ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

حجاب و پوشش اسلامى، از احكام و موضوع هايى است كه در منابع اسلامى جايگاهى ويژه دارد. اين دستور قرآنى، نه تنها حافظ اخلاق و عفاف زنان جامعه است، بلكه مردان را نيز از آلودگى ها حفظ مى كند. همچنين به زنان امنيت اجتماعى مى بخشد و آنان را از نگاه هاى هوس بازان حفظ مى كند. بنابراين حفظ حريم عفاف براى زنان، هم حق است و هم تكليف؛ حق است، زيرا حق دارند با پوشش كامل، خود را از نگاه ها و هوس ها محفوظ دارند و تكليف است، به اين دليل كه سلامت جامعه، در گرو حفظ عفت و پاك دامنى آنهاست. بنابراين وظيفه دارند در سالم نگه داشتن فضاى جامعه اسلامى بكوشند.

از فضاهايى كه حضور زنان در آن، با پوشش كامل و حجاب اسلامى نشانه شخصيت والاى زنان ايرانى و پيروان مكتب اهل بيت است، صحنه حج، عمره و سفرهاى زيارتى است. از آنجا كه اين سفرها با اهدافى پاك و الهى صورت مى گيرد، بايد زن مسلمان ايرانى با پوششى پسنديده و متناسب، در اين سفر حاضر شود.

ص:12

براى نهادينه شدن فرهنگ حجاب در اين سفرهاى معنوى و رعايت اين حكم قرآنى از سوى همه زائران، اعم از مرد و زن، اثرى با عنوان «راه هاى تقويت فرهنگ حجاب» در قالب داستان هاى آموزنده به قلم حجت الاسلام و المسلمين «عباس رجبى» تدوين شده است. نويسنده در اين اثر كوشيده است وظيفه زائران را نسبت به حجاب تعيين كند.

اميدواريم زائران گرامى با مطالعه اين اثر هم وظيفه خود را بشناسند و هم براى نهادينه كردن فرهنگ حجاب كوشا باشند.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

گروه اخلاق و اسرار

ص:13

ص:14

گناهى كرده است، با توبه كردن، روح و جان خويش را پاك گرداند، مى تواند اميدوار باشد كه بهره كامل را از زيارت خود مى برد.

بنابراين، كسى كه به قصد زيارت، به مكه و مدينه و عتبات عاليات و ديگر زيارتگاه ها مشرف مى شود، براى بهره بردن از سفر، بايد در درجه اول، اعمال و رفتار خود را اصلاح كند كه در غير اين صورت، از لطف و عنايت الهى بى بهره مى ماند. كه شرط قبولى عمل، اخلاص و تقواست: إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ؛ «خدا فقط اعمال پرهيزكارن را مى پذيرد» . (مائده:٢٧)

از مهم ترين مصداق هاى تقوا در سفرهاى زيارتى و شرط قبولى اعمال و مورد توجه خدا و صاحب زيارت قرار گرفتن، رعايت حريم ميان زن و مرد و به عبارت ديگر، رعايت حجاب و پوشش اسلامى از سوى زنان است.

در حقيقت، مهم ترين و برجسته ترين رفتار دينى و اجتماعى يك زن مسلمان، به ويژه زنى كه با هدفى مذهبى و به عنوان زائر به سوى مشاهد مشرفه مانند مكه و مدينه و قبور مطهر ائمه (عليهم السلام) در عتبات عاليات سفر مى كند، پوشش و حجاب اوست. امروزه نزد مردم پوشش و حجاب زنان و رفتار عفيفانه آنها در برابر نامحرم، ملاك مسلمان بودن و متدين بودن آنها به شمار مى رود؛ زيرا حجاب از يك سو، نشانه عفت و حيا و پاكى زن، و از ديگر سو، نشانه غيرت و مردانگى و دين دارى خانواده اوست. ازاين رو در اين نوشتار تلاش شده است توجه زائران محترم به مسئله

ص:15

حجاب، معطوف شود.

دليل ديگرى كه به اهميت طرح اين موضوع، به عنوان موضوعى پژوهشى مى افزايد، اين است كه چون ماهيت سفر زيارتى، دينى، و از آموزه هاى دينى است، بايد در اين سفر بيش از موقعيت هاى ديگر به حجاب توجه داشت. همچنين، از آنجا كه بيشتر اين سفرها در خارج از كشور است و زائران ايرانى، نمايندگان جمهورى اسلامى و مكتب تشيع به شمار مى روند، اگر حجاب و پوشش اسلامى را رعايت نكنند، آبروى مكتب اسلام و نظام جمهورى اسلامى خدشه دار خواهد شد.

امام صادق (عليه السلام) خطاب به پيروانشان مى فرمايد:

«كُونُوا لَنا زَيْناً وَلاتكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً»(1)؛ «مايه زينت و زيبايى ما باشيد، نه مايه ننگ و عار ما» . حضرت در اين سخن سفارش مى كنند كه پيروانشان كارى نكنند كه آبروى آنها نزد پيروان ديگر مذاهب برود. ازاين رو كوشيده ايم موضوع حجاب را از جنبه هاى گوناگون، به ويژه در سفرهاى خارجى و داخلى، بررسى كنيم. سعى شده است مطالب كتاب نيز به شيوه داستانى، نقل روايت و بيان خاطرات تلخ و شيرين باشد تا مطالعه آن خسته كننده نباشد.

ص:16

برداشت و باور افراطى و تفريطى درباره حجاب اشاره كرد.

در ديدگاه افراطى، به حجاب، جايگاهى فراتر از حد خود داده شده است و تمام فضايل معنوى زن در حجاب او خلاصه مى شود؛ چنان كه اگر خانمى به پوشش ظاهرى خود اهميت دهد، به تمام فضيلت هاى زن مسلمان رسيده، ولى اگر حجابش كامل نباشد، هيچ فضيلتى به دست نياورده است.

اين برداشت افراطگونه، دو نتيجه نادرست در پى دارد: نخست اينكه زنان مسلمان را از كسب فضايل ديگر غافل مى كند؛ زيرا دچار نوعى خودبزرگ بينى كاذب مى شوند و عجب و غرور آنها را از رسيدن به ديگر كمالات باز مى دارد؛ دوم اينكه براى ديگر زنان كه به حجاب اهميت چندانى نمى دهند، هيچ ارزش و احترامى قائل نمى شوند. بلكه آنها را افرادى لاابالى، بى فرهنگ و دور از معنويت و دين مى دانند. توضيح اين مطلب كه اين دو نتيجه، چه پيامدهاى مخربى درپى دارد، در اين نوشتار نمى گنجد.

با توجه به آنچه گفته شد، حجاب همه فضيلت هاى يك زن مسلمان نيست و بسيارى از زنان، ويژگى هاى شخصيتى و اخلاقى پسنديده اى، مانند خوش خلقى، سخاوت مندى، ايثارگرى، انسان دوستى، حيا و ده ها صفت نيكو و انسانى دارند، ولى به دليل نداشتن اطلاعات كافى يا عادت كردن به نوعى پوشش، حجاب كاملى ندارند.

آن گاه كه خداوند در قرآن، درباره ويژگى هاى زنان مسلمان سخن مى گويد، بر اخلاق نيك تأكيد بسيارى مى كند. در سوره احزاب آيه ٣5،

ص:17

براى زنان، صفات و ويژگى هايى مانند مردان بيان شده كه به ترتيب، عبارت اند از: تسليم بودن در برابر حق، ايمان قلبى به خداوند، اهل عبادت بودن، راستگويى، صبور بودن، خداترسى و خشوع، مسكين نوازى، روزه دارى، دورى از شهوات حرام و بسيار به ياد خدا بودن. آن گاه آمده است: «خداوند براى چنين افرادى، آمرزش و پاداشى بزرگ ذخيره كرده است» . (احزاب:٣5)

بنابراين، زنان باحجاب بايد در كنار پوشش مقدس حجاب، اين ويژگى ها را نيز در خود به وجود آورند، تا افزون بر اينكه مسلمانى كامل مى شوند، الگويى براى ديگر زنان باشند.

بر اين اساس، هر بانوى مسلمان و با حجاب، بايد با زنان بدحجاب، رفتارى مؤدبانه داشته باشد كه ناشى از ايمان كامل اوست.

زن مسلمان بايد با عملش ديگر زنان را به حجاب تشويق كند، نه اينكه با بداخلاقى و ترش رويى و رفتار متكبرانه، سبب فرارى شدن آنها از دين و حجاب شود. در اصل بايد ميان ميزان حجاب زن با ديگر اعمال او، هماهنگى باشد؛ يعنى به گونه اى نباشد كه در ظاهر و پوشش، باحجاب باشد، ولى در عمل و رفتار، معنويتى در رفتار او ديده نشود. چادر هر زن مسلمان، به ويژه زائر ايرانى، پرچم اسلام و نماد حكومت اهل بيت است. اگر هنگام نماز ديده شود كه اين بانوى چادرى و باحجاب، به جاى رفتن به مسجد و زيارتگاه ها، در بازارها و مغازه ها پرسه مى زند، آيا سبب تنفر ديگر مسلمانان از مكتب اهل بيت نمى شود؟ يا زنى با پوشش چادر، حق تقدم را رعايت نكند و عدالت را

ص:18

زير پا بگذارد، يا به هنگام برخورد با ديگران، اخلاق اسلامى و ادب را رعايت نكند، آيا مردم را به حجاب و چادر بدبين نمى كند؟ پس بانوان افزون بر رعايت حجاب، بايد حرمت حجاب خود را نيز حفظ كنند و تصوير خوبى از يك زن مسلمان و با اخلاق در اذهان اطرافيان برجا بگذارند.

براساس برداشت دوم كه ديدگاهى تفريطى و سطحى درباره حجاب است، مهم نيست كه زن چه مقدار پوشش داشته باشد. در اين ديدگاه، پوشش و حجاب امرى شخصى است و هركس هر مقدار كه دوست دارد، خود را مى پوشاند. اين برداشت از حجاب كه مدتى است ميان جامعه نفوذ كرده، گاهى ميان بانوان خوب و تحصيل كرده نيز ديده مى شود. ازاين رو در جامعه اسلامى ايران، پديده بدحجابى پديده اى منحصر به فرد است كه در فرهنگ هاى ديگر ديده نمى شود؛ زيرا در ديگر كشورهاى اسلامى، زنان يا با حجاب كامل ظاهر مى شوند يا به طور كلى حجاب را برمى دارند.

اين ديدگاه بيشتر به حجاب باطنى معتقد است، نه حجاب ظاهرى و به پوشش ظاهرى خود اهميت چندانى نمى دهد و اصل در مسلمان بودن زن را همان ويژگى هايى مى داند كه به نقل از سوره احزاب بيان شد.(1)اين گروه از بانوان كه گاه در مراكز مذهبى و مشاهد مشرفه نيز ديده مى شوند، اگرچه با چنين تفكرى، از پوشش كاملى برخوردار

ص:19

نيستند، در باطن خود دين را دوست دارند و از عبادت و زيارتشان لذت مى برند. شگفت انگيزتر آن است كه اين انديشه، در برخى از زنان محجبه نيز به صورت نامحسوسى نفوذ كرده است. ازاين رو گاهى زنان پوشيده و چادرى نيز صورت خود را هر چند اندك، ولى جذاب آرايش مى كنند.

انسان با اندك تأملى در مسائل و احكام دينى، به روشنى درمى يابد كه اين ديدگاه نيز اشتباه است. بزرگان دين و علماى اسلام هيچ كدام اين انديشه را كه «اصل در طهارت قلب است و پوشش ظاهر لزومى ندارد» ، تأييد نكرده اند. ما بايد احكام دين خود را عالمانه و از روى دليل محكم به دست آوريم. دليل اينكه بسيارى از امت هاى گذشته گمراه شدند، همين ديدگاه سطحى و بدون منطق به دين بوده است.

درباره حجاب و پوشش ظاهرى نيز لازم است مردم بينشى درست داشته باشند. آنان بايد بدانند كه حجاب، دستور مسلّم اسلام براى همه بانوان است، نه امرى شخصى. بنابراين هيچ زنى نمى تواند غير از گردى صورت و دست ها تا مچ، جايى از بدن خود را در معرض ديد نامحرم قرار دهد. البته اين دو قسمت كه استثنا شده، در صورتى مجوز آشكار شدن دارد كه آرايشى نداشته باشد. همچنين اگرچه زنان مى توانند فضايل بى شمارى داشته باشند، ولى برجسته ترين ويژگى يك زن، عفت و حياى اوست؛ عفت و حيايى كه هم در باطن او وجود داشته باشد و هم در ظاهر او نمود پيدا كند. گفتنى است، حجاب كامل حجابى

ص:20

است كه هم از درون موجب روشنى قلب زن مى شود و هم از جنبه بيرونى و ظاهرى، درس حيا و بندگى و سركوب كردن هواى نفس و تسليم بودن در برابر فرمان الهى را به همگان مى دهد. در حقيقت، وقتى يك بانوى مسلمان، تمام ايمان، معنويت، وقار، شخصيت، حيا و عفت خود را با حفظ پوشش و حجاب ظاهرى اش به نمايش مى گذارد، تأثير بسيار شگرفى بر ديگر افراد مى گذارد و درس بزرگى از اخلاق و انسانيت و ايمان به آنها مى دهد. ازاين رو مستكبران و هواپرستان و بيگانگان، باحجاب مبارزه مى كنند و با زنان محجبه رفتارى نامحترمانه دارند.

خداوند در قرآن كريم، در آيه ٣٢ و ٣٣ سوره احزاب (كه درباره زنان پيامبر نازل شد، و آنها مخاطب آيه هستند) به زنان، اين پيام را مى دهد كه در كنار نماز، عبادت، كمك به محرومان و فقرا و تسليم بودن در برابر خدا و پيامبر، مراقب رفتارهاى زنانه خود باشند و در حجاب ظاهر خود، چنان دقت كنند كه حتى به صورت ناخودآگاه، نيز توجه نامحرم را به خود جلب نكنند. پس ضرورى است زنان، هنگام صحبت كردن با نامحرمان و روبه رو شدن با آنها، از هر رفتار كه سبب جلب توجه ايشان به زيبايى هاى جسمانى شود، به شدت بپرهيزند.

بى شك، اصل در حجاب، رعايت حجاب درونى و باطنى است. ولى به دليل پيامدهاى منفى بدحجابى زنان بر مردان نامحرم و جامعه، لازم است زنان، ظاهر خود را نيز با باطن پاك و معنوى خود هماهنگ كنند، تا موجب گمراهى و به گناه افتادن كسى نشوند.

ص:21

امروزه، برخى پوشش ظاهرى را از عفت درونى و باطنى جدا مى دانند و معتقدند انسان يا بايد عفت و حجاب ظاهرى را رعايت كند يا حجاب و عفت و باطنى را. آن گاه نتيجه مى گيرند چون عفت درونى مهم تر از پوشش ظاهرى است و اصل آن است كه درون انسان پاك باشد، ديگر لزومى به رعايت حجاب ظاهرى نيست. با توجه به آنچه گفته شد، مطرح كردن اين سؤال كه پوشش ظاهرى مهم تر است يا عفت درونى، اشتباه است و كسانى كه اين گونه بحث ها را مطرح مى كنند يا از اصل موضوع بى اطلاع هستند يا به عمد، قصد جدايى اين دو را از هم دارند.

حقيقت اين است كه نه پوشش و حجاب ظاهرى مى تواند جايگزين عفت درونى شود و نه عفت درونى مى تواند جايگزين پوشش و حجاب ظاهرى شود، بلكه هر يك جايگاه خود را دارد و هر دو بايد رعايت شود. عفت، فضيلتى اخلاقى است كه مى تواند در تمام رفتارهاى انسان مانند پوشش، منش و گويش ظاهر گردد. زنى كه پوشش مناسبى ندارد، چگونه مى تواند درون عفيف خود را نشان دهد؟ البته آراسته بودن ظاهر اشكالى ندارد؛ آنچه اشكال دارد و حرام است، داشتن ظاهرى تحريك كننده است. بنابراين پوشش ظاهرى شرط لازم است، ولى شرط كافى نيست و جاى عفت درونى را نمى گيرد؛ همان گونه كه عفت باطنى و درونى شرط لازم است و شرط كافى نيست و جاى حجاب و پوشش ظاهرى را نمى گيرد.

همچنين، بانوان بزرگوار و فرهيخته ما بايد به ياد داشته باشند كه

ص:22

مردان، به طور طبيعى و غريزى، به محرك هاى ديدارى بسيار حساس اند و به سرعت، تحت تأثير جلوه گرى هاى زنان قرار مى گيرند. ازاين رو براى داشتن جامعه اى سالم و مردانى باوقار و مورد اعتماد و نيز در امان ماندن از مزاحمت افراد فرصت طلب و بيماردل و داشتن جامعه اى مذهبى و اماكن زيارتى آرام و سرشار از معنويت، بايد به پوشش ظاهرى خود توجه كنيم و از رفتارهاى تحريك آميز و پوشيدن لباس هاى جذاب و تحريك كننده بپرهيزيم. همچنين بكوشيم حريم ميان زن و مرد را حفظ كنيم؛ هر چند موجب محدود شدن روابط و به زحمت افتادن ما شود. در حقيقت، زنى كه پوشش تحريك كننده دارد، به ديگران اجازه داده است با ديدى ناپاك و شهوانى به او بنگرند؛ هرچند خود از اين موضوع غافل باشد.

بنابراين، جمع بين اين دو، يعنى حجاب ظاهرى و عفت باطنى، بدان معناست كه يك بانوى مسلمان پيرو قرآن و اهل بيت (عليهم السلام) ، وقتى به مجامع عمومى وارد مى شود، نه تنها بايد به رعايت پوشش مناسب خود حساس باشد، بلكه بايد با رفتار عفيفانه، جذاب و اخلاقى خود، الگوى ديگر زنان باشد. ازاين رو از بانوان باحجاب انتظار مى رود در برخورد با ديگر زنان، به گونه اى رفتار كنند كه آنها شيفته حجاب و پوشش عفيفانه شان شوند، نه اينكه با بداخلاقى و برخورد نامناسب (هرچند به بهانه امر به معروف و نهى از منكر) سبب فرارى شدن آنها از حجاب و بلكه از دين شوند. بايد توجه داشت كه تمام احكام دين از جمله حجاب، چنان جذاب اند كه هر انسانى را به سوى خود جذب مى كنند. بنابراين يك

ص:23

مسلمان اگر مردم را از رفتارهاى دينى خود متنفر مى بيند، بايد بداند اشكالى در رفتار اوست، نه در احكام اسلام؛ به قول شاعر:

اسلام به ذات خود ندارد عيبي

هر عيب كه هست در مسلماني ماست

بر اين اساس، بايد به گونه اى لباس بپوشيم و رفتار و برخورد كنيم كه شيفته منش و مرام اسلامى ما شوند يا حداقل به اسلام بدبين نشوند.

ص:24

ص:25

ص:26

حجرالأسود را استلام(1)كنند و داخل خانه كعبه شوند و در سعى بين صفا و مروه هروله (دويدن) كنند.

بى ترديد، اگر زنان بخواهند حجرالأسود را لمس كنند يا وارد خانه كعبه شوند، با ازدحام شديد مردان روبه رو مى شوند كه در اين صورت، نه تنها اين دو عمل براى آنها ثوابى ندارد، بلكه حجابشان نيز خدشه دار مى شود. همچنين اگر بخواهند دو عمل مستحب اول را انجام دهند، يعنى هروله كنند يا با صداى بلند لبيك بگويند، ممكن است توجه مردان نامحرم را به خود جلب كنند، از اين روايت مى توان نتيجه گرفت كه برخى اعمال عبادى را بايد براى حفظ حجاب، كنار گذاشت.

امام صادق (عليه السلام) در حديثى ديگر به اين مطلب اشاره كرده و فرموده است:

لَيْسَ عَلَى النّساءِ اِستِلامٌ وَ لا يُزاحِمْنَ الرِّجال.(2)

بر زنان لازم نيست استلام [حجرالأسود] كنند [و از اين راه] مزاحم مردان شوند.

بنابراين زنان بايد هر عملى را كه سبب شكسته شدن حريم آنان مى شود، ترك كنند؛ هرچند عبادت باشد؛ زيرا حفظ حجاب براى زن مهم تر است.

ازاين رو، انجام مستحباتى مانند رفتن به مسجد و تشييع جنازه نيز اگر

ص:27

باحجاب منافات پيدا كند و زنان را در ديد نامحرم قرار دهد، از عهده آنان برداشته مى شود. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) در اين باره مى فرمايد: «

خَيْرُ مَساجِدِ النِّساءِ قَعْرُ بُيوتِهِنَّ»(1)؛ «بهترين مسجد [و محل عبادت] براى زنان، كنج خانه هايشان است» .

از امام صادق (عليه السلام) نيز نقل شده است:

لَيْسَ يَنْبَغي لِلْمَرْأةِ الشّابَّةِ اَنْ تَخْرُجَ اِلَى الْجِنازَةِ تُصَلّى عَلَيْها، اِلّا اَنْ تكُونَ امْرَأَةً قَدْ دَخَلَتْ فِى السِّنِّ.(2)

بر زن جوان سزاوار نيست به تشييع جنازه رود و بر آن نماز گزارد، مگر آنكه زنى مسن و پير باشد.

از جمله مواردى كه بايد به آن اشاره كرد، پوشش سفيدى است كه ميان بانوان زائر ايرانى در مكه و مدينه مرسوم شده است. اگر اين نوع پوشش، سبب جلب توجه نامحرم شود، بايد از آن دورى كرد؛ هرچند پوشيدن لباس سفيد در حالت عادى براى انسان مستحب است.

ص:28

(گيپور) در اطراف چادر يا مقنعه و نيز استفاده از كلاه يا هرچيزى كه نوع و شكل آن، به زن جذابيت بخشد، خلاف احتياط است.(1)البته اين بدان معنا نيست كه رعايت حجاب فقط در حال احرام واجب باشد، بلكه بانوان بايد در هر حال به حجاب خود اهميت دهند. ولى از آنجا كه حفظ حرمت اين اماكن مقدس به رعايت موازين شرعى بستگى دارد، داشتن حجاب كامل از اهميت بيشترى برخوردار خواهد بود.

بنابراين، اين گونه اعمال زمانى براى زن استحباب دارد كه به حجاب او خدشه وارد نكند؛ براى مثال، اگر اطراف حجرالاسود خلوت باشد و بانويى باحجاب كامل بتواند به راحتى و بدون آنكه با نامحرم برخورد كند، آن را لمس كند، اين استحباب از او ساقط نمى شود.

نكته ديگر اينكه، رعايت حجاب در مسجدالحرام از ديگر مكان ها سخت تر است؛ زيرا زن و مرد از يكديگر جدا نيستند و طواف كه مهم ترين عمل عبادى است، به گونه اى است كه زنان و مردان در كنار هم حركت مى كنند و نماز و عبادت را نيز در كنار هم انجام مى دهند؛ در اين وضعيت تنها معنويت است كه كمك مى كند انسان از وسوسه هاى شيطان دور بماند ازاين رو حاجيان بايد معنويت خود را چنان تقويت كنند كه خود را از ورود به حريم هاى ممنوعه حفظ كنند.

در روايتى مى خوانيم:

عَنْ مُعاوية بنْ عَمّارٍ قال: قُلْتُ لاَبي عَبْدِالله (عليه السلام) : اَقُومُ اُصَلّي بِمَكَّة

ص:29

وَالْمَرْأَةُ بَيْنَ يَدَيَّ جالِسَةٌ اَو مارَّةٌ فقال: لا بَأْسَ، اِنَّما سُمِّيَتْ بَكَّهَ لاَنّها تَبُكُّ فيها الرِّجالُ وَالنّساءُ.(1)

معاوية بن عمار گويد: «به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم، من در مكه و در مسجدالحرام به نماز مى ايستم، درحالى كه زنى جلوى من نشسته يا در حال عبور كردن است» . [آيا نماز در چنين حالتى صحيح است؟] امام فرمود: «اشكالى ندارد. همانا مكه را بكّه ناميدند؛ زيرا در اين شهر مردان و زنان از خوف الهى گريه مى كنند» .

منظور امام اين است كه زائران مكه و مسجدالحرام و ديگر اماكن زيارتى، اگر حال و هواى معنوى خود را افزايش دهند، بهتر مى توانند خود را در برابر نامحرم حفظ كنند؛ به عبارت ديگر، مقابله با وسوسه هاى شيطان در اين گونه موقعيت ها فقط به حفظ حجاب نيست، بلكه بايد زائر همواره در حال توبه و انابه و توسل و اشك ريختن باشد تا از آلوده شدن به گناه محفوظ بماند. هر مرد و زنى كه مجبور است در جمع نامحرمان باشد، بايد بيشتر به معنويت توجه كند تا گرفتار وسوسه هاى شيطان و نفس اماره نشود.

بنابراين، بانوان زائر بايد بدانند رعايت حجاب در مكان مقدسى چون مسجدالحرام، اهميتى ويژه دارد؛ زيرا مسجدالحرام را از آن رو مسجدالحرام گويند كه احترام بسيارى دارد و مسلمانان بايد حرمت آن را بيش از ديگر

ص:30

مكان ها نگه دارند. خداوند در قرآن مى فرمايد: وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً ؛ «هركس داخل مسجدالحرام شود [از هر نظر] در امان است» . (آل عمران: ٩٧)

اگر در مسجدالحرام به زن و مرد اجازه داده شده است به صورت اختلاط به عبادت و طواف و نماز و ديگر مناسك عمره و حج بپردازند، به اين دليل است كه عظمت اين مكان موجب مى شود زن و مرد از حريم عفاف خارج نشوند. همچنين اگر به زنان دستور داده شده است در حال احرام، گردى صورت خود را باز نگه دارند، به اين دليل است كه آزمونى براى ايمان مردان باشد و روشن شود آيا آنها به حدى از رشد و كمال رسيده اند كه در اين شرايط، عفت خود را حفظ كنند يا خير؟ !

ص:31

آوردند. به آن حضرت عرض كردند: «اى فرزند رسول خدا! حكم خدا درباره اينها چيست؟»

امام حسين (عليه السلام) رو به كعبه ايستادند و دست هايشان را بلند كردند.

آن گاه مدتى مكث فرمودند و دعا كردند. سپس به طرف زن و مرد رفتند و دست آن مرد را از بازوى آن زن جدا كردند. امير مكه عرض كرد: «اى حسين! آيا اين مرد را براى كارى كه از او سر زده است، مجازات نكنيم؟» حضرت فرمود: «نه» .

گويند آن مرد همان شتربانى است كه در كربلا دست امام حسين (عليه السلام) را قطع كرد و اين گونه لطف آن حضرت را پاسخ داد.(1)

ص:32

سختى هايى كه در اين راه وجود دارد، حجاب خود را حفظ مى كند، در حقيقت، به طور عملى تسليم بودن در برابر فرمان الهى را اثبات مى كند. بر اين اساس، مى توان به روشنى گفت: بانويى مى تواند حجاب خود را به طور كامل حفظ كند كه به درجه بالايى از تحول و رشد رسيده باشد. بنابراين ميزان تحول و رشد معنوى هر زن در ميزان رعايت حجاب وى اثرگذار است و حجاب، نمادى از سفركردن از خود به سوى خداست.

ص:33

است؛ براى مثال، خداوند در قرآن كريم درباره نماز مى فرمايد: إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ ؛ «نماز، انسان را از ارتكاب گناه باز مى دارد» . (عنكبوت:45)

بنابراين، اگر زائر از زيارت بازگردد، درحالى كه انگيزه او به عبادت و ديگر اعمال خير بيشتر شده و به ارتكاب گناه بى انگيزه و بى علاقه شده باشد، يا بانويى نسبت به رفتارش با نامحرم، بيشتر از گذشته دقت داشته باشد، لطف الهى شامل حالش شده و بهره خوبى از زيارت برده است.(1)

بنابراين، در حقيقت، مهم ترين نتيجه اى كه از زيارت نصيب انسان مى شود، افزايش ايمان و تقواست كه نتيجه آن، به وجود آمدن علاقه به عبادت و تنفر از گناه است. خداوند درباره مؤمنان كامل و رشد يافته مى فرمايد:

وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ (حجرات: ٧)

و خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل هاى تان زينت بخشيده و [از طرف ديگر] كفر و فسق و گناه را نزد شما منفور كرده است؛ [به گونه اى كه از آن متنفر باشيد] كسانى كه اين صفات را دارند، هدايت يافتگان هستند.

در پايان اين فصل، چند استفتا از مراجع معظم تقليد را درباره حجاب به طور كلى و حجاب در حج و عمره بيان مى كنيم:

ص:34

ص:35

اصل حجاب و عدم رعايت آن، معصيت و گناه است» .

حضرت آيت الله تبريزى: « اصل حجاب، براى زنان از ضروريات دين است و حكم كسانى كه به آن بى اعتنايى نمايند، حكم بى اعتنايى به ساير تكاليف دينى است» .

حضرت آيت الله صافى: اصل وجوب حجاب، فى الجمله از ضروريات اسلام است و منكر آن مرتد است. ولى بى اعتنايى به آن با عدم انكار وجوب آن، باعث فسق است» .

حضرت آيت الله سيستانى: « اصل حجاب از مسلّمات شريعت است و در قرآن آمده است. ولى كسانى كه توجه به وضوح آن ندارند، انكار آنها مستلزم انكار نبوت نيست و بى اعتنايى عملى گناه است» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «آرى، حجاب از ضروريات دين است، ولى انكار آن براى كسانى كه از ضرورى بودن آن آگاهى ندارند، موجب ارتداد نمى شود» .

حضرت آيت الله بهجت: «بى اعتنايى به حجاب گناه است و داشتن حجاب واجب است» .(1)

پوشيدن جوراب نازك و بدن نما براى خانم ها در بيرون از منزل و انظار نامحرمان چه صورتى دارد و بيرون گذاشتن موهاى سر از چادر و مقنعه توسط خانم ها در ديد نامحرمان چگونه است؟

حضرت آيت الله خامنه اى: « پوشانيدن بدن از نامحرمان بر زن

ص:36

واجب است و چنين جوراب هايى براى حجاب شرعى واجب، كفايت نمى كند و پوشاندن تمام موى سر در برابر نامحرمان واجب است» .

آرايش زنان در خيابان ها و بيرون گذاشتن مقدارى از موها و پوشيدن جوراب بدن نما و لباس هاى محرك چه صورتى دارد؟

حضرت آيت الله خامنه اى: «بر زن واجب است تمام بدن و موى و زينت خود را از نامحرم بپوشاند» .

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: «حرام است» .

حضرت آيت الله بهجت: «حرام است» .

حضرت آيت الله صافى گلپايگانى: «حرام است» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «بدون شك جايز نيست» .

حضرت آيت الله تبريزى: «جايز نيست» .

حضرت آيت الله سيستانى: «جايز نيست» .(1)

عده اى همراه با تبليغات فرهنگى دشمن، در روزنامه ها و سخنرانى هايشان مى گويند: «چادر مشكى براى بانوان مكروه است و بايد پوشش جديد، مانند مانتو و كت و دامن با رنگ هاى متنوع، جايگزين چادر مشكى شود» . آيا چنين حرف و اقدامى صحيح است؟ خواهشمند است نظر شريفتان را مرقوم بفرماييد.

حضرت آيت الله خامنه اى: «اين صحبت، صحيح نيست، و بهترين حجاب، پوشش چادر است و چادر سياه هم بى اشكال است و كراهت ندارد» .

ص:37

حضرت آيت الله تبريزى: «زن بايد بدن خود را در غير وجه و كفين از نامحرم بپوشاند و نيز بايد زينت خود را بپوشاند و لباسى كه زينت حساب مى شود، آن را هم بپوشاند و با چادر، بهتر مى تواند بدن و زينت را بپوشاند و چادر سياه، مثل عباى سياه كراهت ندارد» .

حضرت آيت الله بهجت: «اين اقدام باطل است» .

حضرت آيت الله صافى گلپايگانى: «نظريه مذكور صحيح نيست و مفاسد بسيار دارد. متأسفانه در اين زمان، عده اى اصرار بر آشكار شدن مفاتن زن و خروج او از ستر و عفاف كه حفاظ شخصيت و ارزش و متانت اوست، دارند و مع الاسف مى خواهند اين امر را اسلامى جلوه دهند؛ درحالى كه برخلاف اسلام است» .

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: «چادر مشكى، بهترين نوع حجاب است و پوشيدن لباس هايى كه جلب توجه كند، حرام است» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «با توجه به اينكه در حال حاضر رنگ مشكى براى حفظ پوشش زنان بهتر است، كراهت آن ثابت نيست» .(1)

امروز يك حركت خزنده اى عليه چادر كه يك حجاب ملى و سنتى است، آغاز شده است. خواهشمنديم نظر مبارك را در اين مورد مرقوم فرماييد.

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: «سزاوار است خانم ها از چادر استفاده كنند؛ چون چادر در كشور اسلامى ايران، از مظاهر و شعاير

ص:38

اسلام است و با حفظ اين شعار، سعى كنند بانوان محترم، حركت مورد سؤال را خنثا كنند» .

حضرت آيت الله صافى گلپايگانى: «چادر، بهترين پوشش براى خانم هاست؛ چون تمامى مفاتن بدن را مى پوشاند. خانم هاى مسلمان بايد آداب و سنن اسلامى را در لباس پوشيدن مراعات كنند و از تجددگرايى مضر پرهيز كنند» .

حضرت آيت الله بهجت: «چادر، حجاب پسنديده است» .

حضرت آيت الله سيستانى: «چادر، حجاب بهتر است و سزاوار نيست زن هاى مؤمن بدون چادر خارج شوند» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «حجاب، يكى از قوانين مسلّم اسلام است و اساس آن پوشاندن بدن و موها غير از صورت و دست ها تا مچ است؛ ولى بى شك، چادر، حجاب برتر است» .

حضرت آيت الله تبريزى: «پوشيدن بدن بر زن، واجب و بهترين نوع پوشش واجب، همان چادر مشكى است كه زن هاى مؤمنه خود را با آن مى پوشانند»(1)

١. برخورد زن همراه با چهر خندان و متبسم با مردان نامحرم، هنگام خريد از مغازه ها و ساير برخوردها، چه صورتى دارد؟

٢. خنديدن زنان و دختران با صداى بلند در خيابان يا انجام برخى حركات ديگر كه موجب جلب توجه نامحرمان مى شود، چگونه است؟

ص:39

حضرت آيت الله خامنه اى: «١. صحبت كردن و خنديدن با نامحرم، اگرموجب مفسده باشد، جايز نيست؛ ٢. از هر كارى كه موجب جلب توجه نامحرم مى شود، بايد پرهيز نمود» .

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: «١ و٢. به طور كلى، دختران و زنان بايد در مقابل مردان نامحرم به نحوى لباس بپوشند و راه بروند و صحبت كنند كه موجب توجه و نگاه سوء و تهييج مردان نشوند و اگر كردند، گناه بزرگى است» .

حضرت آيت الله بهجت: «١. هر كارى كه معرضيت ريبه يا فتنه در آن است، جايز نيست. ٢. جايز نيست» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «١. اشكال دارد و هنگام ضرورت نبايد از مكالمات عادى تجاوز كنند. ٢. بهتر است زنان و دختران مسلمان از اين گونه كارها بپرهيزند و اگر منشأ فسادى شود، جايز نيست» .

حضرت آيت الله تبريزى: «١. اگر از روى التفات كارى كه موجب جلب نظر اجانب شود، انجام دهند، اشكال دارد. ٢. زن عفيف اين كار را نمى كند، بلكه اگر معرض تهييج شهوت براى يكى از طرفين باشد، حرام است» .

حضرت آيت الله صافى: «١. مخالف نص قرآن است؛ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ . ٢. جايز نيست» .(1)

ص:40

برخى در مورد مسائل زنان، اظهار نظرهاى نامناسبى را ابراز مى كنند؛ مانند بحث دوچرخه سوارى يا ورزش بانوان يا در مورد حجاب اظهار مى دارند كه به نظر ما كُت و دامن، براى حجاب كفايت مى كند. نظر حضرت عالى در اين زمينه چيست؟

حضرت آيت الله خامنه اى: «اظهار نظر در مسائل دينى و احكام شرعى بركسانى كه صاحب نظر نيستند، جايز نيست و بر مؤمنين واجب است در تمام احكام دينى به مراجع بزرگوار تقليد و اسلام شناسان مورد وثوق و اعتماد مراجعه نمايند» .

حضرت آيت الله تبريزى: « ترويج امورى كه مبدأ نشر فساد در جامعه يا بى عفتى زنان و دختران شود، جايز نيست و پوشيدن لباسى كه تمام حجم بدن آنان را نشان دهد كه لباس زينت حساب بشود، كفايت نمى كند» .

حضرت آيت الله صافى: « امور مذكوره، معرضيت براى مفسده دارد. بانوان بايد جدّاً از آن بپرهيزند» .

حضرت آيت الله بهجت: « هر چه باعث فتنه و فساد باشد، اشكال دارد» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: « هرچه موجب اشاعه مفاسد اخلاقى گردد، حرام است»(1)

برخى از مادران، فرزندان دختر خود را كه به بلوغ شرعى

ص:41

نرسيده اند، با سر و پاى برهنه در خيابان ها و مجالس در حضور نامحرمان مى آورند. لطفاً وظيفه والدين را در قبال فرزندان خود بيان بفرماييد و اين بى اعتنايى چه صورتى دارد؟

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: « بر پدر و مادر است كه فرزندان خود را با آداب و رسوم اسلامى و وظايف شرعى آشنا كنند و چنانچه موارد مذكور موجب تهييج و مفسده شود، اگر چه بچه مميز نباشد، بايد آنان را بپوشانند و حفظ كنند تا جامعه آلوده و بى بند و بار نشود» .

حضرت آيت الله سيستانى: «بر غير بالغ، پوشيدن واجب نيست. ولى پدر و مادر لازم است فرزندان خود را به رعايت آداب و شئون اسلامى وادار نمايند و در ترتبيت صحيح شرعى آن بكوشند» .

حضرت آيت الله بهجت: « تمرين اطفال بر وظايف شرعيه، به عهده والدين است» .

حضرت آيت الله صافى گلپايگانى: «كار صحيحى نيست و والدين موظف اند دختر را از كودكى به رعايت حجاب و گريز از نامحرم عادت دهند و اگر در اين امر مسامحه كنند و دختر را نسبت به نامحرم بى تفاوت نمايند، شريك در معاصى دختر هستند. در حديث وارد شده است كه در مجلسى كه حضرت رضا (عليه السلام) تشريف داشتند و عده اى نيز حضور داشتند، دختر بچه اى وارد شد. حضار مجلس يكى يكى دختر را مورد نوازش قرار دادند، تا رسيد به حضرت رضا (عليه السلام) . آن حضرت از سن دختر سؤال كردند؛ گفته شد: پنج سال دارد. حضرت دختر را از خود دور كرد و رفتارى كه ديگران كرده بودند، ننمودند و اعمال آن بزرگوار

ص:42

بايد براى زن مسلمان سرمشق باشد» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «بر پدر و مادر لازم است فرزندان خود را به مسائل اسلامى از طفوليت آشنا كنند» .

حضرت آيت الله تبريزى: « پوشش بر دختران نابالغ واجب نيست، لكن وظيفه والدين است كه دخترانشان را به پوشش اسلامى عادت دهند و فرزندانشان را با احكام اسلامى تربيت نمايند»(1)

در صورتى كه زن مى داند مرد نامحرم، به قصد لذت به صورت و دست هاى معمولى زينت نشده او نگاه مى كند، در اين فرض، پوشاندن صورت و دست ها لازم است؟

حضرت آيت الله خامنه اى: « در فرض مذكور، بايد حتى وجه و كفين خود را هم بپوشاند» .

حضرت آيت الله تبريزى: «بله، در اين صورت، بنابر احتياط، پوشاندن لازم است» .

حضرت آيت الله صافى گلپايگانى: « دست و صورت، بنابر احتياط واجب بايد پوشيده شود» .

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: «بله، پوشاندن آن لازم است» .

حضرت آيت الله بهجت: « پوشاندن دست و صورت مطلقاً بنابر احتياط لازم است»(2)

ص:43

ص:44

حضرت آيت الله فاضل لنكرانى: «صرف نظر از زيور آلات، اين موارد زينت محسوب مى شود و زينت كردن هم بر زنان در حال احرام جايز نيست و فرقى بين لباس احرام و لباس زير و غيره وجود ندارد؛ هر چند اگر انجام گيرد، كفاره ندارد و حج يا عمره باطل نمى شود» .

حضرت آيت الله مكارم شيرازى: «١. احتياط آن است كه از آن پرهيز شود. ٢. در حال احرام از تمام اينها پرهيز شود. ٣. هرگاه پنهان باشد، مانعى ندارد» .(1)

ص:45

ص:46

كه نمايان است، آشكار نكنند و [اطراف] روسرى ها و مقنعه هاى خود را بر سينه خود افكنند [تا گردن و سينه با آن پوشيده شود] و زينت خود را آشكار نسازند، مگر براى شوهرشان يا پدرشان يا پدرشوهرشان يا پسرانشان يا پسران شوهرشان يا برادرانشان يا پسران برادرشان يا پسران خواهرانشان يا زنان هم كيششان يا بردگانشان يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند و هنگام راه رفتن، پاهاى خود را بر زمين نزنند تا زينت پنهانى شان دانسته نشود [و صداى خلخالى كه بر پايشان دارند، به گوش نرسد] و اى مؤمنان! همگى به سوى خدا باز گرديد، تا رستگار شويد.

ص:47

ريخته است. با خود گفت به خدا سوگند، نزد پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) مى روم و ماجرا را براى ايشان تعريف مى كنم. وقتى نزد پيامبر (صلى الله عليه و آله) رفت و چشم حضرت به او افتاد، پرسيد چه شده است؟ جوان ماجراى زن بدحجاب را براى ايشان نقل كرد. در اين هنگام جبرئيل، فرشته وحى، بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نازل شد و آيات ٣٠ و ٣١ سوره نور را نازل كرد كه هم مردان را از نگاه به نامحرم بازداشت و هم به زنان دستور داد، زيبايى هاى خود را بپوشانند.(1)

ص:48

به جماعت مى خواندند. هنگامى كه آنها براى خواندن نماز صبح يا مغرب و عشا از خانه بيرون مى رفتند، جوان هاى لاابالى و هرزه كه در حال پرسه زدن در كوچه ها بودند، در مسير مسجد مى نشستند و براى زنان مزاحمت ايجاد مى كردند. زنان از اين ناامنى، به رسول خدا (صلى الله عليه و آله) شكايت كردند. در اين هنگام آيه 5٩ سوره احزاب نازل شد. در اين آيه بر پوشش كامل زنان (استفاده از چادر بلند) به عنوان حفاظ در برابر آزار و اذيت افراد فرصت طلب، سفارش و تأكيد شده است.(1)

با توجه به اين آيه شريفه، حجاب و پوشش مانع آن مى شود كه مردان، به ويژه افراد بيماردل و اسير خواسته هاى نفسانى، براى زنان باحجاب و پوشيده، مزاحمتى ايجاد كنند و امنيت آنها را به خطر بيندازند. در حقيقت، حجاب چون حصارى محكم است كه زن را از هرگونه آسيبى حفظ مى كند.

ص:49

نمى بينيد؟» (1)از اين روايت مى توان دريافت، حجاب كامل آن است كه زنان، افزون بر آنكه خود را از چشم نامحرم مى پوشانند، بايد چشم خود را نيز از نگريستن به نامحرم حفظ كنند. در حقيقت، زنان نبايد هيچ گونه ارتباطى با نامحرم داشته باشند؛ حتى اگر در نگاه كردن باشد، مگر آنكه ضرورتى پيش آيد يا امكان گرفتار شدن در دام شيطان وجود نداشته باشد.

ص:50

گفتند: «ما توانايى آب كشيدن از چاه را نداريم و نمى توانيم با اين مردان بر سر نوبت در بيفتيم. هرگاه براى آب دادن به اينجا مى آييم، منتظر مى مانيم تا مردان كارشان تمام شود و گوسفندانشان را از اينجا ببرند و پس از آن، ما از باقى مانده آب حوضچه، گوسفندان خود را آب مى دهيم. از ديگرسو چون پدرى سالخورده و ناتوان داريم، بايد [براى امرار معاش]، ما دختران، خود به چوپانى بپردازيم» .

اين سخن براى موسى كه مردى غيور و بلندهمت بود، بسيار گران آمد و در دل، عمل آن مردان خودخواه و وظيفه نشناس را زشت شمرد. سپس جلو آمد و دلو سنگين آب را از چاه بيرون كشيد و به آن دو دختر گفت: «گوسفندانتان را نزديك بياوريد!» آن گاه گوسفندان را سيراب و به همراه دختران روانه خانه كرد و خود در پناه سايه ديوارى نشست و لب به راز و نياز با خداوند گشود و از درگاه او تقاضاى گشايش و رفع مشكلات كرد.

دعاى حضرت موسى (عليه السلام) به سرعت مستجاب شد. وقتى آن روز دختران زودتر از روزهاى ديگر به خانه برگشتند، پدر علت زود بازگشتن آنها را پرسيد. دختران گفتند: «بر سر چاه مردى صالح ديديم كه دلش به حال ما سوخت و برايمان آب كشيد» . پدر به يكى از دخترانش گفت: «برو آن مرد را نزد من بياور» .

يكى از آن دو دختر، با حالت شرم و حيا و متانت كه شايسته زنان عفيف و پاك است، نزد حضرت موسى (عليه السلام) بازگشت و گفت: «پدرم تو را مى خواند تا پاداش آب كشيدنت براى گوسفندان ما را بدهد» . موسى

ص:51

دعوتش را پذيرفت و به دختر گفت: «راه را به من نشان بده و خودت از پشت سرم بيا؛ زيرا ما دودمان يعقوب، به پشت سر زنان نگاه نمى كنيم» .

وقتى موسى (عليه السلام) نزد شعيب آمد و ماجراى خود را براى او گفت، شعيب او را دلدارى داد و گفت: «ديگر به خودت ترس راه نده! اينجا از سلطه فرعون خارج است و تو از شر آنها نجات يافته اى» . آن گاه دختر شعيب گفت: «پدرجان! اين جوان را به همكارى دعوت كن؛ زيرا او مردى نيرومند و امين است» . شعيب اين پيشنهاد را پذيرفت و به موسى گفت: «من مى خواهم يكى از اين دو دخترم را به عقد تو در آورم، به شرط اينكه تو هشت سال براى من كار كنى و اگر اين مدت را به ده سال رساندى، اختيار با خود توست» . موسى كه خود را در آن سرزمين تنها و غريب مى ديد، پيشنهاد شعيب را پذيرفت و به دامادى شعيب مفتخر شد و شبانى گوسفندان او را نيز به مدت ده سال به عهده گرفت.(1)

از اين داستان زيبا نكته هاى فراوانى مى آموزيم، ولى آنچه به بحث ما، يعنى حجاب مربوط مى شود، اين است كه خداوند از يك سو، برخورد سراسر حجب و حياى دختر شعيب با نامحرم را مى ستايد و از ديگرسو، رفتار زيبا و همراه با وقار حضرت موسى (عليه السلام) با دخترى نامحرم در بيابانى خلوت را به عنوان الگوى رفتارى شايسته بيان مى كند. همچنين از اين آيه در مى يابيم اگر رابطه با نامحرم، با رعايت موازين شرعى و انسانى و

ص:52

حجب و حيا و سنگينى و وقار همراه باشد، شرع مقدس آن را تأييد خواهد كرد.

در «تفسير راهنما»(1)و «تفسير نور»(2)در ذيل آيات مربوط به اين داستان، نكته هاى مهمى درباره كاركردن زنان در محيط خارج از منزل نقل شده كه برخى از آنها عبارت است از:

١. زنان بايد در محيطى سالم و به دور از آسيب كار كنند.

٢. رفت و آمد زنان در بيرون از خانه بايد براساس حيا و عفت باشد.

٣. در دعوت [براى مهمانى]، مرد از مرد و زن از زن دعوت كند.

4. از حيا و ضعف زنان، سوء استفاده نكنيم كه اگر قانون و حمايتى در كار نباشد، بسيارى از مردان، حقوق زنان را ناديده مى گيرند.

5. حريم ميان زن و مرد يك ارزش است كه دختران شعيب به آن توجه داشتند.

6. دختران پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله) چوپانى مى كردند، ولى هرگز به ذلت و گدايى تن ندادند.

٧. حمايت از زنان يك ارزش انسانى است.

٨. گفت وگوى مرد با زن در صورت لزوم و با هدف خيرخواهانه و انگيزه كمك رسانى به او، جايز است.

٩. پاسخ زنان به پرسش هاى بى غرض مردان جايز است.

١٠.

ص:53

بكوشيم در حرف زدن با نامحرم، خلاصه (و كوتاه) سخن بگوييم.

١١. كار زن در خارج از خانه اشكالى ندارد؛ به شرط آنكه زن در محيط كار با مرد تنها نباشد؛ با مردان اختلاطى نداشته باشد؛ مردى كه توان كار داشته باشد، در خانواده او نباشد.

١٢. زنان پاك دامن مى كوشند كمتر از خانه خارج شوند.

١٣. در بينش الهى، حيا از برجسته ترين كمالات براى زن به شمار مى رود.

١4. زنان مى توانند مردان نامحرم صالح و با ايمان را ستايش كنند.

١5. دختر و پسر مى توانند هنگام خواستگارى، در برابر يكديگر قرار بگيرند.

ص:54

آوردند، بين متصديان آنجا، در تربيت مريم اختلاف افتاد و همه خواهان تربيت او شدند و براى رفع دعوا قرعه زدند. قرعه به نام زكريا افتاد و وى سرپرستى مريم را به عهده گرفت.

پس از آنكه مريم (عليها السلام) كمى بزرگ تر شد، زكريا براى او در گوشه اى از بيت المقدس حجره اى ساخت تا مريم به دور از چشم مردم و با خيالى آسوده به عبادت خداوند بپردازد. مريم (عليها السلام) با عبادت بسيار مورد توجه فرشتگان قرار گرفت و به مقام عصمت رسيد و خداوند او را بر تمامى زنان زمانش، برترى بخشيد.

روزى اتفاق عجيبى براى مريم٣ افتاد. آن روز مردم پس از انجام عبادت از مسجد بيرون رفتند و زكريا (عليه السلام) درهاى مسجد را قفل كرد و مريم را تنها گذاشت تا او بتواند به راحتى و بدون حجاب، داخل مسجد رفت و آمد كند. ناگهان مريم از دور چشمش به مردى جوان و زيبارو افتاد كه به طرف او مى آمد. مريم از ديدن او به وحشت افتاد و به سرعت خود را پوشاند و با فريادى خطاب به مرد جوان گفت: «به خداى رحمان پناه مى برم از [شر] تو، اگر اهل تقوا هستى» ؛ يعنى اگر به خدا اعتقاد دارى، بدان كه من از خداى هستى كمك مى خواهم تا به تو اجازه ندهد به من نزديك شوى و حريم مرا زير پا بگذارى.

آن جوان زيبارو كه كسى جز جبرئيل امين، فرستاده خدا نبود، با اظهار رضايت از اين همه حيا و پاك دامنى مريم، لبخندى زد و خطاب

به او گفت: «غمگين و نگران نباش كه من فرستاده پروردگارت هستم تا

ص:55

به تو تولد پيامبر بزرگ الهى، حضرت عيساى مسيح (عليها السلام) را بشارت بدهم»(1)

اين بخش از داستان مريم، درس بزرگى براى زنان است كه چگونه با نامحرم روبه رو شوند و اگر نامحرمى به خود اجازه داد در حريم خصوصى آنان وارد شود، با تمام قدرت جلوى او را بگيرند و به او بفهمانند چگونه بايد با خانمى محترم و باحجاب رفتار كند. همين رفتار قاطعانه حضرت مريم (عليها السلام) ، درس بزرگى براى زنان عفيف و پاك دامن ما در طول تاريخ بوده است؛ چنانكه آنان هرگاه احساس مى كردند، افرادى قصد سوء استفاده از آنان را دارند، به شدت با آنها مقابله مى كردند.

ص:56

بنابراين رعايت حجاب فقط وظيفه زنان نيست؛ به ويژه اگر حجاب را رفتارى عفيفانه ميان زن و مرد معنا كنيم، از ديدگاه اسلام تفاوتى در رعايت آن براى زن و مرد وجود ندارد.

نكته مهمى كه بايد به آن توجه داشت، اين است كه حجاب زنان بسيار به حجاب مردان بستگى دارد. ازاين رو اگر بخواهيم زنان مسلمان به حجاب خود توجه كامل داشته باشند، بايد فضاى حاكم بر جامعه مسلمانان فضاى سالم باشد؛ زيرا به تجربه ثابت شده حفظ حريم حجاب و عفاف، فقط بر عهده زنان نيست و نمى توان اين وظيفه مهم را فقط به آنان سپرد. بلكه مردان نيز بايد با رفتارهاى مناسب خود، در برپايى اين فضا شركت فعال داشته باشند. مردى كه در برخورد با زنان نامحرم، چشم خود را مى بندد و رفتارى سنگين و باوقار دارد، نه تنها به وظيفه شخصى خود كه آلوده نشدن به گناه است، عمل كرده، بلكه براى تقويت حجاب و عفاف زنان جامعه قدمى برداشته است. در مقابل، كسانى كه در برخورد با زنان، به ويژه زنانى كه به حجاب خود اهميت نمى دهند، به گونه اى رفتار مى كنند كه آنان را به بدحجابى تشويق مى كنند، به يقين، زمينه دور شدن آنها از حجاب را فراهم كرده اند. بنابراين گسترش فرهنگ حجاب، مانند مشاركت در حمل بارى سنگين است كه يك طرف آن را زنان بلند كنند و طرف ديگر را مردان بر دوش خود

بگذارند.

در اينجا براى روشن تر شدن نقش مردان در ايجاد عفاف و پاكى در جامعه، چند سخن نورانى از امامان معصوم (عليهم السلام) نقل مى كنيم:

ص:57

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

اِنّما المَرْأَةُ لُعْبَةٌ فَمَنِ اتَّخَذَها فَلْيُغَطِّها.(1)

به راستى كه زن، شادى بخش زندگى است. هر كس او را به همسرى گرفت، بايد بپوشاندش.

در اين حديث، امام على (عليه السلام) مردان را مأمور حفاظت از حجاب زنان قرار داده است.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نيز مى فرمايد:

مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَ الْيَومِ الآخِرِ فَلا يَبِتْ فى مَوضِعٍ يَسمَعُ نَفَسَ امْرَأَةٍ لَيْسَتْ لَهُ بمَحْرَمٍ.(2)

هركس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، شب را در جايى به صبح نمى رساند كه صداى تنفس زن نامحرم به گوشش برسد.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) در سخنى ديگر به مردان مى فرمايد:

اِيّاكُم وَ مُحادَثَةَ النِّساءِ فَاِنَّهُ لا يَخْلُو رَجُلٌ بِامْرَأَةٍ لَيْسَ لَها مَحْرَمٌ اِلّا هَمَّ بِها.(3)

از گفت وگو و خنديدن با زنان بپرهيزيد كه هرگاه مردى بيگانه با

زنى خلوت كند، قصد [سوء استفاده از] او را مى كند.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) در سخن ديگرى به امير مؤمنان على (عليه السلام) فرمود:

يا عليُّ مَنْ اَطاعَ امْرَأَتَهُ اَكَبَّهُ اللهُ عَلى وَجْهِهِ فِى النّارِ. فقال علي (عليه السلام) :

ص:58

وَماتِلْكَ الطّاعَةُ؟ قال: يَأذَنُ له فِى الذّهابِ اِلى الحمّاماتِ وَ الْعُرُساتِ والنّائِحاتِ وَلُبْسِ ثيابِ الرِّقاق.(1)

اى على! هر مردى از زنش اطاعت كند، خداوند او را به صورت، به دوزخ مى اندازد. امام على (عليه السلام) عرض كرد: «در چه چيزى از زنش اطاعت كند؟» فرمود: «به او اجازه دهد به جاهاى نامناسب [كه سبب كم رنگ شدن حجاب او مى شود،] مانند حمام هاى بيرون از خانه و مجالس عروسى و سوگوارى برود يا اجازه دهد [در حضور نامحرمان] لباس هاى نازك و بدن نما بپوشد» .

با توجه به احاديث بيان شده، عفاف و حجاب زن به عفاف و حجاب مرد بستگى دارد و اين مرد است كه با رفتارش مى تواند زنان را به حجاب يا بى حجابى و بى عفتى تشويق كند.

ص:59

نيفتد، رويش را به سوى ديگر برگرداند. اصحاب گفتند: «اى رسول خدا! آن زن شلوار دارد [و پاهايش پوشيده است]» . حضرت چنان از پوشش زن خوشحال شد كه سه مرتبه او را دعا كرد و فرمود: «خدايا! زنانى را كه شلوار به تن مى كنند، بيامرز!» سپس افزود: «اى مردم! شلوار بپوشيد كه بهتر شما را مى پوشاند و زنانتان را نيز وقتى از خانه خارج مى شوند، با پوشش شلوار از ديد نامحرم حفظ كنيد»(1)

ص:60

آيا سزاوار است زائرى كه پس از عمرى چشم انتظارى، خدا به او منت گذاشته و وى را به زيارت خانه اش دعوت كرده است، وقتى به اين مكان ها مى رود، به گونه اى لباس بپوشد كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) يا امامان معصوم (عليهم السلام) از او روى بگردانند؛ همان گونه كه پيامبر از اسماء، خواهر عايشه به دليل پوشيدن لباس هاى نازك و بدن نمايش روى برگرداند؟ !

با توجه به سخن ديگرى از رسول خدا (صلى الله عليه و آله) ، زنان همان گونه كه بايد خود را از نامحرم بپوشانند و اجازه ندهند نامحرم آنها را ببيند، خود نيز نبايد به نامحرم بنگرند.(1)همچنين نقل شده است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) زنان را از نگريستن به مردان نامحرم نهى كرده است.(2)

ص:61

را ادامه بده كه بر اثر آراستگى زن شوهردار، مردان به همسران خود دل خوش مى كنند و فساد و خرابى در جامعه رواج پيدا نمى كند»(1)

ص:62

ص:63

اين بى توجهى را نهى كرده و زشت شمرده است. امام رضا (عليه السلام) در اين باره فرمود: «رسول خدا (صلى الله عليه و آله) هفت نفر را لعنت كرد كه يكى از آنها مردى است كه به پوشش و حياى همسرش بى توجه است»(1)

در برخى روايات نيز، رسول خدا (صلى الله عليه و آله) به مردانى كه اجازه مى دهند همسرانشان، درحالى كه خود را معطر كرده اند، از منزل خارج شوند، هشدار داده و فرموده است: «با هر قدمى كه اين زن بر مى دارد، براى همسرش خانه اى در دوزخ بنا مى شود» .(2)از اين سخنان مى توان به ميزان مسئوليت مردان در حفظ حجاب زنانشان پى برد. در حقيقت، آيات حجاب فقط خطاب به زنان نيست، بلكه مردان نيز وظيفه دارند همسران و ديگر محارم خود را به رعايت اين فريضه الهى آگاه كنند و قاطعانه از بى توجهى آنها جلوگيرى كنند.

ص:64

«برو و در را براى او باز كن» . ام سلمه پرسيد: «مگر چه كسى پشت در است كه من بايد در را براى او باز كنم؟ ! مگر ديروز آيه نازل نشد كه با زنان پيامبر از پشت پرده صحبت كنيد؟ ! آيا من بايد با محاسن و زيبايى هايم جلوى او ظاهر شوم؟ !» رسول خدا (صلى الله عليه و آله) از اين سخن ام سلمه ناراحت شد و فرمود: «هركس دستور پيامبر را اطاعت كند، دستور خدا را اطاعت كرده است. بلند شو و در را بازكن. همانا پشت در، مردى است كه نه نادان است و نه سبك مغز و نه عجول؛ خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر نيز او را دوست دارند. هرگز وارد خانه نمى شود، مگر آنكه زن خانه چنان از او دور شود كه صداى پايش شنيده نشود» . ام سلمه به طرف در رفت، درحالى كه نمى دانست چه كسى پشت در است و سخنان پيامبر (صلى الله عليه و آله) را درباره كوبند در تكرار مى كرد. وقتى در را گشود، امام على (عليه السلام) آن قدر جلوى در ايستاد تا ام سلمه از كنار در دور و وارد اتاقش شد. سپس امام وارد شد و به رسول خدا (صلى الله عليه و آله) سلام كرد.

آن گاه ام سلمه او را شناخت.(1)

ص:65

كند و مى فرمود: «مى ترسم از صداى جواب سلام آنان خوشم بيايد و در اين صورت، زيانى كه بر من وارد مى شود، بيش از ثوابى باشد كه از سلام كردن به آنان مى طلبم»(1)

گفتنى است، حضرت اين سخن را زمانى فرمود كه خود جوان بود، ولى رسول خدا (صلى الله عليه و آله) در حالى به زنان سلام مى كرد كه از سن ميان سالى گذشته بود.

اميرمؤمنان على (عليه السلام) نيز درباره برقرارى رابطه عاطفى با نامحرم مى فرمايد:

«لا تُبْدوا النِّساءَ بِالسَّلامِ وَلا تَدْعوهُنَّ اِلى الطَّعامِ»(2)؛ «به زنان سلام نكنيد و آنان را به غذا خوردن با خود دعوت نكنيد» .

ص:66

فراز قبر پيامبر (صلى الله عليه و آله) روشن بود، خاموش مى كرد. يك بار امام حسن (عليه السلام) پرسيد: «پدرجان! چرا اين چراغ را خاموش مى كنيد؟» حضرت فرمود: «مى ترسم چشم نامحرمى به خواهرت زينب بيفتد»(1)

آرى، اين شعاع كوچكى از خورشيد عفت و حياى دختر على (عليه السلام) است. زنان ما بايد افتخار كنند كه آموزگار بزرگى چون زينب كبرا (عليها السلام) دارند؛ آموزگارى كه درس پاكى و عفافى كه او و خانواده اش به انسان ها مى دهند، بى مانند است.

ص:67

مرد نابينا نباشد. رسول خدا (صلى الله عليه و آله) از روى تعجب (و شايد براى آزمايش دخترش) فرمود: چرا خود را از اين مرد پنهان مى كنى، درحالى كه او نابيناست و تو را نمى بيند؟ حضرت فاطمه (عليها السلام) عرض كرد: اگر چه او مرا نمى بيند، ولى من او را مى بينم. همچنين او مى تواند بوى مرا استشمام كند. [پس به اين دو دليل، ماندن من در اتاق جايز نيست]. رسول خدا (صلى الله عليه و آله) كه از اين پاسخ زيبا، بسيار خوشحال شده بود، فرمود: گواهى مى دهم كه تو پاره تن من هستى»(1)

ص:68

فرا گرفت. آن گاه از منزل بيرون آمد، درحالى كه اطراف ايشان را جماعتى از زنان بنى هاشم و دوستداران آن حضرت گرفته بودند. آن حضرت درحالى كه هنگام راه رفتن، چادر و لباس هايش بر اثر بلند بودن، زير پايش مى رفت، به سوى مسجد پيامبر (صلى الله عليه و آله) روانه شد.(1)

ص:69

ص:70

كنيم كه حضرت فاطمه (عليها السلام) آن را تأييد كند و آن گاه كه از مدينه خارج مى شويم، آن حضرت از ما خشنود باشد كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) فرمود: «هركه فاطمه از او خشنود باشد، خداوند از او خشنود خواهد بود» (1)

بانويى كه به مدينه مى آيد، اگر توجه داشته باشد كه به چه مكانى قدم گذاشته، در مدينه احساس غربت نمى كند، بلكه احساس مى كند به خانه خودش بازگشته است، نشانه اين نزديكى با مدينه، آن است كه زن در اين مكان، به ياد امور دنيايى نيست و چنان با آرامش زيارت مى كند كه هيچ كارى در دنيا جز زيارت ندارد. چنين بانوى زائرى، خود را چون

دختر كوچكى مى بيند كه آمده است تا سر به دامان مادر بگذارد و حرف هايش را به او بگويد. بنابراين اين لحظه، بهترين زمان است كه با اين مادر عزيزتر از جانش پيمان ببندد كه در تمام امور زندگى، به ويژه در پوشش و حجاب و نوع رفتارش با نامحرم، به گونه اى باشد كه حضرت زهرا (عليها السلام) از او خشنود باشد. حضرت فاطمه اى كه دوست ندارد حجم بدن مطهرش حتى پس از مرگ نيز ديده شود، چگونه از خانمى كه لباس هاى تنگ مى پوشد و بدون چادر در كوچه و خيابان ظاهر مى شود، خشنود مى شود؟ !

آيا به دست آوردن مادرى چون فاطمه (عليها السلام) كه تمام انبياء و اولياء، افتخار مى كنند كه به مقام ايشان متوسل شوند و پس از پدر و شوهرش، هيچ شخصى چه در دنيا و چه در آخرت، به مقامش نمى رسد، ارزش

ص:71

اين را ندارد كه با رعايت پوشش و حجاب كامل، او را از خود راضى نگه داريم و فرداى قيامت در زمره دوستانش قرار گيريم؟ آيا پوشيدن چادر براى خانمى كه تا كنون به آن عادت نكرده، آن قدر مشكل است كه نعمت بزرگ انتساب به بانوى دو عالم، حضرت زهرا (عليها السلام) را از دست بدهد؟

پس شايسته است زن مسلمان كه زائر بيت الاحزان و سرگشته كوى فاطمه (عليها السلام) شده است، حال كه توفيق زيارت مقام ملكوتى اين مادر آسمانى را پيدا كرده، با خداى خود و در حضور اين بانو، پيمان ببندد، پس از اين، ديگر لباس نورانى حجاب و چادر مقدسى كه هديه بى بديل

فاطمه به زنان عالم است، از تن بيرون نكند.

ص:72

پاسخى را كه فاطمه (عليها السلام) داده بود، بازگو كردم. آن حضرت فرمود: «تو وقتى نزد من بودى پاسخ اين پرسش را نمى دانستى. چه كسى اين پاسخ را به تو آموخت؟» عرض كردم: فاطمه. پيامبر (صلى الله عليه و آله) شگفت زده شد و فرمود: «به راستى كه فاطمه پاره تن من است» .(1)

در حقيقت، اين روايت حد عفاف زن را مشخص مى كند. حد عفاف زن آن است كه به گونه اى در جامعه ظاهر شود كه نه خود به نامحرمى نگاه شيطانى كند و نه اجازه دهد كه نامحرمى به او نگاه كند، بلكه

طورى خود را بپوشاند كه نامحرمان حرمت او را نگه دارند.

ص:73

بدنشان از زير آن مشخص باشد. بانوان عمره گزار و حج گزار ما بايد بيشتر به اين نكته مهم توجه كنند؛ زيرا گاه برخى از بانوان براى فرار از گرما، از مانتوها و لباس هاى نازك و سفيد استفاده مى كنند، غافل از اينكه اين لباس ها نه تنها در حفظ حجاب آنها بى تأثير است، بلكه احرام آنها را نيز دچار اشكال مى كند؛ زيرا فقها و مراجع گرانقدر اين لباس را براى احرام كافى نمى دانند.

نكته ديگر تأثير پوشيدن اين لباس بر افكار ديگر ملت هاست. وقتى

زن شيعه ايرانى بر اثر بى توجهى، از اين گونه لباس ها استفاده مى كند، آثارى سوء بر ديگر ملت ها مى گذارد؛ ملت هايى كه بيشتر آنها اهل سنت هستند. اين سبب مى شود كه آنها شيعيان و زنانشان را به بى مبالاتى و نادانى نسبت به شرع اسلام محكوم كنند كه اين تحقير و تمسخر، مكتب تشيع و اهل بيت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) را نيز در بر خواهد گرفت.

ص:74

لَمْ يَعْبَأِ اللهُ بِهِ» ؛ «هركس در خلوت مرتكب گناه شود، خدا به او نظر رحمت نمى كند» . سپس مانند كسى كه در آن جلسه قرائت قرآن حاضر بوده است، مرا سرزنش كرد و فرمود: «به آن زن چه گفتى؟ !» من از خجالت صورتم را پوشاندم و توبه كردم. سپس ابوجعفر (عليه السلام) فرمود: «ديگر چنين كارى را تكرار نكن» .(1)

اين داستان به ما مى آموزد، ارتباط ميان زن و مرد نامحرم حد و حدودى دارد و بايد در اين گونه رابطه ها ادب و نزاكت و مسائل شرعى رعايت شود و اگر زن و مرد حتى اندكى از اين محدوده خارج شوند و احساس خودمانى بر اين ارتباط حاكم شود، مورد رضايت ائمه (عليهم السلام) نيست؛ زيرا همين رفتارها و ارتباطها حجاب و عفاف زن را به تدريج، كم رنگ مى كند.

به دو روايت در همين باره اشاره مى كنيم. امام على (عليه السلام) در بخشى از يك حديث طولانى، مى فرمايد:

مَنْ مازَحَ الجَوارى وَ الْغِلْمانَ فَلا بُدَّ لَهُ مِنَ الزّنا و لا بُدَّ لِلزّاني منَ النّار.(2)

هركس با دختران و پسران جوان، شوخى هاى زننده كند، به ناچار به زنا مبتلا و بى شك، به آتش دوزخ گرفتار خواهد شد.

همان طور كه گفتيم، اين گونه ارتباطهاى نامناسب، حريم حيا را در

ص:75

ميان زن و مرد از بين مى برد. رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نيز در اين باره فرمود:

مَنْ فاكَهَ امْرَأَةً لا يَمْلِكُها حَبَسَهُ اللهُ بِكُلِّ كَلِمَةٍ كَلَّمَها فِى الدُّنْيا اَلْفَ عامٍ.(1)

هركس با زنى غير از همسر خود شوخى و سبكى كند، خداوند [روز قيامت] او را در برابر هر كلمه اى كه با آن زن در دنيا سخن

گفته است، هزار سال زندان مى كند.

ص:76

سالم زن و مرد مشكلى ندارد، ولى هشدار مى دهد كه بايد از هرگونه رفتار يا سخن يا پوششى كه به ناسالم شدن اين روابط مى انجامد، خوددارى شود.

ص:77

«تَضَعُ الجَلْبابَ وَحْدَهُ»(1)؛ «پيرزنان فقط مى توانند چادر را كنار بگذارند» .

از اين سخن در مى يابيم كه لازم است زنان جوان از حجاب برتر؛ يعنى چادر استفاده كنند و حجاب با مانتو را براى پيرزنان بگذارند.

متأسفانه امروزه در جامعه اسلامى برخى زنان جوان، حجاب مخصوص پيرزنان؛ يعنى مانتو را براى خود برگزيده اند و در مقابل، پيرزنان از حجاب جوانان استفاده مى كنند.

امام صادق (عليه السلام) در سخنى ديگر نيز به بيان تفاوت حجاب زنان جوان و پير پرداخته و رعايت حجاب را براى زنان جوان لازم تر دانسته است. آن حضرت دراين باره مى فرمايد:

لَيْسَ يَنْبَغي لِلْمَرْأَةِ الشّابَّةِ اَنْ تَخْرُجَ اِلَى الْجِنازَةِ تُصَلّى عَلَيْها اِلّا اَنْ تَكُونَ امْرَأَةً قَدْ دَخَلَتْ فِى السِّنِّ. (2)

بر زن جوان سزاوار نيست به تشييع جنازه رود و بر آن نماز بگذارد، مگر آنكه زنى مسن و پير باشد.

منظور از اين سخن اين است كه زنان جوان بايد كمتر از خانه خارج شوند و حتى بهتر است در امور مستحبى مثل تشييع جنازه حاضر نشوند.

امام صادق (عليه السلام) در سخن ديگرى درباره حجاب كنيزان مى فرمايد: كنيزان نه تنها لازم نيست چادر سر كنند، بلكه اگر از مقنعه نيز استفاده نكنند [و به جاى آن يك روسرى ساده بپوشند]، كافى است. (3)

ص:78

از اين سخن روشن مى شود كه پوشيدن چادر و مقنعه امتيازى است كه دين اسلام، زنان جوان و با شخصيت را به آن مفتخر كرده است. همچنين به زنانى كه حجابشان را كامل رعايت نمى كنند، مى فهماند كه

اين نوع حجاب، مخصوص كنيزان است؛ زيرا كنيزان نوعى كالا هستند كه براى خدمت گزارى به ديگران خريد و فروش مى شوند و بايد در معرض ديد قرار گيرند. اگر بانوان بزرگوار به اين حقايق توجه كنند، هرگز خود را از حجاب كامل محروم نمى كنند.

اين روايت ها به زنان بزرگوار و با وقار ما كه خود را به زينت عفاف و حجاب آراسته اند، اين پيام را مى دهد كه در برخورد با افراد بدحجاب، هرگز احساس حقارت نكنند، بلكه به خود افتخار كنند كه حجابشان كامل است و از خدا سپاسگزارى كنند كه مانند آنها نيستند و به ارزش حقيقى زن كه شخصيت و انسانيت اوست، پى برده اند. همچنين خود را در حد يك كالا تنزل نداده و مانند كنيزى در معرض خريد و فروش قرار نداده اند.

با توجه به آنچه گفته شد، اگر زنى دانسته يا ندانسته خود را بيارايد و در معرض نگاه هاى هوس آلود مردانى قرار دهد كه هدفى جز ارضاى غرايز حيوانى خود ندارند، آيا خود را مانند كنيزان، پست و بى مقدار نكرده است؟ با طرح اين پرسش، بار ديگر به اين نكته مهم پى مى بريم كه دين اسلام، با واجب كردن حجاب، عزت و شرافت بزرگى به زنان داده است و اجازه نداده هيچ كس به حريم خصوصى آنها تجاوز كند و كوچك ترين اهانتى به شخصيت با ارزش آنها داشته باشد.

شايد زنان بزرگوار به ويژه كسانى كه حجابشان كامل نيست، به اين

ص:79

نكته مهم توجه نداشته باشند كه بدحجابى، به شخصيت و ارزش انسانى آنها ضربه هاى جبران ناپذيرى مى زند و ارزش آنها را كاهش مى دهد. ازاين رو بيان اين نكته ها فقط براى آگاه كردن ذهن بانوان است و

هيچ گونه بى حرمتى به آنها نيست.

ص:80

مطرح مى كنند، اين است كه به چه دليل زنان بايد خود را بپوشانند؟ يا اگر زنان، آزاد و بدون پوشش در سطح جامعه حضور يابند، چه مشكلى ايجاد مى شود؟ امام رضا (عليه السلام) در پاسخ به اين پرسش مى فرمايد:

حَرُمَ النَّظَرُ الى شُعُورِ النِّساءِ المَحْجُوباتِ بِالْاَزوْاجِ وغَيْرِهِنَّ مِنَ النِّساء لِما فيهِ مِنْ تَهْييج الرِّجالِ وَما يَدْعُو التَهْييجُ اِلَى الْفَسادِ وَالدُّخولِ فيما لا يَحِلُّ وَلا يَجْمُلُ وَكذلِك ما اَشْبَهَ الشُّعُورَ.(1)

نگريستن به موى سر زنان؛ چه شوهردار و چه بى شوهر، ازاين رو حرام است كه سبب برانگيخته شدن غريزه شهوت مردان مى شود و اين برانگيختگى، آنان را به فساد و كارهاى حرام و نازيبا وا مى دارد، چنان كه نگريستن به قسمت هاى ديگر بدن زن نيز همين حكم را دارد.

بنابراين، اگر بخواهيم جامعه اى سالم و امن داشته باشيم، از انحراف هاى اخلاقى جلوگيرى كنيم، آبروى افراد در امان بماند، كسى مزاحم نواميس مردم نشود و خانواده ها از هم نپاشند، بايد زنان، اين زحمت را به جان بخرند و تمام بدن خود را بپوشانند، همان گونه كه مردان نيز بايد جلوى چشم خود را بگيرند و از نگريستن به نامحرم پرهيز كنند.

ص:81

كلامى و دوستانه با او برقرار مى كرد و آن زن نيز از اين ارتباط استقبال مى كرد. اين رابطه مدتى طول كشيد تا اينكه برخى اطرافيان، از آن باخبر شدند. شوهر آن زن از مرد كه باجناقش بود، شكايت كرد و او را به

زندان انداخت. با پخش اين خبر در ميان فاميل، همسايه و آشنا، زن به شدت تحت فشار روحى قرار گرفت. چند روز به مراسم دادگاه و محاكمه آن مرد باقى مانده بود كه ناگهان خبر رسيد آن زن از شدت ناراحتى خودكشى كرده است. اين خبر به گوش مرد نيز رسيد و او را بسيار متأثر كرد، به گونه اى كه او نيز در زندان دست به خودكشى زد. به اين ترتيب، به دليل رعايت نكردن حدود شرعى در روابط و جلوگيرى نكردن از نگاه به نامحرم، دو نفر كشته شدند، دو خانواده متلاشى و دو فاميل عزادار شد.(1)

ص:82

ص:83

ص:84

قدر، سفارش شده است يكى از خواسته هاى ما از خداوند، توفيق رفتن به حج و عمره و زيارت مشاهد شريفه باشد.(1)

به راستى، دليل اين همه تأكيد چيست و چرا بايد آرزوى هر مؤمن، رفتن به اين زيارتگاه ها باشد؟ در پاسخ به اين پرسش مى توان گفت: كم ترين فايده اى كه از اين سفرهاى نورانى نصيب مؤمن مى شود، تحول و اثر پذيرى عميق روحى و معنوى در نفس آدمى است.

بهترين تعبيرى كه مى توان براى اين گونه توفيقات، در روايت ها يافت، اين حديث شريف نبوى است كه مى فرمايد:

اِنَّ لِرَّبِكُمْ فى ايّام دَهْرِكُم نَفَحاتٍ اَلا فَتَعَرَّضوا لَها.(2)

همانا از سوى پروردگارتان، در طول عمر شما، گاهى نسيم رحمت الهى به سوى شما مى وزد. آگاه باشيد كه خود را در معرض اين وزش و نسيم رحمت قرار دهيد و از آن روى گردان نشويد.

در يكى از سفرهاى زيارتى كه به مدينه منوره مشرف شده بودم، يكى از استادان دانشگاه شيراز را كه در سفرهاى پيش با او آشنا شده بودم، به همراه دو نفر از دوستانش، در صحن مسجدالنبى ديدم. پس از سلام و احوال پرسى، يكى از همراهان ايشان از من درخواست زيبايى كرد. وى گفت: دعا كنيد من در اين سفر تغيير كنم و انسان بهترى شوم! من گفتم: من كه باشم كه براى شما دعا كنم. شما را راهنمايى مى كنم كه به محضر

ص:85

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) شرفياب شويد و اين حاجت را از ايشان بخواهيد. تا من اين جمله را به وى گفتم، چنان از اين سخن دچار تحول روحى شد كه به گريه افتاد و شانه هايش از شدت گريه، شروع به لرزيدن كرد و كم بود از شدت گريه بر زمين افتد.

آرى، اين سفرهاى كوتاه، ولى عميق زيارتى مى تواند بهترين فرصت براى ايجاد تغيير و تحول اساسى در فكر و رفتار زائران باشد؛ به شرطى كه مسئولان فرهنگى حج و زيارت، زمينه اين تحول را براى آنان فراهم كنند.

يكى از دگرگونى هاى عميق در سفرهاى زيارتى، تغيير و تحول در پوشش بانوانى است كه توفيق اين گونه سفرها را پيدا مى كنند، ولى در نوع پوشش و حجاب خود، دچار عادت هاى غير دينى شده اند و از الگوى مناسبى براى لباس و پوشش خود در مقابل نامحرم، برخوردار نيستند. بسيارى از اين بانوان وقتى خود را در جمع زائران و علاقه مندان به معنويت مى بينند، خود را چون قطره اى احساس مى كنند كه به دريا رسيده و از هويت محدود و كوچك خود خارج شده و در يك هويت جمعى و بسيار بزرگ قرار گرفته اند. اين افراد در چنين شرايط، دست به انتخاب مى زنند و با اينكه پيش از اين، حجاب خود را جدى نمى گرفتند، ولى در اين تحول عظيم، هر شرطى را مى پذيرند تا از قافله مؤمنان و خداجويان عقب نمانند. اين تغيير به ظاهر ساده در مدت كوتاه سفر، چنان در فكر، ذهن و رفتار آنان اثر گذار است كه همانجا با خدا عهد مى بندند كه براى هميشه حجاب چادر را از خود دور نسازند.

ص:86

ص:87

وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى (احزاب:٣٣)

[در برابر نامحرم] ظاهر نشويد و خودنمايى نكنيد؛ مانند خودنمايى [زنان] دوران جاهليت نخستين.

در آيه اى ديگر نيز مى خوانيم: غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ ؛ «زنان [در برابر نامحرم] با زينت ها و آرايش هايشان خودنمايى نكنند» . (نور:6٠)

از اينكه خداوند در اين آيات، صفت تبرج را فقط به زنان اختصاص داده و به مردان چنين صفتى را نسبت نداده است، درمى يابيم كه اين ويژگى از ويژگى هاى زنان است و در طبيعت آنها نهاده شده است. ازاين رو پوشش و حجاب به شكل خاص آن، فقط بر زنان واجب شده است. «شهيد مطهرى» ، در مقام يك اسلام شناس دقيق در اين باره مى گويد:

اما علت اينكه در اسلام، دستور پوشش، اختصاص به زنان يافته است، اين است كه ميل به خودنمايى و خودآرايى مخصوص زنان است. از نظر تصاحب قلب ها و دل ها، مرد شكار است و زن شكارچى، همچنان كه از نظر تصاحب جسم و تن، زن شكار است و مرد شكارچى. ميل زن به خودآرايى، از اين نوع حس شكارچى گرى او ناشى مى شود. در هيچ جاى دنيا سابقه ندارد كه مردان لباس هاى بدن نما و آريش هاى تحريك كننده به كار برند. ازاين رو انحراف تبرّج و برهنگى، از انحراف هاى مخصوص زنان است و دستور پوشش هم براى آنان مقدر گرديده است.(1)

ص:88

همان گونه كه گفتيم، ميل به خودنمايى، در طبيعت زن وجود دارد و همين ميل ممكن است او را به سوى كشف حجاب سوق دهد. پس آنچه توجه به آن بسيار اهميت دارد و دختران و زنان محترم بايد بدانند، اين است كه تمايل به جلوه گرى را در خود آزاد نگذارند و اجازه ندهند كه اين احساس بر زندگى آنها حاكم شود، بلكه براى كنترل آن تلاش كنند.

بهترين راه كنترل اين ميل طبيعى اين است كه در آن افراط و تفريط نكنند، بلكه ميانه رو باشند؛ يعنى همان چيزى كه در اسلام به آن حجاب گويند. حال اين پرسش پيش مى آيد كه اگر ميل به خودآرايى، ميلى طبيعى است، پس نمى توان از آن غفلت كرد و بايد به طريقى آن را ارضا كرد؟ در پاسخ به اين پرسش مى توان گفت: در آيات مربوط به حجاب نيز به اين موضوع توجه شده است. با توجه به آيه ٣١ سوره نور، حجاب مانند سكه اى دو روست؛ يك روى آن اين است كه زنان از خودآرايى و زينت كردن در برابر نامحرم و جلب توجه او به طور جدى پرهيز كنند و روى ديگرش اين است كه زنان مى توانند براى همسر خود زينت ها و زيورهايشان را آشكار كنند تا نياز روانى آنها به خودآرايى تأمين گردد.

آن گاه كه زن با وجود داشتن ميل به خودآرايى و نشان دادن خود به ديگران، خود را در پوشش حجاب مى پيچد و با وجود گرما و سختى هاى بسيارى كه حجاب، به ويژه چادر دارد، آن را تحمل مى كند، نشان دهنده آن است كه به درجه بالاى ايثار و تقوا و ايمان رسيده است. در حقيقت، چنين زنى براى به دست آوردن رضاى الهى، حاضر شده از

ص:89

خودگذشتگى كند و راحتى هاى خويش را ناديده بگيرد تا از اين راه، حيا و عفاف خود را حفظ كرده باشد.

آراستگى زن به پوشش و حجاب، پيامدهاى تربيتى فراوانى براى او به همراه دارد كه در تكامل و رشد معنوى او نقش بسيار سازنده اى دارد. آگاهى زن از پيامدها و فوايد حجاب سبب مى شود كه ميل به رعايت حجاب در درون او شكل گيرد و اين آگاهى، به رفتار او معنا و ارزش بخشد و دوام حجاب را تضمين كند؛ زيرا انسان تا به پيامدهاى مثبت كارى پى نبرد، به انجام آن راغب نخواهد شد.

در مقابل، زنانى كه به حجاب بى توجهى مى كنند و در برابر نامحرمان، با پوشش مناسب ظاهر نمى شوند، نه تنها خود را از پيامدهاى مثبت آن محروم مى سازند، بلكه مشكلات فراوانى براى خود و خانواده هايشان فراهم مى كنند. اين مشكلات مى تواند موجب متوقف شدن رشد شخصيت زنان و خاموش شدن نور ايمان و ايجاد پليدى در باطن و روح و جان آنان شود يا روابط عاطفى ميان همسران را تحت تأثير قرار دهد و موجب به وجود آمدن بدبينى بين آنها و ضربه زدن به موقعيت اجتماعى زنان گردد.

در اين فصل، نخست، به ديدگاه روان شناسى درباره حجاب و پيامدهاى آن و سپس به چند نمونه عينى از پيامدهاى مثبت رعايت حجاب و پوشش مناسب زن و نيز آثار منفى بدحجابى و پوشش نامناسب اشاره مى شود.

ص:90

ص:91

اشياى بيرونى و محيط پيرامون خويش است.

پسران اغلب، حالت تهاجمى، ستيزه جويى و نيز تمايل آشكار براى تسلط بر ديگران را از خود نشان مى دهند. در نتيجه، به افرادى خودرأى و داراى خودِ آمرانه و تقليدكننده از بزرگسالان تبديل مى شوند. در مقابل، در دختران، حالت جذب و انقياد و قدرت جلب توجه آشكار مى شود. در نتيجه، علاقه به پوشيدن لباس هاى زيبا، آرايش كردن، با عشوه سخن گفتن، با ناز قدم برداشتن و بروز حالت هاى مادرانه، در آنان به وجود مى آيد.(1)

مرحله پنجم، مرحله تكامل بلوغ و تعيين هويت انسانى است. در اين مرحله، ويژگى هاى بلوغ و هويت انسانى پسران و دختران، ظاهر مى شود. مردان صفت هايى مانند آرامش، پذيرش و صبر را به ويژگى هاى پيشين خود اضافه مى كنند و به جاى تسلط بر همه چيز و از جمله همه زنان، ميل به تسلط بر زندگى و خانواده خود را دارند.

زنان نيز با رسيدن به بلوغ روانى، به جاى تمايل به جذب همه مردان و صرف تمام وقت و نيروى حياتى خود در اين راه، فقط به يك مرد (نامزد يا شوهر) توجه دارند و ديگر توانايى هاى جسمى و روحى خود را صرف سازندگى مى كنند.(2)

نويسنده درباره اينكه ممكن است در روند مرحله چهارم، اختلال

ص:92

ايجاد شود و اين اختلال موجب به وجود آمدن انحراف در تكامل شخصيت فرد شود، مى نويسد:

مرحله چهارم اگر به دور از افراط و تفريط و به طور طبيعى پيش برود، مشكلى ايجاد نمى شود. ولى اگر اين شرط رعايت نشود و پسران و دختران رفتارهاى خود را كنترل نكنند، يعنى پسران بيش از حد، حالت تهاجمى و ستيزه جويى داشته باشند و دختران هم بيش از حد، جلوه گرى و خودنمايى كنند و به ظهوردادن زيبايى هاى خود بپردازند، ممكن است دو نوع اختلال به وجود آيد. نخست، عوض شدن نقش پسر و دختر كه خطر همجنس گرايى از همين جا به وجود مى آيد و دوم تثبيت در اين مرحله و نرسيدن به مرحله پنجم؛ يعنى تكامل و بلوغ و در نتيجه، متوقف شدن رشد شخصيت است كه باعث مى شود پسران هميشه تشنه قدرت و خواهان تسلط بر ديگران بوده و دختران به موجوداتى كاملاً گيرنده تبديل شده و هميشه اسير توجه ديگران باشند. چنين دخترانى همواره مجبورند پذيرش خود را به خويشتن و ديگران اثبات كنند. ازاين رو چنين زنانى از سازندگى و به ويژه استقلال شخصيت باز مى مانند.(1)

امروزه در بيشتر جوامع انسانى، اين توقف شخصيت به شكل هاى گوناگون، تشويق و تبليغ مى شود. به نمايش گذاشتن عكس ها و

ص:93

فيلم هايى كه بى بند و بارى را رواج مى دهد و نيز حضور زنان بدحجاب با آرايش هاى غليظ در سينما و اينترنت و پخش سريال هايى كه روابط صميمى ميان زن و مرد نامحرم را رواج مى دهد و الگو قرار دادن آنها يا نمايش فيلم هايى كه خشونت را نشان مى دهد و الگو قرار دادن شخصيت هايى كه در اين فيلم ها به سرعت آدم مى كشند و بر تصاحب زنان بسيار و نداشتن همسر و ويرانگرى مى بالند، از بدترين نمونه هايى است كه دختران و پسران را از رشد و رسيدن به مرحله بلوغ روانى باز مى دارد.(1)

نويسنده در ادامه، به بيان برخى پيامدهاى فردى و اجتماعى فرهنگ ابتذال كه نتيجه آن تثبيت و توقف در مرحله چهارم رشد و نرسيدن به كمال بلوغ است، مى پردازد و مى نويسد:

زنان و مردانى كه از چنين فرهنگى تأثير مى پذيرند، هميشه از زوال قدرت جذب و نفوذ در ديگران، نگران و ناراضى اند. به شدت از روزگار پيرى مى هراسند و عطش رنج آور آنها براى پيروزى، خاموش شدنى نيست. چنين زنان و مردانى، به طور طبيعى طعم محبت واقعى را نچشيده اند و مجالى براى مهرورزى، عشق و قبول مسئوليت ندارند. شايد به همين دليل است كه اكنون بيش از 6٣ درصد خانواده هاى آمريكايى، تك والدى هستند؛ زيرا لازمه زندگى مشترك، گذشت، قبول مسئوليت، مهرورزى و محبت

ص:94

انسانى است و چنين ويژگى هايى با الگوها و نمونه هاى عرضه شده در آن جامعه كه هنرى جز نفوذ بر ديگران و جلب توجه آنها ندارند، در تعارض است. زندگى خانوادگى، نه مكانى است براى تصاحب همه زنان و نه مجالى براى جلب توجه همه مردان.(1)

آن گاه نويسنده به توضيح ويژگى هاى شخصيتى زنان رشديافته مى پردازد و مى نويسد:

در مقابل، زنانى كه به مرحله تكامل و بلوغ روانى رسيده اند، زنانى سازنده، دانشمند، ايثارگر و خدمت گزارند و در تمام جوامع، از اين سبك سرى ها به دور بوده، در زندگى و سلوك اجتماعى، به مراتب از ديگر زنان، ساده تر زيسته و شخصيت بالغ آنها اسير جلب كردن ديگران نيست. آنها لباس هاى جلف نمى پوشند، كمتر از ديگران در انظار آرايش مى كنند و عموماً در زندگى خانوادگى موفق اند.(2)

با توجه به آنچه گفته شد، فاصله گرفتن جامعه از فرهنگ حجاب و رعايت نكردن حريم ميان زن و مرد، عامل بسيارى از مشكلات روانى و اجتماعى براى افراد، به ويژه زنان است. نويسنده در اين باره مى نويسد:

هرچه زنان و دختران در استفاده از وسايل آرايش و زيبايى، بيشتر افراط كنند، عطش آنها در خودنمايى و جلب توجه ديگران بيشتر مى شود و وابستگى و بى ارادگى شان شديدتر مى گردد.

روشن است كه اين روند، به خودى خود، نفاق، كرنش، قبول

ص:95

اسارت، سبك سرى، ازخودبيگانگى، احساس دلتنگى و بالأخره در روزگار ميانسالى و پيرى، اندوه و رنج پايان پذيرى را به ارمغان خواهد آورد و با سپيد شدن هر تار مو و آشكار شدن هر خطى بر چهره، گويى ذخيره حياتى اين گونه زنان پايان مى پذيرد؛ زيرا از تنها وسيله دلگرمى و اميد براى زندگى، چيزى باقى نمانده است. (1)

اين نويسنده سپس به تأثير رعايت حجاب در رشد و تكامل شخصيت زن پرداخته و نوشته است:

در برابر اين توصيه ها، اديان توحيدى نيز شيوه اى توصيه كرده اند. يكى از مؤثرترين روش ها براى رشد شخصيت زن و آزادى از قيد وابستگى به جلب توجه و خودنمايى، پوشيدگى و مستورى است. پوشيدگى براى دختران از زمره نيازهاى اساسى براى رشد و بلوغ روانى در اين مرحله است كه بايد در دوران نوجوانى تأمين شود.

دختران با مستور نگه داشتن خويش از نامحرم، در حقيقت، اختصاصى بودن جلب توجه ديگران را مى آموزند تا در آينده نيز از اين گيرندگى و جذابيت در محدوده خانواده، به طور سازنده، استفاده كنند و اين نهاد مقدس را تحكيم بخشند. اين تمرين (حجاب) در حقيقت، تعديلى است در برابر خواست طبيعى، كه اقتضاى آن، جذب و گيرندگى بود. پوشيدگى دختران، مانند رفتن به مدرسه در يك صبح سرد و زمستانى است كه طبيعتاً با قبول رنج

ص:96

و تحمل فشار همراه است. اما هرز نرفتن نيروهاى تعالى بخش و سازنده نوجوانان دختر و بعدها زنان، ضرورى است؛ چنان كه آيات حجاب نيز به آن اشاره كرده است.(1)

نويسنده در پايان، زنان و دختران را از ارزش هاى حقيقى خود آگاه مى كند و مى نويسد:

مواهب خداوند به زنان، تنها زيبايى ظاهرى نيست كه با پايان يافتن آن، زن به پايان نقش خود در حيات اجتماعى نزديك شود. ارزش زنان به كسب كمالات و فضيلت هاى اخلاقى و انسانى و جلب رضاى خداوند متعال است، نه اصرار بيهوده بر جلب توجه ديگران كه متأسفانه، بزرگ ترين بازنده اصلى اين بازى، زنان خواهند بود.(2)

ص:97

كمتر است و به عكس، هر چه اضطراب افراد بالاتر باشد، نگرش مثبت به حجاب در آنها كمتر خواهد بود؛ به عبارت ديگر، دخترانى كه نگرشى مثبت به حجاب دارند و در نتيجه، از حجاب كامل ترى برخوردارند، در مقايسه با كسانى كه به حجاب اهميت كمترى مى دهند، از اضطراب كمترى برخوردارند و ميزان سلامت روانى آنها بالاتر خواهد بود.(1)

ص:98

كودكى دوست نداشتم مردان نامحرم بدنم را ببينند. ازاين رو لباس هايم طورى بود كه تمام بدنم را مى پوشاند و در واقع من زنى عفيف و باحجاب بودم.

چند سال گذشت و من در مقابل فرهنگ بى بند و بارى جامعه مقاومت مى كردم. تا اينكه شبى در عالم رؤيا شخصى را با لباس روحانى ديدم كه به من فرمود: «من از سمت شرق مى آيم» . آن گاه كتاب مقدسى را به من نشان داد و گفت: «راه نجات و سعادت تو در اين كتاب است» . از خواب بيدار شدم و سه سال دنبال آن كتاب گشتم. ولى كتابى با آن نشانى كه در خواب ديده بودم، نيافتم.

روزى يك مسلمان هندى را ديدم و خوابى را كه ديده بودم، برايش نقل كردم. او دست در جيبش كرد و كتابى در آورد و به من نشان داد. ديدم دقيقاً همان كتابى است كه در خواب ديده بودم. پرسيدم: «اين چه كتابى است؟» گفت: «قرآن است و آن را به من هديه كرد» . با خوشحالى كتاب را گرفتم و آن را باز كردم تا بخوانم، ولى چون به زبان عربى بود، چيزى نفهميدم. تا اينكه پس از مدتى، ترجمه انگليسى آن را به دست آوردم. وقتى آن را مطالعه كردم، ديدم تمام مطالب آن مطابق عقل و فطرت است. پس ايمان آوردم و مسلمان شدم. اينجا بود كه فهميدم خداوند مرا به بركت حجاب، با اسلام آشنا كرد.(1)

اين داستان ما را به ياد سخنى از اميرمؤمنان على (عليه السلام) مى اندازد كه

ص:99

فرمود:

«اَلْعِفَّةُ رَأْسُ كُلِّ خَيْرٍ»(1)؛ «عفت و پاك دامنى، منشأ هر خير و خوبى است» . در حقيقت، اين زن با رعايت حجاب و پوشيدگى و عفت ورزيدن، توفيق مسلمان شدن و اهل نجات شدن را پيدا كرد و از بزرگ ترين نعمت الهى بهره مند شد.

ص:100

چادرم را به تو بدهم؛ چون در ديد نامحرم قرار دارم» . وقتى زن با اصرار او روبه رو مى شود، به ناچار به كنج ديوارى مى رود و چادرش را برمى دارد و به او مى دهد.

خواننده تركيه اى چادر را به سر مى كند، درحالى كه قصدش از اين كار، نوعى سرگرمى و كنجكاوى بوده است. ولى پس از پوشيدن چادر، ناگهان احساس عجيبى پيدا مى كند؛ احساسى بسيار عالى و زيبا. در اين هنگام به همراهان خود رو مى كند و با هيجان خاصى مى گويد: «در تمام عمرم چنين احساس جالبى نداشته ام؛ زيرا با چادر احساس آرامش مى كنم. احساس مى كنم متعلق به خودم هستم نه ديگران» .

عكس اين خانم را با همين چادر در تمام مجله هاى زن زمان طاغوت منتشر كردند. (1)

آرى، حجاب، به ويژه اگر كامل و با پوشش چادر باشد، اين پيام روشن را به افراد جامعه مى دهد كه زن، مالك بدن، احساسات و شخصيت خويش است. حجاب، زن را توانمند مى كند و به او اجازه مى دهد در اين دنياى پرزرق و برق مادى، از آن خودش باشد و هيچ كس به خود اجازه ندهد به حريم خصوصى او قدم بگذارد و او را تصاحب كند. حجاب، سند آزادى زن از قيد و بند بردگى و آزادى از اسارت شهوت پرستان است. زن، فقط باحجاب احساس مى كند شخصيت حقيقى و انسانى خود را يافته و به استقلال رسيده است.

ص:101

ص:102

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) مى اندازد كه فرمود:

«اِنَّ المَرْء مَعَ مَنْ اَحَبَّه»(1)، «انسان با كسى كه دوستش دارد، محشور مى شود» .(2)

ص:103

در يك گزارش خبرى از وضعيت امنيت زنان آمريكايى، آمده است: در امريكا، در زمستان كه مردم مجبورند به دليل سردى هوا خود را بپوشانند و از لباس بيشترى استفاده كنند، تجاوز به عنف كمتر مى شود. ولى در تابستان، تجاوز به عنف نسبت به زنان و حتى پيرزنان افزايش پيدا مى كند و حتى راهبه ها هم مصون نمى مانند.(1)

روزنامه «گاردين» درباره وضعيت زنان انگليسى و ناامنى كه در اين كشور غربى براى زنان به وجود آمده است، مى نويسد: سالانه پانصد هزار مورد خشونت و ضرب و جرح بر ضد زنان اعمال مى شود. مراكز حمايت از حقوق زنان در انگليس مى گويند: از هر چهار زن انگليسى، يك زن در طول عمر خود هدف خشونت شديد مردان قرار مى گيرد و دچار آسيب جدى مى شود. خشونت بر ضد زنان، مربوط به سن، طبقه اجتماعى يا گروه قومى و نژادى خاصى نيست. گفته مى شود كه هزينه رسيدگى به دعاوى خشونت بر ضد زنان و خدمات اجتماعى و مراقبت هاى بهداشتى از زنان آسيب ديده، سالانه به سه ميليارد و دويست ميليون دلار مى رسد. ولى هزينه هاى روحى و روانى اين موارد غير قابل محاسبه است. براساس همين گزارش، روزانه هزار زن انگليسى در تماس تلفنى با مركز فوريت هاى پليس، از موارد خشونت و ضرب و جرح عليه خود شكايت مى كنند.(2)

ص:104

يكى از نويسندگان معاصر درباره وضعيت امنيت زنان جوامع غربى مى نويسد:

نداشتن حجاب و پوشش توأم با آرايش هاى هوس انگيز زنان در غرب، آن چنان بر مردان تأثير مخرب گذاشته است كه بيشتر نسل جوان حاضر را به بيمارى هاى جنون جنسى مبتلا ساخته است. در كشورهاى غربى، رسانه ها هر روز اخبار وحشتناك حمله هاى وحشيانه اين افراد به زنان را منتشر مى كنند. آمارها حاكى از آن است كه زنان اين كشورها به خاطر توصيه هاى راديو و تلويزيون، براى حفظ جان خود از وسايل دفاعى از قبيل اسپرى هاى بى هوش كننده و سلاح هاى سرد استفاده مى كنند. اين در حالى است كه معمولاً در حملات وحشيانه مردان به آنها، اين سلاح ها عليه خودشان به كار گرفته مى شود. حتى مجازات هاى شديد براى جنايتكاران حملات جنسى، باعث شده تا جانيان، قربانى خود را كه تنها شاهد جنايت است، به قتل برسانند. (1)

ص:105

چنين بيان مى كند:

من با اينكه زن باحجابى بودم، ولى هميشه دوست داشتم، صورتم را كمى آرايش كنم و با اينكه سعى مى كردم آن را بپوشانم، ولى چشمم كه با آرايش كردن، زيبايى خاصى پيدا مى كرد را نمى توانستم بپوشانم. ما و برادرشوهرم رفت و آمد زيادى با هم داشتيم. اگر مجبور مى شدم سر سفره اى كه ايشان هم حضور داشت، بنشينم، طورى مى نشستم كه صورتم پيدا نباشد. اما گاه گاهى نگاه سنگين برادرشوهرم را حس مى كردم. من دوست داشتم هنگام صرف غذا، سفره خانم ها از آقايان جدا باشد، ولى جارى ام مى گفت سفره يكى باشد، راحت تر است، مگر ما غريبه ايم! همسر من هم مى پذيرفت كه دور هم باشيم و من هم قبول مى كردم و سعى مى كردم سر سفره، بچه ها را بين خودم و نامحرم بنشانم تا كمتر ديده شوم. گاهى برادر شوهرم حرف هايى را به كنايه يا شوخى مى گفت، اما گمان نمى كردم جدى باشد و چيزى در دل داشته باشد تا اينكه روزى در خانه آنها مهمان بوديم و هوا هم بسيار سرد شده بود. بچه كوچكم خوابش برد و جارى ام رفت تا از طبقه بالا لحاف بياورد. همسرم نيز بچه ديگرم را به دستشويى برده بود و من در اتاق تنها بودم و قصد داشتم نماز بخوانم كه ناگهان برادرشوهرم وارد اتاق شد و در را بست. او جلو آمد و با حالت خاصى از من تقاضاى نابجايى كرد. من كه از وحشت، تمام بدنم مى لرزيد، به گريه افتادم و التماس كردم كه دست از سرم بردارد و حتى تهديد به جيغ زدن كردم. اما او گفت كه دست بردار نيست. بعد ادامه داد كه سال هاست چهره آرايش كرده تو مرا آسوده

ص:106

نمى گذارد و در اين مدت، دائماً تصوير صورت زيبايت در ذهن من ايجاد وسوسه مى كند. اگر تقاضاى مرا قبول نكنى، به تو تهمت مى زنم و نزد همه فاميل مى روم و مى گويم كه تو به من نظر داشتى و از من تقاضاى ناشايست نموده اى! من گريه مى كردم، ولى فايده اى نداشت. سرانجام مجبور شدم به او ناسزا بگويم و نفرين كنم تا بالأخره او مرا رها كرد و رفت. همان وقت فهميدم كه در اين سال ها چه اشتباه بزرگى مرتكب شده ام. اما اين فهميدن ديگر به حالم سود نداشت و كار از كار گذشته بود؛ زيرا او به تهديدش عمل كرد و با دروغ هايش كارى كرد كه ما دو خانواده با هم قطع رابطه كرديم و با اين تهمت و دروغ، آبروى من پيش فاميل رفت. درحالى كه من بى گناه بودم. همسرم نيز ديگر مرا قبول نداشت و حتى مدتى افرادى را مأمور مى كرد كه مرا تحت نظر بگيرند و خودش هم نسبت به من بى توجه شده بود.

در اين مدت كه دنيا براى من يك جهنم واقعى شده بود، كارى جز گريه كردن نداشتم. با اينكه همه اطرافيان مرا به خوبى مى شناختند، ولى ديگر از آن محبت ها و احترام ها خبرى نبود. نگاه همه بر من سنگين بود. ديگر دوست نداشتم آرايش كنم و اين هوس در من از بين رفت. آرزوى مرگ مى كردم و با خود مى گفتم: خدايا به درستى كلامت پى بردم. حالا فهميدم كه چرا نبايد زيبايى هايم را به نامحرم نشان دهم و نيز فهميدم كه در بين نامحرمان فرقى بين آشنا و غريبه نيست. من از اين غافل بودم كه هر مرد نامحرمى، هر كسى هم كه باشد، غريزه دارد و ممكن است نتواند جلوى غريزه اش را بگيرد. خدايا! از رفتارهاى گذشته ام و غفلت ها و

ص:107

بى توجهى هايم، خصوصاً بى توجهى به حجاب توبه مى كنم.(1)

سال ها گذشت و من بهاى سنگينى به خاطر بى توجهى ام به رعايت حجاب متحمل شدم تا اينكه برادر شوهرم به بيمارى سختى مبتلا شد. اين حادثه سبب تنبه او شد و تصميم گرفت اشتباه گذشته اش را جبران كند. ازاين رو هر كس به عيادتش مى رفت، به او مى گفت: «به فلانى بگوييد مرا حلال كند. من به او تهمت زدم و او زن بى گناهى است» . بالأخره روزى شوهرم با يك جعبه شيرينى به منزل آمد و از من معذرت خواهى كرد و گفت: «امروز فهميدم كه تو زن پاك و مؤمنى بوده اى و من بى جهت، تهمت هاى برادرم را درباره تو پذيرفته بودم» . او به من گفت كه در اين مدت بسيار به تو بدبين شده بودم و حتى گاهى فكر مى كردم كه بچه هايم مال من نيست. من تازه فهميدم كه بر اثر بى توجهى ام، چه فاجعه بزرگى براى خودم ايجاد كرده بودم. ولى از اينكه ماجرا به خير گذشت، خوشحال بودم. آن شب وقتى خوابيدم، احساس كردم پس از مدت ها اضطراب و بى خوابى، الان مى توانم خواب راحتى داشته باشم.

پس از چند روز جارى ام به منزل ما آمد و حلاليت طلبيد. من به او گفتم: «شوهرت به من تهمت بزرگى زد، اما آبروى او را نبردم و نگفتم كه او چه تقاضايى از من كرده بود؛ زيرا مسبب همه اين كارها را خودم مى دانستم. در دلم او را دعا كردم كه مرا از خواب غفلت بيدار كرد و

ص:108

نگذاشت اين بار سنگين گناه را به قيامت ببرم» .

به لطف خدا او هم از بيمارى نجات پيدا كرد و تصميم گرفت جلوى چشمش را بگيرد و ديگر نگاه شيطانى به نامحرمى نداشته باشد. من نيز ديگر آن زن قبلى نبودم و حجابم شديدتر از قبل شد. خداوند دوباره صفا و صميميت را به اين دو خانواده برگرداند و درهاى رحمتش را به روى ما باز كرد.

گفتنى است همواره اين گونه اشتباه ها و غفلت ها ختم به خير نمى شود و چه بسا گاه به قتل و خون ريزى يا طلاق و جدايى و در به در شدن بچه ها مى انجامد. بر اين اساس، همواره در برابر آموزه هاى الهى سر تسليم فرود آريم تا دچار اين گونه مشكلات نشويم.(1)

در پايان اين داستان يادآورى اين حديث از امام رضا (عليه السلام) درباره دورى كردن از نامحرم و پيامدهاى زيان بار غفلت از اين واجب الهى ضرورى است؛ حضرت فرموده است:

حَرُمَ النَّظَرُ إلى شعور النِّساءِ المَحْجُوباتِ بِالاَزْواجِ وَ غَيْرِهِنَّ مِنَ النِّساء لِما فيه مِنْ تَهْييجِ الرِّجالِ وَما يَدْعُو التَّهْييجُ اِلَى الفَسادِ وَالدُّخُولِ فيما لا يَحِلُّ وَلا يَجْمُلُ وَكَذلِكَ ما أشْبَهَ الشُّعُورَ.(2)

نگاه كردن به موى سر زنان، چه شوهردار و چه غير شوهردار حرام است؛ زيرا سبب برانگيخته شدن غريزه شهوت مردان مى شود و اين برانگيختگى، آنان را به فساد و انجام دادن كارهاى حرام و نازيبا

ص:109

مى كشاند، چنان كه نگاه كردن به قسمت هاى ديگر بدن زن نيز همين حكم را دارد.

رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نيز در سخنى كوتاه، ناامنى حاصل از رعايت نكردن حريم زن و مرد نامحرم را چنين بيان مى كند:

ايّاكمُ وَمُحادَثةَ النِّساء فَاِنَّهُ لايَخْلُو رَجُلٌ بِامْرَأَةٍ لَيْس لَها مَحْرَمٌ اِلّا هَمَّ بِها.(1)

از گفت وگو با زنان بپرهيزيد؛ زيرا هرگاه مردى بيگانه با زنى نامحرم خلوت كند، قصد او كند.

اين حديث، پيامى روشن براى زنان دارد كه اگر مى خواهند مورد سوء قصد مردان قرار نگيرند، هرگز با آنان راحت نباشند. بلكه هميشه جانب احتياط را رعايت كنند؛ زيرا وقتى مردان تحريك مى شوند، كمتر مى توانند خود را كنترل كنند.

ص:110

ايمان و شايستگى مى رسد، در فرهنگ قرآن، براى همه مردان و زنان الگو مى شود؛ براى نمونه، قرآن حضرت آسيه را كه براى حفظ ايمان و عقيده اش، از تمام خوشى هاى مادى و ناز و نعمت كاخ فرعونى گذشت و تن به شكنجه هاى طاقت فرساى فرعونيان سپرد و نيز حضرت مريم را به خاطر عفت و پاك دامنى و ايمان و صداقتش، الگوى تمام مردان و زنان آزاده و مؤمن معرفى مى كند.

وَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ * وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ (تحريم:١١ و١٢)

و خداوند براى مؤمنان، به همسر فرعون مثل زده است، در آن هنگام كه گفت: پروردگارا! خانه اى براى من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و كار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهايى بخش و همچنين به مريم، دختران عمران كه دامان خود را پاك نگه داشت و ما روح خود را در آن دميديم. او كلمات پروردگار و كتاب هايش را تصديق كرد و از مطيعان فرمان خدا بود.

ص:111

نامحرم قرار نمى گيرد. در دوره پادشاهان هخامنشى، زنان به حجاب خود سخت پايبند بودند. يكى از اين زنان فداكار، بانويى به نام «وشتا» همسر «خشايار» ، پادشاه ايران بود. او كه زنى بسيار زيبا و با شكوه بود، به حجاب خود اهميت ويژه اى مى داد. روزى خشايار شاه مجلس با شكوهى ترتيب داد و تصميم گرفت همسر زيباى خود را بى پرده و بدون حجاب كامل در آن مجلس حاضر كند تا مردم او را ببينند و به زيبايى او پى ببرند و پادشاه را تحسين كنند و داشتن چنين زن زيبايى را از كمالات شاه بدانند.

وقتى پادشاه از همسرش خواست بدون حجاب و پوشش، به مجلس بيايد يا حداقل برقع از صورت خود بردارد، آن زن عفيف و باحيا نپذيرفت با پوشش نامناسب در جمع حاضر شود. پادشاه او را به مرگ تهديد كرد، ولى اين زن قهرمان تن به خوارى بدحجابى نداد و سرانجام به فرمان شاه كشته شد تا اين درس بزرگ را به زنان و مردان غيرت مند بدهد كه حفظ حجاب، از حفظ جان نيز مهم تر است.(1)

ص:112

پرسيد: «همه درها را بستى؟» زن گفت: «همه درها را بستم؛ فقط يك در را نمى توان بست» . حاكم گفت: «آن كدام در است؟» زن گفت: «آن درى است كه ميان تو و پروردگار توست كه هرگز بسته نمى شود» .

حاكم چون اين سخن شنيد، از خواسته اش پشيمان شد و استغفار و توبه كرد.(1)

ص:113

پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله) شنيدم كه مى فرمود: بزرگ و شريف هر قومى را كه خوار و فقير شده، گرامى بداريد» . آتش خشم عمر، پس از شنيدن سخن امام على (عليه السلام) فرو نشست. سپس امام افزود: «با دختران پادشاهان نبايد مانند دختران بازارى (كنيز) رفتار كرد» . آن گاه آنان را آزاد گذاشت تا با هر كس كه مى خواهند، ازدواج كنند.(1)

ص:114

خانواده رضاخان پيام داد: «اگر مسلمان هستيد، نبايد با اين وضع، در اين مكان مقدس حضور يابيد و اگر مسلمان نيستيد، باز هم حق نداريد [زيرا كافر نبايد وارد حرم شود]» .

خانواده رضاخان، به پيام آيت الله بافقى توجهى نكردند و آن عالِم ربانى، خود، به حرم حضرت معصومه (عليها السلام) آمد و به خانواده رضاخان اخطار داد. همين برخورد، نزديك بود موجب قيام و شورش مردم ضد حكومت شاه شود.

شهربانى، به رضاخان اطلاع داد: «خانواده شما (همسر و دو دختر شما) به دستور روحانيان در اتاقى زندانى شده اند و به آنان اخطار شده كه حق ندارند بدون حجاب وارد حرم شوند» . ازاين رو رضاخان با يك واحد نظامى به قم آمد و با چكمه وارد صحن مطهر شد و آيت الله بافقى را مورد ضرب و شتم قرار داد درحالى كه او با فرياد مى گفت: «يا امام زمان، به فرياد برس!» سپس به دستور رضاخان، آيت الله بافقى را مدتى زندانى و پس از آن به شهر رى تبعيد كردند. وى تا آخر عمر، زير نظر اداره آگاهى در تبعيد و همواره در حال عبادت بود تا از دنيا رفت.

گفتنى است آيت الله شيخ محمد تقى بافقى (رحمه الله) ، در عصر مرجعيت «آيت الله العظمى شيخ عبدالكريم حائرى (رحمه الله)» ، از مدرّسان معروف حوزه علميه بود و در سال ١٣٢٢شمسى در تبعيدگاه خود (شهر رَى) از دنيا رفت. قبر شريفش در مسجد بالاسر و در كنار مرقد منور حضرت معصومه (عليها السلام) است.

ص:115

آرى، مسئله حجاب، چنان با اهميت بود كه علماى اسلام براى حفظ آن قيام مى كردند و به تبعيد و زندان مى رفتند.(1)

ص:116

به ويژه حياى زنان را بيش از پيش آشكار مى كند. اين در حالى است كه گرايش به حجاب و ايستادگى در برابر فرهنگ غربى، روز به روز در ميان دختران و زنان اين كشورها زيادتر مى شود. خانم «وندى سليت» ، فارغ التحصيل رشته فلسفه، در كتاب «دختران به عفاف روى مى آورند» ، مى نويسد:

نسل جديد دختران امروز امريكا مى خواهند، چيزى نباشند كه والدينشان بوده اند و در تلاشند كه با خويشتن دارى، زندگى عاقلانه و عفيفانه اى در پيش گيرند و رابطه خصوصى را تا شروع زندگى دائمى به تعويق بيندازند. آنها مى خواهند سبك زندگى و نوع پوشش خود را تغيير دهند.(1)

ص:117

تيم ملى هندبال مصر بود. شوهرش نيز در مؤسسه «ماكس پلانك» شهر «درسدن» در رشته مهندسى ژنتيك مشغول تحصيل بود و براى انجام تز دكتراى خود همراه مروه به آلمان آمده بود.

ماجراى عجيب قتل مروه از اين قرار است كه وى به دادگاهى مراجعه و مردى آلمانى به نام «آلكس دبليو» را متهم كرد كه در پارك زمانى كه با پسرش بازى مى كرده، به او توهين كرده و به دليل حجابش، او را تروريست و فاحشه اسلامى خطاب كرده است. دادگاه شكايت شربينى را پذيرفت و آلكس را به پرداخت ٧5٠ يورو محكوم كرد. آلكس دبليو اين حكم را نپذيرفت و تقاضاى تجديد نظر كرد. هنگام برگزارى جلسه دادگاه تجديد نظر در يك دادگاه درجه ٢ در شهر درسدن، مرد آلمانى جلوى چشمان قاضى و ديگر حاضران به شربينى حمله كرد و با ضربات چاقو وى را كه سه ماهه باردار بود، از پا در آورد. در اين هنگام، شوهر مروه براى نجات همسرش به طرف او شتافت كه پليس آلمان به او تيراندازى كرد. پس از آن، شوهر مروه با وضعيتى بحرانى در بيمارستان بسترى شد و فرزند خردسال سه ساله آنها نيز كه شاهد اين ماجراى خون بار بود، براى معالجه، زير نظر روان شناس قرار گرفت. (1)

ص:118

پارلمان هلند رسيده است. در نروژ نيز دختران محجبه، اجازه ورود به مدارس دولتى را ندارند. ممنوعيت حجاب فقط به هلند و فرانسه و نروژ محدود نمى شود، بلكه اين ممنوعيت در ديگر كشورهاى اروپا نيز وجود دارد.

در آلمان، هفت استان از شانزده استان اين كشور، حجاب را براى آموزگاران مسلمان در مدارس دولتى، ممنوع كرده اند. مجلس نمايندگان بلژيك، مجلس هلند، دولت سوئيس و دولت ايتاليا نيز قانون ممنوعيت استفاده از پوشش اسلامى و روبند را تصويب كرده اند. به موجب اين قانون، از اين پس زنان مسلمان در اماكن عمومى و اداره هاى دولتى، حق استفاده از روبند يا ردايى كه بدن آنها را به طور كامل بپوشاند، ندارند. گفته شده است چندى پيش، زنى مسلمان در شمال ايتاليا كه در يكى از خيابان هاى «نووارا» با پوشش روبند به سمت مسجد مى رفت، 65٠ دلار جريمه شد.

گفتنى است در كشور سوئيس، چنين قانونى براى گردشگران منطقه حوزه خليج فارس كه در هتل هاى اين كشور اقامت مى كنند و در فروشگاه هاى لوكس سوئيس، پول هاى كلان خرج مى كنند، اعمال نمى شود! البته مسلمانان اروپا كه بزرگ ترين اقليت اين قاره هستند، در كشورهايى مانند هلند و فرانسه تظاهرات و اعتراض هاى بسيارى به اين محدوديت ها كرده اند. (1)

ص:119

ص:120

پاسخ دادم: بله. پاسخم او را به فكر فرو برد و احساس كردم برايش خيلى جالب بود»(1)

ص:121

مى كردند. اما در شهر محل دانشگاه ما كه شهرى بزرگ تر بود، بيشتر مردم حجاب را مى شناختند و زنان زيادى را با پوشش حجاب اسلامى در سرتاسر شهر مى ديدند. زمستان بود كه شروع به پوشيدن حجاب كردم. از همين رو، تا فرارسيدن تابستان خيلى مشكل نداشتم. در طول زمستان روسرى به سر داشتم و در جمع مردم نيز حاضر مى شدم. استوار و ثابت قدم ماندم. اسلام را نمى شود با چيزى ديگر قاطى كرد يا بگويى وقتى در آمريكايى، مثل آمريكايى ها باش! به چيزى كه به آن اعتقاد دارى و مى پندارى درست است، بايد عمل كنى؛ حتى اگر تمامى مردم، اعم از مسلمان يا غير مسلمان، جور ديگرى عمل كنند.(1)

خانم ديگرى نيز مى گويد:

انجام فرايض مذهبى برايم آسان بود. در پذيرش و انجام عباداتى چون نماز، روزه و همچنين كنار گذاردن مشروبات الكلى، نه تنها مشكلى نداشتم، بلكه از منافع آن نيز بهره مند شدم. مشكل ترين نبرد من، پوشاندن سرم با روسرى بود. هر چند هيچ كس نمى تواند بفهمد، من پوشش اسلامى را به دليل وقار آن پذيرفتم.(2)

ص:122

زن است. حجاب، يك انتخاب بزرگ است كه زن براى خود برمى گزيند و ارزش حجاب به اين است كه نشان دهنده اين انتخاب بزرگ است. شايد اهميت اين موضوع در يك جامعه اسلامى مانند ايران احساس نشود؛ زيرا پوشش حجاب براى ما عادت شده، ولى در جوامعى كه بيشتر زنان حجاب ندارند، مانند كشورهاى غربى و حتى برخى كشورهاى اسلامى، حجاب نشانه يك تفكر است؛ تفكرى الهى.

بنابراين، زنى كه در جوامعى مثل جوامع غربى براى خود پوشش حجاب را برمى گزيند، به همه نشان مى دهد كه مسلمانى متعهد است و براى حفظ مسلمانى خود، همه مشكلات را مى پذيرد و حاضر است هر بهايى را بپردازد. به خاطر دارم در سال هاى آغاز انقلاب كه بى حجابى در حال ريشه كن شدن بود، فردى كه از تحليل درست مسائل سياسى ناتوان بود، با ناراحتى مى گفت: «آيا ما انقلاب كرديم و اين همه خسارت جانى و مالى متحمل شديم تا فقط زنان كشورمان يك روسرى به سر كنند؟» او فكر مى كرد حجاب، تغييرى ساده در پوشش است. در پاسخ به اين گونه تحليل هاى سطحى بايد گفت كه اگر حجاب، پوششى ساده است، چرا امروزه دولت هاى غربى، قوانين منع حجاب وضع مى كنند و در برخورد با زنان مسلمان و محجبه اين گونه سختگيرى مى كنند؟ چرا زنان مسلمان و باحجاب، براى حفظ حجاب خود حاضرند همه سختى ها را تحمل كنند؟ پس همان گونه كه گفتيم، حجاب يك تفكر است و احياى حجاب، احياى تفكر دينى است؛ احياى اسلام ناب محمدى است. حجاب همان اسلامى است كه بر اندام استكبار و مخالفان اسلامى لرزه مى افكند. به

ص:123

همين دليل، دشمنان اسلام، باحجاب به شدت مخالفت مى كنند و به آزار و اذيت زنان باحجاب مى پردازند.

خانمى آمريكايى كه به تازگى مسلمان و باحجاب شده است، درباره حجابش مى گويد:

به عنوان يك زن مسلمان، موانع زيادى بر سر راه من وجود دارد كه ناشى از مسلمانان يا اسلام نيست، بلكه از جانب جامعه اى است كه در آن زندگى مى كنيم. آدم گاهى احساس مى كند كه در امريكا مثل يك ماهى است كه خلاف جهت آب دارد شنا مى كند. دائماً بايد درباره حجابت به اين و آن توضيح بدهى. از مشاغل مختلفى به خاطر حجابم طرد شده و به عبارت ديگر به صورتى آشكار مورد تبعيض واقع شده ام. با وجود اين، صميمانه شكرگزار حجابم. اين نوعى آزادگى در عرصه اى است كه زنان بى بند و بار غربى هرگز قادر به فهم آن نيستند. من زمانى احساس عزت و احترام مى كنم كه اسلام را در هر جا كه به ديگران عرضه مى كنم، به شكلى قوى ارائه كنم تا به عنوان يك مسلمان شناخته شوم. (1)

زن ديگرى درباره علت انتخاب پوشش اسلامى در جامعه امريكا مى گويد:

تصور من از زن بودن تغيير كرده است. ديگر آزادى را در شلوارهاى تنگ و دامن كوتاه نمى بينم، بلكه آن را در حجاب و

ص:124

وقار مى يابم. ديگر قائل به تساوى زن و مرد نيستم، بلكه بر اين باورم كه براى هر كدام نقش هايى وجود دارد كه مناسب آنهاست. در عين حال، همه ما از مرد و زن، داراى نيازها و استعدادهاى منحصر به فردى هستيم كه فرصت پرورش آنها را داريم.(1)

بانويى ديگر درباره تأثير خوبى كه پوشش و حجابش بر ديگران مى گذارد، مى گويد:

من از فرق سر تا انگشتان پايم را مى پوشانم. دستكش، جوراب و بالأخره يك مجموعه حجاب كامل. يك روسرى هم زير چادرم مى پوشم و يك پوشيه هم مى زنم. با اين كار هميشه انتظار داشتم كه مشكلات زيادى برايم پيش آيد و هنوز باورم نمى شود كه چه قدر انجام اين كار آسان بوده است. من حتى سه سال و نيم در امريكا نيز پوشيه مى زدم، بدون آنكه كوچك ترين مشكلى را از اين بابت داشته باشم. از آنجا كه خيلى از مردم نسبت به پوشيه من كنجكاو مى شدند، همين امر سبب مى شد تا چيزهاى زيادى درباره اسلام بپرسند و ياد بگيرند. البته كمى گرمم مى شد، اما وقتى درجه حرارت به بالاى صد درجه فارنهايت (حدود پنجاه درج سانتيگراد) مى رسد، هر چيزى كه به تن كنى، گرمت مى شود. من اين لباس را به هر چيز ديگرى ترجيح مى دهم. افرادى كه دليل استفاده از پوشيه و نوع لباس مرا درك مى كنند، از كار من پشتيبانى مى كنند و به ديد احترام به من مى نگرند. چه در اينجا و چه در امريكا به خاطر حجابم، با من رفتار

ص:125

خاصى مى كنند. بانوان سالخورده مسلمان مى خواهند هر كارى از دستشان بر مى آيد، برايم انجام دهند. بهترين جاها را در هواپيما به من مى دهند، در هر صفى كه وارد شوم، ديگران مرا به جلوى صف هدايت مى كنند. گاهى تجار و فروشندگان مغازه ها در اين كشور هدايا يا خدماتى مجانى به من عرضه مى كنند.(1)

از سخن اين خانم باحجاب روشن مى شود كه با وجود مخالفت و ضديت دولت ها با حجاب، مردم كشورهاى غربى، نگاهى محترمانه به زنان محجبه دارند و اين نشان دهنده بهبود موقعيت اجتماعى زنان مسلمان در جوامع غربى است.

بانوى ديگرى كه به تازگى مسلمان شده است و رفتار عفيفانه زن مسلمان را معرف شخصيت وى مى داند، درباره التزامش به حجاب در جامعه امريكا مى گويد:

يكى از مهم ترين تغييراتى كه كرده ام، اين بوده كه مراقب نحوه حرف زدنم با مردها باشم. لازم است كه بسيار سنجيده عمل كنم و درباره مسائل شخصى حرفى نزنم. ديگر نمى توانم مثل سابق با دوستان مرد خود، سلام و خوش و بش كنم و حتى براى يك گفت وگوى بى مورد توقف كنم. وقتى بيرون اداره منتظر شوهرم هستم، همكاران شوهرم و دوستان او گاه حتى براى يك احوال پرسى ساده از پنجره ماشينشان هم توقف نمى كنند.(2)

ص:126

زنى كه تمام زندگى اش را مديون حجاب و تحول فكرى حاصل از آن مى داند نيز چنين مى گويد:

اتصال تمام زندگى ام به خداوند، معنادارترين چيزى است كه اسلام به من داده است. به نظمى كه اسلام به زندگى مى بخشد و تمامى واجبات آن، علاقه و نياز دارم. اكنون حجاب را عاشقانه دوست دارم و خداوند را شكرگزارم كه مرا از مسيرى كه در آن قرار داشتم، رهايى بخشيد؛ همان راهى كه هنوز بسيارى از دوستانم درگير آنند.(1)

ص:127

بدحجابى و رعايت نكردن عفاف اشاره مى كنيم تا از يك سو مايه تشويق و افتخار زنانى باشد كه با تحمل تمام سختى ها و اذيت ها، به حجاب خود پايبندند و اجازه نمى دهند هيچ چيز حيا و عفاف آنها را خدشه دار كند و از ديگرسو هشدارى براى آن دسته از زنان مسلمانى باشد كه به اين فريضه مسلّم اسلامى، بى توجه هستند و حجاب كامل ندارند.

بى شك، زنى كه براى رضاى خدا سختى ها را به جان مى خرد و در هر شرايطى حجابش را حفظ مى كند، اجر و پاداش بزرگى نزد پروردگار دارد. اين وعده الهى است كه در مقابل اعمال شايسته بندگانش، اجر و ثوابى بهتر به آنها عطا مى كند.(1)زن مسلمان نيز با ايثار و از خودگذشتگى و در اطاعت از آموزه هاى دين، حجاب و پوشش كامل را برگزيده است. ازاين رو خداوند در اين دنيا نيز به او نظر عنايت خواهد داشت.

در جامعه امروز تبليغات بدحجابى با انواع مظاهرش جلوه نمايى مى كند و تيرهاى زهرآگين شياطين، حجاب را نشانه رفته است و تمسخرها و انگ هاى عقب ماندگى و نگاه هاى حقارت آميز، از هر سو زنان محجبه را احاطه كرده است. با اين شرايط، زن مسلمان، لحظه اى چادر و مقنعه را از خود دور نمى كند و با همين پوشش، به تمام فعاليت هاى اجتماعى و خانوادگى خود مى رسد. ازاين رو زن مسلمان با حجاب، شايسته لطف خداوند و توجه خاص اهل بيت (عليهم السلام) خواهد بود.

ص:128

ص:129

ص:130

ص:131

ص:132

از بهترين فرصت هايى كه مى توان از آن براى گسترش فرهنگ حجاب و عفاف استفاده كرد، سفرهاى زيارتى است. در اين سفرها افراد، خضوع و خشوع خاصى در برابر خدا پيدا مى كنند و زمينه پذيرش احكام نورانى اسلام برايشان فراهم مى شود. ازاين رو بايد همه دلسوزان دين، اعم از مردان و زنان زائر، روحانيان محترم كاروان كه مسئوليت اصلى مسائل فرهنگى را برعهده دارند، همچنين مديران و معاونان محترم كاروان، به مسئله حجاب توجه و حساسيتى ويژه داشته باشند و از هر فرصتى براى زنده نگه داشتن اين فريضه استفاده كنند.

در اين فصل تلاش شده است نكته هايى كاربردى در قالب داستان و خاطره و با هدف حاكميت بخشيدن به فرهنگ والاى حجاب بيان شود. اين نكته ها در دو گفتار بيان مى شود. گفتار اول مربوط به وظايف روحانيان محترم كاروان ها و نيز عملكرد زائران بزرگوار براى مقابله با بى توجهى به حجاب در طول سفر زيارتى است و گفتار دوم بيان راه كارهاى عملى براى مسئولان محترم سازمان حج و زيارت است. البته اين دو بخش از يكديگر مجزا نيست؛ زيرا براى رسيدن به اين هدف، همكارى هر دو بخش لازم است.

ص:133

مى كند، اتفاقى نيست كه بتوان از كنار آن به سادگى گذشت؛ بلكه بايد براى ريشه كن كردن آن كارى اساسى و برنامه ريزى دقيق انجام داد. ازاين رو براى روحانيان كاروان ها و زائرانى كه از بدحجابى ديگر زائران رنج مى برند، و به حل اين مشكل علاقه مند هستند، راه كارهايى پيشنهاد مى شود.

پيش از طرح اين راه كارها، لازم است يادآور شويم كه ممكن است گفته شود مبارزه با بدحجابى و روبه رو شدن با كسانى كه به آن اهميت نمى دهند، صبر و حوصله بسيارى مى خواهد و دردسر و مشكلات فراوانى خواهد داشت. افزون بر اين، تذكر دادن به اين افراد اغلب، بى فايده است و آنها حرف كسى را نمى پذيرند. در پاسخ بايد گفت اگر از راه درست وارد شويم، هيچ مشكلى به وجود نمى آيد و زودتر به مقصد مى رسيم. همچنين اگر بخواهيم جامعه اى سالم داشته باشيم و به وظيفه شرعى خود در قبال ناهنجارى ها عمل كنيم، بايد دردسرها و مشكلات را تحمل كنيم. هيچ كس دوست ندارد در كار ديگران دخالت كند و آنها را از خود برنجاند يا مورد اهانت يا حمله افراد واقع شود. ولى وقتى امر به معروف و نهى از منكر از واجبات مسلم اسلام و از نخستين وظايف هر مسلمان است، عذرى براى بى توجهى ما باقى نمى ماند. نكته ديگر آن است كه بسيارى از اوقات ما دچار توهم مشكل مى شويم نه خود مشكل؛ يعنى فكر مى كنيم اگر به كسى براى رعايت كردن حجاب تذكر دهيم، براى خود مشكل درست كرده ايم. درحالى كه ترس ما بى مورد است. اغلب افراد، به ويژه زائران عزيز، افرادى منطقى هستند و از تذكر

ص:134

مؤدبانه و منصفانه ما ناراحت نمى شوند و برخورد ناپسندى نخواهند داشت. بى شك، اگر همه زائران به افراد بدحجاب، تذكرى منصفانه، منطقى و مؤدبانه بدهند، مؤثر خواهد بود.

ص:135

بسيارى از افراد از چنين خاستگاه اعتقادى برخوردارند. تنها مانعى كه سر راه آنها وجود دارد، غفلت و بى توجهى آنها از اين خاستگاه است. اگر بتوانيم با ايجاد يك فضاى معنوى مناسب، زمينه استحكام مبانى اعتقادى اين افراد را فراهم كنيم، بى شك، در رفتار آنها تغيير ايجاد خواهد شد و آنها به سمت حجاب متمايل خواهند شد. در ادامه، به خاطره اى در اين باره استناد مى كنيم.

ص:136

افراد هر كدام، ارتباط قلبى با حضرت زهرا (عليها السلام) برقرار كرده بودند، با همان حالت دعا و مناجات گفتم: «اى كسانى كه تاكنون گناهى از شما سرزده و در مسير بندگى خدا تقصير و كوتاهى كرده ايد! همين جا پيمان ببنديد كه ديگر از راه راست منحرف نشويد. اى بانوانى كه تاكنون پوشش شما كامل نبوده! بياييد از همين الآن به حضرت فاطمه (عليها السلام) قول بدهيد كه از اين به بعد، طورى لباس بپوشيد كه فاطمه (عليها السلام) از شما راضى باشد. با فاطمه پيمان ببنديد كه نسبت به نامحرم رفتارى داشته باشيد كه مورد عنايت دختر پيامبر (صلى الله عليه و آله) قرار گيريد و فرداى قيامت شفاعت آن بزرگوار شامل حالتان شود» .

وقتى جلسه توسل تمام شد و به هتل برگشتيم، ديدم همان خانم هايى كه حجابشان كامل نبود، تصميم گرفته اند چادر به سركنند و به من گفتند وقتى به ايران هم برگردند، چادر را از خود دور نمى كنند. همچنين يكى از خانم ها به من گفت: «شما خيلى زيبا و به موقع به ما تذكر حجاب را داديد. ما متوجه بوديم كه برخى خانم هاى كاروان از نوع پوشش ما راضى نيستند و دائم به شما مى گفتند كه به ما تذكر بدهيد، ولى شما بزرگوارى كرديد و اين كار را نكرديد و صبر كرديد تا موقع مناسب آن فرا رسيد. آن گاه طورى به ما گفتيد كه به هيچ كس برنخورد. مطمئن باشيد اگر مستقيماً تذكر مى داديد، نه تنها غرور ما اجازه پذيرش آن را نمى داد، بلكه ديگر در هيچ يك از جلسات شما شركت نمى كرديم» .

از آن روز من فهميدم، راه و روش امر به معروف و نهى از منكر ساده نيست و تصميم گرفتم همين روش را در همه سفرهايم اجرا كنم و

ص:137

به لطف خدا نيز موفق بودم.

با توجه به اين داستان، علت اصلى اثرپذيرى بانوان از تذكر داده شده، معطوف شدن ذهن آنها به اصل و ريشه حجاب، يعنى عقايد مذهبى آنان است. در حقيقت، اگر به زيرساخت هاى معنوى و حتى اجتماعى حجاب توجه نكنيم و با ديدن يك زن بدحجاب، به سرعت به سوى او برويم و به او يا خانواده اش تذكر دهيم، ممكن است واكنشى مثبت در پى نداشته باشد، هر چند در ظاهر تذكرى نرم و كوتاه بدهيم.

ص:138

من كه حدس زدم او دختر آن مرد باشد، با خود فكر كردم، شايد مناسب باشد تذكرى بسيار كوتاه و مؤدبانه درباره حجاب او بدهم و از طرفى چون در فضاى معنوى شهر مكه هستيم، احتمال تأثير آن بيش از جاى ديگر باشد. پس به مرد روكردم و گفتم: «ايشان دختر شماست؟» گفت: «بله» . گفتم: «پوشش مناسبى ندارند» .

ناگهان آن جوانى كه برادر اين دختر بود، با ناراحتى در پاسخ من گفت: «پوشش ايشان مناسب است» . من چيزى نگفتم و منتظر عكس العمل پدرش ماندم. پدر دختر كه از تذكر من جا خورده بود، دو جمله در پاسخ من گفت، او ابتدا گفت: «ايشان دختر بسيار خوبى است. خيلى به نماز علاقه دارد و به عبادت در مسجدالحرام و طواف اهميت خاصى مى دهد و با ويلچر مادرش را به حرم مى برد» .

من ابتدا از پاسخ ايشان تعجب كردم و نفهميدم چه ارتباطى بين اين مطلب با تذكر من وجود دارد، اما با كمى تأمل منظور ايشان را فهميدم. ايشان در واقع مى خواست به من بگويد، اگر مى بينى دختر من نسبت به حجاب كمى بى توجه است، دليلش اين نيست كه فردى لاابالى است و به ديگر مسائل دينى بى توجه است، بلكه او كاملاً فردى با اخلاق و مؤمن است. اينجا بود كه من فهميدم در تذكرى كه داده ام، بى احتياطى كردم و از اين نكته مهم غافل بوده ام.

اگر تصور كنيم تذكر دادن و امر و نهى كردن به ديگران كار ساده اى است، كاملاً اشتباه كرده ايم. بايد در امر و نهى كردن به ديگران، به تمام جوانب آن توجه كنيم، تا تذكر ما اصلاح كننده باشد، نه تخريب كننده.

ص:139

گفتنى است برخى افراد با بداخلاقى و اهانت به ديگران امر و نهى مى كنند و اين امر و نهى نادرست مى تواند پيامدهاى ناگوارى در پى داشته باشد.

جمله دومى كه مرد بلافاصله پس از جمله اول گفت، اين بود: «حاج آقا! خدا مى داند من آن قدر به اين بچه ها تذكر مى دهم حجابشان را كامل كنند كه خودم هم خسته مى شوم، ولى در اين دوره و زمانه بچه ها كمتر به [حرف] ما بزرگ ترها گوش مى دهند و راه خودشان را مى روند» .

منظور ايشان از جمله دوم هم معلوم بود. ايشان در اين جمله مى خواست تذكر ديگرى به من بدهد كه شما اگر فكر مى كنيد من پدر لاابالى و بى تفاوتى هستم كه دخترانم را آزاد گذاشته ام، سخت در اشتباهيد. من به مسائل شرعى اهميت مى دهم، اين خود بچه ها هستند كه از ما نمى پذيرند. اين جمله ايشان نيز اشتباه دوم مرا در تذكرى كه دادم، به من فهماند.

وقتى تنها شدم، با خودم گفتم: اگر بار ديگر چنين موقعيتى براى من پيش آمد و خواستم به فردى مثل اين پدر تذكر دهم، اين طور مى گويم: «پدرجان، ايشان دختر شما هستند؟ خوش به حالشان كه در سن جوانى و با اين همه ذوق و اشتياق به اين سفر آمده اند. حتماً به انجام اعمال عبادى عمره علاقه خاصى دارند. خدا را شاكر باشيد كه چنين فرزند خوبى نصيبتان كرده، ولى پدرجان اگر از من بپرسند نمره ايمان ايشان چند است، مى گويم نوزده است، نه بيست. چرا بيست نيست؟ چون نمره بيست را وقتى مى گيرند كه به جاى مانتو از چادر استفاده كنند. البته

ص:140

پدرجان من مى دانم كه شما اين تذكر را بارها به ايشان داده ايد، ولى چه مى شود كرد. جوانان امروز تا خودشان به چيزى نرسند، محال است از بزرگ ترها قبول كنند» .

اگر در اين چند جمله تذكر دقت كنيم، مى بينيم هر دو مطلبى كه اين پدر در پاسخ به تذكر من داد و نسبت به آنها دغدغه داشت، در آن آورده شده است. بنابراين اگر ما دقيق و حساب شده تذكر دهيم، هم مؤثر است و هم جذاب و افزون بر آن، هيچ كس نيز رنجيده خاطر نخواهد شد.

ص:141

گفت: همين شماها هستيد كه با اين كارها، آبروى جمهورى اسلامى را مى بريد. خجالت نمى كشيد جلوى چشم ديگران دست همسرتان را گرفته ايد؟ من تا به خودم آمدم كه اين فرد كه بود و چرا اين اعتراض را كرد، او به سرعت از ما دور شد. هر چه او را صدا زدم تا به او بگويم، همسرم بدحال شده و من براى كمك، دستش را گرفته ام، پاسخى نداد و رفت. براى من اين برخورد، آن هم از فردى كه توقع اين رفتار را از او نداشتم، خيلى سنگين آمد و حسابى حال مرا گرفت. حالا آمده ام تا با شما درد دل كنم تا كمى از ناراحتى ام كم شود» .

من نخست كوشيدم او را دلدارى دهم. سپس به او گفتم: «آن فرد قصد آزار شما را نداشته و خيال كرده شما هم مثل برخى افراد هستيد كه وقتى با همسرشان در خيابان راه مى روند، دست همديگر را مى گيرند و رفتارى كه در فضاى عمومى پسنديده نيست و دور از شأن يك مسلمان است، از خود نشان مى دهند» .

وقتى اين مطلب را به او مى گفتم، صرفاً براى آرام كردن او بود؛ چون واقعاً كار آن فرد قابل دفاع نبود؛ زيرا همسر ايشان فردى كاملاً محجبه و چادرى بود و اين گونه سخن گفتن و برخورد تند كردن، شايسته او نبود.

اشتباه ديگرى كه اين شخص مرتكب شده بود، رفتار شتاب زده و تند او بود. به فرض كه اين زن و شوهر رفتار سبكى داشته باشند، ما نبايد با آنها برخورد تند داشته باشيم. بلكه هميشه بايد فكر كنيم از چه راهى مى شود رفتار يك فرد را اصلاح كرد. در اينجا به دو نمونه زيبا از برخورد با اين گونه افراد اشاره مى كنيم:

ص:142

ص:143

وقتى از كوه بالا مى رفتند، با پسر و دختر جوانى روبه رو شدند كه در حال پايين آمدن از كوه بودند. آنها كه وضع مناسبى از نظر پوشش نداشتند و دست يكديگر را هم گرفته بودند و در حال گفت وگو بودند، ناگهان با آقا روبه رو شدند. لحظه اول اضطراب زيادى پيدا كردند. اما وقتى خوشرويى و چهره خندان آقا را ديدند، آرام شدند و سلام كردند.

رهبر معظم انقلاب، جواب سلام آنها را با مهربانى داد و شروع كرد به احوال پرسى و تعريف و تمجيد از اينكه اين دو جوان، اهل ورزش و كوه نوردى هستند. آن گاه پرسيد: «شما چه نسبتى با هم داريد؟» گفتند: «ما با هم دوست هستيم» . ايشان دوباره آنها را به خاطر اهل ورزش بودن تشويق كرد. سپس فرمود: «آيا دوست داريد با يكديگر محرم شويد؟» آنها كه انتظار اين حرف را نداشتند، فوراً اظهار تمايل كردند. حضرت آقا به يكى از همراهانشان فرمودند: «براى ايشان تاريخى را مشخص كنيد تا به دفتر بيايند» . آن دو خداحافظى كردند و رفتند، درحالى كه از اين برخورد كريمانه، انقلابى در درونشان به وجود آمده بود.

طبق تاريخ مقرر، اين دو جوان به همراه خانواده هايشان به محضر آقا رسيدند، درحالى كه آن دختر با چادر و حجاب كامل آمده بود و آن پسر نيز ظاهرى بسيار مذهبى و موقر داشت.(1)

در اين داستان، مقام معظم رهبرى، شيوه امر به معروف و نهى از منكر و نيز شيوه برخورد با جوانان و شيوه تشويق جوانان به حجاب و

ص:144

عفاف را به زيباترين شكل نشان مى دهد. در حقيقت، ايشان با اين برخورد، پيامى مهم به مسئولان فرهنگى و همه افرادى داد كه دغدغه دينى دارند. در حقيقت، براى برپايى فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه، بايد با كمال آرامش و متانت و با حفظ احترام افراد و در عين حال، بسيار با ظرافت، عمل كرد.

ص:145

ماشاءالله خانمى زيبا و جذاب هستى، حيف نيست خداى ناكرده مورد تعرض و بى احترامى جوان بى ادبى قرار بگيرى؟ اگر سعى كنى خود را بهتر بپوشانى، هم زيباتر و جذاب تر مى شوى و هم ارزش بالاترى پيدا خواهى كرد» . اين خانم آن قدر از اين سخنان زيبا و تشويق كننده گفت كه زن جوان تسليم شد و گفت: چشم مادر و فوراً حجابش را اصلاح كرد.

آن گاه دوستم ادامه داد: من وقتى اين دو ماجرا را با هم مقايسه كردم، به اين نتيجه رسيدم كه چرا ما انسان ها كار مهمى مثل تذكر دادن و امر به معروف كردن را اين قدر سرسرى مى گيريم و هنگام مواجه شدن با اين گونه مسائل، فوراً احساساتى مى شويم و بعضاً براى فرو نشاندن احساساتمان به جاى اينكه تذكر اصلاح گرانه بدهيم، به افراد حمله مى كنيم؟ ! در ضمن فهميدم كه خداوند با نشان دادن اين دو جريان، مى خواست مرا متوجه اين مطلب مهم كند كه هنگام تذكر دادن، احساسات و عواطف افراد را در نظر بگيرم و هرگز براى متوجه كردن فرد به يك امر شرعى، تمام شخصيت او را زير سؤال نبرم.

از اين دو خاطره به يك نكته مهم مى توان رسيد: اينكه هنگام امر به معروف و نهى از منكر، به ويژه نسبت به امر حجاب، بايد توجه كنيم كه تذكر يا سخن ما به گونه اى نباشد كه آتش لجاجت را در فرد شعله ور كند؛ زيرا اگر چنين شود، نه تنها او از رفتارش دست بر نمى دارد، بلكه به يك مبلّغ براى رفتار ضد دينى اش تبديل مى شود.

بنابراين، همه افراد بايد توجه داشته باشند كه مبادا به جاى ترويج فرهنگ حجاب، وضع پوشش بدحجابان را بدتر، و با رفتار تند

ص:146

و نسنجيده خود، لجاجت آنها را بيشتر كنند و آنها را به معنويات بدبين سازند.

ص:147

وجوب در همه جا نيست، بلكه فقط مختص اماكن مذهبى است و خارج از اين مكان ها، رعايت كردن يا نكردن حجاب، به سليقه و نظر شخص بستگى دارد؛ به عبارت ديگر، در اين ديدگاه، فرد خود را متدين و متشرع مى داند، ولى درباره حجاب و رعايت حريم با نامحرم، نظر و سليقه خود را ملاك دين قرار مى دهد.

در حقيقت، اين ديدگاه به فرد اجازه مى دهد خودش اجتهاد كند و به برخى احكام دينى، به ويژه احكام اجتماعى، با نظر خود عمل كند.

در ديدگاه اول كه ديدگاه تندترى بود، با مضر دانستن حجاب، كل دين را رد مى كردند و مردود مى دانستند، ولى در ديدگاه دوم، حجاب را امرى شخصى و مخصوص مكان ها و مراسم مذهبى مى داند. ازاين رو مى بينيم برخى زنان در مراسم مذهبى مثل عزادارى ها، زيارت گاه ها و مساجد، باحجاب و چادر حضور مى يابند، ولى در كوچه و خيابان و مهمانى ها و جشن ها حجاب را رعايت نمى كنند.

برخى هم استدلال عجيبى براى اين كار خود دارند. آنان مى گويند اصل و ريشه حجاب، اين است كه فكر بدى نداشته باشى و به اصطلاح، دلت پاك باشد. همچنين مى گويند: زن بايد تميز و زيبا باشد و چه اشكالى دارد ما زنان، با ظاهرى زيبا در جامعه حاضر شويم. چرا بايد اين همه زيبايى را پنهان كنيم؛ به ويژه اگر قصد بدى نداشته باشيم! اگر عده اى قلب بيمارى دارند، تقصير خودشان است؛ چرا ما بايد خود را بپوشانيم؟ چرا مردان نگاهشان را كنترل نكنند؟

ص:148

ص:149

به هر حال، مسئولان فرهنگى بايد بدانند تا نگرش به حجاب اصلاح نشود، تبليغ حجاب بى فايده خواهد بود.

ص:150

امروزه در جهان غرب بر سر دين آمده و آن را به كليسا منحصر كرده است. كسانى كه اين بلا را بر سر مسيحيت آورده اند، مى خواهند به كمك افرادى ساده لوح، اين بلا را بر سر اسلام نيز بياورند. بر اين اساس، بايد گفت حاكميت بخشيدن به حجاب، كارى زيربنايى و ريشه اى است، نه نه تبليغاتى.

اگر مردم جامعه اى از برداشت ها و باورهاى دينى درستى برخوردار باشند، هيچ هجمه اى آنها را دچار تزلزل نمى كند. بنابراين نخست بايد ريشه عقايد را محكم كرد. بايد دختران و زنان مسلمان بدانند كه حجاب، پوششى عادى و مخصوص اماكن مذهبى نيست، بلكه حجاب يك نگرش و تفكر است. حجاب، يك تفكر عميق دينى است كه به صاحب خود، جهان بينى الهى مى بخشد و اين جهان بينى، همه جا همراه فرد است و در نوع پوشش او ظهور مى يابد.

ص:151

چند سال پيش در همايشى كه درباره موضوع حجاب در دانشگاه آزاد يكى از شهرستان ها بر پا شده بود، درباره آثار روان شناختى حجاب سخنرانى كردم. وقتى صحبتم تمام شد، يكى از استادان خانم دانشگاه كه حجاب كاملى نداشت، نزد من آمد و گفت: «مى توانم مطلبى بپرسم؟» گفتم: «بفرماييد!» گفت: «من چادر به سر نمى كنم و مقيد نيستم كاملاً حجابم را رعايت كنم. اما وقتى من هيچ قصد بدى ندارم و حريم عفت و حيا را رعايت مى كنم، چه اشكالى دارد كه حجابم كامل نباشد و حتى كمى هم آرايش داشته باشم؟» به او گفتم: «من قبول دارم كه امثال شما هيچ قصد و نيت بدى نداريد و نمى خواهيد با اين كار توجه نامحرمى را به خود جلب كنيد و عفت و حياى باطنى شما را هم تأييد مى كنم، ولى آيا نامحرمانى كه شما را مى بينند، به خصوص پسران جوان و مجرد كه به ظاهر زيبا و جذاب اين گونه زنان نگاه مى كنند، تضمين مى كنيد كه هيچ قصدى در نگاهشان نباشد؟» وقتى صحبتم به اينجا رسيد، او به سرعت حرفم را تصديق كرد و گفت: «من تاكنون به اين نكته توجه نكرده بودم» .

بنابراين، اگر بخواهيم به كسانى كه در سفرهاى زيارتى، حجابشان را به طور كامل رعايت نمى كنند، تذكر دهيم، بايد به اين مطلب توجه داشته باشيم كه بيشتر كسانى كه حجابشان كامل نيست، نمى خواهند كسى را گمراه كنند يا به گناه بيندازند؛ به ويژه بانوانى كه به سفر زيارتى مى روند، هرگز نيت بدى ندارند. همچنين اين گونه زنان، اغلب از پيامدهاى مخرب و بد رعايت نكردن حجاب در اماكن مقدس ناآگاهند. اگر آنان از

ص:152

پيامدهاى منفى رعايت نكردن حجاب آگاهى يابند، هرگز به خود اجازه نمى دهند ظاهر بدحجابى داشته باشند.

بنابراين، بهترين روش براى تشويق بانوان به حجاب كامل در اين مواقع، آشنا كردن آنان با آثار سوء بدحجابى بر افراد است. اين آثار منفى از يك سو افراد ناآگاه و ضعيف را به معنويت و ايمان بدبين و تصويرى را كه آنان از زنى مؤمن و زائر در ذهن خود دارند، تخريب مى كند و از ديگرسو آنان را براى آسيب ها و بداخلاقى هاى اجتماعى آماده مى سازد.

در شهر مدينه به مغازه پارچه فروشى رفتم كه فروشنده جوانى داشت. ناگهان خانم جوان ايرانى كه چادر بر سر نداشت و حجابش نيز كامل نبود از جلوى مغازه گذشت. آن جوان نگاهى شيطانى به آن خانم جوان كرد و خطاب به او سخنانى بى ادبانه گفت. من به جوان اعتراض كردم، ولى چرا بايد زنى با شخصيت و زائر اين گونه مورد اهانت جوانى هرزه قرار گيرد. آيا كسى غير از خود اين زن مقصر است؟ !

ص:153

جذابى برخوردار باشند. به همين دليل متأسفانه، آرايش مى كنند و از پوششى با رنگ هاى روشن و زيبا استفاده مى كنند. اگرچه آنها قصد بدى ندارند، ولى اسلام، هرگز نفس اين كار را تأييد نمى كند و اين رفتار در شأن يك زن مسلمان نيست؛ به ويژه اگر زائر خانه خدا يا ديگر اماكن زيارتى بوده باشد.

گفتنى است برخى آقايان نيز رفتارى مشابه دارند و ديده مى شود برخى از آنها هنگام بازگشت از زيارت، صورت خود را از ته مى تراشند و حتى لباس هاى نامناسب مى پوشند و با چهره اى كه شبيه يك زائر بازگشته از مكه و مدينه يا عتبات عراق نيست، ظاهر مى شوند. البته اين موارد بسيار نادر است، ولى وجود يك يا دو نفر در كاروان نيز مى تواند چهره زيباى كاروان زيارتى را زشت كند و مانعى براى رساندن پيام زيارت به استقبال كنندگان باشد.

بنابراين، يكى از مواردى كه روحانيان كاروان ها بايد درباره آن به زائران تذكر دهند، همين مورد است. زائر بايد به آثار بدى كه ممكن است نوع پوشش بر اطرافيان بگذارد، توجه كند.

اغلب، وقتى زائران از سفر باز مى گردند، جمعيت بسيارى به استقبال آنها مى آيند. بسيارى از استقبال كنندگان به اين نيت مى آيند كه خداوند، اين زيارت را در آينده نصيب آنها كند. ازاين رو استقبال كنندگان، به طور طبيعى، از خانم يا آقاى زائر انتظار دارند، رنگ و بوى زيارت را كه همان رنگ و بوى اسلام است، از رفتار و ظاهر آنان استشمام كنند؛ هرچند خود به آن خيلى پايبند نباشد.

ص:154

گاه حتى ممكن است فردى كه به استقبال زائر مى آيد، خود حجاب درستى نداشته باشد، ولى پيش از اينكه زائر را ببيند، در فكر و ذهنش او را با حجابى كامل تصور مى كند؛ هر چند قبلاً زائر خيلى به حجاب پايبند نبوده باشد. حال اگر با اين تصور زيبا، زائر را در پوششى غير اسلامى ببيند، تمام تصوراتش خراب مى شود و با خود مى گويد، زيارت و اماكن زيارتى با جاهاى ديگر تفاوت چندانى ندارد و اين سفرها فقط يك سفر سياحتى و گردشى بوده است. آن گاه هر چه زائر از معنويات سفر و حالات خوشى كه نصيبش شده، تعريف كند، ديگر برايش جذابيت ندارد؛ زيرا با خود مى گويد، اگر اين حرف ها درست است، پس چرا روى خودش اثر نكرده است. شايد هم با شنيدن اين تعريف ها از زائر، كمى گيج شود و اصل ماجرا برايش روشن نشود.

بنابراين، زائر محترم خانه خدا يا كسى كه خدا پس از مدت ها انتظار، توفيق پاى بوسى حرم هاى نورانى ائمه هدى و رسول خدا و فاطمه زهرا (عليهم السلام) را نصيب او كرده است، بايد اين توفيق و فرصت را غنيمت شمارد و در اين چند روز خود را حفظ كند و بر اعمال و احساسات خود مسلط باشد. همچنين بكوشد تا پايان سفر، زائر بماند؛ چرا كه هر چه بيشتر اين حالت معنوى را در خود حفظ كند، سود بيشترى كرده است. همچنين زائر نبايد از ياد ببرد كه شيطان، همواره در كمين اوست تا اين گوهر گران بهايى كه با زيارت نصيب او شده، از دستش بربايد.

آيا عجيب نيست كه يك بانوى محترم براى خوشايند ديگران، آرايش مى كند و از پوشش اسلامى فاصله مى گيرد، ولى ثواب زيارت خود را از

ص:155

دست مى دهد؟ ازاين رو بزرگان گفته اند: نگه داشتن يك شىء با ارزش، سخت تر از به دست آوردن آن است.

ص:156

به گونه اى سخن گويد و ظاهر و پوشش و حجابش به گونه اى باشد كه حامل پيام صاحب حرم باشد. آيا ممكن است زائر حضرت فاطمه (عليها السلام) ، حجابش به آن حضرت شبيه نباشد؟ ! آيا زيباست زائرى به جاى سخن گفتن از لذت هاى معنوى و زيبايى هاى عبادت حرم، از بازار قيمت اجناس و مظاهر مادى سفر سخن بگويد؟ ! بنابراين زائر نبايد فراموش كند، با رفتن به زيارت، توفيق نمايندگى از سوى صاحب حرم نصيبش شده است و بايد وظيفه نمايندگى را به بهترين شكل انجام دهد.

ص:157

گنه كار، با دوستى و محبت رفتار كرد تا او را از عمل بدش جدا ساخت؛ درست مانند فرد بيمارى كه پزشك با بيمارى او مبارزه مى كند، ولى با خود او با ملاطفت برخورد مى كند.

درباره مبارزه با بدحجابى نيز همين گونه است. اگر بخواهيم به خانمى كه حجاب و آموزه هاى اسلامى را رعايت نمى كند يا به مردى كه به پوشش همسر و دخترش توجهى ندارد، امر به معروف و نهى از منكر كنيم، بايد از روش هاى محبت آميز استفاده كنيم. با بداخلاقى و ترش رويى، نه تنها كارى از پيش نمى رود، بلكه بدتر مى شود. بسيار ديده شده است كه افراد با ايمان، وقتى با زنى كه وضع پوششى مناسبى ندارد، برخورد مى كنند، از كوره در مى روند و عصبانى مى شوند و حرف هاى ناشايستى به او مى زنند. آنها در رويارويى با اين گونه زنان، يا شروع به ناسزاگويى و داد و فرياد مى كنند يا با تندى به او مى گويند كه كارش اشتباه است و بايد خود را تغيير دهد. درحالى كه نخستين قدم در مبارزه با بدحجابى، اين است كه حساب فرد را از عملش جدا كنيم و برخورد ما با فرد، از برخورد با عملش متفاوت باشد. در حقيقت، بايد به فرد بفهمانيم كه آن قدر بزرگوار است كه اين رفتار يا پوشش نامناسب، هرگز مناسب شأن و بزرگوارى او نيست. همچنين اگر تذكر دوستانه ما را نپذيرفت، هرگز او را سرزنش نكنيم، بلكه او را مانند شخص بيمارى بدانيم كه از خوردن داروى تلخ خوددارى مى كند. يك پرستار يا پزشك مهربان، نخست مى كوشد بيمارش را قانع كند تا از دارو بخورد. ولى اگر قانع نشد، يا از مقدار دارو كم مى كند يا ماده شيرينى به داروى تلخ

ص:158

اضافه مى كند. در مبارزه با منكرى مانند بدحجابى نيز بايد همين روش را به كار برد.

گفتنى است اغلب، برخوردها و شيوه تذكر دادن آمران به معروف به خانم هاى بدحجاب، در گذشته خشن و تند بوده است و اين افراد، ذهنيت خوبى به تذكر ديگران ندارند. ازاين رو گاه حساسيت آنها به تذكر ديگر افراد دوچندان مى شود و در مقابل آن موضع گيرى تندى دارند.

بنابراين، هنگام برخورد اصلاح گرانه با افراد بدحجاب، بايد به دو نكته توجه داشت: نخست اينكه به شخصيت فرد احترام بگذاريم و هرگز با او با كينه و دشمنى سخن نگوييم. بلكه فقط عمل او، يعنى بدحجابى را نقد كنيم. در حقيقت، عملش را به گونه اى به او نشان دهيم و زشتى آن را برايش توضيح دهيم كه خودش از آن متنفر شود. دوم اينكه احتمال برخورد نامناسب و توهين آميز را از طرف مقابل داشته باشيم؛ زيرا همان گونه كه گفتيم، او مانند فرد بيمارى است كه به اين عادت بد مبتلا شده است و به احتمال زياد، در مقابل داروى تجويز شده ما مقاومت خواهد كرد.

اين نكته را نيز نبايد فراموش كرد كه اغلب، تذكر براى همه افراد حتى خود ما تلخ است و فرد بايد چنان خودساخته باشد كه تذكر ديگران را بپذيرد. هر چه ما در تذكر و برخورد اوليه خود، نرم تر، حساب شده تر و محترمانه تر عمل كنيم، مقاومت طرف مقابل كمتر و پذيرش او بيشتر خواهد بود.

شايد بتوان با چند مثال، مطلب را روشن تر بيان كرد. جمله ها و

ص:159

كلمه هايى كه براى تذكر دادن به افرادى كه پوشش مناسب ندارند، انتخاب مى كنيم، مى تواند مانند اين جمله ها باشد: «به من اجازه مى دهيد، مطلبى را به شما بگويم؟» اگر جوابشان مثبت بود، در ادامه مى گوييد: «اگر حجابتان را كامل تر كنيد، بهتر است؛ زيرا نگاه هاى توهين آميز بعضى به شما كمتر خواهد شد» .

يا بگوييد: «اگر حرفى به شما بگويم، ناراحت نمى شويد؟» اگر گفتند نه، همان جمله گذشته يا چيزى شبيه آن را بگوييد. اگر در اين دو جمله دقت كنيد، مى بينيد كه با اجازه گرفتن از طرف مقابل، به او تذكر داده ايد. همچنين تذكر شما همراه با احترام و ادب بوده است. بنابراين اگر طرف مقابل نيز تذكر شما را نپذيرد، برخوردى توهين آميز با شما نخواهد كرد.

جمله ديگرى كه مى توان در تذكر به حجاب به كار برد اين است كه بگوييد: «مرا ببخشيد، مطلبى در ذهن بنده است كه مى ترسم اگر نگويم، براى بى توجهى ام، خداوند مرا مؤاخذه و مجازات كند. اجازه دارم آن را بگويم؟» اگر طرف مقابل اجازه داد، ادامه دهيد: «شما حجابتان كامل نيست. از ديدگاه اسلام بر زنان واجب است تمام زيبايى هايشان را در مقابل نامحرم بپوشانند» . يا بگوييد: «يكى از وظايف مهم زنان مسلمان، رعايت حجاب كامل است. اسلام بر زنان واجب كرده كه در مقابل نامحرم، حتى يك تار موى شان نيز آشكار نباشد و از هيچ نوع آرايشى استفاده نكنند» . اين نكته را نيز به ياد داشته باشيد كه اگر زنى همراه شوهرش بود، حتماً اين جمله ها را به شوهرش بگوييد و در حضور او هرگز به خانم تذكر ندهيد.

ص:160

ص:161

بنابراين، وقتى مى خواهيم با بدحجابى مبارزه كنيم، نه با بدحجاب، بايد به گونه اى برخورد كنيم كه طرف مقابل، از يك سو نسبت به زشتى رفتارش متنبه و از آن متنفر شود و از ديگرسو به طرف ما متمايل شود و شيفته اخلاق و رفتار ما به عنوان يك مسلمان و از همه مهم تر نوع تفكر و عقيده ما گردد. بر اين اساس، بايد در تك تك كلمات و جملاتى كه براى تذكر دادن به كار مى بريم، دقت كنيم. چه بسا لازم است پيش از تذكر دادن، خوب فكر كنيم و عبارت زيبا و مؤدبانه و جذابى را براى اين تذكر انتخاب كنيم تا درجه پذيرش فرد بيشتر شود.

ص:162

جاى هيچ گله و شكايتى باقى نماند» .

راه كارهايى كه به نظر مى رسيد براى روحانيان بزرگوار و زائران محترم در ايجاد فرهنگ حجاب مفيد باشد، مطرح شد. در پايان، گفتنى است مبارزه با بدحجابى و تلاش براى تبيين و نهادينه كردن فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه، با تلاش يك يا چند نفر يا نوشتن چند كتاب يا برگزارى چند سمينار و نشست علمى امكان پذير نيست. لازم است همه نيروها دست به دست هم دهند و با كار مستمر و همه جانبه، براى تحقق اين هدف مقدس بكوشند.

به اين نكته نيز بايد توجه كنيم كه ما مأمور به انجام وظيفه ايم و كارى با نتيجه آن نداريم. مهم آن است كه ما كار و وظيفه خود را درست انجام دهيم. اينكه آيا به ريشه كن كردن بدحجابى موفق مى شويم يا شياطين در جذب افراد به طرف بدحجابى موفق تر از ما خواهند بود، در اصل كار ما خللى وارد نمى كند. البته شكى نيست كه اگر كار درست انجام داده شود، نتيجه بخش خواهد بود.

در گفتار دوم، راه كارهايى را براى صيانت از فرهنگ حجاب در كاروان هاى زيارتى و جلوگيرى از شيوع رفتارهاى ضد فرهنگى در ميان زوار، به مسئولان حج و زيارت و روحانيون كاروان پيشنهاد مى كنيم.

ص:163

از آنجا كه اين زائران، هر يك نماينده جمهورى اسلامى ايران در اين كشورها هستند، حجاب و پوشش آنها نقش مهمى در معرفى ايران اسلامى و مذهب علوى و فاطمى به ديگر ملت ها دارد.

لباس هر قوم و ملت، نشان دهنده فرهنگ آنان است. بسيارى از مليت هاى گوناگون كه در مكه و مدينه يا ديگر اماكن مقدس حضور پيدا مى كنند، جز تبليغات سوء، ناقص و غير حقيقى، اطلاعات ديگرى درباره ايران ندارند. آنها فقط شنيده اند كه در ايران، انقلاب شده و حكومت اسلامى، بر اساس مذهب تشيع و مكتب اهل البيت (عليهم السلام) به وجود آمده است. ازاين رو وقتى براى اولين بار با زائر ايرانى برخورد مى كنند، رفتار، عبادت و حجاب زنان و مردان ايرانى را ملاك شناخت خود از ايران و مذهب تشيع قرار مى دهند. ازاين رو همه توجه مى كنند كه زائر ايرانى با چه ظاهر و چه رفتارى به زيارت اين مشاهد مشرفه آمده است.

بنابراين يك بانوى مسلمان ايرانى بايد بداند كه حجاب و پوشش براى او، فقط رفتارى عبادى و شخصى نيست كه اگر رعايت نكند، خود نگاه كرده است و عذاب آن را خواهد ديد، بلكه يك زن مسلمان ايرانى، نماينده مكتب اهل بيت (عليهم السلام) در ميان ديگر زائران است؛ زائرانى كه بيشتر آنها اهل سنت هستند و حتى برخى سران آنها منتظرند تا رفتارهاى نادرست ايرانى ها را به مكتب تشيع و اهل بيت (عليهم السلام) نسبت دهند. ازاين رو همه زائران ايرانى به ويژه مسئولان، وظيفه اى مهم در اين باره بر عهده دارند و بايد بيشتر بكوشند. آنچه در بخش دوم به عنوان راه كارهايى براى مسئولان حج و زيارت بيان مى شود، چند پيشنهاد است كه عبارت اند از:

ص:164

ص:165

بيان مى فرمايد كه نشانه اهميت اين موضوع از ديدگاه ايشان است.

براى اينكه چادر در ميان بانوان زائر فرهنگ سازى شود، روحانيان محترم كاروان ها نقش بسيار مؤثرى دارند. آنها مى توانند جلسه هايى با دو گروه از زائران برگزار كنند: اول با خانم هايى كه به رعايت حجاب و ايجاد فرهنگ حجاب اهميت بسيارى مى دهند و توان مندى مشاركت در اين طرح را دارند. اين افراد مى توانند با راهنمايى روحانى كاروان و با روشى جذاب و شيرين، خود را به سوژه هاى مورد نظر نزديك كنند و به تدريج و در طول سفر، آنها را به طرف حجاب كامل راهنمايى كنند.

گروه دومى كه بايد با آنها جلسه برگزار شود، خانواده هايى هستند كه از نظر فرهنگى از حجاب دور بوده اند. اين جلسه بسيار حساس خواهد بود و بايد غير مستقيم و در پوششى غير از موضوع حجاب باشد. در اين نشست ها كه به ظاهر محور اصلى آن آموزه ها و معارف زيارت است، بايد با اشاره به فرصت كوتاه سفر و تأكيد بر استفاده كامل بردن از آن، در يك فرصت مناسب، به حفظ ظاهر در كنار حفظ باطن نيز اشاره اى شود. همچنين بايد به آنها گوشزد كرد كه آبروى ايران و ايرانى را نزد وهابيانى كه به ما شيعيان نسبت بى دينى مى دهند، و خود را پيرو واقعى رسول خدا (صلى الله عليه و آله) مى دانند، حفظ كنند. بى شك، اين جلسه ها بى تأثير نخواهد بود.

پيشنهاد ديگر به روحانيان كاروان اين است كه در خلال جلسه هاى عمومى كاروان، به بيان احكام و مسائل حجاب نيز بپردازند و آن را در قالب چند مسئله شرعى بيان كنند. اين كار نه تنها تذكر دادن غير مستقيم

ص:166

به حجاب است، بلكه مسائل و احكام حجاب را نيز براى افراد بازگو مى كند؛ زيرا بسيارى از افراد ممكن است از حدود حجاب اطلاع كافى نداشته باشند؛ براى مثال، افراد بسيارى فكر مى كنند آرايش كردن ملايم صورت يا بيرون گذاشتن كمى از موى سر، يا نپوشاندن پا با جوراب يا استفاده از لباس هاى تنگ و نازك، مانعى براى حجاب ايجاد نمى كند. ازاين رو با اينكه چادرى هستند و به مسائل دينى توجه دارند، ولى اين موارد را رعايت نمى كنند. بنابراين لازم است روحانيان مسائل و احكام جزئى حجاب را براى مردم تبيين كنند، همان گونه كه مسائل نماز و حج و عمره و جزئيات آن را بيان مى كنند.

ص:167

محيطهاى زنانه، مثل مدارس و دانشگاه ها گسترش دهيم. خداوند در قرآن، درباره نوع پوشش حجاب، دو آيه اصلى دارد. در آيه اول كه درباره آشنايى باحجاب است، مى فرمايد: وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ ؛ «مقنعه هاى خود را بر سينه خود افكنند و زينت خود را آشكار نسازند» . (نور: ٣١)

اين آيه، دو مطلب را توضيح مى دهد:

١. از خِمار كه همان مقنعه بلند است و سر و تمام سينه و گردن را مى پوشاند، براى حجاب استفاده كنيم.

٢. تمام زينت ها و زيبايى هاى بدن و نيز قسمت هاى تحريك كننده بدن را بپوشانيم. در اين آيه صحبتى از چادر نمى شود؛ زيرا خداوند براى نخستين بار مى خواهد زنان را با فريضه حجاب آشنا سازد. ازاين رو نمى توان بر زنان سخت گرفت تا دل هايشان آمادگى پذيرش حجاب را پيدا كند.

خداوند در آيه دوم كه مرحله تكميلى حجاب است، چنين مى فرمايد:

قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ (احزاب: 5٩)

اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو جلباب هاى (چادرهاى بلند) خود را بر خويش فرو افكنند. اين كار براى اينكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند، بهتر است.

خداوند در اين آيه به سه نكته مهم اشاره مى كند:

ص:168

١. در اين آيه از پوششى به نام جلباب سخن مى گويد كه بلندتر از مقنعه است و تا زانو مى رسد و به عقيده برخى مفسران تا روى پا را مى گيرد. البته از نوع پوشش حضرت زهرا (عليها السلام) معلوم مى شود كه جلباب، تمام بدن را مى پوشاند و همان چادر امروزى است.(1)

٢. اين آيه خطاب به زنان و دختران پيامبر و زنان مؤمن است. منظور اين است كه خداوند حجاب چادر را براى با شخصيت ترين زنان جامعه لازم كرده است. در حقيقت، چادر هديه اى از طرف خداوند به زنان فرهيخته و با عقل و شعور است تا با پوشيدن آن، ارزش هاى معنوى و شخصيتى خود را حفظ كنند.

٣. در اين آيه پوشيدن چادر را سبب امنيت زن در برابر دست درازى ها و اهانت هاى ديگران به حريم او مى داند و دليل جالبى بيان مى كند و آن اين است كه پوشش چادر، سبب مى شود تا همه افراد به ارزش حقيقى و انسانى اين زن پى ببرند و در نتيجه، او را مورد سوء استفاده و آزار قرار ندهند.

از مجموع اين مطالب، مى توان به اين حقيقت رسيد كه پوشش چادر، پوششى عادى نيست كه كسى از سر عادت از آن استفاده كند. بلكه لباس مقدسى است كه بايد حرمت آن نگه داشته شود. به اين ترتيب، به كار دومى مى رسيم كه براى فرهنگ سازى حجاب برتر بايد انجام دهيم و آن اين است كه زنان محترمى كه توفيق استفاده از چادر را دارند، بايد

ص:169

حرمت و ارزش آن را بشناسند و نگه دارند.

اگر بخواهيم اين مطلب را دقيق تر توضيح دهيم، بهتر است مثالى بزنيم. پوشش چادر را مى توان به لباس روحانيت تشبيه كرد. يك طلبه وقتى لباس مقدس روحانيت مى پوشد، مردم او را حجت الاسلام، يعنى نماينده اسلام و راهنماى مسلمانان مى دانند و به او احترام مى گذارند. بنابراين خودش نيز بايد حرمت اين لباس را حفظ كند؛ زيرا اگر يك روحانى حرمت لباس خود را حفظ نكند، فقط تقدس خود روحانى از بين نخواهد رفت، بلكه تقدس اين لباس نيز از بين مى رود. پوشش چادر نيز همين طور است. البته شايد به دليل كثرت استفاده از چادر، روى اين پوشش به اندازه لباس روحانيت حساسيت نباشد. ولى بى شك، مردم توقع دارند يك زن چادرى، بيش از ديگران خوش اخلاق باشد، عدالت داشته باشد و به حلال و حرام الهى توجه كند.

ص:170

با توجه به آنچه گفته شد، وظيفه زنان چادرى بسيار سنگين است و اگر به اين وظيفه عمل كنند، بى شك، ثواب بسيارى نصيبشان مى شود و اگر به وظيفه خويش عمل نكنند، گناهانشان چند برابر گناه ديگران خواهد بود؛ زيرا رفتار آنها موجب بدبينى مردم به حجاب و زنان چادرى خواهد شد.

گفتنى است در كاروان هاى زيارتى، بايد اصل حجاب را بر چادر گذاشت و غير چادر را به سادگى نپذيرفت. هيچ يك از بزرگان و علما و مراجع اجازه نداده و نمى دهند كه خانواده و اطرافيانشان از حجابى غير از چادر استفاده كنند. پس ما نيز بايد فقط چادر را تبليغ و بر استفاده از آن تأكيد كنيم و در سمينارها و برنامه هاى فرهنگى، استفاده از چادر را تبليغ كنيم. از ديگرسو زنان چادرى در كاروان هاى زيارتى، وظيفه سنگينى در حفظ فرهنگ حجاب دارند. رفتار آنها بايد به گونه اى باشدكه زنان ديگر شيفته اخلاق آنها شوند و نوع پوشش و حجاب آنها را الگوى خود قرار دهند. متأسفانه در اين سال ها دشمنان، نقشه هايى عليه چادر پيش گرفته اند تا تقدس آن را از بين ببرند و زنان و دختران مسلمان را به استفاده از چادر بى علاقه كنند. هدف مخالفان حجاب اين است كه قشر جوان و تحصيل كرده را از چادر متنفر كنند كه متأسفانه تا حدودى نيز در رسيدن به هدف خود، موفق بوده اند. اين در حالى است كه بنابر تأكيد صريح قرآن در سوره احزاب، خداوند به زنان شريف و با شخصيت دستور استفاده از حجاب با چادر را مى دهد. خداوند در آيه ٣٣ سوره احزاب به همسران پيامبر (صلى الله عليه و آله) مى فرمايد: «شما بايد در حفظ خود از

ص:171

نامحرم، بيش از ديگران تلاش كنيد؛ چنان كه حتى صداى شما نيز موجب تحريك آنها نشود» ؛ يعنى سفارش شده است افزون بر پوشش بدن، مواظب صداى خود نيز باشند. قرآن پس از اينكه جلباب يا چادر را حجاب برتر معرفى مى كند، تحليل جالبى دارد و به زنان پيامبر مى گويد ارزش و شخصيت آنها به اين دليل كه همسر رسول خدا (صلى الله عليه و آله) هستند و مانند زنان عادى نيستند از جايگاه بسيار برترى از نظر اجتماعى برخوردارند. بنابراين براى اينكه اين جايگاه حفظ شود، بايد بيشتر از ديگران به حجاب خود پايبند باشند.

خداوند در اين آيه با صداى رسا به همه مردم، به ويژه زنان تأكيد مى كند كه حجاب برتر، نشانه شخصيت و جايگاه اجتماعى برتر زن است.

امروزه با توجه به اطلاع رسانى مناسب صدا و سيما و ديگر مراكز فرهنگى درباره پيامدهاى حجاب و نيز وجود كتاب هاى مفيدى در اين زمينه، انتظار مى رود بانوان باحجاب و پوشش كامل ظاهر شوند و اجازه ندهند هيچ بانوى مسلمانى تحت تأثير فرهنگ غرب قرار گيرد و به پوشش اسلامى خود بى توجه باشد. نبايد فراموش كرد دليل رواج فرهنگ بدحجابى در ميان برخى زنان تحصيل كرده و دانشگاهى ناآشنا بودن اين قشر مهم با فرهنگ متعالى حجاب است؛ چرا كه انتظار مى رود هر چه سطح تحصيلات و شغل و موقعيت اجتماعى يك زن بالاتر مى رود، ميزان توجه او به حجاب بيشتر شود.

اين نكات مهم بايد در كاروان هاى زيارتى فرهنگ سازى شود؛

ص:172

به گونه اى كه وقتى زنان ما از زيارت بازمى گردند، خود مبلغ و گسترش دهنده فرهنگ حجاب در جامعه باشند.

بنابراين، تبليغ از چادر به عنوان حجاب برتر قرآنى، از راه كارهاى گسترش حجاب است كه بايد در اين مدت كوتاه زيارت، آن را فرهنگ سازى كرد.

ص:173

ص:174

ص:175

رعايت حجاب، به عنوان يك واجب الهى و يكى از شرايط احرام حج و عمره، توضيحاتى داده شود.

ص:176

مجموعه اى از آداب سفر زيارت، از جمله حجاب و توزيع آن بين افراد كاروان. سؤال هاى بخش حجاب بايد برجسته تر از ديگر بخش ها باشد. اين مجموعه سؤال ها مى تواند در ايران و پيش از سفر، بين زائران توزيع شود تا خانواده هاى زائران نيز با آن آشنا شوند و حجاب در ميان آنها نيز تبليغ شود.

وقتى اين سه مسابقه برگزار شد، مى توان از ميان شركت كنندگان، به بهترين پاسخ دهندگان جوايز خوب و مناسب داده شود. البته در مسابقه اول و دوم، افزون بر اهداى جايزه، مى توان از برندگان خواست مقاله يا خاطره خود را در بين جمع بخوانند كه اين كار خود، تبليغ مضاعفى از فرهنگ حجاب خواهد بود.

ص:177

در سفرهاى زيارتى و در اين مدت كوتاه، درهاى روح و جان انسان باز و آماده پذيرش حقايق و آموزه هاى الهى مى شود. ازاين رو مسئولان محترم كاروان ها و روحانيان بزرگوار، بايد از اين فرصت طلايى بهترين بهره را براى تثبيت اين حالات خوب ببرند و بكوشند اين حالات خوش معنوى ايجاد شده، به تحول عميق روحى تبديل گردد.

ص:178

آماده تر مى شود. ازاين رو اين زمان ها بهترين فرصت براى بهره بردارى معنوى و اثرگذارى اخلاقى و تحول روحى به شمار مى رود.

بنابراين، مداحان محترم بايد توجه داشته باشند كه هدف از توسل در عزادارى ها و مداحى ها، فقط اشك ريختن و شكسته شدن دل نيست. هدف اصلى اين است كه انسان بتواند پيوندى محكم و ناگسستنى ميان خود و مقام ولايت ايجاد كند. حضرت امام خمينى (رحمه الله) فرمود: «اين محرم و صفر است كه اسلام را زنده نگه داشته است» ؛(1)يعنى اين عزادارى ها و توسلات است كه سبب شده ميان مردم و دينشان پيوند ايجاد شود. ازاين رو روحانيان محترم بايد اين حقايق را به مداحان عزيز يادآورى كنند تا از اين هدف دور نشوند. بنابراين براى ايجاد تحول روحى و معنوى در زائران، نخستين كار ايجاد زمينه براى بروز اين تحول است.

ب) دومين كارى كه لازم است براى تحول روحى زائران صورت گيرد، تثبيت تحول ايجاد شده است. وقتى زمينه تحول را در كاروان ايجاد كرديم، نبايد از وضعيت روحى و روانى افراد غافل شويم. يك كشاورز وظيفه اش فقط شخم زدن زمين و پاشيدن بذر نيست. بلكه بايد منتظر بماند تا ببيند آيا بذرهاى كاشته شده، سر از زمين در مى آورد؟ ! در تحولات معنوى نيز همين گونه است. بى شك، افراد بسيارى در اين سفرها دچار انقلاب درونى مى شوند كه اگر اين تحول درونى تقويت شود، كم كم به مرحله تثبيت مى رسد. البته بايد مواظب افراطها و

ص:179

تفريطها باشيم و از جاده تعادل خارج نشويم. به هر حال، سفرهاى زيارتى از بهترين موقعيت ها براى تثبيت تغييرات و تحولات روحى به حساب مى آيد.

يكى از تحولاتى كه انتظار مى رود ميان كاروانيان به وجود آيد، تغيير در پوشش و حجاب زنان است كه مصداقى از تحول و انقلاب درونى است. برخى بانوان، وقتى در فضاى معنوى اماكن مقدسه قرار مى گيرند، پوششان كامل تر مى شود و حجاب بهترى پيدا مى كنند؛ ولى چون به مرحله تثبيت نمى رسند، وقتى از اين فضا خارج مى شوند، دوباره به حالت اول باز مى گردند. ازاين رو مرحله تثبيت، بسيار اهميت دارد؛ زيرا اگر اين تحولات تثبيت نشود، تلاش سازمان حج و زيارت و مسئولان فرهنگى در اين زمينه، بى نتيجه خواهد مى ماند.

مرحله تثبيت، خود راه كارهايى دارد كه قدم اول آن، شناسايى افراد متحول شده است. به اين نكته نيز بايد توجه كرد كه ميزان تحول در همه افراد يكسان نيست. برخى افراد، راه صدساله را يك شبه مى روند. برخى افراد نيز براى رسيدن به تحول كامل، به كمك و تشويق ديگران نياز دارند؛ براى مثال، برخى خانم ها كه حجاب چادر ندارند، بسيار به پوشيدن چادر علاقه مند هستند. ولى تصور مى كنند با پوشيدن چادر، ممكن است مورد تمسخر ديگران واقع شوند. در اين موارد بايد چنان افكار آنها را تقويت كرد كه به راحتى تحول ايجاد شده را بپذيرند؛ براى مثال، كارى كنيم كه چادر سفيد احرام را تا پايان سفر از خود دور نكنند. سپس در كنار اين كار عملى، بايد فعاليت هاى فكرى و شناختى نيز براى

ص:180

آنها داشته باشيم.

گفتنى است راه كارهاى تثبيت تحول، به سليقه و تجربه روحانيان و مسئولان كاروان بستگى دارد. به طور كلى، اگر افراد متحول شده را مورد توجه و تشويق قرار دهيم و در آنان نسبت به حفظ حالات معنوى، نوعى خودآگاهى به وجود آوريم، راه رسيدن به مرحله تثبيت را هموار ساخته ايم.

پيشنهاد مى شود بعثه مقام معظم رهبرى، با افراد متحول شده جلسه داشته باشند و از زبان خود آنان، حالات روحى ايجاد شده براى آنها را بشنوند. اين كار نوعى تشويق براى آنان به شمار مى رود. شنيدن ماجراى تحول روحى از زبان خود فرد، موجب تثبيت بيشتر حالات و نيز سبب تشويق فرد متحول خواهد شد. همچنين از مصاحبه و تهيه فيلم و گزارش و درج آن در خبرنامه سازمان يا روزنامه زائر نيز مى توان براى اين كار استفاده مطلوب كرد.

راه ديگر تثبيت اين حالات، اين است كه از فرد بخواهيم به ميان جمع بيايد و درباره تحول روحى خود صحبت كند تا در ديگران نيز تأثير مثبت بگذارد. البته بهتر است پيش از آن، روحانى كاروان، مقدمه كوتاهى درباره آثار معنوى زيارت بر حالات روحى انسان بيان كند. گفتنى است استفاده از تشويق هاى مادى براى اين افراد، ممكن است تأثير منفى داشته باشد. مگر آنكه بسيار حساب شده باشد و همه جوانب آن در نظر گرفته شود.

ج) سومين كار براى كسانى كه تحت تأثير فضاهاى معنوى زيارت

ص:181

قرار مى گيرند و دچار تحول درونى مى شوند، پس از تثبيت، پيگيرى است. منظور از پيگيرى اين است كه پس از بازگشت از سفر، ارتباط مسئولان كاروان، به ويژه روحانى كاروان با زائرانى كه تحول روحى و معنوى پيدا كرده اند، قطع نشود. اين پيگيرى سبب مى شود تحول ايجاد شده، دوام بيشترى پيدا كند و حتى هميشگى شود.

شايسته است مسئولان سازمان حج و زيارت گاهى از اين افراد خبرى بگيرند، مثلاً آنها را در برخى جلسه هاى عمومى دعوت كنند يا برايشان نشريه اى بفرستند و درباره تحول روحى آنها و حالات معنوى خوبى كه پيدا كرده اند، بررسى و پرسش كنند. اين گونه كارها سبب مى شود تلاش هايى كه براى تحول اين افراد داشته اند، هدر نرود.

ممكن است برخى خوانندگان تصور كنند عملى ساختن اين پيشنهادها كار دشوارى است، ولى اگر بر انجام آن مصمم باشيم، خواهيم ديد كه شدنى است. امروزه در بسيارى از كشورها اين نوع پيگيرى ها براى اهداف مادى و جلب رضايت مرد صورت مى گيرد. حتى برخى از توليدكنندگان يا فروشندگان براى تبليغ كالاهاى خود و كسب رضايت مشترى، پيگيرى هاى بسيارى دارند. مؤسسه هاى مشاوره نيز نتايج خدمات مشاوره اى خود را پيگيرى مى كنند؛ براى مثال در يكى از كشورهاى اروپايى، خانمى كه تبعه اصلى آن كشور نيز نبود، با همسرش اختلاف پيدا كرده و به مشاوره مراجعه كرده بود. مشاور، نظر به جدايى داد. آن گاه دولت منزلى با تمام وسايل لازم براى او تهيه كرد و هفتصد دلار حقوق ماهيانه نيز براى او در نظر گرفت تا بتواند زندگى مستقلى

ص:182

داشته باشد و اين گونه نبود كه فقط مشاوره اى بدهند و ديگر پيگير ماجرا نباشد. اين گونه عمل كردن در احكام اسلامى نيز وجود دارد؛ براى مثال رسول خدا (صلى الله عليه و آله) يا اميرمؤمنان على (عليه السلام) در مواردى مانند رسيدگى به ايتام، به دست آوردن دل ها و مانند آن، مخارجى از بيت المال برمى داشتند و در اين امور مصرف مى كردند. امروزه فقهاى ما بر همين اساس و تحت امور حسبيه عمل مى كنند و فتوا نيز مى دهند. ما اگر بخواهيم كار فرهنگى موفقى داشته باشيم، بايد اين گونه هزينه ها را نيز متقبل شويم. در مقابل، مى توانيم بسيارى از هزينه هاى اضافى را حذف كنيم.

نكته ديگرى كه اهميت پيگيرى را دو چندان مى كند، اين است كه برخى زائران در محيطهايى زندگى مى كنند كه چندان معنوى و مذهبى نيست و مقاومت در برابر فشار چنين فضاهايى كار دشوار است. چه بسا خانمى محجبه شده و تصميم گرفته باشد، چادر به سر كند، ولى خانواده و فاميل او اين اجازه را نمى دهند و دوباره او را وادار مى كنند به شكل سابق برگردد. نمى توان انتظار داشت در اين چند روز سفر زيارتى، شخصيت فرد چنان تغيير كرده باشد كه تحت تأثير اين گونه فشارها قرار نگيرد. بنابراين حمايت معنوى از اين افراد پس از سفر، امرى لازم و ضرورى است.

همان طور كه گفته شد، براى حمايت معنوى از اين افراد، گاه بايد هزينه هايى صرف شود، ولى ارزش آن را دارد. براى تنوع در اين حمايت ها، افزون بر آنچه گفته شد، مى توان از راه كارهاى ديگرى نيز استفاده كرد؛ براى مثال، براى شركت در يك اردو از آنها دعوت شود. در

ص:183

هر شهر يا استان، در طى چند سال، تعدادى از اين افراد يافت مى شوند. با اين افراد مى توان جلسه هايى در قالب اردو يا افطارى ماه رمضان يا جشن هاى مذهبى برگزار و تجديد خاطره اى از عمره و آثار آن كرد. همچنين مى توان مانند حافظان قرآن يا افراد تازه مسلمان يا مستبصر، از آنها دعوت كرد در جلسه هاى عمومى خاطره بگويند تا هم حالات معنوى آنها تقويت گردد و هم در افراد حاضر در مجلس تأثير مثبت داشته باشد. مى توان در مدارس دخترانه يا در جمع دانشجويان دختر از اين خانم ها استفاده كرد. بى شك، مسئولان فرهنگى سازمان حج و زيارت و روحانيان و مديران محترم كاروان ها، ايده هاى بهترى دارند كه با به كارگيرى آن، پيگيرى را بهتر مى توان عملى كرد.

ص:184

كرد، مى توان گفت سازمان حج و زيارت كه با زحمت بسيار، زائران را اعزام مى كند و امكانات بسيار خوبى نيز در اختيار آنان قرار مى دهد، اين حق را دارد به منظور حفظ شئونات دينى و شعائر اسلامى و آبروى جمهورى اسلامى ايران، پوشيدن چادر و رعايت حجاب كامل را براى همه بانوان الزام كند؛ همان گونه كه تزريق واكسن مننژيت و مانند آن را براى همه الزام مى كند. استفاده بانوان از چادر و پوشش كامل، افزون بر مزايايى كه گفته شد، سبب يك شكل شدن پوشش بانوان زائر ايرانى مى شود كه اين كار، جلوه زيبايى به كاروان هاى ايرانى خواهد بخشيد.

ص:185

ص:186

٨. البرهان فى تفسير القرآن، سيد هاشم بحرانى، قم، دارالكتب العلمية، ١٣٣4ه. ش.

٩. پرسمان حجاب، حسين مهدى زاده، (پژوهشى در باب پوشش از ديدگاه قرآن) ، قم، صهباى يقين، ١٣٨6ه. ش.

١٠. پوشش زن در اسلام، محمد محمدى اشتهاردى، قم، انتشارات ناصر، ١٣٧4ه. ش.

١١. تفسير راهنما، اكبر هاشمى رفسنجانى، ج١٣، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ١٣٨٠ه. ش.

١٢. تفسير قمى، ابو الحسن على بن ابراهيم قمى، بيروت، دارالسرور، ١4١١ه. ق.

١٣. تفسير نور، محسن قرائتى، تهران، انتشارات مركز فرهنگى درس هايى از قرآن، ١٣٨6ه. ش.

١4. تهذيب الاحكام، محمد بن حسن طوسى، تهران، مكتبة الصدوق، ١٣٧6ه. ش.

١5. حجاب و نقش آن در سلامت روان، عباس رجبى، قم، مركز انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (رحمه الله) ، ١٣٨4ه. ش.

١6. الخصال، محمد بن على بن الحسين صدوق، قم، انتشارات جامعه مدرسين.

١٧. دانستنى هايى درباره ازدواج، عصمت حداد، قم، انتشارات مهدى يار، ١٣٨٨ه. ش.

١٨. دختران راهى ديگر، كارول ان آنوى، ترجمه: محمدعرب و ناهيد آزاد منش، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامى، ١٣٨4ه. ش.

١٩. روح زن، جينا لمبروزو، تهران، انتشارات دانش، ١٣6٩ه. ش.

٢٠. زن به ظن تاريخ، بنفشه حجازى، تهران، انتشارات شهر آب، ١٣٧٠ه. ش.

ص:187

٢١. سنن ابى داود، ابو داود سليمان بن الاشعث، بيروت، انتشارات الكتب الثقافيه، ١4٠٩ه. ق.

٢٢. السيرة الحلبيه، على بن برهان الدين الحلبى، (بى جا) ، انتشارات المكتبة الاسلاميه، (بى تا) .

٢٣. شجره طوبى، حاء، عين، قم، نشر مكتب اهل البيت.

٢4. صداقت، سيدعلى اكبر، تحفه دانشجو.

٢5. عرفان حج، عبدالله جوادى آملى، قم، نشر مشعر، ١٣٧٨ه. ش.

٢6. عفاف سرچشمه زيبايى، عبدالكريم پاك نيا، قم، انتشارات نورالزهرا، ١٣٩٠ه. ش.

٢٧. عيون اخبار الرضا (عليه السلام) ، محمد بن على بن الحسين صدوق، تهران، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، ١٣٨٠ه. ش.

٢٨. غررالحكم و درر الكلم، عبدالواحد بن محمد الآمدى، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ١٣٧٧ه. ش.

٢٩. فاطمة الزهراء بهجة قلب المصطفى، احمد رحمانى همدانى، تهران، انتشارات منير، ١٣٧٨ه. ش.

٣٠. فرائد السمطين فى فضايل المرتضى و البتول و السبطين، ابراهيم بن سعد الدين حموينى، بيروت، مؤسسة المحمودى، ١٣٩٨ه. ق.

٣١. كتاب مقدس، تهران، نشر اسماء، ١٣٨4ه. ش.

٣٢. كشف الغمة، على بن عيسى اربلى، بى جا، بى تا.

٣٣. كمال الدين، محمد بن على بن الحسين صدوق، قم، مؤسسة النشر الاسلامى،

١٣٨٠ه. ش.

ص:188

٣4. كيمياى محبت، محمد محمدى رى شهرى، قم، دارالحديث، ١٣٨5ه. ش.

٣5. ماهنامه پيام زن، سال هشتم، شماره هفتم، مهر ١٣٧٨ه. ش.

٣6. مجله آب، آينه، آفتاب، قم، مركز انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (رحمه الله) ، ١٣٨٢ه. ش.

٣٧. مجموعه آثار، مرتضى مطهرى، تهران، انتشارات صدرا، ١٣٧٩ه. ش.

٣٨. مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد، سيد محسن محمودى، ورامين، انتشارات علمى فرهنگى صاحب الزمان، ١٣٨٠ه. ش.

٣٩. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ميرزا حسين نورى طبرسى، بيروت، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١4٠٨ه. ق.

4٠. من لايحضره الفقيه، محمد بن على بن الحسين صدوق، نجف، دارالكتب الاسلاميه، ١٣٧٧ه. ق.

4١. مهر تابان، سيد محمدحسين حسينى تهرانى، مشهد، نشر علامه طباطبايى، ١٣٧٩ه. ش.

4٢. نقش زنان صالحه در اصلاح جامعه، سيدنعمت الله حسينى، قم، انتشارات عصر انقلاب، ١٣٨4ه. ش.

4٣. نماز بانوان، عباس عزيزى، قم، نشر صلاة، ١٣٨5ه. ش.

44. نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاينده، تهران، انتشارات جاويدان، ١٣6٠ه. ش.

45. وسائل الشيعه، محمد بن الحسن الحر العاملى، قم، انتشارات مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١4٠٩ه. ق.