جغرافياي ري

پيشگفتار

پيشگفتاربشر به مقتضاى نهاد و سرشت خويش، طالب علم و آگاهى است و شناخت از اوضاع طبيعى و اقتصادى و انسانى محيط زندگى خود و تاريخ گذشته آن، از پرجاذبه ترين آگاهى هاى انسان است كه به وسيله آن، اهميت موقعيت و جايگاه زندگى خويش را بهتر مى شناسد و به هويت منطقه اى و تاريخى خود واقف مى گردد. نوشتار حاضر در راستاى شناخت جغرافيا و جغرافياى تاريخى و تاريخ رى سامان يافته است. اين ناحيه به لحاظ موقعيت جغرافيايى و پيشينه تاريخى از اهميت خاصى برخوردار است. به طورى كه رى، امّ البلاد (مادر شهرهاى ايران) و شيخ البلاد (كهن ترين شهرها) لقب يافته است. اين مهم در متون كهن و گذشته از رى به خوبى نمايان است. بزرگ ترين شهر ماد؛ بهترين زمينهاى آفريده شده؛ عروس بلاد؛ گذرگاه و چهارراه دنيا؛ شهر بزرگ؛ شهرى مشهور؛ رى با شكوه؛ از با شكوه ترين نواحى؛ شهرى بزرگ و آبادان؛ يكى از مفاخر اسلام؛ از امّهات بلاد و شهرهاى سرشناس؛ از جمله اوصاف رى هستند. اين توصيفات بيش تر بيان گر ارزش هاى طبيعى اين ناحيه است و با بررسى ابعاد تمدّنى و سياسى رى، جايگاه رفيع اين شهر بيش تر نمايان مى شود. نقش رى در سير مذاهب و تمدّن ها و دانش و فرهنگ ادوار مختلف، در اين نوشتار به اختصار عرضه شده است و تفصيل آن در تاريخ تمدن و تاريخ سياسى ايران باستان و ايران دوره اسلامى قابل بررسى و ارائه است. مهم ترين ويژگى اين شهر در دوران اسلامى آن است كه شهر رى به عنوان مدفن حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از شخصيت هاى عاليقدر اسلامى، يكى از شهرهاى مذهبى جهان تشيع به حساب مى آيد و اين بارگاه مقدس، پيوسته مطاف شيعيان و علاقه مندان خاندان عصمت و طهارت بوده و در اصل تداوم كيان و رونق رى مرهون اين مدفن شريف است. امّا ناحيه رى به عنوان منطقه اى مهم از دوران مادها تا زمان حاضر، اهميت سياسى خود را با نوساناتى حفظ كرده است. در طى اين دوران، پايتخت، پايتخت فصلى، مركز ناحيه اى وسيع، مركز استان بوده است. اگر چه بعد از حمله مغول، شهر رى مركزيت سياسى و رونق پيشين خود را از دست داد، اما ناحيه رى همچنان عظمت خود را حفظ نموده است. چرا كه ميراث شكوه و بزرگى شهر رى به شهر همجوارش تهران منتقل شد. شهرى كه روزگارى يكى از قصبات حومه شهر رى به حساب مى آمد و از دوران صفويه تا زمان حاضر، استمرار ارتقا و اعتلاى سياسى آن تا حد كمال تداوم يافته است. نوشتار حاضر هرچند مشتمل بر جغرافياى رى و خلاصه اى از تاريخ آن است، امّا بخش بزرگى از محتواى آن پژوهشى است جامع در نماياندن جايگاه سياسى رى و سير تقسيمات كشورى آن. و اين برجسته ترين ويژگى اين كتاب است. با اين حال، به يقين، اين مكتوب خالى از كاستى و نقصان نيست كه اميد است با ارشادات اهل نظر، در رفع آن توفيق حاصل شود. در پايان، شكر و سپاس فراوان خود را به درگاه اقدس ربوبى تقديم مى دارم كه توفيق تدوين اين اثر را به اين ناقابل عطا فرمود. و از دست اندركاران و مسؤولان محترم كنگره حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام تشكر مى كنم؛ به ويژه از تلاش هاى بى شائبه برادر دانشور جناب آقاى على اكبر زمانى نژاد كه با شكيبايى و اخلاق درخور تحسين در مراحل مختلف اعم از ويرايش و غلط گيرى و آماده سازى نشر و طبع اين اثر اهتمام خاصى مبذول نمودند، تشكر مى نمايم. ومن اللّه التوفيق وعليه التكلان 1382. قم. على ملكى ميانجى

.

مقدمه

مقدمهشرح وضعيت جغرافيايى هر منطقه، نيازمند بررسى جغرافياى طبيعى، اقتصادى، انسانى، سياسى، تاريخى، ارائه اطلاعات گردشگرى و شرح آثار باستانى و تاريخى آن منطقه است. و اين عناوين خود در بر گيرنده سرفصل ها و عناوين فرعى ديگرى است. امّا وضعيت شهرستان رى، به گونه اى است كه ارائه برخى از معلومات جغرافيايى مستقل به سان ديگر مناطق، حتى در سطح عناوين اصلى هم كاملاً ممكن نيست؛ زيرا محدوده رى در سال هاى گذشته، بارها به واحدهاى كوچك تر تجزيه شده است و پيوستگى و قرب مكانى شهر رى با بخش عظيمى از اين واحدها به ويژه شهر و شهرستان تهران موجب گشته است كه اطّلاعات اختصاصى يا مهمّ جغرافيايى نتواند در شأن و جايگاه خود ظاهر شود. اين مهم، هم در عوارض طبيعى و هم در وضعيت ادارى، خود را نشان داده است. حتّى در برهه اى از زمان معاصر، واحد سياسى مستقلّ رى منحل و ضميمه شهر تهران گرديد و پس از مدتى مجدّداً به صورت واحد مستقلى احيا گرديد. (1) با اين همه، در حال حاضر، شهردارى آن، در شمار يكى از اجزاى شهردارى تهران منظور شده است (2) ؛ و يا شهرستان رى فاقد برخى امكانات ادارى است. امّا رى به لحاظ موقعيت جغرافيايى و پيشينه تاريخى از اهميت ويژه اى برخوردار است به طورى كه «امّ البلاد ايران» (مادر شهرهاى ايران) و «شيخ البلاد» (كهن ترين شهرها) لقب يافته است. (3) لذا جغرافياى تاريخى آن داراى سوابق درخشان و نيازمند شرحى است دراز دامن. و مى توان گفت بيشتر شهرستان هاى فعلى استان تهران و بخش كمى از استان هاى همجوار همگى از اجزاى رى به حساب مى آمدند و مجموعه هويت طبيعى و اقتصادى و سياسى آنان سيماى رى را تشكيل مى داد. و در برخى از زمان ها محدوده توابع آن، به تمام يا بخشى از استان هاى همجوار بلكه فراتر از آن نيز مى رسيد كه شرح آن خواهد آمد. از اين رو، در نوشتار حاضر، در حدّ ميسور از وضعيت جغرافيايى رى، سخن به ميان آمده است ولى بيشترين حجم آن به جغرافياى تاريخى رى اختصاص يافته است تا اهميّت تاريخى اين سامان در گذر تاريخ روشن گردد. لازم به ذكر است كه عظمت اين سامان به گذشته تاريخى آن محدود نمى شود؛ بلكه در حال حاضر هم، ميراث بزرگى و شكوه آن به شهر همجوارش، تهران منتقل شده است كه پايتخت ايران و مركز ثقل سياسى و انسانى و اقتصادى و ارتباطى آن است. شهر تهران روزگارى يكى از قراى معظمِ ناحيه غار در حومه شهر رى بوده است. (4)

.

جغرافياى طبيعى

آب و هوا

رودخانه ها

رودخانه هاچندين رود مشهور و مهمّ ايران كه به حوضه آبريز مركزى ايران روان هستند همانند رودهاى كرج، شور فشاپويه، جاجرود (در ناحيه مرز شرقى شهرستان رى) در شهرستان رى جارى هستند. نيز چندين رود كوچك ديگر كه از البرز سرچشمه مى گيرند در شهرستان رى جريان يافته سپس به رودهاى كرج و جاجرود مى پيوندند. (1) 1. رودخانه كرج: رود كرج از كوه البرز سرچشمه گرفته و پس از عبور از چندين شهرستان استان تهران به حوضه درياچه نمك قم مى ريزد، يك رودخانه دائمى و طولش 245 كيلومتر است. اين رودخانه با جهت شمال غربى _ جنوب شرقى سرتاسر عرض شهرستان رى را طى مى نمايد و از جمله از مجاورت شمال حسن آباد مركز بخش فشاپويه عبور مى كند. رود كرج پس از پيوستن به يكى از شاخه هاى جاجرود به نام جارجارو به درياچه نمك قم مى ريزد. (2) 2. رودخانه جاجرود _ رودخانه جاجرود يكى از رودهاى دائمى (3) و مهم شرق استان تهران است كه با مسير كلّى جنوبى جارى است و در نهايت به درياچه نمك استان قم مى ريزد. شاخه اى از اين رود از ناحيه مرز شرقى شهرستان رى عبور مى كند. رودخانه جاجرود در شمار يكى از رودهاى شهرستان رى هم ذكر شده كه در زمستان ها و اوايل بهار از 20 كيلومترى جنوب خاورى شهر رى، مركز اين شهرستان جريان مى يابد. (4) 3. رود شور فشاپويه: رود طولانى شور با جهت شمال غربى _ جنوب شرقى، عرض شهرستان رى را طى مى كند. اين رود از 6 كيلومترى جنوب حسن آباد فشاپويه عبور مى كند و به شوره زار شرق حوض سلطان قم مى ريزد. (5) رود شور در بخشى از شهرستان رى به موازات رود كرج و در جنوب آن و با فاصله متوسط 10 كيلومترى روان است و با طىّ يك قوس بزرگ راستگرد از فشاپويه رى خارج و به دهستان قمرود شهرستان قم وارد مى شود. اين رود، دائمى و 420 كيلومتر طول دارد. (6) رود شور از استان زنجان سرچشمه گرفته و پس از عبور از استان قزوين و جنوب غرب استان تهران و شهرستان زرنديه، به شهرستان رى مى رسد. شاخه هاى مشهور اين رود عبارتند از: خررود، ابهررود، كردان، سرود _ در شهرستان زرنديه _ . 4. چندين رودخانه كوتاه هم از شهرستان رى عبور مى كنند كه به تعدادى از آن ها اشاره مى شود. الف)رودخانه جعفرآباد يا دربند كه از دامنه جنوبى كوه توچال سرچشمه گرفته و پس از عبور از خاور شهر رى و روستاهاى امين آباد و اشرف آباد و چند روستاى ديگر به رودخانه جاجرود ختم مى شود. (7) ب) رودخانه سرخه حصار _ اين رودخانه از ارتفاعات شرق تهران سرچشمه گرفته و به رودخانه جعفرآباد پيوسته و از شرق شهر رى عبور مى كند. (8) ج) رودخانه كن _ اين رود از ارتفاعات شمال شرقى امامزاده داود سرچشمه مى گيرد و در مسير خود ريزابه هاى متعددى را هم دريافت مى كند. به اين رودخانه، سولقان هم مى گويند. رودخانه كن از بخش كهريزك شهرستان رى هم عبور مى كند و در انتها به رود كرج مى ريزد. (9)

.

پوشش گياهى

پوشش گياهىشهرستان رى به لحاظ آب و هواى نيمه صحرايى، داراى جنگل طبيعى نيست. و جنگل دشت كاشت آن بالغ بر 387 هكتار است؛ امّا از نظر مرتع نسبتاً غنى است و با 166200 هكتار در ميان 12 شهرستان استان تهران پس از فيروزكوه، ساوجبلاغ، دماوند رتبه چهارم را داراست. (1) درختان گز و از گياهانى كه كاربرد دارويى دارند مانند خاكشير، گل گاوزبان، كاسنى، كرچك و پونه در بسيارى نقاط مى رويد. (2)

.

جغرافياى اقتصادى

دامدارى

صنايع و بازرگانى

جغرافياى انسانى

بخش كهريزك

بخش كهريزكجمعيت بخش كهريزك مطابق سرشمارى 1375، بالغ بر 128744 نفر است. (1) و تراكم نسبى آن حدود 237 نفر در كيلومتر مربع است. بخش كهريزك در حال حاضر داراى دو شهر به نام هاى كهريزك (مركز بخش) و باقرشهر است. مطابق سرشمارى 1375 جمعيّت شهر كهريزك بالغ بر 7815 نفر است. (2) همچنين باقرشهر داراى 45607 نفر جمعيت مى باشد. 3 نيز بر مبناى برآورد آمارى 1379، شهرهاى كهريزك 15479 نفر و باقرشهر 52780 نفر جمعيت دارند. (3) بخش كهريزك، بخشى است پرجمعيّت؛ امّا تعداد جمعيت آن بعد از بخش مركزى در رتبه دوم قرار دارد.

.

بخش فشاپويه

شهر زيارتى

شهر زيارتىواقع شدن مرقد مطهّر حضرت عبدالعظيم عليه السلام در شهرستان رى، باعث گرديده كه اين شهر در شمار يكى از شهرهاى معروف مذهبى ايران درآيد و سالانه پذيراى هزاران زائر گردد. همچنين مدفن عده اى از امامزادگان و برخى از امرا و رجال دينى و سياسى در اين شهرستان قرار دارد.

.

جغرافياى سياسى

بخش مركزى

بخش مركزىبخش مركزى به مركزيت شهر رى جمعاً داراى 23 روستا مى باشد. اين بخش داراى دو دهستان است به نام هاى دهستان خلازير به مركزيت روستاى خلازير با 7 روستا در غرب اين بخش، و دهستان غنى آباد به مركزيت روستاى غنى آباد با 16 روستا (11 تا مسكونى و 5 تا خالى از سكنه) در شرق آن. بخش مركزى داراى يك شهر است و آن شهر رى مركز شهرستان رى است. (1) اين بخش كه مركز ثقل درجه اوّل جمعيّتى شهرستان رى است. مساحتى بالغ بر 174 كيلومتر مربع (2) و حدود 36/7% وسعت شهرستان را تشكيل مى دهد.

.

بخش كهريزك

بخش كهريزكبخش كهريزك به مركزيت شهر كهريزك در جنوب بخش مركزى شهرستان رى قرار دارد كه داراى 83 روستا است. اين بخش داراى دو دهستان است به نام هاى دهستان قلعه نو به مركزيت روستاى قلعه نو با 22 روستا (20 تا مسكونى و 2 تا غير مسكونى) در شرق اين بخش، و دهستان كهريزك به مركزيت شهر كهريزك با 61 روستا (48 تا مسكونى و 13 تا غير مسكونى) در نيمه غربى بخش. همچنين بخش كهريزك داراى دو شهر به نام هاى كهريزك (مركز بخش) و باقرشهر است. اين بخش از نظر جمعيت و وسعت در سطح شهرستان رى حائز رتبه دوم است و با مساحتى بالغ بر 543 كيلومتر مربع حدود 23% وسعت شهرستان را تشكيل مى دهد. (1)

.

بخش فشاپويه

بخش فشاپويهاين بخش يكى از بخش هاى قديمى رى است كه حتى در متون قرن چهارم هجرى هم از آن ياد شده است (1) كه در بخش جغرافياى تاريخى اين نوشتار شرح آن ارائه گرديده است. از اين بخش با نام «بشاويه» (2) و «فشابويه» (3) و «بسا» (4) ياد شده است. بخش فشاپويه به مركزيت شهر حسن آباد در جنوب بخش كهريزك و به طور كلى نيمه جنوبى و عريض شهرستان رى قرار دارد. اين بخش داراى دو دهستان است. نيز داراى يك شهر به نام حسن آباد است كه مركز بخش محسوب مى شود. اين بخش كم جمعيت ترين ناحيه شهرستان رى است؛ (5) امّا از نظر وسعت، وسيع ترين بخش شهرستان محسوب مى شود. بخش فشاپويه با مساحتى بالغ بر 1645 كيلومتر مربع (6) حدود 70% وسعت شهرستان رى را تشكيل مى دهد. بخش فشاپويه مطابق سالنامه آمارى استان تهران 1380 داراى 58 روستا بود كه شامل دهستان وهن آباد با 9 روستا (8 تا مسكونى و 1 غير مسكونى) و دهستان حسن آباد با 49 روستا (35 تا مسكونى و 14 تا غير مسكونى). (7) در سال 1381 در تقسيمات كشورى اين بخش تغييراتى پديد آمد و مطابق مصوبه 29/5/1381 هيئت دولت، دهستان وهن آباد بخش فشاپويه از اين بخش منتزع و به بخش مركزى شهرستان رباط كريم الحاق گرديد. (8) نيز روستاى صنعتى چرم شهر مطابق مصوبه 10/7/1381 از بخش فشاپويه منتزع و به دهستان بهنام عرب جنوبى بخش جوادآباد ورامين پيوست. (9) همچنين مطابق مصوبه 29/5/1381 هيئت دولت دهستان كلين به مركزيت روستاى كلين در نيمه شرقى بخش فشاپويه ايجاد و تأسيس گرديد. (10) يعنى در حقيقت دهستان حسن آباد سابق به دو دهستان كلين و حسن آباد (با محدوده كوچك تر فعلى) تقسيم گرديد. در حال حاضر بخش فشاپويه داراى 49 روستا و دو دهستان مى باشد. دهستان كلين به مركزيت كلين با 19 روستا (مسكون) و دهستان حسن آباد به مركزيت شهر حسن آباد با 30 روستا (15 مسكون و 15 غير مسكون). (11)

.

روستاهاى شهرستان رى

بخش كهريزك

بخش كهريزكدهستان كهريزك به مركزيت شهر كهريزك با 61 روستا (48 روستاى مسكون و 13 روستاى خالى از سكنه) است كه در آمار 1375 تعداد روستاهاى مسكون 52 و جمعيت روستايى آن قبل از تأسيس دو شهر باقر شهر و كهريزك، بالغ بر 84818 نفر ذكر شده است. اسماعيل آباد، اسماعيل آباد معين، بى بى مريم، پادگان مخابرات كهريزك، تبايين، تورقوزآباد، جعفرآباد باقراف، حسين آباد گردنه، حمزه آباد، خيرآباد، درسون آباد، دوتوهه سفلى، دوتوهه عليا، ده نو، رشيدآباد، سعيدآباد آهن چى، سلمان آباد، سلمبر (2696 نفر)، شريف آباد، شهرسنگ، شهرك امام حسن مجتبى (4405 نفر)، شهرك جعفرآباد (4604 نفر)، صادق آباد، عبداللّه آباد اجاق، عبدل آباد گردنه، عظيم آباد، على آباد باقراف، قاسم آباد شورآباد (2129 نفر)، قاسم آبادِ قنات شور، قلعه پروان، قلعه سنگى، قلعه سيد، قلعه شريفى، قلعه شيخ (2279 نفر)، قلعه نو چمن زمين، قلعه نو حاجى موسى، قمصر (3993 نفر)، قوچ حصار (3965 نفر)، قيصرآباد، كبيرآباد، كريم آباد موقوفه، كك آباد، مافتون، محمدآباد امين، محمودآباد، مزرعه زه كش، مقصودآباد، مهدى آباد، ميان آباد، نعمت آباد غار. دهستان قلعه نو به مركزيت روستاى قلعه نو با 22 روستا (20 تا مسكون و 2 تا خالى از سكنه) است كه در آمار 1375 جمعيت اين دهستان 43926 نفر و تعداد روستاها 25 تا مسكون و 2 تا خالى از سكنه ذكر شده است. چاله طرخان، حسن آباد قنات كوچك، حميدآباد، ده خير (2194 نفر)، زمان آباد، طالب آباد (2307 نفر)، عباس آباد علاقبند، عشق آباد، على آباد قيصريه، فرون آباد (9264 نفر)، فيروزآباد (8290 نفر)، قاسم آباد تهرانچى، قشلاق حاجى آباد، قشلاق فرون آباد، قشلاق قلعه نو املاك، قلعه درويش، قلعه نو املاك، قلعه نو خالصه (4993 نفر)، قمى آباد، كريم آباد تهرانچى، گل تپه كبير، محمودآباد (3795 نفر)، مقيم آباد، نجم آباد، نظرآباد.

.

بخش فشاپويه

بخش فشاپويهدهستان حسن آباد به مركزيت شهر حسن آباد با 30 روستا (15 تا مسكون و 15 تا خالى از سكنه) مطابق آمار 1375، داراى 3016 نفر جمعيت است. احمدآباد، حاجى آباد، سد خاكى فشاپويه، سلمان آباد، شركت كشت و صنعت احنام، شركت كشت و صنعت حساماك، شمس آباد، عزيزآباد، قلعه محمد عليخان، قلعه نو فشاپويه، كماليه، كنارگرد بالا، كنارگرد پايين، ويجين بالا، ويجين پايين. دهستان كلين به مركزيت روستاى كلين با 19 روستا و مطابق آمار 1375، داراى 3623 نفر جمعيت است. ابراهيم آباد، آراد، اسدآباد، اشتهازان، انيس آباد، بوالقيطاس، حسين آباد، حصارچوپان، خانلق، خمارآباد، دولت آباد خرابه، زلف آباد، زيوان، صفرآباد، على آباد موقوفه، قنبرآباد، كلين (490 نفر)، كوشك، محمدآباد. (1)

.

جغرافياى تاريخى رى

نام هاى قديم رى

نام هاى قديم رىرى در دوران تاريخى پرسابقه خود، اسم ها و لقب هاى متعددى را بر گرفته است. فهرستى از اين اسم ها كه با استناد به منابع قديم و جديد در فرهنگنامه تطبيقى مكان هاى جغرافيايى ارائه شده، اين چنين است. آرساسيا، آرساكيا، ارازى، ارساگيا، ارشكيه، اروپوس، اَلرِّىْ، اورپا، اورپُس، اورپوس، ائوروپوس، بت رازيكايه، حضرت عبدالعظيم، دورا، رِ، راجيس، راجيش، راجيك، راز، رازى، رازوك، راژس، راك، راكس، راكيا، راگ، راگا، راگاى، راگز، راگس، راگو، راگيا،، راگيانا، رام اردشير، رام پيروز (رام فيروز)، رائى، راورُپُس، راى، رغه، رك، رگ، رگا، رگس، رگه، رى اردشير، ريشهر، شيخ البلاد، ماد پايين، ماد راجيانا، ماد رازى، ماد راگيان، ماد راگيانا، ماد رگيانا، ماد سفلا، محمّديه، مدى، ئوروپوس. (1) در مقدّمه فرهنگنامه تطبيقى، كثرت صور و ضبط بخشى از اسامى و القاب ذكر شده رى به علت تفاوت در تلفّظ ها، گويش ها و ضبط ها و حتّى احتمالاً بر اثر اشتباه ناسخان به صورت هاى مختلف بيان شده است. (2) نكته ديگر آن كه اسامى رى كامل نقل نشده و نياز به تتبع بيشترى دارد. در اينجا برخى از اين نام ها ذكر مى شود. «عروس البلاد» (3) و «امّ البلاد ايران» (4) دو تا از القاب مشهور رى در فهرست بالا، از قلم افتاده است. همچنين در يك تأليف متعلّق به 520 ه . آمده است: منوچهر پيشدادى، شهر رى را كه خراب بود از نو بنا نهاد و آن را «ماه جان» ناميد. (5) شاردن سياح و جهانگرد در دوره صفوى نيز، در شمار القاب و عناوين رى «باب الابواب الارض»، «سوق العالم» و «بلدة البلاد» را ذكر مى كند. (6) نيز در مورد نام رى، در الواح بيستون در آن لوحى كه به زبان مادى مى باشد راگا ثبت كرده و در لوح ديگر كه به زبان تورانى است «راگ كا آن». (7) همچنين در يك متن جغرافيايى قرن چهارم هجرى از رى با نام «مهديه» ياد شده و در علّت اين نامگذارى نوشته است: زيرا مهدى در روزگار منصور در رى اقامت داشت و رشيد در آنجا زاده شد. (8)

.

تاريخ استعمال نام هاى رى

تاريخ استعمال نام هاى رىدر پيش از اسلام نام رى در دو منبع متعلّق به يهود، در توبيت به صورت «راگس» (Rages) و در ژوديت «راگو» (Ragau)، و در اوستا «رغه» (Ragha)و در كتيبه بيستون (كتيبه اى از داريوش هخامنشى) «رگا» (Raga) ذكر شده است. نام رى در منابع يونانى «راگَوْ» (Rhagoe)، «راگا» (Rhaga)، «راگيا» (Rhageia)، در سريانى «Rai»، در ارمنى «Re»، در پهلوى «Rak»، «Rag»، «Ragh»، «Rai» و در زبان هاى اروپايى نيز بدان صورت كه در توبيت آمده ناميده اند. (1) رى را سلوكيان «اورپا» (Europa) يا «اورپوس» و «اورپُس» (Europus)، (Europos) و اشكانيان «ارشكيه» (Arsakia)گفته اند. (2) در عهد ساسانيان، به گفته ارباب مسالك و تواريخ آن را «رى «و «رى اردشير» و «رام اردشير» يا «ريشهر» و نيز «رام فيروز» مى ناميده اند. (3) در منابع جغرافيايى عربى آمده است كه در دوران جاهليت رى را «أزارى» مى خواندند. (4) از مشهورترين نام هاى دوران اسلامى اين شهر «رى» و «محمّديه» (5) است. نويسندگان عرب آن را با الف و لام تعريف به صورت «الرَّىّ» مى نوشتند. (6)

.

نسبت رى

نسبت رىمنسوبين به رى را «رازى» گويند. همچنين با افزودن ياى نسبت به رى «ريى» هم استعمال شده است. از جمله حمداللّه مستوفى از شخصى به نام ملك فخرالدين «ريى» نام برده است. (1) ابن خلف تبريزى نوشته است: رى نام شهرى است در عراق و نام پادشاه زاده اى هم بوده گويند او را برادرى بود «راز» نام داشت. هر دو به اتفاق شهرى بنا كردند در تسميه آن ايشان را با هم نزاع شد. هرچه يك مى خواستند به نام خود كنند بزرگان آن زمان براى دفع نزاع شهر را به نام «رى» و اهل شهر را به نام «راز» كردند و حالا نيز شهر را «رى» گويند و اهل شهر را «رازى». (2) چنان كه پيشتر بيان شد «راز» يكى از اسم هاى شهر رى بود. و با افزودن ياى نسبت به آسانى واژه «رازى» به دست مى آيد. و در حدائق السياحه وصف رى به صورت مستقل و همچنين در ذيل كلمه «راز» آمده است. (3)

.

وجه تسميه رى

وجه تسميه رىدر مورد وجه تسميه رى بيانات مختلفى عرضه شده است كه مشتمل بر دو بخش است. در بخش اوّل رى يا ديگر نام هاى اين شهر، نام اشخاصى بوده است كه بناى رى را به آنها نسبت داده اند و مستندات آن در اين نوشتار و در فصل نام هاى قديم رى و تاريخ استعمال اين نام و نسبت رى ارائه گرديده است. بخش دوم هم شامل معناى لغوى يا افسانه هاى منقول است. شيخ ربوه دمشقى (متوفى 727ه) نوشته است. رى به معنى نيكويى است. (1) همچنين «راج» يا «راك» از نام هاى رى به معناى مشعشع است. (2) اعتماد السلطنه افسانه اى را به نقل از ياقوت آورده و مى نويسد: در تواريخ قديم ايران مى نويسند كه كيكاوس اختراع ارابه نمود و آلاتى در آن قرار داد كه به واسطه آن به آسمان رود. حق تعالى به باد حكم داد آن ارابه را به ابر رساند و از آن جا سرنگون كند. كيكاوس با ارابه اش به درياى جرجان افتاد. كيخسرو پسر سياوش چون به تخت نشست همان ارابه را مرمت كرد كه به شهر بابل برد يعنى با ارابه به آنجا رود به محل شهرى رى كه رسيد مردم او را ديده فرياد برآوردند كه «به رى آمد» يعنى با ارابه آمد، چه رى در لغت فرس قديم به معناى ارابه است. كيخسرو حكم كرد در آن محل شهرى بنا كردند و آن را رى نام نهادند. (3) اعتماد السلطنه در صحت اين افسانه ها ترديد مى كند.

.

جغرافياى تاريخى توابع رى

اسامى توابع رى در گذشته

اسامى توابع رى در گذشتهدر كتاب رى باستان نام هاى توابع رى در گذشته اين چنين آمده است (1) : 1. آپامه 2. آبه غار، مشهور به ده خير 3. آشب (بخشى از ناحيه طالقان) 4. آوه 5. آه 6. مزرعه ابروهه 7. ابهر 8. أذون 9. اردهن 10. ارنبويه (رنبويه) 11. ازدورقان 12. اسان 13. استاذ خرد 14. استاذ افزون 15. استناباذ (استوناوند) (استوناوند = استناباد و جَرْهُد) 16. اسحق آباد 17. اسفذن 18. اسْفيذَن 19. أسك 20. افرندين (افريدون يا افريدن) 21. مشهد امامزاده حسن 22. أنبابه 23. أنبامه (نام امروزى امامه است) 24. اندرمان 25. اوين (ايوين) 26. اهواز 27. ايرين 28. ايلمان 29. ايوانك يا ايوان كيف يا ايوان كى 30. بالغ آباد 31. بامهر 32. بانك 33. برا (بوأ) 34. برزيان 35. برسنين (ورزنين) 36. بشاويه (فشابويه) 37. بشم 38. بلنكومى 39. مزرعه بند كردان 40. بوسنه 41. بهزان (بهنان) 42. بهنام 43. مزرعه بى بى مريم 44. بيستى 45. بيل 46. تجريش (طجرشت) 47. مزرعه ترسناباد 48. تهران (طهران) 49. جائج 50. جال كولى 51. جاموران 52. جرا 53. جراذين (خراذين) 54. جرجنبان 55. جرم 56. جلال آباد غار رى 57. جوسق (معرب كوشك) 58. جوسق 59. جى 60. جيلان 61. چال گاويان 62. چهار هرز 63. خاراكس 64. خالدآباد 65. خاوه 66. خرماباد 67. خسراهاباد (خسرو آباد) 68. خشاب 69. خوار 70. خوايه 71. خومين 72. خوى (در مرز استان قم) 73. خيل 74. داشيلوا 75. مزرعه دانگه استره 76. داود آباد 77. دبيران (ديبران) 78. درميه 79. درود 80. مزرعه دز 81. دزاه يا دزك در ورامين 82. دزاه قصران 83. دستبى (دشتپى _ دشته) 84. دستجرد 85. دشتك 86. دماوند 87. دوريست (طرشت _ درشت) 88. دولاب 89. دولت آباد 90. ده خاتون 91. دهك 92. ديرالجص يا ديرگچين يا ديركرد شير 93. راشدة شنست 94. رام فيروز 95. رباط خمار تكين 96. روده 97. زامين 98. ساوجبلاغ 99. ساوه 100. سبور قرج (قَرْجْ) 101. سُد 102. سرخاباد 103. سُر 104. سلوقان 105. سن 106. سونقين يا سوسنقين 107. سيدآباد 108. مزرعه سيد عبداللّه ابيض 109. سيرا 110. سيروان (شيروان) 111. سينك 112. مزرعه سينك 113. شاش 114. مزرعه شاهى (مزرعه شرقى) 115. شخره 116. شكرآب 117. شلمبه يا شلنبه 118. شميران 119. شندر 120. شنده 121. شنشت 122. شهرزور 123. شهرستانك 124. شهريار 125. قلعه صيد 126. طالقان 127. طورين 128. طولان 129. طيبه 130. عباس آباد 131. عرادان خوار رى 132. مزرعه علائين (در بلوك غار رى) 133. على آباد (كنار كيلومتر 4 خط راه آهن شمال واقع گشته) 134. على آباد (در زير قلعه طبرك) 135. على آباد (2) 136. عيالانه 137. مزرعه عيساباد 138. مزرعه عين آباد 139. غار (قار) 140. فرزاد (فره زاد، فرح زاد، برزاد) 141. فورارد 142. فهرمد 143. فيروزان 144. فيروز بهرام 145. قلعه فيروزكوه 146. قَرْجْ (ظاهراً همان ناحيه سبورقَرْجْ قديم است) 147. قزوين 148. قسطانه 149. قصر الملح 150. قصران [داخل و خارج] 151. قلوس (3) 152. قم 153. قوچ آغاز 154. قوسين 155. قوهه دشتپى (قها، كها، قوهذ) 156. قوهه سبور قرج 157. قها سبور قرج (دوقوهه عليا و سفلى) 158. كاسب 159. كاواص 160. كرج 161. كرمانشاهان 162. كرمانه 163. كسكانه 164. كشتانه 165. كلين فشابويه (كيلين) 166. كلين بهنام ورامين 167. كن 168. كوشك 169. كوشك دشت 170. كومين 171. كهده (كهنده) 172. كياسارباد 173. كيس 174. كيسب (4) 175. لواسان 176. مزرعه مافتان 177. مامهن (نامهند) (5) 178. دشت ماوه 179. مزرعه مبارك آباد، معروف به خيرآباد 180. محله باغ 181. مرجبى (مركوى) 182. مزدقان 183. مسكويه (مشكويه) 184. مشكاذين 185. مفصل آباد (مفضّل آباد) 186. مقام خونى 187. موسى آباد 188. مهران 189. مهرقان 190. نرمق (نارمك) 191. نرنمين 192. نوبهار 193. وارنا 194. واريان 195. واريز 196. ورام 197. ورامين 198. وزيق 199. وسفنارد 200. وسقند 201. ونداد 202. ونك 203. وَهْبَن 204. وَهْرَنْدازان 205. وهشتاباد 206. ويمه 207. هاشميه 208. هرشير 209. هسنجان يا هسنگان 210. هشتاد رودان 211. هفتاد بولان 212. هنزك يا حنزك 213. مزرعه هوسنه 214. يزدآباد والسلام

.

تاريخ رى

2. رى قبل از اسلام

2. رى قبل از اسلامچنان كه پيشتر گذشت، رى را مركز دينى و پايگاه بزرگ مغان و زرتشتيان دانسته اند وگفته شده است كه محلّ تولد زرتشت و مادرش رى بوده است. (1) در دوره آشوريان، رى يكى از پنج ايالت ماد بود كه در تصرف آنان بود.يهوديان قديم رى از يهوديان كوچانده شده به ماد از جانب آشوريان هستند. (2) هووخشتر پادشاه ماد، آشوريان را از سرزمين ماد راند و آن قوم را پس از قرن ها حكومت منقرض كرد. در طى سال هاى 610 تا 590 قبل از ميلاد پادشاهى ماد نه تنها پادشاهى آشور را از پاى درآورد بلكه پادشاهى هاى ماننا و اسكيت و اورارتو را نيز مطيع خويش ساخت. (3) رى در دوران ماد از اهميت خاصى برخوردار بود كه در تقسيمات سياسى تاريخى رى شرح آن عرضه شده است. كورش ماد را گشود و رى را به يكى از فرزندانش واگذار كرد. (4) داريوش پس از فتح بابل، شخصى به نام فرورتيش كه ياغى شده بود شكست داد و او را كه به رى فرار كرده بود دستگير و در همدان به دار آويختند. (5) نام رى در كتيبه بيستون كه از داريوش به جا مانده به صورت «رگا» درج شده است. (6) اسكندر در متلاشى كردن دولت هخامنشى و جنگ با داريوش سوم به رى رسيد و پنج روز در رى ماند و به قشون استراحت داد. (7) گفته شده است از رى سپاهى به كمك اسكندر رفته است و اعتمادالسلطنه اين همكارى را به مردم پارت كه بعدها سلسله اشكانيان از ميان آنها برخاستند، نسبت داده است. (8) در سال 316 پيش از ميلاد، «آنتيگن» يكى از سرداران اسكندر در جنگ با رقيب خود «اومنس» از رى عبور كرد اين سردار مقتدرترين مرد آسياگرديد. (9) در زمان سلوكيان زلزله اى شديد شهر رى را ويران كرد و سلوكوس اوّل معروف به نيكاتر (312 _ 280 قبل از ميلاد) خرابى ها را مرمت و شهر را بار ديگر آباد گردانيد و نام موطن خويش اورپس را بر آن نهاد. (10) سلوكيان در پهنه رى و آبادى هاى ديگر نظير آپامه كه در آن حدود به وجود آورده بودند گروهى از مردم مقدونى را به منظور ترويج يونانيت مقيم گردانيدند. (11) رى در زمان اشكانيان اهميتى ويژه يافت و «ارشكيه» ناميده شد و پايتخت بهاره اشكانيان بود. (12) گفته شده است كه اردشير پس از قتل اردوان و به زنى گرفتن دختر وى در شهر رى در كاخ اردوان چندى به سرير شاهى تكيه زد. مرزبانى رى به عهد ساسانيان به خاندان مهران واگذار گرديد. از حوادث مهم دوران ساسانى پادشاهى بهرام چوبينه رازى و عصيان وى نسبت به هرمز و خسرو پرويز و سكه زدن درهم در شهر رى و تصميم خسروپرويز به تخريب اين شهر است. خسروپرويز بعد از شكست بهرام چوبينه واستقرار مجدد بر تخت پادشاهى، رى و گرگان و خراسان را به بندوى و بسطام، دايى هاى خويش داد. 13

.

3. فتح رى به دست مسلمانان

3. فتح رى به دست مسلمانانپس از شكست سنگين نهاوند فروپاشى امپراطورى ساسانى آغاز شد و شهرها يكى پس از ديگرى سقوط كرد. فتح رى را به تفاوت ميان سال هاى 18 _24 هجرى ذكر كرده اند. (1) يعقوبى فتح رى را در سال 23 ه . به دست قرظة بن كعب الانصارى دانسته است. (2) طبرى فتح رى را به سال 22 ه . به دست نُعيم بن مقرّن دانسته است. (3) دكتر كريمان پس از ارائه اقوال مختلف متون تاريخى فتح رى مى نويسد: درميان اين متون نام هفت تن به عنوان فاتح رى به چشم مى خورد. يكى از اسباب اين اختلاف، عدم تسليم يكباره مردم رى در برابر سپاه اعراب مسلمان بوده است كه پس از فتح نخستين در هرفرصتى شورشى به پا مى داشتند كه سردارى از عرب آن را فرو مى نشاند وآن را فتحى به حساب مى آوردند و آن سردار را فاتح مى شناختند. (4) بلاذرى رى را از جمله شهرهايى نوشته است كه مردم آن با قبول جزيه و خراج بر مذهب خود باقى ماندند و آتشكده آنان خراب نگرديد. (5)

.

4. رى بعد از اسلام

4. رى بعد از اسلام (1)در اواخر خلافت عمر، مغيرة بن شعبه والى كوفه، كثير بن شهاب حارثى را والى رى گردانيد. وى مردم رى را كه نقض عهد كرده بودند دوباره مطيع ساخت. كثير در زمان معاويه نيز چندى والى اين شهر شد و به اميرالمؤمنين عليه السلام دشنام فراوان مى داد. عثمان در سال 24ه براء بن عازب را والى رى گردانيد. سعد بن ابى وقاص چون بار دوم والى كوفه شد، در آغاز سال 25 ه . براى سامان دادن به اوضاع پريشان رى به آنجا آمد و سپس به كوفه بازگشت. آخرين كس كه رى را فتح نمود قرظة بن كعب انصارى در دوران ولايت ابوموسى در خلافت عثمان بود. در سال مرگ عثمان والى رى، سعيد بن قيس بود. حضرت على عليه السلام يزيد بن قيس الارحبى را والى رى و همدان و اصفهان گردانيد. همچنين يزيد بن حجبه از سوى على عليه السلام والى رى و دشتپى گرديد. نيز ربيع بن خُثَيْم از طرف آن حضرت فرمانده جمعى از سپاهيان در رى و قزوين گرديد. در زمان معاوية بن ابى سفيان حكومت بصره و رى و خراسان تا سال 51 با زياد بن ابيه بود. زمانى كه عبيداللّه بن زياد از سوى يزيد حكومت كوفه را بر عهده داشت، با فرمان مشروط و جداگانه رى به عمر بن سعد و شمر آن دو را در راه ارتكاب جنايت هولناك كربلا و شهادت سيدالشهداء عليه السلام و ياران پاكبازش تشويق نمود. پس از مرگ يزيد، در سال 64 مردم رى به رهبرى «فرخان رازى» سر به طغيان برداشتند عامر بن مسعود امير كوفه، محمد بن عمير را به سركوبى ايشان فرستاد لكن او كارى از پيش نبرد. و عامر، عتاب بن ورقاء را گسيل داشت و در نبرد سختى، فرخان كشته شد و همدستانش فرار كردند. در سال 66 پس از استيلاى مختار بر كوفه يزيد بن ابى نجبة فرازى از سوى وى به حكومت رى منصوب گشت و به مدّت 18 ماه خراج اين شهر به او مى رسيد. در سال 68 گروهى از خوارج به رى حمله كردند و جمعى از مردم آن ها را يارى دادند عامل رى در اين حمله كشته شد. مصعب بن زبير عتاب بن ورقاء را فرستاد. او خوارج را شكست داد و غنايم زيادى به دست آورد. بنى اميّه سلطه و نفوذ كامل به رى يافتند و ميل اكثر مردم رى به سوى امويان و كارشان با والى خراسان بود. يكى از حوادث مهم رى، خروج سنباد خرمى است. مولانا اولياءاللّه مى نويسد: منصور مصمم بود ابومسلم را از ميان بردارد و او را با فريب پيش خود خواند و وزرا ابومسلم را از مراجعت منع كردند نشنيد و ابا كرد. سنباد نام نايبى را بر سر مصالح و عمل بگذاشت و از رى پيش منصور بازگشت تا ديد آنچه ديد تا آخر گفت: تركت الرأى بالرى. چون خبر كشته شدن ابومسلم رسيد، سنباد به خونخواهى برخاست و رو به رى نهاد و ابوعبيده حاكم آنجا را شكست داد. و تمامت خزاين و اموال و نعمت ابومسلم را به دست آورد. و قريب صدهزار كس به گردش فراهم آمدند. منصور نيرويى به فرماندهى جمهور به رى گسيل داشت و سنباد شكست خورد و شصت هزار از نيروهاى او كشته شدند. سنباد با فرستادن تحف و هداياى فراوان از حاكم طبرستان اسفهبد خورشيد پناهندگى خواست و او هم قبول كرد. و پسر عمويش طوس را به استقبال وى فرستاد؛ امّا بر اثر سوءتفاهمى كه در مراسم استقبال پيش آمد، سنباد به وسيله طوس كشته شد. جمهور پس از پيروزى بر سنباد در رى، عَلَم طغيان برافراشت. منصور لشكرى فرستاد و جمهور از رى گريخت و سرانجام در آذربايجان به دست كسانش كشته شد. منصور پسرش مهدى را براى مأموريت نظامى سوى خراسان فرستاد. مهدى در سال 142 ه . به مرو آمد. او به رى بازگشت و تا سال 144 در آنجا اقامت كرد. سپس به بغداد و بار ديگر به سال 146 به رى بازگشت و تا سال 151 در آنجا ماند. آنگاه به بغداد رفت. مهدى دستور داد تا آن بخش از رى كه در قرون سوم و چهام آباد بود، پى افكندند. اين بخش همان رى زيرين است. رى از سال 149 هجرى به نام محمد بن مهدى، «محمديه» خوانده مى شد. ولادت هادى چهارمين خليفه عباسى را به سال 146 در سيروان رى، نوشته اند. گفته شده است موسى هادى در حيات پدرش به رى آمد و روستاى موسى آباد رى را ساخت. هارون الرشيد برادر هادى و فرزند مهدى پنجمين خليفه عباسى در سال 148 ه . در رى متولد شد، هارون به رى علاقه خاصى داشت. وى فضل بن يحيى را والى رى، جرجان و طبرستان نمود. در سال 195 ه . كه دامنه اختلاف بين امين و مأمون بالا گرفت، امين سپاهى را به فرماندهى على بن عيسى براى دفع برادر روانه خراسان كرد. امّا قبل از آن كه اين سپاه به خراسان برسد طاهر ذواليمينين او را در نزديكى رى مغلوب و مقتول كرد. با ظهور و آغاز حكومت هاى نيمه مستقل و مستقل ايرانى، بيشتر نيمه اوّل قرن سوم هجرى رى در اختيار طاهريان قرار گرفت. حسن بن زيد علوى داعى كبير كه در رى اقامت داشت، بنا به دعوت اهالى مازندران غربى در رمضان 250 ه . به شمال رفت و حاكم محلى آنجا را شكست سختى داده و در شوال همان سال به آمل رسيد. و پس از آن كه طبرستان را به تصرف خود درآورد سپاهى به فرماندهى مردى از خاندان خويش براى تسخير رى فرستاد، سردار مذكور رى را تسخير كرد و عامل طاهريان از رى گريخت. مجدداً طاهريان به رى آمدند و سرانجام نماينده طاهريان شكست خورده و كشته شد. و رى براى داعى، مسلم گشت. در سال 255 رى از طرف خليفه عباسى المعتز سقوط كرد و از دست داعى بيرون شد و وى مجدداً در زمان معتمد، و به سال 257 رى را به دست آورد. رى دوباره در سال 259 ه . از دست داعى بيرون رفت در سال 266 اساتكين نامى از تركان بر رى غلبه يافت. در سال 275 احمد بن حسن ماردانى بر رى غلبه يافت و به قول ياقوت تشيع را در آن ديار ظاهر گردانيد. در سال 281 المعتضد پسر خويش على المكتفى را به رى فرستاد و رى و پاره اى از شهرهاى جبال را به وى سپرد. به هنگام اقامت مكتفى در رى، جايگاهى در آنجا بنا گرديد به نام مقام مكتفى. المكتفى عهد و لواء خراسان را براى امير اسماعيل سامانى فرستاد با ذكر آن كه امارت پس از او با پسرش احمد باشد و عهد و لواء ولايت رى و قزوين و زنجان را نيز بدان ضمّ كرد. و بدين گونه در سال 289 ه . رى در اختيار سامانيان قرار گرفت. نوشته اند كه سامانيان از نژاد بهرام چوبينه رازى و خاندان مهران بوده و در اصل از اهل رى بوده اند. اسماعيل ولايت رى را به برادرزاده اش ابوصالح منصور بن اسحاق سپرد وى شش سال در رى ماند. محمّد بن زكريّاى رازى دانشمند مشهور رى، كتاب معروف طبّ منصورى (الكنّاشه) را به نام وى تصنيف كرد. در 304ه . يوسف بن ابى الساج والى آذربايجان و ارمنيّه با تزوير، رى را تصرف كرد. پسر ابى الساج تا سال 307ه . پس از جنگ هاى متمادى بيرون رفت، در سال 310 مقتدر، حكومت رى و قزوين و ابهر و زنجان و آذربايجان را به يوسف بن ابى الساج سپرد. وى مجدداً در سال 311ه . به رى آمد. و سرانجام در سال 314ه . رى به تصرف سامانيان در آمد. در 316ه . اسفار بن شيرويه بر رى و كرج (محلى در حوالى اراك فعلى) غلبه كرد. و بعد از كشته شدن وى مردآويج زيارى تا 318ه . در رى اقامت داشت. مردآويج نيز رى را به پايتختى خويش برگزيد و بناهايى استوار در آن ساخت. اما دولت او مستعجل بود. حكومت آل بويه از 320ه . آغاز شد و پس از قتل مردآويج، حسن ركن الدوله ديلمى از سوى برادر، اصفهان را فتح كرد و به گشودن همدان، رى، قم، قزوين و كاشان عازم شد، اما در 327ه . وشمگير زيارى اصفهان را از دست حسن بيرون آورد. در 21 ربيع الاول 329 جنگ سختى در رى افتاد در اين جنگ ابوعلى چغانى از امراى سامانى با حسن و على از آل بويه به صورت محرمانه همكارى نموده و به جنگ ماكان عامل وشمگير و وشمگير پرداختند. ماكان با وجود نهايت رشادت در رى كشته شد. و وشمگير به طبرستان گريخت. ابوعلى رى را گرفت و سر ماكان را با اسراى زياد، به بخارا نزد امير نصر سامانى فرستاده و حدود قلمرو سامانيان را تا حلوان (سرپل ذهاب امروزى) رساند. ركن الدوله در سال 335 از نو بر رى و ساير اعمال جبال دست يافت. قلمرو آل بويه اعمال رى، جبل، فارس، اهواز و عراق تا نواحى شام و حجاز همه ايشان را شد و دو شهر بزرگ دنياى آن روز، يعنى بغداد و رى را پايتخت خود قرار دادند. در سال 337 ه . مرزبان مسافرى در رى طمع كرده و به قصد رى حركت كرد. نيروهاى ركن الدوله مرزبان را شكستى سخت دادند و آذربايجان را از دست پدر او و برادرش وهسودان گرفتند و ابومنصور طوسى يكى از فرماندهان اعزامى ركن الدوله يكسال در آذربايجان بود. رى تا سال 420 قلمرو جانشينان ركن الدوله ديلمى بوده است. يكى از شخصيت هاى مشهور ديالمه رى و همدان و اصفهان، صاحب ابوالقاسم اسماعيل بن عباد (326 _ 385) بود. وى از منشيان و بلغاى بسيار معروف زبان عربى است. او مردى كريم و فضل دوست و بخشنده و نسبت به شعرا بذّال و مشوّق بوده و در رى و اصفهان همه وقت در گرد او جمع كثيرى از اهل علم و بحث و شعر و ادب مى زيسته و به نام او شعر مى گفته و كتاب مى نوشته اند. صاحب، مالك كتابخانه اى در رى بوده كه جهت كثرت عدد كتاب و امتياز نسخ در آن ايّام بى مانند به شمار مى رفته است. صاحب بن عباد در مذهب شيعه و حبّ اهل بيت عليهم السلام يگانه زمان بوده تا جايى كه اهل اصفهان مذهب شيعه را به او نسبت مى دادند. و كسى را كه شيعه بود مى گفتند آن كس بر مذهب صاحب بن عباد است. مؤيدالدوله بر تمام عراق عجم و گرگان و طبرستان امارت مى كرد. او اين ممالك را به تدبير و كفايت وزير ناميش صاحب بن عباد اداره مى كرد. اين وزير لايق در زمان فخرالدوله ديلمى هم نفوذى فوق العاده داشت و در صفر 385 در رى وفات يافت و به اصفهان حمل و در آنجا دفن گرديد. در سال 420 محمود غزنوى رى را تصرف كرد و فجايع زيادى در آنجا مرتكب گرديد. محمود خود حنفى و اشعرى متعصب بود؛ در رى دست به قتل و غارت و بيدادگرى ها زد و دستور داد بى رحمانه جمع بسيارى از شيعيان آنجا را كه كثرتى داشتند به اتهام باطنى و قرمطى بودن از دم تيغ گذرانند و دويست چوبه دار بر پا كرد و بزرگان آنها را به دار كشيد و كارها را از ايشان گرفت و به تركان سنى مذهب داد. معتزله رى را به خراسان فرستاد. و نيز به دستور او كتابخانه بزرگ رى را در آتش سوزاندند و بخشى از كتاب هايش را به خراسان فرستاد. در سال 427 ه . تركان غز به رى حمله بردند و تا سال 430 ه . حملات آنها ادامه داشت. در سال 434 ه . طغرل اول، مؤسس سلسله سلجوقى به رى آمد و حوادث بسيارى در زمان او رخ داد. طغرل، رى را به پايتختى خود انتخاب كرد. وى در سال 455 ه . در رى درگذشت. در جمادى الاول سال 495 محمد سلجوقى با لشكرى فراوان به رى آمد و با برادرش بركيارق روبرو شد. اما پيش از جنگ سپاهيان او پراكنده شدند و محمّد با هفتاد سوار به طرف اصفهان منهزم گرديد. در 511 در دوره سلاجقه شاه غازى رستم بن على بن شهريار پنجمين پادشاه از فرقه ثانيه آل باوند ملوك طبرستان، يك سال و هشت ماه بر رى مسلط بود؛ زيرا در گرفتارى سنجر به دست تركان غز برادرزاده اش سليمان شاه گريخته و نزد شاه غازى آمده و شاه غازى او را به همدان برد و بر تخت نشاند. سليمان شاه اعمال رى را تا مشكو به شاه غازى مسلّم داشت. و خواجه نجم الدين حسن عميدى يك سال و هشت ماه به نيابت ملك غازى در رى بود. شاه غازى مدرسه اى در رى بنا نهاد كه از مدارس معروف شيعه بود. در سال 522 سلطان سنجر از خراسان به رى آمد. در سال 555 ه . اينانج يكى از غلامان سلجوقى بر رى استيلا يافت. در سال 564 ايلدگز از اتابكان آذربايجان لشكرى به رى برد و آنجا را گرفت و اينانج به دست غلامانش به قتل رسيد. در 590 ه . طغرل سوم به دست خوارزمشاهيان در رى كشته شد. تكش خوارزمشاه پس از سقوط سلاجقه، رى را به پسر خود يونس خان سپرد. رى از 590 تا 592 بين قتلغ اينانج پسر جهان پهلوان و با همدستى وزير خليفه از سويى و خوارزمشاهيان از سوى ديگر و همچنين در ائتلافى جديد و ديگر قتلغ اينانج و خوارزمشاهيان عليه وزير خليفه، دست به دست گشت و سرانجام در اختيار تكش خوارزمشاه قرارگرفت. آى تُغْمِشْ يكى از غلامان اتابكان آذربايجان از سال 600 بر رى و همدان و بلاد جبل استيلا يافت. شمس آى تغمش تا 608 بر همدان، اصفهان و رى حكومت مى كرد. در سال 608، ناصرالدين مِنگُلى يكى از زيردستان آى تغمش بود كه بر او شوريد و آى تغمش به بغداد گريخت. منگلى تا 612 ه . بر عراق (منظور عراق عجم است كه رى هم جزو آن محسوب مى شد) حكومت كرد و در اين سال در ساوه كشته شد. درگيرى هاى مذهبى 582 ه . رى خسارت بار بود. در جنگ شيعه و سنى (حنفى و شافعى) سنى ها پيروز شدند و عدّه زيادى از اهالى كشته و شيعيان جلاى وطن نمودند. ياقوت گويد كه حنفى ها و شافعى ها پيروان شيعه، نصف جمعيت شهر را قلع و قمع كردند. و متعاقب آن، جنگ بين حنفى ها و شافعى ها درگرفت وشافعى ها پيروز شدند. وحنفى ها خسارات سنگينى را متحمّل شدند. در 617 ه . چنگيز، جبه و سوبداى را با سى هزار تن سوار مأمور تعقيب سلطان محمد خوارزمشاه كرد كه از خراسان با شتابى هر چه تمام تر از برابر سپاه مغول به عراق مى گريخت جبه گروهى از سپاهيان را برداشت از راه جوين عازم مازندران شد. سوبداى نيز با دسته ديگر متوجّه طوس و خبوشان و اسفراين و دامغان گرديد. و راه رى را در پيش گرفت. خوارزمشاه در فرار خود به رى رسيد و از آنجا به قلعه فرزين و سپس گيلان و مازندران و جزيره آبسكون رفت و سرانجام در آنجا مرد. نيروهاى مغول به رهبرى سبتاى از شاهراه دامغان و سمنان به رى آمدند و جبه هم پس از غارت مازندران به خصوص آمل، به رى رسيد. مغولان در رى شهر را غارت كردند. گروه انبوهى را به قتل رساندند و اطفال و زنان را اسير كردند و از ظلم و كشت و كشتار و غارت و جنايت چنان كردند كه تا به آن روز گوشى نشنيده و چشمى نديده بود. اندكى از مردم توانستند به سوى پناهگاه هاى كوهستانى قصران فرار كنند. پس از اين همه فجايع، مغولان به طلب خوارزمشاه از رى بيرون رفتند. پس از پايان يافتن فجايع مغول در رى و درگذشت خوارزمشاه در آبسكون، پسرش سلطان غياث الدين كه كرمان، جبال و رى به نام او بود، پس از تحركاتى در كرمان و فارس و ... در زمستان 619 وارد رى شد و به شاهى نشست. سلطان جلال الدين چون از سلطه برادر در عراق آگاهى يافت خود را از هند به مكران و كرمان و شيراز و اصفهان رسانيد و در بين راه بسيارى از لشكريان او به خاطر بدى آب و هوا تلف شدند. در اينجا جلال الدين اطلاع يافت كه برادرش غياث الدين در رى است سپس عازم آنجا گرديد. چون غياث الدين خبر آمدن برادر و استيلاى او را شنيد، با سى هزار سوار به جلوگيرى او آمد؛ ولى جلال الدين به وسيله فرستادن سفيرى برادر را از جنگ بازداشت و غياث الدين به رى برگشت و غالب رؤساى لشكرىِ او امر جلال الدين را پذيرفتند. غياث الدين چون اين حال را مشاهده كرد از جلوى برادر گريخت و جلال الدين به رى مسلّط گرديد و برادر را امان داد. وى در سال 621 ه . راه همدان را در پيش گرفت. در اين هنگام گروهى ديگر از تاتارها به دستور چنگيز به رى و بلاد ديگر آن حدود تاختند و آنچه از مردم كه در تهاجم نخستين جان سالم به در برده و به شهر رى بازگشته بودند دچار قتل و غارت مغولان شدند. فاجعه عظمى حمله مغول در 617 و 621 چنان ضربتى بر رى وارد آورد كه ديگر هيچ گاه اين شهر آبادى و اعتبار پيشين را به دست نياورد و به قول نجم الدين دايه رازى از يك شهر رى كمابيش هفتصد هزار آدمى به قتل آمده و اسير گشت. پس از افول قدرت خوارزمشاهيان، ايلخانان مغول در ايران از جمله در ناحيه رى حكومت كردند. رى جزو منطقه نفوذ طغاتيموريان (739 _ 752) قرار گرفت؛ اما ديرى نپاييد كه اين شهر در اختيار شاهان آل بادوسپان مازندران در آمد. امير ولى، سرزمين رى را از دست آل بادوسپان خارج ساخت. سلطان اويس جلايرى در 772 ه . رى را از دست امير ولى گرفت و حكومت رى را به يكى از امراى خود قتلغ شاه واگذاشت. قتلغ شاه دو سال بعد مرد و مقام او، نصيب عادل آقا از امراى جلايرى شد. امير ولى بار ديگر به عزم تسخير عراق (عجم) به اين ديار آمد و شهر ساوه را گرفت و به جرجان برگشت. در سال 784 سلطان حسين جلايرى با گسيل اكثر سپاهيان خود به سلطانيه و با استعانت از عادل آقا در صدد گرفتن بعضى از قلاع رى از چنگ امير ولى بود كه به صورت ناگهانى توسط برادرش كشته شد. در 786 سپاهيان امير تيمور رى را تصرف و به كشت و كشتار مردم پرداختند. رى مدّتى در تصرف تيموريان بود. در 823 اسكندر و جهانشاه قراقويونلو، در جنگ با شاهرخ تيمورى، رى را از دست دادند. از 850 ه . جهانشاه بر عراق عجم و فارس و كرمان مستولى شد. از 873 اوزن حسن آق قويونلو، بر اكثر نواحى ايران از جمله رى مسلط شد. بعد از قدرت يافتن صفويان رى در تصرف آنان درآمد. در دوران حكومت شاه طهماسب اول صفوى، تهران كه يكى از قصبات اطراف رى بود وارث شهر كهن رى شد. امّا هنوز رى از نظر اسمى اهميّت خود را حفظ كرده بود و نام عمومى منطقه به نام رى خوانده مى شد هرچند مركز منطقه، ديگر شهر تاريخى رى نبود. امّا كم كم اين اهميت اسمى هم كم رنگ شد. به خصوص پس از انتخاب تهران در سال هاى نخستين قرن سيزدهم هجرى به عنوان پايتخت، دارالخلافه تهران شهرت و آوازه اش فراگير شد. امّا بر خلاف حركت صعودى و شتاب دار تهران، رى در مسير تاريخى خود چنان تنزّل نمود كه از آن به عنوان قريه و قصبه حضرت عبدالعظيم نام برده مى شد. در د اى اخير مجدداً رى ابتدا به صورت بخش و سپس شهرستان ترقى نمود و به عنوان شهرى پرجمعيت در اتصال به كلان شهر تهران، به موجوديت جديد خود ادامه مى دهد.

.

اهميّت رى

اهميّت رىشهر رى را، پيش از اسلام، مركز دينى و پايگاه بزرگ مغان و زرتشتيان دانسته اند. شهرى مقدس به شمار مى آمده، و نوعى حكومت دينى، نظير حكومت پاپ در واتيكان، به وسيله موبدان موبد، كه عنوان «زرتوشترتمه» (Zarathoushtrotema) يعنى همان زرتشت داشته، در آنجا برقرار بوده است. (1) در آناهيتا نوشته شده است: در سنت ايرانيان، دغدويه، زن پورشسب و مادر زرتشت، از رى بوده است. در حبيب السير هم ذكر گرديده كه مادر زرتشت از رى بوده است. در كتاب مزديسنا نيز از قول هرتسلفد چنين آمده: زرتشت در خانه پدر خويش پورشاسپه (پورشاسپ)، در رگا (رى) متولّد گرديد. (2) دياكونوف احتمال مى دهد كه مصمغان مقيم استوناوند دماوند رى، جانشينان قدرت جسمانى و غير روحانى زرتشت باشند كه در رى رئيس ايالت بود. (3) قلعه استوناوند يا استناباد قلعه اى است كه ميان رى و آمل قرار داشته و گفته اند از تاريخ بناى آن سه هزار سال مى گذشته. اين محل جايگاه دائمى مصمغان (مسمغان = مه مغان يعنى بزرگ تر مغان) بوده است كه تا سال 141 هجرى حكومتى مستقل داشتند و در اين سال به فرمان منصور دوانيقى از ميان برداشته شدند. (4) نام رى در كتاب توبيت از داستان هاى دوره اسارت يهود آمده است. توبيت از بزرگان يهود بوده است. مذكور افتادن نام رى در داستان توبيت، بدان صورت كه وى را بدانجا اميدى بوده، ظاهراً ارج و احترامى به اين شهر باستانى به نزد معتقدان به وى بخشيده بود. نيز رى اقامتگاه يهوديانى بوده كه سلم نصر _ آشورى _ آنان را تبعيد كرده است. (5) امّا رى در عهد اسلامى نيز تا قبل از حمله مغول يكى از مناطق ممتاز و با عظمت محسوب مى شده است. در جوامع روايى (در ذيل بلاد مذموم و ممدوح) (6) و متون جغرافيايى، احاديثى در مورد رى نقل شده است. آقاى دكتر حسين كريمان در پژوهش مفصل خود در اين زمينه، يك روايت در مدح رى از احسن التقاسيم نقل كرده است كه آن هم خبر مرفوع و غير مسند است. در مقابل در بسيارى از منابع، احاديثى در ذمّ رى وارد شده است. از جمله در بحار از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده است كه «... أهل المدينة تدعى الرّى هم أعداء اللّه و أعداء رسوله و أعداء أهل بيته...». (7) همچنين در معجم البلدان از امام جعفر صادق عليه السلام و اهل بيت عليهم السلاماحاديثى نقل شده است كه رى از شهرهاى ملعونه و شوم برشمرده شده است. (8) ابن اثير در گزارش حوادث اواخر بنى اميّه، اكثر مردم شهر رى را هواخواه امويان و سفيانى كيش بر مى شمارد. «أكثر أهلها لميلهم إلى بنى اُميّة، لأنهم كانوا سفيانيّة...». (9) اسكافى هم رى را در شمار شهرهايى مى آورد كه قبلاً مردم آن جا ناصبى بوده و سپس مستبصر گشته اند. (10) امّا به مرور زمان تشيع در رى گسترش يافت به طورى كه عدّه زيادى از اكابر اصحاب ائمه عليهم السلام و علما و محدثين شيعه از اين شهر برخاستند و سرانجام مذهب شيعه، مذهب عموم مردم گرديد. از اين رو، علامه مجلسى مى نويسد: دور نيست كه احاديث ذمّ برخى از بلاد، همانند رى مربوط به همان زمان (معصومين) باشد نه تا زمان قيامت. (11) كجورى نيز در مورد حديث امام جعفر صادق عليه السلام مى نويسد: محمول است بر وقت و زمان، يعنى همه وقت نيست. (12) دكتر كريمان هم مى نويسد: گمان مى رود آن چه در ذمّ رى گفته شده، مخصوص همان زمان معصومان عليهم السلام بوده است نه تا به ابد. (13) شكوه رى در تاريخ اسلام با خاطره اى تلخ همراه است. حمداللّه مستوفى مى نويسد: ملك رى به عظمتى بوده كه حكومتش در اول عمر سعد عليه اللعنة باعث قتل اميرالمؤمنين حسين بن على رضعهما شد و آن حكايت مشهور است. (14) طمع به حكومت رى باعث رقابت و مسابقه در ارتكاب جنايت هولناك كربلا، از سوى عمر بن سعد و شمر گرديده بود. و سرانجام اين طمع، عمر بن سعد را فريفت و دستش را به خون سومين امام معصوم عليه السلام و ياران پاكش آلوده ساخت. اين دو بيت شعر به عمر بن سعد، منسوب است: أَ أَتركُ مُلك الرّيّ و الرّىّ رَغَبهٌأم أَرجعُ مذموماً بقتل حُسَيْن و فى قتله النار التى ليس دونَهاحجابٌ و ملكُ الرّىّ قُرّةُ عَيْن (15) آيا حكومت رى را كه خواسته و آرزوى من است، فروگذارم يا با كشتن حسين نكوهيده شوم و در قتل حسين آتشى است كه در برابر آن سپرى وجود ندارد. و حكومت رى مايه روشنى چشم است. شروانى آورده است: يثرب به باد رفت به تعمير ملك شامبطحا خراب شد به تمنّاى ملك رى (16)

.

رى در متون كهن و گذشته

رى در متون كهن و گذشتهرى در بسيارى از متون تاريخى و جغرافيايى و ... آمده است و پژوهشى در اين همه، نيازمند چندين جلد كتاب و حتى دائرة المعارف است. امّا براى نمونه به برخى از منابع كهن و تاريخى كه از اوصاف رى سخن رفته است اشاره مى شود. ايزيدور خاراكسى يونانى درباره رى مى گويد: رى از تمامى شهرهاى ماد بزرگ تر بود. (1) در يكى از نوشته هاى پارسى ميانه كه به زبان و خط پهلوى است. نام رى به عنوان يكى از شهرستان هاى كوست آتورپاتكان آمده است. (2) ابن رسته در كتابش الاعلاق النفيسه كه در 290ه .ق تأليف يافته مى نويسد: «رى شهر بزرگى است كه رود روذه از آن مى گذرد. و مقابل مسجد جامع، قلعه رى واقع است كه بر سر كوهى بلند و صعب العبور قرار گرفته است. وقتى بر اين قلعه بالا رفتى تمام پشت بام هاى شهر رى را مى بينى». (3) ابن خردادبه در قرن سوم هجرى مى نويسد: «و دانشمندان گويند: بهترين زمين هاى آفريده شده، رى است كه در آنجا (خيابان هاى) سُرُّ و سَرْبان نيكو است». (4) ابن فقيه در وصف رى در مختصر البلدان مى گويد: فهى عروس الأرض وسكة الدنيا و واسطة خراسان وجرجان والعراق وطبرستان وهى أحسن الارض مخلوقة؛ (5) پس آن (رى) عروس زمين وگذرگاه و چهارراه دنيا وحلقه اتصال خراسان وگرگان وعراق وطبرستان است وآن بهترين زمين آفريده شده است. ابودلف جهانگرد معروف قرن چهارم به اوصاف رى پرداخته مى نويسد: «در وسط رى شهر عجيبى با دروازه هاى آهنى و باروى عظيم وجود دارد». (6) استخرى رى را در شمار ديار طبرستان و ديلم و بزرگ ترين شهر ناحيه شرق مى داند. وى مى نويسد: و بزرگ ترين شهرى از اين كى ياد كرديم از عراق گذشته بر حدود مشرق شهر رى است. دروازه هاى معروف دارد. يكى را دروازه باب طاق خوانند كى سوى كوهستان و عراق رود. و دروازه بليسان كى سوى قزوين رود، و دروازه كوهك سوى قم. 7 استخرى، اوصاف رى و محصولات آن را شرح مى دهد. و شهرها و روستاهاى اطراف رى را بر مى شمارد. از جمله از «بسا» يا «بشاويه»، بخش فشاپويه امروزى نام مى برد.(2) ابن حوقل مى گويد: «رى شهر بزرگى است مقدار عمارت آن يك فرسخ و نصف است در يك فرسخ و نصف. افزون بر قنات ها دو نهر در شهر جارى است. از آنجا پنبه خيزد به فراوانى. و پنبه آن را به عراق برند». (7) مقدسى در قرن چهارم به تحسين و تمجيد فراوان رى پرداخته است. وى محصولات كشاورزى و غذاها و بازرگانى و بازار و كاروانسراها و گرمابه هاى تميز و مردم شهر و روستاهاى بزرگ رى را ستوده است. ديگر تعابير و سخنان مقدسى در مورد رى چنين است: «رى الجليله»، «و الرّىّ من أجلّ ممالكهم»، «و هو بلد كبير»، «الرى بلد جليل بهىّ نبيل» و «هو أحد مفاخر الاسلام». (8) و اين تعابير همگى تأكيدى است به بزرگى و جلالت و شأن و درخشش شهر رى و اين كه اين شهر يكى از افتخارات جهان اسلام محسوب مى شده است. در كتاب اشكال العالم متعلق به قرن چهارم هجرى، رى در شمار ولايت ديلمان ذكر شده و در وصف رى آمده است: بزرگ تر شهرى كه از شهرهاى ديالمه است رى مى باشد. شهرى است كه چون از عراق بگذرى تا آخر اسلام بيرون از نشابور هيچ شهرى بزرگ تر و معمورتر و با مال تر و نعمت دارتر از آن نيست. اما عمارت آن به يكديگر نزديك و دهات سواد رى بيشتر است. درازى شهر يك فرسنگ باشد در مانند آن پهنا. بناهاى ايشان از گچ و خشت پخته باشد.... (9) در كتاب حدود العالم از تأليفات قرن چهارم هجرى آمده است: رى شهرى است عظيم و آبادان، با خواسته و مردم و بازرگانان بسيار، مستقر پادشاه جبال. (10) ابو عبيد بكرى اندلسى متوفى 487هق مى نويسد: الرى كورة معروفه؛ رى ناحيه اى است مشهور. (11) ياقوت حموى متوفى 626ه .ق در معجم البلدان، اطلاعات مبسوطى را در مورد تاريخ و جغرافياى رى عرضه داشته است. از جمله مى نويسد: و هي _ الرّىّ _ مدينة مشهورة من أُمّهات البلاد و أعلام المُدن، كثيرة الفواكه و الخيرات، و هى محطّ الحاجّ على طريق السابله و قصبة بلاد جبال؛ (12) و آن (رى) شهرى مشهور و يكى از امّهات بلاد و شهرهاى سرشناس است. داراى ميوه ها و نعمت هاى فراوان، منزلگاه حاجيان است به راه سابله، و مركز بلاد جبال است. همچنين ياقوت در ضمن شمردن نواحى اطراف رى از «بشاويه» يعنى بخش فشاپويه نام مى برد. (13) در يك متن جغرافيايى ديگر قرن چهارم هجرى آمده است: رى شهرى است باشكوه و مردمان آن آميخته از فارسى و عرب و ترك... و شهرى است پردرخت. (14) عبدالجليل قزوينى رازى مى نويسد: رى از امهات بلاد عالم است. (15) در يك متن جغرافيايى قرن ششم هجرى آمده است: «الرى مدينة كبيرة؛ رى شهرى بزرگ است». نيز آمده است: رى شهرى بزرگ... وداراى بازارهاى آباد وبازرگانى با رونق است. (16) عماد الدين زكرياى قزوينى متوفى 682ه . مى نويسد: رى شهرى مشهور و يكى از امّهات بلاد و شهرهاى سرشناس است. (17) صفى الدين بغدادى متوفى 739ه . مى نويسد: الرّىّ بفتح اوّله و تشديد ثانيه، مدينة مشهورة من اُمّهات البلاد و أعلام المدن. (18) ابوالفداء متوفى 732 ه .ق به نقل از ابن حوقل گويد: رى شهر بزرگى است مقدار عمارت آن يك فرسخ و نصف است در يك فرسخ و نصف فرسخ. همچنين از اللباب نقل مى كند كه رى شهرى است از بلاد ديلم ميان قومس و جبال و منسوب بدان را رازى گويند به الحاق زاء در آخرش. (19) ابوالفداء، خود رى را در جدول بلاد جبل آورده است. (20) حمداللّه مستوفى مورخ و جغرافى دان مشهور در 740ه .ق در كتابش نزهة القلوب به تفصيل در مورد رى، سخن به ميان آورده است. وى رى را به عنوان يكى از نواحى مهم عراق عجم، آورده و نوشته است: رى از اقليم چهارم است و ام البلاد ايران و به جهت قدمت آن را شيخ البلاد خوانند. (21) همچنين مى نويسد: مهدى خليفه عباسى احياى عمارت رى كرد و شهر عظيم شد چنان كه گويند سى هزار مسجد و دو هزار و هفت صد و پنجاه مناره در آن بود. شهر را بر سر سنگى با هم مخاصمت افتاد زيادت از صد هزار آدمى به قتل آمدند و خرابى تمام به حال شهر راه يافت و در فترت مغول به كلى خراب شد. (22) حمداللّه مستوفى در شرح عراق عجم، از چهار شهر مهمّ اين ناحيه يعنى قم، اصفهان، همدان و رى نام مى برد كه در شعر شاعرى بدان اشاره شده است و از جمله در وصف رى سروده شده است: معدن مردمى و كان كرم شاه بلادرى بود كه چو رى در همه عالم نبود (23) محمد بن عبدالمنعم الحميرى مى نويسد: رى ناحيه اى است مشهور منسوب به بلاد جبل. امّا از آنجا نيست بلكه به خراسان نزديكتر است. (24) كلاويخو جهانگرد دوره تيمورى بعد از ديدن خرابه هاى رى مى نويسد: اين آثار همان شهرى است كه در گذشته بزرگترين شهر آن منطقه بوده. (25) امين احمد رازى مؤلف هفت اقليم كه از مصنفات 1002 قمرى است در باب رى مطالبى را آورده و از جمله نوشته است: ملك رى شهريار، ولايتى است با نام... ، اصمعى آورده كه «الرى عروس الدنيا». (26) و اصل شهر رى درحادثه چنگيزخان چنان چه گذشت نوعى خراب گرديد كه آبادانى نقش بالكليه از وى محو گشت و امروز دارالملك يكى طهران و ديگرى ورامين است. (27) شاردن جهانگرد معروف عهد صفويان مى نويسد: در... مشرق ساوه ... در گوشه و كنار اطلال و آثار باقيه شهر معروف رى، بزرگترين بلاد آسيا مشاهده مى شود. تعريفات فوق العاده حيرت آورى كه از رى مى كنند، باور كردنى نمى باشد، ولى با وجود اين، مورد تصديق تمام تاريخ نويسان است، به علاوه عدّه اى نيز با مشاهدات عينى خود آن ها را تأييد مى كنند. در علم معرفة البُلدان ايرانى آمده است كه در دوره خلافت المهدى محمد بن عبداللّه دوانيقى كه در سده نهم ميلادى (قرن سوم هجرى) (28) مى زيسته، بلده رى به نود و شش بخش و ناحيه قسمت مى شده است، و در هر يك از اين بخش ها چهل و شش خيابان و در هر خيابانى چهارصد باب خانه، باغچه و ده باب مسجد وجود داشته است. شش هزار و چهارصد باب مدرسه، شانزده هزار و ششصد باب گرمابه، پانزده هزار مناره مسجد، دوازده هزار آسياب، هزار و هفتصد رشته آب چشمه، سيزده هزار باب كاروانسرا آبادى اين سواد اعظم را تشكيل مى داده است. من جرأت نمى ورزيدم كه شماره منازل و خانه هاى مسكونى شهر را ذكر كنم؛ زيرا تعداد نفوس اين بلده را فقط بالغ بر نيمه اين شماره مى توانم باور كنم، با وجود اين علماى جغرافى اروپايى در اين مورد به دعاوى نويسندگان شرقى اعتماد مى كنند. مورّخين عرب نيز تأييد مى كنند كه در سده سوم هجرى، يعنى درست در دوره مورد بحث، رى پر جمعيت ترين بلده آسيا بوده است، و مدّعى هستند كه در روى زمين غير از بابل هيچ شهرى از لحاظ كثرت نفوس و يا از جهت ثروت و مكنت اين قدر معظم و معتبر نبوده است، به همين جهات، در كتب تاريخى، القاب و عناوين عاليه براى بلده رى مشاهده مى شود: ام البلاد، باب الابواب الارض، سوق العالم، بلدة البلاد. (29) شروانى در مورد رى مى نويسد: «رى از بلاد قديمه و مداين عظيمه بوده» (30) ، «رى مدينه مشهوره بوده، روزگارش چنان خراب نموده كه اكنون جز خرابه چند وآثار پست و بلند چيزى ندارد. (31) راز ولايتى است مشهور و ديارى است معمور. رى دارالملك راز بوده وبعضى رى را راز گويند والاول هو الاصح (32) ». كتاب حديقه الاقاليم كه مؤلف آن در اواخر دوره صفوى و حكومت افشاريه و زنديه مى زيسته و در خدمت امراى هند بوده در مورد رى نوشته است: رى ولايتى است با نام. سپس شرحى از خصائص عرضه مى دارد از جمله اين كه: رى داراى 15035 يخچال و 1400 طاحونه (آسياب) بوده و در هر مسجد هزار چراغ داشته و هر شب روشن مى كردند. وى در گزارش خود در مورد رى، برخى آمار ديگر ارائه نموده است كه باورش مشكل است. سپس در انتها مى نويسد: در حادثه چنگيزخان اين شهر را نوعى خراب كردند كه نقش آبادى به كلى از وى محو شد و بعد از آن دارالملك رى، تهران مقرر شد. (33) محمد پادشاه درباره رى مى نويسد: شهر مشهور است. (34)

.

اوصاف جغرافيايى رى در گذشته

رى برين و رى زيرين

رى برين و رى زيرينپهنه شهر باستانى رى از نظر قدمت و تازگى به دو بخش ممتاز تقسيم مى گردد: 1. رى كهنه باستانى 2. رى مستحدث ادوار بعد. بخش نخستين آن قسمت از شهر رى است كه در جنوب چشمه على، ميان باروى عظيمى كه به روزگاران پيش از اسلام احداث شده بوده، قرار داشته است، كه آن را «رى برين» يا «رى عليا» مى گفته اند و به تدريج از سوى جنوب شرقى گسترش مى يافته و پيش مى رفته است. بخش دوم يا رى قرون بعد، در جنوب شرقى بخش نخستين، و جنوب كوه بى بى شهربانو پى افكنده شده بوده است، و آن را «رى زيرين» يا «رى سفلى» مى ناميده اند. (1) در مجمل التواريخ متعلق به سال 520ه . آمده است: (بعد از خرابى كامل رى) منوچهر بدين جايگاه از نو بنا نهاد. و آن را «ماه جان» نام كرد و آن خرابه را «رى برين» خواندندى و ديگر «رى زيرين» مهدى اميرالمؤمنين درآن بيفزود، محمّديه خواندند. (2) رى همانند ديگر شهرهاى بزرگ از سه قسمت تشكيل مى يافت: يكى شهرستان (شهر درونى، يا شارستان) و ديگرى كهندژ (شهر بيرونى يا قلعه) و سوم بازار (ربض). ارك بر بالاى كوهى منفرد و كوچك قرار داشت كه از آنجا تمام شهر ديده مى شد. (3)

.

2. موقعيت اقليمى رى

2. موقعيت اقليمى رىجهان در گذشته به هفت اقليم تقسيم مى شد. و حتى برخى از كتب جغرافيايى، شهرها را با تقسيم بندى اقليمى ارائه مى نمودند. حمداللّه مستوفى رى را از اقليم چهارم دانسته و در مورد طالع آن نيز مى نويسد: طالع عمارت رى را برج عقرب دانسته اند. وى طول و عرض جغرافيايى رى به مقياس قديم را هم اين چنين نوشته است: طولش از جزاير خالدات «عو. ك» و عرض از خط استوا «له. ل» است. (1) ياقوت به نقل از بطلميوس نوشته است: طول آن 85 درجه و عرضش 37 درجه و 36 دقيقه. (2) شروانى مى نويسد: رى از اقليم چهارم و طولش از جزاير خالدات «فوك» است و عرضش از خط استوا «له ها» (3) . به نوشته ياقوت رى در بروج دوازده گانه به دومين برج «الثور» تعلق داشت. (4)

.

3. زبان مردمان رى

3. زبان مردمان رىچون رى از نظر تاريخى وابسته به سرزمين ماد است. زبان مردم رى در گذشته مادى بوده است. اين زبان با فارسى باستان قرابت داشته و زبان شاهان قوم ماد و مردم مغرب و مركز ايران بوده است. امّا زبان رى به عنوان يكى از اجزاى مهم ناحيه ماد هيچ وقت بى تأثير از ديگر زبان هاى ايرانى و همچنين زبان هاى بيگانه نماند. تصرف بخشى از سرزمين ماد از جمله رى توسط آشوريان و حمله اسكندر به ايران موجب گسترش زبان آشورى و فرهنگ و زبان و مظاهر يونان و يونانى گرى در اين سامان گرديد. زبان اوستايى و زبان پارسى باستان _ زبان رسمى ايران دوره هخامنشيان _ و زبان پارتى يا پهلوى اشكانى _ زبان مخصوص قوم پارت _ و زبان پهلوى يا پارسى ميانه _ زبان رسمى ايران دوره ساسانى _ و زبان هاى عربى و تركى و گويش طبرى ره آورد حكومت هاى علويان وديالمه و برخى ديگر حكومت هاى محلّى مازندران و گيلان، هر كدام در مقاطع تاريخى خاص، موجب گسترش و رسوخ آن زبان ها در رى گشته است. امّا از همه مهمتر رواج زبان «درى» يا پارسى نو در اين ديار است كه به از بين رفتن تدريجى زبان پهلوى انجاميد. زبان فارسى نو (درى)، دنباله پارسى باستان و ميانه است كه از قرن سوم و چهارم هجرى به بعد و پس از تشكيل دربارهاى مشرق در عهد اسلامى به صورت زبان رسمى درآمد. حاكميت حاكمان خراسان بر رى در اين ادوار موجب ترويج زبان درى در رى گشت كه تا هم اكنون ادامه داشته و هم اينك زبان رسمى مردم رى و ايران است. (1) لازم به ذكر است كه هرچند زبان مادى رى به دلايل سلطه و نفوذ حكام و وزراى دربارهاى مشرق اسلامى و خط مشى فرهنگى آنان دچار استحاله گرديد. امّا در تاريخ زبان ها و لهجه هاى كهن ايرانى، از جايگاه ويژه اى برخوردار است. در كتاب تاريخ مردم ايران مذكور است: در پايان عهد آل بويه در سرزمين جبال كه نيز ولايت فهله نام داشت و زبان مردم آن نواحى به همين سبب فهلوى نيز خوانده مى شد ادبياتى عاميانه نيز در لهجه هاى محلى انعكاس داشت. در رى كه زبان آن تدريجاً به لغت درى نزديك تر از پهلوى مى شد ترانه هايى به لهجه رازى رايج بود. (2) همچنين در كتاب مزبور آمده است: ولايت جبال و آذربايجان در ايجاد نظم و نثر درى به اندازه خراسان و ماوراءالنهر كه اسباب كار هم در آنجاها بيش تر جمع بود، علاقه نشان نمى داد. در رى هر چند منطقى رازى و غضايرى ظاهراً بيش تر به زبان درى شعر مى سرودند امّا عامه مردم به آن چه بندار رازى و ديگران در لهجه پهلوى رى _ كه رازى خوانده مى شد _ نظم مى كردند شوق و علاقه بيشتر نشان مى دادند. (3) تاريخ ماد نيز، زبان آريزانتيان (يكى از اقوام شش گانه ماد) را لسان مشترك تمام قبايل ماد نوشته است. و علّت آن را سواركار بودن ايشان و يا به ديگر سخن داشتن عرابه هاى اسبى آنان ذكر كرده است. همچنين نوشته است: مكان و مقر هر يك از قبيله هاى عضو اتحاديه مزبور (اتحاديه اقوام ماد) به درستى معلوم نيست. فقط حدس زده مى شود كه آريزانتيان در اقصى نقاط مشرق ماد زندگى مى كردند و محتملاً مغ ها (مغان) نيز در همان حدود مى زيستند (نزديك رغه كه در قرون وسطى رى خوانده مى شد. نزديك تهران كنونى). (4) پس مى توان نتيجه گرفت اگر اين سخن واقعيت داشته باشد كه محل سكونت آريزانتيان ها رغه بوده است؛ زبان مردم رى، زبان مشترك سرتاسر سرزمين ماد بوده است.

.

4. مذهب مردم رى

4. مذهب مردم رىمذهب مغ ها مذهب رسمى ماديها بود. (1) در مذهب مغ ها اطّلاعاتى در دست نيست و محققاً نمى توان گفت كه مذهب زرتشت در اين زمان در ماد منتشر بوده يا نه؟ (2) مغان كه رى مركز ايشان بود گويا نيز از مردم همان سرزمين بوده اند. (3) و در باب توجه مغان و مردم رى در عهد دولت ماد و هخامنشيان به آتش و آتشكده و احترام و ستايش اين عنصر كه لازمه آن آباد بودن آتشكده است ترديدى وجود ندارد. (4) نيز چنان كه پيشتر گذشت شهر رى در ديدگاه زرتشتيان از جايگاه ويژه اى برخوردار بود و اين مذهب قرن ها در اين سامان رواج داشت و آثار و بقاياى تاريخى مقابر يا آتشكده زرتشتيان در حوالى رى مشهود است. پيش از اسلام، اقليتى از يهود هم در رى زندگى مى كردند و اين شهر در نزد پيروان تورات و انجيل از احترام برخوردار بود. نيز خرمدينان هم در رى نفوذ داشتند. پس از ظهور اسلام كه به سقوط ساسانيان انجاميد. رى توسّط مسلمين به سال 23ه . فتح شد. (5) سرانجام مردم اين ناحيه مذهب تسنن را پذيرفتند. در دوران بنى اميّه، شهر رى يكى از نواحى هوادار امويان بود. اما طولى نكشيد كه مذهب شيعه هم در رى گسترش يافت. ياقوت حموى نوشته است احمد بن حسن ماردانى كه مذهب شيعه داشت در سال 275ه . بر رى سلطه يافت و مذهب تشيع را در آنجا رايج گردانيد. (6) امّا نفوذ علويان به رى و كثرت راويان و اصحاب رازى امامان معصوم از زمان حضرت باقر عليه السلام تا زمان امام عسكرى عليه السلام بيان گر وجود رجال شيعى اهل رى، پيش تر از تاريخ ذكر شده است و اين حاكى از نفوذ و سابقه ديرينه تر تشيع در رى است. همچنين تدوين قديمى ترين جوامع حديثى شيعه، كتاب شريف كافى توسط ثقة الاسلام كلينى رازى كه در قرن سوم و چهارم هجرى مى زيست؛ نشانى بر قدمت تشيع در ناحيه رى است. رى به عهد علويان و ديالمه و ساير حكومت هاى محلّى شيعى ناحيه شمال ايران، شاهد گسترش بيشتر مذهب تشيع بود؛ امّا شيعيان رى در حمله غزنويان متحمل خسارات سنگينى گرديدند. با اين همه در دوره سلاجقه اكثريت رى، شيعه بودند. (7) و بقيّه اهالى آن شافعى و حنفى بوده اند كه شماره شافعيان كمتر و حنفيان بيشتر بودند. در آن عصر بخشى از جمعيت ناحيه رى را زيدى ها تشكيل مى دادند. (8) فرقه اسماعيليه هم در ناحيه رى پيروانى داشته است. (9) بنابر نوشته ياقوت در نواحى اطراف رى، جز شيعيان نمى زيستند و اندكى داراى مذهب حنفى بوده و شافعى در ميان آن ها وجود نداشت. و اهل شهر نصفش شيعه و بقيّه شافعى و حنفى بودند كه شافعى كمتر و حنفى بيشتر بودند. (10) حمداللّه مستوفى در قرن هشتم در مورد مذهب مردمان رى مى نويسد: اهل شهر و اكثر ولايات، شيعه اثناعشريند الا ديه قوهه و چند موضع ديگر كه حنفى باشند. (11) كجورى مى نويسد: در اين شهر سه طايفه بوده اند: شيعه و حنفى و شافعى. امّا شيعه بيشتر بوده اند و در سواد اعظم آن مسكن داشته اند و حنفى بيشتر از شافعى و اهالى قراى شهر رى هم شيعى بودند. (12) دكتر كريمان مى نويسد: بيشتر اهل شهر رى شيعه بودند. چنان كه صاحب فضايح الروافض كه خود از مردم رى و از دشمنان شيعه است، گويد: در رى اغلب رافضيند. (13) وى همچنين مى نويسد: در عصر طبرسى، سنّيان در شمال و شايد نيز شمال شرقى شهر، و شيعه در مغرب و جنوب غربى و جنوب شهر ساكن بوده اند. (14) نيز همو در مورد بافت مذاهب اسلامى محله هاى رى در ادوار پيش از مغول مى نويسد: در رشقان، در عابس، در مصلحگاه، دروازه آهنين، دروازه جاروب بندان، ديرينه قبه، قسمتى از مغرب باطان، قسمتى از شمال و جنوب روده، زامهران، زعفران چاى، فخرآباد، قسمتى از مشرق فليسان، كلاهدوزان، كوى اصفهانيان، كوى فيروزه، ناهك يا ناهق، مشهد اميرالمؤمنين، سرداب از محله هاى شيعه نشين محسوب مى شده است. قسمتى از مشرق باطان، پالانگران، جيلاباد، در شهرستان، در كنده، مركز روده يا قطب روده، رويان، ساربانان، سراى ايالت، سيزين، مهدى آباد، نصرآباد (پيش از تعمير فخرالدوله و تبديل به فخرآباد) در شمار محلّه هاى سنى نشين بوده اند. (15) در شهر رى آرا و فرق و نحله هاى مذهبى و كلامى متعددى وجود داشته است. مرحوم كريمان مى نويسد حدود ده فرقه اسلامى و دو فرقه غير اسلامى در شهر رى مقيم بودند كه اين خود تشتّت و درگيرى هاى فرقه اى را در اين سامان دامن مى زده است و از علل خرابى و پس رفت رى به حساب مى آمده. (16) ابن اثير در ضمن حوادث سال 582 به جنگ خونين بين شيعه و سنى در رى اشاره مى كند. (17) ياقوت هم به جنگ شيعه و سنى در رى اشاره مى كند كه در اين جنگ فرقه هاى حنفى و شافعى غالب شده اند و پس از آن، جنگ، بين شافعيان و حنفيان رى رخ داد كه با وجود قلّت شافعيان، آن ها پيروز ميدان نبرد شدند. (18) اختلاف حنفى ها و شافعى ها به حدى بود كه خواندمير كشتار حنفى ها توسّط مغولان را به تشويق شافعى ها نسبت داده است. خواندمير مى نويسد: شافعيان به استقبال جبه و سويداى (سبتاى) از سرداران مغول رفتند و مغولها را به جنايات هولناك يعنى قتل نصف شهر كه حنفى مذهب بودند دعوت و تحريض نمودند. و مغولان نخست حنفيان را از دم تيغ بى دريغ گذرانيده و بعد از آن با خود گفتند كه از مردمى كه در خون هم وطنان خود سعى مى نمايند توقع چه خوبى مى توان داشت آنگاه شافعيان را از عقب حنفيان روان كردند. (19) مذهب شهر رى در آغاز نفوذ اسلام با گرايش اموى گرى و ناصبى (20) شروع و به تدريج به سوى تشيع تمايل پيدا نمود تا در قرن هشتم هجرى به نوشته مستوفى اكثريت قاطع آن به تشيع اثنى عشرى گرويدند. پس از حمله مغول، ظهور حكومت هاى شيعى در ايران همانند ايلخانان، جلايريان، مرعشيان، سربداران، قراقويونلوها و ... و سرانجام صفويان منجر به سيطره تشيع، حتى در مناطق سنّى نشين گرديد. و طبعاً شهرى همانند رى و با اكثريتى شيعى در اين تحولات، يكسره به تشيع گرويد.

.

دانش و فرهنگ رى

دانش و فرهنگ رىرى از ديرباز به لحاظ مركزيت سياسى و موقعيت اقليمى يكى از مراكز انواع علوم و فنون بوده و كتابخانه ها و مدارس مشهور در آنجا به وجود آمد و بزرگانى كم نظيرى در اين شهر باليده اند. در اين باره شاردن مى نويسد: شهر رى زادگاه دانشمندان بزرگى بوده و طى قرون، علماى بزرگى در دامان خود پرورده است كه مايه افتخار و سرافرازى مشرق زمين بل جامعه بشرى است. (1) و شرح اين مدارس و كتابخانه ها و شخصيّت ها در منابع مختلف علمى عمومى و يا تك نگاريها و منابع اختصاصى پيرامون ناحيه رى به تفصيل مذكور است. براى نمونه، در جلد اوّل كتاب رى باستان برخى از اين مدارس و كتابخانه ها ذكر شده است. همچنين در جلد دوم رى باستان و كتاب جنة النعيم و اختران فروزان رى و تهران و دو جلد 16 و 17 از مجموعه آثار كنگره عبدالعظيم حسنى عليه السلام شرح احوال رجال رى آمده است، و دو جلد اثر اخير، در برگيرنده معرفى 555 نفر از رجال و معاريف قديم و جديد ناحيه رى است با گرايش هاى علمى متنوع و با مسالك و مذاهب مختلف. از جمله در اين اثر 54 تن از صحابيان امامان معصوم معرفى شده اند. 2 نفر از اصحاب حضرت باقر عليه السلام ، 11 نفر امام جعفر صادق عليه السلام ، 6 نفر امام كاظم عليه السلام ، 9 نفر امام رضا عليه السلام ، 8 نفر امام جواد عليه السلام ، 11 نفر امام هادى عليه السلام و 4 نفر امام عسكرى عليه السلام . كثرت اصحاب امامان عليهم السلام از اهالى رى يكى از نشانه هاى ريشه دار بودن تشيّع در رى است با توجه به بعد مسافت رى با محل سكونت ائمه عليهم السلام و اختلاف زبان ايرانيان، وجود اين تعداد زياد صحابى و محدث، نشان از اهميت تشيع و عظمت رى است. (2)

.

وابستگى منطقه اى رى

ماد راگيانا

ماد راگياناجايگاه مهم رى به لحاظ اقتصادى و سياسى و ارتباطى و فرهنگى به گونه اى بوده است كه برخى رى را يكى از اجزاى سه گانه تقسيماتى امپراطورى ماد مى دانند. پيرنيا نوشته است: بعضى به سه ماد قائلند: 1. ماد بزرگ يا عراق عجم قرون بعد. 2. ماد كوچك يا آذربايجان 3. ماد رازى يا مملكت رى. (1) همچنين وى مى نويسد: صفحه رى كه جزء ماد بزرگ بود، ماد راگيان (ماد رازى) ناميده اند. نويسندگان اينها هستند: ايزيدور خاراكسى (پارت، بند 7)، سترابون (كتاب 11، فصل 13، بند 7)، ديودور سيسيلى (كتاب 19، بند 44) و بطلميوس (جغرافيا، فصل 6، بند 2). (2) اعتماد السلطنه بعد از وصف جلگه رى و نواحى آن و آبادى فوق العاده اين ديار مى نويسد: كرسى اين ايالت و اين ناحيه در انتهاى شرقى جلگه واقع و جزو قلمرو بزرگ (مِدْ) كه حالا عراق عجم معروف است بوده و در آن ازمنه آن را «مِدْ راجيانا» مى ناميده اند. (3)

.

ماد پائين

ماد پائيناز ناحيه رى با نام ماد پائين هم ياد شده است. پيرنيا ضمن برشمردن نام ممالك پارت كه به وسيله ولات اداره مى شد. از همدان با نام (ماد بالا) و از رى با نام ماد پائين يا ماد رازى نام برده است. (1) دياكونوف مى نويسد: سرزمين تاريخى ماد را خطوط مقسم المياه دره ها به 12 ناحيه جغرافيايى اصلى تقسيم مى كنند. (2) سپس وى در شرح اين 12 قسمت، آن را در سه بخش جداگانه ارائه مى دهد: الف) ماد آتروپاتن (آتروپاتكان) شامل هشت ناحيه. ب) ماد سفلى شامل سه ناحيه. ج) ماد پارتاكنا شامل يك ناحيه. دياكونوف رى را در شمار بخش ماد سفلى و ناحيهِ دهم ماد مى آورد. و مى نويسد: «اين ناحيه را آشوريان «سرزمين رودكها» مى گفتند. وى همچنين مى نويسد: اين ناحيه در مركز ماد سفلى بوده است. و در عهد باستان رى يا رغه يكى از شهرهاى مهم ماد شمرده مى شده است. (3)

.

رَگَ

رَگَدر اوستا اسامى شانزده مملكت ذكر شده است كه يكى از شانزده مملكت اوستايى، رَگَ يا همان رى است. (1) سرزمين ايران در زمان داريوش به چند ايالت (ساترايى) تقسيم شده بود كه هر يك از آن ها در تحت حكومت يك نفر كه خَشَتْرَ پاوان (ساتراپ) ناميده مى شد قرار داشت كه خَشَتْرَ به معنى ولايت و پاوان يعنى نگاهبان است و اگر به زبان امروز ترجمه نماييم پاسبان ولايت بايد گفت. (2) ابتدا اين ساتراپى ها بيش از 23 نبوده كه بعدها در اواخر سلطنت داريوش آن ها را به 31 رسانيده است. (3) يكى از ساتراپ هاى دوره هخامنشيان به عنوان «مادى» ذكر شده است. (4) آقاى كيهان «مادى» را معادل رَگَه يا رى در اوستا دانسته است. (5) وى بر اين برداشت خود منبعى را ذكر نكرده است. همچنين وى در جدولى اسامى بعضى از ساتراپى هاى ايران را چنان كه در كتيبه هاى داريوش و اوستا و كتب مورّخين يونانى مسطور است به انضمام نام هاى كنونى آن ها، درج نموده است. از جمله ساتراپ ها، ماد است كه شرح اسامى آن در جدول مذكور اين چنين آمده است: در كتيبه هاى داريوش: مادَ؛ از سوى هردُت: مِدِرْ؛ استرابن: مِديا ماگنا (بزرگ)، مِديا آترُپاتِن ؛ ايزيدُر: ماتيانا، گامبادِن، مدياى عليا و سفلى؛ آمى يان: مِدى؛ موسى خورِنى: مدى، راى، اهماتان، آترپاتكان، گيلان؛ اوستا: رَگَ (رَغَه)؛ نام هاى كنونى: عراق عجم، آذربايجان، كردستان، گيلان. (6) مجموع طوايف ماد در قديم شامل شش طايفه بزرگ مى شد. يكى از اين طوايف، اريزا نتوئى (=Arizantoi) نام داشت. احتمال داده اند اين طايفه در نواحى شرق ماد و شايد در حدود رى (= راگا) مى زيسته اند. (7) در تاريخ ماد نيز مذكور است: اسبانى كه در جلگه نسا در سرزمين ماد پرورش مى يافتند در دنياى قديم شهرت خاصى داشتند و آشوريان از مردم ماد به جاى خراج فقط اسب مى گرفتند. شايد سبب اين كه آريزانتيان توانستند در اتحاديه قبايل ماد، چنان مقام مهمى را احراز كنند كه زبانشان، لسان مشترك قبايل مزبور گردد، اين بود كه ايشان سواركار و يا به ديگر سخن داراى عرابه هاى اسبى بودند. مكان و مقر هر يك از قبيله هاى عضو اتحاديه مزبور به درستى معلوم نيست. فقط حدس زده مى شود كه آريزانتيان در اقصى نقاط مشرق ماد زندگى مى كردند و محتملاً مغ ها (مغان) نيز در همان حدود مى زيستند (نزديك رغه كه در قرون وسطى رى خوانده مى شد. نزديك تهران كنونى). (8)

.

پَهله

پَهلهپهله نامى است كه اطلاق مى شده است بر اصفهان و رى و همدان و ماه نهاوند و آذربايجان (ابن مقفع به نقل ابن نديم)؛ نام قسمت شمال غربى ايران يعنى قطعه اى كه يونانيان قديم آن را ميديا مى ناميدند و عبارت بود از ناحيه رى واصفهان و ... (قاموس الاعلام تركى) (1) . رى يكى از پنج ناحيت پهله است. (ابن مقفع به نقل ابن نديم). (2) فهله يا پهله يعنى غرب ايران. (3) سرزمين جبال ولايت فهله نام داشت و زبان مردم اين نواحى به همين سبب فهلوى نيز خوانده مى شد. (4) مستندات بالا، گوياى آن است كه به ناحيه نيمه غربى و شمال غرب ايران «پهله» هم گفته مى شد. و منطقه رى يكى از اركان اصلى اين ناحيه محسوب مى شده است.

.

پادوسپان شمال

پادوسپان شمالتقسيمات كشورى هخامنشيان، تقريباً در دوره سلوكيان و اشكانيان و بخشى از ساسانيان هم پابرجا بود. در اين تقسيمات، ماد يكى از ايالات امپراطورى ايران بود. امّا در بخشى ديگر از دوره ساسانيان در تقسيمات كشورى ايران تغييراتى ايجاد شد و ايران آن روز به چهار بخش بزرگ يا فاذوسفان (پادوسپان) تقسيم گرديد. اين چهار ناحيه بزرگ خور آسان، خوربران، جنوب، شمال نام داشتند. (1) ايالت ماد يا جبال با اين تقسيمات جديد انطباق نداشت. زيرا بخش غربى ماد در شمار ناحيه بزرگ خوربران (ناحيه غربِ امپراطورى وقت ايران) محسوب مى شد. انوشروان بر هر يك از اين نواحى اصبهبذ (سپهبد)ى نيز تعيين كرد كه فرماندهى سپاه ناحيه را داشت. ابن خردادبه در مسالك و ممالك عنوانى دارد وصف جَرْبى (ربع شمالى). وى مى نويسد: جَربى سرزمينهاى شمال است و آن يك چهارم كشور است كه زير نفوذ اسپهبد شمال بوده كه در زمان فارسيان، آذرباذگان اسپهبد ناميده مى شده است. (2) ارمنستان و آذربايجان و رى و دماوند (به اصطلاح آن روز «دنباوند») كه مركز آن شلنبه بود در اين حيّز قرار داشت با طبرستان و گيلان و «ببر» و طيلسان (تالشان) و خزر و لان (ارّان) و صقالب (اسلاوها) و «اَبَر». (3) بدين ترتيب رى قبل از اسلام در بيشتر ادوار جزء ماد محسوب مى شده ولى در برهه اى از زمان جزء پادوسپان شمال و تابع آذرباذگان اسپهبد. دفتر ديگر (از نبشته هاى پارسى ميانه) به نام شهرستان هاى ايران يا شترستان هاى ايران مى باشد و در آن نيز از «چهار كوست» نام برده شده است. اين نامه كه به زبان و خط پهلوى است، نبشته اى است درباره نام هاى جغرافيايى، كه شامل شرح بنا و جايگاه عده اى از شهرهاى بزرگ مى باشد. نام رى به عنوان يكى از شهرستان هاى كوست آتور پاتكان آمده است. در اين دفتر، شمال با نام ويژه خود يعنى باختر يا اپاختر نيامده است و به جاى آن با نام آتور پاتكان به كار رفته است. چنان كه در برخى از نبشته هاى تاريخى، از جمله تاريخ طبرى و مفاتيح العلوم نيز همين نام آمده است. (4)

.

رى از مضافات ديلم و خراسان

رى از مضافات ديلم و خراساناما بعد از اسلام هم در بيشتر زمانها رى جزء بلاد جبال يا عراق عجم بوده است ولى در برخى از مقاطع از مضافات خراسان و ديلم و طبرستان محسوب مى شده است. و علّت اين وابستگى به جهت حكومت حاكمان نواحى شمال و خراسان بر رى بوده است، كه در بخش تاريخ رى به برخى از آنها اشاره شد. همانند حكومت حاكمان علوى و ديلمى و آل باوند بر رى. يا حكومت برخى از سلسله هاى ايرانى بعد از اسلام خراسان بر رى. به مانند حكام طاهرى و سامانى و ... همچنين كاهش يا گسترش حوزه شمول برخى از محدوده و اسامى جغرافيايى، در زمان هاى مختلف، متفاوت بوده است. همانند خراسان بزرگ شامل بخشى از نواحى شمال شرقى فعلى ايران و بخش بزرگى از افغانستان و كشورهاى آسياى ميانه بود. امّا هيچ گاه داراى مرزهاى ثابت جغرافيايى نبوده است. براى نمونه در غرب خراسان گاهى ناحيه قومس را كه مركز آن دامغان بود و يا ناحيه جرجان را از نظر جغرافياى سياسى يا حوزه مالياتى و اقتصادى از مضافات خراسان محسوب مى داشتند. (1) و فراتر از اين در مقطعى از تاريخ، لفظ خراسان حتى بر نواحى مركزى و غربى ايران تا مرز عراق عرب اطلاق گرديده است. ابوالفدا نوشته است: مردم عراق گويند كه خراسان از رى باشد تا جاى بر آمدن خورشيد و برخى گويند خراسان از كوههاى حلوان (سرپل ذهاب استان كرمانشاه) است تا جاى بر آمدن خورشيد. (2) از اين رو در برخى از منابع كهن جغرافيايى، رى را از مضافات ديلم و خراسان به شمار آورده اند. در اللباب آمده است كه رى شهرى است از بلاد ديلم. (3) سمعانى هم مى نويسد: رى شهرى بزرگ از بلاد ديلم است. (4) استخرى مى نويسد: و پيش از اين گفته آمدست كى قومس را با ديلمان اضافت كرديم و همچنين گرگان و طبرستان و رى و آنچه بدان پيوسته است. (5) و اما رى گفتيم كى بر حدود ولايت ديلمان است. و هم از جبال بود و هم از خراسان. (6) در تقويم البلدان نوشته است: از بيان ابن حوقل كه رى را با ديلم آورده است برمى آيد كه او معتقد بوده است كه رى از ديلم است. (7) بكرى مى نويسد: رى ناحيه اى است معروف، منسوب به جبل و از آنجا نيست. و رى نزديك تر است به خراسان. (8)

.

سرزمين جبال (قهستان و كوهستان)

سرزمين جبال (قهستان و كوهستان)ابوريحان بيرونى سرزمين جبال را همان ناحيه ماد نوشته است. (1) لسترنج مى نويسد: ناحيه كوهستانى پهناورى كه يونانيان آن را مديا مى گفتند و از باختر به جلگه هاى بين النهرين و از خاور به كوير بزرگ ايران محدود بود نزد جغرافى نويسان عرب به نام ايالت جبال معروف بود. (2) ياقوت با اشاره به مصطلح شدن عراق عجم از بلاد جبل ياد مى كند. و قزوينى نام قوهستان (كوهستان) را كه مرادف فارسى كلمه جبال است براى اين ناحيه استعمال مى كند. (3) چهار شهر بزرگ قرميسين (كرمانشاه كنونى)، همدان، رى و اصفهان از زمان قديم بزرگترين شهرهاى نواحى چهارگانه ايالت جبال بود. (4) تذكر دو نكته در اينجا ضرورى است: نخست تسامحى در تعابير بيرونى و لسترنج مشاهده مى شود بلاد جبال بر سرزمين ماد منطبق نيست. چون سرزمين ماد شامل ماد خرد (آذربايجان)، ماد بزرگ و ماد راگيان بود. بلكه بلاد جبال منطبق بر ماد بزرگ يا مجموع ماد بزرگ و ماد راگيان است. دوم اين كه بلاد جبال يا قهستانِ مشهور، مشتمل بر همين نواحى مركزى و غربى ايران بوده است. يعقوبى طبرستان را هم در شمار مناطق بلاد جبل نوشته است. (5) اما يك ناحيه ديگرى هم به نام كوهستان مشهور است. اين ناحيه شامل جنوب خراسان فعلى و ناحيه طبس استان يزد و بخش شرقى شهرستان نائين در كوير بود كه مركز اين ناحيه شهر قاين بود. استخرى اين كوهستان را بخشى از خراسان به حساب آورده است. (6) و حمداللّه مستوفى با عنوان بلاد قهستان و نيمروز و زاولستان آورده و نوشته است حقوق ديوانيش داخل مملكت خراسان است. (7) در جهان نامه متن تأليف شده در 605ه . در وصف قهستان آمده است: قهستان عراق _ اين ولايت را جبال خوانند و آن رى و همدان و قم و قاسان و سپاهان باشد، و در اين مواضع كوه بسيار باشد، اما ميان رى و قم و همدان كوه كمتر بود و قهستان معروف اين است. و آن قهستان كه تون و قاين آنجاست ذكر آن در كتب نديده ايم. (8) همچنين ابوالفدا از ناحيه ديگرى كه قوهستان نام دارد و در منابع جغرافيايى مشهور نيامده است، نام مى برد. وى مى نويسد: قوهستان شهرى است در كرمان نزديك جيرفت ميان آن و جبال بلوص و قُفْص، داراى نخلستان هاى بسيار. (9) در حدود العالم متن جغرافيايى قرن چهارم هجرى، ضمن وصف شايستگى هاى كشاورزى و عمران و آبادى و نيروى انسانى ناحيه جبال حدود آن را اين چنين ترسيم مى كند: جبال ناحيتى است مشرق وى بعضى از حدود پارس است و بعضى از بيابان كركس كوه و بعضى از خراسان. و جنوب وى حدود خوزستان است. مغربِ وى بعضى از حدود عراق است و بعضى از حدود آذربادگان، شمال وى كوه ديلمان است. (10) همچنين، رى مقرّ پادشاهان جبال ذكر شده است. (11) نام رى در بسيارى ديگر از متون كهن، جزو جبال ذكر شده است. يعقوبى مورّخ شهير، رى را از بلاد جبال نوشته است. (12) مقدسى نخستين خُره اقليم جبال ازسمت رحاب را ، رى نوشته است. (13) ياقوت و صاحب مراصد رى را از جبال شمرده اند. (14) ابوالفدا رى را در جدول طول و عرض جغرافيايى بلاد جبل آورده است. (15)

.

خُره رى

خُره رىكوره معرّب خُره است به معناى شهرستان، ناحيه. (1) نيز كوره معادل استان است. (2) در منابع قديم جغرافيايى مانند احسن التقاسيم و معجم البلدان و ... كوره يا خُره بر استان بزرگ هم اطلاق گرديده است. حتى برخى از خُره ها، از مجموع چهار تا از استان هاى فعلى كشور هم بزرگ تر بودند. تقسيمات كشورى مهم منطقه جبال، از ديدگاه مقدسى به 2 درجه تقسيم مى شد. كه اصفهان و رى و همدان درجه يك و كوره محسوب مى شدند. و هفت ناحيه از جمله قم و كاشان و كرج (شهرى نزديك اراك امروزى) و دماوند را درجه 2. نواحى هفتگانه و شهرهاى عادى تابع خره ها بودندو كل منطقه جبال شامل همان سه كوره مذكور بود. مقدسى شهرهاى آوه و ساوه و قزوين و ابهر، خوار (گرمسار فعلى) و چند شهر و روستاى ديگر و نيز ناحيه قم و دماوند را از توابع كوره رى مى شمارد. قم قبلاً جزء كوره اصفهان بوده و بعد به رى پيوسته است. وى كوره رى را وسيع نوشته است. (3)

.

عراق، عراق عجم

عراق، عراق عجمقسمت سفلاى بين النهرين با شهرها و روستاها و با محدوده معينى كه در گذر زمان با تغييراتى همراه بوده است، عراق ناميده مى شود. يعنى همان عراق عرب. گاهى چنانچه ياقوت نوشته است: دو شهر مهم عراق، كوفه و بصره را عراقين خوانده اند. (1) در جهان نامه نوشته شده است: عراق، كوفه و بصره را مى خوانده اند و اين دو شهر را عراقين نيز گفته اند. بعد از آن حد عراق زيادت گرفته اند تا بدان جايى كه بعضى از رى بگذشت آن همه شهرها را عراق يا عراقين پندارند. (2) لسترنج بعد از تعريف محدوده بلاد جبال مى نويسد: اين نام بعدها متروك شد و در قرن ششم هجرى در زمان سلجوقيان به غلط آن را عراق عجم ناميدند تا با عراق عرب كه مقصود قسمت سفلاى بين النهرين بود، اشتباه نشود. (3) حافظ ابرو در جغرافياى خود ذكر مى كند: اصل عراق در قديم زمين بابل را گويند و در عرب مياه بنى سعد بن مالك و بنى مازن را عراق خوانند... و آنچه از بلاد عجم آن را عراق خوانند، و مقيد كنند به عراق عجم، آن نيز به طريق مجاز است، به سبب آن كه متصل است به زمين عراق، و الاّ در كتبى كه اصحاب اين فن نوشته اند آن را بلاد جبل خوانند.... (4) در متون كهن و گذشته، عراق، بدون پسوند عجم و به تنهايى نيز براى ناحيه جبال استعمال شده است. و تشخيص آن از عراق (عرب) با دقت در قراين عبارات ميسور است. اطلاقات ومرزهاى عراق وعراق عجم در ادوار تاريخى يكسان نبوده است. الف) برخى عراق عجم را معادل بلاد جبال دانسته اند. اعتماد السلطنه در مرآت البلدان مى نويسد: جبال عبارت است از عراق عجم حاليه. (5) وى در درر التيجان هم بلاد جبال و مدى و عراق عجم را مترادف دانسته و رى را دومين شهر مهم عراق عجم نوشته است. (6) ب) عده اى نيز بخش عظيمى از شرق اسلامى يعنى فراتر از نواحى مركزى و نيمه غربى ايران بلكه تا سند و هند را هم داخل عراق نوشته اند و اين بيشتر در عصر امويان و در منطقه شام، معمول بوده است. و ياقوت از قول مدائنى آورده است: عمل عراق از هيت (شهرى در كنار فرات و از استان غربىِ رمادى عراق) است تا چين و سند و هند و رى و خراسان و سيستان و طبرستان تا ديلم و جبال. (7) حافظ ابرو هم از مدائنى عبارت بالا را با برخى اختلاف مضامين نقل مى كند. (8) ج) حمداللّه مستوفى كه در قرن هشتم مى زيسته ايالت جبال را دو قسمت مى كند. قسمت كوچك تر با عنوان كردستان در باختر مشتمل بر ناحيه كرمانشاه و بخشى از كردستان عراق و اندكى از لرستان و قسمت بزرگ تر، عراق عجم در خاور. در اين تقسيمات مستوفى، ناحيه رى از مناطق مهم عراق عجم محسوب مى شود تذكر اين نكته لازم است كه لفظ عراق علاوه بر عنوان مترادف با جبال و عراق عجم بر ناحيه محدودى از عراق عجم يعنى منطقه اراك با عنوان ولايت عراق اطلاق مى شد. (9) و اين نام قبل از تغييرات وسيع تقسيمات كشورى 1316 شمسى رايج و مستعمل بود.

.

تومان رى

تومان رىدر قرن هشتم هجرى و در دوره ايلخانان مغول، حمداللّه مستوفى در نزهة القلوب گزارش ارزشمندى از وضعيت جغرافيايى و تقسيمات كشورى ايران آن روز ارائه مى دهد. يكى از واحدهاى تقسيماتى وى تومان است. و نواحى بزرگ آن روز هر كدام به چندين تومان تقسيم مى شد. وسعت تومان ها يكسان نبود ولى مى توان گفت بيشتر تومان ها معادل يك استان كوچك يا متوسّط امروزى بود. در نزهة القلوب، عراق عجم شامل نُه تومان و چهل شهر است. و رى و اصفهان و همدان و قم معتبرترين شهرهاى آن محسوب مى شود. يكى از تومان هاى نه گانه عراق عجم، تومان رى است كه به چهار ناحيه تقسيم مى شده و تهران و ورامين و ايوان كيف (از شهرستان گرمسار) از شهرها و قصبات آن محسوب مى شدند. (1)

.

ولايت رى

ولايت رىرى در گوشه شمال شرق ايالت جبال قرار داشت. و بخشى از ايالت جبال يا عراق عجم را ولايت رى تشكيل مى داد كه دامنه وسعت آن در ادوار مختلف تاريخى، متفاوت بود. حوزه عمل رى در نيمه دوم قرن چهارم به عهد بوئيان بسيار وسيع بوده وگويا اين شهرها تا آخر عهد بوئيان رى همچنان جزء عمل رى بوده است. (1) در هفت اقليم از تأليفات 1002ه .ق نام هاى ده بلوكى كه رى داشته آمده است. (2) در جغرافياى تاريخى رى _ تهران هم آن ده بلوك رى ذكر شده است كه اين چنين است. غار، فشاپويه، بهنام، سبورقرج، خوار، زرند، اسفجان، شميران، شهريار، ساوجبلاغ. (3) در حقيقت اين ده بلوك شامل استان تهران فعلى و قسمت هاى نسبتا كوچكى از استان هاى همجوار مى باشد. محدوده رى با احتساب اين ده بلوك از نظر وسعت، ناحيه اى متوسّط به شمار مى رود. چنان كه در زمان آل بويه ناحيه اى بزرگ و وسيع بوده است. از طرفى ياقوت حموى رى را مشتمل بر هفده رستاق مى داند. (4) مؤلف رى باستان نوشته است كه ظاهراً از قرن سوم تا قرن هفتم آبادى هاى اطراف رى بر هفده رستاق منقسم بوده است. امّا پس از فاجعه مغول به تدريج دائره آن حوزه تنگ گرديد. و رودبار قصران به عهد غازان خان جزو ولايت رستمدار مازندران گرديد. و در آغاز قرن هشتم از هفده رستاق رى تنها (چهار رستاق) بهنام، سبور قَرجْ و فشابويه و غار به نام رى باقى ماند. (5) و اين چهار ناحيه كه حمداللّه مستوفى در نيمه اول قرن هشتم هجرى نام مى برد، (6) مشتمل است بر ناحيه مركزى و جنوب شرقى استان تهران فعلى به اضافه بخش كوچكى از نواحى غربى استان سمنان كنونى. لازم به ذكر است كه رستاق يكى از واحدهاى تقسيمات كشورى قديم بوده است كه تقريباً معادل محدوده يك شهرستان و يا يك بخش بوده است. و هر ايالت بزرگ به ترتيب به چند استان يا كوره و هر كوره يا استان به چند رستاق و هر رستاق به چند طسوج و هر طسوج به چند روستا تقسيم مى شده است. (7)

.

بيگلربيگى رى

بيگلربيگى رىدر ابتداى دوره صفوى معمولاً حكمرانان را از هر درجه فقط حاكم مى گفتند. بعدها حكام ايالات بزرگ عنوان بيگلربيگى يافتند. گاهگاه نيز به جاى بيگلربيگى «اميرالامرا» و خيلى به ندرت «خانلرخانى» به كار مى بردند. (1) اسكندر منشى در زمان فوت شاه عباس اوّل 1038 براى سيزده ايالت ايران بيگلربيگى ذكر مى كند. (2) براى نمونه در دوران سلطنت شاه محمد خدابنده صفوى 996 _ 985، سراسر آذربايجان يك نفر بيگلربيگى داشت كه مقرّش تبريز بود و اداره سرزمين وسيعى را (تمام آذربايجان) تا ناحيه شيروان و مغان، ارّان، ايروان و كردستان به عهده داشت. (3) با توضيحات بالا، اهميت بيگلربيگى روشن مى شود. از اين روست كه دو تن از نويسندگان عهد قاجار محمدتقى خان حكيم و محمدحسن خان اعتماد السلطنه موضوع بيگلربيگى ناحيه رى را شايسته ذكر دانسته و مى نويسند: «اوّل سلطانى كه بيگلربيگى براى تهران و بلوكات الى فيروزكوه معين كرد، شاه عباس بزرگ بود. (4) لازم به ذكر است دارالملك رى در اوايل حكومت شاه عباس اوّل صفوى، شهر تهران بوده است كه توضيح آن در بخش مركزيت سياسى رى اين نوشتار عرضه شده است. تعريف واحد تقسيمات كشورى بيگلربيگى و همچنين تعلق اين واحد به ناحيه رى، نيازمند شرح و تبيين است. از بررسى منابع تاريخ نظام ادارى ايران استفاده مى شود كه واژه بيگلربيگى نام يكى از واحدهاى عالى تقسيمات كشورى ايران در دوران ميانى صفويه و پس از آن محسوب مى شده است. بيگلر بيگى ها قدرت فائقه داشتند. (5) حتى به امراى چهار ايالت برجسته والى نشين كه در رده اوّل تقسيماتى قرار داشتند به مانند بيگلربيگى هاى مقتدر، اميرالامرا اطلاق نمى شده است. (6) امّا اين به معناى هم ارز بودن بيگلربيگى ها نبوده است. در مواردى بيگلربيگى يك ناحيه مسئول چندين بيگلربيگى يك ايالت بزرگ بود. رُهربُرن مى نويسد: دستور شهرياران منبعى از اواخر دوره صفويه، حاكم هرات را بيگلربيگى كل خراسان مى نامد. (7) و يا مثلاً بيگلربيگى آذربايجان خود شامل چندين بيگلربيگى مى شد چنانچه دروويل در سفرنامه اش براى هر كدام از شهرهاى تبريز، اروميه، خوى، مراغه، مرند، ايروان، نخجوان، اهر، اردبيل، ميانه يك بيگلربيگى به عنوان حكمران ذكر مى كند. (8) در مواردى نيز حاكم يك بيگلربيگى بر بيگلربيگى هاى مجاور هم حكومت مى كرد. همانند بيگلربيگى فارس كه حاكم آن در عين حال حكومت بيگلربيگى كوه گيلويه را هم داشته است و يا قلمرو على شكر (همدان) كه بيگلربيگى آن در عين حال حكومت عراق عرب را هم داشته است. (9) در كتاب تهران به روايت تاريخ با استناد به كتاب زندگانى شاه عباس اوّل اسامى 13 بيگلربيگى را ذكر مى كند كه نام تهران در ميان آن ها نيست سپس ديدگاه اعتماد السلطنه را در اعطاى بيگلربيگى به تهران (مركز ناحيه رىِ آن زمان) توسط شاه عباس اول را نفى نموده و تهران را «خان نشين» دانسته است. (10) امّا با بررسى مصادر تاريخ نظام ادارى ايران در عهد جديد (از صفويه به بعد) نمى توان به نفى مطلق اعطاى بيگلربيگى تهران (رى) يا اثبات حتمى آن دست يافت. از اين رو اعتنا و اتكا به سخن اعتمادالسلطنه اعتمادى عادى و نسبى و ظنّى است و ممكن است در مقطعى از زمان، تهران داراى بيگلربيگى بوده است. البته نفى و اثبات قطعى آن نيازمند تحقيق و بررسى جامع اسناد و مكاتبات ملكى و ادارى و تاريخى مقطع زمانى مورد نظر است. در اين جا لازم است بر استنتاج پيش گفته، شرح اجمالى از مستندات ارايه گردد. آن چه آقاى نصراللّه فلسفى در زندگانى شاه عباس اوّل در مورد نظام تقسيماتى دوره صفويه ذكر كرده است مستند به كتاب تذكرة الملوك ميرزا سمعيا در دوره صفوى است. در نوشته ميرزا سمعيا امراى سرحد ايران به ترتيب اهميت به چهار طبقه تقسيم مى شدند: وُلات، بيگلربيگيان و خانان و سلطانان. كه اين دو دسته اخير عزل و نصبشان با ولات و بيگلربيگيان بود. نواحى والى نشين چهار ناحيه عربستان (خوزستان) و لرستان و كردستان و گرجستان بودند. ميرزا سمعيا در مورد بيگلربيگى ها مى نويسد: بيگلربيگيان عظيم الشأن ايران سيزده است: قندهار، شيروان، هرات، آذربايجان، چخورسعد، قراباغ و گنجه، استرآباد، كوه گيلويه، كرمان، مرو شاهى جهان، قلمرو على شكر، مشهد مقدس معلى، دارالسلطنه قزوين. (11) نام بيگلربيگى تهران در اين ليست نيامده است. واقعيت اين است كه نيامدن نام تهران دليل بر نبودن بيگلربيگى آن نيست. زيرا خود ميرزا سمعيا در شرح تفصيلى بلاد و ولايات، از بيگلربيگى عراق و قلمرو توابين آن نام برده است كه نامش در ليست بيگلربيگى سيزده گانه نيامده است و الكاى رى را در شمار نواحى همين بيگلربيگى عراق (عجم) آورده است. (12) و نبايد گمان كرد كه بيگلربيگى عراق (عجم) با بيگلربيگى قلمرو على شكر (همدان) كه آن هم بخشى از عراق عجم محسوب مى شده يكى بوده است. زيرا فهرست تفصيلى نواحى آنان متفاوت است. و در ديگر منابع هم به صورت دو واحد مجزا آمده اند. نيز وجود بيگلربيگى عراق عجم به معناى اثبات قطعى بيگلربيگى تهران نيست كه شرح آن خواهد آمد. همچنين نام منطقه فارس در شمار بيگلربيگيان سيزده گانه نيامده است. در صورتى كه خود آقاى فلسفى كمى بعد مى نويسد: در زمان شاه عباس، مقام و قدرت خان فارس كه به عنوان اميرالامرا و بيگلربيگى هر دو خوانده مى شد از همه حكام ايران برتر و بيشتر بود. (13) رهر بُرن نيز به نقل از اسكندر منشى، اسامى ايالاتى كه در زمان شاه عباس اوّل داراى بيگلربيگى بودند را سيزده تا ذكر مى كند. (14) امّا ليست هاى سيزده گانه اسكندرمنشى و ميرزا سمعيا در مجموع در هفت بيگلربيگى متفاوتند و هيچكدام از آن دو، نام رى را نياورده اند. رهر برن در جاى ديگرى از 19 ايالت نام مى برد كه شمارشان از نوشته اسكندر منشى و ميرزا سمعيا بيشتر است. (15) در اين تقسيم بندى نيز نام ناحيه رى به عنوان يكى از ايالات نيامده است امّا عراق عجم به دو بخش تقسيم شده است. الف) قلمرو على شكر يعنى همدان. ب) بقيه عراق عجم. در شرح ناحيه «بقيه عراق عجم» نوشته است كه اين منطقه از بعضى جهات در قبال ساير ايالات وضع خاصى داشت. پايتخت و شهرهاى نواحى آن اصولاً به عنوان حاكم نشين تلقّى مى شدند. اما اغلب اين نواحى را به عنوان تيول به صاحب منصبان دربارى مى دادند و اين صاحب منصبان ديگر تحت نظر بيگلربيگى خاصى نبودند. (16) نيز همو مى نويسد حداكثر از اوايل قرن يازدهم هجرى حكومت رى با منصب «ايشك آقاسى باشى» توأم گرديد. (17) در رستم التواريخ متن تأليفى متعلق به قرن 12 و 13 هجرى اسامى ولات و بيگلربيگيان و حكام دوره كريم خان زند ذكر شده است. از جمله از بيگلربيگى كل بلاد آذربايجان و بيگلربيگى مناطق اصفهان، قره داغ و قره باغ، تبريز، شيروان، شوشى، خوى، كرمان، مراغه و كرمانشاهان نام برده شده است. (18) نام برخى از اين بيگلربيگى ها در منابع نظام ادارى مذكور پيشين نيامده است. همچنين در شمار نام حكام برخى از نواحى حاكم نشين (مناطق پايين تر از بيگلربيگى ها) از حاكم رى به نام عاليجاه غفورخان نام برده شده است. نيز از حاكم همدان. (19) در اين گزارش به جهت تغييرات تقسيماتى، همدان با تنزل درجه سازمان ادارى روبرو شده است. همدان در چندين منبع دوره صفوى با نام بيگلربيگى قلمرو على شكر كه بر بيگلربيگىِ عراق عرب هم حكومت مى كرده، آمده است. در نتيجه در بررسى منابع تقسيماتى مشهور دوره صفوى نامى از بيگلربيگى رى نيامده است. امّا اين دليل نمى تواند نفى مطلق اين موضوع محسوب شود. چون اسناد مدون و دقيق و كامل نظام ادارى دوران صفويه در دست نيست. و اختلاف اسامى بيگلربيگى ها در چند منبع نقل شده بيان گر اين حقيقت است. همچنين واحدهاى ادارى، شاهد تنزل و ترقى و تغييرات پى در پى هم بوده است چنان كه به وضعيت بيگلربيگى همدان اشاره شد و ممكن است در يك مقطع از دوره صفوى، تهران داراى بيگلربيگى بوده باشد. چنان كه اعتماد السلطنه نقل كرده است. وى در كتاب المآثر والآثار از حاكم تهران به عنوان عيسى خان قاجار بيگلربيگى ياد مى كند. (20) و شارح اين كتاب نوشته است. پسر دوازدهم حاجى محمد باقر خان بيگلربيگى قاجار دولو كه پس از پدرش بيگلربيگى تهران شد. (21) وى بر سخن خود مأخذى ارائه ننموده است.

.

الكاى رى

الكاى رىاُلكا، اُلكه يعنى كشور، ناحيه، قسمتى از ايالت. (1) در سازمان ادارى دوره صفوى، القاب و مواجب و ماليات مناطق مختلف ايران در ذيل نام الكاى هر كدام از نواحى ياد مى شود. برخى از الكاها كم اهميّت و در حدّ يك شهرستان كوچك بودند و بعضى متوسط و برخى بزرگ. ميرزا سمعيا در اواخر دوره صفوى درآمد «حاكم الكاى رى» را 1802 تومان و 7550 دينار نوشته است. (2) ميرزا على نقى نصيرى در قرن دوازدهم هجرى نوشته است: بابتى كه از «الكاى رى و شهريار» به صيغه تيول بازيافت مى نمايد 2675 تومان و 1000 دينار و كسرى است. (3) مقايسه ماليات الكاى رى با ديگر الكاها نشان مى دهد كه رى از جايگاه مهمّى برخوردار بوده است. مثلاً الكاى نيشابور 2213 تومان و يك هزار دينار و الكاى اردبيل بالغ بر 2009 تومان و 3819 دينار تبريزى و حاكم مراغه و ايل مقدم 3999 تومان و 3922 دينار تبريزى مداخل داشته اند. (4)

.

دارالخلافه تهران

استان دوم، استان مركزى، استان تهران

استان دوم، استان مركزى، استان تهراندر 1316ه .ش در تقسيمات كشورى ايران تغييرات وسيعى يافت و ايران به 10 استان و 49 شهرستان تقسيم گرديد. ناحيه تهران با عنوان شهرستان تهران در شمار شهرهاى استان دوم به مركزيت سارى قرار گرفت (1) و اندكى بعد، استان جديدى به نام استان مركزى به مركزيت تهران تأسيس گرديد با شش شهرستان تهران و قزوين و قم و دماوند و ساوه و محلات. در اين تقسيمات شهرستان تهران به بخش هاى رى، ورامين، شميران، افجه، كن، شهريار، كرج، طالقان تقسيم شده بود. (2) در سال 1336 بخش رى به شهرستان تبديل شد. تا سال 1357ه .ش تهران جزو استان مركزى و مركز آن بود. در 1356 و 1357ش استان مركزى سابق به دو استان تهران و مركزى (اراك) تجزيه شد و بخشى از آن هم به استان هاى همجوار الحاق گرديد. (3) هم اينك استان تهران داراى 13 شهرستان به نام هاى ذيل است: اسلامشهر، پاكدشت، تهران، دماوند، رباط كريم، رى، ساوجبلاغ، شميرانات، شهريار، فيروزكوه، كرج، نظرآباد، ورامين. (4)

.

مركزيت سياسى و ادارى تاريخى رى

سرزمين رى بعد از حمله مغول

سرزمين رى بعد از حمله مغولشهر رى در ادوار اسلامى داراى تاريخى پرفراز و نشيب بوده است. برهه اى از زمان ها به لحاظ مركزيت و پايتخت بودن و عنايت پاره اى از امرا و وزرا به اين سامان، مدارج صعود و عمران و آبادى را پيمود. و از سويى ديگر به خاطر بلاياى طبيعى همانند زلزله و درگيرى ها و تشتت هاى فرقه اى و اجتماعى و از همه بدتر حمله سلطان محمود غزنوى شاه متعصّب حنفى و حمله تركان غز و برخى درگيرى هاى ديگر آسيب فراوان ديد. با اين همه بزرگى و شكوه خود را تا حمله مغول حفظ كرده بود. متأسفانه در دو حمله وحشيانه مغول ها در سال 617 و 621ه رى ويران شد و بنا بر نقل هاى تاريخى صدها هزار نفر از ساكنان آن قتل عام شدند. (1) افول بخت و اقبال مركز ناحيه رى يعنى شهر رى از اين تاريخ آغاز مى شود. و اين شهر تاريخى شكوه و عظمت ديرينه خود را از دست مى دهد؛ به طورى كه متون تاريخى و جغرافيايى يك صدا حاكى از ويرانى رى است. پرسش هايى در وضعيت شهر رى بعد از حمله مغول و در ادوار بعدى وجود دارد از اين قرار: آيا رى مجدداً معمور و مسكون گرديد؟ يا به كلى از بين رفت؟ اگر مسكون گرديد دامنه آبادانى آن در حدود روستا يا شهر يا شهر بزرگ بوده است؟ و اين تغييرات در چه دوره هايى رخ داده است؟ همچنين مركزيت ادارى رى چگونه فرجامى يافت؟ در پاسخ بايد گفت بنا بر شواهد و مستندات متون گذشته، رى به طور كلى ويران گرديده است امّا مجدداً بخش اندكى از آن معمور و مسكون گرديده و زلزله اواخر قرن هشتم و حمله تيموريان بر وخامت آن افزوده است. ترقى رى به استثناى زمان معاصر، در نهايت از حدود قصبه و شهر كوچك تجاوز نكرده است. ومركزيت ادارى و سياسى به ورامين و تهران منتقل شده است. با وجود اين، نزديك به شش قرن يعنى تا اوايل قرن سيزدهم هجرى هنوز حاكميت اسمى رى پابرجا بوده است. و از حدود دويست سال و اندى پيش تا كنون با انتخاب يكى از شهرهاى ناحيه رى يعنى تهران به پايتختى ايران، نام اين شهر جايگزين رى گرديد همان طورى كه قبلاً از نظر مركزيت ادارى و سياسى جايگزين آن گرديده بود. شهر رى به نام قريه يا قصبه حضرت عبدالعظيم خوانده مى شد. ودر سال 1317 به بخش رى تغيير نام يافت و در سال 1336 به شهرستان رى ارتقا يافت (2) و هم اينك شهر رى متصل به كلان شهر تهران، وخود شهرى بزرگ ومركز شهرستان رى از استان تهران به شمار مى رود. آن چه ذكر گرديد چكيده گزارش وضعيت رى بعد از حمله مغول است و شرح اجمالى مستندات آن، اين چنين است: مستوفى در نيمه اوّل قرن هشتم مى نويسد: «رى در فترت مغول به كلى خراب شد». (3) همچنين مى نويسد: «اكنون كه رى خراب است ورامين شهر آنجاست». (4) در هفت اقليم از مصنفات سال 1002ه . آمده است: «اصل شهر رى درحادثه چنگيزخان نوعى خراب گرديده كه آبادانى آن به طور كلى محو گشت و امروز دارالملك (رى) يكى تهران و ديگرى ورامين است». (5) در زينت المجالس كه در سال 1004 ه . تأليف شده، آمده است: شهر رى از زمان قتل عام مغول تا كنون خراب مانده و الحال تهران و ورامين شهر آنجاست. (6) در حدائق السياحه كه در 1242ه . به زمان فتحعلى شاه تأليف شده، آمده است: اكنون اصل شهر _ رى _ ويران است و شهر تهران كه از قصبات _ رى _ و در يك فرسخى آنجاست، دارالملك ايران است. (7) كلاويخو رئيس تشريفات سلطنتى اسپانيا كه در سال 1404 ميلادى برابر با اواخر سال 806 ه . از رى عبور كرده، مى نويسد: شهر تهران محلى است بسيار پهناور و بر گرد آن ديوارى نيست و جايگاهى خرم و فرح زاست كه در آن، همه وسايل آسايش يافته مى شود. تهران در ناحيه اى واقع است كه به نام رى معروف است... سه شنبه بعد به هنگام غروب آفتاب از تهران به راه افتاديم و پس از پيمودن دو فرسخ در جانب راست، بناهاى شهرى عظيم را ديديم كه متروك مانده و ويران گشته بود. اما بسيارى از برج هاى آن، هنوز هم برپا بود و خرابه هاى چند مسجد را ديديم. اين آثار همان شهر رى است كه در گذشته بزرگ ترين شهر همه آن منطقه بود. امّا اكنون ديگر اين شهر به كلى خالى از سكنه است. (8) به نظر مى رسد رى در حمله مغول، به طور كلى ويران گرديده ولى مجدداً بخش كوچكى از آن به سرعت به صورت مسكونى درآمده است. شايد يكى از علل مهم اين اسكان مجدد را بقعه حضرت عبدالعظيم عليه السلام و ديگر امامزادگان رى دانست. حمداللّه مستوفى مى نويسد: در عهد غازان خان (694 _ 703 ه .)، ملك فخرالدين رئى به حكم يرليغ درو (رى) اندك عمارتى افزود و جمعى را ساكن گردانيد. (9) بنا بر آنچه ذكر شد اسكان مجدد و محدود در رى مسلّم به نظر مى رسد. و تغيير مركزيت ادارى و سياسى رى به ورامين و تهران هم فى الجمله قطعى است. و از طرفى در بسيارى از حوادث پس از مغول در ده ها منبع مختلف نام رى به ميان آمده است. مى توان نتيجه گرفت استعمال رى به صورت اشتراك لفظى بوده است هم بر ناحيه رى و هم بر بقاياى شهر كهن و بزرگ رى. پيرامون چگونگى سرنوشت رى پس از مغول دو ديدگاه متضاد مطرح شده است كه هر دو قابل نقد و بررسى است. يكى ديدگاه ايران شناس معروف، مينورسكى و ديگر محقق ارجمند روانشاد دكتر حسين كريمان. در رى باستان، فصلى به ماجراى خرابى رى و سبب درآمدن از صورت شهرى بزرگ در طى چند قرن به حالت ديهى خرد، اختصاص يافته است. از جمله ديدگاه مينورسكى را در اين باب چنين آورده است: سپاهيان تيمور به سال 1384م برابر 786ه . رى را بدون هيچ گونه مقاومتى به تصرف درآوردند. امّا اين كار در حوزه رى صورت گرفت نه شهر رى. زيرا كلاويخو كه سال 1404 م از آن ناحيه عبور كرده تأييد مى كندكه رى ديگر مسكون نيست. به ذكر رى در عهد شاهرخ در مطلع السعدين تحت وقايع سال 841 ه _ 1437م وهمچنين عهد شاه اسماعيل در حبيب السير نبايد اهميت داد. (10) دكتر كريمان به تفصيل به نقد ديدگاه مينورسكى پرداخته و شواهد و مداركى را عرضه داشته كه اثبات نمايد نه تنها رى بعداز حمله مغول مسكون بوده بلكه از شهرهاى بزرگ هم به حساب مى آمده است وبعداً به صورت روستا درآمده است. خلاصه مستندات وى چنين است: رى دارالضرب بوده و سكه هاى مضروب آن به سال 704 _ 733ه . در دوران خدابنده و ابوسعيد ايلخانى به دست آمده است. در سال 756ه . در رى شورشى به وجود آمد. در تاريخ جهانگشا مشاهدات شرف الدين خوارزمى از ساكنين رى پس از سال 642 گزارش شده است. در تحفه سامى به رى، شهر رى خطاب شده، در زينت المجالس به حيات شهرى عشر عشيرى از آبادانى اوّليه رى اقرار شده است. علامه قزوينى در يادداشت هايش آورده، شهر رى تا سنه 772 هنوز سرپا و باقى بوده است. چون مكرّر از تسخير رى و فتح قلاع آن در اين سنه و سنوات آن صحبت مى كند. آنچه در ظفرنامه تيمورى و تاريخ طبرستان صحبت از اين است گمان نرود كه مراد از رى نواحى آن است زيرا در اخبار تيمور، ذكر رى و نواحى هر كدام جداگانه مذكور افتاده است. بر تداوم عمران و آبادى رى، نبايد به منابع مختلف ديگر بى اعتنا بود همانند تاريخ جهانگشا، آثار البلاد قزوينى، نخبة الدهر، جامع التواريخ، مجمل فصيحى، مطلع السعدين، تاريخ رويان اولياءاللّه ، تاريخ طبرستان مرعشى، ظفرنامه تيمورى، ظفرنامه شامى، ديار بكريه، تاريخ جهان آرا، لبّ التواريخ، شرف نامه، تحفه سامى و حبيب السير. (11) دكتر كريمان در يك جمع بندى در اين موضوع مى نويسد: «رى هيچ گاه به صورت كلى خراب نشد و هرگز از جمعيت خالى نگرديد بلكه خرابى اى كه در آنجا از قرون چهار و پنج تا اوائل قرن هفتم و پيش از حمله مغول به وجود آمده بود، در فاجعه مغول بيش از پيش توسعه يافت با اين حال پس از هجوم تاتار رى هنوز از بلاد معظم عصر به شمار بود. خرابى در اين شهر همچنان افزونى يافت تا بار ديگر گرفتار تاخت و تاز سپاهيان عظيم يعنى لشكر تيمور و نيز ظاهراً زلزله اى سخت گرديد و آسيبى فراوان ديد. لكن هنوز هم، صورت بقعتى مسكون را داشت. اين شهر نيمه جان از اين پس نيز تا قرن دهم و اوائل عهد صفويان كه به صورت ديهى درآمد همچنان به موجوديت خويش ادامه داد. چنان كه در آثار اين عهد، هنوز از آن به نام شهر رى ياد مى شده است. و در منابع مورد استفاده وصف خرابه يا كلمه اى مشابه آن در باب اين شهر به نظر نرسيد و سبب اين خرابى نيز حمله چنگيز يا هجوم تيمور نبود. (12) دكتر كريمان اضافه مى كند كه خرابى رى بيشتر ناشى از تفرقه و تشتت شديد فرهنگى و مذهبى و نبودن اتّحاد كلمه فكرى و وحدت مذهبى بوده است. (13) وى در بخش ديگرى از كتاب رى باستان با اشاره به سخن نجم الدين دايه رازى در تلفات هفتصد هزار نفرى اهالى رى در فتنه مغول مى نويسد: با اين حال رى پس از واقعه مغول هنوز از امّهات بلدان محسوب بوده و عظمت و اعتبارى داشته و تا دو سه قرن بعد نامش در پاره اى از وقايع تاريخى كه شرحش بيايد درج مى آمده و در اوايل عهد صفويان از رى هنوز به صفت شهر، ياد مى شده است. زكرياى قزوينى در آثار البلاد كه در سال 674 يعنى بيش از نيم قرن پس از واقعه مغول تأليف كرده از رى بدين صورت ياد كرده است: الرى مدينة مشهورة من اُمّهات بلاد الاسلام و أعلام المدن. (14) چنان كه پيشتر بيان شد هر دو ديدگاه مينورسكى و مرحوم كريمان قابل نقد و بررسى است. روشن است اگر نظريه مينورسكى اين باشد كه رى پس از مغول مسكون نبوده و نام رى فقط بر حوزه رى اطلاق مى شده نه بر شهر رى، فاقد صحت است؛ چرا كه حمداللّه مستوفى به اسكان جمعى از مردم در رى توسط غازان خان اشاره نموده است. (15) و از طرفى، اماكن متبركه رى حتماً مورد عنايت بوده و علاوه بر زوّار نمى توانسته خالى از مجاورين باشد. البتّه خرابى كلى رى توسّط مهاجمان مغول، بنا بر نقل منابع كهن روى داده است؛ ولى به نظر مى رسد مجدداً بخش اندكى از آن معمور ومسكون گرديده است وآن هم يك شهر زيارتى مثل رى. و گويا اين سرنوشت براى بسيارى از شهرهاى ايران رخ داده است. برخى از شهرها بعد از حمله و خرابى مغولان در راه تجديد حيات مجدّد، ابتدا به صورت روستا وبعدها به صورت شهر درآمده اند. وبرخى قرن ها در همان حدّ روستا يا حداكثر قصبه و شهرك مانده اند و ديگر به شكل شهرىِ سابق خود برنگشته اند. براى نمونه حمداللّه مستوفى مى نويسد: كاغذكنان شهر وسط بود. اكنون خراب است و مقدار ديه وسط مانده، در فترت مغول خراب شده است. (16) يا نوشته است: سجاس و سهرورد در اوّل دو شهر بوده است و در فترت مغول خراب شد اكنون به هر يك از مقدار ديهى مانده است. (17) ظاهراً رى نيز به سرنوشت همانند ديگر شهرهاى ويران شده حمله مغول، مبتلا مى شود و با وجود شهر زيارتى حداقل از اين شهر بايستى به اندازه ديهى باقى بماند نه اين كه كلاًّ تبديل به ناحيه غير مسكونى شود. از طرفى انتقال مركز سياسى و ادارى رى به ورامين وتهران هم قطعى است. پس نام رى، بر ناحيه رى هم اطلاق مى شد. امّا نه به صورت مطلق بلكه به صورت اشتراك لفظى هم بر شهر و هم بر ناحيه رى استعمال مى شده است. امّا در بررسى آراى دكتر كريمان مشخص مى شود كه اثبات پاره اى از آنها، محلّ تأمل است. و در اين نوشتار به سه مورد از آنها پرداخته مى شود. نخست يكى از علل انحطاط رى بعد از حمله مغول، عدم وحدت و تفرقه مذهبى و فكرى مردم بيان شده است نه حمله چنگيز و تيمور. واقعيت اين است كه تشتت آرا و مذهب يكى از علل خرابى هاى پى در پى رى قبل از مغول و در حمله مغول بوده است. چنانكه در تاريخ رى گذشت. و اين تفرقه به حدى بوده است كه بنا بر نقل حبيب السير شافعيان رى مشوّق مغولان براى قتل عام اكثريت حنفى اين شهر بوده اند. (18) امّا در دوره ايلخانان مغول بافت مذهبى رى دگرگون شده بود. حمداللّه مستوفى مى نويسد: اهل شهر (منظور ورامين است) واكثر ولايات (رى) شيعه اثنى عشرى اند الاّ ديه قوهه و چند موضع ديگر كه حنفى باشند. (19) از اين روى به نظر نمى رسد كه تشتّت مذهبى، عامل اصلى انحطاط رى بعد از ادوار مغولان باشد. علّت و يا علل ديگر، نيازمند كاوش و بررسى دقيق است. و شايد جاذبه ورامين و تهران مخصوصاً تهران در يك فرسخى رى، يكى از علل و موانع رشد درازمدت رى شده باشد. و همّت مردم در تجمّع بر ورامين و تهران متمركز شده باشد. بارتُلد مى نويسد: علّت ترجيح ورامين به رى تا اندازه اى به واسطه كثرت آب ورامين بوده كه از جاجرود مهمترين رودخانه اين محل استفاده كرده است. (20) همچنين در كتاب جغرافياى تاريخى تهران آمده است: شهر عظيمى كه كلاويخو بدان اشاره كرده است شهر رى است كه در آن هنگام به كلى خراب و خالى از سكنه مى نموده است، اما مسلماً مردمان فقيرى كه فرصت يا پول نداشتند تا به نقاط دوردست نقل مكان كنند، هنوز هم در آن جا يافت مى شدند كه غالباً به شهرها و روستاهاى پيرامون رى، به ويژه ورامين روى آور شدند. ورامين به سبب برخوردارى از كشتزارهاى گسترده و مخصوصاً قلعه استوارى كه داشت بيشتر از ساير نقاط، مردم گريزان و خانه به دوش رى را به سوى خود كشاند و مركزيتى يافت. (21) آن گاه مؤلف كتاب مزبور در مورد ارزش دفاعى و امنيّتى حصار شهرها در برابر تاخت و تاز و قتل و غارت توضيحاتى را آورده و مى نويسد: پس از ويرانى رى، ورامين كه داراى يك قلعه مستحكم و برج و بارو بود، رونق گرفت وتوسعه يافت ومخصوصاً در سال هاى نخست حكومت صفوى از رزمگاههاى عمده و هدفهاى مطلوب نظامى بود. سپس با استناد به منابع دوره صفوى ارزش قلعه ورامين در تحولات سياسى و نظامى دوران شاه اسماعيل صفوى را بيان كرده و نتيجه گيرى مى كند پس از شهر رى، ورامين اهميت و مركزيت داشته و به سبب حصار و قلعه خود مورد توجّه بوده است. (22) امّا تهران نيز در گزارش هاى جغرافياى تاريخى مورد عنايت ويژه قرار گرفته است. در متون قرن هفتم هجرى نام آن مذكور گشته و در قرن هشتم حمداللّه مستوفى مى نويسد: تهران قصبه معتبر است و آب و هوايش خوش تر از رى است و در حاصل مانند آن و در ماقبل اهل آنجا كثرتى عظيم داشته اند. (23) و كلاويخو در اواخر دوران حيات تيمور لنگ نوشته است: شهر تهران محلى است بسيار پهناور و جايگاهى خرم و فرح زاست كه در آن همه وسايل آسايش يافته مى شود. (24) و در منابع دوره صفوى نيز تهران مبالغه آميز وصف شده است. امّا حمله مغولان در كوتاه مدت در عدم رشد رى بسيار تأثير داشته است. حمداللّه مستوفى در شرح تومان رى، حقوق ديوانى گذشته آن را هفتصد تومان ذكر كرده و حقوق ديوانى زمان خودش (ايلخانان مغول) را پانزده تومان و يك هزار و پانصد دينار. (25) دوم، آقاى دكتر كريمان، نام رى در ذكر حوادث تاريخى قرون بعد از مغول را متوجّه شهر رى دانسته است. امّا اين اطلاق صحيح نيست و بايستى با قرائن قابل قبول مشخص شود؛ چرا كه همان طور كه پيشتر بيان شد، رى هم بر ناحيه رى اطلاق مى شد و هم بر مركز رى. و در ادامه بحث اسناد اين سخن عرضه خواهد شد. سوم، مؤلف محترم رى باستان نوشته است: حتى پس از فاجعه مغول وهجوم تاتار رى هنوز از بلاد معظم عصر به شمار بود. ظاهراً استناد ايشان به سخن زكرياى قزوينى در آثار البلاد است كه در سال 674ه . بيش از نيم قرن پس از واقعه مغول از رى با نام امهات بلاد اسلام و اعلام مُدن ياد كرده است؛ امّا واقعيت اين است كه سخن آثار البلاد قابل اعتنا نيست. مؤلف آثار البلاد در 600 يا حدود 605 ه . در قزوين به دنيا آمد و سپس براى تحصيل به دمشق رفت وبعد به عراق عرب آمده ودر حلّه و واسِط، منصب قضا داشته ودر682ه. در واسط درگذشته و جنازه او را به بغداد آورده اند. (26) لذا نوجوانى زكرياى قزوينى مصادف با حمله مغول است. وى بزرگى رىِ قبل از حمله مغول را شنيده است. نيز وصف او از رى مى تواند ناظر به گذشته رى باشد. چنانكه صاحب مراصد الاطلاع كه در سال 739 ه . و متأخرتر از زكرياى قزوينى درگذشته است در كتابش مراصد الاطلاع كه تلخيص معجم البلدان است با وجود گذشت بيش از صد سال ازفاجعه مغول اوصاف رى را مدينة المشهورة من امّهات البلاد و اعلام المدن (27) عين تعابير معجم البلدان آورده است. (28) از قضا تعبير زكرياى قزوينى هم همانند ياقوت است. (29) و وصف ياقوت از رى متعلق به پيش از حمله مغول و مقارن آن مى باشد. از طرفى گزارش حمداللّه مستوفى به روز و تازه است. وى به هنگام افول دولت ايلخانان، مى نويسد: رى در فترت مغول به كلى خراب شد. اكنون كه رى خراب است ورامين شهر آنجاست. (30) افزون بر آن، زكرياى قزوينى، هرچند قزوينى است ولى در خارج از منطقه بلاد جبال و در عراق عرب زندگى مى كرده امّا حمداللّه مستوفى در ايران زندگى مى كرد و داراى مشاغل عالى حكومتى بود. او از خاندان قديم مستوفيان قزوينى است. جدّ دوم و عموزادگان وى در ديوان عراق (عجم) مقامات مهمى داشتند برادر او نيز از كتّاب و شعرا و شغل ديوانى داشته است. خود مستوفى نيز از خواص و كتّاب زيردست خواجه رشيدالدين فضل اللّه همدانى بود. مستوفى حكومت و استيفاى ابهر و زنجان و طارم را بر عهده داشت. همچنين در سلك ملازمان خواجه غياث الدين محمّد پسر خواجه رشيدالدين فضل اللّه از وزراى شهير ايلخانى هم بود. (31) از اين رو اطلاعات او از وضعيت رى، ارزش افزون ترى بر زكريّاى قزوينى دارد. در نتيجه، بعيد به نظر مى رسد كه خود شهر رى بعد از حمله مغول از امّهات بلاد به شمار رفته باشد. رى در طول اين قرون به صورت روستا و قصبه و شهرك بوده و زمان معاصر به صورت شهرى قابل توجه در آمده است.

.

تغيير مركزيت ادارى و اسمى سرزمين رى

تغيير مركزيت ادارى و اسمى سرزمين رىچنانچه گذشت پس از حمله مغول، مركزيت ادارى رى تغيير كرد و ورامين و تهران مركز ناحيه رى گرديدند. (1) و نزديك به شش قرن، حكومت ناحيه از نظر اسمى رى بود و مركزش ورامين و تهران. و در بيش از دو قرن اخير اسم ناحيه هم به تهران تغيير نام يافت. از اين رو در بسيارى از منابع نام رى به صورت مشترك لفظى بر ناحيه رى و شهر رى اطلاق گرديده است. و مشخص نمودن هر يك نيازمند توضيح يا قرائن قابل قبول است. در برخى از متون ورامين و تهران و رى جدا ذكر گرديده است كه شرح مستند آن در اين نوشتار عرضه خواهد شد. براى مثال ابن بطوطه در حوادث پس از مرگ سلطان ابوسعيد مى نويسد: حسن خواجه پسر دمرتاش چوپان كه به... و كاشان و رى و ورامين استيلا يافت. (2) يا در تاريخ رويان از تهران و رى نام برده شده است. (3) ولى در بسيارى از منابع ديگر، رى به صورت مطلق وبدون مشخص شدن اينكه ناحيه رى است يا شهر رى، آمده است. در دوران پس از مغول، ورامين و تهران مركز ناحيه رى بودند. امين احمد رازى و صاحب زينت المجالس نوشته اند كه شهر رى در حادثه مغول خراب گرديد و امروز دارالملك يكى تهران و ديگرى ورامين است. (4) سؤالى كه به ذهن مى آيد آيا اين دو شهر با هم مركزيت داشته اند يا به توالى. به نظر مى رسد دومى صحيح باشد يعنى نخست ورامين مركز ناحيه رى بوده و بعد تهران. و اين موضوع از ضميمه سخنان مستوفى و احمد امين رازى به دست مى آيد. مستوفى در قرن هشتم فقط ورامين را به عنوان شهر و مركز ناحيه رى اسم مى برد. (5) احمد امين رازى در بخشى از هفت اقليم از مصنفات 1002ه . مى نويسد: امروز دارالملك رى، تهران و ديگرى ورامين است. (6) و در بخش ديگرى از هفت اقليم از ورامين نام مى برد و مى نويسد: در زمان سابق، حاكم نشين بوده است. (7) پس روشن است كه ابتدا ورامين سپس تهران، مركز ناحيه رى محسوب مى شده و در ارائه مستندات بعدى روشن خواهد شد كه در زمان مؤلفِ هفت اقليم، تهران مركز ناحيه رى بوده است. پايان مركزيت ورامين و آغاز مركزيت تهران نيازمند تحقيق و بررسى است؛ امّا مشخص است كه تهران از دوره شاه طهماسب صفوى به شهر نسبتاً مهمّى تبديل گرديد (8) و در زمان شاه عباس اوّل چنانكه در هفت اقليم مذكور است مركز ناحيه رى محسوب مى شد. و از آن پس، مورد توجه و مدارج عالى ترقى را تا پايان دوره صفويه و در دوران افشاريه و زنديه پيمود و در اوان قاجاريه به پايتختى كل ايران انتخاب گرديد. پيشتر گفته شد كه نام رى حدود شش قرن پابرجا بود و بعد در قرن سيزدهم هجرى نام اين ناحيه به تهران تبديل گرديد. در اين راستا تومان رى، ولايت رى، الكاى رى و بيگلربيگى رى. نام ناحيه رى بود. احمد امين رازى در هفت اقليم از يك قاضى به نام قاضى مسعود نام مى برد و مى نويسد: پدر اين قاضى از قزوين به رى آمد و قاضى اين ديار گرديد بعد از فوت پدرش منصب قضاوت رى به وى رسيد حق تعالى او را در تهران نه پسر نيكو ارزانى داشت. (9) در اين گزارش دايره قضائى ناحيه، رى نام داشته و مركز ناحيه، تهران. پيترو دلاواله در تاريخ 1028 ه . برابر با 1618 م مى گويد: تهران شهرى است بزرگ تر از كاشان و اضافه مى كند كه حيطه و قلمرو اقتدار حاكم آن تا فيروزكوه بسط دارد. (10) در ترجمه سفرنامه دلاواله آمده است:... تهران پايتخت ايالتى است كه به همين نام خوانده مى شود. (11) به نظر مى رسد اين سخن دلاواله سياح ايتاليايى در اواخر حكومت شاه عباس اول صفوى نافى حاكميت اسمى رى نباشد زيرا در مواردى كه مراكز ناحيه با خود آن همنام نيستند. برخى ها نام مركز را بر خود ناحيه هم استعمال مى كنند. در ترجمه سفرنامه تاورنيه كه در دوران سلطنت احفاد و جانشينان شاه عباس اوّل صفوى به ايران سفر كرده، آمده است:... بايد مذاكره خاصى از ايالت تهران و شهر كرسى نشين آن كه ايرانى ها شهريار مى نامند، بنمايم. (12) به نظر مى رسد در اين جا سهوى رخ داده باشد. زيرا ناحيه تهران، «الكاى رى و شهريار» نام داشت (13) و شهر كرسى نشين اين ايالت، تهران بود. سرتامس هربرت در 1037ه . برابر با 1627 م در تهران، 3000 خانه شمرده بود. به هر حال در امور ادارى، نام شهر باستانى رى هنوز(دائرة المعارف اسلامى E.Iنگاه كنيد) اسم پايتخت آينده ايران را تحت الشعاع قرارمى داده است. (14) ميرزا سمعيا در اواخر صفويه از حكومت رى نام مى برد. وى مى نويسد: «ايشيك آقاسى باشيان ديوان» كه حكومت رى با ايشان بوده و قشون مقرّرى نيز داشته اند. (15) جواهر كلام مى نويسد: نام تاريخى رى تا زمان شاه عباس صفوى و پايان قرن يازدهم هجرى برپا بوده است و باز هم گروهى از علماى نامى در اين زمان به آن منسوب شده اند. نظام الدين محمد بن الحسين قرشى ساوجى ساكن شهر عبدالعظيم، شاگرد شيخ بهائى و مدرس در مدرسه عبدالعظيم در رى است؛ شاه عباس صفوى تدريس مدرسه مزبور را به وى واگذار كرد... در سال 1022 از تأليفش فراغت يافته.... (16) جواهر كلام ادامه مى دهد: انقراض نام تاريخى رى بعد از قرن يازدهم هجرى شده و به جاى آن نام تاريخى تهران آمده است. و ظاهراً نخستين شخص نامى از علما و مؤلفين كه به تهران بعد از انقراض رى منسوب شده است محمد يوسف بن حسين تهرانى مؤلف كتاب نقد الاصول در علم منطق مى باشد كه تأليف خود را در 1104 انجام داده است. (17) به نظر مى رسد سخن جواهر كلام در انقراض نام تاريخى رى دقيق نيست. چنان كه پيش تر گذشت تقسيمات كشورى دوران صفويه تقريباً در دوره افشاريه و زنديه ادامه يافت. همچنين ميرزا سمعيا مؤلف تذكرة الملوك كه كتابش را در فاصله سال هاى 1137 تا 1142 ه . تأليف كرده يعنى در نزديكى نيمه قرن دوازدهم ازحكومت رى نام برده است. (18) ميرزا على نقى نصيرى نيز در قرن دوازدهم از الكاى رى و شهريار نام برده است. (19) همچنين منسوب بودن مؤلف نقد الاصول به تهران، دليل انقراض نام تاريخى رى نيست. حتى در قرن سوم و زمان بزرگى رى كسانى همچون محمد بن حمّاد تهرانى منسوب به تهران بودند. (20) به نظر مى رسد تا اوايل قرن سيزدهم و دوره قاجاريه نام رى با وجود پايتخت بودن تهران پابرجا بوده است. محمّد هاشم آصف (رستم الحكما) از نويسندگان دوره زنديه و اوايل قاجار در رستم التواريخ در چندين موضع از رى اسم مى برد. وى صورت ماليات نواحى مختلف ايران در دوره كريم خان را با القاب شهرها عرضه نموده و مى نويسد: دارالخلافه رى مع توابع دوازده هزار تومان. (21) نيز مى نويسد: (آغا محمد خان قاجار) از شيراز با دبدبه و كوكبه شهنشاهى به جانب رى كه مقرّ سلطنتش بود شتافته و در اوّل قوس از شهر تهران... حركت كرد. (22) همچنين مى نويسد: آن شاه جمجاه (فتحعلى شاه قاجار) با لشكر بسيار از رى آمده... . (23) در يك مورد هم در گزارش فتوحات آغا محمد خان قاجار اين تعبير را به كار برده است: رى و تهران روحبخش دلنشين. (24) رستم الحكما در مواردى از دارالخلافه تهران هم نام برده است. (25) اصطلاحى كه به نظر مى رسد پس از پايتخت شدن تهران در اوايل قرن سيزدهم به تدريج جايگزين دارالخلافه رى شده است. شروانى در 1241 ه . در حدائق السياحه، در ذكر ولايات در عنوانى مستقل از راز و رى اسم برده و نوشته است: قريه شاه عبدالعظيم اكنون قصبه اى است شهر مانند و طرف جنوب رى واقع است مزار فيض آثار سيدّ عبدالعظيم در آن ديار و مطاف طوايف اهل روزگار است. آن قصبه محتويست قرب دو هزار خانه... . (26) سيّد محمدباقر واعظ خلخالى در اوايل قرن چهاردهم هجرى در جغرافياى مشاهد مى نويسد: بدان كه رى دارالملك عراق عجم و شهرى بود معظم... اكنون خرابه و در اراضى اش بلاد جديده احداث كرده اند از قبيل دارالخلافه تهران و بلده حضرت عبدالعظيم و غيره بنا كرده اند. (27) همچنين وى مى نويسد: مسافت تهران الى خرابه هاى رى دو ميل و الى قصبه حضرت عبدالعظيم قريب يك فرسخ مى شود. 28 نيز خلخالى به نقل قول از علماى جغرافيا آورده است: كه نفوس و جمعيّت حضرت عبدالعظيم را 000/20 تخمين كرده اند. 29 امّا برخى ديگر منابع جغرافيايى مشهور دوره قاجار، رى را در شرح تهران يا مناطق جغرافيايى تاريخى مثل عراق عجم و جبال، آورده اند.

.

نوسانات حوزه سياسى رى

نوسانات حوزه سياسى رىبرخى از نواحى استان تهران، همانند ورامين و شهر رى و تهران هميشه جزو ولايت رى محسوب مى شدند. و بعضى نواحى ديگر گاهى جزو ايالت رى بوده و گاهى نبوده است. براى مثال ساوجبلاغ در عهد سلاجقه جزو رى بوده و در قرن هشتم جزو تومان قزوين محسوب مى شده است. (1) در دوره تيموريان هم ساوجبلاغ جزو رى ذكر شده است. (2) و در جواهر الاخبار در شرح سال 915 ه . آمده است: قزوين و ساوجبلاغ و رى به زينل خان شاملو دادند. (3) در اين گزارش جدا از رى آمده است. ساوجبلاغ در تقسيمات اواخر قاجار هم جزو رى آمده است. (4) يا شهر گرمسار يا خوار قديم در بسيارى از ادوار جزو رى بوده و ياقوت هم جزو رى نوشته است. (5) حتى آرادان گرمسار در شمار نواحى رى آمده است. (6) امّا مستوفى خوار را جزو ناحيه قومس ذكر كرده است. (7) بحث تفصيلى تغييرات تقسيماتى مناطقى كه نام برده شد و ديگر نواحى تابعه رى خارج از حوصله اين مقال است.

.

آثار تاريخى و باستانى

مرقد امامزاده حمزه

مرقد امامزاده هادى

بقعه بى بى زبيده

مدفن ابوالفتوح رازى

ديگر بقعه ها و مدفن ها

تپه چال ترخان و تپه مرتضى كرد

باروى بزرگ رى برين

گنبد فخرالدوله

استودان بزرجوميد

بقاياى قلعه طبرك

بقاياى قلعه طبركنشانه هايى كه از محل قلعه طبرك در منابع مختلف ثبت افتاده، مسلم مى سازد كه اين دز بر فراز كوه نقاره خانه در شمال تقى آباد كنونى، در فاصله اى نزديك به دو كيلومترى جنوب غربى بى بى شهربانو، در پاى كوه بزرگ رى (كوه بى بى شهربانو) واقع بوده است. اين قلعه به سال 588 به امر طغرل سوم خراب و با زمين يكسان شد و ديگر اثرى از آن به جاى نماند. (1) اكنون نيز پاره آجرهاى كهنه قديمى و كلوخ هاى گچ و خاك قلعه طبرك بر فراز كوه موجود است. (2) آقاى سيّد محمّد تقى مصطفوى نيز مى نويسد: ... بر فراز اين كوه قرار داشت و ضمن خاك بردارى هاى كارخانه سيمان، بقاياى ديوارها و برج ها و ساختمان هاى مختلف عهد ديلميان و سلجوقيان از زير خاك بيرون آمده است. (3)

.

سرسره فتحعلى شاه

زندان هارون

پل قاجارى حسن آباد

منابع و مآخذ

كتابنامه1. آثار الباقيه عن القرون الخاليه، ابوريحان بيرونى، بغداد: مكتبة المثنى، [بى تا]. 2. آثار البلاد و اخبار العباد، زكريا بن محمد بن محمود قزوينى، بيروت: دار صادر،[بى تا]. 3. آثار البلاد و اخبار العباد، زكريا بن محمد بن محمود قزوينى، ترجمه با اضافات جهانگير ميرزا قاجار، تصحيح و تكميل ميرهاشم محدّث، چاپ اوّل، تهران: انتشارات اميركبير، 1373 . 4. آثار تاريخى تهران، سيد محمدتقى مصطفوى، تنظيم و تصحيح ميرهاشم محدث، چاپ اوّل، تهران: نشر انجمن آثار ملى، 1361 . 5. آستانه حضرت عبدالعظيم، محمدتقى مصطفوى، [بى جا]: چاپ تابان، شهريور 1330. 6. آستانه رى، محمدعلى هدايتى، تهران، 1344. 7. آكام المرجان فى ذكر المدائن المشهورة فى كل مكان (متن جغرافيايى سده چهارم هجرى)، اسحاق بن حسين منجم، ترجمه محمد آصف فكرت، تحقيق فهمى سعد، چاپ اوّل، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1370. 8. آل بويه، على اصغر فقيهى، [بى جا]: انتشارات صبا، 1357. 9. آمارنامه استان تهران 1373، تهران: سازمان برنامه و بودجه، 1375. 10. احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، مقدسى نيشابورى، چاپ دوم، ليدن: مطبعه بريل، 1906م. 11. اخبار الطوال، دينورى، تحقيق عبدالمنعم العامر، جمال الدين الشيال، چاپ اوّل، قاهره: دار احياء الكتب العربيه، 1960م. 12. اشكال العالم، ابوالقاسم بن احمد جيهانى، ترجمه على بن عبدالسلام كاتب، تصحيح و تعليق فيروز منصورى، چاپ اوّل، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوى، 1368. 13. الاعلاق النفيسه، ابن رسته، ترجمه و تعليق حسين قره جانلو، چاپ اوّل، تهران: اميركبير، 1365. 14. القاب و مواجب دوره سلاطين صفويّه، ميرزا على نقى نصيرى، تصحيح يوسف رحيم لو، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسى، 1372. 15. الانساب، سمعانى، مقدمه و تعليقه عبداللّه عمر البارودى، چاپ اوّل، بيروت: دارالجنان، 1408ق/1988م. 16. ايران باستان، حسن پيرنيا، چاپ دوم، تهران: دنياى كتاب، 1362. 17. ايران زمين، جليل زاهد و محمدرضا زهتابى، تهران: پديده، مجوز كتابخانه ملّى، [1348]. 18. ايران و قضيه ايران، جرج. ن. كرزن، ترجمه غلامعلى وحيد مازندرانى، چاپ چهارم، علمى و فرهنگى، تهران، 1373. 19. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، تهران: دارالكتب الاسلامية، 1386ق. 20. برخى از آثار بازمانده رى قديم،حسين كريمان، تهران: انتشارات دانشگاه ملّى، 1350. 21. برهان قاطع، ابن خلف تبريزى، به اهتمام دكتر معين، جلد دوم، تهران: اميركبير، 1361. 22. بستان السياحه، زين العابدين شروانى، [بى جا]: انتشارات كتابخانه سنائى و كتابفروشى محمودى، [بى تا]، افست چاپ سنگى. 23. البلدان، احمد بن ابى يعقوب، چاپ سوم، نجف: منشورات حيدريه، 1377ق/1957م. 24. بلوچستان و سيستان، اقبال يغمائى، از انتشارات اداره كل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، 1355. 25. بناهاى آرامگاهى حوزه هنرى سازمان تبليغات اسلامى، ، چاپ اوّل، تهران، 1376. 26. پاسخ به چند آمار جغرافيايى شهرستان رى، استعلامى نگارنده از اداره كل امور اجتماعى استاندارى تهران و سازمان مديريت و برنامه ريزى استان تهران. 27. پژوهشى در نام شهرهاى ايران، ايرج افشار، چاپ اوّل، تهران: انتشارات روزنه، 1378. 28. تاريخ اشكانيان (درر التيجان فى تاريخ بنى اشكان)، محمدحسن خان اعتماد السلطنه، به كوشش نعمت احمدى، چاپ اوّل، تهران: انتشارات اطلس، 1371. 29. تاريخ پيامبران و شاهان (سنى ملوك الارض و الانبياء)، حمزة بن حسن اصفهانى، ترجمه جعفر شعار، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، 1346. 30. تاريخ تهران، عبدالعزيز جواهر كلام، ج 1، چاپ اوّل، تهران، 1325. 31. تاريخ تهران (قسمت شمالى و مضافات)، سيد عبدالحجت حسينى بلاغى، [بى جا]، [بى نا]]بى تا] . 32. تاريخ تهران (قسمت مركزى و مضافات)، سيد عبدالحجت حسينى بلاغى،[بى جا]، [بى نا]، 1350. 33. تاريخ حبيب السير، خواندمير، غياث الدين بن همام الدين، تصحيح محمد دبير سياقى مقدمه جلال الدين همايى، چاپ سوم، تهران: انتشارات خيام، [بى تا]. 34. تاريخ روضة الصفا، خواند شاه، ميرمحمد بن سيد برهان الدين، تهران: انتشارات مركزى، خيام، پيروز، [بى تا]. 35. تاريخ رويان، مولانا اولياءاللّه آملى، تصحيح عباس خليلى، تهران: انتشارات كتابخانه اقبال، 1313. 36. تاريخ طبرى، ابن جرير طبرى، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت: دار اسويدان، [بى تا]. 37. تاريخ غزنويان و سامانيان و آل بويه از جامع التواريخ، رشيد الدين فضل اللّه وزير همدانى، با مقدمه و حواشى محمد دبير سياقى، تهران: كتابفروشى فروغى، 1338. 38. تاريخ گزيده، حمداللّه مستوفى، به اهتمام عبدالحسين نوائى، چاپ سوم انتشارات اميركبير تهران: 1364. 39. تاريخ ماد، دياكونوف، ترجمه كريم كشاورز، چاپ دوم، تهران: انتشارات پيام، 1357. 40. تاريخ مردم ايران، عبدالحسين زرين كوب، چاپ هفتم، تهران: اميركبير، 1381. 41. تاريخ مغول، عباس اقبال آشتيانى، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اميركبير، 1356. 42. تاريخ مفصل ايران، عباس اقبال آشتيانى، به كوشش محمّد دبير سياقى، بى جا: انتشارات كتابخانه خيام، [بى تا]. 43. تاريخ يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب، چاپ اوّل، قم: منشورات شريف رضى، 1414ق/1373. 44. تتمة المنتهى، محدث قمى، تصحيح على محدث زاده، چاپ سوم، قم: انتشارات كتابفروشى داورى، 1397ق. 45. تذكره جغرافياى تاريخى ايران، و. بارتلد، ترجمه حمزه سردادور، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس، 1358 . 46. تذكرة الملوك، ميرزا سمعيا، به كوشش سيد محمد دبير سياقى، تعليقات مينورسكى (سازمان ادارى حكومت صفوى) چاپ دوم، تهران: اميركبير، 1368. 47. تطبيق لغات جغرافيايى قديم و جديد ايران، محمدحسن خان اعتماد السلطنه، تصحيح مير هاشم محدث، چاپ اوّل، تهران: اميركبير، 1363. 48. تقويم البلدان، ابوالفدا، ترجمه عبدالمحمد آيتى، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، 1349. 49. تهران به روايت تاريخ، مسعود نوربخش، چاپ اوّل، تهران: نشر علم، 1381. 50. تهران در گذشته و حال، حسين كريمان، تهران: انتشارات دانشگاه ملى، 1355. 51. جغرافياى استان تهران، شركت چاپ و نشر ايران، وزارت آموزش و پرورش، چاپ سال هاى 1363 و 1372 و 1373. 52. جغرافياى تاريخى ايران، محسن معتمدى، چاپ اول، تهران: مركز نشر دانشگاهى، 1381. 53. جغرافياى تاريخى رى _ تهران، مير حسين يكرنگيان، تهران: [بى نا]، 1332. 54. جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، لسترنج، ترجمه محمود عرفان، چاپ دوم، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1364. 55. جغرافياى مفصل ايران، ربيع بديعى، جلد 1 و 2، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اقبال، 1372. 56. جغرافياى مفصل ايران، مسعود كيهان، سه جلد، تهران: مطبعه مجلس شوراى ملى، 1311. 57. جنة النعيم و العيش السليم، محمدباقر كجورى، تهران: چاپ سنگى، 1296ق. 58. جواهر الاخبار، بوداق منشى قزوينى، تصحيح و تعليقات محسن بهرام نژاد، چاپ اول، ميراث مكتوب، 1378. 59. جهان نامه، محمد بن نجيب بكران، به كوشش محمد امين رياحى، تهران: انتشارات كتابخانه ابن سينا، 1342. 60. چهار سو و نگرشى كوتاه بر تاريخ و جغرافياى تاريخى، حسين شهيدى، چاپ اول، تهران: اميركبير، 1365. 61. چهل سال تاريخ ايران در دوره پادشاهى ناصرالدين شاه (المآثر والآثار)، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، به كوشش ايرج افشار، جلد اوّل، چاپ اوّل، انتشارات اساطير، تهران، 1363؛ نيز جلد دوم همين كتاب به كوشش ايرج افشار، با تعليقات و شرح حسين محبوبى اردكانى، چاپ اوّل، تهران: انتشارات اساطير، تهران، 1368. 62. حدائق السياحه، زين العابدين شروانى، [بى جا]، سازمان چاپ دانشگاه، 1348. 63. حدود العالم، مؤلف ناشناخته، ترجمه ميرحسين شاه، تصحيح مريم ميراحمدى و غلامرضا ورهرام، مقدمه و . بارتولد، تعليقات و . مينورسكى، نشر دانشگاه الزهراء، 1372. 64. حديقة الاقاليم، مرتضى حسين مصاحب المخاطب به آله يار عثمانى بلگرامى (از متون قرن دوازده هجرى)، مطبع نامى منشى نول كشور (هند). 65. دانشنامه جهان اسلام. زير نظر غلامعلى حداد عادل، ج 5، تهران: بنياد دايرة المعارف اسلامى، 1379. 66. دايرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، ج اول، تهران: 1374. 67. دايرة المعارف بناهاى تاريخى ايران: بناهاى عام المنفعه، تهيّه و تدوين كاظم ملازاده، مريم محمدى، چاپ اوّل، تهران: حوزه هنرى سازمان تبليغات اسلامى، 1379. 68. دايرة المعارف فارسى، به سرپرستى غلامحسين مصاحب، تهران: انتشارات فرانكلين، 1345. 69. درر التيجان فى تاريخ بنى الاشكان، محمدحسن خان اعتماد السلطنه، چاپ سنگى، 1309ق. 70. دوره كامل دستور زبان فارسى، سيد مصطفى آرنگ، محمّدعلى خيّر، [بى جا]،[بى نا]، 1349. 71. دو سفرنامه از جنوب ايران، تصحيح و اهتمام سيد على آل داود، چاپ اوّل، تهران: اميركبير، 1368. 72. ذيل تاريخ گزيده، زين الدين بن حمداللّه مستوفى قزوينى، به كوشش ايرج افشار، تهران: مجموعه انتشارات ادبى و تاريخى موقوفات دكتر افشار يزدى، 1372. 73. راحة الصدور و آية السرور در تاريخ آل سلجوق، محمد بن على بن سليمان الراوندى، تصحيح محمد اقبال، تهران، علمى، [بى تا]. 74. رستم التواريخ، محمد هاشم آصف (رستم الحكما)، به اهتمام محمد مشيرى، چاپ سوم، تهران: شركت سهامى كتاب هاى جيبى با همكارى انتشارات اميركبير، 1357. 75. رودها و رودنامه ايران، عباس جعفرى، چاپ اوّل، تهران: گيتاشناسى، 1376. 76. روزنامه جمهورى اسلامى (روزنامه رسمى كشور)، انتشارات قوه قضائيه، سال 1358، شماره 16750 و 16788، 1381. 77. روض المعطار فى خبر الاقطار، محمد بن عبدالمنعم الحميرى، تحقيق احسان عباس، چاپ دوم، بى جا: مؤسسه ناصر للثقافة، 1980م. 78. رياض السياحه، زين العابدين شروانى، تصحيح اصغر حامد (ربانى)، تهران: كتابفروشى سعدى، [بى تا]. 79. رى باستان، حسين كريمان، تهران: انجمن آثار ملّى، 1345. 80. ريحانة الادب، محمدعلى مدرس خيابانى تبريزى، چاپ دوم، تبريز: كتابفروشى خيام، [بى تا]. 81. زبدة التواريخ، حافظ ابرو، تصحيح سيد كمال حاج سيد جوادى، چاپ اوّل، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1380. 82. زبدة التواريخ، محمد محسن مستوفى، به كوشش بهروز گودرزى، تهران: مجموعه انتشارات ادبى و تاريخى موقوفات دكتر افشار يزدى، 1375. 83. زندگانى شاه عباس اوّل، نصراللّه فلسفى، جلد 1 و 2، چاپ پنجم، تهران: انتشارات علمى، 1371. 84. سالنامه آمارى استان تهران 1380، سازمان مديريت و برنامه ريزى استان تهران، تهران، 1381. 85. سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلى موحّد، جلد اوّل، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1359. 86. سفرنامه ابودلف در ايران (در سال 341)، با تعليقات و تحقيقات ولاديمير مينورسكى، ترجمه سيد ابوالفضل طباطبايى، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوّار، 1354. 87. سفرنامه پيترو دلاواله، ترجمه شعاع الدين شفا، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1370. 88. سفرنامه تاورنيه، ترجمه ابوتراب نورى، تصحيح حميد شيرانى، چاپ دوم، اصفهان: كتابفروشى تأييد، 1336. 89. سفرنامه دروويل، ترجمه جواد محيى، چاپ دوم، انتشارات كتابخانه گوتمبرك، 1348. 90. سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال يغمائى، چاپ اوّل، توس، 1374. 91. سفرنامه كلاويخو، ترجمه مسعود رجب نيا، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1374. 92. سفرنامه ناصرخسرو، به كوشش نادر وزين پور، چاپ نهم، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372. 93. سياحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسى، تهران: اميركبير، 1350. 94. سى مقاله، رضا استادى، چاپ اوّل، قم: انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1373. 95. شناسنامه آبادى هاى كشور شهرستان رى استان تهران (سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1375) تهران: مركز آمار ايران، 1376. 96. شناسنامه جغرافياى طبيعى ايران، عباس جعفرى، چاپ اول، تهران: گيتاشناسى، [بى تا] . 97. شهرهاى ايران، به كوشش محمد يوسف كيانى، ج 2، با همكارى جهاد دانشگاهى، 1366. 98. صورة الارض، ابن حوقل، ترجمه جعفر شعار، بنياد فرهنگ ايران، 1345؛ صورة الارض، ابن حوقل، بيروت: منشورات دار مكتبة الحياة، 1979م. 99. طبرسى و مجمع البيان، حسين كريمان، ج اوّل، انتشارات دانشگاه تهران، 1361. 100. فتوح البلدان، بلاذرى، تصحيح صلاح الدين المنجد، ج 2، مكتبة النهضة المصريّة، [بى تا]. 101. فرهنگ آبادى ها و مكان هاى مذهبى كشور، محمد حسين پاپلى يزدى، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1367. 102. فرهنگ آنندراج، محمد پادشاه، زير نظر محمد دبير سياقى، انتشارات خيام، 1336. 103. فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى كشور جمهورى اسلامى ايران، جلد 38، تهران: سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، 1370. 104. فرهنگ جغرافيايى ايران، زير نظر رزم آرا، انتشارات جغرافيايى ستاد ارتش، 1328. 105. فرهنگ جهانگيرى، ميرجمال الدين حسين بن فخرالدين حسن انجو شيرازى، ويراسته رحيم عفيفى، جلد اول، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه مشهد، 1351. 106. فرهنگ دهخدا، حرف پ و راء و شين. 107. فرهنگ معين، محمد معين، چاپ سيزدهم، تهران: اميركبير، 1378. 108. فرهنگنامه تطبيقى نام هاى قديم و جديد مكان هاى جغرافيايى ايران و نواحى مجاور، عليرضا چكنگى، چاپ اول، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1378. 109. فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، نصرت اللّه مشكوتى، چاپخانه وزارت فرهنگ و هنر، 1349. 110. القاموس المحيط، مجدالدين فيروزآبادى، چاپ سوم، مكتبه مصطفى البابى الحلبى و اولاده، مصر، 1371ق/1952م. 111. الكامل فى التاريخ، ابن اثير، چاپ چهارم، بيروت: مؤسسه التاريخ العربى، 1414ق/1994م. 112. كليات جغرافياى طبيعى و تاريخى ايران، عزيزاللّه بيات، چاپ سوم، تهران، اميركبير، 1379. 113. كوه ها و كوهنامه ايران، عباس جعفرى، تهران: گيتاشناسى. 114. گنج دانش، محمدتقى خان حكيم، به اهتمام محمدعلى صوتى و جمشيد كيانفر، چاپ اوّل، تهران: انتشارات زرّين، 1366. 115. المآثر و الآثار، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ سنگى، از انتشارات كتابخانه سنائى، 1306ق. 116. مجمل التواريخ و القصص، مؤلف ناشناخته، تصحيح ملك الشعراى بهار، به كوشش محمد رمضانى، چاپ دوم، [بى جا]، [بى نا]، [بى تا] . 117. مجموعه آثار كنگره و بزرگداشت حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، چاپ اوّل، قم: دارالحديث، 1382. 118. مختصر كتاب البلدان، ابى بكر احمد بن محمد الهمدانى معروف به ابن الفقيه، دار صادر بيروت، افست ليدن، 1302ق. 119. مرآت البلدان، محمدحسن خان اعتماد السلطنه، تصحيح و حواشى عبدالحسين نوائى و ميرهاشم محدث، دانشگاه تهران، 1367. 120. مراصد الاطلاع، صفى الدين عبدالمؤمن بغدادى، تحقيق و تعليق على محمد البجاوى، چاپ اول، دار احياء الكتب العربيه، 1373ق/1954م. 121. مروج الذهب، مسعودى، تحقيق محمد محيى الدين عبدالحميد، قاهره: مطبعة سعادة، 1367ق. 122. المسالك و الممالك، ابن خردادبه، ترجمه حسين قره جانلو، چاپ اول، تهران: 1370. 123. مسالك و ممالك، ابو اسحاق ابراهيم استخرى، ترجمه فارسى قرن پنجم / ششم هجرى، به اهتمام ايرج افشار، چاپ سوم، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1368. 124. مستدرك الوسائل، حاج ميرزا حسين نورى، ج 3، چاپ سنگى، ناشر: مؤسسه اسماعيليان قم و المكتبة الاسلامية تهران، [بى تا]. 125. معجم البلدان، ياقوت حموى، بيروت: دار بيروت للطباعة و النشر، 1408ق/1988م. 126. معجم مااستعجم من اسماء البلاد والمواضع، ابوعبيد عبداللّه بن عبدالعزيز البكرى الاندلسى، تصحيح مصطفى السقّا، چاپ سوم، بيروت، عالم الكتب، 1403ق/1983م. 127. المعيار و الموازنه، ابوجعفر اسكافى، تحقيق محمدباقر محمودى، چاپ اوّل، بى جا، 1402ق/1981م. 128. مفاتيح الجنان، محدث قمى، تصحيح، كشفى بروجردى، انتشارات جهان، تهران، [بى تا]. 129. منتقلة الطالبيّه، ابراهيم بن ناصر بن طباطبا، تحقيق سيد محمدمهدى سيد حسن خرسان، چاپ اول، نجف: منشورات مطبعه حيدرى، 1388ق/1983م. 130. نخبة الدهر فى عجائب البر و البحر، شمس الدين محمد بن ابى طالب انصارى دمشقى، ترجمه سيد حميد طبيبيان، فرهنگستان ادب و هنر ايران، 1357. 131. نزهة القلوب، حمداللّه مستوفى، به اهتمام و تصحيح گاى ليسترانج، چاپ اوّل، تهران: دنياى كتاب، 1362. 132. نزهة المشتاق، شريف ادريسى، چاپ اول، بيروت: عالم الكتب، 1409ق/1989م. 133. نظام ايالات در دوره صفويه، رُهر بُرن، ترجمه كيكاوس جهاندارى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1357. 134. نقشه 000/501 II 6160. 135. نقشه 000/501 III 6260. 136. نقشه شماره 130 البرز مركزى، گيتاشناسى. 137. نقشه 183 گيتاشناسى. 138. النقض، عبدالجليل قزوينى رازى، تصحيح مير جلال الدين محدث، تهران: 1331. 139. هدية الاحباب، محدث قمى، چاپ دوم، تهران: اميركبير، 1363. 140. هفت اقليم، امين احمد رازى، تصحيح جواد فاضل، كتابفروشى على اكبر علمى و كتابفروشى ادبيّه. 141. يادداشت هاى آقاى نعمت اللّه محرمى از اسناد تقسيمات كشورى ايران مستند به آرشيو اسناد وزارت كشور از اعضاى واحد تقسيمات كشورى وزارت كشور . 142. يادداشت هاى نگارنده مقاله در «روزشمار تاريخ ايران و مناطق پيرامون آن از 607 ه . تا 907ه .»، «جغرافياى استان آذربايجان شرقى»، «تحولات تاريخى تقسيمات كشورى ايران».

.