نام شناخت توصيفي منظومه هاي ديني فارسي

مشخصات كتاب

سرشناسه: راشد محصل، محمدرضا، 1315

عنوان و نام پديدآور: نام شناخت توصيفي منظومه هاي ديني فارسي/ محمدرضا راشد محصل

مشخصات نشر: مشهد، آستان قدس رضوي، شركت به نشر، 1389.

مشخصات ظاهري: 164 ص.

فروست: به نشر (انتشارات آستان قدس رضوي)؛ 1207

شابك: 4-1523-02-964-978

وضعيت فهرست نويسي: فيپا

يادداشت: كتابنامه

موضوع: شعر فارسي-- تاريخ و نقد-- كتابشناسي

موضوع: شعر مذهبي-- تاريخ و نقد-- كتابشناسي

شناسه افزوده: شركت به نشر (انتشارات آستان قدس رضوي).

رده بندي كنگره: 1389 2ن2ر/ZV155

رده بندي ديويي: 1/009016فا8

شماره كتابشناسي ملي: 2032495

ص: 1

ص: 2

ص: 3

ص: 4

پيشگفتار

[مرثيه]

مرثيه شعري است پر احساس و شورانگيز كه از يك زمينه عاطفي قوي مايه مي گيرد و بر باوري پايدار متكي است عمده ترين انگيزه ها در سرودن سوگواره هاي عمومي اعتقادي، حقانيت و مظلوميت است كه مهمترين جاذبه هاي پذيرشي معنايي هم در اين گونه شعري هست. سرايندگان اين سوگواره ها اغلب مردماني ساده دل، پر احساس با عاطفه اي رقيق اند كه در بيان مكنونات ضمير خود سوداي نان و نام يا جاه و مقام ندارند بلكه بيان مظلوميت بزرگان دين را دستمايه رستگاري آخرت ساخته اند، از جان، مايه مي گذارند تا غم غربت و رنج پنهان و آشكارشان را بر دلهاي مشتاقان فرو ريزند و اشكشان را جاري كنند.

حتي در سرايش مرثيه هاي فردي هم اين صداقت در بيان و اين عاطفه قوي و احساس پاك، كاملاً آشكار است. جان مايه اين سوگواره ها علاوه بر مظلوميت و حقانيت، ياد كرد فضيلتها و بزرگيهاي خانوادگي، قومي و اعتقادي است كه از هدفهاي مهم و كلي شعر و از عوامل عمده در جلب جذب عاطفه هاي خوانندگان و شنوندگان است. همچنين، از مهمترين جاذبه هاي انگيزشي است كه مي تواند انسانها را در انجام كارهاي بزرگ و رسيدن به هدفهاي عمده ياريگر باشد و تشويق كند.

شايد عمر مرثيه را بتوان با عمر بشر برابر دانست چرا كه انسان موجودي حساس و عاطفي است، و چون متأثر شود بازتاب تأثير خود را به آشكارترين وجه نشان مي دهد.

عوفي در لباب الالباب مي نويسد:

«نخستين كسي كه در سخن را در سلك نظم كشيد آدمي صفي و خليفه وفي بود-صلوات اللّه و سلامه عليه- وقتي فرزند عزيز خود هابيل را كشته يافت،

ص: 5

آتش دلش زبانه گرفت و آب از ديده او روان گشت، در فوات آن در عصمت به گوهر خوشاب اشك، رخساره را در زيور گرفت و به زبان درد نوحه هاي دلسوز كرد و اين ابيات را لباس نظم پوشانيد و بدين اشعار بر فرزند خود نوحه كرد:

تغّيرتِ البلادُ و مَن عليها *** و وجهُ الارضِ مُغَبّرٌ قبيحٌ

تغيَّر كلٌ ذِي طعمٍ و لونِ *** وَ قلَّ بَشاشة الوجهِ المليح

عوفي،1335،18

اگرنخواهيم اين شعر عروضي هنرمندانه راسروده حضرت آدم عليه السلام بدانيم، ناچار به گفته عوفي نوحه هاي دلسوزانه او را كه به زبان درد ادا شده باور كنيم وگوهر اشك را بر رخساره اش پرتو افكن بدانيم و بپذيريم كه اولين انسان در برخورد با اولين رويداد ناخوش به مرثيه خواني پرداخته است.

[گونه هاي سوگواره ها (به اعتبار معنا)]

اشاره

سوگواره ها به اعتبار معنا و موضوع، گونه هاي متفاوت دارد:

1- فردي يا دستوري

اين گونه را به اين دليل بايد فردي يا دستوري دانست كه هدف از سرودن آنها اندوهگزاري بر كساني است كه شاعر با آنها پيوند عاطفي و احساسي دارد يا از جهت حق نعمت و غير آن، خود را موظّف به بيان اندوه مي داند. عمده ترين اين گونه، مرثيه هايي است كه شاعران در ثناي شاهان، وزيران يا بزرگان سروده اند.

شاعر در اين گونه اشعار از ابزار ستايشي استفاده مي كند و در بسياري موارد علاوه بر رثاي در گذشته، به جانشين او تبريك و تهنيت مي گويد.

از كهن ترين نمونه هايي كه از اين نوع در كتابها آمده، شعر ربنجني شاعر قرن چهارم است كه در تعزيت نصر بن احمد ساماني و تهنيت نوح فرزند اوست:

پادشاهي گذشت خوب نژاد *** پادشاهي نشست فرخ زاد

زان گذشته، زمانيان غمگين *** زين نشسته، جهانيان دلشاد

ص: 6

بنگر اكنون به چشم عقل و بگو *** هر چه بر ما ز ايزد آمد، داد

گر چراغي ز پيش ما برداشت *** باز شمعي به جاي او بنهاد

ور زحل نحس خويش پيدا كرد *** مشتري نيز داد خويش بداد

دبير سياقي، 1351، 67

عرضه اين مرثيه ها بر پايه تقاضاي اتفاقي يا قراردادي است و اگر شاعر عمده توجه خود را به جانشين در گذشته، معطوف مي كند براساس همين داد و ستد سنتي يا رسمي است.

اين مرثيه ها مانند قصايد ستايشي مقدمه اي دارد كه به جاي تغزّل و تشبيب مي نشيند و غرض از آوردن آن متوجه كردن شنونده يا خواننده به اهميت موضوع و آماده كردن او براي اظهار تأثر و شدت تأثير است. چگونگي و كيفيت اين مقدمه به تناسب اهميت در گذشته و مقام و موقعيت او: كوتاه، بلند، هنري و توصيفي يا روايي و خبري است.

فرخي سيستاني وقتي در مرگ محمود نوحه گري مي كند، بيش از 30 بيت در مقدمه قصيده خود مي سرايد و از جاذبه هاي مختلف كمك مي گيرد تا دل شنوندگان را تسخير كند و اشك چشمانشان را جاري سازد، در ضمن مقام شاعري خود را هم بنمايد و موقعيت خود را در پيشگاه بازماندگان استوارتر كند:

شهر غزنين نه همان است كه من ديدم پار *** چه فتادست كه امسال دگرگون شده كار

خانه ها بينم پر نوحه و پربانگ و خروش *** نوحه و بانگ خروشي كه كند روح فگار

كويها بينم پر شورش و سرتاسر كوي *** همه پر جوش و همه جوشش از خيل سوار

ديوان فرخي، 1349، 90

اين توصيف ها، كويها و خانه هايي را در نظر مي آورد كه مرد و زن و كودك در آنها خروش برداشته و مي گريند، و راههايي را مجسّم مي كند كه از جوشش سواران وپيادگان، گذر كردن از آنها ممكن نيست.

بازارها خالي است و دكانها در بسته وقفل بر در زده، محتشمان كاخها رها كرده و با

ص: 7

چشمهايي چون كاسه خون راه شارستان گرفته اند:

رسته ها بينم بي مردم و درهاي دكان *** همه بر بسته و بر در زده هر يك مسمار

كاخها بينم پرداخته از محتشمان *** همه يكسر ز رَبض برده به شارستان بار

مهتران بينم بر روي زنان همچون زنان *** چشمها كرده ز خونابه، به رنگ گلنار

لشكري بينم سر گشته، سر آسيمه شده *** چشمها پر غم و از حسرت وغم گشته نزار

سپس با التفاتي هنرمندانه به چهره هاي ماتم زده اشاره مي كند و با طرح چند پرسش،

اهميت در گذشته را بيشتر بازگو مي نمايد:

مگر امسال ملك باز نيامد ز غزا؟ *** دشمني روي نهاده است بر اين شهر و ديار؟

فرخي، پيشين، 91

پس از اين آماده سازيها، اندوه خود را از اين واقعه در چشم مي آورد:

آه و دردا و دريغا كه چو محمود ملك *** همچو هر خاري در زير زمين ريزد خوار

خيز شاها كه جهان پر شغب و شور شدست *** شور بنشان و شب و روز به شادي بگذار

فرخي، پيشين، 91

در گونه فردي، چه بسا كه شاعر با شخص در گذشته پيوند خوني يا عاطفي داشته باشد در آن صورت اشعاري كه مي سرايد عرضه اي در مقابل يك تقاضا نيست، بلكه اندوهگزاريي است براي تسلي خاطر خود و آرامش بازماندگان ديگر، و طبيعي است كه پر احساس ترين و موثرترين مضمونها را در ساده ترين تعبيرها و تصويرها بيان مي كند.

در ادبيات عاميانه در اين مناسبتها اشعاري خوانده مي شود كه پيوند اين نوع را با مرثيه هاي مذهبي نشان مي دهد، از جمله آنها آدايي است كه در مجالس سوگواري زنانه اجرا مي شود، به اين ترتيب كه وقتي بانويي از خويشان در گذشته يا ديگر آشنايان از راه مي رسد دست در گردن صاحب عزا مي اندازد و به عنوان برجسته كردن حادثه با آواز حزين و چشم اشكبار به شهادت امام حسين عليه السلام و محنت اهل بيت عليه السلام در كربلا اشاره مي كند. براي مثال، با اين

ص: 8

اشعار:

آه به دشت كربلا گشته جدا سر حسين *** غرقه به خاك و خون شده جسم مطهر حسين

آن گاه در حالي كه به سر و صورت مي زند، با ضرب آهنگي تندتر ادامه مي دهد،

مرهم داغ فاطمه، ميوه باغ فاطمه، شمع و چراغ فاطمه.

و با گريز به واقعه اصلي، فرياد سر مي دهد:

يكتا گهري ز صدر زين افتاده *** گوشواره ي عرش بر زمين افتاده

افسوس كه در واقعه كرب و بلا *** از خاتم انبيا نگين افتاده

و به صاحب عزا به عنوان تجليل در گذشته، اشاره اي مي كند:

افسوس كه آدمان دانا رفتند *** شيرين سخنان مجلس آرا رفتند

آنها كه به صد زبان سخن مي گفتند *** چون باد كه بر دامن صحرا رفتند

پس از آن همسرايان در جهت آرامش جلسه و براي دلداري و ابراز همدردي با صداي نرم و حزين اشعاري را مي خوانند، از جمله:

دل من و دل تو هر دو هم سوز *** دل تو آتش جان مرا سوخت

دل تو چون تنور تفته مونه *** دل مو وا كباب سوخته مونه

پس از اين مجاوبه دلها خالي و احوالپرسي آغاز مي شود و در پايان خواندن فاتحه الكتاب، طلب آمرزش مي كنند.(راشد محصل، 1342).

از كهن ترين نمونه هاي بازمانده در مرثيه هاي فردي، بيان اندهان فردوسي است در مرگ فرزندي كه بايد عصاي دست پيري و پاسدار و نگهدار عظمت مقامش باشد:

مرا بود نوبت برفت آن جوان *** ز دردش منم چون تن بي روان

ص: 9

شتابم همي تا مگر يابمش *** چو يابم به بيغاره بشتابمش

كه نوبت مرا بود و بي كام من *** چرا رفتي و بردي آرام من

ز بدها تو بودي مرا دستگير *** چرا چاره جستي ز همراه پير ...

برفت و غم و رنجش ايدر بماند *** دل و ديده من به خون درنشاند

شاهنامه، 1379 و بعد

در اين نوع، قصيده هايي هم هست كه به دلايل خاص عاطفي، وزنهاي مشهور و زبان ساده را وسيله بيان احساس خويش كرده است. از بهترين آنها قصيده پروين اعتصامي در مرگ پدر، يوسف اعتصامي است:

پدر آن تيشه كه بر خاك تو زد دست اجل *** تيشه اي بود كه شد باعث ويراني من

يوسفت نام نهاند و به گرگت دادند *** مرگ، گرگ تو شد اي يوسف كنعاني من

مه گردون ادب بودي و در خاك شدي *** خاك زندان تو گشت اي مه زنداني من....

ديوان پروين، 1362، 414

از همين نوع، سوگ سروده ها و مرثيه هايي است كه شاعران، پيش از مرگ براي خود سروده اند از جمله قطعه پروين كه بر سيگ مزارش نقر شده است:

اين كه خاك سيهش بالين است *** اختر چرخ ادب، پروين است

گر چه جز تلخي از ايام نديد *** هر چه خواهي سخنش شيرين است

صاحب آن همه گفتار امروز *** سائل فاتحه و ياسين است

دوستان به كه ز وي ياد كنند *** دل بي دوست،دلي غمگين است

خاك در ديده بسي جانفرساست *** سنگ بر سينه بسي سنگين است

ديوان پروين، پيشين، 272

يا اشعار نظامي به همين مناسبت در شرفنامه:

به ياد آر، اي تازه كبك دري! *** كه چون بر سر خاك من بگذري

ص: 10

گيا بيني از خاكم انگيخته *** سرين سوده پايين فرو ريخته

همه خاك فرش مرا برده باد *** نكرده ز من هيچ هم عهد، ياد

نهي دست بر شوشه خاك من *** به ياد آري از گوهر پاك من

فشاني تو بر من سرشكي ز دور *** فشانم من از آسمان برتو نور

شرفنامه، 1363، 37

2- اندوهگزاري فلسفي

برخي از محققان گونه اي از شعر حكمي و فلسفي را كه در مسائل عمومي اندرزي، عرفاني و مانند آن است در اين شمار ياد كرده و مرثيه هاي فلسفي نام نهاده اند. زين العابدين موتمن مي نويسد:« در اشعار شعرا بخصوص آن دسته از شاعران كه با مذهب تصوف افكار عرفاني آشنا بوده اند اشعاري يافت مي شود كه از احساسات تأثرانگيز آنان نسبت به مساله مرگ و حيات و افسوس خوردن بر دوران گذشته و غفلت و بطالت در زندگي حكايت مي كند، ما در اين رشته اشعاري كه بيشتر جنبه تنبيهي و عرفاني دارد و در پاره اي از آنها مثل اين است كه شاعر پيش از مرگ، برخود مرثيت تعزيت مي خواند به مراثي فلسفي تعبير مي كنيم»

(موتمن، 1332، 57) مثلاً اين قطعه رودكي:

اين جهان پاك خواب كردار است *** آن شناسد كه دلش بيدار است

نيكي او به جايگاه بد است *** شادي او به جاي تيمار است

چه نشيني بدين جهان هموار *** كه همه كار او نه هموار است

كنش او نه خوب و چهره ش خوب *** زشت كردار خوب ديدار است

دبير سياقي، 1351، 28-27

بعضي رباعيات فلسفي را مي توان در اين گونه جاي داد، براي مثال:

برخيز و مخور غم جهان گذران *** خوش باش و دمي به شادماني گذران

ص: 11

در طبع جهان اگر وفايي بودي *** نوبت به تو خود نيامدي از دگران

خيام، 1338، 80

3- اعتقادي اتفاقي

نوع ديگر اين مرثيه ها، اشعاري است كه در يك واقعه ترسناك طبيعي يا غير آن سروده شده است. در اين نوع، گرچه احساس و انگيزه سرودن، شخصي است اما هدف آن اجتماعي است. براي مثال، قصيده هاي خاقاني در رثاي محمديحيي كه از عمق اعتقاد و مايه مي گيرد، احساس دقيق خويش را بيان مي كند، اما غرضش اين است كه مردم را از واقعه اي بيم انگيز چون حمله غزان و كشتار دردناك آنان با خبر كند و پيامدهاي آن را بنمايد:

آن مصر مملكت كه تو ديدي خراب شد *** و ان نيل مكرمت كه شنيدي سراب شد

ماتم سراي گشت سپهر چهارمين *** روح الامين به تعزيت آفتاب شد....

گردون سر محمديحيي به باد داد *** محنت رقيب سنجر مالك رقاب شد

ديوان خاقاني، 1238 ، 155 و 17

انوري هم در نامه اهل خراسان، خبرگزار همين مصيبت است كه به نظر او نه تنها خراسان بلكه سراسر ايران را در اندوه فرو برده وسبب شده است تا اصول مسلماني از يادها برود و قلبهاي مسلمانان جريحه دار گردد:

بر سمرقند اگر بگذري اي باد سحر *** نامه اهل خراسان به بر خاقان بر

نامه اي مطلع آن رنج تن و آفت جان *** نامه اي مقطع آن درد دل و سوز جگر

نامه اي بر رقمش آه غريبان پيدا *** نامه اي در شكنش خون شهيدان مضمر....

ديوان انوري، 107- 108

قصيده مشهور ايوان مداين از خاقاني نيز در اين شمار است. اين قصيده، هم جنبه فلسفي و حكمي دارد و هم صبغه اجتماعي و انساني، تأثر و اندوهي است بر گذشته ايواني كه نه تنها

ص: 12

خاقاني بلكه همه ايرانيان را هم به ياد شكوه و عظمت دوران گذشته و هم زوال آن همه داشتني مي اندازد و آنان را به عبرت گرفتن تشويق مي كند (خاقاني، پيشين، 358). از همين گونه هاست آنچه به مناسبت حوادث طبيعي، رويدادهاي اتفاقي و حمله ها و پيشامدهاي غير طبيعي از هر نوع سروده شده وكم هم نيست. نوحه ها هم از اين سوگواره هاي اعتقادي اتفاقي است و آن نظم كوتاه يا بلندي است، اغلب آهنگين-كه گاه همراه با صداي سنج و آلات ديگر اجرا مي شود وبخش عمده اي از تأثير آن نتيجه هم آوايي همسرايان است. نوحه ها هم از انديشه پاك آدمياني مايه مي گيرد كه خواسته اند احساس خود را به بهترين وساده ترين صورت بيان كنند. ممكن است انديشه اين افراد القايي باشد، اما عمل آنها نشان دهنده درك درست از عظمت پروردگار و ابراز احساسات با بياني ساده و گيراست. بيان اين احساسها ارتباطي به درس و مدرسه ندارد، نتيجه صفاي دل و آراستگي روان است. نه عارف را در اين راه تقّدمي است و نه عامي را تأخري. حاصل اين شيدايي همان تراوشهاي از دل برخاسته است كه از قديم ترين زمان، بيانگر لطيف ترين احساسات انساني بوده و در عين اين كه فاقد صنعت سازيهاي شاعرانه است يا همدوشي با موسيقي

گوشنواز را ندارد، پرتوهاي موّاج و انگيزه بخش آن پرده دلها را مي لرزاند و سادگي بيان، ريزه كاريهاي هنري را به بهترين وجه جلوه مي دهد.

4- مرثيه هاي عمومي: اعتقادي و تبليغي

منظور از اين مرثيه ها، اشعاري است كه نه جنبه فردي و شخصي دارد و نه صبغه اجتماعي و گروهي، بلكه از عاطفه ها و احساسهايي نشأت گرفته اند كه ريشه در اعتقادها، سنتها و ارزشهاي انساني دارند. پيشينه اين گونه بسيار كهن است و در شكل مذهبي مي تواند صورت تحول يافته نيايشها واندوهگزاريهاي اسطوره اي باشد. اين اشعار چون از اعتقاد و سنت مايه مي گيرند و جنبه مذهبي هم دارند، طبيعي ترين و پر احساس ترين شعرهاست و چون سرودن آنها از قلب پاك مايه مي گيرد و با ساده ترين تعبيرها بيان مي شود، تأثيرش بيشتر وپايدارتر

ص: 13

است. ريشه اين مرثيه ها در عرب به برخوردها و مفاخره هاي قبيله اي مي رسد، زيرا شاعران براي انگيزه دادن به جوانان و تحريك آنان به انتقام، شعرهايي در مدح و منقبت دلاوران قبيله مي سرودند و با آهنگ خاصي در گذرها و بر سر كوبها و در محل سكونت قبايل مي خواندند. ايشان كوشش داشتند روال مرگ را واقعه اي طبيعي و حتي دلخواه جلوه دهند و تلاشي را كه در باز گرفت اعتبار قبيله مي شود مقدس وانمود كنند و اين معنا را با نقل تمثيلهايي از زندگي شاهان گذشته و بيان اهميت مقام آنان، موكد مي كردند. در ميان اين مردم، گريه كردن بر مردگان و متاثر شدن از مرگشان، شرف و اعتباري خاص داشت و حتي بسياري از زندگان وصيت مي كردند پس از مرگ بر حالشان بگريند و صفات نيكويشان را باز شمارند، گويي اين مردگان ياد كرد پس از مرگ را نيز در مي يابند و از آن لذت مي برند. مر ثيه ها در ميان اين مردم ساده و طبيعي بود، زيرا از زندگي واقعي آنان مايه مي گرفت. قبيله اي كه همه چيز خود را در يك چاه آب و در يك يا چند پير سايه نشين خلاصه مي ديد، پندارهاي او در بند همان زندگي ومايه گرفته از همان پاكي و صفاي دل بود.

از ابتداي عهد اموي و دوران عباسي، مرثيه رسمي و عمومي گسترش يافت و شاعران به تناسب موقعيت، زمان و شكل بندي اجتماعي، تعلقات و مسائل قبيله اي را به قومي بدل كردند و حتي از آن هم فراتر رفتند و از مسائل عمومي شمردند. در اين دوران، شاعران كوشيده اند تا مرثيه ها را با جاذبه هاي تازه بيارايند و عمق مصيبت را در تعبيرهاي احساسي و عاطفي نشان دهند كه علاوه بر تأثير، موجبات انگيزش و حركت و اجتماعي را نيز به وجود آورند. به عبارت ديگر، در اين زمان مرثيه هم نوعي شعر تبليغي مي شود و شاعران براي جاذبه هاي تازه از همان ترفندها و صنعتهايي كه در مدح بهره مي بردند، در مرثيه نيز استفاده مي كنند. از مرثيه هاي عمده مذهبي و در عين حال استثنايي اين زمان، قصايدي است كه مشتاقان اهل بيت عليه السلام و پيروان ائمه هدي در شهادت يا بيان اسارت پيشوايان خود سروده اند. كميت بن زياد اسدي از نخستين مشتاقان، به اين گونه شعري است كه سروده هايش به «هاشميات» شهرت يافته، و اشعار او غالباً ستايش ائمه و بيان فضيلتهاست، اما از ستمي كه بر اين بزرگان رفته و رنجهايي

ص: 14

كه كشيده اند نيز حكايتها دارد.

شعر ابوفراس معروف به فرزدق نيز از اين گونه شعر است، به ويژه قصيده مشهور او در ستايش امام محمدباقر عليه السلام نمونه اي ديگر است:

هذا الذي تَعرِفُ البطحاء وطاَتَهُ *** و البيت يعرفهُ و الحلّ و الحرم

هذا ابن خير عباد اللّه كُلّهم *** هذا التقي النقي الطاهرُ العلم

شريفي نيا، فرزدق

از مرثيه در عرب بگذريم، از ايران گذشته نيز نمونه هاي شعري در قالب تعزيه به جاي مانده است كه از قديم ترين آنها قطعه اي است به پهلوي اشكاني كه ترجمه چند بند آن به فارسي چنين است:

«اي آموزگار بزرگ، مرزكو...اي شبان اي چراغي كه زود خاموش شدي، چشمم سياه شد، كم سو نابينا شد، اي گرد رزمجو! كه سپاه [خو] د را رها كردي، لشكر را ترس فرا گرفت و سپاه آشفته شد، اي درخت بزرگ كه شاخه هايت در هم شكست... اي خورشيد بزرگ كه از جهان پنهان شدي چشمان ما تار شد چه، روشني روي در نقاب خاك كشيد...»

(راهنماي كتاب 577).

در تاريخ بخارا نيز از تعزيه سياوش وسرودهايي كه به مناسبت آن در بخارا رايج بوده، سخن رفته است. (تاريخ بخارا24)

در ميان اشعار كهن فارسي مي توان شعر منسوب به ابوالينبغي را مرثيه سمرقند دانست. اگر آن را از نوع گريستن هاي عرب بر ربع و اطلال و دمن هم به شمار آوريم، حسرت نامه اي كوتاه اما رسا بر سمرقند و اندوهگزاري تأثر آور شاعر بر ديار خويش است:

سمرقند كند مند *** بزنيت كه افكند

از چاچ ته بهي *** هميشه ته خهي

بهار و ادب فارسي، 205

ص: 15

و در وزن عروضي شناخته تر، گزارش محمد بن وصيف سگزي در گرفتاري طاهر يعقوب پسران محمد بن عمر بن ليث صفاري به دست سُبكري است:

مملكتي بود، شده بي قياس *** عمر و بر آن ملك شده بود رأس

رأس ذنب گشت و بشد مملكت *** زر زده شد زنحوست نحاس

دولت يعقوب دريغا برفت *** ماند عقوبت به عقب بر حواس...

اي غمّا كامد و شادي گذشت *** بوده دلم دايم زين پر هراس

صفا 1338 ، 168

از اواسط قرن چهارم با قدرت گرفتن ديلميان، ركن الدوله ديلمي دستور داد در دهه اول محرم در بغداد، همه، جامه ها سياه كنند و سوگواري حضرت سيدالشهدا عليه السلام را برپا دارند. به همين مناسبت، مرثيه هايي به شعر فارسي ساخته مي شد. در دوران غزنويان و ابتداي حكومت سلجوقيان به علت گرفتاريها و سختگيريهاي ممتد، شيعيان خراسان قدرت تظاهر نداشتند اما پس از مرگ ملكشاه و هرج ومرجي كه با دستگيري سنجر حاكم شد، آنها نيز در انديشه بر پاي داشتن مجدد سنبها و تربيت منقبت خوانها بر آمدند. دكتر صفا در تاريخ ادبيات اشاره مي كند: «يكي از طرقي كه شيعه پس از كسب قوت براي نشر مذهب خود انتخاب كرده بود، استفاده از مناقب خوانان يا مناقبيان بود. مناقبيان ظاهراً از دوره آل بويه در عراق وجود داشتند، زيرا درست در آغاز دوره سلجوقي كه شيعه در نهايت ضعف بسر مي برد مناقبيان در طبرستان و بعضي نواحي عراق سرگرم كار بودند. مهمترين مأخذي كه ما را از وجود ايشان و نحوه كار آنان آگاه مي كند، كتاب بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض است. و جايي ديگر مي نويسد :«مناقب خوانان اشعار را از آثار شاعران شيعه مذهب كه نام بعضي از آنان را شيخ عبدالجليل در كتاب

خود آورده است» انتخاب مي كردند (صفا، 1338، 193/2). اين كوشش ها چنان در شهرت گرفتن ائمه و عموميت يافتن مناقب و مرائي آنان موثر بود كه در دوره خوارزمشاهيان، علويان به صورت يك كانون قدرت عمده در آمدند و مقامي بس

ص: 16

ارجمند يافتند. حتي مناقب خوانان در كوي و برزن به بيان صفات و خصايل ائمه عليه السلام مي پرداختند. (همان، پيشين، 188)

قديم ترين نمونه هاي شعري مناقب ائمه از قوامي رازي است كه در كتاب النقض نامش در شمار شاعران شيعي آمده و در آثار او نيز نمونه هايي از منقبتهاي خاندان رسالت ديده مي شود:

مير و امام زاده كه چون او نيافريد *** تا از عدم خداي همي بنده آورد

آرد به زعفران جاي هر سال گريه ها *** آن زعفران كه خاصيت خنده آورد

همان، پيشين، 697/2

مصحح ديوان قوامي مي نويسد: مقصود از امام زاده حضرت امام حسين عليه السلام است. به هر حال، آنچه در شعر فارسي پيداست، وزن وقالب مرثيه ها بيشتر در صورتهاي ساده اي است كه بتواند منتقل كننده اين احساسات پاك باشد و مناسبتهاي وزني آن با آهنگ وموسيقي تناسب بيشتري داشته باشد. از اين دوران به بعد، مي توان گفت كه عمده ترين صورت مرثيه هاي عمومي در گونه اي خاص تجلي كرده است و آن بيان شهادت ائمه و تعزيت بر آنها و سوگواره هاي ياران و ياوران و بزرگاني است كه از جهات ديني در جامعه شناخته بوده اند و گفتار و رفتارشان در خلق خوي اجتماعي تأثير داشته و اظهار ارادت بدانان جنبه مذهبي مي گرفته است. در اين ميان، تأثر و تأسف بر شهادت حضرت سيدالشهدا عليه السلام و شهداي كربلا و شمردن مناقب فضايل آنان در اهميت واقعه و بزرگداشت شهادت، عمده ترين درونمايه اين مرثيه هاست.

عموميت اين انديشه ها را از اينجا مي توان دريافت كه در شعر شاعران متعصبي چون خاقاني هم مظلوميت شهيدان كربلا جلوه دارد:

من حسين وقت و نا اهلان يزيد و شمر من *** روزگارم جمله عاشورا و شروان كربلا

ديوان خاقاني، پيشين، 2

ص: 17

در شعر مسعود سعد، در قصيده اي كه ثقه الملك طاهر را مي ستايد:

تا بقا مايه نما باشد *** ثقه الملك را بقا باشد

گر به عيوق بر فرازد سر *** شاعر آخر نه هم گدا باشد

مگرش چون محمد ناصر *** گوهر از پشت مصطفي باشد

جرم جاه و حق حرمت او *** چون شهيدان كربلا باشد

ديوان مسعود، پيشين، 157/1

پس از حمله مغول و ضربه سختي كه بر عواطف مردم ايران از اين بيابانگردان بي فرهنگ وارد شد، صدمه هاي اجتماعي و كشتارهاي هولناك، انگيزه اي ديگر در رويكرد مردم به عزلت گزيني و نوحه سرايي بود تا با بيان مصيبت ها و ياد كرد شهادت ائمه عليه السلام خود را تسلي دهند. بي شك، ظهور كساني چون محتشم كاشاني در شكوفا شدن استعداد ده ها شاعر ديگر در عهد صفوي و پس آن تأثير داشت و خود نشان توجه خاص مردم شاعر ديگر در عهد صفوي و پس از آن تأثير داشت و خود نشان توجه و تلاش و زبده استعداد خود را درمدح ائمه معصومين عليه السلام و در شأن ارواح مقدسه آنان به كار گرفتند، به ويژه كه شاهان صفوي هم در اين موارد تأكيد داشتند. مولف عالم آراي عباسي مي نويسد:«وقتي مولا محتشم قصيده اي غرّا در مدح شاه طهماسب به نظم آورد و از كاشان فرستاد و به وسيله شهزاده معروض گشت، شاه جنت مكان فرمود من راضي نيستم شعرا زبان به مدح وثناي من آلايند بلكه، بايد قصايدشان را در شأن شاه ولايت وائمه بگويند. صله، اول از ارواح مقدسه آنان و بعد از آن ما توقع نمايند زيرا كه با فكر دقيق ومعناي بلند و استعاره هاي دراز كار در رشته بلاغت آورده به مملوك نسبت مي دهند و اكثر در موضع خود نيست، اما اگر به حضرات ائمه نسبت نمايند، شأن معالي ايشان بالاتر از آن است و محتمل الوقوع، لذا مولانا در اين مورد صله از شاه نيافت بلكه همت گمارده و دوازده بند را ساخت و اين بار چنان كه سزاوار بود صله يافت و شعراي زمان هم به تقليد او همت گماشتند.» (ديوان محتشم 1344، مقدمه،1). علت توجه محتشم به زندگي ائمه

ص: 18

هدي در مقدمه ديوان آمده است: «موقعي كه مولانا محتشم در مرثيه برادرش عبدالغني كه در سفر مكه فوت نموده نوحه گري مي كرد شبي در عالم رويا اميرالمومنين عليه السلام را ديده، حضرت به او مي فرمايند: چرا در مصيبت برادرت مي گويي وبراي فرزندم حسين عليه السلام مرثيه نمي گويي؟ عرض مي كند يا علي مصيبت حضرت حسين عليه السلام خارج از حد و حصر بوده ولي من نمي دانم از كدام مصائب او شروع كنم. آن وقت حضرت امير عليه السلام مي فرمايند بگو:

باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است

محتشم از خواب بيدار شده، بقيه را مي گويد تا به اين شعر مي رسد:

هست از ملال گر جه بري، ذات ذوالجلال «ديوان، پيشين، 280»

در مصرع بعد متحير بوده، چه بگويد كه شايسته مقام حضرت بوبي باشد.

ولي باز انفاس قدسي به مدد او رسيده و در خواب، حضرت ولي عصر (عج) را مي بيند.

به او مي فرمايند بگو:

او در دل است و هيچ دلي نيست بي ملال

پس بيدار شده و بند را به پايان مي رساند. (همان، پيشين، 282)

دوازده بند محتشم، مشهورترين وعمده ترين مرثيه هايي است كه از همان زمان تاكنون در مساجد و تكايا خوانده مي شود و بر پارچه هاي عزاداري حاشيه دوزي مي گردد، و به راستي كه در ساخت اين بندها احساس دقيق و عاطفه عمومي كه به كار گرفته شده چنان شور وسوزي بر مي انگيزد كه سوگواران را در عين هوشمندي از خود بي خود مي كند. هر يك از اين بندها حالتي خاص را مجسم مي نمايد كه در عين ارتباط با حركت عزاداران و جوش و خروش مشتاقان است، هماهنگ با اين احساس چنين آغاز مي شود:

باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است *** باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

باز اين چه رستخيز عظيم است كز زمين *** بي نفخ صور خاسته تا چرخ اعظم است

همان، پيشين، 280

ص: 19

بند دوم بيشتر، آماده سازي است:

كشتي شكست خورده توفان كربلا *** در خاك وخون تپيده به ميدان كربلا

به همين ترتيب تا بند هشتم گزارش رنجها و دردهاي كلي است و سه بند آخر به سوگواري خاص سيدالشهدا عليه السلام اختصاص دارد كه مظلوم واقعه كربلا و اسوه پيمانداري و وفاست. همراهي عاطفه گرم شاعر، استعداد تحسين انگيز او و احساسات صميمانه اش بيش از هر چيز اين بندها را پر اهميت تأثيرگذار مي كند. البته، محتشم مرثيه هاي ديگري نيز دارد كه برخي از آنها مثنوي است، اما آن شور و سوزي كه در اين بندهاست، در مثنويهاي او نيست اگر چه آنها نيز از سادگي ورواني بهره دارند، چنانكه مثنوي او در مرگ حيرتي:

....جنت به بها، نمي دهد دوست *** لكن به بهانه شيوه اوست

رحمت چو كند بهانه جويي *** كافي است ز بنده يك نكويي

نيكو مثلي زد آن سخن رس *** كز آدمي است يك هنر بس

يا رب به علي و طاعت او *** كز مائده شفاعت او

محروم مساز محتشم را *** تقصير مكن از او كرم را

كان دلشده هم گداي اين كوست *** مداح علي و عترت اوست

ديوان 595

شعر ديني در سير تكاملي خود بيش از ديگر انواع ادب، شكل سنتي را حفظ كرده و همپاي احساسات ديني پيش رفته است. مثنوي سرايي بيشتر در قالبهاي ساده به خصوص در وزن شاهنامه ادامه يافته و بسياري از شاعران در اين شيوه طبع آزمايي كرده اند.

نوحه سرايي هم از گونه هايي ديگر است كه در ادامه خود به ويژه در صورتهاي لهجه اي و گويشي رشد كم مانندي داشته و همراه با آهنگهاي مناسب در گسترش دادن اشعار ديني و در هماوايي و همپايي آنها با موسيقي هاي مناسب پيش رفته است. مجموعه حاضر نام شناختي

ص: 20

توصيفي از منظومه هايي است كه اغلب در محور نوشتاري شكل گرفته وكمتر به جنبه هاي تجسمي و نمايشي، تعلق داشته است. همچنين، متعرض انواع نوحه سرايي ها، قصيده ها، قطعه ها و اشعار مذهبي ديگر هم نشده است كه نمايه آن اشعار و احصاي آنها به دليل نفوذ مردمي و تغييرات بسيار گسترده، كاري ساده نيست و از آنجا كه سرايش و كاربري آنها مبناي عرضه و تقاضا ندارد و بيشتر به انديشه كسب ثواب و رضايت حق است، كمتر به گرد آوري و نمايه سازي آن هم مي پردازند. از اين جهت، اگر پژوهشي در اين گونه، در نظر باشد، دستيابي به منابع مكتوب و اسناد مسلم به سادگي امكان پذير نيست. در اين مجموعه، كوشيده ام همه منظومه هاي ديني را اعم از خطي و چاپي شناسايي ومعرفي شده است. اين معرفي به دليل منابع تخصصي، بهترين روش در شناساندن نسخه هايي خطي چاپي نيز هست، زيرا منظومه هايي كه خطي است، فقط از فهرستهاي نسخه هاي خطي نقل شده و آنها كه به چاپ رسيده است، معمولاً به متن هاي منقح تصحيح شده يا فهرست كتابهاي چاپي از جمله (مشار) ارجاع داده شده است.

در بيشتر منظومه ها كوشيده ام ابياتي از آغاز و انجام آن نقل كنم تا اين نمونه ها مشخص كننده وزن منظومه ها باشد. همچنين، آثار همانند يا منظومه هاي چند عنواني به هم بازگشت داده شده تا خواننده به سادگي بتواند كتاب مورد نظر را بيابد و از كم و كيف مطالب آن آگاه گردد.

منابع اصلي در پايان، با عنوان« گزيده كتابشناسي منابع و مآخذ» ، معرفي شده و كوتاه نوشتهاي فهرستها به شرح زير است:

الذريعه الي تصانيف الشيعه (الذريعه)

فرهنگ سخنوران (ف-سخنوران)

فرهنگ فارسي دكتر معين (ف-معين)

فهرست نسخ خطي عمران منطقهاي (ف-مشترك)

ص: 21

فهرست نسخ آستان رضوي (ف-آستان قدس)

فهرستواره (فهرستواره)

لغت نامه دهخدا (لغت نامه)

در پايان، بايد سپاسگزار دوستان فرهنگ پرور، آقايان: دكتر سيد جواد رسولي، عليرضا كريم داديان و... باشم كه چاپ كتاب، نتيجه لطف اين بزرگواري و آماده سازي به موقع و صفحه آرايي مناسب آن در گرو كوششهاي هنرمندانه مسوولان محترم به نشر است. خداوند يكتا همگان را ياريگر باد و پيروز گرداناد.

محمدرضا راشد محصّل

ص: 22

كتابنامه پيشگفتار

-اعتصامي، پروين: ديوان قصايد و مثنويات و ...، چاپ هفتم، ناشر ابوالفتح اعتصامي، تهران، 1355.

-امامي، نصراللّه: مرثيه سرايي در ادبيات فارسي تا پايان قرن هشتم، جهاد دانشگاهي اهواز، اهواز 1369.

-انوري، حكيم اوحد الدين: ديوان، تصحيح مدرس رضوي، تهران، 1340.

-دبير سياقي، سيد محمد: پيشاهنگان شعر فارسي، شركت سهامي كتابهاي جيبي، تهران، 1351.

-راشد محصل، محمدرضا: فولكور قهستان، رساله دوره كارشناسي، مشهد 1342.

-خاقاني، افضل الدين بديل بن علي: ديوان، به كوشش دكتر ضياءالدين سجادي، انتشارات زوار، تهران، 1338.

-خيام، حكيم عمر بن ابوالفتح: كليات آثار خيام، چاپ محمد عباسي، تهران، 1338.

-شريفي نيا، محمدرضا: فرزدق، انتشارات سبز، تهران، (بي تا).

-صفا، ذبيح اللّه: حماسه سرايي در ايران، انتشارات اميركبير، تهران، 1352.

-عوفي، محمد: لباب الالباب، به كوشش سعيد نفيسي، تهران، 1335.

-فرخي، علي بن جولوغ: ديوان، به كوشش دكتر محمد دبير سياقي، تهران، 1349.

-فردوسي، حكيم ابوالقاسم: شاهنامه، زير نظر نوشين، انتشارات دانش، مسكو، 1971.

-گلبن، محمد: بهار و ادب فارسي، شركت سهامي كتابهاي جيبي، تهران، 1371.

-سعد سلمان مسعود: ديوان، به كوشش مهدي نوريان، انتشارات كمال، اصفهان، 1367.

ص: 23

-نرشخي، ابوبكر محمد بن جعفر: تاريخ بخارا، ترجمه احمد بن محمد قبادي به تصحيح و تحشيه مدرس رضوي، انتشارات توس، تهران، 1363.

-نظامي گنجوي، حكيم الياس بن علي: شرفنامه، به تصحيح وحيد دستگردي، انتشارات علمي، چاپ دوم، تهران 1363.

ص: 24

[فهرست كتب]

اربعينات

جامي، نورالدين عبدالرحمان (خرگرد 817 ه-ق هرات 898 ه .ق)

ترجمه منظوم احاديث، خط نستعليق از سلطانعلي مشهدي (889 ه . ق). اين منظومه چاپ شده است.

ف-آستان قدس 38

نورالدين عبدالرحمان شاعر و نويسنده كه به دليل مولد خود (جام) «جامي» تخلص كرده است. او در سلك بزرگان طريقه نقشبندي است.

براي آگاهي بيشتر فرهنگ معين، لغت نامه دهخدا

اردي بهشت نامه

سروش اصفهاني، شمس الشعرا ميرزا محمد علي اصفهاني (وفات 1285 ه . ق) موضوع كلي منظومه، شرح احوال حضرت رسول صل اللّه عليه و اله است. سراينده در نظم آن به خداوند نامه صبا نظر داشته است. او منظومه خود را در سال 1285 قمري به نام ناصرالدين شاه قاجار تمام كرده و قصد داشته است علاوه بر ستايش و شرح احوال پيامبر صل اللّه عليه و اله ائمه عليه السلام را نيز توصيف كند كه موفق نشده است. خود او به نام منظومه چنين اشاره مي كند:

كنم نام اين نامه اردي بهشت *** بيارايم او راچو خرم بهشت

آغاز:

بر پاك يزدان فراوان سپاس *** كه مارا از اهريمنان داشت پاس

سروشا كنون شعر پردخته گوي *** سخن هر چه گويي همه سخته گوي

ص: 25

سخن از علي گوي و پيغمبرا *** وز آن يازده شاه دين پرورا

پراكنده كردارشان گردكن *** به نظم اندر آور ز سر تا به بن

بگوي از پيمبر و زو خواه نصر *** چنين تا به مهدي خداوند عصر

حماسه سرايي 387، ف- مشترك 2625، ف-سخنوران 267، فهرستواره 54/3

ارمغان شعر شيعه (در رثاي ائمه اطهار عليه السلام)

احمدي خراساني (بيرجندي) محمود (1383 1309 ه -ش)

مجموعه اي است در چهار بخش؛ بخش نخست آن (مناجات نامه ها) در ستايش پروردگار است و بخش دوم كه بيش از 220 صفحه است به سوگواره هاي ائمه اطهار عليه السلام و پيامبر اكرم صلي اللّه عليه واله اختصاص دارد. بخشهاي ديگر ويژه اشعار متفرقه است:

آغاز:

اي كه لطف و كرم جود و عطا كار تو است *** بخشش و عفو و خطا، جمله به معيار تو است

كار ستاري تو بنده نوازي باشد *** عفو تقصير زعاصي همه دم كار تو است

انجام: در توسل به حضرت مهدي(عج) در تجاوز عراق به ايران

مهدي منتظر ما، مه اثني عشر ما *** به ابي انت و اُمّي

تويي مد بصر ما، نروي از نظرما *** به ابي انتّ و امّي...

تو بيا جلوه عيان كن، دفع اشرار زمان كن *** پاكسازي تو جهان كن

شاد هر پير و جوان كن، همه شام و سحر ما *** به ابي انتّ و امّي

كتاب با مقدمه مفصل دكتر حميد احمدي، از سوي نشر ميزان در تهران چاپ شده است. درباره شرح حال سراينده-به قلم خودش-ارمغان شعر شيعه، ص 40 به بعد

ازاله الرين عن مشهد الحسين عليه السلام

ياسيني شكاري، محمد ابراهيم

ص: 26

منظومه اي خطي متعلق به قرن چهاردم در دو باب و خاتمه:

باب اول، ثبوت شهادت امام حسين عليه السلام

باب دوم، موضع شهادت.

در پايان. خاتمه و دفعه توهمات.

فهرستواره 1544/3

اساس الايمان

موسوي، سيد محمد متخلّص به وَلَه (1095-1184 ه . ق). اين اثر را از واله دانسته اند كه نمي تواند واله داغستاني باشد بلكه او سيد محمد موسوي متخلّص به وَلَه است در خراسان زاده شده، در حيدرآباد زندگي كرده و در هند در گذشته است.

كتاب او در احوال دوازده امام و مبتني بر دوازده اساس و يك خاتمه است، و پيش از 1145 قمري سروده شده. گويا نظم آن بيست سال طول كشيده است.

جسته ام تاريخ ختم، آن در حساب *** گفت هاتف گشت «ايمان را حساب»

ونجم الهدي كه به واله داغستاني نسبت داده شده نيز از اوست.

فهرستواره 1544/3

اشارات حسينيه

عنقاي طالقاني، ابوالفضل علي (1266 ق - 1333 ه . ق)

از بزرگان صوفيه علويه رضويه است. اشارات او مجموعه اي از مثنوي، ترجيع بند و قصيده است كه در سوگ ائمه عليه السلام به نام ناصر الدين شاه و فتحعلي شاه سروده شده است.

آغاز:

يا قديم الذات تهدي من تشاء *** يا كثير توتي من تشاء

ف-مشترك 2640، ف-مشار 3139 ف-سخنوران 410

ص: 27

اشراق الّافاق

آيتي، حاج شيخ محمد حسين (ضياء الدين) (1271-1350 ه . ش)

منظومه اي در تفسير آيه مباركه «سنريهم آياتنا في الاّ فاق وفي انفسِهِم حتي يتبيّنَ لهم انّهُ الحق» و تهذيب اخلاق آنچه سالك الي اللّه در سير و سلوك بدان نيازمند است.

آغاز:

قل ضياء الدين هواللّه الحكيم *** ساطع البرهان قيوم قديم

بشنو از اين پرده ها آواز غيب *** خواهي ار آگه شوي از راز غيب

انجام:

اي سفر كرده نگهدارت اله *** چشم بر راهيم كي آيي ز راه

مقامات الابرار، دفتر اول.

◄ مدرسة الحكمه

◄ روضة الشهدا

◄ سوانح الايام

اعجاز مصطفوي

واصفي، محمد صالح فرزند مير عبداللّه ◄ (كشفي ترمذي)

او در سروده هاي فارسي خود (كشفي) و در سروده هاي هندي (سبحاني) تخلص مي كرده است. برادرش مير محمد مومن متخلص به (عرش) و پدرش مير عبداللّه متخلص به (وصفي)، هر سه تن سراينده و خوشنويس اند و پدرش لقب (مُشكين رقم) داشته است او از نوادگان شاه نعمت اللّه ولي است كه پدرانشان به هند رفته اند. اين منومه به سبب در گذشت شاعر ناتمام مانده و پس از او كامل شده است.

آغاز:

هرثنا ثابت بود اللّه را *** كرده پيدا او، گدا و شاه را

ص: 28

فهرستواره 1549/3-1548

نيز ◄ مناقب مرتضوي

اعجازنامه (خطي)

ناشناخته

حماسه ديني شيمي بر وزن مثنوي. نخستين عنوان آن «التفاوت است از غيبت به خطاب» و آخرين عنوان «گفتار در خاتمه كتاب».

فهرستواره 1549/3

اعلام ماتم (حمله حسيني)

تتوي، محمد محسن، متخلص به محسن

مثنوي حماسي ديني و سوگواري در برابر حمله حيدري، حدود2000 بيت است. وجه تسميه مي گويد:

چو اين نامه اندوه جان مي دهد *** سزد آن سرمايه غم شود...

عجب نيست گريان اگر خامه شد *** چو تاريخ يابي ز «غمنامه» شد

او ظاهراً در انديشه سرودن مختار نامه نيز بوده است.

آغاز:

سپاس خرد صانع پاك را *** همان جان ده پيكر خاك را

فرازنده سقف نيلي سپهر *** مقرنس كن آن به شنجرف مهر

◄ فهرستواره 1549/3 نيز دانشنامه ج 4 بخش دوم 1010و 1122 نيز بخش سوم همان 2190

◄ مختارنامه قانع تتوي

ص: 29

اعلان غم

قانع تتوي، مير عليشير

رويداد كربلا به طور منظوم ساخته 1192

فهرستواره 1549/3

افتخارنامه حيدري

آشتياني، ميرزا محمد حسن، ملقب به افتخار العلما و متخلص به صبا

منظومه اي است در جنگهاي حضرت علي عليه السلام در دو بخش:

1-غزوه هايي كه حضرت رسول صلي الله عليه و اله و حضرت علي عليه السلام در آن حضور داشته اند.

2-جنگهايي كه پس از رحلت حضرت رسول صلي الله عليه واله حضرت علي عليه السلام براي پيشرفت اسلام در آن شركت كرده اند. اين كتاب، نخستين بار به عنوان حمله حيدري در سال (1310) ق چاپ شده است. امين الدوله در خاطرات سياسي خود از اين منظومه انتقاد مي كند. سراينده در شمار دانشمندان بوده ودر سال (1377) ق در زاويه مقدس عظيميه به قتل رسيده است. كتابش 18000 بيت است. آقا بزرگ تهراني (الذريعه، جلد 9 ،118) مي نويسد:

مثنوي افتخارنامه به نام ساختگي حمله حيدري چاپ شده است. او در نهضت مشروطه شركت داشته و فعال بوده است.

زبدة الاّثار 34، فهرستواره 1550/3، ف - مشاء 206/2، نيز الذريعه 256/2 ، 622/9، 118/19، ريحانة الادب 480/3، ف - سخنوران 566 نيز اثر آفرينان.

امام نامه

از مردم گورالي (گجرات پنجاب پاكستان)

حماسه ديني است و از منابع كار او «روضة الشهداي كاشفي و جنگنامه محمد حنفيّه است. عنوانهاي امام نامه عبارت اند از: حمد، لغت، مناجات، سبب تأليف، ولادت

ص: 30

امير المومنين امام حسن عليه السلام ولادت اميرالمومنين امام حسين عليه السلام و....

آغاز:

كليد در مخزن آن حكيم *** ز بسم الله آمد به رحمان رحيم

به نام خداوند شاه جهان *** هويدا نموده زمين و آسمان

فهرستواره 1551/3

اميرنامه

شايق، اكبر علي فرزند شيخ محمد

حماسه اي است ديني كه به نام يكي از شاگردانش- غلام مصطفي- و به خواهش ولي محمد سروده شده است. رويدادهاي مختلف، به داستان امير حمزه مربوط است.

آغاز:

مهبان پادشاها خدايي تو راست *** خبر از سفيد و سياهي تو راست

پديدآور هوش مستي تويي *** تو هستي و خلاق هستي تويي

فهرستواره 1551/3

امين الانبيا

رضاخان،؟

حماسه اي به نظم و به نثر در زندگي پيامبر صلي الله عليه و اله وياران و خاندان ايشان است. آغاز آن در صفت توحيد:

به نام خداوند عرش مجيد *** به هر بنده اَقربَ ز حبَل الوريد

زعرش برين تا شرّيِ نژند *** ز قعر زمين تا به عرش بلند....

فهرستواره 1551/3

ص: 31

انبيا نامه

عياني شبستري، ابواسحاق ابراهيم

تاريخ پيامبران پيش از اسلام و پيامبر اسلام صله الله عليه و اله كه به تقليد از شاهنانه به نظم آمده است استوري مي گويد: تاريخ سرودن شناخته نيست، شايد به روزگار غازان خان سروده شده باشد

فهرستواره 1552/3

انبيانامه (قصص الانبيا)

انبيانامه (قصص الانبيا)

ناشناخته (از سده دهم)

منظومه اي است حماسي و ديني در سر گذشت پيامبران پيش از اسلام و پيامبر اسلام صلي الله عليه و اله

آغاز:

الهي به دل، كامم از خامه ده *** نواي دل، انبيا نامه ده

فهرستواره 1552/3

انبيانامه

انيس القلوب

انيس القلوب (انبيا نامه)

انوي گرجستاني، برهان الدين ابو نصربن مسعود (538- 608 ه . ق)

منظومه اي است تاريخي - ديني در شش دفتر از آدم به بعد كه انوري گرجستاني در (608 ق) سروده و در آغاز آن عزالدين كيكاوس را ستوده است. سراينده از تولد خود در آني - حدود سال 538- و از اسارات خويش - در سال 556- ياري كند. نظم انبيا نامه را به دستور حكيم محمود انجام داده است.

ص: 32

گفتار مينوي، مجله دانشكده ادبيات تهران سال 8 شماره 3

ف - مشترك 2653

انقاميه

شاهرودي، طفان شاه قمي فرزند نظام (قرن نهم قمري)

كه به نام ابوالغازي سلطان حسين ميرزا با يقرا سروده است. از حماسه هاي ديني است در داستان ضرير خزاعي و كين جويي او از ستمگران رويداد كربلا، سروده محرم (884 قمري).

آغاز:

به نام خداوند فرد كريم *** خدايي كه بخشنده است ورحيم

فهرستواره 1552/3

باغ فردوس

الهامي كرمانشاهي، احمد فرزند رستم

مجموعه سروده هايي است در حوادث كربلا به نام حسام السلطنه، والي كرمانشاه در 3000 بيت. اين مجموعه اول در سال (1327 ش) و بار ديگر در سال (1336 ش) در كرمانشاه چاپ شده است.

آغاز:

به يكتا جهان داور داد راست *** نيايش روا، ستايش سزاست

ف- مشترك 3655، ف مشار 444/1، ف- سخنوران 55

فهرستواره 1557/3

بزم محبت

باقرزاده، علي متخلص به بقا

استاد باقر زاده از شاعران تواناي خراسان و اصلاً اهل يزد است كه آثار زيادي به نظم

ص: 33

و نثر چاپ كرده است. بزم محبت (مدايح و مراثي) مجموعه اي از اشعار ديني سراينده و كلمات ائمه اطهار عليه السلام است كه از خرداد 1332 ه . ش تا بهمن 1381 ه . ش را در بر مي گيرد. از جمله اين اشعار است:

بس كه دل داشت آرزوي حسين *** عشق ما را كشيد سوي حسين

چون رسيدم به سرزمين عراق *** بر مشامم رسيد بوي حسين

داشت در كربلا به وجه حسن *** جلوه ها آفتاب روي حسين

بود چون مه برابر خورشيد *** قبر عباس رو به روي حسين

سرنهادم بر آستان حبيب *** ديده سودم به خاك كوي حسين

سر كجا بود لاله اي خونين *** ياد آوردم از گلوي حسين....

يك زمان جان دردمند «بقا» *** نيست خالي ز گفتگوي حسين

صص 21-22س

بهجة المباهج

سبزواري بيهقي شيعي، حسن فرزند حسين (سده هشتم قمري)

حماسه ديني است در قالب مثنوي در احوال و معجزات پيامبر صلي الله عليه و اله و خاندان ايشان

آغاز:

الهي از دل من بند بردار *** مرا در بند چون و چند مگذار

الهي ساز آسان مشكلم را *** نما راهي به ملك جان دلم را

فهرستواره 1563/3 ، ف-آستان قدس 91

بهجة المباهج

حيرتي توني مشهور به مروي، تقي الدين محمد (مقتول در 961 يا 962 يا 970)

◄ كتب معجزات از حيرتي توني

ص: 34

بهجة المومنين

ناييني، ميرزا عبدالرحيم

حماسه ديني منظوم، حدود4000 بيت، در كينه جويي مختار ابي عبيده ثقفي از كوفيان و چگونگي رسيدن وي به زعامت كوفه وكشتن آناني كه با حضرت امام حسين عليه السلام جنگ نمودند.

آغاز:

به نام خداوند حي قدير *** حكيم و عليم و سميع و بصير

فهرستواره 1563/3

بهجت نامه

شعري اصفهاني، ميرزا طاهر

منظومه اي حماسي و ديني است در شش دفتر. در پايان منظومه، اشعاري در سوگ ناصرالدين شاه آمده است.

آغاز:

سپاس گويمت اي خالق زمين و زمان *** بود ز رنج دو كون از توام اميد امان

فهرستواره 1563/3

بيان حقايق احوال سيد المرسلين مصطفي صلي الله عليه واله

اردستاني، پير جمال

مثنوي است با بندهايي به نثر در سر گذشت پيامبر صلي الله عليه واله به روش عرفاني، براي نمونه نشان دادن به عارفان، برخي از نسخه ها اين بخشها را دارد: 1-مصباح الارواح سروده 868 ،2-احكام المحبين ،3-نهاية الحكمه ،4-بداية المحبة ،5-هداية المعرفة، 6-فتح الابواب، 7-شرح الواصلين.

فهرستواره 1564/3

ص: 35

پيام

ميرزازاده، نعمت (م. آرزم)

منظومه اي در بعثت حضرت رسول صلي الله عليه واله و رويدادها و غزوه هاي پيامبر صلي الله عليه واله است كه در اقتراح حسينيه ارشاد بهترين منظومه شناخته شده است. اين منظومه چند بار چاپ شده؛ چاپ هاي اول و دوم به ترتيب در سالهاي 1347 و 1349 به وسيله انتشارات رز در تهران بوده است. گوينده، كتاب را «به آن كه در خواب فرمود بگو» اهدا كرده است.

آغاز:

بخوان به نام خدايت كه آفريد بشر *** طنين فكند ندا نيمه شب به كوه و كمر

سكوت بود و شبي همگون و مكه به خواب *** «حرا» ستاده چنان قامت نياز بشر

درون غار حرا خلوت شكفتن راز *** به روي بستر انديشه داشت مردي سر

انجام:

مگر به دامن قرآن زنيم چنگ نياز *** كه او كشاندمان زين ظلام شوم به در

سزد كه پيكر اسلام جمله گردد دست *** بزرگ دستي و در جنگ گيرد اين دفتر

فراز روي نگه دارد و بجويد راه *** كه مستشار امين نيست ز او كسي بهتر

ميرزازاده اين منظومه را در 13 بند سروده است.

پيغامبرنامه

پاني پتي، ملاسعدالله مسيح (سروده 1050 ق)

سرگذشت منظوم پيامبر اسلام صلي الله عليه واله است در قالب مثنوي.

آغاز:

به بسم الله آغاز هر كار كن *** سرانجام توحيد دادار كن

فهرستوار 6/3 - 1565

ص: 36

تا به سرچشمه كوثر، فاطمه عليه السلام

سالك، محمد تقي، متخلص به پويا (تولد 1318 ه . ش)

سروده اي در 100بيت كه سوگواره حضرت فاطمه زهرا عليه السلام است. اين منظومه و منظومه همراه با امير المومنين علي عليه السلام در مجموعه اي به نام تا به سرچشمه كوثر، در مشهد چاپ شده است.

آغاز:

بار ديگر ني حكايت مي كند *** از حديث دل، روايت مي كند

تا زند بر جمع مشتاقان صدا *** و اندر آيد سر خوشانه، در نوا

نالد و گويد ز روي اشتياق *** نيست اندر سينه ام سوز فراق

انجام:

مي دهم پايان پي آغاز كار *** ياوري خواهم ز لطف كردگار

سالكان را، راه او پر نور باد *** سينه «پويا» از او مسرور باد

محمد تقي سالك سراينده منظومه ها، در سال 1318 شمسي در خانواده اي سخنور در خوسف متولد شد. تحصيلات خود را تا مقطع كارشناسي زبان وادبيات فارسي در بيرجند و مشهد گذراند و تا سال 1374 در دبستانها و دبيرستانهاي مشهد به تدريس اشتغال داشت. از آن پس نيز با پژوهش ونوشتن مقاله ها با اداره كل اوقاف خراسان رضوي همكاري دارد. بهنيا، محمدرضا، بيرجند، نگين كوير 656

◄ همراه امير المومنين علي عليه السلام تا...

تاريخ اسلام

ناشناخته

مثنوي منظومي است با عنوان «فرستادن آن جناب [پيغمبر صلي الله عليه و اله]، جمعي از اصحاب را به رفاقت جعفر طيّار»

ص: 37

آغاز:

از آن جمله بد جعفر نامور *** از آتش فرستاد خير البشر

و آخرين عنوان آن«وداع سيد انبيا، اهل بيت را و سپردن اسرار رباني به شاه اوليا و رحلت فرمودن از عالم فاني به سراي جاوداني» است.

انجام:

پس آل عبا را به حسن خطاب *** طلب كرد بهر وداع آن جناب

فهرستواره 1569/3

تاريخ رشيدي

كاشي، حسن (احتمالاً)

◄ تاريخ محمدي

1-كاشي، حسن (احتمالاً)

مثنوي حماسي در سرگذشت دوازده امام كه پس از يك رنجوري دو سه ماهه درشهرهاي واسط و حله وبغداد از ماه رمضان (ذال وجي 708) در شصت سالگي به نام جهان محمد الجايتو سروده است. هر دو نام در آن ياد شده:

قاضي كه نظام نام دارد *** شيرين شكرش كلام دارد

آغاز:

آفرين خداي يزدان را *** كه به فضل آفريد گيهان را

فهرستواره 1574/3، ف- مشترك 2704

2-تاريخ محمدي

سراينده ظاهراً از تركان فارسي سرا باشد

ص: 38

زايچه و مرگ پيامبر صلي الله عليه و اله و امامان عليه السلام با نام و نژاد و لقب و زادگاه و جاي دفنشان. نام منظومه را ياد كرده است:

چون ساختي آن زمان تمامش *** تاريخ محمدي به نامش

آغاز:

آغاز سخن به نام يزدان *** روزي ده انس و خالق جان

ف- مشترك 2704، فهرستواره 1574/3

تازيان نامه پارسي

خوسفي، محمدبن محمد ابن حسام

گزيده اي از خاوران نامه ابن حسام خوسفي در 5000 بيت كه حميد الله مرادي آن را تصحيح و انتخاب كرده و مركز نشر دانشگاهي در سال 1382 كتاب را منتشر كرده است.

آغاز:

نخستين بدين نامه دلگشاي *** سخن نقش بستم به نام خداي

خداوند هوش و خداوند جان *** خداوند بخشنده مهربان

انجام:

چو خفتم به نام تو در خاك خوش *** به نام تو بر من بود خاك خوش

چو خوابم به نام تو باشد مگر *** به نام تو بردارم از خواب سر

حميدالله مرادي، تازيان نامه پارسي 43و 319

تجويد

ابن عماد

منظومه (نستعليق، محمد مقيم همداني)

ف- آستان قدس 105

ص: 39

تجويد

قاري، سيد ابوالقاسم

قواعد و شرايط آن را به نظم آورده است.

ف- آستان قدس 105

تجويد

ناشناخته

منظوم

ف-آستان قدس 105

تحفه رسوليه

قصوري، غلام محيي الدين

مثنوي ديني در سيرت و معجزات و زندگي پيامبر صلي الله عليه واله به نام «تحفه رسوليه» كه به پيروي از مخزن الاسرار نظامي در سال 1234 (با ماده تاريخ «رشد لفظ جراغكي») سروده شده است. اين منظومه در 24 مقاله همراه با حكايتهايي دلپذير است. در وجه تسميه مثنوي گويد:

گشت به نيكي چو سرانجام او *** «تحفه رسوليه» شده نام او

گشت پديد اين گهر آبدار *** در سنه الف و دوصد، سي و چهار

ناظم اين سلك جواهر يقين *** هست غلام ملك محيي الدين

اين منظومه بارها چاپ شده است.

فهرستواره 1577-8/3 ، ف- مشار 1205/1

تخميس قصيده بُرده

نحيفي، سليمان بن عبدالرحمان

ص: 40

متن از ابو عبدالله محمد توصيري (قرن هفتم)

در ستايش پيامبر صلي الله عليه واله با ديباچه اي به نثر.

آغاز:

دلا چه شد كه همي ديده ام تو را به غمي *** هميشه كار تو آه وانين دم به دمي

ف- مشترك 2722، هدية العارفين 404/1

تذكرة المراني

فاتحي اصفهاني، مير علي رضا (1289 ش) ملقب به محمد شفيعي و متخلص به فاتحي فرزند محمد حسين مشهور به گل و بلبل.

منظومه اي در مرثيه اهل بيت. (خطي)

فهرستواره 1584/3

ترجمه حديث كساء

بدايع نگار سود خبري خراساني، فضل الله فرزند ملاداود

منظومه اي با عنوان كسائيه كه در سال 1322 قمري در مشهد چاپ شده است.

فهرستواره 1586/3، ف-مشار 1286/1

ترجمه حديث كساء

مشرق مازندراني، رضاقلي ابوالمكارم فرزند ميرزا بزرگ نوري

منظومه، در سال 1315 قمري در تهران چاپ سنگي شده است.

فهرستواره 1586/3 ، ف- مشار 1286/1

ترجمه قصيده اي در ستايش پيامبر صلي الله عليه و اله

ناشناخته

به نام شاه سلطان حسين صفوي (قرن دوازدهم)

ص: 41

آغاز:

چون كه در نعت و ثناي نور ايزد مصطفي *** آن صفا بخشاي نز هتگاه علم انبيا

ف-مشترك 2724/5

ترجمه قصيده برده

جنيد شيرازي، معين الدوله ابوالقاسم فرزند بهرام

منظومه اي از سده هشتم

ف-مشترك 2733، ف-سخنوران 138

ترجمه قصيده بُرده

حافظ شرف، محمد

ترجمه منظوم از متن بوصيري كه در سال 810 ه . ق به پايان رسيده است:

چون ز هجرت هشتصد و ده سال تازي رفته بود *** اتفاق افتاد نظم فارسي اندر رقم

بنده مداح رسولم شهرتم حافظ شرف *** نام من باشد محمد، من محمد چاكرم

آغاز:

اي ز ياد صحبت يارانت اندر ذِي سَلَم *** اشك چشم آميختي با خون روان گشته به هم

ف-مشترك 2723

ترجمه قصيده بُرده

علال، فرزند عادل حافظ

متن از ابو عبدالله محمد بوصيري

ص: 42

ترجمه منظوم قصيده برده كه در سال 1900 ه . ق به پايان رسيده است.

ف-مشترك 2723

ترجمه قصيده بُرده

ترجمه از محيي الدين محمد

متن از بوصيري كه درسال 779 قمري سروده شده است.

بود تاريخ عرب در هفتصد و هفتاد و نه *** كاين قصيده هم به نظم فارسي شد منتظم

بنده مداح رسولم خادم اولاد او *** بس بود اين دولت از كرم (...)

نام من باشد محمد محيي الدين لقب *** هم ز هم نامي او باشد اميد (...)

ف-مشترك 2724 قس: ترجمه حافظ شرف

ترجمه قصيده برده

ناشناخته

آغاز:

برابر سروده حافظ شرف، محمد

انجام:

اهل علم و اهل حلم و اهل تقوا و كرم

گويا از محمد شريفا

ف-مشترك 2724

ترجمه قصيده عينيه

قمي، محمد رضا فرزند محمد رضا فرزند محمد اسماعيل قمي، زاده مشهد

متن از سيد حميري ابوهاشم اسماعيل (در گذشته 173 قمري).

منظومه اي در ستايش حضرت علي عليه السلام بر پايه قصيده عينيه.

ص: 43

آغاز:

داشت جايي، ام عمر واندر، لوا *** مانده آثار كهن از وي به جا

ف-مشترك 2724

ترجمه كشف الغمه

ناشناخته

آغاز:

اي طرازنده بهارستان *** واي نگارنده نگارستان

فهرستواره 1593/3، بلوشه 229/1

ترجمه مناجات

ناشناخته

متن منسوب به حضرت علي عليه السلام همراه با شرح خطبة البيان كه هر بيت آن به يك بيت فارسي برگردانده شده است.

◄ شرح مناجات حقيري

تسبيح كربلا

نديم مشهدي، زكي

مثنوي است در 4570 بيت پيرامون داستان كربلا و ريشه هاي تاريخي آن كه پس از برگشت از سفر نخستين خود در سپاهان آغاز كرده و در نجف 1158 (=فيض سحر) به انجام رسانده است.

چون قلم مي كشم الف از آه *** مددم كرد باي بسم الله

ف-مشترك 8-2727، ف-سخنوران 598

فهرستواره 1599/3

ص: 44

تفسير سوره بقره

طبسي توني؛ نور عليشاه (م 12122) در قالب مثنوي

آغاز:

اي آن كه به جز تو نيست هستي *** دارد ز تو هست ونيست هستي

ف-2728

جامع المعجزات

مسكين گجراتي، محمد حسن فرزند عبدالرسول

حماسه ديني است در معجزات وسيرت پيامبر صلي الله عليه واله. ترجمه «جامع المعجزات» محمد واع زهادي كه به زبان عربي بوده است.

آغاز:

الهي از نسيم صبح جاويد *** به خندان غنچه گلزار اميد

طراوت بخش از فيض بهارش *** كه باشد سبز بخت آن سبزه زارش

فهرستواره 1603/3

جام گيتي نما

فروشاني، ملامحمد علي

مثنوي حماسي است در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه واله و در آن از «حمله حيدري» و«يعسوب نامه» ياد شده است. اين مثنوي به سال 1377 قمري در تهران چاپ شده است.

آغاز:

نخستين چو گرديد جاري قلم *** به نام جهان آفرين زد رقم

ف-مشترك 2738، قس: سراج الصدور از محمد حسن فقير (ف - مشترك 2907)

ص: 45

و سروده واقفا با عنوان «جام گيتي نما».

فهرستواره 1604/3

جام گيتي نما

از واقفا

حماسه اي ديني است در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه و اله كه در قالب مثنوي سروده شده است. نام سراينده چنين آمده است:

بگو واقفا كيست اين مقتدا *** كه از را شمرده است نعت خدا

در اين منظومه از «حمله حيدري» و«يعسوب نامه» ياد شده است.

نام منظومه در بيت زير آمده است:

كنم نام آن جام گيتي نما *** نمايم در آن حال ارض و سما

آغاز آن برابر جام گيتي نماي محمد علي فروشاني است و بيت دوم

چو تهليل بنوشت نام خدا *** ز دهشت زبان قلم شد دو تا

ف- مشترك 2738، فهرستواره 1604/3

جام گيتي نما

ناشناخته

حماسه اي ديني در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه و اله كه در رجب 1200 سروده شده است.

از جمله ابيات آن است:

رساندم به اتمام اين جام را *** نمودم چو شكر ز خود كام را

به ماه رجب در هزار و دويست *** حسابش به نزد خلايق جلي است

نيز نك: جام جهان نما از فروشاني.

ف-مشترك 2738، فهرستواره 1604/3

ص: 46

جام گيتي نما

خوانساري، محمد بن اسماعيل

مثنوي در غزوات رسول اكرم صلي الله عليه واله

تهران 1303 ق چاپ سنگي

ف-مشار 1005، فهرستواره 1604/3

جامع المناقب

ناشناخته

مجموعه قصيده هايي است در ستايش ائمه در چهارده باب (خطي) كه از باب هشتم در ستايش حضرت باقر عليه السلام آغاز در باب چهاردهم در ستايش امام حسن عسگري عليه السلام ختم مي شود. يك نسخه در مجلس دارد كه 628 صفحه 14 سطري است.

ف-مشترك 2738/9، فهرستواره 1603/3

جامع الولايت

ناشناخته

در غزوات و حالات شاه ولايت. (خطي)

ف-مشترك 2739، فهرستواره 1603/3

جبر و اختيار

مسيحاي كاشاني، حكيم ركنا

مثنوي فلسفي است.

آغاز:

داستاني دارم از خير البشر *** تا چه فرموده است اندر خير وشر

ص: 47

انجام:

ظلم كردن از خدا نبود روا *** عدل او ما راست در غمها دوا

ف-مشترك 2739

جذبه حيدري

حسيني، ميرزا ابوطالب

تاريخ سرودن آن پيرامون 1077 تا 1105 ه . ق ودنباله حمله حيدري است. جنگ جمل وصفين و نهروان وسرگذشت حضرت علي عليه السلام را در قالب مثنوي در 5100 بيت سروده است. سراينده از خود به نام ابوطالب نام مي برد.

آغاز:

به نام خدا مي كنم حمد، وا *** چه نام بزرگ است نام خدا

جهان داوري را ستايش سزاست *** كش اين هفت لشكر به زير لواست

فهرستواره 1605/3

جذبه حيدري

احسن بنگالي، عبدالعلي خان

دنباله حمله حيدري است كه از 1143 تا 1151 ه . ق به نام اسد جنگ غازي سروده است.

آغاز:

به نام خداوند عرش مجيد *** كه از امر كن كرد عالم پديد

گفتار گلچين درباره 54 اثر حماسي-ديني

ف-مشترك 2739، فهرستواره 1605/3

دانشنامه فارسي ج 4 بخش 2 ص 25 - يا و11

جنگ المناقب

جرس، مهدي

ص: 48

در هامش ديوان جودي خراساني

در تهران سال 1302 قمري چاپ شده است.

ف- مشار 1065، فهرستواره 1609/3

جنگ المناقب

همداني، عبدالغفار

سروده قرن چهاردهم كه در هامش ديوان جودي خراساني چاپ شده است.

ف-مشار 1065 نيز 1594/2، فهرستواره 1609/3

جنگ مناقب

ناشناخته

اين منظومه در سال 1278 ه . ق با قطع رقعي در 319 صفحه در تهران چاپ سنگي شده است.

ف-مشار 1065

جنگ نامه

ناشناخته

حماسه ديني منظوم، نخستين عنوان: رفتن حضرت امير... سوي هفت حصار.

فهرستواره 1609/3

جنگ نامه

ناشناخته

خان عالي، محمد نعمت ملقب به مقرب الخاقان و دانشمند خان (1121 ق . م) بارها در هند چاپ شده است.

ف-مشار 1065

ص: 49

جنگ نامه

صوفي، احمدخان

در هند چاپ شده است.

ف-مشار 1065

جنگ نامه

ناشناخته

بارها در هند چاپ شده است.

ف-مشار 1065

جنگ نامه

ناشناخته

همراه داستان محمد حنفيّه. بخشي از يك حماسه ديني است كه با غزوه بدر آغاز مي شود. خواب ديدن عايشه، جنگ خيبر، جلاي وطن نمودن يهوديان و ديگر وقايع را به نظم آورده است:

آغاز:

كنون سامعان را خبر مي كنم *** كه من غزوه بدر سر مي كنم

چنين گفت آن مرد تاريخ دان *** كه گشتند فيروز چون مومنان...

ف-مشترك 2747/4، فهرستواره 1609/3

جنگ نامه

هزار جريبي، طوفان

از حماسه هاي ديني و داستان فتح خبير است كه براي صالح نامي سروده شده است.

ص: 50

آغاز:

بيا ساقي اي ملك جان را سروش *** كه برده خمار از سرم عقل و هوش

انجام در نسخه مشهد:

ببين روز محشر به احوال او *** ببخشش به پيغمبر و آل او

ف-مشترك 2747، فهرستواره 1609/3

جنگ نامه آتشي

آتشي كه سلمي، سليمي، عبدي و قاسم تخلص كرده است.

مثنويها و قصيده هايي است در گزارش جنگهاي حضرت علي عليه السلام و ستايش امامان متعلق به نيمه دوم سده دوازدهم كه در رجب 1188 ه . ق سروده شده است.

ف-مشترك 8-2747، فهرستواره 1609/3

جنگ نامه خامس آل عبا عليه السلام

شعاع

به گواهي اين دو بيت:

خدايا اگر هست تاب قبول *** عطا كن چنانش شعاع وصول

شعاعش به عرش الهي رسد *** ز مه پرتوش تا به ماهي رسد

منظومه اي است در بحر متقارب در توصيف رويدادهاي كربلا در 2000 بيت كه بر پايه ماده تاريخ پاياني آن در سال 1170 ه . ق به انجام رسيده است.

آغاز:

به نام خداوند بسيار بخش *** خرد بخش و دين بخش و دينار بخش

همه كار دنيا و دين كردگار *** از اين هر سه نعمت نمود آشكار

اين دو بيت از باذل است و در آغاز حمله حيدري آمده است.

ف-مشترك 2748، فهرستواره 1611/3

ص: 51

جنگ نامه محمد امين

رام چند (سروده 1083 ق)

در پايان آن آمده است:

ز تاريخ سنه چو پرسي زمن *** ثمانين و سه الف بود سن

ز ماه محرم به روز نخست *** به باغ جنان چون گل تازه رست

به من گفت هاتف كه اي رام چند *** تو اين قصه را نظم كن دلپسند

آغاز:

زهي قدرت پاك پروردگار *** كه در كُن فكُن كرد جهان آشكار

سما تا سمك اين همه خشك وتر *** به يك طرفة العين شد جلوه گر

فهرستواره1611/3 نيز دانشنامه فارسي 4/بخش 2

جنگ نامه محمد حنفيه

تر طوسي، ابوطاهر علي فرزند اسماعيل

مثنوي حماسي-ديني است در جنگهاي محمد حنفيّه. آغاز مقدمه به نثر. بعد از حمد و سپاس بي قياس مر خالق جن و ناس را كه ميان حق و باطل...

ف-مشترك 2748، فهرستواره 1610/3، ف-1595/2

جنگ نامه حضرت علي عليه السلام

ناشناخته

شايد بخشي از يك حماسه ديني بزرگ تر باشد كه با عنوان «پس از برگشت پيامبر از جنگ «قريضه» و سرگرداني سپاهيان وتوسل آنان به پيامبر و توسل ايشان به شير خدا» آغاز مي گردد:

ص: 52

آغاز:

كنون اي خردمند فرخ روان *** شنو تا بگويم يكي داستان

فهرستواره 1610/3

جنگ نامه خيبر

ترابي، مهدي

حماسه ديني در غزاي خيبر و فتح حضرت امير عليه السلام.

فهرستواره 1611/3

جنگ نامه هاشم

ناشناخته.

حماسه اي ديني است كه در آن «مكد» با 100000 سپاه آهنگ مدينه مي كند و در مرغزارهاي كنار شهر پنهان مي شود. پيامبر از اصحاب گوشت شكار مي خواهد، [هاشم] (هاتم،حاتم) داوطلب مي شود. اما در بيشه هاي اطراف به شهادت مي رسد، سپس حضرت علي عليه السلام در جستجوي او به سپاه دشمن بر مي خورد و «مكد» را مي كشد.

سراينده منظومه، درباره هاشم مي گويد:

كه بود ابن عم رسول خدا *** جوان نكو منظر و خوش لقا

فهرستواره 1612/3

جواهر الولايه

واصف سلماسي، محمد باقر فرزند زين العابدين (زنده در 1293)

منظومه ديني است در معجزات پيامبر صلي الله عليه و اله و مصائب خاندان ايشان به فارسي و تركي. در ذريعه و فرهنگ سخنوران واژه «واصف» ياد نشده است و نيز در 54 اثر حماسي ديني از گلچين معاني.

ص: 53

آغاز:

خدا راست حمد و پسنديدگي *** جز او را نشايد پرستندگي

ف-مشترك 2749، فهرستواره 1613/3

جودي

جودي خراساني، عبدالجواد

ديوان او به نام «الدرالمنثور» مجموعه سروده هايي در سوگواري است كه چند بار چاپ شده است.

فهرستواره 1616/3، ف-مشار 2282/2 (نشاني 15 چاپ را داده است)

جوهر ذات=جواهر ذات

عطار توني، (سده نهم)

كه به نام عطار نيشابوري به چاپ رسيده است.

مثنوي ديني است در دو بخش، بخش يكم حدود 12400 بيت در داستانهايي از آدم و حوّا، يوسف و زليخا وتأويل عرفاني آن داستانها. بخش دوم پيرامون 11600 بيت كه درباره سراينده آمده است.

اصل من از تون ولي شاپور جاي *** باشدم در مشهد سلطان سراي

آغاز:

به نام آن كه نور جسم وجان است *** خداي آشكار از نهان است

ف-مشترك 2750، ف- مشار 1079به نام عطار نيشابوري

چهارده گنج

عابد اصفهاني، زين العابدين

فهرستواره 1613/3

◄ روضة المومنين، فهرستواره 1667/3

ص: 54

چهل حديث

جامي، نور الدين عبدالرحمان

ترجمه منظوم

ف-آستان قدست182

چهل حديث

هروي، سيف الدين

ترجمه منظوم

ف-آستان قدس 182

حديث كساي منظوم

خاموش يزدي، ميرزا علي خان

آغاز:

باز طبعم بردباري مي كند *** بهر ياري بي قراري مي كند

ف-مشترك 2761، ف-سخنوران184، فهرستواره 1615/3

حديث كسا

خسروي، ميرزا علي محمد متخلص به ناصح

سال 1314 شمسي در قطع رقمي و در 6 صفحه، به صورت سربي چاپ شده است.

ف-مشار1157

حديث كسا

سائل خوئي، حاج حسينعلي بي محمد تقي

ص: 55

(بالبشارة الاحبّاء در يك جلد)

ايران 1321 ق سنگي، خشتي در 157 صفحه

ف- مشار 1157

حديقة الشيعه

ناشناخته

منظومه در مناقب و معجزات و سوگواري امامان.

فهرستواره 1616/3

حربه حسيني

ناشناخته (احتمالاً حسيني)

حمله حيدر، دنباله حمله حيدري باذل:

◄ حربه حيدري، كرم

فهرستواره 1617/3

حربه حيدري

اصفهاني، ميرزا ابوطالب حماسه ديني است در جنگهاي حضرت علي عليه السلام (خطي)

سروده 1125 ق.

فهرستواره 1617/3

حربه حيدري

آزاده، صادق

حماسه ديني منظوم (خطي)

فهرستواره 1617/3

ص: 56

حربه حيدري: يا حمله حسيني

حسيني واسطي، مير تراب علي

حماسه ديني به نظم

فهرستواره 1617/3

حربه حيدري

ناشناخته

كه حمله حيدري باذل را دنبال كرده است:

به يك مصرع باذل خوش كلام *** سخن مختصر كرده ام والسلام

آغاز:

گشايم زبان را به نام خدا *** كزو شد زبانم سخن آشنا

رحيم است و رحمان و پروردگار *** كريم است دادار روز شمار

فهرستواره 1617/3

حربه حيدري

كرم

دست نويس كتابخانه سالار جنگ به شماره 185/A/NM از شعري با تخلص كرم، به پيروي از حمله حيدري باذل كه در فاصله 1135-1150 ق به نظم در آمده است.

دانشنامه ادب فارسي ج 4 بخش 2

◄ حربه حيدري، ناشناخته، فهرستواره 1617/3

حزن المومنين في مراثي ختم المرسلين...

اسدي كاظمي، شيخ محمد علي

ص: 57

اسدي در هندوستان مي زيسته و منظومه خود را به نام سلطان امجد شاه در 80 يا 86 مجلس سروده است.

(احتمالاً در هند چاپ شده است)

فهرستواره 1618/3

حقايق

راجي، ابوالقاسم فرزند علي اكبر بيدآبادي

تاريخ محمدي، حقايق ناصري از سراينده اي با تخلص راجي، نام او ابوالقاسم فرزند علي اكبر بيدآبادي آمده است.

به احتمال، او همان بمانعلي كرماني سراينده حمله حيدري باشد كه حماسه اي است ديني در تاريخ پيامبر صلي الله عليه و اله تا مرگ آن حضرت، در 353- جاي ديگر 291- عنوان كه به سال 1270 قمري سروده شده است.

آغاز:

حقايق شناسان ز راه هدي *** گشايند دفتر به نام خدا

فهرستواره 1619/3

حقايق ناصري

راجي، ابولقاسم بيد آبادي

فهرستواره 1620/3

◄ حقايق، سروده راجي

حقايق المناقب

منظوم، كه منتخبي از آن به وسيله اديب عنقا، جلال الدين علي ابوالفضل در 1332 قمري

ص: 58

در تهران به صورت چاپ سنگي انتشار يافته است.

◄ منتخب از حقايق المناقب

حقيقت نامه

حسيني مرندي، ميرزا جهانگير متخلص به ضيايي (ناظم الملك)

مثنوي منظوم از وصاياي حضرت اميرالمومنين عليه السلام به امام حسن عليه السلام در استانبول و ايران چند بار چاپ شده است.

آغاز:

به نام آن كه ما را هوش داده *** ز راه گوش جان را نوش داده

به حكمت صد هزاران گوهر نغز *** به هر جاني وديعت داده در مغز

انجام:

به ماه ذي حج آخر روز تشرين *** هزار و سيصد افزون تسع و عشرين

به پايان آمد اين دستور دانا *** به فضل حي قيوم توانا

سخنوران نامي معاصر 2376/4، از علي آموز اخلاص عمل، ص 205

فرهنگ معين.

حكايت رسول

ناشناخته

حماسه ديني است در زندگي حضرت رسول صلي الله عليه واله.

ف-مشترك 2773

حكايت ها در شهادت

ناشناخته

◄ 2-روضه خواني

فهرستواره 1661/3

ص: 59

حماسه كربلا

فراشري، نعيم

شاعر پارسي گوي آلباني، (قرن نوزدهم، 1846 ميلادي)

مجموعه اي است با عنوان كربلا از زبان فرشته اي كه از جانب خداوند به زمين آمده و داستان فاجعه آميز كربلا را براي شاعر توصيف مي كند. در اين منظومه حماسي-مذهبي، نعيم، شهادت امام حسين عليه السلام و فداكاريهاي عباس بن علي عليه السلام و ساير شهدا را مي ستايد وآنها را مظاهر نور حق وحقيقت مي داند. در مقابل خاندان ابوسفيان و آل مروان را از پيروان اهريمن و شيطان مي شمارد.

گلشني، عبدالكريم نعيم فراشري شاعر پارسي گوي آلباني، مجله فرد وكوشش شماره هاي11-12 ص 51-50 نيز ادبيات فارسي در آسياي صغير.

حمله حسيني(خطي)

رضوي

درباره رويداد كربلاست و در 1270 قمري سروده شده و نسخه اي از آن در كتابخانه بانكيپور نگهداري مي شود.

دانشنامه ادب فارسي ج 4 بخش 2 ص 1010

حمله حيدري

آزاد كشميري، ميرزا ارجمند فرزند عبدالغني (در گذشته 1134)

او و ابوطالب فندرسكي كار ميرزا رفيع باذل را دنبال كرده اند. آزاد اين منظومه را در سال 1131 به خواهش فخرالدين محمدخان پسر عمومي باذل سروده است. اين منظومه چاپ شده است.

ص: 60

آغاز:

ثنايي كه سر دفتر نامه هاست *** خداوند لوح و قلم را سزاست

ف-مشترك 2774، ف-سخنوران 4،فهرستواره 1626/3

حمله حيدري

باذل مشهدي، ميرزا محمد رفيع فرزند محمد مشهدي شاه جهان آبادي. صاحب تذكره سرخوش مي نويسد: رفيع خان باذل كتاب معارج النبوة را در زمينه شاهنامه فردوسي به نظم آورده ودر آنجا تلاشها كرده و حمله حيدري نام پايان كار عثمان از روي معارج النبوه و مدارج الفتوه معين الدين مسكيني هروي است. كسان ديگري دنباله كار او را گرفته اند.

آغاز:

به نام خداوند بسيار بخش *** خرد بخش و دين بخش وديناربخش

فهرستواره 1627/3 ف-مشترك 2775، ف-مشار 1223، ف-سخنوران 74

حمله حيدري

راجي كرماني، بمانعلي (در گذشته پس از 1237)

او را زردشتي دانسته اند كه پس از گرويدن به آيين اسلام اين منظومه را به نام ظهير الدوله ابراهيم قاجار پسر عموي فتحعلي شاه كه حاكم كرمان بوده در 30000 بيت سروده است.

اين حماسه در سرگذشت پيامبر و جنگهاي حضرت علي عليه السلام است و پس از مرگش به كوشش مظهر كرماني گرد آمده و چند بار چاپ شده است.

آغاز:

به نام خداوند دادار فرد *** كه از خاك، آدم پديدار كرد

ف- مشترك 7-2776، ف - مشار 1223، ف- سخنوران 219، فهرستواره 1629/3

زيدة الاّثار 177

ص: 61

حمله حيدري

عاشق هندي، مهدي عليخان

حماسه ديني منظوم، در جنگهاي حضرت علي عليه السلام

فهرستواره 1629/3

حمله حيدري

فقير قهدريجاني، محمد حسن

در سر گذشت حضرت علي عليه السلام به روزگار پيامبر صلي الله عليه واله

◄ سراج الصّدور

حمله حيدري

فندرسكي اصفهاني، ابوطالب (در گذشته در قرن دوازدهم )

دنباله حمله حيدري باذل مشهدي است كه در 5000 بيت در سرگذشت حضرت علي عليه السلام وجنگهاي جمل وصفين و نهروان سروده شده است. از نخستين كسي است كه دنباله كار باذل را گرفته است. پس از فندرسكي، شاعري به نام نجف آن را يافته و به سال 1135 در خاتمه حمله حيدري باذل آورده و خود چند بيتي در پيوند دو منظومه سروده است.

آغاز:

به نام خدا مي كنم حمدها *** چه نام بزرگ است نام خدا

ف- مشترك 2774، ف - سخنوران 19، فهرستواره 1629/3

حمله حيدري

ناشناخته

سراينده، كار باذل را دنبال كرده است:

به يك مصرع باذل خوش كلام *** سخن مختصر كرده ام والسلام

ص: 62

آغاز:

گشايم زبان را به نام خدا *** كز وشد زبان سخن آشنا

رحيم است و رحمان پروردگار *** كريم است دادار روز شمار

در همه نسخه ها از حربه حيدري سروده (كرم،كريم) نشاني داده شده كه در 1135 قمري سروده شده است:

به سال هزار وصد وسي وپنج *** مر آن را در افتاد سوداي گنج

آغاز:

ثنايي كه مستان كنند ابتدا *** به نام خدايي است جلّ و علا

فهرستواره 1630/3 نيز ◄ حربه حيدري (ناشناخته)

حمله مختاريه

گريان اصفهاني، محمد حسين

در كينه جويي از مسببان رويداد كربلاست كه پس از مرگ سراينده در 1323 قمري چاپ شده است.

فهرستواره 1630/3

حيدرنامه

از حماسه هاي ديني و گزارش جنگهاي پيامبر صلي الله عليه واله

آغاز:

الهي به اعزاز آن پنج تن *** كه هستند فخر زمين و زمن...

ف- مشترك 2777، فهرستواره 1632/3

حي بن يقطان

امين الشريعه سبزواري، مير سيد حسن متخلص به بلبل (1247 شمسي سبزوار-

ص: 63

1318 گرگان)

از اديبان وشاعران دانشمند مشروطه طلب و چهره هاي درخشان فرهنگ و انديشه در اواخر عهد قاجاريه است. پدرش مير سيد محمد حسيني ملقب به «امين الحكما» معروف به عراقي از شاگردان حاج ملا هادي سبزواري بوده است.

مثنوي حي بن يقطان بر پايه توحيد و احكام شريعت سروده شده است.

آغاز:

اول دفتر كنم نام خدا *** از خدا خواهم طريق اهتدا

ديده خواهم روشن از نور وجود *** هم كريم و هم رحيم وهم و دود

از خداي قادر حي كريم *** خالق افلاك ذوالعرش العظيم

انجام:

پس وجوب حكم شرع است اي پسر *** حكم عقل محض گر داري بصر

گفت بلبل شعرهاي آبدار *** تا بماند زو به دوران يارگار

◄ مثنوي يوسف و زليخا

امين، پروفسور سيد حسن، ادبيات معاصر ايران، ص 306 به بعد

خاوران نامه

خوسفي، محمد بن محمد مشهور به ابن حسام (در گذشته 875 ق)

حماسه ديني در قالب داستانهاي تخيلي از جنگهاي حضرت علي عليه السلام با ديوان، اژدها و قبادشا و فتوحات آن حضرت در خاوران. كتاب به شيوه شاهنامه سروده شده و ارادت سراينده به فردوسي زياد است.

در وجه تسميه كتاب گويد:

چو بر سال هشتصد بيفرود سي *** شد اين نامه تازيان پارسي

مر اين نامه را خاوران نامه نام *** نهادم كه در خاوران شد تمام

ص: 64

آغاز:

نخستين بر اين نامه دلگشاي *** سخن نقش بستم به نام خداي

خداوند هوش و خداوند جاي *** خداوند روزي ده رهنماي

خاوران نامه بارها چاپ شده است. سال 1382 گزيده اي از اين كتاب مشتمل بر 5000 بيت با نام تازيان نامه پارسي، توسط شادروان حميدالله مرادي تصحيح و انتخاب شده واز سوي مركز نشر دانشگاهي چاپ شده است.

ف-مشترك 2777، ف-مشار1248 ، ف-سخنوران 14

فهرستواره 1633/3 با معرفي سه نسخه به اردو. زبدة الاّثار 179

خداوند نامه

صباي كاشاني، فتحعلي خان

حماسه ديني در غزوه هاي حضرت رسول صلي الله عليه واله و دلاوريهاي حضرت علي عليه السلام. پنجمين حماسه كربلا تا ليلة الهرير. اين منظومه بيش از3000 بيت دارد.

به نام خداوند بينش نگار *** خرد آفرين، آفرينش نگار

خداوند اين گوهرين بارگاه *** بر افراز اين عنبرين كارگاه

انجام:

در آن قيرگون شب ز مردان كار *** به سي وسه آمد شمار هزار

از آن سي و سه كشته هورمند *** دوره يكهزار است و هفتاد و اند

كشان جان روشن به مينو درست *** دگر هوشها خارتند آذر است

ف-مشترك 2778، ف- سخنوران329، حماسه سرايي در ايران 385

فهرستواره1634/3

خطاب فاضل

ميرمفتي، محمد عباس فرزند علي اكبر موسوي جزايري شوشتري، (در گذشته 1306)

ص: 65

مثنويي است در رد منظومه امام بخش دهلوي به نام «دفع الباطل» كه در مخالفت مذهب شيعه بوده است اين منظومه به خواهش سيد شريف حسين فرزند رجبعلي خان در سال 1276 سروده و ده سال بعد چاپ شده است.

آغاز:

محمد زيباست مالك كل را *** كه ز گل ساخت بلبل و گل را...

ف-مشترك 2796

خلافت نامه

ناشناخته

حماسه ديني در چند دفتر، سروده 1282قمري.

آغاز:

خدايا خداوند عالم تويي *** خلافت ده خاك آدم تويي

فهرستواره1637/3

خلاقة الحسينيه

خاموش، ميرزاعلي

منظومه حماسي در ستايش امام حسين عليه السلام

ف-آستان قدس رضوي239

◄ خلافت نامه حيدري.

خلافت نامه حيدري

خاموش يزدي، ميرزاعلي خان

حماسه ديني است در چهار بخش راجع به جنگهاي حضرت علي عليه السلام

تاريخ سرودن منظومه در پايان بخش سوم، ماه محرم 1364 قمري ياد شده است.

ص: 66

آغاز 1:

به نام جهان داور نه سپهر *** درخشان كن اختر و ماه و مهر

آغاز 2:

به نام جهان داور ذوالجلال *** خداوند بخشنده بي هلال

آغاز3:

به نام جهان داور دادگر *** پديد آور خاور و باختر

آغاز4:

به نام جهان داور بي همال *** كه او را نه شبهي بود ني مثال

ف-مشترك 2799، ف-سخنوران 184، فهرستواره 1637/3، ف-آستان قدس رضوي 239

خون خدا، (شاهنامه حسيني)

جوادي، ذبيح الله

منظومه در ستايش امام حسين عليه السلام و در نكوهش و طلب خون امام از كشندگان.

فهرستواره 1638/3،- ف- 1595/2

◄ شاهنامه حسيني

خير القصص

ناشناخته (حدود سال 1121) (خطي)

حماسه ديني در توصيف داستانهاي انبياست كه به وسيله شاعري از قرن دوازدهم در قالب مثنوي به نظم آمده است.

آغاز:

نامش ز سر سرور خواني *** تاريخ تمام از بداني

ف-مشترك 2804، فهرستواره 1639/3

ص: 67

داستان جنگ خندق

ثنايي، ؟ (خطي)

گوينده نام خود را ضمن رساله چنين بيان كرده است:

كه دين من ز بازويت قوي شد *** ثنايي تا تو باشي مدح مي گو

تويي سلطان خُلد و حوض كوثر *** دل و جان كن ثناي مدح حيدر

حماسه ديني در حوادث جنگ خندق و جوانمرديهاي علي عليه السلام در آن جنگ.

آغاز:

به نام پادشاه فرد اكبر *** كريم و قادر و حيّ و توانگر

گلچين معاني از اين منظومه و سراينده آن نامي نياورده است.

فهرستواره ص 41/3-1640

داستان حضرت امير عليه السلام

حماسه ديني منظوم.(خطي)

فهرستواره 1641/3

داستان علي اكبر

محمد طاهر بي ابوطالب

حماسه ديني در شرح احوال علي بن الحسين عليه السلام وقاسم بن حسن است. اين منظومه در سال 1298 قمري سروده شده است.

فهرستواره1642/3

داستان غزوه حنين

راجي كرماني، بمانعلي

حمله حيدري، راجي چاپ بمبئي 1848 م

ص: 68

ف- مشار 115/2، فهرستواره 1642/3/3

دور المصائب

شوقي، ميرزا محمد شفيع

سوگواري (منظوم) چاپ شده است.

فهرستواره 1645/3، ف-مشار 2078/2

درر المصائب

عبدي اصفهاني، عبدالحسين

سوگواري بر ائمه (منظوم) در 1368 قمري چاپ شده است.

فهرستواره 1645/3، ف-مشار 2078/2

الدّر المنثور

جودي خراساني، عبدالجواد

◄ جودي

درّ مكنون

فقير دهلوي شاه جهان آبادي، شمس الدين

پدر واجدادش سنّي بوده اند و خود شيعي است. نخست «مفتون»تخلص داشته و سپس تخلص «فقير» را برگزيده استو

مدتي داشت مرا قحبه دنيا مفتون *** آخر كار فقير شه مردان گشتم

حماسه ديني در شكل مثنوي است از داستان «مليكه» دختر «قيصر روم» كه بعدها نرجس خاتون خوانده شده و با امام حسن عسكري عليه السلام ازدواج كرد، و از زايش حضرت مهدي هم سخن گفته است. حدود 1100 بيت كه در سال 1169 قمري به پايان رسيده است. خود او گويد:

ص: 69

به تاريخش اگر ميل شمار است *** بگويم «مثنوي مشكبار» است

آغاز:

تو پيدايي به هر چيزي كه پيداست *** تو بينايي به هر چشمي كه بيناست

فهرستواره 1646/3، ف- مشترك2809

دانشنامه ج4 بخش2 ص1127 نيز ج بخش 3ص 1995

دسته گل محمدي

پيروي، علي اكبر

مناقب وسوگواري. در سال 1379 قمري در تهران وپس از آن در بيشتر شهرستانها چاپ شده است.

فهرستواره 1647/3، ف- مشار 2155/2

دلائل النبوه ونسب نامه

خوسفي، محمد بي حسام (ابن حسام)

منظومه اي است بالغ بر1390 بيت كه پس از توحيد وتحميد، به نظم دلايل پيامبري مي پردازد و سپس نسب نامه حضرت رسول صلي الله عليه و اله را از زندگي پدرش عبدالله و عمويش ابوطالب آغاز كرده وتا آدم به نظم مي آورد.

آغاز:

ثنايي كان بود شايسته اولي *** به نام حضرت بي چون مولا

خداوندي كه عالم زنده اوست *** خداوندان عالم بنده اوست

خداونديش بي تشبيه ومانند *** تعالي بر خداوندان خداوند

انجام:

خُتِمتُ هنا تلك الرسالةُ *** فظني انّها خير المقالة

اگر بد گفته ام ناگفته انگار *** وگر بد كرده ام نا كرده انگار

ديوان، 1366،485 به بعد

ص: 70

درباره زندگي محمد بي حسام: مقدمه ديوان

نيز ◄ خاوران نامه و رساله نثر لاّلي

دلگشا

عندليب

نشان بيشتري داده نشده است. چند تن با اين تخلص در ذريعه وجود دارند. حماسه اي ديني درباره جنگ خيبر و در قالب مثنوي است.

آغاز:

به بسم الله اول بنا مي كنم *** به حمد خدا ابتدا مي كنم...

فهرستواره 1648/3

دلگشانامه

آزاد بلگرامي، ميرزا غلامعلي

مولف كتاب سُبحة المرجان كه در سال 1200 هجري در گذشته و ظاهراً دلگشانامه را در ذكر جنگهاي مختار در سال 1131 به پايان رسانيده است.

آغاز:

به نام خداوند ليل و نهار *** خداي نهان، خالق آشكار...

منزوي در فهرستواره آن را از آزاد بلگرامي نمي داند

ف-سخنوران 4، فهرستواره 1648/3

دلگشانامه

آزاد كشميري، ميرزا ارجمند فرزند عبدالغني بيگ

حماسه اي ديني درباره مختار ثقفي و در قالب مثنوي است كه به سال 1131 بدان آغاز كرده است. احمد منزوي اين نسخه را غير از دلگشانامه ميرزا غلامعلي آزاد بلگرامي كرده است. احمد منزوي اين نسخه را غير از دلگشانامه ميرزا غلامعلي آزاد بلگرامي مي داند معتقد است در ابتداي حمله حيدري از آن چنين ياد نشده است.

ص:71

من از دلگشانامه خويشتن *** زدم در جهان گر چه لاف سخن

ندارم ز دامان انصاف دست *** كه از حمله تا آن بسي فرق هست

آغاز:

به نام خداوند ليل ونهار *** خداي نهان، خالق آشكار

«جنون كشميري» تخلص دوم اوست.

ف- مشترك 2813 [ريو 719:2]

منزوي نظر «ريو» را نقد كرده است.

فهرستواره 1648/3

نيز دانشنامه ج 4 بخش 2 صص 1186،1127

دوازده بند

بيدگلي، حاج سليمان

دوازده بند در سوگواري، سپس مناجات و مناقب.

آغاز:

افتاده شامگه به كنار افق نگون *** خود چون سربريده از اين سر بريده خون

ف-مشترك 2814

دوازده بند

محتشم كاشاني، سيد علي بي خواجه مير احمد (وفات 1000 قمري)

در مرثيه حضرت امام حسين عليه السلام كه بسيار شيواست و ديگران نيز از او پيروي كرده اند. دوازده بند، بارها براي مويه گران چاپ شده است.

آغاز:

باز اين چه شورش است كه در خاق عالم است *** باز اين چه نوحه و چه عزا وچه ماتم است

ف-مشترك2814، ف-مشار 698، ف-سخنوران 515

ص: 72

دوازده بند

مهجور تغتي، ملاحسن (سده سيزدهم)

اين منظومه به پيروي از سوگواره محتشم كاشاني سروده شده و به چاپ رسيده است.

ف-مشترك 2814، ف-سخنوران 571

دوازده بند

وصال شيرازي، ميرزا محمد شفيع

در مرثيه و مويه گري، چند بار ديوانش چاپ شده است.

ف-مشترك 2814، ف-سخنوران 648

ديوان فوجي نيشابوري

فوجي نيشابوري، ملامحمد مقيم (حدود1061) پسر بزرگ ملا قيدي و برادرزاره نظيري نيشابوري.

از ديوان وي نسخه هايي در برخي كتابخانه ها از جمله: در موزه بريتانيا به شماره (OR030) حدود 5000 بيت از قصايد در مدح امامان و...، در موزه سالار جنگ به شماره (1879 فهرست) و كتابخانه خصوصي سيد محمد مهدي موسوي در تهران نگهداري مي شود.

دانشنامه، ج 4 بخش 3 ص 1998

ديو و شير

ناشناخته

حماسه ديني در جنگهاي حضرت علي عليه السلام است.

ف-مشترك 2820، فهرستواره 1650/3

رساله در معرفت مبدأ ومعاد و...

آيتي، حاج شيخ محمد حسين (ضياء الدين) (1271-1350 ه . ش)

ص: 73

منظومه اي در معرفت مبدأ و معاد و اثبات نبوت انبيا و ولايت اوليا عليه السلام

آغاز:

اي ضياء الدين گر از من بشنوي *** كرده همت از پي خوبان روي

بند بگسستند چون از پايشان *** برفراز سدره آمد جايشان

انجام:

اي تو مقصود از زمين و آسمان *** آفرينش را تو مقصود از جهان

در كجايي دركجايي دركجا؟ *** دَور دَور توست يا بَدرَ الدُجي

مقامات الا برار دفتر سوم، بهارستان ص 374 به بعد

◄ روضة الشهدا

◄ سوانح الايام

رساله نثر لاّلي

خوسفي، محمد بن حسام (783-875 ه . ق)

رساله اي است منظوم از كلمات گهربار حضرت امير المومنين علي عليه السلام با مقدمه ستايشي در سه بخش، شامل: توحيد حق، نعت حضرت رسول صلي الله عليه واله وستايش حضرت امير عليه السلام جمعاً در 91 بيت.

آغاز:

خالق الخلق لانظير له *** مالك الملك لا وزير له

در ازل فرد بوده تا به ابد *** احدٌلم يلد و لم يولد

انجام:

چون خرد رهنماي حال آمد *** طبع را قوّت مقال آمد

كردم آغاز نظم نثر لاّل *** به ثناي مهمين متعال

محمد فرزندم حسام الدين حسن كه جدش شمس الدين محمد است، به تخلص شعري خود كه «ابن حسام» است، شهرت يافته است. همه تذكره نويسان او را به وارستگي وزهد

ص: 74

و تقوا ستوده اند. زادگاه او خوسف از اعمال قهستان بوده وبه نوشته مورخانه از دهقنت نان حلال حاصل كردي وگاوبستي و صباح كه به صحرا رفتي تا شام اشعار خود را بر دسته بيل نوشتي وبعضي او را ولي حق شمرده اند. (ديوان 1366، چهارده)

◄ خاوران نامه و دلايل النبوة

رستم نامه

ناشناخته

حماسه ديني است از افسانه رستم با معجزات حضرت امير عليه السلام ومسلمان شدن رستم به دست او.

آغاز:

هزاران درود و هزاران سلام *** زما برمحمد عليه السلام

به نام برازنده آب و خاك *** كريم احد فرد داناي پاك

ف-نسخه ها 2837، بلوشه 22:3 ش 1200، فهرستواره 1653/3

رموز الا ماره: ترجمه عهدنامه مالك اشتر

وقار شيرازي، ميرزا احمد (1232-1298 ه . ق)

مثنوي است با ديباچه اي در توحيد، بعثت، سبب نظم كتاب و ستايش از معتمد الدوله فرمانرواي فارس واحتشام الدوله. در شيراز چاپ شده است (سال 1274).

آغاز1:

به نام خداوند بالا وپست *** كه از هستي اش هست شد هر چه هست...

آغاز2:سپاس وستايش در آغاز كار *** نشايد جز از پاك پروردگار...

ف-مشترك 2840، ف- مشار 1747، سخنوران 652

◄ شرح و ترجمه نامه علي عليه السلام به مالك اشتر

◄ مثنوي خضر و موسي عليه السلام

ص: 75

رموز الطاهرين

نايطي، باقر علي خان

سراينده مثنوي فرزند غلام علي خان نايطي، گوينده لمعات الطاهرين است.

دانشنامه ج 4 بخش 3 ص 1887

روضة الا سرار

سروش اصفهاني، ميرزا محمد علي

منظومه اي است ديني، در سوگواري حضرت امام حسين عليه السلام كه سروش در پنجاه سالگي سروده و در پايان آن ناصر الدين شاه را ستوده است.

نامگذاري منظومه را در پايان چنين ياد مي كند:

ديدمش چون روضه اي پر رنگ و بوي *** روضة الا سرار كردم نام اوي

و در آغاز:

دارم اندر دست، خونين خامه اي *** تا كه بنويسم مصيبت نامه اي...

ف-مشترك 2843، ف -سخنوران 267

روضة الانبيا

قانع تتوي، مير علي شير

كتابي منظوم در حالات پيامبران.

دانشنامه ج 4 بخش 3 ص 2029

روضة الحسين

عبدالطيف

قصيده اي است در حالات امام حسين عليه السلام

فهرستواره 1659/3

ص: 76

روضة الشّهدا

آيتي، حاج شيخ محمد حسين (ضياء الدين) (1271-1350 ه . ش)

منظومه اي است در مقتل امام همام حضرت ابي عبدالله الحسين عليه السلام كه مطابق اخبار صحيحه و آثار معتبره به سلك نظم در آمده است.

آغاز:

قل ضياء الدين هوالله العزيز *** كز عناياتش قلم شد مشك ريز

مشك ريز آمد معنبر خامه ات *** شد عبير افشان حسيني نامه ات

انجام:

باز چون مرداراين مرد لعين [كشنده طفلان مسلم] *** قاتلش افگند در ماء معين

شط برون افكند و مردودش نمود *** سخت رسوا قهر حق زودش نمود

حب امري آتشي افروختند *** چشمه مردار او را سوختند

مقامات الابرار، دفتر چهارم. نيز حماسه عاشورا هر سه جلد با شرح و توضيح

◄ اشراق الاّفاق

◄ سوانح الايام

1-روضه خواني

ناشناخته

سروده هايي است با تخلص هاي گوناگون، محسن، فصيح، جودي. به نظر مي رسد جنگي در روضه خواني باشد.

آغاز:

تو واقفي به ضمير من اي خداي قدير *** كه هم سميع و بصيري و هم عليم و خبير

بر آن سرم كه شوم خاك كربلا محسن *** اگر مناسب احوال من شود تدبير...

فهرستواره 1660/3

ص: 77

2-روضه خواني: مصيبت نامه: مقتل: واقعه شهادت

ناشناخته

حكايتها در شهادت:

مجالس سيدالشهدا و شرح شهادت حضرت امام حسين عليه السلام همراه با روايت بعد از شهادت امام...

فهرستواره 1661/3

نيز ◄ مثنوي بيدل رودباري

روضة المومنين

عابر اصفهاني، زين العابدين

در مناقب وسوگواري چهارده تن پاكان، حدود 3000 بيت در قالب مثنوي.

آغاز:

به نام خداوند جان جهان *** كزو رنگ هستي جهان ديد وجان...

نيز ◄ چهارده گنج

فهرستواره 1667/3

رياض المسلمين

اسير، مظفر علي خان

مثنوي در رويداد كربلا و سوگواري حضرت امام حسين عليه السلام است. كه به نواب واجد علي شاه، واپسين شاه او ده و نواب كلب علي خان رامپوري، پيشكش شده است.

آغاز:

عروس ذات باري را كه يكتاست.

فهرستواره 1670/3

ص: 78

زبدة الاذكار

كشميري مقبل (احتمالاً مقبل كشميري)

آگاهي بيشتر جز آنچه در منظومه است، به دست نيامده. سال سرايش را 1134 ياد كرده كه درستش بايد 1234قمري باشد. در قالب مثنوي و بيشتر ستايش نامه پيامبر صلي الله عليه واله و بزرگان دين است. در پايان آن آمده است:

بر اميد آنكه چشم مكرمت *** افكني بر مقبل پر مسكنت

چشمه فيضش اگر گويم نكوست *** ز آنكه «عين فيض جاري» سال اوست

و اختتامش چون نمودم بر صواب *** «زبدة الاذكار» شد نام كتاب

فهرستواره 1672/3

زبدة المناقب

قانع تتوي، مير علي شير

در 1200 بيت در مدح خلفاي راشدين و چهارده معصوم.

دانشنامه ج 4 بخش سوم ص 2028

سانحه كربلا

فقير دهلوي، شمس الدّين

مثنوي در وقايع كربلا و ستايش پيامبر صلي الله عليه و اله و خاندانش.

سراينده ابتدا «مفتون» تخلص داشته و سپس «تخلص فقير» را برگزيده است.

فهرستواره 1676/3

نيز ◄ درّ مكنون

فهرستواره 1646/3، ف- مشترك 2809

ص: 79

سبع المثاني

رحمت يزدي، محمد كاظم، فرزند حاج محمد صادق

منظومه اي كوتاه درباره ائمه عليه السلام كه پس از عقد ثرّيا سروده است.

ف- مشترك 2901

سراج الصدور

فقير قهدريجاني، محمد حسن

حماسه ديني در دو جلد:

1-از آغاز جنگ صفين تا شهادت حضرت علي عليه السلام

2-از خلافت حضرت امام حسن عليه السلام تا غيبت امام دوازده هم (عج). و بيشتر درباره حوادث كربلا. از هموست:

1-گيتي نما در زندگي پيامبر صلي الله عليه و الله

2-حمله حيدري در سرگذشت حضرت علي عليه السلام به روز گار پيامبر صلي الله عليه و اله

3-يعسوب نامه در سرگذشت حضرت علي عليه السلام از مرگ عثمان تا آغاز جنگ صفين.

4-سراج الصّدور به دنبال يعسوب نامه كه پيرامون 40000 بيت به سال 1320 قمري به انجام رسيده است.

آغاز:

چه مي خواست نقشي برآرد قلم *** به نام خدا كرد اول رقم

ف-مشترك 2907، گفتار گلچين معاني درباره 54 اثر حماسي ديني

◄ جام گيتي نما از محمد علي فروشاني

نيز_>يعسوب نامه

فهرستواره 1678/3

ص: 80

سرگذشت حضرت حسين عليه السلام

ناشناخته

بي مهر حسين هم به مقصد نرسي *** با تخم نيفكني به حاصل نرسي...

فهرستواره 1681/3

سّر البلاء

انجداني سلطان آبادي، حسنعلي فرزند يعقوب

مجموعه سروده هايي است. آميخته با مثنوي معنوي در پند و اندرز و ستايش حضرت امام حسين عليه السلام در صد مجلس.

آغاز:

نيست ممكن را چو جز فقر وفنا *** خوش بود گفتن كه لا اُخصي ثَنا....

ف-مشترك 2907

سرگذشت حضرت علي عليه السلام

ناشناخته

منظوم.

آغاز:

زانبوهي خلق مي داد ياد *** زمين حرم از زمين ميعاد...

فهرستواره 1681/3

سعادت نامه

نظام استرآبادي، نظام معمايي

از حماسه هاي مذهبي است در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه واله وشرح جنگهاي آن حضرت در وزن خسرو وشيرين كه به روزگار شاه اسماعيل صفوي سروده است.

ص: 81

زهجرت نهصد وهجده گذشته *** كه كلكم زين هنر فيروز گشته....

آغاز:

خداوندا در گفتار بگشاي *** دلم را دولت بيدار بنماي...

فهرستواره 5/3-1684

سفيان و يثرب

ناشناخته

شايد بخشي از يك حماسه ديني باشد. نظم حاضر، داستان جنگ سفيان با پيامبر صلي الله عليه واله نبرد حضرت علي عليه السلام با عمر و بن عبدود است.

عنوان آغازين«لشكر كشيدن سفيان به جانب يثرب زمين به جنگ حضرت»:

كه سفيان دگر باره از راه كين *** ز بطحا بيامد به يثرب زمين...

و از ابيات پاياني در نسخه دانشگاه تهران:

نبوري گر از رزم اين چرب دست *** عيالم بدي تا ابد بت پرست

ف-مشترك2912، فهرستواره 1687/3

سفينة النجات

زاهد تبريزي، ميرزاقاسم

مثنوي مذهبي، عرفاني و اخلاقي (نظم روايات حسنات نبوي وغزوات مرتضوي) و اين منقبت نامه سفينه النجات نام دارد و نامش تاريخ آغازيدن آن است:

كرديم ز ناظم، طلب تاريخش *** گفتا كه «سفينه النجات زاهد»...

آغاز1:

به نام خداوند كون مكان *** خرد بخش جان، كردگار جهان

آغاز2:سپاس وستايش مر او را سزاست *** كه ذاتش منزه ز چون وچراست

ف-مشترك 2119، ف-سخنوران246

ص:82

سلطان قريش

آيتي، شيخ مرتضي فرزند شيخ محمد باقر مجتهد بيرجندي

منظومه اي است در ستايش حضرت رسول صلي الله عليه واله وبعضي ازغزوات صدر اسلام كه صبغه حماسي دارد و در بحر هزج ساخته شده است:

آغاز:

بيا بشنو كه دارم داستاني *** اگر دل مي دهي بخشد رواني

حديث حضرت سلطان قريش است *** انيس مردم فرخنده عيش است

انجام:

رسيد اين قصه در اينجا به پايان *** كه شد هر چيز را پايان نمايان

به نظم آوردي اين شيرين حكايت *** به عهدش مرتضي حسب روايت

آيتي، بهارستان 362 به بعد، شاعران قهستان، 57 به بعد

سوانح الايام

آيتي، حاج شيخ محمد حسين(ضياء الدين) (1271-1350 ه . ش)

دفتر پنجم، تتمه دفتر چهارم از ورود اهل بيت به كوفه تا مراجعت به مدينه منوره كه عنوان «مقامات معنوي» دارد و روضة الشهداي كربلاست.

آغاز:

قل ضياء الدين هو الله الاحد *** واضع العرش علي ركن الاسد

نورهُ في الخلق يهدي من يشاء *** غاب عن عين تجلّي في الحشا

انجام:

گر هلالي بود اكنون بدر شد *** گشت كامل پس فزونش قدر شد

يارَبَش اندر جهان رخشان نما *** كوكب مسعود نور افشان نما

ص: 83

مجموعه «مقامات الا برار» در شب ذي حجة الحرام سنه قمري 1376 مطابق پنجم مرداد 1336 شمسي به پايان رسيده است. حماسه عاشورا جلد اول تا سوم (شرح تفسير)، مقامات الابرار دفتر پنجم

سياست نامه

حسيني مرندي، ميرزا جهانگير (نظام الملك) متخلص به ضيايي

همان نظومه حقيقت نامه است كه در بردارنده وصيتهاي حضرت امير المومنين عليه السلام به فرزندش امام حسن عليه السلام مي باشد. و به دليل مضمون اين وصايا، سياست نامه هم خوانده مي شود.

درباره سياست نامه سخنوران نامي معاصر 2376/4

◄ حقيقت نامه

سيرت النبي

عبدالواحد

منظوم

فهرستواره 1696/3

سيرت النبي

عبدي

سراينده تخلص خود را در بيان سبب نظم اين مثنوي آورده است

غريب است آزاده عبدي به نام *** به صد جان شده شاه دين را غلام

اين منظومه به نام ابراهيم سلطان سروده شده كه از او و شاهزادگان روزگارش در آن ستايش شده است. اين مثنوي 19320 بيت دارد:

گر ابيات اين آوري در شمار *** بود سيصدش بيست و نوزده هزار...

ص: 84

واز فردوسي به نيكي ياد كرده است:

مرا هم به يك بيت فردوس ده *** بكن لطف وفردوسي ام نام نه...

آغاز:

به نام خداوند معبود پاك *** كه جان را روان كرد در تيره خاك

فهرستواره 1695/3

سيرت النبي

ناشناخته

منظومه ديني كه از زايش پيامبر صلي الله عليه و اله آغاز مي شود و تا سال دهم ادامه دارد. عنوانهاي اصلي معجزه اول... تا بيست وششم است.

فهرستواره 1696/3

سيرت پيامبر صلي الله عليه و اله

از «سلاح پوشيدن سيد انبيا به عزم رزم ابوسفيان» تا «رسيدن او به وادي القري و بيرون آمدن به ميدان كارزار».

انجام:

به توفيق پروردگار مجيد *** به اتمام اين داستان هم رسيد

◄ سفيان و يثرب

ف-مشترك 2929

سيرت مصطفي

غازي،

مثنوي منظوم در نعت حضرت رسول صلي الله عليه و اله و مناقب امير المومنين عليه السلام كه بارها چاپ شده است. سراينده در ضمن مثنوي چند بار تخلّص خود را ياد مي كند:

ص: 85

مگر زان نظر غازي جرم كار *** دوزخ نجاتش دهد كردگار

ص6

اگر ايزدم دلنوازي كند *** در اين نظم ارشاد غازي كند

ص100

آغاز:

به نام خدايي كه در هيچ جاي *** نبود و نباشد به جز وي، خداي

خدايي كه جز وي خداوند نيست *** خدايي است كش هيچ پيوند نيست...

فهرستواره 1693/3

سيف النبّوة

ندايي نيشابوري يزدي، حسين (سده دهم)

نظم روضة الشّهداي ملاحسين كاشفي است در سرگذشت پيامبران و تاريخ اسلام و امامان. اين حماسه ديني در ده باب و 10000 بيت در سال 928 به نام شاه اسماعيل به انجام رسيده است. در وجه تسميه آن آمده است:

گشت آن نامه همچو ماه تمام *** كرد سيف النبّوه چرخش نام

شد چو ذكر شهادت سعدا *** نهمش نام، مشهد الشهدا

ف-مشترك2931، ف-سخنوران598، ذريعه 1179:9

نيز دانشنامه ادب فارسي 470/3

◄ مشهد الشّهدا

سيف الواعظين في غزوات امير المومنين عليه السلام

شفيعاي تبريزي، قاضي عسكر

چاپ شده است:

◄ شاهنامه حسيني

فهرستواره 1698/3، ف- مشار509/2

ص: 86

1-شاهنامه حسيني

جوادي، ذبيح الله

◄ خون خدا

فهرستواره 1698/3، ف - 1959/2

2-شاهنامه حسيني

شفيعاي تبريزي، قاضي عسكر

در سوگواري امير المومنين عليه السلام يوهان بر گل و مشار آن را «سيف الواعظين في غزوات امير المومنين» ضبط كرده اند.

فهرستواره 1698/3، مشار مولفين 509/2

شاهنامه اسيري

شيرواني، افلاطون

كه در فارسي به اسيري و در تركي به خزاني تخلص مي كرده و به دربار القاص ميرزا پسر شاه اسماعيل وابسته بوده است.

حماسه اي است ديني در جنگهاي پيامبر صلي الله عليه واله حدود12000 بيت دارد.

فهرستواره 1698/3

◄ غزونامه اسيري

شاهنامه حيرتي

◄ كتيب معجزات

شجاعت حسيني

خرّم شيرازي ابوالحسن ملقب به صدر الشّعرا

ص: 87

منظومه در رويداد كربلا، در بمبئي چاپ سنگي شده است

فهرستواره 1698/3، مشار3196/3

شرايع الاسلام

ناشناخته

فقه شيعي به نظم فارسي كه براي نظام شاه دكني سروده شده است.

آغاز:

لله الحمد مالك الملكوت *** صاحب الكبرياء و الجبروت

شكر پروردگار حي قدير *** هست واجب بر صغير و كبير

ف-مشترك 2962

شرح حال فاطمه عليه السلام

از حكمت، محبعلي خان سراينده «صولت صفدري»

حماسه ديني است:

آغاز:

به نام خداوند عرش عظيم *** نگارنده لوح اميد و بيم

ف-مشترك 2962

◄ صولت صفدري

شرح حديث بساط= كوثرنامه

شيرازي ذهبي، محمد هاشم

ف-مشترك 2962

◄ كوثرنامه

ف-مشار 249/1 ف-مشترك 3055

ص:88

شرح حديث نورانيه

حسيني نيريزي شيرازي، قطب الدين محمد

گزارش منظومي است از حديث نورانيه كه چند بار چاپ شده است.

آغاز: باب معرفة علي عليه السلام بالنورانيه...

به بسم الله كردم نامه آغاز *** كه نامش آورد جان را به پرواز

ف-مشترك2962

شرح قصيده برده

از حافظ شرف

◄ ترجمه قصيده برده از همو

ف-مشترك2963

شرح قصيده برده

شيخي، محمد فرزند حسن فيضي در گذشته 1145.

ف-مشترك2963

شرح قصيده برده

ناشناخته

شعر فارسي وعربي

چاپ سنگي 1263 قمري، جيبي

شرح قصيده برده

گزارش از ناشناس

ف-مشترك2963

ص: 89

شرح قصيده معجزات

اختيار تربتي، قاضي حسن (قرن دهم هجري)

فرزند غياث الدين حسيني قاضي، فقيه، اديب وشاعر ايراني، در زاوه به دنيا آمد و در جواني به هرات رفت و پس از پاياني تحصيل به نوشتن فتوا وتحرير سجلاّت پرداخت شرح حال و نام او در مجالس النفايس وحبيب السير و... آمده است او غير از اختيار الدين منشي گنابادي است. آثار تربتي فراوان است، از جمله آنهاست شرح قصيده معجزات از عبدالرحمن جامي به نظم فارسي كه قاضي در اين اثر و اساس الاقتباس از فضايل حضرت امير عليه السلام سخن به ميان آورده و گفتار امام صادق عليه السلام را نقل كرده است.

دانشنامه ادب فارسي61/3-60

شرح مناجات

حقيري، ترجمه مناجات

متن قصيده اي است منسوب به حضرت علي عليه السلام

آغاز:

اي صاحب جود، مر ترا حمد و ثنا *** هستي تو بزرگوارتر مجد وعلا...

هر بيت متن با يك رباعي ترجمه گزارش مانند شده است.

در پايان آن آمده است:

يا رب چو مرا دست گيري به كرم *** رحمت فرمايي تو بر حقيري به كرم...

ف-مشترك2964

شرح مناجات خمسه عشر: متن منسوب به حضرت سجّاد عليه السلام

جدا، سيد ابوالحسن بي محمد

چاپ تهران، رقعي، كتابفروشي مصطفوي 1334 ش.

ص: 90

شرح و ترجمه نامه علي عليه السلام به مالك اشتر

وقار شيرازي، ميرزا احمد. (1234-1298 ه . ق)

شرح و ترجمه نامه حضرت علي عليه السلام به مالك اشتر است كه بر وزن شاهنامه فردوسي سروده شده است. اين كتاب اول بار در سال 1331هجري به وسيله احمد وصال، نوه وقار در شيراز وسپس در تبريز جزء مجموعه اي به چهار زبان درقطع متوسط در 79 صفحه چاپ شده است. همچنين دكتر طاووسي در سال 1362 شمسي آن را با نام رموز الاماره در انتشارات نويد شيراز به چاپ رسانده است. وقار در مقدمه كتاب مي گويد:

به ياد آمدم نامه دلگشاي *** كه شهره است از گفت شير خداي

كه بنگاشت آن پادشاه جليل *** به مالك چو زي مصر كردش گسيل

يكي نامه سر تا به پا فرهي *** در آن رسم و آيين فرماندهي

جهاني خرد در يكي نامه درج *** خرد جسته نان حكمت وكرده خرج

ميرزا احمد وقار نخستين فرزند وصال شيرازي است كه در سال 1232 ه . ق در شيراز متولد شده و در نزد پدر خوشنويسي فنون بلاغت را آموخته است. او سفري به هند و چند بار به تهران داشته و به ناصرالدين شاه معرفي شده است.

وقار در فاصله اي اندك دو برادر خود را از دست داده و براي تسكني خاطر به كربلا رفته است. در بازگشت به شيراز برگشته و پس از مدتي براي برقراري مستمري خاندان وصال به تهران رفته است. بازگشت او به شيراز در زمان حكومت دوم ظلّ السلطان آخرين سفر اوست، چرا كه در سال 1298 پس از63 سال زندگي را بدرود گفته است. مقدمه ديوان وقار شيرازي از صفحه سه به بعد.

◄ رموز الاماره ◄ مثنوي خضر و موسي.

شرح وفيّات عيون حيات

محتشمي، شيخ غلامرضا (در گذشته 1349ش)

ص: 91

منظومه اي است در شرح وفيّات ائمه، از رحلت حضرت رسول صلي الله عليه و اله تا واقعه كربلا و شهادت حضرت امام حسين عليه السلام كه حدود9000 بيت دارد. بخش پاياني آن به اسارات اهل بيت وانتقال سر مبارك حضرت امام حسين عليه السلام از كربلا تا مجلس يزيد اختصاص دارد.

آغاز:

چون نبي برگشت از حج الوداع *** سوي يثرب، يافت از حق اطلاع

آن كه بايد رفت از اين دنياي دون *** انّك ميّت و انّهم ميّتون

منظومه ناتمام مانده است. آخرين عنوان آن خلاصه اقوال در رأس مطهر است:

خود تو بشنو نيز آن نقل دگر *** در محل دفن آن پاكيزه سر

در خزانه آن يزيد بدسگال *** بود آن رأس مطهر چند سال

فصلنامه فرهنگ خراسان، شماره نخست، 92 به بعد نيز نسخه دست نويس سراينده.

شعشعه ذوالفقار

قزويني، محمد شفيع (شيخ الاسلام قزوين)

حماسه ديني آميخته به نثر در جنگهاي حضرت علي عليه السلام از غزوه بدر تا جنگ با خوارج- جمعاً ده فصل. آغاز به نثر:

شعشعه افزاي ميدان پر جولان مقال ولامعه پيراي بيابان بي پايان اقوال....

فهرستواره1705/3

فقير دهلوي، مير شمس الدين (1183)

در امامت، فضايل، معجزات و تاريخ چهارده معصوم عليه السلام كه نسخه اي از آن به شماره 5194 در كتابخانه گنج بخش اسلام آباد نگهداري مي شود. بخشي از اين مثنوي در ولادت حضرت صاحب الزمان (عج) است.

ف-مشترك2969، ف-سخنوارن 452، فهرستواره 1707/3

ص: 92

حماسه هاي ديني، گلچين معاني، ف-رضوي 3097-319

دانشنامه ج 4 بخش سوم ص 1995

شمس المناقب

سروش اصفهاني، محمد علي پسر قنبر علي (شمس الشّعراء)

چاپ تهران 1300ق سنگي، خشتي به اهتمام مشتري طوسي خط ميرزا آقا كمره اي.

ف- مشار2166، ف- سخنوران 267

فهرستواره 1708/3

شمشير اسلام

منشي، ابوالحسن

تاريخ اسلام به نظم فارسي

فهرستواره 1708/3

شهادت حضرت حسين عليه السلام: (دو زبانه، فارسي و فرانسه)

ش. ويردلور. بيروت 1927 م، 60 صفحه به زبان فارسي و 45 صفحه به زبان فرانسه

ف-مشار 2185

شهادت نامه

ابن همام شيرازي (خطي)

از حماسه هاي ديني در وقايع كربلا، كه در سال 902 سروده شده است و 1200 بيت دارد.

ف-مشترك 2972، فهرستواره 1711/3

شهادت نامه حسين عليه السلام

رستاقي بدخشاني، مير محمد نبي متخلص به احقر بدخشاني (1269 ق)

شاعر و نويسنده افغان كه دبير يوسف علي خان، حكمران بدخشان بوده و تا پايان عمر

ص: 93

به خدمت اشتغال داشته است.

دانشنامه ادب فارسي 44/3

شهنشاه نامه

صافي اصفهاني، ميرزا جعفر (در گذشته 1219 شمسي يا قمري)

حماسه ديني در معجزات پيامبر و جنگهاي حضرت علي عليه السلام درمدت ده سال به نام فتحعلي شاه سروده است. به تاريخ سرودن آن چنين اشاره مي شود:

ز هجرت پس از يكهزار و دويست *** ز پنجه فزون بودم از سال بيست

كه از فضل يزدان به دو پنج سال *** به نظم آمد اين نامه بي همال

ف-مشترك 2975، فهرستواره 1711/3

شهنشاه نامه حسيني

خاموش يزدي، ميرزا علي خان

داستان قيام حضرت امام حسين عليه السلام كه در وزن شاهنامه فردوسي در چند جلد سروده است:

آغاز:

به نام مهين كردگار جهان *** خداوند بخشنده مهربان...

ف-مشترك2977، ف-سخنوران 184، فهرستواره1711/3

شهيدان احد و بدر

قرشي، عبدالرسول (سده يازده قمري)

دو منظومه كوتاه يكي در نام شهيدان «احد» و ديگر «بدر» در پايان اولين منظومه، آمده است:

جامع اسماء شان عبد الرسول مخلص است *** دعوت او را اجابت كن به جمع مومنان

ص: 94

و در پايان دومين مي گويد:

ناظم اسماء شان عبدالرسول صادق است *** در امانش دار يا الله از شر بدان

آغاز اولين منظومه

حمد حق را كي توان كردن بيان اي مومنان *** گر چه بر آيد ز هر موي تن ما صد زبان

آغاز دومين منظومه:

حمد ايزد را كه گردانيد نام دوستان *** حافظ اموال و جان و آبروي مخلصان...

فهرستواره 12/3-1711

صاحبقران نامه

ناشناخته

منظومه اي به تقليد از فردوسي است كه بلوشه آن را در فهرست خود ذكر مي كند و اشاره دارد كه داستان حمزة بي عبدالمطلب است كه در سال1073 در 62 بخش به نظم آمده و سراينده آن نامعلوم است.

فهرستواره1712/3

صحيفه قاصريه

قاصر كرماني، ميرزا محمد علي قايني (نيمه اول سده چهاردهم قمري)

حماسه اي است ديني در پنج مقصد در رويدادهاي كربلا:

مقصد يكم در سرگذشت سراينده است كه بر فردوسي ايراد مي گيرد كه در نظم شاهنامه از بزرگان دين ياد نكرده است.

چهار مقصد ديگر به رويدادهاي كربلا اختصاص دارد.

آغاز:

به نام خداوند پست و بلند *** منزّه ز هر نقص و از چون و چند

فهرستواره1712/3، بهارستان آيتي چاپ دوم327

ص: 95

صد كلمه قصار علي عليه السلام

جامي، نور الدين عبدالرحمن

(ضميمه مجموعه نصاب، عوامل، چهل حديث) تهران 1308 ق

چاپ سنگي، جيبي178+33

ق-مشار 2214، ف-سخنوران 124

صولت صفدري

حكمت، محب علي خان

منظومه حماسي در جنگهاي حضرت علي عليه السلام كه به سال 1143 سروده شده است به نظر مي رسد دنباله «حمله حيدري» باذل مشهدي باشد كه با تعصب بيشتر در شيعي گري نسبت به مير ابوطالب و آزاد سروده شده است.

آغاز:

به نام خدا خالق مرتضي *** ستاينده موجد ما سوي...

ف-مشترك 2991، فهرستواره1713/3

صولت فاروقي

آشوب، محمد خان محمد بخش (توراني، تركماني)

در كشور گشايي هاي اسلامي در زمان خلفا، برابر صولت صفدري محب علي خان حكمت از فتوح الشام ابو عبدالله محمد بن عمر واقدي گرفته است.

آغاز:

به نام خداوند حي احد *** خداوند بي والد و بي ولد

فهرستواره 1714/3

ضياء الدين: (في مراثي مولانا الكونين خباب ابي عبدالله الحسين عليه السلام

عشيقي، ضياء الدوله محمد رحيم ميرزا فرزند عباس ميرزا وليعهد

ص: 96

مثنوي است در رويداد كربلا حدود 1250 بيت با ديباچه اي به نثر از محمد تقي دزفولي كه در 1266 گرد آمده و در 1269 چاپ شده است.

آغاز:

اي خداوندي كه از يك مشت خاك *** آفريدي اين همه جانهاي پاك...

ف-مشار 2241، ف-مشترك 2992، فهرستواره1714/3

ضياء المومنين

مومنه نيشابوري، متخلص به خان

از حماسه ديني است درباره زايش پيامبر صلي الله عليه واله با زناشويي با خديجه، كه به سال 1195 در 3600 بيت سروده و در پايان از ظهور امام دوازدهم به گونه اي كه دل مومنان را شاد كند، سخن گفته است.

آغاز:

ابتدا مي كنم به بسم الله *** بعد از آن لا اله الا الله

حيّ و قيّوم و ذوالجلال و كريم *** قادر و صانع وغفور و رحيم

ف-مشترك 2992، فهرستواره 1715/3

طالب نامه تجلي

تجلي سبزواري، رجب علي (1260-1328 ه . ش)

منظومه اي است توصيفي در لزوم اتحاد بين شيعه و سني كه در سال 1363 ه . ق چاپ شده است.

◄ نياز تجلي

سيد حسن امين، ادبيات معاصر ايران، 264

طراز النبوه

كوكبي،؟

ص: 97

حماسه اي ديني در تاريخ اسلام است.

آغاز:

خدا كز دهان دّر تر آفريد *** زبان ساخت آن دُرج دُر را كليد

فهرستواره 1716/3

طرب القلوب

واعظ رازي، محمد قاسم

حماسه اي است ديني در رويداد جنبش مختاربن ابي عبيده ثقفي كه در يك مقدمه و چهار مجلس سروده شده است.

اين منظومه به كشتار خاندان اموي و قاتلان امام حسين عليه السلام در كربلا مي پردازد.

آغاز:

اي قادر مختار تواناي عظيم *** اي زنده ولايزال داناي حكيم

فهرستواره1716/3، نيز 471/437/1، الذريعه 159/15-160

◄ مختارنامه واعظ رازي

عقد ثريا

رحمت يزدي، محمد كاظم

سبع المثاني

ف-مشترك 2901

عقد دوازده گوهر

تتوي، ملامحمد محسن (1121-1163 ق)

اين مثنوي در ستايش امامان شيعه عليه السلام سروده شده است.

دانشنامه ج 4 بخش سوم ص 2190

ص: 98

علي نامه

حماسه اي است از مناقب ومغازي حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام كه در قرن پنجم يعني نيم قرن بعد از شاهنامه فردوسي سروده شده است و حدود 12000 بيت دارد. وزن منظومه بحر متقارب است و سراسر آن در خدمت اعتقادات شيعي است. گوينده كه متولد سال 420 هجري است، كتاب خود را در سال 482 يعني 62 سالگي- به احتمال قريب به يقين در خراسان و شايد ناحيه بيهق- سروده است. تخلص خود را «ربيع» ياد كرده و ضمن احترام به فردوسي و اشاره به پيروي از او، شاهنامه را «مغ نامه» مي نامد و مي گويد زيبا اما دروغين است.

حوادث منظومه از جانشيني حضرت رسول صلي الله عليه و اله و دو گروه شدن مسلمانان آغاز مي شود. گوينده از بيان مخالفتهاي خلفاي اوليه با جانشيني حضرت علي عليه السلام پرهيز مي كند اما كساني چون عمروعاص- خال عثمان- و مروان- عمّ عثمان- را گبر مي خواند:

دگر عمروك عاص گنده دهن *** كه بد خال عثمان پاكيزه تن

كما بيش هفتاد هجو نبي *** بكرده در ابيات گبر شقي

علي نامه،3،1388

ظاهراً خراساني است كه كتاب خود را به علي بن طاهر از سادات ناحيه بيهق اهدا كرده است. علي بي طاهر به گفته ابن فندق از اشراف بيهق بوده و در سال 507 در هقتاد سالگي در گذشته است.

گوينده در نام كتاب مي گويد:

مر اين قصه را اين سراينده مرد *** ز مهر دل خود «علي نامه» كرد

اگر چند شهنامه نغز و خوش است *** ز مغز دروغ است از آن دلكش است

«علي نامه» خواند خداوند هوش *** ندارد خرد سوي شهنامه گوش

علي نامه، پيشين،5

ص: 99

اين اثر اولين حماسه شيعي است و از جهت قدمت و موضوعيّت كمال اهميت را دارد زيرا خاوران نامه ابي حسام خوسفي كه اولين حماسه شيعي شناخته شده بوده، چهار قرن بعد از اين كتاب است.

روايتها، بيشتر از گفته ابومخنَف لوط بن يحيي مورخ و راوي قرن دوم است كه از او با كنيه «ابوالمنابر» ياد مي كند.

چنان كاورد بوالمنابر خبر *** درين حال بومخنف نامور (همان، 126

بسي راويان خراسان در اين *** سخن گفته اند از طريق يقين (همان، 167)

چنين آورد لوط يحيي خبر *** ز گفتار و كردار خير البشر (همان، 291)

در ابتداي داستان، عثمان بخشي را از گفتار امام صادق عليه السلام مي آورد:

ز قول امين صادق راهبر *** امام هدي جعفر پر هنر

(همان، 8)

او نيز سخن را با ستايش خرد آغاز مي كند:

برون آور از طبع بيدار خويش *** سخنهاي سخته به معيار خويش

به نظمي بپرورده اندر خرد *** چنان كز نكو طبعت اندر خورد

به نام خداوند بخشنده گوي *** سخنهاي چون مه درخشنده گوي

بساطي فرو گستر از دين و كين *** در اخبار صفين چو مهر مبين

علي نامه كن نام اين نوبساط *** كه تا نو نوازد روان را نشاط

همان 126

در بيتي از منظومه اصطلاح (داعيان) را به كار برده است. كه اين احتمال ضعيف را تداعي مي كند كه گوينده اسماعيلي مشرب باشد.

فرستنده «داعيان» امين *** بر بخردان از پي داد و دين

(همان، 411)

تاريخ پايان نظم كتاب سال 482 است:

ص: 100

چو آمد به نظم اين سعد فال *** دو و چارصد بود و هشتاد سال

گذشته بد از هجرت مصطفي عليه السلام *** كه بودش وصي پاك دين مرتضي

چو در ماه ذي الحجه طبع ربيع *** بپرداخت از نظم اين نور بيع

همان، 596

كتاب 301 برگ و هر ورق شامل 19 بيت است و تاريخ كتابت نسخه چنين است: تم الكتاب بعون الملك الوهاب في يد العبد الضعيف محمد بن محمود [بن] مسعود المقدّم التستري في يوم الخميس سابع شهر رمضان.

نسخه خطي متعلق به كتابخانه موزه قونيه بوده كه فيلم آن در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران به شماره 322 و يسخه عكسي در 3 مجلد به شماره هاي 589-590-591 ثبت است. اين كتاب به صورت عكسي توسط نشر ميراث مكتوب چاپ شده است.

مشخصات كتاب از مقاله ممتع دكتر محمد رضا شفيعي كدكني برداشته شده است. نك: شفيعي كدكني، دكتر محمدرضا، حماسه اي شيعي از قرن پنجم، مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني (ويژه امام علي عليه السلام)، شماره 3و4 سال سي و سوم، ص 425 به بعد. اين مقاله به عنوان مقدمه در ابتداي چاپ عكسي آمده است.

نيز ◄ فهرستواره 1720/3

عمدة الاشعار

قاسمي گنابادي، سيد ميرزا قاسم (984)

در وصف كعبه و مدينه، در وزن خسرو وشيرين نظامي و در 4000 بيت كه به سال 965 ه . ق سروده شده است.

زتاريخش ني كلكم چو دم زد *** «زلال ساقي كوثر» رقم زد....

آغاز:

الهي قاسمي را راه بنماي *** زبانش را به بسم الله بگشاي

ف- مشترك 3008، ف- سخنوران 464

ص: 101

عهدنامه حضرت امير به مالك اشتر

حسيني مرندي، متخلص به ضيايي، ميرزا جهانگير

ترجمه منظوم عهدنامه حضرت امير عليه السلام

◄ حقيقت نامه، سياست نامه، وصيت نامه

فرهنگ معين- سخنوران نامي معاصر، ج 4 ص 2379

غديريه

فرصت شيرازي، محمد نصير (1271-1339 ه . ق )

منظومه اي در قالب مثنوي كه با پيشگفتار محمد حسين فروغي چاپ شده است.

سراينده ملقب به فرصت الدوله، شاعر، اديب و موسيقي دان است. در خانواده اي ادب پرور در شيراز زاده شده و پس از كسب دانش به دريافت مقامهاي مهم از جمله نديمي شعاع السلطنه فرزند مظفرالدين شاه، نايل آمده است. اين منظومه از جمله مراثي اوست. فرهنگ معين. فهرستواره 1722/3، ف- مشار، مولفين 603

غديريه

ناصري كرماني

قصيده اي است به نام مسعود ميرزا ظل السلطان فرزند ناصر الدين شاه فرمانرواي اصفهان در ضمن آن، از او مقرري و مواجب مي خواهد.

آغاز:

شنيده ام به چنين روز خالق سبحان *** به جبرئيل امين داد اين چنين فرمان

فهرستواره 1722/3

غزانامه

ناشناخته كاتب محمد حسن (1301 ه . ق)

ص: 102

منظومه حماسي ديني در غزوات حضرت رسول صلي الله عليه و اله

ف-آستان قدس 419

غزانامه حضرت حسين عليه السلام

ناشناخته

آغاز:

به من بارالها بياني بره.

فهرستواره1723/3

غزاي فتح خيبر

حماسه ديني در فتح خيبر به دست حضرت اميرالمومنين عليه السلام

فهرستواره 1723/3

غزاي فتح خيبر

ناشناخته

حماسه اي ديني در گشودن خيبر به دست حضرت علي عليه السلام

فهرستواره 1723/3

غزوات امير المومنين

سروش اصفهاني، ميرزا محمد علي

حماسه ديني (منظوم).

فهرستواره 1723/3

◄ ارديبهشت نامه

غزوات امير المومنين

فصيح اصفهاني برادر بزرگتر ميرزا طاهر واقعه نويس (سده يازده ق)

ص: 103

حماسه اي ديني به نظم، در جنگهاي حضرت اميرالمومنين عليه السلام

فهرستواره 1723/3

غزوات النبي

عيدي، محمد امين

منظومه اي در جنگهاي پيامبر اسلام صلي الله و عليه واله شامل 27 غزوه كه در هر غزوه چند حكايت هم به نظم آمده است.

فهرستواره 1724/3

غزونامه اسيري

شيرواني، افلاطون متخلص به اسيري

مثنوي است در بحر متقارب كه بيشتر شرح غزوه هاي حضرت رسول صلي الله عليه و اله است و در نيمه دوم قرن دهم حدود سالهاي 967 به نام سلطان سليمان قانوني از آل عثمان سروده شده است:

بكن سال تاريخ او را طلب *** حساب از «صفات النبي العرب»....

آغاز:

به نام خدايي كه بخشنده اوست *** بر آرنده كام هر بنده اوست

خداي زمين و خداي زمان *** خداوند روزي دو غيب دان

ف- مشترك 3009، فهرستواره 1724/3

◄ شاهنامه اسيري

غزونامه

قطره چهار محالي اصفهاني، ميرزا عبدالوهاب

حماسه ديني در جنگهاي پيامبر صلي الله عليه و اله

فهرستواره 1724/3

ص: 104

نيز ◄ فتح نامه مختار

فهرستواره 1726/3

غزوه خيبر

عاصي رشتي اصفهاني، محمد محسن

حماسه ديني منظوم در غزوه خيبر و جوانمردي و پيروزي حضرت علي عليه السلام

آغاز:

الهي بگويم مرا باك نيست *** تو داني مرا فهم و ادراك نيست

فهرستواره 1724/3

غمكده

از وفا

مثنوي است بر وزن معنوي در رويدادهاي كربلا و گزارش منظوم حديث ها در اين مورد، كه به نام محمدشاه قاجار سروده است. سراينده قصد داشته زندگي ائمه عليه السلام را تا امام دوازدهم (عج) ادامه دهد، اما موفق نشده است. خود او مي گويد:

خاصه اندر حال آل مصطفي *** كه نباشد در خورش نظم وفا

غمكده كردم مر او را نام من *** غمكده درياي رنج است و محن

آغاز:

ابتدا بر نام حق داور كنم *** مدح مولايم علي حيدر كنم

انجام:

دادگر آمد محمد شاه راد *** آن كه حاجب بر درش بدكيقباد

تا قيامت دولتش بادا مدام *** شد به عهدش غمكده اينك تمام

ف- مشترك3009، فهرستواره 1724/3

ص: 105

فارغ نامه

فارغ گيلاني، حسين بي حسن

در ستايش حضرت علي عليه السلام و جنگهاي شگفت انگيز او. به روزگار شاه عباس به سال 1000سروده شده است. آغاز:

لله الملك اِنّهُ مالك *** هو باقي و غيره هالك

سر اين نامه نام آن معبود *** كه ز نامش دو كون يافت وجود

ف- مشترك3010 چاپ تهران كانون كتاب

فهرستوواره با نسخه هاي متعدد، چاپي و خطي1725/3

فصلنامه فرهنگ خراسان، شماره نخست، 81 به بعد

فاطمي نامه

خاموش يزدي، ميرزا علي خان

در شرح حال پيامبر صلي الله عليه و اله و خاندانش.

آغاز:

به نام جهاندار زير و زبر *** يگانه مهين داور دادگر...

فهرستواره 1725/3

فتح نامه مختار

قطره اصفهاني، ميرزا عبدالوهاب

حماسه اي ديني در كين جويي مختار.

فهرستواره1726/3

◄ غزونامه

فتح مبين

محمد عزيزالله معروف به محمد ولايت علي (قرن 13 ق)

ص: 106

حماسه ديني از جنگهاي پيامبر صلي الله عليه و اله از هجرت تا رحلت حضرت صلي الله عليه و اله در 8 باب.

آغاز:

به نامي كز او نامه ها نام يافت *** هر آغاز پرداز انجام يافت...

فهرستواره 1726/3

فتوحات اسلام

مليح آبادي، محد حسين

حماسه ديني منظوم است.

ف- مشترك 3015، فهرستواره 1726/3

فتوحات شام

آشوب شاه جهان آبادي، ميرزا محمد بخش(در گذشته 1199)

از حماسه هاي ديني كه در برابر و بر ضد شاهنامه فردوسي سروده شده است.

ابوطالب تبريزي اصفهاني در تذكره خلاصة الا فكار مي نويسد: پس از پايان كتاب رسواي خاص و عام شد وظرفاي لكهنو كتاب او را خالد نامه ناميدند [گلچين معاني].

ف- مشترك 16-3015 ف- سخنوران. آشوب هندوستاني.

◄ فتوح الاسلام

فهرستواره 1727/3

فتوحات شام

ناشناخته

حماسه ديني سروده (1294). پروفسور شيراني اصل آن را نوشته انتظام علي خان فرزند كاظم علي خان مي داند كه جلد سوم آن در حوادث روزگار عمر است.

ف- مشترك 3016

ص: 107

فتوح الاسلام

آشوب، ميراز محمد بخش

حماسه منظوم در فتوحات اسلام (تكمله صولت فاروقي)

فهرستواره 1727/3

فتوح العرب و العجم

صفايي، محمّد (سروده قرن چهارده ق)

حماسه ديني كه در سن 72 سالگي به انجام رسانده است. در خاتمه آن، نام كتاب، سراينده، تاريخ سرودن وشمار ابيات آمده است:

در آن وقت تاريخ گشته رقم *** فتوح الفرب با فتوح العجم

شد ابيات او جمله پنجاه هزار *** ولي دو هزارش كم، اندر شمار

ز هجرت رسول خداي جهان *** هزار سيصد و ده دو افزون بدان

كه اي شه محمد صفايي لقب *** شب تيره ات روز از فضل رب

فهرستواره 1728/3

فتوح شام

چهچري، نجف علي (ظ)

حماسه منظوم در كشور گشاييهاي اسلام در روزگار عمر.

فهرستواره 1727/3

فرائض منظوم

ابن حسام، محمد بن محمد

در فقه شيعي به سال 752 به پايان آمده است.

ص: 108

دوشنبه آخر شهر مبارك *** به آخر آمد اين نظم مبارك

پس از هفتصد گذشته خمس و عشرين *** خدايا رحم كن بر جمله، آمين

چو هست ابن حسام اين نظم را خاص *** به روح او ببايد خواند اخلاص

آغاز:

پس از تحميد ذات پاك يزدان *** درود مصطفي و نعت ياران

فرائض خوان كه تعليم فرائض *** به قول مصطفي هست از فرايض

ف-مشترك 3018

فرح نامه فاطمي

حكمت، محبعلي خان

حماسه ديني است در سرگذشت فاطمه عليه السلام دختر پيامبر صلي الله عليه واله در دو قسمت كه بخش اول حدود سال1143 به وسيله حكمت سروده شده و بخش دوم را حكيم كاظم «صادق الملك» در 1150 به عنوان تكمله سروده است.

آغاز:

خدا را چه نام است نام خدا *** كه مرآت دل يافته زوجلا...

ف-مشترك3020، اته 60، فهرستواره1729/3

فرهنگ خداپرستي

ناشناخته

منظومه ديني اخلاقي.

ف-آستان قدس428

فقه جعفري

وكيلي قمي، شيخ عبدالحسين

ص: 109

اين منظومه دو نوبت چاپ شده است.

ف-مشار 2451، ف-سخنوران652

فقه منظوم

سيد محمد

در مسائل فقهي اسلامي در قالب مثنوي.

ف-مشترك 3031

فقه منظوم

شرف بخارايي خراساني

در ده باب و 170 بيت (فقه به روش اهل سنت) .

آغاز 1:

نام حق بر زبان همي رانم *** كه به جان و دلش همي خوانم

آغاز2:

ابتدا مي كنم به نام خدا *** كز دو حرف آفريد ارض وسما

ف-مشترك 3030-3029

فقه منظوم

مير عبدالله

در قالب مثنوي

ف-مشترك 3031

فقه منظوم

ناشناخته

ص: 110

سروده 1148 ه . ق

ف-مشترك 3031

فقه منظوم

ناشناخته

بر پايه رساله مختصر صدر الشريعه در مسائل فقهي سروده شده است.

ف-مشترك 3031

فوز عظيم

عظيماي نيشابوري

مثنوي است در پرستش خداوند، ستايش پيامبر صلي الله عليه و اله و علي عليه السلام همچنين وصف معراج و ستايش شاه سليمان همراه با پند در قالب تمثيل، اين اثر چاپ شده است:

بگشود خرد بسي طلسمش *** تا فوز عظيم يافت اسمش

آغاز:

دارم سر حمد حمق تعالي *** اَم للانسان ما تمنّي...

ف-مشترك 3032، ف-سخنوران 397

فيض السّعاده

فياض عراقي، محمد طاهر

كه در شهر قم زندگي مي كرده و ستايشگر ميرزا علي اصغر خان امين السلطان بوده است. مثنويهايي در موضوعات گوناگون از جمله پند و اندرز، حكايت ومرثيه هايي از امامان دارد كه اغلب چاپ شده است.

آغاز:

اي صراط المستقيم اي شهر قم *** كاز تو دور افتادگان گشتند گم...

ف-مشترك 3033، ف-سخنوران 457

ص: 111

قريب الفرج

خاموش يزدي، ميرزا علي خان

كارمند كنسولگري ايران در كربلا، نيمه سده چهاردهم

منظومه اي در ستايش خداوند، پيامبر صلي الله عليه واله و امامان عليه السلام سپس در اثبات وجود حضرت صاحب الزمان (عج) و احوالات مختلف از خريد مليكه خاتون مادر ايشان-تا غيبت وديدار مومنان.

آغاز:

به نام مهين داور ذوالجلال *** بي انباز و بي ياور و بي همال...

ف- مشترك 3037، ف-سخنوران184

فهرستواره 1735/3

◄ حديث كساي منظوم

◄ خلافه الحسينيه

◄ خلافت نامه حيدري

◄ مختارنامه

قصيده

شريف قمي، محمد محسن (زنده در 1122)

در ستايش حضرت علي عليه السلام كه در ساري به دستور ميرزا محمد صالحي سروده شده است.

ف-مشترك 3039

نظم قصيده برده

وفاي بغدادي، ميرزا عبدالباقي شريف رضوي

ص: 112

از جمله منظومه هاي وفاي بغدادي نظم قصيده برده از امام بوصيري است.

دانشنامه ج 4 بخش سوم ص 2666

قصيده خاتميه

الهي قمشه اي، شيخ مهدي بن ابوالحسن

تهران 1334 ش چاپ سنگي، جيبي 8 صفحه

ف-مشار 2549

قصيده در منقبت حضرت علي عليه السلام

خاور كابلي، ميرزا محمد اكبر (سده سيزدهم هجري)

شاعر پارسي گوي افغان كه اصلش از سيستان است و اجدادش در كابل اقامت داشتند. پدرش ميرزا مهدي خان از قوم قزلباش، از باشندگان كابل و از جمله نويسندگان ديوان اعلا [و] معاصر تيمور شاه (1186-1207ق) بوده است. ... خاور از ارادتمندان حضرت علي عليه السلام بوده و قصيده اي در منقبت آن حضرت دارد. دانشنامه ادب فارسي 360/3

از جمله اشعار اوست:

نبود سلسله جنبان كلامش كه به دهر *** بسته بند وفايش دل آزاد من است

غالب نامور آن كش اسدالله خوانند *** شاه ملك سخن و مرشد و استاد من است...

همان 361/3-360

قصيده عظمي

مولوي، محمد امين

در ستايش حضرت رسول صلي الله عليه واله

آغاز:

مخدرات سراپرده هاي قرآني *** چه دلبرند كه دل مي برند پنهاني

ف-مشترك 3040

ص: 113

قصيده قرآنيه

الهي قمشه اي، شيخ مهدي

چاپ گراوري جيبي در 8 صفحه، ابن سينا، تهران 1332

ف- مشار 2550

قصيده قرآنيه يا ترانه روحي

آيتي يزدي، شيخ عبدالحسين پسر شيخ محمد مشهور به حاج آخوند

تهران، سربي، جيبي، 34 صفحه (با تخلص آواره).

ف-مشار 2550، ف- سخنوران 11

قصيده ميلاديه حضرت امير عليه السلام

تبريزي، لطفعلي پسر محمد كاظم

منظومه اي در ميلاد حضرت علي عليه السلام.

ف-آستان قدس 447

قصيده ميلاديه رضوي

رياضي يزدي، سيد محمد علي

در سال 1357 شمسي چاپ شده است

ف-آستان قدس 447

قضا و قدر

اشرف مازندراني، محمد سعيد

مثنوي بالغ بر 400 بيت

آغاز:

شنيدم روزي از روشن رواني *** چو گل نازك خيالي نكته داني....

ف-نسخه ها 3042

ص: 114

قضا قدر

رشيداي عباسي

مثنويي است به تاريخ (گل منظوم=1040) كه در انديشه هاي ديني و باورهاي مربوط به قضا وقدر سروده است.

آغاز:

نقشي كه قضا و قدر انگيخته اند *** رنگي است كه در لوح و قلم ريخته اند

ف-مشترك 3042

قضا و قدر

مسيحاي كاشاني، حكيم ركنا

مثنوي است به جز جبر و اختيار او. در پايان آن آمده است:

چو طالب تا به كي هامون نوردي *** يكي باز آي از اين بيهوده گردي...

ف-مشترك 3043

قيامت نامه

فتاح مراغه اي با تخلص اشراق

مثنوي است چاپي در رويداد كربلا به تركي، شعر فارسي نيز دارد.

ف-مشترك 3050، ف-سخنوران 43

كتاب حَسَنين

ناشناخته

حماسه ديني است.

آغاز:

شود ياورم گر معين اله *** به نظم آورم قصه آن دو شاه

بود بعد از اين پادشاه شما *** همين مومن صالح نيكخواه

ف-مشترك 3054، فهرستواره 1741/3

ص: 115

كتيب معجزات

حيرتي توني مشهور به مروي، تقي الدين محمد (كشته در961 يا 962 يا 970 به دست دزدان).

مثنوي حماسي است در معجزات پيامبر صلي الله عليه و اله و حضرت علي عليه السلام در قالب خسرو و شيرين و در برابر شاهنامه فردوسي. نظم، بهحة الباهج حسن سبزواري شيعي است كه به دستور شاه تهماسب سروده است وكتيب معجزات=953 تاريخ سرودن آن است:

من از اعجاز اين ابيات فاخر *** «كتيب معجزات» آمد به خاطر

از اين معني دل من فيض باب است *** كه هم تاريخ و هم نام كتاب است

آغاز:

الهي از دل من بند بردار *** مرا در بند چون و چند مگذار

الهي ساز آسان مشكلم را *** نما راهي به ملك جان دلم را

ف-مشترك 3054، ف- سخنوران 179، حماسه سرايي در ايران 355

فهرستواره 1741/3

كربلا

فراشري، نعيم شاعر پارسي گوي آلباني در قرن نوزده ميلادي

◄ حماسه كربلا.

كربلا نامه

اسير لكهنويي، مير مظفر علي خان بهادر جنگ (سروده 1295 ق)

حماسه ديني در رويداد كربلا.

آغاز:

عروس ذات باري را كه يكتاست *** نبي زيور علي ملبوس زيباست

فهرستواره 1742/3

ص: 116

كسائيه

وفايي شوشتري، ملا فتح الله

قصيده اي است در گزارش حديث كسا كه در پايان، رويدادهاي كربلا را هم وصف كرده است. اين منظومه چاپ شده است.

آغاز:

مرا طبع اگر نارسا يا رسا *** نباشد گزير از حديث كسا

انجام:

وفايي بر اين ماجرا خون گري *** بر آن شاه لب تشنه جيحون گري

ف-مشترك 3055، ف- سخنوران651، فهرستواره 1742/3

كرامت نامه بي بي فاطمه

ناشناخته

آغاز:

باز به طرف چمن از اثر نوبهار *** آنچه دل غنچه داشت كرد همه آشكار

لاله پژمرده باز زندگي از سرگرفت *** باد مسيحا نفس، كرد به بستان گذار

فهرستواره 1742/3

كسائيه

غافل مازندراني، ميرزا آقاجان

سراينده اصلاً مازندراني است اما بيشتر عمر را ساكن تهران بوده است. منظومه اش در سال 1302 ه . ق در تهران چاپ سنگي شده است. قطع كتاب جيبي و در 95 صفحه است.

ف-مشار، ف-سخنوران 414، محمد صادق آقاجان

فهرستواره 1742/3

ص: 117

كسائيه

واعظ دارابي شيرازي(آيت اللهي) جواد

منظوم.

فهرستواره 1743/3، ف- مشار 4063/4

كشف الحق

دانش قاجار

در تعزيه به نظم.

فهرستواره 1743/3

كلام مومن

نادعلي، علم الدّين

قصيده هايي است در ستايش حضرت علي عليه السلام

آغاز:

خداوندا نريزي آبرويم *** نيندازي به فكر جست و جويم....

ف-مشترك3056، ف-سخنوران 585

كلمات عاشق غيبي

زهرا خانم (كه شناخته نيست)

سروده هايي است در ستايش امامان عليه السلام.

آغاز به نثر:

كلمات عاشق غيبي حضرت حجت عصر، روحي و ارواح العالمين له الفداء....

ف- مشترك 3057

ص: 118

منز المعجزات ناصري

مشتاقي نائيني، ميرزا علي بن محمد مجتهد

مثنوي حماسي ديني و با گزارش حديث فقر و معراج وسبب تصنيف، و ستايش ناصرالدين شاه و مظفر ميرزا ... سپس به معجزات پيامبر صلي الله عليه واله و امامان عليه السلام مي پردازد.

آغاز دفتر 1:

از خدا خواهيم توفيق اي رفيق *** تا نتابدمان ز ده غول طريق....

آغاز دفتر2:

اي به دوش افكنده تشريف نجات *** از در تصنيف كنز معجزات

دفتر اول چو آوردي به پاي *** سوي نظم دفتر ثاني گراي....

اين مثنوي در تهران سال 1314 قمري در 466 صفحه چاپ شده است.

ف-مشترك 3063 ف-سخنوران 542، فهرستواره 1745/3

كواكب درّي في فضايل علي عليه السلام

كشفي ترمذي، مير محمد صالح (مشكين رقم).

◄ مناقب مرتضوي.

فهرستواره 1795/3نيز1796/3

كوثرنامه

ذهبي، آقا محمد هاشم

حدود 600 بيت است كه پس از ستايش حضرت علي عليه السلام به گزارش حديث بساط پرداخته است. داستان فرونشستن ابر بر زمين و برداشتن ياران حضرت علي عليه السلام را تا به قلّه قاف.

آغاز:

بيا شيعه بشنو ثناي علي *** صفا ده دلت از ولاي علي

ص: 119

كوثرنامه در 1306 مستقل چاپ شده و در سال 1338 همراه با ولايت نامه سراينده در تبريز چاپ سربي شده است.

ف-مشترك 3064

كوثرنامه

راز شيرازي ذهبي، ابوالقاسم (1268)

منظومه ديني كه چند بار چاپ شده است.

ف- مشار 249/1، ف-مشترك 3055

كوكب المصائب

صحّاف، محمد حسين

در تبريز به سال 1331 قمري چاپ سنگي شده است.

ف-مشار 2698، فهرستواره 1746/3

◄ گلشن شهدا

كيمياي مراد

قصايدي در ستايش خاندان پيامبر صلي الله عليه و اله

ف- مشترك 65-3064

گيتي نما

فقير قهدريجاني، محمد حسن

منظومه در زندگي پيامبر صلي الله عليه واله

◄ سراج الصّدور

فهرستواره 1678/3

ص: 120

گلشن توحيد

ابراهيم دده، متخلص به شاهدي

نسخه خطي: كتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسي به شماره 15465

آغاز:

گشت چون بر صفحه هستي قلم *** يام ايزد مرتم شد بر رقم

انجام:

حقّ نور پاك فخر انبيا *** كن نصيب ما وصالت اي خدا

ابراهيم دده از سرايندگان قرن نهم و دهم هجري قمري است (تولد 875-957 ه . ق) او مولّف تحفه شاهدي و فرزند صالحخ مغلوي است.

فهرست نسخه هاي خطي فرهنگستان زبان و ادب فارسي، صص 46-45

نيز ◄ گلشن توحيد، خطي شماره90819

آغاز و انجام افتادگي دارد.

آغاز:

توتياي ديده هاي سالكان *** چشمه آب حيات جاودان

انجام:

تو در اين ويرانه چون داري قرار *** هست جوياي تو شاه اندر شكار

فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسي، ص46

گلشن حقايق

آيتي بيرجندي، آيت الله شيخ محمد حسين (1271-1351 ه . ش)

ص: 121

منظومه اي بالغ بر 200 بيت در مراتب تجليات و نمايشهاي غيب حق و مراتب خلق و كمال آدمي و اسرار عشق و شگفتيهاي آن.

آغاز:

ستايش ذات پاكي راست شايان *** كه ملك و عزتش را نيست پايان

مزه ذاتش از نقص وعيوب است *** مقدس ساحت غيب الغيوب است

انجام:

بيا عشق مجازي را رها كن *** رها اين رنگ وبوي بي بها كن

كه مغناطيس عشقت همچو كاهي *** برد چون كهربا در بارگاهي

در آن مصري تو همچون ماه كنعان *** عزيز و موهبت باشد فراوان

(درّ غلطان،293،1346به بعد)

درباره زندگي آيتي ◄ بهارستان در تاريخ و تراجم رجال قاينات و قهستان ترجمه المولّف (خودنوشت)، 374 به بعد

گلشن حيرت

باركزايي، احمد خان(1245پيشاور1315ق)

شاهزاده وشاعر افغان پدرش دوست محمدخان پادشاه افغانستان (1250-1275) بود. احمد خان باركزايي در ادب فارسي استاد بود و از جمله مثنويهاي او گلشن حيرت در ستايش حضرت رسول صلي الله عليه و اله است.

دانشنامه ادب فارسي-47/3

گلشن زهرا

صامت بروجردي، محمد باقر

در سرگذشت حضرت فاطمه عليه السلام و امام حسين عليه السلام در 23 مجلس.

ص: 122

در ضمن آن فتحعلي شاه را ستوده است. ديوان مراثي سراينده بارها چاپ شده است.

آغاز:

بيار اي فالق الا صباح آفاق *** كه هستي همچو ذات خويشتن طاق....

ف-مشترك.308، ف- 3-1542، فهرستواره1747/3

گلشن شهدا

بتالوي، فضل كريم

سرگذشت ائمه عليه السلام و خاندان ايشان و سوگواري بر آنان.

آغاز:

حمد آن خالق كه درد او دواست *** بر محبانش بلاي او عطاست....

فهرستواره 1747/3

گلشن شهدا

فايق

منظومه ديني، سروده 1278قمري.

فهرستواره 1748/3

گلشن شهدا

صحّاف، محمد حسين

چاپ شده در تبريز 1376 قمري (سربي، جيبي) 320 صفحه

ف- مشار 2761، فهرستواره 1748/3

◄ كوكب المصائب

لمعات الطاهرين

نايطي، غلام علي خان

ص: 123

نسخه اي از اين مثنوي در كتابخانه آصفيه حيدرآباد دكن به شماره 698 تصوف و نسخه اي ديگر در انجمن آسيايي بنگال نگه داري مي شود. اين اثر را به تشويق دوستش قزلباش خان محمد رضا اميد همداني (1159 ق) سروده و در (1108 ق) به انجام رسانيده و به او رنگ زيب پيشكش كرده است. موضوع آن براساس فهرست آصفيه درشرح رموز حروف الم است كه از (الله) الف و از (لام) رسول الله و از (ميم) مظهر عالميان مشعر بر آن كه انسان از آن سه حرف متشكل گرديده است. مثنوي نزديك 1200 بيت است كه به 110 ارزش عددي حروف اسم علي عليه السلام لمعه تقسيم مي شود اين كتاب از ديدي كاملاً شيعي با گرايش صوفيانه در شرح نظام عقايد تشيع سروده شده وموضوعاتي در اخلاق، كلام، عرفان و جز آن است.

دانشنامه، ج 4 بخش 3 صفحه 1888

لولو العبرات

قاضي، ابوالحسن فرزند محمد جعفر جهاني آذربايجاني

ديوان سروده هاي اوست در عرفان و مناقب سوگواري پيشوايان مذهبي.

آغاز:

اي آن كه ز عين خود نمايي *** ماني تو به ما ولي نه مايي

ف-مشترك3100-3099

ماتمكده

قزويني، قربان فرزند رمضان (زنده در 1264 ق)

◄ مثنوي بيدل رودباري

فهرستواره 1752/3، ف-مشار مولفين 917

از اين منظومه دو نسخه خطي در كتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسي به شماره هاي

61934 و61937 موجود است.

ص: 124

نسخه 61937 در شوال 1258 كتابت شده و در 133 برگ است كه هر برگ 19 سطر دارد. آغاز هر دو نسخه با اين بيت است:

بي مهر حسين به مقصد دل نرسي *** تا تخم نيفكني به حاصل نرسي

و انجام نسخه 61937:

بيدل از خواهي بهشت جاودان *** گريه كن دايم به شاه تشنگان

فهرست نسخه هاي خطي فرهنگستان زبان و ادب فارسي، صص 49-50

مثنوي بيدل رودباري

قزويني، قربان فرزند رمضان (زنده 1264 ق)

سراينده ماتمكده و مصيبت نامه در سوگواري.

آغاز:

دوستان آييد از پير و جوان *** گل به سر، با ناله و آه وفغان....

فهرستواره 1752/3، ف- مشار مولفين 917/4

مثنوي تربتي

در مسائل مذهبي و عقايد اسلامي، سروده 799

ف-مشترك 3120

مثنوي حماسي ديني

ناشناخته

مثنوي است در احتجاجات ديني، داستانهاي حماسي، معجزات امامان عليه السلام از تبليغات شيعي گري روزگار صفويان. عنوانها يك مصراع است. براي مثال:

«رمزي زعجايبات قرآن»، طوفان عطاي بحر توحيد»

آغاز مثنوي:

ص: 125

سبحان الله عز شأنه *** مَن جَلّ جلاله و عمهُ

هم جلّ جلاله از آنت *** هم عمّ نواله نشانت

ف-مشترك3121، فهرستواره 1753/3

مثنوي خضر و موسي عليه السلام

وقار شيرازي، ميرزا احمد.(1232-1298 ه . ق)

نسخه خطي منحصر به فرد، به خط صادق شيرازي در 168 صفحه كه در هر صفحه 22 بيت نوشته شده است (16بيت درمتن و 6 بيت در حاشيه) اين مثنوي 3511 بيت دارد و آخرين بيت آن نشان مي دهد كه نبايد مطلب تمام شده باشد.

آغاز:

جان كه از ياران صافي دور ماند *** بر محبانش بلاي او عطاست...

حّبذا آن منزل پر ناي ونوش *** از درون گويا و از بيرون خموش

حبّذا آن مي كشان كوي يار *** بي مي و پيمانه مست بوي يار

حّبذا آن قوم و شادا آن گروه *** پاك تر از چرخ و ثابت تر ز كوه

انجام:

يك سخن باقي است تا گويد وقار *** شرح كنز مخفي اي كامل عيار

اين كتاب به كوشش دكتر محمود طاووسي در سال 1360 شمسي يا قمري در شيراز چاپ شده است.

درباره زندگي وقار ◄ مقدمه ديوان جلد 1 صفحه 3 به بعد

نيز ◄ شرح و ترجمه نامه علي عليه السلام به مالك اشتر

مثنوي قاسم بي علي

اصفهاني، كمال الدين عزّالدين (834ق)

بالغ بر 500 بيت در بحر متقارب، درباره قاسم بن حسن.

ص: 126

آغاز:

به نام خداوند ارض وسما *** من اين داستان مي كنم ابتدا...

فهرستواره 1752/3

مثنوي ممتاز

از حماسه هاي ديني در موضوع فتح خيبر است.

آغاز:

بده ساقي آن آب آتش نما *** كه هوش ز سر رفته آرد به جا...

ف-مشترك 3136، فهرستواره 1753/3

مجلس افروز

ناشناخته

از حماسه هاي ديني است در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه و اله سر اينده در 80 سالگي پس از مرگ آخرين و دهمين فرزند، آن را در 5500 بيت سروده است.

آغاز1:

به نام خداوند گيتي فروز *** كه روز آرد به شب، شب آرد به روز

آغاز2:

ستايش كنم حيّ ناديده را *** كه آدم كند آب گنديده را....

ف-مشترك 3165، فهرستواره 1755/3

مجمع البحرين

با تخلّص اسيري (از سده نهم و دهم)

حماسه ديني است در جنگهاي پيامبر صلي الله عليه واله علي عليه السلام در 11400بيت كه در سال 913 سروده شده است:

خدا را به بخشيدنم راي شد *** كه تاريخ اين نامه «بخشاي» شد

ص: 127

در حدود 50 سالگي خود براي شاه اسماعيل سروده است:

چو شد پيك عمرم ز پيري زبون *** قدم نا نهاده ز پنجه برون...

اسيري شايد حدود 863 زاده شده باشد.

آغاز:

به نام خدايي است فتح كلام *** كه شد رحمتش عام بر خاص و عام

ف-مشترك 3168، ف-سخنوران 42، فهرستواره 1756/3

مجمع البكاء

شيرازي، محمد

در سوگواري به نظم، از سراينده اي به نام ميكي. اين منظومه در 1331 قمري چاپ شده است.

ف-مشار 4532/4، فهرستواره 1756/3

مجمع العشّاق

رونق (شايد)

حماسه ديني در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه و اله و امامان عليه السلام شايد از رونق باشد، چه، ضمن ابيات آمده است:

دين حق زين مثنوي رونق فزا *** دين ما رونق گرفت از اين دوا

رونق من برفروزد زين كتاب.

آغاز:

خامه پا بنهاد در امري عظيم *** گفت بسم الله الرحمان الرحيم

مي نويسد مجمع العشّاق را *** تا ز عشقش پر كند آفاق را...

ف-مشترك 3169-3168، فهرستواره 7/3-1756

ص: 128

محاربه غضنفري:(مشهور به تكمله حمله)

تكمله حمله حيدري است كه از حماسه هاي ديني به شمار مي رود.

فهرستواره 1758/3

محرق الفواد

محزون گيلاني، محمدرضا

منظومه اي در سوگواري خاندان رسول الله صلي الله عليه و اله

فهرستواره 1759/3، ف- مشار 2619/4

مختارنامه

اصفهاني، ابوتراب (مير عثمان علي)

گويا ميرزا ابوتراب وقايع نويس عالمگير شاه فرزند ميرزا محمد طاهر اصفهاني در گذشته به سال 1143 باشد. حماسه اي ديني در نظم داستان مختار ثقفي است، كه چاپ شده است.

ف-مشترك 3181، ف- سخنوران 112، فهرستواره 1760/3

مختارنامه

برهانپوري، محمد يوسف (نيمه دوم سده دوازدهم)

از منظومه هاي حماسي ديني و داستان مختار ثقفي است.

ف-مشترك 3183

مختارنامه

تالپور جعفري، محمد نصيرخان

حماسه ديني به نظم فارسي، سروده 1241 قمري

فهرستواره1761/3

ص: 129

مختارنامه

چهار محالي اصفهاني (ظ ميرزا عبدالوهاب قطره اصفهاني)

◄ فتح نامه

فهرستواره 1761/3

مختارنامه

خاموش يزدي، ميرزا عليخان

حماسه اي است ديني درشش دفتر.

آغاز 1:

به نام خداوند عرش برين *** حكيم تواناي جان آفرين...

و آغاز 3:

به نام جهان داور بي نظير *** خداي دو گيهان بالا و زير...

ف-مشترك 3181، ف-سخنوران 184، فهرستواره 1761/3

◄ قريب الفرج

مختارنامه

دنبلي، عبدالرزاق بيگ

حماسه ديني در شرح حال و توصيف جنگهاي مختار ابي عبيده ثقفي به خون خواهي حضرت امام حسين عليه السلام است. اين منظومه جمعاً حدود 5000 بيت دارد. شروع منظومه چنين است:

سرنامه نام خداوند پاك *** كزو جان پاك آمد اين مشت خاك

ز تيره زمين تا به تابنده ماه *** همه هست بر هستي او گواه...

فهرستواره 1762/3

◄ همايون نامه

ص: 130

مختارنامه

سالم سبزواري(همزمان با شاه عباس صفوي)

حماسه ديني انتقام جويي مختار ثقفي از قاتلان امام حسين عليه السلام

ف-مشترك 3181، فهرستواره 1761/3

مختارنامه

شعاعي قاجار، محمد حسين (قرن سيزدهم) به نام ناصرالدين شاه سروده است. حماسه ديني در انتقام جوييها، پس از رويداد كربلا كه در 1300 قمري به پايان رسيده است:

ز هجرت گذشته هزار و سه صد *** كه شد ختم اين نامه گر خوب و بد

آغاز:

كني به تيغ دو ابرو هميشه خونريزي *** مگر ز آه دل خستگان نپرهيزي...

ف-مشترك 3182-3118، فهرستواره 1761/3

مختارنامه

قانع تتوي، مير علي شير

حماسه اي ديني در قالب مثنوي در7000 بيت كه به داستان انتقام جويي مختار ثقفي اختصاص دارد.

آغاز:

به نام جهان داور كردگار *** كه بر قدرت اوست مختار كار...

فهرستواره 1762/3

نسخه اي از كتاب در بورداد بي سندهي در حيدرآباد سند نگهداري مي شود. دانشنامه 4/بخش 1132/2 نيز /4 بخش 2028/3 ظاهراً اين مثنوي تتمه اي بر اعلام ماتم (حمله حسيني) محسن تتوي است.

دانشنامه 4/بخش 2190/3

ص: 131

مختارنامه

قطره اصفهاني

◄ فتحنامه مختار

فهرستواره 1761/3

مختارنامه

گريان اصفهاني

◄ حمله مختاريه

فهرستواره 1762/3

مختارنامه

مسلم، (محمد)

آغاز:

خدايا به هر سروري در جهان *** تو مختاري اي سرور سروران...

ف. مشترك 3183

مختارنامه

ناشناخته

از حماسه هاي ديني در داستان مختار ثقفي كه به نام سلطان حسن در سال 981 سروده شده است:

از هجرت خير البشر فخر انام *** در نهصد وهشتاد و يكم گشت تمام...

در ايران چاپ شده است.

ف-مشترك 3183، فهرستواره 1763/3

مختارنامه

نگاهي اراني كاشاني (سده دهم قمري)

ص: 132

حماسه ديني به نظم فارسي است.

فهرستواره 1762/3

مختارنامه

واعظ رازي، محمدقاسم

◄ طرب القلوب

فهرستواره 1716/3

مختصر المراثي

سلماسي ذهبي، پرويز

مثنوي حماسي است در مرثيه بر ائمه هدي...

آغاز:

ابتدا بر اسم خلاق و دود *** كو عدم را داده از قدرت وجود

فهرستواره 1764/3

مدرسة الحكمه

آيتي، حاج شيخ محمد حسين (ضياء الدين) (1271-1350 ش)

داستان يوزاسف و بلوهر با مايه هاي ديني و اخلاقي است به روايت از متون معتبره و اشارات مجلسي كه آن را گنجينه حكمت مي گويد.

آغاز:

جست برقي سخت سوزان از يمن *** آتشي زد بر دل و بر جان من

آتشي افروخت در جانم نهان *** سوختم از اشتياق ملك جان

بوي رحمان در نفس دارد نسيم *** مي دهد جاني به هر عظم رميم

ص:133

انجام:

گر سليماني اگر خود آصفي *** يوسف مصر و اگر يوزاسفي

بايد آخر رفت از اين دنيا برون *** نحن لله اليه راجعون

مقامات الابرار دفتر دوم. بهارستان 374 به بعد

◄ اشراق الاّفاق

◄ روضة الشهدا

◄ سوانح الايام

مرحله حسينيه

تنكابني، ميرزا محمد (پيرامون 1310 قمري)

حماسه ديني بر وزن شاهنامه، بحر متقارب.

فهرستواره 1768/3

مصباح الغراء في رثاء الشهداء

دشتي

منظوم، در سوگواري

آغاز به نثر: الحمدالله الذي...

فهرستواره 1772/3

مصطفي نامه

مثنوي كه از پيامبر صلي الله عليه و اله تا شاهان غزنوي و سلجوقي با اشاره پيران عارف را ستايش و توصيف كرده است.

فهرستواره 1772/3

مصيبت نامه

سرمست ديوانه

ص: 134

سروده 1042 قمري در رويداد دردناك كربلا.

فهرستواره 1772/3

مصيبت نامه

ناشناخته

شايد از قزويني،قربان< ◄ سراينده مثنوي بيدل باشد.

◄ 2-روضه خواني

◄ مثنوي بيدل رودباري

فهرستواره 1661/3

مصيبت نامه

قزويني (رودباري)، قربان فرزند رمضان (زنده در 1264 ق)

سراينده ماتمكده.

◄ ماتمكده

مصيبت نامه

مجرم اصفهاني، هادي

مثنوي در تعزيت.

فهرستواره1773/3، ف-مشار4783/4

معجزات حضرت امام حسين عليه السلام

حكايتي منظوم در بيان معجزات حضت امام حسين عليه السلام

فهرستواره 1779/3

معجزات حضرت امام رضا عليه السلام

عارف عليشاه، آقا محمد تفرشي

ص: 135

منظوم

فهرستواره 1779/3

معجزات حضرت علي عليه السلام

مثنوي، در بيان معجزات حضرت امير المومنين عليه السلام

فهرستواره 1779/3

معجزات خاص

وزير آبادي، احمد

مثنوي است در معجزات پيامبر صلي الله عليه واله با تأويل هاي عرفاني و ابياتي در حمد وستايش پروردگار، نعت پيامبر و چهار يار و امامان: حضرت علي و حسن و حسين عليه السلام

آغاز:

چون قلم بر لوح بسم الله نوشت *** از همه اول، سپس عالم سرشت

اسم اعظم را در آن پوشيده داشت *** بر صحف عثمان از آن اول نگاشت...

كتاب به نام امير بي امير شجاع الملك خسرو غازي به سال 1212 قمري سروده شده است:

يك سحر هاتف چه خوش الماس سفت *** نام و سالش «معجزات خاص» گفت....

فهرستواره 1779/3

معجزات خاص رسول صلي الله وعليه و اله

حماسه ديني منظوم

فهرستواره 1779/3

معجزه شاه مردان مرتضي علي عليه السلام

شوريده

ص: 136

حماسه ديني

آغاز:

ثناي قادر يكتا *** كه باشد فرد و بي همتا

فهرستواره 1781/3

معجزات نبوي

بلوچ براهوي، محمد حسن (زنده در 1266 ق)

در قالب مثنوي، و از هموست تحفه قادريّه

فهرستواره 1780/3

معجزه مصطفي صلي الله عليه واله

ذوقي، غلام محيي الدّين

حماسه ديني، سروده 1281 قمري.

فهرستواره 1781/3

معراج الشّهادة

عاصي اصفهاني رشتي، محمد محسن (سروده 1267 ق)

مثنوي حماسي ديني است. در آن شهادت حضرت امام حسين عليه السلام را به معراج پيامبر صلي الله عليه و اله مانند كرده است. اين منظومه را به نوشته خودش، پس از نگارش 120 كتاب ساخته است.

فهرستواره 1781/3

معراج المضامين

منير لكهنويي، اسماعيل حسين مشكات آبادي

منظومه در زندگي نامه، معجزات و سوگواري است.

در سال 1315 قمري در هند چاپ شده است.

فهرستواره 1782/3

ص: 137

معراج نامه

بيجاپوري، اعظم (زنده در 1105 ق)

در معراج حضرت رسول صلي الله و عليه واله

آغاز:

به نام آن كه وهاب و كريم است *** رئوف و رب رحمان و رحيم است

فهرستواره 1782/3

معراج نامه

خاقاني

منظوم.

فهرستواره 1782/3

معراج نامه

عاشق محمد، شيخ

مثنوي منظوم.

فهرستواره1782/3

معراج نامه

عطايي (شايد تخلص گوينده است)

در توصيف معراج و ستايش حضرت رسول صلي الله عليه واله

آغاز:

اين همي خواهد دلم از خالق جان آفرين *** تا به نظم آرم ز معراج رسول المرسلين

شرح معراج رسول الله خواهم نظم كرد *** زان كه ايزد گفت او را رحمه للعالمين

ص: 138

انجام:

اندر اين معراجنامه گر خطا باشد به سهو *** بر عطايي خود ببخشا يا اله العالمين

فهرستواره 1785/3

معراج نامه

عطار توني يا نيشابوري

مثنوي عرفاني در معراج پيامبر صلي الله عليه و اله

آغاز 1:

اين همان خواهد دلم از خالق جان آفرين *** تا به نظم آرم ز معراج رسول المرسلين

شرح معراج رسولي را بخواهم نظم گفت *** آنكه ايزد گفت او را رحمة للعالمين....

آغاز 2:

تعالي الله از اين ديدار پر نور *** كه در ذات دو عالم گشته مشهور...

فهرستواره 1783/3

نيز ◄ معراج نامه از «عطا» همان 1785/3

معراج نامه

محتشم كاشاني (شمس الشعراء)

هر مان هسه در تاريخ ادبيات خود از معراج نامه او نامه برده است (1765).

نيز، فهرستواره 1783/3

معراج نامه

مدّاح خوانساري (سده سيزدهم قمري)

اين معراجنامه به لهجه لري و خوانساري سروده شده است.

فهرستواره 1783/3

ص: 139

معراج نامه

مظفّر حسين، سيد

مثنوي است.

فهرستواره 1783/3

معراج نامه

نظيري

منظومه اي است در قالب مثنوي در معراج پيامبر صلي الله عليه واله كه در پايان آن آمده است:

نظيري بگو مدح آل رسول *** كه آيينه دل بگردد جلسي

آغاز:

بيا بشنو اي مومن با ادب *** ز معراج آن افتخار عرب

ز سلمان و عمّار عالي مكان *** روايت چنين است از راويان...

فهرستواره 1784/3

مشهد الشّهداء

ندايي نيشابوري يزدي، حسين (قرن دهم)

سراينده سيف النبوه كه ترجمه منظوم روضة الشّهداي ملا حسين واعظ كاشفي است.

ف- مشترك 2931، ف-سخنوران 598، دانشنامه ادب فارسي 47/3

◄ سيف النبوة

مقامات الابرار

آيتي بيرجندي، شيخ محمد حسين (1271-1351 ه . ش)

منظومه اي در بردارنده پنج دفتر مجموعاً در 14000 بيت در حمد و ستايش، خُطب و

ص: 140

مواعظ، اشعار پندآميز و كلمات قصار كه گلشن حقايق و مخزن دقايق است. از جمله ابيات مقامات معنوي در اين مجموعه است:

جست برقي سخت سوزان از يمن *** آتشي زد بر دل و بر جان من

آتشي افروخت در جانم نهان *** سوختم از اشتياق ملك جان

بوي رحمان در نفس دارد نسيم *** مي دهد جان هان به هر عظم رميم

اين نسيم از سرزمين ديگر است *** عاشقان را مونس و جان پرور است

درباره زندگي آيتي ◄ گلشن حقايق ◄ بهارستان374 س ◄ درّ غلطان بهارستان، 1371، 382

مقامات حسيني

اصفهاني قايني، محمد اكبر (مشهور به منشي بمرودي)

در اواخر عهد صفويه و دوران نادرشاه افشار زندگي كرده و از نزديكان ميرزا مهديخان دبير است مقامات حسيني او حماسه اي است منظوم در رويداد كربلا، كه در ابتدا از احمدشاه دراني ستايش كرده است. ظاهراً او اين مثنوي را نتوانسته به پايان برد ومُذنب بمرودي آن را تمام كرده است. نسخه اي از ديوان او در مدرسه عليمه زهان ضبط است.

آغاز:

اگر بسمله تاج عنوان نبود *** مطالب نگاريدن آسان نبود....

فهرستواره 1789/3

درباره زندگي منشي: بهارستان آيتي، ص 254. شاعران قهستان 409

◄ مقامات حسيني (مذنب)

مقامات حسيني

مذنب بمرودي

او منظومه منشي بمرودي را به پايان رسانيده است.

ص: 141

◄ مقامات حسيني (اصفهاني قايني)

فهرستواره 1789/3

مقتل

ناشناخته

◄ 2-روضه خواني

◄ فهرستواره 1661/3

مقتل

لامعي برسوي، محمود (939قمري)

منظومه در مقتل امام حسين عليه السلام

فهرستواره 1790/3

مناقب الابرار

سيماب، حكيم سيد احمد علي (زنده 1314 ق)

قصيده ها در ستايش چهار پاره فاطمه، حسنين وچند صوفي.

فهرستواره 1792/3

مناقب الا برار في مدح النّبي و اهل البيت الاطهار

موسوي، مير محمد علي خان متخلص به ناله

قصيده هايي است در ستايش پيامبر صلي الله عليه واله واهل بيت عليه السلام

فهرستواره 1792/3

مناقب حيدري

فارغ هندي (حسين بن حسن)

ص: 142

از روزگار اورنگ زيب گوركاني.

دانشنامه ج 4 بخش 2 ص 1132

مناقب مرتضوي

كشفي ترمذي، مير محمد صالح وصفي مشهور به مُشكين رقم

خوشنويس وشاعر كه منظومه «اعجاز مصطفوي» نيز از اوست. از متن مناقب پيداست كه از دوستداران اهل بيت عليه السلام و به پندار مخالفان خود، شيعي است امّا خودش مي گويد:

منم سنّي پاك و پيرو شرع رسول الله *** ز عشق مرتضي نادان به رفصنم متهم دارد

اين منظومه در 12 باب و در مناقب حضرت امير عليه السلام و خاندان رسالت است كه در لاهور به نام «كواكب درّي في فضايل علي» در سال 1345 شمسي چاپ شده است.

آغاز:

خداوندا عطا كن نشأ ذوق *** كه آغازم به نامت نامه شوق...

فهرستواره 1795/3 و 1796/3

◄ اعجاز مصطفوي

مناقب مرتضوي

ارشد اورنگ آبادي، غلام علي

از سرايندگان نامي روزگار آصف جاه يكم. در تذكره ها به تفصيل از سراينده نام برده اند. مناقب مجموعه قصيده هاي او در ستايش حضرت علي عليه السلام است.

فهرستواره 1796/3

مناقب نظم

منظومه اي است در قالب مثنوي كه ويژگيها وفضايل پيامبر صلي الله عليه واله وامامان شيعه عليه السلام را در آن به نظم آورده است. در ضمن، افضل الدوله آصف جاه پنجم و وزيرش مختارالملك

ص: 143

را هم ستوده است.

اين مثنوي در سال 1283 به پايان رسيده است.

آغاز:

نام هستي خدا، به جاويدان *** نامه پاك را بود عنوان

فهرستواره 1796/3

منتخب از حقايق المناقب

اديب عنقا، جلال الدين علي ابوالفضل

چاپ سنگي و گراوري تهران 1332 قمري

◄ حقايق المناقب

منهج الهدايه

هدايت طبرستاني، رضاقلي خان

از مثنويهاي حماسي ديني است كه پس از اشاره به صدر اسلام به رويدادهاي كربلا مي پردازد و تا كشته شدن مختار ثقفي را در5000بيت مي سرايد در ضمن آن آمده است:

ره هدايتم از اين سخن عنايت شد *** از آن به نام همي منهج الهدايت شد

آغاز:

به نام آن كه به نامش شفاي هر دردي است *** به ياد آن كه به يادش نجات هر مردي است

فهرستواره1800/3

مولود حضرت رسالت پناهي

كازروني، حاج نورالدين محمد (متخلص به نوري)

از او كتابهاي زيادي باز مانده از جمله «مولود نامه» در سيره و غزوات پيامبر صلي الله عليه واله كه حدود 30000بيت است و در شعبان سال 887 قمري به پايان رسيده است.

ص: 144

ديگر (مولود رسول) كه در 885 به نام سلطان يعقوب به پايان رسانيده است. اين مثنوي در سرگذشت پيامبر صلي الله عليه واله و در چهار بخش است.

فهرستواره 1801/3

مولود رسول

كازروني حاج نورالدين محمد (نوري)

◄ مولود حضرت رسالت پناهي

مولود شريف

مولوي محمد حسن

زايش پيامبر به نظم. در ايران و لا هور بيش از چهار بار چاپ شده است.

فهرستواره 1801/3، مشار5061/4

مولودنامه

پژوه (منشي همايون)، احمد

منظومه در زايش مهدي (سروده 1230 قمري)

فهرستواره 1802/3

مولودنامه

كازروني، حاج نورالدين محمد متخلص به نوري

◄ مولود حضرت رسالت پناهي مولود رسول

فهرستواره 1801/3

مولودنامه

دهدار، محمد فرزند محمود متخلص به فاني

ص: 145

منظومه اي است حماسي در زايش پيامبر صلي الله عليه واله. نام سراينده احمد ياد شده كه خطاست.

فهرستواره 1803/3

نبي نامه

حاجي منصور

آغاز:

به نام خداوند هر دو جهان *** جهاندار بخشنده مهربان...

ف-مشترك 3269، فهرستواره 1807/3

نبي نامه

صوفي، احمد خان

تاريخ منظوم پيامبران در سه مجلّد. مجلّد يكم نظم سيد جلال كلنهويي.

فهرستواره 1806/3

نبي نامه

وهاب دهلوي، عبدالوهاب

متخلص به وهاب يا وهّابي

نباشد به وهّابي خسته دل *** هواي لطيفش بجز معتدل

در چهار ركن:

1-زندگي پيامبر 2-روزگار مكه

3-روزگار مدينه 4-خطبه ها و ارشادات داراي 1545 بيت است.

آغاز(1):

هماي سر خامه بسم الله است *** كليد در نامه بسم اللهست...

ص: 146

آغاز (2):

تعالي الله اين نامه نامور *** ز لطف خدا گشت درج گهر

خدا را هزاران سپاس و ثنا *** كزو يافته شمع دانش سنا...

فهرستواره 1807/3،ف مشترك به نام عبدالواحد 3269

نجات المسلمين

جامي، عبدالنبّي

به روزگار عالمگير اورنگ زيب به سال 1104 در مسائل فقهي و اعتقادي سروده است:

گفت تاريخش خرد چون خواند زه بروي دو بار

راقمش عبدالنبّي جامي جلال الدين بدان....

ف مشترك 3669

نرگس دان

ذبيحي يزدي، ملا اسماعيل (سروده 1115) به نام سلطان حسين و ميرزا محسن تأثير. در سرگذشت نرجس خاتون مادر امام زمان (عج) سال 1315 قمري در تبريز چاپ سنگي شده است.

آغاز:

به نام آن كه فرمود از بدايت *** به حسب خاندان ما را هدايت

به وحدانيت ذاتش كما هي *** گواهي داد از مه تا به ماهي....

فهرستواره 1810/3

نسب نامه

ابرقوهي، حاجي آقاي لر

قصيده اي است در ستايش حضرت رضا عليه السلام كه سرگذشت خود را در آن آورده است:

ص: 147

چو در اين قصيده شده ذكر اصلم *** نسب نامه نامش نهادم به دوران

ف نسخه ها 3272 ف سخنوران 145

فهرستواره 1813/3

نسب نامه

خوسفي، محمد بن محمد (ابن حسام)

حماسه ديني در قالب مثنوي سروده 849 در ستايش پيغمبر اكرم صلي الله عليه واله و پيامبران ديگر، همچنين توحيد خداوند و ذكر اولاد پيامبر صلي الله عليه واله

آغاز:

ثنايي كان بود شايسته اولي *** به نام حضرت بي چون موسي...

انجام:

چو از هجرت در اين تاريخ معدود *** چهل و نه سال بر هشتصد بيفزود

ز عمر من گذشته شصت و سه سال *** جواني بر گذر پيري به دنبال

ف-مشترك 3271

نسب نامه

اقدسي، حاجي عبدالواسع(شايد)

حماسه ديني و تاريخي به نام فتحعلي شاه در سال سرايش آن آمده است:

نسب نامه را رشك مينو كنم *** به طوبي بدين نخل يك رو كنم

ز هجرت چو اين نقش دلخواه رفت *** هزار و دو صد سال و پنجاه رفت

آغاز:

به نام جهان آفرين يك خداي *** كزين برتر انديشه را نيست جاي

ف مشترك 2-3271 ف سخنوران 51

فهرستواره1812/3

ص: 148

نظم باب حادي عشر

سردار كابلي، حيدر قلي فرزند نور محمد (كابل) 1254 ش- كرمانشاه 1331 ش فقيه، مفسر، مترجم و شاعر افغان از قزلباشان دوره صفوي كه پدرش در سال 1310 قمري به ايران كوچيد و تا هنگام وفات در كرمانشاه اقامت داشت. سردار به زبانهاي فارسي، عربي، انگليسي عبري، اردو و هندي آشنايي كامل داشت و آثار بسياري از او به جاي مانده است. از جمله آنها نظم باب حادي عشر است.

دانشنامه ادب فارسي 512/3

نشاط القلوب

تمكين شيرازي

مختارنامه اي است كه ظرف شش سال در هند سروده شده است.

سراينده بايد تمكين شيرواني نگارنده بستان السياحه باشد.

فهرستواره 1815/3

نظم حديث كساء

فايز شوشتري، حاجي

منظومه اي در قالب مثنوي در نظم حديث كسا.

آغاز:

غذاي روح اگر طالبي ز صدق وصفا *** به لوح سينه نما ثبت اين حديث كسا

فهرستواره 1815/3

نظم حديث كساء

مشرق مازندراني، رضاقلي (حكيم نوري)

ص: 149

منظومه اي در 1198 بيت، سروده سال 1204 هجري قمري است و چند بار چاپ شده است.

فهرستواره 1815/3

نظم روضة الشهداء

ندايي يزدي، حسين

سراينده منظومه سيف النبوه

◄ سيف النبوّه

نظم الشمايل

هروي، محمد حسين

ترجمه شمايل النبّي ترمذي به نظم.

در ضمن آن مي گويد:

گشت نظم الشمايل اين را نام *** سال تاريخش «يافته اتمام»

چون كه در سلك نظم شد منظوم *** شد به نظم الشمايل اين موسوم

فهرستواره 1816/3

نظم الشّهداء

مازندراني، ملاعباس (متخلّص به طوطي)، فرزند محمد سعيد اشرفي

مرثيه هايي است كه به تناوب گفته شده و در سال 1332 ه . ق به انجام رسيده است.

ف-مشترك 3279، اشرفي مازندراني محمد سعيد ف- سخنوران 43

فهرستواره 1816/3

نغمه الهي

الهي قمشه اي، مهدي

ص: 150

خطبه ستايشيّه همام، درباره حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام است.شرح منظوم و ترجمه از قمشه اي. ترجمه منظوم چنين آغاز مي شود:

شنيدم عاشقي پروانه خويي *** در آيين محبّت راستگويي

رفيق خلوت آن سلطان دين را *** حريف صحبت آن عشق آفرين را

يكي دلباخته پيش شه عشق *** علي گنجينه سرالله عشق

بيامد نزد آن شه با دل پاك *** دلي چون گل ز داغ عشق صد چاك

علاوه بر اين، شرح منظوم قطعه ها، حكايتها و قطعه هاي منظوم ديگري وجود دارد و دو صفحه آخر به شرح برخي اشارات اختصاص يافته است. نغمه الهي در سال 1319 شمسي چاپ شده است.

نورالانوار

خطايي يزدي عقدايي، آقا محمد علي (همزمان با فتحعليشاه)

سراينده مي خواسته فضايل الانوار را در چهارده دفتر بسازد، اما نتوانسته و اين يكي را در رويدادهاي كربلا سروده است:

فهرستواره 1820/3

نورنامه

آصف جاه، ميرزا جعفربيگ

منظومه آفرينش پيامبر صلي الله عليه واله

فهرستواره 1822/3

نورنامه

كيرانوي انصاري، پير محمّد عبدالحّي

فهرستواره 1822/3

ص: 151

نياز تجلّي: (شرح منظوم دعاي ابوحمزه ثمالي)

تجلّي سبزواري، رجب علي (1260 ه . ش - 1328)

فرزند ملاحسن سبزواري كه در جواني به صف مشروطه خواهان پيوست و در اين راه سختيها ديد. از او آثار منظوم بسياري بر جاي مانده است؛ از جمله شرح منظوم دعاي ابوحمزه ثمالي كه در تير ماه 1321 به چاپ رسيده است:

به نام ايزد بخشنده پاك *** ز صنع خود پديد آرنده خاك

به دور آرنده اين بي سكون سقف *** نگهدارنده اين بي ستون سقف

چمن آراي بستان زمانه *** جمال آراي خوبان يگانه

انجام:

ز هجرت خامه تا زين كار آسود *** هزار و سيصد و پنجاه و نه بود

به بيست و سوم از ماه محرّم *** از اين دلكش بيان، بستم فرو دم

امين، سيد حسن، ادبيات معاصر ايران، 262

واجبات منظوم

سليمي توني،

در 56 بيت، واجبات نماز وشايد بخشي از همان حرز النجات باشد.

آغاز:

ابتدا كردم به نام قادر قدرت نما *** عادل و حّي و سميع و خالق ارض وسما

ف-مشترك 3290 ف-سخنوران 276

واقعه شهادت

ناشناخته

ص:152

◄ 2-روضه خواني

فهرستواره 1661/3

واقعه كربلا

فقير دهلوي، مير شمس الدّين شاه جهان آبادي

مثنوي حماسي در واقعه كربلا

دانشنامه ج4 بخش سوم صفحه 1995

واقعه كربلا

شعاعي قاجار دولو، محمد حسين (سروده 1287 ق)

پيش از مختارنامه سروده است.

فهرستواره 1824/3

◄ مختارنامه شعاعي قاجار

وصف حضرت پيغمبر صلي الله عليه واله

حزين لاهيجي اصفهاني، محمد علي

مثنوي است

فهرستواره1828/3

وفات نامه

ناشناخته

منظومه در بيان وفات حضرت رسول صلي الله عليه واله

فهرستواره 1829/3

وصاياي نبويّه به حضرت علي عليه السلام

حسيني مرندي، متخلص به ضيايي، ميرزا جهانگير(ناظم الملك)

ص: 153

ترجمه منظوم وصاياي نبوّيه به حضرت امير عليه السلام

نيز ◄ حقيقت نامه ◄ وصيّت نامه ◄ سياست نامه.

فرهنگ معين- سخنوران نامي معاصر ج 2376/4

وصيت نامه

حسيني مرندي، ميرزا جهانگير متخلص به ضيائي (ناظم الملك)

وصيت نامه منظوم حضرت امير عليه السلام

◄ نيز حقيقت نامه ◄ سياست نامه ◄ وصاياي نبّويه.

ف نسخه ها 3302

سخنوران نامي معاصر ج 2376/4-فرهنگ معين

وقعه كربلا

شعاعي قاجار دولو، محمد حسين (سده سيزدهم)

پيش از مختارنامه در رجب 1287 سروده است. در تاريخ منظومه گويد:

هزار و دو صد بود و هشتاد و هفت *** كه گفتند از روز هجرت برفت...

آغاز:

به نام خداوند بالا و پست *** كه بالاتر از دست او نيست دست

انجام:

چو شد ختم اين نامه نامدار *** ز سال شعاعي شده سي و چهار

چو آخر رسانم من اين داستان *** به مختارنامه گشايم زبان

ف . مشترك 3303 فهرستواره 1824/3

◄ واقعه كربلا

ولايت نامه

درويش ذهبي، آقا محمد هاشم

ص: 154

در اثبات ولايت حضرت علي عليه السلام كه چند بار چاپ شده است.

آغاز:

اي برادر روز و شب نام علي *** بر زبان داري و از وي غافلي

پيش خود شادي كه تو هم شيعه اي *** بلكه از آن خرقه ناجيه اي

ف نسخه ها 3304 ف مشار 3374

ف آستان قدس 606

ولايت نامه

◄ فارغ نامه

شادروان دانش پژوه اين منظومه را از فارغ گيلاني سراينده فارغ نامه مي داند.

ف مشترك 3303

هفت بند

محتشم كاشاني (شمس الشعرا)

براي نسخه هاي چاپي، ف . مشار 3404

ف سخنوران 515

هفت بند

كاشاني، حسن (سده هشتم)

در ستايش حضرت علي عليه السلام پيش از چاپ در ديوان در لكهنو چاپ شده است.

ف نسخه ها 3317 ف سخنوران 161

هفت خوان حيدري

عياني، در نيمه اول سده سيزدهم

ص: 155

كه ياد وي در تذكره سمر نائيني آمده است.

ف مشترك 3223.

همايون نامه

دنبلي، عبدالرزاق بيگ (مفتون)

پيش از اين مختارنامه را سروده است.

فهرستواره 1832/3

◄ مختارنامه

همراه اميرالمومنين علي عليه السلام تا به سرچشمه كوثر

سالك، محمد تقي متخلّص به (پويا) (تولد 1318 ه . ش)

منظومه اي است در بزرگداشت جشن خجسته غدير و زندگي حضرت اميرالمومنين علي عليه السلام از كعبه تا محراب كه بيشترين بخش كتاب تا به سرچشمه كوثر را در بر مي گيرد.

آغاز:

باز توفيق از خدا جوييم ما *** تا سپاس لطف او گوييم ما

گرچه لطفش بي حد است و بي شمار *** ما نمي دانيم يك را از هزار

انجام:

زين سپس دست من و روي دعا *** بعد از اين پاي من وخوف و رجا

دست سالك لطف او جويده مدام *** پاي (پويا) راه او پويد، مدام...

هم بدين اميد باشم روز وشب *** در سپاس ذات او بگشوده لب

اين لب گوياي ما، خامش مباد! *** جز به يادش، خاطر ما خوش مباد

درباره زندگي سالك: بهنيا، محمد رضا، نگين كوير 656

نيز ◄ تا به سرچشمه كوثر فاطمه عليه السلام

ص: 156

يادگار هزار و سيصد ساله حضرت حسين عليه السلام

شيرازي، ميرزا محسن

منظومه اي حماسي ديني در سوگواري سالار شهيدان.

اين منظومه در تهران چاپ شده است.

فهرستواره 1833/3

يازده بند

از محتشم كاشاني (شمس الشعرا)

◄ دوازده بند محتشم

ف-مشترك 3330

يعسوب نامه

فقير قهدريجاني، محمد حسن زنده (1230 ق)

حماسه ديني منظوم درباره حضرت علي عليه السلام

فهرستواره 1833/3

يعسوب نامه

حفيظ، ميرزا محمّد

شخصي به نام رحيم پس از مرگ سراينده گرد آورده است.

آغاز:

به نام خداوند هوش آفرين *** روان و خرد، چشم و گوش آفرين

فهرستواره 1833/3

يعسوب نامه

ناشناخته

ص: 157

حماسه ديني از احوال حضرت علي عليه السلام

فهرستواره 1833/3

يعسوب نامه

واقفا

سراينده جام گيتي نما و گويا دنباله همان كتاب باشد

در وجه تسميه آن آمده است:

مسمّا به «يعسوب نامه» شده است

فهرستواره 1833/3

◄ جام گيتي نما

يوسف و زليخا

امين الشريعه سبزواري، مير سيد حسن، متخلّص به بلبل (1247 ه . ش 1318)

از شاعران و اديبان صدر مشروطه و از چهره هاي درخشان فرهنگ و انديشه در اواخر عهد قاجاريه است.

مثنوي يوسف و زليخاي او صبغه ديني دارد و به اقتضاي يوسف و زليخاي منسوب به حكيم ابوالقاسم فردوسي سروده شده است:

آغاز:

الف، لام، را، را بخوان اي غلام *** كه روشن شود جانت از اين كلام

يكي نغز و زيباست اين داستان *** كه مي گويدت حكمت باستان

ز آيات قرآن شنو اين خبر *** كه يابي ز احوال يوسف اثر

انجام:

سرودم من اين قصه نغز را *** هم اين قصه نغز پر مغز را

ص: 158

بدان سان كه فردوسي پاكدين *** پس از نظم شهنامه گفتا چنين

الف. لام را تلك آيات را *** بخوان تا ببيني حكايات را....

بدان يافت اين فرّ شاهنشهي *** كه كرد از هوس خاطر خود تهي

ز تقوا رسيد او بدين نيكويي *** تو تقوا بكن پيشه، يوسف تويي

◄ حيّ بن يقظان

امين، سيد حسن، ادبيات معاصر ايران، 314 به بعد

ص: 159

ص: 160

[منابع]

آيتي بيرجندي، شيخ محمد حسين، 1371، بهارستان در تاريخ و تراجم رجال قاينات وقهستان، انتشارات دانشگاه فردوسي، چاپ دوم، مشهد

-1388،حماسه عاشورا (3جلد)، به كوشش دكتر رمضان پور، دكتر اسماعيل آيتي، سعيد كرامتي تولايي، انديشه فريد، مشهد

-1346،ديوان درّ غلطان، چاپخانه دانشگاه تهران، تهران

احمدي محمود، 1386، ارمغان شعر شيعه، گزيده اي از سروده ها، با ديباچه اي پيرامون تشيع در شعر پارسي، دكتر حميد احمدي استاد دانشگاه، تهران، نشر ميزان، تهران

امين، سيد حسن، 1384، ادبيات معاصر ايران، انتشارات دايرة المعارف ايرانشناسي، تهران

انوشه، حسن 1380، دانشنامه ادب فارسي (شبه قاره) جلد چهارم و ديگر مجلّدات، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي. تهران

باقرزاده (بقا)، علي، 1382، بزم محبت (مدايح، مراثي و كلمات ائمه اطهار)، انتشارات پيام سلامت،

مشهد

برقعي، علي اكبر، 1363، سخنوران نامي معاصر، انتشارات شركت مولفان و مترجمان، تهران

بغدادي اسماعيل پاشا، 1951تا 1955 ميلادي، هديّة المعارفين، 2جلد استانبول.

بهنيا، محمد رضا، 1381 بيرجند نگين كوير، انتشارات دانشگاه تهران، تهران

تبريزي خياباني مدرس، محمد علي، 1324 ش، ريحانة الادب في تراجم المعروفين بالكنيه او اللقب

6 جلد تهران

ص:161

تهراني، شيخ آقابزرگ، 1355 قمري به بعد، الذّريعه الي تصانيف الشّيعه، نجف.

خوسفي، محمدبن محمد (ابن حسام)، 1382، تازيان نامه پارسي، به كوشش حميد الله مرادي، مركز نشر دانشگاهي، تهران.

-1366 ديوان محمد بن حسام، به اهتمام احمد احمدي بيرجندي، محمدتقي سالك خوسفي، انتشارات اداره كل اوقاف- مشهد

خيام پور، ع، 1340، فرهنگ سخنوران، شركت سهامي چاپ كتاب آذربايجان، تبريز

دادور، محمدرضا، راشد محصّل 1380، اشاره تحليل به چند منقبت نامه منظوم، فصلنامه فرهنگ خراسان، شماره نخست

ربيع، 1388 علي نامه (چاپ عكسي)، انتشارات ميراث مكتوب، تهران

زنگويي، حسين، 1388، شاعران قهستان (خراسان جنوبي)، نشر روزگار، تهران

سالك، محمدتقي، (پويا)، 1385 تا به سرچشمه كوثر همراه با اميرالمؤمنين عليه السلام انتشارات اسوه، مشهد

سيد يونسي، مير ودود، 1350، فهرست كتابخانه ملي تبريز، مجلّدات مختلف، كتابخانه ملي تبريز

صفا، ذبيح الله، 1352، حماسه سرايي در ايران، انتشارات امير كبير- تهران

طبري، محمدعلي (عمادالدين آذرمان)، 1372، زبدة الآثار، انتشارات اميركبير، تهران.

فاضل، محمود، 1363، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه جامع گوهرشاد

مجلات مختلف، اداره اوقاف ناحيه 2 خراسان- مشهد

مركز خراسان شناسي، 1379، از علي آموز اخلاص عمل، به كوشش گروه رجال و مفاخر، مشهد مشار، خان بابا، 1337 به بعد، فهرست كتابهاي چاپي فارسي، (مجلّدات مختلف)، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران

-،1337، مؤلفين كتابهاي چاپي فارسي و عربي مجلّدات مختلف. تهران.

معين، محمد، 1365، فرهنگ فارسي، انتشارات اميركبير، چاپ چهارم، تهران.

نصيري، محمدرضا، 1385، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسي، ضميمه شماره 27 نامه فرهنگستان ناشر فرهنگستان زبان، تهران.

نقشبندي يزدي، سعيدا، 1387، ديوان، به كوشش رضيه رضايي تفتي، گنجينه حسين بشارت براي

ص:162

پژوهش در فرهنگ و تاريخ يزد، انتشارات ثريا، تهران.

وقار، شيرازي، ميرزا احمد، 1383، ديوان، با مقدمه دكتر ماهيار نوابي، به تصحيح دكتر داريوش كاظمي (2جلد)، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامي، كرمان.

هسه، هرمان 1356، تاريخ ادبيات فارسي، ترجمه دكتر رضازاده شفق، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران

و مجلّدات مختلف فهرست نامه هاي:

آستان قدس رضوي

فهرست مشترك (مؤسسه فرهنگي منطقه اي)

فهرستواره به كوشش منزوي.

دانشنامه ادب فارسي مجلّدات مختلف

دانشنامه جهان اسلام.

ص:163

Descriptive Terminology

of

Persian Religious Poetry

Mohammad Reza Rashed Mohassel

ص:164

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109