سرشناسه : رضايي، محمد، 1350 -
عنوان و نام پديدآور : عاشورا و شبكه هاي ماهواره اي: راهكارهاي مواجهه رسانه با شبهات شبكه هاي ماهواره اي پيرامون قيام امام حسين (ع)/ محمد رضايي آدرياني؛ [براي] مديريت تحليل و رويكردشناسي اداره كل خدمات رسانه اي مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما.
مشخصات نشر : قم: صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، مركز پژوهشهاي اسلامي، 1393.
مشخصات ظاهري : 168ص.: جدول ، نمودار (رنگي).
شابك : 50000 ريال: 978-964-514-354-9
وضعيت فهرست نويسي : فيپا
يادداشت : كتابنامه : ص. [165] - 168 ؛ همچنين به صورت زيرنويس.
عنوان ديگر : راهكارهاي مواجهه رسانه با شبهات شبكه هاي ماهواره اي پيرامون قيام امام حسين (ع).
موضوع : واقعه كربلا، 61ق.
موضوع : عاشورا
موضوع : شيعه -- دفاعيه ها و رديه ها
موضوع : تلويزيون -- برنامه هاي اسلامي
موضوع : راديو -- پخش برنامه هاي اسلامي
شناسه افزوده : صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران. مركز پژوهشهاي اسلامي. اداره كل خدمات رسانه اي. مديريت تحليل و رويكردشناسي
شناسه افزوده : صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران. مركز پژوهشهاي اسلامي
رده بندي كنگره : BP41/5/ر587ع2 1393
رده بندي ديويي : 297/9534
شماره كتابشناسي ملي : 3639277
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
ص: 7
درآمد
«شبهه» به معناي درهم آميختن حق و باطل، ابزاري فرهنگي است كه در راستاي جنگ نرم دشمنان حق و حقيقت صورت مي گيرد. وقتي كه شبهه رخ مي دهد، اولين مواجهه با آن بين بي اعتنايي و تلاش براي پاسخ گوئي به هر قيمتي خواهد بود. اين در حالي است كه در نگاه ديني، شبهه به معني وجود يك خلل در ايمان دين داران است كه باعث مي شود فرصت براي دشمنان را فراهم سازد.
پس در مواجهه با شبهه، به جاي نگاه به شبهه و دشمنان شبهه ساز، در اولين گام بايد به بسترهاي تحقق آن توجه كرد، تا در مقام پاسخ دهي، تلاش ها فقط معطوف به ابطال سخن شبهه سازان نباشد، بلكه شبهه را از تهديد تبديل به يك فرصت رشد بينش و كنش ديني تبديل سازد. در بستر هجوم دشمن، فضا را براي روزامدسازي ارزش هاي جبهه ي حق فراهم سازد.
مبتني بر اين ديدگاه، شبهات عاشورايي و محرم مورد بازخواني قرار مي گيرد و تلاش مي شود تا چند نكته دانسته شود:
(يك) باتوجه به ارزش راهبردي عاشورا براي مكتب تشيع و
ص: 8
فرهنگ و سبك زندگي شيعي، عاشورا يكي از مهم ترين مصاديق هجوم هاي پياپي و گسترده ي دشمنان به تشيع است و شبهات گسترده ي وهابيت به فرهنگ عاشورايي ناشي از قوت ها و ارزش هاي فرهنگي عاشوراست.
(دو) در مواجهه با شبهه و شبهات عاشورايي، تلاش براي پاسخ گويي، اولين وظيفه اي است كه در فرصت هاي مكتوب و مجازي و رسانه اي گوناگون در حال انجام است. «مديريت تحليل و رويكردشناسي» هم، تاكنون آثار متعددي در اين زمينه توليد كرده(1) ولي به نظر مي رسد هنوز حلقه ي مفقوده اي وجود دارد و تجربيات پيشين، بيانگر ناكافي بودن اين تلاش هاست، پس بايد اقدام جديدي صورت بگيرد. اينك در ادامه ي تجربيات پيشين و باتوجه به نياز رسانه به «نگاه جامع به شبهه» بايد بازخواني راهبردهاي كلان در مواجهه با شبهات مورد مطالعه قرار گيرد.
متأسفانه امروزه در جمع بين شبهات فراوان و پاسخ دهي هاي گسترده و متنوع، شاهد كم اثر بودن حضور رسانه ي ملي با تمامي تنوع شبكه ها و گروه هاي برنامه سازي اش هستيم.(2) شايد اين امر ناشي از غفلت از «نگاه از بيرون به مسئله ي شبهه» مي باشد. يعني وقتي شبهه به صورت مستقيم در بستر گزاره هاي ديني مورد مطالعه قرار گيرد، امري جزئي و مصداقي مشخص و با دامنه ي پاسخ پذيري محدود
ص: 9
مي باشد. بنابراين ضمن اين كه قدرت مانور رسانه اي بر آن محدود خواهد بود، امكان محدوديت در پاسخ دادن به آن هم مي تواند بر موانع بيفزايد. در اين اثر براي يافتن مشكلات باقي مانده در زمينه ي نوع مواجهه ي كلان رسانه با شبهات، اين تجربه ي جديد را در قالب دو فصل تلاش بر بستر شبهات محرم ارائه مي كنيم و از زاويه ي سه گانه ي زير به شبهات عاشورايي مي پردازيم:
گونه شناسي: يعني بازشناسي انواع و اقسام شبهه هاي موجود و تلاش براي دسته بندي آنان براساس نگرش هاي علمي.
كاركردشناسي: به معني غرض شناسي و غايت شناسي از نشر شبهه و مانور بر آن در شبهات ماهواره اي و كشف فراز و نشيب مطرح شدن يك شبهه ي متناسب با تحولات جغرافيايي در دو جبهه ي حق و باطل.
روش شناسي مواجهه: در اين مرحله كه بر بستر گونه شناسي و كاركردشناسي صورت مي گيرد، تلاش مي شود تا روش هاي كلي مواجهه با شبهه، مورد شناسايي قرار گيرد. ما روش شناسي را در بستر شبهات عاشورايي انجام مي دهيم تا برنامه ريزان و برنامه سازان، راهبردهاي مواجهه ي كلي با شبهه را مدنظر قرار دهند.
فصل دوم اين اثر، تجربه اي جديد براي شبهه شناسي است. در اين بخش بر بستر سه گانه ي بالا، راهبرد مواجهه ي كلي و كلان با شبهات عاشورايي مورد شناسائي و معرفي قرار مي گيرد و درنهايت تلاش مي شود اصول كلي پاسخ گويي معرفي شود.
اين اثر مي تواند در بستر تحولات منطقه اي و بالاگرفتن منازعات
ص: 10
فرقه اي، ضمن فعال سازي رسانه ي ملي در عرصه ي شبهات و پرهيز دادن آن از مصاديق جزئي، مبتني بر راهبردهاي دين پژوهي فطري، تهديدها را تبديل به فرصت معرفي دوباره و تعميق معارف ديني -براي مسلمان و غيرمسلمان- كند.
باشد كه اين اثر بتواند نگرشي جديد در فضاي مديريت و برنامه سازي معارفي را در رسانه ي ملي ايجاد نمايد.
ص: 11
فصل اول: كليات و مباني
زير فصل ها
1. ضرورت: برنامه سازي در موضوع شبهات محرم
2. از آسيب ها تا راهبردهاي مواجهه با شبهات
ص: 12
ص: 13
1. ضرورت: برنامه سازي در موضوع شبهات محرم
فرهنگ مهم ترين عامل حفظ هويت و پويايي يك ملت است. به اذعان جامعه شناسان و انديشمندان حوزه ي مطالعات فرهنگي، فرهنگ ديني بيشترين نقش را در رشد يا انحطاط ملت ها و جوامع دارد. در ميان اديان و مذاهب دنيا، فرهنگي ترين مذهب، مذهب تشيع است. در اين مذهب شاهد آداب، رسوم و شعائري هستيم ، كه در ظرف زماني معين، تمامي اقشار جامعه را همراه خود مي سازد. نقطه ي اوج اين فرهنگ ها، فرهنگ عاشورا و محرم است. فرهنگي كه در كنار فرهنگ انتظار و مهدويت، رمز هويت تشيع مي باشد. عاشورا عامل تعريف و نگهداري هويت شيعي، و مهدويت چشم انداز آن است. اين دو فرهنگ و خصوصا عاشورا، از چنان ظرفيت حركت آفريني برخوردار است كه هر صنف و شغل و طبقه اي از طبقات جامعه را به اندازه ي ظرفيتش با خود درگير مي سازد. بازتاب اين امر، تقويت هرساله ي فرهنگ ديني در جامعه و تزريق نشاطي دوباره به روحيه ي ديني دين داران و حتي گروه هاي داراي گرايش هاي ديني غيرشيعي و يا سكولار است. بديهي است چنين فرهنگي كه مبتني بر مظلوميت بيني، معنويت جويي، عدالت خواهي، و آينده نگري
ص: 14
نجات باورانه است، ظرفيت بالايي براي ايجاد هم گرايي ديني در جوامع شيعه و اسلامي و علاقمندان به آن ايجاد مي كند.
البته در زمانه اي كه فرهنگ سلطه، در پي طرد دين داري و يا دين داري هاي ظلم ستيز است، بديهي است كه هجوم ها به اين فرهنگ غني، مهم ترين راهبرد جنگ نرم دشمنان مي باشد. آنان در اين جنگ، از هر آنچه كه بتوانند بر عليه اين فرهنگ ديني استفاده خواهند كرد، و چه سلاحي برنده تر از راهبرد جنگ دين بر عليه دين و يا جنگ مذهب بر عليه مذهب.
در اين راهبرد با فعال سازي تمامي مذاهب سنتي و نوساخته، تلاش مي شود امواج پياپي شبهه سازي، تخريب، تحريف، كوچك سازي و ... بر عليه فرهنگ عاشورا و مباني و ارزش هايش صورت بگيرد تا مرحله اي كه اين فرهنگ اگر نابودپذير نباشد لااقل به سوي تحريف و انحراف و ميان تهي شدن سوق داده شود.
تحريف حق:
سعي در وارونه سازي يا مصادره و ايجاد انحراف در مفاهيم يا مصاديق حق
تضعيف حق:
سعي در محدود و ضعيف كردن جامعه ي حق و كم كردن دامنه ي اثرگذاري آن
تخريب حق:
جلوگيري از تبليغ كامل و تحقق كامل حق در جامعه و سعي در ايجاد خلل و تخريب در آن
تعطيل و كتمان حق:
سعي براي نابودي رهبران حق و دين حق و جلوگيري از ارائه ي دين حق به جامعه
در اين هجوم ها تلاشي همه جانبه صورت مي گيرد تا فرهنگ عاشورائي به هر نحو كه شده تخريب شود. امروزه با پيشرفت رسانه ها و
ص: 15
تنوع سايت هاي اينترنتي و شبكه هاي ماهواره اي، تلاش مي گردد اين مهم با توجه به تنوع ظرفيت هاي انساني، ناظر به تمام استعدادهاي انساني انجام بگيرد. بدين جهت در بمباران تبليغاتي و رسانه اي صورت گرفته شاهد آنيم كه ناظر به تنوع ابعاد وجودي انساني، همه گونه پيام هاي وارونه مورد تبليغ قرار مي گيرد. جدول گستردگي اين هجوم ها متناسب با ظرفيت هاي وجود آدمي چنين است:
ابعاد انساني
مراتب
عاشورا باوري
طرح ها و شگردهاي شيطاني
عقل
معرفت جامع و كامل
شك، تعطيلي ابراز شناخت، تقليد، جهل مركب، باور حداقلي
قلب
محبت
و ايمان و عشق
تعصب كوركورانه، ايمان سطحي و حداقلي، سست ايماني، ايمان احساسي (غيرعقلاني)
رفتاري
قبل عمل
حين عمل
بعد از عمل
فرهنگ عاشورايي و سوگواري
فرهنگ هاي مهاجم ضدديني و ضد عاشورايي
سستي در انجام شعائر
ساده سازي و تزيين (زيباسازي)
ريا، كسالت
توجيه و راحت شمردن و احساس لذت كاذب
عُجب (و ترك شعائر و وظائف بعد از محرم)
تسويف و تأخير توبه
عادي سازي
ص: 16
استمرار دوري از فرهنگ ديني
متناسب با اين جدول، ظرفيت هاي وجودي انساني است كه در يك دهه ي اخير، شاهد جنگ رسانه اي بر عيله فرهنگ عاشورا و محرم، خصوصا از سوي شبكه هاي ماهواره اي وهابي هستيم.
اين سخن به اين معني است كه در مصاف با دين حق، استكبار جهاني پس از ورود به جهان اسلام و غلبه تدريجي بر جغرافياي اسلامي غير شيعي، و در مواجهه با جغرافياي شيعي، مواجهه با دوگانه ي راه بري و بصيرت سياسي مرجعيت و حضور در صحنه ي شيعيان گرديد. بدين جهت تمامي تلاش هاي بيش از يك قرن آنان، براي تخريب تشيع، حتي در قالب تحميل حكومت شاهنشاهي سكولار و ضد دين پهلوي ناكام گرديد، و در نهايت انقلاب اسلامي بر مبناي ارزش هاي عاشورايي در ايران به پيروزي رسيد. در اين فضا كه ارزش هاي انقلاب مي رفت بر بستر فرهنگ عاشورايي در جهان اسلام گسترش يابد، جهان سلطه از جهت سياسي، ابتدا جنگ تحميلي را بر ايران تحميل كرد و آن گاه از جهت فرهنگي، به تقويت و فرصت سازي براي تبليغ وهابيت در جهان اسلام و حتي در جغرافياي غرب پرداخت تا با پيدايش جريان هاي افراطي و خشن در جاي جاي جهان اسلام و جهان مدرن، در بلندمدت چهره ي اسلام سياه گردد.(1)
ص: 17
امتداد اين طراحي هاي نظامي-سياسي-اجتماعي، جنگ رسانه اي هم از يك دهه ي گذشته به اين پروژه اضافه مي گردد. در اين راستا به سرعت شبكه هاي ماهواره اي عربي و فارسي وهابي ايجاد گشته و تلاش دارند با انواع ابزارهاي رسانه اي و هنري، جنگ نرم فراگيري بر عليه تشيع به كار اندازند. در اين مسير است كه فرهنگ عاشورايي مورد شديدترين هجوم ها قرار مي گيرد. تا در راستاي تخريب ارزش هاي عاشورايي در صحنه ي جهاني و ميداني، از جهت معرفتي، مباني فرهنگ و معارف عاشورايي تخريب گردد تا نه تنها تشيع هيچ جاذبه اي براي ديگران نداشته باشد بلكه از روند اقبال به اسلام ناب و تشيع در جهان و منطقه كاسته شده، و در گامي جلوتر و هجومي نهايي به تضعيف اعتقادات شيعيان پرداخته و فرهنگ عاشورايي را در داخل جامعه ي شيعه مورد هجوم قرار دهند. با مطالعه ي شيوه ي عملكرد شبكه هاي ماهواره اي در يك دهه ي اخير، مي توان فرايند اين هجوم را از جهت فرايند شبكه سازي و مدل برنامه سازي در مراحل زير مورد بازشناسي قرار داد:
الف) فرايند شبكه سازي
- بر بستر تجربه ي شبكه هاي ضدشيعي عربي، در اوائل قرن 21، ابتدا شبكه ي «نور» راه اندازي مي شود تا چهره اي عالمانه از انديشه ي وهابيت
ص: 18
به نمايش بگذارد. در ضمن، ابتدا غيرمستقيم و آن گاه مستقيم به ارزش هاي معرفتي و فرهنگي تشيع هجوم مي برد.
- بر بستر تجربه ها و تربيت نيروهاي مستعد در شبكه ي نور، در مرحله ي بعد شبكه ي كلمه ايجاد مي گردد. هدف از ايجاد اين شبكه، انجام هجوم هاي مستقيم و آشكار به تشيع و شكستن حريم ها و حرمت ها نسبت به شعار و فرهنگ شيعي خصوصا فرهنگ عاشورايي است. جالب است بدانيم كه در تجربه ي فعاليت چندساله ي شبكه ي وهابي «كلمه»، احساس مي گردد كه حتي داشته هاي نرم افزاري وهابيت در تجربه ي مناظره با شيعيان، توسعه كمي و كيفي يافته و هجوم هاي آنان از اشكال هاي پراكنده ي آغازين، در اين مرحله به تمامي داشته هاي معرفتي و فرهنگي تشيع، و حتي برخي فرهنگ هاي اسلامي تسنن هم سرايت مي كند.
- سرانجام در بستر روزآمد سازي و ايجاد تحول در شبكه ي كلمه و ايجاد شبكه هايي همانند شبكه ي «وصال»، تلاش شد كه در كنار هجوم هاي علمي و ضمن واردسازي فرهنگ هتاكي و اهانت به شعائر و به قوت هاي نظام جمهوري اسلامي ايران، در نهايت پروژه ي تقابل شيعه و سني كليد خورده و اين شبكه ها فعاليت سياسي را هم، در دستور كار خود قرار مي دهند.
ب) فرايند برنامه سازي
در فرايند برنامه سازي اين شبكه ها، روشن بود كه در آغاز «ميزگرد محور» باشند، ولي خيلي زود با مجرب شدن عوامل و تقويت هزينه ها، به سوي «توليد مستند» هم رفتند. به ويژه در زمينه ي فرهنگ عاشورايي
ص: 19
ناظر به فراواني محصولات فرهنگي كم بنيان شيعه كه متأسفانه شاهد نوعي آشفتگي و نواقص معرفتي و يا فضاهاي برخلاف تقيه و يا الزامات هم زيستي تقريبي فراوان هم است، توانستند خيلي زود مستندهاي ضدشيعي فرهنگي و عاشورائي توليد كنند. در نهايت بر بستر استفاده از خوان فرهنگي شيخ نشين هاي وهابي و توليد سريال هاي ضدشيعي توسط آنان، به سرعت به دوبلاژ سريال هاي ضدشيعي و ضد عاشورايي بپردازند. تا در طراحي پازل هاي ضدشيعي استكبار، از برنامه عقب نيفتند. در اين زمينه گزارش سريال سازي ها و پيام هاي آنان در يك دهه ي اخير به شرح زير است:
سريال
هدف و رويكرد اصلي
نتيجه و بازتاب
سريال «الاسباط» (1390ش/
42 14ق)
نمايش همانندي و يكساني اهل بيت با صحابه و معاويه و نداشتن شعار اسلامي متفاوت از سوي آنان بود. بدين معنا كه اصولا چيزي به نام اسلام اهل بيتي و ارزش هاي مبتني بر آن، وجود ندارد و هرچه هست اسلامي است كه در آن حسنين و معاويه يك پرچم را به دوش دارند. و تشيع نه از اسلام، بلكه برآمده از التقاط يهود و اسلام است.
برخلاف تبليغات 30 ساله ي تشيع، پس از پيروزي انقلاب اسلامي و پيروزي هاي خط مقاومت و ...، اسلام راستين و خط اهل بيت چيزي جز همان قرائت رسمي اسلامي نيست و تبليغات شيعي و ارزش هاي شيعي، ريشه اي اسلامي ندارد.
ص: 20
سريال «عمر» (1391ش/ 1443 ق)
معرفي ارزش هاي اسلامي بر بنيان خلافت عمر است. در اين قرائت، تفسير حكومت و عدالت و جهاني سازي اسلامي همان است كه عمر با سنت خود به اجرا گذاشت. سنتي مبتني بر تعطيلي انديشه و برگرفتن شمشير و تعريف تبعيض هاي ديني و ....
اسلام گرايي در دنياي معاصر، جز در قالب سلفيت و گذشته گرايي امكان ندارد و نقطه ي اوج اين بهشت گذشته، خلافت عمر است كه هم تفسير خاصي از عدالت و هم مدل خاصي براي جهاني سازي دارد.
سريال «خيبر» (92 ش/
44 ق)
اگرچه تقابل اسلام و يهود يك واقعيت تاريخي است، ولي يك واقعيتي ديگر هم وجود دارد و آن جريان شرك است. اسلام در نقطه خيبر سرانجام با يهود از معبر يك نزاع اوليه، به صلحي نهايي رسيد. در همين نقطه مسئله ي نفاق و خيانت سران عرب با بخشش پيامبر و مرگ مدعيان به پايان رسيد. پس از آن، اسلام و مسلمين تمام توجه خود را بر مشركين متمركز كردند.
مشكل اصلي مسلمانان در جهان معاصر، نه سران عرب و نه اسرائيل و نه غرب مسيحي ( نه نفاق و نه اهل كتاب)، بلكه شرك و بدعت هايي به نام دين است.
ص: 21
شايد تصور شود كه در تحليل هاي بالا، نوعي مبالغه وجود دارد؛ ولي وقتي دقت شود كه در فضاي سه ساله ي بيداري اسلامي، برخلاف آن چه كه در نگاه اول تصور مي شد كه شايد جوانان آزادي خواه ديگر ميلي به رسانه هاي عربي نداشته و خواهان نگرشي جديد باشند، امروزه شاهد هستيم كه در تمامي گستره ي جغرافيايي تسنن از شمال عراق تا مصر و لبيي، ديگر كمتر دغدغه ي مسئله ي فلسطين و اسرائيل و نفي حاكميت هاي سكولار و ... وجود داشته و به جاي آن، جوانان مسلمان يا به سوي جريان هاي سكولار اقبال كرده (مصر و تونس) و يا غالبا جذب جريان هاي تكفيري شده اند (به شهادت اقبال گسترده ي جغرافياي تسنن عربي عراق از گروه داعش و ... )؛ اين ها همه دقيقاً اهدافي بود كه در طي سه سال پخش سريال هاي رمضاني توسط شبكه هاي وهابي ترويج گرديد. يعني نمايش بي بنيان بودن تشيع و لزوم رضايت به وضع موجود و به جاي آن ضرورت اقدامي فراگير بر عليه تشيع و ....
جالب است بدانيم كه نقطه ي آغازين اين جريان، سريال الاسباط بود كه روح آن، تلاش براي تحريف تاريخ امامان سه گانه و در نهايت تهي سازي عاشوراي حسيني از تمامي ارزش هاي فرهنگي اش مي باشد. اهميت اين سريال براي شبكه هاي وهابي فارسي، تا حدي است كه تاكنون حداقل دو مرتبه از شبكه ي كلمه و ديگر شبكه ها پخش گرديده و خصوصا در ماه ذي حجه و محرم سال گذشته ضمن پخش دوباره، مورد
ص: 22
كار كارشناسي و برنامه سازي فراوان شبكه هاي وهابي قرار گرفت و در قالب مجموعه اي گسترده از برنامه سازي ها، ضمن تلاش براي تضعيف شخصيت معصومين و بي بنيان نشان دادن فرهنگ عاشورايي، تلاش شد كه كليت تشيع و نظام جمهوري اسلامي ايران و تمامي ارزش ها و فرهنگ هاي شيعه و انقلاب مورد تخريب قرار گيرد.
2. از آسيب ها تا راهبردهاي مواجهه با شبهات
زير فصل ها
2-1. آسيب شناسي جامعه ي داخلي و رسانه ي ملي در برابر هجوم رسانه اي شبكه هاي وهابي
2-2. اهداف برنامه سازي در موضوع شبهات
2-3. راهبردهاي برنامه سازي در موضوع شبهات ماهواره اي
3. فرايند شبهه پردازي در شبكه هاي ماهواره اي در يك دهه ي اخير
3-2. ماجراي شهادت حسين عليه السلام ، به روايت وهابيت
4. منطق فهم دين و روش شناسي كشف شبهه
5. آشنايي با فهرست و دسته بندي مغالطات
6. فهرست شبهات عاشورايي
7. معرفي منابع و پايگاه هاي عاشورائي
2-1. آسيب شناسي جامعه ي داخلي و رسانه ي ملي در برابر هجوم رسانه اي شبكه هاي وهابي
استفاده از ماهواره در كشور، سال به سال رو به افزايش است.(1) از سوي ديگر، ايجاد بحث هاي چالشي و مناظره اي و به ظاهر آزاد، كه توسط ماهواره ها دامن زده مي شود، امروزه طيف هاي گوناگوني از مخاطبين را به خود جلب كرده است. اين شرايط باعث شده است كه تلاش وهابي ها از جهت تضعيف فرهنگ ديني و يا عاشورايي، اگرچه كم رنگ باشد، ولي از جهت نشر شبهات بسيار تأثيرگذار و فراگير باشد. (2) متأسفانه در ميانه ي اين هجوم فراگير، از سوي رسانه ي ملي واكنش مناسب مستقيم و غيرمستقيم كمتر رخ داده و شاهد ضعف عملكرد ، هم در نظام رصد و هم در نظام برنامه ريزي كلان در مواجهه با شبهات و جريان هاي
ص: 23
ضدديني و هم در فرايند برنامه سازي هاي جزئي و موردي هستيم.
احساس خطر نسبت به اين شرايط است كه مديران و برنامه سازان سازمان را، به تدبير جدي در نظام برنامه سازي معارفي(1) و احساس مسئوليت در برابر شبهات ديني و خصوصا شبهات محرم و عاشورا فرا مي خواند. و بسيج مواجهه با جنگ نرم شبكه هاي وهابي و ...، دفاع از ارزش هايي عاشورايي مهم ترين وظيفه است. زيرا اگر خط فرهنگي ما در جبهه ي راهبردهاي نرم (رواني- تبليغي) عاشورايي فرو ريزد، وادادگي و تحريف و انحراف آخرالزماني در ديگر ارزش هاي نرم افزاري به سرعت رخ خواهد داد. بدين جهت در پروژه ي راه اندازي كارگروه كلان مواجهه با شبهات در سازمان، با اولويت شبهات عاشورايي، مي توان اهداف زير را دنبال نمود:
2-2. اهداف برنامه سازي در موضوع شبهات
الف) ايجاد كارگروه رصد، مواجهه و مديريت شبهات ماهواره اي و تلاش براي خنثي سازي سريع و روزآمد سم پراكني هاي شبكه هاي ماهواره اي.
ب) تلاش براي تبديل نظام دفاعي در برابر شبكه هاي مهاجم، به نظام هجومي و فعال سازي مسلمان ايراني در عرصه ي جنگ نرم ديني، مبتني بر فرهنگ سازي روش جدال احسن با تمامي جريان هاي باطل.
پ) تلاش براي پاسداري از ارزش هاي انقلاب در برابر طراحي فرهنگ هاي انحرافي زوج جريان سلطه و وهابيت.
ص: 24
ت) تلاش براي طراحي نظام دين پژوهي فطري و معرفي انسان شناسي فطري-شيعي؛ به مثابه ي يك معيار جامع براي تشخيص سره از ناسره در تمامي مواجهه هاي فكري-فرهنگي.
ث) تلاش براي تبديل سازي هجوم ها و تهديدهاي معرفتي و فكري به فرصتي براي بالندگي فكري و معرفت و بصيرت.
ج) تلاش براي فعال سازي(1) آحاد جامعه در مطالعات تطبيقي دين پژوهي و شيعه شناسي و عاشوراگرايي مبتني بر عقلانيت و معرفت و بصيرت.
ناظر به تحقق اهداف فوق، برخي راهبردها كه در سازمان، در زمينه ي شبهات ماهواره اي در دو حوزه ي برنامه سازي و محتوايي بايد مورد توجه قرار گيرند به شرح زير مي باشد:
2-3. راهبردهاي برنامه سازي در موضوع شبهات ماهواره اي
پس از آن كه مقام معظم رهبري دهه ي نود را دهه ي پيشرفت و عدالت ناميدند و ناظر به هم زماني اين دهه با اوج زمان اجراي سند چشم انداز و تأكيد مكرر معظم له بر مسئله ي «پيچ تاريخي»، هم چنين باتوجه به گستردگي هجوم هاي رسانه اي و گسترش كمي و كيفي شبكه هاي ماهواره اي و اينترنتي، به نظر مي رسد براي شبهاتي هم چون عاشورا و محرم در رسانه ي ملي و شبكه هاي گوناگون برون مرزي، ملي و استاني
ص: 25
بايد تحول و اتفاقات مهمي رخ بدهد تا در نهايت، صدا و سيما در رويدادي همانند دو ماه محرم و صفر و ديگر مناسبت هاي مذهبي، از نقش حاشيه اي بيرون آمده و به فرموده ي امام راحل رحمه الله تبديل به دانشگاه گردد. دانشگاهي فعال، مهم و اثرگذار در زمينه ي فرهنگ سازي و غني سازي، كه هدفش مديريت و هدايت غيرمستقيم جشن هاي مذهبي و مناسبتي ناظر به اهداف روزآمد جامعه ي شيعي و سياست هاي كلان نظام مقدس جمهوري اسلامي مي باشد. با اين اهداف كلاني كه از رسانه انتظار مي رود، مي توان راهبردها و استراتژي هاي دست يابي به اهداف را در سطوح زير دسته بندي نمود:
يك) راهبردهاي كلان در حوزه ي برنامه سازي و مديريت سازماني.
دو) راهبردهاي محتوايي؛ شامل: راهبردهاي انديشه اي-كلامي، راهبردهاي سياسي، راهبردهاي اجتماعي، راهبردهاي فرهنگي.
راهبردهاي كلان در حوزه ي برنامه سازي
تجربه ي برنامه سازي سازمان، در حوزه ي مناسبت هاي مذهبي نشان داده كه متولي توليد اين دسته از برنامه ها عمدتا گروه معارف و يا گروه مناسبت هاي ديني-مذهبي در شبكه ها مي باشد. گروه هايي كه باوجود ميل خود داراي اجبار به اتخاذ رويكرد تقليل گرايي و حداقلي به مذهب و يا موضوع هاي مناسبتي بوده و از جهت ساختاري و منابع انساني و منابع مالي و كنداكتور پخش هم، جزو ضعيف ترين گروه ها مي باشند. ناظر به اين ضعف ها در كنار تعويض پياپي مديران است كه باعث شده اغلب اين گروه ها از برنامه ريزي كلان و بلندمدت و كسب آمادگي براي
ص: 26
برنامه سازي مناسبتي دور بوده و در نتيجه محصول كار آنها هم، برنامه سازي هاي پراكنده و انفعالي و حداقلي باشد.
براي حل اين مشكل -حداقل براي مناسبت بسيار مهم دوماهه ي محرم و صفر- به نظر مي رسد اتخاذ راهبردهاي زير در حوزه ي طراحي و برنامه ريزي ضروري باشد:
تشكيل شوراي عالي شبهات ماهواره اي در صداوسيما با تركيبي از مديران و كارشناسان -هم از سوي كارشناسان مذهبي رسانه شناس و هم كارشناسان تخصصي شبهات- و برگزاري جلسات ماهيانه ي منظم براي رصد نيازها و آسيب ها، شناسايي پيوسته اولويت ها، برنامه ريزي عملياتي به همراه تقسيم كار مهندسي شده بين شبكه ها، و جلوگيري از كار موازي و تكرار زدگي.
تشكيل شورايي از گروه هايي گوناگون در هر شبكه، براي فعال سازي حداكثري گروه ها براي برنامه سازي در اين زمينه و ضرورت توجه به تنوع فرمت ها و قالب هاي برنامه سازي نمايشي و غيرنمايشي و تنوع و گستردگي موضوع ها و مفاهيم مهدوي، جهت عملياتي شدن فعاليت حداكثري گروه هاي برنامه سازي در فرصت زماني كافي و مطلوب و همراه با بسيج كردن منابع مالي كافي و فعال سازي تيم هاي برنامه سازي توانمند.
تشكيل كارگروه علمي-پژوهشي تخصصي رصد در مركز پژوهش هاي سازمان، جهت جمع آوري مطالب به روز علمي در حوزه ي شبهات، در كنار شناسايي روزآمد نيازها، آسيب هاي فكري كه مي تواند شبهه آفرين باشد و بازخواني زمان مند اهداف و سياست هاي كلان نظام و رسانه ي ملي در هر سال -و شبهات
ص: 27
و هجوه هاي فرهنگي و فكري كه مي تواند متوجه آن بگردد- تا در نهايت اين گروه ناظر به تنوع گروه هاي برنامه ساز انواع ايده ها، سوژه ها و موضوع هاي برنامه سازي را پيشنهاد و ارائه دهد.(1)
راه اندازي كارگروه ايده ها جهت توليد ايده ها و سوژه هاي عالمانه و روزآمد و متنوع از بين كارشناسان مذهبي رسانه شناس و خلاق؛ و ايده پردازان و نويسندگان برجسته ي سازمان در گروه هاي مختلف برنامه سازي.
ايجاد ارتباط و پيوند مستمر با نهادهاي نخبه و علمي چه در حوزه ي شبهات و چه در حوزه هاي فرهنگي و اجتماعي جهت مشاركت دهي و فعال سازي نرم افزاري و سخت افزاري آنها در فرايند برنامه سازي.
راه اندازي كارگروهي براي جذب و تأليف قلوب و تغذيه ي ايده و برنامه، نسبت به تمامي شبكه هاي شيعي فارسي، عربي، اردو، و ...(2) با هدف ايجاد انجمن برنامه سازي شبكه هاي شيعي در موضوع شبهات و مديريت توزيع پاسخ ها و دورسازي آنها از انديشه هاي انحرافي و يا پاسخ گويي تند و خلاف مصالح ديني.(3)
ص: 28
توجه به رويكردهاي گوناگون برنامه سازي و تلاش به برنامه سازي در همه ي حوزه ها اعم از رويكرد اطلاع رساني- آموزشي، رويكرد ارشادي-تربيتي، رويكرد تفريح و سرگرمي.
تلاش براي سفارش ايده هاي روزآمد پيش بيني شده در فرصت كافي به جامعه ي خطبا، مداحان و هنرمندان، براي دريافت محصولات نرم افزاري- رسانه اي- فرهنگي روزآمد در فرصت زماني كافي كه با مديريت هوشمندانه و كلان رسانه از قبل آماده شده باشد و پرهيز از دعوت دقيقه نودي آن عزيزان بدون اين كه از جهت فرم و محتوا آمادگي پيشين و نوآوري لازم را داشته باشند.
راهبردهاي محتوايي در موضوع شبهات
مهم ترين راهبردي كه از سوي سازمان بايد مدّ نظر قرار بگيرد، ايجاد نگاه جامع به هندسه ي دين و موضوعات عاشورايي در فرصت دوماهه ي محرم و صفر -و در فرصت هاي ديگر ساليانه- مي باشد. نگاه جامعي كه برآمده از مباني عقلي و نقلي مكتب تشيع بوده و منجر به آشنايي كامل مديران و برنامه سازان به حوزه هاي گوناگون معارفي و معرفتي مهدويت گردد. هدف كلان در اين حوزه، دورسازي محرم و عاشورا از فضاي صرفاً احساسي و عرفي گرايي، و جهت دهي آن به سوي اهداف كلان نظام در حوزه هاي سبك زندگي و تمدن سازي ديني مي باشد. در اين زمينه بايد آثاري توليد شود كه هم تبيين جامعي از هندسه ي معرفتي امامت و عاشورا داشته باشد و هم به معرفي ايده ها و سوژه هاي نمايشي و غيرنمايشي، توليدي و غير آن ياري رساند. هم چنين يك مركز براي
ص: 29
برنامه ريزي توليد محتوايي و جمع آوري آرشيوي از آثار موجود در سازمان راه اندازي گردد.
با اين پيش درآمد، فهرست راهبردها و استراتژي هاي ارائه ي پيام در حوزه ي امامت-مهدويت و انتظار در رسانه ي ملي چنين خواهد بود:
1. راهبردهاي اعتقادي-بينشي
مهم ترين آسيب در زمينه ي فرهنگ عاشورايي، نگرش احساسي همراه با افراط و تفريط به آموزه هاي حسيني است. در حقيقت هنوز پيوند عميق عالمانه در سطح جامعه بين عاشورا و اهداف نظام اسلامي و رسالت هاي تمدني و جهاني آن صورت نگرفته است. بدين جهت يكي از راهبردهاي مهم رسانه، بايد اصلاح نگرش مخاطبين به مهدويت و فرهنگ انتظار باشد؛ بدين گونه كه: راهبرد معرفي تشيع در يك روش مقايسه اي و تطبيقي با ديگر اديان و مذاهب، به عنوان تنها مكتب جامع عقل گرايي و احساس گرايي، در برابر تمامي مذاهب و فرقه هاي اسلامي و غيراسلامي كه يا كاملا سلفي و ضدفرهنگ ديني هستند و يا رو به فرهنگ هاي وارداتي آورده اند. پس يكي از راهبردهاي سازمان در ايجاد بينشي عميق و آگاهانه، بايد آموزش دهي و نهادينه سازي روش دين شناسي مقايسه اي و تطبيقي عالمانه باشد. روشي كه قرآني-عقلاني بوده و قابل اجرا توسط آحاد جامعه در حد فهم و توان آنان مي باشد.
الف) نقادي نظريات حداقل انگاري و يا به حاشيه بردن آموزه هاي عاشورايي (همانند احساس گرايي، يا تاريخ گرايي و ...) ؛ نظرياتي كه با هدف اثبات سكولاريسم و يا تفكيك عاشورا از عرصه ي سياست و
ص: 30
جامعه سازي مطرح شده اند و باعث ايجاد بخش مهمي از آسيب ها در فرهنگ عاشورايي شده است.
ب) بازشناسي شخصيت جامع و كامل سيدالشهدا؛ راهبردي درون ديني براي ارتقابخشي به ذهنيت هاي ناقص و نارساي عاشورا باوران. متأسفانه برداشت اكثر افراد جامعه از سيدالشهدا عليه السلام برداشتي ناقص و شخصي و غالبا از آگاهي ها و يا مطالعات سطحي و ناقص ناشي شده است؛ مانند اين كه امام در دوران قيام، شخصيتي منفعل داشته و يا اسير شرايط بوده و يا تابع احساسات بوده و يا نگرش روزآمد سياسي نداشته و .... ذهنيت هاي متنوع و فراواني كه باعث نگرش احساسي و كلكسيوني به عاشورا و فرهنگ عاشورا شده و آن را از متن زندگي و سبك زندگي سازي دور ساخته است.
پس وظيفه ي برنامه سازان، توليد مجموعه برنامه هايي كه به بازشناسي عالمانه شناخت شخصيت سيدالشهدا عليه السلام در حد فاصل ذهنيت مخاطبين تا واقعيت و حقيقت ديني خواهد بود و در قالب اين مجموعه برنامه ها، ضمن آسيب شناسي باورها، دفع شبهات، به ارائه ي باور درست درباره ي شخص و شخصيت امام و تعميق آن ياري رسانند.
پ) ترويج نگاه عالمانه به زيارات حسيني؛ زيارات حسيني، بخش مهمي از معارف ناب عاشورايي است كه حداقل در قالب كتاب مفاتيح الجنان در اختيار سطح وسيعي از جامعه قرار دارد. ولي نگاه به اين زيارات، غالبا جزيي و ناقص و به صورت احساسي و عاطفي است. از سوي ديگر هم اين زيارات مورد هجمه ي شديد دشمنان مي باشد.
پس تبيين و دفاع درست و برنامه سازي مناسب براي زيارات حسيني، مي تواند منجر به مواجهه ي عالمانه و انس مداوم با انواع و اقسام اين
ص: 31
ادعيه و زيارات شده و به سلاحي كارآمد در برابر شبهه افكنان تبديل بگردد.
2. راهبردهاي سياسي
در حوزه ي سياسي، براي تعميق باورپذيري نسبت به آموزه ي عاشورا و شبهات محرم، چند راهبرد مهم بايد مورد توجه قرار گيرد. فهرست برخي از اين راهبردهاي اولويت دار سياسي چنين است:
الف) هشداردهي به جامعه ي ايراني كه دور شدن از فرهنگ اصيل عاشورايي، ثمره اش گمراهي و بارش انواع و اقسام فتنه هاي آخرالزماني است.
ب) توسعه ي بينش سياسي جامعه، در موضوع دشمن شناسي با ارائه ي تحليل تاريخي درگيري حق و باطل در مسئله ي عاشورا.
پ) گسترش و تعميق علاقه مندي و گرايش عمومي جهاني نسبت به انقلاب و نظام از منظر پيام هاي سياسي-اجتماعي عاشورا؛ همانند ظلم ستيزي و ظالم گريزي.
ت) راهبرد جهت دهي حضور مردم در سوگواري هاي عاشورايي به عنوان حضوري ديني، انقلابي، سياسي و حضوري در مسير افزايش وحدت عمومي (سياسي-اجتماعي) به ويژه در شرايط حساس داخلي و يا منطقه اي.
3. راهبرد هاي اجتماعي
الف) خنثي سازي طرح هاي دشمن، براي هجوم به جمع گرائي عاشورايي در قالب هيئت و حسينيه و بازسازي روزآمد سازي نظام جامعه ي شيعي بر ساختار شور و شعور حسيني.
ص: 32
ب) ارتقاي سطح فضايل و اخلاق اجتماعي با تأكيد بر احياگري اصول اخلاقي عاشورايي.
پ) ترويج عاشورا به عنوان نرم افزاري براي طراحي سبك زندگي ديني و جاي گزيني «عاشوراگرايي صرفا احساسي»، با «عاشورا زيستي عملي و فراگير».
4. راهبردهاي فرهنگي
فرهنگ عاشورايي، امروزه گرفتار انواع گرايش هاي عرفي گرايي و سطحي زدگي شده و همين امر منجر به طراحي خيل عظيمي از شبهات ماهواره اي بر عليه مكتب تشيع شده است. از نظر آماري، بيشترين شبهات شبكه هاي ماهواره اي ناظر به فرهنگ هاي صرفا احساسي شيعيان بوده كه با افراط و تفريط همراه است. در اين زمينه اگر فرهنگ عاشورايي به پالايش برسد، بهانه ي بسياري از شبهات و تخريب ها و هجمه ها از دشمنان گرفته خواهد شد. از اين رو رسانه وظيفه دارد كه جهت تعميق و غني سازي فرهنگ اصيل عاشورايي، به توليد آثار فاخر پرداخته و براي به سازي فرهنگ حسيني برنامه ريزي كند. اين امر مهم و رسالت سنگين، بر عهده ي مديران و برنامه سازان رسانه خواهد بود كه ابتدا خود را از فقر و ضعف آگاهي نسبت به معارف عاشورايي و از بي تفاوتي نسبت به آسيب هاي فراگير موجود در سطح جامعه دور نموده و آن گاه براي توليد آثار فاخر در اين زمينه برنامه ريزي كنند. راهبردهاي معطوف به اين رسالت چنين است:
الف) فعال سازي نخبگان فرهنگي و هنري؛ رسانه ي ملي مي تواند با فعال سازي هنرمندان و نخبگان در قالب برنامه هاي گوناگون و متنوع
ص: 33
علمي، فرهنگي و هنري، به تدريج با پرهيز از توليد آثار تكراري و يا پخش نواها و موسيقي ها و محصولات موجود نازل و متوسط در سطح جامعه، زمينه ساز توليد آثار فاخر و ممتاز در حوزه هاي گوناگون فرهنگي و هنري و حتي در زمينه ي خطابه و تبليغ ديني باشد. زيرا تبليغ ديني از رسانه ي ملي نياز به اقتضائاتي كه دارد بايد هميشه عالمانه و تخصصي و بروز باشد. در اين زمينه، توليد آثار استوديويي -حتي در زمينه ي مداحي ها و آواهاي آييني مذهبي- باتوجه به گستردگي نياز جامعه، بايد در دستور كار برنامه سازان قرار بگيرد.
راهبردهاي ناظر به مخاطب و شبكه
باتوجه به تنوع مخاطبين برنامه هاي سازمان صدا و سيما و گسترد بودن شبكه هاي راديو و تلويزيون، بخشي از راهبردهاي پيشنهادي، مربوط به تنوع مخاطب و تنوع شبكه ها به شرح زير است:
الف) راهبرد برنامه سازي عاشورايي در شبكه هاي استاني؛ باتوجه به غلبه و حاكميت سايه ي سنگين شبكه هاي ملي بر جامعه و فرهنگ كشور(1) و خلأها و كمبودهاي فرهنگي و برنامه سازي در اين شبكه ها، در كنار غنا و قوت فرهنگ هاي بومي و محلي موجود و يا بالقوه؛ راهبرد طراحي و سفارش برنامه هاي بومي و استاني با رويكرد مخاطب كشوري مي تواند باعث غناي فرهنگ و برنامه سازي عاشورايي و تنوع بخشي به آنها شود.
ص: 34
راهبردهاي شبكه هاي برون مرزي
1. انتقال و ترويج فرهنگ عاشورا به عنوان بنيادي ترين پيام تشيع براي مخاطب غيرمسلمان؛ برنامه سازي عاشورايي براي مخاطب جهاني يكي از حوزه هاي مهجور در سازمان است؛ زيرا تلقي برنامه سازي ديني از عاشورا، برنامه سازي درباره ي شخص و شخصيت سيدالشهدا عليه السلام و يا آموزه هاي تاريخي عاشورا با نگرش درون ديني و روايت فرهنگ بومي شيعيان درباره ي عاشوراست. آموزه هايي كه كمترين جايگاه را براي مخاطب خارجي غيرمسلمان ندارد. اين در حالي است كه عاشوراي حسيني شيعه، مبتني بر گرايش هاي فطري انسان ها تعريف شده و از اين منظر مي توان انواع و اقسام برنامه ها را ناظر به اين قابليت فراگير انساني توليد كرد.(1)
الف) تلاش براي جذب نخبگان جهاني؛ با محوريت تبليغ براي مفاهيم بنيادين عاشورايي همانند عدالت و عبوديت توحيدي و ارزش هاي اخلاقي و ....
ب) ضرورت معرفي راهبرد فرهنگ عاشورايي تشيع، كه مبناي انقلاب اسلامي ايران است، به عنوان تنها نرم افزار رقيب براي نظام سازي و جهاني سازي آمريكايي و غربي.
ص: 35
پ) تبليغ بر جاذبه هاي حسيني براي غيرشيعه و غيرمسلمان و جاذبه هاي تاريخي عاشورا در هم گرايي فرهنگي شيعه و غيرشيعه در جغرافياي حضور شيعيان در گستره ي منطقه اي و جهاني.(1)
2. انتقال پيام براي مخاطب مسلمان؛ اگرچه عاشورا رويدادي شناخته شده در جهان اسلام است، ولي شبهه پراكني و تحريف گسترده ي وهابيت باعث شده كه عاشورا را يك رويداد صرفا تاريخي و بدون هيچ گونه كاركرد فرهنگي تعريف كنند و يا برخي از ارزش هاي عاشورايي، مانند شهادت طلبي را به عمليات انتحاري تفسير كنند. باوجود اين كه در چند سال گذشته، تحت تأثير مقاومت اسلامي در لبنان و فلسطين، مي رفت تا عاشورا در جهان اسلام تبديل به فرهنگي غالب گردد، ولي در يكي دوسال اخير، به فرهنگي مهجور و يا تحريف شده تبديل گرديد؛ به خصوص در اين سال ها كه داعش -برآمده از ازدواج پنهان غرب و وهابيت- چهره اي سياه از اسلام به نمايش گذاشته تا جوان تحصيل كرده ي مسلمان، يا از اسلام گريزان شده و يا به ناصبي گري روي آورد.
در اين شرايط در فرصت دو ماهه ي محرم و صفر، برنامه سازان مي بايست در يك زمان شناسي، نيازشناسي و آسيب شناسي روزآمد، نسبت به فضاي فكري و فرهنگي و اجتماعي جغرافيا و جوامع اسلامي -و هم چنين مخاطبين استان هاي اهل سنت نشين داخلي- در مقام برنامه سازي، در نگاهي تركيبي بين مقام جاذبه و دافعه عمل كنند، بدين
ص: 36
معني كه ضمن بزرگ نمايي مشتركات امام حسين عليه السلام و اهل بيت شيعي و غيرشيعي، در يك نگاه تطبيقي به آسيب شناسي عوامل ايستايي زايي فرهنگ اسلامي در فرقه هاي ديگر با كمك تبيين عاشوراي راستين بپردازد.
3. انتقال پيام براي مخاطب شيعي در گستره ي جهاني؛ نظر به رواج نگرش هاي فرقه اي و احساسي در جوامع شيعه و بي توجهي از الزامات هم زيستي جهاني با مسلمانان و غيرمسلمانان، متأسفانه بسياري از شيعيان، در ايران، در جغرافياي تشيع، و در قالب اقليت هاي شيعي اي كه در جغرافياي كشورهاي اسلامي و يا غيراسلامي زندگي مي كنند، نسبت به انديشه و فرهنگ عاشورا داراي قرائت و تفسيري انحصارگرايانه و درون فرقه اي بوده و حتي مراسم ها و عزاداري هايي كه برگزار مي كنند، غالبا رويكردي درون گروهي داشته و كمتر سمت و سوي پيام آفريني براي مخاطب جهاني دارد و متأسفانه از قابليت ها و جلوه هاي فطري و جهاني عاشوراي شيعي غافلند. بدين جهت كمتر توانسته اند شعائر عاشورايي را تدريجا به فرهنگي شناخته شده و حامل پيام جهاني براي جهانيان تبديل كنند.
رسانه، بايد براي فعال سازي گسترده مخاطبان شيعي و مسلمان، در مسير ايجاد پيام سازي جهاني و آخر الزماني از فرهنگ عاشورايي تلاش داشته باشد. يكي از گروه هاي اجتماعي كه مي تواند به عنوان گروه هدف مورد توجه قرار گيرند، شيعيان ايراني مهاجر و يا شيعيان داراي هم زيستي با اهل سنت و يا مسيحيت هستند، تا در نهايت جامعه ي گسترده ي شيعه، از جامعه اي منفعل و مواجهه با تهاجم فرهنگي، تبديل به جامعه اي فعال و مدعي ترويج فرهنگ هاي فطري و عاشورايي بگردند.
ص: 37
3. فرايند شبهه پردازي در شبكه هاي ماهواره اي در يك دهه ي اخير
براي بازشناسي چيستي و چگونگي شبهه، لازم است كه در آغاز، خاستگاه پيدايش شبهه(1) را شناخت. بدين جهت در اين مرحله، ابتدا مباني نگرش شيعه و عامه را، به ماجراي شهادت امام معرفي كرده، تا علت تفاوت نگرش ها مشخص شود و آن گاه روايت عامه از اين رويداد به اجمال ارائه خواهد شد.
3-1. مبناي ديدگاه شيعه و وهابيت به عاشورا
سرچشمه ي تفاوت ديدگاه شيعه و وهابيت از نگرش كلامي در رخداد عاشورا مسئله ي امامت مي باشد. خلاصه ي اين دو ديدگاه در بستر زمان، هم تفاوت واقعيت تاريخ سازي و هم تفاوت نگرش تاريخي را به دنبال دارد و نهادينه شدن فرايند دوگانه ي نگرش هاي كلامي-تاريخي در بستر جامعه، تفاوت هاي فرهنگي را موجب شده است. خلاصه ي تفاوت اين ديدگاه ها چنين است:
ص: 38
ديدگاه
شيعي
وهابيت
كلامي(1)
پس از خاتميت همان ادله ي عقلي و ديني اي كه ضرورت نبوت را اثبات مي كند، اصل امامت هم اثبات مي گردد. امامتي كه همانند نبوت با علم غيب و عصمت همراه بوده و مرتبه ي امامان معصوم اسلامي در مرتبه ي پيامبر خاتم است. عدد امامان به نص روايات شيعه و سني، 12 امام كه اولشان علي و آخرشان مهدي است و حسنين هم به عنوان «سيدا شباب اهل الجنه» دو امام پس از امام علي هستند. وظيفه ي هر امام ناظر به شرايط زمان و مكان در دو جبهه ي حق و باطل پيشبرد تاريخ بشريت به سوي جامعه ي جهاني ظهور است.
پس از خاتميت پيامبر، هيچ جانشيني براي دوران پس از خود معرفي نكرده و خلافت امري زميني و ماهيتي سكولار دارد. خليفه مي تواند به هر روشي حتي به زور به حاكميت برسد و تا مادامي كه جامعه داراي خليفه است، واجب الطاعه بوده گرچه فاسق و فاجر و ظالم باشد. اصل در سياست اسلامي تقدم اصل رعايت امنيت و آرامش جامعه بر اصل عدالت مي باشد، پس خروج بر حاكم ستمگر حرام است.(2)
ص: 39
تاريخي(1)
پس از رحلت پيامبر، جمعي از صحابه كه در قرآن به صفات غيرايماني توصيف شده اند، با ناديده انگاشتن نصوص قرآني و نبوي، خلافت آسماني امام علي را نپذيرفته و خود به انتخاب خلفا براساس كهولت سن پرداختند. دوران 25 ساله ي خانه نشيني امام علي وخلافت خلفاي سه گانه، سرانجام چنان باعث گسترش انحراف و تحريف و فساد و ظلم در جامعه ي اسلامي شد، كه خليفه ي سوم در قيام مسلمانان كشته مي شود و امام علي به انتخاب اكثريت مسلمانان آن روز به خلافت مي رسد. ايشان مبناي خلافتش را احياي قرآن و سنت نبوي و حاكميت عدالت اجتماعي و اقتصادي قرار داد. ولي انحراف هاي نهادينه شده ي 25 ساله، خيلي زود ابتدا خواص و سپس توده ي عوام مسلمانان را، پيش روي امام قرار داد. در اين زمان خواص و عوام شيعه در اقليت بودند كه در جنگ هاي سه گانه، عده ي زيادي از آنان به شهادت رسيدند. در نهايت امام در جامعه ي با اكثريت غيرشيعي تنها ماند و سرانجام در غربت توسط خوارج به شهادت مي رسد. اقليت شيعه و اكثريت عامه، حتي در كوفه و حجاز امام حسن را مجبور به صلح و واگذاري مجدد خلافت به امويان مي كند. دوران 20 ساله ي خلافت معاويه سراسر احياي فرهنگ تحرفات و انحرافات به موازات شيعه ستيزي گسترده است. آخرين بدعت معاويه تبديل خلافت به سلطنت موروثي و انتخاب يزيد فاسق به ولايت عهدي است. امري كه در زمان امامت امام حسين رخ مي دهد و ايشان آن را نمي پذيرد. مرگ معاويه، خلافت يزيد و اصرار او براي بيعت گيري و تسليم سازي امام حسين، ابتدا ايشان را پناهنده مكه و در نهايت وادار به قيامي ذلت گريزانه مي كند كه هدفش جلوگيري از پيروزي نهايي باطل اسلامي نما، و تضمين ادامه حيات حق به سوي چشم انداز ظهور است.
ص: 40
پس از رحلت پيامبر اگرچه ارتدادهايي بيرون از جغرافياي حجاز رخ داد، ولي همه ي صحابه مسلمان بوده و با همديگر برادر و مهربان بودند و ترتيب خلافت و خلفا هم به انتخاب صحابه بوده و رويدادهاي منجر به قتل خليفه ي سوم و جنگ هاي سه گانه هم ناشي از فتنه ي فردي يهودي زاده به نام عبدالله بن سبا در كنار اجتهاد خطاي برخي صحابه و تابعين بوده است. در عين حال تمامي صحابه اي كه در برابر امام علي جنگيدند، بر ايمان و عدالت بودند. صلح امام حسن هم ناشي از ديدگاه دنياگريزي به همراه اعتقادي كه ايشان به صلاحيت معاويه داشت صورت گرفت. معاويه هم، خليفه اي بود كه اجماع و وحدت را به جهان اسلام بازگرداند. اگر چه در ماجراي ولايتعهدي يزيد افراط كرد ولي از عدالت ساقط نشد. حادثه ي كربلا هم از سوء تفاهم بين امام حسين و يزيد ناشي شد و وقتي تبديل به بحران شد كه كوفياني كه اكثرشان شيعي بودند به آن دامن زند. پس از دعوت امام، نه تنها او را تنها گذاشتند بلكه به رويش شمشير كشيدند تا به جوائز يزيد برسند، ولي خود گرفتار خشم آسماني و انتقام مختار شندند. يزيد هم خود از حادثه ي كربلا تبري جست.(1)
ص: 41
ص: 42
فرهنگي(1)
حادثه ي كربلا، نقطه ي عطف مواجهه ي نفاق اسلامي با ايمان خالصانه است. بدين جهت هم در پيش آگاهي هاي نبوي علوي كه در منابع فريقين وجود دارد و هم در فرهنگ سازي هاي معصومين پسيني، تبديل به رمز توحيد راستين و عدالت طلبي و ذلت گريزي پيوسته مي گردد. بدين جهت هر آنچه كه از سوگواري اجتماعي در چارچوب شريعت اسلامي قرار داشته باشد در مسير پاسداشت عاشورا حجيت داشته و بلكه به آن توصيه شده است. اين پاسداشت بر محوريت شور و شعور ديني، عاملي تاريخي خواهد بود براي حفظ دين تا آن گاه كه شرايط براي ظهور منجي موعود بر بستر ارزش هاي عاشورايي فراهم گردد.
حادثه ي كربلا، حادثه اي دلخراش بوده است. امام و يارانش مأجور و قاتلانش در دوزخ مي باشند. پس با اين قضاوت در محكمه ي آسماني، اين جريان صرفا حادثه اي تاريخي است كه چون برخي از اتهامات را بر صحابه و تابعين وارد مي كند بايد مسكوت گذاشته شود. اصولا در اسلام چيزي به نام فرهنگ ديني آن هم فرهنگ سوگواري و عزاداري نداشته و همه ي شعائر حسيني بدعت است.
ص: 43
بنابر آن چه از نگرش شيعه و سني (با تمركز بيشتر بر نگرش وهابيت(1)) بيان شد، معلوم گشت كه در مقام شبهه شناسي شبكه هاي وهابي، نياز به فرقه شناسي و وهابيت شناسي تاريخي و روزآمد است. تا وقتي شبهه اي مطرح شد، خود همانند شبهه گر و شبهه ساز و در مقام پاسخ دهي دچار مغالطه و كلي گويي و انحراف از مسير و ناكارآمدي علمي نگرديم. پس لازمه ي شبهه شناسي محرم و عاشورا، التفات به تفاوت قرائت هاي فرقه اي ميان «امام حسين شيعي» و «امام حسين در قرائت وهابي-سني» از لحاظ مباني، مدعا و نتايج هستيم. تفاوت هايي كه تمامي حوزه هاي «تفاوت هاي هستي شناختي، معرفت شناختي و روش شناختي، تاريخ شناسي و ...» را شامل مي گردد.
نكته ي ديگر در اين زمينه، معرفي معيارهاي حق و باطل به مخاطبين شيعه و عامه و حتي غيرمسلمان است.
بديهي است كه در اين معياردهي، ضمن اين كه معيارهاي عقلاني و علمي(2) كارايي فراوان دارد، براي مخاطبين اهل سنت، استفاده از ظرفيت ها
ص: 44
و فرصت هاي متون علمي عامه (حديثي، تاريخي، كلامي) ضروري است و براي مخاطبين شيعه هم كه در كنار تمامي منابع و روش هاي مذكور، ادله ي معتبر درون ديني حجيت تام و تمام خواهد داشت.
اينك براساس ضرورت توجه به تفاوت نگرش ها به مسئله ي عاشورا، و به عنوان پيش درآمدي بر شبهه شناسي و مغالطه شناسي هاي عاشورايي، به اجمال روايت و قرائت تاريخي عامه-وهابي را از رويداد قيام سيدالشهدا عليه السلام روايت مي شود:
3-2. ماجراي شهادت حسين عليه السلام ، به روايت وهابيت(1)
براي فهم روش مواجهه با شبهات وهابيت ابتدا مي بايست در يك نگاه اجمالي قرائت آنها از عاشورا مورد بازخواني قرار گيرد. بديهي است كه پيش نياز انجام اين قرائت در نظر گرفتن تمامي نگرش هاي متفاوت شيعيه و غير شيعه در اين زمينه است. تا در مقام مطالعه جزء به جزء اين
ص: 45
روايت زاويه هاي انحراف و تحريف شناخته گردد. اهميت اين نكته در اين است كه عاشورا خود يك واقعيت تاريخي است كه داراي پيش فرض ها و نتايج كلامي مي باشد. يعني در مطالعه عاشورا و يا تاريخ دينيدر مواردي كه به زندگاني معصوم و انسان كامل مي پردازد هماره بايد به موارد زير توجه داشت:
- اول اين كه تلاش شود تا واقعيت تاريخي فراتر از نگرش هاي فرقه اي كشف شود.
دوم اين كه نگرش و بينش اعتقادي قهرمان و ضد قهرمان تاريخي ، فارغ از تحليل ها و تفسيرهاي پسيني و معاصر كشف شود
- سوم اين كه تحليل و تفسير بزرگان معصوم پسيني (در شيعه) و يا غير معصوم اما مرجع (در غير شيعه مثل امامان فقه و حديث و كلام عامه) كه بعد از رويدادتاريخي بوده اند ؛ مورد مطالعه قرار گيرند.
- و در نهايت اين رويداد در نگرش هاي علمي معاصر از جهت تحليل هاي سياسي و جامعه شناختي و ... مورد مطالعه قرار گيرد.
اگر اين فرايند در مواجهه با قرائت وهابيت از عاشورا مد نظر مديران و برنامه ريزان و برنامه سازان و كارشناسان باشد، آنگاه به راحتي موارد تحريف و انحراف خود را نشان داده و تكليف نوع مواجهه به آساني روشن خواهد شد.
بدين جهت در اين مرحله تلاش مي شود يك قرائت اجمالي وهابيت از عاشورا معرفي گردد تا در مراحل بعد بتوان ضمن گونه شناسي شبهات موجود، اصول و مباني روش مواجهه مورد معرفي قرار گيرد.
بدين جهت در همين جا تاكيد مي گردد كه مبادا تصور گردد كه اين روايت نوعي از اشاعه شبهات است. چرا كه هم كاركرد اسنادي براي
ص: 46
مباحث پسيني دارد. و هم براي پاسخگوئي تفصيلي خواننده را به منابع تفصيلي كه توسط همين واحد و همين مر كز توليد شده است ارجاع مي دهد. و هم اين كه در مواردي كه در متن روايت شبهات علامت گذاري شده است از جهت آشنائي با روش شناسي مواجهه اصول گلي پاسخ در هر يك از شبهات مورد معرفي قرار خواهد گرفت.
منابع توليد شده از سوي واحد هاي گوناگون مركز پژوهشهاي سازمان در قم به شرح زير مي باشد:
- طرح و تحقيق فيلمانه امام حسين ، 2 جلدي، واحد خدمات رسانه اي، 1388 : در اين اثر به صورت مفصل هم علل قيام امام از جهات سياسي و كلامي و اجتماعي بررسي شده و هم فرايند قيام معرفي گرديده است.
- شبهه هاي مطرح شده در شبكه هاي ماهواره اي درباره قيام عاشورا و عزاداري براي امام حسين، مديريت تحليل و رويكردشناسي، اداره كل خدمات رسانه اي، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، نشر محرمانه،مهرماه 1392 : در اين اثر مهمترين شبهات عاشورائي وهابي ها معرفي و به صورت مفصل مورد پاسخگوئي قرار گرفته است.
- نقد و بررسي سريال الحسن و الحسين، مديريت تحليل و رويكردشناسي، اداره كل خدمات رسانه اي، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، نشر محرمانه ، شهريور 1390 : در اين اثر ضمن نقد و بررسي سريال تمامي ادعاهاي وهابيت در مقطع تاريخي از قتل عثمان تا شهادت امام حسين مورد پاسخگوئي قرار گرفته است.
- آيين برنامه سازي محرم،واحد خدمات رسانه اي، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1389: در اين اثر ناظر به تاكيد بر روش بينا رشته
ص: 47
اي در پاسخگوئي به شبهات، پيشنهاد هاي لرنامه سازي بينارشته اي عاشورائي كه كاركرد تبييني و يا پاسخگوئي به شبهات دارد، معرفي شده است.
اين كه با اين پيش در امدي كه از ضرورت ارائه اين قرائت مفصل بيان شد و در كنار معرفي منابع مورد ارجاع در پاسخگئي و توجه دهي مجدد به پاورقي ها در ذيل هر شبهه، به روايت وهابيت از عاشورا توجه فرماييد:
سجودي(1) در اين زمينه چنين روايت مي كند(2): دوستان شيعه! شما درباره ي قتل حسين، راست و دروغ زياد شنيده ايد. اينك ما مي خواهم حقيقت را همان طور كه بود، برايتان بازگو كنيم:
حضرت حسين در سال 4 هجري به دنيا آمد، پيامبر صلي الله عليه و آله ما به او علاقه ي زيادي داشت. در مسند احمد نوشته شده كه حضرت يعلي العامري (رضي الله عنه) از صحابه ي پيامبر، روايت كرده كه روزي
ص: 48
رسول الله صلي الله عليه و آله با من مي آمدند، براي دعوت به ميهماني ؛ در راه حسين را ديدند كه دارد با كودكان بازي مي كند. جلوي مردم، پيامبر صلي الله عليه و آله دست هايش را باز كرد تا حسين را بگيرد و حسين از جلويش فرار مي كرد و به اين سو و آن سو مي دويد، تا بالاخره رسول الله صلي الله عليه و آله او را گرفت و يك دستش را زير چانه و دست ديگرشان را بر سر حسن گذاشت و لب هايش را بوسيد و فرمود: «حسين مني وأنا من حسين، أحب الله من أحب حسينا؛ حسين از من است و من از حسينم، الله دوست بدارد كسي را كه حسين را دوست مي دارد.
جابربن عبدالله روايت مي كند كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «من سَره أن ينظر إلي رجل من أهل الجنه، فلينظر إلي الحسين بن علي.»(1)
پس زمينه ي قيام حسين بر عليه يزيد
ماجرا برمي گردد به خلافت رسيدن حضرت علي و مخالفت معاويه با علي و جنگ آن دو با يكديگر و حمله ي حضرت علي به شام و عدم توفيق او در شكست دادن معاويه به خاطر كارشكني لشكريانش .(2)
ص: 49
اما پس از آن كه علي رضي الله عنه، مخالفان داخلي (شيعه هاي خوارج شد(1)ه) را قتل عام كرد، دوباره تصميم حمله به شام را گرفت تا كار معاويه رضي الله عنه را يك سره كند، كه دست ناپاك ابن ملجم ايشان را مهلت نداد و شهيد شد. پس از شهادت ايشان، لشكر علي با حسن بن علي رضي الله عنهما بيعت كردند، اما حسن كه در زمان حيات پدر نيز با جنگ مخالف بو(2)د، حالا كه اختيار در دستش بود با معاويه صلح كرد و شرط گذاشت و توافق كردند كه امير معاويه بعد از خود خلافت را به شورا بسپارد.
حسين به شدت با اين صلح مخالف بو(3)د و خواستار ادامه ي راه پدر، يعني تداوم جنگ بود، اما مجبور به اطاعت از برادر بزرگ ترش شد، و بعد از مرگ حضرت حسن(4)، حسين چون با امير معاويه بيعت كرده بود،
ص: 50
ساكت بر جاي خود نشست و حلم و روش حكومت داري معاويه نيز، بهانه اي براي شورش به دست كسي نمي دا(1)د، تا امير معاويه وفات يافت. ولي قبل از وفات فرزندش را وليعهد كرده بود. بزرگان اسلام با اين انتخاب موافق نبودند اما چاره اي جز بيعت نديدند، تا مبادا خون ريزي و فتنه اي بزرگ تر رخ دهد(2).
اما پسران علي و زبير رضي الله عنهم، يعني حسين بن علي و عبدالله بن زبير، اصلا زير بار بيعت نرفتند و تصميم به قيام گرفتند. از سوي ديگر يزيد به والي مدينه، وليد بن عتبه، دستور داد كه از هردو بيعت بگيرد و اگر بيعت نكردند آنها را تحت فشار قرار دهد. اما آن دو حاضر به بيعت نشدند و راه مكه را در پيش گرفتند.
ماه شعبان بود كه حسين به مكه رسيد و در آن جا به او خبر رسيد كه مردم كوفه نيز بيعت با يزيد را قبول ندارند و خواهان خلافت حسين هستند.
ص: 51
تصميم حسين براي فرستادن نماينده به عراق
حسين رضي الله عنه، براي پي بردن به حقيقت ماجرا، پسر عموي خود را كه مسلم نام داشت، مأمور كرد كه به كوفه برود و از اوضاع آن جا برايش گزارشي بفرستد، و نامه اي هم توسط او، به بزرگان كوفه فرستاد و در آن نوشت :به درستي كه برادرم و پسرعمويم و مردي از اهل بيتم را به سوي شما فرستادم تا حقيقت امر را ببيند و مرا آگاه كند كه اگر راغب به خلافت من باشيد، سوي شما حركت كنم.
مسلم، پسر برادر ناتني حضرت علي، يعني پسر عقيل بود. مسلم از مكه به سوي كوفه حركت كرد. در راه كوفه به مدينه رسيد. همراهان او در اين سفر سه نفر بودند. در مدينه دو راه بلد را با خود برداشت كه يكي از اين راهنماها خودش، راه را گم كرد و از تشنگي هلاك شد! مسلم به خاطر سختي سفر پيش رو، دلش نمي خواست به كوفه برود. پس از نيمه ي راه به حسين نامه داد كه مرا از اين مأموريت معذور بدار. اما حضرت حسين نپذيرفت و نوشت كه به سفرت ادامه بده. اينجا باز ثابت مي شود كه امامان شيعه غيب نمي دانستند. اگر حسين غيب مي دانست، نيازي نبود كه مسلم را براي كسب خبر به كوفه بفرستد(1) .
باري، مسلم به كوفه رسيد و به خانه ي مختار ابي عبيد رفت. هم زمان با اين، يزيد والي نرم خوي كوفه را بركنار كرده و مرد زيرك و بي رحمي به نام عبيدالله بن زياد را به كوفه فرستاده بود .ترس از عبيدالله بن زياد باعث شد كه مسلم هي جاي خود را در كوفه عوض كند تا مبادا دستگير شود. نخست در خانه ي يكي از بزرگان كوفه، به نام هاني بن عروه مخفي شد، اما
ص: 52
وقتي شك عبيدالله را ديد به خانه ي يكي از مبلغان شيعه به نام مسلم بن عوسجه رفت(1) و در پنهان، كار خود را ادامه داد و 12000 نفر با او مخفيانه بيعت كردند. او اين را كه ديد، نامه اي به اين مضمون براي حسين فرستاد:
ديده بان قوم، به قوم خود دروغ نمي گويد، تمام مردم كوفه با تو هستند،(2) همين كه نامه ي مرا ديدي، فوراً حركت كن. حسين نامه را كه ديد، تصميم به حركت گرفت. اما او تنها نمي رفت و همراه خويش، همه ي قبيله ي خود، از زن و مرد و كودك را به كوفه مي برد. پس خبر پنهان نماند و همه دانستند كه حسين مي رود به كوفه، تا به كمك كوفيان بر عليه يزيد بجنگد.
مخالفت اصحاب و تابعين و فاميل حسين با حركت او به سوي كوفه
حسين از كسي نظر نخواست اما ناصحان آمدند و ايشان را نصيحت كردند؛ ازجمله برادرش، محمد حنيفه به او گفت: چنين نكن و خودت نرو، بلكه نمايندگانت را به شهرها بفرست. اگر مردم با تو بيعت كردند كه خوب، اگر نكردند در دين تو نقصاني و كمي واقع نمي شود. اما حسين نپذيرفت.
حسين مي دانست كه ابن عباس با قيام او مخالف است، پس سعي كرد تا كارش را از او مخفي كند تا زياد با نصايح آزارش ندهد(3)، پس وقتي
ص: 53
كه ابن عباس شتابان پيش او آمد و گفت: اي پسر عمو! شنيدم مي خواهي بروي كوفه؟ اي پسر عمو اگر آنها امير شهر را كشته باشند و شهر را گرفته باشند پس كارت درست است، اما اگر امير منتخب يزيد در كوفه زنده و مسلط بر شهر كوفه باشد، پس آنها ترا براي قتل و فتنه دعوت كرده اند و دروغ مي گويند. نرو. حسين گفت: باشد. استخاره مي كنم.(1)
اما ابن عباس دريافت كه مي خواهد برود. فردايش باز آمد و گفت: اي پسر عمو! نمي توانم صابر باشم. اگر رفتني هستي برو يمن. آنجا شيعه هاي پدرت هنوز هستند و دست يزيد به تو نمي رسد. اي پسر عمو! مردم عراق اهل خيانت و پيمان شكني هستند، مي ترسم تورا بكشند. اما چون حسين را مصمم به رفتن ديد، گفت:
پس كودكان و زنان را نبر. مي ترسم تورا و آنها را بكشند، همان طور كه عثمان و زن و بچه اش را كشتند.
حتي كه ابن عباس گفت: قسم به خدايي كه غير از او الهي نيست، اگر مي توانستم موي سرت را مي كشيدم و نمي گذاشتم بروي .... اما حسين مصمم بود كه برود.
ص: 54
مخاطب گرامي! همان طور كه ديديد هر دوي اين ها، يعني هم محمدحنيفه برادر حسين، و هم ابن عباس پسر عموي حسين، با فكر او مخالف نبودند. آنها هم قبول داشتند كار حسين در مخالفت با يزيد درست است، اما با روش او مخالف بودند. محمد حنيفه گفت: نرو نمايندگان بفرست و ابن عباس گفت: به يمن برو، آن جا جايي مناسب تر است. آينده نشان داد كه نظر آنها ظاهرا درست تر بود .اما شيعه، چون امامان را عقل كل مي داند، هرگز قبول نمي كند كه حركت حسين به كوفه، از لحاظ نظامي يك حركت مناسب نبود(1) .
حضرت ابن عمر نيز وقتي شنيد، حسين و ابن زبير قصد قيام دارند، هر دو را نصحيت كرد كه چنين نكنند و وقتي از قصد حسين براي رفتن به عراق باخبر شد، خود را به او رساند و گفت كجا مي روي؟ گفت عراق، اين ها اوراق بيعت مردم كوفه است.
حضرت ابن عمر گفت: اي حسين! الله پيامبرش را بين دنيا و آخرت مخير كرد كه يكي را انتخاب كند و ايشان آخرت را برگزيد و شما از خون و گوشت رسول الله هستيد. اين دنيا به شما نمي رسد، برگرد!(2) و
ص: 55
حضرت حسين قبول نكرد و ابن عمر او را در آغوش گرفت و گفت: با تو خداحافظي مي كنم، مثل خداحافظي كردن با يك مقتول. و بعد از واقعه ي كربلا، ابن عمر گفت حسين را نصحيت كردم. لازم نبود بعد از آن كارهايي كه اهل عراق با پدر و برادرش كرده بودند، به آن جا مي رفت.
حتي ابن زبير كه خودش مخالف سرسخت يزيد بود و بيعت نمي كرد و قصد قيام داشت، باز با رفتن حسين به عراق مخالف بود و به او گفت: كجا مي روي؟ به جايي كه پدرت را كشتند و برادرت زخمي كردند؟! و حسين نصحيت او را هم قبول نكرد.
جعفر طيار برادر حضرت علي را حتما مي شناسيد. او پسري به نام عبدالله داشت. همين كه عبدالله از تصميم حسين براي رفتن به كوفه آگاه شد، پسرانش محمد و عون را با نامه اي پيش حسين فرستاد كه برگرد مدينه و دست از اين كار بردار. وقتي انكار حسين را ديد، عبدالله بن جعفر با خود فكر كرد شايد حسين از والي مدينه مي ترسد! پس پيش او رفت و از او خواست كه به حسين سخت نگيرد، و به او امان بدهد. عمرو بن سعيدبن عاص والي مدينه به عبدالله گفت: هرچي مي خواهي بنويس من امضا مي كنم .حضرت ابوواقد اليثي مي گويد: خبر از نيت قيام حسين عليه يزيد و به عراق رفتنش كه به من رسيد، شوكه شدم و به او گفتم: نكن كه هلاك مي شوي. گفت من حتما چنين مي كنم. ابوبكر بن عبدالرحمن حارث مي گويد: به حسين گفتم مي داني كه دوستت دارم. ولي نمي دانم كه نصحيت من پيش تو چه قدر ارزش دارد؟ حسين گفت: اي ابوبكر! تو از كساني هستي كه نه خيانت مي كني، نه كسي به تو
ص: 56
بدگمان است. ابوبكربن عبدالرحمن گفت: ديدي كه اهل عراق با پدر و برادرت چه كردند! آنها بندگان دنيا و و نوكران درهم و دينار هستند. همان كس كه به تو وعده ي كمك داده، با تو خواهد جنگيد! از تو مي خواهم به خودت رحم كني. حسين گفت: اي پسر عمو مي روم و هرچه الله اراده كرده، خواهد شد. فرزدق شاعر معروف مي گويد: حسين را در مكه ديدم. گفت: از مدينه چه خبر؟ گفتم: تو محبوب ترين شخص در پيش مردماني، و تقدير در آسمان است و شمشير با بني اميه است! و گفتم: اونها تورا ذليل خواهند كرد. نرو. اما حسين حرفم را نپذيرفت. عبدالله بن مطيع به حسين گفت : اي حسين! پدر مادرم به فدايت، ما را از وجود خودت محروم نكن و به عراق نرو. اگر اينها تو را بكشند ما را نيز به بردگي خواهند گرفت.
آيا از ديدگاه شريعت، قيام حسين درست بود؟(1) قبول داريم كه بزرگان اسلام با يزيد بيعت كردند، اما اين هم مثل روز روشن است كه آنها هرگز يزيد را بهترين فرد امت نمي دانستند. ولي ديدند كه خون ريزي بي فايده است. بنابراين از سر ناچاري بيعت كردند. كتمان نميكنيم كه بعضي از اصحاب پيامبر (صلي الله عليه وسلم) و ديگران، اصلا حركت حسين رضي الله عنه را جايز و شرعي نمي دانستند(2). مثلا صحابي رسول
ص: 57
الله (صلي الله عليه وسلم)، ابوسعيد الخدري رضي الله عنه كه به حضرت حسين گفت: «از الله بترس و در خانه بشين و امام را اطاعت كن»(1) و جابربن عبدالله رضي الله عنه نيز به او گفت: «از الله بترس و باعث خون و خون ريزي نشو».
وهابيت از لحاظ شرعي، به حسين ايرادي نمي گيرند، زيرا حسين اصلا با يزيد بيعت نكرده بود و انتخاب يزيد (تبديل خلافت به پادشاهي) خود يك بدعت بود و تغيير بدعت، در صورت داشتن قدرت، لازم است.(2) حسين به دلايل آشكار، از يزيد به خلافت سزاوارتر بود: اول اين كه ممدوح رسول الله صلي الله عليه وسلم بود. دوم: بهشتي بود. سوم اين كه نسبت به يزيد، محبوبيت بيشتري داشت. چهارم: او عالم تر از يزيد بود. اما همان طور كه فرزدق شاعر گفت: شمشير و پول و سلطه، پيش بني اميه بود. پس چرا حسين با وجودي كه قدرت نداشت، قيام كرد؟(3)جواب اشكال اين است كه حسين تصور مي كرد قدرت دارد. او
ص: 58
براي مطمئن شدن، پسر عمويش را فرستاد كه با چشم خود ببيند كه آيا مردم او را مي خواهند يا نه. پس او حسب توان تحقيق كرد، ولي چون غيب نمي دانست، اصلا تصور نمي كرد كه كل داستان يك تله و دام باشد.
شاهد بر اين مدعا كه حسين نمي خواست با لشكر كم در مقابل لشكر بزرگ بجنگد، اين است كه وقتي محاصره شد، از آنها خواست راه را برايش باز كنند تا خودش پيش يزيد برود يا به مدينه برگردد،(1) ولي توطئه گران، خواب هاي ديگري براي او ديده بودند. حسين وقتي قيام كرد كه تصور مي كرد، لشكر بزرگي دارد. حسين فكر مي كرد كوفه را بگيرم خود به خود، مكه و مدينه و يمن نيز سقوط مي كنند.
اگر شخصي بگويد حسين در مقابل اين حديث كه «هركس بميرد و بيعت امامي بر گردنش نباشد، پس بر جاهليت مرده» چه جوابي دارد؟ مي گويم جواب بسيار آسان است! اولا: خود حسين، امام بود و مردم با او بيعت كرده بودند.(2) دوما: بيعت يزيد، حداقل براي حسين الزامي نبود. زيرا او اصلا بيعت نكرده بود تا از بيعت يزيد خارج شود. سوما: حديث صحيح داريم كه پيامبر (صلي الله عليه وسلم) با نام و نشان، حسين را سرور جوانان در بهشت مي داند. پس چگونه ممكن است كه كسي بر جاهليت بميردو در همان حال در بهشت، سرور و آقا باشد؟(3) پس
ص: 59
ناممكن است بتوانيم اين حديث (مردن بر جاهليت را) بر كار حسين تطبيق دهيم. البته هيچ عالمي از ما نيز چنين تأويلي نكرده و در كتب ما چنين چيزي نيست. (1) فقط جسته و گريخته از نادانان چيزهاي شنيده ام. و حرف نادان چه ارزشي دارد؟
كوشش يزيد براي نيامدن حسين رضي الله عنه به كوفه
شايد هيچ شيعه اي نداند كه خود يزيد نيز سعي كرد تا حسين را از رفتن به كوفه بازدارد. پس نامه اي به ابن عباس نوشت كه در آن وقت، بزرگ بني هاشم و داناترين شان بود. و با لطف و نرمي، از او خواست مانع از كارهاي حسين شود و اجازه ندهد به كوفه برود. به ابن عباس نوشت كه تو اهل كوفه را مي شناسي(2). در نامه شعري طولاني هم به عربي نوشت كه بين ما و شما خويشاونديست و از اين حرف ها. ابن عباس در جواب نوشت: «من سعي خود را مي كنم تا حسين را از كارش منصرف كنم.» از نامه ي يزيد در مي يابيم كه او در توطئه ي به دام انداختن حسين در كوفه نقشي نداشته(3) و فراموش نكنيم كه مكه هم تحت سلطه يزيد بود. البته
ص: 60
درست است كه قداست مكه، مانع از حمله به حسين بود، اما باز بايد قبول كنيم كه يزيد دلش نمي خواست عليه حسين شدت عمل به خرج دهد. شايد كه يزيد مي دانسته در جنگ با حسين، در هرحال، خودش هم بازنده مي شود.
سوء استفاده ي شيعه از قتل حسين
شهادت حسين يك سانحه ي عظيم در تاريخ اسلام است. اما از اين بدتر هم اتفاق افتاد. بدتر، همانا سوء استفاده ي شيعه ها از اين مصيبت براي پيش برد اهداف خودشان است. شيعه براي رسيدن به اين هدف، در نقل حادثه، غلوهاي زيادي كرده است. مثلا مي گويد زنان و كودكان حسين اسير گشتند و به آنها بي احترامي شد. اين ادعا سراپا دروغ است. نه عمربن سعد به آنها بي احترامي كرد، نه ابن زياد به آنها توهين نمود.(1)
يزيد هم به بهترين صورت از آنها استقبال كرد. وقتي دختر حسين گفت: اي يزيد! آيا آل محمد را به كنيزي مي گيري؟ يزيد جواب داد: نه! كه آزادگاني گران قدر هستند. به پيش دختران عمويت برو و ببين حال آنها چون حال توست. منظور يزيد از دختران عمو، زنان خاندان ابوسفيان بود. زيرا فراموش نكنيم كه بني اميه و بني هاشم هر دو از قبيله ي قريش، و با هم فاميل هستند. فاطمه دختر حسين مي گويد: داخل خانه شدم و يك زن از زنان آل سفيان را نديدم. مگر آن كه گريه مي كردند و اشك مي ريختند. اما شيعه كارش دميدن در فتنه است و دروغ هايي مي گويد كه بعضي از اين دروغ هاي زننده هم توهين به اهل بيت است.
ص: 61
اما چرا يزيد دستور داد تا اهل بيت حسين و اهل خانه يارانش به شام بيايند؟ براي اين كه مبادا در برگشت به آنها بي احترامي شود(1). به دستور يزيد آنها با احترام به شام برده شدند و يزيد پيكي براي بزرگان بني هاشم فرستاد و دستور داد تا ريش سفيدان و پيران آنها بيايند، و در برگشت همراه اهل بيت باشند و بهترين سواري را برايشان فراهم كرد و پول فراوان، براي راحتي خرج و مخارج سفر به آنها داد، و براي محكم كاري، سي نفر از سواران بني اميه را همراه كاروان كرد. و گفت: شما فقط همراه هستيد، در كار آنها دخالت نمي كنيد. هرجا استراحت كنند، يا هر وقت حركت كنند، شما حق حرف زدن نداريد. فقط همراه باشيد تا به مدينه برسند .اهل بيت حسين را، كسي از خانه هايشان اسير نكرده بود. حسين خودش آنها را همراه خود آورد. اگر در صحرا رها مي شدند خوف هلاكت آنها مي رفت. چون مردي همرايشان باقي نمانده بود.(2)
بنابراين هدايت آنها به كوفه، و بعد به شام از سر ناچاري بود. وقتي مرد كسي را مي كشي بايد زنش را تحت حمايت بگيري تا به جاي امن خود برگردد. حالا يزيد اين كار را براي الله كرد، يا نيتش بستن زبان مردم بود، اين مهم نيست.
مهم اين است كه با اهل بيت حسين، خوش رفتاري شد. حتي ابن زياد
ص: 62
سخت گير همين كه زنان را در كوفه ديد، دستور داد تا به ايشان خانه ي جدا بدهند و غذا برايشان مي فرستاد.
پس آن چه كه روحانيون شيعه سر منبرها با صداي سوزناك مي گويند، فقط براي تحريك احساسات مردم است و حرف هايشان حقيقت ندارد. فراموش نكنيم كه يزيد هرگز از مرگ حسين اظهار خوشحالي ننمود، بلكه گريست و ابن زياد را لعنت كرد. پس به مصلحت او نبود كه مردم را بيشتر عصباني كند.
ما نمي گوييم يزيد از قتل حسين مبراست، بلكه او مسبب اول و اصلي است. در زمان خلافت او اين كار شد. ما او را گناه كار اول مي دانيم، اما مي گوييم كه حتي براي ظاهرسازي هم كه شده، بايد با كشتن حسين، خود را مخالف نشان مي داد و با اهل بيتش خوش رفتاري مي نمود. ما مي گوييم شيعه بي جهت دارد موضوع را به طرف ديگر برمي گرداند و دروغ هاي شاخ دار مي گويد.(1)
حركت حسين بسوي كوفه
هشتم ذي حجه در حالي كه حاجيان مي رفتند به مني، حسين به سوي كوفه حركت كرد و اين نشان از اين دارد كه او عجله داشت. والا مي توانست اين كار 5 روز بعد، يعني پس از مراسم حج انجام دهد، والي مكه او را از سفر منع كرد. حسين گفت: «لِي عَمَلِي وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنْتُمْ بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَا بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ؛ (يونس، 41) عمل من براي من، و عمل شما براي شماست! شما از آنچه من انجام مي دهم بيزاريد و من (نيز) از آنچه شما انجام مي دهيد بيزارم.» گفتن اين آيه در جواب والي،
ص: 63
نشان از خشم و ايضا اراده ي حسين دارد. هم چنين نشان دهنده ي اين است كه در مكه و مدينه بني اميه چندان قوي نبودند و حسين و ديگران آزادي عمل بيشتري داشتند.(1) خبر حركت حسين، از هيچ كس پنهان نماند و ابن زياد، تدابير امنيتي زيادي را به كار بست. خيلي ها را گرفت و بست، و به خيلي هاي ديگر پول داد تا با يزيد همراه شوند و راه خروج كوفه و بصره را نيز بست، تا حسين از اوضاع كوفه باخبر نگردد.
در يك ايستگاه معروف بين مكه و كوفه، يعني در منطقه ي (شراف) خبر قتل مسلم و هاني و عبدالله بن بقطر و خيانت اهل كوفه به حسين رسيد. خبر بسيار تكان دهنده و دردناك بود. حسين كه خيانت شيعه را در كوفه ديد(2) به يارانش گفت: هركس مي خواهد، مي تواند برگردد. خيلي ها برگشتند و ناصحان گفتند: اي حسين! تو هم برگرد. ولي برادران مسلم بن عقيل گفتند: والله بر نمي گرديم(3) تا انتقام خون برادر خود را نگيريم، و يا كه شهيد شويم. مردم از دور حسين پراكنده شدند و فقط كساني با او ماندند كه در مكه با ايشان همراه شده بودند.
حسين به حركت خود به جلو ادامه داد كه ناگهان يكي از سربازانش فرياد زد نخلي مي بينم .آن نخل نبود، حر بن يزيد با لشكريانش بود. حر با هزار سوار آمد و به حسين گفت: مأمورم ببرمت كوفه. حسين گفت: نه! بلكه برمي گردم به مكه. حر گفت: اين ممكن نيست. حسين صندوق بيعت نامه ها را به حر نشان داد. حر گفت: من خبر ندارم بايد با من بيايي
ص: 64
كوفه. حسين گفت: نمي آيم! حر نصحيتش كرد كه جنگ كني مي ميري، از خدا بترس. چون عزم حضرت حسين را ديد گفت: پس نه بيا كوفه، نه برگرد به مدينه، تا من از ابن زياد كسب تكليف كنم .حسين قبول كرد و راه خود را به طرف كربلا كج كرد.
جالب است كه بدانيم، اوقات نماز، اين دو گروه يك جا جماعت مي خواندند و پيش نماز هم حضرت حسين بود. اين نشان مي دهد كه جنگ آنها مذهبي نبوده و ناممكن است(1)، چون حسين با دست باز نماز مي خوانده و پشت سرش يزيديان با دست بسته، اين مذهب فقهاي شيعه، قرن ها بعد به ميان آمد.
در كربلا، لشكر عمربن سعد و شمربن دي الجوشن و حصين بن تميم با حسين روبه رو شدند. فقط سعد 4000 سرباز داشت كه قرار بود برود ري، امارت آنجا را بگيرد و با ديلميان بجنگد، اما ابن زياد از او خواست كه نخست كار حسين را يك سره كند. چون عمربن سعد قبول نكرد ابن زياد گفت: سه كار باهات مي كنم: از امارت ري عزلت مي كنم و مي كشمت و خانه ات را به آتش مي كشم! و عمربن سعد با اكراه قبول كرد كه به جنگ حسين برود.
مذاكره ي عمربن سعد و حضرت حسين
حسين به دو صندوق بزرگ اشاره كرد و گفت: من به دعوت اهل
ص: 65
كوفه آمدم حالا كه نمي خواهند برمي گردم مدينه . عمربن سعد براي ابن زياد، اين سخن حسين را نوشت. ابن زياد كه نامه ي سعد را ديد شعري خواند كه معنايش اين بود: حالا كه بگير من افتادي، داد و فرياد بي فايده است و راه نجاتي نداري! و در جواب نامه ي سعد نوشت: بسم الله الرحمن الرحيم. نامه ي تو به من رسيد. فهميدم چي نوشتي. به حسين بگو با يزيد بيعت كند. بعد از اين بيعت، ما درباره ي او تصميم مي گيريم. والسلام.
عمر فهميد كه ابن زياد صلح نمي خواهد و حسين قبول نكرد. اما چون ديد اوضاع خطرناك است، به ابن سعد پيشنهاد ديگري كرد. به عمربن سعد گفت: بگذاريد پيش يزيد بروم يا بروم در مرزي از مرزها براي جهاد.
اين پيشنهاد حسين رضي الله عنه، چند نكته را برايمان روشن مي كند و آن اين كه حسين حالا حس كرد كه شايد كشته شود، اما مي دانست كه يزيد او را نخواهد كشت. براي همين مي خواست پيش او برود. عمربن سعد براي ابن زياد نوشت كه مشكل دارد حل مي شود، حسين مي خواهد برود پيش يزيد، بايد كه موافقت كني و ابن زياد موافقت كرد. اما شمر كه در مجلس ابن زياد نشسته بود گفت: اين درست نيست! بايد حسين تسليم تو شود و تو او را بفرستي پيش يزيد. ابن زياد به عمربن سعد همين را نوشت كه حسين بايد تسليم شود .حسين گفت: نه. والله، مي جنگم و تسليم نمي شوم.
جنگ و شهادت حسين
صبح روز جمعه 10 محرم سال 61 دو لشكر عزم جنگ كردند. نفرات حسين خيلي كم بودند، زنان را پشت سر گذاشت و در پشت سر، آتش
ص: 66
روشن كردند تا از عقب مورد حمله قرار نگيرند و جنگ شروع شد. حسين به يارانش گفت: مي توانيد برويد. اما يكي هم نرفت و با سلحشوري جنگيدند تا همه مردند. حسين در آغاز، در جنگ شركت نكرد. اما آخر كار، شمشير به دست گرفت و با حرارت جنگيد. از لشكريان سعد كسي جرأت نكرد كه او را بكشد و همه خود را از او دور مي كردند. اين جا شمر ترسيد اوضاع منقلب شود پس داد زد معطل چيستيد؟ بكشيدش. زرعه بن شريك تميمي ضربه اي به حسين زد. ضربه ي دوم را سنان بن انس زد كه به سر حسين اصابت نمود و گفته مي شود كه عمرو بن بطار او را شهيد كرد و گفته مي شود كه سرش را شمر از بدن جدا كرد و براي ابن زياد فرستاد. از ياران حسين 72 نفر شهيد شدند و از سربازان عمر سعد 82 نفر به هلاكت رسيدند. بعد از شهادت حسين، عمربن سعد اجازه نداد كسي وارد خيمه ي زنان حسين شود و زن ها و بچه ها را به پيش ابن زياد فرستاد.
سخنان شيعه ها در سر منابر، در خصوص حمله ي سربازان به زنان، ياوه گويي است و فقط براي تحريك بيشتر احساسات مردم اين دروغ ها را مي گويند. در اين جنگ، فقط حسين شهيد نشد. بلكه 18 نفر از اهل بيت رسول الله صلي الله عليه وسلم شهيد شدند. از پسران عقيل 4 نفر، و از اولاد علي 6 نفر يعني حسين و 5 برادرش. شيعه ها فقط عباس علمدار را مي شناسند. اما حسين برادري به نام ابوبكر و برادري به نام عثمان و برادري به نام محمد هم داشت. حالا شيعه نام ابوبكر و عثمان را ذكر نمي كند، با نام محمد چه دشمني دارد كه فقط از بين برادران حسين كه در كربلا شهيد شده اند فقط از عباس نام مي برد؟ از اولاد حسين دو نفر، و از اولاد حسن، سه نفر شهيد شدند كه باز نام يكي از
ص: 67
آنها ابوبكر بود و از نوه هاي جعفربن ابي طالب، دو نفر، جان به جان آفرين تسليم كردند.
***
آسيب شناسي اين روايت
دقت در اين گزارش تاريخي نشان مي دهد كه در قرائت وهابيت از تاريخ، تلاش مي شود تا فرايندي تركيبي از مباني كلامي و تاريخي بر واقعيات تاريخي تحميل گردد، تا مبتني بر نوع قرائت خاص، ضمن نشان دادن جانب داري حداقلي نسبت به شهادت امام، اين رويداد را از هرگونه حامل هاي فرهنگي تهي سازد.
براي تحقق اين هدف در اين روايت، ابتدا تلاش مي شود كه در روايت تاريخي، يك سويه نگري حادثه، آن هم از زاويه ي امام و يارانش به مخاطب ارائه شود تا اين روايت به كم رنگ سازي نقش هاي جبهه ي باطل منجر شود. سپس در مقام تحليل رويداد و از منظر مباني بينشي سعي مي شود تا تصويري سكولار از امام و قرائتي زميني از عاشورا ارائه گردد. در واقع، در اين روايت اصولا چيزي به نام درگيري حق و باطل معنا ندارد.(1)
ص: 68
سپس در بستر تهي سازي امام حسين و عاشورا از تمامي ظرفيت هاي قدسي و آسماني، تلاش مي شود تا تمام بنيان هاي فرهنگي عاشورا به طور كلي تخريب شده و عاشورا تبديل به يك مسئله ي تاريخي ساده گردد؛ كه هرچه از آن كمتر بدانيم به صلاح امت اسلامي باشد. پس در اين قرائت فرايند زير انجام مي گيرد:
فرايند
روايت تاريخي حداقلي
نهي سازي قدسي
نفي كاركردهاي فرهنگ سازي
نمونه ي شبهات
- اختلاف سيره ي تاريخي حسنين در موضوع واحد.
- خطاي برداشت امام، در فهم واقعيات كوفه و كوفيان.
- امام قدرت بر قيام و شرايط آن را نداشت ولي قيام كرد.
- در نبرد عاشورا هيچ جنايت و اهانتي صورت نگرفته است.
- امام غيب نمي دانست.
- امام به نصايح صحابه اي كه هم تراز او بودند توجهي نكرد.
- حادثه ي سوء برداشت بين دو طرف همانند سوءبرداشت هاي دشمنان امام عليه السلام علي بود.
- حال كه چنين است دليلي براي يادكرد عاشورا در هر سال وجود ندارد.
- و هر عملي كه به نام يادكرد عاشورا صورت بگيرد، بدعت است.
ص: 69
4. منطق فهم دين و روش شناسي كشف شبهه
در مواجهه با شبهات، ساده ترين روش مواجهه، تلاش براي يافتن جواب هاي نقضي است. در اين روش به جاي حل اشكال، تلاش مي شود برمبناي پيش فرض هاي شبهه ساز و فتنه گر، مصاديق و موارد نقض را در مذهب و آئين او يافت و آن گاه خود را از شر هجوم هاي سنگين او رهانيد.
اين روش وقتي كارائي دارد كه هدف شبهه، فقط دفع فتنه ي شبهه گر باشد. ولي امروزه كه شبهه سازي از جهت كاركرد مبتني بر ابزارهاي رسانه اي نقش تخريب مباني و ارزش ها و جامعه ي حق را دارد. در مقام حفظ جامعه ي ايماني و يا در مقام باز كردن راه براي جهاني سازي دين حق، روش شبهه ستيزي مبتني بر جواب نقضي، به تنهايي كارائي ندارد و كاركرد جواب هاي نقضي به حداقل درجه ي اثرگذاري تنزل مي يابد.
پس مبتني بر ضرورت دفاع و تبليغ جهاني هم زمان از دين و مذهب حق در برابر شبهات، بايد به دنبال يك نظام روش پاسخ دهي غالب بود.
مهم ترين هدفي كه در جست وجوگري از نظام پاسخ جويي جامع انتظار مي رود، پوياسازي دين داران در مواجهه با كليت شبهات ضدديني است. يكي از مشكلات فرهنگي در جامعه ي حق اين است كه در صورت مواجهه ي حداقلي با شبهات، اگرچه مي توان بعضا و
ص: 70
به صورت مقطعي پاسخ برخي از شبهات را داد، ولي نمي توان به طور كلي دين داران را در برابر امواج جديدتر و مدرن تر شبهه، واكسينه كرد. خصوصا كه در فرايند تاريخي پيشرفت فرهنگي، حتي شبهات هم يك سير تركيبي-تكاملي دارند و با هر ضربه اي كه از جبهه ي حق دريافت مي كنند، سعي مي كنند خود را پيچيده تر و علمي تر و گسترده تر سازند.
پس در مواجهه با شبهات، ابتدا جست وجو از يك معيار جامع كلي براي محك و ابطال سازي كليت شبهه ضروري است. روشي كه در عين جامعيت، فراگير بوده و قابليت استفاده براي همه و يا اغلب دين داران را داشته باشد.
اينك به جاي معرفي مصداقي شبهات و ارائه ي پاسخ هاي پراكنده به معرفي معيار و ملاك و محكي مهم در مواجهه با هر شبهه و بلكه در مقام هجوم به هر مدعي مذهب و دين و فرقه مي پردازيم. اين روش، روش دين پژوهي و شبهه ستيزي فطري مي باشد. روشي كه مبتني بر اين ديدگاه است كه چون حق، يكي بيشتر نيست(1) و باطل داراي تكثر است؛ پس وقتي براي شناخت حق واحد، معيار داريم، نيازي نيست در مواجهه با تكثر باطل به مطالعه ي تفصيلي بپردازيم.
در تاريخ مواجهه ي حق و باطل، هماره شاهد يك راه حق –فقط- و
ص: 71
فراواني راه هاي باطل بوده و هستيم. بر اين مبنا باطل، تمامي راه هاي غيرحق را دربر مي گيرد و از آن چه كه اندكي از حق فاصله دارد تا آن چه كه در ضديت تام و تمام با حق است را شامل مي شود. در اين مواجهه، مشكل وقتي بيشتر است كه درصد درهم آميختگي حق با باطل بيشتر باشد. زيرا آدمي داراي فطرت حق طلب است و براساس آن، از باطل محض گريزان است. امام علي در همين زمينه مي فرمايد: «إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ يُخَالَفُ فِيهَا كِتَابُ اللَّهِ وَ يَتَوَلَّي عَلَيْهَا رِجَالٌ رِجَالًا عَلَي غَيْرِ دِينِ اللَّهِ فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ مِنْ مِزَاجِ الْحَقِّ لَمْ يَخْفَ عَلَي الْمُرْتَادِينَ وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ مِنْ لَبْسِ الْبَاطِلِ انْقَطَعَتْ عَنْهُ أَلْسُنُ الْمُعَانِدِينَ وَ لَكِنْ يُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَيُمْزَجَانِ فَهُنَالِكَ يَسْتَوْلِي الشَّيْطَانُ عَلَي أَوْلِيَائِهِ وَ يَنْجُو الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْني؛(1) آغاز ظهور فتنه ها همانا پيروي از هواهاي نفساني (پست و آرزوهايي است كه از نفوس شرير و هواپرست برمي خيزد) است. و احكام باطلي است كه نوبه نو ظهور مي كند. كه در اجراي آن مخالفت با كتاب خدا شروع مي شود و مردماني متولي آن احكام نوظهور مي شوند و بر غير آيين خدايي دست به دست توليت آن را به يكديگر مي سپارند. پس اگر باطل از آميختگي با حق جدا شود بر مردمي كه در انديشه و جست وجوي حقّند پوشيده نمي ماند و اگر حقّ از لباس باطل برهنه و خالص شود، زبان دشمنان حقّ از آن بريده گردد. ولي (براي فريب در ميان توده) مشتي از باطل و مشتي از حقّ گرفته و با هم مخلوط مي گردد. در اينجاست كه شيطان (دست آويزي به دست آورده) بر اولياي خود مسلّط مي شود. در اين هنگام فقط كساني نجات مي يابند كه از جانب خدا نيكي برايشان پيش بيني شده است.»
ص: 72
براي حق و باطل شناسي بايد در جست وجوي يك روش جامع و كامل و فراگير بود، تا ناچار نگرديم در هر هجوم جديد باطل و در هر شبهه افكني آن، دچار تحير و سرگرداني شويم. براي رسيدن به نظام پاسخ گويي جامع، بايد دانست كه اين روش جامع بر سه گانه ي زير استوار است:
چرا كه شبهه، گزاره اي پيچيده و مغشوش است كه هدفش گمراه سازي مخاطب انساني است. پس براي خنثي سازي آن در يك فرايند معكوس، بايد از يك سو حقيقت ماهيت وجود انساني را شناخت، تا دانست حق و باطل در موضوع شخصيت و زندگاني آدمي چيست. آن گاه در مقام كشف نوع و درجه ي پيچيدگي غل و غش شبهه، بايد با دانش ضدشبهه (مغالطه) آشنا بود؛ درنهايت ابزار خنثي ساز است، يعني گزاره هاي علمي و متقني كه نقشه ي ابطال پذيري گزاره ي شبهه ناك را به عهده دارند؛ گزاره هايي كه ناظر به تنوع مسائل آدمي و تنوع شبهات، به گستره ي تنوع علوم انساني و علوم ديني مي يابند. در روش شناسي مواجهه با شبهات، بايد به سه مورد توجه داشت:
4 _ 1. ضرورت توجه به دين پژوهي فطري، به مثابه ي معيار حق و باطل شناسي
امروزه اينترنت و ماهواره يكي از دردسرهاي آخرالزماني شده است. تا
ص: 73
ديروز يك نفر در طول صد سال عمر خود، اگر با انواع و اقسام ادعاها هم روبه رو مي شد، به زحمت از تعداد انگشتان دستش تجاوز مي كرد. ولي امروزه در زير سايه ي فضاي مجازي با كمك امواج و سيم ها، از چهارطرف و بالا و پائين، بلكه در جاي جاي خانه و محل كارش پر شده است از بازار پر سر و صداي مدعيان داخلي و خارجي و شرقي و غربي، اسلامي و غيراسلامي.
حال اين پرسش مطرح است كه: در اين شلوغ بازار، آيا يك راهكار جامع و كلي كه بتواند براي همگان راه را از بي راهه پيش روي ما بگذارد، وجود دارد؟ وقتي هم عقل و هم اديان آسماني همه ي ما را به دين پژوهي علمي و تحقيقي دعوت مي كنند، معنايش چيست؟ آيا به اين معناست كه بايد تك تك مدعيان و ادعاها را زير ذره بين قرار داد؟ يا معنايش ضرورت وجود داشتن يك معيار جامع دين پژوهي است؟
در اين شرايط، هر راهي كه آدرس به اين طرف و آن طرف بدهد باعث سرگرداني بيشتر است. زيرا وقتي هدف راه حق و همهي اين مدعيان باطل، معرفي راه سعادت و كمال و رشد پيش روي ما است، به نظر مي رسد كه اگر نگوييم تنها راه بلكه بهترين راه براي به دست آوردن معيار و ميزان تشخيص حق و باطل در مسير زندگي و انتخاب حق، خودمان باشيم. يعني چون هدف اين همه سر وصدا، خود من هستم پس چه معياري بهتر از خودم. اين همان است كه در دين مي گويند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه»(1) هر كس خودش را شناخت همانا خواهد شناخت. مبتني بر اين روش
ص: 74
مي توان براي هر انساني براساس خودشناسي، معيارشناسي جامعي را تعريف كرد كه اصول كلي اين روش اجمال چنين است:
اصل اول: خودشناسي جامع؛ معني خودشناسي اين است كه تمامي آنچه كه از ابعاد وجودي قوا و استعدادها و ظرفيت ها كه در درون ما است را بشناسيم. چرا اين كار را بكنيم؟ براي اين كه سعادت و كمال به معاني شكوفا نمودن هر آنچه استعداد و قابليت است كه در درون ما وجود دارد. پس شرط اول شناختن كامل، شناخت تمامي ظرفيت هاي انساني خودمان است. براي اين مهم بايد جدولي كامل از ظرفيت هاي وجودي خود، با عنوان جدول انسان شناسي تهيه كرد.
البته هريك از اين ابعاد، خود زير مجموعه هاي فراوان دارد و دانستن آن مجالي ديگر مي طلبد. ولي بايد دانست فردي كه انسانيت خود را
ص: 75
پذيرفت، بايد تا وقتي كه به رشد جامع نرسد از پاي ننشيند. به عنوان نمونه در همان تقسيم بندي اول كه تقسيم بندي آدمي به جسم و روح است، بايد بداند معناي اين تقسيم بندي اين است كه هر انساني اگر خودش را در نظر بگيرد، و به مطالعه ي خود، فارغ از هر چيز ديگر بپردازد مي فهمد كه جسم برايش جايگاه و كاركرد سخت افزاري و ابزاري دارد و موتور محركه و نرم افزار آن روح و گرايش هاي فطري روح است. مسئله ي فطريات چيزي است كه در نگاه ديني براي تعريف انسان و در تعريف روش دين پژوهي جايگاه مهمي مي يابد. زيرا تمامي زندگي آدمي و تمامي اعضا و جوارح آن را همين فطريات است كه مديريت مي كند.
پس در مقام انسان شناسي، شناخت فطريات بسيار ضروري است. جدول فطريات در آدمي چنين است(1):
ص: 76
در جمع بين اين دو جدول است كه هويت وجودي آدمي و مسائل زندگي او و دامنه ي سعادت و كمال تعريف مي گردد و دقت در اين دو جدول و كمي تلاش براي فهم روابط بين اين ابعاد است كه نشان مي دهد چگونه بسياري از انسان ها دچار از خودبيگانگي هستند و معلوم مي سازد كه به موازات غفلت از معرفت وجودي (بما هوهو؛ ادراك ذاتيات مشترك انساني) چه قدر از شناخت جايگاه خود، در بستر زمان و مكان هم فاصله داريم.(1)
در اين مرحله لازم است كه فرد در بازشناسي خود، در حوزه هاي سه گانه ي انسان شناسي ذاتي (جسم و فطرت و جنسيت و رشدشناسي، ...) و انسان شناسي تاريخي (سير تاريخي حق و باطل در زمانه ي معاصر) در نهايت تا آن جا كه امكان دارد با كمك عقل، علم و دين سعي كند به بيشترين شناخت از خودش و واقعيت هاي پيراموني اش بپردازد.
اصل دوم: نيازشناسي كامل و فراگير؛ اگرجدول انسان شناسي و يا خودشناسي كامل باشد، فايده اش اين است كه هر فرد انساني را با دامنه ي نيازها، خلأها و فرصت هاي پيش روي زندگي اش آشنا مي كند. يعني به او نشان مي دهد كه در مسير سعادت جويي و كمال خواهي، به ظرفيت ها و توانايي ها مي تواند رشد بدهد.
ص: 77
درست همانند وقتي كه فردي با جسم خود آشنا مي شود به طور هم زمان به مسئله ي غذا، لباس، خواب، ورزش، سلامتي و بهداشت آن توجه دارد، همان گونه است شاخ هاي ديگر اين نيازشناسي كه ضرورت توجه و برنامه ريزي را بر همه ي نيازهاي خرد و كلان دروني انسان اثبات مي كند.
اصل سوم: سامان دهي جدول نيازها؛ وجود آدمي تقسيم بندي هاي فراوان دارد. از جدول انسان شناسي گرفته تا تقسيم بندي سه گانه ي ديني آدمي به سطوح تو درتوي (ابعاد معارفي، ابعاد ايماني، ابعاد رفتاري). همه ي اينها معنايش اين است كه پس از فهم دامنه ي نيازها، ضرورت دسته بندي و اولويت بندي نيازها، وظيفه ي بعدي هر انساني است. براساس اين اولويت ها است كه نقطه ي شروع حركت براي حق و باطل شناسي و شناخت مسير كمال تعريف مي شود و آدمي مي تواند گام به گام به سوي كمال و رشد جامع برسد. نمونه اي از ابعاد وجودي و استعدادهاي انساني كه تعريف گر دامنه ي نيازهاي كلي انساني است :
ص: 78
دقت در جدول نيازها دو نكته را يادآوري مي كند. اول توجه دهي به مسئله ي تنوع نيازهاست كه نياز به برنامه ي جامع پاسخ را اثبات مي كند. يعني راه نجات و كمال فقط راهي است كه براي همه ي پرسش هاي آدمي -فارغ از مسئله ي اولويت ها- پاسخ داشته باشد. مسئله ي ديگر: توجه دهي به ضرورت هندسه و نظام متعادل و معقولانه اي در مقام اولويت بندي بين نيازها مي باشد.
اصل چهارم: آغاز حركت و داشتن يك عمر زندگي فعال و پويا؛ فرايند حركت از جدول هاي انسان شناسي به جدول نيازشناسي اگر درست انجام شود، خواب و راحت را از آدمي خواهد گرفت و خود به خود او را به حركت درخواهد آورد. اينجاست كه آدمي به جاي زندگي انفعالي و و وادادگي، خود به كنش گر فعالي تبديل مي گردد كه فقط مي خواهد بداند، داشته باشد و ارتقا يابد و به حد نهائي خود در تمام زمينه ها برسد. بدين گونه است كه آدمي به طرح جامع زندگي اش خواهد رسيد و مديريت زندگي و افسار آن را به دست خود خواهد گرفت.
ص: 79
وقتي آدمي يك طرح جامع داشته باشد كه مال خودش -هماهنگ با واقعيات و دامنه ي مسائل و نيازهايش- باشد، هيچ گاه در مواجهه با مدعيان بيروني و انواع و اقسام اديان و مذاهب درمانده نخواهد شد. زيرا در اين صورت او داراي معيار و ملاكي جامع، براي محك زدن است.
از آن جا كه اين جدول از نظر ريشه داشتن در واقعيات انساني، متعلق به همه ي انسان ها است -چرا كه همه انسان ها در طينت و فطرت مشترك هستند- اين محك و معيار تبديل به گفتمان مشترك جهاني بين انسان ها خواهد شد. يعني داشتن معيار جهاني و فطري دين پژوهي، كه هم عقل و هم تمامي پيامبران، انسان ها را به آن دعوت مي كردند؛ يك دين پژوهي فطري-عقلاني.
براساس اين الگو، هر آن كه فطريات خود را شكوفا نمايد و جدول نيازهايش را سند چشم انداز خود قرار دهد، فرا مي گيرد كه: با هر مدعي اي روبه رو شد، در يك نگاه به دامنه ي نيازها و مسئله هايش، نبايد با او مواجهه ي انفعالي داشته باشد، بلكه بايد با او فعال برخورد كند و به جاي شنيدن شبهات، با پرسش گري پياپي ميزان جامعيت ادعا و يا هندسه روابط ادعاهايش را محك بزند. ابتدا بايد از اولويت ها و مسائل كلانتر شروع كند و گام به گام پيش برود. در طرحي كه خود براساس فطريات تنظيم كرده، نه در هندسه ي مخلوط از حق و باطلي كه مدعي تبليغ مي كند. چرا كه اين او است كه با كمك طرح جامع، مي داند كه هدفش چيست؟ خواسته اش چيست؟ تا كجا مي خواهد بداند؟ براي چه مي خواهد بداند؟
اگر اين روش را درست عمل كند، ديگر اين طرف مقابل نيست كه
ص: 80
بلندگو به دست گيرد و هرچه بخواهد بگويد و ببافد. انسان دين دار انديشمند، مي داند چه مي خواهد، بايد از كجا شروع كند و به كجا برسد. مبتني بر اين طرح و روش كه بر مباني عقلاني و دليل هاي قرآني و حديثي است كه حتي در بدترين شرايط آخرالزماني، آدمي دچار كج راهه و بي راهه نخواهد شد.(1).
مطابق اين روش ديگر هيچ كس با هيچ فرقه اي در خلأ و ناگهاني و جداي از واقعيات زندگي مواجهه نمي شود، بلكه آن را بر معيارسنجش با نيازها وخواسته هايش مورد تحليل و آناليز قرار خواهد داد. پس مطابق روش دين پژوهي فطري، معيار شناخت راه و مكتب حق از باطل چنين است:
براي تمام نيازهاي انساني پاسخ داشته باشد.
پاسخش عقلاني و يا مطابق دليل هاي معتبر ديني باشد.
بين پاسخ هايش هماهنگي باشد. (2)
در بستر تاريخ تجربه ي تاريخي نارسائي نداشته باشد.
شخصيت هاي بنيان گذار ادعا و رهبران اصلي در بستر تاريخ، انسان كامل و جامع در انسانيت و قابل الگوگيري فراگير باشند.
ص: 81
مطابق اين نگاه، به راحتي چند فرقه و مذهب و مكتب را آسيب شناسي مي كنيم و از منظر همين فرايند محك مي زنيم:
يهوديت: مذهبي به شدت نژادي است، كه سابقه ي تاريخي درخشاني هم ندارد.
مسيحيت: به احساسات توجه افراطي كرده ولي در بسياري از موارد عقلانيت را تعطيل كرده است.
وهابيت: خاتميت را به معني تعطيلي انسان معصوم در بستر تاريخي گرفته و پس از خاتميت به دين داري سكولار در سياست معتقد است و يا در بسياري از مسائل و احكام اجتماعي دچار آشفتگي است. به گونه اي كه امرزوه در كشورهاي عربي(1) در مسئله اي همانند نظام حقوق خانواده(2) يا رو به فقه جعفري آورده و يا مخلوطي از نظام حقوقي غرب و اسلامي را پذيرفته اند.
بهائيت: شعار آزادي را به معني شعار آزادي از تكليف و عمل گرايي ديني و همراهي با نظام استعمار و تمدن غربي تعريف كرده و عملا تبديل به ابزاري براي استكبار شده است.
پس هرگاه در مقام دين پژوهي معلوم شد كه در اين اديان و مذاهب و يا فرقه ها، از جامعيت يا از هماهنگي بين پاسخ ها
ص: 82
نشاني نيست، ديگر نيازي به مطالعه ي تك تك گزاره هاي آن ادعا نيست و ناچار نيستيم براي اثبات حقانيت خود دليل بياوريم. همين كه طرف مقابل ناكامي و يا ناكارآمدي اش اثبات شد، باطل بودنش آشكار خواهد شد. البته ادامه دادن به اين روش در جزئيات، واقعيات آشفته ي مدعيان را روشن تر خواهد كرد.(1)
بايد يادآور شد كه از امتيازهاي اين روش، امكان تركيب اين روش با دين پژوهي تطبيقي و مقايسه اي است. مي توان پس از تهيه ي جدول هاي انسان شناسي و نيازشناسي، به نظام بخشي پرسش ها پرداخته و فهرستي از پرسش ها را به ترتيب اهم و مهم تهيه كرد و آن گاه بر مبناي ليست پرسش ها به مقايسه ي انواع و اقسام پاسخ هاي فرقه ها نسبت به همديگر پرداخت، تا معلوم شود كه اكثر اديان و فرقه ها چگونه به راحتي با يك نگاه تطبيقي با دين حق، از جهت عدم جامعيت در پاسخ دهي به نيازها و يا از جهت ناهماهنگي بين پاسخ ها، به راحتي طبل رسوايي شان زودتر از زماني كه تصور مي شد به صدا درخواهد آمد.
خلاصه ي كلام
در دنياي پر سر و صداي مدعيان و در بمباران شبهه ها، مهم ترين روش براي مواجهه داشتن يك محك، معيار محكمي است كه فارغ
ص: 83
از موضوع جزئي شبهه، بنيان ادعا و سازمان فكري مدعي را مورد هجمه قرار دهد. ضمن اين كه تكيه گاه محكمي در اختيار مؤمن قرار مي دهد تا با اطمينان دين پژوهي عقلاني-فطري، نبايد سريع از فراواني سرو صداها و يا از تبليغ كاريكاتوري برخي ادعاها، هراس به خود راه دهد و به جاي درگير كردن خود به پاسخ دهي (گرفتار شدن در پاراديم شبهه گر) با استخراج پرسش هاي اصلي در موضوع شبهه، شبهه را از يك شبهه ي تاريخي تبديل به يك پرسش كاربردي معاصر كرده و آن را به شبهه گر بازگرداند و آن گاه نحوه ي پاسخ دهي اورا به نظاره نشيند. در موضوع عاشورا و محرم هم، مي توان چند پرسش برآمده از دامنه ي نيازها و استعدادهاي دروني خود را پيش روي مدعيان قرار دهيم:
(1) تعريف شما از ولي امر مسلمين چيست؟ آيا او انسان كامل و يا حداقل افضل و اعلم افراد زمانه بايد باشد يا نه؟
(2) در جمع بين آيات و روايات فراوان ديني، ناظر به فقه سياسي و اجتماعي كه بر اولويت عدالت و يا اهميت توجه به امر به معروف و نهي از منكر تأكيد دارد، چرا اصل امنيت به معني رضايت به ظلم و فساد حكومتي در فقه عامه مقدم شده است؟ اصولا نظام نامه ي فقه عامه براي زندگي سياسي در دنياي معاصر چيست؟(1)
ص: 84
(3) در مسئله ي عاشورا، و ناظر به حجيت سيره ي صحابي، در جمع بين قيام حسيني، سكوت برخي از صحابه، بيعت جمعي ديگر با يزيد، مسئله ي حق و باطل تاريخي چه مي شود؟ در مقام تعارض سيره هاي موازي، وظيفه ي ما چيست؟
(4) آيا در دين حق فرهنگ به معني آداب و رسوم جايي دارد يا دين ورزي به معني عبوديت فردي متحجرانه بيش نيست؟ چرا در ديدگاه شما روزه ي عاشورا در امتداد روزه گرفتن يهود در اين روز مستحب است، ولي عزاداري حسيني كه طبق آموزه هاي نبوي است غيرشرعي است؟
4 _ 2. لزوم كاربست روش بينارشته اي در مقام دين شناسي و پاسخ گويي به شبهات
در روش شناسي پاسخ گوئي به شبهات بايد توجه داشت كه در اكثر قريب به اتفاق شبهات از ابزار مغالطه(1) براي شبهه سازي استفاده شده
ص: 85
است. شبهه و مغالطه ادعايي است كه به فرموده ي امام علي عليه السلام مخلوطي از آموزه هاي حق و باطل است و هماره از جهت زباني، مركب از چند ادعا جمله ي آشكار و يا پنهان است. پس در منطق پاسخ گوئي بايد توجه داشت كه پاسخ گوئي يك سويه غالبا پاسخي ناقص بوده كه هم چنان باعث حيات شبهه در سطحي كم رنگ تر مي شود و براي ريشه كن كردن شبهه ها و مغالطات ديني، خصوصا بايد ابتدا به آناليز شبهه پرداخت و تمامي قضايايي كه پيش فرض هاي شبهه هستند و يا مقدمات برهاني آن را تشكيل مي دهند را شناخت، تا در مقام پاسخ گويي، رويكرد و منطق پاسخ جامع و فراگير را در دستور كار قرار داد.
اين امر از آن جا ناشي مي شود كه امروزه ترابط و تعامل رشته هاي گوناگون علمي نسبت به همديگر بسيار زياد شده است. اين امر در مورد آموزه هاي ديني هم صدق مي كند. در دين اگرچه آموزه هاي وحياني ثابت و هماره حجت است. ولي ناظر به عرضه ي پرسش ها و نيازهاي تخصصي زندگي مدرن معاصر به دين، مسئله ي رويكرد بينارشته اي در دين شناسي معنا مي يابد. اين به معني وادادگي فهم دين به علم و خصوصا علوم انساني سكولار نيست، بلكه بدين معني است كه در مقام نيازشناسي مي توان پرسش ها را از علوم روز گرفته و پاسخ را با تمامي ظرائف و دقائقش از دين و يا عقل ديني كشف نمود.(1) البته در مقام
ص: 86
پاسخ گويي به شبهات در كنار روش بينارشته اي در متن رهيافت هاي علمي، گه گاه اصل روش شناسي علوم هم كارائي بسيار در تشخيص سره از ناسره خواهند داشت.(1) دانش هايي كه در زمينه ي دين پژوهي و شبهه شناسي چه از جهت روش شناسي و چه از جهت نتايج، كارائي فراواني دارند به شرح زير هستند:
انسان شناسي
فلسفه
اقتصاد
علوم ارتباطات
تاريخ
اخلاق
منطق
سياسي
هنر
جغرافيا
الهيات
جامعه شناسي- مطالعات فرهنگي
آينده پژوهي
معارف اسلامي
مطالعات زنان
ادبيات
تعليم و تربيت
روان شناسي
تربيت بدني
حقوق
مديريت
ص: 87
در اهميت كارائي اين نگاه بينارشته اي در مقام پاسخ گوئي، ذكر اين نكته كافي است كه يكي از فوايد مهم دين پژوهي فطري اثبات غير عقلاني بودن و غيرعلمي بودن ادعاهاي باطل است.
البته اين سخن خود ادعاست كه با مشاهده ي نقائص و يا تناقض هاي مذاهب باطل به ذهن تبادر مي كند و يا شواهد آن خود را نشان مي دهد. ولي براي علمي سازي و مستندسازي اين ادعا، استفاده ي گسترده، هم از روش هاي علمي در تاريخ پژوهي و جامعه شناسي و روان شناسي و ... و هم، استفاده از قوانين آنها، اثبات گر مدعا خواهد بود. به عنوان نمونه با محك روش بينارشته اي به برخي از شبهات وهابيت درباره ي بدعت بودن عزاداري و يا شيعه بودن قاتلين امام و يا دفاع از شخصيت معاويه دقت نماييد:
شبهه ي 1: عزاداري براي امام حسين بدعت و حرام است!
آناليز علمي شبهه
مبناي پاسخ دهي
مخاطب
انسان شناسي، باتوجه به مباحث
انسان شناسي كمال و انسان كامل شناسي ديني و فطري
- عزاداري امري فطري است و اصل در ان جواز است.
- شهادت انسان كامل حزن ملكوت را به همراه دارد.
- عزاداري بر انسان كامل حكمش با انسان معمولي تفاوت دارد.
جهاني
شيعي
تربيتي
عزاداري براي انسان معصوم، باعث قرب و تعالي است.
شيعي
تاريخي
استناد عزاداري بر معصوم و غيرمعصوم به سنت و سيرت نبوي و صحابه.
وهابي
ص: 88
فرهنگي
بررسي تطبيقي اسلام فرهنگي شيعه و اسلام ضد فرهنگي وهابي از جهت سرمايه هاي اجتماعي و پويايي و استقلال فرهنگي
شيعي، سني، جهاني
شبهه ي 2 : قاتل هاي شهداي كربلا شيعه هستند، چون همگي كوفي اند!
آناليز علمي شبهه
مبناي پاسخ دهي
مخاطب
تاريخي
تاريخ پيدايش و تحولات اجتماعي-فرهنگي كوفه
سني، شيعه
روان شناسي- شخصيت شناسي
شخصيت شناسي جانيان كربلا
جهاني، سني، شيعه
جامعه شناسي
مطالعات آماري جامعه ي كوفه و دسته بندي گره هاي فكري و مذهبي در اين شهر، در آستانه ي قيام.
سني، شيعه
تعليم و تربيت
بازخواني تربيت ديني كوفيان در دو دوره ي 20 ساله ي خلافت خلفا و دوره ي 20 ساله ي خلافت معاويه؛ در مقايسه با دوران 4 ساله ي حضور امام علي عليه السلام در كوفه.
سني، شيعي
اقتصاد
مقايسه ي تطبيقي نقش انگيزه هاي اقتصادي در تصميم گيري هاي مسلمانان در دو دوره ي نبوي و آستانه ي قيام امام.
سني، شيعي
ص: 89
شبهه ي 3: معاويه از صحابه بوده و عادل است و در خطاهايش اجتهاد كرده و ...!
آناليز علمي شبهه
مبناي پاسخ دهي
مخاطب
روان شناسي
آناليز شخصيت معاويه براساس روايات فريقين
شيعه، سني
تعليم و تربيت
اسلام و ايمان معاويه و امويان
شيعه
سياسي
اهداف سياسي معاويه از خلافت
توجيه وسيله براي رسيدن به هدف در سياست معاويه؛ چه براي خلافت خود و چه خلافت يزيد.
شيعه، سني
اقتصاد
معاويه و ايجاد نظام حكومت در سايه ي زر و زور و تزوير.
سني
مديريت
تضادهاي مديريت سياسي-اجتماعي معاويه با قرآن و سيره ي نبوي.
شيعي، سني
دقت در اين جدول ها و شيوه هاي در مقام پاسخ گويي بيانگر اين واقعيت است كه رسالت اول رسانه ي ملي و برنامه سازان در مقام صيانت جامعه ي اسلامي در برابر شبهات، نه درگيرسازي خود در
ص: 90
برنامه سازي هاي خرد و جزئي و مقطعي، بلكه تلاش براي ارتقاي دانش و بينش هاي اسلامي و دانش هاي مرتبط با زندگي ديني براي دين داران است. در همين زمينه از جهت روش شناسي به علت فراگيري دانش آموزي در جامعه و رشد سطح علمي كشور، بايد تلاش شود كه به انواع و اقسام مخاطب هاي فرهيخته ي داخلي و خارجي، مسلمان و غيرمسلمان و شيعه و غيرشيعه، دانش استفاده از آموخته هاي علمي خود را در زمينه ي دين پژوهي و مواجهه با شبهات آموزش داده شود، تا بر مبناي قرابت مكتب تشيع با قطعيات علمي و غرابت غيرشيعه با روش و نتايج علم و عقل، اين سرمايه ي فرهنگي در مواجهه با شبهات فعال گردد.
نكته ي ديگر در مقام پاسخ گويي به شبهات اين است كه، استفاده از روش بينارشته اي باعث تنوع بخشي به پاسخ ها مي شود. تنوع از جهت محتوايي را در جدول هايي كه ارائه شد، شاهد بوديم، ولي در كنار تنوع محتوا و تنوع فرم، نكته ي جالب تر، تركيب اين دو تنوع با همديگراست. بدين معني كه در مقام ارائه ي پاسخ مي توان براساس نوع پاسخ و يا پاسخ هاي موجود به طراحي ساختار فرمي پرداخت؛ ساختاري كه نه از بيرون بر متن تحميل شده بلكه از متن جواب ها برخاسته اند. فرم هاي محتوايي متنوعي كه عبارتند از:
1) روش گاه شماري تاريخي و ادوارشناسي؛ در اين روش فرايند و سير جريان باطل و يا جبهه ي حق را در آن اندازه كه به رفع شبهه كمك مي كند به مخاطب ارائه مي گردد. اين گاه شماري از آن جهات اهميت مي يابد كه در اسلام دانش تاريخ جايگاه ويژه اي دارد. چه تاريخ اسلام و شيعه ي معصومين و ... و چه فرايند تاريخي يك فرقه و يا انديشه ي يك
ص: 91
فرقه. اين گاه شماري توصيفي مي تواند تنها شامل يك جبهه و يا به صورت موازي سه جبهه ي سياه و سفيد و خاكستري را شامل شود. بديهي است مشاهده ي توصيفي رويدادهاي تاريخي، زمينه را براي تحليل درست و جامع فراهم مي سازد.
2) نقشه هاي جغرافيايي؛ اين روش در جايي به كار مي رود كه سخن از رويدادهاي تاريخي و واقعيت هاي مكاني و يا داراي مقدمات مكاني تاريخي ويا معاصر، معطوف به تاريخ ديني و يا تاريخ دين داران باشد.
3) اينفوگرافي اطلاعات جالب و جذاب؛ از آن جا كه در فرايند شبهه پراكني مي توان با يك شبهه به راحتي ساختمان آسماني و يا معرفتي دين داران را هدف قرار داد، ولي براي بازسازي بايد زحمت بيشتري كشيده شود. در اين صورت براساس همان روش بينارشته اي مي توان از چند زاويه و به صورت موجز به شبهه حمله كرد تا اطمينان و آرامش بيشتري براي مخاطب ايجاد شود.
- در نهايت استفاده ي گسترده از جدول شخصيت شناسي دانش هايي همانند روان شناسي است. برمبناي جدول انسان شناسي، روان شناختي، هر انسان اعم از معصوم و يا معمولي، زن يا مرد، سفيد و يا سياه و يا خاكستري، در تمامي ابعاد جدول ظرفيت هاي انساني مشترك و شبيه هستند. بدين جهت نمي شود ادعا كرد كه يك انسان تاريخي در عين عدالت (صحابه) به راحتي خطا و معصيت بكند، جاهل باشد و ... و در نهايت انسان نيكي هم باشد. يا براساس يك افتخار در گذشته، براي هميشه مصون از محاسبه ي اعمال باشد. بدين جهت در دفع شبهات تاريخي، دانش شخصيت شناسي جامع هر فرد، آن هم براساس منابع مورد اتفاق فريقين مي تواند بسيار راهگشا باشد.
ص: 92
از روش هاي ديگر محتوايي در مواجهه با مدعيان، براساس روش انداختن توپ در زمين حريف، بازخواني جايگاه انديشه ي رقيب در دنياي معاصر از جهت ميزان مقبوليت و يا ارزش علمي و يا كارآيي براي نظام سازي مي باشد. همانند اين كه وقتي وهابيت به جلوه هاي گوناگون و غني فرهنگ ديني شيعي و سبك زندگي شيعي اعم از عاشورا و جشن هاي انتظار مي تازد، بدون اين كه جاي گزيني معرفي كند، باعث مي شود كه در جغرافياي نفوذش، توده هاي مردمي يا تحصيل كردگان از جهت فرهنگي به سوي فرهنگ هاي وارداتي غربي اقبال نمايند.
در گام بعدي –در اين اثر- براي روش شناسي مواجهه با شبهات ديني، در مقام توجه دهي به برنامه ريزان و برنامه سازان سازمان، در مواجهه با شبهات عاشورايي، تلاش مي شود تا از دانش مغالطه شناسي منطق در اين زمينه استفاده شود. البته كارايي دانش مغالطه در زمينه ي شناسائي كيفيت و كميت مغالطه در هر شبهه است و در مقام كشف حقيقت مغالطه و در مقام پاسخ گوئي، روش بينارشته اي كارايي فراواني دارد. ناظر به اين واقعيت هاي علمي و تخصصي است كه در بخش راهبردها بر راه اندازي كارگروه تخصصي شبهات در سازمان تأكيد شد.
4 _ 3. شناخت منطق فهم مغالطات عاشورايي
در مقام شبهه شناسي دانستيم شبهه در حقيقت درهم آميختگي حق و باطل براي فريب جامعه هدف است. اين رويداد وقتي رخ مي دهد كه در تقابل حق و باطل، شبهه سازان، يا در طرف حق و يا در طرف
ص: 93
باطل و در مزج بين آنان يكي از فنون مغالطه را صورت بدهند. همانند اين كه وقتي در حق كوچك نمائي و يا در باطل بزرگ نمائي صورت بگيرد، زمينه براي پيدايش شبهه ايجاد مي شود.
پس در مقام شبهه شناسي بايد شگردهاي وهابيت و ديگر دشمنان مكتب و نظام را در مقام شبهه سازي شناخت تا در مقام عمل اقدامي جامع و كامل انجام داد. اين امر نيازمند دانش مغالطه است. زيرا در مقام طراحي راهبرد مواجهه، بايد بدانيم كه در دنياي قديم ممكن بود طراحي شبهه و پاسخ گوئي به آن كاري ساده باشد، ولي امروزه و در بستر دنياي ارتباطات و اطلاعات براي طراحي شبهات تمامي شبكه هاي وهابي و معاند، متكي بر كارگروه هاي علمي هستند، تا كارائي و ميزان اثرگذاري خود را فزوني بخشند. شاهد اين مدعا اين كه در مقام طراحي شبهه و يا در مقام تقويت و نهادينه سازي آن، شبكه هاي وهابي پس از نشر شبهه بلافاصله سعي مي كنند تا هر آن چه از گزاره هاي متشابه و يا ضعيفي كه در منابع شيعه، و حتي منابع دست چندم متني معاصر در محصولات فرهنگي شيعه، يا از فايل هاي صوتي و تصويري خطبا و مداحان و يا رجال ديني يافت مي گردد، براي خود شاهدي بياورند. واقعيتي كه نشان از كارگروه تخصصي آنان در زمينه ي رصد و صيد زمينه هاي شبهه پراكني در شبكه هاي ماهواره اي وهابي مي باشد.
در بيان وجود برنامه ريزي وهابي ها در ارتقاي كمي و كيفي شبهات خود، كافي است كه به آناليز فرايند شبهه پراكني آنان در يك دهه از فعاليت اين شبكه ها بپردازيم:
ص: 94
بن مايه هاي كلي شبهات شبكه هاي وهابي در فرهنگ عاشورايي
سال هاي آغازين
تلاش براي دفاع از مقدسات وهابيت كه مورد هجوم شيعيان بود. همانند دفاع از معاويه و يا توجيه رفتارهاي يزيد و ....
بازسازي خود
تلاش براي مصادره ي اهل بيت و امام حسين به نفع خود و ترسيم شخصيتي غير شيعي و در زير مجموعه ي صحابه از امام.
اكنون
تلاش براي شيعه نمائي قاتلين امام و تمامي معترضان بر امام علي عليه السلام و جعل عنوان «شيعه ي خوارج و يا خوارج شيعي».(1)
بديهي است با اين وضعيتي كه اين تبليغات پيش مي رود، در بستر پيچيده تر شدن مغالطات به كار رفته در اين شبهات، زمينه براي تهييج سهل تر و گسترده تر جوانان وهابي براي شيعه كشي را فراهم مي سازند. در راستاي اين هدف، شبكه هاي وهابي با انتساب تمامي تفرقه ها و خيانت هاي صدر اسلام به شيعه (همانند داستان جعلي اي كه با عنوان اين سبا و سبائيه درست كرده اند) جرياني عظيم وفعال از تقريب گريزي و بلكه شيعه ستيزي در جهان اسلام و خصوصا در منطقهي خاورميانه را به راه انداخته است. اين تهديد، به خصوص در سال جاري كه منطقه و خصوصا كشور عراق از فتنه ي داعش، روزگار
ص: 95
سختي را مي گذراند، مي تواند بسيار جدي باشد. بدين جهت مي طلبد كه رسانه هاي فارسي و غيرفارسي سازمان در دو ماهه ي محرم و صفر برنامه ريزي منسجم، متمركز و فعال و روزآمدي را در برابر اين تهديد بالفعل در پيش بگبرند.
بنابراين در اين جنگ نرم گسترده است، بايد با تخصص به مواجهه ي آنان رفت(1) و دانشي كه بيشترين كمك را در اين مسير مي كند دانش «مغالطه شناسي» است. شناسائي انواع مغالطه ها و شناسائي كارائي و جايگاه هر يك از مغالطه ها، مي تواند كليد حل بسياري از شبهه ها باشد. بدين جهت در اين مرحله با دسته بندي و فهرست اجمالي مغالطات آشناي مي شويم:
5. آشنايي با فهرست و دسته بندي مغالطات
ما در طول روز با انواع مغالطات روبه رو مي شويم و حتي خود گه گاه آن را هوشمندانه و يا ناخواسته به كار مي بريم. دسته بندي كلي مغالطات به شرح زير است:(2)
مغالطه هاي شكلي.
مغالطات ابهام.
مغالطات عدم دقت براي گمراه سازي.
مغالطات نقل.
مغالطات ادعاي بدون استدلال.
ص: 96
مغالطات مقام نقد.
مغالطات مقام دفاع.
مغالطات صوري.
مغالطه در استدلال پيش فرض نادرست.
مغالطه ي ربطي.
اينك زيرمجموعه ي هريك از اين موارد ارائه مي گردد تا در مرحله ي بعد با نوع و ميزان استفاده از مغالطات در شبهات عاشورايي آشنا شويم:
مغالطه هاي شكلي
مغالطه هاي شكلي به مغالطه هايي گفته مي شود كه در شكل بحث مي توان آن ها را ديد و نيازي به فهميدن محتواي بحث براي پيدا كردن اين نوع مغالطه ها نيست. تمامي مغالطه هاي شكلي نوع مشخصي از مغالطه هاي ناپيرو (Non sequitur) هستند.
مغالطات ابهام
مغالطه ي اشتراك لفظ استفاده از واژه هايي كه داراي دو يا چند معنا هستند، بدون قرينه اي كه بر معناي مورد نظر دلالت كند.
كژتابي يا ابهام ساختاري: به كارگيري جمله اي كه مي تواند به دو يا چندگونه بيان و فهميده شود.
مغالطه ي ابهام واژه: استفاده از واژه هاي مبهمي كه قابليت تفسيرهاي گوناگون دارند.
ص: 97
اهمال سور: عدم ذكر سور قضيه و تلقي آن به عنوان قضيه اي كلي.
تعريف دوري: تعريف دو شيء يا لفظ مبهم به يكديگر در حالي كه براي شناخت هريك نيازمند به شناخت ديگري باشيم.
مغالطات عدم دقت براي گمراه سازي
مغالطه ي كنه و وجه: معرفي يك صفت يا يك جنبه ي خاص از يك پديده به عنوان ذات و اساس آن.
علت جعلي: معرفي امري به عنوان «علت اصلي» كه علت نيست يا بخش كوچكي از علت است.
بزرگ نمايي: جلوه دادن جنبه يا جنبه هاي خاصي از يك واقعيت به صورت بزرگ تر و مهم تر از آن چه هست.
كوچك نمايي: جلوه دادن جنبه يا جنبه هاي خاصي از يك واقعيت به صورت كوچك تر و كم اهميت تر از آن چه هست.
مغالطه ي متوسط: مغالطه ي آماري براي بيان اطلاعات خاص مورد نظر.
نمودار گمراه كننده: استفاده از نمودارهاي مغرضانه براي بيان اطلاعات آماري.
تصوير گمراه كنند: استفاده نادرست از اندازه ي تصويري كه نشانه داده هاي آماري به كار مي رود.
مغالطات نقل
دروغ: عدم مطابقت خبر با واقعيت.
ص: 98
توريه: بيان سخني كه معناي آن به ظاهر درست است اما آن چه مخاطب از آن درك مي كند نادرست و دروغ است.
نقل قول ناقص: نقل گزينشي بخشي از سخنان ديگران بدون توجه به پيام اصلي او در مجموعه سخنانش.
تحريف: كاستن و افزودن محتواي يك متن .
تفسير به رأي يا تفسير نادرست: تفسير يك سخن مغاير با اغراض گوينده و موافق با اغراض شخص.
مغالطه ي تأكيد لفظي: تكيه و تأكيد بر برخي از الفاظ يك قضيه و استنباط معاني كه موردنظر گوينده نيست.
مغالطات ادعاي بدون استدلال
استدلال از راه سنگ: ايجاد زمينه اي براي طلب نكردن دليل از سوي مخالفان و سلب امكان نقادي مدعاي موردنظر.
اتهام ناداني: ادعاي اين كه آن مدعا بسيار واضح و بديهي است و نياز به استدلال ندارد.
مسموم كردن سرچشمه: نسبت دادن يك صفت منفي و مذموم به مخالفان آن مدعا يا كساني كه ترديد مي كنند.
مغالطه ي تله گذاري: نسبت دادن يك صفت مثبت و ممدوح به موافقان آن مدعا يا مخاطباني كه آن را مي پذيرند.
مغالطه ي توسل به جهل: اين كه مدعاي موردنظر نفي نشده است يا دليلي برخلاف آن نيست، پس آن درست است.
مغالطه ي طلب برهان: درخواست از مخاطبان كه اگر مدعاي موردنظر را نمي پذيرند، بر ضد آن دليل بياورند.
ص: 99
مغالطه ي طرد شقوق: با ذكر عيوب شقوق مختلف، مطلوبيت شق مورد نظر را اثبات كردن.
مغالطه ي تكرار: تكرار مدعا به جاي استدلال براي اثبات آن.
فضل فروشي: تظاهر به داشتن كمالات و فضل بسيار، براي اين كه سخن او پذيرفته شود.
كميت گرايي افراطي: استفاده ي نابه جا از اعداد و ارقام براي نشان دادن دقت زياد مدعا.
مغالطه ي بيان عاطفي: استفاده از كلماتي با بار ارزشي مثبت به جاي استدلال هاي موافق يك مدعا و بالعكس.
عبارات جهت دار: استفاده از كلماتي با بار ارزشي مثبت و منفي به جاي استدلال يك مدعا.
مغالطه ي توسل به احساسات: تأثير رواني بر مخاطب و استفاده از احساسات و عواطف براي منحرف كردن او از مقام استدلال.
تهديد: جاي گزين كردن زور به جاي استدلال؛ يعني اگر مدعاي موردنظر را نپذيرد، آسيبي به او خواهد رسيد.
تطميع: جاي گزين كردن منفعت طلبي به جاي استدلال؛ يعني اگر مدعاي موردنظر را بپذيرد، نفعي به او مي رسد.
جلب ترحم :جاي گزين كردن ترحم و دلسوزي به جاي استدلال؛ يعني تشويق به پذيرفتن سخن شخص قابل ترحم.
آرزوانديشي: جاي گزين كردن اميد و آرزو به جاي استدلال.
عوام فريبي: استفاده از هيجان جمعي، گرايش به تفاخر به جاي استدلال.
مغالطه ي توسل به مرجع: استفاده از نظر افراد مشهور به عنوان حجت و دليل براي يك مدعا.
ص: 100
مغالطه ي تجسم: فرض و گمان يك جسم عيني و خارجي به ازاي هريك از الفاظ و كلمات.
مغالطه ي توسل به احتمالات: بهره گيري از احتمالات به جاي استدلال.
مغالطه ي جزمي گرايي: مطرح كردن مدعا و اجازه ندادن تشكيك در آن.
مغالطات مقام نقد
پارازيت: ايجاد وقفه در ارائه ي يك سخن يا پيام و يا ايجاد مانع در رسيدن آن به مخاطب.
اتهام ابهام: مبهم و نامفهوم شمردن سخني كه مبهم نيست.
تكذيب نادرست: دروغ و غيرواقعي معرفي كردن يك مدعا .
ساده انگاري مدعا: پيش پا افتاده تلقي كردن يك مدعا.
اتهام مغالطه: مغالطه آميز معرفي كردن سخني كه مغالطه آميز نيست، بدون ارائه ي دليل براي آن.
مغالطه توسل به شخص: نقد گوينده به جاي نقد گفته او.
توهين: ناسزا و فحش دادن.
مغالطه ي منشأ: اشاره به اين كه سرچشمه و اصل موضوع مورد نقد، از شخصيت مذمومي بوده است.
مغالطه ي پهلوان پنبه: ترسيم يك مدعاي ضعيف و نقد آن به جاي نقد مدعاي اصلي .
مغالطه ي كامل ناميسر: رد همه ي راه حل هاي موجود با اشاره به نقاط ضعف آن ها و يا مقايسه با كامل ناميسر.
ص: 101
ارزيابي يك طرفه: تنها به نقاط ضعف يا قوت موضوعي اشاره كردن و نادرستي يا درستي آن را نتيجه گرفتن.
مغالطه ي رد استدلال: از نادرست بودن يا مغالطه آميز بودن دليل يك مدعا، نادرستي خود آن را نتيجه گرفتن.
مناقشه در مثال: به جاي رد مدعا، در مثال ها و مصاديق آن ترديد كردن.
مغالطه ي تخصيص: رد يك مدعاي كلي با اشاره به حالتي خاص و غيرطبيعي كه در آن حالت آن مدعا صادق نيست.
بهانه: نپذيرفتن سخني به علت برخي اشكالات جزئي.
مغالطه ي جمع مسائل در مسئلهي واحد: ادغام سؤالات در سؤالي كه مبتني بر پيش فرض هايي است كه مخاطب قبول ندارد.
مغالطات مقام دفاع
عوض كردن موضوع بحث: بحث را به بي راهه كشاندن.
نكته ي انحرافي: منتفي كردن زمينه ي پاسخ گويي با يك نكته ي بي ربط.
شوخي بي ربط: استفاده از طنز و لطيفه براي پوشاندن ضعف خود و تشويش اذهان عمومي.
مغالطه ي توسل به واژه هاي مبهم: در مقام توجيه يك مدعاي نادرست، به تفسير دلخواه از واژه هاي مبهم پرداختن.
توسل به معناي تحت اللفظ: در مقام توجيه يك سخن، مطرح كردن اين ادعا كه منظور اصلي معناي تحت اللفظ برخي از واژه ها بوده، نه معناي متبادر به ذهن.
ص: 102
مغالطه ي تغيير تعريف: در مقام توجيه يك سخن، مطرح كردن اين ادعا كه از برخي واژه ها معاني خاص ديگري مورد نظر بوده است.
مغالطه ي تغيير موضع: در مقام توجيه يك سخن، مطرح كردن اين ادعا كه آن سخن از ديدگاه و نقطه نظر خاصي بيان شده است.
مغالطه ي استثناي بي اهميت: پذيرش مثال نقض، اما غيرمهم و بي تأثير جلوه دادن آن.
مغالطه ي از طريق تخطئه ي مخاطب: اشاره به اين كه خود منتقد هم مرتكب همان خطايي شده كه از آن انتقاد مي كند.
تبعيض طلبي: درخواست اين كه ملاك هاي نقد مدعاي او با ملاك نقد مدعاي ديگران متفاوت باشد.
مغالطه ي حفظ پيش فرض: بي توجهي به شواهد خلاف و اصرار بر مدعا.
پذيرش ظاهري نقد :اشاره به انتقاد و پذيرش ظاهري آن ها و باقي ماندن بر مدعاي خطا.
مغالطات صوري
عدم تكرار حد وسط: تكرار نشدن حد وسط به طور كامل و دقيق.
مغالطه ي وضع تالي: در يك قضيه ي شرطي، با فرض تالي، تحقق مقدم را نتيجه گرفتن.
مغالطه ي رفع مقدم: در يك قضيه ي شرطي، با رفع مقدم، وضع تالي را نتيجه گرفتن.
مغالطه ي مقدمات منفي: نتيجه گيري از قياسي با مقدمتين سالبه.
ص: 103
مغالطه ي مقدمات ناسازگار: استنتاج از قياس داراي مقدمتين متناقض.
مغالطه ي افراد غيرموجود :از قضاياي كلي، نتيجه ي جزئي گرفتن.
ايهام انعكاس: براي موجبه كليه، عكس كليه و براي سالبه ي جزئيه، عكس قائل بودن.
سوء تأليف : تعميم يافته بودن حدي موضوع يا محمول در نتيجه، بدون تعميم آن در مقدمات قياس و نيز استنتاج از قياسي كه حد وسط آن در هيچ يك از دو مقدمه ي تعميم يافته نيست.
مغالطه در استدلال پيش فرض نادرست
سنت گرايي: هر پديده يا عقيده ي به يادگارمانده از گذشته، درست و پذيرفته است و هر عقيده ي بي سابقه، مردود و نادرست است.
تجددگرايي: هر پديده يا عقيده ي نو و جديد، مقبول و درست است و هر عقيده ي به يادگارمانده از گذشته مردود است.
فقرگرايي يا توسل به برتري فقر: افراد فقير و تهي دست داراي شخصيت مثبت و افكار درست هستند.
ثروت گرايي يا توسل به برتري ثروت: افراد ثروتمند و متمول داراي شخصيت مثبت و افكار درست مي باشند.
مغالطه ي توسل به اكثريت: هر موضوعي كه اكثريت مردم نسبت به آن موافق باشند، درست است.
مغالطه ي علت شمردن مقدم: در دو حادثه ي متوالي، حادثه ي اول، علت حادثه ي دوم است.
ص: 104
مغالطه ي علت شمردن مقارن: دو دو حادثه ي هم زمان، يك حادثه، علت حادثه ي ديگر است.
مغالطه ي تركيب: اگر اجزاي مجموعه اي داراي وصفي باشند، كل آن مجموعه نيز داراي آن وصف خواهد بود.
مغالطه ي تقسيم: اگر كل مجموعه داراي وصفي باشد، اجزاي آن مجموعه نيز داراي همان وصف هستند.
مغالطه ي ميانه روي: در هر بحثي با دو نظريه يا طرح مخالف، بايد نظر ميانه را انتخاب كرد.
مغالطه ي قمارباز: در وقوع يك امر محتمل، نتيجه مراتب قبلي در مراتب بعدي مؤثر است.
مغالطه ي ربطي
مغالطه ي مضمر مردود: ذكر نكردن يكي از مقدمات كه در واقع نادرست است.
مغالطه ي فصل امر :استفاده از قياس استثنايي منفصله در حالي كه قضيه ي شرطيه ي منفصله، حقيقيه يا مانعة الخلو نيست.
ذوالحدين جعلي: ميان مقدم و تالي قضاياي شرطي، رابطه اي وجود ندارد و يا قضيه ي فصلي، حقيقي نيست.
خلط نسبت: استفاده از نسبت هاي غيرمتقارن و غيرمتعدي به عنوان نسبت هاي متقارن و متعدي.
مغالطه دليل نامربوط: استنتاجي كه در آن نتيجه ي منطقي مقدمات نسبت به نتيجه گرفته شده، اعم، اخص يا مباين باشد.
مصادره به مطلوب: استفاده از نتيجه در مقدمه ي استدلال.
ص: 105
استدلال دوري: به كار بردن مقدمه اي كه صحت آن وابسته به صحت نتيجه ي استدلال است.
تعميم شتاب زده: صادر كردن حكم كلي با نمونه ي ناكافي.
مغالطه ي تمثيل: تسري دادن حكم يك چيز به چيزي ديگر كه در صفتي شبيه چيز اول باشد.
پس از شناخت انواع و اقسام مغالطات بايد دانست كه در شبهه سازي ممكن است از يك تا چند مغالطه صورت بگيرد. بدين جهت دقت و موشكافي در هر شبهه و شناسائي تزوير و وارونه سازي هاي حداكثري آن مي تواند ريشه ي شبهه را بخشكاند. پس در فرايند مواجهه با شبهه بايد فرايند زير را طي كرد:
به نمودار مربوطه در نسخه pdf مراجعه شود.
دقت در اين فرايند است كه ضرورت راه اندازي كارگروه هاي فوق تخصصي شبهات ديني را در رسانه ي ملي توجيه مي نمايد. پيچيدگي فرايند و نيازمندي آن به دانش هاي گوناگون و ضرورت تسلط كارشناسان اين عرصه به دو رشته ي دين پژوهي و زبان رسانه، بيانگر
ص: 106
اين واقعيت است كه وانهادن اين مهم به نظام برنامه سازي پراكنده و شعاري، خود بسترساز هجوم مضاعف شبكه هاي معاند خواهد شد. بدين معني كه ضعف عملكرد در شبهات و مغالطات گزاره اي مغالطات در مقام نقل، آنان را تشويق به تكرار و تعميق مغالطه در مراحل بعد مي كند.
6. فهرست شبهات عاشورايي
شبكه هاي وهابي فارسي در تجربه ي 5 ساله، در مواجهه با عاشورا، ابتدا تلاش بر مواجهه ي دفاعي و توجيهي در برابر فرهنگ عاشورايي داشتند، ولي به تدريج ناچار شدند واقعيت عاشورا را بپذيرند. زيرا هم از طرف مخاطبان مورد پرسش فراوان قرار گرفته و هم توسط شبكه هاي ماهواره اي شيعي رسوا مي شدند.
در گام دوم آنها هم زمان با توليد سريال الاسباط و همراه با جريان كلي وهابيت و با هدف ايجاد مرزبندي نهايي بين شيعه و سني در بستر تحولات معطوف به بيداري اسلامي، تلاش بي سابقه اي را در دوسال اخير آغاز كرده اند تا به مصادره ي عاشورا و وهابي سازي و كوچك سازي آن پرداخته و در برابر، شيعه را جرياني متأخر از عاشورا و مبتني بر قرائت خرافي از عاشورا و بانيان عاشورا و بدعت گزاران پس آن معرفي كنند.
بدين جهت در اين سال ها آنان با تركيب خوانش تاريخي و معاصر از عاشورا و رصد تمامي گستره ي فرهنگ عاشورايي شيعه و ريشه ها و پيشينه هاي آن، با تمام قوا تلاش براي تخريب فرهنگ عاشورايي شيعه را آغاز كرده اند. امروزه هر آنچه كه كارائي و كاركرد شبهه پراكني داشته
ص: 107
باشد را بر عليه شيعه و عاشورا به كار مي گيرند. بدين جهت مجموعه شبهات ماهواره اي شبكه هاي وهابي و غيراسلامي را مي توان از جهت محتوايي، فرمي، كارائي، روند زماني و ... تقسيم بندي هاي گوناگوني نمود. در اينجا بر مبناي تقسيم بندي علوم ديني، فهرستي از مهم ترين شبهات آنان ارائه مي شود.
انواع شبهات
شبهات مبنايي
شبهات كلامي
شبهات ناظر به عوامل بسترساز حادثه ي عاشورا
شبهات ميداني
شبهات تاريخي
شبهات ناظر به نوع روايت از حادثه ي عاشورا
شبهات بازتابي
شبهات فرهنگي
شبهات ناظر به فرهنگ عاشورا و عزاداري
محور كلي شبهات
1. شبهات مبنائي
كلامي:
تفاوت سيره ي حسنين، دليل بر عدم عصمت و مجتهد بودن آنان است.
كربلا حادثه اي همانند قتل عثمان است و ريشه اش در سبائيه است.(1)
ص: 108
تبرئه ي امويان -خصوصا معاويه و كمتر يزيد- از حادثه ي عاشورا.
تفكيك سيدالشهدا عليه السلام از تشيع، و قيام امام هيچ ربطي به شعائر تشيع ندارد.
از جهت دسته بندي فكري امام و يارانش از مسلمانان (عامه) و دشمنانش شيعيان بيعت شكن بودند.
حسين بن علي عليه السلام از صحابه ي برجسته بود كه در حادثه ي عاشورا، اجتهاد كرد و در اجتهادش هم متأثر از كوفيان بود.
امام از صحابه ي برجسته بود، ولي داراي علم غيب و ... نبود.
امام حسين و شعائر حسيني كاركرد شفابخشي و ... ندارد.
عزاداري امام حسين فايده اي براي امام و شيعيان ندارد وعملي بيهوده است.
اقدامات سياسي اهل بيت مثل خلافت امام علي و قيام حسين، موجب اختلاف در جامعه و خلافت معاويه و يزيد باعث اجماع و مورد رضايت تابعين بود.
پس از مرگ، آدمي ديگر تمام مي شود و ديگر وجودي ندارد كه به او توجه شده و برايش عزاداري شود.
شيعه يعني كسي كه از حسين دعوت كرد. پس تمامي دعوت گران امام شيعه بودند و هم آنها او را كشتند.
ص: 109
فقهي:
روزه ي روزعاشورا مستحب است. چرا آن را ترك كرده ايد؟
حرمت توسل و عزاداري و نذري و بناي بقاع متبركه.
عزاداري بدعت و امري حرام است.
نشاني از عزاداري در سيره ي نبوي و صحابه يافت نمي شود.
در اسلام سب و لعن وجود ندارد.
با وجود خطا و جنايت گري يزيد، در جواز لعن او بين علماي اسلام اختلاف است.
2. شبهات ميداني
تاريخي:
رويداد كربلا قيام و حماسه نبود بلكه يك رويداد ناخواسته و ناشي از سوء برداشت ها و خيانت ها بود
شيعه و امام كشي كه نقطه ي اوجش در كربلا است.
كوفه، شهر شيعه نشين است، پس تمام فتنه هاي كوفه زير سر شيعيان است.
سرداران لشكر كربلا از حاضران در صفين در ركاب اميرالمؤمنين بودند.
احترام فراوان صحابه و تابعين، از سيدالشهدا؛ پس آنها از ريختن خون امام مبرّي هستند.
دليل تبرئه ي امويان از خون امام، روابط بسيار خوب امام با معاويه در دوران خلافت اوست.
اختلاف امام با معاويه -و حتي يزيد- در مسئله ي ولايتعهدي،
ص: 110
اجتهادي از دوطرف و بدون قصد قيام بود. اين شيعيان بودند كه به فتنه دامن زدند.
تفاوت سيره ي تاريخي حسنين، و نزديكي سيره ي امام حسن به اصول اسلامي.
شهداي كربلا كه هم نام خلفا هستند، در ميان شيعه مهجورند.
محل دفن امام حسين مشكوك است.
امام حسين در طول زمان اعتراضش با يزيد مشكل خاصي نداشت و حتي درخواست مي كرد پيش او برود و با او بيعت كند، مشكل اصلي او با كوفيان بود.
بسياري از جزنيات حادثه ي كربلا دروغ و مشكوك است؛ مانند: آتش زدن به خيمه ها و اسارت.
3. شبهات بازتابي
روان شناختي:
عزاداري باعث افسردگي اجتماعي است.
عزاداري بهانه اي براي سوء استفاده از نام حسين است.
سب و لعن و عزاداري باعث ايجاد روحيه ي نفرت و كينه جوئي از مسلمانان است.
فرهنگي:
پس از رخداد عاشورا، تمامي جانيان مجازات شدند، پس دليلي براي امتداد عاشورا و استمرار يادكرد آن وجود ندارد.
ص: 111
عاشورا در تاريخ پيامبران روز مهمي بوده، پس بايد آن را با روزه و يا جشن پاس داشت.
از اولين عزاداران براي حسين يزيد و زنان او بودند.
عاشورا اگرچه هست، ولي نبايد تبديل به فرهنگ شود، و فرهنگ عاشورايي بدعت و خرافه است.
اسلام دين عزا و مصيبت نيست، دين نشاط و شادي است و عاشورا روز جشن و شادي است، به ويژه كه امام در بهشت برين است.
زيارت عاشورا، زيارتي با هدف نشر و نهادينه سازي سبّ و لعن است.
عدم استناد عزاداري به اهل بيت و بدعت سازي آنها توسط حكومت هاي شيعه.
منشأ عزاداري شيعه، آل بويه و صفويه است و منشائي نزد دين و پيامبر و صحابه ندارد.
آيا امام به عزاداري ما نياز دارد؟
آيا امام امروز در برزخ عزادار است يا در نعمت هاي بهشت متنعم است؟
چرا در روضه هاي عاشورايي، نام شهداي اهل بيت كه به نام خلفا است را نام نمي بريد؟
توجه
در يك نگاه تسبيقي، بين انواع مغالطه با تنوع شبهات عاشورايي،
ص: 112
شاهديم كه بيشترين نوع مغالطه اي كه مورد استفاده قرار گرفته بوده، مغالطات زير است:
مغالطه در استدلال پيش فرض نادرست.
مغالطات عدم دقت براي گمراه سازي.
مغالطات نقل.
مغالطات ادعاي بدون استدلال.
مغالطات مقام نقد.
مغالطات مقام دفاع.
اين فهرست نشان مي دهد كه وهابيت، ابتدا مبتني بر يكي از روش هاي مغالطه (همانند مغالطه ي استلال پيش فرض نادرست) زمينه را براي شبهه سازي فراهم مي كند. سپس براي نقل شبهه يا نقد پاسخ هاي شيعه به تكميل و توسعه ي شبهه مي پردازند. بدين جهت در زمينه ي بررسي شبهات عاشورايي مسئله ي جريان شناسي در يك شبهه و يا در كليت شبهات عاشورايي ضرورت دارد.
7. معرفي منابع و پايگاه هاي عاشورائي
در مقام پاسخ گوئي به شبهات عاشورائي مي بايست به استفاده از كارشناسان آشنا به فن مناظره و آگاه از شبهات و مسلط به فعاليت هاي رسانه اي وهابيت استفاده كرد. در اين زمينه يكي از ضعف هاي برنامه هاي توليدشده در سازمان، استفاده از كارشناساني است كه كمترين آشنايي و پي گيري را نسبت به جنگ رسانه اي دارند.
در نخستين مرحله، كارشناسان، نويسندگان، برنامه ريزان، و تهيه
ص: 113
كنندگان در مقام پاسخ دهي و مواجهه با شبهات بايد نسبت به منابع و متون و تنوع آن منابع داراي اطلاعات كافي باشند، تا ناظر به ضرورت پاسخ گوئي جامع، به منابع متعدد و تخصصي مراجعه كنند. خصوصا كه در طول تاريخ و هم در نيم قرن اخير در اين زمينه آثار عالمانه ي متنوعي، هم در قالب كتاب و هم در قالب توليد مجموعه نرم افزاري و هم در قالب پايگاه اينترنتي توليد شده است. (1)
ص: 114
ص: 115
فصل دوم: روش پاسخ گويي به شبهات و مغالطات عاشورايي در شبكه هاي ماهواره اي
زير فصل ها
درآمد
نمونه اي از شبهات عاشورايي وهابيت، روش آناليز و كشف مغالطات به كار رفته، و جست وجو از روش پاسخ گويي بينارشته اي
ص: 116
ص: 117
درآمد
در فصل اول در مقام بازشناسي چيستي و چرايي شبهات وهابيت اهداف آن بيان شد ازجمله:
(يك) تلاش براي مصادره ي ارزش ها و پيشينه ي عاشورا به نفع خود.
(دو) تلاش براي تقليل جايگاه تاريخي عاشورا.
(سه) تلاش برا فرافكني جنايات عاشورا.
(چهار) تلاش براي وارونه سازي واقعيت ها.
(پنج) تلاش براي تخريب و يا نابودي فرهنگ عاشورايي.
مبتني بر اين اهداف بود كه ضمن ارائه ي پيش آگاهي هاي لازم از مباني كلامي-تاريخي وهابيت، گونه شناسي شبهات آنان هم ارائه شد، تا معلوم گردد كه وهابيت تمام ارزش ها و ظرفيت هاي عاشورائي را مورد هجوم خود قرار داده اند. آن گاه در مقام كشف مغالطه هاي عاشورايي باتوجه به چندوجهي بودن بنيان هاي معرفتي عاشوراي شيعي، دانستيم كه در مقام ابطال شبهه ها، مي بايست به روش كشف رمز و كشف مغالطه ي تركيبي متوسل شد؛ روشي كه مبتني بر اصول و ابزارهاي زير است:
كلامي
تاريخي
مطالعات ديني تطبيقي/مقايسه اي
ص: 118
ادوار شناسي پيدايش و تطور يك فرقه يا مذهب از جهت فكري
مطالعه هر مذهب از جهت نظاموارۀ سبك زندگي و كارآمدي آن در دنياي مدرن
بازخواني مباني نگرش تاريخي هر فرقه با كمك روش هاي قراني و عقلي و علمي
استفاده از مطالعات فلسفه تاريخي براي ايجاد تاريخ تحليلي به جاي تاريخ نگاري توصيفي صرف
استفاده از روش گاه شماري تاريخي با هدف كشف توصيفي دقيق رويدادهاي موازي حق و باطل
اطلس شناسي رويدادها و نسبت شناسي تحولات مكاني و جغرافيايي در يكديگر
شخصيت شناسي تفصيلي افراد سفيد/سياه/خاكستر
اينك در مقام عمل براي جست وجو از روش هاي مواجهه با شبهات ماهواره اي وهابيت، و تلاش براي كشف مغالطات و دست يابي به مجموعه پاسخ هاي كارآمد و معرفي ايده هاي برنامه سازي، نمونه اي از مهم ترين شبهات عاشورايي وهابيت را مورد واكاوي قرار مي دهيم. اين شبهات در دسته بندي زير ارائه مي شوند:
- شبهات كلامي.
- شبهات تاريخي.
- شبهات فقهي.
- شبهات فرهنگي.
ص: 119
اين رويكردها هركدام يك زاويه از زواياي عاشورا معرفي مي كند، تا از يك سو گستردگي فرهنگ عاشورائي را نشان دهد و دامنه ي آن را در تمامي دانش هاي اسامي به نمايش بگذارد و به موازات آن نشان دهد كه چگونه تمامي حوزه هاي فرهنگ عاشورا مورد هجوم شبهات قرار گرفته است. از آن جا كه هر گرايش علمي روش ها و ساختارهاي علمي متناسب با خود دارد، بديهي است كه در كنار برخي نكات و روش هاي مشترك، معرفي توجه دهي به روش ها اختصاصي و تخصصي در هر گرايش علمي مدنظر اين اثر مي باشد. بدين جهت در هر گرايش از گرايش هاي چهارگانه به جاي پاسخ دهي به تمامي شبهات، تنها برخي از مهم ترين شبهات مورد آناليز قرار مي گيرد تا اصول كلي مواجهه در آن گرايش معرفي گردد.
نمونه اي از شبهات عاشورايي وهابيت، روش آناليز و كشف مغالطات به كار رفته، و جست وجو از روش پاسخ گويي بينارشته اي
زير فصل ها
1. شبهات كلامي- تاريخي
2. شبهات تاريخي
3. شبهه هاي فقهي
4. شبهه هاي فرهنگي
1. شبهات كلامي- تاريخي(1)
شبهات كلامي اولين مرحله و مبنائي ترين شبهات وهابيت در موضوع فرهنگ عاشورايي هستند. چرا كه دانش كلام در نقش اولين پيش فرض
ص: 120
معرفتي در هندسه دانش هاي ديني قرار دارد. اگر بتوان اين بنيان را تخريب نمود به راحتي مي توان به اهداف زير يك جا دست يافت:
- تمامي مسائل تاريخي خوبه خود توجيه مي شود.
- موضوعات فقهي تغيير حكم مي دهد.
- مسائل فرهنگي سالبۀ به انتفاء موضوع مي شوند.
بدين جهت است كه در ميان شبهات عاشورائي تمركز بر اين گونه از شبهات به صورت مستقل و يا در ضمن بيشتر شبهات تاريخي و فرهنگي به چشم مي خورد. مي توان ادعا كرد كه بيشتر شبهات تاريخي و فرهنگي هميشه بر بستر يك و يا چند شبهه و يا مبناي كلامي مطرح مي شوند. بدين جهت دانستن روش شناسي مواجهه با اين گونه شبهات باعث تضمين بالاترين سلامت براي فرهنگ عاشورائي مي باشد. ناظر به اين واقعيت هاست كه در مقام توجه دهي به زواياي روش شناسي مواجهه، به جاي يك شبهه، سه شبهه از شبهات كلامي و يا كلامي-تاريخي مورد معرفي و نقد اجمالي قرار مي گيرد.
1-1. شبهه ي دوگانگي رفتار حسنين عليهما السلام و اثبات عدم عصمت آنان:
در ميان شبهات ماهواره اي وهابيت در موضوع عاشورا، يكي از موضوع هايي كه به شدت مورد هجوم قرار گرفته است، مسئله ي نوع رابطه ي حسنين عليهما السلام است. در قرائت كلامي شيعي دانسته شد كه اين دو امام معصوم هستند و از جهت تاريخي، يكي پس از ديگري به امامت مي رسند و ناظر به شرايط زمانه، يكي صلح مي كند و ديگري دست به قيامي حماسي مي زند.(1) ولي در نگاه وهابي، ضمن اين كه آن دو از
ص: 121
برجستگان صحابه هستند، داراي دو ديدگاه متفاوت در مسائل سياسي مي باشند و قيام عاشورا نه يك حكم ديني و عقلي مورد امضاي اهل بيت، بلكه صرفا ناشي از اجتهاد شخصي امام حسين عليه السلام مي باشد. اجتهادي كه ناشي از شخصيت هجومي و حس غيرت ايشان است كه در بستر سوء برداشت ها و فريب هاي زمانه، به جاي قيام ناخواسته به جنگي ناخواسته كشيده مي شود و در نهايت كشته مي شود. پس تفاوت رفتار حسنين عليهما السلام بيانگر عدم عصمت آنان است. كاركرد طلايي اين شبهه براي وهابيت از اين جهت است كه امام حسن عليه السلام و روحيه ي صلح گرايي ايشان را هم در برابر امام علي عليه السلام پدرش و هم در برابر امام حسين عليه السلام قرار مي دهد. ناظر به اين ظرفيت مغالطه آميز است كه وهابيت با صرف هزينه اي هنگفت يك سريال به نام «الاسباط» تنها براساس تبليغ و تأكيد بر اين شبهه توليد مي كند تا به گمان خود ضربه اي كاري به بنيان تشيع وارد سازد. اين شبهه و بنيان هايش به شرح زير است:
شبهه ي 1: شبهه ي دوگانگي رفتار حسنين:
شبهه ي 1: بين سيرت حسنين عليهما السلام در برابر امويان تفاوت است و اي كاش امام حسين عليه السلام همانند برادرش عمل مي كرد كه با وجود قدرت نظامي با معاويه صلح كرد.
منشأ پيدايش شبهه
شبهه
نوع مغالطه
كلامي
حسنين، امام معصوم و عالم به غيب نبوده و رفتارها و انتخاب هايشان مبني بر اجتهادات شخصي بوده است.
مغالطه ي تغيير تعريف.
مغالطه ي كوچك
ص: 122
نمايي مقام اهل بيت.
مغالطه ي تفسير به رأي درباره ي مقام اهل بيت.
مغالطه ي مسموم كردن سرچشمه نسبت به اعتقادات شيعه.
سياسي
عاشورا نه ناشي از رفتار سياسي يزيد، بلكه ناشي از نوع رفتار سياسي امام در تمامي فرايند قيام است.
مغالطه ي اتهام ابهام
مغالطه ي ارزيابي يك طرفه
مغالطه ي مصادره به مطلوب
تاريخي
از نظر تاريخي بين معاويه و يزيد تفاوتي نبود، ولي بين مشي سياسي حسنين عليهما السلام تفاوت است. عامل عاشورا تفاوت نگرش اهل بيت است، نه آن وحدت عملكرد امويان.
مغالطه ي ساده انگاري يك مدعا
مغالطه ي توسل به جهل
مغالطه ي زمان پريشي
اجتماعي
امام حسن عليه السلام در جامعه پايگاه اجتماعي داشت، ولي امام حسين عليه السلام در جامعه جايگاهي نداشت.
مغالطه ي حفظ پيش فرض
ص: 123
مديريتي
امام حسن عليه السلام در ارزيابي شرايط، كل نگر و آينده نگر ولي امام حسين عليه السلام جزء نگر و لحظه نگر است.
مغالطه ي حمله ي شخصي
شخصيتي
بين حسنين از جهت شخصيتي تفاوت وجود دارد. امام حسن عليه السلام مصلحت عامه نگر و داراي بصيرت بود، ولي امام حسين عليه السلام متأثر از شرايط تا عمق بحران خودساخته و يا ناخواسته كشيده شد.
مغالطه ي كامل ناميسر
مغالطه ي پهلوان توخالي
مغالطه ي تخطئه ي شخص
دقت در جدول بالا نشان مي دهد كه چگونه يك ادعاي يك خطي و كوچك مي تواند پشت سر خود مجموعه اي از مغالطات را داشته باشد. شبهه اي كه در بطن خود دست به دامان انواع و اقسام مغالطات ابهام، مغالطات عدم دقت براي گمراه سازي، مغالطات نقل، مغالطات ادعاي بدون استدلال، مغالطات مقام نقد، مغالطات مقام دفاع و مغالطه در استدلال پيش فرض نادرست مي شود. بدين جهت در مواجهه با اين شبهه و ناظر به مخاطبي كه طالب و يا مقصد پاسخ گويي است، جواب ها
ص: 124
مي تواند متفاوت باشد و از جواب هاي استدلالي تا جواب هاي نقضي و يا استفاده از فن مغالطه بر عليه مغالطه را شامل شود.
در تقسيم بندي شيوه هاي جواب بايد دانست كه اگر مخاطب درون يني بود و يا طالب شناخت حق بود، در اينجا راهبرد مطلوب پاسخ دهي حلّي و استدلالي مي باشد. ولي اگر مخاطب خود مغالطه گر و يا جامعه ي وهابيت بود، در اينجا به علت دوري ذهنيت اين گونه افراد و جوامع از نگرش هاي علمي و عقلي، روش پاسخ هاي نقضي كارآمدتر مي باشد(1) و در زمانه اوج گيري مواجهه جهت مشغول سازي دشمن، راهبرد مغالطه بر عليه مغالطه هم مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
نكته ي ديگري كه در مواجهه با مغالطه هاي كلامي بايد به آن توجه داشت، مسئله ي دوگانگي حق و باطل در اين گونه از شبهات است. چرا كه در بينش ديني وقتي تقابلي در سطح رهبران فكري رخ بدهد بديهي است كه يك سو حق و ديگري بر باطل مي باشد، ولي در مقام مغالطه سازي ادعاي بهره مندي هر دوطرف از حقانيت و يا وجود رگه هايي از باطل و خطا در هر دوسو كافي است كه مسئله ي حق و باطل را به فنا برده و ارزش هاي كلامي يك حماسه را تخريب كند، تا در نهايت حماسي بودن اصل رويداد، مورد خدشه قرار گيرد. بدين جهت در مقام دفع مغالطه ي كلامي عاشورايي تلاش موازي، براي بيان حقيقت
ص: 125
چهره ي جبهه ي حق (اهل بيت) و جبهه ي باطل (امويان) ضروري است. زيرا در اين جا مغالطه ي وهابيت كوچك نمائي و بزرگ نمائي است. آنان در يك بازي دوگانه، از يك سو مقام قدسي امامان معصوم را تنزل رتبه دهد و از سوي ديگر مقام امويان را رشد داده، تا اين دو هم شأن و يا داراي مرتبه اي نزديك به هم گردند. تا در نتيجه يا همه ي بار اتهام بر گردن امويان نوشته نشود و يا اين كه با ساده سازي رويداد از سنگيني و ارزش آن بكاهند. پس در مقام كشف مغالطه ي كلامي، ناظر به دوگانه ي حق و باطل و باتوجه به همان روابط بينارشته اي، در اين مقام بايد مجموعه اي از اقدامات زير انجام بگيرد:
- با استفاده از دانش انسان شناسي قرآني-فطري-عقلي، وجود انسان كامل و تعريف آن روشن گردد. آن گاه جايگاه انسان كامل (در قالب امام) در بستر زمان و شرايط زمانه معرفي گردد تا معلوم شود كه وهابيت اصولا بر ضد ديدگاه قراني درباره ي شخصيت و مقام معصومين هستند.
- رويداد عاشورا را فراتر از يك درگيري كوچك، در بستر نگرش فلسفه ي تاريخي، رويدادي اثرگذار در تاريخ مواجهه ي حق و باطل معرفي نمود.
- ناظر به آگاهي دشمنان از مقام و منزلت امام معصوم، جنايات آنان را در كربلا نه يك حادثه در ميان هزاران حادثه، بلكه جنايت عليه دين و بشريت و تاريخ معرفي نمود.
- براي اين رويداد شعاع اثرگذاري تاريخي تعريف كرده و براساس آن فرهنگ پوياي حماسه و ايثار و ذلت گريزي را تعريف نمود؛ حتي در
ص: 126
تاريخ اسلام، كربلا را مهم ترين مرجع براي تعريف فرهنگ ظلمستيزي در برابر مدعيان مسلماني قرار داد.(1)
اين همه بدان دليل است كه وهابيت با حذف عنوان امام از حسنين، شخصيت آنان را در حد ديگر انسان ها تنزل مي دهند. تا وقتي كه اين ديدگاه انسان شناختي حداقلي وجود داشته باشد، بديهي است كه شبهات عاشورايي به حيات خود ادامه مي دهند.
پس در مواجهه با اين شبهه مهم عاشورائي يكي از مهمترين راهبردهاي مواجهه، كشف مغالطات و وارونه سازي هاي انسان شناختي وهابيت درباره شخصيت حسنين عليهما السلام است. اين در حالي است كه در اكثر قريب به اتفاق برنامه سازي هاي رسانه ي ملي، به اين زاويه ي گرايش از بحث، كم توجهي مي شود و به جاي تعيين تكليف ديدگاه در اين مبنائي ترين پيش فرض، نظام برنامه سازي ها و يا موضوع سخن كارشناسي ها به سوي نتايج و دستاوردهاي انديشه شيعي و يا وهابي مي رود بدون پيش از آن مباني بحث مورد نقد و بررسي و يا اثبات قرار گرفته باشند.
در اين پاسخ گوئي جامع، از يك سو بايد پيش فرض هاي بنيادين شبهه و ضدشبهه را شناسائي كرد، آن گاه موارد وارونه سازي و انجام مغالطه را در انتها شناخت؛ آن گاه به حسب نياز و تنوع مخاطب به مديريت جواب ها پرداخت. به عنوان نمونه در اين شبهه از يك سو با روش هاي حلي انسان شناسي بايد ماهيت انساني رهبران حق و باطل را از جهت انسان كامل و يا
ص: 127
غيركامل بودن كشف كرد. آن گاه براساس ادله ي درون ديني برآمده از قرآن و حديث، مقام عصمت و انسان كامل بودن رهبري حق را اثبات كرد. سپس در ناحيه ي باطل، مبتني بر نگاه فلسفه ي تاريخي، پيچيدگي توطئه ها و نقشه هاي جريان باطل و ماهيت دروني و لايه هاي پنهاني او را افشا كرد. در نهايت براي اثبات اين همه مدعا، دست به رصد موارد نقض شبهه در منابع مورد استناد وهابيت زد. بدين جهت ايده هاي برنامه سازي در اين زمينه گستره اي از دانش ها را فرامي گيرد كه عبارتند از:
ايده هاي برنامه سازي در مقام پاسخ دهي
رويكرد ايده
ايده ي پيشنهادي در مقام جواب دهي
انسان شناسي
انسان شناسي تطبيقي فرقه هاي اسلامي (شيعي- سني اشعري- سني وهابي و ...) و تطبيق نتايج هر برداشت بر نوع قرائت از عاشورا.
كلامي-تاريخي
بررسي تاريخ 250 ساله ي امامت شيعي با رويكرد شناخت شباهت ها و تفاوت هاي دوره و سيره ي هر يك از امامان معصوم عليهماالسلام.
شخصيت شناسي (دشمن شناسي)
شخصيت شناسي معاويه براساس رفتارهاي او پيش و پس از صلح نامه و پيش و پس از شهادت امام حسن عليه السلام ، با هدف نمايش سياسيت گام به گام او در تحريف و تخريب اسلام ناب.
كلامي
بررسي دلايل عصمت امامان شيعه، به همراه بررسي ويژه ي دلايل عصمت امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام .
ص: 128
تاريخي
بررسي دوران امامت امام حسين عليه السلام و سيره ي سياسي و اجتماعي ايشان، در دو دوران صلح با معاويه و قيام بر عليه يزيد، با هدف نمايش تفاوت سيره ي امام حسين عليه السلام ، به اقتضاي شرايط زمانه.
گاه شمار ده ساله ي امامت امام حسين عليه السلام در زمان معاويه با رويكرد بازشناسي رفتارها و موضع گيري هاي امام عليه السلام و معاويه نسبت به يكديگر.
تاريخي-حديثي
بررسي روايات نبوي درباره ي تفاوت سيره و وظيفه ي امام حسن عليه السلام -صلح- و امام حسين عليه السلام –قيام- در منابع شيعه و اهل سنت.
كلامي-اجتماعي
بررسي تطبيقي عصمت و امامت حسنين عليهماالسلام، با نظريه ي اجتهاد به رأي و نتيجه متفاوت اين دو ديدگاه در ظلم ستيزي شيعه و ظلم پذيري وهابيت.
روش شناسي
معرفي تفاوت شخصيت معاويه در احاديث مستند نبوي با قرائت رسمي عامه از او، باهدف معرفي تناقض نگرش حديثي و كلامي عامه و بازتاب تاثير پيش فرض ها.
سياسي
معرفي ديدگاه وهابيت درباره ي حسنين، به عنوان نظريه ي ذلت پذيري سياسي جامعه ي اسلامي.
يادآوري: هدف از بيان اين شبهه، تأكيد بر جايگاه دانش انسان شناسي هم در تبيين مكتب حق و هم در مقام دفع شبهات وهابيت و غير وهابيت به تشيع در دو اصل نبوت و امامت است. چرا كه تا تفاوت ديدگاه ها و ديدگاه حق بر مبناي عقل و نقل مورد بحث قرار نگيرند، دست و پا زدن در تمامي
ص: 129
مباحث پسيني، راهبردي ناقص مي باشد كه بيشتر براي توهم پاسخ دهي كفايت مي كند. و در زمانه ي رواج دانش هاي بشر و ارتقاي سطح معلومات مخاطب رسانه نمي تواند به اقناع مخاطب ياري برساند.
شبهه ي 2: امام كشي شيعيان در كربلا
مسئله ي شيعه و يا غير شيعه بودن دوطرف حادثه ي كربلا يكي از پرحجم ترين تبليغات اين سال هاي وهابيت است. به ويژه كه آنان در مصاف با شيعه، هيچ جاي گزيني براي عاشورا ندارند و جز تلاش براي مصادره ي عاشورا هيچ راهي پيش خود نمي بينند. بدين جهت در اين چند سال اخير در شديدترين حملات رسانه اي و ماهواره اي خود، مدعي شده اند كه اكثر فرماندهان و خواص اجتماعي كوفه كه در جنايت عاشورا نقش داشتند از تشيع بوده اند. آنها در جديدترين كشف شگفت انگيز خود مدعي شيعه بودن عبيدالله بن زياد مهم ترين متهم حادثه ي كربلا شده اند(1) يا در برخي از اختراع هاي واژگاني خود، عناويني مانند «شيعه ي خوارج شده» را به كار مي برند. اين همه حاكي از عمق ضربه است كه هم جهان استعمار و هم وهابيت از تشيع خورده است. بدين جهت سرمايه گذاري وسيعي كرده اند تا اين واژه را به يك ضدارزش در جهان اسلام تبديل سازند. آنان در اين جنگ نرم جديد، تشيع را به فرقه اي انحرافي و ضداسلامي معرفي كرده و تمامي حوادث تلخ تاريخي را به آن منتسب مي سازند. شبهه ي عاشورائيي آنان در اين راستا اين است كه:
شبهه ي 2: امام و يارانش از مسلمانان بودند. كوفيان شيعي، امام را
ص: 130
دعوت كردند ولي به او خيانت ورزيدند، آن گاه او را در كربلا به شهادت رساندند.
منشأ پيدايش شبهه
شبهه
نوع مغالطه
تاريخي
كوفه شهري شيعي بوده است.
مغالطه ي توسل به جهل
مغالطه ي تحميل پيش فرض ها
مغالطه ي كنه و وجه
مغالطه ي آماري
مغالطه ي عبارات جهت دار
كلامي
امام از عامه بوده است.
مغالطه ي تفسير به رأي و تحريف
مغالطه ي ذهنيت گرايي
مغالطه ي جزمي گرايي
كلامي-فرهنگي
هركس كه به امام نامه ي دعوت نوشته، شيعه است.
مغالطه ي ابهام واژه و يا تغيير تعريف(1)
مغالطه ي كميت گرايي افراطي
مغالطه ي كل نگري
استنتاج باطل از حق
مديريتي-شخصيتي
امام فريب كوفيان را خورده است.
مغالطه ي اتهام ناداني و
ص: 131
توهين
مغالطهي ارزيابي يك طرفه
تاريخي
لشكر كربلا چون كوفي بوده پس شيعه بوده است.
مغالطه ي مصادره به مطلوب
مغالطه ي سؤال مركب
كلامي
در ماجراي كربلا نه عامه و نه امويان تقصيري ندارند.
مغالطه ي كوچك نمايي
مغالطه ي تله گذاري
همان گونه كه مشاهده مي شود براي ايجاد شبهه شيعه بودن تمامي كوفياني كه در آفرينش حادثه ي كربلا نقش داشتند، تركيبي از خودسانسوري و تحميل گري پيش فرض ها، به همراه كوچك نمائي نقش جريان هاي غيرشيعي به كار گرفته شده است و در اين ادعا براي اثبات شيعي بودن كوفيان معاصر با امام حسين عليه السلام تنها به دعوت گري آنان از امام اكتفا مي شود. همان گونه كه براي اثبات شيعه گري كوفيان در زمان حضور 4 ساله ي ايشان در كوفه تنها به در ركاب امام بودن در جنگ ها استدلال مي شود.(1) در ادامه براي غيرشيعي بودن امام حسين عليه السلام تنها بدين دليل ادعا مي شود كه امام قطعا از مسلمانان بوده است. پس ايشان قطعا از عامه است و اين شيعه بودن ايشان است كه دليل مي خواهد. اگر پرسيده
ص: 132
شود كه: اگر جنايت كربلا را تنها كوفيان شيعي به وجود آورده اند پس نقش يزيد و حزب اموي در اين ميان چه مي شود؟ مي گويند او خليفه ي مسلمانان بود و بايد امنيت و سلامت جامعه را تضمين مي كرد. پس در مواجهه با قيام امام حسين عليه السلام صرفا چند دستور كلي داد و بس. ولي اين شيعيان بودند كه با رفتارهاي خود بحران را گسترده كردند.
پاسخ به شبهه
اين شبهه به ظاهر يك شبهه ي كلامي است ولي واقعيت اين است كه اين شبهه شبهه اي كلامي-تاريخي است. كشف اين مغالطه ها از يك سو نيازمند فهم مباني كلامي در شيعه شناسي-سني شناسي است؛ خصوصا وقتي كه واژه ي شيعه و يا سني و يا وهابي صرفا دلالت بر آموزه هاي كلامي ندارد و شامل نوع موضع گيري هاي سياسي و فرهنگي و تعريف سبك زندگي هم مي شود.
از سوي ديگر براي اين شيعه-سني شناسي فكري و انديشه اي بايد سير تطور اين گروه بندي هاي فكري مورد بازخواني قرار گيرد(1) تا
ص: 133
مبادا با معيار موضع گيري هاي معاصر به تحليل رويدادهاي تاريخي پرداخت.(1)
نكته ي ديگري كه در كشف اين گونه مغالطات بايد صورت بگيرد، انجام مطالعات جامعه شناختي و مردم شناختي درباره ي جوامع صدر اسلام و خصوصا كوفه شناسي است، تا از جهت فكري و اعتقادي نوع گرايش و ميزان اعتقاد آنان مشخص شود. تا اصولا مبناي شبهه از تاريخي مورد بازخواني قرار بگيرد.
براي تحقق اين اهداف بايد از چند روش محتوايي استفاده كرد، كه عبارتند از:
- بازخواني مفهومي و تاريخي شيعه و سني در صدر اسلام و اين كه در آن سال ها اصولا غيرشيعيان، چه نسبتي با خوارج، اموي گري، ضديت و يا اقبال به عثماني گرايي داشته اند.(2)
- بازخواني سير پيدايش و گسترش تشيع در صدر اسلام، خصوصا در مقطع زماني بين رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله تا عاشورا و از عاشورا تا آغاز دوران غيبت كبري.
- ارائه ي گاه شمار پيدايش و رشد و تحولات شهر كوفه، و مطالعه زمينه هاي پيدايش جريان هاي فكري و فرهنگي در آن و نسبت هريك از اين جريان ها با تشيع؛ خصوصا از جهت اين كه آيا اصولا در فضاي
ص: 134
فرهنگي حاكميت بلندمدت خلفا امكان نسبت دهي تشيع به كوفيان وجود داشته است يا نه؟
به عنوان نمونه در گاه شمار زير در مورد شهر كوفه در حد فاصل پيدايش تا رخداد كربلا دقت نماييد تا معلوم شود كه اصولا كوفه شهري شيعي و يا شهري سني نشين و يا كلكسيوني از مذاهب و فرق است:
به نمودار مربوطه در نسخه pdf مراجعه شود.
- معرفي آماري و عددي جمعيت كلي و هم چنين آمار تقريبي طرفداران گرايش هاي كوفيان به سوي فرقه ها و گرايش هاي اسلامي در آن زمانه و تبيين وضعيت فكري مدعيان تشيع در كوفه از جهت كمّي و كيفي و كشف نوع نقش آفريني هر يك از اين جريان ها در حادثه ي كربلا.
- اثبات شيعه ستيزي لشكر كربلا بر مبناي رجزها و شعارهاي دو لشكر در عاشورا. (1)
ص: 135
- بازخواني پيام ها و خطبه هاي امام از جهت نسبت سنجي آن با جريان هاي اسلامي معاصر.
و ناظر به گستره ي متنوعي كه اين شبهه ايجاد مي كند، ايده هاي برنامه سازي مي تواند داراي تنوع زير باشد:
ايده هاي برنامه سازي در مقام پاسخ دهي
رويكرد ايده
ايده ي پيشنهادي در مقام جواب دهي
كلامي
مطالعه ي واژگاني تقسيم بندي هاي فرقه اي، و مطالعه ي سير تطول و تحول فكري و فرهنگي فرقه هاي مشهور
كلامي-تاريخي
بحران فكري عامه در مواجهه با نزاع هاي صحابه و تابعين و نقش آن در فرقه سازي.
سياسي-فرهنگي
ادوارشناسي جريان خلافت پيش و پس از خلافت امام علي عليه السلام و نقش آن بر تقويت جريان هاي ضدشيعي در كوفه.
اجتماعي
مطالعات آماري كوفه در آستانه ي عاشورا و واقعيات جبهه بندي هاي اجتماعي شهر كوفه.
شخصيت شناسي تطبيقي
مقايسه حضور شخصيت هاي منافق در جامعه و جنگ هاي نبوي به تصريح قرآن با نفاق شناسي شخصيت هاي عاشورايي كوفه.
فكري-اجتماعي
جريان شناسي نفاق از مدينه تا كوفه.
اقتصادي
مطالعه ي نقش عامل هاي اقتصادي در تصميم گيري هاي
ص: 136
مسلمانان در مقايسه بين دوران پيامبر صلي الله عليه و آله و بين جامعه ي برآمده از سياست گذاري هاي خلفا.
اجتماعي
مطالعه ي علت استقرار شهرهايي مانند مكه و مدينه و بصره و دمشق در يك فرهنگ غالبا باطل محور، در مقابل سرگرداني و چندپارگي فرهنگي شهر كوفه.
فرهنگي
بازتاب حضور انديشه و حضور فيزيكي حداقلي حق در يك جامعه در فاصله گيري آن جامعه از باطل محض و افتادن در سرگرداني و كش و قوس عوامل تأثيرگذار لحظه اي.
يادآور مي شود كه: امروزه برخي از شبهه پراكني هاي ضدشيعي به ظاهر كاركردي تهديدآميز دارند، ولي در نهايت به علت فرصت سازي اي كه براي كشف و نشر حقايق مي كنند باعث مي گردند كه زمينه براي مطالعات علمي نسبت به رويدادهاي صدر اسلام فراهم شود و در بلندمدت اين جنگ نرم، تبديل به فرصت تبليغ حقايق تشيع در گستره ي جهاني شده و تلاش هاي دشمنان نتيجه ي عكس داده و باعث استحكام هرچه بيشتر مكتب حق شود. شبهه ي شيعه بودن لشكر كربلا، فرصت ساز مباحث كلامي و تاريخي در زمينه ي شيعه شناسي مي باشد كه اگر با شيعه شناسي جغرافيايي روزآمد پيوند بخورد، آثار و بركات فراواني خواهد داشت. صد البته سستي و سهل انگاري رسانه ي ملي در مواجهه با اين دوگانه ي تهديد-فرصت، مي تواند خيلي زود وضعيت جاري فرهنگي كشور را تبديل به وضعيت تهديد-ضعف بنمايد.(1) در اين
ص: 137
صورت است كه شبهه به سرعت، تبديل به يك «بحران و سرطان فكري اجتماعي» خواهد شد.
شبهه ي 3: علم غيب امام حسين عليه السلام
مسئله ي علم غيب معصوم، از مواردي است كه به شدت وهابيت به آن حمله مي كنند و در مسير اثبات تصميم گيري هاي سيدالشهدا عليه السلام براساس معيارهاي طبيعي و علم ظاهري، اصرار دارند كه در بسياري از تصميم گيري ها، امام حتي از بسياري از صحابه و تابعين هم كم خردتر عمل كرده؛ تا بدين گونه حادثه ي كربلا را از تمامي ساحت هاي قدسي اش تهي سازند. آنها مدعي مي شوند كه:
شبهه ي 3: امام حسين در فرايند قيام، از علم غيب برخوردار نبود. بنابراين برخي از تصميم هايش در مقايسه با صحابه ي نصيحت گر او، برخلاف مصلحت و يا واقعيات جامعه بود. همين ويژگي بود كه در نهايت اورا به بحران كربلا وارد ساخت.
نگاه به منشأ پيدايش شبهه
شبهه
نوع مغالطه
كلامي
حسين بن علي علم غيب نمي دانست.
مغالطه ي تحميل پيش فرض
مغالطه ي طلب برهان
مطالطه ي تغيير تعريف
مغالطه ي ذهنيت گرايي
تاريخي
حسين بن علي در انتخاب هايش براساس علم ظاهري و دامنه ي اطلاعاتش عمل مي كرد.
مغالطه ي ساده انگاري
مغالطه ي تحميل پيش فرض ها
ص: 138
مغالطه ي ارزيابي يك طرفه
تاريخي-كلامي
حسين بن علي در برخي از تصميم هايش اگر هم خطا نكرده باشد، اسير شرايط و احساسات شده است.
مغالطه ي اتهام ناداني
مغالطه اصرار بر پيش فرض
مغالطه ي تخطئه ي شخص
كلامي
رفتن به كربلا با وجود علم به غيب، به معني پذيرش خودكشي است.
مغالطه ي نكته ي انحرافي
مغالطه ي مسموم كردن سرچشمه
مغالطه ي تعميم شتاب زده
خاستگاه اين شبهه ي وهابيت، تمركز بر اصل انحصار عالم غيب به خداوند است. بدين معنا كه هر آن چه كه به عالم غيب مربوط است (علم به غيب و ولايت تكويني و ...) انحصار به خداوند دارد و براي انسان ها ظرفيت اين جايگاه ها وجود ندارد. پس هر آن چه كه اثبات نعمت ماورائي براي معصوم را بنمايد باطل و بدعت و شرك است. در اين زمينه آنان از جهت روش شناسي، گروه فراواني از آيات قرآني را كه مستقيم و يا غيرمستقيم بر علم غيب معصومين دلالت مي كند هم، ناديده گرفته و يا توجيه مي كنند.
نكته ي جالب در اين زمينه اين است كه در مورد عاشورا فراواني احاديث پيش گويانه از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و امام علي عليه السلام در منابع فريقين،
ص: 139
كه حتي در جامعه ي اسلامي آن روز بخشي از آن فراگير بود، بر ضد اين ديدگاه وهابيت است.
ولي متأسفانه وهابيت نه تنها بر نگرش خود اصرار دارد، بلكه در مقام دوگانه ي حفظ مباني خود و يا تخريب شخصيت امام حسين عليه السلام ، در نهايت به تخريب شخصيت امام روي آورده و ايشان را از جهت شخصيتي و در مقايسه با ديگر صحابه و تابعين هم عصرش، كم تدبيرتر و يا با بصيرت كمتر معرفي مي كنند.
هدف از ارائه ي اين شبهه، اين است كه نشان دهيم يكي از كاركردهاي شبهه پراكني، تلاش براي تخريب شخصيت هاي مقدس است. در اين مسير، مغالطه گر ضمن تحميل پيش فرض ها و يك سويه نگري و تغيير تعريف ها، تلاش مي كند كه با برچسب زني و متهم سازي شخصيت مقدس به تخطئه ي او براساس نگرش خود بپردازد.
در اين صورت در مقام پاسخ گويي، ضمن كارايي مباحث استدلالي انسان شناسي، كلامي، و كاربرد ادله ي نقلي و درون ديني، بايد متوجه عوارض رواني مغالطه هم بود و با ايجاد جريان فرهنگي، باورهاي تخريب شده را تقويت كرد. بدين جهت است كه معصومين، گاه در مواجهه با يك انديشه ي انحرافي، ضمن استفاده از مباحث علمي، به تقويت شور و احساس ديني هم مي پرداختند.
يك مغالطه ي مهم ديگر وهابيت در اين زمينه خلط بين « داشتن يك مقام و استفاده و عدم استفاده از آن» است. بدين معنا كه «وجود علم غيب براي معصوم»، يك موضوع و «نوع استفاده از آن» موضوعي ديگر است. مثلا در قيام سيدالشهدا عليه السلام ، اصل آگاهي امام از سرانجام
ص: 140
سرنوشت خود و يارانش در نهايت مسير قيام قطعي است.(1)ولي سخن از ميزان عملكرد امام به علم غيبش در تصميم گيري هاست. در اين زمينه، اصولا بيشتر تصميم گيري ها و انتخاب هاي امام مبتني بر دانش ظاهري بوده است.(2)
مهم ترين بحث در مواجهه با اين شبهه ي وهابيت، معرفي مجموعه اي از معارف شيعي در زمينه ي انسان شناسي شيعي و معارف كلامي در مقام جواب و تمسك به آيات قرآني و روايات معتبر عامه در زمينه ي علم غيب در مقام جواب نقضي مي باشد. امروزه با پيشرفت هاي علمي بشر در زمينه ي تكنولوژي ذخيره سازي انبوهي از اطلاعات در يك ميكروحافظه و يا امكان پيش بيني هاي علمي در رشته هاي گوناگون، به راحتي مي توان مسئله ي علم امام را تبيين كرد.
بنابراين ايده هاي برنامه سازي ناظر به اين شبهه چنين است:
ص: 141
ايده هاي برنامه سازي در مقام پاسخ دهي
رويكرد ايده
ايده ي پيشنهادي در مقام جواب دهي
كلامي
جست وجو از احاديث نقضي كه اثبات گر علم غيب براي صحابه است.
حديث شناسي
جست وجو و استقرا از احاديث پيش گويي هاي نبوي در جامعه ي اسلامي (نسبت به موضوع هاي گوناگون به صورت عام و نسبت به عاشورا به صورت خاص) و مسئوليت هاي سازي ناشي از آن.
انسان شناسي تطبيقي
بازخواني تطبيقي نوع نگرش وهابيت و شيعه به روح انساني، فطرت و علم حضوري آدمي.
قرآني
آيات قرآني و داستان هاي قرآني، ناظر به اثبات علم افاضه اي حتي به غير معصومين.
مديريتي
بازخواني سياست متغير امام در برابر رويدادها كه نه ناشي از ضعف اطلاعات، بلكه ناشي از مديريت هوشمند و فعالانه در مواجهه با دشمن بود.
عرفاني
مرگ آگاهي نقطه ي اوج كمال جويي آدمي، و مثال هاي نقضي از مرگ آگاهي برخي از صحابه.
فرهنگي
تلاش براي ارتقاي شور و احساس مذهبي، در بستر رواج شبهه، با هدف تقويت نگرش دين داران به ارزش هاي فرهنگي دين حق.
در پايان تأكيد مي شود كه چون وهابيت به تاريخ شناسي و آينده پژوهي از رهيافت نگرش فلسفه ي تاريخي اعتقاد ندارد، رفتار هر انساني
ص: 142
اعم از پيامبر و غير پيامبر را يك رفتار در زمان خاص و با آثار محدود مي بيند. بدين جهت فكر مي كند اگر كسي هم علم غيب دارد، بايد نتيجه ي علمش را در دايره ي همان زمان محدود نشان دهد. ولي در نگرش عقلاني-علمي-قرآني شيعه، رفتار انسان كامل ناظر به جريان كلي مواجهه حق و باطل است، پس واكنش هاي معصوم را بايد ناظر به اين بينش عام و فراگير و بلندمدت تحليل و قابل فهم و ارزيابي كرد.
بدين جهت در انسان شناسي ماورائي، انسان كامل به جاي جست وجو براي استفاده هاي شخصي، از قدرت هاي ماورائي بايد، تاريخ سازي معصوم در تركيب بين رفتارهاي ظاهري و ماورائي اش مورد مطالعه قرار بگيرد.
2. شبهات تاريخي
وهابيت به دنبال ارائه ي تحميل قرائتي ساده و موجز و يك سويه از تاريخ صدر اسلام است، تا براساس اين روايت بتواند تاريخ پژوهي تحليلي و انتقادي نسبت به صدر اسلام را در جهان اسلام به تعطيلي بكشاند. زيرا در غير اين صورت، تمام مباني انديشه اي و فرهنگي و اجتماعي اي كه وهابيت برمبناي آن طراحي و ايجاد شده، فروخواهد ريخت. بنيان وهابيت بر «تطهير تاريخ صدر اسلام، از تمام نفاق ها و دشمني ها» و معرفي «اسلام اموي» به مثابه ي تنها اسلام بازمانده ي از دوران صدر اسلام است. زيرا بنيان اسلام وهابي چيزي جز اسلام قشري، متحجرانه، سكولار در سياست و با كاركردهاي حداقلي در تمدن سازي، ضدعلم و فرهنگ، مبتني بر تعصبات جاهلي و ... .
در اين بستر است كه عاشورا به مثابه ي تهديدي جدي بر عليه بنيان
ص: 143
هاي فرهنگي و سياسي و فكري وهابيت عمل مي كند. بدين جهت آنان در جنگ ماهواره اي و رسانه اي خود مأموريت تحريف و تخريب و يا تحريف و مصادره ي عاشورا را به اجرا مي گذارند. آنان در ادامه ي راهبردهاي كلامي كه كاركردش تهي سازي امام و عاشورا از ارزش هاي قدسي است، در شبهات تاريخي سعي مي كنند كه هرچه از عاشورا، نقش ضداموي داشته و كاركرد حماسي دارد را از آن پاك سازي نمايند. فهرستي از گزاره هاي تاريخي آنان درباره ي عاشورا چنين است:
- عاشورا قيام هدفمند نبود، يك حادثه ي تاريخي بود.
- مسئله ي عاشورا ،مسئله ي امام با كوفه است؛ نه مسئله ي امام با امويان و يزيد.
- در عاشورا جنايات جنگي رخ نداده و تمامي ادعاها دروغ هاي شيعه است.
- در عاشورا اگر هم جنايتي رخ داده توسط شيعيان كوفي و بدون دستور از مقامات بالاتر بوده است.
- در فرايند قيام اگر جنايت و يا بحراني رخ داده، حداقل نيمي از تقصيرات متوجه سوء مديريت امام در مواجهه با بحران است؛ مثل تصميم غلط امام براي بردن اهل بيت، يا ضعف عملكرد امام در مسئله ي آن.
- امام از جهت اثباتي، با نفي خلافت يزيد طالب خلافت شورائي بوده است.
- اهل بيت امام پس از عاشورا مورد احترام بوده و با عزت و احترام به شام برده شدند.
و ...
ص: 144
بديهي است اگر مجموعه برداشت هاي كلامي وهابيت كه نتيجه اش اثبات انسان عادي بودن امام حسين است، را با روايت تاريخي آنان از حادثه كنار هم بگذاريم، عاشورا نه تنها يك حماسه نخواهد بود، بلكه همان گونه كه در مجموعه برنامه سازي هاي وهابي ها در دهه ي محرم شاهد هستيم، عاشورا آكنده از تناقضات است.(1) مثلا:
تناقض هاي قرائت وهابي ها از عاشورا
گزاره ي اول
گزاره ي نقيض ، يا ضد
امام حسين در احاديث نبوي، بهشتي و الگو معرفي شده است.
قيام او با مخالفت صحابه همراه بود.
قيامش خروج بر خليفه ي وقت بود.
قيامش باعث تفرقه مسلمانان شد.
بين اهل بيت و صحابه و حتي امويان رابطه ي دوستي و محبت برقرار بود.
امام، توسط لشكر يزيد در كربلا به شهادت رسيد.
امام طالب ديدار يزيد بود.
اما لشكر كوفه با اين درخواست مخالفت كرد.
حسين مخالف صلح بود.
اما تا معاويه زنده بود آرام نشست، چون حلم معاويه و روش حكومت داري او بهانه اي براي شورش فراهم نمي ساخت.
ص: 145
مردم كوفه چون حسين را دعوت كردند شيعه بودند.
مردم كوفه به دستور يزيد و تحت تأثير تشويق و تهديد او در لشكر ابن زياد شركت كردند.
امام و صحابه دوست و مهربان بودند.
در ماجراي سفر امام به سوي كوفه هيچ يك او را همراهي نكرده و بلكه با نصيحت سعي در منصرف كردنش داشتند.
پيامبر پيش بيني كرده بود كه دنيا به اهل بيتش نمي رسد.
ولي حسين براي رسيدن به خلافت راهي عراق شد.
حسين با يزيد بيعت نكرده بود، البته به جهنم نمي رود چون پيامبر تصريح كرده كه او بهشتي است.
بيعت با خليفه ي زمان واجب است و همه ي صحابه با يزيد بيعت كرده بودند.
براي تأكيد بر اين تناقض گويي هاي تاريخي مي توان ضمن رصد گزاره هاي تاريخي در مجموعه برنامه هاي ميزگردي و مستند شبكه هاي وهابي در دهه ي محرم، به نقد و بررسي سريال «الحسن و الحسين» پرداخت. در اين سريال پس از تلاش هاي فراوان براي نمايش روابط نيك بين حسنين با صحابه و تابعين و امويان و نمايش تصاوير فراوان در اين زمينه، وقتي به حادثه عاشورا مي رسد ناگهان به جاي داستان هاي نمايشي بازسازي شده به گزارش خبري روي آورده و گزارشي سريع از اصل كشته شدن امام و يارانش مي دهد.
علت اين امر اين است كه اگر:
- اگر حادثه ي عاشورا به روايت شيعي نمايش داده مي شد، تمامي سريال زير سؤال مي رفت.
ص: 146
- اگر به روايت وهابي نمايش داده مي شد، كه عاشورا جنگي بي منطق و بيهوده و مصداق خودكشي است و امام زير سؤال مي رود.
بدين جهت آنان براي فرار از دولبه ي آسيب، ناچار شدند صورت مسئله را حذف كنند و در سريال به جاي تصويرسازي داستاني، تنها به صورت نريشن، اطلاعات مبهمي از رويداد عاشورا بدهند و در پايان تاكيد كنند كه فراموش نكنيد كه هم قاتلين عاشورا در دنيا خير نديدند و قصاص شدند و هم امام، خودش تأكيد كرده كه برايش عزاداري نشود!
در مواجهه با شبهات تاريخي وهابيت، رصد سرگرداني هاي آنها امري جالب و فرصت ساز براي طنزپردازي هاي افشاگرايانه خواهد بود. در اين زمينه براي آشنا شدن با نوع مغالطه گري وهابيت در تاريخ عاشورا و روش مواجهه، به بيان يك شبهه بسنده مي شود:
در جواب آيا در روز عاشورا اهل بيت حسين رضي الله عنه لب تشنه بودند؟ محمدباقر سجودي مي گويد:
شيعه مي گويد س_پاه امويان آبشخور فرات را بر اهل بيت بستند، تا آنان بر اثر تشنگي بميرند يا تسليم گردند. ابوالفضل كه لب هاي خشكيده و چهره هاي رنگ پريده فرزندان برادرش و ديگر كودكان را از شدت تشنگي ديد، قلبش فشرده گشت و از عطوفت و مهرباني دلش آتش گرفت، سپس به مهاجمان حمله كرد، راهي براي خود گشود و براي كودكان آب آورد و آنان را سيراب كرد. در روز دهم محرم نيز بانگ (العطش) كودكان را شنيد، دلش به درد آمد و مهر به آنان، او را از جا كند. مشكي برداشت و در ميان صفوف به هم فشرده ي دشمنان خدا رفت، با آنان درآويخت و از فرات دورشان ساخت، مشتي آب برداشت تا تشنگي خود را برطرف كند، ليكن مهرباني او اجازه نداد قبل از برادر
ص: 147
و كودكانش سيراب شود، پس آب را فرو ريخت. اين سؤال ها براي من مطرح است، آيا شيعه اي جواب دارد:
1) چرا حضرت حسين آب كافي همراه نبرده بود؟ معمولا انسان بايد وقتي سفر بيابان در پيش دارد، از چاه هاي وسط راه آب كافي برمي دارد. حضرت حسين كه در محاصره ي دراز مدت قرار نگرفته بود كه آب كاراوان به يك باره تمام شود، چرا بايد براي يك هفته آب ذخيره نمي داشت؟
2) مي گويند حضرت عباس رفت براي گروه آب بياورد و توانست يك مشك را پر كند. يك مشك آب براي اين لشكري كه 72 مرد و چند صد زن و كودك تشنه همراهش بودند چه اهميتي داشت؟ چرا مي بايست حضرت عباس لب تشنه بميرد؟ مگر به منبع آب نرسيده بود؟ حداقل بايد خود را سيراب مي كرد تا با فرزي و چالاكي بيشتري حركت و جنگ مي كرد، تا تازه نفس مي شد و سريع تر به گروه مي رسيد و از اين مشك كوچك ديگر سهم خود را طلب نمي كرد و همه را به زنان و كودكان مي داد. فكر نمي كنيد لب تشنه ي حضرت عباس يك دروغ و براي تحريك احساسات باشد؟ خوردن آب از نهر فرات كه وقت نمي گرفت، شما مي گوييد به دهان نزديك كرد بازپس ريخت!
3) باز يكي نيست از اينها بپرسد كه كي ديد عباس از آب فرات نخورد؟ به همراه او كسي نبود تا اين واقعه را براي گروه خبر دهد كه عباس آب را به دهان نزديك كرد و ريخت.
4) رودخانه ي فرات يك رودخانه ي دراز است. حسينيان مي توانستند در شب عاشورا يا شب هاي قبل از آن كه آب كم شد تدبير كنند و با استفاده از تاريكي شب يواشكي كمي راه بروند و لشكر يزيد را دور
ص: 148
بزنند و كمي دورتر از لشكر يزيد، خود را به نهر عظيم فرات برسانند. يزيديان كه آب فرات را در كوزه نكرده بودند. لشكر حسين از 4 طرف كه محاصره نبود! به ادعاي اينها فقط راه فرات را از جلو بسته بودند. مگر در روزهاي قبل نمي دانستند كه براي فردا آب خوردن ندارند؟!
پاسخ ما (وهابيت) به اين شبهه چنين است كه: تو گويي خداوند عقل شيعيان را دزديده است. همه ي داستان هايشان همين طور و از اين بدتر است. از هر طرف كه نگاه كنيم داستان لب تشنه ي حسين و يارانش دروغ است. زمين كربلا در جلگه واقع است، پس به راحتي مي توانستند يك چاه بكنند و به آب برسند!
همان گونه كه مشاهده مي كنيد: در اين شبهه مغالطه گر به جاي بحث از اسناد و مدارك تاريخي، و به جاي مانور هم زمان بر دو جبهه ي حق و باطل، تنها بر برخي از ويژگي شخصيتي جبهه ي حق و برخي رفتارهاي آنها تمركز كرده تا بتواند شبهه ي خود را طراحي كند.
اينك در مقام مغالطه شناسي، كافي است به جدول زير توجه شود:
شبهه ي 3: در كربلا مسئله ي آب و تشنگي دروغ است. چون امكان تحصيل آب به راحتي بوده و اگر هم بر فرض بحراني بوده، خود امام هم در آن نقش داشته است.
نگاه به منشأ پيدايش شبهه
شبهه
نوع مغالطه
تاريخي
در عاشورا قصه ي محاصره ي آب و تشنگي دروغ است.
مغالطه ي ادعاي بدون دليل
ص: 149
مغالطه ي طلب برهان
مغالطه ي جزمي گرايي
تاريخي-جغرافيايي
در كربلا امكان تهيه ي آب به راحتي وجود داشته است.
مغالطه ي ساده انگاري
مغالطه ي تحميل پيش فرض ها
مغالطه ي ارزيابي يك طرفه
مغالطه ي استدلال از راه سنگ
مغالطه ي توسل به احتمالات
مديريتي
حسين بن علي در مسئله ي بحران آب ضعيف عمل كرده است.
مغالطه ي اتهام ناداني
مغالطه ي اصرار بر پيش فرص
مغالطه ي تخطئه ي شخص
مغالطه ي پهلوان ...
شخصيت شناسي-روان شناسي
ياران امام هم در مسئله ي آب مقصر هستند.
مغالطه ي نكته ي انحرافي
مغالطه ي مسموم كردن سرچشمه
مغالطه ي عوض كردن موضوع بحث
پذيرش ظاهري نقد
مغالطه ي تعميم شتاب زده
ص: 150
در مقام دفع اين مغالطه ها، بهترين روش تلاش براي فرهنگ سازي تاريخ پژوهي عالمانه در جهان اسلام است. اين روش هم استنادگرايي در تاريخ و آن گاه داشتن تحليل هاي درست بايد مورد توجه قرار بگيرند. يعني بايد به مخاطب، هم پژوهش تاريخي توصيفي و هم پژوهش تاريخي تحليلي را، آموزش داد و او را به آن تشويق كرد. در مقام رسواسازي شبهه گران، و تأكيد بر جواب هاي حلي و يا اجراي جواب هاي نقضي، تكثر و فراواني نقل قول ها مي تواند در ابطال ادعاهاي بدون دليل وهابي ها ياري فراوان برساند. به ويژه كه اگر در ارائه ي اسناد تلاش شود تا تمامي جزئيات مرتبط با موضوع مورد پژوهش قرار بگيرد. در اين زمينه ضمن استفاده از روش جست وجوي اسنادي، دو روش گاه شمار تاريخي و مطالعات جغرافيايي (اطلس) هم مي تواند فايده هاي فراوان داشته باشد.
در مسئله ي آب و تشنگي، گاه شمار بسته شدن آب، در كنار مجموعه اقدامات امام، نشانگر عمق جنايت گري لشكر يزيد در كنار تدابير فعالانه ي امام مي باشد.(1) بايد توجه داشت كه از جهت جغرافيايي، منطقه ي استقرار كاروان امام به دستور ابن زياد در وسط بيابان بود. اين منطقه از فرات بيش از چند كيلومتر فاصله داشته است. امام در مسئله ي مديريت آب، گاه چنان ذخيره اي تهيه مي كند كه لشكر هزارنفري حرّ را سيراب مي كند. پس در مسئله ي آب و يا ديگر جنايات يزيديان، ضمن پرهيز از يك سويه نگري اي كه وهابي ها طراحي كرده اند، بايد برنامه هاي دوسويه ي حق و باطل، آن هم با
ص: 151
لحاظ مباني مورد مطالعه قرار گيرد و براي استناد بيشتر مي توان از رويدادهاي تاريخي هم شاهد آورد.(1)
ايده هاي ناظر به شبهه هاي تاريخي:
ايده هاي برنامه سازي در مقام پاسخ دهي
رويكرد ايده
ايده ي پيشنهادي در مقام پاسخ دهي
روش شناسي
اولين راهبرد در برابر شبهات تاريخي، بايد استفاده از روش نقضي و تلاش براي بمباران مصاديق نقض بر شبهه گر باشد.
پاسخ دهي اسنادي در قالب جواب حلّي و اثبات مدعاي تاريخي جبهه ي حق در مرحله ي بعد.
مطالعات تاريخي
استفاده از روش گاه شماري توصيفي براي كشف تمامي زواياي رويداد در دو سويه ي جبهه ي حق و باطل.
تاريخ تحليلي
تحليل تطبيقي رويداد برمبناي دوگانه ي حق و باطل براي نمايش چهره ي واقعي هر دوطرف از جهت نوع مباني و تعريف روش هاي دست يابي به موفقيت و پيروزي.
روش بينارشته اي
اهتمام به تبيين موضوع تاريخي از تمامي جهات مرتبط و احتمالي: اجتماعي، سياسي، فرهنگي، اقتصادي و تربيتي تا مخاطب، خصوصا مخاطب غير
ص: 152
شيعي متوجه شود كه چگونه يك مسئله ي پيچيده ي تاريخي توسط وهابيت تبديل به يك قصه ي بچه گانه شده است.
روان شناسي-شخصيت شناسي
استفاده از روش هاي تحليل و آناليز شخصيت در مطالعه ي سه گانه ي سفيد، سياه، خاكستري نسبت به آحاد افراد جامعه ي اسلامي و نمايش پيچيدگي هاي شخصيت هايي كه وهابيت سعي در تصويرگري شعاري از آنان دارد.
مديريتي
نمايش مباني و اصول مديريت حق و باطل در شرايط بحراني، از توجه و عدم توجه به بحران سازي ضدانساني، تا نحوه ي مديريت گام به گام آن، در رويدادهاي تاريخي.
تاريخي-فرهنگي
مطالعه ي نحوه ي فرهنگ سازي معصومين بر مبناي مظلوميت هاي امام و اهل بيتش در كربلا.
3. شبهه هاي فقهي
در زمينه ي شبهات فقهي عاشورايي وهابيت، شاهد دوگونه از شبهه پراكني از سوي آنان مي باشيم. بخش اول احكام فقهي است كه مرتبط به رويدادهاي تاريخي است. مبناي اين شبهات تلاش براي جلوگيري از هر رفتاري است كه منجربه تشنيع و تنقيص صحابه و تابعين مرتبط به عاشورا بشود. در اين راهبرد وهابي ها هرگونه سبّ و لعن را حرام مي دانند و حتي با وجود جواز لعن و بلكه حكم به وجوب لعن آن از سوي برخي از علماي عامه، لعن او را جايز نمي دانند.
در مرحله ي دوم، وهابيت پس از جعل احكامي كه از جانيان
ص: 153
عاشورا دفاع مي كند، به تخريب فرهنگ عاشورا از رهيافت فقه و شريعت مي پردازد و براي تحقق اين هدف در اين مرحله از همان قانون كلي خود، بدعت و حرام دانستن هر امر جديدي را استفاده مي كنند و با زدن يك برچسب جديد و بدون سابقه بودن مصاديق فرهنگي عاشورايي در سنت و سيرت پيامبر و صحابه، آن را مصداق بدعت دانسته و پس از آن به راحتي حكم حرمت تكليفي و وضعي را بر تمامي شعائر حسيني بار مي كنند تا تمامي اشكال عزاداري حرام گردد.
در مقام مواجهه با اين گونه شبهات و در مقام جمع بين جواب هاي حلي و نقضي براي انواع و اقسام مخاطب هاي رسانه ي ملي، بايد به نكات زير توجه داشت:
راهبردهاي پاسخ گويي به شبهات فقهي وهابيت در موضوع عاشورا
مخاطب
راهبرد
وهابي
تنها راهبرد ابطال حكم حرمت در برابر وهابي ها، ارائه ي مصاديق از سيرت نبوي و سنت صحابه است. در اين زمينه هرچه مصاديق بيشتري يافت شود، استدلال آنان بيشتر تضعيف مي شود. در اين زمينه دو مصداق براي جست وجو است: يكي جست وجو از اصل انجام عمل (اصل عزاداري) و جستوجو از مصاديق آن.
اهل سنت
- بر اساس فقه مقارن، تلاش براي يافتن حكم به جواز از علماي مذاهب اربعه، اگر چه برخي از آنها.
ص: 154
- تلاش براي يافتن عمل كردن به حكم جواز در سيره ي تاريخي علما.
- جست وجو از مباني عامه در اصول فقه، در مورد فقه مسائل مستحدثه كه آيا اصل جواز است يا نه؟
شيعه
- ارائه ي مصاديق نقضي از منابع خاصه.
- ارائه ي تأكيد تاريخي معصومين بر انجام فرهنگ هاي عاشورايي و مستحب مؤكد بودن مصاديق در كنار واجب بودن اصل.
- بيان اصالةالجواز در اصول فقه.
- بيان سيره ي معصومين و سيره ي علما.
يك نكته ي روش شناسانه
در اصول فقه شيعه، اثبات شده كه قرآن و حديث به عنوان منبع اجتهاد، هر دو حجتند. ولي اگر دو روايت با همديگر معارض بودند و يا روايتي با قرآن معارض بود، قران معيار و ملاك است. هرآن چه از روايات فقهي هم، كه مخالف قرآن باشد، باطل است.(1) در فقه عامه، مسئله ي عرضه بر قرآن يا باطل بودن روايت مخالف قرآن وجود ندارد. بدين جهت در فقه عامه، هم حديث مخالف قرآن و هم، اجتهاد در برابر نص قطعي وجود دارد.(2) مخالفت با قرآن و سنت قطعي نبوي در فقه و حديث حنابله و وهابي ها بيشترين نمود را دارد. مثلا آنها در منع
ص: 155
جواز لعن بر يزيد به مجموعه از روايات منسوب به پيامبر در منابع عامه تمسك مي كنند كه پيامبر فرمود:(1)
- لعن كردن خود پيامبر نه از عصمت، بلكه بر اثر احساسات و غرائز انساني اش است.
- لعن از لعن كننده باز نمي گردد مگر به خودش.
- لعن به صحابه، لعن حق تعالي را به همراه دارد.
باتوجه به اين روايات، وهابي ها فتوا به منع لعن به صورت مطلق نسبت به هر انساني داده اند و در ضمن آن، منع جواز لعن يزيد را هم اثبات كرده اند. اين درحالي است كه در مقام ابطال اين مدعاي وهابيت، در قرآن و روايات نبوي و سيره ي تاريخي ايشان، موارد بسيار زيادي از لعن پيامبر وجود دارد. همانند:
- آيات صريح قرآن در جواز و وجوب لعن جريان باطل.(2)
- روايات نبوي بر وجوب لعن جريان هاي باطل .
- سيره ي عملي پيامبر در موارد متعدد تاريخي بر لعن منافقين و مرتكبين برخي محرمات ديني.(3)
ص: 156
پس در مسئله ي شبهات فقهي با تركيب روش نقضي و حلي، مي توان هم براي جامعه ي وهابي و هم براي جامعه ي اسلامي، تناقض هاي احكام فقهي آنان را به نمايش گذاشت و در نهايت اثبات كرد كه در اين نظام فقهي، به جاي معيارهاي ديني، اشخاص و پيش فرض هاي ناظر به آنها، معيار حكم شرعي قرار مي گيرند. اين در حالي است كه دين خداوند نبايد -همانند شريعت موسي- بازيچه ي دست مدعيان دين داري و حب و بغض هاي زميني آنان شود.
4. شبهه هاي فرهنگي
در شبهه هاي فرهنگي، از يك سو وهابيت تمامي شعائر و فرهنگ هاي عاشورايي را به بهانه ي بدعت بودن حرام مي داند(1) از سوي ديگر باتوجه دستاوردهاي فرهنگي و اجتماعي فراوان آن براي شيعه و غيرشيعه با كينه و بغض شديد نسبت به آن مي نگرد و ناظر به قوت هاي فرهنگ عاشورايي در حفظ و بقاي مكتب شيعه، موجي از شبهه پراكني گسترده را بر ضد آن به راه مي اندازد. در اين جريان سازي آنان ادعاهاي گوناگوني را مطرح مي كنند:
- گاه مدعي بي فايده بودن انجام شعائر حسيني براي امام و شهداي كربلا مي شوند.
- گاه اين فرهنگ ها را بي معنا و بدون فلسفه مي دانند؛ زيرا انتقام كربلا گرفته شده است.
ص: 157
- گاه از منظر فرقه شناسي آن را عامل تفرقه و رواج نفرت معرفي مي كنند.
- گاه در لباس كارشناس هاي علمي جامعه شناسي و روان شناسي، مدعي آسيب هاي اجتماعي و شخصيتي شعائر فرهنگي عاشورايي مي شوند.
- گاه اين شعائر و فرهنگ ها را باعث هدر دادن سرمايه هاي اقتصادي فراواني مي دانند.
- در نهايت در يك وارونگي فرهنگي مدعي فرهنگ جشن و شادي براي عاشورا و محرم مي شوند.
***
اينك به عنوان نمونه با مغالطه پردازي هاي يك شبهه آشنا مي شويم:
شبهه ي 3: عزاداري ضمن اين كه بدعت است، فايده اي براي امام حسين كه در بهشت است ندارد.
نگاه به منشأ پيدايش شبهه
شبهه
نوع مغالطه
كلامي-انسان شناسي
انسان -حتي امام معصوم پس از شهادت يا مرگ ارتباطش با عالم دنيا به كلي قطع مي شود.
مغالطه ي ارزيابي يك طرفه
مطالطه ي تغيير تعريف
مغالطه ي ذهنيت گرايي
مغالطه ي تفسير به رأي
كلامي
عزاداري براي شخص مرده است و فايده اي هم براي او ندارد.
مغالطه ي نقل قول ناقص
مغالطه ي قياس مع الفارق
ص: 158
فقهي
عزاداري بدعت است.
مغالطه ي اتهام ناداني
مغالطه ي توسل به زور
تربيتي-عرفاني
عزاداري براي عزادار هيچ كاركرد تربيتي و تعالي بخشي ندارد.
مغالطه ي مسموم كردن سرچشمه
مغالطه ي تخطئه ي شخص
مغالطه ي تعميم شتاب زده
در جمع بين شبهات وهابيت نسبت به فرهنگ عاشورايي و بين مغالطات مورد استفاده قرار گرفته، دانسته مي شود كه وهابيت در يك طراحي فرهنگي تلاش مي كند تا معناي اصطلاحي موضوع هاي مرتبط با فرهنگ ديني را دچار تحريف و وارونگي سازد. كلماتي مانند: انسان و روح و مرگ، شهادت و شهادت طلبي، توسل، بدعت و ... . تا براساس آن اثبات كند كه نظام واره ي اعتقادي و فرهنگي شيعه باطل است و اصولا تقسيم بندي انسان به معصوم (انسان كامل) و غيرمعصوم درست نيست. هم چنين اثبات كند كه با مرگ، همه چيز آدمي نابود مي شود و روح او هم هيچ ارتباط زميني نخواهد داشت. پس مرگ نقطه ي پايان و به معني نابودي است و براي مرده -هركس كه باشد- عزاداري هيچ منطقي ندارد. وقتي عزاداري براي مرده اثر نداشت، براي زنده هم ناظر به فضاي منفي اي كه دارد، داراي تأثيرهاي بدي است. پس بايد تمامي اين فرهنگ هاي بي فايده ماورائي و مضر دنيوي تعطيل شوند.
در برابر اين ديدگاه، منطق فرهنگي شيعي-عاشورايي وجود دارد كهك مباني آن بر انسان شناسي شيعه استوار است و با عقل و علم تأييد
ص: 159
مي شود. مهم ترين گزاره ي اين دانش شيعي، بر وجود حيات برزخي، خاص براي معصومان و بازتاب هاي دنيوي توسل به آنان مي باشد. از جهت اسنادي هم، ريشه ي اين فرهنگ ها به منابع ديني -در كنار ادله ي عقلي- است.
پس براي دفع شبهات فرهنگي وهابيت، بايد با در نظر گرفتن تنوع مخاطب، مجموعه اي از پاسخ هاي نقضي و حلي را ارائه داد. مانند:
- توجه ويژه بر روايات عاشورايي در فرهنگ حديثي عامه و كشف اصول فرهنگي از آنها.
- توجه به اصول فرهنگ سازي پيامبر در مدينةالنبي.
- بازخواني فرهنگ ديني در آيات قرآني.
- مباني انسان شناسي فرهنگ شيعه در مقايسه با مباني انسان شناسي وهابيت و عرضه ي هر دو دسته به قرآن و علم.
- مطالعهي بازتاب هاي يك سده ي اخير فرهنگ عاشورايي و ضد فرهنگ گرائي وهابيت در برابر استعمار.
- تضادهاي فرهنگي جوامع سلفي معاصر در نفي فرهنگ ديني و جذب فرهنگ غير دين.
ايده هاي برنامه سازي در مقام پاسخ دهي
رويكرد ايده
ايده ي پيشنهادي در مقام پاسخ دهي
انسان شناسي
اثبات تضاد انسان شناسي وهابيت با قرآن عقل و علم
عرفاني-كلامي
اثبات كاركردهاي روحاني معصوم پس از مرگ بر عالم دنيا
ص: 160
حديثي
بازخواني عزاداري در سيره ي نبوي و صحابه.
فرهنگي-تاريخي
مقايسه ي دو جامعه ي شيعه و سني در بستر تحولات (خصوصا دوران دو قرن اخير در مواجهه با استعمار غرب) تاريخي از زاويه ي بود و نبود فرهنگ عزاداري.
تاريخي-فرهنگي
تأكيد بر دوگانگي فرهنگ عاشورائيي جهان اهل سنت با رويكرد فرهنگ گريز وهابيت و تلاش براي احيا و ترويج فرهنگ عاشورايي عامه در جاي جاي جغرافياي جهان اسلام.
فرهنگي-اجتماعي
معرفي جاذبه هاي فرهنگي عاشورا در بستر تاريخ براي غيرشيعيان و غيرمسلمانان و نقش آن در نشر اسلام.
فرقه اي
معرفي ظرفيت هاي عاشورا براي هم گرائي و وحدت بين فرقه هاي اسلامي غير ناصبي.
سخن پاياني
امروزه وهابيت، مبتني بر منابع اقتصادي فراوان داراي سايت هاي اينترنتي و شبكه هاي ماهواره اي و رسانه هاي فراواني مي باشد. امري كه باعث شده تا شبهات و مغالطات عاشورايي آنان از جهت كميت فراوان و گسترده به چشم آيد. ولي در پشت همه اين شبهات، نگرش سطحي و متحجرانه از دين اسلام وجود دارد كه اگر با معارف عقلاني و فطري و نقلي مواجهه شود، از جهت كيفي، زمينه اي براي عرض اندام ندارد. بدين جهت امروزه در مواجهه با وهابيت تلاش براي فرهنگ سازي دين داري عالمانه و تلاش براي حاكم سازي
ص: 161
دين پژوهي فطري و تشويق كردن به كثرت مطالعه، خصوصا در زمينه ي مطالعات تطبيقي، مي تواند بيشتر دين داران را تبديل به سربازان جنگ نرم بنمايد. پيش فرض تحقق اين چشم انداز اين است كه مديران و برنامه ريزان و برنامه سازان سازمان در مقام افسران جنگ نرم، به رسالت خود در زمينه ي طراحي نظام هوشمند و مستمر مواجهه با شبهات توجهي ويژه نمايند.
ص: 162
ص: 163
كتاب نامه
زير فصل ها
كتاب
نرم افزارها
پايگاه هاي اينترنتي
ص: 164
ص: 165
كتاب
قرآن
نهج البلاغه، جمع آوري سيد رضي،تحقيق صبحي صالح، هجرت، قم، اوّل،1414 ق.
ابن ابي الحديد، عزالدين، شرح نهج البلاغه، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، چاپ اول، قاهره، دار احياء الكتب العربيه، 1378 ق.
اميني، ابراهيم، اسلام و تعليم و تربيت، دوم، انتشارات اوليا و مربيان جمهوري اسلامي ايران، 1373ش.
اطلس شيعه در اسلام.
آئين برنامه سازي محرم.
پژوهش فيلمنامه ي امام حسين عليه السلام .
جعفريان، رسول، تاريخ تحول دولت و خلافت از برآمدن اسلام تا برافتادن سفيانيان.
جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران.
خرادآذر، مهرزاد، مغالطات نوين.
خندان، سيد علي اصغر، منطق كاربردي.
رجبي، محمدحسين، كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامي.
سيد منير، الرافد في علم الأصول (تقرير بحث السيد السيستاني).
شبهه هاي مطرح شده در شبكه هاي ماهواره اي درباره ي قيام عاشورا.
ص: 166
شرح غررالحكم و دررالكلم،
شهيدي، سيد جعفر، پس از پنجاه سال، پژوهشي تازه پيرامون قيام امام حسين عليه السلام ،
صافي گلپايگاني، لطف الله، شهيد آگاه، نقد شهيد جاويد.
عاملي، علامه شرف الدين، اجتهاد در برابر نص.
عسكري، مرتضي، نشانه هاي دو مكتب در اسلام، ترجمه ي معالم المدرستي.
علامه عسكري، عبدالله بن سبا و ديگر افسانه هاي تاريخي.
فرج پور، حامد، مقاله ي بررسي لعن در قرآن و سنت، فصلنامه امامت پژوهي، ش 7.
فروغي، اصغر، مقاله ي مسئله ي آب در كربلا، نشريه ي تاريخ در آيينه پژوهش، زمستان 1382 - پيش شماره ي 4.
قرطبي، التفسير.
لغت نامه ي دهخدا.
محمدرضا، هدايت پناه، جريان شناسي فكري معترضان قيام كربلا.
محمدي ري شهري با همكاري پژوهشكده ي علوم و معارف حديث، دانشنامه ي امام حسين عليه السلام .
وسائل الشيعه، ج 27.
علي زاده ي موسوي، سيد مهدي، تبارشناسي سلفي گري.
احمدي . انواع قضايا و تحليل آنها از حيث توجيه و اثبات ، پايان نامه دكتري، به راهنمايي دكتر ضياءموحد و دكتر احد فرامرز قراملكي ،تهران ،دانشكده الهيات دانشگاه تهران،1379
خرمشاهي ، بهاءالدين:دين پژوهي،تهران ،موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي،1372
سيف نراقي.نادر:روشهاي تحقيق در علوم انساني،تهران،1359
ص: 167
-:استاد مطهري و كلام جديد،تهران ،پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي،1383
هندسه معرفتي كلام جديد ، تهران ، موسسه فرهنگي دنش و انديشه معاصر،1378
فرامرز قراملكي،احد،روش شناسي مطالعات ديني، دانشگاه علوم اسلامي رضوي، مشهد، 1385
بن محمد الخميس ، عثمان،نگرشي نو به تاريخ صدر اسلام، ترجمة: حقبة من التاريخ، ترجمه إسحاق بن عبدالله العوضي
مجموعه آثار شهيد مطهري.
مونس، حسين، اطلس تاريخ اسلام
سالم الخضر ،محمد/ الشيباني، محمد، حقيقت زندگي حسين شهيد (ترجمه ي: القول السديد في سيرة الحسين الشهيد)
فرهنگ واژگان مترادف و متضاد
. فرهنگ لغت عميد
طبرسي، احمد بن علي، الإحتجاج علي أهل اللجاج، مشهد، چاپ: اول، 1403 ق.
طبري، محمدبن جرير، تاريخ طبري، ترجمه ابوالقاسم پاينده، چاپ دوم، تهران، اساطير، 1362ش.
عسكري، سيد مرتضي، نقش ائمه در احياء دين، چاپ اول، تهران، دانشكده اصول الدين، 1379ش.
نرم افزارها
ثارالله، مؤسسه ي ولي عصر.
سفينه النجاة، حوزه ي علميه ي اصفهان.
سيره ي معصومان، مركز تحقيقات كامپيوتري اسلامي (نور).
ص: 168
نرم افزار 17000 پرسش و پاسخ در رابطه با وهابيت، مؤسسه ي ولي عصر.
ياوران دجال، نرم افزار جامع ضد وهابيت، انجمن گفت وگوي ديني.
پايگاه هاي اينترنتي
بنياد فرهنگي امامت: http://www.emamat.ir
پايگاه پژوهش تخصصي وهابيت شناسي: http://alwahabiyah.com
پايگاه حوزه ي علميه ي قم، دانشنامه ي پيامبر و اهل بيت؛ امام حسين عليه السلام : http://www.hawzah.net/
پايگاه مؤسسه ي تحقيقاتي حضرت ولي عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف : www.valiasr-aj.com
پايگاه تخصصي وهابيت شناسي: http://alwahabiyah.com
دانشنامه ي عاشورا، http://www.ashoora.ir
گروه تاريخ مجتمع آموزش عالي امام خميني رحمه الله : http://tarikh.imam.miu.ac.ir
مركز ملي پاسخ گويي به سؤالات ديني: www.pasokhgoo.ir
مركز پژوهش هاي اسلامي سازمان صدا و سيما :http://www.irc.ir
نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، شبهات وهابيت: http://vahabiat.porsemani.ir