ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

معارف حديث» بر آن شد تا مطالعه جامعى را در اين موضوع ، به انجام رسانَد . بر اين اساس ، مجموعه «تاريخ حديث شيعه (از قرن اوّل تا عصر حاضر)» پى ريزى گرديد . در اين مجموعه ، به ترتيب تاريخى ، اطلاعات مربوط به حديث شيعه را گرد آورده ايم . مباحثى كه در هر دوره موردبحث (يا در هر يك از مقالات) موردتوجه بوده اند ، عبارت اند از : شرايط اجتماعى _ فرهنگى ، حوزه هاى علمى _ جغرافيايى ، عالمان حديث پژوه ، زمينه هاى فعاليت هاى حديثى ، گونه هاى نگارش هاى حديثى ، علوم حديث ، اجازات و مشايخ اجازه . معرّفى مهم ترين فعاليت هاى حديثى هر عصر نيز از ديگر اطلاعات موجود در اين مجموعه است . عناوين مجلّدات اين مجموعه ، به قرار زير است : جلد اوّل . تاريخ حديث شيعه از شكل گيرى تا پايان سده سوم هجرى جلد دوم . تاريخ حديث شيعه در سده هاى چهارم تا هفتم هجرى جلد سوم . تاريخ حديث شيعه در سده هاى هشتم تا يازدهم هجرى جلد چهارم . تاريخ حديث شيعه در سده هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى جلد پنجم . تاريخ حديث شيعه از آغاز سده چهاردهم هجرى تا امروز. كتاب حاضر _ كه به صورت تفصيلى ، تاريخ حديث شيعه را در قرن هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى بررسى كرده است _ در واقع ، چهارمين مجلّد از مجموعه پنج جلدى تاريخ حديث شيعه است كه به يارى خدا ، به تدريج ، به دست نشر سپرده خواهد شد . در اين جا بر خود ، لازم مى دانيم كه از زحمات آقاى حسين صفره _ كه نگارش اين جلد را به عهده داشته اند _ كمال تشكّر را به عمل آوريم . اميدواريم كه با يارى خداوند بزرگ ، ساير مجلّدات اين مجموعه و فهرست ها و نمايه هاى آن نيز به زودى آماده نشر گردد . گروه تاريخ حديث پژوهشكده علوم و معارف حديث

.

ص: 7

ص: 8

يك زمان ، هيچ رابطه مستقيمى ميان اوضاع فرهنگى و حديث ، نتوان برقرار كرد. ذكر اين نكته نيز لازم است كه اين نوشتار ، كارى رجالى نيست؛ چرا كه در علم رجال به احوال راويان حديث ، از آن جهت كه در ردّ و قبول گفته آنان مؤثّر است ، پرداخته مى شود و در اين مجال ، به چنين مسئله اى پرداخته نشده است. همچنين ، نگارنده با تنظيم فصل دوم ، سوم و چهارم اين نوشتار ، صرفا درصدد نگارش فهرست آثار مربوط به حديث و علوم حديثى نيست ؛ بلكه با تفكيك موضوعات و قرار دادن مدخل براى هر عنوان ، قصد دارد چارچوبى از فعّاليت هاى حديثى در اين مقطع زمانى را به نمايش بگذارد. نيز با رعايت ترتيب تاريخى آثار ، امكان مقايسه كمّى و احيانا كيفى آنها را براى خوانندگان ، فراهم آورد. در فصل پنجم ، با ذكر شرح حال مختصر و فهرست آثار حديثى بيش از هفتاد نفر از دانشمندان شيعه كه نقش بيشترى در عرصه حديث ايفا كرده اند ، آشنايى هر چند اندكى نسبت به اين دانشمندان و سهم آنان در نشر حديث ، حاصل مى شود. روشن است كه اين كار ، بخشى از تاريخ حديث در اين دوره است . در عين حال ، نقش اين دانشمندان در عرصه حديث ، يكسان نيست. برخى داراى نقش بيشتر و مؤثّرترى بوده اند كه اين مسئله نيز در نگاه به تأليفات آنان ، نمايان مى گردد. با توجّه به اين كه تدارك شرح حال هر چند اجمالى براى تمام صاحبان اثر ، ميسّر نشد ، شرح حال بيش از نيمى از افرادى كه نوشته اى در باب حديث و يا علوم مربوط به آن دارند ، در اين كتاب ، نيامده و شرح حال بسيار اجمالى بيش از 140 تن از صاحبان آثار حديثى نيز در پانوشت ها آمده است. اين كار ، تنها براى حفظ يك دستى مطالب كتاب ، صورت گرفته و ممكن است خواننده را با سؤالاتى رو به رو كند ، از جمله اين كه : چرا شرح حال برخى از افراد ، نيامده است؟ و اى بسا برخى را به داورى هاى شتابزده بكشاند ، مانند اين كه : مگر فلان دانشمند ، چه برترى اى بر فلان دانشمند ديگر دارد كه شرح حال يكى آمده و شرح حال ديگرى نيامده است؟ يا اين

.

ص: 9

كه گاه آن دانشمندى كه شرح حالش ذكر نشده ، از ديدگاه خواننده نسبت به ديگران ، جايگاه والاترى دارد ، حال آن كه نگارنده با اين كار ، قصد ارزشيابى دانشمندان و تعيين رتبه براى آنان نداشته است ؛ بلكه با وجود تلاش بسيار ، به شرح حال برخى از صاحبان اثر ، دست نيافته است ، گذشته از اين كه بسيارى از اين گونه اطلاعات نيز در چارچوب اين نوشتار نمى گنجيد ؛ چون در آن صورت ، حجم كتاب ، بيش از حدّ مورد نظر مى گرديد. در پايان ، خداى مهربان را سپاس گزارم كه توفيق مطالعه و كندوكاو در آثار دانشمندان پُر تلاش و ربّانى شيعه را نصيبم فرمود. همين قدر كه توانستم از اين بزرگان و خدمات آنان به علوم آل محمّد عليهم السلام يادى بكنم ، خشنود و شادمانم. همچنين ، لازم مى دانم از راهنمايى هاى بى شائبه دوستان فاضل و محقّق در پژوهشكده علوم و معارف حديث ، بويژه جناب آقاى قاسم جوادى (صفرى) ، تشكّر و قدردانى كنم و از خداى منّان ، توفيق روز افزون برايشان مسئلت نمايم. حسين صفره

.

ص: 10

. .

ص: 11

ص: 12

حديثى شيعه ، رشد همگونى يافت و در نتيجه تلاش هاى دانشمندان بزرگ شيعه ، مانند علّامه مجلسى و ديگران در نشر علوم اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام ، معارف دينى در ميان توده هاى مردم مسلمان ، رواج و گسترش درخورى پيدا كرد و بسيارى از زمينه هاى انحراف ، از ميان رفت. فقها و محدّثان ، با بهره گيرى از امكانات سياسى موجود ، تلاش گسترده اى را براى تبويب و تنظيم مجموعه هاى روايى و تشريح مسائل فقهى آغاز كردند و اصفهان ، به صورت مركز فعّال و پُر تحرك تشيّع ، نياز علمى و فكرى بخش هاى مختلف جهان شيعه را تأمين مى كرد. پس از مرگ شاه سليمان ، امرا ، پسر بزرگ او سلطان حسين ميرزا را در سال 1106 ق ، به سلطنت رساندند و چون وى شخصى ضعيف النفس ، بردبار و بسيار محجوب بود ، بدين ترتيب ، آنان مى توانستند در سايه بى كفايتى او ، هر گونه كه بخواهند رفتار كنند. (1) با وجود اين ، در چند سال اوّل حكومت شاه سلطان حسين ، به سبب قدرت معنوى و علمى و توان اجتماعى علّامه مجلسى ، نيروى مذهبى نسبت به دربار ، برترى يافت، (2) چنان كه به خواست علّامه ، شاه دستور داد شراب خانه ها تعطيل شود و در اصلاح اوضاع اخلاقى جامعه ، تلاش هايى صورت گرفت ؛ امّا با نقشه درباريان ، شاه به شرب خمر وا داشته شد و سپس ، اسير آن گرديد و بساط عيش و نوش ، ديگر بار در دربار برقرار گشت. علاوه بر درباريان ، فحشا و منكرات در ميان عامّه مردم نيز رواج يافت. شاه سلطان حسين ، در شرايطى بر تخت سلطنت نشست كه اخباريان بر مسند قضا نشسته و بر مساجد و مدارس ، مسلّط بودند و گرايش صفويان به اخباريان و فشار آنان نسبت به اهل عقل و عرفان ، و متّهم كردن آنان به كفر و الحاد و بدعت ،

.

ص: 13

وضعى را پيش آورده بود كه برخى از عالمان براى در امان ماندن از مزاحمت جاهلان و مأموران حكومت ، لقب «اَخبارى» براى خود انتخاب مى كردند و تظاهر به اخباريگرى مى كردند ، و گرنه به سرنوشت ملّا صدرا دچار مى شدند كه با اعمال فشار اخباريان بر شاه عبّاس ، حكم تبعيد و آوارگى وى صادر شد و اين ، نمونه اى از تسلّط اخباريان بر اوضاع بود. البته شاه سلطان حسين نيز با حكيم ملّا صادق اردستانى به همان شيوه عمل كرد. (1) در اين زمان با روى آوردن برخى از «شيخ الاسلام»ها ، قاضيان و يا فرزندان آنها به دنيا طلبى و زندگى اشرافى ، پايه هاى مذهبى جامعه دچار ترديد و تزلزل گرديد. اختلاف در بين عالمان منسوب به صوفيگرى و مجتهدان از يك سو ، و دانشمندان اخبارىْ مسلك و فقيهان اصولى ، از سوى ديگر ، از نظر فرهنگى و مذهبى در ميام مردم ، انعكاس نامطلوبى داشت. اين گروه ها كه هر كدام ديگرى را فاقد ايمان مى دانست و بر ضدّ يكديگر به تأليف كتاب مى پرداختند ، مردم را نيز دچار تفرقه كرده ، به تدريج ، نسبت به آنان بى اعتماد مى نمود. (2) در ادامه اين نوشتار و در بحث از جريان هاى فرهنگى به پاره اى از اين اختلاف ها و درگيرى ميان اين گروه ها اشاره خواهد شد. شاه سلطان حسين ، مردى خرافاتى و طبق عقايد صوفيان معتقد بود كه انسان در كار خود ، اختيارى ندارد و عقل و تدبير ، داراى نقش نيست. همو به جاى توجّه به تربيت قهرمانان جنگى و مردان سياست ، به رقّاصان حرم سرا و شرب خمر ، مشغول بود. كرنليوس دوبروين ، نقّاش هلندى مى نويسد: پادشاه ، شيفته و فريفته زنان و پاى بند شهوت و هرزگى شده است و توجّهى به امور مملكت ندارد. در نتيجه رفتار ناپسند او ، عدل و داد از كشور ، رخت

.

ص: 14

بربسته و هرج و مرج و فساد ، رايج شده است. به همين علّت در راه هايى كه سابق امن بود ، اكنون دزد و راهزن مى بينم. (1) در چنين اوضاع اجتماعى نابه سامانى ، افغان ها به ايران حمله كردند و با محاصره اصفهان و سرانجام تصرّف آن ، علاوه بر ايجاد قحطى و كشتار فاجعه آميز عدّه بسيارى از مردم ، از نظر فرهنگى و علمى نيز ضايعات بسيارى پديد آوردند و عدّه اى از دانشمندان در اصفهان ، قزوين و شيراز و... كشته شدند. به عنوان نمونه ، به موارد زير مى توان اشاره كرد: 1. علّامه محمّد على سكّاكى شيرازى ، در هنگام تسلّط افغانيان مهاجم بر شيراز در سال 1135ق ، به شهادت رسيد. 2. سيّد ميرزا مهدى شيرازى در همان غائله سلطه افغان ها بر شيراز در سال 1135 ق ، به شهادت رسيد. 3. آقا محمّد مهدى مازندرانى در سال 1140 ق ، پس از تسلّط افغان ها بر اصفهان به دست افغان هاى قندهارى شهيد شد. 4. حاج محمّد رضى قزوينى ، در حدود سال 1135 ق ، در آشوب افغانيان به شهادت رسيد. 5. محمّد رضا (رضا) قزوينى ، از علماى بزرگ شيعه در مبارزه با مهاجمان افغانى در ديال آباد قزوين بعد از سال 1136ق ، به شهادت رسيد. (2) برخى عالمان ، از اصفهان متوارى شدند و به عراق يا جاهاى ديگر ، فرار كردند ، چنان كه ملّا محمّد جعفر بن طاهر خراسانى (زنده در 1151 ق) در حاشيه اش بر منهج المقال مى گويد:

.

ص: 15

تأليف آن ، در روزگار حمله افغان ها به ايران و تصرّف اصفهان ، انجام گرفت. من از اصفهان گريختم و در يكى از كوه هاى ناحيه باكو در سال 1134 ق ، مخفى شدم و هنگام تأليف ، جز تعدادى اندك ، كتابى نزدم نبود. (1) عالمانى هم كه در اصفهان باقى مانده بودند ، در شرايط اسفبار و بسيار سختى به سر مى بردند. ملّا اسماعيل خواجويى در آخر شرح چهل حديث خود مى گويد : در جايى آن را تأليف كردم كه چشم بصيرت و ضمير تيره و تار و خون مسلمين كه در كتاب و سنّت ، ريختن آن حرام گرديده ،بر زمين ريخته شد و آبروهايى كه مصون بود ، به دست كافران فاجر بر باد رفت و اموال ، غارت گرديد و اولاد به اسارت در آمد ، درياهاى ستم در تلاطم و ابرهاى همّ و غم ، متراكم ... و افكار ، پريشان. در اين احوال ، ذهن ثاقب و فكر صائب ، يافت نمى شود. (2) افغان ها تنها به كشتن انسان هاى بى گناه اكتفا نكردند ؛ بلكه به تخريب علمى و فرهنگى نيز پرداختند ، چنان كه وقتى اشرف افغان ، محمود را كه _ دچار جنون شده بود _ كشت و خود بر تخت پادشاهى تكيه زد ، در وسط شهر ، بنايى برافراشت كه به خاطر آن ، حدود پانصد حمّام ، مدرسه و مسجد در كمتر از مدّت شش ماه خراب گرديد. (3) بدين ترتيب ، زوال حكومت صفويه فرا رسيد. شاهان صفويه كه از نيروى مذهبى تشيّع براى تحكيم قدرت خود ، بهره اى بسيار بردند ، در اواخر به سبب ضعف تدبير و عيّاشى و... قادر به حفظ دولت خويش نبودند ، امّا در طول اين دوران ، تشيّع از چنان موقعيت محكم و استوارى برخوردار شده بود كه نه زوال صفويه ، و نه هيچ يك از تحوّلات نظامى و سياسى بعد از آن ، در جايگاه اجتماعى شيعه ، اثر تعيين كننده اى نداشت و هر يك از قدرت هاى افشارى ، زندى و... كه استقرار يافتند ،

.

ص: 16

ص: 17

است ، در السنه و افواه عوام و اوباش ، جارى كرد و شرر شرارت را به چخماق دو به هم زنى برانگيخت و خاك ايران را به خون فتنه و فساد آميخت! . سپس ، يكى از شرايط خود براى پذيرفتن پادشاهى را اين نكته اعلام كرد كه ايرانيان ، بايد اعمال مربوط به مذهب شيعه را كه به وسيله شاه اسماعيل اوّل اعلام گرديد ، ترك كنند. (1) همچنين در سال 1148 ق ، پس از تاجگذارى ، بخش نامه اى به سراسر ايران فرستاد مبنى بر اين كه: «چون طريقه هاى مذهبى حنفى و جعفرى به هم نزديك اند ، بايد عموم اهالى ايران به سه خليفه اوّل ، احترام بگذارند و در اذان و اقامه ، سخنان مخالف اهل سنّت بر زبان نياورند». (2) امّا نادر با وجود شدّت عمل ، در منع تعزيه خوانى و عزادارى شيعيان ، توفيقى نيافت و با اين كه ايل افشار از اركان مستحكم پادشاهان صفوى بود ، نادر ، صفويان را «رافضى» مى خواند و تلاش مى كرد تا نام و نشان صوفيه را از ميان بردارد و مردم را به فراموش كردن آن خاندان و از ياد بردن آثار خيرشان وادار كند. وى گذشته از زندانى نگاه داشتن تهماسب دوم ، عبّاس سوم را نيز از نظرها دور نگاه مى داشت تا خاطره آل صفى از ذهن مردم ايران ، زدوده شود. به عقيده صاحب نظران ، دليل عمده ناكامى وى در اين كار ، رابطه عميقى بود كه شاهان صفوى در طى دو قرن و نيم ميان خود ، مذهب و مردم به وجود آورده بودند و نادر _ كه تنها به نيروى شمشير به سلطنت رسيده بود _ به همان سادگى قادر نبود كه مهر و علقه پادشاهان صفوى را كه بر اثر تبليغات ممتد با عواطف و احساسات مذهبى

.

ص: 18

ص: 19

درآورد ، ناچار شد در آخر كار با گرد آوردن عالمان شيعه و سنّى از سراسر ايران و مواجهه آنان با شيخ الاسلام و برخى ديگر از عالمان عثمانى ، نوعى توافق ميان آنان پديد آورد تا شايد بتواند از دامنه اختلاف ها بكاهد و از حالت دشمنى و خصومت را كه در اين ميان وجود داشت ، بكاهد. اين تلاش نادر به سال 1156 ق ، در بغداد به انجام رسيد. امّا عالمان عثمانى دست به دست ديگر مردم آن سرزمين دادند و از تمكين نسبت به قرارداد بين عالمان شيعه و سنّى سر باز زدند. (1) با وجود احترام ظاهرى نادر شاه نسبت به عالمان دينى شيعه ، وضعيت فرهنگى _ اجتماعى جامعه چندان مطلوب نبود و دانشمندان شيعه ، امنيت جانى نداشتند و نادر با كمترين بهانه با گزارش هاى نارواى توطئه گران ، آنان را به شهادت مى رساند. در اين باره ، مى توان از شهادت عالمانى مانند علّامه ميرزا محمّد حسين پير ، قاضى ارتش نادر ، ياد كرد. وى از شكوه و جلال و هوش سرشار برخوردار بود و نادر به سبب اين ويژگى ها ، قصد كشتن او را كرد ، بدين ترتيب كه او را از سمت قضا بر كنار كرد و به حكومت اصفهان گمارد و پس از يك سال به بهانه اى او را در سال 1159 ق ، به شهادت رساند. همچنين ، محمّد زكى بن ابراهيم ، دانشمند و خطيب كرمانشاهى (م 1159 ق) ، محمّد رضا شيرازى از نوادگان ملّا صدرا (م 1161 ق) و سيّد نصراللّه بن حسين حائرى معروف به سيّد شهيد (م 1154 ق) ، توسط نادر به شهادت رسيدند. (2) در دوره جانشينان نادر نيز كه همچنان درگير رقابت و كشمكش هاى نظامى بودند ، تحوّل چشمگيرى در امور اجتماعى و فرهنگى ايران ، مشاهده نمى شود.

.

ص: 20

ص: 21

ص: 22

سياسى شاه را ، آن هم بدون مشروعيت ، پذيرفتند و با او نوعى همكارى كردند و با اتّخاذ شيوه اى دقيق و حكيمانه ، ضمن رعايت مصلحت امّت اسلامى ، از هر گونه سوء استفاده شاه جلوگيرى مى كردند. (1) در اين جا به چند نمونه از تلا ش هاى فتحعلى شاه براى تأمين نظر عالمان دين ، اشاره مى شود: در سال 1235 ق ، فقهاى گيلان ، در نامه اى به شاه اطلّاع دادند كه «خدّام شاهزاده محمّد رضا ميرزا و على خان اصفهانى ، وزير او ، با درويشان نعمة اللهى ارادتى به نهايت دارند و به تسويلات ايشان شاهزاده نيز از ارادت كيشان درويشان است و هم اكنون از بى قيدى اين جماعت ، كس نام از جمعه و جماعت نبرد و آيات شريعت ، منهدم و مطموس باشد». فتحعلى شاه ، به بهانه شكار تا طارم مى رود و شاهزاده محمّد رضا ميرزا و ملازمان او را حاضر كرده ، مورد عتاب قرار مى دهد و وزير او را عزل مى كند. (2) همچنين در سال 1240 ق ، نامه اى از عالمان اصفهان به شاه مى رسد كه حاجى هاشم خان در هتك حرمت مردم و اخذ مال ايشان ، از هيچ چيز ، فروگذار نيست. شاه به سوى اصفهان حركت مى كند و پس از احضار هاشم خان ، او را كور مى كند و حاكم اصفهان را كه به جهت رابطه فاميلى در تأديب هاشم خان كوتاهى كرده ، به پرداخت پنجاه هزار تومان زرِ مسكوك به خزانه شاه ، جريمه مى كند و با خود دارى حاكم از پرداخت اين مبلغ ، شاه او را عزل كرده ، سلطان محمّد ميرزا را به حكومت اصفهان ، نصب مى كند. (3)

.

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

مى دهد كه: «رأيتُ ربّى ليلة المعراج على صورة شابّ أمرَدٍ». (1) احتجاج امام صادق عليه السلام با گروهى از صوفيه در باب لزوم طلب رزق نيز گواه روشنى بر انحراف و اعوجاج فكرى ، دستِ كم در ميان عدّه اى از اين افراد و استفاده نادرست آنان از آيات و روايات است. (2) نكته جالب ديگر اين كه صوفيان ، در منابر و مجالس خود ،بسيارى از گفته هاى امامان معصوم عليهم السلام را مورد تفسير و تأويل قرار مى دادند ؛ امّا آن گفته ها و اخبار را به مشايخ خود نسبت مى دادند. برخى در توجيه اين نسبت هاى دروغ گفته اند: اين كار ، از باب تقيّه و كتمان اسرار و براى در امان ماندن آنان از شرّ تكفير و انتساب به بدعت و گرفتارى هاى ديگر بوده است. در اين جا چند مورد از احاديثى كه به مشايخ صوفيه نسبت داده اند ، آورده مى شود: _ «سلونى قبل أن تفقدونى» . حديث از امام على عليه السلام است كه به مالك دينار ، نسبت داده اند. (3) _ «لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا» . اين حديث نيز از امام على عليه السلام است كه به سهل بن عبد اللّه شوشترى نسبت داده اند. _ «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» . از پيامبر صلى الله عليه و آله و امام على عليه السلام روايت شده كه به جنيد ، نسبت داده شده است. (4) _ «أحقّ الناس بالرضا عن البدا أهل المعرفة». از امام صادق عليه السلام است ، (5) امّا آن را به

.

ص: 27

فضيل عيّاض نسبت داده اند. (1) سيّد حيدر آملى ، معتقد است كه تصوّف و تشيّع ، مأخذ و مشربشان يكى است كه همان قول خداى تعالى و رسول صلى الله عليه و آله و ائمه معصوم عليهم السلام است ، با اين تفاوت كه صوفيان ، اصول دين را به حَسَب باطن ، از لحاظ طريقت از ائمه عليهم السلام گرفته اند و شيعه ،آن اصول را به حَسَب ظاهر ، يعنى از لحاظ شريعت ، از امامان خويش عليهم السلام دريافت كرده اند. (2) شهيد مرتضى مطهرّى ، در كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران ، عرفان و تصوّف را به عنوان يك مدخل ، مورد بحث قرار مى دهد. وى ، عرفان و تصوّف را يكى از علومى كه در دامان فرهنگ اسلامى زاده شده ، معرّفى مى كند و با ذكر دو بخش نظرى و عملى براى عرفان ، سه ديدگاه را درباره عرفان بيان مى كند كه صاحبان دو ديدگاه (گروهى از فقها و محدّثان اسلامى و گروهى از متجدّدان عصر حاضر) هر يك با انگيزه اى ، معتقدند عرفان با اسلام در مخالفت و تضاد است. گروه سوم ، ضمن پذيرفتن انحرافات و بدعت هاى فراوان در فرقه عرفان و تصوّف كه با قرآن و سنّت معتبر ، موافق نيست ، عارفان را ضدّ اسلام نمى دانند و معتقدند اشتباهات عرفا ، مانند اشتباهات ساير طبقات فرهنگى مانند: متكلّمان ، فيلسوفان ، مفسّران و فقيهان ، از روى سوء نيّت نبوده است. شهيد مطهّرى ، پس از بيان نظرياتى درباره منشأ و خاستگاه عرفان و تصوّف ، تاريخچه مختصرى براى آن تا پايان قرن نهم هجرى ذكر مى كند و معتقد است كه تصوّف رسمى ايران پس از قرن نهم ، بيشتر غرق در آداب و ظواهر و احيانا بدعت هايى كه ايجاد كرده ، مى شود. (3)

.

ص: 28

شايد بتوان گفت به دليل همين مفاسدى كه در عرصه اعتقاد و عمل از پاره اى صوفيان به ظهور رسيد ، عدّه اى از دانشمندان شيعه در ردّ صوفيه به نگارش كتاب و رساله دست زدند. از آن جمله است: _ درايه نثار فَتحَ اللّه بِهِ أعين الأبصار ، به فارسى ، از محمّد علم الهدى بن فيض كاشانى (م1115ق) كه در آن ، غالبا از صوفيه به طايفه خنياگران ، مغنيان و اهل طرب ، ياد مى كند. (1) _ الردّ على الصوفية ، از حاج محمّد رضى قزوينى كه آن را در حدود سال 1135 ق ، نگاشته است. (2) _ فى أصناف الصوفية و ما ينجرّ الى الكفر ، از عبد الحى رضوى كاشانى (م بعد از 1152 ق) كه در كتاب حديقة الشيعه خود ، بابى را با عنوان «فى أصناف الصوفية و ما ينجرّ الى الكفر» به صوفيه اختصاص داده است. وى مى گويد: صوفيه زمان ما اكثرشان مصداق «ملعون من ألقى كلّه على الناس» هستند. (3) _ الردّ على الصوفية الملعونة ، از ملّا محمّد اسماعيل بن محمّد حسين مازندرانى (خواجويى) (م1173 ق). (4) _ الردّ على الصوفية ، از ملّا احمد بن محمّد تونى بشروى. (5) _ الردّ على الصوفية ، از سيّد اعظم بنگورى ، از شاگردان سيّد دلدار على نقوى. (6) _ الردّ على الصوفية ، از ملّا حسن بن محمّد على يزدى كه در 27 محرّم سال

.

ص: 29

1231ق ، از نگارش آن ، فارغ شده است. (1) _ الردّ على الصوفية ، به فارسى ، از سيّد دلدار على بن محمّد معين نقوى نصيرآبادى (م1235 ق). (2) _ ارشاد المنصفين و الزام الملحدين الردّ على الصوفية المبدعين ، از ملّا محمّد كاظم بن محمّد شريف هزار جريبى حائرى (از شاگردان وحيد بهبهانى) (م بين 1232 _ 1238ق). (3) _ رسالة فى ردّ الصوفية ، از ملّا محمّد باقر بن مهدى حائرى كه در سال 1258 ق ، از نگارش آن ، فراغت يافته است. (4) _ تنبية الغافلين و ايقاظ الراقدين ، در ردّ صوفيه ، از آقا محمود بن محمّد على كرمانشاهى ، ساكن تهران (م 1269 ق). (5) پديده تصوّف كه با ظهور حكومت صفويان (منسوب به شيخ صفى الدين اردبيلى) ، جايگاه ويژه اى يافت ، به تدريج در اثر عوامل مختلف ، از جمله بى اعتنايى و رفتار تحقيرآميز شاه عبّاس نسبت به طبقه صوفيه و مبارزه دانشمندان شيعه ، بخصوص علّامه مجلسى دوم با آن ، كم كم اعتبار و اهمّيت خود را از دست داد و سرانجام در آغاز قرن دوازدهم ، به فرمان شاه سلطان حسين صفوى ،«تكيه فيض» ويران شد ، درويشان از شهر رانده شدند و فعّاليت صوفيان در اصفهان ، متوقّف گرديد. بنا به اظهار برخى محققّان ، پس از زوال حكومت صفويه ، خطّ فكرى صوفيه

.

ص: 30

در ايران نيز زايل گرديد و تا سال 1190 يا 1194 ق ، از دراويش و طريقه آنان ، اسم و رسمى باقى نماند. در اين زمان ، شاه عليرضا دكنى (دوازدهمين قطب بعد از شاه نعمة اللّه ولى) دو نفر از دست پروردگان خود را براى احياى رسوم صوفيه از هند به ايران فرستاد و آنان با به راه انداختن جنب و جوش در شهرهاى ايران ، تصوّف را حيات دوباره اى بخشيدند. (1) اكثر فقهاى اين دوره نيز مانند اواخر دوران صفوى ، در مخالفت با صوفيگرى ، هم داستان بودند. بخصوص فقيه مبارز اين عصر ، آقا محمّد على كرمانشاهى (م1216 ق) كه پس از پدرش وحيد بهبهانى ، مرجع بزرگ و صاحب نفوذ ايران بود. وى كتاب خيراتيه را در ابطال طريقه صوفيه نوشت و باعث شد تا تعدادى از سران صوفيه تبعيد شوند و معصومعلى شاه ، اعدام شود. (2) از ديگر فقهاى بزرگ اين دوره ، ميرزاى قمى (م1231ق) و هم عصر فتحعلى شاه قاجار است كه او نيز در مبارزه با صوفيه ، شدّت بسيار به خرج داد و سران صوفيه را با تير طعن و لعن خود ، مورد اصابت قرار داد. از جمله تأليفات او در اين زمينه ، جامع الشتات فى أجوبة السؤلات است كه بخشى از آن ، رد صوفيه و طعن به برخى از مشايخ آنان (مانند: بايزيد ، ملّاى رومى ، محيى الدين و...) است. (3) وى رساله الردّ على الصوفية و الغلاة را نيز به رشته تحرير درآورد. تهديد و فشار نسبت به صوفيه ، در اين دوره به اوج خود رسيد؛ امّا با روى كار آمدن محمّد شاه قاجار (1250 ق) و صدارت ميرزا آقاسى ، در حكومت او دوباره اوضاع دگرگون شد و صوفيان ، مورد توجّه ويژه قرار گرفتند و در دوره محمّد شاه و

.

ص: 31

ص: 32

ص: 33

طرفدارانى يافت و بسيارى از فقها در شهرستان هاى مختلف ، از آن جانبدارى كردند. در آن زمان ، كار اين گرايش هنوز به افراط نرسيده بود و درگيرى در ميان اخباريان و اصوليان در اواخر همين قرن ، پديدار گرديد. (1) با زمينه هايى كه گرايش اخبارى در قرن يازدهم هجرى پديد آورد ، دانشمندانى چون علّامه مجلسى ، فيض كاشانى و شيخ حرّ عاملى ، نيروى خود را بر اخبار و روايات ، متمركز كردند و در تدوين كتاب هاى حديث يا شرح و تفسير آثار حديثى ، تلاش هاى چشمگيرى از خود ، نشان دادند و جوامع حديثى ارزشمندى مانند الوافى ، وسائل الشيعة و بحار الأنوار و شرح هايى بر كتب اربعه ، همچون روضة المتقين ، مرآة العقول و ملاذ الأخيار ، و صدها كتاب حديثى كوچك و بزرگ ديگر در اين دوره به رشته نگارش در آمد. اين نهضت حديثى ، در قرن دوازدهم نيز به راه خود ادامه داد و ده ها تن از دانشمندان شيعه كه بسيارى از شاگردان علّامه مجلسى ، شيخ حرّ عاملى ، فيض كاشانى و... بودند ، همچون گذشته ، توجّه به حديث را در دستور كار خود قرار دادند و كتاب هاى متعدّدى را در زمينه حديث و شرح حديث و يا علوم حديثى ، تأليف نمودند كه نمونه هاى آن ، در فصل هاى دوم تا چهارم خواهد آمد. اخباريگرى ، از دهه هاى نخستين قرن دوازدهم ، بر همه مراكز علمى شيعه در ايران و عراق غلبه كرد و به مدّت چند دهه ، فقه شيعى را در انحصار خود داشت و آن چنان رشد كرد كه در طىّ قرن دوازدهم ، عدّه بسيارى از دانشمندان بزرگ شيعه ، اخبارى بودند. از آن جمله اند: سيّد نعمة اللّه بن عبد اللّه جزايرى (م1112 ق) محمّد بن محمّد محسن ، معروف به علم الهدى كاشانى (م1115 ق)

.

ص: 34

ص: 35

ص: 36

ملّا محمّد امين استرآبادى ، در كتاب الفوائد المدنية ، به تفصيل ، اجتهاد و تمسّك به استنباطات ظنّى را رد مى كند. (1) 2. اصوليان ، ادلّه استنباط احكام را كتاب ، سنّت ، اجماع و عقل مى دانند. اخباريان ، تنها كتاب و سنّت و برخى از آنان فقط سنّت را به عنوان دليل احكام مى پذيرند و از قرآن ، جز آنچه تفسيرش از ائمه عليهم السلام وارد شده است ، قابل درك نمى دانند؛ مانند شيخ عبد اللّه بن صالح سماهيجى كه از عمل به ظاهر قرآن ، منع مى كرد و مدّعى بود كه همه قرآن ، متشابه است. (2) در مورد سنّت نيز تنها اخبار اهل بيت عليهم السلام را حجّت مى دانند. (3) 3. اصوليان ، احاديث را به چهار قسم: صحيح ، حسن ، موثّق و ضعيف ، و اخباريان به دو قِسم صحيح و ضعيف ، تقسيم مى كنند و صحيح را به خبر محفوف به قرائن كه موجب علم به صدور آن از معصوم عليه السلام است ، تفسير مى كنند. علاوه بر ملّا محمّد امين استرآبادى در الفوائد المدنية ، ملّا محسن فيض كاشانى در الوافى (4) و شيخ حرّ عاملى نيز در فايده نهم خاتمة وسائل الشيعة ، به تفصيل ، اصطلاح جديد در تقسيم حديث را رد كرده اند. (5) 4. اصوليان ، معتقدند كه در كتب اربعه ، انواع احاديث صحيح ، حسن ، موثّق و ضعيف وجود دارد و اخباريان ، بر اين باورند كه تمام روايات كتب اربعه ، صحيح و قطعى الصدور است ، چنان كه ملّا محمّد امين استرآبادى در كتاب الفوائد المدنية ، فصلى را به ذكر وجوه دلالت كننده بر صحّت اخبار كتب اربعه اختصاص داده و

.

ص: 37

دوازده وجه در اين باره بيان كرده است. (1) آية اللّه خويى رحمه الله در مقدّمه معجم رجال الحديث ، هر دو ادّعاى صحيح و قطعى الصدور دانستن تمام روايات كتب اربعه را با دلايل متعدّد ، رد كرده است. از جمله دلايل وى در ردّ ادعاى صحّت تمام احاديث الكافى ، موارد زير است: 1. شيخ كلينى ، احاديث فراوانى را از غير معصومان و از افرادى همچون: هشام بن حكم ، ابو ايوب نحوى ، اسيد بن صفوان ، اسحاق بن عمار و... نقل مى كند. 2. روايات مُرسل يا احاديثى كه در اسناد آنها راويان مجهول و دروغگو مانند ابو البخترى وجود دارد ، در الكافى يافت مى شود. 3. روايات شاذ كه دست كم به هيچ روى نمى توان به صدور آنها از معصوم عليه السلام اطمينان پيدا كرد ، در الكافى وجود دارد. 4. كسانى چون شيخ صدوق ، به صحّت تك تكِ روايات الكافى باور ندارند. (2) وى در ردّ قطعى الصدور بودن تمام احاديث كتب اربعه نيز دلايلى دارد كه موارد زير ، از آن جمله است: 1. اصحاب امامان، گرچه در پاسدارى احاديث از نابودى ، بيشترين تلاش را از خود نشان داده اند ، امّا در دوران تقيّه مى زيستند و نتوانستند آشكارا احاديث را منتشر نمايند. 2. اگر به فرض ، اهتمام شاگردان ائمه عليهم السلام در حفظ و حراست روايات ، موجب علم شود ، در نهايت ، موجب علم به صدور اصول روايى از صاحبان آنهاست. 3. اگر به فرض ، صاحب اصل يا كتابى دروغ نبسته باشد و دچار خطا نشود ، احتمال دارد راوى از او در روايتش ، خلاف بگويد يا دچار اشتباه شود. (3)

.

ص: 38

ص: 39

ذكر كيفيت اجتهاد و مقدّمات و اقسام آن نوشت. از ديگر نمونه هاى ردّ بر اخباريه ، موارد زير را مى توان نام برد: 1 . عقد اللآلى البهية فى الردّ على الطائفة الغبية ، (1) از محمّد بن اسماعيل (ابو على حائرى) (م1216 ق) 2 . الردّ على الأخبارية ، از سيّد محمّد جواد بن محمّد حسين عاملى (م1226 ق) 3 . الحق المبين فى تصويب المجتهدين و تخطئة الجهّال الأخباريين ، از جعفر بن خضر كاشف الغطاء (م1228 ق) 4 . أساس الأصول ، از سيّد دلدار على نقوى (م1235 ق) كه آن را در ردّ الفوائد المدنيةى استرآبادى ، با متانت و به دور از طعن و اُشتلم گويى كه شيوه برخى از اخباريان و گاه برخى اصوليان بود ، با تكيه بر عقل و نقل ، نوشته است. (2) 5 . الحق المبين فى تصويب المجتهدين ، از سيّد احمد على حسينى محمّد آبادى (م بعد از 1255 ق) 6 . الحق الحقيق فى الردّ على بعض مقالات الأخباريين ، از عبد النبى بن على كاظمى (م1256 ق) 7 . الرسالة الدمستانية فى الردّ على الأخبارية ، از على بن عبد اللّه بحرانى دمستانى 8 . الردّ على الأخبارية ، از حسنعلى بن نوروز على تويسركانى (م 1286 ق) (3)

.

ص: 40

9 . الردّ على الأخبارية ، از دخيل بن محمّد حكّاكى نجفى (م1305ق) 10 . الردّ على من ادّعى قطعية صدور الأحاديث المروية فى الكتب الأربعة ، از ملّا حسين تربتى (م1300 ق) 11 . الردّ على الأخبارية ، از محمّد على بن محمّد كاظم شاهرودى 12 . أصل الأصول فى الردّ على الأخباريين ، از سيّد محمّد بن دلدار على نقوى (م1284 ق) 13 . الردّ على الأخبارية المجرمين ، از سيّد على محمّد بن دلدار على نقوى (م1312ق). در برابر اين حمله ها ، اخباريان نيز به مقابله پرداخته ، به تأليف كتاب يا انشاى قصايد هجوآميز در ردّ اجتهاد پرداختند. ملّا فتحعلى شيرازى ، از نوادگان كريم خان زند در فايده پنجم كتاب خود الفوائد الشيرازية ، (1) بيش از صد نفر از دانشمندان مخالف اجتهاد و عمل به ظن را نام مى برد و در فايده هفتم نيز بيش از بيست كتاب كه در ردّ اجتهاد نوشته شده است ، ذكر مى كند ، از جمله هفت كتاب در اين باره از استادش ميرزا محمّد بن عبد النبى اخبارى كه از اخباريان متعصّب بود و سرانجام نيز در اين راه كشته شد ، ياد مى كند كه از آن جمله است: 1 . مصادر الأنوار فى تحقيق الاجتهاد و الأخبار ، كه الحقّ المبينِ كاشف الغطاء ، ردّ بر اين كتاب است. 2 . منيع المرتاد فى ذكر نفاة الاجتهاد 3 . معاول العقول لقلع «أساس الأصولِ» سيد دلدار على نقوى 4 . البنيان المرصوص بالبراهين و النصوص

.

ص: 41

5 . الحكمة البالغة 6 . الدمدمة الكبرى فى الردّ على الزنادقة الصغرى 7 . الصارم البتار لقد الفجار و قسط الأشرار و الكفّار (در شش مجلّد) 8 . الصيحة بالحق على من ألحد و تزندق ، در رد «حق المبين» كاشف الغطاء (1) 9 . دفع اعتراضات المجتهدين على الأخباريين ، از على بن محمّد فرزند ميرزا محمّد اخبارى (م بعد از 1141 ق) 10 . وسيلة المعاد فى ذمّ الاجتهاد ، از محمّد صالح هروى (ق 12ق). (2) به عقيده برخى از محقّقان ، اگر گرايش هاى اخبارى توسّط وحيد بهبهانى از ميدان به در برده نمى شد و در متن شيوه فقهى شيعه قرار مى گرفت ، علاوه بر آن كه دست شريعت را از دايره مسائل مستحدثه كوتاه مى كرد و متشرّعان را از حضور فعّال در مسائل اجتماعى منزوى مى ساخت ، رابطه عالمان دينى با ديگران را در حدّ رابطه محدّث و راوى با مستمع و شنونده ، كاهش مى داد ، به اين معنا كه عالمان دينى ، تنها متن احاديث را براى مردم ، بازگو و در صورت لزوم ،ترجمه مى كردند و استنباط و استخراج احكام بر اساس ادلّه چهارگانه ، منتفى مى شد ، حال آن كه با پيروزى اصوليان موقعيت اجتماعى مرجعيت تشيّع ، به عنوان يك نهاد فعّال و پُر تحرّك دينى ، روز به روز افزايش يافت و از حيث حضور در متن مسائل اجتماعى _ سياسى و ظهور قدرت نيروى مذهبى شيعه در تحوّلات اجتماعى دوران قاجار به اوج خود رسيد. علاوه بر وحيد بهبهانى ،ميرزاى قمى ، صاحب جواهر ، كاشف الغطاء ، شيخ

.

ص: 42

ص: 43

ص: 44

هيچ دليل و مدركى ، توجيه و تأويل كرد. (1) توجّه به سخن خود شيخ احمد احسايى در مقدّمه شرح زيارت جامعه مى تواند تا حدّى بيانگر افكار وى و چگونگى بيان مطالب توسّط او باشد. شيخ كه اين شرح را به درخواست شخصى به نام سيّد حسين اشكورى نوشته است ، مى گويد: در قبول خواسته وى ، تعلّل و تسويف مى كردم؛ زيرا... اثبات هر آنچه برايم حاضر مى شد ، ممكن نبود ، از آن رو كه بيان پاره اى از آن به صورت عبارت ، برايم ميسّر نبود و بيان و اشاره اى درباره آن نداشتم؛ و بيان پاره اى ديگر نيز نيكو نبود ، زيرا ارائه برهان براى آن ، دشوار بود و پاره اى از آن تقريبا براى افكار خوانندگان ، قابل تحمّل نبود و در انكار آن مى شتافتند... و از طرفى نيز سؤال كننده ، بيان ظاهر كلمات و عبارات را از من نمى خواست. (2) چنان كه ملاحظه مى شود ، خود شيخ به دشوارى ارائه دليل و برهان براى پاره اى از تأويلاتش نسبت به روايات و احاديث ، اعتراف مى كند. برخى نيز روش او را روشى بين اخبارى و اصولى دانسته اند؛ امّا بيشتر سخنان او و پيروانش در اطراف روايات ، دور مى زند و مى توان گفت: شيخيه ، انشعابى از اخباريه است. به طور كلّى مى توان گفت كه وى ، علوم و حقايق را به تمامى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام مى داند و از ديدگاه او حكمت _ كه علم به حقايق اشياست _ با ظاهر و باطن شريعت ، از هر جهت سازگارى دارد. او معتقد است كه عقل ، آن گاه مى تواند به ادراك امور ، نايل شود كه از انوار اهل بيت عليهم السلام ، روشنى بگيرد. اين شرط ، در شناخت هاى نظرى و عملى ، يكسان وجود دارد. درست است كه تعقّل در اصول ومعارف دين ، واجب است؛ ولى از آن جا كه حقيقت با اهل بيت عليهم السلام همراهى دارد ، صدق احكام

.

ص: 45

عقل ، در گرو نورى است كه از ايشان مى گيرد. (1) شيخ احمد احسايى ، همان طور كه شيوه اهل ظاهر را در بسنده كردن به ظاهر شريعت نمى پذيرد ، روش آن دسته از صوفيان را هم كه در پرداختن به باطن شريعت از پايبندى به ظاهر آن ، بازمانده اند ، مردود مى شمارد ، (2) چنان كه برخى گفته اند وى ، دشمن حكما و صوفيان بود و بخصوص با ملّا محسن فيض ، مخالفت مى كرد. (3) علاوه بر اين ، شيخ درباره كيفيت معاد جسمانى ، ديدگاه خاصّى دارد. او مى گويد ، بعد از انحلال جسم ، عنصرى كه باقى مى ماند ، جسم لطيفى است كه به اصطلاح وى ، هورقليايى است. (4) وى مى گويد: آدمى را دو جسم است ، يكى مركّب از عناصر زمانى كه به منزله اعراض جسم حقيقى است و مانند جامه اى است كه انسان ، آن را مى پوشد و از تن بيرون مى آورد. آنچه پس از مرگ مى پوسد و از ميان مى رود ، همين جسم است . ديگر ، سرشتى است كه آدمى از آن آفريده شده است و زمانى نيست و از عالم هورقلياست و در گور او باقى خواهد ماند و آنچه در روز رستاخيز به هيئت آن ، زنده خواهد شد ، همين جسم مثالى است و ثواب و عقاب اخروى ، مربوط به همين جسم است. (5) ظاهرا همين افكار سبب شد كه وى به وسيله ملّا محمّد تقى برغانى (شهيد ثالث) در قزوين مورد تكفير قرار گيرد . (6) حتّى ميرزا احمد مجتهد تبريزى ، به كفر

.

ص: 46

شاگردان و پيروان شيخ احمد احسايى نيز فتوا داد و فرمان داد كه ايشان به حمّام مسلمانان نروند و مردم از مسّ ايشان با رطوبت بپرهيزند. (1) از آن پس ، دانشمندان متعدّد به ردّ افكار او پرداختند ، از جمله افراد زير: 1. ملّا على اكبر بن محمّد باقر اژه اى (ايجئى) اصفهانى (م1232 ق) 2. شيخ سليمان بن احمد آل عبد الجبار قطيفى 3. شيخ عبد اللّه بن عبّاس سترى بحرانى 4. شيخ على بن احمد آل عبد الجبار قطيفى 5. سيّد حيدر بن ابراهيم حسينى (م1265 ق). (2) ربط جريان شيخيه به تاريخ حديث شيعه ، با بيان گوشه هايى از افكار شيخ احمد احسايى ، تا حدّ بسيار ، روشن گرديد. مى توان گفت مبانى فكرى شيخ احمد احسايى _ كه به پاره اى از آنها اشاره شد _ بر ادراك امور و حقايق در پرتو انوار اهل بيت عليهم السلام ، استوار است. بى ترديد ، بخش قابل توجهى از انوار اهل بيت عليهم السلام ، از كلمات نورانى و احاديث آنان ، ساطع است ، چنان كه در پرتو اين نور ، قرن هاست كه اسلام ناب ، در قالب تشيّع به حيات و پويايى خود ، ادامه داده است. از آثار علمى شيخ احمد احسايى به دست مى آيد كه عمده تلاش هاى او بر محور احاديث اهل بيت عليهم السلام مى چرخد و قسمت قابل توجّهى از آثار او به شرح و تأويل احاديث و پاسخ به سؤالات مربوط به حديث ، اختصاص دارد و شرح الزيارة الجامعة ، مهم ترين اثر وى ، گوياى اين نكته است. گرچه بهره مندى از نور هدايت اهل بيت، تنها منحصر به روايات نيست و آن پيشوايان حق ، علاوه بر هدايت تشريعى به وسيله هدايت تكوينى و هدايت به امر نيز به افاضه فيض الهى

.

ص: 47

ص: 48

آن اشاره دارد. او در شرح القصيدة ، آسمان را داراى 22 محلّه مى داند كه در وسط محلّه بيست و دوم ، 160 كوچه را نام مى برد و نام و نشان هر كوچه را با اسامى عجيب و غريب ، ياد مى كند. به اعتقاد برخى ، اين اثر ، شبيه رسالة الغفران ابوالعلاى معرّى و كمدى الهى دانته است. نقل است كه وقتى اين شرح را براى پاشا عبد الباقى خواندند ، گفت: «خدا مى داند كه آنچه سيّد گفته ، خارج از منظور و خيالات شعرى من است». پس از درگذشت سيّد كاظم رشتى در سال 1259 يا 1263 ق ، در ميان شاگردان وى ، بر سرِ جانشينى او اختلاف پديد آمد و افرادى چند ، هر يك خود را سزاوار جانشينى وى معرّفى كردند. از آن جمله مى توان افراد زير را نام برد: محمّد كريم خان كرمانى (1225 _ 1288 ق) كه در كرمان به سر مى برد. ميرزا محمّد مامقانى (حجّة الاسلام نيّر) (م1269 ق) كه در آذربايجان ، به تبليغ آراى شيخ احمد احسايى پرداخت. ميرزا محمّد باقر اسكويى (1230 _ 1301 ق) كه وى نيز پس از درگذشت سيّد كاظم ، ادّعاى جانشينى وى نمود. فرزندان او كه از مراجع شيخيه اند ، به «احقاقى» معروف اند. (1) سيّد كاظم ، به قدرى موضوع شيعه كامل را بزرگ جلوه داد و درباره آن سخن گفت و به طور تلويحى ، خود را حائز آن مقام جلوه داد كه بر همين پايه ، مريدان بسيارى گرد آورد و بذر انحراف را در وجود شاگردان خود ، از جمله محمّد كريم خان كرمانى و سيّد على محمّد باب ، كاشت و آنان را براى ادّعاهاى بزرگ ، آماده نمود. به اعتقاد برخى ، جريان بابيه كه در نيمه دوم قرن سيزدهم ظاهر شد ، محصول افكار و تعليمات شيخ احسايى و سيّد كاظم رشتى است ، امّا حق اين است كه

.

ص: 49

نمى توان به صورت قاطع ، چنين حكمى را صادر كرد و شيخ احمد احسايى را با چنان جايگاه والايى ، در انحرافات برخى از شاگردان يا مدّعيان طرفدارى از وى ، شريك دانست ، بخصوص ، با توجّه به داورى هاى بزرگانى نظير فقيه نامدار حاج محمّد ابراهيم كلباسى درباره شيخ ، آن جا كه مى گويد: منسوب داشتن شيخ به برخى امور ناشايست ، بويژه از جانب كسانى كه به مطالب و اصطلاحات او وقوفى ندارند ، جرئت زيادى مى طلبد. (1) البته افرادى مانند آقاى مدرّسى چهاردهى نيز درباره او چنين اظهار نظر كرده اند كه: روح آن مرد بزرگ ، از چنين توطئه هايى منزّه بوده است ؛ ولى آن شيوه ، اين انحراف را طبعا به وجود آورد. (2) و خلاصه پاره اى قرينه ها بيانگر آن است كه دستِ كم شيوه بيان مطالب توسط شيخ احمد و شاگردش رشتى در ايجاد زمينه انحراف ، بى تأثير نبوده است. از جمله آن قرينه ها اين است كه نخستين كسانى كه به باب گرويدند و هسته مبلّغان بابيگيرى را تشكيل دادند ، جملگى از پيروان شيخيه و جزو شاگردان شيخ احمد احسايى و سيّد كاظم رشتى بودند. جريان بابيه ، منسوب به سيّد على محمّد شيرازى (1235 _ 1266 ق) است. وى فرزند سيّد محمّد رضا بزّاز است. پدرش در كودكىِ وى ، وفات نمود و او تحت سرپرستى دايى خود ، حاج سيد على به شغل پدرش مشغول شد. تحصيلات مقدّماتى على محمّد در شيراز ، نزد شيخ عابد معلّم بود. پس از آن به بوشهر رفت و در آن جا به تجارت پرداخت و به علّت دانستن پاره اى ادعيه و اوراد و اذكار در نزد عموم به «سيّد ذكر» معروف شد . وى پس از مدّتى توقّف

.

ص: 50

در بوشهر به شيراز بازگشت ، تجارت را رها كرد و به كربلا رفت و در آن جا در درس سيّد كاظم رشتى حاضر شد و مورد توجّه سيّد كاظم قرار گرفت. پس از فوت سيّد كاظم رشتى ، در 25 سالگى تحوّلى در فكر او ايجاد شد. نخست ، ادّعاى بابيت كرد و خود را باب امام زمان معرّفى كرد و گفت: من از طرف امام غايب ، به اظهار كتاب بيان به جاى قرآن مأمورم . در مدّتى اندك ، هجده تن به او گرويدند كه عموم آنان از شيخيه بودند. به تعبير مؤلّف ناسخ التواريخ ، «بعض از مردم كه بلاهتى داشتند ، به ارادت او سر نهادند و گروهى را كه كياستى بود ، به اميد رياست بدو پيوستند». برخى بر آن اند كه سواد سيّد على محمّد باب در علوم حوزوى ، مانند صرف و نحو ، منطق و فقه و اصول ، از يك طلبه متوسّط ، كمتر بود. برخى نيز در ردّ اين نظر مى گويند: كسى كه سواد او از متوسّط كمتر است ، نمى تواند در علوم دينى ، روش تحقيق داشته باشد. امّا بايد گفت كه نگاهى اجمالى به كتاب بيان وى كه به عربى نگاشته شده ، پايين بودن سطح سواد يا به عبارت بهتر ، بى سوادى او را به خوبى نمايان مى سازد. در كتاب بيان وى ، ده ها ، بلكه صدها مورد غلط دستورى را مى توان يافت. براى مثال ، وى در موارد بسيار ، تفاوت تركيب وصفى و اضافى را ناديده گرفته است. (1) امام خمينى رحمه الله ، در كتاب كشف اسرار ، در وصف باب و بهاء مى گويد: آنها مردمى بودند كه از اشخاص عادى هم كمتر بودند ... . (2)

.

ص: 51

ص: 52

كرده اند؟» . باب گفت: «اين نام ، مردمان بر من نبسته اند؛ بلكه خداى ، مرا بدين نام خواند . همانا من باب علمم». بنا به نقل ديگر ، وقتى يكى از عالمان مجلس پرسيد: «باب چه معنى دارد؟» ، جواب داد : «كلام شريف أنا مدينة العلم و على بابها را چگونه فهميديد؟» . نظام العلما گفت: «نيكو گفتى . امير المؤمنين على عليه السلام كه باب علم بود ، سلونى قبل أن تفقدونى مى فرمود و از طبقات زمين و صفحات آسمان ها ، اگر كسى پرسشى مى كرد ، بر حسب آرزو جواب مى گرفت. اكنون تو باب علمى . مشكلات خويش را در علوم ، با تو عرضه خواهم داشت. نخست از علم طب ، سؤالى كنم». باب گفت: «من طب نخوانده ام». نظام العلما گفت: «از علم دين ، پرسشى كنم و علم دين ، بى فهم قرآن و حديث ، نتوان دانست و فهم قرآن ، بى علم نحو و صرف و معانى و بيان و... نشود». آن گاه ، سؤالى از علم صرف ، طرح كرد. باب پاسخ داد: «علم صرف ، در كودكى تلمّذ كرده ام و اينك در نزد من حاضر نيست». آن گاه وى از تفسير آيه اى از قرآن و تركيب نحوى آن و شأن نزول سوره كوثر سؤال كرد ، كه باب به فكر فرو رفت و مهلت خواست. نظام العلما باز پرسيد: «معنى اين حديث بگوى كه در ميان خليفه عبّاسى با

.

ص: 53

حضرت امام رضا عليه السلام طرح شد. «قال مأمون: ما الدليل على خلافة جدّك على بن ابى طالب عليه السلام ؟ قال: آية أنفسنا ، قال : لولا نسائنا ، قال: لولا أبنائنا! فسكت مأمون». باب گفت: «اين ، حديث نيست». عالمان مجلس گفتند: حديث است. نظام العلما گفت: «گرفتيم حديث نيست. آخر مقالتى از عرب است. معنى آن به فارسى بگوى». باب ، همچنان مهلت طلبيد. نظام العلما گفت: «شرح اين حديث كن كه مى فرمايد: لعن اللّه العيون فإنّها ظلمت العين الواحدة ». باب ، باز لَختى سر فرو كرد و گفت: اكنون چيزى ندانم. آن گاه ، سر بر آورد و گفت: «مگر ندانسته ايد كه من ، مرتجلاً خطبه فصيح همى گويم و نويسم و برخواند: الحمد للّه الذى رفع السموات و الارض...» و اين جمله را به فتح تا و كسر ضاد خواند! ولى عهد كه در مجلس حاضر بود ، گفت: «و ما بتا و ألف قد جمعايكسر فى النصب و فى الجرّ معا» . آن گاه ، رو به باب كرد و گفت: «اين سخنان بيهوده تا چند ، و مردم عامّه را تا چه اغوا كنى و به ضلالت افكنى و چرا خويش را صاحب الأمر خوانى؟ ائمه ما عليهم السلام ، آن هنگام كه به حكمت هاى يزدانى بايد مظلوم باشند ، همچنان ، صابر و شاكر بودند و يك يك ، به دست بنى اميّه و بنى عبّاس ، شهيد شدند و اگر صاحب الأمر ، همى خواست مظلوم و مغلوب باشد ، غيبت اختيار نمى فرمود. اين غيبت از بهر آن است كه چون ظاهر شود ، معجزه تمام انبيا با او باشد و بنمايد

.

ص: 54

و بر همه عالميان ، غلبه فرمايد و همه دين ها و آيين ها را يكى كند و هيچ كس ، سر از چنبر حكم او بيرون نتوان كرد. هزار سال غيبت نفرموده كه [چون آشكار شود ، مغلوب باشد؛ حال آن كه تو را گاهى حسين خان نظام الدوله با چوب ادب كند و گاهى در محبس چهريق ، در تَعَب باشى...». (1) در مناظره ديگرى كه باب در تبريز با علما داشته است ، وقتى حاجى ملّا محمود ، خطاب به باب مى گويد: «شنيده مى شود كه تو مى گويى من ، نايب امام هستم و باب هستم و بعضى كلمات گفته اى كه دليل بر امام بودن ، بلكه پيغمبرى توست» ، باب مى گويد: «بلى ، حبيب من! نايب امام هستم ، باب هستم و آنچه گفته ام و شنيده ايد ، راست است. اطاعت من بر شما واجب است ، به دليل : ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا (2) » . آن گاه مى افزايد : «ليكن اين كلمات را من نگفته ام. آن كه گفته است ، گفته است» . مى پرسند : «گوينده كيست؟» . جواب مى دهد: «آن كه به كوه طور ، تجلّى كرد. روا باشد «أنا الحق» از درختىچرا نَبْود روا از نيك بختى؟ منى در ميان نيست. اينها را خدا گفته است . بنده به منزله شجره طور هستم. آن وقت ، در او ]صوت [خلق مى شد ، الآن در من خلق مى شود. به خدا قسم ، كسى كه از صدر اسلام تاكنون ، انتظار او را مى كشيديد ، منم . آن كه چهل هزار ]نفر] از علما منكر او خواهند شد ، منم». پرسيدند : «اين حديث در كدام كتاب است كه چهل هزار [نفر] از علما منكر خواهند شد؟» . باب مى گويد: «اگر چهل هزار نباشد ، چهار هزار كه هست!» .

.

ص: 55

عالم ديگرى به نام ملّا مرتضى قلى مى گويد: «در احاديث است كه وقتى آن حضرت ، ظهور مى كند... مواريث انبيا از قبيل زره داوود ، نگين سليمان و يد بيضا [و عصاى موسى] با آن جناب خواهد بود . كو عصاى موسى؟ كو يد بيضا؟». باب ، جواب مى دهد: «من مأذون به آوردن اينها نيستم». (1) از ملاحظه مجموع گفته ها و دگرگونى متعدّد و مكرّر در مواضع و ادّعاهاى باب ، به دست مى آيد كه اين احتمال كه قواىِ دماغى او دچار آسيب شده باشد ، دور نيست. وى در آغاز ، خود را باب امام زمان (عج) معرّفى مى كند ؛ ولى چنان كه گذشت ، وقتى از او معناى باب را مى پرسند ، خود را باب علم مى داند. وقتى ديگر ، خود را امام منتظر و مهدى موعود عليه السلام معرّفى مى كند و مقام بابيت را به ملّا حسين بشرويه تفويض مى كند و او را آقا سيّد على مى نامد. مدّتى بعد ، خود را در كتاب بيان ، پيامبرى مى داند كه آدم عليه السلام نسبت به او در مقام نطفه است و او نوجوانى دوازده ساله. از سويى ديگر ، وقتى درد تازيانه و چوب را در كفِ پاهاى خود احساس مى كند ، همه ادّعاهاى خويش را انكار مى كند و گاه توبه نامه كتبى مى نويسد. باز ، چندى بعد ، همان بازى ها را از سر مى گيرد. به هر حال ، باب در كتاب بيان ، دست به تشريع احكام زد و حلال و حرام هايى وضع نمود. در تعاليم باب رابطه مستقيم بندگان با خداى متعال ، زير سؤال مى رود و شأن مظهر خداوند (ركن رابع) تا الهيت ، بالا مى رود. (2) خاتميت پيامبر اكرم ، نفى مى شود ، از سوى باب ادّعاى پيامبرى مى شود و او وعده آمدن پيامبران بعدى را مى دهد و درمجموع ، اصول دين را هر يك به نحوى انكار مى كند و پيروان او ، مانند زمان

.

ص: 56

جاهليت ، به جاى سلام ، يكديگر را ترحيب مى كردند و «مَرحبا بك» مى گفتند و معتقد بودند مادام كه سلطنت باب در تمام جهان ظاهر نگشته ، دوران فترت است و هيچ تكليفى بر مردم ، واجب نيفتاده است. (1) بابيان ، معتقدند آن حقيقت روحانى اى كه از خداى سبحان صادر شده است ، به صورت مادّى و جسمانى ، در شخص باب ، حلول يافته است و تمام انبيا از آدم عليه السلام تا حضرت خاتم صلى الله عليه و آله نيز در او تجسّد يافته اند و او ، نماينده همه آنان و رسالتشان است. آنان ، معاد را _ كه اسلام از آن سخن گفته است _ انكار مى كنند و ظهور باب را همان معاد و قيامت و بهشت و جهنّم ياد شده در قرآن ، به حساب مى آورند. بابيان ، همه اديان و شرايع آسمانى را لغو نموده ، معتقدند با ظهور دين جديد (بابيت) ، همه شرايع ، از جمله شريعت قرآن ، نسخ شده است. لذا همه احكام عبادى و شرعى را با احكامى جديد و مغاير با آن ، تغيير دادند. (2) از لحاظ سياسى ، سيّد على محمّد باب ، در مقابل دو مركز قدرت اصلى موجود در نظام اجتماعى آن زمان ، موضع مخالف گرفته است: ايستادگى در برابر دولت با تبليغ ظلم ستيزى ، و مبارزه با روحانيت با معرّفى خود به عنوان «بابِ امام زمان عليه السلام » و سپس ، فرقه سازى. (3)

.

ص: 57

ص: 58

ص: 59

ص: 60

أما ترضى أن تكون منّى بمنزلة هارون من موسى إلا أنّه لا نبىّ بعدى. (1) 2. و نيز روايت شده كه پيامبر خدا به على عليه السلام فرمود: أنت منّى بمنزلة هارون من موسى إلا أنّه لا نبىّ بعدى. (2) به توهّم بهائيان ، معناى «لا نبىّ بعدى» و نيز «خاتم النبيين» در قرآن كريم ، چنان نيست كه مسلمانان پنداشته اند و آيات قرآن و احاديث ، به هيچ وجه بر عدم تجديد شريعت ، دلالت نمى كند. بايد گفت كه صراحت آيات قرآن و تواتر رواياتى كه بيانگر خاتميت نبوّت حضرت محمّد صلى الله عليه و آله است ، راه هر نوع ادّعاى بى اساسى را تا ابد ، بسته است. با مراجعه به كتاب هاى مربوط به اصول عقايد ، اين حقيقتْ روشن مى شود. 3. از اهل سنّت روايت شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: أنا آخِر الأنبياء و مسجدى هذا آخِر المساجد. (3) آن گاه مى گويند: ... با توجّه به قسمت اخير حديث (مسجدى هذا آخِر المساجد) ، اگر آخر به معناى خاتمه باشد ، پس مسجد پيامبر هم خاتمه مسجدهاست. جدا از اين كه اين حديث را از نظر سند و شأن صدور ، بايد بررسى كرد ، قسمت اخير حديث ، تعيين نوع مسجد است و نظر به مسجد خاصّى ندارد و شامل تمام مساجد اسلامى مى شود. چنان كه اگر مى فرمود: قرآن من ، آخرين كتاب آسمانى است ، همه نسخه هاى قرآن را كه در جهان اسلام منتشر شده است و از اين پس انتشار خواهد يافت ، در بر مى گرفت . از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: انَّ اللّه ختم بنبيّكم النبييّنَ فلا نبىّ بعده أبدا و ختم بكتابكم الكتبَ فلا كتاب بعده أبدا. (4)

.

ص: 61

4. سيوطى در الدرّ المنثور به نقل از عايشه از پيامبر خدا روايت كرده كه فرمود: قولوا خاتم النبيين و لا تقولوا لا نبىّ بعده . (1) در پاسخ بهاييان بايد گفت: با وجود برهان هاى محكم در اثبات خاتميت ، چنين جمله اى از عايشه ، با فرض صدور نيز هيچ اعتبارى ندارد و در برابر نص ، قرار دارد. 5. امام على عليه السلام فرموده است: أنا أمير المؤمنين ، و يعسوب المتّقين ، و آية السّابقين ، و لسان الناطقين ، و خاتم الوصيّين و... . (2) بهاييان مى گويند: اگر بنا به گفته عالمان شيعه ، لفظ خاتم النبيّين ، به معناى آخرين پيامبر باشد كه پس از آن ديگر پيامبرى نيايد ، ناچار ، خاتم الوصيّين هم به معناى آخرِ اوصياست كه پس از او وصىّ ديگرى نبايد بيايد. در پاسخ ، بايد گفت: معناى خاتم الوصيّين ، اين است كه پس از امام على عليه السلام ، وصىّ پيامبر ديگرى نخواهد بود و اين نكته منافاتى با وصايت امامان ديگر ندارد؛ زيرا آنان نيز وصىّ پيامبر اسلام اند ، نه وصىّ پيامبر ديگر. 6. يقوم القائم بأمرٍ جديدٍ و كتابٍ جديدٍ و قضاءٍ جديدٍ على العرب شديدٌ ليس شأنه إلاّ بالسيف لايستنيب أحدا و لا تأخذه لومةُ لائمٍ. (3) 7. عن عبد اللّه بن عطا ، قال: سألت ابا جعفر الباقر عليه السلام فقلت: إذا قام القائم بأىّ سيرة يسير فى النّاس فقال عليه السلام : يهدم ما قبله كما صنع رسول اللّه و يستأنف الإسلام جديدا. (4) نويسنده بهايى، بر اساس توهّم خويش ، كتاب جديد را در تأييد كتاب بيان على

.

ص: 62

محمّد باب و يا اقدس حسينعلى نورى ، امر جديد را دين جديد و قضاى جديد را به قضاوت جديد طبق دين جديد تفسير كرده و عبارت «يهدم ما قبله» را نابودىِ اديان پيشين دانسته است. حال آن كه وقتى اين روايات در كنار احاديث ديگر قرار گيرد ، معناى آن به خوبى روشن مى شود و به دست مى آيد كه كتاب جديد ، يا قرآنى است كه توسّط امام على عليه السلام گردآورى شد و حاوى تفسير و تأويل نيز هست و يا صحيفه اختصاصى امام است ، مشتمل بر وظايف امامت ايشان ، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: إن لكلٍّ واحد منّا صحيفة فيها ما يحتاج إليه أن يعمل به فى مدّته فإذا انقضى فيها ممّا اُمر به عرف أنّ أجله قد حضر. (1) قضاى جديد نيز ، يعنى داورى بدون طلب بيّنه (گواه) و امر جديد ، كشتار گسترده گردنكشان و ستمگران جهان است كه بر مردم گران خواهد آمد. انهدام امور قبل از ظهور به دست امام مهدى عليه السلام ، نسخ شريعت و نابودى دين نيست ؛ بلكه از بين بردن بدعت ها و رسوم باطل است ، چنان كه در دعاى ندبه مى خوانيم. رشته اى ديگر از تلاش هاى مذبوحانه بابيان و بهاييان ، انكار معجزات پيامبران الهى است كه ميرزا ابوالفضل گلپايگانى ، مروّج مذهب باب و بها ، در كتاب فرائد ، به آن دامن زده است. امام خمينى رحمه الله در اين باره مى گويد : نكته انكار كردن كرامات و معجزات توسّط ابوالفضل گلپايگانى ، اين بود كه چون دست باب و بها از آن كوتاه بود و آنها مردمى بودند كه از اشخاص عادى هم كمتر بودند _ چنان كه كتاب آنها و كلمات آنها كه در دست است و مباحثه باب با نظام العلماى تبريزى كه در تواريخ محفوظ است ، مطلب را روشن مى كند _ ، از اين

.

ص: 63

ص: 64

و ضريحشان و بنا كردن ساختمان براى قبرها را نيز شرك دانست. (1) علاوه بر آن ، احاديث فراوانى را كه درباره فضائل اهل بيت عليهم السلام وارد شده و خود ابن حنبل و شاگردان وى نيز آنها را نقل كرده اند ، نادرست خواند و همه را انكار كرد و مسئله تربيع و اين كه امام على عليه السلام چهارمين خليفه اسلامى است را موهون و سست اعلام كرد. عدّه اى نيز در مصر و شام ، پيرو او گرديدند. بر اساس افكار ابن تيميه ، بسيارى از مسلمانان ، مشرك به شمار مى آمدند. با مرگ ابن تيميه ، دعوت به سلفيگرى تقريبا به فراموشى سپرده شد؛ ولى افكار او در لابه لاى كتاب ها باقى ماند ، تا اين كه در اواسط قرن دوازدهم محمّد بن عبد الوهّاب نجدى(1115 _ 1206 ق) به احياى انديشه هاى او گرايش خاصّى پيدا كرد و مسئله توحيد و شرك را محور دعوت خود قرار داد. وى با جلب همكارى محمّد بن سعود ، بسيارى از قبايل عرب را پيرو خود ساخت (2) و با نيرو و سرمايه آنان به تجاوز و قتل و غارت مسلمانان پرداخت كه نمونه اى از آن فجايع ، هجوم وهّابيان به كربلا در سال 1216 ق ، و غارت اشياى نفيس و طلاهاى حرم امام حسين عليه السلام و كشتن حدود سه هزار نفر از شيعيان است. (3) اين حركت ارتجاعى به نام توحيد و محو آثار شرك ، بيشتر آثار اسلامى از جمله خانه عبد اللّه ، پدر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله كه مدفن او نيز بود ، مدرسه امام صادق عليه السلام ، خانه هاى بنى هاشم ، خانه ابو ايوّب انصارى ، گنبد و بارگاه ائمه بقيع عليهم السلام و... را نابود كرد. شگفت اين كه همين مدّعيان توحيد ، آثار يهود (مانند: قلعه هاى خيبر و قلعه

.

ص: 65

كعب بن اشرف) را بازسازى و با عنوان آثار باستانى ثبت كردند. (1) اين جريان بر اساس برخى شواهد تاريخى ، از حمايت و دخالت استعمار نيز برخوردار بوده است. (2) و دولت انگلستان ، در راستاى سياست تفرقه افكنى بين مسلمانان و تجزيه ممالك اسلامى براى سلطه بيشتر و راحت تر خود بر آنها ، از اوايل كار محمّد بن عبد الوهاب ، مشوّق او بوده است و در ادامه راه نيز با حكّام سعودى ، قرار و مدارهايى داشته اند. بر اساس آنچه همفر ، جاسوس انگليس در ممالك اسلامى ، در كتاب خاطرات خود ، درباره رابطه خود و محمّد بن عبد الوهاب مى گويد ، (3) بى ترديد مى توان گفت كه وهّابيگرى ، ساخته و پرداخته استعمار انگليس بوده است. همين توطئه ها يكى از عوامل سقوط دولت عثمانى و مستعمره شدن بسيارى از كشورهاى اسلامى بوده است. قابل توجّه اين كه وهّابيگرى ، از همان ابتدا ، حتّى در ميان اهل سنّت ، مخالفانى داشته است. از جمله سليمان بن عبد الوهاب نجدى(م پس از 1206 ق) كه بدعت هاى برادرش را مورد تقبيح و انتقاد قرار داد و كتاب هايى در ردّ او تأليف كرد كه از جمله آنهاست : 1 . الصواعق الإلهية فى الردّ على الوهّابية. 2 . فصل الخطاب فى الردّ على محمّد بن عبد الوهّاب. (4) علاوه بر وى ، ديگر دانشمندان مسلمان ، اعم از شيعه و سنّى ردّيه هاى متعدّدى بر وى نوشته اند كه بيش از 23 مورد از آنها در الذريعة ذكر شده است. (5)

.

ص: 66

ص: 67

ص: 68

پاسخ شيعه چنين است : درخواست رفع نياز و گرفتارى ، از پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام پس از وفات آنان جايز است ، همان طور كه در حال حيات آنان ، جايز است؛ زيرا اين كار ، اوّلاً خطاب به معدوم نيست و ثانيا شرك به حساب نمى آيد. نظر وهّابيان مبنى بر اين كه مرگ ، نيستى است ، به اجماع دانشمندان مسلمانِ پيش و پس از آنان مردود است. از سوى ديگر ، در ردّ نظر آنان و تأييد وجود ادراك براى مردگان و اثبات ادامه حيات پس از مرگ ، در قرآن كريم آيات بسيارى وجود دارد ، از جمله اين آيات: 1. حَتَّى إِذَا جَآءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى أَعْمَلُ صَ__لِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئلُهَا وَ مِن وَرَآئِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ . (1) تا آن گاه كه مرگ يكى از ايشان فرا رسد ، مى گويد: «پروردگارا! مرا بازگردانيد. شايد من در آنچه وا نهاده ام ، كار نيكى انجام دهم». چنين نيست. اين سخنى است كه او گوينده آن است و پيشاپيش آنان ، برزخى است تا روزى كه برانگيخته خواهند شد. 2. النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُواْ ءَالَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ. (2) صبح و شام ، بر آتش ، عرضه مى شوند و روزى كه رستاخيز برپا شود [ ، فرياد مى رسد كه ] : «فرعونيان را در سخت ترين عذاب ، درآوريد» . 3. وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَ تَا بَلْ أَحْيَآءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ. (3) هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شده اند ، مرده مپندار؛ بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان ، روزى داده مى شوند.

.

ص: 69

از جمله آيات قرآن كه در ردّ عقيده وهّابيان مبنى بر شرك بودن توسّل به اوليا و امامان عليهم السلام صراحت دارد ، آيات مربوط به پسران خطاكار حضرت يعقوب عليه السلام است ، آن جا كه مى فرمايد: قَالُواْ يَ_أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَآ إِنَّا كُنَّا خَ_طِ_ئينَ قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ . (1) [برادران يوسف] گفتند: اى پدر! براى گناهان ما آمرزش بخواه كه ما خطاكار بوديم. گفت: به زودى از پروردگارم براى شما آمرزش مى خواهم ، كه او همانا آمرزنده مهربان است. برادران يوسف ، بعد از پشيمانى از كردار بد خود ، به پدرشان متوسّل شدند و او را وسيله آمرزش به درگاه خدا قرار دادند. يعقوب عليه السلام نيز در پاسخ آنان نفرمود: «شما خطاى ديگرى مرتكب شديد و با توسّل به من و طلب شفاعت از من ، مشرك شديد ، برويد و خودتان از خدا آمرزش بخواهيد»؛ بلكه خواسته آنان را پذيرفت و با تصريح به آمرزنده و مهربان بودن خدا ، اميد به قبول شفاعت را نيز در آنان ايجاد كرد. (2) همچنين ، روايت شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر سرِ چاهى كه كشتگان بدر را در آن افكنده بودند ، آمد و خطاب به آنان ، آيه «انّا قد وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا؟» (3) را تلاوت كرد . كسى به ايشان گفت: آيا مردگان را مى خوانى؟ فرمود: «تو از آنان ، شنواتر نيستى ، ولى پاسخ نمى دهند». (4) عمر بن خطّاب نيز مى گويد: رسول خدا فرمود: «وقتى آدم ، آن خطا را مرتكب شد ، گفت : يا رب أسألك بحقّ محمّد لمّا غفرت لى ...» . (5)

.

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ص: 73

(م816) است و در هند به چاپ رسيده است. محمّد محمّد ابو زهو ، پس از ذكر نمونه هايى از تلاش دانشمندان اهل سنّت در جوامع نگارى ، زوايد نويسى ، تخريج حديث و نگارش كتب اطراف الحديث (1) و... مى گويد: اين ، مهم ترين فعّاليت هاى علما درباره جمع كردن حديث و ترتيب آن ، در اين دوره (از656 ق ، به بعد) است و جز آنها شروح و مختصرات بعضى از كتب حديث است [كه نمونه هاى آن ذكر شد] . با اين حال [همين آثار اندك و بسيار محدود نيز] غالبا از قرن يازدهم و بخشى از قرن دوازدهم ، تجاوز نمى كند و امّا بعد از آن تا عصر كنونى ما ، همّت ها حتى نسبت به قرائت كتب حديث ، سست شده است ، چه رسد به پرداختن به كار تدوين ، و مردم چنان شده اند كه صحيح البخارى را تنها براى تبرّك مى خوانند. (2)

.

ص: 74

. .

ص: 75

ص: 76

الفقيه شيخ صدوق و تهذيب الأحكام و الاستبصار شيخ طوسى پا به عرصه وجود گذاشت ، عمده نياز فقيهان براى استنباط احكام و احتياج جويندگان حقيقت براى دستيابى به معارف ناب اسلامى برطرف گرديد ؛ زيرا صاحبان اين چهار جامع بزرگ كه به «سه محمّد اوّل» معروف اند ، در مجموع ، بخش عمده احاديث و روايات اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام را چه در اصول و چه در فروع دين ، گِرد آوردند ؛ ليكن در واقع ، كار آنان به طور كامل ، پاسخگوى نياز فقيهان و محدّثان شيعه نبود و از نظر شمول مطالب و ترتيب شايسته ، كاستى ها و نارسايى هاى متعدّدى داشت. بدين جهت ، محدّثان بزرگ متأخّر ، از جمله ملّا محمّد محسن فيض كاشانى ، شيخ محمّد بن حسن حرّ عاملى و ملّا محمّد باقر مجلسى كه به «سه محمّد متأخّر» معروف اند ، به ترتيب ، جوامع حديثى الوافى ، وسائل الشيعة و بحار الأنوار را تأليف نمودند و بدين ترتيب ، هريك به سهم خويش ، گام مهمّى در جهت رفع نيازهاى علمى و معنوى جامعه دينى برداشتند . پس از تأليف جوامع حديثى الوافى ، وسائل الشيعة و بحار الأنوار ، عدّه ديگرى از محدّثان با بررسى اين كتاب هاى بزرگ ، دريافتند كه آنها خالى از عيب و كاستى نيست. از اين رو ، اينان نيز درصدد رفع نقص جوامع حديثى متأخّر بر آمدند و كتاب هاى بزرگى چون عوالم العلوم ، الأوفى ، الشفاء فى أخبار آل مصطفى عليهم السلام و جامع الأحكام را پديد آوردند. علاوه بر كتاب هاى ياد شده ، برخى از دانشمندان شيعه نيز به تدوين كتاب هاى مشتمل بر احاديث فقهى پرداختند و آثارى مانند : جواهر البحرين فى أحكام الثقلين ، مشارق المهتدين فى الأحكام المأثورة عن الهداه المهديين و جامع الأحكام فى مسائل الحلال و الحرام را پديد آوردند. برخى از دانشمندان نيز به تأليف كتاب هاى حديثى كوچك تر در موضوعات مختلف پرداختند.

.

ص: 77

در اين جا از ميان آثارى كه با گرد آورى متون حديث شكل گرفته است ، ابتدا جوامع بزرگ حديثى و سپس ، در بند بعدى كتاب هاى كم حجم تر را به ترتيب زمان ، مى آوريم : 1. عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآيات والأخبار والأقوال ، از عبد اللّه بن نور اللّه بحرانى (ق12 ق). اين مجموعه مفصّل ، شامل يكصد «كتاب» در 128 جزء است كه نويسنده ، آن را از بحار الأنوار استادش علّامه مجلسى اخذ نموده و به صورتى دقيق ، مرتّب نموده است. عدّه اى بر او خرده گرفته و كتابش را اقتباس و اصلاحى ناپسند از بحار الأنوار شمرده اند. (1) نسخه هاى خطّى اجزاى اين كتاب ، در كتاب خانه هاى مهم ، موجود است. (2) در سال 1318 ق ، برخى از مجلّدات اين كتاب ، به چاپ رسيد و در سال هاى اخير نيز بيش از 23 مجلّد آن ، با تحقيق مؤسسه امام مهدى (عج) در قم ، به همراه مستدركاتى از سيّد محمّد باقر ابطحى چاپ و منتشر گرديده است. 2. الأوفى ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى بن خلف توشمال باشى (ق12 ق). اين كتاب بعد از الوافى فيض كاشانى تأليف شده است و به حسب تقسيم مؤلّف ، شامل يك مقدّمه شش فصلى و 24 «كتاب» در دو قسم است. دوازده كتاب قسم نخست آن ، مربوط به اصول و دوازده كتاب قسم دوم ، در فروع دين است. مقدّمه به ذكر مصادر و اسانيد و احوال عدّه اى از راويان و دانشمندان ، اختصاص دارد و بحثى در اوامر و نواهى را نيز در بر دارد. قسم اوّل : در اصول دين ، اخلاق و ذكر احوال است و دوازده كتاب با

.

ص: 78

عناوين زير دارد : 1. كتاب التوحيد 2. كتاب العقل و العلم 3. كتاب النبوّة و الإمامة 4. كتاب فضل القرآن 5. كتاب الاحتجاج و الموعظة الحسنة 6. كتاب الإيمان و الكفر و الأخلاق 7. كتاب ذكر أحوال أولاد المعصومين عليهم السلام 8. كتب ذكر أحوال الرواة و الصحابة 9. كتاب السماء و العالم 10. كتاب الدعاء 11. كتاب الخطب و الكلم 12. كتاب ذكر أحوال البرزخ و الحشر و النار و الجنة. قسم دوم : در فروع دين است و دوازده كتاب با عنوان هاى زير دارد : 1. كتاب الطهارة و الزى و التجمّل 2. كتاب الصلاة 3. كتاب الصوم و الزكاة و الخمس و الصدقات و الكفّارات 4. كتاب الحج و العمرة 5. كتاب المزار و أحكام المساجد و الاعتكاف 6. كتاب المعايش و المكاسب 7. كتاب الجهاد و الحسبة

.

ص: 79

8. كتاب المطاعم و المشارب 9. كتاب القضاء و الحدود و الديات 10. كتاب أحكام النساء 11. كتاب الصيد و الذبائح (أحوال الوحوش و الطيور حلالها و حرامها) 12. كتاب المعالجات و الجنائز و المواريث. مولّف ، پيش از نقل روايات ، آيات مناسب موضوع را به ترتيب سوره ها ذكر مى كند. همچنين ، روايات كتاب هاى چهارگانه را بدون اسناد ، و احاديث ديگر كتاب ها را با ذكر اسانيد مى آورد. نكته ديگر اين كه مؤلّف ، دعاهاى كتاب را جدا نموده و در كتاب كنز الحق گرد آورده است. نسخه اى از آن كه جزء اوّل ودوم (كتاب التوحيد و كتاب العقل و العلم) را در بردارد ، در كتاب خانه آية اللّه مرعشى موجود است. (1) آية اللّه مرعشى ، در تقريظى بر نسخه موجود در كتاب خانه خويش ، نوشته است : از نوشته مؤلّف در ابتداى مجلّد دوم پيداست كه او هنگامى كه به تأليف اين كتاب مشغول بود ، باخبر شد كه علّامه مجلسى و فيض ، مشغول تأليف بحار الأنوار و الوافى هستند. آن دو كتاب را به دست آورد و پس از ملاحظه ، دريافت كه آنها براى مقصود او كافى نيستند. از اين رو ، مصمّم شد كتاب خود الاوفى را تكميل نمايد. اين كتاب ، در مقاله اى با عنوان «دائرة المعارف حديثى الأوفى» توسّط آقاى على صدرايى نيا در فصل نامه علوم حديث نيز معرّفى شده است. (2)

.

ص: 80

3. جامع الأحكام فى مسائل الحلال و الحرام ،از رضى الدين محمّد بن محمّد تقى موسوى شيرازى(ق 12 ق). مؤلّف ، در اين كتاب ، احاديث فقهى را در چهار «منهج» : (عبادات ، معاملات ، عقود و ايقاعات) و تقريبا به روش شرائع الإسلام ، مرتّب نموده ، اسناد روايت ها را آورده و براى منابع ، رمزهايى قرار داده و در مواردى نيز توضيحاتى افزوده است. نسخه مجلّد اوّل كتاب در فهرست نسخه هاى خطّى كتاب خانه آية اللّه مرعشى (ج 14 ، ص 75 ، ش 5289) ، ذكر شده است. 4. ناصر الإخوان فى الأخبار الواردة عن الأئمة الأطهار عليهم السلام ، از ابو الحسن ناصر بن مساعد كربلايى (ق 12 ق). كتاب مفصّلى است در جمع احاديث مختلف ، بدون ذكر سند ، با اكتفا به نام راوى آخر يا نام معصوم عليه السلام . هر مجلّد اين كتاب ، داراى اجزاى كوچك تر است. شيخ عبّاس قمى ، يك مجلّد آن ، شامل جزء ده تا پانزده را ديده است كه مؤلّف ، آن را به خطّ خود ، تصحيح كرده است. (1) 5 . هادى النجاة من جميع المهلكات فى أحاديث الأئمة الهداة ، از محمّد شريف بن شهاب الدين شهميرزادى (ق 12 ق). وى ، احاديث اعتقادى ، فقهى ، اخلاقى و فضايل اهل بيت عليهم السلام را در 142 باب ، مرتّب نموده است كه در 1115 ق ، به اتمام رسيده است. (2) 6. جواهر البحرين فى أحكام الثقلين ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى (م1135 ق). احاديث كتاب هاى چهارگانه حديثى (الكافى ، كتاب من لايحضره الفقيه ، تهذيب الأحكام و الاستبصار) در اين كتاب به روشى غير از روش فيض در الوافى و شيخ حرّ عاملى در

.

ص: 81

وسائل الشيعة گرد آمده است و مؤلّف ، گاه توضيحاتى با عنوان «أقول» بدان افزوده است. به نظر مى رسد مجلّد مربوط به طهارت و صلات تا باب مواقيت ، به اتمام رسيده است. (1) 7. مجموعة الأخبار ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى (م 1135 ق). اين كتاب ، احتمالاً همان رياض الجنان است كه در چند مجلّد ، تأليف شده است. (2) 8. جامع الأحكام والسنن ، از محمّد بن خطّى سليمانى (م 1138 ق) . اين كتاب، در اخبار مربوط به احكام شرعى و سنن نبوى و برگرفته از غير كتب اربعه است. (3) 9. فوائد الأخبار للأصدقاء و الأخيار ، از محمّد جعفر بن محمّد طاهر خراسانى (م 1175 ق). نويسنده ، احاديث فقهى را به ترتيب كتاب هاى فقه ، گِرد آورده است. مبناى كار وى ، نام راويان آخر حديث ، و در صورت مرسل بودن ، كلمه اوّل حديث است. سپس به شرح مى پردازد و از گفته هاى فيض و علّامه مجلسى نيز استفاده مى كند. مجلّد اوّل در فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آية اللّه مرعشى (ج 5 ، ص 3 ، ش 1601) معرّفى شده است. 10. الشفاء فى أخبار آل المصطفى ، از محمّدرضا بن عبد المطّلب تبريزى (م 1208 ق) . اين كتاب در چند مجلّد، تنظيم شده و مشتمل بر احاديث كتب الوافى ، بحار الأنوار ، وسائل الشيعة و ديگر كتب معروف و غير معروف است كه به شيوه بحار الأنوار ، تأليف شده است.

.

ص: 82

مؤلّف ، در مقدّمه مى گويد : سمّيته بالشفاء فى أخبار آل المصطفى جامع جميع أحاديث الوافى و البحار و الوسائل. سپس ، اشكالات سه جامع حديثى بحار الأنوار ، الوافى و وسائل الشيعة را ذكر نموده و از سه كتاب ياد شده ، بدين گونه انتقاد مى كند : الوافى از اخبار غريب مورد نياز فقيه ، خالى است و ترتيب كتب فقهى را ندارد. وسائل الشيعة ، جامع همه اخبار غريب نيست ، ابوابش پراكنده يا مكرّر است و احاديث مربوط به هر باب را نياورده ، بلكه به تقدّم و تأخّر ، ارجاع داده است. بحار الأنوار ، گرچه داراى بيشترين روايات غريب است ، از روايات كتب اربعه خالى است و در تحقيق مسائل فقهى و نقل اقوال ، چنان سخن را طولانى مى كند كه جنبه فقهى كتاب ، بر جنبه خبرى آن ، غالب شده و موجب ملال و رنجورى است. وى ، سپس كتاب خود را به خالى بودن از همه آن اشكالات و داراى حُسن ترتيب بودن و... وصف نموده است. مؤلّف ، در ابتداى هر حديث ، صحيح ، حَسن ، ضعيف و مرسل بودن آن را ذكر مى كند. سپس بعد از ذكر هر راوى كه در سند قرار دارد ، مى گويد كه او ثقه ، مجهول يا ضعيف است و هر يك از اين اظهار نظرها را با رنگ سرخ ، نشان داده است. مؤلّف ، نگارش هفت مجلّد بزرگ از اين كتاب را به پايان رسانده است. شيخ عبد النبى قزوينى ، اين كتاب را «الشافى الجامع بين البحار و الوافى» دانسته كه گويا با اين تعبير ، درصدد وصف كتاب بوده ، و گرنه ، نام كتاب همان است كه ذكر شد. (1) 11. جامع المعارف و الأحكام ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م 1242 ق) . اين

.

ص: 83

كتاب ، يكى از مجامع حديثى بزرگ است كه از آن به عنوان جامع الأحكام نيز ياد شده است و در آن ، احاديث اصول و فروع دين از كتب اربعه و ساير كتاب هاى معتبر برگرفته شده و در چهارده مجلّد بزرگ ، تدوين گرديده است . موضوع هر مجلّد ، به ترتيب ، عبارت است از : 1. التوحيد 2. الكفر و الإيمان 3. المبدأ و المعاد 4. الاُصول الأصلية (كه به طور مستقل نيز از آن ياد مى شود) 5. الطهارة 6. الصلاة 7. الزكاة و الخمس و الصوم و الاعتكاف 8. الحج 9. المزار ، الجهاد و الأمر بالمعروف و النهى عن المنكر 10. المطاعم و المشارب 11. الغصب و المواريث إلى آخر الدّيات 12. النكاح 13. المعاملات 14. الخاتمة الرجالية . مؤلّف ، در آغاز هر باب ، آيات مربوط به آن را نيز مى آورد و پس از ذيل برخى روايات ، مطالبى با عنوان «بيان» مى افزايد. (1)

.

ص: 84

ص: 85

2. غرائب الأخبار و نوادر الآثار ، از سيّد نعمة اللّه بن عبد اللّه جزايرى. اين كتاب ، شامل احاديثى است كه به نظر مؤلّف ، غريب بوده است و براى هر يك از معصومان عليهم السلام ، بابى گشوده است. (1) 3. معادن الحكمة فى مكاتيب الأئمة ، از محمّد بن محمّد محسن علم الهدى كاشانى (م 1115 ق). مجموعه اى از نامه هاى ائمه عليهم السلام است كه به مناسبت هاى مختلف ، نوشته شده است. اين كتاب به سال 1388 ق ، در يزد ، توسّط انتشارات وزيرى ، و نيز در سال 1409 ق ، با تعليقات على احمدى ميانجى به همّت انتشارات جامعه مدرّسين حوزه علميه قم ، چاپ شده است. (2) 4. مقرّب الجنة و مبعّد النار ، از حسين بن اسماعيل بافقى (اوليا) (ق 12ق) . اين كتاب ، در دو مجلّد و شامل احاديث فقهى اهل بيت عليهم السلام ، از طهارت تا ديات و نيز اصول دين ، فضايل اهل بيت عليهم السلام و... است. (3) 5 . محيى القلوب ، از محمّد رفيع بن محمّد شفيع قزوينى (ق 12 ق). اين اثر ، در اصول و فروع دين است و از كتب معتبر حديث و آثار برجسته فقها ، برگزيده شده است. مؤلّف ، احاديث را از الكافى و كتاب من لايحضره الفقيه گرفته و به صورت تحت اللفظى ترجمه كرده است. (4) 6. جواهر الأحاديث ، از محمّد نصير بن محمّد معصوم بارفروشى (ق 12 ق). (5)

.

ص: 86

وى ، احاديثى را از كتب روايى شيعه ، بدون توضيحى ، گرد آورده و در فصولى با عنوان : «جوهر» مرتّب نموده است. (1) 7. الصحيفة السجادية الثالثة ، از عبد اللّه بن عيسى افندى تبريزى (م 1130 ق). (2) 8 . الدرر المنثورة فى الأحكام المأثورة ، از سيّد عبد الكريم بن جواد موسوى جزايرى (م 1215) ، داراى اجازه از سيّد بحرالعلوم. وى در اين كتاب ، به ذكر واجبات و محرّمات ، بسنده نكرده ؛ بلكه همه احكام شرعى را كه نصّ مأثور دارد ، شامل يك مقدّمه و 35 «كتاب» ، كه مقدّمه در اصول دين و اصول فقه و بقيه آن به ترتيب كتب فقه است. (3) 9. مجموعة الأحاديث ، از محمّد بن رضا چوبه اى رشتى (م بعد از 1232 ق) ، جدّ ميرزا ابراهيم سلماسى كاظمى. شيخ آقا بزرگ مى گويد اين كتاب را در كتاب خانه سيّد صدر در كاظمين ديده است. (4) 10. دُرر الأخبار ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع هزار جريبى (م ح 1238 ق). (5) 11. مجموعة فى الأخبار ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع هزار جريبى. 12. الاُصول الأصلية و القواعد الشرعية ، از سيد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م1242 ق) . اين كتاب ، شامل آيات و رواياتى است كه در آنها به مسائل اصول فقه ، با

.

ص: 87

ذكر اسانيد و رمزهايى براى منابع حديثى اشاره شده است. در مجموع ، 134 آيه و 1903 حديث ، در آن گِرد آمده است و در واقع ، جزء چهارم از كتاب جامع المعارف و الأحكام است. (1) 13. الأنوار الساطعة فى العلوم الأربعة ، از سيد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر . اين اثر ، درباره معارف پنجگانه دين ، اخلاق ، عجايب مخلوقات و فقه است و نسخه آن در كتاب خانه سيّد حسن صدر كاظمى موجود است. (2) 14. عجائب الأخبار و نوادر الآثار ، از سيّد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر. (3) 15. الطبّ المروى ، از سيّد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر. اين كتاب ، بخشى از جامع حديثى بزرگ مؤلّف است. (4) 16. طبّ الأئمة عليهم السلام ، از سيّد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر. (5) 17. أحسن التقويم فيما يتعلق بالنجوم ، از سيد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر . اين كتاب درباره نجوم است و بر اساس آنچه در شرع مقدّس وارد شده ، نگاشته شده و شامل مقدمه ، ابواب و فصول است. اين كتاب ، در بمبئى به چاپ رسيده است. (6) 18. تحفة الملوك فى السير و السلوك (العقل و الجهل و الأخبار الواردة فيهما) ، از سيّد جعفر بن ابى اسحاق ابراهيم موسوى دارابى كشفى(1189_1267ق). (7) اين كتاب به نام

.

ص: 88

فتحعلى شاه قاجار نوشته شده و در سال 1276 ق ، به چاپ رسيده است. (1) 19. خطب و أشعار أهل البيت عليهم السلام و أنصارهم ، از سيّد ابوالحسن بن محمّد هادى حسينى تنكابنى(1215 _ 1286 ق) (2) . (3) 20. فصل الخطاب الهادى إلى طريق الصواب ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى (م1288 ق). مؤلّف ، رواياتى را كه در استنباط مسائل فقهى لازم است ، با حذف اسانيد ، در يك «مقدّمه» و چند «كتاب» به روش كتب فقهى ، گرد آورده است و گاه بيانى با عنوان «أقول» بر آن مى افزايد. اين كتاب ، در سال 1302 ق ، در تهران و در سال 1352 ق ، در كرمان ، چاپ شده است. (4) 21. جامع الأحاديث ، از محمّد نجف كرمانى مشهدى (م 1292ق). (5) 22. ينابيع الحكم فى الأخبار ، از محمّدتقى بن عليرضا قمى ، مشهور به حاج سيّد جواد (م 1303 ق). (6)

.

ص: 89

ص: 90

مردم شناخته مى شدند ، پيامبر اكرم ، در فرصت هاى گوناگون به بيان فضايل اهل بيت عليهم السلام ، بويژه امير مؤمنان على عليه السلام مى پرداخت. احاديث فراوانى كه در مجامع حديثى شيعه و سنّى در اين باره نقل شده ، گوياى اين حقيقت است. با وجود منع نقل و نگارش حديث كه به طور عمده در ميان اهل سنّت مطرح بود و به رغم تلاش دشمنان براى خاموش كردن نور اهل بيت عليهم السلام به شيوه هاى مختلف ، از جمله جعل حديث و فضيلت تراشى (1) براى غاصبان حقوق اهل بيت عليهم السلام ، امروز عالم تشيّع از مجموعه هاى گران بهايى از احاديث خاندان عصمت عليهم السلام در زمينه هاى مختلف ، از جمله فضايل اهل بيت عليهم السلام ، بهره مند است و دانشمندان شيعه ، در راستاى بيان مناقب و فضايل ائمه عليهم السلام و اثبات حقّانيت آنان ، كتاب هاى فراوانى به رشته تأليف در آورده اند. اين كتاب ها به طور عمده به روايات پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام متّكى است ؛ گرچه در برخى از آنها ، مؤلّف ، سخن را توسعه داده و به ذكر تاريخ زندگى اهل بيت عليهم السلام ، اشعار شاعران در منقبت آنان و پاره اى مسائل ديگر نيز پرداخته است. ترديدى نيست كه آگاهى از تاريخ زندگى و شرح احوال و سيره پيامبران الهى و خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام براى انسان هايى كه در پىِ رشد و تكامل انسانى خويش اند ، امرى ضرورى است ؛ زيرا اين انسان هاى برگزيده ، گل هاى سرسبد آفرينش و الگوى تمام عيار براى كسانى هستند كه به دنبال كشف رمز و راز بندگى و دستيابى به حيات طيّبه مى كوشند. تمام زواياى زندگى اين پاكان ، از جمله چگونگى ارتباط آنان با خدا و خلق ، براى ديگران ، سرمشق است . از اين رو ، نگارش احوال آنان ، از نظر دانشمندان متعهّد شيعه ، دور نمانده و كتاب هاى متعدّدى در اين باب به رشته تحرير درآمده است.

.

ص: 91

ص: 92

با توجّه به تكيه جزايرى بر روايات خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله در نگارش كتاب هاى خود ، اين كتاب نيز چندان از احاديث سرشار است كه نگاهى اجمالى به محتواى آن ، كتابى حديثى را در نظر خواننده تداعى مى كند و نسبت به ديگر كتاب هاى قصص انبيا از جهت سند و اعتبار مطالب ، از امتياز ويژه اى برخوردار است. اين كتاب ، توسط آقاى يوسف عزيزى به فارسى ترجمه و به همّت انتشارات هاد (چاپ اوّل ، 1380 ش) منتشر گرديده است. 3 . الدرّ المسلوك فى أخبار الأنبياء و الأوصياء و الخلفاء و الملوك ، از احمد بن حسن حرّ عاملى (م بعد از 1120 ق) . (1) كتاب ، در يك «مقدّمه» ، سه «مسلك» و يك «خاتمه»، ترتيب يافته است . مقدّمه ، درباره ابتداى آفرينش آسمان ها و زمين و شگفتى هاى آنهاست . مسلك اوّل ، شامل تاريخ قبل از آفرينش آدم عليه السلام تا رحلت پيامبر اكرم است. مسلك دوم ، از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله تا رحلت امام حسن عسكرى عليه السلام در سال 260 ق ، بيان شده كه در آن ، از تاريخ زندگى فاطمه عليهاالسلام ، امامان معصوم ، خلفاى پيشين ، دانشمندان و مجتهدان ياد شده است. مسلك سوم ، از رحلت امام عسكرى عليه السلام تا زمان تيمور لنگ در سال 803 ق ، شرح شده و خاتمه، درباره احوال آخر زمان ، قيامت و حساب است. حرّ عاملى ، اين كتاب را روض الناظرين فى علم الأولين و الآخرين نيز ناميده است. ظاهرا وى نام و ترتيب كتاب را از تاريخ محمّد بن شحنه حلبى با نام روض المناظر فى تاريخ الأوائل و الأواخر گرفته است. (2) 4 . حدائق المقرّبين ، از مير محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى (م1126 ق).

.

ص: 93

اين كتاب در برترى برخى از ملائكه بر برخى ديگر و برترى پيامبران بر ملائكه و برترى پيامبر اكرم و اهل بيت ايشان بر تمام موجودات است. (1) 5 . المناقب و المثالب ، از حيدر على بن محمّد شيروانى (م بعد از 1129 ق) . اين كتاب ، شامل فضايل اهل بيت عليهم السلام و مثالب دشمنان آنان است . مؤلّف ، همه احاديث و دلايل را از كتب معتبر محدّثان و مفسّران اهل سنّت ، نقل و در يك «مقدمه» و چهارده «باب» ، مرتّب كرده است. (2) 6 . فضائل السادات ، از محمّد اشرف بن عبد الحسيب علوى اصفهانى (م1145 ق). كتاب ، در بيان فضايل و محبّت فرزندان پيامبر اكرم ، بخصوص حضرت زهرا عليهاالسلام و ائمه اطهار است و از كتب معتبر شيعه و سنّى انتخاب شده است. (3) 7 . ذريعة النجاة من مهالك تتوجه بعد الممات ، از اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق) . كتاب ، در باب برخى فضايل امير مؤمنان و فرزندان معصوم ايشان است ، با استدلال به برخى آيات و روايات. (4) 8 . بشارات الشيعة ، از اسماعيل بن محمّد حسين خداجويى. كتاب ، در هشت «فصل» نوشته شده و در هر فصل ، به نوعى به بشارت ، اشاره است و گفته اند: بهترين كتابى است كه در اين زمينه ، نوشته شده است. پاره اى از واژه ها _ كه هنگام تقيّه نزد مخالفان و منافقان ، به صورت كنايه و رمز به كار مى رفته است _ نيز در آن آمده است ؛ واژه هايى مانند: عجل ، سامرى ، عتل ، نعثل ، زنيم و... . (5)

.

ص: 94

ص: 95

يافته است. (1) 15 . الشهاب الثاقب لمبغضى الأئمة الأطائب ، از [محمّد] شريف بن رضا شيروانى (م بعد از 1226 ق). در اين كتاب ، فضايل و مناقب امير مؤمنان بيان شده و شامل آيات و رواياتى است كه درباره ايشان آمده است. (2) كتاب با اين نام هم ياد شده است: الشهاب الثاقب فى مناقب على بن أبى طالب و أولاده الأطائب. (3) 16 . نور الأنوار فى مدح الأئمة الأطهار ، از [محمّد ] شريف بن رضا شيروانى . كتاب در فضائل ائمه عليهم السلام در دوازده باب است. (4) 17 . الكتاب المبين والنهج المستبين ، از ميرزا محمّد بن عبد النبى اخبارى (م 1232 ق). اين كتاب ، در فضايل معصومان عليهم السلام است و مثالب دشمنان ايشان ، از كتب مختلف اهل سنّت و شيعه ، گِرد آمده است. (5) 18 . عجائب الأخبار عن الإمام الحيدر الكرّار ، از سيّد حسين بن عبد الجبار حسينى بحرانى (م بعد از 1236 ق). كتاب ، شامل روايات مرسلى از امام على عليه السلام در مناقب و غيب گويى هاى ايشان و خطبة البيان است. (6) 19 . معارف الأنوار ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع استرآبادى هزار جريبى (م ح 1238 ق). اين كتاب ، در هشت مجلّد به فارسى است. مجلّد اوّل ، در فضايل و مناقب ، ولايت و امامت و معجزات امام على عليه السلام است. (7) 20 . معارف الأئمة ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع استرآبادى. كتاب در يك مجلّد

.

ص: 96

بزرگ ، شامل رواياتى است كه در فضايل ائمه معصوم و برترى آنان بر ملائكه و انبيا (بجز نبى اكرم) و ساير خلايق است. (1) 21 . جلاء العيون ، از سيّد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر (م 1242 ق). كتاب درباره زندگى معصومان عليهم السلام در دو مجلّد است. اين كتاب ، برگردان فارسى به عربى جلاء العيون علّامه مجلسى با پاره اى تصرّفات است. مؤلّف، اسانيد احاديث را افزوده و مآخذ را بيان كرده است و الفاظى كه به شرح نياز داشته ، توضيح داده است. (2) 22 . قصص الأنبياء على ما روى عن الائّمة المعصومين عليهم السلام ، از سيّد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر. كتاب ، شامل «مقدّمه» چند «باب» و «خاتمه» است. (3) 23 . فضايل الإمام على عليه السلام ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار (م 1263 ق). كتاب ، شامل احاديث متفرّقه اى است در فضايل امير مؤمنان ، بدون ترتيب. (4) 24 . مصائب المعصومين عليهم السلام ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى (م 1268 ق) . اين كتاب ، شامل 62 «مجلس» است در بيان فضايل و مصايب و مواعظ معصومان عليهم السلام ، با استناد به آيات و روايات. (5) اين اثر به چاپ رسيده است. 25 . مناقب المعصومين عليهم السلام ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى كه به چاپ رسيده است. (6) 26 . جامع فضايل الائمة عليهم السلام ، از محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى ساروى (م بعد از 1269 ق). كتاب در فضايل ائمه عليهم السلام ، بخصوص امام على عليه السلام و مثالب

.

ص: 97

دشمنان ايشان است. (1) 27 . طوالع الأنوار فى فضايل الائمة الأطهار ، از محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى ساروى (م بعد از 1269 ق). (2) 28 . كنز الواعظين فى أحوال الأئمة الطاهرين عليهم السلام ، از محمّد صالح بن محمّد برغانى (م 1283 ق). كتاب ، در تاريخ ائمه و حاوى احاديث در فضايل آنان ، در چهار مجلّد مفصّل است. (3) 29 . فضيلت على عليه السلام بر صحابه ، از سيّد محمّد بن دلدار على نقوى (م 1284 ق) . (4) در اين كتاب به آيات و روايات و گفته هاى اهل سنّت ، استناد شده است. (5) 30 . جواهر الايقان ، از آقا بن عابد شيروانى (فاضل دربندى) (م 1285 ق) (6) . كتاب ، شامل فضايل و مصايب سيّد الشهداء عليه السلام و ياران ايشان است در چهارده باب كه به نام ناصر الدين شاه قاجار ، نگارش يافته است. (7) 31 . الدمعة الساكبة فى المصيبة الراتبة و المناقب و المثالب العائبة ، از محمّد باقر بن عبد الكريم دهدشتى بهبهانى (م 1285 ق) ، كتابى است ممتاز در پنج مجلّد بزرگ و

.

ص: 98

شامل زندگانى ، فضايل و مناقب و مصايب خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله ، و معايب و مثالب دشمنان ايشان. (1) 32 . براهين الإماميّة ، از سيّد ابوالقاسم بن محمّد نبى حسينى (ميرزا بابا ذهنى شيرازى) (م1286 ق). كتابى است در مناقب امير مؤمنان و اثبات امامت ايشان ، شامل 110 باب كه هر باب ، چهل حديث منقول از طريق شيعه و سنّى را در بردارد. (2) اين كتاب ، در سال 1334 ش ، در تبريز ، چاپ شده است. (3) 33 . نعيم الأبرار و جحيم الفجّار ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى (م 1288 ق). اين كتاب ، در فضايل و مناقب معصومان عليهم السلام و چگونگى خلقت نور آنان و نكوهش دشمنان ايشان ، در هشت باب است. (4) 34 . الأنوار القدسية فى الفضائل الأحمدية ، از زين العابدين گلپايگانى (1218 _ 1289 ق). (5) كتابى است شامل فضايل پيامبر اكرم و تفسير آيه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلَ_ل_ءِكَتَهُو يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ...» (6) در هشت باب. (7) 35 . نخبة المعجزات ، از محمّد تقى بن حسين دلدار على نقوى (1234 _ 1289 ق). كتاب به فارسى نگاشته شده است. (8)

.

ص: 99

36 . مناقب الأئمة عليهم السلام ، از سيّد اسد اللّه بن محمّد باقر شفقى (م 1290 ق). (1) 37 . حقائق الشيعة ، از محسن بن محمّد رفيع گيلانى رشتى (م 1290 ق). كتاب ، شامل احاديثى در فضايل شيعيان ائمه عليهم السلام و صفات آنان است. (2) 38 . البوارق الحيدرية فى أحوال الأئمة الأطهار ، از محمّد بن على بن محمّد كاظم شاهرودى (م 1293 ق). (3) 39 . أسرار الأنوار فى مناقب الأئمة الأطهار ، از محمّد تقى بن محمّد على كاشانى (م 1297 ق). (4) 40 . التحفة الرضويه ، از نوروز على بن محمّد باقر (فاضل بسطامى) (م 1309 ق). كتابى است در بيان سرگذشت ، فضايل و كرامات و آداب و زيارات على بن موسى الرضا عليه السلام . (5) 41 . الرسالة الفاطمية ، از محمّد بن سليمان تنكابنى (م 1310 ق). كتاب ، در فضايل و كرامات فاطمه معصومه عليهاالسلام است و در سه «فصل» ترتيب يافته است. (6) 42 . صحيفة الأبرار فى مناقب الأئمة الأطهار ، از محمّد تقى بن محمّد مامقانى تبريزى (حجّة الإسلام نيّر) (1248 _ 1312 ق). (7)

.

ص: 100

43 . وجيزة البحار فى مناقب الأئمة الأطهار ، از محمّد بن على اصغر قائنى (ق 13 ق). مؤلّف ، روايات مربوط به اهل بيت عليهم السلام را با حذف سند و بدون تغيير در ترتيب كتاب ، از بحار الأنوار ، انتخاب كرده است . در نسخه آن (1) تنها مختصر «كتاب الحجة» آمده است. 44 . فضائل ، از محمّد على سبزوارى (ق 13 ق). كتاب در بيان فضايل امام على عليه السلام است كه از بحار الأنوار برگزيده شده و در سى باب ، ترتيب يافته است. (2) 45 . مجمع المصائب فى نوائب الأطائب ، از قريش بن محمّد حسينى ساوجبلاغى (ق 13 ق). اين كتاب ، در بيان فضايل و مناقب حسين بن على عليهماالسلام ، و شهادت ايشان در پنج «مقدمه» ، چهارده «مجمع» و يك «خاتمه» است. (3) نسخه اى نيز با همين عنوان و شامل فضايل و مناقب پيامبر اكرم، امام على ، فاطمه زهرا ، امام حسن مجتبى ، موسى بن جعفر و على بن موسى الرضا عليهم السلام در شش «مقصد» ، موجود است. (4) 46 . فضايل أهل البيت عليهم السلام ،از على بن محمّد صادق قشلاقى (ق 13 ق). كتاب ، در چهارده باب نگاشته شده است. (5) 47 . فضيلت صلوات بر آل رسول ، از ابوالقاسم بن محمّد كاظم خبوشانى (م 13 ق). (6) كتاب ، در بردارنده برخى از روايات منقول از اهل سنّت است. (7)

.

ص: 101

ص: 102

ص: 103

ص: 104

ص: 105

سببُ تزكيةِ الأخلاق حسنُ الأدب. (1) روايت ديگرى كه اين رابطه را روشن تر بيان مى كند ، اين روايت از امام صادق عليه السلام است كه مى فرمايد : انَّ اللّه عز و جل أدّبَ نَبيَّهُ فأحسَنَ أدَبَه فَلَمّا أكْمَلَ لَهُ الأدَبَ قال : « وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ». ثُمَّ فَوَّضَ إليهِ أمْرَ الدّينِ و الأُمَّة لِيَسوسَ عِبادَه. (2) خداى بزرگ ، پيامبر خود را ادب آموخت و ادب او را نيكو ساخت و چون ادب را در او به كمال رساند ، فرمود : «و راستى كه تو داراى خُلقى عظيمى» . آن گاه ، كار دين و امّت را به او سپرد تا بندگانش را اداره كند. همان طور كه از اين روايت شريف بر مى آيد ، وقتى ادب به كمال برسد ، خُلق عظيم حاصل مى گردد و چنان كه اشاره شد ، ادب انتخاب زيباترين و بهترين روش در انجام عمل است ؛ يعنى شيوه پسنديده موافق عقل و شرع. ناگفته پيداست كسى كه در تمام لحظه ها و احوال و در ارتباط با خدا ، خود و خَلق خدا ، ملازم آداب شرع باشد ، اين التزام ، باطن او را به مكارم اخلاق ، آراسته مى كند و جز رفتار نيكو از او سر نمى زند و به همان اندازه كه در رعايت آداب مى كوشد ، از حُسن اخلاق ، بهره مند است. براى تحقّق اين هدف ، يعنى تكميل مكارم اخلاق ، اسلام براى اصلاح صفات باطنى و پاك كردن دل از آلودگى ها و آراستن آن به ملكات فاضله و صفات پسنديده ، معارف ناب و روشى درخورِ اين مكتب جاودانى دارد كه در آيات و روايات ، بيان گرديده است. اين مبناى اعتقادى و دستورهاى تربيتى ، از طريق آيات قرآن و احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام ، در اختيار مسلمانان قرار گرفته است. دانشمندان اسلامى ، بخصوص انديشمندان شيعه ، براى بهره مندى بيشتر

.

ص: 106

ص: 107

5 . مختصر جمال الصالحين ، از ملّا حسن بن عبد الرزاق لاهيجى. (1) 6 . التوحيد و الحجة ، از حيدر على بن محمّد شيروانى (م بعد از 1129 ق). مؤلّف ، احاديث مربوط به توحيد و خداشناسى و نيز رواياتى را كه درباره شناخت حجتّ هاى الهى است ، در اين كتابْ گِرد آورده است. برخى نسخ اين كتاب ، در دو مجلّد ، ترتيب يافته است. (2) 7 . العروة الوثقى فى إمامة أئمة الهدى ، از محمّد نعيم بن محمّد تقى شريف طالقانى (ملّا نعيما) (م بعد از 1158 ق). مؤلّف ، دانشمندى بزرگ و در علوم عقلى و نقلى متبحّر است و در كتابشناسى ، اطّلاعات وسيعى دارد. اين كتاب در اثبات امامت ائمه عليهم السلام ، به روش عقل و نقل و بيشتر مستند به احاديثى است كه شيعه و سنّى در تفاسير و كتب حديث خود ، نقل كرده اند. (3) 8 . مشرق الأنوار الملكوتية فى أصول الدين على ما هو المأثور ، از محمّد بن على بن عبد النبى مقابى بحرانى (م بعد از 1168 ق) . (4) مؤلّف ، در اين كتاب ، احاديث ائمه اطهار را به اختصار آورده و در ردّ اهل حكمت ، سخن گفته است. وى ، كتاب را در شش باب ، مرتّب نموده است : باب اوّل : توحيد. باب دوم : صفات ثبوتى ، سلبى و فعلى. باب سوم : عدل. باب چهارم : نبوّت. باب پنجم : امامت ، كه دو سوم كتاب را در

.

ص: 108

ص: 109

15 . القول الشارح و الحجّة فيما ورد عمّن هو على العباد حجة ، از حسين بن محمّد عصفورى بحرانى (م 1216 ق). كتاب ، در بيان اعتقادات صحيحى است كه از قرآن كريم و اخبار اهل بيت عليهم السلام بر مى آيد ، نه آن طور كه از كتاب هاى فلسفه استفاده شده است. (1) 16 . سنة الهداية لهداية السنة ، از محمّد على بن محمّد باقر بهبهانى كرمانشاهى (م 1216 ق). كتاب ، شامل بحث هايى است مبتنى بر احاديث اهل سنّت در امامت و خلافت بلافصل امير مؤمنان و بطلان خلافت ديگران. (2) 17 .دوحة الأخبار ، از محمّد شريف بن رضا شيروانى (م بعد از 1226 ق). كتاب ، شامل ، احاديث مربوط به آداب و سنن اسلامى و اخلاق است در 56 فصل ، با حذف اسانيد و روايات. (3) 18 . كنز السعادات فى الآداب و العادات ، از اسماعيل بن محمّد ملك عَقدايى (م 1230ق). (4) 19 . كنز الفوائد ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع هزار جريبى (م ح 1238 ق). اين كتاب ، در بيان مسائل اخلاقى است ، با استفاده از آيات و روايات. (5) 20 . جواهر الأخبار و معتقد الأخيار ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع هزار جريبى. اين اثر ، در باب امامت و شامل ذكر اوصاف امام ، شرايط و برخى معجزات ائمه عليهم السلام است ،

.

ص: 110

در يك «مقدّمه» ، چهار «باب» و يك «خاتمه» به فارسى. (1) 21 . محك ايمان ، از محمّدكاظم بن محمّد شفيع هزار جريبى. كتاب ، در اخلاق و اوصاف مؤمنان و به فارسى است. (2) 22 . العصمة و الرجعة ، از احمد بن زين الدين اَحسايى (م 1241 ق). اين اثر ، شامل بحث در عصمت ائمه عليهم السلام و رجعت آنان از ديدگاه اخبار و روايات است. (3) 23 . تسلية الفؤاد فى بيان الموت و المعاد ، از سيّد عبد اللّه شبّر (م 1242 ق). (4) كتاب ، مشتمل بر احاديثى درباره مرگ و منازل آخرت است كه در صورت لزوم با توضيحاتى كوتاه همراه با آنها آمده است. (5) 24 . مسكّن الفؤاد فى روايات المبدأ و المعاد ، از سيّد عبد اللّه شبّر . آقا بزرگ تهرانى ، كتابى با اين عنوان از شبّر ، فهرست كرده است (6) كه احتمال دارد با تسلية الفؤاد ، يكى باشد. 25 . منهج السالكين و زاد العارفين ، از سيّد عبد اللّه شبّر. اين كتاب ، خلاصه علم اخلاق ، برگرفته از آيات قران و احاديث اهل بيت عليهم السلام و گفتار بزرگان دين است. (7) 26 . الحقّ اليقين فى معرفه اُصول الدين ، از سيّد عبد اللّه شبّر . در اين كتاب ، دلايل عقلى و نقلى با هم جمع شده و تطبيق داده شده است. اين كتاب ، در دو جزء به سال

.

ص: 111

1353 ق، در صيدا به چاپ رسيده است. (1) 27 . البلاغ المبين فى أصول الدين ، از سيّد عبد اللّه شبّر. (2) 28 . الدرر المنثورة و الكلمات المأثورة ، از سيّد عبد اللّه شبّر. اين كتاب در مواعظ ، حكم و مكارم اخلاق است ، بدون نظم و ترتيب. (3) 29 . نهج العارفين ، از سيّد عبد اللّه شبّر. كتاب ، در اخلاق و شامل «مقدّمه» و هفده «باب» است كه نسخه آن در كتاب خانه آية اللّه مرعشى موجود است. (4) 30 . بركات القائم لإيقاظ النائم ، از ابوالحسن بن محمّد كاظم جاجرمى (م بعد از 1258 ق ). (5) اين اثر ، در بيان زيان ظلم و كيفر ظالمان است با استفاده از آيات قرآن و روايات اهل بيت عليهم السلام در اين باره . (6) 31 . رسالة أخلاق الأولياء ، از ابوالحسن بن محمّد كاظم جاجرمى. اين كتاب منظوم ، به فارسى و شامل بيش از سيصد و چند «خُلق» است. مؤلّف ، مستند گفته هاى خود را از آيات ، روايات و گفتار حكما آورده است. (7) 32 . ينابيع الحكمة ، از ابوالحسن بن محمّد كاظم جاجرمى. كتاب شامل احاديثى در مواعظ و اخلاق است كه مؤلّف به فارسى ترجمه كرده است. وى كتاب خود را با احاديث قدسى آغاز كرده و با مواعظ چهارده معصوم عليهم السلام ادامه مى دهد و مواعظ مسيح عليه السلام ، لقمان و ابوذر را نيز در پى آنها مى آورد. ينابيع ، در هفده «اصل» و يك

.

ص: 112

«خاتمه» ترتيب يافته كه «خاتمه» به سخنان خود مؤلّف ، اختصاص دارد. (1) اين كتاب در سال 1304 ق ، به چاپ رسيده است. 33 . تحفة العراق فى علم الأخلاق ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار (م 1263 ق). مختصرى در اخلاق و برگرفته از احاديث اهل بيت عليهم السلام است. در آغاز هر فصل ، چند روايت آمده و جاى گفته هاى مؤلّف ، خالى گذاشته شده است. (2) 34 . أصول الدين ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار. مختصرى در اصول دين ، با استفاده از احاديث در پنج باب است. (3) 35 . معين الطلّاب ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى (م 1266 ق). كتاب ، شامل دستورهايى براى موفّقيت در كسب علم ، برگرفته از آيات قرآن و روايات اهل بيت عليهم السلام در پنج باب است. (4) 36 . النجاح الجامع لأسرار الفوز و الفلاح ، از محمّد تقى بن مير مؤمن قزوينى (م 1270 ق). كتابى است در فضايل ، اخلاق و آداب و مواعظ. (5) 37 . مشكاة العارفين فى معرفة أصول الدين ، از محمّد على بن محمّد برغانى (م 1272 ق). كتاب ، در بيان اصول دين و كيفيت ايجاد مخلوقات و احوال عوالم ، با استفاده از آيات قرآن كريم و احاديث اهل بيت عليهم السلام است. (6) 38 . جواهر الأخبار ، از نجفعلى بن محمّد رضا زنوزى (بعد از 1280 ق). كتاب در ذكر فضايل ، مواعظ و ادعيه است كه تأليف آن در سال 1280 ق ، به اتمام رسيده و پيش از 1309 ق ، در تبريز ، چاپ سنگى شده است. (7)

.

ص: 113

39 . كنز الواعظين ، از محمّد صالح بن محمّد برغانى قزوينى (م 1283 ق). احاديثى كه در امر به معروف و نهى از منكر و مواعظ و آداب اسلامى از پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام نقل شده ، در اين كتاب ، گرد آمده است. (1) 40 . زينة العباد ، از احمد بن شكر نجفى (م 1286 ق). اين كتاب در موضوع اخلاق است. (2) 41 . الإمام الثانى عشر ، از سيّد محمّد بن عبد الصمد حسينى شهشهانى (م 1287 ق). (3) كتاب ، در بيان راه پيدا كردن ادلّه اى است كه اصول و فروع دين بر آن استوار است ، با استفاده از كتاب خدا و اخبار صحيح اهل بيت ، بدون دخالت معيارهاى عقلى. (4) 42 . فصل الخطاب ، از سيّد محمّد بن عبد الصمد حسينى شهشهانى. احاديثى درباره اصول و فروع دين در 1507 صفحه در قطع بزرگ ، در اين كتاب آمده است. (5) 43 . الدرّة اليتيمة ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى (م 1288 ق). اين كتاب ، در تهذيب نفس و پرهيز از تشكيك در آنچه از شرع رسيده ، و نكوهش تكيه بر عقل در امور دينى است و برگرفته از آيات قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام . (6) 44 . روضات الجنان فى كمال الايمان ، از محمّد على بن محمّد كاظم شاهرودى (م 1293 ق) . كتاب ، در اصول دين و كلّيات اخلاق و مواعظ است ، با استفاده از آيات

.

ص: 114

و روايات و شرح آنها در چند فصل. (1) 45 . عبقات الأنوار فى إمامة الأئمة الأطهار ، از مير حامد حسين بن محمّد قلى لكهنويى هندى (م 1306 ق). اين كتاب ، به فارسى و در موضوع امامت است و مهم ترين كتاب در اين باب ، از صدر اسلام تاكنون به حساب مى آيد و در واقع ردّ باب امامت از كتاب تحفه اثنى عشريه عبد العزيز دهلوى از علماى اهل سنّت (م 1239 ق) است كه در آن ، پاره اى از احاديث وارد شده درباره امامت امام على عليه السلام با عباراتى خارج از آداب مناظره ، انكار شده است. مير حامد حسين ، در عبقات ، (2) متواتر بودن و صحّت سند احاديث مورد بحث را به صورت ابتكارى و بر اساس كتب رجال خود اهل سنّت ، اثبات كرده است. كتاب وى ، بزرگ ترين كتاب در نوع خود ، با بيش از بيست مجلّد سند و استدلال است. اين كتاب شريف ، داراى دو «منهج» است: منهج اوّل ، درباره اثبات دلالت آياتى چند از قرآن بر امامت است ؛ مانند آيات ، «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...» ، «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ» و...كه اين مجلّد ، چاپ نشده است و در كتاب خانه مؤلّف در لكهنو موجود است. منهج دوم ، درباره احاديث دوازده گانه در باب امامت است. اين منهج ، دوازده مجلّد است. هر حديث در يك مجلّد آمده و برخى از اين مجلّدات ، خود در چندين مجلّد ، چاپ شده است. (3) احاديث دوازده گانه عبقات عبارت اند: 1. حديث غدير ، 2.حديث منزلت ، 3. حديث ولايت ، 4. حديث طير ، 5. حديث مدينة العلم ، 6.حديث تشبيه ، 7. حديث مناصبت ، 8 . حديث نور ، 9. حديث رايت ، 10. حديث

.

ص: 115

حق ، 11. حديث تأويل ، 12. حديث ثقلين. عبقات الأنوار ، توسط سيّد على حسينى ميلانى ، تلخيص و به عربى ترجمه شده است و با عنوان خلاصة عبقات الأنوار فى إمامة الأئمة الأطهار ، در سال 1405 ق ، در تهران به چاپ رسيده است. (1) 46 . جواهر مخزون ، از محمّد على بن محمّد كاظم شاهرودى (م 1293 ق). كتاب ، در بيان اسرار عصمت و ولايت و رجعت اهل بيت عليهم السلام ، با استفاده از آيات قرآن ، روايات بسيار و گفتار دانشمندان كلام است. (2) 47 . سرور المقبلين و نبهة الغافلين ، از على بن حسين ركينى عاملى (ق 13 ق) . مؤلّف ، در اين كتاب ، احاديث مربوط به توحيد ، نبوّت ، امامت و بعضى از آداب اخلاق اسلامى را بدون ذكر سند و با حذف نام منابع ، در پانزده باب آورده و در شعبان 1262 ، به اتمام رسانده است. وى از شاگردان سيّد كاظم رشتى بوده و اعتقادات او بر مبناى روش شيخيه است. (3) 48 . وسيلة النجاة ، از سيّد عبد الرزاق بن محمّد حسينى لواسانى (ق 13 ق). كتاب در اثبات امامت ائمه عليهم السلام با مقدّمه اى در توحيد است و بيشتر ، از احاديث بهره گرفته شده است. (4) 49 . مرآةُ القلوب ، از سيّد صادق بن حسين صرّاف توشخانگى (ق 13 ق). كتاب در مواعظ و نصايح منقول از كتاب هاى معتبر حديث ، احاديث قدسى و برخى از آيات قرآن ، و نيز حاوى مباحث كلامى درباره لزوم رسالت پيامبران و اوصياى آنان است. (5)

.

ص: 116

ص: 117

علمى اطلاق مى شود كه به وسيله آن ، معانى قرآن كريم بيان شود و حكمت هاى آن ، استخراج گردد. (1) تفسير نقلى يا تفسير مأثور ، در اصطلاح ، هم شامل تفسير آيات قرآن كريم به وسيله خود آيات شريف ، هم تفسير آيات توسّط روايات پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام ، و هم تفسير آيات با استفاده از اقوال رسيده از صحابيان بيان مى شود. (2) البته تفسير نوع سوم ، به شرط صحّت شرايط ، مورد قبول است. نكته ديگر اين كه بسيارى از روايات نيز به تفسير آيات قرآن به وسيله آيات ديگر ، اشتمال دارد. چنان كه از برخى آيات قرآن پيداست ، يكى از وظايف پيامبر اكرم در كنار ابلاغ وحى تلاوت آيات قرآن بر مردم ، تبيين و تفسير آيات شريف قرآن است ، از جمله اين آيه شريف كه مى فرمايد: «وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ». (3) علّامه طباطبايى ، در تفسير اين آيه مى گويد: مقصود از «ذكر مُنزَل» ، لفظ قرآن كريم است و مراد از «ما نُزِّلَ إليهم» ، معانى احكام و شرايع و ساير مطالب شرع است. (4) همچنين ، ايشان مى گويد كه در آيه « هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَ_تِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَ_بَ وَ الْحِكْمَةَ» ، (5) منظور از تعليم كتاب ، بيان الفاظ و تفسير معانى مشكل قرآن است ، در مقابل تعليم حكمت ، كه عبارت از معارف حقيقى اى است كه قرآن ، متضمّن آن است. (6)

.

ص: 118

برخى محقّقان نيز از پاره اى روايات ، چنين استفاده مى كنند كه پيامبر اكرم ، بخشى از معانى آيات قرآن و تفسير آنها را از طريق وحى دريافت مى نمود . به عبارت ديگر ، دو گونه وحى بر ايشان نازل مى شد: وحى قرآنى و وحى تفسيرى يا بيانى. يكى از روايات ناظر به اين معنا ، اين روايت است: أيَحسَبُ أحَدُكُم مُتَّكِئا عَلى أريكَتِه قد يَظُنُّ أنَّ اللّه لَمْ يُحَرِّمْ شَيْئا إلاّ مَا فى هَذَا القرآن ، ألا وَ إنِّى وَعَظْتُ و أمَرْتُ و نَهَيتُ عَنْ اَشياءَ أنّها لَمِثْلُ القرآن أَو أكْثَر... . (1) آيا يكى از شما درحالى كه به تخت [خلافت] تكيه زده ، از روى گمان مى گويد: خداوند ، جز آنچه در قرآن آمده است ، چيزى را حرام نكرده است؟ بدانيد كه من ، موعظه نمودم و امر كردم و از چيزهايى نهى كردم كه مثل آنهايى است كه در قرآن آمده يا بيشتر از آن است. علّامه سيّد مرتضى عسكرى مى گويد: يك معناى سخن پيامبر صلى الله عليه و آله (أنّها لمثل القرآن) ، اين است كه آن مواعظ و امر و نهى ها را نيز از طريق وحى ، دريافت نموده و در شرح احكام الهى ، بيشتر از قرآن است. (2) بايد گفت: گرچه مواعظ و امر و نهى هاى رسول اكرم ، در حكم وحى است و بر اساس نصّ قرآن كريم ، پيامبر خدا ، «لاَ يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى» ؛ ولى در اين روايت ، ظاهرا تعبير «لمثل القرآن» ، بيانگر حجم بيانات شريف نبوى است ، نه دريافت آنها از طريق وحى و لفظ «أو اكثَر» هم مؤيّد اين نكته است. به هر ترتيب ، پيامبر اكرم ، آيات قرآن را براى اصحاب ، تفسير و تبيين مى نمود و محكم و متشابه ، مجمل و مبيّن ، ناسخ و منسوخ ، و فروع احكام و جزئيات معارف قرآن را بيان مى كرد. برخى از اصحاب ايشان نيز بر اساس سخنان ايشان ، به تفسير قرآن مى پرداختند. (3) البته امام على عليه السلام دست پرورده پيامبر صلى الله عليه و آله و باب شهر دانش آن

.

ص: 119

حضرت بوده و جايگاه خاصّ خود را دارد و ديگر صحابيان ، با ايشان ، قابل مقايسه نيستند. ساير امامان معصوم عليهم السلام نيز هر يك به اقتضاى زمان خويش ، در باب تفسير آيات قرآن كريم ، تلاش هاى فراوان نمودند و شاگردانشان نيز در ثبت و ضبط بيانات تفسيرى آنان ، كوشش بسيار كرده اند كه حاصل آن ، به صورت روايات تفسيرى در كتب تفسير روايى و جوامع حديثى در دسترس مردم قرار دارد. دانشمندان شيعه نيز در دوره هاى مختلف ، نسبت به گردآورى و تدوين اين روايات ، توجّه ويژه اى داشته اند و در هر دوره ، كتاب هايى در اين زمينه ، نگاشته شده است. دو قرن دوازدهم و سيزدهم كه موضوع بحث اين جستار است ، نيز از اين نكته ، مستثنا نيست و ما شاهد تأليف كتاب هاى ارزشمندى در باب تفسير روايى هستيم كه اينك در اين مجال ، بدانها اشاره مى شود : 1 . نور الثقلين ، از عبد على بن جمعه عروسى حويزى (م 1112 ق) . مؤلّف ، فقيه و محدّث بزرگ شيعه ، هم عصر علّامه ، شيخ حرّ عاملى و سيّد هاشم بحرانى و از استادان سيد نعمة اللّه جزايرى در شيراز بوده است. وى ، مشرب اخبارى داشته ، در شيراز ساكن بوده و در آن جا به تدريس مشغول بوده است. وى به سال 1112 ق ، در بصره درگذشت. در تفسير ارزشمند نور الثقلين ، تنها از كتب معتبر شيعه ، حديث نقل شده و نام مأخذ ، در ابتداى هر حديث ، آمده و برخى احاديث نيز تقطيع شده است. در بيشتر موارد ، از زنجيره سند ، به اختصار ياد شده است. مؤلّف در برخورد با اخبار متعارض ، اظهار نظر نمى كند و تحقيق را به عهده خواننده مى گذارد. (1) 2 . المعين فى تفسير الكتاب المبين ، از نور الدين محمّد بن شاه مرتضى كاشانى (اخبارى) (م 1115 ق). اين كتاب ، برگرفته از احاديث است و بيشتر به تفسير الصافى فيض ، ارجاع داده است. (2) اين تفسير با تحقيق آقاى حسين درگاهى ، توسّط انتشارات

.

ص: 120

كتاب خانه آية اللّه مرعشى در سال 1370 ش ، به چاپ رسيده است. 3 . تفسيرالشيخ أحمد ، از احمد بن حسن حرّ عاملى ، معروف به «شيخنا» (م بعد از 1120 ق) . روش اين تفسير ، اخبارى است. (1) 4 . الأمان من النيران فى تفسير القرآن ، از ميرزا عبد اللّه بن عيسى افندى (م 1130 ق). اين كتاب ، بيشتر اخبار روايت شده از اهل بيت عليهم السلام در تفسير قرآن را در بردارد. (2) 5 . أنوار الهداية فى التفسير بالرواية ، از على بن حسين كربلايى (زنده در 1136 ق). اين كتاب ، در سه فصل ، ترتيب يافته است. فصل اوّل ، در تفسير آيه: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاءِنسَ_نَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِى نَفْسُهُ» . (3) فصل دوم ، در تفسير آيه «وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِى». (4) فصل سوم ، در بيان علوم دينى و نقل پاره اى از سخنان شيخ بهايى در اربعين وى. نسخه اى از اين كتاب در كتاب خانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدّس ، موجود است. (5) 6 . مرآة الأنوار و مشكاة الأسرار ، از ملّا ابو الحسن بن محمّد طاهر عاملى غروى اصفهانى (م 1140 ق). مؤلّف ، از اجداد صاحب جواهر و خواهرزاده مير محمّد صالح خاتون آبادى است. او در اين كتاب ، تنها به آنچه در متون روايات آمده ، بسنده كرده و جز بخشى از مقدّمات آن به انجام نرسيده است كه آن هم در يك مجلّد ، به چاپ رسيده است. (6) 7 . صوافى الصافى بختيارى ، از يعقوب بن ابراهيم بختيارى (م 1147 ق). كتاب ، گزيده اى از الصافى فيض كاشانى در يك مجلّد بزرگ است. (7)

.

ص: 121

8 . قلائد الدُّرَر فى بيان آيات الأحكام بالأثر ، از شيخ احمد بن اسماعيل بن عبد النبى جزايرى (م 1151 ق) . (1) 9 . مجمع النورين فى هداية كافة الثقلين (موجود در 1156 ق) ، از مؤلّفى ناشناخته. تفسيرى است مأثور از ائمه عليهم السلام كه از الكافى و تفسير القمى گردآورى شده است. (2) 10 . كنز الدقائق و بحر الغرائب ، از ميرزا محمّد بن محمّد رضا مشهدى قمى (م 1125 ق). استاد وى ، در تقريظى بر اين كتاب مى گويد: اين تفسير ، به آنچه از اهل بيت عليهم السلام وارد شده ، بسنده كرده و نظير نور الثقلين و به جهاتى از آن ، نيكوتر است. از جمله آن جهات است: ذكر اسانيد ، بيان ربط آيات و ذكر اعراب .گويى از نور الثقلين اقتباس نموده و زياداتى با آن ، همراه كرده است. (3) وى آيات قرآن را با شرح مزجى: قرائت ، لغت ، نحو ، اِعراب و بلاغت ، ذكر كرده و سپس ، نقل اخبار را شروع مى كند و گاه ، سخنانى در مخالفت با آنچه در نور الثقلين است ، بر زبان مى آورد. (4) اين كتاب ، با تحقيق آقاى حسين درگاهى ، توسّط انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در چهارده مجلّد ، به سال 1369 ش ، و نيز با تحقيق آقاى مجتبى عراقى ، به همّت مؤسسة النشر الإسلامى به سال 1366 ش ، و همچنين توسّط خود وى در قم به سال 1370 ش ، به چاپ رسيده است. 11 . الجوهر الثمين فى تفسير القرآن المبين ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م 1242 ق). تفسيرى مزجى مانند الصافى است ، بدون مقدّمات و در دو مجلّد بزرگ. (5)

.

ص: 122

12 . صفوة التفاسير ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. اين كتاب ، نسبت به الجواهر الثمين ، تفسيرى متوسّط است. (1) 13 . غنائم العارفين فى تفسير القرآن المبين ، از محمّد على بن محمّد برغانى قزوينى (م 1272 ق) . تفسير مفصّلى است با استناد به احاديث اهل بيت عليهم السلام ، داراى رمزهايى براى منابع حديث. مؤلّف ، مطالبى را نيز به روشى مايل به شيخيه به طور مفصّل مى آورد و از شيخ احمد احسايى با عنوان «قطب العارفين» ، نقل قول مى كند. (2) 14 . بحر العرفان و معدن الإيمان ، از محمّد صالح بن محمّد برغانى قزوينى (م 1283 ق). تفسير جامعى است در هفده مجلّد ، شامل معانى ظاهر و باطن آيات ، بنا بر آنچه در روايات معصومان عليهم السلام آمده است . مؤلّف ، احاديث روايت شده از ائمه عليهم السلام در تفسير را جمع آورى كرده است و در پىِ هر آيه ، احاديث مربوط به آن ، سپس مطالب لغوى ، اعراب ، شأن نزول و . . . را مى آورد. (3) 15 . مفتاح الجنان فى حلّ رموز القرآن المبين ، از محمّد صالح بن محمّد برغانى قزوينى. اين كتاب ، مختصر تفسير بحر العرفان ياد شده است و خود را مقيّد كرده است كه فقط از آنچه از معصومان عليهم السلام در تفسير روايت شده ، استفاده كند. اين كتاب در سال 1363 ش ، در تهران توسّط انتشارات جهان ، منتشر شده است. (4) 16 . التفسير بالمأثور ، از على اصغر بن محمّد حسن قائنى (م 1310 ق). (5) 17 . بصائر الإيمان فى تفسير القرآن (درّة الصفا فى تفسير أئمّة الهدى) ، از سيّد صبغة اللّه بن سيّد جعفر كشفى دارابى(ق 13 ق). مؤلّف ، از شاگردان صاحب جواهر و شيخ

.

ص: 123

ص: 124

حاجات ، نيز آمده است. (1) حاجى خليفه ، در كشف الظنون آورده است: علم ادعيه و اوراد . در اصطلاح ، علمى است كه از دعاهاى مأثور و وردهاى مشهور ، بحث مى كند و تصحيح ، ضبط ، روايت ، بيان خواص ، عدد تكرار ، اوقات و شرايط قرائت آن را مورد توجّه قرار مى دهد. مبادى آن ، بر علوم شرعى بنا شده و غرض از آن ، شناخت ادعيه است ، تا با به كار بردن آنها به فوايد دينى و دنيايى برسند. به جهت استمداد اين علم از كتب احاديث ، از فروع علم حديث ، شمرده مى شود. (2) البته بايد دانست كه دعاهاى نقل شده از ائمه اطهار ، تنها به شرطى كه از قواعد روايت تبعيت كند ، مصداق حديث خواهد بود و ممكن است همانند ديگر متون حديثى ، اقسام مختلفى چون: مسند ، مُرسَل ، مرفوع ، صحيح و ضعيف داشته باشد. خداوند متعال ، در قرآن كريم ، نسبت به دعا توجّه ويژه اى دارد . در برخى از آيات ، بندگان خود را به دعا امر كرده (3) و در آياتى ، دعاى بندگان را موجب عنايت پروردگار به آنان دانسته است. علاوه بر آن ، آيات بسيارى از قرآن كريم به نقل دعاهاى پيامبران الهى و مؤمنان و بندگان صالح خدا ، اختصاص يافته است. (4) در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز دعا ، جايگاه والايى دارد. پيامبر خدا ، دعا را سلاح مؤمن ، ستون دين و نور آسمان ها و زمين دانسته (5) و ترك آن را گناه شمرده است. (6) بنا به گزارش صاحب الذريعة ، اين توجّه و اهتمام نسبت به دعا ، از دوره پيامبر

.

ص: 125

ص: 126

و ادعيه و آداب مشعر الحرام و چگونگى زيارت پيامبر اكرم ، فاطمه زهرا و ائمه بقيع عليهم السلام است. (1) 3 . الكلم الطيّب و الغيث الصيّب ، از سيّد على خان بن احمد شيرازى (م 1120 ق) . اين كتاب ، شامل ادعيه و حرزهايى است كه در اوقات و حالات مختلف خوانده مى شود و در احاديث اهل بيت عليهم السلام آمده است. (2) اين كتاب ، به چاپ رسيده است. 4 . الكلم الطّيب ، از سيّد على خان بن احمد شيرازى. اين كتاب ، غير از كتاب پيشين است. (3) از اين كتاب در الذريعة ياد نشده است. 5 . تحفة المسافر ، از حسن بن عبد الرزاق لاهيجى (م 1121 ق). كتاب ، شامل آداب و دعاهاى سفر و گزيده جمال الصالحين مؤلّف است. (4) 6 . المنارات الظاهرة فى الاستخارات المأثورة عن العترة الطاهرة ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى (م 1121 ق). (5) 7 . جناح النجاح إلى براح الرباح ، از محمّد بن محمّد محسن (علم الهدى) كاشانى (م 1123 ق) دعاهايى است كه در موارد مختلف بايد خواند . (6) 8 . سرور صدور اوليا ، از محمّد بن محمّد محسن كاشانى . اين كتاب ، درباره چگونگى صلوات فرستادن بر ائمه عليهم السلام است كه در روايات وارد شده يا انشاى بزرگان و خود مؤلّف است. (7)

.

ص: 127

9 . عروة الأخبات فيما يقال عند الأوقات ، از محمّد بن محمّد محسن كاشانى. اين كتاب در هشت باب ترتيب يافته است. (1) 10 . مرقاة الجنان إلى روضات الجنان ، از محمّد بن محمّد محسن كاشانى. كتاب ، شامل دعاهاى شب و روز و ايّام هفته و ماه و... است كه در هشت «درجه» بيان شده است . اين اثر ، مختصر عروة الأخبات است. (2) 11 . مقلاد الرشاد ، از محمّد بن محمّد محسن كاشانى. اين كتاب ، شامل دعاهايى است كه مكلّف در هفته بايد بخواند. (3) 12 . ادعيه و زيارات ، از محمّد (جمال الدين) بن حسين خوانسارى (م 1125 ق). (4) 13 . مزار ، از جمال الدين خوانسارى. كتاب ، شامل زيارات مخصوص امام رضا عليه السلام است. (5) 14 . زبدة الدعوات و الآداب ، از محمّد سليمان بن تاريقلى جرجى (بعد از 1125 ق). (6) اين كتاب ، شامل اذكار و ادعيه براى مقاصد مختلف است . (7) 15 . ذريعة النجاح ، از مير محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى (م 1126 ق).

.

ص: 128

كتاب ، شامل اعمال و دعاهاى ايّام سال در دوازده باب است. (1) 16 . حدائق الجنان ، از مير محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى. كتاب ، شامل آن دسته از زيارات معصومان عليهم السلام است كه داراى سند و متنى قوى است. (2) 17 . آداب دعا ، از سيّد محمّد باقر بن اسماعيل حسينى خاتون آبادى (م 1127 ق) (3) . (4) 18 . تعقيبات نمازها ، از سيّد محمّد باقر بن اسماعيل حسينى خاتون آبادى. (5) 19 . عين الحياة ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى (م 1129 ق). كتاب مفصّلى است در بيان دعاهاى منقول از ائمه عليهم السلام كه مخصوص وقت خاصّى نيست. (6) 20 . كتاب الزيارات ، از محمّد حسين بن حسن لنبانى گيلانى (م 1129 ق) (7) . (8) 21. مختصر مصباح المتهجد ، از حيدر على بن محمّد شيروانى (م بعد از 1129 ق). (9) 22. المزار ، از حيدر على بن محمّد شيروانى. كتاب ، شامل زيارات معصومان عليهم السلام

.

ص: 129

است كه از منابع صحيح ، گردآورى شده است. (1) 23 . الدُّرر المنظومة المأثورة فى جمع اللئالى الأدعية السجادية المشهورة (الصحيفة السجادية) ، از عبد اللّه بن عيسى افندى (م 1130 ق). اين كتاب در سال 1324 ق، در تهران ، چاپ سنگى شده و در سال 1400 ق ، توسّط مكتبة الثقلين در قم به چاپ رسيده است. (2) 24 . لسان الواعظين و جنّات المتّعظين ، از عبد اللّه بن عيسى افندى. كتاب ، در اعمال سال و در چند مجلّد است. (3) 25 . المزار ، از محمّد قاسم بن محمّد رضا هزار جريبى (م بعد از 1132 ق). (4) 26 . الكلم الطيب و العمل الصالح و الغيث الصيب و الميزان الراجح ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى (م 1135 ق). اين كتاب ، در شش فصل ، شامل تعقيبات مشترك و مختصّ نمازها و دعاهاى صبح و شام ، همراه با توضيحات فقهى است. (5) 27 . الصحيفة العلوية و التحفة المرتضوية ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى. مؤلّف ، در اين كتاب ، 156 دعا از دعاهاى امام على عليه السلام را از كتاب هاى معتبر و مشهور ، گرد آورده و نام منابع را ذكر و اسناد احاديث را حذف نموده است. وى ، دعاهاى كتاب را در چهل موضوع ، تنظيم كرده است. 26 نسخه خطّى از اين كتاب ، توسّط محقّقان ،

.

ص: 130

شناسايى شده كه دو نسخه مهم آن در كتاب خانه مجلس و كتاب خانه آية اللّه مرعشى موجود است. (1) اين كتاب ، پيش از چاپ حروفى ، بيش از هفت بار چاپ سنگى شده است. (2) 28 . الدعوات و الأحراز ، از عبد الكريم بن محمّد يحيى قزوينى (م 1135 ق) (3) . (4) 29 . منهج الزائرين السليمانية ، از ابن علاء الدين محمّد طاهر ابهرى اصفهانى. اين كتاب ، مزار فارسى است كه مؤلّف به نام شاه سليمان صفوى (م 1136 ق) نگاشته و شامل مقدّمه و نُه باب در زيارات همه معصومان عليهم السلام است. (5) 30 . الرفيق ، از محمّد رضى (رضا) بن محمّد نبى قزوينى (م 1136 ق). (6) اين كتاب در آداب و دعاهاى سفر است. (7) 31 . روضه الرضوان فى أعمال شهر رمضان ، از على بن حسين كربلايى (زنده در 1136 ق). اين كتاب در «مقدّمه» ، دوازده «فصل» و «خاتمه» ترتيب يافته و مؤلّف ، آن را به خواهش يكى از دوستانش به عربى نگاشته و سپس با شرح ، به فارسى ترجمه كرده است. (8)

.

ص: 131

32 . المزار ، از سيّد محمّد حسنى طباطبايى (م بعد از 1140 ق). اين اثر ، در آداب زيارت پيامبر اكرم و ائمه معصوم عليهم السلام است. (1) 33 . سلاح المؤمنين ، از محمّد ابراهيم بن محمّد معصوم حسينى قزوينى (م 1149 ق). كتاب ، در بيان پاره اى از ادعيه و اذكار مأثور در قضاى حاجت ها و رفع بلاهاست. (2) 34. مجموعة الأدعية و الأذكار ، از محمّد ابراهيم بن محمّد معصوم حسينى قزوينى. (3) 35 . الأدعية المأثورة و بعض التسبيحات ، از ميرزا احمد نيريزى (خطّاط) (م بعد از 1151 ق) (4) . (5) 36 . رسالة فى أدعية التعقيبات و أيّام الاُسبوع ، از ميرزا احمد نيريزى. (6) 37 . الألواح السماوية فى اختيارات الأيام والسنة ، از سيّد محمّد حسين بن محمّد صالح خاتون آبادى (م 1151 ق). (7) 38 . خزائن جواهر سلطانى ، از سيّد محمّد حسين بن محمّد صالح خاتون آبادى. اين كتاب ، شامل دعاها و اعمالى است كه در روز و شب هاى دوازده ماه سال ، شايسته انجام دادن است و در دوازده «خزينه» مرتّب گرديده است. (8)

.

ص: 132

39 . مفتاح الفرج ، از سيّد محمّد حسين بن محمّد صالح خاتون آبادى. كتاب ، در آداب و اعمال استخاره و دعاهايى است كه بدين منظور ، روايت شده است. (1) 40 . نوروز نامه ، از سيّد محمّد حسين بن محمّد صالح خاتون آبادى. در آداب و اعمال نوروز است ، چنان كه در احاديث آمده است. (2) 41 . علاج الأسقام و دفاع الآلام ، از محمّد على بن محمّد رضا تونى خراسانى (م بعد از 1151 ق). (3) كتاب ، درباره معالجه دردها و بيمارى ها ، ادعيه و ادويه و تعويذات و حِرزهاى روايت شده از ائمه معصوم در 24 باب است . (4) 42 . كفاية المتعبّدين ، از محمّد على بن محمّد رضاتونى خراسانى. كتاب در ادعيه ، زيارات و حرزهاست ، شامل مقدّمه ، چهار باب و خاتمه است. (5) 43 . أنيس الأسفار و جليس الأبرار ، از محمّد شفيع بن محمّد مقيم شيرازى (م بعد از 1152 ق) (6) . (7) 44 . المصباح ، از سيّد ابوالقاسم جعفر بن حسين خوانسارى (جعفر كبير) (1090 _ 1158 ق). كتاب در ادعيه نادرى است كه از ديدگاه مؤلّف ، مجرّب بوده است. (8)

.

ص: 133

45 . ادعية الليالى و الأيّام ، از محمّد بن محمّد باقر رضوى (م 1160 ق). (1) 46 . ادعيه منقول از ائمه عليهم السلام ، از محمّد بن محمّد باقر رضوى. (2) 47 . احاديث و ادعيه متفرّقه ، از محمّد بن محمّد باقر رضوى. (3) 48 . الدعوات و الزيارات المأثورة المعتبرة ، از على بن عبد الخالق حسن رازى (بعد از 1175 ق). (4) 49 . مختصر الدعوات و الزيارات ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى گيلانى (م 1180 ق). (5) 50 . الدعوات الصالحات و الأسماء الحسنى ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى گيلانى. (6) 51 . دعوة الأسماء و الأذكار ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى گيلانى. (7) 52 . ادعيه و ادويه ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى گيلانى. (8) 53 . مجمع التبيان فى أعمال شهر رمضان ، از ابن اصفهانى (ق 12 ق). (9) 54 . مصباح النجاح ، از ابو على بن محمّد باقر حسينى (ق 12 ق). دعاها و حرزهاى مربوط به برآورده شدن حاجت ها و رفع گرفتارى هاست در هشت «باب» و دوازده «حصن» و يك «اختتام». 10

.

ص: 134

55 . سفينة النجاة ، از على اصغر بن محمّد يوسف قزوينى (ق 12 ق). كتابى است در آداب دعاها و دعاهاى روزها و هفته ها و ماه ها و اعمال سال و زيارت هاى معصومان عليهم السلام ، شامل پنج «مقاله» و هر كدام ، در يك مجلّد. (1) 56 . تبصرة الأعياد السليمانية ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى توشمال باشى (ق 12 ق). كتابى است در آداب مستحب مربوط به اعياد اسلامى ، در هشت باب . (2) 57 . كنز الحق ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى توشمال باشى. مؤلّف ، دعاهاى الأوفى را در اين كتاب ، گرد آورده است. (3) 58 . مصباح الهدى ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى توشمال باشى. اين كتاب تلخيص كنز الحق است. (4) 59 . العروة الوثقى ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى توشمال باشى. اين كتاب ، تلخيص مصباح الهدى و به فارسى است كه در يك «مقدمه» و چهارده «مفتاح» ، ترتيب يافته است. (5) 60 . مقاليد الفلاح ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى توشمال باشى. اين كتاب ، مختصر مصباح الهدى ، با حذف اسانيد است. (6) 61 . مزار رضوى ، از فضلعلى بيگ بن شاهوردى توشمال باشى. اين كتاب ، شامل

.

ص: 135

آداب زيارت امام رضا عليه السلام و ساير معصومان عليهم السلام به فارسى است. (1) 62 . روضة الأذكار ، از شرف الدين محمّد بن محمّد تبريزى (مجذوب) (ق 12 ق). كتابى است در اعمال ماه ها و هفته ها و زيارات و ادعيه مختلف ، در دوازده باب. (2) 63 . كتاب دعا ، از محمّد ابراهيم بن نور محمّد هزار جريبى (ق 12ق). كتاب ، شامل دعاهاى پراكنده و زيارات معصومان عليهم السلام است. (3) 64 . مفتاح النجاح ، از محمّد جعفر بن محمّد تقى مجلسى (ق 12 ق). كتابى است در آداب نماز و مستحبّات وضو و طهارت و تعقيبات مشترك و مخصوص و دعاهاى متفرّقه ديگر. (4) 65 . بحر المغفرة ، از سيّد محمّد رضا بن محمّد قاسم قزوينى (ق 12 ق). اين كتاب ، درباره اعمال روزهاى سال ، آداب متفرّقه زيارات معصومان عليهم السلام و دعاهاى مختلف است. (5) 66 . ذخيرة العباد ، از محمّد كاظم رودسرى گيلانى (ق 12 ق). كتابى است در تعقيبات نمازهاى پنجگانه. (6) 67 . كتاب الدعاء ، از محمّد كريم بن محمّد صادق مجلسى (ق 12 ق). شامل دعاهاى مختلف از منابع مختلف با دستور خواندن و بيان ثواب آنها ، بدون ترتيب. (7) 68 . أدعية الاُسبوع ، از عبد اللّه يزدى (نيمه اوّل ق12 ق). (8) 69 . نخبة الدعوات ، از صادق بن احمد (ق 12ق). كتابى است در تعقيبات

.

ص: 136

ص: 137

75 . الجامع فى أعمال رمضان ، از امير عبد الباقى بن امير حسين خاتون آبادى. كتابى است شامل دعاها ، آداب و اعمال ماه رمضان با ذكر منابع. (1) 76 . رياض الجنان فى أعمال شهر رمضان ، از سيّد احمد بن محمّد على بغدادى (عطّار) (1125 _ 1215 ق). (2) اين كتاب در سال 1332 ق ، در بغداد ، چاپ شده است. (3) 77 . أوراد موظّفة ، از محمّد تقى بن محمّد كاظم طريقى كرمانى (م 1215 ق). به اين كتاب ، كبريت احمر و كنز الأسرار نيز گفته مى شود. (4) 78 . وسيلة النجاة ، از محمّد حسن بن عبد الرسول زنوزى (1172 _ 1218 ق). كتابى است در تعقيبات نمازهاى پنجگانه ، اوراد ايّام هفته ، اذكار صبح و شام و اعمال ماه هاى سال. (5) 79 . زبدة الأعمال فى الأدعية و الآداب ، از محمّد حسن بن عبد الرسول زنوزى. كتابى است شامل تعقيبات نماز ، ادعيه هفته ، اعمال جمعه ، اعمال سال ، زيارات و آداب ديگر عادات. نسخه خطّى آن در كتاب خانه آية اللّه مرعشى موجود است. (6) 80 . الأدعية و الزيارات ، از محمّد رحيم بن محمّد شريف كرمانى (م بعد از 1228 ق). (7) 81 . كتاب الأدعية ، از محمّد حسين مازندرانى (م بعد از 1228 ق). كتابى است

.

ص: 138

شامل تعقيبات نمازها و دعاهاى ديگر. (1) 82 . الأدعية و الأخبار ، از محمّد بن ابى الحسن كاشانى (م بعد از 1228 ق). مجموعه اى است از دعاها با شرح لغات در حاشيه آن. (2) 83 . رجل جراد ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى (م 1232 ق). گزيده اى است از أسماء الحسنى ، شامل ادعيه و اذكارى كه سبب توجّه به حق و دفع دشمن و گشايش در كارها مى شود. (3) 84 . مجموعة الأدعية و الأحراز ، از اسد اللّه بن اسماعيل دزفولى (م 1235 ق). (4) 85 . فضايل الصلوات على النبى و آله ، از سيّد احمد بن محمّد حسين اردكانى (م بعد از 1238 ق). (5) در اين كتاب ، احاديث مربوط به فضيلت صلوات فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت ايشان در هشت فصل ، گرد آمده است. (6) 86 . التعقيبات المختصّة بكلّ واحد من الفرائض ، از عبد العلى بن محسن يزدى (نوّاب) (م 1240 ق) . (7) 87 . تحفة الزائر ، از سيّد عبد اللّه بن محمد رضا شبّر (م 1242 ق). ترجمه عربى تحفة الزائر ، اثر فارسى علّامه مجلسى است. مؤلّف ، ظاهرا كتاب ديگرى با نام

.

ص: 139

تحيّة الزائر دارد. (1) 88 . سلاح العابدين و أنيس الذاكرين ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. اين كتاب ، شامل اعمال ، دعاها و اذكارى است كه هر روز ، ماه و سال ، تكرار مى شوند و نيز آنچه به عبادات و عادات و معاملات و معاشرات مربوط است و صحّت آنها مورد اطمينان است. (2) 89 . أعمال الاُسبوع ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. كتابى است در اعمال روز و شب هفته و ذكرهاى ديگر. (3) 90 . إرشاد المستبصر فى الاستخارات ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. اين كتاب ، در هشت باب ترتيب يافته و در سال 1358 ش ، در كتاب خانه بصيرتى در قم ، منتشر شده است. (4) 91 . أنيس الزائر ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. كتابى است در زيارات. (5) 92 . روضة العابدين و نزهة الذاكرين فى أعمال الشهور و السنين ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. (6) 93 . أنيس الذاكرين ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. اين كتاب ، مختصر عجائب الأخبار و نوادر الآثار مؤلّف است. (7) 94 . ادعيه ، از ابو القاسم كرمانى (م بعد از 1242 ق). كتابى شامل نوزده دعاى

.

ص: 140

منتخب از صحيفه سجاديه و دعاى كميل و... (1) 95 . الدعوات المأثورة و بعض السور القرآنية ، از ابو القاسم كرمانى در سال 1243 ق ، آن را تدوين كرده است . (2) 96 . تعقيبات فرائض يوميه ، از محمّد شفيع بن محمّد على تبريزى (م بعد از 1243 ق). (3) 97 . زبدة الأسرار فى الأدعية و الأوراد و الأذكار ، از سيّد احمد بن عبد اللّه بن محمّد رحيمِ كبير (م 1243 ق) . (4) 98 . الأدعية و الأوراد ، از سيّد كاظم بن محسن اعرجى (م 1246 ق). (5) 99 . كتاب الأدعية ، از محمّد رحيم ساروى (م بعد از 1247 ق). نسخه آن در كتاب خانه مدرسه سپه سالار ، موجود است . (6) 100 . الأدعية و الزيارات ، از سيّد عبد الوهاب طباطبايى (م بعد از 1250 ق) از موقوفات مدرسه سپه سالار است . (7) 101 . زاد الزائرين و جامع الزيارة ، از محمّد حسن بن محمّد عسكرى سمنانى (زنده در 1251 ق). (8) كتابى است در هجده باب و 63 فصل. (9)

.

ص: 141

102 . منهاج العارفين و معراج العابدين ، از محمّد حسن بن محمّد عسكرى سمنانى. كتابى مفصّل در ادعيه و برخى آداب و سنن و امور اعتقادى است. (1) 103 . أبواب الجنان و بشائر الرضوان ، از خضر بن شلال آل خدام عفكاوى نجفى (1180 _1255 ق). (2) كتابى است در زيارات و اعمال و ادعيه ، در هشت باب . (3) اين كتاب به مزار شيخ خضر نيز معروف است . 104 . كتاب الأدعية ، از خضر بن شلال آل خدام عفكاوى نجفى. (4) 105 . مجموعة الأدعية ، از خضر بن شلال آل خدام عفكاوى نجفى. (5) 106 . اختصار الإقبال ، از عبد النبى بن على كاظمى مدنى (م 1254 ق). (6) 107 . تحفة المسافر ، از عبد النبى بن على كاظمى مدنى. كتابى است در آداب سفر. (7) 108 . فلاح المؤمنين ، از محمّد زمان بن محمّد طاهر تبريزى (م 1258 ق). اين كتاب در ادعيه ، به فارسى و در شش فصل است. (8) 109 . زيارات ، از عبد الوهاب بن محمّد رفيع مازندرانى (م 1261 ق). كتابى است شامل شش زيارت ، با ضميمه ادعيه و اشعار. (9)

.

ص: 142

110 . ملاذ الواعى و معاذ الساعى ، از لطفعلى بن احمد معانى تبريزى (م 1262 ق). كتابى است شامل دعاهايى كه به نظر مؤلّف ، معتبر بوده است. (1) 111 . أعمال مسجد الكوفة ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار (م 1263ق). مؤلّف سعى كرده روايت هاى مختلف را به طور صحيح ، در اين كتاب ، جمع كند. (2) 112 . مائدة الزائرين ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار. (3) 113 . هداية الاُمة فى زيارة الأئمة ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار. اين كتاب ، ترجمه مائدة الزائرين خود مؤلّف است. (4) 114 . أنيس الزاهدين و جليس العابدين ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار كتاب . در تعقيبات نمازها ، ادعيه ساعات و ادعيه مشهور است. (5) 115 . عمدة الزائر و عدّة المسافر ، از سيّد حيدر بن ابراهيم حسنى كاظمى (1205 _ 1265 ق) . (6) كتابى است در ادعيه و زيارات كه در سال 1350ق ، در نجف به چاپ رسيده و چاپ ديگر نيز به همّت دار التعارف در نجف به سال 1396ق ، صورت گرفته است . 116 . مناجات ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى (م 1268 ق). اين كتاب ، به فارسى نوشته شده است. (7)

.

ص: 143

117 . مجموعة الأدعية و الزيارات ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى ، در سه مجلّد. (1) 118 . الدعوات و الزيارات ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى. (2) 119 . أنيس العابدين ، از محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى (م بعد از 1269 ق). (3) 120 . الأدعية و الزيارات ، از غلامرضا خراسانى (م بعد از 1271 ق). (4) 121 . أدعيه ، از حسن بن محمّد على حسينى (نگارش 1271 ق). (5) 122 . كتاب الأدعية ، از محمّد حسين اصفهانى ، ملقّب به «سالك» (م بعد از 1273 ق). (6) 123 . الأدعية المتفرقة، از احمد بن عبد اللّه خوانسارى ملايرى (م بعد از 1279 ق) (7) . نسخه آن در كتاب خانه مدرسه سپه سالار موجود است . (8) 124 . كنز الزائرين فى زيارات سادتنا الأكرمين ، از محمّد صالح بن محمّد بَرَغانى قزوينى (م 1283 ق). كتاب به فارسى و در هجده «كنز» است. (9) 125 . كنز الأخبار ، از محمّد صالح بن محمّد بَرَغانى قزوينى. كتاب به عربى نوشته

.

ص: 144

شده است. (1) 126 . زيارات ، از سيّد كاظم رضوى گلپايگانى (م بعد از 1283 ق). كتاب به فارسى است. (2) 127 . الدُّرّة الفاخرة فى زيارات العترة الطاهرة ، از محمّد صادق بن محمّد لنكرانى قفقازى نمينى(م 1285 ق) (3) . (4) 128 . زينة الأعياد و فرحة العباد ، از احمد [بن] شكر بن حسين جباوى نجفى (م 1285 ق). كتابى است در فضيلت و اعمال و اسرار روز و شب جمعه. (5) در الذريعة ، نام كتاب فقط زينة الأعياد ضبط شده است ، نام مؤلّف آن احمد بن شكر بغدادى و كتاب با عنوان رسالة فى أعمال الجمعة آمده است. (6) در جاى ديگرى از الذريعة ، درباره آن آمده است: در اعمال و فضايل روز جمعه است. (7) 129 . باقيات صالحات ، از سيّد ابو الحسن بن محمّد هادى حسينى تنكابنى (م 1286 ق). كتابى است در دعا و زيارات و نمازهايى كه در اوقات گوناگون خوانده مى شود ، در هشت باب. (8) 130 . ادعيه ، از سيّد ابو القاسم بن محمّد نبى حسينى (ميرزا بابا ذهبى شيرازى) (م 1286 ق). (9)

.

ص: 145

131 . عنوان الصواب فى أقسام الاستخارة من الأئمة الأطياب ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى (م 1288 ق). (1) 132 . علاج الأرواح ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى. كتابى است در حرزها ، عوذات و عزائم و ... كه بيشتر آن ، از احاديث اهل بيت عليهم السلام گرفته شده است. (2) 133 . الدعوات الفاخرة فى الأدعية المأثورة عن العترة الطاهرة ، از سيّد محمّد تقى بن حسين نقوى (1234 _ 1289 ق). (3) 134 . الإرشاد ، از سيّد محمّد تقى بن حسين نقوى. اين كتاب ، در تشويق به دعا و فضيلت و حقيقت و آثار آن است. (4) 135 . نخبة الدعوات ، از سيّد محمّد تقى بن حسين نقوى. (5) 136 . الدعوات و الاستغاثات ، از سيّد محمّد تقى بن حسين نقوى. (6) 137 . أنيس الصالحين فى الأدعية ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى (م 1290 ق). (7) 138 . أنيس العباد فى بعض الأوراد ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى. (8) 139 . بحر الأسرار فى الأدعية ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى. (9) 140 . بحر الأقلام فى الأدعية ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى. 10

.

ص: 146

141 . بحر الإمكان فى الأدعية ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى. (1) 142 . ضياء العيون فى الأذكار ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى. (2) 143 . مجمع الأذكار و مخزن الأسرار ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى. (3) 144 . هدية السادات و مجموعة السعادات ، از محسن بن محمّد رفيع رشتى اصفهانى . كتابى است در اعمال ماه هاى سال . (4) 145 . آداب و اعمال نوروز ، از احمد بن محمّد شفيع شيرازى (وقار) (م 1298 ق) . (5) 146 . زيارات ، از على بن محمّد حسن مشهدى (نگارش 1302 ق). (6) 147 . فيروزجات طوسيه ، از سيّد حسين بن مرتضى طباطبايى يزدى (م 1307 ق). اين كتاب ، شامل اذكار ، دعاها و ختم هاست. (7) 148 . ذخيرة المعاد للتقى من العباد ، از سيّد محمّد تقى بن محمّد حسين مرعشى حسينى شهرستانى (1213 _1307 ق). مؤلّف از شاگردان صاحب جواهر و شيخ مرتضى انصارى است و از آنان ، اجازه دارد. اين كتاب ، مجموعه اى جامع از ادعيه و اعمال روزها ، هفته ، ماه ها و اذكار ديگر است. (8) 149 . الهدية الرضوية (التحفة الرضوية) ، از محمّد كريم بن محمّد بروجردى مشهدى (م 1309 ق). كتابى است در ادعيه و زيارات. 9

.

ص: 147

150 . أنيس الذاكرين ، از محمّد بن سليمان تنكابنى (م ح 1310 ق). كتابى است شامل بيست مناجات از مناجات هاى منظوم ائمه عليهم السلام با ترجمه به نثر يا نظم فارسى. (1) 151 . طريق الرشاد ، از محمّد بن سليمان تنكابنى. كتابى است شامل آداب ، دعاها و تعقيبات و ترجمه نمازها و دعاهاى وضو و غسل. (2) 152 . خلاصة الأذكار ، از عبد الصمد بن عبد الكريم (شيخ الإسلام) (ق 13 ق). (3) 153 . مائدة العارفين ، از حسين بن على بن حسن بن عبد العلى كرمانى (ق 13 ق). كتابى است شامل ، «مقدّمه» و سى «مجلس» به عدد روزهاى ماه رمضان كه مؤلّف در هر مجلس ، به تفسير ادعيه و مواعظ و نصايحِ مناسب ، پرداخته است. اين كتاب ، منتخب زاد المسافرين مؤلّف است. (4) 154 . مائده سماويه ، از حسين بن عبد العلى (ق 13 ق). اين كتاب ، گزيده مائدة العارفين مؤلّف است. (5) 155 . ادعيه ، از محمّد جعفر خوش نويس (ق 13 ق). (6) 156 . مقاصد الصالحين ، از سيّد محمّد باقر بن محمّد شيرازى (ملّا باشى) (ق 13 ق). كتابى است در اعمال و زيارات و تعقيبات نمازها و اوراد و استخاره. (7) 157 . سراج المجتهدين ، از نوروز على بن محمّد باقر فاضل بسطامى (ق 13 ق). كتابى است در آداب نماز شب و مناجات. (8) 158 . مسلك النجاة ، از سيّد محمّد على بن ابى تراب طباطبايى (ق 13 ق). كتابى

.

ص: 148

است در آداب دعا و نماز و تعقيبات دعاهاى ماه ، با شرح برخى دعاها. (1) 159 . تسهيل الدواء لتحصيل الشفاء ، از محمّد بن عبد المطّلب بن غياث الدين (ق 13 ق). اين كتاب ، شامل عوذات ، رقيات و ادويه مجرّبى است كه از ائمه معصوم و علماى دين ، نقل شده است. (2) 160 . جواهر الدعوات ، از مير محمّد بن عبد الباقى خاتون آبادى (ق 13 ق). كتابى است در اعمال ، ادعيه و زيارات. (3) 161 . جواهر مكنونه ، از مصطفى بن محمّد خويى (ق 13 ق). كتابى است شامل اوراد و اذكار و ختم هاى مربوط به اوقات مختلف ، در ده باب. (4) 162 . مقاليد نجات ، از محمّد عباس بن بهادر على (م ق 13). (5) 163 . تحفة الصالحين ، از محمّد حسن بن على شيرازى (ميرزا جان) (م ق 13). كتاب نسبتا جامعى در ادعيه و زيارات و در دوازده باب است (نگارش: 1250 ق). (6) 164 . ادعيه ، از محمّد بن محمّد على نايينى (ق 13 ق). (7) 165 . زينة الصالحين ، از يحيى بن محمّد على نايينى (ق 13 ق). كتابى است درباره ثواب و خواصّ اعمال و ادعيه و عباداتى كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام آمده است،با توضيحاتى از مؤلّف. (8) 166 . كمال الاُسبوع ، از خلف بن عبد على آل عُصفور بحرانى (ق 13 ق). كتابى

.

ص: 149

است در ادعيه و اعمال شب ها و روزهاى هفته ، در هفت باب. (1) 167 . ادعيه ، از جعفر بن محمّد ابراهيم خوش نويس (ق 13 ق). (2) 168 . اللئالى المخزونة ، از احمد بن عبّاس يزدى (ق 13 ق). كتابى است شامل اوراد و ختم ها ، در هشت باب كه در سال 1271 ق ، در ايران و بمبئى در حاشيه مفتاح الجنان ، به چاپ رسيده است. (3) 169 . ادعيه ، از عبد العلى تبريزى (نوّاب) (ق 13 ق) .كتابى است شامل ادعيه ، تعقيبات نمازهاى روزانه و آيات قرآن كه در سال 1221 ق ، نگارش يافته است. (4) 170 . ذريعة الرضوان ، از اسد اللّه بن محمّد ابراهيم قزوينى (ق 13 ق) . گزيده اى از كتاب رضوان اكبر مؤلّف و در اعمال و دعاهاى روزها و هفته ها و ماه هاى سال است. (5) 171 . الحبل المتين و العروة الوثقى للمتمسّكين ، از اسد اللّه بن محمّد ابراهيم قزوينى. كتابى است شامل دعاهاى متفرّقه ، اعم از تعقيبات ، نوافل و فضيلت قرائت سوره هاى قرآن. (6) 172 . التحفة العلوية ، از عبد الكريم بن مرشد گيلانى (ق 13 ق). كتابى است در آداب زيارت و دعا و زيارات ائمه عليهم السلام ، از كتب معتبر ، در دوازده باب. (7) 173 . ادعيه ، از محمّد حسين بن محمّد يزدى (نيمه دوم ق 13 ق). (8) 174 . ادعيه ، از عبد اللّه محلّاتى (نيمه دوم ق 13 ق). (9)

.

ص: 150

ص: 151

ص: 152

ص: 153

ص: 154

حديث از احاديث كتاب در باب طهارت ، شرح داده شده است (1) نسخه خطّى آن در كتاب خانه آستان قدس رضوى موجود است . 4 . الماء المعين فى شرح الأربعين ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى (م ح 1129 ق). وى ، احاديث اهل بيت عليهم السلام را با ذكر سند و مأخذ انتخاب و به تفصيل به همراه مطالب فقهى ، ادبى و تفسيرى بسيار ، شرح داده است. كتاب ، مقدّمه اى با شش «مطلب» و چند «فهرست» دارد . (2) 5 . الأربعون حديثا ، از على بن حسين كربلايى (زنده در 1136 ق) . نسخه اى از آن در كتاب خانه ملك ، موجود است. (3) 6 . الأربعون فى إثبات إمامة أمير المؤمنين عليه السلام ، از محمّد مفيد بن حسين شيرازى (م ح 1150 ق). (4) چهار نسخه از آن در كتاب خانه هاى مختلف ، موجود است. از جمله در كتاب خانه آية اللّه مرعشى (فهرست ، ج 4 ، ص 311 ش 1508 با عنوان الفوائد المرتضوية و الدرّة النجفية) . اين اثر ، با تحقيق آقاى محمّد بركت ، در ميراث حديث شيعه (دفتر سوم ، ص 34 _ 137) به چاپ رسيده است. 7 . نظم اللئالى ، از سيّد قوام الدين محمّد بن محمّد مهدى حسينى قزوينى (م1150 ق). ترجمه منظوم چهل حديث از ائمه اطهار عليهم السلام است كه با تحقيق آقاى حسين گودرزى در ميراث حديث شيعه (دفتر دوم ، ص 365 _ 392 ) به چاپ رسيده است. 8 . أربعون حديثا،از يعقوب بن ابراهيم بختيارى (م 1150 ق).

.

ص: 155

9 . شرح رسالة فى أربعين حديثا ، از سيّد محمّد بن باقر خاتون آبادى (م 1160 ق). گزيده اى از كتب اهل سنّت در فضايل امير مؤمنان است. اصل رساله ، از يكى از علماى بحرين است و نسخه آن در كتاب خانه آية اللّه مرعشى موجود است . (1) 10 . الأربعون حديثا ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين مازندرانى خواجويى (م 1173 ق). بيشتر اين كتاب ، احاديث فقهى است كه با حذف سند ، انتخاب گرديده و از جهت فقهى شرح داده شده است. (2) اين كتاب با تحقيق سيّد مهدى رجايى توسّط انتشارات كتاب خانه آية اللّه صدر خادمى ، به سال 1412 ق ، در قم به چاپ رسيده است. 11 . الأربعون حديثا ، از يوسف بن احمد بحرانى (م 1186 ق) . گزيده اى از كتب اهل سنّت در فضايل امير مؤمنان است. (3) 12 . الأربعون حديثا ، از سيّد شبّر بن محمّد مشعشعى (م ح 1190 ق). (4) 13 . شرح چهل حديث ، از محمّدرضا بن محمّد نصير خاتون آبادى (ق 12 ق). (5) كتاب ، شامل احاديث اخلاقى است و به طور مفصّل ، شرح گرديده است. نويسنده ، اين كتاب را به نام سلطان حسين صفوى نوشته است. (6) 14 . المنجاة فى مناقب سفن النجاة ، از محمّدكاظم رودسرى گيلانى (ق 12 ق) شامل چهل حديث در فضائل امير مؤمنان است. (7)

.

ص: 156

ص: 157

21 . الأربعون حديثا ، از محمّد بن عبد على بن محمّد آل عبد الجبار خطّى (م 1241 ق) . احاديث با حذف سند انتخاب شده اند و با استناد به احاديث و برخى مطالب لغوى و عقلى ، به طور مفصّل ، شرح و بسط داده شده اند و معلوم نيست كه به پايان رسيده يا نه. (1) 22 . الأربعون حديثا ، از سيّد عبد اللّه بن محمّدرضا شبّر (م 1242 ق). كتاب ، بر اساس حروف الفبا مرتّب شده است. (2) 23 . الأربعون حديثا ، از ناد على بن غلامعلى بروجردى (م بعد از 1255 ق) . اين اثر ، در فضايل امام على عليه السلام است. (3) 24 . أربعون حديثا ، از محمّد جعفر بن سيف الدين استر آبادى (شريعتمدار) (م 1263 ق) . كتابى در فضايل امير مؤمنان است كه شيخ آقا بزرگ ، آن را به همراه ترجمه فارسى در سامرّا ديده است. (4) 25 . الأربعون ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى (م 1268 ق). (5) 26 . الأربعون حديثا فى المتعة ، از سيّد محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى (م بعد از 1269 ق). چهل حديث است كه در حلّيت متعه و ثواب آن ، با شرح و توضيح و در پايان ، تتميمى درباره علّت تحريم آن توسّط عمر ، آمده است. 6 27 . الأربعون حديثا فى غير المتعة ، از سيّد محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى.

.

ص: 158

28 . الأربعون حديثا (التبيان) ، از سيّد محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى . مؤلّف ، هر سه اربعينى را كه در آخر خلاصة الأخبار چاپ شده ، از آثار خود دانسته است. (1) 29 . الأربعون حديثا ، از محسن بن محمّد رفيع گيلانى (م 1290). (2) 30 . الأربعون حديثا ، از محمّد تقى حسينعلى هروى (م 1299 ق). كتاب ، شامل احاديث مشكل و در اصول دين است و به طور مفصّل ، شرح گرديده است. (3) 31 . چهل حديث ، از سيّد ابراهيم بن محمّد موسوى دزفولى كرمانشاهى (م 1300 ق) (4) . (5) 32 . روح الايمان ، از مير محمّد عبّاس بن على اكبر موسوى (م1306 ق). شامل چهل حديث در اصول دين است. (6) 33 . لسان الصادقين فى شرح الأربعين ، از سيّد على حسين بن خيراتعلى زنجيفورى (م 1310 ق) . مؤلّف در آن ، به آيات و احاديث بسيارى استشهاد كرده و كمتر به مباحث ادبى و لغوى مى پردازد در 23 صفر 1299 ، نگارش آن به پايان رسيده است. (7) 34 . اللمعات القدسية ، از احمد بن محمّد ابراهيم اردكانى (ق 13 ق). شرح چهل حديث از احاديث مشكل و بيشتر در توحيد است. اسناد ذكر شده و سبك شرح ،

.

ص: 159

فلسفى _ عرفانى است مؤلّف ، در ضمن شرح به حلّ بعضى از ديگر اخبار و آيات قرآن اشاره مى كند . (1) 35 . أربعين فى كشف اليقين ، از محمّد شفيع بن محمّد حسين كزّازى (ق 13 ق). 36 . تحفة الأبرار ، از ولى اللّه (ق 13 ق) . شامل چهل حديث در فضايل و مناقب و معجزات چهارده معصوم عليهم السلام ، در قالب چهارده «نهر» است كه به دستور عروس فتحعلى شاه قاجار ، از بحار الأنوار ، انتخاب و ترجمه شده است. (2) 37 . أربعون حديثا ، از رجبعلى بن محمّد صادق (صالح) طوسى اصفهانى (م 13 ق) . مؤلّف ، از عالمان شيخيه و شاگرد شيخ احمد احسايى است. (3) چنان كه ملاحظه مى شود ، شش مورد از كتاب هاى چهل حديث نيز به فضايل و مناقب اهل بيت عليهم السلام مربوط است. در پاره اى نيز به شرح چهل حديث ، پرداخته شده است كه براى روشن شدن وضعيت اربعين نگارى در اين دوره ، همه را در اين قسمت آورديم. با محاسبه مواردى كه احيانا از نظر نگارنده دور مانده ، مى توان گفت در اين دو قرن ، دستِ كم چهل كتاب «چهل حديث» ، توسط دانشمندان شيعه به رشته نگارش در آمده است.

.

ص: 160

. .

ص: 161

ص: 162

نياز براى قبول و ردّ حديث ، مورد بحث قرار مى گيرد. (1) علمى است كه در آن ، از سند و متن حديث ، چگونگى دريافت و آداب نقل آن ، بحث مى شود. (2) علمى است كه در آن ، از احوال و عوارض مربوط به سند حديث ، بحث مى شود. (3) نيز درباره وجه اشتراك علم درايه و رجال ، آمده است: وجه اشتراك علم درايه و رجال ، در بحث از يك موضوعِ واحد است و آن ، عبارت است از سند حديث ؛ ولى جهت بحث ، مختلف است. در علم درايه ، از احوال خودِ سند ، بحث مى شود و در علم رجال ، از احوال اجزاى سند و اعضاى آن كه سند از آن تشكيل شده است. در مقابل اين دو ، علم ديگرى است كه «فقه الحديث» نام دارد و در موضوع ، با اين دو مخالف است ؛ چه ، موضوع فقه الحديث ، تنها متن حديث است. (4) برخى اظهار كرده اند وقتى به مباحث مطرح شده در كتاب هاى درايه توجّه شود ، اين نكته به دست مى آيد كه عمده مباحث آن ، بر محور سند و عوارض آن مى چرخد و بحث از متن حديث ، به صورت يك پديده علمى كه جزء واقعيت اين علم به حساب آيد ، تقريبا وجود ندارد و تنها گاه به صورت گذرا به پاره اى مسائل مربوط به متن (مثل تحريف و تصحيف و. . .) اشاره دارد. (5) بر اساس اين ديدگاه ، تعريف سوم با واقعيت مباحث علم درايه ، مطابقت بيشترى دارد. از سوى ديگر ، ملاحظه مى شود كه شمار قابل توجّهى از اصطلاحات علم درايه يا مصطلح الحديث (مانند: مُدرَج ، مطروح ، مزيد ، ناسخ و منسوخ ،

.

ص: 163

محكم و متشابه ، نص ، مجمل ، مبيّن ، مقبول ، مردود ، مشكل ، مضطرب ، موضوع) ، مربوط به اوصاف متن احاديث است. اين نكته ، دقيق بودن ديدگاه ياد شده را مخدوش مى سازد. دراية الحديث را قواعد الحديث ، اصول الحديث ، ومصطلح الحديث مى نامند . وجه نامگذارى آن به قواعد الحديث يا اصول الحديث ، اين است كه به بيان اصول و قواعد كلّى خاص علم حديث (حديث شناسى) مى پردازد . ناميدن آن به مصطلح الحديث نيز از باب نامگذارى كُلّ به جزء است؛ چون مصطلح الحديث ، بخشى از مباحث اين علم (اقسام حديث) را در برمى گيرد . (1) پاره اى از كتاب هاى مربوط به درايه كه در دو قرن دوازدهم و سيزدهم نگارش يافته اند ، عبارت است از: 1 . سبب الإختلاف فى الأخبار و بيان طريق جمعها ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى (م 1180 ق). (2) 2 . ثمرات النظر فى علم الأثر ، از سيّد محمّد بن اسماعيل امير (م 1182 ق). در معناى بدعت ، غلوّ ، فسق ، عدالت و امثال اينها و در واقع ، ردّ گفته هاى ابن حجر عسقلانى در شرح نخبة الفكر است. (3) 3 . شرح دراية الحديث (شرح الوجيزه) ، از عبد النبى بن [محمّد] مفيد بحرانى شيرازى (ق 12 ق) (4) . (5) 4 . نهاية الدراية فى شرح الوجيزة للبهائى ، از محمّد بن عنايت احمد كشميرى

.

ص: 164

دهلوى (م 1235 ق). (1) 5 . دراية الحديث ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م 1242 ق). شامل كلّياتى است در مباحث درايه و قواعد كلّى شناخت حديث كه به منزله مقدّمه اى بر جامع المعارف مؤلّف است. (2) 6 . الهداية المكية ، از ابوالحسن بن محمّد كاظم جاجَرمى (زنده در 1245 ق). ارجوزه اى عربى در درايه است كه مؤلّف ، به سال 1245ق ، در سفر حج ، آن را سروده است . (3) 7 . تعليقات على الهداية المكية ، از نصر اللّه بن ابوالحسن جاجَرمى (م بعد از 1258). شامل تعليقات مؤلّف بر ارجوزه پدرش در درايه است. (4) 8 . دراية الحديث ، از سيّد مهدى بن اسماعيل موسوى هروى خراسانى (م ح 1270 ق). (5) 9 . اصطلاحات المحدّثين ، از محمّد زمان بن كلبعلى خان جلاير كلاتى خراسانى (ساقى) (م 1286 ق) (6) . (7) 10 . الفوائد الغروية فى علم الدراية و الرجال ، از ابو طالب بن ابى تراب حسينى قائنى (م 1293 ق). (8)

.

ص: 165

ص: 166

ص: 167

3 . اجازة الحديث ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى (م 1135 ق). اجازه مفصّلى است و براى شيخ ناصر بن محمّد جارودى خطّى در 23 صفر 1128 ، نوشته شده است. (1) اين اجازه با نام الاجازة الكبيرة و با تحقيق شيخ مهدى عوازم قطيفى در سال 1419 ق ، در قم ، چاپ شده است. 4 . اجازه براى احمد بن محمد مهدى خاتون آبادى و فرزندش ملّا محمّد مهدى ، از مير محمّد حسين بن محمّد صالح خاتون آبادى (م 1151 ق). (2) 5 . اجازة الحديث ، از مير محمّد بن حسين بن محمّد صالح خاتون آبادى. اجازه مفصّلى است كه خاتون آبادى براى شاگردش زين الدين خوانسارى نوشته است. (3) 6 . اجازه براى سيّد محمّد حسينى عاملى ، از محمّد باقر بن [محمّد] حسين نيشابورى مكّى (م اوايل 1144 ق) (4) . (5) 7 . الإجازة الكبيرة ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى (م 1173 ق). اجازه مفصّلى است كه جزايرى ، براى شيخ محمّد بن كرم اللّه حويزى و ابراهيم بن عبد اللّه حويزى نوشته و تعداد ديگرى را نيز در آن شركت داده است. اين اجازه ، با مقدّمه مرحوم آية اللّه مرعشى نجفى و تحقيق محمّد سمامى حائرى ، توسّط انتشارات كتاب خانه آية اللّه مرعشى در سال 1409 ق ، براى بار اوّل به چاپ رسيده است. (6) 8 . لؤلؤة البحرين فى الإجازة لقرتى العين ، از يوسف بن احمد بحرانى (م 1186 ق).

.

ص: 168

ص: 169

براى دانشمندان مختلف قرن سيزدهم و به كوشش سيّد احمد حسينى اشكورى در دفتر پنجم ميراث حديث شيعه ، ص (521 _ 549) چاپ شده است. 48. اجازة الحديث ، از حيدر على بن عزيز اللّه مجلسى (م ح 1220 ق). اجازه مبسوطى است كه حيدر على براى فرزندانش و چند تن ديگر از علما نوشته و احوال خاندان مجلسى را نيز به تفصيل ، در آن آورده است. از اين رو ، گاه از آن به أنساب المجلسى تعبير كرده اند. (1) 49. اجازه ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى (م 1232 ق). اخبارى ، اين اجازه را براى عالمى محمّد حسن نام ، نوشته است. (2) 50. اجازه نامه ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى. اجازه اى است از اخبارى براى برادر زاده اش محمّد باقر بن محمّد على. (3) 51. اجازات الشيخ أحمد الأحسائى (م 1241 ق). اين اجازه با تعليقات دكتر حسينعلى محفوظ در سال 1390 ق ، در نجف ، توسّط مطبعة الآداب ، به چاپ رسيده است. 52. اجازه ، از سيّد كاظم رشتى (م 1259 ق). اين اجازه براى حسين بن عبد اللّه حسينى در سال 1242 ق ، نوشته شده است. (4) 53. اجازه ، از سيّد محمّد باقر بن محمّد تقى شفتى (حجّة الإسلام) (م 1260 ق).

.

ص: 170

شفتى اين اجازه را براى دامادش ملّا محمّد مهدى نوشته است. (1) 54. اجازه ، از سيّد محمّد باقر بن محمّد تقى شفتى. اجازه اى است براى محمّد بن محمّد ابراهيم كرباسى. (2) 55. الإجازات ، از سيّد محمّد باقر بن محمّد تقى شفتى. اجازه اى است براى سيزده تن از دانشمندان. (3) 56. اجازه ، از محمّد ابراهيم بن محمّد مهدى كرباسى (م 1267 ق). اجازه اى است براى سيّد محمّد هادى بن مهدى. (4) 57. اجازه ، از محمّد ابراهيم بن محمّد مهدى كرباسى. اجازه اى است به محمّد حسين كاشانى. (5) 58. اجازة الحديث ، از سيّد محمّد بن دلدار على نقوى (م 1284 ق). اجازه اى است براى سيّد محمّد هادى بن مهدى. (6) 59. اجازة الحديث ، از سيّد حسين بن دلدار على نقوى (1211 _ 1273 ق). (7) اجازه اى است براى يكى از علما. (8) اين اجازه در چاپ خانه محمديه در لكهنو ، چاپ

.

ص: 171

شده است. 60. الروضة البهية فى الإجازة الشفيعية ، از محمّد شفيع بن على اكبر جابلقى (م 1280 ق). (1) اين اجازه ، در سال 1280 ق ، بعد از وفات جابلقى ، چاپ شده است. (2) 61. كتاب الإجازات ، گردآورى عبد الحسين بن على تهرانى (شيخ العراقين) (م 1286 ق). (3) 62. اجازه ، از سيّد محمّد باقر خوانسارى (صاحب روضات). اجازه اى است براى سيّد محمّد مهدى بن محمّد حسينى بروجردى ، به تاريخ 1290 ق. (4) 63. اجازة الحديث ، از سيّد حسين بن محمّد على حسينى كاشانى (م 1296 ق). (5) اجازه مبسوطى است براى محمّد حسين بن محمّد باقر آرانى. (6) 64. الشجرة المورّقة و المشيخة المؤنّقة ، از محمّد بن عبد الوهاب (ابن داوود همدانى) (م 1303 ق). ظاهرا مجموعه اى از اجازات اجتهاد بزرگان براى ابن داوود همدانى است. (7)

.

ص: 172

ص: 173

1 . عرضه محتواى حديث بر قرآن و سنّت قطعى؛ چنان كه پيامبر اكرم ، ضمن ايراد خطبه اى در مِنا فرموده است : أيُّها الناسُ مَا جَاءَكم عَنِّى يُوافِقُ كتابَ اللّه فَأنَا قُلْتُهُ وَ مَا جَاءَكُمْ يُخالِفُ كتابَ اللّهِ فَلَمْ أقُلْهُ . اى مردم! آنچه [ به نقل ] از من به شما مى رسد كه موافق كتاب خداست ، من آن را گفته ام و آنچه به شما مى رسد كه مخالف كتاب خداست ، من آن را نگفته ام . 2 . تحقيق درباره شأن صدور حديث و آنچه در فهم معناى آن دخالت دارد؛ 3 . توجّه به اين كه الفاظ حديث از معصوم عليهم السلام است يا نقل به معنا صورت گرفته است؛ 4 . توجّه به اين كه آيا حديث ، حمل بر ظاهر مى شود يا مراد ، چيز ديگرى است (حديث محكم است يا متشابه) 1 ؛ 5 . شناخت عام و خاص ، و مطلق ومقيّد احاديث؛ (1) 6 . شناخت ناسخ و منسوخ احاديث؛ 7 . آگاهى از اين كه آيا حديث ، حمل بر تقيّه مى شود يا نه . (2) از اين رو ، در راستاى فهم احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، شرح و

.

ص: 174

ص: 175

ص: 176

شامل شرح كتاب زكات ، صوم و حج الكافى است . (1) 3 . حاشيه بر اصول كافى ، از محمّد حسين بن يحيى نورى (م ح 1127 ق). (2) از اين كتاب به شرح نيز ياد شده است. (3) 4 . توضيح الكافى ، از محمّد قاسم بن محمّد رضا شريف (م 1127 ق). اين اثر ، ترجمه و شرح روايات كتاب ايمان و كفر الكافى است كه به دستور سلطان حسين صفوى ، نگارش يافته و بيشتر ، جنبه اعتقادى _ فلسفى دارد. (4) 5 . شرح الكافى ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى (م 1129 ق). (5) 6 . حاشيه بر كافى ، از حيدر على بن محمّد شيروانى (بعد از 1129 ق). اين كتاب ، مبسوط است. (6) 7 . شرح أصول الكافى ، از محمّد زمان بن كلبعلى تبريزى (م ح 1131 ق). (7) شرحى دقيق بر كتاب عقل و علم الكافى است كه شارح ، علاوه بر بررسى آراى علما ، نظر

.

ص: 177

خود را با عنوان «أقول _ قلت» بيان مى كند. (1) 8 . حاشيه بر الكافى ، از ابو الحسن بن محمّد طاهر فتونى (م 1138 ق). (2) 9 . شرح فروع كافى ، از يعقوب بن ابراهيم بختيارى (م 1148 ق). شرح ، از اوّل كتاب زكات تا اواخر اطعمه و اشربه الكافى را در بردارد. (3) 10 . حاشيه بر كافى ، از احمد بن اسماعيل جزايرى (م 1151 ق). (4) 11 . شواهد الإسلام ، از محمّد رفيع بن فرج گيلانى ملّا رفيعا (ميرزا رفيعا) (1070 _ ح 1155 ق). (5) اين كتاب ، حاشيه مختصرى بر بخش اصول الكافى است و كتاب هاى عقل و علم و توحيد و حجّت را در بردارد. (6) 12 . حاشيه بر كافى ، از سيّد شبّر بن محمّد موسى حويزى (م ح 1190 ق). اين شرح ، كوتاه و بر قسمت هايى از اصول الكافى است. (7) 13 . حاشيه بر كافى ، از على بن زين الدين عاملى (ق 12 ق). شرح ، شامل كتاب توحيد از اصول الكافى است. (8)

.

ص: 178

14 . الحاشيه على الكافى ، از عبد النبى بن محمّد طسوجى (م 1203 ق). (1) 15 . شرح التوحيد من كتاب الكافى ، از احمد بن كمال [الدين] الشريف (ق 12 ق). (2) 16 . شرح الكافى ، از نظر على بن محسن گيلانى (م قبل از 1217 ق). شرحى متوسّط بر توحيد اصول الكافى است. شارح از مبانى فلسفى _ كلامى استفاده مى كند و گاه ، به بحث رجال حديث نيز اشاره مى كند. (3) 17 . شرح اصول كافى ، از محمّد باقر بن محمّد ابراهيم حسينى رضوى (م 1218 ق). (4) 18 . هدى العقول إلى أحاديث الاُصول ، از محمّد بن عبد على آل عبد الجبّار قطيفى (م 1241 ق). شرحى مفصّل در چهارده مجلّد است. (5) 19 . شرح اصول كافى ، از ملّا محمّد تقى گلپايگانى (م 1298 ق). (6) 20 . جامع الشتات فى ترجمة الروايات الواردة فى المسائل الفرعيات ، از محمّد نصير بن احمد نراقى (ق 13 ق) . شرح و تعليقه نسبتا مبسوطى است با عناوين «قال رض» ، بركتاب هاى طهارت ، صلات ، زكاة و خمس الكافى كلينى. (7) 21 . حاشيه شرح كافى ، از عبد العزيز بن احمد شيروانى (ق 13 ق). حاشيه اى بر شرح اصول الكافى ملّا صدراى شيرازى است ، شامل بخش عقل و علم كه در سه مجلّد

.

ص: 179

ص: 180

5 . شرح أسانيد [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى. (1) 6 . شرح [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى (م 1126 ق). (2) 7 . معراج النبيه فى شرح [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از يوسف بن احمد بحرانى (م 1186 ق). (3) 8 . الحاشية على [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از عبد النبى بن محمّد طسوجى (م 1203 ق). (4) 9 . الحاشية على [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از محمّد جعفر بن محمّد على كرمانشاهى (م 1254 ق). (5) 10 . شرح مشيخة «الفقيه» ، از محمّد حسين بن على اصغر قاضى طباطبايى حسنى تبريزى (1210 _ 1294 ق) (6) . (7) 11 . مفتاح النبيه فى شرح الفقيه ، از محمّد بن عبد النبى نيشابورى اخبارى (م 1232 ق). (8) 12 . الحاشية على [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از محمّد تقى بن حسينعلى هروى

.

ص: 181

ص: 182

(م 1125 ق). (1) 5 . شرح مشيخة تهذيب الأحكام ، از محمّد اشرف بن عبد الحسيب عاملى اصفهانى (م 1145 ق). (2) 6 . شرح التهذيب ، از احمد بن اسماعيل جزايرى (م 1151 ق). (3) 7 . توضيح المرام فى شرح تهذيب الأحكام ، از محمّد نعيم بن محمّد تقى عرفى طالقانى (ملّا نعيما) (م بعد از 1158 ق يا 1177 ق). شرحى است به روش «قال _ أقول» ، داراى تحقيقات بسيار و مناقشات سودمند ، به همراه نقل گفته هاى بسيار از عالمان حديث و فقه. (4) نسخه كتاب ، توسّط سيّد صادق حسينى اشكورى ، معرّفى شده است. (5) 8 . الحاشية على التهذيب ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين مازندرانى خواجويى (م 1173 ق). (6) 9 . الحاشية على التهذيب ، از محمّد باقر بن محمّد طاهر خراسانى كرباسى (م 1175 ق) (7) . (8) اين اثر ، تدوين حاشيه هاى پراكنده استاد مؤلّف (علّامه مجلسى) ، با

.

ص: 183

ص: 184

2 . شرح الاستبصار ، از محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى (م 1126 ق). (1) 3 . حاشيه بر الاستبصار ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى (م 1173). (2) 4 . تعليقات بر الاستبصار ، از عبّاس بن حسن بلاغى (م بعد از 1178 ق) (3) . (4) 5 . شرح الاستبصار ، از عبد الرضا بن عبد الصمد اولى بحرانى (ق 12 ق). (5) 6 . تعليقات رجالى و فقهى بر الاستبصار ، از حسن بن عباس بلاغى (ق 12 ق). (6) 7 . تعليقات على الكتب الأربعة ، از سيّد ابو القاسم بن محمّد اسماعيل حسينى اصفهانى (مدرس) (م 1203 ق) (7) . (8) 8 . شرح الاستبصار ، از محمّد حسن بن عبد الرسول زنوزى (1172 _ 1218 ق). كتاب در چند مجلّد است. (9)

.

ص: 185

ص: 186

3 . شرح نهج البلاغة ، از ميرزا محمّد مهدى بن سيّد مرتضى حسينى خاتون آبادى (م 1150 ق). (1) 4 . شرح نهج البلاغة ، از محمّد رفيع بن فرج گيلانى (ملّا رفيعا) (م ح 1155 ق). مؤلّف ، در اين شرح ، بين روش ابن ميثم و ابن ابى الحديد ، جمع كرده است. (2) 5 . شرح نهج البلاغة ، از محمّد ابراهيم بن غياث الدين محمّد خوزانى اصفهانى(م 1160 ق) (3) . (4) 6 . شرح گزيده هايى از نهج البلاغة ، از محمود بن محمّد تقى مشهدى (م بعد از 1172 ق). مؤلّف ، اين شرح را به سال 1172 ق ، نوشته است. (5) 7 . شرح پاره اى از كلمات قصار نهج البلاغة ، از اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق). (6) 8 . شرح بعضى خطب امير المؤمنين عليه السلام ، از محمّد على بن ابى طالب گيلانى (حزين) (م 1180 ق). اين كتاب به فارسى نگاشته شده است. (7) 9 . سلاسل الحديد لتقييد ابن أبى الحديد ، از يوسف بن احمد بحرانى (م 1186 ق). مؤلّف ، مقدّمه اى شافى در موضوع امامت نگاشته كه جا دارد كتابى مستقل به حساب

.

ص: 187

ص: 188

15 . شرح نهج البلاغة الصغير ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. (1) 16 . شرح [و ترجمه] نهج البلاغة ، از محمّد باقر بن محمّد ، معروف به ميرزا باقر نوّاب لاهيجى (م 1245 ق). (2) كتاب ، به فارسى است و به امر فتحعلى شاه قاجار ، نوشته شده است. اين اثر ، در سال هاى 1317 ، 1325 و 1356 ق ، در تهران به چاپ رسيده است. (3) 17 . منهج المعرفة ، از سيّد صدر الدين بن محمّد باقر موسوى دزفولى (م 1256 ق). اين كتاب ، شرح نهج البلاغة است. (4) 18 . شرح نهج البلاغة ، از محمّد تقى بن مير مؤمن (م 1270 ق). شرح مبسوط ، ولى ناتمامى است. (5) 19 . شرح نهج البلاغة ، از ابوالقاسم بن محمّد حسين بختيارى اصفهانى (م 1272 ق). (6) 20 . شرح نهج البلاغة ، از محمّد تقى بن محمّد على سپهر كاشانى (م 1297 ق). اين كتاب ، ترجمه بخشى از خطبه ها ، نامه ها و سخنان كوتاه نهج البلاغة است. 7 21 . رموز الإمارة ، از احمد بن محمّد شفيع شيرازى (وقار) (م 1298 ق). شرح فرمان امير مؤمنان به مالك اشتر ، به نظم فارسى است و در سال 1331 ق ، در شيراز

.

ص: 189

ص: 190

اين شرح ، در سال 1316 ق ، در تهران به چاپ رسيده است. (1) 2 . شرح ملحقات الصحيفة السجادية ، از سيّد نعمة اللّه بن عبد اللّه جزايرى. (2) 3 . الفوائد الصحيحة فى شرح الصحيفة ، از احمد بن محمّد امين قزوينى (م بعد از 1117 ق) (3) . (4) 4 . شرح الصحيفة ، از [محمّد] هادى بن محمّد صالح مازندرانى (م 1120 ق). اين شرح به فارسى است و به عنوان ترجمه نيز از آن ، ياد شده است. (5) 5 . رياض السالكين فى شرح صحيفة سيّد الساجدين ، از سيّد صدر الدين على خان بن احمد مدنى شيرازى (م 1120 ق). شرح بسيار مفصّلى است بر صحيفه سجّاديه. اين كتاب از سال 1271 تا 1412 ق ، شش بار به چاپ رسيده است كه چاپ آخر آن با تحقيق سيّد محسن امينى ، توسّط انتشارات جامعه مدرّسين حوزه علميه قم ، در هفت مجلّد ، صورت گرفته است. (6) 6 . شرح الصحيفة السجّادية ، از حسن بن عبد الرزاق لاهيجى قمى (م 1121 ق). (7) 7 . شرح الصحيفة السجّادية ، از محمّد سليمان بن تاريقلى گرجى اصفهانى (م بعد از 1125 ق). (8)

.

ص: 191

8 . شرح الصحيفة السجادية ، از محمّد حسين بن حسن ديلمانى گيلانى لنبانى (م 1129 ق) (1) . (2) 9 . حاشية الصحيفة السجادية الكاملة ، از عبد اللّه بن عيسى افندى (م 1130 ق). (3) 10 . تعليقات على شرح الصحيفة لعلى خان مدنى ، از محمّد بن محمّد باقر مختارى (م 1133 ق). (4) 11 . شرح الصحيفة ، از ابوالحسن بن محمّد طاهر فتونى (م 1138 ق). (5) 12 . شرح الصحيفة السجادية ، از يعقوب بن ابراهيم بختيارى (م 1148 ق). (6) 13 . شرح الصحيفة ، از سيّد محمّد ابراهيم بن محمّد معصوم (م 1149 ق). (7) 14 . حاشيه بر رياض السالكين ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى (م 1173 ق). (8) 15 . شرح الصحيفة الكاملة ، از سيّد عبد الدين بن نور الدين جزايرى. (9) 16 . شفاء الصدور فى شرح الزبور ، از سيّد عبد الرحيم بن محمّد حسينى موسوى شهرستانى (ق 12 ق). اين شرح از شروح مفصّل صحيفه سجّاديه است. (10) 17 . شرح الصحيفة السجّادية ، از سيّد قوام الدين بن نصير الدين مرعشى (ق 12 ق). شرح مزجى متوسّطى است كه مؤلّف در آن ، بيشتر به جنبه هاى ادبى توجّه دارد. (11)

.

ص: 192

ص: 193

ص: 194

3 . شرح الوافى ، از سيّد ابراهيم بن محمّد باقر رضوى (م بعد از 1168 ق) (1) . (2) 4 . الحاشية على الوافى ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى (م 1173 ق). (3) 5 . الحاشية على الوافى ، از محمّد باقر بن محمّد اكمل (وحيد بهبهانى) (م 1206 ق). (4) 6 . شرح طهارة الوافى ، از محمّد تقى بن محمّد رحيم تهرانى ايوانكيفى اصفهانى (م 1248 ق). (5) اين كتاب تقريرات درس استاد مؤلّف ، بحر العلوم است. (6) 7 . شرح الوافى ، از سيّد محمّد جواد بن محمّد عاملى ، صاحب مفتاح الكرامة (ح 1160 _ 1226 ق). (7) اين شرح از افادات استاد مؤلّف ، بحر العلوم است و احاديث

.

ص: 195

ص: 196

كاشانى است. وى در مقدّمه تفسير خود ، از رواج تفسير به رأى و انحراف مسلمانان از راه اهل بيت عليهم السلام شِكوه مى كند و تفاسير غير روايى موجود را تفسير قشرى قرآن و آنها را دور از مقصد قرآن مى داند. وى همچنين مى گويد: در ميان همه مفسّران ، در عين كثرت و فراوانى تفاسيرشان ، تاكنون كسى را نديده ام كه تفسيرى مهذّب و صافى و وافى عرضه كرده باشد كه از آراى عوام ، منزّه و برگرفته از احاديث اهل بيت عليهم السلام باشد. فيض ، پس از وصف تفسير روايى مورد نظر خود ، مى گويد: اميدوارم كه اين كتاب ، همان تفسير باشد و شايسته است كه اين تفسير الصافى ناميده شود ، به سبب اين كه از كدورت هاى آراى اهل سنّت و افكار حيرت آورِ متنافى ، پاك است. (1) تفسير الصافى ، دوازده مقدّمه ارزشمند درباره قرآن و تفسير و تلاوت آن دارد. بر اين كتاب نيز حاشيه هايى چند ، نگاشته شده كه از آن جمله است: 1 . الحاشية على الصافى ، از عبد الرحيم بن يونس دماوندى (م 1160 ق). (2) 2 . حاشية تفسير الصافى ، از اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق). حاشيه مفصّلى است با عنوان «قوله» و مؤلّف ، بعد از هر حاشيه ، وجه ارتباط آيه مورد بحث با آيات پيشين را بيان مى كند. (3) 3 . الحاشية على الصافى ، از محمّد بن محمّد رضا مشهدى قمى ، صاحب تفسير كنز الدقائق (م ق 12 ق). (4)

.

ص: 197

ص: 198

انتشارات اسلامى به سال 1376 ش ، در دو مجلّد ، چاپ شده است. (1) 4 . الجواهر الغوالى فى شرح «عوالى اللئالى» لابن أبى جمهور ، از سيّد نعمة اللّه بن عبد اللّه جزايرى (م 1112 ق). (2) 5 . الذهبية الرضوية ، از عبد الواسع بن علامى تونى (م بعد از 1119 ق). (3) 6 . حافظ الأبدان ، از محمّد شريف بن محمّد صادق خاتون آبادى (م بعد از 1121 ق). شرح پاره اى از احاديث طبّى است كه در اصول روايى متقدّم ، از ائمه اطهار ، روايت شده است. از جمله كسانى كه به گردآورى آنها اقدام كرده اند ، شيخ كفعمى و محمّد بن ادريس حلّى را مى توان نام برد. وى ، اين كتاب را در 1121 ق ، به نام شاه سلطان حسين صفوى و به زبان فارسى نگاشته است. (4) 7 . شرح طبّ الأئمة عليهم السلام ، از محمّد شريف بن محمّد صادق خاتون آبادى. (5) 8 . شرح طبّ الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) ، از محمّد شريف بن محمّد صادق خاتون آبادى. (6) 9 . شرح طبّ النبى صلى الله عليه و آله ، از محمّد شريف بن محمّد صادق خاتون آبادى. (7) 10 . شرح غرر الحِكَم و درر الكَلِم ، از محمّد بن حسين خوانسارى (آقا جمال) (م 1125 ق). اين كتاب ، به پيشنهاد شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است. مؤلّف ، علاوه بر ترجمه لغوى احاديث و توضيح مفاهيم آنها ، كتاب را از فوايد

.

ص: 199

كلامى ، حديثى ، ادبى ، اخلاقى ، تفسيرى ، فقهى و فلسفى لبريز كرده است. اين شرح با مقدّمه ، تصحيح و تعليقات محقّقانه مير جلال الدين محدّث اُرمَوى در شش مجلّد ، توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسيده است. مرحوم محدّث ، فهرستى موضوعى به عنوان مجلّد هفتم ، بدان افزوده است (1) . (2) 11 . حاشية الأربعين ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى (م 1173 ق). ردّ و ايرادهايى است بر الأربعون حديثا نوشته شيخ بهايى. (3) 12 . حاشية الأمالى للصدوق ، از سيد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى. (4) 13 . حاشية الأربعين ، از اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق) . حاشيه مفصّلى بر الأربعين شيخ بهايى با مشرب فلسفى است. (5) 14 . شرح عيون أخبار الرضا عليه السلام ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى گيلانى (حزين) (م 1180 ق). (6) 15 . شرح مصباح الشريعة ، از محمّد على بن ابى طالب (م 1180 ق). (7) 16 . مشارق المهتدين فى الأحكام المأثورة عن الهداة المهديين ، از محمّد باقر بن محمّد تقى قمى (م ح 1181 ق). اين كتاب ، شرح بداية الهدايةى شيخ حرّ عاملى است كه شامل احاديث مربوط به واجبات و محرّمات و به صورت كتاب فقهى است. (8)

.

ص: 200

17 . شرح الاحتجاج طبرسى ، از ابو الحسن بن محمّد بحرانى (م 1193 ق). (1) 18 . شرح معانى الأخبار ، از عبد النبى بن محمّد طسوجى (م 1203 ق). (2) 19 . الأنوار الضوية فى شرح الأخبار الرضوية ، از حسين بن محمّد عصفورى (م 1216 ق). (3) شرح چهارصد حديث در شرايع دين است كه امام رضا عليه السلام به مأمون ، املا فرمود . (4) 20 . مصابيح الأنوار فى حلّ مشكلات الأخبار ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م 1242 ق). مؤلّف ، در اين كتاب ، 362 حديث مشكل را از جهت لفظى و معنايى به طور مبسوط ، شرح داده است. اين كتاب ، در دو مجلّد ، توسّط كتاب خانه بصيرتى در قم به چاپ رسيده است. (5) 21 . شرح طبّ الرضا عليه السلام ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م 1242 ق). (6) 22 . شرح طبّ الرضا عليه السلام (كنز الذهب) ، از محمّد بن محمّد حسن مشهدى (1182 _ 1257 ق). كتابى است شامل متن ، شرح و ترجمه فارسى ، با تحقيقات طبّى بسيار. (7)

.

ص: 201

ص: 202

زهرا عليهاالسلام و خطبه همّام در وصف پرهيزگاران و برخى خطبه هاى ديگر را مى توان نام برد. پاره اى از شروح اين خطبه ها كه در قرن دوازدهم و سيزدهم نوشته شده اند ، به ترتيب زمانى عبارت اند از: 1 . شرح خطبة الاستسقاء ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى (م 1121 ق). (1) 2 . شرح خطبه قاصعه ، از عبد الكريم بن محمّد يحيى قزوينى (م 1135 ق). (2) 3 . شرح خطبه همّام ، از مير آصف حسينى (قزوينى) (م ح 1136 ق) (3) . (4) 4 .شرح بعض خطب أمير المؤمنين: از محمّد على بن ابى طالب ، حزين لاهيجى (م1103 _ 1180 ق). (5) 5 . كشف المحجّة فى شرح خطبة اللمّة ، از سيّد عبد اللّه بن محمد رضا شبّر (م 1242 ق). مؤلّف ، در وجه نام گذارى اين خطبه به «خطبة اللمّة» مى گويد: سُمّيت بها لأنّها خطَبَتها فى المسجد فى لَمّة من النساء. [خطبة اللمّة] ناميده شده است ، زيرا [زهرا عليهاالسلام] آن را در مسجد در ميان جمعيتى از زنان ، ايراد فرمود» . بايد گفت كه زهرا عليهاالسلام همراهانى از زنان داشت ، نه اين كه خطبه تنها براى زنان ايراد گرديد . وى ، در ابتدا اسانيد خطبه را از طرق مخالف و موافق ، ذكر مى كند. سپس ، متن

.

ص: 203

آن را به روايت احتجاج به صورت مزجى شرح مى دهد و به موارد اختلاف خطبه نيز اشاره مى نمايد. (1) 6 . شرح خطبة التُّطُنجية ، از سيّد كاظم بن قاسم رشتى (م 1263 ق). شرحى مفصّل و پُر از معمّاست به روش شيخيه. اين خطبه ، منسوب به امام على عليه السلام است اين شرح به سال 1270 ق ، در تبريز چاپ سنگى شده است. (2) 7 . شرح خطبة الرضا عليه السلام فى التوحيد ، از حسن بن على گوهرى قراچه داغى (م بعد از 1261 ق). (3) شرح خطبه اى است از عيون أخبار الرضا عليه السلام . (4) 8 . الخطبة الشقشقية و شرحها ، از سيّد كاظم بن قاسم رشتى (م 1263 ق). اين اثر در سال 1377 ق ، در تبريز ، در ضمن مجموعه رسائل وى ، چاپ سنگى شده است. 9 . شرح خطبه شقشقيه ، از محمّد تقى بن مير مؤمن (م 1270 ق). اين كتاب ، به نظم است. (5) 10 . شرح خطبه شقشقيه ، از ملّا هادى بنابى (م 1281 ق). (6) 11 . شرح خطبة اللمة ، از ملّا هادى بنابى. (7) 12 . شرح الخطبة الزينبية ، از ملّا هادى بنابى. شرح خطبه حضرت زينب عليهاالسلام در مجلس يزيد در شام است. (8)

.

ص: 204

13 . معالم التأويل و التبيان فى شرح خطبة البيان ، از ميرزا بابا ذهبى (م 1286 ق). كتاب ، به نظم و نثر است. (1) اين كتاب ، در سال 1343 و 1346 ش ، در شيراز به چاپ رسيده است. 14 . إيضاح الجوامع ، از زين العابدين گلپايگانى (م 1289 ق). شرح خطبه پيامبر اكرم در فضايل ماه رمضان است كه به چاپ رسيده است. (2) 15 . شرح خطبه شقشقيه (هاتمة التصانيف) ، از محسن بن محمّد رفيع گيلانى اصفهانى(م 1290 ق). شرح خطبه شقشقيه ، به نظم و نثر است. (3) 16 . شرح خطبة الزهراء ، از محمّد نجف كرمانى (م 1292 ق). (4) 17 . شرح خطبة اللّمة (5) ، از محمّد نجف كرمانى. (6) 18 . فيروزجات طوسية فى شرح الخطبة الرضوية ، از سيّد محمّد باقر بن مرتضى طباطبايى يزدى (1239 _ 1298 ق). (7) شرح خطبه امام رضا عليه السلام است كه هنگام ولايتِ عهدى ايراد فرموده است. در نيمه اوّل آن ، شرح سفارش نامه امام على عليه السلام به مالك اشتر نيز ترجمه شده است. مؤلّف ، اين شرح را به نام ناصر الدين شاه ، نوشته

.

ص: 205

ص: 206

شرح ، به همراه دو رساله به ضميمه كتاب مائده سماويهى مؤلّف ، در سال 1287ق ، به چاپ رسيده است . 2 . شرح الأحاديث المسلسلة بالآباء ، از سيّد على خان مدنى (م 1120 ق). شرح پنج حديث كه (1) از طريق پدران وى ، از زيد شهيد ، از امام على عليه السلام ، از رسول اكرم ، نقل شده است. (2) 3 . شرح حديث «فإن قال : فلِمَ جُعل صومٌ السنة» ، از سيّد محمّد بن احمد حسينى لاهيجانى (م بعد از 1120 ق). اين حديث در عيون أخبار الرضا عليه السلام آمده است و به راز تشريع برخى از احكام ، مربوط است. (3) 4 . شرح حديث «نيّةُ المؤمنِ خيرٌ مِنْ عَمَلِهِ» ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى (م 1121 ق). (4) 5 . شرح حديث نبوى «من صام رمضان و أتبعه بست من شوّال» ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. (5) 6 . جواهر العقود فى شرح الركود ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. شرح حديثى از امام باقر عليه السلام است درباره چگونگى حركت آفتاب يا ركود آن كه در كتاب من لايحضره

.

ص: 207

الفقيه آمده است. (1) 7 . شرح حديث نبوى «فضِّلتُ على آدم بخصلتَيْن» ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. (2) 8 . العجالة فى شرح حديث ابولبيد مخزومى ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. (3) 9 . الفوائد النجفية ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى.در اين كتاب ، مجموعه اى از احاديث دشوار ، به تدريج گرد آمده و شرح و توضيح داده شده است. (4) 10 . شرح الأحاديث المتفرقة ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. يكى از شاگردان مؤلّف ، به نام محمّد بن عبد اللّه مقابى آن را در 1145 ق ، تدوين كرده است. (5) 11 . شرح حديث البساط ، (6) از جمال الدين محمّد بن حسين خوانسارى (م 1125 ق). (7) 12 . شرح أحاديث الطينة و التوفيق بينها بما لايستلزم الجبر ، از جمال الدين محمّد بن حسين خوانسارى. (8) 13 . شرح حديث «الهلال اذا طلب فى الشرق غدوةً فَلمْ يُرَ...» ، از محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادى (م 1126 ق). اين حديث در باب نوادر تهذيب الاحكام ، آمده است. (9)

.

ص: 208

14 . شرح حديث «عرفت اللّه بفسخ العزائم و حل العقود» ، از ابو طالب بن عبد اللّه زاهدى گيلانى (م 1127 ق) (1) . (2) 15 . شرح حديث الأسماء ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى (م 1135 ق). (3) 16 . شرح حديث «نية المؤمن خير من عمله» ، از على بن حسين كربلايى (زنده در 1136 ق).اين اثر با تحقيق سيّد صادق حسينى اشكورى به چاپ رسيده است. (4) 17 . شرح حديث عمران الصابى ، از محمّد خليل بن محمّد اشرف قائنى (م 1136 ق). (5) 18 . شرح رساله «الجبر و التفويض و نفيهما و اثبات الأمر بين الأمرين» منسوب به امام هادى عليه السلام ، از محمّد خليل بن محمّد اشرف قائنى. اين حديث در تحف العقول نقل شده است. (6) 19 . شرح حديث عمران صابى ، از محمّد بن محمّد باقر مختارى (م 1140 ق). (7) 20 . شرح حديث «الشقىُّ شقىٌّ فى بطن اُمِّه» ، از ياسين بن صلاح الدين بحرانى (زنده در 1147 ق). مؤلّف ، درباره اين شرح مى گويد: «ده دليل در آن آورده ام كه كسى بدان

.

ص: 209

توجّه نداشته است». (1) 21 . شرح حديث عمران صابى ، از خليل بن محمّد زمان قزوينى (م 1148 ق). (2) 22 . شرح حديث «العبودية جوهرة كنهها الربوبية» ، از سيّد صدر الدين محمّد بن محمّد باقر قمى (م ح 1160 ق). (3) 23 . شرح حديث الحقيقة ، (4) از عبد الرحيم بن يونس دماوندى (م 1160 ق). (5) 24 . شرح حديث علوى «صورته عارية عن المواد عالية عن القوة و الاستعداد» ، از عبد الرحيم بن يونس دماوندى. اين شرح ، فلسفى است. (6) 25 . شرح حديث رأس جالوت ، از عبد الرحيم بن يونس دماوندى. اين شرح ، عرفانى است و بر اساس گفتار بزرگان تصوّف است. (7) 26 . شرح كلام الأمير عليه السلام فى العالم العلوى ، از عبد الرحيم بن يونس دماوندى. (8) 27 . شرح حديث «ما من أحد يدخله عمله الجنة...» ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق). در اين رساله ، مردود بودن اين حديث ، اثبات مى شود. (9) 28 . شرح حديث «انهم يأنسون بكم فإذا غبتم عنهم استوحشوا» ، درباره زيارت اهل قبور است كه با تحقيق مهدى رجايى ، ضمن كتاب الرسائل الاعتقاديةى شارح ، به سال 1411 ق، در قم چاپ شده است. (10)

.

ص: 210

29 . شرح حديث نبوى «أعلمُكم بنفسه أعلمُكم بربِّه» ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى. (1) 30 . شرح حديث «لا يموت لمؤمن ثلاثة من الأولاد فتمسّه النار إلّا تحلّه القسم» ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى. (2) 31 . شرح حديث «لو عَلِمَ أبوذرّ ما فى قلب سلمان لَقَتَلَهُ» ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى. شارح با استفاده از مضمون ساير احاديث ، مى گويد: «معناى حديث اين است كه اگر ابوذر بداند سلمان چه دارد ، دانستن وى ، او را مى كشد». (3) 32 . شرح حديث «مَنْ أحبَّنا اهلَ البيتِ فليَعد لِلفقر جلبابا» ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى. (4) 33 . شرح حديث «توضوء...» ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى . اين اثر ، شرحى استدلالى است. (5) 34 . شرح حديث «صورته عارية عن المواد...» ، از محمّد صالح بن محمّد سعيد خلخالى (1095 _ 1175ق). 6 اين شرح، فلسفى است. مؤلّف درباره آن مى گويد: «ملّا عبد الرحيم دماوندى ، مطالب را در شرح اين حديث ، درك نكرده و بيان وى ، وافى به

.

ص: 211

مقصود نيست». (1) 35 . شرح حديث «العالم العلوى» ، از محمّد صالح بن محمّد سعيد خلخالى. (2) 36 . شرح حديث «معنى الصمد» ، از محمّد على بن ابى طالب حزين گيلانى (م 1180 ق). شرح حديثى است كه امام حسين عليه السلام در پاسخ اهل بصره نوشت. (3) 37 . شرح حديث «عرفتُ اللّه بفسخ العزائم...» ، از محمّد على بن ابى طالب حزين گيلانى. ترجمه فارسى كتاب پدرش با همين عنوان است كه در شماره 14 معرّفى شد. (4) 38 . الكلام على حديث ولاية اثنى عشر رجلاً ، از سيّد محمّد بن اسماعيل الأمير (م 1182 ق). پاسخ پرسشى است درباره روايت نبوى «لا يزال أمر الناس ماضيا ما وليهم إثنا عشر رجلاً». (5) 39 . شرح حديث «بم يُعرَفُ الناجى» ، از محمّد باقر بن محمّد اكمل (وحيد بهبهانى) (م 1206 ق). (6) 40 . ترجمه [و شرح] حديث احتجاج ، از مير آصف حسينى قزوينى (ق 12 ق). اين كتاب ، شامل ترجمه و شرح مبسوط حديثى از احاديث الاحتجاج احمد بن على طبرسى است كه احتجاج پيامبر اكرم با فرق پنجگانه ضاله (يهود، نصارا، دهريّه، ثنويّه ومشركان عرب) را در بردارد. (7)

.

ص: 212

41 . كاشف النكات فى شرح الكلمات ، از احمد بن ابى الحسن على بن ابراهيم (ق 12 ق). (1) شرح صد جمله از سخنان كلمات گهربار امير مؤمنان با عباراتى روان و رساست . اين كتاب با تحقيق آقاى محمّد بركت ، در دفتر ميراث حديث شيعه به چاپ رسيده است . (2) 42 . شرح حديث نبوى ، از حاجى بابا فرزند محمّد صالح قزوينى (ق 12 ق) (3) . (4) اين رساله ، به كوشش آقاى محمّدرضا بندرچى در فصل نامه علوم حديث ، چاپ شده است. (5) 43 . شرح حديث «اتفق الجميع لا تمانع بينهم من جهة الرؤية» ، از صدر الدين محمّد بن محمّد صادق حسينى (ق 12 ق). (6) اصل روايت در الكافى (باب رؤيت) درباره انكار ديدن خدا در دنيا و آخرت ، نقل شده است. (7) 44 . شرحُ حديثَىْ «لا أدرى أيُّهُم أعظم أجرا...» ، از صدر الدين محمّد بن محمّد صادق حسينى.شرح دو حديث الخصال شيخ صدوق است. (8) 45 . شرح حديث «أنا اللّه الذى لا الهَ الَا انا...». (9) از محمّد مؤمن بن قوام الدين محمّد

.

ص: 213

ص: 214

51 . شرح حديث الحقيقة ، از مظفر على شاه كرمانشاهى (م 1215 ق). (1) 52 . شرح حديث «انَّ اللّه خَلَقَ آدمَ علَى صورتِه» ، از نظر على بن محمّد محسن گيلانى (م بعد از 1217 ق). (2) 53 . شرح جمله اى از خطبة البيان ، از ابو القاسم بن حسن (ميرزاى قمّى) (م 1231ق). (3) 54 . فتحيه ، از ابو القاسم بن حسن ميرزاى قمى. در بيان علّت تقدّم حمد بر تهليل ، در خطبه خواستگارى امام جواد عليه السلام از امّ الفضل است. (4) 55 . شرح حديث «أمر ابليس ان يسجد لآدم» ، از ابو القاسم بن حسن ميرزاى قمى. (5) 56 . شرح حديث «أنا الطين» منسوب به امير المؤمنين عليه السلام ، از ابو القاسم بن حسن ميرزاى قمى. در آخر كتاب الغنائم با حاشيه ملّا على نورى در سال 1319 ق ، چاپ شده است. (6) 57 . شرح حديث «رأس الجالوت» ، از ابو القاسم بن حسن ميرزاى قمى. شرحى فلسفى است. (7) 58 . شرح حديث «هل رأيت رجلاً» ، از ابو القاسم بن حسن ميرزاى قمى. ملّا على نورى بر آن ، حاشيه و ايراد دارد. (8)

.

ص: 215

59 . كوثر الأسرار فى شرح مشكلات الأخبار ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى (م 1232 ق). (1) 60 . الدُرَرُ الصافية فى ترجمة بعض الكلمات القصار لأمير المؤمنين عليه السلام ، از محمّد كاظم بن محمّد شفيع هزار جريبى (م ح 1238 ق). (2) 61 . شرح حديث نبوى «أنا أصغر من ربّى بستين» ، از محمّد جعفر بن صفر خان قراگزلو كبودر آهنگى (مجذوب على شاه) (پيش از 1179 _ 1239 ق) (3) . (4) 62 . شرح حديث «بِنَا عُرِفَ اللّه » ، از احمد بن زين الدين احسايى (م 1241 ق). اين شرح ، در جوامع الكلم ، چاپ شده است. (5) 63 . شرح حديث «خلق الأسماء» (انّ اللّه خلق أسماء بالحروف غير مصوّت و باللفظ غير منطق) ، از احمد بن زين الدين احسايى. شرح حديثى از امام صادق عليه السلام است كه در الكافى آمده است. (6) 64 . شرح حديث «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» ، از احمد بن زين الدين احسايى. (7) 65 . شرح حديث «لولاك لما خلقت الأفلاك» ، از احمد بن زين الدين احسايى. اين شرح ، در جوامع الكلم ، چاپ شده است. (8)

.

ص: 216

66 . شرح حديث «رأس الجالوت» ، از احمد بن زين الدين احسايى. (1) 67 . شرح حديث «إنّ الزمانَ كهيئتِه يومَ خلق السموات...» ، از احمد بن زين الدين احسايى. (2) 68 . شرح حديث «إنَّ الميّت يبلى جسده إلا طينته فستبقى مستديرة» ، از احمد بن زين الدين احسايى. (3) ضمن رسائل وى چاپ شده است. 69 . معنى حديث «العبودية جوهرة...» ، از احمد بن زين الدين احسايى. (4) 70 . شرح الأحاديث ، از احمد بن زين الدين احسايى. اين شرح را شاگرد مؤلّف ، ملّا محمّد حسين باقى گِرد آورده و شامل شرح بيست و چند حديث است. (5) 71 . أجوبة مسائل الشيخ محمّد القطيفى ، از احمد بن زين الدين احسايى. پرسش هايى است درباره بعضى از روايت هاى مشكل كه مؤلّف ، به طور مزجى ، پاسخ و شرح داده است. (6) 72 . أجوبة مسائل بعض العلماء ، از احمد بن زين الدين احسايى. پاسخ پرسش هايى است درباره رواياتى كه در الكافى و تهذيب الأحكام آمده و با هم تعارض دارند. (7) 73 . أجوبة المسائل الثلاث ، از احمد بن زين الدين احسايى. سه پرسش درباره مراد از ثقل اكبر و ثقل اصغر در احاديث ، معناى حديث كميل درباره حقيقت ، و فرق ميان قلب ، نفس ، صدر ، وهم ، خيال ، فكر و مدركات آنهاست. (8)

.

ص: 217

74 . أجوبة مسائل من اصفهان ، پاسخ پرسش هايى است كه از اصفهان درباره معناى برخى از روايت هاى مشكل از مؤلّف شده است . اين مجموعه با عنوان: «الإصفهانية» در ضمن جوامع الكلم ، چاپ شده است. (1) 75 . شرح حديث «جسد الميّت... طينته» ، از احمد بن مهدى نراقى (1185 _ 1245 ق) (2) . (3) 76 . شرح الأحاديث المشكلة (البدر الباهر) ، از محمّد على بن محمّد باقر هزار جريبى (1188 _ 1245 ق). (4) اين كتاب ، در تفسير آيات و قصص و بعضى از احاديث مشكل است. (5) 77 . شرحان لحديث «هل رأيت رجلاً» ، از على بن جمشيد نورى (م 1246 ق). (6) اين دو شرح با تحقيق آقاى حامد ناجى اصفهانى در ميراث حديث شيعه به چاپ

.

ص: 218

رسيده است. (1) 78 . حاشيه بر حديث العلوى ، از على بن جمشيد نورى . اين حاشيه در سال 1319 ق ، ضمن غنائم الأيام ، در تهران چاپ شده است. (2) 79 . شرح حديث «مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَفَ ربَّه» ، از سيّد صدر الدين بن محمّد باقر موسوى كاشف دزفولى (م 1256 ق). (3) 80 . الأنوار الجليلة فى كشف أسرار الحقائق العلوية ، از عبد اللّه بن خان بابا زُنوزى (مدرسّ) (م بعد از 1257 ق). (4) شرحى فلسفى _ عرفانى و مفصّل بر «حديث حقيقت» كميل است كه از امام على عليه السلام روايت شده است. (5) اين اثر با تحقيق سيّد جلال الدين آشتيانى در سال 1354 ش ، در تهران ، چاپ شده است. 81 . شرح حديث «هل رأيت رجلاً» ، از عبد اللّه خان بابا زُنوزى (مدرّس). (6) 82 . شرح جمله «الهى هب لى كمال الانقطاع اليك...» ، از عبد اللّه خانبابا زنوزى (مدرّس) كه شرحى به روش عرفا و صوفيه است. (7) 83 . شرح حديث «رأس جالوت» ، از محمّد بن محمّد حسن مشهدى (م 1257 ق). (8) 84 . شرح الأحاديث الخمسة ، از محمّد مهدى بن محمّد شفيع استرآبادى

.

ص: 219

(م 1259 ق) ، در فضايل امير مؤمنان و به فارسى است. (1) 85 . شرح حديث نبوى «ستلقون بعدى أثرة فاصبروا» ، (2) از امير سبحانعلى خان هندى (م بعد از 1260 ق) كه پيامبر صلى الله عليه و آله به يارانش فرموده و شارح ، آن را دالّ بر امامت دانسته است. (3) 86 . شرح حديث ثقلين ، از امير سبحانعلى هندى. (4) 87 . شرح حديث الحوض ، از امير سبحانعلى هندى. (5) 88 . شرح حديث زراره ، در مورد نماز جماعت ، از محمّد بن احمد بحرانى (م بعد از 1261 ق). (6) 89 . رسالة فى معنى الحديث: «علماء اُمّتى أفضل من أنبياء بنى اسرائيل» ، از حسن بن على گوهرى قراچه داغى (م بعد از 1261 ق) ، كه با مجموعه نُه رساله ديگر مؤلّف در تبريز ، چاپ شده است. (7) 90 . شرح بعض الأحاديث ، از حسن بن على گوهرى قراچه داغى (م بعد از 1261 ق). (8) 91 . شرح حديث عمران صابى ، از سيّد كاظم بن قاسم رشتى (م 1263 ق) كه به همراه كتاب ديگر وى اللوامع الحسينية به سال 1271 ق ، در تبريز به چاپ رسيده است. (9)

.

ص: 220

92 . حثيث الفلجة فى شرح حديث الفرجة، (1) از سيد كاظم بن قاسم رشتى. (2) 93 . شرح مقبوله عمر بن حنظله ، از سيّد صدر الدين محمّد بن صالح عاملى (1193 _ 1264 ق). (3) 94 . شرح حديث «إن الغضب من الشيطان...» ، از ملّا احمد گوگدى گلپايگانى (م بعد از 1264 ق). اين شرح به كوشش رضا استادى در فصل نامه علوم حديث ، چاپ شده است. (4) 95 . شرح حديث قدسى «ما ترددت فى شى ء أنا فاعله» ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى (م 1268 ق). (5) اين رساله به كوشش آقاى مهدى مهريزى در مجله علوم حديث ، چاپ شده است. (6) 96 . تعريف تحصيل العلم ، از عبد الخالق بن عبد الرحيم يزدى ، كه شرح حديث «الناس كلّهم هالكون إلاّ العالمون» است. (7) 97 . شرح حديث «من عرف نفسه...» ، از سيد محمّد مهدى بن محمّد جعفر تنكابنى (م بعد از 1269 ق) ، كه هفده معنا براى آن ذكر مى كند و در سال 1268 ق ، پايان يافته است. (8) اين شرح با تحقيق آقاى مهدى مهريزى در دفتر اوّل ميراث حديث شيعه (ص 143 _ 172) چاپ شده است. 98 . شرح حديث الرضوى، از سيّد محمّدمهدى تنكابنى (م بعد از 1269 ق)، كه آن را

.

ص: 221

در آخر كتابش خلاصة الأخبار ذكر كرده است. (1) 99 . شرح حديث البساط ، از محمود بن محمّد على كرمانشاهى (1200 _ 1271 ق) (2) . (3) 100 . شرح حديث «حسينٌ مِنَّى وَ أنَا مِنْ حسَيْن» ، از سيّد محمّد بن دلدار على نقوى (م 1284 ق) كه به فارسى است و به چاپ رسيده است. (4) 101 . التحفة الناصرية ، از شمس المعالى محمّد حسين مشهدى (م بعد از 1286 ق). (5) در شرح و توجيه احاديثى است كه درباره طينت انسان ها وارد شده و مورد اختلاف دانشمندان كلام است. (6) 102 . طباشير الحكمة (التحفة الناصرية) ، از ميرزا بابا ذهبى (م 1286 ق). شرحى است بر حديث خلقت نور پيامبر اكرم ، كه در سال 1319 ش ، در شيراز و در 1393 ق ، در تبريز به چاپ رسيده است. (7) 103 . غفوريه ، از سيّد يحيى بن محسن موسوى (م بعد از 1286 ق) كه شرحى بر حديث «ليس من إمام يمضى الّا و أوتى من بعد مثل ما أوتى الأول و زيادة خمسة أجزاء» از امام

.

ص: 222

صادق عليه السلام است. (1) 104 . شرح حديث «من عرف نفسه...» ، از على بن احمد آل عبد الجبار قطيفى (م 1287 ق). (2) 105 . شرح حديث «لولا محمّد و على و الائمة ما خلق اللّه الخلق» (3) ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى. (م 1288 ق). (4) 106 . شرح حديث «المعرفة بالنورانية» ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى. به روش شيخيه. (5) 107 . شرح حديث «الحر و البرد ممن يكونان...» ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى. (6) 108 . شرح حديث «حقيق على اللّه أن يدخل الضلال الجنّة» ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى. (7) 109 . شرح حديث علوى «معرفتى بالنورانية معرفة اللّه » ، از هادى بن مهدى سبزوارى (1212 _ 1289 ق). (8) اين رساله ، در ضمن مجموعه رسائل حكيم سبزوارى به تصحيح استاد سيّد جلال الدين آشتيانى به چاپ رسيده است. 110 . شرح حديث الحقيقة ، از هادى بن مهدى سبزوارى. اين شرح در كتاب شرح

.

ص: 223

الأسماء وى ، مندرج است. (1) 111 . رساله اى در شرح حديث ضبّ (2) ، از زين العابدين گلپايگانى (م 1289 ق). (3) 112 . حاشية على أحاديث صوم رمضان (4) ، از محمّد محسن بن محمّد رفيع گيلانى (م 1290 ق). نگارش آن در 1270 ق ، پايان يافته است. (5) 113 . شرح حديث «رأس الجالوت» ، از محمّد بن احمد كاشانى نراقى (عبد الصاحب) (م 1297 ق). اين شرح ، با تحقيق آقاى محمّد رضا حسينى ، در دفتر دوم ميراث حديث شيعه به چاپ رسيده است. (6) 114 . ريحانة الأدب ، از احمد بن محمّد شفيع شيرازى (وقار) (م 1298 ق). ترجمه و شرح حديثى نبوى درباره زنان عرب است. (7) 115 . شرح حديث «تعلموا الفرائض فانها نصف العلم» ، از سيّد ابراهيم بن محمّد موسوى دزفولى (م ح 1300 ق). (8) 116 . رفع القلم فى بعض الأعياد ، از حسن بن عبد الرحيم مراغه اى (م 1300 ق). در برخى روايات آمده است كه در برخى از عيدهاى اسلامى ، از گناهان مؤمنان رفع قلم مى شود. وى اين روايت ها را تفسير مى كند به اين كه دراين روزها ، مؤمنان ، بيشتر به طاعات و ولايت ائمه عليهم السلام توجّه مى كنند. پس گناهى از آنان سر نمى زند تا چيزى در

.

ص: 224

نامه آنها نوشته شود. (1) 117 . شرح حديث ابن طاب ، از سيّد مهدى قزوينى حلّى (م 1300 ق). (2) 118 . شرح حديث «هل رأيت رجلاً» ، از محمّد بن سليمان تنكابنى (م 1310 ق). شرحى بر شرح ميرزاى قمى درباره اين حديث است. (3) 119 . شرح حديث الحقيقة ، از محمّد بن سليمان تنكابنى. (4) 120 . الشمسة فى الأحاديث الخمسة ، از سيّد على بن حسين رنجفورى هندى (م 1310 ق) (5) . (6) 121 . شرح حديث «أنا النقطة» ، (7) از محمّد تقى بن محمّد مامقانى (م 1312 ق) . در آخر چاپ دوم كتاب ديگرى از مؤلّف به نام آتشكده ، چاپ شده در سال 1346 ق ، از آن ياد شده است. (8) 122 . شرح حديث العقل و الجهل و جنودهما ، از محمّد على بن محمّد نقوى هندى (م 1312 ق). (9) 123 . عبائر المعضلات و تواتر المشكلات ، از احمد بن حسن يزدى (1312 ق). شامل

.

ص: 225

شرح معضلات و مشكلات برخى از آيات و احاديث است با عناوين «معضلة». (1) 124 . كوه و كتل ، از محمّد بن محمّد صالح دماوندى روح افزايى (ق 13 ق). رساله اى علمى _ عرفانى است در شرح حديث «أمر بين الأمرين». (2) 125 . شرح حديث «من عرف نفسه...» ، از احمد بن صالح قطيفى (ق 13 ق). كتاب نفيسى است كه مؤلّف ، معارف پنجگانه را به طور كامل از حديث ياد شده ، استخراج كرده است. (3) 126 . شرح حديث المعراج ، از سيد حسين بن مرتضى حسنى حسينى (ق 13 ق). اين شرح ، در سال 1268 ق ، نگارش يافته است. (4) 127 . شرح حديث «يا ثار اللّه و ابن ثاره» ، از على اكبر بن محمّد امين لارى (ق 13 ق). (5) 128 . مرقاة النفوس ، از مصطفى بن محمّد خويى (ق 13 ق). شرح عبارت «الهى قلبى محجوب...» است. (6) 129 . مرآة الموحدين ، از مصطفى بن محمّد خويى. عبارت «تنزه عن مجالسة المخلوقين» است. (7) 130 . شرح حديث «أنا مدينة العلم و على بابها» ، از سيّد محمّد هاشم بن زين العابدين (ق 13 ق). (8) 131 . أنيس الأخيار ، از محمّد بن محمّد على حسينى (ق 12 و 13 ق). مختصر جليس

.

ص: 226

ص: 227

ص: 228

2 . جناح النجاح فى شرح دعاء الصباح ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى (م 1129 ق). (1) 3 . شرح دعاء الصباح ، از محمّد اشرف بن عبد الحسيب عاملى اصفهانى (م 1145 ق). (2) 4 . مفتاح الفلاح فى شرح دعاء الصباح ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق). كتابى است مفصّل كه كلامى و فلسفى است. (3) اين شرح در حاشيه زاد المعاد با قطع بزرگ ، چاپ شده است (4) . روشن است كه اين كتاب با مفتاح الفلاح شيخ بهايى كه در اعمال شبانه روز است ، يكى نيست. (5) 5 . شرح دعاء الصباح ، از قطب الدين محمّد حسين نيريزى (م 1173 ق). (6) اين شرح ، ضمن ترجمه تحت اللفظى ، هر بند از دعا را در چند رباعى به نظم كشيده و برخى الفاظ را در حاشيه ، توضيح داده است. (7) اين اثر با تحقيق محمّد ترابيان فردوسى در دفتر ششم ميراث حديث شيعه (ص 239 _ 268) چاپ شده است.

.

ص: 229

6 . شرح دعاء الصباح ، از محمّد جعفر شيرازى (ق 12 ق). (1) مؤلّف در اين شرح ، ضمن شرح لغات به گفته هاى اهل سنّت ، پاسخ داده است. (2) 7 . شرح دعاء الصباح ، از رضى الدين محمّد بن محمّد شوشترى (ق 12 ق). اين شرح ، بيشتر به مسائل اعتقادى توجّه دارد. (3) 8 . شرح دعاء الصباح ، از محمّد بن محمّد رضا مشهدى (ق 12 ق). (4) 9 . شرح دعاء الصباح ، از محمّد هادى بن محمّد صالح مازندرانى (ق 12 ق). (5) 10 . شرح دعاء الصباح ، از محمّد مهدى بن محمّد جعفر تنكابنى (م بعد از 1269 ق). (6) 11 . شرح دعاء الصباح ، از ملّا هادى بن مهدى سبزوارى (1212 _ 1289 ق). شرحى فلسفى است كه مؤلّف در آن به تأويل پرداخته است. (7) اين كتاب ، دومين اثر حكيم سبزوارى پس از كتاب مفصل شرح الأسماء ، در باب شرح دعاهاى مأثور است كه آن را در هفدهم رمضان 1267 ، به پايان برده و خود بر آن ، حاشيه نوشته است. (8) اين اثر با تحقيق دكتر نجفقلى حبيبى به سال 1372 ش ، توسط انتشارات دانشگاه تهران چاپ شده است. 12 . شرح دعاء الصباح ، از محمّد نجف كرمانى (عارف اخبارى) (م 1292 ق). (9)

.

ص: 230

ص: 231

دعا كردن ، بدان در ساعت آخر روز جمعه مستحب است. دعاى سمات ، با اين عبارات آغاز مى شود: «اللّهم إنّى أسألك باسمك العظيم الأعظم الأعزّ الأجلّ الأكرم الذى إذا دعيت به على مغالق أبواب السماء للفتح بالرحمة انفتحت وإذا دعيت به على مضايق أبواب الأرض للفرج بالرحمة انفرجت وإذا دُعيت به على العسر لليسر تيسّرت و إذا دُعيت به على الأموات للنشور انتشرت و إذا دعيت به على كشف البأساء و الضرّاء انكشفت...». (1) شيخ عباس قمى نيز در مفاتيح الجنان درباره آن مى گويد: اين دعا از ادعيه مشهور است و بيشتر علماى سَلَف بر اين دعا مواظبت مى نموده اند و در مصباح شيخ طوسى ، جمال الأُسبوع سيّد بن طاووس و كتاب هاى كفعمى به سندهاى معتبر از محمّد بن عثمان عمرى _ رضوان اللّه عليه _ كه از نايبان [چهار گانه] حضرت صاحب الأمر عليه السلام است و از امام محمّد باقر و امام جعفر صادق عليهماالسلامروايت شده است و علّامه مجلسى ، آن را با شرح در بحار ، ذكر كرده است. (2) شروحى كه بر اين دعا در قرن هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى نوشته شده ، عبارت اند از: 1 . شرح دعاء السمات ، از سيّد محمّد جعفر طباطبايى شولستانى (بعد از 1113 ق). (3) 2 . شرح دعاء السمات ، از محمّد هاشم هروى خراسانى (م بعد از 1128 ق). (4) 3 . وسيلة النجاة فى شرح دعاء السمات ، از عبد الواسع بن علامى تونى (ق 12 ق). (5) 4 . كشف الحجاب للدعاء المستجاب ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر

.

ص: 232

ص: 233

ص: 234

ص: 235

ص: 236

خوانده مى شود. اين زيارت نامه در كتاب من لايحضره الفقيه با عنوان «زيارة جامعة لجميع الأئمة عليهم السلام » و با اين سند : «رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ إسْمَاعيِلَ الْبَرْمَكِىُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عَبْدِ اللّهِ النَّخَعِىُّ قَالَ قُلْتُ لِعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىِّ بْنِ أبِى طَالِبٍ عليه السلام ...» ، آمده است. راوى از امام هادى عليه السلام چنين درخواست مى كند : اى پسر رسول خدا! سخنى رسا و كامل به من بياموز تا هر گاه يكى از شما را زيارت كنم ، آن را بر زبان آورم. امام عليه السلام مى فرمايد: چون به درِ مزار رسيدى ، بِايست و در حالى كه غسل كرده اى ، «شهادتين» را بر زبان بران. پس چون داخل شدى و قبر را ديدى ، بِايست و سى بار «اللّه اكبر» بگو و آن گاه ، گامى چند بردار و خود را در هاله اى از آرامش و وقار قرار ده و گام هايت را نزديك به هم بردار. آن گاه ، بِايست و سى بار «تكبير» بگو و پس از آن به قبر نزديك شو و چهل بار تكبير بگوى كه مجموع تكبيرها به صد برسد. سپس بگو: السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْل بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلاَئِكَةِ وَ مَهبِطَ الْوَحْىِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ وَ خُزَّانَ الْعِلْمِ وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْكَرَمِ وَ قَادَةَ الاُمَمِ وَ أَولِيَاء النِّعَمِ وَ عَنَاصِرَ الاَبْرَارِ وَ دعَائِمَ الأخْيَارِ وَ سَاسَةَ الْعِبَادِ وَ أرْكَانَ الْبِلاَدِ وَ أبْوَابَ الايمَان وَ أُمَنَاءَ الرَّحْمَنِ وَ سُلَالَةَ النَّبيِّنَ وَ صَفْوَةَ الْمُرسَلينَ وَ عِتْرَةَ خِيَرَةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكَاتُهُ... . (1) اين زيارت در منابع ديگر ، مانند: تهذيب الأحكام (ج 6 ، ص 95) ، البلد الأمين وسائل الشيعة (ج 14 ، ص 29) ، مستدرك الوسائل (ج 10 ، ص 416 / باب نوادر) آمده است. مضامين بلند و محتواى سرشار از معرفت زيارت جامعه ، برخى دانشمندان شيعه را به شرح و تفسير واداشته كه موارد زير از آن جمله است:

.

ص: 237

1 . شرح الزيارة الجامعة الكبيرة ، از بهاءالدين محمّد بن محمّد باقر مختارى (م 1140 ق). (1) 2 . شرح الزيارة الجامعة الكبيرة ، از احمد بن زين الدين احسايى (م 1242 ق). شرح مزجى مفصّلى است و نمودار آن بخش از آراى احسايى است كه سبب حمله به او شده است. احسايى ، اين كتاب را به درخواست سيّد حسين بن سيّد محمّد قاسم اشكورى گيلانى نگاشته است. (2) شايان ذكر است كه مؤلّف ، اين شرح را با استناد به آيات و روايات بسيار به رشته تحرير در آورده است و در حدّ ضرورت به شرح لغات نيز پرداخته كه در نوع خود ، اعجاب انگيز است. اين شرح در چهار مجلّد و در بيروت ، به چاپ رسيده است. (3) 3 . الأنوار اللامعة فى شرح الزيارة الجامعة ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد شبّر (م 1242 ق). اين شرح ، توسّط مؤسسه انتشارات بعثت ، در سال 1366 ش چاپ شده است. (4) 4 . شرح الزيارة الجامعة ، از علينقى بن سيّد حسن طباطبايى (1226 _ 1289 ق). (5) شرحى مفصّل به صورت مزجى ، ولى ناتمام است. (6)

.

ص: 238

ص: 239

ص: 240

4 . الروضات ، از محمّد بن مقيم اشرفى مازندرانى (م 1276 ق). شرح مزجى بر زيارت رجبيه «الحمد للّه الذى أشهدنا...» است. (1) 5 . نواصيص العجب فى شرح زيارة الرجب ، از احمد بن حسن يزدى مشهدى (م 1310 ق). شارح ، واعظ ساكن مشهد بوده و كتاب او مفصّل و همراه با توضيحات لغوى و اعتقادى است. (2) 6 . الرسالة الرجبية ، از محمّد بن سليمان تنكابنى (م 1310 ق). شرح دعاى «يا من أرجوه لكلّ خير» به سبك عرفانى است. (3) 7 . شرح دعاى ابو حمزه ، از سيّد حسين بن جعفر خوانسارى (م 1191 ق) (4) . 8 . شرح دعاى ابو حمزه ، از محمّد تقى بن حسين دلدارعلى نقوى (1234 _ 1289 ق). (5) 9 . شرح دعاى ابو حمزه ثمالى ، از محمّد تقى بن حسينعلى هروى (م 1299 ق). (6) 10 . شرح دعاء الجوشن الكبير ، از محمّد نجف كرمانى (ق 13 ق). (7) 11 . شرح دعاى جوشن كبير ، از ملّا هادى بن مهدى سبزوارى (1212 _ 1289 ق) . شرحى فلسفى و مهم است. (8) اين كتاب با تحقيق آقاى نجفقلى حبيبى در سال

.

ص: 241

1372 ش ، توسّط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسيده است. 12 . شرح دعاى جوشن صغير (حرز سليمانى) ، از محمّد مؤمن بن قوام الدين محمّد حسينى (ق 12 ق). (1) 13 . شرح دعاء مكارم الأخلاق ، از سيّد على خان بن احمد مدنى (م 1120 ق). (2) 14 . شرح الزيارة الرضوية ، از محمّد بن سليمان تنكابنى(م 1301 ق). (3) 15 . سنا برق فى شرح البارق من المشرق ، از سيّد جعفر بن ابى اسحاق ابراهيم دارابى كشفى (1189 _ 1267 ق). شرح مبسوطى بر دعاى «اللّهم إنّى أسألك بمعانى جميع ما يدعوك به ولاة أمرك» است كه بر زبان ولى عصر (عج) جارى شده است. اين شرح ، داراى مطالب فلسفى است. (4) 16 . نواميس العرفان فى شرح الصلوات الواردة فى شعبان ، از احمد بن حسن يزدى (م 1310 ق). (5) 17 . شرح الزيارة السابعة لأمير المؤمنين عليه السلام ، از محمّد على بن محمّد كاظم شاهرودى (م 1293 ق). (6) 18 . رسالة فى شرح دعاء أبى حمزة فى السحر ، از سيّد ابو القاسم جعفر بن حسين خوانسارى (م 1158 ق). (7)

.

ص: 242

19 . شرح دعاى سحر ، از محمّد كريم خان بن ابراهيم كرمانى (م 1288 ق). اين اثر ، در سال 1318 ق، چاپ سنگى شده است. (1) 20 . موائد المتسحّرين ، از احمد بن حسن يزدى (م 1310 ق) شرح دعاى سحر (اللّهم إنّى أسألك من بهائك بأبهاه و...) است. (2) 21 . شرح دعاء السحر ، از محمّد بن سليمان تنكابنى (م 1310 ق). (3) 22 . شرح دعاء الندبة ، از ملّا حسين تربتى (م ح 1300 ق) (4) . (5) 23 . شرح دعاء الاسابيع ، از سيّد كاظم بن قاسم رشتى (م 1259 يا 1263 ق). (6) 24 . شرح دعاء ليلة الجمعة ، از سيد كاظم بن قاسم رشتى. (7) 25 . حواشى بر كتاب «الدعوات» ، از محمّد صادق بن محمّد تنكابنى اصفهانى (1082 _ زنده در ح 1130) (8) . (9) 26 . فلق الأصباح فى شرح مفتاح الفلاح، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى (م1121ق). (10)

.

ص: 243

27 . حاشية مفتاح الفلاح ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين خواجويى (م 1173 ق). (1) 28 . دليل الدعاة فى شرح عين الحياة ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى (م 1129 ق).عين الحياة ، مجموعه اى از ادعيه و از خودِ شارح است. (2) 29 . ذخر العالمين فى شرح دعاء الصنمين ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى. شرح مفصّلى در يكصد «اصل» بر دعاى مشهور به «دعاى صنمَىْ قريش» است. (3) 30 . رساله قنوتيه ، از سيّد ابو القاسم بن محمّد نبى (ميرزا بابا ذهبى) (م 1286 ق). شرحى بر دعاى امام على عليه السلام است كه مى فرمايد: «اللّهم نوِّر ظاهرى بِطاعَتِك». (4) اين رساله در سال 1323 ق ، به همراه أسرار الولايةى مؤلّف ، در تبريز به چاپ رسيده است. (5) 31 . شرح دعاى «اللّهم نوّر ظاهرى بطاعتك» ، از محمّد جعفر بن صفرخان قراگزلو كبودرآهنگى (مجذوب على شاه) (م 1239 ق). او چند حديث ديگر را نيز شرح داده است. (6) 32 . شرح دعاى «اللّهم إنّى أسألك باسمك الذى به ابتدعت عجائب الخلق» ، از محمّد كريم خان كرمانى (م 1288 ق). (7) 33 . شرح دعاى «هَيْهاتَ مَا ذلكَ الظنُّ بِك» ، از محمّد بن سليمان تنكابنى

.

ص: 244

ص: 245

ص: 246

كفعمى نيز از اوست. (1) 2 . روائح النسمات (ترجمه دعاى سمات) ، از عبد الواسع بن علامى تونى (م 1119 ق). (2) مترجم ، شرحى نيز بر اين دعا دارد كه در قسمت شرح ادعيه از آن ياد شد. 3 . ترجمه صحيفه سجّاديه ، از محمّد هادى بن محمّد صالح بن احمد مازندرانى اصفهانى (م ح 1120 ق). مترجم ، در ذى حجّه سال 1082 ، از نگارش آن فارغ شده است. (3) 4 . ترجمه بخشى از نهج البلاغة ، از عبد الكريم بن محمّد يحيى قزوينى (م 1135 ق) (معاصر شاه سلطان حسين صفوى). (4) 5 . أصداف الدُّرَر ، از عبد الكريم بن محمّد يحيى قزوينى. ترجمه كامل متن غرر الحكم و درر الكلم است كه در سال 1344 ش ، در شيراز به چاپ رسيده است. (5) مترجم ، سپس غرر الحكم را در 99 باب و هر باب را در موضوعى خاص ، منظّم گردانيده و در ذيل پاره اى كلمات ، آيه يا آياتى از قرآن و چند حديث از ائمه اطهار را افزوده است و علاوه بر ترجمه احاديث ، قصص و اشعار را نيز با آن همراه نموده و آن را نظم الغرر و نضذ الدُّرَر ، ناميده است. پنج مجلّد از اين كتاب ، در دست است كه يك مجلّد آن با تصحيح رسول جعفريان و توسّط انتشارات كتاب خانه آية اللّه مرعشى در سال 1371 ش ، به چاپ

.

ص: 247

رسيده است. (1) براى اطّلاع بيشتر از نسخه هاى كتاب به دانش نامه امام على عليه السلام (ج 12 ، ص 258 ) مراجعه شود. 6 . ترجمه الإرشاد شيخ مفيد ، از محمّد مسيح كاشانى ، مشهور به ملّا مسيحا (م ق 12 ق). مترجم ، شاگرد و داماد آقا حسين خوانسارى بوده است و قبل از آقا جمال (1125 ق) ، دارفانى را وداع گفته است. اين كتاب در ايران به سال 1303 ق ، به چاپ رسيده است. (2) 7 . ترجمه مفتاح الفلاح ، از محمّد بن حسين خوانسارى ، (آقا جمال) (م 1125 ق). مترجم ، اين كتاب را به نام شاه صفى ثانى (شاه سليمان) نوشته و در بمبئى و جاهاى ديگر ، چاپ شده است. (3) 8 . ترجمه غرر الحكم ، از آقا جمال خوانسارى ، كه يكى از زيباترين نمونه هاى نثر فارسى در دوره صفوى است. اين ترجمه در لابه لاى شرح آقا جمال بر غرر الحكم ، گنجانيده شده است كه در قسمت مربوط به شرح احاديث ، از آن ياد شد. 9 . ترجمه الفصول المختارة من العيون و المحاسن. اصل كتاب از شيخ مفيد (م 413 ق) ، گزينش آن از سيّد مرتضى و ترجمه اش از آقا جمال خوانسارى (م 1125 ق) است. (4) اين كتاب با تصحيح خانبابا مشار در تهران در سال 1362 ش ، توسّط انتشارات نويد در دو مجلّد به چاپ رسيده است. 10 . ترجمة الصحيفة السجادية ، از آقا جمال خوانسارى (م 1125 ق). (5)

.

ص: 248

11 . ترجمه اختيار المصباح ابن باقى ، از مير محمّد حسين بن عبد الحسين حسينى (م بعد از 1127 ق) (1) . (2) 12 . ترجمه البلد الأمين و الدّرع الحصين ، از سيّد محمّد باقر بن اسماعيل مدرّس خاتون آبادى زوارى اصفهانى (م 1127 ق). مترجم ، آن را به نام شاه سلطان حسين صفوى نوشته است. (3) 13 . وسيلة السعادة و ذريعة الشفاعة ، از محمّد مهدى بن محمّد هادى مازندرانى (م بعد از 1136 ق). (4) ترجمه روان مهج الدعوات به فارسى است. (5) 14 . ترجمه رساله ذهبيه ، از سيّد محمّد بن محمّد بديع رضوى مشهدى (از اجداد سيّد محمّد باقر بن اسماعيل مدرّس در مشهد) (م بعد از 1135 ق). (6) 15 . ترجمه مهج الدعوات ، از محمّد تقى بن على طبسى (م بعد از 1130 ق). ترجمه روان و تحت اللفظى مهج الدعوات به فارسى است كه به دستور شاه سلطان حسين صفوى انجام شده است. (7) 16 . ترجمه أدعية الأسابيع ، از محمّد تقى بن على نقى طبسى. (8) 17 . مراد المريد فى ترجمة مزار الشهيد ، از على بن حسين كربلايى (زنده در 1136 ق). مترجم ، كتاب را براى شاه سلطان حسين صفوى نوشته است. (9)

.

ص: 249

18 . تحريم خمر ، از بهاء الدين محمّد بن تاج الدين حسن اصفهانى (فاضل هندى). (1062 _ 1137 ق). (1) 19 . ترجمه مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة ، از احمد بن عبد الواحد كرمانى ، ملقّب به نظام على شاه ، خليفه مجذوب على شاه (م 1142 ق). مترجم ، كتاب را در قالب جنّت ششم و مرتّب بر يكصد لمعه به جنات الوصول ، مثنوى عرفانى _ اخلاقى نور على شاه ، ملحق نموده است. (2) 20 . الإيضاح ، از قوام الدين محمّد بن محمّد مهدى سيفى قزوينى (م 1150 ق). ترجمه روان خلاصة الأذكار و اطمينان القلوب فيض كاشانى است. (3) 21 . كاشف الأستار فى ترجمة جامع الأخبار ، از شرف الدين محمّد بن رضا خويدكى. مترجم ، آن را براساس اصل كتاب ، مرتّب نموده و در سال 1157 ق ، از نگارش آن ، فراغت يافته است. اين كتاب ، در سال 1357 ق ، در نجف و در سال 1371 در تهران ، چاپ شده است. چاپ ديگرى نيز در سال 1403 ق ، توسّط انتشارات اسلاميه در تهران ، صورت گرفته است. (4) 22 . ترجمه دعاى مشلول ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى (حزين) (1103_1180 ق). (5) 23 . ترجمه دعاى صباح ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى. (6)

.

ص: 250

24 . ترجمه دعاى جوشن صغير ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى. (1) 25 . ترجمه دعاى معروف به علوى مصرى ، از محمّد على بن ابى طالب لاهيجى. (2) 26 . ترجمه ثواب الأعمال ، از سيّد عبد الرحيم بن محمّد حسين شهرستانى (ق 13 ق). (3) 27 . ترجمه دعاهاى امير المؤمنين عليه السلام ، از سيّد محمّد بن محمّد امين حسينى (ق 12 ق). ترجمه زيرنويس نيكويى از دعاى صباح و دعاى روزهاى هفته ، منسوب به امام على عليه السلام است كه به نام شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است. (4) 28 . ترجمه البلد الأمين ، از داوود بن محمّد كربلايى (ق 12 ق) . اين كتاب به دستور شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است. (5) 29 . هداية الأحكام و بداية الأنام ، از محمّد حسن بن محمّد صالح هروى (ق 12 ق). ترجمه كتاب من لايحضره الإمام شيخ حرّ عاملى است. (6) 30 . ترجمه شرحى بر دعاى علوى مصرى ، از صدر الدين محمّد بن محمّد صادق حسينى (ق 12 ق). (7) 31 . ترجمه إكمال الدين و إتمام النعمة ، از سيّد على بن محمّد بن اسد اللّه امامى حسينى اصفهانى (م ح 1130 ق) (معاصر صاحب رياض). (8) 32 . ترجمه الأمالى شيخ صدوق ، از سيّد على بن محمّد بن اسد اللّه امامى حسينى

.

ص: 251

اصفهانى. (1) 33 . ترجمه عيون أخبار الرضا عليه السلام ، از سيّد على بن محمّد بن اسد اللّه امامى حسينى اصفهانى. (2) 34 . ترجمه المصباح الكبير ، از سيّد على بن محمّد بن اسد اللّه امامى حسينى اصفهانى. (3) 35 . ترجمه مِصباح المتهجد الصغير شيخ طوسى ، از سيّد على بن محمّد بن اسد اللّه امامى حسينى اصفهانى. (4) 36 . ترجمه مهج الدعوات سيّد بن طاووس ، از سيّد على بن محمّد بن اسد اللّه امامى حسينى اصفهانى. (5) 37 . ترجمه البلد الأمين و الدّرع الحصين ، از محمّد حسين بن شاه محمّد. اين ترجمه به دستور شاه سلطان حسين صفوى انجام شده است. (6) 38 . ترجمه عيون أخبار الرضا عليه السلام (زلال العيون) ، از محمّد شفيع بن بهاء الدين محمّد (شيخ الاسلام قزوين) (م بعد از 1185 ق) . وى برخى از آثار خود را به نام كريم خانِ زند (م 1193 ق) نوشته و او را مدح گفته است. (7) 39 . صحيفة المتقين و منهج اليقين ، از محمّد رضى بن محمّد نصير مجلسى (ق12 ق) . ترجمه مجلّد سوم بحار الأنوار و تكمله حيات القلوب و در بيان امامت و ولايت و فضايل و زندگانى امام على عليه السلام است. (8)

.

ص: 252

ص: 253

45 . مزار ، از سيّد عبد اللّه شبّر (م 1242 ق). ترجمه نيكويى است از أنيس الزائرين سيد عبداللّه شبّر. (1) 46 . ترجمه الأنوار النعمانية ، از محمّد تقى بن عبد الرحيم تهرانى (م 1248 ق). اين ترجمه به چاپ رسيده است. (2) 47 . ترجمه نهج البلاغه (منهج المعرفة) ، از سيّد صدر الدين موسوى دزفولى (م 1256ق) . شرح حال مترجم در الكرام البررة (ص 667) آمده است. (3) 48 . گل جعفرى ، از محمّد بن حسن مشهدى (1257 ق) . ترجمه الرسالة الإهليلجية است كه در آن ، امام صادق عليه السلام به طبيب هندى پاسخ داده است و به آن طبّ هندى نيز گفته مى شود. (4) 49 . ترجمه تفسير العسكرى ، از سيّد ابو القاسم بن محمّد نبى حسينى ذهبى شيرازى (ميرزا بابا) (م 1286 ق). (5) 50 . ترجمه و شرح الرسالة الذهبية (محموديه) ، از ابو القاسم بن محمّد كاظم شريف موسوى زنجانى (م 1286 ق). اين كتاب در يك «مقدّمه» ، 29 «قانون» ، «خاتمه» و «جداول» به نام محمود خان كلانتر نوشته شده است. (6) 51 . ترجمه مئة كلمة من كلمات أمير المؤمنين عليه السلام ، از احمد بن محمّد شفيع شيرازى (وقار) (م1288ق). (7)

.

ص: 254

52 . ترجمه منظوم نامه امام على عليه السلام به عثمان بن حنيف ، از احمد بن محمّد شفيع شيرازى. (1) 53 . ترجمه أمالى شيخ صدوق ، از سيّد صادق بن حسين توشخانكى (ساكن مشهد رضوى). مترجم در سال 1301 ق ، از نگارش آن ، فراغت يافته است. (2) 54 . ترجمه عدة الداعى ، از سيّد صادق بن حسين توشخانكى. (3) 55 . ترجمه مجموعة ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر) ، از سيّد صادق بن حسين توشخانكى. (4) 56 . ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد (مظهر البيّنات و مظهر الدلالات) ، از نصر اللّه تراب بن فتحعلى (/ لطفعلى) دزفولى ، متخلّص به شاكر (م 1311 ق). مترجم از شاگردان شيخ انصارى است. وى به دستور ناصر الدين شاه ، اين ترجمه را آغاز كرد و آن را در چهار مجلّد و هر مجلّد را در پنج «قسم» با مقدّمه مستقل ، مرتّب نموده است. (5) در قسمت شروح نهج البلاغة نيز به اين اثر ، اشاره شد. 57 . ترجمه تفسير منسوب به امام عسكرى ، از عبد اللّه بن نجم الدين ، مشهور به فاضل قندهارى (م 1311 ق). (6) 58 . ترجمه عيون أخبار الرضا عليه السلام ، از سيّد ذبيح اللّه بن هداية اللّه موسوى اصفهانى (ق 13 ق). (7)

.

ص: 255

59 . ترجمه و شرح دعاى كميل ، از محمّد حسن بن محمّد تقى اديب خراسانى (ق 13 ق). ترجمه فارسى دعا به نظم است. (1) 60 . ترجمه مائدة الزائرين ، از ملّا اسماعيل استر آبادى (ق 13 ق). اصل كتاب از ملّا محمّد جعفر شريعتمدار است. (2) 61 . ترجمه مجلّد سيزدهم بحار الأنوار (مجلّد 51 _ 53 چاپ جديد) ، از حسن بن محمّد ولى اُرومى (م ق 1300 ق). (3) اين كتاب با عنوان مهدى موعود(عج) ، يك بار توسّط مكتبه علميه اسلاميه به سال 1398ق ، و بار ديگر توسّط انتشارات مسجد مقدّس جمكران در دو مجلّد به سال 1376 ش ، چاپ شده است. 62 . ترجمه عهدنامه مالك اشتر ، از محمّد ابراهيم بن محمّد مهدى نوّاب تهرانى (مدايح نگار) (م1299 ق). اين ترجمه با اثر ديگرى از مترجم با نام فيض الدموع در سال 1286 ق، چاپ شده است. (4) احتمالاً با اثر ديگر مترجم با عنوان شرح عهد نامه مالك اشتر ، يكى است. 63 . ترجمه مناجات علوى ، از ابو محمّد حسينى موسوى خادم (ق 13 ق). اين ترجمه به شاه سلطان حسين صفوى تقديم شده است. (5) 64 . ترجمه خطبه شقشقيه به نثر و نظم ، از محمّد تقى بن محمّد مقيم ساروى (ق 13 ق). مترجم ، فاضل ، اديب و شاعر فارسى زبان شيعه است و به علوم قرآن ، اشتغال داشته است. (6)

.

ص: 256

ص: 257

مى كردند ، دروغگويانى هم وجود داشت . در مورد اهل بيت عليهم السلام نيز با تأسّف بايد گفت كه همين ستم روا داشته شده است ، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد: إنا أهل بيت صادقون لا نخلو عن كذّاب يكذب علينا فيسقط صدقنا بكذبه. (1) ما خاندانى راست گفتاريم. از دروغگويى كه بر ما دروغ مى بندند و راستى ما را با دروغش ساقط مى كند ، هرگز در امان نيستيم. حال بايد گفت و با توجّه به وجود دروغگويان در بين راويان احاديث ، هر كس بخواهد درستى صدور احاديث را از معصومان عليهم السلام تشخيص دهد و راويان مورد اعتماد را از دروغگويان باز شناسد ، ناگزير از آشنايى با علم رجال است. از سوى ديگر ، بخش وسيعى از احكام شرعى و معارف الهى مبتنى بر احاديث خاندان عصمت و طهارت است و مجتهد ، براى استنباط احكام ، ناچار از توجّه به سند احاديث و احوال راويان است. به همين دليل ، علماى شيعه از صدر اسلام تاكنون ، در تأليف كتاب هايى در خصوص اين علم ، اهتمام ورزيده اند و اسامى راويان را به همراه برخى اوصاف ضرورى آنان در كتاب هاى خود ياد كرده اند. بخشى از اين تلاش ها در قرن دوازدهم و سيزدهم و به طور عمده به صورت شرح و حاشيه نويسى بر كتب مربوط ، انجام گرفته است. شايان ذكر است كه در فاصله اواخر قرن دهم تا اواخر قرن دوازدهم ، پنج كتاب رجالى مهم تأليف گرديد كه عبارت اند از: مجمع الرجال عناية اللّه قهپايى (م بعد از 1016 ) ، جامع الرواة اردبيلى (م 1111 ق) ، نقد الرجال تفرشى (م بعد از 1015 ق) ، منهج المقال استرآبادى (م 1028 ق) و منتهى المقال ابوعلى (م 1216). به اعتقاد صاحب نظران ، مؤلفان اين كتاب ها در جمع قرائن براى اثبات وثاقت راوى يا ضعف او كوشش بسيار نموده و به حدسيات و تقريبات نيز اعتماد كرده اند. (2)

.

ص: 258

ص: 259

5 . الدرجات الرفيعة فى طبقات الإمامية من الشيعة ، از سيّد على خان بن احمد مدنى (م 1120 ق). مؤلّف در مقدّمه ، كتاب خود را شامل دوازده «طبقه» مى داند كه به ترتيب عبارت اند از: صحابيان ، تابعيان ، محدّثانِ راوى ائمه، محدّثان و مفسّران و فقها ، حكيمان و متكلّمان ، دانشمندان عرب ، سادات صوفيه ، پادشاهان ، اميران ، وزيران ، شاعران و زنان. اين اثر با تحقيق و مقدّمه سيّد محمّد صادق بحرالعلوم به سال 1397 ق ، توسّط انتشارات بصيرتى در قم و پيش از آن نيز به سال 1382 ق، در نجف به چاپ رسيده است. شايان ذكر است كه اين چاپ ، همه طبقات ياد شده را در بر ندارد و تنها طبقه اوّل و بخشى از طبقه چهارم و يازدهم را شامل مى شود. نام هاى طبقات الإمامية و الشيعة (الذريعة ، ج 15 ، ص 147) و طبقات الشيعة (الذريعة ، ج 15 ، ص 151) نيز براى آن ذكر شده است. (1) 6 . سلافة العصر فى محاسن أعيان العصر ، از سيّد على خان بن احمد مدنى. (2) الذريعة نام آن را با عنوان سلافة العصر فى محاسن الشعراء بكلّ مصر ذكر كرده است. نگارنده ، آن را به سبك يتيمة الدهر ثعالبى نگاشته و در پنج قسمت ، مرتّب كرده و تراجم بسيارى را به آن پيوست نموده است. سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى بر آن ، تذييل نوشته است. اين كتاب در مصر چاپ شده است. (3) 7 . كتاب أحوال الصحابة و التابعين ، از سيّد على خان بن احمد مدنى گويا همان الدرجات الرفيعة است . (4)

.

ص: 260

8 . معراج أهل الكمال الى معرفة الرجال ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى (م 1121 ق). شرحى است بر الفهرست شيخ طوسى. مؤلف در اين شرح ، با ترتيب و تنظيم نام ها بر اساس الفبا ، در هر مورد ، پس از گفته شيخ طوسى نظر خود را مى آورد. (1) اين كتاب با تحقيق سيّد مهدى رجايى در چاپ خانه سيّد الشهداء در قم ، به سال 1412 ق ، به چاپ رسيده است. 9 . بلغة المحدثين ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. كتابى مختصر درباره رجال موثّق ، ممدوح و مذموم است. (2) اين كتاب با تحقيق عبد الزهراء عوينانى ، به همراه كتاب قبلى مؤلّف ، چاپ شده است. 10 . ترجمة محمّد بن اسماعيل ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. مؤلّف ، با ذكر هفت وجه اثبات مى كند محمّد بن اسماعيلِ موجود در آغاز اسانيد كلينى ، ابن بزيع نيست و محمّد بن اسماعيل بُندقى نيشابورى است. (3) اين اثر با عنوان «رسالة فى تعيين محمّد بن اسماعيل» ، با تحقيق محمّد بركت در دفتر چهارم ميراث حديث شيعه (ص 283 _ 310) به چاپ رسيده است. 11 . تعيين محمّد بن سنان ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. در اين اثر ، از اين بحث شده آيا «محمّد بن سنان» و «عبداللّه بن سنان» در اسناد الاستبصار ، يكى است يا نه. (4) 12 . الحاشية على خلاصة الأقوال ، از سليمان بن عبد اللّه ماحوزى. خلاصة الأقوال ، اثر علّامه حلى (م 726 ق) است. حاشيه نگار در اجازه خود به پدر صاحب حدائق و ديگران ، به اين حاشيه اشاره كرده است. (5)

.

ص: 261

13 . نضد الإيضاح فى ترتيب إيضاح الاشتباه ، از محمّد بن فيض كاشانى (علم الهدى) (م 1123 ق). مؤلّف ، به طرز دقيق ترى إيضاح الاشتباه علّامه حلّى را مرتّب نموده است. (1) اين اثر ، به همراه الفهرست شيخ طوسى چاپ شده است. (2) 14 . ترتيب فهرس الشيخ الطائفة (رجال الشيخ على) ، از على بن عبد اللّه بن عبد الصمد اصبعى (م 1127 ق). (3) 15 . رساله اى در احوال رجال قزوين ، از محمّد مهدى بن على اصغر قزوينى (م 1129 ق). (4) 16 . رسالة فى أحوال الصحابة ، از ملّا حيدر على بن محمّد شيروانى (م بعد از 1129 ق). مؤلّف ، داماد و خواهر زاده علّامه مجلسى است. (5) 17 . رسالة فى أحوال السفراء و النواب الأربعة (تراجم السفراء) ، از حيدر على بن محمّد شيروانى. (6) 18 . الحاشية على منهج المقال (الرجال الكبير) ، از عبد اللّه بن عيسى اَفَندى (م 1130 ق). (7) 19 . تعليقه بر نقد الرجال تفرشى ، از عبد اللّه بن عيسى افندى. (8) 20 . رياض العلماء و حياض الفضلاء ، از عبد اللّه بن عيسى افندى. مؤلّف در اين كتاب ، شرح حال عالمان مسلمان پس از غيبت كبرا را به ترتيب حروف ، در دو بخش جداگانه (بخش اوّل ، در احوال عالمان شيعه و بخش دوم ، در احوال

.

ص: 262

دانشمندان اهل سنّت) بيان كرده است. پايه مطالب كتاب ، بيشتر بر اساس تحقيقات مؤلّف بنا شده و يادداشت هايى است كه در سفرهاى بسيار و با مطالعه كتاب ها گِرد آورده است. هر بخش اين كتاب ، پنج مجلّد است و در مجموع ، شامل ده مجلّد مى شود ، ولى متأسّفانه ، جز پنج مجلّد (سه مجلّد از شيعه و دو مجلّد از اهل سنّت) در دست نيست. (1) اين كتاب با تحقيق سيّد احمد حسينى با ضميمه بخش القاب ، در هفت مجلّد ، به چاپ رسيده است. 21 . تعليقه بر أمل الآمل ، از عبداللّه بن عيسى افندى . اين اثر با تحقيق سيّد احمد حسينى ، توسط انتشارات كتاب خانه آية اللّه مرعشى در سال 1410ق ، چاپ شده است . 22 . رجال المولى محمّد زمان بن كلبعلى (م 1131 ق). اين اثر ، شرحى بر بخش اوّل الكافى (الاُصول) است و در ضمن شروح اصول الكافى معرّفى شد. (2) 23 . إرشاد الذهن النبيه فى شرح أسانيد [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى (م 1135 ق). با عنوان إرتياد الذهن النبيه نيز از آن ياد شده است. شيخ آقا بزرگ مى گويد: ارتياد الذهن النبيه تصحيف است و إرشاد الذهن النبيه ، صحيح است. چنان كه مؤلّف در اجازه خود براى ناصر جارودى ، اين نام را آورده است. (3) 24 . تحفة الرجال و زبدة المقال ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى كه ارجوزه اى است در يكهزار بيت (سطر) در احوال راويانى كه شناختن آنها احتياج به كاوش دارد. مبناى آن ، آراى شيخ سليمان بن عبد اللّه ماحوزى است. (4) شيخ آقا بزرگ ، از اين اثر با عنوان أرجوزة فى الرجال و رجال شيخ عبد اللّه ياد مى كند. (5)

.

ص: 263

25 . البلغة الصافية و التحفة الوافية ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى. كتاب ، در احوال رجال است. مؤلّف ، تكميل اين اثر را از خداى متعال ، مسئلت كرده است. (1) 26 . الحاشية على تلخيص الأقوال (الرجال الوسيط استرآبادى) ، از عبد اللّه بن صالح سماهيجى . شيخ آقا بزرگ مى گويد كه آن را به خطّ شيخ عبد اللّه بر نسخه اى از تلخيص الأقوال ديده است. (2) 27 . تنقيح المقال فى خلاصة الرجال ، از على بن حسين كربلايى (زنده در 1136 ق). (3) 28 . تنزيه القمّيين ، از ابو الحسن بن محمّد طاهر فتونى (م 1138 ق). كتاب ، درباره راويان قمى بحث كرده و آنها را از نسبت جبر و تشبيه ، مبرّا دانسته است و فهرستى از راويان مورد اعتماد اشعرى قم و ديگر راويان معتبر اين شهر را با شرح حال مختصرى معرّفى كرده است. اين كتاب يك مقدّمه ، دو فصل و يك خاتمه دارد و در سال 1328 ق ، در چاپ خانه تابش قم ، منتشر شده و مجددا با تحقيق آقاى محمّد تقى جواهرى در سال 1418 ق در مجلّه تراثنا چاپ گرديده است. (4) 29 . رجال السيّد محمّد اشرف ، از محمّد اشرف بن عبد الحسيب عاملى (م 1145 ق). (5) 30 . شرح مشيخة التهذيب ، از محمّد اشرف بن عبد الحسيب عاملى. ظاهرا اين شرح با كتاب رجال مؤلّف ، يكى نيست ؛ چه ، صاحب الذريعة مى گويد: رجال السيّد... له شرح مشيخة.... (6)

.

ص: 264

31 . رسالة فى عدم اعتبار قول علماء الرجال لكثرة اشتباهاتهم ، از ياسين بن صلاح الدين بحرانى (م بعد از 1145 ق). وى ، كتاب خود را با نادرست شمردن تقسيم اخبار به چهار نوع: صحيح ، حَسَن ، موثّق و ضعيف ، آغاز نموده و سپس به نقد گفته هاى علماى رجال پرداخته است و در موارد بسيار به كتاب ديگر خود معين النبيه ارجاع داده است. (1) 32 . معين النبيه فى رجال [كتاب] من لايحضره الفقيه ، از ياسين بن صلاح الدين بحرانى. مؤلّف ، مشيخه كتاب من لايحضره الفقيه را تنظيم كرده و حالات راويان را گرد آورده و چهارده «مقدّمه» در قواعد درايه و علم حديث و دو «مطلب» در ذكر مشايخ و راويان طرق شيخ طوسى بدان افزوده است. (2) 33 . رجال الشيخ ياسين ، از ياسين بن صلاح الدين بحرانى. (3) 34 . رسالة فى اصحاب الإجماع ، از سيّد حسن بن ابى طالب طباطبايى (م 1169 ق). شرح حال مؤلّف ، در تتميم أمل الآمل ذكر شده است. اين كتاب با عنوان هاى ديگر نيز در الذريعة آمده است. (4) 35 . إكليل المنهج فى تحقيق المطلب ، از محمّد جعفر بن محمّد طاهر كرمانى اصفهانى (1080 _ 1151 ق). تعليقه اى بر منهج المقال (رجال كبير) است. اين كتاب ، توسّط انتشارات دار الحديث در سال 1425 ق ، چاپ و منتشر شده است . (5) 36 . كتاب أصحاب النبى صلى الله عليه و آله الممدوحين و أصحاب أمير المؤمنين عليه السلام ، از محمّد جعفر بن محمّد طاهر كرمانى اصفهانى. (6)

.

ص: 265

37 . تتميم الإفصاح فى ترتيب الإيضاح (إيضاح الاشتباه) ، از سيّد ابو القاسم جعفر بن حسين (م 1158 ق). به خاطر اين كه علّامه حلّى ، ترتيب متعارف را در كتاب خود ، رعايت نكرده است ، وى آن را بدون تصرّف ، مرتّب نموده است. از آن به عنوان كتاب رجال نيز ياد شده است . (1) 38 . رسالة السلاسل فى إلحاق الأواخر بالأوائل ، از محمّد بن عبد اللّه بحرانى (م بعد از 1170 ق). اين رساله در موضوع رجال و بر اساس ترتيب الفبا در اسامى ، القاب و كنيه ها تدوين گرديده است و حدود دويست سطر آن ، ضمن مجموعه اى در كتاب خانه مدرسه بروجردى در نجف ، موجود است. (2) 39 . منظومة فى الرجال ، از محمّد بن عبد اللّه بحرانى. مؤلّف ، آن را در 1150 بيت به سال 1170 ق، به نظم در آورده است. شيخ آقا برزرگ ، نسخه آن را در مدرسه بروجردى نجف ، ديده است. (3) آغاز آن ، اين بيت است: الحمد للّه العلى العدلذى المجد و الإفضال ثم الفضل . 40 . رجال الشيخ يوسف بن عبد اللّه بحرانى (م 1171 ق). به گفته شاگردش محمّد بن على آل ابى شبانه ، وى داراى كتاب بزرگى در رجال بوده است. (4) 41 . الحاشية على منهج [المقال] ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى (م 1173). در فهرست تصانيف وى ، از آن ياد شده است. (5) 42 . الحاشية على [نقد الرجال] لمير مصطفى بن حسين تفرشى (م 1021) ، از سيد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى. مؤلّف در اجازه اش گفته است كه اين اثر ، غير مدوّن اس_ت . (6)

.

ص: 266

43 . معترك المقال فى علم الرجال ، از سيّد عبد اللّه بن نور الدين جزايرى. از ولادت ، وفات ، ويژگى ها و شهرهاى راويان در آن ياد شده است. (1) 44 . الفوائد الرجالية ، از ملّا اسماعيل بن محمّد حسين مازندرانى اصفهانى خواجويى (م 1173 ق). اين اثر در فوايد متفرّقه رجالى است (2) و با تحقيق سيّد مهدى رجايى ، توسّط مجمع البحوث الاسلامية در مشهد به سال 1413 ق ، به چاپ رسيده است و چاپ ديگرى نيز از آن به همّت انتشارات آستان قدس رضوى انجام شده است. 45 . ترجمة محمّد بن أبى عمير و سيرته و أحواله ، از محمّد على بن ابى طالب (شيخ على حزين) (م 1180 يا 1181 ق). (3) 46 . انتخاب الجيّد من تنبيهات السيّد ، از سيّد عز الدين حسن بن ابى الفتح محمّد دهان دمستانى بحرانى (م 1181 ق). (4) سيّد هاشم بحرانى ، كتابى به نام تنبيه الأريب فى إيضاح رجال التهذيب نوشته كه دمستانى به تنظيم و اختصار آن پرداخته و در هشتم جمادى اوّل 1173 ، از نگارش آن ، فراغت يافته است. (5) 47 . رجال الشيخ حسن بن محمّد ، از سيّد عز الدين حسن بن ابى الفتح محمّد هادى

.

ص: 267

دهان دمستانى بحرانى. (1) 48 . إرشاد النقاد إلى تيسير الاجتهاد ، از سيّد محمّد بن اسماعيل امير (م 1182ق). در توثيق يا تضعيف راوى و لزوم اجتهاد در اين باره است. (2) 49 . الفوائد الرجالية ، از يوسف بن احمد بحرانى (م 1186 ق). (3) 50 . رجال السيّد شَبَّر ، از سيّد شبّر بن محمّد بن ثنوان موسوى حويزى مشعشعى (1122 _ بعد از 1186 ق). (4) 51 . مختصر رجال العلامة المجلسى ، از سيّد شبّر بن محمّد بن ثنوان موسوى حويزى مشعشعى. گويا همان رجال السيّد شبّر است . (5) 52 . كنز السعادة فى ترجمة جملة من العلماء السادة ، از سيّد شبّر بن محمّد بن ثنوان موسوى حُوَيزى مشعشعى. (6) 53 . توضيح الاشتباه و الإشكال فى تصحيح الأسماء و النسب و الألقاب من الرجال ، از محمّد على بن محمّد رضا ساروى مازندرانى (م بعد از 1193 ق) (7) . (8) اين اثر با تحقيق سيّد جلال الدين محدّث اُرمَوى در كتابى با عنوان سه رساله در علم رجال ، در سال 1344 ش ، در تهران چاپ شده است. رجال ملّا محمّد على نيز ناميده شده است. (9) 54 . تتميم أمل الآمل ، از عبد النبى بن محمّد تقى قزوينى يزدى (1125 _ زنده در

.

ص: 268

1197 ق). (1) كتابى است در شرح حال علما ، كه تكميل أمل الآمل شيخ حرّ عاملى است و به چاپ رسيده است. 55 . تنقيح المقال فى كيفية طريق الاستدلال ، از حسن بن عباس بلاغى (ق 12 ق). درباره پاره اى از قواعد علم الحديث و شناخت راويان احاديث و در واقع ، ردّ بر اخباريان است. از آن به رجال الشيخ حسن نيز ياد شده است. (2) 56 . رجال الكشميرى ، از محمّد مراد بن صادق كشميرى (م ق 12 ق). كتابى است مشهور به مراد ، شامل نام راويان و رجال ، به ترتيب حروف آغازين نام آنها ، با رمزهايى براى منابع رجالى. (3) 57 . ترجمة خلاصة الأقوال فى علم الرجال ، از محمّد باقر بن محمّد حسين تبريزى (م ق 12 ق) . مؤلّف ، اين اثر را در سال 1129 ق ، به اتمام رسانيده است. (4) 58 . المقال فى معرفة الرجال ، از محمّد بن على اوالى بحرانى (م ق 12 ق). مؤلّف در اين كتاب ، از صحابيان ، تابعيان و مشايخ مصنّفان ، اعم از اصوليان و اخباريان ، ياد كرده است. (5) 59 . مختصر المقال فى معرفة الرجال ، از محمّد باقر بن محمّد حسين تبريزى. چون كتاب المقال فى معرفة الرجال مؤلّف ، مفصّل بوده ، آن را در اين كتاب ، مختصر نموده

.

ص: 269

است. وى چنان كه خود مى گويد ، در اين كتاب به معرّفى صاحبان «كتاب»و «اصل» و مشايخ مشهور اجازات ، بسنده كرده است. شيخ آقا بزرگ ، از يك نسخه اين كتاب با تاريخ 1204 ق ، خبر داده است. (1) 60 . رجال الشيخ داوود بن حسن بحرانى (معاصر صاحب حدائق و استادش عبد اللّه بن صالح سماهيجى _ م 1135 ق _ و داماد مير مصطفى تفرشى) . از آن به ترتيب رجال الكشى و ترتيب رجال النجاشى نيز ياد شده است. (2) 61 . مشيخة التلعكبرى ، از سيّد كمال الدين بن حيدر حسينى موسوى (ق 12 ق). (3) مؤلّف ، اين كتاب را از رجال الكبير استرآبادى استخراج نموده و در جمادى اوّل سال 1099 ق ، از نگارش آن ، فراغت يافته است. از آن به رجال السيّد كمال الدين نيز ياد شده است و در واقع ، مشيخه شيخ ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى است. (4) 62 . الحاشية على منهج المقال (التعليقة البهبهانية) ، از محمّد باقر بن محمّد اكمل (وحيد بهبهانى) (م 1206 ق) . تعليقاتى است بر كتاب منهج المقال (رجال الكبير) استرآبادى كه با عناوين «قوله _ قوله» ترتيب يافته و در آغاز ، پنج فايده رجالى مهم دارد. اين كتاب ، به سال 1306 ق، در تهران ، در 517 صفحه رحلى ، چاپ سنگى شده است. (5) . (6)

.

ص: 270

63 . الفوائد الرجالية ، از سيّد حسين بن مير ابراهيم بن مير معصوم قزوينى (مير حسينا) (1126 _ 1208 يا 1209 ق). مؤلّف ، از استادان سيّد بحر العلوم (م 1212 ق) است. با عناوين مختصر جامع الرواة ، ملخص جامع الرواة الأردبيلية و رسالة فى الرجال نيز از آن ياد شده است. اين كتاب ، شامل فوائد رجالى مهمّى است به عنوان مقدّمه معارج الأحكام در شرح شرائع الإسلام كه در شش مبحث ، ترتيب يافته است. (1) 64 . رجال السيّد بحر العلوم ، از سيّد محمّد مهدى بحر العلوم (م 1212 ق). اين كتاب ، با تحقيق سيّد محمّد صادق و سيّد حسين آل بحر العلوم و در چهار مجلّد ، توسّط مكتبة الصادق عليه السلام در سال 1363 ش ، در تهران ، چاپ شده است. اين اثر به الفوائد الرجالية نيز شهرت دارد. باب اوّل آن ، مربوط به خاندان هاى رجال حديث است كه با «آل» آغاز مى شود ، مانند: آل ابى رافع ، آل ابى شعبه ، آل اعين و ... . همچنين ، شرح حال افرادى كه آگاهى از آنها ضرورى است و نام راويان ، با ترتيبى نيكو و قابل تحسين ، به همراه نكات رجالى ديگر آمده است. مؤلّف ، ملحقاتى را نيز براى اين كتاب ، نگاشته است. 65 . أرجوزة فى أصحاب الإجماع ، از سيّد حسين بن مير ابراهيم بن مير معصوم قزوينى. (2)

.

ص: 271

ص: 272

عناية اللّه قهپايى ، الحاوى جزايرى ، نقد الرجال تفرشى ، أمل الآمل شيخ حرّ عاملى و چند منبع ديگر. روش مؤلّف در اين كتاب ، چنين است كه ابتدا به ذكر مواليد پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام مى پردازد . سپس ، رجال را به ترتيب نام و بر اساس حروف الفبا معرّفى مى كند. اين نام ها از آدم ابوالحسين آغاز شده است ، سپس به ذكر كنيه ها و در پى آن ، به لقب ها مى پردازد و در ادامه ، راويان زن را معرّفى مى نمايد. وى ، كتاب را با يك خاتمه ، شامل دوازده فايده رجالى كه از رجال الكبير اخذ نموده ، به پايان مى برد. (1) اين كتاب ، در هفت مجلّد ، توسّط مؤسسة آل البيت لإحياء التراث ، تحقيق و به سال 1416 ق ، منتشر گرديده است. 69 . حاشية على نقد الرجال ، از محمّد على بن محمّد باقر كرمانشاهى (1144 _ 1216 ق). ميرزا حسين نورى در خاتمه مستدرك الوسائل از آن ، بسيار نقل كرده است. (2) 70 . معترك الأقوال فى أحوال الرجال ، از محمّد على بن محمّد باقر كرمانشاهى. (3) 71 . رسالة فى أحوال الصحابة ، از محمّد على بن محمّد باقر كرمانشاهى (4) كه از آن به عنوان رجال آقا محمّد على ، نيز ياد شده است . (5) 72 . رياض الجنة ، از محمّد حسين بن عبد الرسول حسينى زنوزى (1172 _ 1218 ق). اين كتاب ، در تاريخ ، تراجم و رجال است و شيخ آقا بزرگ نقل كرده كه

.

ص: 273

هشت مجلّد است . مجلّد اوّل آن ، در احوال معصومان عليهم السلام و مساجد و مشاهد مقدّس ، مجلّد دوم ، در احوال افراد شرير ، مجلّد سوم ، در احوال موجودات عالم و مجلّد چهارم ، در احوال دانشمندان شيعه و سنّى است كه بر اساس حروف الفبا مرتّب شده است. مجلّد پنجم ، درباره شاعران عرب ، فارس و ترك ، مجلّد ششم ، درباره پادشاهان قبل و بعد از اسلام ، مجلّد هفتم ، درباره وزيران و نويسندگان ، و مجلّد هشتم ، شامل حكايت هاى نادر و مسائل پراكنده است. فهرست مطالب كتاب در مجلّد اوّل آمده است. (1) دو مجلّد اين كتاب با تحقيق على رفيعى علا مرودشتى ، توسّط انتشارات كتاب خانه آية اللّه مرعشى در قم ، به سال 1378 ش ، منتشر گرديده است. چنان كه از عناوين مجلّدات آن بر مى آيد ، اين كتاب ، رجالىِ صرف نيست و تنها مجلّد چهارم آن به رجال نيز مربوط مى شود؛ ليكن نظر به اهميّت آن در اين جا ذكر گرديد . 73 . زبدة الرجال ، از حسن بن محمّد (م بعد از 1222 ق). مؤلّف ، از شاگردان وحيد بهبهانى است كه تا حمله وهّابيان به كربلا در سال 1216 ق ، در آن جا ساكن بود و پس از آن ، به ايران فرار نمود. به برخى نسخه هاى اين كتاب ، در الذريعة اشاره شده است. (2) 74 . رجال السيّد جواد العاملى (م 1226 ق). مؤلّف ، شاگرد سيّد بحر العلوم است و ظاهرا اين اثر ، تعليقات وى بر الفوائد الرجاليةى استادش است. (3) 75 . عدة الرجال ، از سيّد محسن بن حسن اعرجى كاظمينى (م 1227 ق). شامل هجده فايده رجالى مفصّل است. (4) از جمله مباحث كتاب ، تاريخ اهل بيت عليهم السلام و برخى فِرَق شيعه ، جرح و تعديل ، اصحاب اجماع ، عدّه كلينى ، تمييز مشتركات و... است. عدة الرجال با عناوين ديگر مانند رجال الكاظمى و رجال السيّد محسن الأعرجى نيز ياد

.

ص: 274

شده است. (1) اين كتاب با تحقيق مؤسسة الهداية لإحياء التراث ، توسّط انتشارات اسماعيليان در قم به سال 1415 ق ، در دو مجلّد ، چاپ شده است. 76 . شرح الفوائد الرجالية ، از ملّا اسماعيل بن عبدالملك عقدايى يزدى (1176 _ 1230 ق). (2) مؤلّف از شاگردان ممتاز سيّد بحرالعلوم بوده است. شرح وى مربوط به فوائد رجالى وحيد بهبهانى و ناتمام است. (3) 77 . الرجال ، از ملّا اسماعيل بن عبدالملك عقدايى يزدى. (4) 78 . فائدة فى اصحاب الإجماع ، از ملّا اسماعيل بن عبدالملك عقدايى يزدى. (5) احتمال دارد كه با اثر قبلى يكى باشد . 79 . رسالة فى معرفة مشايخ الإجازة من الرواة ، از ميرزا ابو القاسم بن حسن گيلانى قمى (م 1231 ق). مؤلّف در اين كتاب به ذكر كسانى پرداخته است كه دانشمندان رجالى ، به صراحت ، آنان را از مشايخ اجازه شمرده اند. (6) 80 . صحيفة الصفا فى ذكر أهل الإجتباء و الإصطفاء ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى نيشابورى (1178 _ 1232 ق). كتاب ، در دو مجلّد است: مجلّد اوّل ، شامل فوائدى در درايه و رجال ، و مجلّد دوم ، در اسامى ، كنيه ها و القاب است. مؤلّف ، در رجال الكبير ،

.

ص: 275

تقويم الرجال را نيز از تصانيف خود ، شمرده است كه ظاهرا با صحيفة الصفا ، يكى است. (1) 81 . رجال النيسابورى ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى نيشابورى. (2) 82 . كليات الرجال ، از محمّد بن عبد النبى اخبارى نيشابورى. (3) 83 . تقويم الرجال ، از محمّد بن عبدالنبى اخبارى . سه اثر اخير ، مستقل هستند . (4) 84 . نتيجة الخلف فى ذكر السلف ، از محمّد بن عبدالنبى اخبارى نيشابورى. مؤلّف ، پس از تتبع در كتاب هاى رجال ، آن را در پنج مجلّد ، تدوين كرده است. (5) 85 . تنبيه أهل الكمال و الانصاف على إختلال رجال أهل الخلاف ، از محمّد بن عنايت احمد كشميرى دهلوى ، ملقّب به علّامه و متخلّص به كامل (م 1235 ق). (6) چنان كه از عنوان كتاب پيداست ، در رجال اهل سنّت است و در آن ، نام راويان كذّاب ، وضّاع ، مجهول ، خارجى و ضعيف كه صاحبان صحاح ششگانه اهل سنّت از آنان روايت كرده اند ، به همراه اوصاف و شرح حال آنان ، آمده است. منبع تحقيق مؤلّف در اين موضوع ، التقريب ابن حجر عسقلانى بوده است. (7) 86 . ايضاح المقال فى توجيه الأقوال ، از محمّد بن عنايت احمد كشميرى دهلوى. اين

.

ص: 276

كتاب ، در تأويل گفته هاى راوايان حديث شيعه است. (1) 87 . رجال الميرزا نصر اللّه ، از ميرزا نصر اللّه بن ابى القاسم حسينى (م ح 1239 ق). در حاشيه آن ، تعليقاتى از مؤلّف است كه تبحّر وى را در رجال مى رساند. (2) 88 . جامع المقال فى معرفة الرواة و الرجال ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر (م 1242 ق). در آن ، اسامى رجال شيعه ، به ترتيب حروف آمده و صفت هر يك ، از كتب رجال ، بيان شده است. (3) 89 . ملخص المقال فى الرجال ، از سيّد عبداللّه بن محمّد رضا شبّر . تلخيص كتاب جامع المقال مؤلّف است . (4) 90 . الكليات الرجالية ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. مؤلّف ، در اجازه اش براى سيّد محمّد تقى نامى ، به سال 1240 ق ، بدان ، تصريح كرده است. (5) 91 . الخاتمة الرجالية ، از سيّد عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر. در واقع ، مجلّد چهاردهم و خاتمه جامع المعارف و الأحكام مؤلّف است. (6) 92 . عمدة المقال فى تحقيق أحوال الرجال ، از سيّد مجاهد محمّد بن على طباطبايى (م 1242 ق). اين اثر ، بر اساس حروف الفبا مرتّب شده و با اسم «احمد» آغاز شده و به ذكر كنيه ها و لقب ها پايان مى يابد. شيخ آقا بزرگ ، آن را با عنوان رجال السيّد المجاهد محمّد....نيز ياد كرده ، مى گويد كه آن را به خطّ مؤلّف ، نزد نوه اش سيّد حسين ، ديده است. (7)

.

ص: 277

93 . رجال ، از ابو الحسن بن حسين يزدى (م 1244 ق). مؤلّف ، در 1237 ق، از تأليف آن ، فراغت يافته است. (1) ترجمه نقد الرجال و وجيزة فى الدراية نيز از مؤلّف است. 94 . إكمال منتهى المقال ، از محمّد على بن قاسم آل كشكول حائرى (م بعد از 1245 ق). مؤلّف ، همه راويان مجهول را كه بوعلى در منتهى المقال ذكر نكرده است ، مى آورد ، به علاوه بسيارى از راويان معلوم كه بوعلى در ذكر آنها اهمال كرده است. (2) 95 . التنبيهات السنية فى المصطلحات الرجالية ، از محمّد على بن قاسم آل كشكول حائرى. (3) 96 . حديقة الأنظار فى مشيخة الفقيه و التهذيب و الاستبصار ، از محمّد على بن قاسم آل كشكول حائرى. اين اثر ، در واقع ، فايده پنجم كتاب التنبيهات السنية است كه مؤلّف ، آن را به صورت كتاب مستقلّى در آورده است. (4) 97 . الفوائد الغاضرية فى علم الرجال و مصطلحات المحدّثين ، از محمّد على بن قاسم آل كشكول حائرى. (5) 98 . السراج المنير فى الفوائد الرجالية ، از محمّد على بن محمّد باقر هزار جريبى (1188 _ 1245 ق) . مؤلّف ، از شاگردان ممتاز ميرزاى قمى و پدرش از مشايخ سيّد بحر العلوم و ميرزاى قمى بوده است. (6) 99 . معيار التميز فى شرح الوجيز ، از ملّا محمّد اسماعيل ، موصوف به «مجتهد» كه در سال 1245 ق ، منظومه العقيدة الوحيدة را سروده است. معيار التميز ، شرح الوجيزةى علّامه

.

ص: 278

مجلسى در رجال است. (1) 100 . ترجمة أبى بصير ، از سيّد محمّد مهدى بن حسن موسوى خوانسارى (م 1246 ق). اين اثر ، در سال 1276 ق ، در ضمن كتاب الجوامع الفقهية چاپ شده است. و از آن با نام عديمة النظير فى شرح حال أبى بصير نيز ياد شده است. (2) 101 . رجال السيّد مهدى بن حسن ، از سيّد محمّد مهدى بن حسن موسوى خوانسارى. (3) احتمالاً با شماره پيش ، يكى است 102 . رسالة فى الموثقين ، از سيّد عبد الفتّاح بن على حسينى مراغى (م 1250 ق). مؤلّف ، شاگرد على بن جعفر كاشف الغطاء است. وى در اين رساله ، به ذكر حدود پنجاه نفر از كسانى مى پردازد كه با اجتهاد خويش به توثيق آنها دست يافته است. شيخ آقا بزرگ ، نسخه اين رساله را در كتابخانه سيّد هادى كاشف الغطاء ديده است. (4) از آن به رجال المير عبد الفتاح نيز ياد شده است. (5) 103 . الفوائد الرجالية ، از سيّد [محمّد] رضا بن محمّد مهدى بحرالعلوم (1189 _ 1253 ق). (6) اين كتاب با بحث درباره اصحاب اجماع ، آغاز مى شود. سپس با ذكر حال ابو بصير ، بيان اين كه وكالت امامان عليهم السلام افاده مدح مى كند ، موارد نياز و عدم نياز به علم رجال ، ذكر حدود هشت مسئله از موارد اختلافى و... ادامه مى يابد. (7) 104 . كشف القناع عن تراجم أصحاب الإجماع ، از سيّد محمّد رضا بن محمّد مهدى

.

ص: 279

بحر العلوم. كتاب مبسوطى است و در ضمن الفوائد الرجاليةى مؤلّف ، آمده است. (1) 105 . رسالة فى الرجال ، از محمّد صادق بن محمّد مهدى خوانسارى (م 1255 ق) (2) . (3) 106 . تكملة نقد الرجال ، از عبد النبى بن على بن احمد كاظمى (م 1254 ق). مؤلّف ، شاگرد سيّد عبد اللّه شبّر است. اين كتاب ، تكمله نقد الرجال تفرشى است و با تحقيق سيّد محمّد صادق بحر العلوم ، توسّط مطبعة الآداب در نجف ، در دو مجلّد ، چاپ شده است. (4) 107 . رجال شيخ حسن بروجنى (م بعد از 1257 ق). تعليقاتى بر مشيخه كتاب من لايحضره الفقيهاست كه در بردارنده تحقيقات بسيارى در احوال رجال حديث است و نگارنده در سال 1257 ق، از نگارش آن ، فراغت يافته است. نسخه آن به شماره 1874 در كتاب خانه مدرسه سپه سالار ، موجود است. (5) 108 . رجال سيّد حسين حسينى خراسانى ، از سيّد حسين حسينى خراسانى. مؤلّف در سال 1258 ق ، با خطّ خود ، نسخه اى از نقد الرجال را استنساخ نمود و تعليقات خود را بر آن نگاشت. شيخ آقا بزرگ ، اين تعليقات را با عنوان ياد شده ، آورده است. (6) 109 . الرسائل الرجالية ، از سيّد محمّد باقر بن محمّد تقى شفتى (حجّة الإسلام) (1175 _ 1260 ق). (7) شامل رساله ها و يادداشت هاى تحقيقى ارزشمندى در رجال و

.

ص: 280

حديث است كه نسخه هاى خطّى آنها در كتاب خانه هاى مهم ، موجود است. اين رساله ها عبارت اند از: 1) رسالة فى تحقيق الحال فى أبان بن عثمان و أصحاب الإجماع. (1) اين رساله درباره احوال ابان بن عثمان ، با تحقيق سيّد عبد الكريم محمّد موسوى ، به طور جداگانه نيز در نشريه تراثنا (ش 53 و 54 ، ص 355 _ 442) چاپ شده است. از اين رساله با عنوان تراجم أصحاب الإجماع نيز ياد شده است. (2) 2) رسالة فى تحقيق الحال فى ابراهيم بن هاشم. (3) 3) إرشاد الخبير البصير إلى تحقيق الحال فى أبى بصير. (4) 4) رسالة فى تحقيق الحال فى أحمد بن محمّد بن خالد البرقى. (5) 5) رسالة فى تحقيق الحال فى أحمد بن محمّد بن عيسى الأشعرى. (6) 6) رسالة فى تحقيق الحال فى إسحاق بن عمّار. (7) 7) رسالة فى تحقيق الحال فى حسين بن خالد. (8)

.

ص: 281

8) رسالة فى تحقيق الحال فى حمّاد بن عيسى. (1) 9) رسالة فى تحقيق الحال فى سهل بن زياد الآدمى . (2) 10) رسالة فى تحقيق الحال فى شهاب بن عبد ربّه. (3) 11) رسالة فى تحقيق الحال فى عبد الحميد العطار و ابنه. (4) 12) رسالة فى تحقيق الحال فى عمر بن يزيد. (5) 13) رسالة فى بيان الأشخاص الذين لقبوا بماجيلويه. (6) 14) رسالة فى تحقيق الحال فى محمّد بن أحمد الراوى عن العمركى. (7) 15) رسالة فى تعيين محمّد بن اسماعيل. (8) 16) رسالة فى تحقيق الحال فى محمّد بن عيسى بن خالد البرقى. (9) 17) رسالة فى تحقيق الحال فى محمّد بن عيسى اليقطينى. (10) 18) رسالة فى تحقيق الحال فى محمّد بن فضيل. (11) 19) رسالة فى تحقيق الحال فى معاوية بن شريح. (12) 20) رسالة فى تحقيق الحال فى محمّد بن سنان. (13)

.

ص: 282

اين مجموعه رسائل ، با تحقيق سيّد مهدى رجايى ، توسّط انتشارات كتاب خانه مسجد سيّد حجّة الإسلام شفتى ، در سال 1417 ق ، به چاپ رسيده است و پيش از آن در سال 1305 ق ، چاپ سنگى شده است. 36 شماره از رساله هاى سيّدِ شفتى ، در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى موجود است. (1) 110 . أصحاب العدّة ، از سيّد محمّد باقر بن محمّد تقى شفتى. (2) 111 . لبُّ اللّباب فى علم الرجال ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار استر آبادى (م 1263 ق). اين كتاب ، شامل قواعد كلّى علم داريه و رجال ، آميخته با مطالب اصولى ، در هشت باب است. (3) اين رساله ، با تحقيق محمّد حسين مولوى در دفتر دوم ميراث حديث شيعه به چاپ رسيده است. 112 . الرجال ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار استر آبادى. اين اثر ، گزيده اى در قواعد علم رجال است كه براى يادگيرى و نسخه بردارى آسان طلّاب ، نگاشته شده و گويا همان لُبّ اللّباب است . (4) 113 . الإيجاز فى قواعد الدراية و الرجال ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريتعمدار استر آبادى ، شامل كلّياتى درباره «عدّه» و تفسير اين اصطلاح رجالى كه مختصر لبّ اللباب است. (5) 114 . شرح طرق الشيخ الطوسى ، از محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار استر آبادى. مؤلّف ، مشيخه تهذيب الأحكام را متن كتاب قرار داده و به صورت «قال

.

ص: 283

أقول» بحث مى كند. (1) با عنوان شرح مشيخة التهذيب و الاستبصار نيز از آن ياد شده است. (2) اين اثر ، با تحقيق على فرّخ در دفتر دوم ميراث حديث شيعه (ص 497 _ 534) چاپ شده است. 115 . المجال فى الرجال ، از سيّد صدر الدين محمّد بن صالح عاملى اصفهانى (م 1263 ق). با عنوان رجال السيّد صدر الدين هم از آن ياد شده است. (3) 116 . حاشية على نقد الرجال للتفرشى ، از سيّد صدر الدين محمّد بن صالح عاملى اصفهانى. از آن با عنوان تعليقات نيز ياد شده است. (4) 117 . نكت الرجال على منتهى المقال ، از سيّد صدر الدين محمّد بن صالح عاملى اصفهانى. تعليقه اى بر كتاب رجالى بوعلى است و برادرزاده اش سيّد حسن صدر ، آن را تدوين كرده است. (5) 118 . رجال الشيخ محمّد حسين تهرانى ، از محمّد حسين تهرانى (م بعد از 1264 ق). شامل شرح حال شيخ صدوق ، شيخ كلينى و نوّاب چهارگانه امام زمان (عج) است كه به دستور محمّد شاه قاجار (م 1264 ق) نگاشته شده است و نسخه آن در كتاب خانه مَلِك ، موجود است. (6) 119 . رجال الميرزا محمّد بن محمّد هادى النائنى ، از ميرزا محمّد بن محمّد هادى نايينى. مؤلّف ، نگارش مجلّد نخست اين كتاب رجالى را به سال 1265 ق ، به اتمام رسانيده و اجازه حجّة الإسلام سيّد محمّد باقر شفتى براى او ، در صفحه اوّل آن ، درج شده است. (7)

.

ص: 284

120 . الرشحات فى علم الرجال ، از محمّد مهدى بن محمّد جعفر موسوى تنكابنى (م بعد از 1269 ق). (1) 121 . انموذج الرجال ، از محمود بن محمّد على بهبهانى كرمانشاهى (م 1269 ق). مؤلّف ، اين «انموذج» را باب سوم كتاب اصولى خود ، مهمّات الأحكام ، قرار داده است و با وجود وعده خويش در آغاز آن ، رجال مجهول و ضعيف را ذكر نكرده و به آوردن راويان موثّق و ممدوح ، بسنده نموده است. اسامى ، بر اساس حروف الفبا از آدم تا يونس ، مرتّب شده است. شيخ آقا بزرگ ، از آن به رجال آقا محمود نيز ياد مى كند. (2) 122 . كتاب الرجال ، از ملّا نصر الدين بن زين العابدين رشتى (م ح 1270 ق). اين اثر ، تعليقه اى بر منهج المقال است كه مؤلّف ، آن را با خطّ خود در يك مجلّد ، تدوين كرده است. (3) 123 . رجال السيّد مهدى بن اسماعيل الموسوى الهروى ، از سيّد مهدى بن اسماعيل موسوى هروى (م ح 1270 ق) . مؤلّف از شاگردان صاحب جواهر است. شيخ آقا بزرگ مى گويد كه تصنيفات او در اصول ، فقه ، درايه و رجال را نزد دامادش سيّد محمّد بن ابراهيم لواسانى ديده است . (4) 124 . حواشى نقد الرجال ، از سيّد محمّد شفيع بن محمّد موسوى جزايرى (1211 _ 1274 ق). (5) 125 . المستطرفات من الكنى و الألقاب و الأنساب ، از سيّد حسين بن [محمّد ]رضا بروجردى (1228 _ 1276 ق) (6) . وى نام ، كنيه و لقب رجال حديث را كه نياز به ضبط

.

ص: 285

داشته ، از كتاب نقد الرجال ، منتهى المقال ، و كتاب هاى رجالى ديگر ، به علاوه اصطلاحات خاص فيض در الوافى و علّامه مجلسى در بحار الأنوار ، به ترتيب حروف آغازين آنها ، در اين كتاب ، گزارش كرده است . (1) به همراه منظومه نخبة المقال مؤلّف ، به سال 1313 ق، چاپ شده است. (2) 126 . نخبة المقال فى علم الرجال ، از سيّد حسين بن محمّد رضا بروجردى. ارجوزه اى است در 1313 بيت ، در شناخت راويان حديث . اين منظومه به نام زبدة المقال نيز به چاپ رسيده است. مؤلّف ، راويان مجهول و عدّه اى از علماى معاصر خود را در آن ، ذكر نكرده است از اين رو ، على عليارى تبريزى (م 1327 ق) ، منظومه اى با عنوان منتهى الآمال در تتميم آن ، تدارك ديده است. وى ، علاوه بر آن ، شرحى را با عنوان بهجة الآمال براى زبدة المقال و منتهى الآمال ، در پنج مجلّد ، نوشته است. اين شرح با تصحيح هداية اللّه مسترحمى ، در سال 1364 ش ، توسّط منظمة الثقافة الإسلامية در ايران ، چاپ شده است. (3) 127 . الرجال ، از مرتضى بن محمّد امين انصارى (1214 _ 1281 ق). (4) مؤلّف ، در

.