ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص: 15

ص: 16

مدينه شناسى بسيار با ارزش است.

مسلمانان از صدر اسلام تاكنون، توجّه و اهتمام فراوان نسبت به اين شهر و آثار ماندگار و معالم جاودان آن داشته اند، و به توصيف وجب به وجب و گام به گام اين شهر پرداخته و هر رويداد آن را به تفصيل بيان كرده اند، آثار مكتوب مسلمانان به زبانهاى مختلف كه بيشتر آنها به زبان عربى و فارسى است، مشحون از مباحث مدينه شناسى بوده امّا مطالبشان اغلب پراكنده است. كتابهايى از قبيل:

ص: 17

در كتابهاى فارسى مانند روضة الصفا في سيرة الانبياء والملوك والخلفا، ميرخواند (837- 903 ه. ق) و حبيب السير فى اخبار افراد بشر خواند مير كه در بين سالهاى 927 تا 930 ه. ق تأليف شده و نيز در نزهة القلوب حمداللَّه مستوفى (م: 756) مطالبى آمده اما عموم آنها خلاصه و پراكنده است.

ص: 18

عبدالحكم (م: 257 ه. ق). ابن النديم در الفهرست خود تعداد 85 مجلد كتاب مستقل كه درباره شهرهاى متمدن اسلامى نگاشته شده نام مى برد، اين تعداد مربوط به كتابهايى است كه تا سال تأليف الفهرست (438 ه. ق) وجود داشته است.

در اينجا به تعدادى كتاب مستقل كه تا سده نهم هجرى در باره مدينه نگاشته شده اشاره مى شود(1):

1- كتاب تاريخ المدينه از محمد بن الحسن بن زَباله معروف به «ابن زَباله» تأليف در صفر سال 199 ه. ق. وى از اصحاب امام مالك است (2).

2- تاريخ يحيى بن جعفر العبيدى معروف به يحيى بن حسن بن جعفر علوى (م: 227 ه. ق) از اصحاب مالك به نام «اخبار المدينه»(3).

3- كتاب «امر المدينه» از على بن محمد المدائنى(4).

4- كتاب «اخبار المدينه» از زبير بن بكار (م: 256 ه. ق.) وى شاگرد ابن زَباله است(5).

كتابى هم درباره وادى «عقيق» دارد به نام «معارف العقيق»(6).

5- كتاب «امام ابو عبداللَّه بن احمر اسدى» است كه سمهودى از او فراوان نقل كرده است (7).

6- كتاب «عرّام بن الاصبغ السُلمى» كه بخشى يا رساله ئى از آن به نام «اسماء جبال تهامه» در مَجلّه اورينتال كالج لاهور، دانشگاه پنجاب چاپ شده است (8).

7- كتاب «ابو عبيداللَّه عمرو بن بشر الشكونى»: در توضيح اعلام جغرافيايى حومه مدينه مطالب او را ياقوت در معجم البُلدان آورده و شرح ابوابش را در معجم الادباء ذكر كرده است(9).

ص: 19

8- كتاب «ابو على الهجرى» منسوب به شهر «هَجَر» از بلاد بحرين و مطالب او را سمهودى در كتاب خود آورده است (1).

متأسفانه هر هشت كتاب فوق در گذر زمان از دست رفته اند و فعلًا در گنجينه هاى نسخ خطّى اطلاعى از آنها نيست، گرچه مطالب آنها را مورخان و محدثان بعد استفاده و ياد كرده اند.

9- كتاب مهم ديگر كه نخستين كتاب باقيمانده درباره مدينه است به نام «تاريخ المدينة المنوره» يا «اخبار المدينة المنوره» مى باشد مؤلف آن ابوزيد عمر بن شبّه النميرى البصرى (173- 262 ه. ق) است تنها نسخه منحصر به فرد اين كتاب كه تاكنون شناخته شده متعلق به كتابخانه مظهر الفاروقى بوده و متأسفانه از اوّل و آخر افتادگى دارد، و كُلًا داراى سه بخش است كه در چهار مجلّد توسط «فهيم محمّد شلتوت» تصحيح شده و در سال 1990 ميلادى به چاپ رسيده است. سه قسمت آن عبارت است از:

الف- بخش اوّل: زندگانى و سيره پيامبر از زمان هجرت تا انتقال آن حضرت به رفيق اعلى.

اين بخش به ذكر مسجدالنّبى و روايات مربوط به مدينه، مانندِ چاه ها، چشمه ها، حدود مدينه و ... پرداخته است.

ب- بخش دوم: زندگانى خليفه دوم

ج- بخش سوم: زندگانى خليفه سوم و روزگار وى.

همانطور كه مصحح محترم كتاب در مُقدّمه آورده است در تنها نسخه كتاب از يك كلمه تا يك صفحه جا افتادگى مطالب مشاهده مى شود.

قسمت نخست كتاب كه ارتباط مستقيم با تاريخ مدينه دارد، مانند ديگر قسمتهاى آن به شيوه قدما موضوعات به صورت روايات در پى هم و در ذيل يك موضوع مشخص آورده شده. مثلًا ذيل «متوفى فاطمه بنت رسول اللَّه» روايات گوناگون و از طرق مختلف به دنبال هم ذكر شده است.

ص: 20

10- محب الدين محمد بن محمود معروف به ابن النجّار (578- 3/ 641 ه. ق) صاحب كتاب الدرة الثمينه في اخبار المدينة است. اين كتاب هم يكى از مهمترين كتابهاى مربوط به تاريخ مدينه است. نسخه خطى آن در كتابخانه ملى پاريس نگهدارى مى شود و به نام «اخبار مدينة الرسول» به تصحيح صالح محمّد جمال چاپ شده است.(1) 11- افراد ديگرى از بزرگان محدّثين و روات درباره موضوع مدينه شناسى نوشته هاى فراوان دارند مانند:

رزين معاويه اندلسى (م: 535 ه. ق)، جمال الدين المطرى (676- 741 ه. ق)، عفيف الدين مطرى (698- 745 ه. ق)، زين الدين مراغى (727- 824 ه. ق) در «تحقيق النصره بتخليص معالم دار الهجره» مجدالدين فيروزآبادى (720- 817 ه. ق) و سخاوى (821- 902 ه. ق)، در «التحفة اللطيفه في تاريخ المدينة الشريفة».

12- در اكثر كتب روايى شيعه اماميّه به حسب ارتباط موضوع مطالب مربوط به مدينه منوره به صورت ابواب مجزا آمده است و همچنين كتابهاى مستقلى در باره مدينه نوشته شده است مانند:

كتاب المدينة و زيارة قبرالنّبى والأئمّه- ع- از شيخ صدوق ابى جعفر محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه قمى (م: 381 ه. ق).

13- درباره رويدادهاى مدينه، انساب مدنييّن، كتاب اخبارالمدينه اثر سيد شريف يحيى؛ عبيداللَّه اعرج (م: 277 ه. ق) و كتاب المدينة شريف على بن احمد علوى عقيقى صاحب كتاب رجال عقيقى كه هر دو كتاب اخير از كتابهاى مُهمّ رجال مدينه شناسى محسوب مى شوند(2).

پس از ذكر كتابهاى فوق مى رسيم به كتاب وِفاءُ الوفاء اثر سمهودى كه در بين همه كتابهاى ذكر شده در بين دانشمندان اهل سنت مهمتر و معتبرتر و به عنوان مرجع نخست و مأخذ اوّل مدينه شناسى شناخته شده و در عين حال مورد عنايت علماى

ص: 21

معظّم شيعه نيز قرار گرفته است. در اينجا نخست درباره مؤلف كتاب مطالبى مى آوريم و سپس به طور خلاصه به مندرجات كتاب مى پردازيم.

ص: 22

ص: 23

كتاب مستقلى درآورد، اسم اين كتاب گزيده عبارت است از:

7- خلاصة الوفا باخبار دارالمصطفى.

در كتاب خلاصةالوفا تمام مطالب مُهمّ وفاء الوفا آورده شده و بعضاً از ذكر اسناد روايات طولانى و روايات گوناگون كه داراى يك موضوع بوده اجتناب ورزيده است، خلاصة الوفا چابهاى گوناگونى دارد(1) و همچنين توسط شيخ ابراهيم فقيه تصحيح شده و در سال 1403 ه. ق در يك مجلّد در مكه مكرّمه منتشر شده است.

ص: 24

متأسفانه يا در گذر زمان از بين رفته و يا تاكنون اطلاعى از آنها نداريم مانند كتاب ابن زباله، ابن النجار و مدائنى و غيره ... كه خوشبختانه مطالب آنها در كتاب آمده است.

كتاب ابن شبّه هم كه ناقص است با مراجعه به سمهودى تكميل و قابل چاپ شده است.

مطالب مندرج در اخبار مدينه در هشت باب تنظيم شده است به اين ترتيب:

باب اوّل: در اسامى مدينه؛

باب دوم: در فضيلت زيارت و فضل مسجد نبوى؛

باب سوم: در اخبار ساكنان مدينه از زمان قديم تا هنگام رسيدن قدوم شريف حضرت ختمى مرتبت به مدينه؛

باب چهارم: در بيان چگونگى معمارى مسجد نبوى؛

باب پنجم: در مساجد نبويه مدينه يعنى مساجدى كه در شهر مدينه پيامبر نماز گزارده اند؛

باب ششم: در اسامى چاه ها، چشمه ها و ... مدينه منوره؛

باب هفتم: در مساجدى كه پيامبر در آنجا نماز گزارده اند و اين مساجد در راه مكه، در راه غزوات و ... بوده اند؛

باب هشتم: در جغرافياى مدينه است.

براى هر كدام از ابواب فوق سمهودى فصل هايى ترتيب داده و مطالب را به صورتى دقيق دسته بندى و تقسيم كرده است.

ص: 25

مترجم در دست نداريم.

2- ترجمه حاضر

ص: 26

شوال سنه تسع و ستين و تسعمائه (969) در مكّه معظمه زادهما اللَّه شرفاً»

با توجه به تاريخ درگذشت سمهودى كه سال 911 ه. ق است معلوم مى شود كه اين ترجمه پنجاه و هشت سال بعد از وفات مؤلف انجام پذيرفته است. كاتب قديميترين نسخه مورد استفاده ما كه تاريخ 1002 ه. ق را دارد بعد از سى و سه سال از ترجمه كتاب موفق به كتابت اين كتاب شريف شده است.

ص: 27

و شوق فراوان اين نسخه عزيزالوجود براى مركز تحقيقات خريدارى شد و اكنون در گنجينه گنج بخش نگهدارى مى شود.

شماره نسخه 14126. تاريخ كتابت حدود قرن يازدهم، نام كاتب آدينه محمد.

تعداد سطر 15، تعداد صفحه 574 و 381 ورق (آ و ب) به خط نستعليق خوب.

مجدول، مذهب از اين نسخه نيز براى مقابله متن كتاب استفاده شده و علامت اختصارى آن «م» است.

ص: 28

افتادگى دارد، در نسخ زيبا، عنوانها شنگرف، كمى كرم خورده، گويا كتابت به تاريخ سده 11 ه. ق. برمى گردد.

9- بادليان، «اخبار حسينه در اخبار مدينه»، ج/ 1، ش 138، در 8 باب، (كتابت سال 993 ه. ق. از غلامعلى حصارى، ساكن بيت اللَّه المبارك المعظم)، نستعليق، 156 برگ، اندازه 2 1 8* 2 1 5، (362)، ج/ 1، ش 139 همان (كتابت، ذيحجه 1132 ه. ق.)، نستعليق شكسته، 70 برگ، (30).

10- كتابخانه آصفيّه هند (ج/ 1، ص 146)، اخبار المدينه، ترجمه خلاصة الوفا باخبار ...، ش 516، (خط عادى بر كاغذ معمولى، تعداد صفحات 286، هر سطر 23. نام كاتب محمد اشرف، ساكن اتاوا در هند، تاريخ كتابت سال سوّم جلوس پادشاهى امّا نام پادشاه نبرده است، حدود سده يازدهم هجرى.

ص: 29

داده ايم، خوشبختانه هر سه نسخه توسط كاتبين با دقت نوشته شده و لذا با يكديگر اختلاف اندكى دارند. و اگر در متن لغات ويژه و اعلامى بود كه نياز به توضيح داشت؛ بر حسب ضرورت در پاورقى به آن اشاره شده است؛ براى تصحيح همواره به متن عربى وفاء الوفاء و همچنين خلاصة الوفا مراجعه شد و اگر نياز بود و اختلافى وجود داشت در پاورقى آن را ذكر كرديم.

هيچ گونه تغييرى در متن ترجمه نداده ايم و اگر در جايى براى روشن شدن ترجمه نياز به اضافه كردن كلمه ئى بود آن را در بين دو قُلّاب [] قرار داديم. جدا كردن «به» و «مى» و از اين قبيل كه در آيين ويرايش امروزين مورد استفاده قرار مى گيرد و، با سجاوندى مناسب، و آن را نيز در حدّ نياز رعايت كرديم.

در بخش اضافات، اطلاعاتى مربوط به آثار مدينه كه در زمان معاصر وجود داشته اند بر اساس مراجع و منابع معتبر در آخر كتاب آورده شده است و يا آنها عكس هاى مورد نياز درج شده است.

در پايان فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده در تصحيح و فهرست اعلام و اماكن براى سهولت خوانندگان قرار داده شده است.

ديگر اينكه شاكر ذات باريتعالى هستم كه مرا توفيق تصحيح و چاپ اين كتاب مستطاب نصيب فرمود. اين كتاب دوبار تصحيح شده، بار اوّل به دليل دسترسى به منابع و مآخذ گوناگون پانوشت هاى فراوان داشت كه متأسفانه در دفتر ناشر نخست و يا در راه مفقود شد و مجدداً پس از موافقت ناشر محترم- نشر ميقات- نگاشته شد؛ و در حدّ وسع اطلاعات لازم را در بخش اضافات آوردم.

از عموم كسانى كه بنده را در اين مُهمّ يارى داده اند تشكر مى كنم بويژه از پژوهشگران و كتابداران انجمن آثار و مفاخر فرهنگى. از پروردگار توانا براى همگان آرزوى توفيق دارم و اميدوارم اگر در تصحيح سهوى راه يافته است با تذكر مرا قرين منّت خويش قرار دهند و به اين دو بيت كه سمهودى در مقدمه كتاب آورده كلام را

ص: 30

پايان مى برم.

أمْلِيانى حديثَ مَنْ سكن الْجَزعَ ولا تَكْتُباه إلّابِدَمعِى

فاتَنى أن ارى الديارَ بِطَرْ فى فَلَعلّي ارى الديار بِسَمعِى

سيد كمال حاج سيّد جوادى

محرم الحرام 1417 ه. ق.

ص: 31

ص: 32

مُوطن مِبارك مَنيف به: «دارَالْابْرار وَ دارُالأخيار الى يَوْمَ الْقَرار.»

امّا بعد، سبب تحرير اين مُختصر آن بود كه بعضى از ياران عجم و دوستان مُكرّم و محترم كه از زبان عربى عارى و از صنعت و صناعت و نحو مُحتجب (1) و مُتوارى بودند و شوق اطلاع براخبار قُبّة الاسلام و حرم محترم مدينه بسيار داشتند و اظهار آن مى نمودند، پس در خاطر فاتر(2) اين فقير خسته و ضعيف ناتوان شكسته افتاد كه تاريخ وسيط(3) عالم فاضل و نَحْرير(4) و(5) كامل سيّد الفضلا فى زمانه و رئيس العلماءِ فى اوانه (6) و نزيل(7) حرم الرسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- الْمُنْتَظَمْ في سِلْك الْكبار ذُرّية البتول- عَظَّمَ اللَّهُ شَأنها و كرم- سيد على (8) سمهودى كه مُسّماست به: «خلاصة الوفاء بِاخْبار دارالمصطفى» آن را به زبان فارسى ترجمه كرده شود تا نفعش نسبت به عجمان كه ايشان طالب اين اخبارند و در طلب دُرَرِ معانى سيّاحان غوّاصان بِحار، عام گردد. و ذكر اين [ا- آ] فقير در ميان طايفه همچنان ماند تا هر كه اين كتاب را خواند به دعاى خير، مُتصدّى آن را ياد كند.

هر كه خواند دعا طمع دارم زان كه من بنده گنه كارم

پوشيده نماند كه صاحب تاريخ، اعنى: سيد على سمهودى مذكور- رحمةاللَّه عليه- در ميان علماى عرب به علم و فضل مشهور و معروف است و سخنان او در نقل كلام مُحدّثين و اقوال مُورخين اعتبار تمام دارد خصوصاً در امُورى كه متعلق است به احوال

ص: 33

مدينه مُشرّفه كه در آن بحرى است مملو از جواهر دُرر و جنّتى است محتوى به انواع ازهار و انوار غُرر(1)، از تواريخ مدينة- اللَّه اعلم- چيزى نمانده الّا آنكه به نظر شريفش رسيده و از احوال مسجد شريف و مواطن و مواضع مُتبّرك منيف چيزى نخواهد بود الّا آنكه به او رسيده و او را ديده و لهذا در بيان مقصود به ترجمه كلام شريفش اقتصار(2) نموده به كتاب ديگر رُجوع نيفتاد، ليكن به اندك تصرّف خالى از خلل و اجحاف كه مصلحت اختصار و ايجاز مقتضى و موجب آن بود و آن تصرف، اندك نيز نيست الّا تقديم و تأخيرى و حذف بعضى از احاديث كثيره در مضمون واحد و اكتفا نمودن از آن مجموع بر يك حديث ياد و حديث يا بيشتر از آن به حسب اقتضاى مقام و استدعاى كلام.

چون بعد از تحسين نيّت و تلخيص امنيّت (3) و تقديم استخارت در اين كتاب كه محتوى است بر ذكر رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و كثرت تكرار آن كه:

«هُوَالْمِسْك ما كَرّرْتَهُ يتضوع» و ذكر محلّ و مُوطن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- كه مُحبّان مُشتاق و گرفتاران هاويه (4) و(5) فراق را به آن سر منزل رسيدن و خاك پاك عتبه عليه آن رابر ديده غمديده كشيدن و بوى خوش آن تربت طيبّه را بر مشام دل و جان شميدن بهترازدرآمدن جنّت عدن وديدن حورعين و استشمام نمودن روح و رياحين است.

يا خَيْرَ مَنْ دفنت بالقاع (6) اعظمه [ا- ب] فَطاب مَن طيَبهُنَّ الْقَاعَ والأكَم نفسي الفداءِ لِقبرٍ أنت ساكنه فيه العفاف و فيه الجود والكرم

شروع كرده شد، اميد است كه به حسن قبول و به حرمتِ رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مقبولِ قلب مؤمنان گردانيده؛ متصدى آن را به صواب جزيل و اجر جميل مُشرّف و ممنون گرداند- بِفَضْلَهُ و كَرمِه.

اين كتاب به سبب اشتمالش بر اخبار و آثار بسيار مسما است به «اخبار حسينه در اخبار مدينه»(7) و مشتمل است بر هشت باب.

باب اوّل- در اسماى مدينه و فضيلت آن معدن سكينه و بعضى فوايد ديگر كه مُتعلق است به آن بلده شريفه.

ص: 34

اين باب مشتمل است بر ده فصل:

فصل اوّل- در اسماى مدينه به ترتيب حروف معجم.

فصل دوم- در فضيلت مدينه و تفضيل آن (1) بر سايرِ بلاد.

فصل سوم- در دعاى پيغمبر(2)- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در حقّ مدينه و اهل آن و نقل وبا از آنجا و عصمت آن معدن فضل و كمال از طعن طاعون و فتنه دجّال.

فصل چهارم- در خاك پاك طيّبه و ميوه هاى طيّبه آن.

فصل پنجم- در تَحْريض بر اقامت مدينه و ترغيب نمودن بر صبر و مردن در آن مُوطن سكينه و غير ذلك.

فصل ششم- در تحريم حرم مدينه و احكام متعلق به آن.

فصل هفتم- در احكام حرم مدينه.

فصل هشتم- در خصايص مدينه.

فصل نهم- در بدايت و مآب(3) شأن مدينه و شرح آنچه صورت وقوع پذيرفته از احوال آن معدن سكينه.

فصل دهم- در ظهور آتشِ حجاز كه از ارضِ مقدسه مدينه ظاهر شده است.

باب دوّم- در فضيلت زيارت و فضل مسجد نبوى و آنچه مُتعلق است به آن.

اين باب مشتمل بر سه فصل است:

فصل اول- در فضيلتِ زيارت و تأكيد(4) آن و بيان «شدّرِ حال(5)» به سوى آن.

فصل دوم- در توسّل نمودن به سَيدِ ابرار نزد حضرت پروردگار وغير ذلك از آداب بسيار.

فصل سوم- در فضيلت مسجد نبوى و روضه و منبر.

ص: 35

باب سوم- در اخبار سكّانِ مدينه از زمان قديم تا وقت قدوم [2- آ] شريف رسول كريم- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

اين باب بر سه فصل است:

فصل اول- در سكان مدينه بعد از توفان نوح- عليه السّلام- و سكناى يهود و بعد از آن انصار و بيان نسب ايشان و كيفيَّت غلبه ايشان بر يهود و آنچه اتفاق افتاده ايشان را با تبع.

فصل دوم- در بيان مُشرّف شدن اوس و خزرج به متابعت و مُبايِعَت پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در عقبه اولى و ثانيه و شمّه اى از قصه بيعت عقبتين و هجرت پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به مدينه و نزول فرمودن آن سرور به قُبا.

فصل سوم- در قدومِ پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به اندرون مدينه و ساكن شدن ايشان در خانه ابوايّوب انصارى- رضى اللَّه عنه.

باب چهارم- در بيان عمارت مسجد نبوى و آنچه به آن متعلق است (1) و بيان احوال حُجرات ازواج طاهرات.

اين باب مشتمل(2) بر هفده فصل است:

فصل اول- در عمارت آن سرور و بيان مساحت آن در زمان آن انور افخر(3).

فصل دوم- در بيان مقام پيغامبر- عليه السّلام- قبل از تحويل قبله و بعد از آن.

فصل سوم- در خبر جزع و منبر و آنچه مُتعلق به آنهاست و ستونهاى مسجد انور.

فصل چهارم- در بيان احوال حجره هاى آن سرور و حجره سيّده نساء فاطمه زهرا- سلام اللَّه عليها.

فصل پنجم- در بيان سدّ ابواب مسجد و استثنا نمودن از آن جمله (4) خوخه (5)

ص: 36

على- عليه السلام- را.

فصل ششم- در زيادتى عُمر در مسجد نبوى.

فصل هفتم- در زيادتى عثمان در آن.

فصل هشتم- در زيادتى وليد بن عبدالملك و بيان تصرفّات او به اتّخاذ محراب و شرفات (1) و منارات و منع كردن او نماز جنازه را در مسجد.

فصل نهم- در زيادتى مهدى خليفه عباسى.

فصل دهم- در اخبار و آثارى كه مُتعلّق است به حُجره شريفه كه حاوى قبور مُتبركه است و صفت قبور شريفه و بيان حائزى (2) و(3) كه داير است بر حجره شريفه(4). [2- ب]

فصل يازدهم- در علامات جهت سر مبارك و روى منير و مقام جبرئيل و تا زير حُجره به رُخام (5) و تَخليق (6) آن مقام و مَعاليق و غير ذلك (7).

فصل دوازدهم- در عمارت مُجدّد و ابدال سقف حجره شريف به قبه لطيف و تصوير آنچه قرار يافته است عمارت حجره بر آن.

فصل سيزدهم- در آنچه منقول است كه حوالى حجره شريفه را خندق كنده به رَصاص (8) پركرده اند و آنچه مُتعلّق است به اين قصه پُرغصه.

فصل چهاردهم- در حريق اوّل و آنچه اعاده يافته بعد از آن و بيان حريق ثانى و آنچه مُترتّب شده بر آن.

فصل پانزدهم(9)- در آنچه مسجد شريف مشتمل است بر آن، از رواقها و ستونها و

ص: 37

حواصل(1) و غير آن و تَحْصيب(2) مسجد و مَصابيح(3) و تَخْليق و اجمار(4) آن.

فصل شانزدهم- در ابواب مسجد شريف و خوخه هاى او.

فصل هفدهم- در بلاط(5) گرداگرد مسجد و شرح سور مدينه و سوق آن.

باب پنجم- در مساجد نبويّه از مصلّاى عيد و غير آن و شرح مقابر مدينه و بيان فضل احد و شهداى آن.

اين باب مشتمل بر شش فصل است:

فصل اول- در مصلّاى عيد.

فصل دوم- در مسجد قُبا و مسجد ضَرار.

فصل سوم- در بقيه مساجدى كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به اداى نماز آنها را مُشرّف ساخته اند و جايهاى آن معلوم است در زمان ما.

فصل چهارم- در مساجدى كه به حضور شريف مُشرّف شد و جهتش نيز معلوم است ليكن خصوص مواضعش معلوم نيست.

فصل پنجم- در مقابر مدينه و تعيين مردمى كه مدفون شده اند در آن.

فصل ششم- در فضيلت احُد و شهداى آن (6).

باب ششم- در آبار(7) مباركات مدينه و عُيُون (8) و غراس (9) و صدقاتى كه منسوب است به حضرت رسالت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

در اين باب دو فصل است:

ص: 38

فصل اول- در آبار مباركات. يعنى: چاه ها به ترتيب حروف تهجّى.

فصل دوم- در صَدَقاتِ نبويّه و آنچه به دست مُبارك خود نهال كرده اند.

باب هفتم- در مساجدى كه منسوب است به پيغامبر(1) [3- آ]- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و در سفرها و غزوه ها در آن مساجد نماز كرده اند.

در اين باب سه فصل است:

فصل اول- در مساجدى كه در طريق مكّه است يعنى آن (2) راهى كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- سلوك مى فرموده اند براى حجّ و غيره.

فصل دوم- در مساجدى كه در راه حاجّ است يعنى آن راهى كه مسلوك است در اين زمان.

فصل سوم- در مساجدى كه در غزوات مُباركات در آنجا نماز گزارده اند(3).

باب هشتم- در اوديه(4) و احماءِ(5) و اطام(6) و بعضى اعمال و جبال مدينه.

اين باب مشتمل(7) بر دو فصل است (8):

فصل اول- در اوديه مدينه.

فصل دوم- در ضبط الفاظِ مُتِعَلِقه به مواضع وَ امْكنه و اطام و اعمال و جبال و در اين ضمن احوال مواضع نيز فى الجمله مبين مى شود-. واللَّهُ المُسْتَعان وَ عليه التَكْلان و صَلى اللَّه على سيّدنا مُحمّدٍ و آله و صَحْبِه، اوّلًا و آخِراً و ظاهراً و باطِناً.

ص: 39

ص: 40

ص: 41

ص: 42

پس وجه جمع آن است كه آن اطلاق قبل از نهى بوده باشد- واللَّه اعلم.

ارض اللَّه، قال اللَّه: «الَمْ تَكُنْ ارْضُ اللَّهِ واسِعَةَ فَتُهاجِرُوا فيها»(1) «آيا زمين خداى گشاده نبود تا مُهاجرت كنيد شما در آن.»

جماعتى از مُفسّران گفته اند مراد به «ارض اللَّه» در اين آيه كريمه مدينه (2) شريفه است.

أرض الهجرة: نيز در حديثى آمده است.

اكالة البُلدان و اكالة القرى: در حديث آمده كه مأمور شدم به قريه اى كه مأمور شدم به هجرت به سوى آن قريه، بر تقديرى كه اين كلام شريف پيش از هجرت صادر شده باشد و يا مأمور شدم به سكناى آن قريه اگر بعد از هجرت باشد(3) كه مى خورد قريه ها را يعنى به جهت غلبه اهل آن (4) جميع مواضع و اماكن را و غنيمت گرفتن و اسير كردن اهل مدينه اهل و مال ايشان را و از اين حديث استدلال كرده اند بر افضليّت مدينه از چند وجه؛ يكى از قول آن سرور- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مأمور شدم به قريه اى كه مى خورد قريه ها(5)، ديگر از وصف قريه به آنكه او مى خورد قريه هاى (6) ديگر را، گفته اند كه خوردن، كنايت از غلبه فضل اوست بر ديگر قُرى. يعنى فضايل جاى ديگر مُضمحل مى شود در جنب فضل او.

الايمان: «قال اللَّه تعالى: وَالَذينَ تَبَؤوُا الدّارَ وَالْايمان»(7) حق- سبحانه و تعالى- در حقِ انصار اخيار- رضوان اللَّه عليهم- مى فرمايد:

«آن كسانى كه منزل ساخته اند دار و ايمان را.» وجه تسميه به ايمان بنا بر آن باشد كه او مظهر و مسير(8) ايمان است.

ص: 43

البارّة: به تشديد الرّا البرّة: ايضاً به تشديد راء.

وجه تسميه اين دو اسم كثرت برّ و نيكويى اوست بر اهل او و بر جميع عالميان به بركت رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

البَحْرة: به فتح باءِ موحّده و سكون حاءِ مهمله.

البُحَيرة: به تصغير البَحِيرة به فتح باء موّحده و كسر حاء مهمله و يا تحتانيه و راء مهمله و هاء بعد از آن.

البَلاط: بنابر كثرت بلاط كه نوعى از سنگ است كه به آن [4- آ] فرش كنند يا مُسما شده است به بلاط بنابر اشتمال او بر موضعى كه معروف است به بلاط.

البلد: در تفسير آيت كريمه «لا اقْسِمُ بِهذَا الْبَلَد»(1) قولى است كه مُراد مدينه است.

چنان كه گفته اند مُراد مكه است و بَلَد در لغت كلانتر ده ها(2) را گويند.

بيت الرسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- قال اللَّه تعالى: «كَما اخْرَجَكَ رَبُّكَ منْ بَيْتِك»(3) أى: من المدينه.

تندد: بر وزن جعفر به دالين مهملتين.

تندر: نيز بر وزن جعفر(4) به راى مهمله به جاى مهمله آخر.

الجباره: و اين مروى است از تورات.

جزيرة العرب و الحَبيبة: به جهت دوست داشتن آن سرور.

الحرم: در حديث آمده كه مدينه حرم است.

حرم الرسول:- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در حديث است كه حرم ابراهيم- عليه السلام- مكّه است و حرم من مدينه.

حسنه: قال اللَّه تعالى: «لَنُبِوِّئَنَّهُمْ فىِ الدُّنْيا حَسَنَة»(5). حقّ- سبحانه و تعالى-

ص: 44

مى فرمايد: در حقّ مردمى كه مهاجرت كرده اند هر آينه فرود مى آريم و جاى مى دهيم در دنيا ايشان را در منزل حسنه، يعنى در منزل خوب و مراد مدينه است.

الخيره: بالتشديد الخيْرة، بالتخفيف.

الدّار: وجهش در الايمان گذشت.

دارالابرار و دارالاخيار: وجه تسميه ظاهر است.

دارالايمان: در حديث آمده (1) كه: «الْمَدينَة قُبة الْاسْلام وَ دار الايمان».

دارالسُنة و دارالسلام و دارالفتح و دارالهجرة: وجه تسميه به اين اسماء ظاهر است و نيز در حديث بعضى از اينها وارد شده.

الدرع الحصينه: رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- فرموده اند: «ديدم خود را در زر [هى كه] مُحكم بود و تعبير كردم آن را به مدينه.»

ذات الحجر: از جهت اشتمال او بر سنگها(2).

ذات الحرار و ذات النخل و السلقه: فتح و كسر و سكون لام محتمل است.

[و سيدة البلدان (3)].

الشافيه: در حديث است كه خاك مدينه شفاست و گفته اند كه تعليق اسماءِ مدينه بر محموم موجب عافيت اوست از حمى. و نيز آمده كه مدينه نفى ذنوب مى كند، پس او شفا و دوا بوده باشد داء ذنوب و بلاى گناه را.

طابّه (4) [همچو شامّه(5)] و طيبه: همچو هيبة و طيّبه همچو صيبه و طايب [4- ب] همچو كاتب، اين هر چهار اسم اخوات اند لفظاً و معناً مختلف اند(6). صيغه و مبناى اين اسمها(7) همه در حديث وارد شده است. وجه تسميه طهارت و خوشى آن محل شريف است به سبب حلول طيب طيّب او- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ص: 45

ظبابا: يا به كسر مهمله(1) است به معنى قطعه مستطيله از ارض يعنى پارچه اى دراز از زمين و يا به فتح معجمه (2) است از ظب و «ظبظب اذا حمَّ» به جهت حُمّى و تبى كه بود قبل از حلول شريف و پيش از وصول قدم مُبارك آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم.

العاصمة: يا براى آنكه پناه شد مهاجرين را از آفت مشركين و يا براى آنكه او درع حصينه است، چنان كه گذشت و يا به جهت آنكه به معنى معصوم است كه در نمى آيد(3) به آن دجّال و طاعون.

العذراء: منقول است از تورات.

العرّاءِ: بر وزن ماقبلش.

العروض: همچو صبور.

الغرّاءِ: با تأنيثِ اغرَّ به معنى صاحب غُرّه به جهت نورانيّت و سيادت او نسبت به غيرش.

الغلبه: به تحريك به جهت غالبه او بر بلاد در اسلام و جاهليّت و مدينه به اين اسم.

در جاهليّت نيز مُسمّا بود براى غلبه يهود بر عماليق و غلبه اوس و خزرج بر يهود در آن زمين با سكينه و تمكين.

الفاضحه: به فا و ضاد معجمه و حاء مهمله به سبب فضيحت كردن آن مبتدعان و بداعتقادان را به اظهار مضمر ايشان و اين احد معانى نفى كردن مدينه است خبث را.

القاصمه: به قاف و صاد مهمله به جهت درهم شكستن آن هر جبار مُتّمِرَدْ را و هر كسى كه اراده بدى كند به اهل آن قُبِّةُ الإسلام.

القريه: در حديث آمده كه حق- سبحانه و تعالى- پاك ساخته است اين قريه را از شرك.

قرية الانصار و قرية الرّسول:- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در حديث به اين معنى اشارت است.

ص: 46

قلب الايمان: در حديث است.

المؤمنه: در خبر است كه سوگند به خدايى كه نفس من به يد قدرت اوست به درستى كه خاك مدينه، مؤمنه است؛ و در خبرى ديگر است كه مدينه در تورات به اين اسم مكتوب است وجه تسميه يا به سبب اتصّاف اوست، حقيقتاً به قابليّت (1) تصديق همچون تسبيح گفتن [5- آ] سنگريزه يا اسناد ايمان او مجازى است همچون(2) آيه كريمه «وَسْئل القرية»(3) اىُ اهل القريه. به جهت اتصاف اهل آن به ايمان و انتشار ايمان از آنجا و يا به جهت دخول اهل آن در امن از اعداء و طاعون و دجّال.

المباركة و مُبوَّأ الحلال و الحرام: ظاهر است؛ و نيز در حديث آمده.

مُبين الحرام(4): نيز آمده.

المجبوره: به جيم در حديث آمده.

المحّبة: به ضم ميم و حاءِ مهمله و تشديد موحده منقول است از كتب مُتقدمه.

المحبّبة: به زيادت موحدة ديگر المحبوبة: نيز منقول شده از كتب متقدمه. وجه تسميه اين سه اسم و حبيبه. محبت آن سرور است- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به آن محل مُكرّم مُنوّر.

المحبوره: از حبر به معنى سرور يا [از] حِبْره به معنى نعمت و [يا از] محبار از ارض سريع النبات (5) كثير الخيرات است.

المُحرمه و المحروسه و المحفوفة: در خبر است كه زود بيايد مدينه و مكه در حالتى كه محفوف باشد به ملائكه يعنى درهم پيچيده باشد به ملائكه.

المحفوظه و المختاره و مدخل صدق در تفسير كريمه:

«رَبِ ادْخِلْنى مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدقٍ(6)»

ص: 47

گفته [اند] مدخلِ صدق مدينه است و مخرج صدق مكه.

المدينه:(1) مدينه در لغت، يا عبارت از «خانه هاى» بسيار است كه تجاوز كرده باشد از حدّ قريه و نرسيده باشد به حدّ مصر(2) و يا مرادفِ مصر است و متبادر از مدينه به لام تعريف آن محل شريف و موطن منيف است به خلاف نكره كه تبادر و ظهورش در مجموع مُدن على السّويه است و منسوب به كُلّ مَدينى. منسوب به مدينه شريفه مدنى است.

مدينة الرسول:- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- جه جهت اضافت نمودن آن سرور به نفسِ نفيس و ذات با بركات خود- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

المحرومه (3): در تورات آمده وجه تسميه اش انزال رحمتهاى حق است به آن موطن شريف به وجود لطيف آن حضرت بلكه رحمت ذات با بركات آن حضرت است كه آن موضع شريف مرحوم شده به آن قال اللَّه تعالى: «ما ارْسَلْناكَ إلّارَحْمَةً لِلْعالَمين(4)»

المرزوقه و مسجد [5- ب] الاقصى (5): منقول است از صاحب «المطالع(6)».

المسكينه: منقول است از تورات اسناد مسكنت به او يا حقيقت است به معنى خلق قابليت آن در وى يا مجازى است بنابر آنكه اهل(7) خضوع و خشوع است.

المسلمه: وجه اسناد اسلام حقيقتاً يا مجازاً همچو اسناد ايمان است، چنان كه گذشت.

مضجع رسول اللَّه:- صَلى اللَّه عليه و آله و سلم- در حديث است.

ص: 48

المُطيّبه [و المرجبه(1)] و المقدّسه و المقرّ: همچو ممرّ.

المكتان: در بعضى آثار آمده است يا از باب تغليب است يا به سبب انضمام مهاجرين است با انصار- رضى اللَّه عنهم.

المكينه: به جهت مكانت و رفعت شأن او.

مهاجر رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله و سلم: چنان كه در حديث آمده.

الموفّيه: به تشديد و تخفيف فا اسناد و فا به جهت وفا نمودن اهل اوست به عهد خود به صدق و صفا.

الناجيه: به جيم به جهت نجات او از طاعون و عُتاة(2) و(3) و دجّال.

نبلاء: كأنّه از نبل است به معنى فضل و نجات.

النحر و الهذراءِ: منقول است از تورات اگر هذراءِ به ذالِ معجمه است از يوم. هاذر به معنى شديد الحرارت است و اگر به مُهمله است از هدر الحمام، « [اذا] صوتّ و الماءِ انصب» و ارض هادرة كثيرالنبات (4) است.

يثرب: در اثرب معنى و وجه تسميه مذكور شد.

يندد: يا از «ند» است كه طيّبى است معروف يا به معنى تلّ مرتفع است يا از ناد به معنى رزق.

يندر: همچو حيدر به راء مهمله بدل دال مهمله ثانيه از يندد در حديثى چنين آمده است.(5)

ص: 49

ص: 50

بقيه مدينه.

اتفاقاً از دلايل افضليّت آن موضع شريف يكى آن است كه ابن جوزى (1) روايت كرده كه در آن هنگام كه حق- سبحانه و تعالى- اراده نمود آفرينش محمّد را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود جبرئيل را به احضار عنصر اطهر آن سرور، پس آورد جبرئيل قبضه اى خاك سفيد كه آن موضع قبر انور آن سرور است- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- پس خمير كرده شد به ماءِ تسنيم(2)، پس تغميس (3) نموده شد، يعنى غوطه داده شد در جويهاى جنّت و بعد از آن گردانيدند او را در سماوات و ارضين پس شناختند ملائكه، محمد را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- پيش از آنكه شناسند آدم را- عليه الصلواة والسلام.

و نيز در حديث آمده كه بنده مدفون نمى شود الّا در آن جا كه مخلوق مى شود از آنجا و لهذا ابن سيرين (4) فرموده كه اگر سوگند خورم صادق و بارّم (5)و هيچ شكّى ندارم در آنكه حق- سبحانه و تعالى- نيافريده است پيغامبر را- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- الّا از يك خاك. و ديگر از اميرالمؤمنين على- عليه السلام- مروى است كه در حين اختلاف صحابه در موضع دفن آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله و سلم- فرمود:

«نيست در روى زمين بقعه اى گرامى تر از بقعه اى كه قبض كرده است حق- سبحانه و تعالى- نفس نفيس پيغامبر خود را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم در آن.»

و از ابن عباس مروى است كه فرمود:

«اصل طينت اطهر آن سرور از ناف زمينى است كه به مكه است يعنى كعبه.»

و نيز مروى شده كه در آن زمان كه خطاب نمود- حق سبحانه و تعالى- زمين و آسمان را به قول كريم خود «ائتيا طَوُعاً اوْ كَرْهاً(6)» الآيه. اجابت نمود از زمين موضعِ كعبه

ص: 51

و از آسمان محاذى آن، پس آن مُجيب از زمين عنصر شريف [6- ب] و ماده لطيف آن حضرت بود- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- پس از آن مدحو(1) شد زمين يعنى گسترده شد از كعبه و در مدفن شريف. گفته اند: در توفان نوح- عليه السّلام- آن موضع را موجِ آب از زمين كعبه جدا ساخته به خاك طيّبه طيبه مدينه انداخته و بعد از آن، آن حضرت در آن موضع ساكن شده و در همان محل شريف مدفون گشته- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

پس شرف كعبه و آن موضع شريف به سبب وجود شريف آن حضرت بوده باشد از آن خاك پاك. ليكن مخفى نيست كه اگر چه ابتدئاً از حيثيّت ايجاد آن حضرت از آن خاك پاك يعنى خاك كعبه و آن موضع يكرنگ بوده باشد اما انتهائاً به جهت اختصاص آن موطن شريف به ضمّ اعضاى نظيف و جسد لطيف آن حضرت، آن را مزيد و فضيلت ظاهر و باهر است بر كعبه- واللَّه اعلم.

و نيز وارد شده كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- دعا كرده و گفته كه:

«اى پروردگار من، همچنان كه بيرون كردى مرا از جايى كه دوست ترين جايها بود نزدِ من، ساكن گردان مرا در جايى كه دوست ترين جايهاست نزدِتو.»

پس از آن ساكن گردانيد آن حضرت را در آن زمين با سكينه و تمكين. از اين حديث معلوم شد كه مدينه عنداللَّه احبّ بوده باشد از مكه و ظاهر است كه بعد از علم اين معنى نزد آن حضرت نيز احب شد پس «احبّه عند اللَّه و عند رسوله- صلى اللَّه عليه و آله و سلم» از آن لازم مى آيد- واللَّه اعلم.

لهذا فرض ساخته بر رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- اقامت مدينه پرسكينه را و آن حضرت نيز- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- تحريض و حث (2) نموده بر اقامت مدينه و بر مودّت در آن محل بر سكينه اقتدائاً به صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

اين است بعضى از آنچه در تفضيل مدينه گفته اند بر مكه زادهما اللَّه شرفاً اما آنهايى

ص: 52

كه تفضيل مكّه كرده اند بر مدينه- زادهما اللَّه تشريفاً و تكريماً- متمسِك ايشان حديث آن(1) «مكه خير بلاد اللَّه» است (2) و در روايتى «احبّ ارض اللَّه الى اللَّه» و نيز استدلال كرده اند به زيادتى ثواب و تضاعف [7- آ] او در مكّه بر افضليّت مكه بر مدينه و اين مذهب ابوحنيفه و شافعى است. اما صاحب تاريخ مدينه: سيد على سمهودى- رحمة اللَّه عليه- به هر دو جواب مى گويد از حديث بر آن وجه كه حمل مى كند حكم خير بلاد اللَّه را بر آنكه پيش از ثبوت فضل مدينه بود به اظهار دين و افتتاح بلاد از آن منبع ايمان و يقين را،(3) امّا بعد از دعاى آن حضرت، يعنى ساكن گردان مرا در زمينى كه دوستر است نزد حق- سبحانه- اجابت نموده در مدينه پرسكينه، ساكن گردانيد و از آنجا بركت و ظهور ايمان را به همه جا رسانيد. پس مدينه افضل شد و مكّه مفضول گشت و تأييد مى كند اين توجيه را به آنكه در بعضى طرق اين حديث آمده كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- اين سخن را در وقتى گفتند كه بر عزيمت هجرت بر راحله سوار بودند.

از استدلال به زيادتى تَضاعُف ثواب در مكّه بر اين وجه جواب مى گويد كه زيادتى تَضاعُف ثواب دلالت نمى كند بر افضليّت. چنان كه در حق متوجّه عرفات افضل آن است كه پنج وقت نماز را در منى بگزارد با وجود عدم تَضاعُف ثواب در آنجا و چنان كه اداى سنّت در خانه افضل است از اداى او در مسجدالحرام با وجود تَضاعُف ثواب سنت در آنجا به مذهب شافعى و لهذا عمر قائل است به مزيد تَضاعُف ثواب در مكّه و به افضليّت مدينه و غايت مايلزم آن است كه گاه مفضول را مزّيتى مى باشد بر افضل چنان كه مُقدّر است نزد اهل علم.

امام مالك را پرسيدند كه اقامت نمودن در كدام يكى از مكه و مدينه دوست تر است نزد تو؟ گفت: مدينه (4) و چگونه چنين نباشد كه در مدينه هيچ (5) راهى نيست الّا آنكه رسول

ص: 53

- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در آن راه رفته و جبرئيل- عليه السّلام- بر وى نازل مى شده در كمتر از ساعتى؛ و طبرانى و غيره روايت كرده كه «المدينه خيرٌ من مكّه» و در روايتى «افضل من مكّه» و از جمله چيزهايى [كه] مى توان استدلال كرد بر افضليّت مدينه، شدّت حُبّ رسول اللَّه (1) است- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به مدينه چنانچه مُتبع اخبار و آثار را پوشيده نيست [7- ب].

چنان كه در احاديث است هرگاه كه [پيامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.] باز مى گشت از سفر نظر مى كرد بر درختها و در روايتى بر درختهاى كلان و در روايتى بر مرتفع مدينه و تيز مى راند باركى (2) خود را از غايت دوستى كه داشت با مدينه. و نيز صاحب تاريخ مى گويد:

«اگر كسى تأمل كند در آنچه گذشت و در آنچه مى آيد از فضايل مدينه و خصايص آن محل سكينه، صدر او را شرح تمام و دلش را تسلّى مالا كلام حاصل مى شود به تفضيل مدينه بر مكه- زادهما اللَّه تشريفاً و تكريماً.»

ص: 54

ص: 55

«بركت ده اهل مدينه را در مكيال(1) ايشان و صاع(2) ايشان و مد(3) ايشان.»

صاحب تاريخ مى گويد:

يك مُدّ كافى است در مدينه كسى را كه در غير او كفايت نمى كند او را آن مقدار.»

و در صحيح مسلم است:

«اللهم بارك لنا فى مدينتنا، اللهم بارك لنا فى صاعنا، اللهم بارك لنا فى مُدنا، اللهم بارك لنا فى مدينتنا، اللهم اجعل مع البركة بركتين.»

اول طلب بركت نمود در امور مذكوره بعد از آن از غايت التفات و عنايتى كه به آن محل شريف و اهل آن داشت طلب نمود كه با هر بركتى از آن بركاتِ مطلوبه دو بركتى ديگر زياده كند [8- آ] و ايضاً آمده:

«اللهم بارك لنا فى ثمرنا و بارك لنا فى مدينتنا و بارك لنا فى صاعنا و بارك لنا فى مُدّنا، اللهم انّ ابراهيم عبدك و خليلك و نبيك و انى عبدك و نبيك و انّه دعاك لمكّة و انا ادعوك للمدينة بمثل ما دعا لمكة و مثله معه.»

[پيامبر] اوّل بركت طلبيد در امور مذكوره و بعد از آن اهتماماً بشأن الاجابة گفت:

«الهى، ابراهيم- عليه السلام- بنده و خليل يعنى دوست و پيغامبر تو بود و من نيز بنده و پيغامبر توام، او دعا كرد در حق مكه من نيز دعا مى كنم در حق مدينه و مى طلبم از تو آنچه او طلبيده به زيادتى مثل آن.»

آمده است: هرگاه كه نوباوه (4) ثمر مى رسيد آن را به حضرت مى آوردند و ايشان آن را مى گرفتند و مى گفتند:

«اللهم بارك لنا فى ثمرنا و بارك لنا فى مدينتنا»(5) بنابراين(6) شكّ نيست كه اين دعا بسيار تكرار يافته. فايده تكرار دعا با وجود اجابت

ص: 56

آن در اوّل بار طلب زيادت است، چنان كه گذشت.

عَنْ ابى هريرة: «أنّ النّبى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- خرج الى ناحية من المدينه و خرجتُ معه فاستقبل القبلة و رفع يديه حتى انى لا أرى بياض ما تحت منكببه، ثُم، قال: اللهمّ إنّ ابراهيم نبيك و خليلك دعاك لاهل مكة و انا نبيك و رسولك ادعوك لأهل المدينة، اللهم بارك لهم فى مُدّهم و صاعهم و قليلهم و كثيرهم ضعفى ما باركت لأهل مكة، اللهمّ من ههنا الى ههنا حتى اشار الى نواحى الارض كلها، اللهم من ارادهم بسوءٍ فاذبه كما يذوب الملح فى الماء.» ...

امّا ادعيه كه ذكر نقل حُمى است يعنى تب از آنجا، يكى اين است: «الّلهم حبّب الينا المدينة كحبنا مكّه أو أشدُّ وصححها لنا و بارك لنا فى مدّها و صاعها وانقل حماها و اجعلها بالجحفة» و در حديث قدوم آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- به مدينه مذكور است كه اصحاب آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به حمى مبتلا شدند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- بر منبر نشست و دست مُبارك برداشت و گفت:

«اى پروردگار من از ما نقل كن وبا را»

و چون صباح شد فرمود:

«امشب حمى (1) را آوردند نزد من به صورت يك پيرزنى سياه و آورنده او گرفته بود او را از گريبانش و مى گفت اين است حُمى و چيست راى جهان آراى شما [8- ب] در حقِ او؟

گفتم: او را در خم گردان» و خم نام موضعى است و در روايتى آمده است كه شخصى در آن صباح به نزد آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- آمد كانّهُ كه از ناحيه راه مكه مى رسيد به او فرمود كه در راه هيچ كس را ديدى گفت نديديم الّا زنى سياه برهنه. آن حضرت فرمود: كه همان تب را ديده و بعد به اين هرگز عود نخواهد كرد.

و در حديث ديگر آمده:

«ان كان الوباء فى شى ءٍ من المدينه فهو في ظلّ مِشْعط كمرفق»، و اين در جانب بقيع، اطمى است مر بنى حديله (2) را در غربى مسجد ايشان و اين حديث

ص: 57

مؤذن است به بقاى بعضى از حمى(1)، همچنان كه مُشاهد است امروز.

پس آنچه منقول شده قوت و شوكت او بوده باشد و يا اعاده كرده باشند شى ء از حماى خفيه را تا حاصل شود به سبب او تكفير سيّآت (2) و مؤيّد اين است آنچه روايت كرده است امام احمدّ و غيره به رجال صحيح كه اذن طلبيد حمى تا در آيد به نزد رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- گفت چه كسى؟ گفت: امّ ملدم، پس او را امر شد به قبا بعد از آن اهل قبا را پيش آمد از ايشان آن محنتى كه غير خداى نداند آن را. پس شكايت كردند به رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- پس آن حضرت فرمود:

«اگر خاطر شما مى خواهد دعا كنم تا خداى تعالى اين بلا را از شما كشف كند و اگر مى خواهيد در ميان شما باشد تا كفارت كند گناهان شما. گفتند: اگر چنين است، باشد.»

اما طاعون و دجّال لعين، در صحيحين آمده كه در راههاى مدينه ملائكه حراست و پاسبانى مى كنند مدينه را تا در نيايد طاعون و دجّال و آمده كه او در پس احد خواهد نزول نمود به داعيه دخول مدينه وليكن ملائكه روى شوم او را جانب مشرق خواهند گردانيده و نيز آمده كه او در قُرب مدينه خواهد فرود آمد و هر كافر و منافقى كه در آنجاست رفته به آن لعين مُلحق خواهند شد و گفته اند اين است روزى كه مدينه نفى خُبْث مى كند از خود و غير از آنچه مذكور شد در اين باب احاديث بسيار است كه بنابر شهرت آن بر همين مقدار اكتفا نموده شد.

ص: 58

ص: 59

- عليه السلام- آمدند، آن حضرت چون ايشان را ديد گفت: يا بنى الحارث چه حال است شما را؟ گفتند: يا رسول اللَّه ما را اين تب به اين حال رسانيده است. پس آن حضرت فرمودند كه كجاييد شما از صعيب، پس ايشان پرسيدند ما چه كنيم به صعيب؟ فرمود كه بگيريد از خاك آن و آن خاك را در آب كنيد و يكى از شما در وى تفل(1) كند و بگويد:

«بِسْمِ اللَّه تُرابُ ارْضِنَا بِرِيْقِ بَعْضِنَا شِفاء لِمَريِضِنَا بِاذْنِ رَبَّنا»

پس كردند ايشان امتثال و خلاصى يافتند از آن بليّه؛ و نكال تفل عبارت از نفخى (2) است به اندك آب دهن، چنان كه دعا خوانان بعد از دعا مى دمند و صعيب عبارت از وادى بطحان ست كه پايان ماجشونيّه است و آن باغى است معروف به مدّشونيّه و در آنجا مغاكى است كه مردم از آنجا به جهت معالجه و استشفا خاك برمى دارند و به جايها مى برند فايده.

صاحب تاريخ مى گويد:

«آن موضع ماثور شده است از سلف.»

يعنى متأخّرين از متقدّمين شنيده و ديده اند و آن [9- ب] محل مُقرّر و معين شده است و جماعتى از علما نيز از آنجا تجربه كرده اند و صحت آن موضع بر ايشان معلوم شده و من نيز غلامى داشتم مريض كه قريب يك سال تب داشت چون آب آن خاك را خورانيدم در همان روز تب از او منقطع شد و بعضى گفته اند آن خاك را در آب مى بايد كرد و به آن آب از تب غسل نمود. و صاحب تاريخ مى گويد:

«سزاوار آن است كه همچنان كه از آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- وارد شده عمل نمايد و بعد از آن غسل كند(3).»

يعنى همچنان كه الآن مذكور شد خاك آن موضع را در آب كند و بعد از آن در وى تفل كند و بعد از آن بخورد و غسل كند تا جمع كرده باشد ميان فرموده آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- و خوردن و غسل كردن كه تجربه علماست.

ص: 60

در صحيحين است كه هرگاه كه كسى مريض مى شد يا به كسى قرحه اى(1) يا جراحتى مى رسيد رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- به انگشت مباركِ خود، همچنين مى كرد(2) و در تفسير آن سفيان ثورى سبابه خود را بر زمين نهاد و بعد از آن گفت:

«بِسْمِ اللَّه تُربة ارْضِنا بِريِقَةَ بَعْضِنا يَشْفى سَقِيمُنا بِاذْن رَبِّنا.»

در بعضى روايت چنين آمده كه اوّل اين دعا را بخواند و بعد از گفتن بريقة انگشت در خاك كند و در حديث ديگر آمده كه مردى را به نزديك آن سرور آوردند كه در پاى او جراحتى بود. پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- يك طرفِ بوريا را(3) برداشتند و بعد از آن سبّابه مُبارك را به آب دهن شريف ماليده بر زمين گذاشتند و فرمودند:

«بسم اللَّه ريق بعضنا بتربة ارضنا ليشفى سقيمنا باذن ربنا.»

بعد از آن انگشت ميمون را بر آن جراحت نهادند.

امّا ثمار آن محل فيض و اسرار:

در صحيح مسلم است كه هر كه خورد در صباح هفت خرما كه از مابين «لابتين» مدينه است ضرر نكند او را هيچ چيز تا بيگاه و در روايت امام احمد است كه هر كه خورد هفت خرماى عجوه(4) از لابتين مدينه بر نهار، ضرر نكند او را هيچ چيز تا شب.

راوى مى گويد: [10- آ] گمان مى برم كه فرمود كه اگر هنگام شام تناول نمايد محفوظ باشد از ضرر اشيا تا كه صبح آيد و نيز در صحيحين است كه هر كه نهارى كند به هفت خرماى عجوه ضرر نكند او را در آن روز زهر و سَحِره، و در صحيح مسلم است كه در عجوه عاليه شفاست و يا آنكه فرمود(5) او ترياق است بر نهار و در روايت امام احمد است به

ص: 61

رجال صحيح، بدانيد كه در «كماة» دواى چشم است و عجوه از فواكه جنّت است؛ و از عايشه مروى است كه صاحب دِوام (1) و دِوار(2) را مى فرمودند كه هفت صباح هر روز هفت خرماى عجوه بر نهار خورد. دِوام و دِوار دردِ سرى است كه دوامى دارد(3)، ليكن مشهور در كتب طبّ آن است كه دوار گردش سر را مى گويند- واللَّه اعلم.

حكمت تخصيص عجوه از انواع خرما و تنصيص عددِ سبع معلوم نيست- امنّا باللَّه و برسوله و بما جاء به.

از انس مروى است كه دوست ترين خرماها بر رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- عجوه بود، ليكن امام احمد روايت كرده كه بهترين تمرهاى شما تمرى (4) است كه درد را بيرون مى كند و در او هيچ درد نيست.

در تفسير عجوه، ابن اثير گفته كه نوعى است از تمر بُزرگتر از صيحانى كه به سياهى مى زند رنگ او، و بزار بر آنچه ابن اثير گفته زياده كرده كه (5) او از جمله ثمارى است كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- به دست مُبارك خود نشانيده اند در مدينه؛ و در وجه تسميه صيحانى، حديثى روايت كرده كه جابر گفت:

«روزى همراه بودم با رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- در بعضى چهار ديوارهاى مدينه و آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- با على- عليه السلام- دست به دست كرده بود، پس گذشتم بر يك نخلى و آن نخل فرياد برآورد كه اين مُحمد سيد الانبياست و اين على سيدالاوليا كه پدر ائمّه طاهرين است و بعد از آن گذشتيم بر نخلى ديگر آن نيز فرياد برآورد و گفت كه اين مُحمد رسول اللَّه است- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- و اين على سيف اللَّه. پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- التفات كرد به اميرالمؤمنين على- عليه السلام [10- ب] و گفت اين را صيحانى نام كن، پس مُسما شد آن نخل از آن روز به اين نام خجسته فرجام.»

صاحب تاريخ مى گويد:

«اين است سبب تسميه آن تمر به اين اسم و يا مراد تسميه آن حايط است به اسم و در

ص: 62

مدينه موضعى است معروف به صيحانى.»

و مى گويد انواع تمر را استقصا كرديم به صدو سى و چند رسيد.

ص: 63

شخصى با ابوسعيد خدرى (1) مشورت كرد در آنكه از مدينه بيرون آيد به سبب كثرت عيال و شدت و ضيق آن و عدم طاقتِ صبر بر آن، ابوسعيد خدرى (2) گفت: واى بر تو! من تو را امر نمى كنم بر آن و حديثِ مذكور بر وى خواند.

شخصى نزد ابن عمر آمد در زمان فتنه و گفت: اى ابا عبدالرحمان مى خواهم كه بيرون روم كه زمان بر ما سخت شد [ه است] [11- آ] آفت: بنشين در جاى خود كه از رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- شنيدم و حديث مذكور بر وى خواند.

صاحب تاريخ مى گويد:

«ظاهر در آن است كه يا در قول او- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- شهيد يا شفيع اويم از براى شك نيست چنان كه عياض گفته، بلكه از براى تقسيم است. شهيدم يعنى گواهم از براى مطيعان و شفيعم از براى عاصيان و مى گويد اين شهادت و شفاعت خاصّه، غير آن شهادت و شفاعت عامّه (3) است و زايد بر آن.»

و در بعضى روايات ديگر به كلمه و او نيز آمده يعنى شهيد و شفيع اويم و در بعضى نسخه ها و صبر كند بر گرماى مدينه نيز آمده است.

صاحب تاريخ مى گويد:

«در اين احاديث اشارت است به آنكه موت ساكن مدينه بر اسلام خواهد بود زيرا كه شفاعت مخصوص است به مسلمين.»(4) در حقِّ اهلِ مدينه احاديث بسيار مروى شده است از آن جمله بر مذكور اقتصار افتاده و آمده است كه اول كسى كه زمين از وى پاره شود يعنى اول كسى كه از زمين بيرون آيد منم، بعد از من ابوبكر، بعد از او عمر، بعد از آن بيايم به اهل بقيع، پس محشور

ص: 64

شوند ايشان، پس از آن انتظار كشم براى اهلِ مكّه؛ و در حديثى ديگر آمده است اول كسى را كه شفاعت كنم از اهل(1) امّت خود اهل مدينه است بعد از آن اهل مكه و بعد از آن اهل طايف.

امام احمد به اسناد صحيح روايت كرده كه هر گاه كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به مكّه درمى آمد و مى گفت: اى بار خدايا! نگردان مرگِ مرا به مكّه تا بيرون آرى ما را از پنجاه و به صحّت پيوسته از عُمر كه گفت: اى خدايا! روزى كن مرا شهادت در راه خود و گردان مرگ مرا در بلده رسول خود، و مروى شده كه اين اجل دعاى آن مقتداى اهل هدايت بود و مروى شده كه هر كه را در مدينه باشد اصلى بايد كه به آن تمسّك كند و آن كس را كه اصلى نيست در آن بايد كه براى خود اصلى پيدا كند در آن و هر آينه مى آيد بر مردم زمانى كه مى باشد آن كسى كه [11- ب] در آن اصل ندارد همچو خارج مُختار(2) به سوى غير آن؛ و در روايتى آمده است كه بايد كه اصلى در مدينه براى خود سازد اگر چه آن يك درخت باشد.

زُهرى مرفوعاً روايت كرده كه در مكّه اتخاذ مكنيد اموال را، بلكه اتخاذ آن كنيد در دار هجرت خود زيرا كه مرد با مال مى خواهد كه باشد. ظاهر در آن است كه مُخاطب به اين كلام مُهاجران بوده باشند كه بر ايشان نبود كه در مكه ساكن شوند والّا فضيلت مكه مقرّر است، مؤيد اين است آنچه ابن عمر روايت كرده مرفوعاً اتخاذ اموال مكنيد از ماوراى روحاء كه مكانى است قريب مدينه و ارتداد مكنيد بر اعقاب خود بعد از هجرت و به زنى ندهيد دختران خود را به طُلقاء(3) اهلِ مكه.

امّا نفى مدينه خبث را، در صحيح بُخارى وارد شده كه به درستى كه مدينه طيبه است نفى مى كند ذنوب را، يعنى پاك مى سازد ساكنش را از گناهان، همچنان كه پاك مى سازد كوره آتش، چركينى نقره را و بعضى روايات ديگر آمده كه مدينه مردم بد را نفى مى كند يعنى بيرون مى كند. مُؤيد است اين را قول او- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در حق اعرابى كه گفت اقاله كن بيعت مرا ايشان ابا نمودند پس او بيرون رفت. مدينه همچو كوره آتش

ص: 65

است كه چركينى را دور مى كند و خالص را مى گذارد.

صاحب تاريخ مى گويد:

«دور كردن مردم مدينه مردم بد را مخصوص نيست به زمان آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم.»

و تأييد مى كند اين معنى را به روايت امام احمد كه بعد از اين خواهد آمد و به قول خليفه راشد و امام به حق عمر بن عبدالعزيز كه وقتى از مدينه بيرون مى شد با همراهان خود مى گفت كه مى ترسم (1) از آن مردمى باشيم كه مدينه ايشان را نفى كرده از خود.

اما ابعاد حق- سبحانه- اهل خُبث كامل را كه كفارند از آنجا ظاهر است و اما غير كُفار مى تواند بود كه به نقل ملائكه باشد ايشان را از آن محل شريف [12- آ] بعد از موت به مكانى مُناسب آن ابدان كثيف؛ چنان كه بعضى علما اشارت به آن كرده اند نظر به اين معنى نفى مدينه خبث و ذنوب را نفى اهل آن باشد يا مراد ابعاد اهل خبث كامل باشد كه ايشان قابل شفاعت نيستند و يا مراد در ماعداى (2) قصّه اعرابى و دَجّال باشد كه مدينه به سبب لأوا(3) و مَشِقّات و مضاعفه ثواب و تنزل رحمانى كه در اوست، پاك مى سازد نفس ساكنش را از ظلمات. ذنوبِ «انّ الْحَسنات يُذْهِبْنَ السَّيِّأت (4)» و يا مراد آن است كه مدينه تميز و اظهار مى كند خبث و فساد قلوب خبيثه فاسده را يعنى اظهار مى كند خبائث مخفيّه مضمره او را همچنان كه مشاهد است. مؤيّد اين معنى است آنچه فرموده اند رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در وقت بازگشتن منافقان از غزوه احد كه مدينه همچو كوره آتش است.

صاحب تاريخ بعد از اين مى گويد:

«آنچه بر من ظاهر شد آن است كه نفى مدينه خبث را، به هر چهار معنى است يعنى هر چهار واقع است نه آنكه بعضى باشد دون بعض.»

ص: 66

امّا وعيد مُحدث در صحيحين است (1).

در احاديث تحريم مدينه آمده است(2) كه كسى كه احداث كند در مدينه حدثى را؛ مراد به حدث فعل منكرى است كه معروف نباشد در سنّت، يا پناه دهد مُحدثى را، يعنى كسى كه احداث مُنكر كرده لعنتِ خداى و لعنتِ ملائكه و جميع آدميان بر وى باد و خداى قبول نكند از وى صرف و عدل را يا خداى قبول نمى كند از وى صرف و عدل را. جمهور بر آنند كه صرف فريضه و عدل نافله است و عكس نيز قولى است و قولى آنكه صرف توبه است و عدل فديه و در اين حديث اشارت است به آنكه گناه در مدينه مُطلقاً كبيره است از زجر و تعظيم حضرت نبوى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

در صحيح مسلم است كه كسى اراده مى كند اهل اين بلده شريفه را به بدى، مى گدازد خداى تعالى او را همچو گداختن نمك [12- ب] در آب و هم مُسلم در روايت ديگرى مى آرد كه هيچ كس اراده نمى كند اهل مدينه را به بدى الّا آنكه خداى تعالى مى گدازد او را در آتش همچون گداختن رَصاص در آتش و گداختن نمك در آب.

در حديث ديگر آمده كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- روزى مُشرّف شد بر مدينه. پس دستهاى مبارك خود برداشت تا كه نمايان شد سفيدى ابط(3) مُبارك او(4)، پس او(5) گفت: اى پروردگارا هر كه اراده كند مرا و اهل بلد مرا به بدى، تعجيل كن تو هلاك او را. امّا وعيد كسى كه بترساند اهل مدينه را. طبرانى در اوسط خود به رجال صحيح روايت كرده كه اى پروردگارا كسى كه ظلم مى كند اهل مدينه را يا مى ترساند ايشان را، پس بترسان تو او را و لعنت خداى و ملائكه و جميع آدميان بر وى باد مقبول نمى شود يا نشود صرف و عدل از وى.

نسائى روايت كرده كه كسى كه بترساند اهل مدينه را در حالتى كه ظالم است بر

ص: 67

ايشان پس بر اوست(1) لعنت خداى.

در حديث ديگر مروى شده كه مدينه محل مهاجرت و جاى خواب (2) من است و در آنجاست مبعث من، پس حقيقت (3) و سزاوار بر امت (4) من آن است كه حفظ حرمت همسايگان من كنند مادامى كه ايشان اجتناب (5) مى كرده باشند از كبائر و هر كه حفظ ايشان بكند من شهيد يا شفيع اويم در روز قيامت و هر كه حفظ ايشان نكند سيراب مى شود يا سيراب كنار او را خداى از طينت خبال (6) و طينت خبال عبارت از عُصاره اهل دوزخ است يعنى چركينى و زرداب اهلِ دوزخ كه از افشرده شدن ايشان حاصل مى شود- نساء اللَّه العافية منها.

مروى شده است كه مهدى خليفه عباسى وقتى كه به مدينه آمد امام مالك و غيره از اشراف مدينه مقدار ميلى به استقبال او رفتند چون مهدى، امام را ديد به سوى او شتافت و دست در گردن او كرد و به او دريافت پس امام به او گفت: يا اميرالمؤمنين تو الآن به مدينه در مى آيى [13- آ] و مرور مى كنى به قومى از يمين و يسار خود كه ايشان اولاد مهاجرين و انصارند- رضى اللَّه عنهم- بر ايشان سلام كن زيرا كه در روى زمين قومى بهتر از اهلِ شهر ايشان و شهرى بهتر و مبارك تر از شهر ايشان نيست. مهدى گفت: اين را از كجا مى گويى يا امام؟ امام گفت: زيرا كه در روى زمين قبر هيچ پيغامبرى غير محمّد رسول اللَّه معروف نيست و هر طايفه كه قبر آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- نزد ايشان باشد ايشان سزاوار آنند كه فضل و شرف ايشان بر همه معروف و مشهور باشد. پس مهدى آنچه امام فرموده بود به تقديم رسانيد و در سخن امام مالك اشارت است به تفضيل به سبب مُجاورت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم.

مشهور است كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمودند كه لايزال جبرئيل به

ص: 68

من وصيّت مى كرد در حق همسايه تا كه گمان بردم كه مگر مى خواهد كه وارث سازد همسايه را به همسايه و مجاورت اهل مدينه خود به آن مُوطن سكينه. واضح و لايح است كه اگر كسى در اين معنى تأمّل كند بى تأمل (1) سكناى مدينه را بر سكناى مكّه ترجيح كند اگر چه مكه را به سبب تضاعف ثواب و جوار بيت اللَّه الوهاب مزيّت است، ليكن مدينه را به جهت جوار حبيب و قُرب مريض به طبيب صد فضيلت است.

ص: 69

ص: 70

غربى مدينه و جبلين حدّ جنوبى و شمالى آن (1).

يكى از احاديث تحريم كه بر احكام بسيار مشتمل است اين است كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود كه كنده و بريده نمى شود گياه تَر مدينه و تنفير(2) كرده نمى شود صيد مدينه و برداشته نمى شود لقطه(3) و(4) او مگر كسى كه بردارد براى تعريف و اخبار. و صالح و سزاوار نيست هيچ مردى را كه سلاح بردارد و در آنجا براى قتال و نه آنكه قطع كند در آنجا شجره اى را مگر كسى كه علف دهد شتر خود را.

و حديث ديگر در حدّ حماى(5) رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- اين است كه حماى آن حضرت يك بَريد(6) است از هر ناحيه مدينه كه خَبْط كرده نمى شود شجر او و قطع كرده نمى شود الّا چوبى كه به آن شتر رانند. خَبْط شجر عبارت از زدن اوست تا اوراق او بريزد.

بدان كه آنچه مذكور شده است ازذكر بَريد در حد حماى رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- او غير حرم است و قائلان به تحريم مدينه مُشرّفه تعرض نكرده اند به اجراى احكام بر موضعى كه غايت بريد و غايت حدّ حرم مدينه است ليكن بعضى احاديث ضعيفه وارد شده است كه آن نيز داخل حرم است.

عَيّر به فتح عين مهمله و سكون ياء تحتانيه كوهى است مشهور در قبله مدينه نزديك ذوالحليفه و عير را عاير نيز گويند(7) و بر بالاى او نيز كوهى است مُسما به غير و

ص: 71

مميز بينهما. تقييد اول است به لفظ وارده و ثانى به صادر يعنى اوّل را عير وارد گويند و ثانى را عير صادر گويند و ثور به فتح مثلثه، كوهى است خرد در پس احُدّ و در ثور اختلاف بسيار است. اصح و معتمد اين است كه مذكور شد و از اينجا لازم مى آيد كه احُدّ از حرم است و هوالمعتمد و غير مذكور در تحديد مواضع بسيار در حديث آمده كه با وجود ضعف ضبط و تعيين آن خالى از تَعَسُّرى نيست، پس به جهت اختصار اقتصار بر همين مقدار سزاوار نمود [14- آ] فايده بريد عبارت از چهار فرسخ است و هر فرسخى سه ميل و هر ميلى سه هزار و پانصد گز، همچنان كه مرضى صاحب تاريخ است و شش هزار گز نيز گفته اند و اين را استبعاد(1) نموده و گز عبارت از بيست و چهار انگشت است و هر انگشت عبارت از شش جو مضموم با يكديگر.

ص: 72

ص: 73

اين چيزها به جهت زينت او و ميل طبايع و نفوس به سوى او دخل تمام دارد، اما چون هجرت مُنقضى(1) شد آن نهى نيز زايل شد.»

احكام حرم محترم مدينه براى ائمه ثلاثه قطع شجر حرم مدينه و صيد طيور و وحوش او حرام است نزد ايشان، ليكن بعد از صدور جنايت اختلاف است كه بر آن جنايت چه چيز مُتَرتِّب مى شود.

اما امام احمد را در وجوب جزا دو روايت است و از امام شافعى دو قول است، قول جديد عدم الجزاست همچنان كه قول امام مالك است (2) و قول قديم وجوب الجزاست چنان كه ابن منذر و ابن نافع از اصحاب امام مالك بر آن رفته اند و جزاى آن همچو جزاى جنايت است در حرم مكه يا اخذ سلب و اين [14- ب] اصحّ است و مُختار امام نووى و غير او، بنابر صحت حديث سعد كه بعد از اين خواهد آمد.

بر اين تقدير نيز اختلاف است كه همچو قتيل كفار است تا اخذ فرس و سلاح نيز كنند يا ثياب فقط و بعد از اخذ آن اصح آن است كه آن سلب حق سالِب است همچنان كه از حديث سعد معلوم مى شود و يا آن سلب حق فقراى مدينه است، اما ترك ساتر عورت بر جانى بايد كرد و اگر ثياب جانى مغصوب(3) باشد سلب آن بلا خلاف جايز نباشد.

بلقينى مى گويد: نظر مقتضى آن است كه عبد مسلوب نشود و همچنين است ثوب مُستعار و مستاجر پوشيده نماند كه حديث سعد كه اصل اين مسئله است ردِّ قول بلقينى مى كند در حق عبد.

صاحب تاريخ مى گويد:

«بايد تفضيل كرد ميان آنكه عبد مأذون باشد به آن فعل، يا نباشد و فعل سعد- را بر اين بايد حمل نمود و آنچه به خود مى رويد و غذا مى شود همچو رجله اخذ آن جايز است.»

مطرى فرق كرده ميان حرم مكه و حرم مدينه به آنكه جايز است اخذ مايحتاج اليه همچو چوب (4) رحل و علف دواب به خلاف حرم مكه. و صاحب تاريخ فيه نظر گفته و

ص: 74

بيان كرده.

از جمله احاديث اين باب يكى آن است كه سعد بن وقاص سوار شده به سوى قصرى كه در عقيق داشت مى رفت، غلامى را ديد كه قطع شجر مى كرد يا شجر را مى زد تا ورق آن بريزد، پس سعد سلب او را گرفت. چون سعد بازگشت اهل آن غلام آمدند و گفت وگوى كردند تا سلب او را باز پس دهد سعد ابا كرد و گفت معاذ اللَّه كه رَدْ كنم چيزى را كه تنفيل (1) كرده است به من رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- يعنى غنيمت داده است و نيز مروى شده است سعد- جاريه اى را ديد كه قطع حَما(2) مى كرد، پس سعد زد او را و شمله (3) و تبرى كه داشت از وى گرفت. [15- آ] سيده جاريه قضيّه را به عمر عرض نمود، ايشان فرمودند كه(4) رَدّ كن آن را، سعد گفت كه لا واللَّه رَدّ نمى كنم غنيمتى را كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به من داده است و گفت شنيدم آن سرور را كه فرمود هر كه را مى بينيد كه قطاع حما(5) مى كند بزنيد و سلبش(6) را بگيريد. بعد از آن، آن تبر را بيل بساخت و به آن كار مى كرد تا آن زمان كه به رحمت حق پيوست.

در حديثى ديگر آمده كه سعد ديد مردى را كه صيد مى كرد در حرم مدينه پس ثياب او را سلب كرد از او، بعد از آن موالى او آمدند و گفت وگوى كردند سعد فرمود كه بر شما هيچ قصّه نيست اين طعمه اى است [كه] رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به من خورانيده است(7) و ليكن اگر خاطر شما مى خواهد بهاى آن را به شما مى دهم. از جمله

ص: 75

احاديث بسيار به اين سه حديث كه هر يك به فايده مشتمل بوده اقتصار نموده شد و بعضى احكام جزييه ديگر كه در اين باب مذكور بود مثل نقل تراب و لقطه و غير آن ايجاز واقتصار موجب حذف آن باشدبا وجود آنكه از شبيه آن به حرمِ مكّه حكم آن نيز معلوم مى شود.

ص: 76

ديگر دفن افضل الخلايق- صلى اللَّه عليه و آله و سلم. [15- ب].

ديگر دفن افضل اين(1) امت.

ديگر دفن اكثر اهل خير(2) القرون.

ديگر خلقت ايشان از آن تربت بابركت.

ديگر بعثت ايشان از آن.

ديگر محفّوفيه مدينه به شهدا-/ كما قاله مالك.

ديگر بودن افاضل شهدايى كه بذل انفس مطهّره خود كردند فى ذات اللَّه در حضرت حبيب او(3)- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ديگر اختيار نمودن حق- سبحانه- آن محل شريف را جهت قرار كار خيرالانبيا- صلوات اللَّه و سلامه عليهم.

ديگر اختيار كردن حق- سبحانه- اهل آن بلده طيبه را براى نصرت حبيب خود- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ديگر افتتاح كردن آن مُوطن مبارك به قرآن(4).

ديگر افتتاح كردن ساير بلاد از آن محل يقين و گردانيدن آن مظهر دين.

ديگر وجوب هجرت به سوى آن مُوطن فتوّت قبل از فتح مكه.

ديگر وجوب سكنا به مدينه جهت نصرت آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و موأسات نمودن به آن حضرت با نفسهاى خويش. گفته اند هر كه پيش از فتح مكه هجرت كرده بود، ممنوع بود او را اقامت كردن در مكّه بعد از فتح و رخصت بود در حق او سه روز بعد از قضاى نسك.

ديگر حثْ و تحريض بر سكناى مدينه و بر اتخاذ اصل در آنجا و ترغيب بر موت در

ص: 77

آنجا با وعده (1) به شفاعت يا شهادت.

ديگر اسْتِحْباب (2) دعا به موت در آنجا.

ديگر حرص آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به مردن در آنجا.

ديگر شفاعت يا شهادت او در حق صابر بر لاءواى آنجا.

ديگرى طلب كردن آن حضرت زيادتى بركت را در مدينه نسبت به مكه.

ديگر دُعاى آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به آنكه حق- سبحانه- قرارگاه او گرداند مدينه و روزى گرداند او را در آنجا رزقى حسن.

ديگر تحريك آن حضرت دابه خود را نزد قدوم مدينه از فرطِ حُبّ و طرح رداى شريف از مَنْكَب(3) طاهر مَنيْف(4) به هنگام نزديكى آن محل سكينه.

ديگر تسميه مدينه به طيّبه و غيرها از اسماء طيبه.

ديگر از خصايص او طيب رايحه اوست چنان كه [16- آ] به مشام اهل آن رسيده.

ديگر خوبى و حُسن رايحه روايح طيبه است در آنجا به مثابه اى كه آن خوبى مخصوص است به همان جا.

ديگر خوشى عيش است در آنجا.

ديگر كثرت اسماى اوست.

ديگركتابت او در تورات به اسم مؤمنه و مرحومه و محبوبه و غيره از آنچه مذكور شد.

ديگر اضافت او با للَّه- سبحانه- در آيه كريمه «أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّه وَاسِعةً».(5) ديگر اضافتش به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به عنوان بيت در كريمه «كما أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِك(6)» ديگر سوگند ياد كردن حق- سبحانه- به او در كريمه

ص: 78

«لا أُقْسِمْ بِهَذَا الْبَلَد»(1) نظر به بعضى تفاسير.

ديگر ابتدا كردن به او و تقديم نمودن او در كريمه «رب ادخلنى مدخل صدق»(2) با وجود تقدم مخرج به حسبِ واقع.

ديگر كثرت دعاى آن حضرت در حقّ آن خصوصاً به بركت در آن و در ثمار و مكيال و بازار و اهل آن.

ديگر تنصيص نمودن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به آنكه او نافى خُبث و ذنوب است.

ديگر تصريح آن سرور- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به آنكه هر كه از آنجا رغبت كند به جاى ديگر ابدال كند خداى تعالى به جاى او بهتر از وى را.

ديگر هر كه اراده كند او را او اهل او را به بدى بگدازد خُداى تعالى او را همچو ارزيز در آتش يا نمك در آب.

ديگر وعيدِ شديد در حق كسى كه احداث كند در آن بلده شريفه مُنكرى را يا پناه دهد و حمايت كند مُحدِثى را.

ديگر وعيد در حق كسى كه بر اهل او ظلم كند يا بترساند ايشان را.

ديگر وعيد كسى كه اكرام نكند اهل او را با وجود آنكه اكرام و حفظ حرمت ايشان حق است بر امت يعنى واجب است.

ديگر وعده آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به شفاعت و شهادت در حقّ كسى كه حفظ ايشان كند در مُحبت رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ديگر وعيد شديد به قول شريف «من اخاف اهل المدينه فقد اخاف ما بين جنبى».

ديگر اختصاص او به ملك ايمان و حيا به آنكه التجا مى كند [16- ب] به او ايمان.

چنان كه در باب فضايل گذشت.

ص: 79

ديگر اشتباك اوست به ملائكه و حراست ايشان او را.

ديگر آنكه دار اسلام است به حديث «أن الشياطين قد يئست أن تعبد ببلدى هذا.»

ديگر آنكه او آخر قراى(1) اسلام است از حيثيّت خراب شدن.

ديگر عصمت او از طاعون و دجّال با خروج مردى كه خيرالناس است يا اخيار از ناس از مدينه به سوى آن معدن خبائث(2).

ديگر نقل و با و حُمى از آنجا.

ديگر استشفا به خاك پاك و ثمار طيّبه ازهار او.

ديگر تشرّف او به شرف حقّ «على كل مسلم زيارتُها.»

ديگر سماع آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- صلوات و سلام كسى را كه در آن محل شريف در حضرت مَنيْف به اداى آن قيام مى نمايد.

ديگر وجوب شفاعت آن حضرت كسى را كه مستسعد مى كرد به زيارت قبر انور و غير ذلك از امورى كه در باب زيارت خواهد آمد.

ديگر اتّخاذ مسجد براى عامه مسلمين اوّل بار از آنجا.

ديگر تأسيس مسجد مدينه به يد مبارك و كار كردن سيّد ابرار به نفس نفيس و صديق صديق و ساير مهاجرين و انصار و نزول كريمه «لَمَسْجِدٌ أسِّسَ على الْتَقْوى مِن اوّلِ يَوْمٍ(3)» الآيه.

ديگر بودن آن مسجد شريف آخر مساجد انبياء- عليهم الصلوة و السّلام.

ديگر بودن آن از مساجدى كه مخصوص است به شدرِحال و به (4) زيارت نساء و رجال.

ديگر مضاعفه ثواب چنان كه خواهد آمد.

ديگر كتابت برائت به جهت مُصلّا كه چهل وقت نماز را ادا نمايد در آن مسجد شريف از آتش دوزخ و عذاب و نفاق.

ص: 80

ديگر كسى كه بيرون آيد به طهارت و نمى خواسته باشد الّا اداى نماز در آن محل نياز به منزله حج است.

ديگر آنچه ثابت شده است كه آمدن به مسجد قبا و نماز گزاردن (1) در آن موضع با بهجت و ضيا، برابرى مى كند به عُمره و غير ذلك از امورى كه در فضايل آن خواهد آمد.

ديگر آنچه به ثبوت پيوسته كه ميان خانه آن حضرت و منبر ايشان- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- [17- آ] روضه اى است از رياض جنت مع آنكه بعضى بر آن رفته اند كه آن روضه نسبت به جميع مسجد نبوى عموم و شمول دارد، پس مسجدى است كه در روى زمين هيچ بقعه اى به اين شرف معروف نيست.

ديگر آنكه (2) منبر شريف بر ترعه اى (3) است از ترع جنّت، ترعه روضه اى كه بر مكان مُرتفع است يا درجه يا باب، يعنى در.

ديگر آنكه منبر او- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مُشرف بر حوض اوست.

ديگر ورود حديث كه مابين منبر و مصلّاى او- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- روضه اى است از رياض جنّت و خواهد آمد كه مراد(4) مصلّاى عيد است.

ديگر قول آن سرور- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- كه احد كوهى است كه دوست مى دارد ما را و ما دوست مى داريم او را و احد بر ترعه اى(5) است از جنّت.

ديگر قول او- عليه السلام- در وادى بطحان مدينه كه او بر ترعه اى (6) از جنّت است.

ديگر وصف كردن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- وادى عقيق مدينه را به آنكه وادى مبارك است دوست مى دارد ما را و ما دوست مى داريم او را.

ديگر قول آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در ثمار مدينه كه عجوه از جنّت است.

ص: 81

ديگر خواهد آمد كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- خود را در سرچاهى ديد از چاه هاى جنّت، چون (1) از خواب بيدار(2) شد خود در سر چاه غرس بود و رؤياى انبياء- عليهم الصلوات والسلام (3)- مُقرّر كه حق است.

ديگراختصاص مسجد مدينه به مزيد ادب و خفض (4) صوت تأكُد تعلّم و تعليم (5) در آن.

ديگر عدم جواز(6) از خروج بعد از شنيدن ندا در آن مگر براى حاجتى و رجوع نمودن بعد از قضاى آن مگر مُنافقى باشد كه به اين مقيد نشود.

ديگر اختصاص اين مسجد شريف به عدم دُخول كسى كه سير خورده باشد نزد بعضى به جهت اختصاص اين مسجد به ملائكه رجاء و الّا اين حُكم عام است در جميع مساجد.

ديگر وعيد شديد در حق كسى كه سوگند دروغ خورد [17- ب] نزد منبر شريف.

ديگر مُضاعفه ساير اعمال در مدينه دارالسلام چنان كه تصريح نموده به آن حجةالاسلام.

ديگر خواهد آمد كه روزه رمضان در مدينه همچو هزار ماه است در غير او.

ديگر وقوع شفاعت در حق اهل مدينه پيشتر از همه.

ديگر اختصاص ايشان به مزيد شفاعت و اكرام.

ديگر آمده كه مبعوث مى شود ميّت مدينه در حالتى كه از آمنين است.

ديگر آنكه مبعوث مى شود از بقيع هفتاد هزار بر صورت قمر و داخل مى شوند به جنّت بى مُزاحمت حساب و مُناقشه كتاب.

ديگر ورود مثل وعده مذكور در حق مقبره بنى سلمه.

ديگر توكُل ملائكه به مقبره بقيع كه هرگاه كه پُر شود از مُوتى از اطراف او بگيرند و

ص: 82

اندازند به جنّت المأوى.

ديگر مبعوث شدن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و اهل مدينه از قُبور خود پيشتر از همه خلايق.

ديگر استحباب دُعا در اماكنى كه دُعا كرده است آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در آنجا در مدينه و تفصيلش خواهد آمد، ان شاءاللَّه.

ديگر آمده كه دُعا مستجاب است نزد استوانه مُخلق(1) و نزد منبر شريف و در زاويه دار عقيل- رضى اللَّه عنه- و در مسجد فتح خواهد آمد.

ديگر كثرت مساجد و مشاهد و مواضع مُتبرّكه همچنان كه تفصيلش خواهد آمد.

ديگر استحقاق تعزير كسى كه خاك مدينه را عيب كند. امام مالك فتوا داده به تعزير كسى كه خاك مدينه را ردى گفته و فرموده كه سى درّه(2) زده اند و در سِجْنْ كرده.

ديگر استحباب دُخول مدينه از راهى و خروج به ديگرى.

ديگر استحباب غسل براى دخول (3) آن.

ديگر تخصيص اهل آن(4) به ابعد مواقيت.

ديگر تفضيل بعضى از سلف بدايت به زيارت مدينه (5) بر بدايت زيارت مكه- زادهمااللَّه شرفاً.

ديگر عبدى از مالكيه گفته كه مشى از براى زيارت قبر آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- افضل است از مشى براى كعبه.

ديگر خواهد آمد كه كسى نذر كند [18- آ] زيارت قبر آن سرور را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- واجب مى شود وفاى آن نذر و در وفاى زيارت غير آن سرور دو وجه است و ناظر(6) زيارت را اتيان (7) مسجد كافى است.

ص: 83

ديگر آمده است كه جلب امتعه به بازار مدينه همچو مُجاهَده فى سبيل اللَّه است.

ديگر آمده است كه احتكار(1) در مدينه همچو الحاد(2) فى كتاب اللَّه است.

ديگر اختصاص او به ظهور نار حجاز كه از او انذار واقع شده و انطفاى آن آتش نزد حرم مدينه.

ديگر اختصاص او به مضمون حديث خجسته صحيح «يوشك الناس أن يضربوا أكباد الإبل فلا يجدون عالماً أعلم من عالم المدينة» يعنى نزديك است كه مردم ضرب اكباد ابل كنند و اين كنايت است از كمال سعى و اجتهاد كردن در سير براى طلب علم، پس نيابند عالمى عالمتر از عالم مدينه، گفته اند مراد به عالم مدينه امام مالك است و غير آن نيز گفته.

ديگر امام مالك گفته كه اجماع اهل مدينه مُقدم است بر خبر واحد به جهت سُكناى ايشان در مهبط وحى و معرفت ايشان به ناسخ و منسوخ.

ديگر اختصاص اهل مدينه به سى و شش ركعت غير وتر در ماه رمضان. بنا بر مشهور از مذهبَ شافعى. و در سبب اين از امام منقول است كه تا حاصل شود به سبب اين شانزده ركعت مساوات ايشان با اهل مكه كه ايشان ميان هر دو ترويحه (3) يك اسبوع طواف مى كردند ركعتين طواف مى گزاردند(4).

پوشيده نيست كه(5) مكه مُعظمه در بعضى از مذكورات مشارك است به مدينه و از جمله احكامى كه هر دو در آن شريك اند قيام هر يك از ايشان است در مقام مسجد اقصى در حق كسى كه نذر صلوات يا اعتكاف كرده است در آنجا. يعنى واجب مى شود وفا نمودن به آن و اگر نذر كند در مسجد مدينه يكى از صلوات و اعتكاف را مجزى (6) نيست از اين نذر

ص: 84

اداى آن در مسجد اقصى وليكن اگر اداى آن كند در [18- ب] مسجدالحرام آن(1) مجزى است بنابر زيادتى ثواب آن و اگر نذر مشى(2) كند به سوى مسجدالحرام يا مسجد نبى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- لازم مى شود او را مشى به سوى آن و در نذر مشى به سوى اقصى مخير است ميان آنكه مشى كند به سوى مسجد اقصى يا به يكى از اين دو مسجد شريف. ليكن آنچه مرجّح است عدم لزوم مشى است در غير مسجدالحرام. كلام امام الحرمين مُتردّد است در لزوم نذر به تطييب (3) مسجد مدينه و مسجد اقصى، پس اگر نظر كنيم به تعظيم اين دو مسجد شريف بايد كه الحاق كنيم به مسجدالحرام. و اگر نظر به امتياز كعبه اندازيم فلّابد آنكه از اوّل اين باب تا آنجا ترجمه كلام مُورّخ است بلا زياده و نقصان. ليكن بنا بر غايت تميز(4) بر سر هر خاصه اى از خواص لفظ اندازيم ديگر به حمرت نوشته شده تا كثرت تعدد و شمردن آن(5) ظاهر و آسان باشد.

ص: 85

ص: 86

فرمود در آن هنگام كه خُداى تعالى [19- آ] بر طور سينا تجلى كرد آن كوه شش پاره گرديد پس فرود آمد از آنها سه پاره به مكه مُعظّمه كوه حِراء و كوه ثبير و كوه ثور و سه پاره به مدينه مُشرفه، كوه احد و كوه عير و كوه ورقان و در روايتى كوه رضوى كه در ينبع (1) است در بدل كوه عَير واقع شده و مروى شده كه ساكن گردانيده شدم در زمينى را كه كمتر است از جايهاى ديگر از ممّر باران و حال آنكه آن زمين در ميان دو چشمه آسمان است يعنى چشمه شام و چشمه يمن. پس «فاتخذوا الغنم على خمس ليال من المدينه» [يمن] رمه گيريد در پنج شبه مدينه و در روايتى آنكه كمتر سازيد چهار پايان خود را و بر شما باد كه در زراعت كوشيد و بسيار سازيد جماجم را يعنى چوبى كه در سر او آهن اماج (2) را مُحكم كنند و در روايتى آمده كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود كه يا عايشه چون خواهد بود حال تو هر گاه كه مردم رجوع نمايند(3) به سوى مدينه و مدينه باشد همچو انار پُر دانه. عايشه گفت: پس از كجا خواهند خورد يا رسول خداى. يعنى خوردنى و رزق ايشان از كُجا خواهد بود. فرمود كه اطعام خواهد كرد ايشان را خداى تعالى از فوق ايشان و از شيب (4) بامهاى ايشان و از جنات عدن.

در روايتى آمده كه ساعت يعنى قيامت قائم نشود تا كه برسد بناهاى مدينه به شجره يعنى درختى كه در ذوالحليفه است و در روايت صحيح مُسلم است كه خواهد رسيد مساكن اهل مدينه به «اهاب» يا «يهاب» به كسر مثناه تحتانيّه و بئر اهاب بعد از اين ذكرش خواهد آمد.

گفته اند كه قبل از ويرانى عمارت مدينه به آنجا رسيده بوده واز ابوذر- رضى اللَّه عنه- مروى شده كه گفت پيغامبر- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- فرمود: هر گاه كه بنا برسد به سلع

ص: 87

به سوى شام رحلت كن و چون بنا به آنجا رسيد به شام آمدم.

در حديثى ديگر آمده كه زود باشد كه بنا و معمورى برسد به سلع و بعد از آن زمانى بيايد بر مدينه كه مسافران بر بعض اقطار او بگذرند و گويند كه به درستى كه اينجا در وقتى [19- ب] معمور بود. يعنى از طول زمان و خرابى آن موضع و مكان اين سخنان گويند و در حديثى ديگر آمده كه آخر قريه هاى اسلام از حيثيّت خرابى مدينه است و ترمذى به اسناد حسن روايت كرده(1) كه معمورى بيت المقدس خرابى يثرب است و خرابى يثرب خروج ملحمه است و خروج ملحمه فتح قسطنطنيّه است و فتح قسطنطنيّه خروج دجّال است و مر دجّال راست ملحمه(2) بزرگ و فتح قسطنطنيّه و خروج دجّال(3) در هفت ماه خواهد بود و در موطّاست كه هر آينه ترك كنند مدينه را بر بهترين و خوبترين حالتى كه داشت تا آن حدى كه سگ يا گرگ درآيد و بر بعضى از ستونهاى مسجد شريف بول كند و غير اين نيز، احاديث ديگر كه دلالت دارد بر آنكه وقتى بر مدينه خواهد آمد كه اهل مدينه را به خوبترين احوال و رسيدن ثمرات بركت مآل آن گذاشته از آنجا ارتحال نمايند و در اينجا اختلاف است. پس بعضى گفته اند كه اين ترك مذكور در عصر اوّل بوده و اهل اخبار نيز در ذكر رفتن و محنتهايى كه صورت وقوع يافته ذكر كرده اند كه اكثر اهل مدينه از آن معدن سكينه رحلت كرده اند چنان كه ثمار بركت دثار آن موطن اخيار و مسكن ابرار متروك و مُسيب (4) مانده بود(5) و بعد از آن باز مُعاودت نمودند و به مُوطن خود رجوع فرمودند و بدر بن فرحون گفته: قومى ديده اند كه آنچه پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از آن ترسانيده يعنى بول كردن سگان برستونهاى مسجد شريف سمت وقوع يافته و امام نووى (6)- رحمه اللَّه عليه- گفته: مختار آن است كه اين ترك مذكور در آخر الزمان نزد قيام قيامت خواهد بود.

ص: 88

صاحب تاريخ مى گويد: ابن شبّه (1) حديثى روايت كرده كه هر آينه بيرون شوند اهل مدينه از مدينه و باز عود كنند به آن معدن سكينه و باز بيرون آيند از آنجا و ديگر معاودت نكنند ابداً پس اين تَرك ثانى. كه مراد امام نووى (2) است هنوز واقع نشده و لهذا ابن شبّه(3) [20- آ] روايت كرده از ابوهريره موقوفاً كه آخر كسى كه محشور شود دو مردند يكى از «جهينه» و ديگرى از «مزينه» كه بگويند كجايند مردم و بيايند به مدينه و نبينند در آنجا مگر روبهان، پس نازل شود به سوى ايشان دو فرشته كه ايشان را كشال (4) كرده و ناهشته(5) به مردم الحاق كنند و از اين چنان معلوم مى شود كه آن دو مرد همچنان كه آخر مردمان اند از حيثيّت مردن آخر ايشان خواهند بود در محشور شدن (6)- واللَّه اعلم.

ايضاً مروى شده كه قيامت قائم نمى شود، تا آنكه غلبه كند بر اين مسجد من سگ و گرگ و كفتار، پس بگذرد بر دَرِ آن مردى كه مى خواهد در آنجا نماز كند و قادر نشود بر آن و بدين مضمون و امورى مانند اين، احاديث ديگر نيز وارد شده پس ترك اوّل چنانچه ابوهريره اشارت كرده به آن خروج مردم است از آنجا به سبب امراى بد و مُؤيّد اين است آنچه مروى شده از ابوهريره كه (7) گفت به خدايى كه نفس من به يد قدرت اوست هر آينه در مدينه، ملحمه (8) يعنى معركه حربى خواهد بود كه آن را حالقه گويند و نمى گويم كه حالق موى است وليكن حالق دين است. پس بيرون شويد از مدينه اگر چه مقدار بريدى باشد و

ص: 89

هم از ابوهريره مروى شده كه دعا كرد: «اللهم لا تدركنى سنة ستين ولا امرة الصبيّان» و گفته اند كه (1) اين اشارت است به امارت يزيد بن مُعاويه- عليه ما يستحق اللعن- كه امارتش در سنه ستّين بود. اشارت است به واقعه حرّه كه از قبل يزيد واقع شد در مدينه.

مجمل قضيه (2) حرّه آنكه يزيد بن معاويه، مُسلم بن عقبه المرى را به لشكر عظيم از شام به مدينه فرستاد و آن ظالم به اهل مدينه مُشرّفه مقاتله نموده ايشان را شكست داده قتل بى دريغ نموده و مدينه شريفه را سه روز به قتل و نهب و ساير فساد استباحه نمود و اين حرب در حرّه مدينه بود و لهذا مسمّا شده به وقعه حرّه و مقتول شدند در آن (3) حرب بقاياى مُهاجرين و انصار و خيار تابعين ابرار- رضوان اللَّه عليهم- مادامت [20- ب] الليل والنهار- و گويند كه ايشان هزار و هفتصد كس بودند و از غير ايشان از عوام الناس ده هزار كس، غير زنان و كودكان و هفتصد كس از حَمَلة قران كه به شرف شهادت رسيدند و امام بن حزم روايت كرده كه در آن فتنه اسبان را(4) به مسجد رسول درآوردند و آن حيوانات در ميان قبر شريف و منبر منيف بول و سرگين انداختند و مردم را به اكراه به بيعت يزيد خواندند كه ايشان بنده او باشند اگر خواهد بفروشد و اگر خواهد آزاد كند و چون يزيد بن عبداللَّه بن زمعه گفت: بيعت مى كنم به حكم قرآن و سنّت، گردن او را به شمشير زدند.

به سبب اين قصّه بر وجهى كه ابن جوزى گفته آن است كه عثمان بن مُحمد بن ابى سفيان متولى مدينه شد و جماعتى را از مدينه به شام فرستاد چون آن جماعت فرستاده (5) از شام برگشته به مدينه آمدند گفتند ما از نزد مردى مى آييم كه دين ندارد و شراب مى خورد و طنبور مى شنود و با سگان بازى مى كند و ماگواه مى سازيم شما را كه بيعت او را خلع مى كنيم با وجود احسان و جوايز او بر ما. پس در نزد منبر شريف بيعت يزيد را خلع كرده عبداللَّه بن حنظلة الغسيل و عبداللَّه بن مطيع را بيعت كردند كه ابن حنظله امير انصار باشد و ابن مطيع امير قريش باشد و عامل يزيد، عثمان مذكور را از مدينه اخراج كردند و از ابن حنظله مروى است كه گفت خروج نكرديم تا آن زمانى كه ترسيديم كه از آسمان سنگ ببارد.(6)

ص: 90

شيخ مجدالدّين و غير او ذكر كرده اند كه لشكر يزيد اهل مدينه اهل مدينه را اسير كردند و فروج زنان را مُباح ساختند و آن اولادى را كه از آن حملها پيدا شده بودند اولاد حرّه مى گفتند و ابن جوزى گفته كه بعد از حرّه هزار زن حرّه از غير شوهر خود بچه آورد! از جمله صحابه كه در آن روز به شرف شهادت رسيده اند يكى عبداللَّه بن حنظلة الغسيل است كه با هشت نفر از پسران خود و ديگر(1) عبداللَّه بن زيد كه حكايت كننده وضوى پيغمبر [21- آ] است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و ديگر معقل بن سنان اشجعى است كه در فتح مكّه صاحب رايت قوم خود بود. و ابن جوزى از سعيد بن مُسيّب روايت كرده كه گفت به تحقيق خود را ديدم در شبهاى حرّه كه نبود در مسجد احدى از خلق اللَّه غير از من، و اهل شام فوج فوج در آمدند و مى گفتند كه نظر كنيد به اين شيخ ديوانه. و هيچ وقت نماز نمى شد الّا آنكه مى شنيدم از قبر شريف- صلى اللَّه عليه وآله وسلم(2)- آواز اذان و بعد از آن اقامت مى كردند. پس، پيش مى شدم و نماز مى كردم و حال آنكه در مسجد غير از من احدى نبود و اين مُسلم نا مُسلم بعد از اين فساد شنيع به داعيه زيادتى افساد مُتوجّه مكه شريفه و قتل(3) عبداللَّه بن زبير گرديده امّا(4) در راه هلاك شد و در وقت هلاك حصين بن نمير را وصيّت كرد و گفت كه يزيد تو را بعد از من به جاى من ساخته و علم امارت بر سر تو افراخته بايد كه تيز بر سر ابن زبير رفته منجنيق نصب كنى. و حصين به موجب وصيّت او بر سر ابن زبير آمده منجنيق نصب نمود و شخصى از لشكريان او بر سر نيزه آتش گرفته بود كه از آنجا باد برانده به كعبه شريفه رسانيده آتش در استار كعبه چسبيد خانه كعبه از آن آتش سوخت و در اين اثنا خبر مردن يزيد بى سعادت رسيد و خداى تعالى از سر اهلِ مكه آن بلا را دفع كرد و از اقبح امور و اشنع كارها كه در دولت شوم يزيد- لعنة اللَّه- صدور يافته قتل امام همام سبط خيرالانام حسين بن على- عليه السلام- است و وقعه حرّه مذكوره و رمى كعبه به منجنيق و سوخته شدن آن ميان وقعه حرّه و مردن يزيد، سه

ص: 91

ماه بود يا كمتر زيرا كه وفات او در نصف ربيع الآخر بود و وقعه حرّه در اوّل سال.

مروى شده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به سفرى بيرون شده چون به حره رسيد در آنجا ايستاده «انا لِلَّهَ وَ انا الَيْه راجِعُون»(1) گفت [21- ب] اصحاب از اين امر غمگين و بد حال شدند و پنداشتند كه مگر در سفر ايشان مكروهى خواهد بود پس عمر گفت: يا رسول اللَّه چيست اين كه ديدم؟ پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود: در اين سفر(2) شما نيست پس گفتند پس آن چيست؟ فرمودند: در اين حرّه، خيار امت من بعد از اصحاب كشته خواهند شد. اين است مجمل اين قصه شنيعه حرّه- واللَّه اعلم.

ص: 92

ص: 93

در وادى احيليين و موضع او شرقى مدينه است در طريق سوارقيه، و غير او گفته كه از صدر وادى احيليين سيلان نمود و قطب قسطلانى (1) گفته نار در شرقى مدينه ظاهر شد اين نار در شرقى مدينه به يك مرحله متوسطه در موضعى كه او را «قاع الهيلا» گويند نزديك به مساكن قريظه (2) ميان مساكن قريظه و احيليين بعد از آن ممتد شد در مشرق به سوى نزديكى احيليين.

صاحب تاريخ مى گويد كه شايد كه محل ظهور اين نار اولًا همان موضعى باشد كه در حديث به آن اشارت شده و مردم حاضر نشده باشند تا آن زمان كه سيلان كرده باشد به محل مذكور. و امام نووى- رحمة اللَّه- كه در آن وقت بوده گفته كه به اين آتش يعنى ظهور او علم تواترى حاصل شد و پيش آن ظهور اين آتش زلازل مهوِلَه واقع شده چندين روز ابتداى زلزله در مدينه در مستهل جمادى الآخر سنه ششصد و پنجاه و چهار بود ليكن خفى بوده كه بعضى حاضر نشده اند با وجود تكرار آن، اشتداد يافته در روز سه شنبه و ظهور عظيم نموده در شب چهار شنبه سوم شهر مذكور در ثلث اخير شب و حادث شده زلزله عظيمى كه ترسيده اند مردم و تا آخر شب استمرار يافته و بعد از آن نيز مى جنبيده تا روز جمعه. و دوىّ (3) و آوازى داشته عظيم تر از رعد و زمين موج مى زده و ديوارها حركت مى كرده تا كه در يك روز به غير شبش هيجده بار حركت كرده چنان كه قسطلانى كه در آن وقت بوده حكايت كرده در كتابى كه در اين باب نوشته و عجايب بسيار در اين باب نقل كرده اند روايت كرده كه روز جمعه چنان زلزله سخت شد كه آوازى عظيم از سقف مسجد شنيدند و قسطلانى گفته كه در روز جمعه نصف النهار آن آتش ظاهر شد در محل خود و در هوا [22- ب] دودى بود مُتراكم كه افق را سوادش پوشيده بود و چون مُتراكم شد ظلمات و اقبال نمود شب ساطع شد شعاع آتش و ظاهر شد همچو شهر عظيم در جهت مشرق.

قرطبى حكايت كرده كه بيرون شد نار حجاز در مدينه شريفه و در ابتداى او در شب

ص: 94

چهارشنبه سوم شهر جمادى الاخرى زلزله اى بود بغايت عظيم و استمرار يافت تاضحى روز جمعه پس ساكن شد و بعد از آن ظاهر شد آتش و ديده مى شد همچو بلد عظيمى كه محيط است بر وى سورى كه كنگره ها و برجها دارد و ديده مى شد رجالى كه مى راندند آن آتش را و مرور نمى كرد آن آتش بر كوهى، الّا آنكه او را مى كوفت و مى گداخت و بيرون مى آمد از مجموع آن همچو جويى سرخ و كبود و آوازى داشت همچو آواز رعد كه سنگها را پيش انداخته مى برد و جمع مى شد از اين سنگها بندى همچو كوهى عظيم و مُنتهى مى شد نزديك به مدينه شريفه و با وجود اين حال نسيم خنك به مدينه مى آمد و مُشاهده مى شد اين آتش را جوشيدنى همچو جوشش دريا و بعضى اصحاب من گفتند كه ديدم آتش را كه نزديك به پنج روز مُتصاعد بود در هوا و شنيدم كه ديده شده است از مكه و از كوههاى بُصرى. و قسطلانى گفته كه نور و روشنايى آتش مُستولى شد بر پستيها و جايهاى پنهان. پس ظاهر شد پنهانيها تا آنكه گوييا اشراق كرده بود آفتاب بر حرم محترم(1) مدينه و روشن ساخته بود آن را و مُتأثر شده بود از لهيب اين آتش آتشها و نور آفتاب، در زمين به زردى مى زد و نور آتش به سرخى مايل بود و كأنّه كه منخسف شده بود و ابوشامه نقل كرده كه مرعى مى شد آن آتش از مكّه و از جميع فلوات و از ينبع.

ابوشامه مى گويد: اخبار كرد مرا كسى كه به صدقش واثقم و از جمله مردى است كه مُشاهده كرده است اين حالت را در مدينه كه رسيده است وبه او در تيماء كه موضعى است كه از بصرى تا آنجا همان مقدار است كه از مدينه تا بصرى نوشته شده است در آنجا كتابها به روشنايى آن آتش [23- آ] و ماه و آفتاب در آن مُدت طالع نمى شده الّا منخسفاً و منكسفاً، و مى گويد: در دمشق اثر آن كسوف را از ضعف نورى كه بر ديوارها مى افتاد مشاهده مى نموديم و حيران بوديم كه چه بوده باشد تا آنكه خبر آن به ما رسيد و عماد بن كثير نقل مى كند از قاضى القضات صدرالدين حنفى كه اخبار كرد مرا پدر من شيخ صفى الدين، مُدرّس مدرسه بصرى كه اخبار كرد مرا غير واحد از اعراب در صباح آن شبى كه اين آتش ظاهر شده كه ديده اند صفحات اعناق شتران خود را در روشنايى آن آتش.

ص: 95

پس دانسته شد كه آن آتش موعود است و سرّ ظهور آن در آن بلاد شاسعه بعيده و امتداد مدّت آن چنان كه خواهد آمد آن بوده باشد كه انذار تمام خواص و عوام را حاصل شود و مُنزجر شوند و از اين نار تذكره نار آخرت كنند در حقيقت اين نعمتى بود در صورت نِقْمَت و بلا زيرا كه مردم را خوف عظيم دست داد و روى انابت به درگاه مُحب السائلين آوردند و تشفّع به حضرت سيّدالمرسلين- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كردند و آمده كه در آن روز امير مدينه جميع غلامان خود را آزاد كرد و ردِّ مظالم نمود و ابطال مكس(1) كرد و توجه به حضرت سيدالمرسلين- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نموده شب او و جميع اهل مدينه از رجال و نساء و كبار و صغار و اهل نخل در مسجد نبوى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به گريه و تضرّع سر برهنه از روى اعتراف استغفار و استجاره به رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كردند پس صرف نمود حق- سبحانه تعالى- از ايشان آن بليه عظيمه را به جانب شمال مدينه و مُستمر بود اين آتش مدّت سه ماه چنان كه مورخان گفته اند و روايت كرده اند كه امير مدينه سواران فرستاد تا حال آتش معلوم كنند هيچ اسبى نزديك آن نرفت.

چندى پياده شده پيش رفتند و نزديك شدند ديدند كه شرارها [23- ب] مى اندازد همچو قصر يعنى درختهاى غليظه بزرگ، پس نتوانستند كه حقيقت حال معلوم كنند. امير خود عزيمت نمود و دو سنگ انداز راه به آن نزديك رسيد و زياده از آن نتوانست پيش رفت به سبب حرارت زمين و سنگها همچو مسامير كه در ته آن آتشى روان بود و تصاعد لهب نار از مقابل پس مُشاهد نموده است امير، آتشى همچو جبال راسيات يعنى كوههاى ثابت و همچو تلهاى مجتمعه سايرات، يعنى روان كه مى برتابد سنگها را همچو برابيدنى درياى مُتلاطم الامواج كف خود را و عقد لهيب خود كرده است در افق همچو غبار. بيننده از غايت تيرگى پندارد كه آفتاب و ماه مگر منخسف شده اند و مطرى خلاف اين ذكر كرده از يكى غلامان امير مدينه كه امير او را فرستاده است به شخصى از عرب كه نزديك آتش روند، بينند كه هيچ كس تاب نزديكى او دارد يا نى كه مردم از او بسيار ترسانند. پس گفت نزديك رفتيم حرارتى در وى نيافتيم و من فرود آمدم از اسب خود و رفتم سوى او تا كه

ص: 96

رسيدم به او ديدم كه سنگهاى خُرد و بُزرگ را مى خورد پس تيرى از تركش خود بيرون گرفتم و پيش داشتم تا پيكانش به او رسيد هيچ المى و حرارتى نيافتم ديدم كه پيكان فرو رفت و چوبش نسوخت و نيز مطرى گفته است كه بر هر كوهى و سنگى كه مرور مى كرد آن را مى خورد ليكن بر شجر ضرر نمى كرد و مى گويد كه از اين ظاهر شد كه اين به سبب حرام ساختن نبىّ است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه شجر آن حرم محترم را ممنوع شده از اكل آن به جهت وجوب طاعت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بر همه مخلوقات.

ليكن قسطلانى تصريح كرده به آنچه رَدِّ اين قول مى كند، زيرا كه مى گويد: لايزال مرور مى كرد بر سبيل خود، سحق(1) مى نمود و مى گداخت آنچه به او مى رسيد از شجر اخضر و حصى (2) و حجر و طرف شرقى او متوجّه جانب جبال بود و چون به جبال رسيد ايستاد و طرف شامى او كه يلى حرم محترم بود متصل [24- آ] شد به كوهى كه وعيره گويند و نزديك است به جانب شرقى احُد و گذشت كه در طرف اوست وادى حمزه تا آنكه مُستقر شد و ايستاد در برابر حرم محترم نبوى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و مُرد.

و گفته است كه شخصى كه بر وى اعتماد دارم خبر داد و گفت كه سنگى بُزرگ كه بعضى از وى داخل حرم بود و بعضى خارج چون آتش به او رسيد به طرف خارجش مُتعلق شد چون به جانب داخلش رسيد فى الحال مُرد و مورخان گفته اند كه اين آتش سيلان مى كرد به سرعت در واديى كه طول او چهار فرسخ و عرضش چهار ميل و عمق او يك و نيم قامت و دوان دَوان بود بر روى زمين و سنگ آب مى شد از وى همچو سُرب و لايزال مُجتمع مى شد در آخر وادى نزد منتهى حرّه يعنى در جانب مشرق تا كه منقطع شد در وسط وادى شظاة به سوى جهت جبل وعيره و سدّ نمود وادى مذكور را به سدّى عظيم از سنگ گداخته شده به آتش و گفته اند كه اين آتش از در روى زمين مقدار قدّ نيزه اى دراز جمع كرد تا كه مُنقطع شد وادى شظاة به سبب آن و بعد از آن سيل مُنحبس مى شد در

ص: 97

پس آن و همچو بحرى مى شد طولًا و عرضاً.

از عجايبى كه در آن سال صورت وقوع و سمت حدوث يافته يكى احتراق مسجد نبوى است- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- يعنى حريق اول در عقب انطفاى اين آتش مذكور، ديگر زياده شدن دجله بغداد است به حيثيّتى كه بسيارى از اهل بغداد غرق شده اند و مُنهدم شده دار و زير.

ديگر طامه كبراى واقعه تتار است كه گرفته اند و خليفه و اهلش بذل سيف شربت شهادت چشانيدند و از تخريب و فساد آنچه مناسب شأن كفار است همه را به تقديم رسانيدند و بعد از اين آتش عظيم در بغداد افتاده عموم و شمول اين آتش معموره شهر به خرابه گورستان خلفا رسيده و در بعضى ديوارهاى گورستان [24- ب] اين ابيات را مُشاهده نموده اند.

ان ترد عبرة فهذى بنوا العباس دارت عليهم الدائرات

استبيح الحريم ادقتل الأحيإمنهم واحرق الاموات

ص: 98

ص: 99

ص: 100

ص: 101

ص: 102

كه زيارت كننده باشد مرا و حال آنكه هيچ حاجتى او را بر اين نداشته باشد الّا زيارت من، حق است بر من كه شفيع باشم او را در روز قيامت. دار قطنى و طبرانى و غير هما از ابن عمر [25- آ] روايت كرده اند كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرموده اند: هر كه حج كند، پس زيارت كند قبر مرا بعد از وفات من، مى باشد آن كس همچو كسى كه زيارت كرده است مرا در حيات من و ابن جوزى به اين نوع روايت كرده كه كسى كه حج كند، پس زيارت كند مرا در مسجد من بعد از وفات من، مى باشد همچو كسى كه زيارت كرده است مرا در حيات من و صحبت داشته است به من.

پوشيده نيست كه از اين تشبيه كه(1) مساوات من كلّ وجه لازم نمى آيد تا مُعارض شود به حديث «لو انفق احدكم مثل احد» الحديث. ابن عدى و غيره از ابن عمر روايت كرده اند: هر كه حج بيت اللَّه كند و زيارت نكند مرا به تحقيق كه جفا كرده است مرا و در روايتى از علقمه، از عبداللَّه مروى است كه كسى كه حج اسلام به جاى آرد و زيارت قبر من كند و غزاتى(2) به تقديم رساند و نمازى در بيت المقدس گزارد خداى غزّوجل سؤال نكند او را در آنچه بر وى فرض كرده و در روايتى از انس مروى است كه كسى كه زيارت كند مرا در حالتى كه مَيِّتَمْ گوييا كه زيارت كرده است مرا در حالتى كه زنده ام و هر كه زيارت كند قبر مرا واجب مى شود مر او را شفاعت من و هيچ يك از امت من كه او را وسعتى و دستگاهى باشد و مرا زيارت نكند هيچ عذرى نباشد او را و از اميرالمؤمنين على- عليه السلام- مروى است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه كسى كه زيارت كند قبر مرا بعد از موت من گويا كه زيارت كرده است مرا در حيات من و كسى كه زيارت نكند مرا به تحقيق كه او(3) جفا كرده است مرا.

ابوداوود به سند صحيح از ابوهريره روايت كرده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمودند: سلام نمى كند بر من احدى الّا آنكه رد مى كند خداى تعالى روح مرا بر من تا آنكه رد سلام كنم آن شخص را. بيهقى به اين حديث استدلال [25- ب] كرده است بر

ص: 103

حيات انبيا- عليهم الصلوات والسلام- و بعضى گفته اند اين خطابى است به قدر فهم مُخاطبين كه در رَدِ جواب رَدِ روح را لازم مى دانند كأنّه- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مى فرمايد: مى شنوم شنيدن تمام و جواب مى دهم جواب دادن مالا كلام. مقصود نه آن است كه به اعتبار تعدد و كثرت سلام كنندگان رد و قبض روح مى شده باشد زيرا كه هيچ كس بر اين نرفته يا آنكه رد، عبارت است از باز آمدن و التفات نمودن از استغراق در شهود حضرت ودود و در آنكه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در قبر شريف زنده اند و سلام مُسلّم را مى شنوند(1) و جواب سلام مى گويند اخبار و آثار بسيار است كه بعضى به صحت پيوسته و بعضى ديگر اگر چه ضعيف است اما از طرق بسيار مروى شده، بعضى مُساعده بعضى ديگرمى كند ازآن جمله يكى حديث اميرالمؤمنين على است- عليه السلام- كه روايت كرده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود: كسى كه صلوات فرستد بر من نزد قبر من مى شنوم و هر كه صلوات گويد به نيابت (2) رسانيده مى شوم. يعنى آن نيز مى رسد بر من و مى شنوم آن را.

ديگر ابوهريره روايت كرده كه كسى كه صلوات گويد بر من نزد قبر من خداى تعالى مُوكّل ساخته است ملكى را كه برساند(3) به من و كفايت مى كند خداى تعالى امر آخرت و دنياى آن شخص را و من شهيد و شفيع اويم.

ديگر در احياءالعلوم است كه حق- سُبحانه- مُوكّل ساخته است ملكى را بر قبر شريف آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه تبليغ كند اسلام امتش را و مى فرمايد كه اين در حق كسى است كه غايب است چگونه باشد حال كسى كه از روى اشتياق فراق وطن مألوف و قطع باديه هاى مخوف اختيار نموده به حضور پرسرور مُشرف شود.

ديگر حافظ منذرى روايت كرده كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه علم من [26- آ] بعد از وفات من همچو علم من است در حيات من.

ص: 104

ديگر حديث صحيح مرفوع(1) است كه پيغامبران زنده اند، در قبور خود نماز مى گزارند.

ديگر حديث بزار(2) است به رجال صحيح از ابن مسعود كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود: به درستى كه خداى را عزّوجل فرشتگان اند كه تبليغ مى كنند سلام امت مرا و فرمود كه حيات من بر شما خير است كه شما به من سخن مى كنيد و من به شما سخن مى كنم و وفات من به شما خير است كه معروض مى شود بر من اعمال شما آنچه مى بينم كه خير است حمد مى گويم بر آن و آنچه مى بينم كه شر است استغفار مى كنم براى شما.

آنكه از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- روايت كرده اند من گرامى تر از آنم بر پروردگار خود كه بگذارد مرا در قبر من بعد از سه روز، اصلى ندارد و آنكه از سعيد بن مُسيّب مروى است كه چون ديدم كه مردم به خانه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مى درآمدند فرمود كه چه احمق اند اينها پندارند كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در خانه خود است. نمى ماند نبى اولوالعزم بيشتر از چهل شب حتّى كه مرفوع مى شود اگر اين به صحت رسد(3) مع ذلك قبر را علاقه تام و نسبت مالا كلام است و حال آنكه وضع آن حضرت در آن موضع مقطوع اليقين قاطع ديگر بايد كه بر خلافش تا معارضه تواند نمود و حال آنكه دلّالت مى كند بر خلاف آن، آنچه منقول است از او كه در ايام حرّه آواز اذان و اقامت از قبر شريف مى شنيد و قول عثمان در ايّامى كه او را محاصره كرده بودند كه مى گفت مفارقت نمى كنم دار هجرت خود را و مُفارقت نمى كنم مجاورت رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و آنچه منقول است از امام عادل و خليفه راشد عمر بن عبدالعزيز كه از شام [26- ب] قاصدى (4) مى فرستاد كه به رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از قبل او سلام كند و مروى شده است از عمر چون قدوم شريف ارزانى فرمود از فتح

ص: 105

بيت المقدس اوّل بار به مسجد آمد و سلام كرد به رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و به صحّت رسيده است از ابن عمر كه هر گاه كه از سفرى به مدينه بازگشتى آمدى به قبر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و گفتى «السلام عليك يا رسول اللَّه، السلام عليك يا ابابكر، السلام عليك يا ابتاه» و گفته اند زيارت قبر انور آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- سنت مجمع عليهاست ميان مسلمين و فضيلت مرغب فيهاست بين عامةالمؤمنين و سبكى- رحمه اللَّه- امر اجماع را به زيارت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- قولًا و فعلًا ايضاح تمام كرده و كلام ائمه را آورده و بيان نموده كه زيارت قربتى است ثابت به سنت و در آنچه گذشت از اخبار و آثار مقنع است بر طالب دليل سنيّت، و حال آنكه در سُنّت صحيحه امر به زيارت مطلق قبور است فضلًا عن قبره- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه سيد قبور است و نيز ثابت شده كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- زيارت بقيع و شهدا مى كرده اند و نيز علما اجماع كرده اند بر زيارت كردن مردان قبور را و اختلاف نموده اند در زنان «اما قبر نبوى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به ادله خاصّه مستثناست از آن خلاف و در كتاب نيز به اين معنى دلالتى هست در آيه كريمه

وَلو أنَّهُمْ اذْ ظَلَمُوا انْفُسَهُمْ جاؤُك»(1) الآية، چه اين معنى به موت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم (2)- مُنقطع نشده و مؤيّد اين است آنچه خواهد آمد از قصه اعرابى و قرائت اين آيت و استغفار نمودن آن و استحباب علما قرائت اين آيت را نزد زيارت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم(3)- و آنچه روايت كرده است ابوسعيد سمعانى [27- آ] از اميرالمؤمنين على- عليه السلام- كه بعد از دفن رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به سه روز اعرابى آمد و خود را بر قبر انور انداخت و خاك پاك آن را بر سر پاشيد و گفت: يا رسول اللَّه گفتى تو و ما شنيديم قول تو را و تو فرا گرفتى و حفظ كردى از حق- سبحانه- و ما حفظ نكرديم از تو و هست در آنچه منزل شده بود بر تو «وَلَوْ انَّهُمْ اذَظلَمُوا انفسَهُم جَاؤك الآية» به تحقيق كه ما ظلم كرديم بر نفس خود و آمده ايم به حضرت تو كه استغفار كنى براى ما، پس ندايى شنيده شد از قبر شريف كه آمرزيدند تو را. اما شدّرحال و بار بستن

ص: 106

به سوى آن موضع فيض و افضال و مشروعيّت (1) سفر براى زيارت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از آيه كريمه و اخبار و آثار سابقه بر اين مطلوب استدلال مى توان نمود زيرا كه مَجى ء عامتر از آن است كه از نزديك باشد يا از دور، و هرگاه كه زيارت قبر آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ثابت شد كه از جمله قربات است، سفر براى او نيز چنين خواهد بود و نيز سلف و خلف بر اين معنى اطلاق كرده و اجماع نموده اند و وارد شده كه «لا تَشدّ الرحال الا الى ثلاثة مساجد»(2) يعنى باربسته نمى شود براى فضيلت دريافت ثواب الّا به سوى سه مسجد يعنى، مسجدالحرام و مسجد نبوى عليه افضل السلام و مسجد الاقصى و در شدّرحال به سوى غير مساجد ثلاثه اختلاف است، بعضى گفته اند حرام است و بعضى ديگر نه و بعضى گفته اند كه شدّرحال در غير مساجد ثلاثه در حق كسى است كه نذر كرده باشد و آنچه مروى شده است از حسن بن الحسن كه ديد جماعتى را نزد قبر انور پس نهى (3) كرد ايشان را و گفت كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرموده كه قبر مرا عيدگاه نسازيد و خانه هاى خود را گورستان نكنيد و صلوات فرستيد بر من هر جا كه بوده باشيد كه صلوات شما بر من مى رسد و آنچه منقول است از امام زين العابدين- عليه السلام- كه ديد [27- ب] مردى را كه مى آمد به فرجه اى كه نزد قبر انور اطهر(4) بود و مى درآمد در آنجا و دعا مى كرد، پس نهى كرد او را از آن و حديث مذكور بر وى(5) خواند محمول است بر آنكه اكثار وقوف ايشان از حد تجاوز كرده بود و مؤيد اين

ص: 107

است آنچه مروى شده است كه مردى هر صباح و بيگاه مى آمد و زيارت قبر اطهر مى كرد و صلوات مى فرستاد و در آن باب مبالغه مى نمود تا آنكه امام زين العابدين زجر نمود و حديث مذكور از پدر(1) خود بر وى خواند و موافق اين است آنچه از امام مالك- رحمةاللَّه- خواهد آمد مكروه داشته(2) است اكثار وقوف را مطلقاً يا در حق كسى از سفرى نيامده باشد و يا حمل كنيم بر آنكه آن شخص مبالغه مى نمود در نزديك ايستادن به دخول در آن فرجه پس اعلام نمودند كه سلام، از هر كجا كه باشد مى رسد و به اين گستاخى و جرأت حاجتى نيست و از امام زين العابدين- عليه السلام- مروى است كه هرگاه كه به سلام كردن آمدى نزد استوانه اى كه در يلى روضه شريفه است ايستادى و سلام كردى و گفتى اينجا سر آن حضرت است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و مطرى گفته كه از اين موقف سلف بود پيش از ادخال حجره منيفه به مسجد شريف و گفته اند پيش از ادخال حجرة شريفه به مسجد شريف مردم دَرْ دَرِ حجره ايستادندى و سلام كردندى و در حجره را نمى پوشيدند تا مادامى كه عايشه زنده بود و در معنى حديث «لا تجعلوا قبرى عيدا».

حافظ منذرى گفته كه احتمال دارد كه مراد از اين حديث حث و تحريض بوده باشد بر كثرت زيارت يعنى قبر مرا همچو عيد نسازيد كه در سالى يك بار زيارت كنيد و در ساير اوقات اهمال نماييد و تأييد كرده اين معنى را به تتمه حديث «لا تجعلوا بيوتكم قبوراً» يعنى خانه هاى خود را همچو گورستان نسازيد كه نماز نمى كرده باشيد در آنجا و سبكى- رحمةاللَّه- گفته كه [28- آ] و احتمال دارد همچو عيد نسازيد به كثرت عكوف (3) و وقوف و اظهار نيّت و اجتماع عام و غيره از امورى كه در عيدها معتاد و معروف است بلكه زائر بايد كه به سلام و دعا آيد و بعد از فراغ مُنصرف شود.

اما نذر كردن زيارت: قاضى ابن كج(4) از اصحاب شافعيّه گفته كه هرگاه كه نذر كند كه زيارت قبر اطهر آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نمايد نزد من آن است كه او را وفا لازم مى شود وجهاً واحداً، و در غير آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- دو وجه است و

ص: 108

در تأييد لزوم نذر مى گويد از جنس اين عبادتى نيز هست كه واجب است و آن هجرت است در حيات آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- چنان كه در لزوم نذر اعتكاف گفته اند كه از جنس اوست وقوف به عرفه و عبدى [از] مالكيه گفته: نذر مشى به مسجدالحرام و مشى به مكه او را اصلى هست در شرع كه آن حج و عمره است و مشى به سوى مدينه براى زيارت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- افضل است از كعبه و بيت المقدس، پس هر گاه كه نذر كند مشى را به اين مواضع ثلاثه مشرّفه لازم مى شود وفاى به آن، اما كعبه متفقٌ عليه است و آن دوى ديگر مختلف فيهماست و سبكى گفته كه اختلاف در آن است كه نذر كرده باشد مشى به اين دو مسجد را، اما اگر زيارت آن حضرت نذر كرده باشد در آنجا خلافى نيست. در تهذيب الطالب شيخ عبدالحق است كه شيخ ابى محمد بن ابى زيد گفتند كه چه مى گويى در حق كسى كه اجرت گرفت براى آنكه از براى كسى حج كند و بر وى شرط كردند كه (1) زيارت رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كند و او نتوانست در آن سال زيارت كردن؟ گفت: رد مى كند از اجرت مقدار مسافت زيارت را و غير شيخ محمد گفته كه بر وى است كه بار ديگر رجوع نمايد براى زيارت و شيخ عبدالحق گفته اگر استيجار در سنه مُعيّنه باشد ساقط مى شود و آنچه مخصوص است به زيارت و اگر مُعين نيست رجوع مى كند ثانياً [28- ب] براى زيارت و سبكى گفته كه آنچه اصحاب ما يعنى شافعيه ذكر كرده اند استيجار براى زيارت صحيح نيست زيرا كه عملى است غير مضبوط و غير مقدّر به حسب شرع پس اگر جعاله يعنى آنچه مى گرداند در برابر فعل اجير براى نفس وقوف است نيز صحيح نيست و اگر براى دُعاست نزد قبر شريف صحيح است زيرا كه نيابت در آن صحيح است و اما ابلاغ سلام شكى نيست در صحت اجاره براى آن.

ص: 109

ص: 110

عليه وآله وسلم- فرمود كه اگر مى خواسته باشى دعا كنم و اگر خواهى صبر كن كه تو را بهتر است. گفت يا رسول اللَّه دعا كن. پس فرمود او را كه وضوى خوب [29- آ] سازد و به اين دعا از خداى تعالى حاجت خود خواهد «الَّلهُمَ انى اسئَلُكَ وَ أَتَوَجَّهُ الَيْكَ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ- صَلى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمْ- نبى الرحمة يا مُحَمَّد انّى توجهت بِك الى ربى فى حاجتى ليقضى لى الَّلهم شفعه فى» ترجمه دعا اين است: اى خداى من از تو مى خواهم و به تو توجه مى كنم به وسيله پيغامبر تو محمد رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه نبى رحمت است و اى محمد توجه نمودم به وسيله تو به سوى پروردگار خود در حاجتى كه دارم تا قضاى حاجت من نمايد، اى پروردگارا شفيع من گردان محمد را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و در روايت صحيح ديگر آمده كه فى الحال برخاست و چشمش روشن شد و هم راوى حديث عثمان بن حنيف روايت نموده كه مردى براى حاجتى به در خانه عثمان بن عفان تَرَدُّد مى كرد و او به او التفات نمى نمود و در نظر حاجتش نمى فرمود. به من از حال خود شكايت كرد فرمود كه به آن خانه (1) رو وضو ساز بعد از آن به مسجد آى و دو ركعت نماز گزار بعد از آن بگو: «اللهم إنّى اسئَلُكَ وَ اتَوَجَّهُ الَيْكَ نَبيِّنا مُحَمَّد- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نَبِى الرَّحَمة يا مُحَمَّد انّى اتوجَّه بِكَ الى رَبِّك فتقضى حاجَتى.» پس ذكر حاجت خود كن پس آن مرد رفت و آنچه فرموده شده بود به تقديم رسانيد و بعد از آن به در خانه عثمان رفت فى الحال دربان آمده و دست او را گرفته به نزد عثمان درآورد و عثمان او را بر بساط خود نشانيد و گفت: حاجت تو را ياد نكرم الّا در اين ساعت و هر حاجت كه دارى بگوى. بعد ازآن از آنجا بيرون آمد و به ابن حنيف گفت (2)- جزاك اللَّه خيراً- كه نظر نكرد در حاجت من تا تو به او نگفتى و ابن حنيف گفت: واللَّه كه من به او سخن نكردم، ليكن رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مُشاهده كردم كه كورى (3) به حضرت او آمده و از حال خود شكايت نموده و قضيّه(4) به تمام گفت [29- ب] به زيادت آنكه واللَّه كه

ص: 111

هنوز مُتفرق نشده بوديم و حديث ما با هم ديگر هنوز دراز نشده بود كه آن مرد درآمد گويا كه در چشم او هيچ ضررى نبود. از اين احاديث ثابت شد كه توسّل به آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- سنت حسنه و سيرت صالحه است با معقوليت آنكه ذكر محبوب محبوب است و توسّل و تَشَفُّع به آن مرغوب و عادت نيز به آن جارى است كه توسّل و تشفّع كنند نزد بزرگى ديگر و چه كس محبوبتر و بزرگتر باشد نزد حق- سبحانه- از آن سيّد اوّلين و آخرين- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و همچنين جايز است توسّل و تشفّع كردن به ساير صالحين و صريح است در اين معنى استسقا نمودن عُمر به حضرت عباس- عمّ رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و باريدن به آن سبب چنان كه در حديث وارد است. امام ابوبكر بن المقرى حكايت كرده كه من و طبرانى و ابوالشيخ در حرم رسول بوديم- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- وجوع در ما تأثير تمام كرد و آن روز چيزى نخورده بوديم چون وقت عشا شد به حضور قبر شريف رفتيم و گفتيم يا رسول اللَّه الجوع و بازگشتيم و خواب كردم من و ابوالشيخ و طبرانى نشسته بوده در چيزى نظر مى كرد ناگاه علوى زاده اى(1) حاضر شد به دو غلام با هر يك زنبيلى كه در آن چيزى بسيار بود پس نشستيم و خورديم و باقى را پيش ما گذاشت و گفت: اى قوم مگر شما به رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- شكوه كرده ايد كه ايشان را در خواب ديدم و مرا امر كردند به آنكه پيش شما چيزى بياورم.(2) ابوالعباس بن نفيس مقرى ضرير حكايت كرده كه گرسنه شدم در مدينه سه روز، پس آمدم به قبر اطهر و گفتم يا رسول اللَّه گرسنه شدم و بعد از آن اندك خواب كردم جاريه اى آمد و به پاى خود مرا زد برخاستم و با او به خانه رفتم نان گندم و پاره اى خرما و روغن به من داد و گفت يا اباالعباس به تحقيق كه [30- آ] جدّ من مرا به اين امر فرمود هر گاه گرسنه(3) مى شوى پيش ما بيا و در اين معنى وقايع بسيار و حكايات بى شمار است.

ص: 112

ابو سليمان داود شاذلى در كتاب بيان و انتصار در عقب ذكر مثل وقايع مذكوره گفته: در اكثر اين چنين وقايع كسى كه مأمور شده به ايصال خير اكران خير طعام بوده به دست يكى از اهل بيت بوده زيرا كه از اخلاق كرام آن است كه هرگاه كه از ايشان كسى طعام خواهد يا به نفس خود متولى آن نواله شوند يا يكى از اهل بيت خود را به رسانيدن آن حواله فرمايند.

در شفاست كه ابوجعفر منصور خليفه عباسى با امام مالك در مسجد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مُناظره كرد امام مالك گفت: «يا اميرالمؤمنين آواز خود را بلند مكن در اين مسجد زيرا كه خداى تعالى تأديب كرده قومى را و گفته آواز خود بلند نسازيد از آواز پيغمبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و مدح كرد طايفه [اى] را كه خفض صوت(1) كرده اند نزد آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و جماعتى را مذمت نموده كه از بيرون حجره ايشان را مى طلبيدند و فرياد مى كردند و حرمت او- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در مُردگى همچو حرمت اوست در زندگى.» پس ابوجعفر خليفه تواضع نمود و گفت: يا ابا عبداللَّه استقبال قبله كنم يا استقبال آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- امام گفت كه روى خود را از سوى او مگردان كه او وسيله تو و وسيله پدر تو آدم است تا روز قيامت بلكه استقبال آن حضرت كن و تشفع كن به او كه خداى تعالى او را شفيع تو سازد كه خداى تعالى مى فرمايد:

«وَلَو انَّهَمْ اذْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ جَاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّه واسْتَغْفَرَ لَهُمُ الْرَسُوْل لَوَجَدُوا اللَّه تَوَّاباً رَحِيْماً.»(2) يعنى: اگر ايشان بيايند نزد تو در آن وقتى كه ظلم كرده اند بر نفسهاى خود و بعد از آن استغفار نمايند به توبه و اخلاص و رسول نيز [30- ب] براى ايشان استغفار كند هر(3) آينه خداى را تواب و رحيم مى يابند.

اگر چه مورد اين آيه خاص است ليكن حكمش عام است.

طريق زيارت بروجه اجمال:

ص: 113

بايد كه به ادب تمام در مواجه مستقبل قبر شريف و مستدبر قبله ايستاده سلام و دعا كند و از جمله ادعيه بايد كه يكى اين دُعا باشد:

«اللهم انّك قُلَت فى كتابك لنبيّك عليه السلام (1) وَلو انَّهُم اذْ ظَلَموا انْفُسهم جاؤك فاستغفروا اللَّه (الآية) و انّى اتيت نبيّك- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مُستَغْفِراً فَاسألُكَ ان توجب لى المغفرة كما اوْجَبْتَها لِمَنْ اتاهُ فى حياتِه، الّلهم إنّى اتوجَّه اليك بنبيّك صلى اللَّه عليه وآله وسلم.»

و وقوف نمايد نزد قبر شريف و نزديك شود. و در روايتى آنكه وقوف و دعا نكند و بگذرد و بايد كه مُتعلق نشود به شبّاك. همچنين مروى است از امام مالك و از امام ابوحنيفه مروى است كه ايوب سختيانى به مدينه آمد ملاحظه كردم نزديك شد به قبر شريف، استقبال قبر و استدبار قبله نمود و گريه كرد بى تكلّف، مخالف اين است آنچه از ابوالليث روايت كرده اند كه زاير بايد كه استقبال قبله كند در سلام. سروجى و كرمانى نيز همچنين گفته اند، ليكن محقق تمام شيخ كمال الدين الهمام(2)- رحمة اللَّه- مى گويد: روايت ابوالليث مردود است به آنچه در مسند ابوحنيفه است. از ابن عمر كه گفت: از سنت است كه اين كه بيايى به قبر رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- از جانب قبله و پشت خود را به قبله كنى و روى خود را به سوى قبر انور سازى و بعد از آن بگويى كه السلام عليك يا ايها النبى و رحمة اللَّه و بركاته و ابن جماعه نيز در مناسك خود كرمانى را به شذوذ نسبت كرده و مذهب حنفيّه را نقل كرده كه بايد كه از براى سلام نزد سر آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بايستد به حيثيّتى كه در جانب يسار باشد و از ديوار دور شود مقدار چهار گز [31- آ] و بعد از آن بگردد تا برسد به مقابل وجه مقدس و واقف شود آنجا مستدبر القبله.

همچنين است مذهب شافعى و غيره گفته اند كه پيش از آنكه حجره هاى شريفه را به مسجد شريف درآورند از براى سلام مردم بر در حجره مى ايستادند و سلام مى كردند بنابر آنكه استقبال وجه شريف متعذر بود. پس از ناحيه خانه و از ناحيه سر مبارك استقبال

ص: 114

قبر انور مى نمودند وسلام مى كردند بر وجهى كه وقوف ايشان مستقبل بود ساريه اى را كه در آنجا صندوق است و مستدبر روضه و مذكور شد كه امام زين العابدين- عليه السلام- از براى سلام نزد استوانه اى كه در يلى روضه است وقوف مى نمود. و نيز گذشت كه آن موقف سلف بود پيش از ادخال حجرات و اما بعد از آنكه حجره ها را به مسجد شريف ادخال نمودند وقوف در مواجه آن حضرت بود- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

آداب زيارت و مجاورت:

[كه آن] بسيار است از آن جمله يكى آن چيزهاست كه مُتعلق است به سفر زيارت از تقديم استخاره و تجديد توبه و وصيّت و ارضاى هر كسى كه رضاى او مطلوب است و طيب و حلال بودن نفقه و توسعه در زاد راه و عدم مشاركت در زاد و توديع اهل و اخوان و وداع منزل به دو ركعت نماز و بعد از آن دعا كردن و تصدق نمودن به چيزى در هنگام خروج و غير ذلك از امورى كه در آداب سفر حج مذكور است.

ديگر اخلاص نيّت است بايد كه نيّت تقرب كند نه زيارت و بايد كه نيت شدّرحل كند به مسجد نبوى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و نيّت نماز گزاردن در آن مسجد شريف و اين منافى حديث «لا تُعمِله حاجة الازيارتى» نيست زيرا كه امتثال امر شارع است- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در اينها و مقصود از آنكه هيچ حاجتى او را بر آمدن نداشته باشد غير زيارت حاجتى است كه شارع [31- ب] بر آن نخوانده و ترغيب ننموده باشد و بايد كه نيّت اعتكاف در آن مسجد شريف و تعلم و تعليم و ذكر و اكثار صلوات و سلام و صدقه بر همسايگان آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و ختم قرآن و غير ذلك از امورى كه مُستحب است زائر را نيّت كند و نيّت اجتناب از مكروهات كند. فضلا عن المحظورات نيز بايد كرد.

ديگر بايد كه به عزم زيارت شوق و غرامش(1) زيادت شود و هر چند كه قرب و دنوّ او پيشتر گردد صبابت و حنّو(2) او بيشتر از پيشتر كرد زيرا كه از لوازم حبّ است كثرت شوق به

ص: 115

سوى محبوب و طلب قرب و نزديكى به معاهد و اثار و آثار و اماكن و مهابط مرغوب مطلوب:

تلك الديار التى قلب المحب له شوق اليها و تذكار و اشجان

وانة و حنين كلما ذكرت ولوعة و شجى منه واحزان

ديگر وقتى كه از خانه بيرون مى آيد بگويد كه:

«بسم اللَّه، آمنت باللَّه، حسبى اللَّهُ توكلت على اللَّه، لاحول ولاقوة الا باللَّه، الّلهم اليك خرجت و انت اخرجتنى، الّلهم سلّمنى و سلّم منى وردنىِ سالماً فى دين كما اخرجتنى، اللهم انى اعوذبك ان اضِل او أُضل او ازِل او ازل او أظلم أو اظَلَم او اجَهْل اوْ يجهل علىّ عزّ جارك و جلّ ثناؤك و تبارك اسمك ولا اله غيرك، اللهم انى اسَالك بحق السائلين عليك و بحق ممشاى هذا اليك الى آخر الذكر المستحب لقاصد المساجد.»

ديگر اكثار صلوات و سلام بر آن خيرالانام در راه رفتن بلكه بايد كه اوقاف فراغتش مُستغرق صلوات و سلام و ساير قربات بوده باشد و بايد كه در راه تتبع نمايد و زيارت كند آن مساجد و مواضع و آثارى كه منسوب است به آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و در مساجد منسوبه نمازگزارد و در چيزى از امر معروف و نهى منكر، مداهنه و مساهله ننمايد و نزد تضييع حقوق شرع او- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- غضبناك شود چه لازم مُحبت محب صادق غيرت اوست نزد فوات و تلف حقوق محبوب و ادعاى [32- آ] مُحبت يفقد لازمش كذب روشن و دروغ مُبرهن است.

ديگر چون به حرم محترم نزديك رسد و علامتهاى آن را ببيند بايد كه خضوع و خشوع او زياده شود و آن را بشارت هَنا(1) و بلوغ مُنا(2) پندارد و اگر سوار باشد دابه خود را از روى شوق تيز راند و اگر دابّه ضعيف باشد و قوت (3) تيز رفتن نداشته باشد او را بجنباند ولِلّهِ درّ القايل:

ص: 116

قرب الديار يزيد شوق الواله لاسيّما ان لاح نور جماله

او بشر الحادى بان لاح النقاوبدت على بعد روؤس جباله

فهناك عيل الصبر من ذى صبوةوبدا الذى يُخفيه من احْواله

و در اين زمان بايد(1) كه در ازدياد صلوات و سلام اجتهاد تمام نمايد و اگر قوت پياده رفتن داشته باشد پياده شود كه در حق مردان قوى مُستحب داشته اند بعضى و تأكيد نموده براى اجلال و تعظيم رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم.

ديگر چون به حدّ حرم رسد بعد از صلوات و تسليم بگويد:

«اللهم إنّ هذا هُو الحَرَمُ الّذى حرمته عَلَى لِسان حبيبك و رسُولك- صَلى اللَّهِ عليه وآله وسلم- وَدَعاك انْ تَجْعَلَ فيه من الخير والبركة مثلى ما هو بحرم بيتك الحرام فحرّ منى عَلى النار و آمنى مِنْ عَذابِكَ يَومَ تَبعث عَبادِك وارْزُقنى مارَزَقْتَه اوليائك واهل طاعَتك و وفّقنى فيه لِحُسنِ الأدَب و فِعْل الخيرات و تَرْك المُنْكَرات.»

و اگر ممرّش به ذوالحليفه باشد چون به مسجد مُعرَّس رسد شتر خود را بخواباند و آنجا نماز گزارد و در مسجد ذوالحليفه نيز نماز گزارد.

ديگر غسل كند از براى دُخول مدينه شريفه و پاكيزه ترين جامه هاى خود را بپوشد و اگر در خارج مدينه غسل ميسّر نشود بعد از دُخول غسل به جاى آرد و اجتناب كند از آنچه بعضى جهله عوام مى كند كه در وقت دخول تشبه به محرم نموده برهنه مى شود.

ديگر چون به مدينه شريفه مُشرف شود و قبه منيفه نمودار گردد بايد كه استحضار عظمت [32- ب] و افضليّت آن نموده تصور كند كه اين بقعه اى است كه حق- سبحانه وتعالى- براى حبيب خود اختيار فرموده و در نظر خود دارد كه به هيچ جايى قدم نمى نهد الّا كه قدمگاه آن حضرت است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- پس خضوع و خشوع و مسكنت و ادب تمام را شعار و دثار خود سازد به ملاحظه آنكه مبادا به سبب قلّت ادب چيزى از دقايق حرمت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فروگذاشته شود كه سبب

ص: 117

خُسران دنيا و آخرت گردد.

ديگر وقت دُخول آن بلده(1) شريفه بگويد:

«بسم اللَّه، ما شاء اللَّه و لا حول و لا قوّة الّا باللَّه، رَبّ ادخلنى مُدخل صدقٍ و اخرجنى مخرج صدقٍ و اجعل لى من لدنك سلطاناً نصيراً، آمنت باللَّه حسبى اللَّه» تا آخر.

آنچه مذكور شد الآن در ذكر وقت خروج از خانه و در اين زمان بايد كه تقويت استحضار شرف و فضل و احاطه نمودن آن زمين با تمكين اعضاى شريفه سيدالمرسلين را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- كند.

ديگر تقديم صدقه كند بين يدى آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و اول بار به مسجد شريف آيد و به هيچ كارى و حاجتى التفات ننمايد و چون مُشاهده مسجد شريف كند پيش نظر خود آرد كه به مهبط ابوالفتوح جبرئيل رسيده و پاى به سر منزل ابوالغنايم ميكائيل كشيده و اين موضع وحى و تنزيل است و اين مكان جميل سيد جليل است و از براى دخول قصد باب جبرئيل كند نظر به قول بعضى و چون خواهد كه درآيد(2) دل ازهمه چيزها(3) خالى ساخته به صفاى ضمير استحضار عظمت حضرتى كه به او متوجّه است نموده، پاى راست پيش نهد و بگويد:

«اعوذ باللَّه العظيم و بوجهه الكريم و بنوره القديم من الشيطان الرجيم بسم اللَّه والحمد للَّه ولاحول ولا قوة الا باللَّه، اللهم صل عَلى [سيدنا(4)] محمّد عبدك و رسولك و على آله و صحبه و سلّم تسليماً كثيراً، اللهم اغفرلى ذنوبى وافتح لى ابواب رحمتك و وفّقنى و سدّدنى واعنّى على [33- آ] ما يرضيك و منّ علىّ بحسن الأدب، السلام عليك ايها النبى و رحمة اللَّه و بركاته، السّلام علينا و على عباد اللَّه الصالحين»

و بايد كه اين دعا را در وقت خروج و دخول مسجد ترك نكند الّا آنكه در وقت

ص: 118

خروج «و افتح لى ابواب فضلك» گويد و بعضى گفته اند چون به در رسد ساعتى همچو كسى كه اذن مى خواسته باشد توقف نمايد و بعد از آن درآيد چنان كه در دَرِ خانه هاى پادشاهان و بزرگان مُعتاد و متعارف است. ديگر چون در مسجد شود نيّت اعتكاف كند اگر چه زمان مكثش قليل بود، بعد از آن به روضه شريف مُتوجه شود از روى خشوع و خضوع تمام و بايد كه چشم خود را از نظر كردن برنقوش و زينت مسجد و غيره نگاه داشته به هيبت و وقار و خشيت و انكسار و خضوع و افتقار در مُوقف نبوى اگر خالى باشد و الّا در موضعى كه نزديك بود به آن دو ركعت تحيّت مسجد به «قل يا أيها الكافرون»(1) و «قل هواللَّه احد»(2) بگذارد و بعد از تحيت مسجد حمد و ثنا گويد و از خداى تعالى توفيق و رضا و خير آخرت و دنيا جويد و سجده شكر به مذهب حنفيه (3) ادا نمايد و اگر صلوات مكتوبه قايم شده باشد به جماعت ملحق شود كه تحيّت مسجد در ضمن آن مؤدى مى شود و اگر مرور او اولًا به قباله وجه شريف است زيارت در حق او مستحب است و الّا اوّل تحيّت مسجد به طريق مذكور و بعد از آن زيارت كند و بعضى از مالكيه گفته اند كه تقديم تحيّت بر زيارت و تقديم زيارت بر تحيّت هر يك از اين دو رخصت است. ليكن نجمى از امام مالك، تقديم تحيّت را نقل كرده بر زيارت.

ديگر بعد از تحيت مسجد متوجه ضريح شريف شود و از حق- سبحانه- استعانت خواهد در رعايت ادب اين موقف منيف.

[از خدا جوئيم توفيق ادب بى ادب محروم گشت از فيض ربّ]

(4) پس ايستاده شود در برابر مسمار فضه مقدار چهار گز دورتر [33- ب] از سر قبر انور در غايت تواضع و انكسار و در نهايت مسكنت و افتقار از روى سكينه و وقار چنان كه پندارد آن حضرت را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در زندگى زيارت(5) مى كند و سرخود را

ص: 119

شيب انداخته نظر بر اسفل حجره نموده، حذر كند از اشتغال بر نقوش و زينت و غيره و بعد از آن به آواز معتدل سه بار بگويد(1):

«السلام عليك ايها النبى و رحمة اللَّه و بركاته، السلام عليك يا رسول ربّ العالمين السّلام عليك يا خيرالخلايق اجمعين، السلام عليك يا سيدالمرسلين و خاتم النبيين، السلام عليك يا امام المتقين، السلام عليك يا قائد الغرّ المحجلين، السّلام عليك ايها المبعوث رحمةً للعالمين، السلام عليك يا شفيع المذنبين، السلام عليك يا حبيب اللَّه، السلام عليك يا خيرة اللَّه، السلام عليك يا صفوة اللَّه السلام عليك ايها الهادى الى الصراط مستقيم، السلام عليك يا من وصفه اللَّهُ بقوله «و انك لعلى خلق عظيم» و بقوله «بالمؤمنين رؤف رحيم» السّلام عليك يا سبّح الحصى فى يديه و حنّ الجذع اليه، السلام عليك يا من امرنا للَّه بطاعته و الصلوة والسّلام عليه السلام عليك و على سائر الانبياء والمرسلين و عباد اللَّه الصالحين و ملائكة اللَّه المقربين و على آلك وازواجك الطّاهرات امّهاتِ المؤمنين و اصحابك اجمعين كثيراً دائما ابدا كما يحبّ ربنا و يرضى جزاك اللَّه و عنّا افضل ما جزى به رسولًا عن امته و صلى اللَّه عليك افضل واكمل و ازكى و انمى صلوة صلّاها على احد من خلقِه و اشهد ان لا اله الا اللَّه وحدهُ لا شريك لهُ واشهد انك عبدهُ و رسوله و خيرتهُ من خلقه، اشهد انك قد بلغت الرّسالة و اديت الامانة و نَصَحْت الّامَة و كشَفْتَ الغمة وَاقمْت الحجّة واوْضَحتَ الحَّجة وجاهدت فى اللَّه حق جهاده و كنت كما نَعتكَ اللَّه فى كتابه حيث قال «لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنّتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم» فصلوات اللَّه و ملائكته وجميع خلقه [34- آ] فى سمواته وارضه عليك يا رسول اللَّه، اللهم اته الوسيلة والفضيلة وابعثه مقاماً محمودا الذى وعدتهُ وآته نهاية ما [ينبغى أن(2)] يسألهُ السّائلون، ربّنا امنا بما انزلت واتبعنا الرسول فاكتبنا مع الشاهدين آمنتُ باللَّه و ملائكته و كتبه و رسله واليوم الآخر وبالقدر خيره و

ص: 120

شرّه، اللهم فثبتنى على ذلك ولا تردّنا على اعقابنا ولا تزغ قلوبنا بعد اذهديتنا وَهَبْ لَنا من لدنك رحمة انك انت الوهاب، الّلهم صلّ على محمّد عبدك و رسولك النبىّ الامىّ وعلى آل محمد و ازواجه و ذريّته كما صليت على ابراهيم و على آل ابراهيم و بارك على محمد النبى الامى وعلى آل محمدكماباركت على ابراهيم وعلى آل ابراهيم فى العالمين انك حميد مجيد.»

و اگر كسى عاجز شود از حفظ اين مذكور يا وقتش تنگ باشد بر بعضى اقتصار نمايد و اقلش السّلام عليك يا رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- است و از امام مالك «السّلام عليك ايّها النبى و رحمة اللَّه و بركاته» منقول است و امّا اكثر تطويل را اختيار كرده اند و اگر كسى وصيّت سلام كرده باشد بگويد: «السلام عليك يا رسول اللَّه از فلان بن فلان» و يا بگويد «فلان بن فلان بر تو سلام مى كند يا رسول اللَّه».

وبعد از آن بايد كه در مواجه شريفه توسل وتشفع نمايد و بگويد: در كلام اللَّه است كه «وَلَوْ أنَّهُمْ إذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُم جاءُوْكَ فاسْتَغْفُروا اللَّه وَاسْتَغْفَرَ لَهُم الرَّسُوْلُ لَوَجُدُوا اللَّه [35- ب] تَوَّاباً رُحِيْماً»(1) به تحقيق كه به حضرت تو آمدم و استغفار مى كنم از گناهان خود و تشفع و توسّل مى كنم به جاه و جلال تو به پروردگار خود، و اين دو بيت خواند:

يا خير من دفنت فى التُراب(2) اعظمه

فطاب من طيبهن القاعُ والاكم

نفسى الفداء لقبر انت ساكنهُ فيه العفافُ و فيه الجودُ والكرمُ

و اين ابيات نيز مناسب حال است:

انت الشفيع وآمالى معلقةوقدر جوتك يا ذالفضل تشفَعُ لى

هذا نزيلك اضحى لا ملاذله الّا جنابك يا سؤلى و يا املى

ضيف ضعيف عزيبً قد اناخ بكم و مستجير بكم يا سادة العرب

يا مكرمى الضيف ياغوت الزمان وياغوث الفقير و مرمى القصد و الطلب

هذا مقام الذى ضاقت مذاهبه وانتم (3) فى الرجا من اعظم السبب

ص: 121

اگر زائر ضعيف باشد و طول قيام بر وى شاق نمايد بنشيند و از والدين و برادران و ياران و دوستان خود خير دنيا و آخرت طلبد.

گفته اند رجوع نمودن ثانياً به مواجه شريفه اگر چه حنفيّه و شافعيّه گفته اند ليكن از صحابه و تابعين- رضوان أللَّه عليهم اجمعين- زياده (1) منقول نيست ليكن صاحب تاريخ توجيه وجيه مى كند كه مقصود كسى كه به اين قائل شده آن است كه تأخير كند دعا و سؤال و تضرع و زارى را كه مُستلزم امتداد است از سلام شيخين و نيز تا جمع كند ميان موقف سلف پيش از ادخال حجره هاى شريفه وميان موقفى كه مُختار است بعد از ادخال آن.

ديگر به منبر شريف آيد و نماز گزارد و دعا و استغفار نمايد و حمد و ثنا گويد و در نزد استوانه هاى مُتبركه كه ذكرش خواهد آمد دعا كند خصوصاً در روضه شريفه اكثار نمايد دعا و صلوات را.

ديگر مكروه است الصاق و چسبانيدن پشت و شكم به آن و دست ماليدن. اين است [35- آ] آنچه علما بر آن اتفاق نموده و اطباق كرده هر كه بركت و تواضع را در كردن اشياء مذكوره پندارد، در غرور نفس و خدعه شيطان افتاده باشد چه بركت در موافقت شرع و اتبّاع علماست.

ديگر بايد كه استدبار قبر شريف نكند در نماز و غير آن و در نماز استقبال نيز نكند و اجتناب كند از اكل تمر صيحانى در مسجد و انداختن دانه آن در آن چنان كه عوام مى كنند.

ديگر بلاسلام بايد كه بر قبر شريف مرور نكند اگر چه مرورش از بيرون مسجد بوده باشد بلكه وقوف نمايد و سلام كند آنگاه بگذرد و ابوحازم روايت كرده كه شخصى پيش من آمد كه رسول را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در خواب ديدم كه به ابوحازم مى گفت كه تويى كه بر من مى گذرى روى خود را گردانيده (2) و سلام نمى كنى و نمى ايستى. بعد از آن هرگز ترك وقوف و سلام نكرد. به مذهب امام مالك كثرت زيارت بر وجهى كه

ص: 122

مفضى(1) شود به محذورى، مكروه است و مذاهب ثلاثه ديگر زيارت و اكثار آن مستحب است زيرا كه اكثار خير، خير است و امام نووى گفته كه اكثار زيارت و اطالت (2) وقوف نزد قبور اهل فضل و صلاح محض خير و فلاح است.

ديگر اكثار صلوات و سلام و غنيمت داشتن صيام و صلات خمس در مسجد نبوى با جماعت على الدوام و اكثار نماز نافله (3) در آن به قصد آنكه نمازش در موضع مسجد اوّل واقع شود و هرگاه كه درآيد تجديد نيّت اعتكاف كند و بايد كه حريص باشد بر احياى ليل در آن مسجد شريف اگر چه يك شب باشد و حريص باشد بر ختم قرآن عظيم و گفته كه مُستحب است ختم قرآن به زائر مساجد ثلاثه [35- ب] در مساجد ثلاثه. و بايد كه دائم در مسجد نظرش بر حجره شريفه بوده باشد و در خارج بر قبه منيفه.

ديگر بايد كه هر روز بعد از سلام آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به جانب بقيع بيرون آيد خصوصاً روز جمعه و چون به حدّ قبور شريفه رسد بگويد:

«السَلامُ عَلَيكَ يا دَارَ قَوْم المُؤمِنِين وَ انا إن شاءَ اللَّه بِكُم لا حِقُوْن يَرْحَم اللَّه المُسْتَقْدِمِيْن مِنْكُم وَ المُسْتَأخْرِيْن، أللَّهمَّ اغْفِر لأهْلِ بَقِيْع الغَرْقَد، اللهم لاتَحْرِمْنَا أجْرَهُمْ ولا تفْتِنَّا بَعْدَهُم وَ اغْفِر لَنا وَلَهُم.»

و بعد از آن زيارت كند قبور طاهره اى را كه به تفصيل مذكور خواهد شد.

بعضى گفته اند ابتدا به زيارت سيدنا ابراهيم بن رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- كند و بعضى ديگر گفته اند چون از در شهر برآيد به قبه حضرت عباس ابتدا كند و ختم زيارت به صفيّه بنت عبدالمطلب كند.

صاحب تاريخ مى گويد:

«قبه حضرت عباس اول چيزى است كه خارج از بلد را پيش مى آيد پس بر وى گذشتن و سلام ناكردن جفا است در حق مردمى كه در آن قبه پرنورند پس بايد كه اول آنجا آيد و بعد از آن به هر كه مرور كند سلام نمايد و ختم به صفيّه چنان كه مذكور شد كند چون

ص: 123

بعد از فراغ رجوع نموده، از در شهر درآيد قصد تربت مطهّر سيّدنا اسماعيل نمايد و بعد از آن به زيارت مالك بن سنان و نفس زكيّه رود كه ايشان در بقيع نيستند. و زيارت شهداى احد نيز كند.

ابن همام- رحمةاللَّه- گفته كه نفس جبل احُد را هم زيارت بايد، كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود كه احُد كوهى است كه ما را دوست مى دارد و ما او را دوست مى داريم و ابتدا به زيارت سيدالشهدا [36- آ] حمزه- رضى اللَّه عنه- نمايد و گفته: افضل آن است كه روز پنجشنبه زيارت شهداى احد كند گويا اين از براى تنگى روز جمعه است از براى وظايف و آداب آن روز. و محمد بن واسع گفته كه به من رسيده است كه اموات در روز جمعه و روز پيشين او و روز پسين او، زائران خود را مى بينند و مى دانند و مستحب است بر وجه تاكيد به قُبا آمدن و در روز جمعه اولى است از ساير ايام و به ساير مساجد و جايهايى كه به آن حضرت منسوب است رفتن مستحب است و بعضى از مالكيه گفته اين چنين زيارت در حق كسى است كه در مدينه مشرفه اقامت بسيار نموده باشد والّا غنيمت داشتن مسجد نبوى و مُشاهده حجره شريفه احسن و افضل است. صاحب تاريخ مى گويد:

«افضليت اين در حق كسى است كه به دوام حضور و عدم ملال مُشرف شده باشد والا تنقل در آن بقاع و امكنه مُتبركه افضل است.»

ديگر بايد كه در مدت اقامت خود ملاحظه جلالت مدينه و نزول آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در امكنه و بقاع آن موضع سكينه و نزول جبرئيل به وحى در آن و كثرت محبت آن حضرت را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- نسبت به آن تصور نمايد و مادامى كه بر مشى قادر است سوار نشود چنان كه از امام مالك مروى است كه فرمود: از خدا شرم مى دارم كه به سُم ستور خود زير كنم زمينى را كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله وسلم- در آن راه رفته و بعضى چُنين روايت كرده اند كه مى ترسم كه سم ستور من واقع نشود در محلى كه در آن محل رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- راه رفته باشد و بايد كه در مدت اقامت، نفس شوم را به زمام خشيّت و مهار تعظيم افسار نموده غضّ (1) صوت و خفض (2) جناح را شعار و دثار خود سازد.

كما قال اللَّه تعالى: «انّ الَّذِيْنَ يَغُضُّوْنَ اصْواتَهُم عِنْدَ رَسُوْل اللَّه اوْلئكَ الَّذِيْنَ

ص: 124

امْتَحَنَ اللَّه قُلُوْبُهُمْ لِلْتَّقْوَى لَهُم مَغْفِرَة وَ أجْرٌ عَظِيْم.(1)»

گفته اند: چون اين آيت نزول كردابوبكر [36- ب] گفت كه: سوگند خوردم كه به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- سخن نكنم الّا همچو كسى كه پنهانى سخن مى كرده باشد.

ديگر مُحبت سُكّان مدينه با سكينه است خصوصاً علما و صلحا و اشراف و خدام و بيايدكه درترك مُحبت واكرام بعضى احتجاج به ابتداع يا عدم اتباع نكند كه به اينها از حكم همسايگى بيرون نمى آيد و شرف مساكنت آن محل شريف از وى زايل نمى گردد خصوصاً سُكان اين مكان شريف كه اميد خاتمه خير و حسنى در حق ايشان بسيار است وللَّه درّ القايل.

فيا ساكنى اكتاف طيبة كلكم الى القلب من اجل الحبيب حَبيبُ

و گفته اند كه مُستحب است «تصدق بما امكن و در شرح مهذّب گفته كه: تخصيص كند اقارب رسول را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به زيادتى احسان.

ديگر استحباب مجاورت است بر كسى كه قادر باشد به مجاورت با رعايت و انشراح صدر و دوام سرور و كمال فرح و حضور و طلب توفيق شكر اين نعمت عظمى و اعتراف به تقصير در آن و حرص بر انواع خيرات به حسب امكان و بايد كه بر اهل آن بلده شريفه به سكناى اربطه و اخذ صدقه تضييق نكند مگر آنكه مُحتاج باشد. پس به قدر حاجت بى اشراف نفس و بى تعرض از روى مسكنت اقتصار نمايد و به بعضى امورى كه صورتش عبادت و فايده اش دنياست همچو امامت و اذان و تدريس و قرائت و خدمت حرم و غيره التفات ننمايد مگر آنكه تخليص نيت كرده باشد تا حاجتى داعى شده باشد. به آن ديگر چون خواهد كه رُجوع نمايد مسجد شريف را به دو ركعت نماز در مصلّاى نبوى يا جايى كه نزديك آن باشد و وداع كند بعد از نماز و تقديم حمد و ثنا(2) و صلوات و سلام بگويد:

«اللهم انانسألك فى سفرنا هذا البرّ و التّقوى و من العمل ما تحبُّ و ترضى.»

و غير ذلك از ادعيه اى كه مُسافر را مستحب است و بعد از آن بگويد: «اللهم لا تجعله آخر العهد بهذا المحل الشريف» و ختم به حمد و صلات و سلام نموده بعد از آن

ص: 125

به قبر شريف [37- آ] آيد و به دستور سابق سلام و دعا نمايد و بعد از آن بگويد:

«يا رسول اللَّه نسألك، ان تسال اللَّه تعالى ان لا يقطع آثارنا من زيارتك و انَ يعيدنا سالمين و ان يبارك لنا فيما وهب لنا و يرزقنا الشكر على ذلك، الّلهم لا تجعله آخر العهد بحرم رسولك صلى اللَّه عليه و آله و سلم و حضرته الشريفه و يسّرلى العود الى الحرمين سبيلا سهلة و ارزقنى العفو و العافية فى الدنيا و الآخرة.»

و بعد از آن براى فراق و فوت بركات آن مواضع شريفه متبركه كه متألم و مُتحزن بوده از ديده غم ديده و سينه بى كينه قطرات غبرات (1) و زفرات(2) بلا تكلّفات ظاهر و متبادر سازد و چيزى از خاك آن حرم محترم و يا چيزى كه از خاك آن حرم ساخته باشند همراه خود از آنجا بيرون نكند بلكه براى هديّه از آنجا چيزى بگيرد كه خاطرى به آن خوش شود همچو تمر و آب چاه هاى متبركه كه ذكرش خواهد آمد.

ديگر در وقت بيرون شدن آنچه ميسّر شود به اهل آن بلده مباركه تصدق كند و نيّت ملازمت تقوى(3) و استعداد لقاءاللَّه و رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در دل مُحكم سازد و دل خود را از داعيه مفارقت و ذنوب و مُباشرت آن به كلّى پردازد كه نكس(4) اشدّ و اصعب از مرض است و بعد از پاك شدن، خود در اين نجاست آلودن، كمال قباحت و غايت شناعت است و بعد از آن بايد كه خود را دائماً به وفاى اين عهد راسخ و ثابت دارد و از نكث و نقض آن حذر كلى نمايد تا خوّان اثيم (5) و ناكث(6) لئيم نباشد و از روى خوف و رجا تأمل در آيت كريمه «فَمَنْ نَكَثَ فَإنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِه وَ مَن أوْفى بِمَا عَاهَدَ عَلِيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيْهِ أجْراً عظيماً»(7) نمايد.

ص: 126

ص: 127

«من اول يوم» در آيه مذكوره ظاهر در مسجد قباست زيرا كه اول مسجدى كه عند قدوم مدينه بنا شده اوست مگر آنكه گوييم معنى آيه آن است كه هر آينه مسجدى كه اساس او بر تقوى است از اول روز تأسيس و نظر به اين معنى هر دو مسجد شريف مصداق «لمسجد اسِّسَ عَلَى التقوى»(1) مى افتد و جمع مى شود ميان احاديثى كه به حسب ظاهر مُتعارض اند چه بعضى صريح است در آنكه مراد مسجد مدينه است و بعضى در آنكه مراد مسجد قباست- واللَّه اعلم- و در صحيحين است كه «لا تشدّ الرحال الا الى ثلاثه مساجد، مسجدى والمسجدالحرام والمسجد الاقصى»(2) يعنى باربسته نمى شود براى زيارت و تبرك جستن الّا به جانب سه مسجد يكى مسجد من ديگرى مسجدالحرام ديگر مسجد اقصى و همين مضمون را مسلم به لفظ ديگر و امام احمد و ابن حبَّان و طبرانى و بزار(3) به اندك اختلافى در لفظ حديث روايت كرده اند و در روايتى نيز آنكه بهترين جايهايى كه به سوى او رحلت كنند اين مسجد من و بيت العتيق يعنى كعبه است بى ذكر [38- آ] مسجد اقصى و در صحيحين است كه يك نماز در اين مسجد من بهتر از هزار نماز است در غير آن از مساجد مگر مسجدالحرام زيرا كه من آخر پيغامبرانم و مسجد من آخر مساجد انبياست- صلوات اللَّه و سلامه عليهم. پس نظر به اين حديث يك نماز در اين مسجد شريف بهتر از هزار نماز باشد در مسجد اقصى زيرا كه در استثنا داخل نيست.

چنين استنباط كرده است صاحب قاموس به تعبيّت ابو سليمان داود شاذلى- رحمهااللَّه.

و صريح است در اين معنى حديث ارقم- رضى اللَّه عنه- كه گفت آمدم به نزد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه وداع كنم به داعيه خروج به سوى بيت المقدس. گفت: تو را چه بر اين مى دارد مگر تجارتى در خاطر دارى. گفتم: نى مى خواهم كه در آنجا نمازگزارم.

گفت كه يك نماز در اينجا بهتر از هزار نماز در آنجاست و طبرانى از ثقات روايت كرده كه نمازى در بيت المقدس همچو هزار نماز است در ساير مساجد غير مسجدالحرام و مسجد نبوى به قرينه احاديث گذشته. پس نظر به اين حديث، نمازى در مسجد مدينه بهتر از

ص: 128

هزار نماز در مساجد ديگر باشد و در استثنا يعنى قوله (1)- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- الّا المسجدالحرام گفته كه احتمال دارد كه نماز در مسجدالحرام مساوى باشد(2) به نماز در مسجد مدينه و يا مفضول بود و يا افضل. ابن بطال (3) ترجيح اول كرده و گفته كه نقض و زيادت معلوم نمى شود الّا به دليل و ظاهرش مساوات است و از امام مالك اختيار ثانى مروى است و مؤيد قول ثالث آنچه مروى است از ابن زبير- رضى اللَّه عنهما- موقوفاً و مرفوعاً كه نمازى در مسجدالحرام بهتر از صد نماز است در مسجد مدينه و ابن حزم گفته كه زبير از عمر روايت كرده به سند روشنتر از آفتاب با وجود عدم مخالفت صحابه- رضى اللَّه عنهم- پس همچو اجماع باشد از ايشان [38- ب] طبرانى و بزاز از ابودردا- رضى اللَّه عنه- روايت كرده اند كه نمازى در مسجدالحرام برابر است به صد هزار نماز و نماز در مسجد من مساوى است به هزار نماز و نمازى در بيت المقدس به پانصد نماز و اين روايت موضّح و مبيّن است آن را كه مراد تفضيل مسجدالحرام است بر ساير مساجد. ليكن خدشه اى ديگر است كه از اينجا معلوم مى شود كه زيادتى مسجد مدينه از بيت المقدس پانصد درجه است نه هزار، چنان كه گذشت، پس دفع اين خدشه با حد و جهين است يا مى گوييم مفهوم عدد حجت نيست پس اين حديث نفى زيادت نمى كند و يا مى گوييم كه در صحيحين و غيرهما آمده كه نمازى در مسجد مدينه به هزار نماز جايى ديگر است و اين زيادتى است كه نمى داند مقدار آن را مگر خداى تعالى و در روايت صحيحين مقدم است بر غيرش، و اما دفع آنكه گذشت كه نمازى در بيت المقدس به هزار نماز جايى ديگر برابر است، آن است كه اول چنان وحى شده بود كه فرمود: ثانياً در مخير شد به زيادتى همچنان كه در دفع تعارض مانند اين مواضع گفته اند مذهب شافعيه. چنان كه امام نووى گفته، آن است كه مضاعفه ثواب شامل فرض و نفل(4) است به خلاف طحاوى از حنفيه و غيره از مالكيه كه تضاعف ثواب مخصوص است بر فرض به دليل قول رسول- صلى اللَّه

ص: 129

عليه وآله وسلم- افضل نماز مرد آن است كه در خانه اى ادا كرده شود مگر نماز فرض و شافعيّه از اين حديث جواب گفته اند كه نفل با وجود آنكه در مسجد ثوابش مضاعف است ليكن مفضول است و بسيار است كه مفضول را مزيتى مى باشد بر فاضل و مزيّت فاضل از حج است از مزيّت مفضول و تضعيف مذكور را مآلش راجع به ثواب است نه آنكه او مجزا باشد از آنچه در ذمت است از قضاها به اجماع علما و نيز اين ضعف با قطع نظر است از آنچه حاصل مى شود [39- آ] از ثواب جماعت و فضيلت نماز به مسواك و از آنچه موعود است كه يك حسنه را ده حسنه جزاست و نيز تضعيف مخصوص نيست به نماز بلكه عام است در جميع حسنات چنان كه در مكه تصريح كرده اند و مخصوص نيست به همان موضعى كه مسجد بوده در زمان رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- چنان كه امام نووى گفته بلكه عام و شامل است همه بقاع مدينه را و شاهد اين است آنچه مروى شده از آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه اگر كشيده شود اين مسجد تا صنعا مسجد من است و صنعا شهرى است از شهرهاى يمن و در اين مضمون اخبار و آثار كثيره وارد است و شيخ تقى الدّين ابن تيميه (1) گفته كه كلام متقدمين نيز بر اين دلالت مى كند و عمرو عثمان هر يك چيزى در مسجد نبوى افزودند هيچ كس بر ايشان انكار نكرد و صف اوّل كه مقام امامت ايشان بود در زيادتى مسجد بود و اين اعظم دليل است بر آنكه زيادتى داخل است در اصل نه خارج- واللَّه اعلم بالصّواب.

امام احمد و طبرانى به رجال ثقات از انس بن مالك روايت نموده اند كه كسى كه در مسجد من چهل نماز بگزارد و از او نمازى فوت نشود مكتوب مى شود براى او براتى از ريا و براتى از عذاب و برى مى شود از نفاق. و ابن حبَّان در صحيح خود از ابوهريره روايت كرده كه از آن زمان كه يكى از شما از خانه خود بيرون مى شود به سوى مسجد من، پس كسى است كه حسنه او مكتوب مى شود و كسى است كه خطيه او محطوط(2) مى گردد و يحيى از سهل بن سعد- رضى اللَّه عنه- روايت كرده كسى كه داخل مى شود به اين مسجد

ص: 130

و حال آنكه او تعليم خير مى كند و يا تعليم خير مى دهد به منزله مجاهد فى سبيل اللَّه است و كسى كه داخل مى شود از براى غير مذكور همچو كسى است كه مى بيند چيزهايى را كه خوشش مى آيد و دلش را [39- ب] مى ربايد و حال آنكه آن چيزها از آن غير اوست و او را از آن هيچ بهره نيست و در اين معنى احاديث بسيار وارد است و هم يحيى روايت نموده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه خيال نمى كنم و گمان نمى برم الّا آنكه هر مردى را از شما مسجدى است در خانه خود، گفتند آرى يا رسول اللَّه گفت: واللَّه كه اگر در خانه خود نماز مى گزاريد هر آينه ترك مسجد پيغامبر خود مى كنيد(1) و اگر ترك مسجد پيغامبر خود مى كنيد(2) هر آينه ترك سنت پيغامبر خود مى كنيد(3) و اگر ترك سنّت او مى كنيد(4) گمراه مى شويد و غير مذكور در فضل مسجد نبوى احاديث ديگر هست.

فضل روضه و منبر

در صحيحين از عبداللَّه بن زيد مروى است كه ما بين خانه و منبر من روضه اى است از رياض جنّت و بخارى در روايتى زياده آورده كه منبر من بر حوض من است و نيز در صحيحين است كه ما بين قبر و منبر من روضه اى است از رياض جنّت و در اين مضمون احاديث بسيار وارد است در بعضى «مابين قبرى و منبرى» و در بعضى ديگر «مابين بيتى و منبرى» و در بعضى ديگر «ما بين بيتى الى منبرى» از مجموع مراد يك چيز است و در معنى هيچ اختلافى نيست زيرا كه قبر شريف در خانه آن حضرت است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و امام احمد به رجال صحيح روايت كرده كه منبر من بر ترعه اى است از ترعه هاى جنت. مراد به ترعه يا در است يا روضه است بر بالاى جايى مرتفع يا درجه.

طبرانى روايت كرده كه پايه هاى منبر(5) من در جنّت است(6) يعنى ثابت و پاى بر جاى است در بهشت و از ابوسعيد خدرى- رضى اللَّه عنه- مروى است كه رسول- صلى اللَّه عليه

ص: 131

وآله وسلم- شنيدم كه مى گفت و حال آنكه بر بالاى منبر ايستاده بود كه من در اين اوان (1) بر عُقر(2) حوض خود ايستاده ام و نيز مروى شده كه يكى از طرفين منبر شريف بر عُقر حوض است الآن. پس كسى كه سوگند دروغ خورد و نزد منبر مى خواسته باشد كه حق مرد مسلمانى را به آن سوگند [40- ب]، دروغ قطع كند بايد كه آماده سازد منزل خود را از آتش. و عقر حوض مفسر شده است از موضعى كه آب از آنجا مى ريزد به حوض، و نسائى به رجال ثقات روايت كرده كه كسى كه سوگند دروغ خورد نزد اين منبر من و مى خواسته باشد كه به آز استحلال كند مال مسلمى را، لعنت خداى و ملائكه و جميع آدميان بر وى باد و خداى قبول نكند از وى صرف و عدل را يعنى فريضه و نافله را يا توبه و فديه را. و طبرانى روايت كرده كه ميان حجره من و مصلّاى من روضه اى است از رياض جنّت و در روايتى ميان خانه و مصلاى من و در روايتى ميان منبر و مصلاى من روضه اى است از رياض جنت.

قولى است كه مراد به مصلّا جاى نماز كردن آن حضرت است از مسجد نبوى و قولى آنكه مراد مصلّاى عيد است و مؤيد اين است آنچه بعضى از روات اين حديث گفته كه شنيدم از غير واحد. يعنى جماعتى كثيره كه چون سعد بن وقاص اين حديث را استماع نمود هر دو خانه خود را در مابين مسجد و مصلّا بنا فرمود و نيز مؤيد اين است آنچه روايت نموده جناح نجار، كه بيرون شدم با عايشه دختر سعد بن وقاص به سوى مكه و عايشه گفت كه منزل خود را بنا كن گفتم به او كه در بلاط بنا كنم. گفت: تمسك كن به بلاط كه شنيدم پدر خود را كه گفت كه شنيدم رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه مى گفت ميان اين مسجد من و مصلّاى من روضه اى است از رياض جنّت.

صاحب تاريخ گفته:

«بلاط آن امرى ممتد است از مسجد تا مصلّا چنان كه زيادتى تفصيلش خواهد آمد.»

و گفته كه مؤيد(3) آن است كه جميع مسجد نبوى روضه است.

ص: 132

در زوايد مسند به رجال صحيح از عبداللَّه بن زيد- رضى اللَّه عنه- مروى شده كه ميان اين خانه ها يعنى خانه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- تا منبر شريف روضه اى است از رياض جنّت و منبر شريف [40- ب] بر ترعه اى است از ترعه هاى جنّت.

و صاحب تاريخ مى گويد كه:

«حاصل و مفاد اين حديث نسبت به منبر شريف آن است كه منبر شريف بعينه معاد مى شود روز قيامت همچنان كه اعاده كرده مى شود جمع خلايق و مى باشد به جاى خود از اين مسجد شريف نبوى به ناحيه اى از جنّت نزد عُقر حوض و در اين اخبار ترغيب و تحريض مالا كلام است بر عبادت كردن در آن محل شريف و دلالت است بر آنكه آن اعمالى كه در آن محل ادا مى يابد موجب ورود حوض است و شرب از آن.»

بعضى ديگر گفته اند كه منبرى كه در دنيا بود بعينه فرداى قيامت بر حوض خواهد بود. اين منبر شريف (1) است.

ابن نجار بر اين قول اعتماد نموده و ابن عساكر گفته كه اين اظهر است و اكثر مردم بر اينند و بعضى ديگر گفته اند كه مراد آن است كه فرداى قيامت خداى تعالى يك منبرى خواهد آفريد.

امّا آنچه در باب روضه شريفه وارد شده:

امام مالك- رحمةاللَّه- بر ظاهرش حمل نموده و گفته كه او روضه اى است از رياض جنّت كه منقول مى شود به سوى جنّت و مثل ساير زمينها نيست كه فانى شود و جماعتى از علما موافقت كرده اند به امام مالك و قولى آنكه معنى آن است كه عبادت در آنجا مؤدى است به جنّت با آنكه او همچو روضه اى است از جنّت در نزول رحمت و حصول سعادت به ملازمت عبادت در آن محل، خصوصاً در عهد حضرت رسالت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و تأييد اين مى كند آنكه مُقرّر شده است در شرع كه اخبار به بركت بقاع و اماكن مُتبرّكه را فايده نيست غير از آنكه تعمير آن كرده شود به طاعات. ليكن بر ضمير منير پوشيده نيست كه بر اين تقدير هيچ اختصاصى نيست حكم مذكور را به آن بقعه شريفه زيرا كه عبادت در

ص: 133

هر جا كه واقع شود موجب دُخول جنّت مى شود چنان كه «من قال لا اله الا اللَّه دخل الجنة» و غيره.

از احاديثى كه در فضايل اعمال وارد شده غير مقيد به موطنى مخصوص و محلّى معيّن اين احاديث شريفه مسوق شده از براى بيان مزيد شرف (1) آن بقعه بر غيرش از اماكن. پس او [41- آ] الآن از جنّت است همچو حجرالاسود و باز روضه اى خواهد شد از جنّت و مُستوجب روضه اى خواهد شد عاملش از جنّت و در اينجا شبهى است به حضرت خليل- عليه الصلوة والسلام- در آنكه او مخصوص شد به حجر جنّت و فرزند بزرگوارش اختصاص يافت به انعام روضه اى از جنّت و از براى آنكه حديث شريف را بر ظاهرش حمل كرده اند استدلال كرده اند بر افضليّت مدينه به ضميمه حديث «لقاب قوس احدكم فى الجنة خير من الدّنيا و مافيها(2).»

حدود روضه شريف: روضه شريفه يا مُسامت(3) حايط حجره منيفه است از جهت قبله و شمال و لايزال كوتاه مى شود در جهت عرض تا منبر شريف و مُنتهى مى شود بر آن قريب به هيئت مثلث و مسامت مستولى است و بر اين تقدير داخل مى شود و بعضى مواضعى كه مسامت شمال حجره شريفه است اگر چه مسامت منبر نيست و آنچه مسامت طرف قبلى منبر است اگر چه مسامت حجره شريفه نباشد زيرا كه منبر اندكى در جهت قبله متقدم است از محاذات(4) ديوار قبلى حجره شريفه پس مجموع بر هيئت مربع مى شود چنان كه رواق مصلاى شريف و در رواق ما بعد آن كه مسقف مقدم مسجد شريف بوده در زمان آن سرور- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- عبارت از مجموع روضه مى شود. لكن بر تقدير احتمال اول آن مقدارى از منبر كه از محل اصلى پيشتر شده و مصلّاى شريف به تمام يا مقدم او خارج روضه شريفه مى شود زيرا كه نه محاذى منبر است و نه مقابل حجره شريفه

ص: 134

و اين احتمال مردود است به جهت خروج مصلّاى شريف كه محل سجود جبهه (1) مبارك است و هيچ كس قائل نشده به خروج چيزى از مصلّاى شريف از روضه منيف.

ذرع ما بين قبر شريف و منبر منيف پنجاه و چهار گز و سُدس است. ظاهراً كه اين مبنى است بر ادخال جدار حجره شريفه كه عرضش پنجاه ذراع و سُدس است و بعضى گفته اند كه پنجاه و سه گز و يك شبر(2) است- واللَّه اعلم.

ص: 135

ص: 136

ص: 137

ص: 138

كه در زمين مدينه عمارت خانه و حصن نمود و زراعت كرد و نهال نشانيد عماليق پسران عملاق بن ارفخشد بن سام بودند و ايشان گرفتند ما بين(1) بحرين و عمان و حجاز را تا شام ومصر واز ايشان است جبابره وفراعنه وملك ايشان درملك حجاز ارقم بود و در مدينه بنوهف (2) و بنو مطرويل و در مكه مشرّفه (3) جرهم و در يمامه قنطور وطسم و جُديس(4).

از زيد بن اسلم مروى است كه كفتارى را با بچّه هاى او ديده اند كه در سوراخ [42- آ] چشم مردى خانه كرده بود و نيز از او مروى است كه چهارصد سال مى گذشت و جنازه اى در ميان ايشان مسموع نمى شد.

ابوالمنذر از دو مرد ثقه روايت كرده است كه گفته اند:

«بر رسيده است كه موسى- عليه السلام- در آن هنگام كه حج نمود جماعتى از بنى اسرائيل با او حج كردند در وقت بازگشت به مدينه با سكينه رسيدند، موضع مدينه را ديدند به صفت بلد پيغامبرى كه صفت او را در تورات مى يافتند به عنوان آنكه از خاتم الانبياست- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- پس طايفه اى از ايشان به عهد و پيمان در آنجا نزول كردند در سوق بنى قينقاع بعد از آن به ايشان جماعتى از عرب پيوست و ملحق شد و ايشان كسى بودند كه در مدينه ساكن شده بودند و اين نيز مذكور است كه قومى از عمالقه پيش از ايشان ساكن شده بوده اند.»

ابن شبّه(5) به سندى كه بد نيست روايت كرده از جابر- رضى اللَّه عنه- مرفوعاً كه موسى و هارون- عليهما السّلام- به حج اقبال نمودند و چون به مدينه مرور فرمودند از يهود ترسيده پنهان شدند و به احد بيرون رفتند، هارون را- عليه السّلام- موت دريافت، پس موسى- عليه السّلام- براى او قبر و لحد كند و گفت: اى برادر تو مى ميرى. پس هارون برخاست و به لحد خويش درآمد و آنگاه روح پاكش مقبوض گشت. پس موسى- عليه السلام- بر وى خاك پاشيد و دفن نمود. اين قصه دالّ است بر بودن يهود در مدينه

ص: 139

در زمان موسى- عليه السّلام- [است] و خواهد آمد در اسماى بقاع، ذكر وجود قبرى به حما كه مكتوب است بر وى «انا رسول، رسول اللَّه سليمان بن داوود- عليهماالسلام- الى اهل يثرب» و در روايتى «رسول رسول اللَّه عيسى بن مريم الى اهل قرى عرينه». و ابن زباله از پيران اهل مدينه روايت كرده كه گفته اند كه ساكن مدينه در زمان گذشته صعل (1) و فالج(2) بودند، داوود- عليه السلام- ايشان را غزا كرد واز ايشان صدهزار دختراسير گرفت [42- ب] و گفته اند كه خداى تعالى بر ايشان كرم را مسلط ساخت تا هلاك شدند و قبور ايشان اين است كه در كوه و دشت است به ناحيه جُرف.

زنى از ايشان باقى مانده بود معروف به زهره كه ساكن مدينه بود از مردى كرايه كرد كه به جايى بيرون رود، چون نزديك رسيد كه سوار شود كرم او را فرو گرفت پس با او گفتند كه ما مى بينيم كه كرم تو را فرو مى گيرد گفت به همين كرم قوم من هلاك شدند و بعد از آن گفت كه «ربّ جسَدٍ مصون و مال مدفون بين زهره و رانون» و بعد از آن كرم آن زن را كشت.

گفته اند: قومى بودند كه ايشان را بنوهف و بنومطر و بنوالازرق مى گفتند در ما بين مخيض تا غراب الصَّايله تا قصّاصبن تا طرف احد پس اين آثار ايشان است در آنجا و از عروة بن الزبير مروى است كه عماليق منتشر شده بودند در بلاد و ساكن شده بودند در مكّه و مدينه و جميع حجاز، پس استكبار كردند و از حد تجاوز نمودند و در آن هنگام كه خداى تعالى موسى را- عليه السلام- بر فرعون لعين نصرت داد و شام را پاكوب لشكر او گردانيد و مفسدان آن ديار را هلاك ساخت، لشكرى از بنى اسرائيل به سوى مدينه تعيين فرمود و امر نمود كه هيچ بالغى را زنده نگذارند. پس لشكر بنى اسرائيل به مدينه رسيدند و خداى تعالى ايشان را نصرت داد و ايشان آن قوم مُتمرد را هلاك ساختند و پسر ملك ايشان ارقم را كه به غايت صاحب جمال بود اسير كردند و گفتند كه او را زنده نگاه مى داريم تا به موسى- عليه السّلام- برسيم ببينيم (3) كه رأى شريفش در حق او چيست؟

ص: 140

پس او را گرفته متوجه خدمت حضرت موسى شدند و آن حضرت پيش از قدوم ايشان به جوار حق- سبحانه تعالى- واصل شده بود. چون ايشان نزديك رسيدند مردم به ايشان تلقى نمودند و احوال ايشان پرسيدند و ايشان احوال خود را بيان نمودند. پس بنى اسرائيل گفتند كه شما معصيت كرده ايد كه خلاف پيغمبر خود نموده ايد [43- آ] و به ميان ما نياييد و به شهر ما ندارييد و گفتند اگر چه از اين بلاد ممنوع شديد اما آن بلدى كه از آنجا برآمده ايد هيچ جايى بهتر از آن نيست و در آن زمان حجاز اشرف بلاد و اطهر آن بود از حيثيّت آب و علف(1).

پس از اين قصّه معلوم شد كه اول سكناى يهود اين بود بعد از عماليق و جميع يهود در زهره ساكن بودند ميان حرّه و سافله در پهلوى قفّ و اموال ايشان در سافله بود و جمهور ايشان در يثرب نزول كرده بودند در مجتمع سيلها در پهلوى زغابه و از محمد بن كعب قرظى مروى است كه قريظه و برادران ايشان بنى هدل و عمرو پسران صريح و نضير بن النحام بن الخزرج بن الصريح از ذريت هارون- عليه السّلام- بيرون آمده اند در مذينب(2) و در مهزور نزول كرده اند.

از ابوهريره مروى است كه گفته است كه به من رسيده كه در آن هنگام كه بنى اسرائيل را رسيد آنچه رسيد از بخت النصر متفرق شدند و ايشان حال آنكه در تورات و صف و نِعَت محمد را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مى يافتند و مى دانستند آن را كه ظُهور شريف او در ديهى از ديه هاى عرينه كه خرماستان باشد خواهد بود چون از شام بيرون شدند در ميان شام و يمن به هر ديهى كه مى رسيدند ملاحظه مى كردند و نظر مى نمودند كه وصف و نعت يثرب را دارد يا نى تا نزول كنند در آنجا به اميد لقاى شريف و دريافت مجلس منيف حضرت سيّدالمرسلين- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- تا آنكه نزول كردند جماعتى از فرزندان هارون نبى- عليه السلام- كه حاملان تورات بودند به يثرب. پس بعد از آن ايشان به رحمت حق واصل شدند و به محمّد- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- ايمان

ص: 141

داشتند كه او خواهد مبعوث شد و فرزندان خود را ترغيب و تحريض مى نمودند به اتباع آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- پس دريافت از ذريّت ايشان محمّد را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- طايفه اى و كافر شدند [43- ب] و حال آنكه مى دانستند و مى شناختند آن حضرت را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و اين كُفر ايشان از براى حسد شوم ايشان بود بر انصار اخيار- رضى اللَّه عنهم- كه چرا پيش از ما به شرف اسلام مُشرف شدند.

مجمل اخبار انصار اخيار آنكه اصل ايشان كه اوس و خزرج است بعد از يهود به مدينه آمدند و در آنجا مُتفرق شدند در بالا و پايان مدينه و بعضى از ايشان در قراى يهود با يهود ساكن شدند و بعضى ديگر تنها در جايى على حده مُتوطن شدند، ليكن رياست و سرورى، يهود را بود و اوس و خزرج مدتى در آنجا بودند و از يهود عهد و پيمان خواستند كه به سبب آن ايمن شوند از شر غير و مُدّت مديد حال ايشان بر اين منوال بود تا كه قوت و شوكت و اموال و املاك ايشان بسيار شد پس قريظه و نضير كه يهود بودند رسيدند و قطع عهد و پيمان خود كردند و ملك يهود فطيون (1) را كه بكارت دختران اوس و خزرج اولًا او ازاله مى كرد و آن گاه به شوهرانشان مى گذاشت. شخصى مالك نام ازايشان كه خواهر خود را به شوهر داده بود اين دنائت را نمى خواست پنهانى به صورت زنى درآمد و كشت او را و بعد از آن به ميان قوم خود درآمد و ايشان به ملك شام كه از قوم ايشان بود كسى فرستادند و از تغلّب و تسلّط يهود شكايت كردند و او ابوجبيله نام شخصى را به جمع كثير به سر يهود فرستاد و ايشان آمدند و اكابر يهود را قتل كردند و بعد از آن عزت و شوكت از آن اوس و خزرج شد و قولى آنكه مالك مذكور نزد تُبّع اخير كه اسمش كرب بن حسّان بن اسعد الحميرى است رفت براى شكايت چون به او رسيد و عرض حال خود كرد او سوگند خورد كه به هيچ زنى نزديك نشود و خوشبويى استعمال نكند و شراب نخورد تا به مدينه نيايد و يهود را اذلال (2) نكند. پس به مدينه آمد و به احد نزول نمود و يهود را پيش خود طلبيد و از ايشان سيصد [44- آ] تن را به عذاب كشت و اراده تخريب مدينه

ص: 142

كرد. شخصى از يهود كه دويست و پنجاه سال عمر يافته بود پيش آمد و گفت: اى ملك كار تو بزرگتر از آن است كه به اندك چيز غضب بر تو راه يابد و به درستى كه تو نمى توانى كه مدينه را خراب سازى زيرا كه او محل هجرت پيغامبرى است از نسل اسماعيل- عليه السلام- كه از كعبه خواهد برآمد پس تبع ترك آن داعيه نموده آن يهودى را با يهود ديگر گرفته به جانب مكه آمد و خانه كعبه را جامه نو پوشانيد و به آن دو يهودى به جانب يمن رجوع نمود و به دين ايشان درآمد.

در خبر است كه خانه ابو ايّوب انصارى- رضى اللَّه عنه- كه ذكرش خواهد آمد بناى تبع اول است كه نامش تبان (1) أسعد بن كلكيكرب است و گفته اند كه او به مدينه مرور كرد و به او چهار صد كس از علما همراه بودند و علما با همديگر عهد كردند كه از مدينه بيرون نشوند. تبع سبب آن از ايشان پرسيد، ايشان گفتند كه ما در كتاب خود مى يابيم كه اين محل هجرت پيغمبرى است كه نام شريفش محمّد- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- است پس ما در آنجا اقامت مى كنيم به اميد آنكه آن حضرت را دريابيم. پس تبع براى هر يك از ايشان خانه اى بنا كرد و هر يك را جاريه اى به زنى داد و مال بسيار به ايشان بخشيد و نامه اى كه مُتضمّن اسلام او بود نوشت و پيش ايشان گذاشت و ختم نمود و فرمود كه اگر پيغامبر را دريابند يا فرزندان ايشان دريابند نامه را به آن حضرت رسانند و از آن نامه است اين دو بيت:

شهدت على احمد انّه رسول من اللَّه بارى النَّسَم

فلو مدَّ عمرى الى عمره لكنت وزيراً له وابن عم

و خانه اى براى آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بنا كرد كه هر گاه به مدينه قدوم شريف ارزانى دارند در آن خانه نزول فرمايد. گفته اند كه خانه ابوايّوب همان خانه است و ابو ايّوب- رضى اللَّه- از فرزند همان عالم است كه نامه نزد او بود و انصار فرزندان علماى ديگرند و گفته اند كه نامه نزد ابو ايّوب بود و در وقت قدوم به نظر شريف [44- ب] آن حضرت رسيد.

ص: 143

ص: 144

ص: 145

عزيزتر از تو نخواهد بود و رجوع نمودند به مدينه چون به خانه هاى خود آمدند هيچ خانه اى نماند از خانه هاى ايشان الّا آنكه در آنجا ذكر شريف آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بود و اين جماعت شش كس و در قولى هفت كس بودند. و در قولى دو كس از اوس بود و چون سال دوم شد در موسم حج دوازده تن از ايشان آمدند شش اول و شش ديگر هم از خزرج، پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به ايشان بيعت فرموده، مصعب بن عمير را با ايشان همراه كرد(1) تا تعليم دينِ اسلام (2) كند و قولى آنكه بعد از رفتن ايشان به مدينه به طلب ايشان مصعب و ابن ام مكتوم را فرستاد و مُصْعَب امامت مى كرد و قرآن تعليم مى كرد به ايشان و او اوّل كسى است كه به «مقرى» مُسمّا شده و چون به مدينه آمدند به خانه اسعد بن زراره كه از آن شش تن اول است نزول نمودند و مسلمانان نزد ايشان جمع شدند.

چون سعد بن معاذ و اسيد بن حُضير كه هر دو سيد بنى عبد(3) الاشهل بودند اين قصه را شنيدند، سعد به اسيد گفت: روان شو به سوى اين دو مردى كه آمده اند ضُعفاى ما را سُفها سازند و زجر و نهى كن ايشان را پيش (4) از آنكه به دار ما آيند اسيد حربه خود را به دست گرفته روان شد چون اسعد، اسيد را ديد [45- ب] به معصب گفت كه سيد قوم خود است اين كه به تو مى آيد، راستى را در حضور او بگوى. اسيد آمد و بر سر ايشان ايستاده شد و دشنام مى داد و مى گفت كه شما را چه چيز به اينجا آورده كه ضُعفاى ما را سفاهت مى آموزيد، دور شويد از اينجا اگر شما را به جان خود بايستى هست. مصعب به او گفت: آيا نمى نشينى تا بشنوى كه چه مى گوييم. اگر راضى شوى به آنچه مى گوييم قبول كن و اگر گفته ما را مكروه دارى مكروه را از خود دور كن، مصعب گفت: واللَّه كه پيش از آنكه سخن كند در روى او نور اسلام را مُشاهده نموديم، پس اسيد گفت: «ما احسن هذا و اجمله» يعنى چه خوب و زيبا سخن گفتى، بعد از آن پرسيد كه چه كار مى كنيد هر گاه كه به اين دين

ص: 146

خواهيد كه درآييد، مُصعب و ابن ام مكتوم گفتند كه غسل كن و پاك شو و جامه پاك بپوش بعد از آن گواهى حق بده و بعد از آن نماز بگزار. پس اسيد فرموده ايشان را به جاى آورد و بعد از آن گفت كه در پس من مردى است كه اگر او تبعيت شما بكند هيچ كس از قوم او نخواهد تخلف كرد از او، و من او را زود به شما مى فرستم چون به سوى سعد بن معاذ برگشت ديد كه او و قوم او در مجتمع (1) خود نشسته اند چون سعد در روى اسيد نظر كرد، سوگند خورد كه اسيد مى آيد اما آن روى كه به آن رفته بود تغيير كرده و ديگر شده. چون اسيد رسيد، سعد گفت كه چه كردى. اسيد گفت: به آن دو مرد سخن كردم واللَّه كه چيزى بدى در ايشان نديدم و ايشان را نهى كردم، گفتند هر چه تو را خوش مى آيد چنان سازيم و در اين اثنا اسيد به سعد گفت كه شنيدم كه بنى حارثه بيرون آمده اند كه اسعد بن زراره را بكشند بنابر آنكه به قتل او كه پسر خاله توست بر تو تحقير كنند. سعد چون اين سخن را شنيد از روى غضب به سوى ايشان مُبادرت [46- آ] نمود چون مُصعب و ابن مكتوم را فارغ البال و مطمئن القلب ديد دانست كه اسيد چه خواسته. پس بر سر ايشان ايستاد و دشنام چند داد و گفت اى ابوامامه اگر ميان من و تو قرابت نمى بود مى ديدى آيا چيزى را كه ما مكروه مى داريم به دار ما مى آرى و در اين زمان اسعد به مصعب گفت كه واللَّه كه آمد سيّد جماعتى كه در پس اويند، اگر او به تو تبعيت كند هيچ كس تخلف نمى كند پس مصعب (2) گفت: آيا نمى نشينى تا استماع كنى اگر راضى شوى چيزى را و رغبت نمايى در وى قبول كن و اگر مكروه دارى چيزى را ما آن چيز را از تو دور كنيم. سعد گفت: انصاف دادى. پس مصعب عرض اسلام كرد و بر وى قرآن خواند و گفتند كه واللَّه كه پيش از آنكه سخن كند در روى او اشراق و بهجت اسلام را مشاهده نموديم، سعد گفت چه مى كنيد هر گاه كه اراده اسلام كنيد چنان كه در قصه اسيد مذكور شد تقرير نمودند و سعد به جاى آورد و بعد از آن سعد و اسيد قصد مجتمع قوم خود كردند. چون قوم سعد را ديدند سوگند خوردند كه سعد به روى ديگر است نه آن رويى است كه به آن رفته بود. چون سعد به

ص: 147

ايشان رسيد در سر ايشان ايستاده شد و گفت: اى بنى عبدالاشهل مرا چگونه مى دانيد در ميان خود گفتند: تو را سيّد خود مى دانيم و افضل خود از روى رأى و عقل، و امين خود مى دانيم از جهت نقابت. سعد گفت: پس دانسته باشيد كه حرام است بر من كه سخن كنم به مرد و زن شما تا آنكه آن زمان كه ايمان آريد به خداى و رسول او. گفتند واللَّه كه هنوز شب نيامده بود به مرد و زن بنى عبدالاشهل الّا آنكه مسلم و مسلمه بوده. پس مصعب- رضى اللَّه عنه- به سوى اسعد رجوع نموده نزد او اقامت فرمود و مردم را به اسلام دعوت مى نمود تا كه هيچ خانه اى از خانه هاى انصار نماند كه به شرف اسلام نرسيده باشد الّا، دار بنى اميّة بن زيد و خطمه(1) و وائل [46- ب] و واقف از اوس به سبب آنكه قائد ايشان شاعرى بود كه او را بسيار اطاعت مى كردند و او ايشان را از اين باز مى داشت تا كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- هجرت نمود و بعد از گذشتن غزوه بدر و احد و خندق همه به شرف اسلام رسيدند و طبرانى از عروه در قصه اسلام بنى عبد الاشهل، روايت كرده كه بعد از اسلام بنى عبدالاشهل، بنى النجار بر اسعد بن زراره اشتداد نمودند و مصعب را اخراج كردند، پس مصعب به سوى سعد بن معاذ انتقال نمود و لايزال به دعوت و هدايت مشغول بود تا آن زمان كه كم خانه اى از خانه هاى انصار ماند كه در آنجا جماعتى مسلمانان (2) نبوده باشند و عمر بن جموح نيز مسلمان شد و بتهاى خود را شكستند و بعد از آن مسلمانان عزيزترين اهل مدينه بودند.

ابن اسحاق گفته بعد از آن مصعب با جمعى از انصار كه به شرف اسلام مُشرّف شده بودند در قافله حج مُشركان قوم انصار كه به عزيمت حج متوجه مكه شدند تا به لقاى مبارك حضرت رسالت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مُشرّف شده به سعادت بيعت مستسعد كردند چون به مكه رسيدند به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- ميعاد نمودند كه در ميان ايام تشريف در عقبه به آن حضرت جمع شوند- مراد از عقبه آن شعبى است كه در يسار كسى است كه به منى متوجه است پيش از جهت مكه از رسيدن به عقبه كعب

ص: 148

بن مالك گفته كه چون شب ميعاد رسيد در ميان قوم خود اندك خواب كرديم و حال آنكه حال خود را از ايشان پوشيده مى داشتيم و چون ثلث شب گذشت از رحال خود بيرون شديم از براى ميعاد و راه پنهانى پيش گرفتيم تا كه مجتمع شديم نزد شعبى كه نزديك عقبه است هفتاد و سه مرد و دو زن با ما همراه بود. ام عماره بنت كعب و اسماء بنت عمرو بن عدى و در روايتى از اوس يازده كس و از بنى الحارث بن الخزرج شصت و دو تن و چهار تن [47- آ] از خلفاى خزرج و بر اين تقرير عدد از هفتاد، سه زياده مى شود اگر توفيق كنيم بين الرّواتين خلفاى خزرج را در عدد شصت و دوى خزرج، ادخال كنيم و على حده آن چهار حساب بكنيم- واللَّه اعلم- و بعد از اين رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- با عمّ بزرگوار خود عباس نزد ايشان آمد و عباس تكلم نمود و فرمود كه محمد نزد ما چنان است كه مى دانيد و به تحقيق كه ما او را منع كرديم از آنكه به ميان شما رود و او ابا كرد و نمى خواهد الّا جانب شما را، پس اگر شما مى دانيد كه به او وفا خواهيد كرد و اعدا و مخالفان او را از تعرض و ايذاى او منع خواهيد فرمود شما دانيد و او و الّا از اين زمان احوال خود را ملاحظه نماييد و گرد اين كار مگرديد. ايشان به عباس گفتند كه هر چه گفتى شنيديم، يا رسول اللَّه تو سخن كن براى خود و براى پروردگار خود هر چه دوست مى دارى عهد و پيمان گير.

پس رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- ايشان را به خداى تعالى دعوت كرد و قرآن بر ايشان خواند و ترغيب نمود ايشان را به اسلام و بعد از آن فرمود كه بيعت مى كنم به شما به شرط آنكه دفع كنيد و منع كنيد از من آن چيزى را كه دفع و منع مى كنيد از زنان و از فرزندان خود. براء بن معرور، دست مبارك آن حضرت را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- گرفت و گفت: آرى يا رسول اللَّه منع مى كنيم از تو آن چيزى را كه منع مى كنيم از ذريّه خود و ابوالهيثم بن تيهان(1) گفت يا رسول اللَّه ميان ما و يهود عهد و پيمان است و ما آن را خواهيم نقض كرد اما تو را خداى تعالى وقتى كه نصرت دهد و دين تو را ظاهر گرداند ما را خواهى گذاشت و به قوم خود رجوع نمود. آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- تبسم

ص: 149

نموده فرمود كه بلكه خون شما خون من است و منزل شما منزل من و من از آن شمايم و شما از آن من. جنگ مى كنم با كسى كه با شما جنگ مى كند و آشتى مى كنم با كسى كه با شما آشتى مى كند. امام احمد و حاكم روايت نموده اند كه(1) عبداللَّه بن رواحه [47- ب] گفت كه يا رسول اللَّه براى پروردگار خود و براى خود آنچه مى خواهى شرط(2) بكن. گفت شرط مى كنم براى پروردگار خود آنكه او را بپرستيد و به او چيزى را شريك نسازيد و براى خود شرط مى كنم كه از من منع كنيد آن چيزى را كه منع مى كنيد از نفسهاى خود. گفتند:

اگر ما آنچه فرمودى بكنيم جزاى ما چه خواهد بود. گفت: جزاى شما جنّت. گفتند: سوداى ما سود كرد هرگز اين بيع را اقاله و استقاله نكنيم. پس نازل شد آيه كريمه:

«انَّ اللَّه اشْتَرى مِنَ المُؤمِنينَ انْفُسَهُمْ وَ امْوالَهُمْ بِانَّ لَهُمْ الْجَنَة(3)»

يعنى: «خداى تعالى خريد از مومنان نفسها و مالهاى ايشان را به جنّت.»

و رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به ايشان گفت كه از ميان خود براى من، دوازده تن را بيرون كنيد براى نقابت قوم خود تا مهتر و سردار باشند. پس ايشان نه تن از خزرج و سه تن از اوس تعيين كردند.

در روايتى آنكه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بانقباى نجبا فرمود: شما كفيل قوم خوديد همچون كفالت حواريين عيسى بن مريم را ايشان گفتند آرى. از عبادة بن الصامت مروى است كه ناگاه در اين اثنا شيطان لعين فرياد برآورد كه اى اهل منازل به تحقيق كه اجتماع نمودند براى حرب شما. رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- گفت هر آينه در فزع(4) سازم تو را اى دشمن خداى و به انصار اشارت فرمود كه به جانب منازل خود روند.

كعب گفته كه پس برگشتيم به سوى خوابگاه خود و چون صباح شد اجله قريش به منازل ما آمدند و گفتند اى معشر خزرج، به ما رسيد كه شما آمده ايد كه صاحب ما را از

ص: 150

ميان ما بيرون بريد و بيعت كنيد به وى از براى محاربه ما، واللَّه كه در ميان عرب هيچ قبيله را مكروه نمى داريم كه ميان ما و ايشان آتش حرب افروخته شود چنان كه شما را و جنگ شما ابغض امور است نزد ما. چون سخن قريش را مُشركان قوم(1) ما شنيدند پيش رفتند و سوگند خوردند كه از اين چيزها كه شما [48- آ] مى گوييد هيچ چيز واقع نيست و ما نمى دانيم و راست گفتند كه نمى دانستند و انصار اخيار- رضى اللَّه عنهم- با رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- گفتند يا رسول اللَّه با ما به در نمى روى. آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه مأمور نشده ام به خروج. و اصحاب خود را اذن داد كه به مدينه هجرت نمايند و خود به انتظار اذن خروج اقامت نمود و جماعتى از ميان دو عقبه به مدينه توجه نمودند يكى از آنها ابن ام مكتوم(2) است و گفته اند اول كسى كه به مدينه مهاجرت كرد ابو سلمه مخزومى(3) بود شوهر ام سلمه- رضى اللَّه عنهما- و بعد از عقبه متوالى شد خروج اصحاب به سوى مدينه پرسكينه و از اين جمله است عمر و برادر او زيد و طلحه و صهيب و حمزه و زيد بن حارثه و عبدالرحمان بن عوف و زبير و عثمان بن عفان و گفته اند غير على- عليه السلام- و ابوبكر به آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- كسى نماند.

چون قريش اين حالت را مشاهده كردند از بيرون شدن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در حذر شدند و در دارالندوه اجتماع نمودند و شيطان لعين به صورت پيرى نجدى به ميان ايشان آمد و قول ابوجهل را تصويب نمود و قصه آن بود كه در آن مجمع ميان قوم اختلاف شد در آنكه در حق رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- چه كار كنند.

ابوالبخترى گفت كه راى من آن است كه او را در خانه اى حبس كنيد غير يك سوراخى كه از آنجا به او آب و نان مى داده باشيد هيچ منفذى در آنجا نگذاريد و او در آنجا باشد تا آن زمان كه او بميرد. شيطان گفت چه بد رأيى است اين راى، فردا قوم او خواهند آمد و به جنگ او را از دست شما خلاص خواهند كرد. پس هشام بن عمرو گفت راى من آن است كه او را بر شترى سوار سازيد و از شهر خود به در كنيد ضررى به شما نخواهد كرد آنچه او

ص: 151

مى كند. باز شيطان گفت چه بد رأيى است اين راى، خواهد رفت [48- ب] و قوم ديگر را افساد كرده به سر شما خواهد آورد و با(1) شما مقاتله خواهد(2) كرد. پس ابوجهل گفت راى من آن است كه از هر بطنى يك جوان خردسال را بگيريد و شمشيرى به دست او دهيد و جوانان جمع شده همه به يك بار حمله نموده به يك ضربه او را هلاك سازند كه خون او در قبايل متفرّق مى شود و بنى هاشم به حرب جميع قريش قادر نيستند، پس اگر خون بها مى طلبند خون بها بدهيم. شيطان گفت راست مى گويد اين جوان، پس به اين راى اتفاق نموده مُتفرّق شدند.

جبرئيل- عليه السلام- نزد رسول- صلى اللَّه عليهما و آله و سلم- آمد و خبر به ايشان رسانيد و به هجرت امر فرمود پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- على را- عليه السلام(3)- در جامه خواب خود خوابانيده به همراهى ابوبكر به عزيمت هجرت به سوى غار ثور بيرون رفت. اين قصّه به اين خصوص از تفسير قاضى منقول شد. و چون على- عليه السلام- را در جامه خواب خود امر كرد كه خواب كند خود به نزد ابوبكر آمد و گفت كه به خروج امر شد و حال آنكه ابوبكر نفسش را براى رفاقت و صحبت شريف آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- آماده ساخته بود و دو راحله مهيّا ساخته، چون حضرت رسالت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- از هجرت خبر داد از آن حضرت التماس مصاحبت نموده يكى از دو راحله را به ايشان عرض نمود و ايشان فرمودند كه راحله را به بهايش قبول كردم. پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- راحله قصوى(4) را و در روايتى راحله جدعا(5) را اختيار فرمودند و گفته اند كه قيمت راحله هشتصد(6) درهم بود و ابوبكر به سوى عبداللَّه بن اريقط، كه از بنى كنانه بود و راه را خوب مى دانست رفت و او را براى راهبرى اجاره نمود، ميعاد فرمود كه بعد ازسه روز به غار ثور بيايد. بعد از آن رسول- صلى اللَّه [49-

ص: 152

آ] عليه وآله وسلم- به جانب منزل خود رجوع فرمودند، ديد كه على- عليه السلام- آمده و قريش دَرْ دَرِ خانه جمع شده اند و ابوجهل به آن پنج تن كه براى قتل آن حضرت مُقرّر شده بودند مى گويد كه تا همه جمع نشوند نكشيد. رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مشتى خاك بر روى شوم ايشان پاشيد كه چشمهاى ايشان را پوشيد بعد از آن به منزل ابوبكر آمد. پس هر دو از آنجا به غار ثور آمدند و مردى بعيد از مشركان به نزديك ايشان آمد و گفت كه انتظار چه مى بريد؟ گفتند مى خواهيم كه صبح شود تا محمد را بكشيم.

گفت: خداى شما را قبيح و بد گرداند كه نديديد كه خاك بر شما پاشيد و از ميان شما بيرون رفت. ابوجهل گفت اين كه به بُرد خود درهم پيچيده، افتاده است و سخن مى گويد نه اوست. چون صباح شد على- كرم اللَّه وجهه و عليه السلام- از فراش مبارك برخاست.

چون ابوجهل ديد گفت: راست گفته بوده است آن مخبر، پس قريش جمعيت نمودند و راه ها را گرفتند و وعده كردند كه هر كه آن حضرت را بياورد مال دهند و چشم ايشان خيره شد، ندانستند كه چه كنند به در غار گذشتند و ديدند كه عنكبوت بر در او خانه كرده، بعد از سه روز آن شخص به هر دو راحله به ميعاد آمد و اين واقعه بعد از عقبه به دو ماه و ده روز و چيزى بود و خروج آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در روز دوشنبه غره ربيع الاول بود و در قولى پنجشنبه بود و عامر بن فهيره به هر دوى ايشان خدمت مى كرد در راه و به پس ابوبكر سوار مى شد. پس راه پايان مكه را گرفتند تا كه به راه ساحل بحر از پايان عُسفان توجه نمود در قُدَيد به خيام امّ معبد خزاعيّه نزول(1) فرمودند و روز شنبه در قديد قصّه سراقه روى نمود و قريش چندين روز هيچ نمى دانستند كه ايشان به كدام جانب [49- ب] توجّه نموده اند، روزى آوازى شنيدند از كوه ابوقبيس كه اين بيت را انشاد مى كرد:

فَان يَسْلم السعد أن يصبح محمدمن الأمن لايخشى خلاف المخالف

يعنى اگر سعد بن معاذ و سعد بن عباده مسلمان شوند محمد- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- چنان خواهد شد كه از خلاف هيچ مخالفى نترسد.

ص: 153

از اين آواز قريش دانستند كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به جانب مدينه توجه فرموده. چون بر مدينه مُشرّف شدند، ابو بُريده اسلمى با هفتاد كس از قوم خود به ايشان آمد. رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- پرسيدند كه چه كسى؟ گفت:

بريده، ايشان به ابوبكر التفات نموده گفتند كه «بَرَد امْرُنا و صَلَحَ» يعنى كار ما خوش شد و صلاح يافت. بعد از آن بُريده پرسيدند كه از كدام قبيله و قومى گفت: از اسلم. باز به ابوبكر گفتند كه سلامت يافتيم بعد از آن باز پرسيدند كه از كدام جماعتى گفت: از بنى سهم. به بريده گفتند سهم يعنى نصيب و حصّه تو بيرون شد پس بريده- رضى اللَّه عنه- به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- گفت كه يا رسول اللَّه به مدينه بايد كه بى علم (1) نه درآيى و در حال دستار خود را گشاد و بر سر نيزه بسته پيش پيش رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- درآمد و گفت يا رسول اللَّه به خانه كه خواهيم نزول نمود. ايشان فرمودند كه ناقه من مأمور است يعنى- واللَّه اعلم- به هر كجا كه مأمور شده آنجا خواهد نزول نمود.

گفته اند كه زبير بن العوام با جماعتى كه به تجارت به شام رفته بود در راه با ايشان ملاقات نمود به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و ابوبكر جامه هاى سفيد پوشانيد، چنان كه در صحيح آمده و قولى آنكه طلحه بود- واللَّه اعلم. چون مسلمانان خبر بيرون شدن آن حضرت را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از مكّه شنيدند هر صباح از مدينه به جانب حرّه مى برآمدند و انتظار مى كشيدند تا آن زمان(2) كه حرارت آفتاب ايشان را [50- آ] به خانه هاى خود باز مى گردانيد.

روزى بعد از آنكه به جانب خانه ها بازگشته بودند يهوديى براى حاجتى بر بالاى بلندى برآمده در آن جانب نظر(3) مى كرد، ناگاه رسول را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- با اصحاب ايشان به جامه هاى سفيد ديد، بى اختيار به آواز بلند فرياد برآورد يا «بنى قيله»! يعنى. انصار! جدّ شما كه انتظار آن مى كشيديد آمد. يعنى حظّ شما رسيد، پس مسلمانان دست به سلاح خود برده متوجّه استقبال آن حضرت شدند و در پشت حرّه ملاقات نمودند،

ص: 154

پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به همراهى ايشان به جانب دست راست خود ميل فرمودند كه به همراهى ايشان در قبا در ميان بنى عمرو بن عوف به خانه كلثوم بن هدم نزول نمودند و قولى آنكه قدوم آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در شب بود. ليكن اكثر برآنند كه در روز بود. و در آن زمان مردم رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نمى شناختند و تميز نمى كردند از ابوبكر تا آن زمان كه آفتاب بر ايشان تافت و ابوبكر برخاسته بر سر مبارك آن سرور- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- سايه انداخت به رداى خود و چون به خانه كلثوم تشريف نمودند كلثوم غلامى داشت نجيح نام، او را ندا كرد گفت: يا نجيح. آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به ابوبكر التفات نموده فرمودند كه نجاح يافتى و نجاح يافتيم و فرمودند كه براى ما رطب بيار، پس كلثوم خوشه خرما كه پاره اى منصّف و پاره اى زُهو(1) بود آورد آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- پرسيد كه اين چيست؟ گفت كه عذقى (2) است از امّ جردان. پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- گفت: «اللهم بارك فى امّ جردان» و اكثر برآنند كه روز نزول ايشان دوشنبه بود و بعضى ديگر بر سبيل شذوذ گفته اند كه جمعه بود بعد از گذشتن دوازده شب از ربيع الاول.

از ابن عباس مروى است كه در بنى عمرو سه شب اقامت نمودند و مكان نزول خود را مسجد ساختند بعد از آن بنى عمرو بنا كردند و همان [50- ب] مسجد است كه اساس او برتقوى است.

بُخارى از عروه روايت كرده كه اقامت ايشان در بنى عمر و ده روز و چيزى بود و در قولى بيست و دو روز و در قولى چهارده شب. صاحب تاريخ قول اخير را گفته كه به قول اولى است از غيرش و حضرت (3) على- كرم اللَّه وجهه و عليه السلام- بعد از آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- سه روز اقامت نموده و ودايع مردم را به ايشان رد نموده مُتوجّه مدينه شده در قبا به آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مُلحق شده در خانه كلثوم بن هدم نزول فرمود و گفته كه چون ميان اوس و خزرج عداوت بود خزرج

ص: 155

مى ترسيدند كه مبادا كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به ميان اوس درآيد و اوس نيز اين خوف را داشتند و اسعد بن زراره به سبب آنكه شخصى را در روز بُعاث كشته بود، در آن روزهاى اوّل نتوانست به صُحبت شريف رسيد تا كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- پرسيدند كه اسعد بن زراره كجاست. سعد بن خيثمه و مُبشر و رفاعه گفتند كه او از ما كسى را كشته بود يعنى، از براى اين حاضر نشده تا شبى اسعد بن زراره ميان شام و خفتن روى خود را پوشيده به خدمت آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- رسيد و شب در خدمت ايشان بود چون صباح شد رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به سعد بن خيثمه و مُبشر و رفاعه فرمود كه اسعد را در جوار خود گيريد. ايشان گفتند كه يا رسول اللَّه تو در جوار خود گير كه جوار در جوار توست. ايشان فرمود كه بايد كه بعضى از شما او را در جوار خود گيرد، سعد بن خيثمه گفت: او در جوار من است و به خانه اسعد رفت و اسعد را گرفته دست به دست و دوش به دوش تا بنى عمرو آورد و بعد از آن اوس گفتند كه يا رسول اللَّه ما همه جار اوييم و بعد از آن اسعد نزد آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بى انديشه آمد و رفت مى كرد و تأسيس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مسجد قبا را در باب خامس خواهد مذكور شد.

ص: 156

ص: 157

عتبان بن مالك و نوفل بن عبداللَّه بن مالك بن (1) عجلان برخاسته مهار شتر را گرفتند و گفتند(2) كه يا رسول اللَّه در ميان ما نزول فرماى كه عَدَد و عُدّه(3) كثير در ميان ماست و ما صاحب حلقه ايم و ما اصحابَ فضا و باغها و دَرَكيم، يا رسول اللَّه وقتها بوده كه مردى خائف به اين شهر درآمده و در خانه ما امان يافته و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- تبسّم مى فرمود و مى گفت كه ناقه مرا بگذاريد كه او(4) مأمور است [51- ب] و عبادة بن الصامت و عبّاس بن الصامت بن نضله نيز برخاسته التماس نزول كردند و ايشان نيز همان جواب شنيدند تا آنكه ركاب مبارك به مسجد بنى سالم كه در وادى است رسيدند، آنجا نماز جمعه گزاردند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- خطبه خواند و بعد از آن به جانب يمين راه ميل كرده به بنى حُبلى آمدند و مى خواستند(5) كه به نزد عبداللَّه بن ابىّ نزول فرمايد چون او آن حضرت را ديد و حال آنكه احْتِباء(6) كرده نشسته بود گفت:

برو به نزد يك مردمى كه تو را طلب كرده آوردند و به ميان ايشان فرود آى. سعد بن عباده گفت بايد كه در دل شريف خود از اين بى دولت چيزى نيابى، كه بر ما آمده اى.

پس به بنى ساعده(7) مرور فرموده سعد بن عباده و منذر بن عمرو و ابودُجانه گفتند اينجا بيا يا رسول اللَّه كه محل عزّ و ثروت و مكان جلادت و قوت است و اين است جاى حلقه. آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بارك اللَّه گفتند و فرمود كه اى ابا ثابت راه

ص: 158

ناقه را بگذار كه او مأمور است چون از آنجا گذشت سعد بن ربيع و عبداللَّه بن رواحه و بشير بن سعد از بنى الحارث بن الخزرج پيش شده التماس نمودند كه به نزول قدوم شريف منزل ايشان را مُشرف سازد، ايشان همان جواب كه به همه گفته بودند به ايشان گفتند و بارك اللَّه گفتند و بعد از آن ازبنى بياضه، زياد بن لبيد و فروة بن عمرو التماس و ترغيب نمودند و عرض قوّت و كثرت عدد كردند و جواب مذكور شنيدند بعد از آن به بنى عدى بن النجار گذشت و حال آنكه ايشان اخوان آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بودند(1).

پس از ايشان ابو سليط و صرمة بن ابى انيس با قوم خود برخاستند و گفتند يا رسول اللَّه از ما تجاوز مفرماى كه ما اخوان تواييم در ميان ما قوت و عدد بسيار است و هيچ كس از ما به تو اولى (2) تر نيست به جهت قرابتى كه به تو داريم گفت راه ناقه [52- آ] را بگذاريد كه مأمور است و در قولى آنكه اول جماعتى از انصار كه پيش راه گرفتند و التماس نزول كردند بنى بياضه بودند و بعد از آن بنى سالم و بعد از آن ميل به جانب ابن ابى واقع شده بود و بعد از آن مرور بر بنى عدى بن النجار تا آنكه مُنتهى بر بنى مالك بن النجار شد و غير اين نيز گفته اند. الحاصل آنكه بعد از همه بر در خانه ابو ايّوب ناقه خواب كرد.

در روايتى آنكه چون به محله ابو ايّوب رسيد ناقه خوابيد و مردم در تلاش شدند كه در آن محلّه به خانه كه فرود آيند. ابو ايّوب بار ناقه را برداشت و به خانه خود درآورد، پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود: «المرءُ مع رَحلِه» يعنى مرد با بار خود مى باشد و به خانه او درآمدند و در روايتى آنكه ناقه به در خانه ابو ايّوب خواب كرد و قوم در تلاش شدند. رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود كه ناقه را بگذاريد پس ناقه از آنجا برخاست و به موضع منبر شريف خوابيد و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرود آمدند و ابو ايّوب آمد كه خانه من نزديكترين خانه هاست به اينجا، اذن فرماى تا بار تو را به خانه خود برم. پس نقل كرد و ناقه را در در خانه خود خوابانيد و در روايتى آنكه چون به موضع مسجد رسيد ناقه خواب كرد و آن حضرت سوار بود بر وى. پس آن حضرت را آن حالتى كه در وقت وحى دست مى داد دريافت، پس بى آنكه زجر كنند ناقه از آنجا برخاست و اندك راهى رفت و باز به همان جاى التفات نموده عود كرد و در آنجا خوابيد.

پس آن حالت از آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- مُترفع شد. پس امر فرمود كه بار را فرود آرند و در روايتى آنكه چون ناقه بر در خانه ابوايّوب خواب نمود، جوار(3) و(4)

ص: 159

بنى النجار بيرون شده دفهاى خود را زده به اين بيت ترنم مى نمودند:

نحن جوار من بنى النجاريا حَبَّذا مُحمّدٌ من جار

پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود كه آيا مرا(1) دوست مى داريد [52- ب]؟ گفتند: بلى دوست مى داريم تو را. آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه من هم شما را دوست مى دارم و سه بار تكرار نمود و مروى شده كه دختران بر بامها برآمده مى گفتند:

طلع البدر علينامن ثنيّات الوداع

وجب الشكر عليناما دعى لّلهِ داع

ايها المبعوث فيناجئت بالامر المطاع

(2) بچّگان (3) خرد از غايت فرح مى گفتند كه رسول خداى آمد رسول خداى آمد. و نيز مروى شده كه در آن روز قدوم، حبشيان به حراب(4) بازى و فرح مى نمودند به قدوم شريف.

ابن ماجه روايت كرده كه روزى كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به مدينه دُخول فرمود همه چيز از جمال با كمال او روشن شد و در آن روزى كه از اين عالم رخت بر بست از مُوت او همه عالم تاريك شد.

از ابوايّواب- رضى اللَّه عنه- مروى شده است كه گفت كه چون رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- منزل مرا به حلول ذات شريف مُشرّف گردانيد، در خانه پايين (5) ساكن شد من و مادر ايوب در بالا خانه بوديم، گفتم پدر و مادر من فداى تو باد به درستى كه مكروه

طلع البدر علينا من ثنيات الوداع وجب الشكر علينا ما دعى اللَّه داعى

ايها المرسل حقا جئت بالامر المطاع جئت تمشى هينا يا مرحبا يا خير داع

ص: 160

مى دارم و سخت عظيم مى شمارم اين را كه من بالاى خانه باشم و تو در پايين (1) من باشى پس تو بالا بياى(2) تا من در زير پاى تو باشم (3) آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود: اى ابوايوب بر من و بر كسى كه نزد(4) من مى آيد رفق كن يعنى پايين انسب است براى ما. پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در پايين مى بود و ما در(5) بالا مى بوديم تا روزى كه خم آب در بالاخانه شكست من و ام ايوب به قطيفه اى كه آن را مى پوشيديم و غير آن پوشيدنى نداشتيم آب خم را به آن خشك مى ساختيم از ترس آنكه مبادا ازاين آب به سر حضرت قطره اى بچكد(6) وايذا كند وقولى آنكه ابوايوب- رضى اللَّه عنه- لايزال تضرّع و زارى مى كرد تا آن زمان كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بالا برآمدند و او در شيب ايشان مى بود و گفته اند كه [53- آ] اقامت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در خانه ابو ايوب هفت ماه بود و كمتر و بيشتر نيز روايت كرده اند و خانه ابو ايوب را مغيرة بن عبدالرّحمان بن الحارث خريده و تصدق نموده و بعد از آن او را ملك مظفر شهاب الدين غازى پسر مالك عادل سيف الدّين ابو بكر بن ايّوب بن شادى خريده و مدرسه اى ساخته از براى مذاهب اربعه و در ايوان قائمه(7) و(8) خُرد(9) غربى او خزينه خُردى است كه در آنجا محرابى است كه مى گويند كه تبرّك (10) ناقه آن حضرت است- صلى اللَّه

ص: 161

عليه وآله وسلم.

صاحب تاريخ گفته: او امروز مشهور است به مدرسه شهابيه و اوقاف بسيار در ولايت خود در دمشق به او تعيين فرمود و در مدينه نيز نخيلى كه معروف است به مليكى وقف اوست، ليكن به تصرّف ناظران وقف حال او و ساير اوقاف عجيب است و زيد بن حارثه و ابورافع به جهت فاطمه زهرا- عليها سلام- و ام كلثوم دختران آن حضرت و سوده حرم محترم او- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و امّ ايمن زن زيد بن حارثه و پسر او اسامه فرستاد چون باز آمدند در خانه حارثة بن النعمان فرود آوردند و عبداللَّه بن ابى بكر نيز به عيال او از مكه همراه ايشان به جانب مدينه بيرون شد.

ص: 162

قولى آنكه اين واقعه در سنه ثانيه بود.

ديگر عقد كردن لواء براى حمزه عمّ النبى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و امير كردن او بر سى نفر از مهاجرين و در قولى بر بعضى انصار نيز تا تعرض نمايند بر قافله قريش بعضى اين را بر اول تقديم كرده اند و گفته كه لواى حمزه- رضى اللَّه عنه- بر لواى عبيدة بن الحارث مقدم بود.

ديگر بنا نمودن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- با عايشه يعنى زفاف نمودن.

ديگر عقد لواء براى سعد بن وقاص به بيست تن از مسلمانان براى قافله قريش.

ديگر عداوت احبار يهود به آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به جهت اسلام عبداللَّه بن سلام در اول قدوم آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- از جمله آنها يكى حُيَيُّ بن اخطب و ابورافع اعور و كعب بن اشرف و عبداللَّه بن صوريا(1) و الزبير بن باطا و لبيد بن اعصم است و بعضى از ايشان از روى نفاق در زمزه مسلمانان درآمده اند.

ديگر خواب ديدن عبداللَّه بن زيد اذان را و حال آنكه پيش از آن نداى نماز «الصَلوةُ جامعه (2)» بود و در قولى آنكه اين قصّه در سنه ثانيه بود.

سنه ثانيه: يكى از وقايع اين سال [54- آ] تزويج فاطمه زهرا است- سلام اللَّه عليها- به على- عليه السلام- و حال آنكه عمر شريف هر يك از ايشان پانزده سال بود و در قولى هيجده.

ديگر غزا(3) نمودن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به نفس نفيس خود و توجّه نمودن او به سوى ابْواء(4) كه در شش فرسنگى ودّان است و آن غزوه را غزوه ابواء و غزوه ودّان نيز گويند.

ديگر غزا نمودن آن سرور- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- با دويست نفر ناحيه رضوى

ص: 163

را به قصد تجّار(1) قريش و اين مسماست به غزوه بواط.

ديگر غارت نمودن كُرز(2) بن جابرالفُهْرى چهار پايان مدينه را و بيرون شدن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به جماعتى از مُهاجرين از پى او تا بدر و خلاص شدن او.

ديگر فرستادن عبداللَّه بن جَحْش به لشكرى كه در شهر الحرام، عمرو بن الحضرمى را كُشتند و شتران را از نخله(3) و(4) كه يك شبانه روزه راه است از مكّه، راندند و آن اوّل غنيمتى بود كه مسلمانان گرفتند.

ديگر بيرون شدن به قصد تعرض قافله قريش به عشيره و خلاص شدن ايشان و صلح نمودن به بنى مُدلج (5) و خلفاى ايشان.

ديگر نزول فرضيت روزه رمضان و شعبان.

ديگر غزوه بدر(6) است در رمضان. حقّ- سبحانه- به آن غزوه، اعزاز دين اسلام نمود و در آن غزوه، انصار در ركاب مبارك بودند و پيش از آن به همراهى ايشان از مدينه بيرون نشده بودند.

ديگر خطبه نمودن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- قبل از فطر به دو روز و تعليم كردن صدقه فطر.

ديگر فرضيّت زكات اموال و در قولى در سنه ثالثه بوده و قولى در رابعه و در قولى قبل از هجرت.

ديگر غزاى بنى قينقاع است كه يكى از سه طايفه يهودند و بنى قينقاع بعد از آنكه صلح نموده بودند به قتل يكى از مسلمانان نقض عهد كردند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ايشان را مُحاصره كرد و حق- سبحانه و تعالى- در دل ايشان رُعبى و ترسى

ص: 164

انداخت كه قلعه را دادند كه هر چه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- خواهد آن كند پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- [54- ب] مى خواست كه ايشان را قتل كند، عبداللَّه بن ابىّ از ايشان درخواست نمود كه خلفاى او بودند و آن حضرت به او بخشيد و ايشان را از مدينه به سوى اذرعات(1) و(2) اخراج نمود و از جمله چيزهايى كه از ايشان گرفت يكى زره سغديّه (3) است، كه مى گويند كه داوود- عليه السّلام- آن را پوشيده، جالوت را كشته.

ديگر غزوه سويق است در ذيقعده (4).

ديگر گزاردن نماز عيد است.

ديگر قربانى كردن اوست- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به گوسفندى.

ديگر بنا كردن اميرالمؤمنين على- عليه السلام- به فاطمه زهرا- سلام اللَّه عنهما.

ديگر وفات رقيّه بنت رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ص: 165

كه آبى است درنجد با ابوسفيان (1) بن حرب كه نقره بسيارداشت، ملاقات نموده آن را از او گرفت.

ديگر غزوه احد است در شوال و قولى آنكه در سنه رابعه است.

ديگر تزوّج حَفْصَه دختر عمر است در شعبان بنا بر قول اصّح.

ديگر تزوج زينب بنت خِزيمه در رمضان.

ديگر ولادت حسن بن على است- عليه السلام- در منتصف رمضان، ديگر حامله شدن مادر او- عليها سلام- به حسين بن على است- عليهماالسلام [55- آ].

ديگر تزوج عثمان است به ام كلثوم بنت رسول اللَّه- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ديگر حرمت خمر است و در قولى در رابعه و در قولى در سنه ثمان بوده.

ص: 166

ديگر خسوف قمر در جمادى الآخر و نماز خسوف گزاردن آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- با مسلمانان.

ديگر قدوم بلال بن الحارث المزنى است و اين اول وافدى(1) است از مسلمانان به مدينه.

ديگر غزوه مريسيع (2) است در شعبان، ديگر نزول آيه تيمم است به سبب احتباس(3) عايشه در آن غزوه و اشبه آن است كه غزوه مُريسيع و غزوه بنى المُصْطلق يكى بوده باشد- واللَّه اعلم.

ديگر بعد از اين غزوه، قصّه خندق است بنا بر اصح اقوال و قولى آنكه در سنه رابعه بوده.

ديگر بعد از اين قصّه غزوه بنى قريظه است و اين اوّل فى ء(4) است كه به هر مسلمى دو سهم رسيد و اخراج خُمس نموده شد و آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- از براى خود ريحانه بنت عمرو بن خنافه(5) را از ايشان برگزيد.

ديگر بعد از اين غزوه موت سعد بن معاذ است- رضى اللَّه عنه- به سبب تيرى كه در خندق به او رسيده بود.

ديگر سريه عبداللَّه بن انيس است.

ديگر اسلام خالد بن الوليد و عمرو بن العاص است.

ديگر تزوج زينب بنت جحش است. [55- ب] و در قولى آنكه در ثالثه بوده.

ص: 167

ديگر از وقايع اين سال انكساف آفتاب است.

ديگر حكم ظهار(1) است.

ديگر قتل نمودن مُشركان است سريه محمد بن مُسلمه را به حيثيّتى كه غير او هيچ كس خلاص نشد.

ديگر سريه اميرالمؤمنين على است- عليه السلام- به صد كس به سوى فدك.

ديگر سريه عبدالرحمان بن عوف به دومةالجندل.

ديگر قحط و تنگى معاش مردم و استسقا نمودن آن حضرت است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و آمدن باران.

ديگر سريه زيد بن حارثه است به وادى القرى.

ديگر قصّه حديبيّه.

ديگر غارت نمودن عُيَيْنة(2) بن حِصن الفرارز(3) است اشتران آن حضرت را كه در غابه مى چريدند و قصه ابن الاكوع به ايشان.

ديگر قصه عُرنيين است كه دستها و پايهاى ايشان را بُريدند و چشمهاى ايشان را كنده خُودهاى ايشان را آويختند.

ديگر غزوه بنى المصطلق است كه در وقت رُجوع از آن به مُريسيع مرور واقع شد و آنجا قصه افكْ روى نمود و اشبه آن است كه در غزوه مريسيع كه مذكور شد افك واقع شده باشد.

ديگر تزوج آن حضرت است- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- جويريه مصطلقيه را و آزاد كردن مردم جميع اسيران را به اين سبب.

ديگر فرضيّت حجّ است بنا بر قول اصّح و قولى آنكه قبل از هجرت بوده و قولى آنكه در سنه خامسه و قولى سنه ثامنه و قولى تاسعه.

ص: 168

ص: 169

ديگر متتابع و متوالى شدن مردم است به سوى اسلام.

ديگر امير ساختن ابوبكر است به حج.

ديگر نزول سوره برائت است و ارسال آن سوره كريمه به دست اميرالمومنين على- عليه السلام- تا(1) بر مردم بخواند.

ص: 170

ص: 171

ص: 172

ص: 173

ص: 174

[اللهمّ] انّ ألاجر اجرا الآخرةفارحم الانصار و المهاجرة

و در روايتى آنكه به بنى النجار گفت كه بها كنيد به من اين حايط خود را، ايشان گفتند: لا واللَّه! ما بها نمى طلبيم بلكه آن را مى دهيم از براى خداى و موافق اين است آنكه مروى شده است كه آن دو يتيم همچنان به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- دادند و بها نگرفتند و در روايتى آنكه اسعد بن زراره- رضى اللَّه عنه- نخلى به ايشان در عوض داد و در روايتى آنكه آن دو يتيم در حجر ابو ايّوب بودند و ابوايوب ايشان را راضى ساخت و به آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- داد و در روايتى [57- آ] آنكه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به ده دينار خريد و ابوبكر آن را داد.

وجه جمع آنكه آن دو يتيم همچنان دادند، ليكن آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- قبول نكرد و ابوبكر و آن مردمى كه اين دو يتيم در حجر ايشان بودند چيزى دادند از نزد خود بى آنكه ايشان طلب كنند براى طلب خير و صله يتيم يا آنكه بعضى از آن مربد را در اوّل قدوم گرفته بود و بعضى ديگر را در وقت بناى ثانى گرفت و دفع ابوبكر آن ده دينار را در يكى از آن بود و از آن ديگران در بار ديگر- واللَّه اعلم.

در روايت صحيح است كه در آن زمان كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آن زمين را براى مسجد شريف گرفت در آنجا نخل و قبور كافران و خرابه بود و قبور را كندند و خرابه را هموار ساختند و نخل را بريده در قبله مسجد چيدند يعنى جانب قبله را به آن مسقف ساختند و در صحيح است كه مسجد شريف در زمان آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به خشت مبنى شده بود و سقف آن جريد(1) بود و ستونهاى آن تنه خرما.

از خارجة بن زيد- رضى اللَّه عنهما- مروى شده است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بنا كرد مسجد خود را هفتاد گز در شصت گز يا زياده تر از آن، و خشت زد از بقيع الخبخبه (2) و ديوار كرد و ميان او را رحبه گردانيد و از براى دو زن خود دو خانه بنا كرد و گفته اند كه بقيع خبخبه موضعى است ميان بئر ابو(3) ايّوب و آن نواحى در يسار بقيع غرقد

ص: 175

يعنى مقبره مشهور.

صاحب تاريخ گفته كه آنچه نزد ما راجح شد آن است كه بئر ابوايّوب همان چاهى است كه امروز مشهور است به بئر ايّوب و آن در يسار كسى است كه بيرون مى آيد از شهر مدينه از راه بقيع چون برسد به مشهد سيدنا ابراهيم در يسار او راهى است كه مروى مى كند به خاك توده كه از آنجا توصل (1) كرده مى شود به حديقه اى كه معروف است به اولاد الصّيفى(2) و چاه مذكور در آن باغ است و درجها(3) دارد كه از آن درجها به آن چاه فرود مى آيند و همان نواحى ناحيه [57- ب] خبخبه (4) است و آنچه در باب ذرع مسجد مذكور شد محمول است بر بناى اول چه از روايت ديگر معلوم مى شود كه صد گز درصد گز بوده باشد بر هيئت تربيع، اين است مرضى و مختار.

صاحب تاريخ چنان كه تصريح نموده بر اين معنى. و مسجد را اول سه در بود يكى در جانب پس، يعنى كعبه و دوم درى ديگر كه باب عاتكه و باب الرحمه گويند، سوم درى كه آن سرور- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- از آنجا در مى آمد و آن را باب آل عثمان گويند و امروز مشهور است به باب جبرئيل- عليه السلام- و اين دو در به حال خود است و تغيير نيافته اما آن درى كه در جهت كعبه بود بعد از تحويل قبله از جانب بيت المقدس به جانب كعبه تغيير يافت و در محاذى او درى ديگر گشادند و ابن زُباله تصريح كرده به آنكه مسجد شريف را در زمان شريف او دوبار بنا كردند يكى در اوّل قدوم و آن كمتر از صد در صد بود و چون فتح خيبر شد يك مثل اول در جميع اطراف زياده كردند چون در اين روايت تصريح و تنصيصى نيست بر آنكه در اين دو بنا مسجد شريف چند گز بود بايد بر آنچه سابقاً مذكور شد كه هفتاد در شصت بود و بعد از آن صد در صد شد، حمل نمود تا توفيق

ص: 176

بين الروايات حاصل شود و تاييد مى كند تعدد بناى مسجد شريف را آنكه مروى شده است كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- به صاحب آن بُقعه كه به ادخال اومسجد زياده شد گفت كه تو را در مقابله اين زمين خانه اى است در جنّت و او راضى نشد. بعد از آن عثمان به ده هزار درهم آن زمين را خريده به نزد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آمد و گفت يا رسول اللَّه از من بخر آن خانه اى را كه از انصارى مى خريدى و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آن زمين را به خانه [اى] از جنّت از عثمان طلبيد(1) و خشتى به دست مبارك خود بر آنجا نهاد. بعد از آن ابوبكر را طلبيد پس او خشتى نهاد. بعد از آن عمر و بعد از آن [58- آ] عثمان و بعد از آن به مردم ديگر اشارت فرمود تا هر كس خشت خود را در آنجا كار فرمود(2). احاديثى كه تجديد بنا و تعدّد او را تاييد مى كند از صحاح و غير ذلك بسيار است اگر اطلاع خواهد كسى، بر اصل رجوع كند.

بيهقى در دلايل النبوه روايت كرده كه انصار- رضى اللَّه عنهم- مال جمع كرده به نزد آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- آوردند و گفتند(3) كه يا رسول اللَّه اين مسجد را بناى تازه كن و زينت فرماى. تا چند در زير اين جريد يعنى شاخ خرما نماز گزاريم. آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود مرا رغبت نيست از كرده برادرم موسى- عليه السلام- عريشى (4) مى خواهم همچو عريش (5) موسى. و در بيان عريش از حسن بصرى- رضى اللَّه عنه- روايت كرده اند كه هر گاه كه دست خود بالا برمى داشت بر سقف عريش مى رسيد.

در حدود مسجد شريف بر آن وجهى كه در زمان آن سرور بوده- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آنچه مخلص مى شود از كلام صاحب تاريخ كه مرضى او است آن است كه حدّ قبلى مسجد شريف در آبزين (6) يعنى پنجره اى است كه در جهت قبله روضه شريفه است و در پس در آبزين مذكور زياده از يك گز سنگ مرمرى است كه عرضش سه گز است و

ص: 177

طولش طول مسجد به حيثيّتى كه منبر شريف در وسط آن بوده باشد و آن سنگ مرمر محل ديوار مسجد شريف بوده و اين زمان آن سنگ ظاهر و نمايان نيست. و حدّ شامى كه مقابل حدّ قبلى آن مسجد شريف است دو چوبى است كه در آن جهت نشانده اند و امروز چوب معدوم (1) است و به جاى او دو سنگ است در صحن مسجد شريف نزد بالوعه و امّا حدّ شرقى و غربى آن از حجره شريفه نبويّه است تا استوانه اى كه بعد از منبر شريف است در آخر بلاط يعنى از مشرق حجره شريفه و از مغرب استوانه مذكور، اين است بر سبيل اجمال و اقتصار آنچه ملخص مى شود از كلام متفرقه بسيار، هر كه زياده مى خواهد بايد كه تاريخ مدينه را به مدينه برده(2) در حرم در حضور اهل آن حرم مباحثه و مذاكره نمايد [58- ب] تا حال آن مكان شريف منكشف و معاين او شود- واللَّه اعلم.

ص: 178

ص: 179

فايده: گفته اند كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- در مكه اولًا نماز را روى به سوى كعبه مى كرد بعد از آن هم در مكه مأمور شد به آنكه قبله بيت المقدس را گرداند و بعد از اين باز مأمور شد به آنكه كعبه را استقبال نمايد.

ابن عبدالبر گفته كه اختلاف است در آنكه قبله آن حضرت در كعبه مكه بود يا بيت المقدس و استحسان كرده قول آن كسى كه گفته در مكه استقبال قبلتين مى كرد يعنى كعبه را در ميان گرفته استقبال بيت المقدس مى كرد.

فايدت آخرى: مروى شده است كه [59- آ] در آن هنگام كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- تعديل قبله مى كرد، جبرئيل- عليه السلام- آمد و گفت كه به كعبه نظر كرده وضع قبله نماى و به دست خود اشارت كرد كه كوههاى ميانه مُرتفع شد پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- نظر به آن اساس مسجد شريف را نهاد و چون از آن تأسيس فارغ شد باز جبرئيل- عليه السلام- آنچه برداشته بود بر جاى خود نهاد و حال آنكه بر محاذى ميزاب شده بود و در اين فصل بعضى فوايد ديگر هست كه ان شاءاللَّه تعالى اگر توفيق واسعاد حق- سبحانه و تعالى- زيارت مدينه مُشرفه كرده شود از روى تحقيق آن فوايد به تحرير رسانيده خواهد شد.

اما مقام و مصلاى نبوى كه تحرّى آن بر زاير كالواجب است. آنچه از سخن صاحب تاريخ فهم مى شود مجملًا آن است كه در همين مصلّايى كه امروز مشهور و معروف است در روضه شريفه در جهت منبر او است، چنان كه مى گويد كه كسى كه در اين مصلّا در ميان ايستاده نماز كند مصلّاى نبوى در يمين او مى ماند، پس كسى كه قصد آن مقام داشته باشد بايد كه در جانب منبر آن محل بايستد.

ص: 180

ص: 181

برگشته دست مبارك بر وى نهاد و گفت اختيار كن يكى از اين دو را كه يا تو را بنشانم در جايى كه بودى تا مى بوده باشى در آنجا چنان كه بودى و يا آنكه بنشانم تو را در جنّت كه آب از انهار(1) جنّت مى خورده باشى و حُسن تو زياده مى شده باشد و ميوه مى كرده باشى و ميوه تو را اولياء اللَّه مى خورده باشند و تو در آنجا مخلد مى بوده باشى و راوى زعم كرده كه از آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مسموع شد كه مى گفت «نعم قد فعلت» دو بار پس از آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- پرسيدند. فرمود كه اختيار جنّت كرد و حسن بصرى- رضى اللَّه عنه- هر گاه كه به اين حديث تحديث مى كرد، مى گريست و مى گفت كه چوبى از روى شوق به سوى رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- حنين و ناله مى كند و شما اولى و احقيد به آنكه مشتاق باشيد به سوى لقاى شريف آن سرور- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و در بيان موضع اين جذع گفته اند كه در يمين مصلّا به ديوار قبلى مسجد چسبيده بود در موضع كرسى شمع كه در يمين امام است.

و در روايتى آنكه بعد از آن به منبر انتقال فرمود آن جذع فرياد كرد و پاره شد ابى بن كعب او را گرفته [60- آ] در آن زمان كه مسجد را هدم(2) كردند و لايزال نزد او بود تا آنكه كهنه و پوده(3) شد و در روايتى آنكه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه زمين را كندند و او را در آنجا دفن نمودند و در موضع دفن او چند قولى است يكى آنكه در تحت منبر دفن كردند، ديگر آنكه نزديك به منبر در جانب يسار او دفن كردند، ديگر آنكه در جهت شرقى منبر در خلف او، ديگر آنكه در موضعى كه در آنجا بود. و در آنكه صانع منبر كه بود و چه نام داشت نيز اختلاف بسيار كرده اند در قول اشهر آنكه مردى باقوم نام كه براى قريش بناى كعبه كرده بود اين منبر را راست كرد و باقول نيز گفته اند بدل ميم به لام و اشبه اقوال به صواب آنكه ميمون نام داشت و قولى آنكه صباح نام غلام عباس- رضى اللَّه عنه- اين خدمت را به تقديم رسانيد و بعضى گفته اند كه نام غلام، كلاب بود و قولى آنكه صانع منبر، مينا، نام غلام زنى از انصار بود.

ص: 182

اين منبر شريف مشتمل بود بر دو درجه و مجلسى كه در آنجا نشينند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آن مجلس مى نشست و پاى مُبارك خود را بر درجه دوم مى نهاد چون ابوبكر خليفه شد در درجه دوم مى نشست و پاى خود در درجه سفلى مى نهاد و عمر در درجه سفلى نشسته پاى خود بر زمين مى نهاد و عثمان شش سال از خلافت خود به طريقه عمر مى نشست. بعد از آن بلند قدم نهاد و به جاى آن حضرت نشست.

الحق در اينجا مصلحتى بود كه به آن دفع حرج نمود.

از منصور خليفه حكايت كرده اند كه روزى مى گفت كه به عثمان مردم بنابر آن بد شدند كه او بر خلاف شيخين بر جاى آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نشست، يكى از ظرفاى حضار مجلس او(1) گفت كه اى امير پس عثمان بر تو حق عظيم داشته است كه اگر او نه چنان كردى تو امروز بايستى كه در ته چاه خطبه خواندى و عثمان اول كسى است كه منبر [60- ب] شريف (2) را كسوت پوشانيد و چون معاويه خليفه شد منبر را شش درجه ساخت و چون به حج آمد منبر شريف را از جايش جنبانيد و مى خواست كه به شام ببرد ناگاه آفتاب منكسف شد به حيثيّتى كه ستاره ها مرئى گرديد. پس معاويه به مردم عذرخواهى كرد و گفت كه مى خواستم كه ته منبر شريف را نظر كنم و ملاحظه نمايم كه مبادا كرم خورده باشد و در روايتى آنكه معاويه به مروان نوشته و امر كرده بود كه منبر شريف را به شام فرستد و او به موجب فرموده چون منبر را كند، بادى تاريك تند برخاست كه ستاره ها در روز نمايان شد چون مروان آن حال را مشاهده كرد گفت كه معاويه به من نوشته بود كه منبر شريف را بلند سازم و در حال درودگران (3) طلبيد و فرمود كه شش درجه زياده كردند و حال آنكه قبل از آن هيچ كس چيزى بر منبر شريف زياده نساخته بود و چون مهدى خليفه عباسى به مدينه مُشرّفه قدوم نمود به امام مالك گفت: مى خواهم كه منبر شريف را به حالت اولى اعاده كنم، امام فرمود كه منبرش از چوب گز است و اين زيادتى را به آن ميخ دوز كرده و محكم ساخته اند، مى ترسم كه چون زيادتى را از آن

ص: 183

بكشى و دور سازى اصل ريخته و از هم پاشيده گردد و مهدى خليفه به اين سخن امام از آن داعيه برگشت و گفته اند كه طول منبر نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- دو گز بود و عرض او گز در گز بود بر هيئت تربيع و زيادتى معاويه چهار گز وصفه رُخامى(1) كه منبر بالاى او است يك گز، پس مجموع هفت گز باشد و چون اين منبر شريف به طول زمان كهنه و از هم پاشيده شد بعضى از خلفاى بنى عباس آن را تجديد نموده و بعضى بقاياى كه از چوب منبر شريف نبوى بوده مانده بود آن را براى تبرك شانه ها ساخت.

صاحب تاريخ مى گويد: در آن زمان كه براى تأسيس اين منبر نو(2) دّكه قديمه منبر را كافتند چوب پاره هاى [61- آ] سوخته بسيار در جهت قبه آنجا يافتند كه از آن منبر قديم كه مشتمل بود بر منبر شريف و در حريق اول سوخته بود و آن چوب پاره ها را براى تبرك و ابقاء على ما كان در ته محلّ منبر نو نهاده منبر نو را بر بالاى آن بنا كردند.

صاحب تاريخ مى گويد: چون در سنه ست و ثمانمائه مسجد نبوى سوخت اهل مدينه به ظن و تخمين (3) خود به جاى منبر شريف منبرى از خشت بنا كرده به نور مطلّا نمودند و خطيب در آنجا خطبه مى خواند تا آنكه در اثناى رجب سنه ثمان و ثمانين از قبل ملك اشرف قايتباى، آمده دكه اى كه در ته منبر اول بود از جانب شامى او را ويران كرده ته او را كافتند و به نهايت او نرسيدند و چون اوضاع و اطوار منبر معلوم ايشان شد ترك حفر كردند و من بسيار حرص ورزيدم و اهتمام نمودم كه جانب قبله و جانب روضه منبر بر آن وجه واقع شود كه در زمان نبىّ بود- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و مُتقدمين حريص بودند در اتباع آن وضع متولى عمارت به سبب حفظ نفس خود بر اين نشد و زعم نمود كه معتمد و معوّل مكان همان منبرى است كه در زمان ما محترق شد نه آنچه اخبار نموده اند مورخين متقدّمين و نه آنچه مُشاهده شد در زمان حال از ظهور حوض دكه منبر و آثار پايه هاى منبر بر بالاى دكه. پس وضع كرد منبر را به حيثيّتى كه در جانب قبله مقدار بيست قيراط گز متقدم شد و در جانب روضه شريفه پنج انگشت پيش آمد و محل عمود منبر كه

ص: 184

در آن جانب بود آن را پوشيد و به سبب اين فعل او مقدار مذكور از زمين روضه شريفه نقصان يافت- و لاحول ولا قوة الا باللَّه العلى العظيم.

اما اساطين شريفه، از جمله آنها يكى استوانه اى است كه علامت مصلّاى شريف است و معروف است به مخلق و جذعى كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بر وى تكيه فرموده خطبه مى خواند در پيش اين استوانه است و جذع مذكور شد كه در محل [61- ب] كرسى شمع است در يمين امام كه در مصلّاى شريف ايستاده باشد.

ديگر استوان عايشه است و به استوانه قرعه و استوانه مهاجرين نيز معروف است و اين استوانه را مطرى وصف كرده است به مخلقه و ابن زباله گفته است كه اين استوانه سوم است از منبر و سوم است از قبر مُنّور معطّر و سوم است از قبله و سوم است از رحبه مسجد، يعنى قبل از زيادتى دورواقى كه مذكور خواهد شد و در ميان روضه است و بعد از تحويل قبله رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ده روز و چيزى در نمازهاى مكتوبه روى شريف به سوى اين استوانه مى كرد و بعد از آن تقدم نمود به مصلّاى شريف كه رو به روى محراب است در صف ميانه و ابوبكر و عمر و زبير و عامر بن عبداللَّه به سوى او نماز مى كردند و مهاجرين قريش نزد آن اجتماع مى نمودند و لهذا او را مجلس مهاجرين گويند.

طبرانى از عايشه روايت كرده است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه در اين مسجد من در پيش اين بقعه هست كه اگر مردم فضيلت آن را دانند هر آينه از براى آن قرعه اندازند جماعتى از فرزندان صحابه در نزد عايشه بودند گفتند: يا عايشه كدام است آنجا. جوابى نامشخص به ايشان گفت. چون ايشان از نزد او برآمدند عبداللَّه بن زبير نشسته ماند. پس ايشان گفتند كه هر آينه به ابن الزبير خواهد گفت و او را پاييدند چون بعد از ساعتى بيرون آمد در نزد اين استوانه كه عامر بن عبداللَّه به سوى او نماز مى كرد نماز گزارد. و در روايتى كه در جانب يمين او نماز گزارد و در خبرى آمده كه اسماعيل بن عبداللَّه از پدر خود نقل كرده كه گفته كه به ما رسيده است كه دعا در نزد اين استوانه مُستجاب است.

ديگر استوانه توبه است و استوانه ابولبابه [62- آ] نيز گويند و ابولبابه به احد نقباى

ص: 185

اوس است و او حليف بنى قريظه بود. چون بنى قريظه با او مشورت كردند در نزول به حُكم رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و او چون گريه بچگان و زنان را ديد رقّت نموده نعم گفت و به دست خود اشارت به حلق خود كرد يعنى ذبح خواهند كرد شما را، و ابولبابه گفته است كه واللَّه كه هنوز قدمهاى من از جاى خود زايل نشده بود كه دانستم كه خيانت كردم به خدا و رسول او، ليكن به اين حال به نزد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- رجوع نكرد، بلكه به مسجد آمد و خود را در موضع استوانه توبه به جذعى به سلسله كران و بزرگ بربست ده شب و چيزى تا آنكه سامعه اش رفت و باصره اش نيز نزديك بود كه برود و چون وقت نماز شدى يا به قضاى حاجت محتاج گشتى دخترش سلسله را وا كردى و چون فارغ شدى باز سلسله را رد كردى و در بند شدى تا آنكه آيه كريمه:

«يا أيُّهَا الَّذِيْنَ آمَنُوا لا تَخُوْنُوا اللَّهَ وَالرّسول (1).» الآيه

نازل شد و سوگند خورد كه خود را وا نسازد تا رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- وا نسازد و رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه اگر پيش من مى آمد من براى او استغفار مى كردم ليكن چون كه خود را بسته است من او را اطلاق نمى كنم تا آن زمان كه خداى بر وى توبه دهد. سحرى بود كه در خانه امّ سلمه- رضى اللَّه عنها- توبه او نازل شد و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آمده او را وا كرد و در قولى آنكه سبب ارتباط او به اين استوانه تخلف (2) او بود از غزوه تبوك ومروى شده است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نوافل را مستقبل اين استوانه ادا مى فرمود و بعضى ديگر گفته اند كه چون آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ازنمازصبح منصرف مى شد به سوى اين استوانه [62- ب] مى آمد و حال آنكه ضعفا و مساكين و ضعيفان (3) آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و مُؤلّفة القلوب و مردمى كه غير مسجد مبيتى نداشتند در حوالى اين استوانه جمع شده حلقه زده بودند، پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نزد ايشان مى نشست و به ايشان مكالمه و محادثه مى كرد و اگر آيتى در آن شب نازل شده بودى بر ايشان مى خواند تا

ص: 186

آفتاب بر(1) مى آمد و اهل طول و شرف و غنى مى آمدند و مجلسى براى خود نمى يافتند و نفس ايشان به سوى حضرت و نفس نفيس حضرت به ايشان مشتاق مى شد تا آنكه- حق سبحانه- آن را فرمود. آيه كريمه:

«واصبر نَفْسَك مَعَ الّذَين يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالغداوة وَالعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَه ولا تَعْدُ عَيْنَاك عَنْهُم(2).»

مروى شده است: هر گاه كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- معتكف شدى فرشى يا سريرى براى ايشان در پس استوانه توبه نهادندى و در روايتى آنكه در پيش استوانه نهادندى تا بر وى استناد نمودى و مستقبل قبله بودى.

ديگر استوانه سرير است مع ماسبق. مروى شده است كه رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- سريرى بود از جريد خرما كه ميان استوانه كه در رو به روى قبر شريف و ميان قناديل است نهادندى و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آنجا اضطجاع (3) نمودى در اعتكاف.

صاحب تاريخ مى گويد: اين استوانه امروز لاحق است به شبّاك (4) كه قُبّه شريفه و سرير را گاهى نزد استوانه توبه مى نهادند و گاهى نزد اين استوانه و يا آنكه قبل از آنكه در جانب شرقى مسجد شريف چيزى زياده كنند، سرير را در نزد استوانه توبه مى نهادند، و بعد از زيادتى در موضع اين استوانه مذكور مى نهادند و اين وجه را تاييد نموده.

ديگر استوانه محرّس است كه مسَمّاست به استوانه على- عليه السلام- زيرا كه در آنجا نماز مى كرد [63- آ] و در جانبى كه يلى قبر شريف است نشسته حراست رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مى كرد و اين استوانه در مقابل خوخه اى بود كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از خانه عايشه از اين خوخه به روضه درمى آمد و اين در پس استوانه توبه است از جهت شمال.

ص: 187

صاحب تاريخ مى گويد: امروز امراى مدينه در نزد اين استوانه نماز مى كنند.

ديگر استوانه وفود است در پس استوانه محرس از جهت شمال. رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به جهت وفود عرب نزد اين استوانه مى نشست و با ايشان در آنجا ملاقات مى نمود و اين استوانه قبل از آنكه رواقين را زياده كنند در يلى رحبه مسجد بود و سراة(1) و افاضل صحابه اينجا مى نشستند و ميان اين استوانه و مربعه قبر شريف يكى استوانه ديگر است كه ملاء حق است به شبّاك و اين استوانه را مجلس قلاده نيز گويند.

ديگر استوانه مربعه قبر شريف است و اين را مقام جبرئيل- عليه السلام- نيز گويند و اين استوانه در حايز حجره شريفه است نزد منحرف صفحه غربيه(2) او به جانب شمال و ميان اين استوانه و استوانه وفود يك استوانه اى است كه ملاصق (3) شبّاك است و گفته اند كه محل اين استوانه در خانه (4) حضرت فاطمه است- عليهاالسلام- از مربعه قبر شريف كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به آنجا مى آمد و در را گرفته مى گفت كه «السلام عليكم اهل البيت انما يُريدُ اللَّهِ لِيذهب عَنْكُم الرِجْس اهَلَ البيت و يُطهِّرُكُم تطهيرا»، و در روايتى آنكه هر روز آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- اين كار را مى كرد و امروز به سبب آنكه شبّاك داير بر حجره مانع است از وصول به اين استوانه و استوانه اى سرير مردم از تبرك جستن به اين دو استوانه محروم اند.

ديگر استوانه تهجّد است، مروى شده است كه- رسول صلى اللَّه عليه وآله وسلم- هر شب بوريايى بيرون مى آوردند و چون مردم مى رفتند آن بوريا را در پس خانه [63- ب] اميرالمومنين على- عليه السلام- مى انداخت و بعد از آن در آنجا نماز شب مى كرد يك مردى اين را ديد و به نماز آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نماز كرد بعد از آن ديگرى ديد و به ايشان نماز كرد تا آنكه بسيار شدند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به ايشان نظر كرد و ايشان را ديد پس امر فرمود كه بوريا را در نورديدند و خود به

ص: 188

خانه درآمد چون صباح شد آن جماعت آمدند و گفتند يا رسول اللَّه شما در شب نماز مى كرديد و ما نيز به شما نماز مى كرديم. فرمود كه ترسيدم از آنكه نماز شب بر شما نازل شود يعنى فرض شود و شما را قوت قيام بر آن نبود و عاجز شويد و اين موضعى است امروز معروف به متهجّد.

صاحب تاريخ گفته: بعد از حريق ثانى در موضع اين استوانه دعامه اى نهادند و محراب مُرخمى بنا نمودند و مقتضاى تحديد ماسبق خروج اين موضع است از مسجد.

ص: 189

ص: 190

در روايتى آنكه چون در برابر امام ايستاده شوى در نماز، همه حجره ها در يسار تو بُوَد.

امام مالك از ثقه روايت كرده كه بعد از وفات رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مردم به(1) حُجره هاى ازواج طاهرات- رضى اللَّه عنهن- مى درآمدند و نماز مى كردند در روز جمعه و مسجد تنگ مى شد بر اهلش و اين حجره ها از مسجد نبود ليكن درهاى آنها در مسجد بود.

ابن سعد گفته: سوده خانه خود را به عايشه وصيت كرد و اولياى صفيه خانه او را به معاويه فروختند و خانه عايشه را نيز خريد و شرط كرد كه مادام كه عايشه در حيات است ساكن باشد.

در روايتى آنكه ابن زبير خريد به شرط مذكور اما حُجره شريفه فاطمه- رضى اللَّه عنها- در اين موضع بود كه ميان او و ميان خانه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- يعنى حجره عايشه خوخه اى بود و گفته اند كه طهارت خانه آن سرور در آن جانب بود، هر گاه كه به طهارت خانه رفتى از آن خوخه به فاطمه- رضى اللَّه عنها- نظر كردى و حال او را دانستى، يك بار عايشه نيم شبى به طهارت خانه درآمد و ميان او و فاطمه گفت و گوى شد. پس فاطمه- رضى اللَّه عنها- از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- درخواست كرد كه آن خوخه را سدّ كند. پس به التماس او مسدود گشت (2) و عايشه گفت يا رسول اللَّه ما در شب به طهارت خانه مى رويم و چيزى را از اذى (3) نمى يابيم. فرمودند كه از انبيا ظاهر مى شود اذى [اما آن را] زمين فرو مى برد.

مخلّص سخن در شأن [64- ب] حجره فاطمه(4)- رضى اللَّه عنها- آنكه در ميان مربعه قبر شريف و استوانه تهجّد بود و عُرس او- رضى اللَّه عنها- در نزد استوانى كه محراب متهجّد يلى آن شد در موضع خانه او- رضى اللَّه عنها- غير اين نيز گفته اند و آن بعيد است و موضعى كه مردم احترام آن مى كنند و مى گويند كه قبر مبارك فاطمه-

ص: 191

رضى اللَّه عنها- آنجاست.

بنابر خلافى كه خواهد آمد و در وقت حفر اساس آن قبه شريفه در آنجا لحدى برآمده و مُتولى عمارت دعامه اى در آنجا بنا نمود و آن معروف است و مطرى گفته: عمر بن عبدالعزيز بعضى از خانه فاطمه را- رضى اللَّه عنها- داخل ساخت در حايزى كه بنا كرد بر گرد قبر شريف و قبه آن از جهت شمال بيرون ماند.

طبرانى روايت كرده است: هرگاه كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از سفرى قدوم فرمودى ابتدا به مسجد كردى و در آنجا دو ركعت نماز گزاردى و بعد از آن به خانه فاطمه- سلام اللَّه عليها- آمدى و بعد از آن به خانه هاى ازواج طاهرات رفتى.

ص: 192

ص: 193

ميان ما و او و هيچ درى نماند الّا آنكه بسته شود مگر در ابوبكر(1).

در طبقات ابن سعد است كه جماعتى از مردم گفتند كه درهاى ما را بست و در دوست خود را گذاشت. پس رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه رسيد به من آنچه گفتند در باب ابوبكر به درستى كه من مى بينم بر در ابوبكر نورى و بر درهاى شما ظلمت.

در روايتى آنكه چون رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به سدّ ابواب امر فرمود الّا باب ابوبكر، عمر گفت كه يا رسول اللَّه مرا بگذار كه سوراخى واكنم كه نظر مى كرده باشم از آنجا به سوى تو هر گاه كه بيرون مى آيى به نماز. رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- گفت كه نى. گفته اند كه در اينجا كنايت از خلافت است و سد او اشارت به سد باب خلافت، يعنى غير ابوبكر كسى طلب آن نكند.

روايتى كه آن خانه كه ابوبكر از آنجا به مسجد خوخه گذاشته بود، در كوچه بقيع بود در رو به روى دار صُغراى عثمان.

در روايتى آنكه آن خوخه اى كه شارع است در دارالقضا همان خوخه ابوبكر است و دارالقضا رحبه قضاست ميان باب السلام و باب الرحمه بود، و چون مسجد را توسعه كردند و زياده [65- ب] ساختند و درهايى كه آنجا بود همه را بستند آن خوخه را در محلّى ساختند كه در مسجد بود و چون مدرسه اشرفيه را بنا كردند در مابين باب السلام و باب الرحمه، متولى عمارت، آن محل را سه در گذاشت به جانب مسجد، در سوم از آن سه در، در يسار داخل از باب السلام محل آن خوخه است.

حافظ عصر ابن حجر- رحمة اللَّه- گفته كه منافى ظاهر احاديث به سدّ ابواب است.

حديث سعد بن ابى وقاص كه امر كرد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به سدّ ابواب شارعه در مسجد و گذاشت باب على را- رضى اللَّه عنه- امام احمد و نسائى(2) اخراج اين

ص: 194

حديث كرده اند و سندش قوى است و طبرانى در اوسط زياده كرده و گفته كه رجال اين حديث ثقات اند و گفته كه گفتند يا رسول اللَّه درهاى ما بستى فرمود كه من نبستم درهاى شما را و ليكن خداى تعالى درهاى شما را بست و آنچه مروى شده است از زيد بن ارقم كه گفت جماعتى از صحابه را- رضى اللَّه عنهم- ابواب شارعه بود در مسجد. پس رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود بربنديد(1) همه درها را مگر در على. پس مردم در آن باب سخن كردند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه واللَّه درى نگشادم و درى نبستم، ليكن مأمور شدم و تبعيت امر كردم.

امام احمد و حاكم و نسائى تخريج اين حديث كرده اند و رجالش ثقات اند و از ابن عباس- رضى اللَّه عنهما- نيز مروى شده است كه امر كرد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به سدّ ابواب پس همه مسدود شد مگر باب على و در روايتى آنكه امر شد به سدّ ابواب مسجد غير باب على و حال آنكه على بنابر آنكه غير آن درى نداشت جنب به مسجد مى درآمد و اين دو حديث را امام احمد و نسائى به رجال ثقات تخريج نموده اند و طبرانى از جابر بن سمره (2) مثل حديث مذكور روايت كرده و از ابن عمر مروى است كه گفت در زمان رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مى گفتيم كه خيرالناس رسول اللَّه است [66- آ]- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بعد از آن ابوبكر بعد از آن عمر و به تحقيق كه على را داده سه خصال كه هر آينه اگر يكى از آن سه از آن من باشد دوستر است به سوى من از شتران سرخ موى(3). تزويج كرد- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به او دختر خود را و او براى او فرزند آورد و سدّ ابواب مردم كرد مگر باب او را به او داد رايت را در روز فتح خيبر.

روايت كرده است اين حديث را امام احمد- رحمه اللَّه- به اسناد حسن و نسائى از طريق علاء بن عرار روايت كرده كه به ابن عمر گفتم كه مرا اخبار كُن از على- عليه السلام- و عثمان و حديث گذشته را ذكر كرده است تا آخر و در آنجاست او را از هيچ كس مپرس و نظر كن و به منزلتى كه داشت از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به تحقيق كه همه درها را بربست و در او را تقرير فرمود و رجال اين حديث رجال صحيح است الّا علاء كه او را هم ابن معين و غيره توثيق كرده اند.

ص: 195

حافظ بن حجر مى فرمايد:

با وجود آنكه همه طرق قابل احتجاج است، بعضى از اينها تقويت بعضى ديگر مى كند و ابن جوزى بعضى از اين طرق را در موضوعات آورده و تعطيل نموده به بعضى از روات آنكه در حق او تكلّم كرده اند و حال آنكه آن مقدار در صحت آن قادح (1) نيست و ايضاً تعطيل نموده به آنكه مخالف احاديث صحاح است كه در باب ابوبكر وارد شده و زعم كرده كه اين از اوضاع رفضه است و مى گويد كه ابن جوزى خطاى شنيع كرده است كه ردّ نموده احاديث صحيحه را به توهّم معارضه با وجود امكان جمع. و در وجه جمع از بزّار روايت كرده كه اگر ثابت شود روايات احاديث باب على جمعش به حديث ابى سعيد خُدرى است كه ترمذى روايت كرده است از وى كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه حلال نيست احدى را كه مرور كند بر اين مسجد در حالت جنابت غير من و على و اين بنا بر آن بود كه در خانه على- عليه السلام- در مسجد بود و غير آن در ديگر [66- ب] نداشت پس مأمور نشد به سدّ آن به خلاف ابوبكر كه غير خوخه مسجد در ديگر داشت پس او محتاج بود به استثنا نه على- عليه السلام- كه مخصوص بود به چيزى كه زياده از ابقاى باب است و اما روايت استثناء على- عليه السلام- بنا بر دفع توهم سدّ بوده باشد يا آنكه اول مأمور شدند به سدّ ابوابى كه در مسجد داشتند الّا باب على- عليه السلام- و بعد از آن به استيذان هر كسى دريچه از خانه خود وا كرد و بعد از آن مأمور شدند به سدّ اين دريچه ها الّا خوخه ابوبكر و مى گويد كه اين وجه اوضح است و تأييد مى كند به آنكه مروى شده است كه حمزة بن عبدالمطلب- عليه السلام- بيرون آمد و حال آنكه قطيفه خود را مى كشيد از غايت اضطراب و بد حالى از خانه به حدّت و سرعت برآمده بود و پاره اى از قطيفه او در زمين بوده او را مى كشيد و چشمان او از گريه پر شده بود و مى گريست و مى گفت يا رسول اللَّه عمّ خود را بيرون كردى و پسر عمّ خود را ساكن گردانيدى آن سرور- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمودند كه من بيرون نكردم تو را و من ساكن نساختم پسر عم خود را بلكه خداى تعالى او را ساكن ساخت. و اين قصه اى صريح است در تقدّم باب

ص: 196

على بر قصه خوخه ابوبكر زيرا كه حمزه- رضى اللَّه عنه- در اوايل شهيد شد و قصه ابوبكر چنان كه سبق ذكر يافت در مرض موت آن سرور بود- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و به غير اين نيز اخبارى چند كه دلالت مى كند بر تقدّم امر باب على بر امر خوخه ابوبكر و ما اقتصار كرديم بر ذكر حديث مذكور.(1)

ص: 197

ص: 198

يعنى، در جهت شامى، از عمر مروى شده است كه گفت اگر نمى شنيدم از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه مى گفت سزاوار آن است كه در مسجد من زياده كنى، زياد نمى كردم و هم از وى مروى شده كه گفت اگر مسجد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- تا ذوالحليفه كشند و زياده كنند آن زيادتى هر آينه از مسجد نبوى است چنان كه ابوهريره از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- روايت كرده كه اگر اين مسجد را برد تا صنعا كه بلدى است از يمن هم مسجد [67- ب] من است و ايضاً مروى شده است كه روزى رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در مصلّا بر سبيل تمنّا فرمود كه اگر اين مسجد را زياده مى ساختيم و به دست مُبارك خود به جانب قبله اشارت كرد پس در وقت زيادتى مردى را در مصلّاى آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نشانيده دست او را بالا برمى داشتند و پايين(1) مى گذاشتند تا آنكه آن وضع را شبيه اشارت آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- پنداشتند پس عمر جهت قبله راپيش برد وامام يافعى گفته كه اين قصه در سال هفدهم بود.

ابن سعد و يحيى روايت كرده اند كه چون مسلمانان بسيار شدند عمر به عباس- رضى اللَّه عنه- گفت به درستى كه مسجد تنگ شد و من از براى توسعه مسجد منازلى كه در حوالى مسجد بود خريدم مگر خانه تو و حجره هاى امهات المؤمنين اما حجره هاى امهات المؤمنين راهى ندارم به گرفتن آن و اما خانه تو با آن است به هر بهايى كه مى خواهى بفروشى به من و يا تصدّق كنى خانه خود را به مسلمانان. عباس- رضى اللَّه عنه- گفت هيچ يك را نمى كنم كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- اين خانه را به دست خود خط كشيده براى من و همراه با من (2) بنا كرده. پس ميان ايشان اختلاف شد بعد از آن ابى بن كعب را- رضى اللَّه عنه- ميان خود حَكَمْ ساختند و پيش او رفتند و قصه خود به او عرض نمودند و او براى ايشان قصه داوود را- عليه السلام- خواند و گفت از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- شنيدم كه گفت خداى تعالى به داوود- عليه السلام- وحى كرد كه براى من خانه اى بنا كن تا در آنجا ذكر من كنند. پس او بيت المقدس را خط كشيد بر

ص: 199

هيئت مربع و يك كُنج آن مربع بر خانه يكى از بنى اسرائيل واقع شد وداوود- عليه السلام- هر چند خريدارى كرد او ابا نمود و داوود- عليه السلام- را بر خاطر عاطر گذاشت كه آن خانه را به هر وجهى از وى بگيرد. پس خداى تعالى وحى [68- آ] فرستاد كه من تو را امر كردم كه براى من خانه اى بنا كنى و تو خواستى كه مغصوبى (1) را در آنجا در آرى و حال آنكه غضب(2) از شأن من نيست و عقوبت تو آنكه اين خانه را نتوانى بنا كرد. پس داوود- عليه السلام- گفت: يا رب پس (3) از فرزند من و خداى تعالى دعاى او را اجابت نموده اين كار را به دست سليمان- عليه السلام- تمام ساخت و چون ابى بن كعب اين قصه بر ايشان خواند، عباس گفت كه اين خانه را براى مسلمانان تصدّق كردم اما براى مخاصمت تو، نى.

و نيز در ميزاب اين خانه ميان عباس و عمر مخاصمت اتفاق افتاده و آن اين است كه از ناودان اين خانه عباس بر مسجد يا بر در مسجد آب مى ريخت عثمان آن ناودان را از آنجا كند. پس عباس- رضى اللَّه عنه- گفت: واللَّه اين ناودان را در اين مكان ننشانده است الّا رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به دست مبارك. پس عمر گفت كه واللَّه اين ميزاب را در اينجا محكم نمى كنى الّا آنكه دو قدم (4) تو بر كتف من بوده باشد. يعنى قسم ياد كرد كه دو پاى خود [عباس] را بر دوش او نهاده بالا شود و ناودان را در جاى خود محكم سازد و موضع آن خانه. چنان كه از ابن عمر منقول است آن است كه در ما بين موضع استوانه مربعه است كه در يلى خانه مروان است و در موضع خانه مروان امروز ميضات (5) باب السّلام است و اين استوانه مذكور پنجم، اساطين است از منبر شريف و در حريق آخر تربيع اين استوانه غريق بحر عدم گرديد.

اما اتّخاذ بطيحاء: به سند معتبر از سالم بن عبداللَّه بن عمر مروى شده است كه عمر در ناحيه مسجد رحبه اى بنا كرد كه آن را بطيحاء خوانند و گفت هر كه لفظ خواهد يا انشاد شعر هوس نمايد يا خواهد آواز بلند كند بايد كه به سوى اين رحبه بيرون شود.

ص: 200

ص: 201

ابتداى عمل او در ربيع الأول (1) بود از سنه تسع و عشرين و فراغش در مستهل محرم سنه ثلاثين. پس مدّت كار ده ماه بوده باشد و در كتاب صحيح و سنن ابوداود از ابن عمر مروى شده است كه بعد از بناى عمر، عثمان آن را تغيير داد و بسيار چيز در آن زياده ساخت و ديوار مسجد را به سنگ منقوش و گج بنا نمود و ستونهاى آن را سنگ منقوش گردانيد و به ساج مُسقف ساخت. و در صحيح مسلم است كه عثمان بن عفان اراده كرد كه مسجد نبوى را بنا كند و مردم آن را مكروه داشتند. مرضى و محبوب [69- آ] ايشان آن بود كه بر همان هيئتى كه بود بگذارند پس عثمان گفت كه از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- شنيدم كه مى گفت هر كه براى خداى مسجدى بنا كند خداى تعالى براى او خانه اى بنا كند مثل آن در جنّت و گفته اند كه مردم، بنا را به سنگِ (2) منقوش مكروه مى داشتند و مى خواستند كه به همان جذوع نخل و خشت بگذارد؛ چنان كه عمر كرده بود نه اصل زيادتى و توسعه را و در تجديد زيادتى عثمان اين مُستفاد مى شود.

از روايت كثيره آن است كه ديوار قبله را تقديم نمود به حدى كه امروز ديوار قبلى مسجد است و از جانب مغرب يك ستون زياده نمود و آن ستون هشتم است از منبر شريف و در مواجه داخل باب السّلام استوانه اى است كه پايان آن را مربع ساخته اند ظاهراً كه همان ستون نهايت زيادتى عثمان باشد و ابتداى زيادتى وليد.

اما زيادتى جانب شام، در روايتى پنجاه گز و از روايت ديگر لازم مى آيد كه ده گز بوده باشد. چه مروى شده است كه طول مسجد شريف را صد و شصت گز ساخت معلوم است كه نظر به آنكه در زمان رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- على الصحيح صد گز بود و چهل گز در زمان عمر در مجموع طول زايد شد.

صاحب تاريخ مى گويد: توفيق بين الرّواتين آن است كه مجموع زيادتى زمان عمر و عثمان صد و شصت گز است و از جانب مشرق چيزى زياده نساخت و از حجره هاى شريفه

ص: 202

چيزى را ادخال نكرد و از روايتى معلوم مى شود كه خانه حفصه را- رضى اللَّه عنهما- داخل ساخته باشند- واللَّه اعلم- و زيادتى توضيح اين در بيان خانه هايى كه در حوالى مسجد شريف است خواهد آمد، انشاءاللَّه.

اما مقصوره، در قاموس است كه «المقصورة الدار الواسعة المحصنة اوهى اصغر من الدار لايدخلها الا صاحبها» بدان كه آمده است كه اول كسى كه [69- ب] به خشت مقصوره ساخت (1) عثمان بن عفان بود و در ديوار مقصوره سوراخها نهاد كه از آنجا مردم به امام نظر كنند و بر احوال او مطلع شوند و عمر بن عبدالعزيز در وقتى كه از قبل وليد مسجد را بنا كرد و آن مقصوره را از چوب ساج عمارت نمود و اما از امام مالك- رحمة اللَّه عليه- مروى است كه گفت چون عثمان خليفه شد مقصوره اى براى خود ساخت از ترس آنچه رسيد به عمر و در آنجا از براى مردم امامت مى كرد و نيز از امام مالك- رحمة اللَّه- منقول است كه اول كسى كه مقصورة ساخت مروان بن حكم بود در وقتى كه يمانى او را طعنه زد و از امام نووى- رحمة اللَّه- منقول است كه گفت اول كسى كه مقصوره ساخت معاويه است بعد از ضربه(2) خارجى.

ص: 203

ص: 204

حيات خود به اين مقدار مى ديدند و از اين ديدن در امور دنيا زهد و تورع اختيار مى كردند.

در گرفتن خانه هاى مردم كرهاً و تشدّد نمودن وليد اخبارى، كه اسائت ظن مى كند در حق او بسيار وارد شده، اما چون به مُباشرت امام عادل و خليفه راشد عمر بن عبدالعزيز بوده شايد كه خداى تعالى مسامحه و عفو فرموده باشد و ما از جهت اختصار از ترجمه آن اخبار صرف قلم نموديم هر كه خواهد به اصل رُجوع كند. و آنچه محرّر مى شود از اخبار و روايات كثيره مختلفه در تجديد زيادتى وليد بر سبيل اختصار و اجمال آن است كه در جانب مغرب دو ستون زياده ساخت و در جانب مشرق چهار ستون و ادخال حجره هاى(1) شريفه از اين جانب نمود در جانب شام چهارده ستون، چهار از اين در زير مُسقف متصل مربعه قبر شريف و ده از آن در رحبه مسجد و از روايت ديگر فهم مى شود كه اين چهارده همه در رحبه بود و چهار ديگر غير آن در تحت مُسقف بوده باشد و ذرعى كه در تحديد زيادتى وليد ذكر كرده اند مؤيد اين است و ابن زباله خبرى روايت كرده كه وليد به ملك روم نامه اى نوشت كه مسجد اعظم نبوى را مى خواهم كه عمارت نمايم امداد و اعانت فرماى مرا به كارگران و به فسيفساء(2) يعنى شيشه هاى رنگين (3) رومى كه در ديوار به كار برند پس ملك با ده نفر كارگر احمال (4) فسيفساء(5) فرستاد و صد و هشتاد هزار دينار و قناديل با سلاسل ارسال نمود و گفته اند كه نوره اى(6) را كه به آن فسيفساء(7) را به كار برند يك سال خمير كردند و اساس را به سنگ برآوردند و ديوار را به سنگ و گچ بنا نمودند و ستونها را از

ص: 205

سنگ بنا كرده ميان [70- ب] آن را با عمودهاى آهنين و رصاص حشو كردند و جميع ديوارهاى مسجد را از درون به رُخام و فسيفساء(1) ها و طلا مزخرف ساختند و سرهاى ستونها را و ابواب را به طلّا مُذهب و منقّش(2) كردند و گفته اند كه عمر بن عبدالعزيز اول كسى است كه احداث محراب و شُرفات كرد و طنف (3) مسجد و ميازيب(4) آن را از رصاص ساخت و چهار مناره در چهار زاويه مسجد بنا كرد هر يكى شصت گز يا چيزى كمتر و در خبرى آنكه دو مناره شاميه پست(5) تراز آن دوى ديگر بود و سليمان بن عبدالملك مناره اى كه در باب السلام بود و مشرف بود بردار مروان و در زمان اذان سايه مؤدن بر وى افتادى.

امر كرد كه آن را هدم كردند و بعد از آن لايزال مسجد بر سه مناره مشتمل بود تا زمان محمد بن قلاوون (6) و در زمان او به امر او در سنه سته و سبعمائه، آن مناره تجديد يافت و آن اطول مناره ها بود. طولش نود و پنج گز ليكن مناره مقابل او معروف به رئيسيّه در عمارت آخر صد و بيست گز شد به امر قايتباى در سنه اثنين و ثمانين و ثمانمانه و در تاريخ عمارت وليد روايتى آنكه در سال نود و يك، عمر بن عبدالعزيز ديوار مسجد قديم را هدم نمود و در روايتى آنكه در هشتاد و هشت مُتولى عمارت شد و در روايتى آنكه در سنه ثمانيه و ثمانين ابتداى عمارت كرد و در سنه احدى و تسعين از آن فارع شد.

اما منع صلات جنازه در مسجد، مروى شده است كه حارسان عمر بن عبدالعزيز مردمى را كه در مسجد، نماز جنازه مى كردند از مسجد مى راندند و ابن نجار نيز قصه حارسان عمر بن عبدالعزيز را ذكر كرده و گفته كه اين سنت تا زمان ما جارى است مگر در حق علويان و كسى كه اراده كند از امرا و اعيان كه در مسجد جنازه او را نماز كنند و جنازه باقى مردم را در خلف حايط شرقى مسجد نماز مى كنند.

صاحب تاريخ مى گويد: در زمان ما بر جنازه در مسجد نماز [71- آ] مى كنند و تخصيص مى كنند جنايز(7) اعيان را به روضه شريفه مگر جنايز شيعه غير اشراف ايشان كه از ادخال مسجد شريف ممنوع است.

ص: 206

ص: 207

ص: 208

وسلم- و كسى نيافتند كه آن را مى شناخته باشد و عروه به ايشان گفت واللَّه كه اين قدم آن سرور نيست و قدم عُمر است.

در روايتى آنكه عمر بن عبدالعزيز، ابن وردان بنّا را امر كرد كه در آيد و او براى نزديك كس طلب نمود و عمر ساق خود را برهنه ساخت كه به مدد اندرون رود و قاسم بن محمد و سالم بن عبداللَّه- رضى اللَّه عنهما- نيز ساقهاى خود را برهنه ساختند كه همراه درآيند عمر پرسيد كه چه مى شود شما را. گفتند كه مى خواهيم به همراهى تو اندرون رويم.

عمر گفت كه به كثرتِ خود نمى خواهيم كه آن حضرت را ايذا نماييم. پس مزاحم را گفت كه اندرون رود و خود با ايشان اندرون نرفت و در روايتى آنكه عمر بن عبدالعزيز

ابن وردان را فرمود كه اساس خانه را نظر و ملاحظه كند و چون او اندرون رفت كه [72- آ] ملاحظه نمايد ناگاه دست خود را برداشته مضطرب وار بركناره شد. پس عمر بن عبدالعزيز از روى فزع برخاست چون عبداللَّه بن عبيداللَّه را(1) ديد گفت مترس كه اين دو، قدم جدّ تو عمر بن الخطاب است كه از تنگى خانه در زير ديوار مانده. پس در اساس خانه براى قدمهاى مباركيش موضعى راست كردند.

مروى شده است كه در حدود سال پانصد و هفتاد تقريباً و تخميناً، اهل مدينه آواز افتادن ديوار از آن منبع انوار شنيدند و آن را به خليفه وقت يعنى مستضى باللَّه ظناً و قياساً عرض كردند و او با فقها و علما مشورت نمود و ايشان افتاء(2) نموده اند كه يك مردى صالحى فاضلى (3) از قائمان به خدمت مسجد شريف اندرون شود. پس بدر نام شخصى را از جوانان بنى العباس كه به صيام نهار و قيام ليل موصوف و از روى اخلاص كمر به خدمتكارى بسته بود به اين كار اختيار نمودند و او آويزان شده اندرون رفت و ديد كه حايط غربى خانه اندرون افتاده پس از خاك مسجد خشت ساخت و آن ديوار را كماكان اعاده نموده و در آنجا طغاره چوبينى يافت كه افتادگى ديوار به آن رسيده و او را شكسته و آن طغاره را به پاره اى از خاك ديوار افتاده به همراهى خود به بغداد برد و آن روز دخول او روز

ص: 209

مشهودى بود كه به استقبال او مردم اجتماع نموده بودند و صناعات شهر معطل شده بود.

ابن نجّار گفته كه مى دانم در سنه ثمان و اربعين و خمسمائه (1) آواز ديوار افتادن شنيدند و امير مدينه قاسم بن مهناالحسينى را خبر كردند و او گفت كه شخصى به آنجا نزول نمايد تا ببيند كه صورت حال چيست؟ مردم فكر كردند و غير شيخ شيوخ صوفيه موصل عمرالنسائى(2) كه در مدينه مجاور بود كسى را لايق اين كار نديدند و او فتقى داشت كه مانع بود از دخول. پس مهلت طلبيد كه روزى چند نفس خود را به رياضت معالجه نموده قابل دخول سازد و اورا بعداز روزى چند به ريسمان بسته از خوخه كه از آن [72- ب] به درون روند انداختند و او از آن خوخه به حظيرى(3) كه عمر بن عبدالعزيز بنا كرد و فرود آمد و از آنجا به حجره شريفه درآمد و به او شمعى همراه بود، ديد كه پاره اى از گل سقف بر قبور شريفه افتاده پس آن را برداشت و به محاسن خود آن را جاروب كرد. و در شهر ربيع الاخر از سنه اربع و خمسين نيز در ايام قاسم از جهت حجره شريفه رايحه كريهه اى استشمام نمودند پس امير قاسم فرمود كه كسى پايين(4) رود. بيان اسود خصى كه يكى از خدّام حرم محترم بود با متولّى عمارت و هارون شادس(5) صوفى اندرون رفت، گربه اى يافتند كه ميان حايز عمر و حجره شريفه مرده و گنديده بود و ابن نجار گفته كه از اين تاريخ تا زمان ما ديگر كسى به اندرون فرود نيامد.

صاحب تاريخ مى گويد: ظاهر در آن است كه قضيه گذشته و آنچه ابن نجار نقل كرده متحد بوده باشد و آن را بيان نموده.

در تصوير حجره شريفه صاحب تاريخ مى گويد: شكى نيست در آنكه بنايى كه در اندرون حايز ظاهر است مربع است و ابن نجار و اتباع او كه مخمس تصوير كرده اند خطاءست و من حجره شريفه را از اندرون ذرع كردم مقدم او كه يلى قبله است ده گز و

ص: 210

ثلث گز بود و موخر او كه يلى شام است يازده گز و ربع و سدس و ذرع عرض او از جانب مشرق و مغرب هفت گز و نصف و ثمن و عرض ديوار آن از همه جوانب يك گز و نيم و دو قيراط مگر جانب شرقى مجدد كه ذراع و ربع و ثمن است و عرض جدار حايز ذراع و ربع و ثمن است و ارتفاع او از زمين مسجد تا جهت آسمان سيزده گز و ثلث و در بعضى جهات اندكى زيادتى مى كند بر سيزده گز و اين حايز مبنى بود به حجر غشيم (1) غير مطابق و رؤيت (2) آن شاهد است به آنكه مقدار نيم گز در بالاى او به جهت ستره سقف- كه بعد از اين خواهد مذكور شد- با آجر(3) يعنى با خشت (4) پخته بنا كرده اند و ابن نجار ذكر كرده كه جمال الدين(5) اصفهانى- رحمة اللَّه- از براى حايز حجره شريفه شبّاكى از صندل و آبنوس ساخت و حوالى آن را به اين شبّاك [73- آ] اراده (6) نموده تا سقف مسجد و صاحب تاريخ مى گويد كه اين است صورتى كه ما حجره شريفه را بر آن يافتيم.

جاى نمودار

ص: 211

بعد از اين خواهد آمد آنچه احداث كرده از تغييرات متولى عمارت ابن زمن و آنچه قرار يافته است بر آن و آنكه بعضى گفته اند كه قبر شريف را غير مسجد سقف ديگر نيست مردود است بلكه در صدر اول مسقوف بود و لهذا دارمى در صحيح خود روايت كرده كه اهل مدينه را قحط سخت رسيد، به عايشه شكايت كردند و او فرمود كه به قبر شريف نظر كنيد و از آنجا سوراخى به آسمان واكنيد كه تا ميان او و آسمان سقفى حايل نباشد پس آن را كردند و آن مقدار باران باريد كه گياهان روييد و شتران فربه شدند و از فربهى و كثرت شحم، شحم بعضى شتران دريده شد و منفتق گرديد و آن سال را به اين سبب عام الفتق [73- ب] ناميدند و زين مراغى گفته كه «فتح سوراخ عندالقحط» سنت اهل مدينه است الى الآن.

صاحب تاريخ مى گويد: سنت ايشان امروز فتح درى است كه مواجه وجه شريف است از مقصوره محيط به حجره شريفه و اجتماع مردم در آنجا.

امّا صفت قبور شريف در حجره متبرّكه منيفه

بدان كه در آنجا اختلاف بسيار است و مجموع آن به هفت صورت مى رسد و آن صور به ادله اش در تاريخ كبير صاحب تاريخ مذكور است و مى گويد كه از آن صور سه صورت را اسناد و طريقش بد نيست و قابل اعتبار هست اما بقيه ضعيف است بنا بر آن در اين تاريخ ذكر نكرديم و آن صورتى كه اكثر بر آنند آن است كه قبر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در قبله قبر شيخين است بر وجهى كه سر ابوبكر مقابل دوش مبارك رسول است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و سر عمر محاذى دوش صديق و صورتش اين است:

النبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم.

ابوبكر

عمر

و مراغى نقل كرده كه رزين (1) و يحيى- رحمهما اللَّه- بر اين صورت جزم كرده اند:

النبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم.

ص: 212

ابوبكر

عمر

و صورت ديگر از قاسم بن محمد بن ابى بكر(1) منقول است كه گفت به عايشه. گفتم:

اى مادر من قبر رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و قبر صاحبين او را به من بنماى پس او كشف كرد سه قبرى را كه نه مشرف بود و نه به زمين چسبيده و بر آن بطحاى عرصه حمراى انداخته. يعنى ريگ سرخ موضعى كه مسماست به عرصه و اين ريگى است سرخ و بزرگ همچو سنگ ريزه و گفت ديدم رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه مقدم بود و سر ابوبكر ميان دو كتف مبارك او و نيز عمر نزد پاى مبارك او- صلى اللَّه عليه وآله وسلم و على صاحبيه- و صورتش اين است:

النبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم. عمر

ابوبكر

صاحب تاريخ مى گويد: روايت اولى اشهر است (2) و روايت ثانيه را حاكم به صحيح نموده پس اين روايت ارجح روايات است.

صورت ديگر كه در بعضى [74- آ] از روات او از قبل حفظه (3) طعن كرده اند و بقيه ايشان ثقات اند. اين است كه مى گويد كه عمره گفت كه عايشه قبور رسول و صاحبين او را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- براى ما وصف كرد و اين قبور در سهوه(4) خانه او بود يعنى صفّه يا مانند مخدع (5) جايى بر اين وجه كه سر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به سوى مغرب بود و سر ابوبكر نزد پاى مبارك او و قبر عمر در خلف رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و موضع يك قبر در آنجا خالى مانده بود و صورتش اين است:

النبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم. ابو بكر

ص: 213

عمر

و ردّ مى كند اين قول را آنچه مروى شده است در صحيح كه در وقت هدم جدار حجره شريفه به جهت بناى اساس اقدام عمر ظاهر شد چنان كه سبق ذكر يافت.

ص: 214

ص: 215

او و ميان صفحه غريبه مقدار پنج گز بوده باشد، اين است امروز معتبر و اما آنكه پيش از اين چه بود و چگونه بود اگر كسى خواهد به اصل رجوع نمايد.

اما مقام جبرئيل- عليه السلام- در نزد مُربّعه قبر است و در آنجا چنانكه مراغى ذكر كرده مسمار فضه بوده در محل انحراف مربعه به سوى زاويه شماليه حايز حجره شريفه و گويا كه آن مسمار افتاده و اعاده نكرده اند اما تا زير حجره به رخام چنان معلوم مى شود كه در خلافت المتوكل على اللَّه كه در سنه اثنتين و ثلاثين و مأتين (1) بوده باشد و فرش رخامى كه در حوالى حجره شريفه است هم ظاهر در آن است كه از اوست و ابن نجّار ذكر كرده كه در خلافت المقتضى در سنه ثمان و اربعين و خمسمائه (2) وزير بنى زنگى جمال الدين اصفهانى (3) تجديد نمود و حوالى حجره شريفه را مقدار قامتى مُرُخّم ساخت و ظاهر در آن است كه اين تجديد بعد از حريق اوّل بوده باشد.

صاحب تاريخ مى گويد: در زمان ما در دولت قايتباى دو بار تجديد نمودند اوّل: در سنه احدى و ثمانين و ثمانمائه(4) قبل از حريق و ثانياً بعد از حريق در سنه سبع و ثمانين و ثمانمائه (5). هر رخامى كه بعد از اين در حجره شريفه و غيرها ديده مى شود و همه در عمارت ثانى حادث شده است [75- آ] و بعد از حريق اول در ديوار قبلى مسجد در غير محراب عثمانى و اندكى از پهلوهاى او در هيچ جا رُخام نبود و عمارت ثانيه قايتباى كه اكنون بناى مسجد بر آن است (6) و مناره شرقى را و باب السلام را و منبر و دكّه مؤذنان را و

ص: 216

دعايمى را كه مُحدث شده است در حوالى حجره مُرخم ساختند.

ص: 217

كه مسجد را تخليق كنند و مؤنسه نام جاريه خود را متولى اين خدمت گردانيد و بعد از آن قبر شريف را به تمام و استوانه توبه و استوانه علم مصلّا را به آن اشيايى كه در اول فصل مذكور شد خلوق مى ماليدند.

صاحب تاريخ مى گويد: اما امر خلوق در زمان ما متروك است.

امّا معاليق حجره شريفه يعنى آن چيزهايى كه در حوالى حجره شريفه آويخته اند از قناديل ذهب و فضه و غير ذلك.

صاحب تاريخ مى گويد: بر ابتداى حدوثش واقف نيستم ليكن ابن نجار ذكر كرده كه در سقف مسجد ميان ديوار قبلى و حجره شريفه مُشرف بر سر زائران چهل و چند قنديل است خرد و بزرگ، بعضى منقوش و بعضى ساده. يكى طلا و دو بلور و باقى نقره و اين قنديلها را پادشاهان و بزرگان از اقاليم و بلدان بر سبيل تحفه مى فرستند.

صاحب تاريخ مى گويد: امروز اين قناديل در اندرون مقصوره است و عادت ارسال آنها از اطراف و اكناف مستمر است، ليكن هر گاه كه بسيار شود يكى را بردارند و به جاى آن ديگرى را تعليق كنند و آن برداشته را در قبه اى كه در ميان مسجد است بنهند و در آن قبه چيزبسيار از اين مقوله جمع شده بود ناگاه چنان افتاد كه در سنه احدى عشر و ثمانمائه سلطنت جميع حجاز به حسن بن عجلان حسنى مفوض شد و حسن مذكور ثابت بن نغير(1) منصورى را امير مدينه ساخت و قبل از آن جماز بن هبة الجمازى امير مدينه بود قبل از آنكه مراسيم امارت به ثابت واصل شود، ثابت وفات يافت و در اين اثنا جماز اظهار عصيان نموده آنچه در آن قبه بود از قناديل فضه به وزن هفده قنطار و دو خوشخانه(2) كه مى گفتند كه در آنها طلاست و بيوت مردم مدينه را نهب و غارت كرد و از براى انزال قناديل حجره شريفه نردبان آورد ليكن خداى تعالى او را از اين صرف نمود و مى گويند كه اين اشياء را دفن كرده و در سنه اثنى عشره و ثمانمائه (3) مقتول شده و كسى [76- آ]

ص: 218

نمى داند كه كجا دفن كرده [است].

بعد از اين واقعه نيز اشياى بسيار جمع شده بود و در سنه اربع و عشرين و ثمانمائه، امير عزيز بن هبازع بن هبة الجّمازى(1) پاره اى از آن را بر سبيل قرض گرفت و لايزال قناديل در زيادتى بود تا آنكه برغوث بن بتير الحسينى و دبوس بن سعد الحسينى الطفيلى در سنه ستين و ثمانمائه بر طايفه اى از اين قناديل در موسم حج گُذر كرده اند و آنها ديده اند طامعه ايشان در حركت آمده به حيله به ديوار مسجد بالا مى رفته اند و از سقف فرود مى آمده تا آنكه چيزى بسيارى از آنها گرفته اند و هيچ كس مطلع نشده الّا بعد از مدتى و بعد از آن ايشان را گرفتند و بعضى از آن چيزها را رد نموده ايشان را كشتند.

صاحب تاريخ مى گويد: به ما رسيد كه متولّى عمارت ابن زمن(2) به قايتباى تزيين و تحسين نموده كه آنچه در قبه جمع شده آن را به مصر برده در عمارت مسجد صرف نمايند و به سخن او پاره اى را قبل از حريق بردند اما مقصوره اى كه در دور حجره شريفه و بيت فاطمه است- رضى اللَّه عنها- سلطان بيبرس آن را احداث نموده از پنجره چوبين به قد قامت در سنه ثمان و ستين، و سه در نهاده قبلى و شرقى و غربى از حد ستونهايى كه در يلى حجره است و از جانب شامى تا مسجد نبى- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- و پاره اى از روضه شريفه را به اين شباك حجره داخل (3) كرده كه از صلات در آن مانع است و از هيچ كس از علما و صلحا مسموع نشد كه او را از اين منع كرده باشند و آنكه گفته اند كه سلف او در اين كار عمر بن عبدالعزيز است غلط است زيرا كه چنان كه بالا گذشت چيزى از روضه را ادخال نكرده وى را تقديرى كه كرده باشد بنا بر ضرورت محافظت قبر شريف و براى آنكه مخالف بناى كعبه شود بوده نه آنكه به غير ضرورت بوده، ليكن از كلام شيخ مجدالدين لغوى (4) چنان معلوم مى شود كه در او دائماً مفتوح بوده كه هر كه مى خواسته در آنجا نماز مى كرده و از كلام ابن جماعه [76- ب] نيز معلوم مى شود كه در غير ايام موسم حج مفتوح بوده [است].

ص: 219

صاحب تاريخ مى گويد: بعد از اين حادث شد بستن در به حيثيتى كه متمكن نمى شود از دخول به آن محل شريف الّا كسى كه چاهى دارد يا از او دنيايى متوقع است و ساير مردم محروم اند از تبرك جستن به آن مواضعى كه داخل آن شباك است و اين در دولت [اشرف] برس بيك (1) حادث شده و بعد از آن زين الدين كتبغا(2) در سنه اربع و تسعين و ستمائه شباكى كه بر سقف منتهى مى شد بر داير آن عمارت كرد و بعد از آن در چهارم بر آن، افزودند، در دولت ناصر نزد مؤخر مسقف قبلى سنه تسع و عشرين و سبعمائه و بعد از آن در دولت ظاهر(3) جقمق در پيش اين در رابع سقفى لطيف كه مقدار شش گز باشد احداث نمودند و فرش او را از رُخام ساخته به بساط زينت نمودند در سنه ثلاث و خمسين و ثمانمائه و در حريق ثانى چون همه اين امور مذكور احتراق يافت در جهت قبلى شباكى ساختند از نحاس و در بالاى آن شبكه اى از نحاس همچو زره بافته(4) تا بالا گرفتند به جهت منع كبوتر از دُخول به آن محل منور معطّر و ساير جهات ثلاثه را شباكى از آهن ساخته بالاى او را به طريق مذكور شبكه گرفتند و درها را نيز از آهن ساخته بالاى او را به طريق مذكور شبكه گرفتند و درها را نيز از آهن ساختند مگر در قبلى كه آن را از ساج مشبك ساختند و مشبك ديگر كه فاصل (5) است ميان حجره شريفه و ميان رحبه اى كه در خلف مثلث حجره شريفه است ساختند به حيثيّتى كه بعضى از آن مثلث در آن داخل شد و محل شد مستقل كه دو در دارد و از پنجا به مقصوره در مى آيند و كأنّه كه موضع خانه فاطمه- عليهاالسلام- است.

امّا قبه اى كه محاذى حجره شريفه است از جانب بالا در قديم نبوده تا زمان منصور قلاوون بلكه در قديم در محاذى حجره از جانب بالا در سطح مسجد به خشت پخته خظيره اى جهت علامت به قدر قامت ساخته بوده اند و در سنه ثمان و سبعين و ستمائه(6)

ص: 220

قُبّه اى كه ته او مربع [77- آ] و بالاى مثمن و چوب كارى بوده و بالاى آن را به تختهاى رصاص مسمّر ساخته بوده اند بنا كرده اند و در ايام ناصر حسن بن قلاوون به جهت اختلال الواح رصاص تجديد اين قُبه مذكوره كرده اند و در ايام اشرف برس باى (1) نيز تجديد و احكام نموده اند در سنه خمس و ستين و سبعمائه (2) و در زمان قايتباى نيز پيش از حريق بعضى اصلاح و احكام يافته و آنچه بعد از حريق شده در فصلى كه بعد از اين خواهد آمد به تفضيل مذكور خواهد(3) شد.

ص: 221

ص: 222

سيزدهم شعبان در درون مقصوره مجلس عقد نموده در اين باب گفت و گوى كرده اند.

راى متولى و مردم ديگر به موافقت او بر آن ميل كرده كه سبب ترقش [77- ب] ديوار ظاهر ديوار درون است. پس در صباح چهاردهم شعبان در هدم شروع كرده از ملتقاى صفحه شامى و شرقى حايز مقدار پنج گز از زمين تا بالا انداختند و در بين جدارين از آثار حريق اولى همچو سرهاى چوبهاى نيم سوخته و غيرها چيزهاى مهول ظاهر شد كه در تنظيف آن به بيل و ميتين (1) محتاج شده تا زمين كافتند و در آنجا سنگريزه سرخ يافتند و ته آن معلوم شد كه به سنگ مبنى است و نيز معلوم شد كه خانه درون مربع است و به سنگ سياه مبنى است و هيچ در ندارد و در خلف جدار شامى او استوانه اى است در صف مربعه قبر كه بعضى از آن استوانه داخل جدار است و چون متولى اين امور را مشاهده نمود، عزيمت كرد كه جدار شامى خانه درون را هدم كرده تجديد نمايد و به جاى سقف قبه بربندد.

صاحب تاريخ مى گويد: من اين كار را بنا بر آنكه موجب هدم اكثر ديوارهاى حجره مى شد و ايضاً مستلزم اتسّاع(2) بود در مكانى كه اقتصار لايق است مكروه داشتم ليكن متولى بر عزيمت خود راسخ و ثابت شده جدار شرقى و شامى بود منهدم شد و در اين هدم در جهت غربى و مايلى او از قبلى و شام خشتهاى خام كه طولش از يك گز زياده و عرضش نيم گز و چيزى باشد يافتند ظاهراً كه اين خشتها از بناى اول است كه در وقت تجديد حجره بنابر استحكام به سنگ اين خشتها را تبركاً در ميانه گذاشته بنا كرده اند و به بركت آنها آن جهات سالم مانده از خلل و چون ديوار شامى را تا زمين انداختند به تنظيف افتادگيهاى ديوار كه بر بالاى قبور شريفه افتاده آن را پوشيده بود يك روز تمام به كثرت و رخام در آن موطن سكينه و آرام اشتغال نمودند.

صاحب تاريخ مى گويد: از ترس آنكه در ورطه سوء ادب بيفتم (3) از حضور [در] اين

ص: 223

واقعه اجتناب نمودم و صباح آن متولى كس را فرستاده مرا طلب نمود تا به مشاهده وضع حجره شريفه مُشرّف شوم پس داعى شوق غالب و نفس مشتاق به ديدن آن موطن طالب شد- و للَّه درّالقايل [78- آ]:

ولو قيل للمجنون ارض اصابهاغبار ثرى ليلى لجدّ و أسرعا

به استحضار عظيم (1) قدر و ملاحظه جلالت شأن آن سيد عالمان- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از حق- سبحانه و تعالى- حسن ادب و الهام حق آن مقرّب ربّ و قبول و رضا طلب نموده بعد از استيذان از مؤخر حجره به درون آمدم و هنوز از آنجا تجاوز ناكرده به مشام جانم رايحه اى رسيد كه به خوشى آن بويى هرگز به دماغم نرسيده و به حلاوت او چيزى ذائقه جانم نچشيده. چون سلام كردم و تشفّع و توسل جستم بصر خود را نيز از براى آنكه به غايبان تحفه بردارم به نظر كردن در آن موطن عظيم القدر ممتّع ساختم.

ديدم كه ساحت آن حجره عنبر سرشت زمينى است هموار از آثار قبور شريفه، هيچ چيز در آنجا پيدا نيست و در ميانه موضعى است مرتفع كه گمان بردند مگر موضع قبر شريف آن است و جهال بنابر اين زعم از خاك آن موضع براى تبرك برداشتند و اين زعم مردود است بنا بر ثبوت بودن قبر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در ته ديوار و بودن لحد در زير ديوار از اخبار و آثارى كه در اين باب مروى و منقول شده از آن جمله يكى حديث جابر است- رضى اللَّه عنه- كه ابن عساكر روايت كرده از او كه بر قبر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آب پاشيدند و آب پاشنده بلال بن رباح بود كه از قبل سر ابتدا كرد تا به جانب پاى منتهى شد و جابر تصريح كرده بر آنكه بنابر آنكه بر گرد قبر گشتن ميسّر نبود بر ديوار آب پاشيد.

ابن سعد در طبقات خود از محمد بن عبدالرحمان نقل كرده كه عبدالرحمان گفت كه در آن زمان كه حايط قبر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- حافظ شد در زمان ولايت وليد، من در ميان مردمى بودم كه اول بار به ديدن آن برخاستند، پس نظر كردم به قبر نبى

ص: 224

- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ديدم كه ميان قبر شريف او و ميان حايط خانه عايشه نيست الا يك شبر و دانستم كه او را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از جانب قبله به قبر اندر(1) آورده اند [78- ب] و بعد از اين امورى كه مذكور شد در هفدهم ماه شعبان در اعاده حجره شريفه شروع كردند و رأى ايشان چنان اقتضا نمود كه ستونى كه ملاصق جدار شامى بود او را در عرض جدار درآرند پس بنابراين مصلحت پاره اى در عرض ديوار زياده نموده آن را متفاوت العرض ساختند، چنانچه عرض جانب شرقى مقدار سه گز شد و عرض جانب غربى مقدار نيم گز از آن كمتر و در ثلث آخر حجره كه جانب مشرق و طرف پايه هاى مبارك است قبوى(2) بنا كردند تا آنچه بر بالاى او خواهند قبه بست مربع باشد زيرا كه حجره چنان كه مذكور شد طولانى است از مغرب به مشرق و فرجه ميان جدارين جانب مشرق او را در عرض ديوار قبوى مذكور درآوردند و جانب قبله را همچنين ساخته بين الجدارين فضايى نگذاشتند پس فضايى نماند بين الجدارين الّا در جهت شامى و سطح قبوى مذكور، اعنى ميان قبه و جدار شرقى و جدار قبلى فضايى شد و از جانب شامى نيز ستره اى بنا كردند و در جهت رئوس شريفه حجره به سنگهاى سياه تراشيده قُبه بستند و تكميل آن به سنگهاى سفيد تراشيده واقع شد و ارتفاع اين قبه از زمين حجره تا هلال قبه هيجده گز و ربع شد و ارتفاع قبو كه يك جانب قبه بر وى مبنى است از زمين حجره تا بام او مقدار دوازده گز و در نحو وسط جدار شامى خوخه گذاشتند و از آن خوخه سنگريزه سرخى كه در مسجد فرش مى كنند بسيارى براى آنكه بر روى قبور شريفه گسترند(3) داماد متولى كه خواهرش در عصمت او بود درآورد و بر آن صورتى كه اشهر اقوال مفيد آن است قبور شريفه را از نزديك ديوار قبلى تصوير(4) نموده سنگريزه مذكور را بر بالاى آن چيد و قبور شريفه را مسنّم ساخت و عود و عنبر و غير ذلك از خوشبويها چيزى بسيارى در آن منبع پُر نور بُخور كردند، ليكن طيب و خوشبويى رايحه آن محل شريف بر همه غالب بود.

و للَّه درّالقايل:

ص: 225

بطيب رسول اللَّه طاب نسيمها [79- آ]فما المِسك ماالكافور ما المندل الرطب

جماعتى از مردم ورقها كه در آنجا تشفّع و توسّل و مآرب و مرادات ديگر خود را نوشته بودند به اندرون حجره انداختند و بعد از آن خوخه را بستند و بر سر اين قبه كه نزديك به سقف مسجد بود هلالى از نحاس اصفر ساخته، نشانيدند و اتمام اين عمارت شريف و اختتام اين بناى عالى منيف در روز پنجشنبه هفتم شوال سال هشتصد و هشتاد و يكم بود، اين است صورتى كه حجره شريفه بر آن قرار گرفته زيرا كه در حريق آخر كه بعد از اين مذكور خواهد شد حجره شريفه و قبه آن از احتراق سالم مانده.

بدان كه خط سرخ بيرون نشان حايز عمر بن عبدالعزيز است و خط سياه علامت بناى درون و خط ديگر بر سر قبوى مذكور بر حد قُبو و خطوط ديگر كه در ديوار قبوست علامت آن است كه او از زمين حجره نيست واللَّه اعلم بالصواب.

ص: 226

ص: 227

منتهى مى شد مردم را از ديدن اين حال وحشت بسيار و اضطراب بى شمار روى داد و سلطان شهيد گفت راست بگوييد كه به چه كار آمده ايد بعد از ضرب شديد اعتراف نمودند كه ايشان نصرانيان اند كه نصارى ايشان را به صورت [80- آ] و زينت حاجيان مغرب ساخته به اموال بسيار فرستاده اند كه به سبب انفاق آن به حجره شريفه تقرب جويند و از آنجا آن حضرت را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نقل كرده، راه ضلالت خود پويند(1)، و ايشان در آن رباط بساط انبساط انداخته اند شبها به كندن نقب اشتغال مى نموده اند و روزها به علّت زيارت آن خاك را در محفظه اى از جلد كرده در جانب بقيع مى انداخته اند و چون نزديك قبر شريف رسيده اند، در آسمان رعد و برق عظيم روى نموده و در زمين رجفه و زلزله موحش ظاهر شده و در صباح آن شب سلطان شهيد به مدينه نزول فرموده. چون سلطان قصه ايشان را شنيد و حال ايشان را دانست در گريه شده، به ضرب رقاب ايشان امر فرمود و آن دو بدبخت را در تحت شباكى كه در پهلوى حجره شريفه است كشتند. بعد از آن سلطان فرمود كه حوالى حجره شريفه را خندق كنده، آن خندق را به ارزيز(2) پُرسازند، به حسب فرموده عمل نموده به آن خندق حوالى قبر شريف را همچو قلعه اى از رصاص ساختند. مطرى نيز اين مضمون را به اندك خلافى در خصوص بعضى امور ذكر كرده از آن جمله يكى آنكه گفته: «كه سلطان نورالدين محمود بن زنگى بن آقسُنقر در سنه سبع و خمسين و خمسمائه به هزار سوار دخل المدينه على حين غفلة من اهلها ...» و بعد از آن قصه ديدن مردم الّا آن دو نصرانى را ذكر كرده و گفته كه نماند الّا دو مردى از اندلس كه مجاور بودند در ناحيه قبله حجره شريفه نزد دار آل عمر معروف به ديار العشره. پس سلطان در طلب ايشان جدّ فرمود و چون ديد به وزير اشارت نمود كه ايشان همان اند كه در خواب ديده ام و بعد از عقوبت و ايذا اقرار كردند كه ايشان نصرانيان اند كه به اتفاق ملوك نصارى آمده اند كه از حجره شريفه عظام طاهره مطهر مقدسه را نقل كنند و ديدند كه از ته حايط قبلى مسجد تا به جهت حجره شريفه زمين را كنده اند و خاك آن را [80- ب] در جايى كه نزديك خانه ايشان بوده انداخته پس به اشارت عالى، ايشان را در تحت شباك

ص: 228

شرقى مسجد سر زدند و سلطان در آخر روز سوار شده متوجه شام گرديد و ابن نجار در تاريخ بغداد وقوع حادثه اى را كه نزديك به اين است ذكر كرده و گفته بعضى زنادقه- خذلهم اللَّه- به حاكم مصر عبيدى اشارت كرده كه رسول را با صاحبين- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به مصر نقل كند و اين معنى را در نظر آن بى بصر تزيين نموده و گفته كه اگر اين كار تو تمام شود هر آينه از اقطار ارض و اطراف عالم مردم به سوى مصر توجه نمايند و مصر را مقصد و مزار خود سازند و از اين حيثيّت مصر و سكانش را شرف و منقَبت بزرگ حاصل شود و آن بى بصر در مصر حايزى بنا كرده و ابوالفتوح نام مردى را كه از خواص خود براى نبش قبر شريف به مدينه ارسال نموده و چون او به مدينه رسيده و در آنجا به اهل آن محل سكينه مجالست نموده و ايشان نيز مقصود او را فهميده اند، در آن اثنا قارى به قرائت قرآن مشغول شده و در ميان قرائت اين آيت را خوانده:

«وَ انْ نَكَثُوا ايْمانَهُم مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فى دِينِكُمْ فَقاتِلُوا ائمَةَ الْكُفْرِ انَّهُم لاايْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ الا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا ايْمانَهُمْ و هَمُّوا بِاخْراجِ الرَّسُولِ (1) الاية»

وچون اهل مدينه از آيت كريمه اين اشارت صريح رااستماع نموده اند در شور شده نزديك رسيده اند كه ابوالفتوح رابا جماعتش قتل نمايند، ليكن چون كه مملكت حجاز درتحت حكم مصر است و حاكم مصر را به حجاز تسلط و اقتدار تمام، به آن اقدام ننموده اند و چون ابوالفتوح اين حالت را مُشاهده نموده گفته كه از خداى تعالى بترسيدن سزاوارتر است از غيرش واللَّه كه اگر حاكم مصر مرا بكشد به اين موضع شريف تعرض نكنم و آن مقدار ضيق صدر و انزعاج اورا حاصل شده كه ندانسته كه ازآنجا چگونه برخواسته وهنوز از روز باقى بوده كه حق- سبحانه- بادى فرستاده كه زمين از قوت او در جنبش شده و شتران و اسبان را به جهاز و زين در روى [81- آ] [است.] زمين همچو كوهى مى پرانيده و اكثر آن را هلاك ساخته و ابوالفتوح را به مشاهده اين حال عذرى حاصل شده خاطرش انشراح و اطمينان تمام يافته [81- ب]

ص: 229

ص: 230

كه ذكرش سبق يافت. [82- آ]

از اين حريق غير گنبدى كه الناصرلدين اللَّه براى حفظ ذخاير حرم محترم انشا نموده چيزى سالم نماند و در اين گنبد مصحف عثمانى و صندوق بزرگ چند متقدمةالتاريخ كه بعد از ثلثمائه ساخته بوده اند سالم مانده و مورّخان گفته اند كه بعد از اين حريق ستونهاى مسجد همچو تنه هاى خرما ايستاده مانده بود و هرگاه كه بادى برمى خواست آن را مى جنبانيد ليكن اين عجيب مى نمايد زيرا كه ستونها از چوب نبود كه باد آن را تواند جنبانيد- واللَّه اعلم- و رصاص بعضى ستونها گداخت و آن ستون افتاد و سقفى كه بر بالاى حجره شريفه بود افتاد و حجره شريفه نيز به سبب آن بر بالاى قبور منوره معطره افتاد و در صباح جمعه موضعى را براى نماز آماده ساخته كيفيت حال را به خليفه وقت مستعصم باللَّه عرض نمودند و در موسم حج آلات عمارت و استادان كار به ركب عراق، يعنى حاجيان بغداد و آن نواحى آمده در اول سنه خمس و خمسين و ستمائه (1) ابتداى عمارت نمودند و قصد كردند كه آنچه از سقف سوخته بر بالاى قبور شريفه افتاده بود آن را ازاله نمايند ليكن به سبب مهابت احترام قبور شريفه كسى بر اين جرأت ننمود، پس راى امير مدينه به اتفاق اكابر آن حرم محترم بر آن قرار يافت كه اين معنى را به خليفه عرض كنند تا هر جوابى كه از آنجا آيد بر وفق آن عمل نمايند و بنابر آنكه خليفه و اهل دولت او به سبب غوغاى تتار و استيلاى ايشان با عمال بغداد، به حال خود گرفتار بودند در آن سال جوابى نيامد پس آن شكسته و ريختهايى كه بر آن محل شريف افتاده بود همچنان به حال خود ماند و هيچ كس نتوانست كه جسارت نموده به آن محل شريف رفته آن موضع منيف را رُفْتِه از آن اوساخ پاك سازد و كلام مطرى و تابعان او مقتضى آن است كه شباك ظاهر و سقف حجره شريفه را تا سر ستونها رسانيدند به حيثيّتى كه سقف [82- ب] حجره و مسجد يكى شد. ليكن اين خطاست زيرا كه سقف مُتقن محكم ديگر در تحت سقف مسجد و بالاى حجره شريفه در حريق ثانى مشاهده شده كه رد اين قول مى كند و در همين سنه خمس و خمسين حجره شريفه و حوالى او تا حايط قبلى و حايط شرقى تا

ص: 231

باب جبرئيل و از جهت مغرب تا روضه و منبر معمور شد تا آنكه سنه ست و خمسين درآمد و در محرم اين سنه واقعه بغداد و دخول تتار به آن و افساد ايشان در آن دارالخلافه روى داد. پس بنابراين آلات عمارت از صاحب مصر منصور نورالدين على رسيد و ايضاً از جانب يمن شمس الدين يوسف آلات عمارت فرستاد و تا باب السلام عمارت كردند و در ذى القعده سنه سبع و خمسين، صاحب مصر معزول شد و ديگرى به جاى او نشست و در اين سال از باب السلام تا باب الرحمه و از باب جبرئيل تا باب النسا معمور شد و در آخر اين سال ظاهر بيبرس صالحى متولى مصر شد و در عمارت اهتمام تمام نموده سيصد و پنجاه كارگر به آلات و مؤنات عمارت به مدينه شريفه فرستاد و ايشان را به نفقه و آلات امداد مى نمود تا آنكه بقيه مسجد مسقف شد به دستور اول مگر، جانب شمالى كه به يك سقف اكتفا نمودند و لايزال مسجد شريف بر همان عمارت بود تا آنكه در زمان محمد قلاوون صالحى در سنه خمس و سنه ستّ (1) و سبعمائه مسقف غربى و شرقى كه در يمين و يسار صحن و مسجد است به يك سقف تجديد يافت همچو سقف شمالى و در سنه تسع و عشرين و سبعمائه، محمد قلاوون دو رواق ديگر در مسقف قبلى كه پيشتر پنج رواق بود زياده ساخت و به سبب اين زيادتى مسجد شريف را مسقفش متسع و گشاده شد و منفعت تمام به خاص و عام رسيد و در سنه احدى و ثلاثين و ثمانمائه به جهت خللى كه در او شده بود اين دو رواق را اشرف برس باى به مال جوالى (2) [83- آ] قبرس (3) تجديد نمود و چيزى از سقف شمالى نيز تجديد يافت و بعد از آن ظاهر جقمق(4) بسيارى از سقف مقدم مسجد را از روضه و غيرها در سنه ثلاث و خمسين و ثمانمائه(5) تجديد فرمود و بعد از آن در زمان اشرف قايتباى جانب صحن مسقف شرقى را تا مناره شامى شرقى بعد از هدم طاقهاى آن (6) در سنه تسع و سبعين و ثمانمائه (7) عمارت نموده اند به توليت ابن زمن و بعد

ص: 232

از اين در سنه احدى و ثمانين (1) نيز متولى مذكور كه به تغيير و تبديل مايل و مولع بوده آمده بسيارى از سقف مقدم مسجد را از روضه و مايلى او تجديد نموده و سقف حجره شريفه را به قبه ابدال كرده و غير ذلك.

امورى كه در فصل دوازدهم به تفصيل گذشت در آن سنه عمارت كرده و بعد از اين در ثلث اخير شب سيزدهم رمضان سنه ست و ثمانين و ثمانمائه (2) مسجد نبوى- على صاحبه افضل الصلوات واكمل التحيات- دوم باره سوخته و تفصيل قصّه هايله آن است كه:

در ثلث اخير كه رئيس مؤذنان شمس الدين بن الخطيب- رحمه اللَّه- براى تذكير برخاسته و به بقيه مؤذنان بر بالاى مناره رئيسيه رفته ابر متراكم شده و رعد و صاعقه آن حوالى را فرا(3) گرفته چنانكه صاعقه عظيميه بر آن محل شريف افتاده و از آن صاعقه باره اى بر هلال مناره رئيسيه رسيده و به اين سبب جهت شرقى مسجد افتاده و سر مناره مذكور پاره شده و رييس مذكور در حال مرده و حال آنكه اين صاعقه همچو آتش لهيبى داشته كه از آن لهب در نزد مناره به سقف بالاى مسجد آتش درگرفته و از بالاى به سقف پايين افتاده و چون اين حال را مشاهده كرده اند، درهاى مسجد را گشاده ندا كرده اند كه در مسجد شريف آتش افتاد پس امير مدينه با اهل شهر در مسجد جمع شده، بعضى مردم آب گرفته بالا رفته اند كه به آب آتش را اطفا كنند؛ قادر نشده اند و نزديك بوده كه آتش ايشان را بسوزد، پس گريخته به پايان فرود آمده اند [83- ب] و بعضى ديگر از قرب آتش و اضطراب حال خود را از بالا به شيب انداخته مرده اند. حاصل كلام آنكه آتش بزرگ شده و مردم از اطفاى آن عاجز آمده اند و جميع سقف مسجد و آنچه در مسجد بوده از خزاين كتب و مصحفها و ربعها سوخته مگر بعضى از آنها كه در آن زمان جلادت نموده از آن

ص: 233

محل بيرون برآورده اند و مگر قبه اى كه در صحن مسجد است و اين همه بليه در مقدار ده درجه از شب بوده و مسجد شريف همچو درياى آتش شده از آتش موج مى زده و شرارهاى او به خانه هاى همسايه ها مى افتاده، ليكن ضررى از آن شرر(1) نمى رسيده.

و صاحب تاريخ [كه] در اين حريق به سبب [حج] عمره در مدينه شريفه حاضر نبوده (2) مى گويد:

امير مدينه قسيطل (3) به من خبر داد كه شخصى از عربان صادق القول پيش از آن واقعه به يك شب ديده كه در آسمان ملخ منتشر شده و در عقيب آن آتش عظيم روى نموده و رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آن آتش را گرفته و گفته كه اين را باز مى دارم از امت خود. و نيز مى گويد كه جماعتى به من اخبار نمودند كه مشاهده كرده اند كه مرغان سفيد در حوالى آتش مى گشته اند به حيثيّتى كه پنداشته اند كه مگر ايشان آتش را باز مى دارند از خانه هاى همسايه ها با وجود آنكه مرغان ديگر بسيارى از ايشان از آن آتش گريخته به بيرون شهر برآمده بوده اند و چون صباح شده مردم به كشتن آتش كه بر بالاى قبه بر سقف حجره شريفه بود و مبادرت نمودند و بعد انطفاى آتش ديدند كه حجره شريفه كه سقف او را به قبه لطيفه ابدال كرده بودند از احتراق سالم مانده و چيزى از آثار اين حريق به درون حجره شريفه درنيامده (4) با وجود آنكه كوههاى بلا همچو قبه بزرگ بالا و سقف مسجد اعلا بر بالاى آن ريخته و مع آنكه در اين حجره سنگ سفيد كه زود از آتش متأثر مى شود كار كرده بودند و حال آنكه سنگهاى سياه ستونها كه بطى ء التأثر است بسيارى از آنها از تأثيراتش ريخته و متفتّت شده بود [84- آ] و صد و بيست و چند ستون افتاده بوده ليكن ستونهاى ملاصق حجره شريفه نيز محترق نشده بود و روضه شريفه وصندوق مصلّاى شريف ومقصوره كه درحوالى حجره شريفه است سوخته بود و سر مناره رئيسيه وطلاقهايى كه جانب صحن مسجداست اكثرآن افتاده بود پس پيشگاه مسجد را اميرو قاضى وعامّه اهل مدينه ازرجال ونساو صبيان تقرباً الى اللَّه تعالى از آن سوختگيها و

ص: 234

افتادگيهاى سقف و ديوار پاك ساخته به سلطان وقت قايتباى كيفيّت واقعه را عرضه(1) داشتند.

هنوز(2) ريختگى و سوختگيها را از آخر مسجد بيرون نكرده بودند كه حجاج بيت اللَّه به مدينه رسيدند و آثار اين حريق را كه عبرتى عظيم بود براى اين امت مشاهده نمودند و در ماه ذى القعده قبل (3) [از] دخول حجاج در مكه معظمه سيلى آمده كه ميان دو كوه را پرساخته و در جوف كعبه شريفه زياده از قامت آدمى آب ايستاده و خانه هاى بسيار را انداخته و اموال و انفس را اضاعه و تلف نموده به حيثيّتى كه در وقت تنظيف مسجدالحرام مقدار هشتاد مرده يافته اند و در زمان جاهليت و اسلام همچين سيلى كسى نقل نكرده و همچنين تنظيف(4) چركينهايى كه از اين سيل در مسجدالحرام جمع شده بود ميسّر نشده الا بعد از آنكه در درون مسجد پشتها جمع كرده اند و حجاج رسيده و اين حالت را مشاهده كرده و چون اين خبر موحش واقعه هايله مدينه به عرض سلطان جهان آراى قايتباى رسيده موفق شدن خود را به اين خدمت سعادت عظمى و دولت دنيا و عقبى دانسته به همگى همت متوجه امر عمارت شده و عمارتهاى مكه را تعطيل نموده ناظر و شاهد عمارت مكه، سيفى سنقرالجمالى را به زياده از صد استاد و شتر و خر بسيار و مبلغ بيست هزار دينار به مدينه پرسكينه متوجه ساخت و بعد از آن در تجهيز آلات عمارت [84- ب] شروع نمود به مثابه اى كه در طور و ينبع و مدينه از آلات عمارت و مؤنات آن خزينه ها جمع شد و بعد از اين متولى اول شمس بن زمن را در اثناى ربيع الاول به بيشتر از دويست شتر و صد خر و زياده از سيصد نفر استادان كار به مدينه فرستاد و در آن ايام برّ و بحر از مؤنات عمارت خالى نبود بلكه متصل مى رسيد و از حوالى مدينه نيز از چوب دوم (5) و اشجار

ص: 235

ديگر بسيارى بريده جمع كرده به اجدّ(1) و اجتهاد بسيار مشغول كار شدند و مناره رئيسيه را تا اساس آن هدم كردند و جدار قبلى را از مناره باب السلام تا آخر جدار قبله و از آنجا جدار شرقى را تا باب جبرئيل هدم كرده اين جدار شرقى را پاره بيرون برآوردند كه مقدار يك گز و نيم بيرون برآمد و محراب عثمانى را توسعه نمودند و اساطين مسجد را كوته تر ساخته بر سرهاى آنها از خشت پخته عقدها بستند و بر بالاى آن چوبهاى سقف را انداخته بر سقف واحد اكتفا نمودند و پيش از اين ستونها همچو جهت غربى و شرقى و شامى بر سقف متّصل بود و بالاى محراب عثمانى قبه اى بر بالاى ستونها بستند و بر بالاى حجره شريفه و حوالى آن قبه عالى بر بالاى دعايمى كه در زمين مسجد بود عمارت نمودند و بعضى از آن ستونهايى كه در مقصوره حجره شريفه بود دعامه ساختند و در ميان اين قبه عظيمه و ميان ديوار شرقى و همچنين در جهت شمالى متّصل به متهجّد عقدها و طاقها بستند و در جهت قبله يك قبه مختصر و سه قبه ديگر در حوالى او مختصرتر از آن كه «مجاريد» گويند، بستند و ميان اين عقده ها و مناره رئيسيه بادگيرى براى ضياء و هوا گذاشتند. دَرِ مناره رئيسيّه كه اول در جهت مغرب بود اين بار در جهت شام ساخته در پيش او چهار درجه بنا كردند و محل در اول را از براى خطيب جايى ساختند كه آنجا مى نشسته و انتظار وقت خطبه مى برده [85- آ] در زمان قديم و در اندرون باب السلام در پيش او دو قبه ديگر احداث نمودند و باب السلام را به رُخام سفيد و سياه در غايت زينت بنا كردند و زمين پيشگاه مسجد را نسبت به زمين مصلّاى نبوى پست ساختند و در پيش مصلّاى نبوى به جاى صندوق دعامه بنا كرده محراب آن را در آن دعامه ساختند و اين محراب و محراب عثمانى را به رُخام ملوّن در غايت لطافت و خوبى زينت دادند و حجره شريفه و حوالى آن را مثل اول ترخيم نمودند و منبر و دكه موذنان را نيز مثل اول به رخام ساختند و در جهت شرقى از باب النسا تا آخر مسجد و در جهت غربى از باب الرحمه تا آخر مسجد صفه بستند پست تر از صفه جهت شمالى و ديوار مسجد را از باب السلام تا باب الرحمه هدم نموده در آن مابين، رباطى و مدرسه اى براى سلطان وقت بنا نموده در سه طبقه آن طاقچه ها به جانب مسجد گذاشتند كه مجموع آن سى طاقچه مى شود و بر طبقه بالا و از سيم (2)

ص: 236

برنجين (1) شبكه، يعنى تورى(2) گرفتند.

و آن طاقى كه يكى از آن خوخه ابوبكر است چنان كه مذكور شد همچنان در آن حاصلى كه در آنجا بود ساختند و آن ابواب ثلاثه نافذ است در مسجد و بنابر آنكه داعيه متولى اوّل آن بود كه رباط و مدرسه سلطانى را در جهت قبلى مسجد سازد در طاقها گذاشته چون كه عزمش از اين جهت به جهت مذكور منصرف شد آنها را بست الا طاق چند كه در محاذى قبه محراب عثمانى است پس آن را از شيشه هاى رنگى (3) تابدانها(4) ساخته به شبكه برنجين گرفت و چون عمارت مسجد شريف نزديك تمام رسيد در عمارت مدرسه و رباط را شروع نمودند و نزديك باب الرحمه مناره اى براى مدرسه بنا كردند و ايضاً رباطى در بدل رباط حصن العتيق كه محلش را در رباط سلطانى داخل ساخته بودند در ناحيه ميضاة باب السلام بنا نمودند و در تقابل او حمامى نيز ساختند و در اواخر رمضان سنه ثمان و ثمانين [85- ب] سقف مسجد به آن آلاتى كه در آن ولا آورده بودند به اتمام (5) رسيد و در سال تسع و ثمانين (6) براى ازاله بعضى مساهله هايى كه از متولّى عمارت شده بود و در سقف بعضى مواضع نيل به كار كرده بود و جماعتى از نقاشان را به لاجورد و آلات كار فرستاد [ه بود](7) و به سبب اين كار خاطر شريف سلطان به متولى مذكور متغير شده مردى را به كتابهاى بسيار در علوم كثيره به نظر(8) و اجراى سماطى كه تفصيلش خواهد مذكور شد به احمال (9) آرد و گندم و ديگهاى بزرگ و بقيه آلات ديگر به

ص: 237

مدينه فرستاد- جزاه اللَّه عن المسلمين (1) خيرا.

تتمّه در بعضى خيراتى كه سلطان وقت- احسن اللَّه اليه- از براى مسجد شريف و عامه اهل مدينه و غيرهم از آفاقيان و غربيان در مدينه شريفه احداث نموده.

از آن جمله: يكى رباط و مدرسه است كه مذكور شد در غايت حسن و گشادگى.

ديگرابدال كتابها ومصحفها وربعهاى سوخته است به كثرت هرچه تمامتراز انواع علوم.

ديگر سبيل آب و خراس آرد و فرن و مطبخ براى دشيشه (2) يعنى بلغور(3)، و وكالة مشتمل به خانه ها.

ديگر سماطى براى اهل مدينه ترتيب نمود كه پيش از او هيچ كس نكرده بود.

تفضيلش آن است كه قبل از اين واقعه خانه هاى عياسا(4) كه جماعتى از شرفاى مدينه بوده اند و حوالى آن را به مصلحت اين سماط خريده بود و بعد از عمارت مسجد بقاعى كه مذكور شد در آنجا بنا نمود و براى سماط اوقاف بى نهايت تعيين نمود از آن جمله هفت هزار و پانصد(5) اردب گندم براى اين سماط مقرر ساخت و براى هر نفرى هفت اردب مصرى كه پنج مُدّ مدنى مى شود تعيين نمود و در اين تعيين ميان صغير و كبير و بنده و آزاد تسويه فرمود و از براى آفاقيان براى هر نفرى دو قرص نان و آن مقدار دشيشه كه كافى (6) باشد مقرر گردانيد و ديگر ابطال كرد مكوس. يعنى تمغاى مدينه را و در عوض آن هزار اردب گندم به امير مدينه مقرر ساخت كه از مصر بار كرده به ينبع كه بندر مدينه است آورده تسليم او كنند و در سال هشتصد و نود و يك شجاعى شاهين جمالى را ناظر حرم [86- آ] و شيخ خدام را ناظر سماط مذكور ساخته فرستاد و پيش از آنكه او بيايد، اعالى قبه ترقشها پيدا كرده بود و مناره رئيسيه نيز ميل كرده و قبه را ترميم كرده بودند و ترميم فايده نكرده به جهت خسّت مؤنت و اسباب او و چون شجاعى مذكور آمده به اهل خبرت و وقوف مشاورت فرمود مقتضاى شور آن نمود كه اعالى قبه را بعد از هدم تجديد كنند و مناره را به تمام انداخته به اندك اختصارى از اول تأسيس نمايند پس شاهين مذكور امورى كه سبق ذكر يافت همه را با حسن وجوه به تقديم رسانيد- جزاه اللَّه خيرا.

ص: 238

ص: 239

نخيلى كه در صحن مسجد است سقايه اى بود كه بعضى مشايخ حرم آن را احداث كرده، براى آن مصرف تعيين نموده ليكن چون به سبب ازاله نجاسات و اذى (1)، شرّ او بيشتر از خير او شد قاضى و غير او با اكابر گفت و گويى نموده آن را ازاله كردند و ابن نجار ذكر(2) كرده كه در صحن مسجد، بعضى امراى شام، بركه يعنى حوضى كه زينه ها داشت و به فوّاره آب عين در آن مى ريخت احداث كرده بود و مطرى گفته كه مردم در آنجا وضو مى ساختند چون رفته رفته به جايى رسيد كه موجب انتهاكه حُرمت حرم شريف شد آن را سدّ نمودند. و هم ابن نجار گفته كه مادر خليفه الناصر لدين اللَّه در جانب شامى مسجد براى وضو سقايه اى ساخت مشتمل برخلاجاى بسيارواز ديوارشامى مسجدبه جانب او درها گشاد.

اما حواصل مسجد: يعنى خانه كه در درون مسجد است:

يكى از آن جمله قُبّه اى است كه در صحن مسجد است و بارها مذكور شد.

ديگر در پيش چهار مناره، چهار خزينه است كه از آنجا بالا مى روند.

ديگر در جانب باب غربى شمالى خزانه خرد است و در پهلوى او حاصل كلان است.

ديگر در جانب باب شرقى شمالى دو خزينه و يك حاصل است.

ديگر ميان باب جبرئيل و باب النساء يك خزانه است كه اول از چوب بوده و در پهلوى او صندوقى است كه روغن چراغى كه از قبه ميان صحن مى برآرند در آنجا مى نهند.

ديگر در غربى مسجد حاصلى ديگر است كه در او در محاذات خوخه ابوبكر است و آن خوخه بيشتر راه رحبه قضا بوده و امروز از آن حاصل سه درى است كه از آنها به مسجد در مى آيند و دَرِ سومى كه جانب باب السلام است محل خوخه ابوبكر است و شش فانوس است [87- آ] كه بعد از نماز عشا خادمان حرم به آنها گشته مردم را از مسجد

ص: 240

اخراج مى كنند و اين فانوسها را شيخ خدام، كافور مظفرى ترتيب داده و پيش از آن به مشعل هايى (1) از سقف خرما كه آن را در روى زمين مى كشيده اند مردم را خبردار ساخته از مسجد بيرون مى كرده اند و چهار مشعل است كه در شبهاى زيارت در صحن مسجد را روشن مى سازند معلوم نيست كه آن را احداث كرده و نخيلى كه در نهايت صحن است چنان كه ابن جُبير ذكر كرده اكثر آن در ايام شيخ خدام عزيزالدوله نهال شده و از ترس طول زبان و بزرگى شأن او هيچ كس اظهار انكار نتوانسته و لايزال در مسجد شريف يك امام در مقام سيد انام- عليه الصلات و السلام- به مردم نماز مى كرد تا آنكه بعضى اتراك در زمان اينال سعى كرده بعد از هشتصد و شصت امام حنفى نيز مقرر ساخته [است].

اما تحصيب مسجد شريف:

ابو داوود در سنن خود از ابوالوليد روايت كرده كه گفت كه پرسيدم ابن عمر را از حصبايى كه در مسجد است گفت كه شبى باران زده شديم چون صباح شد زمين تر بود، پس هر مردى در جامه خود پاره حصبا، يعنى سنگريزه مى آورد و در جاى(2) خود آن را مى گسترانيد و بر بالاى آن نماز مى كرد. چون رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از نماز فارغ شد فرمود كه چه خوب چيزى است. يعنى اين حصبا. پس از اين سوال و جواب ابن عمر، معلوم شد كه به حصيب مسجد از آن زمان متبرك باز عادت بود وليكن از حديث اين دو معلوم مى شود كه عمر آن را اختراع نموده باشد- واللَّه اعلم.

يحيى از عبدالحميد بن عبدالرحمان الازهرى (3) روايت نموده كه عمر بن الخطاب در آن حين كه مسجد نبى را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- عمارت كرد گفت كه نمى دانم كه چه چيز فرش كرده خواهد شد در مسجد ما. گفتند كه حصف (4) و حصير فرش نماى (5) گفت: اين عقيق واديى مبارك است زيرا كه [87- ب] شنيدم رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه

ص: 241

مى گفت كه عقيق واديى مبارك است. پس تحصيب كرد عمر مسجد را از حصباى وادى عقيق.

در روايت ابن زباله آنكه سفيان بن عبداللَّه ثقفى به نزد عمر آمد و هنوز مسجد شريف را سنگريزه نينداخته بودند. پس گفت كه مگر شما را وادى نيست. عمر گفت: بلى و او گفت كه پس مسجد را سنگريزه اندازيد.

اما مصابيح مسجد يعنى چراغهاى (1) او

قولى آنكه اول كسى كه در مسجد تعليق مصابيح كرد عمر است در آن زمان كه در تراويح مردم را در پس يك امام جمع كرد.

قرطبى در تفسير خود روايت كرده كه تميم دارى- رضى اللَّه عنه- از شام قنديلهاى شيشه و روغن زيت و مقط(2) يعنى ريسمان تافته بار كرده آورد چون به مدينه منتهى شد قدوم او موافق شب جمعه افتاد، ابوالبراد نام غلام خود را فرمود كه مقط را بسط نموده قناديل را معلق ساخت و در آنها آب و زيت ريخته فتيله انداخت و چون شب شد ابوالبراد را فرمود كه آنها را افروخت. چون رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به نماز برآمد اينها را ديد كه مى درخشيد، گفت كه اين كار را چه كس كرده است. گفتند: تميم دارى كرده است يا رسول اللَّه. پس فرمود كه اى تميم منور ساختى اسلام را، الحديث.

اما تخليق مسجد يعنى ماليدن خلوق كه طيبى است مركب از زعفران و غيره.

ابوداوود(3) از ابن عمر- رضى اللَّه عنهما- روايت كرده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- روزى خطبه مى خواند، در قبله مسجد نخامه اى ديد يعنى آب دهنى كه از اقصاى حلق مى برآيد و از ديدن آن در خشم شد به مردم و بعد از آن، آن را از آنجا تراشيد و راوى مى گويد: گمان مى برم كه زعفران طلبيد و بر آن موضع ماليد و گفت كه «ان اللَّه قِبَلَ وجه احدكم [قبل بكسر القاف و فتح الباء الموحدة هكذا ضبط شارح الحديث، اين ضبط مترجم را موافق نيست، واللَّه اعلم (4)] [88- آ] فلا يبزقنّ بين يديه». اگر قبل به تخفيف و كسر با باشد، معنى آنكه: به درستى كه خداى تعالى روى يكى شما را قبول كرده پس بايد كه آن كس در پيش او تُف نكند. و اگر به تشديد و فتح با بوده باشد ترجمه اش آنكه: خداى

ص: 242

تعالى روى يكى از شما را تقبيل كرده پس بايد كه در پيش روى او تف نيندازد. و تقبيل كنايت غايت قبول است و الا حقيقت- ان تعالى اللَّه عن ذلك علواً كبيراً.

در اين مضمون هم از ابن عمر به چند وجه احاديث مروى شده و حاصل همه آنكه در زمان مبارك رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به جهت تدارك قبح نخامه بر مسجد زعفران ماليده و در بعضى طرق مروى است كه چون صاحب نُخامه به جاى آن زعفران طلا نمود، آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- تحسين فرمود. پس از اين احاديث معلوم شد كه حدوث تخليق مسجد در زمان آن سرور بود- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

پس آنكه جابر- رضى اللَّه عنه- گفته كه اول كسى كه مسجد را تخليق نمود و مؤذنان را رزق تعيين فرمود عثمان بود، محمول است بر آنكه او ترتيب اين كار كرد و در زمان خلافت عمر بن عبدالعزيز به امر شريف او قبله مسجد را تخليق مى كرده اند و مذكور شد كه خيزُران والده(1) هارون در سال صد و هفتاد از هجرت آمده امر كرد كه مسجد و قبر شريف و غير ذلك از مواضع ديگر را تخليق كنند.

اما اجمار مسجد يعنى سوختن عود در مسجد

يحيى روايت كرده كه با عمر از جايى پاره اى عود آمد و به مردم نمى رسيد پس فرمود كه به آن عود مسجد را اجمار كنيد كه مسلمانان منتفع شوند(2).

يحيى مى گويد: اجمار مسجد تا اين زمان سُنّتى است ثابت در ميان خلفا كه هر سال پاره اى عود مى آرند وشبهاى جمعه و روزهاى آن نزد خطبه در خلف منبر آن را اجمار مى كنند و نيز روايت كرده كه از شام به [88- ب] عمر، مجمره نقره اى كه صورتها داشت فرستادند و عمر آن را به سعد كه جد مؤذّنان است داد و گفت كه به اين مجمره در روز جمعه و در ماه رمضان اجمار كن و سعد به آن اجمار مى كرد و آن را در نزد عمر مى گذاشت و ابو يعلى در مسند خود از ابن عمر روايت كرده كه عمر مسجد رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در هر جمعه اجمار مى كرد.

ص: 243

ص: 244

طواف كرده در نزد كعبه بر وى نماز جنازه گزاردند و بعد از آن به مدينه شريفه آورده مكرراً صلات جنازه گزارده در تربتى كه مهيا ساخته بود در سال پانصد و پنجاه و نه دفن كردند- فرحمه اللَّه و رضى اللَّه(1) عنه- كه آثار جميله از او در حرمين شريفين مانده.

دوّم باب ريطه به فتح راء مهمله كه مشهور است به باب النساء و ريطه نام دختر ابوالعباس سفّاح است. اول خلفاى بنى العباس و خانه او مقابل اين در بود كه به اين اسم مسما شد و در محل خانه او امروز مدرسه اى است كه يار كوچ (2) نام يكى از امراى شام براى حنفيه بنا كرده و براى خود در آنجا تربتى ساخته و به آن قبر منقول شده و در شرقى اين محل است خانه ابوبكر كه از آنجا به جوار خدا و رسول انتقال نموده.

اما تسميه او به باب النساء به جهت آن است كه عمر كه اين باب را احداث نموده بود بر سبيل تمنا فرمود كه اين در را به زنان باز مى گذاشتيم. و ابو داوود و غير او روايت كرده اند كه ابن عمر تا زنده بود از آن در در نيامد(3).

امّا دو در غربى يكى باب عاتكه بنت عبداللَّه بن يزيد بن معاويه است كه خانه اش مقابل اين در بود و در قديم معروف بود به باب السُوق زيرا كه بازار مدينه در آن جهت است و ايضاً مشهور است به باب الرحمه و امروز نيز معروف و مشهور به همين اسم است.

صاحب تاريخ مى گويد: نديدم كه كسى بر وجه تسميه به اين اسم تهنيه (4) نموده باشد الّا آنكه در صحيح از انس- رضى اللَّه عنه- آمده است كه مردى در روز جمعه از درى كه در جانب دارالقضاست درآمد و رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ايستاده خطبه مى خواند پس آن مرد رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- استقبال نموده گفت كه يا رسول اللَّه اموال يعنى چهار پايان هلاك شدند [89- ب] و راه ها منقطع گرديد دعايى كن كه خداى تعالى به فرياد ما رسيده، غيثى يعنى بارانى فرستد و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله

ص: 245

وسلم- دعا كرد و ابرى همچو سپر از جانب سلع (1) پيدا شد چون به ميان آسمان رسيد منتشر گشته آن مقدار باريد كه در و ديوار از آن پر شد كه وجه تسميه به اين اسم اين قصّه بوده باشد.

دوم باب مروان است كه مشهور و معروف است به باب السلام و باب الخشوع نيز مى گفته اند، امّا وجه تسميه اش به باب مروان ملاصقه اوست به خانه مروان كه امروز به جاى آن خانه ميضاتى است كه منصور قلاوون در سنه ست و ثمانين و ثمانمائه(2) بنا نموده اما از خوخه ها، يكى خوخه اى است كه در مقابل خوخه ابوبكر است يعنى در آن زمان كه مسجد را توسعه كرده اند در محاذى آن خوخه، خوخه گذاشته اند و زياد بن عبداللَّه كه خال سفاح بود چون از قبل منصور خليفه والى مدينه شد دارالقضاى عمر را هدم كرده رحبه مسجد ساخت و از آن رحبه درى گذاشت كه مسمّا بود به باب الزياد و اين خوخه كه در محاذات خوخه ابوبكر بود آن را نيز راهى ساخت از مسجد به رحبه مذكور و بعد از آن اين خوخه را از بيرون مسجد بسته درى ساختند براى حاصلى كه در رحبه قضا مبنى شده بود و ديگر در اول فصل گذشت كه در جهت قبله چهار در ديگر بود كه عامه مردم از آنها نمى درآمدند و مخفى نماند كه اين چهار در مذكور از آن بيست در نيست پس معلوم مى شود كه اين چهار در خوخه ها بوده اند نه درهاى كلان عام- واللَّه اعلم.

ص: 246

و غير اين نيز گفته اند و اين خانه معروف است به دار آل عمر.

دَرِ غربى او دار مروان است كه بعضى از او، و از جمله خانه عباس است- رضى اللَّه عنه- كه بعضى از آن را عمر در مسجد ادخال كرد و در محلش ميضات باب السلام است چنان كه مذكور شد.

در غربى او دار يزيد بن عبدالملك است و در موضع او دار آل ابى سفيان كه بهترين خانه مدينه بود از روى صفا و امروز در محل او سبيل و وكالة است و متصل آن در قبله و مغرب عمارت سلطان اشرف قايتباى است و در مواجهه او دار اويس(1) بن ابى سرح است كه در جاى او امروز مدرسه باسطيه است و در پهلوى او دار مطيع بن الاسود است و در نزد او اصحاب فاكهه يعنى ميوه فروشان مى نشينند.

ديگر در غربى مسجد دار ابن مكمل و در موضع اوست امروز مدرسه چُوپانيه (2) و در مقابل او در جهت شام دارالنحام العدوى(3) است ميان اين خانه و خانه گذشته راهى است مقدار شش گز و در پهلوى دار نحام، دار جعفر بن يحيى البرمكى است كه خانه عاتكه بنت يزيد بود و اطم حسان بن ثابت در اين دار داخل شده و در جاى اين دار، امروز مدرسه مزهريّه است و در شامى او مدرسه گلبرگيّه و ديگر دار نصير صاحب مصلّاست و قبل از آن خانه سكينه بنت حسين بود- رضى اللَّه عنهما- و در موضع اين دار، خانه صاحب تاريخ است كه به اقرباى خود وقف كرده ديگر دار منيره [90- ب] مولاة ام موسى است و در اصل از آن عبداللَّه بن جعفر بن ابى طالب بود- رضى اللَّه عنهما- و در پهلوى او خوخه آل يحيى بن طلحه است و در جنب او حَشّ طلحه بن ابى طلحه انصارى است و در جنب او طريق است مقدار پنج گز و اين راه شامى ميضاتى است كه ابيات خالصه (4) داه (5) خليفه است و در شرقى او بيمارستان منتصر باللَّه است و در پهلوى ابيات خالصه دار ابوالمغيث بن

ص: 247

المغيرة بن حميد بن عبدالرحمان بن عوف است- رضى اللَّه عنهم- و معروف است به دار حميد و اين خانه اى است كه عبدالرحمان- رضى اللَّه عنه- در حَشّ طلحه آن را اختيار كرده و در روايتى آنكه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آن را به عبدالرحمان داده و او- رضى اللَّه عنه- ميهمانان رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آنجا فرود مى آورده و زعم بعضى روات آن است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به دست مبارك خود در آنجا بنا كرده در محل اين خانه ظناً و تخميناً رباط ظاهريه و متّصل او محلى معروف به دارالمُضيف است، بقية دار ابن مسعود- رضى اللَّه عنه- اين دار را دارالقرى يعنى ميهمان خانه مى گفتند و بعضى از آن در زيادتى وليد داخل مسجد شريف شد و بعضى ديگر در زيادتى مهدى.

صاحب تاريخ مى گويد: آنچه مقتضاى ظاهر است آن است كه بقيه دار مذكور ملاصق مناره شرقى شامى و آنكه ذكر كرده اند كه بقيه مذكور در جنب شرقى دارالمضيف است، ديگر در جهت مشرق دار موسى بن ابراهيم المخزومى است و در جنب دار موسى ابيات قهطيم(1) صوافى است و در محل او رباط قاضى فاضل و دار رسام است و ديگر طريق است يعنى زقاق مناصع و بعد از آن دار عمرو بن عاص است كه آن را تصدق كرده و محلش متصل زقاق مناصع است از جانب مؤخر رباط سبيل كه مخصوص رجال است و در جنب او دار خالد بن الوليد است و همين [91- آ] دار است كه از ضيقش به رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- شكايت كرد و ايشان فرمودند: «اتّسع فى السماءِ» يعنى(2) به بلندى بناى آن را گشاده ساز يعنى خانه بر بالاى خانه ساز.

در محل او مقدم رباط سبيل مذكور است در جنب او دار اسماء بنت الحسين عَباسيّه است و در محل او رباط سبيلى است كه مخصوص نساست متّصل آنچه به مردان اختصاص دارد و در جنب او دار ريطه بنت ابى العباس است كه شرقى آن ماخوذ است از دار ابوبكر و بعد از آن طريق است مقدار پنج گز يعنى كوچه بقيع گورستان مشهور و بعد از آن

ص: 248

دار عثمان است يعنى دار عظمى او و محلش در نزد موضع جنايز است و بعد از آن از جهت قبله طريق است مقدار پنج گز يا نزديك به پنج گز و اين كوچه فاصل است ميان دار عثمان و مدرسه شهابيه و بعد از آن منزل ابوايوب انصارى است- رضى اللَّه عنه- كه به قدوم شريف نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و نزول ايشان ممتاز و مبتهج گشته و در محل اوست مدرسه شهابيه كه شهاب الدين غازى برادر سلطان نورالدين شهيد- رحمهما اللَّه- بر اهل مذاهب اربعه وقف كرده [است].

ديگر دار امام جعفر صادق- عليه السلام- آبى كه جعفر- عليه السلام- تصدق آن را كرده بود آن را در اين خانه به مردم مى دادند و در اين خانه محراب ايشان و اثر محاريب ديگر هست. شاهين شجاعى اين محل را تملك نموده براى خود در آنجا خانه بنا كرده و مسجد ايشان را تجديد نموده و در مقابل دار جعفر، دار حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب. و ساباطى (1) است كه متّصل است به مدرسه شهابيه و ديگر طريق است مقدار پنج گز ميان دار حسن و ميان دار فرج خصى و در موضع اوست رباط مراغه و بعد از آن در جنب دار فرج دار عامر بن عبداللَّه بن الزبير بن العوام است و در موضع او خانه اى است كه آن خانه غربى رباط [91- ب] مراغه است و بعد از اين دار عبداللَّه بن عمر است كه اول بار مذكور شد.

ص: 249

ص: 250

مى گويد: بسيارى از آن بلاط را خاك پوشيده و چيزى از آن ظاهر نمانده الّا در حوالى مسجد و بعضى مواضعى كه در جهت خانه هاى امراى مدينه است و اعظم بلاط همان است كه در مقابل باب السّلام است [92- آ] اول خانه [اى] كه در ميسره اوست در نزد مصلّا يعنى در دست چپ كسى كه از بيرون متوجّه مسجد شريف است، دار ابراهيم بن هشام است و در ميمنه او مايل به مغرب دار سعد بن ابى وقاص است و ميان اين دو خانه مذكور راهى است و بعد از دار سعد در ميمنه هم دار سعد است- رضى اللَّه عنه- كه از ابو رافع مولاى رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- گرفته خانه [اى] كه در بقّال داشت به او در عوض داده بود؛ در ميسره در مقابل خانه دوم سعد هم دار سعد است- رضى اللَّه عنه- و گشادگى راه در ميان اين دو خانه ده گز است و اين خانه هاى سعد- رضى اللَّه عنه- همه صدقه است و بعد از خانه دوم او در ميمنه دار آل خراش كه معروف است به دار نوفل و در پس او از جانب قبله، كُتاب يعنى مكتب عروه كه مردى بود از يمن و تعليم مى كرد خُردان را و در اين كتاب است مسجد بنى زريق و بعد از دار آل خراش در ميمنه دارالربيع است كه آن را دار حفصه نيز گويند.

بعضى از مورخان مدينه در قبله دار ربع سه دار، ديگر ذكر كرده اند كه بعضى از آن سه خانه در قبله بعضى ديگر است و سوم آنها در جهت قبله خانه عمار ياسر است- رضى اللَّه عنه- و در شرقى خانه عمار خانه عبدالرحمان بن الحارث است و در غربى اين خانه هايى كه در جهت قبله صف كشيده اند كُتاب عروه و مسجد و در بنى زريق است و در شرقى خانه هاى مذكور زقاق دار عبدالرحمان بن الحارث و مقصود از ذكر اين خانه ها معرفت مسجد بنى زريق و دانستن زقاق عبدالرحمان مذكور است و بعد از آن خانه ربيع در ميمنه دار ابى هريره است و بعد از آن در ميمنه آن زقاق دار عبدالرحمان بن الحارث است و به زودى اين زقاق خواهد مذكور شد به تقريب بازگشتن رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از نماز عيد و همچنين دار ابوهريره نيز ذكرش خواهد آمد.

و صاحب تاريخ مى گويد: آنچه مرا بعد از تأمّل [92- ب] ظاهر شد آن است كه اول

ص: 251

كوچه اى كه داخل از باب مدينه را كه قاصد مسجد شريف است پيش مى آيد بر(1) يمين كسى كه مقبل و متوجّه باب مدينه است همان زقاق دار عبدالرحمان است و مسجد بنى زريق در اين حين در يمين قبله اوست، يا در قبله حوشى كه در يمين داخل است و در ميسره در جهت شامى دار آل خراش و دارالربيع، دار نافع بن عتبه بن ابى وقاص است كه آن را ربيع خريده و به اسم ربيع نيز معروف است و بعد از آن در ميسره دار حُويطب است و از اين دار است بيت شارعى كه بر خاتمه بلاط واقع است و خاتمه بلاط همان راه ممتدى است كه اول بار پيش مى آيد داخل از باب مدينه را در يسار و بعد از زقاق عبدالرحمان بن الحارث در ميمنه دار عبداللَّه(2) بن عوف است و بعد از آن در ميمنه زقاق ابى امية بن المغيرة است، و بعد از آن در ميمنه دار خالد بن سعيد است و آن را دار ابن عتبه نيز گويند و بعد از آن دار ابى الجهم (3)، بعد از آن دار نوفل بن عدى است.

آنكه در موطّا مروى شده كه مالك بن ابى عامر گفت: مى شنيدم قرائت عمر بن الخطّاب را و حال آنكه نشسته بوديم در نزد دار ابى الجهم(4) كه در بلاط است.

اما سوق مدينه: مروى شده است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- چون اراده نمود كه از براى مدينه بازارى سازد به سوق بنى قينقاع(5) آمد و بعد از آن به سوق مدينه يعنى جاى آن تشريف نمود و به پاى مبارك خود زده اشارت فرمود كه اين است بازار شما پس بايد تضييق كرده نشود و خراج گرفته نشود(6).

ص: 252

نيز مروى شده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به نزد بنى ساعده آمده به ايشان گفت: پيش شما براى حاجتى آمده ام و آن اين است كه مكان مقابر خود را به من بدهيد كه بازار سازم، ايشان آن را دادند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بازار ساخت و منقول شده كه عرض بازار مدينه ما بين مصلّا بود تا جرار سعد [93- آ] بن عباده(1) در جهت شام و اين جرارى بود كه سعد- رضى اللَّه عنه- بعد از وفات مادر خود در آن جرار به مردم آب مى داد و محلّ آن قريب به ثنية الوداع بود چنان كه مفهوم مى شود از سخنان اهل تاريخ و گفته اند كه سوق مدينه را بقيع الخيل مى گفتند؛ از عايشه در حديثى آمده كه به عنوان بقيع المصلا. ذكر كرد؛ احاديث ديگر نيز در اين مضمون وارد است و آنكه اين بقيع را به بقيع غرقد از روى وهم حمل نموده غلط كرده.

اما سور مدينه يعنى حصار آن:

بدان كه در قديم مدينه مُشرّفه سور نداشت و كسى كه تأمل كند در آنچه مذكور شده است از منازل قبايل مهاجرين و انصار- رضوان اللَّه عليهم اجمعين- سعت عظيم(2) مدينه را داند و اتصال قراى آن را معلوم نمايد.

خواهد آمد كه قبا مدينه اى بود عظيم متّصل به مدينه رسول كريم- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و اول كسى كه به مدينه شريفه سور ساخت بعد از خرابى اطراف مدينه، عضدالدولة بن بويه بود بعد از سال سيصد و شصت در خلافت الطائع للَّه بن المطيع للَّه و به مرور زمان و طول دوران به خراب مدينه آن سور خراب شد نماند از او الّا آثار و رسم آن.

ابن خلكّان بعد از ذكر خرابى گفته: تجديد نمود آن را جمال الدين محمد اصفهانى صاحب رباط عجم در سر سال چهارصد و چهلم از هجرت و بعد از آن در بيرون مردم بسيار شدند، در اين اثنا ملك عادل سلطان نورالدين محمود بن زنگى به سبب خوابى كه ديده بود به مدينه آمد و چون عزيمت رجوع نمود مردم فرياد برآورده استغاثه نمودند و محنتى كه از ممّر عدم سور(3) مى كشيدند، عرضه داشتند، پس امر فرمود به بناى سور و مبنى شدن آن سور در سال پانصد و پنجاه و هفت.

صاحب تاريخ مى گويد: همان سور است كه تا زمان ما باقى است و در دروازه بقيع در روى صفحه آهنين نوشته اند:

«هذا ما امَر بعمله العبد الفقير الى اللَّه تعالى محمود بن زنگى بن [93- ب]

ص: 253

آقسنقر غفراللَّه له سنة ثمان و خمسين و خمسمائه».

از ابن اثير منقول است كه گفت: كسى را ديدم در مدينه كه نماز جمعه مى گزارد، چون از نماز فارغ شد بر جمال الدين جواد رحمت گفت. چون از او پرسيديم، گفت: بر هر مسلمى كه در مدينه ساكن است واجب است كه بر وى دعا كند زيرا كه ما از دست عرب به تنگ بوديم نه جامه را در برمى گذاشتند و نه چار پاى را در پس، او براى ما سورى بنا كرد كه از شر ايشان ما را پناهى شد، چون دعا نكنيم او را.؟

خطيب مدينه در خطبه مى گفت:

«اللهم صُن حريم من صان حرم نبيّك بالسُور محمد بن على بن ابى منصور- فرحمه اللَّه و رضى اللَّه عنه».

از تتمه كلام ابن اثير است در مدح او:

«فلو لم يكن له الا هذه المكرمة لكفاه فخراً فكيف وقد اصابت صدقته تخوم الارض.»

مذكور است كه در سنه خمس و خمسين و سبعمائه، پسر ناصر بن قلاوون سور را تجديد كرده و سلطان اشرف قايتباى نيز بعضى مواضع سور را تجديد كرده.

بدرالدين فرحون ذكر كرده كه امير مدينه سعد بن ثابت بن جماز در سال هفتصد و پنجاه و يك خندق حوالى سور را ابتدا كرده، پيش از تكميل آن مُرد و بعد از او امير فضل بن قاسم بن جماز در ولايت خود آن را تكميل نمود.

ص: 254

ص: 255

ص: 256

ص: 257

ص: 258

عبداللَّه بن كثير بن الصلت و بعد از آن در جايى كه مردم نماز مى كنند در آنجا امروز يعنى مصلّاى مشهور معروف و دار ابوالجنوب (1) در غربى وادى بطحان است و دار حكيم مذكور شد و آل دره قبيله اى است از مُزينه و منزل مزينه در غربى مصلّاى مشهور است و دار كثير بن الصلت در قبله مُصلّاست (2)، اما سنگهاى سياه مذكور، ظاهر در آن است كه موضعى است قريب مصلّا و شايد كه اين مصلّا همان مسجدى باشد كه در جانب شمالى مصلّاست مايل به مغرب در وسط حديقه كه معروف است به عريضى متّصل به قبه عين ازرق و معروف است به مسجد ابوبكر. وجه تسميه به اين اسم ظاهراً در آن است كه در ايام خلافتش در آنجا نماز كرده باشد- واللَّه اعلم.

در روايتى آنكه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- نماز عيد را نزد دارالشفا ادا نمود و بعد از آن در حاره دوس به اقامت آن قيام فرمود و بعد از آن در اداى اين عبادت در مصلّا ثابت شد تا آن زمان كه حق- سبحانه و تعالى- متوفّى گردانيد او را- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

ابن شبّه از شيخ خودش كه صاحب امام مالك است [94- ب] نقل كرده كه از در مسجد نبوى يعنى باب السلام تا مصلّا هزار گز است.

از جناحِ نجّار مروى شده كه گفت بيرون شدم با عايشه دختر سعد بن ابى وقاص- رضى اللَّه عنهما- به سوى مكه. از من پرسيد كه كجاست منزل تو؟ گفتم: در بلاط، گفت:

تمسك كن به آن خانه، يعنى محكم گير آن را كه از پدر خود شنيدم كه مى گفت كه از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- شنيدم كه گفت: ميان اين مسجد من و مصلّاى من روضه اى است از رياض جنت.

از ابوهريره مروى است كه گفت: هر گاه كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از سفرى قدوم مى فرمود به مصلّا مى گذشت و آنجا وقوف (3) مى نمود و استقبال قبله كرده دعا مى كرد.

ص: 259

و اما طريق رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به مصلّاى عيد.

به احاديث صحيحه ثابت شده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در وقت بازگشتن از مصلّا به راه ديگر يعنى غير راه اول رجوع مى نمود.

امام شافعى از مطلب بن حنطب روايت كرده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- روزهاى عيد از طريق اعظم يعنى راه بزرگ كه امروز معروف و مسلوك همان است به مصلّا توجه مى نمود و وقتى كه بازمى گشت از راه ديگر كه بر خانه عمار بن ياسر مرور مى كند رجوع مى فرمود.

صاحب تاريخ مى گويد: هر كه اراده آن كند كه به طريق نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- سلوك نمايد بايد كه از جهت قبله مصلّا منصرف شود و پاره اى جانب قبله رفته بعد از آن به دست چپ يعنى جهت مشرق تا قريب سور مدينه رفته از آنجا كه قبله دروازه مدينه است، به دروازه رُجوع نمايد. چه از احاديثى كه در اين باب مروى شده معلوم مى شود كه نهايت مخالفت نمودن آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- راه اول را تا محاذى محلّ مذكور بوده كه اين زمان سور مدينه آن كوچه را سدّ كرده [است].

ص: 260

ص: 261

وسلم- فرمود كه «ارخ زمامها و ابنوا على مدارها فإنّها مأمورة(1)» يعنى مهار او راست بگذار. و فرمود كه بنا كنيد بر مدار اين ناقه كه او مامور است يعنى بناى مسجد را برگردش و دوران او كنيد.

ايضاً مروى شده كه چون رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مدينه را به قدوم شريف خود مُشرّف ساخت به اصحاب فرمود كه بياييد به ما كه به اهل قبا سلام كنيم پس به نزد ايشان آمده بر ايشان سلام كرد و ايشان مرحبا گفتند: بعد از آن فرمود: اى اهل قبا، سنگ بياريد براى من از اين حرّه، پس سنگ بسيار مجتمع شد و به آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- عنزه اى(2) بود يعنى عصا نيزه كه به آن عنزه، قبله را خط كشيده به دست مبارك سنگى نهاده فرمود: يا ابابكر سنگى بگير و در پهلوى سنگ من بنه و بعد از آن گفت يا عمر سنگى بردار و در پهلوى سنگ [95- ب] ابوبكر بگذار و بعد از آن گفت يا عثمان سنگى بگير و در پهلوى سنگ عمر بمان، بعد از آن به مردم التفات نموده، فرمود:

هر كه سنگ خود را در جايى كه دوست مى دارد بگذارد بر خط مذكور.

ايضاً طبرانى به رجال ثقات روايت كرده از شموس بنت نعمان(3) كه گفت: نظر كردم به سوى رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آن زمان كه قدوم فرموده به نزول خود مشرّف ساخت و تأسيس كرد اين مسجد را يعنى مسجد قبا را و ديدم كه مى گرفت سنگ را و برمى داشت و از گرانى خم مى شد و مى ديدم سفيدى خاك را در شكم و ناف مُباركش و مى ديدم كه اصحابش مى آمدند و مى گفتند پدر و مادر ما فداى تو باد ما كفايت اين كار مى كنيم تو را به اين شغل چه حاجت؟ و او مى فرمود كه نى، تو نيز برو و مثل اين سنگى

ص: 262

بردار تا آنكه اين مسجد را اساس نهادند و جبرئيل- عليه السلام- كعبه را مى نمود و گفته اند كه مسجد قبا اقوم مساجد است از حيثيّت قبله.

صاحب تاريخ مى گويد: شايد كه اين بنا غير بناى اول باشد چه مقرر است كه تحويل قبله بعد از يك سال و چيزى است، اختلاف است در آنكه مراد به قول تعالى:

«لَمَسْجِدٌ اسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اوَّلِ يَوْمٍ (1)»

مسجد قباست مراد. يا مسجد اعظم نبوى و جمهور برآنند كه مراد مسجد قباست.

ابو داوود به اسناد صحيح از ابو هريره روايت كرده از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه «فِيه رِجالٌ يُحِّبُّونَ انْ يَتَطَهَّرُوا(2)» در شأن اهل قبا نازل شده. در فصل سوم باب دوم بحث يافته كه نزول اين آيت كريمه منافى آن نيست كه مراد مسجد مدينه باشد و وجه جمع ميان احاديثى كه به حسب ظاهر متعارض اند نيز مذكور شده.

يحيى به سندى كه بد نيست از على بن ابى طالب- عليه السلام- روايت كرده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- فرمود كه مسجدى كه مؤسس شده از اول روز به تقوى مسجد قباست و حق- سبحانه- فرمود كه:

«فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ انْ يَتَطهَّروُا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَهّرِينَ (3)».

در صحيحين است از ابن عمر [96- آ] كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- زيارت مى كرد قبا را و مى آمد به قبا سوار و پياده يعنى گاهى چنان و گاهى چنين، در روايتى از صحيحين آنكه دو ركعت نماز مى كرد در آنجا.

در بُخارى و نسائى است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- مى آمد به مسجد قبا در هر روز شنبه سوار يا پياده و عبداللَّه بن عمر اين سنت را به جاى مى آورد.

در روايتى آنكه در هر روز دوشنبه به قبا مى آمد و از ابن منكدر مروى است مرسلًا كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در صباح هفدهم ماه رمضان به قبا مى آمد و بر سبيل اتصال. نيز مروى شده از ابن منكدر؛ و مروى شده كه عمر در روز دوشنبه و روز پنجشنبه به قبا مى آمد، روزى آمد و هيچ كس از اهل قبا را در آنجا نيافت، پس فرمود به خدايى كه نفس من به يد اوست به تحقيق كه ديدم رسول را- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و ابوبكر را در ميان جماعت اصحاب كه نقل مى كرديم سنگهاى اين مسجد را بر شكمهاى

ص: 263

خود و رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- اساس مى نهاد اين مسجد را به دست مبارك خود و جبرئيل مى نمود خانه كعبه را به آن حضرت، واللَّه كه اگر اين مسجد در طرفى مى بود از اطراف عالم هر آينه كه در طلب آن سينه شتران را مى سوديم و بعد از آن گفت: براى من بشكنيد سعفه اى(1) و اجتناب نماييد در شكستن آن از عواهن يعنى آنچه در حوالى قلب نخل است. چون به موجب فرموده آوردند، سيرى (2) طلبيده آن را بست و به آن بسته مسجد را مسح كرد يعنى ماليد. مردم گفتند به عمر، به ما ده كه كفايت آن مى كنيم،(3) گفت كه شما از من كفايت مكنيد.

از زيد بن اسلم مروى شده كه گفت: حمد مر خدايى را كه مسجد قبا را نزديك گردانيد به ما و اگر اين مسجد در افقى مى بود از آفاق هر آينه ضرب مى نموديم در طلب آن اكباد ابل را يعنى سوار مى شديم شتر را و سير مى كرديم بر بالاى آن در طلب آن ضرب، اكباد شتر كنايت است از سوارى آن (4) و سير كردن در پشت [96- ب] آن كه غالباً از زدن پهلوى شتر خالى نيست. و به سند صحيح از عايشه بنت سعد بن ابى وقاص مروى است كه گفت: از پدر خود شنيدم كه مى گفت دو ركعت نماز كردن من در مسجد قبا دوستر است [مرا] از آنكه دو بار به بيت المقدس روم (5)، اگر بدانند مردم آنچه در قباست هر آينه قرب اكباد ابل كنند به سوى آن.

حديث صحيح ديگر هم از دختر و پسر سعد- رضى اللَّه عنهم- مروى است كه از پدر خود نقل كرده اند كه گفته نماز كردن من در مسجد قبا دوستر است به سوى من از نماز كردن من در مسجد بيت المقدس و ترمذى از اسيد بن ظهير انصارى روايت كرده از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه فرمود كه نمازى در مسجد قبا همچو عمره است.

ترمذى گفته كه در اين باب از سهل بن حنيف نيز حديثى مروى است و حديث اسيد

ص: 264

حديث حسن غريب است و نمى دانيم كه از اسيد غير اين حديثى به صحت رسيده باشد.

ابن حبّان در صحيح خود روايت كرده كه به ابن عمر گفتند كه قصد كجا دارى؟ گفت:

قصد اين مسجدى كه در بنى عمرو بن عوف است به درستى كه از رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- شنيدم كه مى گفت كه هر كه نماز بگزارد در اين مسجد مى باشد آن نماز او همچو عمره اى و در بعضى روايات ديگر آمده كه كسى كه در خانه خود وضو سازد و بعد از آن بيايد به مسجد قبا و نماز گزارد، مى باشد او را همچو اجر عمره و در بعضى روايات ديگر چهار ركعت آمده و غير مذكور احاديث ديگر هم در اين معنى كه زيارت آن مسجد شريف و نماز كردن در آن همچو عمره است وارد شده كه يكديگر را تقويت و تظاهر مى كند.

ص: 265

اما دَكّه كه در ته رواقى است كه بعد از آن رحبه است و در محراب آن سنگى است در آن سنگ آيت «لَمَسْجِدُ أُسِّسَ عَلَى الْتَقْوى(1)» را نقش كرده و مى گويند كه آن مقام رسول است- صلى اللَّه عليه و آله و سلم. ليكن ابن جبير در رحله خود ذكر كرده كه آن دَكّه در رحبه مسجد است.

صاحب تاريخ مى گويد: ما از تقرير ابن جبير دانستيم كه اين دكّه و آن حجر منقوش نزد محرابى است كه نزد استوانه ثالثه رحبه است. پس اين موضع دكّه قابل اعتماد نيست بلكه آن را تغيير بايد داد و مى گويد كه نزديك به رحبه محراب چند است كه اصل آن را نمى دانم و اما حظيره اى (2) كه در صحن مسجد است، ابن جبير گفته كه آن مبرك (3) ناقه نبى است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ليكن در كلام مردمى كه پيش از ابن جبير بوده اند اصل اين ظاهر نيست.

اما طول مسجد قبا و عرضش برابر است و آن شصت و شش گز است و طول رحبه اش پنجاه گز است و عرضش بيست و شش گز.

ابن شبّه از ابو سلمة بن عبدالرحمان [97- ب] روايت كرده كه ميان صومعه يعنى مناره و قبله زيادتى عثمان بن عفان است و اين سخن رد مى كند قول مردمى را كه گفته اند لايزال مسجد بر بناى رسول بود- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- تا آنكه وليد زياده ساخت.

ابن نجّار نقل كرده كه عمر بن عبدالعزيز اين مسجد را گشاده ساخت و به فسيفسا نقش كرد و مناره بنا نمود و سقف او از ساج ساخت و مشتمل گردانيد بر اروقه و در ميانه رحبه ساخت و به طول زمان اين عمارت خراب شد تا آنكه جمال الدين اصفهانى وزير بنى زنگى، ملوك موصل آن را در سال پانصد و پنجاه و پنج تجديد نمود و در سنه احدى و سبعين و ستمائه(4) باز تجديد يافت و بعد از آن سنه ثلاث و ثلاثين و سبعمائه(5)، ناصر

ص: 266

قلاوون بعضى مواضع را تجديد نمود و بعد از آن غالب سقف او را اشرف برس باى در سنه اربعين و ثمانمائه (1) مجدّد ساخت و بعد از آن در سنه سبع و سبعين و ثمانمائه(2) مناره آن افتاده و تجديد يافته در زمان سلطان اشرف قايتباى بعد از هدم آن با اساس با آنچه ملاصق اوست از سور مسجد تا در غربى را بنا كرده اند سبيل و بركه را كه در حديقه عينى است.

اما راهى كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به آن راه به قبا تشريف مى فرمود:

اسحاق بن ابو بكر گفته: رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در مبدأ توجه خود به قبا بر مصلّا مرور مى فرمود بعد از آنكه از ميان خانه كثير بن الصلت و معاويه كه در مصلّا است گذشته از جانب قبله مصلّا و ناحيه وادى بطحان به قبا تشريف مى فرمود و در وقت رجوع به طريق دار صفوان بن سلمه بر مسجد بنى زريق گذشته از كتاب عروه به بلاط مى برآمد، پس معلوم مى شود كه همچنان كه رفتن از راه بلاط است آمدن به آن است و در صحيح است كه هر گاه كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به قبا مى رفت به امّ حرام كه زن عبادة بن الصامت بود- رضى اللَّه عنها- داخل مى شد. پس به مقتضاى اين حديث به دار بنى سالم كه در غربى مسجد [98- آ] جمعه است مرور مى كرده باشد زيرا كه خانه عباده- رضى اللَّه عنه- در ميان ايشان بود و از جمله مواضعى كه در قبا تبرك جسته مى شود بر زيارت آن دار سعد بن خيثمه است كه در قبله مسجد است و در ركن غربى قبله مسجد موضعى است كه او را مسجد على مى نامند، شايد كه مسجد دار سعد باشد.

ابن شبّه روايت كرده كه نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در خانه [اى] كه در دار سعد بن خيثمه است در قبا اضطجاع فرموده يعنى بر پهلوى مبارك خُسبيده (3) و استراحت نموده.

ابن زباله مى گويد: زعم مردم آن است كه نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از مهراس دار سعد وضو ساخته و ايضاً خانه كلثوم بن الهدم كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- عند

ص: 267

القدوم به نزول اقدام شريف آن را مُشرّف ساخته بود در قبله مسجد است، ديگر بئر اريس است كه ذكرش خواهد آمد.

اما خبر مسجد ضرار آن است كه بيهقى در تفسير قوله تعالى: «وَالَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً(1)» از ابن عباس- رضى اللَّه عنهما- روايت كرده كه جماعتى مردم از انصار مسجدى بنا كردند و ابوعامر به ايشان گفت كه شما مسجد خود را بنا كنيد كه من پيش قيصر، ملك روم مى روم و لشكر مى آرم كه محمد را و اصحاب او را بيرون كنم و چون فارغ شدند از بناى مسجد شان، نزد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- عرضه داشتند كه ما از بناى مسجد خود فارغ شديم و دوست مى داريم اين را كه در آن مسجد نماز گزارى، پس حق- سبحانه و تعالى- وحى فرستاد كه:

«لا تَقُم فيه ابَداً»(2) يعنى: اقامت صلات مكن در آن مسجد ابداً.

تا آنجا كه مى گويد:

«افَمَنْ اسَّسَ بُنيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوان خَيْرٌ امْ مَنْ اسَسّ بُنْيانَهُ عَلَى شَفاجُرْفٍ هارٍ فَانْهارَ بِه فىِ نارَ جَهَنّمَ (3)»

يعنى: آيا آن كسى كه دين خود را بنياد نهاده است بر تقوى و طلب رضاى خدا بهتر است يا كسى كه بنياد نهاده است دينش را با ضعف قواعد و اوهن آن پس آن قاعده سست ضعيف انداخته است [98- ب] آن بنا را در آتش جهنم.

«وَاللَّهُ لايَهدىِ الْقَوْمَ الظَّالِمينْ»(4).

يعنى: خداى تعالى راه راست نمى نمايد ظالمان را.

در روايتى آنكه چون نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از غزوه تبوك رجوع نموده به ذى أوان كه ميان آن و مدينه يك ساعت راه است نزول فرموده در شأن مسجد ضرار قرآن نازل شد. پس مالك بن الدّخشم و معن بن عدى يا برادر او عاصم بن عدى را طلب

ص: 268

نموده به اين دو كس فرمود كه برويد به اين مسجدى كه ظالم است اهل او و هدم كنيد آن مسجد را و بسوزانيد آن (1) را. پس آن دو تن به موجب فرموده، زود رفته آنچه فرموده بود به تقديم رسانيدند و در روايتى آنكه چون آن جوانمردان به موجب فرموده آمدند و آتشى در سعف خرما افروخته با هم داشتند اهل آن مسجد را در آنجا يافتند پس آن را سوختند و از بنيادش برانداختند. و امرى واجب الامتثال سمت صدور يافت كه محل آن مسجد را كناسه يعنى خاكروبه سازند كه مرماى جيفه هاى گنديده و خاكروبه هاى نجاست رسيده و فلاكت ديده باشد و در بعضى آثار آمده كه از محل آن دود آتش مشاهده شده [است].

ص: 269

ص: 270

وآله وسلم- بنى النضير را محاصره كرد و قبه مباركش را نزديك مسجد فضيخ نشانده بودند و نماز را شش شب در موضع مسجد فضيخ ادا مى نمود و چون خمر حرام شد آن خبر به ابوايوب و جماعتى از انصار كه در موضع آن مسجد به شرب فضيخ مشغول بودند رسيد، ايشان بند سقاى فضيخ را گشادند تا در آنجا ريخته شد و به اين سبب مسما شد به مسجد فضيخ. واقعه ريختن فضيخ يا پيش از آن بود كه آن موضع را مسجد سازند و يا قبل از علم به نجاست فضيخ- واللَّه اعلم. فضيخ بر زن فعيل نوعى شراب است از بُسر چنان كه در اختصار النهايه است و در قاموس مى گويد: فضيخ عصير عنب و شرابى است كه از بُسر مى گيرند.

صاحب تاريخ مى گويد: نديدم مآخذى از براى قول مطرى كه امروز اين مسجد معروف است به مسجد شمس، اين تسميه گويا كه بنابر آن است كه اين مسجد در مكان مرتفع است كه اثر شمس در اول طلوع بر آنجا مى افتد و اما آنكه اعاده شمس در آنجا بوده باشد اصلًا و قطعاً مظنون نيست زيرا كه اين واقعه در صهباى خيبر بود.

ص: 271

پس مبنى شد بر جاى ديوار حظيره اى(1) مقدار نصف قامت.

صاحب تاريخ مى گويد: شاهين شجاعى در سال هشتصد و نود و سه آن حظيره(2) را تجديد نموده در موضع مناره دَكّه يعنى صفّه بنا كرد. ذراع اين مسجد راز قبله تا حد شامى چهل و چهار گز و ربع و از حد مشرق تا مغرب نيز مثل آن.

ص: 272

حد مغرب مقدار چهارده.

ص: 273

عبداللَّه بن عمر پيش ما آمد در ميان بنى معاويه كه قريه اى است از انصار، و گفت مى دانيد(1) كه كجا نماز كرد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در اين مسجد شما؟ گفتم:

آرى و اشارت كردم به ناحيه اى از آن مسجد و گفت مى دانيد آن سه چيز را كه خواسته است رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در اين مسجد؟ گفتم: آرى، گفت: خبر ده مرا از آن، گفتم خواسته است كه ظفر نيابد بر امت او دشمنان دين او و آنكه هلاك نسازد امت او را به قحط و هر دو را اجابت نموده و خواسته است كه نگرداند بأس امت را در ميان ايشان پس منع كرده او را از آن. گفت: راست گفتى لايزال قتال است در ميان ايشان تا روز قيامت و مروى شده كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در يمين محراب به مقدار دو گز نماز كرده.

صاحب تاريخ مى گويد: بايد كه زائران محل را قصد نموده ايستاد و اين مسجد در شمال بقيع است بر يسار كسى كه به سوى عريض مى رود در ميان تلهايى كه آن آثار قريه بنى معاويه است و گز اين مسجد از جهت مشرق تا مغرب مقدار بيست و پنج است و از جهت قبله تا شامى مقدار بيست گز.

ص: 274

ساعت توجّه نموده در آنجا دعا كردم و آثار اجابت را دريافتم و مروى [101- آ] است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از جرف اقبال فرمود و وقت نماز عصر آن(1) را دريافت، پس در مسجد اعلى آن نماز را ادا نمود.

ابن زباله از مطلب به طريق ارسال روايت كرده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در روز احزاب در مسجد فتح به دعا مشغول شد تا آنكه ظهر و عصر و مغرب گذشت و هيچ يك از اينها را ادا نكرد الّا بعد از مغرب كه همه را به يك بارگزاردند.

ابن شبّه از جابر- رضى اللَّه عنه- روايت كرده كه دعا كرد نبى- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در بالاى كوهى كه در سر اوست مسجد فتح از ناحيه مغرب و نماز كرد در پس مسجد يعنى در رحبه مسجد.

ابو غسان گفته كه شنيدم از غير واحد يعنى مردم بسيار كه ثقات بودند آنكه موضعى كه در آنجا دعا كرده است رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از جبل امروز آنجايى است كه مستقبل استوانه وسطى است و شارع است در رحبه مسجد و يحيى نيز آن را روايت كرده و گفته كه با حسين بن عبداللَّه به مسجد فتح درآمدم و چون به استوانه وسطى رسيديم از مسجد، گفت: اين موضع مصلّاى رسول است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه در آنجا بر احزاب دعا كرده و هرگاه كه به مسجد فتح آمدى آنجا دعا كردى.

صاحب تاريخ مى گويد: محل آن امروز مقابل محراب است از رحبه زيرا كه مسقف اين مسجد يك رواق بوده مشتمل بر سه ستون كه از مشرق تا به مغرب در يك قطار بوده شده پس ستون ميانه كه در قبله مصلّاى شريف بوده در مقابل محراب خواهد بود و مى گويد كه امروز نيز بر يك سقف است، ليكن در اساطين تغيير رفته و مى گويد كه از ادعيه اى كه مطلوب است در اين مقام اين است:

لا الهَ الّا اللَّهُ العَظيمُ الْحَليمْ، لاالهَ الّا اللَّهُ رَبُ الْعَرشِ الْعَظيمْ، لاالَه الّا اللَّهُ رَبِ السَمَواتِ وَ رِبِ الْارَضين رَب الْعَرشِ الْكَريمْ، الَّلهُمَ لَكَ الْحَمْدُ هَدْيَتنى مِنَ الْضَلالَةَ فَلا مكرم لمن أهنت ولا مُهين لمن أكرمت و لا مُعزّ(2) [101- ب]

ص: 275

لمن اذللت ولا مذّل لمن اعززت ولا ناصر لمن خذلت ولا خاذل لمن نصرت ولا معطى لمن منعت (1) [ولا مانع لما اعطيت] ولا رازق لمن حرمت ولا حارم لمن رزقت ولا رافع لمن خفضت ولا خافض لمن رفعت ولا خارق لماسترت ولا ساتر لما خرقت ولا مقرب لما باعدت ولا مبعد لما قربت، اللهم انت عضدى و نصيرى بك احول و بك اصول و بك اقاتل [اللهم يا صريح المستصرخين والمكروبين و يا غياث المستغيثين و يا مفرج كرب المكروبين و يا مجيب دعوة المضطرين] صل على سيدنا محمد و آله و صحبه وسلم واكشف عنى كُرْبى و غَمّى و حُزْنى و هَمّى كَما كَشفْتَ عَنْ حَبيبِكَ وَ رَسوُلِكَ- صلى اللَّه عليه و آله- و كربه و حُزنه و غمّه فى هذا المقام و انا استشفع اليك به- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- ذلك فقد تَرى حالى و تَعْلم عَجْزى و ضَعْفى يا حنّان يا منّان يا ذِالْجُود وَ الْاحْسان أَسْالُكَ مِنْ خير ماسألك مِنْه عَبْدك و حبيبك سَيِّدَنا مُحَمّد- صلى اللَّه عليه و آله (2) وسلم- واستعيذ بِك مِنْ شَرِّما استعاذ منه عبدك و حبيبك سَيِّدنا محمد- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.»

و تسميه آن به مسجد فتح بنا بر آن است كه بشارت فتح يعنى اخبار حذيفه رجوع احزاب را در آنجا بوده در شب و چون صباح شده حق- سبحانه- به فتح و نصرت چشم مسلمين را روشن ساخته و به دفع اعداى دين دل غمديده محنت رسيده مؤمنين را نواخته.

روايت ابن زباله از معاذ بن سعد كه گفت رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نماز كرد در مسجد فتحى كه بر سر كوه است و در مساجدى كه در حوالى اوست، به لفظ جمع ظاهر در آن است كه غير مسجد اعلى سه مسجد ديگر بوده باشد چه اقل جمع سه است. ابن نجار بر اين تصريح نيز كرده و آنكه در جهت قبله مسجد اعلاست بعد از آن بى واسطه

ص: 276

مى گويند كه مسجد سلمان فارسى است- رضى اللَّه عنه- و آن ديگر كه در قبله اوست مسماست به مسجد اميرالمومنين على- عليه السلام و كرم وجهه- و مسجد ثالثى كه مطرى گفته كه از او اثرى نمانده [است].

صاحب تاريخ مى گويد: در قبله كل مايل به مشرق بر طرف جبل سلع اثر عمارتى است كه در آنجا مردم [102- آ] تبركاً نماز مى گزاردند(1) و غير او در آنجا چيزى نيست كه به مسجد ماند. ظاهراً كه مسجد ثالث همين است و مردم آن را مسجد ابوبكر مى نامند با آنكه وجه تسميه ظاهر نيست و شايد كه سبب خرابى تسميه او باشد به اين اسم. زيرا مجدد اين مساجد در سبع و سبعين و خمسمائه (2) [بوده].

امير سيف الدين كه يكى از وزراى عبيديين كه ملوك مصر بوده اند مسجد اعلى را با دو مسجد ديگر تجديد كرده و در سنه ست و سبعين و ثمانمائه مسجد اميرالمومنين على را- عليه السلام- بعد از آنكه منهدم شده بود امير مدينه، زين الدين ضيغم تجديد نموده.

ص: 277

سلمه پس او براى ايشان طعام ترتيب داد و وقت نماز ظهر درآمد و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- با اصحاب خود در مسجد قبلتين ظهر را گزاردند چون دو ركعت نماز كردند مأمور شد كه روى سوى كعبه كند پس آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- روى مبارك خود را سوى كعبه گردانيده استقبال ميزاب نموده و همين قبله است كه خداى تعالى مى فرمايد: «فَلَنُو لِيَنَّك قِبْلَةً تَرْضاها(1)» و مسما شد آن مسجد به مسجد قبلتين.

در روايتى آنكه محمد بن جابر گفت كه مصروف شد قبله و حال آنكه نفرى از بنى سلمه [102- ب] در مسجدى كه آن را مسجد قبلتين مى گويند نماز ظهر مى كردند، پس شخصى خبر داد ايشان را از اين معنى و حال آنكه ايشان دو ركعت گزارده بودند پس روى خود را به سوى كعبه كردند و به اين سبب مُسما شد آن مسجد به مسجد قبلتين و اين مسجد خراب شده بود.

شاهين جمالى در سنه ثلاث و تسعين و ثمانمائه تجديد و اصلاح نمود.

ص: 278

ص: 279

رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به اصحاب خود نماز صبح را در موضع اين مسجد آن مسجدى باشد كه عنقريب خواهد مذكور شد.

ص: 280

صاحب تاريخ مى گويد: اسواق (1) قريب اين مسجد است پس شايد كه اين مسجد محل سجده و صلات مذكور بوده باشد و قولى آنكه اين مسجد ابوذر غفارى است- رضى اللَّه عنه واللَّه اعلم.

ص: 281

ص: 282

ايشان در يلى طرف قبلى منزل جهينه كه يلى ثنيه عثعث است بوده باشد در غربى سوق مدينه.

ص: 283

ص: 284

ص: 285

ص: 286

ص: 287

ص: 288

ص: 289

ايشان براى اجتباب سلف از بناى قبر و كتابه (1) بر آن، بعينها بلكه بجهاتها نيز معلوم نيست.

از قبورى كه عينش معروف است:

ص: 290

ص: 291

عبدالرحمان- رضى اللَّه عنه- وصيّت كرد كه اگر در مدينه بميرد او را در نزديك عثمان بن مظعون دفن كنند و چون متوفى شد براى او در زاويه دار عقيل قبر كندند و در آنجا دفن كردند.

ص: 292

عقيل است كه شارع است در بقيع و روايات كثيره مختلف التعبير وارد شده كه مقتضاى همه آن است كه قبر شريفش در قرب دار عقيل است و در روايتى آنكه مدفون شد در منزل خودش كه داخل مسجد است و قبر شريفش نزد دَرِ مسجد است يعنى آن دَرى كه مواجه دار اسماء بنت حسن بن عبداللَّه است كه در شامى باب النساء است در مشرق. ابن شبّه گفته: گمان مى برم كه اين غلط است و به سند خوب مروى شده كه امام حسن- عليه السلام- گفت كه دفن كنيد مرا در مقبره پهلوى مادر من و مؤيد اين است آنكه مذكور شده كه در نزد قبور ائمه اهل بيت رُخامى بود نوشته:

«هذا قبر فاطمه بنت رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- سيدة نساء العالمين و قبر الحسن بن على و على بن الحسين بن على و قبر محمد بن على و جعفر بن محمد- عليهم السلام.»

و از شيخ ابوالعباس [108- آ] مروى(1) و منقول است كه در امام قبله قبه عباس ايستاده بر آن سيده- عليهما سلام اللَّه- سلام مى كرد و مى گفت كه قبر شريفش بر وى مكشوف شده و قولى آنكه در خانه خود مدفون شده به قولى در مؤخّر خانه. در شامى باب النساء چنان كه گذشت و اين بعيد است و به قولى در مقدم خانه خود در موضع محراب خشب در خلف حجره شريفه نبويه داخل مقصوره و ابن جماعه گفته: اين اظهر اقوال است و در باب عمارت حجره سبق ذكر يافت كه در آنجا لحدى ظاهر شد و استخوانى چند كه مردم را اضطراب عظيم دست داد و دو روايت ديگر نيز در مدفن آن سيده نقل كرده اند كه هر دو در غايت بعد است خصوصاً آنكه در موضع صندوقى است كه در مصلّاى امام است در روضه؛ ديگر آنكه در مسجدى است كه منسوب است به آن سيده در بقيع يعنى آن بناى مربع كه در قبله قبّه عباس است- رضى اللَّه عنه- و اين است مراد به قول حجةالاسلام كه نماز كند در مسجد فاطمه و اين موضع معروف است به بيت الاحزان (2) و مى گويند كه آن سيده در مدت حزن پدر بزرگوار خود- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آنجا اقامت مى كرده [است].

ص: 293

ص: 294

ص: 295

عثمان گفت كه نزديك شده است كه مردى صالح هلاك شود پس مدفون شود در آنجا و مردم تأسّى كنند به او يعنى او را قدوه ساخته در آنجا مدفون شوند در جوار او.

ص: 296

نجار گفته كه چهار قبر ظاهر است ليكن به تحقيق معلوم نيست كه كيانند از ازواج طاهرات. صاحب تاريخ مى گويد كه امروز در ميان آن مشهد رحبه اى است خالى از علامت قبر و مى گويند: اول حظيره اى بود مبنا به سنگ و در سال هشتصد و پنجاه و سه امير بردبيك (1) معمار قبه بنا كرده و بعد از خرابى آن شجاعى شاهين جمالى متولى و ناظر قايتباى در هشتصد و نود و پنج آن را اصلاح نموده.

مشهد عقيل بن ابى طالب است- رضى اللَّه عنه- ابن نجار و اتباع او چنين ذكر كرده اند و گفته اند: و با اوست در قبر او برادرزاده عبداللَّه بن جعفر طيار جواد مشهور، ليكن منقول آن است كه عقيل در شام مُتوفى شده و گويند كه زاويه دار عقيل آن موضعى است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آنجا ايستاده به اهل بقيع دُعا و استغفار كرده و دعا در آنجا مُستجاب است.

ديگر مشهدى است قريب مشهد عقيل و مشهد امهات المؤمنين. گويند كه در آن مشهد سه تن از اولاد رسول اند- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ليكن اصلش معلوم نيست.

مشهد سيدنا ابراهيم بن سيدالمرسلين است [110- آ]- صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

مشهد صفيه بنت عبدالمطلب- رضى اللَّه عنها- عمه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و مادر زبير بن العوام- رضى اللَّه عنه- در يسار خارج از باب بقيع.

مشهد عثمان بن عفان است بر سرش قبه اى است عالى كه اسامة بن سنان كه يكى از امراى صلاح الدين ايوبى (2) است، در سال ششصد و يك بنا كرده و قولى آنكه بانى قبه مذكوره عزالدين سلمه است و در مشهد ايشان قبر متولى عمارت قبه است.

مشهد فاطمه بنت اسد است مادر اميرالمومنين على- سلام اللَّه عليهما- در اقصاى بقيع گذشت كه ظاهر در آن است كه مشهد سعد بن معاذ بوده باشد نه از آن فاطمه بنت اسد- رضى اللَّه عنها.

مشهد امام ابو عبداللَّه مالك بن انس است- رحمة اللَّه و رضى اللَّه عنه- در رو به روى

ص: 297

كسى كه از در بقيع مى برآيد و در جانب شامى و مشرقى او قبه اى خرد است كه مطرى و مرد كه بعد از او بوده اند مُتعرض آن نشده اند و گويند كه در آن قبه نافع مولى ابن عمر است و كلام بعضى مقتضى آن است كه در ميان مشهد امام مالك و مشهد سيدنا ابراهيم تربت پسر عمر است معروف به ابوشحمه كه والدش حد زده و بعد از آن مريض شده مُتوفّى گشته.

مشهد اسماعيل بن جعفر صادق است- رضى اللَّه عنهما. مشهدى است عالى در مقابل مشهد سيدنا عباس در جهت مغرب در ركن قلعه مدينه و درش از درون قلعه است، بناى حسين بن ابى الهيجاست وزير عبيديين در پانصد و چهل و شش و چاهى كه در ميان در اول و مشهد اوست، گويند كه از آن(1) امام زين العابدين است- عليه السلام- و به آن چاه براى امراض تداوى كنند.

درمدينه مُشرّفه، سه مشهدديگراست كه در بقيع نيست يكى مشهد مالك [110- ب] بن سنان است پدر ابوسعيد خدرى- رضى اللَّه عنهما- به ديوار غربى قلعه مدينه چسبيده و بر سر مباركش قبه اى است قديم البنا و در آن قبه محرابى است.

مشهد نفس زكيه محمد بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن على- سلام اللَّه عليهم- است كه در ايام منصور خليفه عباسى مقتول شده بنابر آنكه بسيارى از مردم به او بيعت كرده بودند و او بر منصور مذكور خروج كرده بعد از آنكه مدتى از براى پدر و اقارب ديگر محبوس شده بود، پس منصور عمّ خود عيسى بن موسى را با چهار هزار كس تجهيز كرده به سر او فرستاد. گويند كه در نزد احجار زيت، يعنى موضع مشهد مالك بن سنان مقتول شد و در بقيع دفن كردند، اما مشهور در ميان اهل مدينه چنان كه مطرى و اتباع او گفته اند آن است كه مشهد شريفش در شرقى جبل سلع است و در قبله مشهد شريف او منهل(2) عين ازرق است.

مشهد سيد الشهدا حمزة بن عبدالمطلب است- سلام اللَّه عليها- عَمّ رسول- صلى اللَّه

ص: 298

عليه و آله و سلم. بر سر مباركش در سال پانصد و نود مادر خليفه الناصرلدين اللَّه، قبه عالى محكم بنا كرده و در آن قُبّه را به صفايح آهن مصفح ساخته و سلطان اشرف قايتباى از جهت غربى زياده ساخته، چنان كه چاهى كه در آن جهت بوده داخل شده و طهارت خانه اى چند نيز بنا كرده و يك چاهى ديگر از براى مردمى كه مرور مى كنند حفر فرموده و اين(1) در سال هشتصد و نود و سه بوده و بايد كه در آن مشهد شريف بر عبداللَّه بن جحش و مصعب بن عمير- رضى اللَّه عنهما- سلام كنند و قبرى كه در پايان پاى سيدالشهدا حمزه است- رضى اللَّه عنه- از آن سنقر ترك است كه مُتولى عمارت آن مشهد متبرك بوده و قبرى كه در صحن مسجد است، از آن بعضى از امراى مدينه است [111- آ] كه اشراف بوده اند. پس بايد دانست كه از قبور شهدا نيست.

______________________________

(1)-

ص: 299

ص: 300

وجه تسميه آن كوه مبارك به احد يا توحّد و يگانگى اوست از كوههاى ديگر و يا به سبب اتصّاف اهل اوست به توحيد. و نصرت و اعانت اهل توحيد حُسن اين اسم شريف از روى مجانست و اشتقاق بر احدى از اهل وحدت و اتحاد، بايد كه پوشيده نباشد و حبّ مذكور در احاديث مذكوره بر حقيقت محمول است چه [111- ب] نزد قدرت حق- سبحانه- ايجاد محبت در كوه ممكن است؛ چنان كه ايجاد نموده در كوه قوّت تكلم را به تسبيح و مؤيد اراده حقيقت است وجود احد در جنّت كه «المرء مع احبّ» و ايضاً خطاب مستطاب رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- او را در وقت اضطراب به صيغه «اسكن يا احد» دال است بر معنى مذكور چه از خواص ذوى العقول است و هيچ كس انكار نكرده است اتصّاف جمادات را به محبّت انبياء- عليهم الصلوات و السلام- همچو حنين استوانه بر مفارقت حبيب اللَّه- سبحانه- و مذكور شد كه هارون- عليه السلام- در آنجا مدفون است و در احد شعبى است، معروف به شعب هارون كه زعم مردم آن است كه قبر مُباركش در بالاى اوست و مستعبد است، و در او مسجدى است منسوب به حضرت رسالت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و در فصل مساجد سبق ذكر يافت.

اما غارى كه مى گويند كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آنجا در آمده پنهان شده اند و ديگر آنكه مى گويند كه آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- بر سنگى نشسته سر مُبارك خود را به سنگ ديگر كه منقور است درآورده، از كلام ائمّه نقل، همچو امام احمد- رحمةاللَّه- و غيره فهم مى شود كه اصلى ندارد.

اما فضل شهداى احد- رضى اللَّه عنهم- ابوداوود و حاكم روايت كرده اند كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- فرمود كه چون رسيد به برادران شما در احد آنچه رسيد، خُداى تعالى ارواح ايشان را درون مُرغان سبز گردانيد كه به انهار جنت و جويهاى او فرود مى آيند و از ثمرات جنت مى خورند و از انهار او مى آشامند و در آخر اين حديث است كه پس انزال فرمود خداى عزوجل «وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا فى سَبيلِ اللَّهِ امْواتا(1)» الآيه.

در صحيح بخارى است كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نماز كرد بر كشته شده هاى

ص: 301

احد [112- آ] بعد از هشت سال همچو كسى كه وداع مى كرده باشد به احيا و اموات. و نيز وارد شده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در سر سال به قُبور شهداى احد مى آمد و مى گفت: «السْلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعم عُقْبَى الْدار» و نيز آمده كه رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- هرگاه كه مُتوجه شعب مى شد مى گفت: «السْلامُ عَلَيْكُم بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ اجْرَالْعامِلِينْ».

مروى شده است كه حضرت فاطمه زهرا- سلام اللَّه عليها- بود كه زيارت مى كرد قبر حمزه را- رضى اللَّه عنه- و مرمت و اصلاح مى نمود قبر شريفش را و به تحقيق كه علامت نمود بر قبر شريفش به سنگى و ايضاً مروى است از اميرالمومنين على- عليه السلام- كه گفت كه فاطمه زيارت مى كرد قبر عم خود حمزه را در هر جمعه پس نماز مى گزارد و گريه مى كرد در نزد او و ايضاً روايت كرده اند كه آن خاتون جنت در هر دو روز و سه روز يك بار به قبور شهداى احد مى آمد، پس نماز مى گزارد و دُعا و گريه مى كرد تا آنكه به رحمت حق واصل شد.

بيهقى در دلايل النبوه روايت كرده است كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- زيارت كرد قبور شهداى احد را، پس گفت: اى پروردگارا به درستى كه بنده تو و پيغامبر تو گواهى مى دهد كه اين گروه شهيدان اند(1) و آنكه هر كه زيارت كند ايشان را به او سلام كند بر ايشان تا روز قيامت ايشان نيز جواب آن مى دهند.

عطاف گفت كه خاله من به من گفت كه زيارت كردم شهداى احد را، پس سلام كردم بر ايشان و شنيدم جواب سلام را و گفتند به درستى كه ما مى شناسيم شما را، همچنان كه مى شناسد بعضى از بعضى ديگر را و گفت كه از شنيدن اين كلام قشعريره تمام مرا روى داد و از فاطمه خزاعيه ايضاً مروى شده كه گفت: به تحقيق كه خود را ديدم در قُبور شهداى [112- ب] احد و حال آنكه آفتاب نشسته بود و خواهر نيز با من همراه بود، پس به وى گفتم كه بيا تا بر قبر شريف حمزه- رضى اللَّه عنه- سلام كنيم. پس بر سر قبر شريف او ايستاده گفتيم: «السلام عليك يا عم رسول اللَّه» پس شنيديم كلامى كه رد

ص: 302

سلام مى كرد بر ما و مى گفت «و عليكم السلام و رحمة اللَّه» و مشهور آن است كه مردمى كه به شهادت اكرام يافته اند در آن روز هفتاد مَردند و از آن جمله است: اسداللَّه و اسد، رسوله حمزة بن عبدالمطلب و خواهرزاده او عبداللَّه بن جحش و مصعب بن عمير- رضى اللَّه عنهم.

مروى است كه چون حمزه- رضى اللَّه عنه- مقتول شد در ته كوه خُرد سرخ كه در بطن وادى است و همان است كه تيراندازان در آنجا بودند، در موضع قتلش ماند، بعد از آن به امر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از آنجا برداشته به بطن وادى به سوى ربوه اى كه قبر مقدس او در آنجاست آوردند و آن حضرت- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به بُرد اطهر خود پيچيد و مصعب بن عمير را در بُرد ديگر پيچيده هر دوى ايشان را در يك قبر نهاد و بعضى گفته اند كه عبداللَّه بن جحش نيز با ايشان مقتول شد و مدفون گرديد با ايشان در يك قبر و همان قائل گفته كه غالب نزد من آن است كه مصعب و عبداللَّه- رضى اللَّه عنهما- در شيب مسجدى كه از براى حمزه بنا كرده اند مدفون اند و هيچ يك از ايشان با حمزه در يك قبر نيست- واللَّه اعلم. بايد كه در زيارت حمزه- رضى اللَّه عنه- بر ايشان نيز سلام كند و ديگر سهل بن قيس است- رضى اللَّه عنه- در شامى قبر حمزه- رضى اللَّه عنه- يعنى ميان قبر شريف و كوه احد. ديگر عمرو بن الجموح و عبداللَّه بن عمرو بن حزام اند- رضى اللَّه عنهما- در موطاست كه هر دو در يك قبر بودند در امرسيل، پس خواستند كه مكان ايشان را [113- آ] تغيير دهند. چون قبر ايشان را كندند چنان يافتند كه گويا كه دى مرده اند و هيچ تغيير نكرده و يكى از ايشان كه مجروح شده بود و دست خود را بر جراحت نهاده مدفون شده ديدند كه همچنان است. پس دست مباركش را از جراحت دور ساخته چون گذاشتند باز عُود نمود و حال آنكه ميان روز شهادت و روز حفر قبر چهل و شش سال گذشته بود و در روايتى آنكه عبداللَّه را كه جراحت رسيده و دستش بر جراحت بود چون دستش را از جراحت برداشتند خون روان شد و چون باز به مكانش گذاشتند خون تسكين يافت.

واقدى گفته: با عمرو بن الجموح است در قبر، خارجة بن زيد و سعد بن الربيع و

ص: 303

نعمان بن مالك و عبداللَّه بن الحسحاس (1) و ايضاً گفته اند: مولاى عمرو بن الجموح ابوايمن و خلاد بن عمرو بن الجموح نيز با ايشان مدفون است، پس بر همه بايد سلام كرد و موضع قبر ايشان ظناً و تخميناً در غربى مُسيل آنجا واقع است و نزديك به آنجاست از جهت قبله مجراى عين.

اما بقيه شهداى احد- رضوان اللَّه عليهم:- قبور ايشان معروف نيست ليكن ظاهر آن است كه نزديك موضع مذكور و حوالى قبر حمزه- رضى اللَّه عنه- بوده باشد از ابو سعيد خدرى مروى شده كه امر كرد رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- كه هر كه نقل كرده باشد از شهداى احد به سوى مدينه هر كجا كه مُخبر رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- ايشان را دريابد در همان جا دفن كنند، پس دريافته شد پدر من مالك بن سنان در نزد اصحاب عبا يعنى مردمى كه عبا مى فروختند و مدفون شد در آنجا و ايضاً مروى شد كه چندى از شهداى احد در مقبره بنى سلمه مدفون [113- ب] شده اند و عبداللَّه بن سلمه و المحذر(2) بن زياد از شُهداى احد در قبا آسوده اند و رافع بن مالك زرقى در بنى زريق مدفون است.

ص: 304

ص: 305

ص: 306

ص: 307

ص: 308

از آبار [114- آ] مالى كه مسماست به بئر اريس از اموال عثمان و در اينجا مالى است كه آن را دومه گويند و آنكه ابن جماعه در مناسك خود گفته كه به صحت رسيده كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آب دهن خود را در بئر اريس انداخته. صاحب تاريخ آن را استغراب نموده، امّا درجه (1) يعنى زينه هاى چاه اريس كه امروز موجود است، در سال هفتصد و چهاردهم تجديد يافته [است].

ص: 309

آن چاه آب خورد و دابه خود را به سدره اى كه در آن زمين بود بر بست.

صاحب تاريخ مى گويد: اين بئر معروف نيست.

ص: 310

از ابوسعيد خدرى- رضى اللَّه عنه- مروى شده كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- به شهدا مى آمد و فرزندان و عيالان ايشان را تعاهد مى نمود، روزى با ابوسعيد خُدرى آمده گفت كه آيا نزد تو سدر هست كه سر خود را بشويم كه روز جمعه است [115- آ] گفت آرى و سدر بر آورده به همراهى آن سرور به بُصه آمد، پس آن سرور سر مبارك خود را شسته، غساله آن را به آن چاه انداخت و اين چاه نزديك بقيع است در راه قبا و الزكوى(1) بن صالح در محل اطمى كه آنجا بوده منزلى ساخته و چاه را از زينه ها بنا كرده و حديقه اى را كه اين چاه در اوست شيخ خُدام، ريحان بدرى شهابى(2) بر فقراى صادر و وارد وقف كرده.

ص: 311

سه روز مى شستند و اين چاه در ميان دو حديقه بوده كه هر دو بستان را شاهين جمالى از شيخ خدام خريده يكى ساخته، در آن بستان مسجدى بنا كرده [115- ب] و در نزد چاه بركه اى ساخته.

ص: 312

ص: 313

آمده و در خانه عجوزى نماز كرد و بعد از آن در مسجد بنى خطمه(1) نمازگزارد و بعد از آن به جانب چاه ايشان كه ذرع نام داشت گذشت و بر سر چوب چاه نشسته وضو ساخت و آب دهان مبارك در آن انداخت. وضو ساختن و آب دهان مبارك انداختن، از طرق متعدد مروى شده، ليكن معروف نيست و اما آثار قريه بنى خطمه(2) در قرب ماجشونيه است.

ص: 314

كشيده اند و اين چاه در پايان عقيق است نزديك به مجتمع سيلها و خراب شده و سنگهاى او ريخته بوده كه قاضى مكه محب الدين طبرى احياء و تجديد [117- آ] نموده، در حدود سال هفتصد و پنجاه.

ص: 315

ص: 316

بن شهاب احمد قاوان (1) خريده، برگرد او محوطه ساخته، بستان كرده و زينه ساخته كه از آن زينه به چاه درآيند و در پهلوى چاه در سال هشتصد و هشتاد و دو مسجدى بنا نموده- فرحمه اللَّه.

ص: 317

ص: 318

ص: 319

بحقيقتها.

واقدى گفته: پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در سال هفتم از هجرت، حوايط سبعه، يعنى اين هفت موضع را وقف كرد، اما نهال كردن آن حضرت- صلى اللَّه عليه و آله و سلم، مروى است از امام جعفر- عليه السلام- كه دلال از آن زنى بود از بنى النضير كه سلمان مملوك او بود و او سلمان را- رضى اللَّه عنه- مكاتب ساخته در عوض كتابت شرط كرد كه براى او [119- ب] پاره اى نخل سبز كند و بعد از آن حُرّ باشد و سلمان- رضى اللَّه عنه- به پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- اخبار كرد و آن حضرت بيرون آمده در فقير نام موضعى نشست و به سوى حضرت نهالهاى خرد را در مى آوردند و آن حضرت به دست مُبارك خود آنها را مى نشاند، پس همه آن نهالها گرفته به زودى بارآورد و بعضى ديگر گفته اند كه آن موضع كه در آنجا پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از براى سلمان- رضى اللَّه عنه- نهال كرده مثيب بود و غير اين نيز گفته اند پس على اختلاف الاقوال آن موضع به نهال نشاندن آن حضرت سعادتمند گرديد يا دلال است و يا الميثب و يا برقه؟

- واللَّه اعلم.

صافيه امروز در شرقى مدينه معروف است به جزع زُهيره، تصغير زهره و برقه نيز معروف است در قبله مدينه مايل به مشرق و آن ناحيه به اين اسم مشهور است و دلال نيز جزعى معروف است در قبله صافيه نزديك به مليكى و وقف است به مدرسه شهابيّه و ميثب امروز معروف نيست، ليكن مذكور شد كه مجاور آن سه مذكور است و اعواف جزعى است در عوالى مدينه و در بئر اعواف حَدّش مذكور شد و مشربه امّ ابراهيم معروف است در عوالى مدينه و در ذكر مسجد او نيز مذكور شد و حسناء به ضم حا و سكون سين مهملتين و فتح نون معروف نيست و اگر اين لفظ تصحيف حنا باشد به نون بعد از حا معروف است در شرقى ماجشونيه و آنچه ظاهر مى شود آن است كه حسنا همين موضعى است كه معروف است به حسينيات نزديك به جزع دلال. فايده اين مواضع سبعه مذكوره آن است كه سيدة نساء العالمين فاطمه- عليه السلام- آنها را به اسم پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- از خيبر و فدك [120- آ] از ابوبكر طلب نمود و در جواب گفت كه نيستم من ترك

ص: 320

كننده چيزى را كه مى كرد آن را پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- الّا آنكه مى كنم آن چيز را براى آنكه مى ترسم كه اگر ترك كنم امرى را از امور رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- گمراه شوم و بعد از آن صدقاتى را كه در مدينه بود به على- عليه السلام- و عباس- رضى اللَّه عنه- داده خيبر و فدك را نگاه داشت.

گفته اند: ابوبكر احتجاج مى كرد به قول پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- «لانورث ما تركنا صدقة» و ايضاً در صحيح آمده كه على- عليه السلام- و عباس- رضى اللَّه عنه- به نزد عمر آمده آنچه فاطمه- عليهاالسلام- طلب كرده طلبيده كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- گفته كه «لانورث ماتركنا صدقة» پس وجهش آن باشد كه على- عليه السلام- و عباس- رضى اللَّه عنه- با سيده عالميان از قول پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- آن فهميده اند كه صدقات او وقف است و ديده اند كه نظارت آن به طريق ارث به ايشان مى رسد نه اصل رقبه آن صدقات و رأى ابوبكر آن تقاضا كرده، نظارت به او تعلق دارد كه خليفه رسول است- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و لهذا عمر وقتى كه به على و عباس داد- رضى اللَّه عنه- از ايشان عهد گرفت كه همچنان كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- و خليفه او عمل مى كردند عمل كنند و اين صدقات به دست اميرالمومنين على- عليه السلام- بود و بعد از آن به دست امام حسن- عليه السلام- و بعد از آن به دست امام حسين- عليه السلام- و بعد از آن على بن حسين و حسن بن حسن و بعد از آن به دست زيد بن حسن و بعد از آن معمر گفته كه به دست عبيداللَّه بن حسن بود تا آنكه بنى العباس [120- ب] متولى خلافت را كُشتند پس قبض نمودند آن صدقات را ايشان(1).

ص: 321

ص: 322

ص: 323

ص: 324

او مناره و به طول ايام منهدم گشت.

صاحب تاريخ مى گويد: در سال هشتصد و شصت و يك تجديد يافت و مجدّد آن چاه ها را زينه ها ساخت و مى گويد در قبله اين مسجد بزرگ مسجدى است [121- آ] خُردتر از آن كه بنايش عمرى است و مطرى گفته كه دور نيست كه رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- در آنجا نماز كرده باشند.

ص: 325

صغير كه دون مسجدى است كه به شرف روحاست و عبداللَّه بن عمر علامت مى نهاد بر آن (1) جايى كه پيغامبر- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- نماز كرده در آنجا و مى گفت كه بر يمين توست در حينى كه به نماز ايستاده [121- ب] يعنى در راهى است در دست راست كسى كه به مكه مى رود ميان مسجد بزرگ و اين مسجد مقدار سنگ اندازى است.

اسدى گفته: از اول سياله بر دو ميل مسجد رسول- صلى اللَّه عليه وآله وسلم- كه آن را مسجد شرف مى گويند سياله و رَوحاء يازده ميل است و ميان ملل و روحاء هفت ميل (2) و مطرى گفته كه شرف روحاء آخر سياله است و حال آنكه تو متوجّه به مكه اى. و اول سياله جايى است كه قطع مى كنى فرش ملل را و حال آنكه صخره هاى تمام بر يمين توست و فرود مى آيى از ملل و بعد از آن برمى گردى از يسار خود و استقبال مى كنى قبله را و در آخر سياله كه شرف مذكور است در نزد اوست مسجد و در نزد اوست قبور قديمه كه مدفن اهل سياله بوده و قبورى كه در نزد مسجد است معروف است به قبور شهدا شايد كه قبور اهل بيت بوده باشد كه در سويقه مى بوده اند و به ظلم كشته شده اند- رحمهم اللَّه.

ص: 326

جنّت و طبرانى و يحيى و ترمذى- رحمهم اللَّه- اين مضمون را روايت كرده اند ليكن بعضى گفته اند(1) به تحقيق كه پيش از من در اين وادى هفتاد پيغامبر در اينجا نماز(2) [122- آ] كرده اند، و گفته اند بعضى هم در اين مسجد.

صاحب تاريخ گفته: آثار مسجد امروز موجود است.

ص: 327

وآله وسلم- كه به مكه مى رفته اند در يسار اوست و طريق معهوده قديمه نيز آن بوده.

ص: 328