِ» ؛ و ترس، و ترس ايشان هم از رسول عليه السلام بود و از بعوث و سراياى او كه پيرامن مكّه مى گرديدند. (3) 1888. علامه شعرانى: اگر اين تفسير صحيح باشد آيه مدنى است نه مكى. (4)

120. «إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَ لَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» .

روض الجنان: «إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلّهِ» ؛ گفت: ابراهيم خليل عليه السلام امّتى بود. آنگه در او خلاف كردند: بعضى مفسّران گفتند: اِماماً يُقتَدى بِه؛ ابراهيم امامى بود مقتدى كه خلقان در خير به او اقتدا كردند. (5) 1889. علامه شعرانى: چون وزن فُعله به ضم «فاء» بسيار بدين معنى آيد مثل «قدوة» يعنى كسى كه بايد بدو اقتدا كرد و «اسوة» يعنى كسى كه بايد بدو تأسى جست و «حرمة» چيزى كه احترام بايد كرد و «امة» آنكه بايد او را پيشوا گرفت و مثل اين است «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ» (6) ؛ يعنى شما بهترين قدوه و مقتداى مردم ايد. (7)

.

ص: 810

124. «إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ إِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ» .

روض الجنان: ... آنگه گفت «إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ» ، گفت: روز شنبه تو را به آن كردند كه در او خلاف كردند، حسن بصرى گفت: معنى آنكه يعنى برايشان كردند يعنى بد بود بر ايشان، و ايشان را نبود. (1) 1890. علامه شعرانى: «ايشان را نبود» يعنى به سود ايشان نبود، «برايشان بود» يعنى به زيان ايشان بود. كلمه اول را ترجمه لام جاره عربى و دوم را ترجمه «على» گرفته است و لام براى نفع است چنان كه «على» براى ضرر. (2) روض الجنان:... كلبى گفت: خداى تعالى موسى را فرمود تا بنى اسرائيل را فرمايد كه تعظيم روز آدينه كنيد. گفتند: ما جز شنبه را تعظيم نكنيم كه شنبه آن روز است كه خداى تعالى در او بياسود از خلق أشيا، و خلاف كردند بر موسى عليه السلام چون عيسى بيامد عليه السلام و ترسايان را تعظيم روز آدينه فرمود، خلاف كردند و گفتند: ما اين روز نخواهيم، چه ما را نبايد كه عيد ما پس از عيد ايشان باشد ما از اوّل اسبوع روز يك شنبه عيد خود كنيم، فهذا هُوَ اختَلافُهم فيه فى قوله الكلبى. (3) 1891. علامه شعرانى: روز جمعه اگر عيد شود آخر هفته است و شنبه اوّل هفته و اگر روز شنبه عيد شود يكشنبه اوّل هفته است و چون در خاطر مردم آن وقت اين معنى مركوز بود كه شنبه عيد و يكشنبه اوّل خلقت واوّل هفته است نصارا گفتند ما اوّل هفته را عيد مى گيريم و يهود آخر هفته را تا عيد ما شش روز مقدم باشد، نه جمعه را گيريم كه به ارتكاز ذهنى روز ششم هفته است. و نزد مسلمانان اوّل هفته شنبه است و آخر هفته جمعه است و ظاهراً اين قصه اصلى ندارد و كلبى به

.

ص: 811

حدس و احتمال چيزى مناسب فكر خود گفته است. (1)

125. «ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ» .

روض الجنان:... رسول عليه السلام گفت عمر را: أمّا بر آن لطمه كه بر او زدى دل او خوش كن، و أمّا تو اى يهودى بشنو بدان كه آدم صفىّ الله بود، و ابراهيم خليل الله. بلى يا يهودى شما روزى طلب كردى كه آن روز خداى _ تعالى _ ذخيره كرده بود ما را، و آن روز آدينه است؛ امروز ما راست و فردا شما را و پس فردا ترسايان را. بلى يا يهودى! شما در روزگار پيش از ما اى و ما پس از شما ايم در مدّت؛ و لكن پيش شماايم در قيامت. بلى يا يهودى! بهشت بر پيغامبران حرام است، تا من در او شوم، و بر اوصياى پيغامبران، تا وصىّ من در او شود و بر امّتان، تا امّت من در شوند.* «ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» ؛ آنگه حق تعالى رسول را أمر كرد، گفت: دعوت كن خلقان را با راه خداى تعالى، يعنى با دين خداى «بِالْحِكْمَةِ» ؛ به سخن درست «وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» ؛ و پند نيكوا، «وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» ؛ و مجادله كن و مناظره با ايشان بر وجهى كه نيكوتر باشد. (2) ** 1892. علامه شعرانى: * حكما گويند تقدم بر پنج قسم است بالعليه و بالطبع و بالرتبه و بالفضيله و بالزمان و عوام پندارند تقدم منحصر در تقدم زمانى است و اهل حديث گويند متبادر از تقدم زمان است و صحيح همان است كه از اين احاديث معلوم مى شود كه منحصر به زمان نيست. (3) 1893. ** حكما گويند اقسام علم منطق از جهت ماده پنج است: يكى آنكه به برهان و دليل يقينى مطلبى را بر ديگرى ثابت كنند. دوم آنكه به دليل ظنى و مرغوب، سوم

.

ص: 812

آنكه به مسلمات خصم وى را مجاب كنند به وجه نيكو. چهارم آنكه مغالطه كنند و به سخنان باطل بر خصم فائق گردند. پنجم آنكه به شعر و تخييل حجت آوردند. خداوند به سه وجه اوّل امر فرمود؛ چون مغالطه و شعر مناسب اثبات اصول و فروع دين نيست. اول فرمود: سوى پروردگار خويش خوان به عقل و دليل و حكمت و آن را حكما برهان گويند. دوم به دليل ظنى و مرغوب و پند و موعظه و آن را حكما خطابه گويند و از اين دو گذشته مجادله در سخن و اسكات مخالف را به وجه نيكو كن و آن را حكما جدل گويند، و اين از معجزات علمى قرآن است. (1)

126. «وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرِينَ» .

روض الجنان: ... و حمزة بن عبدالمطّلب را هنده بنت عتبه مُثله كرده بود و شكم بشكافته و جگر او بگرفته، خواست تا بخورد در دهنش سنگ شد تا بينداخت... رسول عليه السلام گفت: حمزه از آن گرامى تر است بر خداى كه بعضى از او به آتش بسوزد، چه حمزه اهل بهشت است و هند اهل دوزخ، خداى تعالى نخواست كه تا خون حمزه به أحشاى هند مختلط شود. (2) 1894. علامه شعرانى: پس مأكول جزءِ آكل مى شود. (3) روض الجنان: ... آنگه [رسول عليه السلام] گفت: اگر خداى مرا ظفر دهد بر اينان، هفتاد كس را به عوض حمزه مُثله كنم. خداى تعالى اين آيت فرستاد «وَ اِنْ عاقَبْتُمْ» ؛ اگر عقوبت كنى عقوبت به مثل آن كنى كه ايشان كرده باشند شما را و اگر صبر كنى، «لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرِينَ» ؛ آن بهتر باشد صابران را. رسول عليه السلام گفت: صبر كنم و آنچه عزم كرده بود رها كرد. (4)

.

ص: 813

1895. علامه شعرانى: بعيد مى نمايد كه پيغمبر صلى الله عليه و آله چنان از خشم و كين بى اختيار شود كه بى امر پروردگار اراده امرى فرمايد و خداوند بدان راضى نباشد و شايد اصلاً اين قصص حدس و تخمين راويان است. و آيات اين سوره به ظاهر مكى است نه مدنى و منسوخ بودن اين آيت را حدس ابن عباس است. (1)

.

ص: 814

ص: 815

بود به رؤيا يا بيدارى. بارى معراج به رؤيا چندان عجيب نيست كه اهل مكه منع كنند و جماعتى از مسلمانان بر گردند از اسلام، لابد تعجب آنان از جسمانى بود و خود پيغمبر كه حقيقت معراج خود را مى دانست نفرمود تعجب نكنيد، من در خواب ديدم. (1) روض الجنان:... بدان كه مسلمانان خلاف كردند در معراج: بعضى نفى كردند، و گفتند: نبود و رفتن رسول عليه السلام بيشتر تا به بيت المقدس نبود كه ظاهر قرآن بيش از اين نيست، و آن معتزليان اند _ و جماعتى دگر گفتند: رسول عليه السلام اين در خواب ديد، و آن نجّاريانند. و بعضى حشويان گفتند: روح او به معراج بردند و تن او در مكّه بود. (2) 1897. علامه شعرانى: يعنى اخباريان عامه، چون آنها معراج روحانى گفتند اما اخباريان شيعه به معراج جسمانى قائلند بلكه بعضى از آنها مبالغه و غلو به آن حد رساندند كه معراج روحانى را كفر دانستند. (3) روض الجنان: خوى بريخت از حيا و شرم. (4) 1898. علامه شعرانى: بر وزن «رى» به معنى عرق انسان و حيوان باشد. (5) روض الجنان: برشش از مرواريد به مرجان سرخ برآموده. (6) 1899. علامه شعرانى:آراسته و زينت كرده. 7 روض الجنان:... از آنجا بگذشتيم جماعتى را ديدم پاره اى گوشت پاكيزه پخته در پيش ايشان، نهاده و پاره اى گوشت پليد خام، ايشان گوشت پاك پخته رها مى كردند و گوشت پليد خام مى خوردند. من گفتم: اى جبريل اينان كه اند؟ گفت: اينان گروهى اند از امّت تو كه ايشان را زنان حلال پاكيزه باشند ايشان را رها كنند و تعرُّض حرام كنند و

.

ص: 816

از زنان هم چونين، شوهران خود را رها كنند و ميل به مردان نامحرم كنند. آنگه گفت: در راه چوبى ديدم كه هر كس كه به او بگذشت جامه اش بدريد و اندامش بخراشيد... . (1) 1900. علامه شعرانى: پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله همه اين چيزها را در راه بيت المقدس ديد و گروهى از همين روايات چنان دانستند كه معراج روحانى است چون در راه بيت المقدس اين گونه امور ظاهر نيست كه همه به چشم جسمانى ببينند و اين ديدنها خاصّ چشم نبوت بود. و جواب آن است كه ديدن اين امور به چشم روحانى منافى آن نيست كه رفتن آن حضرت به مسجد اقصى به بدن جسمانى باشد و گرنه آنچه در آسمانها مشاهده فرمود هم به چشم روحانى بود واگر بالفرض كسى به وسيله ديگر در كره ماه و مريخ و كرات ديگر سماوى پياده شود بهشت و دوزخ و ملائكه را نخواهد ديد مگر چشم روحانى داشته باشد. (2) روض الجنان:... پس پرسيدم به جايى، جبريل مرا گفت: فرود آى و نماز كن. اينجا من فرود آمدم و نماز كردم. مرا گفت: دانى تا كجا نماز كردى؟ گفتم: نه. گفت: به طيبه، يعنى مدينه، وَاِلَيْها الْمُهاجَرُ _ انْ شاءَالله _ و آن هجرت گاه تو باشد _ انْ شاءَ الله... . (3) 1901. علامه شعرانى: آنچه پيغمبر صلى الله عليه و آله تا اينجا ديد بين مكه و مدينه بود، هنوز به مسجد اقصى نرسيده. (4) روض الجنان:... و در حديث ابوالعاليه چنان است كه گفت: ارواح پيغامبران ديدم آنجا از عهد ادريس و نوح تا به روزگار عيسى عليه السلام خداى تعالى ايشان را جمع كرده بود، بر من سلام كردند و مرا همان تحيّت كردند كه فريشتگان كرده بودند... . (5) 1902. علامه شعرانى: بعيد نيست رفتن به بيت المقدس به جسم باشد و ديدن ارواح

.

ص: 817

انبيا به چشم روحانى و آن را دليل روحانى بودن معراج نبايد شمرد. (1) روض الجنان: ... آنگه جبريل عليه السلام دست من گرفت و مرا به نزديك آن سنگ برد كه پايه معراج* بر او نهاده بود، و آن صخره بيت المقدّس است پاى معراج بر آن سنگ بود و بالاى آن به آسمان پيوسته بر صفتى كه از آن نكوتر هيچ نديده بودم يك قايمه او از ياقوت سرخ بود و يك قايمه از زمرّد سبز...** و آن، آن معراج است كه ملك الموت از او پديد آمد چون قبض ارواح كند و آن آنگاه بود كه بيمار را چشم رها شود و متحيّر بماند آن بود كه اين معراج بر او ظاهر شود او از حُسن او متحيّر بماند*** جبريل عليه السلاماز آنجا مرا بر پر گرفت و بر آن معراج مرا به آسمان دنيا برد و در بزد. گفتند: كيست؟ جبريل است. گفتند: با تو كيست؟ گفت: محمّد است. گفتند: محمّد را بفرستادند گفت: آرى. گفتند: ... تحيّت كناد خداى او را از برادرى و خليفت كه نيك برادرى. و نيك خليفه اى، و نيك آمدى، و در بگشادند و ما در رفتيم.**** من در آسمان دنيا مى رفتم، خروهى را ديدم موى گردن او سبز و سرو تن او سپيد كه از آن نكوتر سبزى و سپيدى نديدم... . چون آواز او بشنوند خروهان زمين، جمله به آواز آيند و خداى را تسبيح كنند و بال بر هم زنند. چون او ساكن شود، خروهان زمين نيز ساكن شوند. چون دگر باره او بجنبد و آواز كند به تسبيح، خروهان زمين هم چونين كنند به موافقت او و جواب او... . (2) ***** 1903. علامه شعرانى: * «معراج» به معنى نردبام است و از اين روايت معلوم مى گردد كه براق براى سير تا مسجد اقصى بود و از آنجا تا آسمان به معراج، يعنى به نردبام بالا رفت. (3) 1904. ** مراد از قائمه دو طرف نردبام است كه عمودى قرار مى گيرد و پايه هاى

.

ص: 818

آن عرضى است. (1) 1905. *** يعنى محتضر هنگام مرگ همان نردبام را مى بيند كه فرشته خدا از آن فرو آيد براى قبض روح و آن را كه محتضر بيند به چشم آخرتى بيند؛ چون ديگران كه بر گرد بستر اويند آن را نبينند. (2) 1906. **** اين آسمانها كه در اخبار معراج است نه به وصف آسمانهاى هيئت قديم است ونه آنكه متجددين مانند شهرستانى در الهيئة والاسلام وغير آن گفته اند؛ چون در هيئت قديم افلاك را قابل خرق و التيام نمى دانستند كه بتوان از آن گذشت هر چند دليل آنها منحصر به فلك نهم بود و در اصطلاح شهرستانى آسمان عبارت از مدارات و خطوط موهومى است يا طبقات فضا كه گذشتن از همه جاى آن ممكن است و محتاج به در و گشودن و بستن نيست مگر تأويل كنند به تمثيل و تشبيه و امكان گذشتن از يك جا وعدم عبور از جاى ديگر، واين گونه تأويل را عامه مسلمانان نمى پذيرند براى آنكه نظير اين را از قدماى معتزله در معراج روحانى و آسمان روحانى نپذيرفتند. پس طريقه صحيح آن است كه آسمانهاى معراج را نه بر افلاك هيئت قديم تطبيق كنيم ونه بر طبقات فضا كه متجددان گويند، بلكه معنى آن را به خدا و رسول واگذاريم و به ظاهر آن اعتراف كنيم و گرد فضول نگرديم. 3 1907. ***** اگر گويى: وقت ظهر و سحر در اصقاع زمين مختلف است، چگونه در يك وقت كه خروس آسمانى مى خواند همه به صدا در مى آيند؟ در جواب گوييم: آنكه در بالاى آسمان است محيط به زمان است و گذشته و حال و آينده نسبت با او مساوى است مانند قول كلى كه بر جزئيات منطبق مى گردد؛ مثلا منجم گويد در وسط اقليم چهارم 7 ساعت بعد از ظهر غروب است هركسى اين سخن را بر ظهر و غروب

.

ص: 819

خود تطبيق مى كند همچنين خواندن آن خروس بر همه اوقات منطبق است. (1) روض الجنان:... و در خبرى آمد كه رسول عليه السلام گفت: ... شب معراج فريشته اى را ديدم كه او را هزار هزار سر، هر سرى هزار هزار روى، بر هر روى هزار هزار دهن بود. (2) 1908. علامه شعرانى: يعنى اين شماره ها را به الهام الهى دانستم نه به احصا كردن. روض الجنان: [رسول عليه السلام] گفت: از آنجا بگذشتم برسيدم به مردى تمام خلق نكو صورت در او هيچ ضعفى و نقصانى نبود، چنان كه در مردمان تمام سال باشد. بر دست راست او درى بود از آنجا بوى خوش مى دميد و بر دست چپ او درى بود از آنجا بوى كريه مى آمد هر گه با دست راست نگريدى با آن در شادمانه شدى و بخنديدى و چون با دست چپ نگريدى دلتنگ شدى و بگريستى. گفتم: اى جبريل اين كيست؟ گفت: اين پدر تو است آدم، و اين در كه بر راست اوست در بهشت است و اين در كه بر چپ اوست در دوزخ است، چون بنگرد از فرزندان او يكى را به بهشت آرند شادمانه شود و بخندد و چون بيند كه يكى را از فرزندان او به دوزخ برند دلتنگ شود و بگريد. (3) 1909. علامه شعرانى: سهيلى در روض الانف شرح سيره ابن هشام ديدن انبيا را بر حالات خود پيغمبر منطبق كرده است و گويد: اين مناسب علم تعبير است و هر كس پيغمبرى را در خواب بيند ديدن او حكايت از چيزى دارد كه شبيه حال آن پيغمبر بود از شدت و رخاء. آن گاه گويد: حال پيغمبر در مكه و هجرت آن حضرت به مدينه براى شكنجه و آزار كفار شبيه به حضرت آدم ابوالبشر است كه در جنت امن و امان بود و او را ابليس از بهشت بيرون كرد. حضرت رسالت نيز ابتدا در آسمان اول آدم را ديد. و در آسمان دويم عيسى و يحيى را ديد كه مبتلا به يهود بودند و حالت دوم خود پيغمبر هم در آغاز ورود مدينه ابتلاى به يهود بود و حالت سيم پيغمبر همچنين بود كه در مدينه كار اسلام بالا گرفت

.

ص: 820

و بر اهل مكه ظفر كرد و عفو كرد. در آسمان سيم يوسف را ديد كه به دولت و ملك رسيد و بر برادران ظفر يافت وعفو كرد. و در آسمان چهارم ادريس را ديد معلم خط و كتابت و مروج علم و حالت چهارم پيغمبر پس از فتح مكه دعوت خلق شد به دين حق و نامه نوشتن به ملوك و دعوت امم. و در آسمان پنجم هارون را ديد كه محبوب قوم بود و محترم و او را تعظيم كردند و حالت پنجم پيغمبر همچنين شد ميان عرب و غير آنان كه به دولت وعزت رسيدند. و در آسمان ششم حضرت موسى را ديد و او با بيگانگان جنگ كرد و اهل توحيد را در منازل آنان مسكن داد و ديدن ابراهيم در آسمان هفتم دليل حج است و در آخر امر آن حضرت به حجة الوداع رفت با هفتاد هزار مرد. والله العالم. (1) روض الجنان:... از آنجا برفتيم تا به سدره منتهى رسيديم، درختى ديدم بر او برگهايى بود هر برگى چندان كه دنيا و اهل دنيا را سايه كند و براو برى بود و ميوه اى چون نبق به بزرگى چندان كه تلهاى هجر،* از بُن آن درخت چهار چشمه بيرون مى آمد دو ظاهر و دو پنهان ؛ اما دو ظاهر: نيل بود و فرات... . (2) ** 1910. علامه شعرانى: * يعنى به اندازه كوزه هاى هجر و هجر جايى است كه كوزه هاى بزرگ مى سا ختند و دو كوزه آن يك بار شتر بود و در بعضى روايات كر آمده است كه مقدار قلتين يعنى دو كوزه از آن كوزه ها كر است. (3) 1911. ** دور نيست فرات ونيل زمين از آنجا جارى باشند؛ زيرا كه هر نعمت زمينى از آسمان است و آنكه نفع و بركتش ظاهرتر است از محلى اشرف از عالم ملكوت جارى است. (4) روض الجنان: ازگ. 5

.

ص: 821

1912. علامه شعرانى: در برهان قاطع ازغ به غين نقطه دار آورده گويد: آنچه از شاخه هاى درخت ببرند و پيرايش دهند و آن را به عربى جلمه گويند. (1) روض الجنان:... و روايت دگر آن است كه جبريل عليه السلام رسول را پيش كرد و او بر اثر مى رفت، گفت تا برسيديم به حجابى كه آن را «حجاب فراش زر» گويند. جبريل عليه السلامحجاب بجنبانيد. گفتند: كيست؟ گفت: جبريل است و محمّد با من است، فريشته موكّل بر حجاب گفت: اَللّهُ اكبَرُ و دست از حجاب بيرون كرد و مرا در بر گرفت و جبريل عليه السلام از من باز ايستاد. من جبريل را گفتم در چنين جاى مرا رها مى كنى؟ گفت: يا محمّد! اينجاى نهايت مقام خلقان است هيچ كس را نيست كه از اين حجاب درگذرد و هيچ فريشته زهره ندارد تا پيرامن اين حجاب گردد و مرا به حرمت تو دستورى دادند تا نزديك حجاب رفتم. او تكبير كرد و مرا از او بستد و به دگر حجاب رسانيد و به صاحب حجاب سپرد و هم چونين مرا از حجاب به حجاب مى بردند تا هفتاد حجاب ببريدم... . (2) 1913. علامه شعرانى: شايد اين عدد كنايه از كثرت باشد؛ زيرا كه در بعض روايات ديگر هفتاد هزار و بيشتر هم آمده است و خداوند (جل و علا) منزه است از آنكه مانند ملوك بر تخت نشيند و پشت حجابها پنهان شود و حاجبان مردم را از ورود بى دستورى او منع كنند بلكه «هو أقرب إليكم من حبل الوريد» (3) و هر وقت هر كس خواهد با خدا سخن كند مى تواند و اين حجابهاى غير متناهى اجسام ملكوتى اند مظاهر مراتب امكانى ميان هر ممكن و واجب، و ممكن هر چه در سير كمالى ترقى كند به وجوب نخواهد رسيد گرچه نزديك تر شود و پيغمبر صلى الله عليه و آله در مقام قرب به منزلتى رسيد كه هيچ فرشته اى را نظير آن ممكن نشد. و اين حجابها نه از آن جنس است كه تصور شود انسان به فرض قطع فضاى نامتناهى اين جهان و گذشتن از

.

ص: 822

منظومه هاى شموس و كهكشانها بدانها رسد و به چشم ظاهر بيند بلكه اجسامى است ملكوتى كه اشرف كائنات پس از احاطه بر عوالم ملكوت كه به مراتب از اين عالم بزرگ تر است به ديدن و گذشتن از آن نائل آمد. و الله العالم. (1) روض الجنان: [خداى تعالى گفت:]... و شرح صدر كردم تو را و بار گران از تو فرو نهادم و امّت تو را بهتر امّتان كردم و امّت تو را امّتى وسط كردم و ايشان را اوّل و آخر كردم، «فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وَ كُنْ مِنَ الشّاكِرِينَ» ؛ (2) آنچه تو را دادم بستان و از جمله شاكران باش. آنگه با من چيزهايى گفت كه مرا نفرمود كه با شما گويم. آنگاه بر من و بر امّت من پنجاه نماز فرض كرد. چون برگشتم مرا بر آن رفرف سبز نهادند تا به سدره فرود آمدم. جبريل را مى ديدم از پس پشت خود به دل چنان كه از پيش روى مى ديدم او را به چشم... . (3) 1914. علامه شعرانى: اصحاب معرفت گويند: انسان در سير الى الله كه از اين عالم متوجه عالم اعلى گردد آغاز سير صعودى او من الخلق الى الحق، آن گاه سير فى الحق باشد و چون باز گردد آغاز نزول سير من الحق الى الخلق، پس سير فى الخلق بالحق و آنچه از خلق بيند در بازگشت غيرِ آن است كه پيش از سفر من الخلق مى ديد؛ چون اكنون هر چه بيند بالحق است و چون معراج را قياس به اسفار سالكين الى الله كنيم از آغاز آن تا رسيدن به سدرة المنتهى نظير سفر اول است و سير در حجب و تكلم با خداوند تا بازگشتن به سدرة المنتهى كمال سير فى الخلق و نزول از سدرة المنتهى سفر من الحق الى الخلق بالحق و آن كه جبرئيل را هنگام بازگشت به دل و چشم از قدام و خلف ديد براى آن است كه مشاهده خلق در سفر ثالث بالحق است و برحسب مرتبه كامل تر از آنكه در سفر اول بيند. (4)

.

ص: 823

روض الجنان:... آنگه جبريل گفت: يا محمّد! بيا تا تو را به بهشت برم و با تو نمايم آنچه خداى تو را نهاده است تا تو را رغبت بيفزايد در آخرت و زهادت بيفزايد در دنيا. آنگه فرود مى آمديم از باد سبك تر و از تير سريع تر تا به بهشت رسيديم. به فرمان خداى مرا دل ساكن شد و هوش با من آمد و جبريل را مى پرسيدم از آن عجايبى كه در عليّين ديده بودم از درياها و آتشها و نورها و جز آن... . (1) 1915. علامه شعرانى: اگر گويى: چون پيغمبر از جبرئيل بگذشت و آنجا كه وى راه نداشت راه يافت و چيزها ديد كه جبرئيل نديده بود پس افضل بود از جبرئيل و با خبرتر و به خداوند نزديك تر پس چه معنى داشت كه مبهمات و مجهولات خود از جبرئيل پرسد و اين دلالت بر اعلميت جبرئيل دارد، در جواب گوييم: دور نيست كه جبرئيل به منزله جاسوس وى باشد در بعض عوالم واين دلالت بر افضليت وى نكند چنان كه هدهد به سبا رفت و از آن ملك خبر يقين آورد براى سليمان كه سليمان نمى دانست واين دليل بر اعلميت هدهد نيست وچشم براى عقل جاسوسى مى كند واخبار حسى را بدو مى رساند وافضل از عقل نيست. (2) روض الجنان:... آنگه گفتم: يا جبريل! آن فريشتگان كه بودند كه من ايشان را ديدم در آن دريا صف در صف كشيده، پنداشتى بناهايى اند از ارزيز* ريخته؟ گفتند: يا رسول الله! ايشان روحانيانند. (3) ** 1916. علامه شعرانى: * ارزيز قلعى است و آن فلزى است معروف و سفيد. (4) 1917. ** روحانيان اگر جسم نباشند مجردند و به چشم ظاهر ديده نمى شوند واگر جسم باشند همچنين آنها را عالم ملكوت گويند. 5 روض الجنان:... آنگه جبريل مرا در بهشت بگردانيد، هيچ جاى نماند در بهشت و

.

ص: 824

الاّ بر من عرضه كرد و به من نمود. كوشكها ديدم از درّ و ياقوت و زبرجد. و درختان ديدم از زر سرخ شاخه هاى آن از لؤلؤ سپيد و بيخ آن از سيم سپيد در زمين مشك اذفر فرو شده تا چنان بديدم و بشناختم كه گويى درَج و غُرَف و اشجار و قصور و منازل آن بهتر شناسم از اين مسجد كه سالهاست كه در او مى آيم و مى شوم. (1) 1918. علامه شعرانى: بسيار فرمود كه بهشت يا دوزخ را ديدم در عرض جدار، يعنى ديوار مسجد و غير آن اما در معراج احاطه كلى به جزئيات عالم ملكوت يافت. و فرق ميان كشفى كه در آن شب بر آن حضرت شد با كشفهاى ديگر احاطه و كليت است و چنان كه گاهى انسان در اين جهان به شهرى سفر مى كند و يك جزء آن را اجمالاً مى بيند و گاه به بيشتر شهرها و در هر يك مدتها مى ماند و به تفاصيل آن واقف مى گردد. عالم ملكوت از اين جهان بسيار واسع تر و بزرگ تر است و آن احاطه كه پيغمبر صلى الله عليه و آله بر آن عوالم در شب معراج دست داد براى هيچ بشر اتفاق نيفتاد و آنها كه گويند در خواب ديد او را به آسمان بردند مطلب را بسيار سست وكوچك گرفتند و به حقيقت آن پى نبردند وگرنه چه جاى ذكر سبحان است اگر مردى در خواب بيند به آسمان رفته است. (2) روض الجنان:...آنگه در بهشت مى رفتم تا به درختى رسيديم كه در بهشت از آن نكوتر درختى نبود... گفتم: اى جبريل! اين چه درخت است؟ گفت: اين درخت طوبى است كه خداى تعالى گفت «طُوبى لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ» ، (3) و بسيارى از امّت تو را در سايه آن مقيل باشد و در بهشت آن ديدم از نعيم كه لا عينٌ رَأَتْ وَلا اُذُنٌ سَمِعَت وَلا خَطَرَ عَلى قَلْبِ بَشَرٍ؛ كه هيچ چشم چنان ديده نيست و هيچ گوش چنان شنيده نيست و بر خاطر هيچ بشر چنان گذشته نيست؛ از همه پرداخته و تمام كرده و مُعدّ نهاده گوش صاحبش

.

ص: 825

مى دارند تا به او سپارند. (1) 1919. علامه شعرانى: يعنى منتظر صاحبانشان هستند. در سير اول كه پيغمبر صلى الله عليه و آله از زمين به آسمان مى رفت بهشت را نزديك آدم ديد مجمل و چون از سفر من الحق الى الحق بازگشت به وجه ديگر تفصيلى مشاهده فرمود چنان كه گفتيم سفر فى الخلق پس از بازگشت سفر بالحق است و مشاهده خلق پس از بازگشت غير آن است كه پيش از سفر الى الحق مشاهده مى شد؛ مانند طبيبى كه پيش از خواندن طب گياهى را بشناسد با آنكه پس از كمال علم و مهارت در آن نظر كند اما ذات پيغمبر صلى الله عليه و آله از تشبيه به طبيب ناقص منزه است. (2) روض الجنان: ده نماز مرا ستر كرد. (3) 1920. علامه شعرانى: ظاهراً اصطلاح مستوفيان قديم است به معنى قلم كشيدن و خط زدن. روض الجنان: ... و سيّد (رحمة الله عليه) در تنزيه الانبيا هم اين وجه گفت كه اين خبر باطل است از وجهى ديگر، و آن آن است كه: نَسْخُ الشَّى ءِ قَبْلَ دُخُول وقتِهِ يَكُون بَداءً؛ نسخ چيز قبل فعل روا باشد و قبل دخول وقته روا نباشد كه بدا بود، و بدا بر آن كس روا بُوَد كه عالم بود به علم محدث. و قديم (جلّ جلاله) از اين منزّه است. (4) * 1921. علامه شعرانى: بَدا آن است كه خداوند چيزى مقدر فرمايد يا بدان حكم كند، پس از آن تغيير دهد. و در مذهب شيعه بدا باطل است گرچه ديگران به ما نسبت مى دهند اما شبهه از گفتار بعض اهل حديث برخاسته چنان كه نسبت تحريف قرآن به ما مى دهند و ما از آن تبرى مى جوييم. و تفصيل اين معنى را در حاشيه وافى و شرح اصول كافى نوشته ايم و به طبع رسيده، هر كس خواهد بدان رجوع نمايد. (5)

.

ص: 826

روض الجنان:... عبداللهِ عبّاس گفت: بامداد آن شب كه رسول را به معراج بردند، نشسته بود دلتنگ از آنكه دانست كه كس او را باور ندارد كه به يك شب به آسمان شد و هفت آسمان ببريد و بهشت و دوزخ بديد. ابوجهل به او بگذشت، بيامد و به پهلوى او بنشست و بر طريق استهزا او را گفت: به تازگى تو را از خدا چه فايده بود؟ گفت: آرى دوش مرا به بيت المقدس بردند. گفت: به يك شب به بيت المقدس شدى و بازآمدى؟ گفت: بلى. ابوجهل گفت: كه با من نگويى؟ گفت: نگويم. آواز داد و گفت: يا معشر بنى كعب بن لُوىّ! بيايى بشنوى كه محمّد چه مى گويد! مى گويد: دوش مرا به بيت المقدّس بردند و باز آوردند! قوم گرد آمدند و گفتند: چه مى گويى يا محمّد! گفت: همچونين بود، دوش مرا به بيت المقدّس بردند و باز آوردند. ايشان به تعجّب و تكذيب يكى دست بر هم مى زد و يكى دست بر سر مى نهاد و يكى صفير مى زد و يكى منكرى مى كرد و جماعتى از آن مستضعفان كه مظهر ايمان بودند و مُبطن نفاق برگشتند و مرتد شدند و گفتند: اين دروغى صريح است. مشركان اين جماعت محققّان اصحاب را گفتند: نبينى تا محمّد چه مى گويد، مى گويد كه: مرا به يك شب به بيت المقدس بردند و بازآوردند. گفتند: راست مى گويد و ما او را بيش از اين و بديع تر از اين باور داريم. گفتند: چگونه؟ گفتند: ما او را اخبار آسمان و وحى خداى (عزّو جل) باور مى داريم رفتن به بيت المقدّس به يك شب او را باور نداريم؟* آنگه در ميان قوم جماعتى بسيار بودند كه آنجا سفر كرده بودند و آن راه ديده و علاماتى كه در آن راه بود و مسجد ديده بودند مرا گفتند: اگر راست مى گويى نشانهاى آن راه با ما بگوى، من گفتم: علامات مسجد هم چنين نزديك آن بود كه بعضى مشتبه شود بر من. حق تعالى مثال آن در برابر من بداشت در پيش سراى عقيل تا من در او مى نگريدم و مى گفتم، گفتند: والله امَّا النَّعْتُ فقَدْ اَصابَ؛ امّا وصف همه راست مى گويد و نشان راست مى دهد و ايشان دانستند كه او آن راه نكرده است. (1) **

.

ص: 827

1922. علامه شعرانى: * از اين انكار و تعجب كفار و اقرار مؤمنان معلوم مى گردد كه معراج به خواب ديدن نبود؛ زيرا كه رسول صلى الله عليه و آله مى دانست كه در حقيقت به عالم بالا سير كرده يا در خواب ديده است و برخود آن حضرت مشتبه نبود و اگر در مقابل انكار كفار مى فرمود خواب ديدم به مسجد اقصى رفتم كسى تعجب نمى نمود وانكار نمى كرد. آنها سفر جسمانى فهميدند كه انكار كردند و رسول صلى الله عليه و آله آنان را بر اين اعتقاد تقرير كرد. پس بايد به همين معتقد بود گرچه در ضمن سير جسمانى اشياء ملكوتى را نيز در راه بيت المقدس مشاهده فرمود چنان كه گذشت، و ابو جهل و امثال وى منكر كشف نبوت هم بودند به طورى كه بشر بتواند به تفاصيل اماكن دور آگاه گردد نرفته و نزديك نشده اما نه به حد انكار سير جسمانى، و در زمانى كه پيغمبر محراب مسجد مدينه را مقابل خانه كعبه نصب فرمود و گفت حجابها از پيش چشم من برداشته شد تا قبله را ديدم از منافقين انكارى نقل نشد و ظاهر است كه انكار معراج راجع به رفتن به جسم بود. والله العالم. (1) 1923. ** به اتفاق مورخان پيغمبر در سفر تجارت شام تا بيت المقدس نرفته و منتهاى سفر او بصرى بود. (2) روض الجنان:... گوييم: ابتداى معراج، اسرى بود به مسجد اقصى؛ از آنجاش بر معراج به آسمان بردند. و اگر اوّل بار گفتى او را به آسمان بردم، ايشان را تعجّب بيش بودى و در تكذيب مبالغت بيش كردندى اوّل گفت در اين سورت كه او را به مسجد اقصى بردم چون اين در دلشان قرار گرفت حديث معراج و آنكه او به آسمان شد و به عرش نزديك شد در سورة والنّجم بگفت فى قوله: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى * فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى» . (3) 1924. علامه شعرانى: در سيره حلبيه گويد: خلاف است كه معراج در چه تاريخ بود

.

ص: 828

بعضى 17 يا 27 ربيع الاوّل يا 27 ربيع الاخر يا 29 رمضان يا 27 رجب و بعضى گويند در شوال و بعضى در ذى القعده و پيش از هجرت بود به يك سال يا دو سال يا سه سال. (1)

2. «وَ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ أَلاّ تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِي وَكِيلاً» .

روض الجنان:... «اَلاّ تَتَّخِذوا» ، «اَنْ» مع الفعل در محلّ نصب باشد، بتضمين. (2) 1925. علامه شعرانى: يعنى «آتينا موسى» متضمن معنىِ «أوحينا» است. (3)

5 _6. «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولاً * ثُمَّ رَدَدْنا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَ أَمْدَدْناكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ جَعَلْناكُمْ أَكْثَرَ نَفِيراً» .

روض الجنان: ... حذيفة بن اليمان گفت: در قصه اين آيات، من قوله: «قَضَيْنا إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ» اِلى قوله: «وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِينَ حَصِيراً» ، (4) كه رسول صلى الله عليه و آله گفت: چون بنى اسرائيل تعدّى و ظلم از حد ببُردند و پيغامبران را كشتن گرفتند، خداى تعالى مَلِك پارس بُخت نصّر را بر ايشان مسلّط كرد و مُلك و پادشاهى او هفتصد سال بود بيامد با لشكرى بسيار به در بيت المقدس فرو آمد و آن را حصار داد و بگشاد و هفتاد هزار مرد را بر خون يحيى زكريّا بكشت* و اهل بيت المقدّس را برده كرد و آن شهر به غارت داد و سلب و حُلىّ بيت المقدس بياورد در آن صد هفتاد هزار گردون** گران بار از مالها و حُلى ايشان، از آنجا بياورد. (5) 1926. علامه شعرانى: * اين قصه صحيح نيست، حتى ثعلبى در قصص الانبيا كه از نقل

.

ص: 829

اباطيل و اراجيف باك ندارد اين قصه را باطل شمرده وگويد يحيى بن زكريا سالهاى بسيار پس از بخت نصّر به دنيا آمد. (1) 1927. ** گردون عرابه و گارى است. (2) روض الجنان:... و بُختِ نصّر و لشكرش گبركان بودند. 3 1928. علامه شعرانى: گبر به اصطلاح زمان ما زردشتيانند وبخت نصّر زردشتى نبود. و بايد دانست بعض افسانه هاى بى اصل و سخنان مبالغه آميز را كه مفسران ما از يهود و ديگران گرفته در ضمن تفسير آورده اند نبايد با اصل مفاد قرآن آميخت. آنچه از قرآن استفاده مى شود آن است كه معبد بيت المقدس دوبار آباد شد و دوبار ويران و اين در تاريخ يهود مشهور است آبادى اول از آغاز دولت آنان بود تا زمان بخت نصّر كه ويران شد و يهوديان پراكنده شدند و بار دوم از زمانى بود كه كورش پادشاه فارس آنان را بازگردانيد و بيت المقدس را ساخت وهمچنان آباد بود تا در عهد روميان، تيطوس آن را خراب كرد و يهوديان پراكنده شدند و آيه قرآن اشاره به اين دو است و جنگها كه ميان بنى اسرائيل و دشمنان واقع شد و منجر به شكست آنان و تصرف بيت المقدس شد بسيار است، هيچ يك بدان حد نرسيد كه مستأصل گردند. و مورخين نصارا آنها كه به اسلام و قرآن عنايت داشتند قول مفسران را متمم قرآن دانسته وميان آنها امتياز ندادند اما اصل مفاد قرآن مطابق تاريخ آنها صحيح است و حضرت موسى عليه السلام در اول و آخر سفر مثنى به اين خرابيها و آباديها خبر داده است و اقوالى كه مفسران از علماى يهود و ديگران اقتباس كرده _ چنان كه لازم نقل روايات شفاهى است _ در آن اشتباه وتصرف بسيار شده است و نصارا اغلاط آنان را موجب طعن بر قرآن دانستند، نعوذ بالله. 4

.

ص: 830

روض الجنان:... خداى تعالى بر زبان بعضى پيغامبران امر كرد پادشاهى را از پادشاهان پارس نام او كَورش _ و او مردى مؤمن بود _ كه: بَرو و بنى اسرايل را از دست بُخت نصّر بستان و حُلّى بيت المقدس از او بستان و بازِ جاى بر. (1) 1929. علامه شعرانى: كورش از پادشاهان فارس است، مؤسس سلسله هخامنشى كه در تاريخ ايران معروف نيست و ايرانيان پيش از اسلام از علم و كتاب بى بهره بودند وتاريخ مملكت و پادشاهان خود را نمى دانستند حتى نام كورش و سلسله هخامنشى را نشنيده بودند و مورخين عرب پس از اسلام به گمان اينكه ايرانيان خود از تاريخ خود باخبرترند هم تاريخ ايران را از عجم فرا گرفتند و افسانه هاى متداول كتب آنها را تاريخ پنداشتند و سلسله پيشداديان و كيان كه هرگز حقيقت نداشت و سلاطين افسانه را مانند جمشيد و لهراسب و كيقباد و كيخسرو در تاريخ نوشتند و در بعضى تفاسير كه نام كوروش آمده است از يهود يا سربانيان عراق گرفته شده است؛ چون آنان تاريخ حقيقى ايران را مى دانستند و دركتب خود نوشته بودند وامروز هم مردم تاريخ هخامنشى و نام سلاطين آنان را از كتب نصارا و مبادى يونانى فرا گرفته و آموخته اند وگرنه در زمان ساسانى ايرانيان غير تاريخ سلسله ساسانى كه معاصر بودند نمى دانستند و آن هم با غلو و مبالغه آميخته بود. (2) روض الجنان: باز ديگر باره بنى اسرائيل با سر معصيت شدند، خداى تعالى پادشاهى را بر ايشان مسلّط كرد نام او انطيا.* چون به غزاى بنى اسرايل با بيت المقدس آمد و اهلش را به برده بياورد و بيت المقدس بسوخت و ايشان را گفت: اى بنى اسرايل!اگر با سر معصيت شوى ما با شما با سر سبى و غارت شويم. بنى اسرايل با سر معصيت شد خداى تعالى بر ايشان پادشاهى را مسلّط كرد از روم، نام او فاقس بن اسبيانوش،** بيامد و با ايشان كالزار كرد در برّ و بحر، وبر ايشان

.

ص: 831

غارت كرد و حُلى بيت المقدس بياورد و بيت المقدّس بسوخت. (1) 1930. علامه شعرانى: * كلمه صحيح آن انطياخوس يا انطياكوس است و او يكى از كسانى است كه بيت المقدس را فتح كرد چون اين شهر بارها مورد حمله واقع شد اما مقصود خداوند از اين دوبار يكى خرابى بخت نصّر است و ديگرى تيطوس وسپاسيانوس؛ چون در اين دوبار يهود پراكنده شدند و هيچ از معبد نماند و در جنگهاى ديگر مغلوب مى شدند نه مستأصل. (2) 1931. ** نام صحيح او فلاويوس وسپاسيانوس است كه شهر را محاصره كرد و در هنگام محاصره به امپراطورى روم برگزيده شد حصار شهر را به پسر خود تيطوس سپرد و خود به روم رفت تيطوس هم شهر را گشود و ويران كرد و معبد را فرو ريخت و يهوديان را متفرق كرد چنان كه هنوز پراكنده اند ومعبد خراب بود تا به عهد عمر كه مسجد اقصى در جاى آن بنا كردند و آنچه مؤلف در اين روايت آورده صحيح ترين اقوال است اگرچه به تصرف ناقلين تصحيف وتحريف چندى در آن واقع شده است. (3) روض الجنان: لشكر او را از سنخاريب برهانيدم. (4) 1932. علامه شعرانى: سنخاريب پادشاه آشور بود و پايتخت وى نينوا نزديك موصل و قصه محاربه او با حزقياه و هلاك لشكريان او در كتاب دوم ملوك از كتب مقدسه يهود مذكور است و گويند 185 هزار از لشكريان او يكشبه هلاك شدند اما اسارت او با پنج كس بدين تفصيل كه اينجا نقل شده در كتاب آنان مذكور نيست بلكه پس از هلاك لشكريانش از محاصره اورشليم پشيمان شده به نينوا رفت، نزديك بيست سال پس از آن سلطنت كرد. و چنان كه گفتيم اشتباه و تصرف در اين روايات بسيار است. 5

.

ص: 832

روض الجنان: تو با خداى بنى اسرائيل نه بسى. (1) 1933. علامه شعرانى: [بسى:] بر آيى. (2) روض الجنان: خرنوب. (3) 1934. علامه شعرانى: «خرنوب» كبر است. (4) روض الجنان: و هر حق ورى را با حق خود رسانند. (5) 1935. علامه شعرانى: يعنى صاحب و داراى حق مانند سخنور و پيشه ور، يعنى صاحب سخن و صاحب پيشه. (6) روض الجنان:... و من از اين جمله پيغامبرى خواهم فرستادن امّى از ميان جماعتى جاهلان گُم شده در امّيان ايشان، مردى كه درشت نباشد و بدخو نباشد و بلند آواز نباشد در بازارها بخصومت بر زبان او فحش نرود و جامع باشد خصال خير را... . (7) 1936. علامه شعرانى: از اينجا مقتبس از كتاب اشعيا عليه السلام است (در باب چهل و دوم) و ما عين عبارت آن را در كتاب راه سعادت كه در اثبات نبوت نوشته ايم در صفحه 174 نقل كرده هركس خواهد به آنجا رجوع كند و البته در عبارت منقول اينجا تصرفاتى شده است. 8 روض الجنان:... چون شعيا از اين خطبه بپرداخت و اين كلام به آخر آورد، بنى اسرايل آهنگ او كردند تا او را بكشند، از ايشان بگريخت. خداى تعالى درختى بر او بشكافت تا او در آنجا گريخت و درخت فراهم آمد. شيطان بيامد و گوشه جامه او از درخت بيرون كشيد، تا ايشان بديدند تدبيرى ندانستند در بيرون آوردن او از آنجا جز

.

ص: 833

آنكه ارّه بياوردند و او را در آن درخت بريدند*. خداى تعالى از پس او بر بنى اسرايل خليفتى فرو داشت او ناشية بن اموص** و در عهد او خضر را به پيغامبرى بفرستاد. (1) 1937. علامه شعرانى: * در روايت يهود هم نسبت ارّه كردن به حضرت اشعيا داده اند. بعضى روايات ما اين نسبت به زكريا پدر حضرت يحيى داده شده ظاهرا اشتباه است. (2) 1938. ** تصحيف كلمه اى است كه صحيح آن را به دست نياوردم. (3) روض الجنان:... خضر در ميان ايشان برخاست به دعوت و وعظ و تبليغ رسالت و تجديد عهود و احكام تورات. و در عهد او بخت نصّر بيرون آمد و چندانى از ايشان بكشت تا آسيا بر خون بگردانيد _ و قصه او در سورة البقره برفته است. اين نوبت دوم بود كه بنى اسرايل در زمين فساد كردند و عُلوّ و تكبّر. (4) 1939. علامه شعرانى: ظاهراً نوبت اول بود، چون پيش از بخت نصّر چنين خرابى به بيت المقدس راه نيافته و پراكندگى براى يهود اتفاق نيفتاده بود. (5) روض الجنان: برخواست گشتن. 6 1940. علامه شعرانى: برگشتن خواست. 7 روض الجنان:...ملوك و امراى لشكر او گفتند كه: نصيب ما از غنيمت تو را؛* اين كودكان بنى اسرايل را بر ما قسمت كن. همچنان كرد، هر يكى را از ايشان چهار كودك برسيد، و از جمله كودكان يكى دانيال بود و خانيا و عزاريا** و ميشابيل... . 8 1941. علامه شعرانى: * يعنى از سائر غنائم نصيب خود را به تو بخشيديم. 9

.

ص: 834

1942. ** شايد حنانيا و عزريا. (1) روض الجنان: «بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ» ، اى ذوى قوّة منيعة و شجاعة شديده و الباسْ و البُوس الشدّة، يعنى بخت نصّر و اصحاب او. و ابتداى كار بخت نصّر آن بود كه: ابن جُرَيج روايت كرد از يعلى بن مسلم از سعيدِ جبير، كه، او گفت مردى از بنى اسرايل اين قصّه مى خواند در تورات كه خداى تعالى حكايت آن در قرآن باز گفت: فى قوله «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما» . (2) 1943. علامه شعرانى: البته مفسران ما اين حكايات را از علماى يهود شنيده و فراگرفته بودند. يهوديان هم در نقل قصص دقت كافى نكرده يا خودشان چنان كه بايد از تفاصيل كتب خود مطلع نبودند و در روايتهاى شفاهى اشتباهات بسيار راه يافته از اين جهت اعتبار بدانها نيست و اصل اين قصه را مؤلف از عرائس ثعلبى نقل كرده است در قصه ارميا. (3) و غرض ما از اين كلام آن است كه خوانندگان اگر خطا و غلط در اين حكايات بينند آن را نسبت به ائمه يا پيغمبر عليهم السلام ندهند و مربوط به قرآن نشمارند. مردم صدر اول مى خواستند تفاصيل اين حكايات را بدانند و چاره را منحصر در استفسار از علماى اهل كتاب دانستند و حق آن است كه تفاصيل آن لازم نبود واصل موضع عبرت در قرآن مذكور و در اخبار متواتر است و بخت نصّر را همه مردم مى شناسند و تسلط او بر يهود و خرابى بيت المقدس واسارت يهود متواتر است، اصل و منشأ و سبب ملك و گزارش او به تفصيل و جزئيات اخبار او لازم نيست. (4) روض الجنان:... در مدّت آنكه بخت نصّر به شام بود، صيحون مَلِك پارس فرمان يافت... . 5 1944. علامه شعرانى: بخت نصّر پادشاه بابل معروف ترين پادشاهان قديم و در ظلم

.

ص: 835

و خونريزى مثل است و هم در آبادى كشور همتى عجيب داشت. بعضى مورخان باغهاى معلق بابل را كه «إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ» (1) است نسبت به او مى دهند و سدها و كانالها و نهرهاى بسيار از شط فرات و دجله براى مزارع كشيد و گويند نه عشر كتابخانه هاى بابل كه بر آجر به خط ميخى منقوش است به نام او است و تاريخ سلطنت او چنان در نظر مردم قديم مشهور بود كه بسيارى از يونانيان پس از وى، بلكه پس از اسكندر هم مبدأ تاريخ را از سلطنت بخت نصّر مى گرفتند چنان كه نصارا از ميلاد مسيح عليه السلام. و بخت نصّر فرزند نبوپالاسار پادشاه بابل بود و از جانب پدر به جنگ مصريان رفت و فرعون نكو را مغلوب ساخت و پس از پدر به پادشاهى نشست و چهل و دو سال پادشاهى كرد و در اين مدت چند بار با بنى اسرائيل مصاف داد تا آخر الامر صدقياه سلطان اسرائيليان را اسير كرد، اما ارمياى پيغمبر را كه در زندان وى بود آزاد ساخت و با احترام به بابل برد. و ساير اخبار وى را در تواريخ بايد خواند كه امروز به دست آوردن تفاصيل آن آسان است و در اين ابواب كتابها بسيار نوشته اند بالجمله بخت نصّر نزد دينداران از منفورترين و ظالم ترين ملوك و نزد اهل دنيا براى نظم و آبادى معظم و مكرم است. (2) روض الجنان:... وَهْبِ منَبّه گفت: بخت نصّر در آخر عمرش در خواب ديد صنمى سرش از زر و سينه اش از سيم و شكمش از مس و رانهايش از آهن و پايهاش از گل خشك،* آنگه سنگى ديد كه از آسمان بيفتاد و بر او آمد و آن را پست كرد، اين خواب از دانيال بپرسيد. دانيال گفت: تعبير خواب آن است كه اين صنم كه ديدى تويى و فرزندان تو و پادشاهانى كه از پس تو باشند. امّا سرش كه از زر بود تويى كه بهترين ايشانى؛ و امّا سينه كه از سيم بود،** پسر تو باشد كه از تو به او چندانى فرق باشد كه از زر تا سيم... . (3)

.

ص: 836

1945. علامه شعرانى: * در كتاب دانيال گويد: سرش از زر بود و سينه و بازويش از سيم و شكم و رانش از برنج و ساقهايش بخشى از گل و بخشى از آهن بود. (1) 1946. ** تعبير دانيال موافق كتاب او چنان است كه هر يك از قطعات صنم اشاره به دولتى است نه به پادشاهى خاص؛ پس زر دولت بابل است كه در كمال قوت و بهجت و ثبات بود؛ پس از آن دولت هخامنشيان فارس و برنج دولت اسكندر كه دولت فارس را برانداخت و دو ساق پا اشاره به تقسيم جهان است ميان دو دولت روم و فارس اشكانى يا ساسانى و آن سنگ آسمان كه همه آنها را زايل كرد دولت اسلام است. (2) روض الجنان:... آنگه حق تعالى گفت: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ» ؛ يعنى بخت نصّر و لشكر او. و گفتند: از عهد ارميا و تخريب بخت نصّر بيت المقدس را تا به قتل يحيى زكريّا، چهار صد سال بود و شصت و يك سال. براى آن گفتند: از عهد خراب بيت المقدس تا آنگه كه آبادان كردند در عهد كيرش بن احشوبرش اصفهبد بابل از قبل بهمن بن اسفنديار* هفتاد سال بود و از آنگاه كه آبادان كردند تا آنگاه كه اسكندر رومى بستد و** جور كرد با ملك خود هشتاد و هشت سال بود و از مملكت اسكندر تابه مولد يحيى زكريّا عليهماالسلام سيصد و شصد سال بود... . 3 1947. علامه شعرانى: * كورش سلطان ديگر است و احشويروش كه خشايارشا گويند پادشاه ديگر، اولى شروع به آبادى بيت المقدس كرد و دويم به انجام رسانيد اما بهمن بن اسفنديار نامش در تورات نيست و به جاى وى ارتحششتا مذكور است كه يونانيان ارتاگزر گسس مى گفتند واين تعبير يونانى اردشير است و او را به دراز دست توصيف مى كردند چنان كه بهمن را در افسانه هاى ايرانى دراز دست گفته اند. و از اينجا به نظر مى رسد كه در ذهن ايرانيان عهد ساسانى سلاطين هخامنشى كه

.

ص: 837

پادشاهان واقعى بودند با پادشاهان افسانه سلسله كيان در آميخته بود تنها داراى اكبر را فراموش نكرده بود و داراى اصغر را كه مغلوب اسكندر شد، اما او را به غلط فرزند داراى اكبر مى دانستند. بارى تاريخ صحيح ايران قديم را يهوديان و يونانيان و سريانيان مى دانستند. (1) 1948. ** البته عبارت كتاب مصحّف است و اصل عربى عرائس كه اين جمله ترجمه او است چنين است: ثمّ من بعد عمرانه إلى ظهور الاسكندر على بيت المقدس و احصاره ملكها و ضمها إلى مملكته ثمانيه و ثمانون سنة؛ يعنى از آنگه كه آباد كردند تا آنگه كه اسكندر رومى غالب شد بر بيت المقدس و پادشاه آنجا را در حصار انداخت يا در حضور خود خواست و آن را به ملك خود ملحق ساخت هشتاد و هشت سال بود. و صحيح آن است كه اسكندر بيت المقدس را محاصره نكرد و با يهود جنگ ننمود، بلكه چون بيت المقدس آمد معبد و رؤسا و علماى دين را احترام بسيار كرد و وضع آنجا را به حال خود ثابت گذاشت و از اسكندر خاطره نيك دارند. (2) روض الجنان: ... محمّد بن اسحاق گفت: چون عيسى را عليه السلام را به آسمان بردند و يحيى را بكشتند و بعضى اهل سير گفتند: زكريّا را نيز بكشتند، خداى تعالى پادشاهى بر ايشان مسلّط كرد از پادشاهان بابل كه او را خُردوس گفتند... . (3) 1949. علامه شعرانى: اين حكايت هم از عرائس ثعلبى منقول است و صحيح همان است كه پيش از اين گفتيم كه خرابى بار دوم كه منجر به پراكنده شدن بنى اسرائيل شد و تاكنون پراكنده اند درعهد سلطنت روميان بود به دست تيطوس فرزند وسپاسيانوس و بهترين و صحيح ترين كتاب درتاريخ اين وقايع از مسلمانان كتاب

.

ص: 838

انس الجليل است تأليف يكى از علماى حنابله در قرن دهم و خردوس از پادشاهان بابل فعلاً در خاطر ندارم اما اين كلمه شبيه به كلمه هرودوس از روميان است كه او هم بر بيت المقدس تاخت و با يهود جنگ كرد. (1) روض الجنان: «...لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ» ؛ كه فساد كنى دوبار در زمين: نوبت اوّل به بخت نصّر مقهور شدند و نوبت دوم به خُردوس، چنان كه ذكر آن برفت. پس از آن در شام بنى اسرايل را رايتى* برنداشتند و ملك از شام و نواحيش با روم و يونان افتاد؛ جز آنكه بقاياى بنى اسرايل بسيار شدند و در عالم پراگنده شدند و ايشان را ديانت و رياست بود در بيت المقدس و نواحى او. ملك نبود ايشان را امّا نعمت و عزّت و منعت بود. دگرباره بطر گرفتند ايشان و احداث پيشه گرفتند و تغيير و تبديل كردن گرفتند. خداى تعالى ابطوس بن اسانوس الرّومى** را بر ايشان مسلّط كرد تا شهرهاى ايشان خراب كرد و ايشان را آواره كرد... . (2) 1950. علامه شعرانى: * رايتى و علمى برنداشتند، يعنى ملك و دولتى نداشتند. (3) 1951. ** اسالوس مصحف وسپاسيانوس است و از كتب نصارا معلوم مى شود كه هرددوس پيش از ميلاد با يهود بيت المقدس نبرد كرد و طيطوس 70 سال پس از ميلاد عيسى عليه السلام و آنكه پس از وى مجمع يهود را بالكل پراكنده ساخت در سال 132 بود. (4) روض الجنان: ...ابوبشير گفت: سعيدِ جبير را پرسيدم از اين آيات، گفت: امّا آنان كه «فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ» صيخابرة الخزرى بود و لشكر او. 5 1952. علامه شعرانى: ظاهراً سنخاريب آشورى. 6 روض الجنان: ... بار ديگر خداى تعالى دولت با بنى اسرايل داد فى قوله: «عَسى

.

ص: 839

رَبُّكُمْ أَنْ يَرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا» گفت: اگر با سر معصيت شوى، ما با سر عقوبت شويم. ايشان با معصيت شدند، خداى تعالى ملك الرّوم را بر ايشان مسلّط كرد. باز دگر باره چون با معصيت رجوع كردند، خداى تعالى پادشاه رى را بر ايشان مسلّط كرد و نام او اوزن* بود، دگر باره رجوع كردند با معصيت، خداى تعالى شاپور ذوالاكتاف را بر ايشان مسلّط كرد. (1) ** 1953. علامه شعرانى: * البته اگر چنين پادشاهى در آن عهد در رى بود از پارتها يعنى اشكانيان است ولى نامى شبيه به اين كلمه در سلاطين اشكانى به خاطر ندارم و مورخان نصارا يكى از اشكانيان موسوم به تلاش را از دشمنان يهود نام برده اند و در كتب نصارا آمده است كه در عهد پارتها يكى از جماعت يونانى مآب يهود موسوم به ژازون از طرف پادشاه سلوكيد رياست هيكل را به دست آورد اما دينداران يهود از يونانى مآبها سخت متنفر بودند و آنها را از ملت خود نمى شمردند و آلت سياست يونانى و مروج آداب واخلاق كفار و بت پرستان مى دانستند و البته مردى يونانى مآب را با اين صفت به رياست روحانى قبول نمى كردند و ژازون هم فتوا داد مردم در نمايشخانه ها برهنه شوند مانند يونانيان و از قيود شرم و حياى شريعت موسى بيرون آيند تا يونانيان آنها را باخود متساوى الحقوق دانند ونزد آنها سرشكسته نباشند و از اين قبيل اعمال مخالف شريعت براى رضاى خاطر سلوكيان مى كرد و در جوار مسجد بيت المقدس تماشاخانه تأسيس نمود و چنان در يونانى مآبى غلو داشت كه ساير متفقين وى در مرام هم از وى بى زار شدند و به عللى ناچار شد فرار كند الى آخره. و نام ژازون در كتب لغت و دائرة المعارف نصارا مذكور است و بايد دانست در آن عهد دين حق شريعت موسى عليه السلام بود و يگانه قوم موحد يهود بودند وقتى جانشينان اسكندر آنجا را ضميمه يونان كردند و يونانيان عالم و متمدن بودند و يهوديان به دين خود چسبيده آداب و اخلاق و قوانين ملكى يونان را نمى پذيرفتند و

.

ص: 840

مانند مسلمانان صدر اول مى خواستند به طب و رياضى وعلوم اكتفا كنند و بطالسه به خلاف خود اسكندر مى خواستند قانون واخلاق وعادات خود را به جاى اخلاق و قوانين شرعى ميان يهود رواج دهند تا آنها مطيع محض باشند و گروهى از قوم يهود متملق طرفدار آنها بودند و يونانى مآب شمرده مى شدند. (1) 1954. ** از جنگ شاپور ذوالاكتاف و تسلط وى بر بيت المقدس نيز خبرى نشنيده ام هر چند به يهوديان بابل سخت مى گرفت اما خسرو پرويز بر آنجا تاخت و تسخير كرد و در آن زمان يهوديان معبد و دولتى نداشتند و سلاطين روم بعض معابد به خاطره مسيح عليه السلام تعمير كرده به زيارت آن مى رفتند. حاصل كلام در تفسير آيه شريفه آن است كه يك بار مسجد را داود و سليمان عليهماالسلام ساختند و بخت نصّر ويران كرد واين عمارت و ويرانى اول است كه فرمود: «وَعْدُ أُولاهُما» و بار ديگر در زمان پادشاهان هخامنشى ساخته و آباد شد و آن را طيطوس رومى ويران ساخت و اين عمارت وخرابى دوم است كه در «فَإِذا جاءَ وَعْدُ الاْخِرَةِ» بدان اشاره فرمود و پس از آن آباد نشد مگر در زمان خلافت عمر بن الخطاب به دست مسلمانان. و اين وقايع ديگر كه در اين تفسير و ديگر تفاسير آمده چندان مهم و مستأصل كننده نبود كه آيه قرآن را بر آن حمل كنند واسامى اشخاص در بعض قصص چنان مصحف است كه يافتن آن در كتب تواريخ به سهولت ممكن نيست و يهود خود آبادى اول و دوم همچنان گويند كه ما گفتيم. (2) روض الجنان: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما» عبداللهِ مسعود گفت: فساد اوّل ايشان، كشتن زكريّا بود، و اين روايت ابوصالح است از عبداللهِ عبّاس. محمّد بن اسحاق گفت: زكريا به مرگ خود مرد؛ و انّما شعيا بود كه او را كشتند. 3

.

ص: 841

1955. علامه شعرانى: و اين قول صحيح تر است و بدان اشاره كردم. (1)

7. «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها فَإِذا جاءَ وَعْدُ الاْخِرَةِ لِيَسُوؤا وُجُوهَكُمْ وَ لِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِيُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِيراً» .

روض الجنان:...اين نوبت باز پسين بود و اين نوبت ديگر بر قولى قتل يحيى زكريا بود و بر قولى ديگر قصد كشتن عيسى مريم تا خداى تعالى او را به آسمان برد از ميان ايشان، خداى تعالى پارس را و روم را بر ايشان مسلّط كرد. خردوس را و ططوس را كه قصه ايشان برفت. (2) 1956. علامه شعرانى: از اين كلمه معلوم مى شود حردوس از فارس بود و ططوس از روم و جايى حردوس را از بابل تمرد. (3) روض الجنان: «بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا، لِيَسُوؤا وُجُوهَكُمْ» ، يعنى چون نوبت وعده دوم آمد و شما با سر فساد رفتى بر سر شما فرستادم، بنده مسلّط را تا روى شما دژم كنند... و باقى قرّاء خواندند: لِيسُؤا الله وجوهكم، بر جمع اسناداً الى «عِباداً لَنا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ» ، و علامت نصب حذف نون است، يعنى ما ايشان را برانگيختيم تا رويهاى شما دژم كنند. (4) 1957. علامه شعرانى: تيطوس هم در تباهى و فساد مانند بخت نصّر خانه را خراب ويهود را پراكنده ساخت اما در بى آبرويى و رفتار شماتت آميز و اظهار شادى از آزار يهود و انتقامجويى نامردانه و استهزا به دين ومذهب يهود و مخالفت با اعمال شريعت از بخت نصّر درگذشت؛ زيرا كه بخت نصّر هيچ اين اعمال نكرد بلكه دانشمندان را محترم مى داشت و دين موسى عليه السلام را استهزا نمى كرد و از اين جهت خداوند اينجا فرموده: «لِيَسُوؤا وُجُوهَكُمْ» و درباره بخت نصّر نفرمود و مورخان يهود

.

ص: 842

گويند هر دو فاجعه مسجد و كشتار مؤمنين با اينكه سالها بين آنها فاصله بود در يك روز نهم آب اتفاق افتاد و مقتولين مسجد در فاجعه دوم بيشتر از اول بودند و تيطوس به رسم روميان سيرك و تماشاخانه ترتيب مى داد و دينداران و پارسايان يهود را كه با اين اعمال آشنا نبودند مجبور مى كرد به تماشاخانه روند و بازى كنند و بسا طعمه درندگان مى شدند و يهوديان را مجبور مى كرد كه وجوه شرعى كه براى مسجد و عبادت معين بود صرف چيزهايى كه نزد بت پرستان از خيرات شمرده مى شود نمايند. (1)

12. «وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ وَ كُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِيلاً» .

روض الجنان: «وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ» ، گفت: ما شب و روز را دو آيت و دو علامت و دلالت كرديم بر وجود و وحدانيّت ما، و بر كمال قادرى و عالمى ما «فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ» ؛ بسترديم آيت شب ابوالطفيل گفت: پسر كوّا پرسيد از اميرالمؤمنين عليه السلام از اين سواد كه در ميان ماه است، گفت: آن آيت شب است كه خداى تعالى آن را محو كرد، آن اثر محو است. (2) 1958. علامه شعرانى: يعنى بر روى ماه كه آيت شب است محو آفريديم. (3)

13. «وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً» .

روض الجنان: عكرِمه گفت از عبداللهِ عبّاس، از رسول صلى الله عليه و آله كه گفت: خداى تعالى چون چيزها بيافريد، از نور عرش دو آفتاب بيافريد ؛ امّا آنكه در سابق علم او آن بود

.

ص: 843

كه آفتاب خواهد بودن چندان بود كه همه دنيا از مشرق تا مغرب، و اما آنچه در سابق علم او بود كه آن را نخواهد كردن تا ماه شود و محو كند نورِ آن آن را دون آفتاب آفريد در جرم و براى آن ما كوچك مى بينيم آن را كه مسافت بس بعيد است. (1) 1959. علامه شعرانى: ماه را كوچك مى بينم چون دور است، منافى آن نيست كه آفتاب دورتر باشد واگر نور ماه به اندازه آفتاب بود شب را هم روشن مى كرد. (2) روض الجنان: «وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ» ، عبداللهِ عبّاس گفت: معنى آيت آن است كه هر آدميى را عمل و كردارش در گردن او كنند تا از او جدا نباشد. بعضى دگر گفتند: آنچه تقدير كرده اند او را و بر او. (3) 1960. علامه شعرانى: او را يعنى به سود او و بر او يعنى به زيان او چنان كه عوام اهل زمان ما گويند: برله او يا برعليه او. (4) روض الجنان: اهل معانى گفتند مراد به طائر، آن حكم است كه بر او كند. از سعادت و شقاوت به حسب استحقاق او، و از آن به طائر عبارت كرد بر عادت، من سوانح الطّير و بوارحها. 5 1961. علامه شعرانى: مرغ كه برجايى نشسته بر مى انگيزند اگر سوى راست پريد يا چپ از آن فال مى گيرند و عاقبت كار خود از آن استنباط مى كنند. از اين جهت طائر گويند و از آن عاقبت وسعادت و شقاوت خواهند. 6

17. «وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ وَ كَفى بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً» .

روض الجنان:... «وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ» ... .

.

ص: 844

قرون، جمع قرن باشد. خلاف كرده اند در معنى قرن. عبدالله ابى اوفى گفت: صد سال باشد، آنگه گفت: رسول را در اوّل قرن فرستادند، و آخر قرن يزيد بن معاويه بود. (1) 1962. علامه شعرانى: يزيد در سال شصت هجرى خليفه شد كه يكصد و سيزده سال پس از ولادت پيغمبر و هفتاد و سه سال پس از بعثت آن حضرت بود و چهار سال ديگر تقريباً بزيست.

18. «مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً» .

روض الجنان: «مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ» ، يعنى الدّار العاجلة، گفت: هر كه او اين سراى معجّل خواهد، يعنى دنيا، «عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ» ؛ تعجيل كنيم براى او آنچه خواهيم آن را كه خواهيم بر وفق مصلحت، يعنى؛ چندان كه مفسدت نباشد، چه اگر كسى در دنيا تمنّاى مال و ملك كند و ما دانيم كه صلاح او نيست، ندهيم او را آنچه او خواهد؛ آن دهيم كه خواهيم به مقدار آنكه ما خواهيم آن را كه ما خواهيم يعنى به نزديك ما بس محل ندارد. اگر بعضى كافران را مراد و آرزوى ايشان بدهيم نه كرامت ايشان باشد كه پس از آن عاقبتى ذميم باشد، چه اگر براى كرامت ايشان بودى چونان بودى كه رسول عليه السلامگفت: لوْ كانَت الدُّنيا تَزنُ عِندَ الله جَناحَ بَعوضَة ما سَقى كافراً مِنها شَربَةَ ماءٍ، و مثله: قوله (عزّو جل): «وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الاْخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ» (2) 1963. علامه شعرانى: غالباً كسى كه طالب دنيا باشد در جست وجوى وسايل آن است و مى كوشد تابدان برسد و غالباً تحصيل اسباب انسان را به مقصود مى رساند واين مردم كه طالب دنيا هستند چندان به حرام و حلال نظر ندارند و براى حرمت از سود صرف نظر نمى كنند. (3)

.

ص: 845

23. «وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً» .

روض الجنان: «وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ...» . مجاهد و ابن زيد گفتند: معنى آن است كه: اوصى ربّك، خداى وصيّت كرد. و دليل اين تأويل قرائت على و عبداللهِ مسعود و اُبَى است كه ايشان خواندند: و وَصَى... . ربيع بن انس گفت: اَوجب ربُّك اَلاَ تعبُدُوا، «اَنْ» مَعَ الفعلِ در محلّ نصب است، على اَنَّه مفعولٌ به، اِىْ نفى عبادة غير الله. و «ايّاك» را فعل در او عمل نكند، الا كه مؤخّر باشد از مفعول جز كه فاصله اى باشد ميان فعل و مفعول به الاّ. (1) 1964. علامه شعرانى: يعنى فعل در «ايّاه» عمل نكند مگر آنكه مؤخر باشداز «اياه»، يا آنكه «الا» فاصله باشد ميان فعل و مفعول. (2) روض الجنان: مغابن باشد. (3) 1965. علامه شعرانى: «مغابن» جمع مغبن كمجلس بغل و بن ران. (4) روض الجنان: و رضا عليه السلام روايت كرد از پدرش كاظم عليه السلام از صادق عليه السلام كه او گفت: اگر خداى تعالى دانستى كه در مكروهات كلمتى هست خوارتر و اندك تر از اُف، مكلّفان را از آن نهى كردى. اگر گويند ظاهر آيت دليل آن مى كند كه پيش از آنكه ايشان به كبر و پيرى رسند ايشان را اُف گفتن روا باشد. براى آن مشروط است به اين شرط. گوييم: همچونين باشد اگر دليل الخطاب درست بود، چون دليل الخطاب درست نيست، اين لازم نباشد مگر آنان را كه به دليل الخطاب گويند. و اگر گويند: ظاهر آيت دليل آن مى كند كه ما را نهى كرده اند از اين كلمت و ماسوى ذلك دليلى نيست بر آنكه

.

ص: 846

منهى است، گوييم آنچه جز اين كلمت است كه رنج آن بيشتر از گفتن «اف» باشد، نهى آن بنحوى الخطاب دانند. (1) 1966. علامه شعرانى: دليل خطاب مفهوم مخالف است و فحوى الخطاب مفهوم موافق. (2)

24. «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً» .

روض الجنان: عبداللهِ عمر روايت كرد از رسول عليه السلام كه او گفت: رِضَاالله مَعَ رضا الْوالِدَيْنِ وَسَخَطُ الله مَعَ سَخَطِ الْوالِدَيْنِ؛ رضاى خدا با رضاى مادر و پدر است، و خشم خدا با خشم مادر و پدر است. عايشه روايت كرد از رسول عليه السلام كه او گفت، خداى تعالى عاقّ را گويد: كه هر چه خواهى مى كن كه تو را نيامرزم، و بارّ را گويد هر چه خواهى مى كن كه تو را بيامرزم؛ و اين بر طرق مثل و مبالغت گفته است. (3) 1967. علامه شعرانى: واگر گويى: سخن رسول خدا را حمل بر مبالغه نتوان كرد؛ چون كلامى كه در وى احتمال مبالغه باشد حجت نيست، گوييم: اگر قرينه عقلى يا نقلى باشد بر مبالغه در كلام وخارج از فصاحت نباشد در حديث و قرآن هم جايز است چنان كه تارك حج (4) و صلات (5) را كافر خواند و فرمود: «لايزني الزاني و هو مؤمن حين يزني». (6) روض الجنان: ابو عمر صينى روايت كرد از رسول عليه السلام كه: مردى به نزديك رسول

.

ص: 847

آمد و گفت: يا رسول الله! مرا عملى بياموز كه مرا به رحمت خداى نزديك گرداند، گفت: مادر و پدر دارى؟ گفت: آرى يا رسول الله! گفت: برو و با ايشان مبرّت كن كه با برّ ايشان عمل اندك كفايت باشد. (1) 1968. علامه شعرانى: ابو عمر صينى بعضى گويند نام او نشيط است و بعضى گويند نام او معلوم نيست و كنيه نشيط هم ابوعمر است اما به منبهى معروف است. والله العالم. (2)

28. «وَ إِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُوراً» .

روض الجنان: قوله: «وَ إِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ» ؛ از ايشان؛ از آنان كه خداى فرمود كه حقّى به ايشان ده، يعنى اگر اعراض كنى از آنان كه چيزى خواهند از تو. آيت در آن معنى آمد كه اوقاتى كسانى آيند از درويشان و مستحقّان و از تو چيزى خواهند و در وقت نباشد. (3) 1969. علامه شعرانى: يعنى در آن وقت آنچه خواهند حاضر نباشد. (4)

29. «وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً» .

روض الجنان: بعيرٌ حَسيرٌ كانَ مُعْيياً. (5) 1970. علامه شعرانى: كوفته و وامانده در راه. (6)

34. «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلاّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤولاً» .

روض الجنان: «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلاّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» و گرد مال يتيم مگردى، الاّ بر

.

ص: 848

وجهى كه نيكوتر باشد از آنكه به او تصرّف كنند و تجارت كنند تا او را در آن نفعى باشد «حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ» ؛ تا آنگه كه او به بلوغ رسد؛ و اختلاف مفسّران در معنى «أَشُدَّ» برفت. بعضى گفتند: بلوغش باشد و بعضى گفتند: هژده سال باشد و قول اوّل درست تر است كه چون بالغ شود كمال عقلش پديد آيد و رُشدش ظاهر شود. (1) 1971. علامه شعرانى: مشهور ميان فقهاى ما آن است كه رشد حد معين ندارد و بايد طفل را آموزد، هر كس نسبت به كار خويش و برحسب اختلاف شغل واشخاص مختلف مى شود. و اين قول گرچه بر حسب واقع صحيح است اما در مقام قضا بسيار دشوار است، چون اگر قيم صغير بخواهد مال او را تسليم او نكند به بهانه آنكه رشيد نيست و در آزمايش مساهلت روا دارد يا بگويد من او را آزمايش كردم رشيد نبود، راه چاره براى آن جوان نيست مگر آنكه گوييم در مرافعه و قضا نزد حاكم براى اثبات رشد خويش واقامه شهود وتعيين وكيل شرط بلوغ كافى است و ثبوت رشد لازم نيست يا بگوييم واجب است حكام شرع نسبت به همه جزئيات وحالات ايتام نظارت و پيوسته سن همه آنان را تفتيش كنند واين غير ممكن و برخلاف طريقه قضات مسلمين است، بلكه وظيفه آنان رسيدگى هنگام ترافع وحفظ اموال كسى است كه سرپرست ندارد. (2)

35. «وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً» .

روض الجنان: عضهت. (3) 1972. علامه شعرانى: عضهه عضها رماه بالبهتان. (4)

.

ص: 849

37. «وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً» .

روض الجنان:... و آيت دليل است بر بطلان مذهب مجبّره از دو وجه: يكى آنكه ايشان على اختلافهم اثبات كارهى نكنند خداى را. (1) 1973. علامه شعرانى: چون مجبره گويند هرچه در جهان واقع مى شود خدا خواسته، پس خداوند هيچ چيز را كاره نيست و آن را كراهت ندارد. (2)

42. «قُلْ لَوْ كانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَما يَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلى ذِي الْعَرْشِ سَبِيلاً» .

روض الجنان: «قُلْ لَوْ كانَ مَعَهُ آلِهَةٌ» ؛ آنگه گفت: بگو اى محمّد كه: اگر با خداى خدايانى بودندى، چنان كه شما گفتى، «لاَبْتَغَوْا» ، پس آنگه طلب كردندى به خداوند عرش راهى، و اين معنى دليل ممانعت است. آنگه در معنى او دو قول گفتند: يكى آنكه، «لاَبْتَغَوْا» ، اى طَلَبُوا اِلَيه وَاِلى قُربه والدُّنُوّ مِنه سَبيلاً، ايشان طلب آن كردندى كه راه آن جستندى كه به خداى رسند و به او نزديك شوند از آنكه راغب باشند به اين معنى از عظمت و جلالت خداى به نزديك ايشان. و اين قول قتاده و زجّاج است. و حسن بصرى و جُبّائى گفتند: لاَبْتَغَوْا، اِلى مُغالَبَتِهِ و مُضادَّتِهِ سَبيلاً. و اين قول است كه از او دليل ممانعت بر انگيخته اند متكلّمان. (3) 1974. علامه شعرانى: دليل تمانع آن است كه اگر واجب الوجود متعدد باشد قدرت هر يك محدود مى شود چون اگر يكى تواناتر باشد واجب اوست وديگرى ممكن و اگر هر دو برابر باشند مى تواند يكى ديگرى را از فعل او باز دارد؛ پس قدرت او مشروط است به عدم ممانعت ديگرى و رضايت او و اين منافى با واجب الوجود بودن است.

.

ص: 850

و اگر كسى گويد: شايد هر دو واجب باهم موافقت كنند و تمانع لازم نيايد، گوييم: پس قدرت هر يك بسته به موافقت ديگرى است واگر موافقت نبود قدرت نداشتند. (1)

44. «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كانَ حَلِيماً غَفُوراً» .

روض الجنان: فزاينده. (2) 1975. علامه شعرانى: فزاينده ترجمه ناميه است. (3) روض الجنان:... رسول صلى الله عليه و آله گفت: ما عُضِهَتْ عِضاهٌ اِلاّ بِتَرْكِها التَّسبيحَ، گفت: هيچ درختِ تاه بنبُرند الاّ براى آنكه تسبيح نكند. (4) 1976. علامه شعرانى: خوان طعام را از چوب تاق مى ساختند و حسن گفت وقتى اين چوب تر بود و نبريده بودند تسبيح مى كرد و اكنون كه خشك شده ترك تسبيح كرده. 5 روض الجنان: انسِ مالك گفت: ما به نزديك رسول بوديم، او كفى سنگ ريزه برگرفت، آن سنگ ريزه بر دست او تسبيح كرد، چنان كه ما تسبيح او بشنيديم. آنگه بر دست ما كرد، بر دست ما تسبيح نكرد. ابو يزيد العكلىّ روايت كرد از عمرو بن احب، از صادق عليه السلام از پدرانش، كه: رسول عليه السلام بيمار بود، جبريل آمد و از بهشت او را طبقى نار و انگور آورد. رسول عليه السلام از آن بخورد، بر دست رسول تسبيح مى كرد و امير المؤمنين على از آن بخورد، بر دست او نيز تسبيح كرد. و حسن و حسين عليهماالسلام از آن بخوردند، بر دست ايشان نيز تسبيح كرد. يكى از جمله صحابه دست دراز كرد و يكى از آن بر گرفت بر دست او تسبيح نكرد. جبريل عليه السلام گفت: اين طعام بهشت است و طعام بهشت در دنيا نخورد الاّ پيغامبرى يا وصىّ پيغامبرى يا فرزند پيغامبرى، «وَ لكِن

.

ص: 851

لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ» ؛ ولكن شما تسبيح ايشان ندانى... . (1) 1977. علامه شعرانى: ظاهر سخن آن است كه هيچ كس تسبيح آنها را در نمى يابد. و اگر مراد آن باشد كه از غالب مفسران نقل شد چيزى است كه غالباً در مى يابند و صحيح تر آن است كه انسِ مالك گفت سنگريزه در دست رسول صلى الله عليه و آله تسبيح مى گفت، تا در دست او بود مى شنيديم و در دست ديگرى نمى شنيديم؛ يعنى گفتارى دارند هر يك كه به گوش ديگر بايد شنيد. (2)

48. «انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً» .

روض الجنان: «انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ» : بنگر كه براى تو چگونه مثلها زدند. و گفتند: مراد آن است كه تو را چه تشبيه ها مختلف كردند. بهرى گفتند: ساحر است، و بهرى گفتند: شاعر است و بهرى گفتند: كاهن است و بهرى گفتند: مجنون است. «فَضَلّوا» اى فَضَلّوا عنك، گمراه شدند از تو و به سر تو نيوفتادند و تو را نشناختند. (3) 1978. علامه شعرانى: [به سر تو نيوفتادند:] يعنى آنچه از تو دانستند منطبق با تو نبود. و اين تعبير را در جاى ديگر نيافتم. (4)

54 . «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَ ما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً» .

روض الجنان:... آنگه گفت: «رَبُّكُمْ أَعْلَمُ» احوال شما و مصالح شما خداى بهتر داند، اگر خواهد بر شما رحمت كند، و اگر عذاب خواهد كند شما را. اگر رحمت كند تفضّل و كرم كند، و اگر عذاب كند به عدل كند. و او عالم است به تفاصيل اعمال شما و مقادير

.

ص: 852

استحقاق شما، آنگه خطاب كرد با رسول، گفت: ما نفرستاديم تو را تا وكيل ايشان باشى و موكّل برايشان و ايشان را به قهر و جبر منع كنى از كفر و معاصى. (1) 1979. علامه شعرانى: چون خداوند به اراده خود انسان را مختار آفريده است و جبر خلاف طبيعت او است. و تربيت اجبارى مانند آن است كه درختى را زير سرپوش پرورند. پيغمبران خدا هم به مردم راه حق را تعليم مى دادند وداعى خير ايجاد مى كردند تا آنها خود به اختيار خود طريقه درست را برگزينند واز بدى به اراده خود اجتناب كنند، اما ستمكاران مانند فرعون و ديگر دشمنان دين انسان را مانند جماد آلت اجراى مقاصد خويش قرار مى دهند كه خواه وناخواه اراده جباران را اجرا كنند و اين خلاف طريقه انبيا است و مخالف طبيعت بشر. به اين جهت هرگز جباران بر دينداران فيروز نخواهند شد، چون قسر بر طبيعت غلبه نمى كند. (2)

59 . «وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالاْياتِ إِلاّ أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ وَ آتَيْنا ثَمُودَ النّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِها وَ ما نُرْسِلُ بِالاْياتِ إِلاّ تَخْوِيفاً» .

روض الجنان: كقوله عليه السلام : اَلْوَلد مَبْخَلَةٌ مجبنةٌ*، قال: والكُفْر مَخْبَثة لِنَفْسِ الْمُنَعّمْ**. (3) 1980. علامه شعرانى: * فرزند انسان را به جبن و بخل وادار مى كند وبراى آنكه فرزند محتاج نشود از بخشيدن مال خود ابا دارد و براى آنكه بى سرپرست ماند در جنگ و مهالك اقدام نمى كند. 1981. ** كسى كه انعام برتو كرده اگر ناسپاسى كنى او از انعام نادم مى شود. (4) روض الجنان: ... «وَ ما نُرْسِلُ بِالاْياتِ» ؛ و ما آيات و دلالات نفرستيم الاّ بر وجه تخويف و انذار و ترسانيدن، تا بترسند و ايمان آرند. قتاده گفت: خداى تعالى بندگان

.

ص: 853

را مى ترساند به آنچه خواهد از آيات تا باشد كه انديشه كنند و با درگاه او شوند. (1) 1982. علامه شعرانى: آيات عذاب است نه معجزه. (2)

60. «وَ إِذْ قُلْنا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحاطَ بِالنّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤيَا الَّتِي أَرَيْناكَ إِلاّ فِتْنَةً لِلنّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما يَزِيدُهُمْ إِلاّ طُغْياناً كَبِيراً» .

روض الجنان:... مردى را ديدم كَلّوبى آهنين به دست گرفته... . (3) 1983. علامه شعرانى: «كلاب» قلاب است و «كلوب» ظاهراً لغتى است در همان معنى و جاى ديگر نيافتيم. (4) روض الجنان: آتش مى شخيد. (5) 1984. علامه شعرانى: شخيدن لغزيدن و افتادن است. 6 روض الجنان: جَهامت. 7 1985. علامه شعرانى: ترشرويى. 8

62. «قالَ أَ رَأَيْتَكَ هذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلاّ قَلِيلاً» .

روض الجنان: «قالَ أَ رَأَيْتَكَ» ، گفتند: عرب اين كلمه استعمال كنند در جاى اَخْبرْنى وَ قُل لى، گفت: بگو مرا. و كاف را محلى نيست از اعراب، و اين براى

.

ص: 854

تأكيد خطاب آورد. (1) 1986. علامه شعرانى: مانند آنكه در فارسى گويند گفتش و رفتش يعنى گفت و رفت و در شاهنامه مستعمل است و در بعض شهرها گويند رفتيمان و گفتيتان تكرار ضمير فاعل مى كنند براى تأكيد. (2)

66. «رَبُّكُمُ الَّذِي يُزْجِي لَكُمُ الْفُلْكَ فِي الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ كانَ بِكُمْ رَحِيماً» .

روض الجنان: «رَبُّكُمُ الَّذِي يُزْجِي لَكُمُ الْفُلْكَ فِي الْبَحْرِ» ؛ آنگه بندگان را تذكير بعضى نعمتهاى خود كرد، گفت: خداى شما آن است كه براى شما كشتى در دريا مى راند تا شما طلب روزى او كنى در تجارت. و اگر نه تسخير او بودى. آبى كه يك جو سنگ و آهن بر سر بندارد از اين هر دو صد هزار من در كشتى نهند فرو نشود. چنين نبودى. (3) 1987. علامه شعرانى: «يك جو سنگ و آهن كه در دريا افكنى فرو شود و هزار كه در كشتى نهى غرق نشود». و عوام اين گونه استدلال را بر قدرت پروردگار نمى پسندند؛ چون علت طبيعى هر چه معلوم باشد آن را مستغنى از واجب شمارند وخداوند را براى كار مخالف طبيعت خواهند و چنان پندارند هر چه علت طبيعى دارد از خدا بى نياز است و طبيعت و خدا دو ضدند _ نعوذباللّه _ يكى مبائنِ، ديگر و حق آن است كه طبيعت مسخّر امر پروردگار است و به افعال طبيعى هم مى توان استدلال بر قدرت او كرد، مانند آمدن شب و روز و طلوع وغروب ماه و خورشيد و ستارگان و راندن ابر به سبب باد؛ و اگر راندن كشتى در دريا هم علت طبيعى دارد باز دليل قدرت او است كه آب و باد را بدين صفت آفريده است. (4)

.

ص: 855

71. «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلاً» .

روض الجنان: «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ» ؛ ... ياد كن اى محمّد آن روز كه ما باز خوانيم هر مردمانى را به امامشان... . بعضى دگر گفتند: به مادرانشان باز خوانند، و گفتند: در اين سه حكمت است: موافقت عيسى عليه السلام و اظهار شرف حسن و حسين عليهماالسلام و پرده فرو گذاشتن است بر اولادِ زنا. (1) 1988. علامه شعرانى: يعنى حرامزاده را كه پدر ظاهريشان غير پدر حقيقى باشد رسوا نكنند و اين توجيه از هر كس بود بسيار بعيد است. (2) روض الجنان: شيخ ما (رحمة الله عليه) اعنى الشيخ ابا محمّد بن عبدالرّحمن بن الحسينىّ الفارسىّ ثمّ الْخُزاعى گفتى. (3) 1989. علامه شعرانى: ظاهراً عمِّ والد مؤلف است ابومحمد عبدالرحمن بن احمد بن الحسين كه نام احمد در نسب سقط شده است و شرح حال وى در مقدّمه جلد اول تفسير گذشت. و آنجا گفتيم مؤلف از وى علم فرا گرفته و بلاواسطه نقل مى كند و اين عبارت هم شاهد صحت دعوى ما است و آنكه در لسان الميزان گويد وى در 445 هجرى در گذشت صحيح نيست. (4) روض الجنان: ... سر در پيش فكنده از شرم گناه با راست نگرد. (5) 1990. علامه شعرانى: يعنى به سوى راست نگرد. 6

.

ص: 856

روض الجنان: پليته اى. (1) 1991. علامه شعرانى: «پليته» فتيله چراغ است. (2)

72. «وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي الاْخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِيلاً» .

روض الجنان: ... و امّا ابو عمرو براى آن اماله نكرد دوم را كه او اعمى دوم را افعل تفضيل گفت لقوله «وَ أَضَلُّ سَبِيلاً» ، و چون چنين باشد اماله نكنند كه اماله در اواخر كلمات باشد بيشتر و اينجا مصدرى مضمر است. (3) 1992. علامه شعرانى: نكته اى است مفيد كه كمتر جايى توان يافت. (4) روض الجنان: اگر گويند از اين دو لفظ هيچ افعل تفضيل هست؟ جواب گوييم: لفظ اوّل را معنى ره ندهد به هيچ وجه كه حمل كنند بر تفضيل، و امّا لفظ دوم بر قول آنكه عمى آفت بصر گويد بر تفضيل حمل نتوان كردن. براى آنكه عرب الوان و عيوب را به لفظ افعل تفضيل نكنند او را و تعجّب نكنند از او. (5) 1993. علامه شعرانى: يعنى الوان و عيوب كه خود صفت بى تفضيل بر وزن افعل باشد از او نه فعل تعجب آيد نه افعلِ تفضيل. 6

73. «وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنا غَيْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوكَ خَلِيلاً» .

روض الجنان: قوله تعالى: «وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ» مفسّران خلاف كردند در سبب نزول اين آيت. سعيدِ جبير گفت: رسول _ صلّى الله عليه و على آله _

.

ص: 857

استلام حجر اَسود مى كرد در طواف خانه. مشركان او را منع كردند و گفتند: رها نكنيم تو را كه استلام سنگ كنى الاّ آنكه اين اصنام ما را استلام كنى، بر دل او بگذشت كه اگر من چنين كنم و دلم به ايمان مطمئن، همانا باكى نباشد تا من از عبادت استلام باز نمانم. (1) 1994. علامه شعرانى: اين تفسير قول ديگرى است نه مرضى صاحب كتاب و بعيد مى نمايد پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله را چنين خاطرى در ذهن گذشته باشد؛ چون خداوند او را معصوم آفريد از فكر خطا و باطل و اگر معصوم نبود از طرف خداوند اين سخن صحيح بود. (2) روض الجنان: گفتند در نماز دولاّ بنباشيم. (3) 1995. علامه شعرانى: يعنى ركوع و سجود نكينم. (4)

74. «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً» .

روض الجنان: ... آنگه حق تعالى منّت نهاد، گفت: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ» ؛ و اگر نه آنستى كه ما تو را بر جاى بداشتيم به عصمت «لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً» ؛ نزديك بود كه ساكن شدى با ايشان. اندكى از آن اقوال كه گفتيم. (5) 1996. علامه شعرانى: اين آيه دلالت برآن ندارد كه پيغمبر ميل به موافقت آنان كرد و خداوند او را بازگردانيد، بلكه دلالت بر آن دارد كه او را نگاهداشت تا متابعت نكند و البته عصمت انبيا به لطف الهى است و اگر پيغمبر نبودند و اين لطف الهى درباره آنان نبود مانند ديگر مردمان ميل به باطل مى كردند؛ چون در عصمت مستقل و بى نياز از خداوند نيستند، مانند آنكه گوييم اگر خداوند به خورشيد نور نداده

.

ص: 858

بود تاريك بود، معنى آن نيست كه وقتى خورشيد تاريك بوده است. (1)

76. «وَ إِنْ كادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْها وَ إِذاً لا يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاّ قَلِيلاً» .

روض الجنان: «وَ إِنْ كادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ» ،... و نزديك بود كه تو را سبك گردانند از زمين «لِيُخْرِجُوكَ مِنْها» ؛ تا تو را از آنجا بيرون كنند، يعنى به زمين مدينه. كلبى گفت: مراد آن است كه چون رسول عليه السلام از مكه به مدينه آمد، جهودان را خوش نيامد آمدن رسول عليه السلام را به آنجا. و دانستند كه از او بلا كشند. گفتند: يا محمد، نه تو پيغامبرى؟ گفت: بلى. گفتند: پس تو دانى كه كه اين نه زمين پيغامبران است و زمين پيغامبران شام است و ابراهيم آنجا بود و ديگر پيغامبران. اگر تو پيغامبرى تو را به شام بايد رفتن و اگر تو را آنجا از روم خوفى باشد خداى تو را نگاه دارد اگر پيغامبرى و آن زمين مقدسه است و اينجا نه جاى پيغامبران است چه اين شهرى مجهول است. (2) 1997. علامه شعرانى: اين سخن از يهود بعيد نمى نمايد اما قبول كردن پيغمبر و خارج شدن از مدينه به صحت نپيوسته، با اين حال آيه مكى است واصل سخن كلبى صحيح به نظر نمى رسد وصحيح قول قتاده و مجاهد است و مراد زمين مكه. (3) روض الجنان: [رسول صلى الله عليه و آله] چون به تبوك رسيد، خداى تعالى اين آيت فرستاد «وَ إِنْ كادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْها» ؛ و رسول را فرمود تا با مدينه رفت و گفت: محيا و ممات تو اينجاست و مبعث تو از اينجا است. (4) 1998. علامه شعرانى: [مبعث تو از اينجاست] يعنى در قيامت. (5)

.

ص: 859

78. «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً» .

روض الجنان: جابرِ عبدالله انصارى گفت: رسول را عليه السلام به دعوت خواندم با جماعتى صحابه. چون طعام بخوردند وقت زوال بود، رسول عليه السلام از سراى بيرون آمد و گفت: اُخْرُجُوا فَهذا حينَ دَلَكَتِ الشَّمس؛ كه اين آن وقت است كه آفتاب به زوال رسيد. و اين قول اولى تر است براى آنكه جامع است نماز فرايض را جمله، براى آنكه چون دُلوك را بر زوال تفسير دهند، نماز پيشين و ديگر در شود. (1) 1999. علامه شعرانى: نماز پيشين و ديگر نماز ظهر وعصر است كه آيه شامل آنها گردد و اگر دلوك را به معنى غروب گيريم منحصر به مغرب و عشا شود. (2)

79. «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً» .

روض الجنان: و مستحب است كه [دروتْر] چهل مؤمن را نام بگويد يا بيشتر و از خداى بخواهد. (3) 2000. علامه شعرانى: يعنى آمرزش ومغفرت. (4) روض الجنان: «نافِلَةً لَكَ» عبداللهِ عبّاس گفت: خاصّةً لك. مقاتل حيّان گفت: كرامةً و عطيّةً لك. و به روايتى دگر عبداللهِ عبّاس گفت: فريضةً لك و گفت: نماز شب بر رسول عليه السلام واجب بود و بر ديگران سنّت. و اين قول اصحاب ظاهر است و اصحاب اخبار. (5) 2001. علامه شعرانى: اصحاب اخبار و اهل ظاهر با ساير علما از دو جهت فرق دارند:

.

ص: 860

يكى آنكه هر حديث مكتوب را بى دقت در اسناد معتبر مى شمارند و بدان اعتماد مى كنند و سهو وغلط بر راويان اخبار جايز نمى دارند و ديگر آنكه معنى ظاهر هر لفظ و كلمه را آن طور كه ابتدا به نظر مى رسد معتبر مى گيرند واحتمال آنكه شايد در فهم معنى خطا كرده و اشتباه كرده باشند نمى دهند و وبار [كذا] ندارند اينكه خداى تعالى و معصوم غير آن معنى كه به ذهن آنها رسيده است خواسته باشند با ادله و قرائن. چنان كه از اين آيت اختصاص رسول فهميدند به حكمى دون امت و آن احتمالات ديگر كه در اين تفسير مذكور است به ذهن آنها خطور نكرد و در فهم خود شك نكردند. (1) روض الجنان: زُهْرى روايت كرد از زين العابدين علىّ بن الحسين از پدرش از جدّش از رسول صلى الله عليه و آله كه او گفت: چون روز قيامت باشد... ، من گويم: بار خدايا! اين خبر داد مرا كه تو او را فرستادى بر من به پيغام. خداى تعالى گويد: راست گفت، من فرستادم او را. آنگه به شفاعت درايم... . (2) 2002. علامه شعرانى: يعنى شفاعت مرا قبول كنند و همه را ببخشند. (3)

83 . «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الاْءِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى بِجانِبِهِ...» .

روض الجنان: كار روانى. (4) 2003. علامه شعرانى: رواج كار. (5)

85 . «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلِيلاً» .

روض الجنان: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي» .

.

ص: 861

مفسران خلاف كردند در آنكه اين روح چيست كه ايشان بپرسيدند: حسن و قتاده گفتند: جبريل است عليه السلام... . بعضى دگر گفتند: اين روح است كه در آدمى مركّب است كه قوام حيات به آن است كه آدمى با او زنده و با فقد او زنده نماند*. و بعضى دگر گفتند: مراد به روح، قرآن است. و قوله: «مِنْ أَمْرِ رَبِّي» ، براى آن گفت كه ايشان گفتند خبر ده ما را از اين قرآنكه بر تو فرو مى آيد تا قديم است يا محدث؟ او گفت: «مِنْ أَمْرِ رَبِّي» ؛ از فرمان خداى است؛ يعنى محدث است و از فرمانِ خداى صادر است. بعضى دگر گفتند: مراد عيسى است عليه السلام كه ايشان را در او شبهت افتاد تا چگونه بى پدر پديد آمد، خداى گفت: بگو كه از فرمان خداى پديد آمد و روح نامى است مشترك ميان اين چيزها. «وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلِيلاً» آنگه باز نمود كه شما را كه آدميانى، از علم نصيب ندادند الاّ اندكى**. (1) 2004. علامه شعرانى: * اين قول به نظر درست تر مى آيد كه سؤال از روح وحقيقت او از دير زمان ميان ملل جهان متداول بود، خاصه يهود و خاصه آن جماعت از يهودان كه با فلاسفه يونان آميخته و از عقايد آنها واختلافشان درباره روح اطلاع يافته بودند. و تعجب بشر درباره روح از آن است كه مى بينند قدرتى است برخلاف طبيعت و گويى برضدّ وى در نبرد است و گوشت و پوست واستخوان را چون به خود رها كنند زود پوسيده و متعفن و پراكنده مى گردد و از جاى نمى جنبد و روح او را سالها از فرسودگى و تعفن نگاه مى دارد و به حركت و سخن مى آورد و تعقل وادراك مى كند و اينها هيچ يك كار جسم نيست، جسم سنگين است و سوى پايين ميل دارد و روح بر مى جهد و جسم را مى جهاند، و زنده بودن غلبه روح است بر جسم و مردن فيروز آمدن جسم بر روح، پس خود روح از چه مبدأ و منشأ است؟ خداوند جواب داد: مبدأ آن از فرمان پروردگار است و مانند نور خورشيد بر ابدان جسمانى تابيده و اگر فرمان الهى نبود و

.

ص: 862

از وراء عالم طبيعت دستورى نرسيده و فروغى نتافته، همه چيز جماد بود و صامت. (1) 2005. ** آنچه افلاطون و ارسطو و ساير حكما درباره روح گفتند صحيح اما بسيار مجمل است و بيش از اين نيست كه روح موجودى است مجرد مستقل از بدن و باقى پس از فناى بدن مانند كسى كه بداند در مغرب مملكتى است اما تفصيل شهرها و مردم آن را نداند. (2) روض الجنان: وكيل ورى. (3) 2006. علامه شعرانى: ورى كلمه اى است كه دلالت بر حرفه و صنعت مى كند مانند دانشور و پيله ور و پاى مردى فارسىِ آن است. (4) روض الجنان: بار خدايا! از تو آمدم و با تو آمدم. 5 2007. علامه شعرانى: يعنى از جانب تو آمدم و سوى تو برگشتم. 6