گزيده اي از مناسك حج
سال 1394
مولف : گروه فقه و حقوق پژوهشكده حج و زيارت
ناشر : مشعر
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
ص: 7
ص: 8
ص: 9
ص: 10
ص: 11
ص: 12
ص: 13
ص: 14
ص: 15
بسم الله الرحن الرحيم
شارع مقدس براي حج كه از اركان مهم اسلام و داراي ابعاد مختلف سياسي، عبادي، فردي و اجتماعي است، مانند ديگر آموزه هاي ديني احكام خاصي مقرر كرده است. اين احكام كه از آن به مناسك حج ياد مي شود، داراي گستردگي و دقت زيادي است. تفاوت ديدگاه هاي مراجع عظام تقليد در اين زمينه نيز اهميت يادگيري دقيق مناسك را دو چندان مي كند.
از اين رو، گروه فقه و حقوق پژوهشكده حج و زيارت در راستاي وظايف خود اقدام به تدوين و نشر مناسك حج مطابق با فتاواي امام خميني و حواشي مراجع معظم تقليد نموده است، و هر ساله به جهت
ص: 16
آگاهي از تغييرات فتاواي مراجع عظام مورد تجديد چاپ قرار مي گيرد؛ ولي حجيم بودن مناسك حج از يك سو و لزوم دسترسي سريع و آسان به احكام مبتلابه حج از سوي ديگر، تهيه و تدوين خلاصه اي از مناسك را بيش از پيش ضروري مي نمود. در اين راستا گروه فقه و حقوق بر آن شد تا گزيده مناسك مبتلابه حج را مطابق آخرين ويرايش مناسك محشي حج (ويرايش1394)، با اشاره به شماره مسئله، تحت عنوان «مناسك همراه» تدوين و منتشر نموده و در اختيار روحانيون محترم كاروان هاي حج و عمره و حجاج و زوار بيت الله الحرام قرار دهد. البته در موارد بسيار نادري كه مسئله يا فتوايي در مناسك مطرح نشده بود، به كتب معتبر ديگر با ذكر آدرس مراجعه شده است.
در اين مناسك همراه فتاواي 14 تن از مراجع عظام تقليد، آيات عظام: امام خميني، خويي، گلپايگاني، فاضل لنكراني، تبريزي، بهجت4، سيستاني، شبيري زنجاني، صافي گلپايگاني، مكارم
ص: 17
شيرازي، سبحاني، موسوي اردبيلي، نوري همداني و مقام معظم رهبريدامت بركاتهم ذكر شده است. اميد است اين تلاش مشمول رضايت خداوند متعال قرار گيرد.
اين اثر تحت نظارت حجت الاسلام والمسلمين «منصور مظاهري»، توسط حجج اسلام «رضا عندليبي، مهدي درگاهي و حميد كمالي اردكاني» تدوين شده است. توفيقات همگان را از خداوند متعال خواستاريم.
گروه فقه و حقوق
پژوهشكده حج و زيارت
ص: 18
ص: 19
1. واجب است احرام داخل مسجد شجره (بنابر احتياط در صورت امكان در مسجد قديم؛ آيت الله بهجت) باشد و احرام خارج از آن كفايت نمي كند؛ آيت الله خامنه اي.
2. بنابر احتياط واجب، داخل مسجد شجره احرام صورت گيرد؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، سيستاني و نوري.
ص: 20
3. احرام در محاذي مسجد از طرف چپ يا راست كفايت مي كند، هر چند احرام از داخل مسجد مستحب است؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي، سبحاني و مكارم. (البته بنابر احتياط واجب از پشت مسجد قديم احرام نبندد؛ آيت الله تبريزي).
4. احرام در منطقه ذوالحليفه جايز است؛ آيت الله خويي و آيت الله اردبيلي.
5 . بايد در مسجد _ ولو قسمت جديد _ نيت احرام حج يا عمره را از قلب خود بگذراند، ولي گفتن تلبيه واجب، در كلّ منطقه ذوالحليفه كافي است؛ آيت الله زنجاني.
طبق نظر همه مراجع در صورت امكان بازگشت به آن ميقات يا ميقات ديگر، بايد به ميقات برود.(1)
ص: 21
اما اگر بازگشت به ميقات ممكن نباشد:
الف) هنوز وارد حرم نشده است:
1. از همانجا احرام ببندد؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، فاضل، بهجت، زنجاني، مكارم و نوري.
2. اگر از ميقات ديگري عبور مي كند، از ميقات بعدي محرم شود؛ وگرنه بايد به مقداري كه ممكن است به طرف ميقات برگردد و محرم شود؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي و سبحاني.
3. احتياط واجب اين است كه به مقداري كه ممكن است به طرف ميقات برگردد و محرم شود؛ آيات عظام: تبريزي، خامنه اي، سيستاني و اردبيلي.
ب) وارد حرم شده است:
1. اگر به اعمال مي رسد، بايد از حرم خارج شود و (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله بهجت) به طرف ميقات به مقداري كه ممكن است برود وإلاّ از ادني الحل محرم شود و در صورت عدم تمكن از رفتن به ادني الحلّ در مكه محرم شود؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي و سبحاني.
2. اگر به اعمال مي رسد، بايد از حرم خارج شود
ص: 22
و محرم گردد و الا در داخل حرم محرم شود
(و احتياط واجب آن است كه هر قدر مي تواند به طرف خارج حرم برگردد و از آنجا محرم شود؛ آيت الله اردبيلي)؛ بقيه مرجع.
1. بنابر احتياط واجب جايز نيست، اگر چه ميقات ديگري در پيش باشد؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، تبريزي، مكارم و نوري.
2. نبايد بدون احرام از محاذي گذر كند؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي و سبحاني. (البته اگر به هيچ يك از ميقات ها عبورش نيفتد؛ آيت الله خامنه اي)
3. در صورتي كه ميقات يا محاذي ميقاتي در پيش داشته باشد، بعيد نيست كه گذشتن جايز باشد؛ آيت الله فاضل و آيت الله سيستاني.
4. گذشتن از محاذي دور مانعي ندارد، اما براي ورود به مكه يا حرم بايد احرام ببندد؛ آيت الله زنجاني.
5. عبور از محاذات ميقات غير از محاذي مسجد
ص: 23
شجره بدون احرام، مانعي ندارد مشروط بر آنكه بخواهد به ميقات ديگري برود؛ آيت الله اردبيلي.
6. اهل مدينه مي توانند براي احرام از ذوالحليفه بگذرند و در جحفه محرم شوند؛ آيت الله بهجت.
الف) چنانچه ميقات ديگري در پيش ندارد، طبق نظر همه مراجع بايد جهت احرام به ميقات برگردد.
ب) چنانچه ميقات ديگري در پيش دارد:
1. در صورت امكان بايد به ميقات برگردد؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي، بهجت، خامنه اي، زنجاني، صافي و سبحاني. (مگر آنكه بدون عذر از ذوالحليفه گذشته و به جحفه رسيده كه احرام از آن كافي است و لازم نيست برگردد، هر چند گنهكار است؛ آيت الله سيستاني)
2. بنابر احتياط واجب به ميقات قبلي برگردد؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل و نوري.
3. بنابر احتياط مستحب به ميقات قبلي برگردد؛
ص: 24
آيت الله مكارم و آيت الله اردبيلي.
راهكار اول: در صورت امكان در حال عبور از مسجد محرم شوند؛ يعني از يك در وارد و از در ديگر خارج شوند و در حال حركت تلبيه را بگويند؛ همه مراجع.
راهكار دوم: با نذر در مدينه يا قبل از رسيدن به ميقات محرم شوند؛ همه مراجع.(1)
راهكار سوم: احرام از نزديك يا محاذي مسجد، اگر نتواند تا وقت پاك شدن صبر كند.
1. بنابر احتياط نزديك مسجد محرم شوند و در جحفه يا محاذي آن تجديد احرام كنند؛ امام خميني.
2. در محاذي مسجد محرم شوند و بنابر احتياط در جحفه يا محاذي آن تجديد احرام كنند؛ آيت الله بهجت.
ص: 25
3. بايد از جحفه يا محاذي آن محرم شوند؛ آيت الله خامنه اي.
4. احرام از نزديك مسجد شجره كفايت مي كند؛ بقيه مراجع.
1. احرام با نذر جايز است، مگر آنكه بداند مستلزم ارتكاب حرام مي شود _ مانند استظلال _ كه انعقاد نذر، مورد اشكال است؛ آيت الله سيستاني. بله، اگر بداند براي احرام عمره تمتع نمي تواند به يكي از مواقيت معروفه برود، نذر اشكال ندارد؛ ولي احتياط آن است كه در ادني الحل، تجديد احرام كند؛ آيت الله فاضل.
2. اگر از يكي از مواقيت پنج گانه، يا از نزديكي هاي آن مي گذرند، نمي توانند حتي با نذر از غير مواقيت محرم شوند، و اگر از آنجا نمي گذرند، قبل از حرم هركجا محرم شوند، كافي است و نيازي به نذر نيست؛ آيت الله زنجاني.
3. اگر نذر كند از محلي كه پيش از ميقات است
ص: 26
احرام ببندد، جايز است و بايد از همان جا محرم شود؛ بقيه مراجع.
1. نذر زن، بايد با اذن شوهر باشد؛ آيات عظام: امام خميني،گلپايگاني، صافي و نوري. ولي اجازه در سفر كفايت از اذن در نذر مي كند؛ آيت الله فاضل.
2. اگر شوهر حضور دارد، بايد بنابر احتياط واجب، نذر زن با اجازه او باشد؛ آيت الله خامنه اي.
3. اگر نذر زن، مزاحم حق شوهر نباشد، اجازه لازم نيست؛ بقيه مراجع.
1. محل احرام حج، بنابر احتياط واجب، مكه قديم است؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت و صافي.
2. محل احرام حج، شهر مكه است هرجا باشد... گرچه در محله هاي تازه ساز؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، فاضل، خامنه اي، زنجاني و نوري. ولي در مناطقي كه جزو حرم نيست، احرام بنابر احتياط
ص: 27
واجب (بنابر فتوا؛ آيت الله سيستاني) جايز نيست؛ آيات عظام: مكارم، سبحاني و اردبيلي.
طبق نظر همه مراجع عمره مفرده به نيت خود و نيابت تبرّعي ديگران صحيح است و در اعمال آن بايد نيت همه بشود و لو اجمالاً.
1. لازم نيست، ولي با قصد انجام محرماتي كه عمره يا حج را باطل مي كند، احرام باطل بلكه غير ممكن است؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، فاضل، خامنه اي، سبحاني، اردبيلي و نوري.
2. اگر مكلف قصد داشته باشد در حين احرام عمره مفرده قبل از فارغ شدن از سعي با همسر خود نزديكي كند يا در اين كار ترديد داشته باشد
ص: 28
احرامش باطل است؛ آيت الله سيستاني و آيت الله زنجاني.
3. قصد ترك(1)جميع محرّمات لازم است؛ آيات عظام: گلپايگاني، بهجت، صافي و مكارم.
4. عزم بر ترك محرّمات احرام، از اول تا آخر احرام لازم نيست؛ آيت الله تبريزي.
1. اكتفا به ذكر «لَبَّيْكَ، اللّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ» جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، فاضل، تبريزي، خامنه اي، سيستاني و نوري.
2. بنابر احتياط (بنابر فتوا؛ آيت الله زنجاني) «انّ الحمد والنعمة لك والملك لا شريك لك» به آن ضميمه شود؛ آيات عظام: بهجت، گلپايگاني، سبحاني، صافي، اردبيلي و مكارم.
ص: 29
تلبيه (س1405)
1. احتياط واجب در مراعات است؛ آيت الله نوري.
2. اگر در نزد اهل لسان صحيح باشد اشكال ندارد؛ آيت الله خامنه اي.
3. اشكال ندارد. بقيه مراجع.
الف) در عمره مفرده:
٭ براي كسي كه از بيرون حرم مي آيد:
1. هنگام ورود به حرم تلبيه را قطع كند؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت، خامنه اي، مكارم و سبحاني.
2. بنابر احتياط هنگام ورود به حرم تلبيه را قطع كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، سيستاني و صافي.
3. مستحب است تا ورود به حرم تلبيه را تكرار نمايد؛ آيت الله زنجاني.
٭ براي كسي كه براي احرام از مكه خارج شده است:
1. هنگام مشاهده كعبه تلبيه را قطع كند؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت، خامنه اي، مكارم و سبحاني.
2. بنابر احتياط هنگام مشاهده كعبه (موضع
ص: 30
خانه هاي مكه؛ آيت الله سيستاني) تلبيه را قطع كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني و صافي.
3. تكرار تلبيه تا زماني مستحب است كه به جايي برسد كه بتواند مسجدالحرام را ببيند؛ آيت الله زنجاني.
ب) در عمره تمتع:
1. وقتي خانه هاي مكه پيدا شد، تلبيه را قطع كند؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، فاضل، خامنه اي و مكارم.
2. بنابر احتياط واجب وقتي خانه هاي مكه پيدا شد، تلبيه را قطع كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، بهجت، سيستاني، صافي، اردبيلي و نوري.
3. تكرار تلبيه تا ديدن خانه هاي مكه مستحب است و بعد از آن استحبابي ندارد؛ آيت الله زنجاني (و واجب است قطع كند؛ آيت الله سبحاني).
نكته: مراد از خانه هاي مكه:
1. محدوده مكه زمان پيامبر اكرم9 است؛ آيت الله زنجاني.
2. خانه هاي قديمي مكه است؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت، سيستاني و سبحاني.
3. خانه هايي كه در زمان انجام عمره جزو مكه
ص: 31
باشد، (بنابر احتياط؛ آيت الله اردبيلي) هر چند مكه بزرگ شود؛ بقيه مراجع.
ج) در حج تمتع:
1. تا ظهر روز عرفه مستحب است و بعد از آن مستحب نيست؛ آيت الله زنجاني.
2. بايد تا ظهر روز عرفه بيشتر تلبيه نگويد؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، فاضل، بهجت، خامنه اي، مكارم و سبحاني.
3. بنابر احتياط واجب تا ظهر روز عرفه بيشتر تلبيه نگويد؛ بقيه مراجع.
1. بنابر احتياط، در كمتر از يك ماه، به قصد رجاء به جا آورده شود؛ امام خميني.
2. فاصله معيّن شرط نيست؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، فاضل، بهجت، خامنه اي، سبحاني، اردبيلي و
ص: 32
نوري. (ولي انجام عمره مفرده در ايام تشريق مشروع نيست؛ آيت الله زنجاني).
3. در اعتبار فاصله بين عمره تمتع و عمره مفرده، اشكال است و احتياط نبايد ترك شود؛
آيت الله سيستاني. (البته اگر به نيت يك شخص باشد؛ آيت الله تبريزي).
4. در يك ماه قمري اشكال دارد و به قصد رجاء آورده شود؛ آيت الله مكارم.
5. اگر هر دو را براي خود انجام مي دهد، در عمره مفرده قصد رجاء نمايد؛ آيت الله صافي.
نكته: طبق نظر همه مراجع(1) انجام عمره مفرده بين عمره تمتّع و حج (يا به نحو فتوا و يا به نحو احتياط واجب) جايز نيست.
1. بنابر احتياط در كمتر از يك ماه، به قصد رجا آورده شود؛ امام خميني.
ص: 33
2. فاصله معيني بين دو عمره مفرده شرط نيست؛ آيات عظام: گلپايگاني، بهجت، زنجاني، سبحاني و نوري.
3 . فاصله يك ماه شرط نيست، ولي در هر ماه قمري مي توان تنها يك عمره انجام داد؛ آيات عظام: خويي، فاضل، تبريزي، سيستاني، صافي، مكارم و اردبيلي.
4. بين دو عمره وجود فاصله معين شرط نيست، ولي بنابر احتياط در هر ماه فقط يك عمره براي خود مي تواند به جا آورد. و اگر دو عمره براي افراد ديگر انجام دهد يا يك عمره براي خود و يك عمره هم براي ديگري، فاصله مذكور شرط نيست؛ آيت الله خامنه اي.
اگر احرام در آخر يك ماه و اعمال در ماه بعدي انجام شود، ملاك فاصله با احرام بعدي كدام است؟
1. ملاك ماهي است كه در آن محرم شده است؛ آيات عظام: گلپايگاني، تبريزي، سيستاني، صافي و سبحاني.
2. ملاك ماهي است كه در آن عمره را انجام داده است؛ آيات عظام: خويي، فاضل و مكارم.
3. در خصوص ماه رجب بنابر احتياط ملاك
ص: 34
ماهي است كه در آن محرم شده است؛ و در بقيه ماه ها ملاك، ماه انجام اعمال است؛ آيت الله خامنه اي.
4. اگر از احرام عمره مفرده سي روز نگذشته، لازم نيست احرام ببندد؛ آيت الله زنجاني.
1. اگر به جده مي روند، تا سي روز فاصله نشده لازم نيست محرم شوند، ولي اگر به مدينه مي روند و از آنجا به مكه برمي گردند، بايد در مسجد شجره محرم شوند براي عمره مفرده ديگر و اگر با عمره مفرده اول يك ماه فاصله نشده، عمره دوم را رجاءً بجا آورند؛ امام خميني.
2. اگر سي روز از احرام قبلي آنان نگذشته باشد، تجديد احرام لازم نيست؛ آيت الله زنجاني.
3. اگر از احرام قبلي سي روز گذشته، بايد محرم شود و اگر فاصله كمتر از سي روز بوده و در غير آن ماهي است كه احرام بسته، احتياط واجب آن است كه محرم شود؛ آيت الله گلپايگاني.
ص: 35
4. اگر در همان ماه قمري كه محرم شده وارد شود، تجديد احرام لازم نيست؛ بقيه مراجع.
1 . اگر در همان ماه هلالي كه براي عمره تمتع احرام بسته برگردد، نياز به احرام جديد نيست و اگر در ماه ديگر برگردد، بايد بار ديگر محرم به عمره تمتع بشود؛ آيات عظام: فاضل، تبريزي، خامنه اي، مكارم و سبحاني.
2. چنانچه بدون عذر از مكه خارج شده عمره تمتعش باطل مي شود و در مورد گذشتن از ميقات، چنانچه از احرام قبلي او سي روز نگذشته، مي تواند بدون احرام از ميقات بگذرد؛ آيت الله زنجاني.
3. اگر در همان ماه برگردد احرام لازم نيست و اگر در ماهِ بعد باشد، پس اگر دوباره نخواهد خارج شود تا زمان حج بايد به قصد عمره تمتع محرم شود و اگر دوباره قصد خروج و بازگشت در ماه بعد دارد، بايد به قصد عمره مفرده محرم شود؛
ص: 36
آيت الله سيستاني.
4 . اگر در همان ماهي كه محرم به عمره تمتع شده و عمره را انجام داده، از مكه بيرون رفته و در همان ماه برگشته، احرام لازم نيست و اگر يك ماه فاصله شده، بايد مجدّداً جهت عمره تمتع محرم شود و عمره اوّلي مفرده مي شود، و اگر يك ماه فاصله نشده ولي در غير ماهي كه محرم به عمره تمتع شده بوده دوباره به مكه وارد مي شود، احتياطاً جهت عمره تمتع دوباره محرم شود؛ آيت الله صافي.
5. احتياط واجب آن است كه از ميقات بدون احرام بگذرد و براي دخول مكه احرام ببندد و براي حج خود نيز از مكه محرم شود و هر دو احرام را به قصد قربت مطلقه انجام دهد؛ آيت الله نوري.
1. جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، مكارم و نوري. (مشروط به اينكه از عنوان ازار و رداء
ص: 37
خارج نشود؛ آيت الله خامنه اي).
2. اگر به صورت يقه پيراهن در بيايد، جايز نيست؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
3. بنابر احتياط واجب جايز نيست؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت، سيستاني، سبحاني و اردبيلي.
4. از اموري همچون گره زدن و بستن لبه هاي جامه احرام مردان با هر وسيله تا لزوم نداشته باشد اجتناب شود؛ آيت الله زنجاني.
توجه: طبق نظر مراجع عظام گره زدن لنگ به گردن، بنا بر فتوا يا احتياط، جايز نيست.
1. جايز است؛ آيات عظام: فاضل، تبريزي، خامنه اي، سيستاني و اردبيلي.
2. بنابر احتياط جايز نيست؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، بهجت، مكارم و نوري.
3. جايز نيست، مگر در صورت لزوم؛ آيت الله زنجاني.
4. استفاده از هميان و كمربندي كه براي حفظ پول به كمر مي بندند جايز است؛ آيت الله گلپايگاني و
ص: 38
آيت الله صافي.
5. در صورتي كه كمربند پهن نباشد و پوشش حساب نشود، اشكال ندارد؛ آيت الله سبحاني.
1. بنابر احتياط جايز نيست؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت و نوري.
2. اگر تمام روي پا پوشيده نشود (و لباس هم صدق نكند؛ آيت الله خامنه اي) جايز است؛ بقيه مراجع.
1. اشكال ندارد؛ آيات عظام: فاضل، تبريزي، خامنه اي، زنجاني، سيستاني و مكارم.
2. اگر لباس صدق نكند اشكال ندارد؛ آيت الله خامنه اي.
3. بنابر احتياط از ساعتي كه بند دوخته دارد اجتناب كند؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، گلپايگاني، بهجت، صافي، سبحاني، اردبيلي و نوري.
ص: 39
1. جايز نيست، مگر در حال ضرورت و در صورت علم و عمد كفاره دارد، هر چند لزوم كفاره در شب هاي غير باراني و بين الطلوعين بنابر احتياط است؛ آيت الله زنجاني.
2. تنها در صورت باران (و يا باد شديد؛ آيت الله سبحاني) جايز نيست؛ آيت الله مكارم.
3. بنابر احتياط واجب (در شب باراني؛ آيت الله سيستاني _ در شب هاي باراني و سرد به خاطر تحفظ از سرما؛ آيت الله خامنه اي) جايز نيست؛ آيت الله تبريزي.
4. چنانچه موجب تحفظ از باران، گرما و سرما (و باد و مانند آن؛ آيت الله خويي) نباشد جايز است؛ آيت الله اردبيلي.
5. جايز است؛ بقيه مراجع.
1. مانعي ندارد؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، فاضل، مكارم، صافي و نوري.
ص: 40
2. بنابر احتياط واجب جايز نيست؛ آيات عظام: تبريزي، بهجت، خامنه اي، سيستاني و اردبيلي.
3. بنابر احتياط واجب تا دخول مكه متيقن سابق استظلال نكند؛ آيت الله خويي.
4. تنها در صورت مشقت شديد يا اختياري نبودن آن براي محرم جايز است؛ آيت الله زنجاني.
5. استظلال در روز جايز نيست و در شب هم در صورت باد شديد يا باران جايز نيست؛ آيت الله سبحاني.
كفاره استظلال يك گوسفند است؛ بنابر فتواي همه مراجع مگر امام خميني كه بنابر احتياط واجب است.
1 . جايز نيست؛ آيت الله زنجاني.
2 . احتياط واجب در ترك استظلال است؛ آيات عظام: تبريزي، بهجت، خامنه اي، سيستاني، سبحاني و اردبيلي.
3 . جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني،
ص: 41
فاضل، صافي، مكارم و نوري.
4. بنابر احتياط در قسمت جديد شهر مكه ترك استظلال كند؛ آيت الله خويي.
1. نبايد به مرد و حتي شوهر خود نشان دهد، ولي جلوگيري از ديده شدن آنها توسط شوهر لازم نيست؛ آيت الله سبحاني.
2. بنابر احتياط مستحب براي شوهر و ديگر محارم ظاهر نسازد؛ آيت الله سيستاني.
3. نبايد به مرد و حتي شوهر خود نشان دهد؛ بقيه مراجع.
(م 429ومناسك چ1429ق، م512)
1. جايز است؛ آيت الله خامنه اي و آيت الله مكارم.
2. بنابر احتياط واجب مطلقاً جايز نيست؛ آيت الله سيستاني.
3. در حال ضرورت مانعي ندارد، ولي به
ص: 42
هر حال كفاره دارد؛ آيت الله صافي.
4. در حال ضرورت مانعي ندارد و كفاره هم ندارد؛ آيت الله فاضل.
5. اگر مثل نخ باشد، مانعي ندارد و اگر زنان مضطر به اين عمل باشند اشكال ندارد؛ آيت الله تبريزي.
6. جايز نيست؛ آيت الله نوري.
پوشيدن دستكش براي بانوان طبق نظر همه مراجع به فتوا يا به احتياط جايز نيست.
ص: 43
٭ براي زينت: جايز نيست؛ همه مراجع.
٭ بدون قصد زينت مانند نگاه راننده در آينه:
1. جايز نيست؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
2. احتياط در ترك است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل و نوري.
3. جايز است؛ بقيه مراجع.
طبق نظر همه مراجع چرب كردن بدن در فرض اضطرار مانعي ندارد، ولي در مورد كفاره آن اختلاف است:
1. مطلقاً كفاره ندارد؛ آيات عظام: خويي، فاضل
و خامنه اي.
2. مطلقاً (بنابر احتياط؛ آيت الله تبريزي) كفاره دارد؛ آيت الله زنجاني.
3. در فرض معطر بودن كفاره دارد؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، صافي، سبحاني و نوري. (و بنابر احتياط غير معطر نيز كفاره دارد؛ آيت الله مكارم).
4. بنابر احتياط واجب در فرض معطر بودن كفاره دارد؛ آيات عظام: بهجت، سيستاني و اردبيلي.
طبق نظر همه مراجع خوردن اين ميوه ها جايز است.
اما بوييدن:
1. جايز نيست؛ آيت الله زنجاني.
ص: 44
2. بنابر احتياط واجب جايز نيست؛ آيات عظام: خويي، خامنه اي، سيستاني و اردبيلي.
3. جايز است؛ بقيه مراجع.
ص: 45
ص: 46
1. رعايت فاصله بين كعبه تا مقام ابراهيم واجب است، مگر آنكه ضرورت اقتضا كند؛ يعني نتواند در اين حد طواف كند و زماني كه خلوت باشد را نيز پيدا نكند، كه در اين صورت با رعايت الأقرب فالأقرب طواف خارج از مطاف جايز است؛ امام خميني و آيت الله سبحاني.
2. در صورت امكان بنابر احتياط طواف بايد در محدوده مذكور باشد، ولي در موارد ازدحام، طواف در خارج از اين محدوده نيز كافي است؛ آيت الله تبريزي.
ص: 47
3. چنانچه ضرورت عرفي اقتضا كند انجام طواف در خارج از اين محدوده با رعايت الاقرب فالاقرب مانعي ندارد؛ آيت الله فاضل.
4. رعايت فاصله مذكور لازم است و كسي كه نمي تواند در اين محدوده طواف كند و يا ازدحام جمعيت است، نايب مي گيرد و اگر از آن هم معذور است، مي تواند در فاصله دورتر طواف كند و رعايت الأقرب فالأقرب لازم نيست، البته در ايام شلوغ مثل حج و رمضان كه مشقت نوعيه دارد استثناء است؛ آيت الله زنجاني.
5. براي كساني كه نتوانند در محدوده مذكور طواف كنند و يا طواف براي آنها مشقت داشته باشد، با تحري اوقات خلوت نسبي طواف در خارج از محدوده جايز است؛ آيت الله بهجت.
6. مطاف حد خاصي ندارد، الاّ اينكه بايد به صف طواف كننده گان متصل باشد؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي و اردبيلي.
ص: 48
7. طواف حد خاصي ندارد و از خلف مقام نيز جايز است؛ آيات عظام: خويي، خامنه اي، مكارم، سيستاني و نوري.
در طبقه اول سازه فلزي هم اكنون از ركن حجرالاسود تا ركن عراقي حائلي وجود دارد؛ حكم طواف و نماز با اين فرض:
الف) حكم طواف:
1. اشكال ندارد؛ آيات عظام: خامنه اي، سيستاني، مكارم و نوري. (و به شرط اتصال به طواف كنندگان در تمام دورها؛ آيت الله اردبيلي)
2. حائل مذكور مشكلي ايجاد نمي كند، ولي از آنجايي كه سازه مذكور خارج از محدوده طواف بين مقام و كعبه است مجزي نيست؛ مگر در حال ضرورت و ايام شلوغ سال؛ آيت الله زنجاني و آيت الله سبحاني.
3. صدق طواف از طبقه اول با وجود حائل مشكل است و لذا معذورين كه مجاز از طواف در طبقه اول هستند احتياط به جمع بين طواف و نايب
ص: 49
گرفتن را ترك نكنند؛ آيت الله صافي.
ب) حكم نماز:
1. نماز صحيح است، البته به شرط آنكه در صورت امكان بر «مايصح السجود عليه» سجده كند؛ آيات عظام: سيستاني، مكارم، اردبيلي و نوري.
2. در صورت امكان نماز در صحن مسجد الحرام، خلف مقام خوانده شود؛ آيت الله خامنه اي.
3. چنانچه بتوان سجده خود را بر «مايصح السجود عليه» در همان طبقه اول سازه پشت مقام به جا آورد، مانعي ندارد والا بايد نماز را در پايين خواند؛ آيت الله سبحاني.
4. نماز طواف بر روي سازه صحيح نيست، حتي اگر سجده بر «مايصح عليه السجود» باشد؛ آيت الله زنجاني و آيت الله صافي.
تذكر: با توجه به نامه سازمان جغرافيا (174475) طبقه دوم مسجد و طبقه دوم سازه فلزي از ديوار كعبه حدود نيم متر بالاتر است و طواف در حال اختيار بر
ص: 50
روي آن صحيح نيست؛ مگر بنابر نظر آيت الله اردبيلي؛ بنابراين در صورت عدم تمكن از طواف از سطح مسجدالحرام اقوال ذيل مطرح مي شود:
1. اشكال ندارد؛ آيت الله مكارم و آيت الله اردبيلي.
2. صحيح نيست و اگر نتواند در مطاف طواف كند بايد نايب بگيرد كه در پائين از طرف او طواف كند؛ آيات عظام: زنجاني، سيستاني، صافي و نوري.
3. بنابر احتياط واجب هم نايب بگيرد كه از پايين طواف كند و هم خودش از طبقه فوقاني طواف كند؛ آيات عظام: فاضل، تبريزي و خامنه اي.
4. بايد براي طواف در پايين نايب بگيرد و علاوه بر نايب، خود نيز نماز طواف را در پايين و اگر مشقت دارد، در بالا به گونه اي كه پشت مقام قرار گيرد بخواند؛ آيت الله سبحاني.
1. جايز نيست؛ آيت الله نوري.
2. بنابر احتياط جايز نيست؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، بهجت، سبحاني و صافي.
ص: 51
3. جايز است؛ بقيه مراجع.
1. جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، تبريزي، خامنه اي، زنجاني، سيستاني، مكارم و اردبيلي.
2. بنابر احتياط جايز نيست؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، بهجت، سبحاني، صافي و نوري.
الف) اگر حدث قبل از نصف (5/3 دور) باشد:
1. در حدث اكبر اعاده و در حدث اصغر بنابر احتياط واجب تكميل و اعاده كند؛ امام خميني و آيت الله نوري.
2. بعد از طهارت، طواف را اعاده كند؛ بقيه مراجع.
ب) اگر حدث بعد از نصف (5/3 دور) و قبل از اتمام دور چهارم باشد:
ص: 52
1. بعد از طهارت، طواف را تكميل و اعاده مي كند؛ آيت الله فاضل (بنابر احتياط واجب؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني و صافي)
2. حكم قبل از نصف را دارد؛ آيات عظام: امام خميني، سيستاني، اردبيلي و نوري.
3. حكم بعد از اتمام شوط چهارم را دارد؛ آيات عظام: تبريزي، بهجت، خامنه اي، مكارم و سبحاني.
4. اگر حدث بدون اختيار باشد، بعد از طهارت، طواف را تكميل كرده و اعاده نمايد و اگر با اختيار باشد باطل است؛ آيت الله زنجاني.
ج) اگر حدث بعد از اتمام دور چهارم باشد:
1. بعد از طهارت، طواف را تكميل مي كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، مكارم، صافي و نوري.
2. بنابر احتياط واجب آن را تكميل كرده، سپس اعاده نمايد؛ آيت الله تبريزي.
3. اگر حدث بدون اختيار باشد، بعد از طهارت، طواف را تكميل مي كند و اگر با اختيار باشد باطل است؛ آيت الله زنجاني.
4. اگر حدث بدون اختيار باشد، بعد از طهارت،
ص: 53
طواف را تكميل مي كند و اگر با اختيار باشد احتياطاً اتمام و اعاده مي كند؛ آيات عظام: خويي، بهجت، سيستاني، و اردبيلي.
5. با بقاي موالات تكميل مي كند و با زوال آن، احتياطاً تكميل و اعاده مي كند؛ آيت الله خامنه اي.
نكته: بنابر نظر مراجع عظام(1)در مواردي كه طواف تكميل و اعاده لازم دارد، مي تواند يك طواف به نيّت اعم از اتمام و اعاده انجام دهد.
1. اگر بعد از حدث اصغر شك كند كه غسل كرده يا نه، بايد غسل كرده و طواف را اعاده نمايد و براي اعمال آتيه وضو بگيرد؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و اردبيلي.
2. اگر احتمال دهد هنگام طواف متوجه طهارت خود بوده به شك خود اعتنا نكند؛ آيت الله زنجاني.
ص: 54
3. اگر سابقه او از جهت تقدم طهارت و حدث قبل از شروع به طواف روشن نباشد به شك خود اعتنا نكند ولي بايد براي اعمال بعد طهارت لازم را تحصيل نمايد؛ آيت الله سبحاني.
4. طواف او صحيح است، ولي بايد براي نماز طواف وضو بگيرد؛ بقيه مراجع.
1. اعاده طواف و نماز آن كافي است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، خامنه اي، مكارم و نوري.
2. علاوه بر اعاده طواف و نماز آن، اعاده سعي و تقصير نيز (بنابر احتياط؛ آيات عظام: تبريزي، بهجت و اردبيلي) لازم است؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، زنجاني، سبحاني و صافي.
3. اگر قبل از گذشتن وقت يادش آمد بايد آن را جبران كند و بعد از آن سعي و تقصير را نيز اعاده كند و اگر بعد از گذشتن وقت تدارك متوجّه شود، در صورت سهو و نسيان، اعاده طواف كافي است و در صورت جهل حجّش باطل است و به احتياط
ص: 55
واجب بايد يك شتر قرباني بدهد؛ آيت الله سيستاني.
1. با تدارك طواف ها و نماز، حج او صحيح است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، خامنه اي، مكارم و نوري.
2. با تدارك طواف ها و نماز و سعي، حج او صحيح است و اگر از مكه خارج شده و بازگشتن حرجي است، نايب بگيرد و علاوه بر نايب خودش هر كجا كه هست نماز طواف را بخواند. ولي چنانچه بعد از ذي حجه متوجه بطلان وضوي خود در طواف حج شد، وظيفه او عمره مفرده است و چنانچه خود نمي تواند، بايد نايب بگيرد و سال بعد حج واجب خود را به جا آورد؛ آيت الله سبحاني.
3. با تدارك طواف ها و نماز، حج او صحيح است؛ ولي در فرض جهل به حكم حج او باطل است و بنابر احتياط واجب بايد يك شتر كفاره بدهد و از احرام خارج شده است؛ آيت الله سيستاني و آيت الله اردبيلي (بنابر احتياط واجب سعي را هم اعاده
ص: 56
كند و بنابر احتياط يك عمره مفرده نيز جهت خروج از احرام انجام دهد؛ آيت الله اردبيلي).
4. واجب است نايب بگيرد و احتياط اين است نايب بعد از طواف، سعي را نيز اعاده كند؛ آيت الله بهجت.
5. اگر بعد از مراجعت به وطن متوجه شده، اعاده طواف و نماز آن كافي است؛ آيت الله زنجاني.
6. طواف باطل است و احرام باقي است و اگر در ذي حجه در مكه متوجه شود، طواف ها و نماز آن ها و سعي را انجام داده و عمره مفرده نيز به جا آورد و در سال بعد حج واجب را به جا آورد و اگر بعد از ذي حجه متوجه شود، عمره مفرده را انجام دهد و چنانچه در خارج از ميقات باشد لازم است دوباره محرم شود رجاءً و اعمال عمره مفرده را با طواف نساء انجام دهد تا مُحلّ شود و در سال بعد حج واجب خود را به جا آورد؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
7. حجّ تمتع او باطل است و بنابر احتياط طواف و سعي را به قصد عمره مفرده به جا آورده و تقصير يا حلق نموده، طواف نساء را انجام داده از احرام
ص: 57
خارج مي شود و سال آينده حجّ تمتع را به جا آورد؛ آيت الله تبريزي.
8. اگر زمان تدارك گذشته حج و احرام او باطل است و اگر زمان تدارك باقي باشد مانند اينكه طواف حج باطل بوده و هنوز ماه ذي حجه تمام نشده، طواف و اعمال مترتبه را اعاده كند و اگر متمكن از مباشرت نيست براي آن اعمال نايب بگيرد و نبايد اعاده غير از طواف نساء از ماه ذي حجه بگذرد؛ آيت الله خويي.
طبق نظر همه مراجع اگر مسلوس و مبطون وقتي دارند كه در آن وقت مي توانند نماز و طواف را با طهارت انجام دهند، بايد آن وقت را انتخاب نمايند.
اما اگر تنها مقداري از طواف و نماز را مي توانند بدون حدث انجام دهند، نظرات مراجع عظام در مسلوس و مبطون به شرح ذيل است:
ص: 58
1. براي طواف و نماز يك وضو كافي است، مادامي كه خروج بول به شكل متعارف نباشد؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، سيستاني و زنجاني
2. براي طواف و نماز يك وضو كافي است، اگر نماز را بلافاصله بعد از طواف مي خواند و در غير اين صورت براي هر يك وضو بگيرد؛ آيت الله مكارم.
3. اگر تجديد وضو در اثناء طواف مشقت دارد براي طواف يك وضو بگيرد و چهار شوط آن را به جا آورد و بعد تجديد وضو نموده و سه شوط ديگر آن را انجام دهد؛ آيت الله گلپايگاني.
4. اگر حرج و مشقتي نباشد، در اثناي عمل تجديد وضو لازم است و گرنه يك وضو براي طواف و يك وضو براي نماز كافي است؛ بقيه مراجع. (و بنابر احتياط واجب نايب هم بگيرد؛ آيت الله فاضل).
1. براي طواف و نماز يك وضو كافي است، مگر حدثي غير از آنچه مستند به بيماري او مي باشد از او سر بزند؛ آيت الله سيستاني و آيت الله زنجاني. (و به
ص: 59
احتياط واجب در صورت امكان هم خودش طواف كند و هم نايب بگيرد؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي).
2. بايد براي طواف نائب بگيرد؛ آيت الله بهجت.
3. اگر حرجي و مشقتي نباشد، در اثناي عمل تجديد وضو لازم است و گرنه يك وضو براي طواف و يك وضو براي نماز كافي است؛ بقيه مراجع. و بايد (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله فاضل) نائب بگيرد و احتياطاً خودش هم طواف كند؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
1. مانعي ندارد؛ آيت الله خامنه اي و آيت الله زنجاني.
2. معفو نيست؛ آيت الله سبحاني و آيت الله نوري.
3. بنابر احتياط واجب معفو نيست و بايد اجتناب شود؛ بقيه مراجع.
ص: 60
طواف (س1412)
1. جايز نيست؛ آيت الله نوري.
2. بنابر احتياط جايز نيست؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني و فاضل.
3. مانعي ندارد؛ بقيه مراجع.
1. در صورت عدم امكان تطهير در حين طواف، اگر علم به نجاست بعد از اتمام شوط چهارم باشد، بعد از طهارت، طواف را تكميل كند؛ و اگر قبل از اتمام شوط چهارم باشد، بعد از تطهير، بنابر احتياط يك طواف به نيّت اعم از تمام و اتمام به جا آورد؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
2. در صورت عدم امكان تطهير در حين طواف، طواف را رها كند، و اين طواف اگر قبل از اتمام سه و نيم باشد، باطل است و بعد از سه و نيم و قبل از چهار، بنابر احتياط تطهير و تكميل و با نماز اعاده كند و اگر بعد از دور چهارم است، تطهير و
ص: 61
تكميل كند؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
3. تطهير كند و طواف را (به شرط عدم فوت موالات؛ آيت الله خامنه اي) تكميل نمايد؛ بقيه مراجع.
1. بنابراحتياط تطهير كرده، طواف را تكميل و اعاده كند؛ امام خميني و آيت الله نوري.
2. همان حكم مسئله قبل را دارد؛ بقيه مراجع.
كسي كه طواف يا سعي او (در عمره تمتع يا مفرده) به جهتي باطل بوده و تقصير كرده، آيا از احرام خارج شده و آيا اعاده اعمال لازم است؟
1. بايد عمل باطل شده را جبران كند و از احرام خارج شده است؛ آيات عظام: امام خميني، خامنه اي، فاضل، مكارم و نوري.
2. از احرام خارج نشده و بايد عمل باطل شده
ص: 62
را با رعايت ترتيب جبران كند و تقصير نمايد؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، سيستاني، صافي و سبحاني (بنابر احتياط واجب؛ آيات عظام: تبريزي، بهجت و اردبيلي)
3. اگر طواف يا سعي به طور كلي باطل بوده، بايد آن عمل و اعمال بعدي را به جا آورد و تا تقصير نكرده، از محرمات احرام اجتناب كند و اگر تنها برخي از اشواط طواف يا سعي باطل بوده، آن را اتمام كند و اعاده اعمال بعدي و اجتناب از محرمات احرام، لازم نيست؛ آيت الله زنجاني.
طبق نظر همه مراجع قطع طواف مستحب مطلقاً جايز است.
الف) از جهت حكم تكليفي (م615)
1. جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، تبريزي، خامنه اي، سيستاني، اردبيلي و نوري.
2. بنابر احتياط جايز نيست؛ آيت الله بهجت و
ص: 63
آيت الله مكارم.
3. جايز نيست؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، صافي، زنجاني و سبحاني.
ب) از جهت حكم وضعي (س652 و 657)
اگر طواف را قطع كرده و از آن صرف نظر كند و بدون به هم خوردن موالات، طواف ديگري را شروع كند:
1. اشكال دارد و اگر بعد از شوط چهارم طواف بوده، بايد آن را تمام كند و نماز بخواند و دو مرتبه طواف و نماز آن را اعاده نمايد؛ امام خميني.
2. انجام طواف دوم مانعي ندارد؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، بهجت، خامنه اي، زنجاني، مكارم، صافي و نوري.
3. در فرض اعتقاد به جواز، از سرگرفتن صحيح است؛ آيت الله خويي.
4. اشكال دارد، مگر آنكه جاهل قاصر باشد؛ آيت الله سيستاني.
5. در هر صورت اگر يك طواف كامل به نيت وظيفه فعليه؛ اعم از تمام و اتمام به جا آورد كافي
ص: 64
است؛ آيت الله تبريزي.
6. اگر طواف دوم را پس از فوت موالات عرفيه طواف اول به جا آورده باشد و يا طواف اول را پيش از تمام شدن شوط چهارم قطع كرده و از مطاف خرج شده و مشغول به عملي شده كه عرفاً بگويند طواف را قطع كرده، عملش صحيح است؛ وگرنه اگر قبل شوط چهارم طواف را قطع كرده، احتياطاً آن را اعاده نمايد و اگر پس از آن باشد، احتياطاً يك طواف به نيت اعم از تمام و اتمام به جا آورد؛ آيت الله اردبيلي.
7. اگر قبل از نصف بدون عذر طواف را رها كرده و پس از فوت موالات عرفيه آن را از سر گرفته، طواف و اعمال بعد از آن صحيح است؛ وگرنه بنابر احتياط واجب طواف قبلي را تمام كند و نماز آن را بخواند و سپس طواف را از سر بگيرد و اعمال مترتبه را اعاده نمايد؛ آيت الله سبحاني.
ص: 65
1. قبل از اتمام چهار، اعاده كند و بعد از آن، طواف را تكميل كند؛ آيات عظام: امام خميني، سيستاني، مكارم، اردبيلي و نوري.
2. قبل از اتمام چهار، اعاده كند و بعد از دور چهارم احتياط آن است كه براي اتمام باقيمانده، نايب بگيرد و بعد از زوال عذر احتياطاً تكميل و اين طواف را اعاده نمايد. آيت الله خويي و آيت الله تبريزي. (البته بين نيمه و دور چهار، احتياطاً اتمام و اعاده كند و يا يك طواف كامل از نو انجام دهد؛ آيت الله فاضل)
3. قبل از اتمام نيمه اعاده كند و بعد از آن، طواف را تكميل كند؛ آيت الله سبحاني (البته اگر موالات بهم خورده بنابر احتياط طواف قبلي را تكميل و يك طواف جديد به جا آورد؛ آيت الله خامنه اي).
4. قبل از نيمه اعاده كند و بعد از دور چهارم بدون تأخير براي اتمام نايب بگيرد و بين نيمه و پايان شوط چهارم، بدون تأخير براي اتمام نايب بگيرد وهمچنين خودش و اگر نمي تواند نايبش يك طواف كامل به جا آورد؛ آيت الله زنجاني.
ص: 66
5. اگر موالات بهم بخورد قبل از نيمه، اعاده و بعد از چهار، تكميل و بين نيمه و پايان شوط چهارم، احتياط در تكميل و اعاده است؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
6. اگر قبل از شوط چهارم طواف را قطع كند و از مطاف بيرون رود، طوافش باطل و اعاده اش لازم است؛ ولي اگر بعد از شوط چهارم باشد، اگر قادر به اتمام نيست، صبر كند تا وقت طواف تنگ شود و اگر باز هم قادر نشد، او را طواف مي دهند و اگر آن هم ممكن نبود، براي اتمام طواف نايب مي گيرد؛ آيت الله بهجت.
1. اگر در جماعت شركت كند، اتمام طواف كافي است؛ و گرنه اگر قبل از اتمام چهارم بوده و موالات باقي است، اتمام كند وگرنه اعاده كند و بعد از چهارم مطلقاً اتمام كند؛ آيات عظام: امام خميني، سيستاني و نوري.
ص: 67
2. اگر در جماعت شركت كند، اتمام طواف كافي است؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
3. اگر در جماعت شركت كند، اتمام طواف كافي است؛ و گرنه در تمام صور مي تواند طواف را از سر بگيرد و صحيح است، اما اگر بخواهد احتياط كند پس اگر طواف قبل از سه دور و نيم قطع شده و فصل طويل شده، طواف را از سر بگيرد، امّا اگر بعد از نصف و قبل از تمام شدن دور چهارم بوده و فاصله هم شده طواف را تمام كند و نماز آن را بخواند و بعد طواف و نماز را اعاده كند؛ آيت الله فاضل.
4. بعد از نيمه اتمام كند و قبل از آن، اعاده كند؛ آيت الله سبحاني (البته قبل از نيمه تنها با طولاني شدن فاصله بنابر احتياط اعاده كند؛ آيت الله خامنه اي).
5. پس از رفع عذر، طواف قبلي را هر چند كمتر از نصف باشد تكميل كند؛ آيت الله مكارم.
6. اگر موالات عرفيه به هم نخورد اشكالي ندارد و اگر به هم بخورد و قبل از اكمال شوط چهارم باشد احتياط مراعات شود با اكمال آن طواف و اعاده آن؛ آيت الله بهجت.
ص: 68
7. اگر در نماز جماعت شركت كند، طواف را تكميل مي كند، هر چند قبل از شوط چهارم باشد، و اگر شركت نكند، ولي تشكيل صفوف جماعت، مانع ادامه طواف شود، در بعد از شوط چهارم طواف قبلي را اتمام مي كند، مگر بيش از نايب گرفتن افراد بيمار فاصله شود كه طواف را اعاده مي كند و در قبل از نيمه شوط چهارم طواف را اعاده مي نمايد؛ الاّ اينكه فاصله كم باشد، كه آن را تكميل مي نمايد و در بين سه و نيم و چهار، طواف قبلي را اتمام و سپس اعاده مي نمايد؛ آيت الله زنجاني.
8. بعد از دور چهارم اتمام كند و قبل از آن بنابر احتياط اتمام و اعاده نمايد؛ آيت الله اردبيلي.
طبق نظر همه مراجع اگر قبل از فوت موالات (و خروج از مطاف؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي) طواف را كم كند، آن را تكميل نمايد؛ اما بعد از فوت موالات:
الف) قبل از نصف:
ص: 69
1. طواف را اعاده كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، فاضل، بهجت، خامنه اي، مكارم، صافي، سبحاني و نوري.
2. طواف را تكميل كند؛ آيت الله زنجاني.
3. احتياطاً يك طواف به نيت اعم از تمام و اتمام به جا آورد؛ آيت الله اردبيلي.
4. بنابر احتياط واجب اتمام و اعاده كند؛ آيت الله تبريزي و آيت الله سيستاني. (و اگر مقدار باقيمانده بيش از يك شوط و كمتر از چهار شوط باشد، بايد شخصاً طواف را تمام كند و بهتر است اعاده هم بنمايد؛ آيت الله خويي).
ب) بعد از نصف و قبل از شوط چهارم:
1. طواف را اعاده كند؛ آيت الله بهجت.
2. طواف را تكميل كند؛ آيات عظام: خويي، زنجاني، مكارم، سبحاني و اردبيلي.
3. بنابر احتياط واجب اتمام و اعاده كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، فاضل، تبريزي، خامنه اي، سيستاني، صافي و نوري.
ج) بعد از شوط چهارم:
1. طواف را (بنابر احتياط؛ آيت الله بهجت) تكميل
ص: 70
كند؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، فاضل، سيستاني، زنجاني، مكارم، صافي، سبحاني و اردبيلي.
2. به احتياط واجب اتمام و اعاده كند؛ آيات عظام: امام خميني، تبريزي، خامنه اي و نوري.
طبق نظر همه مراجع (غير از آيت الله سيستاني) اگر زيادي كمتر از يك دور باشد، آن را قطع مي كند و طواف صحيح است؛ اما اگر زيادي بيشتر از يك دور باشد:
1. بنابر احتياط واجب (بايد؛ آيت الله زنجاني و آيت الله اردبيلي) بدون تعيين قصد استحباب يا وجوب، (با نيت وجوب؛ آيت الله سبحاني) آن را به هفت برساند؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، فاضل، تبريزي، بهجت، خامنه اي، سيستاني،(6) مكارم و نوري.
2. مي تواند دور اضافي را رها كند؛ هر چند احتياط مستحب آن است كه طبق نظر اول عمل كند؛
ص: 71
آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.(1)
الف) شك بين هفت و بيشتر از آن، قبل از رسيدن به حجرالاسود (م625):
1. طوافش باطل است؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، تبريزي، خامنه اي، سيستاني، اردبيلي، سبحاني و نوري.
2. به احتياط واجب طوافش باطل است؛ آيات عظام: گلپايگاني، بهجت و صافي.
3. آن دور را تمام كند و طوافش صحيح است؛ آيت الله فاضل و آيت الله مكارم.
4. اگر اطمينان دارد تا پيش از پايان طواف، نسبت به تعداد اشواط، حجت شرعي پيدا مي كند، مي تواند طواف را ادامه دهد و اگر حجت شرعي پيدا كرد، طواف صحيح، وگرنه باطل است؛
ص: 72
آيت الله زنجاني.
ب) شك در اشواط طواف بعد از اتمام و انصراف از آن (م622):
٭ شك بين هفت و بيشتر از آن:
1. اگر احتمال بدهد هنگام طواف نسبت به رعايت عدد اشواط، التفات داشته است، به شكش اعتنا نكند والا بايد طواف را اعاده كند؛ آيت الله زنجاني.
2. به شك خود اعتنا نكند؛ بقيه مراجع.
* شك بين هفت و كمتر از آن:
1. به شك خود اعتنا نكند؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، بهجت، خامنه اي، سيستاني، سبحاني و صافي.
2. احتياط ترك نشود؛ آيات عظام: امام خميني، مكارم و نوري.
3. اگر وارد عمل بعدي شده، به شكش اعتنا نكند و اگر وارد عمل بعدي نشده، بايد (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله اردبيلي) طواف را اعاده كند؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
ص: 73
1. حكم ظن در نماز (يقين) را دارد؛ آيت الله بهجت.
2. حكم شك را دارد؛ بقيه مراجع.
1. اگر به حد وسواس رسيده، نبايد اعتنا كند؛ آيت الله خويي.
2. بنا را بر اقل گذاشته، طواف را تمام كند و سپس دوباره اعاده نمايد و اگر كثرت شك به حد وسواس برسد اعتنا نكند؛ آيت الله زنجاني.
3. به شكش اعتنا نكند؛ بقيه مراجع.
1. اشكال ندارد و صحيح است؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي، سيستاني، مكارم و نوري.
2. بنابر احتياط واجب صحيح نيست؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و فاضل.
3. اگر به قصد رجاء و كشف وضعيت خودش ادامه دهد، صحيح است؛ آيات عظام: گلپايگاني،
ص: 74
صافي، سبحاني و اردبيلي.
4. اگر اطمينان دارد تا پيش از پايان طواف، نسبت به تعداد اشواط، حجت شرعي پيدا مي كند، مي تواند طواف را ادامه دهد و اگر حجت شرعي پيدا كرد، طواف صحيح، وگرنه باطل است؛ آيت الله زنجاني.
1. لازم نيست در سه روز اول حيض جريان خون پشت سر هم باشد، ولي بايد سه روز اول در يك دهه باشد؛ آيت الله زنجاني.
2. اگر سه روز اول حيض جريان خون مستمر نباشد، بنابر احتياط واجب در روزهايي كه خون مي بيند بايد بين كارهاي مستحاضه و تروك حايض جمع كند و در روزهايي كه خون نمي بيند، هم كارهايي كه بر حايض حرام است را ترك كند و هم عبادات خود را
ص: 75
به جا آورد؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
3. بايد در سه روز اول حيض جريان خون پشت سر هم باشد تا حيض محقق شود؛ بقيه مراجع.
اگر سه روز يا بيشتر خون ببيند و پاك شود و به گمان پاكي اعمال را انجام دهد و دوباره قبل از ده روز خون ببيند:
1. اگر مجموع روزهايي كه خون ديده و روزهايي كه پاك بوده از ده روز تجاوز نكند، روزهايي كه در وسط پاك بوده نيز حيض است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، بهجت، خامنه اي و نوري. (البته اگر خون دوم داراي نشانه هاي حيض بوده و يا در ايام عادت باشد؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي)
2. در ايام پاكي وسط بنابر احتياط واجب بين تروك حائض و عبادات مستحاضه جمع كند؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي و سيستاني.
3. روزهاي پاكي، حكم حيض را ندارد و عبادات در آن ايام صحيح واقع مي شود؛ آيت الله
ص: 76
مكارم و آيت الله زنجاني.
1. براي هر يك از طواف و نماز بايد غسل كند، مگر آنكه از وقت غسل تا آخر نماز، خون قطع باشد، كه البته وضو براي هريك لازم است؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي، اردبيلي و نوري.
2. اگر خون مستمر باشد به گونه اي كه بيرون آمدن خون از پنبه منقطع نشود، يك غسل كافي است؛ وگرنه اگر بعد از غسل، خون بيرون نزند، براي نماز هم كافي است؛ و اگر بيرون زده باشد، به احتياط واجب براي نماز، غسل لازم است؛ آيت الله سيستاني.
3. علاوه بر اغسال يوميه، بنابر احتياط براي طواف و نماز آن يك غسل كند و براي هر يك از آن دو، يك وضو بگيرد؛ آيت الله تبريزي و آيت الله فاضل.
4. براي هر كدام غسل كند و وضو لازم ندارد مگر اينكه محدث به حدث اصغر باشد كه احوط
ص: 77
اين است كه وضو نيز بگيرد؛ آيت الله خويي.
5. اگر بعد از غسل براي نماز يوميّه خون نبيند، تجديد لازم نيست وگرنه براي هر كدام از طواف و نماز احتياطاً يك غسل كند و اگر فاصله بين غسل و طواف زياد مي شود و در نزديك مسجد هم نمي تواند غسل كند، احتياطاً موقع ورود به مسجد الحرام تيمم بدل از غسل هم بنمايد؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
6. غير از غسل هاي نماز، غسل ديگري واجب نيست و تنها بايد (بنابر احتياط؛ آيت الله مكارم) وضو بگيرد؛ آيت الله سبحاني.
7. بايد براي هر طواف علاوه بر غسل، وضو هم بگيرد و بدون تأخير طواف كند و در مورد نمازِ طواف، چنانچه آن را بدون فاصله قابل توجهي از طواف به جا آورده باشد لازم نيست براي آن مجدداً اعمال مستحاضه را به جا آورد والاّ بايد براي نماز طواف هم وظايف مستحاضه را تكرار كند، مگر در صورتي كه اطمينان داشته باشد كه پس از طواف
ص: 78
تا پايان نماز، از وي خون بيرون نيامده است؛ آيت الله زنجاني.
1. رفتن به مسجدين براي مستحاضه جايز است، اگرچه غسل هاي واجبش را انجام نداده باشد؛ آيات عظام: امام خميني، خويي، فاضل، تبريزي، خامنه اي، سيستاني، اردبيلي و نوري.
2. رفتن به مسجدين بدون غسل هاي واجب نماز (تنها در مستحاضه كثيره؛ آيت الله زنجاني و آيت الله مكارم) جايز نيست؛ آيت الله بهجت و آيت الله سبحاني.
3. رفتن به مسجدين بدون غسل هاي واجب نماز بنابراحتياط واجب جايز نيست؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
1. مطلقاً اتمام 50 سال قمري است، (مگر اينكه خون صفات حيض و شرايط آن را داشته باشد؛
ص: 79
آيت الله مكارم)؛ آيت الله اردبيلي.
2. مطلقاً اتمام 60 سال قمري است؛ آيت الله سيستاني.
3. تعيين سن يائسگي محل تأمل و احتياط است، در اين مسئله با رعايت شرايط، به مجتهد ديگر مراجعه كنيد؛ آيت الله خامنه اي.
4. اگر بين 50 سال و 60 سال قمري خون به صفات حيض باشد، بنابر احتياط بين احكام حائض و مستحاضه جمع كنند و بعد از 60 سال قمري، محكوم به استحاضه است؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و نوري.
5. اگر 50 سال قمري تمام شده و قرشيه نيست، حكم استحاضه را دارد و اگر اطمينان دارد كه قرشيه است و يا در آن شك دارد، چنانچه در عادت يا يكي دو روز قبل از آن خون ديده و يا خون او اوصاف حيض را دارد، حكم حيض را دارد و سيده قسمي از اقسام قرشي است؛ آيت الله زنجاني.
6. قرشيه اتمام 60 سال و غير قرشيّه اتمام50
ص: 80
سال قمري؛ بقيه مراجع.(1)
طبق نظر همه مراجع در فرض سهو و جهل قصوري طواف او صحيح است؛ اما در فرض عمد و جهل تقصيري:
1. بنابر احتياط واجب طوافش صحيح نيست؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، تبريزي، بهجت، صافي، اردبيلي و نوري.
2. تنها در صورت جهل به حكم، طواف صحيح است؛ آيت الله خويي.
3. صحيح است، هر چند معصيت كرده است؛ آيات عظام: فاضل، خامنه اي، زنجاني، سبحاني، سيستاني و مكارم.
ص: 81
1. با نماز فرق مي كند و بنابر احتياط واجب (بنابر فتوا؛ آيت الله اردبيلي و آيت الله سبحاني) تنها وجه و كفين در طواف استثنا شده است؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، بهجت، خامنه اي، مكارم و صافي.
2. از آنجا كه معمولاً طواف كننده در معرض ديد ناظر محترم است، پوشاندن عورت بر مردها و تمام اندام _ به جز وجه و كفّين _ بر بانوان، تكليفاً واجب است؛ آيت الله زنجاني.
3. با نماز فرق نمي كند و پوشاندن صورت براي زن از نامحرم، بنابر احتياط واجب است ولكن بايد به نحوي باشد كه ساتر به صورت زن مسّ نشود؛ آيت الله خويي.
4. احتياط اين است همان مقدار كه در نماز پوشاندن آن واجب است در طواف نيز واجب است، ولي اگر قسمتي از موها يا بازو و ساق پا پيدا باشد طواف صحيح است؛ آيت الله سيستاني.
5. در حال طواف براي زن حفظ از نامحرم
ص: 82
وجوب نفسي دارد؛ آيت الله فاضل.
6. با نماز فرقي نمي كند، جز اينكه در نماز مي تواند صورت خود را بپوشاند، ولي در طواف واجب است صورت خود را نپوشاند؛ آيت الله نوري.
1. نيابت صحيح است؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي و نوري.
2. تنها اگر بعد از تجاوز از نصف معذور شده و عذرش بيماري است، نيابت صحيح است؛ آيت الله زنجاني.
3. (اگر نتوان در باقيمانده اشواط مكلف را طواف داد؛ آيت الله مكارم) براي طواف كامل نايب بگيرد؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي و صافي. (مگر بعد از شوط چهارم، كه در اين صورت احتياط آن است كه براي باقيمانده نايب بگيرد و بعد از زوال عذر خودش
ص: 83
باقيمانده را به جا آورده و طواف را اعاده نمايد؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي)
4. اگر شخص نصف طواف را انجام داده، نايب بايد آن را تمام كند، وگرنه براي طواف كامل نايب بگيرد؛ آيت الله سبحاني.
5. بنابر احتياط واجب نايب هفت شوط به نيت اعم از تمام و اتمام انجام دهد؛ آيت الله اردبيلي.
6. اگر از اول مي داند كه نمي تواند طواف را تمام كند (از ابتدا از انجام طواف مأيوس باشد؛ آيت الله فاضل) و نيز در صورت عجز از اتمام شوط چهارم، بايد براي طواف كامل نايب بگيرد؛ ولي اگر بعد از شوط چهارم باشد، مي تواند براي بقيه نايب بگيرد؛ آيت الله سيستاني.
ص: 84
1. لزوم موالات بين طواف و نماز طواف حكم تكليفي است و نه وضعي؛ بنابراين با تأخيرِ نماز، اعاده طواف لازم نيست؛ آيات عظام: گلپايگاني، امام خميني، بهجت، خامنه اي، صافي، مكارم و نوري.
2. لزوم موالات بين طواف و نماز آن حكم وضعي است و در صورت عدم مراعات عمدي، بايد طواف را اعاده كند؛ آيات عظام: خويي، زنجاني، سبحاني.
3. لزوم موالات بين طواف و نماز آن حكم
ص: 85
وضعي است و در صورت عدم مراعات عمدي، به احتياط واجب طواف را اعاده كند؛ آيات عظام: تبريزي، فاضل، سيستاني و اردبيلي.
الف) در اوقات امكان:
طبق نظر همه مراجع نماز طواف بايد نزد مقام به جا آورده شود؛(1) اما نسبت به خلف مقام:
1. پشت مقام و يا يكي از طرفين آن باشد و مادامي كه جلوتر از مقام نباشد صحيح است؛ آيت الله سبحاني.
2. بنابر احتياط واجب پشت مقام باشد، به طوري كه مقام بين او و كعبه قرار گيرد و هر چقدر نزديك تر باشد بهتر است؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، بهجت و صافي.
3. بايد پشت مقام باشد، به طوري كه مقام بين او و كعبه قرار گيرد؛ بقيه مراجع. (و در صورت عدم
ص: 86
ايجاد زحمت براي ديگران نزديك به مقام اقامه شود؛ آيت الله خامنه اي).
ب) در اوقات ازدحام:
1. اگر پشت مقام به نحوي كه نزد مقام باشد، ممكن نشد، در يكي از طرفين آن نماز بخواند، به گونه اي كه گفته شود نزد مقام نماز مي خواند و اگر آن هم ممكن نشد، نزديك تر از طرفين و پشت مقام را ملاحظه كند (بنابر احتياط پشت مقام بخواند؛ آيت الله فاضل) و اگر سه طرف مساوي باشد، پشت مقام نماز بخواند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني و صافي.
2. نزديك مقام اقامه شود و در صورت ازدحام و مزاحمت، در مسجدالحرام با فاصله پشت مقام به جا آورد؛ آيت الله خامنه اي.
3. با عدم تمكن از خواندن نماز نزد مقام، در نزديك ترين نقطه به مقام به جا آورد، چه پشت مقام و چه دو طرف آن؛ آيت الله سبحاني. (و اگر نشد، در هر جاي مسجد بخواند كافي است؛ آيت الله اردبيلي).
ص: 87
4. در صورت عدم تمكن و بعد مفرط، در يكي از دو جانب مقام نماز را به جا آورد و اگر نشد، مراعات الاقرب فالاقرب خلف مقام و دو طرف آن را با رعايت احتياط به جمع در نماز كند و بلكه اعاده آن پس از تمكن از نماز در پشت سر، هر چند در آخر وقت امكان باشد؛ آيت الله بهجت.
5. با مراعات الاقرب فالاقرب بايد (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله تبريزي) پشت مقام به جا آورد؛ آيت الله خويي.
6. بنابر احتياط واجب هم در يكي از طرفين مقام و هم پشت مقام، ولي دورتر از آن به جا آورد و اگر هر دو ممكن نشد، هر كدام ممكن است و اگر هيچ كدام ممكن نيست، هر جاي مسجد مي تواند بخواند؛ آيت الله سيستاني.
7. تا جايي كه مزاحمت طواف كنندگان نباشد، عقب برود، اما بايد پشت مقام بايستد؛ آيت الله زنجاني.
8. مي تواند در يكي از طرفين يا عقب تر از مقام بخواند؛ آيت الله مكارم.
ص: 88
1. بايد عدم تقدم و عدم محاذات رعايت شود، مگر اينكه اين شرط حرجي باشد، يا به موالات بين طواف و نماز لطمه بزند، (و يا زن از اهل سنت باشد؛ آيت الله فاضل) كه در اين صورت، رعايت اين شرط لازم نيست؛ آيت الله سبحاني.
2. اگر حداقل يك وجب بين زن و مرد فاصله باشد، تقدم زن بر مرد و يا محاذات اشكال ندارد؛ آيت الله خامنه اي.
3. عدم رعايت فاصله مرد با زن ضرري به صحت نماز نمي زند؛ بقيه مراجع.
1. به هر صورتي كه مي تواند بخواند و مجزي است و در صورت امكان كسي را بگمارد كه نماز را به او تلقين كند و نايب گرفتن لزومي ندارد؛
ص: 89
آيات عظام: امام خميني، خويي، تبريزي، فاضل، خامنه اي، زنجاني، مكارم و نوري.
2. در صورتي كه اقتدا كردن ممكن باشد، واجب است اقتدا كند و در غير اين صورت هر طوري مي تواند بخواند؛ آيت الله بهجت.
3. به هر نحوي كه مي تواند خودش بخواند و با جماعت هم بخواند؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
4. هر چند در يادگيري مسامحه كرده باشد، ولي اگر مقدار زيادي از سوره حمد را مي تواند به طور صحيح بخواند، همان كافي است و اگر نمي تواند به احتياط واجب مقداري از قرآن را كه مي تواند صحيح بخواند را به آن اضافه كند و اگر آن را هم نمي تواند، تسبيح بگويد و اگر وقت براي يادگرفتن همه حمد نباشد، همان مقدار معتنابه كه ياد گرفته كافي است و اگر نمي تواند، هر مقدار از قرآن كه صدق قرآن خواندن كند كافي است و اگر نمي تواند، تسبيح بگويد و سوره از جاهلي كه نتواند ياد بگيرد ساقط است؛ آيت الله سيستاني.
ص: 90
5. خودش به هر ترتيبي كه مي تواند به جا آورد و احتياط آن است در صورت امكان به جماعت هم انجام دهد و نايب هم بگيرد؛ آيت الله سبحاني.
1. احتياط واجب اعاده بعد از اتمام است؛ آيت الله مكارم.
2. ظن در ركعات معتبر است؛ بقيه مراجع.
1. معتبر است؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل و اردبيلي.
2. حكم شك را دارد؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، سيستاني و سبحاني.
3. احتياط شود؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي، صافي، زنجاني، مكارم و نوري.
ص: 91
ص: 92
1. صحيح و مجزي است؛ آيات عظام: خامنه اي، مكارم، زنجاني، سبحاني و نوري.
2. اگر اطمينان پيدا كنند كه كوه صفا و مروه تا مسعاي جديد امتداد داشته است، سعي در آنجا مجزي است؛ آيت الله بهجت و آيت الله سيستاني.
1. مجزي نيست؛ آيات عظام: سيستاني، زنجاني و
ص: 93
مكارم. (واگر از طبقه هم كف سعي و زير زمين ممكن نباشد، اشكال ندارد؛ آيت الله سبحاني).
2. در طبقه دوم فعلي سعي محل اشكال است؛ آيت الله اردبيلي.
3. اگر محرز نيست كه بين صفا و مروه واقع شده، مجزي نيست؛ بقيه مراجع.
طبق نظر مراجع عظام سعي در طبقه زيرزمين با توجه به اينكه بين كوه صفا و مروه است، صحيح است.
طبق نظر مراجع عظام مي توان سعي را حتي بدون عذر تا شب به تأخير انداخت.
1. بدون عذر بايد قبل از سعي، طواف و نماز آن را اعاده كند؛ آيات عظام: خويي، زنجاني و سبحاني..
ص: 94
2. بدون عذر قبل از سعي، طواف و نماز آن را بنابر احتياط اعاده كند؛ آيات عظام: تبريزي،(1) سيستاني و اردبيلي.
3. تأخير جايز نيست، اما طواف و نماز اعاده ندارد؛ بقيه مراجع.
1. جايز است مطلقاً، هرچند راه رفتن افضل است؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، فاضل، بهجت و مكارم.
2. در حال اختيار و توانايي بايد خودش وسيله را راه ببرد؛ آيات عظام: خامنه اي، زنجاني، صافي و سبحاني.
3. اگر خودش وسيله را حركت مي دهد و يا اينكه مي تواند وسيله را نگه دارد، بدون اينكه براي نگهداشتن از شخصي كه حركتش مي دهد درخواست كند جايز است؛ آيت الله سيستاني.
ص: 95
(ملحقات مناسك، ص210)
4. اگر با اختيار خود نشسته جايز است؛ آيت الله خويي. (صراط النجاة، ص229)
1. موالات در سعي لازم نيست؛ آيت الله گلپايگاني.
2. در غير شوط اول، لازم نيست؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي و نوري.
3. بنابر احتياط (بايد؛ آيت الله زنجاني و آيت الله صافي) در تمامي اشواط موالات مراعات شود؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، فاضل، سيستاني، مكارم، سبحاني و اردبيلي.(1)
1. بدون عذر احوط ترك آن است؛ آيت الله بهجت.
2. بنابر احتياط واجب به مقداري باشد كه موالات عرفيه به هم نخورد؛ آيات عظام: خويي،
ص: 96
فاضل، تبريزي، مكارم، سبحاني و اردبيلي.
3. مطلقاً جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، خامنه اي، صافي و نوري.
4. براي رفع خستگي جايز است، هر چند طولاني شود، ولي پس از رفع خستگي، بلافاصله سعي را ادامه دهد؛ آيت الله زنجاني و آيت الله سيستاني. (ملحقات مناسك، ص212)
طبق نظر همه مراجع زياد كردن از روي فراموشي چه كمتر از يك شوط يا بيشتر، به صحت سعي ضرر نمي زند.
1. محل اشكال است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل و نوري.
2. اشكال دارد، مگر آنكه جاهل قاصر باشد؛ آيت الله سيستاني.
ص: 97
3. به صحت سعي ضرر نمي زند؛ بقيه مراجع
1. سعي را اتمام كند و اعاده تقصير لازم نيست؛ آيات عظام: امام خميني، خامنه اي، اردبيلي و نوري.
2. سعي را اتمام و تقصير را اعاده كند؛ آيات عظام: خويي، بهجت، زنجاني و سبحاني.
3. سعي را اتمام و بنابر احتياط تقصير را اعاده كند؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، تبريزي، سيستاني، مكارم و صافي.
٭ البته طبق نظر برخي از مراجع كفاره نيز لازم است.
1. اشكال دارد؛ امام خميني.
2. با اعتقاد به جواز از سرگرفتن مجزي است؛ آيت الله خويي.
3. اگر بعد از فوت موالات باشد صحيح است، وگرنه اشكال دارد؛ آيت الله اردبيلي؛ (مگر آنكه جاهل
ص: 98
قاصر باشد كه صحيح است؛ آيت الله سيستاني)
4. اگر از آنچه انجام داده منصرف شده و پس از فوت موالات شروع كرده، اشكال ندارد؛ ولي اگر نصف سعي را انجام داده، احتياطاً آن را به هفت برساند و سعي را به عنوان تكليف فعلي انجام دهد؛ آيت الله سبحاني.
5. سعي جديد اشكال ندارد؛ بقيه مراجع.
1. سعي صحيح است؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي، سيستاني، سبحاني و نوري.
2. با شك در عدد اشواط سعي باطل مي شود و بايد اعاده كند؛ آيت الله خويي و آيت الله زنجاني.
3. بنابر احتياط واجب اعاده كند؛ آيت الله تبريزي و آيت الله فاضل.
4. اگر به رجاء كشف حال ادامه داده صحيح است؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي، مكارم و اردبيلي.
ص: 99
ص: 100
1. بودن مقداري از شب تا طلوع فجر واجب است؛ آيت الله سيستاني.
2. واجب است؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
3. بنابر احتياط واجب، لازم است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، بهجت، خامنه اي، مكارم، سبحاني، اردبيلي و نوري.
4. واجب نيست، هرچند مطابق احتياط است؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و زنجاني.
ص: 101
1. واجب است از طلوع فجر تا طلوع آفتاب در مشعر بماند؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي، صافي، مكارم و سبحاني؛ و تا كمي قبل از طلوع آفتاب؛ امام خميني، فاضل، خامنه اي، اردبيلي و نوري.
2. بنابر احتياط واجب ماندن تا طلوع آفتاب واجب است؛ آيت الله بهجت.
3. مقدار واجب وقوف اختياري مشعر، مسمّاي وقوف بين الطلوعين است و مقدار ركن وقوف، مسمّاي وقوف بين غروب (زوال حمره مشرقيه) روز نهم تا طلوع خورشيد روز عيد است؛ آيت الله زنجاني.
4. واجب وقوف قسمتي از شب تا طلوع آفتاب است و ركن، وقوف في الجمله از آن است؛ آيت الله سيستاني.
1. بايد بعد از نيمه شب حركت كنند، اما در صورت اضطرار، حركت قبل از نيمه شب اشكالي ندارد و
ص: 102
وقوف اضطراري كفايت مي كند؛ آيت الله سبحاني.
2. بنابر احتياط واجب بعد از نيمه شب حركت كنند؛ امام خميني.
3. مي توانند قبل از نيمه شب حركت كنند؛ بقيه مراجع.
1. در صورت امكان (بنابر احتياط؛ آيت الله مكارم) بايد برگردند؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، زنجاني و صافي.
2. كساني كه ناچارند همراه معذورين باشند، اگر بتوانند ولو يك لحظه قبل از طلوع آفتاب به مشعر برگردند؛ بايد برگردند و در فرض عجز، اگر بتوانند قبل از ظهر روز عيد به آنجا برگردند بايد برگردند. آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
3. اگر معذورين نيازي به اينها ندارند، برگردند؛ آيت الله سيستاني.
4. اگر معذورين نيازي به اينها ندارند، به احتياط واجب برگردند؛ اما كساني كه حج آنها نيابي است، چنانچه با معذورين به منا رفتند براي درك وقوف
ص: 103
اختياري به مشعر برگردند؛ آيت الله سبحاني.
5. لازم نيست برگردند؛ بقيه مراجع.(1)
حكم كسي كه وقوف شبانه را در مشعر درك كرده، ولي عمداً وقوف بين الطلوعين را ترك نموده، با فرض درك وقوف عرفات:
1. حج او صحيح است؛ آيات عظام: گلپايگاني، بهجت، زنجاني، سيستاني، مكارم و صافي.
2. بايد حج را اعاده كند؛ آيت الله فاضل و آيت الله خامنه اي؛ مگر اينكه جاهل باشد، كه در اين صورت حج او صحيح است؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
3. بنابر احتياط حج را اعاده كند؛ آيات عظام: امام خميني، سبحاني و نوري.
4. احتياط واجب آن است كه اعمال واجب حج تمتع و عمره مفرده را به قصد ما في الذمه به جا
ص: 104
آورد و در سال بعد نيز چنانچه شرايط استطاعت را داراست، يا حج از قبل بر او مستقر شده است، حج را اعاده كند؛ آيت الله اردبيلي.(1)
ص: 105
ص: 106
طبق نظر همه مراجع رعايت نكردن ترتيب، (رمي _ ذبح _ حلق يا تقصير) چنانچه از روي غفلت، سهو يا جهل باشد، نياز به اعاده ندارد؛ اما حكم ترتيب اعمال بدين شرح است:
1. ترتيب لازم است و در صورت عدم رعايت، بايد اعاده شود؛ آيات عظام: زنجاني، سبحاني و اردبيلي.
2. بنابر احتياط ترتيب لازم است و در صورت عدم رعايت، در صورت امكان بنابر احتياط اعاده شود؛
ص: 107
آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، فاضل، صافي و نوري.
3. ترتيب لازم است و اگر رعايت نكند، گناه كرده، ولي عملش صحيح است؛ آيات عظام: بهجت، خامنه اي و مكارم.
4. اگر قرباني را در جايي كه ذبح و قرباني در آن مجزي است تهيه كرده باشد، مي تواند قبل از ذبح حلق يا تقصير كند؛ آيت الله سيستاني.
5. واجب است ذبح بعد از رمي باشد و بنابر احتياط حلق و تقصير بعد از آن؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
1. اگر بتواند جاي جَمَره قديمي را بشناسد، بايد همان جا را رمي كند، و اگر شناختن جاي جمره قديمي يا رمي آن براي او مشقت داشته باشد، (وسط ديوار جديد را كه مشتمل بر ستون سابق است، رمي كند؛ آيت الله تبريزي) هر جاي جمره فعلي را رمي كند كافي است؛ آيت الله خامنه اي.
ص: 108
2. اگر بتواند جاي جمره قديمي را بشناسد، بايد همان جا را رمي كند و اگر ميسور نباشد، به احتياط واجب بايد رمي را تكرار كند، مگر مقداري كه مستلزم حرج يا ضرر است؛ آيت الله سيستاني.
3. رمي هر جاي جمره، غير از مقداري از ديوار كه خارج از حدود منا است كافي است، ولي اصابت به ستون شرط نيست و رمي بايد با هدف گيري فضا همرا باشد؛ آيت الله سبحاني.
4. سنگ بايد به حوضچه بيفتد؛ هر چند بزرگتر از سابق شده باشد و اگر به ديوار بزند تا به حوضچه بيفتد كافي است؛ آيت الله مكارم.
5. (اگر ممكن نيست سؤال شود كه جمره از كجا زياد شده؛ آيت الله بهجت.) رمي هر قسمت از جمرات كافي است؛ بقيه مراجع.
1. خلاف احتياط است؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي، سيستاني و صافي.
2. هنگام ازدحام جمعيت جايز است؛ آيت الله مكارم.
3. جايز و كافي است؛ بقيه مراجع.
ص: 109
1. معذورين مي توانند در هر وقت شب، شب قبل يا شب بعد، رمي كنند؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، خامنه اي، صافي، مكارم و نوري.
2. معذورين تنها مي توانند شب قبل از آن روز رمي كنند؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و سبحاني (و در شب بعدي احتياطاً رمي نكند؛ آيت الله اردبيلي)
3. معذورين مي توانند شب قبل از آن روز رمي كنند؛ اما در شب بعد، احتياط واجب اين است كه تا طلوع آفتاب به تأخير بيندازند، اگر مي دانند روز بعد (روز يازدهم) مي توانند قضا نمايند؛ آيت الله بهجت.
4. معذورين مي توانند شب قبل از آن روز رمي كنند و اگر نتوانستند، رمي همه روزها را در يك شب جمع كنند؛ آيت الله گلپايگاني.
5. كساني كه شب از ماندن در مشعر معذور بودند، مثل زنان و بيماران مي توانند همان شب عيد رمي كنند؛ ولي پرستاران و همراهان آنها بايد روز رمي كنند، مگر اينكه نياز مستمر در طول روز به آنها باشد؛ آيت الله سيستاني.
ص: 110
6. عده اي از معذورين بايد در شب قبل رمي كنند و بنابر احتياط رمي روزانه براي آنها كافي نيست، كه اين افراد عبارتند از: كساني كه رمي روزانه براي آنها ممكن نيست يا ضرر اساسي دارد و يا مي ترسند با خطر جدي روبرو شوند. و عده اي از معذورين مي توانند در شب قبل رمي كنند، كه بانوان، كودكان، ضعفاء، كساني كه رمي روزانه براي آنان مشقت دارد و كساني كه جهت تهيه ارزاق عمومي از رمي روزانه معذورند از اين جمله اند؛ آيت الله زنجاني.
افرادي كه نمي توانند جمرات را در روز رمي كنند، بايد در شب رمي كنند، يا مي توانند در روز نايب بگيرند؟
1. مي توانند نايب بگيرند؛ امام خميني و آيت الله نوري
2. معذور از رمي روزانه بايد نايب بگيرد و نمي تواند در شب رمي كند؛ مگر چوپانان و كساني كه از ماندن روز در منا معذور باشند؛ آيت الله سيستاني.
ص: 111
3. بايد (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله فاضل) شب رمي نمايد؛ بقيه مراجع.
1. بنابر احتياط در شك در نقيصه، تدارك كند؛ امام خميني و آيت الله فاضل.
2. به شك خود مطلقاً اعتنا نكند؛ آيت الله بهجت.
3. اگر بعد از صدق عرفي فراغ باشد اعتنا نكند؛ آيت الله سيستاني و آيت الله اردبيلي.
4. اگر احتمال بدهد هنگام عمل به رعايت عدد توجه داشته اعتنا نكند؛ آيت الله زنجاني.
5. اگر شك در نقيصه كند بايد برگردد و نقيصه را تمام كند؛ بقيه مراجع.
1. اگر نايب از رفع عذرِ معذور مأيوس باشد و يا نتواند اذن بگيرد، اذن معتبر نيست؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، خامنه اي، زنجاني و نوري
ص: 112
2.استنابه بايد با اجازه معذور باشد و اگر نتواند اذن بدهد، وليّ يا شخص ديگري از طرف او به جا آورد و در سال بعد خودش نايب بگيرد؛ آيت الله مكارم (اما اگر نتواند اذن بگيرد، اذن معتبر نيست و احتياط آن است كه با وجود ولي شرعي، ديگري بدون اذن او به جا نياورد؛ آيت الله سبحاني)
3. اگر قطع به رضايت داشته باشد اذن لازم نيست؛ آيت الله بهجت.
4. استنابه بدون اذن گرفتن تحقق پيدا نمي كند، مگر اينكه از نايب گرفتن هم عاجز باشد مثل بي هوش و طفل غير مميز؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي، سيستاني، صافي و اردبيلي.
1. بنابر احتياط واجب به ناخن گرفتن اكتفا نشود؛ آيت الله مكارم و آيت الله اردبيلي و اگر خواست ناخن بگيرد، پس از كوتاه كردن مو باشد؛
ص: 113
آيت الله سيستاني و آيت الله سبحاني.
2. ناخن گرفتن در تقصير كافي است، هر چند بهتر است به آن اكتفا نشود؛ بقيه مراجع.
طبق نظر همه مراجع حكم تكليفي حلق و چيدن موي ديگري قبل از تقصير حرمت است و حكم ناخن گرفتن ديگري قبل از تقصير عدم حرمت است؛ اما حكم وضعي كفايت اين حلق و چيدن مو:
1. كافي است؛ آيات عظام: امام خميني، بهجت، خامنه اي و نوري.
2. كافي نيست؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، سيستاني و سبحاني.
3. بنابر احتياط واجب كافي نيست؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، مكارم، صافي و اردبيلي.
4. كافي است، مگر اينكه حاجي با توجه به حرمت حلق محرم، از او بخواهد كه او را حلق نمايد، كه در اين صورت بنابر احتياط كافي نيست؛ آيت الله زنجاني.
ص: 114
1. جايز است؛ آيات عظام: فاضل، زنجاني و سيستاني.
2. جايز نيست؛ آيات عظام: امام خميني، خامنه اي، سبحاني، و نوري.
3. بنابر احتياط واجب ترك شود؛ آيات عظام: گلپايگاني، بهجت، مكارم و صافي.
4. اگر عمره تمتع در ماه شوال باشد، تراشيدن تا سي روز بعد از عيد فطر جايز است؛ و بعد از آن بنابر احتياط ترك شود؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و اردبيلي.
1. بايد حلق كند؛ آيت الله سبحاني و آيت الله اردبيلي. (البته اگر حجةالاسلام او باشد؛ آيت الله زنجاني).
2. به احتياط واجب بايد حلق كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، خامنه اي، سيستاني و صافي.
3. تقصير جايز است؛ هر چند حلق، مستحب و
ص: 115
افضل است؛ آيات عظام: خويي، فاضل، تبريزي، بهجت، مكارم، و نوري.(1)
1. تأخير تا آخر ايام تشريق جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، مكارم، صافي و اردبيلي.
2. حلق در روز است و در صورت تأخير، شب هم مجزي است؛ آيت الله بهجت.
3. احتياط واجب آن است كه در روز عيد باشد و اگر به جا نياورد شب يازدهم يا بعد آن به جا آورد؛ آيت الله خامنه اي.
4. تأخير تا آخر ذي حجه جايز است؛ آيت الله سيستاني و آيت الله زنجاني.
5. بنابر احتياط واجب بايد در روز عيد باشد؛ آيت الله نوري و اگر تأخير انداخت، (تا غروب روز سيزدهم؛ آيت الله سبحاني) تا آخر ذي حجه وقت دارد؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
ص: 116
1. بنابر احتياط واجب حلق و تقصير در شب جايز نيست؛ آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي، مكارم، سبحاني و صافي.
2. احتياط واجب آن است كه در روز عيد باشد و اگر به جا نياورد شب يازدهم يا بعد آن به جا آورد؛ آيت الله خامنه اي.
3. حلق در شب كفايت مي كند؛ بقيه مراجع.
1. بنابر احتياط واجب بايد ذابح مومن (شيعه دوازده امامي) باشد، بلكه خالي از قوت نيست؛ امام خميني.
2. اگر از او خصوص ذبح را خواسته باشد، لازم نيست مومن باشد و خودش بايد قصد قرباني و قربت كند؛ آيات عظام: فاضل، خامنه اي و نوري.
3. ايمان در ذبح شرط نيست و اسلام كافي است؛ بقيه مراجع.
ص: 117
تثليث قرباني يعني اينكه حاجي قرباني را سه قسمت كرده و مقداري از آن را صدقه و مقداري را هديه و مقدار ديگر را خود مصرف نمايد.
1. تثليث واجب است؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
2. بنابر احتياط تثليث واجب است؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و بهجت.
3. تثليث واجب نيست؛ بقيه مراجع.(1)
1. مي تواند (اگر قرباني در روز عيد ممكن نباشد؛ آيت الله خويي (صراط النجاة، ج1، ص237) و آيت الله تبريزي _ اگر قرباني را در منا تهيه كرد؛ آيت الله سيستاني)
ص: 118
حلق يا تقصير كند؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
2. نبايد حلق را از روز عيد به تاخير بيندازد؛ آيت الله بهجت و آيت الله نوري.
3. بنابر احتياط بايد در روز عيد حلق يا تقصير نمايد؛ آيت الله خامنه اي.
4. بنابر احتياط نمي تواند تقصير كند، بلكه بايد ترتيب بين قرباني و تقصير و اعمال پس از آن را مراعات كند؛ وگرنه هر چند عمل او باطل نيست، ولي گناه كرده است؛ آيت الله مكارم.
5. بايد بعد از قرباني، حلق يا تقصير نمايد؛ آيت الله زنجاني؛ ولي حلق از غروب روز سيزدهم به تاخير نيفتد؛ آيت الله سبحاني.
6. بنابر احتياط واجب (مگر در فرض اضطرار يا حرج؛ آيت الله فاضل) حلق نكند و بعد از قرباني، حلق يا تقصير نمايد؛ امام خميني.
7. اگر تاخير تا روز دوازدهم باشد، بايد حلق را بعد از قرباني انجام دهد و اگر از روز دوازدهم نيز تاخير مي افتد، مي تواند حلق نمايد؛ آيت الله اردبيلي.
ص: 119
ص: 120
1. بايد نيمه اول شب را بيتوته كند؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، بهجت، صافي و نوري.
2. مخير است بين بيتوته در نيمه اول يا دوم شب؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، فاضل، خامنه اي، سيستاني، مكارم و اردبيلي.
3. مي تواند از سر شب تا نيمه شب را بيتوته كند و يا اگر نصف اول در منا نبوده، بايد به نحوي به منا برگردد كه پيش از طلوع فجر به منا بيايد تا فجر طلوع كند؛ آيت الله سبحاني.
4. در شب يازدهم مخير است از سر شب تا
ص: 121
نيمه شب را بيتوته كند و يا اينكه هنگام طلوع فجر در منا حضور داشته باشد و در شب دوازدهم و همچنين شب سيزدهم _ بر كسي كه واجب است _ بايد از غروب تا طلوع خورشيد روز بعد در منا بماند؛ آيت الله زنجاني.
1. بنابر احتياط واجب از مغرب شرعي تا طلوع آفتاب حساب مي شود؛ امام خميني و آيت الله نوري.
2. بنابر احتياط نيمه اول شب را از غروب شرعي تا طلوع آفتاب و نيمه دوم را از غروب آفتاب تا طلوع فجر حساب كند؛ آيت الله اردبيلي.
3. براي بيتوته نيمه اول شب احتياط به اين است كه شب تا طلوع آفتاب حساب شود و براي بازگشتن قبل از نيمه شب به منا، احتياط به اين است كه شب تا طلوع فجر حساب شود؛
آيت الله زنجاني.
4. نيمه شب در منا از غروب آفتاب تا طلوع فجر حساب مي شود؛ بقيه مراجع.
ص: 122
الف) خروج، قبل از طلوع آفتاب باشد:
1. بايد براي نفر بعدازظهر به منا برگردد؛ آيات عظام: خويي، تبريزي و صافي.
2. بايد در منا مي ماند، ولي حالا كه كوچ كرده، لازم نيست قبل از ظهر به منا برگردد؛ آيت الله زنجاني.
3. بايد _ هر چند بعدازظهر_ به منا برگردد، تا كوچ از منا قبل از غروب روز دوازدهم و يا بعد از رمي روز سيزدهم تحقق پيدا كند؛ آيت الله سيستاني.
4. در صورت امكان بايد قبل از ظهر به منا برگردد، تا فريضه نفر را بعدازظهر انجام دهد، مگر در صورت اضطرار؛ آيت الله سبحاني.
5. بنابر احتياط واجب قبل از ظهر برگردد؛ آيت الله فاضل.
6. لازم نيست قبل از ظهر برگردد، هر چند اگر قبل از ظهر بيايد، نمي تواند قبل از ظهر كوچ كند؛ بقيه مراجع.
ص: 123
ب) خروج، بعد از طلوع آفتاب باشد:
1. بايد براي تحقق نفرِ بعدازظهر برگردد؛ آيات عظام: گلپايگاني، تبريزي و صافي.
2. بنابر احتياط واجب براي تحقق نفر بعدازظهر برگردد؛ آيات عظام: فاضل، بهجت و مكارم.
3. هر چند خروج از منا جايز نبوده است، ولي لازم نيست قبل از ظهر به منا برگردد؛ امام خميني، خامنه اي، صافي، اردبيلي و نوري.
4. اگر مي تواند قبل از ظهر به منا برگردد، بايد برگردد؛ وگرنه بر او چيزي نيست؛ آيت الله خويي.
5. بايد در صورت امكان قبل از ظهر به منا برگردد، وگرنه بعداز ظهر برگردد، تا فريضه
نفر را انجام دهد، مگر در صورت اضطرار؛
آيت الله سبحاني.
6. اگر وسايل خود را در منا گذاشته، بايد به منا برگردد، ولي اگر با وسايل كوچ كرده، لازم نيست برگردد، هر چند جايز نيست بدون عذر با وسايل كوچ كند؛ آيت الله زنجاني.
ص: 124
7. اگر در منا متعلقاتي (مثل اثاث و وسايل) داشته باشد كه مستلزم برگشتن باشد، مي تواند پس از رمي و پيش از ظهر از منا بيرون رود، ولي _ چه پيش از ظهر و چه بعد از ظهر _ بايد برگردد و قبل از غروب يا روز بعد كوچ كند و اگر متعلقاتي ندارد، بنابر احتياط جايز نيست پيش از ظهر خارج شود، گرچه نيت برگشتن داشته باشد و اگر خارج شد به احتياط واجب بايد _ چه پيش از ظهر و چه بعد از ظهر _ براي نفر بازگردد؛ آيت الله سيستاني.
ص: 125
ص: 126
طبق نظر همه مراجع نايب در طواف نساء بايد قصد منوب عنه نمايد و انجام آن به قصد مافي الذمه نيز كفايت مي كند.
1. مقدّم شدن طواف نساء بر تقصير در عمره مفرده در صورت ضرورت يا نسيان يا جهل مجزي است؛ آيت الله بهجت.
2. بايد (بنابر احتياط واجب آيات عظام: سيستاني، مكارم
ص: 127
و اردبيلي) بعد از تقصير، طواف نساء اعاده شود و بدون آن، حرمت نساء باقي است؛ بقيه مراجع.
1. مي توان به يك طواف اكتفاء كرد؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، مكارم و نوري.
2. بنابر احتياط، براي هر كدام يك طواف نساء انجام دهد؛ آيات عظام: فاضل، بهجت، سيستاني و سبحاني.
3. هر احرام، طواف نساء مستقل لازم دارد؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، زنجاني، صافي و اردبيلي.
4. واجب است براي هر عمره مفرده جداگانه طواف نساء به جا آورد، اگرچه تحلّل با طواف نساء واحد بعيد نيست؛ آيت الله خامنه اي.
1. مطلق تلذذ حرام است، ولي عقد كردن، شهادت دادن و خواستگاري كردن اشكال ندارد؛ آيت الله
ص: 128
زنجاني. ولي در عمره مفرده بنابر احتياط بايد از عقد كردن، شهادت دادن و خواستگاري كردن پرهيز شود؛ آيت الله سيستاني. (ملحقات مناسك، ص264)
2. نزديكي با زن و بنابر احتياط واجب ساير استمتاعات حرام است، ولي عقد كردن و شهادت دادن بر آن و خواستگاري اشكالي ندارد؛ آيت الله اردبيلي.
3. تنها نزديكي با زن حرام است؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
4. مطلق تلذذ و بنابر احتياط واجب عقد و خواستگاري كردن و شهادت دادن بر آن حرام است؛ بقيه مراجع.
ص: 129
ص: 130
1. محل اشكال است؛ امام خميني.
2. اگر عذر او منجر به نقص بعضي از اعمال حج نشود، نيابت او صحيح است، و اگر موجب نقص شود، بطلان اجاره بعيد نيست و احوط آن است كه حج براي منوب عنه اعاده شود و در مورد اجرت با منوب عنه مصالحه شود؛ آيت الله خامنه اي.
3. در عذر طاري حكم نايب مثل حكم منوب عنه
ص: 131
است، كه در بعضي موارد حج صحيح و گاهي باطل است. بنابراين نيابت در انجام بعضي از واجبات حج كه ترك عمدي آن موجب بطلان نيست، مانند طواف نساء و بيتوته و رمي روز يازدهم و دوازدهم اشكال ندارد؛ آيت الله سيستاني.
4. صحيح و كافي است؛ بقيه مراجع.
1. در نيابت از ميت به وظيفه خودش عمل كند و در نيابت از حي في الجمله احتياط كند؛ آيت الله بهجت.
2. در نيابت از حي و ميتي كه وصيت كرده طبق تقليد منوب عنه عمل كند و در نيابت از ميتي كه وصيت نكرده طبق وظيفه خودش؛ آيت الله خويي
(و در صورت اخير بنابر احتياط واجب طوري عمل كند كه طبق وظيفه ورثه هم مجزي باشد، و اگر وصيتي نكرده، نايب به حسب تقليد خودش عمل كند و طوري باشد كه به حسب وظيفه ورثه هم مجزي باشد؛
آيت الله تبريزي).
ص: 132
3. نايب طبق وظيفه خودش عمل مي كند، ولي اگر كيفيت خاصي شرط شده، بايد طبق همان عمل كند؛ بقيه مراجع.(1)
1. نيابت صحيح نيست و حج او باطل است؛ آيات عظام: امام خميني، زنجاني، سبحاني و نوري.
2. حج نايب صحيح و ذمه منوبٌ عنه برئ مي شود؛ آيات عظام: خويي، فاضل، تبريزي، بهجت، سيستاني و مكارم.
3. اگر نايب از مستطيع بودن خود بي اطلاع باشد، بعيد نيست حج نيابي او صحيح باشد؛ آيت الله خامنه اي.
4. در صورت علم، نيابت صحيح نيست و اگر غافل يا جاهل باشد، در نيابت و صحت حج او اشكال است؛ آيت الله گلپايگاني و آيت الله صافي.
ص: 133
5. در صورت علم بنابر احتياط حج او باطل است و اگر در جهلش مقصر نباشد و يا غافل باشد، نيابتش صحيح است؛ آيت الله اردبيلي.
1. نيابت صحيح نيست، مگر آنكه بتواند قرائت خود را تصحيح كند؛ آيات عظام: امام خميني، خامنه اي، مكارم، زنجاني، صافي و نوري.
2. بنابر احتياط واجب (بايد؛ آيت الله سيستاني و آيت الله سبحاني) عمل را به نيت منوب عنه تمام كند، هرچند (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله سيستاني) نيابتش مجزي نيست؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي
(البته اگر جاهل قاصر يا غافل بوده، مجزي است؛ آيت الله اردبيلي)
3. بنابر احتياط واجب به نيت منوب عنه اعمال را به جا آورد، ولي صحت آن براي منوب عنه محل اشكال است؛ آيت الله گلپايگاني.
4. اگر هنگام قبول نيابت، احتمال تصحيح قرائت
ص: 134
را مي داده و امكان آن نيز وجود داشته باشد، با تصحيح قرائت نيابت صحيح است و الاّ اصل احرام باطل است؛ آيت الله فاضل.
5. هرچند نمي تواند نايب شود، اما اگر نايب شد و در وسط اعمال و يا بعد از عمره تمتّع متوجه نقص كار خود شد، احتياطاً در موارد عذر نايب بگيرد تا عمل را صحيحاً به جا آورد و خود نيز آن عمل را انجام دهد و نيابتش صحيح است؛ آيت الله بهجت.
ص: 135
ص: 136
طبق نظر همه مراجع (يا به نحو فتوا و يا به نحو احتياط) تقليد ميّت ابتداءً جايز نيست و بقاء بر تقليد ميّت اشكال ندارد و بايد بقاء بر تقليد ميّت به فتواي مجتهد زنده باشد؛ اما در مورد مقدار تقليد از ميت كه مجوز بقاء بر تقليد در همه مسايل باشد و همچنين جواز يا وجوب بقاء بر تقليد ميت اعلم اختلاف است:
الف) مقدار تقليد از ميت:
1. در باقي ماندن بر تقليد ميّت، فرقي بين
ص: 137
مسائلي كه عمل نموده و مسائلي كه عمل ننموده وجود ندارد؛ آيت الله فاضل.
2. در باقي ماندن بر تقليد ميّت، صرف التزام به متابعت از فتواي مجتهد ميت كافي است و عمل كردن به دستور او لازم نيست؛ آيت الله سيستاني.
3. همين كه در بعضي از مسائل به فتواي مجتهد ميت عمل كرده باشد كافي است؛ آيات عظام: امام خميني، خامنه اي، صافي و نوري.
4. اگر به فتواي مجتهد ميت عمل كرده و يا براي عمل آن را اخذ كرده باشد، كافي است؛ آيت الله مكارم.
5. اگر به فتواي مجتهدي عمل كرده يا آن را
ياد گرفته و ملتزم به عمل به آن شده باشد، اگر
بعد از مردن آن مجتهد در آن مسأله به فتواي مجتهد زنده رفتار نكرده باشد، كافي است؛
آيت الله گلپايگاني.
6. در صورتي كه فتواي او در نظر مقلّد بوده و فراموش نكرده، كافي است؛ آيت الله خويي. (و بعيد نيست در صورتي كه فراموش كرده است باز بتواند به
ص: 138
فتواي او عمل كند؛ آيت الله تبريزي).
7. باقي ماندن بر تقليد ميّت تنها در مسائلي است كه در آنها تقليد و عمل كرده است؛ آيت الله بهجت.
8. در مسائلي كه از مجتهد ميت ياد گرفته، مي تواند بر تقليد ميت باقي ماند؛ آيت الله سبحاني.
9. اگر انسان، مجتهدي را در زماني كه مي توانسته از او تقليد كند (يعني در هنگامي كه مميّز بوده و خوب و بد را مي فهميده، هر چند بالغ نشده) درك كند، مي تواند پس از مرگ آن مجتهد از او تقليد كند، خواه در زمان زنده بودن مجتهد از او تقليد كرده باشد يا از او تقليد نكرده باشد، در غير اين صورت، بنا بر احتياط عمل كردن به فتواي مجتهدي كه از دنيا رفته جايز نيست؛ آيت الله زنجاني.
ب) جواز يا وجوب بقاء بر تقليد ميت در صورت اعلميت ميت:
1. جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، گلپايگاني، خامنه اي، سبحاني و نوري.
2. لازم است؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت،
ص: 139
فاضل، زنجاني(1) (به شرط آنكه به فتوايش عمل كرده و يا براي عمل آن را اخذ كرده باشد؛ آيت الله مكارم).
3. بنابر احتياط لازم است؛ آيت الله صافي.
4. بايد با علم به اختلاف در مسائل محل ابتلاء ولو اجمالاً بر تقليد او باقي بماند؛ آيت الله سيستاني.
1. تخيير در همه جاي مكه و مدينه جايز است؛ آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، خامنه اي، سيستاني، صافي، مكارم و نوري.
2. تخيير در شهر مكه و مدينه قديم جايز است؛ آيت الله خويي و آيت الله تبريزي.
3. تخيير در تمام دو مسجد فعلي حتي در جاهاي توسعه داده شده داخل مسجد جايز است؛ آيات عظام: امام خميني، سبحاني و اردبيلي.
ص: 140
4. تخيير در قسمت هاي قديمي دو مسجد جايز است و در جاهايي كه بعداً به اين دو مسجد اضافه شده، به احتياط واجب شكسته است؛ آيت الله بهجت.
5. در هيچ جا تخيير ثابت نيست؛ آيت الله زنجاني.
طبق نظر همه مراجع شركت در نماز جماعت آنان بسيار مناسب است و ترك مسجد هنگام نماز شايسته نيست؛ اما در مورد صحت آن اختلاف است:
1. اقتدا به اهل سنت (در حال ضرورت؛ آيت الله گلپايگاني و در صورتي كه موجب تاليف قلوب آنها و دفع اتهام به شيعه شود؛ آيت الله صافي) صحيح است؛ نه اعاده دارد و نه نيازمند عمل به وظيفه منفرد؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل، خامنه اي، مكارم، اردبيلي و نوري.
2. جماعت صوري است و بايد وظيفه منفرد رعايت شود؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت، سيستاني، زنجاني و سبحاني.
ص: 141
1. با وضع فعلي نياز به اعاده ندارد؛ آيات عظام: امام خميني، فاضل و اردبيلي.
2. چون امام جماعت شرايط را ندارد و اقتدا صوري است، بايد وظيفه منفرد رعايت شود؛ آيات عظام: خويي، تبريزي، بهجت، سيستاني، زنجاني و سبحاني.
3. نماز به نحو استداره (در فرض ضرورت؛ آيت الله گلپايگاني) مانعي ندارد، ولي بنابر احتياط واجب (بايد؛ آيت الله نوري) به حسب دايره مقدم بر امام و نزديك تر از امام به كعبه نباشد؛ آيات عظام: گلپايگاني، صافي و مكارم.
4. نماز كسي كه پشت سر امام يا در يكي از دو طرف او بايستد، صحيح است، اما نماز كسي كه در طرف ديگر كعبه مقابل امام بايستد، صحيح نيست؛ آيت الله خامنه اي.
1. در سجده تبعيت كند و بايد (بنابر احتياط واجب؛
ص: 142
آيت الله سيستاني و آيت الله مكارم) نماز خود را اعاده نمايد؛ آيات عظام: بهجت، زنجاني، سبحاني و نوري.
2. اگر تقيه باشد، بايد تبعيت كند و نمازش صحيح است؛ آيات عظام: فاضل، خامنه اي و صافي.
در صورت رعايت شرايط نماز، با اينكه علم دارد يا احتمال مي دهد كه بعد از پياده شدن وقت باقي باشد:
1. نماز صحيح و مجزي است؛ آيات عظام: خامنه اي، زنجاني، سيستاني، سبحاني و مكارم.
2. در سعه وقت تاخير بيندازد و در تنگي وقت نماز بخواند و اعاده لازم نيست؛ آيت الله فاضل.
3. در صورت علم به اينكه قبل از اتمام وقت، هواپيما مي نشيند، بايد تاخير بيندازد و در صورت احتمال، بنابر احتياط واجب در هواپيما بخواند و اگر قبل از اتمام وقت رسيد، اعاده نمايد؛ آيت الله صافي.
4. اگر احتمال بدهد تا آخر وقت هواپيما نمي نشيند، مي تواند بخواند، ولي اگر قبل از اتمام وقت رسيد، اعاده نمايد؛ آيت الله تبريزي.
ص: 143
1. سجده بر فرش در مسجدالنبي و شبستان هاي مسجدالحرام مانع ندارد، حتي اگر بتواند در جايي كه سنگ است برود، لازم نيست و سجده بر فرش صحيح است؛ آيات عظام: امام خميني، مكارم و نوري.
2. در صورتي كه مي تواند (طوري كه به زحمت نيفتد، در همان محل؛ آيت الله خامنه اي) در جايي كه سنگ و امثال آن است سجده كند، آنجا را انتخاب كند و نبايد (بنابر احتياط واجب؛ آيت الله خامنه اي) بر فرش سجده كند، مگر آنكه تقيه اقتضا كند؛آيات عظام: خويي، گلپايگاني، تبريزي، فاضل، سيستاني، صافي، سبحاني و اردبيلي.
3. در صورت امكان سجده بر «ما يصح السجود عليه» اكتفا به غير آن خلاف احتياط است؛ آيت الله بهجت.
4. سجده بر فرش مجزي نيست و در فرض ضرورت، نمازش را بخواند؛ ولي نبايد به آن اكتفا كند؛ آيت الله زنجاني.
ص: 144
اين قرآن ها چند دسته اند:
الف) قرآن هاي مستعمل مسجدالحرام، ممهور به مُهر «وقف لله تعالي بالمسجدالحرام».
ب) قرآن هاي چاپ عربستان كه توسط زائران جهت قرائت در مسجدالحرام وقف يا هديه مي شود و متصديان به خاطر يك شكل بودن قرآن هاي مسجدالحرام آنها را از قفسه ها خارج كرده و به زائران متقاضي قرآن هديه مي دهند.
ج) قرآن هاي چاپ ساير كشورها كه شرايط دسته قبل را دارند.
د) قرآن هايي است كه هديه دولت عربستان و رياست شئون حرمين شريفين است و هيچ گونه مُهري ندارد.
1. دريافت قرآن هاي دسته اول و دوم جايز نيست و در دسته سوم، احتياط در ترك است، و تملّك دسته چهارم مانعي ندارد؛ آيت الله بهجت و آيت الله سبحاني.
ص: 145
2. استفاده از قرآن هاي دسته اول و دوم در غير مسجدالحرام اشكال دارد، اما دسته سوم و چهارم اشكالي ندارد و تحقّق ملكيت نسبت به دسته چهارم مسلّم است؛ آيت الله فاضل.
3. تمليك قرآن هايي كه از طرف مسئولين به زوار داده مي شود اشكال ندارد؛ آيت الله مكارم.
4. گرفتن قرآن ها در غير از دسته چهارم اشكال دارد و نمي توان آنها را به مساجد ديگر برد؛ آيت الله نوري.
5. قرآن هايي را كه وقف (ويا هديه بودن؛ آيت الله تبريزي و آيت الله زنجاني) آنها محرز است، نمي توان تملك كرد (و در صورتي كه برگرداندن آنها به مسجدالحرام امكان ندارد، آنها را به مساجد ديگر ببرد؛ آيت الله خامنه اي)؛ ولي گرفتن قرآن هاي ديگر (هر چند علامت «وقف بالمسجدالحرام» روي آن باشد؛ آيت الله زنجاني) جايز است؛ آيت الله تبريزي.
والحمدلله رب العالمين