پيش انگاره ها (مبانى و مبادى) و ... است. ازاين رو، تفسير از علوم مرتبط با قرآن به شمار مى آيد كه بيش از هزار سال عمر دارد.

علم تفسير به دانشى گفته مى شود كه انسان را با معانى و مقاصد آيات قرآن و منابع، مبانى، روش ها، معيارها و قواعد آن آشنا مى سازد.

به عبارت ديگر، دانش تفسير از چند بخش اساسى تشكيل مى شود: 1) مبانى تفسير؛ 2) قواعد تفسير؛ 3) منابع تفسير؛ 4) شرايط مفسر؛ 5) سنجه هاى فهم تفسير و معيارهاى تفسير معتبر؛ 6) روش هاى تفسيرى؛ 7) گرايش ها (مكاتب) تفسيرى.

موضوع علم تفسير: آيات قرآن (سخنان الهى كه در قالب وحى قرآنى بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است).

هدف دانش تفسير: كسب توان استنباط صحيح از آيات قرآن.

فايده علم تفسير: فهم مراد استعمالى (معانى آيات) و مراد جدّى خدا (مقاصد آيات).

2-اگرمفاهیم قرآن خوب تبیین و توصیف شودمقدمه تفسیرخواهد شد و تفسیر قرآن از غنای بیشتری برخوردار خواهد شد. این دانش که مربوط به مجموعه دانشهای نوین زبانشناسی است می باشد . زبانشناسی بیشتر ناظر به کلام انسانی است که دردورهای مختلف شامل کلام های مقدس(کتابهای آسمانی) نیز شده است . زبان شناسی شامل: زبان شناسی نظری؛ آواشناسی ؛ واج شناسی ؛ واژه شناسی ؛ ساخت واژه ؛ نحو ؛ معناشناسی ؛ معناشناسی واژگانی ؛ معناشناسی آماری ؛ معناشناسی ساختاری ؛ سبک شناسی ؛ تجویز و توصیف ؛ کاربردشناسی ؛ زبانشناسی کاربردی ؛ اکتساب زبان ؛ زبان شناسی روان شناختی ؛ زبان شناسی جامعه شناختی ؛ زبان شناسی شناختی ؛ جامعه شناسی زبان ؛ زبان شناسی محاسباتی؛ زبان شناسی توصیفی ؛ زبان شناسی تاریخی ؛ زبان شناسی تطبیقی ؛ رده شناسی زبان ؛ دستور گشتاری ؛ریشه شناسی. و همچنین توجه به نظریات هرمنوتیک ومتودولوژی

می تواند تاثیرات خوبی درمباحث شناخت قرآن داشته باشد وفضاهای جدید تحقیقات قرآنی ایجاد نماید.

3-اگر تفسیرما از پیشرفت مناسبی برخوردار نیست دلیل عمده آن این است که روی مقدمات تفسیر کارهای اصلی صورت نگرفته است . این مسئله برای هرکس که باتفسیرقرآن آشنا باشد بدیهی است. برای روشن شدن زوایای پنهان و آشکارقرآن بیش از ده هزارکتاب نوشته شده است ولی می توان به جرات گفت مسلمانان و بشرهنوزبه صورت کامل ازاین ذخیره الهی بهره لازم را نبرده است و استخراجات لازم راازاین گنج الهی نکرده است.

4-بعضی آیات قرآن قرنها از نظر تفسیری هیچ پیشرفتی نداشته است .و مثل آن است که تفاسیر از روی هم بازنویسی کرده اند و اگر حرف تازه ای هم زده شده است بیشتر جنبه فرقه ای و گرایشی داشته که اکثرا به تاویل آیات و یا بهتر بگوئیم تفسیر به رای شده است.چگونه می توان یک آیه و یا یک سوره را خوب تفسیرکرد در صورتی که زوایای آشکار و پنهان کلمات خوب کالبد شکافی نشده باشد. برای آشکارشدن این مدعی تفاسیرقرآن را براساس قرون طبقه بندی کرده و سیرپیشرفت معانی و مفاهیم و تفاسیرآیات را درآن براساس استاندارهای علمی و روش های نوین بررسی کنید.

5-متاسفانه در زمان معاصر که به این مسئله مهم یعنی مفاهیم آیات کمی توجه شده است بعضی آن را با شرح لغت اشتباه گرفته اند وکتابهائی به همین نام تالیف شده است واسم کتاب خود را مفا هیم قرآن گذاشته اند و حال آنکه اصلا به مفاهیم نپرداخته اند و یک مقداربیشتر از حد معمول از ترجمه لغت فرارفته اند و دراین زمینه مراکز

قرآنی وعلمی را نیز به اشتباه انداخته اند.

6-علم مفردات یا واژه شناسی در قرآن دانشی است که در باره تک واژ ه های قرآنی از نظر ریشه اشتقاق لغوی و دلالت آن بر معنای مطلوب مناسب و نوع کاربرد آن در قران بحث می کند بدین منظور که هرگاه شخصی معنای واژه های قرآنی را نمی داند با مراجعه به کتابهای لغوی مانند مفردات راغب می تواند معنا و ریشه موارد اشتقاقی و نوع کاربرد آن را بشناسد . و حال آنکه علم مفاهیم شناسی قرآن درباره یک واژه و معنای آن درتمام حالات علمی و ادبی درقرآن بحث می کند با این توضیح تفاوت عمده و عمیق علم مفردات با علم مفاهیم تا حدودی روشن شد.

علم مفردات شاخه های فراوانی دارد که به بعضی از آنها اشاره می شود:

الف- دانش غریب القرآن

ب-معرب القرآن که در آن در مورد واژه هائی که از زبانهای دیگر به زبان قرآن وارد شده و به صورت عربی در آمده بحث می کند.

ج- اعراب القرآن در خصوص چگونکی اعراب الفاظ قرآن بحث می کند

د-مجازات قرآن انواع مجازهای به کار رفته در قرآن در این شاخه بحث می شود.

ه- وجوه و نظائر در قرآن

و بعضی دیگر از موضوعات علوم قرآن که بنوعی با مفردات قرآن سرو کار دارد.

دانشمندا ن بزرگی به تبیین واژه های قرآنی پرداخته اند و برخی از آنها کتابهائی را نیز تدوین نموده اند که تفصیل آنها در کتابهای رجال مانند : معجم الادباء ، تاریخ بغداد، فهرست ابن ندیم، اعلام زرکلی و .....آمده است.

برای آگاهی از این کتابها می توانید به مجله بینات

شماره هفت و نه مراجعه کنید که بیش از سیصد جلد کتاب معرفی شده است.

7- مفاهیم قرآن به معنای تحقیق کامل و جامع در باره بنیان آشکارو نهان یک لغت است؛ وبررسی سابقه و شرح آن در کل مجموعه آیات قرآن است. و همچنین تمام کاربردهای علمی و ادبی آن را بررسی کردن است. واین تقریبا یک علم کاملا جدید درباره قرآن است. زیرا باید نقش یک مفهوم را در تمام قرآن درقالب یک کلمه و ارتباطات آن مشخص کرد.تحقیق درباره مفاهیم شناسی قرآن کارساده ای نیست وافراد باید صاحب تخصص های گوناگونی باشند. و بصورت گروهی کارکنند . مفهوم شناسی قرآن بعد ازآشنائی علوم ادبی و منطقی وفلسفی و عرفانی و تاریخی وفقهی و غیره برای محققین حاصل می شود. تازه این بررسی نقش یک کلمه و مفهوم درقرآن است ؛ حال آنکه اگرما خواستیم نقش مفهوم یک جمله و یا چند جمله و یا یک آیه و یا یک سوره را نسبت به یک جمله و یا چند جمله و یا یک آیه ویا یک سوره دیگربررسی کنیم ؛ ببینید چه نیروی انسانی دانشمند و چه سرمایه مالی هنگفت و چه تکنولوژی(ابررایانه) و امکانات نرم افزاری و علمی و سخت افزاری نیاز است. ولی به هرحال کاری است که باید درآینده نزدیک انشاء الله بشود.

8-قران را می توان مثل قطعات متنوع هندسی (Magnets game) فرض کرد که به بی نهایت اشکال قابل تصوراست اگرشما به یک آجردریک ساختمان بسیاربزرگ و چند هکتاری توجه کنید و نقش این آجردرکل مجموعه را بررسی کنید یک تصورمفهومی بدست آورده اید که جایگاه ومعنای آن را درمنظومه

این ساختمان به شما نشان می دهد و تصور بود ونبود آن دراین منظومه به کل آن می تواند کمک کند و یا آسیب برساند. پس باید درنظرداشت هریک ازکلمات قرآن مفهومی دربردارد که باتمام کلمات و جملات قرآن ارتباط دارد ارتباطی که درطول تاریخ تفسیرقرآن کشف نشده است . و ازاین مبنا استنتاجات بسیاری می توان استخراج کرد که درلابلای بعضی از تفاسیرآمده است.

9-البته شاید بتوان گفت مفاهیم قرآن یک رشته جدید در علوم و معارف قرآن است و مربوط به دوران معاصر است زیراکه بسیاری از علوم در حدود نیم قرن جدید تحولات جدی بخود گرفته اند. با استفاده ازابزارو امکانات جدید بویژه رایانه وبرنامه ریزی برای آن می توان به این علم دسترسی پیدا کرد. این علم بصورت رسمی هنوزوارد حوزه و دانشگاه نشده است و مطالب آن بصورت گسیخته درضمن مطالب دیگربیان می شود. هراستادی با توجه به شناخت نسبی خود از آن بحث می کند وبسیاری آن را بعنوان یک علم قرآنی نه می شناسند و نه قبول دارند. اینجانب بعد ازحدود سی سال آشنائی با علوم دینی و اسلامی وقرآنی و بعد تمرکزبرروی این موضوع (علم مفاهیم شناسی قرآن) وکشف آن در تفسیرشریف راهنما به این امرخطیرنائل شدم و خداوند رحیم افق نوردیدن آن را بمن نشان داد. و این چیزی بود که بصورت متفاوت در بعضی مکتوبات قرآنی با آن برخورد می کردم که خود داستانهای زیبا و دلنشینی دارد. خیلی دوست داشتم با قرآن مانوس باشم و روزانه چندین نوبت تلاوت داشته باشم ولی بعضی از مواقع یک کلمه و یا یک جمله قرآن و نقش آن

درکل قرآن فکرودل من را بخودش مشغول می کرد و ساعتها و روزها وقت مرا می گرفت و رهایم نمی کرد ؛ نمی توانستم از آن مفهوم کلمه و جمله و آیه دلم را جدا بکنم ؛ هرلحظه و زمانی که می گذشت رخ جدیدی از آن برایم کشف می شد ولی همیشه دوست داشتم یک راهی پیدا کنم که آن را به صورت علمی درمعرض دیگران قراردهم ؛ ولی عظمت کارونداشتن ابزار و امکانات لازم من را از آن باز می داشت تا اینکه این توفیق نسبی برایم حاصل شد. و برای همین همیشه درحیرتم که قلب مقدس اشرف و اکرم واعظم انبیاء یعنی حضرت محمد مصطفی (ص) چگونه این حجم با عظمت معنوی را درسینه مبارکشان داشتند و آن را حمل می کردنند. آری این کلمات و آیات الهی است که بی نهایت بارقابل استناد و استدلال و فیض جاری است و هنرنمائی می کند.کاری که ازعهده هیچ مجموعه و دستگاه علمی برنمی آید. کاریکه من انجام داده ام کاری است که اصل زحمت آن را دانشمندان اسلامی درتفسیرقیم راهنما انجام داد ه اند و من فقط آن را دیده و استخراج و تالیف کرد ه ام ؛ هرچند که قبل ازمن به این صورت کسی انجام نداده است.

10-ازخوبیهای علم دردوران جدید این است که آنچه را درتصورذهن و یا کشف دل و یا توهم و یا خیال بود امروز می توان بصورت علم درآورد و به معرض نمایش و عموم گذاشت . شما نگاه کنید در زمان ما مسائلی حتی مثل طی الارض و روی آب راه رفتن ونامرئی شدن و صدها

نمونه از این دست به صورت علمی دسته بندی و طبقه بندی شده است. چه برسد به علومی که ازقواعد و ضوابط مثل تفسیرقرآن برخورداراست.

11- بسیاری ازتفاسیر که دردوران قدیم نوشته شده است درمحدوده علم آموزی ودانش یک فرد و بسته به نوع کتابهای تفسیری و امکاناتی که دراختیارداشته و گرایش و هدفی که داشته است.درصورتیکه درزمان معاصرباید ازنوشتن تکراری و بیهوده این تفاسیرخوداری کرد و زیرنظرمجموعه ای ازاساتید ، تفسیرهمه جانبه نوشت.وحوزهای پژوهشی عظیمی به این امرمهم اختصاص یابد. امید است درآینده حوزه های علمی بزرگ و دانشگاههای بزرگ قرآنی درراستای آموزش و پژوهش های قرآنی بیش ازآن چیزی که امروزوجود دارد تاسیس شود.

12- داشتن روش هدفمند و اصولی و رعایت آن درطول نگارش تفاسیرازنکات مهمی است که مفسرین باید رعایت کنند. زیرا مفسرین بزرگ قرآن بعضی ازموارد یک مفهوم را دریک جای قرآن به یک معنا گرفته اند و درجاهای دیگرقرآن از آن عدول کرده اند مثل آن است که یک جا در قرآن ما کلمه( صلوهَ) را به این شکل و درجاهای دیگرقرآن بصورت (صلاهَ) بنویسیم. اگرما توانستیم به معنای واقعی و مفهوم (روح) یا (امر) یا (امام) و ....درقرآن برسیم باید بااین ملاک واحد درکل قرآن به تحقیق بپردازیم.

13-اگرخواستیم عظمت قرآن را درنظربگیریم باید اینطورتصورکرد که تمام عالم هستی دو بارتکرار شده است یکباربصورت عینی درعالم خارج و یکباربصورت مکتوب به صورت قرآن و اگرگفته عرفاء را به آن اضافه کنیم به این صورت استکه وجود انسان قرآنی (کامل) دو چهره دارد یکی به صورت عینی یعنی جهان خارج و دیگری بصورت مکتوب یعنی قرآن.

14-قرآن كريم در آيه ى بيست و يكم

سوره ى حجر به سرچشمه و منبع موجودات و نزول معيّن آنها اشاره كرده، مى فرمايد:

( وَ إِن مِّن شَىْ ءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَآئِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ)

و هيچ چيزى نيست جز آن كه منابعش نزد ماست؛ و [لى] جز به اندازه معيّن آن را فرو نمى فرستيم.

«خزائن» در اصل به معناى حفظ و نگه دارى چيزى است و در اصطلاح به معناى محلى است كه افراد، اموالشان را در آن گردآورى و حفظ مى كنند.

اين مفهوم در مورد انسان ها صادق است كه قدرت محدود دارند و نمى توانند در هر عصرى همه چيز را فراهم كنند، اما در مورد خدا تصور نمى شود.

پس خزاين الهى، يا به معناى «مقدورات الهى» است؛ يعنى همه چيز در منبع قدرت الهى جمع است و هر وقت بخواهد هر مقدار كه لازم باشد ايجاد مى كند و يا به معناى مجموعه ى امورى است كه در عالم هستى و جهانِ ماده وجود دارند؛ مثل عناصر و اسباب، كه در اين مجموعه همه چيز فراوان است، اما هر موجود خاص آن به صورت محدود ايجاد مى شود.

قرآن خداوند نیز ازهمین سنخ است که متصل به دریای بی کرانه وجود خداوند است و هروقت خداوند بخواهد مقداری از معنای آن را برای ما ایجاد می کند . و چهره کامل آن درزمان حکومت حضرت ولی عصر(عج) ظهور می کند. انشاء الله.

15- قرآن كريم در آيه ى چهل و يكم سوره ى بقره با اشاره به رابطه ى قرآن با كتب آسمانى پيشين، چهار فرمان در مورد پاس داشت قرآن مى دهد و مى فرمايد:

( وَآمِنُوْا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلًا وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ)

و به آنچه فرو

فرستادم (/ قرآن) ايمان آوريد، در حالى كه مؤيد چيزى است كه با شماست. و نخستين انكار كننده آن نباشيد؛ و بهاى اندك را با آيات من مبادله نكنيد؛ و تنها (از عذاب) من (خودتان) را حفظ كنيد.

خداوند می فرماید قرآن را ارزان نفروشید قدروقیمت وعظمت آن را دریابید و برای رسیدن به آن بهای لازم را بپردازید. هرآیه قرآن مثل عروسی بلند مرتبه ای است که تا بهای آن پرداخته نشود رخ نمی نماید بعضی ازموارد این بهاء به قیمت جان و حقیقت انسان است . کسانیکه خادم قرآن هستند باید همیشه این را مد نظرداشته باشند.

عروس حضرت قرآن نقاب آن گه براندازدكه دارالملك ايمان را مجرد يابد از غوغا

(سنائی)

-

16- دراین قسمت برای اینکه وظیفه ما نسبت به قرآن مشخص شود سخن رهبرعظیم الشان انقلاب اسلامی دردنیای معاصرحضرت امام خمینی(ره) را می آورم: (جلد بیستم صحیفه امام خمینی(ره)- صفحه 91 تا 93- پيام به مردم زائران بيت الله الحرام به مناسبت ايام حج "مهجوريت حج ابراهيمي "):

(از انس با قرآن كريم ، اين صحيفه الهي و كتاب هدايت ، غفلت نورزند كه مسلمانان هر چه دارند و خواهند داشت در طول تاريخ گذشته و آينده ازبركات سرشار اين كتاب مقدس است . و از همين فرصت از تمامي علماي اعلام و فرزندان قرآن و دانشمندان ارجمند تقاضا دارم كه از كتاب مقدسي كه تبيان كل شي ءاست و صادر از مقام جمع الهي به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تابيده است ، غفلت نفرمايند. اين كتاب آسماني - الهي كه صورت عيني و كتبي جميع اسما و صفات و آيات وبينات است

و از مقامات غيبي آن دست ما كوتاه است و جز وجود اقدس جامع من خوطب به از اسرار آن كسي آگاه نيست و به بركت آن ذات مقدس و به تعليم او خلص اولياي عظام دريافت آن نموده اند و به بركت مجاهدات و رياضتهاي قلبيه ، خلص اهل معرفت به پرتوي از آن به قدر استعداد و مراتب سير بهره مند شده اند و اكنون صورت كتبي آن ،كه به لسان وحي بعد از نزول از مراحل و مراتب ، بي كم و كاست و بدون يك حرف كم وزياد به دست ما افتاده است ، خداي نخواسته مباد كه مهجور شود و گر چه ابعاد مختلفه آن و در هر بعد مراحل و مراتب آن از دسترس بشر عادي دور است لكن به اندازه علم ومعرفت و استعدادهاي اهل معرفت و تحقيق در رشته هاي مختلف ، به بيانها و زبانهاي متفاوت نزديك به فهم از اين خزينه لايتناهاي عرفان الهي و بحر مواج كشف محمدي -صلي الله عليه و آله و سلم - بهره هايي بردارند و به ديگران بدهند و اهل فلسفه و برهان بابررسي رموزي كه خاص اين كتاب الهي است و با اشارات از آن مسائل عميق گذشته ،براهين فلسفه الهي را كشف و حل كرده ، در دسترس اهلش قرار دهند. و وارستگان صاحب آداب قلبي و مراقبات باطني رشحه و جرعه اي از آنچه قلب عوالم از "ادبني ربي " دريافت فرموده ، براي تشنگان اين كوثر به هديه آورند و آنان را مودب به آداب الله تا حد ميسور نمايند. و متقيان تشنه هدايت بارقه

اي از آنچه به نور تقوا از اين سرچشمه جوشان هدي للمتقين هدايت يافته اند، براي عاشقان سوخته هدايت الله به ارمغان آورند. و بالاخره هر طايفه اي از علماي اعلام و دانشمندان معظم به بعدي از ابعاد الهي اين كتاب مقدس دامن به كمر زده و قلم به دست گرفته و آرزوي عاشقان قرآن رابرآورند و در ابعاد سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي ، نظامي ، فرهنگي و جنگ و صلح قرآن وقت صرف فرمايند تا معلوم شود اين كتاب سرچشمه همه چيز است ؛ از عرفان و فلسفه تاادب و سياست ، تا بيخبران نگويند عرفان و فلسفه بافته ها و تخيلاتي بيش نيست ورياضت و سير و سلوك كار درويشان قلندر است ، يا اسلام به سياست و حكومت و اداره كشور چه كار دارد كه اين كار سلاطين و روساي جمهور و اهل دنياست . يا اسلام دين صلح و سازش است و حتي از جنگ و جدال با ستمكاران بري است . و به سر قرآن آن آورند كه كليساي جاهل و سياستمداران بازيگر به سر دين مسيح عظيم الشان آوردند.

هان اي حوزه هاي علميه و دانشگاههاي اهل تحقيق ! بپاخيزيد و قرآن كريم را ازشرجاهلان متنسك و عالمان متهتك كه از روي علم و عمد به قرآن و اسلام تاخته ومي تازند، نجات دهيد. و اينجانب از روي جد، نه تعارف معمولي ، مي گويم از عمر به بادرفته خود در راه اشتباه و جهالت تاسف دارم . و شما اي فرزندان برومند اسلام ! حوزه ها ودانشگاهها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسيار مختلف آن

بيدار كنيد. تدريس قرآن در هر رشته اي از آن را محط نظر و مقصد اعلاي خود قرار دهيد. مبادا خداي ناخواسته در آخر عمر كه ضعف پيري بر شما هجوم كرد از كرده ها پشيمان و تاسف برايام جواني بخوريد همچون نويسنده .

بايد بدانيم حكمت آنكه اين كتاب جاويد ابدي كه براي راهنمايي بشر به هر رنگ و مليت و در هر قطب و قطر، تا قيام ساعت نازل گرديده است ، آن است كه مسائل مهم حياتي را چه در معنويات و چه در نظام ملكي زنده نگه دارد و بفهماند كه مسائل اين كتاب براي يك عصر و يك ناحيه نيست . )

17- منطق شيوه ي تفكر صحيح را مي آموزد حال اگر كسي بخواهد انديشه ها و تفكرات خود را به ديگري منتقل كند. يعني بخواهد از آنچه در ذهن خودش مي گذرد ديگري را آگاه سازد ناچار از سخن استفاده مي كند، يعني الفاظ را براي افاده ي مقصود خود به كار مي برد.

مردم عادي چنين مي پندارند كه انسان نخست مي انديشند سپس انديشه هاي خود را در قالب الفاظ بر زبان مي آورد. اما با كمي دقت نظر معلوم مي شود كه اساساً تفكر بدون استعمال الفاظ امكان پذير نيست. حتي وقتي كه آدمي لب را از سخن فروبسته و به انديشه فرورفته باشد، باز در واقع با يك سلسله الفاظ مخيّل به تفكر مي پردازد و به قول حكما، گويي با خود «حديث نفس» يا نجوا مي كند، به همين جهت است كه تفكر و تعقل را نطق باطن مي نامند (در مقابل نطق ظاهر

كه با الفاظ مسموع انجام مي يابد) پرورش ذهني و فكري آدمي و از قوه به فعل درآوردن استعدادهاي معرفتي او جز به كار بردن لفظ امكان پذير نيست. پس زبان اولاً توأم و همراه با انديشه هاي دروني آدمي است. ثانياً موجب انتقال دانش و فرهنگ و تمدن به ديگران است و آموزش و پرورش بدون استعانت از آن امكانپذير نيست. همين نياز مبرم آدمي به زبان موجب شده است كه به وضع الفاظ بپردازد و در برابر هر معنايي لفظي را كه نمايانگر آن معني باشد قرار دهد.

چنانكه معلوم است هر لفظ مسموع صوتي است كه در هوا پخش مي شود و به سرعت محو مي گردد. يعني علامتي است فرار و ناپايدار كه عمرآن لحظه اي بيش نيست و فقط هنگام رويارويي با ديگران بكار مي رود. اما آدمي مايل است افكار و انديشه ها و خواسته هاي خود را به مكانهاي دور دست و به آيندگان و كساني كه با او روياروي نيستند نيز برساند. به همين جهت به وضع الفاظ بسنده نكرده و يك سلسله علايم ديگر نيز وضع كرده كه همان خط يا علايم مكتوب يا الفباست. علايمي به مراتب پايدارتر و ثابت تر از الفاظ، اين علائم مكتوب را نشان و دال بر الفاظ قرار داده است.

بنابراين علايم مكتوب يا خط يا وجود كتبي دلالت بر حفظ، يعني اصوات معين ، دارد. به عبارت مختصرتر وجود كتبي دال بر وجود لفظي است ، همانطور كه وجود لفظي دال بر معناي ذهني است و معناي ذهني دال بر شيء خارجي.

وجود كتبي (علايم كتبي يا خطي ) – وجود لفظي

( علايم ملفوظ يعني اصواتي كه با اتكاء به مخارج حروف از دهان خارج مي شود) – وجود ذهني (معني ذهني يا صورت ذهني) – وجود عيني (وجود خارجي يا شي خارجي)

به عبارت موجزتر شيء داراي چهار نحوه وجود است. وجود عيني و وجود ذهني و وجود لفظي و وجود كتبي . از آنجا كه نقش الفاظ در تفكرات آدمي تا اين درجه است. منطق دانان در آغاز منطق مبحثي را نيز به الفاظ اختصاص مي دهند و البته بحث آنها از الفاظ بحثي است بسيار كلي به نحوي كه كم و بيش شامل همه زبانها مي شود. بر خلاف بحث علماي دستورزبان كه اختصاص بزباني معين دارد.(علم منطق – رشته های نظری و علوم انسانی و معارف اسلامی)

براین اساس وجود لفظی و کتبی را اعتباری و وجود ذهنی و عینی را حقیقی می دانند.

اگربراین مبنا به قرآن رانگاه کنیم؛ فعالیتهای علمی و قرآنی ما ازچهارحالت خارج نیست:

الف-وجود لفظی قرآن که شامل روخوانی ؛ روان خوانی ؛ تندخوانی؛ صوت ولحن؛ علم تجوید ؛ انواع قرائات قرآنی؛ حفظ ظاهری قرآن؛و تمام فعالیتهائی که دراین حوزه لفظی قرآن می شود.

ب-وجود کتبی قرآن که شامل انواع رسم الخط ونوشتن قرآن ؛ چاپ قرآن؛ تمام کارهای هنری مربوط به قرآن.

ج-وجود ذهنی قرآن یعنی آنچه درذهن مردم مسلمان یا جامعه بشری یا مفسرومحقق قرآن وجود داردو بر روی آن تدبرو تفکرمی کند و آن را نشر وارائه می دهد.و شامل تمام تفاسیر و معارف و علوم قرآنی می شود.

د-وجود عینی قرآن که به دوصورت جلوه می کند یا بصورت فردی که دریک انسان قرآنی درخارج مصداق پیدا می کند و

حقیقی ترین آن امام معصوم است که واقعیت قرآن و مظهرعینی کامل قرآن درعالم خارج است و قرآن ناطق است و درزمان ما حضرت امام ولی عصر(عج) می باشد ویا بصورت جمعی تجلی و ظهورپیدا می کند که جامعه اسلامی و قرآنی و حکومت اسلامی مهدویت است که انشاء الله درآینده ما شاهد و عامل آن خواهیم بود.

به هرحال هرکس که عالم وخادم قرآن باشد بصورت حصرعقلی ازیکی ازاین چهارقسم خارج نیست ؛ و کسیکه درحوزه علم مفاهیم شناسی قرآن فعالیت و تحقیق و مطالعه می کند دربخش سوم (وجود ذهنی) جایگاه می یابد ووقتی درعرصه نشرمکتوب می پردازد درجایگاه دوم (وجود کتبی) فعال است.

اگربخواهیم توضیح مفصل دهیم که علم مفاهیم قرآن شناسی چیست ؟ باید کتابهای مستقلی تالیف گردد ؛ که امیدواریم این مهم درآینده نزدیک انجام گیرد.

17-ما در اینجا براساس امکانات و ابزار و نرم افزارهای علمی بیش ازهزارتا از کلمات قرآن را مفهوم شناسی وبراساس حروف الفبا استخراج کرده ایم ؛ باشد که انشا ء الله در آینده این علم( مفهوم شناسی قرآنی) توسعه لازم را بنماید. از بین تفاسیرتفسیرراهنما را ملاک قرارداده ایم که نسبت به تمام تفسیرهای قرآن بعضی ازاستاندارهای لازم را دارد که می توانید ویژگیهای آن را درمقدمه آن تفسیرشایسته و مهم بخوانید. باید توجه داشت که بعضی ازکلمات مشترک لفظی و بعضی ازآنها مشترک معنوی می باشند ؛ وتعدادی ازکلمات نیز عربی وفارسی می باشد ؛ برای همین کسی که می خواهد مفهومی را بررسی کند لازم است یکدورفهرست کلمات را بررسی کند. . این مجموعه کتاب مفاهیم شناسی قرآن بیشتربرای محققین و پژوهشگران قرآنی و کسانیکه

می خواهند پایان نامه حوزوی و دانشگاهی تالیف کنند ویا علاقه به مباحث عمیق قرآنی هستند می باشد.

حوزه علمیه اصفهان

رسول ملکیان اصفهانی

عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 15

15- ايوب ( ع ) ، در زمره عابدان و الگويى آموزنده براى آنان

و ذكرى للع_بدين

نماد بودن ماجراى ايوب(ع) براى عابدان، در صورتى است كه آن حضرت خود در زمره ايشان باشد و رحمت خدا نسبت به وى تذكرى براى ديگر عابدان گردد.

ايوب(ع) از عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 15

15- ايوب ( ع ) ، در زمره عابدان و الگويى آموزنده براى آنان

و ذكرى للع_بدين

نماد بودن ماجراى ايوب(ع) براى عابدان، در صورتى است كه آن حضرت خود در زمره ايشان باشد و رحمت خدا نسبت به وى تذكرى براى ديگر عابدان گردد.

تنبه عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 17

17- پرستشگران خدا ، از تذكرات و بيدارباش هاى او بهره منداند .

ذكرى للع_بدين

تنزيه عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 5

5 - اهل سجده و عبادت به درگاه خداوند ، مبرا از سرمستى ، غرور و لهو

و تضحكون و لاتبكون . و أنتم س_مدون . فاسجدوا للّه واعبدوا

از اين كه در آيات پايانى سوره، سرمستى و لغوگرايى، قطب مخالف سجده و عبادت معرفى شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

حامى عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 6

6 - اهل عبادت براى خداوند ، برخوردار از حمايت هاى او در مراحل هولناك

قيامت

ليس لها من دون اللّه كاشفة . .. فاسجدوا للّه و اعبدوا

چنانچه {كاشفة} در آيات پيشين، به معناى گشاينده سختى ها باشد، از ارتباط اين آيه با {ليس لها. ..} مى توان به مطلب بالا پى برد.

عابدان در قيامت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 172 - 9

9 _ حضور تماى انسان ها _ مستكبران و عبادت كنندگان _ به پيشگاه خداوند در قيامت

لن يستنكف المسيح ان يكون عبداً للّه . .. و يستكبر فسيحشرهم إليه جميعاً

كلمه {اما} در آيه بعد تفصيل و توضيح {فسيحشرهم . ..} مى باشد. بنابراين ضمير {هم} شامل هر دو گروه عبادت كنندگان و كسانى كه از عبادت خدا استنكاف دارند مى شود.

عابدان و تكبر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 5

5 - اهل سجده و عبادت به درگاه خداوند ، مبرا از سرمستى ، غرور و لهو

و تضحكون و لاتبكون . و أنتم س_مدون . فاسجدوا للّه واعبدوا

از اين كه در آيات پايانى سوره، سرمستى و لغوگرايى، قطب مخالف سجده و عبادت معرفى شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

عابدان و سرمستى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 5

5 - اهل سجده و عبادت به درگاه خداوند ، مبرا از سرمستى ، غرور و لهو

و تضحكون و لاتبكون . و أنتم س_مدون . فاسجدوا للّه واعبدوا

از اين كه در آيات پايانى سوره، سرمستى و لغوگرايى، قطب مخالف سجده و عبادت معرفى شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

عابدان و لهو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 5

5 - اهل سجده و عبادت به درگاه خداوند ، مبرا از سرمستى ، غرور و لهو

و تضحكون و لاتبكون . و أنتم س_مدون . فاسجدوا للّه واعبدوا

از اين كه در آيات پايانى سوره، سرمستى و لغوگرايى، قطب مخالف سجده و عبادت معرفى شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

عبرت گيرى عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 17

17- پرستشگران خدا ، از تذكرات و بيدارباش هاى او بهره منداند .

ذكرى للع_بدين

عوامل تذكر به عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 14

14- استجابت دعاى ايوب ( ع ) و برطرف نمودن رنج و گرفتارى از آن حضرت ، مايه تذكر و بيدارى خداپرستان

فاستجبنا له . .. و ءاتين_ه ... رحمة من عندنا و ذكرى للع_بدين

عوامل تنبه عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 14

14- استجابت دعاى ايوب ( ع ) و برطرف نمودن رنج و گرفتارى از آن حضرت ، مايه تذكر و بيدارى خداپرستان

فاستجبنا له . .. و ءاتين_ه ... رحمة من عندنا و ذكرى للع_بدين

عوامل سعادت عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 106 - 1

1- معارف قرآن ، براى هدايت و سعادت قوم عبادتگر خدا ، كافى و بسنده است .

إنّ فى ه_ذا لبل_غًا لقوم ع_بدين

برداشت ياد شده مبتنى بر اين

است كه {ه_ذا} اشاره به قرآن و مجموعه مطالب اين سوره باشد. و {بلاغ} به معناى كفايت باشد (لسان العرب).

عوامل هدايت عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 106 - 1

1- معارف قرآن ، براى هدايت و سعادت قوم عبادتگر خدا ، كافى و بسنده است .

إنّ فى ه_ذا لبل_غًا لقوم ع_بدين

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه {ه_ذا} اشاره به قرآن و مجموعه مطالب اين سوره باشد. و {بلاغ} به معناى كفايت باشد (لسان العرب).

فضايل عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 5

5 - اهل سجده و عبادت به درگاه خداوند ، مبرا از سرمستى ، غرور و لهو

و تضحكون و لاتبكون . و أنتم س_مدون . فاسجدوا للّه واعبدوا

از اين كه در آيات پايانى سوره، سرمستى و لغوگرايى، قطب مخالف سجده و عبادت معرفى شده است، مطلب بالا استفاده مى شود.

مراد از عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 112 - 21

21 _ از رسول خدا ( ص ) روايت شده كه فرمود : { التائبون } من الذنوب { العابدون } الذين لا يعبدون إلا اللّه و الا يشركون به شيئاً { الحامدون } الذين يحمدون اللّه على كل حال فى الشدة و الرخاء { السائحون } و هم الصائمون { الراكعون الساجدون } الذين يواظبون على الصلوات الخمس الحافظون ل ها المحافظون على ها بركوع ها و سجود ها و فى الخشوع فى ها و فى اوقات ها . . .

;

{تائبان} توبه كنندگان از گناه[اند] و {عابدان} كسانى هستند كه غير خدا را عبادت نمى كنند و چيزى را شريك او نمى گيرند. {حامدان} آنانند كه در هر حال _ چه سختى و چه در راحتى _ خدا را ستايش مى كنند و {سائحان} روزه دارانند. {راكعان} و {ساجدان} كسانى هستند كه مواظب نمازهاى پنجگانه باشند. ركوع، سجود و خشوع را در نمازها رعايت مى كنند و محافظ وقتهاى نماز هستند}.

مسؤوليت عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 28 - 3

3- كسانى كه به خاطر پرداختن به امر مهمى چون عبادت ، از كمك به نيازمندان اعراض مى كنند ، بايد با بيانى نرم و دلپذير با آنان سخن گفته و عذرخواهى كنند .

و إما تعرضنّ عنهم ابتغاء رحمة من ربّك ترجوها فقل لهم قولاً ميسورًا

برداشت فوق مبتنى بر اين احتمال است كه مراد از طلب رحمت پروردگار، عبادت به درگاه او باشد. در اين صورت، معناى آيه چنين مى شود: اگر از اعانه به نيازمندان به خاطر عبادت خوددارى مى كنى، پس از آنها عذرخواهى نموده و به آنان پاسخى مناسب بده.

مقامات عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 125 - 20

20 - طواف كنندگان ، عبادت كنندگان و نمازگزاران در خانه خدا ، داراى مقامى ارجمند در پيشگاه خداوند

أن طهرا بيتى للطائفين و العكفين و الركع السجود

از اينكه پيامبرانى بزرگ، همچون ابراهيم و اسماعيل(ع) مأمور به تطهير خانه خدا براى طواف كنندگان و . .. بودند، ارجمندى طواف كنندگان و ... در پيشگاه خدا به

دست مى آيد.

نيازهاى معنوى عابدان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 19

19- همه انسان ها ، حتى عبادت پيشگان ، نيازمند تذكر و يادآورى اند .

ذكرى للع_بدين

ولد له فلو قد مات انقطع ذكره ، فأنزل اللّه تبارك و تعالى { إنّ شانئك هو الأبتر } ;

امام حسن(ع) [در مجلس مباحثه با معاويه و ياران او ]سخن گفت و فرمود: عاص بنوائل گفت: محمد(ص) مردى ابتر است كه براى او فرزندى نيست و اگر بميرد [نام و] ياد او تمام مى شود. پس خداى تبارك و تعالى [خطاب به رسول خدا اين آيه را] نازل فرمود: إنّ شانئك هو الأبتر}.

زخم زبان عاص بن وائل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - كوثر - 108 - 3 - 7

7 - { تكلّم أبومحمد الحسن بن على ( ع ) فقال : قال العاص بن وائل : إنّ محمداً رجل أبتر لا ولد له فلو قد مات انقطع ذكره ، فأنزل اللّه تبارك و تعالى { إنّ شانئك هو الأبتر } ;

امام حسن(ع) [در مجلس مباحثه با معاويه و ياران او ]سخن گفت و فرمود: عاص بنوائل گفت: محمد(ص) مردى ابتر است كه براى او فرزندى نيست و اگر بميرد [نام و] ياد او تمام مى شود. پس خداى تبارك و تعالى [خطاب به رسول خدا اين آيه را] نازل فرمود: إنّ شانئك هو الأبتر}.

قطع نسل عاص بن وائل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - كوثر - 108 - 3 - 7

7 - { تكلّم أبومحمد الحسن بن على ( ع ) فقال : قال العاص بن وائل : إنّ محمداً رجل أبتر لا ولد له فلو قد مات انقطع ذكره ، فأنزل اللّه تبارك و تعالى { إنّ شانئك هو الأبتر } ;

امام حسن(ع)

[در مجلس مباحثه با معاويه و ياران او ]سخن گفت و فرمود: عاص بنوائل گفت: محمد(ص) مردى ابتر است كه براى او فرزندى نيست و اگر بميرد [نام و] ياد او تمام مى شود. پس خداى تبارك و تعالى [خطاب به رسول خدا اين آيه را] نازل فرمود: إنّ شانئك هو الأبتر}.

- 9 - 55 - 19

19 _ لزوم توجه به فرجام و عاقبت امور ، در ارزش گذارى آنها

فلا تعجبك أمولهم . .. و تزهق أنفسهم و هم كفرون

از اين كه خداوند در تبيين علت نهى (لا تعجبك . .. )، به فرجام و عاقبت منافقان اشاره كرده است، برداشت فوق استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 23 - 12

12- بيان عاقبت نيك مؤمنان داراى عمل صالح و فرجام شوم پيروان شيطان ، روشى است براى ايجاد انگيزش آدميان به عاقبت انديشى .

و برزوا لله جميعًا فقال الضعف_ؤا للذين استكبروا . .. فهل أنتم مغنون عنّا من عذاب

حسن عاقبت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 19

19 _ ترغيب مؤمنان از سوى خداوند به دعا و طلب آمرزش و همراهى با ابرار و حسن عاقبت

ربّنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنّا سيّئاتنا و توفّنا مع الابرار

ستايش خردمندان به ويژگيهاى ياد شده، به اين منظور است كه مؤمنان هم، خواستار موارد ياد شده باشند.

عوامل حسن عاقبت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 126 - 13

13 _ استقامت در راه خدا و دستيابى به حسن عاقبت ، نيازمند امداد هاى خداوند است .

ربنا أفرغ علينا صبراً و توفنا مسلمين

عاقبت انديشى

آثار عاقبت انديشى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكاثر - 102 - 3 - 7

7 - عاقبت انديشى ، مانع برترنمايى و تفاخر است .

كلاّ سوف تعلمون

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

20 - تكاثر - 102 - 4 - 5

5 - عاقبت انديشى ، مانع برترى نمايى و تفاخر است .

ثمّ كلاّ سوف تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 8 - 7

7 - توجه به فرجام امور ، در تصحيح عقيده و كردار ، نقش چشمگيرى دارد .

فبشّره بعذاب أليم . .. لهم جن_ّ_ت النعيم

ياد آورى سرانجام بد معرضان از آيات خدا و نيز يادآورى پايان خوش مؤمنان، به منظور تنبّه دادن به انسان ها است، لذا مى توان برداشت بالا را داشت.

اهميت عاقبت انديشى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 55 - 19

19 _ لزوم توجه به فرجام و عاقبت امور ، در ارزش گذارى آنها

فلا تعجبك أمولهم . .. و تزهق أنفسهم و هم كفرون

از اين كه خداوند در تبيين علت نهى (لا تعجبك . .. )، به فرجام و عاقبت منافقان اشاره كرده است، برداشت فوق استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 23 - 12

12- بيان عاقبت نيك مؤمنان داراى عمل صالح و فرجام شوم پيروان شيطان ، روشى است براى ايجاد انگيزش آدميان به عاقبت انديشى .

و برزوا لله جميعًا فقال الضعف_ؤا للذين استكبروا . .. فهل أنتم مغنون عنّا من عذاب

، از خردمندان هستند .

الحج اشهر معلومت . .. فمن فرض ... يا اولى الالباب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 7 - 34،36

34 _ جز خردمندان ، كسى قدرت درك ويژگى هاى آيات محكم و متشابه را ندارد .

و ما يذّكّر الاّ اولوا الالباب

ظاهراً مراد از متعلّق {ما يذّكّر}، مطالب عنوان شده در همين آيه باشد.

36 _ راسخين در علم ، خردمندانند .

و الراسخون فى العلم . .. و ما يذّكّر الاّ اولوا الالباب

اگر تسليم شدن در برابر حق، خاص راسخين باشد و درك لزوم تسليم شدن در برابر حق، خاص اولوا الالباب باشد; الزاماً اين دو عنوان منحصر به يك گروه مى شود و در نتيجه راسخين، همان خردمندانند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 190 - 10،11

10 _ صاحبان خرد ناب ، تنها دريابندگان نشانه هاى الهى در آفرينش

انّ فى خلق السّموات . .. لايات لاولى الالباب

آيات الهى در آفرينش وجود دارد، چه صاحب خردى باشد و يا نباشد. بنابراين {لاولى الالباب}، ناظر به بهره مندى از آن آيات است. يعنى تنها خردمندان به نشانه بودن آنها پى مى برند و ديگران از آن محرومند.

11 _ پى بردن از آفرينش به قدرت مطلق خداوند و يكتايى او در فرمانروايى بر هستى ، دليل بهره مند بودن آدمى از خرد ناب

انّ فى خلق السّموات . .. لايات لاولى الالباب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 15،25،31،33

15 _ پى بردن و اقرار خردمندان به هدفدارى

آفرينش ، پس از انديشه در آن

لاولى الالباب . .. يتفكّرون فى خلق السّموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً

ظاهراً {ربّنا ما خلقت . .. } بيان نتيجه تفكّر آنان مى باشد.

25 _ خردمندان ، خداوند را از هر كاستى مبرّا و منزّه مى دانند .

لايات لاولى الالباب. الّذين ... سبحانك

31 _ اعتقاد به معاد و درخواست رهايى از آتش دوزخ ، نشانه خردمندى

لايات لاولى الالباب . .. فقنا عذاب النّار

33 _ اعتقاد به هدفدارى آفرينش ، دليل نگرانى خردمندان از سرنوشت خود در قيامت است .

ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانك فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 17

17 _ توأم بودن بيم و اميد ( خوف و رجا ) در خردمندان مؤمن

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا يوم القيمة

چون از يك سو به وعده هاى الهى دل بسته اند و از سوى ديگر نگران فرجام خويش در قيامت هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 70 - 7

7 - مؤمنان ، انسان هاى زنده دل و برخوردار از حيات واقعى و معقول ، و كافران ( چونان مردگان ) محروم از آن

لينذر من كان حيًّا و يحقّ القول على الك_فرين

برداشت ياد شده از ارتباط ميان صدر و ذيل آيه شريفه; يعنى، به قرينه مقابله ميان انسان هاى زنده و كافران، به دست مى آيد.

آمرزش عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 4

4 _ خردمندان مؤمن

، مشمول مغفرت الهى هستند .

ربّنا فاغفرلنا . .. فاستجاب لهم ربّهم

اطمينان عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5 - 1

1 - عاقلان با سوگند هاى خداوند به فجر ، شب هاى ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، به صحت گفته او اطمينان يافته و آن را تصديق مى كنند .

هل فى ذلك قسم لذى حجر

اعتراف عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 16

16 _ اعتراف خردمندان به گناه و تقصير ، در پيشگاه خداوند

ربّنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنّا سيّئاتنا

اقرار عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 85 - 1

1 - اعتراف به مالكيت خدا بر زمين و موجودات روى آن ، امرى ناگريز براى هر انسانِ اهل دانش و خرد

قل لمن الأرض . .. إن كنتم تعلمون . سيقولون للّه قل أفلاتذكّرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 87 - 1

1 - اعتراف به حاكميت و ربوبيت يگانه خدا بر جهان هستى ، امرى غير قابل گريز براى هر انسان دانشور و خردورز

إن كنتم تعلمون. .. قل من ربّ السم_وت السبع... سيقولون للّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 89 - 1

1 - اعتراف به حاكميت و فرمان روايى خداوند بر سراسر هستى ، امرى غير قابل گريز براى اهل دانش و خرد

قل من بيده . .. إن كنتم تعلمون . سيقولون

للّه

انقياد عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 32 - 2

2 - اهل عقل و انديشه ، تسليم در مقابل پيام وحى ; و نه در ضديت با آن

أم تأمرهم أحل_مهم به_ذا

استفهام انكارى، مى رساند كه خردمندان واقعى، هرگز مردم را به ستيزه با پيام وحى دعوت نمى كنند.

ايمان عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 26

26 _ پى بردن خردمندان و اعتراف آنان به كمال مطلق پروردگارا ، پس از انديشه در آفرينش

الّذين . .. يتفكّرون فى خلق السّموات و الارض ربّنا ... سبحانك

تسبيح به معناى پاك دانستن از هر عيب و نقصى است و لازمه نبود عيب و نقص براى خداوند، وجود تمام كمالات براى اوست و خردمندان با تفكّر در آفرينش به چنين اعتقادى رسيده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 1،2

1 _ ايمان خردمندان به پروردگار ، در پى شنيدن نداى منادى ايمان

لاولى الالباب . .. ربّنا انّنا سمعنا منادياً ينادى للايمان ان امنوا بربّكم فامنّ

2 _ خردمندان ، معتقد به عظمت قرآن و مقام والاى رسول اكرم ( ص )

سمعنا منادياً ينادى

مراد از {منادياً} رسول اكرم (ص) و يا قرآن مجيد است. و نكره آوردن آن اشاره به تفخيم و عظمت آن دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 8،9

8 _ اعتقاد خردمندان ، به توحيد ربوبى

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا

يوم القيمة

چون خردمندان تمامى افعال (خلقت، وارد ساختن ستمگران به دوزخ، ارسال رسولان و ميراندن انسانها و . .. ) را پرتوى از ربوبيّت خداوند مى دانند.

9 _ خردمندان ، مؤمن به خداوند ، رسالت تمامى انبيا و برپايى قيامت

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا يوم القيمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 9 - 2

2 - انسان هاى عاقل و خردمند ، پذيراى حقانيت وعده هاى خداوند و تحقق روز جزا

يؤفك عنه من أُفك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5 - 1

1 - عاقلان با سوگند هاى خداوند به فجر ، شب هاى ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، به صحت گفته او اطمينان يافته و آن را تصديق مى كنند .

هل فى ذلك قسم لذى حجر

بشارت به عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 11،20،22

11 _ نويد الهى به سرافرازى خردمندان مؤمن و پيروزى آنان بر دشمنان دين

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا يوم القيمة

{يوم القيمة}، ظرف براى {لا تخزنا} است. بنابراين مراد از {ما وعدتنا}، نويدهاى دنيوى خواهد بود كه از مصاديق روشن آن به قرينه {لا تخزنا}، خوار نگشتن در دنياست ; و اين نويد براى مؤمنان تنها با پيروزى بر دشمنان دين تحقق مى يابد.

20 _ ايمان ، زمينه تحقق نويد هاى الهى به خردمندان و رهايى از خوارى و خذلان اخروى

فامنّا ربّنا . .. ربّنا و اتنا ما

وعدتنا على رسلك و لا تخزنا يوم القيمة

با توجّه به اينكه {اتنا} عطف است بر {اغفر لنا}، در جمله {فامنّا ربّنا فاغفرلنا}، معلوم مى شود كه خردمندان انتظار برآورده شدن دعا و خواست خويش را، بر ايمانشان به ربوبيّت خداوند مترتب ساختند.

22 _ خوار نگشتن و رسوا نشدن در قيامت ، با ارزشترين نويد الهى به خردمندان مؤمن

اتنا ما وعدتنا . .. فلا تخزنا ... انّك لا تخلف الميعاد

جمله {انّك . . } پس از جمله {و لا تخزنا}، دلالت مى كند كه عدم خوارى، از وعده هاى الهى به خردمندان مؤمن است. بنابراين عطف {لا تخزنا} بر {اتنا ما وعدتنا}، عطف خاص بر عام است و دلالت بر اهميّت برتر معطوف (لا تخزنا) دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 6

6 _ تضمين تحقق وعده هاى الهى به خردمندان مؤمن و تضمين رهايى آنان از خوارى در قيامت

ربّنا اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا يوم القيمة . .. فاستجاب لهم ربّهم

پاداش عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 2،3

2 _ خداوند ، نويددهنده پاداش به خردمندان مؤمن

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك

3 _ پيامبران ، واسطه خداوند در نويد پاداش به خردمندان

اتنا ما وعدتنا على رسلك

پيروزى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 11

11 _ نويد الهى به سرافرازى خردمندان مؤمن و پيروزى آنان بر دشمنان دين

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا

يوم القيمة

{يوم القيمة}، ظرف براى {لا تخزنا} است. بنابراين مراد از {ما وعدتنا}، نويدهاى دنيوى خواهد بود كه از مصاديق روشن آن به قرينه {لا تخزنا}، خوار نگشتن در دنياست ; و اين نويد براى مؤمنان تنها با پيروزى بر دشمنان دين تحقق مى يابد.

ترس عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 14

14 _ هراس خردمندان مؤمن از خوارى و خذلان در روز قيامت

و لا تخزنا يوم القيمة

تقليد از عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 170 - 18

18 - تقليد و پيروى از هدايت يافتگان و انديشمندان ، ناروا نيست .

أو لو كان ءاباؤهم لايعقلون شيئاً و لايهتدون

جمله {أو لو كان . ..} گوياى اين است كه: مجرد تقليد مورد رد و انكار قرار نگرفته است; بلكه آن تقليدى مذمت شده كه تقليد شونده خود اهل فهم و خرد نبوده و هدايت يافته نيست.

توحيد ربوبى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 4 - 9

9_ تنها صاحبان عقل و فهم بر دريافت ربوبيت خدا و يكتايى او در تدبير هستى توانايند .

إن فى ذلك لأي_ت لقوم يعقلون

حق پذيرى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 9 - 2

2 - انسان هاى عاقل و خردمند ، پذيراى حقانيت وعده هاى خداوند و تحقق روز جزا

يؤفك عنه من أُفك

خداشناسى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 4 -

9

9_ تنها صاحبان عقل و فهم بر دريافت ربوبيت خدا و يكتايى او در تدبير هستى توانايند .

إن فى ذلك لأي_ت لقوم يعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - جاثيه - 45 - 5 - 1،2،7

1 - رفت و آمد پى درپى شب و روز و تفاوت تدريجى ساعات آن دو ، نشانه وجود خداوند نزد اهل انديشه و تفكّر

و اختل_ف الّيل و النهار و . .. ءاي_ت لقوم يعقلون

{اختلاف. ..} ممكن است ناظر به آمد و شد روز و شب باشد. علاوه بر آن تغيير ساعات روز و شب در طى فصول سال را نيز افاده مى كند. در برداشت بالا هر دو نكته مورد نظر است.

2 - ريزش باران از سمت آسمان و تأمين روزى خلق و حيات زمين در پرتو آن ، آيتى خداوندى براى خردورزان

و ما أنزل اللّه من السماء . .. ءاي_ت

7 - نقش سازنده حركت باد ها در شرايط زيستى زمين ، نشانه اى از خداوند براى اهل انديشه

و تصريف الري_ح ءاي_ت لقوم يعقلون

خضوع عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 22

22 _ خضوع و كرنش خردمندان براى خداوند ، در پى تفكّر در آفرينش و پى بردن به هدفدارى آن

ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانك

اعتراف خردمندان به مالكيّت خداوند نسبت به آنان با كلمه {ربّنا} كه به معناى مالك و مدبّر آمده، دلالت بر خشوع و خضوع ايشان در برابر خداوند دارد.

خواسته عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 17

17

_ خردمندان ، خواستار همراهى و همگامى با ابرار تا به هنگام مرگ

و توفّنا مع الابرار

{مع الابرار} حال براى {نا}، در {توفّنا} است. يعنى ما را بميران، در حالى كه همراه و همگام با ابرار باشيم.

دعاى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 28

28 _ دعاى خردمندان براى رهايى از عذاب دوزخ

لاولى الالباب . .. فقنا عذاب النّار

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 192 - 5

5 _ خردمندان ، خواستار كرامت انسانى و گريزان از خذلان و خوارى

لاولى الالباب . .. ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته

خردمندان از آن جهت خواهان دورى از آتشند كه ورود در آتش را حاكى از خوارى و خفّت خويش در پيشگاه خداوند مى دانند و اين معنا كاشف از كرامتخواهى آنان مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 193 - 9

9 _ آمرزش گناهان و پوشاندن بدى ها ، تقاضاى خردمندان از پيشگاه پروردگار

ربّنا فاغفرلنا ذنوبنا و كفّر عنّا سيّئاتنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 1،12،13

1 _ بهره مندى از پاداش هاى موعود الهى ، خواسته خردمندان از پروردگار خويش

لاولى الالباب . .. ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك

12 _ خردمندان ، خواستار عزّت و سرافرازى از خداوند در دنيا و آخرت

ربّنا و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لا تخزنا يوم القيمة

13 _ دور ماندن از خوارى و خذلان در روز قيامت

، خواسته و دعاى خردمندان به پيشگاه خداوند

و لا تخزنا يوم القيمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 1

1 _ اجابت سريع دعاى خردمندان مؤمن از سوى پروردگارشان

لاولى الالباب . .. ربّنا ... فاستجاب لهم ربّهم

برداشت فوق بر اين مبناست كه مفعول {استجاب} در تقدير باشد ; يعنى {فاستجاب دعائهم} ; و حرف {فاء} در {فاستجاب}، دلالت بر نبودن فاصله بين دعاى خردمندان و استجابت آن از سوى خداوند دارد.

رستگارى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 100 - 18

18 _ فلاح و رستگارى صاحبان خرد ، تنها در پرتو ، تقوا ميسر است .

فاتقوا اللّه ياولى الالبب لعلكم تفلحون

عاقلان در بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 16 - 6

6- خردمندان روى آورده به خدا ، با روحيه شكر ، توبه و تسليم ، در زمره بهشتيان

و بلغ أربعين سنة قال ربّ أوزعنى . .. إنّى تبت ... نتجاوز عن سيّئاتهم فى أصح_ب ال

مرجع ضمير {سيّئاتهم} كسانى است كه به سن رشد و كمال رسيده و به نيايش پرداخته و بر توبه و تسليم خويش تأكيد مىورزند.

عاقلان و آثارباستانى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 128 - 10

10 - تنها ، خردمندان از مطالعه در آثار باستانى به جاى مانده از گذشتگان ، بهره برده و عبرت مى گيرند .

كم أهلكنا قبلهم . .. إنّ فى ذلك لأي_ت لأُولى النهى

آيه و نشانه بودن آيات، اختصاصى به

وجود عبرت گيرنده ندارد; بلكه صفتى است ثابت. بنابراين اختصاص يافتن آن به {أُولى النهى} ناظر به موفقيت خردمندان در بهره بردن از آيات است; يعنى، گرچه آيات و نشانه ها موجودات است، ولى بى خردان از آن بهره اى نمى برند.

عاقلان و آيات خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 67 - 8

8- در فرآورده هاى خرما و انگور براى خردورزان ، آيت و نشانه اى از قدرت و ربوبيت خداوند است .

و من ثمرت النخيل و الأعن_ب تتّخذون منه سكرًا و رزقًا حسنًا إن فى ذلك لأية لقوم ي

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 35 - 4

4 - بقاياى شهر ويران شده قوم لوط براى خردمندان ، آيه الهى است .

و لقد تركنا منها ءاية . .. لقوم يعقلون

عاقلان و ربوبيت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 54 - 7

7 - تنها بهره مندان از خرد ، توان درك آيات ربوبيت الهى و بهره بردن ازآن را دارند .

إنّ فى ذلك لأي_ت لأُولى النهى

به خاطر اين كه عقل از پليدى ها نهى مى كند، آن را {نهيه} مى گويند و جمع آن {نهى} است. لام در {لأُولى النهى} براى اختصاص است و مراد اين است كه هر چند آيات و نشانه ها براى همه انسان ها است; ولى تنها خردمندان مى توانند آن را درك كنند.

عاقلان و سوگندهاى قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5

- 1،2

1 - عاقلان با سوگند هاى خداوند به فجر ، شب هاى ده گانه ، شفع ، وتر و گذشت شب ، به صحت گفته او اطمينان يافته و آن را تصديق مى كنند .

هل فى ذلك قسم لذى حجر

2 - سوگند به سپيده دم ، شب هاى ده گانه ، هر جفت و تاق و گذشت شب ، سوگندى شايسته و بجا در ديدگاه هر شخص عاقل

هل فى ذلك قسم لذى حجر

استفهام در {هل فى ذلك. ..}، تقريرى است و مراد تثبيت اين نكته است كه قسم هاى ياد شده، فرد عاقل را اقناع مى كند; به گونه اى كه او نيز در تأكيد كلام خود، چنين سوگندهايى به كار مى برد.

عاقلان و قصه ايوب(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - ص - 38 - 43 - 11

11 - بازگشت و دو چندان شدن خانواده ايوب ( ع ) ، مايه تذكر و بيدارى صاحبان خرد ناب

و وهبنا له أهله . .. رحمة منّا و ذكرى لأُولى الألب_ب

{لُب} به معناى عقل خالص و خرد ناب است (مفردات راغب).

عاقلان و مثالهاى قرآن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 28 - 21

21 - خردورزان ، تنها گروه بهره مند از تمثيلات و تشبيهات قرآنى اند .

ضرب لكم مثلاً . .. كذلك نفصّل الأي_ت لقوم يعقلون

عاقلان و نيازمندى آفرينش

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 86 - 2

2 - نياز جهان آفرينش به مدير و مدبر ، امرى روشن براى هر انسان دانشور

و خردمند

إن كنتم تعلمون . .. قل من ربّ السم_وت السبع و ربّ العرش العظيم

روشن است كه سؤال {من ربّ السماوات السبع. ..} (پروردگار آسمان هاى هفتگانه و... كيست؟) زمانى قابل طرح است كه اصل نياز آنها به مدير و مدبر، قبلاً براى انسان حل شده باشد. و چون درك اين مسأله، براى اهل دانش و خرد _ كه در آيه پيشين به آن تصريح شده است _ امر پيچيده اى نيست به عنوان اصل مسلم تلقى شده است.

عبرت عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 269 - 5

5 _ تنها صاحبان خرد ، پندپذير از حكمت هاى خداوند هستند .

و ما يذّكّر الاّ اولوا الالباب

علايق عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 194 - 6

6 _ توجّه و شيفتگى مؤمنان خردمند ، در دعا و مناجات نسبت به ربوبيّت خداوند

ربّنا ما خلقت هذا باطلا . .. ربّنا و اتنا

تكرار كلمه {ربّنا} از سوى خردمندان، نشانگر توجه خاص آنان به خداوند است.

عوامل تذكر عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 37 - 2

2 - فرجام هلاكت بار قدرت هاى حق ستيز تاريخ ، مايه تذكر خردمندان و مردمان حق شنو

إنّ فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب أو ألقى السمع

فضايل عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 266 - 12

12 _ مقام بلندِ متفكّران و ارزش والاى تفكّر

يبيّن اللّه لكم الايات لعلّكم تتفكّرون

چون تفكّر، به عنوان هدف تبيين

آيات الهى بيان شده است، ارزش آن و نيز مقام بلند متفكران به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 269 - 6

6 _ اهميّت خرد و ارزش صاحبان خرد

و ما يذّكّر الاّ اولوا الالباب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 195 - 3،5

3 _ خردمندان مؤمن ، مورد لطف و عنايت پروردگار هستند .

فاستجاب لهم ربّهم

اجابت سريع دعاى خردمندان مؤمن و نيز اضافه تشريفيّه در {ربّهم} (پروردگارشان)، دلالت بر عنايت و لطف خاصّ خداوند به آنان دارد.

5 _ همراهى و همگامى خردمندان مؤمن با ابرار تا به هنگام مرگ ، تضمين شده از سوى خداوند

و توفّنا مع الابرار . .. فاستجاب لهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 100 - 8،10،11

8 _ تنها خردمندان ، دانا به نابرابرى پاك و ناپاك و واقف به ارزش برتر پاكيهايند گرچه اندك باشد .

لايستوى الخبيث و الطيب . .. فاتقوا اللّه ياولى الالبب

توجه خطاب به صاحبان خرد با اينكه همگان وظيفه دار رعايت تقوا با گرايش به پاكيها و پرهيز از ناپاكيها هستند، مى تواند اشاره به اين باشد كه شناخت پاكى از ناپاكى و درك ارزش برتر پاكيها هر چند از نظر مقدار اندك باشد، تنها از عهده صاحبان عقل و خرد ناب ساخته است.

10 _ تنها خردمندان زمينه دار دورى جستن از ناپاكى ها و گرايش به پاكيها

لايستوى الخبيث و الطيب . .. فاتقوا اللّه ياولى الالبب

11 _ تنها صاحبان عقل و خرد از زمينه رعايت تقوا برخوردارند

.

فاتقوا اللّه ياولى الالبب

على رغم اينكه همه انسانها وظيفه دار رعايت تقوا هستند خداوند صاحبان خرد را مخاطب قرار داد تا به اين نكته اشاره فرمايد كه تنها اهل خرد و انديشه زمينه رعايت تقوا و پرهيز از خبيثها و گرايش به پاكيها را دارا هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 4 - 9

9_ تنها صاحبان عقل و فهم بر دريافت ربوبيت خدا و يكتايى او در تدبير هستى توانايند .

إن فى ذلك لأي_ت لقوم يعقلون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 54 - 7

7 - تنها بهره مندان از خرد ، توان درك آيات ربوبيت الهى و بهره بردن ازآن را دارند .

إنّ فى ذلك لأي_ت لأُولى النهى

به خاطر اين كه عقل از پليدى ها نهى مى كند، آن را {نهيه} مى گويند و جمع آن {نهى} است. لام در {لأُولى النهى} براى اختصاص است و مراد اين است كه هر چند آيات و نشانه ها براى همه انسان ها است; ولى تنها خردمندان مى توانند آن را درك كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 70 - 11

11 - { و فى المجمع و يجوز أن يكون المراد بمن كان حيّاً ، عاقلاً و روى ذلك عن على ( ع ) . . . ;

در مجمع البيان آمده است: و ممكن است مراد از {من كان حيّاً} صاحب خرد باشد و همين مطلب از حضرت على(ع) روايت شده است}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17

- احقاف - 46 - 16 - 8

8- انسان هاى خردمند و روى آورده به خدا ، با روحيه شكر و توبه و تسليم ، داراى ارج و منزلت

و بلغ أربعين سنة قال ربّ أوزعنى أن أشكر . .. إنّى تبت إليك و إنّى من المسلمين .

{بلغ أربعين} اشاره به رسيدن به سن خردمندى است و {اُول_ئك} بيانگر نوعى تعظيم و ارجمندى است كه با تعابير {نتقبّل} و {نتجاوز} و {فى أصحاب الجنّة} تأكيد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 32 - 2

2 - اهل عقل و انديشه ، تسليم در مقابل پيام وحى ; و نه در ضديت با آن

أم تأمرهم أحل_مهم به_ذا

استفهام انكارى، مى رساند كه خردمندان واقعى، هرگز مردم را به ستيزه با پيام وحى دعوت نمى كنند.

فهم عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 54 - 7

7 - تنها بهره مندان از خرد ، توان درك آيات ربوبيت الهى و بهره بردن ازآن را دارند .

إنّ فى ذلك لأي_ت لأُولى النهى

به خاطر اين كه عقل از پليدى ها نهى مى كند، آن را {نهيه} مى گويند و جمع آن {نهى} است. لام در {لأُولى النهى} براى اختصاص است و مراد اين است كه هر چند آيات و نشانه ها براى همه انسان ها است; ولى تنها خردمندان مى توانند آن را درك كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5 - 3

3 - عظمت سپيده دم ، شب هاى ده گانه ، جفت ،

تاق و گذشت شب ، قابل درك براى بهره مندان از اندكى عقل

هل فى ذلك قسم لذى حجر

تقليل، از نكره بودن {حجر} استفاده شده است.

قدرت عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 4 - 9

9_ تنها صاحبان عقل و فهم بر دريافت ربوبيت خدا و يكتايى او در تدبير هستى توانايند .

إن فى ذلك لأي_ت لقوم يعقلون

نقش عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - فجر - 89 - 5 - 4

4 - قرآن در رهنمود هاى خود ، خردمندان را مخاطب قرار داده است .

لذى حجر

{حجر} به معناى {منع} است (قاموس). از آن جهت به عقل {حجر} گفته مى شود كه انسان را از خواسته هاى نفس باز مى دارد. (مفردات راغب)

ويژگى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 191 - 1،6

1 _ آنان كه همواره و در هر حال به ياد خدا بوده و در آفرينش آسمان ها و زمين مى انديشند ، داراى خرد ناب هستند .

لايات لاولى الالباب. الّذين يذكرون اللّه قياماً و قعوداً و على جنوبهم و يتفكّرون

فعل مضارع {يذكرون}، دلالت بر استمرار و دوام ذكر دارد و {قيام}، جمع قائم (ايستاده) و {قعود}، جمع قاعد (نشسته) و {جنوب}، جمع جنب (پهلو)، كنايه از تمامى حالات آدمى است. چون غالباً آدمى از اين سه حالت خارج نيست.

6 _ همواره به ياد خداوند بودن و انديشيدن در آفرينش آسمان ها و زمين ، دو صفت برجسته خردمندان

لاولى الالباب. الّذين يذكرون اللّه قياماً و قعوداً و على جنوبهم و

يتفكّرون فى خل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 192 - 4

4 _ خردمندان ، رنج دورى از رحمت خداوند و خوارى از سوى او را سخت تر از آتش دوزخ مى دانند .

لاولى الالباب . .. ربّنا انّك من تدخل النّار فقد اخزيته

جمله شرطيه {من تدخل النّار فقد اخزيته}، علّت براى جمله {فقنا عذاب النّار} است، و بيانگر اين معناست كه آنچه به نظر {اولى الالباب} دردآور است و قابل تحمّل نيست، خوارى و خذلان دوزخيان به دست خداوند است ; نه سوختن در آتش جهنّم.

ويژگيهاى عاقلان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 84 - 4

4 - درك ماهيت تعلق و نياز زمين و موجودات روى آن به خداوند ، تنها در توان اهل دانش و خرد است .

قل لمن الأرض و من فيها إن كنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 88 - 4

4 - درك حاكميت و سيطره همه جانبه خدا بر سراسر هستى ، در صلاحيت اشخاص دانشور و خردمند

قل من بيده ملكوت كلّ شىء . .. إن كنتم تعلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 15 - 28

28- انسان خردمند ، در انديشه داشتن نسلى صالح

و بلغ أربعين سنة قال ربّ . .. و أصلح لى فى ذرّيّتى

آنچه خداوند در اين آيه شريفه، از ناحيه انسان راه يافته به سن خردمندى (چهل سالگى) اظهار داشته; در حقيقت ارزش هايى است كه هر خردمندى مى بايست

بدان ها روى آورد.

اندوهى ندارند، بى مورد خواهد بود.

18 _ وجود شادمانى ، ترس و اندوه ( حالات روحى ) براى انسان در عالم برزخ

فرحين بما اتيهم اللّه من فضله . .. الّا خوف عليهم و لا هم يحزنون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 171 - 2

2 _ وجود شادمانى ( حالات روحى ) براى انسان در عالم برزخ

يستبشرون بنعمة من اللّه و فضل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 185 - 5

5 _ دريافت برخى از پاداش ها و جزاى اعمال در غير قيامت ( دنيا و برزخ ) *

و انّما توفّون اجوركم يوم القيمة

كلمه {انّما}، دريافت كامل پاداش و جزا را منحصر به روز قيامت مى كند، لذا مفهوم آن، دريافت برخى از جزا و پاداش در غير روز قيامت است و مراد از غير قيامت، مى تواند دنيا و يا برزخ و يا هر دو باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 16 - 3

3 - وجود فاصله ميان مرگ تا رستاخيز انسان

ثمّ إنّكم يوم القي_مة تبعثون

به كارگيرى {ثمّ} در آيه فوق _ كه براى تراخى و فاصله زمانى است _ بيانگر اين برداشت مى باشد.

آل فرعون در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 46 - 2

2 - سوختن خاندان فرعون در آتش ، هر صبح و شام پيش از قيامت و در عالم برزخ

النار يعرضون عليها غدوًّا و عشيًّا

همان گونه كه بسيارى از مفسران گفته اند،

مقصود از عرضه آتش، مى تواند افكندن در آتش باشد.

انسان ها در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 11 - 3

3 - وجود عالم برزخ ( عالم پس از دنيا و پيش از برپايى قيامت ) و زنده شدن و مردن انسان ها در آن عالم *

قالوا ربّنا أمتّنا اثنتين و أحييتنا اثنتين

در اين كه مقصود از دو مردن و دو زنده شدن چيست؟ ميان مفسران چند ديدگاه وجود دارد: مهم ترين آنها، دو نظريه است: 1_ زنده شدن در عالم برزخ و قيامت و مردن در دنيا و عالم برزخ; 2_ مرگ در آغاز تكوين انسان، پيش از دميده شدن روح در وجود وى و مردن در پايان عمر و زنده شدن با دميدن روح در انسان و زنده شدن در قيامت. اين حقيقت در سوره {بقره} چنين ياد شده است: {و كنتم أمواتاً فأحياكم ثمّ يميتكم ثمّ يحييكم ثمّ إليه ترجعون}. برداشت ياد شده مبتنى بر ديدگاه نخست است.

پرسش از مدت عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 112 - 3

3 - پرسش خداوند از دوزخيان ، پيرامون درنگ آنان در عالم برزخ

ق_ل كم لبثتم فى الأرض عدد سنين

با توجه به پاسخ سؤال ياد شده در آيه بعد {لبثنا يومًا أو بعض يوم. ..، يك روز يا پاره اى از يك روز} مى توان گفت كه مراد، درنگ آنها در عالم برزخ است.

تشبيه مدت عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 46

- 1،2

1 - فاصله ولادت تا قيامت _ در ديدگاه اهل محشر _ فاصله اى ناچيز و همسان با عصر يك روز و يا وقت چاشت آن

كأنّهم . .. لم يلبثوا إلاّ عشيّة أو ضح_ها

مراد از {لَبْث} در {لم يلبثوا}، درنگى است كه در دنيا و برزخ رخ مى دهد. اين زمان گرچه زياد باشد، در مقايسه با آنچه انسان پس از حشر با آن مواجه خواهد شد، اندك است. براى {عشيّة} معانى متفاوتى ذكر شده است; از قبيل: {ظهر تا غروب}، {آخر روز} و {ظهر تا صبح فردا} (مصباح). {ضحى}; يعنى، گسترش نور خورشيد و پهناور شدن روز (مفردات راغب). اضافه {ضحى} به {عشيّة}، براى بيان اين نكته است كه مقدار صبح يا عصر از يك روز مراد است.

2 - فاصله قيامت و دنيا _ هرچند طولانى باشد _ در برابر عظمت حوادث قيامت ناچيز و بسان گذشت نيمروز از عمر دنيا است .

كأنّهم . .. لم يلبثوا إلاّ عشيّة أو ضحيها

مفاد {يرونها} ممكن است در ناچيز ديدن دوران گذشته، دخيل باشد; يعنى، ديدن قيامت و رخدادهاى آن، اين ذهنيت را در انسان ايجاد مى كند كه فاصله طولانى دنيا و برزخ، در نظر او اندك آيد.

تفاوتها در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 8

8 _ تفاوت زندگى و حيات شهدا با ديگر انسان ها ، در عالم پس از مرگ ( برزخ )

بل احيآء عند ربّهم يرزقون

چون از نظر قرآن ديگر مردگان نيز از حيات برزخى برخوردارند، مطرح كردن حيات ويژه براى شهيدان، حكايت از تفاوت اين دو حيات

دارد.

حقانيت عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 154 - 7

7 - وجود عالم برزخ و حيات برزخى ، از حقايق هستى است .

و لاتقولوا لمن يقتل فى سبيل اللّه أموت بل أحياء

حيات برزخى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 170 - 5،7،8

5 _ زندگى برتر و بهتر شهدا در عالم برزخ ، نسبت به زندگى آنان در دنيا

فرحين بما اتيهم اللّه من فضله و يستبشرون

شادمانى شهيدان و نيز آرزوى رسيدن ديگر همرزمانشان به تفضل الهى، حاكى از برترى زندگى اخروى و برزخى آنان نسبت به زندگى دنياست.

7 _ وجود حيات برزخى ، پس از مرگ تا قيامت *

بل احيآء عند ربهم يرزقون. فرحين بما اتيهم اللّه من فضله و يستبشرون

8 _ زندگى جمعى شهيدان در عالم برزخ *

و يستبشرون بالّذين لم يلحقوا بهم

جمله {لم يلحقوا بهم}، دلالت بر اين دارد كه همرزمان شهيدان پس از شهادت به آنان ملحق مى شوند. بنابراين شهيدان به صورت متفرق زندگى نمى كنند، بلكه شهيدان سراسر تاريخ به يكديگر مى پيوندند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 11 - 3

3 - وجود عالم برزخ ( عالم پس از دنيا و پيش از برپايى قيامت ) و زنده شدن و مردن انسان ها در آن عالم *

قالوا ربّنا أمتّنا اثنتين و أحييتنا اثنتين

در اين كه مقصود از دو مردن و دو زنده شدن چيست؟ ميان مفسران چند ديدگاه وجود دارد: مهم ترين آنها، دو نظريه است: 1_ زنده شدن در عالم

برزخ و قيامت و مردن در دنيا و عالم برزخ; 2_ مرگ در آغاز تكوين انسان، پيش از دميده شدن روح در وجود وى و مردن در پايان عمر و زنده شدن با دميدن روح در انسان و زنده شدن در قيامت. اين حقيقت در سوره {بقره} چنين ياد شده است: {و كنتم أمواتاً فأحياكم ثمّ يميتكم ثمّ يحييكم ثمّ إليه ترجعون}. برداشت ياد شده مبتنى بر ديدگاه نخست است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 46 - 4

4 - وجود حيات برزخى ( زندگى ميان دنيا و قيامت ) براى انسان ها

النار يعرضون عليها غدوًّا و عشيًّا

حيات عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 6،8،11

6 _ برخوردارى شهيدان از حياتى ويژه در عالم پس از مرگ ( برزخ )

بل احيآء عند ربّهم يرزقون

نكره بودن كلمه {احيآء} اشاره به اين معنا دارد كه حيات شهيدان حياتى است كه براى انسانها در دنيا ناشناخته است. بنابراين حياتى ويژه خواهد بود.

8 _ تفاوت زندگى و حيات شهدا با ديگر انسان ها ، در عالم پس از مرگ ( برزخ )

بل احيآء عند ربّهم يرزقون

چون از نظر قرآن ديگر مردگان نيز از حيات برزخى برخوردارند، مطرح كردن حيات ويژه براى شهيدان، حكايت از تفاوت اين دو حيات دارد.

11 _ وجود رابطه ميان حيات و رزق ، حتّى در عالم برزخ

بل احيآء عند ربّهم يرزقون

روزى در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 169 - 11

11 _

وجود رابطه ميان حيات و رزق ، حتّى در عالم برزخ

بل احيآء عند ربّهم يرزقون

زمان ورود به عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 100 - 12

12 - ورود انسان ها ، پس از مرگ به عالم برزخ

و من ورائهم برزخ إلى يوم يبعثون

سلطه در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 167 - 12

12 _ خداوند براى عذاب يهوديان متمرد ، نيروهايى را در برزخ بر آنان مسلط كرده است .

ليبعثن عليهم إلى يوم القيمة من يسومهم سوء العذاب

ظالمان در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 93 - 25

25 _ ظالمان و مستكبران در برزخ به عذاب گرفتار خواهند بود.

و لو ترى إذ الظلمون . .. اليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم ... عن ءايته تستكبرون

ظاهراً مراد از {اليوم} زمان پس از مرگ و قبل از قيامت است كه برزخ نام دارد.

علم به عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 26 - 10

10 - آگاهى از احوال انسان هاى موجود در برزخ براى مردم دنيا ، ميسر و ممكن نخواهد بود .

ي_ليت قومى يعلمون

برداشت ياد شده از به كار رفتن {ليت} در كلام _ كه براى آرزوى برآورده نشدنى و غيرممكن مى باشد _ به دست مى آيد.

علما در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 56 - 1

1 - برخورداران از علم

و ايمان ، در قيامت ، در مقابل اِعلام نظر كافران درباره درنگ كوتاه مدت شان در برزخ ، اظهار مى دارند كه درنگ شان ، از روز مرگ تا برپايى قيامت بوده است .

و يوم تقوم الساعة . .. ما لبثوا غير ساعة ... و قال الذين أوتوا العلم ... لقد لبث

كافران در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 55 - 2

2 - ادعاى كافران در مورد زمان كوتاهى زمان توقف شان در برزخ ، ادعايى نادرست است .

و يوم تقوم الساعة يقسم المجرمون ما لبثوا غير ساعة كذلك كانوا يؤفكون

{كذلك} اشاره به خلافِ واقع گويى كافران درباره مدت حضورشان در عالَم برزخ دارد. لازم به ذكر است كه پاسخ صاحبان علم و ايمان به كافران، درباره مدت حضور آنان در برزخ، قرينه صحت برداشت ياد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 56 - 1

1 - برخورداران از علم و ايمان ، در قيامت ، در مقابل اِعلام نظر كافران درباره درنگ كوتاه مدت شان در برزخ ، اظهار مى دارند كه درنگ شان ، از روز مرگ تا برپايى قيامت بوده است .

و يوم تقوم الساعة . .. ما لبثوا غير ساعة ... و قال الذين أوتوا العلم ... لقد لبث

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 52 - 3

3 - وضعيت كافران در قيامت ، آن چنان وخيم و تأسف بار خواهد بود كه عالم قبر و برزخ را براى خود استراحت گاه

خواهند دانست .

قالوا ي_ويلنا من بعثنا من مرقدنا

{مرقد} اسم مكان از {رقاد} (خواب) به معناى خواب گاه است. تعبير كافران از قبرها به خوابگاه، مى تواند به اين جهت باشد كه آنان، وضعيت خود را در قيامت آن چنان سخت مى بينند كه عالم برزخ و قبر را در مقايسه با آن، خوابگاه و محل استراحت خويش مى خوانند.

كمى مدت عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 103 - 4

4 - فاصله مرگ تا روز قيامت ، فاصله اى اندك و ناچيز در ديدگاه حاضران صحنه قيامت

يتخ_فتون بينهم إن لبثتم إلاّعشرًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 104 - 9

9 - دوران برزخ ، در برابر عظمت و سختى هاى قيامت ، بسيار اندك و ناچيز است .

إذ يقول أمثلهم طريقة إن لبثتم إلاّيومًا

كوتاه جلوه كردن فاصله مرگ تا قيامت، ظاهراً محصول نوعى مقايسه بين قيامت و برزخ است. منشأ اين قضاوت ممكن است مشاهده سختى هاى قيامت و يا توجه به خلود و جاودانگى آن باشد. توصيف گوينده {إن لبثتم إلاّ يوماً} به اين كه او به حق نزديك تر است، گوياى تأكيد قرآن بر اصل كوتاه بودن زمان برزخ است; زيرا بين فاصله يك روز و فاصله ده روز، اولى را به حقيقت نزديك تر دانسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 35 - 13

13- مجال زندگى دنيا و عالم برزخ ، درنگى كوتاه در نظر كافران حضور يافته در صحنه قيامت

كأنّهم يوم يرون ما يوعدون

لم يلبثوا إلاّ ساعة من نهار

با توجه به اين كه آنچه كافران در قيامت پشت سر خود مى بينند زندگى دنيا و عالم برزخ است; {لم يلبثوا} مى تواند ناظر به هر دو باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - نازعات - 79 - 46 - 1

1 - فاصله ولادت تا قيامت _ در ديدگاه اهل محشر _ فاصله اى ناچيز و همسان با عصر يك روز و يا وقت چاشت آن

كأنّهم . .. لم يلبثوا إلاّ عشيّة أو ضح_ها

مراد از {لَبْث} در {لم يلبثوا}، درنگى است كه در دنيا و برزخ رخ مى دهد. اين زمان گرچه زياد باشد، در مقايسه با آنچه انسان پس از حشر با آن مواجه خواهد شد، اندك است. براى {عشيّة} معانى متفاوتى ذكر شده است; از قبيل: {ظهر تا غروب}، {آخر روز} و {ظهر تا صبح فردا} (مصباح). {ضحى}; يعنى، گسترش نور خورشيد و پهناور شدن روز (مفردات راغب). اضافه {ضحى} به {عشيّة}، براى بيان اين نكته است كه مقدار صبح يا عصر از يك روز مراد است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - تكاثر - 102 - 2 - 2

2 - درنگ مردگان در قبر ها ، زمانى اندك و گذرا است .

حتّى زرتم المقابر

تعبير {زرتم}، بيانگر آن است كه بقاى مردگان در قبرها، زيارت و ديدارى بيش نيست.

كوتاهى عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 55 - 1

1 - مجرمان ، در قيامت ، بر اندك بودن مدت درنگ شان در برزخ ، سوگند ياد مى كنند .

و

يوم تقوم الساعة يقسم المجرمون ما لبثوا غير ساعة

از اين كه مكان درنگ و اقامت مجرمان، كجا مى تواند باشد، مفسران احتمال هاى گوناگونى را ذكر كرده اند. از جمله آنها، عالَم قبر و برزخ است. لازم به ذكر است كه آيه پيش كه مراحل عمر انسان ها را تا دوران پيرى ذكر كرد و بعد فرمود {يخلق ما يشاء} كه با توجه به آيه پنجاه، مى تواند درباره معاد و قيامت باشد، قرينه است بر اين كه مكان افراد ياد شده، جايى است كه پس از مرگ، در آن قرار مى گيرند و آن، عالَم برزخ است.

گناهكاران در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 58 - 5

5 - اظهارات مجرمان ، در قيامت درباره كم بودن مدّت حضورشان در برزخ و پاسخ صاحبان علم و ايمان به آنان ، بيانى تمثيلى از رخداد هاى قيامت است .

يوم تقوم الساعة يقسم المجرمون . .. و قال الذين أوتوا العلم و الإيم_ن ... و لقد ض

ذكر اين آيه، پس از بيان حادثه اى از حوادث قيامت _ كه مربوط به مجرمان و برخورد صاحبان علم و ايمان با آنان بود _ مى تواند اشاره به اين حقيقت داشته باشد كه چنين گفت و گوهايى، نمونه و بيان تمثيلى از آن حوادث است.

مدت اقامت در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 56 - 4

4 - مدت زمان اقامت انسان ها در برزخ ، امرى مقدر و تعيين شده در كتاب الهى ( لوح محفوظ )

است .

لقد لبثتم فى كتب اللّه إلى يوم البعث

مدت عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 52 - 8

8- دوران برزخ براى انسان ها ، پس از گام نهادن در صحنه قيامت ، كوتاه جلوه مى كند .

يوم يدعوكم . .. و تظنّون إن لبثتم إلاّ قليلاً

اين برداشت بنابراين احتمال است كه مراد از {إن لبثتم} درنگ در برزخ باشد; چنانكه مفسّران نيز گفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 103 - 2،3

2 - برآورد مدت زمان درنگ در برزخ ، از جمله گفتوگو هاى پنهانى سرپيچى كنندگان از قرآن با يكديگر ، در صحنه قيامت

يتخ_فتون بينهم إن لبثتم

سؤال مجرمان در باره مدت درنگ خود _ به قرينه اختلاف فاحش عمر آنان در دنيا _ سؤال از مدت سپرى شده پس از مرگ است.

3 - گروهى از مجرمان و روى گردانان از قرآن در قيامت ، مدت زمان درنگ خود را در برزخ ، ده روز تخمين مى زنند .

إن لبثتم إلاّعشرًا

{لبث} به معناى توقف و درنگ است و مراد از {عشراً} _ به قرينه {يوماً} در آيه بعد _ ده روز مى باشد. اين كلمه گرچه فقط براى مؤنث (مثل ليالى) به كار مى رود; ولى هنگام حذف تميز براى مذكر (مانند أيّام) نيز استعمال دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 104 - 3،4،5

3 - خداوند ، از همه كس به مدت زمان درنگ آدميان در برزخ ، آگاه تر است .

نحن أعلم بما يقولون

مراد از

{ما يقولون} براساس يكى از دو معناى محتمل آن، موضوعى است كه محور گفت وگوى مجرمان در قيامت خواهد بود.

4 - درست انديش ترين مجرمان در قيامت ، مدت زمان درنگ در برزخ را براى همگان ، يك روز تخمين مى زند .

إذ يقول أمثلهم طريقة إن لبثتم إلاّيومًا

{أمثلهم طريقة} به كسى گفته مى شود كه منصف ترين افراد و شبيه ترين آنان به حق مداران باشد و آنچه را مى گويد، از روى اطمينان بيشترى بگويد (قاموس).

5 - تخمين مدت كوتاه برزخ به يك روز و بيشتر ، برآوردى نادرست و دور از حقيقت است .

نحن أعلم . .. إذ يقول ... إلاّيومًا

{إذ} ظرف براى {أعلم} است و مراد از آن، اين است كه خداوند در هنگامى كه حتى درست انديش ترين مجرمان نظر خود را مى گويد، از تمامى آنان به حقيقت داناتر است; كنايه از اين كه هيچ يك از آنان، حقيقت را نگفته اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 56 - 1

1 - برخورداران از علم و ايمان ، در قيامت ، در مقابل اِعلام نظر كافران درباره درنگ كوتاه مدت شان در برزخ ، اظهار مى دارند كه درنگ شان ، از روز مرگ تا برپايى قيامت بوده است .

و يوم تقوم الساعة . .. ما لبثوا غير ساعة ... و قال الذين أوتوا العلم ... لقد لبث

مرگ در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 11 - 3

3 - وجود عالم برزخ ( عالم پس از دنيا و پيش از

برپايى قيامت ) و زنده شدن و مردن انسان ها در آن عالم *

قالوا ربّنا أمتّنا اثنتين و أحييتنا اثنتين

در اين كه مقصود از دو مردن و دو زنده شدن چيست؟ ميان مفسران چند ديدگاه وجود دارد: مهم ترين آنها، دو نظريه است: 1_ زنده شدن در عالم برزخ و قيامت و مردن در دنيا و عالم برزخ; 2_ مرگ در آغاز تكوين انسان، پيش از دميده شدن روح در وجود وى و مردن در پايان عمر و زنده شدن با دميدن روح در انسان و زنده شدن در قيامت. اين حقيقت در سوره {بقره} چنين ياد شده است: {و كنتم أمواتاً فأحياكم ثمّ يميتكم ثمّ يحييكم ثمّ إليه ترجعون}. برداشت ياد شده مبتنى بر ديدگاه نخست است.

مستكبران در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 93 - 25

25 _ ظالمان و مستكبران در برزخ به عذاب گرفتار خواهند بود.

و لو ترى إذ الظلمون . .. اليوم تجزون عذاب الهون بما كنتم ... عن ءايته تستكبرون

ظاهراً مراد از {اليوم} زمان پس از مرگ و قبل از قيامت است كه برزخ نام دارد.

مشركان در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 48 - 7

7 - آشكار نشدن حقيقت توحيد براى مشركان در عالم برزخ *

و يوم . .. و ظنّوا ما لهم من محيص

برداشت ياد شده بدين احتمال است كه روشن شدن حقيقت توحيد براى مشركان در روز قيامت، اشعار به اين دارد كه حتى پس از مرگ و در برزخ نيز حقايق براى آنان روشن

نمى شود.

ملائكه حسابگر در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 113 - 6

6 - وجود فرشتگان حسابگر براى شمارش مدت زندگى انسان در دنيا و يا در عالم برزخ

فسئل العادّين

مؤمنان در عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 56 - 1

1 - برخورداران از علم و ايمان ، در قيامت ، در مقابل اِعلام نظر كافران درباره درنگ كوتاه مدت شان در برزخ ، اظهار مى دارند كه درنگ شان ، از روز مرگ تا برپايى قيامت بوده است .

و يوم تقوم الساعة . .. ما لبثوا غير ساعة ... و قال الذين أوتوا العلم ... لقد لبث

نقش عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 100 - 13

13 - برزخ ، مرحله اى ميان حيات دنيوى و رستاخيز

و من ورائهم برزخ إلى يوم يبعثون

ويژگيهاى عالم برزخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 26 - 10

10 - آگاهى از احوال انسان هاى موجود در برزخ براى مردم دنيا ، ميسر و ممكن نخواهد بود .

ي_ليت قومى يعلمون

برداشت ياد شده از به كار رفتن {ليت} در كلام _ كه براى آرزوى برآورده نشدنى و غيرممكن مى باشد _ به دست مى آيد.

روى رغبت ; و اعتراف اصحاب شمال با كراهت ، در عالم ذرّ

و له اسلم من فى السّموات و الارض طوعاً و كرهاً

قال اصحاب اليمين بلى طوعاً و قال اصحاب الشّمال بلى كرهاً . .. فذلك قوله تعالى {و له اسلم من فى السّموات و الارض طوعاً و كرهاً}.

_______________________________

علل الشرايع، ص 425، ح 6، ب 161 ; تفسير برهان، ج 1، ص 295، ح 1.

اصحاب يمين در عالم ذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 83 - 15

15 _ تسليم و اعتراف اصحاب يمين به ربوبيّت الهى از روى رغبت ; و اعتراف اصحاب شمال با كراهت ، در عالم ذرّ

و له اسلم من فى السّموات و الارض طوعاً و كرهاً

قال اصحاب اليمين بلى طوعاً و قال اصحاب الشّمال بلى كرهاً . .. فذلك قوله تعالى {و له اسلم من فى السّموات و الارض طوعاً و كرهاً}.

_______________________________

علل الشرايع، ص 425، ح 6، ب 161 ; تفسير برهان، ج 1، ص 295، ح 1.

اقرار در عالم ذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 173 - 2،3

2 _ در صورت نبود نشئه شهود و اقرار براى فرزندان ، آنان در انتخاب عقيده ، جز تبعيت و تقليد از پدران ، راهى نداشتند .

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا من قبل

3 _ در صورتى كه واقعه اشهاد و اقرار به ربوبيت خدا تحقق نمى يافت ، آدميان در حيات دنيا به ربوبيت و وحدانيت خدا آگاه نمى شدند .

و أشهدهم على أنفسهم . ..

أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 47 - 19

19 - اعتراف پيشين تمامى آدميان به توحيد ; قبل از پيدايش در صحنه گيتى *

قالوا ءاذنّ_ك ما منّا من شهيد

از اين كه مشركان در قيامت مى گويند كه ما قبلاً به توحيد گواهى داده ايم _ با آن كه در دنيا مشرك بوده اند _ مى توان برداشت نمود كه آنان قبل از پيدايش در دنيا (عالم ذر) بدان گواهى داده اند.

انسان در عالم ذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 172 - 3،4،6،7،9

3 _ هر يك از انسان ها پس از خلقتشان در حيات دنيا ، داراى دو نشئه وجودى هستند : نشئه شهود ارتباط خويش با خداوند و نشئه غيبت و محجوب بودن از خدا

و إذ أخذ ربك . .. و أشهدهم على أنفسهم

عطف {أشهدهم} بر {أخذ ربك} دلالت مى كند كه مسأله اشهاد و اقرار در همين حيات دنيوى انسان انجام گرفته است. يعنى هر يك از انسانهاى موجود بالعيان ربوبيت خداوند را مشاهده كرده اند. و اين در حالى است كه عموم انسانها چنين شهود و علم حضورى را نسبت به پروردگار خويش ندارند. لذا مى توان گفت انسان داراى دو جنبه است: جنبه اى كه شاهد ربوبيت خدا بوده و جنبه اى كه چنين شهودى براى او نيست.

4 _ هر انسانى در نشئه شهود به گونه اى محسوس ربوبيت و وحدانيت خداوند را دريافته است .

و أشهدهم على أنفسهم ألست بربكم قالوا بلى

6 _ اعتراف انسان به ربوبيت خدا

در نشئه شهود

ألست بربكم قالوا بلى

7_ آگاهى انسان در نشئه حجاب به ربوبيت خداوند ، برخاسته از آگاهى او در نشئه شهود است .

أشهدهم على أنفسهم . .. أن تقولوا يوم القيمة إنا كنا هذا غفلين

{أن تقولوا . .. } به تقدير {لام} و {لا}ى نافيه است. يعنى {لأن لا تقولوا} (ما مسأله اشهاد را عملى كرديم تا روز قيامت نگوييد از ربوبيت خدا غافل بوديم.) اين تعليل مى رساند كه اگر مسأله اشهاد نبود، حجت بر انسانها تمام نبود و خداوند آنها را به خاطر غفلت از ربوبيتش مؤاخذه نمى كرد. از لوازم اين معنا آن است كه آگاهى بالفعل انسانها نسبت به خدا به خاطر مسأله اشهاد مى باشد.

9 _ غفلت آدمى از ربوبيت خدا در نشئه حجاب و حيات دنيوى ، با سابقه نشئه شهود ، عذرى غير قابل پذيرش

أشهدهم على أنفسهم . .. أن تقولوا يوم القيمة إنا كنا هذا غفلين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 173 - 1،2،3

1 _ وجود نشئه شهود و آگاه شدن آدمى به ربوبيت و وحدانيت خدا در آن نشئه ، از ميان برنده هر گونه عذر و بهانه اى براى روى آورى به شرك

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا

2 _ در صورت نبود نشئه شهود و اقرار براى فرزندان ، آنان در انتخاب عقيده ، جز تبعيت و تقليد از پدران ، راهى نداشتند .

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا من قبل

3 _ در صورتى كه واقعه اشهاد و اقرار به ربوبيت خدا تحقق نمى يافت

، آدميان در حيات دنيا به ربوبيت و وحدانيت خدا آگاه نمى شدند .

و أشهدهم على أنفسهم . .. أو تقولوا إنما أشرك ءاباؤنا

انسان ها در عالم ذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 47 - 19

19 - اعتراف پيشين تمامى آدميان به توحيد ; قبل از پيدايش در صحنه گيتى *

قالوا ءاذنّ_ك ما منّا من شهيد

از اين كه مشركان در قيامت مى گويند كه ما قبلاً به توحيد گواهى داده ايم _ با آن كه در دنيا مشرك بوده اند _ مى توان برداشت نمود كه آنان قبل از پيدايش در دنيا (عالم ذر) بدان گواهى داده اند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - حديد - 57 - 8 - 9

9 - باور كردن موضوع ميثاق فطرت ( پيمانى كه خداوند از همه انسان ها در عالم ذر گرفته ، ) براى كافران امرى دشوار است .

و قد أخذ ميث_قكم إن كنتم مؤمنين

خلقت در عالم ذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 9 - 14

14- تمامى انسان هايى كه بر روى زمين پديدار مى شوند ، در گذشته آفريده شده اند . *

و قد خلقتك من قبل و لم تك شيئًا

جمله حاليه {و لم تك شيئًا} ممكن است ناظر به زمانى باشد كه انسان ها آفريده نشده بودند، در اين صورت {خلقتك من قبل} ناظر به عالم ذرّ خواهد بود; يعنى، درگذشته ما تو را از هيچ و بدون اسباب متعارف آفريديم، حال چگونه از به وجود آمدن يحيى از پدر و

مادرى پير و عقيم شگفت زده مى شوى.

كفر در عالم ذر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 74 - 13

13 _ از امام صادق ( ع ) [ درباره بنى آدم ] روايت شده كه فرمود : { . . . فمنهم من أقرّ بلسانه فى الذر و لم يؤمن بقلبه فقال اللّه : { فما كانوا ليؤمنوا بما كذبوا به من قبل } ;

. .. برخى از آنان در عالم ذر به زبان اقرار كردند، ولى ايمان قلبى نداشتند. اين است كه خداوند فرمود: ايمان نمى آوردند به آنچه كه قبلاً تكذيب كردند}.

به غيب و شهود هستى است .

إلى ع_لم الغيب و الشه_دة

مراد از عالم شهود

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 92 - 6

6 - { عن أبى عبداللّه ( ع ) فى قوله عزّوجلّ : { عالم الغيب والشهادة } فقال : الغيب ما لم يكن و الشهادة ما قد كان ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه درباره سخن خداوند _ عزّوجلّ _ {عالم الغيب و الشهادة} فرمود: {غيب} چيزى است كه واقع نشده و {شهادت} چيزى است كه محقق گشته است}.

و شهادت چيزى است كه وجود يافته است}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جمعه - 62 - 8 - 4

4 - خداوند ، عالم به غيب و شهود هستى است .

إلى ع_لم الغيب و الشه_دة

ارتباط با عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 38 - 3

3 - ادعاى دريافت وحى و ارتباط با عالم غيب ، نيازمند دليل قاطع و روشن

فليأت مستمعهم بسلط_ن مبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 47 - 3،5

3 - مشركان ، ناآگاه از امور غيبى و ناتوان از ارتباط با عالم غيب

أم عندهم الغيب فهم يكتبون

5 - اديان توحيدى و پيامبران الهى ، مرتبط با عالم غيب اند .

أم عندهم الغيب فهم يكتبون

برترى عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 38 - 6

6 - عالم غيب و مبدأ وحى ، فراتر از نظام طبيعت *

أم لهم سلّم

كلمه {سل_ّم} (نردبان)، معمولاً براى دستيابى به مراتب عالى و برتر، مورد استفاده قرار مى گيرد.

خزاين عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 59 - 1

1 _ خزاين غيب تنها نزد خداوند و فقط او آگاه به آنهاست.

و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلا هو

{مفاتح}، جمع {مَفتح}، به معناى {خزينه}، و يا جمع {مِفتح} به معناى {كليد}، مى تواند باشد. برداشت فوق بر اساس احتمال اول است.

شرك و عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 -

قلم - 68 - 47 - 1

1 - آيين شرك ، فاقد كتاب آسمانى و بى ارتباط با عالم غيب

أم عندهم الغيب فهم يكتبون

اين آيه، درصدد بيان آخرين توجيهى است كه مشركان، مى توانند براى درستى آيين خود ارائه دهند; يعنى، آنان ادعا كنند كه با عالم غيب ارتباط برقرار كردند و حقايق و اسرار غيبى و اسرار غيبى را مكتوب داشتند. بر اين اساس ارتباط با عالم غيب نشانه درستى هر آئينى است و ناتوانى از آن، علامت بطلان آن است.

عظمت عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 59 - 4

4 _ عالم غيب، عالمى بس با عظمت و پيچيده در برابر عالم شهود

و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلا هو

تأكيد بر انحصار {علم غيب} به خداوند در برابر جمله بدون تأكيد و حصر در {يعلم ما فى . .. } بر مطلب فوقِ اشعار دارد.

كليد عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 59 - 2

2 _ كليدها و رمز و راز آگاهى به غيب و نهان، تنها در اختيار خداوند است و كسى را به آن راهى نيست.

و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلا هو

در اين برداشت {مفاتح}، جمع {مِفتح}، به معناى {كليد}، گرفته شده است.

مراد از عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 92 - 6

6 - { عن أبى عبداللّه ( ع ) فى قوله عزّوجلّ : { عالم الغيب والشهادة } فقال : الغيب ما لم يكن و الشهادة ما

قد كان ;

از امام صادق(ع) روايت شده است كه درباره سخن خداوند _ عزّوجلّ _ {عالم الغيب و الشهادة} فرمود: {غيب} چيزى است كه واقع نشده و {شهادت} چيزى است كه محقق گشته است}.

موارد غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 3 - 16

16 _ { عن ابى عبداللّه ( ع ) فى قول اللّه عز و جل { الذين يؤمنون بالغيب } قال : من أقر بقيام القائم انه حق ;

از امام صادق (ع) درباره {الذين يؤمنون بالغيب} روايت شده كه فرمود: آنان كسانى هستند كه به حقانيت قيام قائم اقرار دارند}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 116 - 23

23 _ درون و ذات مردمان و انديشه هاى ابراز نشده ايشان از جمله امور غيبى

تعلم ما فى نفسى . .. انك انت علّم الغيوب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 20 - 5

5 _ نزول معجزه و فلسفه عدم نزول آن ، از امور غيبى و در اختيار خداست .

و يقولون لو لا أنزل عليه ءاية من ربه فقل إنما الغيب للّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 78 - 4

4- اسباب و علل اعطاى مال و اولاد ، از امور غيبى بوده و از حيطه آگاهى انسان ها بيرون است .

أطّلع الغيب

مؤمنان به عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 5 - 3

3 - مؤمنان به غيب ( خدا

و . . . ) و معتقدان به رسالت و باورداران به آخرت ، هدايت يافتگانند .

الذين يؤمنون . ... أولئك على هدًى من ربهم

مشاراليه {أولئك} (اهل تقوا) ممكن است به صورت اجمالى ملاحظه شود. در اين صورت كلمه {المتقين} مشاراليه خواهد بود. و ممكن است جنبه تفصيلى آن در نظر گرفته شود; در اين لحاظ، صفات بيان شده براى {متقين} مشاراليه {أولئك} مى باشد.

نقش ارتباط با عالم غيب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 41 - 3

3 - هر برنامه و عقيده اى ، بدون اتكا به برهانى عقلى يا منبعى غيبى ، فاقد اعتبار است .

أم عندهم الغيب فهم يكتبون

در آيات پيشين، اثبات شد كه كافران در انكار رسالت پيامبر(ص)، هيچ برهان عقلى و علمى ندارند. در اين آيه مطرح شده است كه آنان در گفتار خود، به منبع غيبى هم متكى نيستند; پس چنين انديشه اى قابل پذيرش نيست.

بر عبادت ، زمينه برخوردارى جامعه اسلامى از فضل و رضاى الهى

أشدّاء . .. رحماء ... ركّعًا سجّدًا يبتغون

مى توان گفت: {يبتغون. ..} نتيجه و حاصل سه برنامه مؤمنان (1_ أشدّاء، 2_ رحماء، 3_ ركعّاً سجّداً) است.

آثار اجتناب از عبادت طاغوت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 17 - 5

5 - كسانى كه از عبادت طاغوت و اطاعت سردمداران ضلالت ، پرهيز كرده و به خدا روى آورند و توبه كنند ، شايسته بشارت الهى اند .

و الذين اجتنبوا الط_غوت أن يعبدوها و أنابوا إلى اللّه لهم البشرى

آثار اخلاص در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 31 - 9

9 - ايمان به خداى يگانه و پرستش خالصانه او ، دستيابى به اوج هدايت ، نور و روشنايى است .

حنفاء للّه غير مشركين به . .. فتخطفه الطير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 14 - 4

4 - استجابت دعا و قبولى نيايش انسان به درگاه الهى ، مشروط به عبادت به دور از شرك و خالصانه او است .

فادعوا اللّه مخلصين له الدين

برداشت ياد شده از توصيه خداوند به اخلاص در عبادت _ پس از فراخواندن به دعا و نيايش _ استفاده مى شود.

آثار اعراض از عبادت فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 29 - 6

6 - موسى ( ع ) ، مورد تهديد فرعون به زندانى شدن ، در صورت پذيرش الوهيت غير او

قال لئن اتّخذت إل_هًا

غيرى لأجعلنّك من المسجونين

آثار التزام به عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 28 - 12

12- پاى بندى به دعا و عبادت ، شرط شايستگى افراد براى همنشينى و مصاحبت است .

و اصبر نفسك مع الذين يدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ

آثار تبرى از عبادت غيرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 66 - 2

2 - اختصاص دادن پرستش به خداوند و دورى از عبادت غير او ، نشانه عقل و خردمندى است .

أفغير اللّه تأمرونّى أعبد أيّها الج_هلون . .. بل اللّه فاعبد

{فا} در {فاعبد} جزا براى شرط مقدر است و تقدير آن _ به قرينه مقابله با {أيّها الجاهلون} _ مى تواند چنين باشد: {إن كنت عاقلاً فاعبداللّه}.

آثار ترك عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 173 - 14

14 _ مستكبران رويگردان از عبادت خدا ، محروم از شفاعت شافعان

و لايجدون لهم من دون اللّه ولياً و لانصيراً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 59 - 14

14 _ ترك پرستش خداوند و پندار شريك براى او ، موجب گرفتار شدن به عذاب روز قيامت خواهد شد .

يقوم . .. إنى أخاف عليكم عذاب يوم عظيم

آثار ترك عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 26 - 8

8_ ترك پرستش خداوند و عبادت غير او ، موجب گرفتارشدن به عذاب دردناك روز قيامت خواهد شد .

أن لاتعبدوا إلاّ الله إنى أخاف

عليكم عذاب يوم أليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 45 - 14

14- روى گردانى از پرستش خداوند ، زمينه ساز محروميت از رحمت واسعه او است .

ي_أبت إنّى أخاف أن يمسّك عذاب من الرحمن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 25 - 1

1 - كفر به خدا و سرپيچى از عبادت او ، گناهى نابخشودنى و در پى دارنده عذاب دردناك دوزخ است .

إنّ الذين كفروا و يصدّون عن سبيل اللّه

مراد از {الطيب من القول} _ همان طور كه در آيه پيش گفته شد _ كلمه توحيد و {صراط حميد} عبادت خداى يگانه است. بنابراين با توجه به ارتباط اين آيه با آيه پيش، مى توان گفت: {كفروا} در {إنّ الذين كفروا}به تقدير {كفروا بالطيب من القول} است و مراد از {سبيل اللّه} در {يصدون عن سبيل اللّه}، عبادت و پرستش خداى يگانه مى باشد. قابل ذكر است كه {الذين} اسم {إنّ} و خبر آن محذوف است و تقدير آن به قرينه ذيل آيه چنين مى شود: {إنّ الذين كفروا... نذيقهم من عذاب أليم}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 61 - 4

4 - كسانى كه از عبادت خدا سرباز زده و از صراط مستقيم منحرف شوند ، مورد سرزنش خدا قرار دارند .

ألم أعهد إليكم ي_بنى ءادم . .. و أن اعبدونى ه_ذا صرط مستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 63 - 5

5 - عبادت نكردن خداى يكتا و پيروى

از شيطان ، موجب دوزخى شدن است .

ألم أعهد إليكم ي_بنى ءادم أن لاتعبدوا الشيط_ن . .. و أن اعبدونى ... و لقد أضلّ م

برداشت ياد شده از ارتباط ميان اين آيه و آيات پيشين به دست مى آيد; يعنى، آيه شريفه بيانگر نتيجه و پى آمد عمل نكردن به توصيه هاى الهى است.

آثار تكبر در عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 60 - 5،6

5 - خوددارى از عبادت خدا از سر تكبر و بزرگ منشى ، موجب دوزخى شدن است .

إنّ الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنّم داخرين

6 - كسانى كه از عبادت خداوند كبر مىورزند ، با خوارى و ذلت به دوزخ وارد خواهند شد .

إنّ الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنّم داخرين

{داخرين} (از ماده {دَخَرَ}) مرادف {صغر و ذلّ} (كوچك و ذليل شد) بوده و حال براى ضمير {سيدخلون} است.

آثار تلاش براى عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 15 - 14

14 - سعى و تلاش آدمى در عبادت و نماز ، درپى دارنده پاداش حتمى درقيامت است .

فاعبدنى و أقم الصلوة . .. لتجزى كلّ نفس بما تسعى

آثار تنبلى در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 143 - 10

10 _ پذيرش دوستى و سرپرستى كفار ، خيانت در جنگ ، خدعه با خدا ، سستى در عبادت ، رياكارى و كم به ياد خدا بودن ، موجب گمراهى و محروميت دايمى از هدايت الهى است .

و من يضلل اللّه فلن تجد

له سبيلا

از مصاديق مورد نظر براى (من يضلل)، كسانى هستند كه در آيات قبل (از 138 تا 143) خصلتهاى آنان بر شمرده شد.

آثار عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 21 - 8،11

8 - پرستش خداوند ، زمينه ساز نيل به تقواپيشگى است .

اعبدوا ربكم . .. لعلكم تتقون

11 - پرستش خداوند ، آدمى را از گرفتار شدن در ورطه كفر و نفاق و پيامد هاى آن دو ، مصون مى دارد .

اعبدوا ربكم . .. لعلكم تتقون

از اهداف دعوت به پرستش خداوند - پس از بيان كفر و نفاق و عواقب شوم آنها - ارائه رهنمونى است به انسانها براى پاسدارى خويش از گرايش به كفر و نفاق. بر اين اساس {تتقون} به معناى لغوى آن و متعلقش كفر و نفاق خواهد بود; يعنى: اعبدوا ربكم لعلكم تتقون الكفر و النفاق.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 5

5 _ عبادت خالصانه خداوند و پرهيز از هر گونه شرك ، زمينه دور ماندن زندگى زناشويى از هر گونه ناسازگارى *

و ان خفتم شقاق بينهما . .. و اعبدوا اللّه

به مقتضاى ارتباط بين آيات مى توان احتمال داد كه آيه مورد بحث در حقيقت بيانگر راه حلى است براى جلوگيرى از ناسازگارى بين زن و شوهر.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 77 - 9

9 _ پيدايش روحيه عبادت و بندگى خدا در جامعه ايمانى ، از شرايط لازم براى جهاد و مبارزه

قيل لهم كفّوا ايديكم و اقيموا الصلوة

و اتوا الزكوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 82 - 12

12 _ نيل به حقيقت ، مولود امتزاج علم ، عبادت و اخلاق

ذلك بان منهم قسيسين و رهباناً و انهم لايستكبرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 206 - 8

8 _ تقرب به خدا در گرو پرستش او و منزه دانستن وى از هر عيب و نقص و سجده خالصانه به درگاه اوست .

و لاتكن من الغفلين. إن الذين عند ربك ... و له يسجدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 98 - 7

7- ذكر خدا و عبادت پروردگار چون نماز ، زداينده نگرانى ها و اندوه ها و تقويت كننده روحيه پايدارى و موجب آرامش خاطر است .

و لقد نعلم أنك يضيق صدرك . .. فسبّح بحمد ربّك و كن من الس_جدين

نوع مفسّران بر آنند كه مقصود از سجده در اين آيه، نماز است و مؤيد آن روايتى است كه مى گويد: {پيامبر(ص) هر گاه محزون و دلتنگ مى شد، نماز مى خواند} (مجمع البيان، ذيل آيه فوق).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 36 - 8

8- عبادت ، پذيرش عملى ربوبيت خداوند است .

و إنّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 63 - 3

3- عبادت و تقوا ، موجب دستيابى به بهشت است .

تلك الجنّة . .. من عبادنا من كان تقيًّا

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

11 - طه - 20 - 84 - 7

7 - عبادت ، موجب جلب رضايت الهى است .

عجلت إليك ربّ لترضى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 77 - 1،2،3

1 _ ارزش و منزلت انسان در پيشگاه خداوند ، منوط به دعا و عبادت كردن او است .

قل مايعبؤا بكم ربّى لولا دعاؤكم

2_ {دعاؤكم} اضافه مصدر به مفعولش باشد; كه در اين صورت {دعا} به معناى دعوت است; يعنى، {لولا دعاؤه إيّاكم إلى الإسلام; اگر نبود دعوت كردن خدا يا پيامبر شما را به سوى اسلام}. گفتنى است برداشت فوق مبتنى بر ديدگاه نخست است.

2 _ دعا و عبادت ، موجب توجه و عنايت خدا به انسان است .

قل مايعبؤا بكم ربّى لولا دعاؤكم

3 _ انسان ، من هاى دعا و عبادت ، فاقد ارزش و منزلت در پيشگاه خداوند است .

قل مايعبؤا بكم ربّى لولا دعاؤكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 16 - 5

5 - عبادت و تقوا ، داراى خيرى است كه سودش به عبادت كننده و متقى ، بازمى گردد .

اعبدوا اللّه و اتّقوه ذلكم خير لكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 2 - 4

4 - نقش تعيين كننده عبادت و شب زنده دارى ، در تقويت روحيه و مقاومت در برابر مشكلات تبليغى و رسالت دينى

قم الّيل إلاّ قليلاً

به گفته مفسران، اين آيات در مكه نازل شده است. فرمان خداوند به شب زنده دارى در دوران مكّى (زمانى كه رسالت پيامبر(ص) در

سخت ترين شرايط قرار داشت) مى تواند گوياى حقيقت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 26 - 11

11 - عبادت و شب زنده دارى ، نيروبخش و مقاومت آفرين ، در برابر مشكلات و سختى ها

فاصبر لحكم ربّك . .. و من الّيل فاسجد له و سبّحه ليلاً طويلاً

آثار عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 3 - 5

5_ پرستش خدا ، بيزارى از شرك ، پذيرش رسالت پيامبر ( ص ) و استغفار از گناهان ، مقدمه هايى لازم براى حركت به سوى خدا و تقرب به درگاه او

ألاّ تعبدوا إلاّ الله . .. و أن استغفروا ربكم ثم توبوا إليه

ظاهر اين است كه {توبوا إليه} عطف به همه جمله هاى سابق {ألاّ تعبدوا. ..}، {إننى لكم منه ...} و {أن استغفروا ...} است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 52 - 8،13

8_ نزول باران هاى فراوان ، در صورت پرهيز از شرك و گرايش به توحيد و پرستش خدا ، از نويد هاى هود ( ع ) به قوم خويش

و ي_قوم استغفروا ربكم ثم توبوا إليه يرسل السماء عليكم مدرارًا

فعل مضارع {يرسل} به اصطلاح در جواب فعل امر (استغفروا ربكم ثم توبوا إليه) قرار گرفته و با {إنْ} شرطيه مقدر مجزوم شده است; يعنى: {إنْ تستغفروا و تتوبوا يرسل . ..; اگر استغفار كنيد و به سوى خدا حركت كنيد، او ابرهاى پر باران را براى شما خواهد فرستاد}.

13_ هود ( ع ) مردم

خويش را در صورت استغفار از گناهان ، گرايش به توحيد و پرستش خدا ، به افزايش نيرو و توانشان بشارت داد .

و ي_قوم استغفروا ربكم ثم توبوا إليه . .. يزدكم قوّة إلى قوّتكم

{يزدكم} عطف بر {يرسل} و جواب براى شرط مقدر مى باشد; يعنى: {إن تستغفروا . .. يزدكم; اگر استغفار كنيد و ... خداوند نيروى شما را افزايش مى دهد}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 61 - 19

19_ استغفار از گناهان ، پرستش خدا و پرهيز از شرك ، مقدمه هايى لازم براى تقرب به درگاه خداوند

فاستغفروه ثم توبوا إليه

برداشت فوق ، با توجه به حرف {ثم} _ كه بر تأخر مرحله توبه از مرحله استغفار دلالت دارد _ استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 123 - 9

9_ پرستش خداوند ، سوق دهنده آدمى به توكل و سپردن امور خويش به اوست .

فاعبده و توكل عليه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 2 - 4

4- عبادت و بندگى به درگاه خدا وسيله جلب رحمت او است .

رحمت ربّك عبده

{عبده} مفعول است براى {رحمت}. تقديم آن بر نام زكريا و توصيف آن حضرت به عبوديت، اشاره به نقش آن در جلب رحمت هاى خداوند دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 81 - 4

4- عبادت و اطاعت خداى يگانه ، تنها راه عزّت و سعادت

واتّخذوا من دون اللّه . .. لهم عزًّا

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 84 - 18

18- عبادت و پرستش خدا ، زمينه ساز پندپذيرى و حق شنوى است .

ذكرى للع_بدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 77 - 2

2 - پروردگار جهانيان ، تنها دوست انسان و پرستش او تضمين گر رشد و رستگارى وى

فإنّهم عدوٌّ لى إلاّ ربّ الع_لمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 36 - 6

6 - عبوديت خداوند ، موجب بهره مندى از لطف و امداد الهى

أليس اللّه بكاف عبده

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 15 - 8

8 - عبوديت خداوند ، زمينه ساز شايستگى انسان براى دريافت وحى

يلقى الروح من أمره على من يشاء من عباده

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 38 - 7

7 - درجات متفاوت فرشتگان ، به مقدار عبادت آنان براى پروردگار است .

فالذين عند ربّك يسبّحون له بالّيل و النّهار

برداشت ياد شده بر اين مبنا است كه {عند ربّك} اشاره به برخى از فرشتگان داشته باشد كه از مقام قرب و حضور برخورداراند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 64 - 8

8 - پرستش خداى يگانه ، مايه اتحاد و همبستگى در جوامع انسانى

و لأُبيّن لكم بعض الذى تختلفون فيه . .. إنّ اللّه هو ربّى و ربّكم فاعبدوه

از آن جا كه حضرت عيسى(ع) رسالت خود را {حل اختلافات} بيان داشت و در پى آن مسأله ربوبيت يگانه

خداوند و عبادت او را مطرح كرد، مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 39 - 6

6 - تسبيح و ستايش ( عبادت ) پروردگار ، زمينه استوارى روح و دستيابى به صبر در برابر ناگوارى ها *

فاصبر على ما يقولون و سب_ّح بحمد رب_ّك

از ارتباط {سبّح بحمد ربّك} با {فاصبر. ..}، مى توان تأثير عبادت در تكامل روح و استوارى اراده را نتيجه گرفت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 57 - 3

3 - عبادت خلق به درگاه خداوند ، سودمند به حال خود آنان

و ما خلقت . .. إلاّ ليعبدون . و ما أُريد منهم من رزق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 4 - 3

3 - عبادت خداوند ، رعايت تقواى الهى و اطاعت از پيامبران ، از موجبات آمرزش گناهان و نجات از عذاب الهى در دنيا

أن اعبدوا اللّه . .. يغفر لكم من ذنوبكم و يؤخّركم إلى أجل مسمًّى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 7 - 4

4 - عبادت خداوند ، تقواپيشگى و اطاعت از رسولان ، موجبات غفران و آمرزش الهى است .

قال ي_قوم . .. أن اعبدوا اللّه ... و إنّى كلّما دعوتهم لتغفر لهم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 5 - 10

10 - عبادت خداوند ، عقايد توحيدى ، اداى نماز و پرداخت زكات ، سامان دهنده امور انسان ها است

.

ليعبدوا اللّه مخلصين له الدين حنفاء و يقيموا الصلوة و يؤتوا الزكوة و ذلك دين الق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 3 - 5

5 - عبادت خداوند ، سپاس نعمت هاى او است .

لإيل_ف . .. فليعبدوا

حرف {فاء}، لزوم عبادت را بر وجود نعمت {ايلاف} تفريع كرده است و هر كارى كه انسان خود را به جهت داشتن نعمتى، موظّف به آن سازد، سپاس آن نعمت است.

آثار عبادت شبانه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 142 - 5

5 _ عبادت و مناجات چهل شبه ، عبادت و مناجاتى كامل و داراى اثرى خاص است .

و أتممنها بعشر فتم ميقت ربه أربعين ليلة

به كارگيرى واژه {اتمام} در جمله {اتممناها} و نيز استفاده از {تمَّ} (به جاى _ مثلا _ {صار}) در جمله {فتم ميقات ربه}، بيانگر اين است كه عبادت سى شبه عبادتى كامل و تمام نبوده و با سپرى شدن چهل شب، كامل و تمام شده است. تصريح به اينكه پس از اضافه شدن ده به سى مجموع آن چهل شد (فتم ... اربعين) مى تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

آثار عبادت طاغوت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 17 - 3،8

3 - عبادت طاغوت و اطاعت از سردمداران گمراهى ، شرك است .

و الذين اجتنبوا الط_غوت أن يعبدوها

برداشت ياد شده به خاطر اين نكته است كه آيه شريفه در توصيف مؤمنانى است كه در برابر مشركان قرار داشته و در عقيده مخالف آنان مى باشند.

8 - عبادت

طاغوت و اطاعت از سران ضلالت ، مانع توبه و باريافتن به درگاه الهى است .

و الذين اجتنبوا الط_غوت أن يعبدوها و أنابوا إلى اللّه

آثار عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 3 - 14

14_ پرستش غير خدا و شرك در عبادت ، عذاب روز قيامت را در پى دارد .

ألاّ تعبدوا إلاّ الله . .. و إن تولّوا فإنى أخاف عليكم عذاب يوم كبير

{تولّوا} فعل مضارع و در اصل {تتولّوا} بوده است. {تولّى} به معناى اعراض كردن است و متعلق آن از دستورات پيشين استفاده مى شود. بنابراين {إن تولّوا...}; يعنى: اگر از توحيد در عبادت و... اعراض كنيد... .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 26 - 8

8_ ترك پرستش خداوند و عبادت غير او ، موجب گرفتارشدن به عذاب دردناك روز قيامت خواهد شد .

أن لاتعبدوا إلاّ الله إنى أخاف عليكم عذاب يوم أليم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 112 - 16

16_ طغيان و سركشى در برابر خدا و گرايش به شرك و پرستش غير خدا ، عقوبت و كيفر الهى را درپى دارد .

و لاتطغوا إنه بما تعملون بصير

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 113 - 4

4_ شرك و پرستش غير خدا ، ظلم و درپى دارنده آتش دوزخ است .

و لاتركنوا إلى الذين ظلموا فتمسكم النار

از مصداقهاى مورد نظر براى ظلم _ به قرينه آيات پيشين _ شركورزى و پرستش غيرخداست.

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 73 - 6

6- پرستش عناصر بى تأثير و ناتوان ، نشان كوتاه نظرى و ناآگاهى مشركان است .

و يعبدون من دون الله ما لايملك لهم رزقًا . .. و لايستطيعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 82 - 1،5

1- پرستش غير خدا ، هرگز مايه عزت نيست .

ليكونوا لهم عزًّا . كلاّ

{كلاّ} ردع و انكار نسبت به اين پندار مشركان است كه پرستش معبودها را مايه عزتمندى خويش مى دانستند.

5- عبادت هر چيزى جز خداوند ، مايه ذلت و خوارى در روز قيامت است .

من دون اللّه ءالهة ليكونوا لهم عزًّا . .. و يكونون عليهم ضدًّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 98 - 5

5- پرستش غير خدا ، كفر و مستوجب جهنم است .

الذين كفروا . .. إنّكم و ماتعبدون من دون اللّه حصب جهنّم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 92 - 1

1 - سرزنش شدن مشركان در قيامت ، به خاطر پرستش غيرخدا

و قيل لهم أين ما كنتم تعبدون

استفهام در {أين ما كنتم. ..} متضمن معناى توبيخ و ملامت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 15 - 4

4 - آيين شرك و عبادت غيرخدا ، مايه خسارت و از كف دادن سرمايه عمر آدمى و محروميت از بهره هاى بايسته از خانواده در عرصه قيامت

فاعبدوا ما شئتم من دونه قل إنّ الخ_سرين الذين خسروا أنفسهم و

أهليهم يوم القي_مة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 64 - 4

4 - شرك و عبادت غير خدا ، نشانه جهل و نادانى نسبت به حقيقت الوهيت است .

اللّه خ_لق كلّ شىء . .. له مقاليد السم_وت ... أفغير اللّه تأمرونّى أعبد أيّها ال

برداشت ياد شده مبتنى بر اين احتمال است كه {جاهلون} متعدى باشد و متعلق جهل، حقايقى باشد درباره خداوند كه در آيات پيشين از آن ياد شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 66 - 4،6

4 - عبادت غيرخدا ، شرك است .

أفغير اللّه تأمرونّى أعبد . .. لئن أشركت ... بل اللّه فاعبد

6 - شرك و عبادت غيرخدا ، ناسپاسى پروردگار است .

بل اللّه فاعبد و كن من الش_كرين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 61 - 15

15 - عبادت غير خدا و حاجت خواهى از غير او ، كفران نعمت هاى الهى است .

قال ربّكم ادعونى أستجب لكم . .. اللّه الذى جعل لكم الّيل ... و ل_كنّ أكثر الناس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 5 - 1

1- عبادت گران غير خدا و حاجت طلبان از درگاه غير او ، گمراه ترين وسرگشته ترين انسان ها

و من أضلّ ممّن يدعوا من دون اللّه من لايستجيب له

آداب عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 6،8

6 - ناديده انگاشتن خويش در محضر خدا ، از آداب پرستش

اوست .

إياك نعبد

به كارگيرى {ما} به جاى {من} گاهى براى اظهار عظمت است و گاهى براى پرهيز از انانيت و خودبينى. قرينه هاى كلامى تعيين كننده مراد است و در اينجا به مناسبت عبوديت، پرهيز از انانيت و خودبينى مقصود است. لذا {نعبد} به صورت متكلم مع الغير آمده است.

8 - احساس حضور در پيشگاه خداوند از آداب عبادت است .

إياك نعبد

از جمله نكته هاى التفات از غيبت به خطاب در سوره حمد، بيان ادب عبادت و دعاست; يعنى، شايسته است انسان به هنگام پرستش و دعا احساس كند كه در پيشگاه خداوند حاضر است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 142 - 12

12 _ لزوم اخلاص در عبادت و ضرورت پرهيز از رياكارى

و إذا قاموا إلى الصّلوة قاموا كسالى يراءون الناس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 98 - 4

4- قرين و همراه كردن تسبيح پروردگار با حمد و ستايش او ، امرى نيكو و پسنديده در ذكر و عبادت

فسبّح بحمد ربّك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 110 - 14

14- لزوم رعايت اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط ، در نحوه انجام عبادات و نيايشها

و لاتجهر . .. و لاتخافت بها و ابتغ بين ذلك سبيلاً

احتمال دارد كه ذكر نماز و يا دعا به عنوان مظهر و مصداق اصلى عبادات و نيايشها آمده باشد و اين دو و نيز با آواز خواندن و يا با سكوت خواندن خصوصيتى نداشته باشد. بنابراين، از آيه رعايت اعتدال در نحوه انجام

عبادتها قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 16 - 6

6- در آيين مريم ( س ) ، شرقِ خانه و يا معبد ، مكانى مناسب تر براى عبادت بود . *

إذ انتبذت من أهلها مكانًا شرقيًّا

است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 17 - 6

6- پرهيز از بدن نمايى و اهتمام به مستور داشتن خويش به هنگام عبادت ، خصلتى ارزنده براى بانوان است .

فاتّخذت من دونهم حجابًا فأرسلنا إليها روحنا

حضرت مريم(س) به مكانى مى رود كه از انظار دور باشد و هنگام عبادت با نامحرمان برخوردى نداشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 2 - 5

5 - شب هنگام ، زمان مناسب براى عبادت و راز و نياز به درگاه الهى

قم الّيل إلاّ قليلاً

آداب عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - انسان - 76 - 26 - 10

10 - شب هنگام ، وقت مناسب براى عبادت ، تسبيح و ستايش خداوند

و من الّيل فاسجد له و سبّحه ليلاً طويلاً

آسايش طلبى در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 3

3 - عبادت خدا با انگيزه برخوردارى از رفاه و آسايش دنيوى ، عبادتى بى ارزش و مردود است .

و من الناس من يعبد اللّه على حرف فإن أصابه خير اطمأنّ

{خير} به هرچيزى كه در آن براى انسان منفعت و سود باشد و نيز مايه صلاح و بهبود حال و وضع

وى گردد گفته مى شود. بنابراين كلمه {فتنة} كه در آيه فوق در مقابل {خير} قرار داده شده به معناى هر چيزى است كه براى انسان زيان آور و يا مايه بدى حال و روز وى باشد.

آگاهى در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 102 - 11

11 _ عبادت خداوند بايد آگاهانه و بر اساس معرفت و شناخت باشد.

ذلكم الله ربكم . .. فاعبدوه

اجتناب از عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 31 - 3

3 - ضرورت پرهيز از پرستش غير خدا

غير مشركين به

احكام عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 66 - 6

6- جواز عبادت خدا ، براى دستيابى به منافع آن و دفع ضرر ترك عبادت

أفتعبدون من دون اللّه ما لاينفعكم شيئًا و لايضرّكم

ابراهيم(ع) براى اثبات بطلان شرك، بى حاصل بودن عبادت غير خدا را دليل آورد. از بيان اين حقيقت مى توان استفاده كرد كه عبادت هر معبودى، بايد ثمره اى براى آدمى در بر داشته باشد و انسان مى تواند به انگيزه همين ثمره خدا را عبادت كند.

اختيار در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 15

15 - انسان در عين دارا بودن اختيار در عبادت خدا ، بدون اعانت او بر انجام آن توانا نيست .

إياك نعبد و إياك نستعين

اخلاص در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5

- 14

14 - انسان در پرستش خدا و خلوص در آن ، نيازمند امداد الهى است .

إياك نعبد و إياك نستعين

متعلق {نستعين} همه وظايفى است كه از سوره حمد مى توان استفاده كرد و از آنها لزوم يكتا پرستى است كه از {إياك نعبد} به دست مى آيد; يعنى: نستعينك على عبادتك و خلوصها.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 196 - 2

2 _ اَداى حج و عمره ، بايد براى خداوند باشد .

و اتمّوا الحج و العمرة للّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 238 - 6،7

6 _ لزوم بجا آوردن نماز براى خدا ، همراه خضوع و توجه كامل به پروردگار

حافظوا على الصّلوات . .. و قوموا للّه قانتين

{قنوت} به معناى خضوع در اطاعت و خضوع مستلزم توجه كامل مى باشد و مراد از قيام در {قومواللّه}، يا خصوص نماز است و يا نماز مصداقى بارز براى آن.

7 _ لزوم بجا آوردن نماز براى خداوند ، از روى اطاعت و بندگى او

حافظوا على الصّلوات . .. و قوموا للّه قانتين

{قنوت}، علاوه بر خضوع، بر اطاعت و بندگى نيز دلالت دارد; زيرا {قنوت} به معناى خضوع در اطاعت است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 97 - 11

11 _ حجّ بايد تنها براى خدا باشد .

و للّه على الناس حج البيت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 2

2 _ عبادت خداوند بايد خالصانه و دور از هر گونه شائبه

شرك باشد .

و اعبدوا اللّه و لا تشركوا به شيئاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 142 - 12

12 _ لزوم اخلاص در عبادت و ضرورت پرهيز از رياكارى

و إذا قاموا إلى الصّلوة قاموا كسالى يراءون الناس

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 162 - 10

10 _ باور به ربوبيت مطلق خداوند برانگيزنده انسان به اخلاص در عبادت و انجام همه امور براى او

إن صلاتى و نسكى . .. لله رب العلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 163 - 2

2 _ نبودن شريك براى خدا در ربوبيت، دليل لزوم اخلاص در پرستش او

إن صلاتى و نسكى . .. لله رب العلمين. لا شريك له

توصيف {الله} به ربوبيتش بر هستى (رب العالمين) و نبودن شريك براى او (لا شريك له) تعليل براى {إن صلاتى . .. لله} است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 29 - 7

7 _ ضرورت اخلاص در دعا و عبادت

و ادعوه مخلصين له الدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 110 - 19

19- اعتقاد به يگانگى خداوند ، ( توحيد نظرى ) بايد با عبادت خالصانه او و ترك پرستش غير او ( توحيد عملى ) همراه باشد .

إل_هكم إل_ه وحد فمن كان . .. و لايشرك بعبادة ربّه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 14 - 16

16 - نماز و عبادات

ديگر ، بايد خالصانه و فقط براى ياد خدا باشد .

فاعبدنى و أقم الصلوة لذكرى

اختصاص يافتن {ذكر} در {لذكرى} _ به ياء متكلم، گوياى نكته ياد شده است; يعنى {لذكرى لالذكر غيرى}

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 73 - 16

16- اخلاص در عبادت و استمرار آن ، از مراتب كمال عبوديت و بندگى براى خداوند

و كانوا لنا ع_بدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 26 - 7

7 - اخلاص در عبادت و پرهيز از آلوده كردن آن از هر عمل غير الهى ، توصيه خداوند به حضرت ابراهيم ( ع )

أن لاتشرك بى شيئًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 38 - 7

7 - انجام عبادت به قصد رسيدن به پاداش اخروى ، با قصد قربت و الهى بودن آن ، سازگار است .

يسبّح له فيها . .. رجال لاتلهيهم تج_رة و لابيع عن ذكر اللّه و إقام الصلوة و إيتا

برداشت ياد شده، بر اين اساس است كه {لام} در {ليجزيهم} براى غايت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 55 - 21،24

21 - عبادت خالصانه خداى يكتا ، زمينه ساز حاكميت ، پيروزى و امنيت مؤمنان

وعد اللّه الذين ءامنوا . .. يعبدوننى لايشركون بى شيئًا

24 - عبادت خداى يگانه ، بايد خالصانه و منزه از هر گونه شرك باشد .

يعبدوننى لايشركون بى شيئًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 40 - 3،4

3 -

عبوديت خالص براى خدا ، موجب رهايى از عذاب الهى است .

إنّكم لذائقوا العذاب الأليم . .. إلاّ عباد اللّه المخلصين

4 - عبوديت خالص براى خدا ، موجب جلب فضل او و بهره مندى از پاداش برتر در برابر اعمال و رفتار خويش

و ما تجزون إلاّ ما كنتم تعملون . إلاّ عباد اللّه المخلصين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 2 - 6،7،8،9

6 - توصيه خداوند به پيامبر ( ص ) ، مبنى بر عبادت و فرمان برى خالصانه آن حضرت

فاعبد اللّه مخلصًا له الدين

واژه {دين} در معانى جزا، عادت، ملت، اسلام، عبادت و طاعت، به كار مى رود (قاموس المحيط); ولى در اين جا _ با توجه به اين كه مخاطبان آيات مورد بحث، مشركان مى باشند و نيز در اين آيات واژه عبادت به كار رفته _ ممكن است به معناى عبادت و طاعت استعمال شده باشد.

7 - نزول كتاب آسمانى ( قرآن ) ، نعمتى است درخور شكر و شايسته عبادت خالصانه خدا و اطاعت محض از او .

إنّا أنزلنا إليك الكت_ب بالحقّ فاعبد اللّه مخلصًا له الدين

برداشت ياد شده از تفريع جمله {فاعبد اللّه مخلصاً له الدين}، بر جمله {إنّا أنزلنا إليك الكتاب} به دست مى آيد.

8 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن اساسى آن است .

فاعبد اللّه مخلصًا له الدين

اين كه خداوند به پيامبر(ص) توصيه فرموده كه عبادت را در حال اخلاص انجام دهد، مى توان برداشت ياد شده را به دست آورد.

9 - لزوم عبادت خالصانه خداوند

فاعبد اللّه مخلصًا له الدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه -

فيش

16 - زمر - 39 - 3 - 1،2،3

1 - تنها خداوند ، شايسته عبادت خالصانه و اطاعت بى چون و چرا است .

ألا للّه الدين الخالص

{الدين} مبتدا و مسنداليه و {للّه} خبر و مسند است. تقديم مسند بر مسنداليه، مفيد حصر و اختصاص است.

2 - اختصاص داشتن عبادت خالصانه و اطاعت محض به خداوند ، مستلزم طرد اطاعت ديگران و ترك شرك و ريا در عبادت است .

فاعبد اللّه مخلصًا له الدين . ألا للّه الدين الخالص

برداشت بالا به خاطر اين نكته است كه جمله {ألا للّه الدين الخالص} در مقام تعليل براى امر به عبادت خالصانه (فاعبد اللّه مخلصاً له. ..) است; يعنى، به اين دليل بايد خدا را خالصانه عبادت كرد كه چون عبادت خالصانه اختصاص به او دارد.

3 - لزوم اخلاص در عبادت

للّه الدين الخالص

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 11 - 2،3،4

2 - فرمان خداوند به پيامبر ( ص ) ، مبنى بر عبادت و فرمان برى خالصانه او

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدين

واژه {دين} در چند معنا (جزا، عادت، ملت، اسلام، عبادت و طاعت) به كار مى رود (قاموس المحيط); ولى در اين جا _ با توجه به اين كه مخاطبان آيات مورد بحث مشركان هستند و نيز در اين آيه واژه عبادت به كار رفته است _ ممكن است به معناى عبادت و طاعت استعمال شده باشد.

3 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن آن است .

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدين

خداوند به پيامبر(ص) توصيه فرمود كه عبادت را در حال اخلاص انجام دهد. از اين

مطلب مى توان برداشت بالا را به دست آورد.

4 - لزوم عبادت خالصانه خدا

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 14 - 2،3

2 - عبادت خالصانه خدا ، تكليفى الهى برعهده پيامبر ( ص )

قل اللّه أعبد مخلصًا له دينى

3 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن آن است .

قل اللّه أعبد مخلصًا له دينى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 14 - 3،5

3 - خداوند ، فراخوان انسان ها به عبادت خالصانه او

مخلصين له الدين

طبق گفته مفسران، واژه {دين} در اين آيه، به معناى عبادت است. آمدن اين واژه در معناى ياد شده از كاربردهاى رايج در لغت عرب است.

5 - نزول رزق انسان ( باران ) از سوى خداوند ، مقتضى دعا و عبادت به دور از شرك و خالصانه او است .

و ينزّل لكم من السماء رزقًا . .. فادعوا اللّه مخلصين له الدين

با توجه به تفريع جمله {فادعوا اللّه . ..} بر جملات پيشين (ينزّل لكم من السماء رزقاً) برداشت ياد شده به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 65 - 9

9 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن اساسى آن است .

فادعوه مخلصين له الدين

از توصيه خداوند به اين كه عبادت او را با اخلاص انجام دهند، مى توان برداشت ياد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 5 - 6

6 - خداوند

، در تمام اديان آسمانى انسان ها را به بندگى خالصانه و به دور از انحراف ، فرمان داده است .

و ما أُمروا إلاّ ليعبدوا اللّه مخلصين له الدين حنفاء

{حنيف} (مفرد {حنفاء})، به معناى كسى است كه به سوى دين درست و راست، تغيير جهت داده است (مقاييس اللغة).

اخلاص در عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 213 - 4

4 - لزوم داشتن اخلاص كامل در عبادت خدا

فلاتدع مع اللّه إِل_هًا ءاخر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 38 - 5

5 - اخلاص كامل فرشتگان ، در تسبيح و عبادت خداوند

فالذين عند ربّك يسبّحون له بالّيل و النّهار

از اين كه به جاى {يسبّحونه}، عبارت {يسبّحون له} آمده و {لام} براى اختصاص مى باشد، مطلب بالا قابل برداشت است.

ارزش اخلاص در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 38 - 10

10 - اخلاص در تسبيح و عبادت ، امرى شايسته و ارزشمند است .

فالذين عند ربّك يسبّحون له

از آمدن عبارت {يسبّحون له} به جاى {يسبّحونه}، اخلاص فرشتگان فهميده مى شود و از اين كه خداوند اخلاص فرشتگان را به رخ انسان ها مى كشد، مطلب بالا قابل برداشت است.

ارزش تداوم عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 19 - 10

10- استمرار و خستگى ناپذيرى در عبادت خداوند ، امرى پسنديده و ارزشمند

و من عنده لايستكبرون عن عبادته و لايستحسرون

برداشت ياد شده به خاطر اين است كه آيه شريفه، در مقام

توصيف و تمجيد مقربان الهى و تشويق بندگان به عبادت پروردگار است.

ارزش عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 125 - 25

25 - نقش مكان عبادت در ارزش آن

اتخذوا من مقام إبرهيم مصلًّى . .. طهرا بيتى للطائفين و العكفين و الركع السجود

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 127 - 7

7 - ارزش عبادت و اطاعت خدا ، در گرو پذيرفته شدن آن از سوى خداوند است .

و إذ يرفع إبرهيم . .. ربنا تقبل منا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 51 - 5

5 _ عبادت ، پذيرش عملىِ ربوبيّت خداوند است .

انّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 172 - 6

6 _ عبادت وبندگى خداوند ، مقامى والا و مورد ترغيب او

لن يستنكف المسيح ان يكون عبداً للّه و لاالملئكة المقربون

بيان اين حقيقت كه پيامبر عظيم الشأن چون مسيح(ع) و فرشتگانى بلند مرتبه، همواره بندگى خدا را مى كنند و از آن ابايى ندارند، مى تواند به منظور ترغيب انسانها به بندگى خدا و اشاره به بلندى اين مقام باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تحريم - 66 - 5 - 9

9 - اسلام ، ايمان ، فرمانبرى ، توبه ، عبادت ، روزه دارى [ و هجرت ] از ارزش هاى والا و ملاك هاى برترى در ديدگاه وحى

خيرًا منكنّ مسلم_ت . .. س_ئح_ت

برداشت ياد شده، از

آن جا است كه اوصاف پسنديده ياد شده، اختصاص به زنان ندارد; زيرا چنين اوصافى و مشابه آنها، در قرآن براى مردان نيز ياد شده است (مانند سوره احزاب، آيه 35).

ارزش عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 5

5- احسان به پدر و مادر ، داراى اهميت و ارزشى بس مهم ، پس از پرستش خداوند

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا

از اينكه خداوند احسان به پدر و مادر را پس از دعوت به عبادت خالصانه خويش قرار داده است، نكته ياد شده استفاده مى شود.

اركان عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 9 - 4

4 - سجده و قيام ، دو ركن عبادت

أمّن هو ق_نت ءاناء الّيل ساجدًا و قائمًا

اختصاص به ذكر يافتن سجده و قيام از ميان ديگر اجزا و اركان عبادت، برداشت بالا به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 6 - 4

4 - قيام و قرائت ، اساسى ترين اركان عبادت و نماز

هى أشدّ وط_ًا و أقوم قيلاً

اختصاص به ذكر يافتن دو ركن قيام (أشدّ وطئًا) و قرائت (أقوم قيلاً) از ميان اركان پنجگانه نماز، بيانگر مطلب ياد شده است.

استغفار از عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 3 - 2

2_ ضرورت استغفار از گناهان ( پرستش غير خدا و . . . ) از پيام هاى اساسى ، متقن و روشنِ قرآن است .

و أن

استغفروا ربكم

{أن} در جمله فوق تفسيريه است و لذا {استغفروا ربكم} نيز همانند {لاتعبدوا. ..} تفسير {كتاب اُحكمت...} مى باشد.

استقامت در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 112 - 1،2،9

1_ خداوند ، پيامبر ( ص ) را به استقامت و پايدارى بر توحيد و پرستش خدا ، فرمان داد .

فاستقم كما أُمرت

متعلق {استقم} ذكر نشده تا حكايت از عموم داشته باشد; ولى از آن جا كه بحث آيات پيشين درباره توحيد و پرستش خدا بود ، در برداشت فوق از آنها نام برده شد.

2_ مؤمنان همراه پيامبر ( ص ) به استقامت و پايدارى بر توحيد و پرستش خدا موظّف بودند .

فاستقم . .. و من تاب معك

{من تاب} عطف بر ضمير مستتر در {فاستقم} است; يعنى: {وليستقم من تاب معك}.

9_ توجه به داستان پيامبران و سرنوشت اقوام مؤمن و كافر ايشان ، وادار كننده انسان به استقامت وپايدارى بر توحيد و پرستش خدا

فاستقم كما أُمرت

برداشت فوق ، بر اين اساس است كه جمله {فاستقم . ..} بر داستان اقوام گذشته _ كه در آيات پيشين از آن سخن رفته است _ تفريع شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - كافرون - 109 - 3 - 5

5 - پيامبر ( ص ) ، مصمم به پايدارى بر عبادت خداوند

أعبد

فعل هاى {أعبد} در اين آيه و {عبدتم} در آيه بعد، عِدل يكديگر قرار گرفته است. ماضى آوردن فعل، در مورد عبادت مشركان و مضارع آوردن آن درباره عبادت پيامبر(ص)، بيانگر استمرار عبادت آن حضرت است.

جلد - نام سوره - سوره -

آيه - فيش

20 - كافرون - 109 - 5 - 5

5 - پيامبر ( ص ) ، مصمم به پايدارى بر عبادت خداوند

أعبد

برداشت ياد شده، از تقابل {أعبد} و {عبدتم} استفاده شده است.

استمداد از عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 98 - 2

2- توصيه خداوند به پيامبر ( ص ) به استمداد از ياد پروردگار و عبادت و نماز در مشكلات و ناراحتى هاى برخاسته از رسالت خويش و مخالفت هاى دشمنان

و لقد نعلم أنك يضيق صدرك بما يقولون . فسبّح بحمد ربّك و كن من الس_جدين

برداشت فوق از {فاء} در {فسبّح} _ كه براى تفريع اين جمله به آيه قبل است _ استفاده گرديده است; بدين معنا كه توصيه خداوند به تسبيح و تحميد. .. پس از اعلام آگاهى او از دلتنگى و اندوه پيامبر(ص) بيانگر تأثير اين عبادات در رفع اندوه و نگرانى است.

اعتدال در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 110 - 14

14- لزوم رعايت اعتدال و پرهيز از افراط و تفريط ، در نحوه انجام عبادات و نيايشها

و لاتجهر . .. و لاتخافت بها و ابتغ بين ذلك سبيلاً

احتمال دارد كه ذكر نماز و يا دعا به عنوان مظهر و مصداق اصلى عبادات و نيايشها آمده باشد و اين دو و نيز با آواز خواندن و يا با سكوت خواندن خصوصيتى نداشته باشد. بنابراين، از آيه رعايت اعتدال در نحوه انجام عبادتها قابل استفاده است.

اعراض از عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2

- 115 - 9

9 - مسلمانان ، نبايد به بهانه بازداشته شدن از ورود به مساجد ، ذكر و عبادت خدا را ترك كنند .

و من أظلم ممن منع مسجد اللّه . .. للّه المشرق و المغرب

برداشت فوق، مقتضاى ارتباط آيه مورد بحث با آيه قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 62 - 7

7 - روى گردانى از عبادت خداوند و گرويدن به شرك و بت پرستى ، در عين مشاهده آيات و نشانه هاى قدرت و يگانگى خداوند ، عملى شگفت آور و بدون توجيه

خ_لق كلّ شىء لا إل_ه إلاّ هو فأنّى تؤفكون

{أنّى} (اسم استفهام) به معناى كجا و چگونه است و در اين آيه براى تعجب مى باشد و {إفك} (مصدر {تؤفكون}) به معناى {صرف} (برگرداندن) است; يعنى، {فأنّى تصرفون}. به قرينه مقام معناى اين جمله چنين مى شود: پس به كدامين سوى مى رويد و چگونه از حق و توحيد ربوبى برگردانده مى شويد؟

اعراض از عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 3 - 11

11 - روى گردانى از عبادت خداوند و گرويدن به شرك و بت پرستى ، در عين مشاهده نشانه هاى قدرت و يگانگى خداوند ، عملى شگفت آور و بدون توجيه است .

يزيد فى الخلق ما يشاء . .. هل من خلق غير اللّه... لا إل_ه إلاّ هو ... فأنّى تؤفك

{أنّى} اسم استفهام و به معناى كجاو چگونه است و در اين آيه براى تعجب مى باشد. {إفك} (مصدر {تؤفكون}) به معناى {صرف} (برگرداندن) است; يعنى، {فأنّى تصرفون}.

گفتنى است كه به قرينه مقام معناى اين جمله چنين مى شود: پس به كدامين سو برده مى شويد و چگونه از حق و توحيد ربوبى برگردانده مى شويد؟

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - صافات - 37 - 125 - 4

4 - الياس ( ع ) ، قوم خود را به جهت رها كردن پرستش بهترين آفريننده ( خدا ) سرزنش كرد .

و تذرون أحسن الخ_لقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 60 - 2

2 - كفر به خداوند و روى گردانى از عبادت او ، ظلمى بدفرجام

ليعبدون . .. فإنّ للذين ظلموا ذنوبًا ... فويل للذين كفروا من يومهم

برداشت بالا از آن جا است كه در اين آيه و آيه قبل، كفر و ظلم هم سنخ شناخته شده و در قبال {ليعبدون} مطرح گشته است.

اِعلام وقت عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 11 - 3

3- زكريا ( ع ) ، در مدت سكوت سه روزه ، دخول وقت عبادت را در صبح و عصر ، با اشاره به مردم اعلام مى كرد .

فخرج على قومه من المحراب فأوحى إليهم أن سبّحوا بكرة و عشيًّا

احتمال مى رود جمله {فخرج . ..} در باره خروج زكريا(ع) در مدت سه روز باشد. در اين صورت، {بكرة و عشيّاً} ظرف براى فعل هاى {خرج} و {أوحى} خواهد بود و مفاد آيه چنين مى شود: چون زكريا(ع) وظيفه اعلام دخول وقت عبادت را برعهده داشت، در صبح و عصر آن سه روز كه نمى توانست با

مردم سخن بگويد، دستور {سبّحوا} را با اشاره به آنان تفهيم مى كرد.

اقتصاد و عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - بقره - 2 - 277 - 7

7 _ توجّه اسلام به مسائل اقتصادى ، در كنار مسائل عبادى

و اقاموا الصّلوة و اتوا الزّكوة

انگيزه عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 106 - 3

3 _ جلب منفعت و دفع ضرر ، از انگيزه هاى عبادت و پرستش است .

و لاتدع من دون اللّه ما لاينفعك و لايضرك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 42 - 8

8- تأمين نياز ها و دفع بليات ، از انگيزه هاى مهم در پرستش معبود ها است .

ي_أبت لِمَ تعبد ما . .. لايغنى عنك شيئًا

از جمله استدلال هاى ابراهيم(ع) عليه بت پرستى آزر اين بوده كه بت ها نمى توانند نيازى از تو برطرف سازند، پس چرا آنها را مى پرستى؟!. از اين استدلال بر مى آيد كه تأمين نيازها يكى از دلايل عمده پرستش ها است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 3،6

3 - عبادت خدا با انگيزه برخوردارى از رفاه و آسايش دنيوى ، عبادتى بى ارزش و مردود است .

و من الناس من يعبد اللّه على حرف فإن أصابه خير اطمأنّ

{خير} به هرچيزى كه در آن براى انسان منفعت و سود باشد و نيز مايه صلاح و بهبود حال و وضع وى گردد گفته مى شود. بنابراين كلمه {فتنة} كه در آيه فوق در

مقابل {خير} قرار داده شده به معناى هر چيزى است كه براى انسان زيان آور و يا مايه بدى حال و روز وى باشد.

6 - برخوردار شدن از رفاه و آسايش دنيوى ، شرط و انگيزه برخى از انسان ها براى عبادت خداوند

و من الناس من يعبد اللّه على حرف

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 14 - 10

10 - پرستش خدا با انگيزه برخوردار شدن از موهبت ها و نعمت هاى بهشت ، امرى جايز و بلامانع است .

إنّ اللّه يدخل الذين ءامنوا و عملوا الص_لح_ت جنّ_ت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 30 - 3

3 - عبادت و انجام اعمال صالح به منظور دريافت اجر و پاداش از خداوند ، صحيح و مقبول درگاه الهى بوده و با الهى بودن آنها منافات ندارد .

يتلون كت_ب اللّه و أقاموا الصلوة و أنفقوا . .. ليوفّيهم أجورهم

اهتمام ابراهيم(ع) به عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 41 - 2

2- حضرت ابراهيم ( ع ) از خداوند خواستار پيشگام بودنش در پيروى از آيين توحيدى و انجام فريضه هاى الهى شد .

و اجنبنى و بنىّ . .. اجعلنى مقيم الصلوة و من ذرّيتى ... اغفرلى و لولدىّ و للمؤمن

از اينكه حضرت ابراهيم(ع) در دعاهايش، نخست خود را مد نظر داشت و بعد براى ديگران دعا كرد، شايد به اين سبب بود كه خواسته باشد در تكاليف الهى پيشگام باشد.

اهميت اخلاص در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه -

فيش

5 - انعام - 6 - 162 - 5

5 _ اخلاص كامل (انجام همه امور تنها براى خدا)، آيين پيامبر(ص) است.

دينا قيما . .. قل إن صلاتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 163 - 3

3 _ پيامبر(ص) به يگانه پرستى، اخلاص در عبادت و ايمان به يكتايى خدا در ربوبيت مأمور بود.

إن صلاتى . .. لله رب العلمين. لا شريك له و بذلك أمرت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 110 - 12

12- تنها راه رسيدن به رضايت خداوند و پاداش هاى او ، انجام دادن اَعمال صالح و پرستش خالصانه او است .

فمن كان يرجوا لقاء ربّه فليعمل عملاً ص_لحًا و لايشرك بعبادة ربّه أحدًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 14 - 8

8 - عبادت خالصانه ، مهم ترين وظيفه در برابر خداوند ، حتى براى پيامبران است .

إنّنى أنا اللّه لا إل_ه إلاّ أنا فاعبدنى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 14 - 4

4 - لزوم عبادت خالصانه خدا

قل اللّه أعبد مخلصًا له دينى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 14 - 7

7 - لزوم يكتاپرستى و دورى از شرك در عبادت و نيايش ، در عين ناخوشايندى كافران و مشركان از اين عمل

فادعوا اللّه مخلصين له الدين و لو كره الك_فرون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 -

غافر - 40 - 65 - 8

8 - لزوم عبادت خالصانه براى خداوند

مخلصين له الدين

{دين} در لغت به چند معنا مى آيد; يكى از آنها اطاعت است و مقصود از اطاعت _ به قرينه آيه بعد (قل إنّى نهيت أن أعبد الذين تدعون من دون اللّه. ..) _ عبادت مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 51 - 2

2 - لزوم توحيد و اخلاص در عبادت به هنگام روى آوردن به خداوند

ففرّوا إلى اللّه . .. و لاتجعلوا مع اللّه إل_هًا ءاخر

اهميت خضوع در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 219 - 4

4 - سجده و خضوع در برابر خداوند ، مهم ترين ركن نماز و روح عبادت

و تقلّبك فى الس_جدين

از اختصاص به ذكر يافتن موضوع سجده، در ميان مجموعه اركان نماز و مصاديق عبادت، برداشت ياد شده به دست مى آيد.

اهميت صبر در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 65 - 9

9- عبادت و پايدارى بر آن ، توصيه فرشتگان به پيامبر ( ص )

و ما نتنزّل إلاّ بأمر ربّك . .. فاعبده واصطبر لعب_دته

آيه مورد بحث بر حسب ظاهر، در ادامه سخنان فرشتگان با پيامبر(ص) در آيه پيش است.

اهميت عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 21 - 1

1 - پرستش خداوند وظيفه اى ضرورى ، بر دوش همه مردم

يأيها الناس اعبدوا ربكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره -

2 - 115 - 9

9 - مسلمانان ، نبايد به بهانه بازداشته شدن از ورود به مساجد ، ذكر و عبادت خدا را ترك كنند .

و من أظلم ممن منع مسجد اللّه . .. للّه المشرق و المغرب

برداشت فوق، مقتضاى ارتباط آيه مورد بحث با آيه قبل است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 1

1 _ لزوم پرستش خداوند و پرهيز از هر گونه شرك

و اعبدوا اللّه و لا تشركوا به شيئاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 55 - 13

13 _ ارتباط دايمى با خدا و تأمين نياز مستمندان ، نشانه ايمان

الذين ءامنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة

بر اين مبنا كه اقامه نماز، به عنوان شيوه اى از ارتباط با خدا بيان شده باشد و پرداخت زكات، به عنوان مصداقى از رفع نياز مستمندان مطرح باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 91 - 16

16 _ پاسدارى از روابط عاطفى اهل ايمان نسبت به يكديگر و نيز حفظ روابط عبادى آنان با خدا ، ملاك و حكمتى براى جعل احكام دين

انما يريد الشيطن ان يوقع بينكم العدوة . .. و يصدكم عن ذكراللّه و عن الصلوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 35 - 6

6 _ مكان هاى مقدس و مخصوص عبادت را نبايد به سرگرمى ها و امورى لغو و بيهوده آلوده ساخت .

و ما كان صلاتهم عند البيت إلا مكاء و تصدية

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 37 - 3

3- هدف حضرت ابراهيم ( ع ) از اسكان دادن برخى از فرزندانش در جوار خانه خدا ، توفيق يافتن آنان براى عبادت و اقامه نماز بود .

ربّنا إنى أسكنت من ذرّيتى . .. عند بيتك المحرّم ربّنا ليقيموا الصلوة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 31 - 7

7 - تقواپيشگى و عبادت ، همسوى با فطرت انسان ها است .

فأقم وجهك للدين حنيفًا فطرت اللّه الّتى فطرالناس عليها . .. و اتّقوه و أقيموا ال

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - شرح - 94 - 7 - 6

6 - تلاش براى عبادت و دعا ، تكليفى الهى برعهده بهره مندان از نعمت

ألم نشرح . .. و وضعنا... و رفعنا... فإذا فرغت فانصب

خطاب آيه شريفه گرچه متوجّه پيامبر(ص) است; ولى از تفريع {فإذا فرغت. ..} بر نعمت هاى بيان شده در آغاز سوره، مى توان اصلى كلى انتزاع كرد و بر همگان تعميم داد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 4 - 5

5 - مصرف طعام ، بايد به منظور از بين بردن گرسنگى و به دست آوردن توان عبادت باشد .

فليعبدوا . .. الذى أطعمهم من جوع

{من جوع}، بيانگر آن است كه هدف از طعام، زوال گرسنگى است; نه آن كه خوردن، همواره مطلوب باشد. {فليعبدوا} بيانگر هدف بودن عبادت براى طعامى است كه از خداوند به انسان مى رسد.

اهميت عبادت جمعى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 -

شعراء - 26 - 219 - 2

2 - اهميت عبادت خدا و اقامه نماز در ميان جمع و با جماعت

و تقلّبك فى الس_جدين

تعبير {فى الساجدين} مشعر به مطلب ياد شده است.

اهميت عبادت خالصانه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 162 - 4،11

4 _ عبادت خالصانه و انجام همه امور براى خدا، از رهنمودهاى خداوند به پيامبر(ص)

إننى هدينى ربى . .. إن صلاتى و نسكى و محياى و مماتى لله

{محيا و ممات} مى تواند كنايه از همه امور باشد.

11 _ نماز و عبادت خالصانه از بارزترين ويژگيهاى آيين پيامبر(ص)

دينا قيما . .. إن صلاتى و نسكى ... لله رب العلمين

اهميت عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 85 - 9

9 _ ضرورت پرستش خداوند و باور به نبودن معبودى سزاوار پرستش جز او

قال يقوم اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 2 - 1

1_ لزوم پرستش خدا و پرهيز از پرستش غير او

ألاّ تعبدوا إلاّ الله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 52 - 6

6_ استغفار از گناهان ، گرايش به توحيد و پرستش خدا ، مقدمه هايى لازم براى حركت به سوى خداوند و تقرب به درگاه او

و ي_قوم استغفروا ربكم ثم توبوا إليه

برداشت فوق ، با توجه به كلمه {ثم} _ كه جمله {توبوا إليه} را بر {استغفروا ربكم} عطف كرده _ به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه

- فيش

8 - هود - 11 - 123 - 5،6

5_ لزوم پرستش خدا و توكل بر او

فاعبده و توكل عليه

6_ پرستش خداوند و توكل بر او ، از توصيه هاى الهى به پيامبر ( ص )

فاعبده و توكل عليه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 40 - 14

14_ لزوم عبادت خدا و ضرورت پرهيز از پرستش غير او ، فرمان خداوند به انسانهاست .

أمر ألاّتعبدوا إلاّ إياه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 36 - 8

8_ لزوم پرستش خدا و ضرورت پرهيز از شرك در عبادت

قل إنما أُمرت أن أعبد الله و لا أُشرك به

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 37 - 7

7- لزوم هجرت و تحمل دشوارى هاى آن براى عبادت خداى يگانه و اقامه فريضه هاى الهى

ربّنا إنى أسكنت من ذرّيتى بواد غير ذى زرع . .. ليقيموا الصلوة

خداوند داستان حضرت ابراهيم(ع) را به عنوان داستانى قابل يادآورى ذكر كرد (و إذ قال إبراهيم . ..)، و از سويى ديگر آن حضرت تمامى مشكلات سرزمين غيرآباد و بى كشت و زرع را براى حفظ دين خود و فرزندانش تحمل كرد. مجموع اين نكات مى تواند بيانگر برداشت فوق باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 98 - 2،3،6

2- توصيه خداوند به پيامبر ( ص ) به استمداد از ياد پروردگار و عبادت و نماز در مشكلات و ناراحتى هاى برخاسته از رسالت خويش و مخالفت هاى دشمنان

و لقد نعلم أنك

يضيق صدرك بما يقولون . فسبّح بحمد ربّك و كن من الس_جدين

برداشت فوق از {فاء} در {فسبّح} _ كه براى تفريع اين جمله به آيه قبل است _ استفاده گرديده است; بدين معنا كه توصيه خداوند به تسبيح و تحميد. .. پس از اعلام آگاهى او از دلتنگى و اندوه پيامبر(ص) بيانگر تأثير اين عبادات در رفع اندوه و نگرانى است.

3- رهبران الهى و زمامداران جامعه اسلامى ، نيازمند به استمداد از پروردگار با ذكر و نماز و عبادت ، در برابر مشكلات رسالت خويش

و لقد نعلم أنك يضيق صدرك . .. فسبّح بحمد ربّك و كن من الس_جدين

6- لزوم تسبيح و عبادت خداوند در برابر هرگونه سخن ناروا و شرك آميز درباره او

و لقد نعلم . .. بما يقولون . فسبّح بحمد ربّك

تفريع {فسبّح} به آيه قبل مى تواند به معناى اين باشد كه: حال كه آنان سخنان ناروا درباره خدا مى گويند و به تنقيص پروردگار مى پردازند، تو به تسبيح و حمد و عبادت او بپرداز.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 36 - 2

2- عبادت خدا و اجتناب از طاغوت ، دو ركن اساسى تعاليم انبيا

و لقد بعثنا فى كلّ أُمّة رسولاً أن اعبدوا الله و اجتنبوا الط_غوت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 23 - 5

5- احسان به پدر و مادر ، داراى اهميت و ارزشى بس مهم ، پس از پرستش خداوند

و قضى ربّك ألاّتعبدوا إلاّ إيّاه و بالولدين إحس_نًا

از اينكه خداوند احسان به پدر و مادر را پس از دعوت به عبادت

خالصانه خويش قرار داده است، نكته ياد شده استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 36 - 5

5- عبادت و پرستش خداى يكتا لازم است .

فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 22 - 1

1 - عبادت آفريدگار در نظر مؤمن انطاكيه ( حبيب نجار ) ، امرى لازم است و هيچ دليلى بر ترك آن وجود ندارد .

و ما لى لا أعبد الذى فطرنى

{ما} در {مالى} از نوع استفهام انكارى است و جمله {لاأعبد} حال براى ضمير در {لى} است و در حقيقت صدر آيه چنين است: {لا شىء يمنعنى من عبادة الذى خلقنى}; يعنى، هيچ چيز نمى تواند مرا از عبادت آفريدگارم باز دارد}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 66 - 1

1 - توصيه خداوند به همه پيامبران و رسول اكرم ( ص ) ، مبنى بر اختصاص دادن پرستش به او

و لقد أُوحى إليك و إلى الذين من قبلك . .. بل اللّه فاعبد

تقديم مفعول (اللّه) بر فعل (فاعبد)، مفيد اختصاص است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 65 - 6

6 - لزوم دعا و عبادت خداى يكتا

لا ال_ه إلاّ هو فادعوه

مطابق نظر مفسران، {دعاء} در اين آيه _ به قرينه {مخلصين له الدين} _ مى تواند به معناى عبادت باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 56 - 4،9

4 - پرستش خداوند ، مهم ترين موضوع مورد تذكر

پيامبر ( ص ) به خلق

و ذكّر . .. و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ ليعبدون

با توجه به ارتباط اين آيه با آيه قبل، از انحصار هدف خلقت در پرستش خداوند، مطلب بالا استفاده مى شود.

9 - { عن أبى بصير قال : سألت أباعبداللّه ( ع ) عن قوله عزّوجلّ : { و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ ليعبدون } قال خلقهم ليأمرهم بالعبادة ;

ابى بصير مى گويد: از امام صادق(ع) درباره سخن خداى عزّوجلّ: {و ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ ليعبدون} سؤال نمودم، فرمود: خداوند آنان را آفريد تا آنها را به عبادت فرمان دهد}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 3 - 4،7

4 - فراهم آمدن زمينه مناسب از جانب خداوند ، براى كوچ هاى زمستانى و تابستانى قريش ، حجّتى كامل بر لزوم روى آوردن آنان به عبادت خداوند

لإيل_ف قريش . إيل_فهم رحلة الشتاء و الصيف . فليعبدوا

{لام} در {لايلاف} چه متعلق به سوره {فيل} باشد و چه به {فليعبدوا} (در اين آيه) برداشت ياد شده استفاده مى شود.

7 - { كعبه } ، مظهر ربوبيت خداوند و نشانى گويا بر لزوم عبادت او است .

فليعبدوا ربّ ه_ذا البيت

ايجاد زمينه عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 126 - 9

9 - تأمين امنيت و رفاه مردم و ايجاد زمينه هاى عبادت و بندگى ، از وظايف امامان و پيشوايان دينى است .

إنى جاعلك للناس إماماً . .. طهرا بيتى للطائفين ... رب اجعل هذا بلداً ءامناً و ار

بداهت عبادت خدا

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 36 - 6

6- لزوم عبوديت در برابر پروردگار ، وظيفه اى بى نياز از هرگونه استدلال

و إنّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

در كلام عيسى(ع) اين موضوع كه {هركس ربّ باشد، سزاوار پرستش است}، اصلى پذيرفته شده تلقى شده است.

بطلان عبادت غيرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 30 - 8

8 - عبادت غيرخدا ، پوچ و بى اساس است .

ذلك بأنّ اللّه هو الحقّ و أنّ مايدعون من دونه الب_طل

در صورتى كه {ما} در {مايدعون} مصدرى باشد دلالت مى كند كه حالت مصدرى {يدعون}، اسم {أنّ} و خبر آن {الباطل} است. در اين صورت، آيه، دلالت مى كند بر اين كه عبادت و دعوت غيرخدا، باطل است.

بهانه جويى معرضان از عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 4 - 14

14 - تلاش براى ايجاد امنيت ، پيش از تبليغ خداپرستى ، كارى الهى و از بين برنده بهانه مشركان در ترك عبادت است .

فليعبدوا . .. و ءامنهم من خوف

بهترين عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 162 - 3

3 _ نماز بارزترين جلوه پرستش خدا

إن صلاتى و نسكى . .. لله رب العلمين

{نسك} به معناى عبادت است و شامل نماز نيز مى شود. بنابراين تنها نام بردن از نماز در ميان ساير عبادتها بيانگر اهميت ويژه آن است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 -

64 - 7،8

7 _ نماز ، بهترين عبادت در سحرگاهان و ارزشمندترين عمل در شب زنده دارى

و الذين يبيتون لربّهم سجّدًا و قي_مًا

برداشت فوق، از اختصاص به ذكر يافتن نماز از ميان ديگر اعمال عبادى به دست مى آيد.

8 _ نماز ، بهترين و ارزشمندترين عبادت ها و عمل هاى صالح

و الذين يبيتون لربّهم سجّدًا و قي_مًا

بهترين وقت عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - فرقان - 25 - 64 - 9

9 _ سحرگاهان ، بهترين و مناسب ترين وقت براى نماز و عبادت

و الذين يبيتون لربّهم سجّدًا و قي_مًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 9 - 3

3 - شب هنگام ، فرصتى مناسب و شايسته براى عبادت پروردگار

أمّن هو ق_نت ءاناء الّيل

ياد شدن وقت شب براى عبادت، مى تواند گوياى حقيقت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 6 - 1

1 - شب ، بهترين زمان براى برگزارى نماز و انجام دادن عبادت

قم الّيل . .. إنّ ناشئة الّيل ... و أقوم قيلاً

{ناشئة} مشتق از {نَشْأ} (حادث شدن، پديد آمدن) و به معناى حادثه و پديده است (مصباح المنير). اضافه {ناشئة} به {الليل}، مى تواند اضافه بيانيه و يا اضافه ظرفيه باشد. گفتنى است كه آيه ياد شده تعليل براى {قم الليل...} مى باشد; يعنى، شب را به پاخيز چون شب... .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 7 - 1

1 - شب ، فرصتى مناسب براى عبادت و راز و نياز

به درگاه الهى و روز ، زمانى شايسته براى تلاش و رسيدگى به امور زندگى

إنّ لك فى النهار سبحًا طويلاً

{سبح} در معانى متعددى به كار مى رود; از جمله سعى و تلاش براى معاش (قاموس المحيط). جمله {إنّ لك فى النهار}، تعليل ديگرى براى {قم الليل}است; يعنى، چون در روز به خاطر تلاش طولانى براى معاش، فرصت و فراغت براى مناجات و عبادت نيست، شب را براى اين كار اختصاص بده.

بى تأثيرى عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 74 - 1،2

1 - اعتراف مشركان حق ناپذير و ستيزه جو ، به بى فايده بودن كامل عبادت غيرخدا و حاجت خواهى از معبود هاى ادعايى خويش

أين ما كنتم تشركون . من دون اللّه قالوا ضلّوا عنّا بل لم نكن ندعوا من قبل شيئًا

جمله {ضلّوا عنّا} (از نظر ما ناپديد شدند و آنان را گم كرديم) كنايه از بطلان و پوچى آيين شرك و بى اثر بودن معبودهاى ادعايى در عرصه قيامت است. گفتنى است جمله {بل لم نكن ندعوا...} مى تواند به معناى بى اثر بودن حاجت خواهى از معبودها باشد; زيرا چيزى كه بى فايده است مانند اين است كه وجود ندارد. هم چنين مى تواند گوياى انكار عبادت معبودها باشد كه از سرِ ناچارى و اضطراب به آنها متوسل شده باشند. احتمال نخست مؤيد برداشت ياد شده است.

2 - بى اثر بودن عبادت غيرخدا ، براى سعادت انسان در آخرت

قالوا ضلّوا عنّا

بى تأثيرى عبادت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 3

- 23

23 - تقرب آفرين بودن عبادت معبود ها ( بت و . . . ) عقيده اى است دروغين .

و الذين اتّخذوا من دونه أولياء ما نعبدهم إلاّ ليقرّبونا إلى اللّه زلفى . .. إنّ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 43 - 2

2 - مؤمن آل فرعون قومش را از نقش نداشتن معبود هاى ادعايى در سعادت دنيوى و اخروى و نيز بى ثمر بودن عبادت آنها آگاه ساخت .

لاجرم أنّما تدعوننى إليه ليس له دعوة فى الدنيا و لا فى الأخرة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 74 - 1

1 - اعتراف مشركان حق ناپذير و ستيزه جو ، به بى فايده بودن كامل عبادت غيرخدا و حاجت خواهى از معبود هاى ادعايى خويش

أين ما كنتم تشركون . من دون اللّه قالوا ضلّوا عنّا بل لم نكن ندعوا من قبل شيئًا

جمله {ضلّوا عنّا} (از نظر ما ناپديد شدند و آنان را گم كرديم) كنايه از بطلان و پوچى آيين شرك و بى اثر بودن معبودهاى ادعايى در عرصه قيامت است. گفتنى است جمله {بل لم نكن ندعوا...} مى تواند به معناى بى اثر بودن حاجت خواهى از معبودها باشد; زيرا چيزى كه بى فايده است مانند اين است كه وجود ندارد. هم چنين مى تواند گوياى انكار عبادت معبودها باشد كه از سرِ ناچارى و اضطراب به آنها متوسل شده باشند. احتمال نخست مؤيد برداشت ياد شده است.

پاداش عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 30 -

3

3 - عبادت و انجام اعمال صالح به منظور دريافت اجر و پاداش از خداوند ، صحيح و مقبول درگاه الهى بوده و با الهى بودن آنها منافات ندارد .

يتلون كت_ب اللّه و أقاموا الصلوة و أنفقوا . .. ليوفّيهم أجورهم

پاداش عبادت پنهانى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - سجده - 32 - 17 - 3

3 - عبادات نهانى و در دل شب مؤمنان ، داراى پاداش عظيم و نهفته است .

تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربّهم . .. فلاتعلم نفس ما أُخفى لهم

پاداش عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 123 - 12

12_ خداوند ، پرستشگران و بندگان خويش را از پاداش ها بهره مند مى سازد .

فاعبده . .. و ما ربك بغ_فل عما تعملون

از هدفهاى بيان آگاهى خدا به اعمال انسانها ، پس از فرمان به عبادت و پرستش (اعبده) ، تضمين پاداش است.

پوچى عبادت غيرخدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 48 - 8

8- لزوم هجرت از محيطى كه نتوان در آن ، خداى يگانه را عبادت كرد .

و أعتزلكم و ما تدعون . .. و أدعوا ربّى

پوچى عبادت مشركان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 41 - 9

9 - معبود گزينىِ مشركان ، سخت بى بنياد و جاهلانه است .

مثل الذين اتّخذوا من دون اللّه أولياء كمثل العنكبوت اتّخذت بيتًا و إنّ أوهن البي

پوشش در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 -

مريم - 19 - 17 - 6

6- پرهيز از بدن نمايى و اهتمام به مستور داشتن خويش به هنگام عبادت ، خصلتى ارزنده براى بانوان است .

فاتّخذت من دونهم حجابًا فأرسلنا إليها روحنا

حضرت مريم(س) به مكانى مى رود كه از انظار دور باشد و هنگام عبادت با نامحرمان برخوردى نداشته باشد.

تاريخ عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 65 - 8

8 _ انسان از ديرباز برخوردار از روحيه پرستش بود .

يقوم اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره

تبيين آداب عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 128 - 7

7 - تشريح و تبيين طريقه عبادت خدا و چگونگى آداب آن ، از درخواست هاى ابراهيم و اسماعيل ( ع ) از خداوند

و أرنا مناسكنا

مَنسَك (مفرد مناسك) به معناى طريقه عبادت است (لسان العرب). بنابراين {أرنا مناسكنا}; يعنى، خدايا! شيوه عبادت كردنت را به ما ارائه كن.

تبيين كيفيت عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 128 - 7،9،13

7 - تشريح و تبيين طريقه عبادت خدا و چگونگى آداب آن ، از درخواست هاى ابراهيم و اسماعيل ( ع ) از خداوند

و أرنا مناسكنا

مَنسَك (مفرد مناسك) به معناى طريقه عبادت است (لسان العرب). بنابراين {أرنا مناسكنا}; يعنى، خدايا! شيوه عبادت كردنت را به ما ارائه كن.

9 - تشريع احكام دين و بيان چگونگى پرستش ، از شؤون خداوند است .

ربنا . .. أرنا مناسكنا

13 - توفيق براى تسليم شدن در برابر خدا ، تبيين چگونه عبادت كردن او و پذيرش

توبه ، پرتوهايى از رحمت الهى به بندگان است .

ربنا واجعلنا مسلمين . .. و أرنا مناسكنا و تب علينا إنك أنت التواب الرحيم

تحميد در عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 98 - 4

4- قرين و همراه كردن تسبيح پروردگار با حمد و ستايش او ، امرى نيكو و پسنديده در ذكر و عبادت

فسبّح بحمد ربّك

تداوم عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 73 - 16

16- اخلاص در عبادت و استمرار آن ، از مراتب كمال عبوديت و بندگى براى خداوند

و كانوا لنا ع_بدين

ترك عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 26 - 1

1_ لزوم پرستش خدا و پرهيز از عبادت غير او

أن لاتعبدوا إلاّ الله

ترك عبادت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 71 - 2

2 _ نپرستيدن معبودهاى واهى هيچ زيان واقعى در پى ندارد.

أندعوا من دون الله ما لا ينفعنا و لا يضرنا

اين برداشت بر اين اساس است كه جمله شرطيه {إن دعوناهم} پس از {لا ينفعنا}، و {إن تركنا دعوتهم} پس از {لايضرنا} به قرينه صدر آيه منظور شده باشد.

تسبيح در عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 98 - 4

4- قرين و همراه كردن تسبيح پروردگار با حمد و ستايش او ، امرى نيكو و پسنديده در ذكر و عبادت

فسبّح بحمد ربّك

تشويق به عبادت

جلد - نام سوره -

سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 113 - 8

8 _ ترغيب به عبادت و تلاوت آيات الهى ، ( قرآن و . . . ) در هنگام شب به همراه سجده

امّة قائمة يتلون ءايت اللّه ءاناء الّيل و هم يسجدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 172 - 6

6 _ عبادت وبندگى خداوند ، مقامى والا و مورد ترغيب او

لن يستنكف المسيح ان يكون عبداً للّه و لاالملئكة المقربون

بيان اين حقيقت كه پيامبر عظيم الشأن چون مسيح(ع) و فرشتگانى بلند مرتبه، همواره بندگى خدا را مى كنند و از آن ابايى ندارند، مى تواند به منظور ترغيب انسانها به بندگى خدا و اشاره به بلندى اين مقام باشد.

تكذيب عبادت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 74 - 3

3 - مشركان حق ناپذير و ستيزه جو ، از سرِ ناچارى و اضطراب به انكار عبادت كردن معبود هاى ادعايى خويش مى پردازند .

بل لم نكن ندعوا من قبل شيئًا

توصيه به عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 133 - 9

9 - موحدان بايد در آستانه مرگ ، بازماندگان خويش را به توحيد و ملازمت بر عبادت خدا سفارش و وصيت كنند .

إذ حضر يعقوب الموت إذ قال لبنيه ما تعبدون من بعدى

توفيق عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 14،15،22

14 - انسان در پرستش خدا و خلوص در آن ، نيازمند امداد

الهى است .

إياك نعبد و إياك نستعين

متعلق {نستعين} همه وظايفى است كه از سوره حمد مى توان استفاده كرد و از آنها لزوم يكتا پرستى است كه از {إياك نعبد} به دست مى آيد; يعنى: نستعينك على عبادتك و خلوصها.

15 - انسان در عين دارا بودن اختيار در عبادت خدا ، بدون اعانت او بر انجام آن توانا نيست .

إياك نعبد و إياك نستعين

22 _ از امام رضا ( ع ) روايت شده : . . . { إياك نعبد } رغبة و تقرب إلى اللّه تعالى ذكره و إخلاص له بالعمل دون غيره و { إياك نستعين } إستزادة من توفيقه و عبادته و إستدامة لما أنعم اللّه عليه و نصره . . . ;

. .. {إياك نعبد} ابراز رغبت و تقرب جستن عبد به سوى خداى تعالى و اظهار اخلاص در عمل براى اوست و نه غير او و {إياك نستعين} در خواست زياده توفيق خدا و زياده عبادت او و درخواست ادامه نعمتهاى داده شده و يارى خداوند است ...}.

جن و عبادت محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 19 - 6

6 - ازدحام جن در اطراف پيامبر ( ص ) ، براى مشاهده عبادت و نماز آن حضرت

كادوا يكونون عليه لبدًا

برداشت ياد شده، مبتنى بر اين نكته است كه ضماير {كادوا يكونون} به جن بازگردد.

حرمت عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 18 - 5

5 _ پرستش غير خدا ، حرام است .

و يعبدون من دون اللّه

آيه شريفه در مقام نكوهش

مشركان به خاطر پرستش غير خداست و نكوهش خداوند، بيانگر حرمت آن مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 18 - 5

5 - سجده و عبادت براى غير خدا ، شرك و حرام است .

و أنّ المس_جد للّه فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

حضور قلب در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 8

8 - احساس حضور در پيشگاه خداوند از آداب عبادت است .

إياك نعبد

از جمله نكته هاى التفات از غيبت به خطاب در سوره حمد، بيان ادب عبادت و دعاست; يعنى، شايسته است انسان به هنگام پرستش و دعا احساس كند كه در پيشگاه خداوند حاضر است.

حقيقت عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 40 - 3

3 - تنزيه و ستايش پروردگار ، روح نماز و عبادت است . *

و سب_ّح . .. قبل طلوع الشمس و قبل الغروب . و من الّيل فسبّحه

در صورتى كه اين آيه با آيه قبل، نظر به نمازهاى پنجگانه داشته باشد; از به كار رفتن تعبير تسبيح و تحميد به جاى {صلاة}، مى توان مطلب بالا را استفاده كرد.

خدا و عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 15 - 4

4 - بى نيازى خداوند ، از عبادت ، ستايش و حاجت خواهى بندگان

إن تدعوهم لايسمعوا دعاءكم . .. أنتم الفقراء إلى اللّه و اللّه هو الغنىّ

خضوع در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء -

21 - 19 - 6،9

6- مقربان الهى ( فرشتگان ) ، از عبادت خداوند تكبر نمىورزند .

و من عنده لايستكبرون

مقصود از {من عنده} _ طبق نظر مفسران _ فرشتگان است.

9- تأثير دستيابى به مقام قرب الهى ، در خستگى نيافتن از عبادت و پرستش خداوند و تكبر نورزيدن

و من عنده لايستكبرون عن عبادته و لايستحسرون

از اين كه خداوند فرمود {آنها كه پيش ما هستند و مقرب اند، از عبادت خسته نمى شوند و تكبر نمىورزند}، به دست مى آيد كه دسنتيابى به قرب الهى، در خستگى ناپذيرى و تكبرنورزيدن تأثير دارد.

خطر عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 65 - 1

1 - هشدار خداوند به يكايك پيامبران در باره گرايش پيدا كردن به شرك و پرستش غير او

و لقد أُوحى إليك و إلى الذين من قبلك لئن أشركت ليحبطنّ عملك

مفرد آمدن خطاب در {أشركت} و {عملك} _ با آن كه همه پيامبران مخاطب وحى الهى بودند _ مى رساند كه اين وحى به يكايك پيامبران به طور جداگانه و مستقل، ابلاغ شده است.

خير عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 16 - 5

5 - عبادت و تقوا ، داراى خيرى است كه سودش به عبادت كننده و متقى ، بازمى گردد .

اعبدوا اللّه و اتّقوه ذلكم خير لكم

دعوت به عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 51 - 7

7 _ محور دعوت عيسى ( ع ) ، بيان ربوبيّت خدا و هدايت مردم به پرستش

او

انّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 70 - 1

1 _ هود با ابلاغ مأموريت خويش از جانب خداوند ، مردمش را به توحيد ، عبادت خداوند و ترك پرستش معبودان دروغين فراخواند .

أجئتنا لنعبد اللّه وحده و نذر ما كان يعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 39 - 2

2- دعوت به توحيد ، خداپرستى ، احسان به والدين ، اجتناب از پرخاشگرى بر آنان ، دعا براى والدين و پرداخت حقوق خويشاوندان ، تعاليمى حكيمانه و وحى الهى است .

ذلك ممّا أوحى إليك ربّك من الحكمة

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 16 - 1

1 - ابراهيم ( ع ) فرستاده خداوند براى دعوت قوم اش به عبادت خدا و رعايت تقوا بود .

لقد أرسلنا . .. و إبرهيم إذ قال لقومه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 14 - 3

3 - خداوند ، فراخوان انسان ها به عبادت خالصانه او

مخلصين له الدين

طبق گفته مفسران، واژه {دين} در اين آيه، به معناى عبادت است. آمدن اين واژه در معناى ياد شده از كاربردهاى رايج در لغت عرب است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 5 - 2

2 - اديان آسمانى ، از تعاليم انحرافى مبرّا بوده و مردم را تنها به عبادت خداوند ، اخلاص ، اعتدال در دين ، اقامه نماز و پرداخت زكات ، فرمان

داده اند .

و ما تفرّق الذين أُوتوا الكت_ب . .. و ما أُمروا إلاّ ليعبدوا اللّه مخلصين له الد

حصر در {إلاّ ليعبدوا اللّه}، حصر اضافى و در مقايسه با تفرقه اى است كه آيه قبل آن را گريبان گير پيروان اديان آسمانى دانسته بود. بنابراين مفاد آيه اين است كه خداوند، به تفرقه فرمان نداده است; بلكه خواسته او توحيد، اعتدال، نماز و زكات است.

دعوت به عبادت خالصانه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 5 - 8

8 - استوارى و سامان بخشى ، ويژه دينى است كه بدون پيرايه باشد و مردم را به عبادت خالصانه و معتدل ، اقامه نماز و پرداخت زكات فرمان دهد .

و ما أُمروا إلاّ. .. و ذلك دين القيّمه

دعوت به عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 72 - 9،11

9 _ دعوت مسيح ( ع ) از بنى اسرائيل به پرستش خداى يگانه و توحيد ربوبى

و قال المسيح يبنى اسرءيل اعبدو اللّه ربى و ربكم

11 _ دعوت مسيح ( ع ) به پرستش خداى يگانه ، دليل و گواهى روشن بر خدا نبودن او

قالوا إنّ اللّه هو المسيح ابن مريم و قال المسيح يبنى اسرءيل اعبدو

جمله حاليه {و قال المسيح} استدلالى است بر رد پندار الوهيت براى مسيح(ع).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 3 - 1،2

1 - حضرت نوح ( ع ) ، مردم را به عبادت خدا ، تقواى الهى و اطاعت از خود ، فرا مى خواند .

أن اعبدوا

اللّه و اتّقوه و أطيعون

2 - توحيد و خداپرستى ، اولين و مهم ترين دعوت حضرت نوح ( ع )

أن اعبدوا اللّه و اتّقوه و أطيعون

برداشت ياد شده، از تقدم ذكرى {اعبدوا اللّه} به دست مى آيد.

دعوت به عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 65 - 2

2 - هشدار خداوند به پيامبر ( ص ) ، درباره تن دادن به درخواست مشركان مبنى بر عبادت غير او

قل أفغير اللّه تأمرونّى أعبد . .. لئن أشركت ليحبطنّ عملك

از ارتباط اين آيه با آيه قبل _ كه در آن مشركان از پيامبر(ص) خواسته بودند كه غيرخدا را عبادت كند _ برداشت بالا به دست مى آيد.

دلايل عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 2

2 - ربوبيت خدا بر هستى ، رحمانيت و رحيميت او و مالكيتش بر روز قيامت ، دليل شايستگى او براى پرستش

رب العلمين. الرحمن الرحيم. ملك يوم الدين. إياك نعبد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 163 - 4

4 - رحمانيت و رحيميت خدا دليل لزوم پرستش اوست .

و إلهكم إله وحد لا إله إلا هو هو الرحمن الرحيم

توصيف خداوند به {رحمان} و {رحيم} پس از اشاره به لزوم پرستش او، گوياى دليل اين امر بايسته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 61 - 16

16_ خداوند ، به دليل اعطاى توان و استعداد به بشر براى آبادسازى زمين ، شايسته و بايسته پرستش

است .

اعبدوا الله . .. استعمركم فيها

جمله {استعمركم فيها} نيز همانند {هوأنشأكم} دليل براى {اعبدوا الله} مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 25 - 7

7 - تنها خداى آگاه به هر آشكار و نهان سزاوار پرستش است ، نه مظاهر طبيعت ( چون خورشيد ، ماه و . . . ) .

يسجدون للشمس . .. ألاّيسجدوا للّه ... و يعلم ما تخفون و ما تعلنون

عبارت {و يعلم ما تخفون. ..} عطف بر {يخرج} و استدلال ديگرى است بر اين كه تنها خداى يگانه سزاوار پرستش است، نه پديده هايى چون خورشيد، ماه و... .

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - فاطر - 35 - 15 - 11

11 - غنا و بى نيازى مطلق و ستودنى خداوند ، دليل شايستگى او براى عبادت و حاجت خواهى از او

إن تدعوهم لايسمعوا دعاءكم . .. و اللّه هو الغنىّ الحميد

برداشت ياد شده، با توجه به اين نكته است كه اين آيه در رديف آياتى قرار گرفته كه درباره عبادت و حاجت خواهى مشركان از معبودهاى ادعايى خود، بحث مى كنند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 23 - 12

12 - توانايى خداوند رحمان ، دليل شايستگى او براى پرستش

إن يردن الرحم_ن بضرّ لاتغن عنّى شف_عتهم شيئًا و لاينقذون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - كوثر - 108 - 2 - 4

4 - خداوند ، به دليل مدبّر و مالك بودن بر امور انسان ها ، سزاوار پرستش و نماز خالصانه بندگان به

درگاه او است .

فصلّ لربّك

دلايل وجوب عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 4 - 9

9 - امنيت بخشيدن خداوند به قريش و از بين بردن ترس آنان ، عبادت او را بر آنان الزامى ساخت .

فليعبدوا . .. الذى ... و ءامنهم من خوف

رد عبادت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - يوسف - 12 - 40 - 5

5_ خداوند ، هيچ رخصتى براى پرستش معبود هاى اهل شرك نداده است .

ما أنزل الله بها من سلط_ن

برداشت فوق، ناظر به اين مطلب است كه مراد از {سلطاناً}، حجت و دليل نقلى باشد.

رفاه طلبى در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 3

3 - عبادت خدا با انگيزه برخوردارى از رفاه و آسايش دنيوى ، عبادتى بى ارزش و مردود است .

و من الناس من يعبد اللّه على حرف فإن أصابه خير اطمأنّ

{خير} به هرچيزى كه در آن براى انسان منفعت و سود باشد و نيز مايه صلاح و بهبود حال و وضع وى گردد گفته مى شود. بنابراين كلمه {فتنة} كه در آيه فوق در مقابل {خير} قرار داده شده به معناى هر چيزى است كه براى انسان زيان آور و يا مايه بدى حال و روز وى باشد.

روحيه عبادت در مؤمنان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 112 - 1

1 _ مؤمنان راستين ، داراى روحيه توبه ، عبادت و ستايش خدا

التّئبون العبدون الحمدون

ريا در عبادت

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 142 - 11،13

11 _ رياكارى در نماز و عبادت ، از صفات منافقان و نشانه نفاق

و إذا قاموا إلى الصّلوة قاموا كسالى يراءون الناس

13 _ ريا در نماز و عبادت ، خدعه با خداست .

إنّ المنفقين يخدعون اللّه . .. قاموا كسالى يراءون الناس و لايذكرون اللّه

بنابر اينكه {اذا قاموا الى الصلوة . ..} بيانى براى (يخدعون اللّه) باشد.

زمينه اخلاص در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 55 - 23

23 - محيطى آرام و بى اضطراب و جامعه اى امن و خالى از ترس و بيم ناكى ، زمينه ساز روى كرد مردم و توفيق يافتن آنان براى عبادت خالصانه خداى يكتا

و ليبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا يعبدوننى لايشركون بى شيئًا

زمينه ترك عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جمعه - 62 - 9 - 10

10 - جهل و ناآگاهى ، مايه دلخوش شدن انسان به مظاهر زندگى دنيايى و بى توجهى به ذكر خدا و عبادت او و مصالح نهفته در آن

ذلكم خير لكم إن كنتم تعلمون

زمينه ترك عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 66 - 3

3- استبعاد و انكار معاد ، از زمينه هاى گريز از عبادت و اطاعت خداى يگانه

واصطبر لعب_دته . .. و يقول الإنس_ن أءذا ما متّ لسوف أُخرج حيًّا

از جمله وجوهى كه در بيان ارتباط اين آيه با آيات پيشين مى توان ارائه كرد، اين است كه: پس از

فرمان به عبادت و صبر بر آن، گويااين آيه، سؤال مقدرى را مطرح كرده و پاسخ گفته است. سؤال مقدر اين است كهك: عبادت و اطاعت خداوند چه نتيجه اى دارد؟ ما كه پس از مرگ حياتى نداريم تا حالات و اعمال ما در دنيا در آن تفاوتى ايجاد كند! اين آيه و آيات بعد اين سؤال را پاسخ داده و عبادت را ضرورى شمرده است.

زمينه ترك عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 36 - 7

7- توجه به فراگير بودن ربوبيتِ خداوند بر همه آدميان ، زمينه ساز ترك پرستش غير او است .

و إنّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

جمله {إنّ اللّه. ..} تعليل براى فاعبدوه مى باشد، يعنى اعبدوا اللّه لأنّه ربّى و ربّكم.

زمينه توفيق عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 37 - 11

11- مكان ها و موقعيت ها داراى نقش مؤثرى در توفيق يافتن انسان بر عبادت و اقامه نماز است .

أسكنت من ذرّيتى . .. عند بيتك المحرّم ربّنا ليقيموا الصلوة

اسكان فرزندان در جوار خانه خدا براى اقامه نماز مى تواند بيانگر اين حقيقت باشد كه مكانهاى مناسب، چون خانه خدا، در توفيق يافتن انسان براى عبادت مؤثر است.

زمينه عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 9،10

9 - شايسته دانستن خدا براى عبادت و اميد به رحمت هاى او ، از انگيزه هاى پرستش خداست .

الحمد للّه رب العلمين. الرحمن الرحيم ... إياك نعبد

مطرح ساختن عبادت خدا پس از

توصيف او به ربوبيت، رحمانيت، رحيميت و مالكيت روز جزا، بيانگر انگيزه هاى پرستش است; يعنى، چون خدا رب است، شايسته پرستش است و چون مردم به رحمت او نيازمندند، بايد عبادتش كنند وبدان جهت كه از عذاب آخرت مى هراسند، بايد او را بپرستند.

10 - ترس از عذاب هاى اخروى و اميد به پاداش هاى جهان آخرت ، از انگيزه هاى آدمى براى عبادت خدا

ملك يوم الدين. اءيّاك نعبد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 22 - 13

13 _ توجه و باور به خدادادى بودن نعمت ها ، بر انگيزنده انسان ها به پرستش خداوند است .

اعبدوا ربكم الذى . .. أنزل من السماء ماء فأخرج به من الثمرت

از اينكه خداوند براى ايجاد روحيه پرستش در بندگان، آنان را متوجه نعمتهاى الهى مى كند، برداشت فوق بدست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 3

3 _ تحقق احكام و مقررات الهى در خانواده و پرهيز زن و شوهر از ناسازگارى ، زمينه ساز عبادت خداوند *

الرجال قوّامون . .. و ان خفتم ... و اعبدوا اللّه

امر به عبادت و پرستش خداوند پس از بيان احكام خانواده، اشاره به اين دارد كه عبادت خالصانه خداوند در پرتو تنظيم صحيح روابط خانوادگى امكان پذير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 76 - 9

9 _ دفع زيان و جلب منفعت ، انگيزه اى براى پرستش

اتعبدون من دون اللّه ما لايملك لكم ضراً و لانفعاً

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 59 - 15

15 _ تهديد مشركان به كيفر هاى اخروى ، زمينه ساز گرايش آنان به پرستش خداى يگانه و پرهيز از شرك و دوگانه پرستى

إنى أخاف عليكم عذاب يوم عظيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 74 - 5

5 _ توجه دادن مردم به نعمت هاى الهى و سرنوشت پيشينيان ، از روش هاى تبليغى صالح ( ع ) براى گرايش دادن آنان به پرستش خداى يگانه

و اذكروا إذ جعلكم خلفاء . .. فاذكروا ءالاء اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 120 - 3

3 _ توجه و آگاهى به عظمت خداوند ، واداركننده آدمى به پرستش او و اظهار عبوديت به درگاه وى

و ألقى السحرة سجدين

مجهول آوردن فعل {ألقى} حكايت از آن دارد كه ساحران با ديدن معجزه موسى(ع) پى به عظمت خداوند برده و بى اختيار به درگاه او به سجده افتادند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 180 - 6

6 _ باور به خداوندِ دارنده تمام كمالات و منزه از هر نقص و عيب ، واداركننده انسان به ستايش و پرستش اوست .

و للّه الأسماء الحسنى فادعوه بها

حرف {فاء} در {فادعوه} سببيه است و دلالت مى كند كه لزوم پرستش و خواندن خدا به اين سبب است كه او همه كمالات را دارد و از هر عيب منزه است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - توبه - 9 - 112 - 4

4 _ توبه

، همواركننده راه عبادت و عبوديت انسان براى خدا *

التّئبون العبدون

تقديم {التائبون} بر {العابدون} مى تواند اشاره به مطلب فوق داشته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 3 - 22

22 _ توجه به خالقيت ، حاكميت ، ربوبيت و مدبر بودن خدا ، زمينه پيدايش روح بندگى و پرستش

اللّه الذى خلق . .. ثم استوى ... يدبر الأمر ... اللّه ربكم فاعبدوه أفلا تذكرون

از حرف {فاء} در {فاعبدوه} كه فاء تفريعيه است و دلالت مى كند بر اينكه ما بعد فاء، برگرفته از ما قبل مى باشد، برداشت فوق به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 132 - 15

15 - توجه به رازقيت خداوند و مكلف نبودن با تأمين خواروبار ، زمينه سازانجام وظيفه عبادت و نماز و پايدارى بر آن

وأمر أهلك بالصلوة . .. لانس_َلك رزقًا نحن نرزقك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 38 - 9

9 - تأثير قرب به خداوند ، در علاقه و شيفتگى انسان به عبادت او

فالذين عند ربّك يسبّحون له بالّيل و النهار

{عند ربّك} اشعار به قرب دارد. استمرار و تداوم عبادت به فرشتگان مقرب نسبت داده شده است. بنابر اين مى توان چنين استنباط كرد كه درجات عبادت و پرستش _ كه نماد شيفتگى به خداوند است _ به درجات تقرب انسان بستگى دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - احقاف - 46 - 5 - 7

7- نياز هاى گسترده آدمى ، از عوامل و زمينه

هاى گرايش او به پرستش معبود

و من أضلّ مم_ّن يدعوا من دون اللّه من لايستجيب له إلى يوم القي_مة و هم عن دعائهم

تكيه آيه شريفه بر دعا و نيازخواهى هاى انسان و اين كه جز خداوند، كسى قادر به اجابت نيازهاى هميشگى و گسترده انسان نيست، مى رساند كه خداوند از اين اهرم براى سوق دادن انسان ها به توحيد استفاده كرده است; چه اين كه نيازمندى آنان زمينه اى است هموار براى روى آورى به مبدأ توانمند بى نياز.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - نجم - 53 - 62 - 2

2 - گرايش به عبادت و سجده در برابر خداوند ، نتيجه ضرورى ايمان به وحى و قيامت

أزفت الأزفة . .. أفمن ه_ذا الحديث تعجبون ... فاسجدوا للّه و اعبدوا

{فاى تفريع} در آيه شريفه مى رساند كه سجده و عبادت براى خداوند، در پى باور داشتن قيامت و مفاهيم وحى، امرى ضرورى و اجتناب ناپذير است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اعلى - 87 - 15 - 6

6 - ياد نام و اوصاف خداوند ، سوق دهنده انسان به عبادت و نماز است .

و ذكر اسم ربّه فصلّى

زمينه عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 123 - 14

14_ باور و توجه آدمى به آگاهى خداوند از كردارها ، زمينه ساز روى آوردن به پرستش او و سپردن امور خويش به اوست .

فاعبده و توكل عليه و ما ربك بغ_فل عما تعملون

از هدفهاى يادآورى نظارت خدا بر اعمال انسانها ، پس از توصيه به عبادت

و توكل ، ترغيب آنان به پرستش و توكل كردن بر اوست; يعنى ، آن گاه كه آدمى به آگاهى خدا و عدم غفلت او باور كرد ، به توصيه هاى او روى مى آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - رعد - 13 - 30 - 12

12_ باور و توجه به ربوبيت خدا وادار كننده آدمى به پرستش او

هو ربى لا إله إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 36 - 7

7- توجه به فراگير بودن ربوبيتِ خداوند بر همه آدميان ، زمينه ساز ترك پرستش غير او است .

و إنّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

جمله {إنّ اللّه. ..} تعليل براى فاعبدوه مى باشد، يعنى اعبدوا اللّه لأنّه ربّى و ربّكم.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - طه - 20 - 14 - 7

7 - آشنا ساختن مردم با خداوند و وحدانيت او ، پايه و مقدمه دعوت آنان به عبادت خدا است .

إنّنى أنا اللّه لا إل_ه إلاّ أنا فاعبدنى

{فاء} در {فاعبدنى} تفريع بر جمله قبل است كه به معرفى خداوند و وحدانيت او پرداخته بود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 22 - 3،5

3 - خالقيت خدا ، مقتضى عبادت كردن مخلوقات است .

و ما لى لا أعبد الذى فطرنى

برداشت ياد شده از آن جا است كه جمله {فطرنى} در مقام بيان تعليل براى جمله پيشين است.

5 - معاد و بازگشت انسان ها به سوى خدا ، مقتضى عبادت كردن او است .

و ما لى لا أعبد

الذى . .. إليه ترجعون

برداشت ياد شده مبتنى بر اين است كه جمله {إليه ترجعون} بر جمله {فطرنى} عطف باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 27 - 5

5 - خداوند ، به دليل خالقيت و آفرينندگى اش ، شايسته عبادت و پرستش است .

إنّنى براء ممّا تعبدون . إلاّ الذى فطرنى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - طور - 52 - 28 - 6

6 - توجه انسان به نيكى و رحمت گسترده خداوند ، مايه گرايش به پرستش او و التجا به درگاهش

ندعوه إنّه هو البرّ الرحيم

از ارتباط {ندعوه} با {إنّه هو البرّ الرحيم} و بيان تعليلى {إنّه هو. ..}، مطلب بالا استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 4 - 12

12 - امنيت ، فراهم آورنده زمينه مناسب براى عبادت خداوند است .

فليعبدوا . .. و ءامنهم من خوف

زمينه عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 67 - 2

2 - شرك و عبادت غيرخدا ، انديشه اى برخاسته از عدم شناخت درست خدا است .

و ما قدروا اللّه حقّ قدره

زمينه عذاب معرضان از عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - نوح - 71 - 4 - 4

4 - رهاكنندگان عبادت خدا ، تقواى الهى و اطاعت از پيامبران ، در معرض عذاب الهى و مرگ زودرس قرار دارند .

أن اعبدوا اللّه . .. و يؤخّركم إلى أجل مسمًّى

زينت در عبادت

جلد - نام سوره -

سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 31 - 2،10

2 _ جمال و آراستگى ظاهر به هنگام نماز و عبادت، محبوب خداوند است.

خذوا زينتكم عند كل مسجد

برداشت فوق بر اين اساس است كه كلمه {مسجد} اسم زمان و يا اسم مكان، و نه خصوص مساجد رسمى، باشد. در اين صورت مراد از سجده، پرستش خدا و خضوع در برابر اوست كه نماز و پيشانى بر خاك ساييدن مصداق تام و جلوه كامل آن است.

10 _ عن خيثمة قال: كان الحسن بن على(ع) إذا قام إلى الصلوة لبس اجود ثيابه فقيل له: يابن رسول الله لم تلبس اجود ثيابك؟ قال: ان الله تعالى جميل يحب الجمال فاتجمل لربى و هو يقول: { خذوا زينتكم عند كل مسجد} . .. .

از خثيمه نقل شده كه امام مجتبى(ع) به هنگام نماز، بهترين لباس خود را مى پوشيد. پرسيدند چرا بهترين لباس را مى پوشى؟ فرمود: خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد، من براى خدا خود را به زيبايى آراسته مى كنم، زيرا او فرمود: {زينت خود را هنگام هر عبادتى بر گيريد ...}.

سجده در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 9 - 4

4 - سجده و قيام ، دو ركن عبادت

أمّن هو ق_نت ءاناء الّيل ساجدًا و قائمًا

اختصاص به ذكر يافتن سجده و قيام از ميان ديگر اجزا و اركان عبادت، برداشت بالا به دست مى آيد.

سرزنش عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - نمل - 27 - 61 - 7

7 - روى آوردن به پرستش غيرخدا

با وجود دلايل روشن بر يگانگى او در تدبير ، امرى شگفت و شايان توبيخ

أمّن جعل الأرض قرارًا . .. أءل_ه مع اللّه

استفهام در {أءل_ه. ..} دربردارنده توبيخ و سرزنش است.

شرايط عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - نساء - 4 - 36 - 2

2 _ عبادت خداوند بايد خالصانه و دور از هر گونه شائبه شرك باشد .

و اعبدوا اللّه و لا تشركوا به شيئاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 102 - 11

11 _ عبادت خداوند بايد آگاهانه و بر اساس معرفت و شناخت باشد.

ذلكم الله ربكم . .. فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 55 - 24

24 - عبادت خداى يگانه ، بايد خالصانه و منزه از هر گونه شرك باشد .

يعبدوننى لايشركون بى شيئًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 2 - 8

8 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن اساسى آن است .

فاعبد اللّه مخلصًا له الدين

اين كه خداوند به پيامبر(ص) توصيه فرموده كه عبادت را در حال اخلاص انجام دهد، مى توان برداشت ياد شده را به دست آورد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 11 - 3

3 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن آن است .

أُمرت أن أعبد اللّه مخلصًا له الدين

خداوند به پيامبر(ص) توصيه فرمود كه عبادت را در حال اخلاص انجام دهد. از اين مطلب مى توان برداشت بالا را به دست آورد.

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 14 - 3

3 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن آن است .

قل اللّه أعبد مخلصًا له دينى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 65 - 7،9

7 - دعا و عبادت ، تنها شايسته خداوند يكتا و دارنده حيات حقيقى است .

هو الحىّ لا إل_ه إلاّ هو فادعوه

{فا} در {فادعوه} عاطفه بوده و براى ربط ميان سبب و مسبب است; يعنى، به سبب آن كه خدا دارنده حيات حقيقى و يكتا است، پس او را بايد عبادت كرد و از او حاجت خواست.

9 - اخلاص ، شرط پذيرش عبادت و ركن اساسى آن است .

فادعوه مخلصين له الدين

از توصيه خداوند به اين كه عبادت او را با اخلاص انجام دهند، مى توان برداشت ياد شده را به دست آورد.

شرايط قبولى عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 127 - 7

7 - ارزش عبادت و اطاعت خدا ، در گرو پذيرفته شدن آن از سوى خداوند است .

و إذ يرفع إبرهيم . .. ربنا تقبل منا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 14 - 4،6

4 - استجابت دعا و قبولى نيايش انسان به درگاه الهى ، مشروط به عبادت به دور از شرك و خالصانه او است .

فادعوا اللّه مخلصين له الدين

برداشت ياد شده از توصيه خداوند به اخلاص در عبادت _ پس از فراخواندن به دعا و نيايش _ استفاده مى شود.

6 - اخلاص ، شرط پذيرش

عبادت و ركن اساسى آن است .

فادعوا اللّه مخلصين له الدين

شگفتى از عبادت صحابه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 19 - 5،7

5 - عبادت و نماز پيامبر ( ص ) و ياران آن حضرت ، امرى شگفت آور و جذاب براى كافران و مشركان

كادوا يكونون عليه لبدًا

7 - عبادت و نماز پيامبر ( ص ) و ياران آن حضرت ، امرى شگفت آور و جذاب براى جن

كادوا يكونون عليه لبدًا

شگفتى از عبادت محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 19 - 5،7

5 - عبادت و نماز پيامبر ( ص ) و ياران آن حضرت ، امرى شگفت آور و جذاب براى كافران و مشركان

كادوا يكونون عليه لبدًا

7 - عبادت و نماز پيامبر ( ص ) و ياران آن حضرت ، امرى شگفت آور و جذاب براى جن

كادوا يكونون عليه لبدًا

صبر بر عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

3 - آل عمران - 3 - 200 - 25

25 _ صبر بر انجام نماز هاى پنجگانه و صبر در جنگ مسلّحانه با دشمنان و پاسدارى در راه خداوند ، وظيفه مؤمنان

يا ايّها الّذين امنوا اصبروا و صابروا

پيامبر اسلام (ص) درباره { . .. اصبروا و صابروا و رابطوا ... } فرمود: اصبروا على الصلوات الخمس، و صابروا على قتال عدوّكم بالسّيف، و ربطوا فى سبيل اللّه لعلّكم تفلحون.

_______________________________

الدّر المنثور، ج 2، ص 418.

صبر در عبادت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 65 - 5

5- پيامبر

( ص ) ، وظيفه دار پرستش خداوند و صبر و تحمل در راه عبادت او

فاعبده واصطبر لعب_دته

ظلم عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 37 - 13

13_ پرستش غير خدا ، انكار رسالت پيامبران و مخالفت با پيام هاى آنان ظلم است .

و لاتخ_طبنى فى الذين ظلموا

مقصود از {الذين ظلموا} همان مشركان و منكران رسالت نوح هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 113 - 4

4_ شرك و پرستش غير خدا ، ظلم و درپى دارنده آتش دوزخ است .

و لاتركنوا إلى الذين ظلموا فتمسكم النار

از مصداقهاى مورد نظر براى ظلم _ به قرينه آيات پيشين _ شركورزى و پرستش غيرخداست.

ظلم معرضان از عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 59 - 2

2 - كافران و اعراض كنندگان از عبادت خداوند ، ستمكار و ظالم اند .

و ما خلقت . .. إلاّ ليعبدون ... فإنّ للذين ظلموا ذنوبًا

با توجه به ارتباط اين آيه با آيات پيش _ كه در زمينه هدف آفرينش و عبوديت بندگان به درگاه خداوند بود _ مطلب بالا استقاده مى شود.

عبادت آسايش طلبان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 6

6 - برخوردار شدن از رفاه و آسايش دنيوى ، شرط و انگيزه برخى از انسان ها براى عبادت خداوند

و من الناس من يعبد اللّه على حرف

عبادت آسمان ها

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء

- 17 - 44 - 3

3- آسمان ها و زمين و تمامى موجودات در آنها ، همواره در حال عبادت خداوندند .

تسبّح له السموت السبع و الأرض و من فيهنّ

اصل در لغت تسبيح {المرّ السريع فى عبادة الله} است (مفردات راغب).

عبادت آفرينش

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 116 - 10،13،14

10 - آنچه در آسمان ها و زمين است ( هستى ) مطيع خدا و پرستنده اوست .

كل له قنتون

{قنوت} به معناى اطاعت و نيز عبادت است.

13 - عبادت و اطاعت هستى براى خدا ، دليل منزه بودن او از داشتن فرزند است .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل . .. كل له قنتون

14 - رابطه خداوند با هستى ، رابطه { مالك و مملوك } و { عابد و معبود } است نه رابطه پدر و فرزندى .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل له ما فى السموت و الأرض كل له قنتون

عبادت ابراهيم(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 134 - 1

1 - ابراهيم ، اسماعيل ، اسحاق ، يعقوب و فرزندان آنان ، امتى پرستشگر خدا و تسليم در برابر او

تلك أمة قد خلت

مشاراليه {تلك} پيامبران ياد شده در آيه قبل و فرزندانشان است. به كارگيرى {تلك} براى اشاره به مذكر به لحاظ خبر (أمة) مى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 141 - 1

1 - ابراهيم ، اسماعيل ، اسحاق و يعقوب ( ع ) ، امتى پرستشگر خدا و تسليم در برابر

او

تلك أمة قد خلت

مشار اليه {تلك} پيامبران ياد شده در آيه قبل است. به كارگيرى {تلك} براى اشاره به مذكر و لحاظ خبر (أمة) مى باشد.

عبادت اسحاق(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 141 - 1

1 - ابراهيم ، اسماعيل ، اسحاق و يعقوب ( ع ) ، امتى پرستشگر خدا و تسليم در برابر او

تلك أمة قد خلت

مشار اليه {تلك} پيامبران ياد شده در آيه قبل است. به كارگيرى {تلك} براى اشاره به مذكر و لحاظ خبر (أمة) مى باشد.

عبادت اسماعيل(ع)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 141 - 1

1 - ابراهيم ، اسماعيل ، اسحاق و يعقوب ( ع ) ، امتى پرستشگر خدا و تسليم در برابر او

تلك أمة قد خلت

مشار اليه {تلك} پيامبران ياد شده در آيه قبل است. به كارگيرى {تلك} براى اشاره به مذكر و لحاظ خبر (أمة) مى باشد.

عبادت اشراف فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 47 - 6

6 - فرعون و اشراف دربار او ، مورد پرستش بردگان تحت سلطه آنان

و قومهما لنا ع_بدون

برداشت ياد شده، بر اين اساس است كه {عبادة} (مصدر {عابدون})، در جمله فوق، به معناى پرستيدن باشد.

عبادت انبيا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 142 - 6

6 _ خلوت و انزواى انبيا براى مناجات با خدا و عبادت او

و وعدنا موسى ثلثين ليلة

عبادت با لغو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 -

انفال - 8 - 35 - 5

5 _ آميختنِ عبادت و نيايش به امورى لغو و بيهوده ، امرى ناروا و بس نكوهيده

و ما كان صلاتهم عند البيت إلا مكاء و تصدية

عبادت براى بهشت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 14 - 10

10 - پرستش خدا با انگيزه برخوردار شدن از موهبت ها و نعمت هاى بهشت ، امرى جايز و بلامانع است .

إنّ اللّه يدخل الذين ءامنوا و عملوا الص_لح_ت جنّ_ت

عبادت براى منافع دنيوى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 66 - 6

6- جواز عبادت خدا ، براى دستيابى به منافع آن و دفع ضرر ترك عبادت

أفتعبدون من دون اللّه ما لاينفعكم شيئًا و لايضرّكم

ابراهيم(ع) براى اثبات بطلان شرك، بى حاصل بودن عبادت غير خدا را دليل آورد. از بيان اين حقيقت مى توان استفاده كرد كه عبادت هر معبودى، بايد ثمره اى براى آدمى در بر داشته باشد و انسان مى تواند به انگيزه همين ثمره خدا را عبادت كند.

عبادت بى ارزش

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 26 - 8

8 - عبادت هاى آلوده به شرك ، فاقد ارزش در پيشگاه خداوند

أن لاتشرك بى شيئًا

عبادت بى ارزشى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 3

3 - عبادت خدا با انگيزه برخوردارى از رفاه و آسايش دنيوى ، عبادتى بى ارزش و مردود است .

و من الناس من يعبد اللّه على حرف فإن أصابه خير اطمأنّ

{خير}

به هرچيزى كه در آن براى انسان منفعت و سود باشد و نيز مايه صلاح و بهبود حال و وضع وى گردد گفته مى شود. بنابراين كلمه {فتنة} كه در آيه فوق در مقابل {خير} قرار داده شده به معناى هر چيزى است كه براى انسان زيان آور و يا مايه بدى حال و روز وى باشد.

عبادت بى ثمر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 71 - 1

1 _ پرستش معبودهاى واهى، سود واقعى براى آدميان ندارند.

قل أندعوا من دون الله ما لا ينفعنا

عبادت جمعى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 43 - 13،14،15،17،20،21

13 _ مطلوبيّت شركت زنان در عبادت دستجمعى ( نماز جماعت )

و اركعى مع الرّاكعين

14 _ عبادت دستجمعى و نماز جماعت در اديان گذشته

و اركعى مع الرّاكعين

15 _ ارزش عبادت جمعى و تأثير آن در رشد و تعالى انسان

و اركعى مع الرّاكعين

به نظر مى رسد فرمان الهى به مريم مبنى بر عبادت جمعى (نماز جماعت)، در راستاى رشد وى باشد; به قرينه {و انبتها نباتاً حسناً} در آيه سى و هفتم.

17 _ امر خداوند به هماهنگى و وحدت بندگان در پرتو عبادت جمعى *

و اركعى مع الرّاكعين

امر به عبادت جمعى، دال بر مطلوبيّت وحدت و هماهنگى بين بندگان است.

20 _ جواز حضور زن در نماز جماعت همراه مردان

و اركعى مع الرّاكعين

در آيه فوق، به حضرت مريم امر نشده است كه ركوع كن با زنان ركوع كننده ; بلكه فرموده: ركوع كن با ركوع كنندگان. (اعم از زن و مرد).

21 _ تشريع اجتماع مردان

و زنان براى عبادت ، در اديان گذشته

و اركعى مع الرّاكعين

عبادت خالصانه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 79 - 3

3 _ پديدآورنده آسمانها و زمين شايسته ربوبيت و عبادت خالصانه است، نه پديده هاى جهان.

لا أحب الأفلين . .. إنى وجهت وجهى للذى فطر السموت و الأرض

عبادت خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - حمد - 1 - 5 - 1،9،10

1 - تنها خداوند شايسته و بايسته پرستش است .

إياك نعبد

تقديم مفعول (إياك) بر فعل (نعبد) دلالت بر حصر دارد.

9 - شايسته دانستن خدا براى عبادت و اميد به رحمت هاى او ، از انگيزه هاى پرستش خداست .

الحمد للّه رب العلمين. الرحمن الرحيم ... إياك نعبد

مطرح ساختن عبادت خدا پس از توصيف او به ربوبيت، رحمانيت، رحيميت و مالكيت روز جزا، بيانگر انگيزه هاى پرستش است; يعنى، چون خدا رب است، شايسته پرستش است و چون مردم به رحمت او نيازمندند، بايد عبادتش كنند وبدان جهت كه از عذاب آخرت مى هراسند، بايد او را بپرستند.

10 - ترس از عذاب هاى اخروى و اميد به پاداش هاى جهان آخرت ، از انگيزه هاى آدمى براى عبادت خدا

ملك يوم الدين. اءيّاك نعبد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 21 - 1

1 - پرستش خداوند وظيفه اى ضرورى ، بر دوش همه مردم

يأيها الناس اعبدوا ربكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 115 - 6

6 - در هر كجاى زمين ، مى توان روى به

خدا آورد و به عبادت و ياد او پرداخت .

فأينما تولوا فثم وجه اللّه

{أينما} از اسماى شرط و جواب آن محذوف است و جمله {فثم وجه اللّه} جانشين آن مى باشد. جمله با تقدير آن چنين است: {أينما تولوا فلا جناح عليكم لان هناك وجه اللّه}. (اقتباس از الميزان)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 116 - 10،14

10 - آنچه در آسمان ها و زمين است ( هستى ) مطيع خدا و پرستنده اوست .

كل له قنتون

{قنوت} به معناى اطاعت و نيز عبادت است.

14 - رابطه خداوند با هستى ، رابطه { مالك و مملوك } و { عابد و معبود } است نه رابطه پدر و فرزندى .

و قالوا اتخذ اللّه ولداً سبحنه بل له ما فى السموت و الأرض كل له قنتون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 133 - 16

16 - اعتقاد به يكتايى خدا و پرستش او ، مهمترين اصل در اديان الهى و زير بناى ديگر اصول و احكام دين

ما تعبدون من بعدى قالوا نعبد . .. إلهاً وحداً

روشن است كه يعقوب(ع) از ميان تمامى اصول و احكام دين، تنها پرستش خداوند را نجات بخش نمى دانست. بنابراين تنها از پرستش خدا ياد كردن (ماتعبدون) مى تواند حاكى از آن باشد كه: اولا، توحيد عبادى از مهمترين اصلهاست و ثانياً، انسان با پرستش خدا، به ديگر اصول و احكام دين گرايش پيدا كرده بدانها ملتزم خواهد شد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 138 - 3

3

- اهل ايمان ، پرستش كنندگان خداوند هستند .

و نحن له عبدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 152 - 11

11 - { و روى ان رسول اللّه ( ص ) خرج على اصحابه فقال : . . . قال سبحانه : فاذكرونى أذكركم ; يعنى ، اذكرونى بالطاعة و العبادة اذكركم بالنعم و الاحسان و الرحمة و الرضوان ;

از رسول خدا(ص) درباره سخن خداوند كه فرموده {فاذكرونى أذكركم} روايت شده كه يعنى، مرا با اطاعت و عبادت خود ياد كنيد تا شما را با نعمتها و احسان و رحمت و رضوان خود ياد نمايم}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 51 - 6،7،8،9

6 _ پروردگار ، سزاوار پرستش است .

انّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

جمله {ان اللّه ربى . .. }، (ربوبيّت همه جانبه خدا) دليل لزوم پرستش گرفته شده و اين استدلال، مبتنى بر يك اصل كلّى است كه عبارت است از: هر كس ربّ باشد، شايسته پرستش است.

7 _ محور دعوت عيسى ( ع ) ، بيان ربوبيّت خدا و هدايت مردم به پرستش او

انّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه

8 _ صراط مستقيم ، عبادت و پرستش خداوند است .

انّ اللّه ربّى و ربّكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم

9 _ پرستش و عبادت خدا ، راهى است مستقيم به سوى او ( كمال مطلق )

فاعبدوه هذا صراط مستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 117 - 3،4

3 _ خداوند تنها موجود قاهر ، تأثيرناپذير و سزاوار پرستش

ان يدعون

من دونه الا انثاً

4 _ هيچ موجودى _ جز خداوند _ صلاحيت براى خدايى و پرستش ندارد .

ان يدعون من دونه الا انثاً

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 125 - 12

12 _ بهترين دين ، از آن كسى است كه تسليم خدا باشد و بر پايه توجه به حضور خداوند او را پرستش كند .

و من احسن ديناً ممن اسلم وجهه للّه و هو محسن

رسول خدا(ص) در پاسخ سؤال از معناى {احسان} فرمود: ان تعبد اللّه تعالى كانك تراه فان لم تكن تراه فانه يراك.

_______________________________

مجمع البيان، ج 3، ص 178; نورالثقلين، ج 1، ص 553، ح 579.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 153 - 15

15 _ كفر و گوساله پرستى يهود ، على رغم مشاهده بينات و دلايل آشكار بر توحيد و ضرورت خداپرستى

ثم اتخذوا العجل من بعد ما جاءتهم البينت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 3 - 3

3 _ خداوند تنها معبود حقيقى و شايسته پرستش در جهان هستى

و هو اللّه فى السموت و فى الأرض

اگر {فى السماوات}، متعلق به {اللّه} باشد. كمله {اللّه}، به تأويل مشتق رفته و مى تواند مشتق از {إله} به معنى معبود باشد. {حصر} نيز از معرفه بودن مبتدا و خبر استفاده شده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 79 - 3

3 _ پديدآورنده آسمانها و زمين شايسته ربوبيت و عبادت خالصانه است، نه پديده هاى جهان.

لا أحب الأفلين . .. إنى وجهت

وجهى للذى فطر السموت و الأرض

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 60 - 3

3 _ ايمان به يگانگى خداوند و لزوم پرستش او و باور به معاد ، پندارهايى باطل و واهى در ديدگاه اشراف قوم نوح

قال الملأ من قومه إنا لنريك فى ضلل مبين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 140 - 7

7 _ لزوم سپاسگزارى در برابر نعمت هاى خدا با پرستش او

أغير اللّه أبغيكم إلهاً و هو فضلكم على العلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 197 - 8

8 _ تنها خداوند داراى ملاك پرستش و شايسته عبادت است .

و الذين تدعون من دونه لايستطيعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 206 - 3،6

3 _ ياد كردن خدا در دل و جان و لب گشودن به ذكر وى ، عبادت و پرستش اوست .

و اذكر ربك . .. إن الذين عند ربك لايستكبرون عن عبادته

فرمان به ذكر خدا (اذكر ربك) و سپس بيان اين حقيقت كه مقربان درگاه خدا از پرستش او رويگردان نيستند، بيانگر اين است كه ذكر خدا مصداق بارزى از پرستش خداوند و عبادت اوست.

6 _ پرستش خدا ، به زبان آوردن اسما و صفاتى كه حاكى از تنزيه او باشد و نيز سجده كردن به آستان او ، از مصاديق ذكر و ياد خداوند است .

و اذكر ربك . .. إن الذين عند ربك ... و له يسجدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه

- فيش

7 - توبه - 9 - 31 - 5

5 _ همه انسان ها ، مأمور به پرستش و اطاعت بى چون و چراى خداى يگانه و پرهيز از شريك گرفتن غير ، براى اويند .

و ما أمروا إلا ليعبدوا إلها وحداً لا إله إلا هو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 3 - 18

18 _ پرستش خدا ، مقتضاى پذيرش ربوبيت او بر انسان و جهان است .

ذلكم اللّه ربكم فاعبدوه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 50 - 14

14_ خداوند ، تنها حقيقتى كه شايسته و بايسته پرستش است .

اعبدوا الله ما لكم من إل_ه غيره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

8 - هود - 11 - 90 - 4

4_ ايمان به يكتايى خدا ، پرستش او و آمرزش گناهان ( شركورزى ، فساد و بى عدالتى در مبادلات ) مقدمه هايى لازم براى حركت به سوى خدا و تقرب به درگاه اوست .

واستغفروا ربكم ثم توبوا إليه

برداشت فوق، با توجه به حرف {ثم} _ كه جمله {توبوا إليه} را بر {استغفروا ربكم} عطف كرده است _ استفاده مى شود. گفتنى است متعلق استغفار به قرينه آيات پيشين، گناه شركورزى و بى عدالتى در مبادلات اقتصادى و نيز فسادگرى و مخالفت با پيامبران الهى است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - حجر - 15 - 99 - 2،4

2- عبادت پروردگار ، وظيفه بندگان در تمام عمر

و اعبد ربّك حتى يأتيك اليقين

4- توصيه خداوند به پيامبر ( ص ) به عبادت

پروردگار تا نيل به مرتبه يقين

و اعبد ربّك حتى يأتيك اليقين

برداشت فوق بر اين اساس كه واژه {يقين} در همان معناى لغوى و اصطلاحى خود به كار رفته باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 44 - 3

3- آسمان ها و زمين و تمامى موجودات در آنها ، همواره در حال عبادت خداوندند .

تسبّح له السموت السبع و الأرض و من فيهنّ

اصل در لغت تسبيح {المرّ السريع فى عبادة الله} است (مفردات راغب).

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 11 - 14

14- باور به وجود خداوند ، پرستش و تسبيح او ، داراى گذشته اى ديرين در تاريخ بشر است .

قومه . .. أن سبّحوا بكرة و عشيًّا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - انبياء - 21 - 92 - 5

5- ربوبيت خدا نسبت به آدميان ، مستلزم پرستش او است .

أنا ربّكم فاعبدون

برداشت ياد شده از تفريع {اعبدون} به {أنا ربّكم} استفاده مى شود.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 11 - 3

3 - عبادت خدا با انگيزه برخوردارى از رفاه و آسايش دنيوى ، عبادتى بى ارزش و مردود است .

و من الناس من يعبد اللّه على حرف فإن أصابه خير اطمأنّ

{خير} به هرچيزى كه در آن براى انسان منفعت و سود باشد و نيز مايه صلاح و بهبود حال و وضع وى گردد گفته مى شود. بنابراين كلمه {فتنة} كه در آيه فوق در مقابل {خير} قرار داده شده به معناى هر چيزى است

كه براى انسان زيان آور و يا مايه بدى حال و روز وى باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 34 - 9

9 - مراسم قربانى ، عبادت خدا و سپاس گزارى در برابر نعمت هاى او است .

جعلنا منسكًا . .. على ما رزقهم من بهيمة الأنع_م

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - نور - 24 - 55 - 24

24 - عبادت خداى يگانه ، بايد خالصانه و منزه از هر گونه شرك باشد .

يعبدوننى لايشركون بى شيئًا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 70 - 2

2 - معبودى جز ذات پاك خداوند نيست .

لا إل_ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 71 - 7

7 - خدا ، تنها معبود شايسته پرستش

من إل_ه غير اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 72 - 6

6 - خدا ، تنها معبود شايسته پرستش

من إل_ه غير اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 88 - 5

5 - خدا ، تنها معبود شايسته پرستش است .

لا إل_ه إلاّ هو

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - عنكبوت - 29 - 56 - 4

4 - توصيه خداوند ، به مسلمانان مكه براى هجرت از مكه جهت انجام شايسته عبادت خدا

ي_عبادى . .. إنّ أرضى وسعة فإيّ_ى فاعبدون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36

- 61 - 1،2

1 - عبادت خداوند ، توصيه او به فرزندان آدم

ألم أعهد إليكم ي_بنى ءادم . .. و أن اعبدونى

2 - عبادت خداوند و پرهيز از اطاعت شيطان ، صراط مستقيم الهى

أن لاتعبدوا الشيط_ن . .. و أن اعبدونى ه_ذا صرط مستقيم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 64 - 2

2 - عبادت ، تنها شايسته خالق هستى و مدبر و صاحب اختيار جهان است .

قل أفغير اللّه تأمرونّى أعبد

{فا} در {أفغير اللّه} يا براى تفريع اين آيه به آيات پيش است _ كه از خالقيت و تدبير خدا سخن گفته است _ و يا رابطه براى جواب شرط مقدر است كه تقدير آن چنين مى باشد: {إن كان اللّه خالق كلّ شىء فكيف تأمروننى أن أعبد غير اللّه}. در هر صورت پيام آيه شريفه اين است كه با وجود خالق بودن خداوند، عبادت غير او شايسته نيست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 66 - 3

3 - تنها خداوند شايسته پرستش است .

أفغير اللّه تأمرونّى أعبد . .. بل اللّه فاعبد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 60 - 8،9

8 - دعا ، نوعى عبادت است .

ادعونى أستجب لكم إنّ الذين يستكبرون عن عبادتى

برداشت ياد شده از آنجااست كه خداوند مردم را به دعا فراخوانده ولى به جاى آنكه ترك كنندگان دعا را به دوزخ تهديد كند، ترك كنندگان عبادت را تهديد فرمود.

9 - { فى الصحيفة السجّاديّة : و قلت : { ادعونى أستجب لكم إنّ الذين

يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنّم داخرين } فسمّيت دعاءك عبادة و تركه استكباراً و توعّدت على تركه دخول جهنّم داخرين . . . ;

در صحيفه سجاديه آمده است: [خدايا] تو فرمودى مرا بخوانيد تا شما اجابت كنم[و فرمودى] كسانى كه از روى كبر از عبادت من روى برمى گردانند، به زودى با ذلت وارد دوزخ خواهند شد. پس خواندن خودت را عبادت ناميدى و ترك آن را استكبار خواندى و بر ترك آن وعده دخول ذليلانه به جهنم را دادى}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - فصلت - 41 - 38 - 1

1 - استكبار و سرپيچى از عبادت خدا ، بى تأثير در ساحت كبريايى او

فإن استكبروا فالذين عند ربّك يسبّحون له

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - ق - 50 - 41 - 6

6 - صبر بر ناگوارى ها ، عبادت در برابر پروردگار و ايمان به قيامت ، تكليف تمامى مؤمنان

فاصبر . .. و سب_ّح ... و استمع يوم يناد المناد

هر چند واژه هاى {اصبر}، {سبّح} و {استمع} ظاهراً خطاب به پيامبر(ص) است; ولى در حقيقت تكليفى است براى همگان و پيامبر(ص) از آن جهت كه الگوى امت است، به تنهايى مخاطب قرار گرفته است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 18 - 1،3،4

1 - مسجد ها و معبد ها ، بايد تنها به عبادت خداوند اختصاص داشته باشد .

و أنّ المس_جد للّه

{مساجد} (جمع {مسجد}) به معناى محل هايى است كه براى سجده و عبادت خدا، بنا شده است.

3 - هيچ كس جز خداوند ، نبايد

در مساجد و معابد مورد پرستش قرار گيرد .

فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

تفريع جمله {فلاتدعوا. ..} بر {أنّ المساجد للّه}، مى رساند كه نهى از دعا و عبادت غيرخدا، مربوط به مساجد است.

4 - عبادت و سجده ، اختصاص به خدا دارد و تنها او شايسته آن است .

و أنّ المس_جد للّه فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

اختصاص يافتن محل هاى سجده و عبادت به خداوند، بيانگر آن است كه خود سجده و عبادت، به او اختصاص دارد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 3 - 1،3

1 - قريش ، بايد خود را به عبادت خداوند و بندگى نكردن غير او ، ملزم مى ساختند .

فليعبدوا ربّ ه_ذا البيت

3 - مالكيت خداوند بر كعبه و سيطره ربوبيت و تدبير او بر آن ، برهان الزام قريش به عبادت او است .

فليعبدوا ربّ ه_ذا البيت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - قريش - 106 - 4 - 2،16

2 - قريش ، به دليل تأمين تغذيه شان از سوى خداوند ، ملزم به پرستش او بودند .

فليعبدوا . .. الذى أطعمهم من جوع

16 - برخوردارى از غذا و امنيت ، نعمتى است كه سپاس آن ، تنها عبادت خداوند است .

فليعبدوا ربّ ه_ذا البيت . الذى أطعمهم من جوع و ءامنهم من خوف

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - اخلاص - 112 - 1 - 8

8 - خداوند ، تنها معبود شايسته عبادت است .

اللّه أحد

برخى از اهل لغت اصل كلمه {اللّه} را {إل_ه} مى دانند. فعل {اَلَهَ}; يعنى، عبادت كرد، در اين صورت

{إل_ه}، به معناى معبود خواهد بود (مفردات راغب). كلمه {اللّه} با آن كه علم است، مى تواند ناظر به معناى لغوى {إله} نيز باشد. در اين صورت مراد از {وحدت معبود}، اين است كه ساير معبودها، دروغين و پندارى اند و شايسته عبادت نيستند.

عبادت در اديان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 43 - 14،19

14 _ عبادت دستجمعى و نماز جماعت در اديان گذشته

و اركعى مع الرّاكعين

19 _ وجود عبادت كنندگان خدا و نمازگزارانى غير از حضرت مريم ، در عصر آن حضرت

و اركعى مع الرّاكعين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 33 - 14

14 _ خداوند در هيچ آيينى به پرستش معبودى جز خود، فرمان نداده است.

و أن تشركوا بالله ما لم ينزل به سلطنا

عبادت در اول شب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 6 - 7

7 - بخش نخست شب ، زمان مناسب براى عبادت و نماز

إنّ ناشئة الّيل هى أشدّ وط_ًا

يكى از معانى {ناشئة الليل}، ساعات اول شب است (قاموس المحيط).

عبادت در تاريخ

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 59 - 7

7 _ انسان ها از ديرباز برخوردار از روحيه گرايش به معبود و پرستش آن

يقوم اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 73 - 8

8 _ انسان ها از ديرباز برخوردار از روحيه پرستش بودند .

قال يقوم اعبدوا اللّه

جلد - نام

سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 85 - 8

8 _ انسان از گذشته هاى دور تاريخ برخوردار از روحيه پرستش بود .

قال يقوم اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره

عبادت در شب

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 18 - 5

5 - ظهر و عشا ، لحظه هايى مناسب و ممتاز براى عبادت خداوند است .

فسبح_ن اللّه . .. و له الحمد ... و عشيًّا و حين تظهرون

در صورتى كه مراد از {حين تظهرون} همان لحظه هاى خاص عصرگاه و نيم روز باشد، اين برداشت قابل استفاده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 9 - 3

3 - شب هنگام ، فرصتى مناسب و شايسته براى عبادت پروردگار

أمّن هو ق_نت ءاناء الّيل

ياد شدن وقت شب براى عبادت، مى تواند گوياى حقيقت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - مزمل - 73 - 7 - 1

1 - شب ، فرصتى مناسب براى عبادت و راز و نياز به درگاه الهى و روز ، زمانى شايسته براى تلاش و رسيدگى به امور زندگى

إنّ لك فى النهار سبحًا طويلاً

{سبح} در معانى متعددى به كار مى رود; از جمله سعى و تلاش براى معاش (قاموس المحيط). جمله {إنّ لك فى النهار}، تعليل ديگرى براى {قم الليل}است; يعنى، چون در روز به خاطر تلاش طولانى براى معاش، فرصت و فراغت براى مناجات و عبادت نيست، شب را براى اين كار اختصاص بده.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19

- انسان - 76 - 26 - 10

10 - شب هنگام ، وقت مناسب براى عبادت ، تسبيح و ستايش خداوند

و من الّيل فاسجد له و سبّحه ليلاً طويلاً

عبادت در شرق خانه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 16 - 6

6- در آيين مريم ( س ) ، شرقِ خانه و يا معبد ، مكانى مناسب تر براى عبادت بود . *

إذ انتبذت من أهلها مكانًا شرقيًّا

است.

عبادت در شرق عبادتگاه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 16 - 6

6- در آيين مريم ( س ) ، شرقِ خانه و يا معبد ، مكانى مناسب تر براى عبادت بود . *

إذ انتبذت من أهلها مكانًا شرقيًّا

است.

عبادت در صبح

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 11 - 3

3- زكريا ( ع ) ، در مدت سكوت سه روزه ، دخول وقت عبادت را در صبح و عصر ، با اشاره به مردم اعلام مى كرد .

فخرج على قومه من المحراب فأوحى إليهم أن سبّحوا بكرة و عشيًّا

احتمال مى رود جمله {فخرج . ..} در باره خروج زكريا(ع) در مدت سه روز باشد. در اين صورت، {بكرة و عشيّاً} ظرف براى فعل هاى {خرج} و {أوحى} خواهد بود و مفاد آيه چنين مى شود: چون زكريا(ع) وظيفه اعلام دخول وقت عبادت را برعهده داشت، در صبح و عصر آن سه روز كه نمى توانست با مردم سخن بگويد، دستور {سبّحوا} را با اشاره به آنان تفهيم مى كرد.

عبادت در ظهر

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - روم - 30 - 18 - 5

5 - ظهر و عشا ، لحظه هايى مناسب و ممتاز براى عبادت خداوند است .

فسبح_ن اللّه . .. و له الحمد ... و عشيًّا و حين تظهرون

در صورتى كه مراد از {حين تظهرون} همان لحظه هاى خاص عصرگاه و نيم روز باشد، اين برداشت قابل استفاده است.

عبادت در عصر

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 11 - 3

3- زكريا ( ع ) ، در مدت سكوت سه روزه ، دخول وقت عبادت را در صبح و عصر ، با اشاره به مردم اعلام مى كرد .

فخرج على قومه من المحراب فأوحى إليهم أن سبّحوا بكرة و عشيًّا

احتمال مى رود جمله {فخرج . ..} در باره خروج زكريا(ع) در مدت سه روز باشد. در اين صورت، {بكرة و عشيّاً} ظرف براى فعل هاى {خرج} و {أوحى} خواهد بود و مفاد آيه چنين مى شود: چون زكريا(ع) وظيفه اعلام دخول وقت عبادت را برعهده داشت، در صبح و عصر آن سه روز كه نمى توانست با مردم سخن بگويد، دستور {سبّحوا} را با اشاره به آنان تفهيم مى كرد.

عبادت در قيامت

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - قلم - 68 - 42 - 4

4 - ممكن نبودن عبادت و جبران كوتاهى ها و تقصير ها ، در جهان آخرت

و يدعون إلى السجود فلايستطيعون

يادآورى شدّت هولناكى عرصه قيامت و ناتوانى كافران براى سجده و خضوع در برابر پروردگار، مى تواند اشاره به اين حقيقت باشد كه هيچ

كس نمى تواند كوتاهى هاى گذشته خود را، در آخرت جبران كند.

عبادت در كعبه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 125 - 14،18،20

14 - مهيّا كردن و آماده ساختن خانه خدا براى طواف ، عبادت ، ركوع و سجود ، فرمان خدا به ابراهيم و اسماعيل ( ع )

أن طهرا بيتى للطائفين و العكفين و الركع السجود

در برداشت فوق {تطهير} - چنانچه بعضى از مفسران گفته اند - كنايه از مهيّا ساختن و اختصاص دادن، گرفته شده است.

18 - خانه خدا جايگاه طواف ، اعتكاف ، عبادت ، ركوع و سجود ( نماز ) است .

أن طهرا بيتى للطائفين و العكفين و الركع السجود

عكوف مصدر (عاكفين) به معناى ماندن و اقامت كردن در مكانى است و مراد از آن در آيه شريفه - به قرينه طواف، ركوع و سجود - يا مطلق عبادت و پرستش خداست و يا مقصود از آن، اعتكاف - كه عبادتى خاص با شرايطى ويژه از قبيل روزه گرفتن و . .. است - مى باشد.

20 - طواف كنندگان ، عبادت كنندگان و نمازگزاران در خانه خدا ، داراى مقامى ارجمند در پيشگاه خداوند

أن طهرا بيتى للطائفين و العكفين و الركع السجود

از اينكه پيامبرانى بزرگ، همچون ابراهيم و اسماعيل(ع) مأمور به تطهير خانه خدا براى طواف كنندگان و . .. بودند، ارجمندى طواف كنندگان و ... در پيشگاه خدا به دست مى آيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 26 - 2،3

2 - كعبه ، محل عبادت حضرت ابراهيم ( ع )

و إذ بوّأنا

لإبرهيم مكان البيت

{تبوِئة} (مصدر {بوّأنا}) به معناى {مَبائه و مرجع قراردادن است; يعنى، {به خاطر بسپار آن زمانى را كه ما محل كعبه را براى ابراهيم(ع) محل مراجعه قرارداديم}. مراجعه مكرر حضرت ابراهيم (ع) به محل كعبه يا به منظور عبادت خدا بوده است و يا براى ساختن بناى آن، برداشت فوق بر پايه احتمال اول است.

3 - محل كعبه ، محلى تعيين شده از جانب خدا براى عبادت

و إذ بوّأنا لإبرهيم مكان البيت

عبادت در مسجد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - اعراف - 7 - 29 - 5

5 _ اهميت عبادت و نماز در مسجد*

و أقيموا وجوهكم عند كل مسجد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 18 - 1،3،6

1 - مسجد ها و معبد ها ، بايد تنها به عبادت خداوند اختصاص داشته باشد .

و أنّ المس_جد للّه

{مساجد} (جمع {مسجد}) به معناى محل هايى است كه براى سجده و عبادت خدا، بنا شده است.

3 - هيچ كس جز خداوند ، نبايد در مساجد و معابد مورد پرستش قرار گيرد .

فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

تفريع جمله {فلاتدعوا. ..} بر {أنّ المساجد للّه}، مى رساند كه نهى از دعا و عبادت غيرخدا، مربوط به مساجد است.

6 - { عن يونس بن يعقوب قال : سمعت الصادق جعفربن محمد ( ع ) يقول : . . . ملعون ملعون من لم يوقّر المسجدَ ، تدرى يا يونس لِمَ عظَّم اللّه حقَّ المساجد و أنزل ه_ذه الآيه : { و أنّ المساجد للّه فلاتدعوا مع اللّه أحداً } ؟ كانت اليهود و النصارى إذا دخلوا كنائسهم

أشركوا باللّه تعالى ، فأمر اللّه سبحانه نبيَّه أن يوحّدَ اللّهَ فى ها و يَعْبُدَه ;

از يونس بن يعقوب روايت شده كه گويد: از امام صادق(ع) شنيدم كه فرمود: . .. ملعون است، ملعون است، آن كس كه به مساجد احترام نگذارد; اى يونس! مى دانى چرا خداوند حق مساجد را بزرگ دانسته و آيه {و أنّ المساجد للّه فلاتدعوا مع اللّه أحداً} را نازل فرموده است؟ زيرا يهود و نصارا وقتى به معابد خود مى رفتند، به خداى تعالى شرك مىورزيدند. پس خداوند سبحان به پيامبر اسلام(ص) دستور داد كه خدا را در مساجد به وحدانيت بخوانند و عبادت كنند}.

عبادت در معبد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 18 - 3

3 - هيچ كس جز خداوند ، نبايد در مساجد و معابد مورد پرستش قرار گيرد .

فلاتدعوا مع اللّه أحدًا

تفريع جمله {فلاتدعوا. ..} بر {أنّ المساجد للّه}، مى رساند كه نهى از دعا و عبادت غيرخدا، مربوط به مساجد است.

عبادت رو به شرق

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 16 - 7

7- مريم ( س ) ، براى عبادت خويش ، مكانى رو به شرق را برگزيده بود . *

إذ انتبذت من أهلها مكانًا شرقيًّا

{شرقى}; يعنى، به طرف مشرق (لسان العرب).

عبادت زمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - اسراء - 17 - 44 - 3

3- آسمان ها و زمين و تمامى موجودات در آنها ، همواره در حال عبادت خداوندند .

تسبّح له السموت السبع و الأرض و من فيهنّ

اصل در لغت

تسبيح {المرّ السريع فى عبادة الله} است (مفردات راغب).

عبادت زن

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - تحريم - 66 - 5 - 6

6 - تسليم در برابر خداوند ، ايمان به او ، فرمانبرى از او ، توبه ، عبادت و روزه دارى ، از اوصاف زنان شايسته در نگاه وحى

أزوجًا خيرًا منكنّ مسلم_ت مؤمن_ت ق_نت_ت ت_ئب_ت ع_بدت س_ئح_ت

{قنوت} (مصدر {قانتات}) به معناى اطاعت همراه با خضوع است (مفردات راغب). {سياحت} (ماده {سائحات}) به معناى سير در زمين به منظور عبادت است. اهل لغت و مفسران گفته اند: از آن جا كه روزه داران، تمام روز را بدون غذا سپرى مى كنند، به آنان {سائح} مى گويند (برگرفته از لسان العرب).

عبادت شيطان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - نساء - 4 - 118 - 3

3 _ تأكيد شيطان بر واداشتن مردم به بندگى خويش

قال لاتخذن من عبادك نصيباً مفروضاً

بنابر اينكه {عبادك} ناظر به عبوديت تشريعى باشد، مراد شيطان از {لاتخذن . ..} اين است كه: برخى از بندگانى كه تو را اطاعت مى كنند، به اطاعت خويش وادار خواهم ساخت.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - مريم - 19 - 44 - 2،4

2- بت پرستى ، در حقيقت شيطان پرستى است .

ي_أبت لِمَ تعبد ما لايسمع و لايبصر . .. ي_أبت لاتعبد الشيط_ن

آنچه مسلّم و مصرّح است، آن است كه آزر بت بوده است; نه شيطان پرست، ولى حضرت ابراهيم، بت پرستى را به منزله شيطان پرستى دانسته و با تعبير {لاتعبد} از آن ياد كرده است; بنابراين در ديدگاه ابراهيم(ع)،

بت پرستى در حقيقت خضوع و انقياد در برابر شيطان و نوعى پرستش او است.

4- اطاعت از شيطان ، در حقيقت پرستش او است .

لِمَ تعبد ما لايسمع . .. لاتعبد الشيط_ن

عبادت كردن بت ها و عبادت كردن شيطان دو مقوله است، ولى ابراهيم(ع) يكى را به منزله ديگرى دانسته است. وجه اين تنزيل ممكن است تلاش شيطان در برانگيختن آدمى به شرك باشد كه قرآن اطاعت از او را، عبادت خوانده است.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - يس - 36 - 60 - 3

3 - اطاعت از شيطان ، به منزله عبادت او است .

ألم أعهد إليكم ي_بنى ءادم أن لاتعبدوا الشيط_ن

عبادت غير خدا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 51 - 16

16 - پرستش غير خداوند ، ظلم است .

ثم اتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

1 - بقره - 2 - 54 - 3،4

3 - آدمى ، با شرك ورزى و پرستش غير خدا به خود ستم مى كند .

إنكم ظلمتم أنفسكم باتخاذكم العجل

4 - شرك ورزى و پرستش غير خدا ، ضرر و زيانى را متوجه خداوند نخواهد كرد .

إنكم ظلمتم أنفسكم باتخاذكم العجل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

4 - مائده - 5 - 76 - 1،2

1 _ گروهى از مسيحيان ، آلوده به عبادت و پرستش غير خدا

اتعبدون من دون اللّه ما لايملك

با توجه به آيات گذشته، معلوم مى شود كه مخاطبان جمله {اتعبدون} مسيحيان مى باشند.

2 _ مسيحيان ، مورد نكوهش خداوند

به خاطر پرستش غير خدا

قل اتعبدون من دون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 138 - 16

16 _ پرستش آنچه آدمى خود مالك آن است ، نشانه بى خردى اوست .

يعكفون على أصنام لهم . .. قال إنكم قوم تجهلون

از نكاتى كه موسى، بنى اسرائيل را به سبب آن جاهل شمرد، همان است كه از {أصنام لهم} به دست مى آيد ; يعنى اين جاهلانه است كه شما مى بينيد بت پرستان چيزى را عبادت مى كنند كه خود مالك آن هستند و در عين حال تقاضا مى كنيد معبودى مانند معبود آنان داشته باشيد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 105 - 7

7 _ پرستش غير خداوند ، شرك است .

فلا أعبد الذين تعبدون من دون اللّه . .. و لاتكونن من المشركين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

7 - يونس - 10 - 106 - 6،7

6 _ پرستش و نيايش غير خداوند ، شرك است .

و لاتدع من دون اللّه . .. فإن فعلت فإنك إذاً من الظلمين

7 _ كسانى كه غير خداوند را نيايش و عبادت كنند ، ظالم هستند .

و لاتدع من دون اللّه . .. فإنك إذاً من الظلمين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - ابراهيم - 14 - 10 - 25

25- تقليد از نياكان در عبادت غير خدا ، عمل باطلى است كه انبيا به مبارزه با آن برخاستند .

تريدون أن تصدّونا عمّا كان يعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9

- نحل - 16 - 73 - 5

5- پرستش غير خدا ، ايمان به باطل و كفران نعمت هاى الهى است .

أفبالب_طل يؤمنون و بنعمت الله هم يكفرون . و يعبدون من دون الله

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

11 - حج - 22 - 25 - 18

18 - { عن أبى عبداللّه ( ع ) فى قول اللّه عزّوجلّ { و من يرد فيه بإلحاد بظلم } فقال : من عبد فيه غير اللّه عزّوجلّ أو تولّى فيه غير أولياء اللّه فهو ملحد بظلم . . . ;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ {و من يرد فيه بالحاد بظلم} روايت شده است كه فرمود: كسى كه در مكّه، غير از خداى عزّوجلّ را پرستش كند، يا ولايت غير اولياى خدا را بپذيرد، {الحاد به ظلم} كرده است}.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء - 26 - 29 - 5

5 - فرعون ، مورد پرستش مردم سرزمين خويش

لئن اتّخذت إل_هًا غيرى

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - قصص - 28 - 88 - 11

11 - پرستش غيرخدا ، برخلاف فرمان الهى است .

و لاتدع مع اللّه إل_هًا ءاخر. .. له الحكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

15 - سبأ - 34 - 41 - 2

2 - ملائكه ، پرستيده شدن غير خداوند را شايسته نمى دانند .

قالوا سبح_نك

اعلام منزّه بودن خداوند از سوى فرشتگان، در جواب اين سؤال كه {آيا شما مورد پرستش مشركان بوده ايد} مى تواند ناظر به حقيقت ياد شده باشد.

جلد - نام سوره - سوره

- آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 64 - 1

1 - درخواست تهديدآميز و آمرانه مشركان از پيامبراسلام ( ص ) به عبادت معبودهايى جز اللّه

قل أفغير اللّه تأمرونّى أعبد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 65 - 3

3 - شرك و عبادت غيرخدا ، از سوى هركس كه باشد _ حتى پيامبران _ در پيشگاه خداوند ، گناهى نابخشودنى است .

و لقد أُوحى إليك و إلى الذين من قبلك لئن أشركت ليحبطنّ عملك

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - غافر - 40 - 66 - 5

5 - عبادت غير خدا ، گناه و حرام است .

قل إنّى نهيت أن أعبد الذين تدعون من دون اللّه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

20 - بينه - 98 - 5 - 3

3 - امت هاى پيشين ، با وجود برهانِ روشن الهى ، گرفتار عبادت غير خدا شده ، خود را به آن موظف مى پنداشتند .

و ما أُمروا إلاّ ليعبدوا اللّه

تعبير {و ما اُمروا. ..}، تعريض به تفرقه گران است كه نبايد امر خدا را بهانه قرار دهند; زيرا او به شرك فرمان نداده است.

عبادت فرعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

12 - مؤمنون - 23 - 47 - 6

6 - فرعون و اشراف دربار او ، مورد پرستش بردگان تحت سلطه آنان

و قومهما لنا ع_بدون

برداشت ياد شده، بر اين اساس است كه {عبادة} (مصدر {عابدون})، در جمله فوق، به معناى پرستيدن باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

13 - شعراء -

26 - 29 - 5

5 - فرعون ، مورد پرستش مردم سرزمين خويش

لئن اتّخذت إل_هًا غيرى

عبادت قوم عاد

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 70 - 6

6 _ قوم عاد در عين اعتقاد به معبودانى دروغين و ضرورت پرستش آنها ، معتقد به خداوند و پرستشگر او بودند .

أجئتنا لنعبد اللّه وحده و نذر ما كان يعبد ءاباؤنا

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 71 - 8

8 _ قوم هود پرستشگر اسمهايى بى هويت و معبودانى ساخته و پرداخته اوهام خود و نياكانشان

اتجدلوننى فى أسماء سميتموها أنتم و ءاباؤكم

عبادت كافران مكه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - انفال - 8 - 35 - 2،3

2 _ سوت كشيدن و كف زدن در اطراف كعبه به عنوان عبادت و نيايش از سوى كافران مكه ، دليل عدم شايستگى آنان براى ولايت بر مسجدالحرام

إن أولياؤه إلا المتقون . .. مكاء و تصدية

جمله {ما كان صلاتهم . .. } مى تواند بيان مصداقى براى بى تقوايى متوليان كفرپيشه مسجدالحرام باشد و در نتيجه دليلى براى عدم شايستگى آنان براى ولايت بر مسجدالحرام.

3 _ كافران مكه به سبب انجام امورى لغو و بيهوده در پيرامون كعبه به عنوان عبادت و نيايش ، مستحق عذاب الهى بودند .

و ما لهم ألا ليعذبهم اللّه . .. و ما كان صلاتهم عند البيت إلا مكاء و تصدية

برداشت فوق مبتنى بر اين است كه جمله {ما كان صلاته__م . .. } عطف بر {و هم يصدون ... } باشد.

عبادت كامل

جلد -

نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 142 - 5

5 _ عبادت و مناجات چهل شبه ، عبادت و مناجاتى كامل و داراى اثرى خاص است .

و أتممنها بعشر فتم ميقت ربه أربعين ليلة

به كارگيرى واژه {اتمام} در جمله {اتممناها} و نيز استفاده از {تمَّ} (به جاى _ مثلا _ {صار}) در جمله {فتم ميقات ربه}، بيانگر اين است كه عبادت سى شبه عبادتى كامل و تمام نبوده و با سپرى شدن چهل شب، كامل و تمام شده است. تصريح به اينكه پس از اضافه شدن ده به سى مجموع آن چهل شد (فتم ... اربعين) مى تواند اشاره به برداشت فوق باشد.

عبادت كنار قبور صالحان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

10 - كهف - 18 - 21 - 38

38- ساختن مسجد بر اقامت گاه صالحان و مزار آنان ، جايز بوده و عبادت در كنار قبر آنان شايسته است .

لنتّخذنّ عليهم مسجدًا

هرگاه قرآن، از جوامع و اديان پيشين، سخن و عملى را با لحنى نقل كند كه نشانه تمجيد و عنايت خاص خداوند باشد، معلوم مى شود كه قرآن، آن گفته و كردار را صحيح و پسنديده تلقّى كرده است.

عبادت متقين

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 19 - 2

2 - اهل تقوا و احسان ، همراه با تهجد و عبادت ، داراى خدمات اجتماعى و انفاق مالى اند .

كانوا قليلاً من الّيل ما يهجعون . .. و فى أمولهم حقّ للسّائل و المحروم

عبادت محسنان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18

- ذاريات - 51 - 17 - 4،5

4 - محسنان بهشتى ، در بيشتر شب هاى خويش ، اهل تهجد و عبادت اند .

كانوا قليلاً من الّيل ما يهجعون

برداشت ياد شده بدان احتمال است كه عبارت {قليلاً من الليل} به معناى شب هاى اندكى از ايام سال باشد; نه به معناى اندكى از هر شب.

5 - محسنان تقواپيشه ، در بيشتر ساعات شب مشغول عبادت اند .

كانوا قليلاً من الّيل ما يهجعون

برداشت ياد شده بنابراين است كه مراد از {قليلاً من الليل} مربوط به ساعات هر شب باشد; يعنى، اندكى از ساعات هر شب را مى خوابند و بيشتر آن را به عبادت و شب زنده دارى مى پردازند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

18 - ذاريات - 51 - 19 - 2

2 - اهل تقوا و احسان ، همراه با تهجد و عبادت ، داراى خدمات اجتماعى و انفاق مالى اند .

كانوا قليلاً من الّيل ما يهجعون . .. و فى أمولهم حقّ للسّائل و المحروم

عبادت محمد(ص)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 162 - 1

1 _ نماز خواندن پيامبر(ص)، عبادت كردنش و انجام امور زندگانى و مرگش تنها براى خدا بود.

إن صلاتى و نسكى و محياى و مماتى لله

{محيا} و {ممات} مصدر ميمى و به معناى زنده ماندن و مردن است. چون زنده ماندن و مردن در اختيار انسان نيست تا آن را براى خدا قرار دهد، مى توان گفت مقصود از آن چگونه زندگى كردن و چگونه مردن است و يا مراد انجام امور مربوط به زندگى و مرگ است.

جلد

- نام سوره - سوره - آيه - فيش

19 - جن - 72 - 20 - 2

2 - پيامبر ( ص ) ، تنها خدا را مى خواند و به عبادت او مى پرداخت .

إنّما أدعوا ربّى

عبادت مريم(س)

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

2 - آل عمران - 3 - 36 - 17

17 _ پايبندى مادر مريم ( س ) به نذر خويش در گماردن وى براى عبادت خداوند

ربّ انّى نذرت . .. و انّى سمّيتها مريم

از اينكه نام فرزند خويش را مريم (به معنى عابده) گذاشت، برداشت فوق به دست مى آيد.

عبادت مشركان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 71 - 9

9 _ مشركان ، پرستشگر معبودانى اعتبارى و متكى به خدايانى پوچ و واهى

اتجدلوننى فى أسماء سميتموها أنتم و ءاباؤكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

14 - لقمان - 31 - 11 - 8

8 - مشركان ، به دليل عبادت معبودانى عاجز از هرگونه آفرينندگى ، در گمراهى آشكارند .

ماذا خلق الذين من دونه بل الظ_لمون فى ضل_ل مبين

عبادت معبودان باطل

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 71 - 9

9 _ مشركان ، پرستشگر معبودانى اعتبارى و متكى به خدايانى پوچ و واهى

اتجدلوننى فى أسماء سميتموها أنتم و ءاباؤكم

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 195 - 5

5 _ پرستش چيزى ناتوانتر از پرستنده آن ، نابخرى و مايه شگفتى است .

ألهم أرجل يمشون بها . .. أم لهم ءاذان

يسمعون بها

استفهام در جمله {ألهم . .. } به انگيزه تعجب ايراد شده و منشأ تعجب به مناسبت مورد، نابخردى پرستشگران بتهاست.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

9 - نحل - 16 - 73 - 6

6- پرستش عناصر بى تأثير و ناتوان ، نشان كوتاه نظرى و ناآگاهى مشركان است .

و يعبدون من دون الله ما لايملك لهم رزقًا . .. و لايستطيعون

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

16 - زمر - 39 - 45 - 6

6 - مشركان نسبت به ياد كردن خدا به همراه ياد ديگر معبود ها و نيز عبادت مشترك خدا و معبود ها ، حساس نبوده و مخالفت نمىورزيدند .

و إذا ذكر اللّه وحده اشمأزّت . .. و إذا ذكر الذين من دونه إذا هم يستبشرون

از آيه شريفه به روشنى استفاده مى شود كه مشركان نسبت به ياد كردن خدا به تنهايى حساس بوده و از ياد شدن معبودهاى خود بدون ياد شدن خدا خوشحال مى شدند; ولى در اين آيه از واكنش و حساسيت مشركان در صورتى كه نام خدا و معبودها با هم و مشتركاً ياد شوند، سخنى به ميان نيامده است. بنابراين ياد نشدن آن، مى تواند حاكى از مطلب بالا باشد.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 71 - 1

1 _ پرستش معبودهاى واهى، سود واقعى براى آدميان ندارند.

قل أندعوا من دون الله ما لا ينفعنا

عبادت مقربان

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 206 - 1،7

1 _ مقربان درگاه خدا هيچگاه در برابر

او خود را بزرگ نمى شمرند و از پرستش او روگردان نمى شوند .

إن الذين عند ربك لايستكبرون عن عبادته

{استكبار} به معناى خودبزرگ بينى است و چون به حرف {عن} متعدى شده، معناى اعراض و رويگردانى در آن اشراب شده است. يعنى {لايعرضون عن عبادته مستكبرين}.

7 _ لزوم اقتدا به مقربان الهى و الگو قرار دادن آنان در عبادت خالصانه خدا و تنزيه او از هر عيب و نقص

اذكر ربك . .. إن الذين عند ربك لا يستكبرون عن عبادته

عبادت ملائكه

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

6 - اعراف - 7 - 206 - 9

9 _ فرشتگان همواره با تواضع در برابر خدا وى را عبادت مى كنند و او را منزه مى دانند و تنها بر درگاه او سجده مى برند .

إن الذين عند ربك . .. و له يسجدون

بسيارى از مفسران برآنند كه مراد از {الذين عند ربك} فرشتگان هستند.

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

17 - زخرف - 43 - 15 - 7

7 - پرستش مخلوقات خدا ( فرشتگان ) و فرزند او انگاشتن آنان ، اقدامى ناسپاسانه و كفرآميز

و جعلوا له . .. إنّ الإنس_ن لكفور مبين

با توجه به فضاى آيات، مى توان استفاده كرد كه مشركان مكه فرشتگان را فرزند خدا مى دانستند و آنان را مورد پرستش قرار مى دادند. خداوند، پس از ياد كردن نعمت هاى خويش، اين پندار را نمونه بارز ناسپاسى مى شمارد.

عبادت ممنوع

جلد - نام سوره - سوره - آيه - فيش

5 - انعام - 6 - 56 - 3

3 _ پرستش هيچ چيزى، جز خداوند يگانه،