ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

شهادت نامه امام حسین (ع) بر پایه منابع معتبر

محمد محمدی ری شهری

با همکاری سیدمحمود طباطبایی نژاد، سیدروح الله سیدطبایی

ترجمه مهدی مهریزی، عبدالهادی مسعودی، محمد مرادی

تحقیق گروه سیره نگاری پژوهشکده علوم و معارف حدیث.

ص :4

فهرست اجمالی

ص :5

فهرست اجمالی

ص :6

این سخنان، حاکی از آن است که یاران امام حسین علیه السلام، انسان های کاملِ دوران امامتِ آن بزرگوار بوده اند.(1) لذا در «زیارت رجبیّه»، آمده است:

السَّلامُ عَلَیکُم أیُّهَا الرَّبّانِیّونَ، أنتُم خِیَرَةُ اللّهِ، اختارَکُمُ اللّهُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ عَلَیهِ السَّلامُ.(2)

سلام بر شما، ای خدایی شدگان! شما برگزیدگان خدایید که خداوند، شما را برای ابا عبد اللّه علیه السلام، انتخاب کرده است.

همچنین در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السَّلامُ عَلَیکُم یا خَیرَ أنصارٍ.

سلام بر شما، ای بهترینِ یاران!(3)

القَتلَ عَن نَفسِکَ وعَن أنفُسِ هؤُلاءِ الفِتیَةِ مِن أهلِ بَیتِکَ.(1)

به خدا سوگند، آرزو دارم که کشته شوم و دوباره، زنده شوم و باز، کشته شوم و تا هزار بار، این گونه کشته شوم و خداوند، با این کارم، کشته شدن را از تو و از این جوانانِ خاندانت، دور کند!

این سخنان، از کسانی که اجباری در انتخاب راه شهادت نداشتند و با کناره گرفتن از امام علیه السلام می توانستند راه عافیت جویی را بپیمایند، حاکی از استواری ایمان آنان و حرکت در پرتو نورِ یقین است.

آنان به جایگاه و منزلگاه هایشان در بهشت، نگاه کردند، در حالی که آن امام علیه السلام به ایشان می فرمود: فلانی! این، جای توست. فلانی! این، قصر توست. فلانی! این درجۀ توست.

پس هر کدام از آنها، با سینه و صورت خود، از تیرها و شمشیرها استقبال می کرد تا در بهشت به جایگاهش برسد.

دستیابی یاران امام علیه السلام به قلّۀ یقین، ایجاب می کرد که روز عاشورا، هر چه اوضاعْ بحرانی تر می شد، آرامش آنها، بویژه کسانی که از کمالات بیشتری برخوردار بودند، افزون تر گردد، چنان که از امام زین العابدین علیه السلام، روایت شده که فرمود:

وکانَ الحُسَینُ علیه السلام وبَعضُ مَن مَعَهُ مِن خَصائِصِهِ، تُشرِقُ ألوانُهُم، وتَهدَأُ جَوارِحُهُم، وتَسکُنُ نُفوسُهُم، فَقالَ بَعضُهُم لِبَعضٍ: انظُروا، لا یُبالی بِالمَوتِ!(1)

و حسین علیه السلام و کسانی از یاران ویژۀ او که همراهش بودند، رنگ [چهره های] آنها می درخشید و تن و جانشان، آرام بود و برخی به برخی دیگر می گفتند: ببینید! هیچ باکی از مرگ ندارد.

گروهی از مسلمانان، او را یاری می دهند. آنها در روز قیامت، از بزرگانِ شهیدان امّتم هستند.

همچنین امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:

إنَّ لِلعَبّاسِ عِندَ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی مَنزِلَةً یَغبِطُهُ بِها جَمیعُ الشُّهداءِ یَومَ القِیامَةِ.(1)

عبّاس علیه السلام در پیشگاه خداوند - تباک و تعالی -، جایگاهی دارد که همۀ شهیدان در روز قیامت، به آن، حسرت می خورند.

شیخ صدوق رحمه الله نیز از میثم تمّار نقل می کند که در پیشگویی ای، خطاب به زنی به نام جَبَله، گفته است:

اعلَمی أنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام سَیِّدُ الشُّهَداءِ یَومَ القِیامَةِ، ولِأَصحابِهِ عَلی سائِرِ الشُّهَداءِ دَرَجَةٌ.(2)

بدان که حسین بن علی علیه السلام، سَرور شهیدان در روز قیامت است و یارانش، درجه ای [برتر] از دیگر شهیدان دارند.

می شوند. پس حسن علیه السلام عبور کرد. گفتند: ای ابو اسحاق! این است؟ گفت: نه. پس حسین علیه السلام آمد. گفتند: این است؟ گفت: آری.(1)

و اینک، اشاره ای کوتاه به زندگی نامۀ شماری از برجسته ترین یاران امام حسین علیه السلام.

وی از جنگاوران عرب و از بزرگان شیعه بود.(1)

بر اساس برخی از گزارش ها، او از یاران شجاع و دلاور امام علی علیه السلام بود و در جنگ هایی که در دوران حکومت ایشان اتّفاق افتاد، حضور داشته است و پس از شهادت ایشان، از یاران امام مجتبی علیه السلام بوده است.

ابو ثمامه، ساکن کوفه بوده و یکی از افرادی است که پس از مرگ معاویه، به امام حسین علیه السلام نامه نوشت و او را به قیام، دعوت کرد(2).(3) هنگامی که مُسلم بن عقیل علیه السلام، به نمایندگی از امام علیه السلام به کوفه آمد، ابو ثُمامه، در زمرۀ یاران مورد اعتماد او قرار گرفت و در تهیّۀ سلاح و امکانات مالی، فعّالیت داشت.(4) مسلم علیه السلام نیز او را به فرماندهی سپاهیان قبیلۀ رُبع تمیم هَمْدان گماشت و سپاه او بود که ابن زیاد را در قصر حکومتی، محاصره کرد.(5) هنگامی که مردم کوفه، مسلم علیه السلام را تنها گذاشتند، ابو ثُمامه، از کوفه خارج شد و خود را به امام حسین علیه السلام رسانید(6) و در صف عاشقان و جان نثاران وی، قرار گرفت.

نگاهی گذرا به زندگی افتخارآمیز این مرد بزرگ، نشان می دهد که او، افزون بر استواری در ایمان، صلابت در ولایت اهل بیت علیهم السلام، دلاوری و شجاعت، از هوش و ذکاوت سیاسی و اطّلاعات گستردۀ امنیتی برخوردار بوده است. لذا هنگامی که کثیر بن عبد اللّه - که پیشنهاد ترور امام حسین علیه السلام را به ابن سعد داده بود -، می خواست تا به عنوان پیام آور وی، مسلّح بر امام علیه السلام وارد شود، او ممانعت نمود.(7)

از کارهای برجسته و درخشان این مرد بزرگ - که درتاریخ عاشورا ثبت شده است -، یادآوریِ فرا رسیدن وقت ظهر برای اقامۀ نماز در بحبوحۀ نبرد در روز عاشوراست. در آن

ص:13

هنگامه، ابو ثُمامه، خطاب به امام گفت:

یا أبا عَبدِ اللّهِ، نَفسی لَکَ الفِداءُ! إنّی أری هؤُلاءِ قَدِ اقتَرَبوا مِنکَ، ولا وَاللّهِ، لا تُقتَلُ حَتّی اقتَلَ دونَکَ إن شاءَ اللّهُ، واُحِبُّ أن ألقی رَبّی وقَد صَلَّیتُ هذِهِ الصَّلاةَ الَّتی دَنا وَقتُها.

ای ابا عبد اللّه! جانم فدای تو باد! من می بینم که اینان، به تو نزدیک شده اند. نه. به خدا سوگند، تو کشته نمی شوی تا این که من - به یاری خدا -، پیشِ روی تو کشته شوم و دوست دارم وقتی که پروردگارم را ملاقات می کنم، این نمازی را که وقتش رسیده، خوانده باشم.

امام حسین علیه السلام، با شنیدن سخن ابو ثُمامه، سرش را بلند کرد و فرمود:

ذَکَرتَ الصَّلاةَ، جَعَلَکَ اللّهُ مِنَ المُصَلّینَ الذّاکِرینَ! نَعَم، هذا أوَّلُ وَقتِها.

نماز را یادآوری کردی. خداوند، تو را از نمازگزارانِ اهل ذکر، قرار دهد! آری. این، اوّلِ وقت نماز است.

سپس فرمود:

سَلوهُم أن یَکُفُّوا عَنّا حَتّی نُصَلِّیَ.

از آنها بخواهید که از ما دست بدارند، تا نماز بگزاریم.

حُصَین بن نُمَیر، به امام جسارت کرد و گفت: نماز شما، پذیرفته نمی شود!

حبیب بن مُظاهر، به او پاسخ داد و با او درگیر شد و به شهادت رسید. پسرعموی ابو ثُمامه نیز - که در سپاه ابن سعد بود -، در این درگیری، به دست او کشته شد. در نهایت، در ظهر عاشورا به پیشنهاد ابو ثُمامه، نماز جماعتِ تاریخی امام حسین علیه السلام در میدان نبرد، برگزار شد؛ نماز جماعتی به امامت حسین علیه السلام، که با پیکری خونین در میدان جنگ و در برابر تیرهایی که از هر سو، امام و یارانش را نشانه می رفت، برگزار شد.(1)

ابو ثُمامه، پس از شهادت شماری از یاران ابا عبد اللّه علیه السلام، به میدان آمد و در حالی که این اشعار را زمزمه می کرد، به صف دشمنْ حمله کرد:

تسلیت به خاندان مصطفی و دختران او

بر حبس بهترینِ مردم، نوادۀ محمّد!

تسلیت به زهرای پیامبر و همسرش

خزانۀ دانش خدا، پس از احمد!

تسلیت به همۀ اهالی مشرق و مغرب

ص:14

و اندوه بر حبس حسینِ استوار!

چه کسی از سوی من به پیامبر و دخترش می رساند

که فرزندتان، در سختیِ شدیدی است؟

وی، در نهایت، در درگیری با قیس بن عبد اللّه، به خیل شهدای کربلا پیوست.

در «زیارت رجبیّه» و «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی أبی ثُمامَةَ عُمَرَ بنِ عَبدِ اللّهِ الصّائِدِیِّ.

سلام بر ابو ثُمامه(1)، عمر بن عبد اللّه صائِدی!(2)

905. الحدائق الوِردیّة: از قبیلۀ هَمْدان، ابو ثُمامه عمر بن عبد اللّه صائِدی، کشته شد که از یاران امیر مؤمنان علی علیه السلام بود. قیس بن عبد اللّه، او را کُشت.(3)

906. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: ابو ثُمامۀ صائِدی، یکی از پسرعموهایش را که در سپاه دشمن بود، کُشت.(4)

907. أنساب الأشراف: زیاد بن عمرو بن عَریب صائدی، از [قبیلۀ] همْدان - که کنیه اش ابو ثُمامه بود -، همراه حسین علیه السلام کُشته شد.(5)

انَس بن کاهل اسدی(1)، انَس بن هزله(2) و مالک بن انَس کاهِلی.(3)

انَس بن حارث، یکی از یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله(4) و امام حسین علیه السلام(5) به شمار می رفته است.

وی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که با اشاره به امام حسین علیه السلام فرمود:

إنَّ ابنی هذا - یَعنِی الحُسَینَ علیه السلام - یُقتَلُ بِأَرضٍ یُقالُ لَها: کَربَلاءُ، فَمَن شَهِدَ ذلِکَ مِنکُم فَلیَنصُرهُ.

این پسرم [حسین علیه السلام]، در سرزمینی به نام کربلا، کشته می شود. هر کس از شما آن جا بود، حتماً به او کمک کند.

و در ادامۀ همین نقل، آمده است:

فَخَرَجَ أنَسُ بنُ الحارِثِ إلی کَربَلاءَ، فَقُتِلَ مَعَ الحُسَینِ علیه السلام.(6)

انَس بن حارث، به سوی کربلا رفت و در کنار حسین علیه السلام، کشته شد.

لیکن در گزارش بَلاذُری، آمده است که او، مانند عبید اللّه بن حُرّ جُعْفی، از کوفه خارج شد و قصدش این بود که نه با امام علیه السلام همراهی کند و نه با ابن زیاد. هنگام دیدار امام علیه السلام نیز به ایشان گفت:

وَ اللّهِ ما أخرَجَنی مِنَ الکوفَةِ إلّاما أخرَجَ هذا، مِن کَراهَةِ قِتالِکَ أوِ القِتالِ مَعَکَ، و لکِنَّ اللّهَ قَذَفَ فی قَلبی نُصرَتَکَ وَ شَجَّعَنی عَلَی المَسیرِ مَعَکَ.(7)

به خداوند سوگند، از کوفه بیرون نیامدم، جز این که جنگ با تو یا همراهی با تو را خوش نداشتم؛ ولی خداوند، در دلم انداخت که تو را یاری کنم و به من جرئت داد که با تو همراه شوم.

گفتنی است که با توجّه به این که انَس بن حارث، راویِ حدیثی است که پیامبر صلی الله علیه و آله، شهادت امام حسین علیه السلام را پیشگویی کرده(8) و این گزارش بَلاذُری در سایر منابع نیامده است، درستی این

ص:16

گزارش، بعید به نظر می رسد؛ بلکه می توان گفت: احتمالاً، وی همان کسی است که به دلیل شنیدن پیشگویی یاد شده، سال ها پیش از واقعۀ کربلا، در این منطقه اقامت گُزید تا به فیض شهادت با سیّد الشهدا علیه السلام نائل آید.(1)

در زیارت های «رجبیّه»(2) و «ناحیۀ مقدّسه» از انَس، چنین یاد شده:

السَّلامُ عَلی أنَسِ بنِ کاهِلٍ الأَسَدِیِّ.

سلام بر انَس بن کاهِل اسدی!(3)

908. مثیر الأحزان: سپس انَس بن حارث کاهِلی(4) به میدان آمد، در حالی که می گفت:

کاهِل ما و ذودان

و نیز قبیلۀ خِندِف و قیس غَیلان

می دانند که قوم من، برای هماوردان، آفت است.

ای قوم من! به مانند شیران خَفّان(5) باشید.

و اکنون، از دشمن با ضربِ شمشیر، استقبال کنید.

خاندان علی، پیرو [خداوند] رحمان اند

و خاندان حرب (ابو سفیان)، پیرو شیطان اند.(6)

ص:17

909. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: مالک بن انَس کاهِلی به میدان آمد، در حالی که می گفت:

کاهِل آنها و دودان

و نیز قبیلۀ خِندِف و قَیس عَیلان می دانند که

قوم من، در هم شکنندۀ هماوردان است.

ای قوم من! مانند شیرانِ شرزه باشید

خاندان علی، پیرو [خاندان] رحمان اند

و خاندان حرب، پیرو شیطان هستند.

آن گاه، هجده تن از آنان را کُشت و سپس به شهادت رسید. رضوان خدا بر او باد!(1)

هَمْدانی مشرقی،(1) زید بن حُصَین هَمْدانی مَشرقی،(2) یزید بن عبد اللّه مشرقی(3) و بُرَیر بن حُصَین هَمْدانی،(4) یاد شده است.

با اندکی تأمّل، روشن می گردد که مقصود از همۀ این نام ها، یکی است و تعبیرهایی، مانند:

«یزید» و «زید»، تصحیف در نوشتار است.

فواللّه، ما هو إلاّ أن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم بها ساعة، ثمّ نعانق الحور العین.(1)

قوم من می دانند که من، نه در جوانی و نه در پیری به کار بیهوده علاقه مند نبوده ام. این کار را برای خجستگی آنچه برایمان اتّفاق می افتد، می کنم. به خدا سوگند، جز این نیست که ما با این گروه، با شمشیرهایمان رویارو می شویم و ساعتی را با آنها می جنگیم و سپس با حور العین، هماغوش می گردیم.

وی در روز عاشورا، پس از نبردی دلیرانه، به وسیلۀ کعب بن جابر، به شهادت رسید.(2) در «زیارت ناحیه» آمده است:

السَّلامُ عَلی یَزیدَ بنِ حُصَینٍ الهَمدانِیِّ المِشرَقِیِّ القاری، المُجَدَّلِ بِالمَشرَفِیِّ.(3)

سلام بر یزید بن حُصَین هَمْدانی مِشرَقی قاری که با [شمشیرِ] مَشرَفی، زده شد!

نام او در «زیارت رجبیّه» هم آمده است.(4)

910. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: بُرَیر بن خُضَیر هَمْدانی - که بهترین قاری روزگارش بود -، به میدان آمد، در حالی که می گفت:

من، بُرَیرم و پدرم، خُضَیر است

خیری نیست در کسی که خیری ندارد.

آن گاه، سی تن از آنان را کُشت و سپس، به شهادت رسید. رضوان خدا بر او باد!(5)

911. الملهوف: بُرَیر بن خُضَیر - که زاهد و عابد(6) بود -، به میدان آمد. یزید بن مَعقِل، به سوی او بیرون آمد و با هم، قرار مُباهِله گذاشتند و از خدا خواستند که هر که بر حق است، آن را که بر باطل است، بکُشد. آن گاه، با هم جنگیدند و بُرَیر، او را کُشت. سپس، پیوسته جنگید تا به شهادت رسید. خداوند، از او خشنود باد!(7)

ص:21

912. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: یوسف بن یزید، از عفیف بن زُهَیر بن ابی اخنَس - که در هنگام شهادت حسین علیه السلام، حضور داشت -، برایم نقل کرد: یزید بن مَعقِل از قبیلۀ بنی عَمیرَة بن ربیعه - که با تیرۀ بنی سَلیمه از قبیلۀ عبد قیس هم پیمان بودند -، بیرون آمد و گفت: ای بُرَیر بن خُضَیر! می بینی که خدا، برای تو چه خواسته است؟

بُرَیر گفت: به خدا سوگند که برای من، خوبی خواسته است و برای تو، بدی!

یزید گفت: دروغ می گویی، در حالی که پیش از این، دروغگو نبودی. آیا به یاد می آوری که در محلّۀ بنی لَوذان، با هم می رفتیم و تو می گفتی: عثمان بن عفّان، بر خود، ستم کرد و معاویة بن ابی سفیان، گم راه و گم راه کننده است و بی تردید، پیشوای هدایت و حقیقت، علی بن ابی طالب است؟

بُرَیر گفت: گواهی می دهم که این، نظر و گفتۀ من است.

یزید بن مَعقِل به او گفت: من، گواهی می دهم که تو از گم راهان هستی.

بُرَیر بن خُضَیر به او گفت: اگر موافقی با همدیگر مُباهله کنیم و خدا را بخوانیم تا دروغگو را لعنت کند و هر کدام را که بر باطل هستیم، بکُشد. سپس بیرون بیا، تا با هم، تن به تن بجنگیم.

هر دو بیرون آمدند و دستانشان را به سوی خدا، بلند کردند و از او خواستند که دروغگو را لعنت کند و آن که بر حق است، دیگری را که بر باطل است، بکُشد. سپس در برابر یکدیگر ایستادند و به نبرد با هم پرداختند و دو ضربه به هم زدند. یزید بن مَعقِل، ضربه ای آرام به بُرَیر بن خُضَیر زد که آسیبی به او نرساند و بُرَیر بن خُضَیر نیز ضربه ای به او زد که کلاهْخود او را شکافت و تا مغز سرش رسید و چنان [بر زمین] افتاد که گویی از بلندی، سقوط کرده است. شمشیر ابن خُضَیر هم در سرش گیر کرد؛ و گویی او را می بینم که آن را تکان می دهد تا آن را از سرش بیرون بکِشد.

سپس، رضی بن مُنقِذ به بُرَیر حمله بُرد و با او گلاویز شد و لَختی درگیر بودند. سپس بُرَیر بر سینه اش نشست. رضی گفت: جنگاوران و مدافعان، کجایند؟

کعب بن جابر بن عمرو ازْدی، رفت تا به بُرَیر، حمله ببرَد. به او گفتم: این، بُرَیر بن خُضَیر قاری است که در مسجد، به ما قرآن می آموخت.

امّا او با نیزه به او یورش بُرد و آن را در پشت بُرَیر، جای داد. بُرَیر، چون سوزش نیزه را احساس کرد، بر او جَست و صورتش را گاز گرفت و نوک بینی اش را کَنْد؛ ولی کعب بن جابر، او

ص:22

را زد تا بر زمینش انداخت و نیزه را کاملاً در پشتِ او فرو کرد. سپس، به او روی آورد و چندان با شمشیرش بر او زد تا او را کُشت.

عفیف [بن زُهَیر] می گفت: گویی مرد عبدیِ از پای افتاده را می بینم که برخاست و خاک از جامه اش تکانْد و گفت: ای برادر ازْدی! نعمتی به من دادی که هرگز، آن را فراموش نمی کنم.

[یوسف بن یزید] می گفت: به عفیف گفتم: تو خود، اینها را دیدی؟

او گفت: آری. به چشم خود، دیدم و با گوش خود، شنیدم.

هنگامی که کعب بن جابر باز گشت، همسرش (یا خواهرش) نَوار دختر جابر، به او گفت:

دشمنان فرزند فاطمه را یاری دادی و بزرگ قاریان را کُشتی! کار فجیعی انجام دادی. به خدا سوگند، دیگر هیچ گاه، حتّی یک کلمه هم با تو سخن نمی گویم!

کعب بن جابر گفت:

ای زن نکوهیده! از احوال من بپرس، تا به تو بگویند

در آن روز، با حسین [چه کردم]، در حالی که نیزه ها آمادۀ کارزار بودند.

آیا ناپسندترین مطلوبِ تو را نیاوردم

در حالی که در آن روز ترسناک، آنچه کردم، بر من مُشتَبَه نبود (کارم درست بود).

با من نیزه ای بود که سرش خیانت ننمود

و شمشیر سپیدی که با دو لبۀ تیز و بُرّان

آن را برهنه کرده، میان گروهی بر کشیدم

که دینشان، دین من نبود؛ چرا که من به دین اموَیان، خشنودم.

و از نوجوانی تا کنون، چشمانم مانند آنها را

چه در روزگارِ ایشان، و چه پیش از آن، ندیده بود

با کوبنده ترین ضربه های شمشیر، به گاهِ نبرد

آری. هر حامی حریم خویش، چنین کوبنده است.

بی زره و کلاه خود، در برابر زخم و ضربِ نیزه و شمشیر

شکیب ورزیدند و به نبرد تن به تن، روی آوردند؛ امّا سودی نداشت.

اگر عبید اللّه را دیدی، به او بگو که

من، مطیع و گوش به فرمان خلیفه ام.

بُرَیر را کُشتم و سپس، نعمت نجات دادن را بر ابو مُنقِذ

بار نمودم، هنگامی که جنگاوران را به یاری طلبید.

ص:23

عبد الرحمان بن جُندَب نیز برایم گفت: شنیدم که کعب بن جابر، در روزگار فرمان روایی مُصعَب بن زُبیر [بر عراق] می گفت: ای پروردگار من! ما به پیمان، وفا کردیم. پس - ای پروردگار - ما را مانند خیانتکاران، قرار مده.

پدرم به او گفت: راست است. او وفا کرد و کَرَم ورزید و تو برای خود، شر اندوختی.

او گفت: هرگز! من برای خودم شر نیندوختم؛ بلکه خیر اندوختم.

و ادّعا کرده اند که رضی بن مُنقِذ عبدی، بعدها در پاسخِ این اشعار کعب، چنین سروده است:

اگر پروردگارم می خواست، من در جنگ [با] آنان، شرکت نمی کردم

و پسر جابر، بر من منّت [نجات دادنم را] نمی گذاشت.

[شرکت در] آن روز، چنان ننگ آور است که

فرزندانم نیز مانند همنشینانم، بر من عیب می گیرند.

ای کاش پیش از شهادت حسین، مُرده بودم

و به زیر خاک رفته بودم!(1)

ص:24

913. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: حسین علیه السلام، صبحگاهان، با یارانش نماز گزارد. سپس اسبش را برایش آوردند و بر آن نشست و با چند تن ازیارانش به سوی لشکر دشمن، پیش آمد. بُرَیر بن خُضَیر هَمْدانی، جلوی ایشان بود. حسین علیه السلام به او فرمود: «ای بُرَیر! با اینان، سخن بگو و آنان را نصیحت کن».

بُرَیر، پیش رفت و نزدیک لشکر دشمن - که همگی به سوی حسین علیه السلام پیش آمده بودند -، ایستاد.

سپس، بُرَیر به آنان گفت: ای مردم! از خدا پروا کنید، که باقی ماندۀ گران قدرِ پیامبر صلی الله علیه و آله، به میان شما آمده است و اینان، فرزندان و خاندان و دختران و حرمِ (نزدیکانِ) او هستند. نظر و دلیلتان را بیاورید و بگویید که می خواهید با آنان، چه کنید؟

گفتند: می خواهیم که آنان را در اختیار امیر عبید اللّه بن زیاد بگذاریم تا در بارۀ ایشان، نظر دهد.

ص:25

بُرَیر گفت: آیا راضی نمی شوید که ایشان، به همان جایی که از آن آمده اند، باز گردند؟ وای بر شما، ای کوفیان! نامه هایی را که برای آنان فرستادید و تعهّدهایی را که از جانب خود به ایشان دادید و خدا را بر آن گواه گرفتید، فراموش کرده اید، و خدا برای گواهی دادن، کافی است. وای بر شما! خاندان پیامبرتان را دعوت کردید و ادّعا کردید که جانتان را برای آنان، فدا می کنید؛ امّا چون نزد شما آمدند، آنان را در اختیار عبید اللّه گذاشتید و آب جاری فرات را که در دسترس همه است و یهود و نصارا و مجوس از آن می نوشند، و سگ و خوک هم به آن در می آیند، از آنان، باز داشتید. پس از محمّد صلی الله علیه و آله، با ذریّه اش بد کردید. شما را چه می شود؟! خداوند، روز قیامت، شما را سیراب نکند! چه بد قومی هستید شما!

برخی از آنها به او گفتند: ای مرد! ما نمی دانیم که چه می گویی.

بُرَیر گفت: ستایش، ویژه خدایی است که بصیرتم را در بارۀ شما افزون کرد. خدایا! من از کردار این گروه، به سوی تو بیزاری می جویم. خدایا! میانشان درگیری و هراس بینداز، تا تو را خشمگین بر خودشان، ملاقات کنند.

آنان، به سوی او تیراندازی کردند و بُرَیر، به عقبْ باز گشت.(1)

914. المناقب، ابن شهرآشوب: بُرَیر بن خُضَیر هَمْدانی به میدان آمد، در حالی که می گفت:

من، بُرَیرم و پدرم، خُضَیر بود؛

شیری که دیگر شیران را [نیز] با غُرّشش می ترسانْد.

ص:26

نیکوکاران، کار خیر ما را می دانند

شما را [با شمشیر] می زنم و در این کار، زیانی نمی بینم.

این گونه است انجام دادن کار خیر از بُرَیر.

بَحیر بن اوس ضَبّی، او را کُشت.(1)

ر. ک: ج 1 ص 778 (بخش پنجم/فصل یکم/از وقایع شب عاشورا)

و ص 780 (گفتگوی بریر و شمر)

و ص 809 (فصل دوم/احتجاج های امام علیه السلام بر سپاه کوفه).

اگر از تو جدا شوم، درندگان، زنده زنده، مرا بخورند!

و در گزارشی دیگر، آمده که امام علیه السلام به وی فرمود که فِدیۀ (جانْفدای) آزاد کردن فرزندش را هم در اختیارش می گذارد؛ امّا وی، نپذیرفت و گفت:

هَیهاتَ أن افارِقَکَ، ثُمَّ أسأَلَ الرُّکبانَ عَن خَبَرِکَ! لا یَکونُ - وَاللّهِ - هذا أبَداً، ولا افارِقُکَ.(1)

هرگز! از تو جدا شوم و از مسافران، خبر تو را جویا شوم؟ به خدا، هرگز این اتّفاق نمی افتد و از تو جدا نمی شوم!

بر پایۀ گزارش طبری(2)، بشیر و سُوَید، آخرین یاران امام علیه السلام بودند که به خیل شهدای کربلا پیوستند.

وی، در حالی که این اشعار را زمزمه می کرد، با سپاه دشمن درگیر شد و به شهادت رسید:

امروز - ای نَفْس -، با [خدای] مهربان، دیدار می کنم

و امروز، با احسان تمام، پاداش داده می شوی.

بی تابی مکن. همه چیز، فنا شدنی است

و شکیبایی برای تو، پُر بهره ترین است، در پیشگاه داورِ روز جزا.(3)

از وی در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، چنین یاد شده است:

السَّلامُ عَلی بِشرِ بنِ عُمَرَ الحَضرَمِیِّ، شَکَرَ اللّهُ لَکَ قَولَکَ لِلحُسَینِ وقَد أذِنَ لَکَ فِی الاِنصِرافِ: أکَلَتنی إذَن السِّباعُ حَیّاً إن فارَقتُکَ وأسأَلُ عَنکَ الرُّکبانَ، وأخذُلُکَ مَعَ قِلَّةِ الأَعوانِ، لا یَکونُ هذا أبَداً.

سلام بر بِشْر بن عُمَر حَضرَمی! خداوند، سپاس گزار این گفتۀ تو به حسین باشد، آن هنگام که او به تو اجازه داد که بروی [؛ امّا گفتی]: اگر از تو جدا شوم، درندگان، زنده زنده، مرا بخورند! خبر تو را از مسافران، جویا شوم و تو را با وجود کمیِ یاور، تنها بگذارم؟ هرگز، چنین اتّفاقی نمی افتد!(4)

نام او در «زیارت رجبیّه» نیز آمده است.(5)

ص:28

915. تهذیب الکمال - به نقل از اسوَد بن قیس -: به محمّد بن بَشیر حَضرَمی گفته شد: پسرت در مرز ری، اسیر شده است.

گفت: او و خودم را به حساب خدا می گذارم. نه دوست داشتم که اسیر شود، و نه این که پس از او بمانم.

حسین علیه السلام، سخن او را شنید و به او فرمود: «خدا، رحمتت کند! بیعتم را از تو برداشتم. [برو و] برای آزاد کردن فرزندت تلاش کن».

او گفت: درندگان، مرا زنده زنده بخورند، اگر از تو جدا شوم!

امام علیه السلام فرمود: «پس، این جامه های گران بها را در اختیارِ فرزندت قرار ده تا با آنها، فِدیۀ (جانْفدای) برادرش را فراهم کند».

سپس، پنج جامه به ارزش هزار دینار به او بخشید.(1)

916. مقاتل الطالبیّین - به نقل از حُمَید بن مسلم -: مردی آمد و به میان لشکر حسین علیه السلام در آمد و به نزد یکی از یاران ایشان رفت و به او گفت: از فلان پسرت، خبر رسیده که جنگجویان دیلم، او را اسیر کرده اند. پس با من بیا تا در پرداخت فِدیه اش بکوشیم.

او گفت: تا چه کنم؟ او و خودم را به حساب خدا، وا می گذارم.

امام حسین علیه السلام به او فرمود: «برو که بیعتم را از تو برداشتم و فِدیۀ پسرت را هم به تو می بخشم».

او گفت: هرگز! از تو جدا شوم و سپس خبرت را از مسافران بپرسم؟ به خدا سوگند که این، هرگز اتّفاق نمی افتد و از تو جدا نمی گردم!

سپس، به آنان یورش بُرد و جنگید تا کشته شد. رحمت و رضایت خدا بر او باد!(2)

ص:29

السَّلامُ عَلی شَبیبِ بنِ الحارِثِ بنِ سَریعٍ. السَّلامُ عَلی مالِکِ بنِ عَبدِ بنِ سَریعٍ.

سلام بر شَبیب بن حارث بن سَریع! سلام بر مالک بن عبد بن سَریع!(1)

917. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: دو جوان جابری:(2) سیف بن حارث بن سریع و مالک بن عبد بن سریع - که پسرعمو و برادرِ مادری یکدیگر بودند -، نزد حسین علیه السلام آمدند و در حالی که می گریستند، به او نزدیک شدند.

امام علیه السلام فرمود: «ای پسران برادرم! چرا گریه می کنید؟ به خدا سوگند، من امیدوارم که به زودی، چشمتان روشن شود!».

آن دو گفتند: خداوند، ما را فدایت کند! به خدا سوگند که برای خود، گریه نمی کنیم؛ بلکه بر تو می گِرییم! می بینیم که محاصره شده ای و کاری از ما بر نمی آید.

امام علیه السلام فرمود: «ای پسران برادرم! خداوند، به شما به خاطر این غمخواری و همدردی و جانبازی تان برای ما، بهترین پاداشِ پرواپیشگان را عطا فرماید»....

سپس، آن دو جوان پیش رفتند و در همان حال، به سوی حسین علیه السلام رو کرده، گفتند: سلام بر تو، ای فرزند پیامبر خدا!

امام علیه السلام نیز پاسخ داد: «و بر شما باد سلام و رحمت خدا!».

سپس جنگیدند تا به شهادت رسیدند.(3)

سلمانی،(1) جبّار بن حارث سلمانی،(2) جیّاد بن حارث سلمانی مرادی،(3) حیّان بن حارث سلمانی ازْدی،(4) حیّان بن حارث،(5) حسّان بن حارث(6) و حَبّاب بن حارث، از او یاد شده است.

طبری، از او با نام جابر بن حارث سلمانی، یاد می نماید و او و چند تن دیگر را از اوّلین جنگاوران و از نخستین شهیدانی ذکر می کند که همگی در یک مکان، به شهادت رسیدند.(7)

ابن شهرآشوب نیز او را با نام «حَباب بن حارث»، جزو شهدای حملۀ اوّل دشمن بر می شمُرَد.(8)

ابن کَلْبی، حیّان بن حارث را جزو شهدای کربلا می داند. برخی منابع، جُنادة بن حارث انصاری و پسرش عمرو را از شهدای کربلا شمرده اند که ظاهراً، همان جُنادة بن حارث سلمانی باشد.

وی در روز عاشورا، با خواندن این اشعار، به صف دشمنْ حمله ور شد و جنگید تا به خیل شهیدان پیوست:

من، جُناده، پسر حارثم

نه ناتوانم، و نه شکنندۀ بیعتم

تا آن زمان که وارثم

بر بالای جسد متلاشی شده ام بر روی خاک، بِایستد.

سپس، به دشمن هجوم بُرد و آن قدر به نبرد ادامه داد تا کشته شد. آن گاه، پس از او، [پسرش] عمرو بن جُناده، به سوی میدان رفت، در حالی که می خواند:

گلوی پسر هند را بفشار و تیربارانش کن

با سوارگان انصار، در درون خانه اش،

ص:32

با مهاجرانی که تیرهایشان، رنگین است

از خون کافران، در زیر گَرد و غبار؛

تیرهایی که در روزگار محمّد صلی الله علیه و آله، رنگین شدند

و امروز، از خون فاجران، رنگین می شوند

و امروز، رنگین می شوند، با خون های گروهی که

قرآن را به منظور یاری اشرار، کنار گذاشتند.

در طلب خون هایشان در بدر، بر آمدند و رو برگرداندند

با تیزیِ شمشیرها و نیزه های خطرناک.

به خداوند - که پروردگار من است -، سوگند که همواره می زنم

فاسقان را با شمشیر تیز بُرَنده!

این، امروز بر من، حقّ واجبی است

و [گر نه] در همۀ روزها، [وقت] در آغوش گرفتن و گفتگوست.(1)

در «زیارت ناحیه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی حَیّانَ بنِ الحارِثِ السَّلمانِیِّ الأَزدِیِّ.

سلام بر حیّان بن حارث سَلمانی ازْدی!(2)

نام وی، در «زیارت رجبیّه» هم آمده است.(3)

در منابع از او یاد شده است.

وی، بردۀ سیاهی بود از یاران امام حسین علیه السلام.(1) وی، روز عاشورا خواست تا به میدان برود؛ ولی امام علیه السلام از وی خواست که از این کار، منصرف شود؛ امّا جَون، ضمن پافشاری برای رفتن به میدان، به امام علیه السلام گفت:

وَاللّهِ إنَّ ریحی لَمُنتِنٌ، وإنَّ حَسَبی لَلَئیمٌ، ولَونی لَأَسوَدُ، فَتَنفَّس عَلَیَّ بِالجَنَّةِ، فَیَطیبَ ریحی، ویَشرُفَ حَسَبی، ویَبیَضَّ وَجهی. لا وَاللّهِ لا افارِقُکُم حَتّی یَختَلِطَ هذَا الدَّمُ الأَسوَدُ مَعَ دِمائِکُم.(2)

به خدا سوگند، بویی بد، تباری پست و رنگی سیاه دارم پس بهشت را از من دریغ مَدار تا بویم، خوش و تبارم، نیکو و رویم سپید شود! نه! به خدا سوگند، از شما جدا نمی شوم تا این که خون سیاهم با خون شما، در آمیزد.

سپس به میدان آمد و با خواندن این اشعار، به صف دشمن، حمله ور شد:

فاجران، چگونه می بینند شمشیر زدن سیاهی را

که با شمشیر مَشرَفی بُرَندۀ تیز می زند؟

با شمشیری آخته، از فرزندان محمّد صلی الله علیه و آله دفاع می کنم.(3)

دفاع می کنم از آنان، با زبان و دستم.

با این کارها، رستگاریِ روز وارد شدن (قیامت) را

از معبود یگانۀ تنها، امید دارم؛

زمانی که شفاعت کننده ای همانند احمد، در پیشگاه او نیست.(4)

این خدمت گزار راستین آل محمّد صلی الله علیه و آله نیز جنگید تا به خیل شهیدان پیوست. در گزارشی متأخّر آمده که امام علیه السلام، بر سرِ جنازۀ او ایستاد و برای او، این چنین دعا کرد:

اللّهُمَّ بَیِّض وَجهَهُ، وطَیِّب ریحَهُ وَاحشُرهُ مَعَ الأَبرارِ، وعَرِّف بَینَهُ وبَینَ مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ.(5)

ص:34

خداوندا! صورت او را نورانی و بویش را خوش گردان و او را با نیکان، محشور کن و میان او و محمّد و خاندان محمّد صلی الله علیه و آله، آشنایی برقرار نما.

و در ادامه، از امام زین العابدین علیه السلام، روایت شده که پس از ده روز که مردم، برای دفن شهدا آمدند، از جنازۀ او بوی مُشک، استشمام می شد.

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السّلام عَلی جَونِ بنِ حَرِیٍّ مَولی أبی ذَرٍّ الغِفارِیِّ.

سلام بر جون بن حَری،(1) غلام ابو ذر غفاری!

در «زیارت رجبیّه» هم نام وی آمده است.(2)

918. الملهوف - در یادکرد کشته شدن یاران امام علی علیه السلام -: جَون، غلام ابو ذر، به میدان آمد. او برده ای سیاه بود. حسین علیه السلام به او فرمود: «تو مُجازی [که نجنگی]؛ زیرا تو برای عافیت، در پیِ ما آمده ای. پس خود را درگیرِ گرفتاریِ ما مکن».

جَون گفت: ای فرزند پیامبر خدا! من به گاه راحتی، از شما بهره ببرم و به هنگام سختی، رهایتان کنم؟! به خدا سوگند، بوی من، بد و تبارم، پَست و رنگ پوستم، سیاه است. آیا از من دریغ می داری که با [رفتن به] بهشت، بویم خوش و تبارم نیکو و رویم سپید شود؟ به خدا سوگند، از شما جدا نمی شوم تا این خون سیاه با خون های شما، در آمیزد!

سپس جنگید تا به شهادت رسید. خُشنودی خدا بر او باد!(3)

مُظهّر(1) فَقعَسی(2) نیز یاد شده، از یاران خاصّ امام علی، امام حسن و امام حسین علیهم السلام(3) بوده است؛ بلکه به گفتۀ ابن حجر، دوران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نیز درک کرده است.(4)

وی در دوران حکومت امام علی علیه السلام، یکی از اعضای «سپاه ویژۀ» ایشان - که «شُرطَةُ الخَمیس» نامیده می شد -، بوده است.(5)

مذاکرات حبیب بن مظاهر با میثم تمّار و رُشَید هَجَری در بارۀ آینده، نشانۀ آن است که آنان، از اصحاب سِرّ امام علی علیه السلام، و برخوردار از کمالات بلند معنوی و علم مَنایا و بلایا (مرگ ها و حادثه ها) بوده اند.(6)

وی، در زمرۀ نخستین کسانی بود که از امام حسین علیه السلام برای آمدن به کوفه، دعوت کردند(7) و پس از ورود مسلم علیه السلام به کوفه و قرائت نامۀ امام علیه السلام برای مردم کوفه، پس از عابِس - که ضمن اظهار تردید در صداقت مردم کوفه، سوگند یاد کرد که شخصاً دعوت امام علیه السلام و نماینده ایشان را می پذیرد و برای رضای خدا با دشمنان آنان می جنگد تا خدا را ملاقات کند -، از جا برخاست و گفت:

رَحِمَکَ اللّهُ! قَد قَضَیتَ ما فی نَفسِکَ بِواجِزٍ مِن قَولِکَ.

خداوند، تو را بیامرزد! آنچه را در نظر داشتی، با سخنی کوتاه، بیان کردی.

سپس گفت:

و أنَا وَ اللّهِ الَّذی لا إلهَ إلّاهُوَ، عَلی مِثلِ ما هذا عَلَیهِ.(8)

سوگند به خداوندی که جز او خدایی نیست، من هم نظری همچون نظر او دارم.

پس از سخنان این دو نفر، بیعت مردم با مُسلم بن عقیل، آغاز شد.(9) همچنین حبیب، در بیعت

ص:36

گرفتن از مردم کوفه، نقشی فعّال داشت.(1)

وی پس از حضور در کربلا نیز برای جذب نیرو برای سپاه امام علیه السلام از طایفۀ بنی اسد(2) و برخورد با دشمنان، تلاش های فراوانی داشت.(3)

حبیب، در روز عاشورا، فرماندهی جناح چپ سپاه امام علیه السلام را به عهده داشت(4) و از آرامش و روحیۀ بسیار بالایی برخوردار بود. چنان که در آستانۀ شهادت، شاد بود و بر اساس نقلی، با همرزمان خود، شوخی می کرد.(5) بُرَیر به او گفت: برادر! الآن وقت خنده نیست.

حبیب، پاسخ داد:

کجا برای شادمانی، بهتر از این جا؟ به خدا سوگند، جز این نیست که این گروه اوباش، با شمشیرهایشان به ما هجوم می آورند و ما با حور العین، هماغوش می شویم.(6)

وی، در حالی که این اشعار را زمزمه می کرد، به سپاه دشمن، حمله ور شد:

من، حبیبم و پدرم، مُظاهر است

یکّه سوار پیکارجو، میان شعله های جنگ.

شما، آماده تر و پُر شمارترید

و ما، وفادارتر و شکیباتر از شماییم.

ما، حجّتی برتر و حقّی روشن تر داریم

و از شما، پرهیزگارتریم و دلیل بهتری داریم.(7)

او همچنان رزمید تا به خیل شهدای کربلا پیوست. شهادت حبیب، برای امام حسین علیه السلام، بسیار ناگوار بود. لذا هنگامی که وی شهید شد، فرمود:

من، شهادت خود و یارانِ حمایتگرم را به حساب خدا می گذارم.(8)

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی حَبیبِ بنِ مُظاهِرٍ الأَسَدِیِّ.

ص:37

سلام بر حبیب بن مُظاهر اسدی!(1)

نام وی در «زیارت رجبیّه» هم آمده است.(2)

ر. ک: ص 104 (فصل سوم/مُسلم بن عَوسَجَه).

همان مردم می گویند: به خدا سوگند، روزگاری نگذشت که میثم را بر درِ خانۀ عمرو بن حُرَیث، به دار آویخته، دیدیم. نیز شاهد بودیم که سرِ حبیب بن مُظاهر را - که همراه با حسین علیه السلام کشته شده بود -، آوردند و همۀ آنچه را گفته بودند، به چشم دیدیم.

حبیب، از هفتاد تن یارانِ یاری دهندۀ حسین علیه السلام بود که کوه هایی از آهن [و شمشیر] را پیشِ روی خود دیدند و با سینه و صورت، به استقبال نیزه و شمشیر رفتند، در حالی که امان و مال، به آنها پیشنهاد شده بود؛ ولی آنان، پاسخ رد دادند و گفتند: ما نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عذری نداریم، اگر حسین علیه السلام کُشته شود و ما جانی در بدن داشته و نگاره گر باشیم.

سپس، گِرد او چرخیدند تا به شهادت رسیدند.

حبیب [در واپسین ساعات عمرش] شوخی می کرد و یزید بن خُضَیر هَمْدانی - که او را سَرورِ قاریان می خواندند -، به او گفت: برادر من! اکنون، وقت خنده نیست.

حبیب گفت: کجا بهتر از این جا، برای شادمانی است؟ به خدا سوگند، جز این نیست که این اوباش، با شمشیرهایشان به سوی ما می آیند [و ما را شهید می کنند] و با حور العین، هماغوش می شویم.(1)

ص:39

920. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: سپس حبیب بن مُظاهر اسدی - که رضوان خدا بر او باد -، به میدان مبارزه آمد، در حالی که چنین رَجَز می خواند:

من، حبیبم و پدرم، مُظهّر است

ما، از شما پاک تر و پاکیزه تریم

و بهترین مردم به گاه یادآوری را یاری می دهیم.

آن گاه، 31 تن از آنان را کُشت و سپس به شهادت رسید. رضوان خدا بر او باد!(1)

921. الفتوح: حبیب بن مُظاهر اسدی، به میدان آمد، در حالی که رَجَز می خواند و می گفت:

من، حبیبم و پدرم، مُظاهر است

یّکه سوارِ پیکارجو، میان شعله های جنگ.

شما، آماده تر و پُرشمارترید

و ما، با حجّت برتر و چیره تر.

و شما، خیانتکار در پیمانید

و ما از شما، وفادارتر و شکیباتریم.

سپس یورش بُرد و آن قدر جنگید تا به شهادت رسید. خدایش بیامرزد!(2)

922. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: سلیمان بن ابی راشد، از حُمَید بن مسلم برایم نقل کرد:

حسین علیه السلام، در ظهر عاشورا فرمود: «از آنان بخواهید که دست نگه دارند تا نماز بخوانیم».

حُصَین بن تمیم گفت: این [نماز] پذیرفته نمی شود!

ص:40

حبیب بن مُظاهر گفت: پذیرفته نمی شود؟! گمان بُرده ای که نماز از خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پذیرفته نمی شود و از تو - ای درازگوش -، پذیرفته می شود؟!

حُصَین بن تمیم، به آنان یورش بُرد. حبیب بن مُظاهر نیز به سوی او بیرون آمد و با شمشیر به صورت اسبش زد. اسب، دست هایش را بلند کرد و حُصَین، از آن [بر زمین] افتاد و یارانش، او را با خود بردند و نجاتش دادند. حبیب، شروع به رَجَزخوانی کرد:

سوگند یاد می کنم که اگر به شمارِ شما بودیم

یا حتّی نصف شما، گروه گروه، فرار می کردید

ای بدتباران و پلیدان!

و آن روز، چنین رَجَز خواند:

من، حبیب هستم و پدرم، مُظاهر است

یکّه سوار پیکارجو، میان شعله های جنگ.

شما، آماده تر و پُرشمارترید

و ما، وفادارتر و شکیباتر.

و ما با حجّت برتر و حقّ آشکارتریم

و از شما، پرهیزگارتریم و دلیل بهتری داریم.

سپس، سخت جنگید. مردی از قبیلۀ بنی تمیم به او حمله بُرد و با شمشیر، به سرش زد و خون او را ریخت. نام آن مرد، بُدَیل بن صُرَیم و از قبیلۀ بنی عُقفان بود. مردی دیگر از بنی تمیم نیز به او حمله بُرد و او را با نیزه به زمین انداخت. حبیب، خواست برخیزد که حُصَین بن تمیم، با شمشیر بر سرش زد و او را دوباره [بر زمین] انداخت. مرد تمیمی، فرود آمد و سرش را [از تن] جدا کرد.

حُصَین به او گفت: من، شریک تو در کُشتنِ او بودم.

امّا او گفت: به خدا سوگند، کسی جز من، او را نکُشت.

حُصَین گفت: سر را به من بده تا به گردن اسبم بیاویزم و مردم ببینند و شرکت جستنِ مرا در کُشتن او بدانند. سپس، آن را بگیر و به نزد عبید اللّه بن زیاد ببر که من، نیازی به جایزۀ کُشتن او ندارم.

مرد تمیمی نپذیرفت؛ ولی قومشان، آن دو را بر همین گونه ای که گفته شد، صلح دادند و او، سرِ حبیب بن مُظاهر را به حُصَین داد تا به گردن اسبش بیاویزد و میان لشکر بچرخانَد. سپس، آن را به او بدهد.

ص:41

هنگامی که به کوفه بازگشتند، آن دیگری، سرِ حبیب را گرفت و به سینۀ اسبش آویخت و با همان به دیدار ابن زیاد در کاخش رفت. قاسم پسر حبیب - که آن زمان، نوجوان بود -، او را دید و همراه سوار رفت و بی آن که از او جدا شود، با وی به درون کاخ رفت و چون خارج شد، با او بیرون آمد. سوار، به او بدگمان شد و گفت: پسرکم! چرا دنبال من می آیی؟

گفت: چیزی نیست.

گفت: چرا، پسرکم! به من بگو.

گفت: این سری که همراه توست، سرِ پدر من است. آیا آن را به من می دهی تا آن را به خاک بسپارم؟

گفت: پسرکم! امیر (ابن زیاد) به دفن او رضایت نمی دهد و من می خواهم که امیر، پاداش نیکویی در برابر کُشتن او به من بدهد.

جوان به او گفت: امّا خداوند، بر این کار، چیزی جز بدترین سزا به تو نمی دهد. بدان که به خدا سوگند، بهتر از خودت را کُشته ای.

آن جوان، گریست و آن گاه، صبر کرد تا بزرگ شد و همّ و غمّش جز این نبود تا قاتل پدرش را تعقیب کند و در نخستین فرصت، او را به انتقام پدرش بکُشد.

به روزگار فرمان روایی مُصعَب بن زبیر بر عراق و نبردش در باجُمَیرا، آن پسر به اردوگاه مُصعَب، وارد شد و قاتل پدرش را در خیمه اش دید. با استفاده از غفلت او، به آن جا رفت و آمد کرد تا نیم روزی که به خواب رفته بود، بر وی وارد شد و او را با شمشیر زد تا جان داد.

محمّد بن قیس، برای من (ابو مِخنَف) گفت: هنگامی که حبیب بن مُظاهر، کشته شد، حسین علیه السلام آشفته گشت و فرمود: «خود و یارانِ یاری کننده ام را به حساب خدا می گذارم [و شکیبایی می کنم]».(1)

ص:42

امام علیه السلام، اذان ظهر را گفت و منابع،(1) او را به عنوان مؤذّن حسین علیه السلام معرّفی کرده اند.(2)

وی، روز عاشورا، با خواندن این اشعار، به صف دشمن حمله کرد تا به لقاء اللّه پیوست:

به پیش، که تو، هم هدایت شده ای و هم هدایت کننده

امروز، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنی

آن گاه، پدر سخاوتمندت، علی علیه السلام را

همان که ما، او را وصی [ِ پیامبر] می شناسیم.

و حسنِ نیکوکارِ پرهیزگارِ وفادار را

و [جعفر] دارای دو بال [در بهشت]، جوان مردِ دلیر را

و [حمزه] شیر خدا، شهید جاویدان را.(3)

در «زیارت ناحیه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی الحَجّاجِ بنِ مَسروقٍ الجُعفِیِّ.

سلام بر حَجّاج بن مَسروق جُعْفی!(4)

نام وی در «زیارت رجبیّه» هم آمده است.(5)

923. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: حَجّاج بن مَسروق - که اذانگوی حسین علیه السلام بود -، به میدان آمد و این گونه رَجَز می خواند:

ای حسین! به پیش که هدایت شده ای و هم هدایت کننده

امروز، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنی

سپس، پدر والایت، علی علیه السلام را

و حسن علیه السلام، نیکوکارِ پسندیدۀ ولیّ را

و [جعفر،] دارندۀ دو بال [در بهشت]، جوان مرد دلیر را

و [حمزه] شیر خدا، شهید جاویدان را.

سپس یورش برد و جنگید تا به شهادت رسید.(6)

ص:44

حُر، پس از انتخاب راه بهشت، نهیبی بر اسب خود زد و در حالی که دست هایش را روی سرش گذاشته بود، خود را به خیمه های سیّد الشهدا علیه السلام رساند و در بین راه، این جملات را زمزمه می کرد:

اللّهُمَّ إنّی تُبتُ إلَیکَ فَتُب عَلَیَّ، فَقَد أرعَبتُ قُلوبَ أولِیائِکَ وَ أولادِ بِنتِ نَبِیِّکَ.

خداوندا! به سوی تو، توبه کردم. توبه ام را بپذیر، که دلِ دوستانت و فرزندان دختر پیامبرت را لرزاندم.

حُر، به دلیل خطای بزرگی که مرتکب شده بود، احتمال می داد که توبۀ او پذیرفته نشود. از این رو، هنگامی که به محضر امام علیه السلام رسید، گفت:

فدایت گردم! من همانی هستم که مانع بازگشت تو شدم و تو را وادار کردم که در این سرزمین، فرود بیایی. به خداوند سوگند، گمان نمی کردم که این گروه، تو را به این حالی که می بینم، برسانند. من به درگاه خدا، توبه می کنم. آیا راه توبه ای برای من هست؟

امام حسین علیه السلام پاسخ داد:

نَعَم، یَتوبُ اللّهُ عَلَیکَ، فَانزِل.

آری. خداوند، توبۀ تو را می پذیرد. فرود بیا!

حُر گفت:

من سواره باشم، برایت بهتر از این است که پیاده باشم و سرانجام کارم به فرود آمدن (شهادت)، منجر می شود.

سپس افزود:

از آن جا که من، نخستین کسی بودم که در برابر تو در آمدم، پس اجازه بده که نخستین کُشتۀ در برابر تو باشم، شاید از کسانی باشم که در فردای قیامت، از مصافحه کنندگان با جدّت محمّد صلی الله علیه و آله باشم.

این سخن حُر، حاکی از عقیدۀ راسخ وی به مبدأ و معاد است که همین معنا، اساس رستگاری وی گردید. حُر، پس از ایراد سخنانی هشیارکننده و هشداربخش برای سپاه کوفه، به صف دشمن حمله کرد تا به شرف شهادت، نائل آمد. یاران امام علیه السلام، او را در حالی که هنوز رمقی در تن داشت، از صحنۀ نبرد، بیرون آوردند و در برابر امام علیه السلام نهادند. سخنان امام علیه السلام بر بالین وی نیز، بسیار قابل تأمّل است. ایشان، در حالی که غبار از چهرۀ او پاک می کرد، فرمود:

أنتَ الحُرُّ کَما سَمَّتکَ امُّکَ، حُرٌّ فِی الدُّنیا و حُرٌّ فِی الآخِرَةِ.

ص:46

تو حُر (آزاده) هستی، همان گونه که مادرت تو را نامیده است؛ آزاده در دنیا و آخرت.(1)

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السَّلامُ عَلَی الحُرِّ بنِ یَزیدَ الرِّیاحِیِّ.

سلام بر حُرّ بن یزید ریاحی!(2)

در «زیارت رجبیّه» هم نام وی، آمده است.(3)

924. تاریخ الطبری - به نقل از عَدیّ بن حَرمَله -: چون عمر بن سعد، لشکر را آمادۀ حمله کرد، حُرّ بن یزید به او گفت: خدا، تو را اصلاح کند! آیا می خواهی با این مرد (حسین علیه السلام) بجنگی؟

عمر گفت: به خدا سوگند، آری؛ چنان جنگی که آسان ترین بخشِ آن، افتاده شدن سرها و قطع دست ها باشد!

حُر گفت: آیا هیچ یک از پیشنهادهای او، شما را راضی نمی کند؟

عمر بن سعد گفت: به خدا سوگند، اگر کار با من بود، [صلح] می کردم؛ امّا فرمان روایت [ابن زیاد] نپذیرفته است.

راوی می گوید: حُر، آمد تا در جایی میان مردم ایستاد. مردی از قبیله اش به نام قُرّة بن قیس، همراهش بود. به او گفت: ای قُرّه! آیا امروز، اسبت را آب داده ای؟

گفت: نه.

گفت: می خواهی که آن را آب دهی؟

قُره می گوید: به خدا سوگند، گمان بُردم که او می خواهد کناره بگیرد و در جنگ، حضور نیابد و خوش ندارد که من، او را به هنگام این کار ببینم و خبر آن را به فرمانده برسانم. لذا به او گفتم:

آبش نداده ام. می روم تا به آن، آب بدهم.

از جایی که حُر بود، دور شدم. به خدا سوگند، اگر مرا از قصد خود، آگاه می کرد، همراه او به سوی حسین علیه السلام می رفتم.

او کم کم به حسین علیه السلام نزدیک شد. مردی از قبیله اش به نام مهاجر بن اوس، به او گفت: ای ابن یزید! چه می کنی؟ می خواهی حمله کنی؟

حُر، خاموش ماند و لرزه، اندامش را گرفته بود. آن مرد به او گفت: ای ابن یزید! به خدا سوگند، کار تو، مشکوک است! به خدا سوگند، هرگز در هیچ جنگی، آنچه اکنون از تو می بینم،

ص:47

ندیده بودم. اگر از من می پرسیدند که شجاع ترین مردِ کوفه کیست، از [کنار نام] تو نمی گذشتم.

پس این چه کاری است که از تو می بینم؟!

حُر گفت: به خدا سوگند، خود را میان بهشت و دوزخ می بینم و - به خدا سوگند -، هیچ چیز را بر بهشت بر نمی گزینم، حتّی اگر تکّه تکّه و سوزانده شوم.

سپس، بر اسبش هِی زد و به حسین علیه السلام پیوست. حُر به حسین علیه السلام گفت: خدا، مرا فدایت کند، ای فرزند پیامبر خدا! من، همان کسی هستم که تو را از برگشتن، باز داشتم و چشم از تو برنگرفتم و همراهت آمدم تا تو را مجبور به نزول در این جا کردم. به خدا سوگند - آن خدایی که جز او خدایی نیست -، هرگز گمان نداشتم که این گروه، پیشنهادهای تو را نپذیرند و کار را به این جا برسانند. به خود می گفتم: چه اشکالی دارد که در برخی امور، از آنان، اطاعت کنم تا آنان، مرا بیرون رفته از اطاعتشان نبینند؟ آنها نیز این پیشنهادهای حسین را می پذیرند [و کار به خوشی خاتمه می یابد]. به خدا سوگند، اگر گمان هم می کردم که آنان، پیشنهادهای تو را نمی پذیرند، این کارها را با تو نمی کردم. اکنون، پیش تو آمده ام و پشیمان از آنچه کرده ام، به درگاه خدا توبه می کنم و با جانم، تو را یاری می دهم تا پیشِ رویت بمیرم. آیا برای من، توبه ای هست؟

حسین علیه السلام فرمود: «آری. خداوند، توبه ات را می پذیرد و تو را می آمرزد. نام تو چیست»؟

گفت: من حُر، پسر یزید هستم.

حسین علیه السلام فرمود: «تو حُر (آزاده) هستی، همان گونه که مادرت، تو را نامیده است. تو، إن شاء اللّه، در دنیا و آخرت، آزاده ای. فرود بیا».

حُر گفت: من سواره باشم، برایت سودمندترم تا پیاده شوم. سوار بر اسبم، ساعتی با آنان می جنگم. کارم به فرود آمدن (شهادت)، خواهد انجامید.

حسین علیه السلام فرمود: «رحمت خدا بر تو باد! هر چه به نظرت می رسد، همان گونه عمل کن».

حُر، جلوی یارانش آمد و گفت: ای مردمان! چرا یکی از این پیشنهادهای حسین علیه السلام را نمی پذیرید تا خداوند، شما را از جنگ و ستیز با او، آسوده کند؟

گفتند: این فرمانده، عمر بن سعد است. با او سخن بگو.

حُر، همان سخن را با او باز گفت. عمر گفت: من نیز بسیار دوست داشتم که اگر راهی بیابم، چنین کنم.

حُر گفت: ای مردم کوفه! مادرتان به عزایتان بنشیند و گریان شود! او را دعوت کردید و چون آمد، تسلیمش کردید. ادّعای جان دادن در راهش را نمودید و سپس، بر او تاخته اید تا او را

ص:48

بکُشید. او را باز داشته اید و اختیار را از کفش رُبوده و از همه سو، محاصره اش کرده اید و از روی آوردن به این همه سرزمین های پهناور خدا برای در امان ماندن خود و خانواده اش، باز داشته اید.

اینک، اسیرِ دست شماست و اختیارِ سود و زیانی برای خود ندارد. او و همسران و کودکان و یارانش را از آب جاری فرات، محروم نموده اید؛ آبی که یهود و مجوس و مسیحی، از آن می نوشند، و خوک و سگِ صحرا در آن می غلتند. آن گاه، ایشان از تشنگی، در حال جان کَنْدن هستند. چه بد رفتاری با فرزندان محمّد صلی الله علیه و آله داشتید! خداوند، شما را روز تشنگی (قیامت) سیراب نکند، اگر هم اکنون، توبه نکنید و از آنچه اکنون می کنید، دست نکِشید!

پیادگان لشکر، به او حمله بُردند و به او تیراندازی کردند. حُر نیز آمد و پیشِ روی حسین علیه السلام ایستاد.(1)

ص:49

925. تاریخ الطبری - به نقل از هلال بن یَساف -: میان کسانی که به سوی حسین علیه السلام روانه شدند، حُرّ بن یزید حنظلی نَهشَلی بود که فرماندهیِ سوارانی را به عهده داشت. او هنگامی که پیشنهاد حسین علیه السلام را شنید، به سپاه ابن زیاد گفت: چرا آنچه را به شما پیشنهاد می دهند، نمی پذیرید؟ به خدا سوگند، اگر ترک و دیلم هم چنین چیزی را از شما می خواستند، برایتان روا نبود که آن را رد کنید.

امّا آنان، جز به تن در دادن حسین علیه السلام به حکم ابن زیاد، راضی نشدند. حُر نیز روی اسبش را چرخاند و به سوی حسین علیه السلام و یارانش رفت، به گونه ای که آنان (یاران امام علیه السلام)، گمان بُردند که او به جنگ با ایشان آمده است؛ امّا چون به آنان نزدیک شد، سپرش را واژگون کرد و بر آنان، سلام داد و سپس به یاران ابن زیاد، حمله کرد و با آنان جنگید و دو تن از آنان را کُشت و سپس به شهادت رسید. رحمت خدا بر او باد!(1)

ص:50

926. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: هنگامی که حبیب بن مُظاهر کُشته شد، این اتّفاق، حسین علیه السلام را آزرده خاطر کرد و فرمود: «خودم و یاران حمایت کننده ام را به حساب خدا می گذارم».

حُر نیز شروع به رَجَزخوانی کرد و گفت:

سوگند یاد کرده ام که کشته نشوم تا بکُشم

و امروز، تنها از رو به رو، ضربت می خورم [و نمی گریزم].

آنان را با شمشیر، ضربتی قاطع و بُرّان می زنم

نه از آنان دست می کِشم، و نه بازْپس می نشینم.

و نیز می گفت:

با شمشیر، بر سپاهشان، ضربه می زنم

در دفاع از بهترین ساکن مِنا و خَیف.

او و زُهَیر بن قَین، به شدّت جنگیدند. هنگامی که یکی از آن دو، حمله می برد و دشمن، گِردش را می گرفتند، دیگری حمله می بُرد و او را می رهانْد. مدّتی به این کار پرداختند تا آن که پیادگان [لشکر ابن زیاد]، بر حُرّ بن یزید، حمله بُردند و او به شهادت رسید.(1)

927. تاریخ الطبری - به نقل از ابو زُهَیر نَضْر بن صالح عَبْسی -: هنگامی که حُرّ بن یزید ریاحی به حسین علیه السلام پیوست، مردی به نام یزید بن سفیان از قبیلۀ بنی تمیم و از تیرۀ بنی شَقِره - که از فرزندان حارث بن تمیم بودند -، گفت: بدانید که - به خدا سوگند -، اگر حُرّ بن یزید را به هنگام بیرون آمدن ببینم، با نیزه به او حمله می برم.

در بحبوحۀ رفت و آمد و درگیری سپاهیان، حُرّ بن یزید به پیشروی و حمله به دشمن، مشغول بود و این شعر عَنتَره را می خواند:

ص:51

هماره، به گودیِ زیر گلویش، تیر می زنم

و نیز به سینه اش، تا این که با خون، رنگین شود.

اسب او هم از ناحیۀ گوش و ابرو، زخم خورده بود و خونش روان بود. در این هنگام، حُصَین بن تمیم - که فرمانده نگاهبانان عبید اللّه بن زیاد بود و عبید اللّه، او را به سوی حسین علیه السلام روانه کرده و همراه عمر بن سعد بود و از سوی او، فرمانده سواران تکاور زرهپوش شده بود -، به یزید بن سفیان گفت: این، حُرّ بن یزید است که آرزوی [دیدن] او را داشتی.

او گفت: آری.

سپس به سوی او حرکت کرد و به او گفت: ای حُرّ بن یزید! آیا خواهان جنگ تن به تن هستی؟

حُر گفت: آری. می خواهم.

حُر به مبارزه آمد. شنیدم که حُصَین بن تمیم می گوید: به خدا سوگند، من به او (یزید بن سفیان) می نگریستم. گویی که جانش را در دستش گرفته بود. حُر، مهلتش نداد و پس از بیرون آمدن، بلافاصله، او را کُشت.(1)

928. تاریخ الطبری - به نقل از نُمَیر بن وَعْله -: ایّوب بن مِشرَح خَیوانی می گفت: به خدا سوگند، من اسب حُرّ بن یزید را پِی کردم. تیری به قلبش زدم و طولی نکشید که اسب، با لرزه و اضطراب، افتاد و حُر، مانند شیری از روی آن برجَست و شمشیر در دست، چنین رَجَز می خواند:

اگر اسبم را پی می کنید، من فرزندی آزاده ام

شجاع تر از شیرِ شرزه.

او می گفت: تا کنون، کسی مانند او ندیده ام که [سپاه را] چنان بشکافد.

برخی بزرگان قبیله به او (ایّوب) گفتند: تو او (حُر) را کُشتی؟

ص:52

گفت: نه. به خدا، من او را نکُشتم! دیگری او را کُشت و دوست نداشتم که او را بکُشم.

ابو وَدّاک به او گفت: چرا؟

[ایّوب] گفت: او را از شایستگان، به شمار می آوردند و - به خدا سوگند -، اگر چنین بود و کُشتن او گناه، این که خدا را با گناه زخم زدن و حضور در نبرد با او دیدار کنم، برایم دوست داشتنی تر است از این که او را با گناه کشتن یکی از آنان، دیدار کنم.

ابو وَدّاک به او گفت: من جز این نمی بینم که تو، خدا را با گناه کُشتن همۀ آنان، دیدار می کنی.

چنین نمی بینی که اگر تو، این را با تیر نمی زدی و آن را پی نمی کردی و دیگری را با تیر از پا نمی انداختی و در جنگ، حضور نمی یافتی و به آنان، حمله نمی کردی و یارانت را تحریک و آنها را افزون نمی نکردی و به گاه حملۀ آنان، از پیشِ رویشان می گریختی و ایستادگی نمی کردی و آن دیگری و بقیّۀ همراهانت نیز چنین نمی کردند، حُر و همراهانش، کشته می شدند؟ شما، همگی در خون آنها شریک هستید.

[ایّوب] به او گفت: ای ابو وَدّاک! تو ما را از رحمت خدا، ناامید می کنی. اگر تو روز قیامت، حسابرس ما شدی، خدا تو را نیامرزد، اگر ما را بیامرزی!

ابو وَدّاک گفت: سخن، همان است که به تو گفتم.(1)

929. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از امام زین العابدین علیهم السلام -: حُرّ بن یزید، اسبش را هِی کرد و از لشکر عمر بن سعد - که خدا، لعنتش کند -،

ص:53

عبور کرد و به لشکر حسین علیه السلام رسید، در حالی که دستش را بر سرش نهاده بود و می گفت: خدایا! به سوی تو باز می گردم. تو هم توبه ام را بپذیر که من، دل های دوستان تو و فرزندان پیامبرت را لرزانده ام. ای فرزند پیامبر خدا! آیا من می توانم توبه کنم؟

امام علیه السلام فرمود: «آری. خداوند، توبه ات را پذیرفت».

حُر گفت: ای فرزند پیامبر خدا! آیا اجازه می دهی برایت بجنگم؟

امام علیه السلام، اجازه فرمود. او به میدان آمد، در حالی که چنین رَجَز خواند:

من، گردن هایتان را با شمشیر می زنم

در راه بهترین ساکن سرزمین خَیف (صحرای مکّه).

آن گاه، هجده تن از آنان را کُشت و سپس، کشته شد. امام حسین علیه السلام نزد او - که خون از بدنش جاری بود - آمد و فرمود: «به به! ای حُر! تو در دنیا و آخرت، حُرّی (آزاده ای)، همان گونه که چنین نامیده شده ای».

سپس امام حسین علیه السلام، چنین سرود:

بهترین آزاده، حُرّ ریاحی است

و چه آزاده ای، که جایگاه آمد و شدِ نیزه ها!

و چه خوب آزاده ای که چون حسین، نداد داد

در نخستین ساعات صبح، جان خود را فدا کرد!(1)

930. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی - به نقل از ابو مِخنَف -: حسین علیه السلام بانگ زد: «آیا یاوری نیست که ما را به خاطر رضای خدای متعال، یاری دهد. آیا مدافعی نیست که از حرم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دفاع کند؟!».

هنگامی که حُرّ بن یزید، این سخن را شنید، دلش مضطرب و چشمانش اشکبار شد و گریان

ص:54

و نالان، با غلام تُرکش، بیرون آمد. چگونگی رفتنش به سوی حسین علیه السلام، این گونه بود که چون این سخن را از حسین علیه السلام شنید، نزد عمر بن سعد آمد و به او گفت: آیا تو می خواهی با این مرد، بجنگی؟!

عمر گفت: به خدا سوگند، آری؛ چنان جنگی که آسان ترین بخش آن، انداختن سرها و افتادن دست ها باشد.

حُر گفت: آیا هیچ یک از پیشنهادهای ایشان، شما را راضی نمی کند؟

عمر سعد گفت: به خدا سوگند، اگر کار به دست من بود، [صلح] می کردم؛ امّا فرمانده ات [عبید اللّه] از آن، خودداری می کند.

سپس حُر جلو رفت و از مردم، کناره گرفت و به مردی از قبیله اش به نام قُرّة بن قیس - که همراه او بود -، گفت: ای قُرّه! آیا امروز، اسبت را آب داده ای؟

گفت: نه.

گفت: آیا نمی خواهی که به او آب بنوشانی؟

قُرّه می گوید: به خدا سوگند، گمان بردم که او می خواهد کنار بکِشد و در جنگ، حاضر نشود و خوش ندارد که من، او را در حال چنین کاری ببینم، مبادا که گزارش دهم. به او گفتم: به اسبم آب نداده ام. می روم تا به او آب بدهم.

از آن جا که حُر بود، دور شدم. به خدا سوگند، اگر مرا از قصد خود آگاه می کرد، همراه او به سوی حسین علیه السلام می رفتم. حُر، کم کم خود را [به حسین علیه السلام] نزدیک می کرد. مردی از قبیله اش به او گفت: ای ابا یزید! کارت مشکوک است. چه می خواهی بکنی؟

حُر گفت: به خدا سوگند، خود را میان بهشت و دوزخ می بینم و - به خدا سوگند -، هیچ چیز را بر بهشتْ ترجیح نمی دهم، حتّی اگر تکّه تکّه و سوزانده شوم.

آن گاه اسبش را هِی زد و با غلام ترکش به حسین علیه السلام پیوست و گفت: خدا، مرا فدایت کند، ای فرزند پیامبر خدا! من، همانم که تو را از برگشتن، باز داشتم و همراهت در راه آمدم و تو را وادار به فرود آمدن در این جا کردم. به خدایی که جز او خدایی نیست، گمان نمی کردم که اینان، پیشنهادت را نپذیرند و کارت را به این جا برسانند. اگر پی می بردم که آنان می خواهند تو را بکُشند، این کار را با تو نمی کردم. من اکنون با توبه از گذشته ام به درگاه خدا، نزد تو آمده ام و تو را با جانم یاری می دهم تا پیشِ روی تو بمیرم. آیا در این برای من، توبه ای هست؟

حسین علیه السلام فرمود: «آری. خدا، توبه ات را می پذیرد و تو را می آمرزد. نامت چیست؟».

گفت: من، حُر هستم.

ص:55

فرمود: «تو حُر (آزاده) هستی، همان گونه ای که مادرت تو را نامیده است. تو در دنیا و آخرت، آزاده هستی. فرود بیا».

حُر گفت: من، سواره باشم، برایت بهتر است تا پیاده باشم. لَختی سوار بر اسبم، با آنان می جنگم و در پایان کارم، به فرود (شهادت)، خواهد انجامید.

سپس گفت: ای فرزند پیامبر خدا! من نخستین کسی هستم که بر تو بیرون آمد. پس اجازه بده تا نخستین کشتۀ پیشِ روی تو باشم تا شاید از مصافحه کنندگان با جدّت محمّد صلی الله علیه و آله در فردای قیامت باشم.

حسین علیه السلام به او فرمود: «اگر بخواهی، سخنی نیست، که تو از کسانی هستی که خداوند، توبه شان را می پذیرد؛ چرا که او توبه پذیرِ مهربان است».

نخستین کسی که پا به میدان نهاد و به نبرد تن به تن با دشمن پرداخت، حُرّ بن یزید ریاحی بود که به گاه بیرون آمدنش برای هماوردی، چنین خواند:

من، بی گمان، آزاده ام و پناه میهمانان

[امّا گردنِ] شما را با شمشیر می زنم.

به دفاع از بهترین ساکنان خَیف(1)

شما را می زنم و در آن، هیچ ستمی نمی بینم.

همچنین روایت شده که چون حُر به حسین علیه السلام پیوست، مردی از بنی تمیم به نام یزید بن سفیان گفت: به خدا سوگند، اگر حُر را به هنگام بیرون آمدن ببینم، با نیزه در پی او می روم.

هنگامی که حُر می جنگید و بر گوش و ابروی اسبش زده بودند و خون از آنها سرازیر بود، حُصَین بن نُمَیر گفت: ای یزید! این، همان حُرّ است که آرزو داشتی او را ببینی. آیا می خواهی با او رو به رو شوی؟

گفت: آری. سپس، به سوی او بیرون آمد. طولی نکشید که حُر، او را کُشت و چهل سوار و پیاده را نیز کُشت و همچنان می جنگید تا آن که اسبش را پِی کردند و پیاده مانْد؛ امّا همچنان می جنگید و می گفت:

اگر اسبم را پِی می کنید، من فرزندی آزاده ام

شجاع تر از شیر شرزه.

و به گاه حمله، ناتوان نیستم

بلکه هنگام فرار دیگران، استوار می ایستم.

ص:56

آن گاه، جنگید تا کشته شد. یاران حسین علیه السلام او را بُردند و در حالی که هنوز رَمقی داشت، پیشِ روی حسین علیه السلام نهادند. امام علیه السلام، غبار از چهره اش پاک کرد و فرمود: «تو آزاده ای، همان گونه که مادرت تو را نامیده است. تو در دنیا و آخرت، آزاده ای».

سپس یکی از یاران حسین علیه السلام (حاکم جُشَمی گفته است: بلکه زین العابدین علیه السلام)، در سوگ او سرود:

چه آزادۀ نیکویی بود، حُرّ ریاحی

پایدار، به گاهِ بارش تیرها!

چه آزادۀ نیکویی، که به گاه ندای حسین

با یک بانگ، جان خود را ندا کرد!

و روایت شده که حُر به هنگام نبرد می خوانْد:

سوگند یاد کرده ام که کشته نشوم تا بکُشم

و امروز، جز از رو به رو، زخمی نخورم.

آنان را سختْ با شمشیر می زنم

نه از آنان دست می کشم، و نه بازْ پس می نشینم.(1)

ص:57

931. الملهوف: حسین علیه السلام بانگ زد: «آیا فریادرسی نیست که ما را به خاطر خدا، یاری کند؟ آیا مدافعی نیست که از حرم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دفاع کند؟

در این هنگام، حُرّ بن یزید ریاحی به سوی عمر بن سعد آمد و به او گفت: آیا تو می خواهی با این مرد، بجنگی؟!

گفت: آری. به خدا سوگند، آری؛ چنان جنگی که پَراندن سرها و قطع دست ها، آسان ترین بخش آن باشد.

حُر، گذشت و جایی کنار یارانش ایستاد و لرزه بر اندامش افتاده بود.

مهاجر بن اوس به او گفت: به خدا سوگند، کارت مشکوک است. اگر از من می پرسیدند که شجاع ترینِ کوفیان، چه کسی است، از [کنار نامِ] تو نمی گذشتم. پس این چه چیزی

ص:58

است که از تو می بینم؟

حُر گفت: به خدا سوگند، خود را میان بهشت و دوزخ می بینم و - به خدا سوگند -، حتّی اگر تکّه تکّه و سوزانده شوم، هیچ چیزی را بر بهشت، ترجیح نمی دهم.

سپس بر اسبش هِی زد و در حالی که دست بر سر نهاده بود، به سوی حسین علیه السلام رفت و می گفت: خدایا! به سوی تو باز گشته ام. توبه ام را بپذیر که من، دل دوستانت و فرزندان دختر پیامبرت را لرزنده ام.

آن گاه به حسین علیه السلام گفت: فدایت شوم! من همان کسی هستم که تو را از برگشتن، باز داشتم و تو را وادار کردم که در این جا فرود بیایی. به خدا سوگند، گمان نمی کردم که اینان، تو را تا به این جایی که می بینم، بکشانند. من از این کار، به سوی خدا توبه می کنم. آیا برای من، راه توبه ای هست؟

حسین علیه السلام فرمود: «آری. خداوند، توبه ات را می پذیرد. فرود بیا».

حُر گفت: من سواره باشم، برای تو بهتر است از آن که پیاده باشم و سرانجام کار، به فرود آمدن (شهادت) می انجامد.

سپس گفت: چون نخستین فردی بودم که در برابر تو بیرون آمدم، به من اجازه بده که نخستین کشتۀ پیشِ روی تو باشم،(1) تا شاید از کسانی باشم که با جدّت محمّد صلی الله علیه و آله، در فردای قیامت، مصافحه می کنند.

امام علیه السلام به او اجازه داد و او به بهترین صورتی که امکان داشت، جنگید تا آن که گروهی از شجاعان و قهرمانان دشمن را کُشت و سپس، شهید شد. پیکرش را نزد حسین علیه السلام بُردند.

امام علیه السلام، غبار از چهره اش پاک می کرد و می فرمود: «تو حُر (آزاده) هستی، همان گونه که مادرت، تو را نامیده است؛ آزاده در دنیا و آخرت».(2)

ص:59

932. الإرشاد: جنگ، بالا گرفت و گروهی از هر دو گروه، کشته شدند و حُرّ بن یزید، به یاران عمر بن سعد، یورش بُرد، در حالی که شعر عَنتَره را می خواند:

پیوسته، بر پیشانی و صورت و سینه شان

می زنم، تا جامۀ خون به تن کنند.

و مردی از قبیلۀ بَلحارث، به نام یزید بن سفیان، به سوی او بیرون آمد؛ ولی اندکی نکشید که حُر، او را کُشت... و یاران حسین علیه السلام، با آنان به شدّت جنگیدند و سواره نظامشان که 32 تن سوارکار بودند، بر هیچ سویی از سواره نظام کوفه یورش نمی بُرد، مگر آن که آن را می شکافت.

عُروة بن قیس، فرمانده سواره نظام کوفیان، چون چنین دید، به سوی عمر بن سعد فرستاد که: آیا نمی بینی که امروز، گروه من از دست این تعداد اندک، چه می کِشد؟ پیادگان و تیراندازان را به سوی آنان، گسیل دار.

عمر نیز تیراندازانی را به سوی آنها فرستاد و اسب حُرّ بن یزید را پِی کردند. حُر، از اسبش فرود آمد و چنین رَجَز خواند:

اگر اسبم را پِی می کنید، من فرزندی آزاده ام

شجاع تر از شیرِ شَرزه.

و با شمشیرش، آنان را می زد تا این که تعدادشان، فزونی گرفت و بر او، غلبه کردند. ایّوب بن مُسَرّح و مردی دیگر از سواران لشکر کوفه، با هم، او را به شهادت رساندند.(1)

ص:60

933. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة): حُرّ بن یزید، از قبیلۀ ریاح بن یَربوع، به سوی عمر بن سعد آمد و گفت: آیا می خواهی با این مرد بجنگی؟

گفت: آری.

گفت: آیا هیچ یک از پیشنهادهای او، شما را راضی نمی کند؟

عمر گفت: اگر کار به دست من بود، می پذیرفتم.

حُر گفت: سبحان اللّه! چه قدر گِران است که فرزند دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، پیشنهادی به شما بدهد و شما آن را نپذیرید!

سپس به سوی حسین علیه السلام تمایل یافت و همراه او جنگید تا کشته شد.

متوکّل لیثی، در این باره، سروده است:

چه خوبْ آزاده ای است، حُرّ ریاحی

آزاده، به گاه رفت و آمدِ نیزه ها!

چه خوبْ آزاده ای که حسین، ندایش داد

و او در نخستین ساعات روز، جانش را ندا کرد!

حسین علیه السلام نیز فرمود: «به خدا سوگند - ای عمر -، به خاطر این روزی که می بینی، روزی سخت بر تو خواهد آمد.(1)

ص:61

934. تذکرة الخواصّ: حسین علیه السلام، ندا داد: «ای شَبَث بن رِبْعی، ای حَجّار بن ابجَر، ای قیس بن اشعث، ای زید بن حرث و ای فلان و فلان! آیا به من نامه ننوشتید؟».

آنان گفتند: ما نمی دانیم چه می گویی!

حُرّ بن یزید یَربوعی، از بزرگانِ آنان بود که به حسین علیه السلام گفت: چرا. به خدا سوگند، با تو مکاتبه کردیم،(1) و ما بودیم که تو را پیش انداختیم. خداوند، باطل و اهلش را دور گردانَد! به خدا سوگند، دنیا را به آخرت، ترجیح نمی دهم.

سپس، بر سرِ اسبش زد و به درون لشکر حسین علیه السلام آمد. حسین علیه السلام به او خوشامد گفت و فرمود: «به خدا سوگند، تو در دنیا و آخرت، آزاده (حُر) هستی!».

سپس حُر، لشکر ابن سعد را چنین ندا داد: وای بر شما، ای بی مادران! شما بودید که او را پیش انداختید و چون نزدتان آمد، او را تسلیم کردید و همچون اسیران شد. آب جاری را از او و خاندانش، باز داشتید؛ آبی را که یهود و نصارا و مَجوس، از آن می نوشند و خوکان بیابان، در آن می غلتند. پس از محمّد صلی الله علیه و آله، با خاندان و فرزندانش، بد کردید. اکنون که یاری اش نمی دهید و به پیمانی که با او بسته اید، وفا نمی کنید، پس بگذارید به هر سرزمینی از خدا که خواست، برود. آیا شما به خدا، ایمان ندارید؟ به پیامبری جدّش محمّد باور ندارید؟ به معاد و بازگشت، یقین ندارید؟

سپس، یورش بُرد و چنین خواند:

گردن هایتان را با شمشیر می زنم

به جانبداری از بهترین ساکن مِنا و خَیف.

آن گاه، گروهی از آنان را کُشت. سپس تعدادشان فزونی گرفت تا این که بر او غلبه کردند و او را کُشتند.(2)

ص:62

935. المناقب، ابن شهرآشوب: حُر، به میدان مبارزه آمد و چنین رَجَز می خواند:

من، بی گمان آزاده ام و پناه میهمانان

[امّا] گردن شما را با شمشیرمی زنم.

به جانبداری از بهترین ساکن سرزمین خَیف

بر شما ضربه می زنم و در این کار، هیچ ستمی نمی بینم.

آن گاه، چهل و دو سه تن از آنان را کُشت.(1)

936. مثیر الأحزان: با سندم نقل می کنم که حُرّ بن یزید ریاحی به حسین علیه السلام گفت: هنگامی که عبید اللّه، مرا به سوی تو روانه کرد و از کاخ [حکومتی] بیرون آمدم، از پشتِ سرم ندا رسید: «ای حُر! تو را به نیکی، بشارت باد».

من [به سوی صدا] رو کردم؛ امّا کسی را ندیدم و گفتم: خدایا! این، چه بشارتی است، در حالی که من [برای جنگ] به سوی حسین علیه السلام می روم؟! و پیروی از تو، به فکرم نمی رسید.

امام علیه السلام فرمود: «به پاداش و نیکی رسیدی».(2)

ص:63

[چرا؛] بلکه به سوی آنچه که از دنیا و داشته هایش بهتر است، برو؛ به مُلکی زائل ناشدنی.

وی پس از کسب اجازۀ امام علیه السلام با این جملات، با ایشان خداحافظی کرد: سلام بر تو، ای ابا عبد اللّه! درود خدا بر تو و خاندانت باد! و خداوند، در بهشتش، میان ما و تو آشنایی برقرار کند.

حسین علیه السلام نیز «آمین» گفت.(1)

سپس، حنظله به میدان آمد و شربت شهادت نوشید.

در زیارت های «ناحیه»(2) و «رجبیّه» آمده است:

سلام بر حنظلة بن اسعد شِبامی!(3)

937. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: حنظلة بن اسعد شِبامی آمد و جلوی حسین علیه السلام ایستاد و [رو به دشمن،] فریاد برآورد: «ای قوم من! من بر شما از روزی همانند روزگار [عذاب] اقوام پیشین می هراسم؛ مانند حال و روزِ قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که پس از آنها بودند؛ و خداوند، در حقّ بندگان، ستمی نمی خواهد. و ای قوم من! من بر شما از روزِ فریادخواهی می هراسم؛ روزی که روی می گردانید، امّا هیچ پناهگاهی در برابر خداوند ندارید؛ و هر کس را خداوند [به خاطر اعمالش] گم راه کند، راه نمایی ندارد»(4). ای مردم! حسین را مکُشید که خدا، شما را در عذاب، هلاک می کند. «و بی گمان، آن که افترا زد، ناکام شد»(5).

حسین علیه السلام به او فرمود: «ای پسر اسعَد! خدایت بیامرزد. آنان، همان هنگامی سزاوارِ عذاب شدند که دعوت تو به سوی حق را رد کردند و به سوی تو و یارانت برخاستند تا خونت را حلال بشمارند. پس اکنون که برادران شایسته ات را کُشته اند، چگونه [سزاوار عذاب] نباشند؟!».

حنظله گفت: فدایت شوم! تو از من، آگاه تری و بدان نیز سزاوارتری. آیا به سوی آخرت نرویم و به برادرانمان، نپیوندیم؟

فرمود: «[چرا؛] بلکه به سوی آنچه از دنیا و داشته هایش بهتر است، برو؛ به سوی مُلکی زائل نشدنی!».

ص:65

حنظله گفت: سلام بر تو، ای ابا عبد اللّه! درود خدا بر تو و خاندانت باد! خدا، در بهشت، میان ما و تو آشنایی برقرار کند!

حسین علیه السلام فرمود: «آمین، آمین!».

سپس، حنظله به پیش تاخت و جنگید تا کُشته شد.(1)

938. الملهوف: حنظلة بن سعد شِبامی آمد و پیشِ روی حسین علیه السلام ایستاد تا او را با صورت و گلوی خود، از نیزه ها و تیرها و شمشیرها، نگاه دارد. آن گاه، [رو به دشمن،] فریاد برآورد: «ای قوم من! من بر شما از روزی همانند روزگار [عذاب] اقوام پیشین می هراسم؛ مانند حال و روزِ قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که پس از آنها بودند؛ و خداوند، در حقّ بندگان، ستمی نمی خواهد. و ای قوم من! من بر شما از روزِ فریادخواهی می هراسم؛ روزی که روی می گردانید، امّا هیچ پناهگاهی در برابر خداوند ندارید؛ و هر کس را خداوند [به خاطر اعمالش] گم راه کند، راه نمایی ندارد». ای مردم! حسین را مکُشید که خدا، شما را در عذاب، هلاک می کند «و بی گمان، آن که افترا زد، ناکام شد».

سپس به سوی حسین علیه السلام رو کرد و به او گفت: آیا به سوی پروردگارمان نرویم و به یارانمان نپیوندیم؟

امام علیه السلام به او فرمود: «[چرا؛] بلکه به سوی چیزی برو که از دنیا و آنچه در آن است، بهتر است، و به سوی مُلکی که زائل نمی گردد».

او پیش رفت و قهرمانانه جنگید و بر بیم و هراس میدان، شکیب ورزید تا آن که کشته شد.

رضوان خداوند بر او باد!(2)

ص:66

939. مثیر الأحزان: حنظلة بن اسعَد شِبامی، آمد و پیشِ روی حسین علیه السلام ایستاد تا با صورت و گلوی خود، او را از نیزه ها و تیرها و شمشیرها، نگاه دارد. سپس به سوی حسین علیه السلام، رو کرد و گفت: آیا به سوی پروردگارمان نرویم و نپیوندیم؟

امام علیه السلام فرمود: «[چرا.] به سوی چیزی برو که از دنیا و آنچه در آن است، بهتر است».

او نیز شجاعانه جنگید و بر سوزشِ نیزه ها، شکیب ورزید تا آن که کشته شد و خداوند، او را به سرای خشنودی خویش، مُلحق ساخت.(1)

حاکی از تحوّل اساسی در روحیّۀ او بود -، به خیمه اش باز گشت و دستور داد که آن را به نزدیکی خیمه های امام حسین علیه السلام منتقل کنند.(1)

او خود نیز عصر تاسوعا، در سخنان اندرزگونه اش در مقابل دشمن، به تحوّل خود، اشاره ای کوتاه کرد. یکی از سپاهیان کوفه به او گفت: ای زهیر! تو در نگاه ما، از شیعیان این خانواده نبودی؛ [بلکه] عثمانی بودی؟

زهیر، پاسخ داد:

چرا به موقعیّت فعلی من، استدلال نمی کنی که از آنهایم؟! بدان - که به خدا سوگند -، من هرگز نامه ای برای حسین ننوشتم، پیکی به سویش نفرستادم و قول کمکی نیز به او ندادم؛ ولی راه، مرا با او در یک جا گِرد آورد و همین که او را دیدم، به یاد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و منزلتی افتادم که او در پیش ایشان داشت، و پی بردم که از سوی دشمنانش و گروه شما، چه بر سرِ او خواهد آمد، دیدم که برای حفظ حقّ خدا و پیامبرش که شما آن را ضایع کرده اید، باید به کمک او بشتابم، در زمرۀ گروه او باشم و جانم را فدای او کنم.(2)

ما نمی دانیم که در آن ملاقات کوتاه، امام حسین علیه السلام به زهیر چه فرمود؛ امّا از سخنانی که هنگام خداحافظی به یارانش گفت، بعید نیست که یکی از سخنان امام حسین علیه السلام به او، یادآوری خاطره ای مهم و شیرین از جنگ بَلَنجَر بوده باشد.

زهیر، پس از بازگشت از محضر امام علیه السلام، این خاطره را برای همراهانش تعریف کرد تا شاید بتواند آنان را با خود همراه کند. وی خطاب به آنان گفت:

هر کس علاقه مند است، از من پیروی کند، وگر نه این آخرین فرصت است. من برایتان ماجرایی را نقل می کنم: در بَلَنجَر که می جنگیدیم، خداوند، ما را پیروز کرد و به غنایمی دست یافتیم. سلمان باهِلی به ما گفت: آیا از پیروزی و غنیمت هایی که خدا نصیبتان کرد، خوش حالید؟ گفتیم: آری. به ما گفت: هر گاه جوانان خاندان محمّد صلی الله علیه و آله را یافتید، شادمانی تان از این که در کنار آنان می جنگید، بیش از شادیِ به دست آوردن غنیمت باشد. اینک من، شما را به خدا می سپارم.(3)

او در ادامۀ سخنان خود افزود:

هر یک از شما که به شهادت علاقه مند است، برخیزد و هر کس که آن را خوش ندارد، بماند.

ص:68

از آن جمعیتی که با او بودند، کسی برنخاست. پس از این لحظۀ سرنوشت ساز، زهیر در صف یاران استوار امام حسین علیه السلام قرار گرفت. شب عاشورا نیز امام حسین علیه السلام، خطاب به یاران خود فرمود:

بدانید که به گمانم، امروز، آخرین روزی است که با آنهاییم. من به شما، اجازه دادم و همۀ شما آزادید که بروید. هیچ عهدی از من برعهدۀ شما نیست. شب، تاریکی اش را گسترده است. پس آن را مَرکب خود قرار دهید [و بروید].(1)

زُهَیر، ایستاد و با این جملات زیبا و شگفت انگیز، نسبت به آن امام علیه السلام، اظهار ارادت و وفاداری کرد:

به خدا سوگند، دوست دارم که کشته شوم، آن گاه، دوباره زنده گردم و باز، کشته شوم و تا هزار بار، کشته شدنم تکرار شود؛ و خداوند، با این کشته شدنم، از تو و از این جوانان خاندانت، کشته شدن را برطرف کند.(2)

ظهر عاشورا، زُهَیر، در کنار سعد بن عبد اللّه حنفی، همراه با نیمی از یاران باقی ماندۀ امام علیه السلام، خود را سپرِ دفاعی ایشان قرار دادند. آنان، جلوی امام علیه السلام ایستادند و امام علیه السلام در پشتِ آنها نماز خواند.(3) هنگامی که دشمن به خیمه های خانوادۀ امام علیه السلام حمله کرد، زهیر، همراه با ده تن از یاران امام علیه السلام، در مقابل آنها مقاومت کردند و آنها را به مواضع خود، باز گردانْدند(4) و او، این اشعار را خطاب به امام حسین علیه السلام خواند:

امروز، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنیم

و حسن و علیِ مرتضی را

و [جعفر،] دارندۀ دو بال [در بهشت]، جوان مردِ دلیر را.(5)

زُهَیر، پس از نبردی سنگین و قهرمانانه، به دست کثیر بن عبد اللّه و مهاجر بن اوس، شهید شد. لحظه ای که او به زمین افتاد، امام علیه السلام خطاب به این مجاهد بزرگ، چنین فرمود:

لا یُبعِدَنَّکَ اللّهُ یا زُهَیرُ، ولَعَنَ اللّهُ قاتِلَکَ، لَعنَ الَّذینَ مَسَخَهُم قِرَدَةً وخَنازیرَ!(6)

خداوند، تو را از [رحمتش] دور نکند - ای زُهَیر - و کُشنده ات را لعنت نماید؛ همانند لعن

ص:69

کسانی که آنها را به بوزینه و خوک، تبدیل کرد!».

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» می خوانیم:

السَّلامُ عَلی زُهَیرِ بنِ القَینِ البَجَلِیِّ، القائِلِ لِلحُسَینِ وقَد أذِنَ لَهُ فِی الاِنصِرافِ: «لا وَاللّهِ لا یَکونُ ذلِکَ أبَداً، أترُکُ ابنَ رَسولِ اللّهِ أسیراً فی یَدِ الأَعداءِ وأنجو! لا أرانِیَ اللّهُ ذلِکَ الیَومَ.(1)

سلام بر زُهَیر بن قَین بَجَلی که وقتی حسین علیه السلام به او اجازه داد که برود، گفت: نه. به خدا سوگند، چنین چیزی، هرگز اتّفاق نمی افتد که پسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را در دست دشمنان، رها کنم و خودم را نجات دهم. خدا، چنین روزی را نیاورد!

نام او در «زیارت رجبیّه»(2) نیز آمده است.

گفتنی است آنچه در کتاب مجالس المواعظ آمده که زُهَیر، در کودکی با امام حسین علیه السلام بازی می کرده است و خاکِ جای پای او را بوسیده و بدین جهت، مورد ملاطفت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته است، در منابع معتبر نیامده و بررسی زندگی زُهَیر نیز قرینۀ عدم صحّت این گزارش است.(3) این ماجرا، در کتاب المنتخب طُرَیحی، مفصّل تر آمده؛ ولی نام کودک، بیان نشده است(4) و در افواه نیز، معمولاً نام آن کودک، حبیب بن مُظاهر گفته می شود؛ ولی به هر حال، اصل ماجرا و نام کودک، مدرک معتبری ندارد.

940. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: زُهَیر بن قَین بَجَلی به میدان آمد، در حالی که به حسین علیه السلام، چنین خطاب می کرد:

امروز، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را می بینیم

و نیز حسن و علی مرتضی را.

آن گاه، نوزده تن از آنان را کُشت و سپس به زمین افتاد، در حالی که می گفت:

ص:70

من، زُهَیر هستم، پسر قَین

شما را با شمشیر، از حسین، می رانم.(1)

941. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: زُهَیر بن قَین، به سختی جنگید و این گونه می گفت:

من، زُهَیر هستم، پسر قَین

آنان را با شمشیر، از حسین، می رانم.

و بر شانۀ حسین علیه السلام می زد و می گفت:

به پیش، که تو، هم هدایت شده ای و هم هدایت کننده!

امروز، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنی،

و نیز حسن و علی مرتضی را

و جعفر، دارندۀ دو بال [در بهشت]، آن جوان مرد دلیر را

و شیر خدا [، حمزه]، شهید جاویدان را.

کثیر بن عبد اللّه شَعْبی و مهاجر بن اوس، به او یورش بُردند و او را کُشتند.(2)

942. الإرشاد: شمر بن ذی الجوشن، با یارانش، به [خیمه های] آنان نزدیک شدند. زُهَیر بن قَین - که خدایش رحمت کند -، با ده تن از یاران حسین علیه السلام، بر آنان یورش بُردند و آنان را از [اطراف] خیمه ها دور کردند. شمر بن ذی الجوشن، دوباره بر آنان حمله بُرد و برخی را کُشت و بقیّه را به جایشان باز گردانْد. زُهَیر بن قَین، خطاب به حسین علیه السلام خواند:

ص:71

امروز، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنیم

و نیز حسن و علی مرتضی را

و [جعفر]، دارندۀ دو بال [در بهشت]، جوان مرد دلیر را.(1)

943. مُثیر الأحزان: زُهَیر بن قَین، پیش آمد و پیش رویِ حسین علیه السلام جنگید، در حالی که می گفت:

من زُهَیرم، پسر قَین

آنان را با شمشیر، از حسین علیه السلام می رانم.

وقت نماز ظهر، فرا رسید. حسین علیه السلام به زُهَیر بن قَین و سعید بن عبد اللّه حنفی، فرمان داد تا با نیمی از یاران باقی مانده اش، جلوی او بِایستند. سپس حسین علیه السلام با یارانش نماز خوف خواند... و زُهَیر، به سختی جنگید تا به شهادت رسید.(2)

944. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: زُهَیر بن قَین بَجَلی به میدان آمد، در حالی که می گفت:

من زُهَیر هستم، پسر قَین

شما را با شمشیر، از حسین علیه السلام می رانم.

بی گمان، حسین علیه السلام یکی از دو سِبط [ِ پیامبر صلی الله علیه و آله] است

از خاندانی نیک و پرهیزگار و آراسته.

همان پیامبر خدا، بی هیچ دروغی

شما را [با شمشیر] می زنم و در این کار، هیچ اشکالی نمی بینم.

همچنین، نقل شده که چون زُهَیر خواست که حمله کند، رو به روی حسین علیه السلام ایستاد و بر شانه اش زد و گفت:

حسین، ای راه نمای ره یافته! به پیش!(3)

ص:72

سپس، به سختی جنگید. کثیر بن عبد اللّه شَعْبی و مهاجر بن اوس تمیمی، به او حمله کردند و او را کُشتند.

حسین علیه السلام، هنگامی که زُهَیر به زمین افتاد، فرمود: «خداوند، تو را [از رحمتش] دور نکند - ای زُهَیر -، و قاتلت را لعنت کند؛ مانند لعن کسانی که آنها را به بوزینه و خوک، تبدیل کرد!».(1)

ر. ک: ج 1 ص 661 (بخش چهارم/فصل هفتم/بسته شدن راه بر امام علیه السلام توسّط حُر)

و ص 676 (فصل هفتم/سخنرانی امام علیه السلام در ذی حسم)

و ص 679 (فصل هفتم/سخنرانی امام علیه السلام برای یاران خود و یاران حر در بیضه)

و ص 700 (فصل هفتم/نامۀ ابن زیاد به حر، جهت سختگیری بر امام علیه السلام)

و ص 711 (بخش پنجم/فصل یکم/سرزمین اندوه و بلا)

و ص 767 (فصل یکم/پاسخ خانواده و یاران امام علیه السلام)

و ص 806 (فصل دوم/سخن گفتن زهیر بن قین با لشکر کوفه).

بر پایۀ گزارش بَلاذُری، وی در دوران امامتِ امام حسن علیه السلام، جزو مخالفان صلح با معاویه بود که پس از مشورت با امام حسین علیه السلام، صلح را پذیرفت.(1)

سعید بن عبد اللّه، یکی از دعوت کنندگان امام حسین علیه السلام به کوفه بود(2) و همراه دومین گروهی که نامۀ کوفیان را برای امام علیه السلام آوردند، به حضور ایشان آمد و نیز سبب پاسخگویی امام علیه السلام به اهل کوفه گردید.(3)

همچنین، پس از ورود مسلم علیه السلام به کوفه، وی در خانۀ مختار، حضور یافت و ضمن سخنرانی ای، یاری کردن امام حسین علیه السلام و وفاداری خود را به نهضت حسینی، اعلام کرد و مردم را به بیعت با مسلم و پیروی از او، تشویق نمود.(4)

وی، هنگامی که امام حسین علیه السلام در شب عاشورا، به همراهانش اجازه داد که از ایشان جدا شوند و از منطقۀ درگیری خارج گردند، با این سخنان حماسی، نسبت به ایشان، اظهار ارادت و وفاداری کرد و گفت:

وَ اللّهِ، لَو عَلِمتُ أنّی اقتَلُ، ثُمَّ احیا، ثُمَّ احرَقُ حَیّاً، ثُمَّ اذَرُّ، یُفعَلُ ذلِکَ بی سَبعینَ مَرَّةً؛ ما فارَقتُکَ حَتّی ألقی حِمامی دونَکَ.

اگر می دانستم که کشته می شوم و بار دیگر زنده می شوم و زنده زنده، سوزانده و تکّه تکّه می شوم و هفتاد بار با من، چنین می کنند، باز از تو جدا نمی شدم تا در راه تو بمیرم.(5)

بر پایۀ شماری از گزارش ها، سعید بن عبد اللّه، یکی از کسانی بود که ظهر عاشورا، خود را در برابر امام حسین علیه السلام، سپر قرار دادند و امام علیه السلام با کمک آنها، نماز گزارد.(6)

به گزارش خوارزمی، هنگامی که سعید بن عبد اللّه حنفی بر زمین افتاد، این جملات را زمزمه می کرد:

اللّهُمَّ العَنهُم لَعنَ عادٍ وَ ثَمودَ، اللّهُمَّ أبلِغ نَبِیَّکَ عَنِّی السَّلامَ، وَ أبلِغهُ ما لَقیتُ مِن ألَمِ الجِراحِ؛ فَإِنّی أرَدتُ بِذلِکَ نُصرَةَ ذُرِّیَّةِ نَبِیِّکَ.

ص:74

خداوندا! آنان را همانند عاد و ثمود، لعنت کن. خداوندا! از من به پیامبرت، سلام برسان و درد زخم هایم را به او برسان. من با این کار، قصد یاری ذُریّۀ پیامبرت را دارم.(1)

در «زیارت رجبیّه»(2) بر وی سلام داده شده و در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» آمده است:

السَّلامُ عَلی سَعدِ بنِ عَبدِ اللّهِ الحَنَفِیِّ، القائِلِ لِلحُسَینِ وقَد أذِنَ لَهُ فِی الاِنصِرافِ: «لا وَاللّهِ لا نُخَلّیکَ حَتّی یَعلَمَ اللّهُ أنّا قَد حَفِظنا غَیبَةَ رَسولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وآلِهِ فیکَ، وَاللّهِ لَو أعلَمُ أنّی اقتَلُ ثُمَّ احیی ثُمَّ احَرُقُ ثُمَّ اذری، ویُفعَلُ بی ذلِکَ سَبعینَ مَرَّةً ما فارَقتُکَ، حَتّی ألقی حِمامی دونَکَ، وکَیفَ لا أفعَلُ ذلِکَ وإنَّما هِیَ مَوتَةٌ أو قَتلَةٌ واحِدَةٌ، ثُمَّ هِیَ بَعدَهَا الکَرامَةُ الَّتی لَا انقِضاءَ لَها أبَداً».

فَقَد لَقیتَ حِمامَکَ، وَ واسَیتَ إمامَکَ، وَ لَقیتَ مِنَ اللّهِ الکَرامَةَ فی دارِ المُقامَةِ، حَشَرَنَا اللّهُ مَعَکُم فِی المُستَشهَدینَ، وَ رَزَقَنا مُرافَقَتَکُم فی أعلی عِلِّیّینَ.

سلام بر سعد بن عبد اللّه حنفی؛ آن که وقتی حسین علیه السلام به او اجازه داد که برود، گفت: نه. به خدا سوگند، تو را رها نمی کنم، تا خدا بداند که در نبودِ پیامبر خدا، از تو پاسداری کردیم.

به خدا سوگند، اگر بدانم که کشته می شوم و بار دیگر، زنده می شوم و سوزانده و قطعه قطعه می شوم و با من، هفتاد بار چنین می کنند، از تو جدا نمی شوم تا در راه تو بمیرم. چرا چنین نکنم، در حالی که مُردن یا کشته شدن، یک بار بیش نیست و پس از آن، غوطه ور شدن در کرامتی پایان ناپذیر است. تو مرگ را دیدار کردی و امام خود را یاری نمودی و از خداوند، در سرای اقامت، کرامت دریافت کردی. خداوند، ما را با شما در میان شهید شدگان، محشور کند و در برترین جایگاه، همراهیِ با شما را روزی مان نماید.(3)

945. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: در ظهر عاشورا، حسین علیه السلام نماز ظهر را با آنان به صورت نماز خوف خواند. بعد از ظهر، دوباره به نبرد پرداختند و جنگ بالا گرفت و به حسین علیه السلام نزدیک شد. حنفی، جلوی حسین علیه السلام آمد و خود را هدف تیرهای آنان کرد و آن قدر در برابر تیرهایشان - که از چپ و راست می آمد -، ایستاد تا از پای در آمد.(4)

ص:75

946. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: حسین علیه السلام به زُهَیر بن قَین و سعید بن عبد اللّه فرمود: «جلوی من بِایستید».

آن دو، با نیمی از یاران حسین علیه السلام پیشِ روی ایشان [در برابر لشکر دشمن] ایستادند و حسین علیه السلام با بقیّۀ یارانش نماز خوف گزاردند.

همچنین نقل شده که سعید بن عبد اللّه حنفی، جلوی حسین علیه السلام ایستاد و خود را هدف تیرهایی که پرتاب می کردند، قرار داد و هر چه حسین علیه السلام به چپ و راست می رفت، او هم جلوی حسین علیه السلام می ایستاد تا آن که بر اثر تیرهایی که خورده بود، به زمین افتاد، در حالی که می گفت:

خدایا! آنان را همچون عاد و ثمود، لعنت کن. خدایا! سلام مرا به پیامبرت برسان و از درد و رنج زخم هایم، به او خبر ده که من هدفم از آن، یاری فرزندان پیامبرت بود.

سپس شهید شد و افزون بر جای ضربه های شمشیر و زخم نیزه ها، سیزده تیر در [بدن] او یافتند.(1)

947. مثیر الأحزان: هنگامی که جنگ به حسین علیه السلام رسید، مردی از بنی حنیفه، جلوی امام علیه السلام آمد و از او با جانش محافظت می کرد تا پیشِ روی او به زمین افتاد و این گونه گفت: خدایا! در ایجاد هر چه که بخواهی، ناتوان نیستی. پس یاری و دفاع مرا از حسین علیه السلام، به محمّد صلی الله علیه و آله برسان و همراه شدن با او در سرای جاودان را روزیِ من بگردان.(2)

948. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: سعید بن عبد اللّه حَنَفی،... به میدان آمد، در حالی که می گفت:

ای حسین! امروز، پیش برو که احمد را دیدار می کنیم

و نیز پدر نیکوکار تو، علیِ بخشنده را

و حسن را که به سانِ ماهِ تمام و ستارۀ خوش بختی است

و عمویت [جعفر]، روشن بینِ نیکوتبارِ بزرگ را

ص:76

و حمزه، شیر شرزۀ خدا را

و در باغ بهشت، بر بلندی ها، بالا می رویم

آن گاه، حمله بُرد و جنگید تا به شهادت رسید.

همچنین، نقل شده که این اشعار، از آنِ سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع است. و البته خدا بهتر می داند!(1)

من، پسر جُعْفی ام و پدرم، مُطاع است

و در دست راستم، شمشیری بُرَنده است

و نیزه ای که تیغه اش برق می زند

و از پرتوش، شعاعی دیده می شود.

برایم امروز، کوبیدن [دشمن]، به خاطر حسین علیه السلام

گواراست و دفاع از او، واجب.

آن گاه، حمله کرد و جنگید تا کشته شد.(1)

ظاهراً این شخص، همان سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع باشد.

گفتنی است که نام وی در زیارت های «ناحیۀ مقدّسه» و «رجبیّه»، نیامده است.

949. الملهوف: سُوَید بن عمر بن ابی مُطاع، پیش آمد. او که [مردی] ارجمند و پُرنماز بود، به سانِ شیری شَرزه می جنگید و بر حوادث سهمگین، نهایتِ شکیبایی را ورزید تا میان کشتگان، به زمین افتاد و از فراوانی زخم، سنگین شد و [بر زمینْ] بی حرکت مانْد، تا شنید که می گویند: حسین، کشته شد!

پس با زحمت برخاست و از چکمه اش چاقویی بیرون آورد و با آن، به جنگ با دشمنان پرداخت تا به شهادت رسید. رضوان خداوند بر او باد!(2)

950. تاریخ الطبری - به نقل از زُهَیر بن عبد الرحمان خَثعَمی -: سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع، زخم خورده، میان کشتگان افتاد و نایِ حرکت نداشت. چون شنید که می گویند: «حسین، کشته شد» و حالش هم اندکی بهتر شده بود، با چاقوی همراهش، به جای شمشیری که از او گرفته بودند، ساعتی با دشمنان به جنگ پرداخت و سپس، کشته شد. او آخرین کشته [کربلا] بود که عُروة بن بطّار تَغلِبی و زید بن رُقاد جَنبی، او را کُشتند.(3)

ص:78

951. تاریخ الطبری - به نقل از زُهَیر بن عبد الرحمان بن زُهَیر خَثعَمی: آخرین فرد از یاران حسین علیه السلام که با او مانده بود، سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع خَثعَمی بود.

در آن روز، نخستین کُشته آل ابو طالب نیز، علی اکبر علیه السلام فرزند حسین علیه السلام بود.(1)

952. نسب مَعَد: سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع، همراه حسین بن علی علیه السلام در کربلا، کُشته شد. او بود که می گفت:

من، سُوَیدم و پدرم، مُطاع است.(2)

آن جوان گفت: ای فرزند پیامبر خدا! مادرم به من فرمان [- ِ به میدان رفتن] داده است.

آن گاه، به میدان رفت، در حالی که می خواند:

فرمانده من، حسین علیه السلام است و خوبْ فرماندهی است!

همان دلْخوشی پیامبرِ مژده رسان و هشداردهنده!

علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام، پدر و مادر اویند.

آیا برایش همانندی سراغ دارید؟

سپس جنگید تا به شهادت رسید. سرش را جدا کردند و به سوی لشکر حسین علیه السلام، پرتاب کردند. مادرش، سر را گرفت و گفت: آفرین، ای پسر عزیزم! ای روشنیِ چشم و دلْخوشی من!

سپس، سر پسرش را به سوی مردی [از دشمن] پرتاب کرد و او را کُشت. سپس عمود خیمه ای را بر گرفت و به دشمن، یورش بُرد، در حالی که می گفت:

من، پیرزنی ضعیف و ناتوانم

فرسوده و سست و نَزارم؛

امّا به شما ضربتی کاری می زنم

به دفاع از فرزندان فاطمۀ شریف.

آن گاه، به دو مرد، ضربه زد و آن دو را کُشت. حسین علیه السلام، فرمان داد تا او را [از میدانْ] بازگردانند و آن گاه، برایش دعا کرد.(1)

ر. ک: ص 31 (جنادة بن حارث و فرزندش عمرو)

و ص 114 (وَهْب بن وهب).

ص:80

در زیارت «ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی شَوذَبٍ مَولی شاکِرٍ.

سلام بر شَوذَب، هم پیمان بنی شاکر!(1)

و در «زیارت رجبیّه» نیز آمده:

السَّلامُ عَلی سُوَیدٍ مَولی شاکِرٍ.(2)

سلام بر سُوَید، هم پیمان بنی شاکر!

955. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: عابِس بن ابی شَبیب شاکری، با شَوذَبْ هم پیمانِ (وابستۀ) قبیله اش، آمد و به شَوذَب گفت: قصد داری چه کنی؟

شَوذَب گفت: چه کنم؟! همراه تو در دفاع از فرزند فاطمه دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می جنگم تا کشته شوم.

عابِس گفت: همین گونه هم به تو گمان می رفت؛ امّا نه! پیشِ روی ابا عبد اللّه علیه السلام برو، همان گونه که شهادت دیگر یارانش را دیده، شهادت تو را نیز ببیند و پاداش شکیبایی بر آن را ببرد. من نیز همین کار را می کنم که اگر در این لحظه، کس دیگری از تو نزدیک تر داشتم، خوش داشتم که او را پیش بیندازم تا پاداش شکیبایی بر او را به حساب خدا بگذارم که امروز، برایمان سزاوار است با هر چه می توانیم، کسبِ پاداش کنیم؛ زیرا پس از امروز، دیگر عملی نیست و تنها محاسبه است.

شَوذَب آمد و بر حسین علیه السلام سلام داد و روانۀ میدان شد و جنگید تا کشته شد.(3)

956. الإرشاد: شَوذَب، هم پیمان قبیلۀ شاکر،... پیش آمد و گفت: سلام بر تو - ای ابا عبد اللّه - و نیز رحمت و برکات خدا بر تو باد! تو را به خدا می سپارم و از تو می خواهم که به فکر من باشی.

ص:83

سپس جنگید تا کشته شد. خداوند، رحمتش کند!(1)

ای ابا عبد اللّه! چیزی عزیزتر از جانم برای جلوگیری از کشته شدن تو و ستم بر تو، ندارم.

پس بِدرود!(1)

هنگامی که سپاه دشمن از دلاوری های او به ستوه آمد، عمر بن سعد، دستور داد که از هر سو با سنگ به او حمله کنند. عابِس، با دیدن این صحنه، چنان به وجد آمد که کلاهْخودِ خود را از سر برداشت و زره از تن به در کرد و بدون کلاهْخود و زره، از سنگ باران دشمن، استقبال کرد.

راوی، در بیان شجاعت او می گوید:

رَأَیتُ رَأسَهُ فی أیدی رِجالٍ ذَوی عُدَّةٍ، هذا یَقولُ: أنَا قَتَلتُهُ، وهذا یَقولُ: أنَا قَتَلتُهُ، فَأَتَوا عُمَرَ بنَ سَعدٍ فَقالَ: لا تَختَصِموا، هذا لَم یَقتُلهُ سِنانٌ واحِدٌ.

پس از شهادت عابِس، سرش در دست عدّه ای بود که هر یک از آنها مدّعی بودند او را کشته اند. وقتی دعوای خویش را نزد عمر بن سعد بُردند، گفت: دعوا نکنید. او را یک نفر، نکشته است.(2)

در «زیارت رجبیّه»(3) و «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی عابِسِ بنِ شَبیبٍ الشّاکِرِیِّ.

سلام بر عابِس بن شَبیب شاکری!(4)

957. أنساب الأشراف: گفته اند: هنگامی که باقی ماندۀ یاران حسین علیه السلام دیدند که نمی توانند خود حسین علیه السلام را از دسترس دشمن، دور نگاه دارند، برای شهادت، به رقابت پرداختند و پیش رویِ حسین علیه السلام به جنگ پرداختند تا کشته شوند.

عابِس بن ابی شَبیب، آمد و گفت: ای ابا عبد اللّه! به خدا سوگند، نمی توانم قتل و ستم را با چیزی عزیزتر از جانم، از تو دور کنم. پس خدا حافظ!

سپس با شمشیرش به نبرد پرداخت و مردم، به سبب شجاعتش [از او] می گریختند. سپس از همه سو به او هجوم آوردند تا به شهادت رسید.(5)

ص:85

958. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: محمّد بن قیس، برایم گفت که سپس عابِس بن ابی شبیب گفت: ای ابا عبد اللّه! به خدا سوگند، بر روی زمین، از دور و نزدیک، کسی را ندارم که از تو برایم عزیزتر و دوست داشتنی تر باشد. اگر می توانستم که قتل و ستم را با چیزی عزیزتر از جان و خونم، از تو برانم، چنان می کردم. خدا حافظ، ای ابا عبد اللّه! خدا را گواه می گیرم که من، بر راه تو و راه پدرت هستم.

سپس با شمشیر آخته به سوی آنان رفت، در حالی که جای ضربتی بر پیشانی اش بود.

نُمَیر بن وَعْله، از مردی از تیرۀ بنی عبد از قبیلۀ هَمْدان به نام ربیع بن تمیم - که در روز عاشورا، حضور داشته است -، برایم نقل کرد که گفت: وقتی عابِس جلو می آمد، او را شناختم؛ زیرا در جنگ ها، او را دیده بودم. او از شجاع ترینْ مردمان بود. گفتم: ای مردم! این، شیر سیاه است. این، ابن ابی شَبیب است. هیچ یک از شما به میدان او نرود.

او فریاد برآورد: یک تن در برابر یک تن!

عمر بن سعد گفت: او را با سنگ بزنید.

از هر سو، او را سنگباران کردند. چون چنین دید، زره و کلاه خودش را افکند و به آنان، حمله بُرد. به خدا سوگند، دیدم که بیش از دویست تن را حریف می شود و دور می سازد. سپس، از هر سو به او حمله آوردند و به شهادت رسید.

سرش را در دست مردمانی با ساز و برگ جنگی دیدم که هر یک می گفت: من، او را کُشته ام!

نزد عمر بن سعد آمدند. او گفت: دعوا نکنید. این را یک نیزه، نکُشته است.

با این سخن، آنها را از هم جدا کرد.(1)

ص:86

959. مُثیر الأحزان: عابِس بن ابی شَبیب شاکری، هم پیمان بنی شاکر، آمد. حسین علیه السلام به او فرمود: «ای ابو شَوذَب! چه قصدی داری؟».

گفت: همراه تو می جنگم.

سپس به حسین علیه السلام نزدیک شد و گفت: اگر می توانستم که با چیزی عزیزتر از جانم، از تو حفاظت کنم، این کار را می کردم.

سپس پیش رفت؛ ولی هیچ جنگجویی برای نبرد با او پیش نیامد. زیاد بن ربیع بن ابی تمیم حارثی گفت: این، فرزند ابو شبیب شاکری و فردی نیرومند است. کسی به سوی او بیرون نرود.

به سوی او، سنگْ پرتاب کنید.

آنها هم سنگ بارانش کردند تا کُشته شد.(1)

یکی از سوابق درخشان آن مرد بزرگ، این بود که وقتی امام علی علیه السلام در کوفه، جمعی از یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را سوگند داد که هر کس سخنان ایشان را در غدیر خُم، به گوش خود شنیده است، بلند شود و شهادت دهد، یکی از کسانی که از جا برخاست و در کنار دیگرانْ شهادت داد، عبد الرحمان بود(1).

در جریان شوخی کردن یاران امام حسین علیه السلام با یکدیگر در آستانۀ شهادت نیز، به نام وی اشاره شده است.(2)

نام عبد الرحمان، در زیارت های «ناحیۀ مقدّسه» و «رجبیّه» نیامده است.

پس از هلاکت دو تن دیگر از آنان، به عنوان دومین شهید از یاران امام علیه السلام به خیل شهیدان پیوست.

پس از شهادت عبد اللّه، همسرش نیز - که در کنار جنازۀ او می گریست -، به وسیله غلام شمر - که رُستم نام داشت -، به خیل شهیدان پیوست.(1)

در زیارت های «رجبیّه»(2) و «ناحیۀ مقدّسه» آمده است:

السَّلامُ عَلی عَبدِ اللّهِ بنِ عُمَیرٍ الکَلبِیِّ.

سلام بر عبد اللّه بن عُمَیر کَلْبی!(3)

960. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: ابو جناب برایم گفت: از میان ما، مردی به نام عبد اللّه بن عُمَیر، از قبیلۀ بنی عُلَیم بود که ساکن کوفه بود و خانه اش، نزدیک چاه جَعْد، در محلّۀ قبیلۀ هَمْدان بود. همسرش به نام امّ وَهْب دختر عبد، از قبیلۀ نَمِر بن قاسط نیز با او بود. عبد اللّه، گروهی را در نُخَیله دید که آمادۀ اعزام به سوی حسین علیه السلام هستند. پرس و جو کرد. به او گفتند: به سوی حسین، فرزند فاطمه، دختر پیامبر خدا، اعزام می شوند.

گفت: به خدا سوگند، بر جهاد با مشرکان، حریص بودم و اکنون، امیدوارم که پاداش جهاد با این افراد که با فرزند دختر پیامبرشان می جنگند، نزد خدا، کمتر از پاداشم در جهاد با مشرکان نباشد.

پس نزد همسرش رفت و آنچه را شنیده بود، به او خبر داد و از قصد خود، آگاهش کرد. زن گفت: درست اندیشیده ای. خداوند، تو را به درست ترین امور، برساند. به انجام برسان و مرا نیز با خود، ببر. او شبْهنگام، همراه همسرش خارج شد تا نزد حسین علیه السلام آمد و در کنارش مانْد تا هنگامی که عمر بن سعد، به حسین علیه السلام نزدیک شد و تیری انداخت. مردم نیز تیراندازی کردند.

یَسار، غلام زیاد بن ابی سفیان و سالم، غلام عبید اللّه بن زیاد، پا به میدان نهادند و مبارز طلبیدند.

در پاسخ او، حبیب بن مُظاهر و بُرَیر بن خُضَیر برخاستند؛ امّا حسین علیه السلام به آن دو فرمود:

«بنشینید!».

سپس عبد اللّه بن عُمَیر کَلْبی برخاست و گفت: ای ابا عبد اللّه! خدایت رحمت کند! به من اجازه بده. به نبرد هر دو می روم.

حسین علیه السلام - که او را مردی گندمگون، قدبلند، با دستانی سِتَبر و چهارشانه دید -، فرمود:

ص:89

«گمان می کنم که او، کُشندۀ هماوردان خود باشد. اگر می خواهی، برو».

او به سوی آن دو غلام آمد. گفتند: تو کیستی؟

خود را معرّفی کرد. گفتند: تو را نمی شناسیم. زُهَیر بن قَین یا حبیب بن مُظاهر یا بُرَیر بن خُضَیر، باید بیایند.

یَسار، جلوی سالم، ایستاده بود. کَلْبی به او گفت: ای فرزند زن زِناکار! آیا به مبارزه با یکی از مردم عادی، بی رغبتی؟ هیچ کس از مردم به سوی تو بیرون نمی آید، مگر آن که از تو بهتر است.

سپس به او هجوم بُرد و او را با شمشیرش زد تا مُرد.

در همان هنگام زدن او، سالم به او حمله کرد که مردم، فریاد کشیدند: غلام، به تو رسید!

کَلْبی، متوجّه او نشد تا او بر سرش رسید و بلافاصله، ضربه ای به او زد که کَلْبی با دست چپش، خود را از آن ضربه حفظ کرد؛ امّا انگشتان دست چپش پرید. سپس کَلْبی به او حمله کرد و آن قدر او را زد تا کشته شد.

سپس، در حالی که هر دو نفر را کُشته بود، جلو آمد، در حالی که چنین رَجَز می خواند:

اگر مرا نمی شناسید، من فرزند کلبم

خاندانم در میان علَیم، مرا بس باشند، بس!

من، مردی نیرومند و قوم و خویش دار هستم

و به گاه سختی ها، ناتوان نیستم.

من به تو قول می دهم - ای امّ وَهْب -

که با نیزه و شمشیر، بر آنان، ضربه می زنم؛

ضربۀ جوانِ مؤمن به خداوند.

امّ وَهْب، همسر او نیز عمود خیمه ای را برداشت و به سوی شوهرش رفت و به او گفت: پدر و مادرم، فدایت باد! برای پاکانِ نسل محمّد صلی الله علیه و آله بجنگ.

او نیز به سوی زنش آمد و وی را نزد زنان، باز گردانْد؛ امّا زن، به لباس او چسبید و گفت: من، تو را وا نمی نهم تا آن که همراه تو جان بدهم.

امام حسین علیه السلام، او را ندا داد و فرمود: «برای خانوادۀ شما، پاداش نیکو باد! خدا، رحمتت کند! به نزد زنان، باز گرد و کنار آنان بنشین که جنگ، بر زنانْ واجب نیست».

امّ وَهْب هم به سوی زنان، بازگشت....

حسین بن عُقْبۀ مرادی، به نقل از زُبیدی برایم گفت:... شمر بن ذی الجوشن، در جناح چپ به آنان حمله کرد؛ امّا یاران حسین علیه السلام در برابرش ایستادگی کردند و با او و یارانش، زد و خورد

ص:90

کردند و سپس، از هر سو بر حسین علیه السلام و یارانش، هجوم آوردند و [عبد اللّه] کلبی، کشته شد. او افزون بر آن دو نفر نخست، دو تن دیگر را نیز کُشت و به شدّت جنگید. هانی بن ثُبَیت حَضرَمی و بُکَیر بن حیّ تَیمی از قبیلۀ تیم اللّه بن ثَعلَبه، به او حمله کردند و او را کُشتند. او دومین کشتۀ یاران حسین علیه السلام بود....

نُمَیر بن وَعْله نیز برایم گفت:... همسر کَلْبی به سوی شوهرش آمد و نزد او نشست و غبار را از او زُدود و گفت: بهشت، گوارایت باد!

شمر بن ذی الجوشن، به غلامش رستم گفت: با عمود، بر سرش بکوب.

او بر سرِ آن زن کوبید و سرش شکست. سپس همان جا، جان داد.(1)

ص:91

961. أنساب الأشراف: یَسار، غلام زیاد و سالم، غلام ابن زیاد، به میدان آمدند و یاران حسین علیه السلام را به نبرد تن به تن، فرا خواندند. عبد اللّه بن عُمَیر کَلْبی گفت: ای ابا عبد اللّه! خدا، رحمتت کند! به من اجازه بده برای مبارزه با آن دو به میدان بروم.

پس مردی گندمگون، قدبلند، با دستانی سِتَبر و چهارشانه (عبد اللّه)، به میدان آمد و بر آن دو، یورش بُرد و هر دو را کُشت، در حالی که می گفت:

اگر مرا نمی شناسید، من پسر کَلْبم

خاندانم میان کُلَیب مرا بس باشند، بس!

من، مردی نیرومند و خویش و قوم دار هستم

و به گاه سختی، ناتوان نیستم.

من به تو قول می دهم - ای امّ وَهْب -

که با نیزه و شمشیر، بر آنان، ضربه می زنم؛

ضربۀ جوانِ مؤمن به خداوند.

همسرش، نزد او آمد و گفت: پدر و مادرم، فدایت باد! به دفاع از حسین، فرزند محمّد صلی الله علیه و آله، نبرد کن.

عبد اللّه نیز پیش آمد و او را به سوی زنان، باز گردانْد....

شمر، به جناح چپ [لشکر حسین علیه السلام] حمله کرد؛ ولی آنان در برابرش ایستادگی و با او زد و خورد کردند. او یارانش را صدا کرد و از هر سو به حسین علیه السلام و یارانش، یورش بُرد. عبد اللّه بن عُمَیر کَلْبی، کشته شد و همسرش بر بالای سرش می گریست که شمر، به یکی از غلامانش به نام رستم، فرمان داد و او نیز با عمود، بر سرِ آن زن زد و سرش را شکست که همان جا در گذشت.(1)

ص:92

962. الإرشاد: عمر بن سعد، ندا داد: ای ذُوَید! پرچمت را نزدیک بیاور.

او نیز آورد. سپس عمر، تیری در چلّۀ کمانش نهاد و پرتاب نمود و گفت: گواه باشید که من، نخستین تیر را انداختم.

سپس، دو لشکر به هم تیراندازی کردند و به نبرد تن به تن برخاستند و یَسار، غلام زیاد بن ابی سفیان، به میدان در آمد و عبد اللّه بن عُمَیر هم به سوی او بیرون آمد. یَسار گفت: تو کیستی؟

او خود را معرّفی کرد. امّا یَسار گفت: تو را نمی شناسم. باید زُهَیر بن قَین یا حبیب بن مُظاهر، به نبرد من بیایند.

عبد اللّه بن عُمَیر به او گفت: ای پسر زن بدکاره! به نبرد با مردم عادی، رغبتی نداری؟

سپس بر او یورش بُرد و با شمشیرش، او را زد تا از پای در آمد. در همان هنگام که به زدن او مشغول بود، سالم، غلام عبید اللّه بن زیاد، به او یورش بُرد. بر عبد اللّه بن عُمَیر، بانگ زدند که:

«غلام، به تو رسید!»؛ امّا عبد اللّه، متوجّه نشد تا آن که سالم بر سرش رسید و بی درنگ، ضربتی به او زد که ابن عُمَیر با کف دست چپش، خود را از آن حفظ کرد؛ امّا انگشتان دستش پرید. سپس بر او حمله کرد و او را زد تا کُشته شد. آن گاه، پیش آمد، در حالی که هر دو را کُشته بود و چنین رَجَز می خواند:

اگر مرا نمی شناسید، من پسر کلبم

من مردی نیرومند و تیزْزبانم

و به گاه سختی، ناتوان نیستم.(1)

ص:93

963. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة): نخستین کسی که به میدان نبرد آمد، غلام عبید اللّه بن زیاد به نام سالم بود. او از صف لشکر، جدا شد و عبد اللّه بن تمیم کَلْبی هم به سوی او بیرون آمد و او را کُشت.(1)

964. مثیر الأحزان: نخستین کُشته [لشکر ابن سعد]، غلام عبید اللّه بن زیاد، به نام سالم بود که از صف لشکر، خارج شد و عبد اللّه بن عُمَیر کَلْبی هم به سوی او بیرون آمد. او قدبلند و چهارشانه بود.

حسین علیه السلام به او نگریست و فرمود: «گمان می کنم که او کُشندۀ هماوردان باشد».

او سالم را کُشت و باز می گشت که غلام ابن زیاد، به سوی او حمله آورد که مردم، [بر او] بانگ زدند: «آن مرد، به تو رسید!».

عبد اللّه، به سوی او برگشت و او ضربه ای زد که با دستش، خود را حفظ کرد؛ امّا [انگشتان] دستش قطع شد. سپس بر او یورش بُرد و وی را کُشت و در حال بازگشت، می گفت:

اگر مرا نمی شناسید، من فرزند کَلْبم

خاندانم میان عُلَیم، مرا بس باشند، بس!

من، مردی نیرومند و تیزْزبانم

و به گاه سختی، ناتوان نیستم.

من به تو قول می دهم - ای امّ وَهْب -

که با نیزه و شمشیر، بر آنان، حسابی ضربه بزنم.

و در دستش شمشیری بود که مرگ، از هر دو لبه اش آشکار بود که ابن مُعتز، آن را در این شعرش توصیف کرده است:

ص:94

و مرا شمشیری است که مرگ ها در آن پنهان است

و جز برای ریختن خون ها، بر کشیده نمی شود.

بالایِ هر دو سوی شمشیرش را می بینی که

به سان باقی ماندۀ ابری سبُک [و نازک]، به آسمان می رود.(1)

محاصره را تنگ کرده] است. ما دوست داریم که پیشِ رویت، کُشته شویم و از تو محافظت و دفاع کنیم. امام علیه السلام فرمود: «آفرین بر شما! نزدیک من بیایید».

آن دو، به امام علیه السلام نزدیک شدند و به نبرد پرداختند.

از یکی از این دو برادر، رَجَزی نقل شده است.(1)

در مقتل الحسین خوارزمی،(2) جریان رفتن این دو به میدان، همانند نقل طبری(3) در بارۀ برادران جابری است.

نام این دو، در زیارت های «ناحیه» و «رجبیّه»، این چنین آمده است:

السَّلامُ عَلی عَبدِ اللّهِ وعَبدِ الرَّحمنِ ابنَی عُروَةَ بنِ حَراقٍ الغِفارِیَّینِ.

سلام بر عبد اللّه و عبد الرحمان، غِفاری دو پسر عروة بن حَراق غِفاری!(4)

ابن اعثَم، خوارزمی و ابن شهرآشوب، قُرّة بن ابی قُرّۀ غِفاری را از شهدای کربلا شمرده و رَجَزی هم از او نقل کرده اند.(5) این رَجَز، شبیه رَجَزی است که از دو جوان غِفاری نقل شده است.

لذا احتمال یکی بودن آنها، وجود دارد.(6)

در الفتوح می خوانیم: آن گاه، پس از یحیی بن سُلَیم مازِنی، قُرّة بن ابی قرّۀ غِفاری به میدان آمد، در حالی که می سرود:

فرزندان بنی غِفار و بنی خِندِف

و نیز بنی نِزار، بی گمان می دانند

که من در گَرد و غبارها، شیرم

و گروه تبهکاران را [با شمشیر] می زنم؛

با تمام شمشیر بُرنده

زدنی و کُشتنی در دفاع از نیکوزادگان؛

آنان که از خانواده پیامبر صلی الله علیه و آله و سَروران نیکوکارند.

ص:96

آن گاه، حمله بُرد و جنگید تا کشته شد.(1)

965. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: هنگامی که یاران حسین علیه السلام دیدند که در برابر سیل جمعیت [دشمن]، مغلوب می شوند و دیگر نمی توانند نه حسین علیه السلام و نه خود را نگاه دارند، برای شهادت در پیشِ روی حسین علیه السلام، به رقابت پرداختند. عبد اللّه و عبد الرحمان غِفاری، دو پسر عَزره، نزد حسین علیه السلام آمدند و گفتند: ای ابا عبد اللّه! سلام بر تو باد! دشمن، ما را به تو چسبانده [و حلقه محاصره را تنگ کرده] است. ما دوست داریم که پیشِ رویت، کشته شویم و از تو محافظت کرده، دفاع کنیم.

حسین علیه السلام فرمود: «آفرین بر شما! نزدیک من بیایید».

آن دو، به حسین علیه السلام نزدیک شدند و به نبرد پرداختند. یکی از آن دو برادر می خواند:

فرزندان بنی غِفار و بنی خِندِف

و نیز بنی نَزار، بی گمان می دانند

که ما گروه تبهکاران را می زنیم

با هر شمشیر شکافندۀ تیزِ بُرّان.

ای قوم من! از فرزندان آزاده، دفاع کنید

با شمشیر مَشرَفی و نیزۀ جُنبان.(2)

966. مثیر الأحزان: عبد اللّه و عبد الرحمان غِفاری، پیش آمدند و یکی از آن دو می گفت:

بنی غِفار و بنی خِندف

و نیز بنی نَزار، بی گمان می دانند

که ما گروه تبهکاران را می زنیم

با شمشیر مَشرَفی و نیزۀ تیز جُنبان.

ص:97

سپس جنگیدند تا کشته شدند. رحمت خدا بر آن دو باد!(1)

967. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: سپس عبد الرحمان بن عُروه، به میدان آمد و آغاز به خواندن این رَجَز کرد:

بنی غِفار و بنی خِندِف

و نیز بنی نَزار، بی گمان می دانند

که ما گروه بدکاران را می زنیم

با شمشیر مَشرَفی تیز و بُرّان

سپس جنگید تا کشته شد.(2)

بر پایۀ نقل طبری، وی روز عاشورا و در آغاز جنگ، همراه با غلام خود و جابر بن حارث(1) و مُجَمِّع بن عبد اللّه، به صف دشمن، حمله ور شدند. سپاه دشمن، آنها را محاصره کردند و ارتباط آنها را با لشکر امام علیه السلام، قطع نمودند؛ امّا با یاری عبّاس علیه السلام، از محاصره خارج شدند، در حالی که مجروح شده بودند. دشمن، دوباره به آنها نزدیک شدند و همگی را یک جا کُشتند.(2)

لیکن به گزارش سیّد ابن طاووس،(3) عمرو بن خالد، روز عاشورا به امام علیه السلام گفت:

فدایت گردم! من تلاش کردم که به یارانم بپیوندم و دوست نداشتم که عقب بیفتم و ببینم که تو یکّه و تنها، در میان خویشانت، کُشته افتاده باشی.

امام علیه السلام در پاسخ وی فرمود:

تَقَدَّم فَإِنّا لاحِقونَ بِکَ عَن ساعَةٍ.

پیش برو! ما هم ساعاتی دیگر، به تو می پیوندیم.

عمرو، به میدان شتافت و آن قدر جنگید تا به صف شهیدان پیوست.(4)

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، نام عمر بن خالد و غلامش، بدین سان آمده است:

السَّلامُ عَلی عُمَرَ بنِ خالِدٍ الصَّیداوِیِّ، السَّلامُ عَلی سَعیدٍ مَولاهُ.(5)

سلام بر عُمَر بن خالد صَیداوی! سلام بر سعید، غلام او!

در «زیارت رجبیّه»، نام او عمرو بن خلف، ضبط شده است.(6)

968. تاریخ الطبری - به نقل از فُضَیل بن خدیج کِنْدی -: و امّا عمر بن خالد صَیداوی، جابر بن حارث سَلمانی، سعد، غلامِ عمر بن خالد و مُجَمِّع بن عبد اللّه عائِذی، در آغاز جنگ، به نبرد پرداختند و با شمشیرهایشان، به سوی لشکر ابن زیاد، هجوم بُردند. چون آنها به میان لشکر دشمن فرو رفتند، گِردشان را گرفتند و آنان را محاصره کرده، از دیگر یارانشان جدا کردند؛ امّا عبّاس بن علی علیه السلام، بر دشمن یورش بُرد و نجاتشان داد و آنان، زخمی و خونین، [از حلقۀ محاصرۀ دشمن]

ص:99

بیرون آمدند. هنگامی که دشمن به آنها نزدیک شد، با شمشیرهایشان، حمله کردند و در همان آغاز، به نبرد پرداختند تا یک جا به شهادت رسیدند.(1)

969. الملهوف: عمرو بن خالد صَیداوی، به میدان آمد و خطاب به حسین علیه السلام گفت: ای ابا عبد اللّه! فدایت شوم! قصد کرده ام که به یارانم بپیوندم و دوست ندارم که جا بمانم و تو را یکّه و تنها، میان خاندانت، کُشته ببینم.

حسین علیه السلام به او فرمود: «پیش برو که ما نیز تا ساعتی دیگر به تو می پیوندیم».

او نیز پیش رفت و جنگید تا کُشته شد. خشنودی خداوند، بر او باد!(2)

داشت، در سپاه عمر بن سعد!(1)

امام علیه السلام، عمرو بن قَرَظه را به سوی عمر بن سعد فرستاد که [بگوید]: «امشب، میان دو لشکر، با من دیدار کن».(2)

عمرو، هنگام نبرد، عاشقانه با دشمن جنگید. سیّد ابن طاووس، نبرد او را چنین توصیف می کند:

او به سانِ مشتاقان به پاداش، جنگید و در خدمت به فرمان روای آسمان (حسین علیه السلام)، بسیار کوشید تا این که تعداد فراوانی از گروه ابن زیاد را کُشت و میان درستکاری و جهاد، جمع کرد. تیری به سوی امام حسین علیه السلام نمی آمد، جز این که او دستش را جلوی آن می گرفت، و شمشیری کشیده نمی شد، مگر این که با قلبش، با آن رویارویی می کرد، و هیچ بدی ای به حسین علیه السلام نمی رسید، تا آن گاه که او با پذیرش زخم هایی، زمینگیر شد.

او در آخرین دیدارش با امام علیه السلام، در حالی که به شدّتْ زخمی شده بود، به ایشان گفت: [به پیمانم] وفا کردم؟

امام علیه السلام پاسخ داد:

نَعَم، أنتَ أمامی فِی الجَنَّةِ، فَاقرَأ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَنِّی السَّلامَ وأعلِمهُ أنّی فِی الأَثَرِ.

آری. تو در بهشت، پیشِ روی من هستی. به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، از جانب من، سلام برسان و به ایشان بگو که من هم در پی [تو] می آیم.

سپس عمرو بن قَرظَه، جنگید تا به شهادت رسید.(3) امّا فرزند دیگر قَرَظه، یعنی علی بن قَرَظه - که نقطۀ مقابل عمرو بود -، وقتی دید که برادرش کشته شد، فریاد زد: ای حسین! ای دروغگو، پسر دروغگو! برادرم را گم راه ساختی و فریفتی تا این که او را به کُشتن دادی.

امام علیه السلام فرمود:

إنَّ اللّهَ لَم یُضِلَّ أخاکَ، ولکِنَّهُ هَدی أخاکَ وأضَلَّکَ.

خداوند، برادرت را گم راه نکرد؛ بلکه برادرت را هدایت ساخت و تو را گم راه کرد.

علی بن قَرَظه، در نهایت بی شرمی گفت:

قَتَلَنِیَ اللّهُ إن لَم أقتُلکَ أو أموتَ دونَکَ.

خدا مرا بکُشد، اگر تو را نکُشم یا در راه کشتن تو نمیرم!

ص:101

این جمله را گفت و به امام علیه السلام، حمله ور شد که نافِع بن هِلال، راه را بر او بست و با نیزه، او را نقشِ بر زمین کرد.(1)

در زیارت های «رجبیّه»(2) و «ناحیه مقدّسه» آمده:

السَّلامُ عَلی عَمرِو بنِ قَرَظَةَ الأَنصارِیِّ.

سلام بر عمرو بن قَرَظۀ انصاری!(3)

970. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: عبد الرحمان بن جُندب، برایم نقل کرده است: عمرو بن قَرَظۀ انصاری، به میدان آمد و در دفاع از حسین علیه السلام جنگید، در حالی که می خواند:

بی گمان، جنگاوران انصار، می دانند

که من از حریم خود، حمایت می کنم.

به سانِ جوانی که نمی گُریزد، شمشیر می زنم

و خون و خانه ام را در راه حسین علیه السلام، می دهم.

همچنین، ثابت بن هُبَیره، برایم نقل کرد که: عمرو بن قَرَظة بن کعب - که همراه حسین علیه السلام بود -، کُشته شد و برادرش علی(4) - که با عمر بن سعد بود -، فریاد کشید: ای حسین، ای دروغگو، پسر دروغگو! برادرم را گم راه کردی و فریفتی تا آن که او را کُشتی.

حسین علیه السلام پاسخ داد: «خداوند، برادرت را گم راه نکرد؛ بلکه برادرت را هدایت نمود و تو را گم راه ساخت».

علی گفت: خدا مرا بکُشد، اگر تو را نکُشم یا کُشته نشوم.

آن گاه، به حسین علیه السلام حمله بُرد؛ امّا نافِع بن هِلال مرادی، راه را بر او گرفت و ضربه ای به او زد و بر زمینش انداخت. یارانش او را بُردند و نجاتش دادند. بعدها، مداوا شد و بهبود یافت.(5)

ص:102

971. الملهوف: عمرو بن قَرَظۀ انصاری، بیرون آمد و از حسین علیه السلام، اجازۀ میدان رفتن گرفت و امام علیه السلام، اجازه داد. او به سان مشتاقان به پاداش، جنگید و در خدمت به فرمان روای آسمان، بس کوشید تا این که تعداد فراوانی از گروه ابن زیاد را کُشت و میان درستکاری و جهاد، جمع کرد. تیری به سوی حسین علیه السلام نمی آمد، جز آن که دستش را جلو آن می گرفت، و شمشیری کشیده نمی شد، جز آن که با قلبش، با آن، رویارویی می کرد و هیچ آسیبی به حسین علیه السلام نرسید، تا آن گاه که او بر اثر زخم هایی زمینگیر شد. او به حسین علیه السلام رو کرد و گفت: ای فرزند پیامبر خدا! آیا [به پیمانم] وفا کردم؟

امام علیه السلام فرمود: «آری، تو در بهشت، پیشِ روی من هستی. سلامِ مرا به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برسان و به او بگو که: من، در پی [تو] می آیم».

سپس جنگید تا کشته شد. خشنودی خدا، بر او باد!(1)

972. مثیر الأحزان: عمر بن ابی قَرَظۀ انصاری، در دفاع از حسین علیه السلام می جنگید، در حالی که می گفت:

بی گمان، جنگاوران انصار، می دانند

که من، از حریم خود، حمایت می کنم

به سان جوانی که نمی گُریزد، شمشیر می زنم

خون و خانه ام را در راه حسین علیه السلام می دهم.

سخن او «خانه ام»، به عمر بن سعد، اشاره دارد که چون حسین علیه السلام از او درخواست آتش بس کرد، گفت: ابن زیاد، خانه ام را خراب می کند.

او همانند مردانِ دلاور، جنگید و بر حوادث هولناک، شکیب ورزید و در برابر تیرها، سینۀ خود را سپر کرد و هیچ آسیبی به حسین علیه السلام نرسید تا آن که بر اثر زخم هایی که خورده بود،

ص:103

زمینگیر شد و به حسین علیه السلام گفت: آیا [به پیمانم] وفا کردم؟

حسین علیه السلام فرمود: «آری. تو در بهشت، پیشِ روی من هستی. به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، سلام [مرا] برسان و به ایشان بگو که من در پی [تو] می آیم».

سپس، وی به شهادت رسید.(1)

کننده بود.(1) او پس از شکست نهضت کوفه، خود را در کربلا به امام حسین علیه السلام رساند و عاشقانه در خدمت امام علیه السلام بود.

سخنان وی در شب عاشورا، هنگامی که امام حسین علیه السلام به یاران خویش، اجازۀ جدا شدن از خود را داد، حاکی از استواری ایمان و نهایت عشق و ارادت او به اهل بیت علیهم السلام است.(2)

مسلم بن عَوسَجه، نخستین شهید از خیل شهدای کربلاست.(3)

او در لحظات آخر زندگی، تنها وصیّتش به دوست صمیمی خود، حبیب، این بود:

سفارشِ این [حسین] را به تو می کنم. پس برایش بجنگ [و جان بده].(4)

نام او در «زیارت رجبیّه»(5) آمده است.

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» نیز خطاب به او آمده:

سلام بر مُسلم بن عَوسَجۀ اسدی؛ آن که چون حسین علیه السلام به او اجازۀ بازگشت داد، گفت:

«آیا تو را رها کنیم؟ آن گاه، در پیشگاه خدا، چه عذری برای ادا نکردن حقّ تو خواهیم داشت؟! به خدا سوگند، نه؛ تا آن که این نیزه ام را در سینه های آنان بشکنم و تا قبضۀ این شمشیر در دستم است، آنان را با آن می زنم و از تو جدا نمی شوم؛ و اگر سلاحی نداشتم تا با آنان بجنگم، سنگ به آنان پرتاب می کنم و از تو جدا نمی شوم تا با تو بمیرم».

تو، نخستین کسی بودی که جان خود را تقدیم کرد، و نخستین شهیدی بودی که به دیدار خدا رسید و پیمانۀ عمرش به پایان رسید. سوگند به پرورگار کعبه، رستگار شدی! خداوند، قرار گرفتن تو پیش رویِ امامت و از خودگذشتگی ات را، سپاس گُزارد، آن گاه که حسین علیه السلام به سوی تو - که بر زمین افتاده بودی -، آمد و فرمود: «ای مُسلم بن عَوسَجه! خدایت رحمت کند!» و تلاوت کرد: ««برخی از آنان، پیمان خویش را به انجام رساندند [و به شهادت رسیدند]؛ و برخی، چشم به راه [شهادت] نشسته اند و هرگز تغییر و

ص:105

تبدیلی [در پیمان خود] نداده اند»». خداوند، همدستان در کشتن تو: عبد اللّه ضَبابی و عبد اللّه بن خُشکارۀ بَجَلی را لعنت کند!(1)

973. تاریخ الطبری - به نقل از زُبیدی -: عمرو بن حَجّاج، در جناح راست سپاه عمر بن سعد، از کنارۀ فرات به حسین علیه السلام حمله بُرد و لشکر حسین علیه السلام، ساعتی به هم ریخت و مسلم بن عَوسَجۀ اسدی، نخستین یار حسین علیه السلام بود که بر زمین افتاد. سپس، عمرو بن حَجّاج و یارانش، باز گشتند. غبار که برطرف شد، دیدند که مسلم، بر زمین افتاده است. حسین علیه السلام به سوی او رفت.

هنوز نیمه جانی داشت. حسین علیه السلام [به او] فرمود: «ای مسلم بن عَوسَجه! خدایت رحمت کند! «برخی از آنان، پیمان خویش را به انجام رساند [و به شهادت رسیدند]؛ و برخی، چشم به راه [شهادت] نشسته اند و هرگز تغییر و تبدیلی [در پیمان خود] نداده اند»(2)».

حبیب بن مُظاهر، به او نزدیک شد و گفت: ای مُسلم! مرگت بر من گران است؛ امّا تو را به بهشت، بشارت باد!

مسلم، با صدای ضعیفی به او گفت: خداوند، به تو بشارت خیر دهد!

حبیب به او گفت: اگر نبود که می دانم تا ساعتی دیگر، خود به تو می پیوندم، دوست داشتم که به هر چه برایت اهمّیت داشت، وصیّت می کردی تا به خاطر خویشاوندی و همکیشی، آنها را برایت به انجام می رساندم.

مسلم گفت: من، به تو - خدا رحمتت کند -، سفارش این را می کنم (و با دستش به حسین علیه السلام اشاره کرد) که جانت را در دفاع از او بگذاری.

حبیب گفت: به خدای کعبه سوگند، چنین می کنم!

مسلم، خیلی زود، در دستان یاران حسین علیه السلام جان داد. دخترش فریاد کشید و گفت: وای، ای پسر عوسجه! وای، سَرور من!

یاران عمرو بن حَجّاج، ندا دادند: مسلم بن عَوسَجۀ اسدی را کُشتیم!

شَبَث، به برخی از اطرافیانش گفت: مادرهایتان به عزایتان بنشینند! خودتان را با دست خودتان می کُشید و خود را زیردست دیگران قرار داده، خوش حالی می کنید که مانند مسلم بن عَوسَجه را کُشته اید؟! بدانید که سوگند به آن که برایش اسلام آورده ام، بسی عزّت ها از او در میان مسلمانان دیده ام. او را در فتح جِبال آذربایجان دیدم که شش تن از مشرکان را کُشت، پیش از آن

ص:106

که سواران مسلمان برسند. آیا مانند اویی از شما کُشته می شود و شادی می کنید؟!

و کسانی که مسلم بن عَوسَجه را کُشتند، مسلم بن عبد اللّه ضَبابی و عبد الرحمان بن ابی خُشکارۀ بَجَلی بودند.(1)

974. الملهوف: مسلم بن عوسَجَه، به میدان آمد و در جنگ با دشمن، با تمام توان کوشید و بر بلاهای هولناک، شکیب ورزید تا به زمین افتاد. هنوز نیمه جانی داشت که حسین علیه السلام به سوی او آمد و حبیب بن مُظاهر نیز با او بود.

حسین علیه السلام به او فرمود: «ای مُسلم! خدا رحمتت کند! «برخی از آنان، پیمان خویش را به انجام رساندند [و به شهادت رسیدند]؛ و برخی، چشم به راه [شهادت] نشسته اند و هرگز، تغییر و تبدیلی [در پیمان خود] نداده اند»».

حبیب نیز به او نزدیک شد و گفت: به خدا سوگند، جان دادنت بر من گران است - ای مسلم -؛ امّا تو را به بهشت، بشارت باد!

مسلم، با صدایی ضعیف به او گفت: خدا به تو بشارت خیر دهد!

سپس حبیب به او گفت: اگر نبود که می دانم در پیِ تو خواهم آمد، دوست داشتم که هر چه که

ص:107

تو را اندیشناک کرده، به من وصیّت کنی.

مسلم به او گفت: من به تو سفارش این را می کنم (و با دستش به حسین علیه السلام اشاره کرد). جانت را در دفاع از او بگذار.

حبیب به او گفت: حتماً و بر روی چشم!

آن گاه، مسلم، جان داد. خشنودی خداوند، بر او باد!(1)

975. المناقب، ابن شهرآشوب: مسلم بن عَوسَجه، رَجَزخوان، به میدان آمد:

اگر در بارۀ من می پرسید، من، شیر با یال و کوپالم

از تیرۀ مردمانِ در پناه بنی اسد.

هر کسی بر ما ستم کند، از راه هدایت، کناره گرفته

و به دین خدای جبّار بی نیاز، کفر ورزیده است.

آن گاه، جنگید تا این که مسلم ضَبابی و عبد الرحمان بَجَلی او را کُشتند.(2)

976. جواهر المطالب: ابن سعد و لشکر، از همه سو حمله کردند. نخستین کس از یاران حسین علیه السلام که کشته شد، مسلم بن عَوسَجه بود - که خدا رحمتش کند -. شمر - که خدا لعنتش کند - به حسین علیه السلام، یورش بُرد و همراهانش نیز از هر سو، به حسین علیه السلام و یارانش، هجوم بُردند.

یاران حسین علیه السلام، به سختی جنگیدند و به جایی [از لشکر دشمن] حمله نمی بردند، جز آن که آن را از هم می شکافتند. یاران عمر بن سعد، آنان را تیرباران کردند و بیشترِ اسبانشان را از پای در آوردند. از این رو، همۀ آنها پیاده شدند و دشمنان، به درون خیمه هایشان آمدند و آنها را

ص:108

سوزاندند.(1)

در پایان فرمود:

فإِنّی لا أری المَوتَ إلّاسَعادَةً، ولا الحَیاةَ مَعَ الظّالِمینَ إلّابَرَماً.

من، مرگ را چیزی جز خوش بختی، و زندگی با ستمگران را چیزی جز ملال نمی دانم.

در این هنگام، نافِع، پس از زُهَیر بن قَین، از جا برخاست و گفت:

وَاللّهِ ما کَرِهنا لِقاءَ رَبِّنا، وإنّا عَلی نِیّاتِنا وبَصائِرِنا، نُوالی مَن والاکَ ونُعادی مَن عاداکَ.

به خدا سوگند، ما از دیدار پروردگارمان، ناخشنود نیستیم، و بر اساس نیّت ها و بصیرت های [درست] خود هستیم. با دوستِ تو، دوست و با دشمن تو، دشمنیم.(1)

نافِع بن هِلال، در رساندن آب به خانوادۀ امام علیه السلام نقش مؤثّری داشت.(2) وی حوالی شب عاشورا، پرچمدارِ گروهی بود که مأموریت داشتند تا آب تهیّه کنند.

وی هنگامی که علی بن قَرَظه، به بهانۀ خونخواهی برادرش به امام حسین علیه السلام حمله بُرد، راه را بر وی بست و با وارد کردن ضربه ای به وسیلۀ نیزه بر او، حملۀ وی را دفع کرد.(3)

نافِع بن هِلال، تیراندازی ماهر بود و در روز عاشورا، دوازده نفر از سپاه دشمن را هدف قرار داد و از پا در آورد و عدّه ای را نیز زخمی کرد(4) و پس از تمام شدن تیرهایش، با شمشیر خود، به صف دشمن زد، در حالی که این رَجَز را بر لب داشت:

من غلام یمنیِ جَمَلی ام

دینم، همان دینِ حسین و علی است.(5)

وی، در نهایت، آن قدر جنگید تا هر دو بازویش شکست و به اسارت دشمن در آمد. وقتی او را نزد عمر بن سعد بردند، در حالی که خون بر محاسنش جاری بود، با شهامتِ تمام، خطاب به او گفت:

به خدا سوگند، من دوازده نفر از شما را کُشتم، و این، جز آنهایی است که زخمی کردم.

خودم را برای تلاشی که کرده ام، سرزنش نمی کنم، و اگر بازو و مُچی برایم مانده بود، نمی توانستید مرا اسیر کنید.

عمر بن سعد، به شمر دستور داد تا او را بکُشد. نافِع، در آخرین لحظات زندگی، خطاب به

ص:110

شِمر گفت:

به خدا سوگند، بدان که اگر تو در زمرۀ مسلمانان بودی، بر تو گران می آمد که با [ریختن] خون ما به دیدار خدا نائل شوی! ستایش، خدایی را که مرگ ما را به دست بدترینِ آفریدگانش قرار داد!(1)

نام وی در «زیارت رجبیّه»(2) و «زیارت ناحیه» آمده است. در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» می خوانیم:

السَّلامُ عَلی نافِعِ بنِ هِلالِ بنِ نافِعٍ البَجَلِیِّ المُرادِیِّ.

سلام بر نافِع بن هِلال بن نافِع بَجَلی مرادی!(3)

977. تاریخ الطبری - به نقل از یحیی بن هانی بن عُروه -: نافِع بن هِلال، در آن روز (عاشورا) می جنگید و چنین رَجَز می خواند:

من، جَمَلی ام

بر دین علی ام.

مردی به نام مُزاحم بن حُرَیث، به سوی او بیرون آمد و گفت: من بر دینِ عثمانم.

نافع به او گفت: تو بر دین شیطانی.

سپس به او حمله کرد و او را کُشت.(4)

978. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: در پیِ مُسلم بن عَوسَجه، نافع بن هِلال جَمَلی، به میدان آمد، در حالی که می گفت:

من بر دین علی ام

فرزند هِلال جَمَلی ام.

شما را با تیرهایم می زنم

زیر توفانی از گَرد و غبار.

ص:111

مردی از بنی قَطیعه، به سوی او بیرون آمد و به نافع گفت: من بر دین عثمانم.

نافع گفت: پس در این صورت، بر دین شیطانی!

آن گاه، به او یورش بُرد و او را کُشت. نافع و مسلم، در جناح راست لشکر عمر بن سعد، جولان می دادند.(1)

979. أنساب الأشراف: نافع بن هِلال، تیرهایش را نشاندار کرده بود. آنها را پرتاب می کرد و می گفت:

تیرهایی با سوفارِ(2) نشاندار، پرتاب می کنم

و ترس از آن، برای جان سودی ندارد.

نافع، دوازده تن از یاران عمر بن سعد را کُشت و سپس، بازویش شکست و اسیر شد. شِمر، او را گردن زد.(3)

980. تاریخ الطبری - به نقل از محمّد بن قیس -: نافع بن هِلال جَمَلی، نام خود را بر سوفار تیرهایش نوشته بود و با همان نشان ها، آنها را پرتاب می کرد و می گفت: من، جَمَلی ام. بر دین علی ام.

آن گاه، دوازده تن از یاران عمر بن سعد را افزون بر زخمی ها، از پای در آورد.

آن قدر به او ضربه زدند تا بازوهایش شکست و اسیر شد. شمر بن ذی الجوشن، به همراه یارانش، او را گرفت و به سوی عمر بن سعد بُرد. عمر بن سعد به او گفت: وای بر تو، ای نافع! چه چیز، تو را وادار کرد که این کار را با خود بکنی؟

نافع گفت: پروردگارم می داند که مقصودم، چه بوده است.

آن گاه، در حالی که خون وی بر محاسنش جاری بود، می گفت: به خدا سوگند، دوازده تن از شما را، افزون بر زخمی ها، کُشته ام و خود را بر تلاشم، سرزنش نمی کنم؛ و اگر برایم دست و

ص:112

بازو مانده بود، نمی توانستید اسیرم کنید.

شمر به او گفت: او را بُکش - خدا، کارت را به سامان کند -!

عمر گفت: تو او را آورده ای. اگر می خواهی، او را بکُش.

شمر هم شمشیرش را بر کشید. نافع به او گفت: بدان که - به خدا سوگند -، اگر از مسلمانان بودی، بر تو گران می آمد که خدا را با [ریختن] خون های ما، دیدار کنی. پس ستایش، خدایی را که مرگ ما را به دست بدترینِ آفریدگانش قرار داد!

سپس شمر، او را کُشت.(1)

981. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: نافِع بن هِلال جَمَلی (نیز گفته شده: هلال بن نافع)، به میدان آمد و به سوی آنان، تیراندازی می کرد و تیرهایش هم به خطا نمی رفتند. او دستش را رنگ کرده بود [تا تیرهایش نشاندار شوند] و تیر می انداخت و چنین می خواند:

آنها را پرتاب می کنم، در حالی که سوفارشان، نشاندار است

و ترس از آنها، برای جان، سودی ندارد.

سمّی اند و تند و تیز

و زمین را از خود، پُر می کنند.

هماره، تیر می انداخت تا آن که تیرهایش تمام شد. سپس، دست به قبضۀ شمشیرش بُرد و آن را بیرون کشید و یورش بُرد، در حالی که می خواند:

من، غلام یمنیِ جَمَلی ام

دینم، همان دینِ حسین و علی است

اگر امروز، کُشته شوم، آرزوی من است

و این، اندیشۀ من است و عملم را دیدار می کنم.

ص:113

سپس، سیزده تن را کُشت تا آن که لشکریان ابن سعد، بازوهایش را شکستند و او را اسیر کردند. آن گاه، شمر بن ذی الجوشن، برخاست و او را گردن زد.(1)

982. المناقب، ابن شهرآشوب: نافع بن هِلال بَجَلی، به میدان مبارزه پا نهاد، در حالی که چنین می گفت:

من، غلام یَمَنیِ بَجَلی ام

دینم، همان دینِ حسین بن علی است.

شما را به سان جوانی قهرمان، می زنم

و خداوند، عملم را ختمِ به خیر می کند.

آن گاه، دوازده تن را کُشت. هفتاد نفر هم نقل شده است.(2)

دارند.(1) همین باعث شده تا برخی محقّقان،(2) معتقد شوند که وَهْب به بن وَهْب، وجودِ خارجی نداشته است و در واقع، همان عبد اللّه بن عُمَیر است که نامش بر اثر خلط، شخص یا اشخاص دیگری پدید آمده اند.

به هر حال، در آنچه اکنون وجود دارد، ضمن مشابهت ها و خلطها، تفاوت های فاحشی هم بین این دو ماجرا، وجود دارد. بنا بر این، ضمن آن که سخن برخی محقّقان، مبنی بر دو نفر بودن آنها امکان دارد؛ ولی دلایل آنها در حدّ اطمینان آوری نیست و دو نفر بودن آنها، بعید نیست، بویژه بحث نصرانی بودن وَهْب که در برخی منابع آمده، با عبد اللّه بن عُمَیر که از یارانِ نامی امام حسین علیه السلام است، به هیچ وجه، قابل جمع نیست.

983. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: وَهْب بن وَهْب، به میدان آمد. او و مادرش، مسیحی بودند که به دست امام حسین علیه السلام، مسلمان شده بودند و تا کربلا به دنبال او آمده بودند. وَهْب، بر اسب، سوار شد و عمود خیمه را به دست گرفت و جنگید تا هفت یا هشت تن [از سپاه دشمن] را کُشت و سپس، اسیر شد.

او را نزد عمر بن سعد - که خدا، لعنتش کند - آوردند. فرمان داد تا گردنش را بزنند. او را گردن زدند و [سرش را] به سوی لشکر امام حسین علیه السلام انداختند. مادرش، شمشیر او را بر گرفت و به میدان آمد. امام حسین علیه السلام به او فرمود: «ای امّ وَهْب! بنشین که خداوند، جهاد را از دوشِ زنان، برداشته است. تو و پسرت، با جدّم محمّد صلی الله علیه و آله، در بهشتْ خواهید بود».(3)

984. الملهوف: وَهْب بن حُباب کَلْبی، به میدان آمد و خوب، شمشیر زد و نیکو جنگید. سپس، به سوی همسر و مادرش - که با او آمده بودند -، باز گشت و گفت: ای مادر! آیا راضی شدی یا نه؟

ص:115

مادر گفت: نه. راضی نمی شوم تا آن که در رکاب حسین علیه السلام، کُشته شوی.

همسرش نیز گفت: تو را به خدا سوگند می دهم که مرا به [مرگ] خودت، سوگوار مکن.

امّا مادرش به او گفت: پسر عزیزم! سخنش را نشنیده بگیر و باز گرد و پیشِ روی فرزند دختر پیامبرت بجنگ تا به شفاعت جدّش در روز قیامت، نائل شوی.

وَهْب نیز باز گشت و جنگید تا دستانش قطع شد. همسرش، عمود خیمه ای را برداشت و به سوی او پیش رفت، در حالی که می گفت: پدر و مادرم، فدایت باد! در دفاع از پاکانِ حرم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بجنگ.

وَهْب، جلو آمد تا او را به سوی زنان بازگردانَد؛ امّا همسرش، لباس او را گرفت و گفت: باز نمی گردم تا این که همراه تو بمیرم.

امام حسین علیه السلام فرمود: «پاداش خیر، نصیب شما خانواده باد! به سوی زنان، باز گرد، خدا، رحمتت کند!».

او نیز به سوی آنها باز گشت، و کَلْبی نیز پیوسته می جنگید تا کشته شد. رضوان الهی بر او باد!(1)

985. المناقب، ابن شهرآشوب: وَهْب بن عبد اللّه کَلْبی به میدان آمد، در حالی که چنین رَجَز می خواند:

اگر مرا نمی شناسید، من فرزند کَلْبم

به زودی، مرا و ضربه هایم را خواهیم دید

و نیز یورش و هجوم مرا در جنگ

انتقام خود را پس از انتقام گرفتن همراهانم خواهم گرفت.

و سختی ها را یک به یک، عقب می رانم

جولان من در میدان نبرد، بازی نخواهد بود.

ص:116

وی، پیوسته جنگید تا گروهی از آنان را کُشت. سپس به مادرش گفت: ای مادر! آیا راضی شدی یا نه؟

مادرش گفت: من، راضی نمی شوم تا آن که پیش رویِ حسین علیه السلام، کُشته شوی.

پس وَهْب باز گشت، در حالی که می گفت:

من به تو قول می دهم - ای امّ وَهْب -

که آنان را هم با ضرب نیزه و هم با شمشیر، بزنم

ضربۀ جوانان مؤمن به پروردگار

تا آن که دشمن، تلخیِ جنگ را بچشد.

من، مردی نیرومند و خشمگینم

خدایا! از [خاندان]، عُلَیم بودن، برای من بس باشد، بس!

سپس، پیوسته جنگید تا نوزده سوار و دوازه پیادۀ دشمن را کُشت. سپس، دست راستش قطع گردید و اسیر شد.(1)

986. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: وَهْب بن عبد اللّه بن جَناب کَلْبی - در حالی که مادرش همراهش بود -، بیرون آمد. مادرش به او گفت: برخیز - ای پسرم - و فرزند دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را یاری ده.

او گفت: ای مادر! چنین می کنم و - به یاریِ خدا - کوتاهی نخواهم کرد.

سپس به میدان آمد، در حالی که می گفت:

اگر مرا نمی شناسید، من فرزند کَلْبَم

به زودی، مرا و ضربه هایم را خواهیم دید

ص:117

و نیز یورش و هجوم مرا در نبرد

انتقام خودم را پس از گرفتن انتقام همراهانم خواهم گرفت

و سختی را در روز سختی می رانم.

جولانم در نبرد، بازی نیست.

آن گاه، حمله کرد و پیوسته می جنگید تا گروهی [از سپاهیان دشمن] را کُشت. سپس به سوی مادر و همسرش باز گشت و نزدیک آنها ایستاد و گفت: ای مادر! آیا از من، راضی شدی؟

مادرش گفت: راضی نمی شوم، مگر آن که پیش رویِ فرزند دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، کُشته شوی.

همسرش به او گفت: تو را به خدا سوگند می دهم که مرا به [مرگ] خود، سوگوار نکنی.

مادرش به او گفت: به سخنش، گوش مده و باز گرد و پیش رویِ فرزند دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بجنگ تا فردا، شفیع تو نزد پروردگارت باشد.

او نیز [برای نبرد] جلو رفت، در حالی که می گفت:

من به تو قول می دهم - ای امّ وَهْب -

که آنان را با سرنیزه و ضربت شمشیر، بزنم

ضربۀ جوانِ مؤمن به پروردگار

تا آن که دشمن، تلخیِ جنگ را بچشد

من، مردی نیرومند و قوم و خویش دار هستم

و به گاه سختی، ناتوان نیستم

از [خاندان] عُلَیم بودن، برای من بس باشد، بس

چرا که تبارم، به کریمان عرب می رسد.

سپس، پیوسته جنگید تا دست راستش قطع شد؛ امّا توجّهی نکرد و باز جنگید تا دست چپش نیز قطع شد و سپس، کُشته شد. مادرش به سوی او آمد تا خون را از چهره اش پاک کند که شمر بن ذی الجوشن، او را دید و به یکی از غلامانش فرمان داد تا با عمود خیمه، به او بزند. [او نیز چنین کرد و] سرش را شکست و وی را کُشت. او نخستین زنی بود که در نبرد [همراه با] حسین علیه السلام، به شهادت رسید.

مَجدُ الأئمّه سَرَخسَکی، از ابو عبد اللّه حدّاد نقل می کند که وَهْب بن عبد اللّه، [نخست] مسیحی بود که همراه با مادرش، به دست امام حسین علیه السلام اسلام آورده بود. وی در مبارزه، بیست و چهار تن پیاده و دوازده تن سواره [از سپاه دشمن] را کُشت و سپس، اسیر شد. او را نزد عمر بن سعد آوردند. او به وَهْب گفت: حمله ات، خیلی سخت بود!

ص:118

سپس، فرمان داد تا گردنش را بزنند و [سرش را] به سوی لشکر حسین علیه السلام بیندازند.

مادرش، سر وی را برگرفت و آن را بوسید و با عمود خیمه، [به دشمن] حمله کرد و با آن، دو تن را کُشت.

امام حسین علیه السلام به او فرمود: امّ وَهْب باز گرد که جهاد، از دوش زنان، برداشته شده است». او نیز باز گشت، در حالی که می گفت: خدای من! امید مرا، قطع مکن.

پس امام حسین علیه السلام به او فرمود: «خداوند، امیدت را قطع نمی کند، ای امّ وَهْب! تو و فرزندت، در بهشت، همراه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و فرزندانش خواهی بود».(1)

ص:119

زیاد - که خودِ طبری، آن را گزارش کرده -، منافات دارد.(1) لذا گزارش شیخ مفید که او را از همراهانِ امام حسین علیه السلام(2) بر شمرده، صحیح است.

در «زیارت رجبیّه»، آمده است:

السَّلامُ عَلی زائِدَةَ بنِ مُهاجِرٍ.(3)

سلام بر زائِدة بن مُهاجر!

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» نیز آمده است:

السَّلامُ عَلی یَزیدَ بنِ زِیادِ بنِ المُهاجِرِ الکِندِیِّ.

سلام بر یزید بن زیاد بن مُهاجر کِنْدی!(4)

ص:121

987. تاریخ الطبری - به نقل از فُضَیل بن خدیج کِنْدی -: یزید بن زیاد، یعنی همان ابو شَعثای کِنْدی، از تیرۀ بنی بَهدَله، پیشِ روی حسین علیه السلام، دوزانو نشست و صد تیر انداخت که پنج تیر از آنها هم به خطا نرفت. او تیرانداز [ماهری] بود و هر گاه تیری می انداخت، می گفت:

من، پسر بَهدَله ام

سوارکاری یکّه ام.

حسین علیه السلام نیز می فرمود: «خدایا! پرتابش را درست و پاداشش را بهشت، قرار بده».

پس چون تیرهایش را انداخت، برخاست و گفت: تنها پنج تیر به خطا رفت. برایم روشن است که پنج نفر را کشته ام.

او در زمرۀ نخستین شهیدان بود و رَجَزش در آن روز، این بود:

من یزیدم و پدرم، مُهاصِر است

شجاع تر از شیری که در بیشه، کمین کرده است.

پروردگارا! من، یاور حسینم

و رها کننده و وا گذارندۀ ابن سعد.

یزید بن زیاد بن مُهاصِر، از کسانی بود که همراه عمر بن سعد، به سوی حسین علیه السلام حرکت کرد؛ امّا هنگامی که آنان، پیشنهادهای حسین علیه السلام را نپذیرفتند [و او را ملزم به خواسته های نابه جای خود کردند]، به سوی حسین علیه السلام آمد و همراه او جنگید تا کشته شد.(1)

988. أنساب الأشراف: ابو شَعثا، یزید بن زیاد بن مُهاصِر بن نعمان کِنْدی، پیشِ روی حسین علیه السلام دو زانو نشست و هشت تیر انداخت که پنج تیر از آنها، اصابت کرد و پنج تن [از سپاه دشمن] را کُشت.

ص:122

آن گاه، چنین خواند:

من، یزیدم و پدرم، مُهاصِر است

شجاع تر از شیری که در بیشه، کمین کرده است.

پروردگارا! من، یاور حسینم

و رها کننده و وا گذارندۀ ابن سعد.

ابو شعثا، با همراهیان عمر بن سعد بود؛ امّا هنگامی که آنان، درخواست های حسین علیه السلام را رد کردند و نپذیرفتند، به سوی حسین علیه السلام رفت و [همراه او] جنگید تا کُشته شد.(1)

989. الفتوح: یزید بن زیاد بن مُهاصِر جُعْفی، به میدان آمد...، در حالی که می گفت:

من یزیدم و پدرم، مُهاصِر است

شجاع تر از شیری که در بیشه، آشیانه گُزیده است.

پروردگارا! من، یاری کنندۀ حسینم

و وا گذارنده و دوری کننده از عمر بن سعد.

و ابن زیاد، وا گذارنده و خیانتکار است

و از پیروان [این خیانتکار]، متنفّر و بیزارم.

و همگی آنها به سوی دوزخ، ره سپارند.

سپس، حمله بُرد و جنگید تا کشته شد. خداوند، رحمتش کند!(2)

990. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام جعفر صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش

ص:123

امام زین العابدین علیهم السلام -: زیاد بن مُهاصِر کِنْدی به میدان آمد و به دشمنان حمله بُرد و چنین سرود:

من، زیادم و پدرم، مُهاصِر است

شجاع تر از شیری که در بیشه، کمین کرده است

پروردگارا! من، یاور حسینم

و رها کننده و وا گذارندۀ ابن سعد.

سپس، نُه تن از آنان را کُشت و سپس، کشته شد. خشنودی خدا بر او باد!(1)

991. مثیر الأحزان: یزید بن مُهاجر به میدان آمد و پنج تن از یاران عمر بن سعد را با تیر کُشت و همراه حسین علیه السلام گردید و چنین می گفت:

من، یزیدم و پدرم، مُهاجر است

گویی چون شیری هستم که در بیشه، کمین کرده است.

پروردگارا! من، یاور حسینم

و رها کننده و وا گذارندۀ ابن سعد.

او از تیرۀ بنی بَهدَلَه، از قبیلۀ کِنْده و کنیه اش ابو شَعثا بود.(2)

گزارش ها، نام دو فرزند شهیدش، عبد اللّه و عبید اللّه آمده است.(1) در توصیف او، آمده است که از شیعیان و از طایفۀ عبد قیس از مردم بصره بوده(2) و در میان قومش، جایگاهی والا داشته است.

وی از زمرۀ کسانی بوده که در گردهمایی پنهانیِ شیعیان - که در خانۀ زنی مؤمن به نام ماریه دختر مُنقِذ عبدی بر پا می شد -، شرکت داشته است. خانۀ این زن، مرکز دیدار و کانون شیعیان در بصره بوده که گِرد می آمدند و در آن جا با هم سخن می گفتند و خبرها و رُخدادهای آن روزگار را ردّ و بدل می کردند.(3)

سیره نویسان، گزارش کرده اند که وی، ده پسر داشت که آنها را به همراهی با خود برای یاریِ امام حسین علیه السلام، دعوت کرد؛ امّا تنها دو تن از آنها، عبد اللّه و عبید اللّه، دعوت او را پذیرفتند. او و دو فرزندش، از بصره خارج شدند و خود را به مکّه رساندند و همراه امام علیه السلام شدند و در رکاب وی به فیضِ شهادت رسیدند.(4) گفته شده که دو فرزند او، در حملۀ نخست دشمن، به شهادت رسیدند.(5) در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» آمده است:

السَّلامُ عَلی زیدِ بنِ ثُبَیتٍ القَیسِیِّ. السَّلامُ عَلی عَبدِ اللّهِ و عُبَیدِ اللّهِ ابنَی یَزیدَ بنِ ثُبَیتٍ القَیسِیِّ.

سلام بر زید بن ثُبَیت قَیسی! سلام بر عبد اللّه و عبید اللّه، دو پسر یزید بن ثُبَیت قیسی!(6)

در «زیارت رجبیّه» نیز آمده است:

السَّلامُ عَلی بَدرِ بنِ رَقیطٍ وَابنَیهِ عَبدِ اللّهِ وعُبَیدِ اللّهِ.

سلام بر بَدر بن رَقیط و دو پسرش عبد اللّه و عبید اللّه.(7)

ص:125

992. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مُخارق راسِبی -: گروهی از شیعیان، در بصره در خانۀ زنی از قبیلۀ عبد قیس به نام ماریه، دختر سعد یا مُنقِذ - که از شیعیان بود و خانه اش، محلّی برای گِرد هم آمدن و گفتگو بود -، چند روزی گِرد آمدند.

خبر روی آوردن حسین علیه السلام به ابن زیاد رسید و او به کارگزارش در بصره نوشت که جاسوسانی بگمارد و راه را زیر نظر بگیرد.

یزید بن نُبَیط، از [قبیلۀ] عبد قیس، تصمیم گرفت که به سوی حسین علیه السلام برود. از این رو، از ده پسرش پرسید: کدام یک از شما با من می آید؟ دو پسرش به نام های عبد اللّه و عبید اللّه، به او پاسخ مثبت دادند. او به همراهیانش در خانۀ آن زن گفت: من، تصمیم گرفته ام که [برای یاری حسین علیه السلام] بروم و اکنون، می روم.

آنان به او گفتند: ما از یاران ابن زیاد، بر تو می ترسیم.

او گفت: اگر کف این دو کفشم بر دشت هموار، ساییده [و تمام] شود، باز هم جستجوی آنچه می طلبم، بر من آسان است [و آن را رها نخواهم کرد].

سپس، به راه افتاد و [شجاعانه،] از میانۀ راه اصلی رفت تا به [توقّفگاه] حسین علیه السلام رسید و در [صحرای] ابطَح، به خیمۀ ایشان وارد شد. از سوی دیگر، خبر حرکت او به حسین علیه السلام رسیده بود و ایشان در پیِ او رفته بود. به او گفته شد: حسین علیه السلام، به سوی خیمۀ تو، به راه افتاده است.

او نیز به دنبال حسین علیه السلام رفت. حسین علیه السلام، هنگامی که وی را نیافت، در خیمۀ او به انتظارش نشست. یزید بصری آمد و دید که ایشان در خیمۀ او نشسته است. گفت: «به فضل و رحمت خدا [فرود آمدی]، به جهت این، باید شادی کرد»(1).

سپس بر حسین علیه السلام سلام داد و نزدش نشست و هدفش را از آمدن، برای حسین علیه السلام بازگو کرد. ایشان هم برایش دعای خیر کرد. سپس، وی همراه با حسین علیه السلام آمد تا نبرد، در گرفت و او همراه حسین علیه السلام جنگید و با پسرانش، همراه حسین علیه السلام، کُشته شدند.(2)

ص:126

داماد امیر مؤمنان علی علیه السلام و همسر رَمْله بوده است.(1) همچنین، در زمان حکومت امام علی علیه السلام، کارگزار ایشان بود(2) و در بلاد سواد (عراق)، قاضی گردید.(3)

گزارش شده که ابو هَیّاج، شاعری ماهر و سخنوری حاضرْجواب بوده است.(4)

منابع اهل سنّت، او را در زمرۀ شهیدان کربلا، نام برده اند.(5)

آن گاه، انیس بن مَعقِل اصبَحی به میدان آمد و می خواند:

من انیس پسر مَعقِل هستم

در دست راستم، تیغۀ شمشیری قطع کننده است.

در میان غبارها، سرها را با آن می پرانم

تا این که پیشامد ناگوار را برطرف نمایم و آن، دور شود

[در دفاع] از حسین برترِ صاحب فضیلت

پسر پیامبر خدا، که بهترین فرستاده شده است.

آن گاه، حمله کرد و جنگید تا کشته شد.(1)

همچنین، آمده است:

انیس بن مَعقِل اصبَحی به میدان رفت، در حالی که رَجَز می خواند و می گفت:

من، انیس، پسر مَعقِل هستم

و در دست راستم، تیغۀ شمشیری صیقل یافته است.

در جنگ، با آن چنان می زنم که [ناگواری] دور شود

و با آن، در میان غبارها، سرها را می پرانم

[در دفاع] از حسین شکوهمندِ صاحب فضیلت

پسر پیامبر خدا، که بهترین فرستاده شده است.

آن گاه، حمله کرد و جنگید تا کشته شد. رحمت خدا بر او باد!(2)

وی، جزو یاران امام حسین علیه السلام شمرده شده است.(1) احتمال دارد که این شخص، همان، غلام ابو ذر باشد.(2)

نام وی در «زیارت رجبیّه» آمده است.(3)

در «زیارت ناحیه» نیز می خوانیم:

السَّلامُ عَلی حُوَیِّ بنِ مالِکٍ الضُّبَعِیِّ!

سلام بر حُوَیّ بن مالک ضُبَعی!(4)

شد -، همراه عمرو بود؛ ولی توانست خود را بِرَهاند تا این که در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسید.(1) او را از یاران امام حسین علیه السلام(2) و از شهدای حملۀ اوّل دشمن شمرده اند.(3) نام وی در زیارت های «رجبیّه»(4) و «ناحیه» آمده است. در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» می خوانیم:

السَّلامُ عَلی زاهِرٍ مَولی عَمرِو بنِ الحَمِقِ الخُزاعِیِّ!

سلام بر زاهر، وابستۀ عمرو بن حَمِق خُزاعی!(5)

است.(1) نام وی در زیارت های «رجبیّه»(2) و «ناحیه» چنین آمده است:

السَّلامُ عَلی زُهَیرِ بنِ سُلَیمٍ الأَزدِیِّ!

سلام بر زُهَیر بن سُلَیم ازْدی!(3)

ابن حجر، در الإصابة، به نقل از مرزبانی، یزید بن مَغفِل کوفی را از شهیدان کربلا، نام بُرده و رَجَز او را این گونه نقل می کند:

اگر مرا نمی شناسید، من، پسر مَغفِلم

که در هنگام نبرد، غرق در سلاحم و کنار نمی کِشم.

در دست راستم، نیمه شمشیرِ خمیده ای است که با آن

در میان غبارها، [هر] جنگجو [یی] را به هوا می فرستم.(1)

ابن شهرآشوب، شبیه این رَجَز را از زبان انیس بن مَعقِل اصبَحی آورده است.(2)

شاید زید بن مَعقِل همان انیس بن مَعقِل، باشد که گذشت.(3)

یاران عمر بن سعد را زدند.(1)

شهدای حملۀ اوّل، شمرده شده است.(1) نام هر دو در «زیارت رجبیّه»(2) و «ناحیه» آمده و در زیارت ناحیه می خوانیم:

السَّلامُ عَلی عامِرِ بنِ مُسلِمٍ!... السَّلامُ عَلی سالِمٍ، مَولی عامِرِ بنِ مُسلِمٍ!

سلام بر عامر بن مُسلم!... سلام بر سالم، غلام عامر بن مسلم!(3)

در نقل الفتوح آمده است:

عبد الرحمان بن عبد اللّه یَزَنی(1) به میدان آمد، در حالی که می گفت:

من پسر عبد اللّه، از خاندان یَزَن هستم

و دینم، دین حسین و حسن است.

به شما ضربه می زنم، ضربۀ جوانی یمنی

و با آن، امید رستگاری در پیشگاه خدای مؤتمن را دارم.(2)

آن گاه، حمله کرد و جنگید تا کشته شد. رحمت خدا بر او باد!

در «زیارت ناحیه» آمده است:

السَّلامُ عَلی عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ الکَدِرِ الأَرحَبِیِّ!

سلام بر عبد الرحمان بن عبد اللّه بن کَدِر ارحَبی!(3)

و در «زیارت رجبیّه» آمده است:

السَّلامُ عَلی عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَبدِ اللّهِ الأَزدِیِّ!

سلام بر عبد الرحمان بن عبد اللّه ازْدی!(4)

ظاهراً همه این نقل ها ناظر به یک نفر هستند.

سلام بر عمّار بن حَسّان بن شُرَیح طایی!(1)

با نسیم روح و ریحان.

امروز، به پاس احسان، پاداش می گیری

از تو، زمانی گذشته است.

آنچه در پیشگاه خداوند، در لوح نوشته شده [، این است:]

بی تابی مکن که هر زنده ای، فانی است.

شکیبایی، برای در امان بودنت، بهترین بهره است.

ای گروه ازْدیِ بنی قَحْطان!

در نبرد، همانند شیران، همسو و یکدست باشید.(1)

آن گاه، به سوی دشمن تاخت و جنگید تا کشته شد. رحمت خدا بر او باد!

سپس، پسرش خالد به میدان آمد، در حالی که چنین می گفت:

ای بنی قَحْطان! در برابر مرگ، شکیبایی پیشه کنید

تا مورد رضای [خدای] مهربان باشید؛

همو که صاحب عظمت و عزّت و برهان است

و صاحبِ والایی و نعمت و احسان.

تا در بهشت، مستقر شویم

در کاخ های خوشْبنا.

آن گاه، به سوی دشمن تاخت و پیوسته جنگید تا کشته شد. رحمت خدا بر او باد!(2)

خوارزمی در مقتل الحسین علیه السلام، آورده است:

ص:143

سپس عمرو بن خالد ازْدی به میدان مبارزه آمد، در حالی که می گفت:

امروز - ای نَفْس -، روز رفتن به سوی [خدای] مهربان است

با نسیم روح و ریحان.

امروز، به پاس احسان، پاداش می گیری

و از تو، زمانی سپری شده است.

آنچه در لوح در پیشگاه داور، نگاشته شده

امروز، با آمرزش خدا، پاک می شود.

بی تابی مکن که هر زنده ای، فانی است

و شکیبایی، برای در امان بودنت، بهترین بهره است.(1)

سپس جنگید تا کشته شد.

آن گاه، پسرش خالد بن عمرو بن خالد ازْدی به میدان آمد و چنین می گفت:

ای بنی قَحْطان! در برابر مرگ، شکیبایی پیشه کنید

تا مورد رضای [خدای] مهربان باشید؛

همو که صاحب عظمت و عزّت و برهان است.

ای پدر! در بهشت، مستقر شدی.(2)

سپس، به دشمن تاخت تا کشته شد.

از شهدای حمله اوّل دشمن خوانده، که ظاهراً، همین شخص باشد.(1)

نام او در زیارت های «رجبیّه»(2) و «ناحیه» چنین آمده است:

السَّلامُ عَلی عُمَرَ بنِ ضُبَیعَةَ الضُّبَعِیِّ!

سلام بر عمر بن ضُبَیعۀ ضُبَعی!(3)

و رقیب را هنگام مارپیچ رفتن، رها می کنم

همانند شکار کردن کفتارِ لرزان و لغزان

هر کس را که ببینی، در جلو راهم ایستاده است.(1)

و جنگ مدام و جانانه ای کرد تا مسلم ضُبابی و عبد اللّه بَجَلی، با کمک یکدیگر، او را کُشتند.(2)

نام او و فرزندش عبد الرحمان، در زیارت های «ناحیه»(1) و «رجبیّه»،(2) بدین گونه آمده است:

السَّلامُ عَلی مَسعودِ بنِ الحَجّاجِ وَ ابنِهِ!

سلام بر مسعود بن حَجّاج و پسرش!

السَّلامُ عَلی مُنجِحٍ مَولَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ!

سلام بر مُنجِح، غلام حسین بن علی!

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، خطاب به او آمده است:

السَّلامُ عَلَیکَ یا أوَّلَ قَتیلٍ مِن نَسلِ خَیرِ سَلیلٍ مِن سُلالَةِ إبراهیمَ الخَلیلِ، صَلَّی اللّهُ عَلَیکَ وَ عَلی أبیکَ، إذ قالَ فیکَ: قَتَلَ اللّهُ قَوماً قَتَلوکَ، یا بُنَیَّ ما أجرَأَهُم عَلَی الرَّحمنِ وَ عَلَی انتِهاکِ حُرمَةِ الرَّسولِ! عَلَی الدُّنیا بَعدَکَ العَفا، کَأَنّی بِکَ بَینَ یَدَیهِ ماثِلاً، وَ لِلکافِرینَ قائِلاً:

أنَا عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ بنِ عَلِیّ

حَتّی قَضَیتَ نَحبَکَ وَ لَقیتَ رَبَّکَ، أشهَدُ أنَّکَ أولی بِاللّهِ وَ بِرَسولِهِ، وَ أنَّکَ ابنُ رَسولِهِ، وَ حُجَّتُهُ وَ أمینُهُ، وَ ابنُ حُجَّتِهِ وَ أمینِهِ. حَکَمَ اللّهُ عَلی قاتِلِکَ مُرَّةَ بنِ مُنقِذِ بنِ النُّعمانِ العَبدِیِّ - لَعَنَهُ اللّهُ وَ أخزاهُ - وَ مَن شَرِکَهُ فی قَتلِکَ، وَ کانوا عَلَیکَ ظَهیراً، أصلاهُمُ اللّهُ جَهَنَّمَ وَ ساءَت مَصیراً، وَ جَعَلَنَا اللّهُ مِن مُلاقیکَ وَ مُرافِقیکَ، وَ مُرافِقی جَدِّک وَ أبیکَ وَ عَمِّکَ وَ أخیکَ وَ امِّکَ المَظلومَةِ، وَ أبرَأُ إلَی اللّهِ مِن أعدائِکَ اولِی الجُحودِ، وَ السَّلامُ عَلَیکَ وَ رَحمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ.(1)

سلام بر تو، ای نخستین کُشته از تبار بهترین بازمانده از نسلِ ابراهیم خلیل!(2) درود خدا بر تو و بر پدرت، آن گاه که در باره ات فرمود: «خدا، بکُشد آن گروهی را که تو را کُشت.

پسرم! چه جرئتی بر خدای مهربان کردند! و چه جسارتی در هتکِ حرمت پیامبر! پس از تو، خاک بر سرِ دنیا!».

گویی که من (زائر)، در نزد تو هستم و تو (علی اکبر علیه السلام) به کافران می گویی:

من علی، پسر حسین بن علی ام.

به خانۀ خدا سوگند که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله، نزدیک تریم.

با نیزه، چنان بر شما خواهم زد که نوک آن، کج شود

و با شمشیر، در حمایت از پدرم، شما را می زنم؛

زدنِ جوان هاشمیِ عرب.

ص:154

به خداوند سوگند، پسر بی نسب (ابن زیاد)، حق ندارد بر ما حکمرانی کند!

تا عهدت را به انجام رساندی و پروردگارت را دیدار کردی. گواهی می دهم که تو به خدا و پیامبر او، نزدیک ترینی، و پسرِ پیامبر خدا و حجّت و امین اویی، و پسر حجّت خدا و پسرِ امین اویی. خداوند، در بارۀ قاتل تو، مُرّة بن مُنقِذ بن نعمان عبدی - که لعنت و خواری خدا بر او باد - و همدستانش در کُشتن تو، داوری کند که علیه تو، هم داستان بودند. خدا، آنان را به جهنّم، فرو افکنَد - که بد بازگشتگاهی است - و خداوند، ما را از دیدار کنندگانِ تو و همراهانت و همراهان جدّ و پدر و عمو و برادر و مادر ستم دیده ات،

قرار دهد! از دشمنانِ اهل انکار تو، برائت می جویم. سلام و نیز رحمت و برکات خدا بر تو باد!

در «زیارت رجبیّه» هم از او یاد شده است.

گفتنی است که در شماری از منابع متأخّر، مطالبی در ذکر مصائب علی اکبر علیه السلام گزارش شده است که در منابع معتبر، یافت نمی شود؛ بلکه خلافِ واقع بودن بسیاری از آنها، قطعی است، مانند آنچه در معالی السبطین آمده که امام حسین علیه السلام، وقتی دید که فرزند جوانش علی اکبر به میدان جنگ می رود، به حال احتضار در آمد!(1) یا این که عمّه ها و خواهران علی اکبر، از به میدان رفتن وی، ممانعت کردند! یا این که زینب علیها السلام قبل از رسیدن امام علیه السلام به بالین علی اکبر، خودش را روی جنازۀ او انداخت؛ چون می دانست که ایشان، اگر فرزندش را کشته ببیند، روح از بدنش مفارقت می کند!(2)

در این باره، همچنین گزارش هایی در کتاب هایی مانند: أسرار الشهادة (ج 2 ص 514)، عنوان الکلام (ص 282) و نور العین (ص 44) آمده اند که طرح آنها در این جا، ضرورتی ندارد؛ امّا گزارش های قابل استناد، از این قرارند:

993. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: حسین علیه السلام، در رُهَیمه،(3) فرود آمد و ابن زیاد، حُرّ بن یزید را با هزار سوار، شبانه به سوی او گسیل کرد... و او هنگام نماز ظهر، به امام علیه السلام رسید. حسین علیه السلام به پسرش [علی اکبر]

ص:155

فرمان داد تا اذان و اقامه بگوید. سپس، حسین علیه السلام قامت بست و هر دو گروه، با او نماز خواندند.(1)

994. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة): مردی از شامیان، علی اکبر، فرزند حسین علیه السلام را - که مادرش آمنه، دختر ابو مُرّة بن عُروة بن مسعود ثقفی بود، و مادر آمنه نیز دختر ابو سفیان بن حَرب (جدّ یزید) بود -، فرا خواند و گفت: تو با امیر مؤمنان [یزید]، خویشاوندی داری و به او نزدیکی. اگر بخواهی، ما به تو امان می دهیم و به هر کجا که دوست داشتی، برو!

علی اکبر گفت: «بدان که - به خدا سوگند - رعایتِ خویشاوندیِ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، لازم تر از رعایت خویشاوندی ابو سفیان است!».

سپس، به او هجوم بُرد و چنین سرود:

من علی، پسر حسین بن علی ام.

به خانۀ خدا سوگند که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله، نزدیک تریم

از شمر و عمر [بن سعد] و ابن زیاد!

مردی از بنی عبد قیس به نام مُرّة بنِ مُنقِذ بن نُعمان، به او حمله کرد و نیزه ای بر او زد. علی اکبر علیه السلام را بُردند و نزدیک پدرش، بر زمین نهادند. حسین علیه السلام، خطاب به او فرمود: «پسر عزیزم! تو را کُشتند. دنیا، پس از تو ویران باد!».

آن گاه، او را به خود چسبانْد تا جان داد. همچنین حسین علیه السلام گفت: «خدایا! ما را خواندند تا یاری مان دهند؛ ولی ما را وا نهادند و ما را کُشتند.

خدایا! باران را از آنان، دریغ بدار و برکت های زمین را از آنان، باز دار و اگر هم مدّتی بهره مندشان کردی، دچار اختلاف و تفرقه شان کن و هر یک را به راهی ببر و هیچ گاه، حاکمان را از آنها، راضی مگردان».(2)

ص:156

995. الأمالی، صدوق - به نقل از عبد اللّه بن منصور، از امام جعفر صادق، از پدرش امام باقر، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام -: هنگامی که علی اکبر علیه السلام برای مبارزه به سوی دشمن رفت، چشمان حسین علیه السلام، گریان شد و گفت: «خدایا! تو بر ایشان گواه باش، که فرزند پیامبرت و شبیه ترینِ مردم به او در صورت و سیرت، به سوی آنان می رود».

علی اکبر علیه السلام نیز چنین رَجَز می خواند:

من علی، پسر حسین بن علی ام

به خانۀ خدا سوگند که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله، نزدیک تریم.

آیا نمی بینید که چگونه از پدرم، حمایت می کنم؟

آن گاه، ده تن از آنان را کُشت و سپس به نزد پدرش باز گشت و گفت: ای پدر! تشنه ام.

حسین علیه السلام فرمود: «شکیبایی کن، پسر عزیزم! جدّت با کاسه ای پُر به تو می نوشانَد».

او باز گشت و جنگید و 44 تن از دشمنان را کُشت و سپس، به شهادت رسید. درود خدا بر او باد!(1)

996. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: زُهَیر بن عبد الرحمان بن زُهَیر خَثعَمی برایم نقل کرد که:

آخرین بازماندۀ یاران حسین علیه السلام [در روز عاشورا]، سُوَید بن عمرو بن ابی مُطاع خَثعَمی بود، و نخستین کشتۀ خاندان ابو طالب در آن روز [که پس از یاران حسین علیه السلام به میدان رفت]، علی اکبر، پسر حسین علیه السلام بود که مادرش لیلا، دختر ابو مُرّة بن عُروة بن مسعود ثَقَفی بود و شهادتش، بدین گونه بود که بر دشمن، حمله می بُرد و چنین رَجَز می خواند:

من علی، پسر حسین بن علی ام.

ص:157

به خدای کعبه سوگند که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله، نزدیک تریم!

و به خدا سوگند که آن پسر بی نَسَب (ابن زیاد)، نمی تواند بر ما حکم برانَد.

او این کار (حمله و رَجَزخوانی) را بارها به انجام رساند. مُرّة بن مُنقِذ بن نُعمان عبدی لیثی، او را دید و گفت: گناهان عرب بر دوش من، اگر بر من بگذرد و چنین کند و من، پدرش را به عزایش ننشانم!

علی اکبر علیه السلام، با شمشیرش به دشمن حمله می بُرد که بر مُرّة بن مُنقِذ گذشت. او نیزه ای به علی اکبر علیه السلام زد و او [بر زمین] افتاد. دشمن، گِردش را گرفتند و با شمشیرهایشان، او را تکّه تکّه کردند.

همچنین سلیمان بن ابی راشد، از حُمَید بن مسلم ازْدی برایم نقل کرد که: در روز عاشورا، به گوش خود شنیدم که حسین علیه السلام می گوید: «خدا، بکشد کسانی را که تو را کشتند، ای پسر عزیزم! چه گستاخ بودند در برابر [خدای] رحمان و بر هتک حرمتِ پیامبر! دنیا، پس از تو ویران باد!

و گویی هم اینک به زنی می نگرم که مانند خورشیدِ به گاه طلوع، به سرعت، بیرون دویده، ندا می دهد: ای برادرم و فرزند برادرم!

در بارۀ او پرسیدم. گفته شد: این، زینب، فرزند فاطمه دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است.

آن زن آمد تا خود را بر روی [پیکر] علی اکبر علیه السلام انداخت. حسین علیه السلام نزد او آمد و دستش را گرفت و او را به خیمه، باز گردانْد. سپس، حسین علیه السلام به پسرش روی آورد و جوانان [خاندان] او نیز همراهش آمدند. حسین علیه السلام فرمود: «برادرتان را ببرید!»

آنان، او را از آن جایی که بر زمین افتاده بود، بُردند و در خیمه ای نهادند که جلوی آن می جنگیدند.(1)

ص:158

997. الإرشاد: یاران امام حسین علیه السلام، یکی یکی پیش می آمدند و می جنگیدند و کُشته می شدند تا آن که جز خانواده اش، کسی با حسین علیه السلام نماند. آن گاه پسرش علی اکبر علیه السلام - که مادرش لیلا، دختر ابی مُرّة بن عُروة بن مسعود ثقفی بود -، قدم به میدان نهاد. او از زیباروی ترینِ مردمان و آن هنگام، هجده - نوزده ساله بود.

او به دشمن، حمله بُرد و چنین خواند:

من علی، پسر حسین بن علی ام

به خانۀ خدا سوگند، که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله، نزدیک تریم.

و به خدا سوگند، که پسر بی نَسَب (ابن زیاد) نمی تواند بر ما حکم براند.

با شمشیر می زنم و از پدرم، حمایت می کنم؛

شمشیر زدنِ جوان هاشمیِ قُرَشی.

او این کار را بارها به انجام رساند و کوفیان، از کُشتن او پروا می کردند که مُرّة بن مُنقِذ عبدی، او را دید و گفت: گناهان عرب بر دوش من باشد، اگر بر من بگذرد و چنین کند و من، پدرش را به عزایش ننشانم! علی اکبر علیه السلام، مانند بار اوّل، بر دشمن حمله بُرد که مُرّة بن مُنقِذ، راه را بر او گرفت و نیزه ای به او زد و بر زمینش انداخت. سپاهیان، گِردش را گرفتند و او را با شمشیرهایشان، تکّه تکّه کردند.

حسین علیه السلام به بالای سر او آمد و ایستاد و فرمود: «خداوند، بکُشد کسانی را که تو را کُشتند، ای پسر عزیزم! چه گستاخ بودند در برابر [خدای] رحمان و بر هتک حرمت پیامبر!».

سپس اشک از چشمانش روان شد و فرمود: «دنیای پس از تو، ویران باد!».

زینب علیها السلام خواهر حسین علیه السلام، به شتاب، بیرون دوید و ندا داد: ای برادرم و فرزند برادرم! آن گاه، آمد تا خود را بر روی [پیکر] علی اکبر علیه السلام انداخت. حسین علیه السلام، سر او را گرفت و [او را بلند کرد و] به خیمه اش باز گردانْد و به جوانان [خاندان] خود، فرمان داد و فرمود: «برادرتان را ببرید!». آنان، او را بُردند و در خیمه ای گذاشتند که جلوی آن، می جنگیدند.(1)

ص:159

998. الملهوف: هنگامی که جز اهل بیتِ امام علیه السلام، کسی با او نمانْد، علی اکبر علیه السلام - که از زیباروی ترین و خوش خوترینِ مردم بود -، بیرون آمد و از پدر، اجازۀ نبرد خواست. امام علیه السلام به او اجازه داد.

سپس، مأیوسانه به او نگریست و سرش را پایین انداخت و گریست.

سپس گفت: «خدایا! گواه باش. جوانی به نبرد آنها می رود که از نظر صورت و سیرت و سخن گفتن، شبیه ترینِ مردم به پیامبر توست و ما هر گاه مشتاق پیامبرت می شدیم، به او می نگریستیم».

سپس، بانگ برآورد و فرمود: «ای پسر سعد! خداوند، رَحِمت را قطع کند، همان گونه که رَحِم مرا قطع کردی».

سپس علی اکبر علیه السلام به پیش آمد و به سختی با دشمن جنگید و گروه فراوانی را کُشت. سپس به نزد پدرش باز گشت و گفت: ای پدر! تشنگی، مرا کُشت و سنگینیِ آهن [زره و کلاه خود و شمشیر](1)، مرا به رنج افکنده است. آیا آبی برای نوشیدن، یافت می شود؟

حسین علیه السلام گریست و گفت: «وای، وای! ای پسر عزیزم! از کجا آب بیاورم؟ اندکی بجنگ که خیلی زود، جدّت محمّد صلی الله علیه و آله را می بینی و او از جام لَبالَبش، شربتی به تو می نوشانَد که دیگر هرگز تشنه نشوی».

علی اکبر علیه السلام، به میدان باز گشت و بهترین نبردش را به نمایش گذاشت. مُنقِذ بن مُرّۀ عبدی، تیری به سوی او پرتاب کرد و او را به زمین انداخت. علی اکبر علیه السلام، ندا داد: ای پدر! سلام بر تو!

ص:160

این، جدّم است که به تو سلام می رساند و می فرماید: «زودتر، به سوی ما بیا». سپس، صیحه ای کشید و جان داد.

حسین علیه السلام آمد و بر بالای سرش ایستاد و گونه بر گونه اش نهاد و فرمود: «خداوند، بکُشد کسانی را که تو را کُشتند! چه قدر در برابر خدا و بر هتک حرمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، گستاخ بودند! دنیا، پس از تو، ویران باد!».

زینب علیها السلام دختر علی علیه السلام، بیرون آمد و فریاد می زد: ای محبوب من! ای زادۀ برادرم!

آن گاه، آمد و خود را بر روی [پیکر] علی اکبر علیه السلام انداخت. حسین علیه السلام نیز آمد و او را بلند کرد و به نزد زنان، باز گردانْد.

آن گاه، مردان خاندان حسین علیه السلام، یک به یک، به میدان رفتند و دشمن، گروهی از آنان را به شهادت رساند. حسین علیه السلام، در آن حال، بانگ بر آورد و فرمود: «ای عموزادگان! شکیبا باشید.

ای خاندان من! شکیبایی کنید. شکیبایی کنید که - به خدا سوگند -، پس از امروز، هیچ گاه خواری نخواهید دید».(1)

999. مقاتل الطالبیّین: مدائنی می گوید: عبّاس بن محمّد بن رَزین، از علی بن طلحه و ابومِخنَف، از عبد الرحمان بن یزید بن جابر، از حُمَید بن مسلم؛ و نیز عمر بن سعد بصری، از ابو مِخنَف، از

ص:161

زُهَیر بن عبد اللّه خَثعَمی؛ و همچنین، احمد بن سعید، از یحیی بن حسن علوی، از بَکْر بن عبد الوهّاب، از اسماعیل بن ابی ادریس، از پدرش، از صادق علیه السلام، از پدرش باقر علیه السلام، برایم نقل کرده اند که مجموع هر سه نقل، این است: نخستین کُشتۀ خاندان ابو طالب در کنار حسین علیه السلام، فرزندش علی اکبر بود. او بر دشمن، هجوم می بُرد و می گفت:

من علی، پسر حسین بن علی ام.

به خانۀ خدا سوگند که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله، نزدیک تریم،

از این شَبَث [بن رِبْعی] و از شمرِ پَست.

شما را [آن قدر] با شمشیر می زنم، تا این که [شمشیرم] در هم پیچیده شود؛

شمشیر زدنِ جوانی هاشمی و عَلَوی

و امروز، پیوسته، از پدرم حمایت می کنم.

به خدا سوگند که پسر بی نَسَب (ابن زیاد)، نمی تواند بر ما حکم برانَد.

او این کار را بارها انجام داد. مُرّة بن مُنقِذ عبدی به او نگریست و گفت: گناهان عرب بر دوش من باشد، اگر او مانند آنچه می بینم، انجام دهد و بر من بگذرد و من، مادرش را به عزایش ننشانم!

علی اکبر علیه السلام که به دشمن، هجوم می بُرد و مانند قبلْ رَجَز می خواند، بر مُرّه گذشت. مُرّه، نیزه ای به او زد و او را بر زمین انداخت. سپاهیان نیز او را در میان گرفتند و با شمشیرهایشان، تکّه تکّه اش کردند.

ابو مِخنَف، از سلیمان بن ابی راشد، از حُمَید بن مسلم نقل می کند که گفت: در روز عاشورا، به گوش خود شنیدم که حسین علیه السلام فرمود: «خداوند، بکُشد کسانی که تو را کُشتند، ای پسرم! چه قدر در برابر خدا و بر هتک حرمت پیامبر صلی الله علیه و آله، گستاخ بودند!».

سپس فرمود: «دنیا، پس از تو، ویران باد!».

حُمَید گفت: و گویی به زنی می نگرم که مانند خورشیدِ هنگام طلوع، به شتاب، بیرون دوید و فریاد می کشید: ای محبوب من، ای زادۀ برادرم!

در باره اش پرس و جو کردم. گفتند: این، زینب، دختر علی بن ابی طالب است.

سپس، آمد تا خود را بر روی [پیکر] علی اکبر علیه السلام انداخت. حسین علیه السلام نیز به سوی او آمد و دستش را گرفت [و بلند کرد] و به سوی خیمه بُرد. آن گاه، به سوی فرزندش باز گشت و جوانان [خاندانش] به سویش آمدند. حسین علیه السلام به آنها فرمود: «برادرتان را ببرید!».

آنان نیز او را از آن جا بردند و جلوی خیمه اش، بر زمین نهادند.

احمد بن سعید، از یحیی بن حسن علوی، از چندین نفر، از محمّد بن عُمَیر، از احمد بن عبد

ص:162

الرحمان بصری، از عبد الرحمان بن مهدی، از حَمّاد بن سَلَمه، از سعید بن ثابت، نقل کرده است که گفت: چون علی اکبر علیه السلام به سوی دشمن، بیرون آمد، حسین - که درودها و سلام خدا بر او باد -، چشمانش را بر زمین دوخت و گریست. سپس گفت: «خدایا! تو بر اینها گواه باش که جوانی به سوی آنان رفت که شبیه ترینِ مردم به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود».

علی اکبر علیه السلام، به سوی آنان، حمله می برد و سپس، به نزد پدرش باز می گشت و می گفت:

پدر! تشنه ام.

حسین علیه السلام به او فرمود: «شکیبایی کن - ای محبوب من - که به شب نرسیده، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از جام خویش، تو را سیراب می گردانَد».

او پی در پی، حمله می کرد تا آن که تیری به او اصابت کرد و بر گلویش نشست و آن را درید.

در خون خود، دست و پا می زد که ندا داد: ای پدر! درود بر تو! این، جدّم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است که به تو سلام می رسانَد و می فرماید: «به سوی ما بشتاب!».

آن گاه، صیحه ای کشید و جان داد.(1)

ص:163

1000. المناقب، ابن شهرآشوب: علی اکبر علیه السلام، فرزند حسین علیه السلام، پیش آمد. او جوانی هجده ساله (و گفته شده که 25 ساله) بود و صورت و سیرت و سخن گفتنش به پیامبر صلی الله علیه و آله می مانْد. او رَجَز می خواند و می گفت:

من علی، پسر حسین بن علی ام

که جدّ پدری شان پیامبر صلی الله علیه و آله است.

به خانۀ خدا سوگند که ما به داشتن وصی، شایسته تریم

و به خدا سوگند که بی نسب (ابن زیاد)، نمی تواند بر ما حکم براند!

شما را با شمشیر می زنم و از پدرم، حمایت می کنم

و [آن قدر] با نیزه شما را می زنم تا این که خم شود

شمشیر زدنِ جوان هاشمیِ عَلَوی.

آن گاه، هفتاد تن از جنگجویان آنان را کُشت. سپس به سوی پدرش باز گشت و در حالی که زخم هایی به او رسیده بود، گفت: ای پدر! تشنه ام.

حسین علیه السلام فرمود: «جدّت، [به زودی] تو را سیراب خواهد گردانْد».

آن گاه، او دوباره بر آنان، حمله بُرد و می خواند:

حقیقت جنگ، نمایان شده است

و پس از آن، راستی و پایداری، آشکار می شود.

به خدای صاحب عرش، سوگند، نه شما را رها می کنیم

و نه شمشیرهایمان را غلاف می کنیم.

مُرّة بن مُنقِذ عبدی، از پشت به او نیزه زد [و دیگر سپاهیان دشمن، گِردش را گرفتند] و او را با شمشیرهایشان زدند.

حسین علیه السلام فرمود: «دنیا، پس از تو، ویران باد!».

آن گاه، او را به سینه اش چسباند و به درگاه خیمه اش بُرد. مادرش شهربانو، مات و مبهوت، به

ص:164

او می نگریست و هیچ نمی گفت؛ و حسین علیه السلام، تنها مانْد(1).(2)

1001. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: علی اکبر علیه السلام - که مادرش لیلا، دختر ابی مُرّة بن عُروة بن مسعود ثقفی و آن هنگام، هجده ساله بود -، گام پیش نهاد. هنگامی که حسین علیه السلام او را دید، محاسن سپیدش را رو به آسمان کرد و گفت: «خدایا! تو بر این قوم، گواه باش که جوانی به سوی آنان رفت که از نظر صورت، سیرت و سخن گفتن، شبیه ترین مردم به پیامبرت محمّد صلی الله علیه و آله بود و ما هر گاه مشتاق روی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می شدیم، به روی او می نگریستیم. خدایا! برکت های زمین را از آنان، باز دار و چون چنین کردی، آنها را دچار تفرقه و گروه گروه کن و هر یک را به راهی ببر و حاکمان را هیچ گاه از آنان، راضی مدار، که آنانْ ما را دعوت کردند تا یاری مان دهند؛ امّا بر ما هجوم آوردند که با ما بجنگند و ما را بکُشند». آن گاه، حسین علیه السلام بر عمر بن سعد، بانگ بر آورد که: «چه می خواهی؟ خداوند، خویشاوندیِ تو را قطع کند و کارت را بر تو مبارک نگردانَد و کسی را بر تو مسلّط کند که تو را در بسترت بکُشد، همان گونه که خویشان مرا از میان بردی و نزدیکی ام به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را پاس نداشتی».

آن گاه، صدایش را بلند کرد و [این آیه را] قرائت کرد: «خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید. آنها دودمانی بودند که برخی، از برخی دیگر گرفته شده

ص:165

بودند؛ و خداوند، شنوا و داناست».(1)

سپس علی اکبر علیه السلام، حمله بُرد و چنین رَجَز خواند:

من علی، پسر حسین بن علی ام.

به خانۀ خدا سوگند که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک تریم.

و به خدا سوگند که بی نَسَب (ابن زیاد)، نمی تواند بر ما حکم برانَد.

شما را [آن قدر] با نیزه می زنم تا این که خم شود

[و آن قدر] شما را با شمشیر می زنم تا آن که در هم پیچد؛

زدنِ جوان هاشمیِ علوی.

وی، پیوسته می جنگید تا ضجّۀ کوفیان، از فراوانیِ کُشتگانشان، بلند شد. حتّی روایت شده که او با وجود تشنگی، صد و بیست مرد از آنان را کُشت. سپس به سوی پدرش باز گشت و در حالی که زخم های فراوانی به او زده بودند، گفت: ای پدر! تشنگی مرا کُشت و سنگینیِ آهن، تاب مرا بُرد. آیا آبی برای نوشیدن هست تا با آن در برابر دشمن، نیرو بیابم؟

حسین علیه السلام گریست و فرمود: «ای پسر عزیزم! بر محمّد و علی و پدرت، سخت است که از آنان، چیزی بخواهی و آن را اجابت نکنند، و از آنان، یاری بخواهی و تو را یاری نکنند. پسر عزیزم! زبانت را [بیرون] بیاور».

آن گاه، زبانش را گرفت و آن را مکید. سپس، انگشترش را به او داد و فرمود: «این انگشتر را به دهانت بگیر و برای نبرد با دشمنت، باز گرد که من، امید می برَم که شب نرسیده، از کاسۀ لبریز جدّت، چنان شربتی بنوشی که پس از آن، دیگر هرگز تشنه نشوی». پس علی اکبر علیه السلام به میدان باز گشت و حمله بُرد و چنین رَجَز می خواند:

حقیقتِ جنگ، نمایان شده است

و پس از آن، راستی و پایداری، آشکار می شود.

به خدای صاحب عرش، سوگند، نه شما را رها می کنیم

و نه شمشیرهایمان را غلاف می کنیم.

او به جنگ، ادامه داد و دویست نفر را کُشت. سپس، مُنقِذ بن مُرّۀ عبدی، ضربه ای بر فرقِ سرش زد که او را به زمین انداخت. [دیگر] سپاهیان نیز شمشیرهایشان را بر او فرود آوردند. او از گردن اسب، آویخت. اسب، او را به میان دشمن بُرد و آنان، او را با شمشیرهایشان، تکّه تکّه کردند. چون جان به گلویش رسید، با بالاترین صدایش ندا داد: ای پدر! این، جدّم پیامبر

ص:166

خدا صلی الله علیه و آله است که با کاسۀ لبریزش، به من شربتی نوشانْد که پس از آن، هرگز تشنه نخواهم شد و به تو می فرماید: «بشتاب که کاسه ای برایت، نگاه داشته اند!».

حسین علیه السلام، بانگ بر آورد: «خداوند، بکُشد کسانی را که تو را کُشتند، ای پسر عزیزم! چه قدر در برابر خدا و بر هتک حرمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، گستاخ بودند! دنیا، پس از تو، ویران باد!».

حُمَید بن مسلم می گوید: گویی هم اینک به زنی می نگرم که به سان خورشیدِ هنگام طلوع، به شتاب، بیرون می آید و آه و ناله سرداده، فریاد می کشد: وای، محبوب من! وای، میوۀ دلم و نور چشمم!

در باره اش پرسیدم. گفتند او زینب، دختر علی است.

سپس، آمد تا خود را بر روی [پیکر] او انداخت. حسین علیه السلام به سوی او آمد و دستش را گرفت و [بلند کرد و] به خیمه اش باز گردانْد.

آن گاه، با جوانان [خاندان خود] به سوی فرزندش رفت و فرمود: «برادرتان را ببرید!»

آنها، او را از آن جایی که بر زمین افتاده بود، برداشتند و آوردند و پیشِ روی خیمه ای نهادند که جلوی آن می جنگیدند.(1)

ص:167

1002. تاریخ الطبری - به نقل از هشام -: علی اکبر علیه السلام - که مادرش لیلی، دختر ابو مُرّة بن عُروة بن مسعود بن مُعتب ثَقَفی بود و مادر لیلی، میمونه، دختر ابوسفیان بن حَرْب بود -، به دست مُرّة بن مُنقِذ بن نُعمان عبدی، کُشته شد.(1)

ر. ک: ج 1 ص 145 (بخش دوم/فصل پنجم/لیلی)

و ص 151 (بخش دوم/فصل ششم/علی اکبر).

که یکی شیرخواره بوده است و دیگری، چند ساله.

گزارش هایی که کلمۀ «رَضیع (شیرخواره)»(1) در آنها به کار رفته و یا تصریح می کنند که فرزندی از امام علیه السلام که در روز عاشورا به دنیا آمده بود، روی دست پدر، تیر خورد و شهید شد،(2)به شهادتِ یکی از این فرزندان، اشاره دارند (البتّه باید توجّه داشت آنچه مکرّر شنیده می شود که آن کودک، شش ماهه بوده، سند معتبری ندارد).(3)

امّا گزارش هایی که به شهادت فرزند سه سالۀ امام علیه السلام اشاره کرده اند یا تعبیرهای مشابه و نزدیک به آن دارند،(4) مربوط به شهادت فرزند دیگر ایشان اند.(5)

با این همه، باید گفت که تشابه بسیاری از گزارش ها در بارۀ: نام کودک، نام مادرش(6) و نام قاتلش و همچنین عدم تصریح اکثر منابع به شهادت دو فرزند خردسال امام حسین علیه السلام در صحنۀ عاشورا، مانع از آن است که این فرضیّه، از حدّ یک احتمال، فراتر رود.

در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» آمده است:

السَّلامُ عَلی عَبدِ اللّهِ بنِ الحُسَینِ الطِّفلِ الرَّضیعِ، المَرمِیِّ الصَّریعِ، المُتَشَحِّطِ دَماً، المُصَعَّدِ دَمُهُ فِی السَّماءِ، المَذبوحِ بِالسَّهمِ فی حِجرِ أبیهِ، لَعَنَ اللّهُ رامِیَهُ حَرمَلَةَ بنَ کاهِلٍ الأَسَدِیَّ وَ ذَویهِ.(7)

ص:169

سلام بر عبد اللّه بن الحسین، کودک شیرخوارۀ تیر خوردۀ ضربت خوردۀ به خون تیپده که خونش به آسمان، پرتاب شد و در دامان پدرش، با تیر، سر بُریده شد! خدا لعنت کند حَرمَلَه بن کاهِل اسدی و همراهانش را که به او تیر زدند!

همچنین در «زیارت نخست ناحیه» آمده است:

السَّلامُ عَلی عَلِیٍّ الکَبیرِ، السَّلامُ عَلَی الرَّضیعِ الصَّغیرِ.

سلام بر علیِ بزرگ! سلام بر شیرخوارۀ کوچک!(1)

گفتنی است که در شماری از منابع متأخّر، مطالبی در ذکر مصائب علی اصغر، گزارش شده است که در منابع قابل استناد، دیده نمی شود؛ مانند آنچه در روضة الشهدا، در پایان نقل زیر، در بارۀ بی شیر شدن مادر علی اصغر آمده است که:

[امام حسین علیه السلام،] علی اصغر را روی دست آورده و آواز داد که:

ای قوم! اگر به زعم شما، من گناه کرده ام، این طفل، باری، هیچ گناهی ندارد. وی را یک جرعه آب دهید(2) که از غایتِ تشنگی، شیر در پستان مادرش نمانده.(3)

یا آنچه در کتاب مَصرَعُ الحسین علیه السلام آمده که:

در میان لشکر عمر بن سعد، در بارۀ آب دادن به علی اصغر، اختلاف افتاد. ابن سعد به حَرمَله گفت: این نزاع را قطع کن!(4)

یا آنچه در سوگ نامۀ آل محمّد صلی الله علیه و آله آمده است که:

حرمله به مختار گفت: اکنون که مرا می کُشی، بگذار کارهای خودم را بگویم تا قلبت را بسوزانم. ای امیر! من، سه تیر سه شاخه داشتم که آنها را با زهر، آمیخته کرده بودم. با یکی از آنها، گلوی علی اصغر را در آغوش حسین، دریدم؛ با دومی، قلب حسین را نشانه رفتم...، و با سومی، گلوی عبد اللّه بن حسن را.(5)

یا آنچه در مُحْرِقُ القلوب آمده است که:

ص:170

علی اصغر، بعد از تیر خوردن، به روی پدر نگریست و تبسّمی کرد و سپس به شهادت رسید.(1)

یا آنچه در عنوان الکلام آمده است که:

شب یازدهم، بعد از خوردن آب، شیر در پستان [رَباب] آمد. پستان ها [یش] را سرِ دست گرفت. همی گفت: نورِ دیده، علی اصغر! کجایی؟ پستان های من، پُر از شیر است!(2)

یا این که به عملکرد سپاهیان ابن سعد، بعد از واقعۀ عاشورا اشاره دارد:

قنداقۀ علی اصغر را از زیر خاک، بیرون آوردند و سرِ او را به نیزه نمودند.(3)

آنچه در منابع قابل استناد، گزارش شده، عبارت است از:

1003. الملهوف: هنگامی که حسین علیه السلام، شهادت جوانان و محبوبانش را دید، تصمیم گرفت که خود به میدان برود و ندا داد: «آیا مدافعی هست که از حرم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دفاع کند؟ آیا یکتاپرستی هست که در بارۀ ما از خدا بترسد؟ آیا دادرسی هست که به خاطر خدا، به داد ما برسد؟ آیا یاری دهنده ای هست که به خاطر خدا، ما را یاری دهد؟».

پس صدای زنان، به ناله برخاست. امام علیه السلام، به جلوی درِ خیمه آمد و به زینب علیها السلام فرمود:

«کودک خُردسالم را به من بده تا با او، خداحافظی کنم».

او را گرفت و می خواست او را ببوسد که حَرمَلة بن کاهِل، تیری به سوی او انداخت که در گلویش نشست و او را ذبح کرد.

امام علیه السلام به زینب علیها السلام فرمود: «او را بگیر!». سپس، کف دستانش را زیر خون [گلوی او] گرفت تا پُر شدند. خون را به سوی آسمان پاشید و فرمود: «آنچه بر من وارد می شود، برایم آسان است؛ چون بر خدا پوشیده نیست و در پیش دید اوست».

امام باقر علیه السلام [در بارۀ آن خون] فرموده است: «از آن خون، یک قطره هم به زمین، باز نگشت».(4)

ص:171

1004. تاریخ الطبری - به نقل از ابو مِخنَف -: سلیمان بن ابی راشد، از حُمَید بن مسلم برایم نقل کرد که:

وقتی حسین علیه السلام نشست، یکی از کودکانش را برایش آوردند. حسین علیه السلام، او را در دامانش نشاند.

این کودک را عبد اللّه بن حسین پنداشته اند.

عُقْبة بن بشیر اسدی، گفته است: امام باقر علیه السلام به من فرمود: «ما از شما بنی اسد، خونی طلب داریم». گفتم: گناه من در این میان چیست - خدایتْ رحمت کند، ای ابو جعفر -؟ ماجرا چیست؟

حسین علیه السلام فرمود: «[روز عاشورا،] یکی از کودکان حسین علیه السلام را برایش آوردند. در دامانش نشسته بود که یکی از شما - ای بنی اسد -، تیری به سویش انداخت و او را ذبح کرد. حسین علیه السلام، خونش را گرفت و هنگامی که کفِ دو دستش از آن خون، پُر شد، آن را بر زمین ریخت و سپس گفت: "ای خدا! اگر یاریِ آسمانی ات را از ما دریغ کردی، آن را برای جای بهتری قرار ده و انتقام ما را از این ستم پیشگان بگیر"».(1)

1005. الأخبار الطّوال: حسین علیه السلام، تنها مانْد. مالک بن بِشْر کِنْدی، به او حمله بُرد و با شمشیر، بر سرش زد که کلاهِ لباس خَزِ او را پاره کرد و شمشیر، به سرش رسید و آن را زخمی کرد. حسین علیه السلام، آن لباس را انداخت و کلاهی خواست. آن را به سر نهاد و عمامه ای بست و نشست. سپس، کودک خُردسالش را طلبید و در دامانش نشانْد که مردی از بنی اسد، آن کودک را در همان جایی که بود، با تیری که پیکانش بزرگ بود، زد و کُشت.(2)

ص:172

1006. تاریخ الطبری - به نقل از عمّار دُهْنی، از امام باقر علیه السلام -: تیری آمد و به پسر حسین علیه السلام - که در دامانش بود -، اصابت کرد. حسین علیه السلام، خون را از [چهرۀ] او پاک می کرد و می گفت: «خدایا! میان ما و مردمی که دعوتمان کردند تا یاری مان دهند، امّا ما را کُشتند، حکم بران».(1)

1007. الإرشاد: حسین علیه السلام جلوی خیمه نشست. فرزندش عبد اللّه بن حسین را - که خُردسال بود -، برایش آوردند. امام علیه السلام، او را در دامانش نشانْد. مردی از بنی اسد، او را با تیری زد و ذبحش کرد.

حسین علیه السلام، خون او را گرفت و هنگامی که کفِ دستش پُر شد، آن را بر زمین ریخت. سپس گفت: «پروردگارا! اگر یاریِ آسمانی ات را از ما دریغ داشتی، آن را برای جای بهتری قرار بده و انتقام ما را از این مردم ستمکار، بگیر».

سپس، آن کودک را آورد و کنار کشتگان خاندانش قرار داد.(2)

1008. مثیر الأحزان - به نقل از حُمَید بن مسلم -: وقتی حسین علیه السلام دید که از خاندان و یارانش، جز اندکی باقی نمانده است، برخاست و ندا داد: «آیا کسی هست که از حرم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دفاع کند؟ آیا یکتاپرستی هست؟ آیا فریادرسی هست؟ آیا یاوری هست؟».

صدای مردم، به گریه بلند شد. سپس به جلوی درِ خیمه آمد و فرزندش عبد اللّه را - که خردسال بود -، خواست. او را آوردند تا با او خداحافظی کند که مردی از بنی اسد، تیری به سوی او انداخت که در گلویش نشست و او را ذبح کرد. حسین علیه السلام، خون [او] را با کفِ دو دستش گرفت و آن را به سوی آسمان پاشید و آن گاه گفت: «پروردگارا! اگر یاریِ آسمانی ات را از ما دریغ داشتی، آن را برای جای بهتری قرار ده و انتقام ما را از این ستمکاران، بگیر».

امام باقر علیه السلام [در بارۀ آن خون] فرمود: «از آن خون، یک قطره هم به زمین باز نگشت».

سپس حسین علیه السلام، او را بُرد و کنار کشتگان خاندانش قرار داد.(3)

ص:173

1009. مقاتل الطالبیّین - به نقل از مُوَرِّع بن سُوَید بن قیس -: یکی از حاضران در کنار حسین علیه السلام، برایمان گفت: همراه حسین علیه السلام پسر خردسالش(1) هم بود که تیری آمد و در گلویش نشست. حسین علیه السلام، خون را از گلوی او و گودیِ زیر گلویش می گرفت و به سوی آسمان می پاشید و از آن، چیزی [به زمین] باز نمی گشت. حسین علیه السلام می گفت: «خدایا! نزد تو، از بچّه شتر [صالح علیه السلام]، کمتر نباشد».(2)

1010. البدایة و النهایة - به نقل از ابو مِخنَف -: حسین علیه السلام در مانْد و بر درِ خیمه اش نشست. کودک خردسالی از فرزندانش به نام عبد اللّه را برایش آوردند. او را در دامانش نشانْد و به بوسیدن و بوییدن او و خداحافظی با او مشغول بود و به خانواده اش وصیّت می کرد که در این حال، مردی از بنی اسد به نام «پسر آتش افروز»، تیری به سوی او انداخت و آن پسر را ذبح کرد. حسین علیه السلام، خونش را در دستش گرفت و به سوی آسمان پاشید و گفت: «پروردگارا! اگر یاریِ آسمانی ات را از ما دریغ داشتی، آن را برای جای بهتری قرار ده و انتقام ما را از این ستمکاران، بگیر».(3)

1011. تذکرة الخواصّ - به نقل از هشام بن محمّد -: وقتی حسین علیه السلام دید که آنها بر کُشتن او پافشاری می کنند، قرآنی را گرفت و آن را باز کرد و بر سرش نهاد و ندا داد: «کتاب خدا و نیز جدّم محمّد، فرستادۀ خدا، میان من و شما [، داوری کند]. ای مردم! برای چه خونم را حلال می شمرید؟!...».

همچنین حسین علیه السلام، به سوی یکی از کودکانش که از تشنگی می گریست، رفت. او را بر سرِ دست گرفت و گفت: «ای قوم! اگر بر من رحم نمی کنید، بر این کودک، رحم کنید».

در این حال، مردی از آنان، تیری به سوی او انداخت و ذبحش کرد. حسین علیه السلام می گریست

ص:174

و می گفت: «خدایا! میان ما و گروهی که ما را دعوت کردند تا ما را یاری دهند، امّا ما را کُشتند، داوری کن».

در این هنگام، از آسمان، ندایی رسید: «او را وا گذار - ای حسین -، که او را در بهشت، شیر می دهند».(1)

1012. المَجْدیّ - در یاد کردِ فرزندان حسین علیه السلام -: عبد اللّه،(2) پدرش او را بیرون آورد و مردم به او نگاه می کردند، و او تشنه بود. در همان حال که روی دستِ پدرش بود، مردی، تیری به سوی او انداخت و او را ذبح کرد. خداوند، حقّش را بستانَد!(3)

1013. سرّ السلسلة العَلَویة - در یادکرد فرزندان حسین علیه السلام -: عبد اللّه بن حسین بن علی، در دامان پدرش کُشته شد. او کودکی شیرخوار بود که تیری از مردی از قبیلۀ بنی اسد، به او اصابت کرد که دست و پا زد و جان داد.(4)

1014. الأمالی، شجری - به نقل از زید بن علی بن الحسین علیه السلام و یحیی بن امّ طَویل و عبد اللّه بن شَریک عامِری و غیر ایشان، در یادکرد نام های کشته شدگان کربلا -: [دیگر،] عبد اللّه بن حسین، که مادرش رَباب، دختر امرؤ القیس بن عَدی بن اوس بن جابر بن کَعْب بن حَکیم کَلْبی بود. او را حَرمَلة بن کاهِل اسدی والِبی کُشت. او در هنگامۀ نبرد، [در روز عاشورا] به دنیا آمد. وی را نزد امام حسین علیه السلام - که نشسته بود -، آوردند. امام علیه السلام، او را گرفت و در دامانش نشانْد و کامش را با آب دهان خود برگرفت و او را «عبد اللّه» نامید که در این میان، حَرمَلة بن کاهِل، او را با تیری زد و گلویش را شِکافت. حسین علیه السلام، خونش را گرفت و آن را جمع نمود و به سوی آسمان پاشید که قطره ای از آن خون، به زمین، باز نگشت.

ص:175

فُضَیل می گوید: ابو وَرْد، برایم گفت که شنیده که امام باقر علیه السلام می فرماید: «اگر قطره ای از آن خون به زمین می افتاد، عذابْ نازل می شد».

این، همانی است که شاعر، در باره اش گفته است:

و نزد قبیلۀ غنی، قطره ای از خون ما (ابو بکر بن حسن) است

و خونی دیگر (عبد اللّه شیرخوار)، نزد قبیلۀ بنی اسد، به شمار و یاد است.(1)

1015. الاحتجاج: گفته شده است: هنگامی که یاران و نزدیکان حسین علیه السلام، کشته شدند، او یکّه و تنها مانْد و کسی جز پسرش علی زین العابدین و پسری دیگر به نام عبد اللّه - که شیرخوار بود -، با او نبود.

حسین علیه السلام به جلوی درِ خیمه آمد و گفت: «آن کودک را به من بدهید تا با او خداحافظی کنم». آن کودک را به او دادند. کودک را می بوسید و می گفت: «پسرکم! وای بر این مردم که طرف دعوایشان، محمّد صلی الله علیه و آله است!».

گفته شده: در همین حال، تیری آمد و بر گودیِ گلوی کودک نشست و او را کُشت.

حسین علیه السلام، از اسبش فرود آمد و با قبضۀ شمشیرش، گودالی کَنْد و کودک را با خون آغشته اش، در آن، دفن کرد.(2)

1016. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: حسین علیه السلام هنگامی که با فاجعه [از دست دادن] خاندان و فرزندانش رو به رو شد و جز او و زنان و کودکان و فرزند بیمارش کسی نمانْد، ندا داد: «آیا مدافعی هست که از حرم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دفاع کند؟ آیا یکتاپرستی هست که در حقّ ما، از خدا

ص:176

بهراسد؟ آیا فریادرسی هست که به امید خدا، به داد ما برسد؟ آیا یاوری هست که به خاطر پاداش خدا، به ما کمک کند؟».

صدای زنان، به گریه و ناله، بلند شد. حسین علیه السلام، به جلوی درِ خیمه آمد و گفت: «علی، کودک خردسال را، به من بدهید تا با او خداحافظی کنم».

کودک را به او دادند. امام علیه السلام او را می بوسید و می گفت: «وای بر این مردم که طرفِ دعوایشان، جدّ توست!».

همان هنگام که کودک در دامان حسین علیه السلام بود، حَرمَلة بن کاهِل اسدی، تیری به سوی او پرتاب کرد و او را در دامان ایشان ذبح کرد. حسین علیه السلام، خون او را گرفت تا آن که کفِ دستش پُر شد. سپس، آن را به سوی آسمان پاشید و گفت: «خدایا! اگر یاری ات را از ما دریغ داشتی، آن را در جای بهتری برای ما قرار بده».

سپس، حسین علیه السلام از اسبش فرود آمد و با دستۀ شمشیرش، چاله ای برای او کَنْد و [سراپای] او را به خونش آغشته کرد و بر او درود فرستاد [و او را به خاک سپرد].(1)

1017. تاریخ الیعقوبی: یاران حسین علیه السلام، یک به یک، گامْ پیش نهادند [و رزمیدند و شهید شدند] تا این که حسین علیه السلام تنها ماند و هیچ یک از [مردان] خانواده و فرزندان و نزدیکانش با او نماند. او بر بالای اسبش بود. کودکی را که همان ساعت متولّد شده بود، برایش آوردند. حسین علیه السلام، در گوشش اذان گفت و کامِ او را بر می داشت که تیری آمد و در گلوی کودک نشست و ذبحش کرد.

حسین علیه السلام، تیر را از گلوی او بیرون کشید و خونش را به بدن او مالید و گفت: «به خدا سوگند، تو نزد خدا، از شتر صالح، گرامی تری و محمّد صلی الله علیه و آله نیز نزد خدا از صالح، گرامی تر است».

سپس آمد و او را کنار فرزندان و برادرزادگانش نهاد.(2)

ص:177

1018. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة): حسین علیه السلام، نشسته بود و بالاپوشِ خَزِ تیره رنگی بر تن داشت و از چپ و راستش، تیر می بارید. پسری سه ساله، پیشِ رویش بود که عُقْبة بن بِشْر اسدی، تیری به سویش انداخت و او را کُشت....

همچنین، کودکی از فرزندان حسین علیه السلام، دوید تا بیاید و در دامان او بنشیند. مردی، تیری به سوی او انداخت که به گودی گلویش رسید و او را کُشت.(1)

1019. مطالب السَّؤول: حسین علیه السلام، فرزندی خُردسال داشت که از سوی دشمنان، تیری آمد و او را کُشت.

حسین علیه السلام، خون کودک را به بدن او مالید و با شمشیر خود، گودالی برایش کَنْد و بر او نماز خواند و او را به خاک سپرد و این شعر را خواند:

«این قوم، خیانت کردند و پیش تر نیز از پاداش خداوند

- که پروردگار انس و جنّ است -، روی گرداندند...».

و به علی اصغر نیز - که خردسال بود -، تیری رسید و او را کُشت که به هنگام نقل اشعار [حسین علیه السلام] پس از کشته شدنش، ذکرش گذشت.

همچنین گفته شده که عبد اللّه نیز با پدرش کشته شد و به شهادت رسید.(2)

1020. الأخبار الطّوال: حسین علیه السلام، تنها مانْد... نشست و کودک خردسالش را طلبید. و او را در دامانش نشاند که مردی از بنی اسد، تیری بلند به سوی او انداخت و وی را در همان دامان حسین علیه السلام کُشت.(3)

ص:178

1021. مقاتل الطالبیّین: عبد اللّه بن حسین علیه السلام، روزی که کُشته شد، خردسال بود. تیری آمد و او را در همان دامان پدرش، ذبح کرد.

احمد بن شُبَیب، از احمد بن حَرْث، از مدائنی، از ابو مِخنَف، از سلیمان بن ابی راشد، از حُمَید بن مسلم برایم نقل کرد که گفت: حسین علیه السلام، کودکی [از پسرانش] را خواست. او را در دامانش نشانْد که عُقْبة بن بِشْر، تیری به سوی او انداخت و او را ذبح کرد.

محمّد بن حسین اشْنانی، از عَبّاد بن یعقوب، از مُوَرَّع بن سُوَید بن قیس، برایم نقل کرد که گفت: یکی از حاضران در کنار حسین علیه السلام به ما گفت: کودک خردسال حسین علیه السلام، با او بود که تیری آمد و در گودیِ گلویش نشست.

حسین علیه السلام، خون را از گلوی او و گودیِ آن می گرفت و به سوی آسمان می پاشید؛ امّا هیچ از آن خون، باز نمی گشت. حسین علیه السلام می گفت: «خدایا! او نزد تو، از بچّه شتر صالح، کمتر نباشد».(1)

1022. تاریخ الطبری - به نقل از هشام -: عبد اللّه بن حسین بن علی علیه السلام - که مادرش رَباب، دختر امرؤ القیس بن عَدی بن اوس بن جابر بن کَعْب بن عُلَیم از [قبیلۀ] کَلْب بود -،(2) به دست هانی بن ثُبَیت حَضرَمی، کشته شد.(3)

ر. ک: ص 731 (بخش هفتم/فصل ششم/سرانجام کسانی که در کشتن امام حسین علیه السلام و یارانش نقش داشتند/حرملة بن کاهل)

ص:179

1023. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: سپس برادران حسین علیه السلام، پیش آمدند و تصمیم داشتند که در راه او، کشته شوند.

نخستین کس از آنان که پیش آمد، ابو بکر بن علی بود که نامش عبد اللّه بود و مادرش لیلا، دختر مسعود بن خالد بن رِبعی بن مُسلم بن جَندَل بن نَهشَل بن دارِم تمیمی بود. او به میدان در آمد و چنین می خواند:

پدرم، علیِ پُرافتخار و والاست

از نسل هاشمِ درستْکردارِ بزرگوار و بخشنده.

این، حسین است، فرزند پیامبرِ فرستاده شده.

ما با شمشیر بُرّان، از او دفاع می کنیم.

جانم فدای این برادر بزرگوار!

پروردگارا! پاداشی بزرگ، به من عطا فرما.

زَحر بن قیس نَخَعی به او حمله بُرد و او را کُشت. نیز گفته شده که عبد اللّه بن عُقْبۀ غَنَوی به سوی وی تیر انداخت و او را کُشت.(1)

1024. تاریخ الطبری - به نقل از هِشام -: ابو بکر بن علی بن ابی طالب علیه السلام کشته شد. مادرش لیلا، دختر مسعود بن خالد بن مالک بن رِبعی بن سُلَمی بن جَندَل بن نَهشَل بن دارِم بوده است و در کشته شدنش، تردید وجود دارد.(2)

1025. مقاتل الطالبیّین: ابو بکر بن علی بن ابی طالب علیه السلام نامش معلوم نیست. مادرش لیلا، دختر مسعود بن خالد بن مالک بن رِبعی بن سَلْم بن جَندَل بن نَهشَل بن دارِم بن مالک بن حَنظَلة بن زید مَناة بن

ص:181

تَمیم است و مادر لیلا، دختر مسعود، عُمَیره، دختر قیس بن عاصم بن سِنان بن خالد بن مِنقَر (بزرگِ چادرنشینان)، پسر عُبَید بن حارث، همان [حارثِ] مُقاعِس، بوده است و مادر او (مادر عُمَیره)، عَناق، دختر عِصام بن سِنان بن خالد بن مِنقَر بوده است و مادر او (مادر عَناق)، دختر سُفیان بن خالد بن عُبَید بن مُقاعِس بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید مناة بن تمیم، بوده است.

شاعر، این شعر را برای سَلْم [از نیاکان ابو بکر بن علی علیه السلام] گفته است:

برخی، خود را بزرگ می شِمُرند، ولی بزرگ نیستند.

بزرگِ خجسته، سَلْم بن جَندَل است.

از امام باقر علیه السلام - در سندی که پیش تر گذشت -، نقل شده است که مردی از قبیلۀ هَمْدان، او را کُشت. مدائنی نیز آورده است که او را در جوی آبی، کشته یافتند و معلوم نشد که چه کسی او را کُشته است.(1)

1026. الإرشاد - در یادکردِ فرزندان امیر مؤمنان علیه السلام -: محمّد اصغر - که کُنیه اش ابو بکر بود - و عبید اللّه، که با برادرشان حسین علیه السلام در کربلا، شهید شدند. مادر آنها، لیلا، دختر مسعود دارِمی بود.(2)

سنّ او را هنگام شهادت، نوزده سال ذکر کرده اند؛(1) لیکن برخی گفته اند که او هفده ساله بوده(2) و طبق نقل برخی، 29 سال،(3) داشته است. با توجّه به این که امیر مؤمنان علیه السلام در سال چهلم هجری به شهادت رسید، وی باید در جریان عاشورا، حدّاقل بیست ساله بوده باشد، مگر این که هنگام شهادت امام علی علیه السلام، مادرش تازه به او باردار شده باشد که در این صورت، نوزده ساله بودن او نیز قابل قبول خواهد بود. وی در روز عاشورا، با خواندن این رَجَز، به دشمنْ حمله کرد و به خیل شهدا پیوست:

من، جعفرم، صاحب افتخارات

فرزند علیِ نیک و بخشنده.

با نیزۀ جولان دهنده، از حسین علیه السلام دفاع می کنم

و نیز با شمشیر برّاقِ درخشنده.(4)

قاتل وی را برخی هانی بن ثُبَیت(5) و برخی خولی بن یزید اصبَحی(6) دانسته اند. نام وی در «زیارت رجبیّه» آمده است.(7) در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» هم می خوانیم:

السَّلامُ عَلی جَعفَرِ بنِ أمیرِ المُؤمِنینَ، الصّابِرِ بِنَفسِهِ مُحتَسِباً، وَالنّائی عَنِ الأَوطانِ مُغتَرِباً، المُستَسلِمِ لِلقِتالِ، المُستَقدِمِ لِلنِّزالِ، المَکثورِ بِالرِّجالِ، لَعَنَ اللّهُ قاتِلَهُ هانِئَ بنَ ثُبَیتٍ الحَضرَمِیَّ.

سلام بر جعفر، پسر امیر مؤمنان؛ همان شکیبایی که کارش را برای خدا انجام داد، همان که دور از وطن و غریب، تسلیمِ نبرد شد، و پیش گام در نبرد بود و مغلوبِ مهاجمان گردید! خداوند، قاتلش هانی بن ثُبَیت حَضرَمی را لعنت کند!(8)

1027. المناقب، ابن شهرآشوب: سپس برادر عباس علیه السلام، جعفر، به میدان پا نهاد و این شعر را سرود:

من، جعفرِ صاحب بزرگواری ام

فرزند علیِ نیک و بخشنده.

ص:183

آن وصیّ بلندمرتبه و حاکم

جعفر [طیّار]، مرا از داشتن عمو و دایی، کفایت می کند.

از حسین، آن بخشنده همچون باران، حمایت می کنم.

خولی اصبَحی، به او تیری زد که به شَقیقه یا چشمش خورد [و او را کُشت].(1)

1028. مقتل الحسین علیه السلام، خوارزمی: پس از عثمان، برادرش جعفر بن علی - که مادر او نیز امّ البنین بود -، به میدان آمد و [به دشمن] حمله بُرد، در حالی که می خوانْد:

من، همان جعفرِ صاحب بزرگواری ام

فرزند علیِ نیک و بخشنده.

با نیزۀ جولان دهنده، از حسین علیه السلام دفاع می کنم

و نیز با شمشیرِ برّاق درخشنده.

آن گاه، جنگید تا کشته شد.(2)

1029. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) - در یادکردِ کشته شدگان -: جعفر اکبر، پسر علی بن ابی طالب علیه السلام که هانی بن ثُبَیت حَضرَمی، او را کُشت.(3)

1030. مقاتل الطالبیّین - به نقل از عبید اللّه بن حسن و عبد اللّه بن عبّاس -: جعفر بن ابی طالب، به هنگام شهادت، نوزده سال داشت. ابو مِخنَف در حدیث ضحّاک مِشرَفی گفته است که: عبّاس بن علی علیه السلام، برادرش جعفر را پیش از خود به میدان فرستاد....

و هانی بن ثُبَیت - که برادرش [عبد اللّه] را کشته بود -، به او نیز حمله بُرد و او را هم کُشت.

ص:184

ضحّاک، چنین گفته است؛ ولی نصر بن مُزاحِم [مِنقَری]، به نقل از عمرو بن شِمْر، از جابر، از باقر علیه السلام آورده است که: خولی بن یزید اصبَحی - که خدا لعنتش کند -، جعفر بن علی [بن ابی طالب علیه السلام] را کشته است.(1)

آن شمشیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دارندۀ عبرت ها [و پندها]

هر گاه که حوادث هولناک رُخ می نمودند.(1)

نام وی در «زیارت رجبیّه» آمده است. در «زیارت ناحیۀ مقدّسه» نیز می خوانیم:

السَّلامُ عَلی عَبدِ اللّهِ ابنِ أمیرِ المُؤمِنینَ، مُبلِی البَلاءِ، وَ المُنادی بِالوَلاءِ فی عَرصَةِ کَربَلاءَ، المَضروبِ مُقبِلاً ومُدبِراً، لَعَنَ اللّهُ قاتِلَهُ هانِئَ بنَ ثُبَیتٍ الحَضرَمِیَّ.

سلام بر عبد اللّه، فرزند امیر مؤمنان؛ خوبْ آزموده شده در بلا، ندا دهنده به ولایت در عرصۀ کربلا و ضربه خورده از جلو و پشت! خداوند، قاتلش هانی بن ثُبَیت حَضرَمی را لعنت کند!(2)

1031. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) - در یادکردِ کُشته شدگان -: [دیگر،] عبد اللّه بن علی بن ابی طالب، که هانی بن ثُبَیت حَضرَمی، او را کُشت.(3)

1032. الأمالی، شجری - در یادکردِ کشته شدگان -: زید بن علی بن الحسین علیه السلام و یحیی بن امّ طویل و عبد اللّه بن شریک عامری و غیر ایشان گفته اند: عبد اللّه بن علی - که مادر او نیز امّ البنین بود -، خولی بن یزید اصبَحی، تیری به سوی او انداخت و مردی از بنی تمیم بن ابان بن دارِم، کار او را تمام کرد.(4)

1033. مقاتل الطالبیّین - به نقل از علی بن ابراهیم -: عبید اللّه بن حسن و عبد اللّه بن عبّاس، برایم نقل کردند که عبد اللّه بن علی بن ابی طالب، به هنگام شهادت، 25 ساله بود و فرزندی از او نمانْد.

احمد بن عیسی، از حسین بن نصر، از پدرش، از عمر بن سعد، از ابو مِخنَف، از عبد اللّه بن عاصم، از ضحّاک مِشرَفی برایم نقل کرد که: عبّاس بن علی علیه السلام، به برادر تنی اش عبد اللّه بن علی گفت: پیش از من، به میدان برو تا [شهادت] تو را ببینم و [پاداش شهادت تو را] به حساب خدا بگذارم [و اجر ببرم]، که تو فرزندی نداری.

او پیش گام شد و هانی بن ثُبَیت حَضرَمی، به او حمله برد و وی را کُشت.(5)

ص:186

1034. الفتوح: پس از جعفر، برادرش عبد اللّه بن علی به میدان آمد، در حالی که رَجَز می خواند و می گفت:

من، پسر دلاور و بخشنده ام

آن علیِ نیکِ نیکوکردار

آن شمشیرِ مجازات پیامبر خدا صلی الله علیه و آله

در هر پیکار دهشتناک.

سپس، حمله کرد و جنگید تا کشته شد. خدایش رحمت کند!(1)

و پسرعموی پیامبرِ پاک

و نیز برادرِ حسینم، بهترینِ بهترین ها

و سَرور بزرگ و کوچک

پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و وصیّ یاری کننده.(1)

وی می جنگید تا این که شخصی به نام خولی بن یزید اصبَحی،(2) او را هدف تیر قرار داد و بر زمین افتاد و مردی از بنی ابان، سرش را از تنش جدا ساخت.(3)

نام وی در «زیارت رجبیّه» آمده است.(4) در زیارت «ناحیۀ مقدّسه» نیز آمده:

السَّلامُ عَلی عُثمانَ ابنِ أمیرِ المُؤمِنینَ، سَمِیِّ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ، لَعَنَ اللّهُ رامِیَهُ بِالسَّهمِ خَولِیَّ بنَ یَزیدَ الأَصبَحِیَّ الإِیادِیَّ الدّارِمِیَّ.

سلام بر عثمان، پسر امیر مؤمنان، همنام عثمان بن مَظعون! خدا، خَولی بن یزید اصبَحی ایادی دارِمی را لعنت کند که او را هدف تیر قرار داد!(5)

1035. المناقب، ابن شهرآشوب: سپس عثمان، برادر عبّاس علیه السلام، به میدان آمد، در حالی که این گونه می خواند:

من، عثمانِ صاحب افتخاراتم

پدرم، علی نیکوکردارِ پاک است.

این، حسین است، سَرور نیکان

و سَرور کوچک و بزرگ

پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و وصیّ یاری کننده.

خولی بن یزید اصبَحی، تیری به پهلویش زد که از اسب بر زمین افتاد و مردی از بنی ابان بن حازِم، سرش را جدا کرد.(6)

ص:188

1036. الفتوح: پس از او،(1) برادرش عثمان بن علی - که مادر او نیز امّ البنین، دختر حِزام بن خالد بن ربیعة بن وحید بن کِلاب عامری بود -، به میدان آمد، در حالی که چنین می خواند:

منم، عثمان، دارندۀ افتخارات.

پدرم، علی است، آن نیکوکردارِ پاک.

پسرعموی پیامبرِ پاک

و برادر حسینم، برگزیدۀ نیکان

و سَرور بزرگ و کوچک

پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و پس از وصیّ یاری کننده.

آن گاه، جنگید تا کشته شد.(2)

1037. الأخبار الطّوال: یزید اصبَحی، تیری به عثمان بن علی زد و او را کُشت. سپس به سوی او رفت و سرش را جدا کرد و نزد عمر بن سعد آورد و تقاضای پاداش کرد. عمر گفت: نزد امیرت عبید اللّه بن زیاد، برو و پاداشت را از او بخواه.(3)

1038. مقاتل الطالبیّین: عثمان بن علی بن ابی طالب، که مادر او نیز امّ البنین بود. یحیی بن حسن، به نقل از علی بن ابراهیم، از عبید اللّه بن حسن و عبد اللّه بن عبّاس، در بارۀ او آورده است که گفته اند:

عثمان بن علی، در 21 سالگی، کشته شد.

ص:189

ضحّاک مِشرَفی، در سند نخستین - که اندکی پیش بیان شد -، گفته است: خَولی بن یزید، تیری به عثمان بن علی زد و او را ناتوان کرد. سپس مردی از بنی ابان بن دارِم، به او یورش بُرد و او را کُشت و سرش را جدا کرد.

عثمان بن علی، همان است که از امام علی علیه السلام روایت شده که در باره اش فرمود: «همانا او را به نام برادرم عثمان بن مَظعون نامیدم».(1)

1039. الإرشاد: خَولی بن یزید اصبَحی، عثمان بن علی را - که جای برادرانش را [در میدان] گرفته بود -، نشانه گرفت و تیری به او زد و او را بر زمین انداخت. سپس مردی از بنی دارِم، به او حمله بُرد و سرش را جدا کرد.(2)

کنیۀ آن بزرگوار، ابو الفضل(1) و ابو قِربه (صاحب مَشک)(2) و القابش سقّا(3) و قمر بنی هاشم(4)است.

عبّاس علیه السلام، قامتی بلند، سینه ای سِتَبر، بازوانی توانمند و چهره ای بس زیبا داشت، بدان سان که او را «ماه بنی هاشم» می گفتند.

او از آغاز قیام ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام، همراه و همدل ایشان و در هنگامۀ نبرد کربلا، پرچمدار سپاه او بود.(5) عبّاس علیه السلام، در روزهای سخت محاصرۀ امام علیه السلام و یارانش، سقایت سپاه و آب رسانی به کودکان را بر عهده داشت.(6)

او در آستانۀ شب عاشورا، در جمع همراهان حسین علیه السلام، هنگامی که امام علیه السلام از آنها خواسته بود تا بروند و ایشان را تنها بگذارند، اوّلین کسی بود که با جملاتی سرشار از عشق و ایمان، و آکَنده از ایثار، هم گامی و جان فشانی اش را اعلام کرد.(7)

شمر بن ذی الجوشن، در کربلا برای عبّاس علیه السلام و سه برادرش، امان نامه آورد. او که در آغاز، حتّی از رویارو شدن با شمر، نفرت داشت، در ردّ پیشنهاد سفاهت آمیز او، شکوهمند و استوار، گفت:

لَعَنَکَ اللّهُ ولَعَنَ أمانَکَ!.. أتُؤَمِّنُنا وابنُ بِنتِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لا أمانَ لَهُ؟!

لعنت خدا بر تو و امان نامه ات باد!... آیا به ما امان می دهی، در حالی که پسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در امان نیست؟!(8)

عبّاس علیه السلام، در کلام امامان علیهم السلام، به ایثار، تیزبینی، استواری در ایمان، جهاد عظیم، آزمایش نیکو(9) و داشتن جایگاه رَشک آور در قیامت، ستوده شده است.(10)

ص:191

این قهرمان شکوهمند قیام کربلا و پشتیبان شکست ناپذیر ابا عبد اللّه علیه السلام، در هنگامۀ اوج تنهایی امام علیه السلام و در راه رساندن آب به کام های خشکیدۀ کاروان حسین علیه السلام، شهدِ شهادت نوشید.

غم شهادت او، جان امام حسین علیه السلام را بسی فِسُرد، بدان گونه که در کنار قامت خونینش، از سرِ سوز، در سوگ آن عزیز از دست رفته فرمود:

الآن انکسَرَ ظَهری، وَ قلَّت حیلَتی.

اکنون، پشتم شکست وچاره ام، ناچار شد.(1)

عبّاس علیه السلام، در هنگام شهادت، 34 سال داشت(2). بنا بر این، در حدود سال 26 هجری به دنیا آمده است. در «زیارت ناحیۀ مقدّسه»، در بارۀ او آمده است:

السَّلامُ عَلَی أبی الفَضلِ العَبّاسِ بنِ أمیرِ المُؤمِنینَ، المُواسی أخاهُ بِنَفسِهِ، الآخِذِ لِغَدِهِ مِن أمسِهِ، الفادی لَهُ الواقی، السّاعی إلَیهِ بِمائِهِ، المَقطوعَةِ یَداهُ، لَعَنَ اللّهُ قاتِلَیهِ یَزیدَ بنَ الرُّقادِ الحیتی وَ حَکیمَ بنَ الطُّفیلِ الطّائِیَّ.

سلام بر ابوالفضل عبّاس، فرزند امیر مؤمنان؛ از خود در گذرنده با جان برای برادر، برگیرنده از دیروزش برای فردایش، فداییِ او، نگهدارنده، کوشنده برای رساندن آب به او، و کسی که دست هایش بُریده شد! خداوند، قاتلانش یزید بن رُقاد حیتی و حَکیم بن طُفَیل طایی را لعنت کند!(3)

گفتنی است که در شماری از منابع متأخّر، مطالبی در بارۀ ابو الفضل العبّاس علیه السلام گزارش شده است که در منابع قابل استناد، دیده نمی شود. برای نمونه، به شماری از گزارش های بی اساس، اشاره می کنیم. در معالی السبطین آمده است که:

آن هنگام که شبِ بیست و یکم ماه رمضان شد و علی علیه السلام در آستانۀ مرگ قرار گرفت، عبّاس علیه السلام را به سینه چسبانْد و فرمود: «فرزندم که چشم من در قیامت، با تو روشن خواهد شد! فرزندم! هنگامی که روز عاشورا شد و وارد شریعه شدی، مبادا آب بنوشی، در حالی که برادرت حسین، تشنه است!».(4)

نیز در کتاب شعشعة الحسینی آمده است:

ص:192

جناب امیر مؤمنان علیه السلام خلوت نمودند. حسنین علیهما السلام و زینب علیها السلام و امّ کلثوم علیها السلام را طلب فرمود و دست مبارک بر سر و رویِ ایشان کشید و به شدّت می گریست و ایشان هم می گریستند، به نوعی که سایر اولادهای آن حضرت [که] در بیرون خانه بودند، بی اختیار، داخل خانه شدند و می گریستند. پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام گرفت دست امام حسن علیه السلام را و به امانت سپرد فرزندان خود را به آن بزرگوار. پس نظر فرمود به عبّاس علیه السلام. دید گریۀ او از همه شدیدتر است. پس او را به نزد خود، طلب فرمود و شیون بلندی کرد و مفصّل گریست و آن گاه فرمود: «ای پسرم! ای جانم! از حسین، مراقبت کن، که او امانت خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه علیها السلام و امانت من است. تو یاور او باش و خودت را فدای او کن». آن گاه، شیون زد و از گریه و فریاد زیاد، بیهوش شد.(1)

همچنین در کتاب أسرار الشهادات، آمده است:

گفته شده: زُهَیر، پیش از کشته شدنش، نزد عبد اللّه بن جعفر بن عقیل آمد و به او گفت:

برادرم! پرچم را به من بده. عبد اللّه به وی گفت: آیا من در حمل آن، کوتاهی کرده ام؟ زهیر گفت: نه؛ [ولی] من به آن، نیاز دارم.

راوی گفت: عبد اللّه، پرچم را به زهیر داد و زهیر، آن را گرفت و به صورت ناگهانی، پیش عبّاس بن علی علیه السلام آورد و گفت: یا ابن امیر المؤمنین! می خواهم خبری را برایت بازگو کنم که حفظش کرده ام. عبّاس علیه السلام گفت: بگو که الآن، وقت بازگوییِ خبر است. عیبی ندارد.

بگو، که تو برای ما، خبر قطعی نقل می کنی. زهیر به وی گفت: ای ابوالفضل! بدان که پدرت امیر المؤمنین علیه السلام، وقتی تصمیم گرفت با مادرت امّ البنین ازدواج کند، دنبال برادرش عقیل - که نسب شناسِ عرب بود - فرستاد و فرمود: «برادرم! از تو می خواهم که برایم زنی را از خانواده های اصیل و نَسَب دار و شجاع، انتخاب کنی تا با او پسری شجاع بیاورم که یاور این پسرم - و اشاره به حسین علیه السلام کرد - باشد و او را در سرزمین طفّ کربلا همراهی کند». پدرت، تو را برای این روز، ذخیره کرد. پس تو در دفاع از حرم برادر و برادرانت، کوتاهی نکن.

راوی گفت: عبّاس علیه السلام، تکان خورد و دست به رکابش کشید و آن را کَند و گفت: ای زهیر! در چنین روزی، مرا تشجیع می کنی؟! به خدا سوگند، تو را به گونه ای می بینم که هرگز چنین ندیده بودم.(2)

باید گفت: متأسّفانه، هیچ سخنی از امیر مؤمنان علیه السلام خطاب به عبّاس علیه السلام یا در بارۀ وی، در

ص:193

منابع معتبر، ثبت نشده است.

نیز در تذکرة الشهدا آمده است:

بعضی ذکر کرده اند که عبّاس علیه السلام، در آن حال، عرض کرد که: می خواهم یک بار دیگر، نظر به صورتت نمایم، و لکن حَرمَله، تیر بر چشم های من زده است.(1)

گزارش های بسیار دیگری نیز در بارۀ ایشان در کتاب هایی مانند: معالی السبطین،(2) شعشعة الحسینی،(3) أسرار الشهادة،(4) ناسخ التواریخ،(5) عنوان الکلام،(6) تذکرة الشهداء،(7) سوگ نامۀ آل محمّد صلی الله علیه و آله(8) و المنتخب طریحی(9) آمده است که در کتب معتبر، وجود ندارد.

اینک، آنچه در منابع قابل استناد، گزارش شده است، در پی می آید:

1040. الأمالی، صدوق - به نقل از ثابت بن ابی صفیّه -: سَرور عابدان، علی بن الحسین علیه السلام، به عبید اللّه، پسر عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام نگریست و گریست. سپس فرمود: «بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، هیچ روزی سخت تر از جنگ احُد نبود که عمویش حمزة بن عبد المطّلب، شیر خدا و شیر پیامبرش، در آن کشته شد و پس از آن، نبرد موته که پسرعمویش جعفر بن ابی طالب، در آن کشته شد».

سپس فرمود: «و هیچ روزی مانند روز حسین علیه السلام (عاشورا) نیست. سی هزار مرد - که همگی ادّعا می کردند از این امّت اند -، به سوی او حمله بُردند و همگی، با ریختن خون او، قصد تقرّب به خدا را داشتند(10) و او، خدا را به یادشان می آورد؛ امّا آنان، پند نمی گرفتند تا آن که او را با

ص:194

سرکشی و ستم و تجاوز، کُشتند».

آن گاه فرمود: «خداوند، عبّاس را رحمت کند! بی هیچ تردیدی، ایثار کرد و آزمایش [نیکویی] شد و خود را فدایِ برادرش کرد تا آن که دستانش قطع شد و خداوند عز و جل به جای آنها، دو بال برایش قرار داد که با آنها، همراه فرشتگان در بهشت، پرواز می کند، همان گونه که برای جعفر بن ابی طالب، قرار داد.

عبّاس علیه السلام، نزد خداوند - تبارک و تعالی - منزلتی دارد که همۀ شهیدان در روز قیامت، به آن، رَشک می برند».(1)

1041. سِرُّ السلسلة العلویّة - به نقل از مُفَضَّل بن عمر -: [امام] صادق علیه السلام فرمود: عمویمان عبّاس علیه السلام، تیزبین بود و ایمانی استوار داشت. همراه ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام، جهاد کرد و نیکو از آزمایش به در آمد و به شهادت رسید و وارث برادران مادری اش شد و پسرش عبید اللّه بن عبّاس، [آنها را] از او ارث بُرد. عبّاس علیه السلام، به هنگام شهادت، سی و چهار ساله بود.(2)

1042. إعلام الوری: کنیۀ عبّاس علیه السلام، ابو قِربَه (صاحب مَشک) بود؛ زیرا برای برادرش [حسین علیه السلام] آب آورد. به او سقّا (آب آور) نیز گفته اند. او به هنگام شهادت، 34 ساله بود

ص:195

و فضیلت ها [بسیاری] داشت.(1)

1043. أنساب الأشراف - در یادکردِ نام های فرزندان امیر مؤمنان علیه السلام -: عبّاس اکبر - که سقّا بود -، در کربلا، مَشک آبی را برای حسین علیه السلام آورد و کنیۀ ابو قِربه (صاحب مَشک)، به او داده شد.(2)

1044. تاریخ الطبری - به نقل از ضحّاک بن عبد اللّه مَشرقی -، هنگامی که امام حسین علیه السلام به یارانش، اجازۀ بازگشت داد -: برادران و فرزندان و برادرزادگانش و نیز دو پسر عبد اللّه بن جعفر، به حسین علیه السلام گفتند: چرا این کار را بکنیم؟ برای این که پس از تو بمانیم؟! خداوند، چنین روزی را هیچ گاه به ما نشان ندهد! آغازگر این گونه سخنان، عبّاس بن علی علیه السلام بود.(3)

1045. الثقات، ابن حبّان: به عبّاس علیه السلام، سقّا می گویند؛ زیرا حسین علیه السلام در زمان جنگیدنش، برای رفع تشنگی اش، آب خواست و عبّاس علیه السلام و برادرش، به چاره جویی بر آمدند. عبّاس علیه السلام مَشک آب کوچکی یافت. آن را [آورد و] به حسین علیه السلام داد تا بنوشد؛ امّا هنگامی که خواست بنوشد، تیری آمد و بر گلویش نشست و نگذاشت که آب بنوشد. شمشیرها، او را در میان گرفتند تا به شهادت رسید. از این رو، عبّاس بن علی علیه السلام را «سقّا» می نامند.(4)

1046. شرح الأخبار: عبّاس علیه السلام، سقّا نامیده شده؛ زیرا حسین علیه السلام تشنه بود و او را از آب، باز داشته بودند.

عبّاس علیه السلام، مَشکی گرفت و به سوی آب، روان شد. برادرانش از پشتِ علی علیه السلام: عثمان، جعفر و عبد اللّه نیز در پیِ او رفتند و یاران عبید اللّه بن زیاد را از آب، دور کردند. عبّاس علیه السلام، مَشک را از آب، پُر کرد و آن را به تنهایی بر دوش کشید و برای حسین علیه السلام آورد، در حالی که برادرانش عثمان و جعفر و عبد اللّه، در این نبرد، به خاطر آب، کشته شدند.(5)

ص:196

1047. نسبُ قریش: عبّاس، فرزند علی علیه السلام، را سقّا می نامند و کنیه اش را ابو قِربَه (صاحب مَشک) می دانند.

او در کربلا، همراه حسین علیه السلام بود. حسین علیه السلام، تشنه شد. عبّاس علیه السلام، مَشکی بر گرفت و برادران تنی اش، پسران علی علیه السلام: عثمان، جعفر و عبد اللّه، در پی او رفتند. برادرانش، پیش از او کشته شدند و او، مَشک پُر از آب را برای حسین علیه السلام برد و حسین علیه السلام، از آن نوشید. سپس عبّاس بن علی علیه السلام، پس از برادرانش و با حسین علیه السلام، کُشته شد. عبّاس علیه السلام از برادرانش - که فرزندی نداشتند - ارث بُرد و پسرش عبید اللّه بن عبّاس نیز وارث او شد.

محمّد بن حنفیّه و عمر [بن علی علیه السلام]، هر دو، زنده بودند. محمّد، میراث عموهای عبید اللّه را به او تسلیم کرد؛ امّا عمر، خودداری ورزید تا آن که با او صلح شد و راضی اش کردند.(1)

1048. الأخبار الطّوال: هنگامی که عبّاس بن علی علیه السلام، این [وضعیت] را دید، به برادرانش: عبد اللّه، جعفر و عثمان، پسران علی - که بر او و پسرانش درود باد - و مادر همگی آنها امّ البنین عامِری از آل وحید بود، گفت: پیش قدم شوید - فدایتان شوم - و از سَرورتان، حمایت کنید تا به پای او جان دهید».

آنان، همگی پیش قدم شدند و پیش رویِ حسین علیه السلام، با سر و گلوی خود، از او محافظت کردند.

هانی بن ثُوَیب حَضرَمی، به عبد اللّه بن علی، حمله بُرد و او را کُشت. سپس به برادرش جعفر بن علی حمله بُرد و او را نیز کُشت.

و یزید اصبحی نیز عثمان بن علی را با تیر زد و کُشت. سپس به سوی او رفت و سرش را جدا کرد و نزد عمر بن سعد آمد و به او گفت: به من، پاداش بده!

عمر گفت: برو از امیرت (یعنی عبید اللّه بن زیاد) بگیر!

عبّاس بن علی علیه السلام، باقی ماند و پیشِ روی حسین علیه السلام می جنگید و هر کجا حسین علیه السلام می رفت،

ص:197

همراهش می رفت تا آن که کشته شد. خدایش رحمت کند!(1)

1049. الإرشاد: دشمنان، بر حسین علیه السلام حمله بردند و بر لشکرش، غلبه کردند. تشنگی بر او شدّت گرفت.

بر سیل بند فرات، بالا رفت تا خود را به آب برساند و برادرش عبّاس علیه السلام، پیشِ رویش بود.

سواران ابن سعد، راه بر او گرفتند. در میان آنان، مردی از بنی دارِم بود که به آن سواران گفت:

وای بر شما! میان او و فرات، حائل شوید و آب را در اختیارش نگذارید.

حسین علیه السلام گفت: «خدایا! او را تشنه بگذار!».

دارِمی، خشمگین شد و تیری به سوی حسین علیه السلام انداخت که بر زیر گلویش نشست.

حسین علیه السلام، تیر را بیرون کشید و دستش را زیر گلویش گرفت. کفِ دستانش از خون، پُر شد. آنها را پاشید و سپس گفت: «خدایا! از آنچه با پسر دختر پیامبرت می کنند، به تو شکایت می کنم».

سپس به جایگاه خود، باز گشت، در حالی که تشنگی اش، شدّت یافته بود.

دشمنان، گِرد عبّاس علیه السلام را گرفتند و او را از حسین علیه السلام، جدا کردند. عبّاس علیه السلام نیز به تنهایی با آنها جنگید تا به شهادت رسید. خُشنودی خداوند بر او باد!

شرکت کنندگان در قتل او، زید بن وَرقاء حَنَفی و حَکیم بن طُفَیل سِنبِسی بودند که پس از آن که زخم هایش افزون شد و دیگر نتوانست حرکت کند [، او را به شهادت رساندند].(2)

ص:198

1050. الملهوف: تشنگی حسین علیه السلام، شدّت گرفت. از سیلْبندِ فرات، بالا رفت تا خود را به آب برساند و عبّاس علیه السلام، برادرش نیز پیشِ رویش بود. سواران ابن سعد، راه را بر آن دو گرفتند و مردی از بنی دارِم، تیری به سوی حسین علیه السلام پرتاب کرد و آن را در گلوی شریفش نشانْد. امام - که درودهای خدا بر او باد -، تیر را بیرون کشید و دستش را زیر گلویش گرفت تا کفِ هر دو دستش از خون، پُر شد. سپس آن را پاشید و گفت: «خدایا! من از آنچه با پسر دختر پیامبرت می کنند، به تو شکایت می کنم».

سپس، عبّاس علیه السلام را از او جدا کردند و او را از هر سو، در میان گرفتند تا او را به شهادت رساندند. خداوند، روحش را پاک بدارد! پس حسین علیه السلام، به شدّت گریست. شاعر، در این باره گفته است:

سزامندترین کس به گریۀ مردم بر او

جوانی است که حسین علیه السلام را در کربلا به گریه انداخت

برادر او و پسر پدرش علی علیه السلام

ابو الفضلِ آغشته به خون

کسی که برای حسین علیه السلام، از خود گذشتگی کرد و هیچ چیز، او را خم ننمود

و با وجود تشنگی، آب را به او بخشید.(1)

1051. ینابیع المودّة: چون تشنگی شدّت یافت، امام علیه السلام به برادرش عبّاس فرمود:... به فرات برو و برای ما آب بیاور. او گفت: اطاعت می شود. پس مردانی با او همراه گردیدند؛ ولی لشکر عمر سعد، مانع شدند. عبّاس بر آنها حمله نمود و افرادی از آنها را کشت تا این که آنها را از آبراه دور کرده آن گاه،

ص:199

پیاده شد و مشک را پر نمود، و مشتی آب برداشت تا بنوشد که به یاد تشنگی حسین و خانواده اش افتاد. پس آب را ریخت و گفت: به خدا آب را نمی چشم، در حالی که حسین و کودکانش تشنه اند!(1)

1053. المناقب و المثالب، ابو حَنیفه نُعمان مغربی: عبّاس بن علی علیه السلام، پس از آن که حسین علیه السلام را از آب، باز داشتند، به دشمن حمله می بُرد و آنها را می شکافت و خود را به آب فرات می رساند و حسین علیه السلام و یارانش را سیراب می کرد. وی در آن روزها، «سَقّا (آب آور)» نامیده شد و میان فرات و قتلگاه حسین علیه السلام کشته شد. قبر او نیز همان جاست. در آن روز، [دشمنان] دست و پاهای او را هم قطع کردند.(1)

1054. المناقب، ابن شهرآشوب: عبّاس، سقا، ماه بنی هاشم و پرچمدار حسین علیه السلام بود. او از دیگر برادرانش بزرگ تر بود و در طلب آب می رفت که بر او حمله بُردند. او هم به آنها حمله بُرد و چنین می خواند:

از مرگْ نمی هراسم؛ زیرا مرگ، ترقّی و صعودی است

که مرا در پشت شمشیرها، پنهان می کند.

جانم، سپر جان پاکیزۀ مصطفی باد!

من، عبّاسم که سقّا گشته ام

و به روز برخورد، هراسی از شرّ ندارم.

پس آنان را متفرّق کرد. زید بن وَرقای جُهَنی، در پشت درخت خرمایی به کمین او نشست و حَکیم بن طُفَیل سِنبِسی نیز او را یاری داد و بر دست راست عبّاس علیه السلام ضربه ای زد [و آن را قطع کرد]. عبّاس علیه السلام، شمشیر را به دست چپ گرفت و به آنها حمله بُرد و چنین رَجَز می خواند:

به خدا سوگند، اگر دست راستم را قطع کنید

من، همیشه از دینم حمایت می کنم

و نیز از امام راستگو و استوارباوری

که نوادۀ پیامبرِ پاک و امین است.

آن گاه، جنگید تا ناتوان شد. حَکیم بن طُفَیل طایی، از پشت درخت خرما به او کمین زد و بر دست چپش ضربه ای زد [و آن را قطع کرد]. عبّاس علیه السلام نیز خواند:

ای جان! از کافران مترس

و به رحمت خدای جبران کننده، بشارتت باد!

ص:201

همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله، سَرور برگزیده!

با سرکشی شان، دست چپم را قطع کردند

پروردگارا! آنان را به داغیِ آتش برسان!

پس آن ملعون، با عمود آهنین [به او زد و] عبّاس علیه السلام را به شهادت رساند.

هنگامی که حسین علیه السلام، او را بر [کنارۀ] رود فرات، افتاده دید، گریست و چنین خواند:

«ای بدترینِ مردمان! با کارتان، تجاوز کردید

و با گفتۀ محمّد پیامبر، مخالفت کردید.

آیا بهترینِ پیامبران، سفارش ما را به شما نکرد؟

آیا ما از نسل پیامبرِ تأیید شده نیستیم؟

آیا زهرا علیها السلام، مادر ماست یا شما؟

آیا احمد، بهترینِ مردمان نیست؟

نفرین شُدید و به خاطر جنایتتان، رسوا گشتید

به زودی، داغیِ آتشی برافروخته را خواهید دید».(1)

ص:202

1055. شرح الأخبار: کسی که عهده دار کشتن عبّاس بن علی علیه السلام در آن روز (عاشورا) شد، یزید بن زیاد حَنَفی بود، و لباس و تجهیزات [رزم] عبّاس علیه السلام را حَکیم بن طُفَیل طایی برداشت. نیز گفته شده است که او همدست یزید [بن زیاد] در کُشتن عبّاس علیه السلام بود.

پس از آن که برادران عبّاس علیه السلام: عبد اللّه، عثمان و جعفر - که همراه او قصد [آوردن] آب را داشتند - کشته شدند، عبّاس علیه السلام به تنهایی و با مَشک آب، باز می گشت و به یاران عبید اللّه - که میان او و آب، فاصله انداخته بودند -، حمله می بُرد و آنان را می زد و می کُشت تا از [شریعۀ] آب، کنار روند. آن گاه، به فرات، وارد می شد و مَشک را پُر می کرد و می بُرد و به حسین علیه السلام و یارانش می رساند و آنان را سیراب می کرد، تا آن که دشمنان، بر او غلبه کردند و زخم تیرها، او را ناتوان کرد و میان فرات و سراپردۀ خیمه ها، در حال بُردن آب، او را کُشتند. قبرش نیز همان جاست.

خدایش رحمت کند!

همچنین، دست ها و پاهایش را از سرِ کینه ورزی با او و به سبب گرفتاری [هایی که برایشان به وجود آورده بود] و کُشتاری که از آنها کرده بود، قطع کردند. از این رو بود که او «سقّا» نامیده شد.

فضل بن محمّد بن حسن بن عبید اللّه بن عبّاس بن علی علیه السلام، در این باره، گفته است:

سزامندترینِ کس به گریستن مردم بر او

جوانی است که حسین علیه السلام را در کربلا، گریانْد

برادر او و فرزند پدرش علی

ابو الفضلِ آغشته به خون؛

کسی که برای حسین علیه السلام، از خود گذشتگی کرد و هیچ چیز، او را خَم نکرد

و با وجود تشنگی، آب را به او بخشید.(1)

ص:203

1056. مقاتل الطالبیّین: عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام، کنیه اش ابو الفضل و مادرش امّ البنین بود. او بزرگ ترین فرزند امّ البنین و آخرینِ برادران تنی است که [در کربلا] به شهادت رسید.... شاعر، در بارۀ عبّاس بن علی علیه السلام گفته است:

سزامندترین کس به گریستن مردم بر او

جوانی است که حسین علیه السلام را در کربلا، گریانْد

برادرِ او و فرزند پدرش علی علیه السلام

ابوالفضلِ آغشته به خون.

کسی که برای حسین علیه السلام، از خود گذشتگی کرد و هیچ چیز، او را خم ننمود

و با وجود تشنگی، آب را به او بخشید.

و کُمَیت بن زید، در این باره می گوید:

و بی گمان، یاد ابو الفضل، شیرین است

و شفای جان ها از بیماری است.

حرام زادگان، را کُشت و او را کُشتند

گرامی ترین نوشندۀ باران از ابر را.

عبّاس علیه السلام، مردی با چهره ای نمایان و زیبا بود. او سوار بر اسبی رشید و زیبا می شد؛ ولی پاهایش به زمین کشیده می شد. به او «ماه بنی هاشم» می گفتند. پرچم حسین بن علی علیه السلام در روز عاشورا، به دست او بود.

احمد بن سعید، از یحیی بن حسن، از بکر بن عبد الوهّاب، از ابن ابی اویس، از پدرش، از امام صادق علیه السلام برایم نقل کرد که فرمود: «حسین بن علی علیه السلام، یارانش را آماده کرد و پرچمش را به دست برادرش عبّاس بن علی علیه السلام داد».

احمد بن عیسی، از حسین بن نصر، از پدرش، از عمرو بن شمر، از جابر، از ابو جعفر باقر علیه السلام

ص:204

برایم نقل کرد که فرمود: «زید بن رُقاد جَنبی و حَکیم بن طفَیل طایی، عبّاس بن علی علیه السلام را کُشتند».(1)

1057. تاریخ الطبری - به نقل از هشام -: عبّاس بن علی علیه السلام را زید بن رُقاد جَنبی و حَکیم بن طُفَیل سِنبِسی(2)کُشتند(3).(4)

1058. أنساب الأشراف: برخی می گویند: حرملة بن کاهِل اسدی والِبی با گروهی، هر کدام، ضربه ای زدند و عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام را کُشتند. و حُکَیم بن طُفَیل طایی، لباسش را بُرد. او همچنین تیری به سوی حسین علیه السلام انداخت که به زره ایشان علیه السلام آویخت و حرملة بن کاهِل والِبی هم به عبد اللّه بن حسین، تیری زد که او را ذبح کرد.(5)

ص:205

1059. أنساب الأشراف: حرملة بن کاهِل اسدی، کسی است که سر عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام را آورد.

و همو بود که عباس را با حسین علیه السلام، در کربلا کُشت.(1)

1060. تاریخ الطبری - به نقل از موسی بن عامر -: مختار، عبد اللّه بن کامل را به سوی حُکَیم بن طُفَیل طایی سِنبِسی فرستاد که [تجهیزات و] لباس های عبّاس علیه السلام را به تاراج برده بود و به سوی حسین علیه السلام هم تیر انداخته بود و می گفت: تیرم به زره حسین علیه السلام، آویخته شد و به او آسیبی نزد. عبد اللّه بن کامل، نزد او آمد و وی را دستگیر کرد و نزد مختار آورد.(2)

1061. عمدة الطالب: در یادکردِ فرزندان عبّاس پسر امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب علیه السلام، که کنیه اش، ابو الفضل و لقبش سقّا بود؛ زیرا در واقعۀ عاشورا، برای برادرش آب آورد و قبل از آن که آن را به او برسانَد، کشته شد و قبرش نیز نزدیک شریعۀ (راهْ آب) فرات، یعنی همان شهادتگاه اوست.

در آن روز، پرچمدار حسین علیه السلام، برادرش [عبّاس علیه السلام] بود.

شیخ ابو نصر بخاری، از مُفَضّل بن عمر، از جعفر بن محمّد صادق علیه السلام، روایت کرده است که فرمود: «عمویمان عبّاس بن علی علیه السلام، تیزبین بود و ایمانی استوار داشت. همراه ابا عبد اللّه علیه السلام جنگید و آزمونی نیکو داد و به شهادت رسید».(3)

خون عبّاس علیه السلام، به گردن بنی حَنیفه است. او به هنگام شهادت، 34 سال داشت.

مادر او و برادرانش: عثمان، جعفر و عبد اللّه، امّ البنین فاطمه، دختر حِزام بن خالد بن ربیعة بن وحید بن کعب بن عامر بن کِلاب بن ربیعة بن عامر بن صَعصَعة بن معاویة بن بَکر بن هوازِن بود. مادر امّ البنین هم لیلی، دختر سُهَیل بن مالک بود و او، پسر ابو بَرّه عامِر نیزه باز، پسر مالک بن جعفر بن کِلاب بود و مادر آن دو، عَمْره، دختر طُفَیل بن عامر بود و مادر عَمرَه نیز کَبْشه، دختر عُروۀ رَحّال بن عُتبة بن جعفر بن کِلاب و مادر کَبْشه هم فاطمه، دختر عبد شمس بن عبد مناف بوده است.

ص:206

همچنین روایت شده که امیر مؤمنان علی علیه السلام، به برادرش عقیل - که نسب شناس و در انساب و اخبار عرب، دانا بود -، فرمود: «بنگر و برایم همسری بیاب که زادۀ دلاوران عرب باشد تا جوانی دلیر [و جنگجو] برایم بیاورد».

عقیل گفت: با امّ البنین از قبیلۀ کِلاب، ازدواج کن که در عرب، شجاع تر از پدران او نیست.

امام علیه السلام نیز با او ازدواج کرد. هنگامی که واقعۀ کربلا پیش آمد، شمر بن ذی الجوشن کِلابی، به عبّاس علیه السلام و برادرانش گفت: خواهرزادگان من، کجا هستند؟

امّا آنان، پاسخش را ندادند. حسین علیه السلام به برادرانش فرمود: «پاسخ او را بدهید. هر چند فاسق است؛ امّا یکی از دایی های شماست».(1)

آنان به او گفتند: چه می خواهی؟

گفت: به سوی من بیایید که شما، در امان هستید. خود را با برادرتان، به کُشتن ندهید.

آنان به او گفتند: رویت زشت باد و آنچه آورده ای نیز، زشت باد! آیا سَرور و برادرمان را رها کنیم و به امان تو در آییم؟!

عبّاس علیه السلام و سه برادرش، در آن روز، کشته شدند. این شعر، چه قدر مناسب حال آنان است که:

گروهی که چون برای دفع پیشامدها، فرا خوانده شوند

لشکر [مقابلشان] یا نیزه خورده اند و یا قامتْ شکسته شده اند.

آنان، قلب هایشان را روی زره هایشان پوشیده اند و

گویی برای رفتن جان هایشان [از بدن هایشان]، شتاب می کنند.

در این که عبّاس علیه السلام بزرگ تر بود و یا برادرش عمر، اختلاف است. ابن شهاب عُکبَری و ابوالحسن اشنانی و ابن خِداع، روایت کرده اند که: عمر، بزرگ تر بوده است.

شیخ الشرف عُبَیدِلی، بغدادیان و ابو غنائم عَمْری، روایت کرده اند که: عمر، کوچک تر از عبّاس علیه السلام بوده است و فرزندان عبّاس علیه السلام را بر فرزندان او مقدّم می دارند.

نسل عبّاس علیه السلام اندک و از طریق پسرش عبید اللّه هستند.(2)

ص:207

1062. المُنمَّق: امّ البنین وحیدی، پسرش عبّاس بن علی بن ابی طالب علیه السلام را می چرخاند و می سرود:

او را در پناه خدای یکتا قرار می دهم

از چشمْزخم هر حسودی

حسودانِ ایستاده و نشسته

و حسودانِ مسلمان و کافر

و حسودانِ آینده و رونده

و فرزندان و پدران آنها.(1)

ص:208

1063. کامل الزیارات - به نقل از ابو حمزۀ ثُمالی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خواستی به زیارت عبّاس بن علی علیه السلام - که کنار رود فرات، رو به روی بارگاه حسین علیه السلام است -، بروی، بر درگاه سایه بان بِایست.... سپس، داخل شو و روی قبر بیفت و بگو: «سلام بر تو، ای بندۀ شایسته و مطیع خدا و پیامبرش و امیر مؤمنان و حسن و حسین! خداوند، بر ایشان، درود و سلام فرستد! سلام و رحمت و برکات و آمرزش و رضوان خدا، بر تو و بر روح و پیکرت باد!

گواهی می دهم و خدا را گواه می گیرم که تو، بر همان عقیده ای جان دادی که بدریان و مجاهدان در راه خدا، [خداخواهانِ] خیرخواه در جهاد با دشمنان خدا، مبالغه کنندگان در یاری اولیایش و دفاع کنندگان از دوستانش، جان دادند. خدا به تو، بهترین و فراوان ترین و سرشارترین جزایِ کسانی را که به بیعت خود وفا کردند و دعوتش را پاسخ گفتند و اختیارداران کارهایش (اولیای امورش) را اطاعت کردند، عطا کند.

گواهی می دهم که تو، در خیرخواهی کوشیدی و نهایتِ توان خویش را به کار بردی.

خداوند، تو را در زمرۀ شهیدان بر انگیخت و روحت را با ارواح سعادتمندان، قرار داد و گسترده ترین منزل را، با بهترین اتاق های بهشتی، به تو عطا کرد و یادت را در عِلیّین،(1) بالا بُرد و تو را با پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان، محشور کرد، و چه همراهان خوبی!

گواهی می دهم که تو، سستی نکردی و پا، پس ننهادی و با بینایی به کارت و پیروی از شایستگان و دنباله روی از پیامبران، به سوی کارت روان شدی. خداوند، ما و شما را با پیامبر و اولیایش، در جایگاه نیکوکاران، محشور نماید، که او مهربان ترینِ مهربانان است».(2)

ر. ک: ج 1 ص 759 (فصل یکم/شب را مهلت گرفتن برای نماز، دعا و استغفار)

و ص 800 (فصل دوم/رویارویی لشکر هدایت و لشکر گم راهی)

و ص 809 (فصل دوم/احتجاج های امام علیه السلام بر سپاه کوفه)

و ج 2 ص 99 ح 968 و دانش نامۀ امام حسین علیه السلام: ج 10 ص 317 ح 2935.

ص:209