ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

دانش پژوهان با صرفه جويي در زمان، به دانستني هاي دين دست يازند و از درياي بي كران قرآن و حديث و كردار بزرگان دين، گوهرها بيابند.

نگارنده محترم، حجت الاسلام والمسلمين احمد رضوانفر با قلم شيواي خود، اين مجموعه الفبايي فرهنگ اخلاقي معصومين عليهم السلام را با نظارت و ارزيابي جناب حجت الاسلام و المسلمين محمدحسين درافشان تحفه همگان ساخته است. پس از بيان مقدمه اي درباره عنوان هر يك از موضوع ها و بررسي اهميت و ضرورت آن، «گلبانگ حديث»، گلچيني از احاديث كوتاه و گوياي معصومين عليهم السلام با موضوع بندي خاصي جهت استفاده گويندگان و مجريان صدا و سيما و براي استفاده ميان برنامه ها و زيرنويس سيما تهيه شده است. از آنجا كه مسايل اخلاقي تنها در قالب ارائه نمونه هاي رفتاري بسيار زيبا تأثير بسزايي بر خواننده خواهد داشت، نمونه هاي رفتاري نيز آورده شده است. افزون بر آن، شيرازه هر موضوع با اشاره اي به پي آمدها و آموزه هاي مورد نظر تكميل گشته است تا خواننده به نتيجه مطلوب برسد.

اكنون خرسنديم كه حروف «د _ ذ» از مجموعه فرهنگي اخلاقي معصومين عليهم السلام را به حضور شما خوبان كه اهل انديشه و ايمان و انتخابيد، پيش كش مي كنيم. اميد است رهاورد اين اثر، گشايش افق هاي تازه اي در چشم انداز زندگي همه باشد. آري، اگر مي خواهيم زندگي مان معنادار و هدف مند و حركت مان جهت دار باشد، بايد از فرهنگ اخلاقي و تربيتي پيشوايان معصوم خويش الگو بگيريم و تنها از آنان پيروي كنيم.

در پايان، از ويراستار ارجمند اثر، محمدصادق دهقان و همكارانم در بخش نمونه خواني و رايانه سپاس گزاريم. افزون بر آن، از همه خوانندگان محترم خواهانيم تا هرگونه كاستي در اين مجموعه را به

ص: 25

آگاهي برسانند تا در جلدهاي پسين، از كاستي هاي احتمالي، پيش گيري و در پرتو به كار بستن نظرهاي ارزشمند اهل قلم، بر غناي مجموعه افزوده شود.

انه ولي التوفيق

اداره كل پژوهش

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما

ص: 26

ص: 27

ص: 28

آن در اين قالب، كوششي است در اين راستا. اميد است، همه كساني كه در اين راه تلاش مي كنند، مشمول دعاي امام رضا عليه السلام قرار گيرند كه فرمود: «خداوند، بنده اي كه امر ما را زنده مي كند، رحمت كند». وقتي از حضرت پرسيدند: امر شما را چگونه زنده مي كند؟ ايشان فرمود: «دانش هاي ما را مي آموزد و به مردم ياد مي دهد. به يقين، مردم اگر خوبي هاي سخنان ما را بدانند، از ما پيروي مي كنند».

صلوات و سلام خدا بر روح ملكوتي بنيان گذار جمهوري اسلامي، حضرت امام خميني رحمه الله باد كه همه به اميد آنكه، نسل هاي حال و آينده، پاسدار اين نعمت الهي باشند و فرهنگ علوي را در اين كشور و جهان، نهادينه سازند.

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

اخلاق، ناظر به خلق و خوي انسان است و به باطن توجه دارد. هر قدر خلق و خوي هاي زيبا در انسان محقق باشد، رفتارهاي فردي و اجتماعي او زيباتر خواهد بود؛ زيرا رفتار آدمي تجلي فكر و خلق و خوي اوست.

خداوند، پيامبر خود را با جمله «وَ إِنَّك لَعَلي خُلُقٍ عَظيم»(1) مي ستايد. آن حضرت در سايه اين خلق و خوي بزرگوارانه توانست جامعه اسلامي را بسازد. در حديثي از حسين بن علي عليه السلام آمده است كه فرمود: از پدرم، اميرمؤمنان، علي عليه السلام درباره ويژگي هاي پيامبر و اخلاق او پرسيدم و پدرم مفصل به من پاسخ داد. در بخشي از اين حديث آمده است: پيامبر با هم نشينانش همواره خوش رو، خندان و ملايم بود. هرگز خشن، سنگ دل و پرخاشگر و بدزبان و عيب جو و مديحه گر نبود. هيچ كس از او نا اميد نمي شد و هر كس به در خانه وي مي آمد، نااميد بازنمي گشت. سه چيز را از خود جدا كرده بود: مجادله در سخن، پرگويي و دخالت در كاري كه به او مربوط نبود.

سه چيز را نيز درباره مردم رها كرده بود: كسي را نكوهش نمي كرد، كسي را سرزنش نمي فرمود و لغزش ها و عيب هاي پنهاني مردم را جست وجو نمي كرد.(2)

در كنار بحث اخلاق، واژه آشناي ديگري به نام ادب و آداب نيز وجود دارد كه اهميت آن اگر بيشتر از اخلاق نباشد، كمتر نيست و مي توان آداب را هم سنگ اخلاق برشمرد؛ زيرا انسان از دروازه آداب وارد

ص: 33

سرزمين اخلاق حسنه مي شود و در مقام آموختن و آموزش، آداب، مقدّم بر اخلاق است. ازاين رو انسان از راه آداب اوليه اسلام، با واژگان الله، محمد و علي آشنا مي گردد؛ وقتي در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپ او اقامه گفته مي شود.

آداب سلام، آداب راه رفتن، آداب خوردن و آشاميدن، آداب ميهمان، آداب سفر و ...؛ مسلمانان با اجراي اين آداب مي توانند اخلاق خود را به اخلاق نيك و شايسته نزديك تر كنند.

يكي از آداب مهم كه در قرآن و سنت به آن توجه ويژه شده، آداب گفت و شنود است.

گفت و شنود، كاري است كه انسان ها همه روزه با آن سروكار دارند. به وسيله همين گفت و شنود است كه ارتباط با همسر، فرزند، پدر و مادر، رهبر، مردم و... . محقق مي شود و كساني در اين امر مهم موفقند كه در مرحله اول، آداب آن را بدانند و در مرحله بعد، آن را در عمل به كار گيرند.

اگر افراد جامعه اين آداب را نشناسند و به كار نگيرند، روابط آنها دچار مشكل خواهد شد؛ از سردي روابط گرفته تا انواع تنش ها و حتي ممكن است در مواردي به قطع روابط منتهي شود.

ص: 34

فروبندد و سكوت اختيار كند. «السكوت راحة للعقل؛ سكوت، مايه آرامش و راحتي عقل آدمي است».(1)

هنگام سخن گفتن، رعايت آداب سخن و آداب گوش دادن، در ايجاد ارتباطي سالم و خداپسندانه مؤثر است.

مكتب اسلام به آداب سخن چنان اهميت مي دهد كه در سوره حجرات، به آداب سخن گفتن با رسول خدا اشاره مي كند. ازاين رو، اين سوره به سوره آداب مشهور شده است.

بعضي از آداب سخن از ديدگاه قرآن، از اين قرار است:

1. سخن بايد طيّب، پاك و دل پسند باشد: «الطّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ»؛(2)

2. رسا و شفاف باشد: «قَوْلاً بَليغاً»؛(3)

3. بعضي گفتارها بايد نرم بيان شود: «قَوْلاً لَيِّناً»؛(4)

4. بزرگوارانه باشد: «قَوْلاً كَريماً»؛(5)

5. پذيرش و عمل آن آسان باشد: «قَوْلاً مَيْسُوراً»؛(6)

6. لغو و باطل نباشد: «اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزّورِ»،(7) «عَنِ اللّغْوِ مُعْرِضُونً»؛(8)

7. بجا، درست و استوار باشد: «قَوْلاً سَديداً»؛(9)

ص: 35

8. پسنديده و شايسته باشد: «قَوْلاً مَعْرُوفاً»؛(1)

بنابراين، گفت وگوي خداپسندانه آدابي دارد و اين آداب، دو نوع است: آداب مثبت كه بايد رعايت شود؛ و آداب منفي كه بايد ترك شود.

ص: 36

5. به كار بردن لقب هاي زشت؛

6. سخن گفتن زنانه (نرم)؛

7. پرسش هاي بي جا و بني اسرائيلي؛

8. خودستايي؛

9. دروغ گفتن؛

10. درگوشي سخن گفتن.

ص: 37

لغت آمده است: «نجا فلانا نجوا و نجوي سارّه؛ يعني پنهاني با او گفت وگو كرد».(1)

براي سخن گفتنِ درگوشي، حضور دست كم سه نفر لازم است كه دو نفر درگوشي سخن بگويند و نفر سوم ناظر باشد. كه گفته شد، اين كار از نظر آداب اسلامي، نوعي بي ادبي است و در روايات نهي شده است.

در روايتي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم: «هرگاه جمع سه نفره اي بود، نبايد دو نفرشان درگوشي صحبت كنند؛ زيرا اين كار مايه اندوه و آزار فرد سوم مي شود.»(2) روشن است كه آزار ديگران به هر شكل، از نظر عقل و شرع، كاري ناپسند است.

علت درگوشي سخن گفتن، معمولاً پنهان كاري است. كه با حضور شخص سوم، موجب آزار و اذيت او مي شود.

ممكن است كسي بخواهد مسئله اي خصوصي يا رازي را به ديگري بگويد و دوست نداشته باشد كه ديگران از آن مطلب آگاه شوند؛ و بناچار بايد مطالب را درگوشي بگويد، ولي اين مطالب بايد در جايي گفته شود كه ديگران حضور ندارند.

ص: 38

خلاف مصلحت اسلام و برخلاف تقوا باشد. خداوند در بعضي از آيات، مسلمانان را از نجواهاي خلاف مصلحت باز داشته و در بعضي از آيات، مواردي را ذكر فرموده است كه نجوا گفتن در آنها مانعي ندارد.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوي إِذْ يَقُولُ الظّالِمُونَ إِنْ تَتّبِعُونَ إِلاّ رَجُلاً مَسْحُورًا. (اسراء: 47)

هنگامي كه به سوي تو گوش فرا مي دارند، ما بهتر مي دانيم به چه [منظور] گوش مي دهند، و [نيز] آنگاه كه به نجوا مي پردازند؛ وقتي كه ستمگران گويند: جز مردي افسون شده را پيروي نمي كنيد.

أَمْ يَحْسَبُونَ أَنّا لا نَسْمَعُ سِرّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلي وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ. (زخرف: 80)

آيا مي پندارند كه ما راز آنها و نجواي شان را نمي شنويم؟ چرا و فرشتگان ما پيش آنان [حاضرند و] ثبت مي كنند.

يا أَيّهَا الّذينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ ءَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقيمُوا الصّلاةَ وَ آتُوا الزّكاةَ وَ أَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللّهُ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ. (مجادله: 12و13)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، هرگاه با پيامبر [خدا] گفت وگوي محرمانه مي كنيد، پيش از گفت وگوي محرمانه خود صدقه دهيد. اين [كار] براي شما بهتر و پاكيزه تر است؛ و اگر چيزي نيافتيد، بدانيدكه خدا آمرزنده مهربان است.

ص: 39

آيا ترسيديد كه پيش از گفت وگوي محرمانه خود صدقه هايي تقديم داريد؟ و چون نكرديد و خدا [هم] بر شما بخشود، پس نماز را بر پا داريد و زكات را بدهيد و از خدا و پيامبر او فرمان بريد و خدا به آنچه مي كنيد، آگاه است.

أَلَمْ تَرَ أَنّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فِي السّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ ما يَكُونُ مِنْ نَجْوي ثَلاثَةٍ إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْني مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلاّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا ثُمّ يُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنّ اللّهَ بِكُلّ ِ شَيْ ءٍ عَليمٌ. (مجادله: 7)

اگر سه نفر باشيد، خدا چهارمي شماست و اگر پنج نفر باشيد، ششمي شماست و اگر كمتر باشيد، مثلاً دو نفر باشيد، خدا سومي است و اگر بيشتر باشيد، مثلاً هفت نفر باشيد، خدا هشتمي است. بنابراين به حضور خداي متعال، در همه جا توجه داشته باشيد و تقوا را رعايت كنيد.

بعد از اين آيه مي فرمايد: «أَلَمْ تَرَ إِلَي الّذينَ نُهُوا عَنِ النّجْوي ثُمّ يَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ؛ نمي بينيد كساني را كه از نجوا نهي شدند، باز هم همان كار را ادامه مي دهند.» (مجادله: 8) اين قسمت به نهي منافقان از نجوا و نيز نجوا درباره كارهايي اشاره دارد كه موجب مفسده اجتماعي است.

«وَ يَتَناجَوْنَ بِاْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرّسُولِ» سپس توضيح مي دهد اينها كساني هستند كه گرچه به آنها گفته شده نجوا نكنيد، همچنان نجوا مي كنند و محتواي نجواي آنان، گناه و دشمني و تجاوز به حقوق ديگران و مخالفت و نافرماني با پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله است.

ميان سه موردي كه در اين آيه نهي شده، مي توان به اين صورت فرق

ص: 40

گذاشت كه «اثم»، گناهي است كه خداي متعال نهي فرموده است، ولي تجاوز به ديگران نيست؛ مانند شرب خمر.

عدوان، در مقابل اثم، گناهي است كه موجب تضييع حقوق ديگران مي شود. البته ممكن است «اثم» نيز با ديگران ارتباط پيدا كند، ولي حيثيت «اثم»، همان حيثيت گناه شخصي است.

«معصية الرسول»، در مقابل «معصية الله»، نافرماني از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در امور ولايتي و حكومتي است؛ زيرا سخنان آن حضرت، گاهي ابلاغ رسالت الهي است، كه اطاعت از اين اوامر و نواهي، همان اطاعت از خدا و رسول خداست. در اين موارد نقشي جز واسطه و رسول، ندارد. اما گاهي شخص رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمان هايي صادر مي كند و بنابر مقامي كه خداي متعال به ايشان مرحمت فرموده و ولايتي كه بر مردم دارد، منظور از معصية الرسول، نافرماني از آن حضرت در اين گونه دستورهاي حكومتي و ولايتي است.

نجواهاي منافقان يا در اين باره، يا درباره گناهي بود كه مي خواستند دور از چشم ديگران مرتكب شوند و يا با هم براي مخالفت با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله توطئه مي كردند كه به دستورهاي آن حضرت عمل نكنند يا با آنها مخالفت كنند.

«وَ اِذا جاؤك حَيُّوكَ بِما لَم يُحَيِّكَ بِهِ الله»؛ اين نجواكنندگان كساني هستند كه در حضور تو تحيت هايي به تو مي گويند كه خدا نفرموده است. بر اساس روايات، اين جمله اشاره به يهودياني است كه چون به خدمت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي رسيدند، به جاي سلام، «سام» مي گفتند (سام در لغت عبري به معناي مرگ است) و وانمود مي كردند كه اداي احترام مي كنند.

ص: 41

ادامه آيه ياد شده را مي توان مؤيد آن قرار داد كه مي فرمايد: «وَ يَقُولُونَ في أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللّهُ بِما نَقُولُ» با خود مي گفتند چرا خدا ما را به واسطه اين سخنان عذاب نمي كند؟ «حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصير»(1) خدا ايشان را عذاب خواهد كرد و براي عذاب شان، جهنم كافي است كه آنان را در دنيا عذاب نكنيم.

به هر حال اين آيه، از نجوا و سخن محرمانه اي كه محتوايش نامطلوب و برخلاف مصلحت و حق باشد، نهي مي كند.

«يا أَيّهَا الّذينَ آمَنُوا إِذا تَناجَيْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِاْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ». از اين آيه در مي يابيم كه همه نجواها نامطلوب نيست. ازاين رو تأكيد مي شود كه اگر زماني لازم شد سخني محرمانه بگوييد، مواظب باشيد در سخنانتان، «اثم» و «عدوان» و «معصيت پيغمبر» نباشد: «فَلا تَتَناجَوْا بِاْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التّقْوي.» بنابراين نجوا هميشه ناپسند نيست و در صورتي كه مقتضاي برّ و تقوا اين باشد كه شخص نجوا كند، اشكالي ندارد: «وَ اتّقُوا اللّهَ الّذي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ».

در آيه بعد به نجواهاي مذموم اشاره مي شود: «إِنّمَا النّجْوي مِنَ الشّيْطانِ لِيَحْزُنَ الّذينَ آمَنُوا وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئًا إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ وَ عَلَي اللّهِ فَلْيَتَوَكّلِ الْمُؤْمِنُونَ.» روشن است نجوايي كه كار شيطان باشد، همان نجواي نكوهيده است؛ زيرا تناجي با موضوع برّ و تقوا، در جمله «وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التّقْوي» تجويز شده و نجوايي كه درباره برّ و تقوا نيست و مصلحتي ندارد، كاري شيطاني است و شيطان، آن را به مردم القا مي كند تا مؤمنان را ناراحت سازد: «لِيَحْزُنَ الّذينَ آمَنُوا»؛ زيرا مؤمنان با ديدن

ص: 42

نجواي نجواكنندگان اينكه از آنها مطلبي را پنهان مي كنند، ناراحت مي شوند و گمان مي كنند كه آنها قصد آسيب رساني دارند: «وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئًا»، درحالي كه كارهاي منافقان ضرري به مؤمنان نمي زند «إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ». مؤمن بايد به خدا توجه داشته باشد. ممكن است كساني توطئه هايي بكنند و در نجواها و قراردادهاي محرمانه خود، اسباب زيان براي مؤمنان را فراهم كنند، ولي مؤمن بايد يقين داشته باشد كه هيچ چيز بدون اذن خدا اثر نمي كند و اين، تربيت توحيدي است: «وَ عَلَي اللَّهِ فَلْيَتَوَكلِ الْمُؤْمِنُون»؛ بايد به خدا توكل كنند و از او بخواهند توطئه ها را خنثي كند؛ البته در كنار توجه و اعتماد قلبي به خدا بايد به وظايف خود در اين باره عمل كنند. به بيان ديگر، نه از كار كسي بترسند كه ضرري به ايشان برساند و نه اميدشان به ديگران باشد، بلكه اميدها بايد به خدا و خوف هم بايد از او باشد.

ص: 43

حضور ديگران، خلاف ادب و نتيجه آن حزن مؤمنان است. اين عمل، به تحريك شيطان صورت مي گيرد و موجب ناراحتي ديگران مي شود.

انگيزه هاي شيطاني براي نجوا مختلف است. براي نمونه، كساني مي خواهند خودنمايي بكنند كه رابطه ويژه و سخنان محرمانه با شخصي كه با او نجوا مي كنند، دارند كه ديگران نبايد از آنها باخبر شوند. اين گونه انگيزه ها جدا از آثار منفي نجوا، خود به خود ضد ارزش اند.

در سوره مجادله، به اين موضوع اشاره شده است كه در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كساني زياد به آن حضرت مراجعه مي كردند و تقاضاي ملاقات خصوصي داشتند. اين كار، مشكلاتي براي آن حضرت به وجود مي آورد؛ از يك سو، وقت ايشان را مي گرفت و مانع مي شد كه به كارهاي مهم تري بپردازد و از سوي ديگر، كساني با سوءاستفاده از اين روش، وانمود مي كردند با پيامبر رابطه اي خصوصي دارند كه بايد با ايشان محرمانه سخن گويند. ازاين رو خداي متعال دستور داد كه هر كس مي خواهد با پيغمبر نجوا كند و ملاقات خصوصي داشته باشد، بايد صدقه بدهد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَأَطْهَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ». (مجادله: 12) بر اين اساس هر كس توانايي داشت، موظف بود پيش از ديدار خصوصي با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله صدقه اي بدهد. محدثان نقل كرده اند تنها كسي كه به اين آيه عمل كرد، اميرمؤمنان، علي عليه السلام بود. آن حضرت يك دينار را به 10 درهم تبديل كرد و هرگاه مي خواست با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله صحبت كند، يك درهم صدقه مي داد. اين آيه با آيه بعد از خود نسخ شد: «أَأَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ؛ ترسيديد كه اگر پيش از نجوا صدقه بدهيد، فقير بشويد».

ص: 44

فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقيمُوا الصّلاةَ وَ آتُوا الزّكاةَ وَ أَطيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللّهُ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ. (مجادله: 13)

حال كه به اين دستور عمل نكرديد، خدا هم بر شما بخشيد تاب عليكم، و اين حكم را از شما برداشت. به ديگر تكاليفتان عمل كنيد، نماز بخوانيد، روزه بگيريد و كارهاي خير انجام بدهيد.

اين يكي از آيات نسخ شده است كه كمتر كسي در منسوخ بودن آن شبهه دارد. با تشريع اين حكم، روشن شد كساني كه اصرار داشتند با پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله نجوا كنند و ديدار خصوصي داشته باشند، اين ديدارها برايشان يك درهم نيز نمي ارزيد و مصلحتي بوده و لزومي نداشته است.

ص: 45

«اَوْ مَعْروفٍ» يا مي خواهند امر به معروف كنند، اما براي اينكه فرد مورد نظر در حضور مردم شرمنده نشود، به طور خصوصي به او مي گويند.

«أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النّاسِ» يا اينكه براي اصلاح بين دو نفر، مقدمات را فراهم مي سازند و ابتدا خصوصي با هم صحبت مي كنند كه چگونه كار را اصلاح كنند.

«وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتيهِ أَجْرًا عَظيماً» اين گونه نجواها نه تنها بد نيست، بلكه كساني كه براي رضاي خدا چنين كارهايي انجام دهند، اجري عظيم خواهند داشت.(1)

ص: 46

از مجموعه روايات استفاده مي شود كه نجوا و درگوشي سخن گفتن، از نظر اجتماعي پسنديده نيست، ولي در بعضي از روايات بر اساس پاره اي از آيات قرآن كريم، از نجواهاي پسنديده سخن به ميان آمده است كه آن نجوا بنابر دين و تقوا و براي يك كار خير صورت گيرد، مثلاً براي امر به معروف يا اصلاح بين دو نفر و... .

ص: 47

مي فرمايد: «إذَا كُنتُم ثَلاثةَ فَلايَتناجَي إثنانِ دونَ صاحِبهِما، فِانّ ذلِك يَحزُنُه؛ هنگامي كه سه نفر باشيد دو نفر از شما جداي از شخص سوم به نجوا نپردازد؛ چراكه اين امر، نفر سوم را غمگين مي كند».(1)

ص: 48

الهُدي و مُخالَفَةِ الهَوي؛ برترين رازگويي (سخن درگوشي) آن است كه بر پايه دين و پرهيزكاري و ثمره اش پيروي از راه راست و مخالفت با هواي نفس باشد».(1)

پيامبر صلي الله عليه و آله : «لا خَيرَ في المُناجاةِ إلاّ لرجُلَينِ: عالِمٍ ناطِقٍ، أو مُستَمِعٍ واعٍ؛ نجوا كردن خوب نيست، مگر با دو كس: عالم گويا، يا شنونده پذيرا (حرف شنو)».(2)

امام صادق عليه السلام : «إذا كانَ القَومُ ثَلاثَةً فلا يَتَناجي مِنهُمُ اثنانِ دُونَ صاحِبِهِما؛ فإنّ ذلك (مِ_)مّا يَحزُنُهُ و يُؤذيه؛ هرگاه جمع سه نفره اي بود، نبايد دو نفرشان جدا از دوستشان با هم درگوشي صحبت كنند؛ زيرا اين كار مايه ناراحتي و آزار او مي شود».(3)

ص: 49

عده اي كه از سال ها پيش به تبعيض و امتياز عادت كرده بودند _ مانند طلحه و زبير و عبداللَّه بن عمر و سعيدبن عاص و مروان حكم _ آن روز از پذيرش سهميه سر باز زدند و از مسجد بيرون رفتند.

روز بعد كه مردم در مسجد جمع شدند، اين عده هم آمدند، اما جدا از ديگران در گوشه اي دور هم نشستند و به نجوا و شور پرداختند. پس از مدتي وليدبن عقبه را از ميان خود انتخاب كردند و به نزد علي عليه السلام فرستادند.

وليد به حضور علي عليه السلام آمد و گفت: يا اباالحسن! اولاً تو خودت مي داني كه هيچ كدام از ما كه اينجا نشسته ايم، به واسطه سوابق تو در جنگ هاي ميان اسلام و جاهليت، از تو دل خوشي نداريم. از هر كدام ما يك نفر يا دو نفر در آن روزها به دست تو كشته شده است. براي مثال، پدر خودم در بدر به دست تو كشته شد، اما از اين موضوع با دو شرط مي توانيم صرف نظر و با تو بيعت كنيم؛ اگر تو آن دو شرط را بپذيري:

يكي اينكه سخن ديروز خود را پس بگيري، به گذشته كار نداشته باشي و عطف به ماسبق نكني. در گذشته هر چه شده، شده؛ هر كس در دوره خلفاي گذشته از هر راه مالي به دست آورده، آورده؛ تو كار نداشته باش كه از چه راه بوده، تو فقط مراقب باش كه در زمان خودت حيف و ميل نشود.

دوم اينكه قاتلان عثمان را به ما تحويل ده كه از آنها قصاص كنيم و اگر ما از ناحيه تو امنيت نداشته باشيم، ناچاريم تو را رها كنيم و برويم در شام به معاويه ملحق شويم.

علي عليه السلام فرمود: «اما موضوع خون هايي كه در جنگ اسلام و جاهليت ريخته شد، من مسئوليتي ندارم؛ زيرا آن جنگ ها، جنگ شخصي نبود،

ص: 50

جنگ حق و باطل بود. شما اگر ادعايي داريد، بايد از جانب باطل عليه حق عرض حال بدهيد، نه عليه من.

اما موضوع حقوقي كه در گذشته پامال شده. من شرعاً وظيفه دارم كه حقوق پامال شده را به صاحبانش برگردانم. در اختيار من نيست كه ببخشم و صرف نظر كنم.

و اما موضوع قاتلان عثمان! اگر من وظيفه شرعي خود تشخيص مي دادم، آنها را ديروز قصاص مي كردم و تا امروز مهلت نمي دادم».

وليد پس از شنيدن اين پاسخ ها حركت كرد و رفت و به رفقاي خود گزارش داد.

... بر آنها مسلّم شد كه سياست علي منعطف نيست. از آن ساعت شروع كردند به تحريك و اخلال.

گروهي از دوستان علي عليه السلام به نزد آن حضرت آمدند و گفتند: به زودي اين دسته قتل عثمان را بهانه خواهند كرد و آشوبي به پا خواهد شد. اما قتل عثمان بهانه است. درد اصلي اينها مساواتي است كه تو ميان اينها و تازه مسلمان هاي ايراني و غيرايراني برقرار كرده اي. اگر تو امتياز اينها را حفظ كني و در تصميم خود تجديدنظر كني، غائله مي خوابد.

علي عليه السلام روز ديگر در حالي كه شمشيري حمايل كرده بود و لباسش را دو پارچه ساده تشكيل مي داد كه يكي را به كمر بسته بود و ديگري را روي شانه انداخته بود، به مسجد رفت و بالاي منبر ايستاد، به كمان خود تكيه كرد و خطاب به مردم گفت:

«خداوند را كه معبود ماست، شكر مي كنيم. نعمت هاي آشكار و نهان او شامل حال ماست. تمام نعمت هاي او منّت و فضل است، بدون اينكه ما از خود استحقاق و استقلالي داشته باشيم؛ براي اينكه ما را

ص: 51

بيازمايد كه شكر مي كنيم يا كفران. افضل مردم در نزد خدا آن كس است كه خدا را بهتر اطاعت كند و سنت پيغمبر را بهتر و بيشتر پيروي كند و كتاب خدا را بهتر زنده نگاه دارد. ما براي كسي نسبت به كسي، جز به مقياس طاعت خدا و پيغمبر، برتري قائل نيستيم. اين كتاب خداست در ميان ما و شما، و آن هم سنت و سيره روشن پيغمبر شما كه آگاهيد و مي دانيد».

آن گاه اين آيه كريمه را تلاوت كرد: «يا أَيّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثي وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوبًا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ».(1)

پس از اين خطبه، براي دوست و دشمن، قطعي و مسلّم شد كه تصميم علي عليه السلام قطعي است؛ هركس تكليف خود را فهميد، آن كس كه مي خواست وفادار بماند، وفادار ماند و آن كس كه به چنين برنامه اي نمي توانست تن بدهد، يا مانند عبدالله عمر كناره گيري و انزوا اختيار كرد، و يا مانند طلحه و زبير و مروان تا پاي جنگ و خونريزي حاضر شد».(2)

ص: 52

مي رود و [گريه ام] در فراق پدر بود و در نجواي دوم به من گفت: ولي تو به سرعت به من ملحق مي شوي و خرسندي ام از اين جهت بود».(1)

ص: 53

ص: 54

7. گاهي امر به معروف يا دادن صدقه آشكار، سبب لجاجت و شرمندگي فرد مورد نظر مي شود كه در اين موارد بايد پنهاني عمل كرد.(1)

8. در انجام دادن كارها، بايد به آثار آن توجه داشت. ممكن است كاري سبب ناراحتي ديگران شود و درِگوشي سخن گفتن، يكي از اين كارهاست.

9. نجوا اعم از درِگوشي سخن گفتن است؛ زيرا نجوا شامل نشست هاي پنهاني هم مي شود.

ص: 55

ص: 56

حوا را با دروغ و نيرنگ از راه به در كرد و سپس قابيل را. آنگاه كه وي برادرش را به قتل رساند و درمانده شد كه با جسد برادر چه كند، با اشاره زاغي، جسد برادر را پنهان كرد: «سپس خدا زاغي را برانگيخت كه زمين را مي كاويد، تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند. قابيل گفت: واي بر من، آيا عاجزم كه مثل اين زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان كنم؟ پس از پشيمانان گرديد.»(1) پرسش مهم اينجاست كه قابيل در محضر پدر چه گفت؟ آيا بر اساس صدق و راستي سخن گفت؟ او اگر مي خواست راست بگويد، جسد برادر را پنهان نمي كرد.

داستان دروغ در ماجراي برادران حضرت يوسف عليه السلام هم جلوه گر مي شود. گويي يكي از دام هاي شيطان براي گمراهي و سقوط انسان، دروغ است. از آنجا كه دروغ سرچشمه بسياري از گناهان به شمار مي رود، در قرآن و سنت نيز بسيار بدان توجه شده است.

در روايات براي نشان دادن جايگاه دروغ، از يك تشبيه زيبا استفاده مي شود؛ اگر تمام پليدي ها و زشتي ها را در خانه اي قرار داده باشند، كليد ورود به اين خانه، دروغ است. اين بيان نوراني، براي مؤمن و حتي هر انسان عاقل، زنگ خطري بزرگ است. به دليل اين جايگاه دروغ و نسبتِ آن با ديگر گناهان، امير مؤمنان، علي عليه السلام مي فرمايد: «هيچ بنده اي طعم ايمان را نمي چشد، مگرآن گاه كه دروغ را، چه شوخي و جدي ترك كند.»(2) دروغ به اندازه اي خطرناك است كه از شراب خوردن هم بدتر معرفي شده است: «انَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ لِلشَرِّ أَقفالاً وَ جَعَلَ مَفاتيحَ تِلكَ آَلأقفال

ص: 57

الشّرابَ، و الكِذبُ شَرٌّ مِن الشَراب.»(1) با اينكه مي دانيم خوردن شراب، عقل آدمي را زايل مي كند، دروغ از آن هم بدتر معرفي شده است؛ زيرا هر چند شراب، از عقل آدمي مي كاهد، اين زوال عقل موقت است، درحالي كه دروغ افزون بر آنكه روشنايي عقل را از بين مي برد، ايمان را هم از دل آدمي خارج مي كند.

دروغ، گناه كبيره و سرچشمه گناهان معرفي شده است. انسان از اين دروازه وارد بندگي شيطان مي شود و به كارهاي زشت روي مي آورد كه نتيجه آن، تكذيب و دروغ پنداشتن نشانه هاي الهي است.

دروغ و گناه رابطه دو سويه دارند. از يك سو دروغ، انسان را وارد عرصه گناه مي كند و از سوي ديگر گناه، انسان را به دروغ هاي بزرگ و بزرگ تر وامي دارد. گناهكار براي پنهان نگاه داشتن گناهانش، به دروغ متوسل مي شود و براي فاش نشدن دروغش، به گفتن دروغ هاي متعدد ديگر ناچار مي گردد؛ تا جايي كه نور ايمان از دلش مي رود. خداوند در معرفي افرادي كه قرآن و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله را دروغ مي شمارند، مي فرمايد: «تنها كساني دروغ مي گويند كه به آيات خدا ايمان ندارند و دروغ گويان واقعي آنان هستند».(2)

از ديدگاه روايات، دروغ، با ايمان جمع نمي شود. از رسول خدا صلي الله عليه و آله پرسيدند: «آيا مي شود مؤمن ترسو و بخيل باشد؟ فرمود: بله. پرسيدند: آيا ممكن است دروغ گو باشد؟ فرمود: خير. زيرا دروغ نشانه بي ايماني و نفاق است و نفاق و ايمان با هم در دل جاي نمي گيرد».(3)

ص: 58

معروف است كه داريوش براي كشور خود، ايران، چنين دعا كرد: «خداوند، اين كشور را از دشمن، از خشك سالي و از دروغ محفوظ دارد.» در اين ديدگاه، همان گونه كه دشمن و خشك سالي مي تواند كشور را نابود سازد، دروغ نيز مي تواند كشور را به نابودي كشاند. با توجه به ضرب المثل ها، داستان ها، پند ها و... درمي يابيم كه انسان و جامعه انساني همواره به مسئله دروغ و پي آمدهاي آن توجه داشته است. در فرهنگ عمومي نيز دروغ گو دشمن خداست و حتي در كتاب هاي درسي تلاش مي شود با داستان چوپان دروغ گو، عواقب ناگوار دروغ گويي را در ذهن كودكان ترسيم كنند. بنابراين، نه تنها از ديدگاه قرآن و روايات، بلكه در فرهنگ عمومي جوامع، زشتي دروغ امري مسلّم است كه عقل انسان نيز آشكارا بدي آن را در مي يابد. با توجه به اهميت اين مسئله در زندگي انسان، به برخي از ابعاد اين رفتار زشت اشاره مي كنيم تا چراغ راهي باشد براي نجات انسان. در اين گفتار، بحث هاي زير پي گرفته مي شود:

1. علت و ريشه دروغ گويي؛

2. آثار دروغ در دنيا و آخرت؛

3. دروغ مصلحتي؛

4. توريه؛

5. راه هاي درمان دروغ.

ص: 59

ممكن است دروغ به انواع مختلفي تقسيم و بر اين اساس، علت هاي متفاوتي براي آن تصور شود.

با توجه به آيات و روايات، عواملي مانند شيطان و ابليس، حسادت، فرار از رسوايي و... را مي توان علت هاي دروغ گويي برشمرد.

ص: 60

بنابراين، دروغ گويي و گناه كاري سبب فرود شيطان بر انسان مي شود. با اين بيان، بايد علتي ديگر براي دروغ گويي پيدا كرد و البته علت دروغ گويي را در درون انسان بايد جست. آيات و رواياتي نيز به اين مهم اشاره دارد.

شيطان با وسوسه و تزيين «وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(1) با فريب دادن و گرفتار كردن انسان به آرزوهاي دور و دراز، «إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَي أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَي الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَي لَهُمْ»(2) و با ايجاد دشمني و كينه و دوركردن انسان از ياد خدا و نماز «إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ»(3) او را به سرازيري گناه وارد مي كند كه از مهم ترين آنها دروغ است.

ص: 61

حسد، صاحب خود را به عذاب دنيا گرفتار و به عقاب عقبي مبتلا مي سازد؛ زيرا كه حسود در دنيا لحظه اي از حزن و الم و غصه و غم خالي نيست؛ چه او هر نعمتي كه به كسي ديده، متألم مي شود.(1)

حسود، از نعمت هايي كه نصيب ديگران شده، ناراحت است و آرزوي زوال و نابودي آن را دارد و گاهي به اعمالي دست مي زند كه آن نعمت از دست ديگري خارج شود. در داستان فرزندان حضرت يعقوب عليه السلام ، هم حسادت ديده مي شود و هم دروغ. از اين ماجرا نتيجه مي گيريم كه برخي دروغ ها در حسادت ريشه دارند.

خداوند در قرآن كريم مي فرمايد:

به راستي در سرگذشت يوسف و برادرانش براي پرسندگان، عبرت هاست. هنگامي كه برادران او گفتند: يوسف و برادرش نزد پدرمان از ما _ كه جمعي نيرومند هستيم _ دوست داشتني ترند و قطعاً پدر ما در گمراهي آشكاري است. يكي گفت: يوسف را بكشيد يا او را به سرزميني بيندازيد تا توجه پدرتان معطوف شما گردد و پس از آن، مردمي شايسته باشيد.(2)

اين برادران حسود، به بهانه اي توانستند رضايت پدر را براي بردن يوسف عليه السلام با خودشان به دست آورند و آن بلا را سر برادر خود آوردند. «شامگاهان گريان نزد پدر خود باز آمدند. گفتند: اي پدر، ما رفتيم كه مسابقه دهيم و يوسف را نزد كالاي خود نهاديم، آن گاه گرگ او را خورد، ولي تو ما را هرچند راست گو باشيم، باور نداري. و پيراهنش را آغشته به خوني دروغين آوردند...».(3)

ص: 62

در اين داستان، گناهان زيادي از برادران سر زده است: نسبت دادن گمراهي به پدر خود كه پيامبر خدا نيز بود، نيرنگ و خدعه، آزار دادن حضرت يوسف عليه السلام و سپس دروغ. ريشه همه اين گناهان، به همان حسادتي باز مي گردد كه وجود آَنان را فراگرفته بود. نكته ديگري كه در بعضي از تفاسير به آن اشاره شده، اين است كه «دروغ، دروغ مي آورد. برادران براي توجيه خطاي خود سه دروغ پي در پي گفتند: مسابقه رفته بوديم، يوسف را نزد وسايل گذاشتيم، گرگ او را خورد».(1)

بعضي از ويژگي هاي انسان هاي دروغ گو از آيات اين سوره نيز به دست مي آيد؛ براي نمونه:

1. فراموش كاري؛ برادران يوسف از پدر خواسته بودند كه يوسف را براي بازي و تفريح با آنها بفرستد، اما در گزارش شان به پدر گفتند: او را براي مراقبت نزد اثاث گذاشتيم؛

2. دروغ گو از افشاي دروغش مي ترسد؛

3. دروغ گو اصرار دارد كه مردم او را صادق بپندارند: «وَ ما اَنْتَ بِمُؤمِنٍ لَنا وَ لَوْ كَنّا صادِقِينَ».(2)

ص: 63

پي او به سمت در مي رود تا جلوي وي را بگيرد. در اين تعقيب، دست زليخا از پشت به پيراهن يوسف مي رسد و آن را مي كشد. هم زمان با پاره شدن پيراهن، مرد خانه، نيز در اتاق را مي گشايد و صحنه اي بسيار ناراحت كننده پديدار مي شود؛ يوسف، زن و شوهر او. زن براي سرپوش گذاشتن بر خطاي خود و فرار از رسوايي، بي درنگ به دروغ متوسل مي شود و جانب دارانه به شوهرش مي گويد: كيفر كسي كه به خانواده تو قصد كرد چيست؟ جز اينكه زنداني يا دچار عذابي دردناك شود!»(1)

ص: 64

كرده اند كه شايد بتوان گفت ريشه اصلي دروغ گويي است و همه عوامل ياد شده به گونه اي به اين عامل مهم بازمي گردد و آن، حقارت و پستي است كه در نهاد شخص دروغ گو وجود دارد. پستي روح و روان، سبب مي شود فرد، حسود يا اهل گناه و حتي بي ايمان شود و در نهايت به دروغ و نفاق و ريا رو آورد.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره فرمود: «لا يُكَذِّب الكاذب إلاّ من مهانة نفسه عليه؛ دروغ گو، دروغ نمي گويد مگر به دليل پستي و حقارت نفسش كه حاكم بر اوست».(1)

ص: 65

همچنين منافقان براي فريب دادن پيامبر نزد آن حضرت مي آمدند و شهادت مي دادند كه او رسول خداست، درحالي كه به واقع چنين اعتقادي نداشتند. خداوند در اين باره مي فرمايد:

چون منافقان نزد تو آيند، گويند: گواهي مي دهيم كه تو واقعاً پيامبر خدايي و خدا (هم) مي داند كه تو واقعاً پيامبر او هستي و خدا گواهي مي دهد كه مردمِ دو چهره، سخت دروغ گويند. سوگند هاي خود را چون سپري بر خود گرفته و مردم را از راه خدا بازداشته اند. راستي كه آنان چه بد مي كنند. اين بدان سبب است كه آنان ايمان آورده، سپس انكار كرده اند و در نتيجه بر دل هايشان مهر زده شده است و [ديگر] نمي فهمند.(1)

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ذاتي دارد و در نتيجه بد و حرام است و هرگز نبايد دروغ گفت. بنابراين، اگر در مواقعي دروغ را جايز مي شمارند، بايد از طريق قاعده اهم و مهم و باب تزاحم، مسئله را حل كرد، چنانكه ورود به خانه ديگران بدون اجازه غصب و حرام است، ولي اگر در همين خانه آتشي افتاده و بچه مسلماني در حال سوختن است، در مقام عمل، بين ورود بدون اذن و اجازه به خانه ديگري و نجات يك بچه مسلمان، تزاحم پيش آمده و حكم عقل اين است كه نجات بچه مسلمان مهم تر است. بنابراين بايد براي نجات او اقدام كرد. همين مسئله در دروغ هم وجود دارد. دروغ به طور ذاتي زشت و حرام است، ولي اين دروغ حرام ،گاهي با يك امر واجب، مثل نجات جان يك مؤمن تزاحم پيدا مي كند. در اين مقام، نجات دادن جان انسان مؤمن، مقدّم مي شود. محدوده اين دروغ مصلحتي مشخص و معيّن است. بنابراين بايد دقت كرد كه نمي توان هر دروغي را مصلحتي ناميد.

شهيد مطهري رحمه الله در اين باره مي نويسد:

مسئله، دروغ مصلحت آميز است كه سعدي ما هم آورده و در فقه ما آمده است. آيا دروغ مصلحت آميز به از راست فتنه انگيز است يا نه؟ سعدي مي گويد: دروغ مصلحت آميز به از راست فتنه انگيز است، و آن داستاني هم كه ذكر كرده، نشان مي دهد كه درك سعدي از اين مسئله درك خوبي بوده است. مي گويد: شخصي را پيش پادشاهي آورده بودند. پادشاه فرمان داد كه بروند گردنش را بزنند. او وقتي مأيوس شد از اينكه زنده بماند، شروع كرد به فحش دادن، ولي پادشاه نمي شنيد. پرسيد: چه مي گويد؟ وزير گفت: مي گويد: «الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ

ص: 70

عَنِ النّاسِ.»(1) يك كسي كه آنجا دنبال اين بود كه نقطه ضعفي در اين وزير پيدا كند و او را معلّق نمايد و خودش به جاي او وزير بشود، گفت: در حضرت پادشاهان نشايد امثال ما را دروغ گفتن. او دارد به پادشاه فحش مي دهد، تو مي گويي دارد آيه قرآن مي خواند؟! شاه گفت: دروغ او از راست تو بهتر است.(2) دروغ مصلحت آميز به از راست فتنه انگيز است. يعني او با يك دروغ، جاني را نجات داد و تو با يك راست، جاني را بيشتر به خطر مي اندازي.

اساساً آيا اين درست است كه دروغ مصلحت آميز به از راست فتنه انگيز است؟ در اينجا ابتدا بايد مطلبي را برايتان عرض بكنم و آن اين است كه فرق است ميان دروغ مصلحت آميز و دروغ منفعت خيز. خيلي افراد دروغ منفعت خيز را با دروغ مصلحت آميز اشتباه مي كنند يا مي خواهند اشتباه كنند. دروغ مصلحت آميز يعني دروغي كه فلسفه خودش را از دست داده و فلسفه راستي را پيدا كرده است؛ يعني دروغي كه با آن، انسان حقيقتي را نجات مي دهد، ولي دروغ منفعت خيز يعني انسان دروغ مي گويد كه خودش سودي برده باشد. مسئله مصلحت با مسئله منفعت نبايد اشتباه بشود. مصلحت، دايرمدار حقيقت است.

مصلحت و حقيقت دو برادر هستند كه از يكديگر جدا نمي شوند. مصلحت يعني رعايت حقيقت را كردن، نه رعايت

ص: 71

سود خود را كردن، كه اين منفعت است. افرادي دروغ مي گويند؛ دروغي به منفعت خودشان. مي گوييد: چرا دروغ گفتي؟ مي گويد: دروغ مصلحتي گفتم. براي اينكه شندر غاز بيشتر سود ببرد دروغ مي گويد، و مي گويد: دروغ به مصلحت گفتم. اين مصلحت نيست، دروغي است مثل همه دروغ هاي ديگر. پس اين مطلب اشتباه نشود: دروغ مصلحت آميز غير از دروغ منفعت خيز است.(1)

ص: 72

براي بدي ها قفلي قرار داده كه كليد آن شراب است و دروغ از شراب بدتر است».(1)

براساس سخنان جماعتي از فقهاي شيعه، دروغ از گناهان كبيره است.(2) البته در اين مقام، بحث هاي تخصصي وجود دارد كه بايد در كتاب هاي فقهي و استدلالي پيگيري كرد.

مرحله سوم _ استثناهاي دروغ: اين بحث ممكن است شباهتي به همان اصطلاح دروغ مصلحتي داشته باشد. مسلّم است كه دروغ حرام است، اما در دو مورد، دروغ استثنا شده است و حرمتي ندارد. به بيان ديگر، در روايات براي دروغ گفتن در دو مورد مجوز صادر شده و شايد به سبب همين دو مورد اصطلاح دروغ مصلحتي ميان مردم رواج مي يابد، ولي بايد توجه داشت كه روايات، اصل دروغ را زشت و حرام مي شمرند و مواردي كه ائمه اطهار عليهم السلام و پيامبر مجوّز دروغ را داده اند، محدود و مشخص است. بنابراين، فقط در محدوده همان مواردي كه اجازه داده شده است مي توان عمل كرد. خروج از اين محدوده، درست نيست و نمي توان به هر بهانه اي به دروغ متمسك شد.

ص: 73

مباحث فقهي نيز ضرورت كارساز است. براي مثال، خوردن مردار حرام است، ولي اگر نجات جان آدمي وابسته به آن باشد، گفته شده است به اندازه اي كه ضرورت اقتضا مي كند، خوردن مردار اشكال ندارد. در بحث دروغ نيز فقط در مقام ضرورت به معنايي كه گفته شده است، مي توان از آن استفاده كرد.

دو_ در مقام اصلاح ميان مسلمانان: در كتاب هاي روايي ما، روايات متعددي وارد شده كه در مقام اراده اصلاح، جايز است از دروغ استفاده شود. از ديدگاه اين روايات كسي كه براي اصلاح ميان دو نفر يا دو گروه از دروغ استفاده كند، دروغ گو نيست. در روايت صحيح آمده است: «المصلح ليس بكذّاب؛ انسان مصلح، دروغ گو به شمار نمي آيد».(1)

با اين بيان، جايگاه جواز دروغ گفتن مشخص مي شود. بنابراين، كسي كه مي خواهد در مدار شرع حركت كند، تكليفش روشن است و نمي تواند با عنوان دروغ مصلحتي، در هر جا و به هر بهانه به دروغ متمسك شود.

ص: 74

سخن مي گويد كه در مقام قضاوت نمي تواند آن را دروغ بخواند. به ديگر سخن، توريه راهي براي فرار از دروغ گويي است، ولي بايد دقت كرد در همان محدوده باشد كه شرع اجازه مي دهد؛ يعني توريه در همان مواردي استفاده مي شود كه براي دروغ اجازه داده شده است (ضرورت و اصلاح ميان مسلمانان).

شهيد مطهري رحمه الله درباره توريه مي نويسد:

توريه در جايي است كه دروغ گفتن واجب است؛ يعني اگر راست بگوييد، از اين راست، فتنه بزرگ برمي خيزد. آن وقت مجبوريد دروغ بگوييد براي اينكه جلو فتنه بزرگي را بگيريد.

مثال معروفي ذكر مي كنند: فرض كنيد يك آدم ديوانه يا شبه ديوانه اي به شخصي حمله كرده و واقعاً هرجا گيرش بيايد، با آلت قتّاله تكه تكه اش مي كند. آن شخص فرار مي كند، خودش را در منزل شما مي اندازد و در اتاقي مخفي مي شود. بعد او با همان آلت قتّاله مي رسد و مي گويد كه او در اين خانه است يا نه؟ اگر راست را بگوييد، مي آيد خون ناحقي را مي ريزد. خدمت به هر دو نفر (آن كسي كه قصد قتل دارد و آن ديگري) و خدمت به جامعه مسلمين، اين است كه انسان بگويد نه. اما اينجا مي گويند توريه كن. تو مجبوري بگويي نه، ولي براي اينكه روحت به دروغ گفتن عادت نكند و آلوده به خيال دروغ نشود، در اين يك مورد استثنايي _ كه در عمر، يك يا دو بار ممكن است براي انسان پيش بيايد _ مثلاً وقتي مي گويد كه آيا تو او را ديدي، بگو نه، مقصود اين است كه ديروز نديدم. پس در دلت آن را خطور بده و لفظت را چنين

ص: 75

بگو براي اينكه روحت عادت به انحراف نكند. در كجا؟ در جايي كه مجبوري خلاف بگويي؛ يعني در جايي كه از راستي فتنه برمي خيزد، نه اينكه انسان در هر موردي كه منافع خودش اقتضا مي كند، دروغ بگويد به شكل توريه؛ يعني مطلبي را بگويد كه طرف از لفظ، يك مطلب مي فهمد و او در دلش چيز ديگري را خطور مي دهد. آن همان دروغ است و با دروغ فرق نمي كند.(1)

ص: 76

علل دروغ گويي به شمار مي روند. گاهي نيز اطرافيان، فرد را به دروغ گويي وا مي دارند، براي مثال با سخت گيري هاي بي حساب. يا به دليل وجود الگوهاي عملي مانند پدر و مادر دروغ گو، اين عمل خواه ناخواه به كودكان سرايت مي كند. بدين ترتيب راه هايي براي درمان دروغ پيشنهاد مي شود:

ص: 77

حسرت نعمت هاي ديگران است و براي آرام كردن خويش ممكن است هر گناهي را مرتكب شود. اين ضرب المثل كه «حسود هرگز نياسود»، به درستي حالت روحي انسان حسود را بيان مي كند. براي در امان بودن از حسادت، بايد به داشته هاي خود قانع بود و براي رسيدن به اهداف تلاش كرد و به خداوند توكل داشت.

حسادت و راه هاي مبارزه با آن، بحثي مستقل است. در اين مقام بايد توجه داشت كه گاهي علت دروغ گويي حسادت است و براي درمان دروغ گويي بايد ريشه آن را كه در اينجا حسادت فرض شده است، خشكاند.

ص: 78

ص: 79

نماز مي خواند، دعايي مي كند و هر عملي كه انجام مي دهد، دلش بايد به ياد خداي خودش زنده باشد: «وَ أَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكري.»(1) قرآن مي گويد نماز را به پا بدار، براي چه؟ براي اينكه به ياد من باشي. و در جاي ديگر، قرآن كريم مي فرمايد: «انَّ الصَّلوةَ تَنْهي عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكرِ وَ لَذِكرُ اللَّهِ اكبَرُ.»(2) در اين آيه خاصيت نماز ذكر مي شود؛ البته نماز حقيقي، نماز واقعي، نمازي كه با شرايط و آداب صحيح صورت گرفته باشد. مي فرمايد: «اگر واقعاً انسان، نمازخوان باشد و نمازِ درست بخواند، خود نماز جلو انسان را از كار زشت و منكرات مي گيرد. محال است كه انسان، نماز درست و مقبول بخواند و دروغ گو باشد».(3)

ص: 80

امام علي عليه السلام : «أقبَحُ شيءٍ الإفك؛ زشت ترين چيز، دروغ بستن است».(1)

امام علي عليه السلام : «شَرُّ الأخلاقِ الكِذبُ و النِّفاقُ؛ بدترين خوي ها، دروغ گويي و دورويي است».(2)

امام علي عليه السلام : «لا شِيمَةَ أقبَحُ مِن الكذبِ؛ خصلتي زشت تر از دروغ گويي نيست».(3)

ص: 81

در كنز العمّال از ابودرداء نقل شده است [كه پرسيد]: اي پيامبر خدا! آيا مؤمن دزدي مي كند؟ حضرت فرمود: ممكن است. پرسيد: آيا مؤمن زنا مي كند؟ فرمود: بله، هرچند ابودرداء خوش نداشته باشد. پرسيد: آيا مؤمن دروغ مي گويد؟ فرمود: تنها كسي دروغ مي گويد كه مؤمن نيست. همانا بنده لغزشي مي كند و سپس به سوي پروردگارش برمي گردد و توبه مي كند و خداوند توبه اش را مي پذيرد.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «وَيلٌ للذي يُحَدِّثُ فَيكذِبُ ليُضحِك بهِ القَومَ! وَيلٌ لَهُ، وَيلٌ لَهُ؛ واي بر كسي كه براي خنداندن مردم دروغ بگويد! واي بر او، واي بر او!».(1)

امام علي عليه السلام : «لا يَجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإيمانِ حتّي يَترُك الكذبَ هَزلَهُ و جِدَّهُ؛ هيچ بنده اي طعم ايمان را نچشد، مگر آن گاه كه دروغ، چه شوخي يا جدي آن را ترك گويد».(2)

امام باقر عليه السلام : «إنّ الكذبَ هُو خَرابُ الإيمانِ؛ دروغ، ويران كننده ايمان است».(3)

ص: 82

ص: 83

امام علي عليه السلام : «يَكتَسِبُ الكاذِبُ بكذبِهِ ثلاثاً: سَخَطَ اللّهِ علَيهِ، و استِهانَةَ النّاسِ بهِ، و مَقتَ الملائكةِ لَهُ؛ دروغ گو با دروغ گويي خود سه چيز به دست مي آورد: خشم خدا، نگاه تحقيرآميز مردم را و دشمني فرشتگان را با خود».(1)

امام علي عليه السلام : «مَن عُرِفَ بالكذبِ قَلَّتِ الثِقَةُ بهِ، مَن تَجَنَّبَ الكذبَ صُدِّقَت أقوالُهُ؛ كسي كه به دروغ گويي شناخته شود، اعتماد به او كم مي شود و كسي كه از دروغ بپرهيزد، گفته هايش باور شود».(2)

امام صادق عليه السلام فرمود: «إنّ الرجُلَ لَيَكذِبُ الكذبَةَ فَيُحرَمُ بها صَلاةَ الليلِ؛ انسان دروغي مي گويد و به سبب آن از نماز شب محروم مي شود».(3)

ص: 84

ص: 85

با انتشار اين خبر در ميان مسلمانان بعضي به طور پنهاني عمار را محكوم كردند و گفتند: عمار از اسلام بيرون رفته و كافر شده است. پيامبر فرمود: «(من عمار را به خوبي مي شناسم) عمار از فرق تا قدم مملو از ايمان است و ايمان با گوشت و خون او آميخته است (او هرگز دست از ايمان برنخواهد داشت و به مشركان نخواهد پيوست».

ديري نگذشت كه عمار گريه كنان به خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله آمد. حضرت از او دليل گريه اش را پرسيد، عرض كرد: اي پيامبر، بسيار بد شده است! (اتفاق بدي رخ داده است) دست از سرم برنداشتند تا اينكه به شما جسارت، و بت هاي آنها را به نيكي ياد كردم! آن حضرت با دست مباركش، اشك از چشمان عمار پاك مي كرد و مي فرمود: اگر باز تو را در فشار قرار دادند، آنچه مي خواهند بگو [و جان خود را از خطر رهايي بخش].

در اين هنگام آيه «من كفر بالله من بعد ايمانه إلاّ من أكره» ... نازل شد و مسائل را در اين باره روشن ساخت.(1)

ص: 86

_ داريم زورآزمايي مي كنيم. مي خواهيم ببينيم كدام يك از ما قوي تر و زورمندتر است.

_ ميل داريد كه من بگويم چه كسي از همه قوي تر و نيرومندتر است؟

_ البته، چه از اين بهتر كه رسول خدا صلي الله عليه و آله داور مسابقه باشد و نشان افتخار را او بدهد.

جمعيت، همه منتظر و نگران بودند كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله كدام يك را قهرمان معرفي خواهد كرد؟ هر يك پيش خود فكر مي كردند اكنون رسول خدا صلي الله عليه و آله دست او را خواهد گرفت و قهرمان مسابقه معرفي خواهد كرد.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «از همه قوي تر و نيرومندتر، آن كس است كه اگر از چيزي خوشش آمد و مجذوب آن شد، علاقه به آن، او را از مدار حق و انسانيت خارج نسازد و به زشتي آلوده نكند؛ و اگر در موردي عصباني شد و موجي از خشم در روحش پديد آمد، تسلط بر خويشتن را حفظ كند، جز حقيقت نگويد و كلمه اي دروغ يا دشنام بر زبان نياورد؛ و اگر صاحب قدرت و نفوذ گشت و مانع ها و رادع ها از جلويش برداشته شد، زياده از ميزاني كه استحقاق دارد، دست درازي نكند».(1)

ص: 87

به خدا قسم، نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله ، خوراكي جز يك كاسه شير نبود. آن حضرت، مقداري شير نوشيد و سپس كاسه را به عايشه داد.

اسماء مي گويد: دختر از گرفتن كاسه شير شرم كرد. من گفتم: دست رسول خدا صلي الله عليه و آله را رد نكن، ظرف را بگير. عايشه با حالت شرم كاسه را گرفت و مقداري شير نوشيد. حضرت سپس فرمود: «به بقيه زنان هم بده.» آنها گفتند: ما ميل نداريم. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «گرسنگي و دروغ را با هم جمع نكنيد.» اسماء مي گويد: عرض كردم: اي رسول خدا! اگر كسي از ما به چيزي ميل داشته باشد و بگويد ميل ندارم، آيا دروغ به شمار مي آيد؟ فرمود: «دروغ نوشته مي شود؛ حتي دروغ كوچك هم، دروغ كوچك نوشته مي شود».(1)

ص: 88

علي عليه السلام خنديد و فرمود: «قاضي راست مي گويد، اكنون من بايد شاهد بياورم، ولي من شاهد ندارم».

قاضي به اين دليل كه مدعي شاهد نداشت، به نفع مسيحي حكم كرد و او زره را برداشت و رفت.

ولي مرد مسيحي كه خود بهتر مي دانست كه زره مال كيست، پس از آنكه چند گامي پيمود، وجدانش مرتعش شد و برگشت، گفت: «اين طرز حكومت و رفتار، از نوع رفتارهاي بشر عادي نيست، از نوع حكومت انبياست» و اقرار كرد كه زره از آنِ حضرت علي عليه السلام است.(1)

پس از مدتي، همان مرد مسيحي، مسلمان شد و با شوق و ايمان در زير پرچم علي عليه السلام در جنگ نهروان جنگيد.(2)

ص: 89

صورتي كه رويش را فقط در موقع عبادت و پرستش به پيشگاه خداوند بر زمين مي گذارد.

هر كس چنين كاري با برادر مسلمان خود كند، با توجه به احتياج برادرش و موقعيت داشتن براي دستگيري، به خداي خويش دروغ گفته است؛ زيرا براي همان برادر ديني خود درخواست بهشت مي كند، ولي از كمك مختصري به وسيله مال بي ارزش دنيا مضايقه مي كند. چنانكه بسيار اتفاق مي افتد بنده مؤمن در دعاي خود مي گويد: «اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات»؛ وقتي طلب مغفرت براي برادر خويش كند، يعني براي او بهشت درخواست مي كند. چنين شخصي دروغ مي گويد كه در زبان بهشت را مي خواهد، ولي در عمل از مال بي ارزش مضايقه دارد و كردار او با گفتارش مطابقت ندارد.(1)

ص: 90

پيامبر در ظاهر سخن او را پذيرفت و تصميم گرفت با قبيله بني المصطلق بجنگد. در اين هنگام آيه ششم سوره حجرات نازل شد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، هرگاه شخصي فاسق براي شما خبري آورد، [درباره راست و دروغ آن] تحقيق كنيد.» به اين ترتيب وليد، يك فرد فاسق معرفي شد.(1)

ص: 91

فرمود: بگو: از حول و قوه خدا بيرون، و در حول و قوه خودم داخل باشم، اگر آنچه گفته ام دروغ باشد. دروغ گو صيغه قسم را همان طور ادا كرد و همان دم افتاد و مرد.(1)

ص: 92

3. دروغ گويي نوعي بيماري است. بنابراين، هم پيشگيري لازم است و هم درمان.

4. در درمان دروغ گويي بايد به علت و ريشه آن توجه كرد. براي مثال، اگر دروغ گويي در حسادت ريشه دارد، بايد ريشه حسادت را خشكاند؛ اگر در حقارت ريشه دارد، بايد عزت نفس را به فرد بازگرداند و اگر... .

5. دروغ در يك مرحله خطاي زبان و بدترين نوع سخن است، ولي در مراحل بعد، خلق و خوي انسان مي شود، كه بدترين خوي به شمار مي رود.

6. شيطان گام به گام انسان را منحرف و اهل دوزخ مي سازد. او از راه تزيين و فريب وارد مي شود. بنابراين، بايد مراقب بود تا فريب شيطان را نخورد. دروغ مصلحتي نيز يكي از دام هاي شيطان براي فريب آدمي است.

7. دروغ، امري اكتسابي است. بنابراين، بايد دقت كرد كه زمينه اكتساب و ارتكاب آن براي فرزندان فراهم نشود.

8. دروغ گو، ديگران را دروغ گو مي پندارد. به قول معروف «كافر همه را به كيش خود پندارد».

9. دروغ و افترا بر خدا و پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در حد كفر است.

«إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَ أُوْل_ئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ؛ تنها كساني دروغ مي گويند كه به آيات خدا ايمان ندارند و دروغ گويان واقعي آنها هستند».(1)

اين آيه تكان دهنده، درباره زشتي دروغ است و دروغ گويان را در

ص: 93

زمره كافران و منكران آيات الهي قرار مي دهد. گرچه موضوع آيه، دروغ و افترا بر خداوند و رسولش است، زشتي دروغ را نيز مجسم كرده است.

10. توجه كردن به جايگاه راست گويي براي درمان دروغ.

در آموزه هاي اسلام، به راست گويان و مبارزه با دروغ، بسيار اهميت داده شده است. براي نمونه، راست گويي و اداي امانت، دو نشانه آشكار ايمان و شخصيت انسان معرفي شده است.

امام صادق عليه السلام مي فرمايد:

لاتُنظُروا اِلي طُولِ رُكوعِ الرَّجلِ وَ سُجُودِهِ، فَاِنَّ ذلك شَي ءٌ قَدِ اعتادَه وَلَوتَرَكَهُ استَوُحَشَ لِذلك، وَلكِن اُنظُرُوا اِلي صِدقِ حَديثِهِ وَ اَداءِ اَمانَتِهِ.

به ركوع و سجود طولاني افراد نگاه نكنيد؛ چرا كه ممكن است عادت آنها شده باشد، به گونه اي كه اگر آن را ترك كنند، ناراحت شوند، ولي به راست گويي و امانت داري آنها نگاه كنيد.

ذكر اين دو با هم (راست گويي و امانت داري) به اين دليل است كه ريشه مشترك دارند؛ زيرا راست گويي، چيزي جز امانت داري در سخن نيست و امانت داري نيز راستي در عمل است.(1)

11. دروغ، سرمايه ايمان را نابود مي كند.

مي دانيم مهم ترين سرمايه يك جامعه اعتماد متقابل و اطمينان عمومي است، و مهم ترين چيزي كه اين سرمايه را به نابودي مي كشاند، دروغ و خيانت و تقلب است، و يك دليل عمده بر اهميت فوق العاده راستگويي و ترك دروغ، در تعليمات اسلامي همين موضوع است.

ص: 94

پيشوايان دين در احاديث اسلامي، دوستي با چند طايفه، از جمله دروغ گويان را به شدت نهي كرده اند؛ زيرا آنها شايسته اطمينان نيستند.

علي عليه السلام در كلمات قصارش مي فرمايد:

«اِيّاكَ وَ مُصادَقةَ الَكذّابِ فَانّه كَالسَّرابِ، يُقرِّبُ عَليك البَعيدَ، وَ يُبعّدُ عَليك القَريبَ؛ از دوستي با دروغ گو بپرهيز كه او همچون سراب است؛ دور را در نظر تو نزديك و نزديك را دور مي سازد».(1)

ص: 95

ص: 96

كه خداوند در اموال مسلمانان براي فقرا قرار داده است. اين قانون الهي، مظهر كمك به مردم است و عبادت هم به شمار مي رود، يعني بايد براي خدا زكات اموال را داد. (زكات نه چيز واجب است: اول: گندم؛ دوم: جو؛ سوم: خرما؛ چهارم: كشمش؛ پنجم: طلا؛ ششم: نقره؛ هفتم: شتر؛ هشتم: گاو؛ و نهم: گوسفند. مالك يكي از اين نه مورد، با شرايطي كه در فقه ذكر شده است، بايد مقدار معيّني از آنها را به يكي از مصرف هايي كه دستور داده اند برساند).

شخصي كه زكات بر او واجب شده است، ولي آن را نمي پردازد، در حقيقت اموال فقرا را برداشته و به مال خود افزوده است؛ زيرا آن مقدار زكات به دستور خداوند، حق فقراست.

همچنين مهريه زن، حقي است كه بر عهده مرد است و مرد وظيفه دارد آن را به زن بپردازد. اگر كسي مهريه را ندهد و آن را براي خود حلال بداند، مانند كسي است كه مالي دزديده باشد.

كسي كه قرض مي گيرد و از همان ابتدا نيتش اين است كه قرض را پس ندهد، در حقيقت به نوعي، دزدي كرده است. افزون بر اين، در كار او نوعي دغل كاري هم وجود دارد. درباره اين توسعه معنايي، روايات ديگري نيز وارد شده كه در جاي خود درخور توجه است.

اما سرقت به همان معناي عرفي، يكي از معضلات جامعه بشري است؛ به ويژه در دوران حاضر و درباره سرقت از بيت المال كه روش ها بسيار پيچيده شده است. سرقت، موجب ناامني و اضطراب مي شود و گاه حتي به كشتار و فروپاشي خانواده ها و انواع كينه توزي ها و دشمني ها مي انجامد. دزدي در بيت المال، اعتماد عمومي را خدشه دار مي سازد. كسي كه مرتكب دزدي شده، در حقيقت اموال حرام را در خانه خود

ص: 97

انباشته مي كند و بعيد است كه به راحتي از اين ناپاكي نجات يابد؛ بلكه همان اموال نامشروع، روسياهي ننگيني براي او در دنيا و آخرت به بار مي آورد و آتش دوزخ در انتظار بلعيدن اوست. اسلام سه چيز را بسيار محترم شمرده است: حفظ حريم جان و مال و ناموس. هر جامعه اي كه در اين سه مورد امنيت داشته باشد، آن جامعه را مي توان سالم و ايده آل خواند.

زندگي اجتماعي انسان، بسيار ساده آغاز شد، ولي در عصر حاضر اين زندگي اجتماعي، داراي پيچيدگي هاي خاصي است. زندگي اجتماعي براي بقاي خود، نياز به قوانيني دارد. يكي از آن قوانين، احترام به حقوق ديگران و پرهيز از تجاوز به آن است. مالكيت، از جمله حقوق اجتماعي است كه بشر براي آن احترام خاصي قايل است و دوست ندارد به آن تجاوز شود. ازاين رو، به منظور حفظ اين حق، براي مبادلات اموال، قوانيني وضع كرد.

هرگونه حرمت شكني درباره اين حق، مي تواند نظام اجتماعي بشر را به هم بريزد. يكي از اين حرمت شكني ها كه در جامعه بشري رخ نموده است، تجاوز به مال ديگران است.

اين تجاوز گاهي به صورت غصب جلوه گر مي شود و گاهي به صورت سرقت، كه هر دو مصداق ستم هستند.

سرقت در همه جوامع بشري، امري منفي بوده و هر فرهنگ و ملتي، با توجه به ديدگاه هاي خود، قوانيني براي مقابله با اين عمل ناپسند وضع كرده است. در اسلام هم كه داراي قوانين فردي و اجتماعي ويژه خود است، با توجه به حساسيت موضوع و با توجه به فلسفه اي كه وراي حق مالكيت و همچنين حدّ دزدي وجود دارد، برخوردهاي خاص خود را دارد.

ص: 98

دزدي آشكار، همراه با تهديد و تجاوز به مال و اموال مردم، غارتگري و راهزني نام دارد. از اين نوع دزدي در اصطلاح قرآني، با عنوان «محاربه با خدا و افساد در زمين» ياد شده كه حدّ خاصي براي آن تشريح گرديده است.

در قرآن كريم مي خوانيم:

إِنَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ الله وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْديهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ. (مائده: 33)

كيفر آنان كه با خدا و رسول او به جنگ برخيزند و در زمين فساد كنند، اين است كه كشته يا به دار زده شوند و يا دست ها و پاهايشان بر عكس قطع شود و يا از آن سرزمين تبعيد شوند. اين خواري دنياي آنان است و در آخرت عذابي دردناك دارند.

ناگفته پيداست كه اين شدت عمل در حق محاربان، به منظور حفظ خون بي گناهان و جلوگيري از تجاوز افراد قلدر و زورمند و جاني و چاقوكش و آدم كش به جان و مال و نواميس مردم بي گناه است.

در پايان آيه مي فرمايد: «اين مجازات و رسوايي آنها در دنيا است و تنها به اين مجازات قناعت نخواهد شد، بلكه در آخرت نيز كيفر سخت و عظيمي خواهند داشت».

از جمله پاياني آيه استفاده مي شود كه حتي اجراي حدود و مجازات هاي اسلامي، مانع كيفرهاي آخرت نخواهد شد.

سپس براي اينكه راه بازگشت، حتي به روي اين گونه جانيان خطرناك بسته نباشد و در صورتي كه درصدد اصلاح برآمدند، راه جبران

ص: 99

و تجديد نظر به روي آنها گشوده باشد، مي فرمايد: «مگر كساني كه پيش از دسترسي به آنها، توبه كنند كه مشمول عفو خداوند خواهند شد و خداوند غفور و رحيم است».

«إِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ الله غَفُورٌ رَحيم». (مائده: 34) از اين جمله استفاده مي شود كه تنها در صورتي مجازات و حد از آنها برداشته مي شود كه پيش از دستگير شدن، به ميل و اراده خود از اين جنايت چشم بپوشند و پشيمان شوند. البته توبه آنها سبب نمي شود كه اگر مرتكب قتلي شده اند يا مالي به سرقت برده اند، مجازات آن را نبينند؛ تنها مجازات تهديد مردم با اسلحه برداشته خواهد شد.

به عبارت ديگر، توبه او تنها اثرگذاري در ساقط شدن حق الله دارد و اما حق الناس بدون رضايت صاحبان حق، ساقط نخواهد شد.(1)

اما دزدي يك معناي خاص هم دارد كه موردنظر اين مقاله است و آن اصطلاح سرقت است. سرقت يعني برداشتن مخفيانه چيزي كه حق برداشتن آن وجود ندارد و در اصطلاح شرع، برداشتن چيزي از محل مخصوص به اندازه مخصوص است.(2)

از نظر قرآن كريم، زشتي سرقت اموال مردم به قدري روشن است كه نياز به توضيح ندارد و هر انساني زشتي آن را با فطرت خود در مي يابد. بنابراين، قرآن كريم زشتي دزدي را امري مسلّم مي داند و حكم آن را بيان مي كند:

«وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله وَ الله عَزيزٌ حَكيمٌ؛ و مرد و زن دزد را به (سزاي) آنچه

ص: 100

كرده اند، دستشان را به عنوان كيفري از جانب خدا ببريد و خداوند توانا و حكيم است». (مائده: 38)

از ظاهر آيات قرآن فهميده مي شود كه سرقت در جامعه آن روز عربستان بين مردان و زنان وجود داشته است؛ چنانكه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله وقتي مي خواست از زنان بيعت بگيرد، يكي از مهم ترين مواد بيعت را ترك دزدي قرار داده است؛ يعني خداوند، پذيرش بيعت آنان را منوط به اين مسئله كرد كه قول دهند از دزدي و سرقت دوري كنند. خداوند در قرآن كريم مي فرمايد:

اي پيامبر، چون زنان باايمان نزد تو آيند كه [با اين شرط] با تو بيعت كنند كه چيزي را با تو شريك نسازند و دزدي نكنند و زنا نكنند و فرزندان خود را نكشند و بچه هاي حرام زاده اي را كه پس انداخته اند با بهتان [و حيله] به شوهر نبندند و در [كار] نيك از تو نافرماني نكنند، با آنان بيعت كن و از خدا براي آنان آمرزش بخواه، زيرا خداوند آمرزنده مهربان است.(1)

ص: 101

ص: 102

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «من طبق ظاهر حكم مي كنم، اما چنانچه حق با شما نيست، به اتكاي قضاوت من چيزي از كسي نگيريد؛ كه قطعه اي از دوزخ است».(1)

ص: 103

حضرت او را خواند و در كنار خود جاي داد. شب هنگام، حضرت يوسف، خود را به برادر كوچك معرفي كرد و از او پرسيد كه آيا دوست داري اينجا بماني؟ او گفت: آري. بنابراين حضرت يوسف عليه السلام نقشه اي كشيد تا بر اساس آن بنيامين را نزد خود نگه دارد.

فرداي آن روز نقشه خود را عملي كرد. برادران يوسف كه غافلگير شدند، اظهار كردند: «به خدا سوگند شما مي دانيد كه ما نيامده ايم در اينجا فساد كنيم و ما هيچ گاه سارق نبوده ايم».(1)

از اين آيه استفاده مي شود كه دزدي و سرقت، يكي از مصداق هاي فساد در زمين است؛ چرا كه روابط سالم بين افراد جامعه را از بين مي برد و اعتماد و امنيت را به خطر مي افكند.

ص: 104

و حسدورزي نسبت به يكديگر مي شود و نيز چون موجب مي شود كه تجارت و پيشه وري ترك شود و اموال و ثروت هاي به ناحق و ناروا به دست آيد.

علت بريدن دست راست دزد، آن است كه وي با دست راست خود با اشيا تماس دارد و اين دست، بهترين و كارآمدترين عضو بدن است. پس بريدن آن كيفري است براي دزد و درس عبرتي است براي ديگران كه درصدد تصرف اموال از راه غيرحلال برنيايند و نيز چون بيشتر با دست راستش مرتكب دزدي مي شود».(1)

ص: 105

پنجاه سال پيش اطلاع دارند كه در صحراي عربستان اصلاً آدم را مي خوردند، قافله هاي پانصد نفري را مي دزديدند. فقط چهار تا دست بريدند، ببينيد در آن صحراي وسيع چه امنيتي برقرار كرده اند! حالا شما مي گوييد دنياي امروز نمي پسندد. مي گوييم آيا دنياي امروز فرمولي بهتر از اين آورده است كه اين را نمي پسندد؟ اگر آورده است و بهتر از اين نتيجه داده است، ما هم قبول مي كنيم.

در اينجا سخني مي گويند كه ما نيز آن را قبول داريم؛ مي گويند بايد دزد را اول تربيت كرد. مگر ما مي گوييم نبايد تربيت كرد؟! صحبت در اين است كه با آن شخص كه تربيت هم در او مفيد واقع نشده و باز هم دزدي كرده است چه بايد كرد؟

آيا تعليم و تربيت قادر شده است كه به كلي جلو جرم و جنايت را در دنيا بگيرد؟ اگر گرفته بود كه مي بايست مجازات در دنيا به كلي لغو بشود، پس چرا نشده است؟ اين، دليل آن است كه تعليم و تربيت به تنهايي قادر نيست جلو جرم و جنايت را بگيرد.(1)

«الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في دينِ الله إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِالله وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ». (نور: 2)

مي گويد: زن زناكار و مرد زناكار را مجازات كنيد، تازيانه بزنيد و گروهي از مؤمنين هم شاهد اين منظره باشند، ولي قرآن

ص: 106

متوجه است كه وقتي مي خواهند يك انسان جاني را مجازات كنند، خيلي افراد دلشان مي سوزد، مي گويند خوب است كه از مجازات صرف نظر بشود. اين يك احساس آني است. فكر نمي كند كه اگر بنا بشود هر جاني از مجازات معاف بشود، پشت سرش جنايت بعد از جنايت است كه صورت مي گيرد. عاطفه مي گويد مجازات نكن، عقل و مصلحت مي گويد مجازات بكن؛ با اينكه اينجا عاطفه، عاطفه غيردوستي است و عاطفه خوددوستي نيست.

ولي عاطفه كه منطق سرش نمي شود. عاطفه دلسوزي است؛ دست آدم را گرفته، مي گويد اين كار را نكن. عقل و مصلحت اينجا خشونت به خرج مي دهد مي گويد تو نمي فهمي، تو نزديك را مي بيني و دور را نمي بيني؛ اگر مي توانستي دور را مثل نزديك ببيني چنين حكم نمي كردي. قرآن مي گويد: «وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في دينِ الله»؛ آنجا كه پاي مجازات الهي در ميان است و به مصلحت عامّه بشريت است، يك وقت دلسوزي تان گل نكند. سعدي مي گويد:

ترحم با پلنگ تيزدندان

ستمكاري بود بر گوسفندان

خيلي عالي گفته؛ ترحم به يك پلنگ، قطع نظر از منطق، مصلحت و عقل و اراده، يك امر عاطفي است. فرض كنيم پلنگي است كه گوسفندان ما را خورده است. آيا بايد او را مجازات كنيم يا رها [سازيم]؟ اگر نزديك بين باشيم و فقط پلنگ را ببينيم، به او ترحم مي كنيم و رهايش [مي كنيم]. ولي اگر دوربين باشيم، مجازاتش مي كنيم. اگر جز اين پلنگ،

ص: 107

موجود ديگري در عالم نبود، اين عاطفه، عاطفه درستي بود. اما اگر چشم را باز كنيم و آن طرف تر را نگاه كنيم، مي بينيم ترحم ما به اين پلنگ، مساوي است با قساوت نسبت به صدها گوسفند. عاطفه، ديگر سرش نمي شود كه اين ترحم مستلزم قساوت هاي ديگري است. عقل و مصلحت است كه همه را با يكديگر حساب مي كند، پشت سر اين عاطفه قساوت هايي را مي بيند.

نظير اين، حرفي است كه راجع به مجازات دزدي مي گويند كه دست دزد بريدن، قساوت است و با انسانيت و انسان دوستي جور درنمي آيد. دزد اگر دزدي هم كرد دستش را نبُريم، بگذاريم باشد بعد تربيتش مي كنيم! تربيت هايي كه نتيجه اش را هميشه در دنيا ديده ايم. اين جور نيست. نتيجه اش همين است كه داريم مي بينيم. اگر قانون ابلاغ بشود كه بعد از اين دست دزد از فلان جا بريده خواهد شد، دست يك دزد كه بريده بشود، ديگر تخم دزدي برچيده مي شود، در صورتي كه ما الآن مي بينيم به خاطر دزدي چه جنايت ها و آدمكشي ها مي شود! يعني خود دزدي، مستلزم آدمكشي ها و جنايت هاي خيلي فوق العاده مي شود و شده است.(1)

چه خوب گفت سيد مرتضي در جواب ابوالعلاي معرّي؛ ابوالعلاء گفت: من اين قانون اسلام را نمي فهمم چطور است كه در يك جا مي گويد ديه يك دست پانصد دينار است و در جاي

ص: 108

ديگر مي گويد اگر دزدي كرد، حتي به خاطر ربع دينار بريده شود. ارزشش چقدر است؟ ربع دينار يا پانصد دينار؟ چطور تا دو هزار درجه نوسان پيدا مي كند؟ سيد مرتضي فرمود:

عِزُّ الْامانَةِ اغْلاها، وَ ارْخَصَها

ذُلُّ الْخِيانَةِ فَافْهَمْ حِكْمَةَ الْباري

دست به معناي اين عضو گوشتي احترام ندارد. اگر مي گويند ديه دست پانصد دينار است، دست امين احترام دارد. احترام مال انسانيت و امانت است؛ عزتِ امانت است كه قيمتش را بالا برده است، و ذلتِ خيانت و دزدي است كه اين قدر درجه را پايين مي آورد. امانت، ارزش را بالا مي برد؛ خيانت، ارزش را پايين مي آورد. انسانيت، ارزش خون و مال را بالا مي برد و در مقابل، آن معيارهاي دروغ و كذب و غيبت و آدمكشي و ظلم و تجاوز به حقوق مردم و آزادي ها و غيره، تمام ارزش ها را پايين مي آورد كه از هر بي ارزشي، بي ارزش تر مي شود.(1)

بايد توجه داشت كه سرقت را از جنبه هاي مختلف مي توان بررسي كرد. براي مثال، دزدي از نظر فقهي و حقوقي، يك بحث فني گسترده است. در بحث معناي دقيق سرقت از ديدگاه فقه و قانون، بايد شاخص ها و معيارهاي سرقتي كه موجب اجراي حد مي شود، كاملاً مشخص و تبيين گردد. اگر سرقت داراي اين شرايط خاص نبود، ممكن است در عرف عام به آن سرقت گفته شود، اما اين نوع سرقت، سرقت حدّي نيست، بلكه سرقت تعزيري خواهد بود.

ص: 109

ممكن است دزدي از نظر سن و سال دزد، موضوع بحث قرار گيرد كه براي مثال، بلوغ در اجراي حدّ دزدي، شرط است. با اين نگاه، دزدي كودكان، در مباحث علوم اجتماعي و روان شناسي مطرح مي شود.

ص: 110

توبه به معناي پشيماني و عزم به ترك كار خلاف و بازنگشتن به سوي آن است. اين پشيماني و عزم، امري دروني و لازم است، اما كافي نيست. انسان گناه كار بايد يك قدم ديگر نيز بردارد و آن، اصلاح كار زشت گذشته است. در سرقت اصلاح كار، آن است كه مال مردم را به آنان برگرداند و از آنان حلاليت خواست. البته اگر كسي موفق به توبه و اصلاح شود، اين برگشت او، هم از لحاظ شرعي و هم از لحاظ معنوي آثاري به دنبال دارد:

اوّلاً، حد سرقت از او برداشته مي شود؛

ثانياً، خداوند مهربان، به او توجه مي كند و آمرزش و رحمت خود را نثارش مي كند.

در سوره مائده، بعد از بيان حد سرقت و امر به قطع دست، مي فرمايد: «فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ الله يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ الله غَفُورٌ رَحيمٌ؛ اما آن كس كه پس از ستم كردن، توبه و جبران كند، خداوند توبه او را مي پذيرد؛ [و از اين مجازات معاف مي شود؛ زيرا] خداوند، آمرزنده و مهربان است». (مائده: 39)

در بعضي از روايات، درباره دزدي كه حدّ بر او جاري شده است مي خوانيم، او آمرزيده مي شود و به گونه اي از گناه پاك مي گردد كه گويي تازه از مادر متولد شده؛ پاك و پاكيزه، معصوم و بدون گناه.

ص: 111

دارد. بنابراين، در بسياري از دزدي ها، همه شرايط ذكر شده در فقه و حقوق، جمع نمي شود و نمي توان آن حدّ خاص را بر دزد جاري كرد. امام خميني رحمه الله شرايط متعددي را برمي شمرد كه در صورت تحقق آنها، سارق، مستحق قطع دست (چهار انگشت) مي شود. از جمله آن شرايط، مي توان اين موارد را نام برد:

1. بلوغ (اگر كودكي سرقت كرد، حد نمي خورد، بلكه حاكم بر اساس صلاح ديد خود، او را تأديب مي كند)؛

2. عقل؛

3. اختيار؛

4. نبود اضطرار؛

5. سارق، خود به حرز (مكان نگهداري كالا) دستبرد بزند؛

6. سارق، خودش يا با مشاركت ديگران كالا را از حرز خارج سازد؛

7. سارق، پدر صاحب مال نباشد؛

8. مخفيانه دزدي شود. (1)

ص: 112

الغَنيمَةِ، و سَرِقَةُ الأجيرِ؛ فإنّها خِيانَةٌ؛ چهار نفرند كه قطع دست ندارند: اختلاس كننده، كسي كه خيانت كند، كسي كه از غنيمت بدزدد، و دزد اجير؛ زيرا كار اينها خيانت محسوب مي شود [نه دزدي. پس كيفر ديگري دارند]».(1)

3. امام علي عليه السلام : «لَيسَ علي الطَّرّارِ و المُختَلِسِ قَطعٌ، لأنّها دَغارَةٌ مُعلَنَةٌ، و لكنْ يُقطَعُ مَن يَأخُذُ و يُخفِي؛ جيب بر و اختلاس كننده، قطع دست ندارند؛ چون كار آنها ربودن علني است. كسي دستش قطع مي شود كه در خفا بدزدد».(2)

4. «عنه عليه السلام _ في رجُلٍ قد طَرَّ دَراهِمَ مِن رُدْنِ رَجُلٍ _ إن كانَ طَرَّ مِن قَمِيصِهِ الأعلي لَم نَقطَعْهُ، و إن كانَ طَرَّ مِن قَمِيصِهِ الأسفَلِ قَطَعناهُ؛ امام علي عليه السلام _ درباره مردي كه چند درهم از جيب مردي ربوده بود _ فرمود: اگر از جيب لباسِ رو ربوده است، دستش را نمي بريم، اما اگر از جيب لباس زيرين ربوده، مي بريم».(3)

5. امام باقر عليه السلام : «قَضي أمير المؤمنين عليه السلام في رَجُلَينِ سَرَقا مِن مالِ اللّهِ، أحَدُهُما عَبدٌ لِمالِ اللّهِ، و الآخَرُ مِن عُرْضِ الناسِ فقال: أمّا هذا فَمِن مالِ اللّه ِ ليس عليه شيء من مالِ اللّه ِأكَلَ بعضُهُ بَعضا، و أمّا الآخَرُ فقدّمه فَقَطَعَ يَدَهُ.؛ امام علي عليه السلام درباره دو نفر كه از بيت المال دزدي كردند، قضاوت كرد. يكي از آنان، غلامي بود كه خود جزء بيت المال بود و ديگري يكي از مردم بود. [پس حضرت] فرمود: «اين يكي خود جزء بيت المال است و دستش بريده نمي شود؛ زيرا جزئي از بيت المال، جزء ديگري از آن را خورده است؛ اما آن ديگري را بياوريدش. آن گاه دستش را بريد».(4)

ص: 113

6. امام باقر يا امام صادق عليهما السلام : «لا يُقطَعُ إلاّ مَن نَقَبَ بَيتا أو كَسَرَ قُفلاً؛ فقط دست دزدي قطع مي شود كه از طريق سوراخ كردن ديوار يا شكستن قفل وارد خانه اي شود».(1)

7. امام صادق عليه السلام : «إنّ امير المؤمنين عليه السلام اُتي برجل اختَلَسَ دُرَّةً مِن اُذُنِ جاريَةٍ قال: هذِهِ الدَّغارَةُ المُعلَنَةُ، فَضَرَبَهُ و حَبَسَهُ؛ امام علي عليه السلام درباره مردي كه مرواريدي از گوش دختري به زور ربوده بود، فرمود: اين ربودن آشكار است. سپس او را تازيانه زد و زنداني كرد».(2)

٨. امام صادق عليه السلام : «لا يُقطَعُ الأجيرُ و الضَّيفُ إذا سَرَقَ؛ لأنّهُما مُؤتَمَنانِ؛ مزدور (كارگر) و ميهمان اگر دزدي كنند، دستشان قطع نمي شود (كيفر ديگري دارند)؛ چون آنها امين به شمار رفته بوده اند».(3)

9. امام صادق عليه السلام : «لا يُقطَعُ السّارِقُ في عامِ سَنَةٍ _ يَعنِي في عامِ مَجاعَةٍ _ ؛ در سال هاي قحطي و گرسنگي، دست دزد قطع نمي شود».(4)

10. امام صادق عليه السلام : «السّارقُ إذا جاءَ مِن قِبَلِ نَفسِهِ تائبا إلي اللّهِ، و رَدَّ سَرِقَتَهُ عَلي صاحِبِها، فلا قَطعَ علَيهِ؛ دزد اگر خود بيايد و خود را معرفي و به درگاه خدا توبه كند و مال دزدي را به صاحبش برگرداند، دستش قطع نمي شود».(5)

ص: 114

أتاها مِن غَيرِ أبوابِها سُمِّيَ سارِقا؛ ماييم خاصان و اصحاب [رسول خدا] و خزانه داران و دروازه ها[ي علم]. به هر خانه اي جز از دَرِ آن نشايد وارد شد و هركس جز از آن درها وارد گردد، دزد ناميده شود».(1)

ص: 115

_ چقدر مقروضي؟

_ صدهزار درهم.

_ اوه، صدهزار درهم! چقدر زياد! متأسفم برادرجان كه اين قدر ندارم كه قرض هاي تو را بدهم، ولي صبر كن موقع پرداخت حقوق برسد، از سهم شخصي خودم برمي دارم و به تو مي دهم و شرط مواسات و برادري را بجا خواهم آورد. اگر نه اين بود كه عائله خودم خرج دارند، تمام سهم خودم را به تو مي دادم و چيزي براي خود نمي گذاشتم.

_. ... صبر كنم تا وقت پرداخت حقوق برسد؟! بيت المال و خزانه كشور در دست تو است و به من مي گويي صبر كن تا موقع پرداخت سهميه ها برسد و از سهم خودم به تو بدهم؟! تو هر اندازه بخواهي مي تواني از خزانه و بيت المال برداري. چرا مرا به رسيدن موقع پرداخت حقوق حواله مي كني؟! به علاوه مگر تمام حقوق تو از بيت المال چقدر است؟ فرضاً تمام حقوق خودت را به من بدهي چه دردي از من دوا مي كند؟

_ من از پيشنهاد تو تعجب مي كنم. خزانه دولت پول دارد يا ندارد، چه ربطي به من و تو دارد؟! من و تو هم هر كدام فردي هستيم مثل ساير افراد مسلمين. راست است كه تو برادر مني و من بايد تا حدود امكان از مال خودم به تو كمك و مساعدت كنم، اما از مال خودم، نه از بيت المال مسلمين.

مباحثه ادامه داشت و عقيل با زبان هاي مختلف اصرار و سماجت مي كرد [و مي گفت:] اجازه بده از بيت المال پول كافي به من بدهند، تا من دنبال كار خود بروم.

آنجا كه نشسته بودند، به بازار كوفه مشرف بود. صندوق هاي پول

ص: 116

تجار و بازاري ها از آنجا ديده مي شد. در اين بين كه عقيل اصرار و سماجت مي كرد، علي عليه السلام به عقيل فرمود:

_ اگر باز هم اصرار داري و سخن مرا نمي پذيري، پيشنهادي به تو مي كنم، اگر عمل كني مي تواني تمام دين خويش را بپردازي و بيش از آن هم داشته باشي.

_ چه كار كنم؟

_ در اين پايين، صندوق هايي است. همين كه خلوت شد و كسي در بازار نماند، از اينجا پايين برو و اين صندوق ها را بشكن و هرچه دلت مي خواهد بردار!

_ صندوق ها مال كيست؟

_ مال اين مردم كسبه است؛ اموال نقدينه خود را در آنجا مي ريزند.

_ عجب! به من پيشنهاد مي كني كه صندوق مردم را بشكنم و مال مردم بيچاره اي [را] كه به هزار زحمت به دست آورده و در اين صندوق ها ريخته و به خدا توكل كرده و رفته اند، بردارم و بروم؟

_ پس تو چطور به من پيشنهاد مي كني كه صندوق بيت المال مسلمين را براي تو باز كنم؟ مگر اين مال متعلق به كيست؟ اين هم متعلق به مردمي است كه خود، راحت و بي خيال در خانه هاي خويش خفته اند. اكنون پيشنهاد ديگري مي كنم، اگر ميل داري اين پيشنهاد را بپذير.

_ ديگر چه پيشنهادي؟

_ اگر حاضري شمشير خويش را بردار، من نيز شمشير خود را برمي دارم، در نزديكي كوفه شهر قديم «حيره» است. در آنجا بازرگانان عمده و ثروتمندان بزرگي هستند، شبانه هر دو بر يكي از آنها شبيخون مي زنيم و ثروت كلاني به دست مي آوريم.

ص: 117

_ برادر جان! من براي دزدي نيامده ام كه تو اين حرف ها را مي زني. من مي گويم از بيت المال و خزانه كشور كه در اختيار تو است اجازه بده پولي به من بدهند تا من قروض خود را بدهم.

_ اتفاقاً اگر مال يك نفر را بدزديم، بهتر است از اينكه مال صدها هزار مسلمان، يعني مال همه مسلمين را بدزديم. چطور شد كه ربودن مال يك نفر با شمشير دزدي است، ولي ربودن مال عموم مردم دزدي نيست؟ تو خيال كرده اي دزدي فقط منحصر است به اينكه كسي به ديگري حمله كند و با زور، مال او را از چنگالش بيرون بياورد؟! شنيع ترين اقسام دزدي همين است كه تو به من پيشنهاد مي كني».(1)

ص: 118

قساوت قلب، تا كي تجرّي و عصيان، تا كي پشت به خدا كردن؟!»(1) آيا وقت روبرگرداندن، رو كردن به سوي خدا نيست؟ آيا وقت جدا شدن از گناهان نيست؟ اين مرد كه اين جمله را روي ديوار شنيد، گويي به خود او وحي شد، گويي مخاطب شخص اوست؛ همان جا گفت: خدايا! آري، وقتش رسيده است، الآن هم وقت آن است. از ديوار پايين آمد و بعد از آن، دزدي، شراب، قمار و هرچه را كه احياناً مبتلا به آن بود، كنار گذاشت. از همه هجرت كرد و دوري گزيد. تا حدي كه براي او مقدور بود، اموال مردم را به صاحبانشان پس داد يا لااقل استرضا كرد، حقوق الهي را ادا كرد، جبران مافات كرد. پس اين هم مهاجر است؛ يعني از سيّئات و گناهان دوري گزيد».(2)

«اين مرد اصلاً اهل مرو است. ايراني عرب نژاد است..... كتاب مصباح الشريعه منسوب به اوست و مي گويند آن كتاب، يك سلسله درس هايي است كه از امام صادق عليه السلام گرفته است. محدث متبحر قرن اخير، مرحوم حاج ميرزا حسين نوري، در خاتمه مستدرك به اين كتاب اظهار اعتماد كرده است. فضيل در سال 187 درگذشته است».(3)

ص: 119

داري، ملايم هستي؛ روحيه تو روحيه اي است كه با مسلمين هميشه در حال ملايمت و حلم و بردباري و حسن خلق و حسن رفتار و تحمل و عفو و امثال اينها هستي.

«وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لَانْفَضّوا مِنْ حَوْلِكَ.» (آل عمران: 159) اگر اين خلق و خوي تو نبود، اگر به جاي اين اخلاق نرم و ملايم، اخلاق خشن و درشتي داشتي، مسلمانان از دور تو پراكنده مي شدند؛ يعني اين اخلاق تو خود يك عاملي است براي جذب مسلمين. اين خودش نشان مي دهد كه رهبر، مدير و آنكه مردم را به اسلام دعوت مي كند و مي خواند، يكي از شرايطش اين است كه در اخلاق شخصي و فردي، نرم و ملايم باشد...

پيغمبر ملايم بود و بايد يك رهبر ملايم باشد، مقصود اين است كه پيغمبر در مسائل فردي و شخصي نرم و ملايم بود، نه در مسائل اصولي و كلي. در آنجا (در مسائل اصولي) پيغمبر صددرصد صلابت داشت؛ يعني انعطاف ناپذير بود. يك وقت كسي رفتار بدي راجع به شخص پيغمبر مي كرد، مثلاً به شخص پيغمبر اهانت مي كرد. اين، مسئله اي بود مربوط به شخص خودش. يك وقت كسي قانون اسلام را نقض مي كرد، مثلاً دزدي مي كرد. آيا اينكه مي گوييم پيغمبر نرم بود مقصود چيست؟ آيا يعني اگر كسي شرب خمر مي كرد، پيغمبر مي گفت مهم نيست، تازيانه به او نزنيد، مجازاتش نكنيد؟! آن، ديگر مربوط به شخص پيغمبر نبود، مربوط به قانون اسلام بود. آيا اگر كسي دزدي مي كرد باز پيغمبر مي گفت مهم نيست، لازم نيست مجازات بشود؟! ابداً. پيغمبر در سلوك فردي و در امور شخصي، نرم و ملايم بود، ولي در تعهدها و مسئوليت هاي اجتماعي نهايت درجه صلابت داشت. مثالي عرض مي كنم:

ص: 120

شخصي مي آيد در كوچه، جلوي پيغمبر را مي گيرد، مدعي مي شود كه من از تو طلبكارم، طلب مرا الآن بايد بدهي. پيغمبر مي گويد: اولاً تو از من طلبكار نيستي و بيخود ادعا مي كني؛ و ثانياً الآن پول همراهم نيست، اجازه بده بروم. مي گويد: يك قدم نمي گذارم آن طرف بروي (پيغمبر هم مي خواهد برود در نماز شركت كند) همين جا بايد پول من را بدهي و دين مرا بپردازي. هرچه پيغمبر با او نرمش نشان مي دهد، او بيشتر خشونت مي ورزد تا آنجا كه با پيغمبر گلاويز مي شود و رداي پيغمبر را لوله مي كند، دور گردن ايشان مي پيچد و مي كشد كه اثر قرمزي اش در گردن پيغمبر ظاهر مي شود. مسلمين مي آيند كه چرا پيغمبر دير كرد، مي بينند يك يهودي چنين ادعايي دارد. مي خواهند خشونت كنند، پيغمبر مي گويد: كاري نداشته باشيد، من خودم مي دانم با رفيقم چه كنم. آن قدر نرمش نشان مي دهد كه يهودي همان جا مي گويد: «اشْهَدُ انْ لا الهَ الَّا الله وَ اشْهَدُ انَّكَ رَسولُ الله» و مي گويد تو با چنين قدرتي كه داري اين همه تحمل [نشان مي دهي؟!] اين تحمل، تحمل يك فرد عادي نيست، پيغمبرانه است.

ظاهراً در فتح مكه است؛ زني از اشراف قريش دزدي كرده است. به حكم قانون اسلام دست دزد بايد بريده شود. وقتي قضيه ثابت و مسلّم شد و زن اقرار كرد كه دزدي كرده ام، مي بايست حكم درباره او اجرا مي شد. اينجا بود كه توصيه ها و وساطت ها شروع شد. يكي گفت: يا رسول الله! اگر مي شود از مجازات صرف نظر كنيد، اين زن دختر فلان شخص است كه مي دانيد چقدر محترم است. آبروي يك فاميل محترم از بين مي رود. پدرش آمد، برادرش آمد، ديگري آمد كه آبروي يك فاميل محترم از بين مي رود. هرچه گفتند، فرمود: محال و ممتنع است. آيا مي گوييد من قانون اسلام را

ص: 121

معطل كنم؟! اگر همين زن يك زن بي كس مي بود و وابسته به يك فاميل اشرافي نمي بود، همه شما مي گفتيد بله دزد است، بايد مجازات بشود.

آفتابه دزد مجازات بشود، يك فقير كه به علت فقرش مثلاً دزدي كرده مجازات بشود، ولي اين زن به دليل اينكه وابسته به اشراف قريش است و به قول شما آبروي يك فاميل اشرافي از بين مي رود مجازات نشود؟! قانون خدا تعطيل بردار نيست.

ابداً شفاعت ها و وساطت ها را نپذيرفت.

پس پيغمبر در مسائل اصولي هرگز نرمش نشان نمي داد، در حالي كه در مسائل شخصي فوق العاده نرم و مهربان بود و فوق العاده عفو داشت و باگذشت بود. پس اينها با يكديگر اشتباه نشود».(1)

ص: 122

پاي [چپ] آنها، به عكس يكديگر بريده شود؛ و يا از سرزمين خود تبعيد گردند. اين رسوايي آنها در دنياست، و در آخرت مجازات عظيمي دارند.

«در شان نزول اين آيه چنين نقل كرده اند كه جمعي از مشركان خدمت پيامبر آمدند و مسلمان شدند، اما آب و هواي مدينه به آنها نساخت، رنگ آنها زرد و بدنشان بيمار شد. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله براي بهبودي آنها دستور داد به خارج مدينه، در نقطه خوش آب و هوايي از صحرا كه شترانِ زكات را در آنجا به چرا مي بردند، بروند و ضمن استفاده از آب و هواي آنجا، از شير تازه شتران به حد كافي استفاده كنند. آنها چنين كردند و بهبودي يافتند، اما به جاي تشكر از پيامبر چوپان هاي مسلمان را دست و پا بريده چشمان آنها را از بين بردند و سپس دست به كشتار آنها زدند و شتران زكات را غارت كرده، از اسلام بيرون رفتند.

پيامبر دستور داد آنها را دستگير كردند و همان كاري كه با چوپان ها انجام داده بودند، به عنوان مجازات درباره آنها انجام يافت؛ يعني چشم آنها را كور كردند و دست و پاي آنها را بريدند و [سپس آنان را] كشتند تا ديگران عبرت بگيرند و مرتكب اين اعمال ضد انساني نشوند. آيه فوق در باره اين گونه اشخاص نازل گرديد و قانون اسلام را در مورد آنها شرح داد».(1)

ص: 123

أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله وَ الله عَزيزٌ حَكيمٌ؛ و مرد و زن دزد را به [سزاي] آنچه كرده اند، دستشان را به عنوان كيفري از جانب خدا ببُريد، و خداوند توانا و حكيم است.» اين آيه به معناي امر بازدارنده است. «نكال» به عقوبتي گفته مي شود كه مايه عبرت ديگران باشد.

2. پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله بدترين نوع سرقت را سرقت نماز و ناقص انجام دادن ركوع و سجود دانسته است.

3. اسلام پيش از بريدن دست، بر اهميت و لزوم كار و اداره زندگي از طريق بيت المال، بستگان نزديك، قرض الحسنه، تعاون و... تأكيد مي كند. با اين حال، فقر بهانه و مجوّز سرقت نيست.

4. كيفر زن و مرد در مسئله سرقت، يكسان است.

5. امنيت جامعه بايد با قاطعيت حفظ شود.

6. در قوانين كيفري اسلام، در كنار تنبيه مجرم، عبرت گيري ديگران هم مورد نظر است.

7. مالكيت شخصي و امنيت اجتماعي به قدري مهم است كه براي حفظ آن، بايد دست دزد قطع شود.

8. اگر سارق پيش از دستگيري توبه كند و مال را پس دهد، هم در دنيا بخشيده مي شود و هم در آخرت، ولي پس از دستگير شدن، حد اجرا مي شود و نقش توبه تنها براي قيامت است.

9. سرقت در مرحله نخست ستم به خود؛ و در مرحله دوم ستم به جامعه و تجاوز به امنيت آن است.(1)

10. قرآن كريم در همه موارد درصدد اصلاح انسان است. بنابراين،

ص: 124

در آيه 39 سوره مائده در مورد دزد، بحث توبه را مطرح مي كند. خداوند با اين آيه، آنان را به بازگشت و اصلاح گذشته ترغيب مي كند و اعلام مي دارد كه خداوند غفور و رحيم است؛ يعني توبه سارق، مي تواند رحمت و غفران الهي را جلب كند.

11. تشريع حدّ سرقت، جلوه اي از عزت و حكمت خداوند است: «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله وَ الله عَزيزٌ حَكيمٌ؛ دست مرد دزد و زن دزد را، به كيفر عملي كه انجام داده اند، به عنوان يك مجازات الهي قطع كنيد! و خداوند توانا و حكيم است». (مائده: 38)

12. تشريع حدّ سرقت، زمينه ساز پرهيز از سرقت است: «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله وَ الله عَزيزٌ حَكيمٌ؛ دست مرد دزد و زن دزد را به كيفر عملي كه انجام داده اند، به عنوان يك مجازات الهي قطع كنيد! و خداوند توانا و حكيم است». (مائده: 38)

13. دست مرد و زن سارق را قطع كنيد «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما.» در اين آيه، حدّ مرد دزد بر زن دزد مقدم داشته شده، در حالي كه در آيه حدّ زناكار، زن زانيه بر مرد زاني مقدم است. اين تفاوت شايد به اين دليل باشد كه در سرقت، عامل اصلي، بيشتر مردان هستند؛ و در ارتكاب زنا عامل و محرك مهم تر، زنان بي بند و بار!

سپس مي گويد: اين كيفري است در برابر اعمالي كه انجام داده اند و مجازاتي است از طرف خداوند. «جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ الله».

در حقيقت، اين جمله اشاره به اين مطلب است كه اولاً _ اين كيفر، نتيجه كار خودشان است و چيزي است كه براي خود خريده اند؛ ثانياً، هدف از آن پيشگيري و بازگشت به حق و عدالت است (زيرا نكال به معناي مجازاتي است كه به منظور پيشگيري از گناه و ترك آن انجام

ص: 125

مي شود. اين كلمه در اصل، به معناي لجام و افسار است و به هر كاري گفته شده است كه از انحراف جلوگيري كند). در پايان آيه براي رفع اين توهم كه اين مجازات عادلانه نيست، مي فرمايد: خداوند هم توانا و قدرتمند است. بنابراين، دليلي ندارد كه از كسي انتقام بگيرد. همچنين حكيم است. بنابراين، دليلي ندارد كه كسي را بي حساب مجازات كند (و الله عزيز حكيم).

خداوند در آيه بعد، راه بازگشت را به روي آنها گشوده است و مي فرمايد: «فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ الله يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ الله غَفُورٌ رَحيمٌ؛ كسي كه بعد از اين ستم، توبه كند و در مقام اصلاح و جبران برآيد، خداوند او را خواهد بخشيد، زيرا خداوند آمرزنده مهربان است». (مائده: 39)

آيا به وسيله توبه تنها، گناه سارق بخشوده مي شود يا حدّ سرقت (بريدن دست) نيز ساقط خواهد شد؟ در ميان فقهاي ما معروف اين است كه اگر قبل از ثبوت سرقت در دادگاه اسلامي، توبه كند، حدّ سرقت نيز از او برداشته مي شود، ولي هنگامي كه با شهادت دو شاهد عادل، جرم او ثابت شد، با توبه از بين نمي رود.

در حقيقت، توبه راستين كه در آيه به آن اشاره شده، توبه اي است كه قبل از ثبوت حكم در محكمه صورت گيرد؛ و گرنه هر سارقي هنگامي كه خود را در معرض مجازات ديد، اظهار توبه خواهد كرد و موردي براي اجراي حق، باقي نخواهد ماند. به تعبير ديگر، توبه اختياري آن است كه پيش از ثبوت جرم در دادگاه صورت گيرد.

14. شرايط مجازات سارق

از مجموع روايات اسلامي، استفاده مي شود كه اجراي اين حدّ اسلامي (بريدن دست) شرايط زيادي دارد كه بدون تحقق آنها، اقدام به

ص: 126

اين كار جايز نيست، از جمله:

يك _ كالايي كه سرقت شده بايد دست كم يك ربع دينار باشد.

دو _ از جاي محفوظي مانند خانه و مغازه و جيب هاي داخلي سرقت شود.

سه _ در قحط سالي كه مردم گرسنه اند و راه به جايي ندارند، نباشد.

چهار _ سارق، عاقل و بالغ باشد و در حال اختيار، سرقت كرده باشد.

پنج _ سرقت پدر از مال فرزند، يا سرقت شريك از مال مورد شركت، اين حكم را ندارد.

شش _ سرقت ميوه از درختان باغ را نيز از اين حكم استثنا كرده اند.

هفت _ همه مواردي كه احتمال اشتباه براي سارق، در ميان باشد كه شايد مال خود را به مال ديگري اشتباه گرفته است، از اين حكم مستثني است.

و شرايط ديگر كه شرح آن در كتاب هاي فقهي آمده است.

البته منظور از بيان شرايط ياد شده، اين نيست كه سرقت تنها در صورت اجتماع اين شرايط، حرام است، بلكه منظور اين است كه اجراي حدّ قطع دست، ويژه اين شرايط است؛ وگرنه سرقت به هر شكل و به هر اندازه، در اسلام حرام است.

15. اندازه قطع دست سارق

حكم فقهاي ما با استفاده از روايات اهل بيت عليهم السلام ، اين است كه تنها چهار انگشت از دست راست بريده مي شود، نه بيشتر؛ اگرچه فقهاي اهل تسنن بيش از اين حد گفته اند.

16. آيا اين مجازات اسلامي خشونت آميز است؟

بارها اين ايراد از طرف مخالفان اسلام يا مسلمانان كم اطلاع مطرح

ص: 127

شده است كه اين مجازات اسلامي بسيار شديد به نظر مي رسد و اگر قرار باشد اين حكم در دنياي امروز اجرا شود، بايد بسياري از دست ها را بريد. افزون بر آن، اجراي اين حكم سبب مي شود كه سارق، گذشته از اينكه عضوي مهم از بدن خود را از دست دهد، تا پايان عمر انگشت نما باشد.

در پاسخ اين ايراد، بايد به اين حقيقت توجه داشت كه اولاً، همان طور كه در شرايط اين حكم گفتيم، هر سارقي مشمول اين حكم نخواهد شد، بلكه تنها گروهي از سارقان خطرناك، مشمول آن مي شوند.

ثانياً، با توجه به اينكه راه اثبات جرم در اسلام شرايط خاصي دارد، اين موضوع باز هم كاهش مي يابد.

ثالثاً، بسياري از ايرادهاي افراد كم اطلاع بر قوانين اسلام، به اين دليل است كه يك حكم را به طور مستقل و بدون توجه به احكام ديگر بررسي مي كنند. به ديگر سخن، آن حكم را در يك جامعه صددرصد غير اسلامي فرض مي كنند، در حالي كه اسلام تنها اين يك حكم نيست، بلكه مجموعه احكامي است كه اجراي آنها در اجتماع، سبب تحقق عدالت اجتماعي، مبارزه با فقر، تعليم و تربيت صحيح، آموزش و پرورش كافي، آگاهي و بيداري و تقوا مي شود. در اين صورت، مشمولان اين حكم، بسيار اندك خواهند بود. البته منظور اين نيست كه در جوامع امروز اين حكم نبايد اجرا شود، بلكه منظور اين است كه هنگام داوري و قضاوت، بايد تمام اين جوانب را در نظر گرفت.

حكومت اسلامي، موظف است نيازهاي ابتدايي زندگي را براي تمام افراد ملت خود فراهم سازد، و به آنها آموزش لازم را بدهد و از نظر اخلاقي نيز تربيتشان كند. بديهي است در چنان محيطي، خطاكاران بسيار كم خواهند شد.

ص: 128

رابعاً، اگر امروز دزدي فراوان است، به اين دليل است كه چنين حكمي اجرا نمي شود. در جوامعي كه اين حكم اسلامي اجرا مي گردد (مانند عربستان سعودي كه تا سال هاي اخير اين حكم در آن اجرا مي شد) امنيت بسيار بالايي از نظر مالي بر آنها حكم فرماست.

بسياري از زائران خانه خدا، با چشم خود، چمدان ها يا كيف هاي پول را در كوچه و خيابان هاي حجاز ديده اند كه هيچ كس جرئت دست درازي به آنها را ندارد؛ مأموران اداره جمع آوري گم شده ها، آنها را به اداره مربوط مي برند و صاحب آنها با دادن نشانه، مال خود را تحويل مي گيرد.

بيشتر مغازه ها در شب ها نيز حفاظي ندارند و در عين حال كسي از آنها سرقت نمي كند.

جالب اينكه اين حكم اسلامي با اينكه قرن ها اجرا مي شد و در پناه آن، مسلمانان از آغاز اسلام در امنيت و رفاه مي زيستند، در مورد تعداد بسيار كمي اجرا شده است. آيا بريدن چند دست خطاكار، براي امنيت چند قرن يك ملت، قيمت گزافي است كه پرداخت مي شود؟(1)

ص: 129

حبيب زاده، محمدجعفر، سرقت در حقوق كيفري ايران، تهران، انتشارات دادگستر، 1389.

حسيني، نيره السادات، كودك و دزدي كردن، انتشارات قدس رضوي، 1388.

رمضاني، احمد، اختلاس (بررسي فقهي و حقوقي)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، سازمان انتشاراتي، 1383.

صفاري، علي و عذرا محمدي، سرقت در ايران، تهران، انتشارات سلمان، 1385.

مظفري زاده، سجاد، كلاهبرداري، سرقت، خيانت در امانت، تهران، انتشارات پندار پارس، 1390.

نقديابي، شهرام، فرهنگ واژگان مبارزه با سرقت، تهران، نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران، پليس آگاهي، انتشارات كارآگاه، 1390.

ص: 130

ص: 131

ص: 132

براي مشخص شدن بحث، لازم است ابتدا پرسش هايي درباره آن مطرح شود:

_ معناي دشمن و دشمني چيست؟

_ دشمن شناسي چه اهميتي دارد؟

_ شاخص ها و معيار هاي دشمني كدام است؟

_ عوامل دشمني چيست؟

_ دشمني چه آثاري دارد؟

_ چه تحليلي براي دشمني انسان ها وجود دارد؟

_ سرسخت ترين دشمن انسان كيست؟

ص: 133

بدون آگاهي و علم، و از روي جهالت، خداي را خصمانه و ظالمانه سبّ مي كند». (انعام: 108)

4. و گاهي به اعتبار مكان آرميدن و قرار گرفتن است، [كه در اين موارد] گفته مي شود: له العَدْوَاء: ناآرام و نامطمئن است.

رجلٌ عَدُوٌّ و قومٌ عَدُوٌّ: مرد و قومي كينه توز (كه مثل واژه عدل، در جمع و مفرد يكي است). در آيه گفت: «بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ». (بقره: 36)؛ درباره آغاز حيات بشر در زمين است كه مي گويد بعضي از شما با بعض ديگر دشمن خواهيد بود. جمع آن عِدًي و أَعْدَاء است؛ گفت: «وَ يوْمَ يحْشَرُ أَعْداءُ اللَّهِ». (فصلت: 19)

عداوت دو گونه است:

1. عداوت به قصد دشمني و خصومت، مثل آيات:

«فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ.» (نساء: 92) «جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِي عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ». (فرقان: 31)؛ و دشمني از ديگري و از غير جنس خود در آيه «عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ». (انعام: 112)

2. دشمني و عداوتي كه از روي قصد نباشد، بلكه حالتي به او دست مي دهد كه اذيت مي شود؛ همان گونه كه از دشمنان مورد اذيت و آزار قرار مي گيرد؛ مثل آيه: «فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعالَمِين» (شعراء: 77)؛ و آيه اي درباره اولاد كه مي گويد: «عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ». (تغابن: 14).(1)

خصم:

الْخَصْمُ مصدر است. خَصَمْتُهُ، يعني با او به خصومت و نزاع برخاستم.

ص: 134

اصل «مُخَاصَمَة» اين است كه طرفين دعوا با يكديگر گلاويز شوند و هر كدام از طرفين، گوشه بار و كيسه و متاع ديگري را بگيرد و بكشد.

خَصِيم، [يعني] كسي كه زياد مخاصمه مي كند. خداوند در آيه مي فرمايد: «فَإِذا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ». (نحل: 4)(1)

ص: 135

جامعه را بر هم مي زند و در پي آن، هرگونه فعاليت علمي، اقتصادي و عمراني دچار مشكل مي شود.

اين دستور قرآني كه مي فرمايد: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ»؛ (انفال: 60)، اهميت دشمن و دشمني شيطان را آشكارتر و درك آن را راحت تر خواهد كرد. به عبارت ديگر، هيچ گاه از دشمن نمي توان خواست يا انتظار داشت كه دشمني نكند؛ بلكه لازم است از باب دفاع، او و روش هايش را شناخت؛

زيرا دفاع، مجموعه اي است از شناخت موقعيت موجود، تهيه نقشه و برنامه ريزي براي ترساندن دشمن و... كه اين مهم، بدون شناخت دشمن و روش هاي او امكان پذير نيست.

ص: 136

است. ما آيات و ]راه هاي پيشگيري از شر آنها[ را براي شما بيان كرديم، اگر انديشه كنيد!»(1)

خداوند در قرآن كريم وقتي از انسان هاي منافق سخن مي گويد، مي فرمايد: «[نشانه آنها، اين است كه] هنگامي كه روي برمي گردانند [و از نزد تو خارج مي شوند]، در راه فساد در زمين كوشش مي كنند، و زراعت ها و چهارپايان را نابود مي سازند؛ [با اينكه مي دانند] خدا فساد را دوست نمي دارد».(2)

ص: 137

ص: 138

ص: 139

وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ يدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَينَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلي رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَينَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يعْمَلُونَ. (انعام: 108)

[به معبود] كساني كه غير خدا را مي خوانند دشنام ندهيد، مبادا آنها [نيز] از روي [ظلم و] جهل، خدا را دشنام دهند! اين چنين براي هر امتي عملشان را زينت داديم. سپس بازگشت همه آنان به سوي پروردگارشان است و آنها را از آنچه عمل مي كردند، آگاه مي سازد [و پاداش و كيفر مي دهد].

ص: 140

تجاوز؛ اذيت و آزار؛ بي عدالتي؛ جنگ؛ مكر و فريب كاري؛ و در نهايت، نابودي يكي از دو طرف.

ص: 141

مي شوند. قرآن كريم آن جا كه مي خواهد انسان هاي مؤمن را هدايت كند به آنها تذكر مي دهد كه حتي دشمني دشمنان شما نبايد سبب شود كه شما از جاده عدالت خارج شويد و دچار ظلم و ستم گرديد.(1)

ص: 142

قرآن كريم، آن جا كه از اختلاف در جامعه سخن مي گويد، مي فرمايد:

إِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ غَرَّ هَ_ؤُلاء دِينُهُمْ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَي اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ. (انفال: 49)

آن گاه كه منافقان و كساني كه در دل هايشان بيماري بود مي گفتند: «اينان [= مؤمنان] را دينشان فريفته است.» و هر كس بر خدا توكل كند [بداند كه] در حقيقت خدا شكست ناپذير حكيم است.

قرآن كريم، وقتي گذشته مسلمانان را يادآور مي شود، بيان مي كند كه اختلاف و دشمني، شما را در پرتگاهي از آتش رسانده بود و نزديك بود از بين برويد و اين اسلام و قرآن بود كه مايه نجات شما شد. پس به ريسمان الهي چنگ بزنيد.

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ كُنْتُمْ عَلَي شَفَا حُفْرَةٍ مِنْ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ. (آل عمران: 103)

و همگي به ريسمان خدا چنگ زنيد، و پراكنده نشويد; و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد: آن گاه كه دشمنان [يكديگر] بوديد، پس ميان دل هاي شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شديد; و بر كنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد. اين گونه، خداوند نشانه هاي خود را براي شما روشن مي كند، باشد كه شما راه يابيد.

بله، هدف نهايي هر دشمني، نابودي طرف مقابل است، چنانكه شيطان مي خواهد انسان را جهنمي سازد. البته در دشمني ها بايد توجه

ص: 143

داشت. آنجا كه در يك طرف، حق وجود دارد و طرف ديگر، باطل محض است، از چنين دشمني اي باكي نيست، مانند نهضت عاشورا و يا دشمني هاي كفار با پيامبر و مسلمانان در صدر اسلام. اما وقتي دشمني به سطح پايين تري مي رسد، مانند دشمني بين دو مسلمان يا دشمني در خانواده ها؛ در اين موارد، اصل آن است كه به سمت اصلاح حركت كنيم.

ص: 144

در مثنوي، دفتر دوم، داستان شيريني را آورده است:

حكيمي زاغي را ديد كه با لك لكي طرح دوستي ريخته، با هم مي نشينند و با هم پرواز مي كنند! دو مرغ از دو نوع. زاغ نه قيافه اش و نه رنگش با لك لك شباهتي دارد. تعجب كرد كه زاغ با لك لك چرا؟! نزديك آنها رفت و دقت كرد، ديد هر دو تا لنگند.

آن حكيمي گفت ديدم هم تكي

در بيابان زاغ را با لك لكي

در عجب ماندم، بجستم حالشان

تا چه قدرِ مشترك يابم نشان

چون شدم نزديك و من حيران و دنگ

خود بديدم هر دوان بودند لنگ

اين يك پايي بودن، دو نوع حيوان بيگانه را با هم انس داد. انسان ها نيز هيچ گاه بدون جهت با يكديگر رفيق و دوست نمي شوند، كما اينكه هيچ وقت بدون جهت با يكديگر دشمن نمي شوند.

هر شخصيتي، هم سنخ خود را جذب مي كند و غير هم سنخ را از خود دور مي سازد. شخصيت عدالت و شرف، عناصر خيرخواه و عدالت جو را به سوي خويش جذب مي كند و هواپرست ها و پول پرست ها و منافق ها را از خويش طرد مي كند.

شخصيت جنايت، جانيان را به دور خويش جمع مي كند و نيكان را از خود دفع مي كند.(1)

ص: 145

بنابراين، دشمني گاهي سطحي است و بين افراد جامعه يا بين دو گروه مسلمان رخ مي دهد كه همه بايد تلاش كنند آن را به دوستي تبديل كنند، اما دشمني هايي وجود دارد كه در عمق اعتقاد انسان ها ريشه دارد، حق و باطل به صورت اساسي در آن مطرح است و جبهه باطل مي خواهد جبهه حق را ريشه كن كند. در اينجا نمي توان ساكت نشست. معمولاً اين دشمني ها به دوستي تبديل نمي شود.

ص: 146

بشر تا روزي كه بساط زندگي اش برچيده مي شود، بلكه حتي پس از مردنش هم، دست از گريبان او برنمي دارد و تا در عذاب جاودانه دوزخش نيندازد، آرام نمي گيرد.

آيا نبايد فهميد اين چه موجود عجيبي است كه در عين اينكه همه حواسش جمع گمراه كردن يكي از ما است و در همان ساعتي كه مشغول گمراه كردن اوست، عيناً به همان صورت و در همان وقت، سرگرم گمراه ساختن همه بني نوع بشر است؟ در عين اينكه از آشكار همه باخبر است، از نهان آنان نيز اطلاع دارد. حتي از نهفته ترين و پوشيده ترين افكاري كه در زواياي ذهن و فكر آدمي جا دارد، باخبر است!

پروردگار متعال درباره حقيقت و ذات اين موجود شريري كه نامش را ابليس نهاده، جز مختصري بيان نفرموده، تنها در آيه «كَانَ مِنْ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» جن بودن او را بيان كرده و در جمله «خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ» از قول خود او حكايت كرده كه ماده اصلي خلقتش آتش بوده و اما اينكه سرانجام كارش چيست و جزئيات و تفصيل خلقت او چگونه بوده، صريحاً بيان نكرده است.

ليكن آياتي هست كه مي توان از آنها چيزهايي در اين باره استفاده كرد؛ از آن جمله آيه «قالَ فَبِما أَغْوَيتَني لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيمَ. ثُمَّ لَآتِينَّهُمْ مِنْ بَينِ أَيديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرينَ»(1) است

ص: 147

كه حكايت قول خود اوست، و از آن استفاده مي شود كه وي نخست در عواطف نفساني انسان، يعني در بيم و اميد، و در آمال و آرزوهاي او، و در شهوت و غضبش تصرف مي[كند] و آن گاه در اراده و افكاري كه از اين عواطف برمي خيزد.

ميدان عمل تاخت و تاز شيطان، همانا ادراك انساني، و ابزار كار او، عواطف و احساسات بشري است... .

وقتي انسان كارش به جايي رسيد كه از هر چيزي تنها وجهه باطل آن را درك كند و از وجه حق و صحيح آن غافل شود، رفته رفته دچار غفلتي ديگر مي گردد كه ريشه همه گناهان است و آن، غفلت از مقام حق تبارك و تعالي است.

خداي تعالي در باره اين گونه اشخاص مي فرمايد: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنْ الْجِنِّ وَالْإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمْ الْغَافِلُونَ».(1)

بنابراين، خود را مستقل ديدن و از پروردگار خود غافل شدن، و جميع اوهام و افكار باطل و هر شرك و ظلمي كه مترتب و متفرع بر آن است، همه از تصرفات شيطان است...

ابليس را در كارهايش اعوان و ياراني است از فرزندان خود و از جن و انس كه هر كدام به طريق خاصي اوامر او را اجرا مي كنند و او به آنان دستور مي دهد كه در كار بني نوع بشر مداخله نموده، از دنيا و هر چه در آن است؛ هر چيزي كه با زندگي بشر ارتباط

ص: 148

دارد، در آن تصرف نموده، باطل آن را به صورت حق و زشت آن را به صورت زيبا وانمود كنند ايشان نيز اوامر او را امتثال نموده، در دل هاي بشر و در بدن هايشان و در اموال و فرزندان و ساير شئون زندگي دنيويشان به گونه هاي مختلفي تصرف مي كنند؛ گاهي دسته جمعي و گاهي منفرد؛ زماني به كندي و زماني ديگر به سرعت؛ گاهي بدون واسطه و گاهي به وسيله اطاعت و زماني به وسيله معصيت، به كار گمراه ساختن او مي پردازند.(1)

ص: 149

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله «ما نُهِيتُ عن شَيءٍ بَعدَ عِبادَةِ الأوثانِ ما نُهِيتُ عَن مُلاحاةِ الرِّجالِ؛ من بعد از نهي شدن از بت پرستي، از چيزي به اندازه كشمكش كردن با مردمان نهي نشدم».(1)

4. امام زين العابدين عليه السلام :

لا تُعادِينَّ أحَدا و إن ظَنَنتَ أنَّهُ لا يضُرُّكَ، و لا تَزهَدَنَّ في صَداقَةِ أحَدٍ و إن ظَنَنتَ أنَّهُ لا ينفَعُكَ، فإنَّكَ لا تَدري مَتي تَرجُو صَديقَكَ، و لا تَدري مَتي تَخافُ عَدُوَّكَ.(2)

هرگز با كسي دشمني مكن، هر چند گمان بري كه او به تو زيان نمي رساند؛ و به دوستي با هيچ كس بي رغبتي مكن، هر چند تصور كني كه سودي به تو نمي رساند؛ زيرا نمي داني كه چه وقت به دوستت محتاج مي شوي و نمي داني كي از دشمنت ترسان مي گردي.

5. امام باقر عليه السلام : «إياكُم و الخُصومَةَ؛ فإنَّها تُفسِدُ القَلبَ و تُورِثُ النِّفاقَ؛ از ستيزه گري دوري كنيد؛ زيرا اين كار، دل را تباه مي كند و نفاق به بار مي آورد».(3)

6. امام صادق عليه السلام : «إياكَ و عَداوَةَ الرِّجالِ؛ فإنَّها تُورِثُ المَعَرَّةَ و تُبدي العَورَةَ؛ از دشمني كردن با مردمان بپرهيز؛ زيرا اين كار ننگ، و زيان در پي دارد و عيب و بدي را آشكار مي سازد».(4)

ص: 150

ص: 151

ندارد. پس آن دو را سركوب كنيد و مقهورشان سازيد و آتش آنها را فرو نشانيد».(1)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله :

لَيسَ عَدُوُّكَ الَّذي إن قَتَلتَهُ كانَ لَكَ نورا، و إن قَتَلَكَ دَخَلتَ الجَنَّةَ، و لكِنْ أعدي عَدُوٍّ لَكَ وَلَدُكَ الَّذي خَرَجَ مِن صُلبِكَ، ثُمّ أعدي عَدُوٍّ لَكَ مالُكَ الَّذي مَلَكَت يمينُكَ. (2)

دشمن تو آن كسي نيست كه اگر تو او را بكشي، برايت مايه روشنايي باشد و اگر او تو را بكشد به بهشت روي؛ بلكه بالاترين دشمن تو، فرزند توست كه از پشتت خارج شده است و پس از آن، بالاترين دشمنت، ثروتي است كه به دست آورده اي.

ص: 152

ص: 153

ص: 154

عيسي و سليمان، عبدالله بن مقفع را از سفيان بن معاويه خواستند. او اساساً منكر موضوع شد و گفت: ابن مقفع به خانه من نيامده است. ولي چون روز روشن همه ديده بودند كه ابن مقفع داخل خانه فرماندار شده و شهود شهادت دادند، ديگر جاي انكار نبود.

كار كوچكي نبود. پاي قتل نفس [در ميان] بود؛ آن هم [قتل] شخصيت معروف و دانشمندي مثل ابن مقفع. طرفين منازعه هم عبارت بود از فرماندار بصره از يك طرف، و عموهاي خليفه از طرف ديگر. قهراً مطلب به دربار خليفه در بغداد كشيده شد. طرفين دعوا و شهود و همه مطلعين به حضور منصور رفتند. دعوا مطرح شد و شهود شهادت دادند.

بعد از شهادت شهود، منصور به عموهاي خويش گفت: براي من مانعي ندارد كه سفيان را الان به اتهام قتل ابن مقفع بكشم، ولي كدام يك از شما دو نفر عهده دار مي شود كه اگر ابن مقفع زنده بود و بعد از كشتن سفيان، از اين در (اشاره كرد به دري كه پشت سرش بود) زنده و سالم وارد شد، او را به قصاص سفيان بكشم؟

عيسي و سليمان در جواب اين سؤال حيرت زده درماندند و پيش خود گفتند: مبادا كه ابن مقفع زنده باشد و سفيان او را زنده و سالم نزد خليفه فرستاده باشد.

ناچار از دعواي خود صرف نظر كردند و رفتند. مدت ها گذشت و ديگر از ابن مقفع اثري و خبري ديده و شنيده نشد. كم كم خاطره اش هم داشت فراموش مي شد.

بعد از مدت ها كه آب ها از آسياب افتاد، معلوم شد كه ابن مقفع همواره با زبان خويش، سفيان بن معاويه را نيش مي زده است. حتي يك روز در حضور جمعيت به وي دشنام مادر گفته است. سفيان هميشه در

ص: 155

كمين بوده تا انتقام زبان ابن مقفع را بگيرد، ولي از ترس عيسي و سليمان، عموهاي خليفه، جرئت نمي كرده است؛ تا آنكه حادثه اي اتفاق مي افتد. حادثه اين بود كه قرار شد امان نامه اي براي عبدالله بن علي، عموي ديگر منصور، نوشته شود و منصور آن را امضا كند. عبدالله بن علي از ابن مقفع _ كه دبير برادرانش بود _ درخواست كرد كه آن امان نامه را بنويسد. ابن مقفع هم آن را تنظيم كرد و نوشت.

در آن امان نامه ضمن شرايطي كه نام برده بود، تعبيرات زننده و گستاخانه اي نسبت به منصور، خليفه سفاك عباسي كرده بود. وقتي نامه به دست منصور رسيد، سخت متغير و ناراحت شد، پرسيد: چه كسي اين را تنظيم كرده است؟ گفته شد: ابن مقفع.

منصور نيز همان احساسات را عليه او پيدا كرد كه قبلاً سفيان بن معاويه، فرماندار بصره پيدا كرده بود.

منصور محرمانه به سفيان نوشت كه ابن مقفع را تنبيه كن. سفيان در پي فرصت مي گشت، تا آنكه روزي ابن مقفع براي حاجتي به خانه سفيان رفت و غلام و مركبش را بيرون در گذاشت. وقتي كه وارد شد، سفيان و عده اي از غلامان و دژخيمانش در اتاقي نشسته بودند و تنوري هم در آنجا مشتعل بود. همين كه چشم سفيان به ابن مقفع افتاد، زخم زبان هايي كه تا آن روز از او شنيده بود در نظرش مجسم، و اندرونش از خشم و كينه مانند همان تنوري كه در جلويش بود مشتعل شد. رو كرد به او و گفت: يادت هست آن روز به من دشنام مادر دادي؟ حالا وقت انتقام است.

معذرت خواهي فايده نبخشيد و در همان جا به بدترين صورتي ابن مقفع را از بين برد».(1)

ص: 156

قرآن كريم هم در اين زمينه مي فرمايد:

«وَ قُلْ لِعِبادي يقُولُوا الَّتي هِي أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيطانَ ينْزَغُ بَينَهُمْ إِنَّ الشَّيطانَ كانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبيناً؛ و به بندگانم بگو: آنچه را كه بهتر است بگويند، كه شيطان ميانشان را به هم مي زند؛ زيرا شيطان همواره براي انسان دشمني آشكار است». (اسرا: 53)(1)

ص: 157

مي دانم. [گفت:] پس چرا اجازه نمي دهيد؟ فرمود: من نمي خواهم [جنگ را] شروع كرده باشم. تا در ميان ما جنگ نشده است، هنوز به صورت دو گروه مسلمان روبه روي يكديگر هستيم. تا آنها دست به جنگ و خون ريزي نزنند، من دست به جنگ نمي زنم. اين اصل قرآني را كه در قرآن است: «الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدي عَلَيكُمْ فَاعْتَدوا عَلَيهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدي عَلَيكُمْ».(1) كه حضرت امير هم در صفين به همين آيه استناد مي كرد و مي گفت من به حكم اين آيه شروع نمي كنم، ولي اگر شروع كردند، دفاع مي كنيم؛ امام حسين عليه السلام در مورد شمر هم رعايت مي كند و مي گويد قبل از آنكه جنگ عملاً از طرف دشمن شروع بشود، از طرف ما نبايد شروع بشود. اين نكات است كه مقام معنويت امام را نشان مي دهد كه آنها چگونه فكر مي كردند: يك اصل كوچك، ولو يك مستحب هم نبايد پايمال شود».(2)

ص: 158

آمده ايم، بلكه خداوند با مسالمت اين مشكل را از ميان مسلمين بردارد و حل كند؛ چرا دست به چنين كاري زدي؟ ولي معاويه كه فكر مي كند پيروزي بزرگي به دست آورده، گوشش بدهكار نيست. وقتي اميرالمؤمنين مي بيند كه فايده ندارد، دستور حمله مي دهد و همان روز به شام نرسيده، اصحاب معاويه رانده مي شوند و اصحاب علي عليه السلام شريعه را مي گيرند. بعد اصحاب مي گويند: ما حالا ديگر مقابله به مثل مي كنيم و اجازه نمي دهيم اينها آب بردارند. علي عليه السلام مي گويد: ولي من اين كار را نمي كنم، چون آب يك چيزي است كه خدا آن را براي كافر و مسلمان قرار داده. اين كار، دور از شهامت و فتوت و مردانگي است. آنها چنين كردند، شما نكنيد. علي نمي خواهد پيروزي را به بهاي يك عمل ناجوانمردانه به دست بياورد».(1)

ص: 159

هشام بن اسماعيل در ستم و توهين به اهل مدينه، بيداد كرده بود. سعيد بن مسيب، محدث معروف و مورد احترام اهل مدينه را به خاطر امتناع از بيعت، شصت تازيانه زده بود و جامه اي درشت بر وي پوشانده، بر شتري سوارش كرده، دورتادور مدينه گردانده بود. به خاندان علي عليه السلام و مخصوصاً مهتر و سرور علويين، امام علي بن الحسين زين العابدين عليه السلام ، بيش از ديگران بدرفتاري كرده بود.

وليد، هشام را معزول ساخت و به جاي او عمر بن عبدالعزيز، پسرعموي جوان خود را كه در ميان مردم به حسن نيت و انصاف معروف بود، حاكم مدينه قرار داد. عمر براي باز شدن عقده دل مردم، دستور داد هشام بن اسماعيل را جلو خانه مروان حكم نگاه دارند و هركس كه از هشام بدي ديده يا شنيده، بيايد و تلافي كند و داد دل خود را بگيرد. مردم دسته دسته مي آمدند. دشنام و ناسزا و لعن و نفرين بود كه نثار هشام بن اسماعيل مي شد.

خود هشام بن اسماعيل بيش از همه، نگران امام علي بن الحسين و علويين بود. با خود فكر مي كرد انتقام علي بن الحسين در مقابل آن همه ستم ها و سبّ و لعن ها نسبت به پدران بزرگوارش، كمتر از كشتن نخواهد بود. ولي از آن طرف، امام به علويين فرمود، خوي ما بر اين نيست كه به افتاده لگد بزنيم و از دشمن بعد از آنكه ضعيف شد انتقام بگيريم؛ بلكه برعكس، اخلاق ما اين است كه به افتادگان كمك كنيم.

هنگامي كه امام با جمعيت انبوه علويين به طرف هشام بن اسماعيل مي آمد، رنگ در چهره هشام باقي نماند. هر لحظه انتظار مرگ را مي كشيد. ولي برخلاف انتظار وي، امام طبق معمول _ كه مسلماني به مسلماني مي رسد _ با صداي بلند فرمود: «سلام عليكم» و با او مصافحه

ص: 160

كرد و بر حال او ترحم كرده، به او فرمود: اگر كمكي از من ساخته است حاضرم.

بعد از اين جريان، مردم مدينه نيز شماتت او را متوقف كردند».(1)

ص: 161

3. جرم و گناه مي تواند جايگاه انسان را تغيير دهد؛ تا جايي كه او را در صف دشمنان پيامبران قرار دهد:

«وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِي عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمينَ وَ كَفي بِرَبِّكَ هادِياً وَ نَصيراً؛ و اين گونه براي هر پيامبري دشمني از گناه كاران قرار داديم، و همين بس كه پروردگارت راهبر و ياور توست». (فرقان:31)

4. شيطان در مقام يكي از دشمنان اصلي انسان، او را گام به گام و مرحله به مرحله به سوي نابودي مي كشاند. بنابراين نبايد از گام هاي او پيروي كرد: «و [نيز] از دام ها، حيوانات باركش و حيوانات كرك و پشم دهنده را [پديد آورد]. از آنچه خدا روزي تان كرده است بخوريد، و از پي گام هاي شيطان مرويد كه او براي شما دشمني آشكار است». (1)

5. مؤمنان نبايد با دشمنان خدا دوستي كنند:

اي كساني كه ايمان آورده ايد، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستي برمگيريد؛ [به طوري] كه با آنها اظهار دوستي كنيد، و حال آنكه قطعاً به آن حقيقت كه براي شما آمده كافرند [و] پيامبر [خدا] و شما را [از مكه] بيرون مي كنند كه [چرا] به خدا، پروردگارتان ايمان آورده ايد، اگر براي جهاد در راه من و طلب خشنودي من بيرون آمده ايد. [شما] پنهاني با آنان رابطه دوستي برقرار مي كنيد، در حالي كه من به آنچه پنهان داشتيد و آنچه آشكار نموديد داناترم. و هر كس از شما چنين كند، قطعاً از راه درست منحرف شده است.(2)

ص: 162

6. جدايي و دشمني بين دو همسر شايسته نيست. بنابراين، اگر چنين مسئله اي پيش آمد، خانواده بايد حساس باشند و چاره اي بينديشند. خداوند در قرآن كريم در اين باره مي فرمايد:

وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَينِهِما فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ يريدا إِصْلاحاً يوَفِّقِ اللَّهُ بَينَهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً خَبيراً. (نساء: 35)

و اگر از جدايي ميان آن دو (زن و شوهر) بيم داريد، پس داوري از خانواده آن [شوهر] و داوري از خانواده آن [زن] تعيين كنيد. اگر سرِ سازگاري دارند، خدا ميانِ آن دو سازگاري خواهد داد. آري! خدا داناي آگاه است.

7. دشمني با يكديگر، عزت و احترام را از بين مي برد. بنابراين، خانواده ها و مسلمانان در جامعه اسلامي بايد تلاش كنند از دشمني دوري كنند.

8. در روايات، عواملي براي دشمني بين مسلمانان معرفي شده است كه توجه به آن، در زندگي خانوادگي و اجتماعي ضروري است. از جمله آن عوامل عبارتند از: شوخي كردن زياد و بي جا، بي پروايي و كم توجهي به موقعيت ها و... .

9. بخشش و انتقام نگرفتن و بدي را با خوبي پاسخ دادن، مي تواند از دشمني ها بكاهد و آنها تبديل به دوستي كند: «وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي هِي أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِي حَميمٌ؛ و نيكي با بدي يكسان نيست. [بدي را] به آنچه خود بهتر است دفع كن؛ آن گاه كسي كه ميان تو و ميان او دشمني است، گويي دوستي يك دل مي گردد». (فصلت: 34)

ص: 163

10. مردم در دوستي و دشمني چند دسته اند:

كسي كه دوست خود را حفظ مي كند؛

كسي كه دوست خود را به خود بي اعتنا مي كند؛

كسي كه دوست خود را به دشمن تبديل مي كند؛

كسي كه دشمن خود را به دوست تبديل مي كند.

11. روش برخورد با مخالفان

مخالفان به چند دسته تقسيم مي شوند كه بايد با هر كدام به گونه اي عمل كرد:

«گاهي افرادي به خاطر جهل و ناداني در برابر حق قرار مي گيرند و دشمني مي كنند (كه بايد بر اساس محبت با آنها برخورد كرد)؛

گاهي مخالفت افراد بر اساس شك و ترديد است كه بايد با آنان از طريق استدلال و برطرف كردن شبهات برخورد كرد؛

گاهي مخالفت بر اساس حسادت است كه بايد با اغماض برخورد كرد؛

گاهي مخالفت به خاطر حفظ موقعيت و رفاه و كاميابي مادي است. در اين موارد اتمام حجت كافي است؛

گاهي مخالفت در قالب كارشكني و هجو و تضعيف ايمان مردم است كه برخورد با اين گروه [بايد] شديد، [و در مواردي] قطع رابطه و... [باشد]».(1)

ص: 164

ص: 165

ص: 166

استجابت، فرع است؛ آنچه مهم است، دعاست. دعا خود، نوعي استجابت است. دعا درخواستي است كه خدا از بنده دارد: «اُدعوني؛ بخوانيد مرا.» بنابراين، اصل نخست در ارتباط با خدا، دعا كردن است. ترك دعا سزاوار نيست؛ در شأن بندگي نيست. بنده وظيفه دارد، مولاي خويش را بخواند. ترك دعا گناه است.

دعا سلاح مؤمن و انبيا معرفي شده است. سلاح، هم براي دفاع است و هم براي حمله. انسان با سلاح دعا مي تواند به جنگ تمام مشكلات برود و با همين سلاح مي تواند از خود دفاع كند.

امام صادق عليه السلام از امام باقر عليه السلام و ايشان هم از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه حضرت فرمود: «آيا سلاحي به شما نشان دهم كه از دشمنان نجاتتان مي دهد و روزي تان را زياد مي كند؟ عرض كردند: آري. فرمود: شب و روز پروردگارتان را بخوانيد و دعا كنيد؛ زيرا سلاح مؤمنان دعاست».(1)

دعا عامل شفاست؛ شفاي هر دردي؛ مادي و معنوي. دعا انواع بلاها را برطرف مي كند. در دعا با استغفار و طلب آمرزش، مي توان انواع بلاها را دور كرد.

حقيقت اين است كه انسان در اين دنيا با انواع بلاها روبه رو است. بلاها مانند موج هاي دريا به سوي وي در حركتند. تنها راه نجات از اين بلاها دعاست. لازم است مؤمن موج هاي بلا را پيش از آنكه به او برسند، با دعا برگرداند.

قرآن كريم اشارتي جالب دارد؛ آنجا كه مي فرمايد:

وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنيباً إِلَيهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً

ص: 167

مِنْهُ نَسِي ما كانَ يدْعُوا إِلَيهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِيضِلَّ عَنْ سَبيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَليلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النَّار.. (زمر:8)

هنگامي كه انسان را زياني رسد، پروردگار خود را مي خواند و به سوي او باز مي گردد؛ اما هنگامي كه نعمتي از خود به او عطا كند، آنچه را به خاطر آن قبلاً خدا را مي خواند از ياد مي برد و براي خداوند، همتاياني قرار مي دهد تا مردم را از راه او منحرف سازد. بگو: چند روزي از كفرت بهره گير كه از دوزخياني!

و در آيه اي ديگر مي فرمايد:

وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يدْعُنا إِلي ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُينَ لِلْمُسْرِفينَ ما كانُوا يعْمَلُونَ. (يونس: 12)

چون به آدمي گزندي رسد در همه حال ما را به دعا مي خواند. چه بر پهلو خفته باشد و چه نشسته يا ايستاده؛ و چون آن گزند را از او دور سازيم، چنان گذرد كه گويي ما را براي دفع آن گزندي كه به او رسيده بود، هرگز نخوانده است. كارهاي اسراف كاران چنين در نظرشان آراسته شده است.

به نظر مي رسد يكي از ويژگي هاي انسان، همين حالت غفلت است. شايسته است كه وي در همه حال، خدا را صدا بزند؛ در خوشي و در ناخوشي. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «هرگاه بنده در روزگار خوشي به ياد پروردگار باشد، خداوند او را از بلا مي رهاند».(1)

ص: 168

دعا به هر حال آثار خود را دارد. از جمله آثار آن، همين است كه خداوند بنده اي را پيوسته به ياد اوست، از بلاها مي رهاند. فرشتگان نيز صداي چنين بنده اي را مي شناسند؛ در حالي كه انساني كه فقط در گرفتاري ها دست به دعا برمي دارد، فرشتگان مي گويند: ما اين صدا را نمي شناسيم!

از نكات مهمي كه در روايات به آن اشاره شده، اين است كه بنده بايد فقط خدا را ببيند، و از سوي ديگر، خود را كه سر تا پا نياز است. يك طرف نياز، مطلق؛ طرف ديگر، غناي مطلق. بنابراين، بايد همه چيز را از خدا خواسته, تا جايي كه گفته شده است حتي نمك غذا و بند كفش خود را از خدا بخواهيد. اين سفارش نشان مي دهد كه ديگران، اسباب و مسبب ها، هيچ گونه استقلال ذاتي ندارند و در اصل، اين ويژگي، انسان را نزد خدا محبوب مي كند.

بايد اهل دعا شد؛ زيرا هيچ چيز همانند دعا، انسان را به خدا نزديك نمي كند. به سبب دعاست كه خداوند به انسان توجه دارد. «قُلْ ما يعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُم؛ بگو اگر دعاي شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايي به شما نمي كند». (فرقان: 77)

دعا كليد استجابت، و خود نوعي استجابت است: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيسْتَجيبُوا لي وَ لْيؤْمِنُوا بي لَعَلَّهُمْ يرْشُدُونَ؛ و هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، [بگو] من نزديكم، و دعاي دعاكننده را هنگامي كه مرا بخواند، اجابت مي كنم. پس [آنان] بايد فرمان مرا گردن نهند و به من ايمان آورند، باشد كه راه يابند». (بقره: 186)

هنگامي كه انسان خدا را مي خواند بايد بداند كه همه سود و زيان او به دست خداست و بايد خود را از هرگونه ستم، گناه و بدي پاك كند.

ص: 169

در روايات آمده است كه در دعا كردن و درخواست از خدا، پافشاري كنيد. همچنين بايد هميشه از خدا خير و خوبي خود و ديگران را طلب كرد. در مسئله دعا به نكته ظريفي اشاره شده و آن، اين است كه شايسته است انسان به راستي بنده باشد؛ يعني همواره فرمان خدا را اطاعت كند، چنين بنده اي كه همواره به ياد خداست، به درجه اي مي رسد كه خود و خواسته هاي خود را فراموش مي كند، اما خدا و خواسته هاي او را فراموش نمي كند.

بر همين اساس پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «خداوند متعال فرموده است: هر كس چنان به ياد من باشد كه فراموش كند چيزي از من بخواهد، من بالاترين چيزها را كه به درخواست كنندگان مي دهم، به او مي بخشم».(1)

بنابراين، كسي كه در دل فقط هواي او را دارد، نگران استجابت دعايش نيست و هيچ دعايي نيز بدون استجابت نيست؛ فقط بايد به معناي استجابت توجه داشت؛ استجابت يعني پاسخ خدا به بنده. خداوند هيچ دعايي را بدون پاسخ نمي گذارد. او با توجه به مصلحت بنده، به دعاي او در زمان خاص و موقعيت خاص، پاسخ مناسب مي دهد، ولي ما انسان ها عجول هستيم و حقيقت وقايع جهان را آن طور كه هست، درك نمي كنيم.

در روايتي از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مي خوانيم: «هر مسلماني كه خدا را به دعايي بخواند و آن دعا براي قطع رحم يا رسيدن به گناهي نباشد، خداوند متعال يكي از اين سه كار را در حق او مي كند: يا دعايش را در دنيا برآورد، يا آن را ذخيره آخرت او قرار دهد، و يا بدي و گزندي را از او دور سازد».(2)

ص: 170

در اين ميان، دعاي برخي بندگان، مورد توجه ويژه است و در روايات آمده است كه دعاي آنها ردّ نمي شود؛ از جمله دعاي پيشواي عادل و دادگر، دعاي پدر براي فرزند، دعاي مؤمن در حق ديگران، و دعاي فرد ستمديده. خداوند درباره دعاي ستمديده مي فرمايد: «به عزّت و جلالم سوگند كه گرچه به طول انجامد، اما عاقبت انتقام تو (ستمديده) را بگيريم».(1)

بعد از روشن شدن جايگاه و اهميت دعا، چند پرسش مهم مطرح است:

1. اهل لغت، دعا را چه معنا كرده اند؟

2. شرايط دعا چيست؟

3. آداب دعا كدام است؟

ص: 171

اجابت خواهد كرد ... به ويژه انسان مضطر كه از هر دري نااميد گرديد و فقط به درگاه خدا روي آورد، حتماً دعايش اجابت خواهد شد: «أَمَّنْ يجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يكْشِفُ السُّوءَ». (نمل: 62) مراد از اضطرار، آن است كه راه چاره را از هر سو بسته ببيند. كلمه مضطرّ، روشنگر اخلاص در دعاست و آن در مقام ياء متكلم، در دو آيه ياد شده است، مطلبي كه نبايد از نظر دور داشت، تلاش بعد از دعا و در وقت دعاست. بيشتر مردم مي پندارند كه اثر دعا بايد «من حيث لا يحتسب»؛ يعني از جايي باشد كه آنها گمان نمي كنند و دعا كننده نبايد كاري انجام دهد و دعا بايد به صورت خرق عادت يا نزديك به آن، مستجاب شود. در حالي كه بايد پس از دعا و در حين آن تلاش كرد و در پي وسيله بود تا خدا مقصود را برآورد. «وَ ابْتَغُوا إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ...».

گذشته از اينها، اثر دعا براي بنده، ضروري و حتمي است؛ زيرا يادآوري خدا، توجه به درگاهش و استمداد از بزرگي اش سبب قرب است و اين اثر پيوسته هست... .

«وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي ينْعِقُ بِما لا يسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْي فَهُمْ لا يعْقِلُونَ؛ و مَثَل [دعوت كننده] كافران چون مَثَل كسي است كه حيواني را كه جز صدا و ندايي [مبهم، چيزي] نمي شنود، بانگ مي زند. [آري،] كرند، لالند كورند [و] درنمي يابند». (بقره: 171)

در مجمع البيان آمده است كه دعا مطلق خواندن و نداي خواندن با صداي بلند است. ندا از دعا اخصّ است.(1)

ص: 172

ص: 173

آنكه مرگ هرگز به سراغش نيايد، يا خواستن قطع رحم، قابل استجابت نيست؛ يعني اين گونه دعاها مصداق واقعي دعا نيستند.

ص: 174

حالت عوض شود، عقوبت و نتيجه منطقي تقصيرات و گناهان او نباشد كه در اين صورت تا توبه نكند و علل و اسباب اين حالت را از بين نبرد، آن حالت عوض نخواهد شد.

براي مثال، امر به معروف و نهي از منكر واجب است. صلاح و فساد اجتماع، به اجرا شدن يا نشدن اين اصل بستگي كامل دارد. نتيجه منطقي ترك امر به معروف و نهي از منكر، اين است كه ميدان براي اشرار باز مي شود و آنها بر مردم مسلط مي گردند.

اگر مردم در اين وظيفه خود كوتاهي كنند و به عقوبت و نتيجه منطقي اين كوتاهي مبتلا شوند و آن وقت بخواهند ابتلاهاي خود را با دعا رفع كنند، ممكن نيست. تنها راه، اين است كه توبه كنند و دومرتبه در حدود امكانات خود، امر به معروف و نهي از منكر كنند.

ص: 175

ص: 176

داخِرين؛ و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانيد تا دعايتان را مستجاب كنم، كه آن كساني كه از عبادت من استكبار مي كنند، به زودي خوار و ذليل به دوزخ درمي آيند.»(1) و آيه شريفه «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيةً، إِنَّهُ لا يحِبُّ الْمُعْتَدِينَ»(2) و آيه «إِذْ نَادَي رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيا قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيا»(3) و آيه شريفه «وَ يسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ، وَ يزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ.»(4) و آياتي ديگر كه مناسب باب دعاست، و اين آيات اركان اصلي دعا و آداب دعاكننده را كه عمده اش اخلاص در دعا، و مطابقت قلب و زبان، و بريدگي از اسباب ظاهري، و توسل به خداي تعالي است، بيان مي كند و آداب ديگري را هم روايات به آن ملحق كرده، از قبيل خوف و طمع، رغبت و رهبت، خشوع و تضرع، اصرار، ذكر، عمل صالح، ايمان و ادب حضور و امثال آن.(5)

ص: 177

دو _ بعد از بسم الله و تمجيد از حضرت حق، ذكر صلوات در ابتداي هر دعايي مطلوب است؛ همان گونه كه ختم هر دعايي با صلوات، سفارش شده و حكمتش آن است كه صلوات دعايي مستجاب است و هرگاه، دعايي بين دو صلوات كه دعاي مستجاب است قرار گيرد، خود آن دعا نيز مستجاب مي شود. ان شاءالله.

در روايتي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم: «هرگاه بنده را به درگاه خداوند عزّوجلّ حاجتي باشد و پيش از طلب حاجتِ خود، به ستايش [خدا ] و درود فرستادن بر محمد و خاندان محمد زبان بگشايد، چندآنكه يادش برود حاجتي نيز داشته است، خداوند حاجت او را، پيش از آنكه بخواهد، برآورد».(1)

سه _ مراعات اوقات دعا: دعا وقت خاص ندارد. انسان در هر ساعتي مي تواند خداي خود را صدا زند، اما بعضي از اوقات و ساعات سفارش بيشتري شده است. مثل شب و روز جمعه، روز عرفه، هنگام اذان ظهر، هنگام نزول باران، شب نيمه شعبان، شب عيد فطر، عيد قربان، شب هاي قدر، بعد از نماز، بين اذان و اقامه و ... .

چهار _ مراعات مكان دعا: از ديدگاه اسلام همان گونه كه مي توان در هر زماني خدا را خواند، در هر مكاني نيز مي توان او را خواند. براي خداوند سبحان، زمان و مكان مطرح نيست، اما بعضي از مكان ها براي دعا كردن سفارش شده است؛ مانند: مسجد، مسجدالحرام، مسجد كوفه، حرم امام حسين عليه السلام ، صحراي عرفات و ... .

پنج _ با طهارت بودن: مناسب است هنگام دعا، انسان پاك و باوضو باشد.

ص: 178

شش _ رو به قبله بودن.

هفت _ شفيع قرار دادن پيامبر و اهل بيت معصومش: در آيه 37 سوره بقره آمده است: «فَتَلَقَّي آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيم؛ سپس آدم از پروردگارش كلماتي دريافت داشت [و با آنها توبه كرد] و خداوند توبه او را پذيرفت؛ چرا كه خداوند توبه پذير و مهربان است».

در ذيل اين آيه، اهل تفسير، اين پرسش را مطرح كرده اند كه اين كلمات چه بوده است؟

در روايات متعددي كه از اهل بيت پيامبر عليهم السلام نقل شده است، فرموده اند، مقصود از كلمات، اسم هاي بهترين مخلوقات خدا، يعني محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام بوده است.

حضرت آدم عليه السلام با توسل به اين كلمات، از خداوند تقاضاي عفو و بخشش كرد و خداوند مهربان به بركت اين اسم ها و حقيقت آنها، او را مورد توجه قرار داد.(1)

هشت _ تضرّع و خشوع در برابر خداوند مهربان، و بالا بردن دست ها به سوي آسمان.

نه _ يقين به اجابت داشتن.

ده _ تكرار، اصرار و پافشاري در دعا.

يازده _ توبه از گناهان.

دوازده _ صدقه دادن پيش از دعا.

سيزده _ تعميم در دعا: تعميم در دعا يعني براي همه دعا كردن، مانند دعاهاي ماه مبارك رمضان كه انسان از خدا مي خواهد، همه مريض ها را

ص: 179

شفا دهد، همه فقرا را بي نياز سازد و ... . تعميم در دعا تا جايي سفارش شده است كه فرموده اند: «كسي كه در دعا، چهل نفر را بر خود مقدم سازد، دعايش در حق آنان و خودش مستجاب مي شود».(1)

ص: 180

السَّلامُ: قالَ رسولُ اللّه صلي الله عليه و آله : ألاَ أدُلُّكُم عَلي سِلاحٍ يُنجِيكُم مِن عَدُوِّكم، وَ يدِرُّ أرزاقَكُم؟ قالوا: بَلي. قالَ: تَدعُونَ رَبَّكُم بِاللَّيلِ و النَّهارِ، فَإنّ الدُّعاءَ سِلاحُ المُؤمنين.(1)

فلاح السائل _ به نقل از سكوني _ از امام صادق، از پدرش [ امام باقر] عليه السلام : پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: آيا سلاحي را به شما نشان دهم كه از دشمنان نجاتتان مي دهد و روزي تان را زياد مي كند؟ عرض كردند: آري. فرمود: شب و روز به درگاه پروردگارتان دعا كنيد؛ زيرا سلاح مؤمنان دعاست.

7. امام علي عليه السلام : «نِعمَ السِّلاحُ الدُّعاءُ؛ چه خوب سلاحي است دعا».(2)

8. امام علي عليه السلام : «الدُّعاءُ تُرْسُ المُؤمِنِ؛ دعا سپر مؤمن است».(3)

9. امام صادق عليه السلام : «الدُّعاءُ أنفَذُ مِنَ السِّنان؛ دعا، كاري تر از نيزه است».(4)

10. امام رضا عليه السلام : «عَلَيكُم بِسِلاحِ الأنبِياءِ. فَقيلَ: و ما سِلاحُ الأنبِياءِ؟ قالَ: الدُّعاءُ؛ بر شما باد سلاح پيامبران. عرض شد: سلاح پيامبران چيست؟ فرمود: دعا».(5)

ص: 181

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «اِدفَعوا أبوابَ البَلاءِ بِالدُّعاء؛ انواع بلاها را با دعا برطرف كنيد».(1)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «اِدفَعوا أبوابَ البَلاءِ بِالاستغِفارِ؛ انواع بلاها را با استغفار برطرف كنيد».(2)

4. امام علي عليه السلام :

اِدفَعوا أمواجَ البَلاءِ عَنكُم بِالدُّعاءِ قَبلَ وُرودِ البَلاءِ، فَوَالَّذي فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرَأ النَّسَمَةَ، لَلبَلاءُ أسرَعُ إلَي المُؤمنِ مِنِ انحِدارِ السَّيلِ مِن أعلَي التَّلْعَةِ إلي أسفَلِها، وَ مِن رَكْضِ البَراذينِ.(3)

موج هاي بلا را پيش از آنكه بلا سر رسد، از خود دفع كنيد. سوگند به آنكه دانه را شكافت و مردمان را بيافريد، شتاب بلا به سوي مؤمن بيشتر است تا شتاب سيلاب از فراز تپه به پايين آن و از تاخت اسب هاي تاتاري.

5. امام صادق عليه السلام : «عَلَيكَ بِالدُّعاءِ، فإنَّ فيهِ شِفاءً مِن كُلِّ داء؛ بر تو باد دعا كردن كه آن شفاي هر دردي است».(4)

ص: 182

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «إذا ذَكَرَ العبدُ رَبَّهُ في الرَّخاءِ أنْجاهُ اللّه ُ مِن البلاءِ؛ هرگاه بنده در روزگار خوشي به ياد پروردگارش باشد، خداوند او را از بلا مي رهاند».(1)

3. امام باقر عليه السلام : «ينبَغي للمُؤمِنِ أن يكونَ دُعاؤهُ فِي الرَّخاءِ نَحْوا مِن دُعائهِ فِي الشِّدَّةِ؛ سزاوار است مؤمن هنگام آسايش همان گونه دعا كند كه هنگام گرفتاري».(2)

4. امام صادق عليه السلام : «أوْحَي اللّه ُ تَبارَكَ و تَعالي إلي داوود عليه السلام : اُذكُرْني في سَرَّائكَ أستَجِبْ لَكَ في ضَرَّائكَ؛ خداوند متعال به داوود عليه السلام وحي فرمود: در زمان آسايشت به ياد من باش، تا من هنگام گرفتاري ات دعاي تو را اجابت كنم».(3)

ص: 183

محبوب ترين مؤمنان نزد خداوند متعال، كسي است كه بيشترين درخواست را داشته باشد».(1)

4. امام صادق عليه السلام :

علَيكُم بِالدُّعاءِ، فإنَّكُم لا تَقَرَّبونَ إلَي اللّه ِ بمِثلِهِ، و لا تَترُكوا صَغيرةً لِصِغَرِها أنْ تَدْعُوا بِها، إنَّ صاحِبَ الصِّغارِ هو صاحِبُ الكِبارِ. (بقره: 186)

بر شما باد دعا كردن؛ زيرا با هيچ چيز مانند دعا، به خدا نزديك نمي شويد. دعا كردن براي هيچ امر كوچكي را، به خاطر ناچيز بودنش، رها نكنيد؛ زيرا حاجت هاي كوچك نيز به دست همان كسي است كه حاجت هاي بزرگ به دست اوست.

ص: 184

4. «الامام الصادق عليه السلام _ و قَد سَألَهُ قومٌ: نَدعو فلا يستَجابُ لَنا ؟! _: لأنَّكُم تَدعونَ مَن لا تَعرِفونَه؛ در پاسخ به گروهي كه از ايشان پرسيدند: چرا ما دعا مي كنيم اما مستجاب نمي شود؟ فرمود: چون كسي را مي خوانيد كه نمي شناسيدش».(1)

5. «عنهُ عليه السلام _ في قَولهٍ «لْيستَجِيبُوا لِي وَ لْيؤْمِنُوا بِي» _ (2) يعلَمُونَ أنِّي أقدِرُ عَلَي أنْ اُعطِيهُم ما يسألُونِّي؛ امام صادق عليه السلام _ درباره آيه پس دعوت مرا اجابت كنند و به من ايمان آورند» _ فرمود: يعني بدانند كه من مي توانم آنچه را از من مي خواهند به آنان بدهم».(3)

6. امام صادق عليه السلام : «إنَّ اللّه َ عزّوجلّ يقولُ: وَ عِزَّتي وَ جَلالي، لا اُجِيبُ دَعوَةَ مَظلومٍ دَعاني في مَظلِمَةٍ ظُلِمَها و لأحدٍ عندَهُ مثلُ تِلك المَظلِمَةِ؛ خداوند عزّوجلّ مي فرمايد: سوگند به عزت و جلالم كه نفرين ستمديده اي را در حقّ ستم كننده بدو، اجابت نمي كنم، اگر خود نسبت به ديگري چنان ستمي روا داشته است».(4)

ص: 185

المَسألَةِ و أحَبَّ ذلكَ لنفسِهِ؛ خداوند عزّوجلّ پافشاري مردمان در خواهش از يكديگر را ناخوش مي دارد، اما اين كار را نسبت به خودش دوست دارد».(1)

3. امام باقر عليه السلام : «و اللّه ِ لا يلِحُّ عبدٌ مُؤمِن علَي اللّهِ عزّوجلّ في حاجتِهِ إلاّ قضاها لَهُ؛ به خدا سوگند، هيچ بنده مؤمني در حاجت خود به درگاه خداوند عزّوجلّ اصرار نورزد، مگر آنكه حاجتش را برآورد».(2)

ص: 186

قَبلَ أنْ يسألَني؛ خداوند متعال فرموده است: هر كس ياد من او را از درخواست از من غافل كند، پيش از آنكه از من بخواهد، به او عطا مي كنم».(1)

3. فاطمه زهرا عليها السلام : «مَن أصعَدَ إلي اللّه ِ خالصَ عبادَتِهِ أهبَطَ اللهُ عزّوجلّ له أفضَلَ مَصلَحَتِه؛ هر كس عبادت خالصانه خود را به درگاه خدا فرا برد، خداوند عزّوجلّ بهترين كاري را كه به صلاح اوست، برايش فرو فرستد».(2)

ص: 187

هرگاه بنده را به درگاه خداوند عزّوجلّ حاجتي باشد و پيش از طلب حاجتِ خود، زبان به ستايش [خدا] و درود فرستادن بر محمد و خاندان محمد بگشايد، چندان كه يادش برود حاجتي نيز داشته است، خداوند حاجت او را پيش از آنكه بخواهد، برآورد.

3. امام حسن عليه السلام : «أنا الضَّامِنُ لِمَن لَم يهجُسْ في قلبِهِ إلاّ الرّضا أن يدعُوَ اللّه َ فَيستَجابَ لَهُ؛ كسي كه در دلش هوايي جز خشنودي [خدا] نگذرد، من ضمانت مي كنم كه خداوند دعايش را مستجاب كند».(1)

4. امام زين العابدين عليه السلام : «مَن لم يرجُ النّاسَ في شيءٍ و رَدَّ أمرَهُ إلي اللّه ِ عزّوجلّ في جميعِ اُمورِهِ استَجابَ اللّه ُ عزّوجلّ لَهُ في كلِّ شيءٍ؛ هر كس در هيچ كاري به مردم اميد نبندد و همه كارهاي خود را به خداوند عزّوجلّ وا گذارد، خداوند هر خواسته اي كه او داشته باشد اجابت كند».(2)

5. امام صادق عليه السلام :

إياكُم أن تُعينوا عَلَي مُسلمٍ مَظلومٍ فَيدعُوَ اللّه َعلَيكُم وَ يستَجابَ لَهُ فيكُم، فإنَّ أبانا رسولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله كانَ يقولُ: إنَّ دَعوةَ المُسلمِ المُظلومِ مُستَجابة.(3)

مبادا ستمگري را در ستم كردن به مسلماني ستمديده، ياري رسانيد؛ زيرا اگر شما را نفرين كند، نفرينش مستجاب مي شود. جدّ ما رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمود: همانا نفرينِ مسلمانِ ستمديده اجابت مي شود.

ص: 188

ص: 189

و چنانچه [براي رفع ستم از خود] دعا كند، دعايش مستجاب نشود و خداوند در برابر ستمديدگي اش به او پاداش ندهد.

ص: 190

5. امام صادق عليه السلام :

اِعرِفْ طُرُقَ نجاتِكَ و هلاكِكَ كي لا تدعُوَ اللّه َ بشيءٍ منهُ هلاكُكَ و أنتَ تَظُنُّ فيهِ نجاتَكَ، قالَ اللّه ُ عزّوجلّ: «و يدْعُ الإِنسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالخَيرِ وَ كَانَ الإنسانُ عَجولاً».(1)

راه هاي نجات و نابودي خودت را بشناس، تا مبادا از خدا چيزي را به گمان اينكه نجات تو در آن است، بخواهي؛ حال آنكه سبب نابودي تو مي شود. خداوند عزّوجلّ فرموده است: «انسان به دعا شرّي را مي طلبد چنانكه گويي به دعا خيري را مي جويد. و آدمي شتابزده است».

ص: 191

هر مسلماني كه خدا را به دعايي بخواند و آن دعا براي قطع رحم يا رسيدن به گناهي نباشد، خداوند متعال يكي از اين سه كار را در حق او مي كند: يا دعايش را در دنيا برآورَد؛ يا آن را ذخيره آخرت او قرار دهد؛ و يا بدي و گزندي را از او دور سازد.

2. امام صادق عليه السلام : «يتَمَنّي المؤمنُ أنّه لم يستَجَبْ لَهُ دَعوَةٌ في الدنيا مِمّا يري مِن حُسنِ الثواب؛ مؤمن پاداش نيك (چشمگير) آخرت را كه مي بيند، آرزو مي كند كاش هيچ دعايي از او در دنيا مستجاب نمي شد».(1)

ص: 192

امام باقر عليه السلام :

أسرَعُ الدُّعاءِ نُجْحا لِلإجابةِ دعاءُ الأخِ لأخيهِ بظَهرِ الغيبِ، يبدأ بِالدُّعاءِ لأخيهِ فيقولُ له مَلَكٌ مُوَكَّلٌ بهِ: آمِينَ، و لكَ مِثْلاهُ.(1)

دعايي كه زودتر از همه به اجابت مي رسد، دعايي است كه برادر (مؤمن) در غياب برادرش مي كند. چون ابتدا براي برادرش دعا كند، فرشته اي كه بر او گماشته شده است، گويد: آمين، تو را نيز دو چندانِ آن باد.

ص: 193

ص: 194

نمي خواهي كه تو را ثروتمند ترين مرد مدينه قرار دهد؟ سلمان فرمود: من از خدا به وسيله ايشان، خيلي بزرگ تر و نافع تر و افضل از پادشاهي تمام دنيا [را] خواستم. از خدا به وسيله ايشان خواستم كه به من زباني حمدگو و ثناخوان و قلبي شاكرِ نعمت ها و بدني صابر بر حوادث بزرگ بدهد و خداي تعالي دعاي مرا اجابت كرد و اين از سلطنت تمام دنيا و همه خوبي هاي آن، صد هزار هزار بار بالاتر است».(1)

ص: 195

خليفه خارج شد، دربان كه نامش فتح بود از او درخواست كرد كه از امام بخواه تا دعايي كه براي حاجت تو خوانده، مرا بياموزد. بعداً وقتي آن مرد نزد ابي الحسن عليه السلام رسيد، وقتي چشم امام به او افتاد فرمود: از صورتت آثار خوشحالي و رضايت پيداست. عرضه داشت: بلي، ولي گفتند شما پيش خليفه نرفتيد.

امام فرمود: خداي تعالي ما را عادت داد كه در سختي ها جز به او پناه نبريم و جز از او درخواست نكنيم. ترسيدم كه اگر اين عادت را تغيير دهم، خداوند آن نعمت را تغيير دهد.

عرضه داشت: اي آقاي من، فتح مي گويد آن دعايي كه براي حاجتم خواندي به من تعليم نما! حضرت فرمود: فتح در ظاهر ادعاي دوستي مي كند نه در باطن؛ و اين دعا براي كسي مفيد است كه از دوستان اهل بيت عليهم السلام باشد و من در بسياري از مواقع براي حاجت هايم مي خوانم و حاجتم برآورده مي شود و از خدا درخواست كردم هر كس بعد از من در كنار قبرم آن را بخواند دعايش را اجابت كند.

آن دعا اين است: «يا عُدَّتي عِندَ العَددِ و يا رَجائي وَ المُعتمدَ و يا كَهفي و السَّنَد و يا واحدُ وَ يا اَحدُ و يا قُل هُوَ اللهُ اَحدٌ اَسئلُك اللَّهمَّ بِحقِ مَن خَلقتَه مِن خَلقِك و لَم تَجعل فِي خَلقِك مِثلَهم أحداً اَن تُصلّي عَلَيهِم وَ اَن تَفعلَ بِي كذا و كذا؛ اي ذخير به هنگام شمارش ذخيره ها و اي اميد من و تكيه گاهم و اي پناهگاه و ملجا من! اي يكي و اي يكتا و اي قل هو الله احد! خدايا، از تو مي خواهم به حق كساني كه خلقشان كردي و احدي از خلقت، همسان ايشان نيست اينكه برايشان درود فرستي و براي من فلان حاجت را برآوري».(1)

ص: 196

ص: 197

ص: 198

ص: 199

درخواست از حضرت حق، نزديك ترين راه براي گشايش كارهاست. در روايات نيز به اين معنا توجه ويژه اي شده است؛ به ويژه در مورد رزق و روزي، انسان بايد فقط از خدا آن را بخواهد كه در اين صورت، آسمان ها و زمين ضامن روزي چنين انساني مي شوند. هر كس خدا را بخواند، او اجابتش مي كند، ان شاءالله.

5. دعاي بعضي مستجاب نمي شود.

از روايات استفاده مي شود كه دعاي بعضي از افراد مستجاب نمي گردد، از جمله:

يك _ مردي كه در خانه بنشيند و بگويد خدايا به من روزي بده؛ زيرا در درجه اول، وظيفه انسان اين است كه براي طلب روزي حركت كند؛

دو _ مردي كه زن بدكاره دارد و نفرينش مي كند، به او گفته مي شود مگر خدا اختيارش را در دست تو قرار نداده است مي تواند طلاقش دهد؛

سه _ انساني كه مالي داشته و آن را تباه كرده است، خداوند به او مي گويد: مگر شما را به ميانه روي در خرج امر نكردم؛

چهار _ كسي كه به ديگران قرض داده و شاهد نگرفته، سپس قرض گيرنده، آن را انكار مي كند، خداوند به او مي گويد؛ مگر به شما نگفتم در مسائل مالي شاهد بگيريد؛

پنج _ دعاي انسان هاي سنگدل؛

شش _ دعاي كسي كه اصرار بر گناه دارد؛

هفت _ دعاي انسان حرام خوار؛

هشت _ كسي كه حق الناس به گردن دارد؛

6. سزاوار است هر مسلماني بعد از نماز واجب دعا كند و حاجت هاي خود و مسلمانان ديگر را از خداوند طلب كند.

ص: 200

7. اگر انسان توفيق صدقه و كمك به فقير يافت خوب است از وي بخواهد در حق او دعا كند و مي تواند خواسته اش را به آن فقير بگويد تا آن موضوع را براي او درخواست كند؛ زيرا گفته شده است كه دعاي فقير در حق انسان اجابت مي شود.

8. آداب دعا را مي توان به سه قسمت تقسيم كرد:

الف) آداب پيش از دعا: پاكي غذا و كسب و كار، توبه از گناه، ذكر بسم الله الرحمن الرحيم، مدح و ثناي الهي، ذكر صلوات بر محمد و آل او، صدقه دادن، با طهارت بودن و ... ؛

ب) آداب هنگام دعا: با تأني از خدا درخواست كردن، نام بردن حاجت، اصرار بر دعا، پنهاني دعا كردن، دعا براي همه، يقين داشتن به اجابت، اظهار خشوع، گريه و ناله، بالا بردن دست ها، رو به قبله بودن و... ؛

ج) آداب بعد از دعا: تكرار دعا، ذكر صلوات، ذكر ان شاءالله، گفتن «لا حول و لا قوة الّا بالله العلي العظيم» دست خود را بر صورت كشيدن و ... .

ص: 201

ص: 202

دغل كاري، برگردان واژه غش است. در زبان عربي وقتي گفته مي شود: «غَشَّهُ»؛ يعني او را گول زد و برخلاف باطنش سخن گفت يا يك شيء نامناسب را سودمند جلوه داد. همچنين وقتي گفته مي شود: «لبنٌ مغشوش»؛ يعني شيري كه با آب مخلوط شده است.(1)

دغل كاري نوعي خيانت و دروغ است. مهم ترين آسيب اين آفت، از بين رفتن اعتماد و صداقت در جامعه است. با دغل كاري، امنيت رواني جامعه مخدوش مي شود. در روايات، بهترين دوست، خيرخواه ترين آنها و بدترين دوست، دغل كارترين آنها معرفي شده است. به طور كلي، كسي را كه اهل غش و نيرنگ است، نمي توان دوست ناميد. دغل كاري با اسلام و ايمان، سازگاري ندارد. مسلمان و مؤمن واقعي، كسي است كه اهل دغل كاري نيست.

دغل كاري از نشانه هاي شقاوت است. بنابراين، اگر كسي مي خواهد بداند كه اهل سعادت است يا شقاوت، بايد به خود بنگرد؛ اگر اهل غش و دغل كاري است، بايد نگران باشد؛ زيرا دغل كاري نشانه شقاوت و بدبختي است. اين بهترين شاخص براي شناخت سعادت و شقاوت است و مي دانيم كه هر كس به روحيات خود از همه آگاه تر است.

مصداق روشن دغل كاري، نيرنگ بازي در معامله است. اگر كسي در معامله، برادر ديني خود را از عيب كالاي مورد معامله كاملاً آگاه نسازد، دچار غش در معامله يا دغل كاري شده است و چنين كاري سزاوار مسلمان نيست.

مسلمانان با يكديگر يكرنگ و مهربانند و مطلبي را از روي خيانت،

ص: 203

از يكديگر مخفي نمي كنند. دغل كاري در هر جامعه اي ممكن است وجود داشته باشد، اما يك ناهنجاري اجتماعي به شمار مي رود و نوعي نيرنگ، فريب، تقلب و خيانت است كه همه اينها از مسلمان واقعي و اخلاق اسلامي فاصله دارد. اين ويژگي ها، ويژگي هاي انسان پست و زبون است.

واژه غش در قرآن كريم به كار نرفته، اما به معنا و مفهوم آن توجه شده است، به ويژه در سوره مطففين، وقتي از كم فروشي سخن گفته مي شود. ولي در روايات مصداق ها، جايگاه، ابعاد و آثار اين آفت اجتماعي شرح داده شده است. در ادامه به بعضي از جنبه هاي اين مسئله مي پردازيم:

ص: 204

كردارش در تضاد نباشد. امانت الهي را پرداخته، عبادت را خالصانه انجام دهد... . كسي كه امانت الهي را خوار شمارد و دست به خيانت آلوده كند، خود و دين خود را پاك نساخته و درهاي خواري را در دنيا به روي خود گشوده و در قيامت خوارتر و رسواتر خواهد بود و همانا بزرگ ترين خيانت، خيانت به ملت و رسواترين دغل كاري، دغل بازي با امامان است.(1)

روشن ترين نمونه دغل كاري كه ملتي با امام خود روا داشته اند، در دوران امام حسن مجتبي عليه السلام گزارش شده است. در اين باره آن حضرت مي فرمايد: «بار خدايا من به آنها (مردم كوفه) اعتماد كردم و آنها به من خيانت ورزيدند. من براي آنان خيرخواهي كردم و آنان با من دغل كاري كردند».(2)

شهيد مطهري رحمه الله درباره اين گونه دغل كاري مي نويسد:

رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «ثَلاثٌ لا يغلُّ عليهنّ قَلبُ امرءٍ مُسلمٍ: اِخلاصُ العملِ لِلَّهِ، وَ النّصيحةُ لِاَئمّةِ المُسلمينَ و اللّزومُ لِجَماعتهم؛ هرگز قلب يك مسلمان نسبت به سه چيز خيانت و ترديد روا نمي دارد: اخلاص نيت براي خدا، خيرخواهي براي زعماي مسلمين در راه رهبري مسلمين (عدم دغل كاري)، همراهي با جماعت مسلمين».(3)

علي عليه السلام در يكي از نامه هايش كه در نهج البلاغه ثبت است، مي فرمايد: «فاِنّ اَعظَم الخِيانةُ خَيانةُ الاُمّةِ وَ اَفظَعَ الغَشَّ غَشُّ

ص: 205

الائمّة؛ بزرگ ترين خيانت ها، خيانت به جامعه است و شنيع ترين دغل بازي ها، دغل بازي با پيشوايان مسلمين است».(1) زيرا نتيجه اين دغل بازي، عليه مسلمين است. اگر ناخداي يك كشتي، آن كشتي را درست هدايت كند و شخصي پيدا شود و آن ناخدا را فريب دهد و كشتي را دچار خطر كند، تنها به ناخدا خيانت نكرده است، به همه سكّان كشتي خيانت كرده است.(2)

ص: 206

حكم فطرت خدادادي و عقل سليم مي شناختند، اما در عمل انكار مي كردند.

ص: 207

فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يحْسِنُونَ صُنْعاً؛ بگو: آيا شما را از زيان كارترين مردم آگاه گردانم؟ [آنان] كساني اند كه كوشش آنها در زندگي دنيا به هدر رفته و خود مي پندارند كه كار خوب انجام مي دهند». (كهف: 103 و 104)

مي توان دغل كار را يكي از مصداق هاي مهم اين آيه برشمرد.

دغل كاري آثاري در پي دارد كه عبارتند از:

الف) رواج ناسزاگويي در جامعه: در درجه اول، انسان دغل كار با رسوا شدن و برملا شدن دغل كاري اش، مورد بي مهري و در مواردي ناسزاگويي ديگران قرار مي گيرد؛

ب) از بين رفتن بركت؛

ج) دور شدن از لطف حضرت حق، بلكه بالاتر از آن، انسان دغل كار مورد خشم خداست و در بعضي روايات آمده است كه فرشتگان، او را نفرين مي كنند؛

د) محشور شدن با قوم يهود؛

ه) از بين رفتن اعتماد و راستي بين مردم.

با توجه به روشن بودن زشتي دغل كاري، انسان بايد تلاش كند در مرحله اول، خود از اين نوع اخلاق دوري كند. اگر هم كسي با او دغل كاري كرد، در مقام انتقام برنيايد و از راه دغل كاري وارد نشود؛ چون اگر او هم چنين كند، فرقي با انسان دغل كار ندارد. بر همين اساس است كه امام سجاد عليه السلام در دعاي مكارم اخلاق عرضه مي دارد: «بار خدايا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا توفيق ده تا با كسي كه نسبت به من دغل كاري كرده است، خيرخواهي و صداقت ورزم».(1)

ص: 208

ص: 209

فروختن كالا در سايه، دغلي است و دغلي [در معامله] روا نيست.

ص: 210

6. امام علي عليه السلام : «مِن عَلامَةِ الشَّقاءِ غِشُّ الصَّدِيقِ؛ از نشانه هاي بدبختي، دغل كاري با دوست است».(1)

7. امام علي عليه السلام : «شَرُّ الناسِ مَن يغُشُّ الناسَ؛ بدترين مردم، كسي است كه با مردم دغل كاري كند».(2)

8. امام علي عليه السلام : «خيرُ الإخْوانِ أنصَحُهم، و شَرُّهم أغَشُّهم؛ بهترين برادران، يكرنگ ترين ايشان و بدترين برادران، دغل ترين آنان است».(3)

9. امام علي عليه السلام : «مَن غَشَّ الناسَ في دِينِهِم فَهُو مُعانِدٌ للّه ِِو رسولِهِ؛ هر كس در دين مردم با آنها دغل كاري كند، دشمن خدا و پيامبر اوست».(4)

10. امام علي عليه السلام : «مِن عَلامةِ الشَّقاءِ غِشُّ الصَّديقِ؛ از نشانه بدبختي، دغل كاري با دوست است».(5)

11. امام كاظم عليه السلام : «ليسَ مِن أخلاقِ المُؤمِنينَ الغَشُّ و لا الأذي؛ دغل كاري و آزار، از اخلاق مؤمنان نيست».(6)

ص: 211

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «مَن غَشَّ مُسلِما في شِراءٍ أو بَيعٍ فليسَ مِنّا، و يحشَرُ يومَ القِيامَةِ مَع اليهودِ؛ لأنَّهم أغَشُّ الخَلقِ لِلمُسلِمينَ؛ هر كس در خريد يا فروش با مسلماني دغل كاري كند، از ما نيست و روز قيامت با يهود محشور مي شود؛ زيرا يهود دغل كارترين مردم نسبت به مسلمانان هستند».(1)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «ليسَ مِنّا مَن غَشَّ مُسلِما؛ از ما نيست كسي كه با مسلماني دغل كاري كند».(2)

4. امام علي عليه السلام : «المُؤمنُ لا يغُشُّ أخاهُ، و لا يخُونُهُ، و لا يخذُلُهُ، و لا يتَّهِمُهُ؛ مؤمن برادر خود را نمي فريبد، و به او خيانت نمي كند، و او را تنها نمي گذارد، و او را متهم نمي سازد».(3)

ص: 212

خيانت، خيانت به امت است و زشت ترين دغل كاري، دغل كاري نسبت به پيشوايان است».(1)

ص: 213

قسمت را رو قرار ندادي تا مردم ببينند؟ هر كس با ما تقلب كند، از ما نيست».(1)

ص: 214

كفر است و من مي دانم كه هر فريب كاري در قيامت محشور مي شود در حالي كه يك پرچمي دارد (ظاهراً مقصود اين است كه فريب خوردگان هم در زير پرچم فريب دهنده هستند)».(1)

ص: 215

اين را گفت و از دم در برگشت و رفت.

عبدالرحمان خوشحال و خرم پيش مادرش رفت و كيسه پول را به او نشان داد و جريان را نقل كرد. طبق توصيه دوست پدرش به فكر كاسبي افتاد. نگذاشت به فردا بكشد. تا شب آن پول را تبديل به كالا كرد. دكاني براي خود در نظر گرفت و مشغول كار و كسب شد. طولي نكشيد كه كار و كسبش بالا گرفت. حساب كرد، ديد گذشته از اينكه با اين سرمايه، زندگي خود را اداره كرده، مبلغ زيادي نيز بر سرمايه افزوده شده است. فكر كرد به حج برود. با مادرش مشورت كرد. مادر گفت: اول برو پيش همان دوست پدرت و هزار درهم او را كه سرمايه بركت زندگي ما شده بده، بعد برو به مكه.

عبدالرحمان پيش آن مرد رفت و كيسه اي داراي هزار درهم جلو او گذاشت و گفت: پولتان را بگيريد. آن مرد، اول خيال كرد كه مبلغ پول كم بوده است و عبدالرحمان پس از چندي عين پول را به او برگردانده است، گفت: اگر اين مبلغ كم است، مبلغي ديگر بيفزايم؟

عبدالرحمان گفت: خير، كم نيست، بسيار پول پربركتي بود و چون من اكنون از خودم داراي سرمايه اي هستم و به اين مبلغ نيازمند نيستم، آمدم ضمن اظهار تشكر از لطف شما پولتان را رد كنم، خصوصاً كه الآن عازم سفر حجّم و ميل داشتم پول شما خدمت خودتان باشد. عبدالرحمان اين را گفت و از آن خانه خارج شد و بار سفر حج بست.

پس از انجام مراسم حج به مدينه آمد، همراه جمعيت به محضر امام صادق عليه السلام رفت. جمعيت انبوهي در خانه حضرت گرد آمده بودند. عبدالرحمان كه جواني نورس بود، رفت پشت سر همه نشست و شاهد

ص: 216

رفت و آمدها و سؤال و جواب هايي كه از امام مي شد، بود. همين كه مجلس كمي خلوت شد، امام صادق عليه السلام با اشاره، او را نزديك طلبيده، پرسيد:

_ شما كاري داريد؟

_ من عبدالرحمان پسر سيابه كوفي بجلي هستم.

_ احوال پدرت چطور است؟

_ پدرم به رحمت خدا رفت.

_ اي واي، اي واي، خدا او را رحمت كند. آيا از پدرت ارثي هم براي شما باقي ماند؟

_ خير، هيچ چيز از او باقي نماند.

_ پس چطور توانستي حج كني؟

_ قضيه از اين قرار است: بعد از مرگ پدرم خيلي پريشان بودم. مرگ پدر از يك طرف و فقر و پريشاني از طرف ديگر، بر ما فشار مي آورد؛ تا آنكه روزي يكي از دوستان پدرم هزار درهم آورد و ضمن تسليت به من، گفت من اين پول را سرمايه كنم. همين كار را كردم و از سود آن اقدام به سفر حج نمودم... .

همين كه سخن عبدالرحمان به اينجا رسيد، امام پيش از اينكه او داستان را به آخر برساند، فرمود:

_ بگو هزار درهم دوست پدرت را چه كردي؟

_ با اشاره مادرم، قبل از حركت به خودش رد كردم.

_ احسنت. حالا ميل داري [تو را] نصيحتي بكنم؟!

_ قربانت گردم، البته!

ص: 217

_ بر تو باد به راستي و درستي. آدم راست و درست شريك مال مردم است...».(1)

ص: 218

حق الناس مطرح است. در سيره رسول خدا صلي الله عليه و آله و امير مؤمنان علي عليه السلام ، گزارش هايي شده است كه آن بزرگواران شخصاً به بازار مسلمانان مي رفتند و گاهي دغل كاري هاي بعضي فروشندگان را برملا مي كردند و به آنان تذكر مي دادند.

5. صداقت و راستي، نشانه سلامتي روابط اجتماعي است و سبب اعتماد افراد جامعه مي شود، اما دغل كاري اين اعتماد را از بين مي برد. بنابراين، بي اعتمادي از آثار منفي اين رفتار نا هنجار اجتماعي است.

6. اولين كسي كه از دغل كاري آسيب مي بيند، خود دغل كار است؛ زيرا آبرو و اعتبار خود را نزد مردم از دست مي دهد.

ص: 219

ص: 220

نظر گرفته و ارزش گذاري شود، بهترين حكم آن است كه قرآن كريم كرده است:

وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُون. (انعام: 32)

زندگي دنيا، چيزي جز بازي و سرگرمي نيست! و سراي آخرت، براي آنها كه پرهيزكارند، بهتر است! آيا نمي انديشيد؟

حضرت حق، سبحانه و تعالي، در اين آيه انسان را به دليل نينديشيدن درباره دنيا و آخرت توبيخ مي كند. بنابراين، لازم است انسان در اين باره فكر كند و روشن است تفكر معمولاً با پرسش همراه است.

اگر كسي بخواهد درباره دنياطلبي، دنياگرايي، دنيادوستي، دنياپرستي و نظاير آن بينديشد، با اين پرسش ها روبه رو خواهد شد:

1. دنيا يعني چه؟

2. در قرآن و روايات چه تعابيري از دنيا آمده است؟

3. دنياطلبي چيست؟ انسان دنياطلب چه ويژگي هايي دارد؟

4. چرا انسان دنياطلب مي شود؟

5. آثار دنياطلبي چيست؟

6. راه هاي معالجه دنياطلبي چيست؟

7. برخورد صحيح با دنيا چگونه بايد باشد؟

ص: 221

دنيا، سعادت دنيا. زندگي دنيا را دنيا مي گوييم؛ چرا كه نسبت به زندگي آخرت پست تر و ناچيزتر است و از زندگي آخرت به ما نزديك تر است.

از آيات شريفه استفاده مي شود كه آن به معناي دوم و اصل آن «دنوّ» است؛ زيرا در آيات زيادي، در برابر واژه آخرت آمده است، مثل: «أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَياةَ الدُّنْيا بِالْآخِرَةِ؛ همين كسانند كه زندگي دنيا را به ]بهاي[ جهان ديگر خريدند». (بقره: 86)

«رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً؛ پروردگارا! به ما در دنيا (نيكي) عطا كن! و در آخرت نيز (نيكي) مرحمت فرما». (بقره: 201)

«حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ؛ اعمالشان [اعمال نيكشان، به خاطر اين گناهان بزرگ] در دنيا و آخرت تباه شده». (آل عمران: 22)

«قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ وَ الْآخِرَةُ خَيرٌ لِمَنِ اتَّقي؛ به آنها بگو سرمايه زندگي دنيا، ناچيز است و سراي آخرت، براي كسي كه پرهيزكار باشد، بهتر است!» (نسا: 77)

كلمه دنيا 115 بار در قرآن مجيد تكرار شده و در تمام آنها صفت زندگي كنوني است؛ مگر در چهار مورد كه صفت آسمان و كنار بيابان آمده است مثل «إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوي وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ». (انفال: 42)

در اين آيه «عدوه» به معناي حاشيه و كنار بيابان است و «قصوي» مؤنث اقصي است؛ يعني آن گاه كه شما مسلمين در نزديك ترين حاشيه وادي به مدينه بوديد و آنها در دورترين كنار آن و كاروان ابوسفيان پايين تر از شما بود.

«إِنَّا زَينَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ؛ ما آسمان نزديك تر را با زينتي كه كواكب باشد، مزين گردانديم» (صافات: 6) دو مورد ديگر در آيه 12 سوره

ص: 222

فصّلت و آيه 5 سوره ملك است. در اين آيات، كلمه دنيا قطعاً به معناي نزديك تر است. در بعضي از آيات مثل «مَنْ كانَ يرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا» (شورا: 20) كه واژه حيات ذكر نشده، بلكه در تقدير است؛ يعني «حرث الحياة الدّنيا».

جوهري در صحاح گفته است: «دنيا به علت نزديك بودنش دنيا ناميده شده است. در قاموس و اقرب آمده است: دنيا نقيض آخرت است. در نهايه مي خوانيم: دنيا اسم اين زندگي است كه آخرت از آن دور است».(1)

گذشته از اين بحث لغوي و ادبي، بايد گفت حقيقت دنيا چيزي جز زمين و موجودات آن، اعم از كوه، دشت، گياه، حيوان، آسمان، ستارگان و كرات نيست. اينها همه آفريده هاي خداي مهربان است و آفريده هاي خدا همه باارزشند و دوست داشتن آنها از نظر عقل و شرع مانعي ندارد. بنابراين، دنياطلبي داراي معناي خاصي است كه بايد تبيين شود.

ص: 223

همان ها كه زندگي دنيا را بر آخرت ترجيح مي دهند و [مردم را] از راه خدا باز مي دارند و مي خواهند راه حق را منحرف سازند؛ آنها در گمراهي دوري هستند!

آن گاه به پيامبرش مي فرمايد از كساني كه فقط خواستار دنيا هستند و به تعبير ديگر از افراد دنياطلب، دنياپرست و دنياگرا دوري كند: «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّي عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا؛ حال كه چنين است از كسي كه از ياد ما روي مي گرداند و جز زندگي مادي دنيا را نمي طلبد، اعراض كن!» (نجم: 29)

در سوره نازعات نيز كساني را كه زندگي دنيا را برمي گزينند، جهنمي معرفي مي كند:

«فَأَمَّا مَنْ طَغي وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحيمَ هِي الْمَأْوي؛ اما آن كسي كه طغيان كرده، و زندگي دنيا را مقدّم داشته، مسلّماً دوزخ جايگاه اوست!» (نازعات: 37 _ 39)

در تعبير قرآن، نه دنيا، بلكه زندگي دنياست كه مي تواند مايه فريب و غرور باشد:

كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يوْمَ الْقِيامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُور. (آل عمران: 185)

هر كسي مرگ را مي چشد و شما پاداش خود را به طور كامل در روز قيامت خواهيد گرفت؛ آنها كه از آتش(دوزخ) دور شده و به بهشت وارد شوند، نجات يافته و رستگار شده اند و زندگي دنيا، چيزي جز سرمايه فريب نيست!

همچنين زندگي دنيا مي تواند بازيچه و سرگرمي باشد: «وَ مَا الْحَياةُ

ص: 224

الدُّنْيا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيرٌ لِلَّذينَ يتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُون؛ زندگي دنيا، چيزي جز بازي و سرگرمي نيست! و سراي آخرت، براي آنها كه پرهيزگارند، بهتر است! آيا نمي انديشيد؟!» (انعام: 32)

نزديك به چنين تعابيري در روايات هم آمده است؛ دنيا گاهي ملعون ناميده مي شود و گاه به ماري خوش خط و خال تشبيه مي گردد. چنانكه حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «دنيا مانند مار سمي است؛ پوست آن نرم است، ولي سمي كُشنده در درون دارد. نادان فريب خورده به آن مي گرايد و هوشمند عاقل از آن دوري گزيند».(1)

آن حضرت در كلامي ديگر مي فرمايد: «همانا من شما را از دنيا مي ترسانم؛ زيرا در كام شيرين و در ديده انسان، سبز و رنگارنگ است... با زينتِ غرور، خود را مي آرايد، شادي آن دوام ندارد و كسي از اندوه آن ايمن نيست، بسيار فريبنده و بسيار زيان رساننده است».(2)

بر اين اساس، رسول خدا صلي الله عليه و آله به پيروان خود دستور مي دهد: «اُترُكوا الدنيا لأهلِها فإنّه مَن أخَذَ مِنها فوقَ ما يكفِيهِ أخَذَ مِن حَتفِهِ و هُوَ لا يشعُرُ؛ دنيا را براي اهلش واگذاريد؛ زيرا هر كس از دنيا بيش از حدّ كفايت خود برگيرد، نادانسته، مرگ خود را شتاب بخشيده است».(3)

ص: 225

وَ قيلَ لِلَّذينَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا خَيراً لِلَّذينَ أَحْسَنُوا في هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقينَ. (نحل: 30)

و به كساني كه تقوا پيشه كردند، گفته شود: «پروردگارتان چه نازل كرد؟» مي گويند: «خوبي.» براي كساني كه در اين دنيا نيكي كردند، [پاداش] نيكويي است و قطعاً سراي آخرت بهتر است و چه نيكوست سراي پرهيزكاران.

در روايت نيز آمده است:

«الإمامُ الباقرُ عليه السلام في قولِهِ تعالي: و لَنِعمَ دارُ المُتَّقينَ، الدنيا؛(1) امام باقر عليه السلام درباره آيه «و نيكو [سرايي] است سراي پرهيزكاران»، [فرمود]: آن سراي دنياست».(2)

خداوند در آيات فراواني مي فرمايد: «الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْض» (بقره: 22)؛ «وَ هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُوم» (انعام: 97)؛ «هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيل» (يونس: 67)؛ «وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَر» (ابراهيم: 33).

زمين، آسمان، ستارگان، شب و روز، چهارپايان، همه و همه براي انسان آفريده شده است و به پيامبرش مي فرمايد: «و سهم خود را از دنيا فراموش مكن».(3)

با مقايسه اين دو دسته مطالب درمي يابيم دنيا به چه معنا بد است و چرا بد است و دنيا به چه معنا خوب است و چرا خوب است. دنيا به معناي زمين و آسمان و نعمت هاي موجود در آن، ذاتاً بد نيست. آنها همه آفريده

ص: 226

خدايند و آفريده حضرت حق، خير و بركت است. زندگي دنيا از آن جهت كه مقدمه ورود به زندگي آخرت است، خوب و خير است. دنيا كشتزار آخرت و بهترين يار و ياور براي رسيدن به آخرت است. بنابراين، انسان بايد از دنيا براي آخرتش بهره بگيرد. اين بد نيست، بلكه خوب و زيباست. زندگي پيامبر و ائمه اطهار عليهم السلام هم اين معنا را تأييد مي كند. آنها اهل ازدواج، بهره گيري از دنيا، دوست داشتن خانواده، فرزند و نظاير آن بودند.

آنچه مهم است، شيوه برخورد با اين نعمت است. شيوه برخي افراد در استفاده از نعمت ها به گونه اي است كه عقل و شرع آن را نمي پسندد. وي گاهي دچار غفلت و فراموشي مي شود و با دنيا و نعمت ها و فرصت زندگي در آن، به گونه اي برخورد مي كند كه گويي اين زندگي اصل است و آخرت فراموش شده است يا آخرتي وجود ندارد.

در روايات به شيوه نگرش به دنيا و استفاده از آن اشاره شده است. در مقام نظري، بايد دانست دنيا محل قرار و زندگي حقيقي نيست، بلكه كشتزار، پل و كاروان سرايي است كه چند روزي بايد از آن براي رسيدن به سراي ديگر بهره جست. در اين صورت، بايد در آن زهد ورزيد؛ يعني به آن دل نبست و به اندازه ضرورت از آن بهره گرفت. انسان مؤمن در دنيا به غايت تلاش مي كند؛ چون دنيا مزرعه آخرت است و در مزرعه تنبلي شايسته نيست، اما در مقام بهره برداري از آن، به حدّ كفاف بسنده مي كند و مي داند دنيا براي آخرت آفريده شده است.

ص: 227

عَنْ اِبْنِ عَبّاس قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ(صلي الله عليه وآله وسلم) يقُولُ: اِنَّهُ ما سَكَنَ حُبُّ الدُّنْيا قَلْبَ عَبْد اِلاّ الْتاطَ فيها بِثَلاثِ: شُغْلٍ لاينْفَدُ عَناؤُهُ; وَ فَقْرٍ لايدْرَكُ غِناهُ; وَ اَمَلٍ لاينالُ مُنْتَهاهُ. اَلا اِنَّ الدُّنْيا وَ الاْخِرَةَ طالِبَتانِ وَ مَطْلُوبَتانِ، فَطالِبُ الاْخِرَةِ تَطْلُبُهُ الدُّنْيا حَتّي يسْتَكْمِلَ رِزْقَهُ; وَ طالِبُ الدُّنْيا تَطْلُبُهُ الآخِرَةُ حَتّي يأْخُذَهُ الْمَوْتُ بَغْتَةً... .(1)

ابن عباس مي گويد: شنيدم رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمود: كسي كه گرفتار دوستي دنيا گردد، سه بلا دامنگير او مي شود: اشتغال فكري كه بر اثر آن خستگي او تمام نمي شود؛ فقري كه بي نيازي با آن نيست و آرزوهاي طولاني كه سرانجام ندارد. آگاه باشيد كه دنيا و آخرت، هر دو، هم طالبند و هم مطلوب. پس كسي كه سراغ آخرت رفت، دنيا خود به خود سراغ او مي آيد تا از روزي خود به طور كامل بهره برداري كند و خواهان دنيا، آخرت به سراغ او مي آيد تا اينكه مرگ، ناگهاني او را دريابد و به كام خويش فروكشد.

ص: 228

طلب دوم كه نگاه و طلب غير ابزاري و اصيل است، انسان را كور مي گرداند و او را به ناكجاآباد مي كشاند.

در روايات تعبير ديگري هم وجود دارد و آن دنيادوستي است. حب ّالدنيا؛ يعني دنيا از سرِ دوستي و چنان طلب شود كه آخرت فراموش گردد. چنين حبّ و دوستي نيز اشتباه است. حب ّالدنيا ريشه هر خطايي است و اين حبّ و دوستي مشكل ساز است، حبّ دنيا، حبّ رياست، حبّ طعام و... . بنابراين، حبّ دنيا و طلب آن به عنوان هدف اصلي خطاست و در آيات و روايات نكوهش شده است، اما بايد توجه داشت علاقه به زن و فرزند و امثال آنها كه در مسير حق و حقيقت است، مصداق حبّ الدنيا نيست. در روايات آمده است، شخصي به امام صادق عليه السلام عرض كرد: من دنيا را دوست دارم. حضرت فرمود: با آن چگونه برخورد مي كني؟ عرض كرد: ازدواج مي كنم. حج مي روم. خرج خانواده را مي دهم. به برادرانم رسيدگي مي كنم و صدقه مي دهم. حضرت فرمود: «لَيسَ هَذا مِنَ الدُّنيا هَذا مِنَ الْاخرةِ؛ اين دنيا نيست، بلكه عين آخرت است».(1)

ص: 229

4. كمتر خشنودند و به تعبير روايات «قليل الرضا» هستند؛ يعني كم راضي مي شوند و اهل رضايت نيستند؛

5. مغرور و سرمست از جاه و مقام، پول و ثروتند؛

6. اهل طاعت خدا نيستند؛

7. كم خير هستند؛

8. در حالت نعمت، سپاس گزاري را نمي دانند؛

9. در حالت سختي، اهل شكيبايي نيستند؛

10. خود را خردمند مي پندارند، اما در حقيقت نادان و احمقند.(1)

ص: 230

1. ادعاي اعتقاد به خدا و آخرت، ادعاي زباني است و اساساً چنين حقايقي را در دل قبول ندارند؛

2. در ادعاي خود راست گو هستند، اما دچار غفلت شده اند. غفلت مي تواند علت دنياطلبي باشد. انساني كه به دنيا و مظاهر و لذت هاي آن مشغول شود و خود و حقيقت دنيا و آخرت را فراموش كند، به سمت دنياگرايي كشيده مي شود.

داستان قارون در قرآن كريم، مي تواند نمونه روشني براي اين موضوع باشد.

ص: 231

إِنَّ الَّذينَ لا يرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ أُولئِكَ مَأْواهُمُ النَّارُ بِما كانُوا يكْسِبُونَ. (يونس: 7 و 8)

كساني كه به ملاقات ما اميد ندارند و به زندگي دنيا خشنود شدند و بر آن تكيه كردند و آنها كه از آيات ما غافلند، آنها جايگاهشان آتش است.

ص: 232

ص: 233

درباره افرادي كه از سر غفلت دچار دنياطلبي شده اند، زدودن عوامل غفلت مي تواند دنياطلبي را ريشه كن سازد و خودشناسي از عوامل مهمي است كه ضربه مهلكي به ريشه دنياطلبي وارد مي آورد. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «مَن كَرُمت عَليه نَفسُه هَانَت عَليه الدُّنيا؛ هر كس جانش برايش گرامي باشد و به كرامت خود توجه كند، دنيا در مقابلش پست و كوچك مي شود».(1)

روشن است انسان خردمند به چيزهاي پست و كوچك توجه نمي كند؛ چه رسد به اينكه به آنها دل ببندد. در اين مسير، اطاعت از خدا و رسول و امامان معصوم عليهم السلام و به كار بستن رهنمودهاي آنها راهگشاست.

همان گونه كه اشاره شد، نخستين قدم، آن است كه انسان اهل فكر و تدبر شود، در حقيقتِ خود و دنيا به دقت نظر كند و در كنار آن، ديگر دستورهاي الهي را انجام دهد، اهل نماز و عبادت باشد، با دنياطلبان همراهي نكند، در انتخاب دوست دقت كند، قرآن را در زندگي وارد سازد؛ يعني آن را بخواند و در آن تأمل كند. رعايت همين موارد مي تواند به دوري انسان از دنياطلبي كمك فراواني كند.

ص: 234

2. مرحله عمل و كاربرد.

در مرحله نخست؛ بايد به كلمات نوراني قرآن و اهل بيت عليهم السلام ، اعتقاد يافت؛ يعني بايد بدانيم و معتقد باشيم دنيا مقدمه و مزرعه آخرت است. حيات واقعي، حيات اخروي است و دوستي دنيا سرچشمه هر خطا و گناهي است و در مقام عمل، بايد از بستن دل به دنيا و مظاهر آن پرهيز كرد.

انسان مؤمن از دنيا كمال بهره را مي برد؛ زيرا دنيا بهترين وسيله و تنها وسيله رسيدن به آخرت است، اما حبّ و عشق آن را در دل جاي نمي دهد؛ زيرا دل جايگاه عشق و حبّ خداست. بر اين اساس، انسان عاقل و مؤمن، در مقام عمل، زاهد خواهد بود و به قدر كفاف و ضرورت از دنيا بهره مي گيرد و از دنيا براي انجام اعمال صالح مدد مي جويد. دنيا زير پاي او قرار دارد، اما چشمش به آخرت و زندگي اخروي است. اقبال و ادبار دنيا در روحيه او اثر نمي گذارد؛ يعني نه از دست دادن نعمتي او را متأسف مي كند و نه روي آوردن نعمت دنيايي او را ذوق زده مي سازد. شعار زباني و عملي او اين جمله خواهد بود: «الحمدلله علي كل حال».

ص: 235

براي آخرتش و از زندگي خود براي مردنش و از جواني خود براي پيري اش توشه برگيرد؛ زيرا دنيا براي شما آفريده شده است و شما براي آخرت».(1)

3. امام علي عليه السلام : «الدُّنيا خُلِقَت لِغيرِها و لم تُخلَق لِنَفسِها؛ دنيا، نه براي خودش كه براي غير خود آفريده شده است».(2)

4. امام باقر عليه السلام : «و لَنِعمَ دارُ المُتَّقينَ»،(3) الدنيا؛ درباره آيه «و نيكو [سرايي] است سراي پرهيزكاران»، فرمود: آن سراي دنياست».(4)

5. امام باقر عليه السلام : «نِعمَ العَونُ الدُّنيا عَلَي الآخِرَةِ؛ دنيا ياور خوبي براي آخرت است».(5)

ص: 236

3. امام علي عليه السلام : «الدُّنيا حُلْمٌ و الاغتِرارُ بِها نَدَمٌ؛ دنيا، خوابي است و فريفته شدن به آن، مايه پشيماني است».(1)

4. امام علي عليه السلام : «الدُّنيا سُوقُ الخُسرانِ؛ دنيا، بازار زيان است».(2)

5. امام علي عليه السلام : «الدُّنيا سَمٌّ آكِلُهُ مَن لا يعرِفُهُ؛ دنيا، زهر است، كسي آن را مي خورد كه نمي شناسدش».(3)

6. امام علي عليه السلام : «الدنيا مَعدِنُ الشرِّ و محلُّ الغُرورِ؛ دنيا، معدن بدي و جايگاه فريب است».(4)

ص: 237

ص: 238

ص: 239

3. امام صادق عليه السلام : «إنّ أوّلَ ما عُصِي اللّه ُ بِهِ سِتٌّ: حُبُّ الدنيا، و حبُّ الرئاسةِ، و حبُّ الطَّعامِ، و حبُّ النساءِ، و حُبُّ النومِ، و حبُّ الراحةِ؛ نخستين عواملي كه موجب نافرماني و معصيت خدا شد، شش مورد بود: دنيادوستي، رياست طلبي، شكم پرستي، زن دوستي، پُر خوابي و راحت طلبي».(1)

ص: 240

ص: 241

بزرگ ترين همّ و غمش آخرت باشد، خداوند دلش را بي نياز گرداند و كارش را سامان دهد».(1)

ص: 242

ص: 243

ص: 244

شهرت عمومي در همه ايران پيدا كرده بود و از اطراف كشور، طلاب به محضرش شتافته بودند و حوزه علميه عظيمي در سبزوار تشكيل يافته بود.

شاه كه از آن همه استقبال ها و ديدن ها و كرنش ها و تملق ها خسته شده بود، تصميم گرفت خودش به ديدن حكيم برود.

به شاه گفتند: حكيم شاه و وزير نمي شناسد. شاه گفت: ولي شاه حكيم را مي شناسد. جريان را به حكيم اطلاع دادند. تعيين وقت شد و يك روز در حدود ظهر، شاه فقط به اتفاق يك نفر پيشخدمت به خانه حكيم رفت؛ خانه اي بود محقر با اسباب و لوازمي بسيار ساده. شاه ضمن صحبت ها گفت: هر نعمتي شكري دارد. شكر نعمت علم، تدريس و ارشاد است. شكر نعمت مال، اعانت و دستگيري است. شكر نعمت سلطنت هم البته انجام حوايج است. لهذا من ميل دارم شما از من چيزي بخواهيد تا توفيق انجام آن را پيدا كنم.

_ من حاجتي ندارم، چيزي هم نمي خواهم.

_ شنيده ام شما يك زمين زراعتي داريد. اجازه بدهيد دستور دهم آن زمين از ماليات معاف باشد.

_ دفتر ماليات دولت مضبوط است كه از هر شهري چه قدر وصول شود. اساس آن با تغييرات جزئي به هم نمي خورد. اگر در اين شهر از من ماليات نگيرند، همان مبلغ را از ديگران زيادتر خواهند گرفت، تا مجموعي كه از سبزوار بايد وصول شود تكميل گردد. شاه راضي نشوند كه تخفيف دادن به من يا معاف شدن من از ماليات، سبب تحميلي بر يتيمان و بيوه زنان گردد. به علاوه دولت كه وظيفه دارد حافظ جان و مال مردم باشد، هزينه هم دارد و بايد تأمين شود. ما با رضا و رغبت، خودمان اين ماليات را مي دهيم.

ص: 245

شاه گفت: ميل دارم امروز در خدمت شما غذا صرف كنم و از همان غذاي هر روز شما بخورم. دستور بفرماييد ناهار شما را بياورند.

حكيم بدون آنكه از جا حركت كند فرياد كرد: غذاي مرا بياوريد. فوراً آوردند. طبقي چوبين كه بر روي آن چند قرص نان و چند قاشق و يك ظرف دوغ و مقداري نمك ديده مي شد. جلو شاه و حكيم گذاشتند. حكيم به شاه گفت: بخور كه نان حلال است، زراعت و جفت كاري آن دسترنج خودم است.

شاه يك قاشق خورد، اما ديد به چنين غذايي عادت ندارد و از نظر او قابل خوردن نيست. از حكيم اجازه خواست مقداري از آن نا ن ها را به دستمال ببندد و تيمّناً و تبرّكاً همراه خود ببرد. پس از چند لحظه، شاه با يك دنيا بهت و حيرت خانه حكيم را ترك كرد».(1)

ص: 246

قرآن درباره اين پنجاه نفر مي فرمايد: «إِنَّ الَّذينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يوْمَ الْتَقَي الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَليمٌ.» (آل عمران: 155) يعني كاري كه اينها كردند، نتيجه اشتباهات و لغزش هايي بود كه قبل از اين كرده بودند. هر لغزشي به نوبه خود لغزش هاي ديگري را بر انسان تحميل مي كند؛ يعني پايه ايمان را سست مي كند و سستي ايمان، تأثير سوء خودش را در عمل بعدي ما مي گذارد. وقتي ما لغزش پيدا مي كنيم، اين لغزش روي ايمان ما _ ولو نامحسوس _ اثر مي گذارد. «إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا»؛ كار خطايي را قبلاً يك نفر انجام مي دهد، بعد اين خطا در ايمان او تأثير منفي مي گذارد، بدون اينكه خود انسان هم متوجه شود؛ مثل خيلي از وقت ها كه انسان از حالي به حالي مي رود، ليكن تغيير حال خود را متوجه نمي شود.

اثر منفي عمل روي ايمان و ايمان روي عمل، نتيجه اش شكست جنگ احد مي شود؛ نتيجه اش عقب رفت هاي گوناگون ديگر مي شود؛ نتيجه اش اين مي شود كه پنجاه سال بعد از هجرت پيغمبر و چهل سال بعد از وفات آن حضرت، نوه او _ كه عزيزترين انسانِ پيغمبر است؛ يعني امام حسين عليه السلام _ در مقابل حكومت جانشين پيغمبر قرار مي گيرد و با آن وضع فجيع به شهادت مي رسد».(1)

ص: 247

دهد؛ زكات آنها را بگيرد و كمكشان كند. وقتي اميرمؤمنان، علي عليه السلام شنيد كه پيامبر به حج رفته است، به سرعت خود را به مكه رساند. از مردم يمن مبالغي زكات گرفته شده بود كه در بين آنها مقداري حُلّه يمني هم وجود داشت؛ يعني لباس هاي دوختِ يمنِ آن روز كه بسيار مطلوب و مقبول بود. اميرالمؤمنين عليه السلام فرصت نداشت كه با اين كاروان حركت كند. او عجله داشت خودش را به پيامبر برساند. لذا يك نفر را در رأس كاروان گذاشت كه آن اموال را بياورد. خودش را هم به پيامبر در مكه رساند كه اوّلِ اعمال حج با پيامبر باشد. بعد كه آن كاروان رسيد، اميرالمؤمنين عليه السلام _ سراغ آنها رفت، اما ديد حلّه هاي يمني را در غياب حضرت، بين خودشان تقسيم كرده و هر كدام يك حلّه زيبا پوشيده و آمده اند! فرمود: چرا اينها را پوشيده ايد؟! گفتند: غنيمت و زكات است. لذا متعلّق به ماست! فرمود: تا قبل از آنكه به پيامبر برسد _ به تعبير امروز، به خزانه واريز شود _ قابل تقسيم نيست. اين خلاف مقررات و خلاف دين است. لذا حلّه ها را از آنها گرفت. بعضي نمي دادند، به زور از آنها گرفت. طبيعي است اگر از كسي امتيازي را بگيرند، چنانچه خيلي مؤمن نباشد، ناراحت مي شود. پيش پيامبر آمدند و از اميرالمؤمنين عليه السلام شكايت كردند! پيامبر فرمود: چرا شكايت مي كنيد مگر چه شده است؟ عرض كردند: علي آمد و اينها را از ما گرفت. پيامبر در جواب آنها گفت: علي را بر اين كار ملامت نكنيد؛ «انّه خشن في ذات الله.» او در مسئله مقررات خدايي، مرد خشني است».(1)

ص: 248

2. انسان مؤمن وظيفه دارد هميشه از دل خود مراقبت كند كه اسير دنيا نگردد. البته نمي توان انسان را از دل بستن و دوست داشتن به طور مطلق نهي كرد، بلكه بايد او را هدايت كرد. بنابراين، بايد گفت: «دل به كسي نبنديد، دل به خدا ببنديد».

3. براي رها شدن از دل بستگي به دنيا، بايد به حقيقت خود و جهان توجه كرد. انسان مؤمن اگر دريابد و ايمان آورد كه جز بهشت، چيزي نمي تواند قيمت انسان باشد، هيچ گاه به دنيا دل نمي بندد، بلكه از دنيا براي رسيدن به آخرت كمال استفاده را مي كند.

4. قرائت آيات قرآن كريم و تأمل در آنها و توجه به روايات و سيره پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، در دل نبستن به دنيا بسيار مؤثر است.

5. جايگاه دوست و رفيق در دل بستگي به دنيا بي تأثير نيست، پس با كساني دوستي كنيم كه اهل آخرتند.

ص: 249

ص: 250

كه از قدرتش در پنهان كاري و مخفي كردن، در راه شر و بد استفاده كند؛ يعني اين استعداد و نعمت الهي، مي تواند به نيرويي كاملاً منفي تبديل شود.

هرگاه آدمي از اين قدرت و استعداد الهي، براي فريب ديگران و مخفي نگه داشتن نيت و عقيده فاسد خود استفاده كند و ظاهري برخلاف باطنش نشان دهد، دچار دورويي و به تعبير قرآن، نفاق شده است.

شهيد مطهري رحمه الله در اين باره مي نويسد:

نفاق و دورويي از مختصات بشر است و اگر در بعضي حيوانات ديگر بوده باشد، يك درجه خفيفي است. برخي حيوانات مانند روباه به مكر و خدعه معروف شده اند. بديهي است كه مكر و خدعه آن حيوانات، قابل مقايسه با مكرها و خدعه ها و ظاهرسازي و تصنع هاي فرزند آدم نيست، ولي نبايد چنين تصور كرد كه چون مكر و خدعه و دورويي از مختصات بشر است، پس كمالي است براي بشر و بايد از آن استفاده كرد؛ زيرا دورويي يك نوع سوء استفاده است از يك استعداد كمالي بشري. آنچه كمال است قدرت بر استتار و رازداري و مكتوم نگه داشتن عقيده و فكر و احساسات دروني است. اين در ذات خود كمال است و عيبي ندارد... آن چيزي كه نقص است و نام نفاق و دورويي دارد، اين است كه آدمي از همين قدرت و استعداد خود براي فريب دادن و گمراه ساختن و گول زدن ديگران استفاده كند. پس نفاق و دورويي در عين اينكه از مختصات انسان است، كمال انساني نيست، بلكه يك نوع سوءاستفاده از يك استعداد انساني است.(1)

دورويي و نفاق، مصداق هاي متفاوتي دارد كه از مصداق هاي ضعيف

ص: 251

و كوچك آغاز مي شود و به مراحل قوي و پاياني كه كفر نهاني باشد، ختم مي گردد.

بحث نفاق در بسياري از سوره هاي قرآن كريم، ناظر به مصداق نهايي و پاياني آن، يعني همان كفر نهان است. از ديدگاه قرآني، دورويان و منافقان، گروهي خطرناك هستند كه در رويارويي با پيامبر و وحي و قرآن معنا يابند. در ابتداي قرآن كريم، يعني سوره بقره، انسان ها به سه دسته تقسيم شده اند:

اهل تقوا و ايمان؛

اهل كفر؛

اهل نفاق و دورويي.

نفاق و دورويي در مقابل ايمان قرار دارد و هم رديف كفر و حتي بدتر از آن است؛ زيرا شخص كافر، خدا، نبوت و وحي را به صراحت انكار مي كند، اما منافق كسي است كه در ظاهر و به زبان اظهار ايمان مي كند، در حالي كه در باطن، به خدا و پيامبر كافر است. وي اهل خدعه و نيرنگ است.

دورويي و نفاق، با ايمان جمع شدني نيست و با يكديگر سازگاري ندارند. نوعي از دورويي و نفاق وجود دارد كه ممكن است با ايمان هاي ضعيف جمع شود؛ يعني ممكن است كسي خدا، پيامبر و قيامت را قبول داشته باشد، اما به دليل ضعف شخصيت، ضعف ايمان و نظاير آن، در برخي رفتارهاي اجتماعي خود منافقانه عمل كند.

براي روشن شدن ابعاد مختلف دورويي و نفاق، طرح اين پرسش ها ضروري است:

دورويي و نفاق چيست؟ انسان منافق و دورو چه كسي است و چه ويژگي هايي دارد؟

ص: 252

منشأ دورويي و نفاق چيست؟ چه عواملي سبب مي شود نفاق در انسان رشد كند؟

دورويي و نفاق چه آثاري به دنبال دارد؟

چگونه دورويي و نفاق را از خود و جامعه دور سازيم؟

جريان منافقين در صدر اسلام چگونه بوده است؟

ص: 253

است؛ زيرا در حكم دزد خانگي و پلي است كه كافران به وسيله آن براي خراب كاري، به اسلام راه مي يابند. در قرآن مجيد آمده است: «إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ؛ منافقان در پايين ترين درجه آتش هستند.» (نسا: 145) و وعده داده شده است كه: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ». (توبه: 68)

در صدر اسلام، منافقان در برنامه هاي رسول خدا صلي الله عليه و آله بسيار كارشكني كردند. حالات آنها بيشتر در سوره توبه كه در سال نهم هجرت نازل گشته و در سوره منافقون و ديگر آيات، بيان شده است. زنان منافق نيز كم نبوده اند و در قرآن پنج بار «منافقات» در رديف «منافقين» آمده است.(1)

شهيد مطهري رحمه الله درباره تحليل ماهيت و بررسي معناي اصطلاحي نفاق، تعابير زيبايي دارد؛ ايشان در اين باره مي نويسد:

... و اما منافق؛ منافق كسي است كه فكر و انديشه اش يك جور مي گويد، زبانش جور ديگري، درست بر ضد آن. احساسات و عواطفش در يك جهت است، ولي تظاهرات ظاهري اش در جهت ديگر. در دل، خدا را قبول ندارد، اما متظاهر به خداپرستي است؛ پيغمبر را قبول ندارد، متظاهر به احترام به پيغمبر است؛ قرآن را قبول ندارد، متظاهر به احترام به قرآن است؛ علي را قبول ندارد، متظاهر به احترام به علي است؛ و همين طور همه مقدسات دين. پرده اي بر روي كفر خودش كشيده است. بنابراين، نفاق يعني كفرِ در زير پرده. منافق، يعني كافري كه كفر خودش را در پشت پرده مخفي نگه داشته است. حديثي در نهج البلاغه است؛

ص: 254

اميرالمؤمنين در نامه اي كه به محمد بن ابي بكر _ وقتي او را والي مصر كرده بودند _ نوشته اند، مي فرمايند:

من از پيغمبر اكرم اين حديث را شنيدم. پيغمبر نسبت به آينده امت اظهار نگراني مي كرد و مي گفت: من از منافقان نگرانم. پيغمبر از آينده امت خودش اظهار نگراني مي كرد، ولي نه از ناحيه كافران، نه از ناحيه كساني كه مسلمان نيستند و مي گويند ما اسلام را قبول نداريم، بلكه از ناحيه كساني كه اسلام را به ظاهر قبول كرده اند و در باطن قبول نكرده اند. عبارت حضرت اين است كه پيغمبر مي فرمود: «انّي لا اخافُ عَلي امَّتي مُؤْمِناً وَ لا مُشْرِكاً»؛ من از مؤمنين بر امتم بيم ندارم، از مشركين هم بر امتم بيم ندارم، «امَّا الْمُؤْمِنُ فَيمْنَعُهُ اللَّهُ بِايمانِهِ» اما مؤمن، خدا به موجب همان ايمانش او را باز مي دارد؛ يعني ايمان مؤمن به او اجازه نمي دهد خطري براي اسلام به وجود بياورد. «وَ امَّا الْمُشْرِكُ فَيقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْكِهِ»؛ مشرك چون متظاهر به شرك خودش هست، خدا او را به همين موجب مي كوبد. «وَ لكِنّي اخافُ عَلَيكُمْ كُلَّ مُنافِقِ الْجَنانِ عالِمِ اللِّسانِ»؛ آن كه من از او بر شما نگرانم، منافق است كه زبانش دانا و متظاهر است و به خير و اسلام مي چرخد، بلكه همه تظاهراتش تظاهرات اسلامي است، اما دلش به سوي ديگر است.(1)

با توجه به آيات 8 تا 14 سوره بقره، ويژگي هاي انسان هاي دورو و منافقي كه در حقيقت كافرند، عبارت است از: تظاهر و دروغ، خدعه و

ص: 255

نيرنگ، دچار بيماري روحي؛ خيال باف تا جايي كه فقط خود را اصلاح گر مي دانند؛ اهل فساد، كم خرد و سفيه؛ دچار جهل و ناداني مركب، يعني حقايق را نمي دانند، اما خود را دانا و آگاه تصور مي كنند و... .

ص: 256

اميرمؤمنان حضرت علي عليه السلام در روايتي مي فرمايد: «نِفاقُ المْرَءِ مِنْ ذُلٍّ يجِدهُ في نَفْسِه؛ نفاقِ انسان، از آن حقارت و پستي است كه در خود احساس مي كند».(1)

ص: 257

ص: 258

ص: 259

ص: 260

ص: 261

گفته شد، نفاق و دورويي معلول عامل يا عواملي است. از جمله اين عوامل، حقارت و پستي شخصيت است. بنابراين، انسان بايد تلاش كند خود را به عزت برساند. او مي تواند از طريق رفاقت با انسان هاي باشخصيت و داراي روحيه اعتماد، عزت نفس خود را تقويت كند. بايد دانست عزت حقيقي از آنِ خداست. بنابراين، با بندگي خدا مي توان به عزت رسيد. چنين شخصي هرگز دورو نمي شود.

همچنين گفته شد دروغ، دشمني و مشاجره لفظي، غنا و موسيقي، هم نشيني با دنياطلبان و صاحبان قدرت، در پيدايش و تقويت نفاق مؤثر است. بنابراين، لازم است انسان از اين موارد دوري كند.

راه دوم: راهكارهايي هست كه جنبه مثبت دارد و در روايات به آنها اشاره شده است. براي مثال در روايات آمده است كه ذكر زياد، مي تواند نفاق و دورويي را از ذاكر دور گرداند. بنابراين، لازم است انسان دست كم از ذكر زباني شروع كند تا حقيقت ذكر، كه درك حضور حضرت حق در همه جا و هر زمان است، نصيبش گردد.(1)

از جمله ذكرهايي كه براي از بين بردن نفاق و دورويي سفارش شده، صلوات فرستادن با صداي بلند است. همچنين تمسك به قرآن كريم و قرائت مداوم آن و تدبّر و تأمل در آياتش، از عوامل نابودكننده نفاق و دورويي به شمار مي رود.(2)

عبادت، حضور در نماز جمعه، توكل به حضرت حق و گريه و زاري به درگاه آن شفادهنده حقيقي نيز مي تواند انسان را از سرزمين جهنمي نفاق و دورويي نجات بخشد.

ص: 262

البته آن گاه كه نفاق، به صورت جرياني اجتماعي و سازمان دهي شده در مقابل اهل ايمان ايستاده و كمر به نابودي آنان بسته است، وظيفه آن است كه با روشن گري و زدودن غبار جهل و بي خبري، به مبارزه با نفاق پرداخت. اهل ايمان موظفند با برخورد قاطع، جريان نفاق را از صحنه خارج كنند؛ زيرا نفاق به اين معنا، همان كفر است كه با تاكتيك نفاق به مبارزه با مؤمنان قد علم كرده است.

ص: 263

تحريك كردن آنها بر ضد مسلمانان، ساختن و شايع كردن ماجراي اِفك و... .

بعضي گفته اند جريان نفاق، با ورود اسلام به مدينه آغاز شد و تا نزديكي هاي رحلت پيامبر ادامه يافت.

اين نظر گروهي از مفسران است، اما تأمل در رخدادهاي زمان پيامبر و دقت در فتنه هايي كه پس از رحلت به وقوع پيوست و توجه به طبيعت فعال و مؤثر اجتماع، سست بودن اين نظر را نشان مي دهد؛ چون اولاً، دليل قانع كننده اي وجود ندارد كه ثابت كند نفاق و دورويي در وجود برخي كساني كه پيش از هجرت، در مكه به پيامبر ايمان آوردند، وجود نداشته است. بسياري اوقات در جوامع، شاهد آن هستيم كه عده اي، از هر دعوتگري پيروي مي كنند و بر گرد هر ندايي جمع مي شوند و به مخالفت نيروهاي مخالف مسلط سركوبگر آن دعوت هم اعتنايي نمي كنند و با هر خطري زندگي مي كنند و به راه خود ادامه مي دهند، به اميد اينكه روزي موفق شوند مرام خود را [اجرا] كنند و مستقلاً بر مردم حاكميت يابند و اداره جامعه را شخصاً به عهده گيرند و بر ديگران سيادت كنند. مي دانيم كه پيامبر به هنگام دعوت قوم خود به اسلام، يادآور مي شد كه اگر ايمان بياورند و از او پيروي كنند، بر زمين پادشاهي خواهند كرد. بنابراين، عقلاً رواست كه برخي از كساني كه به پيامبر ايمان آوردند، در ظاهر آن حضرت از دين پيروي كنند، به اميد اينكه از اين طريق به آرزوي خود، يعني پيشوايي و رياست و حاكميت، دست يابند. بديهي است كه آثار ناشي از اين گونه

ص: 264

نفاق، حادثه آفريني و دسيسه چيني بر ضد اسلام و مسلمانان و ضربه زدن به جامعه ديني نيست، بلكه لازمه اش اين است كه حتي الامكان اسلام را تقويت كنند و در راه دفاع از آن، از مال و مقام خود بگذرند تا بدين وسيله كارها روبه راه شود و زمينه اي براي بهره گيري آنان از اسلام و در آوردن آن در خدمت منافع شخصي شان فراهم آيد... .

البته چنين منافقاني، چنانچه علايم و نشانه هايي از دين بيابند كه مثلاً با هدف و آرمان رياست طلبي و سلطه جويي شان ناسازگار باشد، مكارانه با آن مخالفت و ضديت خواهند كرد تا قضيه را در مسيري بيندازند كه آنان را به هدف پليدشان برساند.

همچنين اين امكان وجود دارد كه برخي مسلمانان در دين خود شك و ترديد كنند و از دين خويش برگردند، اما اين ارتدادِ خود را مخفي نگه دارند. چنان كه خداوند متعال مي فرمايد: «اين بدان سبب است كه آنان ايمان آوردند، اما سپس كافر شدند...». همچنين اين امر از لحن آيه اي مانند «اي كساني كه ايمان آورده ايد! هر كه از شما از دينش برگردد، زود باشد كه خداوند مردمي را بياورد كه آنها را دوست مي دارد...» پيداست.

همچنين آن دسته از مشركان مكه كه در روز فتح اين شهر ايمان آوردند، ايمان اكثر آنها از روي صداقت و اخلاص نبود.

تأمل و دقت كافي در رخدادهاي آخر عمر پيامبر و فتنه هايي كه پس از رحلت ايشان به وقوع پيوست، شايد ما را در رسيدن به پاسخي قانع كننده راهنمايي كند... .(1)

ص: 265

ص: 266

إلاّ دُبُرا، مُستَكبِرينَ لا يألَفونَ ولا يؤلَفونَ، خُشُبٌ باللَّيلِ سُخُبٌ بالنَّهارِ.(1)

منافقان را نشانه هايي است كه با آنها شناخته مي شوند: درودشان لعنت است، پرخور و شكم باره اند، به غنايم دستبرد مي زنند، به مساجد نزديك نمي شوند، مگر با اكراه و رياكاري، نماز را آخر وقت مي خوانند، خود را برتر مي بينند؛ به طوري كه با كسي انس و الفت نمي گيرند وكسي هم با آنان الفت نمي گيرد، شب مانند چوب خشك مي افتند (شب زنده داري نمي كنند) و روز صداي خود را به جرّ و بحث بلند مي كنند.

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «مَن خالَفَت سَريرَتُهُ عَلانِيتَهُ فهُو مُنافِقٌ كائنا مَن كانَ؛ كسي كه باطنش با ظاهرش ناسازگار باشد، منافق است؛ هر كه مي خواهد باشد».(2)

4. امام علي عليه السلام : «كَثرَةُ الوِفاقِ نِفاقٌ، كَثرَةُ الخِلافِ شِقاقٌ؛ موافقتِ زياد [نشانه] نفاق است؛ مخالفتِ زياد [نشانه] دشمني است».(3)

5. امام صادق عليه السلام : «أربَعٌ مِن عَلاماتِ النِّفاقِ: قَساوَةُ القَلبِ، وجُمودُ العَينِ، والإصرارُ علَي الذَّنبِ، والحِرصُ علَي الدُّنيا؛ چهار چيز از نشانه هاي نفاق است: سخت دلي، خشكيدگي چشم، مداومت بر گناه و آزمندي به دنيا».(4)

6. امام باقر عليه السلام : «لا تَقُمْ إلي الصَّلاةِ مُتَكاسِلاً ولا مُتَناعِسا ولا مُتَثاقِلاً؛ فإنّها مِن خَلَلِ النِّفاقِ، وإنَّ اللّه َ نَهَي المؤمنينَ أن يقُومُوا إلي الصَّلاةِ وهُم سُكاري يعنِي

ص: 267

مِنَ النَّومِ؛ با حالت كسل و خواب آلود و سنگين به نماز نايست؛ زيرا اينها از خصلت هاي نفاق است و خداوند، مؤمنان را از اينكه در حالت مستي، يعني مستي خواب، به نماز ايستند، نهي كرده است».(1)

7. امام صادق عليه السلام : «لِلمُنافِقِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يخالِفُ لِسانُهُ قَلبَهُ، وقَلبُهُ فِعلَهُ، وعَلانيتُهُ سَريرَتَهُ؛ منافق سه نشانه دارد: زبان او با دلش ناسازگار است و دلش با كردارش و ظاهرش با باطنش».(2)

ص: 268

4. امام علي عليه السلام : «الكذبُ يؤَدِّي إلَي النِّفاقِ؛ دروغ، به نفاق مي انجامد».(1)

5. امام علي عليه السلام : «إياكُم والمِراءَ والخُصومَةَ؛ فإنّهُما يمرِضانِ القُلوبَ علَي الإخوانِ وينبُتُ علَيهِما النِّفاقُ؛ از مجادله و ستيزه كردن بپرهيزيد؛ زيرا اين دو كار، دل ها را نسبت به برادرانْ بيمار مي كند و از آنها نفاق مي رويد».(2)

6. امام علي عليه السلام : «نِفاقُ المَرءِ مِن ذُلٍّ يجِدُهُ في نفسِهِ؛ نفاق انسان از ذلتي است كه در خود حس مي كند».(3)

7. امام صادق عليه السلام : «إياكُم والخُصومَةَ في الدِّينِ، فإنَّها تَشْغَلُ القَلبَ عَن ذِكْرِ اللهِ عزّ وجلّ، وتُورِثُ النِّفاقَ، وتُكْسِبُ الضَّغائنَ، وتَسْتَجيزُ الكِذْبَ؛ از مشاجره كردن در دين بپرهيزيد كه آن، دل را از ياد خداوند عزّوجلّ باز مي دارد و موجب نفاق مي شود و كينه به بار مي آورد و راه بر دروغ مي گشايد.(4)

8. امام صادق عليه السلام : «فيمَن طَلبَ الصَّيدَ لاهِيا: وإنّ المؤمنَ لَفي شُغُلٍ عن ذلكَ، شَغَلَهُ طَلَبُ الآخِرَةِ عَنِ المَلاهي... وإنَّ المؤمنَ عَن جَميعِ ذلكَ لَفي شُغُلٍ، ما لَهُ وللمَلاهي؟! فإنَّ المَلاهي تُورِثُ قَساوَةَ القَلبِ وتُورِثُ النِّفاقَ؛ درباره كسي كه براي سرگرمي دنبال شكار مي رود، فرمود: مؤمن، فرصت چنين كارهايي را ندارد. آخرت جويي، او را از سرگرمي باز داشته است... مؤمن به هيچ يك از اين كارها نمي رسد، او را چه به سرگرمي ها؟! كارهاي لهو و سرگرم كننده، سخت دلي مي آورد و نفاق بر جاي مي گذارد».(5)

ص: 269

9. امام صادق عليه السلام : «الغِناءُ يورِثُ النِّفاقَ؛ آوازه خواني، از خود نفاق بر جاي مي گذارد».(1)

10. امام صادق عليه السلام : «إياكُم و مُجَالَسةَ المُلوكِ و أبناءِ الدُّنيا، ففي ذلكَ ذَهابُ دِينِكُم و يعقِبُكُم نِفاقا، و ذلكَ داءٌ دَوِي لا شِفاءَ لَهُ، و يورِثُ قَساوَةَ القَلبِ، و يسْلُبُكُم الخُشوعَ، و علَيكُم بالأشْكالِ مِن النّاسِ و الأوْساطِ مِن النّاسِ فعِندَهُم تَجِدونَ مَعادِنَ الجَوهرِ؛ از هم نشيني با شاهان و دنياپرستان بپرهيزيد كه اين كار، دين شما را مي برد و نفاق و دورويي مي آورد و اين دردي سخت و بي درمان است. نيز سنگدلي به بار مي آورد و فروتني را مي زدايد. با مردمان همتاي خود و افراد متوسط [جامعه] هم نشيني كنيد كه معادن جواهر را در ميان آنها مي يابيد».(2)

ص: 270

4. امام زين العابدين عليه السلام : «الذُّنوبُ التي تَرُدُّ الدعاءَ: سُوءُ النِيةِ، و خُبثُ السَّرِيرَةِ، و النِّفاقُ مَع الإخوانِ، و تَركُ التَّصديقِ بالإجابَةِ، و تأخِيرُ الصلواتِ المَفروضاتِ حتّي تَذهَبَ أوقاتُها، و تَركُ التّقرُّبِ إلي اللّه ِ عزّوجلّ بالبِرِّ و الصَّدقَةِ، و استِعمالُ البَذاءِ، و الفُحشُ في القَولِ؛ گناهاني كه از استجابت دعا جلوگيري مي كنند، عبارتند از: بدنيتي، خبث باطن، دورويي با برادران، باور نداشتن به اجابت دعا، به تأخير انداختن نمازهاي واجب تا آنكه وقتشان بگذرد، تقرب نجستن به خداوند عزّوجلّ با نيكوكاري و صدقه، بدزباني و زشت گويي».(1)

5. امام صادق عليه السلام : «ثلاثةٌ مَكْسَبةٌ للبَغْضاءِ: النِّفاقُ، و الظُّلمُ، و العُجْبُ؛ سه چيز نفرت مي آورد: دورويي، ستمگري و خودپسندي».(2)

ص: 271

در گرفتاري هاي خويش از قرآن كمك گيريد؛ زيرا در قرآن شفاي بزرگ ترين دردها، يعني درد كفر و نفاق و انحراف و گمراهي است.

5. امام علي عليه السلام :

أفِيضُوا في ذِكرِ اللّه ِ جلّ ذِكرُهُ، فإنّهُ أحسَنُ الذِّكرِ، وهُو أمانٌ مِنَ النِّفاقِ، وبراءَةٌ مِنَ النارِ، وتَذكيرٌ لِصاحِبِهِ عندَ كلِّ خَيرٍ يقسِمُهُ اللّه ُ جلّ وعزّ، ولَهُ دَوِي تَحتَ العَرشِ.(1)

خداوند عزّوجلّ را بسيار ياد كنيد، كه آن بهترين ياد است و از نفاق مصون، و از آتش نگه مي دارد و يادكننده را به ياد [انجام] هر خوبي و خيري كه خدا قسمت [بندگانش] مي كند، مي اندازد وآوا و همهمه اش در زير عرش شنيده مي شود.

ص: 272

2. پيامبرخدا صلي الله عليه و آله : «إنّ أخوَفَ ما أخافُ علَيكُم بَعدي كلُّ مُنافِقٍ عَليمِ اللِّسانِ؛ بيشترين ترس من براي شما پس از خودم، از منافقان زبان باز است».(1)

ص: 273

خود مي رويم و بوي فرزندانمان به مشاممان مي خورد و زن و بچه و ثروت را مي بينيم، از آن حال و وضعي كه در خدمت شما داشتيم تقريباً برمي گرديم، به طوري كه گويي اصلاً آن حالت را نداشته ايم. آيا از اين حالت، بيم نفاق بر ما داريد؟

رسول خدا صلي الله عليه و آله به آنان فرمود: هرگز. اين از گام هايي است كه شيطان برمي دارد تا شما را به دنيا راغب سازد. به خدا قسم اگر همان حالت را كه نزد من داشتيد، در خانه هايتان نيز داشتيد، فرشتگان با شما دست مي دادند و بر روي آب راه مي رفتيد».(1)

ص: 274

من خدمت پيامبر رسيدم و موضوع را براي آن حضرت گفتم. فرمود: اي حنظله، اگر نزد خانواده خود نيز همان حالتي را مي داشتيد كه نزد من داريد، هر آينه فرشتگان در بستر شما و در كوچه و گذرگاه با شما دست مي دادند. اي حنظله، آدمي هر ساعتي حالتي دارد».(1)

ص: 275

رياست خودش بود. فكرهايش را كرد، ديد اگر عثمان كشته بشود، مرده عثمان بيشتر به نفع اوست تا زنده او. لذا جاسوس هايش را فرستاد تا لباس خون آلودي، انگشت بريده اي از عثمان براي او ببرند. وقتي اينها را آوردند، فوراً پيراهن عثمان را بر سر دروازه شام يا مسجد جامع دمشق آويزان كرد و رفت بالاي منبر شروع كرد به اشك تمساح ريختن كه ايهاالنّاس! خليفه مظلوم پيامبر را كشتند، اين هم پيراهن خون آلود او. صداي غريو گريه مردم بلند شد. معاويه روزها از اين مردم اشك گرفت و از مظلوميت خليفه پيامبر سخن گفت و اين آيه را مي خواند: «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيهِ سُلْطاناً فَلا يسْرِفْ فِي الْقَتْلِ انَّهُ كانَ مَنْصُوراً؛ و كسي كه مظلوم كشته شود ما براي ولي او حق قصاص قرار داديم، اما نبايد در كشتار زياده روي كند و همانا او پيروز است.» (اسراء: 33) حال اي مردم! شما مي گوييد ما در مقابل اين جنايت بزرگ كه بر اسلام وارد شد، سكوت كنيم؟ مردم هم گفتند: نه، نه، ما با جان و دل حاضريم جهاد كنيم. آن گاه مردم را جمع كرد و به جنگ با علي عليه السلام آمد. پس معاويه از خودش نيرويي نداشت، از نيروي پيغمبر استفاده كرد، از نيروي قرآن استفاده كرد».(1)

ص: 276

همان گونه كه اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله عرض مي كردند: ما وقتي در محضر مبارك شما مي نشينيم و شما صحبت مي كنيد، موعظه مي كنيد، از خدا مي گوييد، از قيامت مي گوييد، راجع به گناهان و توبه و استغفار سخن مي گوييد، حال بسيار خوشي پيدا مي كنيم، ولي بعد كه از حضور شما مرخص مي شويم و مدتي با زن و بچه مان مي نشينيم، مي بينيم كه حالمان برگشت و باز همان آدم اول شديم. يا رسول الله! آيا اين نفاق نيست؟ حضرت مي فرمود: نه، اين نفاق نيست».

ص: 277

نداشتن ثروت بر امتم نگران نيستم؛ يعني كمي ثروت، امت من را از پا در نمي آورد؛ آن چيزي كه من از آن نگران هستم، فقر معنوي و فكري و فقر انديشه است. اگر غناي انديشه باشد، ثروت مي آيد؛ اما ولو ثروتشان از دنيا بگذرد _ مثل ثروت امروز كشورهاي اسلامي كه همين نفت، بزرگ ترين منبع ثروت دنياست و بيشترش در كشورهاي اسلامي است _ ولي فقر انديشه داشته باشند، فايده اي به حالشان ندارد. حالا اگر دو خطر با هم پيدا بشود، يعني از يك طرف منافق ها، بي دين هاي متظاهر زيرك، متظاهرها و رياكارها و مدلّس ها پيدا بشوند و از طرف ديگر، مردم، جاهل و نادان باشند، آنها اينها را ابزار خودشان قرار مي دهند».(1)

ص: 278

اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه اي كه براي محمد بن ابي بكر نوشت، مي گويد:

وَ لَقَدْ قالَ لي رَسولُ اللَّهِ: انّي لا اخافُ عَلي امَّتي مُؤْمِناً وَ لا مُشْرِكاً، امَّا الْمُؤْمِنُ فَيمْنَعُهُ اللَّهُ بِايمانِهِ وَ امَّا الْمُشْرِكُ فَيقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْكِهِ، وَ لكِنّي اخافُ عَلَيكُمْ كُلَّ مُنافِقِ الْجَنانِ عالِمِ اللِّسانِ، يقولُ ما تَعْرِفونَ وَ يفْعَلُ ما تُنْكِرونَ.(1)

پيغمبر به من گفت: من بر امتم از مؤمن و مشرك نمي ترسم؛ زيرا مؤمن را خداوند به سبب ايمانش باز مي دارد و مشرك را به خاطر شركش خوار مي كند، ولكن بر شما از هر منافق دلِ دانازبان مي ترسم كه آنچه را مي پسنديد مي گويد و آنچه را ناشايسته مي دانيد مي كند.

در اينجا رسول الله از ناحيه نفاق و منافق اعلام خطر مي كند؛ زيرا عامه امت، بي خبر و ناآگاهند و از ظاهرها فريب مي خورند و بايد توجه داشت هر اندازه احمق زياد باشد، بازار نفاق داغ تر است.

مبارزه با احمق و حماقت، مبارزه با نفاق نيز هست؛ زيرا احمق ابزار دست منافق است».(2)

ص: 279

و به خدا و قرآن پناه برد. با رواج قرآن و فرهنگ آن مي توان با نفاق مبارزه كرد.

در قرآن كريم آمده است: «فَاقْرَءُوا مَا تَيسَّرَ مِنْ الْقُرْآنِ؛ هر چه قدر براي شما ميسر است، قرآن بخوانيد.» (مزمل: 20) در روايات هم به قرائت روزانه قرآن كريم اشاره شده است. اگر مسلمانان هر روز قرآن بخوانند؛ يعني روزانه به خدا و قيامت و به حقيقت خود توجه دارند و اين مي تواند مايه تذكر واقعي براي انسان باشد تا خود را از دورويي نجات دهد.

ص: 280

اسلامي، 1377.

حيدرپور، حسين، بصيرت قرآني و ولايي: تفسير موضوعي آيات مربوط به نفاق، تهران، شيوه، 1389.

خاتمي، سيد احمد، سيماي نفاق در قرآن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، 1377.

شاطرزاده يزدي، مجتبي، گفتاري چند از معصومين عليهم السلام پيرامون رياكاري، نفاق و دورويي، مشهد، بارش، 1389.

شمس الديني، صلاح الدين، نفاق و عبرت ها، قم، سپهر انديشه، 1382.

محمديان، محمد، نفاق: جنگ مذهب عليه مذهب، قم، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، 1390.

مطهري، مرتضي، مسأله نفاق، تهران، بينش مطهر، 1390.

ص: 281

ص: 282

با ما محشور مي كند. «هل الدينُ الاّ الحبّ؛ مگر دين غير حبّ و دوستي است...».(1)

اين معنا از دوستي، يك معناي عام و كلي است، اما دوستي يك معناي خاص و ويژه هم دارد؛ دوستي، يعني رفاقت و آشنايي توأم با مهر و محبت؛ و دوست يعني رفيق، حبيب، خليل، قرين، جليس، هم نشين، برادر و... .

آنچه در اين مقاله مورد نظر است، دوستي به معناي عام و كلي آن نيست، بلكه دوستي به معناي خاص و ويژه آن مورد نظر است؛ يعني دوستي انسان ها با همديگر؛ رفاقت و آشنايي همراه با مهر و محبت.

به هر حال در بحث دوستي، چند پرسش اساسي، مطرح است:

1. دوستي در اسلام و مكتب اهل بيت عليهم السلام چه جايگاهي دارد؟

2. خاستگاه دوستي و محبت چيست؟

3. عوامل و موانع دوستي كدام است؟

4. معيارهاي دوستي و انواع دوست كدام است؟

5. حقوق و آداب دوستي چيست؟

ص: 283

آنچه در باب دوستي مهم است، حقيقي بودن آن است؛ يعني دوستي اي كه از دل برآيد. اين نوع دوستي، انسان را بهشتي مي كند و علتش آن است كه دوستي و انس گرفتن با مردم، كاري خدايي است.

در حديثي از امام باقر عليه السلام مي خوانيم كه فرمود: «بدان، انس و دوستي [با مردم] از ناحيه خداست (كاري خدايي است) و دشمني، از ناحيه شيطان است (كاري شيطاني است)».(1)

از ويژگي هاي مؤمنان آن است كه اهل انس و دوستي هستند و خانه هايشان محل رفت و آمد دوستان است.

شخصي از امام كاظم عليه السلام مي پرسد: «كدام يك از ما بيشتر دينش را دوست دارد؟

حضرت فرمود: «آنكه رفيقش را بيشتر دوست دارد».(2)

دوستي با مردم تا اندازه اي اهميت دارد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «اساس عقل پس از ايمان [به خدا]، دوستي با مردم است».(3)

آن حضرت دوستي با مردم را نيمي از عقل و نيمي از دين معرفي مي كند.(4)

امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام ، دوستي را نوعي خويشاوندي معرفي مي كند و مي فرمايد: «الصدّيق أقرب الأقارب؛ دوست، نزديك ترين خويشاوندان است».(5)

ص: 284

بايد توجه داشت كه اگر انسان بر مدار دوستي بچرخد، هماهنگ با جهان آفرينش است؛ وگرنه نقطه مقابل دوستي، دشمني است كه ناهماهنگي با هستي به شمار مي رود.

از امام صادق عليه السلام روايت جالبي در مورد سليمان پيامبر مي خوانيم. آن حضرت مي فرمايد:

داوود پيامبر صلي الله عليه و آله براي اينكه بداند [پسر دلبندش] سليمان به چه حدّ و اندازه از حكمت رسيده است، از او مي پرسد: ... چه چيز شيرين تر است؟

سليمان پاسخ مي دهد: محبت و دوستي؛ زيرا آن، راحتي و زندگي دائمي است كه از جانب خدا ميان بندگانش قرار داده شده است؛ تا آنجا كه اسب، سُم خود را براي كُرّه اش برمي دارد.(1)

دل هر جنبده اي براي آنچه دوستش دارد مي تپد؛ حتي حيواني مانند اسب، قدمي كه براي كرّه اش برمي دارد، بر اساس محبت و دوستي است.

در روايتي رسول خدا صلي الله عليه و آله ، فرمود: «انسان، به دين دوستش است پس هر يك از شما بنگرد كه با چه كسي دوستي مي كند».(2)

ص: 285

الرحيم. و هموست كه به پيامبر خود مي فرمايد: «و ميان دل هايشان محبت و دوستي انداخت كه اگر آنچه در روي زمين است همه را خرج مي كردي، نمي توانستي ميان دل هايشان الفت و دوستي برقرار كني، ولي خدا بود كه ميان آنان الفت و دوستي انداخت؛ چرا كه او توانايي حكيم است».(1)

و در آيه اي ديگر، قرار دادن همسر براي انسان را از نشانه هاي خود معرفي مي كند و سپس مي فرمايد: «و (خداي مهربان) ميان شما دوستي و مهرباني نهاد».(2)

در روايات به چگونگي ايجاد اين محبت و دوستي اشارتي شده است. براي مثال اميرمؤمنان، علي عليه السلام فرمود: «هر كس به همانند خودش گرايش دارد».(3)

آن امام همام در توضيح اين سخن، فرموده است: «عاقل با همانند خود الفت مي گيرد»(4) و «انسان پست تنها از همانند خود پيروي مي كند و تنها به همانند خودش مي گرايد».(5)

كبوتر با كبوتر، باز با بازجج

كند هم جنس با هم جنس پرواز

امام صادق عليه السلام به عُمَر بن يزيد فرمود: «هر چيزي به چيزي آرام مي گيرد؛ مؤمن نيز به برادر مؤمنش آرام مي گيرد، همان گونه كه پرنده به همانند خود آرام مي گيرد. آيا چنين چيزي را نديدي و تجربه نكردي؟»(6)

ص: 286

فلاسفه از اين حقيقت با عنوان سنخيت نام مي برند. شهيد مطهري رحمه الله در اين باره مي نويسد:

در اينجا غرض از جذب و دفع، جذب و دفع هاي جنسي نيست (اگرچه آن نيز خود نوع خاصي از جذب و دفع است، اما با بحث ما ارتباط ندارد و خود موضوعي مستقل است)، بلكه مراد، آن جذب و دفع هايي است كه در ميان افراد انسان در صحنه حيات اجتماعي وجود دارد. در جامعه انساني نيز برخي همكاري هاست كه بر اساس اشتراك منافع است. البته اينها نيز از بحث ما خارج است.

قسمت عمده اي از دوستي ها و رفاقت ها، و يا دشمني ها و كينه توزي ها، همه مظاهري از جذب و دفع انساني است. اين جذب و دفع ها بر اساس سنخيت و مشابهت و يا ضديت و منافرت پي ريزي شده است.(1)

ص: 287

ص: 288

روشن است وقتي انسان ها با سليقه هاي مختلف و متفاوت و... بخواهند به يك ريسمان چنگ بزنند، بايد آن تفاوت ها و اختلاف ها را كنار بگذارند، سعه صدر را در خود زياد كنند، تحمل و بردباري را بالا ببرند و دوستي و محبت را در ميان خود، اصل قرار دهند، تا بتوانند در كنار هم حول يك محور بچرخند. آن محور، حبل الله است، ريسمان الهي است.

مفسران ريسمان الهي را همان دين خدا، اسلام، معنا مي كنند. ريسمان الهي همان قرآن است، اهل بيت پيامبر است، توحيد و ولايت است، رسول خدا صلي الله عليه و آله است، امير مؤمنان، علي عليه السلام است.(1)

اينها مصاديقي است كه مفسران براي حبل و ريسمان الهي بيان كرده اند. بنابراين مي توان گفت: چنگ زدن به دين خدا، يعني اسلام، پيروي از رسول خدا صلي الله عليه و آله و قرآن كريم و اعتصام به ولايت اهل بيت عليهم السلام از عوامل دوستي به شمار مي رود.

ص: 289

ص: 290

صفت ها يا اسم هايي كه انتهاي آيات ذكر مي شود؛ حكمت و دليلي دارد؛ هنگامي كه خداوند از تبديل شدن دشمني به دوستي سخن مي گويد، در انتهاي آيه، ابتدا مي فرمايد خداوند قدير و تواناست و سپس مي فرمايد خداوند آمرزنده و مهربان است. رحمت خاص الهي، عامل تبديل دشمني ها به دوستي هاست؛ يعني محبت و رحمت الهي است كه دوستي ها را ايجاد مي كند.

ص: 291

اوست. محبت ظاهري بايد خاستگاهي داشته باشد و آن خاستگاه مي تواند خوش نيتي و خوش گماني باشد.

ص: 292

ص: 293

ص: 294

حضرت امير عليه السلام فرمود: «صله رحم سبب دوستي مي شود».(1)

ص: 295

برادر يكديگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتي دهيد و تقواي الهي پيشه كنيد، باشد كه مشمول رحمت او شويد». (حجرات: 10)

بنابراين، روشن است كه از موانع مهم دوستي و برادري، بي ايماني و دشمني با خدا و رسولش است.

خداوند به صراحت در آيه 22 سوره مجادله مي فرمايد: «قومي را نيابي كه به خدا و روز بازپسين ايمان داشته باشند و كساني را كه با خدا و رسولش مخالفت كرده اند _ هر چند پدرانشان يا پسرانشان يا برادرانشان يا عشيره آنان باشند _ دوست بدارند».

بنابراين، در اولين آيه سوره ممتحنه، نهي خداوند حكيم را مي بينيم كه مي فرمايد: «اي مؤمنان، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستي مگيريد».

ص: 296

ص: 297

در روايتي از حضرت امير عليه السلام مي خوانيم: «هرگاه شخص مؤمن، برادرش را خجالت دهد، از او جدا شده است».(1)

بنابراين، لازم است مسافرت ها، در ميهماني ها و به طور كلي در روابط اجتماعي، رفتاري نشود كه دوستان، احساس خجالت و كمبود كنند، كه اگر چنين شد، به تدريج و ناخودآگاه، فاصله ها زياد مي شود.

ص: 298

ص: 299

ص: 300

هستند. معناي تقوا نيز روشن است. انسان باتقوا و پرهيزكار، كسي است كه واجبات الهي را انجام مي دهد و از حرام هاي الهي گريزان است.

ص: 301

آن است كه در نشان دادن كاستي ها و عيب ها و نيز در برطرف كردن آنها يار و ياور انسان باشد. به عبارت ديگر، دوست خوب آن است كه انسان را هر روز، هر هفته، هر ماه و هر سال، قدمي جلوتر ببرد و او را به خوبي ها نزديك تر كند.

ص: 302

ص: 303

(فهو عاقل)؛ دوم، در حكم درد است و او شخص احمق است؛ و سوم به منزله دواست و او شخص خردمند است (فهو لبيب)».(1) در اين روايت، حضرت، دوست آدمي را به چيزهايي تشبيه كرده است كه آدمي در زندگي مادي خود دچار آنها مي شود. هر انساني به غذا نياز دارد؛ هر انساني ممكن است دچار درد شود؛ و هر انساني به درمان و دارو نياز دارد.

دوستان آدمي هم سه نوعند: حضرت، دوستي را كه در حكم غذاست و انسان هميشه به آن نياز دارد، انسان عاقل معرفي مي كند. آنكه دوستي با او سزاوار نيست و در حكم درد است، انسان احمق است كه بايد از دوستي با او دوري كرد. اما يك دسته از دوستان، نادر و كميابند و آنها كساني هستند كه در مشكلات و دردها كارسازند. آنان خردمندند كه امام عليه السلام تعبير لفظ «لبيب» را درباره آنها به كار برده و در قرآن كريم «اولوالالباب» آمده است.

براي تشخيص و فرق گذاشتن بين عاقل و لبيب، بايد يك بررسي لغوي صورت گيرد كه در اين مقام، اشاره اي خواهد شد.

گفته شده عقل نقطه مقابل جهل است و عاقل كسي است كه مي تواند سخن و عمل خود را كنترل كند و در حقيقت، مملكت وجودش در اختيار اوست. در فرق بين علم و عقل مي گويند: عقل آن علم اولي است كه انسان را از بدي ها دور مي سازد و هر شخصي از بدي و گناه دورتر باشد، او عاقل تر است. بنابراين عقل، حقيقتي است كه سبب مي شود انسان، خوب و بد را خود در زندگي مادي و معنوي اش تشخيص دهد و سپس نفس خود را كنترل كند و او را به صلاح هدايت، و از فساد و

ص: 304

بدي دور سازد. از لوازم چنين حقيقتي، خوش فهمي، امساك كردن، تدبر و آينده نگري است. بنابراين عقل از علم خاص تر است. يعني هر عقلي علم است، اما هر علمي عقل نيست.

واژه «لُبّ» و «لبيب» هم به معناي عقل و عاقل آمده است. «لبّ» هر چيزي خالص آن چيز است و لبّ انسان، عقل اوست. اما گفته شده لبّ از عقل خاص تر است؛ يعني هر لبيبي عاقل است، اما هر عاقلي لبيب نيست. ما در فارسي لبيب را خردمند ترجمه مي كنيم؛ يعني شخصي كه اهل تفكر است و مي تواند ريزه كاري ها را درك كند. لبيب، دانشمند و اهل فني است كه غلط ها، ضعف ها و قوّت هاي ريز را مي تواند تشخيص دهد.(1)

ص: 305

دوستي، در واقع خبر دادن از سرّ درون است؛ يعني آنچه در دل است، به زبان آيد كه اين سبب پايداري و قوي تر شدن دوستي مي شود. ما اين روش را از خداوند مهربان مي آموزيم؛ زيرا آن مهربان حقيقي، كساني را كه دوست دارد، به صراحت اعلام مي كند. حق تعالي در قرآن مي فرمايد: «خدا نيكوكاران را دوست دارد.» (بقره: 195)؛ «او توبه كاران و پاكيزگان را دوست دارد.» (بقره: 276)؛ «او پرهيزكاران را دوست دارد.» (آل عمران: 76)؛ «او شكيبايان و صابران را دوست دارد.» (آل عمران: 146) و... .

ص: 306

ص: 307

بنابراين، بايد اسرار خود را پيش دوستان افشا كرد و همچنين در دوستي با آنان نبايد كوتاهي كرد. در سخني از امام صادق عليه السلام مي خوانيم: «هر كس دوستي اش را نابه جا به كار گيرد، خود را در معرض جدايي قرار داده است».(1)

بنابراين، لازم است انسان دوستانش را به اندازه تقوايي كه دارند دوست بدارد و در برخورد با آنها آن گونه عمل نكند كه از دوستي بِبُرند و راه بازگشت نيابند.

ص: 308

ص: 309

ص: 310

6. امام علي عليه السلام : «قارِنْ أهلَ الخَيرِ تَكُن مِنهُم، و باينْ أهلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنهُم؛ با نيكوكاران قرين شو تا از آنان باشي، و از بدكاران دوري كن تا از زمره آنان جدا شوي».(1)

7. امام حسن عليه السلام :

في وَصِيتِهِ لجُنادَةَ في مَرَضِهِ الذي تُوُفِّي فيهِ اِصحَبْ مَن إذا صَحِبتَهُ زانَكَ، و إذا خَدَمتَهُ صانَكَ، و إذا أرَدتَ مِنهُ مَعونَةً أعانَكَ، و إن قُلتَ صَدَّقَ قَولَكَ، و إن صُلْتَ شَدَّ صَولَكَ، و إن مَدَدتَ يدَكَ بِفَضلٍ مَدَّها، و إن بَدَت عنكَ ثُلمَةٌ سَدَّها، و إن رَأي منكَ حَسَنةً عَدَّها، و إن سَألتَهُ أعطاكَ، و إن سَكَتَّ عَنهُ ابتَدَأكَ، و إن نَزَلَت إحدَي المُلِمّاتِ بهِ ساءَكَ.(2)

در سفارش به جُناده در بستر بيماري، كه به رحلت آن حضرت انجاميد _ فرمود: با كسي مصاحبت كن كه هرگاه با او مصاحبت كني مايه آراستگي تو شود و هرگاه خدمتش كني تو را حفظ كند و هرگاه از او كمكي بخواهي، كمكت كند و هرگاه سخني بگويي، سخنت را باور كند و هرگاه حمله كني، تقويتت كند و هرگاه دستت را به احساني بگشايي، او در اين راه تو را كمك رساند و هرگاه عيبي از تو ديده شد، آن را بپوشاند و هرگاه كار خوبي از تو ديد، آن را در نظر داشته باشد. هرگاه چيزي از او خواستي به تو بدهد و هرگاه زبان به خواهش نگشودي، او [در بخشش] پيش دستي كند و هرگاه مصيبتي به او رسيد، تو ناراحت شوي.

ص: 311

8. امام صادق عليه السلام : «لا تَعتَدَّ بِمَوَدَّةِ أحَدٍ حتّي تُغضِبَهُ ثلاثَ مَرَّاتٍ؛ به دوستي هيچ كس بهايي نده، مگر آن گاه كه سه بار او را به خشم آوري».(1)

9. امام صادق عليه السلام : «لا تُسَمِّ الرَّجُلَ صَدِيقا سِمَةَ مَعرِفَةٍ حتّي تَختَبِرَهُ بثلاثٍ: تُغضِبُهُ فَتَنظُرُ غَضَبَهُ يخرِجُهُ مِن الحَقِّ إلي الباطِلِ، و عندَ الدِّينارِ و الدِّرهَمِ، و حتّي تُسافِرَ مَعهُ؛ هيچ كس را به دوستي مشناس، مگر آنكه او را در سه چيز بيازمايي: او را به خشم آوري و ببيني كه آيا اين خشم، او را از حق به باطل مي كشاند؛ و در درهم و دينار (نيازهاي اقتصادي)؛ و در سفر كردن با او».(2)