[مقدمه علامه شعرانى]شرح حال مؤلّف و تأليف اوسپاس خداوند را كه نعمتش از شماره افزون است و شكرش از حدّ قدرت ما بيرون، به حجاب عزّت از ادراك عقل دور و به لطف و رحمت به بندگان نزديك، رهنماى خرد، كلام اوست و آرامش دل پيام او و رامش جان، ذكرِ نام او. به عجز خويش اقرار داريم كه نتوانيم شكر نعمت او گزاريم. اگر دست ما نگيرد همگى از دست برويم و اگر پاى ما استوار ندارد جملگى از پاى درآييم. اوست كه به حكمتْ اين جهان را بيافريد و انسان را خليفه خود گردانيد و جهان را بدو سپرد و كليد خرد به دست او داد كه از گنج هستى راز بگشايد و به قدر طاقت بشرى از سرّ حكمت او آگاه گردد. كه فرمود: «عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها» (1) و فرمود: «الرَّحْمنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خَلَقَ الاْءِنْسان * عَلَّمَهُ الْبَيانَ» (2) . از او توفيق طاعت خواهيم و صدق نيّت و مزيد قربت. به مقرّبان درگاه او توسل جوييم كه هاديان راهند و برگزيدگان اِله؛ أعني محمد مصطفى و خاندان پاك او. درود نامعدود بر روانشان باد مِن الآن إلى يوم التَّناد وهَدانا بهم إلى سَبيل الإرشاد و جَعَلَنا مِن خِيار مَواليهم الأمجاد. هركس خرد را به كار بندد و به نظر خرده بين در آسمان و زمين نگرد، داند كه اين دستگاه با عظمت به خود پديد نيامده و به بخت و اتفاق موجود نگشته، آنكه آن را آفريد بيهوده نيافريد. جهان را غايتى است كه سوى آن جهان است و مقصودى كه به جانب آن روان، انسان را كمالى است و سعادتى و خداى از او چيزى خواسته و براى او وظايفى مقرر كرده است. اگر انسان، معلول آب و خاك و باد بود و عاقبت و معاد او فنا و فساد، از عذاب آخرت ايمن بود و در دنيا آزاد؛ امّا عالم ديگرى است كه مبدأ حيات و خرد و فكر است و ما از آن عالميم و بايد بدان جا بازگرديم، ناچار ما را توشه راه بايد و كالايى كه در آن جهان به كار آيد و اگر خداى تعالى پيغمبران نفرستاده بود و مردم را راه ننموده، نمى دانستيم براى حيات باقى چه بايد آماده ساخت و به چه عمل بايد پرداخت؟ انسان عاقل اگر همه نعمت و ثروت و دولت اين جهان را براى خويش فراهم ببيند، امّا نداند پس از مرگ مآل او چيست، آيا فانى مى شود يا باز زنده است به زندگى ديگر و آيا در آن جهان سعيد است يا شقى، اين نعمت بر او ناگوار باشد، مانند كسى كه مى برندش به جايى و نمى داند براى نعمت و منصب مى برند يا شكنجه و عذاب و كشتن و نابود كردن. اى خواننده عزيز! زنهار به هوش باش تا بيهوده عمر تلف نكنى و فريب شهوت نخورى و از آخرت باز نمانى. كلام الهى را راهنماى خودگير و آن را موجب سعادت خود شمار، از خداى بخواهيم كه ما و تو را در راه خير استوار دارد و از انحراف و ضلالت حفظ كند، بحقّ محمد و آله. انسان را چه لازم تر از آنكه پيام الهى را بخواند و مقصود خداوند را بداند، اراده او را درباره خود دريابد، بكوشد تا مراد الهى را انجام دهد؛ پس هيچ چيز براى ما لازم تر از فهم قرآن نيست كه پيام خداست و معجزه پيغمبر و راهنماى معاد و تكليف انسان در اين جهان. آرامش دل آن گاه است كه بدانيم خدا از ما خشنود است و اراده او را انجام داده ايم و اضطراب خاطر آن وقت كه ندانيم چه مى كنيم و به كجا مى رويم. پس خواننده اين كتاب هر كس هست بداند كه اگر از قرآن و ياد خدا اعراض كند و نداند پس از مرگ مآل او به چيست، لذت و ثروت و دولت دنيا بر او گوارا نبود و پيوسته در غم و اندوه باشد كه «مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى» (3) . بارى، از تفاسير قرآن كه طايفه محقّه شيعه اثنا عشريه نوشته اند به عربى كتاب مجمع البيان مشهورتر است و در فارسى كتاب منهج الصادقين و تفسير شيخ ابوالفتوح رازى (عليه الرحمه)؛ و چون كتب سابقين را بى تعليق حواشى و توضيح مطالبْ خواندن و دانستن دشوار است كه اصطلاحات هر زمان چيز ديگر است و علوم متداول در هر عصر مختلف و فكر و استعداد مردم متباين، لغات و عبارات كه در زمانى متداول و معروف است در عهد ديگر غير مألوف است و علوم و اصطلاحاتىِ هر عصرى رايج بوده، در عهد ديگر متروك. ما چندى پيش تعليقاتى بر كتاب مجمع البيان نوشتيم كه اكثر آنها با نسخه مصحّح به طبع رسيده و مرغوب گرديد، اهل علم بدان اقبال نمودند. و خواستيم تفسير فارسى نيز با حواشى و تعليقات و توضيحات منتشر گردد تا عامّه مردم از آن بهره مند شوند، ابتدا بر تفسير منهج الصادقين توضيحاتى افزوديم بيشتر در اصول مبدأ و معاد و رفع شبهات و توجيه مبهمات، بحمداللّه به طبع رسيد و در خاطر اهل نظر مطبوع افتاد. اميد است اين بنده را ذُخرى باشد و اجرى و خواننده را تنبّهى و ذكرى، دوستان را راهنماى مسائل و عقده گشاى مشاكل، و التوفيق من الله. اكنون از خداى توفيق مى خواهم تا تفسير شيخ ابوالفتوح رازى را هم به قدر مقدور تصحيح كرده و اشعار آن را معرب و ترجمه نماييم و پاره اى نكات و تحقيقات دينى و ادبى و تاريخى به رسم تعليق بر كتاب بيفزاييم و اميدواريم كه به توفيق حق در اين امر خير به بيش از آنچه همّت ماست نايل شويم. و پيش از شروع مختصرى از شرح حال مؤلّف اين تفسير، شيخ ابوالفتوح (عليه الرحمه) و مزاياى اين كتاب بياوريم؛ چون مردم عهد ما به تاريخ رجال علم، بيش از خود علم توجّه دارند؛ چنان كه از فهم فلسفه عدول كرده به تاريخ فلسفه مى پردازند. اگر آن را هم دشوار ديدند و از تفكر در اقوال و عقايد و ادلّه و احتجاجات عاجز گشتند از تاريخ فلسفه اعراض و به تاريخ فلاسفه و حفظ اسامى كتب اكتفا كنند و اين كه در كدام كتابخانه چه نسخه از فلان كتاب موجود است و طول و عرض كتاب چقدر است و اگر اين زحمت را هم درخور توانايى خويش نديدند به دست آوردن مدارك علم و دانشنامه قناعت مى كنند و همچنين تاريخ ادبيات و تاريخ ادوار فقه و تاريخ نجوم و غير آن. و امّا طلاّب مدارس قديم به علم بيشتر توجّه داشتند و از تاريخ علم، بلكه از تاريخ علما و اسامى آنان آگاه نبودند، و ميان اين افراط و تفريط حدّ وسطى اختيار بايد كرد كه خيرالأمور أوساطها. بارى، اينك شرح حال مؤلّف به اندازه اى كه دسترس بدان يافتم:

ص: 2

. .

ص: 3

. .

ص: 4

شرح حال مؤلّف و خاندان اوخاندان شيخ جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على بن محمد بن احمد رازى و پدران وى در نيشابور بودند و جدّ او ابو احمد بن حسين از نيشابور به رى آمد و مؤلّف خود در تفسير سوره فتح، آيه «هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...» (1) گويد: بديل بن ورقاء خزاعى از پدران ماست (2) و هم در تفسير آيه «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيل اللّهِ» (3) گويد: نافع بن بديل بن ورقاء الخزاعى از پدران ماست (4) و اين نافع و بديل از صحابه كرام رسول خدا صلى الله عليه و آلهبودند و شرح حال آنان در كتب سِيَر رسول صلى الله عليه و آله و كتب معرفة الصحابه مانند اسد الغابه و الاصابه و استيعاب مستوفا آمده است، حاجت به نقل آن نيست و از اين جهت مؤلّف را به خزاعى وصف كرده اند. پس خاندان او اصلاً عرب بودند، امّا در عجم پرورش يافته و فارسى زبان شده بودند. كتبى كه ذكر مؤلّف كرده و شرح حال او را آورده اند و در دست ماست از جمله فهرست شيخ منتجب الدين على بن عبدالله بن حسن بن حسين بن بابويه است كه شاگرد مؤلّف بود و فهرست او در بحار الانوار در تهران به طبع رسيده است. و ديگر كتاب معالم العلماء تأليف شيخ ابو جعفر محمد بن على بن شهر آشوب سروى مازندرانى كه او نيز شاگرد مؤلّف بود. در كتاب مجالس المؤمنين تأليف قاضى نورالله ششترى (عليه الرحمه) نيز شرح حالى از او آمده است. در كتاب روضات الجنات مير محمد باقر خوانسارى و كتاب مستدرك از حاجى ميرزا حسين النورى، در خاتمه، ذكر مؤلّف و تأليفات او هست و محقق دانشمند سيّد محمد كاظم بن محمد يوسف طباطبائى تبريزى در مقدّمه چاپ اوّل ترجمه اى نوشته است و مرحوم قزوينى در خاتمه طبع اوّل اين تفسير از كتاب نزهة القلوب حمدالله مستوفى و كتاب حديقة الشيعه فوايدى نقل كرده و متأخّر از متقدّم روايت آورده و ما بدانها اشارتى خواهيم كرد، إن شاءالله تعالى. از اجداد و نياكان شيخ ابوالفتوح صاحب ترجمه كه علماى رجال به خصوص نام برده اند، يكى ابوبكر احمد بن حسين بن احمد خزاعى است، نزيل رى، شاگرد سيّدمرتضى و سيّد بن زهره (5) و شيخ ابوجعفر طوسى (عليهم الرحمه)، و از مؤلّفات اوست امالى الحديث در چهار جلد و كتاب عيون الاحاديث و روضه در فقه و سنن و مفتاح در اصول و غير ذلك و در فهرست شيخ منتجب الدين كتاب مناسك بر اين افزوده است. (6) تاريخ وفات او را ننوشتند؛ امّا فرزندش عبدالرحمان را ابن حجر گويد: در 445 درگذشت (7) و اگر او پيش از فرزندش وفات يافته، بر حسب غالب عادات، معاصرِ سيّد مرتضى و مقدّم بر شيخ ابو جعفر طوسى است؛ چون شيخ طوسى در سال 460 رحلت كرد و سيّد مرتضى در 435 و حق آن است كه وفات عبدالرحمان در سال 445 صحيح نيست، چنان كه خواهيم گفت. يكى ديگر از بزرگان اين خاندان به قول شيخ منتجب الدين، ابو محمد عبدالرحمان فرزند ابوبكر احمد بن حسين سابق الذكر است و او را به مفيد نيشابورى وصف كرده گويد: شيخ اصحاب ما بود در رى و حافظ و واعظ آنان، در اطراف بلاد سفر كرد و به شرق و غرب رفت و احاديث از اهل سنّت و شيعه بسيار شنيد. از مؤلّفات وى سفينة النجاة است در مناقب اهل بيت و ديگر العلويات الرضويات، أمالى، عيون الأخبار. و مختصرى چند در مواعظ و آداب، او هم مانند پدر خود نزد سيَّدَين رضى و مرتضى و شيخ طوسى علم آموخت و نيز از ابن برّاج و سلاّر و شيخ كراجكى دانش فرا گرفت. (8) انتهى. اين مرد ميان عامّه نيز معروف است. وى را در رجال حديث ذكر كرده اند؛ از جمله سمعانى و حافظ ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان و نصّ عبارت وى اين است پس از ذكر نام و نسب: سمع من هناد النسفي وابن المهتدي وابن النقور ورحل إلى الشام والحجاز وخراسان، روى عنه عمر بن إبراهيم الزيدي وأحمد بن عبدالوهاب الصيرفي وغيرهما. قال ابن السمعاني: طالعت عدّة من أماليه بالري فرأيت فيها مجلساً أملاه في إسلام أبي طالب وكان شيعياً إلاّ أنه كان مكثراً من الحديث وله به الشغف. وقال يحيى بن أبي طي: كان من أعلم الناس بالحديث و أبصرهم به و برجاله ويقال كان في مجلسه أكثر من ثلاثة آلاف محبرة وكان إذا قيل له هذا الحديث في الصحيحين. قال: وروى عن المكسورين والله لو أنصف الناس ما سلم منهما إلاّ القليل. قال: وماسئل عن حديث إلاّ وعرف صحّته من سقمه وكان يقول أحفظ مائة ألف حديث وكان يقول لو كان لي سلطان يشدّ على يدي لأسقطت خمسين ألف حديث يعمل بها ليس لها أصل ولا صحّة. قال الذهبي في تاريخ الإسلام: هذا الكلام كلام مَن في قلبه غلّ على الإسلام وأهله وكان غالياً في التشيّع. مات سنة خمس وأربعين وأربع مائة. (9) انتهى. حاصل آنكه مردى حافظ بود و مى گفت: صد هزار حديث ازبر دارم و در مجلس او سه هزار رُوات بود كه حديث او را مى نوشتند و مى گفت: اگر قدرتى داشتم پنجاه هزار حديث را از اعتبار خارج مى كردم، از آنها كه مردم بدان عمل مى كنند و اصل ندارد و هر حديثى كه مى پرسيدند صحّت و سقم آن را مى دانست و هرگاه كسى مى گفت: فلان حديث در صحيح مسلم و بخارى است؟ مى گفت: آرى، در مكسورين، يعنى در آن دو كتاب شكسته ناصحيح هست و سوگند به خدا اگر مردم انصاف دهند از احاديث آن دو جز اندكى سالم نماند. تا آنكه گويد: در سال 445 درگذشت. و به نظر ما اين تاريخ صحيح نيست؛ چون شيوخ وى همه پس از اين تاريخ درگذشتند؛ مثلاً هناد نسفى در سال 465 و ابن النقور در سال 470 و شيخ طوسى در سال 460 و ابن برّاج در 481 درگذشت. پس نسخه لسان الميزان مصحّف است يا ابن حجر اشتباه كرده. و يكى از شاگردان او به نصّ لسان الميزان، عمر بن ابراهيم زيدى متوفا به سال 539 است كه تولد او در كوفه به سال 442 بود، سه سال پيش از تاريخ وفات صاحب ترجمه به قول ابن حجر و اگر عمر بن ابراهيم در بيست سالگى او را درك كرده باشد، بايد عبدالرحمانِ مفيد در سال 462 زنده باشد در عراق، زيرا عمربن ابراهيم در كوفه بود و نقل نكردند به رى يا خراسان آمد. دليل ديگر آنكه شيخ ابوالفتوح صاحب تفسير از وى روايت كرده است به نقل شيخ منتجب الدين كه گويد: خبر دادند به كتب او جماعتى از جمله سيّد مرتضى و سيّد مجتبى ابنا الداعى الحسنى و برادرزاده او شيخ ابوالفتوح و اگر عبدالرحمانِ مفيد در سال 445 وفات كرده باشد ممكن نيست شيخ ابوالفتوح او را ملاقات كرده و از او روايت كند مگر به واسطه، و اگر كسى گويد: به جاى 445 درسال 485 درگذشت، به صواب نزديك تر باشد، الاّ آنكه ملاقات و شاگردىِ او سيّد رضى را صحيح نخواهد بود؛ چون سيّد در سال 406 درگذشت، امّا پدرش ابوبكر احمد ممكن است سيّد رضى را درك كرده باشد و صاحب روضات هم در روايت عبدالرحمان مفيد از سيّدين گويد: بالإسناد روايت كرده است؛ (10) يعنى به واسطه. بالجمله شاگرد سيّد رضى بودن و استادىِ عمر بن ابراهيم زيدى كردن و وفات درسال 445 با هم جمع نخواهد شد؛ امّا مرحوم قزوينى تاريخ وفات را صحيح دانسته است با آن همه قراين بر عدم صحّت آن و صاحب روضات حاجى ميرزا حسين نورى را تخطئه كرده. يكى از مشايخ عبدالرحمان مذكور _ چنان كه منتجب الدين گفته است _ قاضى ابن برّاج است، شاگرد شيخ طوسى و او در 438 از خدمت شيخ به طرابلس رفت و قاضى آن جا بود تا در سال 481 درگذشت. و سلاّر بن عبدالعزيز به قول سيوطى متوفا در 448 و به قول رياض در 463 درگذشت و او هم از مشايخ عبدالرحمانِ مفيد است و كراجكى در 449 رحلت نمود. ديگر از علماى خاندان ابوالفتوح جدِّ او ابوسعيد بن محمد بن احمد بن حسين بن احمد است، برادرِ عبدالرحمانِ موصوف به مفيد سابق الذكر و او حافظ و ثقه بود، از مؤلّفات وى در فهرست شيخ منتجب الدين الروضة الزهرا است و كتاب الاربعين عن الاربعين فى فضائل اميرالمؤمنين، كتاب منى الطالب فى ايمان ابى طالب، كتاب المولى، الفرق بين المقامين و تشبيه على بذي القرنين (11) و خود شيخ ابوالفتوح در تفسير از كتاب الروضة الزهراء نقل كرده است (12) در تفسير آيه «يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ» (13) در سوره آل عمران چنان كه مرحوم حاجى ميرزا حسين نورى در مستدرك گفته است. (14) و در معالم العلماى ابن شهرآشوب بر مؤلّفات وى كتاب التفهيم فى بيان التقسيم، الرساله الواضحة فى بطلان دعوى الناصبة ، مالابد من معرفته، افزوده است. ديگر از علماى اين خاندان ابوالفتوح محسن بن حسين بن احمد، عمّ محمد بن احمد بن حسينِ سابق، و شيخ منتجب الدين فرمايد: او حافظ، ثقه و واعظ بود و از اوست الامالى، كتاب السير، كتاب اعجاز القرآن، كتابى در شرحِ من كنت مولاه. (15)

.

ص: 5

فهرست .

ص: 6

. .

ص: 7

. .

ص: 8

. .

ص: 9

ترجمه مؤلّف رحمه اللهشيخ جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على بن محمد بن احمد بن ابراهيم بن الفضل بن شجاع بن هاشم خزاعى رازى، (1) نسب او چنان كه خود در تفسير گفته است به نافع بن بديل بن ورقا مى رسد و نافع و بديل هر دو از صحابه رسول صلى الله عليه و آله بودند، چنان كه گذشت. تاريخ تولد و وفات او را ننوشتند؛ امّا از مشايخ و شاگردان او توان دانست به تقريب كه در چه زمان مى زيست. يكى از شاگردان او محمد بن على بن شهر آشوبِ معروف است و نام مؤلّف را در معالم العلماء آورده گويد: شيخ من ابوالفتوح بن على رازى مؤلّف كتاب روح الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن به زبان فارسى است؛ امّا عجيب تفسيرى است. و ديگر از تأليفات او شرح شهاب است. (2)و ابن شهر آشوب در سال 588 در 22 رمضان در حلب درگذشت و همان جا مدفون گرديد. و ديگر از شاگردان او شيخ منتجب الدين على بن عبيدالله است كه نسب وى به حسين بن بابويه برادر شيخ صدوق مى رسد و او از بزرگان علما و مشاهير محدّثين شيعه است و در رى مى زيست. رافعى از علماى شافعى شاگرد او بود و در سال 584 كتاب اربعين را بر وى قرائت كرده است و او را به تديّن و عدم تعصّب ستوده و ستايش بسيار كرده است. ولادت شيخ منتجب الدين در 504، وفاتش پس از 585 است و از هشتاد سال افزون عمر يافت. و رافعى گويد: در 522 يا 523 اجازه گرفت. بارى، شيخ منتجب الدين فهرستى تأليف كرده است حاوى اسامى علماى پس از شيخ طوسى تا عهد خود و اين فهرست در آغاز مجلّد 25 بحار بتمامه مندرج است (3) و هم شيخ حرّ عاملى همه آن فهرست را در كتاب امل الآمل آورده درباره مؤلّف گويد: عالم و واعظ و مفسّر و متديّن بود. تصانيفى كرده است؛ از جمله تفسير روض الجنان (تصحيف روح الجنان) در بيست مجلّد و روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب، هر دو كتاب را بر او قرائت كردم. (4) يعنى مرا اجازه روايت آن داد. و بسيارى ديگر از علماى ما شاگرد شيخ ابوالفتوح بوده از او اجازه روايت داشتند؛ مانند سيّد شرف شاه افطسى و على بن قطب راوندى و غيرهم كه از اجازات و فهارس معلوم مى گردد و فايده اى در نقل آن نيست. يكى از معاصرين شيخ ابوالفتوح، عبدالجليل قزوينى رازى صاحب كتاب معروف به النقض است كه به سعى فاضل نحرير آقاى سيّد جلال الدين محدّث به طبع رسيده است و او اين كتاب را در حدود 566 تأليف كرده است و نام ابوالفتوح رازى را آورده گويد: او تفسيرى نوشت بيست مجلّد و همه طوايف طالب و راغب آنند. (5) و از اين عبارت مستفاد مى گردد كه درسال 556 تفسير او پايان يافته و ميان مردم منتشر بود. اما مشايخ مؤلّف (رحمهم اللّه) چنان كه در مستدرك الوسائل آورده است: (6) 1. شيخ ابوالوفا عبدالجباربن عبدالله بن على مقرى رازى، شاگرد شيخ ابوجعفر طوسى است و سلسله اجازات از شيخ طوسى غالباً به او منتهى مى شود. او را تأليفاتى است به زبان فارسى و عربى و در رى مدرسه اى داشت و در سال 455 از شيخ طوسى اجازه روايت كتاب تبيان گرفت و در سال 503 در رى حيات داشت؛ چنان كه مستدرك از كتاب مهج على بن طاووس نقل كرده است. 2. از مشايخ او شيخ ابوعلى حسن بن محمد فرزند شيخ طوسى (عليه الرحمه) است كه او را مفيد ثانى مى گفتند و در مستدرك گويد: از كتاب بشارة المصطفى معلوم مى گردد كه او در سال 515 زنده بود (7) و در لسان الميزان گويد: ابوعلى در حدود سال 500 از دنيا رفت (8) و چون ابوعلى سفر به ملك ايران نكرده است، بلكه در زمان پدرش در بغداد بود و پس از آن منتقل به نجف اشرف شدند، بايد شيخ ابوالفتوح در عراق خدمت او رسيده و اجازه گرفته باشد پيش از سال 500 هجرى. 3. سوم از مشايخ مؤلّف، والد او شيخ على بن محمد است كه تاريخ وفات او به دست نيامد و هر جا مؤلّف از جدّش محمد بن احمد روايت كرده است به توسط والد خود روايت كرده. چنان به نظر مى رسد كه جدّ مؤلّف پيش از آنكه او در خور اجازه و اخذ حديث باشد از دنيا رفته است. 4. عمّ والدش ابو محمد عبدالرحمان بن احمد كه شرح حال وى به تفصيل گذشت. چنان كه در فهرست شيخ منتجب الدين است مؤلّف اين كتاب وى را دريافت و از او روايت كرد؛ امّا جدّش محمد را درنيافت و پيش از اين گفتيم ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان وفات ابو محمد را در سال 445 نوشته است (9) و اين تاريخ به چند دليل صحيح نيست از جمله روايت مؤلّف از وى، چون مشايخ مؤلّف همه در حدود پانصد درگذشتند. پس مؤلّف خود در پانصد هجرى جوان بوده است يا كهل در اواسط سن و اگر از عمّ والد خود ابو محمد روايت كرده و او هم در 445 درگذشته باشد، بايد مؤلّف در پانصد، پيرمردى سال خورده باشد بيش از هفتاد ساله و از بسيارى از مشايخ خود سالمندتر، و قراين ديگر هم ذكر كرديم در شرح حال وى. 5 . از مشايخ مؤلّف قاضى عمادالدين ابو محمد حسن بن محمد بن احمد استرآبادى است و او قاضى رى بود و ابن شهرآشوب در معالم العلماء در ضمن ترجمه نجم الدين جعفر بن نما روايت مؤلّف را از قاضى مذكور از احمد بن على بن قدامه (متوفاى 486) از سيّد مرتضى (رحمهم الله) نقل كرده است (10) و قاضى عماد الدين از مشايخ ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين نيز هست. 6. ششم از مشايخ مؤلّف از غير شيعه اماميه زمخشرى معروف به جارالله ابوالقاسم محمود بن عمر حنفى معتزلى است، چنان كه خود در چند جاى تفسير نامبرده در تفسير سوره يس آيه «الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً» (11) گويد: شيخ ما ابوالقاسم محمود عمرِ زمخشرى گفت. (12) و زمخشرى چنان كه ابن خلكان گويد: در 467 متولد شده و در 538 در جرجانيه خوارزم وفات يافت (13) و ما نمى دانيم مؤلّف كجا زمخشرى را دريافت و از او علم فرا گرفت. آيا زمخشرى به رى آمد يا مؤلّف به بخارا رفت؟ به هر حال، در اين كه نزد زمخشرى ادب آموخت شبهه اى نيست؛ امّا به نظر مى رسد كه زمخشرى چندان مقدّم بر مؤلّف نبود و در سن تقريباً نزديك به يكديگر بودند و زمخشرى تفسير كشّاف را در سال 528 به پايان آورد هنگامى كه مجاور مكه مكرمه بود و مؤلّف هم اين تفسير را تقريباً در همان سنوات تأليف كرده است و مجمع البيان نيز در حدود همان سنوات تأليف شده و هيچ يك تفسير كشّاف را نديده بودند و از آن نقل نكردند. نتيجه از تأمّل در مشايخ و تلاميذ مؤلّف آن است كه شاگردان وى، آنچه وفاتشان به دست آمد، در اواخر مائه ششم در گذشتند؛ مثلاً در 585 و 590 و مشايخ وى در اوايل مائه ششم مثل 510 و 515 و به قاعده وفات مؤلّف بايد در اواسط مائه مزبوره باشد، مثلاً در حدود سال 550 و تولد او در نيمه آخر مائه پنجم واللّه العالم. معاصر شيخ طَبْرِسى صاحب مجمع البيان و به يك واسطه يا دو واسطه از شيخ ابوجعفر طوسى روايت مى كند. و فاضل نحرير سيّد جلال الدين محدّث (أيّده الله) اجازه ابوالفتوح (عليه الرحمه) را در سنه 552 از صاحب رياض براى حقير نقل كردند. پس رحلت او متأخّر از اين تاريخ است و دو نسخه ناقص از تفسير او در كتابخانه آستانه قدس رضوى عليه السلامموجود است يكى به تاريخ 557 و ديگرى 582 كه از نسخه ديگرى كه در تاريخ 556 نوشته بوده است استنساخ شده و از اين دو نسخه معلوم نمى شود مؤلّف در تاريخ مزبور در حال حيات بوده است يا در گذشته. واللّه العالم. قاضى نورالله ششترى در كتاب مجالس المؤمنين گويد: قدوة المفسّرين الشيخ ابوالفتوح الحسين بن على بن احمد الخزاعي الرازي رحمه الله از اعلام علماى تفسير و عظماى ادباى انام است. از خاندان فضل و بزرگى و اولاد امجاد بديل بن ورقاء الخزاعى است، از كبار صحابه و اكابر خزاعه بوده و سابقاً در مجلس طوايف مؤمنين و مجلس صحابه مخلصين شرح اخلاص بنى خزاعه خصوصاً عبدالله و محمد و عبدالرحمان پسران بديلمذكور و جان سپارى ايشان در حرب صفين در ركاب حضرت امير المؤمنين عليه السلام مسطور گشته. و جد او خواجه امام ابوسعيد كه مصنف كتاب مرسوم به الروضه الزهراء فى مناقب الزهراء است، از اعلام زمان خود بوده. و عم او (14) شيخ فاضل ابو محمد عبدالرحمان بن احمد بن حسين نيشابورى رحمه اللهاز مشاهير روزگار است. و بالجمله مآثر فضل و مساعى جمليه او در تفسير كتاب كريم و ابطال تأويلات سقيم مخالفان اثيم و تعسّفاتِ نامستقيم مبتدعانِ رجيم بر همگنان مخفى نيست. و از تفسير فارسى او ظاهر مى شود كه معاصر صاحب كشّاف بوده و بعضى اشعار صاحب كشاف به او رسيده؛ اما كشاف به نظر او نرسيده. و اين تفسير فارسى در رشاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقت نظر بى نظير است. فخرالدين رازى اساس تفسير كبير خود را از آن جا اقتباس نموده و جهت دفع توهم انتحال بعضى از تشكيكات خود را بر آن افزوده. در مطاوى اين مجالس پر نور، شطرى از روايات و لطايف نكات و اشارات او مسطور است. و او را تفسيرى عربى هست كه در خطبه تفسير فارسى به آن اشاره نموده؛ امّا تا غايت به نظر مطالعه فقير نرسيده. و شيخ عبدالجليل رازى در بعضى از مصنّفات خود ذكر شيخ ابوالفتوح نموده و گفته كه خواجه امام ابوالفتوح رازى مصنّف بيست مجلّد است از تفسير قرآن و در موضع ديگر گفته كه خواجه امام ابوالفتوح رازى بيست مجلّد تفسير قرآن اوست كه ائمه و علماى همه طوايف طالب و راغبند آن را. و ظاهراً اكثر آن مجلّدات (15) از تفسير عربى او خواهد بود؛ زيرا نسخه تفسير فارسى او چهار مجلّد است كه هر كدام به قدر هزار بيت باشد و شايد كه هشت مجلّد نيز سازند. پس باقى آن مجلّدات از تفسير عربى او خواهد بود. وفقنا الله لتحصيله و الاستفادة منه بمنه وجوده. از بعضى ثقات مسموع شده كه قبر شريفش در اصفهان واقع است _ والله تعالى أعلم. (16) انتهى. و در مقدّمه چاپ اوّل سخن قاضى را نقل كرده و بر دو موضع اعتراض نموده است: يكى آنكه بيست جلد همين تفسير فارسى است به نص شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب. ديگر آنكه قبرى كه در اصفهان به نام قبر شيخ ابوالفتوح معروف بود از شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى متوفا به سال 600 است نه از ابوالفتوح مفسر شيعى. و اين بنده كاتب سطور گويد: مراد قاضى رحمه الله را از اين كه تفسير فخر رازى مقتبس از تفسير ابوالفتوح است ندانستم؛ چون تفسير فخر رازى هيچ گونه شباهت به تفسير ابوالفتوح ندارد و غرض تفسير مفاد قرآن كريم است و تحقيق آن چه فهم آيات الهى بر آن توقف دارد و در تفسير امام اين غرض چنان كه بايد مراعات نشده بر خلاف تفسير ابوالفتوح. و مطالب نيكو گر چه در تفسير رازى بسيار است، امّا نه مربوط به تفسير قرآن است و هر يك در محل مناسب در كتابى كه براى آن تأليف كرده اند بهتر و مشروح تر آمده و گفته اند: در تفسير امام فخر همه چيز هست غير تفسير و ظريفى گفته است: بيهوده سخن بدين درازىتفسير كبير فخر رازىامّا بايد گفت: از خواندن تفاسير شيعه فايده كامل برده و از آن سخت متأثر شده، گاه بى اختيار مطالب شيعه را كه بر خلاف عقايد اشاعره و مذهب خودِ امام است به مقتضاى ذوق و فطرت خويش برگزيده و ذكر كرده است؛ مثلاً در تفسير «مالِكِ يَوْم الدِّينِ» گويد: ناچار بايد ميان نيكوكار و بدكار فرقى باشد و اين ظاهر نشود مگر در روز جزا، چنان كه خداى تعالى فرمود: «لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَساؤا بِما عَمِلُوا وَ يَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى» (17) و باز فرمود: «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجّارِ» (18) و قال: «إِنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى» (19) . و بدان كه چون كسى ظالم را بر مظلوم مسلط كند، آن گاه انتقام از ظالم نكشد يا براى ناتوانى اوست يا نادانى يا براى آنكه از ظلم او راضى است و اين سه صفت بر خداى تعالى محال است. پس واجب است براى مظلومان از ظالم انتقام كشد و چون اين انتقام در دنيا نيست، واجب است در سراى آخرت باشد بعد از دنيا. (20) انتهى مترجماً ملخّصاً. و اين عبارت مطابق مذهب اشاعره نيست كه چيزى را بر خداى تعالى واجب ندانند و به حسن و قبح عقلى معتقد نباشند و آنچه امام گفته مطابق مذهب شيعه و مأخوذ از كتب و تفاسير ايشان است. و در ضمن تفسير همين آيه گويد: اگر گويند: مالك چيز غير موجود معقول نيست و يوم الدين هنوز نيامده چگونه خداوند خويش را به «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» وصف كرد؟ در جواب گوييم: اين سخن صحيح است، امّا چون قيامت حقّ است و اخلال به آن در حكمت جايز نيست، قيامت را مانند امر موجود و حاصل قرار داد و نيز هر كس بميرد قيامت او در همان وقت حاصل شود. پس قيامت اكنون هست و سؤال از ميان نرود. (21) اين سخن نيز موافق مذهب شيعه است نه اشاعره. در مقدّمه چاپ اوّل، صفحه پنج گويد: ابن حمزه در كتاب ايجاز المطالب فى ابراز المذاهب و در كتاب هادى الى النجاة من جميع المهلكات _ در هر دو كتاب _ مى گويد كه در شهر رى بودم كهشيخ ابوالفتوح رازى صاحب تفسير به موجب وصيتش در جوار مرقد امام زاده واجب التعظيم حضرت عبدالعظيم الحسنى مدفون گشت. پس به نيّت حج متوجّه مكه معظّمه شدم در وقت برگشتن، گذارم به اصفهان افتاد در چُنْبُلان (22) و بعضى محلات ديگر آن شهر مردم را ديدم به زيارت شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى اصفهانى و حافظ ابونعيم كه پدر استاد اوست و شيخ يوسف كه جدّ شيخ ابونعيم است و شيخ على بن سهل و امثال ايشان كه سنّى و ا ز مشايخ صوفيه بودند مى رفتند كه شيعه شهر رى و نواحى اش هزار يك به زيارت عبدالعظيم نمى رفتند. و مولانا احمد اردبيلى در كتاب حديقة الشيعه _ كه منسوب به ايشان است _ نقل كرده كه مرا گذار به اصفهان افتاد، ديدم مردم اين بلده شيخ ابوالفتوحِ عجلىِ شافعىِ اصفهانى را شيخ ابوالفتوح رازى كرده بودند و به اين بهانه به عادت پدران خود قبر آن سنّى صوفى را زيارت مى كردند. پس، از اين بيان معلوم مى شود كه قبر شيخ ابوالفتوح همان است كه در مزار حضرت عبدالعظيم (عليه السلام والتكريم) (23) انتهى. اوّلِ عبارت كه از ابن حمزه نقل شده هم از حديقة الشيعه است و از چند جهت در صحّت آن ترديد داريم: يكى آنكه ابونعيم اصفهانى را ابن خلكان در وفيات الاعيان نام برده و نسب او را تا نخستين كس از اجداد او كه اسلام آورد ذكر كرده است (24) و او مهران نام داشت و در ميان اجداد او يوسف نام يافت نمى شود و شيخ يوسف كه جدّ شيخ ابونعيم است در نقل مزبور صحيح نيست. ديگر آنكه ابونعيم در سال 403 درگذشت و فرزندش البته در مائه پنجم وفات يافته، ممكن نيست ابوالفتوح عجلى كه در آخر مائه ششم در سال600 از دنيا رفت شاگردىِ او كرده باشد. ديگر اين كه ابن حمزه وفات شيخ ابوالفتوح را در رى دريافت. پس به نيّت حج متوجّه مكه شد و به اصفهان بازگشت و در اصفهان ديد مردم به زيارت قبر ابوالفتوح عجلى مى روند؛ يعنى مدتى پس از وفات ابوالفتوح عجلى به اصفهان رسيده وفات ابوالفتوح عجلى را درنيافت. پس حج ابن حمزه متأخّر از سال 600 بود و آن وقت اگر زنده بود از هفتاد سال متجاوز داشت؛ زيرا هنگام وفات ابوالفتوح رازى در حدود سال 550 اقلاً بيست ساله بود با آنكه از عبارت وى كه گويد: «پس به نيّت حج متوجّه مكه شدم» چنان به ذهن مى رسد كه حج رفتن او اندكى پس از وفات ابوالفتوح رازى بود در حدود سنه 550 و اين تناقضات را با تكلّف مى توان توجيه كرد. ديگر آنكه نمى دانيم ابن حمزه كيست؟ به قول صاحب روضات وى نصير الدين ابوطالب عبدالله بن حمزة بن عبدالله طوسى است شاگرد شيخ ابوالفتوح و كتابى از او در امل الآمل و فهرست شيخ منتجب الدين نام نبرده اند و كسى كتاب ايجاز المطالب و هادى الى النجاة را به او نسبت نداده است غير حديقة الشيعه و بعيد است ابن حمزه پس از سال 600 زنده بوده تا قبر ابوالفتوح عجلى را ديده باشد، چون خود شيخ منتجب الدين در سال 585 درگذشت و بيش از هشتاد سال داشت و ابن حمزه با او هم طبقه يا مقدّم بر او بود. در روضات از ميرزا عبدالله افندى صاحب رياض روايت كرده است كه سيّد جلال الدين محمد غياث بن محمد كتاب ايجاز المطالب فى ابراز المذاهب و كتاب هادى الى النجاة من جميع المهلكات را به اين ابن حمزه نسبت داده است و هم صاحب رياض گويد: كتاب حديقة الشيعه ملاّ احمد اردبيلى را سيّد جلال الدين محمد بن غياث بن محمد تلخيص كرد. و از كلام او معلوم مى گردد: اين كتاب حديقة الشيعة كه امروز متداول و در دست ماست از محمد بن غياث بن محمد است و نسبت دو كتاب مذكور را به ابن حمزه از وى نقل كرد نه از ملاّ احمد اردبيلى؛ چون محتمل است او هنگام تلخيص قصه ابن حمزه را افزوده باشد و در روضات گويد: اصل كتاب حديقة الشيعه را از مؤلّف ديگر مقدّم بر ملاّاحمد اردبيلى ديده اند. (25) بارى، كتاب حديقة الشيعه به صورت فعلى از مقدّس اردبيلى نيست و از گفته هاى اهل فن چنان نتيجه بايد گرفت كه اين كتاب را يكى از مؤلّفان آغاز دولت صفوى يا اواخر دولت گوركانيان در شرح حال پيغمبر صلى الله عليه و آله و دوازده امام عليهم السلام نوشته است شبيه روضة الشهداءِ ملاّ حسين كاشفى و زينة المجالس و چند كتاب فارسى ديگر در مناقب ائمه اثنا عشر عليهم السلام كه عبارت آن فصيح و شيرين است؛ امّا روايات ضعيف بسيار دارد. و نام ملا احمد اردبيلى و زبدة البيان در اين كتاب از آن جا آمد كه نسخه اى از اين حديقه در تصرف ملاّ احمد اردبيلى بوده در حاشيه آن توضيحاتى نوشته است و ناسخان پس از آن، جزءِ متن كردند و باز محمد بن غياث بن محمد آن را تلخيص كرده است وگرنه آن اخبار ضِعاف و بى اصل را با عبارت فارسى فصيح نمى توان به عالمى مدقّق نسبت داد كه اصلاً آذربايجانى بود و در نجف اشرف پرورش يافت و ما هرگز احتمال نمى دهيم محقق اردبيلى تأليف ديگرى را انتحال كند و چون با آن علم و تقوا و شهرت و قبول عامّه و جاه و عزّت كه داشت، حاجت نبود كتابى ضعيف را به خويش نسبت دهد. و عجيب تر آنكه گويد: مرا گذر به اصفهان افتاد، ديدم كه مردم آن بلده شيخ ابوالفتوح عجلى شافعى را شيخ ابوالفتوح رازى نام كرده بودند و به اين بهانه به عادت پدران خويش قبر آن سنّى صوفى را زيارت مى كردند، اگرچه از مردم آن ديار امثال اين كردار دور نيست؛ زيرا ايشان پنجاه ماه زياده از ديگران نسبت به حضرت شاه ولايت ناشايست و ناسزا گفته اند و در اين زمان كه مذهب شيعه به قدر قوّتى گرفته ايشان هم چنان مانند پدران چندان محبّتى به شاه مردان ندارند. انتهى. اين اعتراضِ غيرِ وارد بر اهل اصفهان البته از مثل ملاّ احمد اردبيلى صاحب آيات الأحكام و شرح ارشاد سخت بعيد است. مردى به آن درجه فضل و علم مى داند كه اگرمردم شهرى اشتباه كنند و قبر سنّى را قبر شيعى بدانند، دليل بر سوء سريرت آنان نيست و اشتباه قبر چنان كه گفتيم براى قاضى نورالله ششترى نيز رخ داد و هيچ كس توهّم سوء سريرت درباره او نكند. ملاّ احمد اردبيلى معاصر شاه عباس بزرگ است كه اصفهان پايتخت او بود، چگونه مردم اصفهان در عهد او محبّتى به شاه مردان نداشتند؟ و اين بنده محرّر اين سطور، در سفرى كه به زيارت آستانه حضرت على بن موسى الرضا (عليه آلاف التحيّة والثناء) مشرّف شدم، چند روز در شهر دامغان بودم و مشاهده كردم مردم آن جا قبرى را به نام بكير بن اعين برادرزاده ابن اعين از اصحاب حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهماالسلام زيارت مى كردند. در مجلسى از علما و صلحاى آن جا گفتم: بكير بن اعين هرگز به دامغان نيامد و در بلاد عرب از دنيا رفت و ابن بكير دامغانى يكى از علماى تفسير اهل سنّت است و آن را به شباهت اسمى بكير بن اعين پنداشته ايد و مى دانستم اين اشتباه هرگز دليل سوء سريرت اهل دامغان و ميل آنان به تسنّن نيست. و يكى از علماى آن جا گفت: براى زيارت بكير، احتمال كافى است و فواتح ما به روح بكير بن اعين مى رسد، گرچه اين قبر او نباشد. و در روضات گويد: بسيار بعيد است كتاب حديقة الشيعه به اين زبان فارسى فصيح از كسى باشد كه همه عمر در نجف اشرف به سر برده كه آن جا زبان همه عربى است (26) و همين مضامينِ كتاب حديقه را با اندك تغيير در ديباچه، در كتب يكى از شيعه متقدّم ديده اند _ واللّه العالم. و با اين همه تفاصيل و ضعف كتاب حديقه و بى اعتبارى آن، قبر شيخ ابوالفتوح رازى در جوار حضرت عبدالعظيم است، نه در اصفهان. براى آنكه مسكن او در رى بود و در آن شهر مى زيست و قبر او در ميان مردم رى معروف و متواتر بوده است، اگرچه بر اهل اصفهان مخفى بود. و نيز در نزهة القلوب حمدالله مستوفى از مزارات رى يكى قبر شيخ ابوالفتوح را شمرده است و اين كتاب در قرن هشتم تأليف شده و شرط تواتر خبر آن نيست كه همه اهل عالم بدانند، بلكه تواتر دربين مردم يك شهر و يك محله و يك طايفه كافى است، چنان كه همه مردم تهران نمى دانند قبر شيخ دوريستى از علماى بزرگ شيعه در درشت است؛ امّا اهل درشت و اطراف آن مى دانند _ والله العالم. در كتاب مستدرك در خاتمه جلد سوم (صفحه 487) از رياض العلماءِ ميرزا عبدالله افندى نقل كرده است كه شيخ ابوالفتوح در شرح شهاب در شرح قول پيغمبر صلى الله عليه و آله «إن الله ليؤيّد هذا الذين بالرجل الفاجر» گويد كه: من در روزگار جوانى مجلسى داشتم در خان معروف به خان علان و مردم را به من اقبال عظيم بود. گروهى از ياران من رشك بردند و نزد والى سعايت كردند، والى مرا از مجلس گفتن باز داشت و همسايه اى داشتم از كارمندان حكومت و ايّام عيد بود و به رسم و عادت خود مى خواست به شراب بنشيند؛ چون حكايت منع مرا شنيد كار خويش رها كرد و بر نشست و والى را بياگاهانيد كه مردم رشك بر من برده و بر من دروغ بسته اند و از نزد والى بازگشت و بر درِ سراى من آمد و مرا بيرون برد و بر منبر نشانيد و خود تا پايان مجلس بنشست. پس با مردم گفتم: اين است مصداق آنكه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند اين دين را به دست مرد فاجر تقويت مى دهد. (27) انتهى. و البته شيخ ابوالفتوح اين سخن را در همان مجلس و در حضور آن مرد نگفت؛ چون بر خلاف آداب معاشرت و دستورِ نهى از منكر است مرد غير معاند را در حضور جماعت به گناه سرزنش كردن، بلكه پس از آن مجلس، وقت مناسب يافت. براى بيان اعجاز كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله قصه را نقل كرد و نام صاحب قصه را نگفت و خداى تعالى بسيار باشد كه به دست فاجران و كافران رنجى از مسلمانان دور كند و دشمنى را بردارد و آن گاه كه مأيوس از چاره باشند و از ظلم ستم كاران به ستوه آيند، گروهى فاجر فرستد كه بتازند و ستمگر را آواره سازند و به بحر محيط اندازند «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهِ» . (28) ربما تكره النفوس من الأم_____________رله فرجة كحل العقال (29)مرحوم ميرزا محمد خان قزوينى در خاتمة الطبعِ چاپ اوّل اين تفسير در ترجمه حال مؤلّف رحمه الله و تفسير او فصلى مشبع آورده است. و چون منقولات او از كتبى است كه در دست ما نيز هست و ما از اصل آن كتب نقل كرديم، احتياج به تكرار آن نيست مگر بعضى نكات و فوايد استنباطى ايشان كه مورد نظر بود در اينجا ذكر مى كنيم: در ذيل صفحه 619 گويد: روايت شيخ ابوالفتوح مؤلّف كتاب از مفيد نيشابورى ابومحمد عبدالرحمان كه عمّ والد اوست صحيح نيست، چون مؤلّف او را درك نكرد و حاجى ميرزا حسين نورى در مستدرك اشتباه كرده و مفيد را از مشايخ مؤلّف شمرده است به اعتماد نسخه فهرست شيخ منتجب الدين كه در ضمن نام مفيد گويد: «أخبرنا بكتبه جماعة منهم السيّدان المرتضى والمجتبى ابنا الداعي الحسني وابن أخيه الشيخ الإمام أبو الفتوح الخزاعي عنه (رحمهم الله تعالى). و مرحوم قزوينى گويد: كلمه «عنه» پس از كلمه «خزاعى» زايد و غلط است و در نسخه چاپى فهرست، يعنى آنكه در بحار آورده كلمه «عنه» موجود نيست، امّا در كتاب امل الآمل سهواً ناسخ زياد كرده. و اعتماد مرحوم قزوينى در تخطئه صاحب مستدرك بر قول ابن حجر است كه تاريخ وفات مفيد نيشابورى را در سال 445 نوشته است (30) و اين تاريخ پيش از تولد ابوالفتوح رازى است و ما پيش از اين گفتيم كه تاريخ وفات مفيد كه ابن حجر آورده صحيح نيست و قراين بر عدم صحت آن آورديم و باز در اينجا گوييم: شيخ منتجب الدين درباره سيّد مرتضى و مجتبى ابنا الداعى گويد: من ايشان را ديدم و بر آنها قرائت كردم و آنها همه مرويات عبدالرحمان مفيد نيشابورى را براى من روايت كردند. (31) و اين دو سيّد شريف مرتضى و مجتبى معاصر و هم طبقه شيخ ابوالفتوح رازى بودند و شيخ منتجب الدين گويد: آنها مفيد نيشابورى را ديدند و كتب او را براى من روايت كردند. (32) پس شيخ ابوالفتوح نيز بايد او را ديده باشد و چون شيخ منتجب الدين در مائه ششم مى زيست، سيّدين را هم در مائه ششم ملاقات كرد و بر آنها قرائت نمود؛ مثلاً در حدود 530 و اگر وفات مفيد نيشابورى در سال 445 صحيح باشد بايد سيّدين قبل از اين تاريخ او را ملاقات كرده باشند و خودشان هم در سلك رجال بوده و عمرى بيش از صد سال يافته باشند. پس با ضميمه قراين ديگر بايد گفت: وفات مفيد در سال 445 _ چنان كه ابن حجر در لسان الميزان گفته _ صحيح نيست و اعتراض مرحوم قزوينى بر علما وارد نمى باشد. باز مرحوم قزوينى در ذيل صفحه 619 بر صاحب روضات الجنات اعتراض نموده و او را تخطئه كرده است در اين عبارت كه درباره مفيد نيشابورى گويد: «يروي بالإسناد عن مشايخ أبيه الثلاثة المتقدّمين» (33) و گويد: بالإسناد را صاحب روضات بى سبب به اجتهاد خود افزوده است و مفيد نيشابورى بلاواسطه از مشايخ پدر خويش روايت كرد، چون شيخ منتجب الدين گويد: مفيد نيشابورى بر سيّد مرتضى و برادرش سيّد رضى و شيخ ابى جعفر طوسى قرائت كرد. (34) و ما در اين باب همان گوييم كه درباره اعتراض او بر صاحب مستدرك گفتيم؛ چون وفات مفيد نيشابورى در سال 445 صحيح نيست و به قراينى كه پيش از اين گفتيم بعيد است مفيد نيشابورى، هم سيّد رضى متوفى به سال 406 را درك كرده و هم شاگردانى مانند عمر بن ابراهيم زيدى متولد به سال 442 و متوفا به سال 539 داشته باشد و اگر نگوييم: شيخ منتجب الدين در اينجا عبدالرحمان را به پدرش ابوبكر احمد كه از شاگردان سيّد مرتضى و سيّد رضى است اشتباه كرد؛ چون بسيار بعيد است چنين اشتباه به وى نسبت دهيم، لابد بايد بگوييم: قرائت او بر شيخ و سيّدين رحمهماالله به اِسناد بود، چنان كه در روضات گويد و شايد شيخ متنجب الدين به وضوح آن اعتماد كرد. و به هر حال، اعتراض مرحوم قزوينى بر صاحب روضات صحيح نيست و بهترين محمل براى توجيه كلام فهرست همان است كه روضات گفت و بسيار تكلّف خواهد بود اگر بگوييم: مفيد نيشابورى در حدود سال 390 متولد شد و در حدود سنّ بلوغ خود سيّد رضى را در اواخر عمر وى در سال 405 ملاقات كرد. پس از آن عمر طولانى _ بيش از نود سال _ يافت و در حدود سال 480 كه اواخر عمر او بود سيّدين مرتضى و مجتبى ابنا الداعى و شيخ ابوالفتوح رازى كه آن وقت طفلى نو رسيده بودند او را ديدند و اجازه گرفتند و شيخ منتجب الدين متولد در سال 505 ايشان را در حدود 525 مثلاً ملاقات كرد و بدين تكلّف روايت بلاواسطه مفيد نيشابورى را از سيّد رضى توجيه كنيم. امّا صاحب روضات نخواست به اين تكلّفات ملتزم شود و روايت او را بالاسناد گفت و از شيخ منتجب الدين بعيد نيست ذكر وسايط نكند، چنان كه درباره سيّد فخرالدين شميلة بن محمد بن هاشم الحسينى گويد: او عالم صالح بود، كتاب شهاب قاضى ابى عبد الله محمد بن سلامه قضاعى را براى ما روايت كرد (35) و معلوم است كه روايت او بى واسطه از محمد بن سلامة ممكن نيست مگر به تكلّف و قطعا ميان سيّد فخرالدين شميله و قاضى قضاعى واسطه اى موجود است و شيخ منتجب الدين نگفت كتاب او را با واسطه روايت كرد يا بى واسطه و قطعاً با واسطه بود و واسطه را حذف كرد و بعيد نيست واسطه ميان مفيد نيشابورى و سيّد رضى را هم حذف كرده باشد. مرحوم قزوينى در صفحه 620 آن جا كه سخن ذهبى را از لسان الميزان نقل كرد درباره مفيد نيشابورى، كه گفت: در دل او نسبت به اسلام و مسلمين كينه باشد (36) در ذيل صفحه گويد: تعصب مفرط ذهبى نسبت به شيعه و هرچه راجع به شيعه است معروف است و هر جا در مؤلفات او ذكرى از ايشان به ميان مى آيد غالباً با جمله لا بارك اللّه فيهم يا لارعاهم اللّه ونحو ذلك همراه است. و اين بنده محرّر اين سطور گويد: در مجالس المؤمنين قاضى نور الله در ضمن ترجمه امير جمال الدين عطاء الله المحدّث الدشتكى الشيرازى شرحى از تعصّب ذهبى بلكه نصب او آورده است؛ (37) مثلاً ذهبى در شرح حال احمد بن ازهر نيشابورى گويد: علماى رجال مدح و توثيق او كرده اند و درباره او سخنى زشت نگفتند مگر اين كه نزد عبدالرزاق از معمر روايتى است از او در فضايل على عليه السلام كه دل من شهادت به بطلان آن مى دهد (38) و امير نسيم الدين فرزند سيّد مرقوم در حاشيه آن نوشته است حكم به بطلان بودن حديث به مجرّد شهادت قلب نزد ناقدان حديث صحيح نيست و آن دلى كه شهادت به بطلان روايت درباره فضايل على عليه السلام بدهد دل شيطان مزوّرى است يا محل وسوسه شيطان. و هم ذهبى درباره خالد بن عبدالله قسرى گويد: صدوق و راست گو بود؛ امّا ناصبى و كينه على عليه السلام در دل داشت و ستم كار بود. 39 و مير نسيم الدين مبارك شاه در حاشيه آن نوشت: حاشا وكلاّ، دروغ گوترين مردم بود و ستم كارترين ستم كاران و كسى كه على عليه السلام را دشنام دهد و در او قدح كند، ظاهر آن است كه دين ندارد. پس اهليت روايت چگونه دارد. و گويا شدّت انحراف ذهبى و دشمنى او با آل على او را بر آن داشت كه خالد را به صدق ستايد _ والله الهادي. و خالد بن عبدالله قسرى از امراى معاويه بود، در جنگ صفين با اميرالمؤمنين عليه السلام مقاتله كرد. و باز ذهبى در احوال سعيد بن عمير اين حديث را به اِسناد از ابن عمير روايت كرده كه حضرت رسالت فرمودند: «يا علي أنا أخوك في الدنيا والآخرة»، آن گاه حكم كرد كه اين حديث موضوع است 40 و جناب مير در حاشيه آن نوشته است: «كلاّ وحاشا بل هو حديث من طرق كثيرة قبح الله وجه من حكم بوضع الأحاديث الصحيحة لسوء مذهبه؛ يعنى خداى زشت گرداناد روى كسى كه حكم به وضع احاديث صحيح مى كند براى بدى مذهب او كه خارجى است يا ناصبى». و اين حديث را ترمذى در جامع خود روايت كرده است و گويد: هذا حديث حسن غريب وأخرجه الحاكم وصحّحه رغماً لأنف الذهبي الناصبي. انتهى. و از اين قبيل چند مورد آورده است، به همين اكتفا كرديم. باز مرحوم قزوينى در ذيل صفحه 624 درباره عبارت حديقة الشيعه كه پيش از اين گذشت گويد: اين عبارت دلالت بر آن دارد كه وفات شيخ ابوالفتوح رازى پيش از ابوالفتوح عجلى بود با آنكه از حديقة الشيعه چنان كه اشاره كرديم معلوم نمى شود تاريخ وفات آنها كدام مقدّم بود و كدام مؤخّر، بلكه ظاهر عبارت، عكس آن است؛ چون پس از مشاهده دفن ابوالفتوح رازى به مكه رفت و چون به اصفهان آمد، ديد مردم به زيارت قبر ابوالفتوح عجلى مى روند و كسى كه تاريخ وفات ابوالفتوح عجلى را از خارج نداند تصور مى كند ابوالفتوح عجلى سالها پيش از ابوالفتوح رازى از دنيا رفته و قبرش مزار بوده است. و هم مرحوم قزوينى گويد: ابن حمزه وفات هر دو ابوالفتوح را درك كرده با آنكه از عبارت حديقه معلوم مى شود او وفات ابوالفتوح عجلى را در اصفهان نديد، بلكه ديد مردم زيارت قبر او مى روند.

.

ص: 10

. .

ص: 11

ص: 12

1 . مجموعه مقالات كنگره4 جلداز مجموع هفتاد مقاله رسيده به كنگره، 43 مقاله پس از ارزيابى علمى برگزيده شده اند كه در سه موضوع به چاپ مى رسند: الف) روش تفسيرى ابوالفتوح رازى (21 مقاله)2 جلد ب) مباحث كلامى در تفسير ابوالفتوح رازى (10 مقاله)1 جلد ج) گوناگون (شامل: فقه و اصول، كتاب شناسى و...) (12 مقاله)1 جلد

2 . شناخت نامه ابوالفتوح رازى 3 جلدآنچه درباره شيخ ابوالفتوح رازى و تفسير وى در لابه لاى كتابها و يا به صورت مقاله و رساله تدوين يافته بسيار است. مجموع اين اطلاعات و تحليلها، در سه مجلّد، بدين ترتيب، سامان يافته است: الف) شناخت نامه ابوالفتوح رازى (علوم قرآن در تفسير روض الجنان)1 جلد ب) شناخت نامه ابوالفتوح رازى (شرح حال)1 جلد ج) شناخت نامه ابوالفتوح رازى (كتاب شناسى و نسخه شناسى)1 جلد

3. تصحيح كتاب «تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى» تأليف دكتر عسكر حقوقى3 جلدكامل ترين اثرى كه تاكنون درباره تفسير ابوالفتوح رازى نگارش يافته، كتاب سه جلدى مرحوم دكتر عسكر حقوقى است كه قريب به پنجاه سال از تأليف و چهل سال از انتشار آن مى گذرد و تاكنون نيز تجديد چاپ نشده است. تصحيح علمى اين كتاب، با استخراج مصادر اقوال و ارجاع پانوشتها به چاپ جديد تفسير، و ويرايش و صفحه آرايى جديد، بخشى از كارهايى است كه بر روى اين اثر انجام شده است.

.

ص: 13

4 . نمايه موضوعى و فهرستهاى فنّى تفسير ابوالفتوح رازى3 جلداز آنجا كه سه چاپ اوّل 1 تفسير ابوالفتوح، داراى فهرستهاى فنّى نيست و چاپ اخير (آستان قدس رضوى) نيز نمايه موضوعى ندارد و فهرستهاى هر جلد آن به تفكيك و در پايان همان جلد چاپ شده است، تهيه نمايه موضوعى و فهرستهاى فنّى جهت استفاده از اين گنجينه معارف قرآنى امرى ضرورى مى نمود. بدين جهت، با استفاده از محقّقان بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى و برخى فضلاى قم، مجموعه «نمايه موضوعى و فهرستهاى فنّى» در سه جلد، بدين شرح آماده شد: الف) نمايه موضوعى1 جلد ب) فهرستهاى عمومى و فنى1 جلد ج) فهرست اشعار فارسى و عربى1 جلد

5 . تفسير پژوهى ابوالفتوح رازى1 جلدجايگاه بلند تفسير ابوالفتوح رازى سبب شده است كه تاكنون پانزده پايان نامه كارشناسى ارشد و دكترى و كتاب مستقل درباره آن تدوين شود. گزارش تفصيلى و علمى از اين پايان نامه ها و كتابها و استخراج نكات بديع علمى و آراى نو در آنها، بُن مايه و اساس اين كتاب است.

6 . زندگى نامه ابوالفتوح رازى1 جلدگرچه درباره شيخ ابوالفتوح رازى در لابه لاى كتابهاى تراجم و تفسير، شرح حالهايى آمده، اما تاكنون درباره وى، اثرى مستقل و قابل استفاده براى عموم در دسترس نبوده است. اين زندگى نامه به انگيزه معرّفى ابوالفتوح و تفسير او (روض الجنان) براى فارسى زبانان (بويژه جوانان و دانشجويان) است.

.

ص: 14

7 . بازنويسى داستانهاى تفسير ابوالفتوح2 جلدتفسير ابوالفتوح، حاوى داستانهاى بسيار است كه مرحوم دكتر عسكر حقوقى، اكثر آنها را در يك جلد در قطع وزيرى در كتاب خود آورده است. با توجّه به سازندگى داستان، مجموعه اى از اين قصه ها كه حاوى مطالب اخلاقى و معنوى (بويژه در ضمن شرح احوال پيامبران و پيشوايان دينى) است، گزينش و براى استفاده بهتر جوانان، با نثر امروزين، بازنويسى شده است. اين مجموعه در دو جلد در قطع رقعى عرضه مى گردد.

8 . مأخذشناسى ابوالفتوح رازى و تفسير وى1 جلداين كتاب، حاوى گزارشى اجمالى است از مجموعه آنچه درباره ابوالفتوح و تفسير وى در قالب كتاب، مقاله، پايان نامه و يا ضمن كتابها، به فارسى، عربى و برخى زبانهاى اروپايى، تاكنون عرضه شده است.

9 . حواشى علاّمه شعرانى بر تفسير ابوالفتوح2 جلدعلاّمه ميرزا ابوالحسن شَعرانى، حواشى عالمانه و سودمندى بر تفسير ابوالفتوح دارد كه چون در ضمن يكى از چاپهاى پيشين منتشر شده، مهجور مانده است. مجموعه اين حواشى، استخراج گرديده، و مصادر اقوال علامه شعرانى تخريج شده و همراه با فهارس فنى با عنوان تفسير نورٌ على نور: تعليقات علامه شعرانى بر روض الجنان در قالب دو جلد پر برگ و بار عرضه مى گردد.

دو . ويژه نامه هاى مجلاّت علمىبر اساس پيگيريها و توافقهاى به عمل آمده از سوى دبيرخانه علمى كنگره، مجلات: 1. پژوهش هاى قرآنى، 2. بيّنات، 3. آينه پژوهش، 4. علوم حديث، هم زمان با برپايى كنگره، يك شماره خود را ويژه «ابوالفتوح رازى و تفسير وى» عرضه مى كنند.

سه . خبرنامه كنگرهتاكنون دو شماره از اين خبرنامه به چاپ رسيده و دو شماره ديگر نيز در دست تهيه است كه يك شماره پيش از برگزارى كنگره و يك شماره نيز در روز برگزارى آن، عرضه مى شود.

.

ص: 15

چهار . تهيه لوح فشرده (CD) حاوى متن تفسير ابوالفتوح و محصولات علمى كنگرهاين لوح فشرده، با مشاركت مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى آماده و هم زمان با برپايى كنگره عرضه مى شود. *** در پايان، از همه فرهيختگان و دانشوران، سازمانها و نهادهاى علمى _ پژوهشى و دست اندركاران امور اجرايى كه در به ثمر رسيدن اين همايشْ سهم داشته اند، سپاس گزارى مى شود، بويژه از: توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه علمى _ فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياست گذارى و شوراى علمى كنگره، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، مديران عالى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، مديران و محققان مركز تحقيقات دارالحديث ، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، دانشكده علوم حديث. مه_دى مه_ري_زى دبير كميته علمى تابستان 1384

.

ص: 16

. .

ص: 17

ص: 18

منابع شرح حال ابوالفتوح رازىدو تن از شاگردان ابوالفتوح، يعنى ابن شهرآشوب مازندرانى در معالم العلماء و منتجب الدين در فهرست خود، شرح حال او را نوشته اند. همچنين قاضى نور الله شوشترى در مجالس المؤمنين به شرح حال ابوالفتوح پرداخته است. نيز مرحوم محدث نورى در خاتمه مستدرك شرح حال ابوالفتوح را آورده است. محمد خان قزوينى در خاتمة الطبع چاپ اولِ تفسير شرح حالى دراز دامن پرداخته و جنبه هاى مختلف تفسير و مفسّر را باز نموده است. همچنين علامه شعرانى در مقدمه چاپ دوازده جلدى تفسير به شرح حال نسبتاً مفصل از او پرداخته و مواردى از نظريات علامه قزوينى را به نقد كشيده است. آقاى دكتر عسكر حقوقى هم موضوع رساله دكترى خود را ابوالفتوح رازى و تفسير او قرار داده و علاوه بر آن در كتابى سه جلدى با عنوان تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى به تفصيل به شرح حال ابوالفتوح و واكاوى تفسير او پرداخته است. تعليقات مرحوم محدث ارموى در تعليقات نقض نيز در باز نمودن ابهاماتى از شرح حال ابوالفتوح اهميت دارد. اما در اين ميان هنوز جاى يك پژوهش همه جانبه درباره شيخ ابوالفتوح رازى و تفسيرش خالى است. در سالهاى اخير نيز چندين مقاله درباره شيخ ابوالفتوح رازى و تفسير او نگاشته شده كه بعضى از آنها حايز اهميتند. از جمله مقاله «طبرى و ابوالفتوح» نوشته دكتر محمد جعفر ياحقى، كه در يادنامه طبرى (تهران، وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامى، ص 319 _ 333) چاپ شد و مقاله «ترجمه آيات تفسير طبرى و تفسير ابوالفتوح رازى» نوشته دكتر محمد مهدى ناصح كه آن هم در يادنامه طبرى (ص 299 _ 317) چاپ شده است. دكتر آذرتاش آذرنوش نيز در كتاب گران ارج خود تاريخ ترجمه از عربى به فارسى، بخشى را به ترجمه ذيل آيات در تفسير شيخ ابوالفتوح اختصاص داده است. مقاله جناب حجة الاسلام محمد حسن خزاعى ويراستار چاپ بيست جلدى روض الجنان با عنوان «دقت ابوالفتوح رازى در معانى واژه ها و مقايسه آنها با تبيان شيخ طوسى و مجمع البيان طبرسى»، كه در مجله مشكات (س 1374، ش 48، ص 205 _ 216) چاپ شده هم قابل دقت و تأمّل است.

.

ص: 19

چاپهاى تفسير روض الجنان1. پنج جلد، رحلى، ج 1 و 2 به تصحيح محمد كاظم صبورى طباطبائى تبريزى معروف به ملك الشعرا: 1323 ق؛ ج 3 تا 5 به تصحيح سيد نصرالله تقوى با مقدمه (خاتمة الطبع) علامه قزوينى: 1313 _ 1315 ش. 2. ده جلد، به اهتمام استاد مهدى الهى قمشه اى: 1320 _ 1322 ش. 3. دوازده جلد به همراه يك جلد فرهنگ قرآن با عنوان نثر طوبى، با مقدمه و حواشى و تصحيح علامه ابوالحسن شعرانى با همكارى على اكبر غفارى، 1347 ش. 4. بيست جلد، به كوشش و تصحيح دكتر محمد جعفر ياحقّى و دكتر محمد مهدى ناصح، چاپ بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى. بى شك بهترين چاپ اين كتاب، همان چاپ بيست جلدى بنياد پژوهشهاى آستان قدس است؛ چرا كه در تصحيح آن از نسخه هاى فراوانى استفاده كرده اند و چاپ نسبتاً قابل قبولى ارايه داده اند. گرچه هنوز تا رسيدن به يك متن نزديك به قلم مؤلف و يك تصحيح انتقادى از اين كتاب راه باقى است.

.

ص: 20

ص: 21

. .

ص: 22

تبارنامهآية الله حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى فرزند مرحوم حاج شيخ محمد، فرزند مرحوم آخوند ملاّ غلامحسين، فرزند مرحوم مولى ابوالحسن مجتهد، فرزند ملا ابوالقاسم بن عبدالعزيز بن محمد باقر بن نعمت الله تهرانى و از نوادگان آخوند ملاّ فتح الله كاشانى صاحب تفسير منهج الصادقين بودند و جدّ مادرى ايشان مرحوم آقا ميرزا ابراهيم نوّاب (طاب ثراه)، صاحب كتاب فيض الدموع و تأليفات ديگر بوده است.

زندگى و استادانآية الله شعرانى به سال 1320 ق در تهران از دودمانى پاك، شريف و در مهد علم و فضيلت و تقوا زاده شد و از اوان كودكى به تحصيل دانش پرداخت، ابتدا قرآن و تجويد و زبان عربى را از پدر بزرگوار خويش آموخت، سپس به مدرسه فخريّه، معروف به مدرسه خان مروى، در تهران راه يافت و شاطبيّه را در قرائت و كتب متداول حوزوى را نزد علماى تهران فرا گرفت، آن گاه به قم عزيمت كرد و در سال 1346 هنگامى كه والدشان وفات كرد، رهسپار نجف اشرف شد و در محضر درس محدث فاضل و متقى سيد ابوتراب خوانسارى شركت كرد و در رشته هاى مختلف علمى مشارٌ بالبنان گرديد و سپس به تهران بازگشت و تا پايان عمر دست از اشتغال به تدريس، تحقيق، تأليف و تتبع بر نداشت. مهم ترين اساتيد علامه شعرانى در فقه و اصول و فلسفه و نجوم و رجال و حديث عبارتند از: حكيم محقق ميرزا محمود قمى متخلص به «رضوان» كه استاد، بيشترين بهره هاى علمى را در علوم عقلى و فلسفى از ايشان برده اند؛ مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى، حاج شيخ عبدالنبى نورى، حكيم هيدجى، ميرزا مهدى آشتيانى، سيد ابوتراب خوانسارى، حاج آقا بزرگ ساوجى، شيخ مسيح طالقانى، اديب لواسانى، شيخ محمد رضا قمشه اى و ميرزا على اكبر يزدى. و علوم رياضى از هيئت و نجوم و عمل به اسطرلاب و استخراج از زيج و غير آن را نزد پدر خود و ميرزا حبيب الله مشهور به ذوالفنون فرا گرفتند.

.

ص: 23

شاگردانآية اللّه شعرانى در طول حيات پربار علمى خويش شاگردان بزرگى پروريد كه هر كدام در پستهاى دينى و علمى خود موقعيتى بسزا داشته و دارند و اكنون گرمى برخى از درسهاى حوزه هاى علوم دينى مرهون دست پروردگان و شاگردان برجسته آن فقيد سعيد است. در ذيل با پوزش از اينكه قادر به احصاى تمامى شاگردان آن عالم فرزانه نيستيم نام تنى چند از آنان را به شمارش مى آوريم. آيات و حجج اسلام و اساتيد گرانقدر حضرات آقايان: مرحوم ميرزا هاشم آملى (پيش از رفتن به نجف)، عبدالله جوادى آملى، سيد محمد باقر حجتى، حسن حسن زاده آملى، محمد خوانسارى، مرحوم سيد حسن سادات ناصرى، احمد سيّاح، سيد عباس شجاعى، مرحوم عماد الدين شهرستانى، سيد رضى شيرازى، مرحوم على اكبر غفارى، قوامى واعظ، مهدى محقق، آقا كمال مرتضوى، سيد محمد حسن مرتضوى، مرحوم سيد حسن ميرخانى، مرحوم محمد على ناصح، مهدى نوائى، على اكبر وحيد.

.

ص: 24

گزاره اى از حيات علمىآية الله شعرانى در مقدمه ترجمه نفس المهموم نگاشته اند: چون عهد شباب به تحصيل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت و اقتداءً بأسلافى الصالحين من عهد صاحب منهج الصادقين از هر علمى بهره بگرفتم و از هر خرمنى خوشه برداشتم، گاهى به مطالعه كتب ادب از عجم و عرب و زمانى به دراست اشارات و اسفار و زمانى به تتبّع تفاسير و اخبار، وقتى به تفسير و تحشيه كتب فقه و اصول و گاهى به تعمّق در مسائل رياضى و معقول، تا آن عهد به سر آمد. لَقَدْ طُفْتُ في تِلْكَ المعاهِدِ كُلِّهاوَسَرَّحْتُ طَرْفي بَيْنَ تِلكَ المعالمِ ساليان دراز شب بيدار و روز در تكرار هميشه ملازم دفاتر و كراريس و پيوسته مرافق اقلام و قراطيس بودم. ناگهان سروش غيب در گوش اين ندا داد كه علم براى معرفت است و معرفت بذر عمل و طاعت؛ و طاعت بى اخلاص نشود و اين همه ميسّر نگردد مگر به توفيق خدا و توسل به اوليا، مشغولى تا چند؟ علم چندان كه بيشتر خوانىچون عمل در تو نيست نادانى (1)نويسنده چهره درخشان گويد: يكى از علماى شيعه كه خود در رشته هاى مختلف علمى، حوزه درسى دارد و داراى دقت نظر است حضرت آية الله شعرانى را خواجه نصير عصر معرفى مى كرد و مى گفت هيئتِ فلاماريون را از فرانسه به فارسى ترجمه كردند و براى جمعى در مدرسه عالى سپهسالار [مدرسه عالى شهيد مطهرى] كه يكى از آنها خودم بودم درس مى گفتند و اين دانشمند اضافه مى كند كه در زمان مرحوم مدرّس (اعلى الله مقامه) سيّد حسن مدرّس دستور داد آية الله شعرانى در مدرسه عالى سپهسالار رياضى تدريس بفرمايند و نقل شد در مروى فلسفه تدريس مى فرمودند. (2) همو مى افزايد: يكى از اساتيد عاليقدر كه اخيراً در دانشكده الهيات تدريس مى كرد و بدرود حيات گفت به نگارنده گفت: آقاى شعرانى قولى است كه جملگى برآنند. و نقل شد كه در دوران عمر _ جز مقدارى از آن را _ تا يكِ بعد از نيمه شب به مطالعه و تحقيق و نگارش مى پرداختند چنان كه خودشان هم به عبارت ديگر نگاشته اند و در اين قسمت اخير به خاطر بيمارى آن مرحوم، مطالعات و زحمات نسبتاً كم شده بود ولى ادامه داشت و سعى داشتند در احياى معارف دين مقدّس اسلام و مذهب حقّه جعفرى اثنا عشرى به هيچ وجه كوتاهى ننموده و كمال جدّيت را بنمايند و در حدود سى سال در منزل و خارج از منزل، حوزه درس داشتند و سطوح را بتمامها خصوصاً جلدين كفاية الاصول مرحوم استاد المحققين حضرت آية الله العظمى آخوند ملا كاظم خراسانى را تدريس مى فرمودند... و فقط اسفار اربعه صدرالمتألهين شيرازى رحمه الله را شبها در منزل تدريس مى نمودند و ممكن بود گاهى در اثر تقاضاى طالبان فضيلت، درسى اضافه شود؛ زيرا تا آنجا كه در خور استطاعت ايشان بود اگر براى استفاضه در رشته هاى مختلفه علمى و فنونى كه در آن تبحر داشتند به ايشان مراجعه مى شد دست ردّ به سينه كسى نمى گذاشتند. (3) به گفته صاحب چهره درخشان (ص 11 _ 16) اشتغالات علمى علامه شعرانى را پس از ادراك حوزه علميه تهران، قم و نجف و بازگشت ايشان به تهران در سه محور مى توان خلاصه كرد:

.

ص: 25

الف) تبليغايشان رهبرى روحانى قلب پايتخت كشور شيعه يعنى امامت جماعت مسجد ملا ابوالحسن _ جدّشان _ معروف به مسجد حوض نزديك بازار تهران را به عهده داشتند كه خود مرحوم ملا ابوالحسن مجتهد تهرانى آن را از املاك شخصى خود نقشه برداشته و به طورى كه نقل كردند ساخته است. در اين مسجد اعتقادات و احكام و اخلاق و معارف دينى را خود ايشان و نيز گويندگان مذهبى براى مردم بيان مى كردند و مرحوم شعرانى براى تجديد بناى مسجد خيلى زحمت كشيدند تا به صورت فعلى درآمد.

.

ص: 26

ب) تدريس 1آية الله شعرانى به قدرى مطالب عالى علمى را تنزّل مى دادند تا همگان بتوانند از مواهب دانش كه خدا نصيب ايشان كرده بهره مند گردند و شاگردان آن عالم عالى قدر با مثالهايى كه به خود استاد اختصاص داشت مطالب علمى را به خوبى درك مى كردند و اين نه تنها در حوزه هاى درسى بود بلكه درس تفسير سيّارى شروع كرده بودند كه جنبه تبليغى نيز داشت و پس از نماز جماعت مى آمدند و ايشان را از مسجد مى بردند در آن جلسه سيّار كه اهل فضل نيز شركت داشتند. شبهات افراد را پاسخ قاطع داده، با مثالهاى مناسب بيان مى كردند و راستى كه استاد اگر از نظر شخصى، يك نفر ولى از حيث شخصيت و ديدگاه خرد هزاران بيش بود: از شمار دو چشم يك تن كموز شمار خرد هزاران بيش

ج) تأليفآنچه آيندگان دست مايه قضاوت درباره آگاهى و ميزان دانش يك شخص قرار مى دهند نوشته ها و انديشه هايى است كه از او بر جاى مانده است و در مورد علامه شعرانى و در اهميت آثار گرانسنگ قلمى ايشان به اين كلام از استاد آية الله حسن زاده آملى بسنده مى كنيم كه فرمودند: «آثار آية الله شعرانى را بايد در عداد كرامت به حساب آورد». آنچه در ذيل آمده فهرستى است از آن آثار جاويدان كه عمدةً از كتاب چهره درخشان نقل مى كنيم: 1. اصطلاحات فلسفى (فلسفه اولى يا مابعد الطبيعة). تهران، كتابخانه و چاپخانه دانش، 1316، 45 صفحه، رقعى، كتابى است مشتمل بر مهم ترين اقوال فلاسفه اروپا در الهيات و تجرد نفس و تطبيق اصطلاحات آن. 2. تجويد قرآن مجيد. تهران، كتابفروشى اسلاميه، 1351، 84 صفحه، جيبى. كه يكى از بهترين و مفيدترين تجويدهاست كه براى قرآن مجيد نوشته شده است. (1) 3. تحقيق و تصحيح جامع الرّواة كه به امر حضرت آية الله العظمى بروجردى (اعلى الله مقامه) پس از زحمات و دقت كامل استاد به زيور طبع آراسته گرديد. 4. ترجمه الامام على صوت العدالة الانسانيه با انتقاد از لغزشهاى نويسنده آن. 5 . ترجمه رساله علوم و صناعات فارابى (ناتمام). 6. ترجمه نفس المهموم مرحوم محدث متبحر حاج شيخ عباس قمى (اعلى الله مقامه) به نام دمع السّجوم كه احاطه استاد را در طرز ترجمه و تحقيق در تاريخ نشان مى دهد و در مقدمه خواندنى آن نوشته اند: «من اين كتاب را براى ذخيره معادم نگاشتم». و در آن علم داشتن امام را به جريان شهادت در كربلا در پاورقى صفحه 88 بيان مى فرمايند. و خودشان نوشته اند: «چون ديدم بهترين كتاب است كه در تاريخ كربلا تاكنون نوشته شده آن را ترجمه كردم». و اظهار نظرهاى ايشان در اين كتاب نشان مى دهد كه تنها در كتب استدلالى مقام علمى نشان داده نمى شود بلكه از چشمه علم در همه جا دانش مى جوشد و عالم وقتى سكوت كند درياى عميق و وقتى تكلم كند و يا قلم به دست بگيرد درياى مواج است. 7. ترجمه و شرح دعاى عرفه امام حسين عليه السلام كه با كتاب فيض الدموع مرحوم بدايع نگار چاپ شده است. 8 . ترجمه و شرح مفصل صحيفه كامله سجاديه به فارسى كه با پنجاه صفحه ملحقات چاپ شده است. 9. ترجمه و شرح منظومه مرحوم حاجى سبزوارى به فارسى (ناتمام). 10. تصحيح كتاب ابى الجعد يا مسند الرضا يا صحيفة الرضا عليه السلام به روايت شيخ طبرسى؛ اين كتاب همراه با نثر اللئالى و طب الأئمة به امر آية الله العظمى بروجردى رحمه الله، در سال 1377 ق به چاپ رسيد. 11. تصحيح و حواشى مفيد بر تفسير صافى در 2 جلد. 12. تعليقات عالمانه بر شرح اصول كافى ملا صالح مازندرانى در 12 جلد. 13. تعليقات بر وسائل الشيعه از جلد شانزدهم تا بيستم. 14. تعليقات و حواشى و مقدمه بر تفسير كبير منهج الصادقين اثر ملا فتح الله كاشانى در 10 جلد. فارسى. 15. تعليق و حواشى كتاب وافى مرحوم فيض كاشانى در سه جلد. 16. تعليقاتى بر زيج بهادرى كه البته تعليقات آن اندك است اما شاگرد برجسته و وارسته ايشان حضرت استاد آية الله حسن زاده آملى يك دوره كامل آن را شرح كرده اند. 17. تعليقات بر كتاب محمد پيامبر و سياستمدار تأليف مونت گومرى وات. 18. تعليقه و مستدرك تشريح الافلاك در اشاره به هيئت جديد موافق با زيج هندى. تهران، اسلاميه، 1378 ق، 28 + 3 صفحه. 19. تصحيح جلد اول و سوم نفائس الفنون و عرائس العيون با مقدمه و حاشيه. 20. حاشيه رسائل شيخ اعظم انصارى (عليه الرحمه) به فارسى. 21. چند كتاب مستقل فقهى به فارسى درباره طهارت، صلات، اطعمه، و ديات. 22. حاشيه بر ارشاد القلوب ديلمى؛ اين كتاب پيش تر يكى از متون درسى حوزه در فن اخلاق به شمار مى رفت؛ از اين رو مرحوم شعرانى آن را احيا و تصحيح كرد و بر آن حواشى سودمندى نگاشت. 23. حاشيه بر مجمع البيان در ده جلد با تصحيح و اعراب اشعار و توضيح آنها. 24. حاشيه كبيره بر قواعد. 25. راه سعادت (اثبات نبوت خاتم الانبيا و حقانيت دين اسلام)، تهران، كتابفروشى صدوق، 1391 ق، 300 ص، رقعى. اين كتاب در ردّ شبهات معاندين دين و مخصوصاً يهود و نصارا است و در آن تسلط استاد به زبان عبرى نشان داده مى شود. در مقدمه اين كتاب آمده است: علماى ما پيش از اين هم كتب بسيار تأليف كرده اند مانند مفتاح النبوه همدانى و سيف الامه فاضل نراقى و اظهار الحق علامه هندى و نصرة الدين حاجى كريم خان كرمانى و منقول الرضا فى رد اليهود تأليف ميرزا محمد رضا كه از احبار يهود بود و اسلام آورد، و انيس الاعلام از فخر الاسلام كه او نيز از كشيشان نصارا بود و به دين اسلام درآمد و كتب ديگر كه ذكر آنها موجب تطويل است. اما مردم عهد ما را همت مطالعه كتابهاى بزرگ و طولانى نيست و نسخ و تجديد طبع آنها غالباً دشوار است و مردم غالباً با عبارات ساده و مختصر مأنوس ترند و از كتب طولانى و عبارات مغلق ملول مى شوند، لذا من مهمات مباحث آن كتب را برگزيده با مطالب بسيار ديگر در اين مختصر آوردم و در هر باب به يكى دو مطلب قناعت كردم تا ملال نياورده و خواننده بدان رغبت كند و آن را راه سعادت ناميدم، نفع الله به و بأمثاله. 26. رساله در شرح شكوك الصلاة من العروة الوثقى. 27. رساله اى در درايه. (2) 28. رساله اى در اعتقادات، مانند اعتقادات صدوق و مفصل تر از آنكه در ابتداى شرح اصول كافى چاپ شده است. 29. شرح تبصره علاّمه حلّى (اعلى الله مقامه) كه متن فقهىِ مستقل، عالى و با ديدى جديد و نو از نظر مسائل روز به فارسى است در دو جلد. 30. شرح تجريد در علم كلام به فارسى كه شرح الشرح است و بيان دو عالم بزرگ خواجه نصيرالدين طوسى و شاگرد عاليقدرش علامه على الاطلاق (قدّس سرّهما). 31. شرح كفايه در اصول بر طريقه قال _ اقول كه با عبارات واضح و روشن بر تفسير مقاصد آن اكتفا شده است. 32. فقه فارسى مختصر كه به صورت تعليمات دينى منتشر شده است. 33. كتاب المدخل الى عذب المنهل در اصول كه اخيراً به همت آية الله استادى چاپ شده است. 34. كتابى در تراجم (چاپ نشده). 35. چاپ متجاوز از 60 نوع قرآن به قطعهاى مختلف كه با دقت نظر استاد در خود آيات و ترجمه آنها و تصحيح و اعراب گذارى و رسم الخط طبق منابع معتبر. 36. مقدمه بر كتاب وقايع السنين والاعوام مرحوم سيد عبدالحسين خاتون آبادى، تهران، اسلاميه، 1352. 37. مقدمه و تصحيح منتخب التواريخ مرحوم ملا هاشم خراسانى. 38. مقدمه و تصحيح و تحقيق كشف الغمه و شرح حال مؤلّف آن على بن عيسى اربلى. 39. مقدمه و تصحيح و تعليقات بر روضة الشهداء تأليف ملا حسين واعظ كاشفى، چ 4، تهران، اسلاميه، 1371، 440 صفحه. 40. مقدمه و حواشى محققانه بر اسرار الحكم مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى در يك جلد (تهران، 1380 ق، كتابفروشى اسلاميه). 41. مقدمه و حواشى و تصحيح تفسير ابوالفتوح كه استاد دامن همت به كمر زدند و در اين تفسير كلمه اى غير مفهوم از نثر و نظم، عربى، فارسى، آيه، روايت و آنچه در تفسير بود باقى نگذاشتند مگر اينكه اشكال آن را برطرف كرده و در 12 جلد طبع و نشر گرديد. 42. مناسك حج مشتمل بر واجبات حج تمتع و عمره و اقسام حج كه با حواشى 9 نفر از مراجع تقليد چاپ و منتشر شد. 43. نثر طوبى يا دائرة المعارف لغات قرآن مجيد به ترتيب حروف تهجّى كه جامع و بى نظير است و چنين خدمتى سابقه نداشته است. دو جلد در يك مجلد، ج 1، 358 ص؛ ج 2، 604 ص. وزيرى. تهران، كتابفروشى اسلاميه. 44. هيئت فلاماريون كه از فرانسه به فارسى ترجمه كرده اند و احاطه استاد را به زبان علمى فرانسه نشان مى دهد.

مؤلّفات شيخ ابوالفتوح رازىمعروف ترين مؤلّفات شيخ ابو الفتوح رازى همين تفسير شريف است و نام آنروح الجنان و روح الجنان است؛ يعنى نسيم خوش بهشت و جان دل. و چون بى شكل و اعراب نويسيم دو كلمه مشابه باشند و در آن توهّم تكرار رود و اين جناسى شيرين و صنعتى دل نشين است از صنايع بديع كه آن مرد اديب و باذوق چنين نام عجيب براى اين تفسير عجيب برگزيده است و سليقه به كار برده نظير آنكه تأليفى ديگر كرده است در شرح شهاب الأخبار به نام روح الأحباب و روح الألباب يعنى خوشى و آسايش دوستان و جان خردها. و رَوْح اوّل در نام هر دو كتاب به فتح «راء» است و سكون «واو»، هم به معناى آسايش آمده است و هم به معناى باد نرم و روح. دوم به ضمّ «راء» به معناى جان است و جِنان اوّل به كسر «جيم» جمع «جَنّة» و جَنان دوم به فتح «جيم» به معناى دل. و به تصرف بعض ناسخان نام تفسير در بعض كتب تصحيف شده و روض الجنان نوشتند، چون از لطف اين جناس بى خبر بودند و روح الجنان را تكرار پنداشتند و اين گونه تصحيف از ناسخان بسيار اتفاق افتد كه كلمه غير مأنوس را به كلمه مأنوس تبديل مى كنند و از تكرار كلمه هر چند لازم باشد احتراز مى جويند و من خود از مكتوبات خويش بسيار ديده ام. و در رجال ابوعلى مسمى به منتهى المقال در نام حسين بن على بن محمد آن را روض الجنان و روح الجنان آورده است به نقل از فهرست شيخ منتجب الدين (3) و در باب كُنى چون ذكر ابوالفتوح كرده روح الجنان و روح الجنان به نقل از معالم العلماء ابن شهر آشوب، (4) و در امل الآمل هم چنين به نقل از دو كتاب، (5) و صحيح همان است كه در معالم العلماء گفته است و در فهرست شيخ منتجب الدين تصحيف راه يافته؛ چنان كه در بعضى نسخ آن اصلاً كلمه روح الجنان را حذف كرده و به روض الجنان اكتفا كردند و مقصود كاتب اين بوده كه لفظ جنان تكرار نشود، وظيفه اهل حديث آن است كه هرچه بينند مطابق همان نقل كنند و وظيفه اهل نظر و اجتهاد آن است كه بهمقتضاى قواعد تعادل و تراجيح آنكه به نظرشان اقوى و اولى است انتخاب نمايند. و از آنچه گفتيم سرّ آنكه در بعض كتب معاصرين نام اين تفسير را روض الجنان نوشتند معلوم شد ديگر از تأليفات شيخ ابوالفتوح چنان كه اشاره كرديم شرح شهاب است و شهاب خود تأليف قاضى ابى عبدالله محمد بن سلامة بن جعفر بن على بن حكمون قضاعى مغربى متوفى به سال 454 است، مشتمل بر كلمات قصار حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و آن را جماعتى از عامّه و خاصّه شرح كردند و اين مرد از شيعه اسماعيليه و به عهد فاطميين، قاضى مصر بود و ظاهراً شرح شيخ ابوالفتوح به زبان عربى است؛ چون اصل در كتبى كه شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب نسبت به علما مى دهند، آن است كه به زبان عرب باشد مگر به خلاف آن تصريح كنند. بعضى گويند: شيخ را تفسيرى است به زبان عربى در بيست مجلّد و خود مؤلّف در آغاز تفسير فارسى خود وعده تفسيرى داده است به زبان عرب، امّا گويا بدان موفق نگشته و اين وعده را نتوانست به انجام رساند و دو شاگردش شيخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب اشارتى بدان نكرده اند و ظاهراً همان وعده مؤلّف سبب اشتباه شده است. در روضات الجنات از صاحب قول رياض تأليف كتابى به نام حسنيه كنيزك حضرت امام جعفر صادق عليه السلام و كتاب يوحناى مسيحى به وى نسبت مى دهد و هيچ يك از اين دو را دو شاگرد وى نام نبردند. كتاب حُسنيه با كتاب حلية المتقين مرحوم مجلسى (عليه الرحمه) به طبع رسيده است و آن قصه كنيزكى است كه در مجلس هارون با علماى عصر خود در چند علم بحث كرد و بر همه غالب آمد و در كتاب الف ليله [ و ليل ] شبيه آن قصه هست و كتاب يوحنا را فعلاً در دست ندارم و امّا به خاطر هست كه قصه نصرانى يوحنا نام ديده ام به زبان عربى و او مسلمان شده بود، خواست يكى از چهار مذهب اهل اسلام را انتخاب كند و با علماى هر يك به مباحثه پرداخت و در هر مذهب عيبى يافت، هيچ يك را نپسنديد تا عالم شيعى را ملاقات كرد و تقرير مذهب از او خواست، او مذهب خود بگفت نصرانى مذهب شيعه را از آن عيوب مبرّا ديد و اختيار كرد. نظير آن كتابى ديگر به سيّد بن طاووس نسبت مى دهند كه نصرانيى به نام عبدالمحمود مسلمان شده بود همان اتفاق براى او افتاد. اين گونه قصه هاى منحول براى بيان مذاهب و احتجاج بر صحت آن از قديم معمول بود. در زمان ائمه ما عليهم السلام مردى به نام ابان بن ابى عياش كتابى تأليف كرده است از زبان سليم بن قيس هلالى يكى از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام كه با بسيارى از صحابه رسول صلى الله عليه و آله ملاقات كرد و از آنها چيزها پرسيد و خبرها شنيد و در ضمن ادلّه اى بر معتقدات شيعه در آن گنجانيده است. و در عهد ما يكى از علماى عراق موسوم به شيخ جواد بلاغى رحمه اللهكتابى تأليف كرده است به نام الرحلة المدرسيه و قصه مباحثه مسلمان و نصرانى است در مسائل دين از قول يكى سخنى مى آورد و ديگرى جواب مى دهد. و كتاب ديگرى به نام گفتار خوش يارقلى از ديگرى. و اين گونه قصص را در عهد ما رمان دينى مى گويند. به هر حال، نسبت كتاب حسنيه و يوحنا به مؤلّف مشكوك است.

.

ص: 27

. .

ص: 28

. .

ص: 29

در اصطلاحات خاص مؤلّف و عصر اومؤلّف رحمه الله را در اين كتاب اصطلاحات خاص است كه در عصر او ميان مردم متداول بود و مردم عصر ما بدان انس ندارند و پيش از شروع در مطالعه بهتر است بدان توجّه كنند. از جمله جمع مخاطب را به صورت مفرد آورده است. ما در اين زمان چون با يك تن خطاب كنيم، گوييم: رفتى و چون با گروهى خطاب كنيم، گوييم: رفتيد. همچنين گفتى و گفتيد، زدى و زديد و مؤلّف در بسيارى مواضع در خطاب با جمع به جاى گفتيد، گفتى و به جاى رفتيد، رفتى مى گويد و آيات قرآن را هم چنين ترجمه مى كند؛ مثلاً «وأنتم تعملون» : و شما مى دانى «وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ» (1) : و اگر مى باشى در شك «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا» و «لَمْ تَفْعَلُوا» (2) : اگر نكنى و خود نكنى و غير ذلك. ديگر فعل ماضى متكلم مع الغير در زبان فارسى مانند رفتيم و گفتيم و كرديم و در كتاب تفسير شيخ ابوالفتوح رحمه الله و بعض كتب ديگر قديم به صورت رفتمانى و گفتمانى و كردمانى آمده است و اين صيغه بيشتر در شرط استعمال مى شود و نظير آن هنوز در قم و كرمانشاه و بعض شهرهاى ديگر در زبان عامّه مستعمل است الاّ آنكه گويند: رفتيمان و گفتيمان و حرف «ياء» در آخر آن نياورند. يكى از اصطلاحات خاص اين كتاب «انزله كردن» است به جاى نازل كردن و وحى و فرود آمدن كتاب آسمانى، چنان كه فرمايد: خداى تعالى فلان آيه انزله كرد و فلان سوره يا تورات را بر موسى عليه السلام انزله كرد و هكذا. ديگر آنكه ما هميشه كلمه ميان را با حرف «در» استعمال مى كنيم و در اين تفسير و بسيارى از كتب قديم با كلمه «از» استعمال كرده اند: مثل از ميان زمين و آسمان پانصد سال راه است. «ب» و «با» براى صيرورت، يعنى بيان حالت دوم در زمان ما مستعمل نيست و در عهد مؤلّف بود، ما گوييم: پادشاه فلان را حاكم كرد، و در تفسير گويد: «او را به حاكم كرد» و در مسخ بنى اسرائيل به صورت بوزينه فرمايد: «با كپى كرد ايشان را» و كپى بوزينه است و ما در مِثْل اين گوييم: كپى كرد يا بوزينه كرد و حرف «با» را نياوريم و گفت: «كوه صفا را بارز كند» إلى غير ذلك. مؤلّف فعل مجهول عربى را بيش تر به صورت فعل منسوب به جماعت مجهول ترجمه مى كند، مثل ضُرِبَ (زده شد) مى گويد: زدند و قُتِلَ (كشتند) و قيلَ (گويند) «إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا» : (چون گويند ايشان را بگرويد) و گاه به صورت مجهول ترجمه كرده است؛ مانند «أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ» : (مهيّا شده براى كافران). حرف «را» كه در زمان ما خاصّ مفعولٌ به است، در كتب پيشين مانند اين تفسير پس از مفعولٌ له نيز مى آورند؛ مثلاً ما مى گوييم: «زيد را گفتم» و «كتاب را خواندم» و آنها مى گفتند «زدم تأديب را» يعنى براى تأديب و در گلستان در هر دو معنا آمده است. گويد: دولت جاويد يافت هر كه نكو نام زيست كز عقبش ذكر خير زنده كند نام را (3)«نام را» در اين بيت مفعولٌ به است. و گويد: حكمت محض است اگر لطف جهان آفرين خاص كند بنده اى مصلحت عام را 4يعنى براى مصلحت عام و مفعولٌ له است. و به جاى «لام» حرف جر در عربى استعمال كنند: پشت دو تاى فلك راست شد از خرمىتا چو تو فرزند زاد مادر ايام را 5يعنى زاده شد براى مادر ايّام. و در ترجمه «إنّا للّه» فرمايد: «ما خداراييم». و گاه با حرف «را» كلمه «براى» نيز آورند و بين آن دو جمع كنند و در اين تفسير گويد: «حمل بر عموم كردن اولى تر بود براى كثرت فايده را» (ج 1، صفحه 388) و پس از مستشفى هم استعمال شده است (ج 1، صفحه 396) «همه خلايق بشنوند مگر جن و انس را». نهاد به معناى وضع چنان كه گويد: اين جمله بر نهاد استفهام است؛ يعنى به وضع استفهام و به معناى پرسش. مثلاً گويد: «شايد تو اين كار كرده باشى»؛ يعنى آيا تو كرده اى بر نهاد استفهام. ديگر از اصطلاحات قديم حذف «نون» مصدر است و در عصر ما كمتر استعمال مى شود؛ مانند كرد و خورد؛ يعنى كار كردن و خوردن و آمد و شد؛ يعنى آمدن و رفتن؛ امّا در آن عصر بيش تر بود؛ مانند آنكه شاعرى گويد: چون توانستم ندانستم چه سودچونكه دانستم توانستم نبوديعنى توانستنم نبود و مؤلّف گويد: «از جمله ياد كرد من شما را به رحمت آن است كه» (ج 1، صفحه 371) يعنى از جمله ياد كردن من، و گاه باشد كه «دال» رانيز حذف كنند؛ چنان كه سعدى گويد: خور و خواب و خشم و شهوتشغب است و جهل و ظلمتو اين سماعى است، همه جا نتوان گفت؛ مثلاً «كر» به جاى كردن صحيح نيست، گرچه خور به جاى خوردن صحيح است. چند در غير معناى استفهامى، يعنى اندازه و مقدار مثلاً هم چند، يعنى هم اندازه و دو چند فلان يعنى دو برابر آن، «باع دو چندارش است»، يعنى دو برابر آن است. كلمه ابن را كه به معناى پسر است بسيار از ميان دو اسم مى افكنند؛ مثلاً مؤلّف به جاى محمد بن مسلم گويد: محمد مسلم و به جاى سعيد بن جبير، سعيد جبير و به جاى سفيان بن عيينه، سفيان عيينه و اين استعمال در عصر ما هم ميان عامّه مردم رايج است گرچه در كتابت كمتر آورند. «إمّا» و «أو» دو حرف است در عربى براى ترديد و گويند: إمّاذا و إمّاذاك، يا اين و يا آن، هم چنين إمّا تأتينى أو آتيك (يا تو نزد من آى يا من نزد تو آيم) و مؤلّف رحمه الله اين دو حرف را در جمله فارسى بسيار به كار برده است. إنما يعنى اين است و جز اين نيست يا همين است و بس. سواء يعنى مساوى است. «سواء اگر به نيّتش سوگند باشد و اگر نباشد»، يعنى مساوى است حكم آنچه نيّت سوگند كند و چه نيّت نكند. عند به معناى نزد چنان كه گويد: «عند آن موسى عليه السلام گفت»، يعنى در آن وقت. أحسب يعنى گمان دارم و معتقدم (ج 1، ص 340) أحسب كه چنين است، يعنى فرض كرديم كه چنين است شما را چه سود؟ ديگر از استعمالات اين كتاب «دليل مى كند» به معناى دلالت مى كند. «مادام» به معناى هميشه. خوار به معناى آسان و اين كلمه در بعض نواحى عراق عجم نيز استعمال مى شود. ها گرفتن به معناى گرفتن در بسيارى از روستاها مستعمل است. بجاردن: آماده كردن. دشخوار: دشوار. بيران: ويران. بر سرى: به علاوه. و امثال آنكه إن شاءالله در محل خود شرح خواهيم داد. ديگر باز بر سر فعل علامت تكرار و عود مثل «زنانتان شوهر باز كردند»، يعنى شوهر تازه كردند و «باز جاى بنهند»؛ يعنى بار ديگر در همان جاى بگذارند و لغات بسيارى به كار رفته كه ما در ذيل هر صفحه معناى آن را نوشته ايم و چون كمتر مكرر مى شود ذكر آن در مقدّمه لازم نيست.

.

ص: 30

برخى از فضايل نفسانىصفحات محدود اين مقال گنجايش ترسيم سيماى اخلاقى مرحوم علامه شعرانى را ندارد و اطلاعات ما در اين خصوص نيز _ چون بخشهاى ديگر _ اندك و ناقص است؛ اما توصيه هاى اخلاقى آن عالم فرزانه به طلاب علوم دينى گواه است كه آن بزرگوار راهى را كه فراروى طلاب نهاده، خود آن را طى كرده است؛ چون سخنى كه از دل برآيد بر دل نشيند و آنچه در پى مى آيد تنها گوشه هايى از «جاريهاى اعماقِ» وجودى آن عالم سترگ است:

الف) زهدعلاّمه شعرانى با اينكه از نظر علمى مقامى رفيع داشت و با آن همه تأليف و تتبّع و فعاليتهاى علمى شخصيتى بسيار آزاده و رهيده از قيود و شؤون ساختگى برخى از همرديفان خود بود و با سادگى و بى پيرايگى تمام كه يكى از نشانه هاى آن گيوه اى بود كه همواره به پا داشت در نهايت زهد و تنگدستى و بى اعتنايى به اعتبارات دنيايى و به دور از بازار مريد و مرادى، روزگار پر بركت خود را در گوشه اى از شهر بزرگ تهران به سر مى آورد. و بالاخره _ به گفته آية الله سيد رضى شيرازى _ «زندگى ايشان از راه حقوق بازنشستگى و تأسيس يك كتابفروشى اداره مى شد». (1)

.

ص: 31

ب) احتياط و ميانه روىاستاد على اكبر غفارى، يكى از شاگردان مرحوم شعرانى در اين باره مى گويد: از نظر اخلاقى آنچه از آقاى شعرانى در نظرم هست، مردى بود خيلى محتاط؛ در تصرف يك پولى يا مالى ولو كتابى كه به ايشان مى دادند؛ يادم مى آيد آقاى محدث ارموى كه روزى صحبت آقاى شعرانى پيش آمد مى گفت مرد بزرگوارى است، واقعاً متقى است، از جهت اينكه من يك مقدار از اين كتاب نقض را به اداره اوقاف فروخته بودم و چون آقاى شعرانى در آنجا نظارتى داشت فكر مى كردم كه حتماً يك جلدش را به آقاى شعرانى داده اند. بعد از چند ماه در مجلسى از آقاى شعرانى سؤال كردم شما كتاب نقض را ديديد؟ اشكالى، عيبى به نظرتان نرسيد؟ گفت: من نگرفتم، كتاب نقض ندارم. گفتم: مگر در اداره به شما ندادند؟ گفت: من مال آنجا را تصرف نمى كنم چون آنها حقوق به اصطلاح موقوف عليهم را رعايت نمى كنند، وقف نامه و اين حرفها را اينها سرشان نمى شود. من به هيچ مالى از آنجا دست نمى زنم، مرحوم ارموى گفت: من خودم كتاب نقض را براى ايشان فرستادم. من (آقاى غفارى) خودم يادم مى آيد گاه وقتى مى خواستم به ايشان سهمى بدهم خيلى مختصر بود ايشان مى گفت: به چه مناسبت به من سهم مى دهى؟ مناسبتش را معين كن؛ اگر سهم است من بدانم بايد چكار بكنم يعنى تصرف نمى كرد، عموماً متكى بود به اينكه خودش كار كند و از درآمد خودش استفاده كند اين احتياطهايش بود كه هم اساتيدم كه با ايشان معاشرت و رفت و آمد داشتند نقل مى كردند و هم خودم مى ديدم. خيلى مقتصدانه رفتار مى كرد، بى مهابا كتاب نمى خريد....

ج) آزاد انديشىيكى از عوامل توفيق و پيشرفت مرحوم علامه شعرانى آزاد انديشى او و پرهيز از جمود فكرى بود. او هر كتابى كه در دسترسش قرار مى گرفت و احساس مى كرد از مايه اى برخوردار است مطالعه مى كرد و به مذهب نويسنده آن كارى نداشت و چون ميزان شناخت حق و باطل در دستش بود امور علمى و محكم آن را مى پذيرفت و باقى را به كنار مى نهاد. وى حتى براى آگاهى از نظريات علماى ديگر اديان دو زبان عبرى و فرانسوى را به نيكى فرا گرفت و همه رشته هاى علوم را در حد خود به طرزى شايسته آموخت و از همه آنها در جهت ترويج و تبيين معارف قرآن و اهل بيت پيغمبر عليهم السلام بهره جست. به يك رشته خاص وابستگى و سرسپردگى نداشت، آنچنان نبود كه نسبت به يك شاخه از علوم همچون حكمت يا رياضى يا طب تعصبى دردآلود پيدا كند و آن را تنها ملاك حق و باطل قرار دهد. او راه را يافته بود و وسيله سنجش حق و ناحق را نيز در دست داشت و مى دانست كه بى شبهه ترين و بى شائبه ترين طريق به سوى كمال هستى همانا گام زدن در رهگذر معارف ائمه اطهار عليهم السلام است.

.

ص: 32

د) ژرف نگرىبخشى از توفيقات علامه شعرانى را مى توان رهين ژرف نگرى او دانست. وى از كنار مطالب به سادگى نمى گذشت، تا در بطن يك مسأله به كاوش نمى پرداخت و آن را با شواهد و قرائن بررسى نمى كرد آرام نمى گرفت، اين سماجتِ پسنديده علمى باعث شده بود تا ظرايف و نكات ارزنده اى را از لابه لاى تاريخ و حديث و قرآن و ديگر رشته ها بيرون كشد. در تمامى حاشيه هايى كه بر كتب زده يا تأليفاتى كه از خود به جاى نهاده اين دقايق پرمايه را مى توان مشاهده كرد؛ به عنوان نمونه زمانى كه به ترجمه كتاب نفس المهموم مرحوم محدث قمى اهتمام مى ورزد، وقتى به اختلاف روايات در مورد روز واقعه عاشورا مبنى بر اينكه دوشنبه بوده يا جمعه بر مى خورد خود به حساب مى نشيند و با استفاده از زيج ها روز دوشنبه را برمى گزيند. (1)

ه) نبوغ فكرىنبوغ و قوت فكر علامه شعرانى چنان بود كه خود برخى از آلات رياضى و نجوم را اختراع كرد، حضرت استاد آية الله حسن زاده آملى در اين باره مى نويسد: يكى از آلات رياضى براى تعيين سمت قبله به طرزى بديع و مبتنى بر قواعد رياضى نجومى صنعتى است كه مرحوم استادم آية الله علامه ذوالفنون حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى (رفع الله تعالى درجاته) اختراع نموده است. از اين صحيفه قبله يابى فقط خواص، كه آشناى به فن هستند، مى توانند استفاده كنند. در اختراع آن حدّت نظر و قوت فكر به كار برده است آنچنان كه موجب شگفتى ارباب فن است. خود آن صحيفه منحصر به فرد و معمول و مصنوعِ دستِ مباركِ آن جناب در نزد راقم محفوظ است، و چنين در نظر دارم كه در شرح آلات مذكور تصنيفى تدوين كنم، اگر توفيق اين امر خطير را يافتم شرح اين صحيفه و بيان ترسيم و نحوه اختراع و دستور اعمال آن نيز به تفصيل بيان خواهد شد، هو الموفق المؤيد. (2)

.

ص: 33

و) طبع شعرعلاّمه شعرانى از ذوق ادبى و قوه شاعرى نيز بهره اى وافر داشت و هر گاه از رويدادهاى زمانه دلش به درد مى آمد غم خود را در كالبد شعر فرو مى ريخت تا اثر آن را از دل بزدايد. در اين باره، گفتارى از استاد آية الله حسن زاده آملى را نقل مى كنيم: وقتى برسيم به گفته هايش نظماً و نثراً _ گرچه از اشعار ايشان چيزى به چاپ نرسيده است، در هيچ كتابى از اشعارش چيزى ننوشته است _ به اشعارش كه رجوع مى كنيم. و به غير اشعارش در نوشته هاى ديگرش نگاه مى كنيم مى بينيم آن جناب تا چه اندازه از اوضاع و احوال زمانش ناله مى كند و با چه بياناتى از زمان خودش، كه چقدر در شكنجه و رنج بودند و چه چيزها مى ديدند و نمى توانستند كه منكرات را برتابند اينها اوليايى بودند، بزرگانى بودند، بندگان خدا را مى ديدند كه آن نهالها به سوى تباهى مى روند، رنج مى بردند، نمى توانستند جلوگيرى كنند. گاهگاهى از روى آن سوز و گدازِ ايمانى و روحانى به گفتن اشعار، خودشان را تسلّى مى دادند. مثلاً در يك قصيده اى كه به استقبال از شاه نعمت الله ولى سروده است در آنجا گفتارش را تا بدين عبارت مى كشاند: بر سر كار مملكت يك مشتجاهل نابكار مى بينم از سليمان به باد خواهد رفتملك، من آشكار مى بينم مست از باده غرور و فريب همه را در خمار مى بينم مادران را تمام چون لاله با دل داغدار مى بينم شاهد و شيخ و منعم و درويش مستمند و فقار مى بينم خلق را گرچه نيست راه اميد باز اميدوار مى بينم گر شود كار اين جهان اصلاح از خداوندگار مى بينم هرچه هست از خداست جز او را بنده اسباب كار مى بينم گرچه شعرانى آتشين طبع است سخنش آبدار مى بينم و چند قصيده و غزل و قصايدى در مدح حضرت صديقه طاهره عليهاالسلام، در مدح حضرت خاتم انبيا و همچنين راجع به غدير خم و قصائد و غزليّات ديگرى دارد كه هيچ يك از آنها به طبع نرسيده است. مسمطى هم دارد درباره غدير خم اما از خودشان چيزى نمى فرمودند كه من طبع شعر و شاعرى دارم (رضوان الله تعالى عليه). غرضم اين است كه در بسيارى از جاها نظماً و نثراً از زمان خودش و مردم زمانش و تبه كارى هايى كه در آن روزگار مى شد و گروهى دين خدا و اهل الله را به بازى گرفته بودند شكايت كرده و به قلم آورده است كه موارد شاهد در اين باره بسيار داريم.

روش تفسير شيخ ابوالفتوح رحمه اللهتفسير شيخ ابوالفتوح رازى (عليه الرحمه) از جهت فصاحت لفظ و لطف عبارت بر همه تفاسير فارسى شيعه رجحان دارد با اين كه مؤلّف اصلاً نژاد عرب است؛ چون خاندان او ساليان دراز در بلاد عجم زيسته و او خود در ادب زبان فارسى از نظم و نثر تبحر كامل داشت، كتاب او از بزرگ ترين نمونه هاى نثر فصيح فارسى است و آن لطف تحرير و عذوبت بيان كه در آن است در تفاسير ديگر نيست و اگر عبارت او براى مردم زمان ما اندكى غيرمأنوس باشد، به اندك ممارست مأنوس مى گردد، چنان كه نثر و نظم آن عهد حتى اشعار فردوسى براى آنها كه ممارست ندارند چندان دل پذير نيست. در ادب و بيان و صرف و نحو و لغت و امثال آن غايت جهد به كار برده و منتهاى تحقيق به عمل آورده است و هيچ جهت فروگذار نكرده آن اندازه شواهد از اشعار عرب و امثال كه براى بيان لغات و قواعد عربيّت آورده در هيچ يك از تفاسير مانند كشّاف و تفسير طبرى نياورده اند. البته احتياج مفسر به عربيّت بيش از ساير علوم است و فهم قرآن بيش از همه چيز توقف بر مهارت در ادب دارد و براى فهم قرآن بود كه صرف و نحو و لغت و ساير علوم عربيّت پديد آمد و مدوّن گشت؛ چنان كه علوم ادبى در هيچ زبان بدين سعت و تفصيل نيست كه در زبان عربى. تفسير كشّاف با آنكه مؤفش زمخشرى استاد بزرگ فنّ است به اندازه تفسير شيخ ابوالفتوح تحقيق لغوى و ادبى ندارد و شواهد اين كتاب چند برابر شواهد كشّاف است و مؤلّف خود به استادى زمخشرى اقرار دارد و او را از مشايخ و اساتيد خود شمرده است، با اين حال، در عربيّت از كشّاف درگذشته مگر آنكه نكات معانى و بيان در تفسير كشّاف بيش از همه تفاسير است و تفسير ابوالفتوح، بلكه مجمع البيان هم از جهت علم بلاغت به پاى كشّاف نمى رسد؛ چنان كه كشّاف در ساير نكات ادبى بدين دو نمى رسد. پاره اى تفاسير هست كه در نحو و عربيت بيش از اين تفسير مبالغه كردند؛ امّا نه در چيزى كه فهم قرآن بر آن متوقف باشد و در حقيقت از تفسير بيگانه است. مؤلّف در علم كلام طريق توسط پيموده است و روش قدما را برگزيده. تفسير رازى در علم كلام و عقليات بيش از ساير تفاسير مداخله نموده، امّا غالباً از حدّ تفسير پاى بيرون نهاده است و تشكيكات و مجادلات خارج از مدلول آيات كه در تفسير بدانها نياز نيست هم آورده است. مفسر بايد به آنچه از لفظ قرآن مستفاد مى گردد اكتفا كند و اگر دو آيه در ظاهر متناقض به نظر آيد، رفع تناقض نمايد و توجيه صحيح آن را بگويد و اگر شبهه عقلى بر مفاد ظاهر آيه باشد، آن را جواب دهد و هرچه بيش از اين باشد از حدّ تفسير خارج است. علما گفته اند: كسى كه متصدّى تحقيق حقايق وجود گردد از چهار طريقه بيرون نيست. پيش از اسلام فيلسوفان بودند اشراقى و مشّائى و در اسلام متكلمان و عرفا. متكلم و فليسوف مشّائى از راه عقل و استدلال حقيقت مى جويند و اشراقيان و عرفا از راه كشف و شهود و ذوق. و مسلمانان صدر اوّل، اصطلاحات متكلمان را به كار نمى بردند و گرد جدل نمى گشتند و شبهات را دنبال نمى كردند. آنچه از پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام مى شنيدند تصديق مى كردند؛ چون مطابق عقل بود، اگر حقيقتِ چيزى را نمى فهميدند به خدا و رسول وا مى گذاشتند و مفسران صدر اسلام نيز از مسائل علم كلام چيزى نگفتند. پس از آن بحث كلامى پديد آمد و در صفات واجب و جبر و تفويض و اين كه كلام او قديم است يا حادث و امثال آن سخن گفتند و خلاف كردند وبا يكديگر محاجّه نمودند و از آيات قرآن دليل بر مذهب خود آوردند و مفسران ناچار شدند مدلول آيات را در اين مباحث بيان كنند؛ امّا سخنان فلاسفه چون ميان اهل كلام متداول گشت، آنچه را باطل دانستند رد كردند و هر جا تعبير فلاسفه را نپسنديدند تغيير دادند و به اصطلاح علم كلام درآوردند؛ مثلاً فلاسفه مى گفتند: خداى تعالى علم به جزئيات دارد به وجه كلى نه به وجه جزئى، متكلمان از اين تعبير سخت كراهت داشتند، گفتند: خدا تعالى سميع است و بصير، يعنى مى شنود و مى بيند نه به آلت چشم و گوش، بلكه علم به مبصرات و مسموعات دارد و اين تعبير با تعبير فلاسفه در معنا يكى است؛ امّا نزد اينان پسنديده است و تعبير فلاسفه پسنديده نيست و ديگر فلاسفه مى گفتند: عالم حادث ذاتى است و قديم زمانى، متكلمين اين عبارت را نپسنديدند؛ چون گروه مردم از اين سخن، نفى واجب مى فهمند و هزار يك آنان فرق ميان حادث زمانى و حادث ذاتى نمى گذارند. و نيز فلاسفه مى گفتند: «الواحد لا يصدر عنه إلاّ واحد؛ از خداى يگانه غير يك چيز صادر نشود» و آن عقل اوّل است و همه چيز از عقل اوّل به وجود آيد و اين تعبير را متكلمان ما نپسنديدند و مناسب فهم مردم نديدند، گفتند: خداوند تعالى اشرف موجودات را پيش از ديگران مى آفريند و هم گفتند: شايد خداى تعالى چيزى را به واسطه چيز ديگر، مثلاً اشيا را به واسطه ملائكه در وجود آورد يا ابر را به سبب باد براند و مريض را به دوا شفا دهد. بارى، متكلمين روشى داشتند در اصول دين: به دليل عقلى تمسك مى كردند كه موجب يقين باشد يا به روايات متواتر و از ظن و خبر واحد و ظواهر ظنّى احتراز مى جستند و همين طريقه را شيخ ابوالفتوح رحمه الله و اكثر مفسران ما برگزيدند، مانند شيخ طوسى رحمه الله در تبيان و طبرسى در مجمع البيان. در عهد صفويه يا اندكى پيش از ايشان، طريقه متكلمان تغيير يافت و چون پادشاهان صفوى خود صوفى بودند و از راه تصوف به ملك و دولت رسيدند، رواج تصوف ميان مردم از آنچه پيش تر بود بيشتر شد و سخنان آنان اعتبارى تمام يافت و از جهتى اخبار اهل بيت عليهم السلام بيشتر ميان علما منتشر گشت. و ديگر آنكه علماى شرع كه تا آن عهد از فلسفه و علوم عقلى احتراز مى جستند به حكمت رغبت كردند؛ چنان كه مجتهدين شرعى همه حكيم بودند و از جهتى علم كلام را كه مقتبس از اصول اشاعره يا معتزله است وافى به حلّ اسرار دين نديدند؛ چون نه به وحى و الهام نزديك بودند و نه از مشكات انوار ائمه عليهم السلام اقتباس نور مى نمودند. نه به رياضت، راهى با خدا گشوده و نه به نور علم و عقل راه يافته، سخنان بيهوده بسيار آوردند و در اصول عقايد توجيهات نامعقول كردند؛ مثلاً گويند: خالق اصول نعمتهاست، مانند وجود و حيات و ساير فروع، كار خود انسان است و عجب است كه مؤلّف نيز بدين عقيده تصريح فرموده است. و باز معتزله گويند: خداى تعالى اشيا را از عدم به وجود آورد و چون به وجود آمدند در بقا حاجت به خالق ندارند: «ولو جاز على الواجب العدم لما ضرّ عدمه وجود العالم» (1) و امثال اين. و اهل تحقيق دانند اصول اشاعره و معتزله براى حل مشكلات و اخبار اهل بيت پيغمبر اكرم كافى نيست و سخنان بزرگان دين را نيز با اصول آنان حل نمى توان كرد؛ مثلاً در اخبار است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله ملائكه را مى ديد و در عرض ديوار مسجد بهشت را مشاهده مى فرمود و سؤال و جواب مردگان را با نكيرين مى شنيد و ديگران نمى ديدند و نمى شنيدند و اصول علم كلام از حل اين امور عاجز است. و هم در روايات ما آمده است كه حضرت صادق عليه السلام به يكى از اصحاب حوض كوثر را بيرونِ دروازه مدينه نشان داد. و نيز وارد است كسى را كه بر دار آويزند هوا بر او فشار مى آورد؛ مانند قبر و همان جا عذاب و ثواب مى بيند. و وارد است كه چون شهيد از اسب بر زمين بيفتد هنوز در خون خود مى غلطد كه حورالعين او را در بر گيرند. و وارد است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله با اجساد اهل بدر در قليب سخن گفت. و آنها جواب دادند و وارد است كه هم اكنون بهشت و جهنم آفريده شده اند و بهشت در آسمان است. و وارد است كه اعمال انسان مجسّم مى شود به صورت جسمانى و در آخرت آن را در ترازو مى كشند و اين امور و امثال آن را با اصول اشاعره و معتزله حل نمى توان كرد و انكار يا تأويل نمى توان نمود و اينان معناى تجرّد روح و تجسّم عمل و تمثّل ملائكه و ترتيب وجود و منازل آن را نمى دانند و از شرح اخبار توحيد عاجزند. بارى، معارف و اصول دين طريقه ديگرى يافت و بزرگان دين مانند ميرداماد و شيخ بهاءالدين و صدرالمتألّهين و شاگردانش اساسى نو نهادند و ميان شرع و حديث و اصول علم كلام خاصه اصول مذهب شيعه و سخنان بزرگان عرفا و حكماى اشراق و مشّاء جمع كردند و از هركس آنچه حق ديدند فرا گفتند. و از اين جهت اصول اينان بر كلام متقدّمين رجحان دارد؛ امّا بعض مسائل آنان نزديك به ذهن غالب مردم نيست. در اخلاق و آداب تفسير شيخ ابوالفتوح (عليه الرحمه) از اخبار و آثار و سخنان مشايخ صوفى و اشعار و كلمات قصار بزرگان بسيار آورده است و در قصص انبياى گذشته از عرائس ثعلبى فراوان نقل كرده و چون اخبار ضعيف در عرائس بسيار است و اعتماد بر آن نيست خواننده اين تفسير را شگفت آيد كه مردى عالم مانند مؤلّف كه اعتماد بر روايت غير ائمه معصومين عليهم السلام را مطلقاً جايز نمى داند حتى اگر از صحاح سته آنان باشد، چگونه از كتابى ضعيف از كتب اهل سنّت نقلِ روايت مى كند. امّا از چند جهت او را مصيب بايد شمرد: يكى آنكه غالب وقايع به وجه مختلف روايت شده و خواننده مى داند چون قضيه را به چند گونه روايت كنند، هيچ يك را اعتبار نباشد و مراد، نقل قدر مشترك است. دوم اين كه قصص و حكايات انبياى گذشته منشأ حكمى از احكام شرعى نيست و از آن حلال و حرام استنباط نمى شود و ناقل آن را براى شنيدن نقل مى كند نه براى اعتقاد به صحّت آن. سوم آنكه روايت قصص هر چند ضعيف، بلكه كاذب باشد چون متضمن پند و نصيحت و عبرت بود جايز است و از حكايات كليله و دمنه و صادح و باغم و مرزبان نامه كه براى تعلم و ادب آورده اند پست تر نيست الاّ آنكه خواننده بايد بداند آنچه در ضمن تفسير آيه قرآن آورند مانند خود قرآن صحيح و معتمد نيست و تفسير امام فخر رازى بر ساير تفاسير از اين جهت رجحان دارد كه از امثال اين قصص اندك آورده است. مؤلّف اقوال مفسران معروف مانند ابن عباس و قَتاده و سُدّى و مجاهد و ديگران را نقل كرده و هيچ يك را غالباً ترجيح نداده است مگر آنكه يكى عام تر باشد و پيوسته گويد: تعميم اولى است، يعنى آيه را طورى تفسير كردن كه خاصِ يك تن و يك قوم و يا واقعه نباشد. و آنچه در تفسير قرآن از اهل بيت عليهم السلام وارد است نيز بيان كرده است و از اقوال مشايخ صوفيه و عرفا در اخلاق و زهد و تهذيب بسيار آورده و ما در جاى ديگر گفته ايم: علماى پيشين از اقوال صوفيه احتراز نمى جستند و علت آن را بيان كرديم كه چرا به اهل تصوف خوش بين بودند، يعنى متصوفانى كه از حدود شرع تجاوز نمى كردند.

.

ص: 34

ز) دانشمندى ذوفنوناستاد گرانقدر حضرت آية الله حسن زاده آملى درباره تبحر علامه شعرانى در علوم متعدد مى فرمايد: آقاى شعرانى ذوالفنون بودند. بنده همه اساتيدم را به تبحر در فنون مثل ايشان نديدم... يكى از كتابهاى دوره شفا علم موسيقى است. دانستن موسيقى كه گناه نيست... مرحوم آقاى شعرانى موسيقى هم مى دانست. (1) فرانسه را به اندازه عربى مى دانست و مسلط بود. آن لحن شيرينش هيچ گاه از خاطرم نمى رود گاهگاهى از ايشان عبارتى مى پرسيدم كه: آقا اين عبارت را چطور بايد معنى كرد؟ ايشان ديكسيونر را مى گرفت _ دندان نداشت و چند تا از دندانهايش ريخته بود _ اين الفاظ فرانسه را با آن دندانهاى ريخته اش خيلى شيرين و جالب مى خواند. گاهگاهى هم من مختصر تبسمى مى كردم. تركى خوب مى دانست و تلفظ مى كرد. انگليسى اش خوب بود اما نه مثل فرانسه اش. فرانسه اش خيلى قوى بود. عبرى را مى دانست كتابهاى عبرى را هم داشت، خودش به من گفت كه من عبرى را پيش يك ملاى يهودى خوانده ام. در علوم دينى و فقه و اصول و روايت و تفسير آثار قلمى ايشان يكى از ديگرى غنى تر، يكى از ديگرى مهم تر، يكى از ديگرى پخته تر است. حواشى وافىاش مگر كم است؟ تعليقه بر شرح ملا صالح مازندرانى بر كافى تعليقه اى كه كمتر از خود شرح نيست، كمّاً و كيفاً، چه دريايى است، كتاب راه سعادتش، نفايس الفنون. يكى دو تا نيست. جناب علامه شعرانى در ادبيات قلم توانايى داشت، فارسى را خيلى سنگين و قوى و فصيح مى نوشت. در رياضيات عاليه، در نجوم. من بارها اين مطلب را به عرض رسانده ام در ميان علماى روحانى ما در عصر خودم، بنده كسى را به تبحر در رياضيات از ايشان بهتر و برتر نديدم. (2) استاد گرانمايه حضرت آية الله جوادى آملى درباره تبحر و تسلط استادشان، مرحوم شعرانى، مى فرمايند: مرحوم آقاى شعرانى در طبيعيات خيلى ماهر بود. ايشان مثالهايى را هم كه ذكر مى كند، يا هندسى است يا طبيعى، يا طبى و مانند آن، اگر چه ممكن است مثال در اصل آن بحث نقش نداشته باشد ولى وقتى طلبه مى بيند كه اين مثال را استاد خوب بيان نكرد آن حُسن قبول را درباره گفته هاى استاد از دست مى دهد و احياناً بعضى از اين ظرافتهاست كه از راه مَثَل مى تواند مشكل مُمَثّل را حل بكند. نوع مثالهايى كه ديگران به كمك يك مسأله ساده عرفى القا مى كردند، مرحوم شعرانى با مسائل طبيعى و رياضى و امثال ذلك، القا مى كرد. مرحوم آقاى شعرانى در اين بخشها خيلى مسلط و قوى بود، لذا طبيعيات اشارات را حضور ايشان خوانديم. مرحوم آقاى شعرانى در رياضيات هم خيلى مسلط بودند و علاقه شديدى هم به رياضيات و طبيعيات داشتند و اين درسها را بايد حتماً مطالعه مى كردند و مى گفتند، ولى براى آن درسها اگر توفيق مطالعه هم پيدا نمى كردند باز مسلط بودند. فكر، فكر رياضى و طبيعى بود. لذا شرح چغمينى را هم خدمت ايشان خوانديم. مقدارى از مقدمه زيج بهادرى را هم خدمت ايشان خوانديم. تا وقتى كه از تهران به قم آمديم و متأسفانه ادامه آن بحثهاى طبيعى و رياضى هم قطع شد. (3)

.

ص: 35

. .

ص: 36

ح) بلند همتىآية الله شعرانى لحظه هاى عمر را غنيمت مى دانستند و با همتى بلند و ستودنى و بى وقفه، حتى در روزهاى تعطيل، اوقات شريفشان صرف علم و فضيلت و خدمت، تدريس، تحقيق و تأليف مى گرديد. حضرت آية الله حسن زاده آملى، يكى از شاگردان برجسته ايشان، در اين باره مى فرمايند: خدمت ايشان كه بودم، در سال، تعطيلى نداشتيم. بنده يادم نمى رود كه سال بر ما گذشت و دو روز تعطيل كرديم. يكى روز عاشورا، يكى روز شهادت حضرت امام مجتبى عليه السلام و بقيه روزها را درس خوانديم. ايشان خودشان شايق بودند چه بسا براى من پيش آمده بود كه بين الطلوعين خدمت ايشان مى رفتم و گاه مى ديدم كه اذان ظهر مى گويند و عجيب بود حوصله ايشان، و آن بزرگوارى و قوت و قدرت روحى و ايمانى ايشان و الاّ با بنيه عادى وفق نمى دهد. يكى از خاطرات خوشى كه از محضر شريف ايشان دارم، اين است كه: يك زمستان كه برف خيلى سنگينى آمده بود من از حجره (مدرسه مروى) بيرون آمدم، برف را نگاه كردم و مردد بودم كه به كلاس درس بروم يا نروم. اگر نمى رفتم، دليل بر تنبلى من و عدم عشق و شوق من بود به هر حال تصميم گرفتم بروم. رفتم تا در خانه ايشان در سه راه سيروس، خواستم در بزنم. با آن برف سنگين كه آمده بود خجالت كشيدم. مدتى ايستادم كه كسى بيرون بيايد، اما كسى نيامد. ديدم وقت درس هم دارد مى گذرد. در هر صورت در زدم. آقازاده ايشان در را باز كرد، وارد شدم و رفتم ديدم ايشان مشغول نوشتن هستند. با انفعال وارد شدم. سلام كردم و به محض نشستن عذرخواهى كردم. گفتم: آقا در اين برف مزاحم شدم، مى خواستم نيايم. گفتند: چرا؟ گفتم: در اين برف نمى خواستم مزاحم بشوم. گفتند: مگر شما كه از مدرسه مروى تا اينجا مى آمديد، گداها در راه ننشسته بودند و گدايى نمى كردند؟ گفتم: چرا، گفتند: امروز آنها بودند يا نبودند؟ گفتم: چرا بودند امروز كه روز كسب و كار آنهاست. ايشان گفتند: خوب آنها كه تعطيل نكردند، ما چرا تعطيل كنيم؟ (1) .

.

ص: 37

ط) آشنايى با زبانهاى خارجىزبان عامل مهم و مؤثر در انتقال علوم و تبادل افكار است و هيچ محقق و دانشمندى از فراگيرى آن بى نياز نيست. و از سويى جهانشمولى اسلام ايجاب مى كند كه عالم مسلمان به زبان مخاطبانش حتى المقدور آشنا باشد و زبان ديگر ملل را بداند. آية الله شعرانى با درك اين مهم به زبانهاى فرانسوى، تركى، انگليسى، و عبرى تسلط كافى داشت.

فرزندان (1)از مرحوم آية الله شعرانى هشت فرزند به جاى مانده كه فرزندان ذكور آن مرحوم عبارتند از آقايان: 1. محمد شعرانى متولد 1320 در تهران كه در سال 1339 از دبيرستان دارالفنون تهران ديپلم گرفتند و از سال 1340 تا 1350 تحصيلات خود را در هامبورگ آلمان گذراندند و در رشته صنايع چوب و جنگل به دريافت درجه مهندسى؛ و در رشته كامپيوتر به دريافت تخصص در قسمتهاى مختلف برنامه ريزى، و رياضيات كامپيوتر نائل آمدند. 2. احمد شعرانى متولد 1323 در تهران كه بخشى از تحصيلات خود را در آلمان، رشته ساختمان طى كردند. 3. محمد شعرانى متولد 1334 در تهران كه در دانشكده فنى تبريز در رشته الكترونيك تحصيل كرده اند. 4. على شعرانى متولد 1338 در تهران كه تحصيلات دبيرستانى را كه در دبيرستان مروى سپرى كرده اند.

.

ص: 38

وفاتآية الله شعرانى در اواخر عمر دچار ضعف و نقاهت و بيمارى قلب و ريه شدند و زير نظر طبيب بودند و چون بيماريشان شدت يافت براى معالجه به آلمان رفتند و در بيمارستانى در شهر هامبورگ بسترى شدند ليكن معالجات سودى نبخشيد و شب يكشنبه هفتم شوال المكرم 1393 (12/8/52) سى و پنج دقيقه بعد از 12 نيمه شب در بيمارستان بدرود زندگى گفتند و روز چهارشنبه جنازه به تهران حمل شد و قبل از ظهر روز پنجشنبه تشييع جنازه گرديد و در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلامروبه روى باغ طوطى، مقبره خانوادگى زمردى به خاك سپرده شد (اعلى الله مقامه و رفع فى فراديس الجنان اعلامه). (1)

نسخ اصل تفسيردر خاتمه طبع اوّل تفسير گويد: در كتابخانه آستانه مقدّس حضرت رضا عليه السلامنسخه تفسير كاملى است در دو مجلّد به شماره 129 و 130 به خطّ دو كاتب و هر دو به خطّ نستعليق خوش در سال 947 و 949 نوشته شده، جلد اوّل كه در سال 949 به انجام رسيده است، تا آخر سوره توبه است و جلد دوم در 947 از سوره يونس تا آخر قرآن و نسخه كتابخانه سلطنتى از روى اين دو جلد نوشته شده است در سال 1307 و 1309 و در چهار مجلّد تجليد شده و چاپ اوّل از روى آن به طبع رسيده است. و در كتابخانه آستان قدس چند نسخه ديگر ناقص هست كه دو نسخه آن بسيار قديم است: يكى از اواسط سوره احزاب تا آخر سوره فتح كه تاريخ كتابت آن روز يكشنبه پنجم ربيع الاوّل 556 است به قلم حيدر بن محمد بن اسماعيل بن سليمان بن ابراهيم الاردلانى النيشابورى. و نسخه ديگر از اوايل سوره مزمّل است تا آخر قرآن و تاريخ كتابت آن روز يكشنبه 24 جمادى الآخره 557 است به قلم ابوزيد بن بندار بن محمد بن حسينابن حسن بن محمد بن يونس براوستانى مقم سسده من سابوبه و دو كلمه آخر را بى نقطه نوشته اند. و اين دو نسخه يا در عهد صاحب كتاب نوشته شده است يا اندكى پس از رحلت او. محرّر اين سطور گويد: نسخ خطّى تفسير ابوالفتوح بسيار نيست و دو سه نسخه كه ما ديده ايم بسيار مغلوط است و خود اين بنده نسخه ناقص خطّى دارم، كتابت آن در حدود سال 900 و آن هم مغلوط است و نسخه هاى چاپ شده آن نيز درست تصحيح نشده، خصوصاً اشعار عربى آن را ممسوخ باشد گفت. و ما آنچه توانستيم در تصحيح مضايقه نكرديم گرچه وقت بسيار مصرف كرده و تتبّع بسيار نموديم. هرجا كه مشتبه بود به مدارك اصلى مراجعه كردم و اشعار را در مظانّ خود از كتب ادب و شواهد مانند ديوان حماسه ابوتمام و شرح خطيب تبريزى و اغانى ابوالفرج اصفهانى و خزانة الادب عبدالقادر بغدادى و شعراء النصرانيه از لويس شيخو و المضنون على غير اهله زنجانى و الامالى از سيّد مرتضى و هم از ابوعلى قالى و الشعر و الشعراء لابن قتيبه و الكتاب سيبويه و كامل مبرّد و كتب تفاسير و سِيَر و لغت و غير ذلك كه اِحصاى آن در اينجا فايده ندارد. و روايات مفسران را از منابع خويش جست وجو كرديم و اميدواريم به فضل و توفيق خداوند تعالى اين نسخه ما بهترين نسخ مطبوعه باشد و ضمناً ترجمه اشعار را در ذيل صفحه نوشتيم به تلخيص نه لفظ به لفظ و گاهى فوايدى غير ترجمه افزوديم و لغات فارسى غير مأنوس كه در زمان ما متداول نيست تفسير كرديم و اگر روايتى و خبرى در متن كتاب بود كه آن را ضعيف مى دانستيم يا فتواى فقهى كه موافق عقيده ما نبود يا جزئيات مسائل ديگر كه نمى پسنديديم و صحيح نمى شمرديم و بالجمله هر مطلبى كه مطابق عقيده و رأى ما نبود خود را ملزم به ذكر آن نديديم و بيشتر توجّه به توضيح و شرح متن بوديم و سكوت خود را علامت رضايت به معنا و تصحيح مضمون متن قرار نداديم و از خوانندگان عزيز تمنّا داريم هر جا به غلط و سهو اشتباه واقف شوند، چه در تصحيح متن و چه در توضيح حواشى، ما را معذور دارند كه انسان معصوم از خطا نيست به جز آنكه قولش حجّت باشد و از تنبيه بر آن زياده متشكر مى شويم. و در خاتمه اين مقدّمه از مدير مكتبه اسلاميه حضرت آقاى حاج سيّد كتابچى و اخوان ايشان بى نهايت تقدير و تشكر مى كنيم كه اقتداءً باسلافهم خصوصاً مرحوم مغفور حاج سيّد احمد كتابچى (تغمّده الله برحمته) در طبع و نشر كتب دينى و اعتقادى به بهترين صورت از بذل مال و صرف عمر دريغ ندارند و طلباً لمرضات الله وترويجاً لآثار الائمه عليهم السلام در آن مى كوشند. وفّقهم الله وإيّانا لكلّ أمر خير بحقّ محمد وآله. وأنا العبد الحاج ابوالحسن بن محمد المدعوّ بالشعراني (عفي منه) علامه شعرانى در پايان جلد سوم كتاب نيز چند صفحه به عنوان «تذكار لازم» بدين شرح آورده است: بسم اللهِ الرَّحمن الرَّحيم چون جلد اول و دويم اين تفسير شريف منتشر گشت چند تن از دوستان كه به نيكى فطرت خويش، نه از لياقت حقير، حسن ظنى داشتند، نامه هايى محبت آميز نگاشته و از تصحيح و ترجمه ابيات و اعراب آن اظهار رضايت فرمودند و براى تكميل فوايد چند پيشنهاد نيك نمودند كه از انجام آن به عللى عذر خواستيم و براى آنكه حمل بر تقصير نشود به بيان عذر خويش در چند مورد مبادرت ورزيديم. از جمله، يكى از خوانندگان مرقوم داشته است كه در ترجمه ابيات شواهد، بهتر بود همه جا اول لغات غريب را تفسير، آن گاه همه شعر را ترجمه مى كرديم چنان كه در بعضى ابيات بدين طريق عمل شده است. و من عذر خواستم كه خواننده چون اهل فضل و ادب باشد، از ترجمه، معنى لغات غريب را استنباط خواهد كرد و ديگران مطلقا آن قسمت از تفسير كه مشتمل بر دقائق علمى و ادبى است [را] نمى خوانند و بهمعانى و قصص اكتفا مى كنند و بيش از اين تطويل حواشى مناسب نبود. يكى از دوستان نوشته است: عبارت اين تفسير به شيوه قديم نثر فارسى است، بهتر آن بود كه به عبارت عصرى تبديل مى شد. و اين توقع را نامناسب ديدم چون در عبارات ديگران تصرف و تغيير جايز نيست و من خود عبارت آن عصر را بهتر از شيوه نثر امروز مى پسندم و آنكه غير مأنوس باشد به اندك ممارست مأنوس مى گردد. ديگرى گويد: در اين تفسير و ساير تفاسير نيز روايت ضعيف بسيار است كاش آنها را در حواشى معين مى فرموديد كه موجب گمراهى نشود. در جواب گفتيم: گمراهى در اصول دين است اگر كسى به خلاف واقع معتقد باشد، مانند جبر و تفويض و تجسم و عدل و امامت. و در اين تفسير سخن ضعيف در اين مسائل مطلقا نيافتم؛ اما ساير قصص و حكايات، مانند آنكه كشتى نوح چند ذرع بود و از چه چوب ساخته شد؟ و سنگ حضرت موسى عليه السلام از كجا به دست او آمد؟ و چشمه ها چگونه از آن تراويد؟ و سگ اصحاب كهف چه نام داشت؟ و امثال آن چيزى نيست كه از دانستن و ندانستن آن خللى در دين لازم آيد و كسى كه معتقد به خلاف واقع شود، گمراه باشد يا حديث ضعيفى را صحيح پندارد يا صحيحى را ضعيف شمارد، خداوند در قيامت از او مؤاخذه كند و اگر مثلا ماهى يونس، او را در بحر فارس برده و كسى گمان برد وى را به بحر الروم برد، خداوند او را بر اين عقيده باطل عقاب فرمايد با اين حال اگر روايتى را به قرينه قطعى غير صحيح دانستيم بدان اشارت كرديم. ديگر از نكات لازم آنكه گاهى ابيات شواهد و عبارات ديگر كه در اين تفسير آمده است در كتب ديگر به صورت ديگر آمده، و اختلاف در روايات اشعار بسيار است آن را حمل بر تصحيف نبايد كرد. در ترجمه اشعار به حفظ اصل معنى و سلاست الفاظ و روشنى مقصود بيشتر توجه داشتيم و چون با ترجمه تحت اللفظ مراعات اين امور ممكن نيست از آن اجتناب ورزيده و حتى المقدور كوشيدم مفاد هر كلمه عربى در عبارت فارسىگنجانيده شود. و خود تعجب مى كردم چرا ترجمه متن قرآن در تفسير به شيوه عهد مؤلّف نيست و نقل لفظ به لفظ به شيوه عهد صفوى و تبديل حروف غير مستقله به معانى اسم مستقل عبارت وى را سنگين و خشن كرده است و تصور تحريف مى كردم تا نسخه بسيار قديم و معتبر به دست آمد متعلق به جناب دانشمند و اديب فاضل آقاى كى استوان (وفقه الله لمرضاته) كه از غايت لطف و مرحمت بى دريغ در اختيار اين بنده گذاشتند و از اين جهت منّتى عظيم دارند بر من و بر خوانندگان، و اين نسخه از اواسط سوره آل عمران است تا مقدارى از سوره مائده، و ترجمه هاى آن را ملاحظه كردم، نظر خود را در تحريف نسخه هاى جديد صائب ديديم و ترجمه آن را با ترجمه هاى مطبوعه سنجيدم فرق بسيار داشت. و ترجمه قرآن در اين قسمت مطابق نسخه ايشان است. اينك از اختلاف ترجمه چند مثال مى آوريم: در اوايل سوره مائده آيه وضو را در نسخ جديد چنين ترجمه كرده اند: اى آنان كه گرويديد، هنگامى كه برپا شويد به سوى نماز، پس بشوئيد رويهاتان را، و دستهاى خود را تا مرفقها، و مسح كنيد به سرهاى خود و پايهاى خود تا دو كعب، و اگر بوده باشيد جُنب؛ پس غسل كنيد و اگر بوده باشيد بيمار يا بر سفرى يا بيايد يكى از شما را از غائط الى آخره. و در نسخه قديم جناب آقاى كى استوان چنين است: اى آنان كه بگرويده اى، چون برخيزى به نماز، بشوئيد رويهايتان و دستهايتان تا بأرشنه، و مسح كنى بر سرهايتان و پايهايتان تا به كعبها، و اگر باشى جنب، غسل بكنى و اگر باشى بيماران يا بر سفر يا آيد يكى از شما به حاجت گاه الخ. و ترجمه مرفق به أرشنه فايدتى است كه از ترجمه جديد فوت شده است. و كلمه ارشنه را گرچه در برهان قاطع و امثال آن نيافتيم، اما ارش كه در آن عهد واحد طول بود و از انگشتان تا آرنج را مى گفتند، مؤيد آن است. همچنين ترجمه غائط _ كه به معنى باغ يا زمين پست است _ به حاجت گاه نيز از فوايدى است كه در ترجمه جديد مستفاد نمى شود. مثال ديگر، ترجمه «وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» در نسخ جديد چنين است: و بترسيد خدا را به درستى كه خدا دانا است به حقيقت سينه ها. و در نسخه قديم چنين است: بترسى از خداى كه خدا دانا است به آنچه در دلها است. ناسخ جديد آن را غلط پنداشت و گمان برد اگر «إنَّ» را «به درستى كه» ترجمه نكند در عبارت خلل است و «ذاتِ الصُّدُورِ» را به حقيقت سينه ها ترجمه كرد؛ چون ذات به معنى حقيقت است و صدر به معنى سينه؛ اما مفاد عبارت عربى از اين جمله فارسى مفهوم نمى گردد و معنى جمله همان است كه در نسخه جناب آقاى كى استوان مرقوم افتاده است. اين نسخه گرچه در ترجمه آيات با نسخ جديد فرق بسيار دارد؛ اما در عبارت متن تفسير كاملا مطابق است و تحريف عمدى در نسخ جديد به عمل نيامده است، مگر سهو كاتب، كه نسخه قديم هم از آن مصون نيست؛ اما گاهى كاتب متعصب شيعى منقبت عظيم در عبارت يكى از مخالفان ديده و دريغ آمدش آن را منسوب به غير ائمه عليهم السلام دارد، تغيير داد و تحريف كرد چنان كه در صفحه 435 از همين جلد در ذيل تفسير آيه «حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً» عبارت نسخه قديم چنين است: عكرمه گفت: مراد به پيغمبران محمّد مصطفى است صلى الله عليه و آله و به صديقان ابوبكر صديق و به شهدا عمر و عثمان و على و به صالحان باقى صحابه الى آخره. و عكرمه _ قائل اين قول مذهب _ شيعه نداشت و از او عجب نباشد اين گونه تفسير كند؛ اما كاتب نسخه جديد شيعى متعصب بود دريغ آمدش چنين مدحى درباره خلفا گفتن. آن را تغيير داد چنان كه در صفحه مذكور گذشت. عوام مردم اين گونه تحريفات بسيار كنند چون حفظ حقوق ديگران را اگر مانع مقصد خويش بينند واجب نمى شمارند بلكه اين گونه خيانت را امر خير و خدمت به دين مبين و مرضى خداوند دانند. و در خاتمه ذكر اين نكته لازم است كه عدد آيات در همه مصاحف مطابق يكديگر نيست و آن شماره ها كه جناب آقاى غفارى مصحح كتاب (وفقه الله لمرضاته) در متن قرآن در اين تفسير اختيار كردند مطابق با كشف الايات متداول است كه به جلد اول منضم گرديده است و ممكن است با عددى كه مؤلّف معين فرموده، مطابق نباشد، چنان كه در اول سوره بقره صفحه 59 از جلد اول پنج شماره در متن قرآن مطابق چهار آيه به تعيين مؤلّف است و آن را حمل بر تقصير يا قصور نبايد كرد. خداى تعالى همه را به راه خير هدايت فرمايد و توفيق سعادت دهد تا در آنچه رضاى او است بكوشيم. و در خاتمه از ساعيان در نشر آثار خير و مآثر بزرگان دين عموماً و به خصوص جناب آقاى حاج سيد اسماعيل كتابچى، مدير مكتبه و مطبعه اسلاميه، و اخوان گرام ايشان (زاد الله فى توفيقاتهم) غايت تشكر بايد داشت. از بذل مال و صرف وقت و همت بى دريغ ايشان نهايت امتنان بايد نمود كه اقتداء بأسلافهم مفاخر گذشتگان را زنده نگاه مى دارند. والحمد للّه على هذه النعمة، والصلاة على الرسول والطاهرين من ولده واهل بيته والصالحين من تابعيه واتباعه الى يوم الدين. حرره الاحقر أبوالحسن المدعو بالشعرانى

.

ص: 39

ص: 40

. .

ص: 41

. .

ص: 42

. .

ص: 43

نقل مواعظ و اقوال صوفيه!شيخ ابو الفتوح رازى در ذيل بسيارى از آيات، جابه جا، به موعظه پرداخته و در بسيارى از موارد از مشايخ صوفيه، گاهى با بردن نام آنها و گاهى بدون نام، مطالبى نقل كرده است. مرحوم شعرانى هم در توجيه اين كار ابو الفتوح برآمده و چند جا توضيحاتى داده است: 1. در ذيل آيه 139 سوره بقره مؤلّف «فصلى در اخلاص از كلام علما و مشايخ» ترتيب داده است، (1) و علامه شعرانى در حاشيه چنين مى گويد: مؤلّف از نقل كلام مشايخ صوفيه احتراز نمى جست؛ چون بسيارى از آنان شيعى و متشرّع بودند و سخنان عالى گفتند. و تنفّر از آن صوفى روا است كه از حدود شرع پاى فراتر نهد و بدان مقيّد نباشد. (2) 2. نيز مؤلف در ذيل آيه 286 سوره بقره مى نويسد: يكى از جمله صالحان نام او خبّاب گفت: به مجلس ذوالنّون مصرى حاضر آمدم در فُسطاط مصر، حَزْر كردم حاضران را كه هفتاد هزار مرد بودند. او در محبّت خداى سخن گفت، يازده جنازه برگرفتند [از مجلس او]. (3) علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: پيش از اين گفتيم مؤلّف كتاب از گفتار مشايخ صوفيه بسيار در اين تفسير آورده است؛ چون در آن عهد تنفر علماى شرع از تصوف و احتراز متصوفه از علماى شرع مانند عهد ما نبود و هر چه متضمن عبرت و موعظه و تعليم راه خدا و تذهيب نفس باشد روايت مى كردند از هر كس، و سخن از عشق حقيقى و محبت خدا هم مخالفت مذاق اهل شرع نيست. (4) 3. مؤلف در ذيل آيه 46 سوره رحمن مى نويسد: «ابراهيم ادهم گفت: سالى به حج مى رفتم...». (5)و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: چنان كه گفتيم، مؤلف سخنان نيكو را از مشايخ صوفيه نقل مى كند و آن نفرت كه پس از دوران صفويه از متصرفه در ميان خلق پديد آمد به سياست مخالفان آنان پديد آمد و پيش از آن به اين شدت نبود و مَساوى اعمال ايشان مانند مَساوى و عيوب ساير طوايف ذكر مى شد. (6) 4. مؤلف در ذيل آيه 159 سوره آل عمران مى گويد: ... بهلول مجنون را گفتند: بنده كى متوكّل باشد؟ گفت: آنگه كه از خلق غريب شود و به حق قريب، و حاتِم أصمّ را گفتند: حدّ توكّل تو كجاست؟ گفت: بناى آن بر چهار چيز است... . (7) علامه شعرانى در حاشيه درباره بهلول مى نويسد:«بهلول از عقلاءِ مجانين معروف است، معاصر هارون بود و صوفيه او را از بزرگانِ خود مى شمارند». (8) و درباره حاتم بن علوان اصم مى نويسد: «او از مردم بلخ است و معاشر شقيق بلخى بود و در سال 237 درگذشت». مرحوم شعرانى در ادامه حاشيه مى نويسد: اگر گويى: مؤلّف چرا از مشايخ صوفيه روايت كرده است؟ گوييم: همه آن مردمى كه صوفيه از مشايخ خود مى شمارند بدعت گذار نبودند بلكه آنان حضرت امام محمد باقر عليه السلام و امام جعفر صادق عليه السلام و ديگر ائمه رانيز از مشايخ خود شمرند. ديگر آنكه سخن حق را از هر كس بايد فرا گرفت كه «الحكمة ضالّة المؤمن»؛ چنان كه اصوليان و محدثين و علماى عربيت و قرائت اصطلاحات از اهل سنت گرفته اند، مثل صحيح و موثق و ضعيف و اجازه و مسند و مرسل و مناوله و وجاده و مدابجه و غير ذلك. به هر حال، صوفيان در عهد مؤلّف چنان منفور نبودند كه در عهد ما؛ چون بدعت در اين عهد بيشتر است. (9) 5 . مؤلف در ذيل آيه 200 سوره آل عمران مى نويسد: « ... وقالَ سرىّ السَّقطىّ: اِصْبِرُوا على الدين رجاءَ السَّلامَةِ». (10)علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: سرى بن مغلس سقطى خالِ جنيدِ بغدادى است. او از مشايخ صوفيه است و در سال 251 در بغداد درگذشت و گويند مردم را به كسب و طلب رزق دعوت مى كرد و از سؤال و قبول هديه منع مى نمود و مى گفت دين را مايه كسب قرار ندهيد. گويند مرض سعال داشت، كسى حبّ سرفه براى او فرستاد، به هديه نپذيرفت و گفت من مردم را نهى مى كنم از اين كه روزى به دين طلب كنند، چگونه خود چنين كنم. و اين جمله را گفتيم تا بدانند معنى سلوك و تصوف ترك حرفه و كار نيست. و هم از سخنان او است كه دل فقير چگونه به نور الهى روشن شود و حال آنكه شكم را از مال تاجران حرام خوار و ظلمه و رشوه گيران پر مى كنند. راستى كه سالك طريق حق اگر راستگوى باشد دوست خدا است و ظلمه بدترين دشمنان خدا. او چگونه خود را نزد دشمن ذليل كند. ما گوييم اين همه مناسب آن عهد است و اما به عهد ما مدعيان تديّن و تهذيب و تقوا خود متصدّى ظلم و خودشان خراج ستانند. (11)

.

ص: 44

. .

ص: 45

ص: 46

جمع و تدوين قرآندر مورد جمع و تدوين قرآن علامه شعرانى نظرش اين است كه سوره هاى قرآن را خودِ پيغمبر صلى الله عليه و آلهبه دستور جبرئيل مرتب كرد و مؤيد آن اين است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله به بعضى سوره ها با نام آنها اشاره مى كرد. مؤلف ذيل آيه 281 سوره بقره مى نويسد: ... ابوصالح روايت كند از عبداللهِ عبّاس كه گفت: چون آيت فرود آمد، جبريل عليه السلامگفت، خداى تَعالى مى فرمايد كه: اين آيت بر سر دويست و هشتاد آيت از سورة البقرة بنه... . (1) علامه شعرانى در حاشيه چنين توضيح مى دهد: تأييدِ آن مى كند كه سوره هاى قرآن را خود پيغمبر صلى الله عليه و آله به دستور جبرئيل مرتب كرد. و بقره همين اندازه آيه داشت كه هست و اين معنى در احاديث متواتر است كه پيغمبر صلى الله عليه و آلهنام سوره هاى قرآن را مى برد و اسامه را بر لشكرى امير ساخت، چون سوره بقره از حفظ داشت و در قرآن كريم است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» (2) يا «فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ» (3) . و اينكه بعضى اهل حديث گويند قرآن آيات متفرقه بود بعد از رحلت آن حضرت جمع كردند صحيح نيست، شايد سوره ها را در مصحف جمع كردند نه آيات را در سور. (4)

.

ص: 47

ترجمه آيات قرآن در تفسير روض الجناننظر علامه شعرانى در مورد ترجمه ذيل آيات در تفسير ابو الفتوح اين است كه كاتبان در اين ترجمه ها بسيار تصرف كرده اند و كلمات نامأنوس را تبديل به كلمات مأنوس كرده اند: 1. در آيه زير «اُعدّت»، «بجاراند» ترجمه شده به اين شرح: «وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» (1) ؛ و بشتابيد به آمرزش از خدايتان و بهشتى كه پهناى آن آسمان و زمين بود كه بجاراند براى پرهيزگاران. (2) علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: «بجاردن» را به معنى آماده كردن بسيار استعمال كرده است و بايد دانست كاتبان و ناسخان در ترجمه هاى زير خط قرآن تصرف بسيار كرده اند و هر چه سخن سست و عبارات غلط و لغات نادرست در ترجمه ديده شود از شيخ ابوالفتوح نيست. (3) 2. نيز آيه 158 سوره آل عمران چنين ترجمه شده است: «وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لاَإِلَى اللّهِ تُحْشَرُونَ» ؛ و اگر بميريد يا كشته شويد هر آينه وا خداى گرد آورند شما را. (4)و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: كاتبان فارسى زبان خويشتن را در هر گونه تصرف مجاز مى دانند و هر لفظ غير مأنوس را به كلمه ديگر مأنوس تبديل مى كنند با آنكه تصرف در سخن و كتاب ديگران مانند تصرف در مال و جان آنها جايز نيست. ترجمه هاى فارسى زير آيات كه در نسخ تفسير ابوالفتوح (عليه الرحمة) آمده همه مسخ شده است، چون خود عبارت قرآن را پيش نظر داشتند مى توانستند در ترجمه تغيير دهند.از جمله در ترجمه اين كلمه را (واخداى) نپسنديدند و به كلمه ديگر (سوى حكم خدا) تبديل كردند و نيز عبارت «درشت خوى سطبر دل» را در ترجمه «فَظّا غَليظَ القلب» به «زشت خوى سخت دل» تغيير دادند و ما را دسترسى به عبارت اصلى شيخ ابوالفتوح نبود جز مقدارى از آنكه از روى نسخه قديمى دو جزءِ كتاب متعلق به جانب آقاى كى استوان (وفقه الله تعالى) تصحيح كرديم و اين نسخه چون قديمى است به ترجمه هاى آن اعتماد بيشتر بود. (5)

.

ص: 48

قرائت و رسم الخط قرآنمؤلف در بسيارى موارد درباره وجوه قرائت آيات و رسم الخط قرآن بحث كرده است. علامه شعرانى هم حواشى بسيارى در اين مورد دارد كه چند مورد آن را در اينجا مى آوريم: 1. مؤلف در ذيل آيه 38 سوره مائده مى نويسد: قَولُهُ: «وَ السّارِقُ وَ السّارِقَةُ...» سيبويه گفت نصب اينجا در عربيت بهتر باشد و كذلك و قوله: «الزّانِيَةُ وَ الزّانِي» و در شاذ عيسى بن عمر به نصب خواند و اين خلاف آن است كه قراء بر اويند و رفع او بر ابتداست و خبر او فأقْطَعُوا است... . (1) علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: فقهاى اسلام گويند: اگر در قرآن وجهى در عربيت جايز باشد اما قرّاء نخوانده باشند و قرائت آن متواتر نباشد جايز نيست. بعض علماى متأخر كه آن را جايز شمرده اند قولشان معتمد نيست و به مخالفت آنان اعتنا نبايد كرد؛ چون قول كسى را كه در علمى بصيرت ندارد در هيچ مذهب و هيچ صناعت معتبر نشمرده اند و شايد كسى اهل لغت و نحو و طب و نجوم و غير آن نباشد و لغت غلطى را صحيح پندارد و استعمال كند يا ماضى را به جاى مستقبل يا دواى مفيدى را مضر داند يا زهره را نزديك تر از ماه شمارد، قول آنان را در اقوال نبايد شمرد. همچنين كسى كه از قاعده قرائت و علم قرآن بى بهره است، اگر تجويز كند قرآن را مطابق علم نحو بدون تواتر از قرّاء و نقل آن مى توان خواند، قول او معتبر نيست. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 95 سوره نحل مى نويسد: «إِنَّما عِنْدَ اللّهِ» ؛ كه آنچه به نزديك خداست شما را بهتر است از ثواب خداى (جلّ جلاله) اگر شما دانى. و «ما» موصوله است براى آنكه «ما» از «إنَّ» جدا بايد نوشتن كه اسم است و آنجا كه «ما» كافّه بُوَد و حرف باشد پيوسته نويسند، فَرْقاً بَيْنَهُما، وَهذا مِنْ عِلم الخطِّ. (3) و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: اما در رسم الخط قرآن تعبد و متابعت نسخ اوليه قرآن واجب است واين نكته را مراعات نبايد كرد، مثلاً «انما» درهمه جاى قرآن بايد موصول نوشته شود مگر در «إِنَّ ما تُوعَدُونَ لاَتٍ» (4) در سوره انعام كه قرآنهاى قديم از زمان پيغمبر صلى الله عليه و آلهكه مقطوع نوشته بودند و بايد متابعت كرد و در اين آيه نحل چون مصاحف از آن عهد هر دوگونه نوشته شده براى ما هر دو وجه جايز است. وحكم در هر كلمه كه به ما متصل شود مانند أينما و كلّما و بئسما و حيثما همين است كه متابعت بايد كرد. و عجب آنكه «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» در آيه 109 بقره متصل است «أَيْنَ ما تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِيعاً» در آيه 142 همان سوره منفصل به فاصله يك ورقه و دليلى جز متابعت ندارد. (5) 3. مؤلف در ذيل آيه 39 سوره حج مى نويسد: «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ» ؛ دستورى دادند آنان را كه كالزار مى كنند. مدنيان و بصريان خواندند، و از كوفيان عاصم: «اَذِنَ»، به فتح «الف» اضافة الى الله تعالى، اَىْ اَذِنَ اللّهُ، و باقى قرّاء خواندند عَلى الفعل المجهول به ضمّ «الف». (6) و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: سهوى است از ناسخان كتاب يا تصرفى از آنان در عبارت؛ چون عاصم و مدنيان و بصريان به ضمّ الف خواندند و ديگر قرّاء به فتح آن، عكس آنچه در اينجا مذكور است. (7) 4. مؤلف در ذيل آيه 13 سوره سبأ مى نويسد: «اعْمَلُوا آلَ داوُدَ» ، گفت: عمل صالح كنى اى آل داود بر سبيل شكر؛ و نصب او مفعول له است دون مفعول به. «وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ» ، آنگه گفت: از بندگان من كم اند كه شكر كنند. جمله قّرا به فتح «يا» خواندند از عِبادى، مگر حمزه كه او به اِرسال «يا» خواند. (8) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: يكى از آنجايها كه «ياء» متكلم بر دو وجه قرائت شده است اين كلمه است و در هر جا كه به يك وجه قرائت كردند وجه ديگر جايز نباشد به اتفاق علما. و گروهى در زمان ما كه دراين امور بصيرت ندارند گويند هرچه در عربيت جايز است بدان قرائت توان كرد اگر چه هيچ يك از قراء نخوانده باشند. بنا به رأى اينان، هر «ياء» متكلم را _ و العياذ بالله _ به دو وجه قرائت توان كرد. (9) 5 . مؤلف در ذيل آيه 207 سوره بقره مى نويسد: «كسائى در همه قرآن امالت كند «مَرْضاتِ اللّهِ» خواند». (10) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: ... من خود در حاشيه كتاب مجمع البيان در ذيل اين آيه نوشته ام كه مرضات در مصاحف به تاء نوشته شده است براى متابعت مصاحف عهد نبى صلى الله عليه و آلهتا خط قرآن از آن صورت كه بود متغيّر نگردد و توهم تصحيف در قرآن نرود و كسائى تنها اين كلمه را اماله كرده است و به ها وقف نموده و ديگران به «تاء» وقف كردند. انتهى مترجما. (11) 6 . مؤلف در ذيل آيه 233 سوره بقره مى نويسد: و ابان روايت كند از عاصم: لا تُضارِرْ والِدَةٌ، و فكّ ادغام و كسر «را» بر آنكه اسناد فعل با والده باشد. (12) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: عاصم از قراء سبعه است كه قرائت آنان متواتر است و خواندن آن به اجماع جايز وليكن چون اين قرائت از عاصم متواتر نيست و از شواذ محسوب است قرائت آن جايز نيست. و از اينجا معلوم گرديد كه همه آنچه از هفت قارى مشهور روايت شده است متواتر نباشد و شواذّ آنها مانند شواذّ ديگران است. (13)

.

ص: 49

ص: 50

آيَةُ التَّسمِيَة1. «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

روض الجنان: خالد بن الوليد با لشكرى به زير حصن حيره فرو آمد و گفت: مردى عاقل را به من فرستى تا با او سخنى گويم. عبدالمسيح بن نُفَيلَة الغَسّاني را بر او فرستادند، و او از جمله معمّران بود. چون بيامد، خالد دروى نگريد، گفت: مِنْ أيْنَ أقصى أَثَرِكَ اَيُّهَا الشَّيخُ؟ قال: مِنْ ظَهْرِ أبي، قال: مِنْ أينَ خَرَجْتَ؟ فقال: مِنْ بَطْنِ اُمّى. قال: علامَ أَنْتَ؟ قال: عَلَى الاَرض. قال: فيم اَنْتَ؟ قال: في ثِيابى. قالَ: ابنُ كَمْ اَنْتَ؟ قال: ابْنُ رَجُلِ واحدٍ... . (1) 10. علامه شعرانى: دو سؤال اول از قبيله و نژاد او است و سؤال سيم و چهارم از اينكه بنا بر صلح و تسليم دارى يا جنگ و در سؤال پنجم «ابن كم أنت»؛ يعنى چند ساله اى؟ (2)روض الجنان: [در بيان ادله اثبات آيه بودن بسمله اوايل سوره ها از جمله مى گويد: ]طريقى ديگر اعتبارى آن است كه، اين آيت از چهار وجه بيرون نيست: يا براى اوّل سوره نبشتند... . (3) 11. علامه شعرانى: يعنى خودِ ناسخان نوشتند بى آنكه از آسمان فرود آمده باشد، مانند «سورة فلان و هي مدينة أو مكّية» كه مردم بالاى هر سوره مى نويسند، در آن زمان هم صحابه براى آنكه معيّن باشد اولِ سوره از اينجا است نوشتند. و اين احتمال صحيح نيست براى آنكه در اولِ برائت ننوشتند. (4) روض الجنان: [در بيان يكى ديگر از ادله اثبات جزء قرآن بودنِ آيه بسمله _ به ويژه در سوره حمد _ مى گويد:] وجهى ديگر آن است كه: «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ...» ، آيتى شمرند و ابتدا به «غَيْرِ» كنند، نيكو نباشد در علم نحو. (5) 12. علامه شعرانى: يعنى به كلمه غير در «غَيْرَ الْمَغْضُوبِ» ابتدا نشايد كرد؛ چون يا مجرور است چنان كه قرائت مشهور است _ يا منصوب. (6) روض الجنان: ابراهيم بن يزيد گفت: عمرو بن دينار را گفتم فضل رَقاشىّ مى گويد: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» ، نه از قرآن است. گفت: چه دلير است بر خداى تعالى، أَىْ سُبْحانَ اللّهِ! من از سعيدِ جُبَير شنيدم كه او گفت از عبداللهِ عبّاس شنيدم كه از رسول صلى الله عليه و آله شنيدم كه گفت: علامت آنكه من بدانستمى كه سورت تمام شد، آن بودى كه جبريل عليه السلامبيامدى، و در اوّل سورت ديگر «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آوردى به من. (7) 13. علامه شعرانى: چون «بسم الله» را از آسمان جبرئيل فرود آورد، پس از قرآن است و بايد تلاوت شود. (8)روض الجنان: أُمِّ سَلَمه (رحمة الله عليها) گفت: رسول صلى الله عليه و آله چون نماز كردى، قرائت چنين خواندى: «بِسْمِ اللهِ الرّحْمنِ الرَّحيمِ * اَلْحَمْدُ لِلّهِ ربِّ الْعآلمينَ، الرَّحْمنِ الرَّحيمِ * مالكِ يَوْمِ الدّينِ» ، يعنى آيت آيت مقطّع كردى و به هر سر آيتى وقفى كردى تا آنگه كه هفت آيت بشمرد عددِ اعراب. (9) 14. علامه شعرانى: يعنى با انگشت هفت آيه بشمرد و مانند عرب عقدِ انامِل كرد. (10) روض الجنان: اگر گويند: اسم را اشتقاقش از «سُمُوّ» باشد، چه معنى دارد كه معنى «سِمَت» بر اسم مَخيل است كه اسم مسمّى را علامت باشد؟ (11) 15. علامه شعرانى: يعنى در كلمه «اسم» معنى سمة كه علامت است _ مندرج است و به خيال متبادر مى شود. (12) روض الجنان: ابن دُرسْتَوَيْهْ گفت: «الله»، خداى (جلّ و عزّ) به مثابه اسم علم است. و ابن كَيْسان گفت: لقب است، و قول ايشان به معنى متقارب است، و لقب درست نيست براى آنكه لقب بر خداى تعالى روا نبود، لقب بر آن روا بود كه غيبت و حضور بر او روا بود، چه لقب در غيبت، بدل اشارت است در حضور. درست آن است كه از اسماء مفيده است... (13) . 16. علامه شعرانى: كذا و كلمه صحيح كه به جاى كلمه «مفيده» واقع بوده نمى دانيم، اما به قرينه مى فرمايد: «الله» در اصل عَلَم نبوده و معنى جنسى داشته است اما در اصطلاح خاصْ براى نام خدا گرديده و مانند عَلَم شده است. و محتمل است كه در نسخه اصل «از اسماء مشتقّه» بوده، تصحيف شده. (14) روض الجنان: اين اقوال اهل لغت است از طريق اشتقاق. فامّا از طريق تحقيق معنى، اين لفظ در اصطلاح: «الله»، نام ذاتى است قادر بر اصول نعم چون با مكلّفان بكند از ايشان مستحق عبادت گردد. و بر اين قاعده مرجع او با قادرى باشد و از صفات نفس بود، و براى آن بر اين قدر قناعت نكردند كه اهل لغت گفتند كه: «اله» مستحقّ عبادت بود كه بر اين قول در لايزال اله بود و در ازل اِله نبود، چه در ازل مستحقِّ عبادت نبود. پس قادرى در آورند تا شامل بود ازل و لايزال را، و تعليق قادرى به اصول نعم براى آن كردند كه جز قديم تعالى، بر آن قادر نيست. و ديگر استحقاق عبادت بر اين باشد، ولابد حدود اصطلاحى را نسبت بايد به مواضعه اهل لغت، آنگه به حسبِ دليل زيادت و نقصان مى كنند و تغيير و تبديل. (15) 17. علامه شعرانى: يعنى: قيد كردند قادر بر اصول نعم نه هر قادرى، به دو علت: يكى آنكه غير خداى تعالى قادر بر اصول نعم نيست. ديگر آنكه استحقاق عبادت كسى دارد كه بر اصول نعم قادر باشد. مطلب ديگر آنكه معنى اصطلاحى بايد با لغت تناسب داشته باشد، آن گاه در اصطلاح قيودى بر آن زياده يا از آن نقصان كنند. (16) روض الجنان: روا داشتمانى. 17 18. علامه شعرانى: يعنى: روا داشتيم. و در بعضى شهرها نظير اين مستعمل است، چنان كه در كرمانشاه و قم گويند: داشتيمان، رفتيمان. 18

.

ص: 51

پاسخ به شبهات روزجدا از توضيحات ذيل تفسير براى شرح و احياناً نقد بعضى اقوال، گاهى علامه شعرانى نكاتى را توضيح مى دهد كه ناظر به مسائل روز و در واقع پاسخ به برخى شبهات مطرح شده است. 1. مؤلف در ذيل آيه 40 سوره مائده مى گويد: «يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ» آن را كه خواهد عذاب كند و آن را كه خواهد بيامرزد. در اوّل اعني در باب عذاب استحقاق معتبر است به ادلّه عقل و اجماع امّت كه از روى حكمت جز آن را نخواهد كه عقاب كند كه مستحقّ باشد و عقاب نامستحق نخواهد. (1) علامه شعرانى در حاشيه به بيان حكمت حدّ سرقت پرداخته و محاسن حد شرعى سرقت به حبس و مضرّات زندانى كردن سارق را بر شمرده است: اين همه تأكيد براى دفع توهم ملاحده و منكران دين اسلام است كه بعيد مى شمارند براى اندكى مال دست مردى ناقص شود و به حكمت پروردگار در حدّ سرقت ايراد مى كنند. از اين جهت ملاحظه شود كه عطوفت كاذب و سستى ايمان در اكثر ممالك اسلامى و تقليد نصارا آنان را از اجراى حكم الهى باز مى دارد و به جاى آن چند حكم درباره دزد مجرى مى دارند كه مؤيّد فساد و مروّج دزدى است؛ از جمله آنان را حبس مى كنند و مردم بايد به دادن ماليات مصارف معيشت او را بر عهده گيرند. ديگر آنكه دزدان در زندان تبادل فكر مى كنند و نوآموزان از استادان فن دزدى ياد مى گيرند و كامل مى شوند. سيم آنكه زن و فرزند آنها كه غالبا فقير و بى سرپرست مى مانند در كوچه ها آواره و به فساد و دزدى مجبور مى شوند. چهارم آنكه دزدان را كه آزاد كرده اند و مدت زندان به سر آمد اجازه كسب و كار نمى دهند و چاره ديگر غيرِ دزدى ندارد. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 63 سوره مائده گويد: ... در خبر است كه خداى تعالى وحى كرد به يُوشَع بن نون كه: من از قوم تو صد هزار آدمى را هلاك خواهم كردن، چهل هزار صالح و نيكان و شصت هزار بدان. يُوشع گفت: بار خدايا! دانم كه بدان مستحقّ هلاكند، نيكان را چرا هلاك خواهى كردن؟ گفت: ... براى آنكه ايشان براى خشم من خشم نگرفتند و به آن فاسقان مؤاكله و مشاربه و مخالطه كردند. (3) علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: مردمان عهد ما را تنبيهى بزرگ است كه فاسقان بسيارند و مردم صالح از آنها پرهيز نمى كنند بلكه از معاشرت آنان فخر و مباهات دارند. و نهى از منكر آن است كه اگر بتواند فاسقان را به پند و موعظه به صلاح آورد و اگر نااميد باشد ترك معاشرت كند تا قبح عمل خود را بهتر بدانند. (4) 3. مؤلف در ذيل آيه 162 سوره انعام گويد: آنگه گفت: بگوى اى محمّد «إِنَّ صَلاتِي» كه نماز من. «وَنُسُكِي» ، در او سه قول گفتند: سعيد جبير و مجاهد و قتاده و سُدّى و ضحّاك گفتند مراد ذبيحه است كه براى حج و عمره كشى و حسن بصرى گفت: مراد دين است. زجّاج و جُبّايى گفتند: عِبادَتي، و قول اوّل از روى لغت قريب تر است و بر توسّع در دگر عبادات استعمال كنند. (5) علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: در زمان ما گروهى بدين آيه متمسّك شده و ذبح حيوان را به عنوان نذر يكى از اوليا حرام مى دانند، چنان كه براى امامزادگان نذر مى كنند. و تصور وجه سخن و استدلال آنان براى من واضح نيست؛ زيرا كه اگر ذبيحه با شرايط شرعى بكشند و روى به قبله بسم الله بگويند علتى براى حرمت آن تعقل نمى شود، هرچند نذر كند آن را در مكان معيّن ذبح كند براى اطعام گروهى خاص به طورى كه عمل وى در آن مكان براى اطعام آن گروه رجحان داشته باشد. و همچنان كه عقيقه براى مولود نيست، كشتن گوسفند براى اطعام مجاورين يا زائرين امامزاده نيز عبادت امامزاده محسوب نمى شود. (6) 4. مؤلف در ذيل آيه 12 سوره حجرات مى نويسد: ... ابوقلابه گفت: ابو محجن الثَّقفيّ خمر مى خورد او و اصحابش. عمر آنجا بگذشت، تجسُّس كرد واقف شد بر آن. در سراى شد. ابومحجن حاضر بود با يك مرد. گفت: يا اميرالمؤمنين خطا كردى. گفت: چه خطا كردم؟ گفت: دو خطا يكى تجسُّس _ و خداى تعالى گفت: «وَ لا تَجَسَّسُوا» ، و دگر بى دستورى در سراى من آمدى _ و خداى تعالى مى گويد: «لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى أَهْلِها» ، (7) عمر گفت: چه مى گويى؟ گفت: اينكه شنيدى، زيد بن ثابت و عبدالله بن اَرْقم حاضر بودند گفتند: يا اميرالمؤمنين چنين است كه او گفت تاوان برماست. (8) و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: يعنى غرامت گناه و تقصير از ماست. در شرع اسلام تتبع گناه نبايد كرد، بلكه اگر اتفاقاً از كسى گناهى ديده شود منع بايد كرد وحد بايد زد. و در رسم سياستمداران امر برخلاف اين است، حتى در ممالك نصارا آنچه را جرم و گناه شناسند مأموران در مورد سوءِظن به تحقيق و تفتيش مى پردازند وحتى به حبس و شكنجه از متهم اقرار مى گيرند. و به نظر مى رسد در اسلام در اتهام به قتل نيز اگر آثار جرم در قاتل ديده شود و ولىّ دم بداند او قاتل است غير از پنجاه قسامه تضييق ديگرى بر او نمى تواند كرد واگر نداند او قاتل است خود قسامه هم نمى تواند بخورد. (9)

.

ص: 52

. .

ص: 53

312. «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ * الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»

روض الجنان: وهب بن مُنَبّه مى گويد: خداى تعالى را، هيجده هزار عالم است، دنيا يك از آن است، و آنگه عمارت دنيا به اضافت با خرابش چنان است كه خيمه اى در بيابانى. (1)19. علامه شعرانى: «با خرابش» يعنى آبادى دنيا نسبت به خرابى آن بسيار اندك است و دنيا نسبت به هيجده هزار عالم هيچ و ما به اين اندك دل بسته ايم. (2)

.

ص: 54

دقتهاى تاريخى و نقد اقوالعلامه شعرانى در مواردى با توجه به روايتهاى تاريخى و گاهى با مقايسه نقلها با تاريخ ولادت و وفات افراد، مطالب ابوالفتوح را نقد مى كند. 1. مؤلف در ذيل آيه 2 سوره توبه مى گويد: رسول عليه السلام گفت: لا نُصِرْتُ اِنْ لَمْ اَنْصُرْكُمْ؛ مرا يارى مكنادا اگر شما را يارى نكنم. و برخاست و ساز كرد و به جانب مكّه رفت و مكّه بگشاد و اين سال هشتم بود از هجرت. و پيش از آن رسول عليه السلام به غزات تبوك بود و منافقان اراجيف افگنده بودند. (1) علامه شعرانى در حاشيه چنين توضيح مى دهد: بايد دانست كه غزوه تبوك پس از فتح مكه بود. و در كتاب تصحيفى راه يافته است. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 6 سوره بنى اسرائيل مى گويد: ... حذيفة بن اليمان گفت: در قصه اين آيات، من قوله: «قَضَيْنا إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ» اِلى قوله: «وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِينَ حَصِيراً» ، (3) كه رسول صلى الله عليه و آله گفت: چون بنى اسرائيل تعدّى و ظلم از حد ببُردند و پيغامبران را كشتن گرفتند، خداى تعالى مَلِك پارس بُخت نصّر را بر ايشان مسلّط كرد و مُلك و پادشاهى او هفتصد سال بود، بيامد با لشكرى بسيار به در بيت المقدس فرو آمد و آن را حصار داد و بگشاد و هفتاد هزار مرد را بر خون يحيى زكريّا بكشت و اهل بيت المقدّس را برده كرد و آن شهر به غارت داد و سلب و حُلىّ بيت المقدس بياورد در آن صد هفتاد هزار گردون گران بار از مالها و حُلى ايشان، از آنجا بياورد. (4)علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: اين قصه صحيح نيست، حتى ثعلبى در قصص الانبيا كه از نقل اباطيل و اراجيف باك ندارد اين قصه را باطل شمرده و گويد: يحيى بن زكريا سالهاى بسيار پس از بخت نصّر به دنيا آمد. (5) 3. مؤلف در ذيل آيه 197 سوره بقره مى نويسد: ... اين بگفت و برفت چنان كه من به گرد او نرسيدم. در سوداى آن فتادم تا اين كودك چه كسى است؟ گفت: ديگر نديدم او را تا به ميان ركن و مقام رسيدم، او را ديدم ايستاده و خلايق بر او جمع شده، و او را از حلال و حرام و مسايل و احكام مى پرسيدند و او جواب مى داد. من گفتم: اين كودك كيست؟ گفتند: نمى دانى؟ اين زين العابدين علىّ بن الحسين است. من گفتم: سُبْحانَ اللّهِ! اينت زهد و توكّل، و اينت علم و بيان! «اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ...» (6) ، از اين چه عجب دارى! خادمانْ را چون در خدمت خانه ايشان حقيقتى بود، بركت آن به اعقاب ايشان برسد تا در حقّ ايشان جنس اين بود. (7) علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: مخفى نماناد كه حضرت امام زين العابدين عليه السلام آن هنگام كه هفت يا هشت ساله بود هنوز حضرت امام حسن و پدرش سيد الشهدا عليهماالسلام حيات داشتند، يعنى در سنه پنجاه و اند ازهجرت و عبداللّه بن مبارك آن زمان را درنيافت، در اواخر قرن دوم هجرى مى زيست. و بعضى به جاى حضرت زين العابدين حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلامگفته اند. (8) 4. مؤلف در ذيل آيه 3 سوره ص مى نويسد: و «مناص»، مصدر است به منزلت مقام، و در جز اينجاى شايد كه موضع بود. عبداللهِ عبّاس گفت: كفّار مكّه چون قتال كردندى و كار سخت شدى بر ايشان، گفتند: مَناص يعنى؛ بگريزى. چون روز بدر عذاب به ايشان فرود آمد، بر عادت گفتند: مناص، خداى تعالى آيت فرستاد «وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ» . (9) و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: اين تفسير با آنكه يقين داريم سوره ص مكى است و جنگ بدر پس از هجرت به نظر صحيح نمى رسد، و حديث ابوطالب مؤيد آن است كه در مكه نازل شد. (10) 5 . مؤلف در ذيل آيه 27 سوره رحمن مى نويسد: «ذُو الْجَلالِ وَ الاْءِكْرامِ» ؛ خداوند بزرگوارى و گرامى كردن بندگان. محمّد بن كعب الْقُرَظىِّ گفت: يك روز رسول عليه السلام بر سبيل امتحان كعب الأَحبار را گفت: يا كَعْب! «ذُو الْجَلالِ وَ الاْءِكْرامِ» ، «اكرام» مى دانيم، «جلال» چه باشد؟... (11) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: اين سخن كه رسول صلى الله عليه و آله از كعب الاحبار معنى جلال را پرسيد غلط است چون علماى رجال و سير اتفاق كردند كه كعب پس از رحلت آن حضرت به مدينه آمد و اسلام آورد و اصلاً آن حضرت را نديده بود. (12) 6 . مؤلف ذيل آيه 16 سوره حديد مى نويسد: «أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا» ، گفت: وقت نيامد؟ كلبيّ و مقاتل گفتند: آيت در منافقان آمد پيش از هجرت، و سبب آن بود كه سلمان را گفتند: ما را خبر ده از آنچه در تورات ديده اى از عجايب... . (13) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: قول مقاتل از دو جهت غلط است: يكى آنكه پيش از هجرت سلمان خدمت پيغمبر صلى الله عليه و آلهنرسيد. ديگر آنكه يهودى نبود و با تورات ارتباط نداشت. (14) 7. مؤلف در ذيل تفسير سوره نصر مى نويسد: ... و رسول عليه السلام گفته بود كه: كس را نكشند الاّ مقاتل را يا قاتل را يا جماعتى مستهزيان را و تنى چند را كه مُرتد شده بودند، مِنْهُم: عبدالله بن سعد بن ابى سرح. او به حمايت عثمان رفت. عثمان بيامد و او را بياورد و در حقّ او شفاعت كرد. رسول عليه السلامسر در پيش افگند و آنگه گفت: كس نيست در ميان شما كه اين را بكشد؟ سعد مُعاذ گفت: يا رسول الله! چشم من در چشم تو بود تا اشارت كنى تا من او را بكشم گفت: ندانى كه پيغابران خاينة الأعين نباشند، و اشارت به چشم. (15) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: ظاهراً سعدبن معاذ سهو است، چون وى در جنگ بنى قريظه از دنيا رفت، و صحيح سعدِ عباده است. (16) 8 . مؤلف در ذيل آيه 249 سوره بقره مى گويد: عبداللهِ عبّاس گفت: تابوت و عصاى موسى در بُحَيْره طَبَريّه است در درياى طبرستان... (17) . علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: درياى طبرستان زايد است از ناسخين كتاب يا از يكى از روات كه پنداشت بُحيره طبريه همان درياى طبرستان است، آن را به اين تفسير كرد. و بحيره طبريه در فلسطين است و درياى طبرستان در شمال مازندران. (18)

4. «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

روض الجنان: اكنون بدان كه معنى مالك قادرى باشد بر تصرف در آنچه او را باشد كه تصرّف كند بر وجهى كه كس را نباشد كه او را از آن منع كند و عاجز را وصف نكنند به آنكه مالك است، براى آنكه مرجع معنىِ اين اسم با قادرى است. (19) 20. علامه شعرانى: «قادرى» يعنى قدرت و «ياء» مصدرى فارسى را به قادر ملحق كرده است. (20)

6. «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ»

روض الجنان: نوّاس بن سَمْعان روايت كند از رسول صلى الله عليه و آله كه او گفت: خداى تعالى مَثَلى بزد صراط مستقيم را، و بر دو كناره آن صراط باره اى است، درها بروى گشاده، و بر آن درها پرده ها فرو گذاشته... . (21) 21. علامه شعرانى: يعنى بر دو طرف راه ديوار بلندى است و در آن ديوار درها كه از آن بيرون توان رفت و بر هر درى پرده اى آويخته است. (22)

7. «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضّالِّينَ»

روض الجنان: «الّذين» اگرچه معرفه است و «غَيْر» نكره است، براى آنكه نه معرفتى است مستقلّ بنفسه فى التّعريف و محتاج است به صفت، چنان كه اسم نكره به صفت بعضى تعريف و تخصيص در او شود. (23) 22. علامه شعرانى: يعنى كلمه «الذين» اگرچه معرفه است اما تعريف او مانند اعلام به نفس لفظ نيست بلكه به واسطه صله است. پس شبيه به نكره است كه به واسطه وصف اندكى تخصيص در او پيدا مى شود و از اين جهت «غير» كه نكره است صفت براى «الذين» مى آورند. (24) روض الجنان: و مذهب شافعى آن است كه: امام را مستحبّ است كه چون «الحمد» بخواند، آمين بگويد جز كه بلند نبايد گفت. (25) 23. علامه شعرانى: ... در خلاف گويد: «شافعى و اصحاب او گويند: امام را مستحب است چون از قرائت حمد فارغ شود آمين بگويد به اخفات». (26) روض الجنان: و اين مذهب عطا و احمدِ حنبل و داود و اسحاق است، و ابوحنيفه و سُفيان ثورى و مالك را دو قول است: يكى همچنين كه گفتيم، و ديگر آنكه: امام را نبايد گفتن، امّا مأموم را ببايد گفتن. (27) 24. علامه شعرانى: اين دو [ابو حنيفه و سفيان ثورى] هم گويند امام به اخفات آمين گويد پس عطف بر داود و اسحاق است؛ الاّ آنكه در خلاف تصريح به استحباب نكرده. 28 روض الجنان: و طريقى اعتبارى اين است كه آن كس كه در نماز فاتحه خواند يا بر وجه قرائت خواند با بر وجه دعا؛ اگر بر وجه دعا خواند، به اتّفاق نمازش باطل بود، و اگر بر وجه قرائت خواند، شرع و عرف مانع است از آنكه عقيب قرائت آمين گويند، چنان كه عقيب ساير آيات كه در قرآن هست متضمّن دعا، و به اجماع در آن جا آمين نشايد گفتن. ديگر آنكه رسول صلى الله عليه و آله گفت: اِنَّ هذِهِ الصَّلاةَ لايَصْلُحُ فيها شَىْ ءٌ مِنْ كَلامِ الادميّينَ، و به اتّفاق اين نه كلام خداست، كلام آدميان است. پس ترك بايد كردن از اين وجوه. 29 25. علامه شعرانى: اگرچه اين دو طريق اعتبارى ضعيف است اما اجماع كافى است. و حقّ آن است كه مى توان قرآن را به نيت قرآن خواند و هم در مثل «إِيّاكَ نَعْبُدُ» و «اهْدِنَا الصِّراطَ» قصد تعبّد و دعا كرد؛ چون اين الفاظ را صرف براى لقلقه لسان به ما تلقين نكردند بلكه نماز گزار در نماز بايد سعى كند در «إِيّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّاكَ نَسْتَعِينُ» راستگو باشد و دعاى «اهْدِنَا» را با حضور قلب گويد. و حكايت كلام ديگرى منافى دعا نيست؛ مثلاً اگر كسى اين بيت را در مقام دعا گويد بر وى صادق آيد كه شعر سعدى خواند: اى بار خداى عالم آراىبر بنده پير خود ببخشاى 30اما اينكه «آمين» كلام آدميّين است در حواشى وافى نوشته ايم. 31

.

ص: 55

. .

ص: 56

. .

ص: 57

ص: 58

تأملات كلامىمؤلف جابه جا مسائل كلامى را مطرح كرده و علامه شعرانى هم توضيحاتى در ذيل آنها آورده و احياناً آنها را نقد كرده است: 1. مؤلف در ذيل آيه 25 سوره ابراهيم مى نويسد: ... اهل اشارت گفتند: وجه حكمت در تشبيه اسلام و ايمان به درخت از آنجاست كه درخت تمام نباشد الاّ به سه چيز: عِرقى ثابت و اصلى قايم و فرعى عالى، همچونين ايمان و اسلام به سه چيز تمام شود: تصديقٌ بِالْقَلْبِ، و اقرارٌ باللّسانِ، و عمَلٌ بِالاَركانِ، بيانش حديث رضا عليه السلام از پدرش از پدرانش عليهم السلام از اميرالمؤمنين از رسول عليه السلام كه گفت: الإيمانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ واِقرارٌ بالّلسانِ وعَمَلٌ بِالاَركانِ. (1) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: چنان كه گفتيم ايمان در مذهب شيعه و اكثر اهل سنت همان اقرار قلبى است و اقرار به زبان دليل آن است و عمل به اركان جزء ايمان نيست و بارها مؤلف تحقيق اين معنى كرده است. و مقصود از اين عبارت نه آن است كه فاسق كافر باشد يا منزلتى ميان ايمان و كفر بلكه چون مؤمن عمل نكند فايده كامل از ايمان نبرده، مانند آنكه گويند: مال دارِ بخيل فقير است. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 79 سوره شعراء بعد از نقل كرامات اهل ذوق و تصوف مى گويد: اين حكايت و امثال اين به نزديك اهل تصوّف از كرامات باشد، و به نزديك ما اگر درست بود معجز بود كه خداى تعالى اظهار كند بر دست بعضى صالحان چون داند كه در آن لطفى خواهد بود يا بعضى مكلّفان را. مذهب علم الهدى (رَحْمَةُ الله عليه) اين است. (3) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: خلاف است ميان جماعتى از معتزله و اشاعره كه ظهور كرامت از اولياء خدا و صالحان ممكن است يا ممكن نيست، بيشتر معتزله جايز نمى دانند و آنچه در اين باب نقل است مانند طعام حضرت مريم و آوردن عرش بلقيس از آصف تكميل معجزه پيغمبرى مى شمارند و ديگران آن را ممكن مى دانند؛ چنان كه خواجه نصيرالدين و علامه حلى در تجريد و شرح آن اختيار آن كردند. (4) 3. مؤلف در ذيل آيه 40 سوره نساء مى گويد: ... و دليل بر اين آن است كه: در خبر لفظ مظلمه گفت و مقابله مظلمه به عوض باشد، و ثواب عمل كسى به كسى ندهند و بر فعل كسى ديگرى را عقاب نكنند... . (5) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: اگر گويى: نماز و حجّ استيجارى چگونه است كه ثواب عمل زنده را براى مرده نويسند، گوييم: ثواب عمل زنده براى زنده است و آنچه خداوند تعالى به مرده دهد تفضّل است نه استحقاق؛ چنان كه اگر وصى و وارث به وصيت عمل نكنند عقاب بر همان است كه تخلّف كرده نه ميّت. و بر اين اجماعِ اهل عدل است. (6)

1. « الم »

روض الجنان: اهل اشارت گفتند: «الف» أنا، «لام» لى، «ميم» مِنّي. به «الف» اشارت به آن كرد كه همه منم. به «لام» اشارت به آن كرد كه همه مراست. به «ميم» اشارت به آن كرد كه همه از من است. (7) 28. علامه شعرانى: در تفسير منهج الصادقين نكاتى در اين حروف مقطّعه آورده است كه در جاى ديگر مجموع نديده ام. البته رجوع به آن كتاب شود. (8)

3. «الَّذِينَ يُؤمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»

روض الجنان: امّا «غيب»، هر چه مُغَيّب باشد از چشمها و مصوّر باشد در دلها. (9) 29. علامه شعرانى: عالم غيب در مقابل عالم شهادت است، چنان كه فرمود: «عالِم الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ» . (10) و اصل ايمان و تديّن آن است كه انسان معتقد باشد غير اين عالم ماده محسوس عالم ديگراست و موجود ديگر، تا به خدا و فرشتگان و روح و قبر و قيامت اقرار كند. (11) روض الجنان: راوى خبر گويد كه: يك روز رسول صلى الله عليه و آله صحابه را گفت: دانى كه از مؤمنان كه فاضل تر است؟ گفتند: فرشتگان. گفت: ايشان چنين اند، و نه ايشان را مى خواهم. گفتند: پيغمبران. گفت: ايشان چنين اند، و نه ايشان را مى خواهم. گفتند: يا رسول اللّه! كيستند ايشان؟ گفت: جماعتى كه از پس من باشند تا به آخر زمان، مرا نديده و سخن من ناشنيده و معجزات من ناديده، ورقى مُغلق (12) بينند و سوادى بر بياضى، بر آن كار كنند. ايشان فاضلترين اهل ايمانند. آنگه برخواند: «الَّذِينَ يُؤمِنُونَ بِالْغَيْبِ» (13) . 30. علامه شعرانى: در عهد قديم كتابها را مى بستند و قفل مى كردند و مهر مى زدند چنان كه در مقدمه صحيفه كامله سجاديه است كه حضرت ابى عبدالله عليه السلام«فَاستخْرَجَ منها صحيفةً مُقْفَلَةً مَختومةً فَنظَر إلى الخاتَمِ وقَبّلَهُ وبَكى، ثمّ فَضّه و فَتَح القفلَ ثمّ نشر الصحيفةَ» و ما شرح آن را در ذيل صفحه 8 از شرح و ترجمه صحيفه نوشته ايم. (14) روض الجنان: اكنون بايد كه نماز كُن، متأنّى باشد، و حدود او نه دارد، و شرايط او ظاهراً و باطناً به جاى آرد، چنان كه آن كس كه چوب بر آتش راست كند، چه اگر تأنّى نكند و پيش از وقت بجنباند بشكند، و اگر بسيار بر آتش رها كند بسوزد، بر وفق آنچه شرع فرموده است تا نماز او عبادت باشد. (15)31. علامه شعرانى: افتاده دارد بدين مضمون كه «نماز را هم بايد به جاى آورد». (16) روض الجنان: «نَفَقْ»، سَرَبى باشد در زيرزمين كه آن را راهى باشد به جايى. (17) 32. علامه شعرانى: سَرَب جاده و راه زير زمينى است. 18

.

ص: 59

. .

ص: 60

مسائل اصول فقهمؤلف گاهى در ذيل آيات به مسائل اصول فقه اشاره كرده و علامه شعرانى آن را بيشتر توضيح داده است: از جمله مؤلف در ذيل آيه 13 سوره نحل به مسأله استعمال لفظ در بيش از يك معنا كه در اصول فقه مطرح شده اشاره كرده است: «مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ» ، نصب او بر حال است از مفعول و رفع «الوانُه» به مُختْلفاً است، لانَّ اسمَ الفاعلِ يَعمَلُ عَمَلَ الفِعْل. به الوان و انواع مختلف كه يك با يك نماند. «الوان» شايد تا حمل كنند بر حقيقت و شايد تا حمل كنند بر انواع و شايد كه حمل كنند بر هر دو وجه به نزديك ما، چه لفظ به يك عبارت توان كردن از دو معنى مختلف و از حقيقت و مجاز و اين مسأله اى است از اصول الفقه كه يُعبَّر باللّفظةِ الواحِدةِ عَنِ المَعنَيَيْنِ المُختَلِفَيْنِ و عَنِ الحقيقةِ وَالمجاز. (1) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: اين مسأله در اصول فقه است كه آيا مى توان لفظ مشترك را در بيش ازيك معنى استعمال كرد يا جايز نيست؟ در صورتى كه اجتماع آنها ممكن باشد مانند دوش در فارسى كه مشترك است هم شب گذشته را از آن مى خواهند وهم دوش به معنى منكب و پشت شانه و سعدى گويد: آن سيل كه دوش تا كمر بودامشب بگذشت خواهد از دوشدوش در مصرع اوّل به معنى گذشته است و ممكن نيست از آن معنى منكب خواست اما در مصرع دويم هر دو ممكن است و سعدى هر دو را خواسته: هم شب گذشته و هم منكب. از علماى اصول آنها كه در ادب مهارت دارند جايز مى شمارند و آنها كه در ادب ضعيفند و به قياس و عقل اعتمادشان بيشتر است جايز نمى دانند و استعمال در حقيقت و مجاز هم بر اين قياس. و صاحب اين كتاب همه را جايز مى داند. (2)

4. «... وَ بِالاْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ»

روض الجنان: و «يقين»، هر علمى باشد مستدرك. (3) 33. علامه شعرانى: يقين علمى را گويند كه بعد از شك حاصل شود. (4) روض الجنان: اگر گويند: نه معنى اين داخل است، فى قوله: «اَلَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ» ، اينجا تكرار كردن چه معنى دارد؟ جواب از دو وجه باشد: يكى آنكه، آن جا اجمال كرد و بر سبيل جُمله گفت، و اينجا تفصيل داد، چه اوّل مُجمل است و اين معيّن. (5) 34. علامه شعرانى: چون اوّل مجمل بود و به تعيينْ نام آخرت در آن مذكور نبود، چون به تعيين نام برد از اجمال بيرون آمد. (6)

7. «... وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ ...»

روض الجنان: و «غشاوت»، غطا و پوشش بود، يعنى پوششى كه با آن حق را نمى بينند. و غاشيه زين از اينجا گويند كه پوشش زين باشد. 7 35. علامه شعرانى: در عهد مؤلّف اشراف و اعيان زينهاى مُرَصَّع داشتند و براى حفظ آن جامه با كمال تكلّف آماده كرده بودند و آن را غاشيه مى گفتند چون از اسب پياده مى شدند نوكرى كه غاشيه را بر دوش داشت روى زين مى كشيد و آن را مى پوشيد. 8

.

ص: 61

فوايد تفسيرىفوايد تفسير علامه شعرانى هم در تعليقات كم نيست، نگاه نقادانه و عالمانه ايشان در بسيارى از حواشى هويداست: 1. مؤلف در ذيل آيه 92 سوره نحل مى نويسد: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَها» ؛ گفت مباشى چنان كه آن زن كه ريسمان خود را تاب باز دهد پس از آنكه محكم كرده باشد. و در قوّت دو قول گفتند: يكى آنكه به معنى ابرام و إحكام است، يكى آنكه: القوّة؛ الطّاقة مِنَ الحبل، يك تَوْ از رسن را قوّت خوانند جمعها: القوى. كلبى و مُقاتل گفتند: اين زنى بود كم خرد از قريش او را ريطه بنت عمرو گفتند و هو عمرو بن سعد بن كعب بن زيد بن مناة بن تميم، و لقب او جُعَل بود. او دوكى بكرده بود مقدار يك ارش، نهكى در سر آن كرده به مقدار انگشتى و بادريسه اى بزرگ در خورِ آن در او افگنده و پشم و موى رشتى به آن و پرستاران را فرمودى تا از آن مى رشتندى از بامداد تا نماز پيشين، چون نماز پيشين بودى بفرمودى تا آنچه رشته بودندى تاب بازدادندى. خوى و عادت او بر اين بود... . (1) علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: قول صحيح تر در تفسير آن است كه اشاره به زنى خاص و معهود نيست؛ چون غالب مفسران اين زن را به تعيين نمى شناختند و خداوند تعريف به مجهول نمى كند بلكه مَثَل زد خداوند شكستن عهد را به باز كردن ريسمان پس از رشتن. چنان كه مثل زد كلمه طيبه را به شجره طيبه و كلمه خبيثه را به شجره خبيثه نه درختى معهود وخاص و مَثَل زد صدقه در راه خدا را به دانه كشته كه هفت خوشه برآورد، در هر يك صد دانه نه آنكه دانه خاص بدين صفت در خارج موجود باشد. اما جماعتى از مفسرين پيوسته جزئيات و مشخصات و ماديات را به از كليات و مجردات درك مى كنند و همه چيز را بر طبع خود حمل بر يك فرد معهود مى كنند و مؤلّف قول آنها را نقل كرده است. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 177 سوره بقره مى نويسد: اهل تأويل در سبب نزول آيت خلاف كردند. حسن بصرى وقتاده و ربيع گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه، جهودان در نماز روى به مغرب كردندى و ترسايان به مشرق. (3) علامه شعرانى نيز در حاشيه مى گويد: گرچه اين سخن در ميان مفسّران معروف است، اما معنى آن را در نيافتيم؛ چون ترسايان روى به مشرق نمى كنند و يهود هم روى به مغرب ندارند در عبادت، و بيت المقدس نسبت به بلاد ما غربى است و نسبت به مدينه شمالى و مسلمانان در آن هنگام كه بيت المقدس قبله بود روى به شمال مى ايستادند. البته يهود هم اگر روى به جانب بيت المقدس مى كردند روى به شمال مى ايستادند. (4) 3. مؤلف ذيل آيه 4 سوره مائده مى نويسد: ... «اُحِلُّ لَكُمُ الطّيّباتُ» بر شما حلال كرده اند از ذبايح آنچه حلال و پاك است و مراد به طيّبات محلّلات است... . (5) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: اما اين گونه جواب مشتمل بر دور است و صحيح نيست؛ كسى پرسد: چه چيز براى ما حلال است؟ جواب دهند: آنچه حلال است براى شما حلال است. (6) 4. مؤلف در ذيل آيه 31 سوره مائده مى گويد: «فَبَعَثَ اللّهُ غُراباً...» چون قابيل به كار درماند، خداى تعالى دو كلاغ بفرستاد تا با يكديگر جنگ كردند و يكى ديگر را بكشت، آنگه بيامد و به چنگال زمين بر رفت و او را در آن جا نهاد و خاك با سر او كرد... . (7)علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: از آيه قرآن معلوم نمى گردد كلاغى كلاغ ديگر را كشت بلكه زمين را مى كند، گويى چيزى پنهان كرده را مى جست، و اين عادت كلاغ است. (8) 5 . مؤلف در ذيل آيه 286 سوره بقره مى نويسد: ... و بعضى دگر گفتند: مراد به «اضر» ثقل است؛ بار خدايا بار گران در تكليف بر ما منه چنان كه بر آنان نهادى كه پيش ما بودند، و آنْ آن بود كه در اخبار مى آيد كه: خداى تعالى در شبان روز پنجاه نماز بر امّت موسى نهاد، و ايشان را به زكات ربع مال فرمود دادن، و چون جامه شان پليدى رسيدى ببايستى بريدن و نمازشان جز در مسجد روا نبودى، و چون آب نيافتندى، تيمّم روا نبودى ايشان را. و چون گناهى بكردندى، علامت آن گناه بر روى ايشان پديد آمدى. و چون در سراى به معصيتى مشغول شدندى، بر در آن سراى به خطّى روشن پيدا شدى كه: فلانان در اين سراى فلان كار مى كنند، و اين قول عطا و مالك بن انس و مورَّج و قُتيبى و ابن الانبارىّ است. (9) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: اين روايت به عقل نزديك تر از آن است كه گوشت تن خود را به مقراض مى بريدند. و به گمان من «قطعوه» يعنى جماعت بنى اسرائيل زن يا مرد نجس را از جماعت خود بيرون و قطع علاقه مى كردند، در مسجد و جماعت راه نمى دادند و با آنها در يك خانه نمى ماندند و معاشرت نمى كردند؛ چنان كه هنوز با زن حائض چنين رفتار مى كنند. آن گاه بعضى روات نقل به معنى كرده است چنان كه به عقلش رسيده. (10)

8 . «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْيَوْمِ...»

روض الجنان: «وَ مِنَ النّاسِ» ، «مِن» تبعيض است، و «ناس» اسم جنس است و «لام» در او تعريف جنس است. و اين اسمى واحد است مر جماعت مصوّر را به اين صورت. (11) 36. علامه شعرانى: يعنى به صورت آدمى. (12) روض الجنان: در خبر است كه: خداى تعالى چون آدم را بيافريد در بهشت مى گشت تنها، دلش تنگ شد، خداى تعالى خواب بر او افگند... . (13) 37. علامه شعرانى: اول كسى كه براى عمل جراحى بيهوش كرد جبرئيل بود، و در محل خود خواهيم گفت در اين حكايت شك و اختلاف است. (14)

9. «...وَ مَا يَشْعُرُونَ»

روض الجنان: و اصل «شِعْر» علم بود به امرى دقيق، و شعر از اينجاست. و موى را شَعْر از اينجا گويند. (15) 38. علامه شعرانى: كه موى باريك و دقيق است. 16

.

ص: 62

10. «فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مرَضاً...»

روض الجنان: ... و وجهى ديگر آن است كه، خداى تعالى افعالى كرد با ايشان كه ايشان عند آن بايست تا به ايمان و طاعت نزديك شوند، ايشان در كفر بيفزودند، خداى با خود حواله كرد از آن جا كه آن فعل او بود كه ايشان عند آن ازدياد كردند، چنان كه در حقِّ سُورت گفت: «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِيماناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِيماناً وَ هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ * وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ...» (1) در اين آيات زيادت ايمان را و زيادت كفر را حوالت با سورت كرد، و معلوم است به ضرورت كه سورت، ايمان و كفر نيفزايد؛ بل ايشان ايمان و كفر افزايند و لكن چون عند نزول سورت بود، با سورت حوالت كرد. و اين آيات هم در حقّ منافقان است در آخر سوره التّوبه ... . و مانند اين قوله تعالى حكاية عَنْ نوح عليه السلام: «فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِي إِلاّ فِراراً» (2) و مثله: «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي...» (3) . 39. علامه شعرانى: معنى آن است كه گاه فعلى را نسبت به فاعلى مى دهند كه در حقيقت فاعل نيست بلكه مصاحب فعل است، مانند سوره قرآنكه ايمان و كفر كسى را زياد نمى كند بلكه خود مردم وقت نزول سوره ايمان و كفر خود را زياد مى كنند؛ چون ايمان و كفر اختيارى است و موجب ثواب و عقاب، پس فاعل آن خود مكلّف است. (4)

13. «...قالُوا أَ نُؤمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لكِنْ لايَعْلَمُونَ»

روض الجنان: و از اين كار را خداى تعالى زنان و اطفال را سُفَهاء خواند، في قوله:

.

ص: 63

قصص قرآنعلامه شعرانى در حاشيه تفسير آيه «وَ لا تَسْتَفْتِ فِيهِمْ مِنْهُمْ أَحَداً» (1) با اشاره به فلسفه ذكر قصص در قرآن در حاشيه مى نويسد: طريقه قرآن _ چنان كه گفتيم _ در نقل حكايات اقتصار بر موضع عبرت است نه تفاصيل وجزئيات و مردم قصه دوست مى خواهند در حكايت تفاصيل آن را بدانند و براى يافتن آن به هر وسيله دست فرا مى برند و بسا دروغ و غلو و مبالغه كه عادت مردم جاهل است در حكايات داخل مى كنند كه سود ندارد، بلكه گاهى زيان دارد؛ چون صورت دين و حكايات دينى را در نظر بسيارى زشت مى كند وموجب گمراهى مى شود؛ مثلاً بلندى قامت عوج بن عنق و بزرگى بساطِ سليمان عليه السلام و اَشكال عجيبه يأجوج و مأجوج و نشستن ديو بر ملك و تخت حضرت سليمان، و عاشق شدن حضرت داود به زن سرهنگ خود اوريا، وتوسل براى كشتن او و آمدن هاروت و ماروت به زمين و زنا كردن با فاحشه زهره نام و مسخ شدن آن به صورت ستاره وامثال اين امور بسيار از حرص مردم به تفاصيل حكايات وسؤال از غير امام وپيغمبر برخاسته است. و در اين آيه خداوند نهى فرمود پيغمبر را به نمايندگى امت كه در اين امور از كسى سؤال نكنند و آنچه به كار عبرت نمى آيد در صدد تحقيق آن نباشند از جمله عدد اصحاب كهف كه سه بود يا پنج يا هفت. و موضع عبرت نگاهداشتن خدا است جماعتى را در خوابْ مدتى طويل به خرق عادت كه مدت آن هم بر ما مجهول است. اما مردم هفت تن گفتند و نام آنها معين كردند و زمان خواب رفتن و بيدار شدن و سلطان هر دو وقت را و رنگ سگ ونام او، نام كوه وغار وى و ساير چيزها كه دليل بر صحت آن نيست و فايده اى بر دانستن آن مترتب نى، جز آميختن قول كسانى كه معصوم از خطا نبودند واختلاف بسيار داشتند وتناقض بى شمار با كلام خداوند صادق كه «لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» (2) . بارى درباره اصحاب كهف به مفاد قرآن اكتفا بايد كرد و در روايت ضعيف و قول غير معصوم ترديد بايد داشت. (3)

«وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِياماً» . (4) 40. علامه شعرانى: مؤلّف گاهى «از اين كار» گويد به معنى بدين علت و سبب. (5) روض الجنان: «وَ لكِنْ لايَعْلَمُونَ» ؛ ولكن نمى دانند. حقيقت «علم»، معنيى باشد كه اقتضاى سكون نفس كند و از قبيل اعتقاد باشد، و از حقّ او آن است كه معتقد بر وفق اعتقاد باشد و اگرچه در حد نبايد آوردن، چه در حدّ لفظى باشد كه بدو كشف و ابانت افتد محدود را از نامحدود. (6) 41. علامه شعرانى: يعنى شرط علم آن است كه موافق واقع باشد. و گفته اند علم تصديق ثابت جازم مطابق واقع است. و مؤلّف گويد علم بايد مطابق واقع باشد اما در تعريف نبايد اين قيد را آورد چون هر كس هر اعتقاد دارد آن را موافق واقع مى داند و هرگز نمى تواند تصور كند مطابق واقع نيست و اگر چنين تصورى براى او حاصل شود او در شك است نه عالم. پس به اين قيد نمى تواند تشخيص دهد اعتقاد او چيست مگر ديگرى كه بر اعتقاد او واقف شود و آن را مخالف واقع بيند، بگويد آن علم نيست چنان كه دهريه به اعتقاد جازم مى گفتند خدا و عالم آخرت وجود ندارد، خداوند فرمود: «ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّ يَظُنُّونَ» (7) : و حق اين است كه اين قيد را در تعريف مى توان آورد و سبب امتياز محدود از غير محدود مى شود منتها نزد غير معتقد. و كلام مصنّف مأخوذ از ذريعه سيد مرتضى است. (8)

14. «وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا»

روض الجنان: «لقاء»، از معنى رؤيت در هيچ نباشد. (9)42. علامه شعرانى: يعنى لقاء به معنى رؤيت به هيچ وجه استعمال نشده است. (10)

.

ص: 64

ذوالقرنين كيست؟در ميان مفسران درباره ذوالقرنين چندين نظر وجود دارد. نظر علامه شعرانى اين است كه ذوالقرنين همان اسكندر مقدونى است و چند دليل براى آن ذكر كرده است: ذوالقرنين لقب اسكندر مقدونى است و مشهور نزد مفسرين همين است و امام رازى گويد: كسى كه به شرق و غرب و شمال عالم رفته و همه را تسخير كرده باشد اگر غير اسكندر بود او هم مانند اسكندر معروف مى شد و همه مى شناختند با آنكه كسى جز وى بدين عمل معروف نيست. و ابوريحان بيرونى نقل كرده است كه ذوالقرنين ابوكرب حميرى بود وليكن جهانگيرىِ وى افسانه اى است بى اصل و ثمر. و گويند عمر بن خطاب معتقد بود ذوالقرنين يكى از فرشتگان خداست و شايد علت آن بود كه قرآن نمى خواند و فكرش متوجه چيزهاى ديگر بود. و نويسنده اين حواشى گويد: يكى از ادله قول مشهور سؤال يهود است؛ چون آنان ابوكرب را نمى شناختند اما اسكندر نزد آنان معروف بود و در كتب تاريخ خود اخبار وى را نوشته بودند؛ چون او به بيت المقدس آمد، عالم بزرگ يهود را با حرمت و تعظيم پذيرفت و دين آنها را آزاد گذاشت و اجازه داد در شهرهاى خود به همان احكام و شريعت تورات عمل كنند و قوانين دولتى يونانيان براى آنها لازم نباشد. از اين جهت اسكندر را بزرگ مى داشتند اگر چه پس از وى جانشينان او با يهود بدرفتارى كردند. و دليل ديگر بر قول مشهور آنكه خداوند نقل اخبار انبيا مى كند يا كسانى كه مانند انبيا در نشر خير و آداب واخلاق تأثير بسيار داشتند، و از انبيا گذشته هيچ يك از پادشاهان جهان آن اندازه مؤثر نبود و در تأديب وتهذيب وتعليم علوم آن كوشش نكرد كه اسكندر كرد. (1)

15. «اللّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ»

روض الجنان: و «استهزاء» و «سُخْريّت»، به نزديك عرب عيب باشد، قال الله تعالى: «إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللّهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها...» (2) ، أىْ يُعابُ. (3) 43. علامه شعرانى: ... به نظر مى رسد كه [اين تعبير] خود جواب مستقلى است. و خلاصه آنكه گاه استهزا در لغت عرب به معنى عيب گرفتن آمده است و «اللّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ» يعنى خداى را بر آنها عيب مى گيريد. (4) روض الجنان: زبانيگان در ايشان رسند و ايشان را با راه دوزخ برند و در دوزخ اندازند. (5) 44. علامه شعرانى: يعنى زبانيه ها و مأموران دوزخ. چون در فارسى «هاى» آخر اسماء را چون به الف و نون جمع بندند تبديل به گاف كنند مانند بندگان و رفتگان، مؤلّف «هاى» آخر زبانيه را مبدّل به گاف كرده است. (6)

17. «... فَلَمّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ...»

روض الجنان: «اَضاءَ» هم لازم هست و هم متعدّى، يقول: أضاءَ الْقَمَرُ الظُلمَةَ، وأضاء الْقَمَرُ به معنى ضاء، و ضاءَ يَضُوءُ ضَوْءاً اِلاّ لازم نباشد. (7) 45. علامه شعرانى: «ضاءَ» ثلاثى مجرد پيوسته لازم است. (8)روض الجنان: قال الله تعالى: «لا يَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً» (9) ، و «مَحالَه»، جَهره بود براى آنكه گردد. (10) 46. علامه شعرانى: جَهره چرخى است كه نسّاجان به وسيله آن نخ ريسمان بر ماسوره پيچند. 11

.

ص: 65

روش شناسى تفسير ابو الفتوحگاهى مؤلف در ذيل آيات قصه هاى عجيب و غريب از آفرينش زمين و آسمان و داستانهاى پيامبران نقل مى كند و علامه شعرانى نقل آنها را از باب اينكه مؤلف مى خواسته تفسيرش از اين اقوال خالى نباشد و يا اين داستانها مشتمل بر حكمت و موعظه است، دانسته است. 1. مؤلف در ذيل آيه 6 سوره طه مى گويد: عبداللهِ عبّاس گفت: زمين بر پشت ماهى است، و ماهى بر روى آب است، و طرفى ماهى كه سرو دنبال اوست در زير عرش ملتقى اند به هم آمده. و زير دريا سنگى سبز هست كه سبزى آسمان از اوست، و آن سنگ آن است كه خداى تعالى در سورت لقمان گفت: «فَتَكُنْ فِي صَخْرَةٍ... » ، (1) و آن سنگ بر سُرُوى گاوى است و پايهاى گاو برثرى نهاده است، وزير ثَرى كس نداند تا چيست مگر خداى تعالى. و آن گاو دهن باز كرده است چون درياها همه يكى شود در شكم آن گاو شود و درياها خشك شود. (2) علامه شعرانى چنين مى نويسد: اين سخنان را نه براى آن نقل مى كنند كه خود بدان معتقدند يا خواننده را بدان معتقد سازند بلكه تا كتاب از اقوال مشهوره خالى نباشد و رسم علماى اسلام است در هر علم از توحيد و فقه و اصول و تفسير و حديث اقوال باطل را نقل مى كنند تا مردم نپندارند در نقل خيانتى كردند و چيزهايى كه نپسنديدند به سليقه خود از دين حذف كردند. و شايد حق همان بود كه حذف كردند. (3) 2. مؤلف در ذيل آيه 52 سوره شعراء مى نويسد: «وَ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى» ، حق تعالى گفت: ما وحى كرديم به موسى كه، بندگان مرا ببر به شب كه فرعون بر پى شما بيايد. ابن جريج گفت: در اين آيت خداى تعالى امر كرد به موسى كه، بنى اسرائيل را بفرماى تا هر چهار خانه اى شوند با خانه اى شوند، و در هر سراى كه اينان باشند بره اى بكشند، و در سراى به خونِ او خون آلود كنند كه من فرشتگان را خواهم فرستادن تا كودكان آل فرعون را هلاك كنند، و علامت ايشان اين است و در سرايى نشوند كه بر در آن سراى اثر خون باشد. آنگه بفرماى تا آرد بسريشند، و همچنين فطير بپزند تا زود باشد، آنگه تو با بنى اسرائيل برو تا به كنار دريا تا من بفرمايم كه چه بايد كردن. موسى عليه السلامهمچنين كرد. چون در روز آمدند، فرعون گفت: بنگر تا موسى چون كرد! مالهاى ما بستدند و فرزندان ما را بكشتند. آنگه بفرمود سرير او از شهر بيرون بردند و بر اثر ايشان لشكرى را گسيل كرد هزار هزار و پانصد هزار پادشاه مُسَوّر را كه در دست دستورنجن زرّين داشتند، و با هر پادشاهى هزار مرد بودند... . (4) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: يك ميليون پادشاه در يك عصر موجود نيست، بلكه در چند قرن هم، اما اين سهو نساخ نيست بلكه ترجمه عرائس ثعلبى است: «ألف ألف و خمسمأة الف ملك مسور مع كلّ ملك ألف رجل» (5) و آن را از ابن جريج نقل كرده است. و اين گونه مبالغات غير معقول در گفتار آنان بسيار است و ثعلبى و مؤلف به مقتضاى امانت در نقل سخن مفسران مشهور را خواه صحيح باشد و خواه غلط بى تغيير روايت كردند و متعهد صحت سخن هيچ كس نشدند و خيانت هم نكردند وچيزى را كه آنها گفته بودند ناگفته نگذاشتند و نپوشيدند و مردم مجبور نيستند كلام غير معصوم را قبول كنند. (6) 3. مؤلف در ذيل آيه 35 سوره نمل مى نويسد: ... سليمان عليه السلام گفت: كيست كه اين بداند سفتن؟ انسيان ندانستند و نه جنّيان... . آنگه گفت: كيست كه ريسمان در اين مهره سفته كشد؟ كرمكى سفيد گفت: من تمام كنم، آنگه رشته در دهن گرفت و از اينجانب در رفت و به دگر جانب برون آمد. سليمان گفت: چه خواهى؟ گفت: از خداى بخواه تا روزى من از ميوه ها كند، گفت: كرده شد... . (7) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: از ضعف بعضى اين سخنان عجب نبايد داشت، چون روايت از امام نيست و مؤلف براى آنكه از گفته پيشينيان چيزى فرو نگذاشته باشد آن را نقل كرده. و به قرائن گذشته معلوم گرديد كه وى به همه آنچه ثعلبى و ديگران در اين قصص روايت كردند اعتماد نداشت. (8) 4. مؤلف در ذيل آيه 1 سوره ذاريات مى نويسد: ... موسى برگشت و مى گفت: اى خدايى كه روزى خلقان به امر تو است، يكى را باران مى بايد و يكى را آفتاب، و يكى را باد مى بايد و يكى را هواى ساكن آرميده، و تو خداوند همه را مراد بدهى و به حسب مصلحت روزى به هر يك رسانى چنان كه تو دانى. (9)و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: از اين خبر معلوم مى گردد كه علماى ما در سند اخبار قصص چرا مساهله مى كردند، چون آنچه متضمن حكمت و تعليم و موعظه بود براى فايده اش مى آوردند و اگر در اصل حكايت مناقشه بود در آن تعليم مناقشه نبود. وعاقلان مى دانند مقصود اصلى از نقل حكايات عبرت و موعظه است و موعظه حق است، اگرچه وقوع حكايات مشكوك بود و در اثبات آن اصرار نداشتند. (10) 5 . مؤلف در ذيل آيه 198 سوره بقره مى نويسد: ... پس براى تذلّل و خضوع حاجّ و صبر ايشان بر وقوف در اين روز در اين مَوْقف [عرفه ]اين نامها بر روز و بر جاى نهادند. (11) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: اين اختلاف در وجه تسميه عرفه دليل است كه مؤلّف گفتار مفسران را براى اعتماد و اعتقاد بدان روايت نمى كرد بلكه براى آنكه كتاب از گفتار آنان خالى نباشد. و دانستن آنكه عرفه را چرا عرفه گفتند از ضروريات نيست و اگر ندانيم كدام از اين روايات صحيح است هم مقصّر نيستيم و شايد هيچ يك درست نباشد و تسميه را علتى ديگر بود. (12) 6 . مؤلف در ذيل آيه 12 سوره مائده مى نويسد: «... و روايتى ديگر آن است كه او [عوج ]در زمين بغى و طغيان از حدّ ببرد...». (13) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: اين حكايات درباره عوج و بزرگى قوم او از ثعلبى است (14) نه از ائمه معصومين عليهم السلام و مرحوم مجلسى (عليه الرحمه) هم بر خلاف قاعده خويش در بحار الانوار آن را از ثعلبى روايت كرده است (15) تا كتابش از اين حكايات خالى نباشد. اختلاف روايت دليل آن است كه مؤلّف به صحت هيچ يك معتقد نيست و آن را براى اعجاب نقل كرد؛ چون اين گونه قصص غريب در ذهن مردم مى ماند خواه صحيح و خواه باطل و مى خواهند تفصيل آن را بدانند و چون به كتب تفسير مراجعه كنند و نيابند كتاب را ناقص دانند. و علماى سلف (رضوان الله عليهم) در هر علم اقوال ضعيف و باطل را نقل مى كردند و در فقه و كلام و حديث و غير آن. و اين اقوال متناقض كه مؤلّف در اين كتاب از مفسرين آورده معتقد به صحت همه آنها نبوده است. و اين كه بعض اهل زمان ما گويند نبايد اقوال ضعيف را در كتب نقل كرد صحيح نيست بلكه امانت علما مقتضى آن است كه همه چيز را نقل كنند و باب تحقيق را باز گذراند. (16) 7. مؤلف در ذيل آيه 26 سوره مائده مى گويد: ... و حشويان اصحاب حديث در اين خبر آوردند كه چون ملك الموت عليه السلامآمد تا جان موسى بردارد، گفت: اجابت كن خداى را، موسى تپنجه بر روى او زد و يك چشم او كور كرد... . (17) و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: بايد دانست روش علماى اسلام در تحقيق مسائل و مطالب آن است كه هر قول و عقيده اگر چه باطل باشد و سست و واهى آن را نقل مى كنند و علت بطلان آن را مى گويند، اگر چه در تفسير قرآن باشد. و عوام مردم معتقدند كه بايد سخنان ضعيف و باطل را نگفت و ننوشت و به آنكه صحيح و حق است اكتفا كرد. وليكن اين طريق پسنديده نيست، زيرا كه سبب شبهه مى شود. و مردم متأخّر مى گويند متقدّمان به غلط بدون علت يا به عمد بسيارى از گفته هاى پيغمبر و ائمه را از ميان بردند و شايد حق در آن بود كه حذف كردند. از اين جهت، علما همه گفته ها را ضبط كردند تا همه كس بيند و توهم باطل نكند. و اگر در عهد عثمان مصاحف ديگر را نمى سوزانيدند اين همه اوهام باطل و مبالغه آميز در تحريف به وجود نمى آمد و همه مى ديدند اختلاف آن مصاحف با مصحف موجود بسيار ناچيز است. (18)

20. «يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ ...»

روض الجنان: ... خطف ربودن باشد و پرستك را خُطّاف گويند و چاه جوى را خطّاف گويند، و جمع هر دو «خَطاطيف» بود. (19) 47. علامه شعرانى: آهن سر كجى است كه محور چرخ چاه بر آن مى گردد. و در برهان قاطع گويد چوبى است كه بر گردن گاو مى نهند هنگام شيار. (20)

22. «...وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الَّثمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»

روض الجنان: «وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً» ، در او دو قول گفته اند: قولى آنكه به «سَماء» ابر خواست، و گفته اند كه خداى تعالى اين ابر را چون جامه اى يا چيزى كه در آب نهى نشْف كند آفريد. ابر به دريا فرو شود و برآيد و در هوا متراكم شود، باد بر او آيد و آن را بيفشارد. (21) 48. علامه شعرانى: ابر خود بخار است نه آنكه چيزى مانند جامه به دريا فرو رود و آب بردارد، و بخار چون متراكم شود ابر باشد و باز مبدّل به باران شود. و حاج ملا هادى در منظومه گويد: رَطب من الأجسام حين سُخِنابُخر و اليابس منها دُخِنا للزمهريران بخار لقِيافماطِر السحاب إن لم يقويابالجمله، ابر مانند همين مه است كه گاه بر زمين مى افتد و ما خود بارها در كوهستانها ديده ايم ابر ما را فرو گرفت. (22) روض الجنان: و قولى ديگر آن است كه: مراد به «سَماء»، آسمان است و آب باران از آسمان مى آيد... و اين قول درست تر است براى آنكه، لفظ قرآن بر حقيقت مانده است، و بر قول اوّل مجاز باشد، (23) و كتاب خداى را (جل جلاله) تا بر حقيقت حمل شايد كردن، بر مجاز حمل نبايد كردن. (24) 49. علامه شعرانى: چون دليل حسى و قرائن عقلى قائم شده است بر اينكه باران از ابر مى ريزد، و اگر لفظ سماء را در قرآن حمل بر مطلق بلندى كنيم خلاف قاعده زبان نكرده ايم. (25) روض الجنان: راويان اخبار روايت كرده اند كه: چون خداى _ تعالى _ خواست تا آسمان و زمين بيافريند، جوهرى سبز بيافريد چند هفت آسمان و هفت زمين، آنگه به نظر هيبت بدان جوهر نگريد، از ترس خداى (عزَّوجلّ) گداخته شد، آبى گشت لرزان. آنگه فرمان داد تا از آن آب بخارى و دودى برآمد، از آن دود يك آسمان بيافريد. و خداى تعالى از بهشت گاوى بفرستاد كه او را چهل هزار سُرُو بود و چهل هزار دست و پاى. و آن فريشته قدم بر سَنام آن گاو نهاد، قدمش نيك قرار نگرفت... . (26) 50. علامه شعرانى: اين عبارت نقل عملِ كسى است كه در ضمن كار تجربه آموزد و از اول نداند چه بايد كرد و خداى تعالى چنين نيست. و حديث البته ضعيف است و مطلق خبر واحد در اين ابواب قابل اعتماد نيست و مؤلّف براى تصوير عظمت خلق پروردگار نقل كرده است. (27) روض الجنان: در خبر هست كه: چون بوى يكى از ايشان به دوزخيى رسد، همه اعضاى او از يكديگر جدا گردد، و هرگز دمى چندِ شترى، و هر دنبالى چند نيزه اى، بر هر دنبالى سيصد و شصت بند باشد. در هر بندى سيصد و شصت فَرَق زهر باشد، هر فرقى سيصد و شصت قُلَّه، كه به يك قُلّه از آن همه اهل زمين هلاك شوند. (28) 51. علامه شعرانى: «فَرَق» پيمانه اى است و «قُلّه» كوزه بزرگى است و دو قلّه در مذهب شافعى كر است و بر هر شتر دو كوزه بار مى كردند و بايد كژدم از شتر دنيا بزرگ تر باشد تا اين همه زهر در آن جاى گيرد. و وَهب بن مُنبّه راوى اين روايت از علماى اهل كتاب بوده، شايد اين را از كتب آنها روايت كرده است. (29) روض الجنان: و سَلَمه كُهَيل روايت كند از عبدالله مسعود كه: خداى تعالى بهشت در آسمان هفتم آفريده است امروز و دوزخ در زمين هفتم، چون فانى كند آنجا باز آفريند كه او خواهد. (30) 52. علامه شعرانى: يعنى در قيامت كه زمين و آسمان را فانى كند بهشت و دوزخ را در محلّ ديگر آفريند هر جا كه خواهد. و اين روايات همه از ثعلبى است و ضعيف است، (31) اما مقصود بيان عظمت ملك خدا است كه البته بيش از آن است كه در انديشه ما گنجد. و گفت دوزخ در زمين هفتم است و در بعضى روايات از جانب يسارِ عرش است. و پيغمبر صلى الله عليه و آله چون به آسمان رفت بهشت و دوزخ را آنجا ديد. و در سوره « ص » دوزخ را هم از ملأ اعلى شمرده است، چنان كه اول ذكر مخاصمه اهل آنجا فرموده و پس از آن گويد: «ما كانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلى إِذْ يَخْتَصِمُونَ» . (32) و هر يك به اعتبارى صحيح است، چنان كه در جاى خود واضح شود. (33) روض الجنان: «فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً» «اَنْداد»، جمع «ند» باشد، هم مثل باشد و هم ضدّ باشد، و كلمه از اضداد است... با خداى تعالى مثل فرو مياريد، يا ضدّ فرو مداريد. مراد به هر دو انبازى است در عبارت، يعنى با خداى تعالى شريك مگوييد. (34) 53. علامه شعرانى: يعنى آيه قرآن را به هر دو توان ترجمه كرد: براى خداى تعالى مثل قرار ندهيد يا ضد قرار ندهيد. مرجع هر دو به اين است كه شريك براى او ثابت نكنيد. 35 روض الجنان: به خداى بر تو. 36 54. علامه شعرانى: عبارتى است مترجَم از عربى؛ يعنى تو را سوگند به خدا مى دهم كه بگويى. 37

.

ص: 66

. .

ص: 67

. .

ص: 68

25. «وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»

روض الجنان: در اخبار چنين مى آيد كه: جويهاى بهشت بر روى زمين مى رود، چنان كه متفرّق نمى شود بى حايلى. و چهار جوى: آب، و مَى، و شير، و انگبين، به يك جاى مى رود كه آميخته نشود. گفتند: صادق عليه السلام مى گفت اين خبر. ملحدى بشنيد، گفت: عقل اين حديث چگونه پذيرد كه چهار مايع به يك جاى باشند و مختلط نشوند!... . (1)55. علامه شعرانى: رسم ملاحده است كه حكم ماده را در همه عوالم جارى مى كنند براى آنكه به موجودى غير مادى قائل نيستند. (2)

.

ص: 69

28. «...وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»

روض الجنان: در خبرى مى آيد كه: رسول عليه السلام گفت: چون مرده را در گور نهند، دو فريشته مى آيند تا به گورِ او فرو شوند، و خداى تعالى او را زنده كند تا به صدر و سينه، و حيات با او دهد و حواسّ درست، و او را از خداى بپرسند و از پيغامبر و از امامان. اگر جواب دهد و جواب به صواب دهد، او را گويند: نَمْ نَوْمَةَ الْعَرُوسِ؛ بَخُسب چنان كه عروس در خوابگاه خود بخسبد. و آن دو فريشته در گور او بر پرّند و گور بر او فراخ كند، مَدَّ الْبَصَر... . (1) 56. علامه شعرانى: و بسيار باشد كه شقى را در جوار سعيد دفن كنند و چون قبر سعيد را اين گونه فراخ كنند قبر شقى در ضمن قبر سعيد نيفتد و سعيد از عذاب شقى متألّم نگردد؛ زيرا كه هر يك عالمى دارند جداگانه مخصوص به خود؛ مانند دو نفر كه در يك فراش خفته يكى خواب نيك مى بيند و يكى خواب بد؛ و اگر ما قبر سعيد را بشكافيم و بهشت نبينيم يا قبر شقى را و آتش نيابيم، علت همين است كه آنها در عالم ديگرند و ما در عالم ديگر چنان كه خود آنها از هم خبر ندارند و ما هم از آنها خبر نداريم. (2)

29. «...ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَمواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ»

روض الجنان: ... و آسمان هفتم از دُرّ سپيد بيافريد، و نام او «رفيع» است، در آن جا خداى را تعالى هفتصد هزار فريشته است، هر يك از ايشان چندان زيردستان دارند از فريشتگان كه عدد قطره باران و ريگ بيابان و برگ درختان. (3) 57. علامه شعرانى: پيش از اين گفت: ملائكه هر آسمان دو برابر آسمان زيرين است و اينجا از ده برابر نيز در گذشته. اما روايت ضعيف است و مؤلّف روايت مخالف آن را نيز نقل كرده تا خواننده بداند روايت آنها براى اعتماد و اعتقاد نيست بلكه براى آنكه از گفته هاى مفسران خالى نباشد. و حق اين است كه آسمانها رنگ ندارد و در نهايت شفافى است و لطافت چنان كه با اين همه مسافت ستارگان را در آسمان هشتم مشاهده مى كنيم. (4)

.

ص: 70

ادبيات فارسىعلامه شعرانى در ادبيات فارسى هم دستى دارد و گاهى نكاتى را توضيح مى دهد، مثلاً: 1. مؤلف در ذيل آيه 37 سوره شعراء مى گويد: «به تو آرند هر جادوى دانا را». (1) و علامه شعرانى در حاشيه چنين توضيح مى دهد: «جادو خود به معنى ساحر است و جادوگر صحيح نيست». (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 81 سوره قصص مى نويسد: ... همه بگريختند و جز دو كس با او [قارون] نماندند. موسى عليه السلامگفت: يا اَرْضُ خُذيهِمْ؛ اى زمين بگير ايشان را، تا به زانو به زمين فرو شدند، دگر باره گفت: يا اَرْضُ خُذيهِمْ؛ اى زمين بگير اينان را، تا به كمر بست به زمين فرو شدند... . (3) و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: «كمر» در اصل لغت فارسى چيزى است كه برميان مى بندند و آنجاى از تن را كه كمر بر او بسته مى شود ميان گويند، و كمر گفتن آن مجاز است به علاقه حال و محل. و اگر حقيقت خواهيم بايد كمرگاه گفت، يعنى جاى بستن كمر يا كمر بست و كمربند و امثال آن. (4)

شأن نزولبه نظر علامه شعرانى بسيارى از روايات شأن نزول معتبر نيست. 1. مؤلف در ذيل آيه 187 سوره بقره مى نويسد: سهل بن سَعد گفت: در آيت «مِنَ الْفَجْرِ» نبود، به اوّل صحابه رسول بيشتر به شب دو رَسَن پيش خود بنهادندى و اعتبار مى كردندى، خداى تَعالى براى بيان بفرستاد: «مِنَ الفَجْرِ» . (5)علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: به نظر بعيد مى رسد كه خداوند اول بهترين عبارت را ادا نفرمايد تا چون بيند مردم به اشتباه مى افتند آن را اصلاح كند. و اعتبار به بسيارى از روايات شأن نزول نيست به دليل آنكه در آن اختلاف دارند و درست آن است كه بگوييم خداوند از اول عبارتِ تام فرمود. (6) 2. مؤلف در ذيل آيه 58 سوره مائده مى نويسد: ... خداى تعالى از گفتِ ايشان اين آيت بفرستاد و رد كرد برايشان اين آيت «وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللّهِ» . (7) و علامه شعرانى در حاشيه مى نويسد: آيه در سوره فصّلت مكى است و تشريع اذان در مدينه بود. پس نزول آيه هنگام تشريع اذان به نظر صحيح نمى رسد مگر آنكه گوييم پيغمبر صلى الله عليه و آلهدر آن هنگام اين آيه قرائت كرد. (8)

31. «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ»

روض الجنان: ... و قولى ديگر آن است كه: خداى تعالى آدم را خبر داد به نامهاى چيزها و بر آنچه دانست كه اصطلاح خواهند كردن اهل هر لغتى بر آن، و اگرچه اصطلاحى مقدّم نبوده باشد. (9) 58. علامه شعرانى: اين سخنان را رجما بالغيب گفتند، چون كه عقل انسانى به تحقيق وقايع گذشته راه ندارد مگر به نقل صحيح. اگر بگوييم لغت را پيش از حضرت آدم وضع كردند تا آدم آن را ياد گرفت يا او را اِخبار كردند از وضع لغات در مستقبل به توسط اولاد آدم، هر دو را بى دليل گفته ايم. و مى توان گفت مراد آن است كه آدم را مستعدّ كلام و سخن آفريديم و او را ملهم كرديم تا لغت وضع كرد، مانند: «خَلَقَ الاْءِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَيانَ» . (10) روض الجنان: «ثُمَّ عَرَضَهُمْ» ؛ پس عرضه كرد آن را بر فريشتگان. خلاف كردند در آنكه اسماء عرضه كرد يا مُسمّيات. بعضى گفتند _ و اين يك روايت است از قَتاده و عبداللهِ عبّاس _ كه: نامها عرضه كرد، يعنى آن نامها كه خداى او را بياموخت، يعنى سؤال كرد فريشتگان را بر وجه امتحان از آن نامها... . (11) 59. علامه شعرانى: يعنى براى سؤال فرشتگان نامها را گفت و معنى آن را از فرشتگان خواست، چنان كه ما بپرسيم از ديگرى كه فرش چه معنى دارد. و بعضى گويند: مراد سؤال از خواص ومنافع اشياء است و صناعات و استخراج معادن و غير آنكه ملائكه نتوانستند. (12) روض الجنان: ...و قول دوم يك روايت است از عبداللّهِ عباس، و آن قول مُجاهد و حسن بصرى است كه: عرْض مُسَمّيات و اشياء كرد، و براى آن «عَرَضَهُمْ» گفت، و اگر چه بيشتر ناعاقل بودند به ضمير عقلا كه تغليب داد عقلا را بر ناعاقلان، چنان كه تغليب دهند مذكّر را بر مؤنّث، و اگرچه در عدد بيشتر باشد مؤنّث. و اين قول درست تر است براى ظاهر را كه «هُمْ» بر اسماء نيوفتد الاّ بر مجاز. (13) 60. علامه شعرانى: «أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤلاءِ» صريح است در قول دويم؛ زيرا كه گفت اسم اينها را به من بگوييد و نگفت مسمّاى اسامى را. و اگر كسى سؤال كند: ملائكه همان اسم كه مى دانستند چرا نگفتند؛ زيرا كه ايشان سخن مى گفتند و با خدا و آدم تكلّم كردند و تكلّم بى آنكه نام اشياء را بدانند ممكن نيست، گوييم: تكلّم ملائكه و سخن آن به نحوى ديگرى است غير سخن بنى آدم. و اگر گويى شايد ملائكه يك لغت داشتند و آدم چند زبان مى دانست و سؤال از نام اشياء كرد به زبانهاى ديگر، گوييم: برخلاف ظاهر است، چون آيه قرآن دلالت بر آن دارد كه ملائكه نام هيچ يك از اشياء نمى دانستند و آدم مى دانست نه آنكه آدم بيشتر مى دانست و ملائكه كمتر. و تعليم اسماء همان است كه در جاى ديگر فرمود: «عَلَّمَهُ الْبَيانَ» (14) و حكما گويند: «الإنسان حيوان ناطق» و نطق فصل مميّزِ انسان است. (15) روض الجنان: ...آنگه اسپى از مشكِ اَذْفَر بيافريد، و او را دو پر داد از دو مرجان، و فرمود آدم را تا بر آن جا نشست و در آسمانها مى گرديد و بر افواج فريشتگان سلام مى كرد و مى گفت: السّلامُ عَلَيْكُم و رَحْمَةُ اللّهِ يا مَلا ئِكَةَ اللهِ! ايشان در جواب مى گفتند: وَعَلَيْك السّلام وَرَحْمَةُ اللهِ وبَرَكاتُه يا خَليفَةَ اللّهِ! (16) 61. علامه شعرانى: از جمله آيات و روايات معلوم مى گردد كه ملائكه با آدم سخن مى گفتند و سخن گفتن بى دانستن اسماء اشياء ممكن نيست چنان كه گفتيم و اگر سخن آنان مانند سخن ما باشد آنها هم اسم چيزها را مى دانستند. پس سخن گفتن آنها تفهيم معنى است. 17

.

ص: 71

جواز تغيير عبارت در رواياتعلامه شعرانى استشهاد به متن روايات و به كلمات و حروف و تقديم و تأخير آنها را جايز نمى داند، چرا كه بر خلاف الفاظ و تعبيرات قرآن، حفظ الفاظ روايات و ضبط آنها در ميان راويان واجب نبوده است. مؤلف در ذيل آيه 267 سوره بقره مى گويد: ... قَيْس بن ابي غَرْزة الْغِفارىّ گفت: ما را در عهد رسول عليه السلام در مدينه سمسار خواندندى. رسول عليه السلام آمد و ما را نامى نهاد از آن بهتر، گفت: يا معشر التُّجار؛ اى جماعت بازرگانان! هذا الْبَيْعُ يَحْضُرُهُ اللغو والْكِذْبُ والْيَمينُ فَشُوبُوهُ بالصَّدَقَةِ؛ اين بيع را لغو و دروغ و سوگند در وى شود، آن را با صدقه به يك جا برآميزى. (1) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: در اسد الغابه از داود طيالسى عبارت پيغمبر صلى الله عليه و آله را چنين آورده است: «يا معشَر التجّار انه يخالط بيعكم هذا الحلف فشوبوه بالصدقة». (2) غرض من از نقل آن بود كه تا اين حد نقل به معنى را با تغيير عبارت جايز مى دانستند و كسى از مسلمين اين گونه تغيير را منكر نشمرده است تا مرد نامجرّب و غير مطّلع نپندارد حفظ الفاظ روايت و ضبط آن مانند قرآن واجب است و مى توان به هر كلمه و حرف و تقديم و تأخير و فتح و ضمّ آن استشهاد كرد. در قرآن به تمام حروف و خصوصيات عمل او احتجاج بايد كرد و در روايات صحيح به حاصل مضمون. (3)

.

ص: 72

ذلت ابدى يهودعلامه شعرانى در مواردى به ذلت ابدى يهود و نقد حكايات ايشان پرداخته است: 1. مؤلف در ذيل آيه 55 سوره آل عمران مى نويسد: ... خلاف كردند في معنى قولِهِ: «فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا» كه اين «فَوْقيّت» به چيست؟ بعضى گفتند: به حجّت، و بعضى گفتند: به مملكت و قهر و غلبه. و از اينجاست كه پادشاهى در روميان است كه ترسايان باشند، و در جهودان نيست، و جهودان مادام مقهور و مغلوب باشند... (1) . و علامه شعرانى در حاشيه مى گويد: اكنون هم كه دولتى دارند قائم به نصارا است. و اين خبرِ قرآن از اخبار غيبى است، تا كنون آنچه ديده ايم مؤمنان به حضرت عيسى عليه السلامكه مسلمانان يا مسيحيانند بر كفار بت پرست يا يهود تفوّق داشتند و اينها زير دست آنان بودند و خداى وعده داده است كه تا قيامت هم چنين باشد و خداى نفرموده كه نصارا بر مسلمانان غالب باشند. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 52 سوره شعراء مى نويسد: روض الجنان: «وَ أَوْحَيْنا إِلى مُوسى» ، حق تعالى گفت: ما وحى كرديم به موسى كه، بندگان مرا ببر به شب كه فرعون بر پى شما بيايد. ابن جريج گفت: در اين آيت خداى تعالى امر كرد به موسى كه، بنى اسرائيل را بفرماى تا هر چهار خانه اى شوند با خانه اى شوند، و در هر سراى كه اينان باشند بره اى بكشند، و در سراى به خونِ او خون آلود كنند كه من فرشتگان را خواهم فرستادن تا كودكان آل فرعون را هلاك كنند، و علامت ايشان اين است و در سرايى نشوند كه بر در آن سراى اثر خون باشد. (3) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: فرشتگان خداى كه مأمور قبض روح بندگان اويند خانه همه كس را بى نشان مى شناسند؛ چنان كه مى بينيم در هر خانه اجل كسى فرا رسد وارد مى شوند و قبض روح مى كنند. و اين قصه از حكايات يهود است كه به معنى ملائكه وافعال آنان آشنا نبودند و گمان مى كردند آنها نيز مانند انسانند. و حق آن است كه موسى عليه السلام براى توشه راه فرموده بره بكشند و فطير بردارند. (4)

33. «قالَ يا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ...»

روض الجنان: اگر گويند: فريشتگان از چه دانستند كه آدم را در آن خبر كه داد راستيگر است، و آن اسماء آن چيزهاست بر وفق راستى؟ گوييم: لابد باشد از آنكه خداى تعالى، عَلَمى از اَعْلام مُعجز با آن مقرون بكند كه فريشتگان عند آن صدق دعوى آدم بدانند در آنچه گفت. (5) 62. علامه شعرانى: چون ملائكه ديدند آدم از معانى به الفاظ تعبير مى كند و اصوات مختلفه كاشف از ما فى الضمير قرار داده، تصديق حكمت پروردگار كردند در خلق آدم و اين نياز به معجز ندارد. شبهت از آن برخاسته كه مردم ملائكه را مانند انسانى فرض كنند با تكلّم انسان با آنكه آنها موجود ديگرند و از عالم ديگر. (6)

.

ص: 73

حكم وجوب و حرمت در وظايف اخلاقىعلامه شعرانى نظر كسانى كه در وظايف اخلاقى حكم وجوب و حرمت را روا نمى دارند را رد مى كند و چند آيه در تأييد نظر خود مى آورد. مؤلف در ذيل آيه 32 سوره نساء مى نويسد: ضحاك گفت: روا نباشد كه كسى تمنّاى حال كسى كند، نبينى كه حق تعالى چگونه حكايت كرد از آنان كه تمنّاى مثل حال قارون كردند «يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِيَ قارُونُ» (1) ، آنگه چون او را و اموال او را خسف كردند بر آن تمنّا پشيمان شدند، چنان كه خداى تعالى از ايشان باز گفت: «وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللّهُ عَلَيْنا لَخَسَفَ بِنا...» (2) . (3) علامه شعرانى نيز در حاشيه مى گويد: بسيارى از مردم گويند در وظايف اخلاقى حكم وجوب و حرمت نيست. و اين آيه رد ايشان است؛ چون اگر تمنّاى مثل مال قارون حرام نبود متمنّى سزاوار خسف عذاب نمى گشت. و در تأييد اينْ آيات بسيار است مثل قوله تعالى «يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ * إِلاّ مَنْ أَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» (4) . و مانند «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُو?'c7دَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْو?لاً» (5) . و لكن اعمال ظاهر كه بر جوارح پيدا است هر كس بيند مى داند مرتكب آن معصيت كرده و حكم به فسق او مى كند. اما عمل قلبى چون پيدا نيست مرتكب را در انظار مردم آلوده جلوه نمى دهد. (6)

34. «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لاِدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ ...»

روض الجنان: و سجده سَهْو هم چهار جاى بايد كردن:... و هر كه يك سجده رها كند از دو ركعت باز پسين به سهو، و يادش نيايد تا آن ركوع كه از پس آن بود بكند از پس آنكه سلام باز دهد، قضاى آن سجده باز كند و دو سجده سهو بكند. (7) 63. علامه شعرانى: و علماى متأخر در تشهّد فراموش شده نيز سجده سهو را واجب دانند. (8) روض الجنان: و امّا سجده شكر، مستحبّ است و در اواخر نماز از فرايض و سنن، چه در اخبار اهل البيت عليهم السلام چنين آمد كه: عَلاماتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ: صَلاةُ الاْءحدى وَالْخَمْسينَ وَزِيارَةُ الأربعين وَالتَّخَتُّمُ فِى الْيَمينِ وتَعْفيرٌ الْجَبينِ وَالْجَهْرُ بِبِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، گفت: علامت مؤمن پنچ چيز است... . (9) 64. علامه شعرانى: علامت اگر يافت شود دليل ايمان باشد و اگر يافت نشود دليل مخالفت نباشد. مثلاً دست بسته نماز خواندن علامت سنّى بودن است. و تنوين علامت اسم است و نبودن آن دليل اسم نبودن نيست اما دست باز علامت شيعى نيست چون علامت نبايد جامع باشد و همه افراد را فرا گيرد و اين پنج كه شمردند هيچ يك از اهل سنت نكنند و اگر در كسى ديده شود شيعى است نه آنكه هر پنج در هر شيعى جمع باشد. (10) روض الجنان: اگر گويند، نه خداى تعالى گفت: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لاِدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ» ، گفت: من فريشتگان را گفتم آدم را سجده كنى، ايشان سجده كردند مگر ابليس، اگر ابليس فريشته نباشد مأمور نبوده باشد به سجده آدم؟ جواب گوييم: اجماع امّت است كه ابليس مأمور بود به سجده... . (11) 65. علامه شعرانى: قول خداى تعالى «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ» حكايت گذشته است و در آن وقت كه امر كرد به سجود لفظ ملائكه نياورد بلكه فرمود: «اسْجُدُوا» خطاب به حاضرين و ابليس از حاضرين بود و هنگام حكايت به نام ملائكه اكتفا فرمود تغليبا و نام ابليس به خصوص را نياورد. (12) روض الجنان:... و مذهب ما آن است كه: مؤمن حقيقى كه خداى تعالى از او ايمان داند، كافر نشود براى منع دليلى، و آن دليل آن است كه اجماع امت است كه مؤمن مستحقّ ثواب اَبَد بود، و كافر مستحقّ عقاب اَبَد، و جمع بين الاستحقاقين بر سبيل تأبيد محال بود، چه استحقاق در صحّت و استحالت تَبَع وصول باشد... . 13 66. علامه شعرانى: يعنى اگر وصول به چيزى ممكن باشد استحقاق آن هم ممكن است و اگر وصول به آن محال باشد استحقاق آن هم محال است؛ مثلاً نتوان گفت فلان براى عبادت مستحقّ مقام نبوت است چون وصول به اين مقام پس از خاتم انبياء صلى الله عليه و آلهمحال است. 14

.

ص: 74

دشوارترين آيه قرآن از جهت اعرابعلامه شعرانى مشكل ترين آيه از جهت اعراب را آيه 107 سوره مائده مى داند و در حاشيه تفسير اين آيه (1) مى نويسد: در مجمع البيان گويد: «اين آيه با آنكه پيش از اين گذشت از مشكل ترين آيات قرآن است در اعراب و معنى و حكم و در هيچ يك از مظانّ تحقيق چيزى پرفايده تر و عميق تر و جامع تر از آنچه خود در اينجا آوردم نيافته ام. و بالله التوفيق». (2) و هم در همان كتاب مجمع البيان از قول زجّاج آورده است كه دشوارترين مواضع قرآن در اعراب اين آيه است. (3) و نويسنده اين حواشى گويد: رساله اى در دست دارم، توفيق اتمام آن را از خداوند مى خواهم در وجوه اعراب آيه و ترجيح هر يك بر ديگرى و فوايد فقهى كه از هر يك مستفاد مى گردد. و شرح اين موضع از تفسير به كار دانشمندان خرده بين مى آيد و بيشتر خوانندگان را از تفصيل آن ملالت افزون گردد. لذا از بيان آن خوددارى كرديم. (4)

35. «وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلا مِنْها رَغَداً حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ ...»

روض الجنان: «الْجَنَّةَ» ؛ خلاف كردند كه اين كدام بهشت است. بعضى مفسّران گفتند: بستانى بود از بستانها، و بهشت خلد نَبُود و اين قول ابوالقاسم بلخى است و ابومسلم بحر اصبهانى، (5) و اين درست نيست، درست آن است كه: بهشت خلد بود، و براى «لام» تعريف معنى خُلد و باقى و مانند اين الفاظ نه آن است كه واجب باشد كه فانى نشود، بل چون خداى تعالى فنا بيافريند، فانى شود.* پس خداى تعالى عين آن باز آفريند، چه اِعادت عَيْن باقيات صحيح باشد از قادر الذّات بر مذهب درست. (6) ** 67. علامه شعرانى: * اين سخن را ديگر علما و متكلمان نپذيرند چنان كه خواجه نصيرالدين طوسى در تجريد گويد: «و اثبات الفناء غير معقول؛ لأنّه إن قام بذاته لم يكن ضدّاً وكذا إن قام بالجوهر» (7) ، و دليلى چند پس از آن آورده است. (8) 68. ** در شرح تجريد علامه قدس سره است كه عدم و فنا به معنى تفرّق اجزا باشد نه آنكه اشياء نيست شوند مطلقا. و اعاده آنها به معنى جمع و فراهم گشتن آخر است و قصه حضرت ابراهيم عليه السلام و زنده ساختن مرغان را كه نمونه زنده كردن در قيامت است شاهد آورده كه اجزاء بدن آنها را متفرّق ساخت و بر كوهها نهاد و باز فراهم كرد و اصلاً معدوم نشد و در صدر كلام گويد: «المحقّقون على امتناع إعادة المعدوم». (9) روض الجنان: علما خلاف كردند كه ايشان مَنْهى از خوردن از آن درخت بودند يا از پيرامون آن گشتن. درست آن است كه: ايشان را منع كه كردند، از خوردن كردند، و اين بر سبيل مبالغه فرمود خداى تعالى، چنان كه يكى از ما گويد: نگر تا گردِ فلان كار نگردى! يعنى آن كار نكنى. و اين لفظ صورت نَهْى دارد و معنى امر است، چنان كه: اِعْمَلُوا ما شثئْتُمْ...، صورت امر دارد و معنى نهى است. پس معنىِ وَلا تَقْرَبَا، آن است كه: اُتْرُكا وَاهْجُرا. و براى آن گفتيم كه امر از حكيم بر دو وجه باشد: به واجب و به مندوب، و مراد اينجا امر به مندوب است. (10) 69. علامه شعرانى: يعنى براى آن گفتيم امر است نه نهى كه امر از حكيم بر دو وجه است و شايد مندوب باشد و ممكن است پيغمبرى امر مندوب را ترك كند اما نهى ممكن است از حرام باشد يا مكروه و هر دو فى الجمله قبيح است و پيغمبران را جايز نيست مرتكب مكروه شوند. (11) روض الجنان: ...از امير المؤمنين على عليه السلام روايت كردند كه او گفت: درخت كافور بود. كَلبى گفت: درخت علم بود، يعنى عِلمِ خير و شرّ. (12) 70. علامه شعرانى: تفسيرى بعيد است گرچه در تورات همين مذكور است. گويى تا مدتى آدم و حوا از خير و شر خبر نداشتند و آدم كه به وى تعليم اسماء كردند و از ملائكه در علمْ درگذشت مانند حيوان قبح كشف عورت را نمى دانست. و اين تفسير مناسب قول كسى است كه آدم را كنايه از نوع انسان داند نه يك مرد خاص و گويد نوع انسان وقتى مانند حيوان در جنگلها مى زيست و از خوب و بد خبر نداشت و كشف عورت بر وى قبيح نبود، وقتى به تدريج از خير و شر باخبر گشت «بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما» (13) ؛ عورت آنها بر آنها آشكار شد و اين دانستن آغاز بدبختى و زحمت او گشت و «عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ» را هم نسبت به نوع انسان گويند. و اينها همه تأويل بر خلاف ظاهر و برخلاف اقوال اهل تفسير است. و در تفسير منسوب به عسكرى عليه السلامآمده است كه اين درخت علمِ آل محمد عليهم السلامبود. (14) روض الجنان: مُهان و مُوَبَّخ. (15) 71. علامه شعرانى: اهانت و توبيخ شده. (16)

.

ص: 75

تفسير علمى قرآنعلامه شعرانى گاهى به تفسير و تطبيق آيات با علوم طبيعى و علوم روز كرده كه امروزه به آن «تفسير علمى قرآن» اطلاق مى شود. 1. مؤلف در ذيل آيه 12 سوره نحل مى گويد: «وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ» ؛ و مسخّر بكرد براى شما شب و روز و آفتاب و ماه و ستارگان تا براى منافع شما مى گردد به علم او به مصالح شما. و قوله: «مُسَخَّراتٌ» ، نصب بر حال است از مفعول... «إِنَّ فِي ذلِكَ» ؛ در اين آياتى و دلالاتى هست عاقلان را. (1) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: اين آيات ترغيب در علوم طبيعى است؛ خصوصاً در حال حيوان و نبات و فوايد و حكمى كه خداوند در آنها به كار برده است تا از آن به خالق پى برند. و اگر گويى: بسيارى از اصحاب اين علوم شاكّند، گوييم: توجه بسيار به صنعت آنان را از صانع باز داشته و همه كس چنين نيست. (2) 2. مؤلف در ذيل آيه 7 سوره طلاق مى گويد: «يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ» ، يعني صُلْبَ الرَّجُلِ وترائبَ الْمرْأَةٍ، آبى كه بيرون آيد از پشت مرد و سينه زن. (3) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: آيه قرآن بر اين تخصيص دلالت ندارد و اطباى قديم در منى زن خلاف كردند و اهل عصر ما گويند آن تخم كوچك كه از زن جدا مى شود و ماده فرزند است از اجزاى رحم است نه از سينه. بنابراين مراد از آيه آن است كه نطفه مرد از درون شكم ميان پشت و سينه كه جاى احشا و مكان قاذورات است بيرون مى آيد چنان كه فرمود: «مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً» (4) ؛ يعنى از ميان سرگين و خون، شيرپاك و گوارا بيرون مى آيد. و اين از عجايب آيات است. (5) 3. مؤلف در ذيل آيه 88 سوره نمل مى نويسد: قوله: «وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً» ؛ و تو بينى يا محمّد كوههاى جامد، يعنى ايستاده و ثابت. «وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ» ؛ آنگه آن همچنان رود كه ابر رود تا به روى زمين افتد و باز راست شود... . قُتَيبى گفت: معنى آن است كه تو پندارى كه اين كوهها ايستاده است، و آن رونده باشد، و هر چيز كه بزرگ بود چنين نمايد به خيال چون كشتى كه اهل كشتى پندارند كه ايستاده است و آن رونده باشد. (6) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: بعضى مردمان زمان ما گويند اين آيه دلالت بر حركت زمين دارد. و اين مسائل از آنها نيست كه پيغمبران براى بيان آن مبعوث شوند. (7)

.

ص: 76

حكم ظاهرى و حكم واقعى در قصه موسى و خضردر داستان حضرت موسى و خضر عليهماالسلام نكات ظريفى وجود دارد كه علامه شعرانى به يكى از آن نكات اشاره كرده است. مؤلف در ذيل آيه 82 سوره كهف مى گويد: ... عكرمه گفت: آن گنج مالى بود، و اَبُودردا روايت كرد از رسول عليه السلامكه او گفت: زر و سيم بود. «وَ كانَ أَبُوهُما صالِحاً» ؛ و پدرشان صالح بود. گفتند نام او كاشح بود، و گفتند: هفتم پدرشان بود كه صالح بود، و او مردى سيّاح بود، محمّد بن المُنكدر گفت: خداى تعالى به صلاح مردى صالح نگاه دارد فرزندش را، و فرزند فرزندش را، و آن سرايى كه او در آنجا باشد، و همسايگانى كه پيرامن سراى او باشند. (1) علامه شعرانى هم در حاشيه مى گويد: اين حكايت از موسى عليه السلام خاصّ قرآن است و در تورات و ساير كتب يهود و نصارا نيست و موسى عليه السلام صاحب شريعت و فقه بود و خداوند او را بدين واقعه از مرتبه فقه و شريعت آگاه ساخت تا تنبيهى باشد براى اتباع وى كه به فقه ننازند و خضر را در علم برتر از وى نهاد، چنان كه در صدر قصه گذشت. و چنان كه معلوم است مبناى فقه غالباً بر سه اصل عمده است: اوّل حرمت نفوس كه احكام قصاص و ديات بر آن مبتنى است. دويم حرمت مال مردم كه احكام بيع ومعاملات مطلقاً مبنى بر آن است. سيم احترام عمل ديگران كه احكام اجاره و جعاله و حرمت تسخير بندگان خدا وجبر و قهر آنان ناشى از آن است. و خضر هر سه اصل را نقض كرد: غلامى بى گناه را كشت و كشتى را هنگام خطر شكست و خود و موسى را به كار بى اجرت براى ناكسان مشغول ساخت و از فقه غير ابواب عبادت ونكاح را باقى نگذاشت تا بدانند بالاتر از فقه نيز علمى هست؛ چون فقه براى نظم ظاهر زندگى دنيوى است و چون بشر از غيب خبر ندارد خداوند براى آنان شريعت فرستاد وحكم شريعت بر ظاهر نهاد نه بر واقع، پس آنكه از واقع آگاه است مقامش برتر است از آنكه تنها ظاهر داند الا آنكه مردم طاقت تحمل حكم وى را ندارند. و اگر اتفاقاً كسى بر حقيقت آگاه گردد و حكم ظاهر فقه برخلاف آن باشد بايد متابعت واقع كند و معامله اى كه به عقد ظاهر موافق حكم شرع صحيح واقع شود وتو بدانى صاحب آن راضى نيست بر تو حرام است و آنكه بر تو اعتماد كند در گزيدن بهترين متاع و ارزان ترين قيمت و تو رعايت صلاح اونكنى بهاى آنكه مى ستانى بر تو مباح نيست كه«غبن المسترسل سحت»، (2) و زنى كه به لفظ گويد به نكاح دائم تو در آمدم وتو بدانى به دوام نكاح راضى نيست هم برتوحرام است، و چون بدهكار باشى به كسى كه او نداند اصل يا مقدار آن را و تو بدانى و نگويى و به اندك مالى صلح كنى باز بر تو حرام است و غير ذلك صحت ظاهرى براى جاهل به واقع است. (3)

.

ص: 77

ماهيت جندرباره جن و ماهيت آن علامه شعرانى مطالبى از تفسير غرايب القرآن نيشابورى نقل كرده است. مؤلف در ذيل آيه 1 سوره جنّ مى گويد: قولُهُ تعالى: «قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ» ؛ بگوى اى محمّد كه وحى كردند به من كه گروهى از جنيّان گوش به آواز من كردند كه من قرآن مى خواندم و بشنيدند و گفتند: ما قرآنى عجب مى شنويم. مفسّران گفتند: اينان نه كس بودند از جنيّان نصيبين كه گوش با قرائت رسول كردند... . (1) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: تحقيقات علمى بزرگان علما غالباً در تفاسير فارسى نيامده است؛ چون تفسير فارسى را براى عامه نوشته اند به قصص و حكايات اكتفا كرده و گاهى احكام فقه و ادب را نيز افزوده اند. اما در تفاسير عربى همه گونه مطلب علمى هست خصوصاً در تفسير امام فخررازى و نيشابورى. از جمله اقوال علماى اسلام در باره جن و شياطين، نيشابورى گويد: آنان از موجودات مجردند نه جسمانى و نه متحيز و اگر هم جسم لطيف باشند لازم نيست ضعيف باشند و كار سخت نتوانند و دليل وجود آنان قول انبيا است عليهم السلام. و نيز گويند: جنيان اصلاً مجردند مانند انسان و شايد تعلق به اجزاء عنصرى گيرند مانند آتش و آن آتش كه جن از آن خلق شده جسم اثيرى و لطيف باشد. و گويد: خلاف است كه شياطين و جن دو نوعند يا يك نوعند با اختلاف عوارض: اشرارشان را شيطان گويند و معتدلان را جن. و الله العالم. (2)

36. «فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمّا كانا فِيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ»

روض الجنان: ... ايشان از آن درخت بخوردند، بادى در آمد و تاج از سر ايشان بربود و حُلّه از ايشان بكند، و ايشان برهنه ماندند و مكْشُوف الْعَوْرة. (3) 72. علامه شعرانى: در تورات آمده است كه چون از درختِ دانستنِ نيك و بدخوردند دانستند برهنه اند و از برهنگى شرم نمودند و خود را در عقب درخت پنهان مى كردند. تا در پناه برگ درختان خود را از بيننده پنهان دارند. و اينها صحيح نيست چنان كه گفتيم. (4) روض الجنان: «متاع»، تمتّع باشد، و برخوردارى از متاع دنيا از اينجاست، و نكاح مُتْعَه از اينجاست، و مُتْعَةُ الْمُطَلَّقَةٍ الَّتي لَمْ يُفْرَضْ لَها صَداقٌ، فى قوله: «وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ» . (5) 73. علامه شعرانى: زنى را كه بى تعيين مهر عقد كنند و بى دخول طلاق دهند متعه بايد داد؛ يعنى مالى به فراخور حال شوهر، اگر فقير باشد كمتر و اگر غنى باشد بيشتر. (6) روض الجنان: در خبر آورده اند كه: در عهد ابوبكر ابى قُحافه، مردى بيامد گفت: من نذرى كرده ام كه حينى با اهل خود سخن نگويم، مرا چند گاه با او سخن نبايد گفتن؟ گفت: تا به قيامت. گفت: از كجا گفتى؟ گفت، من قوله تعالى: «وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ» .* برخاست به نزديك عمر آمد، گفت: چنين حالى است، من چندگاه سخن نگويم با او. گفت چهل سال. گفت: از كجا گفتى؟ گفت: من قوله تعالى: «هَلْ أَتى عَلَى الاْءِنْسانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ» (7) . به نزديك عثمان آمد و گفت: تو چه گويى در اين چنين حالى؟ گفت: بر و با او يك سال سخن مگو. گفت: از كجا گفتى؟ گفت، من قوله تعالى: «تُؤتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها» (8) . به نزديك على عليه السلام آمد، گفت: چه گويى؟ گفت: اگر بامداد نذر كردى، شبانگاه سخن توانى گفت، و اگر شبانگاه نذر كردى، بامداد سخن توانى گفت، گفت: از كجا گفتى؟ گفت، قوله تعالى: «فَسُبْحانَ اللّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ» (9) .** مرد برخاست شادمانه و مى گفت: «اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالاتِه...» ، (10) و به نزديك ما هر كه نذر كند كه حينى روزه دارد، تا شش ماه روزه دارد، لِقَوْله تعالى: «تُؤتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ...» ، براى آنكه به هر شش ماه درخت با برآيد،*** و آنچه از اين كمتر است، من قوله: «حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ» ، در روزه صورت نبندد. (11) 74. علامه شعرانى: * مراد قسم است، چون نذر به امثال اين عمل تعلّق نمى گيرد. (12) 75. ** لفظ مطلق را در نذر و قسم حمل بر اقلّ مسمّى توان كرد، چنان كه اگر نذر كند مالى در راه خدا بدهد كمترين مقدار كافى است. (13) 76. *** يعنى به ميوه آيد. و به قاعده بايد اندك مدّتى كه «حين» بر او صادق آيد _ مثلاً سه روز _ كافى باشد چون قصد ناذر تكرار روزه بوده است چند روز وگرنه يك روز كافى مى بود. و از اين كه در قرآن بر شش ماه اطلاق شد دليل انحصار نيست چنان كه بر بيشتر و كمتر هم اطلاق شده است. 14

.

ص: 78

آيا ضحى و انشراح در واقع يك سوره اند؟مؤلف درباره سوره ضحى و انشراح مى گويد: بدان كه اخبار اصحاب ما چنان است كه اين دو سورت [ضحى و انشراح] يكى است و ميان ايشان فصل نكنند به «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» ، براى تعلّق بعضى به بعضى از جهت معنى. (1) علامه شعرانى مى نويسد: بيشتر علماى ما گويند «بِسْمِ اللّه» را نيز بايد گفت؛ چون نقل آن متواتر است. و به عقيده ما در قرآن موجود تحريف راه نيافته و آن مصحفى كه «بسم الله» ندارد و گويند مصحف أبىّ بن كعب بوده به تواتر نقل نشده است و اطمينان به نقل آحاد نداريم و ندانسته را جايز نيست بردانسته ترجيح دهيم و قرائت متواتر را ترك كنيم و اگر در نماز به يكى اكتفا نبايد كرد منافى با وجود «بسم الله» نيست. (2)

.

ص: 79

فلسفه احكاممؤلف در ذيل آيه 2 سوره نور مى نويسد: و حكم زنا ثابت شود به يكى از دو چيز: امّا به اقرار فاعل. و دوم، به گواهى چهار گواه مسلمان عدل آزاد كه در يك مجلس بر او گواهى دهند به زنا در فرج و معاينه عضو در عضو كَالْميل فى المُكْحُلَة. اگر گواهى نه بر اين وجه دهند، به گواهى ايشان حكم زنا ثابت نشود، و ايشان را حدّ مفترى بايد زدن، هر يكى را هشتاد تازيانه. (1) علامه شعرانى هم در حاشيه گويد: با اين شرايط هرگز زنا ثابت نمى شود؛ چون مرد و زن كار در خفيه مى كنند جايى كه يك تن فاسق هم نيست تا به چهار عادل چه رسد، ولكن مقصود از حدّ تعظيم قباحت فعل است گرچه مجازات واقع نشود. (2)

حكمت چيست؟مؤلف در ذيل آيه 12 سوره لقمان مى گويد: «وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ» ، آنگه گفت: ما لقمان را حكمت داديم، يعنى عمل و علم و فهم و اصابت و سِداد رأى. (3) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: خداوند به اين آيه براى مسلمانان بيان كرد كه حكمت نعمتى است بزرگ كه خداوند به هر كس ندهد و كسى كه لايق آن باشد نعمت بزرگى به او داده است وعقل و فهم كه بدان چيزها را بداند و حقايق اشياء را دريابد مذموم نيست. اگر گويى: اهل شرع از حكمت مذمت مى كنند، گوييم: محال است مسلمان در مقابل نصّ قرآن سخنى مناقضِ آن گويد و اگر كسى از عقل و حكمت مذمّت كند در حقيقت مخالفت قرآن كرده است. و اگر گويى: مراد از اين حكمت احكام شريعت است، گوييم: صحيح نيست؛ زيرا كه لقمان پيغمبر نبود و آنچه مى گفت به وحى نمى گفت بلكه به فهم و عقل مى گفت. و اگر گويى: بعضى به متابعت عقل طبيعى و دهرى شدند، گوييم آن به متابعت وهم است نه عقل. (4)

37. «فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ»

روض الجنان: و در شرع، توبه پشيمانى باشد بر گناه گذشته و عزم بر آنكه با سر مانند آن نشود براى قبحش را يا براى وجه قبحش را، على خلاف فيه (5) . 77. علامه شعرانى: «با سر آن نشود» يعنى بدان نپردازد و ما گوييم به سر آن كار نرود. و شرط توبه آن است كه از عمل قبيح اجتناب كند براى قبحش. پس كسى كه از زنا اجتناب كند براى شرم يا از قمار اجتناب كند براى آنكه خوب استاد نيست و نزد حريف رسوا مى شود توبه نكرده است. (6) روض الجنان: و معنى قبول خداى تعالى توبه ايشان را ضمان خداى بود ثواب آن طاعت را، و مراد به قوله: «فَتابَ عَلَيْهِ» در آيت اين است، چه عقاب در حقّ پيغامبران عليهم السلامثابت نشود تا به اسقاط حاجت باشد. و به نزديك ما، توبه اِسقاط عقاب نكند، بل خداى تعالى اِسقاط كند عقاب را عند توبه، به تفضّل. و نزديك معتزله، بر خداى واجب بود قبول توبه به معنى اسقاط عذاب. (7) 78. علامه شعرانى: اگر قبول توبه واجب باشد در همه اديان، و براى همه، در هر زمان واجب است. (8) روض الجنان: امّا قول آن كس كه گويد كه: توبه امتناع بود از گناه پس از آنكه ارتكاب كرده باشد، و چون درست باشد كه امتناع كند از بعضى معاصى با اقدام بر بعضى مُبْتدءاً، چرا درست نيايد كه امتناع كند از بعضى معاصى كه كرده باشد با اصرار بر بعضى پس از آنكه كرده باشد؟ 9 79. علامه شعرانى: معنى اين است كه اگر كسى از بعضى معاصى مانند زنا امتناع كند اگرچه اصرار كند بر غيبت بر او عقاب زنا نباشد، پس توبه از زنا با اصرار بر غيبت از كسى كه پيش از اين هم زنا كرده باشد صحيح است... . 10

.

ص: 80

پيامبران اولوالعزمدر مورد پيامبران اولوالعزم بين مفسران اختلاف و درباره آن چند نظر وجود دارد، اما علامه را نظر بر آن است كه همه پيامبران صاحب عزم و نيت راسخ و شكيب بودند. مؤلف در ذيل آيه 35 سوره احقاف مى گويد: «فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ» ، آنگه امر كرد رسول را به صبر كردن، گفت: صبر كن چنان كه صبر كردند پيغامبران اولواالعزم. خلاف كردند در آنكه پيغامبران اولواالعزم كه بودند: ابن زيد گفت: همه پيغامبران اولواالعزم بودند و هيچ پيغامبر نبود خداى را والاّ اولوالعزم بود... . بعضى ديگر گفتند: همه پيغامبران اولواالعزم بودند الاّ يونس كه در او عجله اى وحدتى بود... . كلبى گفت: اولواالعزم آنان اند كه، ايشان را قتال فرمودند و ايشان به تيغ بيرون آمدند و جهاد كردند. بعضى ديگر گفتند: مراد به اولواالعزم، دوازده پيغامبراند از بنى اسرائيل كه ايشان را به شام فرستادند، امّت در ايشان عاصى شدند، سخت آمد بر ايشان. آنگه كافران برايشان مستولى شدند و ايشان را بكشتند. و گفتند، شش پيغامبر بودند: نوح و هود و صالح و لوط و شعيب و موسى عليهم السلام. و ايشان اند كه خداى تعالى قصّت ايشان در سورة الاعراف به نَسق بگفت، گفت: اصحاب شرايع بودند پنج پيغامبر: نوح بود و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد (صلى الله عليه وآله وعليهم) مقاتل گفت: شش پيغامبر بودند: نوح بود كه او بر رنج قوم صبر كرد، و ابراهيم بود كه بر آتش صبر كرد، و اسحاق بود كه بر ذبح صبر كرد، و يعقوب بود كه بر فراق فرزند صبر كرد، و يوسف بود كه بر بلاى چاه و زندان صبر كرد، و ايّوب بود كه بر بلاى بيمارى صبر كرد. حسن بصرى گفت: چهار كس بودند: ابراهيم و موسى و داود و عيسى. امّا عزم ابراهيم آن بود كه او را خداى تعالى گفت: «... اَسْلِمْ...» ، او گفت: «...أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ» . (1) آنگه او را ابتلا كردند در مال و نفس و فرزند و وطن، به همه وفا كرد و در همه صادق آمد. امّا موسى عليه السلامعزم او آن بود كه، او را گفتند: «... اِنّا لَمُدْرَكُونَ» (2) ، او گفت: «...كَلاّ إِنَّ مَعِي رَبِّي سَيَهْدِينِ» . (3) و امّا عزم داود آن بود كه، بر خطيئت خود چندان بگريست كه پيرامن او گياه برست. و امّا عيسى، عزم او آن بود كه، در دنيا خشتى بر خشتى ننهاد و گفت: دنيا معبّر است و گذرگاه، به او ببايد گذشتن و عمارتش نبايد كردن، چنان است كه حق تعالى گفت رسول را كه: صبر كن چنان كه اولواالعزم كردند؛ در صدق، چون ابراهيم باش، و در وثوق چون موسى باش، و در خشوع چون داود باش، و در زهد چون عيسى باش. قتاده گفت: نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بودند. (4) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: بر هيچ يك از اين اقوال دليل واضح و قرينه صحت نياوردند، و درست همان است كه پيغمبران همه صاحب عزم و نيت راسخ وصبر و شكيب بودند، چنان كه قول اول است. و اين اقوال همه تكلّف باشد. (5)

38. «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِيعاً...»

روض الجنان: مجاهد گويد: آدم از زمين هند به چهل سال چهل حج كرد پياده، و به هر منزل كه فرود آمد امروز آبادانى است. و چون به زمين آمد، عصايى داشت از درخت مُورْد بهشت، بالاى آن ده گز، از او به موسى عليه السلام رسيد... . (6) 80. علامه شعرانى: بيشتر مفسران اين بهشت را بهشت خلد دانند كه در آسمان است و آدم از آنجا به زمين آمد و چنان كه در جاى ديگر گفته ايم همه موجودات از آن عالم فرود آمده اند، مثل «أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ» (7) و چهارپايان را هم فرمود ما فرو فرستاديم و خلقت همه در سير نزولى اين است. (8)

39. «وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِاياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»

روض الجنان: و «خُلُود»، به نوعى عرف دليل دوام كند، چنان كه گويند: لا خُلُودَ لِلدُّنْيا، اَىْ لا دَوام لَها وَاَهْل الْجَنَّة مُخَلَّدُونَ فيها؛ اَىْ دائِمُونَ. والاّ، در وضع لغت عبارت بود از مدّت دراز، چنان كه گويند: خُلِّدَ فُلانٌ السِّجْنَ اِذا حُبسَ مدَّةً طويلَةً، و اگرچه دايم نباشد، و مِنْهُ قَوْلُه تَعالى: «أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ...» ، (9) ومِنْهُ قَوْلُهُمْ: فُلانٌ مُخْلِدٌ اِذا كانَ بَطَىْ ءَ الشَّيْبِ. و اين شرح براى آن داده مى شود تا در جاى ديگر كه آيد در ذكر فُسّاق اهل صلات اصحاب وعيد تمسّك نكنند بدو. (10)81. علامه شعرانى: اصحاب وعيد كسانى را گويند كه مسلمان را به ارتكاب معصيت كافر شمارند و مذهب ما آن است كه ايشان مؤمنند و فاسق، و آياتى كه خلود در آتش براى آنها مقرر داشتند مراد زمان بسيار است نه دوام. (11)

.

ص: 81

منزلت زنانمؤلف در ذيل آيه 127 سوره اعراف مى نويسد: فرعون جواب داد كه: «سَنُقَتِّلُ اَبْناءَهُمْ» ... و براى آنكه قوت موسى عليه السلامديده بود و علوّ كلمه او دانسته كه به او چيزى نتواند كردن، گفت: هم با سر آن كار شويم كه به اوّل مى كرديم از كشتن پسران بنى اسرائيل و رها كردن دختران، چه آن سالها كه او را خبر دادند كه در اين سال مولودى آيد كه ملك تو بر دست تو بشود. او بفرمود تا كودكان نرينه را مى كشتند _ چنان كه قصّه آن برفت _ و براى آن زنان را گفت رها كنيم اينجا تا كسانى باشند كه ايشان را خدمت كنند، و ايشان از شرّ ايشان ايمن باشند كه زنان را شوكت كارزار نباشد. (1) علامه شعرانى در حاشيه توضيح مى دهد: از قديم ترين امم كه تاريخ آنان را مى دانيم زنان را شغل ديگر بوده است و مردان را شغل ديگر و سياست و جنگ و امور عامه مردم پيوسته به دست مردان بود نه زنان و استمرار اين قاعده دليل آن است كه حكمى است طبيعى و تغييرپذير نيست مگر در قبائل بدوى و وحشى كه فساد و صلاح عادات و رسوم در زندگى آنان تأثيرى ندارد. (2)

43. «وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكوةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرّاكِعِينَ»

روض الجنان: رسول عليه السلام گفت: امّا نماز پيشين* بدانى كه خداى را (جلّ جلاله) در ميان آسمان دنيا حلقه اى است** كه هرگه كه آفتاب بدان حلقه بيرون شود، هرچه در آسمان و زمين است خداى را تسبيح كند، و درهاى آسمان برگشايند، و دعا در آن وقت اجابت كنند، خداى تعالى خواست تا اُمّت من در آن در آن خير مُشارك باشند.*** و امّا نماز ديگر آن ساعت است كه: ابليس آدم را وسوسه كرد... . (3) 82. علامه شعرانى: * نماز پيشين نماز ظهر است. (4) 83. ** اين حلقه را در اصطلاح علمى دائره نصف النهار گويند اگرچه نسبت به هر جاى زمين مختلف است اما در يك معنى شريكند كه همه جا روز بدان نصف مى شود. (5) 84. *** نماز ديگر نماز عصر است. (6) روض الجنان: مراوغه. (7) 85. علامه شعرانى: مراوغه غلطيدن در خاك است. (8) روض الجنان: اگر گويند: آن علوم چيست كه چون مُجتمع شود آن را عقل خوانند؟ گوييم اوّل علم است به خود و احوال خود... دگر علم بود به انتفاء آنكه ادراكش نمى كند با سلامت احوالش... 9 . 86. علامه شعرانى: اگر كسى چيزى را ادراك نكرد دليل بر آن نخواهد بود كه آن چيز موجود نيست، چنان كه ما عذاب قبر و ملائكه را ادراك نمى كنيم و همه اينها هستند، مگر آنكه قيد كنيم چيزى قابل ادراك يك حاسّه را از همان حاسّه درك نكرديم آن چيز نيست. 10

.

ص: 82

چشم زخممؤلف در ذيل آيه 69 سوره يوسف مى نويسد: ... و مصر را چهار دروازه بود، ايشان پراگنده شدند و به هر چهار دروازه در مصر شدند، چنان كه يعقوب فرموده بود. «ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ شَيْءٍ» ؛ از خداى تعالى هيچ غنا نكرد آن دخول ايشان از درهاى پراگنده مگر حاجتى كه در دل يعقوب بود كه آن حاجت روا شد، و آن شفقت پدران بود بر فرزندان و ترس و انديشه او از چشمِ بد. (1) علامه شعرانى در حاشيه درباره چشم زخم گويد: در روايات صحيحه آمده است كه «العين حقّ» ؛ چشم زدن درست است و آيه «وَإِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا» (2) هم دليل آن است و حكما نيز وجه آن را بيان كرده اند و در اشارات أبوعلى سينا مذكور است. و اينكه جاهلان چشم زخم را از خرافات مى پندارند صحيح نيست. (3)

مدت خواب اصحاب كهفمؤلف در ذيل آيه 10 سوره كهف مى نويسد: گفتند: اكنون بيايى تا امشب با غارى شويم و آنجا بخسپيم، و فردا تدبير خود سازيم. آن شب در غار شدند و بخفتند و خداى تعالى خواب بر ايشان مستمر كرد تا سيصد و نه سال بخفتند و كس راه با ايشان نبرد... . (4) علامه شعرانى در حاشيه توضيح مى دهد: بنابر آنكه 309 سال در قرآن براى مدت خواب آنان است وخداوند تعالى تصديق فرموده. و چنان كه گفتيم نصارا گويند 150 سال يا 157 سال خفتند و قول آنان اعتبار ندارد و 309 سال در قرآن هم منقول از جماعتى است و حق آن است كه مدت خواب آنان معلوم نيست. (5)

45. «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ...»

روض الجنان: و در «صلات» دو قول گفتند: يكى دعا و ديگر نماز. و حمل بر نماز كردن اولى تر بود، چه عُرف شرع اين لفظ از اصل وَضع ببرده است و محقّق كرده به اين افعال مخصوص. (6) 87. علامه شعرانى: يعنى افعال مخصوص را معنى حقيقى آن قرار داده است. (7) روض الجنان: و گفته اند: ظنّ از افعالى است كه به معنى شَىْ ء و ضدّ باشد به معنى ظنّ و علم بود، و گفته اند: چون در علم به كار برند مجاز بود، و اين قول قريب است به صواب براى آنكه از اطلاق لفظ ظنّ عِلْم ندانند تا قرينه اى نباشد. و قرينه در آيت آن است كه: آيت وارد است مورد مَدْح، و مدح نباشد آن را كه در بعث و نشور شاكّ باشد.* و حدّ ظنّ آن باشد كه به قوى كند به نزديك آنكه اين معنى در او حال باشد، كه متعلّق معنى چنان است با آنكه روا دارد كه بر خلاف آن است. (8) ** 88. علامه شعرانى: * اين شك اعم از ظن است و از اين سخن معلوم گرديد كه ظن در اصول دين به اتفاق محققان معتبر نيست و بعضى اهل حديث گويند در ايمان بهظن قوى اكتفا مى توان كرد و در حقّ اليقين مرحوم مجلسى بابى در آن ايراد كرده است. (9) 89. ** ترجمه عبارت ذريعه سيد مرتضى است: «فامّا الظنّ فهو ما يقوى كون ما ظنّه على ما تناوله الظنّ وإن جوّز خلافه»؛ (10) يعنى ظن آن است كه قوى باشد در نظر انسان كه آنچه ظن او به آن تعلّق گرفته مطابق واقع است، اگرچه خلاف آن را هم روا دارد. 11

.

ص: 83

قبلهعلامه شعرانى متخصص در رياضيات و هيئت و نجوم بود و در تعليقات عالمانه خويش جابه جا نكاتى را تذكر داده يا نقد كرده است. در مورد جهت قبله نيز مطالبى آورده است. مؤلف ذيل آيه 144 سوره بقره مى نويسد: ... و دگر آنكه: اتفاق مسلمانان است كه اگر روى به جانبى كند از جوانب، و اگر همه طرفى و كنارى باشد نمازش درست بود. اكنون بدان كه: تعيين قبله مختلف است به اختلاف احوال حاضران. كعبه قبله آن كس است كه او در مسجد الحرام باشد، و مسجد قبله آن كس است كه بيرون مسجد بود در حرم، و حرم قبله آن كس است كه بيرون حرم بود از چهار جانب. و اهل عراق روى به ركن عراقى كنند، و اهل يمن روى به ركن يمانى كنند، و اهل شام روى به ركن شامى كنند، و اهل غرب روى به ركن غربى كنند، اين مذهب ماست. و جمله فقيهان مخالفند ما را. (1) علامه شعرانى هم در حاشيه مى نويسد: اتفاق مسلمانان نسبت به كعبه معظّمه است نه نسبت به مسجد؛ زيرا كه اگر چنان مقابل مسجد بايستد كه مواجه كعبه نباشد نماز صحيح نيست. كسى كه بيرون مسجد نزديك آن بايستد برابر گوشه مسجد چنان كه مقابل كعبه نباشد نمازش باطل است و بيرون حرم نسبت به حرم همچنين. پس مناط قبله كعبه است با آنكه در قرآن مسجدالحرام را نام برد اما اجماع مسلمانان از صدر اسلام و عمل آنان دليل آن است كه مراد از آن كعبه است. دو عبارت كه نسبت به مذهب ما داد با يكديگر مخالفند؛ چون اگر واجب باشد اهل عراق روى به ركن عراقى كنند و ركن عراقى در كعبه است، كافى نيست روى به حرم كنند بى آنكه متوجه كعبه باشند، پس مناط قبله كعبه است نه حرم. و علماى متأخر گويند قبله براى نزديك عين كعبه است و براى دور جهت آن است و جهت كعبه عبارت از آن است كه چون عين كعبه را ندانند همه آن سمتها كه احتمال وجود كعبه در آن مى رود جهت است و نماز روى به همه آن سمتها صحيح است و آن حد كه يقين داريم سمت كعبه نيست از جهت خارج است. و حق آن است كه واجب اصلى استقبال عين كعبه است و جهتْ واجب اضطرارى است. لذا هر چه مى توان در جهت تضييق بايد كرد پس اگر احتمال سمت كعبه را در چهار انگشت محصور توان كرد يك شبر را جهت قرار ندهد. و هكذا. (2)

46. «الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ»

روض الجنان: «وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ» تكرار نباشد، چه اگر لِقاء بر مصير حمل كنند، مصير و مرجع هر دو يكى باشد، و رجوع بازگشتن باشد.* اگر گويند چگونه گفت: راجعون و «راجع» آن را گويند كه جايى بوده باشد، و از آن جا بيامده پس به آن جا شود، و ايشان هرگز به قيامت نبوده اند تا آن جا باز شوند؟ جواب آن است كه: ايشان در دنيا هم در قبضه قدرت خداى بودند، و اگر چه فرمان خداى نمى بردند در بعضى احوال، و خداى تعالى به نوعى مصلحت تعجيل عقوبت ايشان نمى كرد چون با فنا شوند، و خداى تعالى ايشان را باز آفريند با تصرّف خداى شوند پس از آنكه به فنا از تصرّف او برفته باشند. (3) ** 90. علامه شعرانى: * چون لقاء پروردگار در جمله پيش به معنى مرگ است و برگشتن به سوى او به معنى بازگشتن به تصرّف او، اين دو تكرار نيست برخلاف آنكه لقاء را به صيرورت تفسير كنيم. (4) 91. ** محققان گويند: چنان كه خداوند مبدأ المبادى است و همه از او پديد آمدند، بازگشت همه بدو است چون غايت الغايات است. و اين معنى در قرآن كريم بسيار مكرر شود و تأويل او به تدريج معلوم گردد. (5)

.

ص: 84

49. «وَ إِذْ نَجَّيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ ...»

روض الجنان: و آل شخص باشد، و اصل كلمه از اَوْل باشد و آن رجوع بود. و فرعون نام پادشاه عمالقه است... و ايشان جماعتى اند از عرب. (1) 92. علامه شعرانى: يعنى عمالقه جماعتى هستند از عرب و چند سلسله از فراعنه مصر عرب بودند و آنها را يونانيان هكسوس گويند يعنى چوپانان. (2) روض الجنان: و اين فرعون يوسف عليه السلام بر دست يوسف ايمان آورد، و در عهد يوسف بمرد، از پسِ او پادشاهى به قابُوس بن مُصْعَب رسيد... و نسب او اَلْوَليد بن مُصْعَب بن الرَّيان بن اَراشة بن شروان بن عمروبن قاران بن عملاق بن لاوذبن سام بن نوح عليه السلام، اين فرعونِ موسى بود. (3) 93. علامه شعرانى: اين نام و نسب از امام معصوم روايت نشده و سند آن معلوم نيست، و نام فرعون زمان ولادت موسى عليه السلام در تورات رعمسيس است. والله العالم. (4) روض الجنان: خداى تعالى قضا چنان كرد كه هارون در سال اَمن و عَفْوزاد، و به يك سال مه از موسى بود. (5) 94. علامه شعرانى: يعنى يك سال از موسى بزرگ تر بود و «مِه» به كسر ميم بزرگ است در مقابل «كِه» يعنى كوچك و سعدى گويد: چو از قومى يكى بيدانشى كردنه كِهْ را منزلت مانَد نه مِهْ را (6)روض الجنان: چپد درها بسته است. (7) 95. علامه شعرانى: چنان به نظر مى رسد كه لغتى است در چفت يعنى بست و زنجير پشت در؛ زيرا كه در فارسى فاء به پ و تاء به دال تبديل مى شود. مانند سفيد و سپيد و اسفند و اسپنت و تنبوره و دنبوره. (8) روض الجنان: قول رسول عليه السلام: اُخْبُرْ تَقْلِهِ. (9) 96. علامه شعرانى: باخبر شو و آن را دشمن دار؛ يعنى اگر از باطن مردم خبردار شوى آنان را دشمن دارى. 10

.

ص: 85

ص: 86

52 . «ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»

روض الجنان: ... يعنى توبه ايشان قبول كرديم چون توبه كردند. و آيت دليل مى كند بر آنكه خداى تعالى به قبول توبه متفضّل است. (1) 101. علامه شعرانى: يعنى قبول توبه واجب نيست، اگر خدا خواست قبول مى كند و اگر نخواست نمى كند. (2)

.

ص: 87

54 . «... يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ»

روض الجنان: ... حق تعالى ابرى تاريك برآورد و نِزْمى تا جهان تاريك شد، ايشان تيغها برآهختند و در يكديگر نهادند و يكديگر را كشتن گرفتند، پسر پدر را و برادر برادر را مى كشت... و بسيارى را بكشتند موسى و هارون را رحمت آمد، بگريستند و دعا و تضرّع كردند و گفتند: يا ربّ هَلَكَتْ بَنوا اسرائيل؛ بار خدايا بنى اسرائيل هلاك شدند، اَلْبَقِيَّةَ الْبَقِيَّة، بار خدايا اين بقيّت را كه ماند به ما بخش. خداى تعالى دعاى ايشان اجابت كرد و فرمان داد تا آن تاريكى گشاده شد و روشنايى پديد آمد، بشمردند هفتاد هزار مرد كشته بودند. (1) 102. علامه شعرانى: در تورات اين قصه مذكور است الا آنكه گويد سه هزار تن كشته شدند. (2)

56 . «ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»

روض الجنان: «ثُمَّ بَعَثْناكُمْ» ، «ثُمّ» حرف مهلت و تراخى باشد. و «بَعْث»، به چند معنى آمد: بعث زنده كردن باشد، و از خواب بيدار كردن، و برانگيختن بر كارى به معنى حثّ و تحريض و فرستادن، و معنى نصب كردن باشد. (3) 103. علامه شعرانى: در تفسير المنار از شيخ محمد عبده نقل كرده است كه مراد از اين بعث كثرت نسل است پس از موت جماعتى به صاعقه. ولى بسيار بعيد و برخلاف ظاهر آيه است و اگر در موت تأويل مى كرد كه پس از مشرف شدن به مرگ شما را نجات داديم مناسب تر مى نمود چنان كه بيمار سخت را چون بهبودى حاصل شود گويند مرده بود و زنده شد. و اين هم برخلاف ظاهر قرآن است و بى دليل نمى توان قرآن را بدان تأويل كرد. (4) روض الجنان: «مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ» ، يعنى زنده كرديم شما را از پس مرگتان. پس صاعقه ايشان بر قرينه «بَعَثْناكُمْ» مرگ است، و صَعْقِ موسى به قرينه «فَلَمّا أَفاقَ» ، بى هوشى است تا بدانند كه حال موسى در اين باب مخالف حال ايشان بود. و موت بر مذهب درست معنى نيست. (5) 104. علامه شعرانى: مقصود متكلّمان از «معنى» در اين موارد آن صفت موجود است كه در عرف حكما كيف گويند، مانند علم و قدرت. پس موت و حيات نسبت به هم عدم و ملكه اند نه ضدّين. (6)

.

ص: 88

57 . «وَ ضَلَلْنَا عَلَيْكُم الغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى...»

روض الجنان: «اظل» زير توته شتر باشد. (1) 105. علامه شعرانى: اظل به صيغه تفضيل زير سپل شتر يعنى كف پاى آن است. (2) روض الجنان: مفسّران خلاف كردند در «سَلْوى»: عبداللهِ عبّاس گفت: مرغى بود ساننج را ماند. (3) 106. علامه شعرانى: ساننج بر وزن نارنج مرغكى باشد سياه و كوچك و ضعيف. از برهان قاطع. و در تحفه گويد: سلوى ظاهرا مرغى است مانند سمانى يعنى بلدرچين و آن را به تركى يلوه گويند و در تنكابن لسه بال نامند. (4)

.

ص: 89

58 . «...وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ...»

روض الجنان: و سعيدِ جُبَيْر گفت: مراد به حطّه استغفار است كه به استغفار حطِّ گناه باشد، و نصب را در عربيّت وجهى باشد، و وجه او مصدر بود از فعلى محذوف ولكن نخوانده اند. (1) 107. علامه شعرانى: اگر وجهى بر حسب قواعد عربى جايز باشد اما قرّاء نخوانده باشند جايز نيست ما قرائت كنيم به اتفاق علماى اسلام. (2)

61. «...أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ ما سَأَلْتُمْ...»

روض الجنان: «اهْبِطُوا مِصْراً» ، هُبُوط، به زمين نشيب فرو شدن باشد، و نقيض او صُعُود بود. و مراد به مِصْر، شهرى از شهرهاست. (3) 108. علامه شعرانى: اگر مصرِ معروف باشد مراد از امر حقيقتِ طلب نيست، مقصود آنكه يا بايد به ذلت خدمت راضى شويد در شهر مصر و هر چه خواهيد بخوريد يا به عزت باشيد و قناعت كنيد چنان كه با فرزندت گويى: اگر ادب نياموزى خود را آماده فقر كن. و از آيه 59 سوره شعراء معلوم مى گردد خداوند ملك و ثروت فرعونيان را به بنى اسرائيل داد پس آنان به مصر بازگشتند، و مشهور آن است كه چون از مصر بيرون آمدند در زمين تيه و پس از آن در زمين شام بودند و به مصر باز نگشتند. و بعضى گويند در تفسير شعراء كه فرعونيان در شام نيز ثروت ومال داشتند، چون در آن عهد شام نيز جزء قلمرو مصر بود و بنى اسرائيل يك بار فرعون را گرفتند. و در تفسير المنار از يوسيفوس مؤرخ يهودى يونانى نقل مى كند كه بنى اسرائيل يك بار فرعون را منهزم ساختند و او به حبشه گريخت و موسى عليه السلام سيزده سال در مصر حكومت كرد، آن گاه فرعونيان به مصر بازگشتند و حضرت موسى عليه السلام با قومش بار دوم از مصر خارج شدند و باز نگشتند. (4)

.

ص: 90

62. «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ النَّصارى وَ الصّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الآْخِرِ...»

روض الجنان: كلبى گفت: [صابئين] جماعتى اند ميان جهودى و ترسايى، ميان سر بتراشند و خود را خَصىّ بكنند. (1) 109. علامه شعرانى: نه همه آنان؛ زيرا كه اگر چنين مى كردند نسل آنان برافتاده بود بلكه اين عادت فى الجمله ميان آنها بود و آن را زهد و عبادت مى شمردند. (2) روض الجنان: سؤال كردند و گفتند: «مَن آمَنَ بِالله» يا راجع است به «انَّ الذينَ امَنُوا» ، يا به آنچه از پسِ اوست. اگر راجع است با اوّل، مؤمن چگونه ايمان آرد؟ و اگر راجع بود با دگر اصناف از جهودان و ترسايان و صابيان، به چه دليل تخصيص افتد؟ (3) 110. علامه شعرانى: اين آيه دفع توهّم يهود و بعض امم ديگر است كه دين را مانند نژاد قابل تغيير ندانند و يهوديان امت ديگر را چون خود نمى پذيرند هرچند به موسى عليه السلام ايمان آرند. اما مسيحيان و مسلمانان هر كس را ايمان آورد او را از خود مى شمارند و فرقى ميان نژادها نمى گذارند و مسلمانان كه از اين رسم امم و اديان خبر ندارند و از مضمون آيه تعجب مى كنند. 4

.

ص: 91

63. «وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ...»

روض الجنان: ... چون خداى (جلّ جلاله) تورات بر بنى اسرايل فر وفرستاد، و در آن جا آصار و اَثْقال و تكاليف شاقّ بود، بنى اسرايل آن را احتمال نكردند و نمى پذيرفتند، و چون مى پذيرفتند وفا نمى كردند، خداى (جلّ جلاله) بر سبيل تهديد و وعيد و اِعذار و اِنذار بفرمود جبريل را تا كوهى به مقدار لشكرگاه ايشان به طول و عرض يك فرسنگ در يك فرسنگ بر كند از جايگاه، و بر بالاى سرِ ايشان مُعَلّق بداشت به مقدار قامت مردى. (1) 111. علامه شعرانى: در تفسير المنار به تكلّف آن را توجيه كرده است كه مردان در دامنه كوه بودند و نتق به معنى كتاب زلزله است، پس كوه مى لرزيد و آنها مى ترسيدند كه سنگ جدا شود و بر آنها افتد. و يكى از علماى اهل كتاب در تفسير حديث خودشان گويد: شريعت مانند كوهى بر سر آنان قرار گرفت و خداوند گفت آن را بگيريد و عمل كنيد؛ يعنى كوه استعاره براى تورات است. و قول مشهور ظاهر است هر چند يك فرسنگ مبالغه باشد. و در ميان بنى اسرائيل معجزات كونيه بسيار بود. (2) روض الجنان: [بقوّة...] ابن بحر* گفت: مراد آن است كه بالْقَبُول، ابوعلى گفت: به قدرتى كه خداى تعالى شمار را داده است. و در آيت دليل است بر آنكه قدرت قبل الفعل باشد، براى آنكه امر به فعل قبلِ فعل باشد، و خداى تعالى خبر داد كه: قدرت پيش امر است، پس قدرت به دو دَرَج پيش از فعل باشد. (3) ** 112. علامه شعرانى: * ابو مسلم محمد بن بحرِ اصفهانى از بزرگان معتزله است و كتابى در تفسير دارد. (4)113. ** متكلّمين گويند قدرت قبل از فعل است. و در كافى چند روايت آمده كه قدرت با فعل است و چون خبر واحد است و مخالف عقل، علماى ما بر آن اعتماد نكردند. (5)

.

ص: 92

65. «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ»

روض الجنان: خطاب در اين آيت و جمله آيات مقدّم با اهل كتابِ عهدِ رسول است (صلَوات الله عَلَيْه وعَلى آله) و مراد پدران ايشان، چنان كه برفت در آياتى كه پيش از اين است. گفت: بدانسته اى حال آنان كه اِعتدا كردند. (1) 114. علامه شعرانى: از اين آيه كريمه معلوم مى گردد كه يهوديان عهد پيغمبر اين حكايت را مى دانستند اما امروز از آن خبر ندارند و نه تورات و نه احاديث آنان چنين قصه اى روايت نكرده. و مانند اين بسيار است، از جمله «عزيز ابن الله» كه امروز سخت انكار دارند اما يهوديان عصر پيغمبر در آن شهر بدان معتقد بودند. و در ساير امم نظير اين هست در زمانى حكايت مشهور است و زمانى نيست تنها در كتاب مسطور بود؛ نظير حكايت سلامان و ابسال ابو على بن سينا در اشارات نامبرده و بدان تمثيل كرده و شارح آن خواجه نصير الدين طوسى از آن خبر نداشت، گويد پس از بيست سال بر آن واقف شدم. (2) روض الجنان: با كپى كرد ايشان را. (3) 115. علامه شعرانى: كپى بوزينه است كه عوام زمان ما ميمون گويند. (4)روض الجنان: مجاهد گفت معنى [كونوا قردة خاسئين] آن است كه: اَذِلاّءَ صاغِرينِ، ذَليل و مَهين (5) . 116. علامه شعرانى: به مذهب مجاهد، چنان كه طبرى و ديگران نقل كردند، اصحاب سبت در معنى مسخ شدند نه در جسم و صورت، يعنى ذليل و پست و بيچاره گشتند. اما اين تفسير برخلاف مشهور است. (6)

.

ص: 93

67. «وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ»

روض الجنان: و در «هُزُواً» ، سه قرائت است و همچنين در «كُفْواً» . «هُزْؤاً» و «كُفْؤاً» به تخفيف. (1) 117. علامه شعرانى: به تخفيف، يعنى به سكون عين الفعل، و تثقيل ضمّه دادن آن است. (2) روض الجنان: اكنون اهل علم خلاف كردند در آنكه خداى تعالى ايشان را ذبح بقره فرمود هرچه باشد، يا ذبح بقرى كه موصوف باشد به اين جمله صفات... و با اين جمله هيچ شبهت نماند در آنكه مراد خداى تعالى جز گاوى نباشد جامع جمله اين صفات را. (3) 118. علامه شعرانى: قول اول كه از معتزليان و اصحاب حديث روايت كرد يعنى اول هر گاو مى كشتند كافى بود، پس از آن بر خود سخت گرفتند و خداوند هم قيد زياده كرد. در روايات ما نيز وارد شده است اما چون روايت آحاد است مؤلّف آن را دليل قرار نداد. (4)

.

ص: 94

68. «... قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِكْرٌ عَوانٌ بَيْنَ ذلِكَ...»

روض الجنان: و «عوان» نصف بود، نه جوان جوانِ و نه پيرِ پير، ميان هر دو. (1) 119. علامه شعرانى: «عَوانٌ بَيْنَ ذلِكَ» ؛ يعنى گاو نه پير است و نه جوان بلكه عوان بين اين دو حالت است. (2)

71. «قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لا شِيَةَ فِيها قالُوا الاْنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها...»

روض الجنان: ... جواب دادند ايشان را كه: اين گاوى مى بايد، «لا ذَلُولٌ» ؛ نه كار شكسته. (3) 120. علامه شعرانى: امروز ما به جاى كار شكسته مى گوييم كار كشته، يعنى ماهر. (4) روض الجنان: «تُثِيرُ الْأَرْضَ» ، مِنْ أَثَرْتُ التُّرابَ باشد چون خاك باز شيارند. (5) 121. علامه شعرانى: باز شيارند يعنى شيار كنند و خاك پراكنده سازند. (6) روض الجنان: ...گفتند: «الاْنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ» ، اكنون حق آوردى، يعنى جمله صفات روشن كردى چنان كه اشتباه زايل شد. و اين دليل است بر آنكه ايشان مأمور بودند به كشتن گاوى موصوف به جمله اين صفات، كه چون صفات تمام بشنيدند و بدانستند، گفتند: «الاْنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ» ، و اگر مراد از آن بودى كه گاوى بكشى، هر گاوى كه باشى به اول كه شنيدند كه: «أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً...» ، گفتند: «الاْنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها» . (7) 122. علامه شعرانى: چنان كه گفتيم در روايت از طريق شيعه هم چنين وارد است و چون روايت واحد است مؤلّف چند جا برخلاف آن فرمود و خداوند لجاجت ندارد و به سؤالى كه سائل در آن معذور است او را عقاب نمى كند. (8)

.

ص: 95

73. «فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها كَذلِكَ يُحْيِ اللّهُ الْمَوْتى...»

روض الجنان: «فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها» ؛ گفتيم اكنون چون اين گاو بكشى بعضى از اين گاو كشته بر اين مرد كشته زنى. مفسّران در آن بعض خلاف كردند. عبد اللهِ عباس گفت: آن استخوان بود كه به نزديك غُرضوف* باشد،... سعيد جبير گفت: دم غَزَه بود. (1) ** 123. علامه شعرانى: * غضروف و غرضوف هر دو صحيح است و فارسى كركرانك. (2) 124. ** دمغزه به فارسى بيخ دم است كه آن را به عربى عجب الذَنَب گويند. (3)

76. «وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا...»

روض الجنان: حُلفاء. (4) 125. علامه شعرانى: حلفاء جمع حليف، هم سوگند است. 5

.

ص: 96

78. «وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلاّ أَمانِيَّ ...»

روض الجنان: و بعضى اعراب ابن دأب را گفت. (1) 126. علامه شعرانى: محمد بن دأب يكى از راويان حديث است معروف به دروغگويى. (2)

79. «فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمّا يَكْسِبُونَ»

روض الجنان: «لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ» ؛ كتابت مى نويسند به دست خود... و اين براى تأكيد باشد و مبالغه در اضافت فعل با فاعلش. (3) 127. علامه شعرانى: يعنى «به دست خود»، براى تأكيد است؛ چون البته نوشتن به غير دست نتواند بود. (4) روض الجنان: چون رسول عليه السلام هجرت كرد و از مكّه به مدينه آمد، جهودان نعت و صفت او شنيده بودند. چون بديدنش گفتند: همانا اين آن پيغمبر است كه نعت او در تورات نوشته است. به نزديك احبار و رؤسا آمدند و ايشان را گفتند: اين آن پيغمبر است كه در آخرالزّمان بخواهد آمدن. ايشان گفتند: حاشا و كَلاّ! و تورات بياوردند و آن سطرها و ورقها كه نوشته بودند و تحريف كرده و بگردانيده عرض كردند و برايشان تلبيس كردند و ايشان را از راه بيفگندند. قديم (جلَّ جَلالُهُ) تهديد كرد ايشان را و گفت: «فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُم يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ» . (5) 128. علامه شعرانى: اگر آن احبار تسلط بر همه يهوديان جهان داشتند و سخن و عمل آنها در همه جا جارى بود همه نسخه هاى تورات را تحريف مى كردند، اما آنها قومى اندك بوده و تنها به يهوديان ده خود نشان مى دادند. (6) روض الجنان: «وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمّا يَكْسِبُونَ» ...امّا كسب كه مجبّره مى گويند نامعقول است. 7 129. علامه شعرانى: از اينجا احتجاج با اشاعره است كه گويند انسان هر چه اطاعت يا معصيت كند آن را خداى تعالى بر دست او جارى كرده است جبرا و كسب از بنده است و معنى كسب را ندانستند. بهترين حد آن است كه گفتند تو كه كننده كارى آنكه به قدرت تو باشد كسب است و آنكه به قدرت خدا باشد خود عمل است. و مؤلّف جواب مى دهد آنچه به قدرت بنده است آيا احداث فعل است يا كسب فعل؟ اگر احداث فعل به قدرت بنده است آن قول ما است و اگر گويند كسب آن است كه كسب فعل به قدرت بنده باشد اين تعريف ناقص است و كسب را به كسب تحديد كردن دور و مصادره باشد. 8

.

ص: 97

80 . «وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَيّاماً مَعْدُودَةً...»

روض الجنان: با خويشتن تمنّاى محال كردند كه: «لَنْ تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَيّاماً مَعْدُودَةً» ؛ گفت: دوزخ به ما نرسد الاّ روزى چند شمرده آنگه منقطع شود از ما. (1) 130. علامه شعرانى: چنان كه گفتيم گاه باشد در ميان فرقه اى از طوائف و امم عقيده و قصه اى معروف باشد كه نزد فرقه ديگر و در زمان ديگر و جاى ديگر نباشد، مانند معنى كسب و اختلاف در آنكه در عصر مؤلّف مشهور بود و امروز كسى از اين خلاف خبر ندارد. اين سخن از يهود نيز مانند «عُزَيْر ابن الله» ميان يهود مدينه معروف بود، و اگر امروز از يهود پرسى انكار مى كنند. (2)

.

ص: 98

83 . «...وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ ...»

روض الجنان: و در خبر هست كه: چون ابتداى اسلام بود و اوّلِ هجرت بود، رسول عليه السلام از مكّه به مدينه آمده بود و مسجد بنا كرده، ستونى است كه آن را حنّانه خوانند. رسول عليه السلام بر آن ستون تكيه كردى و براى صحابه خطبه كردى بر پاى استاده. چون مسلمانان بيشتر شدند و عدد وعدّت بسيار شد، دستورى خواستند و گفتند: ما را خوش نيست كه ما نشسته و تو بر پاى استاده ما را خطبه مى كنى. دستور باش ما را تا براى تو منبرى سازيم تا بدان جا خطبه كنى؟ گفت: روا باشد، اين منبر كه امروز هست بساختند. رسول عليه السلام آن روز از در مسجد در آمد و آهنگ منبر كرد و نزديك ستون حنّانه نرفت، منبر سه پايه بود، پا بر پايه اوّل نهاد و گفت: آمين، و بر دوم نهاد و سوم همچنين، و كس را نديدند كه دعا مى كرد. (1) 131. علامه شعرانى: چون مردم فرشتگان را نمى بينند و پيغمبر صلى الله عليه و آله مى ديد. و از اين جا توان دانست كه شرط ديد فرشتگان به تابش نور از جسم غير شفاف و دخول نور در جليديه چشم و رفتن به ملتقى العصبتين نيست، و اگر چنين بود همه مى ديدند. (2) روض الجنان: «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً» ... اهل حجاز حُسْناً خوانند على المصدر، و حَمْزه و كسائي و خَلَف حَسَناً على النَّعْت بفتح الْحاء و السّين، اَىْ قَوْلاً حَسَناً. (3) 132. علامه شعرانى: اهل حجاز از قرّاء سبعه ابن كثير مكى است و نافع مدنى، و غير اهل حجاز هم بعضى چنين خواندند، مانند عاصم كوفى كه قرائت او مشهور است. (4)

.

ص: 99

85 . «...وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالاْءِثْمِ وَ الْعُدْوانِ...»

روض الجنان: «تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ» اهل كوفه به تشديد خواندند اينجا و در تحريم، و تقديرُهُ: تَتَظاهَرُونَ، يك «تا» را قلب كردند با «ظا»، پس ادغام كردند. و باقى قُرّاء به تخفيف خواندند. (1) 133. علامه شعرانى: عبارت كتاب دلالت بر خلاف مقصود دارد؛ چون اهل كوفه عاصم و كسائى و حمزه به تخفيف خواندند و باقى قراء «تظاهرون» به تشديد. يا سهو است و يا تصحيف. (2) روض الجنان: اَنَفَه. (3) 134. علامه شعرانى: يعنى غيرت و تعصّب. (4)

87 . «وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّيْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ ...»

روض الجنان: «وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ» ؛ ما بداديم موسى را كتاب، يعنى تورات. «وَ قَفَّيْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ» ، يعنى اَلْبَعْنا مِنَ الْقَفا، يُقال: قُفاهُ يَقْفُوهُ اِذا تَبِعَهُ، وقَفّاهُ غيْرَهُ اِذا اَتْبَعَهُ، قالَ اللهُ تَعالى: «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ...» ، قال اُمَيّهُ بْنُ اَبى الصَّلْتِ: قالَتْ لَهُ اُخْتُهُ قُصّيهِ عَنْ جُنُبٍوَكَيْفَ تَقْفُوا ولا سَهْلٌ ولا حَزَنٌ (5)135. علامه شعرانى: چون صندوق حضرت موسى عليه السلام در آب مى رفت نه در زمين نرم يا درشت. و اميّه بن ابى الصلت از حنفا بود و اشعار او بيشتر در خداشناسى و قصص انبيا و بهشت و دوزخ و امثال اينها است اما به پيغمبر صلى الله عليه و آله ايمان نياورد با آنكه در زمان آن حضرت بود. (6) روض الجنان: ومِنْهُ قَوْلُ النَّبىّ عليه السلام: اَلاَرْواحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَما تعارَفَ مِنْها ائْتَلَفَ وَما تَناكَرَمِنْها اخْتَلَفَ، يعنى ذَوى الاَْرْواح. مراد به ارواح در خبر ذوى الاَرْواحند على حَذْفِ الْمُضافِ وَقامَةِ الْمُضافِ اِلَيْهِ مَقَامه، كَقَوْلِهِ، تعالى: «وَسْئَلِ الْقَرْيَةَ...» ، و اين از باب فُعْلٍ و فِعْلٍ باتّفاقِ الْمَعْنى باشد اَعْني روح در اين قسمت ريح بود جز كه تا در هوا بود ريح خوانند او را، چون به حيوانات پيوندد روحش خوانند. (7) 136. علامه شعرانى: روح مجرد است و غير جسمانى، الاّ آنكه عوام را دشوار است تصور مجرد كردن و بهترين تمثيل براى آنان باد است كه خود ديده نمى شود و آثار آن مرئى است. همچنين مجردات ديده نمى شوند و آثار آنها مرئى است، و اگر كسى پندارد كه جان انسانى حقيقةً باد است در مجارى عروق، سخت به خطا رفته و اگر گويد نظير باد است كه خود ديده نمى شود صحيح گفته است و تنظير نيكو كرده. و روح در اصطلاح اطبا بخارى است داراى مزاج خاص و سخن از آن نداريم. و بهتر آن است كه روح را تشبيه به نور آفتاب كنيم كه چون بر در و ديوار تابد روشن كند و اگر ديوار خراب شود نور بماند و فانى نشود چنان كه قوام نور به آفتاب است نه به ديوار، قوام روح به عالم اعلى است و امر خدا، نه بدن. (8)

.

ص: 100

88 . «وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلاً ما يُؤمِنُونَ»

روض الجنان: «وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ» ؛ گفتند، يعنى جهودان كه: دلهاى ما غُلْف است. جمله قُرّاء به سكونِ «لام» خواندند مگر ابن مُحَيْصِنْ كه او در شاذّ خواند: غُلُف، به ضمّ «لام». (1) 137. علامه شعرانى: ابن مُحَيصِن از قرّاء مكه است و قرائت او از قرائتهاى شاذّه است. (2) روض الجنان: «بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ» ، ... يعنى خداى تعالى ايشان را براناد و دور كناد از رحمت. و لفظ خبر است، شايد كه معنى دعا بود و شايد كه خبر بود، و «دعا عليهم» بهتر است. (3) 138. علامه شعرانى: يعنى نفرين باشد بهتر است. و به نظر ما در اين آيه چون «فَقَلِيلاً ما يُؤمِنُونَ» خبر است و تفريع بر لعنت شده، پس لعنت هم خبر باشد بهتر است از آنكه نفرين باشد. (4)

.

ص: 101

97. «قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ ...»

روض الجنان: قَوْلُهُ تَعالى: «قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ» ، عبداللهِ عبّاس گفت، سبب نزول آيت آن بود كه: حبرى از اَحْبار جهودان نام او عبداللهِ صوريا بيامد و با رسول عليه السلام مناظره كرد و او را از چند مسأله پرسيد، چون جواب بيافت و حجّت بر او متوجّه شد، گفت: كدام فريشته به تو مى آيد از آسمان؟ رسول عليه السلام گفت: آن فريشته كه به جمله پيغامبران آمدى، جبريل. پسر صوريا گفت: او دشمن ماست، اگر به جاى او ميكايل بودى ما ايمان آوردمانى. (1) 139. علامه شعرانى: سخن خاصّ مردى يا جماعتى است نه از اعتقادات ضرورى يهود كه همه بدان معتقد باشند، مانند آنكه جماعتى از مسلمانان زينت كردن و طعام نيكو خوردن را حرام مى دانستند و خدا فرموده: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ» . (2)

.

ص: 102

98. «مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ»

روض الجنان:... و ميكائيل على وزن ميكاعيل قرائت اهل مكّه است. و ميكائل على وزن ميكاعِل قرائت اهل مدينه است، و ميكال على وزن مفعال قرائت اهل بصره است. (1) 140. علامه شعرانى: و هم قرائت حفص است از كوفيان و همين قرائت مشهور است. (2)

102. «...وَ لكِنَّ الشَّياطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ...»

روض الجنان: «يُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ» ؛ مردمان را جادوى مى آموختند، بدان كه سحر حيلتى باشد كه وجه آن پوشيده بود جنس آنكه مُشَعْبدان كنند و جنس آنكه سَحَرَه فرعون كردند از آنكه عصاها مُجَوّف كردند و رسنها از اديم بدوختند مار پيكر و اژدها پيكر، و ميانه آن پر از زيبق كردند و زير زمين مُجوّف كردند و آتش برافروختند، و وقت چاشتگاه آفتاب گرم شد گرماى آتش وگرماى آفتاب از زير و بالا اثر كرد، حبال و عصىّ از آن جيوه به جنبش درآمد. (3) 141. علامه شعرانى: مؤلّف گويد: هيچ مؤثر نيست جز اسباب مادى و ساحر آن را مى پوشاند. و حق آن است كه سحر تأثير نفوس است از قبيل چشم زخم، و اين معجزه نيست نظير غيب گويى از راه استخاره و تأويل خواب كه قادح در اعجاز غيب گويى انبيا نيست. و ما در حاشيه وافى در باب حدود در معنى سحر شرحى آورده ايم. (4) روض الجنان: امّا انواع سحر، و آنكه گفتند: نوعى از او آن باشد كه مردم را بگرداند از صورتى به صورتى، يا با حيوانى ديگر كند، و احداث الوان و اجسام و چيزهايى كه در مقدور قادر به قدرت* نباشد، اعتقاد جواز آن كفر است براى آنكه قدْح كند در اختصاص قديم تعالى به قادرى به اجسام و اعراض مخصوصه، و نيز قَدْح كند در معجزات انبيا عليهم السلام. و آنچه گفتند از چشم افساى** و آنكه مردم را چيزى نمايد به خلاف راستى، اين همه باطل است و روا نشايد داشت براى آنكه مؤدّى بود با سفسطه و آنكه ما را به مدركات و مشاهدات وثاقت نباشد. (5) 142. علامه شعرانى: * قادر دو قسم است: يكى قادر بالذات كه صفت قدرت او عين ذات او است و آن خداى تعالى است؛ و ديگر قادر به قدرت كه صفت قدرت زايد بر ذات او است. و چنين قادر البته نتواند كسى را از صورتى به صورتى بگرداند. (6) 143. ** چشم بندى و تردستى و آنكه چيزى نمايد برخلاف حقيقت، «شعبده» است و مؤلّف انكار آن كرده است. اما حق آن است كه ساحران اين كار مى كنند و اگرچه وثاقت به مدركات و مشاهدات باقى نماند و اعتماد بر حس نبايد كرد. (7) روض الجنان: [مؤلّف حكايتى نقل كرده كه در آن نسبت گناه به فرشتگان داده شده است.] (8) 144. علامه شعرانى: اين حكايات ضعيف است و نسبت معصيت به فرشتگان جايز نيست و آمدن ملائكه به زمين و شهوت رانى كردن و امثال آن مشتمل بر پند و عبرت نيز نمى باشد. مؤلّف براى آنكه تفسيرش از قول مفسّران خالى نباشد آورده است. والله العالم. 9

.

ص: 103

. .

ص: 104

105. «ما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِكِينَ...»

روض الجنان: «وَ لاَ الْمُشْرِكِينَ» ، در محلّ جرّ است عَطْفاً على «اَهْلِ الْكِتابِ» و به معنى عطف است على «الَّذينَ كَفَرُوا» و در محلّ رفع است، و نظير اين آيت در اعراب قَوْلُهُ تَعالى: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفّارَ أَوْلِياءَ...» (1) ، جز كه در اين آيت هر دو خوانده اند، هم جرّ و هم نصب، و در آيت ما جز جرّ نخوانده اند، و اگر به رفع خوانده بودندى در عربيت روا بودى، جز آن است كه قرائت موقوف بر سماع و روايت باشد. (2) 145. علامه شعرانى: به اجماع علماى اسلام، قرآن سماعى است و اگر وجهى بر حسب قواعد زبان عربى جايز باشد و آن را به نقل نشنيده باشيم قرائت بدان وجه جايز نيست. (3) روض الجنان: اين بدا باشد، و اين بر خداى تعالى روا نيست. (4) 146. علامه شعرانى: در حاشيه صفحه 4 از اين كتاب گذشت (5) كه اهل حديث بدا را جايز مى شمارند. و گفتيم كه اعتبار به قول آنان نيست حتى آنكه خود ايشان قول خود را تأويل مى كنند. و براى تحقيق بدا و اطلاع بر اقوال مجتهدين غير اخبارى رجوع به كتب اصول فقه شود در قضيه ابراهيم عليه السلام و مأمور شدنش به ذبح فرزند در باب نسخ. والله العالم. (6)روض الجنان: و آنچه لفظ و حكم منسوخ است، آن است كه در اخبار آمده است: كانَ مِمّا اَنْزَلَ اللّهُ اَنَّ عَشَرَ رَضَعاتٍ يُحَرِّمْنَ، آنگه منسوخ شد به پانزده رضَعه و تلاوت نيز منسوخ شد، و اين هر دو در اخبار آحاد است و بر او قطع نيست*. اَمّا نَسْخُ الشّىْ ءِ قَبْلَ فِعْلِه روا باشد، ولكِنْ قَبْلَ وَقْتِ فِعْلِهِ روا نباشد به نزديك ما**. (7) 147. علامه شعرانى: * يعنى نسخ تلاوت _ چه حكم را نسخ كند و چه نكند _ در روايت آحاد وارد شده است و يقين بدان نداريم، شايد اصلاً هيچ نسخ تلاوت نباشد. (8) 148. ** و آنكه ترك فعل كرد تا نسخ شد معصيت نكرده است؛ چون به فرض واجب مضيّق نبود. (9)

.

ص: 105

106. «... أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»

روض الجنان: «...أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» ، استفهام به معنى تقرير است، نمى دانى؟ يعنى مى دانى كه خداى بر همه چيزى قادر است. و «شَىْ ءٍ»، در آيت مخصوص است به معدوم دون موجود، براى آنكه آنچه در وجود آمد از مقدورى برفت. (1) 149. علامه شعرانى: اين سخن نزد حكماى الهى صحيح نيست؛ زيرا كه وجود ممكن در بقا و استمرار وجود هم نيازمند به واجب است كه او را نگاه دارد. (2) روض الجنان: ابُو هُرَيْرَه روايت كند كه رسول عليه السلام گفت: قيامت بر نخيزد تا مدينه هرقل _ يعنى روم _ نگشايند. (3) 150. علامه شعرانى: مدينه هرقل _ يعنى قسطنطنيه _ را سلطان محمد ثانى معروف به فاتح از سلاطين عثمانى گشود، و در زمان مؤلّف هنوز گشوده نشده بود. اما در هنگام فتح قسطنطنيه دجّال ظاهر نشد و بايد راوى سهوا روايت دجال را به خبر فتح قسطنطنيه آميخته باشد. (4)

.

ص: 106

115. «...فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ...»

روض الجنان: فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ. عطا و قتاده گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه چون نجاشى فرمان يافت، جبريل آمد و گفت: خداى مى فرمايد كه بر برادرتان نجاشى نماز كنيد، و نجاشى روى به بيت المقدّس كردى. گفتند: ما چگونه بر كسى نماز كنيم كه روى به قبله ما نكردى؟ خداى تعالى اين آيت بفرستاد. (1) 151. علامه شعرانى: آيه به ظاهر مناسب تخصيص قبله به جانب كعبه نيست، بلكه مناسب آن است كه گويند به هر جانب نماز روا بود، از اين جهت بعضى گفتند اين آيه تخصيص به نافله دارد و بعضى آنكه هنگام ضرورت و ندانستن قبله است و بعضى آنكه ردّ توهمِ آنها است كه قبله را منحصر در بيت المقدس پنداشتند؛ خداوند گويد كه او در جهتى معين نيست و قبله تعبّد است به هر جانب كه او فرمايد. (2)

124. «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ»

روض الجنان: چون تمام كرد امامت بر سرى خلعت قيام به آن و تمام آن ساخت گفت: چون بر سرى از تكليف پيغمبرى تو را امتحان كردم وفا كردى تو را به جزاى آن بر سرى از پيغامبرى امامتت دهم تا پيغامبرى امام باشى. (3)152. علامه شعرانى: يعنى به اضافه و به علاوه و معنى عبارت اين است: چون كلمات خدا را تمام كرد خداوند هم امامت را علاوه كرد و گفت چون علاوه بر تكليف پيغمبرى تو را به چيز ديگر امتحان كردم و تو وفا كردى تو را به پاداش اين تكليف امامت دادم علاوه بر نبوت. (4) روض الجنان: «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي» اِنْ كانُوا صالحين لِذلِكَ؛ بار خدايا از فرزندان من بعضى را امام كن اگر صلاحيت دارند، براى آنكه نشايد كه ابراهيم بر اطلاق دعايى كند كه ايمن نباشد كه ردّش كنند خصوصاً به محضر قوم كه بس مُؤدّى بود با نفرت از او. (5) 153. علامه شعرانى: اگر پيغمبر در حضور منكران دعا كند و دعاى او مستجاب نشود موجب وهن او و نفرت مردم است از او و اينجايز نيست. 6

.

ص: 107

125. «...وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى ...»

روض الجنان:... چون مدّتى برآمد و اسماعيل بزرگ شد، و هاجر فرمان يافت، و جرهميان آن جا فرود آمدند، و اسماعيل عليه السلام از ايشان زنى خواست و با خانه برد، ابراهيم عليه السلام از ساره دستورى خواست تا بيايد و اسماعيل را ببيند. ساره گفت: رواست برو، به شرط آنكه از اسب فرو نيايى، و او ندانست كه هاجر مانده نيست. (1) 154. علامه شعرانى: يعنى از دنيا رفته است و اگر مى دانست از دنيا رفته اجازه مى داد ابراهيم آن جا بماند. (2) روض الجنان: خَلوق در او مالى و خوش بوى كنى. (3)155. علامه شعرانى: خَلوق به فتح خاء عطرى است. (4)

.

ص: 108

126. «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ النّارِ...»

روض الجنان: و دست زدنى كه در او زيان كنند. (1) 156. علامه شعرانى: دست زدن كنايه از معامله است. (2) روض الجنان: در نصب او [قليلاً] دو وجه گفته اند: يكى آنكه صفت مصدرى باشد محذوف، و يكى آنكه صفت ظرفى باشد محذوف، مَتاعاً قَليلاً اَوْ زَماناً قليلاً. (3) 157. علامه شعرانى: «متاعا» مصدر است و «زمانا» ظرف است. (4) روض الجنان:... و اوّل كس كه حدود حرم پيدا كرد ابراهيم عليه السلام بود. (5) 158. علامه شعرانى: در تفسير محمد عبده گويد: بانى نخستين خانه كعبه حضرت ابراهيم است به مقتضاى آيه كريمه و آنچه دلالت دارد بر سبقت كعبه بر او، و اينكه آدم عليه السلام حجّ خانه كرد از ساخته هاى قصّاصين است و حديثى صحيح در آن نيامده والله العالم. و قصاصان در عصر اول به منزله نقّالان و معركه گيران عهد ما هستند. (6)

127. «وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا...»

روض الجنان: وليث بن مُعاذ روايت كند از رسول عليه السلام كه او گفت: اين خانه يكى است از پانزده خانه: هفت در آسمانها، و هفت در زيرزمينها، يكى از برابر يكى، و هر يكى را جرمى هست چند جِرْم اين خانه اگر بيوفتد، بعضى بر بعضى آيد. (7) 159. علامه شعرانى: اگر گويى: يا زمين گردد يا آسمان و به هر حال هميشه خانه آسمانى محاذى خانه زمين نيست، در جواب گوييم: آن خانه آسمانى تجرد مثالى دارد و جاى ملائكه و به گردش آسمان مادى يا زمين مادى از محاذات خارج نمى شود. و هر موجود عالم مادى در محاذات خود نظيرى دارد در عالم مثال و عالم عقل، و نظير آن در اين جهان نور آفتاب است كه از پنجره بر فرش خانه تابيده و چون فرش را از جاى خود به هر طرف بكشى نور آفتاب بر جاى خود مى ماند. (8) روض الجنان:آنگه بيامد و بر جاى خانه كعبه چندان كه اساس آن است بخفت چون طوقى، ابراهيم عليه السلام رسم بر زد و بر آن رَسْم بنا كرد. (9) 160. علامه شعرانى: رسم رنگ عمارت است كه معماران يا گچ يا زغال يا غير آن روى زمين مى كشند. و اين روايت بر فرض صحت معنى آن معلوم نيست. و از تشبيه باد به صورت مار عجب نبايد داشت، چون معنى نامرئى رابه صورت مرئى تشبيه مى كنند، از قبيل تشبيه كشف و الهام به نور دل و علم به آب و شير. 10

.

ص: 109

128. «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ»

روض الجنان:... و عبداللهِ عمر روايت كند از رسول عليه السلام كه او گفت: جبريل بيامد و دست ابراهيم گرفت و او را به منا برد و آن جا نماز پيشين و ديگر و شام و خفتن و بامداد بكرد، آن گاه او را به عرفات آورد، و چون نماز پيشين درآمد، نماز پيشين و ديگر بكرد، و به موقف بداشت او را تا شب درآمد، و آن گاه او را به مُزْدلفه آورد و آنجا نماز شام و خفتن بكرد به جمع. (1) 161. علامه شعرانى: اگر اين روايت صحيح باشد اين پنج نماز كه در شرع اسلام است در شريعت ابراهيم نيز بود. و بسيار بعيد مى نمايد، و شايد عبدالله عمر قياس كرد و چنان دانست كه در هر قومى پنج نماز است. و نماز پيشين ظهر و نماز ديگر نماز عصر و نماز شام نماز مغرب و نماز خفتن نماز عشاء است. (2) روض الجنان:... محمّد بن اسحاق گفت: عبداللهِ زُبير پرسيد از عبيدِ عميرِ ليثى: كه ابراهيم مردم را چگونه به حج خواند؟ گفت: به بام خانه برآمد و روى به يمن كرد و مردم را با خدا و حجّ خانه خدا خواند، و جوابش دادند كه: لبّيك لبّيكَ. آنگه روى به مشرق كرد و همچونين دعوت كرد، جواب شنيد كه: لَبّيْكَ لَبَّيْكَ. و روى به مغرب كرد همچونين و بخواند و جواب شنيد، و روى به شام كرد و بخواند و جواب يافت*... چون روز شد، نماز بامداد بگزارد و روى به نَمِرَه** آورد و آنجا مقام كرد و قيلوله كرد. (3) 162. علامه شعرانى: * محال نيست آن را به خواندن محسوس و نداى جسمانى تفسير كنيم. و بهتر آن است كه گوييم بنا را ساخت و مانند ساير انبيا كه مردم جهان را الى آخر الدهر به دين دعوت مى كنند دعوت كرد و آنها اجابت كردند. (4) 163. ** مسجدى است در اولِ عرفات از جانب منى. 5 روض الجنان: «إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ» ؛ تو خداونديى كه قبول توبه بكنى از تايبان و برايشان رحمت كنى، و در آيت دليل است بر آنكه خداى تعالى متفضّل است به قبول توبه. 6164. علامه شعرانى: به مذهب ما قبول توبه بر خدا واجب نيست؛ اگر خواست قبول مى كند و اگر نخواست توبه كسى را قبول نمى كند. 7

.

ص: 110

. .

ص: 111

129. «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ...»

روض الجنان: «يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ» ؛ آيات تو برايشان خواند، يعنى از قرآن، و ايشان را حكمت آموزد، يعنى شريعت و گفته اند: تأويل متشابه آموزد ايشان را، و گفته اند: مراد به حكمت سنّت است. (1) 165. علامه شعرانى: در جاى ديگر گفته ايم متبادر از كتاب آن است كه وحى باشد از طرف خدا و مطالب آن را تعبّدا بايد پذيرفت. و حكمت آنچه عقل بدان راه دارد و پيغمبر صلى الله عليه و آله بسيار دليل عقلى بر معارف آورد و عقول مردم را هدايت كرد بلكه در خود كتاب ترغيب به تعقل فرمود. و كتاب مقدم بر حكمت است در ذكر و تعلم، چون تا قرآن نيامد عقول مردم پرورش نيافت و مؤخر است؛ چون تا عقل نباشد كتاب سود ندارد. (2)

132. «وَ وَصّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ...»

روض الجنان: «بَنِيهِ» ، پسرانش را، و آن هشت پسر بودند: اسماعيل و مادرش هاجر بود، و اسحاق و مادرش ساره بود، و مدين و مداين و يَقْشان و زمْران و يشبق و شوح، و مادر اينان جمله قطور بنت يقطن الكنعانيّه بود، ابراهيم او را از پسِ وفات ساره به زنى كرد، و مهين فرزندان او اسماعيل بود و آن گاه اسحاق، و آن گاه اينان بودند. قولُهُ: «يَعْقُوبُ» ، و تقدير اين است كه: وصّى بِها اَيْضاً يَعْقُوبُ بَنيه؛ و يعقوب نيز پسران خود را اين وصيّت كرد. عبداللهِ عبّاس گفت: يعقوب را براى آن يعقوب خواندند كه ولادت او به عقب ولادت عيص بود برادرش، و اسحاق را اين دو فرزند بودند: يكى عيص و يكى يعقوب و به روايتى آن است كه: يعقوب و عيص هم شكم بودند، و مادر اوّل به عيص بار بنهاد و يعقوب بر اثر او، قابِضاً على عَقبِه؛ پاشنه او در دست گرفته. و گفتند: يعقوبش براى آن خوانند كه عقبش بسيار بود، و او را دوازده پسر بودند: روبيل و او فرزند مهين بود و شَمعون و لاوا، و يهودا، و ريالون، يَسْجُر، و دان، و تقتالى، و جاد و اُشُر، و يوسف و بنيامين. (3) 166. علامه شعرانى: اسامى اولاد ابراهيم و اولاد يعقوب عليهماالسلام مطابق تورات ذكر شده و ما در صفحه 323 از جزء اوّل تفسير منهج الصادقين نيز نقل كرده ايم و صحيح به جاى «روبيل»، «روبين» است. (4)

.

ص: 112

135. «...قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ»

روض الجنان: محمّد بن اسحاق گويد: يعقوب دختر خال خود را «لَيّا» بنت «ليّان» به زنى كرد، و از او شش پسر آورد. چون «ليّا» فرمان يافت، يعقوب، خواهر او راحيل را به زنى كرد و از او يوسف و بنيامين آورد، و دو سر پوشيده داشت چهار فرزند از ايشان آورد، اين دوازده سبط بودند. و به روايتى، ديگران هر دو فرزند از مادرى بودند _ وَاللهُ اَعْلَم. (1) 167. علامه شعرانى: شش پسر از لياه و دو پسر از راحيل مجموع هشت پسر مى شود و چهار پسر از دو كنيزك داشت كه همه دوازده پسر شدند. و سرپوشيده كنيز است. (2)

.

ص: 113

138. «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً...»

روض الجنان: و بر اين معنى است قول رسول صلى الله عليه و آله: كلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ على الْفِطْرَةِ فَاَبَواهُ يُهَوِّدانِهِ وَيُنَصِّرانِهِ، گفت: هر مولد كه بزايد بر فطرت اسلام، مادر و پدر او را جهود يا ترسا كنند. (1) 168. علامه شعرانى: در فطرت انسان هر كسى نيكى كند محبوب خدا است و سعادتمند و هر كه بدى كند شقى و مبغوض حق شود. و اين دين اسلام است و يهود گويند سعادت خاصّ اولاد اسرائيل است و هر كس هر چه عبادت كند مانند اين طائفه محبوب حق نخواهد شد. و نصارا گويند عمل نيك و بد سبب نجات يا هلاك نيست بلكه همه هالك اند و كشته شدن حضرت مسيح موجب نجات انسان شد. و البته اين دو عقيده فطرى بشر نيست، اما عقيده اسلام فطرى است و همه كس آن را آسان مى پذيرد. (2) روض الجنان: فصل در اخلاص از كلام علما و مشايخ... . (3) 169. علامه شعرانى: مؤلّف از نقل كلام مشايخ صوفيه احتراز نمى جست؛ چون بسيارى از آنان شيعى و متشرّع بودند و سخنان عالى گفتند. و تنفّر از آن صوفى روا است كه از حدود شرع پاى فراتر نهد و بدان مقيّد نباشد. (4)

142. «سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها...»

روض الجنان:... سُدّى گفت: مراد منافقانند و جهودان كه چون رسول عليه السلام روى از بيت المقدّس با مسجد الحرام كرد طعن زدند و گفتند: اِشْتاق الرَّجُلُ اِلى بَلَدِهِ وَمَوْلِدِهِ؛ محمّد را تاسه مكّه مى باشد كه شهر و مَوْلد اوست، براى آن روى در نماز به او كرد. (5) 170. علامه شعرانى: «تاسه» به معنى شوق و رغبت، لغت فارسى است. و معانى ديگر دارد كه اينجا مراد نيست. (6)

.

ص: 114

143. «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً...»

روض الجنان: [مؤلّف ذيل «وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً» روايتى نقل كرده مبنى بر اينكه شهادت يك تن قرشى كفايت از دو شاهد مى كند.] (1) 171. علامه شعرانى: چون حجيت اين خبر ثابت نشده است كسى را نديديم از فقهاى ما كه گويد شهادت قرشى اگر يك تن باشد بايد پذيرفت. برحسب اصول و قواعد فقه، قريش و غير قريش در حكم شهادت يكسانند مگر آنكه يكى معصوم باشد. (2)

144. «...فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ...»

روض الجنان:... نگاه كن به قول اصمّ و حسن بصرى، و هر دو معتزلى اند. (3) 172. علامه شعرانى: حسن بصرى معتزلى نبود، بلكه واصل بن عطا شاگرد او اصل اعتزال است براى مخالفت در مسأله اى كه از حلقه حسن جدا شد و كنار ستون ديگر مسجد بصره نشست و حسن گفت: «اِعتَزَلَ عَنّا»، و نام اعتزال از آنجا بر ايشان بماند. (4) روض الجنان: ... و دگر آنكه: اتفاق مسلمانان است كه اگر روى به جانبى كند از جوانب، و اگر همه طرفى و كنارى باشد نمازش درست بود.* اكنون بدان كه: تعيين قبله مختلف است به اختلاف احوال حاضران. كعبه قبله آن كس است كه او در مسجد الحرام باشد، و مسجد قبله آن كس است كه بيرون مسجد بود در حرم، و حرم قبله آن كس است كه بيرون حرم بود از چهار جانب.** و اهل عراق روى به ركن عراقى كنند، و اهل يمن روى به ركن يمانى كنند، و اهل شام روى به ركن شامى كنند، و اهل غرب روى به ركن غربى كنند، اين مذهب ماست.*** و جمله فقيهان مخالفند ما را. (5) 173. علامه شعرانى: * اتفاق مسلمانان نسبت به كعبه معظّمه است نه نسبت به مسجد؛ زيرا كه اگر چنان مقابل مسجد بايستد كه مواجه كعبه نباشد نماز صحيح نيست. (6) 174. ** كسى كه بيرون مسجد نزديك آن بايستد برابر گوشه مسجد چنان كه مقابل كعبه نباشد نمازش باطل است و بيرون حرم نسبت به حرم همچنين. پس مناط قبله كعبه است با آنكه در قرآن مسجدالحرام را نام برد اما اجماع مسلمانان از صدر اسلام و عمل آنان دليل آن است كه مراد از آن كعبه است. (7) 175. *** دو عبارت كه نسبت به مذهب ما داد با يكديگر مخالفند؛ چون اگر واجب باشد اهل عراق روى به ركن عراقى كنند و ركن عراقى در كعبه است، كافى نيست روى به حرم كنند بى آنكه متوجه كعبه باشند، پس مناط قبله كعبه است نه حرم. و علماى متأخر گويند قبله براى نزديك عين كعبه است و براى دور جهت آن است و جهت كعبه عبارت از آن است كه چون عين كعبه را ندانند همه آن سمتها كه احتمال وجود كعبه در آن مى رود جهت است و نماز روى به همه آن سمتها صحيح است و آن حد كه يقين داريم سمت كعبه نيست از جهت خارج است. و حق آن است كه واجب اصلى استقبال عين كعبه است و جهتْ واجب اضطرارى است. لذا هر چه مى توان در جهت تضييق بايد كرد پس اگر احتمال سمت كعبه را در چهار انگشت محصور توان كرد يك شبر را جهت قرار ندهد. و هكذا. (8) روض الجنان: و به نزديك ما اهل عراق را تياسرى بايد كردن اندك. 9 176. علامه شعرانى: مراد تياسر از قبله است كه مردم آن عهد ملتزم بودند، يعنى آن قبله اى كه مى بينيد مردم بدان سوى نماز مى كنند از آن متياسر شويد نه آنكه اگر قبله حقيقى به دست آمد از آن به چپ منحرف شويد. 10

.

ص: 115

. .

ص: 116

144. «...وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا يَعْمَلُونَ»

روض الجنان:... آنگه گفت: «وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» ؛ گروهى از ايشان حق مى دانند و پنهان مى كنند، و اين جماعتى رؤساى ايشان [=يهوديان ]بودند به طمع رياست و طُعْمه اى كه ايشان را بود از عامّه، اين پنهان مى داشتند و جماعتى اندك بودند، چه بر جماعت بسيار روا نبود كتمان آنچه دانند. (1) 177. علامه شعرانى: خواجه نصيرالدين طوسى آيتى از تورات درباره نبوت حضرت خاتم انبيا در كتاب نقد المحصل آورده و بدان تمسّك كرده است كه پيغمبرى از ميان برادران ايشان مانند تو مبعوث مى كنم براى ايشان و كلام خود را به دهان او مى گذارم پس هر چه بگويم به آنها خواهد گفت و انسانى كه سخن مرا نشنود از او مؤاخذه خواهم كرد. و اين آيه در سفر پنجم تورات موسوم به سفر تثنيه، فصل 18، آيه 18 است. و نصارا گويند مراد به اين پيغمبر مسيح است (انجيل يوحنا 1: 21) و اين صحيح نيست؛ زيرا كه وقتى مردم عهد حضرت مسيح از حضرت يحيى پرسيدند آيا تو مسيحى؟ گفت: نيستم. گفتند: كيستى؟ آيا ايليايى؟ گفت: نيستم. گفتند: آن پيغمبرى؟ جواب داد: نه. پس اين پيغمبر موعود حضرت موسى غيرِ مسيح بوده. (2)

.

ص: 117

150. «...فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»

روض الجنان: «وَ لَعَلَّكُمْ [تَهْتَدُونَ]» ، در لَعَلَّ شش لغت است: عَلَّ و لَعَلَّ و لَعَلَّنْ و عَنَّ و رَعَنَّ و لَعاً. (1) 178. علامه شعرانى: در قاموس يازده لغت در لعلّ آورده است (2) و چهار لغت اول مذكور در اين كتاب غير مصحّف است و در دو لغت اخير اطمينان نداريم. (3)

151. «...وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ»

روض الجنان: « ... وَ يُعَلِّمُكمْ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَة...» ... و نيز حكمت، يعنى سنّت و شريعت. (4) 179. علامه شعرانى: حكمت چيزى است كه عقل وجه آن را بداند و تصديق كند و كتاب اعم است از آنكه تعبدى باشد و جهت آن را بدانى يا ندانى. و پيغمبر صلى الله عليه و آلهعقليات را به تنبيه و تعليم القا فرمود و شرعيات را به تعبد و تكليف. مثلاً در توحيد فرمود: «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا» (5) و فرمود در علم واجب: «أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُو اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ» (6) . و امر كرد به تدبر در آسمان و زمين و خلق اشياء؛ يعنى ترغيب كرد در فرا گرفتن علم نجوم و هيئت و تشريح و طب و علوم طبيعى و فلسفه و غير ذلك. (7)

.

ص: 118

154. «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتٌ...»

روض الجنان:علما در تفسير آيت و احوال شهدا خلاف كردند. عبداللهِ عبّاس و حسنِ بصرى گفتند: ايشان زنده اند بأرْواحِهمْ واَجْسادِهِمْ، بامداد و شبانگاه روزى به ايشان مى رسد، و ايشان خرّم اند به آنچه خداى به ايشان مى دهد، چنان كه در دگر آيت فرمود: مِنْ قَوْلِهِ: «يُرْزَقُونَ * فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ» . و بعضى دگر گفتند: ارواح ايشان زنده باشند، و روزى برايشان عرض مى كنند به بامداد و شبانگاه، چنان كه بر ارواح آل فرعون آتش عرضه مى كنند، في قَوْلِهِ: «النّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا...» (1) ، و علما و محقّقان بيشتر بر قول اوّلند. و امّا در اخبار لفظ ارواح آمد* چنان كه روايت كرد عبداللهِ عبّاس كه رسول عليه السلام در ذكر شهداى اُحد گفت: اَرْواحُهُمْ في اَجْوافِ طَيْرٍ خُضْرٍ تَرِدُ اَنْهارَ الْجَنَّةِ وتَأْكُلُ مِنْ ثِمارِها وتَأوي إلى قَناديلَ مِنْ ذَهَبٍ في ظِلِّ الْعَرْشِ، گفت: ارواح ايشان در حوصله مرغان سبز باشد.** كه از جويهاى بهشت آب خورند و از ميوه هاى بهشت خورند، و با قنديلهاى بهشت شوند كه آويخته در سايه عرش،... . (2) 180. علامه شعرانى: * اعتماد بر همين بايد كرد كه در اخبار وارد شده است؛ زيرا كه اجساد شهدا و غير شهدا بايد در قيامت زنده شوند و پيش از آن حيات ظاهرى ندارند. (3) 181. ** اين روايت در اخبار ما تكذيب شده است. و فرمودند روح مؤمن شريف تر از آن است كه در چينه دان مرغ قرار گيرد بلكه در بدنى است همانند بدن خود. (4) روض الجنان: و بعضى ديگر گفتند: مراد به حيات ايشان آن است كه، ذكر ايشان و نام ايشان در دنيا بماند، و به مثابت آن باشد كه زنده باشند. و ظاهر آيت دليل قول اوّل مى كند كه حق تعالى مى گويد: «بَلْ اَحْياءٌ» ، و معنى آن است كه: بَلْ هُمْ اَحْياءٌ، و در دگر آيت تصريح كرد به ذكر آنكه: روزى مى خورند، شادمانه اند به آنچه خداى به ايشان مى دهد، و اين لايق نباشد به روح بى جسم. (5) 182. علامه شعرانى: در تفسير بيضاوى گويد: در اين آيه دلالت است بر آنكه ارواح جوهرند قائم به ذات خود غير آنچه حس مى شود اعنى غير بدن و پس از بدن باقى مى ماند با صفت ادراك و جمهور صحابه و تابعين بر اين قولند و آيات و سنن بر آن دلالت دارد. و بنابراين تخصيص شهدا براى آن است كه به خداوند تعالى نزديك ترند و به حجت و كرامت آنها بيشتر. (6) انتهى. و ما گوييم: صحابه و تابعين و ساير علماى منقول اصطلاح جوهر مجرد و امثال آن را به كار نمى بردند اما عمل و رفتار و عقايدشان دلالت بر آن دارد كه روح را جوهر مستقل مى دانند، چون همه براى مردگان خيرات مى كردند و قرآن مى خواندند و در روايات ترغيب به آن شده و هيچ كس با بدن مردگان معامله زنده نمى كرد؛ پس براى او نوعى حيات ديگر قائل بودند. مثلاً قبر را گرم نمى كنند كه مرده در زمستان سرما نخورد يا غذا براى او در قبر نمى گذارند و باز معتقدند خداوند بكرة و عشيّا به آنها غذا مى دهد پس مقر بودند نوع غذاى آنها طور ديگر است و معتقد بودند كه پيغمبر صلى الله عليه و آله سعدِ معاذ را ديد با حورى معانقه مى كند و خودشان نمى ديدند پس حيات او را نوع ديگر غيرِ حياتِ دنيوى مى دانستند. وهكذا. 7

.

ص: 119

. .

ص: 120

155 _ 156. «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ... * قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ»

روض الجنان:... آنگه گفت: چون ابوسَلَمه بمرد، من گفتم: در ميان مسلمانان از ابُوسَلَمه بهتر كجا باشد؟ (1) 183. علامه شعرانى: ابوسلمه نخستين كس بود كه از مكه هجرت كرد به مدينه و افضل از او كسى نيست. (2) روض الجنان: و ابُوهُريره روايت كند كه رسول عليه السلام گفت: چون دوال نعل يكى از شما بگسلد، بايد تا اسْترجاع كند و از خداى عوضش بخواهد، كه اگر خداى ميسّر نكند ميسّر نشود، آنگه او بى برگ بماند. (3) 184. علامه شعرانى: برگ هر گونه اثاث و لباس و مال باشد كه غالباً انسان با خود دارد. (4) روض الجنان: [مؤلّف به نقل از ذوالنونِ مصرى داستان زنى را نقل مى كند كه چند فرزند خود را از دست داده و در گورستانى بر سر قبر آنها جزع مى كرد...]. (5) 185. علامه شعرانى: خداوند تعالى براى حفظ انواع حيوان و انسان محبت فرزند را در دل پدر و مادر قرار داده و فقدان آنها را سخت و دردناك نموده تا در حفظ فرزند بكوشند. پس اصل جزع براى مصلحت خدا و حفظ فرزند است اگر مصلحت برگردد و خداوند بقاى فرزند را نخواهد جزع نبايد كرد. (6) روض الجنان: بعضى علما گفتند: «وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ» ، اين نقصان مال منع ايشان از فدك است، تا زهرا عليهاالسلام مى گويد: بلى كانَتْ لنا فَدَكُ مِنْ جميع ما اَظَلَّها الْفَلَكُ فَسَخَتْ بِها نُفُوس قَوْمٍ وَشَحَّتْ بِها نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرينَ. 7 186. علامه شعرانى: اين كلام در نهج البلاغه در ضمن نام اميرالمؤمنين عليه السلامبه عثمان بن حنيف است. 8

.

ص: 121

163. «وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ»

روض الجنان:قَوْلُهُ: «وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ» ، «اِله»، فِعال باشد به معنى مفعول، كَالْكِتابِ والحِسابِ، يعنى معبود شما، يعنى مستحقّ عبادت از شما، چه لفظ «اِله» مشتق از الاهَتْ است، و آن عبادت بود _ چنان كه بيان كرديم في آيَةِ التَّسْمِيَةِ. و خطاب به اين آيت با جمله مكلّفان است. حق تعالى گفت: معبود شما و خداى شما كه استحقاق عبادت دارد به خلق اصول... . (1) 187. علامه شعرانى: متكلّمان قديم گويند خداوند خالق اصول نعم است و به مذهب حكما و متكلّمان اخير او خالق همه چيز است از اصول و فروع، مؤثرى غيرِ او نيست و هر چه جز او بينى معدّند به مشيت و تأثير او و همچنان كه حق تعالى مؤثر در حدوث است مؤثر در بقا است، و معد را تمثيل كنند به آنكه مردى چيزى را روى آتش بگرداند و آتش آن را گرم كند، گرم كننده آتش است و آن مرد معد. (2) روض الجنان: و معنى آنكه ما گوييم: خداى يكى است، بر چهار وجه بود: يكى آنكه مثلى و نظيرى و كُفوى ندارد، چنان كه گويند: فُلانٌ فَريدُ عَصْرِهِ وَواحِدُ دَهْره، كسى را كه در فنّ خود بى نظير باشد. دوم آنكه منفرد بود به الهيّت و استحقاق عبادت. سوم آنكه تجزّى و تبعيض بر او روا نباشد. چهارم آنكه در صفات ذات منفرد است از قديمى و ديگر صفات. (3) 188. علامه شعرانى: به اصطلاح متكلّمان، هر چيزى غير از صفات عارضه صفتى دارد كه ذات او است و در اصطلاح حكما ماهيت گويند به معنى اعم، اگر دو چيز مثل هم باشند در صفت ذات مشتركند و اگر ضدّ هم باشند در صفت ذات مباينند. 4

.

ص: 122

164. «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمواتِ وَالْأرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ...وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماء... لاَياتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ»

روض الجنان: چون ما نظر كنيم در اختلاف احوال او، ما را دليل باشد بر حدوث او، و حدوث او ما را دلالت باشد بر احتياج او به مُحْدثى قادر... . (1) 189. علامه شعرانى: اين طريقه متكلّمان قديم است كه گويند علت احتياج اشياء به آفريننده حدوث آنها است. اما متكلّمان اخير مانند خواجه نصيرالدين طوسى و علامه حلى رحمهماالله گويند: علت احتياجْ امكان است نه حدوث و در اين باب با حكما موافقت كردند. (2) روض الجنان: «وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ» ، آنگه نعمت به باران نه چندان است كه تفصيل توان دادن، چه حق تعالى خود مبالغت تمام فرمود چون گفت كه: زمين مرده به آن زنده كنم. و آنچه خداى تعالى فرود آرد آب از آسمان، بعضى گفتند: مراد سحاب است لانَّهُ يُظلُّكَ، بر بالاى ماست كه ما را سايه مى كند. و اولى تر است كه بر آسمان حمل كنند تا حقيقت باشد. (3) 190. علامه شعرانى: اين سخن و اين حمل صحيح نيست؛ زيرا كه باران از ابر فرود مى آيد نه از آسمان و آياتى چند بر آن دلالت دارد مانند «فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ» (4) ؛ يعنى باران را بينى از خلل ابر متراكم بيرون آيد. و مثل « اللّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلى بَلَدٍ مَيِّتٍ» (5) الى غير ذلك. و آيات قرآن بعضى تفسير بعض ديگر مى كند. (6) روض الجنان: «لاَياتٍ» ؛ دلالاتى و علاماتى هست، «لِقَوْمٍ يَعْقِلُون» ؛ آنان را كه عاقل باشند. (7) 191. علامه شعرانى: اين آيه شامل تمام علوم طبيعى است؛ چون در آسمان و زمين تدبّر كنى علم سماء والعالم وهيئت از آن فراهم گردد؛ چون اين علوم همان است كه مردم در خلقت آسمان و زمين تدبّر كردند و نتيجه تدبّر خود را نوشتند، و آنچه در باد و ابر و باران تدبّر كردند علم كائنات جو بود و از تفكر در حيوان و نبات و انسان كه يكى از آنها است علم مواليد پديد آمد و امثال ذلك. و اگر مخالفان علوم عقلى گويند اين علوم را كه از پيش مدوّن شده ترك بايد كرد و به دستور قرآن تدبّر و تفكر را از سرگرفت باز همان علوم مدوّن مى شود. (8)

.

ص: 123

165. «... الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ...»

روض الجنان: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ» عبداللهِ عبّاس گفت: اَثْبَتُ واَدْوَمُ، گفت: براى آنكه مشركان چون بتى پرستيدندى، مدّتى پس از آن يكى ديگر نكوتر بديدندى، آن را رها كردندى و اين را پرستيدندى. مؤمنان خداى را پرستند و بر خداى بَدَل نگيرند، از اين كار گفت: اَشَدُّ حُبًّا لِلّه، يعنى دايم تر و ثابت تر. (1) 192. علامه شعرانى: از اين آيه معلوم مى گردد كه دوستى نسبت به خداوند تعالى صحيح و معقول است و عشق هم مرتبه شديدِ محبت است و هر جا تصورِ كمال شود دوستى از لوازم آن است چنان كه مردمْ عالم را دوست دارند براى كمال علم و عادل را دوست دارند براى عدالت و حاتم را دوست دارند براى سخا؛ و چون هر كمالى در خداى تعالى است بايد او را از همه چيز بيشتر دوست دارند. (2) روض الجنان:... و گفته اند: براى آنكه دوستى كافر بت را به تقليد بود، و دوستى مؤمن خداى را به دليل. و گفته اند: براى آنكه ايشان بتان را مصنوع دانستند، و اينان بتان را صانع. و گفته اند: براى آنكه ايشان از بتان مقابله در محبّت نديدند، و اينان از خداى به مقابله محبّت خود از او محبّت ديدند في قَوْلِهِمْ: «يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ» ...، و دوستى تو آن را كه تو را دوست دارد، نه بر آن حدّ بود كه آن را كه تو را دوست ندارد. (3) 193. علامه شعرانى: اگر گويى: مردم عبادت مى كنند اما مقابله محبت را از خداوند نسبت به خود ادراك نمى كنند و عبادت آنها مانند عبادت بت پرستان است چون هر دو جواب معبود را نمى شنوند و اظهار محبت مى كنند و مقابله محبت را از طرف محبوب در نمى يابند، گوييم: آنها اهل ظاهرند اما اهل باطن و سير و تهذيب نفس جواب الهى را مى شنوند به طرق بسيار؛ مثلاً به اجابت دعوات چند بار مكرر چنان كه يقين مى كنند خداى تعالى به دعاى آنها عنايت فرموده است يا به رؤياهاى صالحه و بشارتها به زبان اوليا و كشف معانى كه بى عبادت و توجه از كشف آن عاجز بودند و امثال آن. و اينها براى سالك مبتدى است و اما منتهى خود محبت الهى را واضح مى يابد. (4)

.

ص: 124

169. «إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»

روض الجنان: «وَ الْفَحْشاءِ» قيل: هُوَ الزِّنا؛ زناست، و اين قول سُدّى است. و گفته اند: هر معصيت كه عظيم و فاحش باشد آن فحشاست، و گفته اند: «سُوء» آن گناه است كه از او حدّ واجب نيايد، و «فَحْشاء» آن است كه بدو حدّ واجب باشد. و روا بود كه مصدر بود، كَالْبَأْساء واللّأْواء و گفته اند: فَعْلائى است كه آن را افعل نيست، كَالْعَذراءِ وَالْحَسْناءِ. (1) 194. علامه شعرانى: وزن فعلاء اگر صفت باشد شرط آن است كه افعل از آن مستعمل باشد، افعل وصفى مانند احمر نه تفضيلى. اما اگر فعلاء اسم باشد يا مصدر باشد استعمال ممكن است هرچند افعل وصفى از آن مستعمل نباشد الا آنكه «امرأة حسناء» گفته اند با آنكه احسن وصفى از آن استعمال نشده، و گويند حسناء اسم است نه وصف. (2)

.

ص: 125

170. «...أَ وَ لَوْ كانَ آباؤهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ»

روض الجنان: «وَ لا يَهْتَدُونَ» اِلى شىْ ءٍ مِنَ الشَّرائعِ؛ و راه يافته نبودند به هيچ چيز از باب شرعيّات. (1) 195. علامه شعرانى: يعنى نه معقول مى دانستند و نه منقول و بايد متابعت كسى كرد كه يكى از اين دو بداند. (2) روض الجنان: معروف كلام ايشان در باب مقلوب، قَوْلُهُمْ: طَلَعَتِ الشِّعْرى وانْتَصَبَ الْعُودُ عَلَى الحِرْباء، و معنى آن است كه: انْتَصَبَ الْحِرْباءُ عَلَى الْعُود. (3) 196. علامه شعرانى: يعنى ستاره شَعرى طلوع كرد و حرباء بر چوب بايستاد. حرباء حيوانى است عاشق آفتاب، چون بامداد خورشيد برآيد او روى به خورشيد كند و همچنان با او روى بگرداند تا به غروب رسد و طلوع شعرى پس از خفاء آن در تابستان بوده است و به عهد ما چون آفتاب در برج اسد باشد شعرى مخفى است. (4)

.

ص: 126

173. «إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ...»

روض الجنان:اما پوست مردار به نزديك ما حرام بود و پليد باشد و به دباغه پاك نشود، و به نزديك فقها به دباغه پاك شود، و آنچه از مردار پاك بود و حلال باشد انتفاع به او پشم است و موى و پر، چون ببرّند و بنه كنند و استخوان است و دندان و سم و سر و هرشه و شير و خايه چون پوست بالايين پوشيده باشد، و چون نباشد نشايد. (1) 197. علامه شعرانى: «سُرو» به معنى شاخ است اما «هرشه» را معنى مناسب در لغت نيافتيم و در استعمالات نديديم و دور نيست به معنى مايه پنير باشد كه به عربى «انفحه» گويند؛ چون بسيارى از فقها آن را از ميته استثناء كرده اند. و در برهان هرشه را به معنى لبلاب و عشقه آورده است. (2) روض الجنان: و به نزديك ما فرقى نباشد ميان خوك آبى و ميان خوك بيشه در باب تحريم. (3) 198. علامه شعرانى: نه در نجاست، چون خوك آبى و هر حيوان آبى جز ماهى حرام است اما نجس نيست. (4)

174. « ...أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النّارَ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ...»

روض الجنان: «أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النّارَ» ؛ ايشان آنانند كه فردا قيامت به عقوبت آنچه امروز خورده اند از اين طعمه جز آتش دوزخ نخورند. اين قولى است. (5) 199. علامه شعرانى: يعنى آتش خوردن در قيامت قولى است نه اين كه در دنيا آتش مى خورند. اما بنابر آنكه اعمال مجسّم گردد و آتش اخروى صورت حقيقى همين اعمال دنيوى است كه آنجا ظاهر مى شود، چنان كه فرمود: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً» (6) و همچنين آيه «فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ» (7) ، احتياج به اين توجيه و تأويلها كه مؤلّف فرمودند نيست؛ يعنى عين همان بهاى اندك كه مى خوردند در حقيقت آتش است و در قيامت پرده مادى برداشته مى شود و آن را مى بيند. (8)

.

ص: 127

177. «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ... وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا...»

روض الجنان: اهل تأويل در سبب نزول آيت خلاف كردند. حسن بصرى وقتاده و ربيع گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه، جهودان در نماز روى به مغرب كردندى و ترسايان به مشرق. (1) 200. علامه شعرانى: گرچه اين سخن در ميان مفسّران معروف است، اما معنى آن را در نيافتيم چون ترسايان روى به مشرق نمى كنند و يهود هم روى به مغرب ندارند در عبادت و بيت المقدس نسبت به بلاد ما غربى است و نسبت به مدينه شمالى و مسلمانان در آن هنگام كه بيت المقدس قبله بود روى به شمال مى ايستادند. البته يهود هم اگر روى به جانب بيت المقدس مى كردند روى به شمال مى ايستادند. (2) روض الجنان: مجاهد و ضحّاك و عطا و سُفيان گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه مردى بيامد و رسول را عليه السلام گفت: يا رسول الله! ما البِرُّ؟ برّ چه باشد؟ خداى تعالى اين آيت فرستاد، و اين آنگه بود كه قبله هنوز قرار نگرفته بود، و هر كجا كه خواستندى روى فراز كردندى لقوله تعالى: «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» (3) ...، باز نمود كه اين قدر عبادت كه شما مى كنى گاه متوجّه به مشرق و گاه به مغرب. (4) 201. علامه شعرانى: روى به مشرق و مغرب كردن نشانه خوبى انسان نيست تا شرايط آيه محقّق نشود و آيه بنابراين تفسير دلالت ندارد بر آنكه قبله يهود مغرب و قبله نصارا مشرق است. (5) روض الجنان: وجوه و اقسام عهد گفته شد، و اينجا مراد عقد است و ميثاق و نذر و سوگند، از آن كه در شرع واجب است به آن وفا كردن يا مستحبّ و مسْنون* براى آنكه مورد آيت بر سبيل مدح است، و مدح بر فعل واجب و مندوب باشد، و عهدى و بيعتى كه با رسول عليه السلام كردند در اين باب داخل بود، و خداى (جلّ جلاله) چنان كه مدح كرد وفا كننده به عهد را، ذمّ كرد، آنان را كه عهد بشكافند و به عهد وفا نكنند في قولِهِ: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ...» ، (6) و في قولِهِ: «وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ ... لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ» (7) . آنگه گفت: من تو را از عهد بخواهم پرسيدن** في قوله: «إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤلاً» . (8) 202. علامه شعرانى: * يعنى آن عهد و نذرى كه به عملِ واجب يا مستحب تعلّق گيرد واجب است وفا كردن، اما بر فعلِ مكروه و حرام _ بلكه مباح _ واجب نيست. (9) 203. ** به ظاهر مراد وجوب است، الاّ آنكه جماعتى گويند وعده و شروط ابتدايى واجب الوفا نيست و ما آن را درست نمى دانيم. پس اگر كسى را وعده داديم چيزى بدهيم واجب است وفا كردن به وجوب تكليفى نه آنكه حقّ وضعى آورد و به حق الناس بتوان او را تقاص كرد واقامه دعوى نمود. (10)روض الجنان: جماعتى را ديد تن درست جوان در گوشه مسجدى نشسته و هر يكى پوستين مسلمانى پيش گرفته. (11) 204. علامه شعرانى: يعنى به غيبت و بدگويى مسلمانى مشغول است و سعدى گويد: «تو نيز اگر خفتى به كه در پوستين خلق افتى» (12) و نيز: از من بگوى حاجى مردم گزاى راكو پوستين خلق به آزار مى درد حاجى تو نيستى شتر است از براى آنكبيچاره خار مى خورد و بار مى برد (13)روض الجنان: اِشْتَدّي اَزْمَةُ تَتَفَرَّجي. (14) 205. علامه شعرانى: «اشتدى أزمة تنفرجى» حديث است يعنى سخت شو اى قحطى تا گشاده شوى چون سختى به غايت رسد گشايش پديد آيد و عبارت فارسى هم ظاهرا مثلى است در آن عهد كه معروف بود و در زمان ما معروف نيست چون گرماى تابستان به غايت رسد آغاز سرما بود و ما به جاى آن گوييم: تا پريشان نشود كار به سامان نرسد. 15 روض الجنان: ز باد و كوه ندانيش در مصاف بدانكچو باد حمله بر است و چو كوه حمله پذير 16206. علامه شعرانى: چنان معتقد شوى كه او باد است و كوه است؛ زيرا كه هنگام حمله مانند باد است و هنگام ثبات مانند كوه، برخلاف ديگران كه هنگام حمله مانند كوه ثابتند و هنگام ثبات مانند باد گريزان. 17

.

ص: 128

. .

ص: 129

. .

ص: 130

178. «...فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ...»

روض الجنان: ... و اصل «عَفْو» ترك باشد، و منه قوله عليه السلام: اَحْفوا الشوارِبَ وَاعفوا الِلّحى. (1) 207. علامه شعرانى: موى پشت لب را كوتاه كنيد و موى زَنَخ را رها كنيد. (2) روض الجنان: دليل به صحّت مذهب درست، قَوْلُهُ: «فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ» . (3) 208. علامه شعرانى: مذهب درست را صريحا تقرير نفرمود، آن است كه ولىِّ خون مخيّر نيست بلكه يك حق دارد و آن قصاص است، اما ديه گرفتن موقوف بر رضاى قاتل است و عفو كردن صرف نظر از حق. (4) روض الجنان: به حمايت قبيله، منيع شدى. (5) 209. علامه شعرانى: يعنى قوى و نيرومند. (6)

183. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ...»

روض الجنان: وصيام، مصدر صام باشد، چنان كه قيام مصدر قامَ. و صَوْم همين معنى دارد، و او در لغت امساك بود... . و در شرع عبارت بود از امساكى مخصوص بر وجهى مخصوص، و از اسماى مخصوصه باشد. (7) 210. علامه شعرانى: يعنى اسمى بود عام شامل هر امساك و در شرع به بعض انواع امساك اختصاص يافته است. (8) روض الجنان:... هر كه از امر بگشت خود را بكشت، در اين سراى رانده لعنت اند. و در آن سراى رانده قطيعت اند كه: «اخْسَؤا فِيها وَ لا تُكَلِّمُونِ» (9) ، برانى اينان را چنان كه سگان را رانند، اگرچه از بنى اسد باشد، منش چنان رانم كه بنى كلب را. اين عبارت كه «اِخْسَؤُا» سگ را گويند، آنكه فرمان مرا در ايمان مخالفت كند يا چو سگ باشد يا خود سگ باشد، اينجا چو سگ باشد كه: «فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ...» ، (10) آن جا خود سگ باشد كه: «اِخْسؤُا فِيها» . (11) 211. علامه شعرانى: در دنيا انسان باشند شبيه سگ و در آخرت حقيقةً سگ باشند، چون باطن در آن عالم ظاهر شود. (12) روض الجنان: «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا» ، مذهب جماعتى فقها آن است كه: كنايت از عِتْق، عِتْق باشد، و از كنايات عِتْق آن است كه سيّد بنده را به نام آزادان برخواند، اگر گويد: يا فلان، و نام آزادان بود آزاد شود. حق تَعالى تو را به نام خود برخواند، اميد است كه علامت آزاديت باشد از دوزخ. (13) 212. علامه شعرانى: مؤمن يكى از نامهاى خداوند تعالى است. (14) روض الجنان: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ» ، رنج به خود حوالت نكرد. مثال ديگر اين را، آنچه در حقّ بيگانگان بود از شراب قطيعه گفت: «وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً» (15) . 213. علامه شعرانى: يعنى فراق از قرب الهى و دورى از معرفت حق كه مظهرآن ماء حميم است. (16) روض الجنان: و آنچه حَفَظَه نوشتند مبدّل كنم: «فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ...» ، (17)آنچه من بر خود نوشتم كس آن را محو و بدل نكند: «ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ الَّذي...» (18) ، «لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ» . (19) 214. علامه شعرانى: نكته بزرگى است، در نوشته ديگران چيزى هست مكروه انسان و آن تغييرپذير است و اما نوشته خدا كه رحمت است تغييرپذير نيست. (20) روض الجنان: «عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ» ، مجاهد و قتاده گفتند. اهل كتابند، و روا بود كه وجه تشبيه از جهت وجوب بود، يعنى چنان كه بر شما واجب كردم بر ايشان واجب كردم. (21) 215. علامه شعرانى: البته اين قول صحيح است؛ زيرا كه در وقت و مدت و ساير شرايط روزه دين اسلام با دين آنان مخالف است و قول حسن بصرى و شعبى صحيح نيست. 22 روض الجنان: در او انواع عذاب پديد كردم از صغار. 23 216. علامه شعرانى: صغار ذلت است. 24

.

ص: 131

. .

ص: 132

184. «أَيّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ...»

روض الجنان: عبداللهِ عمر روايت كند از رسول عليه السلام كه او گفت: نَحْنُ اُمَّةٌ اُمّيَّةٌ لا نَكْتُبُ ولا نَحْسُبُ، الشَّهْرُ هكَذا وهكذا عَقَدَ بِيَدِهِ، گفت: ما اُمّتى اُمّييم، كتابت ننويسيم و حساب نكنيم، ماه چنين باشد و چنين باشد، و انگشت يك بار به سى روز زد، و يك بار به بيست و نه. (1) 217. علامه شعرانى: اگر گويى براى آنها كه كتابت و حساب مى دانند هم ماه سى يا بيست و نه روز است، وجه اختصاص به امت اُمى چيست؟ گوييم: شايد مراد آن باشد كه اختيار ماه شمسى نكرديم كه مبنى بر حساب است و غالبا از سى مى گذرد و ماه قمرى را اختيار كرديم كه به حساب حاجت ندارد به رؤيت هلال ثابت مى شود و ايرانيان قبل از اسلام كه همه ماهها را سى روز مى گرفتند چون در حساب و نجوم ماهر نبودند آغاز سالشان از اول بهار مقدم مى افتاد و از عهد يزدگرد تا زمان ما بسيار تغيير كرده است. اما پس از اسلام كه از علوم بهره يافتند تاريخ جلالى را اختراع و انتخاب كردند كه مطابق حساب است و ماه قمرى مبنى بر رؤيت هلال است و متوقف بر حساب نيست، لذا براى همه امم مفيد است. (2) روض الجنان: و شرط مسافر تا روزه بگشايد آن است كه سفرِ او طاعت بود يا مباح... و اگر سفر او تجارت بود براى زيادت مال نمازش تمام بايد كردن و روزه ببايد گشادن. (3) 218. علامه شعرانى: موافق روايتى است و مشهور آن است كه نماز را هم شكسته بخواند. (4) روض الجنان: ده كس آنند كه ايشان را در سفر روزه بايد داشتن و نماز تمام كردن: آنكه سفر او معصيت باشد، و آنكه سفر او كمتر از هشت فرسنگ باشد، و آنكه سفر او صيد لَهْو و بَطَر باشد،* و آنكه سفر او بيش از حَضَر باشد، و حدس آن بود كه در هيچ شهر ده روز مقام نكند. و مُكارى و ملاّح و شبان، و آن كس كه در اِمارت خود گردد از شهرى به شهرى، و آن كس كه در تجارت گردد از بازارى به بازارى و مقام ده روزش نباشد، و بَدَوى كه در باديه مى گردد. (5) ** 219. علامه شعرانى: * اگر صيد لهو را حرام دانيم قسمى از سفر معصيت است و اگر حرام ندانيم قسمى على حده است. (6)220. ** هفت كس اخير از اقسام كثير السفرند. براى توضيح آنها را جداگانه نام برده است و جامع همه آن است كه چون سفر طارى بر حال كسى و خلاف عادت او باشد شكسته كند و اگر عادى او باشد و بناى او بر سفر بود گويى وقتى در سفر است در خانه خود است و به سبب سفر امرى برخلاف عادت عارض او نگشته، بايد تمام كند. و هر كس سه بار متوالى از وطن خود بيرون رود و در ميان اين سفرها ده روز در وطن نماند در سفر سيم تمام كند و بعضى گويند در سفر دويم هم تمام كند. پس هر كس ده روز اقامت كند و سفر بر وى طارى شود بشكند و چون ميان دو سفر به كمتر از ده روز بماند آن سفر عارض نباشد و تمام كند. و جماعتى از علماى عصر ما گويند تا حرفه كسى سفر نباشد در سفر تمام نكند و بنابراين كسانى هستند خانه آنها چهار فرسنگ يا بيشتر از محل شغلشان دور است و هر روز مى روند و مى آيند بايد تقصير وافطار كنند. و بنابر آنكه ما گفتيم بايد تمام كنند مگر ده روز بمانند. (7) روض الجنان: و «اُخَر» لا ينصرف است، و سبب منع صرف او صفت است و عدل كه او معدول است عن اُخْرَيات. (8) 221. علامه شعرانى: در مجمع البيان گويد: معدول است از الاُخر با الف و لام چون نظاير آن مانند الصغر والكبر بى الف و لام استعمال نمى شود. (9) وبالجمله اُخر جمع اُخرى است و اُخرى مونث آخر و مؤنث افعل التفضيل بايد با الف و لام باشد يا «من» وگرنه هميشه به صورت مذكر است. (10) روض الجنان: بالْعاجِزِ عَنِ الصِّيام. (11) 222. علامه شعرانى: يعنى بتواند به دشوارى. (12)روض الجنان:... و «فِديه» يك بار باشد از فعل فِدا، و اين كه در زبان مردمان هست كه فَدَيْتُكَ، يعنى من در عوض تو بادام. (13) 223. علامه شعرانى: بادام به فارسى دعا است يعنى من عوض تو باشم. و در زمان ما الف دعا را در صيغه غايب استعمال مى كنند و گويند «چنين بادا» اما در متكلم يا مخاطب مستعمل نيست و در عهد مؤلّف مستعمل بوده. (14) روض الجنان: ... مُضَيَّق و مُخَيَّر و مُرَتَّب... و مُخَيَّر چهار است: روزه اَذى حَلْقِ الرَّاْس... . 15 224. علامه شعرانى: اشاره است به قوله تعالى: «فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ» . 16

.

ص: 133

. .

ص: 134

. .

ص: 135

185. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ ...»

روض الجنان: و در خبر است كه: چون شب اوّل ماه رمضان باشد، حق تعالى فرمان دهد تا بادى از زير عرش بجهد كه آن را مبشّره خوانند، بر درختان بهشت آيد،... حق تعالى فرمود تا درهاى بهشت برگشايند و درهاى دوزخ دربندند و جبريل را فرمود تا مرَده شياطين را بند برنهاد و در قعر درياها انداخت تا روزه امّت محمّد برايشان تباه نكنند. (1) 225. علامه شعرانى: البته مراد شياطينى است كه متعرّض صالحان گردند، وگرنه كفار و فجّار را شيطان در ماه رمضان هم رها نكند. (2) روض الجنان: عَطِيَّه گفت: عبداللهِ عبّاس را پرسيدم، گفت خداى تَعالى مى گويد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» ، چون قرآن ماه رمضان فرود آمد، به دگر ماهها چه آمد؟ گفت: خداى قرآن در ماه رمضان در شب قَدْر از لَوْح المحفوظ به آسمان دنيا فرستاد به بيت الْعِزّة... (3) . 226. علامه شعرانى: قرآن كلام خدا است و دلالت بر معانى مخصوص دارد و آنكه در بيت العزّه قرآن بر وى فرود آمد البته موجود عاقلى است مدرك معنى و الفاظ قرآن. يعنى فرشته اى است در آسمان دنيا و آن آسمانى است نزديك تر به عالم محسوس مادى؛ چون آسمانها بسيارند و آنكه از همه نزديك تر به اين جهان است آسمان دنيا نامند. و ملكى در آنجا قرآن را يك جا فرا گرفت و از آن آسمان نجم نجم يعنى نوبت به نوبت و به تدريج بر پيغمبر صلى الله عليه و آله نازل مى شد. اما سرّ اينكه چرا بايد اول به آسمان دنيا آيد و چرا يكسره از لوح محفوظ بر پيغمبر صلى الله عليه و آله نازل نگشت بر ما معلوم نيست و شايد پيمودن عوالم متوسط بين عالم جسمانى و مجرداتِ ملأ اعلى از لوازم هر وجودى است كه از آن عالم به عالم محسوس آيد. و از اين معنى لازم نيايد كه آن فرشته در آسمان دنيا افضل از خاتم انبياء صلى الله عليه و آله بود؛ چون انسان كامل خليفه حق است و از هر موجود برتر و فرشتگان عمّال اويند در ملكوت. (4) روض الجنان: و محتمل است اين لفظ [هدى] لطف را و بيان را و دلالت را. (5) 227. علامه شعرانى: در هدى سه احتمال است: يكى آنكه به معنى بيان باشد، دوم آنكه به معنى لطف باشد، سيم آنكه به معنى دلالت باشد. (6)روض الجنان: ابوجعفر يزيد بن الْقَعْقاع. (7) 228. علامه شعرانى: مدنى است از قرّاء عشره، نه از سبعه. (8) روض الجنان: ابوبكر و رُوَيس خوانند: «وَلِتُكَمِّلُوا الْعِدَّةَ». (9) 229. علامه شعرانى: مقصود، ابوبكر بن عياش راوىِ عاصم است. (10) روض الجنان: اِقْلِبْ وَقَدْ اَصَبْتَ؛ برگردان تا مصيب باشى، فَاِنْ لَمْ تَقْلِبُ قُلِبْتَ وَ اِذا قَلَبْتَ فَقَدْ اَصَبْتَ. (11) 230. علامه شعرانى: يعنى اگر سخن خود را برنگردانى و همچنين كه اكنون هستى بر آن باقى باشى و جبر را نسبت به خدا دهى تو را برگردانند و چون تو را برگردانند مصيبت به تو رسد. (12) روض الجنان: ... قولى ديگر آن است كه تا عدد ايّامى كه در بيمارى و سفر روزه گشاده باشى نگاه دارى به تمام و كمال تا قضا كنى آن را به مانند آن، و اين قول بيشتر مفسّران است، و در آيت دليل نيست نزد اصحاب عدد. (13) 231. علامه شعرانى: اصحاب عدد گروهى از حشويه اصحاب حديثند كه گويند هميشه ماه رمضان سى روز است و هرگز بيست و نه روز نباشد. و اين آيه بنا بر قول اول دليل صحت قول اصحاب عدد نيست چون فرمود عده ماه را كامل كنيد. يعنى اگر سى روز است كامل كنيد و اگر بيست و نه روز است كامل كنيد و معنى آن نيست كه حتما سى روز كامل كنيد چون شهر بر 30 و 29 هر دو اطلاق مى شود و اطلاق دليل حقيقت است اما محاسبان نجوم پيش از استخراج رؤيت هلال ماه رمضان را مطلقا سى روز مى گيرند و شعبان را بيست و نه تا رؤيت هلال را استخراج كنند، آن گاه موافق استخراج گيرند هر چه برآيد. 14

.

ص: 136

. .

ص: 137

. .

ص: 138

186. «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ ...»

روض الجنان: عبداللهِ عبّاس گفت: سبب نزول آيت آن بود كه جهودان گفتند: يا محمّد! خداى دعاى ما چگونه شنود؟ و تو مى گويى از اينجا تا به آسمان پانصد ساله راه است، و كثافت هر آسمانى پانصد ساله راه و همچنين هفت آسمان است، خداى تعالى آيت فرستاد. (1) 232. علامه شعرانى: اصل اين سخن را كه از آسمانى تا آسمان ديگر پانصد سال راه است و ثخن هر آسمان پانصد سال از كتاب تلمود كه از احاديث يهود است نقل كرده اند و كلام ابن عباس به نظر ما صحيح نمى رسد امّا بعيد نيست كه بعضى عوام يهود كه خدا را جسمى مى دانستند در آسمان، سؤال كنند خداى تعالى دعاى ما را چگونه مى شنود. (2) روض الجنان: «وكانَ اللهُ وَلامكانَ» ؛ و خدا بود و مكان نبود. «أَيّنَ الأَيْنَ فَلا أيْنَ لَهُ» ؛ مكان به مكان كرد و او را مكان نيست. (3) 233. علامه شعرانى: يعنى مكان را امكان كرد و حرف «با» در اينجا براى صيرورت است و مؤلّف بسيار استعمال كرده است چنان كه در مقدمه گفتيم براى بيان حالت دوم حرف «با» مى آورد و اينجا بيان حالت وجود است يعنى از عدم. حاصل آنكه خداى تعالى مكان ندارد و استدلال از راه محال بودن دور است؛ چون اگر خداى تعالى محتاج به مكان باشد بايد مكان پيش از او موجود باشد و چون خالق مكان است مكان بعد از او است، پس مكان محتاج است به خدا و خدا محتاج به مكان و اين دور است و محال. (4) روض الجنان: ...بسيار چيزها باشد كه خداى تعالى مصلحت در آن داند كه عند دعا دهد، و اگر دعا نكنند مصلحت نبود. پس دعا شرط باشد در حسن و صلاح او. (5) 234. علامه شعرانى: دعا از اسباب روحانى است، مانند آنكه كسب از اسباب ظاهرى رزق است. و لازم اسباب ظاهرى و روحانى است كه غالبا مطلوب از آن حاصل مى گردد و گاهى حاصل نمى شود الاّ آنكه انسان به همه شرايط روحانى احاطه ندارد و عالم به آن نيست تا آن را تحصيل كند. و يكى از موانع استجابت سوء ظن به خداى تعالى است و اين كه از صميم قلب نخواهد. و ديگر آنكه غالبا طلب محال مى كنند و چون حاصل نشود در دعا سست مى گردند. و حق آن است كه چون كسى به راستى توجه به حق كند و امرى ممكن از او بخواهد از صميم قلب و با حسن ظن البته مستجاب مى گردد و همت مردان خدا را در تأثير انكار نمى توان كرد و محيى الدين در فتوحات گفته است: «العارف يخلق بهمّته» الى آخره؛ يعنى عارف به همت خود چيزها در خارج ايجاد مى كند كه وجودش بسته به توجه او است، چون همت از آن بگرداند نابود گردد. ابوعلى بن سينا نيز فصلى در سرّ استجابت دعا آورده است. (6) روض الجنان: و «دعا»، خواندن باشد كه: يا فُلان، و طلب فعل باشد _ چنان كه بگفتيم. (7) 235. علامه شعرانى: يعنى دعا دو معنى دارد: يكى خواندن كسى و ديگر چيزى خواستن از او. (8) روض الجنان: ابراهيمِ اَدْهم را گفتند: ما بالُنا نَدْعُو فَلا نُجابُ؛ چرا ما دعا مى كنيم اجابت نمى آيد؟ گفت: براى آنكه شما خداى را بشناختى، و طاعتش نمى دارى، و پيغامبر را بشناختى و متابعت او نكردى، و قرآن بدانستى و بر آن كار نمى كنى، و نعمت خداى مى خورى و شكرش نمى گزارى، و بهشت بدانستى و طلب نكردى، و دوزخ بشناختى و از او بنگريختى، و شيطان را بشناختى و مخالفتش نكردى، و مرگ را بشناختى و ساز او بنكردى، و مردگان را بنگريدى و عبرت برنگرفتى، و عيب خود رها كردى و به عيب مردم مشغول شدى، دعاى شما را كى اجابت كنند! 9 236. علامه شعرانى: اينها همه صفات اهل دنيا است كه جز به تأثير علل مادى معتقد نيستند و خداى تعالى را هم يكى از علل مادى مى شمارند. و آنكه غرق در دنيا است توجه به حق ندارد، چون محبت دنيا و خدا در يك دل جمع نمى گردد، پس دعاى آنان مستجاب نگردد. 10

.

ص: 139

. .

ص: 140

187. «أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالاْنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها...»

روض الجنان: رسول عليه السلام گفت: هيچ زنى نباشد كه در خانه شوهر چيزى برگيرد و بنهد، و غرض او صلاح شوهر باشد، والا خداى تعالى او را حسنه اى بنويسد و سَيّئه اى بسترد و درجه اى به رفيع كند. (1) 237. علامه شعرانى: بسترد از ستردن يعنى پاك كردن و محو ساختن. (2) روض الجنان: سهل بن سَعد گفت: در آيت «مِنَ الْفَجْرِ» نبود، به اوّل صحابه رسول بيشتر به شب دو رَسَن پيش خود بنهادندى و اعتبار مى كردندى، خداى تَعالى براى بيان بفرستاد: «مِنَ الفَجْرِ» . (3) 238. علامه شعرانى: به نظر بعيد مى رسد كه خداوند اول بهترين عبارت را ادا نفرمايد تا چون بيند مردم به اشتباه مى افتند آن را اصلاح كند. و اعتبار به بسيارى از روايات شأن نزول نيست به دليل آنكه در آن اختلاف دارند و درست آن است كه بگوييم خداوند از اول عبارتِ تام فرمود. (4) روض الجنان: عبدالله بن أَوْفى گفت: با رسول عليه السلام بودم در بعضى سفرها، و رسول عليه السلام روزه داشت. چون آفتاب فرو شد، مرا گفت: اِجْدَحْ لي؛ براى من پاره اى پستْ تر كن... . (5) 239. علامه شعرانى: پست به كسر پاء فارسى آن است كه به عهد ما قاووت گويند؛ آردى است كه آب يا شكر يا روغن و عسل بر آن ريزند و خورند و قوّت آن بيش از آرد پخته است. (6) روض الجنان: و «حدَّ» در لغت بر معانى آمد، حَدَّ منع بود، يُقالُ: حَدَّهُ عَنْ كَذا اِذا مَنَعَهُ، و «حدّ»، حَدِّ سراى بود... . (7) 240. علامه شعرانى: تعريف اعم به اخص است؛ يعنى حد سرا و خانه و باغ و بوستان و نظاير آن چنان كه در حد زانى صريحا فرمود و جز او، و تعميم داد. (8) روض الجنان:... و حديد آهن بود، و حَدّاد آهنگر بود و زندانبان، و منه المثل: تقيس الملائكة بالحدّادين. (9)241. علامه شعرانى: در مجمع بحارالانوار و نهايه ابن اثير اين سخن را نسبت به حديث داد كه چون ابوجهل نوزده تن زبانيه جهنم را اندك شمرد پيغمبر صلى الله عليه و آله اين كلام فرمود، (10) يعنى قياس مى كنى فرشتگان را به زندان بانان. (11) روض الجنان: مَعازِف. 12 242. علامه شعرانى: يعنى آلات لهو. 13

.

ص: 141

. .

ص: 142

188. «وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكّامِ...»

روض الجنان: مال مردم به باطل مخورى، آنگه بر سرى آنچه بتوانى به دهن حاكم باز نهى. (1) 243. علامه شعرانى: بر سرى يعنى علاوه بر اين... . (2)

189. «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنّاسِ وَ الْحَجِّ»

روض الجنان: ثَعْلَبة بن غَنم الاَْنصارىّ، از رسول عليه السلام پرسيدند كه: يا رسُولَ الله! اين هلال اوّل پديد آيد باريك و صئيل بود، آنگه مى افزايد تا تمام شود. باز دگر باره مى كاهد تا باريك شود، اين چيست؟ (3) 244. علامه شعرانى: سؤال از فايده و غايت اين تغيير شكل است نه علت طبيعى آن؛ زيرا كه ذهن مؤمنان عرب توجه به علل طبيعى نداشت و مى دانستند كه همه چيز را خداوند تعالى به قدرت خود مى كند. پس پرسيدند كه خداوند براى چه هر ماه ماه را بزرگ مى نمايد باز خرده مى كند و باز بزرگ مى نمايد، و اين بدان ماند كه چيزى را بشكند باز درست كند باز بشكند وهكذا إلى غير النهاية و در اين عمل فايدتى نباشد. و اگر كسى در سؤال مردم ديندار دقت كند _ چنان كه گفتيم _ بر وى واضح شود كه در هزار يك سؤال آنان از علت فاعلى نيست؛ مثلاً مى پرسند چرا آب چشم شور است و چرا دست پنج انگشت دارد و چرا انسان مريض مى شود و چرا خدا باد سخت مى فرستد و چرا گاهى قحطى مى شود و زلزله مى آيد؟ و اگر فوايد آن را بگويى قانع مى شوند چون جواب سؤال خود را شنيده اند. مثلاً بگويى چشم پيه است و بايد در آب نمكين باشد تا فاسد نشود و قحطى و بلا براى تنبيه مردم است. و اگر در جواب آنها علت طبيعى زلزله و قحطى را بگويى قانع نمى شوند. (4) روض الجنان: چنان كه طرفى برفت. (5) 245. علامه شعرانى: يعنى مختصرى پيش از اين گفتيم. (6)

.

ص: 143

191. «...وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتّى يُقاتِلُوكُمْ...»

روض الجنان: و مُقاتل حيّان گفت، قولُهُ: «وَاَقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» ، فى الْحِلّ والْحَرم اين منسوخ است... (1) . 246. علامه شعرانى: مقاتل بن حيان غير از مقاتل بن سليمان است و چون مطلق گويند دويم مراد است. (2) روض الجنان: واصل «فِتْنه» اختبار بود. (3) 247. علامه شعرانى: يعنى آزمايش. (4)

.

ص: 144

195. «وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ...»

روض الجنان: «وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ» ، امر است از خداى تعالى جمله مُكلّفان را به انفاق مال، و در عموم اين، داخل زكات و صدقه و انواع بِرّ و نفقه باشد آن كس كه نفقه يش بر او واجب بود. و سبيل خداى، طاعت اوست از باب حجّ و جهاد، و در عموم آيت داخل بود هرچه از باب خير بود از عمارت مساجد و پل و رَباط و اصلاح راهها و معاونت مساكين و شفقت بر يتيمان. (1) 248. علامه شعرانى: رباط منزلى است كه در مرز كشور كفار مى ساختند تا مرزنشينان مسلح در آنجا نشينند و از حمله كفار آگاه گردند و نگهبانى كنند. (2) روض الجنان:... امّا در وجوب عمره خلاف كردند: مذهب ما و مذهب شافعى بر قول حديث او. (3) 249. علامه شعرانى: شافعى دو فتوا دارد قديم و جديد و اين بر قول جديد اوست و حديث اينجا به معنى جديد است. (4)

196. «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤسَكُمْ حَتّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيّامٍ فِي الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كامِلَةٌ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ...»

روض الجنان: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ» امر كرد به عمره همچنان كه به حجّ... (5) . 250. علامه شعرانى: ابوبكرِ جصّاص از حنفيه به تكلّف عجيبى گويد اين آيه دلالت بر وجوب شروع در عمره و حج نمى كند بلكه اگر شروع كرد بايد تمام كند. و به هر حال اجماع اماميه كافى است. (6) روض الجنان: مردى از سعيدِ جُبير پرسيد كه: عمره فريضه است يا سنّت؟ گفت: فريضه است. مرد گفت: شعبى مى گويد كه: عمره سنّت است، گفت: شعبى دروغ مى گويد و اين آيت بخواند _ و اخبار در اين معنى بسيار است. (7) 251. علامه شعرانى: دو مسأله است شبيه به هم و بعضى اين دو را يكى پندارند: مسأله اول اين است كه مؤلّف اينجا آورده و ميان علماى اسلام خلاف است. ابوحنيفه و اهل عراق عمره را مستحب مى دانند و شيعه اماميه و شافعى واجب و به قول ابوحنيفه جايز است مسلمان به مكّه رود و حج اِفراد به جا آورد بى عمره مفرده و به قول شافعى بايد عمره مفرده را هم به جا آورد. مسأله دوم ميان متأخّران و اهل عصرِ ما متداول و محل خلاف است كه اگر كسى استطاعت حج ندارد اما استطاعت عمره مفرده دارد بايد مستقلاً براى عمره به مكه رود يا واجب نيست؟ و محققان گويند واجب نيست و آن عمره را كه طايفه اماميه بالاجماع واجب مى دانند آن است كه به تبع استطاعت حج به مكه رود، اگر تمتع بر او واجب باشد بى عمره نخواهد بود و غير تمتع از او صحيح نيست و اگر از حاضران مسجدالحرام باشد واجب است به حج تنها اكتفا نكند. و اگر عمره واجب باشد بنا به معنى كه متأخّران گويند بايد نائب حج كه از جانب ديگرى به مكه مى رود عمره مفرده براى خود به جا آورد و كسى كه در ماه ربيع الاول مثلاً بتواند به مكه رود و عمره به جا آورد و برگردد و باز در ذى الحجه به حج تمتع رود واجب است برود و اگر كسى استطاعت عمره تنها داشت و وفات يافت از تركه او استنابت عمره واجب باشد و اينها هيچ يك صحيح نيست. (8) روض الجنان: بدان كه حجّ سه گونه است: تمتّع و اِفراد و قِران. و افراد و قران فرض آن كس باشد كه از حاضران مسجدالحرام باشد، و حدّ او آن بود كه از خانه او تا به مسجد الحرام بيشتر از دوازده ميل نباشد از چهار جانب. (9) 252. علامه شعرانى: مشهور در اين زمان شانزده فرسنگ است كه چهل و هشت ميل باشد. (10) روض الجنان:... آنچه سنّت است آواز برداشتن است به لبّيك، و استلام اركان، و به مِنا رفتن، و سنگ انداختن است، و سر تراشيدن يا تقصير كردن... . (11) 253. علامه شعرانى: اين سه به قول مشهور واجب. (12) روض الجنان: و قِران آن بود كه جمع كند از ميان حجّ و عُمْره، و اين مذهب ابُوحنيفه است و اصحابش. (13) 254. علامه شعرانى: از عبارت متن چيزى افتاده است، گويا اصل چنين بوده كه «افضل قِران باشد و اين مذهب ابوحنيفه است»، چون به مذهب او قِران افضل است و به مذهب شافعى حج اِفراد و به مذهب ما و احمد تمتّع براى كسى كه هر سه از او روا باشد. و بايد دانست كه حج تمتّع را همه مذاهب اسلام جايز مى دانند و آنكه محل خلاف است عدول از حج اِفراد است به تمتع و در شرح لمعه و ساير كتب فقه بدان تصريح كرده اند. (14) و مجلسى رحمه الله گفته است: مخالف چون به تمتع معتقد نيست چون تمتع به جا آورد از او صحيح نباشد. (15)روض الجنان: [در مورد قربانى] بهرى گفتند: گوسفندى بود، و هو قول على عليه السلام... قول اوّل درست باشد. (16) 255. علامه شعرانى: قول اول قول على عليه السلام كه گوسفندى كافى است و واجب نيست گاو يا شتر. و علت درستى اين قول آنكه هدى عام است و شامل گوسفند مى شود و تخصيص به گاو و شتر بى دليل است. و اگر گويى مرغ يا بيضه را هم هدى توان گفت و عمل به عام كردن اگر واجب باشد مرغ هم توان هدى كرد، طبرى جواب داده است: اگر در مرغ خلاف بود و كسى آن را تجويز كرده بود ما هم تجويز مى كرديم به عموم آيه وليكن اتفاق است بر آنكه بايد از انعام باشد. و تفسير اين آيه در اين كتاب اقتباس از طبرى است. (17) روض الجنان: و «هَدْى» جمع است و واحدش هَدْية باشد. ابوعُبَيْدَه گفت از ابوعمرو، و گفت: اين را نظير نيست مگر جَدْيَةُ السَّرجِ، و الْجَمْعُ جَدْىٌ،* و اگر گويند من باب: تمْرَةٌ و تَمرٌ باشد بعيد نبود. (18) ** 256. علامه شعرانى: * «جَدْيه» و «جديّة» بر وزن «تمرة» و «عطيه» به معنى نمد زين است كه به فارسى «ادرم» يا «تكلتو» گويند. و جمع جديه به تخفيف جدا است به قول جوهرى به وزن فرس و به قول بعضى جدى بر وزن فلس و اين نظير ندارد. (19) 257. ** يعنى اگر بگوييم هدى جمع هديه نيست بعيد نبود، چنان كه تمر جمع تمره نيست، بلكه تمر اسم جنس است و تمره واحد آن. (20) روض الجنان: يعنى تا آنگه كه هدى بكشد و به آن جا رسد كه صلاحيت اَكْل و اِنْتفاع دارد به گوشتش، چنان كه رسول عليه السلام گفت در گوشتى كه به صدقه به بريره دادند، رسول عليه السلام بنخورد، بَريرَه گفت: يا رسول الله! اين مرا هست اكنون؟ گفت: آرى. گفت: اكنون من به هديّه پيش تو آورده ام، رسول عليه السلام گفت: قَرِّبُوهُ فَقْد بَلَغَ مَحِلَّهُ، اَىْ بَلَغَ مَوْضعاً يُحِلُّ لي اَكْلُهُ؛ به جايى رسيد كه مرا بشايد خوردن، هديّه گشت پس از آنكه صدقه بود... (21) . 258. علامه شعرانى: بريره بر وزن كبيره ميوه درخت اراك است و نام آزاد كرده عايشه بود. و از اين روايت توان دريافت كه صدقه چون ملك فقير باشد بر سيد هاشمى روا نيست و به اباحه از ملك فقير بيرون نمى رود مگر آنكه به صيغه لفظى از ملك خود خارج كند تا عنوان صدقه از آن برداشته شود. (22) روض الجنان:... رسول عليه السلام دلتنگ شد و در خيمه اُمّ سَلَمه شد و گفت: يا اُمّ سَلَمَه! ديدى كه اينان چه كردند! سه بار فرمودم كه هدى بكشى و سر بتراشى، فرمان نبردند! اُمّ سَلَمَه گفت: يا رسول الله! تو بيرون رو و هدى خود بكش و حلاّق خود را بخوان تا سر تو بتراشد، و به ايشان هيچ مگو. رسول عليه السلام از خيمه به درآمد و با كس سخن نگفت تا هَدْى خود بكشت، و حلاّق را بخواند و سر بتراشيد و تقصير بكرد، صحابه كه آن ديدند در افتادند و هركسى هدى خود بكشت، و بعضى سر بعضى مى تراشيدند و دلتنگ و غمناك بودند به جهت آنكه در فرمان رسول عليه السلام توقّف كرده بودند. (23) 259. علامه شعرانى: اين سخن دلالت بر آن ندارد كه رسول صلى الله عليه و آله وجه تدبير نمى دانست و ام سلمه او را آموخت. و اگر مفاد روايت اين باشد صحت آن را انكار مى كنيم چون راوى از قصد آن حضرت در رفتن به خيمه اُمّ سلمه آگاه نبود و از اين كه خود رسول صلى الله عليه و آله از اين تدبير غافل بود هم خبر نداشت. (24) روض الجنان: قولى دگر آن است كه انسِ مالك روايت كرد كه؛ رسول عليه السلام لبّيك زد به حجّه و عُمره و آن را قارن نام نهاد*. قولى دگر آن است كه جابرِ عبداللهِ انصارى وابوسعيد خُدْرِىّ روايت كردند كه: سالى صحابه با رسول به حجّ بودند، لَبّيك بزدند به حجّ، رسول عليه السلام گفت: نيّت با عمره گردانى.** حلال شوى، پس احرام به حج فراگيرى، و اين مانند آن است كه ما گوييم. قولى دگر آن است كه عبداللهِ عبّاس و عبداللهِ عمر و سعيد بن مُسيّب و عطا گفتند: آن باشد كه در ماههاى حجّ احرام فرا گيرد به عمره، آنگه حلال شود، پس احرام فراگيرد به حجّ _ و اين به عينه مذهب ماست در مُتْعه حجّ. (25) *** 260. علامه شعرانى: * معنى قول انس آن است كه تمتع بالعمرة إلى الحج داخل كردن عمره است در حج به يك احرام. و اين معنى از ظاهر آيه سخت دور است. (26) 261. ** يعنى عدول به عمره كنيد حج را و اين همان متعه است كه اهل سنت جايز نمى دانند و گويند عمر نهى كرد. (27) 262. *** مذهب ما در تمتع و مذهب همه مسلمانان است كه از اول نيت عمره تمتع كند و پس از عمره مُحِل شود و باز احرام حج از سر گيرد. و نيز جايز مى دانيم براى كسى كه ابتدا نيّت حج مفرد كرد آن را عدول به عمره تمتع كند و اهل سنت جايز نمى دانند. و فرق ميان آنها نظير فرق كسى است كه اول نيت ظهر كند و آنكه اول نيت نماز عصر كند آن گاه عدول به ظهر نمايد. (28) روض الجنان: رسول عليه السلام صحابه را جمع كرد و آيت برايشان خواند و گفت: هركه هَدى رانده اى* بر احرام بايستى، و هركه هدى نرانده اى حلال شوى كه خداى تَعالى اين آيت فرستاد، و دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فى الْحَجِّ؛ و عُمره در حجّ شد... . (29) ** 263. علامه شعرانى: * يعنى هر كس از شما كه هدى را نديده ايد بر احرام ثابت باشيد. (30) 264. ** نووى، شارح صحيح مسلم، براى اين كلام پيغمبر صلى الله عليه و آله چهار معنى نقل كرده است: اول آنكه مراد از داخل شدن عمره در حج جايز بودن عمره است در ماههاى حج كه شوال و ذى القعده و ذى الحجه است. دوم آنكه مراد حج قِران است به مذهب اهل سنت يعنى حج و عمره را به يك احرام متصل كردن. سيم آنكه افعال عمره داخل حج گرديد چون طواف و سعى و تقصير در حج است و چون عمل حج تمام كند عمره واجب نيست به مذهب ابى حنيفه. چهارم آنكه جايز است عدول از حج مفرد به عمره تمتع. و اين مذهب ما است و مذهب احمدِ حنبل؛ چون وقتى كسى عدول كرد عمره را داخل حج كرده و حج تمتع با عمره پيوستگى دارد برخلاف حج مفرد و عمره مفرده. و بايد دانست كه آن متعه كه خليفه ثانى نهى كرد بعض عامه گويند مطلق حج تمتع بود و نهى تنزيهى كرد نه تحريمى، و به قول بعضى _ چنان كه در شرح لمعه و ديگر كتب آورده اند _ عدول از حج اِفراد است به تمتّع. (31) روض الجنان: و فقها گفتند: آن متمتّع را كه هدى واجب بود محتاج بود به چهار شرط: يكى آنكه احرام به عمره در ماه حجّ آرد، دوم آنكه حلال شود هم در ماه حجّ، سيم آنكه احرام به حجّ گيرد هم در ماه حجّ و در احرام حجّ با ميقات نشود، و اين بِعَيْنه مذهب ماست جز كه ما حتم گوييم و فقها نگويند... . (32) 265. علامه شعرانى: يعنى فقها حجّ تمتع را جايز مى دانند و ما براى دور از مكّه واجب مى دانيم. پس در مشروعيت حج تمتع ميان ما و فقهاى اهل سنت خلاف نيست و اين كه عمر از متعه حج نهى كرد به قول آنان نهى از مطلق تمتع نبود بلكه از عدول از حج اِفراد به تمتع بود. و مرحوم مجلسى رحمه الله در جايى از مرآة العقول چنان پنداشته كه اهل سنت مطلقا حجّ تمتع را جايز نمى دانند براى نهى عمر و ما در صفحه 53 از كتاب حج وافى نقل كرده ايم با آنكه آن مرحوم خود در جاى ديگر گويد اجماع بر جواز تمتع است و سخن خود را فراموش كرده. و گاه محدثين هنگام نقل عبارت از كتابى به كتابى متوجه معنى نمى شوند. (33) روض الجنان: و در لَبَّيك بگويد: لََبَّيْكَ بِمُتْعةٍ بِعُمْرَةٍ اِلى الْحَجِّ. (34) 266. علامه شعرانى: تلفظ به آن در تلبيه شرط نيست بلكه بايد در نيّت داشته باشد. (35) روض الجنان:... و مستحب آن است كه در مكّه پاى تهى رود. 36 267. علامه شعرانى: يعنى پاى برهنه. 37 روض الجنان:... چون فارغ شود، تقصير بكند اَعْنى پاره اى از موى سر و محاسن بگيرد و حلال شود از هرچه احرام داشت از آن الاّ زنان و طيب و صيد براى حرمت حرم. 38 268. علامه شعرانى: اين استثنا معروف نيست بلكه پس از تقصير عمره تمتع همه چيز حلال مى شود حتى زن و بوى خوش، و حرمت صيد براى حرم است نه براى احرام. 39 روض الجنان: و حَدِّ عَرَفات از بطن عُرَنَه است تا به ثَوِيَّه تا به نَمِره تا به ذى المجاز، بر زمين بايستد و دعاى موقف خواندن گيرد تا آفتاب شدن. 40 269. علامه شعرانى: آفتاب شدن به معنى غروب كردن آن است و چهار محل مذكور خارج از عرفات است و داخل در حدود آن، و بطن عُرَنَه بر وزن هُمَزَه است و ثَوِيَه چون رويه. 41 روض الجنان: و حدّ مشعر الحرام از ميان مأْزمَيْن است تا به حياض تا به وادى مُحَسِّر... 42 . 270. علامه شعرانى: مأزمان به صيغه تثنيه، حدّ ميان مشعر و عرفات است و مُحَسِّر به صيغه اسم فاعل از باب تفعيل حدّ ميان منى و مشعر و از منا محسوب است. 43 روض الجنان: ... از جمله هفتاد ريگ كه دارد برگرفته از مُزْدَلِفَه تا به منا، و باقى دارد... 44 . 271. علامه شعرانى: يعنى باقى ريگها را پس از هفت ريگ جمره عقبه با خود نگاه دارد. 45 روض الجنان: و اگر «صروره» باشد و حجّ نكرده بود. 46 272. علامه شعرانى: صروره به صاد بى نقطه كسى است كه حج نكرده باشد. 47 روض الجنان: فرض آن كس است كه اهل حاضران مسجد الحرام نباشند، و حدّش آن است كه از خانه ايشان تا به مكّه دوازده ميل باشد از چهار جانب. 48 273. علامه شعرانى: بيشتر علماى متأخّرين چهل و هشت ميل گفته اند كه شانزده فرسخ است و روايت موافق دوازده ميل نيامده است و حضرت امام محمد باقر عليه السلام به عسفان مثل زد و حاضر مسجد را فرمود به اندازه فاصله آن گرداگرد مكه است و عسفان به قول ياقوت بر دو منزلى مكه است. و اگر كسى در اين روايت و عمل به آن شبهه كند صحيح همان دوازده ميل است؛ چون حاضر در مقابل مسافر باشد و چهار فرسخ در شرع حدّ دورى از وطن و ملاك صدق سفر است. 49

.

ص: 145

. .

ص: 146

. .

ص: 147

. .

ص: 148

. .

ص: 149

. .

ص: 150

. .

ص: 151

. .

ص: 152

. .

ص: 153

197. «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ... وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى...»

روض الجنان:... و سُدّى و عطا و عِكْرِمه و ضحّاك گفتند: مراد به «رَفَثْ» جماع است _ و اين مذهب ماست. (1) 274. علامه شعرانى: در مذهب شيعه مجامعه از تروك احرام است اما سخن گفتن با زن اگرچه تعريضِ به عمل باشد حرام نيست، اما مقدمات جماع مانند لمس و تقبيل حرام است و حرمت آنها به دليل ديگر ثابت شده است. (2) روض الجنان:... ربيع و زُهرىّ فريابى گفتند: جمله معاصى باشد... . (3) 275. علامه شعرانى: نام فريابى محمد بن يوسف است. (4) روض الجنان: و در اخبار اصحاب ما آمد كه «جِدال» قوْلُ الرَّجُل: لا والله وبَلى واللّهِ صادقاً اَوْ كاذِباً؛ گفتن: لا واللهِ وبَلى واللّهِ باشد به راست يا به دروغ. (5) 276. علامه شعرانى: يعنى اقل مراتب جدال اين دو كلمه است نه آنكه منحصر باشد به آن دو؛ مثلاً اگر مجادله هاى پى درپى و گفت وگو و تنازع كنند در گفتار اما «لا والله» و «بلى والله» نگويند يكى از محرمات احرام را مرتكب شده اند و اگر لا والله و بلى و الله را نه در مقام جدال گويند مرتكب حرام نشده اند. پس كمترين جدال آن است كه يكى به تو سخنى گويد و تو در مقام اثبات و ردّ او به جواب تنها اكتفا نكنى بلكه به سوگند مؤكّد دارى. و پس از اين مراتب جدال شديدتر از اين است. (6) روض الجنان:... آنگه گفت: اين زاد از دو روى برگيرى: يكى براى راه حج، يكى براى سفر قيامت. (7) 277. علامه شعرانى: يعنى از دو وجه و دو طريق. (8) روض الجنان: وَأَنْتَ بِرَاحِلَتِك اَحْجى مِنَ الْحاجِّ بِرَواحِلِهِمْ، اَنْتَ أَحْجىَ لَوِ اسْتَعمَلْتَ الْحِجىَ. (9) 278. علامه شعرانى: تو به راحله خود بخيل ترى از حاجيان به مركوب خودشان؛ يعنى راحله تو كه هواى نفس تو است بايد بدان بخيل نباشى و هستى و اگر تو عقل به كار بندى خردمندتر باشى. (10) روض الجنان: با خود گرْد. (11) 279. علامه شعرانى: با خود گرد، يعنى با خود پيچ و كشتى بگيرد. (12) روض الجنان: قهرمانده. (13) 280. علامه شعرانى: اين لغت را جاى دگر نديديم. قهرمان را به صيغه اسم فاعل استعمال كرده است مانند روان و دوان و كشان و قهرمانده مانند كشانده به صيغه اسم مفعول. (14) روض الجنان: ... اين بگفت و برفت چنان كه من به گرد او نرسيدم. در سوداى آن فتادم تا اين كودك چه كسى است؟ گفت: ديگر نديدم او را تا به ميان ركن و مقام رسيدم، او را ديدم ايستاده و خلايق بر او جمع شده، و او را از حلال و حرام و مسايل و احكام مى پرسيدند و او جواب مى داد. من گفتم: اين كودك كيست؟ گفتند: نمى دانى؟ اين زين العابدين علىّ بن الحسين است. من گفتم: سُبْحانَ اللّهِ! اينت زهد و توكّل، و اينت علم و بيان! «اللّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالاتِه...» ، (15) * از اين چه عجب دارى! خادمانْ را چون در خدمت خانه ايشان حقيقتى بود، بركت آن به اعقاب ايشان برسد تا در حقّ ايشان جنس اين بود.** (16) 281. علامه شعرانى: * مخفى نماناد كه حضرت امام زين العابدين عليه السلام آن هنگام كه هفت يا هشت ساله بود هنوز حضرت امام حسن و پدرش سيد الشهدا عليهماالسلام حيات داشتند، يعنى در سنه پنجاه و اند از هجرت و عبدالله بن مبارك آن زمان را درنيافت، در اواخر قرن دوم هجرى مى زيست. و بعضى به جاى حضرت زين العابدين حضرت موسى بن جعفر عليهماالسلام گفته اند. 17 282. ** يعنى نظير اين كرامت درباره اعقاب خادمان ايشان بود. 18 روض الجنان: اين نه منزلت من است، اين منزلت آن بار خداى من است. 19 283. علامه شعرانى: يعنى مولى و صاحب. 20

.

ص: 154

. .

ص: 155

198. «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّالِّينَ»

روض الجنان: و آن را كه در ايّام حج تجارت كردى او را داجّ خواندندى. (1)284. علامه شعرانى: داجّ اسم فاعل است از دجَّ يعنى تجارت كرد. (2) روض الجنان: مَجَنَّه. (3) 285. علامه شعرانى: مجنه جاى پريان، موضعى است نزديك مكه. (4) روض الجنان: امّا «عَرفات» جمع عرَفه باشد، مثل دَرَجَه و درَجات و دَرَكه و دَرَكات. آنگه اين اسم را جمع بگرفتند و بر موضعى نهادند، چنان كه گفتند: ثَوْبٌ اَخْلاقٌ و أَسْمالٌ وأَرْضٌ سَبا سِبُ. اين اسما وحدان را به لفظ جمع وصف كردند و براى آن صرف كردند او را با آنكه دو سبب در او حاصل است از: علميّت و تأْنيث... (5) . 286. علامه شعرانى: يعنى عرفات. عَلَم است و مؤنث با اين حال غير منصرف نيست، چون نام يك مكان است. و شايد كسى توهم كند داراى سه سبب است و سيمى آن جمع بودن، اما اين صحيح نيست. و به هر حال، عرفات منصرف است چون نه جمع بودن آن و نه مؤنث بودن هيچ يك سبب منع صرف نيست، آن جمع كه منع صرف مى كند وزن «مفاعل» و «مفاعيل» است و آن تأنيث كه چون «فعلا» و «فعلة» باشد به الف تأنيث يا تاء. (6) روض الجنان: ... پس براى تذلّل و خضوع حاجّ و صبر ايشان بر وقوف در اين روز در اين مَوْقف [ عرفه ] اين نامها بر روز و بر جاى نهادند. (7) 287. علامه شعرانى: اين اختلاف در وجه تسميه عرفه دليل است كه مؤلّف گفتار مفسران را براى اعتماد و اعتقاد بدان روايت نمى كرد بلكه براى آنكه كتاب از گفتار آنان خالى نباشد. و دانستن آنكه عرفه را چرا عرفه گفتند از ضروريات نيست و اگر ندانيم كدام از اين روايات صحيح است هم مقصّر نيستيم و شايد هيچ يك درست نباشد و تسميه را علتى ديگر بود. (8) روض الجنان: «وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّالِّينَ» ، «اِنْ» مخفّفه است از ثقيله، براى آنكه «لام» در خبر او آورد، و اين «لام» ملازم بود در خبر تا فرق بايد از ميان اين حرف چون مخفّفه باشد، و از ميان او چون مجازات را بود. 9 288. علامه شعرانى: يعنى اِن شرطيه و فرق ميان «ان» مخفّفه از مثقّله و شرطيه آن است كه پس از مخفّفه لام آورند و پس از شرطيه نياورند. 10

.

ص: 156

. .

ص: 157

199. «ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النّاسُ...»

روض الجنان: عامّه مفسران گفتند: قريش و خلفاى قريش از جمله حُمس از حرم بيرون نشدندى به عرفات، و موقف به مزدلفه كردندى... . (1) 289. علامه شعرانى: موقف كردن يعنى وقوف كردن روز عرفه. (2) روض الجنان: «مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النّاسُ» . (3) 290. علامه شعرانى: آدم را فراموشكار خواند چون به عهد خود وفا نكرد. (4) روض الجنان: سُدّى گفت: عرب را عادت بودى كه چون حج بگزاردندى به منا گفتندى: اللّهُمَّ اِنَّ اَبي كانَ عَظيمَ الْجَفْنَةِ عَظيمَ الْقُبَّةِ كَثيرَ الْمَال فَأَعْطِني مِثْلَ ما اَعْطَيْتَهُ؛ بار خدايا؛ پدر من بزرگ جفنه، بزرگ قُبّه، بسيار مال بود... (5) . 291. علامه شعرانى: كاسه بزرگ داشت و خيمه بزرگ مى افراشت و ميهمانى مى كرد. (6)روض الجنان: به ديگر دست شرنگ مى پالايد. (7) 292. علامه شعرانى: زهر تلخ صاف مى كند. (8) روض الجنان: ...از آخرتش تيمار نيست. (9) 293. علامه شعرانى: يعنى غم آخرت ندارد. 10

.

ص: 158

202. «أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمّا كَسَبُوا وَ اللّهُ سَرِيعُ الْحِسابِ»

روض الجنان: خداى تعالى حساب همه خلقان به زمانى اندك برآرد، چنان كه حساب بعضى او را منع نكند از حساب ديگرى، چنان كه يكى را از ما كه جسم بود و عالم بود به علم*، و معلومات او بر حسب علومش باشد، او را احتياج نبود به عقد دستى... . (1) ** 294. علامه شعرانى: * خداوند عالم است و علم او ذات او است و ممكنات عالمند به علم زايد بر ذات، زيرا كه علم صفت ذات آنها نيست. (2) 295. ** طريقه اى است براى حساب كردن به انگشت. (3)

203. «وَ اذْكُرُوا اللّهَ فِى أَيّامٍ مَعْدُوداتٍ ...»

روض الجنان: و فقها گفتند: سنّت است تكبير كردن در اين ايّام [تشريق]. (4) 296. علامه شعرانى: سيد مرتضى رحمه الله (5) و ابن حمزه (6) مانند مؤلّف تكبيرات را واجب دانسته اند، اما متأخّران فقها واجب نمى دانند، گويند آيه دلالت بر وجوب خصوص تكبير در عقيب نمازها ندارد بلكه بر ياد خدا كردن به هر وجه، و تكبير يكى از مصاديق آن است و اگر كسى تكبير نگفت و به وجه ديگر ياد خدا كرد مانند نماز به تكليف عمل نموده است. (7) روض الجنان:... و از آن جا به مسجد حصبة آيد _ و آن مسجد رسول است صلى الله عليه و آله. (8) 297. علامه شعرانى: فرود آمدن در آن مكان را فقها تحصيب گويند و مسجد حصبة در آخر آن تاء است و شيخ طوسى رحمه الله ذكر آن كرده. (9) ابن ادريس فرمايد: از اين مسجد اثرى نيست و اداى سنت بدان شود كه در محصب استراحت كند و آن ميان عقبه و مكه باشد. (10) و مجلسى رحمه الله گويد: اكنون در آنجا دكه اى ساختند و مردم در آنجا استراحت مى كنند. و ما در حاشيه صفحه 189 از وافى شرح آن را نوشته ايم. (11) روض الجنان: مُطَرِّف شِخّير. 12 298. علامه شعرانى: اين مرد مطرف بن عبدالله بن شخير از مردم بصره است و در سال 95 از دنيا رفت. 13

.

ص: 159

204. «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللّهَ عَلى ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ»

روض الجنان: گوش مى دارند. (1)299. علامه شعرانى: گوش داشتن انتظار داشتن است. (2) روض الجنان:... [أخْنسَ] مردى شيرين سخن بود و نكو ديدار بود. هر وقت به نزديك پيغامبر آمدى و با او نشستى و سخن گفتى و اظهار ايمان كردى و سوگند خوردى كه تو را دوست دارم _ و منافق بود، و رسول عليه السلام از نفاق و باطن او بى خبر بود،* رسول عليه السلام مجلس او از خود نزديك بكردى** (3) 300. علامه شعرانى: * بى خبر بودن رسول صلى الله عليه و آله را كسى نمى داند مگر خود آن حضرت اِخبار كند و چنين اخبارى نفرمود و به مقتضاى «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ» (4) بايد آنان را بشناسد. (5) 301. ** يعنى او را نزديك خود مى نشانيد. (6) روض الجنان: خراب بيران. (7) 302. علامه شعرانى: بيران ويران است. (8) روض الجنان: سخن رايق بگويد تا آن را بَنْد زند. (9) 303. علامه شعرانى: رايق: خوش و بند زند يعنى محكم و استوار كند. (10) روض الجنان: زَجّاج گفت: حقيقت خصومت تَعَمّق در بحث باشد، و از اينجا گوشها جُوال را خُصُوم گويند. (11) 304. علامه شعرانى: گوشه دسته و دستگيره است. (12)روض الجنان: ... و با تحرير كاغذ ننگرد تا تقطيرش نكنند از دو وجه: يكى از قِطْر و يك از قَطْر. 13 305. علامه شعرانى: قطر افكندن به زمين و ماليدن است و قطر مس گداخته و تقطير از اول هم افكندن بود، چنان كه گويند «طعنه فقطره»؛ او را نيزه زد و بر زمين افكند. و تقطير از دوم آن است كه مس گداخته بر او ريزند. 14

.

ص: 160

. .

ص: 161

205. «وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ»

روض الجنان: سعيد بن المسَيَّب گفت: قَطْعُ الدِّرْهَمِ مِنَ الْفَساد فى الاَْرض؛ زر و درم دُرُست بريدن از جمله فساد است در زمين. (1) 306. علامه شعرانى: در زمان قديم پول طلا و نقره را به ترازو مى كشيدند و اگر درهمى صحيح و درست بود يا آنكه از كنار آن به گاز و مقراض بريده مى شد به چشم مى ديدند و اين عمل ميان صرافان و بازرگانان معمول بود و آنچه جدا مى كردند قراضه مى گفتند. با اين حال بريدن از كنار درهم و دينار را فساد شمردند كه هيچ غشّ در آن نيست و اگر غشّ باشد و عيب ظاهر نگردد حرام بيّن است. (2) روض الجنان: قتاده روايت كرد از عطا كه عطا گفت: مردى نام او علاء بن مُنَبّه احرام گرفت در پيرهنى دوخته، رسول عليه السلام فرمود او را كه: پيرهن بكن، قتاده گفت: ما شنيديم كه پيغامبر عليه السلام بفرمود تا آن پيرهن در او دريدند، گفت: حاشا إنَّ اللهَ لا يُحِبُّ الْفَساد.* صحابه رسول و تابعين چنين بودند كه به رسول خداى و به خداى گمان چنين بردند كه آن را كه جُرمى كرده باشد و جنايتى و كارى به خلافت شرع، پيرهنى خَلَق ** بر او تباه نكنند و تعليل به اين كردند كه خداى فساد دوست ندارد، نمى دانم تا چگونه روا مى دارند گروهى كه هر فساد كه در جهان هست همه نسبت و حوالت و اضافت به ساير وجوه و حقايق، به خداى كنند از خلق و فِعْل و اِحداث و انْشاء و قضا و قدر و ارادت،*** تعالى اللهُ عَنْ ذلِكَ عُلُوّاً كبيراً. (3) 307. علامه شعرانى: * يعنى عطا گفت: حاشا كه پيغمبر چنين دستور دهد كه پيراهن بر تن كسى بدرند هر چند او در پوشيدن پيراهن معصيت كار بود. 4 308. ** پيراهن كهنه و فرسوده. و تحقيق سخن آنكه اموال مردم دو گونه است: يكى آنكه در شرع ماليت ندارد چون فايده مباح در آن متوقّع نيست، مانند خمر و آلات لهو و اينها را جايز است شكستن و دريدن و باطل ساختن چنان كه بتها را آن حضرت شكست و خمرها را ريخت. و ديگر آنكه فايده مباح دارد، مانند پيراهن كه در حال احرام پوشند؛ هرچند پوشيدن در اين حال حرام است اما در اوقات ديگر مباح است آن را جايز نيست دريدن و شكستن. 5 309. *** اينها تفصيل وجوه و حقايق است؛ يعنى آنها كه نمى توان به حق نسبت داد خلق است و فعل إلى آخر. 6

.

ص: 162

207. «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ...»

روض الجنان: كسائى در همه قرآن امالت كند «مَرْضاتِ اللّهِ» خواند. (1) 310. علامه شعرانى: ... من خود در حاشيه كتاب مجمع البيان در ذيل اين آيه نوشته ام كه «مرضات» در مصاحف به «تاء» نوشته شده است براى متابعت مصاحف عهد نبى صلى الله عليه و آله تا خط قرآن از آن صورت كه بود متغيّر نگردد و توهّم تصحيف در قرآن نرود و كسائى تنها اين كلمه را اماله كرده است و به «ها» وقف نموده و ديگران به «تاء» وقف كردند. انتهى مترجما. (2) روض الجنان: و جابرِ عبداللهِ انصارى روايت كند كه رسول عليه السلام گفت: سيّد شهيدان روز قيامت حمزه عبدالْمُطّلب باشد، و مردى كه برخيزد به نزديك امامى جائر، او را امر معروف كند و نهى منكر كند، اين مرد او را بكشد. (3) 311. علامه شعرانى: واجب بودن تقيه عام نيست و گاه بايد امر به معروف و نهى از منكر كرد اگرچه بيم خطر باشد. بايد دانست كه امر حكومت دينى و امامت از مشكلات مسائل اسلام است و در دين شيعه حكومت خاص امام معصوم است و بر خداوند تعالى است در هر زمان امامى معين فرمايد به مقتضاى لطف خود تا مردم حكم او را بپذيرند و گردن نهند. اگر امام معصوم حاكم نباشد به هيچ وسيله اجراى حق و عدل ممكن نيست چون حكام البته قدرت دارند و شهوت و جاه طلبى و استبداد، آنان كه معصوم نيستند به ظلم و جورشان مى كشاند و اگر مردم اعانت آنها كنند و حق را اظهار نكنند و آنها در مقابل قدرت خويش مانعى نبينند از هيچ گونه ظلم و اجحاف دريغ ندارند و اگر اعانت نكنند گرفتار شكنجه شوند. و غالبا ايجاد مانع در مقابل قدرت آنها ممكن نيست. (4) روض الجنان: امير المؤمنين على بر جاى رسول خفته بود، روى پوشيده و پاى بيرون كرده، براى آنكه پايش به پاى رسول نيك ماند، شَكْلاً و ثباتاً؛ هم به شكل و هم به ثبات، تا گمان نبرند كه آن نه رسول است... (5) . 312. علامه شعرانى: ثبات قدم امر معنوى است و ديدنى نيست. شكل آن را ديدند به پاى رسول مى ماند و چون دانستند على عليه السلام است ثبات قدم او را هم مانند ثبات قدم رسول صلى الله عليه و آله دانستند. (6) روض الجنان:... آنگه يك يك را مى گفت... (7) . 313. علامه شعرانى: يعنى يكى ديگرى را مى گفت. (8) روض الجنان: و در امالى عمّم الشّيخ المفيد السّعيد ابو محمّد عبدالرّحمن* بن اَحْمدبن الحسين النيسابورىّ (قدّسَ الله روُحَه) ديدم به خطّ او كه نوشته بود: حَدَّثَنَا الشَّيخُ ابُو مُحمدٍ زَيْدُ بن عَليِ الْحسنىّ مِنْ لَفْظه، قالَ: حَدَّثَنَا الْحُسينُ بن عليّ بن جَعْفَر،** يَقُول سَمِعْتُ الْحُسَيْنَ النَّيْسابُورىّ يَقُول سَمِعْتُ اَبي... . (9) 314. علامه شعرانى: * از شاگردان شيخ طوسى است و شيخ منتجب الدين به يك واسطه از او روايت كرده است. (10) 315. ** عامه حسن على جعفر گويند و به هر حال حسن يا حسين غير معروف است. (11) روض الجنان: رسول عليه السلام از ميان همه صحابه او را به جاى خود به آن اختيار كرد تا بدانند كه مقام او او را شايسته بود، در شب غار أنامَهُ مَنامَهُ، و در روز تَبُوك أَقامَهُ مَقامَهُ، آن شبش بر بستر خود و آن روزش بر منبر خود، به علمش منبر داد و به شجاعتش بستر داد. شبش گفت: جز تو كس پاى ايشان ندارد،* اين روزش گفت: جز تو كس جاى من ندارد، همان پاى كه آن شب در پيش من سپر كردى، امروز منبر سپر كن... . 12 ** 316. علامه شعرانى: * پاى داشتن به معنى يارى و مدد كردن است، جز تو كس پاى من ندارد؛ يعنى غير تو كسى مددكار من نيست. 13 317. ** پاى سپر كردن يعنى زير پا نهادن و از چيزى گذشتن. منبر را سپر كن به همان پاى كه سپر من كردى. يعنى آن پاى كه بدان رفع بلا از من كردى اكنون بر منبر نه. سپر چند معنى دارد و آنها را در اين عبارت جمع آورده. 14

.

ص: 163

. .

ص: 164

. .

ص: 165

208. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ...»

روض الجنان: «كَافَّةً» اَىْ جميعاً؛ جمله به يك بار. و اصل او از «كَفّ» باشد، و آن منع بود، و از اينجا نورده پيراهن را «كُفّه» گويند... (1) . 318. علامه شعرانى: نورده آن است كه در زمان ما نوار گويند و بر گرد دامن پيراهن مى دوزند. (2)

212. «زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ اللّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ»

روض الجنان:... در چشم اين كافران دنيا و حيات او و حُطام او مُزيّن است و آن كارى مى دانند، و آن را كه آن نيست در چشم ايشان نمى آيد، و بدو سُخريت و استخفاف مى كنند. (3) 319. علامه شعرانى: يعنى آنچه مى دانند و عقلشان بدان مى رسد همان حيات دنيا است و آنچه از دنيا نيست در چشم ايشان نمى آيد و بدان التفات ندارند؛ «يَعْلَمُونَ ظاهِرا مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الاْخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ» . (4) روض الجنان: و مؤمن به نزديك خداى تعالى گرامى تر و معظم تر بود از فريشته مقرّب، و هيچ چيز نيست كه خداى تعالى دوست تر دارد از مؤمنى تايب يا مؤنه اى تايبه. و مؤمن را در آسمان چنان شناسد كه مرد اهل و ولدش را. (5) 320. علامه شعرانى: آسمان _ چنان كه مكرر گفته ايم _ بر عالم مجردات و ملائكه نيز اطلاق مى شود و دور نيست مراد اين باشد. (6) روض الجنان:... چنان كه گفت: «... وَمَنْ يَتَّقِ اللهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * ويرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ...» ، (7) و اين وصفى است روزى را بغايت طيّب و راحت، چه روزى كه نابيوسان باشد مُهنّاتر بود... (8) . 321. علامه شعرانى: ماهو شأن عبارت عربى است، يعنى كار اين چيست و از كجا آمده؟ و نظير اين عبارات عربى در فارس آن عهد مستعمل بود چنان كه در كليله گويد: «عرض و مال در مَن يَزيد كردن» (9) يعنى حراج كردن و «روزى مِن حَيثُ لا يَحتَسِب» هم از اين قبيل است. و در ديوان حافظ «ز ركناباد ما صد لوحش الله»؛ (10) خدا آن را بى اهل و خراب نكند. و ماهو شأن باشد مهناتر باشد؛ يعنى از جاى گمان نداشته بود گواراتر است. 11

.

ص: 166

. .

ص: 167

213. «كانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ فِيَما اخْتَلَفُوا فِيهِ...»

روض الجنان: و مراد به «اُمّت» در آيت، ملّت است. (1) 322. علامه شعرانى: يعنى دين مراد است و ملت به معنى دين است. و در زمان ما به غلط ملت گويند و از آن گروه مردم كه رعيت حكومتى باشند اراده مى كنند. (2) روض الجنان: اگر گويند: نه قاعدت آن است كه زمين نشايد كه از حجّتى خالى باشد، پس چگونه بود كه خلقان مجتمع باشند بر كفر، واحدَةً؟ جواب گوييم: بر قول آنان كه گفتند بر ايمان مجتمع بودند يا بر بى تكليفى، اين سؤال نيايد* و بر قول آنان كه اجتماع بر كفر گفتند، جواب ايشان آن است كه: حجّت خداى در ميان ايشان مغمور و مقهور بود، قوّت قهر و غلبه ايشان نداشت، براى آن خداى تعالى ذكر او در ميان اينان نكرد.** و قاضى القُضاة و ابومسلم بن بَحْر گفتند: مراد آن است كه مردم يك اُمّت بود، به آن معنى كه برايشان پيش از بعثت انبيا جز تكليف عقلى نبود،*** چون خداى تعالى خواست تا تكليف شرعى كند پيغامبران بفرستاد با كتابها. «وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ» ، كتاب گفت، و پيغامبران كه خداوندان كتابند يكى باشند. (3) **** 323. علامه شعرانى: * آنكه گفت مجتمع بودند بر ايمان اين سؤال نيايد و واضح است و آنكه گفت مجتمع بودند بر بى تكليفى چون خداوند مصلحت ندانسته بود ايشان را تكليف فرمايد و چون خدا كسى را تكليف نخواهد مانند آنكه از حيوان نخواست و فرستادن حجت لازم نباشد و حجت براى تبليغ اوامر و نواهى او است. (4) 324. ** حجت چون مقهور و مغمور بود و قوه قهر و غلبه بر مردم نداشته باشد و خداى تعالى او را به مردم شناسانده و آنها كافر شوند تقصير از آنها است. و اگر ذكر او در ميان مردم نكند مثل آن باشد كه حجت نفرستاده است. پس اين جواب از طرف كسانى كه گويند مردم همه بر كفر بودند به نظر صحيح نمى آيد؛ چون واجب است خداى تعالى حجت را به مردم بشناساند گرچه آنها به تقصير قبول بكنند، مانند امام غائب در مذهب ما. (5) 325. *** قاضى القضاة و ابومسلم هر دو از شيوخ معتزله اند. و به قول آنان چون تكليف منحصر به عقلى بوده است حجت همان عقل بود. پس از آنكه خدا خواست تكليف شرعى كند حجت _ يعنى پيغمبر _ فرستاد. (6) 326. **** يعنى بايد بفرمايد كتابها به صيغه جمع؛ چون با پيغمبران كتابها است نه يك كتاب. (7) روض الجنان: و در بهينه ايّام خلاف كردند. (8) 327. علامه شعرانى: بهينه ايام، بهترين روزهاى هفته است. 9

.

ص: 168

214. «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ...»

روض الجنان:... و گفته اند آيت در كارزار اُحُد آمد* كه عبدالله اُبىّ سَلُول، اصحاب رسول را گفت: تا كى شما خويشتن در تلف نهى و به علف شمشير كنى؟** و به جان و به مال خطر كنى؟ و خويشتن را غرور دهى؟... (1) . 328. علامه شعرانى: * در سيره ابن هشام آن را از آياتى شمرده است كه در احد فرود آمد. والله العالم. (2) 329. ** به علف شمشير كنى يعنى طعمه و خوراك شمشير كنيد. و حرف «با» بر كلمه به علف براى صيرورت است كه در فارسى آن عهد مستعمل بود، و در مقدمه جلد اوّل گفتيم. 3

.

ص: 169

216. «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ...»

روض الجنان: و از عطا روايت كرد ابن جُرَيج كه: از او پرسيدم وجوب جهاد، گفت: برايشان واجب بود، يعنى صحابه رسول، بر ما واجب نيست. همانا، مراد آن بوده باشد كه بر ما واجب نيست، براى آنكه شرايط وجوبش حاصل نيست، از جمله شرايط او وجود امامى عادل بود، يا آنكه امام او را نصب كند براى جهاد، و بى امام جهاد واجب نبود اِلاّ آنگه كه كافران بر مسلمانان غلبه كنند. آنگه على سبيلِ الذَّبِّ عَنْ حَوْزَةِ الاِسْلام، واجب باشد آن از باب وُجوب دَفْ مَضّرَّت بود كه در عقل مقرّر است. (1) 330. علامه شعرانى: جماعتى از اهل سنت در عصر ما چون مفاسد جهاد با خلفاى جائر را مشاهده كردند ملتزم گشتند كه در دين اسلام جهاد براى دفاع است نه براى دعوت ابتدايى. و اين معنى را در تفسير المنار به تفصيل آورده است، (2) اما به نظر ما اين سخن صحيح نيست. در اصل اسلام و عهد پيغمبر صلى الله عليه و آله و ظهور ائمه عدل عليهم السلام جهاد واجب بود چون پيغمبر يا امام معصوم كارى كه موجب نفرت مردم از دين اسلام باشد در جهاد مرتكب نمى شدند و شمشير را براى اجراى مقاصد باطل و جمع ثروت و ذليل كردن بندگان خدا و استعمار ملل مقهور به كار نمى بردند. اما اهل دنيا، چون شمشير به دست گيرند و پيروان بسيار فرمان آنها برند به غصب اموال و قتل نفوس و آزار خلق و استعمار ديگران مى پردازند و آبروى دين را مى برند و رعاياى ملوك جائر خود از دست فرماندهان در عذابند تا به سر بيگانگان چه آيد. و از اين جهت است كه امروز همه نيرومندان جهان براى مقهور ساختن مسلمين و برانداختن دين اسلام اتفاق كرده و هر جا دستشان رسيد حتى در داخل مملكت اسلامى ملاحده و بى دينان متظاهر به اسلام را بر مسلمانان مسلّط ساختند؛ چون مى دانند اگر در ممالك اسلامى قدرت به دست مسلمانان باشد باز همان بساط خلافت و جهاد گسترده شود. و در مذهب ما دفاع واجب است هر گاه كفار به مسلمانان حمله برند و ابتداى جنگ از طرف مسلمانان جائز نيست مگر در زمان امام معصوم و امام هم جز با معاندان پيكار نمى كند. (3)

.

ص: 170

217. «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ...»

روض الجنان: او را گفت: سِرْ عَلَى اسْمِ اللهِ؛ برو به نام خداى، و اين نامه را سر باز مكن تا دو منزل از مدينه بنروى، آنگه سر نامه باز كن... (1) . 331. علامه شعرانى: فايده اين عمل آن بود كه اگر در شهر مشهور مى شد و مى دانستند اين سريه به كجا خواهد رفت شايد خبر آن به كفار مى رسيد اما در بيابان كسى از آن آگاه نمى گردد. (2)روض الجنان:... سعدِ ابووقّاص را شترى گم شد و عُتْبه بن غَزوان را، ايشان دستورى خواستند كه به طلب شتر روند... (3) . 332. علامه شعرانى: سعدِ ابو وقّاص و عُتْبه هر دو يك شتر داشتند كه به نوبت سوار مى شدند. (4) روض الجنان:... چون اصحاب رسول را ديدند بترسيدند. عبدالله بن جحْش گفت: اين قوم بترسيدند، يكى را بنشانى و سر بتراشى تا ايشان گمان برند كه شما مُعْتَمريد، ايمن شوند. عُكّاشه را بنشاندند و سرش بتراشيدند، ايشان كه آن ديدند گفتند كه: اينان عُمره آورده اند، ايمن شدند* و گفتند: زايرانند، باكى نيست. و آن آخر روزى بود از جمادى الاخرة كه گروهى مى گفتند: جمادى است و گروهى مى گفتند: رجب است، روز شك بود.** (5) 333. علامه شعرانى: * در سيره ابن هشام اين حيلت حربى و تدبير را از عبدالله بن جحش نقل نكرده است، همين گويد عكاشة بن محصن سر تراشيده بود بر آنان مشرف شد، چون كفار او را ديدند پنداشتند از مكه بازگشته اند و آنجا براى تقصير عمره سر تراشيده نه آنكه در حضور كفار سر تراشند، چون عمره گزار در شهر مكه سر مى تراشد نه در بيابان. (6) 334. ** و در سيره ابن هشام گويد: روز آخر رجب بود و مى ترسيدند اگر تا روز ديگر صبر كنند و ماه شعبان شود كفار وارد حرم شوند و نتوان بر آنها دستبرد زد. (7) روض الجنان:... اصحاب آن سريّه از آن انديشناك شدند و از دست درافتادند. (8)335. علامه شعرانى: از دست درافتادند يعنى سرافكنده و در حيرت شدند. (9) روض الجنان: دعامه اى. 10 336. علامه شعرانى: يعنى ستونى. 11 روض الجنان: امّا حبوط اعمال ايشان در دنيا آن بود كه خداى تعالى اطّلاع كند خلق را بر سرّ و نفاق ايشان، تا آن مدح كه ايشان را كرده باشند به ذمّ بدل شود، چنان كه در حق ابليس بود و امّا در آخرت ثوابى كه ايشان را بودى، اگر آن عمل به اخلاص كردندى و آن ايمان با حقيقت بودى آن نباشد، و كلام در بطلان احباط در دگر جايگاه بيايد. 12 337. علامه شعرانى: «حبط» آن است كه گناه ثواب ايمان و عمل نيك را ببرد و باطل كند. و «تكفير» آن است كه عمل صالحِ استحقاقِ عقاب را زائل گرداند. و اين دو در مذهب شيعه باطل است و همه علما را بر اين قول متّفق ديديم مگر محدث مجلسى رحمه الله كه مخالفت علما كرده و مخصوصا در كتاب عقائد خود قول شيعه و ادله آنان را ضعيف شمرده است و احباط را جايز دانسته به گمان آنكه آيات و روايات بر آن دلالت دارد. 13

.

ص: 171

. .

ص: 172

219. «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما...»

روض الجنان: جماعتى صحابه رسول پيش رسول آمدند، و گفتند: يا رسول الله! اَفْتِنا فى الْخَمْرِ و الْمَيْسِرِ فَانَّهُما مَذْهَبَةٌ لِلْعَقْلِ مَسْلَبَةٌ لِلْمالِ؛ ما را فتوا كن در باب خمر و قِمار كه اين هر دو عقل برنده و مال رُباينده است، مصدر به جاى اسم فاعل بنهاد مبالغت را. (1) 338. علامه شعرانى: يعنى «مذهبة» مصدر ميمى است به معنى رفتن و آن را به معنى فاعل آورد، يعنى برنده. و نيز مسلبه مصدر ميمى است به معنى ربودن و به معنى رباينده استعمال كرد براى مبالغه. (2) روض الجنان: خنياگر. (3) 339. علامه شعرانى: خنيا بر وزن دنيا و خنياگر مطرب و آوازه خوان است. (4) روض الجنان:امّا «خمر» اسمى است عصير انگور را چون بجوشد و سخت شود، اعنى در سَوْرت و مست كردن نزديك بيشتر مفسّران... (5) . 340. علامه شعرانى: فقهاى ما گويند عصير انگور چون به جوش آيد و سخت شود «إذا غَلا واشتدّ» خمر باشد و همه احكام خمر در آن است و آشامنده آن را حد بايد زد و نجس است و حرام. و مقصود از اين كه گفتند سخت شود اوائل اِسكار است و از آن به شدت مطربه تعبير كنند يعنى شادى آور؛ چه شدت در لغت به اين معنى آمده است و مصنف هم شدت را به همين معنى آورده. و هم شيخ طوسى در مبسوط گويد درباره نبيذ: «حَلال إذا كان زمانا لا تظهر الشدّة فيه». (6) و درباره ظروف قيراندود كه در آن عصير گذارند گويد: «فإنّها تكون في الأرض وتسرع الشدّة إليها» (7) و نيز گويد: «متى نبذ فيه لسارعت الشدّة إليها» (8) و هم درباره نبيذ حلال گويد: «لأنّ الزمان الذي يبقى فيه النبيذ لا يتغيّر ولا يشتدّ لقلّته». (9) و شدت در عبارات وى همان شدت مطربه است. و بعضى گويند مراد غليظ و سطبر شدن آن است و اين صحيح نيست. و در آن عهد براى جوش آوردن و مسكر ساختن مشروب تدابيرى به كار مى بردند چنان كه از روايات و اخبار معلوم مى گردد و در شرع از آنها نهى شده است. يكى آنكه عكر يعنى دردى كه از شراب سابق مانده است در عصير و نبيذ تازه مى انداختند. ديگر دانه موسوم به قعوه يا لاذى در آب جو و غير آن مى ريختند چنان كه امروز گياهى موسوم به هوبلن به كار مى برند. و همچنين هر خليطى كه شدت و فساد آن را تسريع كند. ديگر آنكه در ظرف بى منفذ و مسام مانند خم قيراندود و كدو و امثال آن ريزند و پيغمبر صلى الله عليه و آله از ريختن آب كشمش در اين ظروف نهى فرمود تا فاسد نشود وائمه فرمودند: چند بار آب كشمش و خرما را دريك ظرف نريزند و نگذارند مگر آن را بشويند چون آلودگى ظرف جوشيدن و اِسكار آن را تسريع مى كند. و نيز فرمودند: آب كشمش را كه مى خواهند بجوشانند و شيره بسازند شبانه در تنور گرم بگذارند تا صبح جوش نخورد. همه اين امور براى آن است كه از حدود و حريم خمر اجتناب شود. (10) روض الجنان:... آبى كه خرما در او افگنده باشند، نه خمرى كه از خرما كرده باشند، و اين را نقيع خوانند كه خرما يا مويز در آب افگنند تا طعم آن فرا گيرد، براى بامداد به شب درآفگنند، و براى شبنگاه بامداد در افگنند بيش از يك روز يا يك شب در او نباشد، و مراد آنكه چندانى در او رها نكنند كه آن به حدّى رسد كه در او سَوْرتى و شدّتى پديد آيد،* به حدِ آنكه اگر بسيار بود مستى كند اگر چنين بود مسكر باشد، و مسكر حرام بود، هر مُسكرى كه باشد سواء اگر از انگور كنند و اگر از خرما يا مويز يا جو يا ارزن، اندك و بسيارش در تحريم يكى باشد به نزديك ما و شافعى و مالك و احمد و ابوثور. (11) ** 341. علامه شعرانى: * مستى از خواص الكل است و در هر چه بيشتر باشد مستى بيشتر آورد و الكل خالص سم است و از هر ماده كه شيرين باشد الكل به وجود آيد مانند عسل و خرما. و هر چه نشاسته دارد هم شايد نشاسته آن مبدّل به شيرينى گردد مانند گندم وجو، آنگه اين شيرينى قابل تبديل به الكل است چنان كه فقّاع آب جو و آغاز تخمّر و پيدا شدن الكل يا تبديل شيرينى به الكل آن هنگام است كه جوشش در مايع پديد گردد. و بخارى كه موسوم است به گاز كربنى از تجزيه شيرينى بر سطح مايع ظاهر گردد و به تدريج الكل افزوده مى شود و همين غليان را در شرع موجب اثبات حكم خمر قرار داده اند. و اگر خرما را شب در آب گذارند و روز بنوشند يا بالعكس غليان در آن پديد نمى شود و حرام نيست، اما اگر چند روز بماند البته به جوش آيد و طعم آن برگردد. و انگور در ميان ميوه ها زودتر به جوش آيد و ميوه هاى ديگر ديرتر. و آغاز پديد شدن غليان را در ميوه هاى ديگر سبب حرمت قرار ندادند چون تخمّر آنها بى علاج و تدبير و مايه زدن كامل نمى شود، اما انگور سخت مستعد است. (12) 342. ** ابو حنيفه و فقهاى عراق از اهل سنت گويند خمر مطلقا حرام است، اندكش و بسيارش اما نبيذ اندكش كه سكر نياورد حلال است و بسيارش كه سكر آورد حرام. مؤلّف چند دليل در اينجا آورده است بر ردّ اين قول: يكى آنكه شما گوييد خمر اندكش و بسيارش حرام است و نبيذ هم خمر است پس به قول شما بايد اندك آن نيز حرام باشد. و اينكه گفتيم نبيذ خمر است براى آن گفتيم كه خمر را خمر گفتند چون عقل را بپوشد، نبيذ هم همين است. و اگر گويى لغت را به قياس و اشتياق ثابت نتوان كرد، گوييم در استعمال عرب هم خمر بر آن اطلاق كردند چنان كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «إنّ من التمر لخمرا» الى آخر. (13) دوم آنكه فرمود: «كلّ مسكر حرام» (14) و ابو حنيفه فقهاى عراق بدان معترفند كه پيغمبر صلى الله عليه و آله چنين فرمود الا آنكه گويند: بسيارِ آن مسكر است و حرام و اندكِ آن مسكر نيست تا حرام باشد. در جواب گوييم: مسكر اسم جنس است و مراد جنس مسكر است نه قدر مسكر و شامل اندك و بسيار مى شود و آنكه بسيارش سكر آورد بر اندك آن هم اطلاق مسكر توان كرد و اخراج آن بى دليل صحيح نيست. سيم آنكه پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود آنچه بسيارش مستى آورد اندكش نيز حرام است. (15) روض الجنان: «خمرت» مصلى نماز كوچك باشد. (16) 343. علامه شعرانى: خمره به ضمّ خاء حصير بافته خرد است و بر آن نماز مى كردند و سجده بر آن صحيح است؛ چون اصل آن از زمين مى رويد. (17) روض الجنان:... فرمود: از انگور خمر باشد و از خرما و موى و انگبين و گندم و جو و ارزن. (18) 344. علامه شعرانى: چنان كه گفتيم از هر چيز كه شيرين باشد و يا ماده نشاسته داشته باشد خمر توان ساخت الاّ آنكه انگور مستعدتر است و مايه اى كه آن را به جوش آورد در دانه هاى انگور موجود است اما در چيزهاى ديگر به تدبير و علاج و مايه زدن بايد جوش آورد. بايد دانست استحالات تدريجى است چنان كه سركه به تدريج ترش مى شود و غوره به تدريج شيرين مى گردد، آب انگور و ديگر ميوه ها نيز به تدريج مسكر مى شود و آغاز پيدايش الكل در آنها محسوس نيست و عصير انگور چون به جوش آيد علامت پيدايش الكل است و همان را شارع به سبب حرمت و نجاست آن قرار داد تا از الكل اجتناب كنند اگرچه به سبب قلّت سكر آن محسوس نباشد، و مستى كامل تا يك سال پس از جوش آمدن حاصل شود. و اطباى قديم آب انگور را چون كمتر از شش ماه بر آن بگذرد مسطار مى گفتند و مستى آن ضعيف است و پس از آن قوى مى شود و اگر آب انگور را به آتش بجوشانند و پس از آن بگذارند مدتى بر آن بگذرد اگر دو ثلث آن به آتش رفته باشد هرچه بماند مسكر نخواهد شد اگرچه يك سال بگذرد و اگر اندكى بجوشانند و بگذارند سكرى ضعيف در آن پيدا مى شود و بعض اطبا آن را جمهورى مى نامند و آن هم حرام و نجس است، و آب كشمش و خرما نيز چنين است. و آنكه به آتش بجوشد و كمتر از ثلثين آن برود دو احتمال است: يكى آنكه به جوش آمدن به آتش حرام و نجس شده است حتى آنكه گرم گرم از ديگ بردارند و بنوشند جايز نيست. دويم آنكه نجس نمى شود مگر آنكه به ماندن و به جوش آمدن به خودى خود آغاز اسكار در آن پديد شود. و از غالب روايات احتمال دوم ظاهر مى شود. اما فقها گويند آب انگو چون به آتش به جوش آيد حرام است. بر آن اجماع نقل كردند، پس اجتناب از آن لازم است، اما در آب كشمش و خرما جوش آمده به آتش چون اجماع نيست مى توان گفت نجس و حرام نيست مگر به آنكه مدتى بگذرد و در آن جوشش پديد آيد بى آتش و به اصطلاح كف كند. به نظر ما حرمت و نجاست متلازم با يكديگرند و آنكه خود به جوش آيد به زوال ثلثين پاك مى شود. و در حواشى كتاب اشربه وافى نيز شرحى گفته ايم. (19) روض الجنان: وَالْخَمْرُ جِماع الْأثْمِ واُمُّ الْخَبآئثِ ومِفْتاحُ الشَّرِّ؛ خمر جمع بزه است، و مادر پليديهاست، و كليد همه شرها و بديهاست. (20) 345. علامه شعرانى: در اينجا چند سؤال است: يكى آنكه تداوى به نوشيدن مسكر جائز است يا نيست؟ جواب آنكه بعض فقهاى ما اگر شفاى مرض منحصر بدان باشد تجويز مى كنند. و حق آن است كه هيچ گاه اين معنى محقّق نباشد و هر جا كه به مسكر علاج توان كرد دواى ديگر نيز هست و انحصار فرضى است غير واقع. سؤال دوم، مخمّر آب جو پاك است و حلال يا نجس و حرام؟ جواب آن است كه: هر گاه آب جو جوشيد و مسكر شد ماده اى از آن مى تراود كه مانند مايه خمير براى ساختن مجدد آن به كار مى رود و آن مثل رسوب بود و دُرد خمر البته نجس و حرام است. سيم آنكه الكل خالص كه سم است و نمى توان خورد پاك است يا نجس؟ جواب آنكه چون مستى مى آورد نجس است ولو به آنكه به آب بياميزند و بنوشند و اگر فرض كنيم هيچ مستى نياورد ولو به آميختن با آب، پاك است. (21) روض الجنان: و روايت است از رسول عليه السلام كه گفت: ايّاكُمْ وَهاتَيْنِ الْكَعْبَتَيْن الْمَوْشُومَتَيْنِ فَإنَّهُما مِنْ مَيْسِرِ الْعَجَم، گفت: دور باشى از اين دو استخان نگاشته كه از قمار اهل عجم است. (22) 346. علامه شعرانى: كه نقش بر آن حك كرده اند. و نگاشتن به معنى نقش كردن و مجسمه تراشيدن و حكاكى كردن و امثال آن است و عوام زمان ما نگاشتن را در نوشتن به قلم و كاغذ استعمال مى كنند و لغت فصيح نيست. 23 روض الجنان: «ومَنافِعُ لِلنّاسِ» * و در آن جا منفعتهايى هست مردمان** را. 24 347. علامه شعرانى: * فايده قمار همان است كه مال از دست كسى به ديگرى منتقل مى شود و ثروت در يك جا انباشته نمى گردد، الاّ آنكه چون با امن و رضا اين انتقال حاصل آيد نيك است نه غصب و دزدى و نا ايمنى و تنازع كه مفاسد اين امور از مصلحت انتقال اموال و دست به دست گشتن آن بيشتر است. و اگر شارع قمار را تجويز مى كرد دزدى را هم تجويز مى كرد؛ چون صلاح و فساد هر دو يكى است. 25 348. ** قاعده در حلال و حرام همين است كه چون زيان و شر در چيزى غالب بر سود آن بود از آن نهى كنند و خمر و ميسر همچنين اند. و اطباى عرب با آنكه در وصف منافع خمر مبالغه مى كردند و براى آن فوايد بى شمار مى شمردند چنان كه در كليات شرح موجز به تفصيل آورده خاصه براى پيران آن را ضرورى مى پنداشتند، با اين حال اعتراف دارند كه زيان آن بسيار است. و در همان كتاب گويد: زيان آن در قواى نفسانى يكى آنكه ذهن را كند مى كند و بلادت مى آورد و اعصاب را سست مى كند و موجب رعشه و تشنج است و بسيار باشد كه مست در آن حال سكته كند چون بخار شراب در دماغ بسيار مى شود به آن اندازه كه بطون آن را پر مى سازد و مجراى روح را مى بندد و موجب سكته قلبى نيز مى شود براى آنكه به سرعت در قلب نفوذ مى كند به آن اندازه كه قلب توانايى دفع آن ندارد و روح را در قلب خفه مى كند و فجأه مى آورد و مخصوصا اگر خالص و غير ممزوج بنوشند خون را مى سوزاند و مزاج دماغ را فاسد مى كند و كبد را تباه مى سازد و ذوسنطاربا مى آورد. و باز همو گويد: منافعى را كه در شراب هست ممكن است به ديگر معاجين ومركبات حاصل شود. و نيز گويد: چون مسكر زود در مسام بدن نفوذ مى كند فضولات و غذاى نضج نيافته را در عروق داخل مى كند و موجب سده و امراض مختلف مى گردد. در كتب طبّ فرنگ هم مضرّات الكل را بسيار نوشته اند و چون متداول و معروف است حاجت به ذكر آن نيست. 26

.

ص: 173

. .

ص: 174

. .

ص: 175

. .

ص: 176

. .

ص: 177

. .

ص: 178

. .

ص: 179

220. «...وَ اللّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَأَعْنَتَكُمْ...»

روض الجنان: عبداللهِ عبّاس گفت: معنى آن است كه حكم كردى به إثم و حَرج شما به تصرّف در مال ايشان. و اصل «عَنَتْ» سختى و مشقّت بود، يُقالُ: عَقَبَةٌ عَنُوتٌ، اىْ شاقَّهٌ كَؤُودٌ... (1) . 349. علامه شعرانى: عبارت كتاب مصحّف است و عنوت مصدر عنت نيامده است و عنت هم لازم است نه متعدى و عنوت بر وزن صبور در قاموس گويد: «الشاقة المصعد من الآكام»؛ (2) آن تل بلند است كه رفتن بر آن دشوار باشد. و شايد عبارت چنين است: يقال عَنَتَهُ أي شق عليه وعنوت شاقة كؤد. و ناسخان در آن تصرف كردند. (3)

.

ص: 180

221. «وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتّى يُؤمِنَّ...»

روض الجنان: مفَضَّل گفت: اصل نكاح جماع بود، پس به كثرت استعمال در عقد نيز استعمال كردند... (1) . 350. علامه شعرانى: بيشتر لفظ غير قبيح را براى معنى قبيح استعاره آورند نه بالعكس چنان كه وطى به معنى گام نهادن و مقاربت نزديك شدن و امثال آن. پس نمى توان گفت نكاح در اصل براى وطى بوده پس از آن در عقد استعمال كردند. (2) روض الجنان:... آنگه كارزار مى كرد به تيغ و نيزه تا آنكه كش بيفگندند.* رسول را گفتند: يا رسول الله! سعد را بيفگندند. رسول عليه السلام به بالين او آمد و سرش بر كنار گرفت و گرد از روى او مى سترد به جامه خود، و مى گفت: ما اَطْيَبَ ريْحَكَ واَحْسَنَ وَجْهَكَ وأَحَبَّكَ اِلَى اللهِ؛ چه خوش است بوى تو، چه نيكوست روى تو، و چه دوست دارد خداى تو را. و بگريست آنگه باز خنديد و روى بگردانيد و گفت: وَرَدَ الْحَوْضَ بِرَبِّ الْكَعْبَةِ؛ به كنار حوض فراز آمد. ابو اُمامه گفت: يا رسول الله! حوض چيست؟ گفت: حوضى است كه خداى تعالى مرا داده است، عرض او از ميان صنْعا الى بُصرى... . (3) ** 351. علامه شعرانى: * يعنى تا آنكه او را بيفكندند. (4) 352. ** اين روايت دلالت بر آن دارد كه پرهيزكاران پس از مرگ بى درنگ بر حوض درآيند و با حور العين درآميزند با آنكه حوض در قيامت است و حورالعين در بهشت و آن زمان دراز كه ما در ميان خود و قيامت تصور مى كنيم در نورديده است. و بعضى گويند زمان آخرت در عرض زمان دنيا نيست بلكه در طول آن است و آن را به دو خط متقاطع به زواياى قائمه تمثيل كردند كه خط عرضى به منزله زمان دنيا است و خط طولى به منزله زمان آخرت و تصور زمان دنيوى از تقدّم و تأخّر حوادثى است كه نسبت به يكديگر علت و معلول نيستند و تصور زمان اخروى از تقدّم و تأخّر موجوداتى كه نسبت به يكديگر علت و معلولند. و تفصيل آن مناسب اينجا نيست. قبسات ميرداماد رحمه الله و سخن وى در حدوث دهرى رجوع شود. و از اين روايت بقاء روح و عالم برزخ هم ثابت مى شود. (5)

.

ص: 181

222. «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِي الْمَحِيضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّى يَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ»

روض الجنان:... و اعتزال دورى بود... . و اين جماعت را براى آن معتزله خوانند كه قتاده و عمرو بن عبيد از شاگردان حسن بصرى بودند، و مذهب حسن در فاسق آن بود كه: فاسق مُنافق بود. پس از وفات حسنِ بصرى مناظره اى رفت واصل عطا را با عمروبن عبيد در اين مسأله. و واصل، ابطال اين مذهب [= اعتزال] بكرد، و «منزلت بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ» اظهار كرد. (1) 353. علامه شعرانى: در آنكه شهادت به خداى و رسول دهد اما مرتكب معاصى باشد خلاف است: وعيديه خوارج گويند: كافر باشد؛ چون عمل جزء ايمان است و ايمان اقرار به زبان است و تصديق به قلب و عمل به اركان. و جماعت مرجئه گويند چون كسى مؤمن باشد، معاصى او را زيان ندارد. و معتزله گفتند او را منزلتى است ميان ايمان و كفر، نه مؤمن است و نه كافر و آن را منزلت بين المنزلتين گويند. و اين قول صحيح نيست؛ چون يا بايد او را مؤمن شمرد يا كافر و خداوند چيزى غير اين دو نفرمود. مؤمن پاك است و نكاح او جايز و ميراث از مؤمن مى برد و بر مرده اش نماز كنند و در قبرستان مسلمانان دفن مى شود و كافر بر خلاف اين. در شرع براى فاسق حكمى غير اين دو ثابت نكرد. و حسن بصرى گويد فاسق منافق است اين هم صحيح نيست؛ زيرا كه ظاهر منافق و باطن او مخالف يكديگرند و فاسق باطنش با ظاهر مطابق است. و قول صحيح كه علماى شيعه و غالب اهل سنت بر آنند اين است كه عمل جزء ايمان نيست و فاسق كه عمل نيك ندارد مؤمن است، پاك است و نكاح او جايز و در مسجد در آيد و مصحف به او بفروشند و بر مرده اش نماز گزارند و در قبرستان مسلمانان دفن كنند هرچند در آخرت به عقوبت فسق معذّب باشد. و آن روايت كه گويد ايمان اقرار به زبان و تصديق به جنان و عمل به اركان است چون بر خلاف اجماع شيعه و سيره مستمرّه ايشان است بايد آن را رد يا تأويل كرد به ايمان كامل. و نيز اگر يكى از علما چنين تعبير كند مرادش ايمان كامل است؛ چنان كه گفتند: «المسلمُ من سلم المسلمون من يده ولسانه»، (2) «والمؤمن من يؤمن بوائقه» (3) و در روايتى زيارت اربعين را علامت ايمان شمرده است؛ يعنى تشيع. و محل نزاع و سخن علما در ايمان كامل نيست بلكه در تقسيم مردم به دو قسم مؤمن و كافر و تفريق حكم آنها است از يكديگر. (4) روض الجنان: امّا آن حكم كه به حيض تعلّق دارد، بعضى واجب بود و بعضى حرام و بعضى مكروه. آنچه محرّمات و واجبات است نمازش واجب نبود، بل درست نيايد از او، و روزه يش درست نباشد... (5) . 354. علامه شعرانى: يعنى نماز واجب بر او واجب نباشد و نماز نافله از او درست نيايد اما روزه اش درست نيست و فى الجمله بر عهده او هست؛ چون قضاى آن واجب است. (6) روض الجنان: و در آخرش دانگى و نيم. (7) 355. علامه شعرانى: دانگ سدس دينار است و دادن اين كفاره را بسيارى مستحب مى دانند. (8) روض الجنان: و حايض بر دو ضرب باشد: يا مبتداء بود يا نبود. اگر مبتدأ بود، او را چهار حالت باشد: يكى آنكه تميز داند و فرق از ميان اين خونها كه حيض و استحاضه بود بر ان كار بايد كردن. (9) 356. علامه شعرانى: اين احكام زنى است كه بيش از ده روز يا چند مدت پى درپى از او خون آيد و حيض و استحاضه باز نشناسد. اما آنكه يكبار درماه خون بيند بيش از سه و كمتر از ده روز، همه آن را حيض گيرد اگرچه به صفات حيض نباشد و آنكه كمتر از سه روز متوالى بيند استحاضه گيرد اگرچه به صفات حيض باشد. (10) روض الجنان: مُعادَةُ الْعَدَويَّة روايت كند كه: زنى به نزديك عايشه آمد و گفت: ما بالُ الحايِضِ تَقْضىِ الصَّوْمَ ولا تَقْضِى الصَّلاوةَ؟؛ چرا زن حايض قضاى روزه بدارد و قضاى نماز نكند؟ عايشه گفت او را: أحروريِّةٌ انتِ*؟ تو خارجيى؟ گفت: نه، و لكن سائلم، عايشه او را گفت: ما را در عهد رسول اين كار افتادى، ما را قضاى روزه فرمودند و قضاى نماز نفرمودند. بنگر كه عايشه چون از او احكام شرع مى پرسند، تهمت خارجى مى برد و چون جواب درست مى گويد بر سمع مى كند. (11) ** 357. علامه شعرانى: * حروريه گروهى از خوارجند كه از على عليه السلام تبرّى جويند و او را كافر دانند. و حرورا جايى است در كوفه كه نخستين مجلس شوراى ايشان بدانجا بود. (12) 358. ** علت احكام شرع پرسيدن حرام نيست ولكن در آن عهد و به عهد ما هم گروهى شك در صحت نبوت دارند و اگر فلسفه حكمى از احكام شرع را ندانند تعبّدا بدان عمل نمى كنند. جواب آنان را بايد مانند عايشه داد و حواله بر سمع كرد تا هر كس قول رسول را حجت مى داند بپذيرد و هر كس منافق است، نفاق او ظاهر شود. (13) روض الجنان: نماز كُن. (14) 359. علامه شعرانى: مصلّى و سجاده نماز. 15 روض الجنان: واَمّا اِتْيانُ النِّساءِ في أَدْبار هِنَّ، بيشتر فقها برآنند كه حرام است، و... [واما المرتضى رحمه الله فإنّه ادّعى إجماع الطائفة ذكره فى كتاب الانتصار]. 16 360. علامه شعرانى: با اينكه سيد مرتضى رحمه الله اجماع نقل كرد بر جواز، مؤلّف مخالفت آن كرد و تحريم را ترجيح داد؛ چون اجماع را سيد به اجتهاد دانست و نقل كرد و قول اجتهادِ كسى بر ديگرى واجب نيست. 17

.

ص: 182

. .

ص: 183

. .

ص: 184

223. «نِساؤكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ»

روض الجنان: دگر آنكه جماعتى مفسران تفسير «اَذىً» به تحريم و مفسده كردند، اگر حمل بر آن كنند اين طريقه مُطّرِد نبود، دگر آنكه «اَذىَّ» حاصل است در اينجا بِالْبَوْلِ وَدَمِ الاِْسْتِحاضَةِ، وَمَعَ ذلِكَ مانع نيست از وطى و اباحت آن، روايت كرده اند عَنْ نافعٍ عَنْ ابن عمرو عن زَيْدِ بنِ أسلم عن محمد بن الْمُنْكَدِرِ عَنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَة عَن ابْنِ عُمَرَ أَيْضاً. [و غرض از اين ايراد اين وجود آن است تا كه معلوم شود كه اين وجوه كه تمسّك كرده اند به آن از الفاظ قرآن معتبر نيست، اگرچه در اخبار ما نيز وارد است* از اباحت و تحريم اولى بر آن بود كه تحريم را ترجيح دهد و اجتناب كند از آن**]. (1) 361. علامه شعرانى: * و آن رواياتى كه تمسك به قرآن كرده اند هم ضعيف است. (2) 362. ** در كتاب جواهر الكلام اين فتوا را از مصنّف و جماعتى ديگر از قميين و ابى المكارم نقل كرده است وخود اختيار كراهت نموده و اعتماد بر روايات مجوّزه كرده است. (3) اگر موجب ضرر و آزار و درد و مجروح شدن موضع و خون آمدن باشد البته حرام است و آنها كه جايز دانستند مقصودشان آن بود كه زيان و آزار نباشد و به وضوح اعتماد كردند و خداى تعالى فرمود: «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» (4) . بارى، بر فرض جواز، چنان نيست كه اجابت بر زن واجب بود مانند ديگر تمتّعات. و در روايت ابن ابى يعفور كه مستند جواز است و فرمود: «لا بأس إذا رضيت»؛ (5) اگر راضى باشد باكى نيست و زن نيز به مخالفت ناشزه نباشد، چنان كه اگر مردى عادت دارد به مكيدن لب و زبان و به دندان گزيدن تا كه او خون آيد اطاعت بر زن واجب نيست. (6) روض الجنان: نِصابٍ. (7) 363. علامه شعرانى: نصاب، نژاد و اصل هر چيز است. 8روض الجنان: قَوْلُهُ عليه السلام: إِيّاكُمْ وَخَضْراءَ الدِّمَنْ. 9 364. علامه شعرانى: خضراء الدمن، سبزه اى است كه بر سرگين رويد كنايه از زن صاحب جمال بد اصل است. 10

.

ص: 185

. .

ص: 186

224. «وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ...»

روض الجنان: اَنَسِ مالك گفت: در بعضى غزوات ابوموسى أشْعرى بيامد و رسول را عليه السلام گفت: من مركوبى ندارم كه برنشينم مرا برنشان. رسول عليه السلام دل مشغول بود، و او الحاح و ابرام كرد. رسول عليه السلام سوگند خورد كه تو را برننشانم. او برفت، چون وقت ارتحال بود هركس ساز ره مى كردند، رسول عليه السلام ابوموسى را گفت: تو چرا ساز نمى كنى؟ گفت: يا رَسُولَ اللهِ مركوب ندارم، و تو سوگند خورده اى مرا برننشانى. گفت: اكنون سوگند مى خورم كِتْ برنشانم، و او را چهارپاى بداد.* سنان بن حبيب گفت، سعيدِ جُبير را گفتم: مرا مولايى هست و با من در سراى بود، اكنون سوگند خورده ام كه با من در سراى نباشد و نمى گزيرد، گفت هذا منْ عَمَلِ الشَّيْطانِ، برو و او را با خانه آور و كفّارت سوگند بكن، آنگه برخواند: «وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ» . و به نزديك ما چون اولى تر خلاف سوگند باشد، اولى به جاى آرد _ وَلا كَفّارَةَ عَلَيْهِ. (1) ** 365. علامه شعرانى: * ما اين روايت را از انس بن مالك قبول نمى كنيم؛ زيرا كه منافى عصمت حضرت رسالت صلى الله عليه و آله است و پيغمبر نبايد در حال غضب چنان بى اختيار شود كه سوگند خورد بر وجه حرام. (2)366. ** يعنى اگر كسى سوگند خورد بر كارى مرجوح كه ترك آن واجب يا مستحب باشد، اصل قسم باطل است و مخالفت آن موجب كفاره نيست. (3) روض الجنان: و رسول عليه السلام گفت: مَنْ حَلَفَ عَلى قَطيعَةِ رَحِمٍ اَوْ مَعْصيَةٍ فَبرُّهُ اَنْ يَحْنَثَ فيها ويَرْجِعَ عَنْ يَمينِه، گفت: هركه او سوگند خورد بر قطع رحمى يا بر معصيتى، برّ او آن است كه حانث شود و از آن سوگند بازآيد.* و حسن بصرى روايت كند كه رسول عليه السلام به قومى بگذشت كه ايشان تير مى انداختند، يكى از ايشان تيرى بينداخت گفت: اَصَبْتُ واللّهِ وَاَخْطَأْتَ؛ من صواب انداختم و تو خطا، كسى كه با رسول بود گفت: يا رسولَ اللهِ! اين مرد حانث شد، رسول عليه السلام گفت: كَلاّ اَيْمانُ الرُّماةِ لَغْوٌ لا كَفّارةَ فيهآ؛ سوگند تيراندازان لغو باشد، در او كفّارت نبود.** (4) 367. علامه شعرانى: * چون سوگند خوردن بر كار نامشروع صحيح نيست، مثل آنكه سوگند نخورده است. (5) 368. ** آن سوگند كه در نقض آن كفاره بايد داد بر فعل آينده است نه بر گذشته، مثل آنكه گويد والله چنان كردم و نكرده. و اينجا همچنين است چون به دروغ گويند تير من به هدف خورد و از آنِ تو نخورد. (6)

.

ص: 187

225. «لا يُؤاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ»

روض الجنان: امّا مباحات: اگر سوگند خورد كه كارى نكند از جمله مباحات چون سفر و شركت و تجارت و جز آن، يا كارى نكند، اعتبار كنند، اگر صلاح در كردن يا ناكردن باشد، آن چنان كند كه صلاح در آن باشد، و اگرچه خلاف سوگند بود، ولا كفّارةَ عِنْدَنا عَلَيْهِ؛ و به نزديك ما كفّارت بر او نباشد... (1) . 369. علامه شعرانى: حق آن است كه اگر بر عملى مرجوح سوگند خورد ندانسته، پس از آن بيند آن عمل بد است كفاره ندارد، نه آنكه هرگز سوگند را كفاره نباشد. زيرا كه هر كس خلاف سوگند كند براى آن است صلاح دنيوى يا اخروى خود را در آن مى بيند مگر كار حرام كه سوگند بر ترك آن خورد و مرتكب شود. و در شرايع گويد: چون سوگند خورد از شير بز خود ننوشد و از گوشتش نخورد، بر او واجب است به اين سوگند وفا كند و به مخالفت آن كفاره دهد مگر آنكه حاجت به آن داشته باشد. انتهى. (2) مراد آن است كه اگر ضرورت به حنث و ترك قسم پيش آيد مخالفت جايز است و كفاره ندارد. و در مسائل ديگر كه اين قيد نكردند باز مراد همان است؛ مثلاً اگر سوگند خورد كه اين طعام را فردا بخورد و امروز خورد، ترك قسم كرده، بايد كفاره بدهد. مراد آن است كه اگر ضرورت به خوردن امروز نباشد و هكذا. (3) روض الجنان: قَوْلُهُ: «...وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ» ، بيان كرديم كه اصلِ «غَفر» سَتْر باشد، و «مِغْفَرْ» از اينجاست، و «غِفرت» همچونين. (4) 370. علامه شعرانى: مغفر، زرهى است كه زير كلاه خود پوشند، و غفاره چيزى است كه زنان زير مقنعه بر سر كنند تا روغن و چرك به مقنعه نرسد. (5) روض الجنان: قُراد. (6) 371. علامه شعرانى: كنه. 7روض الجنان:و حلَِمَ الاَْ?يمُ اِذا وَقَعَ الْحَلَمُ فيهِ. 8 372. علامه شعرانى: كرم افتاد در آن. 9

.

ص: 188

. .

ص: 189

226. «لِلَّذِينَ يُؤلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فاؤ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»

روض الجنان:... قَتاده گفت: «ايلاء» طلاق اهل جاهليّت باشد. سعيد مُسَيّب گفت: مِنْ ضِرار اَهْلِ الجَاهليّة بود... . (1) 373. علامه شعرانى: از آزار و لجاج مردم جاهليت بود. (2) روض الجنان:... و هرگه كه إيلاءة براى صلاحى كند از* آنكه زن كودك را شير دهد تا حملى پيدا نشود كه شير زده گردد كودك. (3) 374. علامه شعرانى: «از» در اينجا به معنى «من» تبيين در عربى است، يعنى صلاح عبارت از آن است كه زن كودكى را شير مى دهد و او ايلاء كند تا حمل پيدا نشود كه شير زن فاسد گردد. (4) روض الجنان: وهُوَ قَوْلُهُ: «تَرَبُّصُ اَرْبَعَةِ اَشْهُرٍ» ، تا انديشه كند، يا طلاقش دهد، يا كفّارت سوگند بكند و با سر مقاربت شود. اگر امتناع كند از اين و از آن، حاكم او را حبس كند... 5 . 375. علامه شعرانى: چنان كه پيش از اين گفتيم، سوگند بر كار حرام صحيح نيست و مخالفت آن كفاره ندارد و اِضرار زنان با آنكه حرام است سوگند بر ترك مواقعت صحيح است و كفاره بايد داد و اين به دليل مستثنى است. 6

.

ص: 190

227. «وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

روض الجنان: طلاق بريده. (1) 376. علامه شعرانى: طلاق بريده، طلاق باين است؛ يعنى آنكه مرد حق رجوع ندارد. (2) روض الجنان: «وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ» ؛ اگر عزم طلاق كنند، يعنى آنان كه ايلاء كرده باشند، و بعد العَزْمِ به نزديك ما باين نشود الاّ كه طلاق دهد او به صريح لفظ، به آن لغت كه زبان او باشد. (3) 377. علامه شعرانى: الاّ آنكه در زبان فارسى لفظى كه صريح در طلاق باشد موجود نيست و الفاظى كه در ترجمه طلاق آورند كناياتى است اعم مانند يله ورها. و اگر گويد من به لفظ يله ورها قصد طلاق كردم باز كافى نيست؛ چون لفظ بايد به خود صريح باشد و كناياتى كه قصد طلاق از آن كند صحيح نباشد مانند سرحت و بتة و بتلة و طلاق جز به كلمه «هي طالق» محقّق نشود و در مطلّقة شبهه است. (4)

228. «وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ ... وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»

روض الجنان: «وَ الْمُطَلَّقاتُ» ؛ و رها كردگان، يُقالُ: طَلَّقْتُها فطَلقَتْ وطُلِقَتْ ايضاً. (5) 378. علامه شعرانى: يعنى چنان كه «طلقت» از صيغه تفعيل به معنى طلاق دادن آمده است، «طلق» ثلاثى مجرد هم بايد به اين معنى آمده باشد، چون «طلقت» مجهول از آن استعمال شده است. (6) روض الجنان: وطُلُوقُ الْبَعيرِ أنْ يَرْكَبَ رأسَهُ فلا يُمْنَعَ. (7) 379. علامه شعرانى: طلوق به غير آن باشد كه رسن بينى از او بردارند و آزاد چرا كند. در لسان العرب گويد: ناقة طالق بلاخطام، وهي التي ترسل في الحى فترعى من جنابهم حيث شاءت لا تعقل. (8) روض الجنان: وامّا آنكه حيض بيند، ولكن عادتى مستقيم ندارد و گاهى بيند و گاهى نبيند، او را مُسْترابه گويند، او را عِدّت به اَقْراء و شُهور باشد، هر دو را مراعات كند، اگر از آن روز كه شوهرش طلاق دهد سه ماه بگذرد سپيد پاكيزه، او از عِدّت بيرون آمده باشد، اگر سه ماه كم يك روز بگذرد، و روز آخرين خون بيند او را به أقراء عدّت بايد داشتن، آن يك حيض در شمار آرد و انتظار دوم كند تا تمامى نه ماه از روز طلاق... (9) . 380. علامه شعرانى: علت انتظار نه ماه آن است كه آبستنى او معلوم شود و اگر آبستن است به زادن عدّه او به سر آيد و اگر نيست سه ماه ديگر صبر كند كه مجموع يك سال شود، و اگر در اين مدت سه طهر بر او گذشته باشد عده او به سر آمده است و اگر در آن سه ماه آخر هيچ خون نبيند هم عدّه او گذشته است. و اگر نه سه طهر ديده و نه سه ماه آخر پاك بوده، به قول مصنف بايد سه ماه ديگر صبر كند كه مجموع پانزده ماه شود. پس در اين وقت البته يا سه طهر ديده يا سه ماه اخير به پاكى گذشته است و به هر حال عده او تمام شده است. پس به قول مصنف، سه ماه پاكى كه عدّه به آن تمام مى شود يا بايد متصل به طلاق باشد يا بعد از نه ماه انتظار. و محقق سبزوارى صاحب كفايه گويد: اتصال به طلاق شرط نيست و سه ماه پاكى مطلقا عدّه به سر مى آيد هر چند متصل به طلاق نباشد و آنكه نه ماه منتظر مانده است و معلوم گرديد آبستن نيست اگر سه ماه پاك بر او گذشته باشد در ضمن نه ماه، لازم نيست سه ماه ديگر علاوه كند، و زنى كه چهار ماه يا بيشتر يك بار خون مى بيند اگر پس از طلاق يك حيض ببيند و پس از آن سه ماه پاك بر او بگذرد عدّه او گذشته است. (10) و آقا جمال خوانسارى در حاشيه شرح لمعه گويد: به ظاهر كلام فقها چنين زن بايد به سه طُهر عدّه گيرد هر چند چند سال بر او گذرد. و محقق و علامه و جماعتى گويند به همان طُهر بين دو حيض كه اقلاً سه ماه باشد و لو غير متصل به طلاق، عدّه مى گذرد. قول مصنف به احتياط نزديك تر و قول صاحب كفايه قوى تر است؛ چون در گذشتن عدّه نيت شرط نيست و آبستنى پس از نه ماه معلوم مى شود و عمده در اين مسأله آن است كه در قرآن عدّه سه ماه را براى زنى معين فرمود كه حيض نبيند: «فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ وَ اللاّئِي لَمْ يَحِضْنَ» (11) . و آنكه يك بار حيض بيند و از او منقطع شود مشمول اين آيه نيست و شايد چنين زن هرگز سه قرء نبيند و تا ابد در عدّه بماند و اين خلاف اجماع است. ناچار علما به روايت سورة بن كليب و عمار ساباطى متمسّك گشته، گفتند عدّه براى استبراى رحم است تا معلوم شود آبستن نيست و اگر زن نه ماه يا يك سال منتظر ماند حال او معلوم گردد. (12) روض الجنان: پرستار. (13) 381. علامه شعرانى: پرستار، كنيز است. (14) روض الجنان: و اگر مرد غايب باشد، و در غيبت زن را طلاق دهد، عدّت از آن روز باشد كه مرد او را طلاق داده باشد، و عدّت او به ماه باشد، سه ماه بنشيند. (15)382. علامه شعرانى: طلاق غايب اگر در حيض اتفاق افتد صحيح است و در آن صورت اگر حيض بيند به سه قرء و اگر نبيند سه ماه بايد عدّه نگهدارد. و شايد در عبارت كتاب سقط يا تصحيفى است؛ چون كسى نگويد عده غايب مطلقا به ماه باشد. (16) روض الجنان: «وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ» ، يعنى در فضل، عبداللهِ عبّاس گفت: به آن مَهْر كه به او دهد، و مال كه نفقه كند بر او، و بعضى دگر گفتند: مرد مُفَضَّل است بر زن به عقل، و گفته اند: به ميراث. و قتاده گفت: به فرض جهاد بر مردان. 17 383. علامه شعرانى: اين معنى در سورة النساء آيه 38 هم آمده است: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ...» . خداى تعالى در دو موضع به جمله اسميه فرمود، دلالت بر آن دارد كه طبيعت مرد بر زن برترى دارد و خداوند تشريعا هم حكمى مطابق تكوين فرمود. و اهل سياحت و تواريخ و سِيَر به ما خبر داده اند كه در اقوام وحشى مثل قبايل مراكز آفريقا كه مانند وحوش زندگى مى كنند و از خواصّ حيات انسانى بهره ندارند زنان بر مردان مقدمند، اما مردم متمدن كه به حيات انسانى آشنا شدند و به علوم و صنايع و تدبير و سياست پرداختند و زندگانى ايشان بر پايه عقل و تدبير قرار بگرفت طبعا مردان پيش تر افتادند؛ چون در صنعت و علم و تدبير به از زنان توانستند حوايج زندگانى انسانى را فراهم آرند از دو جهت: يكى طبى كه بدن مرد قوى تر است از زن و اندام او كامل تر و عقل معاش در بدن كامل كامل تر باشد، بلكه در ساير حيوانات هم بدن نر كامل تر است از ماده مانند طاوس نر از طاوس ماده و شير نر از شير ماده و خروس از مرغ و در جمال هم افزون است. و اگر قطع نظر از شهوت جنسى كنيم، پيرمرد سالم از پيرزن سالم شكيل تر است و مرد بدين مزيت بدنى در حيات انسانى مؤثرتر است. جهت دويم كسبى، آنكه زن دوره خوش از عمر خود را كه پس از ده سالگى است تا پنجاه در حمل و رضاع مى گذراند و در اين مدت نمى تواند به صنعت و كارهاى سنگين بپردازد و تجربه آموزد و تدبير سياست فرا گيرد. و اگر زنى در اين امور برآيد و شهرت يابد از وظيفه طبيعى زنانه باز مانده و اين گونه زنان انگشت شمارند. در روم و يونان و مصر و كلده و فرنگيان هم نسبت زنان عالمه و مدبره به مردان بسيار ناچيز است. پس حكمتى كه خداوند تعالى در قرآن كريم نسبت به برترى مردان فرمود متفرّع بر همان قاعده طبيعى و تكوينى است. 18 روض الجنان: عمران بن حُصَيْن روايت كند كه: از رسول عليه السلام پرسيدم كه بر زنان جهاد باشد؟ گفت: بلى، جهاد ايشان غيرت بود كه با خود بر جهاد كنند و صبر كنند بر آن حميّتى كه ايشان را بود. 19 384. علامه شعرانى: چون خداوند به مصلحتى تعدد زوجات را بر مردان روا شمرد و زن بر آن صبر كند ثواب جهاد دارد. از برترى مردان در بعضى احكام بر زنان ظلم لازم نمى آيد چنان كه از عكس آن نيز؛ چون ظلم آن است كه كمتر از استحقاق به كسى دهند، نبينى كه كودك صغير را از تصرف در مال خويش منع مى كنند و ظلم نيست بلكه صلاح و عدل است و عالم را بر جاهل ترجيح مى دهند و هنرمند را بر بى هنر و طبيب ماهر حاذق را بر مبتدى و معمار استاد را بر عامل جاهل و مزدها را مطابق هنر و شغل مى دهند و ظلم نباشد. اگر مرد را براى تحمل مشقت و نفقه دو برابر زن ارث دهند ظلمى به زن نشده؛ چون كه زن از كار معاف است و از نفقه دادن آزاد. و اگر نفقه زن را بر مرد قرار دهند هم ظلمى بر مرد نشده است؛ چون زن يا حمل دارد و يا رضاع، و ظلم است با پرورش بچه او را كار ديگر فرمودن و نفقه مرد را بر او نهادن. 20

.

ص: 191

. .

ص: 192

. .

ص: 193

. .

ص: 194

. .

ص: 195

229. «الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسانٍ وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً إِلاّ أَنْ يَخافا أَلاّ يُقِيما حُدُودَ اللّهِ...»

روض الجنان: خداى تعالى بيان كرد كه طلاق مُنّت، امّا رجعى در شرع دو طلاق باشد، و مرد را با زن دو طريق است: امّا بداردش بِوَجْهٍ، وامّا رها كندش به شرع، قَوْلُهُ «وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا» ؛ و حلال نباشد شما را كه چيزى به ايشان داده باشى بازگيرى از ايشان، چون ايشان را طلاق خواهى دادن از مهر و تحفه و هبه هديّة و عطيّة و لباس و حُلىّ و آنچه مانند اين بود. (1) 385. علامه شعرانى: آنچه مرد به زن دهد اگر عقد بر آن واقع باشد يا پس از عقد آن را مهر قرار دهند به او بايد داد و بى رضايت زن منع آن حلال نيست. اما آنچه به عنوان ديگر به زن دهند از تحفه و هديه و لباس و زن بپوشد يا تلف كند و عين مال باقى نباشد بر زن ضمان نيست چون مرد او را بر مال مسلّط گردانيده است بى عوض، و اگر عين مال باقى باشد خلاف است: بعض فقها گويند مانند ذى رحم رجوع در آن جايز نيست و بعضى گويند جايز است. (2) روض الجنان: و به نزديك ما خُلع آن گاه بايد كردن كه زن گويد مرد را كه: من فرمان تو نبرم، هيچ حدّ تو به جاى نيارم، و از جنابت تو غسل نكنم، و پاى بيگانه اى بر فراش تو نهم. (3) 386. علامه شعرانى: با كراهت زن مطلقا خلع جايز است و بهتر آن است كه تا ترس زنا نباشد خلع نكنند. (4) روض الجنان: وفقها را در خُلع دو قول است: قولى آن است كه خُلع فسخى بود بى طلاق، و اين قول عبداللهِ عبّاس است و مذهب شافعى در قديم. و قول ديگر آنكه خُلع طلاقى باين باشد و اين مذهب ماست و مذهب شافعى در جديد. (5) 387. علامه شعرانى: به مذهب ما خلع و مبارات طلاق است و از سه طلاق به شمار مى آيد و آنكه گفت به كلمه مختلعة تنها طلاق واقع نمى شود و بايد «أنتِ طالق» را بر آن افزود نه براى آن است كه خلع طلاق نيست شرعا بلكه براى آن گفت كه شايد لفظ خلع عرفا صريح در طلاق نباشد و گوينده مدعى شود من از آن قصد طلاق نكرده بودم. و از شيخ طوسى نقل كرده اند كه خلع طلاق نيست و به لفظ خلع فسخ واقع مى شود. (6)

.

ص: 196

230. «فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يَتَراجَعا إِنْ ظَنّا أَنْ يُقِيما حُدُودَ اللّهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ»

روض الجنان: ...چون در طلاق به دو بار رفته باشد، و سوم بر اين وجه با اِستِكْمال شرايط حاصل آيد، مرد را روا نبود كه با سر او شود تا او شوهرى ديگر نكند. (1) 388. علامه شعرانى: با سر او شدن و به سر او رفتن به معنى رجوع كردن است. (2) روض الجنان: مجاهد گفت: مراد آن است كه اگر دانند كه نكاح آن نه بر تَدْليس است، و مراد به تَدْليس اينجا تحليل است، يعنى حِلَّه... (3) . 389. علامه شعرانى: «حِلَّه» لفظى است در آن عهد متداول بود مانند «أنزَلَهُ» و از آن عقد محلّل مى خواستند. مسلمانان خلاف كردند در نكاح محلّل به علت آنكه زن سه طلاقه وقتى بر شوهر اول حلال مى شود كه به قصد نكاح دايم زوجه ديگرى شود و آن شوهر به صرافت طبع زن را طلاق دهد. اما آن را كه به قصد حلال كردن عقد كنند البته نيت دوام ندارد و اگر از زن پرسند تو راضى هستى الى الابد زوجه محلّل باشى گويد راضى نيستم و اگر محلّل پس از عقد و مقاربت طلاق ندهد او را ملامت مى كنند كه خلاف عهد كرده و اگر نيت دوام داشته باشند بر محلّل ملامت روا نباشد، و آن عقد كه به لفظ گويند و معنى را قصد نكنند تدليس است و تدليس صحيح نيست. و حق آن است كه در ظاهر چون لفظ نكاح دلالت بر دوام كند عقد صحيح است و زن و محلّل خود مسؤول نيت خويشند اگر زن بينها و بين الله داند كه به نكاح دايم با محلّل راضى نبوده عقد باطل است و تحليل واقع نشده و اگر چنان داند كه به زوجيت محلّل راضى است عقد صحيح است و محلّل همچنين و آنكه به وكالت عقد كرده و طلاق داده است مسؤول صحت آن نيست. والعقود تابعةٌ لِلقُصود. (4)

.

ص: 197

231. «وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لا تُمْسِكُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ لا تَتَّخِذُوا آياتِ اللّهِ هُزُواً...»

روض الجنان:... و اين قول آن كس بود كه گويد: ثلاثٌ جدُّها جِدٌّ وهزْلُها جِدٌّ: النكاح و الطّلاقُ والْعِتاق. و اين به نزديك ما درست نيست، بل اين همه محتاج باشد به عزيمت و عقد نيّت، چه اگر اين معانى در حال سهو و نوم و سكر و جنون و احوالى كه در آن احوال از مرد درست نبود نيّت كردن در وجود آيد واقع نبود، و خبرى آوردند، و آن سه را پنج كردند به رجعت و نذر، و اين به نزديك ما درست نيست.* وطلاق بر وجهى نامشروع، طلاق بدعت باشد، و آنچه بدعت باشد واقع نبود به موقع صحّت. و كلبى گفت: مراد به آيات الله: است، «فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيح بِإِحْسانٍ» و اين نوعى تعذيب باشد**، و خداى تعالى نهى مى كند از اين. (1) 390. علامه شعرانى: * مگر آنكه لفظى از گوينده صادر گردد و امارتى كه دلالت بر هزل باشد از او معلوم نبود و خود دعوى كند لغو گفتم، از او مسموع نيست. (2) 391. ** يعنى نگاهداشتن و رها كردن نوعى تعذيب است. 3

.

ص: 198

232. «وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ...»

روض الجنان: و بعضى دگر مفسّران گفتند: آيت در جابرِ عبداللهِ انصارى آمد كه او دختر عمّ خود را به مردى داد، و او طلاق داد طلاقى رجعى، و رها كرد تا عدّت برفت. آنگه آمد و خطبه كرد. جابر ابا كرد، خداى تعالى اين آيت فرستاد، گفت: چون زنان را طلاق دهى «فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ» ؛ و عدّت به سر برند _ اينجا حقيقت است.* زجّاج گفت: «اَجَلْ» آخر مدّت باشد و عاقبت كار... . «فَلا تَعْضُلُوهُنَّ» ، و «عَضْل» منع باشد از نكاح منعى مكنى ايشان را از آنكه به زن اَكْفَاء خود باشند.** (1) 392. علامه شعرانى: * برخلاف آيه گذشته كه به معنى نزديك شدن اجل است مجازا. (2) 393. ** حرف «باء» در اول كلمه به زن براى صيرورت و بيان حالت دوم است يعنى زنِ مردى هم شأن خود بشوند و اين باء صيرورت در عهد مؤلّف بسيار مستعمل بود و در عهد ما كمتر استعمال مى شود مثلِ «اين دم شيرى است به بازى مگير». 3

.

ص: 199

233. «وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّ وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِكَ...»

روض الجنان: و بيشتر عُلَما برآنند كه اين مدّت دو سال، مدّتِ همه كودكان است، و به مدّت حمل اعتبار نيست، و مدّت رضاع بر سنّت اين مدّت است اگر نقصان كنند بيشتر از سه ماه نقصان نشايد كردن، و الاّ بر كودك جَوْر بُوَد، و اگر زيادت كنند بيشتر از دو ماه نبايد. (1) 394. علامه شعرانى: صاحب مجمع البيان گويد واجب نيست (2) و در قرآن كريم فرمايد: «فَإِنْ أَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ...» . (3) دليل بر آنكه شايد به تراضى و مشورت با يكديگر از دو سال كمتر شير دهند ولو كمتر از بيست و يك ماه، و همچنين بيش از دو ماه اضافه بر دو سال دليلى بر حرمت آن نيست و احتياط شديد در مراعات آن است. (4) روض الجنان:... و اگر زنى باشد كه او را شير نبود به دارو و غذا شير دارد آن را حكمى نبود در تحريم... (5) . 395. علامه شعرانى: دليلى واضح بر اين نيافتيم و به قاعده بايد آن هم سبب تحريم گردد. (6) روض الجنان: و ابان روايت كند از عاصم: لا تُضارِرْ والِدَةٌ، و فكّ ادغام و كسر «را» بر آنكه اسناد فعل با والده باشد. (7) 396. علامه شعرانى: عاصم از قراء سبعه است كه قرائت آنان متواتر است و خواندن آن به اجماع جايز وليكن چون اين قرائت از عاصم متواتر نيست و از شواذ محسوب است قرائت آن جايز نيست. و از اينجا معلوم گرديد كه همه آنچه از هفت قارى مشهور روايت شده است متواتر نباشد و شواذّ آنها مانند شواذّ ديگران است. (8) روض الجنان:... يعنى هر يكى از مادر و پدر نبايد تا كودك را اضرار كنند به آنكه مادر گويد: من شير نمى دهم كه بر من واجب نيست، و پدر گويد: من دايه نمى يابم، يا تحكّم دايه نخواهم كشيدن تا كودك مضرور شود. و بر اين قول «با» زايد بود،* و تقدير چنين بود كه: لا تُضارِرُ والِدَةٌ وَلَدَها، و اين اقاويل جمله مروى است از مفسّران. (9) 397. علامه شعرانى: علت آنكه حرف «باء» در كلمه «بولدها» زايد بود آن است كه «لا تضار» به خود متعدّى شود بدون حرف باء. (10) روض الجنان: و قولى ديگر اصحابان ما را اين است كه: بر وارث باشد نفقه و مَؤونت كودك _ كائِناً مَنْ كانَ _ و اين ظاهر قرآن است. (11) 398. علامه شعرانى: در شرائع گويد: واجب است نفقه دادن بر پدر و مادر و فرزند اجماعاً و در وجوب انفاق بر پدران ابوين و مادران ايشان تردد است و اظهر وجوب [ است ]. و واجب نيست نفقه بر غيرِ عمودين يعنى پدر و نياكان و فرزند و نوادگان، مانند برادر و عموها و داييها و غير ايشان. و لكن مستحب است و مستحب مؤكّد است در وارث ايشان. (12) انتهى مترجما. والبته وجوب نفقه در اينجا غير اعانت مضطر و حفظ آنها از خطر مرگ و مرض است. و اگر يكى از اقارب مضطر باشد به قدر حفظ او انفاق واجب است. (13)

.

ص: 200

. .

ص: 201

234. «وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً»

روض الجنان: و خداى تعالى يك جاى قبض روح به خود حوالت كرد في قَوْلِهِ: «اللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها» (1) ...، و يك جاى به ملك الموت في قوله: «قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ» (2) [الَّذى وكِّلَ بِكُمْ]... (3) . 399. علامه شعرانى: و در جاى ديگر فرمود: «الَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ» (4) . و سرّ اختلاف آن است كه كار را به فاعل مباشر و سبب و واسطه و آلت نسبت توان داد. آنچه فرشتگان كنند به رئيس و بزرگ آنان كه ملك الموت است نسبت توان داد و فعل ملك الموت را به خداى تعالى. نظير آنكه حكماء گويند خداى تعالى براى هر كار عقلى يعنى موجود مجرد عاقلى آفريد وموكّل بر آن كرد. و از اين لازم نيايد كه خلقت عالم از خداى تعالى نباشد و از عقول باشد؛ زيرا كه هر چه از عقل يا ملائكه يا ملك الموت يا جبرئيل يا از اسباب مادى مانند ماه و خورشيد و ابر و باران و آب و باد و غذا و دوا و ساير چيزها صادر شود در حقيقت از خدا است چون اينها وجود مستقل ندارند؛ مانند نورى كه از چراغ بر آيينه تابد و از آئينه بر ديوار افتد و همه ما سوى الله به منزلت آينه اند كه نور از خود ندارند. (5) روض الجنان: و در قرائت امير المؤمنين عليه السلام آورده اند: «يَتَوَفَّوْنَ» بر فعل راست منسوب با فاعل، و تقدير آنكه: يَتَوَفَّوْنَ اَعْمارَهُم؛ و آنان كه عمرهاى خود به سر آرند. (6) 400. علامه شعرانى: فعل راست فعل معلوم است و اين اصطلاح را در كتاب ديگر نديدم. (7) روض الجنان: و قُطْرُب گفت تقدير چنين است كه: يَنْبَغى لاَِزْواجِهِمْ اَنْ يَتَرَبَّصْنَ، بِمَنْزِلَةٍ قَوْلِكَ: زَيدٌ يَقُومُ غُلامُه. و فرّاء گفت: خبر از زنان به قايم مقام خبر ايشان كرد. (8) 401. علامه شعرانى: مبتدا يعنى «الذين» مردان بودند و بايد خبر از ايشان باشد، لكن خبر از زنان را قائم مقام خبر ايشان كرد. (9) روض الجنان: و به نزديك ما عِدَّةُ الْمُتَوفّى عَنْها زَوْجُها، چهار ماه و ده روز باشد سواءٌ اگر دخول بوده باشد و اگر نبوده باشد اگر آزاد بود و اگر بَرْدَه. (10) 402. علامه شعرانى: و در متعه خلاف است و احتياط در چهار ماه و ده روز. (11) روض الجنان: و از فقها اَصَمّ موافقت كرد ما را در تمام عِدّت غير مدخولٍ بها، و جمله فقها خلاف كرده اند، و گفتند: دو ماه و پنج روز باشد عِدّت پرستار بر نيمه عدّت زن آزاد، و بعضى اصحابان ما هم اين گفتند.* و در عدّت آبستن گفتند جماعتى فقها كه: وضع حمْل باشد، و اگر مرد را هنوز دفن نكرده** باشند، و به نزديك ما اين عدّت مطلّقَه باشد. (12) 403. علامه شعرانى: * ... و صاحب شرائع اختيار اين قول كرده و همين مشهور ميان متأخّران است. 13 404. ** اگرچه هنوز شوهر را دفن نكرده زن بزايد عده اش به سر مى آيد و مى تواند شوهر كند. اما نزد ما اين قول صحيح نيست و آنكه به محض زادن عده اش به سر مى آيد مطلّقه است نه آنكه شوهرش بميرد. 14 روض الجنان: زن آزاد را از شوهر سوك بايد داشتن از ترك زينت و سرمه در چشم كردن. 15 405. علامه شعرانى: سوگ آن است كه علما حداد مى گويند. 16

.

ص: 202

. .

ص: 203

235. «وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَ لكِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاّ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ حَتّى يَبْلُغَ الْكِتابُ أَجَلَهُ...»

روض الجنان: امّا كلمات تعريض چنان كه در تفسير آمده است، آن باشد كه او را گويد: تو را خداى جمالى داده است، تو زنى صالحى و زنى عاقلى، تو را بنگزيرد از كسى كه در پيش كار باشد... (1) . 406. علامه شعرانى: يعنى تو را چاره نباشد از كسى كه كار تو را برسد و حوايج تو را برآورد. (2) روض الجنان: زبان بدادم. (3) 407. علامه شعرانى: زبان دادن، وعده دادن است. (4) روض الجنان: در «سرّ» خلاف كردند، بعضى گفتند: زناست و دعوت باحرام، و آن آن بود كه مرد در نزديك زنى شدى و او را بفريفتى به گفتارهاى خوب، و گفتى: مرا تمكين كن، تا چون عدّت به سر آيد آشكارا بر تو عقد بندم. (5) 408. علامه شعرانى: اين رسم اكنون هم ميان نصارا هست و ملاحده ومقلّدان آنان در كشورهاى مسلمان از آنها پيروى مى كند و با زنى يا دخترى پيوند دوستى مى بندند و پيش از عقد زفاف مى كنند و نويد ازدواج مى دهند. و در شرع اسلام از آن نهى شده است، چون شايد پس از رسوايى پشيمان شوند و زن زنا كرده آخر زناكار شود. (6) روض الجنان: «وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ» گفته اند: معنى آن است كه «لا تُوجبُوا عُقْدَةَ النِّكاح»؛ نكاح به واجب مكنيد... (7) . 409. علامه شعرانى: بعضى مردم پندارند به تراضى به معامله عقد واقع مى شود و اين صحيح نيست. اگر كسى راضى باشد متاع خود را به ديگرى بفروشد و ديگرى هم راضى باشد به خريدن، معامله بدان واقع نشده. همچنين مردى كه راضى به نكاح زنى باشد و زن هم راضى بدان، باز متوقف بر عقد است. و اين آيه صريح است در اين معنى، و انشاى معامله بى رضايت تحقّق پيدا نمى كند، رضايت بى انشا هم. 8

.

ص: 204

236. «...وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ»

روض الجنان:... مُتْعَه هرْ مُطَلّقه اى را باشد بر ساير وجوه، حاكم به او حكم كند در مال مرد مُطَلّق چون ديگر حقهاى واجب كه زن را باشد بر مرد... . (1) 410. علامه شعرانى: در تفسير طبرى است: «وأرى أنّ سبيلها سبيل صداقها و سائر ديونها قبله يحبس لها ان طلّقها فيها». (2)روض الجنان:و زهرى گفت مُتعه دو است: حاكم به يكى حكم كند و به يكى نكند، بل مرد را لازم بود فيما بيْنَهُ و بينَ اللهِ... (3) 411. علامه شعرانى: سخن زهرى مبنى بر آن است كه حق واجب بر دو گونه است: يكى آنكه بايد به صاحب حق ادا كرد و اگر ادا نكند بينه و بين الله گناهكار و معاقب است، اما صاحب حق نمى تواند براى گرفتن آن به قاضى شكايت كند و قاضى حكم دهد، مانند آنكه كسى نذر كند مالى به كسى صدقه دهد قربة الى الله. و دوم حقى كه توان به قاضى شكايت كرد، مانند ديون و متعه. در آنجا كه خدا فرمود: «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ» (4) از قبيل اول است و آنجا كه گفت: «حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنينَ» (5) از قبيل دويم، و ما فرق بين محسنين و متقين را ادراك نمى كنيم؛ چون نيكوكار و پرهيزكار هر دو به يك معنى هستند. (6) روض الجنان:... بعضى دگر گفتند: اين هيچ واجب نيست، و اين بر سبيل تبرُّع و احسان است، و امر بر وجه نَدْب است... (7) . 412. علامه شعرانى: احسان به معنى نيكوكار بودن دليل بر استحباب نيست، بلكه خداى تعالى از همه كس خواست محسن نيكوكار و متقى پرهيزكار باشد و بر ايشان اين دو صفت را واجب فرمود كه «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءِحْسانِ» (8) ، «وَ وَصَّيْنَا الاْءِنْسانَ بِوالِدَيْهِ اِحْسانَاً» (9) . و احسان را در مقابل اساءة نهاد: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها» (10) . و در صورتى احسان را دليل ندب توان گرفت كه هرگز در واجب استعمال نشده باشد. بنا بر اين، كلمه «حقّاً» و «للمطلّقات» به معنى خود است كه وجوب باشد. 11

.

ص: 205

. .

ص: 206

237. «وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ إِلاّ أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ...»

روض الجنان: لا وَكْسَ ولاَ شَطَط. (1) 413. علامه شعرانى: نه كمتر و نه بيشتر. (2) روض الجنان:... وقول دوم شافعى را آن است كه: او را عدّت تمام بايد داشتن و ميراثش رسد و مهرش نرسد، بل او را متعه باشد... (3) . 414. علامه شعرانى: در شرايع فرمايد: مستحقّ متعه نيست مگر مطلّقه كه براى او مهر معيّن نشده و دخول نكرده اند. (4) روض الجنان: و ابو حنيفه گفت: اگر به خلوت بنشيند با او مهر جمله واجب شود، و مذهب ما آن است كه چون دخول افتد مرد را به زن و پرده فروگذارند، و يخلىّ بيْنَهُما، و از ميان ايشان تخليه كنند و گواهان بر اين گواى دهند، حاكم بر ظاهر حكم كند بجميع الصَّداقِ؛ به جمله مَهر، و اگر چه خلوت نرفته باشد جز آنكه زن را حلال نباشد جمله مهر گرفتن، براى آنكه جمله مَهر به دُخولى واجب شود كه به معنى جماع بود، الاّ آن جا كه حالى ظاهر باشد كه حاكم به آن حكم نكند، و آن، آن بود كه زن بكر بود چون بدانند بكارت بر جاى بود، حاكم حكم نكند جز به نيمه مهر، اين مذهب ماست و مذهب شافعى. (5) 415. علامه شعرانى: بايد دانست كه خلوت كردن دليل دخول نيست و حاكم بدان حكم نتواند كرد و روايتى كه در اين باب هست ضعيف است و دلالت بر آن دارد كه قاضى مدينه به خلوت كردن همه مهر را ثابت مى كرد و دليل آن نيست كه شرعا ثابت مى شود و عمل قاضى حق است. (6) روض الجنان: و اصل «فَرْض» قَطْع بود، و آن حَزّه را كه در چوب كنند چون چوب سر غِرارَه و مانند آن فُرْضَة گويند. (7) 416. علامه شعرانى: «حز» به معنى شكاف و شيار عربى است و عراضه كمان پهن و بر سر آن شيارى كنند كه زه در آن جاى گيرد و فريضه شيارى است گودتر از فرض و فرض به ضاد معجمه شديدتر از فرص به صاد مهمله. (8) روض الجنان: و روايت كرده اند كه: مردى خواهرش را به شوهر داد، شوهر طلاقش داد قَبلَ الدُخولِ بِها. برادر عَفْو بكرد مرد را از نيمه مَهْر. شُريح اجازت كرد و گفت: من عفو نكنم از زنان بنى مُرَّه، و شعبى گفت: شريح هيچ حكم از اين بدتر نكرد، و گفت: شريح پس از آن از اين حكم باز آمد و گفت: آنِ شوهر باشد و نيز گفتند: مراد آن است: الذى بِيَدِه عُقْدَةُ نِكاحِه، اَىْ نَكاحِ نَفسِه، ولكن چون «لام» تعريف درآورد، اضافت ترك كرد، چنان كه نابغه گفت: لَهُم شيمَةٌ لَمْ يُعطِها الله غيرَ هممِن الناسِ وَالاَحلامُ غَيرَ عَوازِبٍاى و احلامهم، و قال تعالى: «فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى» (9) ، اى مأواه، اين قول آنان است كه قوّت آن كردند كه شوهر است. فاما مذهب ما و آنچه از ائمه ما روايت كرده اند: از باقر و صادق عليهم السلام آن است كه: ولىّ باشد، و ولىّ به نزد ما پدر بود و جدّ با وجود پدر بربكرى كه نابالغ باشد، و اين قول نيز در اخبار ما آورده اند* و معتمد اين است، و آنان كه قوّت اين قول كنند، تفسير چنين دهند: اَوْ يَعْفُوَ الَّذي بيَدهِ عُقْدَةُ نِكاحها، تا بر آيت راست باشد. (10) ** 417. علامه شعرانى: * كه شوهر است و معتمد آن است كه مراد ولى زن باشد پدر يا جد پدرى. و در شرايع گويد: اين دو از بعض مهر مى توانند عفو كنند اما از همه مهر نمى توانند. 11 و موافق آن روايتى است از رفاعه و كسى كه روايت واحد غير مشهور و خلاف قاعده را حجت داند بايد موافق آن فتوا دهد و اگر عمل بدان نكند بايد گفت مطلقا ولىّ زن مى تواند مهر را ببخشد. و در اين مسأله غبطه و مصلحت زن شرط نيست؛ چون مرد هيچ بهره اى نبرده و آن نيمه مهر كه بايد بدهد براى جبر شكستن آبرو و قلب زن است كه وى را در معرض نكاح آورد و او را رها كرده. پس اگر خود زن يا ولىّ او راضى باشند از آن صرف نظر كنند. 12 418. ** يعنى آيه «فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى» و بيت نابغه با اين آيه منطبق آيد و فرق آن با تفسير سابق آنكه آنجا نكاح «نفسه» تقدير كرديم و اينجا «نكاحها». و به هر دو تفسير با بيت نابغه و آيه والنجم راست آمد. 13

.

ص: 207

. .

ص: 208

238. «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلوةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِينَ»

روض الجنان:... و خداى تعالى به آنچه شما مى كنى بيناست بر او بنشود، مورد اين كلمت از آيت مورد حثّ است بر خير و فضل و احسان. (1) 419. علامه شعرانى: يعنى اين كلمه وارد است در مورد حث و براى ترغيب مردم بر تفضّل و احسان آورده است. (2) روض الجنان: و در شاذّ خوانده اند: و الصَّلوة الْوُسطى، بالنَّصب عَلَى الاْءغْراءِ. و نافع خواند به روايت قالون: «الْوُصْطى» به «صاد»، براى آنكه هر دو حرف اطباقند... (3) . 420. علامه شعرانى: هم صاد و هم طاء از حروف اطباقند. (4) روض الجنان: زيد بن ثابت گفت: نماز پيشين در قفاى رسول وقت بودى كه يك صف يا دو صف نماز كردندى از اين سبب را، تا رسول عليه السلام گفت: همّت كردم كه سراى قومى بسوزند در سر ايشان كه نماز پيشين به نماز حاضر نمى آيند... . (5) 421. علامه شعرانى: مقصود _ والله اعلم _ شناعت اين عمل است تا بدان حد كه اگر سراى آنها بسوزند براى ترك جماعت، استحقاق آن هست. (6) روض الجنان:و ابوذَرّ روايت كند از اميرالمؤمنين علىّ از رسول عليه السلام كه گفت: خداى تعالى را در آسمان دُنيا حلقه اى است ميان آسمان، چون آفتاب بدان جا رسد نيمه روز باشد، چون به آن حلقه به در شود زوال آفتاب باشد، چون آفتاب به آن حلقه بشود همه چيز خداى را (جلّ جلالُهُ) تسبيح كند... (7) . 422. علامه شعرانى: اين حلقه را در اصطلاح نجوم دائره نصف النهار گويند و مقصود از همه چيز همه آنها است كه نصف النهار تعلّق به آنها دارد. (8) روض الجنان:... چنان كه شب قدر در ميان شبهاى ماه رمضان، و نام مِهترين در ميان نامها... (9) . 423. علامه شعرانى: يعنى اسم اعظم. (10) روض الجنان: ... و دليل ديگر بر آنكه وتر واجب نيست آن است كه عبداللهِ عمر گفت: رسول خداى را ديدم كه وتْر مى كرد بر شتر نشسته. و اجماع اُمّت است كه: نماز فريضه در حال امن بر راحله روا نباشد. (11) 424. علامه شعرانى: تطويل كلام دروتر براى آن است كه ابوحنيفه آن را واجب مى شمرد. (12) روض الجنان: مجاهد گفت: «قانِتينَ»، اَى خاشِعينَ، گفت: و از جمله قُنُوت طول رُكُوع باشد و چشم بر هم نهادن، و سكون و وقار به جاى آوردن، و تَذَلُّل و خضوع كردن خداى را (جلّ جلالُهُ) و باز ننگريدن به جوانب، و به دست بازى نكردن و حديثُ النَّفْس از خود دور داشتن. 13 425. علامه شعرانى: اصل در نماز آن است كه فعل ديگر در آن نبايد كرد و چون به تكبير داخلِ نماز شود جز به نماز مشغول نبايد بود تا سلام دهد و بدان از نماز خارج شود، و تكبير اول را تكبيرة الاحرام گويند كه انسان در حرمتى داخل شود و آخر آن تسليم است. نماز گزار گويد كه من حاضر نبودم و اكنون آمدم سلام عليكم. و هر عمل كه شك كنيم نماز را باطل مى كند يا نمى كند اصل آن است كه نماز را باطل مى كند مگر به سيره و عادت و حرج و روايات خاصه جواز فعلى را در نماز ثابت كنيم، مانند خاريدن سر و تبسّم و هيأت اتصالى در خاطر مردم مركوز بود و پيوسته از امام عليه السلاممى پرسيدند فلان عمل در نماز چگونه است؟ و از عمل در بين وضو و غسل و امثال آن نمى پرسيدند. چون در نظرشان آن هيأت متّصله واحده نماز قابل پذيرش غير نبود و اينها بود. روض الجنان: عبداللهِ عبّاس گفت در روايت جابر كه: «قنوت» دعا باشد، دليلش آن خبر كه روايت كرده اند كه: اِنَّ رَسُولَ اللهِ قَنَتَ على رِعْلٍ وذَكْوانَ، اَىْ دَعا عليهِمْ، كه پيغامبر عليه السلام بر اين دو مرد قنوت كرد، يعنى دعا كرد برايشان _ يعنى نفرين كرد ايشان را. 14426. علامه شعرانى: رعل و ذكوان نام دو قبيله است از بنى سليم كه در بئر معونه چهل نفر از قاريان قرآن و داعيان به اسلام را كشتند. لعنهم الله ومَن تابعهم. 15 روض الجنان: مسايفه. 16 427. علامه شعرانى: مسايفه، به شمشير جنگيدن. 17 روض الجنان:... و قرائت بخواند و ركوع و سجود به ايماء و اشارت كند به چشم، و سجودش از ركوع خافض تر باشد... . 18 428. علامه شعرانى: يعنى سر را بيشتر خم كند. 19

.

ص: 209

. .

ص: 210

. .

ص: 211

241. «وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ»

روض الجنان: «وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ» ، سعيد بن الْمُسَيَّب گفت: اين آيت منسوخ است بِقَوْلِه تَعالى: «فنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ» ، و به نزديك ما اعتبار كنند اگر هر دو آيت به يك جا آمده باشند مخصوص بود و منسوخ نبود، و اگر آن آيت پيش از اين آمده باشد اين منسوخ بود... (1) 429. علامه شعرانى: بعض اهل حديث در ناسخ و منسوخ قرآن مبالغه كرده و چنان آن را بزرگ مى دارند و تهويل مى كنند كه قرآن را اعتبار نماند و حديث را ترويج كنند. گويند از بس در قرآن ناسخ و منسوخ است و محكم و متشابه و عام و خاص، به ظاهر آن تمسّك نمى توان كرد. و جواب آن را علما در كتب اصول گفته اند و ما در اينجا گوييم: ناسخ در قرآن هست و منسوخ در قرآن نيست و هر آيه كه در قرآن موجود باشد حكم آن منسوخ نشده غير همين آيه و دو آيه ديگر كه مشهور و متواتر است و موجب اشتباه كسى نخواهد شد. هر چه در شريعت، حكمِ منسوخ باشد پيش از نسخ در قرآن نبوده است بلكه به سنت ثابت شده و به قرآن مرتفع گرديده است. (2) روض الجنان:و به او تمدّح كرد. (3) 430. علامه شعرانى: يعنى خود را ستايش كرد به بيان كردن. (4)

.

ص: 212

243. «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ...»

روض الجنان: عبدالرَّحمن عَوْف روايت كرد از رسول عليه السلام كه گفت: شنوى كه در شهرى وباست در آن جا مَرَوى، و اگر آن جا باشى از آن جا بيرون ميايى. (1) 431. علامه شعرانى: بعضى گويند براى منع سرايت است و ابوعلى ابن سينا گويد: همچنان كه آب مى گندد ماهيان در آن مريض و هلاك مى گردند. گاه باشد كه هوا گنديده شود و انسان كه در هوا تنفس مى كند از عفونت آن مريض گردد و بسيار هلاك شوند. و اطباى عصر ماگويند عفونت در آب و هوا به سبب حيوانات كوچكى است كه آنها جرثومه مرضند، ولا مُشاحّةَ في الاصطلاح. و وبا اين گونه امراض را گويند كه به عفونت مردم بسيار را فرا گيرد. (2) روض الجنان: گرد ايشان حظيره كردند. (3) 432. علامه شعرانى: حظيره ديوارى از نى و مانند آن است. (4) روض الجنان:... گفت: چون مدّتى دراز به اين برآمد، و ايشان پوسيده شدند، و از ايشان جز اُستخان نماند، پيغامبرى آن جا بگذشت او را حزقيل گفتند _ سوم خُلَفاى بنى اسرايل بود* از پسِ موسى عليه السلام براى آنكه از پس موسى وصىّ او يُوشَع بن نون بود، و از پس او كالب بن يوفنّا و از پس او حزقيل _ و او را ابن العَجوز گفتند، براى آنكه مادر او پير شد و از فرزند آيس شد كه عقيم شده بود، خداى را دعا كرد تا او را آن فرزند بداد، براى آنش ابن الْعَجوز خواندند كه او از مادر بر پيرى آمد.** حسن و مقاتل گفتند: ذُو الْكِفْل بود، و او را براى آن ذو الْكِفْل خوانند كه كفالت و پايندانى*** هفتاد پيغامبر بكرد و ايشان را از قتل برهانيد، و ايشان را گفت: شما بروى كه اگر مرا بكشند تنها به بود كه شما هفتاد مرد را. چون جهودان آمدند، و گفتند كجا شدند اينان؟ گفت: ندانم تا كجا شدند، و خداى تعالى ذُوالْكِفْل را بپايد**** از جهودان. چون حزقيل به آن مردگان بگذشت، در ايشان مى نگريد و انديشه مى كرد، خداى تعالى وحى كرد به او كه: اى حزقيل! خواهى كه آيتى به تو نمايم كه من مرده چگونه زنده كنم؟ گفت: آرى. خداى تعالى ايشان را زنده كرد. اين قول سُدّى است و جماعتى از مفسّران. و هلال بن يَساف***** گفت و جماعتى علما كه: حزقيل دعا كرد، گفت: بار خدايا! اگر دستور باشى دعا كنم تا اينان را زنده كنى تا شهرهاى تو آبادان كنند و تو را عبادت كنند. خداى تعالى گفت: تو را چنين مى بايد! گفت: آرى. گفت: دعا كن. دعا كرد، خداى تعالى ايشان را زنده كرد******. (5) 433. علامه شعرانى: * از معصوم روايت نشده و صحيح نيست و حزقيل سالها پس از حضرت داود مى زيست و از اسراى بخت نصر است كه او را به عراق آوردند و به قول نصارا زنده شدن استخوانهاى پوسيده را در هنگام اسارت ديد و نزد آنان معروف به حزقيل بن البوزى است. والله أعلم بصحّة ما ذكروه أو فساده. (6) 434. ** روايات كه در تفصيل قصه آنان آمده هيچ يك از معصوم نيست و بدانها مطلقا اعتماد نتوان كرد. و در تفسير المنار گويد اين تمثيل است نه اشاره به واقعه اى، نظير «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَيْنِ أَحَدُهُما أَبْكَمُ لا يَقْدِرُ عَلى شَيْءٍ» (7) الى آخر. و اين قول صحيح نيست و در كتاب مقدس يهود در كتاب حزقيل باب 37 ذكر استخوانهاى پوسيده هست كه به امر خدا زنده شدند و مفسرانِ ايشان آن را رؤياى نبوت مى دانند. و اشاره به احياى دولت بنى اسرائيل در آخر الزمان. (8) 435. *** پايندان، فارسى به معنى ضامن و كفيل است. (9) 436. **** يعنى حفظ كرد. (10) 437. ***** روايت هلال بن يساف در تفسير طبرى آمده است. عبارت كتاب در اينجا از تشويش و اضطراب خالى نيست و چون روايت ضعيف است تحقيق آن را لازم نديديم. (11) 438. ****** از اينجا عبارت با سابقِ آن ارتباط ندارد و در تفسير طبرى جزء روايت هلال بن يساف نيست. البته از ناسخين در آن تصحيف يا تقديم و تأخيرى افتاده است. 12 روض الجنان: ... كاشك ما بمردمانى. 13 439. علامه شعرانى: مى مرديم تا از اين محنت مى رستيم. 14 روض الجنان:... و بر زبان مبين شرع چنين فرمود كه: سيكونُ في اُمّتي ما كانَ فى ¨بنى اِسْرائيلَ حَذْوَ النَّعْلِ بالنَّعْلِ وَالْقُذَّةٍ بِالْقُذَّة*، پس رجعت آخر زمان را كه در عهد صاحب امر باشد، در اين آيت مثال كرد تا با او بيندازند** چنان كه پاى نعل با پاى نعل و پرّ تير با پرّ تير. 15 440. علامه شعرانى: * چنان كه يكتاى نعل با نعل ديگر و يك تير با تير ديگر برابرند. 16 441. ** اندازه كنند و قياس. 17

.

ص: 213

. .

ص: 214

. .

ص: 215

245. «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً...»

روض الجنان: واَصْلِ «قَرْضْ»، قطع بود، و منه الْمِقْراض. ناخن براه... (1) . 442. علامه شعرانى: ناخن برا در برهان قاطع گويد مقراض و قيچى است. (2) روض الجنان:... فيضاعفه آن كس كه به رفع خواند، عطف كند على قوله «يقرضُ اللّه» . و گفته اند: بر استيناف على تقدير: فهوَ يُضاعِفُهُ. و آنكه به نصب خواند، به جواب استفهام كند به «فا». (3) 443. علامه شعرانى: يعنى آن را جواب استفهام قرار دهد. (4) روض الجنان:... گفت: يا رسُولَ اللهِ! مرا دو خرماستان است، يكى به بالاى مدينه و يكى به زير مدينه، جز آن چيزى ندارم. هر دو قرض كردم بر خداى (عزّوجلّ). (5) 444. علامه شعرانى: يعنى قرض دادم و امروز قرض كردن به وام خواستن گويند و آن روز به وام دادن. (6)

.

ص: 216

246. «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ... فَلَمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلاّ قَلِيلاً مِنْهُمْ...»

روض الجنان: قولُهُ «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ» ، و «ملأ» جماعتى معروفان باشند كه يملَؤونَ الْعُيُونَ، كه به چشمها درآيند، و چشم از ايشان پر شود از سادات و اشراف قوم، و او را از لفظ خود واحد نيامده است كالخَيْلِ والإبل والرَّهْطِ والْجَيْشِ والنَّفَرِ والْقَوْمِ، و گفته اند: جمعش اَمْلاء آمده است. (1) 445. علامه شعرانى: ملأ جماعت اشراف و بزرگان و اهل حل و عقدند كه به عقل و تدبير و تجربه شناخته شده و معروف گشته اند و ديگر مردمان طبعا پيرو آنانند و مصالح مردم را _ چنان كه بايد آنها _ بهتر مى دانند. از اين جهت آنان نزد پيغمبرشان رفتند و از ظلم و تعدّى عمالقه مجاوران خود شكايت كرده، طالب اميرى شدند كه دشمن را از آنها براند و ديگر مردم هر چند از وضع خود ناراضى بودند اما راه تدبير نمى دانستند. و رهبه و يوم در امثله مصحّف است و كلمات دال بر جماعت كه واحد آن استعمال نشده بسيار است مانند رئبه گله هفتاد شتر و قوم و محاسن و مساوى و مسام و مقابح و ابابيل و غير آن. (2) روض الجنان: ابو اسحاق و وَهْب و سُدّى و كَلْبى گفتند: سبب سؤال ايشان آن بود كه چون موسى عليه السلام با جوار رحمت خداى رفت، يوشع بن نون را خليفه خود كرد، و او در ميان قوم حدود تورات و احكام آن برجاى مى داشت تا با پيش خداى شد. و او كالب را خليفه كرد، تا به جاى او بيستاد و هم آن كرد تا خداى تعالى او را قبض روح كرد. از پس او حزقيل را خداى به پيغامبرى بفرستاد، در عهد او احداث در بنى اسرايل پيدا شد و عهد خداى فراموش كردند و بت پرستيدن گرفتند. (3) 446. علامه شعرانى: بسيارى از حكايات و قصص كه در خلال تفسير اين آيات آمده است از امام معصوم روايت نشده و اطمينان به صحت آن نيست و غير آنچه از آيات كريمه قرآن مستفاد مى گردد به ساير قصص اعتماد نمى توان كرد و در عبرت و استنباط دستور و قواعد سياست كه فايده اين حكايات است عبارت نصّ آيه كافى است. در تاريخ مختصر الدول ابن عبرى نزديك بيست نفر از اوصياى حضرت موسى عليه السلامشمرده است: اول ايشان يوشع و آخر ايشان اشموئيل و اينان نزديك چهارصد سال تدبير امر بنى اسرائيل مى كردند تا طالوت به پادشاهى برگزيده شد و پس از آن ملوك يهود را شمرده است از حضرت داود تا آخر ايشان صدقيا بن يوشيا كه بخت نصر او را اسير كرد و ملك آنان پانصد سال بود تقريبا و حزقيل و ارميا در اين عهد بودند. والله العالم. (4) روض الجنان:... گفتند: تعجيل مى كنى به نبوّت، و خداى تو را هنوز پيغامبرى نداده است، و اگر تو پيغامبر خدايى، ما از تو آيت پيغامبرى آن مى خواهيم كه از خداى درخواهى تا براى ما پادشاهى فرستد تا در پيش ما با دشمن ما قتال كند... (5) . 447. علامه شعرانى: از تاريخ مختصر الدول ابوالفرج بن عبرى و همچنين از تاريخ يهود چنان مستفاد مى گردد كه پس از حضرت موسى عليه السلام و يوشع بن نون كار بنى اسرائيل با قضات بود و پادشاهى نداشتند و مشايخ مطابق تورات ميان مردم حكومت مى كردند و چهارصد سال بر اين گذشت تا براى جنگ عمالقه چاره اى جز انتخاب شاه نديدند. (6) روض الجنان:و ابو عبد الرّحمن السُّلَمىّ [نُقاتِلُ را] در شاذّ خواند: «يقاتل» به «يا»، براى آنكه فعل مَلِك را باشد و او مجزوم است به جواب امر. (7) 448. علامه شعرانى: يعنى جنگ كار پادشاه باشد. پس به صيغه غائب بايد گفت. (8) روض الجنان: «فَلَمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلاّ قَلِيلاً مِنْهُمْ» ، و در كلام حذفى هست كه سياقت آيت بر او دليل مى كند، و تقدير اين است: «فَبَعَثَ اللهُ لَهُمْ مَلِكاً وَ كَتَبَ عَلَيْهِمُ الْقِتال فَلَمّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتال»؛ و بر جا بنه ايستادند مگر اندكى، و آن اندكى آن بودند كه آب نخوردند از آن جوى كه ذكرش بيايد، چون آب نخوردند به آب عبر كردند. (9) ** 449. علامه شعرانى: * اين عادت همه امتها است كه چون دشمنى معاينه ببينند و زندگى خود را در خطر غارت آنان نگرند بر آشوبند، اما چون هنگام كوشش و مجاهدت رسد اندكى از آنان همت گمارند و خويش را در معركه افكنند و ديگران عقب نشينند و نگران باشند كه چه شود. 10 450. ** يعنى از آب گذشتند. 11 روض الجنان:... خداى تعالى جبريل را فرستاد به اشمويل و عصايى و قرنى _ اعنى سُرُوى... 12 . 451. علامه شعرانى: سرو به معنى شاخ گوسفند و گاو و مانند آنها است. 13 روض الجنان: گرد سر او برگردد. 14 452. علامه شعرانى: يعنى بر گرد سر او گردد. 15

.

ص: 217

. .

ص: 218

. .

ص: 219

247. «وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً قالُوا أَنّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ...»

روض الجنان:... آنگه اشمويل بنى اسرايل را گفت: «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً» ؛ خداى تعالى طالوت را به پادشاهى بفرستاد و نصب كرد. اى عجب پادشاهى كم از نبوّت و امامت است! چون نصب پادشاه از قبل خداى باشد، نصب امام چرا به تو مُفَوَّض باشد؟... (1) . 453. علامه شعرانى: در مذهب شيعه تعيين امام با خدا است وديگران براى تعيين امام طريقى دارند ناصحيح كه محلّ تحقيق آن جاى ديگر است. و در مذهب ما آنكه به حق سزاوار حكومت است بايد معصوم و عالم باشد و غير خداى تعالى بدان عالم نيست و مردم خود نمى دانند اين صفات در كه فراهم است. و نصارا در عصر ما گرچه از امام معصوم خبر ندارند اما نسب و ثروت را از شرايط سياستمداران نمى شمارند و مسؤول امر امت كه وزير اعظم يا صدر اعظم نامند از ميان مردم انتخاب مى كنند به شرط علم و تدبير. (2) روض الجنان:... آنگه به نقص او درآمدند كه: «وَلَمْ يُؤتَ سَعَةً مِنَ الْمال» ؛ او را دست فراخيى در مال نداده اند، گمان بردند كه استحقاق تقدّم به سعت مال باشد، ندانستند كه به سعادت مآل باشد. (3) 454. علامه شعرانى: آنكه زمام امر امت به دست او بايد سپرد كسى است كه علم و قدرت دارد. علم جهاندارى و سياست و قدرت بدنى نه آنكه مال دارد. چون امام و امير عادل يا ظالم بر سر كار باشد همه جهان مال آنها است و اگر ظالم بر كنار شود هر چه دارد از او بستانند. چنان كه زياد را گفتند تو در امارت خود مال نيندوزى؟ گفت: اگر امير باشم همه چيز مال من است و اگر نباشم هر چه دارم از من بگيرند. و امام يا امير بر حق كه خدا نصب فرمايد شرط او علم و عصمت و شجاعت است نه ثروت و هنگام غيبت هم به اصل و نسب و مال نبايد نگريست بلكه كار سياست به عالم مدبّر بايد سپرد. رسم جاهليت است كه پندارند آنكه مال بيشتر دارد عقل بيشتر دارد و تدبير امت را سزاوارتر است با اينكه مالداران فكرشان از آغاز در چند مورد خاص به كار رفته از امور عامه غافلند و بسيار خائف و بد دل و احكام و قوانينشان مبنى بر ترويج فضائل و عدل نيست بلكه بر حرص و جمع مال است خمر و ميسر را در جاهليت ممدوح مى شمردند و به قمار و زنا فخر مى كردند كه از آن مال به دست مى آمد، اگرچه فضائل را مى برد. (4) روض الجنان: تا چو او را گفتند كه كارى چنين رفت. (5) 455. علامه شعرانى: وقتى او را گفتند كه با فلان بيعت كردند. (6) روض الجنان:... در بنى اسرايل دو سبط بودند: يكى سبط نبوّت، و يك سبط مملكت...، و سبط مملكت سبط يهودا بن يعقوب بود كه داود و سليمان از آن سبط بودند. و طالوت از هيچ دو نبود... (7) . 456. علامه شعرانى: طالوت پيش از داود و سليمان بود. (8) روض الجنان: از اين حديث رها كن كه وقت برسد و اين بنرسد _ هذا خَطْبٌ يَطمٌّ وأَمرٌ لا يَتِمٌّ _ عُدْنا اِلى ما كُنّا فيهِ. (9) 457. علامه شعرانى: امر عظيمى است كه بلاى آن همه را فرو گيرد و كارى است كه به پايان نرسد. (10)روض الجنان: عبداللهِ عبّاس گفت: كانَتْ ضَرَباتُ عَلِىٍّ اَبْكاراً اِذَا اسْتَطالَ قَدَّ واِذَا اعْتَرَضَ قَطَّ. 11 458. علامه شعرانى: اگر از طول مى زد يا عرض دو نيمه مى كرد. 12

.

ص: 220

. .

ص: 221

248. «وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ...»

روض الجنان: خَوَل. (1) 459. علامه شعرانى: خول يعنى بستگان و چاكران. (2) روض الجنان:... و اين تابوت طولش سه گز بود در عرض دو گز، و از چوب شمشاد بود در زر گرفته، به نزديك آدم بود تا آنگه كه او را وفات آمد به وصىّ خود سپرد شيث، آنگه فرزندان آدم را يك به يك مى دادند... . (3) 460. علامه شعرانى: روايت از كتاب عرائس ثعلبى مأخوذ است (4) و در آن گويد بر دست راست آن حضرت ابوبكر و بر دست چپ عمر بن الخطاب و پشت سر عثمان و پيش روى آن حضرت امير المؤمنين عليه السلام بود. و روايت ضعيف است و مؤلّف براى اقامت حجت نقل كرده و همان را كه در جدال به كار آيد ذكر كرده است. و اگر آن را معتبر مى دانست همه را روايت مى كرد. و از تورات معلوم مى گردد اين صندوق را به دستور حضرت موسى عليه السلام ساختند براى حفظ آثار مقدسه بنى اسرائيل و قرآن هم مخالف آن نيست. (5) روض الجنان:... عَطاء بن ابي رَباح گفت: آياتى و علاماتى بود كه ايشان شناختندى و ساكن شدندى به آن. قتاده و كلبى گفتند: «سكينه» فعيله باشد منَ السُّكون، اَىْ طُمَأنينةٌ يعنى هر جاى كه تابوت بودى ايشان را به آن تسلّى و طُمأنينه بودى. (6) 461. علامه شعرانى: اين تفسير از همه روشن تر و به ذهن نزديك تر است؛ چون سكينه به معنى آرامش دل و اطمينان است و اين تابوت را بنى اسرائيل پيشاپيش لشكر مى داشتند مانند درفش كاويان در عجم. و در جنگ اعتقاد به فتح و فيروزى بسيار مؤثر است و آرامش قلب انسان را از بيم غلبه دشمن نگاه مى دارد. چه بسا لشكر انبوه با شماره بسيار و اسباب جنگ كامل از ترس و غلبه اوهام بگريزند و سلاح خويش بريزند و چه بسا لشكر اندك به آرامش دل راه تدبير را در حرب بشناسند و بر دشمن بسيار فاتح آيند. (7) روض الجنان: ترسان مى بود از آن احداثى كه ايشان كرده بودند كه دايره بر ايشان بود. (8) 462. علامه شعرانى: دائره بر ايشان بود، يعنى دشمن بر آنها چيره شود چنان كه در قرآن كريم است: «عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ» . (9) روض الجنان: آنان كه تابوت برده بودند، به دهى آوردند از دههاى فلسطين _ كه آن را اَرْدود گفتند... (10) . 463. علامه شعرانى: قصه تابوت از عرائس ثعلبى مأخوذ است و نام اين قريه را در عرائس اردن نوشته است (11) و در تواريخ و كتب نصارا و يهود اشدود است و شايد شين عبرى به سين يا زاء تبديل شود در لغت سريانى و عربى. و اردن در عرائس تصحيف است. (12) روض الجنان:... خداى تعالى چهار فريشته را موكّل كرد بر آن گاوان تا ايشان را مى راندند تا به زمين بنى اسرايل. آنگه رسنها بگسستند و تابوت آن جا رها كردند، و ايشان برگشتند. بامداد كه بنى اسرايل بيرون آمدند از شهر، تابوت ديدند شادمانه شدند و برگرفتند و به سراى طالوت بردند، و كار او و مملكت او به حضور تابوت مستقيم شد. (13) 464. علامه شعرانى: معنى صحيح مطابق با ظاهر قرآن همين است. و به اعتقاد ما همه چيز اين جهان در تدبير ملائكه و مأموران الهى است كه حكما به عقل فعال تعبير مى كنند وگرنه از طبيعت كار محكم صادر نمى گردد. و در تفسير المنار احتمال داده است ملائكه صورت مجسّمه فرشتگانى است كه بر روى صندوق از برنج ساخته و نهاده بودند و «تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ» ؛ يعنى ملائكه بار آن صندوق بودند. (14) و اين احتمالى است سخت بعيد؛ چون در عربى حمل را نسبت به آن مى دهند كه بار برمى دارد نه به خود بار، برخلاف ركوب و نمى گويند ملائكه حمل مى كند صندوق را يعنى بار مى شود بر صندوق. 15 روض الجنان: عبداللهِ عبّاس گفت: تابوت و عصاى موسى در بُحَيْره طَبَريّه است در درياى طبرستان... 16 . 465. علامه شعرانى: درياى طبرستان زايد است از ناسخين كتاب يا از يكى از روات كه پنداشت بُحيره طبريه همان درياى طبرستان است، آن را به اين تفسير كرد. و بحيره طبريه در فلسطين است و درياى طبرستان در شمال مازندران. 17

.

ص: 222

. .

ص: 223

. .

ص: 224

249. «فَلَمّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّ قَلِيلاً مِنْهُمْ فَلَمّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً...»

روض الجنان: عبداللهِ عبّاس و سُدّى گفتند: جوى فلسطين خواست. قتاده و ربيع گفتند: آبى است از ميان اُردن و فلسطين خوش. و «ابتلاء» آن بود كه گفت: «فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي» ؛ هر كه از اين جوى آب خورد، از من هيچ نيست، يعنى نه از اهل دين من است... (1) . 466. علامه شعرانى: طالوت خواست اندازه عزم و ثبات لشكريان و مقدار اطاعت آنان را بداند، آنكه تشنه باشد و از نهر گذرد و آب نخورد به فرمان امير خويش، البته عزمى راسخ دارد كه در جنگ همان به كار آيد و آن ديگران كه سست باشند ديگران را هم مى ترسانند و تفرقه در لشكر مى اندازند كه موجب شكست آنان است. و در تورات اين امتحان را به مردى ديگر جدعون نام از قضات بنى اسرائيل نسبت داده و بدان اعتبار نيست. (2) روض الجنان: «قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ» ؛ گفتند آنان كه دانستند و متيقّن بودند ملاقات خداى را.* «ظنّ» اينجا به معنى علم است، براى آنكه اين كنايت است از ايمان، و آنچه از باب ايمان بود علم باشد، ظنّ نباشد.** (3) 467. علامه شعرانى: * ايمان به خدا و روز جزا در غلبه لشكر اثر عظيم دارد و آن كس كه بداند پس از كشته شدن زندگى جاويد يابد به از زندگى اين جهان از مرگ نمى ترسد و به وهم و خيال آشفته نمى شود و اندك اين جماعت بر بسيار ديگران غالب مى گردند. (4) 468. ** و ما در محل خود گفتيم در ايمان ظنّ سود نكند، و قول بعض محدثان را آورديم كه گويند به ظن ايمان حاصل شود و بطلان آن را ثابت كرديم. (5) روض الجنان: «لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ...» ، تا چندين لاف نزنى به كثرت، و طعن نزنى به قلّت، و تكيه نكنى على السَّوادِ الْأَعظَمْ. دنييت سواد است و شعارت سواد است... (6) . 469. علامه شعرانى: عباسيان كه در عهد مؤلّف خلافت داشتند شعارشان سياهى بود. (7) روض الجنان: «...أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مالاً...» ، و نمى دانى كه در كثرتش خير نيست: به قول ايزد خير از كثير دور آمدتوجهد كن كه از آل كثير باشى دور يقين بدان كه اگر در كثير خيْرَسْتىبه چپ نبودى و عقد كثيرعقد كثير به چپ باشد و ره كثير به چپ باشد* آن جا كه صباء يمن بر اَصْحاب اليمين آيد. (8) ** 470. علامه شعرانى: * در آن عهد به انگشت حساب مى كردند و حساب عقود مى گفتند از يك تا ده هزار، آغاز به دست راست مى كردنديك و دو و سه به خنصر و چهار و پنج و شش به بنصر و هكذا و چون بندهاى انگشتان دست راست به كار مى رفت نوبت دست چپ مى رسيد براى عددهاى بيشتر. و اگر در حساب كسر بود هم به دست چپ مى كردند. 9 471. ** مراد از «صبا» ... بادى است كه از ناحيت نجد به جانب حجاز وزد، اعنى ازشمال شرقى و آن مطبوع است و شمال از ناحيه شام، و آن در حجاز سرد و نامطبوع است. 10

.

ص: 225

. .

ص: 226

251. «فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّا يَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ...»

روض الجنان:و بعضى مفسّران گفتند: طالوت پيغمبر بود، و اگر اين روايت درست باشد صغيره و كبيره در حقّ او ممنوع بود، پس اولى باشد كه كتاب را صيانت كنند از حديثهاى مطعون. (1) 472. علامه شعرانى: اين حديثهاى مطعون با اندكى مبالغه از كتب يهود مأخوذ است و چنان كه گفتيم اعتبار به كتب آنان نيست و نويسندگان تواريخ آنان از مسموعات خود حكاياتى با غايت اختلاف نقل كرده اند. (2) روض الجنان: ديگر مفسّران گفتند: مراد آن است كه اگر نه خداى بلا دفع كردى به مؤمنان و ابرار از كفّار و فجّار، زمين و هرچه در زمين بودى هلاك شدى. (3) 473. علامه شعرانى: در تفسير عبده گويد: اشاره به قاعده اى است كه مردم عصر ما آن را «تنازع بقا» مى گويند (4) و گويد اين قاعده از اصول ماديين نيست بلكه در چند جاى قرآن بدان اشاره شده و تنازع افراد انسان براى انتخاب زندگى بهتر است كه در آن عدل و حق و امن حاصل باشد نه براى ظلم و جور، و از اينجا گفت: «لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ» ؛ اگر دفع مردم نبود بعضى به بعضى زمين فاسد مى شد. پس دفاعى مطلوب است كه فساد را از زمين ببرد و آن حكم كه بهتر باشد به جاى فساد نشاند.و جاى ديگر فرمود: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللّهِ كَثِيراً» . (5)

.

ص: 227

253. «...وَ لَوْ شاءَ اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ...»

روض الجنان:... و آنگه گفت: اگر من خواهم نكنند، دليل آن نكند كه چون مى كنند او مى خواهد، براى آنكه معنى اين است كه: باز نموديم، و اين چنان بود كه يكى از ما گويد: اگر سلطان خواهد جهودان به كنشت نشوند روز شنبه، و ترسايان خداى را ناسزا نگويند، و گبركان نكاح محرّمات نكنند، مُراد نه آن باشد كه سلطان مى خواهد تا ايشان آن كنند، معنى آن باشد كه سلطان اگر خواهد منع كند ايشان را به قهر، ولكن نمى خواهد تا منع به قهر كند براى صلاحى را، و اين روشن است. (1) 474. علامه شعرانى: خداى تعالى انسان را مختار آفريد و اجبار برخلاف سرشت او است. از اين جهت اگر همه نعمتهاى جهان را براى كسى فراهم كنند،او را در جايى محبوس كنند راضى نشود و آزادى را بر همه نعمتها ترجيح دهد و چون مردم مختار باشند هر صنعت و علم و هنر كه از آثار وجود آنان است پديد آورند و در دولت سلاطين جائر كه همه مقهور و دل مرده اند كارى از آنها نيايد مگر آنكه جائر بخواهد. لذا خداوند تعالى هم در اوامر و نواهى خود آنان را مجبور نكرد و اگر مى خواست مجبور كند مى توانست مانند ساير حيوانات كه كار خود را به غريزه انجام مى دهند، انسان هم طورى مى شد كه از معاصى الهى كه بالفطره اجتناب مى كرد. اما مصلحت الهى اين بود انسان مختار باشد تا دقايق علوم و اسرار كون را بتواند گشود. (2) روض الجنان: [در جنگ صفين مردى شامى از امام امير المؤمنين درباره قضا و قدر پرسيد، امام عليه السلام] گفت: به خداى كه هيچ بلند بر نشديم، و هيچ نشيب فرو نيامديم، و پاى بر هيچ ننهاديم الا به قضا و قدر خدا... . شامى گفت: يا امير المؤمنين! كيف ذلك والقضاء والقدر ساقانا وعنهما كان مسيرنا وانصرافنا؛ چگونه باشد اين قضا و قدر ما را به آنجا راند و از قضا و قدر رفتيم وآمديم؟ و امير المؤمنين عليه السلامگفت: يا اَخا اَهْلِ الشّام لعلك ظننت قضاء لازما وقدرا حتما لو كان ذلك لبطل الثواب والعقاب وسقط الوعد والوعيد...؛ گفت: اى برادر اهل شام! همانا قضاء لازم و قدرى حتم گمان بردى، اگر چنين بودى ثواب و عقاب باطل شدى، و وعد و عيد ساقط گشتى... . (3) 475. علامه شعرانى: حاصل جواب اميرالمؤنين عليه السلام آن است كه علم خداوند تبارك و تعالى و قضا و قدر و امرا و الزام و اجبار نمى آورد كه قدرت را از بنده سلب كند و او مستحق ثواب و عقاب نشود چنان كه ما علم داريم. ملحد گرسنه در خانه خالى و طعام عقل باور نكند كز رمضان انديشدبا اينكه يقين داريم فلان ملحد روزه نمى گيرد، او را مجبور نكرديم. (4)

.

ص: 228

255. «اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ...»

روض الجنان:... و بر دگر روز به غَلَسْ برخاستم. (1) 476. علامه شعرانى: هوا هنوز روشن نشده. (2) روض الجنان: «اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ» ؛ خدا قادر بر اصول نعم كه به كردن آن مستحق عبادت آمد، جز يكى نيست كه با او «اِله» نيست، و مستحقّ عبادت سزاوار پرستش نيست مگر او. (3) 477. علامه شعرانى: بعضى متكلمان گويند مستحق عبادت كسى است كه بر اصول نعم قادر باشد، و از اين كلام آن خواهند كه ديگران چون نعمتى به انسان بخشند و مستحقّ شكر شوند. اصل نعمت آفريده خدا است و هيچ كس قادر به آن نيست كه اصل نعمت را ايجاد كند، بلكه نعمت آفريده خداى را كسى كه در تصرف دارد به ديگرى مى دهد. (4) روض الجنان:... عبداللهِ عبّاس گفت: مهم ترين نامهاى خداى تعالى «الْحىُّ القيُّوم» است، و اين دعاى اهل دريا است كه گويند ايشان: يا هَيّاً شراهيّاً. (5) 478. علامه شعرانى: اهى اشر اهى؛ هستم كسى كه هستم؛عبارت عبرانى در تورات است كه چون حضرت موسى بن عمران با خداى تعالى گفت كه اگر بنى اسرائيل از من بپرسند خداى تو چيست و كيست به آنها چه بگويم؟ خداوند به او وحى فرستاد هستم آنچه هستم تو به هستى افراد اقرار كن و در طلب ماهيت مباش. به هستيش بايد كه خستو شوىزگفتار بيكار يكسو شوى (6)روض الجنان: «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ» ؛ مفسران گفتند: «سِنَة» خوابى باشد سبك، و «نَوْم» خواب باشد تامّ، و حدّ خواب اين بنهادند متكلّمان: سَهْوٌ يَلْحَقُ الاِْنسانَ مَعَ فُتُوِر الاَْعْضاء مِنْ غيْرِ عِلَّةٍ؛ سهوى كه با مردم رسد با فتور و سستى اندامها بى بيمارى... (7) . 479. علامه شعرانى: سهو به معنى حاضر نبودن است و بعضى علما كه گويند سهو بر امام و پيغمبر جايز است مقصودشان آن است كه گاه باشد علم حضورى براى آنها نباشد و هر گاه كه خواستند حاضر شود، نه سهو به اصطلاح عوام و نه مصطلح فقها. و خواب سهو است و در اصطلاح فقها آن را سهو نگويند. (8) روض الجنان: «لَهُ ما فِي السَّمواتِ وَالْأرْضِ» ؛ او راست آنچه در آسمان و زمين هست مِلْكاً و مُلْكاً... (9) . 480. علامه شعرانى:در تفسير منهج الصادقين گويد: اين تحرير قيوميت او است؛ يعنى ملك او به معنى قيوميت است نه اضافه محض و اگر علاقه ملكى ميان مالك و مملوك در ممكنات اعتبارى پى حقيقت است علاقه ممكنات به واجب تعالى حقيقى است. مالك نزد ما معدوم مى شود و ملك او مى ماند و به وارث مى رسد چون وجود ملك ما بسته به وجود مالك نيست اما وجود آسمان و زمين متعلق به وجود حقّ است مانند نور به چراغ و كلام به متكلم كه چون اراده كند همه چيز فانى شود. (10) و هم در آن تفسير گويد: چون اين آيت شريفه متضمن براهين است بر اصول اسلام از توحيد و عدل و علم و قدرت و حيات و اراده و غير آن، از اين جهت فضايل و خواص بسيار در آن مضمر است. (11) و نويسنده گويد: همه فقرات اين آيه تحرير قيوميت او است، چون دقت شود دليل بر آنكه اصل وجود عقل و علم و حيات است و عالم ماده و جماد فرع و مظهر و در تحت سيطره و احاطه او و همه چيز وجود تعلقى دارند به معنى حرفى غير مستقل و اين اصل بزرگى است كه دين خدا بلكه حكمت نظرى الهيين هم مبتنى بر آن است. (12) روض الجنان: ... و «علم» در آيت به معنى معلوم است تا اشاعره را تمسّك نباشد. (13) 481. علامه شعرانى: اشاعره گويند صفات خداوند زايد بر ذات او باشد از جمله علم او. و از اين آيه همين مستفاد مى گردد چون فرمود: «بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ» ؛ به چيزى از علم او. و علم را تبعيض كرد و ذات تبعيض نشود. و جواب آن است كه اين علم به معنى معلوم باشد. و نيز احاطه به علم او ممكن نباشد اصلاً، و استثنا در آن صحيح نيست. (14) روض الجنان:... چهارم قوله: «اَلْقَيُّومُ» دليل بطلان قول فلاسفه و طبايعان است* گفتند: بيشتر چيزها به طبع محلّ حاصل مى آيد... .** پنجم: «لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ» ؛ دليل بطلان قول جهودان است... ديگر دليل است بر بطلان مذهب جَهْم كه گفت: خداى تعالى عالم است به علمى كه محدث، سهو بر او روا باشد.*** ششم قوله تعالى: «لَهُ ما فِي السَّمواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» ؛ دليل بطلان مذهب مفوّضه است كه گفتند: خداى تعالى تفويض خلق عالم كرد با شخصى محدث كه او را بيافريد و به نيابت خود بداشت.**** ... هشتم قولُهُ تعالى: «يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ» ، دليل مى كند بر بُطلان قول آنان كه گفتند خداى تعالى عالم است به علم... .***** نهم قَوْلُهُ: «وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ» ، دليل بطلان قول كاهنان و منجّمان مى كند كه ايشان گفتند: ما غيب مى دانيم از سير كواكب بى اعلام خداى تعالى.****** دهم قولُهُ: «وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ» ، ردّ است بر مذهب فلاسفه كه گفتند: عالم خود زمين است و افلاك كه بدان محيط است في وراى آن چيزى نيست. نفى عرش و كُرسىّ و لوح و قلم كردند. (15) ******* 482. علامه شعرانى: * طبايعيانِ از فلاسفه آنهايند كه نسبت وجود اشياء به طبيعت دهند؛ مثلاً گويند به اقتضاى مزاج و طبع رحم، نطفه در آن انسان شود و طبيعت و مزاج خاك و آب و خورشيد دانه را بروياند. و الهيانِ از فلاسفه گويند نمى توان اين افعال محكم و مصالح مُعظَم كه در انسان و غير آن به كار رفته به طبيعت نسبت داد. و حكيم سبزوارى در منظومه گويد: و قوّة تفعل شكلاً و خطط طبعا لَديهم و لدىّ ذا شطط (16)483. ** و نيز دليل است بر ردّ قول بعض متكلمان كه پندارند وقتى چيزى موجود شد و خداوند ان را خلق كرد از خداى تعالى بى نياز مى شود و اگر خدا پس از خلقت آنهارا به حال خود رها كند به همان حال مى مانند؛ مثلا" انسان را پس از ولادت رها كند و آن را نمو ندهد و بزرگ نكند و غذا نرساند و ملك الموت نفرستد به همان حال كودكى زنده مى ماند الى الا بد. و حكماى الهى و محققان اهل كلام گويند چنان كه ممكنات در اول خلقت محتاج به خدايند در بقا نيز محتاجند، مانند نور به چراغ، و معنى قيّوم همين است. (17) 484. *** سهو چنان كه گفتيم، در اصل لغت حاضر نبودن معنى است در ذهن. پس خواب هم سهو است و نفى خواب دليل نفى سهو باشد. و جهم بن صفوان همان است كه قضا و قدر الهى را نفى كرده. و تجويز سهو بر خداى تعالى ملازم با نفى قضا و قدر است. (18) 485. **** تفويض سخنى جاهلانه است و از ان برخاسته كه ممكنات را وجود فى نفسه و مستقل پنداشت. اما چنين نيست و هيچ چيز غير واجب تعالى وجود مستقل ندارد؛ چنان كه اگر خداى تعالى قطع فيض كند همه فانى شوند مانند دانه هاى زنجير كه در يكديگر آويخته و دانه آخرين به سقف، اگر سقف آن دانه آخرين را نگاه ندارد اين دانه ها نمى توانند يكديگر را نگاهدارند. (19) 486. ***** يعنى به علم زايد بر ذات. و اين سخن صحيح نيست؛ زيرا كه خداى تعالى به ذات خود عالم است و علم عين ذات او است چون فاعل جاهل كه نداند چه مى كند مانند خورشيد كه نور مى دهد بى اختيار در فعل ناقص است. و خداى تعالى هر چه كند به علم و اختيار مى كند. 20 487. ****** و مانند اطبا كه گويند از علائم نبض و قاروره مرض مى شناسيم و از تقدمة المعرفه آگاه مى شويم كه مريض مى ميرد يا شفا مى يابد و مانند پيشگوييهاى سياسى و اخبار جوى از باران و ابر و هر چه از علائم ظنّى دانسته شود. و اينان وقتى خطاكارند كه دعوى يقين كنند و خود را از خداى بى نياز دانند. 21 488. ******* نفى كردن چيزى ندانسته صحيح نيست و گويا لوح و قلم را تفسير به دو ملك كردند چنان كه صدوق در اعتقادات گفته 22 و عرش و كرسى را تأويل به علم خداى تعالى، 23 چنان كه در بعض روايات است. 24

.

ص: 229

. .

ص: 230

. .

ص: 231

. .

ص: 232

. .

ص: 233

256. «لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

روض الجنان: «وَ يُؤمِنْ بِاللّهِ» ، بيان كرديم پيش از اين كه: «ايمان» تصديق به دل، و «كفر» جحود به دل باشد. (1) 489. علامه شعرانى: ايمان همان تصديق به قلب است، اقرار به زبان علامت او است و عمل اثر و نتيجه آن و هيچ يك جز ايمان نيست به اجماع شيعه و در حق اليقين و بعض كتب ديگر چيز ديگر گفته اند، (2) مقصودشان تفسير الفاظ حديث است نه تحقيق اقوال و بيان قول حق. و به هر حال، مخالفت مرحوم مجلسى و بعض محدثان ديگر را مضر به اجماع شيعه نتوان دانست. (3) روض الجنان: «بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى» ، به بند استوارتر. و «عُرْوَه» آنگلك باشد كه گوى گريبان در او افتد. (4)490. علامه شعرانى: انكلك مصغر أنكل يا أنكله است و آن را در زمان ما مادگى گويند كه گوى يعنى تكمه را در آن اندازند و خاقانى در وصف خاتم انبيا صلى الله عليه و آلهگويد: در جيب كمال آن مقدس گوى انكله است چرخ اطلس (5)روض الجنان: و او مانده بود. (6) 491. علامه شعرانى: يعنى خسته و كوفته از راه. 7

.

ص: 234

258. «...إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ...»

روض الجنان:... حمزه خوانده: رَبّى الَّذي يُحْيي و يُميتُ باِسْكانِ الياء... . (1) 492. علامه شعرانى: اتفاق همه مسلمانان است كه قرآن را به سماع بايد خواند نه هر چه جايز باشد در نحو و عربيت مانند ياء متكلم كه در كلام عربى جايز است به فتح خواندن و به سكون هم مانند «ربِىَ الذى» و «ربِى الذى» و «لا ينال عهدِىَ الظالمين» و «لا ينال عهدِى الظالمين» ، اما در قرائت قرآن جايز نيست مگر به همان وجه كه قرّاء خوانده اند. و ما در مقدمه تفسير منهج الصادقين (صفحه 8) گفته ايم كه قرّاء در 566 موضع «ياء» تكلم را ساكن خواندند بالاتفاق و در آن موارد فتح آن جايز نيست و در 18 موضع به فتح خواندند بالاتفاق و در آنها سكون جايز نيست و در 212 موضع بعضى به سكون خواندند و بعضى به فتح و براى ما متابعت هر يك جايز است. و بعضى فقهاى عصر اخير هر چه در عربى جايز باشد قرائت قرآن را به آن جايز مى دانند چون معصوم نبوده از بى خبرى گفتند قول آنان را مخالفت اجماع نتوان شمرد و اگر تتبع كتب علما كرده بودند چنين فتوا نمى دادند چنان كه اگر فارسى زبان نحو نخوانده فاعل را منصوب بخواند نبايد گفت اجماع نحويان بر رفع فاعل صحيح نيست. (2)روض الجنان:... «فَمَنْ غَلَبَ سَلَبَ». (3) 493. علامه شعرانى: هر كه پيروز شود جامه بر كند. (4) روض الجنان: خداى تعالى وحى كرد به فريشته اى كه بر سَراشك موكّل است. (5) 494. علامه شعرانى: لغت «سر اشك» را در جاى ديگر نيافتيم غير اين تفسير و ضبط آن معلوم نيست و نمى دانيم چگونه تلفظ مى كردند. 6

.

ص: 235

259. «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ أَنّى يُحْيِي هذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلى طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلى حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنّاسِ»

روض الجنان: و علما خلاف كردند در آنكه آن گذرنده كه بود؟ قتاده و ربيع و عِكْرِمه و ناجية بن كعب و ضحّاك و سُدّى و سليمان بن يُربده و سالم الخواص گفتند: عُزير بن شرحيا بود و وهب بن منبّه و عبد الله بن عبيد بن عمر گفتند: اِرْمَياء بن جَلْقيّا بود. (1) 495. علامه شعرانى: يعنى حكايت زنده شدن عُزَير اتفاقى اهل تفسير نيست و دانستنِ شخص او را در مقصود تأثيرى نباشد و هر كه بود حاكى از قدرت پرودگار و دليل معاد است. (2) روض الجنان:... چون هفتاد سال برآمد، خداى تعالى فرمود پادشاهى را از پادشاهان پارس تا بيامد و بيت المقدّس را آبادان كرد... . (3) 496. علامه شعرانى: يهوديان در فلسطين دولتى داشتند و بُخت نصّر پادشاه بابِل بود، بر آنها تاخت و بيت المقدس را خراب كرد و بنى اسرائيل را اسير به بابل آورد و سالها گذشت تا پادشاه فارس به نام كوروش بر بابل مستولى شد و بنى اسرائيل را رخصت داد به ملك خود روند و معبد بسازند و ايرانيان اين پادشاه را نمى شناختند بلكه نام او را هم نشنيده بودند از تاريخ مملكت خود و پادشاهان خود بى خبر بودند. اما يهوديان آن عهد نام اين پادشاه را كوروش نوشتند. در عهد ما كه كتب فرنگى در ايران آمده و كتيبه هاى قديم را خوانده اند صحت نقل يهود و تاريخ اين پادشاه و غلط بودن تاريخ ايرانيان عهد ساسانى معلوم گرديد. پس از اسلام مورّخان عرب به گمان آنكه هر قومى تاريخ خويش را بهتر مى داند تاريخ عجم را از ايرانيان فراگرفتند غافل از آنكه بيگانگان تاريخ ايران را مى دانند و خود ايرانيان نمى دانند، مگر ابوالفرج بن عبرى در تاريخ مختصر الدول و ابن خلدون در تاريخ خود اسامى سلاطين هخامنشى را از منابع ديگر غير ايرانى فراگرفته به طور صحيح آورده اند. به هر حال، اين پادشاه پارس كوروش نام داشت و تكميل بناى بيت المقدس به امر پادشاهى ديگر شد از فارس از احفاد وى به نام ارتحششتاى كه يونانيان ارتاگزرسس گويند و بعضى گويند اردشير دراز دست او است از سلسله كيان. و عزير معاصر اين پادشاه بود. (4) روض الجنان:... در مدّت سى سال تا به از آنكه بود باز كردند. (5) 497. علامه شعرانى: بار ديگر ساختند. (6) روض الجنان: فاما قول آنان كه گفتند: عزير بود، خبرى است از موسى ابن جعفر عليهماالسلام.. (7) . 498. علامه شعرانى: در بعض روايات از امام محمد باقر عليه السلام نقل كردند. و الله العالم. و اگر اين روايت صحيح باشد همين حكايت مشهور كه عُزيرْ از دنيا رفت و پس از صد سال زنده شد مقدم است بر قول آنان كه ارميا يا ديگرى را گفتند. (8) روض الجنان:... گفت: مرا خبر ده از آن دو برادر همشكم كه به يك شب از مادر جدا شدند و به يك روز با پيش خداى شدند، و چون بمردند يكى را دويست سال بود و يكى را صد سال. (9) 499. علامه شعرانى: يهود و نصارا در اين زمان گر چه عُزير را مى شناسند و او را كاتب تورات و عالم شريعت و احيا كننده دين موسى عليه السلام مى دانند بعد از اسارت بابل اما برادرى براى وى نمى شناسند و اين حكايت مردن و زنده شدن وى را انكار دارند و گويند در كتب ما چنين حكايت نيست. و از اين روايت معلوم مى شود آن راهب نصرانى كه با امام محمد باقر يا امام موسى كاظم عليه السلام مكالمه مى كرد بدان اقرار داشت، اما يهود و نصارا در عهد ما فراموش كرده اند. و امثال آن در ميان آنها بلكه در بين مسلمين هم بسيار است، مانند حكايت سلامان و ابسال كه ابو على بن سينا در اشارات بدان تمثّل جسته و آن را مى دانست و خواجه نصير الدين طوسى و امام فخر رازى با كمال احاطه خود اسم آنها را نشنيده، از آن خبر نداشتند تا پس از ساليان دراز حكيم طوسى حكايت آنهارا يافت. (10) روض الجنان: «بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ» و «بَلْ» براى اضراب باشد از اوّل، اَعْني عدول از كلام اوّل و كلامى ديگر پس از آن آغاز كردن. «لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ» ، صد سال است تا تو اينجايى... . (11) 500. علامه شعرانى: اگر بگويى: چون مردگان زنده شوند آيا عالم برزخ را فراموش مى كنند و عزير يا پيغمبر ديگر هر كه بود چون زنده شد ندانست چند سال گذشته است، گوييم: برزخ عالم ديگر است و بعث عالم ديگر و زمانها مطابق يكديگر نيست، چنان كه اگر كسى خواب بوده و بيدار شود، مدتى در خواب بر وى گذشته است براى حوادثى كه در خواب ديده و مدتى ديگر بر جسم او كه چند ساعت خواب بوده و او پس از بيدارى نمى داند چند ساعت خوابيد اما مدتى از تسلسل خوابهايى كه ديده است در خاطرش مصور باشد. پس زمان در عالم رؤيا براى حوادث خوابها چيز ديگر است و زمان عالم بيدارى چيز ديگر. (12) روض الجنان: «لَمْ يَتَسَنَّهْ» اَىْ لَمْ يَتَغيرْ. و طَلْحَة بن مُصرِّف در شاذّ خواند: «لَمْ يَسَّنَّه»، به ادغام «تا» در «سين»، و گفت: در مصحف اُبىِّ كعب چنين است، يعنى گشت سالها آن را بنگردانيده است. (13) 501. علامه شعرانى: يعنى «يَتَسَنّه» مشتق از سنه به معنى سال است و «لَم يَتَسنَّه» يعنى سالخورده نشده و تغيير نكرده است، با آنكه سالها بر آن گذشته است. (14) روض الجنان:... و بهرى دگر گفتند نظم آيت چنين است: فَانْظُر الى طَعامك و شَرابِكْ لَمْ يَتَسَنَّ وانْظُرْ اِلى حِماركَ وانْظُر اِلى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً ولِنَجْعَلَكَ آيَةً للنّاسِ. و به اين تعسّف حاجت نيست، چه ضرورتى نيست از فساد معنى و عدم استقامت او تا حاجت باشد به اين تقديم و تأخير. (15) 502. علامه شعرانى: ظاهر آيه با تفسير اول مطابق تر است؛چون اول فرمود: «وَ انْظُرْ إِلى حِمارِكَ» ؛ حمار خويش را بنگر، و اين دلالت بر وجود حمار دارد. آن گاه فرمود: اين آيتى است و نشانه قدرت.پس از آن فرمود نظر كن به استخوانها و نفرمود به استخوانهاى حمار، و ظاهر آنكه استخوان ديگر بوده است. و مفسران نصارا و يهود آن را برخلاف ظاهر تأويل مى كنند گويند رؤياى نبوت بود، يعنى آن پيغمبر كه ارميا نام داشت در عالم مكاشفه استخوانهاى پوسيده را يافت كه زنده شدند و تاويل آن حيات بنى اسرائيل است و آزادى آنها از اسارت بابل و برگشتن به موطن خود و آباد شدن بيت المقدس پس از صد سال. و چند بار گفته ايم سخنان مفسران يهود و نصارا و حكايات و قصص ايشان اعتبار ندارد. (16) روض الجنان:... ضحّاك و ديگر مفسّران* گفتند: چون خداى تعالى او را زنده كرد... (17) . 503. علامه شعرانى: يعنى جماعتى از مفسران نه همه آنان؛ زيرا كه بسيارى قصه مردن و زنده شدن را به عُزير نسبت ندادند چنان كه گذشت و حكايت عزير اتفاقىِ آنان نيست. (18) روض الجنان:چون عزير با ده آمد نهاد ده* و محلّت از آن بگشته بود بر وهم** و به در سراى خود آمد و در بزد. (19) 504. علامه شعرانى: * يعنى وضع ده. 20 505. ** يعنى به حدس و تخمين و خيال؛ چون كوچه ها وضع ديگر داشت. 21 روض الجنان:... پسرش گفت: عزير را خالى بود بر ميان دو كتف چون ستاره درفشان، بيامد و او را گفت: ميان كتف مرا بنماى. او جامه برداشت، آن خال پيدا شد و از آن خال آن حال پيدا شد _ فَرُبَّ خالٍ يدُلُّ على حالٍ* _ او را ميان كتف بود در زير جامه، و اين** را بر روى راست باشد ناپوشيده به جامه، على خَدّه الاَْيْمَنِ خالٌ...، «كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ» 22 . 23506. علامه شعرانى: * چه بسا خال كه علامت است و دلالت بر حالى دارد. 24 507. ** يعنى حضرت حجت عليه السلام را. 25

.

ص: 236

. .

ص: 237

. .

ص: 238

. .

ص: 239

. .

ص: 240

260. «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي...»

روض الجنان:... خداى تعالى او را بر سبيل تقرير گفت: «أَ وَ لَمْ تُؤمِنْ» ؛ ايمان ندارى به احياى مَوتى؟ با آنكه دانست كه او ايمان دارد، ولكن برا تقرير گفت تا او بگويد «بلى»، گفت: بلى ايمان دارم، و لكن تا دلم ساكن شود، يعنى آنچه به دليل مى دانم بر وجهى كه شك و شبهه را در او محال است به معاينه ببينم و به ضرورت بدانم تا علمم چنان شود كه شبهه را در او مجال نباشد. (1) 508. علامه شعرانى: نظير اين سخن در قصص انبياى ديگر نيز هست. حضرت زكريا از خداى تعالى فرزند خواست و خداوند به او وعده فرزند داد. آن گاه آيتى خواست از خداوند و خداوند بسته شدن سخن را بر وى آيت او قرار داد كه «آيَتُكَ أَلاّ تُكَلِّمَ النّاسَ» (2) ». اگر از اول ايمان به قدرت خدا نداشت دعا نمى كرد و با آنكه ايمان داشت باز آيت طلبيد؟ و حضرت ابراهيم همچنين ايمان به قيامت داشت و آيت خواست. البته پيغمبران در صحت وحى خود شك ندارند و احتمال آن نمى دهند كه صدايى كه شنيده اند از غيرِ خدا باشد يا آنكه مشاهده كرده اند به اراده غير خدا به آنها نموده شده و موافق واقع نباشد. حال آنها را به خويشتن قياس نبايد كرد، اما دور نيست كه تأكيد و تأييد خواهند براى تبليغ به ديگران و رسوخ و عزم ثابت در دعوت. واللّه العالم. (3)روض الجنان:... تو ملك الموتى؟ گفت: آرى. گفت: براى چه آمده اى؟ گفت: آمده ام تا تو را بشارت دهم به خُلّت كه خداى تعالى تو را به دوست خود خواهد گرفتن... (4) . 509. علامه شعرانى: ملك الموت فرشته اى است كه موجودات را به كمال خود مى رساند. (5) روض الجنان:... و امّا تأويل آيت آن است كه: حنَّ الْخَليل اِلى صُنْعِ خَليله وَلمْ يتَهِمْهُ، خليل را حنين و تاسه خواست. (6) 510. علامه شعرانى:تاسه به معنى شوق و رغبت است. سنايى گويد: يار هم كاسه هست بسيارىليك هم تاسه كم بود يارىروض الجنان:... عطاء خراسانى گفت: خداى تعالى وحى كرد به او كه چهار مرغ بگير: بطّى سبز و كلاغى سياه و كبوترى سپيد و خروسى سرخ. (7) ** 511. علامه شعرانى: * عطا بن يسار غير عطاء خراسانى و عطاء بن ابى رباح مكى است. (8) 512. ** در تورات سه حيوان پستاندار گوساله و بره و بزغاله و دو مرغ است و اين دليل بود كه قرآن از تورات مأخوذ نيست و اين كه حضرت رسالت تورات نخوانده بود چنان كه نصارا پندارند. و اگر چنين بود اين حكايات را مطابق تورات مى فرمود و علت نداشت پنج را به چهار و حيوان ديگر را به مرغ تبديل كند. و بايد دانست يهود و نصارا اين رؤيا را به مكاشفه انبيا تأويل مى كنند، نظير آنكه پيغمبر ما صلى الله عليه و آله بهشت و دوزخ را در عرض ديوار مشاهده فرمود و حوض كوثر را در مسجد و جنازه ميتى در قبر ديد كه با حور العين معانقه مى كند. و يهود گويند تأويل اين مكاشفه براى ابراهيم عليه السلام زيادت نسل و احياى دولت اولاد او است از مصر تا فرات. و به تفسير و حكايات آنها اعتبار نيست، تورات اغلاط بسيار دارد و ما در محلّ خود گفته ايم. و يهود گمان دارند خلقت جهان براى آن است كه آنها در زمين فلسطين ساكن باشند و همه مكاشفات و اخبار انبيا را به رجوع دولت خود تأويل مى كنند. (9) روض الجنان: ... جمله خصال ناپسنديده اين مرغان در تو است، پس از وجهى هر چهار مرغى، و از روى ديگر كه به كار ايشان باز نيابى و به جاى ايشان بنشايى و به رنج ايشان بنپايى*، هيچ مرغى نه اى تو، بوالعجب مرغى كه زينت طاووست نيست، و لكن رعونت او دارى...**. (10) 513. علامه شعرانى: * پاى و تحمل ندارى. (11) 514. ** كبر و خودپسندى. (12) روض الجنان: ايشان را با خود چفسان. 13 515. علامه شعرانى: نزديك كن و ما امروز گوييم بچسبان. 14

.

ص: 241

. .

ص: 242

261. «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ...»

روض الجنان:... گفت: براى آنكه از رسول عليه السلام شنيده ام كه: اَلْيَدُ الْعُلْيا خَيْرٌ مِنَ الْيَدِ السُّفْلى، گفت: دست زبرين بهتر از دست زيرين باشد، يعنى دست دهنده به از دست گيرنده باشد. (1)516. علامه شعرانى: به قرينه عقلى تخصيص نص جايز است. پيغمبر فرمود دست بالا بهتر است يعنى آن دهنده كه پس نستاند و اگر پس بگيرد دست بالا نيست. (2) روض الجنان: كَكِجْ. (3) 517. علامه شعرانى: ككج و ككژ و ككش، تره تيزك است. (4)

.

ص: 243

262. «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً...»

روض الجنان: به منّت منكد مكن. (1) 518. علامه شعرانى: منكد معيوب و غير رائج است. (2)

264. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى...»

روض الجنان: و مراد از آيت آن است كه: صدقه چنان دهى كه خالى باشد از منّت و عارى باشد از اذيّت؛ چه اگر نه چنين باشد خود موقعى ندارد و به موقع قبول نيفتد، و لكن از روى ظاهر به آن ماند كه واقع شد و آنگه باطل شود، براى آنكه اگرنه چنين باشد احباط بود، و احباط باطل است به نزديك ما. (3) 519. علامه شعرانى: نزديك ما يعنى در مذهب شيعه احباط باطل است و كسى آن را تجويز نكرده است مگر مرحوم مجلسى (عليه الرحمه) در بعضى كتب خود و سيد نعمت الله جزايرى متابعت او كرده است و قول آنان در مقابل اجماع علما قابل اعتبار نيست. (4)

.

ص: 244

265. «...كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ...»

روض الجنان:... «فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ» نافع و ابن كثير و ابوعمرو: «اُكْلَها» خوانند به تخفيف، و باقى به تثقيل. (1) 520. علامه شعرانى: يعنى به ضمّ كاف. (2) روض الجنان:... مُفَضَّل گفت: «اُكُل» بسيارى چيزى بود كه نافع بود آن را كه در او بود، يُقالَ: ثَوْبٌ كَثير الاُكُل، اَىْ كثيرُ الغَزل. (3) 521. علامه شعرانى: بسيارى نخ كه در جامه باشد سبب استحكام جامه است و گويند خوراك آن بسيار است و اگر چرم را به مازوى بسيار بپرورانند هم گويند خوراك بسيار داده اند. (4) روض الجنان: چنان كه اين بستان آرد. (5) 522. علامه شعرانى: يعنى ثمره و ميوه آورد. (6)

267. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلاّ أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ...»

روض الجنان:... قَيْس بن ابي غَرْزة الْغِفارىّ گفت: ما را در عهد رسول عليه السلام در مدينه سمسار خواندندى. رسول عليه السلام آمد و ما را نامى نهاد از آن بهتر، گفت: يا معشر التُّجار؛ اى جماعت بازرگانان! هذا الْبَيْعُ يَحْضُرُهُ اللغو والْكِذْبُ والْيَمينُ فَشُوبُوهُ بالصَّدَقَةِ؛ اين بيع را لغو و دروغ و سوگند در وى شود، آن را با صدقه به يك جا برآميزى. (7) 523. علامه شعرانى: در اسد الغابه از داود طيالسى عبارت پيغمبر صلى الله عليه و آله را چنين آورده است: «يا معشَر التجّار انه يخالط بيعكم هذا الحلف فشوبوه بالصدقة». (8) غرض من از نقل آن بود كه تا اين حد نقل به معنى را با تغيير عبارت جايز مى دانستند و كسى از مسلمين اين گونه تغيير را منكر نشمرده است تا مرد نامجرّب و غير مطّلع نپندارد حفظ الفاظ روايت و ضبط آن مانند قرآن واجب است و مى توان به هر كلمه و حرف و تقديم و تأخير و فتح و ضمّ آن استشهاد كرد. در قرآن به تمام حروف و خصوصيات عمل او احتجاج بايد كرد و در روايات صحيح به حاصل مضمون. (9) روض الجنان: امير المؤنين على عليه السلام گفت، و حسن و مجاهد و ضحّاك كه: جماعتى بودند كه چون زكات يا صدقه خواستدندى دادن بگزيدندى، آنچه خيار بودى خود را باز گرفتندى، و آنچه رذال بودى صدقه را بنهادندى از هر جنسى... . (10) 524. علامه شعرانى: يعنى براى خود نگاه مى داشتند. و رذال جنس بد و سست است. (11) روض الجنان:... و بر اين قول «اِغْماض»، كنايت باشد از شرم، و بر قولهاى ميانين عبارت باشد از نقصان، و معنى آنكه خداى تعالى گفت: آنچه خود را نمى پسندى چرا مرا مى پسندى. 12 525. علامه شعرانى: ميانين ترجمه اوسط است و قول اوسط قول بهتر و برگزيده تر است و بيشتر اقوال ديگر را توان بر آن منطبق ساخت. 13

.

ص: 245

. .

ص: 246

269. «يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً...»

روض الجنان:... ابن زيد گفت: مراد [از حكمت] عقل است. (1) 526. علامه شعرانى: حكمت همان است كه به لقمان داد و «القرآن يفسّر بعضه بعضاً». (2) و هميشه حكمت قرينه كتاب است، مانند «آتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ» ». (3) كتاب آن است كه به وحى دريابند و حكمت آنكه به عقل. و در خبر آمده است كه لقمان را مخيّر كردند ميان نبوت و حكمت، او حكمت برگزيد. پس حكمت علم منقول نيست بلكه چيزى است كه انسان به عقل دريابد و شريعت سهل است آن را براى همه مردم فرستادند به زبان عامه، اما حكمت براى گروهى اندك «و يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ» (4) مانند «تُؤتِي الْحِكْمَةَ مَنْ تَشاءُ» (5) » و آن را كه دادند خير بسيار دادند. و آنها كه گفتند مراد از حكمت علم شرع است البته مقصود علمى است كه با تدبر و عقل و استدلال منطقى محكم باشد نه حفظ الفاظ و مفاهيم ظاهرِ آن؛ چون اين اندازه علم آموختن فريضه است بر همه مردم چنان كه فرمود: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم» (6) و غير آن است كه فرمود: «يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ» . و عقل راهى است براى شناختن حق و محصول آن حكمت است و شرع هم راهى است و محصول آن معلوم و هر دو به يك چيز منتهى مى شود؛ آنكه از متابعت عقل گمراه شود از نقصِ مجاهدت خود او است مانند آنكه در متابعت شرع گمراه گردد نه عيب عقل است و نه عيب شرع. (7)

.

ص: 247

270. «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللّهَ يَعْلَمُهُ...»

روض الجنان: و «نذر» بر وجوه باشد... و نذر ديگر نذر معصيت بود، و آن چنان باشد كه نذر كند با خدا كه واجبى نكند يا قبيحى بكند يا نذر كند كه هر گه كه او را معصيتى ميسّر شود كارى كند از خير، اين جمله نذر معصيت باشد، وفا كردن به او واجب نباشد. (1) 527. علامه شعرانى: و اصلِ اين نذر حرام است. (2) روض الجنان:... و به كفّارت يا برده اى آزاد كند يا شصت مسكين را طعام دهد، يا دو ماه پيوسته روزه دارد بر سبيل تخيير، اين كفّارت نقض نذر باشد. (3) 528. علامه شعرانى: و بعضى كفاره يمين گفته اند. (4) روض الجنان: بر آنكه بند نذر بر آن زند كه ترسد كه مبادا كه تقصير افتد در آن. (5) 529. علامه شعرانى: بند نذر زدن يعنى نذر بستن. (6) روض الجنان: عمرِ عبدالعزيز روايت كند كه يك روز عمر خطّاب پيرى را ديد از اهل ذمّت كه بر در سرايى سؤال مى كرد. عمر گفت: انصاف نيست كه ما از تو جزيت مى ستديم تا جوان بدى، چون پير شدى صدقه به تو ندهيم، آنگه اجرايى پديد كرد از بيت المال... . 7 530. علامه شعرانى: يعنى مصرفى معين كرد در ديوان براى صدقه اهل ذمه. 8روض الجنان: مستبصر ظاهر ستر. 9 531. علامه شعرانى: يعنى ظاهر الصلاح كه در ظاهر مستور و عفيفند. 10

.

ص: 248

273. «لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيماهُمْ»

روض الجنان: سعيد جبير گفت: اينان آنان بودند كه با رسول به جهاد رفتند مجروح و مبتلا و زمن شدند، نتوانستند جايى برفتن. و كسائى اين قول اختيار كرد براى آنكه محصر ممنوع بيمارى و زمانت بباشد، و محصور ممنوع دشمن باشد. (1) 532. علامه شعرانى: صحيح آن است كه لفظ قرآن را به عموم باقى گذاريم و همه اينها را مشمول دانيم؛ چون تخصيص بى علت جايز نيست. و هر كس در راه خدا از كسب واماند چنان كه در طلب علم كوشد مشمول آيه است. (2) روض الجنان: نه از آن بشكوهيد. (3) 533. علامه شعرانى: يعنى نترسيد و بيم نداشت. (4) روض الجنان: قاضى ابوالحسن علىّ بن عبدالعزيز الجرجانىّ. (5) 534. علامه شعرانى: قاضى رى بود در عهد صاحب بن عباد و صاحب را به او عنايت تام بود و در يتيمة الدهر گويد: ادب جاحظ را با خط ابن مقله جمع داشت و شيخ عبدالقاهر جرجانى به شاگردى او افتخار مى كرد. وى در 367 يا 392 درگذشت. ابن خلكان به اين قصيده او اشارت كرده گويد: از غايت شهرت حاجت به نقل آن نيست. و اگر گويى قاضى جرجانى شافعى بود و سلاطين آل بويه و صاحب بن عبّاد شيعى و شيخ صدوق و ديگر علماى شيعه در آن عهد در رى بسياربودند چگونه منصب قضا به فقيه شافعى دادند؟ در جواب گوييم: دربار آل بويه به غايت ترقى در علم رسيده بودند چنان كه نظير آن نه پيش از آن و نه پس از آن كسى نديده، حتى در يونان و روم نيز اجتماع انواع دانش و فنون ادب و علم مانند دولت آل بويه نبوده است از فلاسفه و اطبا و منجمين و شعرا و مورخان و ادبا و غير آنان، و به قاعده در تدبير ملك و سياست كشور نيز به غايت ترقى رسيده بودند و قاعده سياست و مملكت دارى آن است كه حكام و قضات در مرام و مذهب و عادات موافق عامه باشند و از آنها برگزينند و شيعيان در تعصب و جمود مانند اهل سنت نبودند و نفرت رعايا را از حكومت خود دوست نداشتند، قاضى را موافق عامه برگزيدند و ترويج مذهب شيعه به وجه ديگر مى كردند. (6) روض الجنان: زَوَر. (7) 535. علامه شعرانى: زور به معنى زبر است يعنى بالا. (8) روض الجنان: و رسول عليه السلام گفت: لا تَزالُ المَسألَةُ بالعبدِ حتّى يَلقى اللهَ وَما فى وَجهِهِ مُضْغَةُ لَحْمٍ. (9) 536. علامه شعرانى: [ مُضْغَةُ را] بيشتر «مزعة» به زاى معجمه و عين مهمله روايت كنند. (10) روض الجنان:... اصحاب صُفّه را حاجتى ماسّ پيدا شد. (11)537. علامه شعرانى: كشنده و وادارنده به سؤل. 12

.

ص: 249

. .

ص: 250

275. «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاّ كَما يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ...»

روض الجنان: و رِبا نباشد الاّ در مكيلات و موزونات به نزديك ما. (1) 538. علامه شعرانى: ربا به معنى افزونى و زيادتى است و چون به اجماع مسلمانان جايز است چيزى را بفروشند به بهاى بيشتر يا كمتر از قيمت المثل آن، پس هر زيادتى حرام نيست مطلقاً، و در آنكه حرام است خلاف كردند چنان كه مؤلّف نقل فرمود. و بايد دانست دو چيز را وقتى توان به يكديگر قياس كرد و گفت اين بيش از آن است كه فى الجمله مشترك باشند اگر يك جنس باشند و به يك قيمت، واضح است؛ چنان كه گويند پنج من گندم بيش از چهار من است از آن اما با اختلاف جنس مانند گندم و خرما يا با اتحاد جنس و اختلاف قيمت مانند صنفى برنج با صنف ديگر واضح نيست. (2) روض الجنان: سر به سر و دست به دست. (3) 539. علامه شعرانى: سر به سر يعنى مساوى و دست به دست يعنى نقد. (4) روض الجنان:و انواع خرما به مثابت يك جنس باشد، تفاضل در او روا نبود. و حكم انواع مويز هم اين است هم از يك جنس باشد در اين باب، و آنچه معدود باشد زيادت در او نشود بيع او متفاضل روا بود، ولكن به شرط آنكه نقد باشد* و فروع اين و شعبش در كتب فقه مشروح باشد و اين قدر كفايت است اينجا**. (5)540. علامه شعرانى: * خلاصه سخن مؤلّف آنكه نسيه ربا است مگر آنكه از يك جانب طلا و نقره باشد و طرف ديگر كالايى غير نقدين. پس طلا و نقره را نسيه به يكديگر مبادله كردن ربا است و هم ساير اجناس را، چه مكيل و موزون باشد و چه معدود، حتى با اختلاف جنس، مثلاً مبادله گندم به خرما چون نقد باشد اگر چه به وزن مختلف باشند صحيح است و به نسيه صحيح نيست و مبادله گندم به گندم بايد نقد باشد بى زياده و نقصان. و شايد علت آنكه نسيه را ربا گفتند آن است كه چون دو جنس را دو كس با هم نقد مبادله كنند مقدار ماليت جنس و احتياج خود را مى سنجند و مبادله به سود هر دو طرف واقع مى شود و زيادتى نيست. اما آنكه اجل دارد و بعد از مدتى بايد ادا شود مقدار ماليت جنس و احتياج دهنده و گيرنده به آن در زمان مؤخر غالباً معلوم نيست و اگر يك طرف طلا و نقره باشد و طرف ديگر جنس ديگر، مقدار ماليت طلا و نقره نوعاً ثابت و معلوم است و سنجش مال ديگر نسبت به آن معلوم. (6) 541. ** مذهب مؤلّف در فروع ربا موافق بيشتر بزرگان طائفه شيعه (ايّدهم الله) است، اما بسيارى از متأخّرين در بعض مسائل آن مخالفند، از جمله نسيه در مبادله دو جنس را ربا نمى دانند مگر در زر و سيم. و چون روايات در منع بسيار است احتياط شديد بايد كرد و از نسيه احتراز بايد جست مگر آنكه يك طرف معامله طلا يا نقره باشد. (7) روض الجنان: ... ابُو سعيد خُدرى روايت كند در حديث معراج كه رسول عليه السلامگفت: شب معراج كه مرا به آسمان بردند جماعتى را ديدم شكمهايشان بر آماهيده، هر شكمى چندِ* خانه بزرگ بر رهگذر آل فرعون افتاده و...چون به ايشان رسيدندى، ايشان خواستندى كه از راه ايشان برخيزند چندان كه جهد كردندى نتوانستندى، و هرگه كه برخاستندى با جاى افتادندى... من گفتم: يا جبريل! اين افتادگان كيند؟ گفت: اينان آنانند كه در دنيا ربا خوردندى. (8) ** 542. علامه شعرانى: * به اندازه. (9) 543. ** اينها در عالم برزخ بودند و از آن بيرون شكم درون آن آشكارا بود جهت آنكه اجسام برزخى چنين است و از نبودن احشاء حيات از آنها زايل نمى شود؛ چون روح و حيات در عالم برزخ تابع سلامت بدن نيست مانند دنيا بلكه روح به خود باقى است و قوام بدن بدو است. (10) روض الجنان:... حق تعالى رد كرد برايشان و گفت: اين تحليل و تحريم به مصالح تعلّق دارد، و شما مصالح و عواقب امور نشناسيد، خداى تعالى بيع حلال كرده است و ربا حرام، براى آنكه در اين مصلحت است و در آن مفسده از وجهى كه شما ندانيد. (11) 544. علامه شعرانى: اگر گويى: اكثر مردم مسلمان اكثر مصالح احكام را نمى دانند پس بايد در آخرت مانند رباخواران ديو زده محشور شوند، گوييم: گرچه مسلمانان مصالح احكام را نمى دانند اما انكار آن نكنند و جهل آنها جهل بسيط است برخلاف اين رباخواران كه انكار مصلحت مى كنند و آنكه عذاب آنها است جهل مركب است. (12) روض الجنان:... پس بيع هم رباست، چون اين رواست آن نيز روا بود. خداى تعالى برايشان رد كرد كه اين نه كارى است كه مقاييس را در او راه بود، بيع براى آن حلال است كه من حلال كردم، و ربا براى آن حرام است كه من حرام كردم. (13) 545. علامه شعرانى: نه به انكار حسن و قبح عقلى، بلكه چون من عالم ترم به مصالح و مفاسد اعمال. و زنادقه و ملاحده عهد ما نظير همين سخن كفار و مشركين درباره ربا مى گويند و بر اسلام طعن مى زنند كه ربا از حوايج زندگى امروز است مانند بيع و معاملات ديگر و بى بانك و معاملات بانكى داد و ستد بازرگانى محال است. و گويند در صدر اسلام در عربستان ممكن بود بى ربا تجارت كردن و در اين عهد ممكن نيست و ملاحده در اين سخنان متابعت نصارا مى كنند به تقليد و سيد احمد خان هندى در تفسير خود انكار حرمت ربا كرده است. (14) و ما گوييم همه معاملات بانكى موجب ربا نيست و آنها موجب ربا است چنان ضرورت بدان نيست كه از ترك آن تجارت باطل شود. 15 روض الجنان: گذشته با روى او نياورد. 16 546. علامه شعرانى: يعنى گذشته را به ياد او نياورد. 17 روض الجنان: عبداللهِ عبّاس گفت: معنى «يَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا» ، آن است كه از سبب ربا، خداى تعالى از زكات و صدقه و قرُبات و برّ و صله رحم كه او كند نپذيرد... . 18 547. علامه شعرانى: دو عيب از عيوب ربا به هيچ عمل صالح جبران نپذيرد: يكى آنكه گيرنده وام آن را در مصرفى به كار مى اندازد مانند تجارت و صنعت كه احتمال ضرر و نفع هر دو در آن هست اما براى دهنده وام احتمال ضرر نيست. دوم آنكه گيرنده وام عمل خود را با سرمايه ضميمه مى كند، برخلاف دهنده وام. زارع تحصيل ماده غذا و لباس مى كند و صنعت گر آن را به صورت مفيد و نافع در مى آورد و تاجر در دست رس مردم مى گذارد اما رباخوار بيكار است. 19

.

ص: 251

. .

ص: 252

. .

ص: 253

281. «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللّهِ ثُمَّ تُوَفّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»

روض الجنان:... ابوصالح روايت كند از عبداللهِ عبّاس كه گفت: چون آيت فرود آمد، جبريل عليه السلام گفت، خداى تَعالى مى فرمايد كه: اين آيت بر سر دويست و هشتاد آيت از سورة البقرة بنه... . (1) 548. علامه شعرانى: تأييد آن مى كند كه سوره هاى قرآن را خود پيغمبر صلى الله عليه و آله به دستور جبرئيل مرتب كرد. و بقره همين اندازه آيه داشت كه هست و اين معنى در احاديث متواتر است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله نام سوره هاى قرآن را مى برد و اسامه را بر لشكرى امير ساخت، چون سوره بقره از حفظ داشت و در قرآن كريم است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» (2) يا «فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ» (3) . و اينكه بعضى اهل حديث گويند قرآن آيات متفرقه بود بعد از رحلت آن حضرت جمع كردند صحيح نيست شايد سوره ها را در مصحف جمع كردند نه آيات را در سور. (4)

.

ص: 254

282. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ بِالْعَدْلِ... فَإِنْ كانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهاً أَوْ ضَعِيفاً أَوْ لا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ...»

روض الجنان: «فَاكْتُبُوهُ» ؛ بنويسى آن را كه داده باشى اگر قرض باشد و اگر بيع سَلَم براى آنكه تا در او شكّى و شبهتى و خلافى و جحودى نرود. خلاف كردند در اين امر كه بر وجوب است يا ندب. مذهب اهل ظاهر آن است كه: بر وجوب است. (1) 549. علامه شعرانى: اهل ظاهر كسانى هستند در شيعه و اهل سنت كه به ظاهر لفظ اعتماد مى كنند و به قرائن عقلى و سيره و اجماع و هر چيز غير محسوس كه ادراك آن محتاج به تدبر و فكر و عقل است اعتماد ندارند. و به عبارت ديگر عقلشان ضعيف است و به عقل خود اعتماد ندارند اما به الفاظ قرآن و حديث كه به قوه باصره و سامعه ادراك مى شود اعتماد دارند. و نوشتن دَيْن در اينجا به قرينه عقلى مستحب است و به ظاهر لفظ واجب. (2) روض الجنان: راستان. (3) 550. علامه شعرانى: صحيح و درست. (4) روض الجنان: «اَوْ ضَعيفاً» ؛ يا پيرى خَرِف. سُدّى و ابن زيد گفتند: عاجزى كم عقل. (5) 551. علامه شعرانى:حق آن است كه سفيه ناتوان است در عقل و ضعيف ناتوان در عمل «و لا يستطيع» آنكه به علت خارجى غير ضعف ذاتى نتواند املا كند. (6) روض الجنان: و ابوثَوْر و عثمان البَتَي و شُرَيح و انس بن مالك و ابن سيرين با ما موافقند در اين، و تمسّك فقها باضافه في قَولِه: «مِنْ رِجالِكُمْ» در آنچه آزادى شرط است معتمد نيست... . (7) 552. علامه شعرانى: يعنى چون رجال را اضافه به ضمير «كم» كرد و فرمود مردان شما دلالت بر آن دارد كه بايد آزاد باشند و گر نه مردان ما نيستند. و مؤلّف جواب مى دهد كه بندگان هم از مردان مايند چون در اضافه ادنى مناسبت كافى است. (8) روض الجنان:... آنگه پيش شُرَيح رفتند. امير المؤمنين عليه السلام بر او دعوى كرد، شُرَيح گوا خواست. اميرالمؤمنين حسن على را بياورد تا گواهى داد. شُرَيح گفت: به يك گواه حكم نكنم. او قنبر را بياورد تا گواهى داد، گفت: به گواهى بنده حكم نكنم. اميرالمؤمنين عليه السلام گفت: قَبَّحَكَ اللّهُ، در اين حكم سه بار جور كرى: اوّل آنكه از امام گواه خواستى، دگر آنكه گفتى: به گواهى حسن تنها حكم نكنم، دگر گفتى: به گواهى بنده حكم نكنم ندانى كه گواهى بنده براى خواجه مقبول باشد بر او مقبول نباشد! ندانى كه رسول عليه السلام به گواهى من تنها حكم كرد آن روز* كه بر خالدِ وليد گواهى دادم، و گفت: گواهى مردى قرشى به گواهى هفت مرد باشد** كه نه از قريش بود، و گواهى تو اى على به گواهى هفت قرشى است... . (9) 553. علامه شعرانى: * تحقّق عدالت در كسى نزد شيعه دشوارتر است از آنكه ديگران گويند. ما چنان عدالتى در شاهد معتبر دانيم كه اگر خويش و برادر و فرزند و پدر هم باشد مطمئن باشيم شاهد مراعات نسب نخواهد كرد، اگر دشمن وى بود چنان متصلّب است كه به نفع او هم شهادت خواهد داد. و بعضى كه شهادت خويش را براى خويش و شهادت بيگانه را به ضرر دشمن او قبول نمى كنند براى آن است كه در عدالت مسامحه كرده و آن سختى و صلابت كه ما در عدالت معتبر مى شماريم آنها معتبر نشمرده اند. ما گوييم بايد شاهد در عدالت چنان باشد كه اگر به نفع برادر و به ضرر دشمن خود هم شهادت دهد مطمئن باشيم راست مى گويد. (10) 554. ** ظاهراً در عبارت سقطى است به اين مضمون: ديگر ردّ شهادت قريشى كردى با اينكه رسول صلى الله عليه و آله به گواهى يك قريشى حكم كرد. و پيش از اين گفتيم هيچ يك از فقها نديديم بدين روايت اعتماد و بدان عمل كرده باشد و شهادت قريش نزد فقها مانند شهادت ديگران است. (11) روض الجنان:... «ذلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ» «ذا» اشارت است و «كاف» خطاب، يعنى آن، اى جماعت مخاطبان به دادتر بود و به عدل تر... . 12 555. علامه شعرانى: با اين همه تأكيد در نوشتن نوشته را حجت نكردند تا شاهد بدان منضم نشود، لذا پس از كتابت فرمود شاهد گيريد. و فايده نوشته يادآورى شهود است كه چون خط بينند دين را به ياد آرند نه مانند عهد ما كه نوشته تنها را كه به امضاى مديون مسمّى باشد حجت گيرند. و نظير اين دستور اذان است با آن همه تأكيد آن را حجت نكردند بلكه براى يادآورى و تنبيه براى تجسس و تفحص وقت بدان امر كردند. 13

.

ص: 255

. .

ص: 256

. .

ص: 257

283. «وَ إِنْ كُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ...»

روض الجنان: «فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ» ... وَهُو جَمع رَهْنٍ كَنَعْل ونِعالٍ، وبَغْلٍ وبِغالٍ،... . و رُهُنْ جمع الرِهانِ وهُو جَمْعُ الجَمعِ قالَهُ الفرّاء والكِسائى. و ابو عبيد گفت: جمع رهن باشد، و در كلام عرب هيچ اسم نيست على فَعْل، و جَمْعه على فُعُلْ الاّ هشت حرف... . (1) 556. علامه شعرانى: از فوايد نادره اين كتاب است كه در جاى ديگر نتوان يافت و فوايد ادبى امثال اين بسيار است رزقنا الله التوفيق لضبطها و الإشارة إليها. و در شرح رضى دَهن و دُهْن آورده است و احتمال تصحيف دارد. (2) روض الجنان: و سعيد بن مرجانه گفت: به نزديك عبداللهِ عمر حاضرم بودم، اين آيت برخواند... . (3) 557. علامه شعرانى: مرجانه نام مادر او است و پدرش عبدالله نام داشت. سه سال پيش از سنه صد از دنيا رفت. (4)

284. «...وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ...»

روض الجنان: و عقاب فُسّاق به نزديك اهل وعيد چنين نيست، و آنچه گفتيم در آنكه آيت محكم است و منسوخ نيست قول قومى است از اهل معانى كه گفتند: دل را نيز فعلى هست كه حوالت بدوست في قَوْله تعالى: «بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ» . (5) 558. علامه شعرانى: گروهى از مردم كه ادراك معانى غير محسوس بر آنها دشوار نباشد اهل معانى گويند و گروه ديگر كه بر آنها دشوار بود اصحاب حس گويند: آنچه از اعمال به چشم آيد و به حواس ادراك شود در شمار آرند و آنچه محسوس نباشد؛ مانند نيت و ظنّ بد و اعتقاد باطل و عجب و ريا در شمار عمل نيارند و از علوم هم آنچه به حس درآيد صحيح و محكم شمارند و آنچه به عقل ادراك شود از خرافات و اوهام دانند، حديث را به گوش شنوند و يا نقش كتابت آن را به چشم بينند و تعلم آن را خلاف طبع خويش نيابند، اما اصول را بايد به اعتبار و منطق و عقل دريافت. آن را اضلال و خلاف طريقه آل محمد عليهم السلام دانند. و اينها را اهل ظاهر گويند. (6) روض الجنان: گريوان. (7) 559. علامه شعرانى: گريبان است. (8) روض الجنان:قول النَّبي عليه السلام: نيَّة الْمُؤمنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ، براى آنكه عمل را فتور دريابد و نيّت را فتورى در نيابد. (9) 560. علامه شعرانى: عمل متعلق به جوارح است و قواى جوارح كه بدان عمل صادر مى شود از انسان قواى طبيعى است و قوه نفسانى معارض آن است و از مزاحمت آنهاكلال عارض مى شود؛ مانند آنكه كسى خواهد به بلندى بالا رود و قواى بدنى بر خلاف اراده او مايل به زير است، اما نيت از خودِ نفس است نه قوه معارض آن. (10)

.

ص: 258

. .

ص: 259

285. «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤمِنُونَ...»

روض الجنان:... و در خبر است كه اين دو آيت شب معراج فرود آمد بر رسول عليه السلامدر زير عرش، چون حق تعالى گفت: يا محَمَّد! سَلْ تُعْطَ؛ بخواه تات بدهند، گفت: اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شريكَ لَهُ واَشْهَدُ اَنَّ محَمَّداً عَبْدُهُ ورَسُولُهُ [اَشْهد اَنّ عليّا وليُّهُ ووَصيُّهُ]. (1) 561. علامه شعرانى: روايت آميخته است از تشهد به طريقه اهل سنت و ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام بر طبق اعتقاد مردم شيعى. چون اهل سنت السلام عليك و السلام علينا را پيش از تشهد مى خوانند و موافق روايات اهل بيت سلام پيش از تشهد روا نيست و بايد شهادتين گفت و صلوات بر پيغمبر و آل او فرستاد و هيچ سلام نگفت در ركعت دويم و در ركعت چهارم هر سه سلام پس از شهادتين است. و اهل سنت در ركعت دوم هم دو سلام را پيش از شهادتين مى گويند و «السلام عليكم» را در ركعت آخر پس از تشهد. و عجب است كه در ميان شيعه هيچ كس شهادت به وصايت اميرالمؤمنين عليه السلام را واجب نداند و اين روايت جزء قرار داده است. گويى اصل روايت از اصل سنت بوده است موافق مذهب آنها در تشهد و يك تن شيعى متعصّب و جاهل شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام را بر آن افزوده است غافل از اينكه اين روايت اصلاً موافق مذهب اهل بيت عليهم السلام نيست. (2)

286. «لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ ...رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً ...»

روض الجنان: «لَها ما كَسَبَتْ» ، گفت: او راست آنچه كرد از خير. و «كَسْب» در لغت هر فعلى باشد كه به او جَرّ منفعت كنند، براى اين مرغان صيد كننده را كَواسب خوانند... و دون اين تفسير كه گفتيم كه اهل لغت دانند و شناسند معقول نيست. (3) 562. علامه شعرانى: مقصود كسبى است كه اشاعره گويند و مانند كلام نفسى معقول نيست و قرآن را نمى توان بر معنى نامعقول كه در لغت عرب نيامده حمل كرد. (4) روض الجنان: «اِنْ نَسَيْنا» ؛ اگر فراموش كنيم. «نِسيان» ضدّ ذكر باشد. كلبى گفت: بنى اسرايل هر گه كه چيزى فراموش كردندى از آنچه ايشان را فرموده بودند، يا خطايى كردندى، خداى طعامى يا شرابى برايشان حرام كردى. و اگر اين قول درست باشد بر وجه تغيّر مصلحت باشد نه بر وجه عقوبت، كه عقوبت مضرتى محض باشد مستحق مقارن با استخفاف و اهانت. (5) 563. علامه شعرانى: يعنى مؤاخذه كردن بر خطا و نسيان و هر عمل كه بى اختيار صادر گردد در عقل قبيح است، چه در شريعت اسلام و چه شريعت حضرت موسى عليه السلام. بعضى جواب دادند كه در شريعت آنان پس از خطا و نسيان چيزى از مباهات حرام مى شد و اين قبيح نيست و مؤاخذه هم نيست، مثل آنكه در حال احرام صيد حلال حرام مى گردد به مصلحتى. و بهتر آن است كه بگوييم بر آنها در خطا و نسيان كفارتى متعلق مى شد از قربانى و غير آن؛ چنان كه در مذهب ما در قتل خطا كفاره است و به قول بعضى آنكه خوابش ببرد و نماز عشا نخواند به كفاره آن روز بعد را روزه بدارد. و كفاره خطا در شريعت حضرت موسى بسيار بود و در مسلمانان نادر است. (6) روض الجنان:... و بعضى دگر گفتند: مراد به «اضر» ثقل است؛ بار خدايا بار گران در تكليف بر ما منه چنان كه بر آنان نهادى كه پيش ما بودند، و آن آن بود كه در اخبار مى آيد كه: خداى تعالى در شبان روز پنجاه نماز بر امّت موسى نهاد، و ايشان را به زكات ربع مال فرمود دادن، و چون جامه شان پليدى رسيدى ببايستى بريدن* و نمازشان جز در مسجد روا نبودى، و چون آب نيافتندى، تيمّم روا نبودى ايشان را. و چون گناهى بكردندى، علامت آن گناه بر روى ايشان پديد آمدى. و چون در سراى به معصيتى مشغول شدندى، بر در آن سراى به خطّى روشن پيدا شدى كه: فلانان در اين سراى فلان كار مى كنند، و اين قول عطا و مالك بن انس و مورَّج و قُتيبى و ابن الانبارىّ است**. (7) 564. علامه شعرانى: * اين روايت به عقل نزديك تر از آن است كه گوشت تن خود را به مقراض مى بريدند. و به گمان من «قطعوه» يعنى جماعت بنى اسرائيل زن يا مرد نجس را از جماعت خود بيرون و قطع علاقه مى كردند، در مسجد و جماعت راه نمى دادند و با آنها در يك خانه نمى ماندند و معاشرت نمى كردند؛ چنان كه هنوز با زن حائض چنين رفتار مى كنند. آن گاه بعضى روات نقل به معنى كرده است چنان كه به عقلش رسيده. (8) 565. ** اينان قولشان حجت نيست و روايت ضعيف است. (9) روض الجنان: يكى از جمله صالحان نام او خبّاب گفت: به مجلس ذوالنّون مصرى حاضر آمدم در فُسطاط مصر، حَزْر كردم حاضران را كه هفتاد هزار مرد بودند. او در محبّت خداى سخن گفت يازده جنازه برگرفتند [از مجلس او]. (10) 566. علامه شعرانى: پيش از اين گفتيم مؤلّف كتاب از گفتار مشايخ صوفيه بسيار در اين تفسير آورده است؛ چون در آن عهد تنفر علماى شرع از تصوف و احتراز متصوفه از علماى شرع مانند عهد ما نبود و هر چه متضمن عبرت و موعظه و تعليم راه خدا و تذهيب نفس باشد روايت مى كردند از هر كس، و سخن از عشق حقيقى و محبت خدا هم مخالفت مذاق اهل شرع نيست. (11) روض الجنان: آتش تاغ از داغ فراق آسان تر است. 12 567. علامه شعرانى: «تاغ»، فارسى درخت غضا است. 13

.

ص: 260

. .

ص: 261

. .

ص: 262

. .

ص: 263

ص: 264

. .

ص: 265

. .

ص: 266

7. «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ ... ...»

وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ» . روض الجنان: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ» ؛ او آن خدايى است كه كتاب قرآن بر تو كه محمّدى فرو فرستاد، هرچه حق تعالى در قرآن قرآن را به آن خواند و وصف كرد از انزال و تنزيل و وحى و كلام و كتاب و آنچه مانند اين است همه دليل حدوث است، هيچ مُخَيِّل قديم نيست. (1) 573. علامه شعرانى: متكلمان صدر اسلام اختلاف كردند كه قرآن قديم است يا حادث و عامه مردم قديم بودن قرآن را پذيرفتند و حدوث آن را بدعت مى شمردند؛چون عوام تابع عواطف خويشند نه عقل. و علماى شيعه گويند قرآن كلامى است حادث و متأخران اهل سنت نتوانستند از گفتار ناسنجيده قدماى خود سرپيچند و هم نتوانستند آن را با عقل منطبق سازند، گفتند: آن كلام خدا كه قديم است اين الفاظ و عبارات نيست بلكه كلام نفسى است قائم به ذات حق و از صفات او است. و اين سخن هم نامعقول است، چنان كه خواجه فرمود:« و النفسانى غير معقول». (2) روض الجنان: «مُتَشابِهات» ؛ و مُتَشابه آن باشد كه مراد در او متشبه باشد مراد از ظاهرش ندانند، و اقوال علما در اين حكم و متشابه مختلف است. (3) 574. علامه شعرانى: كلام متشابه در همه كتب علم و ادب و سير و اخبار هست كه معنى آن آسان دريافته نمى گردد، بايد اهل فن و بصيرت آن را شرح و تفسير كنند و به نظر ديگران غلط يا متناقض مى آيد، خصوصاً در علم حديث و علم حكمت. و متشابه آن نيست كه هيچ كس نداند، بلكه چيزى است كه همه ندانند. و اگر گويى: علت وجود متشابه در كتابها چيست؟ گوييم: از آنكه مردم در ادراك مختلفند و نويسنده كتاب ملزم نيست در تأليف خود بدان اكتفا كند كه همه آسان در مى يابند و مطالب دشوار را ننويسد بلكه آن را هم بايد نوشت براى گروهى خاص. خداى تعالى در قرآن همان كرده است كه طريقه مردم است در تأليف؛ چون قرآن به طريق مكالمات مردم نازل شده است. (4) روض الجنان: و روايت ديگر از عبداللهِ عبّاس آن است كه: متشابه قرآن حروف التّهجىّ است كه در اوايل سورت است، و آن آن بود كه جماعتى از جهودان به نزديك رسول صلى الله عليه و آله آمدند چون حُيّىِ اَخْطب و كَعْبِ اَشْرف و مانند ايشان، و گفتند: اى محمّد! شنيديم كه از مله آنچه فرود آمد بر تو «آلم» است. به خداى بر تو كه چنين است و اين مُنْزل است بر تو، گفت: چنين است، گفت: اگر اين درست است، چنان مى نمايد كه ملك امّت تو هفتاد و يك سال باشد، و اين از حساب جُمَّل گفت كه «الف» يكى باشد، و «لام» سى و «ميم» چهل، جمله هفتاد و يك باشد. (5) 575. علامه شعرانى:اهل كتاب را به اين گونه حساب عنايتى عجيب است و ابوالفرج بن عبرى در تاريخ مختصر الدول در شرح حال ابراهيم عليه السلام گويد: خداوند تعالى درباره اسماعيل گفت:«اكبرته طب طب». به زبان سريانى؛ يعنى او را بزرگ مى كنم بسيار بسيار، و چون حروف آن را به حساب جمل جمع كنيم ششصد و پنجاه و شش مى شود، و اين مدت ملك عرب است از اولاد اسماعيل چون آخرين خليفه عباسى مستعصم در اين سال كشته شد و دولت خلفا منقرض گشت. (6) يكى از علماى اسلام مطابق مذاق آنان گويد: به جاى طب طب سريانى در لغت عبرى به ماد ماد آمده است و آن به حساب جمّل مطابق با محمد است؛ يعنى 92 و حضرت اسماعيل را خداى تعالى به سبب آن حضرت بزرگ كرد. (7) روض الجنان: مفسّران در نظم آيت و حكم او خلاف كردند: عُرْوَّة بن الزُّبير گفت و عايشه و طاووس عن ابن عبّاس كه: «واو» في قوله: «وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» ، «واو» استيناف است و وقف كردند عند قَوْلِهِ: «الاّ الله» ، و گفتند: كلام تمام شد اينجا، و معنى آيت آن است كه تأويل آيات متشابه كس نداند مگر خداى عَزَّوجلَّ. فامّا راسخان علم گويند: «امَنّا بِهِ» ، چنان كه «والرّاسخون» مبتدا باشد، و «يقولونَ» خبر او بود. (8) 576. علامه شعرانى: بنابراين «وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» قرينه «الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ» است؛ يعنى مردم در متشابه دو قسمند: گروهى آيات متشابه را وسيله گمراه ساختن و فتنه انگيختن مى كنند و چون در آيه احتمالى راه يابد آن را تأويل آيه قرار مى دهند؛ مثلاً اطاعت اولى الامر را دليل خلفاى جور و آيات يداللّه و وجه اللّه را دليل تجسم حق و امثال آن. گروه دوم كه راسخان در علمند هر چه را ندانند به تكلّف تأويل نمى كنند و به ندانستن آن اعتراف مى كنند و مانند جاهلان دعوى علم به همه چيز ندارند و مى گويند هر چه خدا گفت حق است و اگر به نظر ما درست نيايد و در آن شبهه باشد از جهت نقص ما است؛ مانند شبهه آكل و مأكول در معاد، و البته وجهى است كه شبهه مندفع گردد گرچه ما ندانيم. و نظير آن جمع بين آيات جبر و تفويض. (9) روض الجنان:... وقولى دگر در نظم آيت آن است كه مجاهد گفت و ربيع و محمد بن جعفر الزّبير و قتيبى كه: «واو» في قوله: «والرّاسخون» ، «واو» عطف است، و معنى آيت آن است كه خداى تعالى گفت: تأويل متشابه كس نداند مگر من كه خداام و راسخان ثابت قدمان در علم. و قوله: «يَقُولُونَ» ، در محلّ حال باشد از ايشان، و معنى آن بود كه: ايشان دانند و با آنكه دانند مى گويند: «امنّا بِهِ» ، تا مدح باشد ايشان را به دو وجه: يكى تحصيل علم به متشابه، يكى انقياد و استسلام، و مثال آيت در آنكه «يقُولُونَ» حال افتاد في مَوْضع قائلينَ... . (10) 577. علامه شعرانى: يعنى نظير اين آيه در سوره حشر نيز آمده است، در آيه دهم فرمايد: «وَ الَّذِينَ جاؤ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا» (11) چون در اينجا «الذين جاؤا» عطف بر سابق است و يقولون حال. و در اين شبهتى است چون در آيه حشر الذين مبتدا است و «يقولون» خبر آن براى آنكه از غنيمت چيزى به انصار ندادند جز به سه تن و شرح آن در محل خود مذكور است. و صحيح آن است كه «يقولون» مى تواند حال باشد براى «الراسخون» و احتياج به شاهد ندارد، چون بديهى است و سخن در ترجيح است كه حال بودن اولى و انسب است يا خبر بودن و گرنه بر حسب قواعد نحوى هر دو صحيح است. (12) روض الجنان:... پس قديم (جلّ جَلالُهُ) گفت: تأويل آيت يعنى آن وجه معيّن كه مراد من است كه من بيان نكرده ام كسى را براى صلاحى را آن كس نداند مگر من، و اين وجهى نكوست در تفسير اين آيت. (13) 578. علامه شعرانى: چنان كه در اصول عقايد مطالبى است كه صلاح مكلّفان است بدان معتقد باشند اجمالاً و دانستن تفاصيل آن محال، مانند اعتقاد عباد به معاد و قيامت، خداوند آن را مجمل فرمود؛ نظير كسى كه مى خواهد به مكه برود بايد اجمالاً به وجود آن معتقد باشد اما تفصيل خصوصيات اين شهر را لازم نيست دانستن و همچنين لازم نيست دانستن معاد و قيامت و صفات نبى و امام و رابطه آنان با خالق و از اين قبيل. و بنابراين صحيح است «و الراسخون» را مبتدا گيريم و «و يقولون» خبر آن. (14) روض الجنان: امير المؤمنين عليه السلام گفت: مردمان سه نوعند: عالم است و متعلّم، عالمى ربّانى و متعلّمى بر طريق نجات. راز اين هر دو در گذشته هَمج و رعاعند كه بر سر آب آيد كه چون خسك خشك شود طعمه آتش را شايد، به دنبال هر آوازى بروند و با هر بادى كه بجهد ميل كنند، به نور علم روشنايى نجسته باشند، و در علم، التجا به ركنى استوار نكرده باشد. (15) 579. علامه شعرانى: ظاهراً رعاع را به معنى نى دانسته است كه چون خشك شود مى سوزانند و رعاع به معنى نى آمده است. اما همج معنى مناسب غير مگس و پشه ندارد كه دنبال ستوران مى پرند و از سرگين آنها تغذيه مى كنند. و مناسب عوام كه هر روز مقلد كسى باشند همين تشبيه است. و پس از آن فرمود:«اتباع كلّ ناعق» دليل همين معنى است. و «يَمِيلونَ مع كُلّ رِيح» (16) با نى مناسبت دارد و با پشه نيز؛ چون باد پشه را از اين سوى بدان سوى مى برد. (17) روض الجنان: تاسه. (18) 580. علامه شعرانى: تاسه: بيقرارى. (19)

.

ص: 267

. .

ص: 268

. .

ص: 269

. .

ص: 270

8 . «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا...»

روض الجنان: ازاحَتِ علّت. (1) 581. علامه شعرانى: برطرف كردن بهانه و عذر. (2)

10. «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ...»

روض الجنان:... و شرم ندارى كه به چرب و خشك ترازو خداى را بيازارى. (3)582. علامه شعرانى: خشكى ترازو كم فروشى، و چربى آن سنگين خريدن است. (4)

.

ص: 271

13. «قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ...»

روض الجنان:مشركان مسلمانان را با قلّت ايشان دو چندِ خويشتن مى ديدند چنان كه گفت: «واِذْ يريكُمُهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ في اَعْيِنكُمْ قليلاً ويُقَلِّلُكُمْ في اَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِىَ اللهُ اَمْراً كانَ مَفْعُولاً» . (1) اگر گويند: نه اين مُؤدّى باشد با مذهب اشعرى كه ادراك معنى گويد. (2) 583. علامه شعرانى: در مواقف در باب ادراك حواس گويد: اشعرى سمع را علم به مسموع و بصر را علم به مبصَر داند. (3) و اين صحيح نيست نزد جمهور؛ زيرا كه ما به وجدان خود مى يابيم كه علم به وجود چيزى داريم نديده و چون ديديم علم ما نوع ديگر شود؛ پس ديدن غير علم به مبصرات است. (4) روض الجنان: حرزى كند. (5) 584. علامه شعرانى: تخمين مى زنند. (6) روض الجنان: در چيزى. (7) 585. علامه شعرانى: در چيزى ترجمه «في شى ء» است، يعنى به هيچ وجه. (8)روض الجنان: اكتراث. (9) 586. علامه شعرانى: اكتراث، توجه و عنايت داشتن. 10 روض الجنان: از سر دست در نگريدند. 11 587. علامه شعرانى: سر دستى نگاه كردن، يعنى بى تأمّل و دقت. 12 روض الجنان: مشركان بيامدند تنگ هزار مرد. 13 588. علامه شعرانى: يعنى نزديك آمد. 14

.

ص: 272

14. «زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِينَ وَ الْقَناطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ...»

روض الجنان:... و «شَهْوت» معنيى باشد كه ايجاب صفت مُشْتَها كند، و از جمله اعراض مخصوصه است كه قديم تعالى مختصّ است به قدرت بر آن، و از جمله اصول نعم است... . (1) 589. علامه شعرانى: متكلّمين قديم افعال را بر دو قسم مى كردند: يكى آنكه قدرت بر آن كسى ندارد مگر خداى تعالى و دوم آنكه هم خدا بر آن قدرت دارد و هم ديگرى و قسم اول را اصول نعم گويند و معتزله كه اصل سخن از آنان برخاسته مقصود خويش را منقّح نساخته اند. و حق آن است كه چون وجود ممكن بسته به وجود حق است و در بقا بى نياز از او نيست در فعل هم هر چه كند به قدرت و اراده و اختيار حق كرده است بى آنكه جبر لازم آيد:«ولا جبرَ ولا تفويضَ بل أمر بين الأمرين». و اصول و فروع نعم همه به قدرت حق است. (2) روض الجنان: نبايد كه هيچ مردى با زنى به خلوت بنشيند كه سوم ايشان شيطان است، پس ايشان گاه دام شيطان باشند، و گاه پيشرو شيطان باشند، و گاه خود شيطان باشند. (3) 590. علامه شعرانى: اول ايشان درآيند و پس از آنها شيطان و ثالثِ آنها شود. (4) روض الجنان: و علما در معنى «مسوّمه» خلاف كردند... و ليث گفت: نگاشته از نكوئى. (5) 591. علامه شعرانى: يعنى ممثل و مصوّر مانند مجسمه از حسن ساخته. (6) روض الجنان: ابن زيد گفت: اَلْمُسَوَّمَةِ الْمُعَدَّةُ لِلْحَرْبِ؛ آن باشد كه براى كارزار به دست نهاده باشند. (7) 592. علامه شعرانى: به دست نهادن را به معنى آماده و حاضر نگاهداشتن استعمال كرده است. (8) روض الجنان: مراد به «مُسَوَّمَةَ» هماليج اند، يعنى اسپان رهوار. (9) 593. علامه شعرانى: هماليج جمع هملاج است. (10) روض الجنان: ابووهب روايت كند كه رسول عليه السلام گفت: اسپان باز بنديد و گرد از پيشانى ايشان پاك كنيد و چزى در گردن ايشان بنديد، و زه كمان نبايد و اسپ كه دارى يا كُمَيت اغرّ مُحجَّل بايد يا اشقرى اَغرّ محَجّل يا ادهمى اغرّ مُحجّل. 11594. علامه شعرانى: يعنى زه كمان نبايد در گردن اسب بندى. و «اغر محجّل» آن است كه پيشانى و پاهاى آن سپيد باشد. 12 روض الجنان: و ابوهُرَيْرَه روايت كرد كه رسول عليه السلام گفت: اسپان، خداوند ايشان را از سه روى باشد: يكى را «اَجْر» بود يكى را «وزر» بود يكى را «ستر»... . 13 595. علامه شعرانى: اسب براى صاحب بر سه وجه است. 14 روض الجنان: «ذلِكَ مَتاع الْحَيوةِ الدُّنْيا» ؛ اين متاع زندگانى دنياست، يعنى اين جمله كه بر شمرد همه تمتّع زندگانى دنياست، اين سراست كه دنياست، و «دنيا» تأنيث اَدْنى باشد؛ نزديك تر، براى آنكه صفت سراست و «دار» مؤنث باشد. 15 596. علامه شعرانى: مؤنث آوردن دنيا براى آن است كه صفت دار است و دار مؤنث است. 16

.

ص: 273

. .

ص: 274

18. «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ ...»

روض الجنان:... خبر ششم، رسول عليه السلام گفت: دو فرشته در هوا به يكديگر رسيدند، يكى ديگرى را گفت: از كجا مى آيى؟ گفت: از بر بنده عاصى، كه امروز هم روز معصيت مى كرد و خداى را مى آزرد... . آن فرشته ديگر گفت: و عجب آن است كه من براتى به نام او از آتش دوزخ به زمين مى برم... . گفت چون تو بيامدى، او «آية الشهادة» بخواند، خداى تعالى گفت: من گناه و معصيتش در كار ايمان و معرفتش كردم. (1) 597. علامه شعرانى: فضل اين آيت براى ايمان و معرفت است. (2)روض الجنان:... و چون ذكر علما كنند انگشت كهتر به تو مهتر بخسبانند. (3) 598. علامه شعرانى: بخسبانند يعنى بخوابانند چون در شماره انگشتها را به كف دست مى خوابانند اول انگشت خِنصِر پس از آن بنصر به ترتيب و آنكه اول به نظر مى آيد كسى است كه در علم كامل تر باشد. و خِنصِر را هنگام ذكر نام او مى خوابانند. (4) روض الجنان: صادق عليه السلام خايه مرغى بخواست و بر دست نهاد و گفت: اين حِصنى است مُصَهرَجْ* اندرون او پوستكى است تُنُك، در او دو مايع چون زرو سيم گداخته، آنگه شكافته شود از صورتى چون طاووس، چيزى دگر در او شد جز آنكه مى دانى؟ گفت: نه. گفت: اين دليل است بر حَدَث عالم. (5) ** 599. علامه شعرانى: * يعنى به صاروج اندوده و اكنون هم در تجزيه معلوم كرده اند پوست تخم مرغ اصلاً آهك است. (6) 600. ** اگر گويى: چون طاووس از تخم بيرون مى آيد دليل آن نيست كه عالم حادث است چون شايد هميشه جهان برپا بود و هميشه طاووس از تخم مى آمده است، گوييم: امام عليه السلام از حكم و مصالح و زيبايى و جمال طاووس و ساير مرغان استدلال فرمود كه صانع حكيم (جلّت قدرته) خالق آنها است نه طبيعت بى شعور و حدوث عالم فرمود. و مراد اثبات خداوند است؛ چون در عرف مردم ملازمه است ميان حدوث عالم و اثبات خدا و قِدَم عالم و نفى وجود حق. 7

.

ص: 275

21. «إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ يَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ»

روض الجنان: عبداللّه مسعود روايت كرد از رسول عليه السلام كه او گفت: بئسَ الْقوم قَوْم يَقْتُلُونَ الَّذينَ يَأمُرُونَ بالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ، بئْسَ الْقَوم قَوْمٌ لا يَأْمُرُونَ بالْمَعْرُوفِ ولا يَنهَوْنَ عَنِ الْمُنْكر* بِئْسَ القَوْ قَوْمٌ يَمْشِى الْمُؤْمِنُ بَيْنَهُمْ بِالتَّقيَّةِ؛ بد قومى باشند قومى كه كسى را كه امر معروف كند و نهى منكر بكشند، و بدقومى باشند كه امر معروف و نهى منكر نكنند، و بد قومى باشند كه مؤمن در ميان ايشان به تقيّه زندگانى كند. (1) 601. علامه شعرانى: خداوند پيغمبران را فرمود تا حقوق يكايك بندگان خدا را ثابت و محقق سازند و جابران را از ظلم و تعدّى به حقوق افراد مردم باز دارند و استقلال فرد را محترم شمارند. جابران از اين گونه احكام كه قدرت آنان را محدود مى سازد راضى نبودند، آمران به معروف و ناهيان از منكر را مى كشتند. (2)

.

ص: 276

22. «أُولئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ»

روض الجنان:... و منه قول النبى عليه السلام: إنّ ممّا ينبت الربيع ما يقتل حبطاً او يلم. (1) 602. علامه شعرانى: يا نزديك كشتن. (2) روض الجنان:... و مَعْنى قَوْلِهِ تعالى «فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ» ، يعنى در دنيا كفر و نفاق ايشان ظاهر كند مردمان را تا ايشان را بر آن مدح نكنند، و در آخرت ايشان را بر آن ثواب ندهند، براى آنكه نه بر وجه مأمور به كرده باشند. «وما لَهُمْ مِنْ ناصرينَ» ؛ و ايشان را در قيامت يارى و شفيعى نبود. (3) 603. علامه شعرانى: جباران گاه باشد كه عملى به گمان نيكى انجام مى دادند و چون غالباً به آخرت معتقد نبودند جزاى عمل نيك خود را در دنيا اميد داشتند كه نامشان به نيكى بماند و از پسِ مرگشان مردمان ستايش كنند. اما چون عملشان به ستم و آزار برآميخته بود مردم از پسِ مرگ نيز آنها را لعنت كردند و خيرات آنها را اگر داشتند ناديده گرفتند؛ چون در نظر مردم هيچ نعمتى ارجمندتر از مختار بودن و آزادى نيست و معنى حبط عمل در دنيا اين است. و در روايت آمده است كه جبار عهد ابراهيم عليه السلام او را منع كرد كه رمه خويش را از سرحدّ مملكت او بيرون نبرد كه اين مال در آن ملك به دست او آمده و ثروت مملكت او است و اين عمل به نظر نمروديان از اعمال خير او بود اما ظلم او در خاطرها ماند و عمل خير از ياد رفت. عمل خير وُلات بايد آميخته به جور نباشد. 4

.

ص: 277

26. «قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ ...»

روض الجنان:... و در خبر هست كه خداى تعالى در بعضى كتب انزله كرد: أنَا مَلِكُ الْمُلُوكِ ومالِك، الْمُلُوكِ قُلُوبُ الْمُلُوكِ ونَواصيهِمْ بيَدى فَان الْعِبادُ أطاعُوني جَعَلْتُهُمْ عَلَيْهِم رَحْمَةً واِنِ الْعِبادُ عَصَوْني جَعَلْتُهُمْ عَلَيْهِمْ عُقُوبَةً فلا تَشْتَغِلُوا بسبب الْمُلُوك* ولكن تُوبُوا اِلى أَعْطَفِهِمْ عَلَيْكُمْ؛** گفت: من پادشاه پادشاهانم و مالك پادشاهانم، دلهاى پادشاهان و مويهاى پيشانى ايشان به دست من است، اگر بندگان من طاعت من دارند پادشاهان را برايشان رحمت كنم، و اگر بندگان من در من عاصى شوند، پادشاهان را برايشان عقوبت كنم و شما دل در پادشاهان مبنديد، و لكن به كسى ميل كنيد از ايشان كه بر شما مهربان تر بود. (1) 604. علامه شعرانى: * از ترجمه شيخ جليل ابو الفتوح (قدّس سرّه العزيز) چنان مى نمايد كه در دو موضع از اين حديث تصحيف و تحريفى به ظهور رسيده: يكى در كلمه «لا تشتغلوا بسبب الملوك» است كه لفظ اين كلمه را سبب محركة خوانده به معانى حبل و ريسمان گرفته. و ديگرى كلمه «إلى أعطفهم» است كه به صيغه تفضيل خوانده مجرور به الى و بر اين تركيب ترجمه فرموده، و اين بنده بر وفق و طبق اين ترجمه ثبت نمود. ولى آنچه را كه اين بنده از سوق كلام و سياق عبارت حديث فهميده آن است كه كلمه سبب «سب» است و سب مصدر فعل مضاعف از: سبّ يسبّ سبّاً، به معنى شتم و فحش است و كلمه «الى أعطفهم» نيز به صيغه متكلم است مجزوم در جواب امر كه توبوا باشد، و الىّ ضمير متكلم است مجرور به الى و صورت لفظ حديث آن است: توبوا إلىّ أعطفُهم عليكم» و ترجمه آن است كه شما پادشاهان را سب و دشنام ندهيد اگر بر شما جور و عقوبتى رود پس توبه و بازگشت به سوى من كنيد تا ايشان را بر شما عطوف و مهربان كنم. دلهاى پادشاهان در دست من است و اين جمله از من است كه بر شما رود و شما بر حسب ظاهر از آنها مى دانيد و آنها را سب و دشنام مى دهيد. و اين مثل اين حديث است:« لاتسبّوا الدهر؛ فانّ الدهر هو الله و غيره». (2) و انا العبد الاقل مصحح هذا الكتاب داود بن الحسن الفاضل. (كذا فى هامش الطبعة الأولى). (3) 605. ** در بعض روايات از پيغمبر صلى الله عليه و آله آمده است كه پادشاهان را اطاعت بايد كرد و بر ظلم آنها شكيبايى نمود و مخالفت با آنها جايز نيست. و اين جمله مجعول به نظر مى رسد براى خلفاى جور و تملق بديشان. و در بعض روايات ديگر نهى است از متابعت آنان در معصيت و اينكه كلمه حق گفتن نزد امام جاير ثواب شهيد شدن دارد. و مؤلّف روايت را حمل بر معنى معقول كرد تا طرح و ردّ آن لازم نيايد و براى حفظ ظاهر معنى را باطل نساخت. (4) روض الجنان: بعضى دگر گفتند: از داود بستانى و به سليمان دهى. بعضى دگر گفتند _ اگر چه حشو است: از سليمان بستانى به صَخْر دهى... . (5) 606. علامه شعرانى: يعنى اين قول از اخباريان ساده لوح روايت شده كه به صحت و سقم حديث نمى نگرند. و حشويه اين اخباريان را گويند. (6) روض الجنان: و رسول عليه السلام گفت: اِنَّ الشَّيْطانَ يَجْري مِنْ اِبْنِ ادَمَ مَجْرَى الدَّمْ، شيطان از بنى آدم چنان رود كه خون، يعنى وسواس او چنان به رگهاى او بشود كه خون رود. (7) 607. علامه شعرانى: يعنى شيطان خود نتواند در رگهاى انسان رود. ناچار لفظ روايت را تأويل بايد كرد كه وسواس او در رگها مى رود. و بهتر آن است كه تأويل نكنيم و به ظاهر كلام ايمان آوريم و معنى آن را به خداى گذاريم چون شايد شيطان خود بتواند در عروق آدمى درآيد. و اگر گويى: جان انسان در عروق او است و جايى براى موجود ديگر نمى ماند گوييم: شايد تزاحم مكانى براى آنها نباشد، مانند آنكه ملائكه بر دو جانب دهان نشسته اند و هرلفظى كه از انسان صادر شود مى نويسند و از بودنِ غذا در دهان جا بر آنها تنگ نمى شود. و نمى توان موجودات غيبى را قياس به موجودات عالم شهادت كرد و شيطان از در بسته وارد خانه مى شود و براى موجودات مادى ممكن نيست. (8) روض الجنان:... كنانى گفت: «تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ» بقَهْر الشَيْطانِ «وتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ» بالتّخْليَةِ بَيْنَهُ و بَيْنَ الشَّيْطان. اين را دست گيرى و آن را دست زنى، اين را بر جاى بدارى و آن را از پاى درآرى. آن به فضل كنى، و اين به عدل كنى. (9) 608. علامه شعرانى: دست زدن كنايه از ترك كردن و يارى نكردن است. 10

.

ص: 278

. .

ص: 279

27. «تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ...»

روض الجنان: «تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ» ، شب در روز برى و روز در شب آرى. دو قول گفتند: يكى آنكه شب به روز در آرى و روز به سر شب... قولى دگر آن است كه: ساعت شب در روز مى آرد و ساعات روز در شب، از اين مى كاهد و در آن مى فزايد تا روز با پانزده ساعت آرد و شب با نُه ساعت... . (1) 609. علامه شعرانى: مثال است به تقريب، چون همه جا روز پانزده ساعت نشود و زيادتى بر حسب اقاليم مختلف است. در اقليم اول غايت بلندى روز شايد تا سيزده ساعت و ربع رسد و هر جا از اين بيشتر باشد از اقليم دوم است تا سيزده ساعت و سه ربع و از اين بيشتر اقليم سيم است تا چهارده ساعت و ربع و آنچه از اين افزوده باشد اقليم چهارم است تا چهارده ساعت و سه ربع و رى از اقليم چهارم است و چون مؤلّف از اين اقليم بوده به تقرب پانزده ساعت را ذكر كرده است و هر اقليم ازاقليم ديگر نيم ساعت زياده است تا اقليم هفتم كه بزرگ ترين روز تا شانزده ساعت و ربع رسد در عرض پنجاه سه درجه. و هر اقليم ميان دو مدار است. (2) روض الجنان: «وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ» ؛ زنده از مرده به در آرى و مرده از زنده... . فرّاء گفت معنى آن است كه: پاك از پليد بيرون آرد و پليد از پاك. اهل اشارت گفتند: حكمت از دل كافر به در آرد تا در او قرار نگيرد. (3) 610. علامه شعرانى: يعنى نمى توان حكمت را ترك كرد براى آنكه اصل آن از كافران يونان است، چنان كه گروهى گويند. (4)

.

ص: 280

28. «لا يَتَّخِذِ الْمُؤمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤمِنِينَ...»

روض الجنان:... مقاتلان گفتند: آيت در حاطب بن أبى بَلْتَعَه آمد و جماعتى از صحابه رسول كه با اهل مكّه اظهار مودّت مى كردند و نامه مى نوشتند به ايشان. (1)611. علامه شعرانى: در ميان مفسران دو تن به نام مقاتل معروف اند و اين كلمه تثنيه مقاتل است. (2) روض الجنان: حُلفايى. (3) 612. علامه شعرانى: يعنى هم قسم. (4) روض الجنان:... اين از جمله آن است كه مخالفان بر ما عيب كنند و طعن زنند، اعنى تَقِيَّة، و فرمان خداى تعالى در اين آيت بدو ناطق و در عقل واجب، پس طاعن بر اين طاعن است بر عقل و شرع و قرآن و اخبار و صحابه رسول. (5) 613. علامه شعرانى: گويند: اگر امام و پيغمبر تقيه كنند دين و أحكام دين مخفى ماند و اين منافى فايده و غايت ارسال رسل است چون خدا حكم فرستاد تا آنان به مردم باز گويند و اگر مخفى كنند مقصود الهى حاصل نشود.در جواب گوييم: تقيه در آن وقت جايز است كه حكم الهى مخفى نماند. (6) روض الجنان: صادق عليه السلام گفت: الرِّياءُ مَعَ الْمُؤمِنِ شِرْكٌ ومَعَ الْمُنافِق في داره عِبادَةُ، گفت: ريا كردن با مؤمن شرك است و با منافق در سراى او عبادت. (7) 614. علامه شعرانى: قائده سياست امروز همين است كه چون در كشورى بيشتر مردم تابع دين و مذهبى بودند آنها كه به شماره اندك ترند مخالفت اكثر نكنند و به مخالفت آنان برنخيزند و به بزرگانِ دين آنها بد نگويند. پس تقيه حكمى بر خلاف اصول و قواعد سياست و عدل نيست. (8) روض الجنان: هشام بن سالم گويد كه: چون صادق عليه السلام از دنيا برفت، من و محمّد بن النّعْمان صاحب الطّاق و ابوجعفر الأحول و جماعتى از اصحابان صادق عليه السلامبوديم، و مردم چنان گمان بردند كه عبدالله بن جعفر _ كه پسر مهترين بود _ امام وقايم مقام پدر اوست. ما در نزديك او شديم و او را گفتيم: يابْنَ رسول اللّه! اگر مردى دويست درم دارد بر او زكاتِ آن چند باشد؟ گفت: پنج درم. گفتيم كه: صد درم دارد؟ گفت: دو درم نيم. ما گفتيم يَابْنَ رسُولِ الله! مرجيان چنين نمى گويند. گفت: من ندانم تا مرجيان چه مى گويند. نزديك او بيرون آمديم آيس، و دانستيم كه امام نيست براى قلّت علم او به شرع. (9) 615. علامه شعرانى: مرجيان گروهى از مسلمانان صدر اوّل بودند كه مى گفتند با ايمان هيچ گناه كبيره زيان نرساند و ايمان جبران همه معاصى كند؛ چنان كه جمعى از غاليان شيعه گويند با محبت آل محمد صلى الله عليه و آله همه معاصى آمرزيده است و عمل لازم نيست. (10) روض الجنان: ... و اين خبر (11) براى اين آوردم تا بدانند كه سيرت ائمّه ما عليهم السلام در عهد ظلمه بنى اميّه و بنى العبّاس تقيّه بوده است... . (12) 616. علامه شعرانى: در مجمع البيان از شيخ مفيد نقل كرده است كه تقيه بر چهار قسم باشد: واجب و مباح و مكروه و مستحب. 13 خود فرمايد: گاه تقيه حرام باشد جايى كه سبب قتل مؤمن شود يا از آن فسادى در دين خيزد، و از شيخ طوسى روايت كرده است كه تقيه رخصت است نه واجب؛ حتى اگر خوف نفس باشد جايز است حق را واضح بگويد اگر چه كشته شود. 14

.

ص: 281

. .

ص: 282

. .

ص: 283

29. «قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللّهُ...»

روض الجنان: ... «إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ» ؛ كه اگر پوشيده دارى آنچه در دل دارى يا اظهار كنى، خداى داند. كلبى گفت: معنى آن است كه اگر آنچه با رسول مى گويى، اگر از سر زبان مى گويى و اگر از ميان جان مى گويى از اخلاص و نفاق، خداى داند براى آنكه او عالم الذّات است، عالم است به جميع معلومات بر هر وجهى كه صحيح بود كه معلوم بود، براى آنكه صفت نفس با صحّت واجب باشد، و چون متعلّق بود اختصاص ندارد به بعضى متعلّقات دون بعضى. (1) 617. علامه شعرانى: متكلمان گويند: صفات الهى گاهى متضمّن معنى اضافه هست و گاه نيست. مثلاً او واجب الوجود است و اين صفت ذاتى او است و هم خالق و رازق عالم است و اينها متضمّن اضافه. چون تا مخلوق را تصور نكنى او را خالق نگويى و تا معلوم تصور نكنى او را عالم نگويى. و اين گونه صفات مبدأ آن در ذات واجب الوجود است و اضافه و تعلّق آن حادث؛ مثلاً علم او ازلى و ابدى است اگر چه معلوم او حادث و فانى باشد پس اصل علم صفت نفس است؛ و با صحت يعنى امكان براى او ثابت است و معلومِ او اگر حادث باشد علم او را زيان ندارد. (2)

30. «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً ...»

روض الجنان: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً» ، و نصب او بر فعلى مقدّر باشد، كأنَّهُ قال: اذْكُرُوا وخافُوا يَوْمَ. و گفته اند: نصب او بر ظرف است از معنى آيت مقدم، براى آنكه آيت اوّل متضمّن وعيد است و تهديد، و گفته اند من قَوْلِه: «وَالَى اللّهِ الْمَصيرُ» . (3)618. علامه شعرانى: يعنى بعضى گويند يوم ظرف است براى «يحذّركم» در آيه متقدمه تا «إلى الله المصير» . (4) روض الجنان:... جمله قرّاء خوانند: «مُحْضَراً» بفتح الضّاد على أنّهُ مَفْعُولٌ، و در شاذ عبيد بن عُمَير خواند: «مُحْضِراً» على اَنَّهُ فاعل على مَعْنى أنَّ عَمَلَهُ يُحْضِرُهُ للْجَزاء مِنَ الْحُضُور أَو يُحْضِرُهُ مِنَ الْحَضْرِ وَهُوَ الْعَدْوُ، يعنى عمل او را به حاضر كند آن جا براى جزا، و يا بتازد او را براى جزا. (5) 619. علامه شعرانى: عمل در آخرت مجسم مى شود هر چند در اينجا عرض باشد. و اخبار بسيار در اين معنى آمده است؛ چنان كه قرآن به صورت جوانى نيكو روى بيايد و در قبر و برزخ هم هر عملى به صورتى نيك يابد. و مرحوم مجلسى (عليه الرحمه) انكارِ اين معنى كرده است در حقّ اليقين و اخبار را تأويل فرموده كه مخالف عقل است. اما ساير علما از جمله پدر مرحوم مجلسى در شرح فقيه گويد: خودِ عمل مجسّم مى شود. و در جايى از شرح مزبور فرمايد: و أظهر آن است كه ممثّل مى شوند چنان كه در عالم خواب ممثّل مى شود و اين عالم مثال واسطه است ميان عالم جسمانيات و روحانيات و شكى در وجود آن نيست؛ چنان كه به تجربه ظاهر است. انتهى. (6) روض الجنان: ... و محبّت براى اشتباهش به ميل طباع جارى مجراى شهوت باشد. (7) 620. علامه شعرانى: [اشتباهش] يعنى شباهتش. (8) روض الجنان: ... رسول عليه السلام خطبه كرد... گفت خداى تعالى شما را فرمود كه: طاعت او را داريد در حقّ من و طاعت من داريد در باب وصىّ و وزير و خليفه من در حيات من و خداوندِ* امامت از پس وفات من، و بهينه هر كس كه او را رها كنم** و آن علىِ ابوطالب است... . (9) 621. علامه شعرانى: * يعنى صاحب امامت. (10) 622. ** بهترين كسى كه پس از من در جهان مى ماند. (11) روض الجنان: اويس بن بشر التيمىّ. (12) 623. علامه شعرانى: مردى بدين نام در صحابه غير معروف است.و الله العالم. 13 روض الجنان:... اشباع نام بود مادر يحيى. 14 624. علامه شعرانى: نصارا گويند اليصابات كه به اليزابت نيز تعبير مى كنند و حنه را همچنين حنه گويند و گاهى آنّا يا آن گويند به تخفيف. 15 روض الجنان: زَقَه. 16 625. علامه شعرانى: «زقه كردن» يعنى غذا در دهان كودك گذاشتن. 17

.

ص: 284

. .

ص: 285

37. «...وَ كَفَّلَها زَكَرِيّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الِْمحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً...»

روض الجنان: [درباره تربيت مريم كه چه كسى به عهده بگيرد] چون گفتاگوى بسيار شد، قرار دادند بر قرعه كه قرعه برافگنند، هركس كه نام او به قرعه برآيد به اوش دهند و ايشان بيست و نه مرد بودند، برفتند و هر يكى تيرى بتراشيد و نام خود بر او نقش كرد و به كنار جوى اُرْدُن آمدند و تيرها در آب انداختن گرفتند، همه تيرها به آب فرو شد مگر تير زكريّا كه بر سر آب بماند. (1) 626. علامه شعرانى: اين گونه قرعه و فال هنوز ميان زنان روستايى معمول است؛ چوبى سبك يا پره كاه يا نى در آب جارى مى اندازند و از اينكه در آب فرو رود يا تابع جريان آب شود تفأل مى زنند. (2) روض الجنان:... يوسف بن يعقوب النجّار، مردى درود گر بود و پسر عمّ مريم بود. مريم را با كفاله خود گرفت. مريم در او انكسارى و دل شكستگى مى ديد، گفت: يَابْنَ عَمّ! دل مشغول مدار كه خداى روزى ما برساند، و او چيز كه به دست از كسب بياوردى آن جا بنهادى، خداى تعالى زياده كردى و بركت دادى. (3) 627. علامه شعرانى: بنابراين، تفسير، معجزه بودن آن طعام در بركت او است و بنا بر تفسير اول در اصل وجود او. (4) 42 «وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِينَ» . روض الجنان: و عبداللهِ عبّاس روايت كند از رسول صلى الله عليه و آله في حديثٍ طويل؛ در حديثى دراز كه بگفت _ و ذكر امير المؤمنين على كرد _ و گفت: وَأَمّا ابْنَتي فاطِمَةُ فَاِنَّها سَيِّدَةُ نساء الْعالَمينَ مِنَ الاوَّلينَ والآخرينَ... وهى الحوراء الإنسيّةُ مِنّى تَقوم فى مِحرابها بينَ يَدَىْ رَبِّها يَزهَرُ نورُها لِملائكة السماءِ كما يَزهرُ نورُ الكَواكبِ لِأهل الأرض... .؛ گفت: وامّا دختر من فاطمه سيّد زنان عالم است از اوّلينان و آخرينان، و او پاره اى از من است، و نور چشم من است، و ميوه دل من است، و جان من است از ميان پهلوهاى من، و او حور است جز آنكه انسى نسب است از من. در محراب خود بايستد پيش خداى (عزّ و جلّ) نور روى او فريشتگان را همچنان روشنايى دهد كه ستارگان آسمان اهل زمين را. (5) 628. علامه شعرانى: به نظر مى رسد كه مؤلّف كلمه «متى» را كه به معنى هر زمان و هر وقت است پس از كلمه انسيه«منّى» به نون خوانده و «از من»ترجمه كرده است. (6) روض الجنان: «مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ...» و در مسيح چند قولها گفتند مفسّران، بعضى گفتند: فعيل است به معنى مفعول يعنى مَمْسوحٌ مُطَهَّرٌ مِنَ الاَقْذارِ؛ پاكيزه و ماليده بود از پليديها. و گفته اند: ممسوح بود به بركت، و گفته اند: براى آنكه از مادر بزاد به روغن اندوده... . (7) 629. علامه شعرانى: مسيح از عبرى است و چون كسى نزد آنان به پادشاهى و مناصب بزرگ منصوب مى گشت به روغن مقدّس مسح مى كردند؛ مسيح كنايه از پادشاه شد. (8) روض الجنان: ... ابوعمرو بن الْعَلاء گفت: مسيح فرشته باشد، نخعى گفت: مسيح صدّيق باشد، فامّا دجّال مِسّيح است _ بكسر الميم و تشديد السّين، و بعضى علما بر اين انكار كردند و گفتند: اين را وجهى نيست در تازى... . (9) 630. علامه شعرانى: يعنى در عربى وزن مِسّيح وجهى ندارد. (10)

.

ص: 286

. .

ص: 287

49. «...أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْيِ الْمَوْتى بِإِذْنِ اللّهِ...»

روض الجنان:... در خبر چنين است كه: عيسى عليه السلام دعوتى كردى، از او معجزه خواستندى. او پاره اى گل بگرفتى و شكل خفّاشى بكردى و به دهن باد در دميدى، مرغى زنده شدى و بپريدى. وهبِ مُنَبّه گفت: تا مردم در او مى نگريدندى مى پريدى، چون ناپديد شدى بيفتادى... . (1) 631. علامه شعرانى: اين تأثير از روح حضرت مسيح عليه السلام و ديدن او بود نه ديدن ديگر مردم. (2) روض الجنان: و در اخبار چنين آمد كه: عيسى عليه السلام چهار كس را زنده كرد، يكى عازور... . (3) 632. علامه شعرانى: اين معجزه را عيسويان هم با اندك اختلاف نقل كرده اند و در انجيل يوحنّا مذكور است. و نام آن مرد كه زنده شد نزد نصارا ايلعازر است؛ يعنى خدا كمك مى كند. (4) روض الجنان: [به معجزه عيسى عليه السلام] سام از گور برخاست و نيمه سر او سپيد شده بود و مى گفت: أَقامَتِ الْقيامَةُ؟ قيامت برخاسته است؟ گفت: نه، ولكن من خداى را به نام مهترين* بخواندم تا تو را زنده كرد، و در عهد او و پس از آن مردم را موى سپيد نشدى تا به عهد ابراهيم عليه السلام**. (5) 633. علامه شعرانى: * يعنى اسم اعظم. (6) 634. ** يعنى در عهد سام بن نوح موى كسى سفيد نمى شد تا به عهد ابراهيم عليه السلام. (7) روض الجنان: «إِنَّ اللّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ» ؛ خداى _ عزَّوجَلَّ _ خداى من است و خداوند شما، و «اِنَّ» براى آن مكسور است كه سخن مبتداست متعلّق نيست بما قَبْلَهُ، و در عربيّت روا باشد... . (8)635. علامه شعرانى: يعنى در عربيت جايز است اما در قرآن جائز نيست چون در قرآن متابعت قرّاء بايد كرد هر چه خوانده باشند. و اگر چيزى در عربى جايز باشد اما قرّاء قرائت نكرده باشند جايز نيست. (9) روض الجنان:... آن فعل خداست، و هيچ قادر به قدرت آن نداند كردن. (10) 636. علامه شعرانى: قادر به قدرت در مقابل قادر بالذات است. 11

.

ص: 288

. .

ص: 289

54 . «وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ»

روض الجنان: «وَمَكَرُوا» ؛ مكر كردند، يعنى كفّار بنى اسرائيل آنان كه «اَحَسَّ عيسىَ مِنْهُمُ الْكُفْرَ» . و مكر ايشان اينجا تدبير و انداخت قتل عيسى بود... (1) . 637. علامه شعرانى: انداختن به معنى تدبير، از اندازه گيرى و قياس است. (2)

55 . «إِذْ قالَ اللّهُ يا عِيسى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رافِعُكَ إِلَيَّ ...وَ جاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ...»

روض الجنان:... اهل تواريخ گفتند: چون مريم به عيسى بار بر گرفت، او را سيزده سال بود، و عيسى به بيت لحم زاد به زمين اورى، شصت و پنج سال گذشته از غلبه اسكندر بر زمين بابل، پنجاه و يك سال گذشته از ملك اشكانيان، و خداى وحى كرد به اواز پس سى سال _ بر يك قول _ و او را از بيت المقدس به آسمان برد شبِ قدر از ماه رمضان. (3) 638. علامه شعرانى: اورى ظاهرا مخفف اورشليم است. اما شصت و پنج سال صحيح نيست؛ چون اسكندر مقدونى 323 سال پيش از ميلاد درگذشت و آغاز ملك اشكانيان هم در سال 255 قبل از ميلاد حضرت مسيح عليه السلام است و ميلاد در عهد اُرد سيزدهمين پادشاه اين سلسله است و فردوسى پنداشته است كه اسكندر مسيحى بود چون از ايرانيان قبل از اسلام اقتباس تاريخ كرده و آنان از تاريخ كشور خويش آگاه نبودند تا به تاريخ روم و يونان چه رسد. و در وصف درفش اسكندر گويد: درفش پسِ پشتِ سالار رومنبشته برو سرخ و پيروزه بوم هماى از بر و خيزرانش قضيبنبشته برو بر محبّ الصليب (4)روض الجنان:... از آن مكر كه انداختند. (5) 639. علامه شعرانى: انداختن به معنى تدبير و انديشه كردن است. (6) روض الجنان: ابوهريره روايت كرد از رسول صلى الله عليه و آله كه گفت: پيغامبران برادرانند از مادران مختلف و دينشان يكى است،* و من اولى ترم به عيسى مريم براى آنكه ميان من و او پيغامبرى نيست، و او فرود آيد از آسمان بر اُمّت من و خليفه من باشد برايشان،** و همانا اين خبر آنان روايت كرده باشند كه حديث مهدى را از روى بى انصافى منكر باشند، و الاّ او خلافت رسول را نبشايد براى آنكه شرع او منسوخ است و او شرع ما نداند، لابدّ بود از آنكه رجوع او با كسى باشد، و رجوع جمله امّت كه شرع محمّدى داند و استحقاق آن دارد كه عيسى مريم به او اقتدا كند از او قبول كند، پس همانا خلل از راوئى بوده باشد، و خبر چنين است: وانَّهُ نازلٌ عَلى اُمَّتي معَ خَليفَةٍ مِنْ وُلْدي. چون او را بينى بشناسى او را، به اين اوصاف و علامات مردى باشد دو بهرى سرخ سپيد دراز موى، پندارى آب از موى او مى بچكد و اگرچه موى اوتر نباشد... (7) .*** 640. علامه شعرانى: * يعنى دين به منزله پدر ايشان است و يكى است. (8)641. ** شايد معنى «و خليفتى عليهم» اين باشد كه عيسى عليه السلام از آسمان فرود آيد در حالتى كه خليفه من يعنى مهدى بر امت من امير باشد. و بنابراين، اعتراض مؤلّف بر آن وارد نيايد و مفاد آن همان باشد كه فرمود: «مع خليفة مِن وُلدى». (9) 642. *** مسيحيان گويند: مردى به نام پوبليوس لنتوس كه در عهد آن حضرت بود شمايل مسيح را وصف كرده، از جمله گويد: مردى است مردگان را زنده مى كند و مريضان را شفا مى بخشد، قامتش معتدل و مويش ميگون و طلايى و نرم و غير مجعد مگر نزديك گوشهايش. رويش بى عيب و به سرخى مى زند. اينها موافق اين روايت است. و دو بهرى در عبارت مؤلّف ترجمه «مربوع الحلق» است؛يعنى ميانه بالا. (10) روض الجنان:... خلاف كردند في معنى قولِهِ: «فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا» كه اين «فَوْقيّت» به چيست؟ بعضى گفتند: به حجّت، و بعضى گفتند: به مملكت و قهر و غلبه، و از اينجاست كه پادشاهى در روميان است كه ترسايان باشند، و در جهودان نيست، و جهودان مادام مقهور و مغلوب باشند... . 11 643. علامه شعرانى: اكنون هم كه دولتى دارند قائم به نصارا است. و اين خبرِ قرآن از اخبار غيبى است، تا كنون آنچه ديده ايم مؤمنان به حضرت عيسى عليه السلام كه مسلمانان يا مسيحيانند بر كفار بت پرست يا يهود تفوّق داشتند و اينها زير دست آنان بودند و خداى وعده داده است كه تا قيامت هم چنين باشد و خداى نفرموده كه نصارا بر مسلمانان غالب باشند. 12

.

ص: 290

. .

ص: 291

58 . «ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الاْياتِ وَالذِّكْرِ الحَكيمِ»

روض الجنان: «ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ» ، اشارت است به آنچه از قصّه پيغمبران رفت، اَىْ ذلِكَ الَّذي قَصَصْتُ عَلَيْكَ، يعنى اين كه بر شما خواندم از قصّه زكريّا و يحيى و مريم و عيسى از آيات و دلالات و معجزات، و «ذكر» هم گفت باشد و هم ياد كرد... (1) . 644. علامه شعرانى: يعنى هم گفتن را ذكر گويند هم ياد كردن را و «نون» از مصدر حذف كرده است. (2) روض الجنان: ... براى آن «ذكر» را حكيم خواند كه چون خواننده و نظر كننده به آن معتبر شود پندارى دليلى ناطق است به مثابت گوينده كه حكيم باشد و حكمت بر زبان راند، چنان كه دلالت را دليلى خوانند براى آنكه از بيان به جايى باشد كه پندارى راه نماينده اوست. (3) 645. علامه شعرانى: يعنى از خواننده و نظر كننده. (4) روض الجنان:... اُسقف گفت: يا أباَ الْقاسِم اِنّا لانُباهِلُكَ ولكن نُصالِحُكَ؛ ما با تو مباهله نمى كنيم ولكن با تو مصالحه مى كنيم با ما مصالحتى كنى بر چيزى كه به آن قيام توانيم كردن. رسول عليه السلام با ايشان مصالحه كرد بر دو هزار حلّه از حلّه هاى اواقى. (5) 646. علامه شعرانى: از اين عبارت چنان مستفاد مى كرد كه «اواقى» قسمى حلّه است اما در جاى ديگر نيافتيم و در كتب سير آمده است كه بر دو هزار حله عقد بستند باهر حلّه اوقيه نقره و هراوقيه چهل درهم است و اواقى جمع اوقيه است. والله العالم. (6) روض الجنان:... عكرمه گفت: يكديگر را سجده كردندى، صادق عليه السلام گفت: اتّخاذ ايشان احبار و رهبان را ارباب نه به عبادت بود، بل به تحريم و تحليل حرام بود. بعضى دگر گفتند: به طاعت داشت* ايشان بود رؤسا و بزرگان را در معصيت خدا. 7 647. علامه شعرانى: يعنى به طاعت داشتن و نون مصدرى حذف كرده است. 8

.

ص: 292

. .

ص: 293

68. «إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا...»

روض الجنان:... جعفر [به نجاشى پادشاه حبشه] گفت: بپرس از اينان كه ما آزاديم يا بنده ايم؟ نجاشى بپرسيد. عمروعاص گفت: بَلْ أَحْرارٌ كِرامٌ مِنْ أشْرافِ قَوْمِنا؛ بل آزادان و كريمان و اشراف قومند. گفت: بپرس تا هيچ خونى به ناحق كرده ايم از اينان كه اينان طالب آنند؟ عمرو گفت: ولا قرطه. گفت: بپرس ما هيچ مالى اقتطاع كرده ايم كه اينان را مطالبه آن مى رسد؟... (1) 648. علامه شعرانى: از گفت وگوى جعفر و عمروعاص پايه اختلاف مسلمانان و كفار قريش و مناط مباينت آنان و علت ميل جماعتى به دين اسلام و تعصّب ديگران بر كفر واضح مى گردد. جعفر و مسلمانان مى گفتند: به حكم خدا انسان آزاد است و هيچ كس حق تحكّم بر ديگرى ندارد: هر كس هر جا خواهد برود كسى را بر او اعتراض نبايد كرد مگر بنده باشد و بگريزد يا خونى كرده باشد و از او قصاص خواهند يا مالى برده باشد. و عمروعاص و امثال او مى گفتند آنكه غالب است حق دارد فكر خويش را بر ديگران تحميل كند. و تعجب مى كردند كه چرا نجاشى اين حقّ آنها را نشناخت و مسلمانان را به دست آنها نسپرد. و علت آنكه عمروعاص و امثال او چون به دولت رسيدند دست به جور و ظلم گشودند و با آل على عليه السلام مخالفت كردند نيز همين اختلاف در مبنا و اصل است. (2)

71. «يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»

روض الجنان: ... قولى ديگر آن است كه: ايمان به موسى و عيسى مى بپوشيد به كفر به محمّد. و «تلبيس» را به تخليط تفسير دادند «وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ» ؛ و حق پنهان مى كنيد، يعنى نعت و صفت محمّد صلى الله عليه و آله «وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» ؛ و شما مى دانيد كه او حقّ است و پيغامبرى صادق است. و اين آيت و مانند اين دليل نكند بر قول اصحاب معارف. (3) 649. علامه شعرانى: يعنى كسانى كه مى گويند حقيقت بر همه مردم آشكار است و همه كس آن را مى داند و آنكه منكر است از عناد انكار مى كند. آيه دلالت بر صحت قول ايشان ندارد؛ زيرا كه خطاب به گروهى خاص فرموده و آنها را بدين صفت مذمّت كرده است، نه همه منكران را. (4)

.

ص: 294

74. «يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ ...»

روض الجنان: «يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ ...» ، ... ابوعثمان گفت: تا اميد و خوف با او باشد، تا اميد دارنده دل بر نگيرد،* و خايف دل بنه نهد. (1) 650. علامه شعرانى: دل بر گرفتن كنايت از مأيوس شدن است و دل نهادن كنايه از اميد بسيار داشتن «دل منه بر دينى و اسباب او». (2)

75. «وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ يُؤدِّهِ إِلَيْكَ وَ مِنْهُمْ...»

روض الجنان: وقَوْلُهُ «يُؤدِّهِ» ؛ ابوعمرو و عاصم و حمزه خوانند: «يُؤَدِّهْ» باسكان الْهاء،... در قرائت ابوعمرو و حمزه گفتند: چنان ساخته است كه پندارى «ها»ى آخر كلمت است و از اصل كلمت است، جزم بر او افگند، و اين بر سبيل مجاز بود. (3) 651. علامه شعرانى: بناى كلمه «يؤده» چنان است كه گويى «ها» جزء كلمه است مثل يُصَرّف. (4)روض الجنان: راستيگر. (5) 652. علامه شعرانى: «راستيگر» يعنى صادق و درستكار. (6) روض الجنان: و حُذَيفة بن الْيَمان* گفت، دو حديث ما را بگفت رسول عليه السلام يكى بديدم و منتظر يكى ديگرم _ يكى آنكه گفت: امانت بر دل مردمان فرود آمد و قرآن فرود آمد، قرآن و سنّت بياموزى، آنگه ما را گفت: امانت برداريد، و در رفع امانت چنين گفت كه: مرد بخسپد امانت از دل او بر كنند، اثر او آن جا بماند چنان كه ستاره آنگه بخسپد امانت از دل او بر كنند و اثر آن بماند چنان كه شغه دست،** يعنى دست سروبسته،*** يا چون انگشتى**** آتش كه بر پاى خود بگردانى اثرى اندك بكند و بنماند اثر. (7) 653. علامه شعرانى: * اين حديث را بخارى و مسلم و ترمذى روايت كرده اند و در عبارت آن است «فيظل اثرها مثل اثر الوكت». (8) و در اين كتاب در ترجمه «وكت» ستاره نوشته شده و «وكت» سياهى اندكى است كه در غوره خرما پديد آيد و آن آغاز رسيدن و رطب شدن است و ستاره را بدين معنى نيافتيم. و شايد«الوكب» در نسخه مؤلّف كوكب بوده است. (9) 654. ** «شغه» پينه دست و پاى و اعضاى انسان و حيوان را گويند. 10 655. *** به نظر مى رسد سرو به معناى پينه دست هم آمده است. 11 656. **** انگشت به معنى ذغال است به كسر گاف. 12روض الجنان: سپندان. 13 657. علامه شعرانى: «سپندان» دانه خردل است. 14 روض الجنان: تحرّجش. 15 658. علامه شعرانى: «تحرّج» احتياط است. 16

.

ص: 295

. .

ص: 296

77. «إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلاً ...»

روض الجنان: ابوعمران الْجوفيّ. (1) 659. علامه شعرانى: منسوب به جوف، كويى است در بصره. (2) روض الجنان: چند پَرِ سَراشَكى. (3) 660. علامه شعرانى: يعنى به اندازه بال مگس يا پشه و سراشك.پيش از اين هم به معنى پشه استعمال كرده است.اما در كتب لغات فارسى مذكور نيست. (4)

78. «وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ... وَيَقُولُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ»

روض الجنان: «وَيَقُولُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» ؛ و بر خداى دروغ مى گويند و مى دانند كه آنچه مى گويند دروغ است. جُوَيْبر گفت از ضحّاك از عبداللهِ عبّاس كه: آيت در هر دو فرقت است _ جهودان و ترسايان _ كه ايشان در تورات و انجيل تصرّف كردند، و آن را تغيير و تبديل كردند، و آنچه در اين دو كتاب بود از ذكر دين مسلمانى بيفگندند... . (5) 661. علامه شعرانى: آنچه از آيه قرآن مفهوم مى گردد غير آن است كه از عبارت ضحاك، چون از آيه قرآن مفهوم مى گردد كه احبار آنها هنگام خواندن تورات غيرِ آنچه نوشته بود به زبان مى آوردند نه آنكه نوشته را تغيير مى دادند. و از عبارت ضحاك مستفاد مى گردد كه نوشته را تغيير مى دادند. و اين به نظر بعيد مى رسد، چون آن قدر مى دانستند كه اگر چند يهودى در مدينه كتاب خود را تغيير دهند همه نسخه هاى تورات كه در اكناف جهان پراكنده است تغيير نمى كند. (6) روض الجنان: فتراك. (7) 662. علامه شعرانى: «فتراك» دوالى است كه از پشت زين آويزند. 8 روض الجنان: «ثمَّ يَقُولَ لِلنّاسِ» ؛ آنگه گويد مردمان را كه: مرا بنده گيرى و عبادت كنى بدون خداى. بعضى اهل معانى گفتند: مراد نفى است نه نهى، و معنى آن است كه: ما كانَ لِبَشّرٍ لِيَقُولَ هذا؛ هيچ آدمى نباشد كه خدا او را كتاب و حكم و نبوّت دهد آنگه او چنين سخن گويد، و اين «لام» كه در ظاهر لفظ اينجاست از اينجا بيفگند و با «قول» برد... . 9 663. علامه شعرانى: يعنى لام را از كلمه «لبشر» مربوط كرد با كلمه «يقول» و معنى را از كلمه اى به كلمه اى منتقل كرد نه آنكه لفظ لام را از «لبشر» بيفكند و بر «يقول» در آورد. 10

.

ص: 297

80 . «وَ لا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْباباً...»

روض الجنان: «وَ لا يَأْمُرَكُمْ» ، عاصم و حمزه و ابن عامر خوانند: و لا يأمُرَكُمْ، به نصب «را» عطفا على قَوْله: «ثمّ يَقُول لِلنّاسِ» ، و قيل: على إضمار «أَنْ»، و بر اين قرائت مردود باشد على «أَنْ يُؤتيَهُ اللّهُ» ... . (1) 664. علامه شعرانى: يعنى مربوط و متصل است بقوله تعالى «لبشر أن يؤتيه الله» . (2) روض الجنان:... «والنَّبِيِّينَ» ؛ و نه پيغامبران را، چنان كه جهودان و ترسايان گفتند در عيسى و عزير: «اَيَامُرُكُمْ بِالْكُفْرِ» ، صورت استفهام است و معنى تقريع و انكار است؛ شما را كفر فرمايد پس از آنكه مسلمان شده ايد! و در آيت دليل نيست براى آنكه افعال جوارح كفر باشد... . (3) 665. علامه شعرانى: قول صحيح آن است كه عمل به جوارح نه از ايمان است و نه كفر و اعتقاد قلبى تنها ايمان يا كفر باشد. اما آيه شريفه كه فرمايد: «أيأمركم بِالكُفر» عمل جوارح را كفر ناميده است و به ظاهر بر خلاف قول صحيح است. مؤلّف جواب مى دهد: كه چنين نيست و عبادت غير خدا اگر چه ذاتا عمل جوارح است و از اين جهت كفر نيست اما كشف از اعتقاد ربوبيت مى كند و از جهت اعتقاد كفر است. (4)

.

ص: 298

81 . «...ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ...»

روض الجنان:... و كسائى گفت: «لَتُؤمِنُنَّ بِهِ» متّصل است به كلام اوّل و جواب شرط في قوله: «فَمَنْ تَوَلِّي بَعْدَ ذلِكَ» ، و معنى آن بود كه: ياد كن اى محمّد چون خداى تعالى عهد پيغامبران بستد كه آنچه من دادم، بر آنكه «ما» موصوله باشد يا هر چه دادم شما را بر آنكه «ما» شرط را باشد از كتاب و حكمت. پس رسولى مصدّق به شما آيد كه از صفت او آن باشد كه به او ايمان آرى و نصرت كنى او را... . (1) 666. علامه شعرانى: در تورات امروزى كه در دست يهود است در سِفر تثنيه فصل هيجدهم مذكور است كه خداوند به موسى عليه السلام گفت: خداى پروردگار تو از ميان تو از برادران تو پيغمبرى برمى گزيند مانند من سخن او را بشنويد چنان كه طلب كردى از خداى پروردگار خود در حوريب در روز اجتماع. تا آنكه گويد: برمى انگيزم از ميان برادران ايشان پيغمبرى مثل تو و كلام خود را در دهان او مى گذارم و با آنها سخن مى گويد به هر چه او را دستور دهم و باشد انسانى كه به كلام من _ كه او مى گويد به نام من _ گوش ندهد و من از او مؤاخذه خواهم كرد. (2)

.

ص: 299

84 . «قُلْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَيْنا...»

روض الجنان: قَوْلُهُ «قُلْ آمَنّا بِاللّهِ» مثل اين آيت بِعَيْنِها در سورة البقرة رفت*... . در وجه حسن تكرار در آيات قرآن چند وجه گفته اند: يكى آنكه مذهب محققان است كه مكلفان را در الفاظ قرآن لطف است چنان كه در معانى لطف است، چنان كه اگر قديم (جلّ جلاله) به جاى: «الم * ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» (1) گفتى: «الر هذا القرآن لا شكّ فيه بيان للمؤمنين، در او آن لطف نبودى كه در اين الفاظ هست، براى آنكه ممكن نيست دعوى كردن» كه اين نظمى است و به فصاحت به حدّى است كه معجز است، و عرب از مثل اين مقدار عاجزند خصوصاً به نزديك اصحاب صَرفه**. (2) 667. علامه شعرانى: * در دو كلمه فرق دارد: يكى آنكه كلمه اول در سوره بقره«قولوا» و اينجا«قل» و دوم آنكه پس از كلمه «عيسى» در آنجا«أوتى النبيون» و اينجا«و النبيون» مذكور است. (3) 668. ** اصحاب صِرفه گروهى از علمايند مانند سيد مرتضى و خواجه نصير الدين طوسى كه گويند اعجاز قرآن به آن است كه خداوند تعالى مردم را بازداشت از آوردن مانند قرآن، اگر چه بر چند جمله اندك قادر بودند. 4

.

ص: 300

85 . «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الاْءسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ...»

روض الجنان: خداى تعالى گفت: هركس كه او دينى طلب كند جز اسلام از او قبول نكنند، براى آنكه دين به نزديك خداى اسلام است لا غيرُ، كه دگر اديان و ملل را به آن منسوخ كرد، چنان كه گفت: «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الاْءِسْلامُ» (1) . و معنى «قبول عمل، ضمان ثواب باشد بر او، براى آنكه واقع باشد به موقع خود، و بر وجه مأمور به كرده شده باشد. (2) 669. علامه شعرانى: گروهى از حشويه گويند كه قبول عمل غير صحت آن است و چه بسا عمل كه بروجه مأمور به كرده باشند و شرايط آن را به جاى آورده اما مقبول خدا نباشد و ثواب نداشته باشد. و اين سخن چند بار مكرر گشت. (3) روض الجنان: امّا اِحباط، وقد دَلَّ الدّليلُ على بُطْلانه. (4) 670. علامه شعرانى: اِحباط در مذهب شيعه باطل است.يعنى كسى كه ايمان آورد و عبادت خداى كرد مستحّقِ ثواب است و اگر پس از آن مرتد شود ثواب او حبط _ يعنى باطل _ نمى شود و چون به كفر بميرد مستحّق ثواب دايم نيست و در آخرت چاره اى براى او نيست.اگر ابتداء او را عذاب كنند و پس از آن ثواب دايم، منافى كفر او است و اگر اول ثواب دهند پس از آن عقاب كنند و در عقاب دايم بماند بر خلاف اجماع است كه ثواب ايمان ابدى است نه منقطع.پس بايد گفت هرگز اين معنى تحقق نمى پذيرد كه يكى اول مؤمن باشد پس از آن كافر شود و اگر در ظاهر شرع چنين حكم باشد منحصر به احكام دنيا است نه آخرت. (5)

.

ص: 301

92. «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...»

روض الجنان: سبّي. (1) 671. علامه شعرانى: «سبى» اسير جنگ است. (2) روض الجنان: عبدالله بن سيدان* روايت كند از ابوذر رحمه الله كه او گفت تو را در مالت سه انبازاند: يكى قدر كه دستور با تو نيارد** كه كدام ببرد بهتر يا بتر... . (3) 672. علامه شعرانى: * در تقريب ابن حجر عبدالله بن سيلان است به لام (4) و بعضى گويند نامش عبدربه بود يا جابر و در لسان الميزان عبدالله بن سيدان به دال است. (5) 673. ** اجازه نخواهد. (6) روض الجنان: بيش بها. (7) 674. علامه شعرانى: بسيار قيمت. (8)

93. «كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلاّ ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ...»

روض الجنان: «كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ...» ؛ ابو روْق و كلبى گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه چون رسول عليه السلام گفت: من بر ملّت ابراهيمم، جهودان گفتند: چون است كه گوشت شتر و شير شتر مى خورى؟ و آن بر ابراهيم حرام بود. رسول عليه السلام گفت: دروغ مگوى كه در شرع ابراهيم اين هر دو حلال بود. (9) 675. علامه شعرانى: اصل در هر چيز اباحه است تا حرمت آن ثابت شود. و چون تورات بر موسى عليه السلام نازل شد احكام آن از زمان آن حضرت ثابت است و پيش از آن همه چيز قابل خوردن كه مردم در آن رغبت مى كردند و معتاد بود حلال بود جز رگ و رگ كه به علتى حضرت يعقوب نمى خورد و اولاد او متابعت مى كردند. (10) روض الجنان:مفسّران خلاف كردند در آن طعام كه يعقوب برخود حرام كرد پيش نزول تورات... . مقاتل و ضحّاك گفتند: سبب آن بود كه يعقوب عليه السلام نذر كرد كه اگر خداى تعالى او را دوازده فرزند نرينه بدهد و او به سلامت به بيت المقدّس رسد، آخرين ايشان را قربان كند. چون خداى تالى او را دوازده فرزند بداد، او خواست تا به نذر وفا كند، برخاست تا به بيت المقدّس آيد، خداى تعالى فرشته فرستاد به او و او را گفت: من تو را عفو كردم از اين نذر به امتحانى كه تو را كنم. يعقوب شاد شد، و يعقوب فردى بود قوى و بطّاش و كس پيش او به كشتى بنه ايستادى، و در مصارعت قوّت او نداشتى. فرشته آمد در پيش او، او گمان برد كه او دزدى است از سر قوّت خود با او در آويخت. آن فرشته چيزى بر ران يعقوب زد، ران او درد گرفت و دردى عظيم در او پديد آمد. او از آن رنجور شد، و يعقوب عليه السلام گوشتى دوست داشتى كه در او رگ بود، او با خداى نذر كرد كه اگر به شود از آن نيز نخورد و اين قول ضعيف است. (11) 676. علامه شعرانى: اين قول ضعيف موافق تورات است،بلكه ظاهر عبارت تورات آن است كه با خدا كشتى گرفت و بعضى به فرشته تأويل مى كنند. بارى، دعوى حلّيت همه چيز كسى كند كه به همه تورات و احكام و شرايع بنى اسرائيل و اسحاق و ابراهيم و انبيا عالم باشد و گرنه از كجا داند كه هيچ چيز نزد آنان حرام نبود جز رگ و رگ و آنكه عالم به آنها باشد جز خداى و آنكه خداوند او را خبر دهد نخواهد بود. (12) روض الجنان: آنگه مفسّران خلاف كردند در حال اين طعام كه يعقوب بر خويشتن حرام كرد، تا حكم آن در تورات چه بود؟ سدّي گفت: تورات كه آمد به تحريم آن آمد، و اين قول نيك نيست براى آنكه ممنوع است از او، لقَوْلِهِ تعالى: «قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ» 13 . و رسول عليه السلام جهودان را در وقت مناظره گفت: تورات بياريد بخوانيد اگر راست مى گوييد. چون تورات بياوردند، آنچه ايشان تحريم آن دعوى مى كردند در تورات نبود، خجل شدند و عناد ايشان ظاهر شد. 14 677. علامه شعرانى: اين آيات منع قول سدّى نمى كند؛ چون اختلاف يهود در حرمت رگ و رگ نبود، بلكه حرمت شتر بود. و اگر تورات مى آوردند و مى خواندند معلوم مى شد شتر بر بنى اسرائيل پيش از نزول تورات حرام نبود اگر چه رگ و رگ بر يعقوب حرام بود و مستمر گشت،بلكه اگر از تورات حرمت گوشت شتر هم در شريعت حضرت موسى ثابت مى شد باز دعوى يهود كه آن در شريعت ابراهيم حرام بود ثابت نمى شد. 15

.

ص: 302

. .

ص: 303

95. «قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً...»

روض الجنان: «فَاتَّبِعُوا» ؛ پسْروى كنى. و «اِتّباع»، اقتدا باشد به طريقه آن كس كه پيش تو باشد، امّا در طريق و امّا در طريقه و سنّت. ملت ابراهيم را «حَنيفاً» حال باشد، امّا از ملّت و امّا از ابراهيم. و اصل او بگفتم چه باشد. (1) 678. علامه شعرانى: يعنى معنى حنيف را. و اينكه اين كلمه از كجا مشتق است پيش از اين گفته ايم. و چنان كه عادت مفسران است شرح لغت را در اولين كلمه مى آورند و پس از آن احاله بدان مى كنند. (2)

.

ص: 304

96. «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ»

روض الجنان: علما خلاف كردند في تأويل قوْله: «أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ» بعضى گفتند: مراد آن است كه اوّل بقعه اى كه از زمين بر روى آب پديد آمد، و خداى تعالى بيافريد زمين كعبه بود از كفى سفيد. پس از آن به دو هزار سال زمين آفريد، يعنى فرمود تا از زير زمين خانه كعبه، بيرون آوردند... . (1) 679. علامه شعرانى: مقصود از زمين خشكىِ آن است.و به مقتضاى اين قول در آغاز خلقت آب به همه كره احاطه داشت و هيچ جاى خشك كه انسان و حيوان در آن زيست كند موجود نبود و اين خشكيها كه ربعِ مسكون است به تدريج از زير آب بيرون آمد و اول بقعه زمين مكه بود و پس از آن كشورهاى ديگر بدان ملحق شدند. (2) روض الجنان: ابوذر غفارى روايت كند از رسول عليه السلام كه او را پرسيدند از اوّل مسجدى كه در زمين ساختند براى عبادت، گفت: مسجد الحرام بود، و آنگه بيت المقدّس. گفتند: اى رسول الله! چه مدّت بود ميان ايشان؟ گفت: چهل سال... . (3) 680. علامه شعرانى: اين روايت ضعيف است؛ زيرا كه ميان حضرت ابراهيم عليه السلام كه بناى كعبه نهاد و حضرت داود عليه السلام كه آغاز ساختمان بيت المقدس كرد نزديك هزار سال است. (4) روض الجنان: ... و آن خانه همچنان بود تا ايّام طوفان نوح خداى تعالى فرمود تا به آسمان چهارم بردند بيت المعمور و بنهادند برابر خانه كعبه، چنان كه اگر از روى مثل، رسنى فرو گذارند از آن جا به پشت خانه كعبه رسد... . 5 681. علامه شعرانى: اين روايت هم ضعيف است به ظاهر و به آن اعتماد نتوان كرد؛ چون يا زمين مى گردد براى براى پيدايش روز و شب يا آسمان. به هر حال كعبه از محاذات بيت المعمور دور مى شود. و اگر روايت صحيح باشد مراد از آن آسمان روحانى است و در جاى ديگر توجيه داده و شرح آن را گفته ايم. 6

.

ص: 305

97. «فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً...»

روض الجنان: «وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً» ، در او چند قول گفته اند: يكى آنكه تا در حرم باشد ايمن شود از آنكه كس او را نرنجاند، اگر مرد قاتل پدر و برادر را ببيند در حرم، شرع مى فرمايد تا تعرّضش نكند و نرنجاند او را، و هر كه خيانتى كند و در حرم گريزد او را تعرّض نكنند در حرم، ولكن طعام و شراب بر او تنگ كنند تا به ضرورت بيرون آيد، آنگه حدّ بر او برانند. و اگر آن خيانت در حرم كند همان جا حدّ بر او برانند لانْتِها كه حُرْمَةَ الْحَرَمِ. (1) 682. علامه شعرانى: گوينده اين سخن حمل كلام بر حكم تكليفى كرد؛ يعنى مردم بايد حرمت حرم را نگاه دارند و هر كس بدانجا در آيد امان دهند و آزار نرسانند.پس خبر به جاى امر است مانند «لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (2) و مانند «وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ» (3) . و ما مى گوييم: چون آيه در مقام محاجّه يهود است و آنان نسبت كعبه را به ابراهيم عليه السلامانكار مى كنند خداوند آيات و دلايلى ذكر مى فرمايد بر ردّ آنان و اثبات اينكه اين خانه از آن حضرت بوده: يكى آنكه مقام ابراهيم در آنجا متواتر است و خلف از سلف آن را به نام ابراهيم مى خوانند، مثل آنكه يكى از ما گويد گنبد قابوس قبر پادشاه معروف است، چون به تواتر اين نام از قديم بر آن مانده است. پس در نسبت مقام به ابراهيم شك نبايد كرد. ديگر اتفاق عرب جاهليت از قديم ترين عهد بر حفظ حرمت كعبه و با اينكه ايمنى در عربستان وجود نداشت هر كس به حرم مى رفت ايمن بود و اين معنى بى آنكه منسوب به حضرت ابراهيم عليه السلام باشد معقول نيست و عرب و ساير معابد و بتخانه ها را چنين حرمت نمى داشتند كه هر كس بدانجا رود ايمن باشد. اين دليل ديگر است بر صحت نسبت آن به حضرت ابراهيم عليه السلام و عرب كسى ديگر جز آن حضرت را نمى شناختند كه به سبب او خانه را حرمت كنند. (4) روض الجنان:... و آنچه در اين خبر آمد از اضافه كلام و رفتار با كعبه على أَحدِ الْوَجْهَيْن باشد اِمّا مضاف بود با فرشتگان كه موكّل كعبه اند، و امّا بر طريق تمثّل باشد، چنان كه اگر كعبه مثلاً عاقلى مكلّف بودى او را در باب شفاعت اين منزلت بودى، و سخن و مناظره او با خداى تعالى بر اين وجه بودى، چنان كه حق تعالى گفت: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ...» (5) ، يعنى لو أنْزَلْنا هذا الْقُرآنَ على جَبَلِ وكانَ الْجَبَلُ ممَّنْ يَسْمَعُ و يعْقِلُ لَرَأيْتَهُ. (6) 683. علامه شعرانى: و شايد بتوان گفت كعبه در عالم آخرت خود به سخن آيد؛ چون در آخرت همه چيز حيات دارند: «و اِنَّ الدارَ الآخِرَةَ لَهِىَ الحَيَوان» (7) . و در آنجا هيچ چيز جماد نيست چنان كه در عالم دنيا هيچ عقل و ادراك نيست، و عقل انسان شعاع عالم ديگر است بر او تابيده. (8) روض الجنان: «حِجُّ الْبَيْتِ» ، ابوجعفر و حمزه و كسائى خوانند: حِجُّ الْبَيْتِ به كسر «حا» در همه قرآن و باقى به فتح «حا» خوانند... . (9)684. علامه شعرانى: در مجمع البيان گويد: اهل كوفه غير ابى بكر و ابوجعفر به كسر حاءِ خواندند و ديگر قاريان به فتح. (10) بنابراين عاصم هم به روايت حفص به كسر حاءِ خوانده است و همين قرائت فعلا متداول است. اما در اين كتاب به روايت حفص از عاصم توجه نفرموده و همان روايت ابوبكر را از وى در نظر داشت و به مقتضاى آن فرمود عاصم هم به فتح خوانده است. (11) روض الجنان:... امّا «استطاعت»، فقها در او خلاف كردند. به نزديك ما حرّيت است و كمال عقل و بلوغ و صحّت و وجود زاد و راحله و تخليةُ السَّرُبِ وامْكانُ الْمَسيرِ ولاالرُّجُوعُ الى كفايَةِ. هر گه كه يكى از اين دو مختل بود، وجوب ساقط باشد و استحباب بر جاى بود. 12 685. علامه شعرانى: رجوع به كفايت آن است كه چون حاجى از مكه باز گردد وسيله اى براى كسب معاش داشته باشد از سرمايه يا صنعت يا غلّه ملك و امثال آن. و نزد محققين فقهاء اين شرط نيست مگر آنكه مردى كفايت دارد از سرمايه و ملك، واجب نيست آن را بفروشد و در راه حج صرف كند و چون بازگردد سائل به كف شود. اما آنكه اصلاً سرمايه ندارد و هنرى كه بدان معاش توان كرد نيز ندارد اما زاد و راحله دارد به قدر رفتن و بازگشتن و نفقه بازماندگان و اين زاد و راحله و نفقه را سرمايه كسب نمى تواند كرد، حج بر او واجب است. و همچنين اگر به كسى بذل زاد و راحله كنند كه كفايت معاش ندارد يا آنكه به علتى عبورش در ايام حج به مكه افتاد يا بنده در مكه آزاد شد در هيچ يك از اينان بازگشت به كفايت شرط نيست. 13 روض الجنان: «وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ» ... عطا گفت: منْ كَفَرَ بِالْبَيْتِ؛ هر كه به كعبه كافر شود. ابن زيد گفت: هر كه به اين آيات كافر شود كه خداى تعالى گفت: