ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

اين مشكل از آنجا ناشي مي شود كه براي برنامه هاي مناسبتي به ويژه عاشورايي با اين همه ظرفيت ها و نياز هاي برنامه سازي، پشتوانه پژوهشي و علمي در نظر گرفته نمي شود. آن هم پيشينه اي علمي كه روزآمد، كارآمد و متنوع و بر اساس نياز هاي مخاطب و تنوع قالب ها باشد.

در اين اثر كه نخستين تجربه و نتيجه چندين سال همكاري با برخي گروه هاي برنامه سازي يا گروه هاي پژوهشي در مجموعه سازمان صداوسيماست، تلاش مي شود نخست بر اساس روش و نگاه ميان رشته اي، ايده هاي متنوعي معرفي گردد.

و نيز در برخي موارد كه كاربردي تر است، ايده ها همراه با پژوهش هاي برنامه هاي خود ارائه شود تا به سهولت براي برنامهسازان قابل استفاده باشد.

در اين كتاب، بر اساس عمق ارزش هاي معنايي عاشورا، نياز هاي برنامه سازي شبكه ها و گروه هاي گوناگون سازمان، تنوع برنامه هاي پيشنهادي در نظر گرفته شده است. در همين جا يادآوري مي شود كه در اين متن به عنوان اولين تجربه در مورد ايده يابي در زندگي معصومين عليهم السلام (بر خلاف تجربه هايي مانند كتاب هاي ايده يابي درباره زندگي امام كاظم و امام صادق عليهما السلام كه محور كتاب بر زندگاني خود معصوم بود) تلاش شده است محوريت ايده يابي بر شخصيت هاي مرتبط و در اطراف معصوم باشد؛ شخصيت هايي اعم از سفيد، سياه و خاكستري. در اين روش به دليل كاربردي بودن براي برنامهسازان و جذابيت براي مخاطبان گوناگون، از دو روش ايده يابي روايي (روايت داستاني) و برنامه سازي استفاده شده است. از اين رو، اميد است برنامهسازان، پژوهشگران و ديگر مخاطبان به بخش هايي از اين كتاب (به ويژه در بخش سوم) نه از باب تكرار، بلكه از باب تلاش براي تجربه هاي گوناگون پژوهش برنامه سازي بر اساس تنوع قالب هاي برنامه هاي روايي و غيرروايي بنگرند.

در پايان تأكيد مي شود ساختار اين كتاب بر اساس نگاه ميان رشته اي بين عاشورا و برخي از علوم انساني كاربردي تر در تحليل و بررسي و بازخواني حادثه عاشورا سامان يافته است. اين نگاه تطبيقي در برخي موارد، گسترده تر و در برخي موارد، خلاصهتر انجام شده؛ چون هدف، نهادينه سازي اين روش براي پژوهشگران رسانه، نويسندگان رسانه و برنامهسازان بوده است. آسيبشناسي، غني سازي و تكميل اين روش ها به عهده مخاطبان است، به ويژه آنكه به ميزان تخصص هاي جانبي هر يك از عزيزان در هر يك

ص: 15

از علوم انساني مثل جامعه شناسي، روان شناسي، سياست، اقتصاد، فرهنگ، هنر و ادبيات و... مي تواند به تنوعبخشي و غني سازي اين ايده سازي ياري رساند.

اين كتاب شامل سه بخش كلي است كه عبارتند از:

_ نگاهي موجز به پژوهش ميان رشته اي با هدف ايده يابي رسانه اي؛

_ نگاهي كلي به زندگاني امام و بني هاشم با هدف ايده يابي عمومي؛

_ ايده يابي ميان رشته اي بر اساس علوم گوناگون انساني؛

_ نمونه پژوهش هاي برنامه اي.

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

قيام مردم در سال هاي 34 _ 35 ه .ق باعث قتل عثمان و به خلافت رسيدن اميرمؤمنان علي عليه السلام ، مي شود. حسين عليه السلام در اين سال ها به همراه برادرش، حسن عليه السلام ، مهم ترين يار و ياور پدر در تمام صحنه هاي سياسي، نظامي و اجتماعي بود.

شهادت پدر و خلافت برادر، سيدالشهدا عليه السلام را به شخصيت دوم خلافت كوتاه مدت برادرش تبديل مي كند و پس از رويداد صلح، او همراه برادر به مدينه باز مي گردد و لحظه اي از او جدا نمي شود.

حسين عليه السلام پس از شهادت امام حسن عليه السلام ، امامت شيعيان را عهده دار مي شود و تا زمان حيات معاويه، به صلح نامه امام حسن عليه السلام پاي بند است. مرگ معاويه و آغاز خلافت يزيد و تلاش يزيد براي بيعت گيري براي خود، زمينه ساز قيام و حماسه حسيني است. امام از آن پس در مدت پنج ماه مقدمات قيام را فراهم مي سازد.

دورههاي زندگاني امام

حاكم زمانه

وضعيت اجتماعي

7 سال در محضر پيامبراعظم (4 تا 11 ه .ق)

دوران نبوت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله

جامعه اي بر محوريت پيامبراعظم صلي الله عليه و آله كه كانون آن مسجدالنبي بود و زندگي حسين عليه السلام در آن سال ها در فاصله مسجد و خانه گذشت.

25 سال دوران خلفاي راشدين (11 تا 35 ه .ق)

خلفاي سه گانه

جامعه اي فاصله گرفته از اهل بيت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كه ارزش ها و فرهنگ التقاطي بين اسلام و جاهليت به تدريج در آن نهادينه مي شود.

15 سال دوران خلافت پدر و برادر (35 تا 40 و 40 تا 50 ه .ق)

خلافت اميرمؤمنان علي عليه السلام ، خلافت معاويه

جامعه اسلامي، علي عليه السلام را به عنوان خليفه چهارم (و نه امام اول) به خلافت مي پذيرد. در ميانه راه، تلاش ايشان براي احياي فرهنگ و سيره نبوي باعث ريزش نيرو ها، پراكندگي ها و فاصله گيري فراوان نيرو هاي اجتماعي مي شود تا آنجا كه امام در اواخر خلافتش در وضعيت كمبود نيروها و ياورانش به شهادت مي رسد.

ص: 21

10 سال دوران امامت حضرت (50 تا 61 ه .ق)

خلافت معاويه، خلافت يزيد

در دوره 20 ساله تلاش معاويه براي اجراي مرحله دوم اموي سازي (پس از دوران خلفا)، بن مايه ها و فرهنگ اسلامي به گونه اي تغيير يافت كه در نهايت، جامعه اسلامي به جامعه اي سرسپرده و كاملاً مطيع امويان تبديل مي شود و به تدريج با سياست محو ارزش هاي اسلامي همراه مي گردد.

تحولات اجتماعي معاصر زندگاني امام عليه السلام

جامعه شيعه

مسئله امامت و ولايت پس از خاتميت روح تعاليم پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بود، ولي فقط عده اي از خواص صحابه پيامبر به اين آموزه اصلي اسلام ايمان آوردند. (سفر امام علي عليه السلام به يمن هم به دستور پيامبر بذر محبت اهل بيت عليهم السلام را در برخي قبايل يمن پاشيد). رحلت پيامبر و غصب خلافت با هدف نابودي اهل بيت و صحابه علوي بود. البته اين صحابه با مديريت اميرمؤمنان علي عليه السلام سه مرحله از تقيه را تجربه كردند: تقيه حفاظتي (زمان ابوبكر)، تقيه مدارايي (زمان عمر) و تقيه نفوذ و اثرگذاري (اواخر دوره عمر و دوران عثمان).

بازتاب اين مديريت پنهان، خيزش جامعه اسلامي پس از 25 سال با شعار عدالت خواهي بود.

خلافت اميرمؤمنان علي عليه السلام با تركيب خواص شيعي و قبايل داراي گرايش هاي اهل بيتي باعث پيدايش اولين جوامع شيعي بر محوريت حضرت علي عليه السلام در كوفه شد. اين جامعه نوپا و در اقليت در زمان معاويه با هجوم ها و تهديدهاي فراواني روبه رو گشت تا جايي كه اين جامعه پراكنده، مثله شده و دچار انقطاع از امام در مدينه نتوانست جز در قالب نيروهاي پراكنده (50 ياور كوفي امام) از امام حسين عليه السلام در كربلا حمايت كند.

جامعه اسلامي

اعراب پراكنده جزيرة العرب بهتدريج و با واهمه از جهاد مسلمانان با آنها مسلمان شده بودند. آنها نيازمند برنامه هاي تربيتي و فرهنگي و اجتماعي بر مبناي دين اسلام پس از پيامبر بودند، اما غصب خلافت و آزاد گذاشتن اعراب

ص: 22

به حال خود و آن گاه مشغول كردن آنها به فتوحات باعث پيدايش جامعه اسلامي جديدي پس از پيامبر بر مبناي فرهنگ التقاطي اسلامي _ عربي _ جاهلي شد.

جريان هاي فكري

اسلام، ديني واحد بود و بر مبناي آيات قرآن و روايات پيامبراكرم صلي الله عليه و آله قرار بود بر محوريت مودّت و امامت اهل بيت امتداد يابد. با اين حال، جريان خلافت از لحظه رحلت پيامبر با سر و صدايي كه راه انداخت، به روشني، ظهور جريان دوم را در اسلام اعلان كرد و از همان لحظه رحلت پيامبر باعث ايجاد دودستگي شيعه و سني در جهان اسلام شد. سپس اين سنگ بناي تفرقه و نافرماني به فرهنگ در جهان اسلام تبديل گرديد تا در حد فاصله نيم قرن تا عاشورا، شاهد پيدايش اولين فرقه ها با عنوان خوارج و عثمانيه در ميان اهل سنت باشيم.

باتوجه به فضاي كلي ترسيم شده از زندگي سيدالشهدا عليه السلام و سير تحولات جريان هاي سياسي و اجتماعي، اينك بهتر مي توان به ايده يابي در دوران امامت سيدالشهدا پرداخت. البته بحث ايده يابي زندگاني امام در همين اندازه كفايت مي كند؛ چرا كه بسياري از مباحث بخش دوم در راستاي تأمين همين هدف است.

ص: 23

روزه مسير را از جاده اصلي مي پيمايد. ايشان درست روز جمعه، سوم شعبان (هم زمان با زادروزش) وارد مكه مي شود و در منطقه شعب ابي طالب در خانه عباس بن عبدالمطلب ساكن مي گردد.

دوره هاي امامت و قيام سيدالشهدا و سياست هاي كلي امام حسين عليه السلام

دوره ها

سياست و سيره كلي امام حسين عليه السلام

از آغاز امامت تا مرگ معاويه

پاي بندي به صلح برادرش، امام حسن مجتبي عليه السلام با معاويه و توصيه دعوتگران قيام به صبر و انتظار تا پس از مرگ معاويه

آغاز خلافت يزيد در مدينه

اعلان سياست نفي بيعت در كنار تلاش براي حفظ جان خود و بني هاشم از تهديد و توطئه والي مدينه و امويان

اقامت چهار ماهه امام در مكه

استفاده امام از ظرفيت امنيت موقت حرم امن الهي به سردرگمي و تحير امويان انجاميد؛ چرا كه اقدام امام مي توانست باعث حساس سازي جامعه اسلامي و همراه شدن احتمالي آنها با نهضت قيام گردد و در نهايت، به ايستادگي جامعه در برابر آغاز طرح اسلام زدايي يزيد منجر شود.

انتخاب عراق و گام نهادن در راه عراق

اقدام فعالانه امام در همراهي نكردن با مراسم حجي كه نتيجه اش، امضاي خلافت يزيد بود، سبب خروج اعتراض آميز ايشان از مكه، يك روز مانده به آغاز حج شد. آن گاه 22 تا 23 روز راه مكه تا كوفه را پيمود.

حضور امام در كربلا

سياست دو جانبه پرهيز از بيعت در كنار تلاش براي اتمام حجت به لشكر كوفه

ص: 24

مي شود، بديهي است اين سكوت نمي توانست تا هميشه ادامه يابد. آن گاه كه جريان باطل تمام حجاب ها را كنار بزند و به شفافيت برسد، براي حفظ جريان تاريخي حق بايد به پا خاست.

اين قيام از منظر غيبي كاملاً پيش بيني شده بود و خبرهاي فراواني حتي در منابع اهل سنت درباره اين پيش بيني ها وجود داشت، اما اين آگاهي غيبي، هدف و علت قيام حضرت نبود، بلكه اين آگاهي، نوعي ابلاغ مأموريت بود تا اهداف كلان جبهه حق محقق شود.

بدين دليل، امام در دوران امامت، دو مرحله و سياست كلي را به اجرا گذاشت. در آغاز، به مدت نه سال و نيم پاي بند صلح بود و تا آخرين لحظه زنده بودن معاويه دست به شمشير نبرد تا در برابر تمام خيانت ها و جنايت ها و دروغ و تزويرهاي معاويه، صداقت، امانت و جوان مردي اهل بيت را نشان دهد. آن گاه كه با مرگ معاويه، جبهه حق ديگر هيچ تعهد و پيماني نداشت و جبهه باطل هم با تمام قوا با كنار زدن چهره ريا و تزوير، آشكارا به مصاف حق آمد، قيام بايد صورت مي گرفت.

نتيجه قيام در آن شرايط غربت و مهجوريت اجتماعي، پاياني جز شهادت نداشت و نه تنها امام، بلكه بسياري از صحابه و تابعين بر اساس اخبار غيبي و بسياري از افراد هوشمند جامعه بر اساس محاسبه موازنه قوا و جهت گيري حوادث، از اين پايان، واقف بودند. البته بر اساس اين پايان بندي قطعي نبايد ميان سير و پايان حوادث با هدف كلي قيام خلط كرد. به اين معنا كه غايت مرحله اي قيام، شهادت بود، اما هدف قيام منحصراً شهادت نبود.

جدول واكنش هاي اجتماعي نسبت به خروج امام حسين عليه السلام از مكه

جوامع اسلامي مطرح در آن زمان

واكنش هاي اجتماعي

مكه و مدينه

حجاز پس از رحلت پيامبر و تحت تأثير خاطرات خوش فتوحات در زمان خليفه اول و دوم، به گونه اي تاريخي و نهادينه شده، از اهل بيت فاصله گرفته بود. با وجود اقامت طولاني اهل بيت پيامبر در مدينه يا مشاركت هر ساله امامان معصوم در حج، هيچ گاه مردم آن به اهل بيت روي خوش نشان ندادند.

ص: 25

خروج امام از مدينه و ورود به مكه و سپس خروج از مكه، كمترين بازتاب را در جامعه اسلامي حجاز نداشت.

بصره

پس از ماجراي جنگ جمل، همواره اقليتي محدود از شيعيان در بصره بودند، ولي در آن زمان ها شهري عثماني مسلك بود. اندك شيعيان ساكن در آن هم زير سركوب شديد زياد و ابن زياد (به مدت دو دهه) دچار پراكندگي و آسيب هاي فراوان شدند.

كوفه

كوفه، مهم ترين شهر عراق و كانون تحولات آن بود. اين شهر، كانون بيشترين تجمع قبايلي بود كه گرايش هاي شيعي داشتند. در آن سال ها قبايل شيعي در كوفه نسبت به ديگر مسلمانان (اهل سنت) در اقليت بودند. اين اقليت بزرگ در سال هاي حكومت زياد تا ابنزياد، ضربه هاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي فراواني را متحمل شدند.

با شنيدن خبر آغاز قيام امام حسين عليه السلام دعوت و نامه نگاري را آغاز كردند. دعوتي كه در آغاز صرفاً شيعي بود، ولي كمي بعد امواج گسترده اي از اهل سنت (اكثريت اجتماعي كوفه و شامل تمامي جريان ها به جز امويان و خوارج) را هم با خود همراه كرد.

ص: 26

جدول خروج هاي تاريخي _ غريبانه اهل بيت عليهم السلام از مدينه

امام معصوم

رويداد تاريخي و نوع مواجهه مردم مدينه

مظلوميت حضرت زهرا عليها السلام

بي طاقتي مردم مدينه در برابر گريه هاي فاطمه عليها السلام سبب شد ايشان روزها به مزار شهداي اُحد برود و در آنجا بگريد.

خروج سيدالشهدا در آغاز قيام

خروج امام حسين عليه السلام هنگام آغاز خلافت يزيد، هيچگونه واكنش مردم مدينه را در پي نداشت.

اسارت امام كاظم عليه السلام

هارون عباسي در ضمن مراسم حج، امام را در مدينه به حبس كشاند. آن گاه ايشان را مظلومانه به زندان هاي عراق (بصره و بغداد) فرستاد بدون اينكه در مدينه اتفاقي رخ دهد.

خروج اجباري امام رضا عليه السلام

امام رضا عليه السلام به دستور مأمون به مرو منتقل شد؛ انتقالي كه معلوم بود بازگشت ندارد. با اين حال، مردم مدينه هيچ واكنشي نشان ندادند.

تبعيد تاريخي امام هادي (و امام عسكري) از مدينه به سامرا

امام هادي عليه السلام در دوران متوكل عباسي براي هميشه به تبعيدگاه سامرا منتقل شد بدون اينكه كسي در مدينه اعتراض كند.

ص: 27

اهميتي نداشت، بلكه منافع و امنيت عمومي شهروندان، معيار حركت هاي اجتماعي قرار گرفت.

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

مواجهه امام با رويدادها

_ مديريت امام در برابر رويدادها گاهي واكنشي است، اما در همان شرايط هم مديريتي فعال و پويا دارد و اسير شرايط و محيط نمي گردد. به همين دليل، روند رويدادها را به سمتي مي برد كه خود در مسير احقاق حق و ابطال باطل انتخاب مي كند.

بني هاشم

_ دسته بندي بني هاشم به جوانان تربيت يافته امام و قرار گرفته در خدمت امام براي هرگونه شرايط دشوار و آسان جواناني كه خود را هم عرض امام و صاحب نظر يا اهل مصحلت مي دانند (ابن عباس، ابن حنفيه، ابن جعفر و...).

مرگ معاويه

_ مرگ معاويه به معني حركت رو به جلو باطل براي آشكار نمايي چهره باطني خود در محو و نابود كردن حق.

_ مرگ معاويه به معني آغاز دوران نشانه هاي غيبي عاشورايي و شروع تدريجي تحقق پيش گويي هاي نبوي و علوي براي خواص و حتي عوام جامعه تا در رويدادهاي آينده حجت بر آنها تمام شود.

_ مرگ معاويه براي امام به معني شنيدن ندايي غيبي براي آماده شدن براي ايفاي رسالت و نقشي سخت، اما تاريخي.

خروج امام از مدينه

_ بازگشت جاهليت در لباس اسلامي به شهر پيامبر و رضايت آنها به دور شدن اهل بيت پيامبر از شهر پيامبر تا مبادا در روند زندگي روزمره آنها خللي ايجاد شود.

_ تحول روحيه اجتماعي مردم مدينه از روحيه آزادي، آزادگي، ايثارگري و امر به معروف و نهي از منكر فراگير (در زمان پيامبر) به روحيه پذيرش اطاعت مطلق ولايت از هر حاكمي اگر چه در اوج فسق و فجور باشد (در آستانه قيام).

_ نوميدي امام و جريان حق از امكان اثرگذاري (اگرچه حداقلي) در آن جامعه و رها كردن آن جامعه و جمعيت به باطل خود.

ص: 28

خروج شبانه

_ اوج مهجوريت امام در مدينه و حاضر نبودن حتي يك نفر براي همراهي يا هم دردي در بدرقه كردن يا تضمين جان آنها هنگام خروج روزانه با اهل بيت عليهم السلام .

_ عميق بودن اثرگذاري سياست هاي فرهنگي و نهادينه شدن ارزش هاي مكتب خلافت (در برابر فرهنگ اصيل اهل بيتي) در جامعه مدينه.

نصيحت گران امام

_ خودكارشناسي ها (داراي شخصيت كاذب و خودساخته يا ترويج شده به وسيله سياست تبليغي خلفا) در برابر امام معصوم با هدف سنگ اندازي در مسير حق به نام نصيحت گري و خيرخواهي.

ص: 29

امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف در آستانه ظهور در مدينه مشغول فعاليت هايي مي گردد كه لشكر سفياني به قصد نابودي امام به سوي مدينه حمله مي كنند. امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف غريبانه از مدينه (با تلاوت همان آيه اي كه جدش تلاوت كرد) خارج مي شود و پشت سر ايشان، لشكر سفياني پس از قتل و غارت مدينه دچار خسف پيدا مي گردد. وقتي امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف به مكه مي رسد، كمتر كسي از مكيان به ياري ايشان بر مي خيزد تا اينكه يارانش از ديگر مناطق در مكه گرد هم مي آيند و فرآيند ظهور آغاز مي گردد. اين رويداد ها بيانگر جاهليت رسوخ يافته در سرزمين حجاز است. از اين منظر، هر شهر و جامعه اي كه شبيه حجاز گذشته يا آينده (و حتي اكنون) باشد، جوامعي خواهد بود غافل و بلكه سدّ راه وليّ معصوم در جريان پيوسته تاريخ.

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

حجاز؛ گذشته، حال، آينده

_ عمق رسوخ جاهليت در فرهنگ و جامعه اين سرزمين، اين منطقه را با اينكه مهبط وحي و رسالت و ولايت بوده، به كانون هاي باطل در گستره تاريخ تبديل كرده است.

_ الگوي شهري و شهروندي بر اساس مدل هاي مدينه، مكه، بصره، كوفه و شام، الگوهايي در درجات مختلف نظام هاي اجتماعي باطل محور يا باطل گرا يا حق گريز است.

_ گسترش الگوهاي اجتماعي باطل در جهان اسلام و بازتاب آن در تبديل كميّت فراواني از جمعيت مسلمان به جوامعي بي روح و مرده يا حداقل، خنثي و به دور از نشاط و پويايي كه در بلندمدت باعث انحطاط فرهنگ و تمدن اسلامي مي شوند.

_ گسترش الگوهاي اجتماعي باطل جهان اسلام و بازتاب تاريخي آن در تحقق جريان شهادت اولياي حاضر و غيبت امام غايب.

ص: 30

ايشان از طرف مادر، بزرگ ترين فرزند از چهار فرزند ام البنين است كه ثمره پيوند مبارك ايشان با اميرمؤمنان علي عليه السلام بود.

حضرت اباالفضل عليه السلام ، بزرگ ترين جوان علوي پس از حسنين عليهما السلام و محمد حنفيه است كه در اوايل خلافت عثمان به دنيا مي آيد. (خلافت عثمان از اول سال 24 ه .ق آغاز مي گردد).

ايشان در 10 سال اول زندگي، شاهد آخرين مرحله از خانه نشيني پدر در شهر مدينه است و نوجواني اش در خلافت 5 ساله پدر و بيشتر در كوفه مي گذرد.

ايشان در دوران جواني شاهد خانه نشيني مجدد دو برادر امام و معصومش است و در اين سال ها بهترين شاگرد علم و اخلاق و معارف از محضر آنهاست.

مرگ معاويه و آغاز خلافت يزيد، قيام سيدالشهدا را به دنبال دارد. حضرت اباالفضل عليه السلام از آغاز اولين مرحله قيام تا آخرين لحظات آن يعني هنگامي كه به شهادت مي رسد، شخصيت دوم قيام و مدير اجرايي و مهم ترين يار و ياور سيدالشهداست.

نگاهي تحليلي به دورههاي زندگي حضرت عباس عليه السلام

سال ها و دوره ها

حاكمان زمانه

وضعيت جامعه و نقش حضرت عباس عليه السلام

دوره خانه نشيني پدر (نه سال و نيم، از 26 تا 35 ه .ق)

عثمان بن عفان

_ به موازات گسترش رسمي و تدريجي ظلم و تبعيض در جامعه اسلامي و حتي برخي مفاسد اخلاقي در سطح حاكمان يا متن جامعه؛ كودكي حضرت عباس عليه السلام و همراهي هايش با پدر در مسجد يا محيط اجتماعي مدينه يادآور رابطه حسنين عليهما السلام با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است.

دوره 5 ساله خلافت پدر (35 تا 40 ه .ق)

علي بن ابي طالب

_ با رخ دادن تحولات اجتماعي در كوفه، انتقال سريع حضرت اميرمؤمنان علي عليه السلام به كوفه همراه خاندانش، حضرت عباس عليه السلام را در نوجواني كانون توجه نوجوانان و جوانان كوفي قرار مي دهد. گزارش هايي از حضور و رشادت هاي ايشان در جنگ صفين با وجود همان سن

ص: 31

كم وجود دارد. البته شهادت مظلومانه پدر و رويداد صلح باعث بازگشتن بني هاشم به مدينه مي شود.

دوره 20 ساله خانه نشيني دو برادر معصومش (از 40 تا 60 ه .ق)

معاويه بن ابي سفيان

_ در مدينه در حالي كه غربت امام مجتبي عليه السلام در اوج است، او با الگو گيري از سيدالشهدا درس ولايت پذيري و خودسازي را تمرين مي كند. اين سال ها در اوج دوره جواني و در كنار فراغتي كه دو برادر معصومش دارند، سال هاي كسب دانش و معارف و تهذيب و سلوك و تعالي او زير نظر آن دو برادر است.

دوران 5/ 4 ماهه قيام (60 تا 61 ه .ق)

يزيد بن معاويه

_ ايشان در مقام شبيه سازي رابطه اميرمؤمنان علي عليه السلام با پيامبر در اوج تحولات و رويدادهاي مدينه، به مهم ترين يار و ياور و بازوي اجرايي سيدالشهدا تبديل مي شود.

ص: 32

اميرمؤمنان علي عليه السلام در اين فرصت پيش آمده (بين غفلت حاكميت و غربت و مهجوريت در جامعه) حداقل در محدوده زندگي شخصي خود سعي در نيروسازي براي كربلا دارد. نتيجه اين برنامه نيروسازي، حضور و شهادت شش فرزند آن حضرت در كربلا (غير از سيدالشهدا) است. سرآمد اين شش شهيد كربلا از تبار حضرت علي عليه السلام ، حضرت اباالفضل العباس عليه السلام است.

پس از تولد اين مولود، رابطه اين پدر و فرزند را به دو مرحله كلي مي توان دسته بندي كرد:

مرحله اول، دوران تربيت فردي فرزند در دوران كودكي است. اين مرحله از نظر روش و خاطرات، يادآور دوران تربيت يافتگي اميرمؤمنان در منزل پيامبر پيش از بعثت بود و در امتداد مرحله تاريخي دور و دراز مرحله تربيت يافتگي حسنين عليهما السلام در زمان رسالت پيامبر در مدينه است.

در اين دوران با تولد تدريجي ديگر برادران، حضرت عباس عليه السلام از يك سو، شاگرد پدر و از سوي ديگر، بزرگ خاندان مادري و الگوي برادران كوچك ترش به شمار مي رود.

مرحله دوم، دوران زندگي در كوفه است كه يادآور دوران همراهي اميرمؤمنان علي عليه السلام با پيامبر در شهر مكه در دوران نوجواني است. دوراني كه علي عليه السلام با دفع شر نوجوانان مكه از پيامبر به لقب «قضم» مشهور گرديد.

پس از شهادت پدر، عباس عليه السلام 20 سال، يار و ياور خالص برادران امام خود بود. به اين معني كه او در اين سال ها كه در اوج آمادگي و بالندگي است، با درك جايگاه و اهميت امامت و ولايت برادرانش در كنار مشاهده مهجوريت و غربت آنها سعي مي كند خودش بهترين يار و ياور آنها باشد. البته الگوي عملي ايشان براي اين ياوري، دوران 10 ساله امامت امام مجتبي عليه السلام و سلوك خالصانه و همراهي همه جانبه سيدالشهدا عليه السلام با برادرش است. ايشان در سال هاي غربت با يادآوري بهره وري علمي و معنوي بيست و چند ساله اميرمؤمنان علي عليه السلام از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از برادران معصومش بهره مي برد. پس از شهادت امام مجتبي عليه السلام و آغاز امامت امام حسين عليه السلام ، وزارت بي نام و نشان امام به او مي رسد. وزارتي كه با آغاز قيام كاملاً آشكار مي شود و همگان مي دانند مهم ترين بازوي اجرايي و اجتماعي سيدالشهدا عليه السلام ، برادرش، حضرت عباس عليه السلام است. از اين رو در كربلا دشمن تلاش زيادي مي كند تا شايد او را از امام جدا سازد، ولي تا او زنده است،

ص: 33

هيچ گزندي متوجه امام نيست و با شهادت او مصايب امام و اهل بيت عليهم السلام آغاز مي گردد.

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

در مقام ياوري برادر

_ حضرت اباالفضل عليه السلام با اينكه مهم ترين يار و ياور امام است و كمالات علمي و اجتماعي دارد، مي كوشد نامش در جامعه هرگز جداي از نام امامش نباشد و اهتمام او اعتلاي شخصيت و نام امام زمانش عجل الله تعالي فرجه الشريف است (بر خلاف محمد حنفيه يا عبيدالله يا عمر بن علي).

_ مديريت موازي او براي مطرح نشدنش در جامعه با وجود امام حسين عليه السلام در كنار هيبت فراوانش كه باعث ترس و وحشت فراوان دشمن مي شود.

در مقام الگويي براي بنيهاشم

_ در عاشورا، حضرت اباالفضل عليه السلام ، مدير و الگوي جوانان بني هاشم و حضرت زينب عليها السلام ، مدير و الگوي اهل بيت عليهم السلام و بانوان و دختران بني هاشم بود. به اين گونه هر كدام ترجماني مردانه و زنانه از شخصيت سيدالشهدا عليه السلام بودند (همانند ترجمهگري شخصيتي مردانه و زنانه اميرمؤمنان علي عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام از شخصيت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله .

در مقام هيبت ويژه در برابر دشمن

_ تربيت علوي و حماسي او به گونه اي بود كه حتي آن گاه كه وارد رزم نشده بود، هيبتش لرزه بر اندام دشمن مي انداخت.

_ دشمن در كربلا مي دانست عباس عليه السلام از امام حسين عليه السلام جداشدني نيست، ولي با فرستادن امان نامه قصد تحقير يا تخريب شخصيت او را داشت كه ايشان قاطعانه، ولي كريمانه برخورد كرد.

در مقام و منزلت پس از شهادت

اعتلاي نام و ياد او پس از شهادتش به خاطر مقام فنايي است كه در دوران زندگاني نسبت به امام حسين عليه السلام داشت.

القاب حضرت

القاب حضرت ناظر به پرهيز ايشان از مطرح شدن در جامعه و بيانگر جنبه هاي عبادي، اخلاقي و مديريتي زندگي ايشان است.

ص: 34

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

مقايسه مادر و شخصيت حضرت با شخصيت محمد حنفيه

_ اميرمؤمنان بر خلاف انتخاب خوله و مسئله تولد محمد كه تحت تأثير فضاي جنگ هاي ردّه و در مقام احقاق حق مظلومين اين جنگ ها بود، در مسئله ازدواج با امالبنين و تولد حضرت عباس عليه السلام با توجه به آزادي و فرصت اجتماعي به دست آمده، با عنايت و توجه ويژه اين ازدواج را سامان دادند.

شخصيت حضرت ام البنين

_ گرايش كلي قبيله كلب به سوي امويان به دليل سكونت اكثريت آنها در منطقه شامات يا عدم مداخله فعال در مسائل جهان اسلام بود. با وجود اين، خانواده فاطمه بنت حزام و خود ايشان با درخواست ازدواج اميرمؤمنان علي عليه السلام آن هم در دوران مهجوريت و غربت امام با رضايت و خون گرمي برخورد مي كنند.

_ شخصيت تاريخي حضرت امالبنين از آغاز همسري تا دوره زندگاني پاياني ايشان در حد فاصل رويدادهاي كربلا تا رحلت خود ايشان بيانگر عمق تربيت يافتگي، بصيرت و فهم ايشان از جهت درك اهميت و جايگاه همسري وليّ معصوم و رسالتي است كه نسبت به فرزندان ايشان دارد.

_ ماجراي تولد حضرت ابوالفضل عليه السلام از پيش از تولد تا تربيت هاي دوران كودكي الگوي جامع دين براي طراحي نسل صالح و شايسته و تاريخ ساز با توجه به رعايت معيارها و ارزش هاي ديني حتي نسبت به مقدمات به ظاهر بعيد در امر ازدواج است.

ص: 35

وجود داشتند، اما اين امر به خودي خود دليل برتري آنها در طول تاريخ بر تمامي انسان ها نمي شود، بلكه در هر زمان ممكن است نسبت به وليّ هر زمان، ياران بسيار شاخص و ممتازي وجود داشته باشند.

از نظر تاريخي، در كنار صحابه ممتاز و ثابت قدم پيامبر، دو گروه ديگر از صحابه و ياران امامان معصوم هم بسيار ويژه اند؛ يكي، صحابه عاشورايي و ديگري، اصحاب المهدي.

شاخصه ياوران مهدي اين است كه آنها ياور امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف هستند تا با ياري دهي ويژه، سرانجام پس از هزاران سال بهشت زميني ظهور را به وجود آورند. ناظر به اين هدف، آنها بايد از نهايت مرتبه كمال آن هم در تمامي صفات نيك انساني در حوزه هاي فردي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي برخوردار باشند.

از اين منظر، از ميان انسان هاي غير معصومي كه به مرتبه نزديك عصمت رسيده و تمام مراحل تولد تا رشد و كمال خود را حساب شده و زير نظر معصومين پيموده است، حضرت اباالفضل عليه السلام بهترين الگو براي ياران مهدي است.

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

شخصيت حضرت

_ شناس نامه شخصيتي حضرت در اوج مرتبه كمال انساني، بهترين الگو و شاخص براي شناسايي ياوران مهدي خواهد بود.

برنامه تربيتي درباره حضرت

_ ساختار و مراحل و شيوه هاي تربيت حضرت، الگويي براي خانواده هاي منتظر در مقام تربيت نسل منتظر است.

نهايت رشد شخصيت كمال يافته

_ نهايت مرتبه رشد و كمال انسان، رسيدن به مرتبه اي است كه فرد، تكيه گاه و عصاي دست وليّ زمان در مهم ترين فعاليت ها و بحراني ترين شرايط باشد.

ص: 36

(علياكبر نامش علي بود تا نشان و حجتي تا مقطع كربلا باشد و اين امام همام علي نام گرفت تا نشان علي براي دوران پس از كربلا باشد). ايشان تا 23 سالگي كه مصادف با قيام كربلا بود، در محضر (عمو و) پدرش در مدينه زندگي كرد.

رويدادهاي قيام سيدالشهدا تا پايان دوران اسارت امام سجاد عليه السلام كه حدود هشت ماه طول كشيد، دوراني بسيار سخت و دشوار در زندگي ايشان بود. امام سجاد عليه السلام پس از عاشورا، رسالت تبديل عاشورا به پيام هاي مكتب ساز را به عهده گرفت. ايشان از اين مقطع تاريخي، با كناره گيري از جامعه اسلامي غفلت زده كه به خلافت هاي باطل تن داده بود و با ايجاد مرز بندي بين جامعه در حال طراحي حق و جامعه موجود، در طول 35 سال امامت خود به پي ريزي بناي اوليه و مستقل مكتب تشيع پرداخت.

دوره هاي تحليلي زندگاني امام سجاد عليه السلام

دوره ها

خلفاي حاكم

وضعيت سياسي _ اجتماعي حاكم

دوره دو سال و نيم خلافت اهل بيت عليهم السلام (38 تا 41 ه .ق)

خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام و خلافت نيم ساله امام مجتبي عليه السلام

هم زماني با سال هاي پاياني خلافت حضرت علي عليه السلام و جامعه اي كه نشان داد تحت تأثير نهادينه شدن ارزش هاي مكتب خلافت، آمادگي و تحمل همراهي با امام حق و عدالت گستري او را ندارد.

دوره همراهي 20 ساله با عمو و پدر در دوران خانه نشيني (41 _ 60 ه .ق)

خلافت معاويه

_ اين دوره، دوران مهجوريت اهل بيت عليهم السلام و آغاز تدريجي سياست هاي ضد اهل بيتي معاويه در گستره اي به وسعت همه جهان اسلام (دومين دوره از مهجوريت و غربت اهل بيت عليهم السلام در جهان اسلام به ويژه در حجاز) بود.

دوران هشت ماهه قيام و اسارت (60 _ 61 و61 تا 63 ه .ق)

خلافت يزيد

يكي از سخت ترين دوره هاي تاريخي در زندگاني اهل بيت عليهم السلام بود، به گونه اي كه امام سجاد عليه السلام با ياري امدادهاي غيبي و كمك

ص: 37

عمه اش، حضرت زينب عليها السلام ، با در پيش گرفتن بالاترين رتبه تقيه حفاظتي جان خود و اهل بيت عليهم السلام را حفظ كرد.

دوران آشفته جنگ هاي داخلي (63 _ 73 ه .ق)

خلافت زبيري (و خلافت مرواني)

_ دوري جامعه اسلامي از اهل بيت عليهم السلام و مكتب حق و گرفتار شدن آنها در دام مدعيان گوناگون منجر به كشتارها و وارد آمدن ضررهاي بسياري به جهان اسلام شد. به دنبال آن، مروانيان روي كار آمدند و با آغاز امارت حجاج ثقفي بر سراسر عراق و حجاز، با هدف محو فرهنگ اهل بيت عليهم السلام به گسترده ترين كشتارها در جامعه اسلامي دست زدند.

دوران خلافت مرواني (73 _ 95 ه .ق)

عبدالملك مروان، وليد بن عبدالملك

_ اوج گيري دوران خلافت مرواني از نظر فتوحات و نيز رواج يافتن فرهنگ و اسلام اموي _ مرواني كه تركيبي از نظام فكري جبرگرايي و رواج مفاسد اخلاقي يا اجازه يافتن زهدگرايي صوفيانه بود.

ص: 38

عاشورا، رسوايي جريان خلافت و تعطيلي پروژه اسلام زدايي بود، اما بر جامعه اسلامي تأثيري به معني تحول بنيادين نداشت، مگر در كوفه و در قالب قيام هاي موقت توابين و مختار. همراهي تاريخي جامعه اسلامي و به ويژه سكوت يا همراهي علماي تابعين باعث قدرت گيري مجدد مروانيان و زبيريان در برابر امامان شد.

جريان هاي فكري و فرهنگي

پس از عاشورا و مرگ زودهنگام يزيد، جامعه اسلامي (اهل سنت) براي اولين مرتبه در درون خود دچار اختلاف ها و درگيري هاي طولاني (10 ساله) شد. دو جريان عثماني زبيري با جريان عثماني مرواني در برابر هم قرار گرفتند. پايان درگيري ها هم آغاز اختناق و ظلم هاي فراوان حجاج در سراسر عراق و حجاز بود.

اين تحولات باعث رشد دو جريان فرهنگي در جهان اسلام شد. يكي، رواج انحطاط اخلاقي به مركزيت حجاز و مدينه و ديگري، رواج روحيه بي اعتنايي و انزوا با محوريت تصوف.

ص: 39

در دوران معاويه، اين تشيع عاطفي و كمتر اعتقادي، ضربه هاي فراوان اجتماعي، فكري و فرهنگي را متحمل شد. دورافتادگي آنها از اهل بيت عليهم السلام ، آنها را به افكار التقاطي يا خودبنيادي نزديك كرده بود.

پس از عاشورا، دشمنان اهل بيت عليهم السلام به مدت 10 سال به اسم خلافت زبيري و 25 سال در پوشش خلافت مرواني تلاش فراوان كردند تا اين قبايل و ديگر گروه هاي اجتماعي با امام سجاد عليه السلام هيچ ارتباطي نداشته باشند.

در اين شرايط، امام سجاد عليه السلام با اجراي سيره عبادي _ عرفاني در نهايت مرتبه خود به ويژه در ايام مراسم حج در كنار استفاده از ظرفيت هاي عاطفي و شور احساسي كربلا براي جذب هاي (اگرچه حداقلي) افراد مستعد مي كوشيد.

اين دوران طولاني 35 ساله از نظر مديريت هدايت اجتماعي امام سجاد عليه السلام آن هم به صورت غيرمستقيم و در قالب تقيه شديد كاملاً همانند دوران 25 ساله خانه نشيني اميرمؤمنان علي عليه السلام است.

ص: 40

شخصيت وسيره عبادي _ عرفاني

_ نيمه دوم امامت آن حضرت كه با تثبيت خلافت مرواني و سياست ايجاد ايستايي (از نظر سياسي و اجتماعي) و انحطاط اخلاقي مصادف است. امام با اجراي گسترده سيره عبادي و عرفاني خود كوشيد توجه بخشي از جامعه اسلامي را به مهم ترين نرم افزار اميدبخش يعني معنويت ديني جلب كند.

امام پس از سقوط خلافت زبيري و آرام شدن آشوب هاي اجتماعي، سيره و سنتي را پايه گذاشت كه امامان بعدي ادامه دادند. اين سياست، حضور مستمر و سالانه در مراسم حج با شخصيت و سيره اي كاملاً عبادي و عرفاني كه جذبكننده فطرت هاي پاك بود (امام 20 مرتبه به سفر حج رفت كه احتمالاً بيشتر آنها پس از سقوط زبيريان بود.)

شخصيت و سيره اجتماعي

جامعه اسلامي در اين سال ها روز به روز به سوي انحطاط بيشتر سقوط مي كرد. امام براي حفظ جامعه و احياي آن (و فاصله اندازي بين جامعه و حاكميت باطل)، رساله حقوق را در قالب معرفي حقوق فردي و اجتماعي هر فرد مسلمان نگاشت تا بر اساس آن، جامعه اسلامي بهتدريج از جامعه مرواني به جامعه نبوي بازگردد.

_ امام براي تبيين حقوق اسلامي در جامعه، هميشه در اوج الگوي عملي و رفتاري از منظر اخلاق و حقوق اسلامي ظاهر مي شد. (حتي گه گاه در قالب خدمت گزار ناشناس در كاروان هاي حج باعث تحول و توجه دهي آنها به اسلام علوي مي شد.) پس از مدتي كه محدوديت هاي اجتماعي امام كاهش يافت، با سياست تربيت بردگان و موالي و آزاد كردن آنها در جامعه به توسعه الگويي و بيروني اين حقوق مي پرداخت.

ص: 41

در اواخر دوران زندگي هم كه اندك شاگرداني يافت، اين رساله را به آنها آموخت تا به نشر آن بپردازند.

باتوجه به آنچه در جدول هاي بالا ارائه شد، مقطع 35 ساله امامت امام سجاد عليه السلام كه از طولاني ترين دوران هاي امامت است، دوراني مهم در تاريخ تشيع است كه درس هاي فراواني براي مبلّغين، جامعه شيعه و جامعه اسلامي (در آستانه بيداري اسلامي) از نظر مدل سازي براي مديريت ديني در اوج هجوم ها خواهد داشت.

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

شخصيت نسبي امام

_ امام سجاد، اولين رهبر مسلمانِ دو رگه (عرب و عجم) در اوج تعصب هاي نژادي و سياست هاي ضدايراني و غيرعرب ستيزي امويان و مروانيان است.

نام امام

_ هم نامي با حضرت علي عليه السلام با توجه به پيش گويي هاي نبوي و علوي درباره اين مولود (آن هم در آينده پيش روي كه با اجراي سياست امويان و مروانيان مبني بر علوي زدايي از جامعه همراه بود) به معني سياست فعال و آگاهانه اهل بيت عليهم السلام براي دوران سخت علوي ستيزي است كه نام علي در قالب نام بزرگ بني هاشم و رهبر شيعه همچنان بدرخشد.

القاب امام

_ القابي همانند (سجاد، زين العابدين، ذوالثغنات و...) بيانگر زمان شناسي و مخاطب شناسي امام و تعريف شخصيت اجتماعي خود به گونه اي است كه حضور اجتماعي اش آكنده از لحظه هاي معنوي بوده و به اين صورت دعوت گر غيرمستقيم به دين باشد.

دعا ها و مناجات هاي امام در جامعه

_ امام با ابزار دعا و مناجات به ويژه در ضمن مراسم حج سعي مي كند توحيد ناب اسلامي را در برابر خداشناسي انحرافي امويان ارائه كند.

_ امام با سلاح دعا و مناجات و تلاوت نيكوي قرآن (كه گاه در برابر منزل امام در مدينه راه بندان ايجاد مي كرد) كوشيد جامعه بازگشته به

ص: 42

جاهليت و غرق غنا و آوازخواني و غفلت و گناه را با جاذبه هاي دعا و قرآن به هويت ديني خود بازگرداند.

_ امام با سلاح دعا و آن هم تنوع بخشي به آن براي مسائل و حالات گوناگون زندگي تلاش كرد خداوند را در لحظه لحظه زندگي مردم وارد كند تا در اوج حاكميت سبك زندگي اموي كه بر محوريت خدا فراموشي بود، سبك زندگي اهل بيتي عليهم السلام را بر محوريت ياد و حضور خداوند در لحظه لحظه زندگي عرضه دارد.

سيره عرفاني امام

_ امام در زمانه سرخوردگي جامعه و پيدايش بستري براي نشر تصوف انحرافي، عرفان صحيح اسلامي را كه هم شورآفرين است و هم جامعه گريزي را نفي مي كند، معرفي كرد.

امامت در دوراني به شدت سخت و ظلماني

_ امام سجاد عليه السلام ، الگوي مديريت بحران براي تك تك شيعيان است. فعاليت ايشان نشان مي دهد حتي در سخت ترين دوران و در شديدترين محاصره ها، يا انزواهاي اجتماعي، با استفاده از كيفيت بالاي فرهنگ شيعي مي توان به نبرد جبهه باطل رفت.

اندك ياران و شاگردان امام

_ امام در دوره انحطاط فرهنگي و اخلاقي مراكز و جوامع اصلي اسلامي، با تمركز بر جوانان و فطرت هاي پاك آنها به جذب و تربيت اولين نسل از ياران علمي اهل بيت عليهم السلام در دوران جديد مي پردازد.

(تقريباً 90 درصد ياران امام، جوانان جديدي هستند كه بعدها جزو اصحاب صادقين عليهما السلام شدند، كساني همانند ابوخالد كابلي، ابوحمزه ثمالي، ابان بن تغلب، يحيي بن ام طويل و...).

ياران ايراني و غيرعرب امام

_ در دوراني كه مروانيان سياست تعصب نژادي و پان عربيسم اسلامي را پي ريزي و نظام اجتماعي را بر مبناي آن طراحي كرده بودند، بخش قابل توجهي از ياران به ويژه خواص ياران امام، از ايرانيان يا عرب ها بودند. (همانند ابوخالد كابلي كه از اولين جوانان اقبال كننده به امام است).

غلامان و سيره تربيتي امام

_ رفتار امام نشان مي دهد تربيت اسلامي اگر درست اجرا شود،

ص: 43

مي تواند حتي غلاماني را كه شخصيت ضعيف و فرو پاشيده داشتند، به انسان هايي برجسته و اثرگذار و انديشمند در جامعه تبديل كند.

رساله حقوق امام

_ امام، جامعه ايستا، بسته و ضد اسلامي دوران مرواني را نه با مبارزه سخت افزاري، بلكه با احياي نرم افزاري ارزش هاي جامعه اسلامي در قالب رساله حقوق نقد مي كند.

سفرهاي حج امام

_ لحظه لحظه زندگي امام، جامع پيام هاي گوناگون و درس آموزي متعددي بود، همانند سفرهاي حجش كه هم عبادت به درگاه حق تعالي بود، هم از نظر آموزش (مناسك حج)، احياگر حج نبوي بود، هم از نظر سلوك اخلاقي كاركردهاي تربيتي داشت و هم در جامعه اسلامي، جذب كننده جوانان مستعد به سوي مكتب حق بود. از نظر سياسي نيز با نمايش قدرت و محبوبيت اهل بيت عليهم السلام در جامعه (داستان حج امام و تعجب هشام و شعرسرايي فرزدق) خاري در چشم باطل و اتمام حجتي براي آنها بود.

ص: 44

سيره گفتاري امام در دوره هاي امامت خود

دوران اسارت

دوران آشوب ها يا خفقان شديد

دوره آرامش و حركت به سوي نوزايي اجتماعي

از نظر ساختاري و فرم

خطابه و سخنراني

دعا و نيايش و تلاوت

تدريس و كلاس و مدرسه (خصوصي)

از نظر محتوايي

تأكيد بر فضايل اهل بيت عليهم السلام و نقش و جايگاه عرفاني و اجتماعي آنها و احياي ياد و نام آنها در جامعه

بازخواني توحيد اصيل اسلامي ناظر به مبنا و اصل بودن اين معرفت در نظام انديشه اي و رفتاري اسلام

تلاش براي اصلاح و طراحي درست روابط فردي و اجتماعي با هدف بازخواني سبك زندگي ديني

ص: 45

از فعاليت امام سجاد عليه السلام مي توان كانون تبليغات ديني را بر جوانان مسلمان خسته از ستم معطوف كرد.

_ در تحولات جاري، رسالت شيعه به جاي اقدامات شتاب زده عملياتي (همانند نمونه و تجربه هاي تاريخي زيديه)، راه اندازي جريان گسترده نرم افزاري و ارتباط برقرار كردن با انديشه ها و دل ها (به جاي احزاب و گروه ها) مي تواند مهم ترين راهبرد شيعه باشد.

ص: 46

به نام لبابه از خاندان بني اميه) كه پس از اسلام آوردن ابوسفيان متولد شده بود.

نام

نامش علي است. اين اولين بار است كه نام علي براي فردي از فرزندان بني هاشم انتخاب مي شود.

شخصيت جسمي و همچنين رفتاري

همان گونه كه خواهرش، فاطمه بنت الحسين به حضرت زهرا عليها السلام شباهت بسيار داشت، او شباهت بسيار به پيامبر اسلام داشت.

ص: 47

جدا كنند. با اين حال، آنها با رد كردن آن امان نامه ها باعث ناكام گذاشتن توطئه دشمن مي شوند.

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

مادر

_ نشانه و حجتي است براي امكان پاك زيستي در جوامع و خانواده هايي كه تصور زندگي دين دارانه در آنها نمي رود.

_ دين داري و پاك زيستي، دختران و بانوان مسلمان، الطاف الهي و حسن تقدير و عاقبت به خيري را قسمت آنها مي گرداند.

_ پاك زيستي دختران مسلمان آنها را در مسير انتخاب مردان صالح و شايسته قرار مي دهد.

_ يك بانوي پاك زيست و دين دار از ميان خاندان سست ايمان اتمام حجتي بر آنهاست.

نام آن حضرت

_ حضرت علي اكبر عليه السلام با توجه به شباهت ظاهري به پيامبر و همچنين انتخاب نام اميرمؤمنان براي ايشان، جامع و حامل همزمان نشانه هاي نبوي و علوي است. ايشان به گونه غيرمستقيم، حامل و پيام آور اتحاد وجودي و تفكيك ناپذيري بين حقيقت خارجي پيامبر و نام ارزشمند علي است).

شخصيت خانوادگي مادري

_ پيامي روشن مبني بر تأثير تربيت، اراده و ايمان در برابر نگاه توهمي جبرگرايي بر اساس خون و نژاد يا جبر محيط و جامعه است.

_ وسيله اي است براي اتمام حجت بر باطل و خلع سلاح برخي شعارهاي تبليغاتي باطل آنها كه بر محور نژادپرستي مي گردد.

ريشه ها و شباهت ها

_ وجود حضرت علي اكبر عليه السلام به اين معناست كه هر انسان در تعريف هويت خود هر چه ريشه و پيشينه ارزشمند دارد، در

ص: 48

خدمت و رشد و تعالي قرار دهد و هر كجا ريشه ها قابل استناد نيست، سعي كند با شباهت جويي با اولياي حق و خودسازي و دور شدن از ارزش هاي ريشه اي نامناسب، در زمانه خود، حجت عليه آنها باشد نه اينكه به امتداد آنها بپردازد.

بصيرت حضرت

_ با توجه به جايگاه ممتاز قبيله هاي اموي و ثقيف پس از رحلت پيامبر در جامعه، حضرت علي اكبر عليه السلام هيچ گاه براي يك بار هم حاضر نشد براي منافع دنيا و زندگي خود نگاهي به آن ارزش هاي جامعه جاهلي بكند. ايشان هرگاه در برابر جريان هاي رسمي باطل با محوريت اين پيشينه قرار مي گرفت، سعي مي كرد در ميان آنها نشانه اي براي حق باشد.

_ با توجه به فراواني آگاهي هاي غيبي حضرت علي اكبر عليه السلام از حادثه كربلا (در جامعه آن روز يا حداقل در ميان بني هاشم يا از منظر مطالعه اجتماعي خط سير مواجهه حق و باطل در آن روز) تلاش داشت هر چه بيشتر خود را براي كربلا آماده سازد. از اين منظر (در كنار شباهت هاي جسمي به پيامبر) به شبيه سازي (الگوگيري تكميلي) رفتاري و گفتاري خود با پيامبر به صورت ويژه توجه داشت.

نقش اجتماعي حضرت در جواني

_ لحظه لحظه زندگي حضرت علي اكبر عليه السلام در جواني (اواخر خلافت معاويه به ويژه در مراسم حج آن سال ها) به دليل تركيب ابعاد شخصيتي _ وجودي اش با نام زيبايش در جامعه اي كه سنت و سيرت پيامبر در حال محو شدن بود و نام علي جرم بود، عاملي براي احياي نام و ياد پيامبر و حضرت علي عليه السلام بود.

اولين شهيد كربلا

نشانه همانندي با جدش در سبقت گرفتن در تمامي خيرات و ايثارها حتي در شهادت بود.

ص: 49

ايثارگري اش بيانگر صداقت وي در صحنه ايثار و حماسه بود.

ص: 50

محضر پدر برد. در همين سال ها با پسر عمويش، عبدالله بن جعفر ازدواج كرد كه ثمره آن را از دو تا پنج فرزند گفته اند. حدود چهار سال از خلافت حضرت علي عليه السلام در كوفه گذشت. در اين زمان، حضرت زينب عليها السلام در كوفه نقشي همانند مادرش در مدينه براي بانوان داشت. شهادت پدر و صلح برادر دوباره باعث بازگشت دوران مهجوريت اهل بيت عليهم السلام شد. با مرگ معاويه و قيام برادرش، سيدالشهدا عليه خلافت يزيد، آن گاه كه آواره گي و غربت هاي سيدالشهدا، آغاز مي گردد، نظر به ضرورت همراهي اهل بيت عليهم السلام با سيدالشهدا، رسالت تاريخي حضرت زينب عليها السلام نيز آغاز مي شود.

دوره هاي زندگي حضرت زينب عليها السلام

دوره هاي زندگاني حضرت

حاكم زمانه

وضعيت زندگي اجتماعي حضرت زينب عليها السلام

5 سال اول

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله

زندگي در اصيل ترين، پاك ترين و كامل ترين الگوي خانوادگي آن هم در همسايگي مسجد پيامبر خدا از يك سو و همسايگي شخص پيامبر از سوي ديگر، شيرين ترين و زيباترين دوران زندگي حضرت زينب عليها السلام بود.

25 سال نوجواني و جواني

خلفاي سه گانه

به دليل مهجوريت پدر و برادران معصومش از جامعه اسلامي، جامع ترين و كامل ترين تربيت را در فرصت كافي به دست آورد.

5 سال در كوفه

خلافت پدر

وي توانست نقش يك زن شايسته مسلمان را بر مبناي فرهنگ اهل بيت عليهم السلام در ميان شهري كه اقليتي بزرگ از قبيله ها و خاندان شيعه داشت و تنها فرصت تاريخي براي ارتباط الگويي مستقيم و از نزديك را براي بانوان شيعه فراهم ساخت.

20 سال در مدينه

خلافت معاويه

مظلوميت و مهجوريت و ياريرساني در فرآيند تربيت جوانان عاشورايي بني هاشم به وليّ زمان خود

ص: 51

2 _ 3 سال پاياني زندگاني

خلافت يزيد

ياور سيدالشهدا در مديريت اهل بيت عليهم السلام تا عاشورا، و پيامرسان عاشورا از اسارت تا رحلت

جوامع و جريان هاي فكري معاصر با زندگي حضرت زينب عليها السلام

جامعه شيعه

آن حضرت دو دوره مهجوريت اهل بيت عليهم السلام را قبل و بعد از خلافت پدر تجربه كرد. ايشان در اين سال ها با تشكيل دادن زندگي و آن گاه تربيت جوانان هاشمي براي الگو سازي خانواده شايسته و ترويج روش تربيت شيعي به عنوان يك بانوي مسلمان فعال بود. وي در دوران خلافت پدر در كوفه براي گسترش و توسعه اين الگو در ميان شيعيان كوفه بسيار كوشيد.

جامعه اسلامي

جامعه اسلامي بر اثر تبليغات خلفا و امويان از اهل بيت عليهم السلام دور شده بود. با اين حال، حماسه عاشورا شرايطي را براي حضرت زينب عليها السلام فراهم كرد كه با استفاده از فرصت تاريخي اسارت به حساس سازي افكار عمومي و هشداردهي به جامعه اسلامي غفلت زده بپردازد.

جريان هاي فكري _ اجتماعي

پيامبر اسلام به زن، كرامت و شخصيت بخشيد. در مقابل، جريان خلافت تلاشي بود براي تحريف معنايي و مصداقي زن مسلمان. در اين تعريف جديد، زن دوباره به حاشيه رفت و در نهايت انحطاط، اموري همانند غنا و خوانندگي معيار ارزش گذاري اجتماعي اش بود.

حضرت زينب عليها السلام در دو مقطع (خلافت پدر و اسارت) در كوفه كوشيد چهره و تعريف راستين و درست اسلام از زن مسلمان را براي جامعه اسلامي نمايش دهد.

ص: 52

او در اين زمانه در امتداد جريان تاريخي بانوان اهل بيت عليهم السلام در كنار معصومان، سومين مرحله از معصوم ياوري را بر اساس شرايط و نيازهاي زمانه به اجرا مي گذارد:

شخصيت

مأموريت

دوران

بازتاب

حضرت خديجه عليها السلام

نبي ياوري

دوران سختِ رسالت پيامبر در مكه به ويژه هنگام اوج گرفتن محاصره و فشارهاي اقتصادي و اجتماعي در زمانه شعب ابيطالب.

رحلت پس از پايان زندگي سخت در شعب

حضرت زهرا عليها السلام

ولي ياوري

دوران سختِ پس از رحلت پيامبر و هجوم منافقان با تمام عِدّه و عُدّه براي نابودي جايگاه و نام و وجود وصي پيامبر.

شهادت به دليل دفاع همه جانبه

حضرت زينب عليها السلام

امام ياوري

دوران طاقت فرساي عاشورا و اسارت در مقام همراهي با مصايب سيدالشهدا، حفظ جان امام سجاد عليه السلام ، پذيرش نيابت موقت اجتماعي امام در دوران اسارت و مديريت پيام رساني عاشورا.

رحلت در فاصله كوتاهي پس از اسارت

ايده ها و نكته ها

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

دوره هاي زندگي

_ دختران اهل بيت عليهم السلام ، الگوي تربيت يافتگي و رشد جامع در ايمان و عبوديت و علم و مديريت بودند.

_ دختران اهل بيت عليهم السلام در دو و نيم قرن، الگوهاي پيوسته زمان مند و روز آمد براي تعريف شخصيت و جايگاه دختران و زنان شيعه بودند.

_ دختران اهل بيت عليهم السلام ، ترجماني زنانه از شخصيت و سيرت وليّ معصوم هر زمان بودند.

القاب حضرت

_ شخصيت جامع حضرت از منظر نام و القاب (زين اب + عقيله +

ص: 53

عالمه + ...)، تربيت يافتگي و الگو بودن براي بانوان جامعه شيعه، سرمشق بود.

زينت پدر

_ اميرمؤمنان، حضرت علي عليه السلام شخصيت جامع الاضداد داشت. دختر تربيت يافته او هم مجمع صفات و روحيات متضاد است. با اينكه زن است، در بسياري از صحنه هاي عاشورا و در اسارت از اوج عاطفه و احساس برخوردار است، اما اين احساس همواره با حيا و عفت، وقار و هيبت، عقلانيت و تدبير همراه است. در عين فوران احساسات، پاسخ دشمني را عالمانه مي دهد. به همين دليل، در سخت ترين شرايط اسارت، شجاعت و شهامت فراوان از خود نشان مي دهد.

اوج اخلاق و عرفان

_ حضرت زينب عليها السلام در اوج سختي ها نه تنها از شدت مصيبت سخن ناسنجيده نمي گويد، بلكه در سخت ترين صحنه ها سخنانش بيانگر برخي اصول اخلاقي و عرفاني در مكتب اهل بيت عليهم السلام است.

رويكرد تربيتي

_ بر اساس پيش بيني هاي گسترده پيامبر و اميرالمؤمنين عليه السلام ، حضرت زينب عليها السلام از عاشورا و اسارت آگاهي داشت. چون به حساسيت مرحله و سختي هاي آن واقف بود، در سراسر دوران 50 ساله از رحلت پيامبر تا آستانه عاشورا، با انجام دادن انواع سلوك ها و تربيت ها در مقام كسب آمادگي براي اين رسالت و مأموريت سخت بود. (همانند پيامبر كه تا چهل سالگي انواع سير و سلوك ها را پيمود تا آماده پذيرش بعثت گردد يا مأمور به نماز شب بود تا سختي رسالت بر او آسان گردد).

_ كاركرد عبادت و عبوديت در زندگي حضرت زينب عليها السلام در سراسر دوران اسارت در مقام آرامش بخشي، وسعتبخشي به ظرفيت ها و سعه صدرها و بينش و بصيرت بخشي در بحران ها و حيرت ها بود.

_ يك نكته و ايده از منظر فمينيستي (زن سالاري): كاروان اسارت تا اواسط دوره حضور در دمشق، كارواني بر محوريت مديريت و تدبير حضرت زينب عليها السلام بود. اين دوره هيچ گاه به زن سالاري فمينيستي تبديل نشد، بلكه حضرت زينب عليها السلام با درك ضرورت ها و اضطرارهاي زمانه

ص: 54

مي دانست جايگاه ها و نقش ها چيست و همواره لايه پنهان مديريت را در اختيار امام سجاد عليه السلام گذارده بود.

مديريت در اسارت

_ مديريت در سايه ايشان نسبت به اهل بيت عليهم السلام و بانوان حرم در سراسر دوره همراهي با سيدالشهدا (از مدينه تا مكه و از مكه تا عاشورا) به ويژه در روز عاشورا آشكار است كه مدير و راهبر بانوان و كودكان حرم بود و از آشفتگي ها يا اضطراب ها جلوگيري ميكرد.

_ وي در سراسر دوران اسارت، الگوي عملي براي اهل حرم بود. ايشان بين اسارت با مأموريت آسماني و پيام رساني جمع كرده و از شكوه و بي صبري عجولانه پرهيز داشت.

_ مديريت پيام مرحله اي از عصر عاشورا تا كوفه و از كوفه تا شام و از شام تا مدينه و ارائه شعارها و ارزش هاي اهل بيت عليهم السلام به پشتوانه عاشورا جنبه ديگري از مديريت ايشان است.

_ مديريت دوران اسارت بين مراحل آغازين و مراحل واپسين؛ از مقام حفاظت گري وليّ زمان تا خطبه خواني و نيز روند نزولي خطبه خواني آن حضرت به موازات مجال يابي امام سجاد عليه السلام براي ايفاگري نقش اجتماعي (مديريت پويا و هوشمند) اهميت دارد.

_ مديريت پيام با شيوه گريه و روضه خواني (همانند گريه هاي مادر و بازتاب هاي سياسي آن) در سراسر دوران زندگي ايشان پس از عاشورا نمود داشت.

_ ايشان سخت ترين شرايط بحراني را در طول تاريخ امامت مديريت كرد و اين به ظاهر انفعالي ترين شرايط جبهه حق را كه با هجوم سنگين سختافزاري و نرمافزاري جبهه باطل همراه بود، به فعال ترين و اثرگذارترين دوره پيام رساني براي جريان حق (در متن و كانون جامعه باطل) تبديل كرد.

الگو سازي حضور اجتماعي بانوي مسلمان

_ ايشان به اسطوره (خاطره تاريخي و جمعي ماندگار در فرهنگ اهل بيت عليهم السلام و شيعه) براي زن مسلمان در شرايط اجتماعي خاص به ويژه

ص: 55

در شرايط بحراني تبديل شد به گونه اي كه از آن پس، الگوي تمام دختران اهل بيت عليهم السلام در شرايط ويژه حضرت زينب عليها السلام بود. (حضرت معصومه عليها السلام در سفر به قم و حكيمه خاتون پس از شهادت امام عسكري عليه السلام و...)

نقش اسطوره اي و هويتي حضرت براي مكتب تشيع

_ در بررسي مقايسه اي بين تشيع با تسنن و حتي با يهود و مسيحيت، آنها از بانويي (غير معصوم، اما تالي تلو معصوم و قابل الگوبرداري مستقيم تر براي همه بانوان) جامع و با درايت و در اوج احساس و عاطفه حماسي كه خالق سوزناك ترين و مظلومانه ترين صحنه ها (تراژدي) در عين منطق و عقل و استدلال باشد و با گفتار و رفتاري شجاعانه در سخت ترين شرايط همراه باشد، محروم هستند.

بدين دليل، ارزش اجتماعي و نقش تاريخي بانوان شيعه با بانوان در مكتب اهل سنت يا مسيحيت تفاوت بسيار دارد و اين امر در شخصيت اسطوره اي حضرت زينب عليها السلام در تاريخ تشيع ريشه دارد.

نگاه تطبيقي زن در فرهنگ خلافت با زن در فرهنگ اهل بيت عليهم السلام

_ بررسي تطبيقي زنان مدينه، مكه، كوفه (و بصره) و شامات (زناني كه در مسير كاروان قيام و اسارت بودند) با زنان كاروان اهل بيت عليهم السلام با محوريت حضرت زينب عليها السلام براي نسبت سنجي زن در ديدگاه خلفا با ديدگاه اهل بيت عليهم السلام در قالب مصاديق تاريخي هم عصر حضرت زينب عليها السلام اهميت دارد.

چرايي همراهي بانوان اهل بيت عليهم السلام با سيدالشهدا

_ بانوان اهل بيت عليهم السلام همواره بايد چنان تربيت يافته و آماده باشند كه در شرايط ويژه، ايفاگر نقش تاريخي خود در برابر جامعه باطلِ هجو م گر يا جامعه حق تشنه و نيازمند باشند. (مهم ترين وضعيت تاريخي كه ضرورت اين ايفاگري نقش را فراهم مي كند، زمان هجوم گسترده و همه جانبه باطل و محدوديت سازي براي نيروهاي كارآمد در جبهه حق است كه امكان استفاده از سخت افزار يا نرمافزار مردانه حق در مواجهه باطل فراهم نباشد. در اين صورت، آخرين سلاح جبهه حق، حضور زنانه حق با سلاح تركيبي از عقل و احساس، شور و شعور همراه با حيا و عفاف است.)

_ سيدالشهدا در طول قيام خود، مدعي نظام ارزشي و فرهنگي متفاوتي از

ص: 56

جبهه فرهنگي خلافت بود. حداقل كاركرد همراهي اهل بيت عليهم السلام ، نمايش همه جانبه نظام زندگي حق بر مبناي تفكر اهل بيتي عليهم السلام بود.

_ دعوت سيدالشهدا، قيام فراگير و همه جانبه جامعه اسلامي بود. قيامي كه قطعاً باعث به خطر افتادن نظام زندگي روزمره و حتي خانه و خانواده مي شد. امام نشان داد در اين فراخوان به دعوت نمي خواهد، در حالي كه خانواده هاي مردم در اضطراب و فشار هستند، خانواده خودش در آسايش باشند، بلكه همه با هم بايد براي حق قيام كنند. (فرازي از خطبه امام در برابر حرّ در ميانه راه آن گاه كه امام فرمود: «و اهلي مع اهلكم».

_ حضرت زينب عليها السلام از عاشورا و اسارت و سختي هاي آن آگاهي داشت، اما چون ضرورت آن را در مقام احقاق حق در خط تاريخي حق مي دانست، نسبت به آن تسليم و راضي بود.

رويكرد سياسي

_ حضرت زينب عليها السلام (و بهتدريج، امام سجاد عليه السلام ) احياگر نام و ياد، شعائر اميرمؤمنان علي عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام پس از 20 سال تبليغات ضد علوي معاويه، آن هم در پايتخت هميشگي و ناصبي (و عثماني مسلك) امويان، دمشق بود.

_ نقطه اوج موفقيت سياسي حضرت زينب عليها السلام ، راه اندازي مجلس روضه سيدالشهدا در قصر يزيد همراه با زنان حرم سراي يزيد بود كه پس از انفعال ها و عقب نشيني هاي پياپي يزيد در برابر اهل بيت عليهم السلام رخ داد. يزيد وقتي با قدرت سلاح گريه سياسي حضرت زينب عليها السلام روبه رو شد به سرعت دستور بازگرداندن اهل بيت عليهم السلام را به حجاز داد.

مهندسي پيام در سخنان حضرت

_ حضرت زينب عليها السلام نقشآفريني خود را از منظر گفتاري از عصر عاشورا و پس از شهادت سيدالشهدا آغاز مي كند و تا قبل از خطبه حماسي امام سجاد عليه السلام در دمشق به پايان مي رساند. گفتارهاي حضرت هر چند اندك به ما رسيده، از نظر هندسه محتوا و پيام در مقاطع گوناگون (كربلا _ كوفه _ شام) و بنمايه ها و مفاهيم اصلي متفاوت است. شايد تمركز اصلي حضرت در كربلا بر توحيد و مرثيه است، ولي در كوفه بر آسيب شناسي مبتني است و در شام بر فضايل اهل بيت عليهم السلام مانور مي دهد.

ص: 57

رحلت زودهنگام پس از عاشورا

_ رحلت زودهنگام حضرت بازتاب شدت فراواني، سختي و سنگيني مصايب آن حضرت در عاشورا و سراسر دوران اسارت است.

اسارت حضرت و اهل بيت عليهم السلام

_ مديريت سنگين ترين مصيبت از نظر كميّت (زماني) و كيفيت (گرداندن در شهرها و مناطق) در تاريخ اهل بيت عليهم السلام نيازمند صبر و استقامت ويژه بود.

مزارهاي منسوب به حضرت

_ انتساب سه مزار در سه جغرافيا (در دمشق، قاهره، حجاز...) كه همگي در آن زمان جزو جغرافياي جوامع غير اهل بيتي عليهم السلام بودند) نشانه كاركرد ملكوتي شخصيت حضرت در ظرفيت سازي براي تحول ايمان و اخلاق در كانون باطل است.

ايده مهدوي

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

نقش اسطوره اي حضرت زينب عليها السلام

_ حضرت زينب عليها السلام با مبنا قرار دادن اصل تقيه در دوران در اقليت بودن جامعه حق (همانند دوران غيبت) به الگوسازي نقش هاي تربيتي، سياسي و اجتماعي بانوان در دوران غيبت پرداخت.

_ حكيمه خاتون پس از آغاز غيبت صغري و در شرايطي كه حتي نايب اول تقيه شديد مي كرد، همانند حضرت زينب عليها السلام ، واسطه انتقال پيام ها بين شيعيان و امام يا شبهه زدايي از حيرت هاي انديشه اي از آنها بود.

_ سيره حضرت زينب عليها السلام در دوران اسارت نشان داد هرگاه در دوران تقيه، هجوم ها و بحران هاي وارد شده بر جامعه شيعه به نقطه اوج خود برسد، رسالت و نقش زنان شيعه نه تنها نبايد انفعالي و انزوايي و احساسي باشد، بلكه بايد آماده ايفاي سخت ترين نقش ها باشند.

ص: 58

از اين منظر، زنان همانند مردان بايد در مقام تربيت، تهذيب و تعالي خود، تمام مدارج و مراتب را بپيمايند، اما در مقام ايفاگري نقش ها بايد حدود و مرزها و جايگاه هايشان را بشناسند و بر اساس اصول شريعت و نياز هاي زمانه عمل كنند.

صد البته هنگام بحران ها، هجوم ها و حيرت ها، به ويژه آنجا كه ديگر نقش هاي مردانه، توان مندي دفاع همه جانبه از حق را ندارد، گه گاه شرايط براي نقشآفريني هاي ويژه تاريخي و اجتماعي براي زنان فراهم مي شود. مناسب آن است كه آنها همانند حضرت زينب عليها السلام با كسب آمادگي هاي تربيتي، علمي، اخلاقي، مديريتي و به ويژه معنوي و عبادي، خود را براي آن شرايط آماده كنند.

بديهي است ايفاي نقش دوگانه عاطفي _ عقلاني، سخت ترين انرژي ها را از بانوان مي گيرد، به گونه اي كه حتي اگر در اين مسير شهيد نشوند، احتمال رحلت قريبالوقوع آنها زير بار سنگين اين امانت بسيار محتمل است. همان گونه كه حضرت زينب عليها السلام كمي پس از پايان ماجراهاي اسارت رحلت كرد. ايشان پس از اسارت همانند امام سجاد عليه السلام نهضت گريه سياسي عاشورا را ترك نكرد، اما سنگيني مصايب كربلا و اسارت باعث رحلت سريع ايشان شد.

ص: 59

ص: 60

ص: 61

ص: 62

را مي توان بر محور كارشناسي _ مجري يا توليدي _ تركيبي يا حتي مستند خبري يا گزارشي يا اجتماعي بنا نهاد.

از نظر جذابيت هاي موضوعي اين طرح، آنچه به غناي اين مجموعه برنامه كمك مي كند، امكان طراحي و توليد ميان برنامه هاي ساده يا تخصصي و با گرافيك بالاست؛ ميان برنامه هاي تاريخي كه اثباتي، انتقادي، اجتماعي، فرهنگي _ هنري و همگي ناظر به موضوع اصلي و مكمل مباحث كارشناسي باشند.

از امكانات قالبي ديگر در اين برنامه، امكان تحقق وحدت حوزه و دانشگاه است. با دعوت هم زمان كارشناسان حوزوي و دانشگاهي در هر بحث تخصصي و ناظر به نگاه ميان رشته اي براي جمع كردن بين دين و دنيا و علم و دين مي توان بر جذابيت برنامه افزود. كمترين زمينه براي جمع كردن ميان دو فضاي حوزوي و دانشگاهي، دعوت از استادان و كارشناسان هر دو نهاد است، ولي در مرتبه اي فراتر مي تواند مجموعه گپ هاي طلبه هاي پايه هاي آغازين حوزوي يا دانشجوها را هم دربربگيرد، به گونه اي كه جوانان حوزوي در يك مباحثه طلبگي يا تمرين براي پژوهش يا كلاسداري و منبرداري آن را اجرا كنند. جوانان دانشگاهي نيز در قالب پروژه اجتماعي يا گپ دانشجويي مي توانند به آن بپردازند. حتي مي توان جمعي از جوانان برگزيده از ميان هر دو جامعه را گرد آورد تا با همديگر از زاويه علم و دين به مطالعه عاشورا بپردازند.

در اين زمينه، برخي مباحث را هم مي توان با بينندگان به اشتراك گذاشت تا آنها هم در طراحي پرسش و يا ارائه برخي تجربه هاي عملي و علمي مشاركت كنند. آخرين الگوهاي ارزنده قالبي در اين گونه برنامه سازي، دعوت از مستبصرين و ره يافتگان به تشيع از فرهنگ ها و جوامع گوناگون است تا با استفاده از نگاه هاي بيروني و دروني آنها به اين جاذبه هاي علمي و ارزشي عاشورا بيشتر پرداخته شود. همچنين با دعوت از استادان غيرمسلمان دانشگاهي مي توان از آنها خواست جامعه، تاريخ و فرهنگ شيعه را بر مبناي عاشورا و از منظر تخصصي خود تجزيه و تحليل و تفسير كنند.

با توجه به گستردگي وجود حوزه هاي علميه و دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي در سراسر كشور، يكي از ظرفيت هاي اين نوع از برنامه سازي، فعال سازي استادان و دانش پژوهان جوان و برقراري ارتباط با آنها در فضاي نخبگاني با رسانه هاي ملي و استاني، آن هم بر محور مطالعه ديني و علمي فرهنگ و ارزش هاي ديني است. اين كار به طور

ص: 63

مستقيم باعث جذب و اثرگذاري بر مخاطب عام رسانه مي شود و به گونه غيرمستقيم باعث توسعه پرسش ها و انتقال نياز هاي رسانه اي به محيط هاي حوزوي و دانشگاهي و آماده سازي آنها براي همكاري بيشتر با رسانه در حوزه برنامه هاي معارفي و غيرمعارفي مي گردد.

اين برنامه را همان گونه كه مي توان در سطح كارشناسي و تخصصي (براي مخاطب عام و يا خاص) طراحي كرد، در سطح دانشجويي يا حتي براي نوجوانان نيز مي توان از منظر كلاس و مدرسه هاي عاشورايي توليد كرد. در اين عرصه، عاشورا را براي نوجوانان از منظر درس هايي همانند تاريخ، جغرافيا، اجتماعي، بينش اسلامي و هنر مي توان معرفي كرد. در پايان كتاب، نمونه هايي براي اين موارد ارائه خواهد شد.

ص: 64

_ بررسي تطبيقي انسان شناسي عاشورايي با تعريف انسان در ديگر مذاهب و مكاتب؛

_ نقش عاشورا در مواجهه انسان ها با خودشان و ارائه تعريفي متفاوت و جامع به آنها؛

_ عاشورا و نمايش اوج رشد شخصيتي در چهره ياران حسيني؛ (در اين زمينه به بخش بعدي كتاب قسمت شخصيت شناسي مراجعه شود)

_ مرز بندي انسانيت از انسان نماها در مدرسه عاشورا.

كلامي

_ امام شناسي با تمركز بر نقش و جايگاه ويژه سيدالشهدا عليه السلام در نظام امامت؛

_ عاشورا و احياي اصل عدالت خواهي و ظلم ستيزي در فرهنگ كلام اسلامي _ شيعي؛

_ عاشورا و ردّ عملي نظريه جبرگرايي اموي؛

_ بررسي تطبيقي بين شهادت طلبي و عمليات انتحاري از نظر مباني، ارزش ها و روش ها.

تاريخ

_ عاشورا شناسي از منظر فلسفه تاريخ؛

_ عاشورا شناسي در مرحله شناسي و سير دوره هاي تاريخي؛

_ وضعيت تاريخي باطل و پيشينه آن در برابر قيام امام حسين عليه السلام ؛

_ كاركرد تاريخي عاشورا در پويايي تشيع.

جامعه شناسي

_ جامعه شناسي سياه، سفيد و خاكستري در آستانه قيام و بررسي كمّي و كيفي آنها نسبت همديگر؛

_ سير تطور جامعه اسلامي از مدينة النبي تا جامعه يزيدي؛

_ معضل غربت اجتماعي امام معصوم و گسست نسل هاي جامعه از وليّ زمان؛

_ سرمايه اجتماعي امام و ارزش ها و نظام هاي آن؛

_ چيستي و چرايي كوفه در فرهنگ شيعه به عنوان جامعه سقوط كرده؛

_ هيئت؛ طرحي اجتماعي براي احياي مدينة النبي.

ص: 65

اقتصاد

_ معضل تاريخي تعريف درست رابطه دين و دنيا در زندگي بشري؛

_ اقتصاد و حلال و حرام و بازتاب هاي آن در قرب و بعد معنوي بشر با تمركز بر عاشورا؛

_ مديريت اقتصادي عاشوراييان؛

_ بركت اقتصادي در فرهنگ عاشورا؛

_ مقايسه تطبيقي نظام اقتصادي مدينة النبي و شهر يزيدي از نظر وابستگي دنيوي.

تعليم و تربيت

_ عاشورا، مكتب اصالت خانواده در نظام سازي براي زندگاني بشر و تعالي سازي انسان ها؛

_ بررسي تطبيقي تربيتيافتگان و رهاشدگي تربيتي جوانان بني هاشم و جوانان مدينه و كوفه در آستانه قيام؛

_ نظام الگويي در تربيت حسيني؛

_ طراحي تربيت حماسي در فرهنگ عاشورا با هدف نيروسازي براي جامعه ديني.

مديريتي

_ جلوه هاي تقابل مديريت يزيدي با مديريت عاشورايي امام حسين عليه السلام ؛

_ اصول مديريتي عاشورايي امام حسين عليه السلام ؛

_ شيوه هاي مديريت كيفي و تبديل بحران هاي بزرگ به بالاترين فرصت و نتايج.

اخلاقي

_ سبك زندگي عاشورايي؛

_ عاشورا و نمايش چهره كريه انسان هاي سقوط يافته؛

_ عاشورا، صحنه نمايش فضايل و رذايل اخلاقي در نقطه اوج خود.

عرفاني

_ نقش زيارات حسيني (گفتاري و رفتاري) در سرعت بخشي به تعالي؛

_ قرب و تعالي انبيا و اوليا و صالحان در بستر تاريخ با كمك امام حسين عليه السلام و عاشورا؛

ص: 66

_ هماهنگي سلوك عاشوراييان با سلوك آيين هاي محرم و بازتاب آن در تقرب و تعالي عاشورايي؛

_ مقام ابتلاي عظيم سيدالشهدا عليه السلام و كاركرد هاي آن در عوالم هستي؛

_ عاشورا و بازتعريف عرفان و عشق و سلوك راستين از عرفان نماهاي صوفيانه جامعه گريز؛

_ عاشورا؛ راهكاري براي به چالش كشيدن عرفان هاي دروغين و نمايش عرفان راستين؛

_ عاشورا و عرفان راستين مبتني بر مرگ آگاهي و شهادت طلبي.

فرهنگ

_ عاشورا و طراحي فرهنگ زيارت براي شيعه؛

_ تشيع، فرهنگي ترين مكتب و مذهب اسلامي و ديني؛

_ جاذبه هاي انساني فرهنگ هاي عاشورايي؛

_ نقش و كاركرد گريه و حزن در فرهنگ عاشورايي.

سياسي

_ دست آورد هاي سياسي عاشورا در نابودي تدريجي امويان؛

_ عاشورا و مبارزات سياسي شيعه؛

_ عاشورا و انقلاب اسلامي؛

_ عاشورا و تعريف اسلام سياسي متفاوت از اسلام اموي؛

_ بازتاب هاي عاشورا در پويايي تشيع در برابر استعمار برخلاف انفعال ديگر مذاهب اسلامي (عاشورا و ظلم ستيزي و استعمارستيزي).

جغرافيا

_ جغرافياي عاشورايي و راز انتخاب كربلا براي حماسه عاشورا از نظر اقليم شناسي؛

_ كربلا، كانون جغرافياي تاريخي عاشوراباوران (شيعه و تشيع)؛

_ جغرافيا ي معنوي و هويتي شيعه؛

_ تبيين نسبت بين جغرافياي هويتي و جغرافياي آينده پژوهي در مكتب شيعه.

هنر

_ عاشورا و بازتاب تعريف زيبايي و اصول زيبا شناسي؛

_ راز اهتمام امامان معصوم پس از عاشورا بر فرهنگ سازي با كمك

ص: 67

هنر و ادبيات؛

_ كاركرد هاي تاريخي هنر و ادبيات و فرهنگ عاشورايي؛

_ امتياز هاي فرهنگ هنر عاشورايي شيعه.

آيندهپژوهي

_ عاشورا و مبارزه با سلفي گري و روزمره گي و تلاش براي ايجاد حركت رو به آينده؛

_ عاشورا و احياگري نگاه به سنت ها و عبرت ها در جامعه و هشدار نسبت به عبرت ها؛

_ عاشورا، مبناي ارزشي و هويتي آيندهنگري (مهدويت) شيعي؛

_ بررسي تطبيقي اخبار پيش گويي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و اميرمؤمنان علي عليه السلام نسبت به عاشورا و انتظار، درس ها و پيام ها و هشدار ها و عبرت ها.

دشمن شناسي و آسيب شناسي

_ عاشورا، آسان ترين صحنه براي شناسايي تمامي طيف ها و جبهه هاي سياسي و اجتماعي سياه و خاكستري؛

_ اهتمام تاريخي ابليس و جريان هاي باطل براي جلوگيري از تحقق عاشوراي حسيني و احياي سالانه عاشورا؛

_ چگونگي مرزبندي دين و عرفان واقعي از دين دار نماها و عرفان هاي كاذب در صحنه عاشورا؛

_ بصيرت هاي عاشورايي براي فتنه شناسي و فتنه گريزي.

موارد ديگر عبارت است از:

_ سيدالشهدا عليه السلام و اهتمام به رعايت حقوق در نبردي نابرابر از جمله رعايت حقوق دشمن با وجود تمام درندهخويي هاي آنها؛

_ قدرت تبليغي و پيام رساني امام و اهل بيت عليهم السلام (پس از اسارت) با وجود تمامي محدوديت ها و حصرها؛

_ بررسي كاركرد هاي ملكوتي طبيعت يا معجزه در طول قيام امام حسين عليه السلام بر اساس علوم طبيعي و زيستي؛

_ نمايش بازتاب كيفيت بر كميّت در توان افزايي نيروها يا بررسي تابع حُر در مقام تبديل ناگهاني تمام منفي ها به دريايي از امتيازات مثبت به صرف اتكا به قدرت اراده بازگشت به حق بر اساس علوم آمار و اعداد.

ص: 68

ص: 69

ص: 70

نظريه فناي در معبود

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

برخي روشن فكران كلام جديد معاصر

نگاه صوفيانه بر اساس نگاه روشن فكري معاصر

تلاش براي تقدس بخشي به عاشورا و همه زيبابيني در اين حماسه عظيم

نفي عاشورا از تمام واقعيت هاي تاريخي و سياسي و اجتماعي و حتي ديني و غيبي و منحصر كردن آن در تفسيري كه تولا بدون تبرا باشد.

نظريه فداي امت و شفاعت

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

صوفيانه و غاليانه

_ توجه به يكي از دست آوردهاي عاشورا كه سهولت در فرآيند تهذيب و تعالي انسان هاست.

_ تكيه بر آن بخش از معارف عاشورايي كه در مقام بيان بركات عاشورا براي عاشورا زيستي است.

حذف كردن بسياري از آثار و كاركرد هاي سياسي و اجتماعي و كلامي از قيام؛

نزديك شدن اين انديشه به انديشه فداي مسيح در مسيحيت.

نظريه شهادتطلبي

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

دكتر علي شريعتي

نگاهي رفتار گرايانه

_ توجه به آخرين مرحله قيام و نتيجه اي كه عملاً بر آن مترتب شد.

_ توجه به برخي روايات معصومين و سخنان امام در قيام

درآميختن غايت عملي و خارجي قيام با اهداف نرمافزاري مترتب بر آن.

ص: 71

نظريه حكومتطلبي

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

صالحي نجف آبادي

نگاهي سياسي

_ توجه به ضرورت اقامه حكومت ديني آن هم در شرايط وجود امام معصوم

_ توهم وجود برخي اسناد و شواهد تاريخي

غفلت از نبود زمينه اجتماعي مناسب براي به چنگ آوردن حكومت و كاهش دادن ماهيت قيام عظيم امام.

نظريه تقابل تاريخي خط بني هاشم و بني اميه

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

اجتماعي و فرهنگي

پيشينه شناسي اجتماعي و فرهنگي

_ كاهش دادن قيام از گستره اثرگذاري تاريخي و هويتي به يك اقدام زماني محدود كه ناكام مي ماند.

_ منحصر كردن قيامي عظيم در يك نزاع فاميلي كه باعث كاهش يافتن بسياري از ارزش هاي قيام مي شود.

نظريه اجتهاد فقهي

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

اهل سنت

فقه سياسي

اجتهادي كه مجوز قيام عليه ستم است

كاهش دادن قيامي عظيم به اجتهادي سياسي كه به شكست منجر شد و از بعضي جنبه ها باعث اختلال در نظام جامعه شد. اين نگاه باعث مي شود اين قيام را استثنايي تفسير كنيم كه هيچ گاه نبايد تكرار شود.

ص: 72

نظريه اقدامي انساني

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

خاورشناسان

حماسي و رمانتيك

نگاه به قيام از منظر بازتاب هاي حماسي و عاطفي آن در جامعه شيعه و اثري كه در پويايي جامعه شيعه دارد.

كاهش دادن قيام عظيم به حماسه سكولار تاريخي كه تنها بخشي از جامعه اسلامي را پويا نگه داشته است، اما هيچ ارزش نرم افزاري معنوي يا معنايي يا غيبي و ملكوتي ندارد.

نظريه انكار وضع موجود همراه با ايثارگري

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

تلاش براي جمع كردن بين ظاهر و باطن (جمع بين علم غيب و هدف سياسي)

اين نگرش در مقام تبيين حداقل دو منظر از ابعاد تأثيرگذار در قيام است؛ يعني بعد سياسي كه ناظر به نفي حكومت يزيدي تفسير مي شود و شهادت طلبي كه مبتني بر علم غيب تفسير مي شود.

اين نگاه هنوز به جامعيت نرسيده است. از جهت اثباتي نيز چيزي را اثبات نمي كند به اين معني كه در اين مبنا، شهادت غيبي روشي مي شود براي نفي سياسي حكومت يزيد و ديگر هيچ.

نظريه قيام تاريخي

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

مهدي بازرگان

فلسفه تاريخ

تلاش براي تبيين قيام در خط سير و جريان تاريخي پيامبران و امتداد بخشي به رسالت آنها

كم رنگي نقش علم غيب و تحليل مسئله شهادت در اين انديشه

ص: 73

نظريه جمع كردن بين ظاهر و باطن

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

رسول جعفريان (حيات فكري و سياسي امامان شيعه، ص 246)

نگاه جمعگرايانه تفكيكي (در اين نگاه، امام، علم غيب به شهادت دارد، ولي در ظاهر، چون تكليف به ظاهر دارد، در مقام عمل، آن علم باطني را وارد نمي كند.

در اين نگاه، تلاشي اوليه براي جمعگرايي صورت گرفته است.

صوري بودن جمع گرايي در اين نظريه بدون اينكه طرفين جمع در همديگر اثرگذاري و اثرپذيري داشته باشند.

نظريه اسطوره سازي و عاطفه برانگيزي

قائل

رويكرد

قوتها

ضعفها

نگاه اسطوره اي و حماسي/ عاطفي

توجه به ابعاد عاطفي و فرهنگ سازي تاريخي عاشورا در تاريخ تشيع

رها كردن بسياري از ابعاد سياسي و كلامي و اجتماعي و منحصر كردن عاشورا به مرثيه و ماتمسرايي

برخي نظرهاي ديگر نيز هستند كه يا ناظر به شيوه تحقق قيامند يا ناظر به پيشينه قيام در تاريخ انبيا (ظلمستيزي) و استمراربخشي به آن يا ناظر به آثار و نتايج سياسي، اجتماعي يا فرهنگي آن است.

از جهت تاريخي هم بد نيست بدانيم كه در سير تاريخي مواجهه اهل سنت با قيام، مواجهه هاي آنها بسيار مضطرب بوده است. آنها از سويي نمي توانستند اين قيام را انكار كنند، ولي از سويي ديگر هم نمي توانستند آن را هم تكرارپذير بدانند. از اين رو متون آنها پر از سخنان ضد و نقيض است.

در برابر آنها، زيديه با نگاه سياسي و افراطي به قيام، تفسير قيامگري پياپي و پيوسته از آن ارائه داده اند و براي قيام، ارزش هاي اجتماعي و فرهنگي ديگري قائل نيستند.

ص: 74

بنيعباس نيز نگاه اندكي كم رنگ تر از آنها داشتند كه قيام سيدالشهدا عليه السلام را يك بار مصرف مي خواستند به اين معنا كه با دامن زدن به شعاري كلي و توجه دهي جامعه اسلامي به اين قيام، با كمك آن، توده هاي مسلمان خسته از ظلم امويان را به حركت در آوردند تا در نهايت، خود به خلافت برسند. وقتي به خلافت رسيدند، بهتدريج با فرهنگ و ارزش هاي حماسه حسيني به مقابله برخاستند و حتي در مقطعي تلاش كردند كربلا را از روي زمين محو كنند.

اين گونه است كه شاهد انواع قرائت ها، تحليل ها و تفسير ها از عاشورا و چيستي و چرايي آن هستيم. بازشناسي عالمانه و تطبيقي اين نظريه ها مي تواند راهكاري براي ارتقاي معرفت و سيرت عاشورايي باشد.

ص: 75

از منظر علمي هم تمام لايه ها و ابعاد حادثه را بايد از منشور علوم سياسي، اقتصادي، اجتماعي، كلامي، عرفاني و ديگر دانش ها ديد. آن گاه كه تمام داده ها گردآوري شد، با معيار نگاه معصومين بايد به آن نگاه جامع رسيد.

صورت عملياتي اين روش چنين است:

الف)

انتخاب فراز هاي حساس قيام از نظر پيام يا رفتار و آن گاه پيوند زدن بين اين نقاط عطف براي رسيدن به نتيجه اي عام و فراگير؛

ب)

سنجش اين مفروض تك موردي درباره قيام سيدالشهدا عليه السلام با جريان كلي امامت از يك منظر و با نوع نگرش و گفتار ديگر امامان نسبت با اين قيام.

اين گونه است كه با نگاه جامع به خود قيام و نگاه جامع به قيام در منظومه امامت مي توان به تحليل جامع رسيد. تحليلي كه به جاي آنكه متكي بر پيشفرض ها باشد، سازنده نظام ها و فرضيه هاي نوين است و مي تواند به تمامي ابهام ها و تضاد هاي احتمالي در مراحل گوناگون قيام پاسخ گويد و تمام ابعاد ديني و علمي آن را پوشش دهد.(1)

ص: 76

ص: 77

ص: 78

سيدالشهدا عليه السلام در سخنان خود چه طرحي از مرگ و زندگي و چه تعريفي از شهادت ارائه مي دهد؟

نكته تكميلي: ترس و واهمه تاريخي امويان و عباسيان و ديگر حكومتهاي طاغوت در طول تاريخ از انس گرفتن مسلمانان با فرهنگ عاشورا و مزار سيدالشهدا عليه السلام و ايجاد تحول و تربيتپذير عاشورايي در آنها كه به ايجاد روحيه ذلتگريزي و عدالتخواهي منجر ميشود و تلاش براي جلوگيري از ايجاد ارتباط قلبي مسلمانان با عاشورا به وسيله ممنوعسازي زيارت يا تخريب مزار.

معرفي كتاب: لقد شيعتني الحسين عليه السلام

زيارت نامه: عاشورا يا اربعين؛ بحث رهايي از جاهليت

مكان: مزار حرّ

ص: 79

فرهنگ عاشورا چگونه باعث رشد و بلوغ اجتماعي مي گردد؟(عاشورا چگونه موجب پيدايش جنبش هاي اجتماعي مي شود؟)

فرهنگ عاشورايي چگونه باعث انسجام و اتحاد مؤمنان در قالب ايجاد جامعه اي پويا و فعال مي شود؟

مكان: هيئت + حسينيه(جامعه عاشورايي) وتاريخچه آن

كتاب:

زيارت:

وله:

ص: 80

ص: 81

خط سير تاريخ و فلسفه تاريخ بشريت از منظر اسلام در يك نگاه كوتاه چيست؟

عاشورا در ميانه خط تاريخ حق با آغاز و انجام آنچه نسبتي دارد؟

چرا عاشورا كانون توجه تمام انبياي قبل و امامان بعد بوده است؟

كاركرد عاشورا در خط سير تاريخي حق و باطل چيست؟ اگر عاشورايي در نزديك زمان خاتميت نبود، چه مي شد؟

سيدالشهدا عليه السلام قيام خود را در مقايسه با فلسفه تاريخ بشري چگونه تحليل و تبيين مي كند؟

چگونه اين جايگاه راهبردي عاشورا، به قيام عاشورا نقشي الگويي براي دوران هاي پس از خود مي دهد؟

وله: نمودار تاريخ بشريت/ نقشه خاورميانه و نمايش دوره هاي مهم تاريخي در زندگي انبيا و تمدن هاي مربوط به آن دوره ها و اسامي پيامبران روي خط تاريخ كه به كربلا مي رسد.

دعا: دعاي ندبه و فراز عاشورايي آن.

معرفي كتاب:

واگويه + مكان: عكس خانه خدا در كنار واگويههاي تاريخي كعبه در قالب روايتگري دوره هاي حق

دو. چيستي شناسي قيام حماسي عاشورايي در مقايسه با شورش هاي باطل

رخداد عاشورا از منظر دين اسلام و تمامي مسلمانان، قيامي حماسي و انقلابي بود كه آثار و بركات فراوان و بي پاياني داشته و دارد. اين در حالي است كه تاريخ اسلام و مسلمانان همواره شاهد قيام ها و شورش هاي فراواني بوده است كه از خوارج صدر اسلام تا طالبان و القاعده در دوران معاصر را شامل مي شود. به راستي، تفاوت اين دو نوع قيام و مبارزه از نظر مباني، اصول، روش ها و دست آورد هاي داخلي وخارجي چيست؟ آيا يكي از اين دو، امتداد ديگري نيست؟ كدام يك مي توانند تحول اثباتي جوامع مسلمان و غير مسلمان را به دنبال داشته باشند؟

آيا هر قيام و انقلاب و شورشي را مي توان عاشورايي ناميد؟

تفاوت مبنايي قيام عاشورا با قيام گروه هايي مثل خوارج در چيست؟

ص: 82

دشمنان در طول تاريخ چگونه سعي مي كردند قيام عاشورايي را به نام شورش، تحريف وتضعيف كنند؟

نمونه وروش هاي جريان هاي باطل در مقايسه با روش هاي عاشورايي، چگونه سند حقانيت عاشوراست؟

چرا عاشورا در طول تاريخ همواره و حتي امروز براي تمام بشريت حتي فرهيختگان و مبارزان غير مسلمان، جذاب و ستودني است، ولي شورش هاي باطل اسلامي چنين نيستند؟

ابعاد الگويي عاشورا و راز امكان تكرارشوندگي آن چيست؟

سيدالشهدا عليه السلام چگونه به تبيين و حمايت از قيام خود و دفع شبهات از آن مي پرداخت؟

تفاوت پيام هاي عاشورايي با پيام هاي تروريستي در چيست؟

راز نابودي ارزش ها و جمعيت هاي تروريستي و راز ماندگاري فرهنگ و جوامع عاشورايي در چيست؟

سه. امامان پس از عاشورا و باز سازي دوباره مكتب اسلام بر مبناي عاشورا

مهم ترين دست آورد عاشورا كه در جامعه اسلامي نمود يافت، سيره عاشورايي معصومين بود. از نگاه معصومين، اگر عاشورا نبود، نابودي تشيع و جريان تاريخي حق، قطعي و حتمي بود. اكنون كه عاشورا جريان تاريخي حق و تشيع و امتداد آنها را بيمه كرده است، بايد كامل ترين و بهترين بهرهبرداري هاي صحيح را از فرصت سازي عاشورا انجام داد.

از اين رو، امامان معصوم در فرصتي تاريخي كه به مدت دو قرن امتداد يافت، به بازسازي و طراحي دوباره مكتب تشيع بر اساس ظرفيت هاي عاشورا پرداختند. پس مهم ترين دست آورد عاشورا؛ احيا، بازيابي و بازسازي تشيع است.

وضعيت تشيع قبل از عاشورا چگونه بود؟

محورهاي بازسازي و فرهنگ سازي اهل بيت عليهم السلام درباره تشيع به پشتوانه عاشورا چه بود؟

ابعاد عاطفي عاشورا در مكتب اهل بيت عليهم السلام چه جايگاهي دارد؟

ص: 83

به گمان برخي مدعيان، انديشه تشيع در عاشورا متولد مي شود. ريشه اين توهم در كجاست و چرا؟

هويت عاشورايي شيعه چيست؟

هر يك از امامان چگونه از ظرفيت هاي سياسي اجتماعي و فرهنگي عاشورا متناسب با وضعيت زمانه خود استفاده مي كردند؟

چهار. بازتاب هاي عاشورا در سراسر جهان اسلام

عاشورا با محوريت امام شيعيان و خط فكري اهل بيت عليهم السلام رخداد، ولي جايگاه اهل بيت عليهم السلام در اسلام و نقطه كانوني بودن آنها براي تمام مسلمانان و فرقه هاي اسلامي باعث شد بازتاب هاي قيام عاشورا منحصر به مكتب و جهان تشيع نباشد و همين وضعيت يكي از مهم ترين دست آوردهاي عاشوراست. تلاش گسترده دشمنان اهل بيت عليهم السلام قبل و پس از عاشورا، جدايي بدنه جهان اسلام از اهل بيت عليهم السلام بود، ولي چگونگي و عظمت اين حادثه باعث ناكامي تلاش هاي دشمنان و متحول شدن نگاه و بينش مسلمانان و ديگر مردم جهان شد.

بني اميه با سياست هاي خود مانند رواج دادن لعن علي عليه السلام مي كوشيد اهل بيت عليهم السلام را منزوي كند و براي نابودي فيزيكي آنان تلاش مي كرد. با اين حال، مظلوميت ها و حماسه هاي ناشي از عاشورا سبب شد اهل بيت عليهم السلام دوباره در جهان اسلام مطرح شوند.

وضعيت اعتقادي، فكري و سياسي جهان اسلام قبل از قيام عاشورا و خطر امتداد آن به ويژه نسبت به اهل بيت عليهم السلام چه بود؟

شخصيت اسطوره اي سيدالشهدا عليه السلام پس از قيام عاشورا و موضع گيري و واكنش عاطفي _ سياسي تمام جريان ها و شخصيت ها نسبت به آن را چگونه ارزيابي مي كنيد؟

بازتاب هاي قيام عاشورا در بازگشت اصل امر به معروف و نهي از منكر در نظام اعتقادي و سياسي جهان اسلام را تبيين كنيد؟

نظام اعتقادي _ سياسي اهل سنت قبل و بعد از عاشورا را مقايسه فرماييد.

عاشورا در تزلزل حكومت امويان و حكومت هاي باطل در جهان اسلام چه نقشي داشت؟

ص: 84

خطبه سيدالشهدا عليه السلام در منا براي تبيين اصول كلي اعتقادي و سياسي اسلامي و رسالتي كه براي علماي مسلمان در اين مسير تعريف مي شد، چه اثري داشت؟

قيام عاشورا در قيام هاي غير شيعي كه عليه امويان رخ مي داد تا آن گاه كه به نابودي كامل حكومت آنها در فاصله نزديك به نيم قرن بعد منجر شد، چه بازتابي يافت؟

نوع واكنش هاي اهل سنت اموي مسلك (وهابيت) و اهل سنت معتدل در برابر عاشورا و فرهنگ عاشورا چگونه بود؟

پنج. نهضت مهاجرت امام زادگان و تكثر عاشوراهاي كوچك و گسترش تشيع

مهم ترين بازتاب عاشورا را به ويژه از منظر فلسفه تاريخ و جامعه سازي ديني، در مهاجرت امامزادگان و سادات از حجاز به سراسر جهان اسلام مي توان ديد. آنها كه زير فشار حكومت اموي و عباسيان بودند، تحت تأثير فرهنگ عاشورا و در بيشتر موارد با اجازه معصومان مجبور شدند به گوشه و كنار جهان اسلام به ويژه عراق و ايران مهاجرت كنند. اين هجرت ها يا قيام ها كه شهادت يا رحلت غريبانه آنها را به ويژه در سراسر ايران اسلامي به همراه داشت، باعث پيدايش عاشورا هاي كوچك و به دنبال آن، ساخت مزار ها و كربلا هاي كوچك در سراسر ايران زمين شد. بازتاب تاريخي مهم اين اتفاق، پيدايش جوامع شيعي جديد بر محوريت اين مزارهاست و نتيجه آن، گسترش و تعميق تشيع در ايران زمين است.

مهاجرت امامزادگان چرا و چگونه رخ داد؟ راز گستردگي اين مهاجرت ها به ايران چه بود؟

بازتاب اين مهاجرت ها در ايجاد عاشورا هاي كوچك چه بود؟ چگونه باعث پيدايش فرهنگ زيارت پيوسته و نهادينه سازي عاشورا در ايران زمين شد؟

سفر امام رضا عليه السلام ، حضرت معصومه عليها السلام و حضرت عبدالعظيم عليه السلام به ايران چه بازتاب تاريخي داشته است؟

نقش مزارهاي مقدس امامان در نهادينه سازي بعد عاطفي و احساس عاشورا در فرهنگ ايراني چيست؟

جامعه سازي نوين ايران اسلامي چگونه بر اساس مكتب عاشورايي و در روندي تدريجي صورت گرفت؟

ص: 85

مكان: حضرت عبدالعظيم عليه السلام

وله: پراكندگي مزارهاي امام زادگان در ايران

واگويه: فرهنگ هاي زيارتي خاص بيشتر امام زادگان ايراني و بازتاب هاي تاريخي آن

شش. هزار سال تاريخ و هويت شيعيان (ايراني) در پناه عاشورا

از آغاز غيبت كبري تا دوران معاصر، جهان اسلام بهتدريج رو به انحطاط رفت كه در دوري از ارزش هاي عاشورا و ستم پذيري ريشه داشت. جهان تشيع همواره روندي رو به رشد داشت و حتي در اوج بحران ها كه باعث ركود بيشتر جهان اسلام مي شد، شاهد قيام ها و پويايي هايي در جهان تشيع در اين دوران هستيم.

در اين زمان طولاني كه جغرافياي جهان اسلام همواره آماج هجوم هاي پياپي همانند مغول ها يا هجوم صليبي ها و تسخير اندلس بود و جهان غير شيعي شاهد عقبگردهاي پياپي است، نشاط تشيع ريشه در عاشورا دارد. قيام سربداران نمونه اي از درخشش هاي اين مكتب است.

انحطاط هزار ساله جهان اسلام و مباني اعتقادي و سياسي غير ولايي را كه منجر به اين وضعيت شد، تبيين فرماييد.

مهم ترين عامل ناكامي مسلمانان در سرزميني همانند اندلس، ضعف نظامي بود يا نبود فرهنگ عاشورايي ولايت و شهادت؟

چگونه قيام سربداران تنها قيام در برابر هجوم مغول در جهان اسلام آن دوران بود؟ اين قيام با كدام پشتوانه، چگونه و با چه شعاري رخ داد؟

شهيد اول و ثاني در ميان علماي فقيه و برجسته شيعه با شهادت خود در دفاع از هويت علمي شيعه چه نقشي دارند؟

نقش حكومت هاي شيعي آل بويه و صفويه در ترويج فرهنگ عاشورايي و گسترش تمدن اسلامي

از دست رفتن قدس در جنگ هاي صليبي و اندلس پس از آن تا چه اندازه به دليل نبود فرهنگ عاشورايي شهادت و مقاومت در اين رويدادها رخ داد؟

شبه قاره هند و دولت هاي شيعه تنها حكومت هاي مبارز در برابر استعمار انگليس همانند تجربه حكومت شيعي و مقاومت تيپوخان در بخشهايي از هند در برابر انگليسيها

ص: 86

وله: نقشه جهان اسلام و بازتاب هاي حضور داشتن يا نداشتن عاشورا در سراسر تاريخ سرزمين هاي اسلامي(قدس/ شمال آفريقا/ هند/ ...)

هفت. استعمار از ناكامي ها در برابر فرهنگ عاشورايي تا عاشوراستيزي

با آغاز قرون جديد و رنسانس و هجوم استعمار به سراسر جهان شاهد سقوط تمام تمدن ها و ملت ها و حاكميت ها و فرهنگ ها در برابر تمدن و تهاجم فرهنگ غرب هستيم. حتي كشورهاي اسلامي يكايك زير چكمه و سلطه استعمار قرار مي گيرند يا ناچار به تن دادن به معاهده هاي ننگين مي شوند. با اين حال، مناطقي از جهان اسلام كه پشتوانه تشيع و عاشورايي دارند، با تمام توان در برابر هجوم استعمارگران مي ايستند. تاريخ ايران و برخي ديگر از سرزمين هاي شيعينشين در سراسر قرن 19و20 شاهد مبارزات و مقاومت هاي پياپي است تا آنجا كه سرانجام استعمار به نابودي فرهنگ عاشورايي كمر مي بندد.

چگونه استعمار در جهان اسلام حضور تدريجي پيدا كرد و سنگرهاي مسلمانان پياپي سقوط كرد؟

تلاش هاي تاريخي استعمار را براي سلطه بر ايران و قيام هاي عاشورايي ايرانيان در مواردي مانند جنگ هاي ايران و روس، جنبش تنباكو، مشروطيت و نهضت هاي شمال و جنوب بررسي فرماييد.

چگونه استعمار سلطنت غرب گراي پهلوي را با هدف هجوم تمام عيار به فرهنگ عاشورا طراحي كرد؟

سال ها هجوم فرهنگ غرب به جهان اسلام و عقبنشيني و انحطاط روزافزون جهان اسلام در مقابل پايداري تشيع در ايران در پناه فرهنگ عاشورا وبازگشت دوباره آن به عرصه سياست جهان را چگونه مي توان تبيين كرد؟

سقوط رضا شاه و بازگشت فرهنگ عاشورايي و فرهنگ ديني در ايران بر خلاف تمامي جهان اسلام چه دست آوردهايي داشت؟ بازتاب هاي بازگشت اين فرهنگ به ايران پس از جنگ جهاني دوم چه بود؟

عكس: عكس هاي عزاداري در زمان قاجار؛ تصاوير عزاداري در دوره رضاشاه؛ عزاداري در آغاز دوره پهلوي پسر.

ص: 87

هشت. عاشورا در مقام طراحي انقلابي ديني و اسلامي در هياهوي نظام هاي گوناگون قرن بيستم

پس از ناكامي طرح عاشوراستيزي استعمارگران، بازگشت دوباره عاشورا به جامعه ايراني با دوره تغيير و تحولات فكري بشري همراه بود. در حالي كه سراسر جهان به سوي بي ديني مي رفت و تسليم وضع موجود مي شد، جهان اسلام هم به نهايت انحطاط و زبوني خود رسيده بود در اين ميان، بزرگ مردي از ايران با بازخواني عاشورا و مكتب شيعي بر آمده از آن براي توسعه نگاه سياسي شيعه ايراني كوشيد. آن گاه به پشتوانه قيام عاشورا، قيامي متفاوت از الگو هاي شرقي و غربي و مبتني بر ارزش هاي معنوي و انساني عاشورا رقم زد.

طرح واره انقلاب را از ديدگاه امام راحل رحمه الله بر اساس نوع نگاه ايشان به خطبه سيدالشهدا عليه السلام يك سال قبل از شهادت در سرزمين منا (در بيان رسالت علما و خواص جامعه) بررسي فرماييد.

عاشورا در روح و تمامي اجزا و مراحل انقلاب اسلامي ايران چگونه تجلي يافته است؟

از عاشوراي سال 42 تا تاسوعا و عاشوراي 57، كاركرد مجالس عاشورايي در ناتواني رژيم منحط پهلوي در برابر مطالبات عاشورايي مردم و توسعه قيام ملت چه نقشي داشت؟

در ميان سخنان امام راحل رحمه الله ، عاشورا شناسي ايشان با مراحل قيام مردم چگونه هماهنگي يافته است؟

فرهنگ استقبال از شهادت عاشورايي در انقلاب اسلامي چه نقشي داشت؟

ظرفيت هاي تحول و اصلاح گرايي انقلاب اسلامي ايران را كه مبتني بر ارزش هاي عاشورايي است، در جهان اسلام چگونه مي توان معرفي كرد؟

نه. اوج درخشش فرهنگ عاشورا در دفاع مقدس

پيروزي انقلاب اسلامي مبتني بر شعارهاي عاشورايي، توفاني در جهان اسلام برپا كرد. مزدوران سلطه و ارتجاع كه موقعيت خود را در خطر مي ديدند، به سرزمين ايران هجوم آوردند و در صدد بودند قبل از نهادينه شدن انقلاب و در فضاي آشفته سال هاي آغازين استقرار آن، اين انقلاب و مكتب عاشورا را نابود كنند. هجوم وسيع بيگانگان در كنار تنهايي ملت شيعه ايران، خطري بس بزرگ بود، ولي توجه به ارزش هاي عاشورايي كه در

ص: 88

متن انقلاب شكل گرفته بود و بسط و تعميق آنها دست آورد هشت سال دفاع مقدس را به همراه آورد. اين دفاع در آغاز در قالب مقاومت عاشورايي ملت ايران تجلي يافت، ولي ارزش هاي خود را براي تمامي ملت هاي آزادخواه جهان نمايانگر ساخت.

اگر عاشورا پشتوانه دفاع مقدس نمي شد چه رخ مي داد؟

چگونه عاشورا بهتدريج به راهبرد مقاومت و دفاع مقدس تبديل شد؟

چگونه فرهنگ شهادت بيانگر عشق عاشوراييان و ايجادكننده وحشت در ميان دشمنان است؟

دست آوردهاي فرهنگ عاشورايي براي نظام اسلامي در دوران دفاع مقدس و پس از آن چيست؟

كاركرد فرهنگ عاشورايي و شهادت را در تعميق باورهاي ديني ايرانيان با وجود هجوم هاي فرهنگي و اخلاقي منحط بيان فرماييد.

ده. عاشورا و انقلاب عاشورايي ايران و خيزش هاي اسلامي در سراسر جهان

تثبيت نظام اسلامي پس از دوران انقلاب و دفاع مقدس موجب شد الگويي جديد از مبارزه زندگي آفرين و طرح واره حكومت ديني مبتني بر فرهنگ عاشورا رخ نمايد. اين فرهنگ كه تا قبل از آن به داخل مرزها منحصر بود، بهتدريج، صادر شد و توسعه پيدا كرد و شعار و به خواسته بسياري از جمله فرهيختگان و جوانان مسلمان منطقه به ويژه در مبارزه اعراب با اسرائيل تبديل شد. مسئله آزادي قدس از يك مسئله و مبارزه عربي به مبارزه هاي اسلامي با توجه به ارزش ها و فرهنگ هاي عاشورايي بدل گرديد. پس از آن در بيداري اسلامي نيز بهتدريج، برخي از ارزش هاي عاشورايي به ويژه ارزش هايي همانند ذلتگريزي و عزتطلبي نمود يافتند.

پيام انقلاب اسلامي ايران مبتني بر فرهنگ عاشورا چه بود؟

چگونه اعراض و غفلت از ارزشهاي عاشورايي در ميان كشورهاي اسلامي و مسلمانان با توجه به باعث ناكامي هاي پياپي آنها به ويژه در مواجهه با اسرائيل است؟

قيام انتفاضه چگونه از فرهنگ عاشورايي و انقلابي انقلاب اسلامي ايران بر آمده است؟

بين مبارزات حزب الله لبنان با گسترش فرهنگ عاشورايي در جهان اسلام چه نسبتي وجود دارد؟

ص: 89

در آستانه قرن بيست و يكم، دست آوردهاي فرهنگ عاشورا در خيزش و بيداري اسلامي چيست؟

يازده. عاشورا و ظهور: پيوندها، بسترها، اهداف و روش ها

از منظر فلسفه و خط سير تاريخ بشري با نگاه حق، تاريخ بشريت، مقصدي دارد كه ظهور است و عاشورا، موتور محركه رسيدن به اين هدف نهايي است. اين دو رخداد، قيام هايي باطل ستيز و در مسير احقاق حق هستند كه تمام قيام هاي خرد در ميانه اين فاصله در عاشورا و جهتگيري به سوي ظهور ريشه دارد. از اين رو، باز شناسي روابط موجود بين اين دو رخداد مهم بشري كه حد فاصل گذشته و آينده هستند، راه گشاي وظيفه شناسي و رسالتيابي در زمان حال، متناسب با اقتضائات و شرايط و نياز هاي هر زمان و مكان است.

نگاه سرخ و سبز چرا و چگونه رمز هويت شيعه است؟

چرا هدف غايي عاشورا تحقق ظهور است (از منظر تحليل زيارات عاشورايي و حسيني)؟

عاشورا و ظهور چه ريشه ها، هدف ها، روش ها و پيوند ها مشتركي با همديگر دارند؟

اگر ظهور غايت عاشورا نباشد، چگونه سبب گذشته گرايي و قيام هاي كور در جهان اسلام مي شود؟ براي مثال، حتي قيامي به بزرگي بيداري اسلامي اگر به عاشورا و انتظار ختم نشود، خيلي زود به روزمره گي خواهد افتاد.

دوازده. رسالت جوان شيعه در نظام جهاني معاصر بر بستر فرهنگ عاشورايي (عاشورا بستر زمينه سازي)

در آغاز قرن بيست ويكم كه با سقوط جريان هاي مخالف ليبراليسم غربي همراه بود، غربي ها ناگهان با بيداري اسلامي و توجه گسترده جهانيان به اسلام مبتني بر فرهنگ عاشورا روبه رو شدند. اين تحول با رشد گسترده تشيع در جهان اسلام و جهان غرب همراه بود. اين احساس خطر و وحشت، آنها را به واكنش هاي متفاوتي وا داشت. در مواردي، به شعائر و فرهنگ اسلامي هجوم مستقيم بردند و مهم تر از آن، با طراحي فعاليت هاي تروريستي و ويرانگري هاي ناشي از آن به دست عده اي از مسلمانان گمراه

ص: 90

يا مزدور كوشيدند ارزش فرهنگ شهادت پيش چشم جهانيان لوث گردد. در اين وضعيت، دشمن قصد دارد فرهنگ و ارزش هاي عاشورايي را با هجوم فرهنگ غربي از بيرون و رفتارهاي سلفي و تروريستي از داخل جهان اسلام تحريف كند. در جهاني كه فرهيختگان و ملت ها تشنه ارزش هاي معنوي و عاشورايي هستند، رسالت جوان شيعه، كمك به برقراري پيوند ميان عاشورا تا ظهور و حركت در مسير زمينه سازي گسترده جهاني است.

نبرد مدرن فرهنگ و تمدن غربي با فرهنگ عاشورايي چگونه رخ مي دهد؟

رسالت جهاني فرهنگ عاشورايي از منظر فلسفه تاريخ چيست؟

نقش و رسالت جوانان شيعه در عرضه زمينه سازي جهاني مبتني بر ارزش هاي عاشورايي چيست؟

راهكارهاي انتقال فرهنگ عاشورا و بومي سازي منطقه اي آن به ملت هاي سراسر جهان چيست؟

تفاوت ماهوي فرهنگ شهادت با عمليات تروريستي و توطئه دشمنان در اين زمينه و رسالت ما در برابر آن چيست؟

ص: 91

عنوان ايده هاي مقتل براي كارشناسان مدعو به برنامه ها، مداحان و نويسندگان رسانه اي يا شاعران آييني و عاشورايي ارائه مي شود.

يك. ايده هاي خروج سيدالشهدا از مدينه

مباحث توضيحي و ايده اي آن در فصل اول گذشت.

ايده هاي مقتل

_ امام قبل از شنيدن خبر مرگ معاويه، رؤيايي درباره واژگوني منبر معاويه و افتادن آتش در سراي او مي بيند و آن را به مرگ معاويه تعبير مي كند. در حقيقت، اين سروش غيبي، آغازگر نداي قيام حضرت تا قربانگاه كربلا بود (همانند رؤياي حضرت مسلم در آخرين شب حياتش يا رؤياهاي مكرر سيدالشهدا در طول مسير يا در سحرگاه عاشورا).

_ روضه وداع سيدالشهدا با مدينه در شب هاي آخر ماه رجب و وداع با پيامبراكرم صلي الله عليه و آله در شب 27 رجب يعني همان شب بعثت. در روايتي آمده است: «امام در همان شب نخست، بر مزار پيامبر رفت و چنين با جدّش شكوه كرد كه...».

_ روضه خداحافظي با ام سلمه، در حالي كه ام سلمه به ياد امانتي پيامبراكرم صلي الله عليه و آله مي افتد و آن، شيشه اي كوچك از خاك كربلاست كه به زودي به خون تبديل خواهد شد.

_ روضه وصيتنامه آن حضرت و آگاهي دهي از شهادت خود در آغاز اولين مرحله سفر و قيام در وصيت نامه اي كه به برادرش محمد حنفيه داد.

_ روضه خروج شبانه از مدينه: حضرت سكينه مي فرمايد: «هنگامي كه از مدينه بيرون رفتيم، هيچ خانداني مانند خانواده رسول خدا( هراسان نبود».(1) از اين رو، امام آيه بيستم سورة قصص را موقع خروج تلاوت كرد.

اين خروج، غربت و مظلوميت شبانه درست همانند غربت و مظلوميت شبانه اميرالمؤمنين عليه السلام در شب هاي پس از سقيفه است. او در حالي كه همسرش را بر چهارپايي سوار كرده و دست فرزندانش را گرفته است، به در خانه هاي مهاجر و انصار

ص: 92

مي رود و طلب ياري مي كند، ولي جز افرادي معدود (به عدد انگشتان يك دست) كسي ديگر به ياري خواهياش پاسخ نمي دهد.

با اين تفاوت كه در آن شب ها، حسنين هفت و هشت ساله بودند، ولي در اين شب ها، فرزندان كوچك سيدالشهدا يكي دو و نيم ساله (حضرت رقيه) بود و ديگري حتي يك ماهه هم نشده بود.

تحليل و تفسير سيره مديريتي

در مورد سيره سياسي _ مديريتي امام در مقطع قيامش، توجه به اين نكته كلي ضروري است كه امام چون معصوم است، در هر زمان و هر شرايطي تلاش ميكند در تاريخ و جامعه، فعال باشد نه منفعل. از اين رو، امام حسين عليه السلام هنگام آغاز قيامش اگرچه به ظاهر در برابر يزيد و نيروهاي اوست و دايم تغيير موقعيت ميدهد، ولي اين به معني انفعال او نيست. امام برنامه اي تاريخي را در ظرف زماني خود به اجرا مي گذارد و هدف نهايي اين برنامه، حفظ هميشگي دين حق تا آستانه شهادت است. در اين مسير، «عدم بيعت»، استراتژي امام و در پيش گرفتن «بهترين تصميم و انتخاب در هر مرحله و موقعيت» تاكتيك امام مي باشد. از اين رو، شهادت، هدف نهايي قيام امام نيست، بلكه مهمترين و آخرين انتخاب ايشان است و ايشان از قبل مي دانست سرانجام در برابر يزيد و يزيديان بايد اين انتخاب صورت بگيرد.

حادثه

تحليل و تفسير مديريتي و تربيتي

نوع مواجهه با والي مدينه به همراهي جوانان بني هاشم

_ پيشبيني طرح و برنامه دشمن و كسب آمادگي براي آن؛

_ قرار دادن دشمن در برزخ بلاتكليفي و ناتواني در تصميم گيري قاطع؛

_ برنامهريزي فعالانه و در دست گرفتن ابتكار عمل با توجه به تمام محدوديت ها.

خروج شبانه و سريع از مدينه

_ استفاده از تاكتيك غافلگيري و سرعت عمل و حفاظت اطلاعات؛

_ خارج شدن سريع از موقعيت محاصره و زمين گير شدن منفعلانه.

حركت به سوي مكه

_ تلاش براي ايجاد مكان حفاظتي موقت با توجه به موقعيت حرم امن مكه؛

ص: 93

_ تلاش براي استفاده حداكثري تبليغ ناشي از ظرفيت قريبالوقوع حج سال 60 (ﻫ.. ق).

همراه كردن اهل بيت عليهم السلام با خود

_ پيام مظلوميت و غربت در شهر پيامبر؛

_ جلوگيري از برنامه ايذايي امويان عليه اهل بيت عليهم السلام با زير فشار گذاشتن امام؛

_ معرفي اهل بيت عليهم السلام به عنوان الگوهاي تربيتي _ حماسي حسيني در تمام مراحل قيام به جهانيان؛

_ ارائه بيانيه به جامعه آن روز كه براي قيام بايد تمام اعضاي خانواد سهيم باشند، همان گونه كه امام با تمام اعضاي خانواده اش قيام كرده؛

_ رعايت اعتدال بين خود و دعوتگران و خانواده هاي آنها؛

_ معرفي الگوهاي عملي و ديني به جامعه بشري؛

_ نقشآفريني تك تك افراد خانواده در هر مرحله سني.

همراهي گروه غلامان با كاروان امام (غلامان امام و اهل بيت عليهم السلام و ابوذر)

_ نبود تبعيض اجتماعي در سيره اهل بيت عليهم السلام ؛

_ شخصيتبخشي به تمام طبقات اجتماعي؛

_ واگذاري مسئوليت بر حسب استعداد، نه طبقه اجتماعي؛

_ ايجاد حس اهميت و مفيد بودن در جامعه براي افراد طبقه پايين؛

_ توجه به حس نياز به تعلق و شناسايي در گروه.

دو. ايده يابي دوران اقامت امام در مكه

سيدالشهدا عليه السلام از سوم شعبان تا 8 ذيالحجه، چهار ماه را در مكه ساكن مي شود. زمان كه به مراسم حج نزديك مي شود، امام را در يك فرصت تاريخي قرار مي دهد تا ضمن بهرهوري موقت از امنيت حرم الهي مكه، از يك سو، به برنامهريزي اعلان دعوت و قيام خود در سطح جهان اسلام بپردازد و از سوي ديگر، براي حساس سازي همراه كردن حاجيان و صحابه و تابعين مقيم حجاز با خود تلاش مي كند.

از جهت گاه شماري، خبر قيام امام به كوفه، در ماه شعبان و نامه هاي كوفيان در آغاز ماه رمضان به دست امام مي رسد. حضرت مسلم نيز در نيمه اين ماه به كوفه مي رود به

ص: 94

دنبال آن، در سراسر دو ماه شوال و ذيالقعده، فرصت اصلي امام به مديريت و ارزيابي حوادث عرعق مي گذرد. آغاز ماه ذيالحجه، شاهد مواجهه سنگين امام با صحابه و تابعين است كه مخالف سفر ايشان به سوي عراق هستند.

تحليل و تفسير سيره مديريتي

رخداد

تحليل و تفسير

1. چهار ماه اقامت در مكه

_ امام و چهار ماه فرصت طلايي اثرگذار در آغاز نابساماني هاي خلافت يزيد براي عمومي كردن پيام خود و حساس كردن خواص و عوام و اتمام حجت كافي گفتاري و رفتاري با آنها؛

_ امام و مديريت فرصت زماني و استراتژي حساس سازي تاريخي جهان اسلام مرده و غافل.

2. اعزام حضرت مسلم به تنهايي به كوفه

_ درك و توجه امام به نقش و جايگاه جغرافيايي، تاريخي و اجتماعي كوفه در قلب جغرافياي جهان اسلام؛

_ جايگاه اراده و انتخاب آگاهان، خواص و عوام جامعه در دعوت يا قيام هاي حق و دوري از توطئه تزوير و رياكاري، فريب و كودتا براي جذب تودهها؛

_ اطمينان امام به شجاعت و درايت يكي از خواص تربيتيافته و توانايي او در مديريت اراده ها و اشتياق هاي احتمالي؛

_ پرهيز امام از ذوقزدگي و زودباوري در مواجهه با نامه نگاري هاي كوفيان و مديريت واسطه اي براي آزمايش و تعميق شوق هاي احتمالي.

3. امام و اعزام نماينده به بصره

_ توجه امام به استعدادهاي منطقهاي، جغرافيايي و جمعيتي؛

_ اهتمام امام به فعال و حساس سازي جمعيت هاي راكد و غافل؛

_ تلاش امام براي توسعه جغرافيايي حق و محدودتر كردن جغرافيايي باطل.

4. امام در مواجهه با ناصحان

_ امام و نمايش صلابت و استواري اراده حق با وجود جريان هاي مخالف فراوان دوست و دشمن؛

ص: 95

_ امام و مديريت پيام و تبليغ در مواجهه با ناصحان از طيف هاي سياسي _ اجتماعي گوناگون؛

_ امام و نپذيرفتن مصلحتانديشي هنگام به خطر افتادن اصل و كيان اسلام؛

_ امام و رعايت احترام در برابر كارشناسان مدعي در برابري پيشواي حق.

5. امام و ترك حج در آستانه حج

_ نداشتن قصد حج هنگام ورود به مكه بيانگر مديريت فعال و هوشمند امام است؛

_ ترك مكه در آستانه حج، پيام سياسي _ ديني امام و بالاترين مانور تبليغي ايشان مبني بر معتبر نبودن حج يزيدي و لزوم ترك آن است؛

_ ترك حج زير پرچم امير الحاجي والي يزيد به معني ترك هرگونه فعاليت يا مشاركتي است كه منجر به امضاي ضمني حكومت يزيد باشد؛

_ ترك حج از سوي امام، گرفتن مهمترين فرصت تاريخي از يزيديان براي خنثي شدن نقشه ترور كور ايشان در ايام حج است.

6. امام و انتخاب راه عراق

_ عراق تنها انتخاب ممكن از جهت سياسي، تاريخي و جغرافيايي براي امام بود؛

_ انتخاب جايي غير از عراق، مرگي بي سرو صدا و بي اثر را براي امام به همراه داشت و بزرگترين برگ برنده براي يزيد كه امام را در ناكجاآباد و بي سرو صدا نابود كند؛

_ امام در آستانه حركت به سوي عراق، از آخرين تحولات عراق، از طريق آگاهي غيبي و زائران جديدالورود كوفي و عراقي باخبر بود. انتخابشان، غافلانه يا جاهلانه نسبت به رخدادهاي جاري عراق (همانند حكومت ابن زياد بر كوفه) نبود؛

_ انتخاب عراق، بالاترين وحشت و هراس را براي يزيديان به همراه داشت؛ چون پيروزي يا شهادت امام، هر دو شكست تاريخي براي آنها محسوب ميشد.

ص: 96

7. عدم ائتلاف امام با ابن زبير

_ دوري از ائتلاف مصلحتآميز با گروه هاي مختلف باطل؛

_ شفافيت در مباني، روشها و شعارها.

8. دعوتنامه هاي پياپي كوفيان و نبود واكنش سريع امام و اعزام حضرت مسلم به سوي كوفه

_ پرهيز از شتابزدگي و ذوقزدگي عجولانه؛

_ برنامهريزي مرحله اي براي ايجاد آماده سازي اجتماعي كوفه براي قيامي تاريخي (همانند پيامبر، اعزام مصعب بن عمير به مدينه جهت تبليغ اسلام و آن گاه هجرت پيامبر به مدينه)؛

_ آزمون برونافكني چهره واقعي كوفه و كوفيان.

9. خروج از مكه هنگام آگاهي از احتمال ترور شدن

_ شريعت محوري و رعايت حرمت حرم حتي در سخت ترين شرايط.

10. خطبه امام هنگام خروج

_ شفافيت و صداقت.

ايده هاي مقتل

_ غربت و مظلوميت سيدالشهدا در چهار ماه اقامت در مكه از منظر فرزندان كودك و نوجوان امام به ويژه دخترانش (حضرت رقيه، سكينه و فاطمه)، يادآور غربت و تنهايي حضرت فاطمه( در كودكي خود بعد از رحلت مادرش (حضرت خديجه() آن هنگام كه پدرش بدترين آزارهاي مكيان را تحمل مي كرد.

_ روضه وداع حضرت مسلم بن عقيل با امام حسين عليه السلام و خانواده اش در كنار كعبه، همانند روضه وداع امام رضا عليه السلام با فرزندش، امام جواد عليه السلام هنگام سفر به مرو.

_ ماه رمضان و اوج تلاوت هاي قرآني سيدالشهدا به ويژه در مناجات ها و عبادت هاي نيمه شب خود و انس اهل بيت عليهم السلام ، به ويژه فرزندان كوچك آن حضرت به اين نواي دلرباي قرآني به گونه اي كه بعدها امام براي آرامش بخشي به قلب هاي داغدار آنها، قرآن خواني را با سربريده بر فراز ني در شب هاي اسارت ادامه مي دهد.

ص: 97

سه. ايده هاي خروج امام از مكه و خط سير امام از مكه تا كربلا

شناس نامه مسير

سيدالشهدا قبل از ظهر روز هشتم ذيالحجه كه يوم الترويه نام دارد؛ يعني روزي كه حجاج جهت مراسم حج در عرفات و منا براي خود آب برمي د ارند، پس از انجام طواف خانه خدا، همراه كارواني كه به غير از اهل بيت عليهم السلام و بنيهاشم، ديگر افراد حاضر در آن به زحمت به صد نفر مي رسند، پا در راه عراق مي گذارد. در واقع، از 72 نفر ياران امام تقريباً چهل نفر همراه امام هستند و ما بقيه ياران در ميانه راه يا در كربلا به امام مي پيوندند. اعرابي هم كه با قصدهاي دنيوي به امام مي پيوندند، بسيار نيستند؛ چرا كه شرايط عراق چندان مساعد نيست. در اين مسير، فضاي تبليغي اموي، زبيري و ناصحان عليه امام قوي است؛ امام هم رسماً موقع خروج، بر شهادت در اين مسير به عنوان آخرين منزلگاه اشاره دارد.

مسير مكه تا كوفه بيشتر از 1000 كيلومتر و در قالب 27 منزلگاه(1) است كه امام آن را در مدت زمان 23 روز (از هشتم ذيالحجه تا دوم محرم، در حالي كه ماه ذيالحجه، 29 روزه بود) پيموده است؛ يعني مقدار مسافت پيموده شده در هر روز تقريباً حدود پنجاه كيلومتر در هر روز است.

روزشمار اين مسير بر اساس منازل از مكه تا كربلا و مهمترين رويدادهاي ثبت شده در ضمن آن، به شرح زير است:

(احتمال مي رود چگونگي روز شمار حركت، به اين ترتيب باشد)

شماره

زمان

مسافت پيموده شده

روز

1

نيمروز هشتم ذي الحجه تا شب نهم ذي الحجه

مكه _ بستان بني عامر

سه شنبه

2

روز نهم ذي الحجه

بستان بني عامر _ ذات عِرْق، غَمْرَه

چهار شنبه

3

روز دهم ذي الحجه

عمره _ مَسْلَح _ نيمراه مسلح تا اُفَيْعِيَّه

پنج شنبه

ص: 98

4

روز يازدهم ذي الحجه

نيمراه تا افيعيه _ كيرانه

جمعه

5

روز دوازدهم ذي الحجه

كيرانه _ معدن بني سليم _ عُمَق

شنبه

6

روز سيزدهم ذي الحجه

عمق _ سليله _ كُنابين

يك شنبه

7

روز چهاردهم ذي الحجه

كنابين _ ربذه _ اورعه

دوشنبه

8

روز پانزدهم ذي الحجه

اورعه _ مغيثه _ سمط

سه شنبه

9

روز شانزدهم ذي الحجه

سمط _ معدن نَقِرَه _ قَرَوْري

چهارشنبه

10

روز هفدهم ذي الحجه

قروري _ حاجر _ عباسيه

پنج شنبه

11

روز هجدهم ذي الحجه

عباسيه _ سَميراء _ محميّه

جمعه

12

روز نوزدهم ذي الحجه

محميّه _ تُوز _ قُرْنَتين

شنبه

13

روز بيستم ذي الحجه

قرنتين _ فَيْد _ قَرائِن

يك شنبه

14

روز بيست ويكم ذي الحجه

قرائن _ اَجْفُر _ اَغَرَ

دوشنبه

15

روز بيست ودوم ذي الحجه

اغرّ _ خُزَيْمِيَّه _ عين [عَيْن]

سه شنبه

16

روز بيست وسوم ذي الحجه

عين _ ثَعْلَبِيَّه

چهارشنبه

17

روز بيست وچهارم ذي الحجه

ثعلبيه _ بطان _ بدرين

پنج شنبه

18

روز بيست وپنجم ذي الحجه

بدرين _ شُقُوق _ زُباله

جمعه

19

روز بيست وششم ذي الحجه

زباله _ قاع _ جَلْحاء

شنبه

20

روز بيست وهفتم ذي الحجه

جلحاء _ عَقَبَه _ سماء

يك شنبه

21

روز بيست وهشتم ذي الحجه

سماء _ واقِصَه _ قَرْعاء

دوشنبه

22

روز بيست ونهم ذي الحجه

قرعاء _ مُغيثَه _ عُذَيْب

سه شنبه

23

روز اول محرم الحرام

عذيب _ رُهَيْمَه _ قُطْقُطانَه _ قصر مُقاتِل

چهارشنبه

24

روز دوم محرم الحرام

قصر مقاتل _ كربلا

پنج شنبه

ص: 99

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

بر اساس اين روزشمار به نظر مي رسد حضرت پس از نماز صبح به راه مي افتاد (چنانچه در برخي منازل بر آن تصريح شده است) و براي فريضه ظهر و عصر، هر يك، در وقتِ خود مي ايستاد. سپس تا هنگام غروبِ آفتاب حركت مي كرد و براي انجام نماز مغرب و عشا باز مي ايستاد و همانجا بيتوته مي كرد.

روز شمار حوادث در نگاهي اجمالي، چنين به نظر مي رسد:

سه شنبه، هشتم ذي الحجه: ديدار با فرزدق، خروج مسلم در كوفه و درگيري با جماعت عمرو بن سعيد( والي اموي حجاز).

چهارشنبه، نهم ذي الحجه: ديدار با بشر بن غالب، رسيدن نامه عبدالله بن جعفر، شهادت مسلم و فرستاده شدن سرِ او و هاني همراه با نامه ابن زياد به سوي يزيد.

جمعه يازدهم ذي الحجه: رسيدن پيك عمرو بن سعيد به شام مبني بر حركت امام، رسيدن دو پيك ابن زياد با سرها و پيام او و دستور يزيد مبني بر حفاظت از راه ها.

يك شنبه، سيزدهم ذي الحجه: رسيدن پيك يزيد به ابن زياد و فرستاده شدن حصين بن نمير براي زير نظر گرفتن راه ها.

پنج شنبه، هفدهم ذي الحجه: امام و فرستادن قيس بن مسهر به سمت كوفه.

ص: 100

جمعه هجدهم ذي الحجه: احتمال مي رود در اين پنج روز، حصين بن نمير و يارانش به اهداف مورد نظر در حومه كوفه رسيده و مناطق را زير نظر گرفته باشند. همچنين گمان مي رود در همين روز يا روز بعد، قيس، گرفتار و شهيد شده باشد.

سه شنبه، بيست ودوم ذي الحجه: ديدار امام با زهير، مأموريت يافتن ابن سعد به تشكيل لشكري چهار هزار نفري، اردو ز دن وي در حمام اعين در همين روزها براي رفتن به ري.

چهارشنبه، بيست و سوم ذي الحجه: رسيدن خبر شهادت مسلم به امام، ديدار با مرد ازدي، بحير و برادرش.

جمعه، بيست وپنجم ذي الحجه: انتشار خبر شهادت مسلم و رسيدن پيك ابن اشعث.

شنبه، بيست و ششم ذي الحجه: راه افتادن حر از قادسيه و پيوستن برخي از ياران امام به ايشان و دستور امام براي برداشتن آب اضافه همچنين گمان مي رود حركت پنهاني جماعتي از ياران امام با راهنمايي طرماح از كوفه در همين روز باشد.

دوشنبه، 28 ذي الحجه: رسيدن حر وسپاهش در حالت عطشناكي شديد به امام.

چهارشنبه 1 محرم: رسيدن جماعت طرماح و ديدار با عبيداللّه بن حر.

پنج شنبه دوم محرم: امام در آستانه شب جمعه به كربلا وارد شد. ايشان به مدت يك هفته از جمعه دوم محرم تا جمعه دهم محرم در كربلا اقامت گزيد.

ايده هاي مقتل

_ روضه وداع با كعبه و خانه خدا با چشمان گريان همانند وداع سخت پيامبر هنگام هجرت و دور شدن از خانه خدا با اين تفاوت كه پيامبر با وعده الهي اميدوار بود دوباره خانه كعبه را خواهد ديد، ولي امام مي دانست اين سفر به شهادت ختم خواهد شد. (همانند وداع امام رضا عليه السلام با كعبه در آستانه سفر به ايران)

_ روضه زمزمه امام در طول مسير: از امام سجاد عليه السلام روايت شده است: «پس از آنكه با پدرم از مكه بيرون آمديم، در هيچ منزلي فرود نمي آمديم و از هيچ منزلي كوچ نمي كرديم مگر اينكه پدرم ماجراي يحيي بن زكريا و شهادت او را يادآور مي شد.

ص: 101

روزي گفت از جمله موارد پستي دنيا بر خداوند اين است كه سر يحيي را براي بدكاره اي از بني اسرائيل هديه ببرند». (1)

_ روضه رسيدن خبر شهادت حضرت مسلم، تسلي بخشيدن امام به خانواده ايشان، رفتن اعراب طمّاع، خلوت شدن كاروان امام و تبديل شدن آن به كارواني مشتمل بر بيست زن و كودك و پنجاه و چند جوان و مرد.

_ رؤياهاي صادقه امام در ضمن راه: گفته اند هنگامي كه امام به منزل عقبه رسيد، فرمود: «من كشته خواهم شد.» گفتند: «چه شده يا اباعبدالله؟»

فرمود: «در خواب ديدم سگ هايي بدنم را به دندان گرفته اند و هر يك به سويي مي كشند. در ميان آنها سگي سياه و سفيد وجود داشت كه از همه بدتر بود». (2)

رؤياي آن حضرت بعد از همراه شدن با حرّ هم در اين زمينه مي گنجد.

_ روضهخواني حضرت سلمان (فارسي) در مورد حادثه كربلا براي زهير و جوانان همراه او در حوالي سال هاي 28 و 29 ﻫ.. ق در ضمن فتوحات ايران. زهير با يادآوري اين خاطره در ديدارش با امام در بيابان هاي حجاز منقلب مي شود و به امام مي پيوندد. به اين گونه سلمان سال ها قبل سعي مي كند براي غربت و تنهايي امام حسين از جوانان مستعد زمان خود نيرو سازي كند.

_ روضه ورود به كربلا

_ از منظر حكايت هاي پيش گويي نبوي و علوي و انتظار صحابي كهن سال در كربلا براي استقبال از امام.

_ از منظر برگرفتن مشتي از خاك و يادآوري خاك هايي كه در كربلا نزد جدش، پيامبر و در سفر صفين همراه پدرش، اميرمؤمنان علي عليه السلام ديده بود.

_ از منظر فاصله پانزده كيلومتري منطقه تا فرات و خشك و بياباني بودن منطقه و اصرار دشمن براي نگه داشتن امام و كاروانش در بيابان هاي خشك و به دور از آب.

ص: 102

نكات تحليلي و تربيتي از اين مرحله از قيام

رويدادها

تحليل و تفسير در راه كربلا

1. خروج از مكه در روز (برخلاف خروج از مدينه درشب)

_ مخالفت علني امام با حج يزيدي و بي اعتبار كردن آن.

_ تلاش براي حساس كردن و جلب توجه حُجاج به خروج علني فرزند پيامبر از مراسم حج و تلاش براي همراه كردن آنها با خود (استراتژي حساس سازي تاريخي).

_ حساس كردن خواص جامعه كه البته اين امر منجر به ايجاد برنامه گسترده نصيحتگري آنها به جاي همراهي با اهداف امام شد.

2. اجازه امام به اطلاعرساني علني در مورد خبر شهادت حضرت مسلم

_ امام و نشان دادن وجود برنامه و طرحي كلان و پويا نزد خود و نفي انفعال و اثرپذيري از رويدادهاي پيش رو.

_ اهتمام امام بر اصل صداقت و شفافيت در تمام مراحل قيام و اينكه همه در جريان همه اخبار و اطلاعات باشند.

_ توجه امام به انتخاب آگاهانه و آزادانه همراهانش و ايجاد حس همراهي و تعلق آگاهانه.

_ تلاش براي ايجاد و تقويت همكاري و همراهي و مديريت اعتماد براي نيروهاي خالص خود.

_ تلاش براي يك دست كردن و پالايش نيروهاي فهميده در مسير ابتلا و امتحاني بسيار مهم و سخت و حذف همراهان ناهمگون و ناهماهنگ كه در آينده مزاحم اهداف متعالي امام مي شدند.

3. ديدارها و سخنان امام در مسير، با هدف جذب

_ شخصيتبخشي انساني و ديني به افراد.

_ ايجاد جاذبه براي امام نور از منظر ارتباطگيري مستقيم و صميمانه با همه.

_ توجه به استعدادها و ظرفيت هاي افراد و تلاش براي شكوفا كردن آنها در مسير تاريخي حق.

_ ايجاد خاطره ذهني ماندگار براي آنها و براي تاريخ.

4. طول زماني مسير

_ مديريت زمان + مديريت عمليات به سوي هدف از پيش تعيين شده.

ص: 103

_ مديريت توالي حوادث و رويدادها در مسير هدف كلان طراحي شده.

_ صلابت، استواري و سرعت سير بسيار خوب با وجود همراهي اهل بيت عليه السلام و مواجه شدن با خبرهاي ناگوار.

5. مواجهه با دشمن و نقشه هاي آن ها

_ توجه به اصل آغاز نكردن درگيري و نبرد و بهانه ندادن به دست دشمن.

_ تلاش هميشگي براي رعايت اخلاق اسلامي و انساني با هدف شخصيت بخشي و تبليغات ديني احترامآميز به اميد جذب آنها به جبهه حق.

_ در پيش گرفتن مديريت بحران و نفي ضعف و وادادگي در برابر آنها (و در تدبيري غير مستقيم، كشاندن آنها به مقصد و مسير نهايي خود.)

6. ريزش و رويش افراد

_ برنامه ريزي براي ايجاد جامعه هدفمند و اجتماع سازگار و هماهنگ و آن گاه تعاليبخشي آنها با همراه كردن آنها به همراه جوانان بني هاشم كه تربيتيافته حضرت بودند.

_ رعايت حقوق فردي در جذب و دفع.

_ كيفيت (معنوي، ايماني و انساني) به جاي كميّت (نيروي انساني).

7. همراه آوردن دعوت نامه هاي كوفيان

_ ايجاد استناد تاريخي ظاهري براي مقصد انتخابي.

_ استفاده تبليغاتي از پيشينه و نقطه ضعف دشمن و ايجاد تبليغات و فشار رواني بر آنها.

_ ايجاد ابزاري براي خنثي كردن و گرفتن قدرت مانور تبليغي دشمن.

8. برگزاري نماز جماعت مشترك با حّر و سربازان همراه او

_ اعتماد به قدرت، قوت و بصيرت نيروي خودي و ريزش نداشتن آنها.

_ شفافيت اهداف و برنامه ها و هراس نداشتن از كشف سخن يا برنامه اي.

_ اختلاطگرايي با هدف ايجاد زمينه و فرصت براي مشاهده نزديك حق علمي و عملي براي گمراهان.

_ تلاش براي اثرگذاري و جذب نيروهاي خاص و عام دشمن.

9. نبرد نكردن با حّر در اولين مواجهه و هنگام ورود به كربلا

_ استراتژي آغاز نكردن نبرد.

_ ندادن بهانه تاريخي به يزيد و يزيديان.

_ اهتمام به نشان دادن روحيه جنگطلبي دشمن هنگام شكست در برابر منطق و تبليغات حق.

ص: 104

10. برنامه ويژه امام براي آنها كه قصد جدايي داشتند

_ اعلان شفاف برنامه خود و مسير نهايي قيام (شهادت) به افراد.

_ اطلاعرساني و آيندههراسي به افراد در صورت ياري نكردن امام.

_ مشاوره دادن براي چگونگي جدايي كم هزينه مادي و معنوي افراد.

چهار. ايده هاي اقامت در كربلا تا عاشورا

در اين زمينه، ترسيم گاه شمار اقامت امام در كربلا به صورت موازي با رويدادهاي كربلا مطلوب است، ولي به دليل حجيم شدن بيش از اندازه كتاب از آن صرف نظر شده و اين مهم به منابع ديگر واگذار مي شود. اكنون صرفاً ايده هاي آن ارائه مي گردد.

نكتهها و ايدههاي حضور امام در كربلا

1. بي اعتنايي امام به نامه هاي ابنزياد

_ نشان دادن شخصيت پر صلابت حق در برابر سران پست باطل (كه حتي نسب نامشروعي داشتند).

_ ندادن اندك شخصيت به رهبران باطل.

_ ارجاع دادن رهبران باطل به بيانيه هاي عمومي خود كه خطاب به جامعه فرموده بود و تنزل دادن شخصيت كاذب آنها به مرتبه ديگر افراد جامعه.

2. محاصره و بحران آب

_ عزتمداري امام در برابر تلاش هاي خبيثانه دشمنان براي به ذلت كشيدن امام.

_ تلاش براي حل مسئله با مذاكره و اتمام حجت و تبليغات فطرت برانگيز.

_ شجاعت و اقدام به تهيه شبانه آب با كم ترين هزينه سياسي يا نظامي.

3. سخنراني هاي امام

_ ايجاد جبهه تبليغاتي روشن، گسترده، مستمر و متنوع.

_ تبليغات نه با هدف فريب يا تأخير در شهادت، بلكه با هدف هدايت يا فطرتبرانگيزي.

_ تبليغات و معارف حق، مهم ترين سلاح در برابر ابزارهاي فريب و استضعاف باطل.

_ سخنراني هاي امام با هدف آسيب شناسي جامعه كوفه و تلاش براي ايجاد تحول و اصلاح گري در آنها.

ص: 105

4. سخنراني هاي ياران امام

_ استفاده امام از جايگاه اجتماعي و علمي ياران كوفي خود در مواجهه با كوفيان.

_ توجه امام به استعداد هاي منابع انساني خود.

_ تك روي نكردن امام در مديريت تبليغي و فرصت سازي براي نيروهاي خود.

5 _ مذاكره امام با عمربن سعد

_ ديپلماسي سياسي فعال امام در برابر دشمن.

_ تلاش براي روحيه شناسي فرمانده دشمن و امكانسنجي ايجاد تحول در او.

_ توجه امام به جايگاه خواص و تلاش براي اثرگذاري بر آنها با هدف اثرگذاري در گروه دنبالهرو آنها.

_ فطرتبرانگيزي و فرصت سازي براي فرمانده دشمن با هدف خوديابي مجدد.

_ ايجاد تزلزل روحي و رواني در فرمانده دشمن.

_ ايجاد آيندههراسي در فرمانده دشمن و تبيين حقيقت دنيا و سنت هاي آن و عاقبت باطل گرايي.

_ نشان دادن قاطعيت و نفي سازش كاري با فرمانده فرصت طلب دشمن.

6 _ مهلتگيري براي شب عاشورا و عقب انداختن نبرد از عصر تاسوعا به روز عاشورا

_ تلاش براي در اختيار گرفتن مديريت زمان در مواجهه با دشمن.

_ تلاش براي ارتقاي روحي خود و يارانش در شب عاشورا جهت كسب آمادگي براي حماسه عظيم عاشورا .

پنج. ايده هاي شب عاشورا

ابن زياد پس از حاكم كردن اختناق كامل بر كوفه و عراق مطمئن شد نيرويي به امام نخواهد رسيد. آن گاه نيروي كافي به كربلا فرستاد. پس از امتحان كردن بسته شدن آب

ص: 106

براي سه روز، شمر بن ذي الجوشن را در روز تاسوعا با دستور حمله به كربلا مي فرستد، ولي امام موفق مي شود شب عاشورا را از كوفيان مهلت بگيرد تا به عبادت بپردازد.

نكات تحليلي و تربيتي شب عاشورا

1. آخرين اتمام حجت امام با يارانش

_ اوج تطبيق دادن منابع انساني با اهداف خود.

_ سازماندهي پوياي منابع انساني با اهداف خود.

_ برنامه ريزي آگاهانه براي ايجاد اجتماعي و جامعه اي هماهنگ و سازگار.

_ تلاش براي ايجاد نيرومندي در انگيزه آگاهانه مبتني بر ايمان و ايثار.

2. مخاطب قرار دادن امام همه همراهانش را در يك جمع (بنيهاشم، ياران و غلامان)

_ برابر گرايي بين انسان ها با معيار ايمان و تقوا.

_ ايجاد حس اهميت و جايگاه يكسان نزد اولياي دين با معيار انسانيت و ايمان.

3. عبادت و عبوديت شب عاشوراي امام و ياران

_ مديريت ارتقاي روحيه معنوي و ظاهري به نقطه اوج خود براي آفرينش حماسه اي تاريخي.

_ تلاش براي اوج خودشكوفايي معنوي و معنايي.

_ تلاش براي ايجاد هماهنگي بيشتر امام و يارانش با كمك سير و سلوك عادي.

4. طراحي هاي عملياتي و نظامي شب عاشورا و آرايش نظامي جديد امام

_ تغيير رويه ناگهاني و تاكتيكي با هدف غافل گيري دشمن و در دست گرفتن ابتكار و مديريت نبرد عاشورا.

_ تلاش براي زمينگير كردن انبوه نيروها و امكانات دشمن و ايجاد سردرگمي و آشفتگي در آنها.

_ قدرت امام در پيشبيني طرح و برنامه هجومي دشمن در صحنه نبرد و طراحي قرارگاه خود با هدف ايجاد بالاترين بازدهي و بهرهوري دفاعي و تبديل بحران هجوم همه جانبه

ص: 107

دشمن به فرصت دفاعي فرسايشي.

_ ايجاد بالاترين زمينه براي قدرت مانور و خلاقيت ياران در عرصه نبرد.

_ ايجاد بالاترين امنيت براي اهل بيت عليه السلام و بانوان و جلوگيري از آشفتگي و درهمريختگي اين بخش.

_ تلاش براي ايجاد طرحي كه قدرت شتاب و ميدان تلاش دشمن را بگيرد و توان آنها را كنترل و محدود كند و آنها را به رزمي انفعالي بكشاند.

_ تلاش براي در اختيار گرفتن مديريت توالي حوادث در روز عاشورا.

_ توجه به امنيت اطلاعات و ناآگاهي دشمن تا لحظه عمليات.

_ اوج تلاش و فعاليت ياران همراه امام در اجراي طرح هاي تاكتيكي _ دفاعي شبانه جهت آسايش و فراغ بال در رزمي شجاعانه در روز عاشورا.

_ ايجاد فرصت براي تبديل مرگي دسته جمعي و سريع به شهادتي افتخارآميز و با طرح و برنامه.

_ زمينه سازي براي به انفعال كشاندن دشمن و نشان دادن چهره واقعي او به تاريخ در جنگي كه تمام ابزار و امكانات را در اختيار دارد، ولي زير فشار نبردي فرسايشي به اوج پليدي و خباثت دست مي زند.

5. نوع مواجهه امام با خبر اسارت پسر محمد بن بشير

_ توجه به درك احساسات و عواطف منابع انساني خود و رعايت انصاف دراين زمينه.

_ مديريت سلامت رواني و آرامش خاطر نيروهاي خود.

_ تلاش براي ايجاد حس رضايت و آرامش و اوج همراهي و هم دلي در نيروها.

ص: 108

شش. گاه شمار روز عاشورا

در مورد گاه شمار روز عاشورا هم به دليل گستردگي مباحث به منابع مفصل به ويژه مجموعه ارزشمند طرح و تحقيق فيلمنامه امام حسين عليه السلام مراجعه شود.

گاه شمار زماني حماسه حسيني (از مدينه تا مدينه)

مرحله قيام

مكان

زمان

ازمدينه تا مكه

مدينه و راه مكه

يك هفته

مكه

مكه

چهار ماه

راه عراق

مسير در حدود هزار كيلومتر

23 روز

كربلا

كربلا

8 روز (امام و ياران)

9روز كاروان اسارت

كوفه

كوفه

حد اكثر دو هفته

راه شام

مسير پيك ها

مسير كاروان ها

حدود 500 ك

حدود تا 1400 - 1100 ك

شام

دمشق

يك هفته تا كمتر از دو هفته

بازگشت به ...

؟

؟

نمونه هايي از ايده و سيره مديريتي امام در روز عاشورا

رويدادها در روز عاشورا

تحليل سيره امام

1. خطبهخواني گسترده امام و ياران در صبح عاشورا

_ ايجاد آگاهي و فطرتبرانگيزي و اتمام حجتي آشكار و شفاف

_ يادآوري معارف ديني و پيش گويي هاي نبوي و علوي با هدف ايجاد تحول

_ تبليغات مداوم و پياپي در آغاز صبح و فراهم كردن آمادگي ذهني افراد براي ترديدافكني در پيروي از باطل

_ معرفي كامل امام و نسبت ايشان با اسلام و پيامبر، براي تعيين عمق

ص: 109

حادثه در پيشرو

_ آيندههراسي از عاقبت تصميم باطل آنها و آگاهيدهي درباره سنت هاي قطعي خداوند در اين زمينه

2. نفرين و معجزه هلاكت فرد هتاك

_ نشان دادن آيه هاي عيني و عملي با هدف تحول به سوي حق يا انصراف حداقلي از باطل

_ به تصوير كشيدن نمونه عيني و عملي از آينده قريبالوقوع براي همه آنها

_ ايجاد شك و ترديد در بدنه عمومي (و عام) لشكر كوفه و زمينه سازي براي ريزش و جدايي برخي از آنها

_ مشخص شدن عمق كوردلي اكثريت لشكر كوفه كه با مشاهده معجزه امام همچنان بر باطل خود استوار بودند

3. آزاد گذاشتن امام براي مواجهه جوانان هاشمي با مسئله اماننامه

_ اصل آزادي و اختيار افراد در مكتب حق در همه لحظه هاي زندگي خود

_ اطمينان امام به معرفت و درايت يارانش

_ اهتمام امام (و ياران) بر برخورد انساني و احترامآميز با كوفيان تا قبل از آغاز درگيري

4. غافلگيري و زمينگيري دشمن و آغاز نبرد فرسايشي اصحاب

_ موفقيت تمام طرح ها و برنامه هاي امام و در اختيار گرفتن ابتكار عمل در ميدان رزم

_ فرصت سازي امام براي آفرينش بالاترين مرتبه حماسه و ايثار

_ برنامهريزي ياران امام براي تقدم خود در جانبازي بر امام و بنيهاشم

ص: 110

محدود اين اثر نميگنجد. انس يافتن با مراحل پيشين ياريگر مخاطب در اين مرحله است كه اميد داريم در آينده در قالب اثري مستقل به آن بپردازيم.

ص: 111

6. مخاطب: تمام سطوح (به ويژه قشر دانشجو به بالا)

7. شرح طرح: اسلام مدعي طرحي آسماني براي سعادت فرد وجامعه است، ولي جامعه اسلامي ما امروزه آكنده از بحران ها و آسيب هاي اجتماعي است كه شبهه و تناقض هايي را براي افراد بسياري ايجاد كرده است؛ چون آن ادعاي اسلام با رفتار مسلمانان نميسازد. اگر پيامبر اكرم مدعي آوردن و اجراي دين كامل و جامعي بود، پس وضعيت موجود چيست؟

دهه محرم و دانشگاه عظيم عاشورا، فرصتي بهينه است تا با باز شناسي تحليلي تاريخ اسلام و عاشورا ضمن يافتن اين پاسخ، طرحي نو و كار آمد براي اصلاح جامعه اسلامي در اندازيم.

شش دهه تاريخ اسلام از زمان پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله تا قيام نواده اش، سيدالشهدا عليه السلام ، شاهد تجربه الگو هاي اجتماعي گوناگوني است كه در نهايت منجر به رخداد قيام عاشورا مي شود، جوامعي كه بازتاب آن كم وبيش در جوامع كنوني ما مشهود است. نمودار جوامع اسلامي از آغاز تا كنون و در مسير آينده خود به شرح زير است:

گذشته

جامعه جاهلي/ جامعه نبوي/ جامعه خلفا/ جامعه علوي/ جامعه اموي/ قيام سيدالشهدا/ ...

حال

جامعه آخرالزماني/ جامعه انتظار زمينه ساز

آينده

جامعه ظهور

در تمام اين جوامع تقريباً موضوعات ومسائل اصلي يكي هستند و نقطه تفاوت اهداف پيشرو، معيارها و ملاك ها و راه هاي رسيدن به هدف و نوع برنامهريزي هاست. از اين منظر مي توان به تفاوت ماهوي جامعه نبوي با جامعه جاهلي يا جامعه علوي با جامعه اموي پي برد.

با اين نگاه مي توان پي برد كه سير انحطاط جوامع اسلامي و جوامع بشري از روي گرداني از جامعه نبوي و علوي آغازميگردد كه اگر قيام سيدالشهدا عليه السلام نبود، نابودي جوامع اسلامي حتمي بود. قيام حسيني ضمن بيمه كردن حيات جوامع اسلامي تلاش مي كند به احياي دوباره جامعه نبوي و علوي بپردازد. همين هدف، كانون توجه فعاليت ها و برنامهريزي هاي امامان بعد قرار مي گيرد كه با پشتوانه فرهنگ عاشورا جامعه اسلامي را دوباره احيا كنند.

ص: 112

در اين مسير، تلاش تاريخي ابليس براي امتداد گسترش جامعه باطل اموي تا جامعه آخرالزماني استمرار دارد. در نهايت، جوامع اسلامي بايد با پا گذاشتن در مسير جامعه، انتظار طرحي ثابت و هميشگي براي اجراي جامعه نبوي و علوي در قالب دوران ظهور داشته باشند.

با اين نگاه، بررسي تطبيقي و مقايسه اي جامعه اسلامي دوران بيست سال حكومت معاويه با رويكرد نگاه تحليلي به سه جامعه و كلان شهر مهم اسلامي آن روزيعني كوفه، مكه و مدينه مي تواند ما را در آسيب شناسي جامعه كنوني و دست يابي ره يافت خروج از اين بحران ها بر اساس طرح قيام عاشورايي ياري برساند. خطبه ها و برنامه هاي گوناگون امام حسين عليه السلام در مراحل قيام خود، از اين آسيبشناسي ها و راهكار يابي براي احيا و باز سازي جامعه اسلامي در تمام سطوح و لايه هاي اجتماعي خود آكنده است. از آنجا كه عاشورا و انتظار، دو ركن تشيع است، با بازشناسي تحليلي آينده هاي اجتماعي و سيره و روش مديريت اجتماعي سيدالشهدا عليه السلام ميتوان خود را از وضعيت جامعه آخرالزماني نجات داد و با وارد كردن جامعه اسلامي به جامعه انتظار، به نزديك شدن دسترسي به آرمان شهر ظهور اميدوار شد.

8. اهداف و ضرورت ها

_ وجود بحران ها وآسيب هاي اجتماعي فراوان در جامعه اسلامي و غفلت از راهبردهاي ديني.

_ تبديل شدن عاشورا به كليشه و فضايي احساسي و عاطفي با وجود دانشگاه عظيم معارفي آن.

_ توجه به رخداد قيام عاشورا با هدف ناكام سازي كردن طرح جامعه ابليسي وبيمه كردن حيات جامعه اسلامي و توان مندي آن براي بهترين آسيب شناسي جوامع اسلامي.

_ نقش عاشورا در بازيابي دوباره اسلام و جوامع اسلامي و راهبرد هاي آن براي جامعه كنوني جهت برون رفت از آسيب ها و بحرانها.

9. تشريح يك قسمت

اين برنامه با استفاده از نريشن و گزارش اجتماعي (مستند اجتماعي)ابتدا به طرح موضوع و بررسي جامعه كنوني وآسيب يا مسئله آن مي پردازد. آن گاه در استوديو

ص: 113

با حضور كارشناس از وضعيت مطلوب اجتماعي از منظر اسلام و جامعه نبوي بحث خواهد شد. سپس در قالب نريشن و تصاوير تاريخي يا گرافيكي، وضعيت جامعه اسلامي پس از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و به ويژه در دوره معاويه و اهداف و بازتاب هاي آن در مرحله دوم ميزگرد بررسي مي شود. به موازات آن مي توان نگاهي تطبيقي به برخي مشكلات همانند جوامع اسلامي يا جامعه اسلامي ايران انداخت.

در مرحله آخر پس از نريشني كوتاه كه شامل مرحله اي خاص از قيام امام حسين عليه السلام يا فرازي از خطبه ها و سخنان ايشان است، مي توان از راهبرد عاشورا براي حل آن معضل بحث كرد.

در اين بخش، سخنان امام حسين عليه السلام و سيره تربيتي و اجتماعي ايشان كانون توجه بحث كارشناسي خواهد بود.

يادآوري: در اين برنامه كه به صورت توليدي يا زنده اجرا مي شود، مي توان جمعي از دانشجويان (رشته هاي: جامعهشناسي، تاريخ اسلام، الهيات، مديريت، تعليم وتربيت و...) را در برنامه مشاركت داد كه در ضمن بحث، پرسش هاي خود را مطرح يا به صورت كوتاه، نظرهاي خود را بيان كنند.

1. نظام سياسي _ اجتماعي وساختار قدرت در جامعه

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

ولايت امام (انسان كامل) و علما

نظام سلطنت اسلامي

خلافت يزيد

نفي خلافت يزيد و احياي نظام امامت

2. مديران و كارگزاران شهري، آيين شهرداري و ...

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

تعهد و تخصص معيار گزينش صداقت و عدالت معيار اجرا

مكر، قدرت و چاپلوسي، معيار گزينش

فريب و ستم، معيار اجرا

زياد و ابن زياد اميران كوفه و بصره

؟

ص: 114

3. روابط اهالي با مدير و رهبر

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

اطاعت و پيروي آگاهانه و مؤمنانه همراه آزادي بيان و...

اطاعت كوركورانه بدون امكان اعتراض و انتقاد و حجيت مطلق افعال و اقوال امرا و واليان

بدعت هاي واليان كوفه در 20 سال خلافت معاويه

؟

4. الگوي فرهنگي و هنري

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

پايهگذاري فرهنگ و هنر توحيدي و نفي عناصر ابتذال و شرك

احياي دوباره فرهنگ و هنر جاهلي با هدف غفلت و سرگرمي زايي

اوج اشعار مبتذل عشقي، رواج غنا و كنيزهاي خواننده در حجاز

؟

5. نظام تربيتي

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

تربيت تدريجي ديني مبتني بر تعقل و اراده مؤمنانه و اهداف توحيدي

افراط و تفريط بين تربيت خشك و متحجرانه، ديني منحرفانه يا رهاشدگي و بي توجهي به ارزش هاي ديني

جوانان متحجر حجازي يا جوانان رها شده كوفه

؟

6. الگو و نظام خانواده

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

اصالت خانواده بر اساس كفويت ديني همسران

احياي نظام جاهلي فردگرايي يا قبيله گرايي و معيارهاي دنيوي ازدواج

لشكر كوفه در عاشورا و شجره هاي مشكوك، اخلاقي منحط و نهايت پستي

؟

ص: 115

7. سبك زندگي جوانان و رابطه آنها با نسل هاي گذشته

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

اصل احترام/ متقابل اصل جوان برآمده از خانواده ديني و در سير تكامل ديني و دنيوي در امتداد پدران مؤمن خود

محوريت لذات و جذابيت هاي دنيوي

گسست جوانان از بزرگان شيعي قبايل

خودداري عراقي ها از ديدار با امام در مدينه

تلاش بر محوريت نبوي براي نسل جديد

ايجاد فضاي تبليغي ضداهل بيتي

جوانان عراقي قبايل با سابقه تشيع كه در خدمت نظام اموي بودند

؟

8. الگوهاي اجتماعي

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

انسان كامل/ علما، صالحان و تلاشگران

رهبران و هنرمندان فاسد،

زاهدان صوفي مسلك و علماي بدعت گذار ساكت و خاموش

علماي مكتب ابن مسعود در كوفه و ترويج نظريه مرجئه گري و اباحه گري

شاعران درباري فاسد و منحرف و...

؟

9. سرمايه اجتماعي

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

از نظر سخت افزاري بني هاشم و از نظر نرم افزاري معنويت و عدالت و امر به معروف

سكوت و قعود خواص و عوام جامعه به بهانه حفظ امنيت

احياي ارزش هاي مدينة النبي

ص: 116

10. نظام اقتصادي روابط اقتصادي منابع ثروت و نظام معيشت

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

اصل كار و تلاش به همراه خلاقيت و بهره رساني اجتماعي در كنار بيت المال جهت طبقات نيازمند يا طرح هاي خاص

بيت المال، مهم ترين معيشت اعراب مسلمان و وابستگي به آنها

و نظام طبقاتي و تبعيضي در تقسيم آن

ايجاد طبقه سرمايه داري و اشراف بر اساس چپاول بيت المال

وابستگي اعراب مسلمان كوفه و حجاز به بيت المال و زمين گير شدن آنها

با توزيع آن در اول ماه محرم

نقش اشراف كوفه در ناكامي حضرت

؟

11. طبقات و درجه بندي اجتماعي

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

نفي طبقه و امتيازهاي اجتماعي و محور شدن ايمان و تقوا و دانش در معيار هاي برتري

- احياي نظام قبيله اي دسته بندي اعراب شمالي و جنوبي

- تبعيض بين مسلمانان عرب و عجم

- ايجاد طبقات جديد سرمايه داري و علماي درباري

نظام اسباع (طبقات هفت گانه) كوفه و كنترل دايمي شهر به دست بني اميه با خريد رؤساي قبايل و اشراف

؟

12. جريان هاي ديني و فكري و فرقه هاي ديني

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

دين كامل و جامع و كنترل جريان هاي انحرافي

_ جلوگيري از دين حق و فعاليت اهل بيت و ايجاد تبليغات منفي بر عليه آنها

ص: 117

_ دينتراشي و فرقهتراشي فقهي و كلامي

_ شخصيت تراشي عالم نمايان در مناطق گوناگون

_ ترويج بدعت ها در تعاليم اسلامي

كوفه سال60 و جريان هاي علمي و فكري گوناگون

علماي حجاز و نصيحتگري امام و دعوت مردم به قعود

؟

13. وضعيت جمعيتي و تغييرات جمعيتي

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

مهاجرت وسكونت با هدف دوري از جامعه آلوده و ايجاد جامعه ديني

كوچ جمعيت تازه مسلمان اعراب حجاز به مناطق جديد براي دور كردن آنها از اهل بيت

و نهادينه نشدن اسلام در آنها

- بر هم زدن ساختار جمعيتي قبايل شيعي

پيدايش شهر كوفه بر محوريت غنايم فتوحات ايران و روحيه دنياپرستي

معاويه و تبعيد و ايجاد تغييرات گسترده در قبايل شيعي كوفه براي تضعيف شيعهباوري آنها

_ ناكامي هاي تاريخي كوفه و كوفيان در برابر اهل بيت

؟

14. آرزوها و آرمان هاي اجتماعي و انگيزه و اهداف زندگي روزمره

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

عبوديت و سعادت دنيوي و اخروي و نظام ارزشهاي ديني وتوحيدي

_ وارونگي ارزشها

_ تبديل شدن دنيا به كانون توجه جامعه

- گسترش رقابت هاي اقتصادي و امتيازبنديهاي اجتماعي

ص: 118

- تلاش براي زندگي دنيوي با هر قيمتي

_ تنها گذاشتن جريان ها و برنامه هاي ارزش محور و ديني حسيني

هجوم براي حضور در لشكر عمر سعد يا تلاش براي پنهان شدن با هدف چند روز زندگي دنيوي بيشتر

؟

15. نقش زنان

نبوي

اموي

نمونه

اهداف قيام

نفي نگاه ابرازگونه يا شهوت محور به زن

كرامت و حقوق متعالي زن

حضور اجتماعي تعريفشده زن با محوريت ايمان و حيا و عفاف

_ طرد زنان از حوزه فعاليت هاي اثرگذار اجتماعي

_ احياي فرهنگ حكايات عشقي و غناخواني در حوزه زنان

_ استفاده از احساسات زنانه در كنترل رفتار مردان

_ تبديل كردن زنان به پايه اصلي دنياطلبي جامعه اموي

- نگاه زنان كوفي منزوي به حادثه عاشورا

_ زنان كوفي و نقش فعال آنها در به انزوا كشاندن مردان از حق

؟

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 119

ص: 120

براي آمدن به كوفه است. واكنش يزيد، تغيير والي است. او پس از عزل نعمان، ابن زياد را بر سراسر عراق فرمانروا مي كند. او با كمك حزب اموي و اشراف و رؤساي قبايل در شهر حكومت نظامي اعلان مي كند و در آستانه محرم كه موسم تقسيم ساليانه سهميه بيتالمال است، با تهديد و تطميع مي كوشد كوفيان را به جنگ امام بفرستد. در نهايت، يك سوم از صد هزار مرد جنگي شهر به كربلا مي روند در حالي كه بقيه گريخته و پنهان شده اند. پس از آن، كوفه تا مرگ يزيد در همين فضاي اختناق آور باقي مي ماند.

پس از مرگ يزيد، از سال 64 تا سال 66 ه .ق، كوفه در اختيار خلافت عبدالله بن زبير قرار مي گيرد كه مركز خلافت اش، مكه بود. او عبدالله بن مطيع عدوي را والي كوفه كرد. در اين زمان، قيام توابين صورت مي گيرد. قيامي كه با بي اعتنايي زبيريان همراه است.

در سال 67 تا 68 ه .ق، قيام مختار صورت مي گيرد و حكومت يك ساله او بر كوفه آغاز مي شود كه دوره انتقام گيري از جنايت كاران كربلاست.

از سال 68 تا 71 ه .ق، در مدتي كوتاه، دوباره حكومت زبيريان بر كوفه با خلافت مصعب بن زبير باز مي گردد. در سال 71 ه .ق، با حمله عبدالملك مروان، دوباره كوفه زير سيطره حكومت مروانيان مي شود.

از سال 71 تا 74 ه .ق، والي شهر، بشر بن مروان، برادر خليفه بود تا اينكه پس از مرگ او در سال 74 ه .ق، حجاج بن يوسف ثقفي به مدت 20 سال، والي كل عراق شد.(1)

ص: 121

سياسي و احزاب موجود در آن، حداقل در فاصله دهه 60 و 70 قمري يعني از آستانه قيام سيدالشهدا تا 20 سال بعد، اين شهر، كانون مهمترين تحولات، منازعات، جنگها درگيري هاي داخلي و مدعيان خلافت و شورش است. از اين رو، كوفه، آيينه تمام نماي بسياري از شهرهاي اسلامي دور افتاده از الگوي مدينةالنبي است كه بازشناسي مفصل آن مي تواند درس هاي بسياري را براي شهرها و نظام اجتماعي اسلامي در شهرهاي اسلامي امروزي در بر داشته باشد.

ص: 122

زيرا شناخت حق و باطل با هدف انتخاب حق و دوري از باطل از اولويت هاي خود شناسي است.

عاشورا، نمايانترين صحنه مبارزه حق و باطل است كه در آن، تمام انسان ها جوهره و باطن و ذات خود را آشكار ساختند.

هم زمان با رخداد عاشورا انسان هاي بسياري همانند ما بودند كه نه امام معصوم بودند و نه از اهل بيت و بنيهاشم؛ همان ها كه از ابتدا تحت تربيت و راهنمايي هاي انسان كامل بودند، بلكه بيشتر آنها انسان هايي معمولي همانند ما بودند كه در برخورد با اوج تجلي حق، در نهايت، يا انتخابي سفيد داشتند. و به حق پيوستند يا انتخابي سياه داشتند و از حق رويگرداندند يا در وضعيتي مردّد و خاكستري ماندند. پس سكوت و بي اعتنايي آنها به نوعي ياريگري باطل تلقي شد.

تحليل و بازشناسي چيستي، چرايي، چگونگي و بازتاب اين سه وضعيت سفيد، سياه و خاكستري در رابطه مردم آن زمان با سيدالشهدا عليه السلام مي تواند ياريگر تعريف رابطه درست امروز ما با امام زمانمان عجل الله تعالي فرجه الشريف باشد.

بدينگونه، كلاس مردم شناسي عاشورا به كمك سخنان و خطبه هاي سيدالشهدا عليه السلام در طول قيام كه در تحليل نوع رفتار هاي انسان هاي آن زمان است، بهترين روش بهره گيري از عاشورا را براي تك تك بينندگان فراهم مي كند به ويژه آنكه اين بررسي شخصيت ها در نگاهي مقايسه اي و تطبيقي و در موقعيتي واحد باشد.

7. اهداف و ضرورت

_ نگاه به عاشورا با طرحي نو و كاربردي از منظر انسان شناختي؛

_ پرهيز از انحصار بخشي عاشورا به مباحث تاريخي يا امام شناسي غير كاربردي براي بيننده عام؛

_ وارد كردن عاشورا به حوزه زندگي مردم و دغدغه ها و مسائل زندگي آخرالزماني آنها؛

_ شخصيت ها و زندگي عاشورايي به عنوان الگويي تمام عيار براي زندگي دوران غيبت و انتظار؛

_ بررسي مقايسه اي و تطبيقي انواع شخصيت هاي سياه و سفيد و خاكستري در موقعيت واحد براي آسيب شناسي و الگوبخشي به بيننده گرفتار جامعه آخرالزماني.

ص: 123

8. تشريح يك قسمت

اين برنامه، تلفيقي از تله تئاتر هاي كوتاه تلويزيوني و ميزگرد زنده است. تله تئاترها بر اساس نوع ساختار توافق شده بين 1تا 3 قسمت خواهد بود. ميزگرد زنده پس از هر قسمت نمايش بلافاصله برگزار مي شود. 1يا 3 قسمت بودن بخش نمايشي بستگي به آن دارد كه در اين قسمت مي توان يك نمايش نامه واحد تطبيقي بين سه شخصيت سفيد، سياه، خاكستري ارائه كرد. همچنين مي توان سه نمايش نامه براي سه شخصيت مجزا، اما در موقعيت واحد ترتيب داد كه در سه قسمت مجزا اجرا گردد.

البته مي توان يك نمايش نامه واحد تطبيقي براي سه شخصيت به صورت هم زمان نوشت، ولي آن را سه بخش كرد. به اين گونه كه در يك موقعيت واحد، سه شخصيت را از منظر انگيزه ها، چگونگي ها و سرانجام ها به نمايش كشيد. در اين مجموعه نمايش ها، وجود يك راوي براي توضيح موقعيت و آغاز قصه ها و پيوند زدن بين مراحل آن و پيوند زدن پرسشبرانگيز بين بخش نمايش و بخش كارشناسي، از عناصر حياتي اين مجموعه برنامه به شمار مي رود.

بخش نمايش اين برنامه به شخصيت هاي عاشورايي مي پردازد. البته اين به معني توليد نمايش هاي تاريخي نيست، بلكه مي توان فضاي نمايش را در دكور و لباس هاي نمادين و فانتزي امروزي و به گونه اي بسيار ساده اجرا كرد تا هم هزينهبر نباشد و هم پيوند بين گذشته و زمان حال و بيننده امروزي بهتر برقرار گردد.

در اين برنامه، هر شب تلاش مي شود به يك بعد از ابعاد شخصيتي آدمي در مواجهه با حق و باطل پرداخته مي شود. به مناسبت نمايش شخصيت هاي واقعي تاريخي، با استفاده از سخنان و خطبه هاي سيدالشهدا عليه السلام و تحليل تاريخ مي توان به چرايي و چيستي اين وضعيت در انسان ها و راه درمان آن پرداخت.

به همين دليل، براي غني شدن برنامه، تهيه وله هاي گرافيكي و كپشن ساده از سخنان سيدالشهدا عليه السلام يا ارائه شرح حال كامل شهداي كربلا به صورت نريشن و نوشته متن در بينابين توصيه مي شود.

پايان بخش برنامه مي تواند زيارت شهداي كربلا يا مداحي هاي مناسب آنها باشد. گه گاه در بخش شخصيت هاي سياه مي توان از قسمت هايي از زيارت هاي سيدالشهدا عليه السلام كه در لعن دشمنان آن حضرت است يا مداحي هاي مناسبتري از دشمنان امام استفاده كرد.

با توجه به آنچه گذشت، خلاصه يك قسمت مثلاً قسمت 12چنين است:

ص: 124

ابتدا يك راوي (مجري/ راوي) موضوع را چنين طرح مي كند.

در شرايط عادي يا همراه امتيازات، مدعيان حق و حقيقت، فراوان هستند و كمتر كسي است كه نوعي تظاهر به حق و حقيقت نداشته باشد، ولي آن گاه كه ورق برمي گردد و شرايط دشوار مي شود و پيروي از حق با منافع سازگار نباشد يا لازمه پيروي از حق، در معرض تهديد و آسيب اجتماعي قرار گرفتن باشد، به فرموده سيدالشهدا عليه السلام «قلّ الديانون».

اين شرايط بحراني و خاص چه مواقعي پيش مي آيد و در اين شرايط، وضعيت هاي سه گانه سفيد، سياه، خاكستري چگونه است و راه برون رفت از آن چيست؟

آن گاه بخش نمايشي آغاز مي گردد كه بر حسب نوع ساختار يك موقعيت واحد از سه شخصيت عاشورايي به شرح زير ارائه مي گردد:

در كوفه تا قبل از آمدن ابن زياد، جماعت بسياري، مدعي ياري و ياوري امام حسين عليه السلام بودند و بازار مكاره ادعا چنان گرم بود كه حتي برخي اشراف بي اعتناي شهر هم جزو مدعيان و دعوتگران امام شده بودند. همين وضعيت باعث وحشت امويان شده بود و والي خشني را به كوفه فرستادند. آمدن ابن زياد كه يادآور پيشينه شوم زياد در كوفه بود، ناگهان باعث شد ورق در كوفه برگردد. در اين شرايط:

الف) اشرافي همانند شبث بن ربيع ابتدا به كنج خانه ها خزيدند، ولي چون موقعيت هاي خود را در خطر ديدند، به سرعت به همكاري با حاكميت جديد روي آوردند و خود و تمام قبيله را در اختيار حكومت قرار دادند.

ب) گروهي همانند عبدالله بن وال كه بعدها از رهبران توابين شد، با درك شرايط خطرناك شهر و با اينكه از بزرگان قبيله اي كوفه بود، به سرعت به كنج انزوا و گمنامي پناه برد. او، خود و تمامي قبيله را از صحنه جامعه منزوي كرد تا اگر ياريگر حق نيستند، كاري هم به باطل نداشته باشند.

ج) در اين ميان، اندك شيعيان خالص ماندند كه حتي در شرايط سخت و دشوار كوفه از امام ياوري غافل نبودند. مهم ترين دغدغه آنها رساندن خود به هر شيوه ممكن به امام بود، ولي در اين ميان، عمّاربن ابي سلامه دالاني به فكر نقشه اي مي افتد كه اگر بتواند ابن زياد را از صحنه سياست كوفه محو كند. پس 2 تا 3 روز ابن زياد را زير نظر مي گيرد، ولي... .

در پايان نمايش، مجري/ راوي با ديالوگي درباره خود و بينندگان در موقعيتي چون

ص: 125

موقعيت شخصيت هاي اين قسمت وارد بخش ميزگرد مي شود و بحث كارشناسي را آغاز مي كند.

11. نمونه عنوان هاي 35 قسمت

عناوين

سفيد

خاكستري

سياه

1. حس نياز يا استغناي از امام

جون غلام ابوذر

مردم مدينه

نافع ازرق خارجي

2. هدف زندگي

ابن عمير كلبي

جوانان مدينه در دوران معاويه

جوانان كوفه در دوران معاويه

3. مواجهه باحق ونوع واكنش

زهير

هرثمه/ مسروق بن وائل

قرة ابن ابي قيس

4. اطاعت و پيروي عالمانه و معيار ارزشها

قيس بن مسهر

ناصحان حجاز

سنان بن انس/ مالك بن نسر بدّي

5. تناقض دروني و ترديد بين دين و دنيا

حرّ

ابن حر جعفي

عمر سعد

6. جريان هاي فكري

برير بن خضير

شقيق اسدي، علماي عراق و علماي حجاز

نعمان بن بشير و عبدالله بن عمر

7. معيشت و روزي

زهير

طرماح

اول محرم و حقوق ساليانه كوفه

8. وابستگي ها و دل بستگيها

محمدبن بشير

سران توابين

اشراف كوفه

9. معيار دوستي

عابس، شوذب، مسلم و حبيب

سليمان بن صرد و عبدالله وال

دو نگهبان لشكر عمر سعد در شب عاشورا

ص: 126

10. از گمنامي تا شهرت

سليمان غلام امام و غلام ترك

عقبه بن سمعان

غلام شمر، غلام ابن زياد و معقل

11. شرايط دشوار و خطرناك

عمار بن ابي سلامه

عبدالله بن وال

شبث بن ربعي

12. حريم ها و حرمتها

حرّ

خبررسان كوفي شهادت مسلم

عبدالله بن ارجوزه

13. تخصص و تعهد

ابوالشعثاء و ابوالثمامه

ابن حر جعفي

حرمله/ حميد بن مسلم

14. اعتبار اجتماعي

هاني و عمروبن قرظه

ابراهيم اشتر/ سليمان بن صرد

عمروبن حجاج/ محمد بن اشعث

15. شريعت و عبادت

حرّ و نماز جماعت، مسلم بن عوسجه و مسجد، حبيب و قرآن

حجاج آن سال

عمرسعد

16. المأمور معذور يا...

حر

وليد، حاكم مدينه

ابن زبير و سوء استفاده از حرمت مكه، بنياميه و هجوم شريعت و بدعت ها، عمرسعد و نماز جماعت مجزاي شمر

17. جامعه باطل محور و علما

بريربن خضير

علماي كوفه/ عبدالله بن عباس

شريح قاضي

18. رقابت و سرعت

يزيد بن ثبيط بصري

عمره انصاري

مسروق بن وائل/ عمرو بن حجاج

ص: 127

19. زنان

ماريه سعديه

نوار همسر خولي/ زني از بنيسعد در لشكر باطل

دختر عمار/ همسر ابن زياد

20. زنان در نقش همسران

همسر عبدالله بن عمير كلبي

شقيق/ عبدالله عمر

21. دانش

زهير

فرزدق

شريح قاضي

22. جريان سازي اجتماعي يا دنباله رو

حبيب بن مظاهر

سليمان بن صرد

عبدالله عمر

23. خيالپردازي يا واقعگرايي

مسلم بن عوسجه

مردي از بنيشيبان

عمارة ابن ابي معيط

24. نشانه ها و آمادگي ها

انس بن مالك اسدي

ضحاك بن قيس مشرقي

عمر سعد

25. با حق تا كجا

سعيد بن عبدالله

عقبة بن سمعان

شمر

26. ابعاد حق باوري

انس بن مالك (1)

برير(2)

حبيب (3)

27. فرهنگ سازي

جابر بن عبدالله انصاري

ابن حر جعفي

عمر سعد

28. عبرتها

حسن مثني

ابن حر جعفي

مسروق وائل

29. معني زرنگي

حبيب

مرد شيباني

واليان اموي (سعيد بن عاص و مروان و...).

30. ترديد دروني و نوع تعامل با آن

ابو الشعثاء

ابن عمر/ علماي كوفه

اشراف كوفه

31. مواجهه با ظلم و فساد و انحراف

حجربن عدي/ ميثم تمار و...

سليمان بن صرد (خنثي)

رضايت به آمدن ابن زياد و تأمين دنياي آنها

ص: 128

32. مراتب انتظار

حبيب (پويا)

تمايل توابين به پنهان شدن در خانهها

شبث ربعي

33. محور و معيار رضايت

اصحاب امام در شب عاشورا و راضي به رضايت امام

تمايل علماي حجاز و عراق به جدايي از دو طرف حق و باطل

34. مدل هاي تربيتي

يزيد بن ثبيط و فرزندانش

ابن عباس و فرزندانش

اشعث و فرزندانش

35. دعوت از سوي حق

عمرو بن خالد صيداوي

طرماح

اشراف بصره

ص: 129

به مصداق آيه آغازين سوره بقره «يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ»، يكي از مهمترين وظايف ايماني مسلمانان، ايمان آوردن به آموزه ها و پيشگويي هاي غيبي قطعي و مسلم پيامبر و معصومين است.

دامنه اين پيش گويي ها از همان دوره هاي آغاز رسالت تا سراسر لحظات و مقاطع حساس تاريخ آينده تا دوران آخرالزمان و ظهور را شامل مي شود. البته دامنه پوشش اين اخبار غيبي نسبت به قرن اول هجري به جهت حساسيت اين دوران و همچنين مبنا بودن رويداد هاي اين دوران براي سراسر تاريخ آينده داراي فراواني و گستردگي بيشتر است. رويداد هايي همانند سقيفه و غصب خلافت، انحرافات خلفا، خلافت ظاهري اميرمؤمنان و بحران ها و فتنه هاي هم زمان با آن و حادثه خون بار كربلا همگي مبناي تفرقه افكني ها در جهان اسلام بوده است.

بديهي است اينك كه كشور اسلامي ما در مقطع حساس تاريخي و گذر از فتنه هاي پياپي است، مطالعه تاريخي و تحليلي شخصيت ها و رويدادها از سه منظر داستاني و فيلمنامه اي سفيد، سياه، خاكستري در رويداد هاي صدر اسلام با وجود هشدار هاي پيشيني نبوي ميتواند در شرايط كنوني موجب بصيرتافزايي در جامعه شود. همچنين جامعه با مشاهده رويدادهاي عبرتآموز صدر اسلام با وجود هشدارهاي نبوي متوجه ميگردد مسئله ريزش ها و رويش ها، واقعيتي پيوسته در طول تاريخ حق و باطل بوده است و از ريزش ها دچار وحشت و تزلزل نگردد.

8. اهداف

_ مطالعه تحليلي ريزش ها و رويش ها بر اساس آموزه هاي آيندهنگر نبوي در پيش گويي هاي غيبي آن حضرت؛

_ اصلاح و تعميقبخشي به نگاه ها و تحليل هاي سطحي، احساسي و عرفي جامعه نسبت به فتنه ها و بحران هاي جامعه ديني؛

_ بررسي مقايسه اي و عبرتآموز و بصيرتافزا ميان فتنه هاي حق و باطل كنوني جامعه و فتنه هاي صدر اسلام؛

_ ارائه و تعميق طرح اسلامي معيار و ملاك بودن اصل حق به جاي شخصيتمحور بودن در فتنه.

ص: 130

9. تشريح يك قسمت

اين برنامه از دو بخش مهم تشكيل مي شود.

در اولين بخش، پس از مقدمه و توضيح ابتدايي كارشناس مجري، داستان نمايشي پخش مي شود. آن گاه در ميزگردي با حضور يك يا دو كارشناس، ابعاد كارشناسي موضوع از منظر تاريخي، روان شناختي و جامعهشناختي آن به بحث گذاشته مي شود. در اين ميزگرد، عده اي از جوانان دانشجو را كه ترجيحاً از دانشجويان رشته هاي تاريخ، جامعه شناسي، روان شناسي، تعليم و تربيت باشند، مي توان به استوديو آورد تا در برنامه مشاركت فعال داشته باشند و در كنار كارشناس ها پرسش ها يا ديدگاه هاي خود را طرح كنند.

(حداقل قالب پيشنهادي براي اين طرح، تله فيلم يا تله تئاتر تلويزيوني يا مستند تركيبي يا داستاني است)

در اين برنامه براي تنوع مي توان از وله هاي زير هم استفاده كرد:

_ احاديث و سخنان پيامبر در مورد پيش گويي ها؛

_ فراز هايي از زيارات معصومين با رويكرد تربيتي ناظر به پيش گويي ها و هشدار ها و آسيب شناسي آينده؛

_ روايات نبوي و اهل بيت درباره نقش شخصيتها و خواص در رويدادهاي مهم تاريخي و اجتماعي و تمجيدها يا شكوه هاي ايشان از آن شخصيتها؛

_ استفاده از تصاوير آرشيوي فيلم هاي تاريخي؛

_ شخصيت ها در آيينه متون و منابع اسلامي و غير اسلامي از منظر قضاوت تاريخ.

يادآوري

در اين طرح براي تسهيل در الگوبرداري و همذاتپنداري بينندگان، از پيش گويي هاي نبوي در مورد شخص و شخصيت اهل بيت و معصومين خودداري شده است و صرفاً پيش گويي ها در مورد شخصيت هاي غير معصوم آمده است. البته در مورد پيش گويي هاي اهل بيت هم از منظر افراد معمولي مرتبط مي توان به روايت گري پرداخت.

ص: 131

10. نمونه برخي موضوعات بحث

اسامي صحابه مورد پيشبيني

موضوع پيش بيني

زمان رويداد

رويكرد شخصيتي صحابي در زمان حادثه

واكنش رفتاري صحابي

ابوذر

آزار و تبعيد به دست خليفه سوم

رحلت غريبانه

سال 30 ه .ق در

خلافت عثمان

مثبت و بر حق

قيام در برابر باطل تا مرز شهادت

سلمان

رويداد فتح ايران (و امارت مدائن)،

رويداد سقيفه و غصب خلافت

در خلافت عمر و عثمان

هنگام رحلت پيامبر

مثبت و بر حق

پايهگذاري شيعه ايراني و ياوري اهل بيت

عمار

شهادت در صفين به دست گروه ستمكار

سال 36 ه .ق در صفين

مثبت و بر حق

ياريرساني اميرمؤمنان

انس بن مالك

رخداد شهادت سيدالشهدا در كربلا

سال 61 ه .ق

مثبت و بر حق

از شهداي كربلا

ام سلمه

آگاهي از بيشتر رويداد هاي پس از پيامبر به ويژه جمل و كربلا

مثبت و بر حق

اتمام حجت بر باطل و حمايت از حق

عايشه

برپايي فتنه جمل

سال 35 ه .ق

منفي و مورد سرزنش

رهبر ناكثين

حذيفة اليمان

معرفي منافقين و عهدنامه شوم آنها در مكه

مثبت و بر حق

ترك كردن تشييع جنازه و نماز آنها پس از مرگشان

ص: 132

جابر بن عبدالله

(حادثه كربلا و زيارت اربعين، )

ديدار و سلام رساني به امام باقر عليه السلام

سال 61 ه .ق در زمان امامت امام سجاد عليه السلام

مثبت و بر حق

ايفاي مأموريتهاي تاريخي

زبير بن عوام

رويداد جنگ جمل

سال 35 ه .ق

منفي و سياه

سياه بازي اوليه و مرگ در ترديد و سرگرداني

ذوالثديه خارجي

ايجاد فتنه خوارج

منفي و سياه

از سران خوارج

عمرو بن حمق خزاعي

شهادت در زمان معاويه در راه حق

سال 51 ه .ق

مثبت و بر حق

ايستادگي در برابر معاويه و پذيرش شهادت

حجر بن عدي

شهادت در زمان معاويه در راه حق

مثبت و بر حق

ايستادگي در برابر معاويه و پذيرش شهادت همراه يارانش

اويس قرني

سلامت ايماني و ثبات قدم او در زمان فتنه و شهادت در صفين

سال 36 ه .ق

مثبت و بر حق

شهادت در صفين

معاويه و بني اميه

غصب خلافت و تبديل آن به سلطنت

سال 40 ه .ق

منفي و سياه

پايهگذاري خلافت اموي

زيد بن ارقم

مالك بن انس

در مورد اطلاع رساني پيوسته درباره غدير و هشدار درباره كتمان آن

در دوران خلافت خلفا به ويژه در آغاز خلافت امام علي عليه السلام

خاكستري و خنثي

خاكستري و خنثي

سكوت و بي اعتنايي در فتنه ها و اجابت نكردن درخواست ياري اميرمؤمنان علي و شهادت ندادن بر حقانيت امام

ص: 133

زيد بن صوحان تابعي

جندب بن جنادة

شهادت او در راه حق

اعتراض او به بساط سحر وليد فاسق در مسجد كوفه

سال 36 ه .ق

مثبت و بر حق

مثبت و بر حق

از شهداي مهم و معروف جمل

به قتل رساندن ساحر وليد در مسجد كوفه

گاه شمار رويدادهاي عاشورا و اسارت و واكنش صحابه

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 134

مسئوليت بخشي پيامبر به صحابه (سفيد در مورد رويدادهاي آينده جهان اسلام)

دوره تاريخي

صحابي

مسئوليت

سقيفه و 25 سال خلافت

سلمان/ حذيفه

نيرو سازي غيرمستقيم براي آينده خلافت اميرمؤمنان علي

علي خلافت اميرمؤمنان

عمار

نشانه حقانيت امام در برابر صحابه فتنه گر

عاشورا

انس بن مالك اسدي

احياگر پيام پيامبر براي عاشورا و انجام آن

پس از عاشورا

جابر بن عبدالله انصاري

پايه گذاري فرهنگ زيارت

صحابه راستين و مراتب انتظار حماسه (موعود) حسيني

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 135

از اين رو، اين بحث را با رويكرد اقشار گوناگون اجتماعي و ناظر به مشكلات و آسيب هاي موجود مي توان در قالب برنامهسازي هاي متنوع عاشورايي بررسي كرد. در اين اثر، ابتدا در قالب يك طرح كلي به اين موضوع پرداخته مي شود. طرحي كه بخش هايي از آن در بخش گاه شمار ايده اي ارائه شده بود.

آن گاه در قالب يك طرح/ پژوهش رسانه اي (كه در بخش سوم ارائه مي شود)، پيشنهاد برنامه اي نسبتاً كاملي تقديم مي گردد.

_ طرح: سيره مديريتي سيدالشهدا عليه السلام در پيشبرد قيام عاشورا:

ص: 136

باز شناسي اين آموزه ها در دهه محرم مي تواند ارزندهترين تلاش رسانه براي فضا سازي در راستاي تبيين زندگي ديني و معرفي الگوي صحيح براي آن باشد.

از اين رو، اين برنامه هماهنگ با سير و مراحل قيام سيدالشهدا از آغاز تا انجام به استخراج و تبيين و تحليل اصول و سيره مديريتي امام مي پردازد تا از كلاس عاشورا پلي به زندگي هاي انتظار گونه اي بزند كه زمينهساز ظهور باشد.

رخداد عاشورا ابعاد زميني و ماورايي گوناگوني دارد كه آن را به ويژه از منظر فلسفه تاريخ بايد بررسي و تحليل كرد. كاركرد عاشورا در نگاه كلي به جريان حق و باطل از هبوط آدم تا ظهور، كاركرد و نقش عاشورا از منظر به چالش كشيدن ابليس در تقابل تاريخي اش با جبهه حق و نزديك بودن دست يابي ابليس به پيروزي در صورت رخ ندادن قيام عاشورا و آغاز خلافت يزيد، كاركرد و نقش عاشورا در عالم فرشتگان و طبقات گوناگون آنها به ويژه آنها كه مأمور به رخداد عاشورا بوده و هستند، نقش عاشورا در هدايت هاي باطني افراد گوناگون و سير تحول شخصيت و معرفت آنها يا نقش عاشورا در سرنوشت برزخي افراد مواردي هستند كه از منظر هريك مي توان به تحليل ابعاد مديريتي و تربيتي آنها پرداخت. در اين مجال، به دليل محدود بودن مباحث و ضرورت كاربردي شدن آن براي افراد جامعه كنوني صرفاً به بعد زميني و انساني قيام حضرت در طول مسير مي پردازيم.

6. اهداف وضرورت ها

_ تبديل نگاه هاي سطحي، احساسي و عرفي به عاشورا به نگاه هايي تحليلي و معرفتي؛

_ بررسي مقايسه اي دو مدل مديريت حق و باطل روش هاي آنها در قيام عاشورا؛

_ معرفي عاشورا به عنوان الگوي براي مديريت زندگي حق محور؛

_ معرفي اخلاق مديريتي ديني در مديريت منابع انساني به عنوان مهم ترين بخش مديريت جامعه حق.

7.تشريح يك قسمت

اين برنامه از دو بخش مهم تشكيل شده است. اولين بخش، مسير راه سرخ امام حسين عليه السلام است كه از مدينه تا مكه و از مكه تا كربلا امتداد مي يابد. اين مسير بر حسب

ص: 137

تعداد قسمت هاي مصوب براي اين برنامه تقسيم بندي خواهد شد. آن گاه با تهيه يك نقشه سياسي _ نظامي بزرگ در استوديو، كارشناس در برنامه زنده ابتدا هر قسمت از مراحل قيام را به صورت تفصيلي به همراه برخي نقل هاي اختلافي يا حدس ها و گمان ها تبيين مي كند (اين بخش را به صورت نريشن و كپشن هم مي توان اجرا كرد).

آن گاه در ميزگردي با حضور يك يا دو كارشناس، ابعاد مديريتي آن به بحث گذاشته مي شود. در اين ميزگرد عده اي از جوانان دانشجو را كه ترجيحاً از دانشجويان رشته هاي مديريت، جامعهشناسي، روان شناسي و تعليم و تربيت باشند، مي توان به استوديو آورد تا در برنامه مشاركت فعال داشته باشند و در كنار كارشناس ها به طرح پرسش ها يا ديدگاه هاي خود بپردازند.

براي تنوع در اين برنامه مي توان از وله هاي متعددي با عناوين زير استفاده كرد:

1. احاديث و سخنان امام عليه السلام با رويكرد تربيتي يا مديريتي؛

2. فراز هايي از زيارات امام عليه السلام با رويكرد تربيتي يا مديريتي؛

3. روايات نبوي و اهل بيت درباره نقش و آثار تربيتي و مديريتي قيام عاشورا؛

4. كتاب شناسي عاشورايي در زمينه موضوعها؛

5. نگاه به نقش عاشورا در فلسفه تاريخ بشري از هبوط آدم تا ظهور؛

6. استفاده از تصاوير آرشيوي اماكن و مسير قيام.

با اين نگاه، خلاصه يك برنامه مثلاً قسمت سوم چنين است:

الف) در زمينه تصاويري از نقشه عربستان با محوريت مدينه و مكه، و راههاي مواصلاتي مدينه به مكه، توضيحات مربوط به اين قسمت و مدت زمان راهسپاري كاروان امام در اين مسير در سال 60 هجري قمري بيان مي شود. امام پس از خروج از مدينه چند راه پيش رو داشت (مكه/ كوفه/ بصره/ يمن/ ...)، ولي مكه را انتخاب مي كند و سوم شعبان وارد آن شهر مي شود.

مكه در سال 60 ه .ق از نظر اجتماعي، سياسي و فكري ويژگي هاي خاصي دارد و والي آن، سعيد بن عاص اموي است.

ب) پس از ارائه مباحث جغرافيايي شناخت مسير حركت امام عليه السلام از مدينه تا مكه و ارائه اطلاعات تاريخي و تحليلي موجود درباره اين مرحله از قيام، گفتوگو در ميزگرد از اين پرسش ها آغاز ميشود:

ص: 138

_ امام حسين عليه السلام پس از ترك مدينه چرا مكه را انتخاب كرد؟

_ چرا مكه بعد از هجرت پيامبر دوباره كانون توجه اهل بيت شده؟

_ به فرموده امام سجاد عليه السلام ، در آن سالها در حجاز و به ويژه مكه، اهل بيت حتي 20 ياور نداشتند. با اين حال، چرا امام، مكه را انتخاب مي كند؟

_ امتياز هاي انتخاب مكه از نگاه سياسي اجتماعي ظاهري چه بوده؟

_ در نگاه كلان (فلسفه تاريخي) چرا امام حسين عليه السلام بايد به مكه مي رفت؟

8. نمونه برخي عناوين و موضوعات بحث

رويداد

محورها بر اساس چرايي و چگونگي

مواجهه امام با والي مدينه

اصل پيشبيني و آمادگي/ گذاشتن دشمن در برزخ بلاتكليفي/ مديريت بحران و هجوم دشمن

خروج از مدينه (شبانه و سريع)

تاكتيك غافل گير كننده/ سرعت عمل/ حفاظت اطلاعات

حركت به سوي مكه (حرم امن)

انتخاب احسن/ محيط شناسي/ شكستن يكدهه سانسور خبري/ بهرهوري زماني و مكاني/ كنترل رفتار دشمن و زمينگيركردن او

مأموريت حضرت مسلم (به سوي كوفه)

امتحان صلاحيت كوفه/ آزمون برونافكني مدعيان مديريت زمينهسازي

غلامان امام

تربيت تنها نيروهاي انساني در اختيار و تفويض مسئوليت/ ايجاد حس اهميت و مفيد بودن/ الگو و راهبرد انساني/ استفاده از ظرفيت هاي قابل استفاده و... .

مدت حضور در مكه و زمان خروج

مديريت زمان/ مانور سياسي/ ايجاد عمليات نوراني/ مديريت توالي حوادث/ استراتژي حساس سازي تاريخي/ ... .

ناصحان و مخالفان خروج و تنوع پاسخ هاي امام

مديريت پيام و محتوا/ نيرومندي انگيزه و اراده در برابر فشارهاي رواني/ روان شناسي مخالفان و منتقدان

ص: 139

همراهي جوانان بني هاشم و اهل بيت

تربيت نيروي انساني و كادر ويژه/ معرفي الگوي تربيت خاص ديني/ مهمترين الگو و روش براي همانندسازي/ همراهي خاندانش با مردم و خاندان آنها درمناطق هدف در تمام حالات/ حس تعلق و همراهي

اجازه دهي امام به ريزش ها در طول مسير

حق تعيين سرنوشت/ دفع نيروهاي غيرهمگون و ناهماهنگ/ هماهنگ سازي منابع انساني در مسير هدف متعالي/ آزادي دهي به نيروها و نبود اجبار و اكراه/ فهمپذيري شرايط مقابل/ پالايش منابع انساني

تلاش ويژه امام به جذب برخي افراد

توجه به استعداد ها و ظرفيت ها/ پيشبيني نيازها و توانمندي ها/ درك اثرگذاري او بر جريان هاي اجتماعي/ تبليغات يادآوري

خبر شهادت حضرت مسلم در جمع ياران

سهيم كردن همه كس در اطلاعات/ ايجاد حس تعلق آگاهانه/ تقويت همكاري فعالانه ومديريت اعتماد/ مديريت بحران هاي اطلاعاتي/ نفي اثرگذاري رويدادها در طراحي كلان و هدف تعيين شده/ انفعالناپذيري از رويدادها

ديدارها در ميان راه با مردم

ارتباط شفاهي و مؤثر/ شخصيتبخشي به افراد/ جاذبه هاي رهبر/ تلاش براي ايجاد خاطره ذهني ماندگار

مديريت زمان/ مديريت عمليات/ پيشبيني فرصت ها و چالش ها/ پيشبيني هاي احتياطي/ مديريت خطرهاي احتمالي/ مديريت مسير به سوي هدف

ص: 140

1. مجموعه اي تركيبي از نمايش و ميزگرد يا نمايش مستقل در قالب سياه، سفيد و خاكستري بدين گونه كه با قرار دادن يك راوي و طرح موضوع و موقعيت واحد سعي شود در قالب شخصيت هاي تاريخ عاشورايي، روش هاي حل مسئله يا طراحي و برنامه ريزي حق و باطل به صورت تطبيقي به تصوير كشيده شود. قالب تله تئاتر هاي تلويزيوني نمادين كه جنبه و لوكيشن تاريخي آن كم رنگ باشد و شخصيت ها در برزخي بين گذشته و حال باشند، بيشتر و بهتر براي بيننده كنوني قابل بهرهبرداري است. اين طرح ميتواند بر اساس ساختار و شخصيت ها در يك اداره يا در يك مجموعه آموزشي و يا نظامي برنامه ريزي و توليد گردد.

در اين روش، به عنوان نمونه در يك جلسه مي توان روش هاي جذب و هدايت مردم را به سوي هدفي خاص را از منظر روش سيدالشهدا عليه السلام و روش ابن زياد در ضمن حادثه عاشورا به تصوير و نمايش كشيد و آن گاه پاي بحث كارشناسي نشست.

2. در روش دوم نمايشي مي توان يك يا گروهي از زوج هاي جوان را در آغاز زندگي مشترك به تصوير كشيد كه در تلاش براي انتخاب الگوي زندگي ديني و معنوي در كلاس عاشورا هستند. در هر برنامه با قرار گرفتن در يك موقعيت از زندگي براي تدبير و حل مسئله يا مديريت آن به جستوجوي راه ها و روش هاي پيش رو بر مي آيند و در نهايت، با راه و روش درست آن در كلاس درس عاشورا آشنا مي شوند.

ص: 141

پيروزي مسلمانان در ايران با گرايش ها و شعارهاي انقلابي، شوكي بزرگ در جهان اسلام بود؛ چون در آن زمان اكثريت مسلمانان دچار ركود و رخوت شده بودند. تلاش هاي مشترك غربي ها و ناسيوناليست هاي سكولار در كنار همراهي انديشه هاي سنتي در اسلام غيرشيعي كه با هر گونه حركت انقلابي و قيام مردمي و جريان هاي ظلم ستيز مخالفت مي كرد، باعث شد استعمارگران با گذر دادن جهان اسلام از دوران شوك و هيجان هاي اجتماعي، سرانجام موفق به سركوبي و مهار مسلمان هوشيار شده به واسطه انقلاب اسلامي شوند.

جريان كلي و كلان باطل در آن سال ها در برابر پويايي انديشه انقلابي و حماسي تشيع و اسلام ناب، با بزرگ نمايي درگيري مجاهدان افغان با شوروي سابق (به جاي تمركز به درگيري تاريخي مسلمانان با صهيونيست ها در فلسطين اشغالي) سعي در جهت دهي عطش و هيجان هاي تحريك شده مسلمان به آن سو كرد.

بازتاب نهايي اين فرآيند (پس از سقوط شوروي و رها شدن اين سيل گسترده مبارزان از سوي حاميان خود)، ايجاد دو جريان موازي القاعده (در جهان اسلام) و طالبان (در افغانستان، همسايه شرقي ايران) بود. ارباب قدرت اين جريان ها را ابتدا به طور غيرمستقيم آزاد گذاشتند تا بازتاب قدرت گيري و خشونت گرايي و ايجاد موج تروريسم اسلامي به دست آنها در جهان به ويژه در جهان غرب به تخريب چهره اسلام و گسترش اسلام هراسي بينجامد.

بدينگونه بود كه در آغاز هزاره سوم ميلادي نزديك بود مسلمانان در ميان ناكامي همه تجربه هاي اسلام غيرشيعي و فاصله هاي ايجاد شده بين آنها و اسلام اهل بيتي، دوباره باور كنند. كه در كشورهاي آكنده از ستم ناچار به تحمل ستم ها هستند و اسلام و هيچ انديشه اي ديگر ياري گرشان نخواهد بود.

در اين زمان كه جهان سلطه پس از حضور در عراق و افغانستان گمان مي كرد آماده آغاز كارزار نهايي با اسلام انقلابي _ اهل بيتي است، ناگهان ناكامي آنها در مواجهه با حزب الله و حماس، دوباره موجي از هيجان خفته را در جهان اسلام ايجاد كرد. اين هيجان خفته (برخلاف هيجان هاي هم زمان با پيروزي انقلاب كه بيشتر حزبي بود)، در بطن جامعه و در ميان خيل گسترده جوانان مسلمان به تدريج ايجاد شد و هر روز به هر بهانه اي رو به فزوني مي رفت. اين جوانان برخلاف گروه هاي ميان سال كه تحت تأثير اسلام سنتي رايج، به

ص: 142

ظلم و سكوت راضي شده بودند، تحت تأثير تحصيلات و رشد انديشه اي اجمالي كه داشتند، تا حدودي از سيطره اسلام سنتي آزاد شده بودند. كاسه صبرشان هم لبريز شده بود و تجربه اسلام انقلابي (نه اسلام القاعده اي كه با تروريسم همراه است) را هم ديده بودند. اين بود كه در آغاز به دليل اختناق شديد حاكم، دست به دامان فضاي مبارز اتي مجازي شدند (همانند زمان هاي قبل از انقلاب كه نوار كاست يا اعلاميه هاي شبانه جايگاه ويژه اي داشت). آن گاه كه احساس قدرت گيري كردند، ناگهان به خيابان ها ريختند و با مقاومت در برابر هجوم هاي نظامي/ رسانه اي، سرانجام خالق نهضت بيداري در جهان اسلام شدند.

شناس نامه بيداري اسلامي

ابعاد و شاخصها

نمودها و رويكردها

جغرافيا

جغرافياي عرب مسلمان، مركب از كشورهاي گوناگون عقب مانده يا نفتي كه اگرچه سرانه درآمد آنها هم بالا باشد، از جهت نظام سياسي، اجتماعي و فرهنگي داراي جوامعي ايستا و بي تحرك و خفقان است. نظام سياسي آنها هم سلطنتي يا دمكراسي سلطنت زا است و از جهت شكل دهي جامعه اي پويا و بانشاط و نظام تمدني سازي كه در دنيا عرض اندام كند، فقيرند.

انديشه

دين حاكم در اين كشورها اسلام سنتي و با قرائت سنتي افراطي است كه بر اساس آن، اصل امنيت در برابر اصل عدالت قرار مي گيرد. تنزل اصل اطاعت مطلق از خليفه عادل به لزوم اطاعت از هر حاكمي هر چند فاسق و ظالم باعث ركود و رخوت مذهبي در جامعه شده است.

جوانان اين جامعه ها با تركيب كسب تحصيلات جديد و مشاهده اسلام انقلابي به ساختارشكني در اين انديشه پرداختند.

نيروي اجتماعي و منابع انساني

جوانان مسلمان اين جوامع كه در اوج هيجان و نشاط بودند، با مشاهده عقب ماندگي و ركود داخلي خود در برابر نشاط ديگر

ص: 143

بخش هاي جغرافيايي جهان اسلام ديگر نمي توانستند سكوت و سكون را تحمل كنند.

واكنش نهادهاي ديني سنتي و احزاب اسلامي

نهاد ها و حوزه هاي سنتي ديني به ويژه سلفي تا آخرين لحظه يا منزوي بودند يا با صدور فتواها طالب آرامش شدند و برخي از آنها در دقايق آخر همراهي نسبي خود را اعلام كردند يا تبريك گفتند. حتي پس از پيروزي هم تمايلي براي خروج از فضاي بسته و سنتي خود نشان ندادند. در مقابل، احزاب اسلامي كه ابتدا مرده بودند، با آشكار شدن نشانه هاي پيروزي به سرعت به ميدان آمدند و سعي در خوشه چيني كردند. به ويژه پس از آنكه در رسانه ها، اخباري از مذاكرات آشكار و پنهان آنها با غربي ها درز كرد، معلوم شد، احتمال مي رود آنها پياده نظام ارباب سلطه در دوره جديد باشند.

ريشه ها

ستم و تبعيض هاي اقتصادي و اجتماعي، عقب ماندگي هاي تكنولوژيك، ركود سياسي و اجتماعي، همراهي ارباب سلطه در اين كشورها با نظام سلطه جهاني به جاي اسلام انقلابي.

بازتاب ها

_ گسترش سريع اين جريان به سراسر جهان عرب مسلمان و تبديل شدن آن به اپيدمي ثابت اجتماعي در سراسر جهان اسلام كه برگشتناپذير است.

_ انتقال ارزش ها ي فكري و شيوه هاي مبارزه اجتماعي آن به سرعت به جهان غرب و تبديل آن در جهان غرب به خيزش جهاني و جنبش وال استريت (آن هم در متن امريكا و غرب اروپا كه پايگاه تمدن بشري معاصر است).

مهدويت و بيداري اسلامي؛ فرصت ها، رهيافت ها و تهديدها

بيداري اسلامي در جوامع عرب مسلمان رخ داد. اسلام در اين جغرافيا مبتني بر انديشه اهل سنت و بلكه كانون اهل سنت است. در انديشه اهل سنت، تعريف خاتميت به معني انقطاع هرگونه رابطه آسماني و كفايت كتاب و رها شدن مسلمانان به حال خود باعث عرفي شدن نظام سياسي پس از خاتميت شد.

ص: 144

در اين مكتب، خلافت و صحابه متصل به پيامبر در برابر امامت شيعي هويت كليدي دارد و اين دو داراي فعليت سياسي _ اجتماعي كامل هستند. از اين رو، نقطه اوج تاريخ در انديشه اهل سنت، زمان پيامبر و دو قرن پس از آن است. (خير القرون قرني ثم قرن الذي يليه...).

بنابراين، در اين انديشه، روايات مهدويت وجود دارد، ولي ناظر به اهميت بخشي به خلفا و صحابه از يك سو و ضرورت حفظ خلافت هاي تاريخي از سوي ديگر است كه به تدريج، سبب شد سلفي گرايي فلسفه هويتي اسلام سني شود. چكيده اين نظريه اين بود كه از منظر فلسفه تاريخ، نقطه اوج تاريخ، نه در پايان تاريخ، بلكه در زمان پيامبر (و نه منحصر به پيامبر بلكه هم پيامبر و هم) خلفاست.

در اين انديشه براي اينكه مهدويت با توجه به ظرفيت هاي نيرومندش به نظريه اي سياسي _ اجتماعي و حتي انديشه اي قوي و پويا در جامعه تبديل نشود و مولد حركت هاي اعتراضي نباشد؛ مهدويت در محدوده روايات متوقف مي گردد. پس در انديشه كلامي يا فقهي وارد نمي شود و مقام مهدي و نظريه مهدويت هم در حد خلفاي پيامبر، بلكه پايين تر از آنها تنزل مي يابد. (چون از نظر آنها افضل الناس پس از پيامبر، خلفاي اربعه و سپس عشره مبشره هستند).

از اين منظر، اگر چه روايات فراوان نبوي در مكتب اهل سنت وجود دارد، اما سلفي گرايي به معني گذشته گرايي جاي گزين مهدويت گرايي (آينده گرايي و انتظار) مي شود تا جامعه اسلامي باور كند وضع موجود كه امتداد تاريخ اسلام است، همواره بهترين وضع است و مسلمانان بايد به وضع موجود راضي باشند.

در سير تاريخ سياسي و اجتماعي جهان اسلام، نظريه سياسي اهل سنت به تدريج در قالب سه خلافت مهم و تاريخي به سوي انحطاط و عقب نشيني مي رود و از تمام شرط و شروط هاي كلامي و ديني عقب مي نشيند. تا آن گاه كه سقوط نهايي خلافت عثماني، ناكارآمدي نظريه خلافت غيرمعصوم را براي هميشه نشان مي دهد.

سير و دوره هاي خلافت هاي تاريخي اهل سنت چنين است: اموي (100 سال)، عباسيان (500 سال)، فترت دوره مغول و پس از آن (200 سال با رويكرد خلافت مماليك در مصر) و خلافت عثماني (500 سال).

ص: 145

پس از سقوط خلافت براي جهان اسلام، از نظر جريان سازي ديني، در اوج تفكر سلفي گرايي، جريان و مكتب وهابيت سر بر مي آورد. كاركرد اين فرقه كه ساخته و پرداخته استعمارگران است، تلاش براي تعميق آشفتگي و تحجر فكري و اجتماعي جهان اسلام است. در اين شرايط، اكثريت مسلمانان در قرن بيستم ميلادي، ناسيوناليسم يا غرب گرايي را تنها راه حل مي ديدند. اين وضعيت باعث نزديكي بيش از حدّ جهان اسلام به شرايط آخرالزماني شده بود تا اينكه خيزش اجتماعي جوانان مسلمان باعث پيدايش امواج بيداري اسلامي شد.

شاخص هاي مهدويت براي بررسي بيداري از منظر آن

شاخص هاي مهدوي

بازخواني بيداري

حضور جوانان

_ بيشتر ياران امام مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف هنگام ظهور، جوانان هستند. اين سخن به اين معني است كه خيزش جوانان مسلمان در صورت فراگيري، استمرار و تعميق باورها و انديشه هاي ناب اسلامي مي تواند به سوي زمينه سازي حركت كند.

خستگي از ظلم سياسي و اجتماعي

_ فراگيري ظلم از نشانه هاي آخرالزمان است و خستگي از ظلم اگر به حركت هاي اجتماعي منجر شود كه هدفش تلاش براي ظلم ستيزي باشد، مي تواند، اولين شرايط را براي گذار از دوران آخرالزماني به دوران زمينه سازي فراهم سازد.

روح آينده گرايي در جامعه

_ آينده گرايي مبتني بر ارزش هاي اسلامي (و فلسفه تاريخ اسلامي) مهم ترين بن مايه مهدوي است كه مي تواند جاي گزين تفكر وهابي _ سلفي شود. اگر اين آينده گرايي با بن مايه فلسفه تاريخ اسلامي در جهان اسلام گسترش يابد و نهادينه شود، باعث ايجاد نشاط اجتماعي عدالت خواه در جوامع اسلامي خواهد شد.

جاذبه هاي جهان اسلام براي جامعه جهاني و اثرگذاري بر جهان

_ كانون اوليه ظهور امام مهدي در آينده در جهان است. اما مقصد نهايي آن، جهان سازي معنويت و عدالت اسلامي

ص: 146

است. از اين رو، در آستانه ظهور، فرآيند صدور پيام ها و ارزش ها از جهان اسلام (با گرايش اسلام ناب) به جامعه جهاني خواهد بود، تجربه اي كه در رابطه بين بيداري اسلام و جنبش وال استريت تجربه شد، اما بايد ماندگار شود و تعميق و گسترش يابد.

مهم ترين پيام تاريخي و جهاني عاشورا و مهدويت شيعي؛ عزت و عدالت

تحولات معطوف به بيداري اسلامي باعث پيدايش احزاب گوناگون و جديدي با محوريت شعار عدالت شده است. با نام هايي همانند عدالت و توسعه، عدالت و آزادي، عدالت و رفاه. در اين زمانه، غرب و شرق و حتي نظام هاي سلطنتي منطقه سعي مي كنند به نظريه پردازي يا مصداق سازي براي عدالت بپردازند.

اين سخن به اين معني است كه همه جريان هاي فعال در جبهه باطل با احساس خطر به تكاپو افتاده اند و در تلاشند در شرايط خيزش هاي منطقه اي و جهاني با تحريف دوباره عدل و عدالت، مانع معطوف شدن توجه انسان ها به عدالت ديني _ فطري شوند و از حركت مسلمانان و جهانيان به سوي عدالت خواهي آسماني جلوگيري كنند.

در اين شرايط، تلاش براي تبليغ عدالت بر مبناي انسان شناسي جامع كه بن مايه اش معنويت و عبوديت باشد، مي تواند مهم ترين پيام مكتب و فرهنگ اهل بيت به جامعه اسلامي و جهاني باشد. به ويژه كه در اصول دين شيعه، اصل عدل وجود دارد. اهل سنت در تفكر تاريخي _ كلامي خود با انكار عقل گرايي، منكر حسن و قبح و عدل عقلي شده اند و از اين رو، يكي از پرسش هاي مهم و بنيادين در تحولات بيداري اسلامي اين است كه براي عدالت چگونه بايد انديشيد و چگونه بايد عمل كرد؟

به نظر مي رسد نظريه پردازي بر مبناي عدالت عقلاني و اهل بيتي مي تواند مهم ترين پيام تشيع براي بيداري اسلامي و خيزش جهاني باشد.

ادوار شناسي تاريخي اهل بيت بر اساس تلاش براي تثبيت نظريه عدالت

طرح پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله براي استمرار بخشي و گسترش مدينة النبي كه الگوي عملي عدالت اسلامي بود، پيوند دهي اين مدينه و آن ارزش ها با اصل امامت و ولايت بود. اكثريت

ص: 147

مردم آن جامعه پس از رحلت پيامبر با همراهي كردن از خلفا از اين طرح روي گرداندند و اين امر به خانه نشيني امام علي عليه السلام منجر شد. دوره خانه نشيني اميرمؤمنان علي عليه السلام در زمان خلفا در آغاز به واسطه هجوم هاي شديد آنها به اهل بيت با تقيه حفاظتي همراه بود. پس از مدتي كه جامعه مشغول فتوحات و غنايم شد، امام اين تقيه حفاظتي را براي خود به ويژه يارانش به تقيه مداراتي تبديل كرد تا به حضور و اثرگذاري تدريجي آنها در جامعه ياري رساند. در اواخر اين دوران، تقيه مداراتي به تقيه نفوذي تبديل شد.(1)

در دوران تقيه نفوذ، اميرمؤمنان علي عليه السلام ابتدا به نفوذ دادن ياران خود در جامعه مي پردازد به گونه اي كه محمد بن ابي بكر، تربيت يافته امام، ساكن مصر شد، مالك اشتر و جمع بسياري از ياران شيعي امام به كوفه رفتند و عده اي هم ساكن بصره شدند. آن گاه با حضور اجتماعي اين افراد، به تدريج، برخي ارزش هاي فرهنگ اهل بيت همانند فرهنگ ظلم ستيزي، عدالت خواهي و تمركز بر امر به معروف و نهي از منكر به عنوان حق اعتراض اجتماعي در جامعه نهادينه شد.

اين فرهنگ ها آن گاه كه با ظلم هاي گسترده واليان خليفه سوم همراه شد، به قيام هايي انجاميد كه در پايان وقتي به دنبال مصداق جويي براي جاي گزيني برآمد، به راحتي اكثريت جامعه اسلامي را متوجه اميرمؤمنان علي عليه السلام كرد و باعث به خلافت رسيدن ايشان شد.

پس از شهادت اميرمؤمنان علي عليه السلام ، معاويه بر اساس تمام تجربه هاي گذشته حق و باطل به طرد اجتماعي امام و ياران و شيعيانش پرداخت. آن گاه تلاش كرد ستم پذيري و سكوت و قعود و روحيه بي اعتنايي اجتماعي را با جعل حديث به اصول و قوانين شرعي جامعه اسلامي تبديل كند و حتي امر به معروف و نهي از منكر را به تعطيلي كامل بكشاند. معاويه در راستاي اين هدف، بنيان ها را فراهم كرد و قرار بود يزيد اين طرح ها را به صورت نهايي و علني اجرا كند.

ناگهان قيام عاشورا اساس اين نقشه ها را به هم ريخت و طرح نابودي كامل اسلام و ارزش هاي آن خنثي شد. البته بسياري از ارزش هاي اموي در نهاد اكثريت جامعه اسلامي باقي ماند. به دليل رسوخ ارزش هاي اموي، اهل بيت پس از عاشورا، جامعه مستقلي براي

ص: 148

حق طراحي كردند. البته بر اساس پيش بيني ها، ظلم گريزي پس از قرن ها دوباره بايد به جهان اسلام باز مي گشت. آن گاه كه اكثريت آنها از شدت ظلم و تبعيض خسته شوند و از سويي ديگر، ارزش هاي عاشورايي و اعتلاي آن را در جوامع حق ببينند.

بر اساس روايات پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله همين اتفاق در آخرالزمان دوباره تكرار خواهد شد، چرا كه پايان تاريخ به اتفاق شيعه و سني در قالب خلافت خواهد بود، اما خلافتي كه از اهل بيت پيامبر خواهد بود. مفاد اين روايات آن است كه در آخرالزمان، سير جوامع اسلامي به سوي مطالبه بن مايه ها، معارف و ارزش هايي خواهد بود. ارزش هايي كه تنها در اسلام اهل بيتي يافت خواهد شد.

بر اين اساس، تحولات جاري اگر به گونه اي غيرمستقيم از نظر نرم افزاري، درست مديريت شود و ارزش هاي عاشورايي و مهدوي همانند: عدالت، عزت و ذلت ناپذيري، معنويت، انسانيت، خلافت و حكومت معصومانه، آزادي و كرامت انساني درست تعريف گردد، برآيند نهايي آن مي تواند همانند تجربه تاريخي اميرمؤمنان خواهي در جامعه اسلامي پس از 25 سال، به مهدي خواهي اسلامي (به معني جست وجوي مهدي بر اساس فرهنگ اهل بيت) و موعود خواهي فطري جهاني تبديل شود.

ايده ها و نكته ها

خاستگاه ايده

ايده و شرح آن

پيام هاي عاشورايي

_ پرهيز از ظلم پذيري به نام دين، جست وجوي احياگري دين اصيل و ارزش هاي راستين قرآن، شهادت طلبي و پرهيز از زندگي با ذلت، احياگري امر به معروف و نهي از منكر در سياست و جامعه

پيام هاي آخرالزماني

_ سير زوال حكومت ها، دولت ها و نظريه ها در جبهه باطل حتي در جهان اسلام به صورت متوالي بر اساس سنت هاي تاريخ و به طور كامل تا رسيدن به آن مرحله كه مشخص شود هيچ نظريه يا ساختار زميني توان پاسخگويي به نياز بشر و ظرفيت تمدن سازي را ندارد.

_ گسترش ظلم و خستگي از ظلم و شيوع ناآرامي هاي اجتماعي بر اثر لبريز شدن صبر جامعه ها از نشانه هاي آخرالزمان است.

ص: 149

تهديدهاي پيش رو

_ بيداري اسلامي اگر از نظر نرم افزاري با بن مايه هاي فرهنگ اهل بيت تغذيه نگردد، مي تواند به نوزايي جريان هاي ضدتقريبي و ضد شيعي در جهان اسلام (بالاترين مرتبه وهابي گري: نوسفياني گري) تبديل شود و همانند كوفه اي باشد كه در دوران معاويه از ارزش هاي علوي به ارزش هاي اموي رو كرد و فاجعه عاشورا را آفريد.

_ احساس خطر جهان سلطه از توجه يافتن جوانان مسلمان به سوي ارزش هاي حماسي مكتب تشيع (در تجربه حماسه آفريني حزب الله لبنان) و تلاش براي معطوف سازي هيجان هاي جوانان مسلمان در يك مديريت پنهان به سوي شيعه ستيزي مدرن.

_ خطر وارونه سازي ارزش هاي عاشورايي براي تخريب و تضعيف آنها همانند تحريف شهادت طلبي به خودسوزي يا عمليات انتحاري.

_ خطر ضعيف عمل كردن حوزه ها و روحانيت در ايفاگري نقش مستقيم خود براي توليد پيام ها و انديشه ها هدايت گري امواج عمومي جامعه و مديريت نرم افزاري نهادهاي فرهنگي؛ احتمال فرصت سوزي در اين موقعيت حساس تاريخي همانند فرصت سوزي در مقطع سقوط شوروي و تحولات بالكان كه نه تنها باعث راه افتادن امواج فرهنگي دعوت به اسلام در آن مناطق نشد، بلكه حتي مناطق شيعه نشيني همانند جمهوري آذربايجان از جغرافياي شيعه جدا نگه داشته شد (اين هشداري همانند هشدار سيدالشهدا در خطبه منا در حج سال59 ه .ق است).

فرصت ها

_ ارزش هاي عاشورايي كه در قالب انقلاب اسلام و جريان مقاومت عليه رژيم صهيونيستي خودش را نشان داد.

_ شباهت تحولات ناشي از بيداري و فرصت سازي تاريخي ناشي از آن با تحولات معاصر امامت امام صادق عليه السلام كه با كمك

ص: 150

ارزش هاي اهل بيت و عاشورايي باعث گسترش و نشر تشيع در جهان اسلام در ميان درگيري هاي جريان هاي باطل شد.

_ تحولات ناشي از بيداري اگر از نظر گرايش هاي فطري، درست رهبري شود، همانند قيام مسلمانان در اواخر دوران 25 ساله خلافت در صدر اسلام خواهد بود كه وقتي مردم خسته از تمام بي عدالتي ها به پا خاستند، با مديريت ياران و صحابه فهميده (علوي) با طرح شعارهاي عدالت محور، در نهايت، جامعه اسلامي (با اكثريت اهل سنت)، مصداق عدالت را جز در اميرمؤمنان علي عليه السلام پيدا نكرد و پس از سال ها با آغوش باز طالب خلافت امام شد.

_ بيداري اسلامي يعني فرصتي تاريخي همانند سقوط شوروي و فراهم شدن امكان تبليغ مستقيم و غيرمستقيم وجدان هاي تشنه به سوي مكتب اهل بيت (به صورت تدريجي و پلكاني).

_ بيداري اسلامي و ضرورت مطرح شدن بن مايه هاي مكتب اهل بيت (به جاي تمركز بر اسم شيعه يا مهدويت شيعي) همانند عقلانيت و معنويت و عدالت و آينده گرايي ديني در جامعه به عنوان راهبرد و قدرت نرم براي بسترسازي و توجه دهي تدريجي جغرافياي بيداري اسلامي به مكتب حق.

_ بيداري اسلامي، فرصتي تاريخي براي فعال سازي و معطوف سازي هيجان هاي جوانان شيعه با رهبري روحانيت براي ايجاد گفتمان هاي واقعي يا مجازي بين آنها و جوانان متحير و علاقه مند و به پا خاسته در جهان اسلام و در گستره جهاني است (طرح: هر جوان شيعه، يك مبلّغ دين در حد و اندازه توان مندي هاي قالبي و هنري خود).

رهيافت ها

_ ضرورت تلاش براي ترويج و گسترش ارزش ها و فرهنگ عاشورايي به ويژه نظر به ظرفيت بالاي عاطفي، حماسي و

ص: 151

پويابخشي اجتماعي كه اين ارزش ها در جامعه ايجاد مي كند.

_ ضرورت بازخواني تطبيقي بين مهدويت شيعي و مهدويت اهل سنت با هدف بازسازي و احياي انديشه مهدويت اسلامي و تقويت آن به عنوان راهبردي آينده نگر اسلام و با هدف تضعيف انديشه سلفي گري _ وهابي در جهان اسلام.

_ معرفي آينده نگري اسلامي در قالب مهدويت تنها راهبرد اسلامي در برابر سلفي گري اموي و آينده نگري و جهاني سازي سكولارها و صهيونيست ها.

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 152

ص: 153

ص: 154

ص: 155

ص: 156

در كليت و سير مباحث سعي شده است به يك دوره از مباحث اصلي مديريت و برخي از موارد مهم تر از نظر مديريت و زندگي ديني توجه شود.

بديهي است ناظر به ميان رشته اي بودن بحث، غني سازي بحث در هر دو زمينه نيازمند مطالعات تكميلي عاشورايي يا مديريتي است و نظر به گستردگي منابع كتاب خانه اي و اينترنتي از ارائه منابع و مآخذ پرهيز مي شود.

اين طرح پژوهشي از نظر ساختار محتوايي در هر قسمت شامل يك پيش درآمد، كليد واژ گان كمكي، پرسش هاي كارشناسي و در نهايت، متن پيشنهادي براي دو ميان برنامه است. مجموعه كلي اين مراحل كمك مي كند تا سيماي كلي بحث در اختيار برنامه ساز، كارشناس يا نويسنده قرار بگيرد.

ص: 157

سيدالشهدا داشته باشند. از اين رو، نتوانسته اند هدف را كلان و جامع تعريف كنند و به دليل تعريف ناقص هدف، باعث تقليل ارزش حماسه عاشورا شده اند.

در برخي از اين نظريه ها بين نتايج با هدف يا بين روش ها و تاكتيك ها و انتخاب ها با هدف خلط شده است. مثلاً شهادت انتخاب امام بود، ولي هدف نهايي امام نبود، بلكه روش و تاكتيك امام بود. براي شناسايي هدفي كه جامع و كامل باشد، به نظر مي رسد بايد به كمك فرهنگ جامع سخنان اهل بيت درباره عاشورا به اين حماسه از منظر فلسفه تاريخ نگريست. وقتي تا پيش از عاشورا، همه انبيا و اوليا به آن نگريسته و براي آن گريسته اند (و البته اين گريه صرفاً گريه اي عاطفي نبوده است) و پس از عاشورا هم همه امامان بر محمل ارزش ها و دست آوردهاي آن به احياي اسلام و تشيع پرداخته اند، يكي از مهم ترين فلسفه هاي ظهور هم فرياد انتقام عاشوراست. همچنين هويت تاريخي تشيع با عاشورا و انتظار تعريف مي شود. از اين رو، علم تاريخ از منظر مبحث فلسفه تاريخ مي تواند بهترين روش براي غايت شناسي و هدف يابي عاشورا باشد.

در اين روش، با كمك زيارات عاشورايي و زيارات مهدوي همانند زيارت عاشورا و اربعين به ويژه بر اساس نگاه فلسفه تاريخي دعاي ندبه ابتدا سعي مي شود فلسفه تاريخ از منظر دين حق، بررسي و محوريت تاريخ بر اساس درگيري حق و باطل مطالعه شود. اين درگيري از هبوط آدم آغاز شده و شامل دو دوره كلي يعني دوره پيامبران و امامان است و هدف نهايي آن، تحقق بهشت زميني ظهور بر محوريت معنويت و عدالت جهاني است. در اين نگاه كلان به تاريخ، نقش عاشورا پس از خاتميت تعريف شده است. يعني وقتي دين حق به كمال و جامعيت خود رسيد، جريان تاريخي باطل در گسترده ترين برنامه ريزي و تلاش سعي كرد تا با كمك جنگ دين عليه دين، اين دين حق را براي هميشه نابود سازد.

حماسه عاشورا كه نقطه اوج مظلوميت و غربت وليّ خدا و اوج فداكاري، ايثارگري و حماسه آفريني اوست، باعث مي شود در بزنگاه و مصافي مهم با تقديم فدايي عظيم باعث ماندگاري حق گردد. آن گاه به پشتوانه اين وضعيت تلفيقي حماسه و مظلوميت، بازسازي جبهه و جامعه حق صورت بگيرد تا در نهايت، حق و حقيقت در رشد تدريجي خود به ظهور جامع و كامل برسد.

ص: 158

ص: 159

ص: 160

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 161

متن ميان برنامه

از نگاه قرآني و فرهنگ روايات و ادعيه، در مكتب اهل بيت، تاريخ و زندگي زميني بشر با هبوط حضرت آدم و حوا آغاز مي گردد. آن دو پس از آنكه نتوانستند بهشت فرازميني را براي خود نگه دارند، به زمين هبوط كردند تا بر اساس نظام عبوديت و تكليف در جد و جهدي تاريخي، دوباره به همان بهشت، ولي اين بار روي همين زمين برسند.

مشكل از آنجا ناشي شد كه ابليس هم همراه آنها از آسمان ها رانده شد. او تا زمان فرا رسيدن همان بهشت موعود زميني مهلتي گرفته بود. از اين رو، تاريخ بشريت با هبوط آغاز مي گردد؛ تاريخي شامل درگيري پيوسته رهبران حق با هدف تحقق تدريجي بهشت زميني با ابليس و همراهانش كه مانع و مزاحم تحقق آن بهشت هستند پس از نگاه دين، تاريخ، بازشناسي درست اين درگيري حق و باطل است.

در اين نگاه، مرحله اول تاريخ، دوران چند هزار ساله پيامبران است كه با حضرت آدم شروع مي شود. نقطه اوج آن، پنج پيامبر اولوالعزم هستند و در متن آن، 124 هزار پيامبر قرار دارند. در اين دوران، راهبرد تاريخي جبهه حق، دريافت تدريجي دين آسماني به موازات رشد تاريخي تمدن و فرهنگ بشري است؛ دوراني طولاني كه سرانجام در پيامبر اسلام به خاتميت مي رسد.

البته ادوار شناسي و مرحله شناسي تاريخ پيامبر به صورت رشد تدريجي و پلكاني از لحظه هبوط آدم تا دين خاتم، نيازمند نگاه هاي تحليلي و تخصصي با كمك قرآن و احاديث است. پس از خاتميت دين كامل و جامع، تاريخ امامان آغاز مي گردد.

اين دوران، دوران تلاش براي اجرا و تحقق دين كامل و آن گاه جهاني سازي تدريجي آن است.

وقتي جبهه باطل با كمك منافقان، امامت و ولايت را از رهبري جامعه كنار گذاشتند، سراسر امامت امامان تا عاشورا، تلاش براي بازگرداندن جامعه اسلامي به سود حق، رهبري حق و هدف نهايي و غايي حق بود. البته فاجعه عاشورا، نمايش جدايي و دور افتادگي كامل جامعه اسلامي از رهبري حق است.

عاشورا رخ مي دهد تا هجوم همه جانبه باطل هاي دين نما را خنثي سازد. پس از

ص: 162

خنثي سازي توطئه باطل براي نابودي هميشگي جبهه حق، با كمك رهبري امامان معصوم، طرح جامعه سازي براي حق دوباره آغاز مي گردد. در مرحله اول، پي ريزي فرهنگي اين جامعه بر اساس حماسه عاشورايي انجام مي شود و به دنبال آن، رويكرد علمي و مكتبي آن در دوران امام باقر و امام صادق عليهما السلام انجام مي شود. دوران امام هفتم و هشتم، دوره طراحي نظام اجتماعي است و در دوران امامان ابناء الرضا، آماده سازي براي غيبت صورت مي گيرد. غيبت، دوراني است، طولاني تا جامعه شيعه به بلوغ كامل امام ياوري برسند و جبهه باطل هم به بن بست نهايي خود برسد تا سرانجام بهشت جهاني ظهور فراهم شود.

2 _ 1. هدف گذاري در جبهه يزيدي

جبهه باطل همانند جبهه حق از دو بُعد تشكيل شده است. يكي، بعد نرم افزاري و ديگري، بعد سخت افزاري و منابع انساني در بستر و ظرف تاريخ است. از جهت سخت افزاري، جبهه باطل همواره در اكثريت بوده و هست، ولي از نظر تحقق وجودي در تاريخ و همچنين از جهت فكري و نرم افزاري، فرع بر حق است؛ چرا كه از نظر تاريخي، با هبوط حضرت آدم و حوا، تاريخ بشريت با حق آغاز مي گردد. پس از آن است كه با وسوسه هاي ابليس، قابيل، پايه گذار جبهه باطل مي شود. اين جبهه از جهت نرم افزاري با ريزش نيروها از جبهه حق آغاز مي گردد. پيام جبهه حق، تعريف هدف، هدف گذاري كلان و سپس طراحي هاي هدف هاي ميان مدت و كوتاه مدت است. به اين معنا كه در تعريف هدف كلان بايد تمام تاريخ بشريت را بر اساس هدف خلقت در نظر گرفت. در تعريف هدف ميان مدت به ادوار و مراحل تاريخي جاري توجه مي شود و در هدف كوتاه مدت، طول عمر تك تك انسان هاست كه معيار و محور هدف گذاري قرار مي گيرد. بدين گونه است كه زندگي هر انسان و هدف كلان در هر يك از زندگي هاي انساني به بخشي مهم براي هدف كلان و كلي تاريخ بشريت تبديل مي شود.

در جبهه باطل بر اساس دنياگرايي و خودبيني، هدف كلان و كلي براي زندگي بشريت ناديده گرفته مي شود. همانند شعار يزيد كه مي گفت «لا خبر جاء و لا وحي نزل»، خود محوربيني بخش اساسي زندگي قرار مي گيرد. حتي دين آسماني اسلام هم

ص: 163

با تحريف و انحراف از هدف هاي غايي تهي مي شود و به توجيه گر گذران زندگي تبديل مي گردد. اين دين تنها مناسك و شعائر و شريعتي فردي و عبادي دارد و از پيام هاي بلند تاريخي و غايي كه بر اساس آن، تمدن اسلامي و سياست و جامعه ديني تعريف مي شود، تهي شده است.

نگاهي به جامعه اسلامي در دوران خلافت امويان مشخص مي كند در آن دوران، جامعه از نگاه تمدني كلان تهي بود. در آن دوران، فتوحات اسلامي صورت مي گيرد، ولي اين فتوحات نه در راستاي توسعه و ترويج كلان دين و جهاني سازي توحيد، بلكه با هدف كسب چند روزه غنايم است. از اين رو، در آن دوران، جامعه اسلامي از جهت جغرافيايي توسعه مي يابد، ولي از جهت معنوي، اخلاقي، رفتاري و اجتماعي، هر روز به سوي پستي و انحطاط بيشتر مي رود. از اين منظر، پيام نهايي جبهه باطل براي انسان ها، روزمره گي و خوشي حداكثري فردي به هر قيمتي است؛ چرا كه نه در انتهاي اين دنيا، خبري است و نه پس از مرگ، خبري هست. زندگي دنيوي هم جز ماديات و محسوسات معناي ديگري ندارد.

از اين رو، جامعه يزيدي آيينه تمام نماي مردمان دنيا زده است كه به نام دين براي رسيدن به زندگي در دنياي چند روزه به بدترين ذلت ها تن مي دادند و بدترين خيانت ها را انجام مي دهند يا در برابر آن سكوت مي كنند.

ص: 164

از اين رو، در برنامه سازي عاشورايي، قيام سيدالشهدا با هجرت از مدينه به مكه شروع مي شود، ولي ايشان تا رسيدن به شرايط لازم از هر گونه اقدام شتاب زده پرهيز مي كند. اين قيام همانند بسياري از قيام هاي زيديه يا خوارج يا قيام هاي ديگر نيست كه سريع، ناگهاني، كور، بدون تعريف مشخص براي اهداف و نتايج صورت بگيرد، بلكه مراحل برنامه سازي در مديريت عاشورايي چنين است:

اول _ طراحي برنامه هاي ناظر به آگاه سازي؛

دوم _ طراحي برنامه هاي ناظر به آزمون سنجي؛

سوم _ طراحي برنامه هاي عملياتي و اجرايي نهايي.

امام پس از هجرت به مكه، برنامه ريزي براي آگاه سازي را با اقامت چند ماهه در فرصت مكاني و زماني مكه انجام مي دهد. پس از آن، طراحي برنامه هاي حساس سازي اجتماعي در كوفه و بصره به اجرا مي گذارد. آن گاه طراحي برنامه هاي آزمون سنجي به ويژه به مدعيان كوفي را در برنامه كار خود دارد.

در مرحله آخر، امام (بر اساس پيش بيني هاي غيبي نبوي و علوي) به برنامه ريزي براي مرحله عملياتي و اجرايي براي رفتن به سوي كوفه و كربلا مي پردازد.

با نگاه به اين مراحل برنامه ريزي مي توان مشخص كرد چرا گه گاه امام از اقدام شتاب زده پرهيز مي كند يا گه گاه به ظاهر تصميمي ناگهاني و خلاف معمول مي گيرد (همانند خروج ناگهاني و غيرمتعارف از مكه). با نگاهي كلي به برنامه هاي امام مشخص مي شود ايشان بر اساس برنامه ريزي خود از جهت برنامه هاي تبليغي در جامعه، پيش گام و جلوتر از دشمن است، ولي از جهت اجرايي و شروع مواجهه، آغازگر درگيري تا قبل از اتمام حجت ها نيست. برنامه ريزي امام، مرحله به مرحله و با نگاه تلفيقي به سه جامعه سفيد (آماده سازي آنها) خاكستري (حساس سازي و اتمام حجت با آنها) و سياه (اتمام حجت و اعلان نفي سازش كاري با آنها و در نهايت، مبارزه و مصاف با آنها).

ص: 165

ص: 166

جلوه هاي قيام سيدالشهدا عليه السلام ، انجام دادن تاكتيك ها و برنامه هاي ناگهاني و غافل گير كننده است. آيا اين تصميم گيري ها را در چارچوب برنامه ريزي كلان امام مي توان قرار داد يا اينكه آنها اقدام هايي ناگهاني، انفعالي و بدون برنامه بوده اند؟

ص: 167

آن تبليغ كند. امام در مرحله بعدي خواهد توانست قيام خود را شروع كند. آن هم نه يك قيام سريع و ناگهاني، بلكه قيامي كه از لحظه شروع تا انجام آن، نزديك به 6 ماه طول مي كشد تا در اين زمان، برنامه هاي تبليغي و جذب نيروهاي خالص كاملاً اجرا گردد.

دوران امامت سيدالشهدا عليه السلام نشانه برنامه ريزي جامعي براي دوره هاي گوناگون انتظار و قيام و براي جوامع گوناگون حق در مواجهه با باطل بر اساس زمان شناسي و سنجش امكانات و استعدادها است.

2 _ 2. اصول برنامه ريزي جبهه باطل

برنامه ريزي از اصول در مديريت است. هرگونه مديريتي چه در جبهه حق و چه در جبهه باطل بدون آن بي معنا و ابتر خواهد بود، ولي برنامه ريزي در جبهه باطل با جبهه حق تفاوتي ماهوي دارد. در جبهه حق، مبناي برنامه ريزي بر اساس، جذب و همراهي انسان ها بر مبناي آگاهي بخشي و آزادي اراده و اختيار و انتخاب هوشمند خودشان است. به همين دليل، در جبهه حق همواره تبليغ بر اقدام و عمل تقدم دارد؛ چرا كه هدف جبهه حق، جذب جامعه سازي و تمدن سازي بر مبناي اختيار و انتخاب هوشمندانه است بر اساس اين نگاه؛ پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ابتدا 13 سال در مكه به تبليغ مي پردازد. پس از فراهم شدن فضاي اجتماعي در مدينه، اولين جامعه اسلامي را تشكيل مي دهد و سيدالشهدا عليه السلام در قيام پنج ماهه خود، بخش عمده اي از اين زمان را به تبليغ و آگاه سازي اختصاص مي دهد.

در برابر اين جريان انتخاب آگاهانه، جبهه باطل قرار دارد. هدف اين جبهه، جذب حداكثري انسان با هر قيمت و شيوه اي است و چون در اين مكتب، هدف، وسيله را توجيه مي كند، از جهت نرم افزاري، درباره تحريف و انحراف در مكتب حق برنامه ريزي مي شود و از جهت سخت افزاري، هدف، رسيدن به بيشترين ريزش ها از جبهه حق و بيشترين همراهي با باطل است. در اين زمينه، اگر انسان ها آگاه و آزاده باشند، بديهي است جذب باطل نمي شوند. از اين رو، تعطيلي دين و دانش يا تحريف آن، هدف است. در كنار آن، تمامي برنامه هاي تهديدآميز يا تطميع براي منحرف كردن گرايش ها و ارزش هاي حق محور به عمل مي آيد.

ص: 168

خلافت سه ساله يزيد نمونه بارز اين برنامه ريزي باطل محور است. در اين جامعه، هدف، كنترل اكثريت قريب به اتفاق جامعه در مسير باطل همراه با خشونت و سركوب و رواج جهالت و غفلت است. از اين رو، يزيد با انتخاب واليان فاسد و بي هويت جوان كه هيچ ريشه و شناس نامه انساني ندارند، سعي مي كند با شديد ترين وجه به بيعت گيري و كنترل تمامي جامعه بپردازد. واليان عراق (كوفه و بصره) و حجاز (مدينه و مكه)، فاسدترين، فاسق ترين و خشن ترين واليان در تاريخ اسلام بودند. آنها براي تبديل اسلام به ديني اسمي و ظاهري و آن گاه نابودي كامل اسلام برنامه ريزي مي كردند؛ طرح و برنامه اي كه حماسه حسيني آن را به شكست كشاند.

ص: 169

_ امام به شدت به مسئله خلافت يزيد معترض است و با تمام قوا و تا آخرين لحظه با آن مخالفت مي كند.

_ امام در تمام سال هاي امامت با توجه به محاصره افتادن شيعه عراق و سياست هاي شيعه ستيزي معاويه، تمام اهتمام خود را بر نيروسازي از حداقل هاي موجود در مدينه مي گذارد؛ يعني متوجه تربيت و رشد جوانان بني هاشم و غلامان اهل بيت به عنوان گروه مبنا براي آينده مي شود.

_ امام در واپسين سال هاي خلافت معاويه، برنامه حساس سازي تبليغي و فرهنگي خود را شروع مي كند. نقطه اوج آن نيز سخنراني آن حضرت در منا در سال 59 ه .ق است.

امام در يك دهه گفته شده با درك درست نسبيت شرايط زمانه در جوامع سه گانه سفيد، سياه و خاكستري، با در پيش گرفتن مديريت موازي از يك سو و با حفظ حضور اجتماعي خود در مدينه و مكه و مراسم حج، هر سال خاري در چشم دشمن است. از سوي ديگر، ارتباطي اگر چه حداقلي با اقليت شيعه در كوفه دارد و در نهايت، به تربيت ويژه جوانان بني هاشم مي پردازد. همچنين در آستانه مرگ معاويه براي حساس سازي جامعه خاكستري مي كوشد.

اين مديريت همان مديريت تركيبي تقيه و انتظار بر اساس زمان شناسي و بهره وري از حداقل فرصت هاي آشكار و پنهان است. تقيه يعني جلوگيري از اقدام بيهوده يا نابود كننده فرصت ها و منابع و انتظار يعني آماده سازي تدريجي و گاه نامحسوس از نظر نيروسازي يا حساس سازي تدريجي. تقيه يعني پرهيز از حساس سازي بيهوده دشمن و تلاش براي كم كردن حساسيت ها و مزاحمت هاي او در زمان نيروسازي و انتظار يعني نهايت بهره وري بي سروصدا از فرصت ها و منابع در يك برنامه ريزي بلندمدت.

اين سيره، بهترين الگو براي جامعه شيعه در عصر غيبت است، به ويژه بر اساس آن رواياتي كه مي گويد هر چه امر ظهور نزديك تر شود، رعايت تقيه بايد شديدتر گردد. اين سخن به اين معناست كه رسالت كنوني شيعيان، در پيش گرفتن سياست تركيبي تقيه و انتظار است. تقيه يعني پرهيز از ايجاد تنش هاي بيهوده يا حساسيت زايي دشمنان عليه شيعه و انتظار يعني زمينه سازي از حداقل هاي موجود به دور از سروصداهاي فريبنده است.

ص: 170

ص: 171

متن

سيدالشهدا عليه السلام در دوران خلافت معاويه با سه گروه و جريان مواجه است. جريان سفيد يا همان شيعيان كه عمدتاً ساكن عراق با مركزيت كوفه هستند. جريان سياه كه همان معاويه و حزب طرفداران او هستند. جريان خاكستري كه صحابه و تابعيني هستند كه به نام عالم و افراد داراي اعتبار و شهرت و موقعيت اجتماعي در برابر اهل بيت پيامبر ايجاد شده اند و با سكوت و قعود خود باعث ركود و رخوت اجتماعي در جامعه اسلامي مي شوند. سيره مديريتي امام در دوران 10 ساله خلافت معاويه با اين سه گروه چنين است:

_ جلوه هاي مديريتي امام در برابر جريان سفيد

امام در آغاز امامتش در سال 49ه .ق، دعوت شيعيان كوفي را براي قيام به دوران پس از مرگ معاويه موكول كرد و آنها را به صبر و بردباري فرا خواند. در سال 50، آمارت و شيعه ستيزي زياد بن ابيه در كوفه منجر به شهادت حجربن عدي و محدوديت ارتباط شيعيان با امام مي شود. با مرگ زياد در سال 51 ه .ق، به تدريج، ارتباط شيعيان با امام به ويژه در ايام مراسم حج رو به فزوني مي گذارد. اين اتفاق در سال 55 باعث اعتراض مشترك والي مدينه و معاويه به امام مي شود، ولي امام استواري مي ورزد و اين ارتباط را تا مرگ معاويه حفظ مي كند.

_ جلوه هاي مديريتي امام در برابر جريان سياه

معاويه تلاش مي كند در فرصت پيش آمده ناشي از شهادت امام مجتبي عليه السلام ، سيدالشهدا عليه السلام را به شدت منزوي سازد تا بتواند هم سياست هاي شيعه ستيزي خود را اجرا كند و هم براي خلافت يزيد بيعت بگيرد. فرياد دادخواهي امام كه گهگاه منجر به نامه نگاري هاي امام به عنوان نهي از منكر با معاويه است، امان را از معاويه مي برد. با همكاري امام، اقليتي قوي از معترضان به خلافت يزيد در حجاز شكل مي گيرد؛ گروهي كه باعث وحشت معاويه مي شوند و در نهايت، او را در بيعت گيري از آنها براي خلافت يزيد ناكام مي گذارد.

ص: 172

_ جلوه هاي مديريتي امام در برابر جريان خاكستري

بازتاب سياست هاي فرهنگي خلفا، شكل گيري گروهي از صحابه و تابعين عالم نمايي است كه در برابر دانش و رهبري اجتماعي و فرهنگي اهل بيت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ايجاد شده اند. بازتاب حضور اجتماعي آنها، ترويج روحيه قعود و سكوت و دين ورزي فردي است. امام از يك سو، با حضور اجتماعي خود به ويژه در مراسم حج، بازار مكاره آنها را كم رونق مي سازد و در نهايت، در سال آخر خلافت معاويه با فراخوان نزديك به هزار نفر از صحابه و تابعين، نسبت به آنها اتمام حجت مفصلي مي كند. از آنها مي خواهد از خاموشي دست بردارند و به فرياد اعتراض در برابر ظلم، تبعيض، تحريف، انحراف و بدعت ها تبديل شوند.

2 _ 3. زمان سوزي جبهه خاكستري

_ در مصاف حق و باطل، برنامه ريزي ها و موضع گيري هاي جبهه حق همواره هوشمندانه است به اين معني كه رهبري حق و ياوران او با شناسايي درستي كه از شرايط زمان و مكان دارند يا به دست مي آورند، سعي مي كنند هر اقدامشان در زمان خود بجا باشد.

در برابر، شناس نامه جبهه خاكستري يعني درماندگان از جبهه حق، زمان سوزي است. جبهه خاكستري يعني آنها كه مدعيان حق طلبي و حق خواهي هستند، به جاي زمان شناسي و انجام دادن هر اقدام در زمان و فرصت مناسب خود به تعجيل يا تسويف روي مي آورند. يعني آنها هر اقدام را يا زودتر از زمانه خود مي خواهند در موقعي كه هنوز شرايط فراهم نشده است يا اينكه چنان با تعلل و كندي عمل مي كنند كه فرصت ها مي سوزد.

در قيام عاشورا، سيدالشهدا بر اساس زمان شناسي، قيام خود را متوقف بر مرگ معاويه مي كند، ولي جبهه خاكستري كه در زمان زندگاني او كه دوره فريب و تزوير است، طالب قيام هستند، در آستانه آغاز امامت امام حسين عليه السلام ، در خواست قيام از امام دارند. امام، قيام را به دوران پس از معاويه متوقف مي داند. پس از مرگ معاويه، قيام امام با هجرت از مدينه به مكه آغاز مي شود. در اين زمان، عده زيادي از كوفيان با نامه نگاري از امام مي خواهند به سرعت به كوفه بيايد تا بدون هيچ درگيري و آزموني، حكومت را به دست بگيرد.

ص: 173

امام براي قيام خود زمان بندي دارد تا بتواند هم مناطق ديگر را به قيام فرا بخواند و هم بتواند شرايط را براي آشكارسازي باطني چهره نمايش ايجاد كند.

از اين رو، وقتي قيام امام آغاز مي شود و امام به سوي كوفه مي آيد، كوفيان دعوتگر با تعلل و كندكاري و زمان سوزي باعث تنهايي و غربت امام در كربلا شدند.

شاخصه و شناس نامه اين گروه كه بعد ها نام توابين را بر خود گذاشتند، زمان ناشناسي است. آنها به دليل زمان ناشناسي يعني با عجله كردن يا تأخير كردن موجب مي شوند آن گاه كه به آنها نياز است، با تحليل و ترس غلط زمين گير شوند و پس از فاجعه نيز با زمان ناشناسي دوباره، قيام كور ديگري را با نام قيام توابين شكل دهند.

ص: 174

اينك پرسش اين است كه امام چگونه به اين نظام سازماني از يارانش رسيده بود؟ ايشان براي فراهم سازي و هم گرايي بين آنها چه فرآيندي را طراحي كرده بود؟ بايد گفت اولين برنامه اجرايي امام پس از آغاز قيامش، آگاه سازي و پيام رساني صادقانه و شفاف در كنار انجام دعوت هاي فراگير و عمومي در مكه، بصره و كوفه بود. اين سخن به اين معني بود كه در مرحله فراخوان، امام بدون گزينش يا رابطه بازي يا غرض ورزي، فراخواني عام انجام مي دهد و در مرحله اوليه براي همراهي هم هيچ پيش شرطي نمي گذارد. تنها مطالبه امام از افرادي كه همراه حضرت مي شوند، اين است كه به تدريج سعي كنند خودشان را با شخصيت الگويي ايشان هماهنگ سازند.

البته وجود گروه مبنا و شاخص يعني جوانان بني هاشم هم نقش مكمل را در ايجاد گروه مركزي براي الگوسازي ايفا مي كند. در مرحله بعد، امام به موازات اجراي برنامه هاي جذبي و تشويقي براي اينكه اين سازمان از افراد سست عنصر يا دنياپرست و ناهمگون پالايش شود، بدون اينكه به كسي تندي كند يا او را طرد كند، سياست دافعه اي خود را به اجرا مي گذارد. اين سياست مبتني بر اطلاع رساني شفاف و صادقانه از خطرهاي راه و لزوم ايثارگري و از خود گذشتگي در اين مسير است.

امام با اجراي سياست هاي موازي رويش و ريزش بر مبناي آگاهي و در اختيار گذاشتن فرصت ها براي تجربه و آزمون، در نهايت و در فرآيندي طبيعي به پالايش نيروهايش مي پردازد. بر اين اساس، سازمان دهي نهايي نيروهايش را تا شب عاشورا به تأخير مي اندازد تا فرآيند آزمون سنجي آنها كامل شود. آن گاه طراحي نهايي را براي سازمان دهي و توان افزايي آنها با كمك برنامه هاي معنوي انجام مي دهد.

انسجام، هم رنگي و به هم پيوستگي در سازمان ياران عاشورايي سيدالشهدا عليه السلام ، بي نظير ترين تجربه تاريخي در جامعه سازماني حق است. اين سازمان، بعدها مبناي الگويي براي ياران امامان بعدي قرار مي گيرد و نظام سازماني آنها پايه گذار نظامي سازماني در شيعه مي شود كه هيئت نام مي گيرد. هيئت يعني گروهي كه بر اساس ايمان و عشق (به كربلا و عاشورا) دور هم جمع شده اند و به دور از تشكيلات اداري دست و پاگير، هر كس به ميزان مهارت، تخصص، استعداد و توانايي خود در خدمت سازمان و هيئت قرار مي گيرد و هيچ كس از ديگري توقعي ندارد. هيئت، الگويي اوليه از طرح

ص: 175

سازماني مدينة النبي و اصحاب الحسين است كه در صورت تعميق و توسعه مي تواند مبناي سازمان شيعه و جاذبه جهاني آن باشد.

ص: 176

از سوي ديگر، يكي از نياز هاي تاريخي جبهه حق، داشتن نيروهاي خالص و كامل و رشديافته است كه توانايي رهبري سازمان حق و مديريت آن را داشته باشد؛ يعني به چنان مرتبه اي از رشد و بلوغ برسد كه واسطه بين وليّ زمان و جامعه مؤمنان شود و با پذيرش مديريت واسطه اي، عصاي دست او در پيشبرد سازمان باشد.

ص: 177

شفاف و صادقانه اخبار ناگوار، همراهانش را براي رفتن آزاد مي گذارد. اين اتفاق موقع خروج از مكه يا هنگام رسيدن خبر شهادت حضرت مسلم بن عقيل عليه السلام رخ مي دهد. حتي امام در شب عاشورا به يارانش اصرار دارد كه بروند و ايشان را تنها بگذارند. با اين حال، ايشان براي دعوت كردن زهير بن قين يا عبيدالله بن حر جعفي براي ديدار با آنها به صورت شخصي و خصوصي اصرار مي ورزد. اين گونه است كه امام در يك سياست موازي و هماهنگ ضمن اتمام حجت و دعوت فراگير به مديريت ريزش ها و دفع نيروهاي ناهمگون هم مي پردازد.

ايشان نه در دعوت ها و نه اجازه دادن ها هيچ اصراري يا تشويق و تهديدي انجام نمي دهد، بلكه با فراهم كردن شرايط و ارائه اطلاعات كافي مثبت و منفي به همراهان خود سعي مي كند آنها را در انتخاب شان آزاد بگذارد. پس از آنكه آنها حتي انتخاب منفي خود را به امام مي گفتند، امام همچنان دل سوزانه و با مهرباني با آنها برخورد مي كرد. در بسياري از موارد كه افراد قصد جدايي از امام را داشتند، امام ضمن اتمام حجت و ارائه بهترين راه براي نجات دادن، از آنها مي خواست چنان خود را از منطقه دور كنند تا مبادا فرياد استغاثه امام را بشنوند و او را ياري نكنند و نفرين امام شامل حالشان شود.

سيره موازي امام در ريزش ها يا رويش ها، در عصر تاسوعا باعث ايجاد چنان سازمان دهي عالي شد كه وقتي ياران امام، تنهايي و اصرار امام را براي رفتن ديدند، هركدام با بيان هاي احساسي و عاطفي، عمق وفاداري خود را به امام ابراز داشتند. در نهايت، امام همه آنها را به ياوري پذيرفت و به نقلي حتي جاي آنها را در بهشت به خودشان نشان داد و يك شب عاشورا را براي آنها مهلت گرفت تا با همديگر و در جوار حسين بن علي عليه السلام به عبادت و عبوديت بپردازند و به اوج همانندي به امام زمان خود برسند.

2 _ 4. مديريت ريزش ها و رويش ها در جبهه يزيديان

پس از آغاز قيام سيدالشهدا عليه السلام و هجرت ايشان به مكه، وقتي شروع به نامه نگاري به شهرهاي كوفه و بصره كرد، يزيد در نامه اي به عبيدالله بن زياد، والي خود در

ص: 178

بصره از او خواست با تمام قوا و اختيارات كامل و هرگونه كه صلاح مي داند، به كنترل و مراقبت مردم در اين دو شهر و استان بپردازد. عبيدالله بن زياد ابتدا در كوفه با كمك جاسوس هاي خود، نامه رسان امام را يافت و به عنوان اولين شهيد قيام حسيني، او را به شهادت رساند. آن گاه در خطبه اي كه در مسجد بصره خواند، در اين شهر وضعيت ويژه اعلام كرد و تهديد كرد هر كس به حسين بن علي عليه السلام بپيوندد، خانه اش، خراب و خاندانش، زنداني و خودش هم در صورت دستگيري، كشته خواهد شد.

آن گاه با حكم يزيد مبني بر امارت كوفه به اين شهر آمد و در آنجا با كمك تهديد و تطميع و به شهادت رساندن مسلم بن عقيل عليه السلام ، هاني بن عروه، عبدالاعلي كلبي و مردي از همدان چنان جوّي از رعب و وحشت در شهر ايجاد كرد كه ديگر كسي جرئت نمي كرد نامي از امام بر زبان بياورد. سپس در شهر حكومت نظامي اعلان كرد. همچنين راه هاي ورودي و خروجي كوفه را زيرنظر قرار داد تا نه نامه اي از امام به شهر برسد و نه كسي از كوفه بيرون برود. آن گاه كه امام در كربلا به ناچار متوقف شد، ابن زياد با تمام ابزارهاي تشويقي و تهديدي دنيوي و معيشتي از كوفيان خواست به اجبار به جنگ امام در كربلا بروند.

شدت ارعاب از يك سو و نارضايتي كوفيان از حضور در كربلا در لشكر هاي اعزامي به گونه اي بود كه به نوشته تاريخ نگاران، هرگاه لشكري هزار نفري از كوفه ارسال مي شد تا از كنار رود فرات، خود را به كربلا برساند، در ميانه راه، افراد فراواني از آن به نخلستان هاي فرات يا بيابان ها فرار مي كردند و از آن لشكر تنها 300 تا 400 نفر به كربلا مي رسيد.

از اين رو اگرچه آمار نيروهاي نظامي كوفه در آستانه قيام سيدالشهدا عليه السلام نزديك به 100 هزار نفر است، ولي از آنها تنها 30 هزار نفر به كربلا آمدند و بقيه يا در كنج خانه ها ماندند يا در نخلستان ها و بيابان ها مخفي شدند.

شدت سياست هاي ديكتاتوري يزيد و واليانش و خفقان و مديريت جامعه بر اساس تهديد و ارعاب به حدي بود كه كمي بعد مردم مدينه و سپس مردم مكه سر به شورش برداشتند.

ص: 179

ص: 180

مديريت عاشورايي، در مسير صراط مستقيم بودن است و هر چه حوزه مديريتي يا برنامه ريزي نسبت به حق مهم تر باشد، دشمني ها و مزاحمت ها هم بيشتر خواهد بود. پس مديري موفق است كه به جاي دشمن انگاري يا غفلت يا كوچك شماري آن يا حتي بزرگ نمايي بيهوده آن، ضمن باور نسبت به وجود طيف هاي گوناگون آنها با پيش بيني رفتارهاي احتمالي دشمن از جهت منابع و امكانات يا از منظر طراحي برنامه ها يا برنامه هاي تبليغاتي آنها، با آمادگي كامل به مصاف دشمن برود. از سويي ديگر، امام با ارائه دين حق در قالب ايثار گري و شهادت طلبي، تمامي مدعيان علم و زهد و تقوا را به چالش مي كشد و در صحنه عاشورا هم خودشان را رسوا و هم ادعاهايشان را ابطال مي كند.

نكته آخر اينكه باطل چون هميشه در اكثريت است، بديهي خواهد بود حق در اقليت خواهد بود. در اين مورد، مهم ترين نقطه قوت جبهه حق، بر حق بودن و سلامت فكري و رفتاري است؛ يعني رهبري حق با راهبردهاي نرم افزاري و تبليغي حق يا رفتارهاي درست اجتماعي و مديريتي كه جاذبه آفرين باشد، بهترين و قوي ترين سلاح حق در برابر باطل است.

ص: 181

ص: 182

منصرف سازي آنها از ادامه دادن به قيامش بود. در مرحله بعد، نفس حضور آنها در آستانه مراسم حج در مكه و همراهي نكردن آنها با امام، كمك فراواني براي خلافت يزيد بود تا جامعه اسلامي و حاجيان را از اطراف امام پراكنده سازند.

در مرحله دشمني اقتصادي، خلافت يزيدي سعي كرد با استفاده از سياست تهديد و تطميع اقتصادي و مالي در عراق به ويژه در كوفه بتواند دنياپرستان را از اشراف تا اراذل شهر در مقام پياده نظام خلافت يزيد به مقابل امام بكشاند. آن گاه كه به كمك لايه هاي گوناگون دشمن امام در كربلا در محاصره قرار مي گيرد، سلاح دين و فرهنگ به ميان مي آيد تا با كمك شعار هاي ديني باطل كه در طول سال ها به فرهنگ جامعه تبديل شده است، قيام حماسي امام را به نام شورش و اغتشاش معرفي كند و بر اساس آن، ريختن خون پاك امام و يارانش را حلال بشمارد.

صحنه قيام عاشوراي حسيني، صحنه مواجهه گسترده ترين و متنوع ترين دشمني ها در لباس دين و اسلام است؛ دشمني هاي تودرتويي كه هدفش، نابودي اهل بيت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و حذف اسلام بود، ولي در نهايت، حسين بن علي عليه السلام همه دشمنان را رسواي تاريخ كرد.

دو _ سيره مديريتي سيدالشهدا عليه السلام در دشمن شناسي

امام حسين عليه السلام وقتي در مدينه با خبر مرگ معاويه روبه رو شد، با نپذيرفتن بيعت با يزيد، قيام خود را آغاز كرد. امام از همان لحظه آغاز قيام مي دانست حداقل 20 سال خلافت معاويه كه در استمرار سياست خلفاي غير معصوم بوده، باعث انحراف و تحريف در تمام جامعه اسلامي شده است و به همين دليل با طيف گوناگوني از دشمني هاي فراوان روبه رو خواهد شد.

در ساده ترين نوع اين دشمني ها، توده هاي انسان هاي كم ظرفيت جامعه قرار داشتند كه غفلت و فراموشي، زندگي روزمره آنها را فرا گرفته بود. امام ناظر به آگاهي كاملي كه از سطوح و تنوع و چگونگي دشمني ها داشت، تلاش كرد در مقابل دشمن، مجموعه اي از برنامه هاي هوشمندانه را به كار بگيرد تا در برابر اين همه دشمن به انفعال و درماندگي نيفتد و همواره ابتكار عمل را در مراحل قيام در اختيار داشته باشد. شرح اين دشمن شناسي و مواجهه هوشمندانه با آن چنين است:

ص: 183

_ امام در مواجهه با توده هاي انسان هاي كم ظرفيت و غافل، اما پرمدعا سعي مي كند از درگير شدن و استهلاك نيروها و فرصت ها پرهيز كند. خروج شبانه امام از مدينه از آن رو بود كه مي دانست مردمي كه ده سال شاهد غربت و مظلوميت امام در شهر خود بودند، ولي هيچ گونه ابراز همدردي با امام نداشتند، در صورت ماندن امام در ميان آنها خود مي توانستند به سياه لشكرهاي دشمن تبديل شوند.

_ امام در مواجهه با جبهه سياسي و جريان حاكميت به سياست مذاكره حداقلي رو مي آورد. هدف اين مذاكرات در مدينه، مكه و كربلا، ابزار مواضع رسمي، نشان دادن سازش ناپذيري و اتمام حجت با دشمنان و همچنين تلاش براي كشف طرح و نقش دشمن است. شفافيت و قاطعيت امام در اين مذاكرات، فرصت هرگونه سودجويي از سوي دشمن را مي گيرد و در تمام جلسات، امام مديريت مذاكره را به عهده دارد.

_ در برابر جبهه خواص و مدعيان كارشناسي، امام به احياگري گفتار و سيره راستين پيامبراكرم صلي الله عليه و آله مي پردازد تا ضمن تلاش براي دفع شبهه ها و مانع تراشي هاي آنها، عقبه علمي و ديني ادعايي آنها را به چالش كشد و آنها را از جهت نرم افزاري و انديشه اي، رسواي جامعه اسلامي كند.

_ در نهايت، در برابر توده هاي اجتماعي كه به بهانه دنيا به مصاف امام آمده اند، با اجراي تركيبي از برنامه اتمام حجت، هشدار و انذار و حتي ارائه برخي نفرين ها و عذاب هاي محدود و نمايش اسناد رسوايي اشراف و بزرگان تلاش مي كند تا شايد وجدان خفته و فطرت هاي آنها را بيدار كند و از دشمني با امام معصوم باز دارد.

در نگاهي كلي به مديريت امام در برابر دشمنان مي توان گفت امام در اين مديريت ضمن دشمن شناسي كامل و جامع و نمايش سازش ناپذيري و با پرهيز از كوچك شمردن دشمن سعي مي كند تمام زمين هاي بازي دشمن را شناسايي كند و از جهت نرم افزاري، هيچ مجال مانوري براي او باقي نگذارد بدان اميد كه فطرت هاي پاك، او را ياري كنند.

ص: 184

شفافي را مبني بر مخالفت با خلافت يزيدي و احياگري اسلام انتخاب مي كند و در هيچ شرايطي با ابراز قاطعيت، حاضر به كوتاه آمدن از اين شعارها و ارزش ها نيست. از جهت مبارزه سخت و فيزيكي نيز به جاي اينكه همانند ابن زبير به مكه پناهنده شود و تا آخر عمر در آنجا بماند تا سرانجام به وضع فجيعي و در ذلت بميرد، مديريتي فعال و روزآمد ارائه مي دهد. در اين مديريت، امام به جاي ابراز درماندگي يا اصرار بر يك تصميم حتي پس از پايان يافتن تاريخ مصرف آن، الگوي مديريت انعطاف پذير را ارائه مي دهد.

امام در اين نوع مديريت، در هر مرحله از قيام با ملاحظه شرايط زماني و مكاني و فرصت ها و تهديدها سعي مي كند بهترين انتخاب عملياتي را داشته باشد. آن گاه باقي ماندنش در اين موقعيت به ارزيابي پيوسته امام از موقعيت و اقدامات سه گانه جوامع و گروه هاي سفيد، سياه و خاكستري وابسته است. امام در يك مديريت سيال هرگاه احساس كند عُمر تصميمي به پايان رسيده يا دشمن در آستانه تحرك جديدي است يا جريان كلي حق نيازمند تغيير تاكتيك است، به سرعت به اين اقدام دست مي زند.

اصولاً از جلوه هاي بارز قيام عاشورا، مجموعه اي از تصميم گيري هاي ناگهاني يا غيرمنتظره و بي سابقه است؛ تصميم هايي كه گاه چنان به سرعت اجرايي مي شود كه حتي مايه تعجب دشمن مي شود. از نكات جالب در عمليات واكنش سريع امام، همراهي و همكاري كامل خاندان و يارانش با اين مديريت پوياي امام است.

نمونه هايي از اين مديريت پوياي امام چنين است:

وقتي يزيد به خلافت مي رسد، تلاش مي كند امام را به بيعت گيري مجبور يا از صحنه گيتي حذف كند. از اين رو، يزيد به والي خود در مدينه نامه اي مي نويسد و از او مي خواهد قاطعانه برخورد كند و با قدرت تمام از امام بيعت بگيرد. امام وقتي در ديدار با والي مدينه از نقشه يزيد با خبر مي شود، ضمن پرهيز از پذيرش بيعت، قيام خود را آغاز مي كند. از لحظه آغاز تهديد رسمي يزيديان تا صبح عاشورا به مدت نزديك به شش ماه شاهد مديريت پويا و فعال امام هستيم.

امام بر اساس اين شيوه مديريت مي داند دشمن با تمام قوا و امكانات به دنبال اوست و در نهايت، درگيري هم رخ خواهد داد. تلاش امام اين است كه در اين مصاف فرسايشي و در آن درگيري نهايي همواره ابتكار عمل را در دست داشته باشد و از

ص: 185

زمين گيري و اسارت در شرايط تحميلي پرهيز كند. در اين مديريت، امام همواره يك گام از دشمن جلوتر حركت مي كند. تصميم گيري هاي امام، هوشمندانه و بر اساس بهره وري حداكثري از منابع جغرافيايي و زمان تا موقعي است كه اين شرايط به نفع دشمن نيست و آن گاه كه عمر يك فرصت تمام مي شود، امام با تصميم گيري درست و اقدام سريع، دشمن را سر بزنگاه ناكام مي گذارد.

جلوه بارز اين مديريت فعال، درماندگي والي مدينه در برابر امام است؛ چراكه امام هم در ديدار با او، جوانان بني هاشم را با خود همراه كرده بود تا خطر محاصره پيش نيايد و آن گاه به سرعت آن هم همراه بيشتر افراد بني هاشم از مدينه به مكه مي رود.

ايشان در مكه چنان عمل مي كند كه در آغاز تمام نگاه ها متوجه امام است. در ضمن از فرصت پيش آمده براي حساس سازي عراق و آگاه سازي حجاج نهايت استفاده را مي برد. اين اقامت كه در تاريخ اهل بيت بيشترين مدت اقامت امامان در مكه است، تا آنجا استمرار مي يابد كه دشمن كم كم در آستانه مراسم حج، خود را آماده مواجهه با امام مي سازد. امام به صورت ناگهاني، مكه را ترك مي كند و در برابر اقدام نظامي والي مكه براي بازگرداندن ايشان مقاومت مي كند.

در كربلا هم تا آنجا كه دشمن به ارتكاب اعمال ناجوان مردانه و جنايات جنگي دست نزده است، تمامي ابتكار عمل به نفع و در اختيار امام است و در حقيقت، تدبير دشمن در برابر مديريت پوياي امام، اجراي شديدترين خفقان ها در عراق و اجراي كثيف ترين جنايات جنگي در كربلاست تا شايد بتواند قيام امام را به طور موقت سركوب كند. اين گونه امام با به نمايش گذاشتن مديريت سيال و پويا در بدترين شرايط سياسي و اجتماعي به شيعيانش ياد مي دهد حتي در بحران ها، محدوديت ها و مهجوريت ها از فرصت هاي موجود به بيشترين اهداف دست يابد.

ص: 186

با رهبر، تحرك گروهي بالا، توان سازمان دهي بالاي نيروها پس از هر ريزش يا رويشي و اعتماد به نفس بالا؛

_ تاكتيك غافل گيركننده، خلاقيت پيوسته، حفظ ابتكار عمل و مديريت خطرپذيري؛

_ طراحي و مديريت توالي و ترتيب رويدادها، زمان بندي عمليات؛

_ تصميم گيري استراتژيك، اقدام نامعمول انجام دادن، انتخاب احسن در هر شرايط جديد و قدرت سنجش احتمالات و انتخاب بهترين راهكار.

ص: 187

2. دوران قيام امام آكنده از اقدام ها و تصميم گيري هاي ناگهاني و غيرمنتظره است. جلوه هاي بارز اين تصميم گيرهاي مهم كه در استراتژي و مديريت فعال امام ريشه داشت، چه بود؟ (بازتاب تاريخي آنها، به انفعال كشيدن دشمن و به چالش كشيدن جبهه خاكستري بود) امام چگونه با رصد پيوسته تحولات و انتخاب احسن در هر موقعيت جديد همواره از محاصره شدن به دست دشمن رهايي مي يافت.

3. جلوه هاي زندگي و مديريت منفعل و زمين گير شده خاكستري كه باعث دورافتادگي افراد از امام مي شود، كدامند؟ اصولاً بين امام تلاشگر و فعال و با مديريت تغيير بالا ناظر به آگاهي از تحولات زمانه با مدعيان ياوري كه آرزوها و دل بستگي هاي زياد دارند و خواهان عافيت طلبي هستند، چه نسبتي وجود دارد؟ اين گروه با ضعف عملكرد و عقب ماندن از وليّ زمان چگونه باعث مهجوريت و غربت ايشان مي شوند؟

ص: 188

خود نشان ندهد. در برابر، تصميم گيري هاي هوشمندانه و به بازي گرفتن دشمن به ظاهر مقتدر، مراحل قيام را خود طراحي مي كند و برنامه ريزي تبليغاتي و رفتاري قيام را به گونه اي انجام مي دهد كه اثري به امتداد تاريخ آينده داشته باشد.

امام در آغاز قيام خود در مدينه از نظر نيروها به شدت در اقليت بود. از اين رو سعي كرد از درگير شدن با يزيد در مدينه پرهيز كند. درگيري در مدينه به معني خفه شدن قيام در نطفه و بدون هيچ گونه آگاه سازي بود. امام از ورود به مكه و درگيرشدن با دشمن در مكه هم پرهيز كرد تا در آينده در تاريخ به عنوان اولين هتك كننده حرمت مكه شناخته نشود. در ضمن مردمان مكه هم با امام هيچ گونه همراهي نمي كردند. انتخاب عراق و كربلا به معني ايجاد پايگاه جغرافيايي جديدي در سرزمين بين النهرين بود تا در آينده تاريخ به يكي از كانون هاي جغرافيايي براي حق باوران تبديل شود. در آنجا بود كه با وجود تمام محاصره ها، امام بيشترين ياوران خود را مي يابد. در آنجا امام به راحتي مي تواند نقاب را از چهره كريه جامعه يزيدي كنار زند و آن را رسواي تاريخ كند.

اين گونه است كه مديريت امام، مديريتي فعال و پوياست. اين مديريت تلاش مي كند از اسارت در طراح و نقشه مديريتي دشمن پرهيز كند؛ دشمني كه به ظاهر دين دار و مقدس است، ولي چهره باطني او آكنده از پستي و رذالت است.

از اين منظر، يكي از مهم ترين پيام هاي مديريت حسيني براي حسين باوران و آنها كه در جست وجوي زندگي عاشورايي هستند، داشتن طراحي و برنامه ريزي كلان، فعال و پويا است. اين نوع برنامه ريزي و تصميم گيري كه هيچ گاه به درماندگي نرسد و از تلاشگري و پويايي وليّ زمانه و همراهي عملي مدعي امام ياوران برخوردار باشد، باعث عزت حق و ذلت باطل مي شود.

2 _ 6. قدرت تصميم گيري و تأثير آن در همراهي با امام يا جدايي از امام

امام حسين عليه السلام در طول قيام و نهضت خود با افراد گوناگوني مواجه شد و همه آنها را به همراهي و ياوري دين حق دعوت كرد. در بسياري از موارد هم آنها نسبت به شناخت حق و باطل يا داراي آگاهي كامل بودند يا اگر نيازمند آگاهي بودند، پس از ديدار با امام اين آگاهي و شناخت براي آنها فراهم مي شد. از اين رو، دليل همراهي كردن يا نكردن با امام در مسئله علم و جهل و معرفت و غفلت نمي توان جست وجو

ص: 189

كرد، بلكه به نظر مي رسد عامل مهم به امري ديگر باز مي گردد؛ امري كه در مسئله انتخاب آنها تأثير مستقيم دارد.

يكي از عوامل مهم در فرآيند انتخاب بر سر دو يا چند راهي، قدرت تصميم گيري و داشتن تجربه و مهارت به ويژه شهامت و جرئت تصميم گيري است. بديهي است هر چه تصميم و انتخاب، مهم و بزرگ تر و همراه با خطرپذيري بيشتر باشد، اين تصميم گيري دشوار تر خواهد بود. ترديد يا شهامت در اين تصميم گيري ها عامل بسياري از ريزش ها و رويش هاست. براي نمونه به موارد زير توجه كنيد:

_ زهير بن قين كه قصد فرار از دو طرف معركه را دارد، وقتي با امام مواجه مي شود و با او اتمام حجت مي كند، پس از كمي تأمل، ناگهان با جرئت و شهامت، تصميم تاريخي خود را مي گيرد تا با امام همراه باشد. فرآيند اين تصميم گيري براي حر بن يزيد رياحي كمي زمان مي برد و پازل هاي اين تصميم سرانجام صبح عاشورا كنار هم جمع مي شود و او درست در آخرين لحظه، تصميم استراتژيك زندگي خود را مي گيرد.

در برابر آنها طرماح بن عدي قرار دارد. او در مواجهه با پيشنهاد امام، مهارت و تجربه تصميم گيري درست و به موقع را ندارد و نمي تواند آن زمان كه به او نياز است، عزم خود را جدي و متمركز كند. كسي همانند عبيدالله بن حر جعفي نيز اصولاً جرئت تصميم گيري همراه با خطرپذيري را ندارد يا اصلاً تاكنون تجربه تصميم گيري استراتژيك نداشته است. از اين رو از همراهي امام عقب مي ماند.

از اين منظر، يكي از راه هاي داخل شدن در جرگه ياران مقرب معصومان عليهم السلام ، قدرت و مهارت تصميم گيري است؛ تصميم گيري هايي كه ناظر به شناخت و كسب آمادگي در مسير حق ياوري استراتژيك پر مسئوليت، سنگين و نيازمند جرئت، شهامت، سرعت و دقت لازم باشد. در اين صورت، ياران و ياوران مي توانند به مرتبه و منزلت امامان معصوم نزديك شوند كه مرتبه تصميم گيري هاي خلاقانه و پويا و مستمر براي مديريت حق و جبهه حق است.

ص: 190

نيروها و نيروسازي در جبهه حق در مقايسه با جبهه باطل، حداقل در دو زمينه رخ مي نمايد: اول اينكه در جبهه حق اين جذب بايد آگاهانه و آزادانه باشد؛ يعني خود افراد بر اساس آگاهي كامل و آزادي و انتخاب خود به سوي رهبري حق آمده باشند. دوم اينكه چون رشد در جبهه حق، جامع و كامل و مطابق با فطرت آدمي است. افراد بايد رهبر حق را كه معصوم و انسان كامل است، به عنوان الگوي خود بپذيرند و براي همانند سازي و رشد در مسير هدايت هاي او بكوشند.

با نگاه به اين معيارهاي گزينش افراد در جبهه حق مشخص مي شود. دليل كمبود منابع انساني در جبهه حق چيست. نبود اراده و آمادگي براي رشدي كه زمان بر، همراه با تكليف و مسئوليت زاست، در كنار جهالت ها، غرورها، تكبرها و خودپسندي هاي كاذب يا وجود تبليغات منفي همگي از مهم ترين عواملي است كه سبب مي شود اكثريت انسان ها رهبري حق را تحمل نكنند.

با وجود اين، سيدالشهدا عليه السلام در جامعه اي كه اكثر مسلمانان از امام روي گردان هستند، آرام نمي نشيند و در تلاش است از حداقل هاي موجود جهت نيروسازي براي جبهه حق به ويژه براي قيام تاريخي اش استفاده كند.

امكانات و محدوده نيروسازي يا حفظ نيروها از سوي امام به شرح زير است:

_ امام از يك سو، ارتباط حداقلي خود را با جامعه شيعه در كوفه با تمام دشواري هايش حفظ مي كند و در تلاش است با وجود تمام موانع، حداقل با خواص شيعه در تماس باشد و آنها را براي آينده و قيام تاريخي اش به بردباري و صبر و كسب آمادگي هاي لازم روحي و اجتماعي دعوت كند.

_ امام در حجاز به ويژه مدينه در مهجوريت و غربت شديد است، ولي در عين حال، در مدينه هم متوجه چند گروه است:

اول _ جوانان بنيهاشم، بهترين و خالص ترين نيروي انساني در اختيار امام هستند. بازتاب تربيت حسيني درباره آنها حضور 18 جوان هاشمي در كربلاست؛ يعني با توجه به بازماندن كمتر از 10 نفر از بني هاشم از كاروان امام مشخص مي شود امام بيش از دو سوم جوانان بني هاشم را جذب خود كرد و آنها را محور نيروسازي درجه اول براي نهضت خود قرار داد. در حقيقت، آنها مهم ترين سرمايه اجتماعي امام هستند و قرار است در آينده نقش سازمان و گروه مبنا و الگو را در قيام ايفا كنند.

ص: 191

دوم _ اندك غلامان خود امام و اهل بيت و حتي برخي صحابه علوي همانند غلام ابوذر از جهتي نقطه اوج تربيت و نيروسازي امام بودند؛ چون افرادي بودند كه از حضيض گم نامي و بي اعتباري به بالا ترين مراحل رشد خود رسيدند و با همراهي با امام زمان خود در تاريخ ماندگار شدند.

سوم _ اندك صحابه اهل بيتي مقيم حجاز كه مهم ترين كاركرد آنها اتمام حجت كردن به انبوه صحابه ساكت يا غافل يا همراه باطل بود. آنها با يادآوري احاديث پيش گويي هاي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نقش و كاركرد عمارگونه در جامعه حجاز و عراق داشتند.

(در مرتبه آخرهم معدودي از نيروهاي امام را در آخرين مرحله، اندك ريزش ها از جبهه دشمن تشكيل مي دهد. آنهايي كه داراي فطرت هايي پاك بودند و زمينه هاي رشد را داشتند و امام با شناسايي آنها و فرصت گذاري براي آنها در نهايت به جذب آنها اقدام كرد. كساني همانند زهير و حر در اين گروه مي گنجند).

در اين ميان، مبناي نيروسازي و سرمايه اجتماعي امام در گروه مبنا، جوانان بني هاشم هستند. برخي از اصول مديريت تربيتي امام در برابر آنها چنين است:

_ تربيت آنها جامع و كامل است و ابعاد معنوي و عبادي، علمي و معرفتي، اخلاقي و رفتاري، اجتماعي و معاشرتي، مديريتي و نظامي، خطابي و تبليغي را شامل مي شود.

_ در اين نظام، امام با ايجاد محيطي كوچك و سالم سعي مي كند نيروهاي در حال تربيت را از گزند اثرپذيري جامعه آلوده دور نگه دارد.

_ مديريت تربيتي امام شامل دختران، بانوان و همسران اهل بيت هم مي شود و آنها هم سرآمد بانوان دوران خود هستند و به اوج آمادگي براي تحمل مسئوليت هاي سنگين مي رسند.

_ امام براي تربيت آنها فرصت كافي نه ساله (همان دوران امامت و مهجوريت در مدينه) را در اختيار داشت و برنامه تربيتي امام مستمر و پيوسته بود.

_ امام به تأمين نيازهاي همه آنها توجه دارد و مراقب است مبادا در دام برنامه هاي اجتماعي دشمن گرفتار شوند. (نمونه آن، اهتمام امام به ازدواج آنها و جلوگيري از پيوند يكي از دختران بني هاشم با امويان است).

اين گونه است كه جوانان بني هاشم از دختر و پسر و كوچك و بزرگ به بزرگ ترين سرمايه اجتماعي و نقطه قوت مديريت تربيتي امام تبديل مي شوند.

ص: 192

امام با مديريت تربيتي در محدوده حداقل ها به ويژه نسبت به افراد مستعد در خاندان، خويشان، زير دستان، يا اطرافيان خود به تك تك عاشوراباوران ياد مي دهد. كه هر شيعه بايد حداقل در شرايط زمانه خود بر اساس جاذبه و تربيت به نيروسازي بپردازد.

ص: 193

2. بني هاشم در حماسه حسيني، الگوهاي اول نيروهاي انساني و سرمايه اجتماعي ايشان هستند. آنها چگونه به اين جايگاه رسيدند؟ امام بر اساس كدام مديريت تربيتي آنها را به اين مرحله از رشد و تعالي رساند؟ كاركرد آنها به عنوان گروه الگو و مبنا در طول نهضت چگونه بود؟

3. بانوان بني هاشم در مديريت تربيتي حسيني چه جايگاهي دارند؟ چگونه امام آنها را براي آن ابتلائات عظيم و مسئوليت هاي سنگين آماده مي سازد؟ امام در اين نظام تربيتي چگونه به تعريف شخصيت ها، رشددهي آن و تعيين مأموريت ها بر اساس نقش جنسيتي مي پردازد؟

ص: 194

در اين سال ها، امام در مدينه و در تنها سفر سالانه اش يعني سفر حج همواره سعي مي كرد اين جوانان را همراه خود ببرد. امام حتي نسبت به مسئله ازدواج آنها در آغاز سن جواني، حساس بود حتي يك مرتبه معاويه با اغراض سياسي و نقشه هاي شوم خود قصد داشت دختر عبدالله بن جعفر را براي يزيد خواستگاري كند. عبدالله اختيار دختر را به امام تفويض كرد و امام، او را به عقد پسرعمويش، قاسم بن محمد بن جعفر درآورد و مهريه آنها را از زمين هاي خود در اطراف مدينه قرار داد تا مبادا فرزندي از فرزندان بني هاشم آلوده نقشه ها و فتنه هاي امويان نگردد.

اين گونه، كه اين جوانان پس از سال ها انس و همراهي با امام به آن مرحله از آمادگي و توان مندي رسيدند كه در شب هجرت غريبانه امام از مدينه، تنها همانا ياوران امام بودند. برخي از آنها حتي با كسب اجازه از پدرانشان از پدر خود دل كندند و همانند فرزندان عبدالله بن جعفر دل در گرو سيدالشهدا عليه السلام بستند و با او تا قتلگاه كربلا آمدند.

دو _ رها شدگي تربيتي و دورافتادگي جامعه از امام

پس از صلح امام مجتبي عليه السلام با معاويه، رهبري جامعه اسلامي به دست معاويه سپرده شد. اين دوران 20 سال طول كشيد. در آغاز اين دوران وقتي معاويه پس از امضاي معاهده صلح و كسب خلافت وارد كوفه شد و بر منبر مسجد كوفه رفت، عهدنامه را پيش روي مردم باطل كرد و صريحاً گفت كه نبرد او با امام صرفاً براي رسيدن به خلافت بوده است. اينك كه به آن رسيده است، هيچ تعهدي را نمي پذيرد. معاويه بر اساس سياست نقض عهدنامه پس از آنكه سعي كرد دست اهل بيت را از جوامع اسلامي به ويژه كوفه و بصره كوتاه كند، با حاكم كردن حاكماني فاسد و كم تعهد به اخلاق و دين در كنار رواج تفكر مرجئه گري سعي كرد ايمان و دين داري را به گفتار زباني خلاصه كند. آن گاه جامعه را نسبت به تربيت و سازندگي جوانان و نوجوانان در راستاي معارف اسلامي سست سازد. به گواهي منابع تاريخي، در اواخر خلافت معاويه، يكي از شكوه هاي بزرگان علمي و ديني در كوفه، سستي و ناهنجاري هاي اخلاقي جوانان شهر است. حتي در برخي از قبايلي كه سابقه محبت اهل بيت و رسم و نشاني از اخلاق علوي وجود داشت، اين فرهنگ از ميان جوانان آنها رخت بربسته بود. در مدينه

ص: 195

هم رها شدگي جوانان چنان بود كه به تدريج، اين شهر در دوران خلافت مروانيان به يكي از مهم ترين مراكز غنا و آوازه خواهي در جهان اسلام تبديل شد. اين گونه به تدريج و در مدت 20 سال خلافت معاويه در كنار شامات، عراق و حجاز نسلي رشد مي يابد آموزش نديده و تربيت نشده كه در برابر قيام و نهضت ديني سيدالشهدا عليه السلام يا بي اعتناست و يا مقاومت مي كند. اين نسل به دليل نداشتن زمينه و پشتوانه تربيت ديني مناسب، راضي يا طالب خلافت يزيد است و حتي بخشي از منحط ترين افراد در اين جامعه تحت تأثير تبليغات فريبنده آن حاضر مي شود بدترين جنايات را نسبت به اهل بيت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله مرتكب شود. سيدالشهدا عليه السلام و حضرت زينب عليها السلام در حساس ترين شرايط و مراحل قيام كه ناچار به بيان ماهيت جانيان كربلا مي شوند، به همين مسئله آلوده بودن بسترهاي تربيتي يا رها شدگي و انحطاط اخلاقي آنها اشاره مي كنند و جدايي و مرزبندي خود و اهل بيت و ياران شان را از اين جامعه منحط و آلوده اعلان مي كنند.

ص: 196

عملي باشد تا مردم دست كم يك بار ديگر با حق ناب مواجهه مستقيم داشته باشند. آن گاه امام، معيار و ملاك تشخيص حق از باطل مقدس را چنين تعريف مي كند كه هرگونه عمل و شريعت و مناسك ديني كه باعث ريختن آب به آسيب دشمن باشد، از مصاديق باطل مقدس و از عوامل تقويت فتنه و دوري از بصيرت است.

امام با آمدن به مكه از يك سو، خود در كنار خانه خدا، نماز جماعتي مستقل تشكيل مي دهد و از سويي ديگر، در حج آن سال زير پرچم يزيد شركت نمي كند.

همچنين با آمدن خود و اهل بيتش به كانوني ترين تجمع مسلمانان يعني مكه سعي مي كند معيار خواص بودن و مرجعيت را به جامعه معرفي كند. مرجعيت علمي و اجتماعي از آن كسي بايد باشد كه در مسير سيره و دستورهاي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و قرآن باشد. يعني معيار با حق و حق شناسي است و افراد را با حق بايد شناخت نه اينكه حق را با افراد و بر اساس موضع گيري آنها. امام با احيا و بزرگ نمايي سيره و گفتار پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله سعي مي كند آن را به عنوان معيار حق در جامعه يادآوري كند و بر اساس آن خواص مدعي (صحابه و تابعين مدعي عبادت و علم و شهرت اجتماعي) را به پرسش و چالش بكشد.

شايد يكي از علل جزع و فزع خواص در برابر امام كه با تمام قوا به نام نصيحت از امام مي خواستند كوتاه بيايد، همين بود كه امام با گفتار و كردار خود موجب بصيرت زايي در جامعه و رسوايي و كسادي بازار آنها شده بود. نمونه آن تيتر آنكه امام تا در مكه بود، همه نماز جماعت ها كساد شده و نماز امام پررونق بود.

مديريت عاشورايي يعني مديريتي كه از يك سو، خواص مدعي و متظاهر را به چالش بكشد و عوام و توده ها را معيار و ملاك تشخيص قرار دهد.

ص: 197

ص: 198

پيامبران و معصومان هم يكي از جلوه هاي ايمان به غيب است. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در دوران رسالت به ويژه در آستانه رحلت، توجهي ويژه به آينده جهان اسلام داشت و در اين زمينه، اخبار غيبي فراواني فرمود. بخشي از اين اخبار غيبي، به آينده دور و بلندمدت مربوط است همانند اخباري كه درباره مهدويت و نشانه هاي ظهور است.

بخش مهم ديگر مربوط به مجموعه رويدادهاي پس از رحلت ايشان تا حادثه عاشوراست. پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله براي اين مقطع در كنار بيان خبرهاي غيبي، برخي از صحابه را به عنوان معيار و نماد در رويدادهاي خاص معرفي مي كند يا نشانه هاي يك رويداد مشخص را بيان مي كند تا وقتي آن اتفاق رخ داد، ديگر بهانه اي براي كسي باقي نماند. اينك با در نظر گرفتن اخبار غيبي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره حوادث نيم قرن پس از رحلت ايشان، با صحابه اي كه نشانه و نماد بصيرت و يا غيب باور راستين بودند، آشنا مي شويم:

_ خبر دادن پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از آزار ابوذر و رحلت غريبانه و مظلومانه او كه نشانه باطل بودن دشمنان او خواهد بود.

_ خبر دادن پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله از شهادت عمار در حالي كه همراه حضرت علي صلي الله عليه و آله است و به دست گروهي شهيد مي شود كه گروه ستم كار و باطل هستند.

_ پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مشتي از خاك كربلا را به همسرش، ام سلمه مي دهد تا نشاني باشد براي زمان تحقق شهادت نواده اش، حسين بن علي عليه السلام .

_ خبر هاي غيبي پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله و حضرت علي عليه السلام درباره موقعيت دقيق و محل شهادت حسين بن علي عليه السلام كه در نهايت باعث شد يكي از صحابه كهن سال پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به نام انس بن مالك اسدي بر اساس همين آگاهي ها، وقتي خبر هجرت حسين بن علي عليه السلام را به مكه شنيد، از كوفه به جاي رفتن به مكه، به سوي كربلا برود و در آنجا بر اساس پيش گويي هاي نبوي و علوي، چشم انتظار آمدن امام حسين عليه السلام بنشيند.

دو _ معياري براي بصيرت با كمك دشمن شناسي

پس از هبوط آدم و حوا روي كره زمين و طراحي دين آسماني براي آنها، طرح و نقشه شيطان در آغاز مواجهه، بي ديني و يا طراحي دين باطل در برابر دين حق بود. در اين مرحله، مرزبندي دين حق و باطل كاملاً مشخص بود، درست همانند مرزبندي

ص: 199

بت پرستي با خداپرستي توحيدي غيب محور. ولي به موازات رشد و گسترش دين حق، شيطان در يكي از خطرناك ترين طراحي هاي خود دست به طراحي نقشه نبرد دين عليه دين زد. بر اساس اين طرح، جريان باطل، جرياني انحرافي در داخل مكتب حق و همراه با بسياري از نشانه هاي آن و البته ميان تهي و بدون حقيقت و واقعيت است.

در اين روش، با طراحي ديني ظاهري همراه با تحريف، اما توخالي كه با دين حق شباهت هاي بسيار دارد، به طراحي نبرد دين عليه دين مي پردازد. از اين منظر، در برابر دين اسلام، مهم ترين دشمن و خطر، نه مشركان و نه اهل كتاب، بلكه منافقان هستند. منافقان، مسلمان نماهاي بدون اعتقاد قلبي هستند كه به تدريج، حتي بسياري از اعمال و مناسك را يا ترك مي كند. يا آنها را از روح خود تهي مي كنند و تنها پوسته اي از آن باقي مي گذارند تا اسم اسلام از آنها حذف نشود.

در عاشورا، يكي از دشوارترين صحنه هاي نبرد و مواجهه سيدالشهدا عليه السلام ، مواجهه با طرح و نقشه در همين حوزه جنگ دين عليه دين و با كمك مقدس نماهاي منافق بود.

امام در قيام عاشورا با نمايش سيره اي شفاف و صريح تلاش مي كند اين دين نماها و رفتار هاي متظاهر را از اسلام راستين متمايز سازد. اين گونه بصيرت عاشورايي متولد مي شود.

بن مايه و روح بصيرت عاشورايي در ميان هجوم و تبليغات سنگين مدعيان دين داري، پرهيز از همراهي و انجام هرگونه رفتار اجتماعي و حتي عبادت اجتماعي است كه كمك يا منفعتي براي جريان باطل داشته باشد. از اين رو، امام در نماز جماعت يا حجي كه زير پرچم يزيد باشد، شركت نمي كند و نشان مي دهد كه در دين داري به جاي تمسك به ظواهر بي روح بايد ظواهر و شعاير ديني را در كنار حقيقت و باطني و اركان واقعي اسلام ديد. هر جا اين شعاير همراه آن حقيقت باطني بود، شعاير ديني است و گرنه شعاري و نشانه اي براي نفاق و ترويج باطل خواهد بود.

ص: 200

است. در اين موارد، اگر حق اقدامي انجام دهد، تمام هجوم ها عليه اش سامان دهي خواهد شد و هر كسي به گونه اي سعي مي كند در برابر آن، مانع يا مزاحمتي ايجاد كند به ويژه اگر باطل لباس دين و تقدس بپوشد. در اين شرايط، مقاومت، صبر و تحمل، استقامت و ثبات قدم در برابر اين وضعيت سخت، نشان دهنده قدرت روحي و اراده اي بسيار بالا و بي نظير است.

امام حسين عليه السلام وقتي قيام خود را آغاز كرد، دشمن اصلي اش، يزيد و امويان بودند، ولي در مدتي كه در مكه مقيم بود، از سوي بيشتر مسلمانان با موعظه و نصيحت و اما و اگرها مواجه شد. در برخي از مراحل نيز خبرهاي ناراحت كننده يا منفي به امام مي رسيد. با اين حال، امام به واسطه انتخاب هدف بسيار بلند خود و به دليل تكيه و اعتماد بر حق تعالي «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا...» در هيچ مرحله اي از قيامش، نه دچار ضعف و سستي شد و نه هيچ گونه ناراحتي از خود نشان داد. حتي ريزش هاي فراوان همراهانش باعث دل نگراني ايشان نشد، بلكه هر چه به لحظات سخت عاشورا نزديك تر مي شد، استوارتر مي گرديد. متن خطبه ها يا دعاهايي كه زمزمه مي كرد، بيانگر اوج قدرت روحي بالا و صلابت و استواري بيشتر ايشان بود.

اين ثبات قدم و استواري يكي از جلوه هاي بارز مديريتي حسيني است. صد البته اين ثبات قدم و مقاومت با تعصب، لجاجت و عناد تفاوت بسيار دارد؛ چرا كه در اين موارد، اصرار بر جهالت و گمراهي، آگاهانه است؛ چيزي كه فطرت انساني هم گواه آن است.

ثبات قدم آن گاه خواهد بود كه هدفي بلند و متعالي و آگاهانه انتخاب شود و مشكل در تنهايي يا هجوم هاي سنگين باطل و كثرت موانع باشد. ثبات قدم يعني اتكا كردن بر حق تعالي و دل از غير او بريدن و در مسير حق سستي نورزيدن.

امام و يارانش در سراسر مراحل قيام در اوج صلابت و استواري و استقامت قرار دارند. يكي از جلوه هاي بسيار بارز استقامت ورزي در ياران حسيني را در كوشش فراوان و خستگي ناپذير و پيوسته حبيب بن مظاهر در شرايط سخت و دشوار كوفه مي توان ديد. او 5 ماه در كوفه با تمام توان در برابر انواع و اقسام مشكلات، ريزش ها و هجوم ها تلاش كرد تا در مقام برترين ياور امام در كوفه ظاهر شود.

ص: 201

ص: 202

ص: 203

به فرموده سكينه بنت الحسين، «آن شبي كه همراه پدرم از مدينه بيرون آمديم، هيچ خانداني مانند خاندان پيامبر هراسان نبود.» اين كاروان وقتي به مكه مي رسد، نزديك 6 ماه به آنجا پناه مي برد.

در طول اقامت امام در مكه، وقتي اخبار امام به كوفه مي رسد و موج نامه نگاري آغاز مي شود. به تدريج، دو گروه به امام مي پيوندند. يكي، آن دسته از خواص شيعه كه اميدي به كوفه ندارند و ديگري، برخي شيعيان خالص كه به بهانه مأموريت رساندن نامه هاي كوفي به مكه مي آيند و در نهايت، همان جا همراه امام مي شوند و به كوفه باز نمي گردند.

در اين مدت، امام يك نامه به شيعيان بصره مي نويسد كه بازتاب آن، آمدن يزيد بن ثبيط بصري و دو پسرش و احتمالاً دو نفر از دوستانش است. در همين مدت هم اندك صحابه علوي از مدينه به امام مي پيوندند.

موقع خروج امام از مكه، از 72 شهيد كربلا، نزديك به 45 تا 50 نفر همراه امام بودند. يك سوم از اين عده، جوانان بني هاشم بودند و يك دوم از شيعيان كوفه. بقيه هم معدودي از صحابه مدينه يا شيعيان بصره بودند كه يك پنجم شهداي كربلا را كه از مكه همراه امام بودند، تشكيل مي دادند.

در اين زمان، جمعي از اعراب از مكه همراه امام شدند كه بعدها در ميانه راه از امام جدا گشتند، ولي عده آنها هم چندان زياد نبود؛ چون امام موقع خروج از مكه اعلان كرده بود مسير نهايي اين كاروان، شهادت است، اگر چه مقصد ظاهري امام در آن زمان كوفه بود. اين عده كه بين 20 تا 30 نفر بودند، در ميانه راه پس از شنيدن خبر شهادت حضرت مسلم و منتفي شدن هرگونه اميد به منافع دنيوي از امام جدا شدند.

از سوي ديگر، هر چه امام به كربلا نزديك تر مي شد و خبرش به كوفه مي رسيد، اندك اندك بقيه يارانش از كوفه به امام ملحق شدند.

اين گونه مشخص مي شود كه در نهايت آمار ياران شهيد امام در كربلا چنين است: در حدود 5 نفر از بصره، در حدود همين عدد از صحابه مدينه، 18 نفر از جوانان بني هاشم و در حدود 7 تا 6 نفر از غلامان اهل بيت و بقيه كه كمي بيش از نصف لشكر امام را تشكيل مي دادند، همگي از شيعيان و ياوران كوفي بودند.

ص: 204

ص: 205

_ تلاش براي اتمام حجت با تمام طبقات جامعه و هشدار دهي به آنها نسبت به مسير آينده جامعه و عبرت هايي كه دامن گير همه آنها خواهد شد.

در نگاهي كلي، سياست تبليغي امام فراگير بود و از واليان اموي شهرها تا علما و هنرمندان و عموم مردم و عموم دشمنانش و حتي عموم حاجيان را شامل مي شد. محتواي سخنانش، تركيبي از راهكارهاي اثباتي و هشدارهاي انذاري بود. سخن آخر اينكه سخنان امام در برخي مواقع چنان اثرگذار بود كه دشمن براي نرسيدن پيام امام به مخاطب، به سروصدا و هوچي گري مي پرداخت. در نهايت، در برابر راهبرد نرم و تبليغيِ قوي امام دست به ارتكاب شديدترين جنايات زد تا شايد بتواند صداي امام را خاموش سازد.

ص: 206

ص: 207

ص: 208

اين گونه است كه قيام سيدالشهدا عليه السلام در تاريخ قيام ها و نهضت هاي بشري، منحصر به فرد ترين و سالم ترين قيام از جهت صداقت، صراحت و شفافيت پيام با دوست و دشمن است و همين امر يكي از مهم ترين عوامل ماندگاري اين قيام در تاريخ است.

دو _ مديريت پيام در جامعه يزيدي

جامعه يزيدي نقطه اوج جامعه باطل در تاريخ بشريت است. در اين جامعه، تلاش مهم و اوليه جبهه باطل در برابر حق، جلوگيري از رسيدن پيام حق به گوش استعدادهاي احتمالي در جامعه اسلامي و بشري است. جبهه باطل براي تأمين اين هدف از يك سو با به كارگيري تمام ابزار هاي سياسي، نظامي و اقتصادي سعي مي كند بين جوامع مستعد و رهبر و مناديان حق فاصله بيندازد، همان گونه كه در جامعه يزيدي با انتصاب عبيدالله بن زياد بر بصره و كوفه سعي شد اين دو شهر را در محاصره كامل از بيرون و در سيطره شديدترين نوع از حكومت نظامي از داخل قرار دهد. دستگاه تبليغاتي يزيد با جلوگيري از رسيدن پيام حق به مردم اين دو شهر و تهديد و تطميع سعي كرد سنگين ترين اتهامات ديني يا حقوقي را بر امام وارد سازد، حتي اتهاماتي كه در حالت طبيعي، باور پذيري آن بسيار سخت است. آنان خارج بودن از دين را به امام و اهل بيت نسبت دادند و امامي را كه همراه برادرش، 20 سال صبر و بردباري را برابر باطل تحمل كرده بودند، به بي قراري، قانون شكني و اخلال در امنيت و نظم عمومي متهم كردند.

يزيديان در نقطه اوج اين بمباران و هجوم نرم افزاري تلاش مي كردند تمام پرونده هاي تاريخ خلافت را به گردن امام بيندازند و او را در قتل عثمان و ديگر شكست هاي جبهه باطل متهم كنند تا به اين وسيله امام در اذهان مسلمانان ساده لوح، مستحق تحقير و نابودي باشد.

جبهه باطل در مكه و مدينه به شخصيت تراشي هاي كاذب براي صحابه و تابعين مي پردازد و به تنوع و تكثر پيام هاي باطل ياري مي رساند تا موقع قيام، فرياد عدالت خواه امام حتي در ميان مظلومان جامعه، بي پاسخ بماند؛ همان مظلوم هايي كه فريفته سروصداهاي گوناگون شده اند و در معرض هجوم تهاجم فكري و فرهنگي جريان هاي گوناگون باطل، قدرت تشخيص پيام صادق از كاذب را ندارند.

ص: 209

اين گونه است كه سيدالشهدا عليه السلام به مدت 5 ماه از مدينه تا مكه و مكه تا كربلا هم خود و هم نامه ها و هم پيك ها و قاصد ها و هم يارانش سراسر فرياد اعتراض هستند، ولي اين تبليغات فراگير در ميان مواجهه سخت افزاري و نرم افزاري يزيديان، مظلومانه، بي پاسخ مي ماند.

ص: 210

توان مند سازي و ارتقاي روحيه و كسب آمادگي براي بلاهاي عظيم و تحمل دشواري هاي شهادت بسيار مفيد و اثر گذار است.

اين برنامه بعدها در كاروان اسارت به رهبري امام سجاد عليه السلام و حضرت زينب عليها السلام براي حفظ روحيه اهل بيت امام نيز به اجرا گذاشته شد. حتي مي توان گفت يكي از بركات قرآن خواندن سر بريده امام پيش روي كاروان اسارت توان افزايي اهل بيت در شرايط و لحظات بسيار سخت اسارت است.

عبادت و عبوديت امام وقتي با فطرت پاكي برخورد مي كرد، باعث جذب او مي شد، البته اگر اغراض دنيوي سد راه او نمي شد. امام در مكه به مدت 5 ماه در مسجدالحرام نماز گزارد و در مسير راه كربلا و در كربلا بسياري نمازها و عبادت ها و عبوديت هاي امام را ديدند، ولي با غفلت و غرور از كنار تنها عبادتي گذشتند كه يادآور عبادت هاي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و اميرمؤمنان علي عليه السلام بود حرّ از لحظه مواجهه با امام تا رسيدن به كربلا 2 تا 3 روز بيشتر با امام نبود، ولي در همين مدت، با رعايت ادب در تمام نمازهاي جماعت امام شركت كرد. وي براي اولين بار در عمر خود، تجربه عبادت واقعي را ديد و همين عامل به شدت او را به هم ريخت تا آن گاه كه صبح عاشورا دوري از امام را نتوانست تحمل كند و براي هميشه به او پيوست.

ص: 211

ص: 212

ص: 213

وحشت دشمن را به دنبال داشت كه در ميانه نماز، هتاكي ها و هجوم هاي دشمن اوج گرفت تا آنجا كه چند نفر از ياران امام در مقام تأمين امنيت ايشان برآمدند و به عنوان «شهداي نماز در كربلا» به شهادت رسيدند.

دو _ ميزان روحيه بالاي ياران امام

ياران امام، انسان هايي داراي خانواده و زندگي و مسائل و مشكلات روزمره بسيار بودند، درست همانند انسان هاي بسياري كه در زمانه آنها بودند. در بسياري از مواقع، مشكلات آنها بيشتر بود؛ چون مُهر محبت علي بن ابي طالب بر پيشاني آنها خورده بود. از اين رو، از بسياري از حقوق اجتماعي محروم بودند. با وجود اين، وقتي صداي ياري خواهي امام به آنها رسيد، با آگاهي از سختي هاي پيوستن به امام، آن را به جان خريدند و خود را به امام رساندند. آنها در مدتي كه با امام بودند، با تشويق ها و تهديدهاي فراواني از سوي دشمن براي جدايي از امام مواجه شوند. از سوي ديگر، امام در جدي ترين تلاش در شب عاشورا، از آنها خواست او را ترك كنند، ولي آنها با اصرار و خواهش و ابراز ارادت قلبي ويژه از امام خواستند آنها را به ياري و ياوري خود بپذيرد و امام چنين كرد.

آنها گاهي نيز با اخبار ناگواري مواجه مي شدند؛ همانند محمد بن بشير كه كوفيان در شب عاشورا، خبر اسارت يكي از پسرانش را در منطقه ديلم به او دادند. خاندانش با اصرار از او خواستند از امام جدا شود و براي آزادي پسرش اقدامي كند، ولي او حاضر نشد براي لحظه اي امام را تنها گذارد (در نهايت، امام اموالي را به پيك كوفي داد تا از طرف محمد بن بشير براي آزادي فرزندش هزينه كنند). اين گونه بود كه ياران حسين با او ماندن تا اين توفيق را بيابند كه در شب عاشورا، هم نوا و هم راز مناجات ها و عبادت ها و عبوديت هاي او شوند.

بازتاب اين عبادت و عبوديت از يك سو به فرموده امام صادق عليه السلام ، رفع حجاب ها از چشمان آنها و ديدن مكان هاي بهشتي شان در شب عاشورا بود. از سوي ديگر، تقويت روحيه آنها در روز عاشورا بود، به گونه اي كه به نوشته برخي منابع، كوفيان در روز عاشورا براي اينكه باعث ريزش نيروها از اطراف امام شوند، تلاش كردند به صورت پيوسته به آنها پيشنهاد امان يا اموال بدهند، ولي آنها نمي پذيرفتند و مي گفتند حسين بن

ص: 214

علي كشته شود، در حالي كه چشمان ما آن را ببيند. در اين صورت، در پيشگاه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله براي ما هيچ عذري نخواهد بود.

همين رفتار آنها در برابر پيشنهاد امان يا مال يزيديان باعث روحيه بسيار بالاي آنها شده بود، به گونه اي كه لشكر كوفه براي كشتن و به شهادت رساندن تك تك آنها دچار زحمت ها و تلفات فراوان شد.

عمروبن حجاج از فرماندهان كوفي به لشكريانش مي گفت: «آنها (ياران حسين) از جنگ جويان شهر (كوفه) هستند؛ كساني كه آرزوي مرگ مي كنند. پس كسي از شما به تنهايي مقابل آنها نرود».

ص: 215

1. امام تا ورود به كربلا، آزادانه، اجازه ريزش نيروها را مي دهد تا هر آن كس كه با اهداف و برنامه هايش ناهمگون است، برود و ياران امام با وجود تفاوت سن و نژاد و طبقه اجتماعي از جهت هدف و اعتقاد، يك دست و هماهنگ شوند.

2. امام در برابر ماجراي محاصره آب، منفعل ننشست و با شكستن محاصره دشمن، قدرت ايماني و رزمي و شجاعت ياران اندكش را در برابر انبوه لشكر دشمن به نمايش گذارد.

3. امام در شب عاشورا، تركيبي از برنامه هاي فيزيكي و رزمي و برنامه هاي عبادي را با استفاده از تاريكي شب و به سرعت انجام مي دهد تا ضمن ارتقاي روحيه ياران در روز عاشورا، مديريت صحنه نبرد در اختيار خودش باشد (اين اقدامات عبارت بودند از: حفر خندق و پركردن آن از هيزم و نزديك ساختن چادرها. بازتاب اين اقدامات، تبديل قرارگاه امام به دژ صحرايي كوچك بود كه از حملات از سمت پشت يا طرفين در امان است و دشمن را ناچار به حمله فقط از روبه رو مي كند).

4. امام در صبح عاشورا با اقدامات تاكتيكي لازم، نيروهايش را در دو مرحله به پايداري ويژه فرا مي خواند، يكي، هنگام تيرباران آغازين است و ديگر، زمان حمله اول دشمن كه حمله اي عمومي است. دشمن با انجام اين دو اقدام، قصد وارد كردن تلفات سنگين بر ياران امام را دارد، ولي نتيجه اقدام اول، تنها زخمي شدن سطحي برخي از ياران امام و نتيجه اقدام دوم، شهادت افرادي كمتر از انگشتان يك دست است. در برابر، با رشادت ياران امام، نقشه دشمن براي انجام حملات گسترده عمومي و پياپي ناكام مي ماند. پس از ساعتي از گذشتن زمان نبرد، وقتي دشمن در تمام نقشه هايش (حمله همه جانبه از همه طرف، تيراندازي گسترده، حمله متمركز و گسترده از روبه رو) ناكام مي ماند، ناچار به نقشه امام تن مي دهد كه همان روش جنگاوري تك به تك و فردي آن هم با پيشگامي ياران امام است.

اين گونه است كه در روز عاشورا هرگاه دشمن با مجموعه اي از رشادت هاي ياران امام روبه رو مي شود، از سر درماندگي، دست به جنايت مي زند، همانند اينكه اولين اقدام براي آتش زدن خيمه هاي امام را در همان صبح عاشورا انجام مي دهد يا اينكه تا يكي از ياران امام به شهادت مي رسد، پيكر مطهر او را مثله مي كنند.

ص: 216

در نهايت، ابتكار عمل حداقل در صبح عاشورا كاملاً به دست امام مي افتد. امام با انجام دادن اين برنامه ها كه منجر به طولاني شدن زمان نبرد تا عصر عاشورا مي شود، اهداف زير را دنبال مي كند:

اتمام حجت هاي پياپي در فرصت هاي مناسب؛

به نمايش گذاشتن استعدادها و ظرفيت هاي يارانش؛

به نمايش گذاشتن چهره باطني دشمن؛

نمايش عمق مظلوميت و غربت اهل بيت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در جامعه اسلامي پس از نيم قرن از رحلت پيامبر؛

آفرينش حماسه اي بي سابقه در تاريخ كه هيچ گاه فراموش شدني نباشد.

روش امام در رسيدن به اين اهداف، استفاده از بهره وري و فرصت سازي است: امام با ارتقاي بهره وري نيروها و ياورانش و با طراحي مناسب قرارگاه و خيمه گاه خود، فرصت زماني لازم و ابتكار عمل را در روز عاشورا به دست مي آورد و دشمن را اسير طرح هاي خود مي كند. ايشان با استفاده از فرصت به دست آمده، تبليغات مناسبي انجام مي دهد كه باعث آشفتگي روحي و رواني دشمن مي شود، به گونه اي كه آنها يا بايد به حق مي پيوستند يا چهره واقعي خود را آشكار مي كردند. اين گونه، در كربلا، مظلوم ترين و بر حق ترين اقليت، چهره باطني و پليد اكثريت يزيدي را رسوا مي كند.

موارد ديگر

_ مديريت بحران، مديريت شرايط اضطراري و خطر پذيري؛

_ شناسايي و شكار فرصت ها، فرصت سازي، فرصت سوزي و گرفتن ابتكار عمل و حفظ آن؛

_ خلاقيت و ابتكار در اوج بحران ها و هجوم ها؛

_ مديريت به اوج رساني مهارت ها و توانايي ها در بحران ها؛

_ تاكتيك هاي غافل گير كننده براي فرصت سازي؛

_ پيش بيني و مديريت خطرهاي احتمالي يا نقشه هاي احتمالي دشمن؛

_ كنترل رفتار دشمن و زمين گير كردن دشمن و به انفعال كشيدن او.

ص: 217

ص: 218

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 219

زيان ندارد. امام پس از عقب نشيني موقت دشمن در آستانه مغرب، يارانش را گرد خود فرا خواند و از آنها خواست او را تنها بگذارند و جان خود را نجات دهند. پس از ابراز موافقت همگي آنها و پس از اقامه نماز مغرب و عشا، امام و يارانش ابتدا چند تاكتيك جنگي را در لشكرگاه خود انجام دادند. آنها ابتدا خيمه ها را كنار همديگر نصب كردند و طناب آنها را بين همديگر چنان بستند تا راه نفوذ از بين خيمه ها وجود نداشته باشد. آن گاه پشت خيمه گاه، خندقي در زمين هاي شني بيابان كندند و آن را از خار و خاشاك بيابان پُر كردند تا سپر حفاظتي خيمه گاه باشد و مانع حمله دشمن از پشت سر گردد. سپس امام و يارانش سراسر شب را به عبادت، نماز، قرآن، دعا و شب زنده داري پرداختند، به گونه اي كه صداي مناجات و تلاوت آنها همانند صداي كندوي زنبور به لشكريان كوفه مي رسيد.

چون سحرگاه شد، امام به يارانش دستور داد در خيمه اي مخصوص به نظافت و غسل بپردازند تا با طهارت كامل به استقبال شهادت بروند. آن گاه پس از نماز صبح كه به جماعت و امامت امام برگزار شد، براي آخرين مرتبه براي يارانش خطبه خواند. در نهايت به آنها فرمود برخيزيد و صفوف خود را مرتب كنيد و آماده شهادت شويد.

دو _ فرصت سازي امام براي مديريت تبليغي در صبح عاشورا

امام حسين عليه السلام براي صبح عاشورا قصد اتمام حجت كامل و جامعي را داشت تا بعدها براي كوفيان يا تاريخ، شك و شبهه اي در حقانيت امام و بطلان يزيد و يزيديان نباشد. مشكل آنجا بود كه صبح عاشورا، لشكر كوفه قصد انجام حمله همه جانبه و سريعي را بدون آمادگي شنيدن حتي يك كلمه از سخنان امام داشت.

صبح عاشورا، لشكر دشمن پس از اولين تيري كه عمربن سعد به سوي لشكر امام انداخت، حمله همه جانبه خود را از همه سو آغاز مي كند، ولي وقتي به قرارگاه امام نزديك مي شوند و آرايش نظامي جديد و برنامه ريزي شده امام را مي بينند، مبهوت و متحير مي شوند. به ويژه خندق آتش در پشت و اطراف خيمه گاه باعث شوكه شدن و زمين گير شدن كامل آنها مي شود. در اين زمان، اول شمربن ذي الجوشن و سپس عبدالله بن ارجوزه با شدت بيشتري شروع به هتاكي و جسارت به امام مي كنند. سخنان ابن ارجوزه، امام را به گونه اي ناراحت مي كند كه با نفرين امام و رم كردن اسب، ابن

ص: 220

ارجوزه به هلاكت مي رسد. با اين كار، لشكر كوفه در بهت و شوك بيشتري فرو مي رود. در اين زمان كه عمده لشكر كوفه هم روبه روي امام قرار مي گيرند تا آرايش جديد پيدا كنند، امام، فرصت مناسب و كافي براي اتمام حجت كردن پيدا مي كند. امام و برخي از يارانش در ساعتي از صبح به سخنراني هاي كوتاهي مي پردازد.

ترتيب خطبه ها و سخنراني ها چنين است:

_ اولين سخنراني: سخنراني آغازين را بُرير بن خضير همداني، معلم قرآن قبيله همدان در كوفه و از شخصيت هاي محترم و شناخته شده در كوفه انجام داد. او ضمن معرفي امام به كوفيان، قصد داشت تصميم نهايي كوفيان را از خودشان بشنود. آنها گفتند كه قصد جنگ با امام را دارند.

_ دومين سخنراني: سخنراني اول امام با كوفيان است. در اين سخنراني، امام خود را به طور مفصل معرفي مي كند و برخي از نامه هاي اشراف را در فراخواندن امام به آنها نشان مي دهد، ولي آنها نامه ها را انكار مي كنند.

_ سومين سخنراني: سخنراني زهير بن قين است. او از كوفيان محترم و بي طرف بود كه به امام پيوست. او دليل پيوستن خود را مقايسه خط اهل بيت با خط يزيد و واليان او از جهت سياسي و اجتماعي مي داند و از كوفيان مي خواهد با مثل اين انديشه ها به حق بپيوندند، ولي كوفيان، او را مسخره مي كنند.

_ چهارمين سخنراني: سخنراني دوم امام بود. امام در اين سخنراني تند و هشدار دهنده، علت گمراهي كوفيان را دنيا پرستي و حرام خواري مي داند و آنها را از آينده شومشان هشدار مي دهد و در نهايت، آنها را نفرين مي كند. سپس عمر بن سعد را خطاب قرار مي دهد و آينده او را پيش بيني مي كند.

_ پنجمين سخنراني: سخنراني حرّ بن يزيد رياحي است. او كه در بازتاب سخنان امام پشيمان شده است، پيش روي دو لشكر به امام مي پيوندد. وقتي توبه اش نزد امام قبول مي شود، از امام اجازه مي خواهد با كوفيان سخن بگويد. اين گونه آخرين خطبه و سخنراني را قبل از شروع نبرد انجام مي دهد.

اين گونه، امام با برنامه ريزي حساب شده، فرصت و زمان كافي را براي سخنراني به دست مي آورد. آن گاه خود و تركيبي از ياران كوفي و شناخته شده، خطابه و اتمام حجت جامعي انجام مي دهند تا گواهي براي كوفيان و تاريخ باشد.

ص: 221

ص: 222

البته در يك مديريت حساب شده، اين بانوان با اينكه با امام در راه كربلا و در كربلا همراه مي شوند، ولي نه بيهوده در جمع نامحرمان حاضر مي شوند و نه با بي صبري و كم تحملي، سدّ راه امام هستند و نه دنبال آرزوها و خواسته هاي خُرد و دنيوي صرف هستند. آنها با درك تمام مسئوليت ها و شرايط و سختي ها سعي مي كنند در هر لحظه و در اندازه توان خود، ياور امام باشند.

رعايت ادب، حرمت ها، نظم و انضباط، از سوي آنها در كربلا تا بدان حد است كه در بعد از ظهر عاشورا و اوج به شهادت رسيدن امام و بني هاشم، با عمل به دستور امام، همگي تحت فرمان حضرت زينب عليها السلام هستند. در صحنه هاي نبرد بني هاشم جز حضرت زينب عليها السلام ، بقيه بانوان حرم بيهوده از خيام بيرون نمي آيند و نامحرمان آنها را نمي بينند و مرثيه سرايي آنها هم در هر جا و بي نظم و دست و پا گير نيست. در دوران اسارت هم رسالت بسيار مهم و سنگين پيام رساني در سايه اقتدار ظاهري دشمن به عهده آنهاست.

در حقيقت، سيدالشهدا عليه السلام با يك تقسيم كار حساب شده تا آن مرحله از قيام را كه مرحله خون و رزم و مبارزه فيزيكي است، خود به عهده مي گيرد. آن مرحله از قيام را نيز كه مرحله پيام رساني در سخت ترين مرحله تاريخ و همراه با خفقان و ديكتاتوري شديد است، به حضرت زينب عليها السلام و بانوان حرم واگذار مي كند تا آنان همانند مرحله اول قيام كه تركيبي از مظلوميت و عاطفه (بيان عاطفي) را مي طلبيد، اين پيام رساني را انجام دهند.

انجام همين پيام رساني عاطفي _ استدلالي هم بايد با رعايت تمامي حريم ها و عفاف ها در عين دارايي ها از علم و فصاحت بيان مي شد. از اين رو، تمامي حضورهاي حرم حسيني در جامعه يا قصرها همراه با هيبت و وقار و ابهت است به گونه اي كه در نهايت، باعث درماندگي دشمن مي شود.

ص: 223

بازتاب فاجعه عاشورا بر بانوان اهلبيت عليهم السلام

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 224

ص: 225

شرايط به طور نسبي آماده مي شود، او عرصه خطابه و بيان و رسالت انتقال پيام را به وليّ زمانش، حضرت زين العابدين عليه السلام واگذار مي كند و اين گونه است كه در شام، شاهد اولين و آخرين خطبه مفصل امام سجاد عليه السلام در دوران اسارت هستيم؛ خطبه اي كه حضرت زينب عليها السلام ، زمينه ساز آن بود.

دو _ بازتاب نقش خاكستري بانوان در جامعه يزيدي

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله وقتي مدينةالنبي را پايه گذاري كرد، كوشيد به طراحي الگوي جامع و كامل يك خانواده اسلامي در قالب ازدواج و زندگاني حضرت علي عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام بپردازد. در اين خانه و خانواده، با اينكه نقش ها از همديگر تفكيك شده بود، از جهت شخصيتي و ظرفيت هاي رشد و تعالي، فرصت ها براي زن و مرد برابر بود. مدير خانه، بانويي بود دانشمند، داراي مهارت هاي بياني و علمي و مديريتي، پرهيزكار و داراي حضور اجتماعي مناسب همراه با حيا و حجاب و عفاف. اين بانوان گه گاه در حادثه اي همانند ماجراي مباهله، پيش روي دوست و دشمن، به معيار و ملاك حقانيت تبديل مي شدند يا با حضور و سخنراني منحصر به فرد خود تاريخ ساز شدند يا مديريت پشت جبهه جنگ به عهده آنها بود.

پس از رحلت پيامبر اكرم عليه السلام و بازگشت تدريجي ارزش هاي جاهلي در دوران خلافت خلفا، اگر چه زنان گاهي در صحنه فتوحات نقشي داشتند، براي رشد و تعالي معنوي اخلاقي و به ويژه علمي و ديني زنان، طرح و برنامه اي ايجاد نشد. آن گاه كه نظام شهري مثل كوفه و بصره ايجاد شد، زن كوفي و يا زن بصري، زني بود كه غالباً دنيايش در محدوده خانه اش مي گذشت و تمام تلاش او تشويق همسران دنيازده براي تحصيل رفاه بيشتر بود. در آستانه قيام سيدالشهدا عليه السلام ، نه در مدينه، نه در مكه و نه حتي در بصره و كوفه، زناني نبودند كه از جهت علمي و ديني يا اجتماعي بتوان آنها را شايسته توجه دانست. حجاز، شاهد انبوه زناني است كه همانند مردمان خود، ساكت و بي اعتنا از كنار تحولات جاري مي گذشتند. در كوفه هم اگر در دوره اي، مردان تحت تأثير هيجانات اجتماعي يا سخنراني ها قرار مي گيرند، گه گاه بي تدبيري و بي بصيرتي اين زنان به حدي مي رسد كه آنها از يك سو، همسرانشان را تشويق مي كنند به جنگ امام بروند تا به غنيمت برسند با

ص: 226

اينكه مي دانستند هم امام و هم يارانش اگر چه اندك هستند، ولي در اوج شجاعت و مهارت رزمي قرار دارند.

اين گونه است كه در جامعه يزيدي، زن به عنصري درجه دوم و مكمل دنيا پرستي مردان تبديل مي شود و سدّ راه او در مسير خير و سعادت قرار مي گيرد تا عاملي باشد براي توسعه فرهنگ منحط سكوت و بي اعتنايي و همراهي با باطل در جامعه يزيدي.

ص: 227

و استقلال، پويايي و نشاط و سرزندگي آن منحصر به فرد است بر خلاف ديگر فرقه هاي اسلامي كه دچار ايستايي، روزمره گي و ركود و سكون فرهنگي و اجتماعي شدند از آن زمان، عاشورا به يكي از اركان هويت فرهنگي جامعه شيعه تبديل مي شود و باعث مي گردد جاذبه اي فطري و عاطفي براي تشيع ايجاد شود كه همواره باعث جذب انسان هاي حق طلب به سوي آن شود و تشيع در مسير تاريخ، هميشه روندي روبه رشد داشته باشد.

از اين منظر، مديريت فرهنگي يعني تركيب احساسات و عواطف با عقلانيت و دين ورزي بر اساس دين حق به گونه اي كه بر اساس آن، آداب و رسوم و عرف اجتماعي توليد شود تا روحيه نشاط را در جامعه بدمد. اين همه در جامعه شيعه، در عاشورا ريشه دارد؛ عاشورايي كه تركيبي از مظلوميت و عاطفه و ايثار و حماسه و شهادت و اسارت در عين آزادگي است.

ص: 228

گاه شمار زندگاني امام در دوران اسارت (از كربلا تا مدينه)

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 229

چرا دشمنان تاريخي تشيع همواره از گسترش فرهنگ عاشورايي در جوامع خود وحشت داشته اند؟ چگونه فرهنگ عاشورايي در جغرافياي جهان اسلام باعث ايجاد جاذبه و هم گرايي بين مسلمانان (شيعه و سني) و حتي بين مسلمانان و غير مسلمانان شده است؟

رويدادهاي معاصر امامت امام سجاد

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

امام و جريان هاي داخلي تشيع

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 230

ص: 231

بر اساس اين پيشينه ها و تلاش ها به طراحي ساختار اجتماعي و اقتصادي مستقل مي رسد. سرانجام در زمان امامت امام زمان، آخرين عنصر غيبت و انتظار به هويت آينده نگر شيعه تبديل مي شود تا تشيع بر هويت عاشورا كه بنيان و ساختار ساز است و هويت مهدويت و انتظار كه آينده ساز است؛ به پويا ترين مذهب در جهان بشريت تبديل گردد.

سيره رفتاري و گفتاري امام ناظر به شرائط زمانه

1. سيره رفتاري

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

امام و احياگيري در تشيع و تسنن

لطفاً براي مشاهده نمودار به فايل پي دي اف مراجعه كنيد

ص: 232

دو _ نگاهي تطبيقي به فرهنگ اهل بيتي و فرهنگ اموي

فرهنگ را به مجموعه آداب و رسوم و شعار ها و شعاير تعريف كردند؛ يعني رفتار هاي عمومي كه عرف و عادت جامعه شده است و به گونه اي در اخلاق اجتماعي مردم ريشه دارد. فرهنگ در همگاني شدن يك هيجان و عاطفه و احساس مشترك ريشه دارد. وقتي كه اين احساس مشترك، خود را در يك شكل و قالب نشان دهد، به فرهنگ تبديل مي شود.

در مكتب حق همانند تجربه مدينةالنبي و تجربه اهل بيت پس از عاشورا سعي مي شود با نگاه جامع به انسان و نياز هاي فردي و احساس عاطفي و خلق و خوهاي اجتماعي، اين هيجان در دو چارچوب عقل و دين تعريف و كنترل گردد و رشد يابد.

از اين رو است كه فرهنگ ديني ناب همانند فرهنگ عاشورايي در اوج جمع گرايي بين عقلانيت، احساس و عاطفه و دين گرايي است. سرّ ماندگاري عاشورا هم در همين ابراز احساسات و اجراي شعاير عاطفي با پشتوانه عقلاني _ ديني است.

در برابر، نظام فرهنگي باطل قرار دارد. نظام و مكتب باطلي همچون خلافت يزيد از يك سو چون تعريف و نگاهي ناقص از انسان و دين دارد، از باز توليد فرهنگ ديني و اجتماعي مناسب باز مي ماند. از اين رو است كه در جامعه اي همانند جامعه يزيدي ديروز يا وهابي و سلفي معاصر، دين داري به مناسكي خشك، بي روح و به دور از نشاط و پويا سازي اجتماعي تبديل مي شود. از آنجا كه بشر بدون نشاط فرهنگي و آداب و رسوم اجتماعي كه هيجان آفرين باشد، نمي تواند زندگي كند، اگر در جامعه ديني، اين پاسخ ها را از دين نگيرد، گرفتار فرهنگ سازي هاي انحرافي يا تهاجم فرهنگي خواهد شد. از اين رو، شاخصه جامعه اموي و يزيدي از جهت ديني و مناسك ديني، سردي و جمود و ركود و سكون و در يك كلام، سلفي گرايي (به معني درجا زدگي و روزمره گي) است و از جهت فرهنگي، روي آوردن به غنا، شرب خمر و مفاسد و گناهان هيجان و احساسات دروني آدمي با مناسك خشك و بي روح تأمين نمي شود. در جامعه يزيدي، مدينه و مكه از يك سو، كانون تاريخ و نمادها و مناسك ديني است و از سوي ديگر، به تدريج به كانون غنا و آواز خواني تبديل مي شود. در جامعه حسيني، هم عبادتش بانشاط و هيجان آفرين است و هم فرهنگش عبادي و ديني است.

ص: 233

ص: 234

سيدالشهدا عليه السلام در طول دوران امامت و قيام، هم خود الگوي تمام نماي عدل است، هم سيره رفتاري و اجتماعي او سراسر عدل است. سيره مديريتي ايشان هم در تعامل با دوست و دشمن مبتني بر عدالت است و هم از بن مايه هاي اصلي قيامش، دعوت به عدالت و دوري از ظلم است.

به همين دليل، اولين گام در اصول بارز مديريت معصومانه اهل بيت، توجه به عدالت و مساوات در استفاده از فرصت ها و بهره وري از نعمت ها يا انس و بهره مندي از محضر امام در مسير رشد و تعالي است.

در كاروان امام، تا وقتي فردي با امام همراه بود، از همه فرصت ها و امكانات مثل همه بهره مند بود و حتي مي توانست از محضر امام به راحتي استفاده هاي علمي و اخلاقي را ببرد. اصولاً يكي از عوامل ماندگاري و رشد و در نهايت، شهادت موالي و غلامان امام، درك اعمال مساوات و عدالت از سوي امام بين آنها و ديگر افراد در تمامي حقوق و منافع بود.

عدالت امام حتي در طول سفر و در صحراي كربلا به گونه اي بود كه در ارتباط و همراهي بين اصحاب خود و اهل بيت خود افراط و تفريط نداشت و بر اساس سيره عادلانه اش به همه همراهان توجه لازم را داشت. امام حتي در آستانه خروج از مكه همه معترضان و يا ناصحان را با سعه و شرح صدر يكسان به حضور مي پذيرفت (البته پاسخ هاي امام به اندازه شخصيت يا دانش آنها متفاوت بود).

از جلوه هاي بسيار بارز مديريت مساوات و عدالت محور امام، عدالت و مساوات امام با يارانش در آستانه رفتن به نبرد يا در آستانه شهادت بود، به گونه اي كه بين صحابي و غيرصحابي، مسنّ و جوان، غلام و آزاد، هاشمي و غير هاشمي تفاوتي نگذاشت و تا آنجا كه مي توانست، در آخرين لحظات زندگاني يارانش بر بالين شهدا حاضر مي شد.

امام در كنار اين رعايت همه جانبه نسبت به عدالت ورزي سعي مي كرد جامعه اي را كه به ظلم پذيري روي آورده است، را به حركت در آورد. در حقيقت، امام با تركيب نمايش عملي عدالت در جامعه كوچك خود در كنار راهبرد نرم و برنامه ريزي تبليغاتي اش كه عليه ظلم ديني يزيد، به حركت آفريني در جامعه اسلامي مي پرداخت. از اين رو، بخش مهمي از پيام هاي امام در برنامه ها و خطبه هايش، ناظر به برانگيختن همين حس فطري عدالت خواهي و دور كردن جامعه از ظلم پذيري بود.

ص: 235

جلوه هايي از مديريت عدالت ورز امام:

_ تأكيد امام مبني بر شرط بودن عدالت در خليفه؛

_ تعادل و اعتدال پيام هاي امام بين آسيب شناسي و ارائه راهكار با خوف و رجا آفريني؛

_ حمله شديد امام نسبت به گسترش روحيه ظلم پذيري در جامعه؛

_ معرفي الگوي شخصيتي يارانش مبتني بر عدالت و اعتدال.

ص: 236

ظلم پذيري و گسترش ظلم چه نسبتي مي بيند؟ امام، نقش خواص را در ترويج اين روحيه چگونه مي بيند؟ امام در مديريت تبليغي خود چگونه از يك سو انديشه و رفتار خواص را به چالش مي كشد و از سوي ديگر، چگونه تلاش مي كند روح عدالت گرايي را در آنها يا جامعه تزريق كند؟

اصولاً سير كاروان قيام و اسارت در جغرافياي شهرهاي اسلامي مهم آن زمان در نمايش عملي عدالت براي آنها چه تأثيري دارد؟

2. طرح امام براي معرفي همه جانبه عدالت و مساوات و قسط چيست؟ جاذبه هاي عدالت در كاروان و جامعه حسيني چيست؟ امام چگونه در صحنه عاشورا، اوج عدالت ورزي و مساوات را به نمايش مي گذارد؟ عدالت چگونه از جلوه هاي بارز شخصيتي ياران امام است؟

3. چگونه مساوات و عدالت حسيني بعدها خود را در فرهنگ عاشورايي نشان مي دهد؟ (در پديده اي همانند هيئت كه همه يكسان و هماهنگ و همراه با هم و فارغ از اسم ها و رسم ها با تأثير پذيري از عاشورا، جمع مي شوند و در خوبي ها و كمبود هاي هيئت با هم همراه هستند. يا چگونه به تدريج عدل و عدالت به يكي از اصول مكتب شيعه در برابر تمام مكاتب ديگر اسلامي تبديل مي شود؟

چرا امروزه هر كس بخواهد شعار انقلاب و عدالت اسلامي را به صورت راستين و مستمر بدهد، بايد متوجه عاشورا و ارزش هاي آن شود؟

ص: 237

امام براي اينكه بازتاب عدالت را نشان دهد، مجموعه همراهان و جامعه كوچك خود را براي مردم مدينه و مكه و كوفه به نمايش گذارد تا حجت بر آنها تمام شود.

جلوه هايي از عدالت گرايي و مساوات امام در جلوه هاي گوناگون مديريتش چنين است:

_ امام از يك سو در آن دوران كه به ترتيب افراد مستعد براي قيامش مشغول است، بين جوانان بني هاشم و غلامان و موالي خود، فرصت هاي برابر براي رشد و تعالي را فراهم مي كند؛

_ معيار ايشان هنگام قيام و در مقام تفويض مسئوليت ها، شايسته سالاري است. از اين رو، امام در صورت احراز شايستگي فردي، او را انتخاب مي كند و ديگر طبقه و جايگاه اجتماعي آن فرد برايش مهم نيست. امام همان گونه كه مسلم بن عقيل را به عنوان نماينده ويژه اش به كوفه مي فرستد، سليمان بن ابي رزين از غلامانش را به عنوان پيك و فرستاده ويژه به بصره اعزام مي كند.

_ از جهت تبليغي و پيام رساني، امام در مكه و مسير راه و حتي در كربلا همواره تلاش مي كند در مقام ابلاغ پيام حق و فطرت برانگيزي به گونه اي عمل كند كه پيامش به همگان برسد و اتمام حجتي بليغ و فراگير داشته باشد. امام در اين موارد ضمن اينكه با خواص اعم از صحابه و اميران و فرماندهان جلسات و ديدارهاي ويژه دارد، براي عموم مردم يا لشكريان دشمن هم فرصت كافي و شايسته و مناسب پيام رساني را فراهم مي كند.

_ نقطه اوج عدالت ورزي امام در مقام مديريتش در روز عاشورا آشكار مي شود، آن گاه كه هنگام شهادت يارانش، بين غلام و آزاد، جوان هاشمي و جوان تازه پيوسته به امام، صحابه مسن و خدمت كاري گم نام تفاوتي نمي گذارد و تا آنجا كه بتواند، سعي مي كند هنگام شهادت، بر بالين همه آنان حاضر شود و سر آنها را به دامان بگيرد.

دو _ فرهنگ عاشورايي و عدالت گرايي در برابر فرهنگ اموي و ظلم پذيري

معاويه پس از صلح با امام حسن عليه السلام به مدت 20 سال تلاش كرد خلافت را براي هميشه در خاندان بني اميه تثبيت كند. او براي تحقق اين خواسته اش، شروع به جعل يا تحريف برخي از اصول اسلامي كرد. او به جاي اصل امر به معروف و نهي از منكر، اصل لزوم اطاعت مطلقه از خليفه را جاي گزين كرد و در مقام تثبيت خلافت، مسئله قضا و قدر به معني جبر گرايي را رواج داد. همچنين در برابر ضرورت تحقق عدالت،

ص: 238

اولويت داشتن مسئله امنيت و حفظ نظام موجود را طراحي كرد. او پس از ايجاد تدريجي اين اصول فكري، با خريدن و جذب و كمك جمع فراواني از صحابه و تابعين سعي در ترويج اين اصول فكري در جهان اسلام كرد.

پس از شهادت امام مجتبي عليه السلام كه آن هم توطئه اي از سوي معاويه بود، جهان اسلام به چنان سكوت و رضايت به ظلم و انحراف تن داده بود كه به سب و لعن كردن امام علي عليه السلام راضي شده بود. سب و لعني كه ظاهرش، هتك حرمت و شخصيت اميرمؤمنان علي عليه السلام بود و باطنش، سب و لعن اصول شخصيتي و حكومتي او همچون عبوديت و عدالت بود.

معاويه آن گاه كه سب امام و بي توجهي به عدالت را نهادينه ساخت، مسئله خلافت و ولايت عهدي يزيد را مطرح ساخت. در اين شرايط، بديهي بود هر كس خلافت يزيد را مي پذيرفت، در ضمن هم قبول مي كرد فسق و فجور و ستم يزيد ضرري به خلافت او نمي زند. اين سخن به اين معناست كه پذيرش خلافت يزيد، امضايي بود بر ظلم پذيري و ترويج فسق و فجور علني در جامعه اسلامي و اين امور، دليل لبريز شدن تحمل امام در برابر خلافت يزيد بود.

بعد ها كه حماسه حسيني رخ داد، مهم ترين دست آوردش، جلوگيري از نابودي فرهنگ اهل بيت بود. از آن پس، جهان اسلام به دو جبهه تقسيم شد. يكي، جبهه اي كه مبتني بر عدالت و عبوديت گرايي و طرفدار اهل بيت پيامبراكرم صلي الله عليه و آله بود و جبهه اي ديگر كه با امضاي ظلم پذيري و اعتراض نكردن به رواج مفاسد اجتماعي، در جبهه يزيديان ماند. بر اساس سنت هاي تاريخي مورد تأكيد قرآن، سرانجام روزي فرا خواهد رسيد كه جامعه اسلامي و بشري از اسارت در گرداب ستم و فسق و فجور خسته مي شود و فرياد اعتراضش را بلند خواهد كرد.

ص: 239

متأسفانه يكي از روحيه هاي فراگير در جامعه، نهادها و سازمان ها، رواج روحيه بي اعتنايي، غفلت يا مسئوليت گريزي است. گسترش اين روحيه يا ناشي از فرد گرايي و راحت طلبي فردي يا شيوع استبداد سياسي و اجتماعي و ترس هاي ناشي از آن است. بازتاب اين وضعيت، خالي كردن صحنه از حضور اجتماعي و واگذاري كامل آن در اختيار باطل و گمراهان خرد و كلان است.

در مديريت ديني كه نقطه اوج آن، مديريت عاشورايي سيدالشهدا عليه السلام است، مسئله گسترش بخشي به روحيه و احساس مسئول بودن و آن گاه حساب رسي و حساب خواهي، اصل بسيار مهمي است.

در اين مديريت، هر انساني در حد مقدورات خود نسبت به جامعه و حضور مؤثر در آن نقش دارد.

در مديريت ديني، ميزان حضور يا غيبت مؤمنان و مسلمانان از ايفاي نقش اجتماعي است كه باعث كمرنگي يا پررنگي جبهه باطل مي شود. از اين رو، هر مسلماني به ميزان حضور يا سكوت خود در تحولات اجتماعي، مؤثر يا مقصر است. در مديريت ديني _ عاشورايي، تلاش براي به صحنه كشاندن مردم است و در مديريت يزيدي، تلاش براي قعود و بي اعتنا كردن و به سكوت كشاندن آنها.

براي نمونه، در سال آخر خلافت معاويه، مراسم حج، شاهد حضور انبوه صحابه و تابعين است؛ صحابه اي كه همه سر در لاك خود دارند و مراقب هستند حج آنها به عنوان عبادتي فردي، درست انجام شود. امام ناگهان در صحراي منا، آنها را به خيمه خود فرا مي خواند و جمع بسياري از آنها را گرد مي آورد. آن گاه در خطبه اي طولاني، آنها را محترمانه و به طور ضمني سرزنش مي كند و مسئوليت هاي اجتماعي آنها را يادآوري مي كند. از آنها مي خواهد پس از بازگشت از حج به تدريج، فعاليت اجتماعي خود را آغاز كنند و از سياست سكوت و قعود دست بردارند.

پس از آغاز قيام سيدالشهدا عليه السلام ، مهم ترين برنامه حضرت، تلاش براي حساس سازي و به حركت در آوردن جامعه بر اساس مسئوليت پذيري در هر سطح است. امام در اين مسير تبليغي، تلاش گسترده اي را آغاز مي كند كه از عام و خاص و صحابه و تابعين، مردان و زنان را شامل مي شود و در ضمن سعي مي كند روحيه و احساس مسئوليت را در تك تك مردم بيدار و فعال كند.

ص: 240

امام در مكه به روش تبليغ مستقيم و براي كوفه و بصره با نامه نگاري به اين مهم مي پردازد. امام در مسير راه مكه تا كربلا با هر كس روبه رو مي شود، او را به انديشيدن درباره اوضاع موجود فرا مي خواند و تلاش مي كند غيرت ديني او را تحريك كرده و به گونه اي مستقيم يا غيرمستقيم، سكوت و بي اعتنايي او را ياري رسان به استمرار انحطاط موجود بداند.

پس از شهادت سيدالشهدا عليه السلام ، رسالت كاروان اسارت هم توبيخ جوامع گوناگون به دليل مسئوليت گريزي آنها بود؛ مسئوليت گريزي و سكوتي كه دست يزيديان را در جنايت آفريني آزاد گذاشت.

پس از عاشورا هم نقطه امتياز بزرگ تشيع كه در فرهنگ و مديريت عاشورايي ريشه دارد، همين توجه به وظيفه مسئوليت پذيري و احساس مسئوليت همگاني است. بر اساس مكتب تشيع، همه افراد نه تنها خود بايد نسبت به اوضاع جاري احساس مسئوليت كنند. بلكه بايد با الگوگيري از مديريت عاشورايي نسبت به تعميم و گسترش بخشي اين احساس در جامعه ياري رسانند. البته تلاش تاريخي اسلام غيرعاشورايي، ترويج سكوت مقدس بوده و هست.

ص: 241

اعتراض ناشي از احساس مسئوليت باشد، مي تواند در مسير آن مانع ايجاد كند، درست همانند رفتار صحابه و تابعين موعظه گر امام در مكه.

ص: 242

جمع مي گردند. آنها در آنجا فرصت بيشتري دارند و بهترين گردهم آيي را در حج فراهم مي سازند. از اين رو، امام در اقدامي بي سابقه، جمعي از بني هاشم و انصار طرفدار خود را به آنجا فرا مي خواند و از آنها كه همه از صحابه و تابعين هستند و به صلاح و عبادت معروفند و در منا حضور دارند، مي خواهد به خيمه ايشان بيايند.

در نهايت، 700 نفر كه در حدود دويست نفر از آنها صحابه و بقيه تابعين هستند، جمع مي شوند. امام خطبه اي مفصل براي آنها مي خواند و بعد از حمد و ثناي حق تعالي به آنها مي فرمايند: «شما شاهد اعمال اين خليفه طغيانگر (معاويه) درباره ما و شيعيان ما بوده ايد. اينك مي خواهم براي شما سخناني بگويم. اگر راست بود، تصديق كنيد و گرنه تكذيب كنيد. شما را به خداوند قسم مي دهم به حق خداوند و پيامبرش بر شما و به حق خويشاوندي كه با پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله دارم، سخنم را بشنويد (و در نقلي فرمود: سخنم را بشنويد و بنويسيد). چون به شهر و ديار و قبايل خود رفتيد، آن را به آنها كه ايمان و اطمينان داريد، برسانيد و از آنها دعوت به عمل آوريد؛ چون بيم آن دارم كه اين امر كهنه گردد و حق از بين رود و مغلوب گردد. (اگرچه او در كتابش مي فرمايد:) خداوند، نور خود را به اتمام مي رساند، اگرچه كافران را خوش نيايد (صف: 8) آن گاه حضرت آيه هاي نازل شده در شأن اهل بيت را براي آنها بيان كرد و از آنها بر شأن نزول آنها اقرار گرفت. در نهايت، دوباره به آنها تأكيد كرد كه وظيفه آنها رساندن پيام امام به مردمان مستعد در سرزمين هاي گوناگون اسلامي است. در انتها فرمود: شما اي مردم، اگر ما را ياري نرسانيد و در خدمت ما نباشيد، هر آينه ستمگران بر شما نيرو گيرند و در خاموش كردن نور پيامبر شما بكوشند».(1)

دو _ معيارسنجي ريزش ها و رويش ها در طول مسير بر اساس ميزان احساس مسئوليت و غيرت ورزي

سيدالشهدا عليه السلام از وقتي پا در مسير كربلا گذاشت و از مكه خارج شد، تا وقتي كه در آستانه ورود به كربلا بود، هر از چندگاهي با فردي يا عده اي در مسير روبه رو مي شد. مسير بيش از هزار كيلومتري مكه تا كوفه اگر چه از ميان صحراي بزرگ عرب

ص: 243

مي گذشت، در آن زمان چون در آستانه مراسم حج بود، خالي از جمعيت نبود. همچنين در نزديكي اين مسير، در برخي مناطق، برخي از قبايل هم زندگي مي كردند. از اين رو با عده اي از افراد كه در آمد و شد با آن قبايل هم بودند، احتمال ديدار بود.

در آغازين روز حركت، امام در 8 ذي الحجه با فرزدق شاعر روبه رو مي شود. فرزدق همراه مادرش عازم حج است. در انتهاي مسير در روز اول محرم، يك روز پيش از ورود به كربلا نيز با عبيدالله بن حر جعفي روبه رو مي شود كه در حال گريز از كوفه است. امام در طول اين مسير، با هر فردي از دوستان يا افراد متعلق به گروه ها يا جريان هاي ديگر روبه رو مي شد، آنها را به همراهي و مبارزه و قيام براي احقاق حق و ابطال باطل دعوت مي فرمود. واكنش افراد در برابر امام بر سه گونه بود. عده اي كه تعدادشان بسيار محدود و معدود بود، پس از شنيدن سخنان امام و برانگيخته شدن حس غيرت و مسئوليت در درون آنها همانند زهير بن قين در نهايت به امام مي پيوستند. عده اي ديگر همانند طرماح بن عدي كه ادعاي علاقه مندي به امام را هم داشتند، در مواجهه با امام مي پذيرفتند كه مسئوليت ياوري امام را دارند، ولي مسئوليت هاي خانوادگي نظير آذوقه رساني به خاندان و قبيله اش را مهم تر مي ديدند.

در دسته سوم هم عده اي همانند عبيدالله بن حر جعفي بودند. با اينكه امام به ديدارش آمد و با نهايت مهر و برهان و استدلال با او سخن گفت، ولي به امام بي اعتنايي كرد. سردي رفتار او با اينكه ادعاي شجاعت و پهلواني را داشت، به گونه اي بود كه امام نسبت به آينده نابسامانش هشدار داد.

اين گونه مشخص مي شود مسئوليت گرايي يا مسئوليت گريزي از عوامل سفيدي و سياهي در عاشوراست و ناتواني در طبقه بندي و اولويت بندي مسئوليت هاي اهم و مهم، عامل خاكستري شدن خواهد بود.

ص: 244

و از پذيرش يا تحمل نظام، سازمان و رهبري يا مديريتي كه باعث ذلت پذيري مي شود بپرهيزد.

امام در مهم ترين پيام هاي تكرار شونده خود در طول قيامش، نتيجه آشكار و پنهان، حال و آينده پذيرش خلافت يزيد را به نهايت ذلت و اهانت و تحقير شخصيتي رسيدن مسلمانان مي داند و همين عامل يكي از علل مهم مخالفت امام با خلافت يزيد است. امام با طراحي شعار «هيهات منا الذله» سعي مي كند شعار عزت و كرامت و ارزش انساني را احيا كند كه از مهم ترين ارزش ها و دست آوردهاي اسلام است. از اين رو مديريت عزت محوري و ذلت گريزي يكي از شاخصه هاي مهم در مديريت امام در طول قيامش است. امام از يك سو در طول قيام از هر رفتاري كه نماد و نشان ذلت پذيري باشد، با هوشياري كامل پرهيز مي كند. در مقابل واليان و فرماندهان يزيد در مدينه و مكه و كربلا هرگز حاضر به ذلت پذيري نمي شود و حتي از انجام دادن مراسم حج زير لواي يزيد ابا دارد و در برابر، با نمايش مديريت و سيره عزت آفرين سعي در مديريت كرامت بخشي به انسان هاي اطراف خود دارد.

جلوه هاي مديريت ذلت گريز و عزت آفرين امام چنين است:

_ مديريت تربيتي امام براي جوانان بني هاشم باعث تربيت و رشد آنها در اوج عزت و كرامت انساني مي شود؛

_ امام در مواجهه با صحابه و مردم حجاز با راه اندازي مديريت تبليغي خود به سكوت ذلت آفرين آنها اعتراض مي كند؛

_ امام در طول قيامش، كارواني كوچك از اهل بيت و يارانش با خود همراه دارد كه مهم ترين نشانه آنها ذلت گريزي است. آنها با اينكه با امان نامه دشمن روبه رو شدند تا نجات يابند، ولي حاضر به پذيرش زندگي با ذلت نگرديدند.

ص: 245

ص: 246

چگونه با مديريت تبليغي ارزش هاي عاشورايي مبتني بر عزت طلبي و ذلت گريزي مي توان به گسترش اسلام راستين و تشيع كمك كرد؟

ص: 247

نخواهد رسيد. سرانجام صبح عاشورا كه كوفيان به صراحت از امام مي خواهند به بيعت با يزيد تن در دهد، ايشان جمله معروفشان را مي فرمايد كه «هيهات منا الذله».

دو _ سرانجام ذلت پذيري

آن گاه كه سيدالشهدا عليه السلام قيام خود را آغاز كرد، چهار شهر در برابرش قرار داشتند كه مي توانستند به صورت مستقيم، مخاطب پيام هاي عزت و ذلت گريز امام باشند. از اين چهار شهر، دو شهر مكه و مدينه در منطقه حجاز و بصره و كوفه در عراق بودند. امام در آغاز قيام به هيچ وجه در مدينه نماند و درنگي نكرد و حتي پيامي هم براي آنها نفرستاد؛ چرا كه اقامت 10 ساله امام در شهر فرصت كافي براي اتمام حجت و هم شناس نامه شهر را در اختيار امام گذاشته بود. امام مي دانست مردم مدينه پس از رحلت پيامبر اكرم عليه السلام به غنايم فتوحات فريفته شده و تا آن زمان با سكوت و بي اعتنايي خود به هرگونه خلافتي راضي شده بودند. البته مردم اين شهر سه سال پس از قيام سيدالشهدا عليه السلام وقتي با ظلم فراگير و فسق آشكار يزيد مواجه شدند، دست به قيامي كور زدند؛ قيامي كه سرانجام قتل و غارت مدينه، هتك حرمت مسجد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و در نهايت بيعت بازماندگان شهر به عنوان برده و كنيز با فرمانده يزيد بود.

اين وضعيت در مكه هم حاكم بود امام نزديك به 5 ماه در مكه ساكن بود، ولي چندان خطابي با مكيان نداشت. سرانجام آنها هم اين بود كه در مدت 10 سال، دوبار زير حمله سنگين امويان قرار گرفتند و در نهايت هم با ذلت و خواري با حجاج بيعت كردند.

در اين مدت، كانون دعوت امام معطوف به عراق و البته شهر كوفه بود، ولي مردم اين دو شهر از ترس و وحشت و با پذيرش ذلت و پستي يا در كنج خانه ها پنهان شدند يا به مصاف امام آمدند. سرانجام ذلت پذيري آنها، مبتلا شدن به 10 سال جنگ و درگيري و قتل و غارت و پس از آن، تحمل 20 سال امارت بسيار ظالمانه و تحقيرآميز حجاج بن يوسف ثقفي بود.

از اين رو امام در طول قيام از منظر قانون سنت هاي الهي به طور پيوسته از مخاطبان خود مي خواست كرامت و عزت خود و دين خود را حفظ كنند. به نظر امام، اگر آنان به بهانه آزمندي و دنيا پرستي به هرگونه تحقير خودخواسته تن بدهند، اين ذلت به

ص: 248

سنتي طولاني و فزآينده تبديل خواهد شد و حتي آنها را هم از زندگي دنيوي معمولي و ساده دور خواهد ساخت.

ص: 249

نظامي دشمن است. آن گاه كه امام در عصر تاسوعا متوجه نقشه اصلي دشمن در صحنه نبرد مي شود، تلاش مي كند در جمع بين بررسي شرايط محيطي و كشف طرح و نقشه دشمن، بهترين تاكتيك را طراحي و اجرا كند.

موارد زير از جلوه هاي بارز مديريت عاشورايي است:

_ سنجش و ارزيابي پيوسته مدعيان همراهي؛

_ كنترل و مراقبت و نظارت بر رفتار دشمنان.

ارزيابي شرايط حال و آينده و آماده سازي نيرو ها حتي براي مراحل ميان مدت و بلندمدت ناظر به همين نكته است كه امام وقتي در ارزيابي شرايط، ضرورت استمرار قيام حتي پس از شهادت خود را در نظر مي گيرد، اهل بيت را با خودش همراه مي كند تا پرچمدار مراحل بعد باشند. اين گونه مديريت عاشورايي، درسي مهم به عاشورازيستان مي دهد كه در مراقبت و ارزيابي برنامه هاي خود بايد آينده و عاقبت هر برنامه و حتي مراحل پس از آن را هم بنگرند و بر اساس آن، خود يا نيروهاي مناسب را براي آن شرايط آماده كنند.

از اين منظر است كه از شب تا عصر عاشورا، امام به حضرت زينب عليها السلام و ديگر بانوان توجهي ويژه دارد تا با نظارت بر كنش ها و واكنش هاي آنها در مقايسه با ميزان نزديكي به اوج بحران و فاجعه، آنها را براي مواجهه كامل با مسئوليت هاي خود آماده سازد. امام در اين مرحله ضمن توجه به احساسات و عواطف و هيجان هاي آنها به مديريت و آماده سازي آنها براي مواجهه با بزرگ ترين فاجعه ها و پذيرش سخت ترين مسئوليت ها مي پردازد.

ص: 250

ص: 251

نسبت به ارزيابي و آماده سازي حضرت زينب عليها السلام ) اصول اين سيره مراقبتي امام چيست؟

ص: 252

دو _ شيوه ارزيابي سنجي امام از ميزان صداقت و آمادگي همراهانش

آن هنگام كه امام قصد حركت از مكه به سوي عراق را داشت، چون هنوز احتمال و زمينه براي پيروزي نسبي امام در كوفه فراهم بود، جمعي كه همراه امام به راه افتادند، از نظر كمّي قابل توجه بود و به حدود صد نفر، كمي بيشتر يا كمتر مي رسيد. امام هنگام خروج از مكه به صورت ضمني به شهادت خود اشاره كرده بود، ولي تا رسيدن خبر شهادت حضرت مسلم عليه السلام در ميانه راه به صراحت و مكرر از آن سخن نفرموده بود. از اين رو، جمع همراه امام در حدود 100 نفر بودند، ولي از آنجا كه قصد آفرينش قيام و حماسه اي عظيم و تاريخي را داشت، نيازمند آن بود كه محترمانه به ارزيابي و پالايش آزادانه همراهانش بپردازد.

شيوه و برنامه امام براي اين مهم بر سياست و صداقت و شفافيت امام مبتني بود. ارزيابي سنجي با كمك آزادي جريان مبادله در اطلاعات بود به اين معنا كه امام در طول نهضت، چيزي به نام اخبار محرمانه به ويژه نسبت به اخبار بد و مأيوس كننده نداشت و با فراهم كردن شرايط آگاهي همگاني از خبرها و جريان آزاد مبادله آن سعي مي كرد به ارزش يابي و ارزيابي همراهان خود بپردازد. امام در اين مسير، از مقطع رسيدن خبر شهادت حضرت مسلم عليه السلام تا شب عاشورا، با مبادله آزاد اطلاعات و آزمودن همراهانش با ارائه مكاشفات و رؤياهايش يا ارائه اخبار غيبي، با آنها درباره سرانجام مسيري كه مي روند، سخن گفت و آنها را در مواجهه با امان نامه هاي دشمن آزاد گذاشت. همه اين موارد، ابزاري است براي سنجش صداقت و تاب و توان مدعيان همراهي.

فرآيند اين ارزيابي ناظر به اهميت طرح و برنامه امام، هر چه به عاشورا نزديك مي شود، روندي فزآينده دارد و آن گاه كه در شب عاشورا به مرحله اطمينان و پالايش كامل مي رسد، پايان مي گيرد.

اين اصل ارزيابي و ارزش يابي تدريجي با كمك آزمون با شرايط و موقعيت هاي سخت به همراه فرصت سازي براي كسب آگاهي آزادانه، سياست كنترلي امام در برابر كوفيان هم است. امام در مواجهه با نامه هاي دعوت كوفيان در آغاز دعوتش نه ذوق زده شد و نه نسبت به آنها بي اعتنا بود، بلكه در برنامه ريزي منظم، ادعا و عمل آنها را ارزيابي كرد تا به آشكار سازي ماهيت واقعي آنها از پيوندزني بيهوده قيام تاريخي خود با انسان ها يا جامعه كم ظرفيت پرهيز كند.

ص: 253

ص: 254

_ سيدالشهدا عليه السلام و مكاشفاتي كه شب عاشورا براي يارانش داشت و باعث ثبات و اطمينان خاطر ايشان شد.

_ هشدار امام در روز عاشورا نسبت به آخر و عاقبت كوفيان در آينده نزديك و ميان مدت (سياستي كه پس از ايشان كاروان اسارت در سراسر جهان اسلام به اجرا گذاشت و نسبت به آينده نزديك و شوم جهان اسلام هشدار هاي فراوان داد)؛

_ امام و هشدار دادن به ذلت و زبوني مسلمانان در آينده.

ص: 255

باشد؟ چگونه اين تهديد و تشويق هاي ديني بر اساس الگوي سنت ها تعريف مي شود؟ تفاوت اين روش و مبنا با روش باطل در اين زمينه چيست؟

2. سيدالشهدا عليه السلام در طول قيام خود چگونه بر اساس قانون سنت ها از سياست و مديريت تهديد و تشويق براي همراهي جامعه با قيام خود استفاده مي كند؟ در اين سياست ها، تهديدها بيشتر است يا تشويق ها؟ امام در تهديد هاي خود بر چه مفاهيم يا مصاديقي تأكيد مي كند؟ آيا بين بيان هاي هشداردهنده امام در حجاز و عراق، تفاوتي ديده مي شود؟ چرا؟ آيا امام در طول نهضت براي جامعه يا يارانش بيان تشويقي دارد؟

چگونه كاروان اسارت مديريت تهديد و هشدار ديني و عاشورايي را استمرار مي دهد؟ هدفش در اين مقطع چيست؟

3. مديريت تهديد و تشويق سياست يزيدي چگونه در جامعه اسلامي به ويژه در كوفه اجرا مي شود؟ اين مديريت چگونه باعث مرگ روحيه انساني و احياي چهره درنده خويي و حيواني گمراهان در جامعه كوفه شده بود؟ راهكار جبهه حق براي خنثي سازي سياست هاي تهديدي باطل چيست؟ آيا سيدالشهدا عليه السلام در كربلا براي سعي در خنثي سازي مديريت تهديدي ابن زياد بر كوفيان تلاش كرد؟

ص: 256

نشدن قاعدين، هر چه به عاشورا و كربلا نزديك مي شود، سعي مي كند بر اساس پيش گويي هاي غيبي بر شدت و جزئيات تهديد ها بيفزايد تا احتمال نفوذ و اثر گذاري يا ايجاد رعب و هراس ناشي از آن فزوني يابد. امام اوج اين تهديد ها را در برابر فرماندهان و لشكريان كوفه در كربلا انجام مي دهد، به گونه اي كه آينده تاريك كوفه و برخي از آنها را دقيقاً بيان مي كند.

در برابر، مديريت تشويق امام، متوجه نتايج و آثار همراهي با ولايت و اهل بيت عليهم السلام است. اين تشويق ها هم در آغاز، عمومي و ناظر به حيات طيبه دنيوي است، ولي وقتي اكثريت جامعه، امام را رها مي كنند و جز اندكي با امام نمي مانند، ايشان پس از اتمام حجت متعدد با آنها و آزاد گذاشتن شان براي رفتن، چون استقامت و صلابت آنها را مشاهده مي كند، به پاس معرفت و اطاعت آنها، بنا به برخي روايات، در شب عاشورا، مقام هاي بهشتي را به يارانش نشان مي دهد.

از سوي ديگر، امام نسبت به كاروان اسارت و بانوان حرم در شب و روز عاشورا ضمن بيان روز هاي سخت و دشوار آنها، سرانجام آنها و رسالت شان را ختم به خير و درخشان و موفقيت آميز ترسيم مي كند تا در آستانه روز هاي سخت پيش رو، با روحيه اي قوي پا در اين مسير بگذارند.

دو _ بررسي تطبيقي كاركرد تهديد در دو جبهه حق و باطل

هشدار و انذار يكي از روش هاي تربيتي در زندگي بشر است و اصولا زندگي و جامعه بشري را بدون آن نمي توان كنترل و مديريت كرد. از اين رو هم در مديريت حق محور و هم در مديريت باطل گرا، تهديد و انذار جايگاهي ويژه دارد. اين اشتراك تقريباً اشتراكي در لفظ است وگرنه تعريف، ماهيت و روش هاي تهديد و انذار در دستگاه حق و باطل، با هم بسيار تفاوت و فاصله دارد. اين تفاوت و فاصله را از منظر و آيينه عاشورا بهتر مي توان بازشناخت.

در مديريت عاشورايي سيدالشهدا عليه السلام ، تهديد رويكرد گفتاري دارد. به اين معنا كه امام بدون اينكه عامل ارعاب و وحشت باشد، صرفاً وعيد مي دهد. البته اين وعيد امام در سنت هاي الهي ريشه دارد و از باب عاقبت نمايي و تجسم اعمال است. در حقيقت، اما م هشدار مي دهد اگر جنايت و فاجعه عاشورا رخ دهد، اين فاجعه چون سنگين ترين

ص: 257

جنايت در تاريخ درگيري حق و باطل خواهد بود، عواقب و نتايج آن نيز بر اساس قانون سنت مي تواند بدترين سرانجام را براي جانيان داشته باشد. اين تهديد و هشدار و انذار چيزي نيست جز بازتاب اعمال خود جنايت كاران. از اين رو، سيره انذار دهي امام به جاي تحقق عملي انذار بر آگاه سازي و عاقبت نمايي است.

در مديريت يزيدي، تهديد، رويكرد عملي و اجرايي دارد آن هم در شديدترين نوع خود كه با هدف ارعاب و ايجاد وحشت و هراس و خفقان اجتماعي است. براي تحقق اين تهديد، تمام ابزار هاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و نظامي به كار گرفته مي شود. اين تهديد، نه وعيد، بلكه واقعيتي اجتماعي است كه باعث ركود و نابودي ارزش ها، روحيه ها و انديشه ها در جامعه مي شود.

اين گونه مشخص مي شود كه انذار در بيان سيدالشهدا عليه السلام ، وعيدي تفكربرانگيز و به صورت مشروط است، ولي انذار در روش يزيد، اجراي خشن ترين رفتارها با هدف نابودي احساسات و انديشه هاست.

ص: 258

اسلامي اموي و امثال آن تأكيد دارد. معيار جامعه اسلامي اموي، گذشته گرايي و نفي امكان بازگشت به تجربه مدينه فاضله نبوي است. در مقابل، شعار امام در قالب اصلاح يا دعوت به سيره پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله با رهبري خودش، اعلام امكان تحقق مدينة النبي در تمام زمان هاي پس از پيامبر به دست اهل بيت عليهم السلام است. البته شرط تحقق آن آرمان شهر، خواست و اراده جدي مردم است. از اين رو، امام آشكارا در برابر سكوت و سكون گرايي كه از مباني جامعه اموي است و هدفش، ايجاد رضايت مندي نسبت به جامعه يزيدي است، به مخالفت مي پردازد. آن گاه تلاش مي كند با بالابردن سطح آگاهي و توقع مردم، آنها را از باقي ماندن در وضع موجود منصرف سازد و حالت آينده نگري ديني و انتظار در آنها ايجاد كند و آنها را رو به آينده اي مقدس و متعالي به حركت در آورد.

امام مي دانست كه به دليل رسوخ شديد جاهليت در جامعه معاصر خود، اين دعوت به انتظار و حركت دعوت صرفاً به سوي خودش به تنهايي نيست و نمي تواند باشد. از اين رو، دعوت امام در خطبه منا در سال 59 ه .ق و در ديگر سخنراني هاي مهمش، دعوت به بازگشت به خط اهل بيت عليهم السلام است؛ خطي كه با رهبري امامان معصوم از اهل بيت عليهم السلام ، به صورت پيوسته با انتظار و حركت ملازم است تا آن گاه كه به جهاني سازي عبوديت و عدالت منجر شود.

از اين رو، يكي از ارزش هاي بلند عاشورا، تغيير نگاه از سكون و سكوت گرايي به سوي انتظار و قيام خواهي است كه لازمه اش، داشتن نگاه به آينده و آينده نگري است. امام همواره در حجاز، عراق و كوفيان، آنها را از عاقبت و آينده همراهي با يزيد و امثال او انذار مي دهد و سنت هاي خداوند را يادآوري مي كند و فرداي آنها را بدتر از امروز آنها مي داند. بديهي است سخن گفتن از آينده نگري وقتي جواب مي دهد كه افراد از جهت مباني ارزشي و بينشي، آينده نگر باشند و اين آينده نگري وارد همه جنبه هاي هويتي، ارزشي و ديني افراد و جامعه شود.

بر اساس اين ارزش عاشورايي كه امامان بعدي در قالب فرهنگ انتظار و مهدويت توسعه دادند، هويت تشيع تكميل مي گردد. به اين ترتيب، آينده نگري و مديريت

ص: 259

آينده نگري، انتظار و دل بستگي نداشتن به وضع موجود و تلاش براي جهاني سازي ارزش هاي حق به يكي از اركان تشيع تبديل مي شود.

ص: 260

برنامه فطري تشيع در جمع بين زمان ها ناظر به تعريف هويت (گذشته)، رسالت (آينده)، مسئوليت و تكاليف پويا (حال) چگونه باعث ايجاد جاذبه جهاني براي تشيع شده است؟

3. تشيع با عاشورا به عنوان هويت پيشينه و ارزش ساز و مهدويت انتظار و آينده ساز شناخته مي شود. چگونه تركيب اين دو عنصر باعث تمايز تشيع از تمام مكاتب و فرقه ها و مذاهب (رجعت گرا) شده است؟

اصولاً نسبت مهدويت با عاشورا در چيست؟ چرا مهدويت شيعي (بر اساس فلسفه تاريخ شيعه) بدون عاشورا بي معناست؟ آيا عاشوراي بدون مهدويت (همانند مكتب شيعي زيديه يا اسماعيليه) هم بي معنا نخواهد بود؟

ص: 261

يا به اصطلاح، اهل سنت به معني عدالت همگي صحابه نيست. به گواهي آيات فراواني از قرآن كه به بحث نفاق يا بهانه گيري هاي صحابه مي پردازد، معلوم مي شود جامعه اسلامي در زمان پيامبر، تازه در آغاز راه اسلامي شدن است. در مراحلي همانند جنگ بدر براي آنها فضيلت ارزشي اثبات مي شود، ولي اين صرفاً ارزشي است، نه تمدني و مطلق كه باعث ركود و روزمره گي خود آنها و جوامع پس از آنها شود.

بر اساس اين نگاه، دين واحد حق در طول تاريخ هيچ گاه گذشته گرا يا واقع گرا به معني ساكن در زمان حال نبوده است. بر اساس فلسفه تاريخ دين حق، تا جهاني سازي معنويت و عدالت توحيدي فراهم نشود، دين حق به آرامش و قرار و اطمينان خود نخواهد رسيد. اين آينده نگري و پرهيز از سكون گرايي يكي از مهم ترين پيام هاي عاشورايي براي جامعه اسلامي آن زمان و هميشه تاريخ است.

دو _ معضل سلفي گرايي از جامعه يزيدي تا تمامي جوامع اسلامي معاصر (بيداري اسلامي در تقابل با سلفي گرايي)

امام وقتي قيام خود را آغاز و به مكه هجرت كرد، بلافاصله عده اي از صحابه نمايان مدعي علم و دين نزد امام آمدند و با نصيحت گري و موعظه به اصرار از امام خواستند همانند آنها و تمامي افراد ديگر جامعه، ساكت و آرام بنشيند تا مبادا آرامش و امنيت جامعه، به هم ريزد. آنها امام را به سكوت و سكون و قعود دعوت مي كردند تا همانند آنها به وضع موجود راضي باشد.

امام در برابر آنها با يادآوري ارزش ها و گفتار و سيره پيامبر تأكيد مي كرد هدف پيامبر هيچ گاه رسيدن جامعه اسلامي به جامعه يزيدي آن هم همراه با سكوت و سكون و رضايت به ظلم و فساد نيست. ايستادگي اكثريت جامعه اسلامي به نام خلافت يزيد در برابر سيدالشهدا عليه السلام ، بعد ها باعث مرزبندي روشن اسلام اهل بيتي و عاشورايي از اسلام خلافتي و اموي شد؛ يعني به تدريج، مرزبندي كلي بين دو الگو از اسلام ايجاد شد. اسلامي كه به ركود و سكون و قعود و رضايت به وضع موجود دعوت مي كرد و هيچ گونه آينده اي را تعريف و ترسيم نمي كرد و تمام ارزش ها و افتخاراتش را در گذشته، آن هم گذشته تحريف شده جست وجو مي كرد. اين اسلام با ارائه نظريه مدينه فاضله در گذشته و تمام شدن آن عملاً جامعه را به روزمره گي مي كشاند.

ص: 262

اسلامي ديگر كه اسلام اهل بيتي بود، هماهنگ با فطرت، مدينه فاضله را در پايان تاريخ جست وجو مي كرد و تمام ارزش هاي گذشته را هم به عنوان هويتي كه محرك آفرين است، مطرح مي كرد؛ هويت هايي كه بايد پويا، انتظار ساز و نشاط آفرين باشد.

از آن پس، در تاريخ اسلام، شاهد تقابل دو نظريه كلي بوده ايم. از يك سو، تشيع و اسلام اهل بيتي است كه پيوسته به آينده نگري دعوت مي كند و در برابر آن، تمام فرقه ها و مذاهب رسمي و كوچك و بزرگ اسلامي بودند كه به سلفي گرايي دعوت مي كنند. سلفي گرايي كه به معني بزرگ نمايي گذشته و دوران صحابه و تابعين و نوميدي از بازگشت دوباره آن دوران است، رضايت دهنده به وضع موجود و دعوتگر به آرامش و سكوت و قعود در هر شرايطي است.

اين گونه، در تاريخ اسلام، جوامع اسلامي به جاي رشد و بالندگي، هر روز دچار روزمره گي، عقب ماندگي و انحطاط بيشتر مي شوند؛ چرا كه زمانه و تمدن در حال پيشرفت است، ولي گذشته گرايي چنان مقدس مي شود كه هرگونه اعتراض به وضع نابسامان موجود و متفاوت بودن تو را ممنوع و حرام اعلان مي كند. البته اين وضعيت تا ابد نمي تواند ادامه پيدا كند؛ چون سرانجام فزوني ظلم و تبعيض به جايي مي رسد كه ديگر ماندن در گذشته گرايي جواب نمي دهد و فطرت ها در برابر دين هاي مدعي به پا بر مي خيزند. درست همانند وقتي كه فطرت جوانان مسلمان خسته از قرن ها ظلم و ستم مقدس، پس از مواجهه و مشاهده با نظريه اسلام آينده نگر اهل بيتي و كسب افتخارات آن در جهان معاصر مبتني بر ارزش هاي عاشورايي، ناگهان به خروش در مي آيد و به پا مي خيزد. فطرت ها ياد مي گيرند ديگر نمي توانند ستم را تحمل كنند. اين گونه است كه بيداري اسلامي متولد مي شود، همان بيداري كه اگر درست مديريت شود، مي تواند به آينده گرايي مقدس روي آورد و بر اساس ارزش هاي عاشورايي، شعار ذلت گريزي و عزت مداري و عدالت خواهي را جهاني سازد.

ص: 263

ص: 264

در اين مجموعه سعي شده، حداقل متناسب با يك دهه محرم و در يك سير محتوايي منظم، به اين بررسي تطبيقي و كاربردي بپردازيم و بتوانيم از جامعه عاشورايي، پلي به جامعه اسلامي كنوني بزنيم، به اميد آنكه با عبرت گرفتن از شخصيت هاي معمولي سفيد، سياه و خاكستري، بهتر بتوانيم امام زمانمان عجل الله تعالي فرجه الشريف را بشناسيم.

ص: 265

_ جايگاه اين موضوع در سخنان يا سيره امام حسين عليه السلام در طول تاريخ؛

_ بررسي موضوع از منظر يك موقعيت و سه وضعيت اجتماعي و شخصيت هاي آن زمان

_ وضعيت ها و شخصيت هاي سه گانه؛

_ نتيجه گيري و جمع بندي با رويكرد عاشورا و انتظار.

2. چون هدف، كاربردي كردن رخدادهاي عاشورا براي زندگي روزمره خود و انسان هاي جامعه است، از شخصيت پردازي امام و بني هاشم به دليل جايگاه و تربيت ويژه آنها پرهيز شده است تا امكان هماننديابي و الگوبرداري راحت تر شود.

3. در اين اثر، سعي بر شخصيت شناسي بر اساس منابع معتبر دست اول و رويدادهاي مستند است. از اين رو از شخصيت ها و رويدادپردازي هاي غيرمستند، پرهيز و از حاشيه پردازي هاي احساسي و افسانه اي دوري شده و سعي در عدم تكرار در استفاده از شخصيت ها در غالب موارد، به جهت رعايت تنوع و توسعه در كميت افراد و پرهيز از تكرار است.

4. شخصيت پردازي تفصيلي و تبيين مقايسه اي به مخاطبان واگذار شده و به جهت اختصار و رعايت امانت در مستند ها، از استشهاد هاي قرآني و حديثي درباره ديگران پرهيز شده است و اين امر مهم را به عزيزان و مجالس و محافل گوناگون واگذار كرده ايم.

5. ظرفيت بالاي اين گونه تحليل شخصيت هاي عاشورايي براي انجام دادن فعاليت هاي گوناگون هنري به ويژه در حوزه ادبيات داستاني و نمايشي.

6. طرح كلي برنامه: در اين مجموعه براي رسيدن به هدف الگوگيري و كاربردي شدن شخصيت شناسي مخاطبان از صحنه عاشورا تلاش شده است 12 قسمت براي 12 برنامه در نظر گرفته شود كه هماهنگ با رويكرد محتوايي بر اساس سير منطقي محتوا و مباحث و نظام خطابه در دهه محرم پيش مي رود. از اين رو، سير مباحث از آغاز تا شب تاسوعا بر محوريت سياه، سفيد و خاكستري مي گذرد، ولي شب عاشورا به سر مرتبه سفيدي اختصاص دارد و پس از آن، رويكرد اصلي پي گيري مي شود.

ص: 266

1

حس نياز فرهنگ يابي نيازي از امام اجتماعي

2

آگاهي و شناخت يا ايمان روي تخصص

3

انتظارشناسي

4

دين و دنيا

5

وابستگي ها، دل بستگي ها

6

يك اعتبار يا تخصص

7

جريان سازي يا دنباله شدن

8

فرصت ها و انتخاب ها

9

حريم ها وحرمت ها

10

مراتب ياوري

11

حق زنان

12

نقش سازي يا عبرت شدن

سير محتوايي بحث در يك جدول شخصيت شناسي كلي چنين است:

ص: 267

اعتبار و تخصص

ابو ثمامه/ ابوالشعثاء

فرزدق/ ابراهيم اشتر

حرمله/ حميد بن مسلم/ عمرو بن حجاج

جريان سازي

حبيب بن مظاهر

ابن عمر

شمر

فرصت ها و انتخاب ها

سليمان غلام حضرت

عقبه بن سمعان

غلام شمر و ابن زياد

حريم و حرمت

حر

پيام رسان خبر شهادت حضرت مسلم

عبدالله بن ارجوزه

كثير بن شهاب

حق ياوري

(مراتب سه گانه سفيدي)

انس بن مالك اسدي

برير خضير

حبيب بن مظاهر

نقش زنان و همسران

ماريه سعديه

همسر عبدالله بن عمير

نوار همسر خولي

دختر عمارة بن عقبه

فرهنگ سازي يا عبرت شدن

جابر بن عبدالله انصاري

ابن حر جعفي

عمر سعد

متن محتوايي و تفصيلي اين برنامه چنين است:

ص: 268

به ديگر سخن، ابتدا يافتن انساني كامل و آن گاه تلاش براي الگو گيري از او در جهت كمال انساني در تمام ابعاد وجود انساني مطرح مي شوند. چه بسيارند انسان هايي كه بر اساس ميل فطري خود به الگويابي روي مي آورند، ولي به جاي انتخاب انسان كامل صرفاً متوجه ابعاد زميني و مادي و جسماني خود مي شوند و انسان هاي ناقص و گمراه را به عنوان الگو و امام و پيشوا خود انتخاب مي كنند و از انتخاب و پيروي امام و انسان كامل احساس بي نيازي مي كنند. همين نقطه، سرآغاز انحراف و گمراهي آنهاست.

اين موضوع را ابتدا در سخنان امام و آن گاه ازمنظر سه موقعيت و يك انتخاب تاريخي بررسي مي كنيم.

در محضر سخن و سيره امام حسين عليه السلام

الف) ضرورت انتخاب الگو و هوشياري در اين زمينه

امام حسين عليه السلام در راه عراق با مردي به نام بشر بن غالب اسدي روبه رو شد كه از آن حضرت درباره آيه 171 سوره اسرا (و روزي كه هر گروهي را به پيشوايشان فرا مي خوانيم) پرسيد. پس امام فرمود:

آري، اي برادر اسدي، امام و پيشوا بر دو گونه است؛ امامي كه به هدايت مي خواند و امامي كه به گمراهي دعوت مي كند. پس هر كس كه امام حق و هدايت را اجابت كند، به بهشت رهنمون گردد و هر كس امام باطل و گمراهي را پاسخ گويد، به آتش در آيد.(1)

ب) روش هر يك از امامان حق و باطل

امام در نامه اش به مردم بصره درباره الگوي امام حق مي فرمايد:

من، شما را به كتاب خدا و سنت پيامبرش فرا مي خوانم؛ چرا كه سنت او را كشته و بدعت را احيا كرده اند. اگر گفتارم را بشنويد و فرمانم بريد، شما را به راه راست هدايت كنم و سلام و رحمت خدا بر شما باد.(2)

ص: 269

از سخنان آن حضرت عليه السلام در توصيف مسير امام باطل و جامعه باطل، سخني است كه به فرزدق در ميانه راه عراق گفت:

اينان مردمي هستند كه در پيروي شيطان پابرجايند و خداي رحمان را پيروي نمي كنند و در زمين فساد را رواج داده و حدود خداوندي را باطل كرده اند. شراب مي نوشند و اموال فقرا را ويژه خود ساخته اند. من سزاوارترم كه به ياري دين خدا برخيزم وآيين او را گرامي بدارم و در راه دينش جهاد كنم تا كلمه خدا، برترين باشد.(1)

ج) سرانجام انتخاب و همانندي هر يك از اين دو الگو چنين است

مردي نزد اميرمؤمنان علي عليه السلام آمد و از آن حضرت درباره معني كلمه «ناس» در آيه 122 بقره پرسيد. آن حضرت پرسشگر را نزد سيدالشهدا عليه السلام فرستاد. او از آن حضرت از معني كلمات «ناس» و «اشباه الناس» و «نسناس» پرسيد. آن حضرت فرمود:

ناس يعني ما اهل بيت كه خداوند، مردم را به پيروي از ما حتي در جزئيات اعمال حج توصيه كرده است.

اشباه الناس يعني شيعيان و دوستان ما، به دليل آيه 36 ابراهيم كه مي فرمايد: هر كس از من پيروي كند، از من است.

نسناس يعني همين توده گمراه و مردم بي خبر از ما كه خداوند درباره آنها مي فرمايد: «آنان نيستند مگر همانند حيوانات و بلكه گمراه تر از آنان هستند». (فرقان: 44) (2)

البته از نگاه و منظر سيدالشهدا عليه السلام ، انس و ارتباط با اهل بيت، خيرات و بركات فراواني دارد كه نمونه آن چنين است:

از سخنان سيدالشهدا عليه السلام است كه مي فرمايد:

هر كس به سراغ آيد، يكي از اين چهار مورد بهره او گردد: يا نشانه اي استوار از توحيد و معرفت ديني به او رسد؛ يا حكم و قانوني درست و عادلانه را بشنود و

ص: 270

ببيند؛ يا برادري پرسود و منفعتي بهره او گردد؛ يا دست كم (ثواب) هم نشيني با علم و دانشمندان بهره او گردد.(1)

يك موقعيت، سه انتخاب

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله با توصيه و سفارش به ثقلين رحلت مي كند، ولي نيم قرن پس از رحلت پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله و پس از گذشت يك نسل از جامعه اسلامي؛ نظام خلافت و امويان تلاش مي كند بعد از غصب خلافت، اين حس نياز به اهل بيت پيامبر را به اطاعتي كوركورانه از خلفاي فاسد تبديل كند. در كشاكش تبليغات فكري و فرهنگي نظام خلافت و امويان در طرد مسلمانان به ويژه نسل هاي دوم و سوم جامعه از اهل بيت، وضعيت اجتماعي مردم نسبت به احساس نياز يا عدم نياز به انسان كاملي چون سيدالشهدا عليه السلام در لايه هاي طبقات گوناگون اجتماعي چنان آشفته و پراكنده مي شود. در اين صورت، نه تنها ديگر جايي براي اهل بيت در حجاز و شام نمي ماند، بلكه حتي در عراق هم تلاش ها براي قطع رابطه شيعيان عراق از ديدار ها با امام درضمن سفر حج صورت مي گيرد. تا در كنار ايجاد برنامه هاي تبليغي و فرهنگي انحرافي در عراق باعث دوري و احساس بي نيازي هر چه بيشتر توده ها جامعه از امام گردد.

موقعيت مورد نظر: حس نياز يا بي نيازي نسبت به امام معصوم (انسان كامل) و بازتاب هاي اجتماعي آن:

الف) وضعيت سفيد: جون (حوي) غلام ابوذر

او غلامي گم نام بود كه ابوذر او را خريد. مدتي در خانه ابوذر بود تا اينكه رخداد تبعيد و رحلت ابوذر پيش آمد؛ رخدادي كه زمينه ساز آزاد شدن او از سوي ابوذر بود.

او كه در خانه ابوذر با كيستي و چيستي خود تاره آشنا شده بود و تنها پاسخ درست را نزد اهل بيت مي ديد، پس از رحلت ابوذر به خانه اهل بيت آمد و چنان اصرار كرد تا ماندگار شد. پس از شهادت اميرمؤمنان علي عليه السلام و امام مجتبي عليه السلام ، 10 سال، خدمت گزار سيدالشهدا شد. سرانجام همراه ايشان به كربلا آمد و هنگام رزم عاشورا در برابر

ص: 271

اصرارهاي امام بر رفتن او، شهادت در ركاب امام را نقطه هويت و رمز جاودانگي خود اعلام كرد.(1)

نمونه ديگر: در زماني كه والي مدينه در زمان معاويه مانع ديدار مردم عراق در ضمن سفر حج با امام در مدينه مي شد يا بيشتر مردم به طمع هداياي معاويه راهي شام مي شدند، جمعي از شيعيان كوفي به ديدار امام در مدينه رفتند. آنجا گفتند: «ما به خاطر دينمان نزد شما آمده ايم.» امام لحظه اي سر به زير افكند و آن گاه فرمود: «هر كس ما را دوست دارد..... فقط براي خدا و رسولش در روز قيامت همراه ما خواهد بود...».(2)

ب) موقعيت خاكستري: بي اعتنايي يا سرگرداني نسبت به انتخاب الگوي معصوم

احساس بي نيازي مراتبي دارد كه در مرتبه خاكستري و اوليه آن، سرگرداني وحيرت در انتخاب است كه به همراه بي اعتنايي و بي توجهي به مسئله الگو و پيشوا است. در اين وضعيت، فرد يا جامعه، نه پيشواي حق و نه پيشواي باطل را انتخاب نمي كند و در يك برزخ سرگردان زندگي مي كند. اين وضعيت براي سال هاي سال دامن گير شهر مدينه و حتي مكه بود.

امام سجاد عليه السلام مي فرمايد:

«در دور شهر مكه و مدينه براي ما اهل بيت حتي 20 نفر دوستدار يافت نمي شود».

در اين شهر، عمرو بن حنظله پسر حنظله غسيل الملايكه از نسل دوم انصار و صحابه است و ده پسر دارد كه آنها نسل هاي سوم جامعه اسلامي هستند. اينها از نظر فكري و ديني، نه متمايل به اهل بيت هستند و نه متمايل به حكومت امويان. در سال دوم حكومت يزيد، پس از حادثه عاشورا و البته بدون طرح و برنامه مشخص به قيام عليه يزيد دست مي زنند. البته وضعيت قيام آنها به گونه اي است كه هنگام قيام، نه آنها به اهل بيت و امام سجاد عليه السلام توجهي دارند و نه امام سجاد عليه السلام به آنها. حتي امام سجاد عليه السلام موقع قيام آنها از شهر مدينه خارج مي گردد تا از آسيب هاي آن به دور باشد.

ص: 272

در اين سال ها، آقازاده هاي انصار هم ساكن مدينه هستند، ولي در برزخ خاصي سرگرم زندگي ظاهري و متوسط خويش شده اند و احاديث نبوي و حضور اهل بيت در مدينه معنا و جايگاه خاصي نزد آنها ندارد.

ج) وضعيت و موقعيت سياه: ايجاد الگو هاي بدلي در برابر امام معصوم

در جامعه رويگردان از اهل بيت و تعاليم پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ، خيلي زود الگوها و جريان هاي سياسي و فكري ايجاد مي گردد تا مردم به آنها مشغول شوند و از اهل بيت روي بگردانند. در اين ميان، چه بسيارند آنها كه عالمانه و آگاهانه در برابر اهل بيت مي ايستند و به نفي آنها مي پردازند.

روزي ابن عباس در مسجدالحرام مشغول تدريس براي شاگردانش بود و سيدالشهدا عليه السلام هم در گوشه اي نشسته و تك و تنها مشغول عبادت بود. در اين حال، نافع بن ارزق (از خوارج عراق) وارد مسجد شد و جمع كلاس ابن عباس را كه ديد، به آن سو رفت و كمي گوش كرد. پس برخاست و گفت: «اي ابن عباس، به مردم درباره مورچه و شپش فتوا مي دهي؟ براي من از خدايي كه مي پرستي و اوصاف او، بگو!» ابن عباس از سخنان او به فكر فرو رفت.

سيدالشهدا عليه السلام كه سخنان آنها را شنيده بود، رو به نافع كرد و فرمود: «ابن ارزق، نزد من بيا تا پاسخ تو را بگويم.» نافع گفت: «من از تو سؤال نكرده ام!»

ابن عباس گفت: «اي ابن ارزق، اين حسين بن علي عليه السلام و از اهل بيت پيامبر است».

نافع كه اصرار ابن عباس را ديد، به ناچار رو سوي امام كرد و به ناچار گوش به سخنان امام سپرد. پس از آن با اين سخن گفتن به امام كه: «شما قومي و مردمي ستيزه گر هستيد»، از آن جمع دور شد.(1)

نمونه هاي ديگر

شقيق از علماي تابعين كوفه چند سال ساكن مدينه بود و در اين مدت جز شاگردي عايشه نكرد.(2)

ص: 273

نتيجه و جمع بندي

وجود استعدادهاي گوناگون در انسان و ابعاد و روابط متنوع و پيچيده او اثباتگر اضطرار انسان به الگو و انسان كامل است. پس از درك ضرورت حجت بايد نوبت به احساس حضور حجت برسد؛ يعني اينكه بفهميم و بدانيم در كنار اين نياز من حجت هم وجود دارد و من مي توانم به او دسترسي داشته باشم، و گرنه اگر اين احساس نياز يا احساس حضور در انسان شكل نگيرد، زمينه ساز غربت و شهادت يا غربت و غيبت امام معصوم را فراهم مي كند. تا اين عطش ايجاد نگردد و به دردي مشترك تبديل نشود، نبايد توقع ظهور و مدينه فاضله را داشت.