ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

از ويژگى هاى اين كتاب، پرداختن به مباحث تمدنى همچون علوم، ادبيات، تشكيلات معمارى و شهرسازى و استفاده از حفارى هاى باستان شناسان غربى و عربى است كه براى ترسيم وضعيت اجتماعى، فرهنگى، سياسى و اقتصادى كوفه انجام داده اند و نتايج اين مطالعات در قسمت هاى مختلف اين تحقيق، همراه با نقشه ها و تصاوير، ارائه شده است.

پرواضح است كه با همه تلاش علمى محقق محترم، هر متنى ممكن است، داراى معايبى باشد كه جهت رفع آنها پنجره ديدگانمان را به سوى رهنمودهاى سودمند محققان و پژوهشگران مى گشاييم و اميدواريم كه با ارسال پيشنهاد و انتقادات خود ما را در تكميل و ارتقاى سطح علمى اين متن يارى كنيد.

در پايان لازم است از زحمات بى شائبه پژوهشگر ارجمند، جناب آقاى دكتر صفرى و تمام كسانى كه در به ثمر رساندن اين اثر تلاش كردند، سپاسگزارى نمايد.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

ص: 13

ص: 14

رهبرى در امور روحانيون و به ويژه مسئولان پژوهشكده حج و زيارت و نيز مسئولان و كاركنان انتشارات مشعر ابراز مى دارم.

ناگفته پيدا است كه اين اثر بدون توجهات و تأكيدات شخصيت هاى همچون جناب حجت الاسلام والمسلمين سيدعلى قاضى عسكر نماينده محترم ولى فقيه در امور حج و زيارت، جناب آقاى دكتر اسحاقى مسئول سابق مركز تحقيقات حج و جناب حجت الاسلام والمسلمين بيات معاونت كنونى پژوهشكده امكان چاپ بدين صورت نمى يافت.

همچنين لازم مى دانم از جشنوار بين المللى فارابى و نيز بنياد ملى نخبگان كه طرح اين اثر را مورد حمايت قرار داده اند، تشكر كنم.

در پايان متذكر مى شوم كه نگارش اوليه اين اثر اوايل دهه هفتاد (1373ه. ش) و در راستاى كليد خوردن پروژه ناتمام سريال امام حسين انجام گرفت كه با تغييراتى نه چندان كلى و با حفظ همان حال و هواى آن دور اينجانب، هم اكنون با تلاش سروران سابق الذكر و به ويژه دست اندركاران پژوهشكده حج و زيارت پا به عرص انتشار مى گذارد.

و بالاخره لازم مى دانم از پدر و مادر گراميم كه مرا در اين مسير تشويق كردند، همسر گرامى ام كه با فداكارى اش امكان پديدارى اين اثر را فراهم كرد و فرزندانم كه با بردبارى مشكلات تحميل شده در طى نگارش اين اثر را تحمل نمودند، تشكر و قدردانى بنمايم.

نعمت الله صفرى فروشانى

ص: 15

ص: 16

اين نكته را نبايد پنهان كرد كه به ويژه با رويكردهاى جديدى كه در مطالعات علمى تاريخى پديد آمده است، نمى توان تنها با نقل هاى تاريخى به بررسى و تحليل حوادث پرداخت و عمق آنها را دريافت؛ بلكه شرط لازم عرض تحليل هاى قوى و عميق، تسلّط نسبى بر جامعه شناسى تاريخى زمان وقوع حوادث از جوانب مختلف است؛ چرا كه با شناخت بسترهاى اجتماعى، سياسى، فرهنگى و اقتصادى جوامع مورد بحث، در مقطع تاريخى مورد نظر مى توان به لايه هاى زيرين حوادث تاريخى نفوذ كرده و تحليل عميق ترى را از اين آبشخور در معرض ديد قرار داد و حتى بدين وسيله برخى حلقه هاى مفقود شده نقل هاى تاريخى را كشف و چهره منسجمى از حوادث را عرضه كرد.

نوشت حاضر كه «كوفه از پيدايش تا عاشورا» نام گرفته، نه به سبك تاريخى و رعايت ترتيب زمانى حوادث، بلكه به شيو موضوعى، شهر كوفه را به عنوان موضوع مطالع خود برگزيده است و مقطع زمانى 44 ساله يعنى از سال 17ق (سال تأسيس كوفه) تا سال 61 ق (سال قيام عاشورا) را به عنوان قلمرو زمانى خود انتخاب كرده و جوانب مختلف جغرافيايى، عمرانى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى، قضايى را مد نظر خود قرار داده و حتى از آداب و رسوم مردمان اين شهر در اين مقطع زمانى غافل نمانده است.

باور نگارنده آن است كه تحليل عميق و شناخت دقيق زندگانى ائمه معصوم (عليهم السلام) به ويژه در بعد تاريخى بدون شناخت بسترهاى مختلف امكان پذير نمى باشد و ازاين رو معتقد به تجديد نظر كلّى در هم نوشته هاى فاقد اين گونه مطالعات مى باشد. علاوه بر اينكه گسترش اين نوع مطالعات افق هاى جديدى را پيش چشم پژوهشگر مى گشايد كه افزون بر تازگى، واقعگراتر است و بر نقاط مبهم و تاريك تاريخى كه نقل ها از گزارش آن ناتوانند، پرتو مى افكند.

با اين رويكرد مى توان به فهم دقيق تر خطبه هاى تاريخى نهج البلاغه، موضع گيرى هاى ائمه (عليهم السلام) ، در برابر كوفيان، به ويژه مواضع به ظاهر متناقض ائمه (عليهم السلام) در برابر آنها، صلح امام حسن (عليه السلام) و بالاخره قيام عاشورا دست يافت.

ص: 17

گرچه نويسنده معتقد است كه نهايت تلاش خود را در اين راه جديد به كار بسته است؛ اما نبايد اين نكته را از نظر دور داشت كه هر چه باشد، اين گام، از اولين گام هاست و طبيعتاً نقايص گام هاى نخستين پژوهش دامنگير آن مى شود. اين نقصان به ويژه در بخش هاى فرهنگى و اجتماعى بيشتر رخ مى نمايد و در همين جا از محققان و پژوهشگران حوز تاريخ اسلام انتظار دارد كه ضمن تذكر معايب كار، در گسترش اين نوع كارها، در كنار كارهاى نقلى، بكوشند.

ص: 18

همچنين در اين بخش نبايد از كتب مقاتل به ويژه مقتل نگارى هاى ويژه «امام حسين (عليه السلام) » همچون مقتل ابى مخنف (1)(90 - 157ه. ق) و مقتل خوارزمى غافل ماند، همچنان كه مقاتل عام تر همچون مقاتل الطالبيين ابوالفرج اصفهانى نيز مطالب فراوانى براى عرضه در اين عرصه دارد.

در اين راستا از كتاب هاى بحارالانوارا علامه مجلسى (م1111ه. ق) وسائل الشيعه شيخ حر عاملى (م1104ه. ق) كه جامع كتب حديثى متقدم شيعه بودند، بسيار استفاده شد. اين استفاده ما نه به شيو رايانه اى و نرم افزارى، بلكه به شيو سنتى و دستى بوده همچنان كه در موارد ديگر نيز از همين شيوه - كه گرچه شيوه مشكلى است - بهره گرفته مى شد اما نظر بر آن بود كه از اتقان بيشترى برخوردار است و نويسنده را در راهيابى به افق هاى جديد موفق تر مى سازد.

كتب فتوح نگارى همچون فتوح البلدان بلاذرى (م 279ه. ق) و نيز كتب جغرافياى تاريخى همچون مختصر كتاب البلادان، ابن فقيه، معجم البلدان ياقوت حموى و مراصد الاطلاع بغدادى نيز از مهم ترين كتبى است كه به ويژه در بخش جغرافيا مورد بهره گيرى قرار گرفت. همچنان كه تك نگارى هايى همچون وقعة صفين نصربن مزاحم، و كتاب الجمل شيخ مفيد مى تواند در بخش هاى مختلف به ويژه بخش هاى نظامى مورد استفاده قرار گيرد.

در بررسى نظام قضايى و ادارى كتاب هايى همچون اخبار القضاة وكيع و الوزراء و الكتّاب جهشيارى (قرن چهارم) بسيار به كار آمد.

در شناخت وضعيت فرهنگى آن زمان به ويژه شعراى كوفه و مضامين شعر آنها كتاب الاغانى ابوالفرج اصفهانى (م 362ه. ق) از بهترين كتب در اين زمينه است؛ همچنان كه كتاب ديگر او با عنوان كتاب الديارات به همراه كتاب الديارات شابهشتى (م 290ه. ق) از مهم ترين كتب در شناخت وضعيت مسيحيان ديرنشين آن زمان است كه در اطراف كوفه مى زيستند.

ص: 19

در شناخت وضعيت تمدنى و فرهنگى اين دوره نبايد از كتب جاحظ به ويژه كتاب البيان و التبيين و نيز الفهرست ابن نديم غافل بود» .

در بخش اقتصادى نبايد از كتاب هاى خراج مانند الخراج قاضى ابو يوسف (م182ه. ق) غافل ماند، همچنان كه در سكه شناسى اين دوره كتاب «شذور العقود فى ذكر النقود القديمة الاسلامية» مقريزى (845ه. ق) از بهترين كتب متقدم است.

سفرهاى سفرنامه نويسان مسلمان گرچه قرن ها پس از مقطع زمانى مورد بحث انجام شده، اما بسيارى از گزارش هاى اين گونه نوشته ها همچون سفرنامه ناصر خسرو، رحلة ابن جبير، و رحلة ابن بطوطه مى تواند نمايى هر چند مبهم از اين شهر را ارائه دهد كه با برخى از قرائن مى توان در برخى از جوانب، تصويرى از اين شهر در مقطع مورد نظر را به دست آورد.

ص: 20

سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى اين شهر را هر چند در برخى از موارد به صورت اجمال بررسى كرده است.

كتاب خطط الكوفه لويى ماسينيون على رغم حجم اندك خود به خوبى به نقشه نگارى كوفه پرداخته و محل سكونت قبايل مختلف را نشان داده است كه براى مقطع زمانى مورد بحث نيز مفيد است؛ همچنان كه در زمينه نقشه نگارى، كتاب تخطيط مدينة الكوفة كاظم جنابى و از آن بهتر كتاب كوفه پيدايش شهر اسلامى نوشت «هشام بعيط» بسيار مفيد است كه به ويژه كتاب اخير همراه با نقشه نگارى، به حوادث مختلف سياسى و به ويژه قيام هايى همچون قيام مختار پرداخته و محل جغرافيايى مراحل مختلف قيام را برروى نقشه نشان داده است.

كتاب الحياة الاجتماعيه و الاقتصادية فى الكوفه فى القرن الاول الهجرى، نوشته محمد حسين زبيدى يكى از مناسب ترين نوشته ها براى شناخت وضعيت اجتماعى مردم و قبايل و نيز وضعيت اقتصادى آنها مى باشد. در اين كتاب طبقات مختلف اجتماعى كوفه در قرن اول شناسانده شده، و راه هاى درآمد مردم و حكومت و نيز هزينه هاى آنها معرفى شده است.

در ميان فارسى نويسان معاصر در اين عرصه مى توان به كتاب «كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى» نوشت محمد حسين رجبى (دوانى) اشاره كرد. وى پس از پژوهش پيرامون تأسيس و گسترش اين شهر و نيز نقش سياسى نظامى آن در دوره هاى مختلف، به بررسى تأثير نقش فرهنگى كوفه به ويژه در نشر فرهنگ اسلام و تشيع و نيز نقش آن در جريانات فرقه اى پرداخته است. اين نوشته را از جهات مختلف مى توان به عنوان نوشته اى روشمند و تحقيقى و پيشگام در اين گونه موضوعات به زبان فارسى به حساب آورد.

از پژوهش هايى كه در مورد شهرهاى نزديك به كوفه همچون حيره، كربلا و نجف به عمل آمده نيز مى توان براى شناخت بيشتر كوفه بهره گرفت؛ به ويژه آنكه برخى از اين نوشته ها بخشى را نيز به كوفه اختصاص داده اند. شايد بتوان يكى از

ص: 21

بهترين اين نوشته ها را كتاب موسوعة العتبات المقدسه جعفر خليلى معرفى كرد كه به تفصيل به بررسى تاريخ و فرهنگ عتبات مقدسه يعنى مزارهاى ائمه شيعه پرداخته است كه در بخش نجف، درباره كوفه مطالب بسيارى نوشته است.

كتاب هاى تاريخ كربلاء مانند بغية النبلاء فى تاريخ كربلاء، نوشته سيد عبدالحسين كليددار آل طعمه، مدينة الحسين، محمد حسين مصطفى كليددار، سيماى كربلا نوشته محمد صحتى سردرودى، كتاب شهر حسين (عليه السلام) يا بزمگاه عشق، كربلاء نوشته سعيد عسيلى و كتاب كربلاء فى الذاكره نوشته سلمان هادى آل طعمه نيز به مناسبت، اشاراتى به شهر كوفه دارند.

همچنان كه كتاب موسوعة النجف الاشرف- نجف قديماً نوشته جعفر هادى دجيلى نيز بخش معتنابهى از كتاب خود را به كوفه اختصاص داده است.

كتاب الحيرة و مكه وصلتهما بالقبائل العربية نوشته، م. ج كستر (تعريب دكتر يحيى جبورى) نيز ازكتب مهمى است كه به علّت نزديكى حيره به كوفه مى تواند مورد توجه قرار گيرد.

در اين ميان نبايد از پژوهش جالب اصغر منتظر القائم با عنوان نقش قبايل يمنى در حمايت از اهل بيت (عليهم السلام) غافل شد كه به مناسبت موضوع تحقيق خود، به واشكافى عميق بافت قبايل يمنى ساكن در كوفه و ارتباط آنها با حوادث مربوط به تشيع در قرن اول هجرى اقدام كرده است.

در بخش جريان هاى مختلف سياسى، اجتماعى در كوفه و نقش آنها در شكل گيرى اين جامعه، تك نگارى پژوهش مفيدى با عنوان اتجاهات المعارضة فى الكوفة، دراسة فى التكوين الاجتماعى و السياسى، به وسيل ابراهيم بيضون ارائه شده است كه در اين زمينه سرنخ هاى خوبى را عرضه كرده است.

در مباحث تمدنى و مظاهر تمدن همچون علوم، تشكيلات، معمارى و شهرسازى علاوه بر برخى تك نگارى هاى پيش گفته، از برخى از نوشته هاى عمومى نيز مى توان بهره گرفت؛ نوشته هايى كه اين گونه مباحث را در سطحى فراتر از شهر كوفه بيان كرده اند.

ص: 22

در قسمت كليات تمدن، كتاب تاريخ التمدن الاسلامى جرجى زيدان، گرچه مباحث را معمولاً بدون استناد مطرح كرده اما از جهت محتوا و سبك بسيار قابل استفاده است.

در همين بخش از كتاب هايى همچون المدخل فى تاريخ الحضارة العربيه، نوشته ناجى معروف و دراسات فى تاريخ الحضارة الاسلامية العربية، نوشت سعيد عبدالفتاح عاشور و همكارانش نيز بهره گرفته شده است.

در بخش علوم و ادبيات از كتاب هايى همچون تاريخ الادب العربى، العصر الاسلامى نوشت شوقى ضيف، شعراء الدولتين الاموية و العباسيه، نوشت حسين عطوان، ادب الطف نوشت جواد شبر و جمهرة خطب العرب فى عصور العربية الزاهره نوشته احمد زكى صفوت و در بخش معمارى و شهرسازى علاوه بركتب خاص كوفه، از كتاب هايى همچون العماره فى صدر الاسلام نوشته سامح كمال الدين، تخطيط المدن العربية الاسلاميه، اثر طاهر مظفر عميد استفاده شده است؛ همچنان كه در اين بخش از كتاب هايى كه شهرسازى ديگر شهرها مانند بغداد را بررسى كرده اند، نيز استفاده شده است كه از آن جمله مى توان به خطط بغداد و انهار العراق القديمة نوشته مكسمليان اشاره كرد.

در بخش تشكيلات مختلف ادارى، سياسى، اقتصادى و نظامى، كتاب هاى فراوانى عرضه شده است كه از جمله آنها مى توان به الادارة الاسلامية فى عهد عمربن خطاب نوشته فارق محمد سعيد لاوى، العراق فى العصر الاموى من الناحية السياسية و الادارية و الاجتماعيه نوشته ثابت اسماعيل المرادى، النظم الاسلاميه نوشته منير حميد البياتى و فاضل شاكر النعيمى، دراسات فى النظم العربية الاسلامى، نوشته توفيق سلطان يوزبكى در بخش كليات نظام ادارى و الخراج فى العراق فى العهود الاسلاميه الاولى نوشته احمد الحلى النقود العربية و علم النميات نوشته انستاس مارى كرملى بغدادى و بررسى وضع مالى و مالى مسلمانان از آغاز تا پايان دوران اموى اثر ابوالقاسم اجتهادى در بخش اقتصادى و در بخش نظامى به

ص: 23

كتاب هاى تنظيمات الجيش العربى الاسلامى فى العصر الاموى نوشت خالد جاسم الجنابى الطريق الى المدائن نوشت احمد عادل كمال، فن الحرب فى عهود الخلفاء الراشدين و الامويين نوشته بسام العسيلى مى توان اشاره كرد.

درپايان مى توان به اين نكته اشاره كرد كه برخى از تحقيقات جديد پيرامون ائمه سه گانه نخستين (عليهم السلام) و نيز برخى از شخصيت هاى مرتبط با آنها به گونه اى به مباحث مرتبط با اين نوشته پرداخته اند كه از آن جمله مى توان به مقالات تحقيقى مندرج در دانشنام امام على (عليه السلام) به ويژه مجلّدات تاريخى آن و نيز موسوعة الامام على بن ابى طالب و دانشنامه امام حسين (عليه السلام) اشاره كرد. همچنان كه مى توان به تك نگارى هايى همچون صلح امام حسن (عليه السلام) نوشت شيخ مرتضى آل ياسين، شهيد جاويد نوشت نعمت الله صالحى نجف آبادى، ثورة الحسين ظروفها الاجتماعيه و آثارها الانسانيه نوشت محمد مهدى شمس الدين، حياة الامام الحسن بن على (عليه السلام) دارسة و تحليل و حياة الامام الحسين (عليه السلام) دراسة و تحليل هر دو نوشته باقر شريف قرشى، زندگانى سفير حسين (عليه السلام) مسلم بن عقيل، نوشته محمد على عابدين و كتاب ماهيت قيام مختار بن ابى عبيد ثقفى نوشت ابوفاضل اردكانى، اشاره كرد.

ص: 24

ص: 25

ص: 26

ص: 27

به نظر مى رسد قبل از ورود در سايت جغرافيايى، مرورى به مباحث مقدماتى تر، همچون مفهوم شناسى واژه كوفه و نام هاى مختلف اين شهر و نيز تاريخچ بنيان آن داشته باشيم.

ص: 28

اجتماع كنيد» . برخى نيز با توجه به همين معناى تجمع، علت نامگذارى آن را انباشته بودن ريگ در اين مكان دانسته اند. (1)

دو- كوفه به معناى ريگ قرمز رنگ است و اين سرزمين به سبب فراوانى اين نوع ريگ در آن، به اين نام ناميده شده است. (2)

سه -اين كلمه از لغت «كوفان» گرفته شده كه به معناى ريگ هاى دايره اى شكل است و اين سرزمين به علت فراوانى اين نوع ريگ ها در آن، به اين نام ناميده شده است. البته پيش از اسلام نيز به اين نام ناميده شده بود، اما عرب ها آن را تغيير شكل داده و «كوفه» ناميدند. (3)

همچنين برخى اصل لغت كوفان را به معناى «دايره اى شكل» گرفته اند (4)كه شايد به احتمال دايره اى شكل بودن شهر در آغاز تأسيس نظر داشته اند. بعضى نيز گفته اند كه كوفان نام كوه كوچكى يا تپه اى شنى بوده كه در وسط اين منطقه قرار داشته است و پس از بنا نهاده شدن كوفه، اين تپّه در مركز شهر قرار داشته و به همين سبب با نام اين تپه از آن ياد شده است. (5)

همين طور برخى كوفان را به معناى بلا و شر دانسته اند (6)كه احتمالاً ناظر به بلاهاى نازله بر اين شهر در دوران هاى بعدى بوده است.

چهار-در وجوه گذشته، حروف اصلى اين كلمه «ك، و، ف» بوده، اما بعضى اصل اين كلمه را از لغت «كُفّ» گرفته اند و گفته اند: كفاف به معناى حاشيه و پيرامون هر چيزى است و از آنجا كه در حاشيه و پيرامون اين شهر كوه «ساتيدَما» قرار دارد، كوفه ناميده شده است. (7)البته طبق اين اظهارنظر، بايد نام كوه را كوفه گذاشت نه نام شهر را كه به وسيله كوه احاطه شده است.

ص: 29

پنج - كوفه از لغت «كيفه» گرفته شده كه به معناى قطعه است و چون اين شهر قطعه اى از شهرهاى اسلام بود، به اين نام ناميده شده است. (1)

ص: 30

ص: 31

مسجد كوفه را محل رويش بوته كدويى دانسته كه يونس پيامبر (عليه السلام) را پوشانيد. (1)و بالاخره مسجد كوفه به عنوان محل نماز 1070 پيامبر (عليهم السلام) معرفى شده است. (2)

به هرحال، اين روايات در صورت صحت، بر آباد بودن اين شهر در گذشته هاى دور دلالت مى كنند.

علاوه بر كتاب هاى روايى، در بعضى از نقل هاى كتاب هاى تاريخ فارسى نيز از اين شهر ياد شده، چنان كه بعضى از آنها بنيان گذارى اين شهر را به هوشنگ پيشدادى، يكى از پادشاهان قديم ايرانى نسبت داده اند. (3)

اما بعضى از نويسندگان معاصر به رغم آنكه كشف آثارى در ناحيه غربى كربلا (در فاصله چهل كيلومترى كوفه) از قبيل: تبرها و چاقوهاى سنگى را كه مربوط به اعصار ما قبل تاريخ بوده است، يادآور شده اند، با استناد به نتايج حفارى هاى باستان شناسان در دهه هاى اخير، منكر وجود اين شهر در پيش از اسلام شده اند. (4)

براى رفع تنافى بين روايات و حفارى هاى باستان شناسان بايد دو نكته را يادآور شد:

اولاً: كوفه قبل از اسلام در زبان روايات، شامل منطقه وسيعى مى شده كه از كوفه بعد از اسلام بسيار وسيع تر بوده است، چنان كه از ناحيه نجف كه در غرب كوفه واقع است نيز به عنوان كوفه ياد شده است (5)و بعيد نيست كه ناحيه كربلا نيز جزء كوفه قديم بوده باشد.

ثانياً: حفارى هاى باستان شناسان، هم از نظر محدوده جغرافيايى روى زمين و هم از جهت عمق، بسيار محدود بوده و ممكن است در صورت ادامه حفارى در مناطق هم جوار يا در عمق بيشتر، آثارى كه قدمت بيشتر كوفه را اثبات نمايد، به دست آيد.

ص: 32

ص: 33

خود آگاه نمودند. سعد نيز با لشكريان خود به آن سو روان شد و پس از تهيه نقشه شهرى جامع، به همراه لشكريان اقدام به ساختن آن كرد. (1)

ص: 34

يكى از راويان دوران بنى اميه، محدوده كوفه را در دوران بنى اميه حدود 16ميل ذكر مى كند كه حدود هشتاد هزار خانه را در خود جاى مى داده است. (1)اگر اين مقدار را مساحت فرض نماييم و هر ميل را 1482 متر بدانيم (2)مساحت آن برابر با 24700 مترمربع يا 7/24 كيلومتر مربع خواهد بود كه با توجه به اينكه اين مساحت حدود هشتاد هزار خانه را در خود جاى مى داده، بايد بگوييم هر خانه به طور متوسط حدود 31 سانتيمتر بوده كه رقم بسيار نامعقولى است. بنابراين، ناچاريم يا اصل روايت تاريخى را رد كنيم يا مقدار را مساحت فرض ننماييم، بلكه به معناى طول بگيريم و يا اينكه رقم هشتاد هزارخانه را قبول نكنيم و رقم بيست هزار خانه را كه در روايت تاريخى ديگر به نقل از شَعْبى است (3)، بپذيريم كه در اين صورت هر خانه حدود 2/2 متر مربع بوده كه البته باز هم نامعقول است.

برخى از نويسندگان معاصر، مساحت كوفه را هنگام تأسيس، حدود پنجاه كيلومتر مربع تخمين زده اند كه معقول به نظر مى رسد. (4)

مساحت اين شهر در قرن سوم هجرى قمرى حدود 135 كيلومتر مربع تعيين شده كه از طول پانزده و عرض نُه كيلومتر به دست مى آمده است. (5)

ص: 35

در جنوب غربى كوفه و در فاصله يك فرسخى آن، شهر حيره كه در آن زمان، شهرى بسيار آباد و مركز حكومت آل مَنْذَر (مَناذِرَة) بود، قرار داشت. (1)

در طرف شمال آن، شهر يا منطقه آباد وسيعى وجود نداشت. در اين سمت مى توان از نخيله در فاصله دو فرسخى شمال كوفه (2)و از كربلا در هشت فرسخى شمال غربى آن نام برد. (3)(نقشه هاى شماره 1 - 4)

البته در بعضى از كتاب هاى تاريخ، حدود كوفه اين چنين ذكر شده است: حُلّوان (در شرق) ، مُوصِل و قَرْقيسياء (شمال غربى و شرقى) و ماسْبَذان. (4)(نقشه شماره 5) در اين صورت، كوفه منطقه بسيار وسيعى را شامل مى شد كه شهرهايى، همچون: انبار، مدائن، تكريت، بغداد امروزى و. . . را در برمى گرفت. به نظر مى رسد كه اين حدود مربوط به حدود جغرافيايى شهر كوفه نبوده، بلكه حدود فتوحات يا توابع ادارى اين شهر بوده است. هم اكنون شهر نجف در فاصله شانزده كيلومترى شرق كوفه، شهر بغداد در فاصله 156كيلومترى غرب آن و بصره در فاصله 175 كيلومترى جنوب آن قرار دارد. (5)

ص: 36

كوفه (سمت نجف) است كه هم اكنون نيز پوشيده از شن و ماسه قرمز رنگ مى باشد و استعداد كمترى براى كشاورزى دارد و پيش از اين گفته شد كه ارتفاع آن از سطح فرات تا 36 متر مى رسد. (1)اما قسمت شرقى اين شهر كه نزديك فرات است، رسوبى و جلگه اى بوده و براى كشاورزى بسيار مناسب مى باشد و بيشتر مزارع و باغ هاى اين شهر را در خود جاى داده است (2)و چنان كه گفته شد، ارتفاع آن بين 5- 6 متر از سطح رودخانه است. (3)

زمين كوفه در بعضى از توصيفات به طور كلى اين چنين توصيف شده است: از بيابان پايين تر و از آب بالاتر است. (4)اين نشانه ارتفاع اين زمين از سطح رودخانه فرات و پايين بودن آن در مقايسه با بيابان هاى اطراف است.

همچنين در بعضى ديگر از توصيفات، زمين اين شهر پايين تر از زمين شهر شام دانسته شده و همين را علت عدم شيوع وبا در اين شهر دانسته اند. همين طور مرتفع تر از زمين بصره معرفى شده است و اين را علت عدم گرماى بيش از حد در كوفه دانسته اند. (5)

حضرت على (عليه السلام) هنگام ورود به كوفه در سال 36ه. ق زمين آن را اين چنين توصيف مى نمايد:

يا حَبَّذا مَقامُنا بِالْكُوفة

أرضٌ سَوادٌ سَهْلَةٌ مَعْرُوفَة

تَعْرِفُها جِمالُنا المَعْلُوفَة (6)چه نيكوست نزول ما در شهر كوفه؛ شهرى كه زمين دشت مانند آن شناخته شده است و شتران ما آن را مى شناسند.

ص: 37

احنف بن قيس بصرى با حسرت به كوفيان مى گويد: «اى كوفيان! چه مكان نيكويى داريد و چه نزديك است بيابان شما به محل زندگيتان» . (1)

ص: 38

ص: 39

طبرى پس از ذكر اين نقل چنين نتيجه گيرى مى كند: «شهر كوفه براى صد هزار جنگ جو پى ريزى شد» . (1)

به نظر مى رسد اين نتيجه گيرى طبرى درست نباشد، زيرا در اين صورت جمعيت كوفه با احتساب زنان و فرزندان بايد رقمى بيش از دويست هزار نفر باشد كه اين علاوه بر دور بودن آن از ذهن، با گنجايش مسجد در آن زمان نيز ناسازگار است.

به هرحال، پس از تأسيس كوفه به علت آب و هواى خوش اين منطقه و نيز نزديكى آن به مرزهاى ايران كه از اين راه لشكريان مى توانستند با فتوحات خود غنايم فراوانى به دست آورند و همچنين رونق كسب و كار در آن، سيل مهاجرت عرب ها و عجم ها به اين منطقه سرازير شد و نرخ رشد جمعيت رو به فزونى رفت. گفتنى است كه در اين دوره، هميشه مقدارى از جمعيت كوفه در شهرهاى ايران مشغول فتوحات بودند. (2)

مهاجرت به كوفه، به خصوص پس از سال (3)6ه. ق كه حضرت على (عليه السلام) اين شهر را پايتخت مملكت اسلام قرار داد، شدت گرفت، به گونه اى كه تاريخ نويسان تعداد سپاهيان حضرت على (عليه السلام) را در جنگ صفين كه بيشتر آنان كوفى بودند، با رقم هايى مانند 65 هزار نفر 3، 90 هزار نفر و 120 هزار نفر (4)ذكر كرده اند. البته براى احتساب جمعيت واقعى كوفه در آن زمان بايد تعداد احتمالى افراد حاضر در شهر و نيز زنان و فرزندان را به ارقام فوق اضافه نماييم. در سال 40ه. ق كه حضرت امام حسن (عليه السلام) ناگزير صلح با معاويه را پذيرفت، بعضى از ياران آن حضرت با اعتراض به اين عمل، جمعيت صد هزار نفرى جنگ جوى كوفه را كه اسامى آنان در ديوان عطاء ثبت شده بود، به رخ آن حضرت كشيدند. (5)در اين صورت با

ص: 40

احتساب زنان و فرزندان به رقمى بيش از دويست هزار نفر در سال 40ه. ق دست پيدا مى كنيم.

اما تاريخ نويسان تعداد جمعيت كوفه در زمان حكومت زياد بن ابيه را كه از سال 50 - 53ه. ق از طرف معاويه والى كوفه بود، شصت هزار جنگ جو و هشتاد هزار زن و فرزند ذكركرده اند (1)كه در مجموع، رقمى معادل 140 هزار نفر به دست مى آيد. اين رقم با وسعتى كه «زياد» به مسجد كوفه داد و آن را براى گنجايش جمعيتى معادل شصت هزار مهيا نمود، سازگار است. (2)

با توجه به اين نقل، شاهد كاهش نرخ جمعيت به نسبت معتنابهى در اين زمان مى باشيم كه علل آن را مى توان امور زير دانست:

يك- زياد به دستور معاويه بسيارى از مردم كوفه را به خراسان و شام منتقل كرد كه رقم انتقالى به خراسان را بعضى ده هزار و بعضى پنجاه هزار نفر دانسته اند. (3)اين اختلاف ناشى از اين است كه طبق روايات تاريخى، به طور كلى زياد پنجاه هزار نفر از مردم عراق، يعنى كوفه و بصره را به خراسان منتقل نمود. (4)اين نقل باعث شده است تا بعضى به اشتباه، همه آنها را به كوفه نسبت دهند و بعضى ديگر با توجه به نسبت جمعيت كوفه و بصره كه جمعيت بصره بيشتر بوده، چهل هزار نفر را مربوط به بصره و ده هزار نفر ديگر را به كوفه مربوط بدانند. (5)اما به اعتقاد نگارنده، صحيح تر آن است كه بگوييم با توجه به جمعيت صد هزار نفرى سرباز در سال 40ه. ق، يعنى بيش از ده سال پيش و نيز با عنايت به سياست شيعه زدايى شديد «زياد» و نيز با توجه به جمعيت شصت هزار نفرى سرباز در زمان زياد، بايد بيشتر اين جمعيت انتقالى را به كوفه مربوط بدانيم. گفتنى است كه

ص: 41

جمعيت منتقل شده به شام را عمدتاً «موالى» ، يعنى عناصر عجم شهر كوفه كه با قبايل كوفه پيمان بسته بودند، تشكيل مى دادند. (1)

دو- با توجه به سياست شيعه زدايى «زياد» ، به نظر مى رسد كه عده فراوانى از جمعيت شيعه كوفه از اين شهر كوچ كرده باشند. با اين حال، جمعيت كوفه در سال 60ه. ق يعنى زمان شروع نهضت امام حسين (عليه السلام) را مى توان براساس نامه هايى كه كوفيان به آن حضرت (عليه السلام) نوشتند، تخمين زد. در برخى از اين نامه ها از سپاه صد هزار نفرى آماده به خدمت ياد شده (2)كه با احتساب عناصر مختلف امام در كوفه به رقمى بيش از اين مقدار خواهيم رسيد. همچنين معاويه قبل از مرگش ضمن سفارش اهل كوفه به يزيد، از صد هزار شمشير كشيده در كوفه نام مى برد. (3)بنابراين، اگر تعداد بيعت كنندگان با مسلم را طبق روايات مختلف تاريخى، دوازده هزار يا هجده هزار يا بيست هزار يا چهل هزار نفر بدانيم (4)باز از نصف جمعيت كمتر خواهد بود. و نيز اگر تعداد نفرات لشكر عمربن سعد را در كربلا طبق روايت منسوب به امام صادق (عليه السلام) سى هزار نفر بدانيم (5)، از ثلث جمعيت كمتر خواهد بود. همچنين از اينجا مى توانيم تعداد سپاهيان شصت هزار نفرى مختار (6)را در سال 66ه. ق توجيه نماييم، زيرا اغلب سپاهيان او را افرادى تشكيل مى دادند كه در كربلا شركت نكرده بودند.

يادآورى اين نكته لازم است كه ياقوت حموى دو روايت مختلف تاريخى نقل مى كند كه در يكى از آنها جمعيت عرب كوفه را هشتاد هزار خانوار و در ديگرى بيست هزار خانوار ذكر مى كند. (7)اما اشكال اين دو نقل آن است كه:

اولاً: با روايات و شواهد تاريخى كه ذكر نموديم، تعارض دارند؛

ثانياً: زمان مشخصى براى اين جمعيت، به جز زمان بنى اميه ارائه نمى دهند.

ص: 42

اما اشكال ديگرى كه در نقل هشتاد هزار وجود دارد، اين است كه - چنان كه گفته شد - اين نقل، مساحت كوفه را 3216 ميل ذكر مى كند كه بدين ترتيب، بهره هر خانواده از زمين كمتر از يك سوم متر بوده است.

ص: 43

ص: 44

به طورى كه بعضى از كوفيان هنگام شمردن افتخارات خود بر بصريان، از اين مطلب ياد مى كردند. (1)گفتنى است كه نخلستان هاى كوفه از سمت غرب تا قادسيه و از سمت شمال تا شهر انبار و هيت امتداد داشته است. (2)(نقشه شماره 5)

بعضى از انواع خرماى موجود در مقطع زمانى مورد بحث از قرار زير بوده است:

رُطَب آزاد؛

ص: 45

ص: 46

6. بِه (سَفَرْجَل) (1)

7. گردو (جوز) (2)

8. تُرَنج (3): عرب ها به آن «اُتْرَجّ، ترنجه، اُتْرُجَّه، تُرُنجه و تُرنج» مى گويند و آن درختى است كه ميوه اش شبيه ليمو مى باشد. (4)در بعضى از كتاب هاى لغت، آن را گياه بالنگ يا سيب آبى معرفى نموده اند. (5)

ص: 47

حال، پس از اين مقدمه، بررسى خود را در سه محور غلاّت و حبوبات، گل ها و گياهان بوته اى ادامه مى دهيم:

1. غلات و حبوبات: به طور كلى غلاّت و حبوبات متنوعى در كوفه كشت مى شد و ماليات و خراج آن را نيز حكومت تعيين مى كرد. انواع متعدد غلات و حبوبات كوفه عبارت بود از:

ص: 48

ص: 49

ص: 50

براى آن آمده است: گونه اى تره وحشى كه بويى تند شبيه سير دارد و آن را به كوچوك، پراسه، موسير، پياز كوهى، تره فرهنگى و تره خاورى نيز ترجمه كرده اند. (1)

به هر حال از اين معانى چنين برمى آيد كه اين گياه، نوعى سبزى خوردنى بوده است.

ص: 51

ص: 52

*

ص: 53

ص: 54

ص: 55

السنانير) در زمان شريح قاضى به ميان آمده است. (1)شايد به منظور ريشه كن كردن نسل موش ها اقدام به نگهدارى و خريد و فروش اين حيوان خانگى مى كردند.

ص: 56

ص: 57

به هر حال، اين ماهى از نظر شيعه از ماهى هاى حرام گوشت مى باشد؛ زيرا پوست آنها فلس ندارد. از اين رو، حضرت على (عليه السلام) بازاريان را در «سوق حيتان» ؛ «بازار ماهى» از خريد و فروش اين ماهى منع مى كرد. (1)

ص: 58

و سپس نزديك خليج فارس به دجله مى پيوندد. (1)مجموع اين دو رود، رود بزرگى به نام «شط العرب» را تشكيل مى دهند كه به خليج فارس مى ريزد. طول رود فرات در مجموع حدود 2900 كيلومتر مى باشد و بستر آن به خصوص در نقاط جلگه اى، عريض و پهن بوده است. (2)آب اين نهر، شيرين و گوارا بوده و علاوه بر كشاورزى براى آشاميدن نيز از آن بهره مى بردند. به نظر مى رسد در زمان مورد بحث ما، شبكه سَقّاها آب فرات را به وسيله مشك به كوفه حمل نموده و در آنجا به مردم مى فروختند. (3)اما اينكه آيا از اين رودخانه نهرهايى در شهر كوفه جارى بوده يا نه، محل اختلاف است.

بعضى بر اين عقيده اند كه به علت نزديكى شهر كوفه به فرات و امكان حمل ونقل آسان آب، مردم زحمت حفر نهر و كانال را به خود نداده و بنابراين در زمان مورد بحث، هيچ نهرى در داخل كوفه جريان نداشته است. (4)اين در حالى است كه احْنَف بن قيس يكى از بزرگان بصره كه در زمان بحث مى زيسته است، در مقام مدح و ذمّ بصره اشاره هايى به وجود نهرهاى جارى و آب هاى فراوان در كوفه دارد. (5)همچنين در بعضى از آثار، به وجود آبراه هايى در ديرهاى اطراف كوفه اشاره شده است كه مردم از آن آبراه ها بوستان ها و باغستان هاى خود را آبيارى مى كردند. (6)

اما در مورد آبيارى باغستان ها و نخلستان هاى كوفه قبلاً يادآور شديم كه بيشتر اين باغستان ها در شرق كوفه و در كنار فرات واقع شده بود و جارى كردن جوى هاى كوچكى از فرات به اين باغستان ها بسيار آسان بوده است.

با اين حال، در لابه لاى كتاب هايى كه در مورد كوفه نوشته شده است، نهرهاى فراوانى براى كوفه ذكر شده كه بيشتر آنها با يكى از دو مشكل زير يا هردو مواجه اند:

ص: 59

الف) بسيارى از اين نهرها در محدوده جغرافيايى كوفه واقع نشده اند.

ب) زمان احداث بعضى از اين نهرها مربوط به زمان مورد بحث ما نيست.

در اينجا به برخى از نهرهايى كه به عنوان نهرهاى كوفه دانسته شده است، مى پردازيم (1):

ص: 60

ص: 61

ص: 62

ص: 63

شده است كه ابن ملجم را در آنجا سوزاندند. دور نيست كه اين مكان هم تپه اى كوچك در كوفه بوده باشد. (1)

ص: 64

ص: 65

ب) نزديك شهر باشد. بنابراين، توابع ادارى كوفه، مانند شهرهاى داخل ايران (آذربايجان، همدان و. . .) در اينجا بررسى نمى شود.

ج) در مسير امام حسين (عليه السلام) به كربلا واقع نشده باشند، زيرا در باره مكان هاى اين مسير، جداگانه بحث خواهد شد.

د) در زمان مورد بحث اگر چه به صورت احتمال، موجود بوده باشند. بنابراين، توابعى كه بعدها ساخته شده، بررسى نمى شوند.

حال پس از ذكر اين مقدمه به بررسى اجمالى توابع به ترتيب حروف الفبا مى پردازيم (1):

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

مى كردند. هنگامى كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) در سال ششم هجرت براى پادشاهان دنيا نامه نوشت، نامه اى هم خطاب به حارث غَسّانى، پادشاه حيره نگاشت.

در باره علت نامگذارى اين شهر گفته شده است: هنگامى كه تُبَّع (پادشاه يمن) همراه با سپاهيان خود قبل از تأسيس اين شهر به آن رسيد، خود و سپاهيانش دچار حيرت و سرگردانى شدند. اين شهر را «حير البَيضاء» و «حير الرَوْحاء» مى نامند. (1)اين شهر، آبى گوارا و هوايى صاف و آب و هوايى معتدل داشته است. ارتفاع آن از سطح بيابان هاى اطراف آن، كمتر و از سطح كشتزارها و مزارع اطراف فرات بيشتر بوده است. مساحت اين شهر به حدى بوده كه قسمتى از شهر نجف كنونى را شامل مى شده است. قسمت زيادى از اين شهر در كنار رود فرات بنا شده بود، به گونه اى كه از بالاى قصرهاى آن، رود فرات و ماهى هاى آن مشاهده مى شد. گفته مى شود در زمان هاى دور در كنار حيره درياچه اى قرار داشته كه در آن كشتى هايى كه از چين و هند كالا به حيره مى آوردند، حركت مى كردند و بنابراين، حيره شهرى بندرى بوده است.

به هر حال، با بنيان نهاده شدن كوفه، حيره كه يكى از بزرگ ترين شهرهاى عراق بود، اهميت خود را از دست داد و سيل جمعيت آن به سوى كوفه روان شد. (2)البته از آنجا كه شهرى آباد بود و همه امور لازم براى يك شهر را داشت، در شهر كوفه از جهت ساختمانى، شهرسازى، حرفه ها، آداب و رسوم و. . . تأثير فراوانى گذاشت. (3)

ص: 70

ص: 71

در برمى گرفت. (نقشه هاى شماره 1 - 4) اين قصر به دستور نُعْمان بن اِمْرئ القيس كه حكومت حيره را در زمان پادشاهى بهرام گور ساسانى به عهده داشت، بنا شد. معمار اين قصر، معمارى رومى به نام سِنِمّار بود كه آن را در مدت شصت سال از حكومت هشتاد ساله نعمان، بنا نمود. وى در پايان كار اظهار داشت از مكان آجرى در اين قصر آگاه است كه اگر آن را بردارند، همه قصر در هم مى ريزد، به همين دليل به دستور نعمان از قصر پايين انداخته شد و از اين رو، مَثَل عربى «جزاء سنمّار» كه مرادف «جزاى نيكى، بدى است» ، پديد آمد. گفتنى است ساختمان قصر در مكانى بنا شده بود كه از بالاى آن، منظره رود فرات از روبه رو و منظره بيابان از پشت قصر به خوبى مشاهده مى شد.

احتمال مى رود كه نام اين قصر از لغت فارسى «خورَنگاه» به معناى محل خوردن، گرفته شده باشد. (1)صاحب مراصد الاطلاع (م 739ه. ق) مى گويد: «اين قصر تا هم اكنون در پشت حيره باقى است» . (2)از اين گفته مى توان نتيجه گرفت كه اين قصر تا اوايل قرن هشتم هجرى قمرى پا برجا بوده است.

ص: 72

حكومت سعيد بن عاص كه از طرف عثمان فرمانرواى كوفه بود، رياست شرطه كوفه را برعهده داشت. گفته شده است در زمان خلافت حضرت على (عليه السلام) در اين روستا شراب خريد و فروش مى شد، از اين رو حضرت فرمان سوزاندن اين روستا را صادر كرد. (1)

ص: 73

ص: 74

در زمان اسلام، مدتى به ملك طلح بن عبيدالله از اصحاب پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله) درآمد و پس از مدتى عثمان آن را از او خريد. (1)اين مكان بين خَوَرْنق و طيزناباذ قرار داشته است.

ص: 75

دليل نامگذارى آن به جمل نيز اين بوده است كه در كنار اين چشمه، شتر ماده اى (جَمل) هلاك شده بود. بعضى نيز در باره دليل نامگذارى آن گفته اند كه جَمل نام شخصى بوده كه اين چشمه را استخراج كرده است. (1)

ص: 76

كشته بود، ساخته شده بود و وى پاسبانانى را در كنار آن قرار داده تا هر تازه واردى را مجبور به سجده كنند. پس از اتفاق افتادن داستان مشهور گازر و سجده نكردن او و شكستن گردن پادشاه، اين سنّت را باطل كرد. (1)

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

آن به عنوان اردوگاه لشكر از آن استفاده مى شد. (1)هم اكنون به آن عباسيه مى گويند. (2)

ص: 81

شرقى كوفه را دربرگرفته بودند. (1)به اين منطقه ممتد از شرق تا شمال، اصطلاحاً «سَوادُ الكوفه» گفته مى شد (2)؛ زيرا به سبب فراوانى نخلستان ها، بوستان ها، باغ ها و كشت زارهاى اين منطقه، رنگ سبز اين منطقه از دور به شكل سياه به نظر مى آمد. البته بايد يادآور شد كه اصطلاح «سواد الكوفه» با «سواد العراق» بسيار متفاوت است؛ زيرا دومى محدوده بسيار وسيعى را كه كوفه و بصره جزئى از آن بود، شامل مى شد، چنان كه در بعضى از كتاب ها طول آن از موصل تا عَبّادان و عرض آن از عُذَيب در اطراف كوفه تا حُلوان كه مساحت 160 فرسخ را شامل مى شد، تعيين شده است. (3)اَحنف بن قيس بصرى يكى از ياران حضرت على (عليه السلام) ، كه در زمان مورد بحث ما مى زيسته است، هنگام ذكر فضايل كوفه از باغ هاى در هم پيچيده شده نام مى برد. (4)

در ديرهاى اطراف كوفه كه محل عبادت و زندگى راهبان مسيحى بود، باغ هاى فراوانى وجود داشت كه بعضى اوقات ميوه هاى آنها به كوفه صادر مى شد. همچنين گفته شده كه بوستان هايى براى پرورش انواع گل ها در اين ديرها ايجاد شده بود. (5)

گفتنى است كه كثرت و فراوانى باغ هاى كوفه به قدرى بود كه در زمان حكومت مغيرة بن شعبه بر كوفه (41 - 50ه. ق) ، مقدار محصولات كوفه از باغ هاى كوفه به مراتب بيشتر از غلات كوفه بود. (6)آبيارى همه باغ ها به وسيله نهرها و جوى هاى منشعب شده از فرات صورت مى گرفت.

اما با اين اوصاف، تاريخ به جز يك مورد، آن هم «بوستان زائده ثقفى» نام ديگر باغ هاى كوفه را در خود ضبط نكرده است. بوستان زائده، متعلق به زائدة بن قدامة ثقفى از قبيله ثَقيف بود كه در محدوده سهم اين قبيله و در منتهى اليه شمال شرقى

ص: 82

كوفه و در شمال غربى ناحيه سَبْخَه قرار داشت و با فرات فاصله چندانى نداشت. (نقشه شماره 7)

زائدة بن قدامه يكى از اشراف كوفه بود كه در سال 66ه. ق و در زمان نهضت مختار بدو پيوست. (1)

ص: 83

بنا شد، اين ديرها در كنار آن واقع شد. بين دير و كليسا تفاوت هايى وجود دارد. براى مثال، دير در بيرون شهر بنا مى شود، اما كليسا معمولاً در داخل شهر ساخته مى شود. (1)همچنين كليسا محل برگزارى نيايش همه مسيحيان است، اما دير براى عبادت راهبان و عابدان مسيحى ساخته مى شود. (2)

اولين چيزى كه براى افراد بيرون از دير جلب توجه مى كند، قبّه و گنبد و بارگاهى است كه بر فراز دير بنا شده است. از اين رو، ديرهاى حيره به سبب گنبد و بارگاه هاى زيبايى كه براى آنها ساخته مى شد، مشهور بود و از مسافت دور، نظر ناظران را جلب مى كرد و هنگامى كه نزديك تر مى شدند و به كنار دير مى رسيدند، ديوارهاى بلند دير كه گاهى به صد ذراع (حدود پنجاه متر) مى رسيد، شگفتى آنها را بيشتر برمى انگيخت؛ ديوارهايى كه به منظور محفوظ ماندن دير از شر دزدها وغارت گران بنا شده بود و وسيله دفاعى مناسبى براى جلوگيرى از حمله بيگانگان به شمار مى رفت. معمولاً درهاى دير از آهن ساخته و به وسيله مأموران باز و بسته مى شد. در مواقع عادى، درِ دير براى همگان و به خصوص مسافران بيابان ها باز بود و مسافران احياناً به داخل دير رفته و از آنها پذيرايى مى شد. در بعضى ديرها مكانى خاص براى پذيرايى از ميهمانان و مسافران مهيا شده بود كه در آنجا با انواع ميوه ها، غذاها و شراب هاى مست كننده از آنان پذيرايى مى كردند. (3)

پس از تأسيس كوفه، مسيحيان از ديرهاى اطراف كوفه به عنوان وسيله اى مناسب براى تهاجم فرهنگى عليه مسلمانان استفاده مى نمودند؛ بدين ترتيب كه از جوانان عياش بى بندوبار و خوش گذران كوفه در اين ديرها به بهترين وجه پذيرايى مى نمودند و بدين وسيله افراد سست ايمان مسلمان را به سوى خود جذب

ص: 84

مى كردند. هنگامى كه حضرت على (عليه السلام) وارد كوفه شد و از اين ماجرا آگاه گرديد، دستور به آتش كشيدن بعضى از اين مكان ها را داد. (1)

در قرن هاى بعدى بسيار اتفاق مى افتاد كه بعضى از مسلمانان سست عقيده كه از شهر و ديار خود به قصد انجام اعمال حج خارج شده بودند، در سر راه خود به يكى از ديرهاى خارج كوفه برخورد نموده و پس از پذيرايى مفصلى كه از آنها مى شد، از قصد خود منصرف شده و تا پايان مراسم حج و رجوع قافله در آنجا مانده و سپس با قافله باز گشته از حج، به ديار خود باز مى گشتند، حتى بعضى از آنها به اين عمل خود افتخار نموده و اشعارى در اين باره مى سرودند. (2)

ساختمان داخلى دير اتاق هايى مخصوص عبادت راهبان داشت كه به آن «فلايه» مى گفتند. نيز اتاق هاى غذاخورى، اتاق هاى حفظ امانات و هدايا و اتاق هايى كه به عنوان كتابخانه از آنها استفاده مى شد و در آن كتاب هاى مذهبى، فلسفى، زندگى نامه شهيدان مسيحيت و قديسين، ادبى، شعر و كتاب هايى در باره چگونگى سير و سلوك و. . . نگهدارى مى شد. همچنين در ديرها اتاق هايى براى شراب سازى پيش بينى شده بود كه در مقايسه با كوچكى و بزرگى اتاق هاى داخل آن از تعداد ده تا صد اتاق در نوسان بود.

ديرها معمولاً در جايى بنا مى شد كه دسترسى به آب آسان باشد. و اگر ديرى در بالاى كوه ها بنا مى كردند به وسيله ساختن حوض هاى بزرگ و نيز جارى ساختن چشمه ها، آب مورد نياز خود را تأمين مى نمودند. در ديرهاى صحرايى نيز معمولاً به وسيله حفر چاه به آب دسترسى پيدا مى كردند. (3)اما ديرهاى اطراف كوفه از آنجا كه به رودخانه فرات نزديك بوده آب مورد نياز آنها را به وسيله جارى ساختن نهرهايى از كوفه به داخل دير تأمين مى نمودند و در پرتو همين نهرها بود

ص: 85

كه باغ هاى انگور و بوستان ها و سبزه زارهايى در داخل دير به وجود آوردند كه ضمن بخشيدن منظره اى زيبا به دير، بخشى از مايحتاج دير را تأمين نموده و در مواردى كه ثمرات آن مازاد بر مصرف ساكنان دير بود براى تهيه بقيه مايحتاج خود از آن بهره مى بردند.

در كتاب هاى مختلف جغرافيايى و نيز منابعى كه در باره ديارات نوشته شده، از بسيارى از ديرهاى واقع در اطراف و اكناف عراق ياد شده است كه در اينجا فقط به برخى از آنها پرداخته مى شود كه نزديك كوفه واقع شده بود و از ذكر ديرهاى اطراف حيره كه ربطى به كوفه نداشته، خوددارى مى شود.

ص: 86

يك- جماجم جمع جُمْجَمه به معناى كاسه هاى چوبى است و چون در اين منطقه، كاسه هاى چوبى مى ساختند، به آن «دير جماجم» گفتند.

دو- جُمجمه به معناى چاهى است كه در شوره زار حفر مى شود و چون در اين مكان شوره زار، چاه هايى حفر شده بود، به اين اسم موصوف شد.

سه- جُمجمه به معناى جمجمه انسان است و چون در اين مكان، جمجمه انسان هايى نصب يا دفن شده بود، با اين نام خوانده شد.

بعضى اين جمجمه ها را از آن ايرانيانى مى دانند كه به وسيله گروهى از قبيله اياد كشته شده و سرهايشان در اين دير نصب شده بود. همچنين بعضى گفته اند كه شاه ايران بعد از ديدن سرهاى كشتگان ايرانى دستور بناى ديرى در اين مكان را صادر كرد. عده اى نيز گفته اند كه اين كشتگان مربوط به كسانى است كه در جنگ بين قبيله اياد و بنى فهد كشته شده و در اين مكان دفن شدند، آن گاه بعدها هرگاه مردم قطعه اى از زمين را در اين منطقه حفر مى كردند، جمجمه اى بيرون مى آمد. به همين دليل اين مكان را «دير جماجم» ناميدند.

در زمان حكومت امويان جنگ سختى در اين منطقه بين حجاج بن يوسف ثقفى و عبدالرحمان بن محمد بن اشعث در سال 8ه. ق درگرفت كه به شكست و فرار عبدالرحمان انجاميد. (1)

ص: 87

بود. ابوالفرج اصفهانى از دو دير با اين نام ياد مى كند و دومى را در حيره دانسته و ساختمان آن را به بنوساطع نسبت مى دهد. (1)

ص: 88

ص: 89

و تا آخر عمر در آن به عبادت بپردازد. حاجت او بر آورده شد و او به نذر خود وفا كرد. خالد بن وليد هنگام فتح حيره در اين دير با هند صغرا ملاقات كرد. مغيرةبن شعبه در سال هاى آخر عمر خود از هند خواستگارى نمود تا به همسرى دختر نعمان افتخار نمايد، اما هند او را ردنمود.

بعضى از جوانان كوفه براى تفريح به اين دير رفته و به خوش گذرانى و نوشيدن شراب مى پرداختند. گفته شده است كه به دستور نُعمان بن مُنْذَر پدر هند، پانصد قنديل (چراغدان، شمعدان) طلا و نقره در سقف ساختمان اين دير آويخته بودند و هنگام اعياد مسيحى فضاى آن را به وسيله گل سوسن، عود هندى، عنبر، گل هاى خوشبو و خوشبوكننده هاى ديگر خوشبو مى نمودند. (1)اين دير بعدها در ناحيه شمال شرقى كوفه واقع شد. (نقشه شماره7)

ص: 90

ص: 91

ص: 92

ص: 93

ص: 94

پس از تأسيس كوفه و رشد آن، سيل مهاجرت از نقاط مختلف مملكت اسلامى به آن سرازير شد و در تركيب جمعيت و نيز سهم قبايل و گروه هاى مختلف از شهر كوفه، تغييراتى پديد آمد.

نقشه كشى و تقسيم شهر كوفه كه اصطلاحاً به آن «تخطيط» مى گويند، از مركز شهر آغاز و سپس شامل اطراف شد؛ بدين ترتيب كه ابتدا نقشه مسجد جامع در مركز شهر طرح گرديد و سپس ميدان شهر ترسيم شد كه قصر، مسجد، بازارها و مكان هاى ديگر در آن قرار داشت و پس از آن، زمين هاى اطراف، ميان قبايل و گروه هاى مختلف تقسيم شد. (1)

ص: 95

شهرنشينى روى آورند، از عُمر بن خطّاب خواستند تا به آنها اجازه دهد براى خود خانه بنا كنند. (1)

عمر كه از يك سو شهرنشينى اعراب و دلبستگى آنها را به زمين، مخالف روحيه جنگى مى دانست و از سوى ديگر، قصد آماده نگه داشتن لشكر براى ادامه فتوحات داشت، ابتدا با اين امر مخالف بود، اما بالاخره با اكراه و بى ميلى و به سبب مخالفت نكردن با كوفيان، به آنها اجازه داد كه خانه هاى خود را با نى هاى اطراف فرات بنا كنند. بدين ترتيب، اولين خانه ها در كوفه بنا شد و به اين خانه هاى از نى ساخته شده، اصطلاحاً «عريش» مى گفتند.

پس از مدت كوتاهى، آتش سوزى مهيبى در كوفه رخ داد و به علت قابل اشتعال بودن نى ها، آتش خيلى زود منطقه وسيعى را فراگرفت و تعداد هشتاد خانه در اين آتش سوزى به كلى سوخت. پس از اين آتش سوزى، مردم كوفه از عمر خواستند تا اجازه دهد كه خانه هاى خود را با خشت بنا كنند. عمر به شرط آنكه هر خانه بيشتر از سه اتاق نداشته باشد و مردم خانه هاى خود را مرتفع و چند طبقه نسازند (2)، به آنها اجازه داد. بنابراين مى توانيم چنين تصور كنيم كه خانه هاى اوليه مردم كوفه، خانه هاى يك طبقه با سه اتاق بوده و اين گونه خانه سازى در طول مدت خلافت عمر، يعنى تا سال 23ه. ق رايج بوده است.

با آغاز زمامدارى عثمان و برداشته شدن تضييقات و محدوديت هاى زمان عمر و روى آوردن مردم به تجملات، شكل خانه ها مى بايست تفاوت فراوانى با خانه هاى زمان عمر مى كرد، به خصوص كه مردم كوفه ثروت هاى فراوانى از راه عطاء (3)و سهم خود در فتوحات به دست آورده بودند. البته شكل خانه ها در اين زمان، تغيير عمده اى نكرد؛ زيرا اين خانه ها در زمينى محدود بنا شده و امكان تغيير

ص: 96

كلى در آن نبود، مگر اينكه چنين تصور نماييم كه مردم طبقه هايى بر خانه هاى خود افزوده باشند.

اما در مورد خانه هاى تازه بنا شده در خارج از محدوده تخطيط، يعنى در اطراف شهر و در مركز و ميدان شهر كه جزء تخطيط اوليه به حساب ميدان آمده بود، مى توان چنين تصوّر كرد كه اين خانه ها، وسيع تر و زيباتر بنا شده بود. طبق روايتى تاريخى، فاصله بين دو خانه در زمان تخطيط، پنج ذراع (حدود5/2 متر) بود كه البته بعدها با بيشتر شدن تراكم جمعيت، ممكن بود، قسمتى از اين مقدار يا همه آن، جزء خانه شود. طبق همين روايت، خانه هاى عدنانى ها وسيع تر از خانه هاى قحطانى ها (يمنى ها) بود؛ زيرا -چنان كه گفته شده است - عدنانى هاى بداخلاق، حاضر نبودند خويشان خود را كه به كوفه مهاجرت مى كردند، در ميان خود و سهم خود و خانه خود جاى دهند، ازاين رو تقريباً همان سهمى را كه در تخطيط اوليه به دست آورده بودند، داشتند. اما يمنى ها خويشان مهاجر خود را در ميان خانه هاى خود جاى مى دادند، بلكه بخشى از خانه يا زمين خود را به آنها واگذار مى نمودند، ازاين رو خانه هاى آنان كوچك تر بود. (1)

در ميان روايات تاريخى و جغرافيايى، كمتر روايتى مى توان يافت كه خصوصيات خانه هاى كوفيان را در زمان مورد بحث ما بيان كرده باشد، با اين حال مى توان از لابه لاى روايات تاريخى مطالب زير را استنباط كرد:

1. در بيان حوادث شب نوزدهم رمضان 40، يعنى شب ضربت خوردن حضرت على (عليه السلام) چنين آمده است كه تكه آهنى كه در ساخت درِ خانه به كار رفته بود، گوشه اى از پيراهن آن حضرت (عليه السلام) را هنگام خروج از خانه گرفت و باعث معطل شدن آن حضرت (عليه السلام) شد. (2)از اين روايت چند نكته به دست مى آيد:

ص: 97

اولاً: اينكه خانه هاى كوفه در آن زمان در داشته است و مانند خانه هاى مكه در صدر اسلام و پس از آن تا زمان عمر نبوده كه بدون در بودند.

ثانياً: جنس درِ خانه ها از آهن نبوده است؛ زيرا تكه اى از آهن چنان برجسته بوده كه در روايت ذكر شده است و اگر همه در از آهن بود، ديگر اشاره به تكه آهن لزومى نداشت. علاوه بر اين، با توجه به معمول بودن استفاده از چوب در آن زمان كه در درهاى دارالاماره و مساجد به كار مى رفت، به نظر مى رسد كه جنس درِ خانه ها نيز از چوب بوده باشد. مسعودى در اين باره مى گويد: «جنس درها از تنه درخت خرما بود» . (1)

ثالثاً: اين تكه آهن در جايى از در واقع شده بود كه پيراهن خارج شونده به آن گير مى كرد. بنابراين چنين نتيجه گيرى مى شود كه محل وقوع آن، مانند دستگيره هاى امروزى در وسط و در كنار آن واقع شده بود. شايد هم بتوان چنين نتيجه گرفت كه اين تكه آهن يا خود به عنوان «كوبه» مورد استفاده قرار مى گرفته و يا در قسمتى از كوبه در واقع شده بود. بالاخره در روايت مسعودى چنين آمده است كه حضرت (عليه السلام) براى رها كردن پيراهن خود، در را كنده و در گوشه اى نهاد و آن گاه پيراهن خود را رها كرد. از اينجا مى توان نتيجه گرفت كه درِ خانه ها به راحتى كنده مى شد. (2)

2. در بعضى از نقل هايى كه شرح حال شريح قاضى در آنها آمده، از ناودان خانه شريح (3)و كليدهاى درِ خانه او (4)ياد شده است. بنابراين مى توان نتيجه گيرى كرد كه:

اولاً: خانه هاى كوفه همگى ناودان داشته و آب ناودان آنها به كوچه مى ريخته است؛ زيرا اين نقل كه در صدد بيان يك استثناست مى گويد، شريح ناودان خانه اش را طورى ساخته بود كه آب آن به داخل خانه بريزد.

ص: 98

ثانياً: درِ خانه هاى مردم كوفه قفل و كليد داشته است.

3. در يكى از روايات مربوط به زمان حضرت على (عليه السلام) در كوفه، در مورد ناودان چنين آمده است كه كودك خردسالى از راه پشت بام، خود را به ناودان رساند و روى آن نشست و مادرش بسيار بى تابى مى نمود و مردم در كوچه جمع شده و تماشا مى كردند و كارى از دست آنان برنمى آمد. بالاخره حضرت على (عليه السلام) با نشان دادن كودك خردسالى به او، او را از ناودان به پشت بام كشاند. (1)از اين روايت، مطالب زير به دست مى آيد:

اولاً: ناودان آن قدر عريض بوده كه كودك خردسالى روى آن جاى مى گرفت.

ثانياً: آب ناودان به كوچه مى ريخته است؛ زيرا مردم در كوچه تماشا مى كردند.

ثالثاً: پشت بام خانه متصل به كوچه بوده است، حال يا زير اين پشت بام اتاقى بنا شده بود و يا زير آن، دالان خانه واقع شده بود، چنان كه در بعضى از نقل هاى تاريخى سخن از دالان به ميان آمده است.

4. هنگام بيان اعمال قُطامه (زنى كه مشوق ابن ملجم براى قتل حضرت على (عليه السلام) بود) سخن از دهليز و دالان خانه او به ميان آمده است. (2)

5. در بعضى از كتاب هاى تاريخى آمده است كه هانى بن عُرْوَه خانه اى براى زنان خود داشت. (3)حال اين خانه، اندرونى و بيرونى بوده يا جداگانه ساخته شده بود، روشن نيست.

6. در بعضى از نقل هاى تاريخى چنين آمده است كه مسلم بن عقيل هنگام عيادت عبيدالله بن زياد از شَريك بن اَعْوَر در خانه هانى، در خزانه اتاق هانى مخفى شد. حال مى توان اين خزانه را چيزى شبيه صندوق خانه و پستو تصور كرد. (4)در گزارشى ديگر آمده است كه «شريك» تقاضاى آب نموده و كنيزكى كه

ص: 99

قصد رساندن آب به او داشت، هنگام عبور، مسلم را مشاهده كرد كه مخفى شده است. (1)بنابراين، چنين نتيجه مى گيريم كه پستوى اين اتاق به اتاق ديگر راه داشته است.

7. هنگام ذكر حوادث مربوط به مسلم چنين آمده است كه مردم كوفه او را از روى پشت بام ها سنگ باران مى نمودند. (2)از اينجا چنين نتيجه گيرى مى شود كه خانه هاى كوفيان به اصطلاح امروزى، شمالى كه درِ آن به حياط باز مى شده نبوده است، بلكه اين پشت بام ها يا روى اتاق يا روى دالان خانه و يا روى هر دو بنا شده بود.

8. در مورد مستراح و محل وقوع آن، گزارشى كه چگونگى آن و محل وقوع آن را توضيح داده باشد (كه آيا داخل خانه بوده يا خارج آن) نيافتيم. البته قبايل عربِ چادرنشين به سبب زندگى در بيابان گسترده، نياز چندانى به تهيه مكانى به نام مستراح نمى ديدند، اما با شهرنشين شدن آنان و تراكم جمعيت، قطعاً بايد مكانى در داخل خانه يا خارج از آن براى قضاى حاجت تهيه شده باشد. در اين مورد، روايتى در وسائل الشيعه نقل شده است كه سيره حضرت على (عليه السلام) را هنگام رفتن به مستراح بيان مى كند كه به احتمال زياد دوران زندگى آن حضرت را در كوفه نيز دربرمى گيرد. اين روايت چنين است:

همانا اميرالمؤمنين (عليه السلام) هنگامى كه اراده قضاى حاجت داشت، بر درِ مَذْهَب (مستراح) مى ايستاد و به طرف راست و چپ خود، رو به دو فرشته مراقب مى كرد و مى فرمود: از من دور شويد، به شما قول مى دهم تا هنگام خروج از اين مكان، كارى كه احتياج به نوشتن شما داشته باشد، انجام ندهم. (3)

از اين روايت امور زير استفاده مى شود:

اولاً: يكى از الفاظ رايج براى مستراح، لفظ مَذْهَب (محل رفتن) بوده است.

ثانياً: ساختن مستراح در آن زمان رايج بوده است.

ثالثاً: مستراح، در داشته است.

ص: 100

الفاظ ديگرى كه براى مستراح در روايات به كار رفته، عبارت است از:

1. غايط (زمين گودال پست وسيع) : اين لفظ در زمان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) به كار مى رفته (1)و در قرآن نيز به همين معنا استعمال شده است. (2)

2. مُتَوَضَّأ (محل وضو) : اين لفظ در مورد زمان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) استعمال شده است. (3)

3. خَلا (تخليه گاه) . (4)

4. حَشّ. (5)

5. مَخْرَج (محل خروج) . (6)

6. كَنيف (نهانخانه) . (7)

7. مِبْرَز. (8)

در حفارى هايى كه در نيمه اول قرن بيستم در قصر كوفه صورت گرفته، آبراه ها و چاه هاى فاضلابى مشاهده شده (9)كه اگر ساختمان قصر را الگويى براى خانه ها بگيريم، مى توان به وجود اين چاه ها در خانه ها نيز پى برد. همچنين به مكان هايى برخورد مى كنيم كه آنها را با نام «مرافق» ذكر كرده اند كه به معناى مستراح و دستشويى و به طور خلاصه سرويس خانه مى باشد.

اما وسيله شستن در آن زمان، ظرفى بوده كه از دو قطعه پوست روى هم دوخته شده تشكيل مى گرديد و به آن «إداوَه» مى گفتند. (10)حضرت على (عليه السلام) در جنگ نهروان از اين وسيله هنگام قضاى حاجت استفاده كرده است. (11)

ص: 101

9. و بالاخره از بعضى از گزارش هاى تاريخى چنين برمى آيد كه خانه هاى دو طبقه در سال 61ه. ق در محله هاى كوفه وجود داشته است، چنان كه زيد بن ارقم كه در محله كِنْده واقع در جنوب كوفه مى زيسته است، مى گويد: «من در اتاق بالايى منزل خودم بودم كه اسيران كربلا را وارد كوفه كردند» . (1)

ص: 102

مى گفتند و به چادرى كه از پوست حيوانات تهيه مى شد و فقط ثروتمندان قدرت تهيه آن را داشتند، «طَراف» مى گفتند. (1)

نوع ديگر مسكن در كوفه، خانه هايى بود كه از نى و حصير درست شده و پوشش سقف آنها از برگ خرما بود. در گزارشى كه از ابن عباس نقل شده، آمده است كه ساكنان كوفه در آغاز، خانه هاى خود را از نى مى ساختند و هرگاه قصد رفتن به جنگ مى نمودند، خانه هاى خود را تخريب كرده و صدقه مى دادند. (2)

به هرحال پس از آتش سوزى كوفه و سوختن خانه هايى كه از نى درست شده بود و اجازه عمر مبنى بر ساختن خانه ها از خشت خام، ساختن خانه هاى خشتى آغاز گرديد. (3)خشت اين خانه ها در خود شهر كوفه و در صحراها و جبانات (قبرستان ها) مختلف آن ساخته مى شد، چنان كه در باره جبانه «عَزْرَم» -منتسب به شخصى از تيره بنى فهد- چنين آمده است كه در آن خشت مى زد و خشت هايش نامرغوب بود؛ زيرا خاك آن مخلوط با نى و سفال بود و هرگاه آتش سوزى رخ مى داد، ديوارهاى خشتى اين چنينى در آتش مى سوخت. (4)همچنين نقل شده است كه بعضى از بزرگان كوفه وصيت كرده بودند كه خشت عَزْرَمى در قبر به كار نبرند. (5)از اين نقل تاريخى چنين نتيجه گرفته مى شود كه خشت هاى ديگر، مرغوب بوده و خشت عَزْرمى به دليل نامرغوبيت، در ميان آنها مشهور شده است.

پس از سپرى شدن دوران عمر و شروع دوران زمامدارى عثمان از سال 26ه. ق ساختن خانه هاى آجرى (خشت پخته) آغاز گرديد. گفته شده است اولين كسانى كه خانه هاى خود را با آجر بنا كردند، دو تن از صحابه مشهور، يعنى خَبّاب بن اَرت و عبدالله بن مسعود بودند كه خانه آنان در مركز شهر قرار داشت. (6)

ص: 103

بنابراين مى توان چنين تصور كرد كه در زمان خلافت حضرت على (عليه السلام) (سال 36-40ه. ق) بيشتر خانه هاى كوفه از خشت و تعداد اندكى از آجر بنا شده بود. البته بعضى نيز از وجود كلبه هاى نى در زمان آن حضرت خبر داده اند. (1)

در زمان حكومت معاويه و در دوران امارت زياد بر كوفه (سال 50 - 53ه. ق) خانه هاى آجرى به سرعت افزايش يافت؛ چنان كه نقل شده است كه بيشترين خانه هاى آجرى را قبيله مُراد و خَزْرَجيان كوفه به خود اختصاص داده بودند. (2)درباره ساختمان مسجد در زمان زياد، گفته شده است كه وى در دوران امارت خود دست به بازسازى اساسى مسجد زد و آجر و ستون هاى آن را از اهواز آورد. (3)

بنابراين، مى توان نتيجه گرفت كه در آن زمان هنوز آجرپزى در كوفه صورت نمى گرفت و مردم ناچار بودند كه آجر خانه هاى خود را از نقاط ديگر، مانند حيره و اهواز تهيه كنند. همچنين با توجه به اهميت روز افزون كوفه و كاهش اهميت حيره و سيل مهاجرت از حيره به كوفه مى توان چنين نتيجه گيرى كرد كه بعضى از مردم حيره آجر خانه هاى متروك خود را از حيره به كوفه انتقال داده و از آنها براى ساختن خانه هاى خود در كوفه استفاده مى كردند يا آن را به كوفيان ديگر مى فروختند. در بعضى از كتاب هاى نيز از آجر بين النهرين سخن به ميان آمده است. (4)

در بخش مربوط به مسجد و دارالاماره كيفيت ساخت آجرهاى اين دو مكان را بيان خواهيم كرد كه از آن چنين نتيجه گيرى خواهد شد كه در سال 60 و 61ه. ق خانه هاى آجرى در كوفه بسيار فراوان بوده به حدى كه با خانه هاى خشتى رقابت مى نموده است.

ص: 104

ص: 105

خانه حضرت على (عليه السلام) در فاصله 85 مترى جنوب غربى مسجد جامع كوفه قرار داشت (1)، به همين دليل ابن جُبير و ابن بطوطه محل اين خانه را در آخر فضاى مسجد ذكر كرده اند. (2)پس از سكونت حضرت على (عليه السلام) در رحبه، اين مكان كه قبلاً با نام مطلق «رحبه» از آن ياد مى شد، به نام «رحب على (عليه السلام) » مشهور شد. (3)

طبق گزارش بعضى از كتاب هاى تاريخى، آن حضرت (عليه السلام) در خانه خود، مكانى با عنوان مسجد كه شايد يكى از اتاق هاى خانه بوده است، بنا نموده بود. (4)همچنين چاه حفر شده به وسيله آن حضرت كه با نام «بئر على (عليه السلام) » مشهور شد و هنوز نيز وجود دارد، در اين خانه واقع شده بود. (5)حضرت على (عليه السلام) در اين خانه از دنيا رفت و در همين خانه، مراسم تغسيل و تكفين آن حضرت انجام شد. (6)

در بعضى از احاديث چنين آمده است كه اين خانه، خانه عبدالله بن هُبَيره مخزومى پسر خواهر حضرت على (عليه السلام) بوده و ايشان به عنوان مهمان وارد آن خانه شده بود. (7)البته بعيد مى نمايد كه حضرت تمام مدت اقامت خود را در اين خانه به عنوان مهمان سپرى كرده باشد، مگر اينكه بگوييم كه عبدالله آن خانه را به حضرت على (عليه السلام) هديه كرده يا فروخته بود. در بعضى از توصيفات كه از وضعيت داخلى خانه حضرت شده است، فرش ايشان را حصيرى كوچك ذكر كرده اند. (8)از بعضى گزارش ها چنين برمى آيد كه در كنار درِ خانه آن حضرت سكويى ساخته شده بود. (9)

ص: 106

ص: 107

ص: 108

به طور هم زمان حكومت بصره و كوفه را در اختيار داشتند) از سوى آنها هر سال به مدت شش ماه حكومت كوفه را در اختيار داشت. ميثم تمّار يكى از باوفاترين ياران حضرت على (عليه السلام) ، نزديك اين خانه به دار آويخته شد. آن حضرت اين مطلب را پيش گويى كرده و به اوگفته بود. (1)(نقشه شماره 7)

ص: 109

ص: 110

ص: 111

ص: 112

نمى گيرد، بلكه هر كس زودتر مكانى را اشغال كرد، نسبت به آن مكان، اولويت دارد تا اينكه از خريد و فروش خود فارغ شده و به خانه خودبرود. (1)به نظر مى رسد اين سنت تا زمان امارت خالد بن عبدالله قَسْرى كه از طرف سليمان بن عبدالملك حكومت عراق را بر عهده داشت، ادامه يافته بود. در اين زمان خالد براى بازاريان دكان هايى ساخت و اهل هر حرفه را در بازارى مخصوص به خود جاى داد و درآمد بازار را براى سپاه ده هزار نفرى خود در نظر گرفت. (2)

در زمان تأسيس بازار (سال 17ه. ق) در كنار آن، مكانى مخصوص براى توقف شتران در نظر گرفته بودند كه به آن «مَناخ» مى گفتند. تاجران و مشتريان و بازاريان شتران خود را در اين مكان پارك مى نمودند! ! (3)

در زمان مورد بحث ما، يعنى از سال 17- 61ه. ق سقف بازار -بدون آنكه تقسيم به دكان هاى مختلف شود - يكپارچه به وسيله حصير و بوريا پوشيده شده بود و -چنان كه گفته شد- اين دكان ها در زمان خالد بن عبدالله و به دستور او ساخته شد. (4)در بعضى از گزارش هاى تاريخى از ستون ها و پايه هاى بازار (عُمُدالسوق) در زمان مورد بحث ما سخن به ميان آمده است. (5)

ص: 113

مثال در بعضى از روايات چنين آمده است كه حضرت على (عليه السلام) در بازارها مى گشت و بازاريان را ارشاد مى كرد. برنامه يك روز آن حضرت (عليه السلام) اين گونه بوده است: هنگامى كه به بازار شتر فروشان رسيد، فرمود: بفروشيد و سوگند نخوريد، زيرا سوگند كالا را رواج مى دهد، اما بركت را از بين مى برد. سپس به بازار خرمافروشان رفت و فرمود: اى خرما فروشان، فقرا را غذا دهيد تا كسب و كارتان پيشرفت كند. آن گاه در حالى كه مسلمانان او را همراهى مى كردند، به بازار ماهى فروشان رفت و فرمود: نبايد در اين بازار، ماهى كه در آب مرده است، فروخته شود. سپس به بازار كرباسى فروشان رفت و پيراهنى به قيمت سه درهم خريدارى كرد. (1)

در اينجا بازارهاى تخصصى در زمان مورد بحث را با توجه به روايات تاريخى معرفى مى نماييم:

ص: 114

هنگام شعله ور شدن قيام مسلم در كوفه، ديده بانان عبيدالله از سمت بازار خرمافروشان وارد مسجد شده و فرياد بر آوردند كه «ابن عقيل» آمد. (1)

اين روايت نشان مى دهد كه بازار خرمافروشان چسبيده به مسجد و احتمالاً مكانى بين مسجد و قصر بوده است.

ص: 115

كه در آن برذون خريد و فروش مى شد، به او رسيده و او را كشتند و حضرت (عليه السلام) ديه او را از بيت المال قرار داد. (1)از اين روايت چنين به دست مى آيد كه اين قسمت از بازار، نزديك مسجد واقع بوده است؛ زيرا به احتمال زياد، اعتراض در مسجد و هنگام سخنرانى حضرت بوده است.

ص: 116

نيز در كنار قصر بوده است. البته عبارت طبرى به گونه اى است كه دلالت دارد اين مكان در زمان خود او به اين نام معروف بوده است نه در زمان قتل مختار؛ يعنى در سال 67ه. ق.

بعضى از نويسندگان معاصر اين بازار را مكان فروختن روغن كنجد، غوز پنبه و كتان معرفى نموده و مكان آن را نزديك دارالاماره تعيين كرده اند. (1)

ص: 117

عبدالله قسرى و بعد از آن به وجود آمده باشد و در زمان مورد بحث ما وجود خارجى نداشته باشد، همچنان كه احتمال دارد بعضى از بازارهاى ياد شده نيز چنين باشد.

در اينجا براى تكميل بحث، به اين بازارها اشاره مى شود:

ص: 118

ص: 119

وظايف حكومت اسلامى از صدر اسلام به حساب مى آمده است. (1)گزارش هاى تاريخى چندى نيز اين نظارت را در دوران محل بحث ما اثبات مى نمايد كه در ذيل به برخى از آنها اشاره مى شود:

يك- در بخش قبل، روايتى كه بيانگر نظارت حضرت على (عليه السلام) بر بازارهاى مختلف كوفه بود، ذكر شد.

دو- شخصى به نام ابوسعيد مى گويد:

حضرت على (عليه السلام) سوار بر قاطر پيامبرخدا (صلى الله عليه و آله) شد و در حالى كه من او را همراهى مى كردم به محل ماهى فروشان (در بازار) رسيديم. حضرت (عليه السلام) آنان را به دور خود جمع كرد و فرمود: «مى دانيد براى چه شما را جمع نمودم؟» گفتند: «خير» . فرمود: «[براى اين شما را جمع نمودم كه به شما بگويم]، از خريد و فروش جِرّيث (نوعى مارماهى) و مارماهى و ماهى كه در آب مرده باشد، خوددارى كنيد» . (2)

روايتى ديگر نزديك به اين مضمون، نقل شده است كه در آن همراهان آن حضرت، «شرطةالخميس؛ نيروهاى انتظامى» ذكر شده اند، در حالى كه در دست آن حضرت تازيانه اى بوده است. در اين روايت از تنبيه فروشندگان ماهى هاى حرام توسط على (عليه السلام) سخن به ميان آمده است. (3)

سه- طبق نقلى حضرت على (عليه السلام) در حالى كه والى بود، به تنهايى در ميان بازار راه مى رفت و اشياى پيدا شده را معرفى مى نمود (تا صاحبانش را بيايد) و هرگاه به فروشنده و بقال برخورد مى كرد، قرآن را باز نموده (و به عنوان نصيحت) اين آيه را تلاوت مى فرمود:

تِلْكَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ (قصص: 83)

ص: 120

سراى آخرت را براى كسانى قرار مى دهيم كه اراده برترى طلبى و فساد در روى زمين را نداشته باشند. (1)

چهار- بنابر نقلى ديگر، حضرت على (عليه السلام) در بازارها مى گشت و مردم را به تقواى الهى و نيكو معامله كردن سفارش مى فرمود و مى گفت: «[اى مردم!] پيمانه و ميزان را استيفا نماييد [و كم ندهيد]» . و نيز به قصابان مى فرمود: «درون گوشت ندميد [تا وزن آن زياد شود]» . (2)

پنج - از قول شريح، قاضى كوفه چنين نقل شده است:

من همراه حضرت على (عليه السلام) در حالى كه تازيانه اش را در دست داشت، در بازار مى گشتم و او مى گفت: «اى جماعت تاجران! به حق بگيريد و به حق بدهيد تا سالم بمانيد و از اينكه كالاى خود را به سود كم بفروشيد، ابا ننماييد تا از سود زياد نيز محروم نشويد» . (3)

شش- در مورد زياد بن ابيه، حاكم كوفه نيز نقل شده است كه گاه گاهى خود براى سركشى و نيز تفتيش قيمت ها و بررسى پيمانه ها (مكائيل) و ترازوها (موازين) به بازارها مى رفت و در مواقع ديگر از عاملانى كه براى اين منظورها در بازارها گذاشته بود، پرسش مى كرد. (4)

كم كم اين نظارت در دهه هاى بعد موجب تأسيس نهاد حسبه در بازار گرديد و وظيفه نظارت بر بازار به عهده محتسب گذاشته شد. همچنين در بعضى از گزارش هاى تاريخى كه احتمال دارد مربوط به زمان مورد بحث ما باشد، از شخصى به نام «عريف بازار» ياد شده است (5)كه وظيفه حلّ اختلافات بين فروشندگان يا بين فروشنده و خريدار را به عهده داشت و نصب اين مقام در بازار به عهده قاضى شهر بود. در يكى از اين روايات كه مربوط به دوران قضاوت شريح

ص: 121

در كوفه مى باشد، آمده است:

ماجرايى در بازار گربه و ماجرايى در بازار مرغ اتفاق افتاد، در اين ميان، عريف هر دو بازار قضاوت كردند، اما فقط قضاوت عريف بازار گربه درست بود و بدين سبب، شريح قاضى، منصب عرافت هر دو بازار را بدو واگذار كرد. (1)

ص: 122

بعضى بر اين باورند كه چون قبله به سمت جنوب بود و نظام صفوف نماز اين اقتضا را داشته كه تعداد نفراتى در طرف راست و چب امام جماعت در پشت سر امام باشند، پس طول مصلّى، شرقى - غربى و عرض آن جنوبى - شمالى بوده است. (1)البته اثبات اين مطلب به تأمل بيشترى احتياج دارد. به هرحال، مى توان ساختمان مسجد جامع كوفه را الگويى براى ديگر مساجد آن، هرچند در ابعاد كوچك تر، تصور كرد و تحولاتى را كه در طول زمان بر اين مسجد جارى شده است به مساجد ديگر سرايت داد.

ص: 123

محل كشتى ساختن وى و بالاخره تنورى كه آب از آن فوران نمود و وقوع طوفان نوح را اعلان نمود، در اين مسجد قرار داشت كه هم اكنون نيز مكانى در مسجد با عنوان محل «تنور» ، مشخص است. (1)طوفان نوح اين مسجد را به كلى ويران كرد. (2)اما باز در روايات از اين مسجد به عنوان مصلاّى ابراهيم (عليه السلام) ياد شده است كه بر آباد بودن اين مسجد در زمان آن حضرت دلالت مى كند. (3)

در زمان هاى بعدى روييدن گاه بوته كدو كه حضرت يونس (عليه السلام) را پوشانيد و نيز جايگاه و مخفيگاه عصاى موسى (عليه السلام) و انگشتر سليمان (عليه السلام) در اين مسجد ذكر شده است. (4)همچنين مصلاّى حضرت خضر (عليه السلام) و خانه حضرت ادريس (عليه السلام) را در اين مسجد تعيين نموده اند. (5)و بالاخره در روايتى، اين مسجد به عنوان مصلاى1070 پيامبر معرفى شده است. (6)

بعضى از مطالب فوق در كتاب هاى اهل سنت نيز راه يافته است (7)كه به نظر مى رسد مستند آنها روايات شيعه در اين باب باشد.

ص: 124

مربع كه ابعاد هر ضلع آن 110 متر بود، ساخته شد. (1)(نقشه شماره 10)

بنابراين مساحت، رقمى معادل زير به دست مى آيد:110\ 12100 * 110 يعنى 12 كيلومتر و 100 متر مربع.

از اينجا مى توان به صحت اين سخن پى برد كه گفته شده است مسجد اوليه، گنجايش جمعيت چهل هزار نفرى جنگ جويان را داشته است (2)؛ زيرا اگر فرض شود هر چهار نفر در يك صف، يك متر فضا اشغال نمايند. بنابراين هر صف 110 مترى حدود 440 نفر را در خود جاى مى دهد و اگر فرض شود مقدار عرض هر صف يك متر بوده است. بنابراين، حدود 110 صف تشكيل مى شده است كه رقمى معادل ذيل را در خود جاى مى داده است: 440\ 48400 * 110؛ يعنى هنگام برپايى نماز جماعت، مسجد گنجايش اين جمعيت را داشته است كه البته هنگام برپايى اجتماعات ديگر كه معمولاً مردم با فاصله كمترى مى نشينند، مقدار گنجايش مسجد بيشتر بوده است.

قبل از آنكه خصوصيات مسجد بررسى شود، يادآورى اين نكته تاريخى ضرورى است كه پس از مدت كوتاهى كه از بنيان نهادن مسجد گذشت، به بيت المال كه در گوشه قصر قرار داشت، دستبردى زده شد. سعد براى آنكه اين گونه امور ديگر تكرار نشود، مسجد را كه در فاصله دورترى از قصر قرار داشت، به سرعت خراب كرده و مقدارى به سمت جنوب و به طرف قصر تغيير مكان داد. (3)اينكه فاصله مسجد تا قصر چه مقدار بوده، در بخش هاى بعدى بررسى خواهد شد. اما آنچه از اين گزارش تاريخى مشخص مى شود اين است كه بناى مسجد اوليه يا بسيار ساده بوده و يا هنوز بنايى آن چنان نداشته كه به اين سرعت جابه جا شده است. بنابراين، مسجدى كه هم اكنون توصيف مى شود، مسجد دوم

ص: 125

است نه مسجد اول. خصوصياتى كه براى اين مسجد ذكر مى شود، تا زمان زياد، يعنى سال 50ه. ق وجود داشته است. بنابراين، در زمان حكومت حضرت على (عليه السلام) در كوفه، يعنى از سال 36 - 40ه. ق نيز به همين گونه بوده است.

سازنده اين مسجد، معمارى ايرانى از اهل همدان به نام «روزبه» پسر بوذرجمهِر بود. (1)در قسمت جنوب مسجد و در سمت قبله، شبستان مسجد بنا شده بود كه به آن «ظِلّه» مى گفتند. (2)

طول اين شبستان حدود دويست ذراع (حدود 108متر) بود. (3)از مقدار عرض آن در كتاب ها نكته اى ذكر نشده است، اما بعضى از مستشرقان عرض آن را بيست متر در زمان سعد ذكر كرده اند. (4)اين شبستان داراى چهارچوبه در، و در بود كه گفته شده به منظور جلوگيرى از ازدحام مردم در آن تعبيه شده بود. (5)

سقف اين شبستان از خشت خام يا آجر بوده كه از حيره تأمين مى شد و طاق بندى حتى روى آن انجام نشده بود، بلكه طاقى مسطح داشت. (6)ستون هاى مسجد از گونه اى سنگ آهكى سفيد و نرم به نام «رُخام» تهيه شده بود كه منابع تاريخى اصل اين ستون ها را مربوط به ايرانيان مى دانند. (7)ظاهراً بايد اين سنگ ها از حيره به كوفه منتقل شده باشد. اندازه اين ستون ها به اندازه و تعداد ستون هاى كليساهاى رومى آن زمان دانسته شده است. (8)بنابراين، مى توان گفت كه مسجد سقفى بلند داشته است.

از آنجا كه تعيين شكل و اندازه و تعداد ستون ها در زمان معينى مشكل است، در بخش جداگانه اى بررسى خواهد شد. بعضى از مستشرقان تعداد طاق نماهاى

ص: 126

مصلّى (بلاطها) را در زمان سعد 25 عدد ذكر كرده و عرض شبستان را بيست متر دانسته اند. (1)

محراب مسجد كه محل ضربت خوردن حضرت على (عليه السلام) نيز بوده، در سمت راست قبله قرار داشت. (2)مسجد در زمان حضرت على (عليه السلام) مأذنه نيز داشت. طبق روايتى، حضرت على (عليه السلام) در طلوع فجر صبح نوزدهم ماه مبارك رمضان، يعنى قبل از ضربت خوردن، طبق عادت هميشگى در آن مأذنه، اذان گفت. (3)

روشنايى مسجد در زمان حضرت على (عليه السلام) به وسيله قناديلى تأمين مى شد. (4)

اما قسمت غيرمسقّف مسجد كه به آن «صحن» مى گفتند (5)(تصوير شماره 5) نيز خصوصياتى داشته، از جمله اينكه ظاهراً كف صحن ابتدا پوشيده از خاك بوده است. همچنين طبق روايتى در زمان وليد بن عُقْبه صحن مسجد با شن و ريگ فرش شده بود كه مردم اين ريگ ها را به سمت فرماندار فاسق خود پرتاب مى نمودند. (6)ديوارهاى سمت راست، قبل از زمان «زياد» بسيار كوتاه بود، به گونه اى كه كسى كه در صحن مى نشست مى توانست از آنجا دير هند و پل كوفه را كه روى فرات نصب شده بود، مشاهده كند. (7)بر اين اساس بعضى احتمال داده اند كه ديوارها حداكثر پرچينى از نى يا ديوار كوتاهى از خشت خام بود. (8)اما خصوصيات درهاى اين قسمت از آنجا كه تعيين زمان آن مشكل است، در بخشى جداگانه، بررسى خواهد شد.

ص: 127

ص: 128

- ستون هاى مسجد از كوه هاى «اهواز» آورده شده و درون آنها سوراخ گرديده و با سرب و ميله هاى آهنى پر شده و در شبستان مسجد به كار رفته است. (1)(تصوير شماره18) ارتفاع ستون ها حدود سى ذراع (بيش از پانزده متر) بوده است. (2)

- طاق مسجد از سادگى در آمده و به طاق هاى برجسته ساختمان هاى مجلّل ايرانى مانند طاق مدائن شباهتى يافته است. (3)

در روايتى مربوط به زمان «مسلم» و «عبيدالله» ، از «تخاتخ مسجد» ؛ «تخته هاى مسجد» سخن به ميان آمده است كه بر وجود تخته در طاق دلالت مى كند. (4)

- در دو طرف شبستان، دهليزهاى جانبى (مُجَنَّبات) وجود داشت. (5)«ابن جبير» كه در سال 500ه. ق از مسجد ديدار كرده است، مى گويد: «مسجد هفت بِلاط (دهليز جانبى \طاق نما) دارد كه پنج تاى آن در جانب قبله (روبه روى آن) و دو مورد ديگر در دو طرف شرق و غرب مى باشد» . (6)

- «زياد» به جهت ترس از ترور و نيز به جهت رهايى از سنگ اندازى هاى مردم، براى خود در سمت قبله در جايگاه محراب، مقصوره اى بنا نمود كه او را از صفوف نمازگزاران جدا مى كرد و احتمال ترور را به حداقل مى رساند. (7)

- «زياد» ديوارهاى بلندى براى صحن مسجد بنا نمود. (8)

- كف صحن را تماماً از ريگ فرش نمود و توجيه او اين بود كه مردم هنگام برآمدن از سجود، براى زدودن خاك كف دست خود، آن را فوت مى كنند و به مرور زمان ممكن است، اين عمل به عنوان سنت در نماز محسوب شود. (9)

ص: 129

- بنا به نوشته بلاذرى مصالح ساختمانى مسجد جامع از قصرهاى ويران شده حيره تأمين مى شد و قيمت آن را در مقابل جزيه اهل حيره به حساب مى آوردند. (1)

ص: 130

بنى اميه به منظور فراموش شدن اين كرامت، اصرار به نامگذارى آن به «باب الفيل» نمودند. (1)

اما در باره نامگذارى «باب الفيل» روايات مختلفى ذكر شده است. در بعضى از گزارش ها چنين آمده است كه فيلى در نزديكى اين در، در زمان حكومت «مغيرة بن شعبه» هلاك شد. در نقل ديگر چنين آمده است كه ساحرى براى مردم چنين وانمود كرد كه فيلى از اين در خارج شد در حالى كه سوار بر الاغى بود. در گزارشى ديگر چنين آمده است كه تغار بزرگى (اِجّانه) كه ظاهراً براى وضو گرفتن بوده به وسيله فيلى به اين مسجد حمل شده بود و از اين در وارد مسجد شد. (2)

گفته شده است كه اين در تنها درى بود كه در طول زمان باز ماند و بقيه درها در بسيارى از اوقات بسته يا از ميان رفته بود. (3)

ص: 131

ص: 132

چهارم- محل نماز حضرت على (عليه السلام) ستون هفتم كه نزديك باب كنده قرار داشته، معرفى شده است. (1)البته ستون هاى ديگر اين مسجد نيز به عنوان مصلاى آن حضرت (عليه السلام) ذكر شده است. (2)

ص: 133

ص: 134

ص: 135

بنا به نوشته طبرى هنگام تخطيط اوليه مسجد و دارالاماره، به دستور سعد بن ابى وقاص بين آن دو، راهى زيرزمينى به اندازه دويست ذراع (حدود 108متر) ساخته شد كه به عنوان بيت المال از آن استفاده مى شد. (1)بنابراين، فاصله اوليه بين اين دو، 108متر بوده است. (2)اما پس از مدت اندكى از بيت المال سرقت شد و سعد در اين مورد از عمر كسب تكليف نمود. عمر در جواب نوشت:

مسجد را به سمت دارالاماره منتقل نَما به صورتى كه دارالاماره در طرف قبله مسجد قرار گيرد؛ زيرا مردم شب و روز در مسجد رفت و آمد مى كنند و بدين وسيله امكان دزدى كمتر مى شود.

سعد نيز مسجد را به دارالاماره متصل كرد و بدين ترتيب، فاصله بين آن دو از بين رفت. (3)

بعضى از روايات تاريخى، مانند ورود عبيدالله بن زياد از قصر به مسجد از طريق باب السُدَّه نيز مؤيد اين عدم فاصله است. (4)حفارى ها نيز مؤيد وجود درى بين مسجد و دارالاماره است. (5)

ص: 136

حال در اينجا نتايج تحقيقات باستان شناسان طى امور زير به طور خلاصه ذكر مى شود:

اول - شكل هندسى مسجد تقريباً مربع است و ابعاد هر كدام از اضلاع آن عبارت بود از: ديوار جنوبى كه در سمت قبله واقع شده 110 متر است. (1)البته بعضى آن را صد متر ذكركرده اند. (2)ديوار شمالى 109 متر و ديوارهاى غربى هركدام 116 متر. (3)

دوم - بناى اين ساختمان به مقدار هفده درجه از سمت جنوب بنا شده است (4)، اين، مقدار انحراف قبله مسجد است. (5)

سوم - در بالاى ديوارهاى چهارگانه، برج هايى به شكل نيم دايره تعبيه شده است.

چهارم - ارتفاع اين ديوارها به اضافه برج ها حدود بيست متر مى باشد. (6)

پنجم - مقدار پى اين ديوارها، يعنى مقدار رسوخ آنها در زمين حدود پنج متر و سى سانتى متر مى باشد و هنگامى كه پى به ارتفاع دو متر و شصت سانتى مى رسد، پى ديوار به سمت داخل مسجد مايل مى شود و فضايى به عرض شصت سانتى متر و ارتفاع سى متر و 76 سانتى متر باقى مى ماند كه روى آن برجى نيم استوانه اى بنا شده است و اين برج ها در فاصله هاى متفاوت، روى ديوار تكرار مى شوند. (7)

ششم - ابعاد آجرى كه در ساختن ديوارها به كار رفته، به شكل مكعب مربع و با طول و عرض 37سانتى متر و ارتفاع نُه سانتى متر مى باشد كه به نظر بعضى از

ص: 137

نويسندگان معاصر، اين آجر مخصوص ساختن مسجد تعبيه شده و از مكان ديگرى منتقل شده است. (1)

هفتم - ستونى در اين حفارى ها به دست آمده كه در وسط مسجد نصب شده است و در بالاى آن، شكل دو تاج بنا شده كه با برگ هاى گياه «اكانتس» زينت شده است. (2)(تصوير شماره 18)

هشتم - برخلاف نظر عده اى از مستشرقان كه چهار در، در طرف قبله تصور نموده بودند، تنها يك در، در اين طرف كشف شده كه مسجد را به دارالاماره متصل مى كرده كه همان «باب السده» است. بنابراين «باب كنده» در قسمت جنوب واقع نبوده، بلكه در ضلع غربى آن واقع بوده است. (3)

ص: 138

ص: 139

ساختمان اين مسجد پرداخته شده است، حالت كنونى مسجد كه ممكن است شباهت هايى با حالت آن در آن زمان داشته باشد، توصيف مى شود:

شكل هندسى مسجد، مستطيلى با طول 140 متر و عرض 125 متر مى باشد. بنابراين، مساحت آن 5/17 كيلومتر مربع است. ارتفاع ديوارهاى آن تا حدود 22 متر مى رسد كه در هر ضلع آن برج هاى نصف دايره اى وجود دارد. مسجد دو در ورودى داشته كه يكى در وسط ديوار شرقى و با عرض دو متر و ديگرى در وسط ضلع شمالى بوده است كه بعدها آن را با آجر مسدود نمودند.

در كنار مسجد، محلى براى نگهدارى اسب ها وجود داشته است. مصلى و شبستان مسجد در قسمت جنوب آن قرار دارد كه طول آن 120 متر و عرض آن 5/5 متر مى باشد. بنابراين، مساحتى معادل 660 متر مربع دارد. سقف آن از آجر و به شكل گنبدهاى كوچك بنا شده است. زمين شبستان از آجرهايى به شكل مكعب مربع و با طول و عرض 24 سانتى متر و ارتفاع چهار سانتى متر مفروش گرديده است. صحن مسجد بدون سقف مى باشد و در اطراف آن ايوان هايى وجود دارد. همچنين در وسط آن چاهى عميق حفر شده است كه پله هايى به طول شش متر زائران را به لبه اين چاه مى رساند. (1)

از آنجا كه حضرت صاحب زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) در حال نماز در اين مسجد ديده شده، اين مسجد اهميت به سزايى نزد شيعيان پيدا نموده است. در بعضى روايات شيعه، اين مسجد به عنوان منزلگاه آن حضرت (عجل الله تعالى فرجه الشريف) و خاندانش معرفى شده است. (2)

ص: 140

جنوب غربى كوفه، در محله بنى اسد واقع بود. (1)هم اكنون از اين مسجد اثرى باقى نمانده است. (نقشه شماره 7)

ص: 141

مسجد را مردى مؤمن دانسته است. (1)اين مسجد متعلق به «سليم» يا «انصار» بوده (2)و احتمالاً در شمال مسجد جامع قرار داشته است. هم اكنون اثرى از اين مسجد باقى نمانده است.

ص: 142

كه در اين مكان حضرت يونس (عليه السلام) به وسيله ماهى به ساحل انداخته شد. (1)در روايتى چنين آمده است كه حضرت على (عليه السلام) در اين مسجد نماز گزارده است. (2)(نقشه شماره 7)

اين مسجد متعلق به گروه «الحمراء» ، يعنى ايرانيان پيوسته به سپاه سعد بن ابى وقاص بوده كه با «بنو تميم» متّحد شده بودند. اين مسجد در شرق كوفه و نزديك فرات قرار داشته است. (3)به نوشته بعضى از معاصران هنوز آثارى از اين مسجد باقى است. (4)

ص: 143

ص: 144

دو مسجد ديگر نيز در زمان امام باقر (عليه السلام) ، ملعونه معرفى شده اند (1)كه عبارتاند از:

ص: 145

مسجد جامع و نزديك قصر واقع بوده است. (1)ماسينيون اين مسجد را در جنوب قصر و در نزديكى «باب الروميين» مى داند. (نقشه شماره 7، رقم 27 و نقشه شماره 8)

ص: 146

ص: 147

در شرق مسجد جامع و نزديك بازار قرار داشته است. (1)(نقشه شماره 7، رقم50)

ص: 148

ص: 149

ص: 150

محلّى را به عنوان خانه، محل كار و نگهدارى اموال بيت المال در نظر گرفت. چنان كه پيش از اين گفته شد، پس از دستبرد به بيت المال، مسجد به سمت جنوب پيشروى كرده و قصر و مسجد به هم متصل شدند. بنابراين در اين هنگام قصر از جانب جنوب غربى به مسجد جامع و از ناحيه جنوب شرقى به بازارها و از سمت شرق به «آرى» و از ناحيه شمال به محلات كوفه و از طرف غرب به رحبه محدود مى شد. (1)

معمار اين خانه، «روزبه» ، پسر «بوذرجمهور» ، يعنى همان معمار مسجد جامع بود كه معمارى ايرانى و از شهر همدان بود. (2)ساختمان قصر از آجر بنا شده و آجر آن از ساختمان هاى بلند حكومتى و شخصى شهر حيره تأمين شده بود. (3)از منابع تاريخى چنين برمى آيد كه اين خانه از سطح عمومى خانه هاى كوفه بسيار فراتر بوده؛ زيرا مردم در همان زمان از آن با عنوان «قصر سعد» ياد مى كردند. (4)در بعضى از نوشته ها اين خانه، خانه اى كنگره دار معرفى شده است. اين قصر درِ چوبى مجللى داشته كه احتمالاً از مدائن به آنجا منتقل كرده بودند. (5)

عمر بن خطاب هنگام شنيدن اوصاف قصر كه در آن زمان نسبتاً مجلل بود، آن را «قصر خَبال» ناميد (6)؛ يعنى قصرى كه به سبب تجملاتى كه در آن به كار رفته بود، يا از روى ديوانگى ساخته شده است و يا انسان را به تباهى و نقصان مى كشاند. خبال در لغت به معناى ديوانگى و تباهى و نقصان است. (7)حضرت على (عليه السلام) نيز هنگام ورود به كوفه در سال 36ه. ق از اين قصر نيز با همين عنوان يادفرمود. (8)

ص: 151

به هر حال، آنچه از منابع تاريخى بر مى آيد اين است كه قصر در زمان سعد، بيش از يك واحد مسكونى - ادارى نبوده است، حال آنكه در زمان زياد به يك مجتمع تبديل شد. (1)

ص: 152

را از دور مسلم پراكنده كنند. (1)همچنين هنگامى كه عبدالله بن مطيع در سال 66ه. ق به وسيله طرفداران مختار در قصر محاصره شد، از اين در فرار كرد. نيز در تاريخ چنين آمده است كه عبدالله از اين در به خانه ابوموسى اشعرى رفت. (2)با توجه به اينكه خانه ابوموسى در سمت شرق قصر قرار داشته، درمى يابيم كه اين در در سمت شرق قصر قرار داشته است و اين با نقل تاريخى اول نيز سازگار است؛ زيرا طرفداران مسلم در كنار درِ اصلى قصر كه در سمت غرب آن قرار داشت، اجتماع كرده بودند. (3)

3. گنبد بزرگى در بالاى قصر وجود داشته است كه به آن «طَمار» مى گفتند. طمار به معناى مكان مرتفع است. عبيدالله بن زياد دستور داد تا مسلم را در اين مكان گردن زدند. اين گنبد نزديك درِ اصلى و در سمت «رحبة على (عليه السلام) » ، يعنى در سمت غرب قصر قرار داشته است. (4)

ص: 153

ص: 154

ص: 155

سه گانه ديگر، هريك شش برج وجود داشته است، اما در زواياى شمال شرقى، جنوب شرقى و جنوب غربى كه به ديوار مسجد جامع متّصل مى شد، برجى وجود نداشته است. اندازه هر يك از اين برج ها حدود 60/3 متر و فاصله بين برج ها از 22 متر تا 60/24 متر در نوسان بوده كه اين فاصله در بيشتر موارد، حدود 24 متر باقى مانده است. (1)

ص: 156

همگى در سمت قصر واقع شده بود و بزرگ ترين اين اتاقك ها سه روزنه كوچك داشت. در طرف مقابل اين ضلع، يعنى انتهاى ضلع شمالى در طرف شرق، سه اتاقك مستطيل شكل كشف شده كه دو عدد از آنها عمود بر ديوار دارالاماره و ستونى موازى با آن ساخته شده است. در ضلع شرقى تنها يك اتاق كشف شده است و در قسمت ضلع جنوبى، سه اتاقك قرار داشته كه هر سه يك در ورودى داشته است. (1)(نقشه شماره 15)

اما اگر بخواهيم از درِ اصلى دارالاماره واقع در وسط ديوار داخلى در قسمت شمالى (تصوير22) وارد دارالاماره شويم، در همان آستانه در، دو دهليز مشاهده مى كنيم كه از عرض 70/2 مترى در، منشعب شده و هر كدام 55 سانتى متر عرض را به خود اختصاصى مى دهند كه مجموعاً 10/1 متر مى شود و راه مستقيم در ورودى با عرض 60/1 متر باقى مى ماند. در دو طرف اين دهليزها ستونى دايره مانند ( دايره) قرار دارد كه هر چه به سمت درِ اصلى نزديك تر مى شود، ضخامت آن بيشتر مى گردد، به گونه اى كه ضخامت آن در آستانه در به 80/2 متر مى رسد. پس از عبور از اين مدخل به فضايى همانند يك حياط خلوت (مرفق) مى رسيم كه به سمت سالنى مستطيل شكل با طول 25 متر و عرض 17/14 متر و مساحت 25/354 متر مربع منتهى مى شود. البته از درِ غربى قصر كه 93 سانتى متر عرض داشته نيز مى توان به اين سالن رسيد. در قسمت جنوب غربى اين سالن، رواقى با طول 7/14 و عرض 65/4 متر وجود دارد. از درِ 13/1 متر ضلع شرقى قصر مى توان به غرفه اى مستطيل شكل وارد شد. از در 75 سانتى مترى ضلع غربى به رواقى كوچك و اتاقى مستطيل شكل و حمام قصر منتهى مى شويم. اين رواق از قسمت جنوب بر حياط اصلى قصر با طول 10/37 متر و عرض 37 متر و مساحت 7/1372 متر مربع كه تقريباً شكل مربع دارد، مسلط بوده است. در هر چهار ضلعى اين حياط بزرگ، ايوان ها و رواق هايى بوده است كه از جهات مختلف با هم تفاوت هايى داشته اند.

ص: 157

ايوان واقع در ضلع شمالى حياط مستطيل شكل بوده و در دو طرف درگاه آن، دو ستون آجرى قرار داشته است. اين ايوان با مربع هاى كوچك گچى زينت شده بود. (1)

در پشت اين دو ستون، ساختمان درونى ايوان مشتمل بر يك مقدمه (قسمت جلويى) ، دو جناح در طرف راست و چب و يك قلب (وسط) و يك مؤخره (قسمت عقبى) مى باشد كه شكل ساختمان هاى مجلّل حيره را تداعى مى كند. در قسمت عقبى (مؤخره) اتاقك هايى وجود دارد كه به نظر مى رسد به عنوان پستو و صندوق خانه براى نگهدارى امانات و اشياى مهم از آنها استفاده مى شده است. همچنين در ديوار شمالى قلب، دو راهرو وجود داشته كه ساكنان قصر را به حياط خلوت ها (مرافق) (2)شمال شرقى قصر مى رسانده است. اين حياط خلوت ها به شكل مستطيل بوده كه در اطراف آن اتاقك هايى موازى يا عمود بر اتاقك هاى ضلع شرقى دارالاماره وجود داشته است. ساختمان ايوان شرقى حياط بزرگ قصر نيز مانند ايوان شمالى بوده است. در درگاه ايوان غربى حياط و در وسط آن نيز دو ستون بزرگ قرار داشته است. در دو طرف اين ايوان، راهروهايى وجود داشته است كه به (مرافق) در قسمت شمال غربى و جنوب منتهى مى شده است.

اما مهم ترين اين ايوان ها، ايوان جنوبى بوده است كه در هر يك از دو طرف آن، سه ستون بزرگ آجرى كه با گچ تزيين شده بود، قرار داشت و روى آنها زينت كارى هايى صورت گرفته بود.

ص: 158

در طرف جنوب اين ايوان، راهرويى بزرگ كه در دو طرف آن، دو برج كه با گچ كارى هاى مخصوص تزيين و به صورت نيم دايره ظاهر شده بودند، وجود داشت. اين راهرو به سالن بزرگى منتهى مى شد كه چهار طرف آن نگارين شده و در وسط سقف آن و بر روى آن گنبدى به شكل نيم دايره تعبيه شده بود.

اما در قسمت جنوب شرقى دارالاماره، حياطى با ابعاد پانزده و 5/12 متر و مساحت 5/187 متر مربع قرار داشته كه دور تا دور آن را اتاق هايى كه دو به دو با هم متناظر و در روبه روى هم قرار گرفته بودند، واقع شده بود.

در سمت شمال غربى مرافق، راهرويى طولانى قرار داشت كه به (مرافق) دارالاماره واقع در شمال شرقى قصر منتهى مى شد. در جنوب اين مرافق، دو اتاق وجود داشت كه با دو راهروى كوچك به هم متصل مى شدند.

در غرب اين مرافق، حياطى ديگر به شكل مستطيل با طول 22 متر و عرض 5/14 متر و مساحت 319 مترمربع قرار داشت. در ضلع شرقى آن نيز نردبانى وجود داشت كه از اتاق وسطى آن به عنوان آشپزخانه استفاده مى شد. در اين آشپزخانه، خاكسترهاى فراوان و كوزه هاى سفالين زيادى كشف شده كه احتمالاً به منظور جابه جا كردن آب هاى كثيف از آنها استفاده مى شده است. همچنين ظروف سفالين ديگر و شيشه هاى خرد شده در اين محل به دست آمده است.

در طرف جنوب مركزى ديوار داخلى قصر، مكان بازى با سه مِرْفق وجود داشته است. در جانب شرق اين مكان باز، ايوانى كوچك قرار داشته كه در جلوى آن، دو نيم برج ساخته شده بود. وسط آن، راهرويى قرار داشت كه به اتاقى مستطيل شكل در پشت ايوان منتهى مى شد. در شمال ايوان، راهرويى ديگر قرار داشت كه به مكان باز ديگرى منتهى مى شد و از آنجا به (مرافق) جنوب غربى دارالاماره مى رسيد. در جنوب اين ايوان، مكان باز ديگرى قرار داشت كه در وسط آن، ايوانى ساخته بودند و از آنجا به وسيله راهرويى كه بين دو ستون مستطيل شكل قرار گرفته بود، به درگاه دارالاماره منتهى مى شد.

ص: 159

در سمت جنوب غربى دارالاماره، حياطى مستطيل شكل با ابعاد نوزده و هجده متر و مساحت 342متر مربع قرار گرفته بود كه در شمال آن، گودال آبى مربع شكلى ساخته بودند كه به وسيله راه آبى طولانى كه در موازات ضلع غربى دارالاماره امتداد داشت، به مرافق شمالى و غربى قصر منتهى مى شد. در جنوب اين حياط مستطيل شكل، دو مرفق ديگر قرار داشت كه در مرفق شرقى آن، اتاقكى كوچك و در مرفق غربى آن، ايوانى قرار داشت كه به وسيله راهرويى به آستانه در دارالاماره منتهى مى شد. در ضلع شرقى دارالاماره گودالى كوچك قرار داشت كه به وسيله راه آبى به درگاه درجنوبى دارالاماره منتهى مى شد. (1)

ص: 160

همچنين در اطراف مختلف قصر، آبراه هايى كشف شده كه با گچ و آجر ساخته شده بود. اين احتمال وجود دارد كه اين آبراه ها به چاه هاى آب يا چاه هاى فاضلاب متصل بوده است. همچنين چاه هاى فاضلابى كه به وسيله سنگ گچ ساخته شده بود، كشف شده است. (1)

ص: 161

ص: 162

4. آجرهاى به كار رفته در ساختمان بعضى از طاق نماهاى حياطهاى دارالاماره و نيز بعضى از اتاق ها ابعاد مختلفى همانند (20 * 20 و ضخامت 5/3 سانتى متر) ، (21 * 21 و ضخامت چهار سانتى متر) و (5/21 * 5/21 و ضخامت چهار سانتى متر) داشته است. (1)

5. ابعاد آجرهاى به كار رفته در ساختن بعضى از ديوارها و طاق نماها35 * 35 و ضخامت هفت سانتى متر و33 * 33 و ضخامت هفت سانتى متر بوده است. (2)

6. آجرهاى به كار رفته در بعضى از قسمت هاى اوليه دارالاماره ابعاد 37 * 37 و ضخامت نُه سانتى متر داشته است. (3)

پس از آجر، مهم ترين مصالح ساختمانى قصر، گچ بوده است كه به عنوان ملاط و نيز به عنوان سفيدكارى و تزيين قسمت هاى مختلف ساختمان از آن استفاده مى شده است. (4)(تصويرهاى شماره40 - 42)

همچنين -همان گونه كه در توصيف ساختمان مخزن فاضلاب قصر گفته شد- از گچ براى نفوذناپذيرشدن اين مخزن و نيز سرايت نكردن فاضلاب به قسمت هاى ديگر دارالاماره استفاده شده بود. (5)در بعضى از نقاط قصر از ملاط گِل سبز مايل به زرد نيز استفاده شده است. (6)

ص: 163

در بحارالانوار چنين آمده است كه پس از دستگيرى ابن ملجم، او را در قصر زندانى كردند. (1)از اين گزارش استفاده مى شود كه از قصر در زمان حضرت على (عليه السلام) به عنوان زندان نيز استفاده مى شده است، به خصوص با توجه به آنكه حضرت على (عليه السلام) خود ساكن در قصر نبوده است.

طبرى در بيان حوادث سال 51ه. ق (حوادث مربوط به حجر بن عدى) به زندان كوفه در زمان «زياد» ، اشاره كرده، اما محل آن را تعيين نمى كند. (2)

لوئى ماسينيون در نقشه شماره 1 خود كه از كوفه ارائه مى دهد، محل زندان را در جنوب غربى كوفه و نزديك «كناسه» تعيين كرده است. (3)(نقشه شماره 8) البته نگارنده به مستند آن دست نيافت. نگارنده احتمال فراوان مى دهد كه با توجه به ساختمان عريض و طويل قصر و نيز حراست هاى فراوانى كه از آن به عمل مى آمده است و به ويژه با عنايت به اتاق هاى متعددى كه در آن وجود داشته، زندان كوفه در زمان زياد و پس از او درون قصر بوده است. مؤيد اين مدعا آن است كه در روايات تاريخى چنين آمده كه عبيدالله بن زياد، هانى بن عروه را درون قصر زندانى كرد. (4)

ص: 164

رَحبه: در لغت به معناى وسعت آمده و بر حريم ساختمان كه معمولاً مكانى وسيع بوده نيز اطلاق شده است. (1)

ص: 165

پس از علامت گذارى چهار طرف صحن، دور آن را خندقى كشيدند تا قبايل، خانه هاى خود را پشت آن بنا كنند و به مركز شهر تجاوز نكنند. (1)گرچه پس از مدت كوتاهى، عُمر قسمت هاى زيادى از اين مركز را به افراد مختلف براى خانه سازى بخشيد. از اين جاست كه منابع تاريخى با ريشه لغوى كلمه صحن هماهنگ مى شود؛ زيرا دور تا دور اين مركز را بنيان ها و ساختمان هاى مردم كوفه فراگرفته بود.

از آنچه گفته شد اين نتيجه به دست مى آيد كه صحن را نمى توان به عنوان ميدان اصلى شهر به حساب آورد؛ زيرا ميدان به مكان گسترده باز اطلاق مى شود، در حالى كه در صحن ساختمان هاى فراوانى ساخته شده بود.

ص: 166

مكان، محلى در مركز شهر (صحن) ، اما متفاوت با رحبه على (عليه السلام) بوده است و ظاهراً صيرفى ها (صرّافان) در آن به كار مشغول بوده اند؛ زيرا در اين گزارش چنين آمده كه حضرت على (عليه السلام) ، ميثم تمّار را به اين رحبه آورده و محل به دار آويخته شدنش را به او نشان داده است. (1)با توجه به اينكه محل شهادت ميثم تمّار نزديك خانه عمرو بن حُريث و در جانب شرق مسجد فعلى بوده (2)، درمى يابيم كه اين رحبه در نقطه مقابل رحبه على (عليه السلام) در جانب شرق صحن قرار داشته است.

ص: 167

ص: 168

پس از تعيين محل اسكان قبايل، خيابان هاى پانزده گانه اصلى شهر بر اساس آنچه در ادامه مى آيد، مشخص شد:

* در شمال مركز، پنج خيابان از قرار زير:

1. در سمت شرق قبيله «سليم» ، يك خيابان؛

2. بين قبيله «سليم» و «ثقيف» ، يك خيابان؛

3. بين «هَمْدان» و «بُجَيلَه» ، يك خيابان؛

4. بين «بُجيله» و «تَيم اللات» و «تَغْلب» ، يك خيابان؛

5. در سمت غرب «تَيم اللات» و «تَغْلب» ، يك خيابان.

* در شرق مركز و بين مركز و فرات، سه خيابان در نظر گرفته شد:

1. در سمت جنوبِ «انصار» و «مزينه» ، يك خيابان؛

2. بين «انصار» و «مزينه» و بين «تميم» و «محارب» ، يك خيابان؛

3. بين «تميم» و «محارب» و بين «اسد» و «عامر» ، يك خيابان.

* در سمت جنوب مركز، چهار خيابان تعيين شد:

1. در سمت غرب «اسد» ، يك خيابان؛

2. بين «اسد» و «نَخع» ، يك خيابان؛

3. بين «نخع» و «كنده» ، يك خيابان؛

4. بين «كنده» و «ازد» ، يك خيابان.

* در سمت غرب مركز، سه خيابان ترسيم شد:

1. در سمت شمال «بَجْلَه» و «بجاله» ، يك خيابان؛

2. بين «بَجْلَه» و «بجاله» و بين «جُدَيله» و «اخلاط» (عناصر مختلف از قبايل مختلف) ، يك خيابان؛

3. بين «جُدَيلَه» و «اخلاط» و بين «جُهَينه» و «اخلاط» ، يك خيابان. (1)

ص: 169

پس از اين خيابان كشى اصلى، خيابان هايى كوچك تر در قبايل و محلات، در موازات يا عمود بر اين خيابان ها ترسيم شد.

ص: 170

مى شده است. (1)احتمالاً اين واژه از «سَكّ» به معناى سد و بستن گرفته شده است (2)و دليل نامگذارى اين خيابان ها اين بوده است كه هرگاه دهانه اين سِكَك (جمع سكّه) گرفته مى شد، راه عبور و مرور به مركز شهر بسته مى شد.

در زمان مورد بحث ما، پس از خاموش شدن شعله قيام مسلم و مخفى شدن آن جناب، عبيدالله به منظور جلوگيرى از فرار مسلم، به رييس پليس خود، حُصَين بن نُمير دستور مى دهد كه نيروهايى را بر دهانه هاى سكّه ها بگمارد. (3)

واژه «افواه السكك؛ دهانه هاى سكّه ها» نيز اين معنا را تداعى مى كند كه اين سكه ها به عنوان دهانه هاى ورود و خروج به شهر محسوب مى شدند. در بعضى از منابع، عرض اين سكه ها پنجاه ذراع، يعنى 02/27 متر ذكر شده است. (4)همچنين در باره كيفيت روشنايى سكك در بعضى از كتاب ها چنين آمده است كه بعضى از سكك (يا تمام آنها) در شب به وسيله مشعل هايى روشن نگاه داشته مى شدند. (5)نام بعضى از اين سكّه ها از قرار زير است:

ص: 171

تنها براى حمل خاك ها و زباله هاى آن به خارج شهر 150 هزار درهم هزينه كرد. (1)به نظر مى رسد اين سكه، مركز شهر را از سمت جنوب به خارج شهر متّصل مى كرده است.

ص: 172

ص: 173

ص: 174

ص: 175

مستحب شمرده شده است، يكى از ضرورى ترين بنيان هاى يك شهر نو بنياد اسلامى، مكانى به نام حمام بوده است. در زمان مورد بحث ما «حمام دارى» شغلى اشرافى تلقى مى شد و تنها ثروتمندان از عهده تأسيس و اداره آن بر مى آمدند و درآمد فراوانى را كسب مى كردند. از درآمد حمام هاى كوفه در زمان مورد بحث، مطلبى در تاريخ نيامده است، اما در همين زمان، درآمد بعضى از حمام هاى بصره، حدود هزار درهم در روز گزارش شده است. (1)صاحبان اين حمام ها اصرار فراوانى در مكتوم نگه داشتن مقدار درآمد خود داشتند تا رقيب كمترى پيدا كنند. (2)

بعضى بر اين عقيده اند كه حمام هاى كوفه در زمان حكومت زياد (50-53ه. ق) ساخته شد. (3)البته در روايات شيعه (4)و نيز گزارش هاى تاريخى (5)، نصوصى وجود دارد كه از حمام رفتن حضرت على (عليه السلام) حكايت مى كند و اين بر وجود حمام در كوفه از مدت ها قبل از زمان زياد دلالت دارد. آب حمام هاى كوفه به وسيله نهرهايى كه از رود فرات منشعب شده بود، تأمين مى گشت. (6)

در باره كيفيت ساختمان حمام در زمان مورد بحث مطلبى به دست نيامد. (7)البته بعضى از كتاب ها به توصيف حمام در زمان عباسيان پرداخته اند كه به نظر مى رسد اين حمام بخش هاى مختلفى داشته كه هر بخش گرم تر از بخش پيشين بوده است. صحن حمام به واسطه روشن كردن آتش در زير كف آن، گرم نگاه داشته مى شد.

ص: 176

آب گرم به وسيله لوله هاى سفالين از مخزن آب گرم به نقاط ديگر انتقال داده مى شد. (1)در روايات شيعه نيز از سه قسمت حمام سخن به ميان آمده و براى ورود به هر قسمت، دعاهايى خاصى وارد شده است. (2)

از بعضى روايات چنين به دست مى آيد كه در قسمت اول حمام، رخت كن قرار داشته است (3)، اما از بعضى ديگر چنين استفاده مى شود كه حمام غير از رخت كن، سه قسمت داشته است. (4)همين طور از بعضى روايات ديگر، چنين استفاده مى شود كه در همان قسمت اول، محل كشيدن نوره قرار داشته و قسمت سوم حمام هم محل حوض حمام (شايد خزينه) بوده است. (5)همچنين از روايات به دست مى آيد كه در زمان مورد بحث، از گل خطمى و سدر به عنوان دو ماده شوينده براى شست وشوى بدن استفاده مى شده است. (6)

حمام هاى كوفه در زمان مورد بحث را مى توان به دو قسم حمام هاى خصوصى و حمام هاى عمومى تقسيم كرد. منظور از حمام هاى خصوصى، حمام هايى بود كه در خانه ها يا عمارات مجلّل بنا شده و استفاده از آن اختصاص به عدّه خاصى داشت. از اين نوع حمام ها مى توان به حمام دارالاماره كه در حفارى هاى باستان شناسى كشف شده است، اشاره كرد كه در بخش هاى قبل بررسى شد. اخيراً نيز حمامى در كنار قبر هانى در شمال شرقى مسجد جامع كشف شده است. (7)با توجه به آنكه نام اين حمام در كتاب هاى تاريخى كه از حمام هاى معروف كوفه ياد كرده اند، نيامده است، مى توان آن را حمامى خصوصى و داخل يكى از خانه هاى اشراف ساكن در آن محل دانست، همچنان كه احتمال دارد متعلق به زمان هاى بعد از زمان مورد بحث ما باشد.

ص: 177

اما حمام هاى عمومى و قابل استفاده براى همگان در زمان مورد بحث ما شش حمام بوده است:

ص: 178

ص: 179

خود داشت. (1)بنابراين، در حقيقت مى توان جبّانات را ميدان هاى فرعى شهر به شمار آورد.

راه اصلى كه قبيله را به مركز شهر پيوند مى داد از كنار جبّانه مى گذشت و همه كوچه ها و خيابان هاى قبيله به جبّانه ختم مى شد. (2)

استفاده نظامى از جبّانات براى اولين بار در زمان حكومت حضرت على (عليه السلام) رخ داد. هنگامى كه على (عليه السلام) در سال 37ه. ق به مردم دستور داد كه با سلاح هاى خود براى مقابله با خوارج آماده شوند، آنها با سلاح هاى خود داخل مسجد شدند. حضرت على (عليه السلام) فرمود: «كار بدى كرديد كه با سلاح به مسجد آمديد، برويد به سوى جبّانه مراد» و مردم را در آنجا جمع كرد. (3)همچنين به مواردى از استفاده نظامى از جبّانات در جريان قيام مختار، قيام اشراف كوفه و درگيرى بين سپاه مختار و سپاه مصعب گزارش شده است. (4)

جبّانات كوفه در زمان مورد بحث را مى توان به دو قسم جبّانه هاى يمنى ها (قحطانى ها) و جبّانه هاى غير يمنى ها (عدنانى ها) تقسيم كرد:

ص: 180

ص: 181

ص: 182

3. كميل بن زياد نخعى كه در سال 82ه. ق به دست حجاج شهيد شد.

4. اَحْنَف بن قيس كه در سال 67ه. ق در كوفه از دنيا رفت.

5. عبدالله بن يقْطر برادر رضاعى امام حسين (عليه السلام) كه به دست ابن زياد به شهادت رسيد.

6. عبيدالله بن ابى رافع، كاتب و منشى حضرت على (عليه السلام) .

7. مغيرة بن شعبه، والى كوفه كه در سال 50ه. ق از دنيا رفت. (1)

8. زياد بن ابيه، والى كوفه كه در سال 53ه. ق از دنيا رفت. (2)

9. ابوموسى اشعرى كه در سال 50ه. ق از دنيا رفت. (3)

از ميان اين قبرها هم اكنون فقط آثارى از قبر كميل باقى مانده است.

ص: 183

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

داشت. (1)همچنين به عنوان بازار اصلى خريد و فروش چهارپايان و به خصوص شتر از آن استفاده مى شد. (2)نيز در اين مكان، غنايم جنگى خريد و فروش مى شد. (3)ماسينيون معتقد است كه در اين محل، خريد و فروش بردگان نيز صورت مى گرفته است. (4)

به طور خلاصه مى توان اين مكان را محل باراندازى و بارگيرى واردات و صادرات كوفه معرفى كرد. (5)بعدها اين مكان در جريان قيام هاى مختار و نيز قيام زيد بن على نقش نظامى داشته است. در اين مكان زيد در سال 122ه. ق به دار آويخته شد. (6)دور نيست كه اين مكان، نقش ميدان اعدام را در آن زمان داشته است. (نقشه هاى شماره 7 و 8)

ص: 188

نزديك تر مى شد، قرار داشت. از اين ناحيه در مقاطع مختلف تاريخ كوفه، مانند قيام مختار و نيز درگيرى بين مصعب و مختار، استفاده نظامى مى شد. (1)(نقشه هاى شماره 7 و 8)

ص: 189

در آن زمان در داشته و احتمالاً مأمورانى مراقب آن بوده اند. (1)اين پل محل عبور مردم به سوى سواد و باغستان هاى كوفه، واقع در سمت ديگر فرات و نيز راه ارتباطى كوفه با شهرهاى ايران، مانند تيسفون بود، (2)اين پل در سال هاى حكومت عُمَر بن هُبَيره بر كوفه (103 - 105ه. ق) با مصالحى محكم تجديد بنا شد. (3)(نقشه هاى شماره 7 و 8)

ص: 190

ص: 191

ص: 192

ص: 193

ص: 194

ديگر، صفات زشت آنها تجلى پيدا كرده است. البته از آنجا كه صفات زشت كوفيان آثار دهشت بارى در قرن اول ه. ق پديد آورد، ازاين رو سهم بيشترى از اين تحقيق به بررسى اين صفات، اختصاص يافته است.

ص: 195

اى اهل كوفه (شما را چه شده است كه) هرگاه حركت لشكرى از سپاه شام را مى شنويد، به خانه هاى خود پناه مى بريد و درِ خانه را به روى خود مى بنديد، چنان كه سوسمار و كفتار به خانه هاى خود مى خزند. (1)

اين عنصر در زمان حكومت عبيدالله بر كوفه، به علت دنياپرستى نيز كارآيى خود را از دست داد و باعث تنها گذاشتن مسلم در مقابل سپاه عبيدالله شد. (2)بعد از جريان كربلا، در قيام هايى همانند قيام توابين و قيام مختار مشاهده مى شود.

ص: 196

اثر تمايل آنان به دنيا هر چه كم رنگ تر شد، به گونه اى كه در سال 61ه. ق فرزند رسول خدا (صلى الله عليه و آله) را تنها گذاشته و بلكه با او ستيز كردند. همچنين مى توان ايمان سخت بدون بينش صحيح را در پيدايش گروهى همانند خوارج كه نقش عظيمى در اضمحلال حكومت حق ايفا كردند، مؤثر دانست.

ص: 197

با عنوان هايى، همچون «جُمْجُمَة الاسلام» ، «كَنْزُ الايمان» ، شمشير و نيزه خدا كه آن را هرجا بخواهد قرار مى دهد، ياد شده است. (1)

ص: 198

با ايمان كوفه بودند و توانستند سرنوشت جنگ را تغيير دهند، اما پس از پيروزى يكى از اعتراضات اصلى برخى از آنها به حضرت على (عليه السلام) در باره تقسيم غنايم بود. (1)

در جنگ صفين كه پايه هاى حكومت حضرت على (عليه السلام) محكم شده و احتمال پيروزى آن حضرت (عليه السلام) فراوان بود، كوفيان رغبت بيشترى به حضور در جنگ نشان دادند، به گونه اى كه تعداد سپاهيان آن حضرت (عليه السلام) را از 65هزار تا 120هزار نوشته اند كه تعداد افراد غير كوفى آن ناچيز بود. (2)

پس از حضرت على (عليه السلام) تعداد فراوانى از كوفيان به سپاه امام حسن (عليه السلام) پيوستند، اما هنگامى كه ضعف سپاه آن حضرت را مشاهده نمودند، دسته دسته خود را بيرون كشيدند. (3)تعداد فراوان بيعت كنندگان با حضرت مسلم را كه بين دوازده تا چهل هزار نوشته اند (4)نيز مى توان طبق همين اصل توجيه كرد؛ زيرا در آن هنگام، از سويى به علت مرگ معاويه و جوانى يزيد حكومت مركزى شام را در ضعف مى ديدند و از سوى ديگر به علت ضعف فرماندار كوفه، يعنى نعمان بن بشير، او را قادر به مقابله با يك قيام جدى نمى ديدند. البته اين به آن معنا نيست كه همه بيعت كنندگان را افرادى دنياطلب بدانيم، بلكه شروع كنندگان به بيعت، افرادى همانند سليمان بن صرد خزاعى بودند كه فردى مخلص و با ايمان و شجاع بود، اما پس از بالا گرفتن كار آنها بسيارى از دنياطلبان به آنها پيوستند. حتى مردم پس از ورود عبيدالله به كوفه هنوز اميد پيروزى داشتند. ازاين رو تعداد زيادى به همراه مسلم در محاصره قصر عبيدالله شركت جستند (5)، اما هنگامى كه احساس خطر نمودند، مسلم و هانى را تنها گذاشته و به خانه هاى خود گريختند. اين احساس خطر هنگامى شدت

ص: 199

گرفت كه شايعه حركت سپاه شام از سوى طرف داران سپاه عبيدالله ميان مردم پخش شد كه ترس از سپاه شام، خود يكى از نتايج دنياطلبى كوفيان مى باشد. (1)

امام حسين (عليه السلام) هنگام ورود در سرزمين كربلا اين چنين به دنياطلبى كوفيان تصريح مى نمايد:

مردم بندگان دنيايند و دين مانند امرى ليسيدنى بر زبان آنها افتاده است، تا هنگامى دنبال دين مى روند كه معيشت (و دنياى) آنان برقرار باشد، اما هنگامى كه در امتحان افتند، دين داران اندك خواهند بود. (2)

ص: 200

در اينجا نمونه هايى چند از برخورد كوفيان را با اميران خود، اعم از اينكه حق با آنان بوده يا نبوده است، يادآور مى شويم:

1. كوفيان به اولين امير خود، سعد بن ابى وقاص با اين بهانه كه او نماز را نيكو نمى خواند (1)و نيز بيت المال را به طور مساوات تقسيم نمى كند و در ميان رعيت به عدالت رفتار نمى نمايد و خود هنگام جنگ در صحنه نبرد حاضر نمى شود، اعتراض كردند و سعد در مقابل، كوفيان را اين چنين نفرين نمود: «خدايا هيچ اميرى را از آنان راضى نگردان و آنان را نيز از اميرانشان خشنود نفرما» . (2)

2. عُمر پس از شكايات مردم، سعد را عزل نمود و عمار ياسر، اين صحابى بزرگوار را جانشين او ساخت، اما مردم از او نيز با اين بهانه كه ضعيف است و سياست نمى داند، شكايت كردند، ازاين رو عمر پس از يك سال و نه ماه او را عزل كرد. (3)

3. بعد از عمار، ابوموسى اشعرى از سوى عُمر جانشين او شد و يك سال بر آنان حكومت راند، اما مردم كوفه پس از يك سال به بهانه اينكه غلام او در محل پل كوفه به خريد و فروش علف مشغول شده، از او نزد عمر شكايت كردند و عمر نيز او را بركنار و به سمت فرماندارى بصره منصوب كرد. (4)

4. كوفيان در حضور والى خود سعيد بن عاص و در مجلس او، رئيس شرطه او را چنان كتك زدند كه از هوش رفت. (5)

5. قبلاً نوشتيم كه به علت شراب خوارگى وليد بن عقبه، والى كوفه در زمان عثمان، به حق به عثمان شكايت كرده و زمينه عزل و حد خوردن او را فراهم كردند. (6)

ص: 201

با توجه به همين روحيه كوفيان بود كه تنها واليانى توانستند در كوفه دوام بياورند كه يا مانند مغيرة بن شعبه (1)و نعمان بن بشير (2)به گونه اى رفتار نمايند كه كمترين برخورد را با عقايد گروه هاى مختلف كوفه داشته باشند و يا مانند زياد و عبيدالله پسرش با شدت عمل و ديكتاتورى حكمرانى كنند.

ص: 202

گذاشتن او مشاهده كرد. (1)همچنين محاصره قصر عبيدالله به وسيله قبيله مذحج در اعتراض به دست گيرى هانى را مى توان شاهد خوبى بر اين مدعا دانست. (2)و نيز گريه كردن كوفيان بعد از جريان كربلا به وسيله سخنرانى ام كلثوم و امام سجاد (عليه السلام) را مى توان نمونه ديگرى از اين ويژگى آنها به شمار آورد. (3)ابن كوّاء در باره اين صفت كوفيان مى گويد: «آنها در كارها با هم متفق شده و سپس دسته دسته خود را از آن بيرون مى كشند» . (4)

اين خصيصه در ميان كوفيان تا به آن حد رسيده بود كه فرماندهان و حكمرانان لايقى، همچون حضرت على (عليه السلام) و فرزندش امام حسن (عليه السلام) براى تشويق و ترغيب مردم به جنگ، چاره اى جز استفاده از ابزار تحريك كننده احساسات، يعنى سخنرانى و سخنرانان و خطبا نداشتند، همانند آنچه پيش از جنگ جمل انجام شد. (5)طبعاً هرگاه طرف مقابل نيز از ابزار تحريك كننده احساسات استفاده مى كرد، اين فرماندهان دچار مشكل مى شدند، چنان كه اين امر را مى توان در جنگ صفين هنگام برافراشتن قرآن ها بر سرنيزه ها مشاهده كرد. (6)

شايد يكى از علل اصلى اين خصيصه، رسوخ نكردن ايمان در قلب هاى آنان بوده است. به بيان ديگر، از افراد و قبايلى كه با ديدن شوكت اسلام به آن پيوستند و براى دنياى خود به جنگ رفتند، انتظارى جز اين نمى توان داشت.

ص: 203

دنياطلبى و احساساتى بودن آنان دانست. در ميان عبارت هاى تاريخى، عبارت هايى مشاهده مى شود كه وجود اين صفت را در كوفيان يادآور شده است. در اينجا به ذكر چند نمونه از آنها مى پردازيم:

1. حضرت على (عليه السلام) خطاب به كوفيان مى فرمايد: «شما هنگام آرامش مانند شيريد و هنگام جنگ به روباه شبيه مى شويد» . (1)

2. نيز آن حضرت (عليه السلام) در مقام شكايت به خدواند از كوفيان مى فرمايد: «خدايا با هرچه براى آنان خيرخواهى كردم، جواب مرا با فريب دادند و هرگاه آنان را امين شمردم به من خيانت كردند» . (2)

3. همچنين از آن حضرت (عليه السلام) نقل شده است كه در باره كوفيان طى جريانى فرمود: «إنَّهُمْ قَوْمٌ خَدِع » (3)؛ «آنان مردمى فريب كارند» .

4. عبدالله بن عباس طى نصيحت هاى خود به امام حسين (عليه السلام) براى باز داشتن آن حضرت (عليه السلام) از حركت به سمت كوفه مى گويد: «إنَّ أْهلَ الْعَراقِ قَوْمٌ غُدَرٌ فَلا تَقْرِبَنَّهُمْ » (4)؛ «همانا اهل عراق (كوفه و بصره) قومى فريب كارند، پس مبادا كه نزديك آنان شوى» .

5. امام حسين (عليه السلام) در آخرين ساعت هاى حيات خود مى فرمايد: «اللّهُمَّ إنَّ أهْلَ الْعَراقِ غَرُّوني و خَدَعُوني» (5)؛ «خدايا همانا اهل عراق (كوفه) مرا فريب دادند و از راه خدعه و نيرنگ وارد شدند» .

6. جناب مسلم (عليه السلام) در آخرين لحظات حيات خود مى فرمايد: «خدايا تو خود ميان ما و گروهى كه ما را فريب داده و تكذيب نمودند و آن گاه ما را خوار كرده و كشتند، حكم فرما» . (6)

ص: 204

7. امام سجاد (عليه السلام) در سخنرانى خود خطاب به كوفيان، هنگام ورود اسراى كربلا به كوفه، اين خصيصه آنان را يادآور مى شود. پس از سخنرانى، كوفيان كه احساساتشان به جوش آمده بود، از آن حضرت (عليه السلام) خواستند كه رهبرى آنان را بر عهده گيرد و خود را تسليم دستورات او دانستند، اما امام (عليه السلام) با عبارت : «اَيُّها الغَدَرَةُ المَكَرَة » ؛ «اى فريب كاران مكار» دست رد به سينه آنان زد. (1)

ص: 205

ص: 206

ص: 207

بايستيد» . نيز در سيره آن حضرت وارد شده است كه هنگام ورود حضرت فاطمه (عليها السلام) مى ايستاد و نيز هنگام قدوم جعفر از حبشه، و عكرم بن ابى جهل از يمن ايستاد. (1)

ص: 208

الف) دسته بندى قبيله اى؛ ب) دسته بندى نژادى؛ ج) دسته بندى دينى؛ د) دسته بندى مذهبى - سياسى؛ ه) دسته بندى طبقاتى.

ص: 209

10. نَجّدَه؛ 11. بَنُو لِحْيان؛ 12. جُعْفى (زير قبيله اى است از مِذْحَج) ؛ 13. طَى؛ 14. كَلْب؛ 15. تَميم؛ 16. اَسَد؛ 17. كُنانَه؛ 18. ُرباب؛ 19. هُذَيل؛ 20. ضَباب. (1)

نكته مهم و قابل توجه اينكه هنگام مهاجرت اعراب به شهرهاى عراق و شام، تيره هاى مختلف اين قبايل به شهرهاى مختلف مهاجرت نمودند، ازاين رو جنگ هاى اين دوره، همانند جنگ هاى جمل، صفين و نهروان به جاى جنگ قبيله اى، جنگ شهرى بود و در اين جنگ ها ممكن بود، تيره هاى مختلف يك قبيله در مقابل هم قرار گيرند. (2)در مقاطعى از تاريخ، قبايلى همچون اَزْد (3)، هَمْدان (4)، بنى شاكر (5)و ربيعه (6)كه در ركاب حضرت على (عليه السلام) در جنگ هاى مختلف فداكارى فراوانى نمودند، مورد مدح آن حضرت (عليه السلام) قرار گرفتند و قبايل مُضَر و به خصوص بنى تميم مورد مذمت آن حضرت واقع شدند. (7)

ص: 210

زُبَيد، اَوْد و. . . تشكيل مى دادند كه قبل از اسلام از شبه جزيره عربستان كوچ كرده و در سرزمين هاى مختلف عراق ساكن شده بودند. (1)اين قبايل كه قبلاً درگيرى هاى مختلف و پراكنده اى با ايرانيان داشتند، با شروع جنگ اعراب و ايران، به يارى مسلمانان عرب شتافته و پس از پيروزى و ساخته شدن دو شهر بصره و كوفه در آنها ساكن شدند. (2)

عجم ها شامل ايرانيان، رومى ها، ترك ها، نبطى ها و سريانى ها مى شدند. بزرگ ترين گروه ايرانيان را يك گروه چهارهزار نفرى با عنوان «حمراء دِيلم» تشكيل مى دادند. حمراء به معناى قرمز رنگ، عنوان عامى بود كه عرب ها براى ايرانيان به كار مى بردند؛ زيرا رنگ پوست آنها را در مقايسه با خود قرمزتر و با آب و رنگ بيشترى حس مى نمودند.

ديلم، نام رهبر اين گروه چهار هزار نفرى بود كه قبل از پايان فتوحات، لشكر خود را به سپاه اسلام تحت رهبرى سعد بن ابى وقاص ملحق كرد و در كنار مسلمانان به جنگ با ايرانيان پرداخت. (3)پس از پايان يافتن فتوحات و مسلمان شدن ايرانيان، گروه هاى ديگرى از ايرانيان در شهر كوفه ساكن شدند كه بعضى از آنان به صورت داوطلب به اين شهر مهاجرت نموده و بعضى از آنها نيز اسيرانى بودند كه در جنگ به اسارت در آمده و به صورت برده به اين شهر آورده شده بودند.

رومى ها معمولاً بردگانى بودند كه در جنگ هاى بين سپاه شام و روميان اسير شده و براى فروش به اين شهر آورده شده بودند.

ترك ها نيز ايرانيانى بودند كه معمولاً در جنگ هاى بين سپاه عراق و ايران اسير شده بودند بعضى منابع از رُشَيد تُركى نام برده كه به عنوان غلام عبيدالله بن زياد خدمت مى كرد و هانى بن عروه به دست او كشته شد. (4)

ص: 211

نبطى ها كه بعضى آنها را نوعى از عرب مى دانند (1)، به كسانى گفته مى شد كه قبل از فتوحات در اطراف و اكناف عراق و در سرزمين هاى جلگه اى به كشاورزى مشغول بودند و پس از تأسيس كوفه به اين شهر آمده و شغل كشاورزى خود را در آن ادامه دادند. (2)

سريانى ها به قومى سامى نژاد گفته مى شد كه با اقوام آرامى خويشاوند بوده و در منطقه بين النهرين (شمال عراق) و شام سكونت داشتند. (3)بخش هايى از اين قوم نيز در ديرهاى اطراف حيره زندگى مى كردند و مذهب مسيحيت را پذيرفته بودند كه بعد از ساخته شدن كوفه به اين شهر كوچ كردند. (4)

عجم ها و به خصوص ايرانيان، ممكن بود كه به شكل گروهى يا شخصى با بعضى از قبايل عرب ساكن كوفه پيمان ببندند و تحت عنوان نام آنها و با بهره بردارى از بعضى از حقوق اجتماعى آنان زندگى كنند. به اين گروه، «مَوالى» گفته مى شد كه بحث بيشتر در باره آن در بخش طبقه بندى اجتماعى خواهدآمد.

ص: 212

به مناسبت سكونت آنان، نجرانيه ناميده مى شد) دانست. (1)نصاراى كوفه به دو گروه مذهبى نَسْطورى و يعْقوبى تقسيم مى شدند. (2)

يهوديان كوفه عمدتاً گروهى بودند كه در سال 20ه. ق به دستور عُمَر مجبور به كوچ اجبارى از مدينه شده و در كوفه محله اى به نام خود بنا كردند. (3)

مجوسيان كوفه را ايرانيانى تشكيل مى دادند كه به اين شهر مهاجرت كرده و هنوز دين اسلام را نپذيرفته بودند. (4)

ص: 213

پسرش با آنان و نيز سياست هاى كلى امويان در شيعه زدايى جامعه كوفه، از آنان زهر چشم سختى گرفته بود به گونه اى كه تا احتمال پيروزى نهضتى را نمى دادند، با آن همكارى نمى كردند. اينها همان هايى هستند كه فرزدق آنان را براى امام حسين (عليه السلام) اين چنين توصيف مى نمايد: «قلب هاى آنان با توست و شمشيرهايشان عليه تو كشيده شده است» . (1)

اما افراد حزب اموى را افرادى همانند عمرو بن حجاج زُبَيدى، يزيد بن حَرَث، عمرو بن حُرَيث، عبدالله بن مسلم، عُمارة بن عقبه، عُمَر بن سعد و مسلم بن عمرو باهلى تشكيل مى دادند. (2)اين حزب در زمان نهضت امام حسين (عليه السلام) درصد قابل توجهى از مردم كوفه را به خود اختصاص داده بود؛ زيرا تا آن زمان بيست سال از حكومت اموى ها در كوفه مى گذشت، علاوه بر اين، رؤسا و متنفذان بيشتر قبايل از اين حزب بودند، ازاين رو بسيارى از مردم به سمت آنان گرايش پيدا كرده بودند.

خوارج كوفه گروه متعصب مذهبى بودند كه در پايان جنگ صفين و پس از ماجراى حكميت به وجود آمدند و باعث پديد آمدن حوادث خون بار فراوانى در تاريخ صدر اسلام شدند. اين گروه پس از سركوب شدن در جنگ نهروان به دست حضرت على (عليه السلام) رو به نابودى مى رفتند، اما در دوران حكومت معاويه كه ناراضيان فراوانى فراهم آورده بود، قدرت گرفتند و در سال 43ه. ق در زمان فرماندارى مغير بن شعبه در كوفه، قيامى را به رهبرى مُسْتَوْرد بن عُلْفَه ترتيب دادند كه به شكست انجاميد. (3)

زياد بن ابيه پس از به عهده گرفتن فرماندارى كوفه در سال 50ه. ق نقش عظيمى در سركوب آنان ايفا كرد. (4)اما پنج سال پس از مرگ زياد و در سال 58ه. ق قيام ديگرى از آنان به رهبرى حَيان بن ظَبْيان صورت گرفت كه به وسيله عبيدالله سركوب شد. (5)

ص: 214

در اينجا شايد بتوان از گروه چهارمى نيز نام برد كه بيشتر جمعيت كوفه را تشكيل مى دادند، اين گروه همان بى تفاوتان و موج سوارانى بودند كه همتى جز پر كردن شكم خود و رسيدن به شهواتشان نداشتند و در راه رسيدن به ماديات، به دنبال جريانات حاكم قوى راه مى افتادند، چنان كه وقتى احتمال پيروزى لشكر مسلم را فراوان ديدند، به او پيوستند و با ظهور آثار شكست، به سرعت صحنه را ترك كردند. همچنين اينها بودند كه در پى وعده و وعيدهاى ابن زياد، به سپاه كوفه در كربلا پيوستند و با امام حسين (عليه السلام) كه قبلاً به واسطه غلبه جوّ نامه نگارى از او دعوت نموده بودند، جنگ كردند.

ص: 215

يك - بيت عَبْدالمَدان در بنى حارث؛

دو - بيت زُرارة بن عَدَس در بنى تميم؛

سه - بيت حُذَيفة بن بَدْر در خَراره. (1)

و اما مهم ترين طبقه اجتماعى موجود در كوفه طبقه موالى بودند كه يكى از ضعيف ترين طبقات اجتماعى كوفه به شمار مى رفتند و بعد از آنان طبقه بردگان (عَبيد) قرار داشتند. موالى جمع مَولا و در اصطلاح آن روز كوفه به عجم هايى گفته مى شد كه با قبايل عرب پيمان بسته و جزء آن قبيله شمرده مى شدند.

اين عجم ها، يا ايرانيانى همانند سپاه چهارهزار نفرى حمراء ديلم بودند كه به سپاه اسلام پيوسته و سپس با قبيله بنى تميم پيمان بسته و تحت ولاء آنها در آمدند و موالى آنها ناميده شدند (2)، يا ايرانيان و ديگر مليت هايى بودند كه داوطلبانه به كوفه هجرت كرده و در آن شهر ساكن شده و سپس براى بهره بردارى از حقوق اجتماعى، ولاء قبيله اى از قبايل عرب را پذيرفته بودند و يا بردگانى كه پس از مدتى به وسيله مالك خود آزاد مى شدند و پس از آزادى، ولاء او را قبول مى كردند كه به اين نوع موالى «موالى العتق» مى گفتند. (3)

با بنيان گذارى شهر كوفه، علاوه بر حمراء ديلم جمعيت زيادى از عجم ها كه عمدتاً ايرانى بودند، به شهر كوفه مهاجرت كرده و نظام ولاء با قبايل را پذيرفتند تا جايى كه گفته شده است در زمان حضرت على (عليه السلام) جمعيت آنان حدود جمعيت كوفه را تشكيل مى داد. (4)زمان حكومت معاويه جمعيت آنان حدود بيست هزار نفر شده بود. اين امر، معاويه را به وحشت انداخت، ازاين رو قصد كشتار آنان را نمود، اما سپس از قصد خود بازگشت 5و به زياد بن ابيه حاكم كوفه دستور داد آنان را از

ص: 216

كوفه كه مركز انقلاب عليه حكومت اموى بود، بيرون نموده و به بصره و شام منتقل كند. (1)

مهم ترين بهره اى كه موالى از پيمان بستن با قبايل اعراب مى بردند، آن بود كه هنگام ارتكاب جنايت و محكوم شدن به ديه، افراد قبيله به يارى او مى شتافتند (2)، همچنان كه در جنگ ها همراه قبيله هم پيمان خود مى جنگيدند. (3)

اما با آنكه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) فرموده بود: «مَولَى القَومِ مِنهُم» ؛ «موالى هر قومى همانند افراد آن قوم هستند» ، عرب ها آنها را از بسيارى از حقوق اجتماعى، محروم مى كردند. (4)

يكى از مهم ترين حقوق اجتماعى كه موالى از آن محروم بودند، مساوات در بيت المال بود، ازاين رو هنگامى كه حضرت على (عليه السلام) براى اولين بار موالى را با ديگر كوفيان در پرداخت «عطاء» يك سان قرار داد، با اعتراض شديد كوفيان عرب روبه رو شد كه در جواب آنها فرمود: «آيا مرا فرمان مى دهيد كه پيروزى خود را با جور و ظلم به دست آورم» . (5)

يكى ديگر از تبعيضاتى كه نسبت به موالى انجام مى شد، تبعيض در امر ازدواج بود؛ بدين ترتيب كه از آنها زن مى گرفتند، اما به آنها زن عرب نمى دادند.

اين دو تبعيض، در روايتى كه در جوامع روايى شيعه نقل شده است، به وضوح بيان شده است. در اين روايت كه از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است، آن حضرت مى فرمايد:

در زمان حكومت حضرت على (عليه السلام) موالى نزد آن حضرت (عليه السلام) آمده و عرض كردند: ما از اين عرب ها به تو شكايت مى كنيم؛ زيرا پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله) به ما عطايى مساوى عرب مى داد و سلمان، بلال و صهيب را (كه غير عرب بودند) از ميان زنان عرب تزويج نمود، اما اينها با ما چنين نمى كنند.

ص: 217

حضرت على (عليه السلام) نزد اعراب رفت و مشكل موالى را با آنها در ميان گذاشت، اما اعراب فرياد زدند كه ما زير بار چنين كارهايى نمى رويم. آن حضرت در حالى كه غضبناك بود، نزد موالى بازگشت و به آنها فرمود:

اى گروه موالى! اين عرب ها شما را به منزله يهود و نصارا قرار داده اند، از شما زن مى گيرند، اما به شما زن نمى دهند و شما را در گرفتن عطا از بيت المال مساوى خود قرار نمى دهند، پس شما تجارت كنيد كه خدا بركت به شما بدهد؛ زيرا من از رسول خدا (صلى الله عليه و آله) شنيدم كه مى فرمود: روزى، ده جزء است، نُه جزء آن در تجارت و يك جزء ديگر در كارهاى ديگر است. (1)

اين تبعيض ها در زمان تسلط بنى اميه بر حكومت اسلامى، بسيار بيشتر شد كه در اينجا به نمونه هايى از آن اشاره مى شود:

1. اجازه نمى دادند كه موالى با آنان در يك صف حركت كنند.

2. براى توهين به موالى مى گفتند: نماز را تنها سه چيز (ديدن سه چيز) قطع مى كند كه عبارت اند از: الاغ، سگ و مولا! (2)

3. با كُنيه كه نشانه احترام فرد بود، آنها را صدا نمى زدند.

4. هنگام حضور بر سفره ها، موالى را كنارى قرار مى دادند تا براى حاضران، مولا بودن آنها مشخص شود.

5. به موالى اجازه نماز خواندن بر مردگان را در صورت حضور يك عرب نمى دادند.

6. بعضى مواقع در محاكم قضايى، شهادت و گواهى موالى را معتبر نمى دانستند (3)؛ چنان كه در باره شريح قاضى چنين نقل شده (4)با اينكه گفته شده كه خود وى از موالى بوده است. (5)

ص: 218

7. در جنگ ها به آنها اجازه سوار شدن بر اسب نمى دادند و از آنها به عنوان پياده نظام استفاده مى كردند، ازاين رو، وقتى مختار به موالى اجازه سوار شدن بر اسب را داد، جمع زيادى از موالى را به طرف خود جذب كرد. (1)

8. اجازه به عهده گرفتن امورى، همچون فرماندهى لشكر را به آنها نمى دادند.

9. از آنها با عنوان «عَلوج» ، يعنى خر وحشى فربه ياد مى كردند. (2)

اين تبعيض ها باعث مى شد تا موالى به جريان ها و شورش هاى مخالف حكومت اموى، مانند خوارج و قيام هاى علوى بپيوندند (3)و حتى بعضى از آنها به كينه اى كه از بنى اميه داشتند، از اسلام رويگردان و مرتد مى شدند. (4)

اما از نظر اقتصادى، موالى وقتى خود را از دريافت عطاى مناسب محروم ديدند، تصميم گرفتند به فرمايش حضرت على (عليه السلام) عمل كنند. ابتدا به كارهايى، همچون نظافت جاده ها، كفش دوزى، لباس دوزى، حجامت گرى و. . . پرداختند (5)، اما طولى نكشيد كه به علت مهارت آنان در امر صنعت و تجارت و نيز سرباز زدن عرب از صنعت و حرفه، بيشتر كارهاى صنعتى و تجارتى كوفه به دست آنان افتاد. (6)

اما بردگان و كنيزكان با استفاده از راه هاى مختلفى به كوفه منتقل مى شدند:

1. در جنگ ها اسير مى شدند.

2. به عنوان خراج از سوى خراج گزاران به كوفه كه يكى از مراكز اصلى دنياى اسلام بود، منتقل مى شدند.

3. به عنوان جزيه پرداخت مى شدند.

4. به عنوان سهم خمس حكومت از غنايم، به كوفه آورده مى شدند.

ص: 219

5. و بالاخره برده فروشان كه بازار برده را داغ مى ديدند، برده ها را از راه هاى دور براى فروش به كوفه مى آوردند.

اين بردگان در كارهاى دولتى، همچون پاسدارى از شهر و مؤسسه هاى دولتى مانند زندان و بيت المال، حفر كانال ها و جوى هاى آب و قنات ها گمارده مى شدند، بدون آنكه مزدى به آنها پرداخت شود يا اينكه پايين ترين دستمزد به آنها داده مى شد.

برده ها به سبب مهارتشان در حرفه هاى مختلف، به حرفه هايى، همچون پارچه بافى، نجّارى، زيورسازى، آهنگرى، دباغى، سفال گرى، كفش دوزى و خياطى مشغول مى شدند. البته بيشتر درآمد آنها نصيب اربابانشان مى شد. همچنين بعضى از كارهاى پست اجتماعى، مانند حجامت گرى و نظافت جاده ها به آنها واگذار مى شد. علاوه بر اين، بسيارى از آنها در خانه هاى مالكان خود به كارهاى خانه، همچون آشپزى و نانوايى مشغول بودند. كنيزكان براى كارهايى، همچون كارهاى خانه و نيز آوازه خوانى و همچنين استفاده جنسى نگهدارى مى شدند. (1)

به هر حال، نگهدارى برده و كنيز در جامعه آن روز كوفه امرى شايع بود به طورى كه در باره جامعه آن روز كوفه گفته شده است كه بعضى مواقع هنگام خروج يك مرد كوفى از خانه، همراه او 10-20 برده و مولا بودند. (2)

ص: 220

ص: 221

ص: 222

ص: 223

ص: 224

سكه به خود پول هاى طلايى و نقره اى كه اصطلاحاً به آنها دينار و درهم گفته مى شد، اطلاق گرديد. (1)بنابراين، روشن مى شود كه سكه زدن در آن زمان، مكانيسم مشكل و دشوارى نداشته است و هر دولت يا حكومتى به راحتى مى توانست سكه ضرب كند.

ص: 225

پس از وى ضرب سكه به خليفه عُمر نسبت داده شده است كه در سال 18ه. ق روى درهم هاى فارسى اين كار را انجام داده (1)؛ بدين ترتيب كه نقوش درهم را كه سر تاج دار پادشاه ايران بود، به حال خود گذاشت و در بعضى از سكه ها عبارت «الحمد لله» و در بعضى ديگر، عبارت «محمد رسول الله» و در برخى عبارت «لااله الاَّالله» را اضافه كرد. (2)پس از وى عثمان نيز از او تقليد نمود و عبارت «الله اكبر» را روى بعضى درهم ها حك كرد. (3)در باره حضرت على (عليه السلام) نيز گفته شده است كه آن جناب سكه هايى نقره اى در سال 37ه. ق در بصره زد كه روى آنها عبارت «ولى الله» به خط كوفى حك شده بود. همچنين ضرب هايى در سال 40ه. ق (660 م) به آن حضرت (عليه السلام) نسبت داده شده است. (4)

پس از آن و در زمان حكومت زياد بر كوفه و بصره و به پيشنهاد او، معاويه سكه هاى نقره با وزنى كمتر از وزن معمول زد و نيز دينارهايى ضرب نمود كه روى آنها قيافه او در حالى كه شمشيرى به ميان بسته بود، حك شده بود. (5)(تصوير شماره 44)

به نظر مى رسد كه همه اين سكه ها غير مدور و بلكه چهارگوش بوده؛ زيرا گفته شده است كه براى اولين بار در اسلام سكه هاى دايره اى شكل در زمان عبدالله بن زبير (63 - 69ه. ق) زده شد. (6)وى روى يك طرف سكه «محمد رسول الله» و در طرف ديگر سكه «امرالله بالوفاء و العدل» را حك كرد.

نكته مهم و قابل توجه اينكه در تمام اين زمان ها با سكه هاى طلا و نقره با عنوان وزنشان معامله مى شد و نقش سكه تأثير چندانى در قيمت آن نداشت. (7)

ص: 226

اما اينكه مشهور است كه اولين سكه هاى اسلامى در سال 76ه. ق به وسيله عبدالملك بن مروان زده شد (1)، (تصوير شماره 44) بدين علت است كه:

اولاً: عبدالملك رسماً سكه هاى طلا و نقره ضرب كرد و در سرتاسر مملكت اسلامى اعلان نمود كه معاملات بايد فقط و فقط به وسيله سكه هاى اسلامى صورت گيرد و معامله با سكه هاى ديگر ممنوع است.

ثانياً: عبدالملك سكه هاى اسلامى را كاملاً مستقل نمود و چيزى از نقوش كسروى و رومى روى سكه ها باقى نگذاشت؛ به عبارت ديگر، او سكه را از شمش زد، نه اينكه روى سكه هاى رايج، نقشى اضافى بزند.

در اين زمان مردم طلاها و نقرهاى خود را به «دارالضرب» مى بردند و در آنجا در مقابل پرداخت از وزن طلا يا نقره مسكوكات طلا و نقره تحويل مى گرفتند. بنابراين، در اين زمان نقش سكه ارزشى معادل سكّه پيدا كرد. (2)به اجرت ضرب، «ثَمَن الخطَب» مى گفتند. اين درآمد نصيب حكومت مى شد. (3)

ص: 227

قطر دينار اموى كه در زمان عبدالملك ضرب شد، حدود 19-20 ميلى متر بوده است (1)كه از اين قطر مى توان قطر تقريبى دينارهاى زمان مورد بحث را به دست آورد. اما درهم تا زمان عمر اوزان و انواع مختلفى داشت كه سه نوع آن از همه مشهورتر بود، اين سه نوع عبارت بود از:

ص: 228

در زمان عُمر يا بعد از آن از اين سه وزن معدل گرفتند كه معدل آنها چهارده شد، ازاين رو درهم هايى با وزن چهارده قيراط، يعنى 8/2 گرم زدند و آن را براى پرداخت زكات، ديات و. . . اعلام نمودند. (1)البته در اين ميان، اختلافات فراوانى در تعيين وزن اين دو مشاهده مى شود. براى مثال در بعضى نوشته ها وزن درهم 97/2گرم (2)و در بعضى 2/3گرم ذكر شده است. (3)همچنين در بسيارى از نوشته ها ذكر شده كه هر هفت دينار از نظر وزن، معادل ده درهم بوده است (4)كه بر اين اساس بايد وزن دينار چهار گرم باشد، نه 2/4 گرم.

در باره علت اين اختلاف نسبت چنين گفته شده است كه مقدار وزن هر ده دانه نقره به اندازه دانه گندم، معادل هفت دانه وزن حجم طلا مى باشد. (5)به هر حال، صرف نظر از اين اختلاف ها مى توان وزن تقريبى درهم و دينار را تصور كرد.

در باره زمان مورد بحث چنين گفته شده است كه زياد بن ابيه در زمان حكومت بر كوفه، درهم هايى با وزن حدود 150 قيراط ضرب كرد. (6)

اما مقايسه ارزش درهم و دينار، به نظر مى رسد اين ارزش، تابع مستقيم قيمت طلا و نقره بوده است. بر اين اساس، ارزش هر دينار معادل ده تا پانزده درهم يا بيشتر در نوسان بوده است. (7)

ص: 229

اعمال اين گونه افراد آن بود كه دينار را سوراخ نموده و طلايش را خارج ساخته و سپس فلز ديگرى جايگزين آن مى نمودند، آن گاه روى آن را مى پوشاندند كه به اين عمل اصطلاحاً «فراغت» مى گفتند. (1)

سكه هاى غيرخالص كه معمولاً در درهم وجود داشت، عبارت بود از:

ص: 230

ص: 231

ص: 232

خواه عمل كرده يا عمل نكرده باشند. به هر حال، يادآورى اين آداب، نشانه توجه اسلام به ارزش هاى اسلامى - انسانى، هنگام تجارت و نيز يادآور اين نكته است كه اسلام ارزش ها را فداى اقتصاد نمى كند. بعضى از اين آداب عبارت است از:

1. لزوم دانستن مسائل حلال و حرام تجارت قبل از تجارت: حضرت على (عليه السلام) روى منبر خطاب به تجّار مى فرمود: «اى گروه تجّار! ابتدا فقه را ياد بگيريد و سپس تجارت نماييد (تا سه بار اين جمله را تكرار مى كرد) ، [زيرا] به خداوند سوگند كه ربا در اين امت از راه رفتن مورچه بر سنگ صاف پنهان تر است» . (1)

نيز از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «تنها كسى بايد در بازار بنشيند كه خريد و فروش را بداند» . (2)

2. نهى از احتكار: احاديث فراوانى در نهى از احتكار از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) و حضرت على (عليه السلام) نقل شده است. در روايتى از پيامبر گرامى اسلام چنين نقل شده است: «كسى كه كالاى خود را عرضه مى كند، رزق او داده مى شود، اما محتكر مورد لعنت خداوند واقع مى شود» . (3)

همين طور حضرت على (عليه السلام) در عهدنامه خود به مالك اشتر به او دستور مى دهد از احتكار جلوگيرى كند. (4)

3. رعايت حق تقدّم در بازار: از آنجا كه در زمان مورد بحث، هنوز دكان هاى شخصى در بازار ساخته نشده بود، تجّار هر يك در گوشه اى از بازار به كسب و تجارت مى پرداختند. در اين باره حضرت على (عليه السلام) مى فرمايد: «بازار مسلمانان مانند مسجد آنان است؛ كسى كه زودتر مكانى را اشغال كرد، تا شب حق تقدّم با اوست» . (5)

ص: 233

4. نهى از قسم خوردن در معامله: در اين مورد از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) چنين نقل شده است: «واى بر تجّار امت من از گفتن «لا والله» و «بلى والله» . (1)

همچنين حضرت على (عليه السلام) مى فرمود: «اى گروه دلال ها! سوگند خوردن را كم نماييد كه آن كالا را از بين مى برد و سود را نابود مى كند» . (2)

5. واگذارى قيمت گذارى به خداوند: در بعضى روايات از قيمت گذارى اجبارى از سوى حكومت بر كالا نهى شده است با اين استدلال كه قيمت گذارى به دست خداوند است. شايد اين مطلب اشاره به قانون عرضه و تقاضا باشد. در اين مورد چنين نقل شده است كه گروهى از مردم نزد پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله) رفته و از آن حضرت درخواست نمودند كه قيمت اجناس را تعيين كند. حضرت در جواب فرمود: «من نمى خواهم خداوند را با بدعتى ملاقات نمايم كه اختيار آن به من داده نشده است، پس بگذاريد بندگان خدا از همديگر سود ببرند» . (3)

همچنين در روايت ديگرى از آن حضرت نقل شده است: «قيمت گذارى به دست خداوند است، هرگاه بخواهد بالا مى برد و هر گاه بخواهد پايين مى آورد» . (4)

6. تقدّم نماز بر تجارت: در اين مورد، داستانى مفصّل در باره يكى از اصحاب پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله) در زمان آن حضرت نقل شده است كه خلاصه آن چنين است: شخصى به نام سعد بسيار فقير بود، اما هميشه سر وقت براى اداى نماز حاضر بود، حضرت از فقر او ناراحت بود، سرانجام دو درهم به او داد تا با آن به تجارت بپردازد. پس از چندى چنان وضع اقتصادى او نيكو شد كه بسيارى از اوقات در نماز جماعت حاضر نمى شد. حضرت از اين اشتغال او بيش از فقرش ناراحت شد و سرانجام دو درهم اصلى خود را كه باعث بركت شده بود، از او باز پس گرفت و او به حال اول برگشت. (5)

ص: 234

7. يكى از امورى كه براى خريد و فروش به آن سفارش شده آن است كه هنگام فروش، كالا را بيشتر از اندازه مورد توافق بدهد و هنگام خريد كمتر از مقدار مورد توافق تحويل بگيرد. (1)

8. پس گرفتن كالا از سوى فروشنده از مشترى پشيمان نيز يكى از امورى است كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) به آن سفارش كرده است. (2)

9. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) مردم را از داخل شدن در معامله خريدار و فروشنده كه در حال رسيدن به توافق مى باشند، نهى فرموده است. (3)

10. پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله) (4)و حضرت على (عليه السلام) (5)زياد كردن قيمت در حراجى ها و مزايدات را بدون قصد خريد، نهى فرموده اند.

11. فروختن به شخص مضطر (با قيمت زيادتر) نيز از سوى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) و حضرت على (عليه السلام) نهى شده است. (6)

12. نهى از دلالى هاى بيهوده: از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) چنين نقل شده كه «شهرى كالاى روستايى را نفروشد» . در تفسير اين سخن چنين گفته شده است كه بازاريان بگذارند، روستاييانى كه از روستا ميوه و حبوبات آورده اند، خود به مردم بفروشند. (7)

ص: 235

ثانياً: غنايم و نيز برقرارى حقوق ساليانه عطا به وسيله دولت، نياز مادى آنان را بر طرف مى نمود.

ابوسفيان كه خود تاجر بزرگى بود، هنگام تصويب برقرارى عطاء به وسيله عُمر، به او چنين گفت: «اگر تو چنين مقررى براى مسلمانان برقرار كنى، آنها به اتكاى آن، تجارت را رها خواهند كرد» . (1)

عثمان پس از روى كار آمدن، مردم مدينه را به سرمايه گذارى در شهرهاى كوفه و ايران تشويق كرد. هدف اصلى او آن بود كه اصحاب پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) را در شهرهاى مختلف پراكنده كند تا هم از مزاحمت آنان براى خود در مدينه بكاهد و هم باعث تضعيف سياست مداران شهرهاى ايران شود تا مبادا به طمع حكومت افتند. (2)هم زمان با اين سياست، به علت كم شدن فتوحات و به تبع آن، غنايم (3)و نيز وجود پول نقد فراوان در كوفه و رشد جمعيت (4)و همچنين موقعيت استراتژيك كوفه (5)، موجبات رشد سريع تجارت در كوفه فراهم آمد. علاوه بر سياست هاى حكومت در تشويق تجارت، وجود تعداد فراوانى از ساكنان حيره در كوفه كه به امر تجارت آشنا بودند (6)، كثرت اموال فتوحات، وجود حقوق ثابت پرداختى از سوى حكومت به كوفيان و نبودن بانك در كوفه (7)نيز از جمله امورى بود كه به رونق تجارت مى افزود.

در فصل قبل گفته شد يكى از علل رشد سريع تجارت در كوفه، وجود موالى كه عمدتاً ايرانى بودند، در كوفه بود كه پس از نااميدى از جلوگيرى از تبعيضات اعراب نسبت به آنان و نيز در پى سفارش حضرت على (عليه السلام) به آنان مبنى بر روى

ص: 236

آوردن به تجارت (1)به اين امر مهم پرداختند و پس از مدت كوتاهى نبض تجارى كوفه را در اختيار گرفتند.

ص: 237

ص: 238

كوفيان بود و پرورش مى يافت، عبارت بود از: شتر، گاو، اسب، گوسفند، مرغ، مرغابى، كبوتر، الاغ و قاطر. همچنين مى توان از وجود سگ و خوك در آن منطقه چنين استنباط كرد كه اين حيوانات به وسيله اهل كتاب، پرورش مى يافتند.

ص: 239

ص: 240

عبارت آمده است: «بسم الله الرحمن الرحيم هذا القبر لعبد الرحمن بن خيرى الحجري، اللهم اغفر له وادخله في رحمة منك و آتِنا معه استغفر له اذا قرأت هذا الكتاب و قل آمين و كتب الكتاب في جمادي الآخر من سنة احدى و ثلثين» . (1)

ص: 241

ص: 242

ص: 243

ص: 244

ص: 245

ص: 246

بود. همچنين گليم هاى مشهور حيرى كه با شكل هاى مختلف حيواناتى، همانند اسب، شتر، پرندگان و نيز با شكل هاى هندسى مختلف تزيين مى شد، در كوفه نيز به عمل مى آمد. اين گليم ها انواع و مصارف و نام هاى مختلفى داشت. نوعى از آن، كه روى زمين پهن مى شد و به عنوان فرش از آن استفاده مى شد، با نام «بسيط» يا «بساط» مشهور بود. همچنين نوعى از آن، كه براى زينت و آويزان كردن براى تزيين از آن استفاده مى شد، «نمط» (انماط) نام داشت. همين طور نوعى از آن، كه براى نماز مورد استفاده قرار مى گرفت، «سجاده» نام داشت. گفتنى است كه پشم و كرك مواد اصلى گليم بافى بود. (1)

همچنين كوفيان با استفاده از صنعت بافندگى، پارچه هاى زيبايى را براى متكا توليد مى كردند؛ متكاهايى كه براى خواب، نشستن يا تكيه دادن از آن استفاده مى شد. (2)

ص: 247

ص: 248

ص: 249

زمان مورد بحث، شخصى به نام عنتره به اين شغل مشهور بود كه به او «عنترة الحجّام» مى گفتند. (1)

ص: 250

در زمان مورد بحث بيشتر پزشكان را عناصر غير عرب، همانند ايرانى ها و مسيحى ها تشكيل مى دادند؛ زيرا علم طب در ميان آنها پيشرفت شايسته اى كرده بود، درحالى كه طب اعراب، طبى ابتدايى بود. در شهر كوفه بعضى از اسقف ها و كشيش هايى كه در ديرهاى اطراف كوفه و همچنين ديرهاى حيره ساكن بودند، به اين شغل نيز اشتغال داشتند. در باره نامگذارى دير كلب چنين گفته اند كه در اين دير افرادى كه سگ به آنها حمله كرده بود، معالجه مى شدند. (1)در جريان شهادت حضرت على (عليه السلام) در سال 40ه. ق چنين گفته شده است كه صعصعة بن صوحان پزشكان را بر بالين آن حضرت (عليه السلام) جمع آورى كرد و در آن زمان يكى از پزشكانى كه به خوبى نتيجه ضربه را پيش بينى كرد، شخصى به نام اثير بن عمرو بن هانى بود كه در كوفه به شغل پزشكى اشتغال داشت. (2)

ص: 251

مردم اين شهر، نقش تاجران عمده را داشتند و از نقاط مختلف كالاهاى متفاوت وارد كوفه نموده و مازاد آن را به شهرهاى ديگر صادر مى كردند. (1)

به طور كلى بعضى نويسندگان كوفه پژوه، واردات كوفه در قرن اول ه. ق را كه بخش عمده اى از آن شامل زمان مورد بحث نيز مى شود، از قرار زير شمرده اند. (2)گفتنى است كه مبناى تقسيم بندى ايشان شهرهاى مختلف و كشورهاى گوناگون مى باشد:

1. از بصره: انواع خرما، خز، آب گل، گلاب، حنا و لباس هاى كتانى نازك.

2. از موصل: انواع پرده ها و گليم ها كه در مصارف مختلف آويزان كردن بر درها و فرش نمودن زمين از آن استفاده مى شد و نيز قماش موصلى، گندم، جو، عسل، پنير، سماق، انار، قير، آهن، انواع چاقوها و سرنيزه ها و زنجيرها و نمك. . . .

3. از الجزيره (واقع در بين النهرين و بين شام و عراق كه در سال 17ه. ق مردم آن با سپاه سعد صلح كردند) . (3)اسبان اصيل عربى، شتران نيك نژاد، پوست، گردو، بادام و روغن.

4. از ميسان: (شهرى واقع بين بصره و واسط و در فاصله چهار روزى بصره كه در زمان عمر فتح شد.) (4)انواع پرده ها و متكاها و نمطها (نوعى گليم) و نوعى كوزه مخصوص به نام كوزه هاى مذارى كه در يكى از دهات ميسان به نام «مَذار» ساخته مى شد و به اين صفت مشهور بود كه آب از آن تراوش مى كرد.

5. از واسط: (واسط كه بعد از زمان مورد بحث و در زمان فرماندارى حجاج بر عراق در سال 86ه. ق ساخته شد، شهرى بود بين كوفه و بصره كه با هر كدام پنجاه فرسخ فاصله داشت.) (5)انواع گليم ها و پرده ها و حصيرها.

ص: 252

6. از رقّه: (شهرى بود در جانب شرقى فرات كه مردم آن در سال 17ه. ق با سعد بن ابى وقاص صلح كردند.) (1)زيتون و روغن زيتون، صابون خوب و انواع قلم.

7. از حُلْوان: (يكى از شهرهاى مهم ايران كه بعدها بغداد نزديك آن بنا شد. اين شهر در سال 16 يا 19ه. ق به دست مسلمانان فتح گرديد.) (2)انار، نوعى ترشى با نام «كافح» و انجير كه انجير حلوانى مشهور بود.

8. از حَرّان: (شهرى در راه موصل و شام كه مركز محله مذهبى صابئين بود. اين شهر در زمان عمر فتح شده بود.) (3)انواع ترازو، عسل و پنبه.

9. از نصيبين (شهرى بود بر سر راه موصل به شام كه شش روز راه تا موصل فاصله داشت. اين شهر در سال 17ه. ق به تصرف مسلمانان درآمد.) (4)بلوط، سنگ شيشه و انواع ترازو.

10. از شام: انواع پارچه هاى حريرى، پنبه و پارچه هاى پنبه اى، روغن زيتون، شكر، سيب، زيتون، انجير، شيشه و وسايل شيشه اى، شمشيرهاى معروف به شمشيرهاى دمشقى و مشرفى كه نوع اخير در يكى از توابع شام به نام مشارف توليد مى شد.

11. از يمن: بُرد يمانى، حلّه يمانى و حلّه نجرانى و حلّه عَدَنى، پوست، زعفران، گياه اسپرگ براى مصرف رنگ سازى (گياه ورس) ، حنا، بخور، سپرهاى يمانى، شمشيرهاى يمانى، قاطر، الاغ و لباس هايى معروف به لباس هاى سعيديه.

12. از عُمّان: لؤلؤ.

13. از مصر: پارچه هاى پنبه اى و انواع مختلف لباس، به ويژه لباس هاى تابستانى و كتانى، قاطر، الاغ و روغن درخت بَلَسان كه درختى است كوچك، همانند حنا كه روغنش معطر است و گل هاى كوچك دارد.

ص: 253

14. از مغرب: انواع نَمَد، لباس هاى پشمى، نوعى تغار كه از بيخ درخت خرما و غير آن مى ساختند و براى ريختن آب انگور در آن استفاده مى كردند و آن را «قَرْو» مى ناميدند، انواع جوراب، انواع شمشير، انواع بازهاى شكارى سياه رنگ و بنده (غلام و كنيز) .

15. از اندلس: بهترين انواع مس، پارچه هاى پنبه اى و پشمى، زنبق سيماب (ماده اى معدنى كه منجمد نمى شود) و كنيز.

16. از فارس (ايران) : لباس هاى كتانى و لباس هايى معروف به سابرى (شاپورى) ، انواع آينه، انواع قفل و زنجيرهاى معروف به جامعه، انواع شمشير و سپر، گلاب، روغن نيلوفر، روغن ياسمين و گِل سر شوى، معروف به گل سيرافى (طين سيرافى) .

17. از مرو: اسبان اصيل، لباس هاى مروى و بورياهاى مروى.

18 از هند: انواع ادويه، كافور، عطرهاى هندى، بادام هندى، قَرَنْفُل (ميوه درختى همانند ياسمين) ، قطيفه (جامه حاشيه دار و ريشه دار) ، چوب درخت آبنوس، ياقوت، الماس، پوست پلنگ و فيل و شمشيرهاى معروف به شمشيرهاى قلعيه (السيوف القلعيه) .

19. از چين: حرير و لباس هاى حريرى، پارچه ديباج، مشك، ظروف نقره اى و طلايى، مداد، كاغذ، طاووس، زين، طلا، كنيزكان، گياهان دارويى (عقاقير) و كاسه هاى بزرگ.

20. از تَبَّت: بهترين انواع مشك.

ص: 254

اين صادرات عبارت بود از:

1. انواع مختلف خرما: همانند خرماى مُشان، پزيسان، هيروان، ازاد كه از بهترين انواع خرما به شمار مى رفته و كوفه به آن مشهور بوده است. (1)مشخصات اين نوع خرماها در فصل اول (جغرافياى طبيعى) ذكر شد.