ميقات حج-جلد 61

مشخصات کتاب

سرشناسه : سليماني، نادر، - 1339

عنوان و نام پديدآور : ميقات حج/ نويسنده نادر سليماني بزچلوئي

مشخصات نشر : تهران: نادر سليماني بزچلوئي، 1380.

مشخصات ظاهري : ص 184

شابك : 964-330-627-54500ريال

يادداشت : عنوان ديگر: ميقات حج (خاطرات حج).

يادداشت : عنوان روي جلد: خاطرات حج.

عنوان روي جلد : خاطرات حج.

عنوان ديگر : ميقات حج (خاطرات حج).

عنوان ديگر : خاطرات حج

موضوع : حج -- خاطرات

موضوع : سليماني، نادر، 1339 - -- خاطرات

رده بندي كنگره : BP188/8/س85م9 1380

رده بندي ديويي : 297/357

شماره كتابشناسي ملي : م 80-2524

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

نقد و بررسى پاره اى از مسائل مناسك (3)

ص: 6

رضا مختارى

نقد و بررسى پاره اى از مسائل مناسك (3)

يةطيّب الله ثراه و جعل الجنّة منقلبه و مثواهإِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَإِنَّ الْحَمْدَ وَ النَّعْمَةَ نِعمتنَ عمتنِعمتإِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ نَعْمَت كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّات وَعُيُون* وَزُرُوع وَمَقَام كَرِيم* وَنَعْمَة كَانُوا فِيهَا فَاكِهِينَ وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلا نَعْمَت نِعْمَت نِعمة و نَعمة نِعمت نِعمة نَعمة نِعْمَةَ اللهِأَنْعَمْتَبِنِعْمَة مِنْ اللهِأَنْعَمْتُوَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَة فَمِن اللهِأَنْعَمَ اللهُنِعْمَةُ رَبِّي نِعْمَتَ كَنِعْمَةَ رَبِّكُمْ نِعْمَتِ ينِعْمَةً مِنَّا نِعْمَتَ هُنِعْمَةً مِنْه نِعَمَهُ مُكَذِّبِين أُولِي النَّعْمَةِ نَعمة كشا فالنَّعمة، بالفتح: التنعم؛ و بالكسر: الإنعامو هم صناديد قريش و كانوا أهل تنعّم و ترفّهالمعجم الوسيط آمده است: «النعمة: الرفاهة و طيب العيش ... النِعمة: ما أنعم به من رزق و مال و غيرهالنَعمة بالفتح، و هى المسرّة و الفرح و الترفها لمعجم الذهبي نِعمة نَعمة فرهنگ نامه قرآنى فرهنگ معاصر عربى- فارسى نَعمة نِعمة نَعمت نِعمت دكتر امامى: دكتر فولادوند، ويرايش دوم: دكتر مجتبوى، ويرايش دوم: خرمشاهى، ويرايش دوم: انصارى: ابوالقاسم پاينده: ياسرى: مصباح زاده: آية الله مكارم: بهبودى: پورجوادى: معزّى: خرّم دل: ترجمه مركز فرهنگ و معارف قرآن، كه جديدترين ترجمه است: ولى ترجمه ابوالفتوح رازى بى ايراد و يا كم ايراد است:

نتيجه و خلاصه سخن اين كه: نَعمةإِنَّ الْحَمْدَأَنَّ الْحَمْدَ آيه 1 إِنَّ الْحَمْدَ ... أَنَّ الْحَمْدَ ... وَ الْمُلْكَ لَكَوَ الْمُلْكُ لَكَ، إنّأ نّلبيك لبّيك لبيك لبيك لبيك آية مناسك شيخ انصارى] لبيك آيه مناسك لبيكلَا شَرِيكَ لَكَ آيه لَا شَرِيكَ لَكَلبّيك عروهو الأولي التكرار بالاتيان بكلّ من الصور المذكورة، بل يستحبّ أن يقول كما في صحيحة معاوية بن عمار: ... إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكُ لَكَ، لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارِجِ لَبَّيْك، لَبَّيْكَ داعِياً إِلي دارِ السَّلامِ لَبَّيْك ... و أحوط منه الجمع بين العقد بالصورة المزبورة و بين العقد بقول «لَبَّيْكَ ... لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْك» و أحوط منه ... يةوالتلبية أن تقول: لَبَّيْكَ، اللّهمَّ لَبَّيْكَ ... لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْك، لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارِجِ لَبَّيْك ... لبّيك ... لا شَرِيكَ لَكَلبيكلبيكمناسك 1 آيه 1 آيه/ مناسك// مناسك/ علل الشرائعلة (ع) إنّما سمّيت مكةُ بكةّ، لأنّه يبكّ فيها الرجال و النساء، و المرأة تصلّي بين يديك و عن يمينك و عن يسارك و معك، و لا بأس بذلك، إنّما يكره في سائر البلدانآيةمناسك سؤال: جواب: آيةباب كراهة صلاة الرجل و المرأة تصلّي قدّامه، أو إلي جانبيه، و كذا المرأة إلّا بمكّة معاوية معاوية أقوم أُصلّي بمكّة، و المرأة بين يديَّ جالسة أو مارّة؟ لا بأس، إنّما سمّيت بكة لأنّها تبكّ فيها الرجال و النساء: معاويةالعروة الوثقيذكر جماعة أنّ الأفضل لمن حجّ علي طريق المدينة تأخير التلبية إلي البيداء ... و البيداء أرض مخصوصة بين مكة و المدينة علي ميل من ذي الحُلَيفة نحو مكة ... مناسكآيه/ مناسكمناسك حج/ فالأفضل له إذا كان حاجّاً علي طريق المدينة أن يجهر بها إذا أتي البيداء- و هي الأرض التي يخسف بها جيش السفياني، التي تكره فيها الصلاة عند الميل- فلو أُريد بذلك التلبية التي ينعقد بها الإحرام لما جاز ذلك؛ لأنّ البيداء بينها و بين ذي الحليفة ميقات أهل المدينة ثلاث فراسخ و هو ميل، فكيف يجوز له أن يجاوز الميقات من غير إحرام، فيبطل بذلك حجّه/ الإجهار بالتلبية مستحب من البيداء ... بينها و بين ذي الحليفة ميل ... المراد استحباب الإجهار بالتلبية عند البيداءو بينها و بين ذي الحليفة ميل/ ... إذ الفرض أنّ بين البيداء و ذي الحليفة الذي هو الميقات ميلا .../ والبيداء أرض مخصوصة بين مكة والمدينة علي ميل من ذي الحُليفة نحو مكةآيه/ عروه البيداء أرض مخصوصة بين مكة و المدينة، علي ميل من ذي الحليفة نحو مكة كما عن السرائر والتحرير و التذكرة والمنتهي و غيرها، و يشهد به صحيحة معاوية بن ... المتقدّمذي الحليفه مسجد الشجرة/ الحاج علي طريق المدينة إنّما يرفع صوته بالتلبية إذا كان راكباً إذا علت راحلته البيداء، و هي ... علي ميل من مسجدالشجرة؛ اقتداءً بالنبي (ص)، فإنّه هكذا فعل/ الحاج علي طريق المدينة إن كان راكباً فلا يرفع صوته بها حتّي تصل راحلته البيداء. و هي ... علي ميل من مسجد الشجرة عن يسار الطريق؛ اقتداءً

ص: 7

بالنبي (ص) سمهودى أول البيداء عند آخر ذي الحليفة و كان هناك علمان للتمييز بينهما ... والبيداء فوق عَلَمي ذي الحليفة إذا صَعدتَ من الوادي (ص) حجّة: إِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) لَمْ يَكُنْ يُلَبِّي حَتَّي يَأْتِي الْبَيْدَاءَإِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) لَمَّا انْتَهَي إِلَي الْبَيْدَاءِ حَيْثُ الْمِيلِ قَرُبَتْ لَهُ نَاقَةٌ فَرَكِبَهَا فَلَمَّا انْبَعَثَتْ بِهِ لَبَّي بِالْارْبَعِ، فَقَالَ: لَبَّيْكَ ... سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ (ع) عَنِ التَّهَيُّؤِ لِلْاحْرَامِ، فَقَالَ: فِي مَسْجِدِ الشَّجَرَةِ، فَقَدْ صَلَّي فِيهِ رَسُولُ اللهِ (ص) وَ قَدْ تَرَي أُنَاساً يُحْرِمُونَ فَلَا تَفْعَلْ حَتَّي تَنْتَهِيَ إِلَي الْبَيْدَاءِ حَيْثُ الْمِيلُ فَتُحْرِمُونَ كَمَا أَنْتُمْ فِي مَحَامِلِكُمْ تَقُولُ: لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ ...... سَأَلْتُهُ عَنِ الْاحْرَامِ عِنْدَ الشَّجَرَةِ هَلْ يَحِلُّ لِمَنْ أَحْرَمَ عِنْدَهَا أَنْ لَا يُلَبِّيَ حَتَّي يَعْلُوَ الْبَيْدَاءَ (قَالَ: لَا يُلَبِّي حَتَّي يَأْتِيَ الْبَيْدَاءَ) عِنْدَ أَوَّلِ مِيل، فَأَمَّا عِنْدَ الشَّجَرَةِ فَلَا يَجُوزُ التَّلْبِيَةُإِذَا صَلَّيْتَ فِي مَسْجِدِ الشَّجَرَةِ، فَقُلْ ... ثُمَّ قُمْ فَامْشِ حَتَّي تَبْلُغَ الْمِيلَ وَ تَسْتَوِيَ بِكَ الْبَيْدَاءُ فَإِذَا اسْتَوَتْ بِكَ فَلَبِّهْحَيْثُ الْمِيلعِنْدَ أَوَّلِ مِيلصَلِّ الْمَكْتُوبَةَ ثُمَّ أَحْرِمْ بِالْحَجِّ أَوْ بِالْمُتْعَةِ، وَ اخْرُجْ بِغَيْرِ تَلْبِيَة حَتَّي تَصْعَدَ إِلَي أَوَّلِ الْبَيْدَاءِ، إِلَي أَوَّلِ مِيل عَنْ يَسَارِكَ، فَإِذَا اسْتَوَتْ بِكَ الْارْضُ ... فَلَبِّ ... وَ خَرَجَ رَسُولُ اللهِ (ص)] حَتَّي انْتَهَي إِلَي الْبَيْدَاءِ عِنْدَ الْمِيلِ الْاوَّلِ فَصُفَّ لَهُ سِمَاطَانِ فَلَبَّي بِالْحَجِّ مُفْرِداً/ وَ لَا يَجُوزُ لِاحَد أَنْ يَجُوزَ مِيلَ الْبَيْدَاءِ إِلَّا وَ قَدْ أَظْهَرَ التَّلْبِيَةَ وَ أَوَّلُ الْبَيْدَاءِ أَوَّلُ مِيل يَلْقَاكَ عَنْ يَسَارِ الطَّرِيقِوَ إِنْ ... أَحْرَمْتَ مِنْ مَسْجِدِ الشَّجَرَةِ فَلَبِّ سِرّاً ... حَتَّي تَأْتِيَ الْبَيْدَاءَ وَ تَبْلُغَ الْمِيلَ الَّذِي عَلَي يَسَارِ الطَّرِيقِ فَإِذَا بَلَغْتَهُ فَارْفَعْ صَوْتَكَ بِالتَّلْبِيَةِ وَ لَا تَجُزِ الْمِيلَ إِلَّا مُلَبِّياً ... الحج والعمرةحجةإِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) لَمَّا انْتَهَي إِلَي الْبَيْدَاءِ حَيْثُ الْمِيلِ قربَتْ لَهُ نَاقَةٌ فَرَكِبَهَا فَلَمَّا انْبَعَثَتْ بِهِ لَبَّي بِالْارْبَعِ .. 97 حجّة مناسك حج آية مناسك مناسك حج منتهى المطلب مناسك مناسك يا دآورى: مناسك

ص: 8

ص: 9

طواف معذورين

عباس ظهيرى

طواف در طبقه فوقانى مسجد الحرام، از مسائل مستحدثه و نوظهورى است كه پيشينه اى در كتب روايى و فقهى ندارد؛ و اين در اعصار گذشته تا به عصر تشريع بسيار طبيعى مى نمود چرا كه طواف گزاران چندان نبودند تا به ازدحام بينجامد و جماعت معذور از حضور در

ص: 10

مطاف منع شوند و ضرورت ايجاب كند كه از طبقه فوقانى مسجدالحرام طواف كنند و از اين رو، ناگزير به پرسش و كند و كاو از محضر اهل بيت عصمت و طهارت- عليهم آلاف التحية و السلام- شوند و بدين سان حديث و خبرى در اين باب، به مجامع روايى راه يابد و از ارباب حديث به يادگار بماند و يا در كتب ارباب فتوا و نازك انديشان عرصه استنباط، مطمح نظر قرار گيرد.

ليكن در روزگار ما، انبوه طواف گزاران وضعيتى را موجب شده و ازدحامى را پديدآورده است كه مأموران و سامان دهندگان حرم، از حضور معذورين در مطاف- به ويژه آنان كه از ابزار جديد در نقل و انتقال، چون ويلچر استفاده مى كنند- ممانعت به عمل مى آورند و اين گروه از زائران (معذورين) به منظور طواف مباشرى، ناگزير از طواف در طبقه فوقانى مى شوند.

اكنون نوشتارى كه در پيش رو داريد، پژوهش و كند وكاوى است در حكم فقهى «طواف در طبقه فوقانى مسجد الحرام، بر اساس ادلّه و قواعد مألوف استنباط».

با ياد آورى اين نكته كه: به چنين مسأله اى، در كتب فقهى اصحاب، جز در تذكره علامه 1 كه به دو سطر بسنده كرده و فقيه جواهرى 1 كه به نقل همان اكتفا نموده، پرداخته نشده است. عبارت تذكره و جواهر را در بخش بررسى مبانى فتاوا مطرح خواهيم كرد.

اكنون مباحث اين موضوع را در چند بخش پى مى گيريم:

1. آيا وظيفه معذورين (با قطع نظر از وضعيت موجود، كه مجاز به حضور در مطاف نيستند) انجام طواف مباشرى است و لو با اطافه (طواف دادن) ديگرى يا طواف نيابى نيز مجزى است؟ به سخن ديگر، آيا بر آن ها واجب است در صورت تمكّن، به گونه تعيينى، كه خود مستقيماً طواف را- و لو با استفاده از ابزارى چون ويلچر- انجام دهند؟ يا اين كه به سبيل تخيير مى تواند كسى را نايب خود قرار دهد تا به نيابت از او طواف بگزارد؟

2. اقوال فقها و مراجع عظام در مورد طواف از طبقه فوقانى مسجد الحرام.

3. بررسى ادلّه اقوال و نقد آن و تبيين مقتضاى تحقيق و پژوهش.

بخش يكم «وجوب طواف مباشرى بر معذورين»

از نصوص معتبر و فتاواى فقهاى عظام؛ از قدما تا متأخرين و تا معاصرين، به خوبى مى توان اين مطلب را برگرفت كه وظيفه اوّلى معذورين در صورت تمكن، طواف مباشرى است ولو با استعانت از ديگران، و هرگز طواف نيابى براى آن ها مجزى نيست.

اقوال فقها:

عدم كفايت طواف نيابى و ضرورت و لزوم طواف مباشرى است براى معذورينى كه تمكن از طواف مباشرى دارند، و لو با اطافه ديگرى، و اين مورد وفاق فقها است، به طورى كه پس از تتبّع گسترده، مخالفى در مسأله يافت نشد.

اكنون به برخى از عبارات و متون قدما و غير آن ها مى پردازيم:

1. شيخ الطائفه، طوسى 1 در نهايه:

«و المريض الذي يستمسك الطهارة فإنّه يطاف به و لا يطاف عنه و إن كان مرضه ممّا لا يمكنه معه استمساك الطهارة ينتظر به، فإن صلح طاف هو بنفسه و إن لم يصلح طيف عنه و يصلّى هو الركعتين و قد اجزأه». (1)

2. همو در مبسوط:

«و المريض على ضربين؛ أحدهما يقدر على امساك طهارته، و الآخر لايقدر عليه، فالأوّل يطاف به و لايطاف عنه و الثانى ينتظر به زوال المرض». (2)

دو عبارت ياد شده، با صراحت كامل، حاكى از اين حقيقت است كه از نگاه شيخ طوسى، با تمكّن معذور از طواف مباشرى و لو با استعانت از ديگرى، طوافِ نيابى كافى نيست و واجب است خودش طواف را انجام دهد.

3. ابن حمزه 1 در وسيله:

«و المريض ضربان؛ إمّا أمكنه امساك الطهارة، أو لم يمكنه؛ فالأوّل طاف به وليّه و إن نوي لنفسه طوافاً و صحّ و الثانى انتظر وليّه به، يوماً أو يومين، فإن برأ طاف و إن لم يبرأ أمر من يطوف عنه و صلّى هو بنفسه». (3)

4. ابن ادريس 1 در سرائر:

1- النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، ص 239
2- المبسوط، ج 1، ص 358
3- جوامع الفقهيه، ص 69

ص: 11

«و المريض الذي يستمسك الطهارة فإنّه يطاف به و لايطاف عنه و إن كان مرضه ممّا لايمكنه معه استمساك الطهارة، ينتظر به، فإن صلح طاف هو بنفسه و إن لم يصلح طيف عنه و يصلّي هو الركعتين و قد أجزأه». (1)

5. محقق حلي 1 در شرايع:

«و كذا لو مرض في اثناء طوافه و لو استمر مرضه بحيث لايمكن أن يطاف به، طيف عنه». (2)

فقيه جواهرى نيز فتواى محقق 0 را مبرهن ساخته و بدينسان با او موافقت نموده و به وجود مخالفى در مسأله اشاره نكرده است.

حكم ياد شده، مورد توافق فقهاى معاصر و مراجع تقليد نيز مى باشد؛ همچنان كه در مناسك امام راحل 1 (مسأله 537) آمده است:

«اگر شخص محرم به واسطه مرض، خودش قدرت نداشته باشد كه طواف كند و تا وقت تنگ شود قدرت حاصل نكند، اگر ممكن است، خود او را به يك نحو ببرند و طواف دهند، اگر چه به دوش گرفتن يا بر تخت گذاشتن باشد و اگر ممكن نشود بايد براى او نايب بگيرند.» (3)

هيچ يك از فقيهانيكه حاشيه در مناسك دارند، بر عبارت مذكور حاشيهاى نياورده و بدينسان با فتواى امام راحل موافقت كردهاند.

مستند فتواى مورد وفاق، كه اشاره شد، روايات معتبرى است كه در اين باره وارد شده؛ مانند روايت صفوان بن يحييكه گفت:

«سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ (ع) عَنِ الرَّجُلِ الْمَرِيضِ يَقْدَمُ مَكَّةَ فَلَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَطُوفَ بِالْبَيْتِ وَ لَا بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ، قَالَ: يُطَافُ بِهِ مَحْمُولًا يَخُطُّ الْارْضَ بِرِجْلَيْهِ حَتَّي تَمَسَّ الْارْضُ قَدَمَيْهِ فِي الطَّوَافِ، ثُمَّ يُوقَفُ بِهِ فِي أَصْلِ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ إِذَا كَانَ مُعْتَلًّا». (4)

و نيز موثقة اسحاق بن عمار، به نقل از ابوالحسن (ع) (در حديثى) كه گويد از حضرت پرسيدم:

«الْمَرِيضُ الْمَغْلُوبُ يُطَافُ عَنْهُ؟ قَالَ: لَا وَ لَكِنْ يُطَافُ بِهِ». (5)

در اين دو روايتِ معتبر و اخبار معتبر ديگر، كه در اين باب وارد شده و در باب 47 از ابواب طواف وسائل الشيعه گرد آمده، با صراحت كامل از وظيفه مريضى پرسيده شده كه به تنهايى قادر به طواف نيست و امام (ع) در پاسخ، طواف نيابى را نفى كرده و وظيفه ه او را متعين در اين نموده كه طواف مباشرى انجام دهد، منتهى چون خودِ او، به حسب فرض، متمكن نيست، ديگرى بايد او را طواف دهد.

با در نظر داشتن آنچه آمد، به اين نتيجه دست مى يازيم كه از منظر نصوص معتبر و فتاواى اصحاب؛ اعم از قدما و متأخرين و معاصرين، وظيفه اوّلى معذورانى كه توان ندارند به تنهايى طواف مباشرى انجام دهند، بايد با استعانت از ديگران، طواف را بالمباشره به جا آورند و هرگز طواف نيابى براى آنها مجزى نيست. ولى نكته قابل توجه اين است كه بيشك فتواى اصحاب و نصوص معتبر مذكور، ناظر به صورتى است كه اطافه و طواف دادن شخص معذور به وسيله ديگرى، در مدارى باشد كه عنوان «طواف الكعبه» بر آن صدق كند. اما در صورتى كه از اين مدار خارج باشد؛ بهطوريكه با قطع و يقين عنوان مذكور صدق نكند يا مشكوك باشد، طوافى نيابى، به صورت فتوا يا احتياط واجب، بايسته است. اينجا است كه بحث از حكم طواف در طبقه فوقانى مسجد الحرام مجال بل ضرورت مى يابد كه تحقيق آن را به قرار ذيل پى ميگيريم:

بخش دوم: «طواف از طبقه فوقانى، از منظر مراجع عظام»

با نظر داشتن اين نكته كه طواف از طبقه فوقانىِ مسجد الحرام در كتب قدما و بلكه متأخرين، مطرح نبوده، تنها مرحوم علامه حلى به اشارتى در مقام نقد فتواي شافعى بسنده كرده و صاحب جواهر 1 نيز به نقل فتواى شافعى و اشكال علامه/ بر او و تأكيد اشكال او اكتفا نموده، آنجا كه ميگويد:

«و عن الشافعي لا بأس بالحائل بين الطائف و البيت كالسقاية و السوارى و لا كونه في آخر باب المسجد و تحت السقف و علي الأروقة و السطوح إذا كان البيت أرفع بناء علي ما هو اليوم فإن جعل سقف المسجد أعلي، لم يجز الطواف علي سطحه و مقتضاه كما عن التذكرة أنّه لو انهدمت الكعبة و العياذ بالله، لم يصح الطواف حول عرصتها و هو بعيد بل باطل كبطلان القول بجواز الطواف في المسجد خارجاً عن القدر المزبور عندنا». (6)

تا جاييكه بررسى و تتبّيع شد، اين تنها عبارت از متون مبسوط فقهى است كه در حد اشاره، به مسأله طواف از طبقه فوقانى بسنده كرده است. از اين رو، طبيعى است محور اين بخش را، فتاواى فقها و مراجع عظام معاصر تشكيل ميدهد كه آن را به قرار ذيل پى ميگيريم:

در اين باره، از محضر مراجع عظام، استفتا شده كه متن آن با پاسخهاى معظم لهم چنين است:

«افراد ناتوان، كه پيشتر با صندلى چرخدار (ويلچر) يا سبد (تخت روان) طواف داده ميشدند، در سال جارى از طواف در صحن مسجد الحرام منع شدهاند و حتى ممكن است كسى نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل كند و طواف بدهد يا همين كار نيز ممنوع شود و چنين افرادى

1- السرائر، ص 573
2- شرائع الاسلام.
3- مناسك محشى، 217 مسأله 537
4- وسائل الشيعه، ج 9، ص 455، باب 47 از ابواب طواف، حديث 1
5- همان، 456 باب 47 از ابواب طواف حديث 5
6- جواهر الكلام، ج 19، ص 298

ص: 12

بايد در طبقه دوم يا پشت بام مسجدالحرام طواف داده شوند، اكنون پرسشى كه پيش ميآيد اين است كه: آيا چنين طوافى كفايت ميكند يا نه؟ وظيفه آنان چيست؟

مراجع معظم- ايّدهم الله- به اين استفتا و پرسش پاسخهاى مختلف دادهاند كه به هفت مورد ميرسد:

1. فتوا به كفايت طواف معذور در طبقه فوقانى:

آية الله بهجت: «در صورت عدم امكان، با رعايتِ الأقرب فالأقرب كفايت مى كند.» (1)

آية الله مكارم: «در اين گونه موارد كه راهى جز اين نيست طواف در طبقه بالا كفايت مى كند.» (2)

2. فتوا به عدم كفايت معذور در طبقه فوقانى و وجوب طواف نيابى در صحن مسجد، جز در صورت عدم تمكّن از آن:

آية الله شبيرى زنجانى: «در مورد سؤال، اگر ممكن باشد كسى فرد ناتوان را بر دوش حمل كند، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد، طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت ميكند.» (3)

3. فتوا به وجوب طواف نيابى در صحن مسجد و احتياط واجب به طواف معذور از طبقه فوقانى:

آية الله وحيد خراسانى: «در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و در صورتى كه متمكن مى باشد و بر او حرجى نيست، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد.»

آية الله خامنهاى: «طواف بايد دور كعبه معظمه و لو در فضاى ما بين زمين تا محاذى پشت بام كعبه باشد و كف طبقه دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف كننده پايينتر از نقطه محاذى پشت بام كعبه نباشد، طواف از طبقه دوم صحيح و مجزى نيست و كسانى كه نميتوانند در صحن مسجد الحرام، و لو به وسيله حمل توسط شخص ديگر، طواف كنند و وظيفهشان نايب گرفتن در طواف است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد.»

ناگفته نماند كه احتياط مذكور در ذيل اين پاسخ (و احوط آن است) گر چه صريح در احتياط واجب نيست و با نظر به اينكه مسبوق به فتوا است، ممكن است از آن، احتياط مستحب شود برداشت و استفاده شود، ليكن به استناد تفسير مسؤول دفتر استفتائات معظم له، مقصود از آن احتياط واجب است.

4. احتياط واجب به جمع ميان طواف معذور از طبقه فوقانى و نايب او در صحن مسجد:

آية الله تبريزى: «احتياط واجب آن است كه آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نايب هم برايشان بگيرند.» (4)

5. فتوا به وجوب طواف نيابى در صحن مسجد و كفايت آن:

آية الله صافى: در فتواى اخير خود بر همين نظر است «در فرض مذكور اگر طواف در طبقه دوم بالاتر از كعبه باشد نايب بگيرند تا براى آنان در صحن مسجدالحرام طواف نمايد خودشان لازم نيست كه از طبقه دوم طواف نمايند». (5)

آية الله سيستانى: «چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است، طواف از بالا كفايت نميكند و بايد براى طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد، بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند.»

6. آية الله فاضل: «در فرض سؤال چنانچه كعبه مقدسه از طبقه دوم پايين تر نباشد، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اين كه در طبقه دوم طواف داده مى شود استنابه هم بنمايند.»

نكته قابل توجه اينكه گرچه در ضمن فتاواى مذكور اشارهاى به چگونگى نماز طوافِ شخصِ معذور نشده ولى بيشك نماز طواف را (چه در طواف مباشرى و چه نيابى) بايد خود شخص معذور حتى الامكان، خلف مقام ابراهيم (ع) در صحن مسجد انجام دهد و انجام آن در طبقه فوقانى، توسط خود او، يا در خلفِ مقام توسطِ نايب او مجزى نيست مگر اينكه خود او متمكّن نباشد.

مبانى فتاواى مذكور

پيش از طرح مبانى و مستندات فتاواى مذكور، توجّه به اين نكته ضرورى است كه اختلاف فتاوا در اين مسأله، ريشه در يك بحث صغروى دارد و آن اينكه آيا بر طوافِ از طبقه فوقانىِ مسجد الحرام، به سبيل حقيقت و دور از هرگونه مسامحه، عنوانِ «طواف الكعبه» عرفاً يا تعبداً بهگونه حكومت موسّعى صدق ميكند يا نه؟

1- مناسك محشى آخرين چاپ مسأله 668 و 293
2- همان.
3- همان.
4- مناسك محشى آخرين چاپ مسأله 294: 668
5- مناسك چاپ جديد: ص 309 مسأله 668

ص: 13

اما اصل كبرى، كه هرگاه صدق طواف الكعبه بر آن محرز باشد، مجزى است، جاى بحث ندارد و بى شك از منظر فقهاى عظام و ارباب فتوا، مقبول است. مگر به نظر برخى از فقها، كه اتصال طواف كننده به جمع طواف كنندگان را نيز شرط صحت طواف ميداند. بر اين مبنا، حتى در صورت صدق طواف بر طواف از طبقه فوقانىِ مسجد الحرام، مجزى نخواهد بود.

با تقديم اين مقدمه كوتاه، لازم است به بررسى مستندات فتاواى مذكور پرداخته شود:

الف- مستند فتوا به كفايتِ طواف معذور از طبقه فوقانى

فتواييكه بهطور جزم، طواف از طبقه فوقانى را براى معذور مجزى ميداند، به چند وجه و دليل قابل استناد است:

شايسته است، قبل از طرح ادلّه، به اين نكته اشاره شود كه از ميان اصحاب (تا آنجاكه تتبع و پژوهش شد) تنها مرحوم علامه در تذكره مسأله طواف از بام مسجدالحرام، در فرضى كه بالاتر از بام كعبه باشد، را از شافعى- كه وى قائل به بطلان آن است- نقل كرده و بر آن اشكال نموده است. فقيه جواهرى 1 نيز ضمن نقل اشكال علامه، آن را تأييد كرده و فرموده است:

«و عن الشافعي ... فإن جعل سقف المسجد أعلي لم يجز الطواف علي سطحه و مقتضاه، كما عن التذكرة أنّه لو انهدمت الكعبة و العياذ بالله لم يصح الطواف حول عرصتها و هو بعيد بل باطل». (1)

فقيه جواهرى به همين اندك بسنده نموده وهيچ اشارهاى به دليل صحت طواف در فرض مذكور نكرده است. در هر صورت، براى اثبات اين نظريه، به چند دليل ميتوان تمسك جست:

دليل اول:

عنوان «طواف البيت» كه به مقتضاى كريمه ... وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ (2) مأموربه است، در عرف، بر طواف از طبقه فوقانى صادق است و از اينرو، مأموربه (طواف البيت) در عرض واحد داراى دو مصداق اختيارى است و بر اين اساس، طواف معذورين از طبقه فوقانى، از اين باب كه مصداق امتثال مأمور به اختيارى است، مجزى خواهد بود و نيازى به طواف نيابى در مطاف نخواهد داشت.

نقد دليل اول:

ميتوان بر دليل مذكور نقد وارد كرد؛ زيرا تماميت آن، مبتنى بر اين است كه صدق عنوان «طواف البيت» در عرف، بر طواف از طبقه فوقانى، محرز و مسلّم باشد، در حالى كه صدق عرفى آن، معلوم العدم و يا لااقل مشكوك است؛ زيرا مفهوم طواف، متقوّم به اين است كه طواف كننده، احاطه بر مطاف عليه، داشته و موازى آن باشد؛ چنانكه فيومى، واژه شناس معروف ونامى، در مصباح المنير، طواف را به «دور زدن و گشتن پيرامون شى ء» معنا كرده و گفته است: «طاف بالشى ء يطوف طوفاً و طوافاً استدار به». (3)

ابن منظور نيز در لسان العرب اينگونه آورده است: «طاف بالقوم و عليهم ... استدار و جاء من نواحيه». (4)

با اينكه سطح طبقه فوقانى مسجد الحرام حدود سى يا بيست و هفت سانتيمتر بالاتر از بام كعبه است و از اين رو، طواف كننده، از طبقه فوقانى، احاطه بر كعبه نخواهد داشت و از نگاه عرفى هرگز بر طواف او عنوان «طواف الكعبه» صدق نمى كند، بلكه عنوان طواف در فضاى بالاى كعبه صدق ميكند، اما اينكه فضاى كعبه نيز حكم كعبه را دارد و ملحق به آن است، وجه ديگرى است كه به عنوان دليل دوم طرح و نقد خواهد شد.

دليل دوم؛ روايات:

روايت يك: مرسله صدوق 1 استكه به سبيل جزمى از امام صادق (ع) چنين روايت كرده است:

قَالَ الصَّادِقُ (ع) «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَي إِلَي الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». (5)

«ريشه كعبه از هفتمين طبقه زيرينِ زمين است تا هفتمين طبقه بالاى آن.»

ممكن است به اين مرسله نيز استدلال شود كه فضاى بالاى كعبه هم حكم كعبه را دارد و در نتيجه طواف از طبقه فوقانى نيز مجزى خواهد بود.

قبلازتشريح وجه استدلال، جهت تصحيح سندآن، ممكن است چنين گفته آيدكه گرچه اين روايت مرسل است ولى از آنجا كه مرحوم صدوق به سبيل جزم، با استخدام واژه «قال» آن را به امام صادق (ع) نسبت داده، اين نكته را بر ميگيريم كه صدور آن از امام (ع) براى او محرز بوده چندان كه نيازى به ذكر سند، نديده است.

اما از نظر دلالت: توجه به دو نكته در روشن شدن وجه دلالتِ روايتِ مذكور بر كفايتِ طواف از طبقه فوقانىِ مسجدالحرام، مؤثر به نظر ميرسد:

1- جواهر الكلام، ج 19، ص 298
2- حج: 29
3- المصباح المنير: 380 ماده طوف.
4- لسان العرب 205: 4
5- من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 242، ح 2317، باب «ابتداء الكعبة و فضل الحرم؛ وسائل الشعيه، ج 3، ص 248، باب «جواز الصلاة علي أبي قبيس و نحوه ممّا هو أعلي من الكعبة»، الحديث 3

ص: 14

نكته اول: روايت ياد شده مطلق است و نظر به خصوص روبه قبله قرار گرفتن (استقبال القبله) براى نماز ندارد، بلكه بهطور مطلق فضاى كعبه را در حكم كعبه قرار مى دهد؛ چه براى نماز يا طواف و يا ذبيحه و غير آن.

نكته دوم: اين روايت، بهسبيل حكومت موسّعى، كعبهرا توسعه ميدهد بهفضاى آن و بدينسان فضاى كعبه را در جميعِ آثار، ملحق به كعبه ميسازد.

مؤيد اين مدّعا

روايت حسين بن خالدكه در ذيل آيه شريفه وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُكِ (1) وارد شده، و در آن تصريح گرديده است: زمينيكه در دنيا قرار دارد، اوّلين طبقه زمين از طبقات هفتگانه است و بقيه طبقاتِ زمين و نيز آسمانها، فوق زمين حاضر است، اين خود قرينه متقنى است بر اينكه مقصود از مرسله صدوق «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَي إِلَي الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا» طبقاتى از زمين است كه در فوق آسمان دنيا قرار دارد و بى شك لازمهاش اين است كه فضاى فوق كعبه، حكم خودِ كعبه را داشته باشد. متن اين روايت را على بن ابراهيم قمى/ با سند خود چنين نقل كرده است:

«حدّثني أبي، عن الحسين بن خالد، عن أبي الحسن الرضا (ع) قال: قلت له: أخبرني عن قول الله وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُكِ، فقال: هي محبوكة إلي الأرض و شبك بين أصابعه. فقلت: كيف تكون محبوكة إلي الأرض، و الله يقول رَفَعَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَد تَرَوْنَها؟ فقال: سبحان الله أ ليس الله يقول: بِغَيْرِ عَمَد تَرَوْنَها فقلت: بَلَي، فقال: ثمّ عمد و لكن لا ترونها، قلت: كيف ذلك جعلني الله فداك فبسط كفّه اليسري، ثمّ وضع اليمني عليها، فقال: هذه أرض الدنيا و السماء الدنيا عليها فوقها قبة، و الأرض الثانية فوق السماء الدنيا و السماء الثانية فوقها قبة، و الأرض الثالثة فوق السماء الثانية- إلي أن قال:- والأرض السابعة فوق السماء السادسة و السماء السابعة فوقها قبّة و عرش الرحمن تبارك الله فوق السماء السابعة و هو قول الله الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوات طِباقاً وَ مِنَ الْارْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْامْرُ بَيْنَهُنَّ ... قلت فما تحتنا إلّا أرض واحدة، فقال: ما تحتنا إلّا أرض واحدة و إن الست لهنّ فوقنا». (2)

ملاحظه مى كنيد كه در اين روايت به صورت شفاف و با صراحت و گويا، تمام آسمانها و طبقات ششگانه زمين (جز زمين دنيا) فوق زمين حاضر، كه بستر زندگى بنى آدم است، معرفى شده، قهراً با انضمام اين روايت به مرسله مرحوم صدوق «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَي إِلَي الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». به اين نتيجه دست مى رسيم كه خاستگاه مرسله صدوق توسعه كعبه است در جهت امتداد فوقانى آن و طبعاً فضاى فوق كعبه را از احكام خود كعبه برخوردار مى سازد.

و از اين رو است كه جملات «أساس البيت من تحت الأرض إلى عنان السماء» در كلمات جمعى از فقها به عنوان «يجمع عليه بين الأصحاب»، مطرح شده است.

نقد استدلال بر مرسله صدوق

استدلال مذكور از جهاتى جاى سخن و نقد دارد:

اولًا: روايت مورد استفاده «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى إِلَى الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». مرسله است، گرچه اين مرسله با واژه «قال» آغاز شده، كه ظاهراً حاكى از اين ا ست كه مرحوم صدوق/ اطمينان به صدور آن از امام صادق (ع) داشته و از اين رو، به طور قطع و جزم آن را با استخدام كلمه «قال» به امام نسبت داده است، ولى بر فرض قبول اين مطلب (اگر نگوييم امرى است مظنون، فراتر از انگاره و گمان نيست) اشكال اساسى كه متوجه آن ميشود، اين است كه اطمينان مرحوم صدوق به صدور روايت، روشن نيست كه مستند به حسّ بوده يا به حدس و اجتهاد شخصى خويش در مورد خصوصيات و ويژگيهاى رجال سند يا قرائن و شواهد دال بر صدور. در هر صورت اطمينان شخصى او به صدور براى ديگران حجّت نيست، مگر اينكه كسى به تبع اطمينان او، به هر جهتى اطمينان به صدور پيدا كند كه بى شك اطمينان او نيز براى خودش حجّت است ولى هرگز به نحو عام و به عنوان ضابطه كلى، براي ديگران حجيّت و اعتبار نخواهد داشت.

ثانياً: از نظر دلالت، برداشت اين مطلب از مرسله صدوق/ كه منظور از «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى إِلَى اْلَارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». توسعه امتداد كعبه از جهت فوقانى يا فوقانى و تحتانى آن است، برداشتى وهين و سست مى نمايد؛ زيرا در صدر روايت تعبير «أَسَاسُ الْبَيْت» آمده كه بى شك به معناى پايه و ريشه كعبه است. چگونه ممكن است جملات «مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى إِلَى الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا»، كه در حقيقت خبر براى مبتدا (أَسَاسُ الْبَيْت) است و در مقام تعريف و معرفى اساس و ريشه كعبه است، نظر به بيان امتداد فوقانى كعبه داشته باشد؟ اگر مقصود، القاى اين مطلب به مخاطبين بوده، يقيناً تعبير متناسب با آن چنين بود كه بفرمايد: «ارتفاع الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى إِلَى الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». با اينكه تنها به جمله «أَسَاسُ الْبَيْت» بسنده فرموده كه بى شك ناظر به تعريف و تبيين خصوص ريشه و پايه كعبه بايد باشد.

تنها وجهيكه براى تصحيح اين تعبير، در راستاى مدعاى مذكور، ميتوان گفت، مسأله حكومت است؛ به اين بيان كه تعبير مذكور درصدد بيان واقعيت خارجى و تكوينى كعبه نيست؛ زيرا ناگفته پيداست كه كعبه در وجود خارجى خود، از حدود خاص هندسى و از ريشه و پايه تكوينىِ محدود معينى برخوردار است بلكه درصدد توسعه ادّعايى و اعتبارى كعبه و تنزيل فضاى آن به منزله خود كعبه است و از اين رو، به كار گرفتن تعبير «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ ...» نامناسب و نامأنوس با مقصود امام (ع) نيست، همچنانكه از سوى شارع، تنزيل طواف به منزله صلاة و توسعه شرايط آن به باب طواف، به سبيل حكومت، از تعبير «الطواف بالبيت صلاة» استفاده شده است.

1- الذاريات
2- طلاق/ 12.

ص: 15

ولى اين وجه نيز خالى از نقاش نيست؛ زيرا گرچه حكومت به دوگونه موسّعى (مثل: «الطواف بالبيت صلاة») و مضيّقى (مثل: «لا شك لكثير الشك») در محاورات عقلايى و نيز در لسان شارع، امرى است كه از نگاه عقلا مقبول و در منهج تقنين و قانونگذارى شرع رايج است ولى هرگونه تعبيرى با لسان حكومت وفاق ندارد؛ زيرا اساساً حكومت يك نوع تنزيل و ادعا است و تنزيل كردن شى ء (همچون طواف) به منزله شى ء ديگر (صلاة) كه از احكام خاص فقهى برخوردار است، دور از منهج عقلايى نيست ولى تنزيل كردن شى ء به منزله ضد و عكس آن، آن هم به قصد توسعه آثار آن ضد، به همان شى ء، عقلايى نيست البته تنزيل شى ء به منزله ضد آن به غرض استهزاء، امرى است عقلايى؛ چنانكه در مورد انسان ترسو تنزيل به منزله ضد آن شده و گفته مى شود: شير، پهلوان، ولى تنزيل به منزله ضد، به غرض توسعه آثار هرگز.

بر اين اساس نميتوان گفت: امام (ع) در مرسله مذكور، اساس بيت و كعبه را، به منزله ارتفاع تمام طبقات ارضى تنزيل كرده كه فوق آن است و در حقيقت ضد اساس البيت است؛ زيرا كه تعبير مناسب با اين خاستگاه، آن است كه بفرمايد: «ارتفاع الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى إِلَى الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». با اينكه متن مرسله با «أَسَاسُ الْبَيْت ...» آغاز شده است.

نقد اشكال مذكور

گرچه تطبيق قانون حكومت بر مرسله صدوق، با بيانى كه ملاحظه شد، مواجه با اشكال ياد شده است، ولى ميتوان حكومت را به نوع ديگرى تصوير كرد كه از اشكال مزبور رهايى يابد؛ بدين بيان كه گرچه جمله «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَى» در مقام توسعه خود اساس و ريشه كعبه بر سبيل حكومت است ولى جمله «إِلَى الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». ناظر بهتوسعه در «ارتفاع بيت» است نه توسعه خود «اساس البيت» و ريشه آن، والّا مستلزم تنزيل شى ء به منزله ضد آن است كه بطلان آن در ضمن اشكال مذكور روشن شد. خود اين مطلب قرينه است بر اينكه جمله «إِلَى اْلأَرْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». درصدد توسعه ارتفاع كعبه است.

در اينجا ممكن است اين اشكال متوجه مرسله صدوق/ شود كه ميگويد: ممكن است مقصود از جمله «أَسَاسُ الْبَيْت»، بيت المعمور باشد و از اين رو، استدلال كردن به مرسله، در الحاق فضاى كعبه به خودِ كعبه، بى پايه و سست ميشود؛ زيرا احتمال اين امر ظهور مرسله را در مطلبى كه گذشت، منتفى ميسازد.

ولى اين اشكال، با داشتن قرينه، ناتمام است، قرينه اين است كه خداوند متعال در كريمه (جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ) (1) كعبه را بيت الحرام شمرده و اين خود قرينه است بر اينكه هر جا واژه «البيت» به طور مطلق، به كار رود، مقصود كعبه است. نتيجه اينكه با مباحثيكه تقديم شد، بر اين مطلب دست يافتيم كه دلالت مرسله صدوق بر مدعاى مذكور تمام است ولى سند آن خالى از اشكال نيست.

روايت دو: روايت ديگرى كه ميشود براى اثبات مدعاى مذكور (الحاق فضاى كعبه به خودِ كعبه و جواز طواف از طبقه فوقانى مسجد الحرام) بدان تمسك جست، روايت عبدالله بن سنان است:

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللهِ (ع) قَالَ: «سَأَلَهُ رَجُلٌ قَالَ: صَلَّيْتُ فَوْقَ أَبِى قُبَيْس، الْعَصْرَ، فَهَلْ يُجْزِى ذَلِكَ وَ الْكَعْبَةُ تَحْتِى؟ قَالَ: نَعَمْ، إِنَّهَا قِبْلَةٌ مِنْ مَوْضِعِهَا إِلَى السَّمَاءِ». (2)

وجه استدلال به اين روايت بر مدعاى ياد شده، اين است كه امام (ع) در پاسخِ پرسش از حكم نماز گزاردن بالاى كوه ابوقبيس، كه ارتفاع آن از بام كعبه بلندتر است، ضمن حكم به صحّت آن، تعليل كردند كه: «إِنَّهَا قِبْلَةٌ مِنْ مَوْضِعِهَا إِلَى السَّمَاءِ»؛ يعنى كعبه از زمين تا آسمان قبله است و اين بدان معنا است كه فضاى كعبه نيز حكم خودِ كعبه را داراست.

نقد استدلال به روايت مذكور

استدلال به روايت مزبور از نگاه سندى و دلالى، جاى سخن و نقد دارد؛ زيرا:

از نظر سندى روايت مذكور را شيخ/ در تهذيب به اسناد خودش چنين نقل كرده:

«عن الطاطر عن محمد بن أَبى حمزه عن عبدالله بن سنان التهذيب، ج 2، ص 383، ح 1598» و در طريق شيخ/ به الطاطرى، شخصى به نام على بن محمد بن الزبير القرشى وجود دارد كه فاقد توثيق است، از اين رو روايت مزبور داراى اعتبار سندى نيست.

اما از نظر دلالت:

تعليل مذكور كه ميفرمايد: «فَإِنَّهَا قِبْلَةٌ مِنْ مَوْضِعِهَا إِلَى السَّمَاءِ». ناظر به توسعه كعبه، آنهم در بُعد قبله بودن است؛ به اين معنا كه درست است كه فضاى كعبه را تا آسمان ملحق به كعبه نموده، ولى نه بگونه مطلق و در همه احكام، بلكه تنها از جهت قبله بودن و پيدا است كه اين مطلب هرگز ملازمهاى با الحاق فضاى كعبه به خود كعبه، از هر نظر، حتى از نظر طواف پيرامون كعبه، ندارد؛ زيرا كه در رعايت قبله در حال نماز، استقبال و رو به جهت و طرف كعبه بودن كافى است، با اينكه در «طواف الكعبه»، كه به حكم كريمه (... وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ) (3) واجب شده، بايد عنوان گشتن طواف پيرامون كعبه صدق كند، كه هرگز با گشتن دور فضاى كعبه در طبقه فوقانىِ مسجد الحرام، كه سى سانتيمتر بالاتر از بام كعبه است، صدق نميكند و اگر عدم صدق آن محرز و قطعى نباشد، لااقل مشكوك است و در هر دو صورت استدلال به اين حديث براى اثبات جواز طواف از طبقه فوقانىِ مسجد الحرام، ناتمام است.

1- مائده: 97
2- وسائل الشيعه، باب 18 از ابواب القبلة حديث 1
3- حج: 29

ص: 16

ب- مستند فتوا به وجوب طواف نيابى:

فتواييكه بهطور جزم، طواف ازطبقه فوقانى را مجزى نمى شمارد، بلكه استنابه را واجب ميداند، مبتنى بر يكى از دو وجه زير است:

وجه اول:

با نظر به اينكه از يك سو كفِ طبقه فوقانى مسجد الحرام مقدارى (حدود سى سانتيمتر) از بام كعبه بالاتر است، طبيعى است طواف در آنجا، بر عنوان «طواف الكعبه» صدق نميكند و از سوى ديگر، هيچگونه دليل تعبّدى كه آن را به سبيل حكومت، طواف البيت بشمارد، وجود ندارد. از اين رو، لازم است نايب بهگونه نيابى در صحن مسجد الحرام به نيابت از شخص معذور طواف را انجام دهد و نماز آن را در صورت تمكنِ خودِ معذور، خلف مقام ابراهيم (ع) بگزارد و در صورت عدم تمكّن، آن را هم نايب انجام دهد.

وجه دوم:

ممكن است فقيهى درصدق «طواف الكعبه» بر «طواف ازطبقه فوقانى» تشكيك نداشته باشد، ولى از آن رو كه اتّصال به جمع طواف كنندگان را ضرور و لازم مى شمارد و بيشك طواف كننده در طبقه فوقانى مسجد الحرام هرگز متصل به جماعت طواف كننده در مطاف نيست، لهذا طواف مباشرىِ شخص معذور در طبقه بالا، فاقد اعتبار است و موظف است شخصى را نايب بگيرد تا در مطاف، طواف را به نيابت از او، به وجه كامل و صحيح انجام دهد.

اين فتوا با اختيار دو مبناى ياد شده پيوندى ناگسستنى و ملازمه قطعى دارد. گرچه مبناى دوم جاى سخن دارد ولى مبناى اول امرى بايسته است و هيچگونه نقاشى در آن راه ندارد.

ج- مستند فتوا به «وجوب احتياط در جمع بين طواف مباشرى و نيابى»

فتواييكه به احتياط واجب، جمع ميان طواف نيابى در مطاف و طواف مباشرىِ شخص معذور را از طبقه فوقانى لازم ميشمارد، مبتنى بر اين استكه از يك سو شخص مُحرم، علم دارد به اشتغال ذمه خويش به «طواف الكعبه» ولى از سوى ديگر، در مقام امتثال، علم و اطمينان ندارد كه آيا بر طواف از طبقه فوقانى، عنوان «طواف الكعبه»، بدون مسامحه، صدق ميكند يا نه؟ اگر صدقكند، وظيفه او طواف مباشرى از طبقه فوقانى است و اگر صدق نكند وظيفهاش طواف نيابى در مطاف است.

بدينسان، شخصِ معذور، علم به اصل اشتغال ذمه خود به طواف دارد و شك در مكلّفبه ومحصّل آن است (كه آيا طواف مباشرى از طبقه فوقانى است يا طواف نيابى از صحن مسجد الحرام) كه بى شك مجراى اصاله الاحتياط است و از اين رو، بايد شخص معذور ميان دو طرف علم اجمالى خود جمع كند؛ هم طواف مباشرى از طبقه فوقانى انجام دهد و هم طواف نيابى در مطاف، تا يقين به فراغت ذمّه خويش پيدا كند.

د- مستند فتوا به وجوب طواف نيابى:

فتوا به وجوبِ طواف نيابى در صحن مسجد الحرام و كفايت آن، مبتنى بر يكى از اين دو وجه عمده است كه در پى ميآيد:

1. بى شك از نگاه عرفى، طواف از طبقه فوقانى، با توجه به اينكه حدود سى سانتيمتر از بام كعبه بالاتر است، عنوان «طواف الكعبه» صدق نميكند.

2. اگر هم عنوان «طواف الكعبه» بر آن صدق كند، با نظر به اين كه اتّصال به جمع طواف كنندگان در صحت طواف شرط است، طواف از طبقه فوقانى مجزى نيست.

نتيجه عدم صدق، اين است كه معذورين به هيچ وجه تمكن از اتيان مأموربه مباشرى؛ چه بهصورت اختيارى و چه بهگونه اضطرارى ندارند و با عدم تمكن از آن، وظيفه منحصر در استنابه جهت انجام طواف نيابى در مطاف است و با انجام طواف توسط نايب، وظيفه انجام شده و بيشك مجزى خواهد بود.

ه-- مستند فتوا به كفايت طواف از طبقه بالا در صورت ضرورت

تنها وجهيكه ميتوان براى اين فتوا: «در اينگونه موارد كه راهى جز اين نيست، طواف در طبقه بالا كفايت ميكند» مستند ساخت، اين ا ست كه: گرچه بر طواف از طبقه فوقانى مسجدالحرام نيز عنوان «طواف الكعبه» صدق ميكند ولى ميان طواف از مطاف و طواف از طبقه فوقانى، نوعى ترتيب و طوليت وجود دارد و با تمكّن از طواف در مطاف و صحن مسجدالحرام، نوبت به طواف از طبقه فوقانى نميرسد ولى با عدم تمكن از اول (چنانكه مفروض در بحث همين است) طواف به گونه دوم متعين و مجزى است.

نقد مبناى مذكور

ص: 17

به نظر ميرسد مبناى ياد شده، نقدپذير است؛ زيرا از دو حال خارج نيست يا بر طواف از طبقه فوقانى مسجدالحرام، عنوان «طواف الكعبه» صدق ميكند و يا صدق نميكند، اگر صدق كند، تفصيل ميان صورت امكان طواف در صحن مسجد الحرام و صورت عدم امكان آن، بلا وجه است؛ زيرا هيچ دليل قابل قبولى مبنى بر ترتيب و طوليت بين اين دو وجود ندارد و اگر عنوان «طواف الكعبه» صدق نميكند، مطلقاً مجزى نخواهد بود، حتى در صورت عدم امكان طواف از مطاف (صحن مسجد الحرام).

در اينجا ممكن است اين انكار به ذهن آيد كه مستند فتواى مذكور وجه ديگرى است به نام قاعده «الميسور لايسقط بالمعسور» يا قاعده «لا حرج» ولى اين پندار نيز وهين و سسست مى نمايد؛ زيرا:

اولًا: مورد قاعده الميسور، عمل مركب و داراى اجزاء و شرايطى استكه انجام برخى از آنها براى مكلّف ميسّر و پارهاى از آن ناميسّر است و اين ضابطه در مطلب مورد بحث ما قابل تطبيق نيست؛ زيرا چنين نيست كه مأمور به، مركب باشد از دو جزء؛ يكى به نام «طواف حول الكعبه» و دوم «طواف در مطاف» (مسجد الحرام)، تا با معسور شدن جزء دوم براى معذورين، بگوييم جزء اول براى آنها ميسور است و بايد تحصيل شود. ممكن است ادعا شود مأموربه، مجموعه حج يا عمره مفرده است و آن مركبى است داراى اجزاى معين كه يكى از آنها طواف است و از اين رو، مجراى قاعده الميسور ميگردد؛ زيرا طواف يكى از اجزاى عمل مركب است كه در حالت يُسر و تمكّن، بايد در مطاف بهجا آورده شود و در حالت عُسر و عدم تمكن، از طبقه فوقانى.

ليكن اين ادعا نيز قابل نقد است؛ زيرا با عدم تمكن از طواف در مطاف، كدام دليل طواف از طبقه فوقانى را (با فرض عدم احراز صدق عنوان طواف الكعبه بر آن) جايگزين طواف از مطاف (صحن مسجد الحرام) مى سازد.

به سخن ديگر، مجراى قاعده الميسور (بر فرض تماميت آن)، جايى است كه عمل مركبى داريم كه برخى اجزاى آن، معسور و ناممكن شود و بقيه آن ميسور و ممكن باشد. در اينجا آن مقدار كه معسور شده ترك ميشود و بقيه بايد انجام گيرد، ولى اين مطلب غير از جايگزين كردن عملى (مثل طواف شخص معذور از طبقه فوقانى) به جاى جزئى از عمل مركب (مثل طواف از مطاف) است كه براى شخص معذور، معسور و ناممكن مى باشد و اين امر از نگاه فقها مسلم است كه غايت مفاد قاعده الميسور (بر فرض تمام بودن مستند آن)، مشروعيت بخشيدن به آن مقدار از عمل است، كه ميسور و ممكن باشد و اينكه آن مقدار از عمل كه براى مكلف ميسر است انجام دهد و نسبت به آن مقدار كه عاجز است، ترك كند؛ اما اين كه عملى جايگزين جزء معسور شود، ربطى به قاعده الميسور ندارد و از نطاق و قلمرو آن به دور است و دليل مستقلى مى طلبد.

و ثانياً: كليت قاعده الميسور، از نگاه كبروى، جاى سخن و نقد دارد و در جاى خود، (از علم اصول) به اثبات رسيده است كه دليل عامى ندارد تا بتوانيم در مورد بحث، بدان تمسك جوييم و تنها اعتبار آن، مختص به مواردى است كه از دليل و نصّ خاص برخوردار باشد؛ مانند باب وضو، غسل و صلاة.

و اما اگر مستند در فتوايى كه گذشت، قاعده «لا حرج» باشد، باز با اين اشكال مواجه استكه قاعده «لا حرج» (چنانكه در جاى خود به اثبات رسيده)، همواره نافى حكم است و هرگز مثبِت حكم يا جزئيت و يا شرطيت چيزى نخواهد بود و بر اين اساس، در مورد بحث ما، وجوب طواف از مطاف را براى معذورين با تحقّق موضوع حرج برميدارد، ولى هرگز وجوب طواف از طبقه فوقانى مسجد الحرام را براى آنان ثابت نميكند.

وآنگهى، به فرضكه قاعده «لا حرج» مثبِت باشد، باز با اين اشكال مواجه است كه چرا «لا حرج» طواف معذور را از طبقه فوقانىِ مسجد الحرام، متعيّن ميسازد و آن را اثبات ميكند و طواف نيابى از مطاف را بر او اثبات نميكند؟

مرجّح آن اثبات چيست؟ بى شك اين پرسشى است بى پاسخ.

و- مستند فتوا به وجوب طواف نيابى در مطاف و اتيان طواف مباشرى از طبقه فوقانى، به احتياط وجوبى:

فتوا به وجوب طواف نيابى در مطاف (صحن مسجد الحرام) و احتياط واجب به طوافِ خودِ شخصِ معذور از طبقه فوقانىِ مسجد، بر اين مبنا است كه از يك سو، در نگاه عرف، عنوان «طواف الكعبه» بر طواف از طبقه فوقانى مسجد، صدق نميكند و از سوى ديگر، دليل تعبّدى، كه تام السند و الدلاله باشد و بر سبيل حكومت اينگونه طواف را، «طواف الكعبه» بشمارد، نيز در ميان نيست و اين بدان معنا است كه شخص معذور از طوافيكه مأمور به آن است، عاجز مى باشد و به مقتضاى قاعده (لزوم استنابه عاجز در هر عملى از اعمال حج و عمره، كه تمكن از آن ندارد) واجب است كسى را نايب بگيرد تا به نيابت از او طواف را در مطاف انجام دهد.

نكته قابل توجه در اينجا آن است كه بر حسب صناعت و مشى قواعد، گرچه همين مقدار (طواف نيابى) كافى است ولى از باب احتياط در فتوا (با نظر به اهميت حج و اهميت احراز خروج از احرام و احتمال صدور مرسله صدوق، كه متقتضى لزوم طواف مباشرى شخص معذور از طبقه فوقانى مسجدالحرام است، با بيانيكه در مباحث پيشين تقديم شد) به احتياط واجب بايد خود شخصِ معذور نيز از طبقه فوقانى مسجد، در صورت عدم لزوم حرج و مشقت شديد، طواف مباشرى انجام دهد. اين احتياط گرچه برحسب صناعت، با فتواى به وجوب استنابه، لازم نيست ولى با توجه به جهات مذكور، از آن تعبير به «احتياط واجب» شده است.

جمع بندى نهايى

ص: 18

در مباحثى كه گذشت، به اين نكته متقن دست مى يازيم كه از ميان آراى مذكور، سه نظريه، از اتقان و قوّت مستند برخوردار است و آن سه نظريهاى است كه گزاردن طواف نيابى را براى شخصيكه از طواف در مطاف (صحن مسجد الحرام) معذور است، بهگونه اى لازم مى شمارد؛ يا به سبيل «فتوا به وجوب و كفايت آن» و يا به سبيل «وجوب احتياط در جمع بين طواف نيابى در مطاف و طواف مباشرىِ خودِ شخصِ معذور از طبقه فوقانى» و يا به سبيل «فتوا به وجوب طواف نيابى و وجوب احتياط به طواف مباشرى از طبقه بالا».

وجه اتقان و قوت سه نظريه ياد شده، اين است كه صدق عنوان «طواف الكعبه» بر طواف از طبقه فوقانى يا معلوم العدم ويا لااقل مشكوك است. دليل تعبّدى همكه به سبيل حكومت، طواف مذكور را «طواف حول الكعبه» بشمارد در دست نيست؛ زيرا رواياتى كه قابل استناد بود؛ مانند مرسله صدوق و روايت عبدالله بن سنان، مواجه با اشكالاتى بود كه ملاحظه شد. از اين رو صدق عرفى و تعبّدى عنوان «طواف حول الكعبه»، بر طواف معذورين از طبقه فوقانىِ مسجدالحرام يا معلوم العدم است و يا لااقل مشكوك. اگر معلوم باشد عدم صدق آن، كه بى شك مقتضاى آن، همان فتواى به وجوب طواف نيابى از مطاف است، منتهى برخى از فقهاى عظام كه همين مبنا را معتقدند، همچون شيخنا الاستاد فقيه محقّق آيت الله العظمى وحيد خراسانى و مقام معظم رهبى- سلمهما الله تعالى- افزون بر وجوب طواف نيابى از مطاف، به سبيل احتياط واجب، طواف مباشرى خود شخص معذور از طبقه فوقانى مسجدالحرام را نيز لازم ميدانند، بعيد نيست راز اين احتياط وجوبى در كنار فتواى صريح به وجوب طواف نيابى، ملاحظه اهميت حج و خروج از احرام حج و عمره و نيز احتمال صدق مرسله صدوق «أَسَاسُ الْبَيْتِ مِنَ الْارْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَي إِلَي الْارْضِ السَّابِعَةِ الْعُلْيَا». باشد.

اما اگر صدق عنوان طواف حول الكعبه بر طواف معذور از طبقه فوقانى مسجد مشكوك باشد، بى شك نتيجهاش علم اجمالى به وجوب طواف نيابى در مطاف يا طواف مباشرى خود معذور از طبقه فوقانى مسجدالحرام است كه اين علم اجمالى قطعاً منجّز و مقتضى وجوب احتياط به جمع بين هر دو طواف است.

ص: 19

نصوص معتبر و فتاواى فقهاى عظام؛ از قدما تا متأخرين و تا معاصرين، به خوبى مى توان اين مطلب را برگرفت كه وظيفه اوّلى معذورين در صورت تمكن، طواف مباشرى است ولو با استعانت از ديگران، و هرگز طواف نيابى براى آن ها مجزى نيست.

عمره مفرده يا مبتوله

محمد على مقدادى

عمره، زيارت خانه خدا و از شكوهمندترين مراسم و اعمالى است كه همه ساله ميليون ها دل باخته كعبه، از ديار خود عاشقانه به سويش پر مى كشند تا با انجام آن، هر يك به ميزان آگاهى و شعور خويش، بهره اى برگيرند و قلب خود را از عشق و محبت خدا لبريز كنند.

«عمره»، در لغت به معناى زيارت است و آن از «عماره» گرفته شده؛ زيرا زائر بيت الله به وسيله زيارت خانه، سبب آبادانى آنجا ميشود. (1)

و در اصطلاح فقهى، نام مناسك و اعمال مخصوصى است كه در ميقات و نيز در مكه انجام مى گيرد. عمره دو قسم است: 1. عمره تمتّع 2. عمره مفرده (مبتوله).

مبتوله در لغت

مرحوم طريحى در ذيل ماده «بَتَلَ» آورده است:

«والمبتول، المقطوع و منه الحجّ المبتول و العمرة المبتولة، و في الحديث؛ العمرة المبتولة علي صاحبها طواف النساء».

«مبتول به معناى جدا شده و تنها مانده است و از همين باب است گفته مى شود: «حج مبتول»، و «عمره مبتوله».

و در حديث آمده است: كسى كه عمره به تنهايى انجام دهد، بايد طواف نساء هم به جا آورد.» (2)

زبيدى مى گويد: «و التبتّل: التفّرد». (3)

بنابراين، روشن شد كه «عمره مبتوله» همان عمره است كه به تنهايى و بدون حج انجام مى شود و از همين رو است كه به آن، «عمره مفرده» مى گويند.

مشتركات عمره تمتع و عمره مفرده

زائر خانه خدا به هنگام انجام اين دو عمره، از ميقات مُحرم مى شود و پس از ورود به مكه، به طواف كعبه مى پردازد و سپس دو ركعت نماز طواف مى گزارد، آنگاه سعى ميان صفا و مروه و پس از آن تقصير مى كند. (4)

1- جواهر، ج 20، ص 441
2- مجمع البحرين، ماده: بتَلَ.
3- تاج العروس، ج 14 ص 42
4- جواهر، ج 20، ص 441

ص: 20

تفاوت هاى عمره تمتع و عمره مفرده

1. عمره مفرده به صورت مستقل از حج انجام مى گيرد ولى عمره تمتّع را بايد با حج به جا آورد؛ بدين ترتيب كه نخست عمره تمتع و پس از آن حج به جا آورده مى شود.

2. عمره تمتع طواف نساء ندارد و در عمره مفرده واجب است به جا آورده شود.

3. در عمره مفرده، زائر (مرد) مُخَيَّر است پس از سعى، ميان حلق و تقصير و در عمره تمتّع، همه بايد تقصير كنند.

4. عمره تمتّع و حج، دريك سال با هم انجام مى شود ولى عمره مفرده چنين نيست.

5. عمره تمتع را در طول سال تنها يك بار، در ماه هاى حج به جا مى آورند ولى عمره مفرده را در تمام سال مى توان انجام داد. (1)

اما بهترين وقتِ آن در ماه رجب است كه روايات زيادى در فضيلت و برترى آن وارد شده است. (2)

از اين عبادت و عمل معنوى، در قرآن كريم و روايات اهل بيت: با تعابير و عبارات گوناگون ياد شده است:

«عمره» در قرآن

با تعبير «عمره»: وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للهِ .... (3)

با تعبير «اعتمر»: إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوْ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ .... (4)

«عمره» در روايات

الف) عمره:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (ع) «أَنَّهُ سُئِلَ أَيُّ الْعُمْرَةِ أَفْضَلُ؛ عُمْرَةٌ فِي رَجَب، أَوْ عُمْرَةٌ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ؟ فَقَالَ: لَا بَلْ عُمْرَةٌ فِي شَهْرِ رَجَب أَفْضَلُ». (5)

«از امام صادق (ع) سؤال شد كدام عمره فضيلت بيشترى دارد؛ عمره رجبيه يا عمره ماه رمضان؟ حضرت فرمودند: خير، بلكه عمره در ماه رجب برتر و افضل است».

ب) عمره مفرده

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (ع) قَالَ: «الْمُعْتَمِرُ عُمْرَةً مُفْرَدَةً إِذَا فَرَغَ مِنْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ وَ صَلَاةِ الرَّكْعَتَيْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ وَ السَّعْيِ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ حَلَقَ أَوْ قَصَّر». (6)

امام صادق (ع) فرمودند: «كسى كه عمره مى گزارد، هنگامى كه از طواف واجب و نماز طواف دو ركعتى پشت مقام و سعى بين صفا و مروه فارغ گرديد، مى تواند حلق كند يا تقصير كند.»

ج) عمره مبتوله

عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّار، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ (ع) قَال: «وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْعُمْرَةِ الْمَبْتُولَةِ فِيهَا الْحَلْقُ؟ قَالَ: نَعَمْ، وَ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) قَالَ: فِي الْعُمْرَةِ الْمَبْتُولَةِ: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُحَلِّقِينَ، فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللهِ وَ لِلْمُقَصِّرِينَ؟ فَقَالَ: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُحَلِّقِينَ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللهِ وَ لِلْمُقَصِّرِينَ؟ قَالَ: وَ لِلْمُقَصِّرِينَ». (7)

معاويةبن عمار گويد، از امام صادق (ع) پرسيدم: در عمره مبتوله حلق هم هست؟ حضرت فرمود: آرى. پيامبر خدا (ص) در عمره مبتوله فرمودند: پروردگارا! حلق كنندگان را بيامرز. سؤال شد: تقصير كنندگان هم؟ پيامبر (ص) فرمودند: خدايا! تقصيركنندگان را هم بيامرز.»

در اين روايت از عمره مفرده با تعبير «عمره مبتوله» ياد شده است. از اين روايت همچنين استفاده مى شود كه حلق در عمره مفرده براى مردان افضل و برتر است.

عمره مفرده (مبتوله) در كلام فقها:

مرحوم شيخ طوسى: «المبتولة: المقطوعة؛ و المراد، المقطوعة عن الحج، أي المفردة»؛ «مبتوله به معناى جدا شده است و مقصود از آن، عمرهاى است كه از حج جدا باشد؛ كه همان مفرده است.» (8)

1- الفقه المقارن، ص 472
2- غنية النزوع، ص 197؛ وسائل الشيعه، ج 14، صص 303- 301
3- بقره: 196
4- بقره: 158
5- الحدائق الناضره، ج 16، ص 330
6- همان، ج 16، ص 317
7- همان.
8- شيخ طوسى، مبسوط، ج 1 ص 309

ص: 21

علامه حلى/: «و أما العمرة فهي في اللغة عبارة عن الزيارة، و في الشرع عبارة عن زيارة البيت الحرام لأداء مناسك عنده»؛ «عمره، در لغت به معناى زيارت است و در شرع مقدس عبارت است از زيارت بيت الله الحرام به منظور اداى مناسك عمره در بيت الله الحرام.» (1)

محقق نراقى/: «والمراد بالعمرة المبتولة، المفردة»؛ «مقصود از عمره مبتوله، عمره مفرده است.» (2)

با پژوهش و بررسى كه انجام گرفت، در كتب لغت و منابع اهل سنت، از «عمره مبتوله» مطلبى نيافتيم. بنابراين، در روايات آن ها به عمره مبتوله اشاره نشده و كتب فقهى شان به اين موضوع نپرداخته اند.

بنابر اين، اكثر علماى اهل سنت در كلمات خود از اين عمل، با عنوان «عمره» ياد كرده اند و در كلمات و كتب فقهى بعضى، «عمره مفرده» آمده است.

عمره مبتوله واجب است؟

الف) نظريه فقهاى شيعه

دانسته شد كه مقصود از «عمره مبتوله» همان «عمره مفرده» است؛ اكنون پرسش اين است كه آيا اين عمره واجب است يا خير؟

مشهور ميان فقهاى شيعه، عدم وجوب عمره مفرده (بلكه استحباب آن) است؛ بهويژه براى كسى كه توان و استطاعت انجام عمره مفرده را دارد و براى رفتن به حجّ تمتّع مستطيع نيست. (3)

البته اين نوع از عمره، در مواردى واجب مى شود؛ مانند نذر، قسم، عهد و ... (4) همچنين بر كسى كه تصميم دارد وارد مكه شود. داخل شدن به مكه، بدون احرام، حرام است. پس لازم است شخص عازم به مكه، با احرام باشد و يكى از مواردى كه انسان بايد محرم شود، زمان انجام عمره مفرده است. (5)

در ميان فقهاى شيعه هستند كسانى كه قائل به وجوب عمره مفرده- براى كسى كه مى تواند آن را انجام دهد- شده اند؛ از جمله آن ها است:

ابوالصلاح حلبى: «العمرة المبتولة واجبة علي أهل مكة و حاضريها مرّة في العمر». (6)

آيةالله مكارم شيرازى: اشخاصى كه از مكه شانزده فرسنگ شرعى دور باشند، اگر استطاعت براى عمره داشته باشند و براى حج نداشته باشند، به احتياط واجب عمره مفرده انجام دهند. (7)

آيةالله صانعى: كسى كه به عنوان نيابت رفت به مكه و خودش حج واجب به جا نياورد، استطاعت براى عمره مفرده دارد، وجوب اتيان آن، بعد از عمل نيابت، خالى از وجه نمى باشد. (8)

ب) علماى عامه (اهل سنت):

ميان مذاهب چهارگانه اهل سنت، در وجوب يا عدم وجوب عمره اختلاف است؛ بعضى اعتقاد به وجوب آن دارند و بعضى ديگر سنت دانسته و جزو مستحبات شمرده اند:

شافعى: از شافعى در باره عمره دو قول نقل شده است كه صحيح تر آن، نظريه وجوب عمره است و از اين جماعت، كسانى كه قائل به وجوب عمره مفرده هستند، در طول عمر، فقط يكبار واجب مى دانند. (9)

شافعى در كتاب «الأمّ» مى گويد: «والذي هو أشبه بظاهر القرآن و أولي بأهل العلم عندي ... أن تكون العمرة واجبة»؛ (10) «آنچه كه به ظاهرِ قرآن شبيهتر و نزد اهل علم بهتر و برتر است، عمره واجب مى باشد.»

حنفى: انجام يكبار عمره مفرده، سنت مؤكد است؛ يعنى اگر انسان در طول عمرش تنها يك بار عمره مفرده بگزارد، به سنت عمل كرده است.» (11)

مالكى: عمره مفرده واجب نيست. (12)

حنبلى: عمره گزارى (يكبار در طول عمر) واجب است. (13)

عمره بر مردم مكه واجب نيست، عمره آنان همان انجام طواف است. (14)

سلفى ها: گزاردن عمره (يكبار در طول عمر) بر اهالى مكه و ديگران واجب است و براى كسى كه داخل حرم است، احرام عمره او بايد از ادنى الحلّ باشد؛ مانند تنعيم، جعرانه و ... (15)

1- تذكرةالفقهاء، ج 7، ص 8
2- مستند الشيعه، ملااحمد نراقى، ج 11 ص 212
3- آراء المراجع فى الحج، ص 142
4- تحريرالوسيله، حضرت امام خمينى 1، كتاب الحج، مسائل عمره، مسأله 3
5- آراءالمراجع فى الحج، ص 143، چاپ جديد 1385
6- الكافى، ص 220
7- مناسك حج محشّى، چاپ پاييز 1385، ص 98
8- همان.
9- نيل الأوطار، شوكانى، ج 5، ص 2
10- كتاب الأم، ج 2 ص 144
11- حاشيه ابن عابدين، ج 2 ص 519
12- المجموع، ج 7، ص 7
13- نيل الأوطار، شوكانى، ج 5، ص 3
14- المغنى، ابن قدامه، ج 3 ص 174
15- فتاوي اللجنة الدائمه، بن باز، ج 11 ص 119

ص: 22

ميقات عمره مبتوله (مفرده)

كسانى كه براى عمره مفرده، به مكه مى روند، نمى توانند بدون احرام از ميقات بگذرند و در صورت عبور، واجب است به ميقات برگردند و از آنجا مُحرم شوند. اگر ممكن نشد، از همان جايى كه هستند مُحرم شوند. (1)

فقهاى شيعى: ميقات عمره مفرده را، براى كسانى كه در مكه مكرمه هستند، ادني الحل مى دانند. (2)

ادني الحل به مكانى گفته مى شود كه مرز ميان حرم و بيرون حرم است؛ مانند: حديبيه و تنعيم.

شافعى (در كتاب الأمّ): «ميقات العمرة و الحجّ واحد»؛ «ميقات عمره و حج يكى است.» (3)

حنفى: كسى كه اراده و تصميم انجام عمره را دارد و از ميقات عبور مى كند، بايد از ميقات محرم شود و اگر داخل مكه است، از حِلّ (خارج حرم) مُحرم گردد. (4)

حنبلى: ميقات كسانى كه پيش از ميقات و در خارج حرم زندگى مى كنند، مواقيت چهارگانه ذوالحُليفه، جُحفه، قَرْن (المنازل) و يَلَملَم است و اشخاصى كه زندگيشان در حرم است، ميقات آنها براى احرام عمره، حِلّ (خارج حرم) است نه حرم. (5)

مالكى: ميقات مكانى عمره، مانند ميقات حج است، جز كسى كه در مكه است- يعنى از اهالى مكه يا غريب باشد- ميقات عمره او حلّ (خارج حرم) است و افضل آن است كه از جِعرانه براى عمره مفرده مُحرم شود. (6)

سلفى: ميقات عمره كسى كه در مكه است، حِلّ مى باشد و نزديكترين حِلّ (خارج حرم) به مكه مكرمه، تنعيم است و ميقات كسى كه قبل از مواقيت چهارگانه است و قصد انجام عمره دارد، همان مواقيت معروف مى باشد. (7)

ايام و موسم عمره مفرده و وقت فضيلت آن

الف) زمان و ايام عمره مفرده

فقها و مراجع عظام شيعه، تمام روزهاى سال را براى انجام عمره مفرده جايز مى دانند. البته در موسم حج، حاجى تا مناسك حج خود را به پايان نرساند، نمى تواند عمره مفرده به جا آورد.

علامه حلّى/: «أمّا العمرة المبتولة، فيجوز في جميع أيّام السَّنة»؛ «عمره مفرده در تمام روزهاى سال جايز است.» (8)

ب) ماه رجب، وقت فضيلت عمره مفرده

به اعتقاد فقهاى شيعه، افضل اوقات و بهترين ايام گزاردن عمره كه ثواب بيشترى دارد، عمره رجبيه است. ابوالمكارم ابن زهره گفته است: «و أفضل الشهور للاعتمار، رجب»؛ «بهترين ماه ها براى گزاردن عمره، ماه رجب است.» (9)

عمره رجبيه در روايات:

معاوية بن عمار از امام صادق (ع) نقل كرده كه فرمود:

«المعتمر، يعتمر في أيّ شهور السنة شاء، و أفضل العمرة، عمرة رجب».

«عمره گزار در هر ماه از سال مى تواند عمره انجام دهد و افضل عمره ها، عمره رجب است.» (10)

زراره از امام باقر (ع) نقل مى كند كه حضرت فرمودند:

«أفضل العمرة عمرة رجب».

«بهترين عمره، عمره اى است كه در ماه رجب انجام شود.» (11)

از امام صادق (ع) پرسيدند:

«أيّ العمرة أفضل، عمرة في رجب أو عمرة في شهر رمضان؟ فقال: لا، بل عمرة في رجب أفضل».

1- مناسك محشّى، مسأله 270، چاپ پاييز 1385
2- همان، مسأله 196
3- كتاب الأم، ج 2، ص 155
4- المبسوط، سرخسى، ج 4، صص 171 و 167؛ حاشيه ابن عابدين، ج 2، ص 639
5- مغنى، ابن قدامه، ج 3، ص 21
6- الفقه على المذاهب الأربعه، ج 1، ص 686
7- فتاوي اللجنة الدائمه، ج 11، ص 125
8- تحريرالأحكام، ج 1، ص 560
9- غنية النزوع، ص 197
10- وسائل الشيعه، ج 14، ص 303
11- وسائل الشيعه، ج 14، ص 301

ص: 23

«فضيلت كدام عمره بيشتر است، عمره ماه رجب يا عمره در ماه رمضان؟ حضرت در پاسخ فرمودند: نه، بلكه عمره در ماه رجب افضل است.» (1)

حضرت صادق (ع) در روايتى دايره عمره رجبيه را وسيع بيان فرموده؛ بدين صورت كه: «اگر شخصى در ماه رجب مُحرم شود و در ماه شعبان اعمال عمره را پايان دهد، عمره اش عمره رجبيه است؛ و اگر در غير ماه رجب مُحرم شود و طواف عمره را در ماه رجب انجام دهد، باز عمره او عمره رجبيه خواهد بود.» (2)

محقق بحرانى/ پس از آن كه درباره فضيلت عمره مبتوله (مفرده) سخن به ميان مى آورد و روايات ويژه اين باب را ذكر مى كند، اينگونه ادامه مى دهد:

«و يكفي في كونها رجبية حصول الهلال بها في رجب و إن وقعت الأفعال في شعبان».

«براى درك عمره رجبيه، كافى است در لحظات آخر ماه رجب محرم شود، اگر چه اعمال ديگر عمره را در ماه شعبان انجام دهد.» (3)

ج) تكرار عمره

تكرار عمره، همانند انجام يكبار آن، مستحب است؛ ليكن ميان فقها، در مقدار فاصله بين دو عمره اختلاف است. كسانى مانند حضرت امام خمينى 1 قائل به فاصله 30 روز هستند و در كمتر از آن تكرار عمره بايد به قصد رجاء باشد. برخى قائل به فاصله يك ماه قمرى مى باشند؛ به طورى كه اگر يك عمره را در آخر يك ماه و عمره ديگر را در اولِ ماهِ بعد انجام دهد، صحيح است. بعضى ديگر فتوا به جواز تكرار آن در هر 10 روز داده اند و ديگر فقيهان، عمره گزارى در هر روز را جايز مى دانند. (4)

دعاى ويژه احرام عمره مفرده يا مبتوله

مرحوم ابوالصلاح حلبى، در كتابش (كافى)، دعاى ويژه احرام عمره مفرده را آورده است كه آن را در جاى ديگر نيافتم؛ گفتنى است دعاهايى كه در مناسك و رساله هاى حج و عمره آمده، تنها دعاى احرام حج است و از دعاى احرام عمره مفرده ذكري به ميان نيامده است:

«اللَّهُمَّ إِنِّي أُرِيدُ الْعُمْرَةَ فَيَسِّرْهَا لِي وَ أَعِنِّي عَلَي أَدَائِهَا فَإِنْ عَرَضَ لِي عَارِضٌ يَحْبِسُنِي فَحُلَّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي لِقَدَرِكَ الَّذِي قَدَّرْتَ عَلَيَّ. أَحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَ بَشَرِي مِنَ النِّسَاءِ وَ الطِّيبِ وَ الصَّيدِ وَ مِنْ كُلِّ مَا يَحْرُمُ عَلَي الْمُحْرِمِينَ. أَبْتَغِي بِذَلِكَ وَجْهَكَ وَ الدَّارَ اْلآخِرَةَ». (5)

1- همان.
2- وسائل الشيعه، ج 14، ص 302
3- حدائق الناضره، ج 16، ص 330
4- مناسك محشّى، مسأله 184، چاپ پاييز 1385، صص 105- 104
5- الكافى، ابوالصلاح حلبى، ص 221

ص: 24

ص: 25

سفرهاى حج ابن بطوطه سالهاى (749- 725)

رسول جعفريان

حاجيان مغرب اسلامى و حج

حجاج مغرب اسلامى، شامل اندلس و مراكش و بخش ميانى آفريقاى مسلمان، فاصله زيادى تا حجاز داشتند اما اين راه را عاشقانه طى كرده و به دنبال ريشه هاى خود، به حرمين ميآمدند. طى كردن اين راه كه چند هزار كيلومتر مربع است، آسان نيست و ميتوان تصور كرد با امكانات آن روزگار، چه مقدار زمان لازم بوده تا اين مسير طى شود و زائر به حرمين برسد. تحمّل اين سختيها بود كه سبب شد از دير زمان لقب «الحاج» به عنوان يك لقب مهم براى كسانى كه از مغرب اسلامى به حج رفتهاند، روى اين اشخاص بماند. اين همان چيزى است كه بعدها در شرق دورِ اسلامى هم رايج گرديد.

منهاى چند سفرنامهاى كه از دوره ميانى تمدّن اسلامى برجاى مانده، مانند ناصر خسرو و ابن بطوطه و ابن جبير و به خصوص پس از آن دوره، حجم زيادى از سفرنامه هاى حج كه برجاى مانده، متعلق به حجّاج مغربى است. اين آثار منبع بسيار مهمى براى شناخت ادبيات حج و تاريخ بلاد حرمين و همين طور شناخت راه حجاج مغربى است. تعداد زيادى از اين سفرنامهها به چاپ رسيده اما بخش بسيارى از آنها همچنان مخطوط برجاى مانده است. گزارش يك صد مورد از اين سفرنامه ها را دكتر عبدالهادى التازى در دو جلد كتاب فراهم آورده كه به مناسبت سال 2004 كه در آن، شهر مكه به عنوان پايتخت فرهنگى جهان اسلام معرفى شد، توسط مؤسسه «الفرقان»، وابسته به زكى يمانى، به چاپ رسيده است. عنوان اين كتاب و مشخصات آن چنين است:

رحلة الرحلات؛ مكة في مائة رحلة مغربية و رحلة، مكة المكرّمة، مؤسّسة الفرقان، 2005).

اينكتاب شرح مطالبياستكه در اين سفرنامهها، در باره مكه مكرمه آمده است.

ويژگى اين سفرنامهها، بهخصوص برخى از آنها؛ مانند سفرنامه عياشى، كه اخيراً در دو جلد بسيار بزرگ به چاپ رسيده، اين است كه نه تنها مشتمل بر مطالبى است كه در سفرنامههاى عادى آمده بلكه حاوى شرح حال تعداد زيادى از مشايخ و حتى طرح بسيارى از مباحث علمى و دينى است.

يك چهره مغربى، وقتى به شرق سفر ميكند، با اين پشتوانه است كه در گذشته تاريخ تمدن اسلامى، اعتبار و ارزش ويژهاى براى شرق اسلامى قائل بوده و علم و حديث و دين خود را از شرق ميگرفته است. براى يك مغربى اهميت داردكه گزارش اين سفر را بنويسد و گزارش راه و سفر نه تنها دينى باشد، بلكه گزارش سفر علمى او هم به شرق اسلامى و شاگردياش نزد مشايخ و گرفتن اجازه حديث و غيره هم باشد. او اين مطالب را در سفرنامهاش نشان ميدهد.

ص: 26

وقتى بحث از مغرب اسلامى ميشود، منطقهاى گسترده را- كه در قرون نخستين اسلام حكم يك منطقه واحدى را داشت- شامل ميشود. اين ممكن بود كه كسى اصلش از مغرب نزديك؛ يعنى تونس باشد، در قرطبه؛ يعنى اندلس تحصيل كند و در مغرب ميانى؛ يعنى تلمسان قاضى باشد و بعداً به منصب قضاوت در اشبيليه برود يا حتى در مغرب دور؛ يعنى فاس به اين سمت منصوب گردد.

مغربيها در مكه كاملًا شناخته شده بودند و در متون تاريخىِ اين دوره مكه، آثار آنان فراوان است. از آنان به عنوان «مغاربه» ياد ميشود. رنگ پوست و ساختار جسمانى ايشان بيش از همه، حكايت حضورشان را داشت. بهخصوص در قرن دهم به بعد، تعداد زيادى از مغربيها پس از انجام حج براى تحصيل يا عبادت و يا كار در حرمين، باقى ميماندند. كتابى با عنوان «المَغاربة في المدينة المنورة إبان القرن الثاني عشر الهجرى» (از محمدعلى فهيم بيومى، قاهره، 2006) شرحى مفصل از حضور اينان در مدينه را به دست داده و نقش آنان را در زندگى اجتماعى و اقتصادى و دينى اين شهر نمايانده است.

دكتر تازى در مقدمه كتاب «رحلة الرحلات» نام نزديك به صد نفر از علماى مغرب و آندلس، از قرن سوم به بعد را آورده است كه اينان در مكه يا مدينه سماع حديث كردهاند. بسيارى از اينان تا بغداد هم ميآمدند. اين افراد حسّى را در ميان عالمان مغربى ايجاد كردند كه مى بايست علم را در شرق جستجو كنند.

يكى از مشهورترين سفرنامههاى مغربى، سفرنامه ابن بطوطه است كه نه تنها سفرنامه حج بلكه گزارشى از بلاد اسلامى در دهه سوم و چهارم قرن هشتم هجرى است. وى شش بار حج بهجاى آورده و گزارش آنها را نوشته است.

در اينجا مرورى بر اين كتاب و شرحى كه وى در مورد راههاى حج، از نقاط مختلف داده است، ارائه ميكنيم:

ابن بطوطه مغربى و راه حج

سفرنامه ابن بطوطه يكى از مشهورترين سفرنامهها در تمدّن اسلامى است كه برجاى مانده است. اين سفرنامه متعلق به شخصى به نام ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن محمد بن ابراهيم لواتى طنجى، مشهور به «ابن بطوطه» است. وى در قرن هشتم و پيش از حمله تيمور مى زيست.

ابن بطوطه به قصد سفر حج به راه افتاد اما اين سفر چندان به درازا كشيد و طولانى و پر مطلب شد كه سبب گرديد تا اثر او تبديل به يك اثر بسيار مهم شود. سفرهاى او به اقصا نقاط عالمِ اسلام؛ به ويژه اقامت چندين ساله او در برخى از كشورها، بهخصوص در هند و علاقة خاص او به ثبت آنچه كه ديده و شنيده، اين متن مهم را پديد آورده است. وى سفر به حج را در سال 725 آغاز كرد. حج پنجم او در 732 و ششمين آن در سال 749 بود. سه حج ميانى او- دوم، سوم و چهارم- در اقامت سه ساله او در مكه به انجام رسيد.

اما در اين ميان مهم همين است كه او به قصد انجام فريضه حج به راه افتاد و اين انگيزه بود كه او و ديگرانى مانند او را بر ميانگيخت تا به نقاط ديگر جهان اسلام بروند و چنين آثارى را بيافرينند. ما در اين گزارش از ترجمه محمدعلى موحد (تهران، بنگاه نشر و ترجمه كتاب، 1348) استفاده كردهايم.

اهميت سفر ابن بطوطه به لحاظ تبيين راه حج در آن سالها جالب است.

اولًا: او در باره راه طنجه به مصر، اطلاعات جالبى را به دست داده و شهر به شهر مطالبى را بيان كرده است.

ثانياً: در باره راه مصر به سمت عيذاب و رفتن از راه دريا به سمت حجاج، توضيحاتى آورده است. البته وى تا عيذاب آمده، اما به دليل جنگ و نابود شدن كشتى ها مجبور به بازگشت از بندر عيذاب به قاهره شده و مجدداً راه خشكى را به سمت شام آغاز كرده است. از آنجا به بعد نيز وى منزل به منزل شرحى بيان كرده است. ما تنها بخشهايى را كه مربوط به راه حج اوست بيان كرده و از باقى توصيفات وى، از شهرها جز در موارد استثنايى خوددارى خواهيم كرد.

در راه حج

ابن بطوطه مى نويسد: «روز پنج شنبه، دوم ماه رجب، سال 725، به قصد حج و زيارت قبر پيغمبر (ص) يكه و تنها از زادگاه خود، طنجه، بيرون آمدم. نه رفيقى بود كه با او دمساز باشم و نه كاروانى كه با آن همراه گردم. ميل شديد باطنى و اشتياقى كه براى زيارت آن مشاهد متبرّكه در اعماق جانم جايگزين بود مرا بدين سفر برانگيخت. دل بر هجران ياران نهادم و بسان مرغى كه از آشيان خود جدا افتد از وطن دورى گزيدم.» (1/ 6)

ابن بطوطه از طنجه به تلمسان مى رود و پس از سه روز اقامت در اين شهر، عازم «مليانه» ميشود. از آنجا همراه شمارى بازرگان به سمت الجزاير ميرود و بعد از آن، از راه متيجه به «جبل الزان» رفته عازم شهر «بجايه» ميگردد.

وى در بجايه مريض ميشود. وقتى به او پيشنهاد ميشود آنجا بماند و استراحت كند، ميگويد: «اگر مرگ من فرا رسيده باشد، بهتر است در راه خانه خدا بميرم.» (1/ 8)

ص: 27

مقصد بعدى شهر كنستانتين يا قسطنطنيه بوده كه حاكم آنجا استقبالش كرده، لباس احرام و دو دينار (سكه طلا) به او مى دهد. از آنجا عازم بونه ميشود.

وى با وجود بيمارى و تب عازم ميشود. گرچه بازرگانان به دليل ناامنى متوقف ميگردند ليكن او به مسيرش ادامه ميدهد تا به «تونس» ميرسد. بى آنكه كسى را بشناسد، در مدرسه كتيبيين منزل ميكند.

ماه رمضان مى رسد و ابن بطوطه تا عيد را در تونس ميماند. در اين ايام قافله حج آماده رفتن ميشود، اما نه براى حجّ همين سال بلكه براى حج سال آينده؛ زيرا تازه اواخر ذى قعده از تونس حركت ميكند.

ابن بطوطه مى نويسد: «رياست قافله با شيخى بود به نام ابويعقوب موسى از اهالى آفريقا و اكثر افراد قافله از قبيله مصامده بودند. مسافرين از ميان خود، مرا به عنوان قاضى انتخاب كردند. اواخر ذى قعده بود كه از تونس حركت كرديم و از راه ساحل به شهر «سوسه» رفتيم. اين شهر كوچك و نيكو بر كنار دريا ساخته شده است و با تونس چهل ميل فاصله دارد. پس از سوسه به شهر صفاقس رسيديم ... از صفاقس به «قابس» رفتيم و در داخل شهر منزل كرديم و چون پياپى باران ميآمد، ده روز در اين شهر مانديم. آنگاه به قصد طرابلس حركت كرديم. در برخى از مراحل اين راه، در حدود صد سوار يا بيشتر با ما بودند و نيز عدهاى تيرانداز در قافله بودند كه قبايل بدوى از آنان حساب مى بردند و از دستبرد خوددارى مى نمودند. عيد قربان را در يكى از منازل بين راه گذرانيديم. روز چهارم عيد به طرابلس رسيده چند روز در آنجا توقف كرديم.» (1/ 10)

ابن بطوطه، دختر يكى از امناى تونس را به عقد خود درآورده و در طرابلس عروسى كرده است و از اين پس همراه همسرش به راه ادامه ميدهد؛ «از مسلاته و مسراته و قصور سرت گذشتيم. در اينجا طوايف عرب خواستند دستبردى بزنند، موفق نشدند و به ملاحظه آمادگى ما از تعرض خوددارى كردند. پس از جنگلى عبور كرده به قصر برصيصاى عابد رسيديم». اينجا با پدر زنش اختلاف پيدا كرده، همسرش را طلاق مى دهد و دختر يكى از طلاب قابس را ميگيرد «در قصر زعافيه عروسى كردم و وليمه دادم و قافله را براى اين كار يك روز متوقف ساختم و همه را اطعام كردم.»

مقصد بعدى اسكندريه است. او مى نويسد: «در اول جمادى الأولى به شهر اسكندريه رسيديم.» سپس در اينجا به وصف شهر مى پردازد و از ميوهها و باغات و دروازههاى شهر و جز اينها سخن ميگويد. در اينجاست كه به گردش در شهرهاى مختلف مصر رفت و از جمله آنها دمياط است و هرجا كه مى رسد، از عالمان و عارفان و فقيهان و قاضيان و نيز خود شهر سخن ميگويد. آشكار است كه او كاروان حج را رها كرده و به دنبال گردشگرى است تا موعد حج فرا رسد. پس از ديدن چند شهر، به قاهره مى رسد و در اينجا به تفصيل از آن ياد ميكند. (1/ 41- 29)

پس از آن مى نويسد:

«از راه مصر عليا به قصد حجاز حركت كردم و شب اول را در رباطى كه صاحب تاج الدين حند در دير الطين ساخته است، بهسر بردم ... بعد از رباط مذكور، به شهر كوچك «منية القائد» كه بر كنار نيل واقع است رسيدم و از آنجا به شهر بوش رفتم. بوش از حيث محصولِ كتان، بر همه شهرهاى ديگر مصر برترى دارد و كتان آن به ساير نواحى مصر و آفريقا صادر ميشود و از آنجا به شهر «دلاص» رفتم ... از آنجا به شهر «ببا» و «بهنسا» رفتم. بهنسا شهرى است بزرگ و باغهاى زياد دارد و پارچههاى پشمى خوبى در آن بافته مى شود ... از آنجا به شهر منه خصيب «مينيا» رفتم. شهرى است بزرگ و پهناور و وسيع و بر كنار نيل بند شده است و به حقيقت بر كليه نواحى مصر عليا برترى دارد ...» (1/ 43- 42)

از آنجا به شهر كوچك منلوى، كه دو ميل از نيل فاصله دارد، رفتم ...

از منلوى به «منقلوط» آمدم كه شهرى است زيبا و خوش ساخت و پر بركت و بر كنار نيل نهاده است ...

از اين شهر به اسيوط رفتم كه شهرى است بس نيك و بازارهاى بديع دارد ...

از آنجا به شهر اخميم رفتيم كه شهرى بزرگ و محكم و عجيب است ...

از اخميم به شهر «هو» كه شهر بزرگى است در كنار نيل رفتم و در مدرسه تقى الدين بن سراج منزل كردم. در آنجا هر روز بعد از نماز صبح يك حزب از قرآن ميخواندند ...

از شهر «قو» به «قند» رفتم ...

از آنجا به شهر بزرگ «قوص» رفتم. اين شهر خيرات فراوان و باغهاى سرسبز و بازارهاى زيبا و مساجد زياد و مدارس عالى دارد و حاكم نشين مصر عليا است ...

از آنجا «باقصر» رفتيم كه شهركى زيبا است ...

از آنجا شهر «ارمنت» رفتم. ارمنت شهر كوچكى است در كنار نيل كه باغهاى فراوان دارد ...

ص: 28

از آنجا به شهر «اسند» رفتم كه شهر بزرگى است و كوچههاى وسيع و عايدات بسيار و زوايا و مدارس و جوامع متعدد و بازارهاى خوب و باغات سرسبز دارد ...

از آنجا به شهر «ادفو» رفتم كه فاصله آن تا شهر «اسند» از طريق بيابان يك شبانه روز راه است. (1/ 48)

سپس از نيلگذشته بهشهر «عطوانى» رفتيم و ازآنجا شترانى كرايهكرده، با طايفه اى از عرب كه دغيم نام دارند، حركت كرديم. راه ما از صحرايى بود كه آبادانى نداشت ولى راه امنى بود. يكى از منازل اين راه حميثرا است كه قبر ولى خدا ابوالحسن شاذلى در آن است.

شهر عَيذاب

پس از پانزده روز راه پيمايى، به شهر عيذاب رسيديم. عيذاب شهرى است بزرگ كه ماهى و شير فراوان دارد و غلات و خرما را از مصر عليا به آنجا ميآورند. اهالى اين شهر از طايفه بجات مى باشند كه رنگ پوستشان سياه است و خود را در ملحفه زرد رنگى مى پوشانند و بر سر خود عصابهاى ميبندند كه عرض آن يك انگشت بيشتر است .... در شهر عيذاب مسجدى است مشهور و متبرك كه به شيخ قسطلانى منسوب است و من آن را زيارت كردم ... در آن زمان كه ما به عيذاب رسيديم «حدربى» پادشاه بجات مشغول جنگ با تركان (مماليك) بود. او كشتيهاى تركان را شكسته و آنان را به هزيمت داده بود. و به همين علت سفر ما از راه دريا ميسر نشد. ناچار وسايلى را كه براى اين مسافرت آماده كرده بوديم فروخته و با همان اعراب، كه شترهايشان را كرايه كرده بوديم، به مصر عليا مراجعت كرديم و به شهر قوص رسيديم و از آنجا، از طريق نيل، كه مصادف با موقع مد بود سرازير شده، پس از هشت روز راه پيمايى به قاهره رسيديم. ولى من يك شب بيشتر در آنجا نماندم و به قصد شام حركت كردم و آن مقارن نيمه شعبان سال 726 بود.

راه قاهره به شام

اشاره شد كه ابن بطوطه به دليل جنگى بودن منطقه دريا، در سواحل عيذاب، ناگزير از بازگشت به قاهره و رفتن از راه خشكى به سمت شام شد. روشن است كه سفر وى به اين شهرها، تنها در مسير حج نيست بلكه وى به دنبال ديدن آثار اين شهرها و به خصوص ملاقات با مشايخ آنها است. با اين حال، به تقريب در مسير حج حركت مى كند. وى مينويسد:

«در اين راه نخست به شهر «بلبيس» رسيديم كه شهرى بزرگ است و باغهاى زياد دارد.

از آنجا به «صالحيه» رفتم و از آن پس، داخل ريگزار (بيابان) شده، منازلى مانند «سواده» و «راده» و «مطيلب» و «عريش» و «خروبه» را طى كرديم. در هر يك از اين منازل، كاروانسرايى است كه آن را خان مينامند و مسافرين با چارپايان خود در آن منزل ميكنند. در بيرون هر خان چشمهاى هست ودكانى كه مسافرين مايحتاج خود و مركب هاى خود را از آن ميخرند.

ديگر منازل معروف اين راه «قطيا» است كه مردم قطيه تلفظ ميكنند. در اين نقطه، از بازرگانان ماليات ميگيرند. هيچ كس از مردم شام حق ندارد بدون اجازه حكومت مصر از اين مرز عبور كند. همچنين كسانى كه به سوى شام مى روند، بايد اجازه آن حكومت را ارائه دهند و اين تدابير به لحاظ حفظ اموال مردم و جلوگيرى از فعاليت جاسوسان عراق (قلمرو حكومت سلطان ابوسعيد بهادرخان) اتخاذ گرديده است. امنيت اين راه بر عهده اعراب باديه مى باشد كه چون شب فرا ميرسد، از روى ريگها رد پاها را محو ميكنند و امير بامدادان خود براى معاينه محل ميآيد و اگر در روى ريگها ردّ پايى ملاحظه شود، اعراب به تعقيب عامل آن مى پردازند و به هر حال او را گير آورده تسليم امير ميكنند تا به مجازات برسد.» (1/ 50- 48)

آنگاه راه خود را دنبال كرده تا به شهر «غزه» كه پس از مصر، اول بلاد شام است، رسيديم. غزه شهرى است وسيع و داراى عمارتهاى بسيار و بازارهاى خوب و مساجد متعدد و بارو و مسجد جامعى زيبا داشت ...

از غزه به «مدينه الخليل» رفتم كه شهرى است به ظاهر كوچك و در معنى بزرگ و نورانى و زيبا و عجيب. اين شهر در وسط درهاى واقع گرديده است ...» (1/ 51)

«از اين شهر به سوى بيت المقدس روانه شديم و در راه تربت حضرت يونس را زيارت كردم. اين مقبره ساختمانى بزرگ و مسجدى هم دارد ... آنگاه به شهر بيت المقدس رسيدم كه در رتبت فضيلت بعد از مسجد الحرام و مسجد پيغمبر بر همه نقاط و اماكن متبركه پيشى دارد ...» (1/ 54).

از بيت المقدس به قصد ديدار عسقلان حركت كردم. عسقلان اكنون بالمره خراب است و از آن ويرانهاى بيش برجاى نمانده است ... در عسقلان مزار مشهورى است كه سر امام حسين (ع) پيش از آن كه به مصر فرستاده شود، در آنجا بوده است. اين مزار عبارت است از مسجدى بزرگ و مرتفع كه چاه آبى هم دارد. بناى مسجد چنانكه بر سر درآن نوشته شده است، به فرمان يكى از امراى عبديين (فاطميان) صورت گرفته است (1/ 57).

از آنجا به شهر «رمله» رفتيم كه همان فلسطين باشد. رمله شهرى است بزرگ و كثير الخير كه بازارهاى خوب دارد ....

ص: 29

از آنجا به نابلس رفتم. نابلس شهرى است بزرگ داراى درختان بسيار و نهرهاى فراوان كه از حيث محصول زيتون، از پربركت ترين بلاد شام محسوب مى شود ...

از آنجا به شهر عجلون رفتم و آن شهرى است نيكو، داراى بازارهاى زيادى و دژى مهم. نهر آبى گوارا از وسط آن جارى است.

از اين شهر به قصد لاذقيه به راه افتاده، از وادى غور، كه در ميان يك رشته تل واقع است، عبور كرديم. قبر ابوعبيده بن جراح در اين محل است و ما آن را زيارت كرديم. (1/ 58).

از آنجا به شهر «صور» رفتم. اين شهر خود مخروبه است ولى در بيرون آن، قريه آبادى وجود دارد. بيشتر مردم آن رافضى (شيعه) هستند. روزى بر سر آبى رفتم تا وضو سازم، يكى از اهالى آن قريه هم براى وضو آمد. نخست پاها را شست و سپس صورت را. مضمضه و استنشاق هم نكرد و آنگاه قسمتى از سرش را مسح كشيد. من به اين ترتيب وضو اعتراض كردم .. (1/ 59).

از آنجا به صيدا رفتم. اين شهر بر ساحل دريا قرار دارد و شهرى قشنگ و پرميوه است ...

از آنجا به طبريه رفتم. طبريه در گذشته شهر بزرگ و با عظمتى بوده و اكنون فقط آثارى از آن عظمت و بزرگى بر جاى است.

از آنجا به شهر بيروت رفتم. بيروت شهرى است كوچك، داراى بازارهاى خوب و جامعى بسيار زيبا. اقسام ميوهها و آهن از اين شهر به مصر ميبرند ... (1/ 60).

از بيروت به طرابلس رفتم. اين شهر يكى از مراكز پرجمعيت شامات است. چشمه سارها از همه سوى آن در جريان است و باغها و درختان سرسبز اطراف آن را فرا گرفته ...

از طرابلس به حصن الأكراد كه شهركى پرآب و درخت است رفتم ...

ازآنجا بهشهر «حمص» رفتم. حمص شهرى است نمكين و دلنشين، داراى درختان سرسبز و جويبارهاى فراوان و بازارهاى گشاد ... اهالى حمص عرب و به فضل و كرم موصوفاند ....

سپس به حمات، كه يكى از مراكز مهم شام و از زيباترين شهرهاى آن است، رسيدم.» (1/ 64)

از آنجا به شهر «معرّه» كه ابوالعلاى معرى، شاعر و عدّه بسيار ديگر از شعرا به آن منسوب هستند، رفتم. معره شهرى است بزرگ و خوب و بيشتر درختهاى انجير و پسته دارد كه محصول آن را به مصر و شام مى برند ...

بعد از معره به شهر سرمين رسيديم كه باغهاى فراوان دارد و بيشتر درختان آن زيتون است ... مردم اين شهر نيز صحابه دهگانه را دشمن ميدارند و سب و لعن ميكنند. عجب آن كه اين مردم حتى از استعمال لفظ «ده» خود دارى مى نمايند و دلالها كه در بازار متاعى حراج ميكنند، وقتى به عدد ده ميرسند ميگويند «نه و يك». و كلمه ده را بر زبان نميرانند. روزى تركى از آنجا ميگذشت، دلالى صدا مى زد «نه و يك». ترك چماق بركشيد و بر سر او كوفت و گفت: حالا بگو: ده!

اين شهر مسجد جامعى دارد كه نُه گنبد براى آن ساختهاند و چون به مذهب، بدشان بر ميخورد، مخصوصاً يكى را كم ساختهاند تا ده تمام نشود. (1/ 65)

از آنجا به شهر حلب رفتيم كه شهرى بزرگ و مركزى مهم است. (1/ 70- 65) وى در اين صفحات مطالبى در باره حلب مينويسد.

از حلب به شهر «تيزين» رفتم كه در راه قنسرين واقع است. تيزين شهرى است جديد البنا كه تركان آبادش كرده اند.

قنسرين شهرى قديمى و بزرگ بوده ولى اكنون فقط آثارى از آن برجاى مانده است.

از قنسرين به انطاكيه رفتم و آن شهرى است عظيم و كهن ....

از انطاكيه به دژ غراس رفتم كه دژى است مستحكم و داراى كشتزارها و باغها ...

از بغراس به دژ قُصير رفتم ...

از آنجا به شهر صهيون رفتم كه شهرى است نيكو، آبها روان و درختان سرسبز و قلعه خوبى دارد ... (1/ 71)

از آنجا به شهر لاذقيه رفتم كه شهرى است كهن بر ساحل دريا ... (1/ 79).

ص: 30

از لاذقيه به دژ مرقب، كه نظير دژ كرك و از دژهاى بزرگ است، رفتم ...

از آنجا به سوى جبل الأقرع حركت كرديم. اقرع بلندترين جبال شام و از طرف دريا كه پيش روى، نخستين كوههاى اين ناحيه است ...

از آنجا نيز گذشته به كوههاى لبنان كه از سرسبزترين و خرمترين كوههاى دنياست رسيدم ... (1/ 82)

از كوهستان لبنان به شهر بعلبك رفتيم كه شهرى است نيكو و كهن و از بهترين شهرهاى شام به شمار ميآيد ... در بعلبك يك نوع پارچه مخصوصى مى بافند كه پاره احرام بعلبكى هم از آن است ..

چون سخت مشتاق ديدار دمشق بودم، فرداى آن روز، بعلبك را ترك گفتم و پنج شنبه نهم رمضان سال 726 به دمشق رسيدم و در مدرسه معروف مالكيان موسوم به الشرابشيه منزل كردم. دمشق بهترين و زيباترين شهرهاى جهان است كه اداى حق آن از قدرت وصف و بيان بيرون است ... (1/ 83)

اين وصف تا صفحه 111 به طول مى انجامد.

حركت در مسير شام- مدينه

دراول شوال سال مزبور (726) كاروان حجاز بهخارج دمشق رهسپارگرديد و در قريه معروف «كسوه» فرود آمد. من نيز با كاروان حركت كردم. اميركاروان سيف الدين چوپان بودكه يكى از امراى بزرگ به شمار مى آيد و قاضى آن شرف الدين اذرعى حورانى بود. در اين سال صدرالدين غمارى مدرس مالكيان نيز به حج مى رفت. همسفران من طايفهاى از اعراب بودند كه عجارمه خوانده ميشدند و اميرشان محمد بن رافع از اعاظم امرا بود.

از كسوه به قريه بزرگ «صنيمن» رفتيم و از آن پس به شهر كوچك زرعه، كه از بلاد حوران است، رسيديم و در نزديكى شهر منزل كرديم و از آنجا به شهر كوچك بصرى رفتيم. (1/ 112- 111)

بُصرى:

كاروان حج بهطور معمول چهار روز در بصرى توقف ميكند تا بقيه حاجيان هم براى كارهاى خود، كه در دمشق ماندهاند برسند. بصرى محلى است كه حضرت رسول، در دورانيكه- قبل از بعثت- براى خديجه تجارت ميكرد به آنجا آمد و خوابگاه شتر آن حضرت در بصرى هم اكنون شناخته شده است و مسجد بزرگى در آنجا ساختهاند.

اهل حوران در شهر بصرى جمع ميشوند و حجاج آذوقه و لوازم و مايحتاج خود را از اين محل تهيه ميكنند و از آنجا به ببركه زيره مى روند و يك روز در آنجا اقامت ميكنند و سپس به لجون مى روند. لجون آب روانى هم دارد.

حصن كرك:

پس از لجون به «حصن كرك» ميرسند كه از عجيبترين و مستحكمترين و مشهورترين قلعههاست و حصن الغراب هم خوانده ميشود ... (1/ 112)

كاروان مدت چهار روز در خارج كرك در محلى موسوم به ثنيه توقف كرد تا خود را آماده ورود در صحرا گرداند. آخر حد شام «معان» بود كه بعد از وصول بدان از طريق عقبه صوان وارد صحرا شديم. در باره اين صحرا گفتهاند: هركس درآنجا رود، راه خود را گم ميكند و اگر بتواند جان به سلامت بدر برد چنان است كه عمر دوباره يافته باشد.

پس از دو روز كه راه رفتيم به ذات الحج رسيديم و آن محل بايرى است كه آب زيرزمينى دارد

تبوك:

بعد از آن، به رودخانه بى آب بلدح رسيديم و از آنجا به «تبوك» رفتيم. تبوك سرزمينى است كه محل وقوع يكى از غزوات پيغمبر بود و در آن چشمه آب خردى وجود داشته كه پيغمبر از آن وضو ساخته و به بركت وى آن آب فزونى گرفته و شيرين و گوارا گرديده است و هم اكنون نيز جريان دارد. حجاج شام چون به تبوك مى رسند سلاح بر ميگيرند و شمشيرها از نيام بر ميكشند و حالت حمله و هجوم به خود مى گيرند و درختان خرما را به شمشير ميزنند. چون معتقدند كه پيغمبر به همين ترتيب وارد تبوك شده بود. كاروان بزرگ بر سر چشمه تبوك فرود ميآيند و همه از آن سيراب ميگردند. قافله حج چهار روز در آنجا استراحت ميكند و شترها را آب مى دهند و چون بين تبوك و العُلا، باديه مخوفى در پيش هست، ذخيره آب نيز بر مى دارند. سقاها اطراف چشمه را گرفته با آبدانهايى، كه از چرم گاوميش درست شده است، شترها را آب ميدهند و ظرف و مشكهاى قافله را پر ميكنند. هر يك از امرا و بزرگان، آبدان مخصوصى دارند كه شتران خود و كسان را از آن آب ميدهند و مشكها را پر ميكنند و ساير مردم نيز در مقابل پرداخت وجهى به سقاها شتران خود را آب ميدهند و مشكها را پر ميگردانند.

ص: 31

قافله بعد از حركت از تبوك، از خوف صحرا به تعجيل راه ميرود. (1/ 115)

وادى اخيضر در وسط اين صحرا واقع شده كه نعوذ بالله توگويى وادى جهنم است. در يكى از سالها باد سمومى كه در اينجا ميوزد مشقات و مصائب بزرگى براى حجاج بار آورد، ذخيره آب به پايان رسيد و يك خوراك آب به هزار دينار خريد و فروش شد و سرانجام فروشنده و خريدار هر دو تلف شدند كه داستان آن را روى سنگى در همين وادى نوشتهاند.

بعد از طى اين وادى، در بركه المعظم فرود ميآيند كه منسوب به الملك المعظم، از فرزندان ايوب است. در اين بركه بعضى از سالها آب باران جمع ميشود و در بعضى ديگر خشك و بى آب ميباشد.

روز پنجم قافله به بئر الحِجر ميرسد. مقصود از حِجر همان حجر ثمود است. چاهيكه در اينجا واقع است آب زيادى دارد، ليكن مردم با همه نيازمندى، از آب آن استفاده نميكنند. چه، پيغمبر در غزوه تبوك بر سر آن چاه فرود نيامد و اجازه هم نداد كه كسى ازآب آن بخورد وكسانيكه با آن آب خميركرده بودند آنرا به شتران خورانيدند. در اين جايگاه ديار ثمود شروع ميشود. اين خانهها دركوهستانى واقع شده كه از سنگهاى سرخ رنگ تشكيل يافته و پلهكانهاى پر نقش و نگاريكه بر آنها تراشيدهاند چنان است كه گويى تازه از زير دست صنعتگر بيرون آمده باشد. استخوان هاى آن قوم، درون خانههاشان پوسيده و مايه عبرت آيندگان گرديده است.

در اين محل، بين دو كوه، خوابگاه ناقه صالح واقع شده و در آنجا مسجدى است كه مردم در آن نماز ميگزارند. بين حجر و العلا به قدر نصف روز يا كمتر فاصله مى باشد. العلا ده بزرگ و نيكويى است كه نخلستانها و آبهاى جارى دارد. حجاج چهار روز در اينجا استراحت كرده لباسهاى خود را ميشويند و ما يحتاج خود را فراهم ميكنند و هرچه اضافه بار دارند در اين محل ميگذارند و فقط به قدر كفايت از آن بر ميدارند.

اهل اين ده مردمان امينى هستند. تجار مسيحىِ شام، ازاينجا قدم فراتر نميگذارند و معاملات خود را با حجاج در همين محل انجام ميدهند.

كاروان از العلا حركت كرده، فردا به وادى عطاس ميرسدكه بسيارگرم مى باشد و باد سموم كشندهاى در آن ميوزد. در يكى از ساليان، كه به نام سال «امير جالقى» معروف شده است، حجاج گرفتار شدت اين باد گرديده و جز معدودى، همه تلف شدند.

بعد از عطاس به «هديه» ميرسند. در اين محل خاك را كه حفر ميكنند آب شورى در مى آيد.

روز سوم حركت از العلا به خارج شهر مدينه منوره وارد مى شوند. (1/ 116).

زين پس، ابن بطوطه به شرح آنچه كه در مدينه و مكه سپرى شده است مى پردازد.

مكه به عراق از راه زبيده

ابن بطوطه مفصل از مكه و مسائل مختلف آن، به ويژه جنبههاى دينى و آثار و بناها و نيز وضعيت سياسى آن و نفوذ دولت ايلخانى در مكه سخن ميگويد. مقصد بعدى وى مدينه است، اما وى اين بار كاروان عراق را كه از طرف سلطان ابوسعيد خان بهادر ايلخانى اعزام شده همراهى ميكند. قصد او آن است كه پس از زيارت مدينه عازم عراق شود.

اطلاعاتيكه وى از كاروان و مسير مكه به مدينه ميدهد جالب است. گزارشى از آن را مى آوريم. او مى نويسد:

بيستم شهر ذى حجه در صحبت امير قافله عراق پهلوان محمد حويج، كه از اهالى موصل بود و پس از مرگ شهاب الدين قلندر امارت حاج را بر عهده داشت از مكه حركت كردم. (1/ 179)

امير پهلوان براى من يك نيمه محمل تا بغداد كرايه كرد و كرايه راهم را از خودش پرداخت و مرا در جوار خود پذيرفت. بعد از طواف وداع حركت كرده به «بطن مر» رفتيم. همراهان ما عده بيشمارى از مردم عراق و خراسان و فارس و ايرانيان بودند. زمين از كثرت جمعيت موج ميزد و گروه مردمان مانند تودههاى ابرى كه روى هم متراكم شده باشد، در حركت بودند و ازدحام به حدّى بود كه هركس از قافله كنار مى رفت و علامتى با خود نداشت در مراجعت گم ميشد.

در اين قافله عظيم عدهاى شتر براى حمل آب به مسافرين بى بضاعت تخصيص داده شده بود. همچنين مقدارى خواربار به وسيله شتر براى احسان به بينوايان حمل مى شد و دارو و مشروبات و شكر براى بيماران مهيا بود.

در هر منزل كه قافله توقف ميكرد، در ديگهاى مسى بزرگيكه دسوت مى ناميدند، غذا ميپختند و درماندگان و مسافرين بيتوشه را اطعام ميكردند و يك دسته شتر، مخصوص حمل كسانى بود كه از راه درمانده بودند و همه اين وسايل از طرف سلطان ابوسعيد تأمين شده بود.

همراه قافله، بازارهاى معتبر و وسايل لازم و انواع اطعمه و ميوههاى موجود بود. هنگام شب راه ميرفتند و پيشاپيش قطار محملها، مشعلهها بر ميافروختند چنان كه شب مبدل به روز ميگشت و زمين پر از نور و روشنايى ميشد.

ص: 32

از «بطن مر» به «عسفان» و از آنجا به «خليص» رفتيم. از خليص چهار منزل آن طرفتر «وادى السمك» نام شد و پنج منزل ديگر به «بدر» رسيديم. اين راه را دو منزل در يك روز طى ميكنند و منزل دوم شب پيموده ميشود. بعد از بدر به منزل «صفرا» رسيديم و در آنجا يك روز استراحت كرديم. از صفرا تا شهر مدينه سه روز راه است. در مدينه توفيق زيارت پيغمبر براى دومين بار نصيب شد و شش روز در آن شهر توقف كرديم و به اندازه ذخيره سه روز آب برداشته حركت كرديم.

راه حجاز- بغداد

ابن بطوطه پس از شش روز توقف در مدينه حركت كرده و سه روز بعد در «وادى العروس» توقفكرده «از چاههاى كم عمقيكه حفر ميكنند آب گوارايى» بر ميدارد و پس از آن كه ذخيره آب خود را تجديد ميكند «وارد سرزمين نجد» ميشوند.

وى مينويسد:

نجد سرزمين پهناورى است كه تا چشم كار مى كند گسترده است. پس از تجديد نفس از نسيم جانفزاى نجد چهار منزل كه پيموديم بر سر آبى معروف به «عسيله» رسيديم و بعد از آن آب ديگرى بود به نام «نقره» كه آثار حوض هاى بزرگى در كنار آن ديده مى شد و سپس به «قاروره» رسيديم كه حوض هايى مملو از آب باران داشت و اين آبدانها را زبيده دختر جعفر بنا كرده است. اين محل در وسط سرزمين نجد واقع شده و بسيار دلگشا و داراى نسيم ملايم و زمين خوبى است و هواى آن همه فصول معتدل ميباشد.

از آنجا به «حاجر» رفتيم. آبدانهايى در اين محل وجود دارد كه برخى از آنها خشكيده و به جاى آنها چاههاى بزرگى حفر كردهاند.

بعد از آن به «سميره» رسيديم كه زمينى گود ميباشد كه در محوطه وسيعى واقع شده و قلعه مانند جايى دارد. در سميره آب چاه فراوان است اما طعم آن تلخ ميباشد. قبايل عرب گوسفند و روغن و شير به اين محل آورده، در مقابل پارچه خام به حجاج ميفروشند و غير از پارچه خام با جنس ديگر معامله نميكنند.

از سميره به «جبل المخروق» رفتيم. جبل در بيابانى واقع شده و قسمت بالاى آن را باد از هم شكافته است.

از آنجا به «وادى الكروش» رفتيم. آب در اين محل نبود و ما شب را راه پيموده بامدادان به دژ «فيد» رسيديم. اين قلعه بزرگ در زمين مسطّحى واقع شده و بارويى هم دارد. اطراف اين قلعه محلهاى است كه اعراب در آن سكونت دارند. گذران اين جماعت از معامله با حجاج است. حاجيان عراق كه به مكه مى روند، قسمتى از زاد و راحله خود را، تا هنگام مراجعت در اين محل ميگذارند. دژ فيد در وسط راه بغداد- مكه واقع شده و از آنجا تا كوفه دوازده روز راه است كه از ميان بيابان عبور ميكند و در هر يك از منازل آن، آبدانهايى براى تأمين آب مشروب مسافرين موجود است. كاروانيان معمولًا در اين محل با تجهيزات و احتياط كامل حركت ميكنند تا اعراب به فكر دستبرد و غارت نيفتند. (1/ 181).

در اين نقطه با اميرفياض و امير حيار پسران امير مهنا ملاقات كرديم. عده زيادى از اعراب چادر نشين سواره و پياده با آنان بودند و ايشان حفظ و حمايت قافله را به عهده گرفتند. اهل قافله در اين محل هرچه ميتوانستند از شتر و گوسفند كه اعراب براى فروش عرضه ميكردند خريدارى كردند.

از فيد حركت كرده به محليكه به نام اجفر ناميده ميشد رسيديم. اين محل به نام دو عاشق معروف جميل و بثينه ميباشد. شب را از راه بيابان حركت كرده به زرود رفتيم. زرود زمين پهناور شنزارى است و خانههاى كوچكى دارد كه گرداگرد آن را مانند قلعه فرا گرفتهاند. در اين محل چاههاى آب وجود دارد اما آب آن خوشگوار نيست.

بعد از زرود به ثعلبيه رسيديم كه قلعهاى خراب دارد و روبهروى آن آب انبار بزرگى استكه به وسيله پله به آن ميروند. آب اين انبار از ذخيره باران فراهم ميشود.

در اينجا گروه زيادى از اعراب براى فروش گوسفند و اشتر و روغن و شير جمع ميآيند. از ثعلبيه تا كوفه سه روز راه است. منزل نخست بركه المرجوم نام دارد. در اين جايگاه تلّ بزرگى از سنگ فراهم شده و هركس از آنجا رد شود سنگى بر روى آن ميافكند. ميگويند مرجوم مردى رافضى مذهب بوده و با قافلهاى به حج مى رفته و در اينجا بين او و تركهاى سنى مذهب مشاجرهاى به وقوع پيوسته و آن رافضى يكى از صحابه پيغمبر را دشنام داده و سنيان به سزاى اين عمل او را سنگسار كردهاند.

در بركه المرجوم خانههاى زيادى هست كه اعراب در آن سكونت دارند و آنان براى فروش روغن و شير و غيره، تا نزديكى كاروان ميآيند. بركه آب انبار بزرگى دارد كه زبيده آن را بنا كرده و كفايت ما يحتاج كاروانيان را ميكند. در اين راه مكه تا بغداد هر كجا كه بركه يا چاه آبى پيدا شود از بركت زبيده و آثار خير اوست و اگر عنايت او به اين امر مهم نبود، مسافرت از اين راه ممكن نميشد. (1/ 182).

بعد از بركه، به مشقوق رسيديم. در اين محل دو آب انبار با آب صاف خوشگوار وجود داشت. اهل قافله آبى را كه از پيش داشتند فرو ريخته از اينآب با خود برداشتند.

ص: 33

منزل بعد، تندنير نام داشت كه آن نيز داراى آب انبارهاى مملوّ از آب بود. شب را به راه ادامه داديم و چاشتگاه در زباله بوديم كه قريه آبادانى است و عربها در اين محل قصرى ساختهاند. زباله داراى دو آب انبار و چاههاى متعدد است و از منازل پرآب اين راه به شمار مى رود.

پس از زباله به «هيثمين» رسيديم كه آن هم دو آب انبار دارد و از آنجا حركت كرده، پاى به گردنه معروف به عقبة الشيطان فرود آمديم و روز دوم از گردنه بالا رفتيم. تنها گذرگاه سخت اين راه همين گردنه مى باشد كه آن هم زياد طولانى و مشكل نيست.

منزل ديگر، «واقصه» نام داشت كه قصرى بزرگ و آب انبارهاى خوب در آن بود. واقصه آخرين منزل اين راه است كه آب دارد. از آنجا تا كوفه جز شاخههايى از فرات كه از آن رودخانه جدا شده، آبى پيدا نمى شود. بيشتر مردمان كوفه براى تهنيت و چشم روشنى در همين محل، به پيشواز حاجيان ميآيند و با خود آرد و نان و خرما و ميوه ميآورند.

بعد از واقصه به «لوره» رسيديم كه آب انبار بزرگى دارد و پس از آن به مساجد، كه سه آب انبار دارد و سپس به محلى معروف به «منارة القرون» رسيديم. اين مناره بسيار بلند و در وسط بيابان واقع شده و اطراف آن را با شاخهاى آهو تزيين كردهاند و دور و بر آن اثرى از آبادى نيست.

بعد از مناره به وادى عذيب رسيديم كه محلى پربركت و حاصلخيز و آباد است و اطراف آن را فلاتى حاصلخيز و خوش منظر فراگرفته است.

منزل ديگر قادسيه بود كه جنگ مشهور اسلام و مجوس در آن واقع شد و اين جنگ منجر به پيروزى قطعى مسلمين و ذلت و زبونى آتش پرستان گرديد كه ديگر بعد از آن نتوانستند قد علم كنند. (1/ 183).

ابن بطوطه اينجا به عراق رسيده و نخستين شهرى كه زيارت كرده، شهر نجف است كه گزارش آن را آورده و سپس از ديگر شهرهاى عراق سخن گفته است.

سفر دوم به مكه و حج دوم و سوم و چهارم

ابن بطوطه از نجف عازم بصره شده، از آنجا به آبادان و شوشتر و ايذه و اصفهان و شيراز رفته باز به عراق باز ميگردد. اين باره، از كوفه و كربلا و بغداد ديدن كرده و سپس بهموصل ونصيبين و سنجار ماردين ميرود و سپس به بغداد باز ميگردد (1/ 261). وى مى نويسد:

چون به بغداد رسيديم، حاجيان آماده حركت بودند. من پيش خواجه رفتم و از او خواستم كه سفارش سلطان ابوسعيد را در باره من به كار بندد و او يك نيمه محمل به من تخصيص داد و توشه راه به اندازه آب و خوراك چهارتن در اختيار من گذاشت و فرمانى نيز به دست من داد و به پهلوان محمد حويج، كه امير قافله بود، سفارش مرا كرد.

ابن بطوطه در اينجا شرح راه را نمى دهد. وى از راه عراق به مكه رفته و تنها اشاره به بيمارى اسهال خود ميكند كه تا مكه ادامه داشته و تنها وقتى به منى رفتهاند خوب شده است. او تمام سال را مانده و حج ديگرى را هم در مكه بوده است. ابن بطوطه مى نويسد:

آن سال را پس از گذراندن موسم حج در مكه ماندم ... در مدرسه مظفريه منزل داشتم و بيماريام بهكلى از ميان برخسته، حالم بسيار خوش بود و تمام اوقاتم را به طواف و عبادت و عمره ميگذرانيدم. در اثناى آن سال، حجاج مصر عليا به شهر مكه رسيدند ... در نيمه شهر ذى قعده امير سيف الدين يلملك به اتفاق جمعى از همشهريان من (اهالى طنجه) به مكه رسيدند. (1/ 262)

ابن بطوطه ميگويد وقوف در عرفات در اين سال؛ يعنى سال 728، روز جمعه بود. سال 729 را هم در مكه بوده است. او مى نويسد:

در اين سال احمد بن رميثه و مبارك بن عطيفه به اتفاق امير محمد حويج و شيخ زاده حرباوى و شيخ دانيال از عراق به مكه آمدند و از جانب سلطان ابوسعيد صدقات فراوان بين مجاورين و اهل مكه تقسيم كردند و هم در اين سال بود كه نام ابوسعيد پس از نام الملك الناصر در خطبه ذكر شد و بر فراز قبه زمزم براى او دعا كردند و پس از نام او، از سلطان يمن «الملك المجاهد نورالدين» هم نام بردند. ليكن امير عطيفه با اين امر موافقت نداشت و توسط منصور، برادر خود، به الملك الناصر خبر فرستاد. وقوف سال 729، روز سه شنبه بود و من سال 730 را هم در مكه ماندم. در موسم حج آن سال بين امير عطيفه و ايدمور ناصرى امير جاندار فتنهاى برخاست. (1/ 264- 263)

وى بعد از حج، راه دريايى را انتخاب كرده، عازم يمن ميشود. بنابراين، به جده آمده و از آنجا سوار نوعى كشتى به نام «جلبه» شده و در درياى سرخ به راه خود ادامه مى دهد. او در اين مورد مينويسد:

اين كشتى از آنِ رشيد الدين الفى عينى بود كه اصلش از حبشه است. شريف منصور پسر ابى نمى هم در كشتى ديگرى مسافرت ميكرد و بسيار مايل بود كه من با او باشم ليكن چون در كشتىِ او تعدادى شتر هم بود من ترسيدم و نرفتم. چه، من تا آن زمان مسافرتِ دريا نكرده بودم. (1/ 266).

ازين پس اقامت او در يمن است و گزارش تفصيلى در باره آن ناحيه ارائه كرده است. از آنجا عازم عدن و صنعا و سپس عمان شده و با پادشاه هرمز ديدار ميكند. به جزيره كيش ميرود و بحرين و قطيف و احساء و يمامه را پشت سر ميگذارد.

ص: 34

حج پنجم

در قطيف شيعيان را ميبيند و اينگونه به توصيف آنان مى پردازد:

از بحرين به قطيف رفتيم. قطيف شهرى است بزرگ و نيكو و داراى نخلهاى فراوان، طوايفى از اعراب در آن سكونت دارند كه جزو شيعيان و غُلات مى باشند و در اين باره تقيه ندارند بلكه تظاهر هم ميكنند چندانكه مؤذن در اذان خود بعد از شهادتين «أشهد أنّ علياً ولىّ الله» و بعد از «حىّ عَلَى الصلاة» و «حىّ عَلى الفَلاح»، «حىّ على خير العمل» ميگويد و بعد از تكبير آخر، اضافه ميكند: «محمّد و علىّ خير البشر، من خالفهما فقد كفر». (1/ 308).

وى از بحرين به «هجر» و از آنجا به «يمامه» ميرود كه هجر ناميده ميشود و شهرى است نيكو و پرنعمت و آب و درخت؛ طوايفى از عرب كه بيشتر از بنيحنيفه از روزگار قديم در اين ناحيه سكونت ورزيدهاند و امير آنان طفيل بن غانم نام دارد.

از يمامه همراه امير طفيل به قصد زيارت خانه خدا رهسپار گشتيم و سال 732 بود كه به مكه تشرّف جستيم. آن سال را الملك الناصر، پادشاه مصر هم با گروهى از امرا به زيارت آمده بود و اين آخرين حج «الملك الناصر» بود كه احسان فراوان در حق اهالى مكه و مدينه و مجاوران آن دو شهر كرد. (1/ 309).

اين پنجمين حج ابن بطوطه بود.

سفر ديگر به مكه در سال 749

وى بيست سال پيش از سفر اخيرش- زمانى كه به هند رفت و در آنجا مدتها اقامت گزيد و در بازگشت به سمت ايران آمد و از شيراز و اصفهان ديدن كرد و به بغداد و از آنجا به شام رفت-. در شام بوده و زن حامله خود را در آنجا تنها گذاشته بود. وقتى در اين سفر (749) به دمشق وارد شد، سراغ پسرش را گرفت، اما معلوم شد كه دوازده سال پيش از آن، درگذشته است. (ص 763).

ابن بطوطه از شام عازم مصر شده، به قاهره مى رود. در آنجا ميشنود كه قاضى القضات عزالدين، با قافله بزرگى براى عمره رجبيه به مكه رفته است. وى از قاهره از راه مصر عليا به عيذاب رفته و از آنجا سوار كشتى شده به جده مى رود. وى در 22 شعبان سال 749 وارد مكه مى شود. او مينويسد:

بعد از برگزارى موسم حج، همراه قافله شام به مدينه رفتم و قبر مطهر پيغمبر را زيارت كردم و در مسجد متبرك وى نماز خواندم و قبور اصحاب پيغمبر را در بقيع زيارت كردم و از مشايخ مدينه با ابومحمد بن فرحون ملاقات كردم. از مدينه به علا و تبوك رفتيم و از آنجا از راه بيت المقدس، مدينة الخليل غزه و از طريق رمله، كه پيشتر ياد كرديم به قاهره رسيديم .... پس در كشتى كوچكى كه از آنِ يكى از اهالى تونس بود برنشستيم و در صفر سال 50 به راه افتادم و به جزيره جربه آمدم ... به وسيله كشتى كوچكى به قابس رفتم ... سپس سوار كشتى شده، به سفاقس و از آنجا به بليانه رفتيم و آنگاه از راه خشكى به اتفاق اعراب حركت كردم و پس از تحمل زحمات فراوان به تونس رسيدم و آن در محاصره اعراب بود.

از آنجا به فاس و بعداً براى شركت در جنگ بر ضدّ كفار اسپانيا به اندلس مى رود. (ص 777)

ص: 35

راه حج حلب تا مكه مكرمه در دوره مماليك، بر اساس ارجوزه ابن جابر اندلسى (قرن هشتم هجرى)

راه حج حلب تا مكه مكرمه در دوره مماليك، بر اساس ارجوزه ابن جابر اندلسى (قرن هشتم هجرى) (1)

ابو جعفر اصفهانى

حلب در شمال شرق دمشق، محلى است كه در ايام حج، كاروانهاى زيادى از آن عبور ميكردند. بسيارى از ايرانيان، كه از راه فرات به حج مى رفتند، مسير شمال عراق را طيكرده، به حلب ميرسيدند و از آنجا همراه ديگر حجاج، به شام آمده و با كاروان شام به حج ميرفتند. در باره راه فرات، در جاى ديگر توضيح دادهايم.

شاعرى به نام شمس الدين محمد بن احمد، على بن جابر اندلسى، كه در سال 698 ق/ 1299 م بهدنيا آمد و از سال 743 در حلب مقيم شد، از اين مسير به حج آمد و ارجوزه اى به شعر، در وصف اين راه تا مدينه منوره سرود. وى در سال 780 درگذشت.

طبيعى است بخشى از راه، كه راه شام تا مدينه است، در بسيارى از گزارشها توصيف گرديده، اما با اين حال، به اختصار گزارش اين شاعر را با برخى از نكات آن ميآوريم. مهم آن است كه وى بارها از حلب به حج مشرف شده و بنا بر اين، اطلاعات وافى وكافى در باره مسير حج داشته است.

وى در اين قصيده بلندِ خود، منازل حجاج را از آغاز تا مكه مكرمه بيان كرده است. «بيره» نخستين منزل پيش از حلب است كه وى مدتى در آنجا مستقر ميشود.

اين شعر بيانگر راه حج، از دهه شصت يا هفتاد قرن هشتم هجرى است؛ دورهاى كه مماليك در اوج شكوه و عظمت تمدنى خود بودند. به همين ترتيب امر حج هم به خوبى و با امنيت كامل برگزار مى شد.

وى در مرحله نخست، از بيره تا حلب را بحث كرده و سپس از اجتماع حجاج در حلب و آماده شدن براى حركت گزارش ميكند. او هفده روز در حلب بوده و اين نشان ميدهد كه تا چه مقدار براى مقدمات كار، تمهيدات انديشيده ميشده است.

اما مسير كوتاه اول، كه از بيره به حلب بوده است. وى در نخستين گام از وداع ياران سخن گفته و عبور از فرات و اجتماع مردم در حاشيه آن، كه براى بدرقه زائران جمع شده بودند. به مناسبت، وصفى از فرات به دست داده است.

حركت، در آخرين روزهاى ماه شعبان.

منزل بعدى در كنار نهر ساجور بوده كه زيبايى خيره كنندهاى داشته ونگاه به آن بسيار سرورآفرين بوده است.

و كان على الساجور بعد مُبيتنا

فلله ما أبهى و أبهجه نهرا

منزل بعدى مدينة الباب است كه كاروان اندكى در آنجا استراحت كرده و سپس به سوى حلب به راه ميافتد.

در اين وقت به حلب مى رسد و از خاطرات گذشته خود، كه درآنجا بوده، ياد مى كند؛ خاطراتى كه به هيچ روى نميتواند آنها را به فراموشى بسپارد.

پس از اقامت هفده روزه در حلب، كاروان حركت كرده، به سمت حماة مى رود. فاصله راه حلب تا حماة سه روز به طول مى انجامد. وى در راه، باغات و نهرهاى زيبايى مى بيند و به وصف فضاى سبز اطراف آن مى پردازد.

1- اين اثر تاكنون به چاپ نرسيده و بر اساس دو نسخه خطى، دكتر فوزى الهيب گزارشى در مجله مركز الدراسات المدينة المنوره نوشته كه آنچه در اينجا آمده خلاصه آن است.

ص: 36

منازل بعدى، شهرهاى رستن، حمص و قاره است. وى ضمن بيان منازل، گاه به بيان حالات مسافران هم مى پردازد. چون وى ابزاريكه براى بيان برگزيده، شعر است، طبيعى است محدويتهايى دارد. احساس عمومى همه زائران آن است كه هرچه به اماكن مقدس نزديكتر ميشوند، بر شوق وصولشان ميافزايد.

اين كاروان در اول شوال به دمشق ميرسد؛ جاييكه او آنرا بهشت دنيا ميخواند و دار الغنى. اين روز، روز عيد بوده و اين بر شوق او در بيان اشعار افزوده است.

إلى أن نظرنا من دمشقَ لبلدةٍ

غدتْ جنة الدنيا فأكرمْ بها قِطرا

ذلك يومُ العيدِ والدهرُ كلُّهُ

لساكنها عيدٌ فيا حسنَهُ دهرا

ولكنَّها أرضُ الغنىِّ ودارُهُ

ولا عيشَ فيها للذى يجدُ الفَقْرا

روز سوم شوال، كاروان شام كه اكنون كاروان حجاج حلب هم به آن پيوسته، حركت ميكند. اما يكباره چنان و چندان باران ميگيرد كه به اجبار كاروان در قريه محجه توقف ميكند و به انتظار توقف باران مينشيند. مسير حركت از دمشق به سمت حوران است.

كاروان يك روز راه مى رود تا به شهر زُرَع ميرسد و پس از استراحت اندكى حركت كرده، به خُليف ميرود. اين مسير ادامه مييابد تا به بصرى ميرسد.

بُصرى مانند ديگر منازل نيست، منزلى است كه رسول خدا (ص) دركودكى به همراه عمويش ابوطالب در آنجا توقف داشته است. اين امر سبب شده است تا شاعر احساس خاصى داشته باشد و درآنجا احساس انس و الفت كند. به مناسبت و البته به اشارت، اخبارى را كه در كتابهاى سيره در اين باره آمده است و از جمله داستان بحيرا، دارد.

منزل بعدى ثنيه و سپس زَرقاء است. فجركه طلوع ميكند، آنان نماز را در سمنان ميخوانند و از آنجا به «زيزا» ميروند كه محل استراحت كاروانهاى حج است. اينجا در واقع محل اتراق بوده و سه روز در آنجا اقامت ميكنند.

منزل بعدى «حساء» نزديك «مؤته» است و بعد از (...) روز راه رفتن به معان مى رسند. اينجا هم محل اتراق است و سه روز مى مانند.

در روز بعد، كاروان به «صوان» مى رسد و بيابانى را با سرابهاى طولانى پيشرو دارد. اينجا به جاى امواج آب، كاروان با امواجى ازسراب روبهروست.

پس از آن كه كاروان سه روز راه از معان دور ميشود، در اول ذى قعده به «ذات حج» مى رسد. كاروان راهش را ادامه مى دهد تا آن كه به تبوك مى رسد. اينجاست كه چشم كاروانيان به نخلستانهاى سرسبز آنجا مى افتد و از آب مبارك آن بهره مند ميشود. شاعر در اينجا، از آبيكه برابر رسول خدا (ص) از زمين جوشيد ياد ميكند. قافله دو شب در تبوك اقامت ميكند.

در ششم ذى قعده، كاروان حج، به وادى اخيضر مى رسد. روز بعد، به ماءالصافى و بعد ازآن، به ماء المعظم. كاروان در «ماء الجنيب» شب را به صبح ميبرد و پيش از فجر، به «ثمد الروم» ميرسد. اكنون ظهر روز نهم ذى قعده است.

صبح روز دهم به «مبرك الناق» ميرسند و ظهر آن روز به «حجر»، سرزمينِ ثمود رسيده، با سرعت از آنجا ميگذرند؛ زيرا سرزمينى است كه عذاب الهى در آن فرود آمده است. بعد از غروب از «عُلا» هم ميگذرند و بدين ترتيب از اين سرزمين ملعون خلاصى مييابند.

كاروان پس از سه روز استراحت، حركت كرده، در روز پانزدهم ذى قعده به «ماء شعب» ميرسند كه آب نيكويى دارد. آنان شترانشان را در آنجا سيراب ميكنند.

در روز شانزدهم، در وادى هُديه خيمه زدند، اما به سرعت جمع و جورشده، حركت كردند. صبح روز بعد، از جاييكه زمين آن از سنگهاى سياه بود، گذشتند؛ سنگهاييكه براى شتران بسيار بد بود و خون از پاهاى آنها به راه افتاد. آنان رفتند تا آنكه در فحلتيين مانده شب را به صبح رساندند. در ادامه، به وادى القرى رسيدند. اينجا بود كه نسيم حجاز را حس كردند و شوق و ذوقى در قلب هايشان پديد آمد. آنان روز بيستم ذى قعده را در آنجا سپرى كردند. از آب آنجا بهره بردند و مسير را ادامه داده به شهر البتراء رسيدند.

ص: 37

هرچه كاروان به مدينه نزديكتر ميشد، بر تپش قلبهاى آنان افزوده شده و شوق آنان زياد مى گرديد. زائران در فكر گناهان خود بودند و با خود سخن ميگفتند. آنان در ميان خوف و رجا بودند، اما به اميد رحمت الهى، اميد آنان بر يأسشان غلبه مى كرد و فريادهاى شوق سر ميدادند. باقى مانده شب را حركت كرده و همچنان تسبيح ميگفتند. در همين مسير بود كه به گردنهاى رسيدند و از آن كه برآمدند، در نور صبحگاهان، چشمشان به باغات و نخلستانها افتاد. در اين وقت، اشك از چشمان شاعر و ديگر زائران جارى ميشود.

اكنون كاروان به مدينه رسيده است. كاروان به مسجد نبوى رفته و نورى كه از حجره نبوى تلألؤ دارد، چشمان آنان را خيره ميكند. اكنون ايمان در قلوب آنان به حركت در ميآيد، توبهشان پذيرفته ميشود. آنان برابر رسول الله ميايستند و سلام مى دهند و در روضه به نماز ميايستند.

سپس بهبقيع ميروند و قبوراصحاب و عباس و فاطمه زهرا وحسن: را زيارت ميكنند. به احد ميروند و قبر حمزه سيد الشهدا و ديگر مساجد مدينه؛ از جمله مسجد قبا را زيارت ميكنند. از برخى از چاه هاى مدينه كه منسوب به رسول الله است، آب مينوشند.

كاروان شام و حلب چندان در مدينه توقف نميكنند چون دلشوره اعمال حج را دارند. باقى مانده زيارت را براى بازگشت ميگذارند.

زائران از مدينه راهىِ «ذى الحُليفه» شده محرم ميشوند. سپس عازم «روحاء» شده از آنجا به «وادى غزاله» ميروند. وى حكايتى را در باره وجه نامگذارى اين وادى نقل ميكند كه مربوط به صيد غزالى است كه پناه به رسول الله برد تا آزاد شده، برود بچه هايش را شير بدهد و برگردد و رفت و برگشت و به عهدش وفا كرد. صياد هم ايمان آورد و او را رها كرد.

كاروان سپس به سمت «وادى صفراء» رفت تا آنكه به بدر مى رسد. مسافران در «عدوة الدنيا» فرود ميآيند، جاييكه رسول الله و اصحابش فرود آمدند. آنان از جنگ بدر ياد كردند، جايى كه ملائكه به كمك اصحاب شتافتند.

آنان شب را در بدر ميمانند وسپس از چندين منزل عبور ميكنندكه عبارتاند از: بطن خبت، ودّان، رابغ. اينجا جايى است كه هلال ماه ذى حجه را رؤيت ميكنند. سپس به «بيادر» مى روند و صبحگاهان از «ذات السويق» يا «قرقرة الكدر» عبور كرده، به «خُليص» ميروند و شب را در «ظهر المدرج» استراحت ميكنند. سپس به صبحگاهان به «عسفان» رسيده عصر به «المنحنى» مى رسند.

صبح روز بعد، در باغستان «ابى عروه» هستند و آنجا استراحت اندكى كرده، از شوق رسيدن به مكه به سرعت حركت ميكنند.

فلما تعرَّى الصبحُ عن ثوب ليلهِ

إلى أن قطعنا رمل عالج الذى

وفى بطن خبت قد نزلنا وفى الدجى

وبتنا على وَدّان ثم برابغ

فسرْنا وبتْنا بالبيادر واغتدَوا

وجاؤوا خُليصاً فارتقَوا وتعجَّلوا

فباتوا على ظهر المدرَّج واغتدَوا

وما صبّحوا إلا أبا عروة الذى

وبعد زوال الشمس ساروا وشوقُهُم

فباتوا على أدنى المساجد منهمُ

رحلْنا وعِقدُ الشهب يُبدى لنا نثرا

تظلُّ القطا فى قَطْعِ كثبانهِ حَيْرى

سرَوا وحروف العيس قد كتبت سطرا

فلاحَ هلالُ الشهرِ للناس وافترا

فجازوا على ذات السويق بنا ظهرا

ص: 38

إلى بلد ثقْلُ الخطايا به يُدرا

بعُسفانَ ثم المنحنى نزلوا عصرا

ترى العين من جناته كلَّ ما سرّا

يحثّهم قد شبَّ وسط الحشا جمرا

وقد نش-- قوا من طيب أم القرى عطرا

در اين وقت است كه طلوع خورشيد را در مكه نظارهگر هستند و قلبهايشان سرشار از نشاط و شور است. اين ادامه مييابد تا آنكه چشمشان به كعبه ميافتد.

شاعر در اينجا از ورود به مسجد الحرام و طواف كعبه و نماز كنار مقام ابراهيم و سعى صفا و مروه و ورود به حجر و دعا در كنار ملتزم و اشك ريختن وگرفتن پرده كعبه و دعا كردن زير ناودان و در نهايت خوردن از آب زمزم ياد ميكند.

وإذ صعدوا فوق الثنيّة أشرفوا

و لمّا دنَوا من كعبة الله أبصروا

فمالوا إلى الركن الشريف وقبّلوا

فطافوا وختماً بالمقام تركّعوا

ومُلتَزَم البيتِ المكرَّمِ لازموا

وقاموا لدى الميزاب يدّعون ربَّهم

إليأن وفَوا بالسبع حتيإ ذا انتهوا

ومن زمزم العذب المذاق تضلّعوا

وما ماؤه إلا لما قد شربْته

طعامٌ لمحتاج وماءٌ لذى ظما

على صرة الدنيا لِمن فهم السرا

بدائع حسن تُخجل الكاعب البِكرا

كما قبّل مشتاق من كاعب ثغرا

وفازوا بأمنٍ بعدما دخلوا الحِجرا

وإنْ علِقوا بالستر كان لهم سترا

وفوق الصفا والَوا لِربِّهمُ الذكْرا

لِمَرْوَتِهم كرّوا لنحْوِ الصفا كرّا

فما رجعوا إلا وقد شفَوا الصدرا

فسلْ عنده ماشئتَ منْ نِعَمٍ تترى

وبرْءٌ لذى سقْم فكم ألمٍ أبرا

ص: 39

اكنون زائران مى توانند با آرامش در اين ارض اقدس بخوابند. شاعر در اينجا به بيان مناسك حج در منا و عرفات و مزدلفه و جمرات پرداخته و شرحى از شعائر حج ارائه ميكند:

«اين ارجوزة يكى از كهنترين ارجوزههايى است كه در وصف راه حج سروده شده است. كهنتر از اين، ارجوزهاى است در همين موضوع از احمد بن عيسى رداعى يمنى (م 247) كه به نام ارجوزة الحج ناميده شده و در وصف راه حج از طريق يمن به مكه است. مطلع آن چنين است: (صفه جزيره العرب، ص 235)

اول ما أبدأ من مقالى

فالحمد للمنعم ذى الجلالى

در باره سفرنامهاى كه بتواند مسير حج را از حلب به بيت الله الحرام نشان دهد مى توان از «رحلة الوحيدى من حلب إلى البيت الحرام» كه متعلق به حجيج بن قاسم وحيدى پزشك است، استفاده كرد، كه سفرش را از سوق الجمال، زير قلّة حلب آغاز كرده و تا مكه ادامه ميدهد. (بنگريد: عروق الذهب فيما كتب عن حلب، ص 66).

ص: 40

كبوتر حجاز

آن شب زمين شكست و سراسر نياز شد

در زير پاى مرد خدا جانماز شد

كعبه خودش ميان جماعت به صف نشست

آمد امام قبله و وقت نماز شد

درياچه هاى آتشِ نمرود خشك شد

باران گرفت و خاك زمين دلنواز شد

كم كم نگاه رود به دريا رسيده بود

چون پستى و بلندى دنيا تراز شد

هر جا كه بود لات و هبل لال مى نمود

وقتى زبانِ معجزه نور، باز شد

آيينه اى كه قد خدا ايستاده بود

پا بر زمين نهاد و زمين سر فراز شد

ديگر خدا براى زمين نامه مى نوشت

با آن كبوترى كه رسول حجاز شد

ص: 41

رحمان نوازنى

نام جاودان

بر فراز غرور گلدسته، نام او نام جاودانِ هنوز

از پسِ قرن هاى سر به فلك اوست سرمايه اذانِ هنوز

ناز پرورد خلوت ملكوت، فاتح سبز قله معراج

اوست تنها بشارت دمِ صبح به شب تار مومنانِ هنوز

شمع نه! ... نام سردوتاريكى ست به توكه درتمام قدمت خاك

پرده بردار هرچه شب بودى ... آفتابى درآسمانِ هنوز

كهكشان ها صحابيان تواند، ابرها سخت سايبان تواند

كفر حتى امان گرفته توست تا همين قرن بى امانِ هنوز

تو حديث تواتر نورى، سوره بى دريغ انگورى

با تو تأويل آيه ها سهل است، نزد ايمان نيمه جان هنوز

باش تا تيرگى جريمه شود، ماه ازهيبت ات دو نيمه شود

آخر راه با تو نزديك است ... شب چراغ نرفتگان هنوز!

از تو دل ها به عشق مجبورند، قوم ترديد زنده در گورند

رحمتت از زمانه دور مباد آخرين وحى مهربان هنوز!

سودابه مهيجى

سؤال

چه بگويم از تو محمد؟

مگر از تبار بلالم؟

منِ خوار و از تو سرودن؟!

چه كنم كه پيش تو لالم

تو پيامدار محبت

تو پيامدار هميشه

تو پيام سبز رسيدن

و منم كه ميوه كالم

پر از التماس و نيازم

كه دوباره دست بگيرى

ص: 42

تو بزرگِ كشتى نوحى

و منم كه غرق زوالم

تو نماد سبز عروجى

پر و بال تو ابديت

منم آن كبوتر زخمى

كه هنوز بى پر و بالم

تو وَراى درك زمينى

به زبان چگونه نشينى؟

تو حقيقتى تو يقينى

من اگر اسير خيالم

چه بگويم از تو محمد؟

چه بگويم از تو محمد!

به زبان روشنت اى كاش

بدهى جواب سؤالم

ميلاد عرفان پور

شكوفه قرآن

مثل بهار سر زد و قرآن شكوفه داد

با او تمام هستى باران شكوفه داد

مى آمد از قبيله مردان اهل عشق

آن شب كه غنچه غنچه عرفان شكوفه داد

آنقدر گرم بود نفس هاى پاك او

كه احساس سرد و زرد زمستان شكوفه داد

آن شب كه مرد سبز خدا آفريده شد

گويى دوباره چهره انسان شكوفه داد

در سرزمين كفر به يُمن حضور او

باغى شد از خدا و بيابان شكوفه داد

دشت اميدوارى دل هاى منتظر

باران سرود و باز فراوان شكوفه داد

ص: 43

آن مرد سبز، مرد خدا، مرد معرفت

آمد و شاخه شاخه ايمان شكوفه داد

مهرناز آزاد

شهر پيغمبر گل ها

آفتابِ قدح و مشرق جام است اينجا

باده جز از لب دلدار، حرام است اينجا

اختر شوق فشان از مُژه بر درگه عشق

بارگاه كرم و رحمت عام است اينجا

منبر عاطفه ها بنگر و محراب فروغ

راستى ماهِ رخ دوست، تمام است اينجا

گوهر اشك به دامان بقيع افشانيم

تربت پاك امامان هُمام است اينجا

در غروبى كه غم آويز بود قامتِ عشق

غربتِ فاطمه و چار امام است اينجا

شهر پيغمبر گل هاست، بزن ساغر نور

بلبل خاطره ها، مست مُدام است اينجا

«صائم» از جام ولا نوش، زلال صلوات

جاى تسبيح ومناجات و سلام است اينجا

صائم كاشانى

مَى خانه بعثت

عروس شعر شيدايى، به ياد يار مى رقصد

هزار از شوق گل، در دامن گلزار مى رقصد

زلال نور مى نوشند، ياران طرب امشب

شراب بوسه در جام لب دلدار مى رقصد

لب جانان نمى دانم، چه رمزى گفت با ساغر

كه در ميناى شادى، باده گلنار مى رقصد

نمى دانم چه رازى در سه تار مطرب است امشب

كه مضراب دل شورآفرين، بر تار مى رقصد

ص: 44

مگر گلباده چل ساله مى ريزند در ساغر

كه در ميخانه بعثت، در و ديوار مى رقصد

گل مهتاب مى رويد، به دشت ديده باور

به ياد يار، عاشق تا سحر بيدار مى رقصد

غزل با ناز مى خوانند ياران طرب امشب

غزال ذوق من صائم، به شوق يار مى رقصد

صائم كاشانى

ياد محمد (ص)

در دلم هر لحظه با ياد تو توفان مى شود

زندگى سخت است اما با تو آسان مى شود

ياد اعجاز تو مى افتند از هر فرقه اى

يك زن بى روسرى وقتى مسلمان مى شود

با كتاب تو سر سجاده، هنگام دعا

چشم هاى مادرم لبريز باران مى شود

مى نشينم پاى اخبار جهان و باز هم

قبل از اعلام خبر نام تو عنوان مى شود

تو نباشى، پس چه چيزى بايد آرامش كند

يك پدر وقتى كه دور از واژه نان مى شود

بى گمان حتى خدا نام تو را آورده است

با نفس هايش كه گرم خلق انسان مى شود

تو همان حس غريبى كه تمام روزها

در دلم هر لحظه با ياد تو توفان مى شود

رضا نيكوكار

بوى تبسم

براى پيام آور وحدت حضرت محمد (ص)

مى گفت: بريزيد به دريا گِله ها را

تا؛ بنده نماييد دل قافله ها را

اين شبه وَبا- قهر زمينى- همه گير است

ص: 45

طفلانه مگيريد تب فاصله ها را

حتى بكشانيد به ايوان دل خويش

با بوى تبسم نفس چلچله ها را

تا كعبه جان را به تماشا بنشينيد

بايد كه بسازيد غم آبله ها را

مى گفت: على (ع) نيست مگرجان محمد (ص)

با او بسپاريد شب مرحله ها را

وقتى نسپرديم شب مرحله با حق

ديديم به چشمان بلا؛ زلزله ها را

ديديم كه دستان ستم يكسره مى ريخت

در كاسه ارباب دنائت صله ها را

پرپر شده ديديم هزاران گُل» اميد «

وقتى كه شكستيم پرِ چلچله ها را

سيد فضل الله طباطبايى ندوشن (اميد)

تقديم به پيامبر صلح و دوستى

آن روزها كه در افق مكه سر زدى

با شش هزار آيه لبخند آمدى

قرآن درست در وسط سينه ات شكفت

پر شد لب تو از گل ياس و محمدى

اى هيبت تو هيبت شمشير پس چرا

چنديست پيش ازآنكه بجنگى مردّدى؟

برخيز و كوه هاى جهان را به هم بزن

ديگر نگو به گوشه گرفتن مقيّدى

اين موج توست كه به تلاطم رسيده است

تو آخرين تهاجم يك سيل ممتدى

حتى يهود هم به تو سوگند مى خورد

با اين كه كاسه- كوزه شان را به هم زدى

بايد كه اتفاق بيفتد نگاه تو

اما نه، تو بلندتر از هر چه بايدى

محمد مرادى

ص: 46

بررسى مشكلات حاجيان پيش از انقلاب در ميز گردى با حضور علامه شهيد مرتضى مطهرى

حج گزارى ايرانيان همواره و به خصوص پيش از پيروزى انقلاب اسلامى، با مشكلات و گرفتارى هاى فراوانى روبه رو بوده است. نا امن بودن راه ها، فقر امكانات بهداشتى و درمانى، نبود حداقل امكانات رفاهى، نابودى صدها هزار لاشه قربانى حاجيان، بدرفتارى برخى از حمله داران، شيعه آزارى ساكنان مكه و مدينه و ... بخشى از اين گرفتارى ها و مشكلات بوده است.

عالمان و فرهيختگانى كه در آن سال ها به حج مشرف مى شدند، هنگام رويارويى با اين گونه مسائل، به فكر چاره افتاده، تا از حجم مصائب حجاج بكاهند و زشتى ها را به زيبايى ها تبديل كنند.

خوشبختانه پس از پيروزى انقلاب اسلامى به رهبرى حضرت امام خمينى 1 حج ابراهيمى احيا شد و با پيام ها و توصيه هاى ايشان، مسؤولان خدمتگزاز به فكر چاره انديشى برآمدند، تا آنجا كه امروز بسيارى از مشكلات گذشته مرتفع گرديده و ايرانيان بحمد الله آبرومندترين حج را انجام مى دهند.

اجاره بهترين منازل براى اسكان زائران، آشپزخانه هاى مدرن و بهداشتى جهت طبخ متمركز غذا براى حاجيان، تهيه جزوات و كتب و فيلم ها و سى دى ها و تشكيل جلسات آموزشى توجيهى متعدد براى ضيوف الرحمان، استفاده از روحانيون و مديران لايق و كارآمد براى هدايت كاروان ها و نظارت كامل بر عملكرد آنان، از ويژگى هاى حج گزارى ايرانيان پس از برقرارى جمهورى اسلامى در ايران است.

ميزگردى كه با حضور علامه متفكر و انديشمند بزرگ اسلامى حضرت آيت الله شهيد مطهرى 1 و جمعى از انديشمندان اسلامى در حسينيه ارشاد برگزار گرديده، بخشى از مشكلات فقهى و اجرايى حج گزارى ايرانيان را به تصوير كشيده كه مقايسه آن با وضعيت كنونى مى تواند بيانگر تحول به وجود آمده در اين عرصه باشد.

سپاس خداى را كه بيشتر مشكلات ياد شده به همت مسؤولان جمهورى اسلامى و نيز اقدامات انجام شده توسط دولت عربستان مرتفع گرديده است.

اميدواريم تا مشكلات باقيمانده نيز به تدريج از سر راه برداشته شود و حاجيان بتوانند با آسودگى خيال و فراغت بال، پله هاى معنويت و رشد را يكى پس از ديگرى پشت سر نهاده، به موفقيت هاى بزرگ معنوى دست يابند.

«ميقات حج»

استاد مطهرى: براى اينكه آقايان محترم توجه بيشتر داشته باشند و بدانند كه جلسه ما براى چيست، توضيحاتى مى دهم: آقايان مى دانند كه اجتماع و جلسه ما، در مورد «حج» است. هركس كه به حج ميرود، دو احساس در او پيدا ميشود:

الف) غرور و عظمت؛ مراسم حج، اجتماع بسيار عظيمى است كه هم از نظر كمّى بينظير است و هم از نظر كيفى؛ يعنى اجتماعى است كه متجاوز از يك ميليون نفر از خارج و داخل عربستان، در يك جا جمع ميشوند. و خيال نميكنم در دنيا اجتماع ديگرى مانند آن، از لحاظ كميت وجود داشته باشد.

از لحاظ كيفيت هم، اگر ما تنها همان جنبه طبيعى بودن آن را در نظر بگيريم؛ يعنى مردم روى احساسات و ايمان و عقيده خودشان در اينجا جمع ميشوند. هيچ قدرت و زورى و طمعى آن ها را جمع نميكند، بلكه آمدنشان برخلاف مطامعشان است؛ يعنى از پول خودشان صرف نظر ميكنند. رنجى را متحمّل ميشوند و به حج مى روند.

به هرحال، بسيار اجتماع عظيمى است و از اين جهت انسان احساس عظمت و غرور ميكند؛ به خصوص اگر اهل مطالعه باشد، ميبيند كه خودِ دين مقدس اسلام، از زبان پيشوايان دين، بلكه اشارات قرآنى، ميرساند كه اين، حكمت و فلسفه بزرگى دارد؛ به تعبير قرآن (قِيَاماً لِلناس) است و به تعبير اميرمؤمنان (ع) «تَقْوِيَةً لِلدِّين» است و فلسفهاى دارد. هركسى اين احساس را پيش خود ميكند.

ص: 47

ب) ناراحتى و رنج؛ در موسم حج، براى هر انسان فهميدهاى اين حس نيز پديد مى آيد كه نوعى نقص، بلكه نواقصى در برگزارى اين فريضه وجود داردكه اينها ديگر به برنامه مربوط نميشود، بلكه به چگونگى اجراى برنامه مربوط است. درگذشته مردم اينها را چندان متوجه نميشدند، ولى حالا روى اينها فكر وحساب ميكنند.

هر آدمى كه درك ميكند حج امر بزرگ و عظيمى است و شارع مقدس اسلام آن را رُكن و پايهاى براى ابقاى دين، احياى مردم، اتحاد كلمه، حُسن تفاهم در ميان ملل اسلامى، رفع سوء تفاهمهاى مختلف، اصلاح اخلاق مردم و ... قرار داده است، احساس وظيفه ميكندكه در اين راستا گامهايى بردارد. البته اينها مسائلى است كه در باب فلسفه حج بايد بحث شود و امورى واضح و روشن است و خودِ پيشوايان دين گفتهاند كه هست. آرى، حج چنين فلسفه بزرگى دارد. البته در مقابل، نواقصى هم در انجام آن به وجود ميآيد كه بايد احساس وظيفه كرد و تا حدوديكه براى ما مقدور است، بايد اقدام كنيم كه آن هدفها و منظورهاى اسلام بهتر تأمين شود.

روى اين احساس وظيفه است كه گاهى وقتها، رُفقا و دوستان، مكرر، شايد از هفت، هشت يا ده- پانزده سال پيش تذكراتى ميدادند. افراديكه قبلًا به حج رفته بودند. خود ما هم كه دو سفر رفتيم، اين ها را به چشم ديديم، تا اينكه امسال عدهاى از دوستان رسماً پيشنهاد كردند كه اگر وظيفه هست، در حدّ مقدورات خودمان اقداماتى بكنيم و ببينيم كه چگونه ميتوانيم اين نواقص را برطرف سازيم و اصلاح كنيم.

يادم هست امسال كه ما از مكه برگشتيم، عدهاى از رفقا كه آمدند، اين موضوع را طرح كردند و تمام هفت، هشت يا ده نفرى كه آنجا بودند، تأييد كردند وگفتند: بياييم جلساتى، اجتماعاتى يا سمينار حجى تشكيل دهيم و اقدامى بكنيم.

به دنبال آن، جلساتى تشكيل شد، در دو يا سه جلسه من هم شركت داشتم و قرار شد از بعضى از آقايانى كه به هرحال صاحب نظريه هستند و همه يا اكثرشان به سفر حج رفتهاند و ميتوانند در اين زمينه همفكرى و همكارى داشته باشند، دعوت به مشاوره و همكارى شود و آنچه كه به فكر ماها رسيده اكنون بنا است به اطلاع همديگر برسانيم و از نظريات يكديگر استفاده كنيم و ببينيم كه چه نوع همكارى ميتوانكرد و چه تصميمى ميتوان گرفت. در اين دو يا سه جلسهايكه تشكيل شده، بهطور خلاصه عرض ميكنم: مجموع نواقصى كه به نظر رسيده، پنج يا شش قسمت است:

1. نقصيكه به شركت كنندگان درحج مربوط مى شود؛ يعنى افراد فهميدهاى كه مى روند و بر ميگردند، غالباً از اخلاق حجاج شكايت ميكنند. از جهل و نادانى و عدم استطاعت روحى و اخلاقيشان گله دارند. ببينم چه اقداماتى ميشود كرد كه افراد، اين جور جاهلانه و كوركورانه نروند و برنگردند.

كسى كه به حج ميرود، از روى فهم و شعور و ادراك باشد و بعد هم استفادهاى بكند و برگردد.

همين امسال در حسينيه ارشاد، جلساتى راجع به حج برگزارشد، آنجا سخنرانيهايى بنده در زمينه حج داشتم. راجع اين موضوع، به خصوص پيشنهادى كردم كه دوستان آن را تصويب كردند و پيشنهاد درستى ميدانستند. بنابر اين شدكه ما كلاسهايى در زمينه حج داير كنيم و از امسال؛ يعنى چند ماه قبل از آغاز حج، افرادى را ببينيم و برنامهاى برايشان تنظيم كنيم به عنوان كلاس «آمادگى حج» كه اين البته نمونه باشد و بعد هم دنبال شود؛ يعنى افرادى كه ميخواهند به حج بروند، هم دستورات فقهىِ حج را قبلًا درست بياموزند و هم دستورات اخلاقى و اجتماعى را ياد بگيرند.

2. نقص ديگر، مربوط به وضع پذيرايى ها است؛ و نيز اجتماعاتى كه در آنجا هست. وضع حمله داريها وكاروان ها و ...

3. نقص ديگر به امور دينى مربوط است؛ كاروانها برنامه ندارند. امروزه بهترين كاروان، كاروانى است كه مسكن يا غذاى خوب براى افراد تهيه ميكند. كاروانيكه غذاى روحى به زائران بدهد. چنين نيست كه وقتى حاجى براى اولين بار به مدينه مى رود، اخبار و احاديث و فلسفه اين سفر را بشنود و آگاه شود. مردم كه به مدينه مى روند، بايد در آنجا تاريخ پيغمبر را متذكّر شوند و به ايشان تعليم داده شود در ده سالى كه پيامبر خدا (ص) در مدينه بودند، چه كردند؟ اينجا كجاست؟ آنجا كجاست؟ و ... چنين كارهايى تا حالا انجام نشده و حتى كاروان ها هم اين كارها را نكرده اند.

براى اين كار هم، دوستان پيشنهاد كردند كه كاروانى نمونه تشكيل شود. در سال گذشته چنين گامى را، هر چند ناقص، حسينيه ارشاد برداشت.

4. نقص ديگرى كه وجود دارد، وضع رسالههاى عمليه است؛ ما در سفر حج با اعتراضاتى مواجه شديم. مرتب اعتراض ميكردند به وضع رسالهها كه انصافاً هم نواقصى وجود دارد. بايد افرادى با آقايان علما و مراجع تماس بگيرند يا به هر شكل ديگرى، اين ها را اصلاح كنند. بعضى مسائل هست كه واقعاً اساسى است و الآن براى خودِ مراجع هم مطرح است و هر سال هم با غُرغُر كردن عدّهاى و تصديق كردن عدهاى ديگر خاتمه پيدا ميكند.

مثلًا وضع طواف، مخصوصاً حالا كه حاجى زياد شده وگاهى وضع ناراحت كنندهاى پيدا ميكند يا وضع قربانيها الآن مشكلى شده است براى افرادى مثل ما. دائماً انسان بايد جواب مردم را بدهد. ميپرسند آيا اگر پيغمبر (ص) بود، اسلام از ما همين را مى خواست؟ آن سال ما به مذبح نرفته بوديم، امسال رفتيم، واقعاً وضع جورى است كه انسان نميتواند بگويد اسلام از ما همين را ميخواست. حاجى وقتى ميخواهد يك گوسفندى تهيه و قربانى كند، بايد از روى چهار طبقه لاشه گوسفند و از خون بگذرد، و بعد به چه شكلى آن را پيدا كند! و بعد آن را بالاى يك گوسفند ديگر ذبح كند و بعد اين لاشهها بگَندد و بو بگيرد و ...

ص: 48

امسال يكى از آقايان مراجع كه آنجا بودند، گفتند: من اگر امسال بتوانم بروم نجف، حتماً اين قضيه را با علماى نجف حل ميكنيم.

البته راههاى حل ديگر هم دارد كه به دولت سعودى مربوط مى شود. ما در اينجا فعلًا نميخواهيم راه حل ارائه كنيم. ميخواهيم بگوييم يك مشكلهاى است. بايد رسيدگى شود.

5. مشكل ديگر رفتار مأمورين دولتى ايران در صدور گذرنامه است؛ كه اين هم ناراحتكننده است. بعضى از امرحج ميترسند، به خاطر سوء رفتاريكه با آنها هنگام دادن گذرنامه ميشود. در اينكه آيا ميشود در اين زمينه اقداماتى انجام داد؟ بايد افراديكه با دولت نزديك هستند، تماسهايى بگيرند بلكه بهبودى در اين قسمت حاصل شود. شما مى بينيد وقتى انسان ميخواهد گذرنامه بگيرد، براى گرفتن يك ورقه نصف روز صرف مى شود! چه قدر جانكاه است براى آدم!

6. وضع حجرالأسود هم ناراحت كننده است؛ كه اين از موضوعات مربوط به دولت سعودى است؛ چون در اختيار آنها است. مسلّماً اگر حُسن نيت باشد و هيچ غرضى غير از غرض دينى نباشد، حالا يا با اطلاع دولت يا بدون اطلاع دولت. بايد فكر كرد كه مصلحت چيست. بايد به آنها گفته شودكه وضع حجرالأسود ناراحت كننده است. امسال شنيدم در آن فيلميكه براى حج نشان ميدادند، اين هم جزو فيلم بوده است. بعضى از آقايان وعاظ و غير وعّاظ كه قبلًا ديده بودند، خواهش كرده بودند كه اين بخش؛ يعنى حجر الأسود را از فيلم حذف كنند، چون ناراحت كننده است. درست نيست كه شرطه و مأمورى با يك شلاق هميشه بالا سر حجرالأسود بنشيند و كارش اين باشدكه دائماً به سر حُجاج بزند، مردم هم هجوم بيخود ببرند. بالأخره اين را ميشود حل كرد. هم هجوم مردم هجوم بيخودى است، هم ايستادن آنها با شلاق، عمل بى خودى است. چون اينكه كار واجبى نيست. البته شنيدم كه امسال يك فكرى براى آن كردهاند و دستور دادهاند محفظهاى بلورى در اروپا برايش ساخته شود تا آن را در آن محفظه بگذارند و ديگر دست مردم به حجر نميرسد، هرچه هم ميخواهند هجوم بياورند.

رمى جمرات نيز موضوعى است كه اگر دولت سعودى بخواهد نظمى در آن ايجاد كند، ميتواند. به سادگى ميشود آن را حل كرد، ولى چون نظم ندارد، يك دفعه انسان مى بيند يك هجوم عجيبى پيش آمدكه به هزار زحمت آدم خودش را ميتواند به جايى برساند. بعد چشمش را بايد پايين بگيرد كه يك وقت سنگ به چشمش نخورد. به سر افراد كه زياد ميخورد. امسال آقاى مهندس هويدى را ديديم سرش شكسته بود. در اين ها براى حاجى نبايد رخ دهد. چنين عوارض ناراحت كنندهاى باشد.

البته افراد زيادى هستند كه اين ها را به حساب اجر و ثواب و اين جور چيزها مى گذارند، ولى بعضى ميگويند اجر و ثواب را آدم بايد يك زحمتى متحمّل شود كه اثرى بر آن زحمت بار است. امّا سنگ بخورد به سر، روى يك كارى كه هيچ دليلى ندارد. چرا؟

اينها نواقصى است كه ميشود با در ميان گذاشتن با دولت سعودى حل كرد. اين هم يك قسمت است.

در قسمتهاى ديگر هم، البته نواقص هست؛ از مطالعه تاريخ حج و سيره پيشوايان دين، به خصوص حضرت رسول (ص) استفاده ميشودكه در حج بايد حقايق اسلام نشر يابد. خودِ حضرت در آن يك سفر، كه اهل مكه مسلمان بودند حج گزارد، چقدر از اين سفر استفاده تبليغى كردند. مهمترين خطابههاى حضرت دراين سفر القا شد. و يك خطابه را دوبار، بلكه سه يا چهاربار القا كردند و در هر بارى هم مردم را مأمور كردند كه به يكديگر برسانند. حتى مبلِّغ به اصطلاح بلندگوى انسانى راه انداختند؛ يعنى افرادى را وا ميداشتندكه صداى حضرت را به ديگرى برساند. او به يكى ديگر، سومى به چهارمى و چهارمى به پنجمى ... براى اينكه پيام حضرت در مسجدالحرام، عرفات و منا به همه برسد. اينكار هم مربوط به دولت سعودى است؛ چون همه چيز را در اختيار خودشان گرفتهاند و برنامهها را هم خودشان تنظيم ميكنند. گرچه برنامهاى هم ندارند!

در روز هفتم ذيحجه، كه امسال روزجمعه بود، بزرگترين اجتماع، همان اجتماع مسجدالحرام بود كه ما آنجا تخمين زديم افراديكه در نماز شركتكرده بودند، حتماً متجاوز از پانصدهزار نفر بودند و امام جماعت متصل به راديو بود. افراد ديگر، صداى او را از راديو گوش ميكردندكه راجع به اسلام چه ميگويد. وقتى گوش كرديم، ديديم همان مناسك ساده را بيان ميكند. به هرحال، اينها مطالبى است كه به نظر ما ميرسيد و وظيفه است برطبقه فهميده جامعه كه اين نواقص را اصلاح بكند و درواقع تأمين منظورهاى شارع مقدس اسلام است. اينهايى كه در اين جلسات به نظر ما رسيد. البته آقايان محترم ممكن است نظريات ديگر داشته باشند.

هركس در اين موضوع، پيشنهادى دارد، بفرمايد. آقايان گفتند كه برنامه اينگونه باشد تا جلسه نظم پيدا كند. لازم است يك نفر به عنوان رييس و مدير جلسه انتخاب شود تا هر صحبتى با نظر ايشان باشد. آقايان خواهش ميكنند كه آقاى مزينى قبول كنند رياست جلسه را.

آقاى مزينى: از رسول گرامى (ص) نقل است كه «نماز جمعه حج فقرا است» از اين مطلب چنين استفاده ميشود كه «جماعتِ جمعه» هم، خود حجّ است و چون امروز روز جمعه است و اين جلسه تشكيل شده، من اين را يك حج مى دانم؛ زيرا همين تعداد، دور هم جمع شدهايم ...

تمام مطالب ما در مورد ديدن نقايص و طرح آن نيست. بايد ديد كه ما چگونه مى توانيم اين نقايص را به وجه احسن رفع كنيم وحتى پيدا كردن نقص، كار آسانترى است تا رفعآن. اين نكتهها كه شما (آقاى مطهرى) فرموديد، مطالب حسّاسى است. اما اكثر افرادكه به حج ميروند بر ميگردند، با قيافه مخصوصى هستند! و آنهايى همكه هنوز حج نرفتهاند، شايد هيچ يك از اعمال اسلامى را، به ضرس قاطع بايد گفت عمل نكردهاند و غسلشان منحصر است به دو مورد؛ يكى غسل ولادت و ديگر غسل ميت!

اين نكته به نظر ميرسيدهكه ما يك سردكنها و يخچالهايى درستكنيم كه اين گوشتها نفله و تلف نشود؛ چون واضح است امروزه دنيا نسبت به مسائل «مادى» خيلى نظارت دارد و همچنين نسبت به مسائل «بهداشتى و حفظالصحه» و نظافت هم سومين مسأله است. بالأخره اين وضعيت خيلى زننده است، ولى اينرا نميشود با سرعت رسيدگيكرد. نميدانم به عرضتان رسيده يا نه، قبلًا در اين خصوص يك اقداماتى شده بود. در

ص: 49

خدمت حضرت آقاى جزايرى و خدا رحمت كند مرحوم آقا سيد احمد لواسانى و آقاى طباطبايى جلساتى تشكيل داديم و با شيخ المطوّفين آنجا صحبت شده بود و نماينده غنّام هم حتى اينجا منزل ما آمد. صحبت كرديم. براى اين كار يك بحثى شده بود كه آن مذبح سابق را به ما اختصاص بدهند؛ به جماعت شيعه. نامهاى نوشته شد و جوابى دادند آنها. براى اينكه- به فرمايش سركار- يك الگو و نمونهاى تهيه شود ولى آن ها گفتند مشاعر دين را نميشود به كسى اختصاص داد. گفتيم ما نميخواهيم اختصاص به ما داده شود. نميخواهيم براى خودمان مالكيت قائل شويم، ميخواهيم آنجا يك وضعى درست كنيم يا يك جايى باشد كه بتوانيم بر اوضاع مسلّط باشيم. آقا سيد ضياءالدين هم دراين خصوص بهاندازهاى وارد شدند وحرفهايى هم زدند. بنابراين، اين قضيه چنين سوابقى هم دارد. حالا چطور بايد بر اين مشكلات فائق شويم ...، آنچه كه به نظر بنده، از همه بيشتر مهم است و به اصطلاح ...

يكى از حضار: ببخشيد، مسأله تماماً راجع به ذبح نبود. اصلًا يكى از چيزهاييكه در حج من گرفتارش شدم و واقعاً جاى تأسف است، اين است كه وقتى گوسفند را ذبح مى كنند، درآنگرما، وضع آلودهاست. اكثر حاجيها كه سابقاً فوت ميكردند در همان مذبح مريض مى شدند. در آن پستى ها و بلندى ها، مخصوصاً درآن وضعيت! تا سر گوسفند را مى بريدند، ثلثش مال فقرا و يك چيزى از آن مال رفقا! هنوز گوسفند دست و پا درست نزده، يك تكهاش را ميبريدند و بهسرعت غيب ميشدند. در اين خصوص بحث است گوسفندى كه هنوز جان دارد و قطعهاى از تنش را جدا ميكنند اين ميته هست يا نه؟ اين اوضاع عجيب وغريبى است! به نظر بنده آنچه كه از همه درستتر است، همان كلاسهاى آمادگى است كه فرموديد. از اين كلاسها غافل نباشيد. حقيقتاً يك عدهاى ميآيند آنجا و بر ميگردند كه از جهات عديده، جاى سخن دارد؛ اولًا بحث درست بودن حجشان و مطابق موازين فقهى بودن آن است.

بعد، بحث رفتارشان درخريد است كه پنج هزارتومان، چهار هزار تومان خرج ميكند ويك يا دو دست لباس كهنه، از آن كهنههاى فرسوده شسته شده ميخرد براى سوغاتى. من انتقاد نميكنم و نميگويم بد است، ولى قابل تذكر است.

مورد بررسى قرار دادن اين كلاس به نظر بنده بسيار لازم است. بايد ديد اولين كسيكه از انسان شنوايى دارد كيست. به نظرم اول چيزى كه از انسان شنوايى دارد بدن خودِ انسان است و فرمانده هم مغز است؛ همين مغزيكه به خود بنده فرمان ميدهد، اگر من بدنم را براى اين مغز تربيت نكنم، خودِ اين بدن، كه جزو من است، اطاعت نميكند اوامر مغزم را. برهانش هم اين است كه اين مغز به دست راست دستور داده عمل كرده كتابت را و به دست چپ فرمان ديگرى داده و او انجام داده وظيفهاش را. كارهاييكه از دست چپ ساخته است، از دست راست ساخته نيست. بعد نوبت ميرسد به آنهايى كه اطراف انسان هستند.

پس اين را اول شروع كنيم و كار آسانى هم نيست. يك عدهاى را حقيقتاً آموزش بدهيم. حالا آن هم به چه شكل، خودش بحثى است، كه اولًا ما خواهشكنيم مثلًا از اشخاصى كه در شهرستانها هستند كه آنها كلاسهايى راه بيندازند. يا اين جا كلاسى راه بيندازيم و خواهش كنيم يك دوره يك ماهه، دو ماهه ببينند. انسانهاى خيّرى باشند مثلًا شام و غذا و پذيرايى راه بيندازند. اين ها خودش از جهات عديده مورد بحث است. بعد ساير مسائل هم يكى بعد از ديگرى مطالعه شود و روى آن نظرهاى عملى داده شودكه چه جور وارد شويمكه توفيق برايمان حاصل شود. اينها كلياتى است كه به نظر من مى رسد. ولى همان طوركه فرموديد، مباحث ديگرى هست. اگر آقايان فرمايشى دارند بفرمايند كه ...

آقاى حاج سيد غلامرضا سعيدى: در سال 27 كه بنده توفيق زيارت بيت الله را داشتم، اغلب اين مشكلاتى را كه اين جا آقايان اشاره فرمودند، درك كردم و پس از مراجعت از آن سفر، ضمن پانزده- شانزده مقاله در روزنامه «وظيفه» نوشتم. عدهاى از رفقا، از جمله خدا رحمت كند مرحوم صدر در قم، خيلى اظهار لطف و عنايت فرمودند كه اينها جزو مسائل عام البلوى است ولى كسى روى كاغذ نياورده است. وخيلى اظهار مكرمت فرمودند به اين كه همه اينها را بايست قابل توجه دانست. بنده به ايشان عرض كردم: قابل توجه دانستن مورد تقاضاى ماست و شما و امثال شما كه مراجع هستيد، بايستى به اين قضايا رسيدگى بفرماييد. مرحوم صدر هم فرمود: خيلى خوباست و مثل خيلى از آرزوها دفن شد!

متعاقب اين جريان و از جمله مسائل مذبح كه فعلًا بيشتر روى آن بحث يا اشاره شد، مورد ابتلا واقع شده. بنده با اطلاعات خيلى سطحى كه از دوره تحصيلات ابتدايى مدرسه داشتم و بعداً در كتاب ابراهيم بيك خوانده بودم و جاى ديگر، همين طوركه نيش ميزدند معترضين بر اين عمل، آنجا متوجه شدم كه اين يكى از لكههاى بسيار زننده و حساسى است كه بر دامن تعليمات اسلامى نشسته. به هر قيمتى هست بايستى دفع كرد. با اطلاعات خيلى سطحى و قشرىِ ابتداييكه از فقه داشتم، به خيال خودم تصوّر كردم كه من مجاز باشم اين ذبح را اينجا (منا) انجام ندهم و برگردم در ايران انجام دهم كه به مصرف صحيح برسد. يكى از همسفرها كه دقيقتر و حساستر بود، گفت: نه آقا، حجّ ما باطل ميشود و ... گفتم: اگر باطل هم بشود من اين جور حساب ميكنم. وسوسه زيادترى كرد و چادر ما نزديك چادر آقاى حاج شيخ خليل كمرهاى بود و گفتيم برويم با آقايان صحبت كنيم. بنده آمدم و مطرح كردم و چند نفر از علما و ديگران بودند، گفتند: نميشود! گفتم: آقا! اجتهاد يعنى چه؟! يعنى اينكه مجتهد ميان دو امر متعارض رسيدگى كند و يك رأى قاطع بدهد. از يك طرف ما ميبينيم به حكم قرآن اسراف حرام است، از يك طرف ميگويد ذبحكن. حالا ما مى بينيم كه اين عمل اسراف است بايد چه كنيم؟ گفتند: نميشود و بايد در اينجا قربانى كرد. رفتيم دو رأس گوسفند ذبح كرديم و بر تلفات آن جا افزوديم و آمديم! ايام محرّم بود كه رسيديم به كربلا و رفتيم خدمت مرحوم سيد هبةالدين- خدا رحمتش كند حيات داشت- سلام كرديم و نشستيم آقا چشمش نميديد. از صدا ما را شناخت و دو- سه نفر از علما، كه از جنوب بودند. آقا گفتند: آقاى حاج سيدغلامرضا سعيديكه جنجال داشتيد راجع مذبح؟! گفتم: بله، همان عنصر كذاوكذا است. مرحوم هبةالدين پرسيدند: چيست مطلب؟ گفتم: اين است. تأملى كرد و گفت: حق با فلانى است. گفتم: لطفاً بنويسيد. آقا فرمود: از ما بزرگترها هستند. دو يا سه سال بعد، آقاى شيخ جواد مغنيهكه خودش رفته بود مكه، در رسالةالاسلام اين مسأله را مورد بحث قرار داد و گفت: اين لكه بايد از دامن تعليمات اسلامى شسته شود. ديگر نفهميديم چه شد.

اين مسأله مورد ابتلا همچنان هست و امسال هم شنيدم يكى از مراجع كه مشرف شدند اين مسأله مورد توجهشان شده و يك اقداماتى هم كردند.

ص: 50

و امّا مسائل عمومى را كه جناب آقاى مطهرى طرح فرمودند، به عقيده بنده همانطور كه جناب آقاى مزينى تأييد فرمودند، مسأله كلاس درس مكه از واجبترين كارها است.

از چند سال پيش، به اتفاق آقاى سليم و چند تن از رفقاى ديگر، ما هم يك جلساتى داشتيم. در حدّ تواناييمان، مقدماتى را فراهم كرديم و حرفهايى زديم و همين بحث مطرح شد كه در تهران يك دسته از آقايان خودشان را مجهز كنند براى پنج يا شش ماه پيش از موسم حج و به علاوه، يك رساله صحيح و تميز و روشنى در دسترس اشخاص گذاشته شود، يك آيين نامهاى از جهت تنظيف، از جهت آشنايى با مقدمات حج چاپ شود و در دسترس اشخاصى كه آماده مى شوند براى زيارت مكه، گذاشته شود؛ چه در ولايات و چه در اين جا. حالا به عقيده بنده، اقدام مهم از همينجا بايد آغاز شود، بين عدهاى از آقايان، كه در صلاحيت خودشان ميبينند يا اولويت دارند، اين كارها تقسيم شود و برعهده كميتهها يا كميسيونهايى قرار داده شود كه هر چند نفر از اين آقايان، يك بخشى از مطلب را بگيرند، روى كاغذ بياورند تا بعد به اطلاع همه برسد و برنامه موزون و مربوطى تهيه شود كه همه مشكلات رفع گردد و اين كار، همانطور كه آقاى مطهرى فرمودند، واقعاً از وظايف اوليه هر آدم مُدْركى است. از بلاهاييكه باعث سرشكستگى و دلشكستگى است، كه انسان در مكه ميبيند اشخاصى هستندكه هيچ فرقى نميگذارند كه امامزاده داود آمدهاند يا مكه! اينها وظيفه كيست؟!

اينها را بايد پيش از موسم، با توجه به تمام اين بى اطلاعيهايى كه وجود دارد، روى كاغذ آورد و همانطوركه مرجع تقليد جزء به جزء آداب و احكام را نقل ميكند، ما هم در حد توانايى خودمان براى ارشاد مردم همه اين مطالب را روى كاغذ بياوريم و به اميد خدا برنامه شود. اگر سال اول نشد، سال دوم درست شود و دوم نشد سوم.

خلاصه، رفع اين نواقص از ضروريترين كارهاست كه به اميد خدا رفع شود.

يكى از حضار: ضمن تأييد بياناتِ كسانى كه قبل از بنده صحبت فرمودند، براى اين كه از جلسه نتيجه بگيريم، پيشنهاد ميكنم اين مطالبى كه جناب آقاى سعيدى فرمودند، مورد توجه قرار گيرد و به عقيده بنده هم، براى نتيجهگيرى لازم است كه مسائل كلاسه شود و هركس هر مسألهاى را كه ميتواند مطالعه كند، انجام آن را بپذيرد و يا بهقول آقاى سعيدى، كميته اى مأمور مطالعه شود ونتيجه مطالعات آن را در زمان معين به اطلاع برسانند و نتيجهاش بعد منتشر شود.

آقاى مُرتاضى: مسائليكه مطرح شد، عموماً درست بود وبايستى روى همه فكر شود، ولى به نظر من نقطه ضعف خيلى بزرگيكه در مسأله حج وجود دارد و چشمگير و مهم است، همين مسأله ذبح است. البته نامنظم و نا مرتب آمدن عدهاى از ايرانيها و اينكه برخى براى معامله و خريد ميآيند و ميخواهند چند برابر خرجيكه كردهاند دربياورند و ... هم از مسائلى است كه هست كه بايد فكرى براى اينها كرد. بايد اينها را اصلاح كرد. البته اينها خيلى چشمگير نيست، چيزى كه چشمگير است، همين مسأله ذبح است كه بايد در اولين اقدام وضع فقهى و شرعى ذبح را روشن كنيم و ببينيم منظور از ذبح چيست؛ يعنى علما و فقهاى ما اين مسأله را روشن كنند كه مقصود از ذبح چيست؟ به چه صورت بايد انجام شود. وقتى مقصود روشن شد، آن وقت در اداره مطلب فكر ميكنيم. مثل همين مطلبيكه جناب آقاى حاج سعيدى فرمودند، ميشود همان جا ذبح كرد يا آمد در وطن ذبح كرد و اگر ذبح بكنيم، همانطور بيندازيم دور يا امكان اينكه در سردخانه ها نگهداريم، به صورتيكه معمول در دنيااست. بعد بهتدريج به مصرف فقرا برسانيم. اين صورتها اگر روشن شود، بقيه مطالب آسان است.

در انتقاد منتقدين، آنچه اهميت دارد، همين مسأله ذبح است. اگر در مورد ذبح كار كنيم و مسألهاش روشن شود، كار بزرگى صورت گرفته است. آنوقت امكان تشكيل سردخانه و مانند را هم اگر حل كنيم بقيه كار كوچكى استكه زودتر ميشود آنها را انجام داد.

آقاى معين فر: قربانى و ذبح، مسألهاى است كه صرف نظر از موضوع داخلى و ايرادهاييكه ميكنند، مسأله عمومى اسلامى است والآن مواجه با تعصّبات وناراحتيهاى دولت سعودى هستيم؛ يعنى مسألهاى نيست كه بتوان آن را به دست شيعه كرد؛ يعنى اگر شيعه اقدام به حل آن كند، معلوم نيست عموميت پيدا كند و در جهان اسلام عملى شود. اميد واريم آقايان اين شهامت را داشته باشند و روى اين موضوع فكر بكنند وآرزو ميكنيمكه اگر فكريكردند بهنتيجهايبرسند ومحافظهكارى- كه آقاى سعيدى فرمودند- پيش نيايد و طورى نشود كه مطلب اصلًا درز نكند و همه وحشت داشته باشند از بيان اجتهادى كه روى مسألهاى كردهاند.

البته اگر به فرض هم فكرى بشود و اجتهاد خاصى روى موضوع انجام گيرد، به جهت موانعى كه از سوى دولت سعودى و علماى اهل سنت داريم، نميتواند عموميت پيدا كند، ولى اگر اين موضوع را جمعكنيم، با آن مطلبيكه جناب آقاى مزيّنى فرمودندكه ملاقاتها و مذاكرههايى صورت گيرد كه مذبح شيعه جدا شود، شايد اين امر بتواند نمونه و الگو شود براى تمام دنياى اسلام؛ به اين شكلكه مذبح شيعه جدا باشد و عدهاى هم باشند كه مذبح را به صورت آبرومند و تميز درآورند و اين حالت كثيفى و لجن و لاشههاى رويهم انباشته را تبديل بهمحيط تميزكنند. در اين صورت تعداد قربانيهاى شيعه محدود ميشود. ميتوانيم وسايلى داشته باشيم و چون از نظر حيثيت اسلامى موضوع مهمى است، سردخانه كوچكى بسازيم و ... وضعيت آبرومندى خواهيم داشت.

بنابراين، يك دستگاهى باشد و عدهاى باشند كه آن را راه بيندازند و بعد گوشت آن ميان گرسنههاى مسلمان دنيا توزيع شود. اين شايد يك نمونهاى باشد و موجب شود بعد از هفت- هشت سال زائران ديگر كشورها هم همينكاررا بكنند و نيز براى دولت سعودى هم سرمشقى باشد.

آقاى مطهرى: بنده ضمن اينكه ميخواهم تقاضا كنم ديگر در باره ذبح بحث نشود، فقط عرض ميكنمكه با نظرآقاى مهندس معينفر موافق نيستم؛ پيشنهاد مثبتيكه ايشان ميكنند، بهنظر من غيرعملى است، از دو جهت:

الف) ازجهت فقهى

ص: 51

ب) از جنبه عملى (در دولت سعودى).

موضوعى كه ايشان گفتند، چون تنها مربوط به ما نيست، اين عملى نيست. اولًا اين فكر؛ يعنى اعتراض به اين وضعيكه وجود دارد، به جايى نميرسد، چون دولت سعودى است كه روى اين پافشارى ميكند وگرنه اين فكر در ميان همه مسلمانان پيدا شده است. وقتى در رسالةالإسلام به آن صراحت نوشته شده و اعتراض ميشود، اين نماينده يك فكر است؛ فكريكه در همه جا پيدا شده، اگر علماى شيعه، به قول شما اين شهامت را بهخرج دهند و بگويند، آقاى خويى مثلًا گفتهاند: «نظر من اين است كه ميشود ذبح را در خارج قربانگاه انجام داد، ولى من اين نظر را در يك زمانى با صراحت ميگويم كه ديگران با ما موافقت كنند. تنها نميگويم اين حرف را، كه ديگران بگويند خير، اين خلاف است و از اين حرفها». اتفاقاً شيعه اگر چنينكند؛ يعنى يك مرتبه تمام حاجيان شيعه تصميم بگيرند آنجا ذبح نكنند، اين به عنوان اعتراض به روش سعودى تلقى ميشود؛ يعنى ميگويند: از صريح قرآن استفاده ميشودكه اين (وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَر) است. اين براى (وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فى أَيَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلى ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ اْلأَنْعَامِ) است. در مقابل آن، فكرى است كه اصلًا تحريم ميكند گوشت حيوانات را.

ما بايد از گوشت حيوانات استفاده كنيم و به فقرا بدهيم. وقتى در دنيا همه چيز تغيير كرده و همان تغييرات دنيا سبب شده كه يك ميليون و دويست هزار نفر در اين موسم جمع بشود، همان دنيا از اين جهت هم تغيير كرده كه بشود يك سردخانه با عظمتى در آنجا (منا) ساخته شود. بايد به آنها اعلام كنيم كه شما بايد اين كار را بكنيد و اگر نكنيد ما ذبح خودمان را در منا انجام نميدهيم. فقه به ما اجازه ميدهد قربانى را در محل بكشيم. اگر يك مرتبه، يك جمعيت بيست هزار نفرى، به عنوان اعتراض به دولت سعودى، اين كار را بكنند، سبب ميشود كه تسليم شوند و من اطلاع دارم كه اين كشمكش در خود دولت سعودى وجود دارد؛ يعنى دولت سعودى الآن ميخواهد اينكار را بكند، ولى فقهاى سعودى خشك نظرى و به اصطلاح كلّه خشكى ميكنند، همانطور كه در مورد مقام ابراهيم چنين كردند.

امسال كه ما مشرف شديم، ديديم در پشت مقام ابراهيم، به فاصله پنج- شش متر، شكل مقام ابراهيم را ساختهاند. از آقاييكه دانشجوى ايرانىِ سنّىِ اهل لار و دركاروان بود، پرسيديم: جريان چيست؟ گفت: در هر سال، ايام حج، در پشت مقام ابراهيم ازدحام است؛ چون نزديك حجرالأسود است و افراد تازه وارد، طواف را از اينجا آغاز مى كنند و نيز آنهايى كه در پايان طواف ميخواهند از مطاف بيرون بروند، از اينجا خارج مى شوند. بنابر اين، ازدحام جمعيت در آنجاست و مقام ابراهيم هم در آنجا واقع است. بهخصوصكه معلولان را هم، كه روى هودجها سوارند، از همانجا عبور ميدهند. او مدعى بود كه هرسال، پنج- شش نفر در اينجا تلف ميشوند.

چند سال پيش هم ملك سعود تصميم گرفت محل مقام را عوض كند كه من اخيراً در روايت ديدم كه در زمان حضرت رسول (ص) مقام اينجا (محل كنونى) نبوده است. بههرحال، كسانى از مسؤولان خواستند جاى مقام را عوضكنند و چند مترى عقب تر بياورند، اما علماى عربستان مخالفت كردند و با اينكه جا و محل آن ساخته شده بود، نگذاشتند جايش عوض شود. گفتند: اين ديگر مقام ابراهيم نيست، مقام سعود است و او هم مجبور شد كه صرفنظر كند.

ولى اخيراً در اثر اينكه ناراحتى زياد شد و به گفته آن دانشجو، چندين نفر در آنجا تلف شدهاند، علماى سعودى تسليم شدند.

بر سر قضيه ذبح هم، الآن چنين كشمكشى ميان دولت و علماى عربستان وجود دارد. مسلّم است كه اگر چنين اقدامى از سوى شيعه صورت گيرد، به عنوان اعتراض، مجبور هستند كه تسليم شوند. چون ميدانند كه فردا مذاهب و فرق ديگر هم اين كار را ميكنند. من اين را مفيدتر و عمليتر مى دانم تا آنكه مثلًا مذبحِ جدايى براى شيعه اختصاص دهند، كه اولًا خودِ اين، بوى تفرقه و جدايى ميدهد و ثانياً همان فقهاييكه راجع به ذبح در مِنا اشكال ميكنند، در اينجا هم اشكال ميكنند.

و اما سردخانه، روشن است كه به اين زودى عملى نيست كه سردخانهاى در آنجا ساخته شود.

اگرآقايان مذاكرات درباره ذبح را كافى ميدانند، بفرمايند كه در باره موضوعات ديگرى صحبت شود. معلوم شد كه موضوع ذبح براى همه حسّاس است و همه دلشان مى خواهد در اين مورد صحبت كنند و همه هم احساس ناراحتى ميكنند. بنده ديگر عرضى ندارم.

آقاى سعيدى: از موضوعاتى كه بنده در سفر حج به رييس تذكره حج متذكّر شدم، اين بودكه گفتم: شما در مكّه معظمه و مدينه طيبه، سمتِ نيابت عامّه مسلمانان را داريد و خدمتگزار مسلمانها هستيد. اين حكومتيكه بر همه فِرَق ميكنيد، حكايت حاكميت نيست، نيابت است. حالا ما ايجاد جنجال و خصومت نميكنيم. بعد در ضمن سفرنامه حج هم نوشتم.

من تهديد كردم كه آقا! اين خدمتگزارىِ شما، به نيابت از عامه مسلمين است و اين تضييقاتيكه ايجاد ميكنيد و اين حكومت قاهرهاى كه براى خودتان قائليد، عاقبت روشنى ندارد و دير يا زود منوّرانى از جهان اسلام به اين فكر خواهند افتاد و به شما خواهند گفت كه: آقا! شما نايبيد و خدمتگزار، اين تضييقات و اشكالات را كمتر كنيد. مقصود عرض بنده اين است كه اين مسأله را هم با كمال نزاكت و با كمال دقت نظر بايد به خورد آقايان فقها و حكّام و مديران امور سياسى حكومت سعودى بدهيم تا متنبه شوند و متذكر باشند. اين بود عرض بنده.

آقاى مرتاضى: از مجموع مطالب آقايان و به خصوص از بحث اول، كه آقاى مطهرى اينجا طرح فرمودند، ميشود اين نتيجهراگرفت كه بهطوركلى اشكالات ما سه نوع است:

1. اشكالاتى كه بيشتر متوجه فقها ميشود، كه در صلاحيت آنها است بنشينند و مسائلى را كه پيش آمده؛ مانند ذبح، حل بكنند كه منحصر به ذبح تنها هم نيست. گاهى بعضى مسائلكه مشكلات را بيشتر ميكند به فقه شيعه مربوط ميشود تا اهل سنت؛ مانند طوافكه ما ميگوييم ازكعبه سيزده متر بيشتر نبايد فاصله بگيريم، درحاليكه آنها اجازه ميدهند بيش از اين باشد. اگر همه طبق فتواى شيعه عمل كنند، چه ميشود! حال در نظر

ص: 52

بگيريد ده سال يا بيست سال ديگر را كه جمعيت شايد چند ميليون شود! تقريباً غير ممكن ميشود؛ يعنى ديگر قابل عمل نيست و همينطور در مسائل ديگر.

بنابراين، بنده پيشنهاد ميكنم آقايانيكه دراينكار تناسب و خبرگى بيشترى دارند و تماس بيشترى ميتوانند با آقايان بگيرند، اين مسأله را به عهده بگيرند و تعقيب كنند و تك تك آقايان را اگر ميشود ملاقات كنند. اگر ميشود جلسهاى تشكيل دهند و آنها را به يكجا دعوت كنند و اين مسائل را در حضور همه مطرح كنند. معلوم است كه اگر تعقيب نشود، همانطوركه جنابآقاى مزينى و جنابآقاى سعيدى فرمودند، گفته مى شود و بعد همينطور ميماند و از بين مى رود؛ يعنى افرادى مسؤوليت قبول بكنند و تعهّد كنند كه اين مسأله را به اين شكل از طريق افرادى كه بايد حل بشود به نتيجه برسانند.

2. برخى مسائل هست كه مربوط به حكومتها است؛ حكومت ايران و حكومت سعودى. نظيرش در اينجا اشاره شد؛ مثلًا بنده وقتى در اولين سفر كه در خدمت آقاى مطهرى بوديم و مشرّف شديم به منا، البته الآن ميگويند كمى بهتر شده است گرچه در فيلم يك چيز ديگر ديديم. حالا شايد در فيلم خيلى معلوم نيست چون فيلم است. روز سوم دريكى از خيابانهاى منا، بنده پايم را كه بلند ميكردم ميخواستم بگذارم روى زمين، جا پيدا نميكردم، و ميگذاشتم روى مدفوع يا حدّ اكثر روى لاشه گوسفند! بسياركثيف شده بود و واقعاً تأسف انگيز بود براى ما. ماكه بهحساب مهندسى ميدانيم، من فكر ميكنم اگر يك سال، نفرى ده تومان از همين حجاج بگيرند، كه يك ميليون نفر هستند، ده ميليون تومان ميشود و با ده ميليون تومان ميشود منا را آباد كرد و اين كار عملى است. مردميكه آنجا ميآيند، پول خرج ميكنند. با حساب ما بيش از پنج هزار تومان و بعضى خيلى بيش از اينها هزينه ميكنند، ده تومان كه رقمى نيست و افراد، حتى آنهاييكه خيلى ضعيف هستند و مال خود آنجا هستند، باسهولت ميتوانند اين پول را بدهند. بنابراين، مسائليكه به دولتها مربوط ميشود، دولت ها هم صلاحيت دارند و هم قدرت دارند كه اين كار را بكنند. اينها را فقط آنها ميتوانند انجام دهند. ما تنها مى توانيم اين را تعقيب كنيم و بخواهيم از دولتها و به صورت برنامهاى به ايشان بدهيم و بگوييم اين مشكلات شما است.

مثلًا يكى از آنها رمى جمره بود كه بنده خودم در سفر اول، وقتى لحظه اول وارد شدم، ديدمكه دو تا حوله يك نفر افتاده و فرياد ميزد يك حوله به من بدهيد. لخت هستم! كفش خودم لحظه اول رفت بعد يكى از دوستان را ديدم كه سرش خونآلود بر مى گردد! وقتى از رمى برگشتم، فكر خانمم و مادرم بودم كه اينها را چه كنم؟!

اين مشكلات را ميشود با يك برنامهريزى، با نصب ميلههايى درست كنند. با صف از يك جا بروند از جاى ديگر برگردند. صد نفر بينظم تأثير ازدحام هزار نفر را دارد. اينها مطالبى است كه ما الآن داريم ميگوييم، اگر ده سال ديگر جمعيت بشود ده ميليون نفر چه مى شود؟! اصلًا عملى نيست.

3. مسأله سوم رفتارى است كه با حجاج ما داشتند و حالا هم تا حدّى هست. متأسفانه بسيار زشت و زننده وتحقيرآميز بود درسالهايگذشته، خيلى بدتر هم بوده كه خوشبختانه الآن وضع خيلى بهتر شده است. در فرودگاه افراد را ميآوردند جلو آفتاب و نگه ميداشتند وشنيدم از پسگردنشان ميگرفتند و پرت ميكردند توى هواپيما؛ هواپيماييكه صندلى نداشت. كارى نداريمكه عدهاى به اين سفر ميروند درحاليكه اعتقاد ندارد، ولى با وجود اين، من فكر ميكنم رفتنشان بهتر از نرفتن است. بالاخره محيط مذهبى است و سفر مذهبى اثر روانى دارد، ولى بايد تغييراتى داده شود و اصلاح شود. يكى از دوستان من توصيف ميكردكه يكى از ميهمانداران هواپيما از بستگان ما است و او ميگفت: من وقتى در هواپيما پذيرايى ميكردم، در همين سال گذشته، ديدم يك آقاى خيلى لاغر نشسته روى صندلى، وقتى رفتمكمربند صندلياش را ببندم، ديدم نميشود از بس كلفت است! تعجبكردم، گفتم: آقا! شما به اينلاغرى، چطور كمربند به كمرتان نميرسد؟! بعد متوجه شدم سيزده تا كت روى هم پوشيده است! كتهاى كهنه را از جده كمى ارزان خريده كه در ايران بفروشد و اين وضع خيلى زشت را به وجود آورده. از اين نمونهها زياد است. آن كلاسى كه پيشنهاد شد برگزار شود، به اين منظور است كه ما اين را اعلام كنيم. امكانات زياد و كلاسها گسترده شود و بعد گفته شودكه لازم نيست زياد طول بكشد. ده- پانزده روز بيشتر نياز نيست آنجا باشند. ضمن اين كه تعليم مى دهند كه چه برنامهاى آنجا دارند، تذكر بدهند كه اين كارها را نكنيد زشت است. مسافرتيكه انسان اين همه رنج را تحمل ميكند، حالا اگر يك كت نخرد چه ميشود! ممكن است كمى ارزان باشد و سودى بياورد، ولى از آن بگذريد، به خاطر اين كه آبروى مسلمين را حفظ كنيد. بنده فكر ميكنم اين سه موضوع را اگر از همديگر جدا كنيم، شايد بتوانيم نتيجه بگيريم.

ص: 53

«پرواز بر بال نيابت»

محمد رضا سبحانى نيا

حج ميثاق بنده و پروردگار است و از بزرگترين فرايض الهى به شمار مى آيد.

همه ساله، افزون بر صدها ميليون دل بى قرار در موسم حج، از راه دور، لحظه لحظه مراسم حج را در ذهن خود مرور مى كنند، ميليون ها تن نيز از سراسر دنيا سختى هاى اين سفر را برخود هموار كرده و در حرم امن خدا گردهم مى آيند تا ضيافت الهى را رونق ببخشند.

آن هنگام كه زائر بيت الله لباس تعلّقات دنيا را از تن دور مى كند و جامه سفيد ميهمانى ميپوشد و دوشادوش ديگر مسلمانان، از نقاط مختلف دنيا، با رنگ ها فرهنگ ها و زبان هاى متفاوت، مى ايستد ونداى «لٍا إِلَهَ إِلَا الله» سر مى دهد، بر شكوه و زيبايى مسلمانى اش افتخار مى كند و از اينكه چونان قطره اى در اين درياى موّاج سفيد پوشان، تا ساحل ساده و بى آلايش كعبه در تلاطم است، به خود مى بالد.

بر اساس آيات قرآن (1) و روايات ائمه اطهار: (2) در زندگىِ هر مسلمانى، به شرط توانايى و استطاعت، يك بار حضور در مراسم حج واجب است. اما شركت همه ساله در حج و كثرت انجام اين عبادت الهى، در روايات ديگرى مورد تأكيد و تشويق قرار گرفته است. (3) امام صادق (ع) به عيسى بن ابى منصور سفارش مى كند كه: اگر بتوانى نان و نمك بخورى ولى همه ساله به حج بروى چنين كن. (4)

و امام سجاد (ع) در دعاى خود، از خداوند مى خواهد كه حج و عمره را تا زمانى كه زنده است همه ساله روزى او سازد (5). در روايت ديگرى بى نيازى و توانگرى (6)، سلامتى از بيمارى ها (7)، خيركثير (8) و دورى از هراس قيامت (9) از آثار پيوسته حج گزاران به شمار آمده است.

برخى از حاجيان كه توفيق سفرهاى متعدد حج رايافته اند، پس از انجام حج واجب خود، سفرهاى ديگرشان را به نيابت از افرادى كه اين توفيق نصيبشان نشده، به جا مى آورند و از آن روى كه حج نيابى؛ چه از طرف افرادى كه دستشان از اين دنيا كوتاه است يا آنان كه به جهت كهولت سن يا بيمارى، توان اين واجب الهى را ندارند، به صورت تبرعى يا استيجارى انجام مى پذيرد، به نظر مى رسد كه تلقّى خوبى از انجام حج نيابى در اذهان نباشد و برخى را گمان آن است كه اين عبادت خالصى نيست اما با توجه به روايت امامان معصوم: اين تلقّى نابجايى است. بر اساس دسته اى از احاديث، انجام حج نيابى به هر دو صورت، نه تنها پسنديده است، بلكه ثواب وپاداش بيشترى هم دارد. (10)

بر اساس سخن نورانى پيامبر گرامى (ص) خداى متعال با يك حج سه نفر را وارد بهشت مى سازد؛ «مرده»، «كسيكه از طرف مرده حج نيابى به جاى آورده» و «آن كه براى مرده نايب گرفته است». (11) همچنين آن بزرگوار بازماندگان مرده را به انجام حج به نيت فرد در گذشته ترغيب مى كردند. (12)

امام صادق (ع) در پاسخ ابن مسكان، كه از پاداش نايب در حج سؤال مى كند مى فرمايد: «كسى كه به نيابت از ديگرى حج مى كند پاداش ده حج را دارد.» (13)

در سخن ديگرى، علاوه بر پاداش ده حج، آمرزش الهى را تحفه حج براى فرد نايب و همه خويشاوندانش به حساب مى آورد. (14)

همچنين حازم بن حبيب را به پرداخت هزينه حج نيابى براى پدر و مادر درگذشته اش ترغيب مى فرمايد. (15) عبدالرحمان بن سنان مى گويد: خدمت امام صادق (ع) بودم كه مردى به حضور وى آمد. حضرت سى دينار به او پرداخت كه به نيابت از اسماعيل (فرزند امام صادق (ع)) حج انجام دهد و حتى هروله (16) مستحبى در وادى محسر (17) را فرو گذار نكرد. سپس فرمود: فلانى! اگر اين كارها را انجام دهى، براى اسماعيل- كه از مال خود خرج كرده- يك حج است و براى تو، كه بدن خود را به رنج مى افكنى، نُه حج خواهد بود. (18)

البته همانطور كه عبادت نيابى، در بيشتر ابواب عبادت، به ويژه در حجّ تمتّع راه يافته، نيابت در بعضى اعمال حج يا عمره هم مورد سفارش قرار گرفته است. طواف و نماز آن، از جمله اين اجزاء است كه به عنوان عبادتى مستقل معرفى شده است.

موسى بن قاسم از امام جواد (ع) اجازه مى خواهد كه به نيابت از امامان معصوم: طواف به عمل آورد، حضرت در پاسخ مى فرمايند: هر چه مى توانى طواف كن كه اين جايز است.

موسى بن اسماعيل كه در سالى ديگر طواف نيابى خود را بر امام (ع) گزارش مى كند، عملش مورد تأييد امام جواد (ع) قرار گرفته و به علاوه امام (ع) او را به نيابت طواف از مادر بزرگوارش حضرت فاطمه زهرا 3 ترغيب مى كنند. (19)

نگارنده سطور، كه در موسم حج تمتّع سال 1427 ه-. ق. توفيق تشرّف به اماكن مقدس مكه و مدينه و انجام حج نيابى را داشتم، بر آن شدم كه پس از بررسى روايات حج نيابى، نگاه كوتاهى به نيابت در حج، در فرهنگ زائران ايرانى داشته باشم.

در شهر مكه مكرمه، يكى از پرسشهايى كه بارها از روحانيان كاروان ها پرسيده مى شد، امكان نيابت در اعمال، به ويژه عمره مفرده و طواف نيابى بود. روحانيون كاروان ها، نظر به فتواى احتياطى مراجع معظم تقليد نسبت به انجام دو عمره در يك ماه قمرى، زائران را به انجام عمره مفرده تشويق نمى كردند. با اين حال، به هنگام احرام براى عمره مفرده، بيشتر زائران ايرانى در مسجد حاضر شده و براى اعمالى دوباره، مُحرم مى شدند. در اين ميان، به استثناى كسانى كه به جهت انجام حجّ نيابى، عمره مفرده را براى خودشان بهجا مى آورند، غالب آنها به نيابت از بستگان يا شهدا و درگذشتگان خويش و بعضى به نيابت از ائمه اطهار: به ويژه امام حسن عسكرى (ع) كه حج به جا نياورده اند، به احرام عمره مفرده احرام مى بستند.

اين تلاش هاى مشتاقانه، از تمايل زائران خانه خدا به عبادت بيشتر در اين اماكن مقدسه و توجه به عبادت نيابى، حكايت داشت. گويى براى زائران محترم ايرانى علاوه بر سوغات مادىِ اين سفر، شريك كردن خويشان و اقوام در ثواب عبادتها سوغاتى معنوى بود كه با خود به وطن مى بردند.

1- آل عمران: 97
2- الخصال، ص 606 و راجع الحج و العمرة فى الكتاب و السنه، باب وجوب الحج و شرائطه، ص 186
3- الحج و العمرة فى الكتاب و السنة: ص 225، باب فضل ادمان الحج.
4- تهذيب الأحكام، ج 5، ص 442، ح 1537
5- صحيفه سجاديه، دعاى 23
6- من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 216، ح 2206؛ الخصال، ص 117، ح 101
7- الكافى، ج 4، ص 254، ح 8
8- من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 216، ح 2205؛ الخصال، ص 60، ح 81
9- امالى الطوسى، ص 668، ح 1398؛ الحج و العمره فى الكتاب و السنه، ص 229
10- الحج و العمره فى الكتاب و السنه، ص 447، باب فضيلت حج نيابى.
11- السنن الكبرى، بيهقى، ج 5، ص 293، ح 9855؛ كنز العمال، ج 5، ص 125، ح 12343
12- السنن الدارمى، ج 1، ص 469، ح 1781؛ سنن ابى داود، ج 2، ص 162، ح 181
13- الكافى، ج 4، ص 312، ح 2
14- من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 222، ح 2239
15- الغيبة للنعمانى، ص 172، ح 6
16- هروله: رفتارى ميان راه رفتن و دويدن، با شتاب راه رفتن.
17- وادى محسر؛ سرزمين كوچكى است ميان مشعر و منا. سال ها پيش از طلوع اسلام، سپاه ابرهه كه به قصد تخريب كعبه لشگر كشى كرده بودند، به اراده خداوند، در اين مكان توسط پرندگان كوچكى سنگباران شده و از ميان رفتند.
18- الكافى، ج 4، ص 312، ح 1
19- الكافى، ج 4، ص 314، ح 2

ص: 54

نگارنده نيز بر اساس وظيفه اى كه بر عهده گرفته بودم، در هر عملى از اعمال فريضه حج، به ياد منوبعنه خود بودم. مرحوم حاج عبدالله خاك نيا فردى متدين از اهالى شهرستان گراش از توابع لارستان استان فارس، كه حدود دو سال پيش در جوار رحمت حق آرميد.

با اينكه تا پيش از حج، نه آن مرحوم را مى شناختم و نه فاميل و شهر و ديارشان برايم آشنا بود، اما در آغاز هر عملى به ياد او بودم و خود را در جاى او مى ديدم. به وقت احرام بستن و لبيك گفتن و طواف گرد كعبه، به هنگام تكبير نماز طواف، يا در سعى وتقصير و وقوفين واعمال روز عيد قربان و يا در طواف حج و سعى و طواف نساء و بالأخره همه جا، حاج عبدالله خاك نيا همدم و مونس خاطر من شده بود و توگويى احساس دوستى و خويشاوندى با وى داشتم. به همين جهت وقتى از سفر حج به شهرم، قم باز گشتم، پذيرش درخواست سرور گرامى ام جناب آيت الله سيدعباس معصومى امام جمعه سابق شهرستان گراش، كه واسطه اين نيابت بودند، مبنى بر سفر به شهر گراش برايم دشوار نمى نمود.

رسم خانواده مرحوم خاك نيا همچون ساير اهالى اين شهر، اين بود كه از نايب در حج، همانند حاجى خويش استقبال كرده و مراسم وليمه حج را با حضور او بر پا دارند. لذا پس از هماهنگى هاى لازم، چند روز پس از بازگشت از سفر حج، با پرواز تهران- بندرعباس به مقصد جنوب گرم كشور عزيزمان بار سفر بستم. در فرودگاه بندرعباس دو تن از اهالى خون گرم گراش به استقبالم آمدند تا مسير سه ساعته بندر تا گراش برايم آسان شود.

هواى گرم و شرجى بندرعباس، در آغازين روزهاى بهمن ماه، براى هر تازه واردى زيبا مى نمود و پهناورى و چهارفصلىِ ايران عزيز را يادآورى مى كرد.

بندرى پر ازدحام از مسافران، ساكنان و دستفروشانى كه ماهى و ميوه هاى گرمسيرى، كالاى با ارزش آنان بود. رانندگان بسيارى كه كاميون هاى خود را براى به حركت در آوردن چرخ صنعت و بازرگانى ميهن اسلامى در كنار اسكله هاى شهيد رجايى و شهيد باهنر به صف كرده بودند و كشتى هاى بزرگ و كوچك، كه در فاصله نسبتاً زيادى از بندر، در انتظار نوبت تخليه بار در اسكله ها ايستاده بودند و ... همه از جذابيت هاى بندرعباس بود.

سفر از بندرعباس تا شهرستان لار و سپس گراش سه ساعتى طول كشيد. در استان فارس هر چه به لار نزديك تر مى شديم نخلستان ها فراوان تر و باغات مركبات انبوه تر مى شد. در روستاهاى كنار اين جاده مساجدى را مى ديدم كه از نوع بنا و مناره هاى آن معلوم بود كه مساجد برادران اهل سنت هستند. (1)

گراش، شهرى كوچك اما زيبا و مذهبى است. زيبا به جهت دامنه هاى سرسبز كوهستانياش، كه پر از درختان مركبات و نخلستان خرما است و منازل و خيابان هايى كه با سليقه خوبى ساخته شده اند و مذهبى، به جهت فراوانى مساجد، حسينيه ها و اماكن مذهبى، كه در آغازين روزهاى ماه محرم الحرام با بيرق ها و كتيبه هاى عزاى حسينى آراسته شده و براى اهالى شهر، سند افتخارى بر خادمى دستگاه اباعبدالله الحسين (ع) به حساب مى آيند.

در شهر گراش، خانواده مرحوم خاك نيا نايب حج پدرشان را آن گونه استقبال كردند كه اگر پدرشان در قيد حيات بود آن مى كردند. از ذبح قربانى تا چاوش خواندن و تبريك و خير مقدم گفتن و نثار گل و شيرينى و سپس مراسم وليمه حج، همه نشان از روح سخاوت و معنويت اين مردم داشت. اين استقبال گرم و صميمى در ذهن سؤالاتى را پديد آورد. با مطالعه اى كه در اين زمينه انجام دادم، به دست آوردم كه در بسيارى از نقاط ايران اسلامى چنين سنت حسنه اى جارى است. در برخى از شهرها اين رسم چنان اهميتى دارد كه يا نايب را از شهر خود بر مى گزينند و يا اگر نايب اهل شهر ديگرى باشد، شرط مى كنند كه در بازگشت از حج به شهرشان باز گردد و پيش از آن كه به جايى ديگر رود، به منزل آنان گام بگذارد و در اين هنگام است كه منوب عنه يعنى فرد كهنسال يا در گذشته خود را حاجى مى نامند.

در بعضى نقاط، حتى بدرقه كردن و خداحافظى قبل از سفر نيز اهميت دارد. مردم اين شهرها خوش دارند كه حج نايبشان از شهر خودشان آغاز شود. پس با او براى انجام حج بلدى؛ يعنى حجى كه از شهر خودشان آغاز شود، پيمان مى بندند.

پس دريافتم اين سنت حسنه، نه ويژه اين شهر، كه در ميان بيشتر مردم كشورمان، به ويژه مردم خون گرم و متدين جنوب از خوزستان تا هرمزگان جارى است و من اكنون ميهمان يكى از اين خانه هاى گرم و صميمى هستم.

براى اين خانواده متدين كه ميهمان خود را با اشك چشم، خير مقدم مى گفتند، شايد ظرف آبى از چشمه زمزم، بهترين هديه بود كه آنان قدر آن را خوب شناختند.

صبح فردا خاطرات خود را در حالى مرور مى كردم كه كوه هاى سفيد از برف و زيباى سرزمينى پهناور ايران از پنجره هواپيما ديدگانم را نوازش مى كرد ... والسلام.

1- اين مساجد در جنوب استان فارس مرا به ياد خاطره شيرينى در حج امسال انداخت. در مسجدى در شهر مكه خطيب وهابى پس از نماز جماعت سخنرانى مى كرد. موضوع سخنان او توسّل از ديدگاه اسلام بود. وى توسل را داراى اقسامى معرفى كرد كه به عقيده او برخى از آنها حلال و مشروع و برخى نامشروع شمرده مى شد. او توسل به اولياءالله و ارواح شهدا و امامان را از مصاديق توسل نامشروع دانسته و آن را نزديك به شرك ميشمرد. فردى از روحانيان اهل سنت كشورمان كه از كاروان هاى جنوب استان فارس به مكه آمده بود، داوطلب شده بود تا سخنان خطيب را براى ايرانيان حاضر در مسجد به فارسى ترجمه كند. اين اقدام او ابتدا بر ما گران آمد و باعث تعجب ما شده بود، اما به وقت ترجمه، متوجه شديم كه مترجم از همه سخنان خطيب آن قسمت را كه مورد اتفاق شيعه و سنى بود به خوبى و شيوايى ترجمه و تفسير نمود ولى در آن بخش از سخنان خطيب كه محكوم كردن توسل به ارواح مقدسه اوليا و ائمه اطهار: بود و با عقيده شيعيان ناسازگار، با درايتى ستودنى گفت: البته جناب شيخ مطالبى هم مى فرمايند كه چون برادران شيعه ما در مجلس حاضرند و همچنين در موسم حج هستيم كه ايام وحدت و برادرى مسلمانان است، از ترجمه اين بخش از سخنان شيخ خوددارى مى كنم. مصلحت سنجى اين برادر اهل سنت ما حقيقتاً ستودنى بود كه مورد تشويق ايرانيان حاضر در مسجد قرار گرفت.

ص: 55

ص: 56

رسم «تهنيه» در تركيه

اسرا دوغان

دولت عثمانى، در طول تاريخ حيات خود، حساسيت زيادى به مناطق مقدس داشته و براى انجام فريضه حج اهميت بسيار قائل بوده است؛ همان طور كه مسلمانان ترك زبان نيز براى انجام اين امر، اشتياقى وصف ناپذير داشتند. اين شوق و شور، در هيچ دورهاى از تاريخ، نه تنها كم نشده، كه بيشتر هم شده است.

در خانوادههاى سنّتى، تمايل به انجام مناسك حج و حاجى شدن، از انجام يك امر دينى فراتر است. حج براى حاجى اعتبار ايجاد مى كند و اين امر، بُعد فرهنگى قوى دارد و پاسخگوى انتظارات گوناگون هر فردى است.

واجب شدن بهشت، براى كسى كه كعبه را ديده و خاصيت و ويژگىِ شفابخشى قائل شدن براى اشياى موجود در كعبه و اين كه ثواب انجام يك بار حج، برابر است با ثواب 70 سال عبادت و ... در جامعه سنتى، ارزش هاى كمى نيست.

اين امتيازات حج را به يك فريضه تبديل ميكند و يك مسلمان ترك، از اينكه علم خود را به اين مراسم بياورد كراهت ندارد. همچنين دو مقوله دين وسياست با هم، در اين مراسم آميخته ميشود و دين به سياست مى پيوندد.

حاجى، هنگام بازگشت از حج، حالتِ روحانىِ خاص را در خود احساس ميكند خستگى و تحوّل روحى او نشان ميدهد كه سفر سختى را پشت سر گذاشته است. گويى با آن حال و روزش، به ما گوشزد ميكند كه «نا برده رنج، گنج ميسّر نمى شود».

آرى، رفتارهاى او بهتر ميشود و شادابىِ بيشترى پيدا ميكند. چهره اش با لبخند و بر تواضعاش افزوده ميشود، تا جاييكه اگر حتى بچهها به زيارتش بيايند، برايشان مى ايستد و آنها را بدرقه مى كند و حتى افراد ناشناسى را كه به ديدنش آمدهاند، در آغوش ميگيرد و با او روبوسى ميكند.

فريضه حج را مانند يك جشن برگزار مى كنند. به دنبال اين ديد و بازديدها، روابط مردم با يكديگر بهتر ميشود و از نو شكل قويترى بهخود ميگيرد

حاجى با لبّيك گفتن، در واقع دعوت خدا را اجابت ميكند. سفر حج براى او، اولين سفرش به خارج از كشور است. در اين سفر اشياى مقدس و جديد ميبيند. وقتى باز ميگردد، در محيط زندگياش صاحب نفوذ ميشود و بالأخره به خواست معنوياش، كه حاجى شدن است، ميرسد.

حاجى، در سايه اعتبارى كه به دست آورده، محترمترين فرد در روستا ميشود. در اختلافات ميان افراد، ميانجيگرى ميكند و به عنوان داناترين فرد در محيط زندگياش، مورد احترام واقع ميشود. داد و ستد را كنار ميگذارد و در سياست، پست و مقامى نميگيرد. امور دنيوى او را مجذوب خود نميكند. همه همّتش را صرف امور معنوى و سراى آخرت ميكند. البته بايد پذيرفت كه گاهى از طرف بعضى حاجيها عنوان «حاجى» مورد سوء استفاده قرار مى گيرد.

قبل از انقلاب، وقتى مردم تركيه از حج بر ميگشتند، روى كلاهشان به عنوان نشانه حاجى بودن عمامه ميبستند و عباى مخصوص شامى ميپوشيدند و ديگر ريش خود را نمى تراشيدند. (معمولًا كسانيكه ريش دارند، به حاجى ملقب ميشوند). مردم تركيه ضرب المثلى دارند كه ميگويد. «هر ريشدارى كه حاجى نمى شود» وهنوز هم ميبينيم كه بعضى از افراد، وقتى از حج بر ميگردند، باز هم از دروغ و گناهان توبه نميكنند

از آنجا كه در گذشتههاى دور، مردم با شتر و اسب بهحج ميرفتند، ماهها طول ميكشيد تا بازگردند و بعضى از آنها هرگز باز نميگشتند؛ براى همين، كسانيكه به حج ميرفتند از فاميل و دوستان و آشنايان حلاليت مى طلبيدند؛ چون امكان باز نگشتن وجود داشت.

آنان براى رفتن به حج، نه تنها از كسى پول قرض نميگرفتند، بلكه كسى كه عازم حج بود، پيش از رفتن، همه ديون و بدهيهاى خود را ميپرداخت و به اندازه روزهايى كه در سفر بود، همه احتياجات و نيازهاى خانوادهاش را فراهم ميكرد و آنان را به يكى از نزديكانش ميسپرد.

درتركيه زنان نميتوانستند بدون محرم بهحج بروند.

بعد از اين سفر معنوى، بر احترام و اعتبارحاجيان در ميان مردم افزوده ميشد و براى حاجى، كه اين عنوان با سختى به دست ميآورد، بعد از بازگشت از سفر، جشنى به پا ميكردند.

در سالهايى كه دولت تركيه تأسيس شد؛ يعنى 1940، به خاطر همزمانىِ آن با جنگ جهانى دوم، و نيز جنگ اعراب و اسرائيل، تعداد كسانى كه به حج ميرفتند كاهش يافت. بنابراين، همان افراد اندك هم كه توفيق سفر مى يافتند، در استقبال از آنها، هنگام بازگشت، مبالغه و زيادهروى ميشد.

ص: 57

گاهى سفر حج 3 يا 4 و يا حتى 6 ماه به طول ميانجاميد. از همينرو، هنگام بازگشت حاجى، از وى با اشتياق و با شكوه استقبال ميشد. براى همين وضعيت، ضرب المثلى نيز در تركيه بر سر زبانها است كه: «منتظر است، مثل انتظار حاجى».

تهنيه در شهر

در روزگاران گذشته، استقبال از حاجى با مراسم تهنيه انجام ميشد و اين در تركيه يك سنت بود. واژه «تهنيه» يعنى استقبال و جشن و شادى در خوش آمدگويى.

گفتنى است، پيش از آنكه حاجى سفر مكه را آغاز كند، خويشاوندان برايش صندوقى مى خريدند و آن را رنگ سبز ميزدند و در روز حركت، وسايل مهم او را كه پوشاك باشد، داخل صندوق ميگذاردند. و از اين زمان به كسى كه عازم سفر بود، «حاجى افندى» ميگفتند. هنگام حركت، صندوق پيشاپيش به حركت در ميآمد.

براى او قاورمه هم حاضر ميكردند. قاورمه گوشتى بودكه سرخ ميكردند تا حاجى در طول سفر از آن استفاده كند.

خويشاوندان بدرقهاش ميكردند. هركدام از آنها براى حاجى، آجيل و نيز حولههاى كوچك براى نظافت هديه ميآوردند.

در روزها و ايامى كه حاجى در سفر بود، همسرش در خانه انتظارش را ميكشيد. او نه به ميهمانى ميرفت و نه در شاديهاى بيرون از خانه شركت ميكرد.

يك ماه پيش از برگشتن حاجى درِ خانهاش را با رنگ سبز رنگآميزى ميكردند. به همه اتاقها رنگ سبز ميزدند. براى زن، مادر زن و دختر حاجى لباس مخصوص با رنگ سبز ميدوختند.

اگر مادر زن داشت، براى او روسرى، با حاشيههاى تزيين شده تهيه ميكردند.

روزى كه حاجى به خانه بر ميگشت، در وسط اتاق ميزى را قرار مى دادند و بر روى آن، روغنى را كه حاجى از حج آورده بود و نيز ظرفى را براى ريختن آب زمزم ميگذاشتند.

غذاهاى گوناگون ميپختند و به خويشاوندان و همسايگان انگشترهاى رنگارنگ هديه ميدادند و همه با هم، براى استقبال، به سوى كشتى ميرفتند.

وقتى افندى به سرش چفيه و به دوشش عبا ميانداخت، در او تحولى ايجاد ميشد و آنگاه كه خويشاوندان با وى رو به رو ميشدند، همگى كتف راست و سپس چپ او را ميبوسيدند.

خويشاوندان درجه اول، دست حاجى را گرفته و در پيشاپيش جمعيت راه ميرفتند و مردم با آهستگى و هماهنگ، پياده و الله اكبرگويان، او را به خانه ميآوردند. كسانى همكه توان رفتن به استقبال نداشتند، در خانه اجتماع كرده به انتظار مينشستند. افندى بسم الله گويان داخل خانه ميشد و به اتاق سبزيكه برايش آماده شده بود، مى رفت. استقبال كنندگان پيرامونش جمع ميشدند، يكى از دو نفرى كه كنار ميز نشسته بود، به ميهمانان آب زمزم ميداد و ديگرى ظرف كوچك فلزى را كه حاوى روغن بود، بر آنان تعارف ميكرد.

در قسمت خانم ها نيز قضيه به همين شكل است. دو خانم، با لباسهاى سبز، خود را زينت مى دهند و تاج به سر ميگذارند. به همين شكل به ميهمانان تعارف ميكنند. بعد از سلام و احوالپرسى، ميهمانها براى نهار دعوت ميشوند، بعد از غذا شربتى به ميهمانان داده ميشود به نام «خوش آب» (نوعى كمپوت است كه با آب و شكر و كشمش ميسازند) از سفرههاى تركان كم نميشود، با اين تفاوت كه داخل آن راحة الحلقوم و فندقى كه به مناسبت آمدن حاجى اضافه شده، ميريزند.

حاجى افندى براى ميهمانان هدايايى چون آب زمزم، حنا، سرمه، حلقههاى عقيق، تسبيح عقيق، مسواك، حلقههاى نقرهاى كه به آنان حلقه يا صبور ميگويند ميآورد.

تا شب، قهوه و شربت و سيگار به ميهمانان تعارف ميشود.

از قهوهخانه قليانهايى ميآورند. آجيل مخصوصى كه به «آجيل حاجى» معروف است نيز تعارف مى كنند.

حاجى ماجراهاى سفرش را براى ميهمانان ميگويد. سفركردن با شتر، گفتن لبّيك در عرفات، سفر به شهر طائف و ... را از اول تا آخر تعريف ميكند

آنهاييكه سخنان حاجى را ميشنوند، همه يكباره ميگويند خدا نصيب ما هم بكند.

زن حاجى با ناز و وقاركنار حاجى مينشيند و او را ميبوسد.

ص: 58

در همه شهرهاى آناتولى، به خصوص در بورسه، واژه «تهنيه» استفاده ميشود. در آناتولى استقبال حاجى شكلهاى گوناگون دارد، ولى در بورسه، پايتخت قديم عثمانيها، دركنار آداب و رسوم گوناگونى كه بود، رسم زيبايى نيز نسبت به بقيه رسمها وجود داشت، كه به آن اشاره ميكنيم:

خويشاوندان مرد در 2 يا 3 كيلومترى به استقبال حاجى ميرفتند.

به كسانيكه به استقبال ميرفتند، از طرف خانواده حاجى خلعتهايى به نام «چفيه» داده ميشد كه آن را به گردن مى پيچيدند و بعد از آن، به عنوان يادگارى نگه ميداشتند. اين چفيهها، بعدها، در قرن 8 ا و 19 كه مردم عثمانى كلاه قرمزى به سر ميگذاشتند، دور آن پيچيده ميشد. مردها پياده و زنها به وسيله گارى به خانه بر ميگشتند. حاجى به جاى اينكه مستقيم به خانه خود برود، به خانه همسايه ميرفت. در جاى مخصوصيكه برايش آماده شده بود، مينشست. به بالشهاى مخصوصى تكيه ميداد و روى ديوار قالى هاى ابريشم مخصوص، كه نمودار تصاوير مكه و مدينه بود، براى او نصب ميكردند.

استقبال كنندگان و ميهمانان كف دست حاجى را ميبوسيدند. سپس مدتى سكوت حاكم ميشد و حاجى گزارش سفرش را براى همه بيان ميكرد. مهمترين حادثه ويژگى تهنيه اين بود كه جشن سه روزه اى براى ميهمانان زن به پا ميشد.

زن ها و دخترهاى محله، از چندين روز قبل خود را براى اين جشن آماده ميكردند.

صاحب خانه از همسايه و دوستانش ملافههاى اطلس و ابريشم آراسته و پارچههاى مخمل مزيّن، روميزى براى تزيين ديوار و سقفهاى خانه قرض ميگرفت و خانه به اين شكل تزيين ميگرديد.

ميزها ومبلمان خانه، با پارچههاى اطلس و زرّين پوشيده ميشد. دختران دم بخت، روز اوّل تهنيه لباسهاى سنتى به نام كافتان و لباسهاى عروسى اطلسى ميپوشيدند و بر سرشان تاج عروسى ميگذاشتند. ازميهمانان پذيرايى ميكردند. ظروف ساخت هندوستان، حاوى آب زمزم، سينى خرما، سرمهدان، گلابدان، كاسهاى پر از انگشتر نقره، جعبهاى پر از پنبه براى عطر گل، كه از حج آمده، يك آينه براى كشيدن سرمه، از قبل روى ميز حاضر ميشد.

دختران، روز دوم نيز لباسهاى مخملى و عروسى مى پوشيدند. گردنبندهاى طلايى از قرن 1 9- 18 مزيّن با الماس بر گردن ميآويختند.

حاجى در آغاز ورود، ابتدا به زيارت كسى ميرود كه از ميان از حج رفتگان آخرين نفر است. اين عمل به معناى به رسميت شناختن مقام برتر حاجى قبلى است.

روز سوم تهنيه، دخترها لباسهاى سبز رنگى به تن ميكنند كه خودشان دوختهاند و روسريهايى به سر ميكنندكه حاشيههايش گلدوزى شده است. اين مراسم نقش مهمى در جامعه آن روزگار ايفا ميكرد. زنان داراى پسر جوان، در خانه حاجى، دختران دم بخت را- كه لباسهاى آراسته پوشيده بودند- براى پسر خود ميپسنديدند. از همين رو، در اين رونها، نه تنها براى تبريك و زيارت قبولى به حاجى، بلكه براى انتخاب دختر هم به آن خانه ميآمدند. دخترها هم از اين قضيه آگاه بودند و انگيزه بيشترى براى حضور در خانه حاجى داشتند.

در اثناى اين ديدار، شيرينياى به نام «عاشوره» اين شيرينى در اصل يك شيرينى نذرى است كه مردم تركيه در روزهاى محرم براى يادآورى شهادت امام حسين ميان مردم پخش ميكنند. كه با ديگهاى بزرگ پيشتر آماده شده، به آنها داده ميشود. اين پذيرايى براى حاجيه خانم افندى هم به همين شكل بود.

تهنيه در روستا

تداركات حج، قبل از رفتن حاجى و يك ماه مانده به عيد قر بان آغاز ميشد. ابتدا نزديكان حاجى در روستا، حاجى را به نوبت، براى صرف غذا دعوت ميكردند، سپس نوبت به دعوت همسايگان ميرسيد. در هر نوبت، عالم روستا هم حاضر ميشد. بعد از غذا، همه به مسجد ميآمدند و نمازى ميخواندند. از اين به بعد، موضوع گفتگوى اهالىِ روستا، حجّ سال قبل و حاجيان امسال بود. حاجى در روز بدرقه تمام كسانى را كه احتمالًا به بدرقهاش ميآمدند، براى صرف غذا دعوت ميكرد. دعوت شدگان دور و غير فاميل در صورتيكه عالم و آخوندشان را همراه داشتند، به صورت گروهى وارد خانه حاجى ميشدند. به خاطر زياد بودن تعداد دعوت شدگان، بسيارى از آنها به خانههاى همسايگان ميرفتند. غذاهايى كه روى سينيها از خانه حاجى خارج ميشد، در خانههاى همسايه، در اختيار ميهمانان قرار ميگرفت. همه اهل روستا؛ چه در تهيه غذا و چه در پختن آن، به همديگر كمك ميكردند. بعد ازغذا به مسجد ميآمدند. مولودى گوش مى كردند. شربت مى نوشيدند. عطر مى زدند و عود و عنبر ميسوزاندند. سرود هاى دينى ميخواندند و دعا ميكردند. همه اهالى روستا در خرمنگاه (ميدان) جمع ميشدند، در آنجا با گروهى كه از مسجد بيرون ميآمدند، حلقه ميزدند. حاجى سكههايى كه از قبل براى مراسم تهيه كرده بود، به طرف مردم مى انداخت. بزرگ وكوچك همه دوست داشتند كه حد اقل يك سكه را بگيرند. هركسكه از اين سكه ها ميگرفت، آن را- با اين اعتقاد كه سكه حج ميمون و مبارك است- به كيسه پولش ميدوخت. بعد از اين ماجراى شيرين، حاجى ابتدا از پير مردان حلاليت ميطلبيد. دست آنها را ميبوسيد و سپس جوانان و بچهها دست او را ميبوسيدند. در جلوى شاهدان، او به همين شكل، از اهالى حلاليت ميطلبيد. ديگر نه به كسى بدهكار و نه از كسى طلب داشت.

وسيلهايكه او را به فرودگاه ميرساند، در بيرون ده منتظر ميماند، ولى حاجى هنوز كارش را تمام نكرده، به قبرستان ميرفت و از مردگان هم اجازه ميگرفت و فاتحه ميخواند. به اين صورت حاجى بدرقه ميشد و در اين ميان به خانواده حاجى ميگفتند: ان شاء الله به زودى بر ميگردد.

ص: 59

او بعد از 38 روز با نام «حاجى» باز ميگشت. ماشينيكه حاجى را سوار كرده بود، وقتى به روستا نزديك ميشد، مردم «مژده حاجى ميآيد» سر ميدادند و راه بيرون روستا را براى استقبال از وى در پيش ميگرفتند. اوّلين كسانى كه به ماشين حاجى ميرسيدند، او را در ميان ميگرفتند و به سمت روستا همراهياش ميكردند. زنان براى بوسيدن دست حاجى به طرف او هجوم ميآورند. اگر به خاطر ازدحام نميتوانستند دست حاجى را بگيرند، لباسش را مى بوسيدند. دست راست حاجى به صورت باز و رو به حضار بود تا آنها ببوسند.

دست حاجى بعد از اين ديگر مقدس بود؛ زيرا كه آن دست بيت الله را لمس كرده است. حاجى كه براى اين سفر زحمات زيادى را تحمل كرده بود، چه بدنى خسته و كوفته، اما روحى آرام و شاد و چشمانى نمناك داشت.

بازديد از حاجى

حاجى جديدِ روستا، از همه گناهانش پاك شده، شاد و خوشحال منتظر اهالى روستا بود. خانهاش را فقط براى رفتن به مسجد و گزاردن نماز و زيارت بزرگان ترك ميكند و براى آنها به نام شفا، آب زمزم ميآورد. همه اهالى روستا براى دست بوسى ميآمدند. او از همه اهالى ايستاده با تبسّم استقبال ميكرد و «زيارت قبول و نصيب شما» حرفهايى بود كه ميان دو طرف رد و بدل ميشد. هديههايى كه حاجى از مكه براى اهل روستا ميآورد، بين آنها پخش ميشد. تسبيح، انگشتر، عرقچين و روسرى، هدايايى بود كه از مكه ميآوردند. نگهدارى اين هدايا ثواب تلقّى ميشد. در اين ميان، پسر جوان آب زمزم و خرما در ظرفهاى مخصوص بر روى سينى براى ميهمانان ميآورد. هركس آب زمزم به دست گرفته، برميخاست و روبه قبله ميايستاد و بعد از گفتن «بسم الله ...» آنرا مينوشيد. به كسانى كه از روستاهاى ديگر ميآمدند، نهار داده ميشد؛ زيرا خوردن غذاى حاجى ثواب داشت. روغنيكه حاجى از مكه ميآورد، در جعبه كوچك فلزى نگاه داشته ميشد، حاجى جعبه را از جيبش بيرون ميآورد و به سمت افراد تعارف ميكرد. فردِ مقابل، از سوراخ كوچكِ روى جعبه، با انگشت روغن بر ميداشت و به محاسن خود ميماليد.

بر بالاى درِ حاجى عَلَم نصب ميشد تا افرادى كه از خارج روستا ميآيند، بتوانند بهراحتى خانه حاجى را پيدا كنند.

گفتگو آغاز ميشد و حاجيان قديم از حاجى جديد امتحان ميگرفتند؛ فلان جا رفتى؟، اسم آنجا چه بود؟ و... حجّاج روستايى كه از حج بر ميگشتند، مدتى در مسجد روستا ميماندند و به مردمى كه رفت و آمد به مسجد داشتند هدايايى مى دادند.

لطيفه معروف در مورد حج

يك روستايى ساده لوح فكر ميكرد براى خريدن بوى عطر به حج ميروند. روزى روستايى ساده ما نيز به حج رفت. هنگام گردش در بازارهاى مكه، كنار مغازهاى ايستاد و داشت نگاه ميكرد. صاحب مغازه بيرون آمد و گفت: حاجى! عطر نميخرى؟ حاجى گفت:. اگر عطر نميخواستم، پس براى چه آمدهام

امروزه فراهم شدن امكانات زياد براى سفر حج، به اين سفر شكل يك چهره عادى بخشيده و بسيارى از سنتهاى قديمى از ميان رفته است؛ از جمله فرهنگ تهنيه كه امروز به خصوص، در شهرها جز نامى از آن باقى نمانده است.

ص: 60

حج در اديان

برگرفته از دائرة المعارف تركيه/ قديرى تليك

زيارت اماكن مقدس، با انگيزه الهى يا قصد قربت، يكى از اركان پنجگانه در اسلام است.

واژه «حج» در زبان عبرى «حگ» است؛ به معناى عيد. اين واژه از ريشه «ح» و «گ» به معناى «پيرامون چيزى گشتن و طواف كردن» است.

حج يا حگ، از تعابير قديمى زبان سامى بوده وغير از زبان عبرى، در زبانهاى آرامى و صائبى نيز وجود داشته است. معناى اصلى اين لغت، پيرامون چيزى طواف كردن و دور زدن و حلقهوار اطراف آن را گرفتن است.

حج، در زبان عربى به معناى رفتن، رو آوردن و زيارت كردن است و در اصطلاح فقهى، به مجموعهاى از اعمال و مناسك گفته مى شود كه مسلمان مستطيع بايد در زمان معين بهجا آورد. اين اعمال شامل زيارت كعبه، عرفات، مزدلفه، منا و انجام وظايف عبادىِ خاص در اين مكانها است. كسانيكه اين عبادت را انجام ميدهند، در عربى «حاج» (جمع؛ حجاج) و در تركى «حاجى» ناميده مى شود.

حج در اديان پيش از اسلام

در اصلِ حج، باور و اعتقاد به «تجلّى الوهيت در يك مكان» نهفته است. اماكنى كه از ديدگاه اديان، مقدس شمرده ميشوند، از لحاظ مكانى با جاهاى ديگر تفاوتى ندارند، ولى در اينجا تجلّى الوهيت، يا وقوع حادثه اى مرتبط با اعتقاد و باور مردم و يا ارتباط تنگاتنگ اين مكان با شخصيتى دينى، آن را از اماكن ديگر متمايز ميسازد و به آن قداست مى بخشد.

همچنين اسرارآميز و خوفناك بودن چنين مكانهايى، از عناصر قداست بخش آن است. پس انسان، مكان مقدس را، نه انتخاب، كه كشف ميكند.

انسان دينمدار بر مكانهاى مقدس، نگاهى متفاوت دارد و معمولًا آن را با سنگ چينها يا خاربستهايى، از اماكن ديگر جدا مى كند. اين جداسازى، تنها براى نشان دادن تقدّس مكان نيست؛ بلكه آن نشانه ها و موانع موجب ميشود كه افراد بى توجه و بدون آمادگى وارد حريم آن نشوند؛ روشن است كه ورود به صحن مقدسى، آداب ويژه و متعدد دارد. اهميت آستانه خانه يا معبد نيز از همينجا نشأت مى گيرد. (1)

واژه مكان مقدس وسنت زيارت چنين جايگاهى، درطول تاريخ و در همه ملتها وجود داشته است. زيارت اماكن مقدس، براى كسب منافع مادى، معنوى و اخلاقى صورت مى گيرد؛ منافعى كه از ناحيه قدسيت آن مكان براى شخص زائر حاصل مى شود. (2)

حج در حقيقت اين است كه شخص از سرزمين خود، به طرف مكان مقدس يا معبدى مسافرت نمايد. در اين صورت، در مقابل زحمتى كه متحمّل شده، انتظار دارد كه منافع مادى و معنوى بسيارى به دست آورد، از رفع مشكلات جسمى، تا حيات ابدى. (3)

در تمام اديان قبيله اى، ملى يا جهانى، اماكن مقدس وجود داشته و زيارت آنها مرسوم بوده است. در خاور نزديك از 2000 سال قبل از ميلاد، جايگاههاى حج وجود داشته است؛ به خصوص در سرزمينهايى كه داراى تمدن بوده اند.

نيپور (4) در بابل و نينوا (5) در عاشور، مراكز زيارتى بوده اند. از اوراق به دست آمده Mari نيز اينگونه برمى آيد كه در قرن 18 قبل از ميلاد، معبد سين (6) در حاران و معبد بليت اكاله (7) در قاتنا (8) از زيارتگاه هاى مشهور بوده اند.

در عصر برنز در معبد بائولتيس (9) در بيلاس (10) هداياى بسيارى وجود داشت كه از مصر آورده شده بود.

در ميان سومريها معبد انليل (11) كه در نيپور واقع شده بود و در ميان ساميها معبد اشتار (12) در نينوا شهرت داشت. بعد از سومر نيز، گذرگاه هاى مقدس به وجود آمد. بتهاى اساگيل (13) و ماردوك (14) هم بتهايى بوده اند كه زائران براى زيارتشان راههاى دور و نزديك را مى پيمودند.

در تاريخ چين كهن، اولين مراكز حج، پنج كوه بوده اند با نامهاى: سانگ شان (15) تاى شان (16) هُواشان (17)، هنگ شان (18)و نونياشان (19) كه هم تائوئيستها و هم بودائيها بر فراز اين كوهها معابدى براى زيارت مى ساختند و همين معابد بعدها از مراكز مهم حج براى پيروان اين اديان گرديدند.

علاوه بر اين در آيين بودا، مراكز بزرگ و جديدى براى حج به وجود آمد؛ معابدى كه وقف بودا و بودائيان شده بود و نامهايشان عبارت بود از: ووتاى شان، (20) اومى شان، (21) پوتوشان، (22) چيوهُواشان. (23)

مهم ترين اين معابد «وو تاى شان» در شمال شرقى چين بود كه پنج تپه را شامل مى شد.

صدها سال است كه نه تنها از چين، بلكه از ژاپن، مغولستان، مانچوريا، آسياى ميانه و هندوستان، زائران بسيارى براى برپايى مراسم حج ويژه بودائيان به اين مكان مى آيند.

در مراسمى كه در پاييز برگزار مى شود، حاجيان در حالى كه لباسهاى زرد و قرمز بر تن دارند و چوب هاى بخور و كاسه ها را در دست گرفته اند، در گروه هاى ده تا پانزده نفرى، بى صدا عبادت مى كنند. (مديتاسيون) تنها از گياهان تغذيه مى شوند، در طول اين مسافرت طولانى، توبه مى كنند و موقع رسيدن به محل حج، شست و شو مى نمايند و وارد معبد مى شوند. اين عبادت و رياضت، تا زمان برگشت به سرزمين هاى خود، ادامه مى يابد.

1- M. Eliade, Le Sacreetle profane, s. 2526; a. mlf; traite a histo des religions, s. 315 813.
2- DBS ,7 ,567
3- ERE ,10 ,12
4- Nippur
5- Ninova
6- Sin
7- Belit Ekalli
8- Qanta
9- Baoltis
10- Byblos
11- Enlil
12- Ishtar
13- Esagil
14- Marduk
15- Sung shan
16- Tai shan
17- Hua shan
18- Heng shan
19- Non ya shan
20- Wu tai shan
21- O mei shan
22- Pu to shan
23- Chiu hua shan

ص: 61

عبادت حج در هندوئيسم نيز وجود دارد. همزمان با استيلاى آرياييها بر شبه جزيره هند، و ايجاد معابد هندوها، تعداد مكانهاى زيارتى بيشتر شده است. در قرون وسطى رفتن به سرزمين هاى دور به قصد حج، مرسوم بوده است. در جنوب خليج كومورين، (1) در شرق، اُرسيا، (2) در غرب كاتهياوار (3) و هيماليا، مكانهاى حج محسوب مى شده اند. زيرا محل عزلت گزينى روحانيون بوده اند.

در اين حج، غسل و طواف از عناصر اصلى به شمار مى آيند. در عقايد هندوئيسم، زيارت بنارس (4) و غسل در نهر گانژ، (5) حيات مجدد پس از مرگ و داخل شدن در زمره اهل سعادت را بشارت مى دهد.

حج در بوديسم در مكان هايى انجام مى شود كه يادگارهاى بودا را در خود دارند. يكى از مريدان بودا به نام آناندا، (6) به سفارش بودا وظيفه داشت كه پس از مرگ، خاكستر بدن او را در استوپا (7) (اماكنى كه يادگارهاى بودا در آن نگهدارى مى شود.) مخفى كند. پس از مرگ بودا، خاكستر بدن او به هشت قسمت تقسيم شد، بعدها دو قسمت ديگر از آن نيز جدا شد و در ده استوپا نگهدارى گرديد.

سلطان آشوكا (8) اين استوپاها را كه به همان شكل حفظ شده بودند، بازكرد و خاكسترها را به 48 قسمت تقسيم نمود (و در مكانهاى متعددى قرار داد.)

غير از خاكستر بدن بودا، آيين بودايى، دو ميراث ديگر هم از او دارد: يكى اشيايى كه از او به جا مانده، مانند ظرف صدقه اى كه از آن استفاده مى كرده و جاى پاها و نشانه هايى كه از خود به جاى گذاشته و ديگرى مجسمه هايى كه مانند ستوپاها يادآور بودا هستند، امّا خاكسترهاى بدن بودا را در خود ندارند.

در بوديسم، قديمى ترين سندهاى مربوط به حج، دستورات سلطان آشوكاست. آشوكا مى گويد كه در همين سال حكومتش، سفرى براى يافتن حقيقت (9) انجام داده و به مكانى كه بودا روشنايى كسب كرده، رفته است. يعنى به «بودهاجايا». (10) از آن روز تا كنون بودهاجايا مهم ترين جايگاه حج براى بودائيان بوده است.

مكانهاى ديگرى كه بودائيان به عنوان حج زيارت مى كنند، عبارت اند از، سيدهارتهاگوتاما (11) در پنال (محل تولد بودا) (12) پارك گوزن (13) كه در نزديكيهاى بنارس واقع است. (بنارس اولين مكانى است كه بودا در آن سخنرانى و موعظه كرده است) و كوشيگاراتا (14) در اوتارپردادش (15) كه محل رسيدن به نيروانا (16) يعنى مرگ بودا مى باشد.

ولى هيچ يك از اين مكان ها براى بوداييها جايگاه معنوى بودهاجايا را ندارد؛ زيرا بودها جايا ممثّل زايش بوديسم است.

علاوه بر اين از هندوستان تا سريلانكا هر چه كه از بودا به جا مانده است و مكان هايى كه معتقدند بودا آنها را زيارت كرده است، اكنون به عنوان مراكز حج بودايى شناخته مى شوند.

كسانى كه اين مراكز را زيارت مى كنند، سه دسته اند. گروه اول كسانى كه مى خواهند نيروى سحرآميز موجود در اين مكان ها را به دست آورند؛ گروه دوم كسانى كه زيارت را مرحله اى براى رسيدن به بودا و راهى كه به روشنايى مى انجامد، مى دانند؛ و گروه سوم آنان كه مى خواهند با اين زيارت ارزش و اعتبارى كسب كنند.

در اين دنيا حجى كه با رو آوردن به بودا آغاز مى شود، با رسيدن انسان به درك صحيح (17) كه همان حج درونى است، به بالاترين مرتبه خود مى رسد.

در اعتقادات ژاپنى، كوهها وطن خدايان هستند. بنابراين دامنه كوهها صدها سال است كه جزو مكان هاى زيارتى است. از هفت قرن پيش تا كنون دامنه كوهها در ميان بودائيان نيز به عنوان مكانهاى حج زيارت شده است.

در رسوم ژاپن، مكان هاى متعددى براى حج وجود دارد كه متعلق به شينتوها و بودائى هاست. حج ژاپنى ها، (18) زيارت كردن منظم و متوالى مكان هاى زيارتى است كه در بخش هاى مختلفى از كشور پراكنده اند.

نوعى حج هم وجود دارد كه در آن تنها يك محل زيارت مى شود.

معبدى كه در ايسه واقع شده است، مركز حج شينتوها مى باشد. كه براى والاترين خداى شينتوئيسم زندگى مى كنند.

در ادوار دينى مختلفى كه تا قبل از روم هلنيست در مصر وجود داشت، عبادت حج همواره مرسوم بوده است. عمده ترين مكانهاى حج «ددو» (19) يا «بوسپريس» (20) (خانه اوسيريس) در دلتا و همچنين «بوباستيس» (21) در دلتا بود كه معبد خدايان كله گربه اى در آنجا واقع شده است.

بنابر گفته هزدوت، شمار كسانى كه براى عيد بزرگ به بوباستيس مى آمدند، بالغ بر هفتصد هزار نفر بوده است.

آبدياس (22) يا آبدو (23)، در مصر فوقانى از اهميت بيشترى نسبت به ساير مكانها برخوردار است. در اين مكان كه سر اوسيريس در آن واقع است، اسرار اوسيريس را جشن مى گرفتند و اعتقاد داشتند كه با زيارت اين مكان به سعادت اخروى مى رسند.

1- Comorin
2- Orissa
3- Kathiavar
4- Benares
5- Ganj
6- Anand
7- Stupa
8- Ashoka
9- dharmayatra
10- BodhGaya .Buddhu Gaya .Bodhygaya
11- Siddhartha Goutoma
12- Lumbuni
13- isipatano
14- Kushinagara
15- Utar pradesh
16- Nirvana
17- Drahma
18- Junrei
19- Dedu
20- Busiris
21- Bubiastis
22- Abdias
23- Abdu

ص: 62

بعدها دشت آمون (1)- كه امروز سيوا (2) ناميده مى شود از مراكز مهم حج گرديد. در دوران پتولم ها (3) هم آيين سراپيس (4) رونق پيدا كرده بود و زيارتگاه ممفيس (5) اهميت خاصى داشت.

در سوريه نيز بيلابس، (6) آفاكا، (7) بعلبك، «هليوپوليس تير» (8) به خصوص هيراپوليس (9) مهم ترين مراكز حج به شمار مى آمد. در دوران رومى ها، توريستهاى بسيارى از كشورهاى دور براى زيارت اين مكان ها مى آمدند. هر كس كه به زيارت هيراپوليس مى آمد، بايد قبل از ورود به شهر، براى زيارت حج، موها و ابروهايش را كوتاه مى كرد.

طواف كردن يك معبد يا سنگ مقدس، در ميان اعراب قبل از اسلام نيز رايج بود. (. (511, 1, BD

تورات تمام مردان يهود را وادار مى كرد كه هر سال سه بار در قدس، بارگاه يحوه (10) حضور يابند. (11) در سه عيد فسح (فتير)، (12) چاوت (هفته ها) (13) و سوكوت (سايبان ها). (14)

در ساختار سنتى يهوديت، كلمه hag، حج و عيد دينى را به هم مرتبط مى ساخت. اعياد مهم دينى با جايگاه هاى عبادت مرتبط بودند و حاوى گردش گرى مذهبى نيز بودند.

اساساً حج سنتى در زبان عربى) Aliyyah leregel قدم زنان خارج شدن) نامگذارى مى شود. حج از زمانى كه يهوديان ملتى مستقل شدند، سازماندهى شد و از مردان خواسته شد كه در سه عيد به قدس بروند.

مكانهايى كه در آيين يهود به عنوان حج زيارت مى شوند، سه دسته اند:

1) مكانهايى كه در قدس و اطراف آن پديد آمده، صاحب ويژگى هاى تاريخى اند و در تاريخ كتاب مقدس ذكر شده اند.

2) مقبره دانشمندانى كه نامهايشان در تلمود و كابالا آمده و عموماً در جليله واقع شده اند.

3) مراكز مختلفى در اسرائيل كه براى دانشمندان دياس پورا (15) (محل هاى زندگى يهوديان خارج از فلسطين) و زاهدان نذر شده است.

مكانهايى كه در عهد عتيق ذكر شده اند، بعدها براى شخصيتهاى مهم روى داده، نام برده شده اند. در زمان حضرت ابراهيم شكم، (16) بيت ايل، (17) حبرون يا مامده (18)، بيرشبا (19)، بيرلاهاى روى؛ (20) در زمان حضرت يعقوب پنيل، (21) بيت ايل (22) و شكم از اين مكانها هستند.

محل هاى نام برده، معمولًا مرتفع و داراى منابع آب بوده اند. از سوى ديگر محل دفن شخصيت هاى بزرگ چون حضرت ابراهيم، ساره، اسحاق و يعقوب نيز در حبرون زيارت مى شد.

در دوران حاكمان با فتح كنعان، زندگى ثابت شروع شد. قربانگاهها نقشهاى متنوعى را ايفا كردند و از لحاظ محلى و قبيله اى، بين اقوام مختلف، مكانهاى زيارتى متعدّدى ايجاد شد.

امّا حج به معناى واقعى، اولين بار در سيلو (23) انجام شد. در سيلو كه صندوق عهد هم در آن قرار داشت، هر سال عيد رب جشن گرفته مى شد. دختران جوان در باغها مى رقصيدند و الكانا (24) هر سال براى قربانى به آنجا مى رفت. (25) عبادت در سيلو تا زمان تخريب آن به دست فلسطينى ها ادامه داشت. در دوران پادشاهى، دو گونه زيارتگاه وجود داشت. يكى قربانگاه بيت ايل و دان و ديگرى قدس كه هم صندوق عهد در آن قرار داشت و هم معبد بود.

پس از تكميل معبد سليمان نيز جشن سه عيد آغاز شده است. (26)

سخنان پروبوآم (27) در زمينه حج نيز بر اهميت معبد قدس تأكيد دارد. (28)

كشش و جذابيت خاص قدس، و نيز واكنش هاى پيامبران نسبت به قربانگاه هاى جدايى طلب، مهم ترين رويدادهايى بود كه زمينه ساز مركزيت عبادت گرديد. ولى براى رسيدن به اين هدف، وجود يك حاكم نياز بود. به همين دليل حزقيل از قرن هشتم به بعد مردم را براى جشن پرشكوه پاسكاليا (29) به قدس فراخواند. (30)

رفرم اصلى بعد از يافتن تثنيه در سال 621 از طرف پادشاه يوشيا (31) انجام شد. زيارت قدس بعد از تخريب معبد هم ادامه داشت. (32)

در يهوديت الوهيت (33) و ياهويست (34) كه قوانين باستانى يهود را تعيين كرده بودند، بر ضرورت برپايى سه جشن تأكيد مى كردند: در سال سه بار بايد براى من جشن ( (gah بگيرى. تمام مردان تو در طول سال بايد سه بار در حضور رب (Yahava) حضور يابند. (35)

با اينكه فرمان انجام حج متوجه مردان بود، امام همان گونه كه در زيارت سيلو تجلى يافته بود، رنگ خانوادگى به خود گرفته بود.

1- Amon
2- Siya
3- Ptolem
4- Serapis
5- Memphis
6- Biblos
7- Aphaka
8- Heliopolis tyr
9- Hiera polis
10- Yahve
11- خروج 14/ 23، 14، 17؛ 23/ 34
12- Fysyh Paskalya
13- Chavuat Penteksat
14- Sukkot
15- Diaspora
16- آفرينش 6/ 12
17- آفرينش 8/ 12 و 3/ 12
18- آفرينش 6/ 12
19- آفرينش 33/ 21
20- آفرينش 22/ 30
21- آفرينش 32/ 30.
22- آفرينش 28/ 22 16؛ 35/ 15 6
23- يشوع 18/ 1؛ حاكم ها 18/ 21
24- Eikana
25- ساموئل 1
26- حاكم ها اوليه 9/ 25
27- Yeroboum
28- همان 9/ 27
29- fisih ياPaskalya
30- پادشاهان دوم 23/ 22 و تاريخهاى دوم 30/ 13.
31- Yoshiya
32- يرميا 15/ 14.
33- Elohist
34- Yahovist
35- خروج 23/ 17 14

ص: 63

از ميان سه عيد يهود، مهم ترين آنها عيد سوكوت بود. الكانا در اين عيد به سيلو مى رفت. سوكوت تا زمان مورخ يهودى، جوزف، بزرگترين و مقدس ترين عيد عبريها بود. اساسى ترين مراسم اين جشن، برپا ساختن سايبانها بود كه در اواخر دوران اسارت مرسوم شده بود. (1)

در اين سه عيد كه حج هم برگزار مى شد، از آنجا كه دست خالى رفتن مناسب نبود، هر كسى بر اساس بركتى كه خداوند به او عطا كرده بود، موظف بود به اندازه توانش هديه اى براى معبد بياورد. حجاج معمولًا هدايا را خودشان تهيه مى كردند، فقط به نظر مى رسد تدارك قربانى معبد، سازماندهى تجارى مشخصى داشته است. (2)

بعد از اشغال بابل، معبد بازسازى شد و حج سال 515 با عيد فسيح از سرگرفته شد. (3) جشن سوكوت با شكوه تمام برگزار شد. (4) به مرور زمان، چون ضوابط مربوط به حج و اهميت رعايت آن نمايان تر شد، بعد تقوا در حج تجلى بيشترى يافت. (5)

شكل حقوقى و كلى حج كه در سفر خروج و تثنيه مطرح است، در ميشنابه شيوه هاى سنتى با توضيح و تفصيل بيشتر بيان شده است.

حج تنها بر مردان واجب بود. زنان، اسرا، معلولين، نابينايان، بيماران، سالمندان، يتميان و كودكان از اين عبادت معاف بودند. (6) بر اساس آنچه در انجيل لوقا آمده است، (7) كودكان پس از رسيدن به 12 سالگى و هنگامى كه بتوانند از مادرشان جدا شوند، (8) مى توانند در اين مسافرت شركت كنند.

در اين اعياد، مردم از يك ماه قبل آموزشهاى لازم را مى ديدند. پانزده روز مانده به عيد، يك دهم گله ها جدا مى شد، مالياتها جمع آورى و در طول عيد براى مصارف مشترك از خزانه معبد برداشته مى شد. براى امنيت و ديگر ملزومات حجاج آمادگى هاى لازم را تدارك مى ديدند. ميادين و كوچه هاى شهر را آماده و خيابان ها را تعمير مى كردند. چاه ها لايروبى و پل ها مرمت مى شد.

هفتاد سال پس از ميلاد، بعد از تخريب معبد، مراسم حجى كه مربوط به معبد بود، از بين رفت. اما زيارت ارض مقدس يهوديان ادامه داشت. خاطرات گذشته و آرزوى برگشت به آن سرزمين ها و قبور بزرگان يهودى در آن مكانها، يهوديان را به آن سرزمين مى كشيد.

در قدس «ديوار گريه» كه به اعتقاد آنها باقى مانده معبد سليمان است، از مكان هاى مهم زيارتى شد. علاوه بر قدس، مكانهاى زيارتى يهود از اين قرار است: قبور: زبولوم (9) در سيدون، (10) رابى (خاخام؟) مير (11) در تيبرياس، (12) در مروم، (13) پيامبر هوشئا (14) در سادف، (15) بنى ساموئل در سامويل، (16) راحل (17) در بيت اللحم، داوود در قدس، ناهوم (18) در اطراف موصل، عذرا در باسوراح (19) نزديك كورنا، (20) حزقيل در بابل، دانيال در كركوك، استرو (21) موردكاى (22) در همدان يراميا (23) در فوستات (24) و غارايليا در تپه كارمل. (25)

اصول و آداب حج يهوديان، توسط علماى يهود تثبيت شده ودر ميشنا بخش مستقلى را به خود اختصاص داده است. رابى يوهانان بن زكاى (26) نيز حج را تشويق كرده است.

از آنجا كه ديگر معبدى وجود نداشت، عمل قربانى كردن حذف شده بود، امّا به اهميت خود باقى بود. رابى گاماليل دوم، دعا براى تجديد قدس را نيز به مراسم افزوده بود.

در سال 1211، سيصد نفر از رابى هاى غربى براى مراسم حج به فلسطين آمدند. امروزه نيز در روزهاى مشخصى، يهوديان اين مكانها را زيارت مى كنند. اعتقاد آنان اين است كه اين زيارت ها برايشان شانس مى آورد و بدشانسيها را از بين مى برد.

از اعمالى كه در مراكز حج انجام مى شد مى توان دعا، به جا آوردن نذر، نوشتن خواسته ها و آرزوها بر كاغذ و قرار دادن در اين مكان ها و ... را نام برد.

غير از ديوار گريه و ديوار غربى معبد سليمان، زائران در ساير مراكز، از مقدسين التماس شفاعت و دعا مى كنند.

در عهد جديد يهود، حج جايگاه مشخصى ندارد. بنابر انجيل لوقا حضرت مسيح تنها يكبار در عيد براى حج به فلسطين رفته است. (27) ولى انجيل يوحنا مى گويد حضرت عيسى 7 هر سال در اين مراسم شركت مى كرده است. (28)

در باور مسيحيت، حضرت عيسى با آخرين سفرش به قدس، حج اسكاتولوژيكش (29) را به شهر خدا انجام داده و پادشاهى خدا را شروع كرده است.

مسيحيان اوليه نيز مانند يهوديان معبد قدس را زيارت مى كردند. (30) با اين حال كليسا مى خواست معبد تازه اى بسازد.

بنابر گزارش اپيفون، (31) در هنگام سفر پادشاه هادريانوس (32) در سال 130، قدس ويرانه اى بيش نبود. تنها چند خانه، و يك كليساى كوچك در نزديكى محل تجمع شاگردان حضرت مسيح. (خانه اى كه بعد از عروج مسيح به آسمان، آنجا جمع مى شدند.) باقى مانده بود. اين كليسا بعدها كليساى سيون (33) و زيارتگاه حاجيان مسيحى شد.

به گفته اوريگن (34) كه از سال 216 به بعد، عموماً در آن سرزمين ها حضور داشته، غارى در بيت اللحم (محل تولد مسيح) و مكان به صليب كشيده شدن آن حضرت در گولگوتا، (35) زيارتگاه مسيحيان بوده است.

1- نهميا 8/ 17
2- 587, 711, SBD
3- عذرا 6/ 19
4- نهميا 8.
5- مزمورها 120/ 134.
6- ميشنا، حقيقا 1 و 1.
7- 42 88/ 2.
8- ميشنا، سوكا 8/ 11
9- Zebulum
10- Sidon
11- Rabbimeir
12- Tiberias
13- Merom
14- Hoshea
15- Sadef
16- Samvil
17- Rohel
18- Nahum
19- Bassorah
20- Kurna
21- Ester
22- Mordekay
23- Yeremya
24- Fustat
25- Karmel
26- Yohanan ben Zekkay
27- متا، 1 11 15 17/ 21. و ماركوس، 1 10/ 11 و لوقا 19/ 40 28.
28- 2 / 6 13/ 10 4/ 11 22/ 55.
29- eskatolojik
30- امور رسل، 5/ 42 و 3/ 1.
31- Epiphone
32- Hadrianus
33- Sion
34- Origene
35- Golgotha

ص: 64

در زمينه توسعه يافتن حج در قدس، بيش از انگيزه هاى دينى، تأثير كنستانتين (1) اول مشهود است. او با ساختن كليساهاى متعدد در جابه جايى قدس، توجه مسيحيان بسيارى را به زيارت مكان هاى مقدس جلب كرد؛ مكانهايى كه مسيح در آنها متولد شده، زندگى كرده، و به صليب كشيده شده بود.

در كنار زيارت قدس، زيارت بارگاه ها و حتى راهبانى كه در معابد زندگى مى كردند، نوعى حج محسوب مى شد.

و همچنين زيارت كليساهايى كه برقبور شهدا و اوليا بنا شده بودند.

پراكندگى خاستگاه هاى حج در مسيحيت شرقى از فلسطين، محل تولد و تبليغ مسيح آغاز مى شود و تا مصر، مهد زندگى عبادى عيسى (ع) ادمه مى يابد.

در يهوديت قديم و دوران اوليه مسيحيت، معنى حج يكى بود. با اين تفاوت كه در بنى اسرائيل، زيارت اين معبد، سه بار در سال اجبارى بود، اما مسيحيان عقيده دارند كه حضرت عيسى اين كار را در آخرين سفر خود به اين معبد انجام داده است. بنابراين حج در مسيحيت، گروهى و جمعى نيست، بلكه سفرى است كه انسان متدين براى رفع حوائج فردى خود به جا مى آورد.

در مسيحيت، حج، زمان مشخصى ندارد، اما عموماً اين كار در سنين جوانى انجام مى شود. كسى كه به قدس مى رسد، احساس مى كند كار بزرگى در زندگى خود انجام داده است. وقتى به محل مرگ و حيات عيسى (ع) نگاه مى كند، آرزو مى كند كه اى كاش او هم در همين مكان بميرد.

در زبان ارمنى كلمه ماهدسى (2) به كسى گفته مى شود كه ديدن آتش روشن شده در قدس، در عيد پاسكاليا، و مرگ را، همزمان تجربه كند. اين كلمه به كسى كه از حج قدس برگردد نيز اطلاق مى شود.

حجاج روسيه كفشهاى سفيد با خود به قدس مى برند و در حالى كه آنها را به خود بسته اند، در نهر اردن خود را شست و شو مى دهند. نهر اردن همان جايى است كه حضرت عيسى (ع) در آن غسل تعميد انجام داده است.

ديگر مسيحيان شرقى، كفنهاى سفيدشان را، روز جمعه، روز به صليب كشيده شدن عيسى (ع) روى قبر او مى گذارند.

حجاجى كه گروهى به قدس مى روند، در هنگام بازگشت به شكرانه اين توفيق، در كليسا به دعا مى نشينند و هدايايى را كه از قدس آورده اند، ميان مردم پخش مى كنند.

حج براى يك مسيحى نجات يافتن و تماس با يك موجود الهى است. او عقيده دارد كه در حريم زيارتگاه حج، مورد عنايت يك نيروى فوق طبيعت قرار مى گيرد. البته اين عنايت ممكن است براى بعضيها قبل از رفتن به حج حاصل شود. در اين صورت حج رفتن او، براى تقديم شكرانه انجام مى گردد.

پس حج مسيحى دو گونه است: يكى زيارت براى كسب لطف و عنايت و ديگرى حج شكرگزارى و سپاس. امّا در هر دو گونه، مهم نسبتى است كه به واسطه اوليا، بين شخص و خدا به وجود مى آيد.

در عقايد مسيحى، پس از مرگ اوليا، حتى لباسهايى كه با بدن آنها تماس داشته، مقدس مى شوند. بنابر گفته عهد جديد، خداى عزيز، توسط پاولوس (3) معجزات متعدد و متنوعى را به ظهور و بروز رسانده است تا حدى كه براى شفاى بيماران دستمال و لنگهايى كه با بدن او برخود داشته مى بردند و به اين وسيله بيمارى ها و ارواح خبيث را دور مى كردند. (4)

قبور و كليساهايى كه تكه هاى بدن يا لباس اوليا (رليك) (5) در آنها باقى مانده نيز، در ميان مسيحيان به عنوان مراكز معالجه، راهنمايى، مغفرت و هدايت به قصد حج زيارت مى شود.

در دورانهاى آغاز مسيحيت، مسيحيان فلسطين را مركز امانتهاى بزرگ ومقدس مى شناختند. اين يك حقيقت تاريخى است كه عيسى (ع) با فلسطين تماس فيزيكى داشته، در آن سرزمين زندگى كرده است. بر اين اساس تمام مناطق، سرزمين هاى مقدس ناميده مى شدند. البته نهر اردن كه عيسى (ع) در آن غسل تعميد انجام داده و تپه هاى گولگوتا، محل به صليب كشيده شدن حضرت (به اعتقاد مسيحيان) از قداست بيشترى برخوردار است.

در قرن چهارم بر اساس ادعاهايى كه هلنا مادركنستانتين مطرح نمود، شمار حاجيان فلسطين به طور چشمگيرى افزايش يافت. او ادعا كرد كه محل واقعى صليب در خواب به او معرفى شده است و تكّه هايى از صليب را بر اساس آن رؤيا يافته است.

در آن دوران يادگار مهمى كه حجاج رغبت بسيارى به آن نشان مى دادند، سر حضرت يحيى بود كه ادعا مى شد در ميان بقاياى كاخ هرود (6) پيدا شده است.

1- Konstantin
2- Mahdesi
3- paulos
4- امور رسل، 19/ 12.
5- Relic
6- Herod

ص: 65

پس از فتح فلسطين به دست مسلمين، اين بار مراكز حج مسيحى در اروپا به وجود آمد. چون در رم جسد دو حوارى بزرگ، پترس و پاولوس و در اروپا جسد اوليايى كه بر اثر فشار دستگاه حكومت بر مسيحيان شهيد شده بودند، كشف شد. همين مسائل باعث جلب توجه بيشتر به اين منطقه گرديد.

در اسپانيا در سانتاگو دكومپوستلا (1) قبرى منسوب به حوارى، يعقوب بزرگ، از مراكز مراسم حج به شمار مى آمد. مردم بر اين باور بودند كه اين حوارى، پانزده قرن پس از كشته شدنش، در هنگام فتح دوباره شبه جزيره ايبويا در كنار كاتوليكها در جنگ عليه مسلمين شركت كرده است و بر اساس همين باور او را جلاد مسلمانان (2) مى ناميدند.

به كسانى كه به مناسبت سال مقدس مراكز بزرگ مثل قدس، رم و سانتاگو دكومپوستلا را زيارت مى كردند، از طرف كليسا برگه بخشودگى گناهان (3) اعطا مى شود. لذا در سالهايى كه مقدس اعلام مى شوند، شمار حجاج به شدت افزايش پيدا مى كند. (مثلًا براى سانتاگو، در صورتى كه جولاى كه در تقويم مسيحى متعلق به يعقوب مقدس است، مصادف با يكشنبه باشد، آن سال مقدس خواهد بود)

آنگونه كه از شواهد به دست مى آيد، اولين مراكز حج در اروپا، قبورى است كه در آن اشيا و بقايايى از اوليا بر جاى مانده است. اين گونه از عبادات تا قرن 13 از طرف اسقف و بعدها از طرف پاپ مشروع شمرده شده است.

در ميان اين مكانهاى مقدس، مقبره پترس و قبر يعقوب در سانتاگو بيشترين تعداد زائران را دارد.

از قرن 12 به بعد، دو گونه حج مربوط به حضرت مريم 3 رواج يافت كه تا امروز نيز مرسوم است: 1. مكانهاى زيارتى كه بر اساس احترام به يك مجسمه يا تابلوى معجزه آسا برپا شده است. به اين مجسمه ها و تابلوها مريم مقدس سياه هم گفته مى شود. مى توان گفت كه سياهى رنگ آن، به دليل ساليان طولانى زير خاك بودن (براى پنهان ماندن از دشمن) به وجود آمده است. آنان عقيده دارند مكان اين مجسمه ها و تابلوها در رؤيا به يك كشيش يا راهبه يا يكى از مردم عادى معرفى شده است.

نمونه هايى از اين مكانها عبارت اند از: روكامادور (4) وچارتزله پوى (5) درفرانسه، گوادالوپ (6) و مونتزرات (7) در اسپانيا، ماريازل (8) در اتريش، اين سيلن (9) در سوئيس و جزتوچوا (10) در لهستان.

اين مناطق از قرون وسطى تا كنون زيارتگاه مسيحيان معتقد است.

2. مكانهايى كه حضرت مريم در آنجا ديده شده و به فردى كه خود انتخاب كرده پيغامى داده است. ديده شدن حضرت مريم 3 بيشتر در قرنهاى 19 و 20 اتفاق افتاده است. مهم ترين اين مكانها عبارت اند از: رئودوباك (11) در پاريس (1830) لاساتا (12) در فرانسه (1846)، لوردس(1858) (13)، پونتاين (14)

(1871)، پله وويسين (15) فاطيما در پرتغال (1917)، بيورانگ (16) و بانوكس (17) در بلژيك. (1932).

يكى ديگر از مراكز زيارتى خانه اى است كه در ناصره (Nazereth) كه حضرت مريم 3 در آن زندگى كرده است. به اعتقاد مسيحيان اين خانه امروز در مكانهاى ديگرى ظاهر شده است. آنان عقيده دارند ملائكه اين خانه را جا به جا كرده اند و به ايتاليا در نزديكيهاى آنكونا (18) در لورتو (19) و در انگلستان در نزديكى نورفولك (20) در والسينگهام (21) آورده اند. (Hag house ,Santa Case)

در گذشته مراسم حج مسيحيان، نوعى مجازات گناهكاران در اين جهان شمرده مى شد؛ يعنى فرد گناهكار كفاره اى مى داد تا از گناهش پاك شود. بر همين اساس هم در دورانى كه وسايل نقليه مدرن وجود نداشت، بايد پيراهنى از مو بر تن مى كردند و تا سانتياگو پياده مى رفتند. اين عمل جلوه اى از عذاب اعراف (Purgatory) شمرده شده است. امروزه با وجود امكانات و وسايل نقليه، حج نمايى دسته جمعى يافته است.

در اروپاى امروز بيشترين تعداد زائران لوردس در جنوب فرانسه مى آيند. عقيده مسيحيان بر اين است كه شست و شو در نهر يا دوشهاى ويژه نصب شده در اين محل، بيمارى هاى لا علاج را شفا مى دهد. زائران اين مكان به مرز پنج ميليون نفر در سال مى رسد.

مقام دوم را فاطيما در پرتغال با چهار ميليون زائر در سال به خود اختصاص داده است. رئو دوباك در پاريس هم سالانه يك ميليون زائر دارد. حج رم هم بيشتر در سال هاى مقدس انجام مى شود.

در قاره آمريكا نيز مكانهاى زيادى براى حج كاتوليكها وجود دارد. قديمى ترين مكان حج در اينجا احتمالًا مكانى است متعلق به حضرت مريم 3 كه در جمهورى دومينيكن در سانتوسرو (22) واقع شده است. بر اساس نظر رايج كريستف كلمب به شكرانه پيروزى بر بوميان آمريكا، صليبى را در اين مكان نصب كرده بود. مهاجران و مبلغان دينى كه به آمريكا آمدند، سنت حج را فراگير نمودند.

مشهورترين مكان حج در دنياى نو، مكانى است با چهارده ميليون زائر در سال به نام نوسترا سنورا د گادالوپ. (23) بر اساس اسطوره ها، در تاريخ نهم دسامبر 1531، مريم مقدس در منطقه اى به نام تپياك (24) در مكزيكوسيتى امروز، براى يك روستايى مكزيكى به نام جان ظهور كرده است.

آنچه سنت حج را در آمريكا شكل داده است، تفكر حج مهاجران اين سرزمين است. مهاجرانى كه از اسپانيا، پرتغال و فرانسه در قرنهاى شانزده و هفده ميلادى به اين قاره آمده بودند. با مهاجرت اهالى مناطق ديگر اروپا در قرن هاى 19 و 20، اختلافات بسيارى در مورد مراكز حج و بارگاه هاى زيارتى پيش آمد. در بعضى مناطق، به مكان هاى مقدس بوميان آمريكا نيز، رنگ و بوى مسيحى داده شد.

1- Santiago de compostela
2- Mozlem salyer
3- Enduljans
4- Rocamadour
5- Chartes le puj
6- Guadulup
7- Monteserrat
8- Moriazell
9- Einsiedeln
10- Czestochowa
11- Rue du Bac
12- La salette
13- lourdes
14- Pontmain
15- Pelle voisin
16- Beauraing
17- Banneux
18- Ancona
19- Loreto
20- Norfolk
21- Walsingharm
22- Santo corro
23- Nuestra Senora de Gua dalupe
24- Tepeyak

ص: 66

بيشتر مراكز حج در دنياى نو، مرتبط با رؤيت حضرت مريم 3 است. مجسمه هاى زيارتى توسط مبلغان مذهبى يا افراد مرموز در مكانهاى امروزى خود قرار داده شده اند.

در سرزمين هاى آناتولى نيز محلهاى زيارتى حج مسيحى وجود دارد. اين مكانها مربوط به تاريخ مسيحيت و شخصيتهاى مهم آن است. مكان هايى كه پاولوس در مسير مسافرت دينى خود طى كرده است، امروزه توسط مسيحيان زيارت مى شوند از جمله انطاكيه. پاولوس، پترس و بارنابا مسيحيت را در اين منطقه گسترش دادند.

در سال 252 تا 300 بعد از ميلاد، در اين شهر ده كليسا ساخته شده و در مرحله اول كليساى انطاكيه در ميان پنج كليساى بزرگ جاى گرفته است.

مكان مقدس ديگر نيز افس (1) است. پاولوس به قصد انتشار و تبليغ مسيحيت در اينجا مانده، يوحنّا، حوارى بزرگ نيز در افس زندگى كرده و در آنجا دفن شده است. بعضى مى گويند حضرت مريم 3 با يوحنّا به اينجا آمده و زندگى كرده است، ولى اين نظر ضعيف است.

خانه اى كه در افس قرار دارد و منسوب به حضرت مريم 3 است، يكى از مكان هاى زيارتى حج به شمار مى آيد. مسيحيان از آب مقدس اين مكان مى نوشند و دعا مى كنند.

پدر پُل ششم در سال 1967 و پاپ ژان پل دوم در سال 1979 اين مكان را زيارت كرده اند. از سوى ديگر آنتاليا (Demre) نيز به عنوان محل دفن سان نيكلاس (بابانوئل) يا (Aya Nikola) زيارت مى شود.

در اينجا كليسا هم وجود دارد كه متعلق است به اسقف دمره، ميرا. در قرن نهم استخوانهاى نيكلاس كه در زمان ديوكلت (2) به قتل رسيده بود، از اين مكان به بارى (3) در ايتاليا منتقل شده است. نيكلاس به عنوان حامى مقدس درياداران، كودكان و مردم روسيه، يونان و سيسيل شناخته شده است.

ص: 67

1- Efes
2- Dioclet
3- Bari

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ص: 72

حج گزارى در سودان

مهدى سرحدى

مردم سودان، از زمان ورود اسلام به اين سرزمين و آشنايى با مناسك حج، سفر به سرزمين حجاز را با هدف بهجا آوردن حج آغاز كردند. در آن روزگار حجاج مناطق مختلف سودان، سوار بر چهارپايان تا «پورت سودان»، واقع در كناره درياى سرخ سفر مى كردند و از آنجا با كشتى عازم حجاز مى شدند. كاروان هاى حج سودان، «تايه» نام داشت كه در زبان عاميانه به معناى گروه و دسته است. «تايه» ها بر اساس پيوندهاى خانوادگى و خويشاوندى شكل مى گرفت و حج گزارى در سودان، تا قرن گذشته كم و بيش به همان روش انجام مى شد.

در پى ايجاد تحول در عرصه ارتباطات و حمل و نقل و افزايش شمار حجاج، دولت سودان در سال 1971 م. اداره امور اجرايى حج را به وزارت امور دينى و اوقاف اين كشور محول كرد و اين وزارتخانه تا سال 1991 م. عهده دار امر برگزارى حج بود.

در سال 1992 م. امور اجرايى حج به بعثه حج سودان واگذار گرديد. اين بعثه از دو بخش اصلى تشكيل مى شد؛ نخست، بخش ادارى و نظارتى؛ كه تابع اداره حج و عمره وزارت ارشاد بود و ديگرى، دايره اسكان و حمل و نقل كه تحت نظارت شوراى اوقاف اسلامى سودان فعاليت مى كرد. اين روند تا سال 1994 ادامه يافت.

تشكيل شوراى عالى حج و عمره

در سال 1995 م. (1374 ش.)، دولت سودان با تصويب لايحه اى، تشكيل «شوراى عالى حج و عمره» در وزارت برنامه ريزى اجتماعى اين كشور را در دستور كار خود قرار داد، تا امور اجرايى حج و عمره به اين شورا محول گردد. دو سال پس از آن، در سال 1997 م. بخشنامه موقت ويژه تشكيل اين شورا صادر شد كه در بخشى از آن چنين آمده بود:

«... شورايى موسوم به شوراى عالى حج و عمره تشكيل خواهد شد كه ماهيت حقوقى دارد و مقر اصلى آن در خارطوم واقع است. اين شورا با موافقت وزير متبوع مى تواند دفاتر و اداراتى در داخل يا خارج از كشور داير كند».

ساختار تشكيلاتى شوراى عالى حج و عمره عبارت است از:

الف- شوراى ادارى: كه با انتخاب وزير و بر مبناى مصوبه هيات وزيران تشكيل مى شود.

ب- اداره مركزى: كه زير نظر مدير كل و معاون وى فعاليت مى كند. روند اجرايى امور مالى، ادارى و فنى شورا بر عهده اين اداره است.

ج- ادارات تابعه، شامل اداره حج و عمره، اداره امور مالى و توسعه انسانى، اداره اطلاع رسانى و روابط عمومى، اداره ارشاد و آموزش، اداره سرمايه گذارى؛ و دفتر هماهنگى امور حج و عمره مستقر در جده.

ضوابط و شرايط اعزام به حج

الف- ضوابط مالى: هزينه هاى امور ادارى به طور نقدى از داوطلبان دريافت مى گردد و هزينه هاى اعزام به حج شامل هزينه اسكان، حمل و نقل و خدمات ديگر، به ريال سعودى و در قالب دو فقره چك دريافت مى شود.

ب- استطاعت بدنى و مقررات شرعى: توانايى جسمى براى انجام سفر حج در مردان، و همراه بودن يكى از محارم براى بانوان زير 45 سال ضرورى است.

ج- ضوابط و مقررات ادارى: شامل مقررات خروج از كشور، تابعيت، اخذ گذرنامه و رواديد، كه داوطلبان بايد از شرايط عمومى برخوردار باشند. انجام آزمايش هاى پزشكى براى تمامى داوطلبان و اخذ مرخصى براى كارمندان دولت ضرورى است.

سهميه مناطق

در سال 1420 ه-. ق. (2000 ميلادى)، بنا بر مصوبه هيات وزيران و به منظور تمركز زدايى و سهولت در انجام امور ادارى، كشور به سه ناحيه شرقى، مركزى و غربى تقسيم شد. بر اساس اين تقسيم بندى، ناحيه شرقى ايالت هاى درياى سرخ، كسلا، قضارف، الجزيره و نيل ازرق را شامل مى شود. ايالت هاى خارطوم و نهرالنيل در ناحيه مركزى قرار دارند و ايالت هاى كردفان (شمالى، شرقى و غربى)، دارفور (شمالى،

ص: 73

شرقى و غربى)، نيل ابيض و همچنين ايالت هاى جنوبى در ناحيه غربى واقع شده بودند. با توجه به ويژگى هاى خاص مناطق جنوبى، در سال 2002 ناحيه ديگرى به اين نواحى سه گانه اضافه شد كه تمامى ايالت هاى جنوبى را در بر مى گيرد.

بعثه حج سودان

بعثه حج سودان از دو بخش تشكيل شده است:

1- بخش نظارت و برنامه ريزى

2- بخش امور مربوط به نواحى مختلف، كه اجراى برنامه ها را بر عهده دارد.

شرايط اعزام به عمره

ضوابط و شرايط كلى براى اعزام به سفر عمره، با مقررات و ضوابط اعزام به حج تفاوتى ندارد. البته از سال 1422 ق. وزارت اوقاف و ارشاد با توجه به مصوبه دولت عربستان، بخش خصوصى را نيز در ارائه خدمات عمره مشاركت داده است.

موقوفات، در خدمت حجاج

در عربستان سعودى و سودان، زمين ها و املاك وقفى متعددى وجود دارد كه درآمد حاصل از آنها براى خدمت رسانى به حجاج در نظر گرفته شده است. موقوفات قديمى بيشتر در شهر جده واقع هستند و در سال هاى اخير، موقوفه هايى در شهرهاى مكه و مدينه نيز به آنها افزوده شده است.

سند چشم انداز 25 ساله شوراى عالى حج و عمره

اين طرح كه در فاصله زمانى 1423 تا 1448 ه-. ق. (2002 تا 2027 م.) و در چهار مرحله (سه دوره 5 ساله و يك دوره 10 ساله) به اجرا در مى آيد، با هدف ايجاد تحول در برگزارى مراسم حج و عمره و پربارتر شدن اين سفرهاى معنوى آغاز شده است. از جمله برنامه هاى شوراى عالى حج و عمره كه در سال هاى آينده به اجرا در خواهد آمد، مى توان به موارد ذيل اشاره كرد:

1- طرح پس انداز براى حج: بر اساس مصوبه هيات وزيران و با بهره گيرى از تجربه موفق كشور مالزى در برگزارى حج و عمره، اجراى طرح «پس انداز براى حج» در دستور كار شوراى عالى حج و عمره قرار گرفته و پس از رايزنى با مراجع ذيربط در مالزى، تفاهم نامه اى در اين زمينه با طرف مالزيايى به امضا رسيده تا بر اساس آن، «پس انداز مالى» به عنوان يك راهكار موفق و همگانى براى اعزام به حج به اجرا در آيد.

2- احداث ساختمان مركزى شوراى عالى حج و عمره: اين مركز با توجه به ضرورت همكارى و هماهنگى ميان ادارات و سازمان هاى مرتبط با امور حج و عمره احداث خواهد شد. هر يك از ادارات و سازمان هاى مربوطه مانند اداره گذرنامه، اداره بهداشت و ... در اين ساختمان دفتر نمايندگى تاسيس خواهند كرد.

3- كارخانه توليد لوازم احرام و ملزومات حج: اين كارخانه محصولات خود را با قيمت ارزان و كيفيت مناسب در اختيار حجاج و معتمرين قرار خواهد داد. بدين ترتيب علاوه بر صرفه جويى در هزينه ها و جلوگيرى از خروج ارز از كشور، سود حاصل از محل فروش محصولات نيز به پيشبرد اهداف شورا كمك مى كند.

4- احداث درمانگاه هاى ويژه حجاج: مراكز درمانى ويژه حجاج با هدف ارائه خدمات بهداشتى و درمانى با هزينه اندك و كيفيت مطلوب احداث خواهد شد و درآمدهاى حاصل از اين مراكز درمانى نيز در تحقق اهداف شوراى عالى حج و عمره نقش موثرى خواهد داشت.

روند فعاليت هاى شوراى عالى حج و عمره

الف- برنامه ساليانه

اين شورا با توجه به سياست هاى ابلاغ شده از سوى هيات وزيران و سند چشم انداز 25 ساله، برنامه فعاليت هاى سالانه خود را پيش بينى و اجرا مى كند. اين برنامه ها بر اساس يك دوره ساليانه (از محرم تا ذى حجه) به اجرا در مى آيد و به كارگيرى روش هاى بهينه سازى و افزايش بهره ورى همواره در دستور كار شورا قرار داشته است.

ب- دوره هاى آموزشى

شورا همواره به ارتقاء سطح علمى و آموزشى كاركنان توجه دارد و هر يك از آنان با توجه به سطح معلومات و نوع وظيفه اى كه بر عهده دارند، در دوره هاى آموزشى ويژه مشاركت مى كنند.

ص: 74

سياست هاى كلى شوراى عالى حج و عمره

افزايش تعداد حجاج و عمره گزاران در دوره اجراى سند چشم انداز 25 ساله به منظور رسيدن به بالاترين سقف ظرفيت.

تشويق به سرمايه گذارى در امر حج و عمره و افزايش درآمدهاى شورا، متناسب با روند افزايش تعداد حجاج و معتمرين.

ارتقاء سطح آگاهى حجاج و همراهى آنان با روند بيدارى اسلامى

كاهش هزينه ها از طريق افزايش سرمايه گذارى

ايجاد صندوق اعتبارى و پس انداز در تمامى سازمان هاى دولتى و غير دولتى به منظور ايجاد زمينه حضور افراد كم درآمد در حج

راهكارهاى اجراى مرحله نخست سند چشم انداز

(5 ساله اول، 1423 تا 1427):

تصويب ساختار تشكيلاتى و شرح وظايف اجرايى شورا و تعيين هيات نظارت بر روند اجراى آن

فعال كردن دفاتر نمايندگى شورا در ايالت هاى مختلف

احداث ساختمان مركزى شوراى عالى حج و عمره

ايجاد صندوق پس انداز حج و عمره

هزينه هاى سفر حج در سودان

حجاج سودان از دو مرز هوايى و دريايى، از طريق فرودگاه هاى جده و مدينه و نيز بندر جده عازم عربستان مى شوند. هزينه ثابت سفر براى حجاج اعزامى از همه مناطق سودان، برابر با 750 دلار است كه با احتساب هزينه هاى اجرايى، حمل و نقل، اسكان و ...، كل هزينه سفر حج از راه هوايى برابر با 1600 دلار (6100 ريال سعودى) و از طريق دريا برابر با 1200 دلار (4500 ريال سعودى) است.

تعداد حجاج سودانى در موسم حج سال 1425 ه-. ق. برابر با 25569 نفر؛ و سهميه اختصاص يافته به هر يك از ناحيه هاى اين كشور به شرح ذيل بوده است:

ناحيه خارطوم و جنوب: 10988 نفر

ناحيه مركزى: 3519 نفر

ناحيه شرقى: 3946 نفر

ناحيه غربى: 4677 نفر

ساير سهميه ها: 2549 نفر

جمع كل: 25569 نفر

حدود 52% از حجاج از طريق دريا و 48% نيز از مرزهاى هوايى عازم عربستان شده اند. 70% از حجاج سودان، «مدينه قبل» و 30% نيز «مدينه بعد» بوده اند.

گزارش حج 1425 ه-. ق

سهميه كشور سودان 26000 نفر

هزينه هر نفر هوايى 1634 دلار (6130 ريال سعودى)

زمينى 1209 دلار (4535 ريال سعودى)

ص: 75

مبادى ورودى به عربستان

بندر جده: 11350 نفر

فرودگاه جده 4350 نفر

فرودگاه مدينه 7312 نفر

جمع 23020 نفر

اعضاى بعثه و ... 1000 نفر

اتباع خارجى و ويزاهاى شخصى 1549 نفر

جمع كل: 25569 نفر

تعداد پرواز 35 (مدينه قبل) (هواپيمايى سودان 18 پرواز و هواپيمايى سعودى 17 پرواز)

محل اسكان در مدينه: مناطق الاجابه، العوالى والمصانع.

تعداد آپارتمان ها و منازل مسكونى در مدينه: 68 باب ساختمان

محل اسكان در مكه: مناطق ريح بخش، فلكه كُدى و خيابان هاى المنصور، الزاهر، عزيزيه و اجياد.

تعداد ساختمان هاى اجاره شده در مكه: 26 باب

تعداد چادرهاى اختصاص يافته به حجاج سودان در منى: 1941 چادر

ارزيابى عملكردها در حج 1425 ه-. ق

الف) نقاط قوت:

- آغاز زودهنگام عمليات اجرايى حج كه در 16 رمضان و يك ماه زودتر از سال هاى گذشته آغاز گرديد.

- موفقيت شركت هاى حمل و نقل دريايى و هوايى در اجراى جدول زمان بندى سفرها براساس برنامه از پيش تعيين شده.

- سازمان دهى مناسب روند ورود حجاج به عربستان با حضور فعال و مؤثر مسؤولان پذيرش بعثه در مبادى ورودى (فرودگاه ها و بندر جده) و ملبّس بودن آنها به لباس متحدالشكل كه ورود حجاج را سرعت بخشيده بود.

- موفقيت كارگزار خدمات حجاج در اجراى بندهاى قرارداد كه برخى از آنها براى نخستين بار به طور كامل اجرا شد و عبارت بود از:

الف- پرداخت مبلغ 70 ريال به جاى وعده هاى غذايى به هر زائر كه كاملًا كافى به نظر مى رسيد.

ب- اجراى برنامه انتقال حجاج به مشاعر (عرفات، مشعر، منى) براساس زمان بندى كه ضمن انتقال همه حجاج در روز حركت، به ميزان 15% در هزينه هاى اتوبوس ها صرفه جويى شد كه بيش از حد پيش بينى شده بود.

- برگزارى جلسه مشاوره با مؤسسات عربستان براى ارزيابى عملكرد بعثه در مدينه منوره پيش از ديدار با مديران وزارت حج (شاخه مدينه)

- موفقيت روش برپايى و حراست از چادرها توسط نيروهاى اعزامى پليس سودان كه موجب جلوگيرى از ورود افراد متفرقه (از جمله بازماندگان موسم عمره و حجاج غيرسودانى) به چادرها گرديد و مشكلاتى را كه در اين خصوص در سال هاى گذشته پيش آمده بود، برطرف كرد.

- مشاركت بخش آموزش و ارشاد در افزايش آگاهى زائران و انجام هرچه بهتر مناسك توسط آنان ...

- ارائه خدمات درمانى در مراكز مجهز و با حضور پزشكان ماهر و گروه هاى درمانى باتجربه.

ص: 76

- پايبندى شركت هاى حمل و نقل هوايى و دريايى به جدول زمان بندى سفر و انعطاف پذيرى كامل در ارائه خدمات درخصوص «رزرو با تأخير» براى افراد داراى شرايط خاص (بيماران- سالمندان- افراد داراى مسؤوليت هاى خاص)، به ويژه توسط خطوط هوايى سودان.

- همكارى و هماهنگى مطلوب ميان افراد.

- تقسيم زائران مناطق مختلف كشور به 6 ناحيه كه از مشكلات ادارى كاسته است.

- پرواز مستقيم به مدينه منوره (بيش از 30 پرواز)

ب- نقاط ضعف:

- عدم رعايت ضوابط در انتخاب ساختمان ها توسط برخى از كارگزاران نواحى، به گونه اى كه پس از مشخص شدن اشكالات ساختمان ها به جاى آن كه مطابق با قرارداد، خواهان اصلاح و رفع مشكل شوند، قرارداد را ملغى تلقى كرده و بدون هماهنگى با بعثه و واحد نظارت، اقدام به شكايت از مسؤول يا پيمانكار نموده اند كه در مواردى موجب بروز تأخير در اسكان حجاج برخى نواحى گرديد.

- دورى نسبى برخى از ساختمان هاى مكه از حرم كه موجب افزايش استفاده از اتوبوس گرديد و مشكلات خاص خود از جمله بى نظمى رانندگان را در پى داشت و عده اى از حجاج ناگزير به پياده روى به سوى حرم شدند كه مشكلاتى را به وجود آورد.

- اخلال در انتقال به موقع حجاج از مدينه به مكه ...

- مشكلاتى كه به سبب دقيق نبودن برخى قراردادهاى اجاره ساختمان ها پيش آمد و در آنها جزئيات لازم درج نشده بود. عدم تطبيق شرايط اسكان در منى با مفاد قرارداد، قديمى و كهنه بودن اتوبوس ها و بى تجربگى برخى رانندگان، كيفيت پايين برخى از غذاها در منى، عدم وصول چك هاى تضمينى از مكتب وكلاء موحد سودان كه موجب تأخير در اجازه ورود به برخى از زائران در فرودگاه مدينه شد، و نوسان نرخ ارز كه موجب افزايش بهاى خدمات گرديد از ديگر مشكلات و نقاط ضعف به شمار مى آيد.

نظرسنجى از حجاج

براى آگاهى از نظرات حجاج در مورد كيفيت و نحوه ارائه خدمات در حج، نظرسنجى هايى براساس روش هاى علمى و با سه شيوه صورت گرفت:

- پرسش نامه؛

- گفتگوى مستقيم با شمارى از زائران در چادرهاى منى كه به صورت تصادفى انتخاب شده بودند.

- گفتگو با برخى از حجاج و زائران صاحب نظر و با تجربه.

پس از بررسى نتايج با استفاده از رايانه، خلاصه نظرسنجى ها بدين شرح استخراج گرديد:

1- افزايش ميزان رضايت حجاج از نحوه اسكان در چادرهاى منا كه به 64% بالغ گرديده است. اين نسبت در سال هاى گذشته حدود 20% بود و اين تفاوت، نشانگر موفقيت نيروهاى پليس سودان در برقرارى نظم بوده است.

2- بيش از دوسوم حجاج رضايت خود را از نظم و انضباط در حمل و نقل ابراز داشته اند كه تفاوت زيادى با گذشته دارد، زيرا در سال هاى قبل تنها يك سوم از حجاج از اين خدمات رضايت داشتند.

3- 75% از حجاج، از سرعت در انتقال از مدينه به مكه راضى بوده اند و 25% باقيمانده را كسانى تشكيل مى دهند كه تا آخرين فرصت در مدينه مانده اند.

4- عموم زائران از بهبود كيفيت خدمات در سال جارى- خصوصاً اقامت و خدمات رفاهى در مدينه منوره- ابراز رضايت كرده اند.

5- نظرسنجى ها نشانگر آن است كه افزايش ميزان رضايت حجاج از خدمات رفاهى، منوط به برنامه ريزى دقيق ادارى است.

6- براساس نظرسنجى ها مشخص شد كه سطح آگاهى عمومى حجاج ارتقا يافته و آنان نسبت به عملكرد بعثه و نيروهاى پليس و ... توجه دارند. ضمناً گزارشى مبنى بر عدم صحت اعمال حج زائران دريافت نشده است.

ص: 77

چشم انداز آينده

باتوجه به تجربيات سنوات گذشته و پس از جلسات متعدد شوراى مشورتى بعثه كه رؤساى ادارات حج نواحى مختلف كشور در آن شركت داشته اند، چشم انداز آينده امور حج بدين صورت تدوين شده است:

1- لزوم آغاز زودهنگام عمليات اجرايى حج در هر موسم.

2- تثبيت حضور نيروهاى پليس سودان براى ايجاد نظم در چادرهاى منا با افزايش تعداد آنها و ارائه آموزش هاى لازم.

3- گسترش و تحول روش هاى آموزش و ارتقاء سطح آگاهى حجاج با بهره گيرى از مبلّغان و خطباى داوطلب همكارى.

4- تأكيد بر رعايت ضوابط تعيين مديران گروه ها و اين كه تعداد مديران جديد در هر سال از 20% تجاوز نكند.

5- تسريع در احداث «مدينه الحجاج» در بندر سواكن تا زمان تكميل پروژه، منطقه اى در اين بندر به حجاج اختصاص مى يابد تا رسيدگى به امور آنان ممكن گردد.

6- تسريع در ايجاد مركز پژوهش هاى حج تحت نظارت شوراى راهبردى حج و عمره.

7- محاسبه هزينه سفر به مدينه منوره و بازديد از محل هاى زيارتى آن در هزينه كلى سفر حج و اختصاص وسايل نقليه براى انتقال حجاج به مدينه و پيش گيرى از بروز مشكلات دراين خصوص.

8- سرشمارى زود هنگام براى آگاهى از تعداد حجاج «متعجّل» و «متأخّر» براى تسهيل در رفت و آمد آنان.

9- تلاش براى انتقال همه حجاج از مدينه به مكه تا پيش از روز پنجم ذى حجه براى سهولت در انجام اعمال.

10- بررسى ميزان رعايت مفاد قراردادها از سوى كارگزاران و شركت هاى خدماتى.

جدول زمان بندى و هزينه هاى اجرايى

برنامه هاى مرتبط با حج سال 1425 ه-. ق.

رديف

نوع فعاليتمجريتاريخ اجراهزينه (به دينار سودان) 1 آموزش كارگزارانواحد ادارى و توسعه انسانيمحرم ذى قعده 5502. 698. 5 انتشارات و پژوهشواحد برنامه ريزى و پژوهشربيع الاول- شعبان 0003. 000. 8 پوشش رسانه اى و خريد تجهيزاتواحد اطلاع رسانيمحرم- ذى حجه 9794. 884. 7 ارزيابى عملكرد حج 1424 ه- و كسب آمادگى براى حج 1425 ه-

اداره حج و عمرهشعبان- ذى قعده 0005. 805 هزينه هاى اجرايى بعثه حج و انجام ماموريت هااداره حج و عمرهذى قعده- ذى حجه

اخبار حج

ازدواج مخفى براى اهل سنت، مجاز شد

دارالافتاى مصر اعلام كرده است درصورتى كه حاكم كشور اسلامى تشخيص دهد كه اين امر به بى بند و بارى مى انجامد، ميتواند اين ازدواج را منع كند.

دارالافتاى مصر يا مركز پژوهشهاى اسلامى وابسته به دانشگاه الأزهر اعلام كرده است كه نوعى از ازدواج موسوم به «ازدواج مسيار» بلامانع است.

ص: 78

اين ازدواج ميتواند تحت شرايطى مخفيانه انجام شود و مرد حق دارد اين ازدواج را از همسر رسمى خود پنهان كند.

مركز پژوهشهاى اسلامى الأزهر، مهمترين نهاد تحقيقاتى در مصر و معتبرترين نهاد صدور فتوا در چندين كشور اسلامى به حساب مى آيد.

دارالافتاى مصر همچنين اعلام كرده است درصورتى كه حاكم كشور اسلامى تشخيص دهد كه اين امر به بى بند و بارى مى انجامد، ميتواند اين ازدواج را منع كند.

«مسيار»، ازدواجى است كه بيشتر مذاهب اهل سنت آن را مجاز ميدانند. تفاوت ازدواج مسيار با ازدواج عادى اين است كه زن در اين نوع ازدواج، از برخى حقوق خود؛ مانند حق تأمين مخارج زندگى و حق داشتن خانه مشترك با مرد، چشم پوشى ميكند.

برخى رسانههاى عربى از استقبال ازدواج مسيار در ميان دانشجويان و جوانان عرب خبر دادهاند كه لزوماً نميخواهند يا نميتوانند مانند زوجهاى عادى با يكديگر زندگى كنند؛ زيرا اگرچه در اين نوع ازدواج، حضور دو شاهد در مراسم عقد الزامى است، ولى در مجموع ازدواجى مخفى به حساب مى آيد. مردانى كه داراى همسر رسمى هستند نيز حق دارند كه در صورت اقدام به ازدواج مسيار، اين موضوع را از همسرانشان پوشيده نگه دارند.

مطرح شدن دوباره اين نوع ازدواج، با وضعيت اجتماعى امروز كشورهايى مانند مصر بى رابطه نيست. به گفته «حسيب عمار»، خبرنگار در قاهره، بالا رفتن هزينه هاى ازدواج، فقر اقتصادى و نيز بالا رفتن سن ازدواج؛ از جمله دلايل روى آوردن برخى، به اين ازدواج است.

در عين حال، به نظر ميآيد كه انگيزه كسانى كه در كشورهاى ثروتمند عربى مانند عربستان و اميرنشينهاى حاشيه خليج فارس به ازدواج مسيار روى ميآورند، مشكلات اقتصادى نيست، بلكه بهعكس، توان اقتصادى چنين ازدواجى را براى آنها آسان ميكند.

به گفته حسيب عمار، منتقدان اين نوع ازدواج، آنرا اينگونه مطرح ميكنند؛ منتقدين در مصر ميگويند كه در اين نوع ازدواج، فقط زن براى ارضاى تمايلات جنسى مرد و عمدتاً به دليل نيازمندى مالى و فقر تن به ازدواج مى دهد. آنها ميگويند كه اين امر ارزش زن را پايين ميآورد و آنان را در خدمت مردان ثروتمند و هوسران قرار ميدهد.

شواهدى كه رسانههاى كشورهاى عربى به آن استناد ميكنند، حاكى از اين است كه اين نوع ازدواج بيشتر در ميان مردانيكه داراى همسر رسمى هستند طرفدار دارد. با اين حساب، آيا مسيار مشابه ازدواج موقت يا متعه است كه مذهب شيعه آنرا به رسميت مى شناسد و اخيراً در ايران نيز بحثهاى زيادى درباره آن مطرح بوده است؟

برخى ميگويند: چون فرد در ازدواج مسيار بدون نيت تشكيلِ خانواده، ازدواج ميكند، و احتمال طلاق در اين ازدواج زياد است، مشابه ازدواج موقت است.

مخالفت زنان با پديده چند همسرى و نيز ازدواجهايى مانند مسيار و متعه در تونس باعث شده است كه قوانين اين كشور اساساً چند همسرى را ممنوع اعلام كند. اما سوزان مبارك، همسر رييس جمهور مصر ميگويد: نمى توان انتظار داشت چنين چيزى در ديگر كشورهاى اسلامى؛ مانند مصر تحقق يابد. من فكر نميكنم كه ما بتوانيم در مصر اين مسائل را قانوناً ممنوعكنيم. شايد شرايطى كه در كشورى مانند تونس هست، با اينجا و ديگر كشورهاى اسلاميتفاوت دارد. ازدواج مكرر مردان چيزى نيست كه بتوان آن را با توسل به قانون و يا زور متوقف ساخت، ولى شايد بتوان با بالا بردن سطح آگاهى خانواده آن را كنترل كرد.

برخى كارشناسان ميگويند كه به نظر ميآيد برخى دولتهاى اسلامى با گسترده شدن چنين ازدواجهايى موافق هستند؛ زيرا از ديد آنها اين نوع ازدواجها ميتواند به كاهش مشكلاتى منجر شود كه باعث سخت تر شدن شرايط ازدواج شده است.

ولى منتقدين ميگويند: به كار بردن چنين روشهايى بدون توجه اصولى به بهبود وضعيت اقتصادى مردم، پيامدى جز بدتر شدن وضعيت زنان در جوامع اسلامى و پايين رفتن آمار ازدواج در اين كشورها ندارد.

آنان همچنين، گسترش ازدواج مخفيانه را عامل افزايش رياكارى و سست تر شدن بنيان خانواده مى دانند.

شكاف اسلامى؛ از «بقيع» تا «مغاربه»

طعنه جديدى كه برخى از اهل سنت بر پيروان مكتب اهل بيت: وارد مى كنند اين است كه: «شما شيعيان آنقدر كه به اهل بيت پيامبر اهتمام داريد به خود پيامبر اهميت نمى دهيد!».

شاهد آنان براين مدعا حساسيتى است كه به زعم آنان شيعيان نسبت به زنده نگه داشتن ياد و آثار اهل بيت: دارند و ميزان آن بيشتر از مقدار حساسيتى است كه نسبت به پيامبر عظيم الشأن ابراز مى دارند؛ نظير آنچه كه سال پيش روى داد و به طور تقريباً همزمان، به مرقد دو امام از امامان اهل بيت: در عراق، و نيز به ساحت قدسى رسول خدا (ص) در اروپا اهانت شد و ميزان اعتراضاتى كه شيعيان نسبت به حادثه اول از خود نشان دادند با اعتراضاتشان نسبت به دومى- و نيز در قياس با اعتراضات خشم آلودى كه اهل سنت به آن كاريكاتورهاى شيطانى از خود بروز دادند- بسيار پايين تر بود.

ص: 79

صرف نظر از ميزان صحت و سقم اين طعنه، آنچه كه اينك و پس از تحركات جديد صهيونيست ها در قدس، درجهان اسلام صورت پذيرفت عكس گزاره بالا را به نمايش مى گذارد:

چندى است كه اسرائيلى ها اقدام به حفارى هايى در نزديكى «باب المغاربة» يكى از هفت دروازه ورودى مسجد الاقصى نموده اند. منابع صهيونيستى هدف از اين كار را انجام تعميراتى بر روى درب چوبى اين ضلع از مسجد اعلام كرده اند! درحالى كه واضح است انجام چنين مرمتى، نياز به استفاده از وسايل دقيق و ظريف دارد تا به ارزش و قدمت محل مورد تعمير، لطمه اى وارد نگردد؛ نه اينكه از ابزارهايى همچون بولدوزرهاى سنگين استفاده شود. بنابراين كاملًا محرز است كه هدف اسراييل «ويرانى و تخريب» است و نه «بازسازى و مرمت».

در پى اين تحركات- كه سابقه حفارى هاى طولانى يهوديان افراطى و اساطيرى در زير مسجد الاقصى را نيز دوباره در اذهان و اوساط اسلامى زنده كرد- غوغايى در جهان اسلام برانگيخته شد.

گذشته از تجمعات و اعتراضات شهروندان قدس، كه به بازداشت «شيخ زائد صلاح» رهبر جنبش اسلامى فلسطين و 6 عضو همراه وى و انتقال آنان به مكانى نامعلوم و نيز هجوم ارتش. صهيونيستى حتى به خانه هاى فلسطينيان ساكن در اطراف مسجد الاقصى انجاميد، مسلمانان سراسر جهان نيز نسبت به اين مسأله شديداً اعتراض كردند؛ تا جايى كه برخى از آنان اعمال فشار بر سازمان هاى بين المللى را نيز خواستار گرديدند.

اما آنچه در اينجا حائز اهميت است اينكه همين افكار عمومى اسلامى، در سراسر جهان، نسبت به تخريب مشاهد و آثار اسلامى در حجاز و عراق بى تفاوت است.

بدون شك، اگر يكى از ديوارهاى يكى از چند ورودى مسجد الاقصى آنقدر مقدس است كه اقدام به تخريب آن، احساسات بيش از يك ميليارد مسلمان دنيا را جريحه دار و توجه نهادهاى بين المللى را به آن معطوف مى سازد تخريب آثار اسلامى قبل و بعد از هجرت، آن هم در مسقط الرأس اسلام و محل تولد و زندگى رسول الله (ص) بايد چه مقدار از حساسيت را در بين مسلمانان جهان- از مذاهب گوناگون- برانگيزد؟

سوگمندانه شاهد آن هستيم كه مسلمانان جهان، بويژه بيشتر برادران اهل سنت، نسبت به تخريب و توهينى كه در سرزمين هاى مقدس اسلامى بر اين بخش از فرهنگ و تمدن اسلامى مى رود بى اهتمام اند.

دراينجا به فهرستى از اين تخريب ها و تلاش ها اشاره مى كنم:

1. تخريب بخش وسيعى از كوه ابوقبيس دركنار ورودى هاى «باب السلام» و «باب على» مسجد الحرام و ساخت اقامتگاه سلطنتى بر روى آن. دراهميت اين كوه، همين بس كه علاوه بر وقوف تاريخى پيامبر (ص) بر آن در اولين دعوت خود در مكه، خواندن دعايى در كنار آن از زمره اعمال حجاج و زائرين است.

2. كم اهميت جلوه دادن محل تولد پيامبر (ص) در شهر مكه و تبديل آن به كتابخانه اى محقر. كسانى كه توفيق زيارت خانه خدا را يافته اند مى دانند كه در طول شبانه روز، مأمورانى در كنار اين محل ايستاده اند تا زائران را از توقف در اين مكان مقدس و تاريخى باز دارند؛ حال آنكه اولين ايستگاه ويرانى كاخ هاى قياصره و اكاسره همين خانه كوچك بود و خواندن دعاهايى در كنار آن نيز از جمله ادعيه وارده است.

3. تخريب بارگاه ائمه و صحابه مدفون در بقيع؛ كه بى شك يكى از فجيع ترين جنايات دينى و فرهنگى قرن اخير محسوب مى گردد.

4. تخريب كوهى در كنار مسجدالنبى (ص) كه داراى ارزش دينى و تاريخى است آنهم جهت كاربرى هاى تجارى و ساختمان سازى. (خوشبختانه با اعتراضاتى كه درموسم حج امسال صورت گرفت و با دستورى كه از سوى «سلطان بن عبدالعزيز» وليعهد عربستان صادر شد اين تخريب فعلًا متوقف شده است)

5. تخريب حرم امامين عسكريين (ع) در سامراء؛ شهرى كه غالب جمعيت آن را اهل سنت تشكيل مى دهند.

6. تلاش براى تخريب حرم مطهر امير المؤمنين على (ع) و حضرت سيد الشهداء (ع).

7. تخريب مرقد اصحاب گرانقدر پيامبر و ائمه: نظير «سلمان فارسى» و «عبد الله بن موسى الكاظم» در عراق و «مزار سادات» در بعقوبه.

اگر چه مسلمانان دانشمند و روشن ضمير در جاى جاى جهان اسلام، انزجار خود را نسبت به اين گونه اعمال- كه عمدتاً از سوى «وهابيون» صورت مى گيرد- اعلام مى دارند؛ اما غالب مسلمانان جهان عمداً يا سهواً از اين پيوند وهابى- صهيونى در انهدام پيشينه مسلمانان غفلت مى كنند.

نتيجه آنكه، تمايز شديد آستانه تحريك شيعيان و اهل سنت و اهتمام هر يك از آنها به گوشه اى از تاريخ و فرهنگ اسلامى، نشانه شكاف عميقى است كه متأسفانه از لحاظ تاريخى بين آنها وجود داشته و اينك با توطئه دشمنان و غفلت دوستان، بروز و ظهور يافته است.

ظاهراً آنچه كه تاكنون براى پر كردن اين شكاف صورت گرفته- نظير اجلاس گوناگون تقريبى- ابداً كافى نبوده است و دلسوزان دو طايفه بايد هر چه زودتر تمهيدات عملى ترى براى وحدت بيانديشند؛ قبل از آنكه سراسر دنياى اسلام، به عراقى فراگير تبديل شود.

ص: 80

متفكر سعودى: تكفير شيعيان به سود عربستان نيست

حمزه المزينى با اشاره به تلاش هاى ملك عبدالله در چند سال گذشته براى ايجاد همبستگى فكرى در سعودى ميان گروه هاى مختلف و تلاش شمارى از متفكران شيعه، اقدام سلمان العوده را يك اقدام اختلاف افكنانه تلقى كرده و از وى خواسته است تا حتى از به كار بردن كلمه «الرافضه» براى شيعيان خوددارى كند.

دكتر «حمزه المزينى»، از متفكران و نويسندگان معاصر سعودى، با انتقاد از نوشته «شيخ سلمان العوده» در روزنامه «الجزيره» در تكفير شيعيان، رويه او را مخالف با خواسته ملك عبدالله، پادشاه سعودى دانست.

«حمزه المزنى» در حالى از العوده خواسته تا مانع از جدايى هموطنان شيعه از ديگر مردم سعودى شده است كه هنوز آثار روحى و تنفر شيعيان از اقدام 8 شوال وهابيون سعودى در تخريب قبور اهل بيت: در قبرستان بقيع خودنمايى مى كند و شيعيان جنوب عراق به تازگى اقدام به چاپ پوستر و عكس هاى قبور ائمه بقيع، پيش و پس از تخريب آن، كرده اند.

در اين مقاله، حمزه المزنى از العوده خواسته است تا مانع از آن شود تا هموطنان شيعه آنان در سعودى از ديگر مردم اين كشور جدا شوند.

حمزه المزينى در ادامه با اشاره به تلاش هاى ملك عبدالله در چند سال گذشته براى ايجاد همبستگى فكرى در سعودى ميان گروه هاى مختلف و با توجه به تلاش شمارى از متفكران شيعه در ايجاد روحيه مسالمت و همزيستى اسلامى در سعودى، اقدام سلمان العوده را يك اقدام اختلاف افكنانه تلقى كرده و از وى خواسته است تا حتى از به كار بردن كلمه «الرافضه» براى شيعيان خوددارى كند.

المزينى تأكيد كرده است كه شمارى ديگر از متفكران شيعه در سعودى همانند «توفيق السيف»، «نجيب خنيزى»، «محمد محفوظ»، «كامل شبيب» و «على بوخميسين» نيز در ايجاد فضاى فكرى مسالمت آميز در سعودى تلاش مى كنند.

نوشته المزينى در روز يكشنبه 21/ 10/ 2007 انتشار يافته و وى با اشاره به نامه دكتر العوده به «اسامه بن لادن»، رئيس شبكه تروريستى «القاعده»، ضمن تأييد موضع او در برخورد با تفكرات افراطى از اين كه او در اين مقاله از ادبيات سيد قطب استفاده كرده، و ديگران را تكفير كرده، انتقاد نموده است. به باور وى نخستين بار سيد قطب بود كه ادبيات تكفير را نسبت به ديگر مسلمانان باب كرد.

ملاقات هاى وزير حج عربستان با رؤساى بعثه هاى حج كشورهاى مختلف:

دكتر فؤاد الفارسى وزير حج عربستان با دكتر ازهر التيجانى عوض وزير ارشاد و اوقاف سودان و رئيس بعثه حج آن كشور، دكتر ابراهيم الزمار رئيس بعثه حج ليبى و محمد نبهانى شريف دبير كل امور مذهبى و رئيس بعثه حج گينه كوناكرى ملاقات و گفتگو كرد و در اين ملاقات ها وزيرضمن بررسى مسائل مربوط به حجاج كشورهاى فوق الذكر و تاكيد بر ضرورت رعايت برنامه اعزام به پل جمرات، به آنها يادآور شد كه حتماً از نوار ويدئويى آگاه سازى حجاج كه نسخه اى از آن در اختيار بعثه هاى مربوطه قرار گرفته، استفاده كنند.

ملاقات وزير حج عربستان با رؤساى مؤسسات خدمات رسانى در حج مطوفين (مطوفين- ادلاءوكلاء- زمازمه)

به گزارش روزنامه عكاظ، وزير حج عربستان با رؤسا، معاونين و اعضاى هيئت مديره مؤسسات ارباب الطوايف در هتل هيلتون جده ملاقات و گفتگو كرد. وزير حج در اين ملاقات به موافقت رهبريت عربستان مبنى بر حذف صفت تجربى از مؤسسات مزبور، ثبت آنها به عنوان موسسات خدمات رسانى و تثبيت حق توارث (ارثى بودن عضويت) در آنها طبق اصول و معيارهاى جارى كشور، اشاره و بر ضرورت رعايت نيازمندى هاى سرمايه گذارى ايده آل تاكيد كرد. سپس در مورد خط مشى مؤسسات مزبور بحث و گفتگو شد.

بررسى تدابير و نيازمندى هاى حجاج كشورهاى عربى

به گزارش روزنامه عكاظ، عادل بلخير جانشين معاون امور عمره وزارت حج و سرپرست اداره كل حج مكه مكرمه در جلسه هيئت مديره مؤسسه مطوفين حجاج كشورهاى عربى به رياست فائق بيارى شركت كرد. در اين جلسه برخى از موضوعات مربوط به طرح عملياتى مؤسسه درموسم حج آينده، امكانات و تجهيزات آن جهت ارائه بهتر خدمات به حجاج كشورهاى عربى (000. 350 نفر از 22 كشور) بودجه مؤسسه، نكات مثبت و منفى موسم حج گذشته مورد بحث و بررسى قرار گرفت.

صدور حكم ديوان مظالم بر عليه وزارت حج:

به گزارش روزنامه عكاظ، ديوان مظالم عربستان مورخ 1 ژوئيه 2007 م حكم اوليه خود را در خصوص شكايت شركت هاى توقيف شده حج صادر كرد. طبق حكم مزبور كه قابل استيناف مى باشد، وزارت حج ملزم شده براى تعدادى از شركت هاى حج مجوز صادر نمايد. لازم به يادآوريست كه دايره نهم ديوان مظالم چندين جلسه بررسى شكايات شركت هاى حج در طول يكسال برگزار كرد و پس از شنيدن اظهارات طرفين (شركت ها و وزارت حج) حكم خود را صادر نمود. وزارت حج به نوبه خود حكم صادره از سوى ديوان مظالم را استيناف كرد. ضمناً تعداد 3 شركت حج به تشخيص ديوان مظالم فاقد شرايط لازم براى صدور مجوز اعلام شدند. ديوان مظالم سعودى همچنين چندى بيش طى حكم جداگانه اى وزارت حج عربستان را در خصوص لغو مجوز برخى از شركت هاى عمره آن كشور محكوم كرده بود و وزارت حج به نوبه خود نسبت به حكم مزبور اعتراض كرده و قرار است حكم نهائى ديوان مظالم در اين خصوص در آينده نزديك صادر شود.

ص: 81

صدور حكم ديوان مظالم عربستان بر عليه هواپيمايى كشورى

ديوان مظالم عربستان حكم خود را در پرونده شكايات مالكين اراضى واقع در طرح احداث فروشگاه جده صادر كرد. به نوشته روزنامه عكاظ بيش از 5 هزار نفر از مالكين اراضى محل احداث فرودگاه جده كه زمينهايشان 23 سال به تصرف هواپيمائى كشورى سعودى جهت احداث فرودگاه جده درآمده بود، 4 سال پيش به ديوان مظالم پناه بردند كه ديوان مزبور پس از 2 سال بحث و بررسى، حكم خود را به نفع صاحبان اين زمينها صادر كرد و سازمان هواپيمائى كشورى عربستان سعودى را ملزم به پرداخت معوض ساخت. در حكم صادره، عملكرد هواپيمائى كشورى سعودى در اين خصوص مصداق «أكل أموال الناس بالباطل» توصيف شده و به آن مهلت 30 روزه جهت جبران خسارت و پرداخت قيمت زمين ها داده است.

سهميه بندى عمره گزاران

به گزارش روزنامه عكاظ، وزارت حج عربستان از روز دو شنبه مورخ 25/ 4/ 86 سهميه بندى عمره گزاران را جهت جلوگيرى از پديده تكدى (انباشته شدن درخواست هاى صدور رواديد) تخلف (اقامتى) و افزايش (بيتوته كردن در اماكن عمومى و معابر) طى ماه هاى رجب و شعبان و رمضان به مورد اجرا درآورد.

پيش بينى هاى به عمل آمده نشان مى دهد كه طى اين سه ماه نزديك به 4/ 1 ميليون عمره گذار وارد كشور عربستان سعودى خواهد شد. بنا به اظهارات مدير كل شركت باب العمره، سهميه بندى صدور رواديد از انباشت عمره گذاران در مبادى ورودى و خروجى كشور و انباشت درخواست ها در سفارتخانه ها و كنسولگرى هاى سعودى جلوگيرى خواهد كرد. به گفته اين مقام تا كنون بيش از 6/ 1 ميليون فقره رواديد صادر شده است.

امضاى توافقنامه عمره گردشگرى

به گزارش روزنامه عكاظ، سلطان بن سلمان دبير كل شوراى عالى گردشگرى عربستان اعلام داشت كه توافقنامه عمره گردشگرى بين شوراى گردشگرى و وزارت حج سعودى منعقد شده و طى آن مكانيزم بجا آوردن عمره توسط گردشگران مسلمان خارجى و اجراى برنامه هاى گردشگرى براى عمره گذاران مشخص گرديده است. البته گردشگر با رواديد گردشگرى و عمره گذار با رواديد عمره به عربستان مسافرت خواهند كرد. بنا به گزارش مزبور اين مكانيزم به مفهوم تبديل رواديد از عمره به گردشگرى يا گردشگرى به عمره نيست وليكن هر عمره گذار مى تواند جهت گردشگرى با يكى از شركت هاى سياحتى به توافق برسد و هر گردشگر با يك شركت عمره جهت انجام عمره به توافق برسد.

احداث پل عابر پياده از شمال تا جنوب حرم شريف مكى

رياست امور حرمين شريفين در صدد احداث پل عابر پياده بين طبقه اول مسجدالحرام تا اطراف محوطه جنوبى آن به طول 70 متر و عرض 15 متر مى باشد. به نوشته روزنامه اليوم اين پل اختلاف سطح خواهد داشت و ارتفاع آن متغير خواهدبود تا به تدريج از سطح طبقه اول به سطح خيابان عمودى منتهى به اجياد السد و اجياد المصافى برسد. هدف از احداث اين پروژه انتقال حركت عابرين پياده از طبقه اول و پشت بام به اطراف محوطه محاذى ديوار قصر الضيافه بدون عبور از محوطه جنوبى حرم مى باشد تا هيچگونه مزاحمتى براى ديگر حجاج بوجود نياورد. پيش بينى مى شود كه بهره بردارى اوليه از اين پل در ماه مبارك رمضان سال 1428 صورت گيرد.

افتتاح مركز شست و شوى كلمن هاى آب زمزم مسجدالحرام

به گزارش روزنامه اليوم، نايب رئيس امور حرمين شريفين مورخ (16/ 6/ 2007 م) مركز شست و شوى مكانيزه كلمن هاى آب زمزم مسجدالحرام را به ظرفيت تعداد 6300 كلمن در هر هفته افتتاح كرد. در اين مركز كلمن ها طى چند مرحله منجمله شست و شوى داخل و خارج آنها، عبور آب با فشار، ضد عفونى كردن با بخار آب و سپس انتقال آنها به محل خشك كردن و از آنجا به محل پر شدن با آب زمزم، شسته مى شوند. از طرفى ديگر رياست امور حرمين شريفين محلى در طبقه اول توسعه مسجدالحرام جهت ايراد خطبه نماز جمعه به زبان اشاره در نظر گرفته است.

هشدار وزارت كشور عربستان نسبت به گسترش پديده كلاهبردارى در حج و عمره

يك منبع آگاه در وزارت كشور عربستان طى مصاحبه اى با روزنامه الجزيره تاكيد كرد كه وزارت كشور نگران تكرار موارد كلاهبردارى و تقلب در موسم هاى زيارتى خصوصاً حج و عمره مى باشد. اخيراً مشاهده شده كه برخى از باندهاى خلافكار در خارج با سوء استفاده از برخى از مسافرين سعودى انواع مختلف ارزهاى تقلبى را وارد عربستان مى كنند تا آنها را ميان حجاج و عمره گذاران توزيع نمايند. اين مسافرين درمقابل قاچاق اين ارزهاى تقلبى درصدى بعنوان حق الزحمه دريافت مى كنند.

دستگيرى باند جعل ريال سعودى

ص: 82

به گزارش روزنامه عربستانى الوطن، پليس آگاهى مصر يك باند بين المللى را دستگير و متلاشى كرد كه در زمينه چاپ اسكناس هاى جعلى (ريال سعودى) و ترويج آن در داخل عربستان در موسم عمره فعاليت مى كرد. سه نفر از افراد اين باند 4 نفره تبعه كامرون و يك نفر چهارم مصرى بود كه در زمينه جعل ريال سعودى و دلار آمريكا در مصر و ترويج آنها در عربستان در موسم عمره فعاليت مى كردند.

جمع آورى 66 ميليون ريال از درآمدهاى وقفى مسجد شريف نبوى

وزير اوقاف عربستان در خصوص اوقات مسجد شريف نبوى اظهار داشت كه طى چند ماه گذشته 5/ 13 ميليون ريال سعودى از درآمدهاى اوقاف خيريه مسجد صرف طرح هاى وقفى شده است. روزنامه عكاظ به نقل از شيخ صالح آل الشيخ نوشت كه شوراى عالى اوقاف در عربستان توانست با پيگيريهاى مستمر 66 ميليون ريال از اجاره بهاى املاك و مستغلات وقفى وابسته به مسجد شريف نبوى در مدينه منوره را جمع آورى نمايد.

توقف واردات احرام هاى زيان آور

مدير سازمان استاندارد عربستان گفت اين سازمان از واردات برخى از انواع لباس هاى احرام كه حاوى مواد زيان آور براى سلامتى و بهداشت افراد بوده و موجب سرايت برخى از بيمارى ها مى گرديد، جلوگيرى به عمل آورد.

به گزارش روزنامه اليوم آزمايش هاى به عمل آمده نشان مى دهد كه برخى از كارخانجات بافندگى از برخى از مواد افزودنى در بافت اينگونه احرام ها استفاده مى كنند تا بر استحكام بافت بيفزايند و اين مواد براى انسانها داراى اثرات زيانبار بهداشتى مى باشد.

ممنوعيت مسافركشى توسط ميكروبوس ها در مكه مكرمه

به گزارش روزنامه عكاظ بيش از 40 نفر از رانندگان ميكروبوس ها (مينى بوسهاى كوچك) در اداره راهنمائى و رانندگى مكه مكرمه تجمع كرده و خواستار ارائه مكانيسم مناسبى براى فعاليت آنها در جابجايى مسافرين در مكه شدند. اخيراً، اداره راهنمايى و رانندگى مكه از فعاليت ميكروبوس ها در خيابان هاى مكه جلوگيرى به عمل آمده است. تجمع كنندگان تاكيد داشتند كه اين اقدام پليس راهنمايى و رانندگى به 600 خانوار در مكه لطمه مى زند زيرا سرپرستان اين خانواده ها از تنها منبع درآمد خود محروم شده اند. سرهنگ ناشى رئيس اداره راهنمايى و رانندگى مركزى مكه مكرمه تاكيد كرد كه توقيف ميكروبوس ها به دليل ايجاد اختلال در ترافيك منطقه مركزى ادامه خواهد داشت و نيروهاى پليس خودروهاى مسافركش فاقد مجوز را توقيف و راننده آن را به مبلغ 150 ريال سعودى جريمه خواهند كرد. نامبرده افزود كه در اين راستا 7 نفر از رانندگان متخلف ميكروبوس ها كه تبعه غير سعودى بودند، دستگير و بازداشت شده اند.

واگذارى تدريجى ساماندهى حج يمن به بخش خصوصى

به گزارش روزنامه هاى عكاظ عربستان و الزمان چاپ لندن، وزارت اوقاف و ارشاد اسلامى يمن واگذارى مسئوليت ساماندهى حجاج آن كشور به بخش خصوصى را تصويب كرد. قرار است در موسم حج سال جارى 75% حجاج يمنى توسط بخش خصوصى و 25% حجاج آن كشور توسط بخش دولتى ساماندهى و اعزام شوندو از سال آينده كل سهميه حجاج يمن به شركت هاى خصوصى حج و عمره واگذار خواهد شد. به گفته قاضى الهتار وزير اوقاف و ارشاد يمن واحد حج و عمره آن وزارت به نظارت، بازرسى و سياست گذارى حج و عمره اكتفا و اجرا را به بخش خصوصى واگذار خواهد كرد. نامبرده افزود كه آن وزارت مقررات، استانداردها و الگوهاى عمره و حج را بازنويسى و در آنها بازنگرى به عمل خواهد آورد. ضمناً وزارت اوقاف يمن مقررات و شرايط سختى براى فعاليت بخش خصوصى در حج و عمره به تصويب رسانده است.

ارائه خدمات رايگان اينترنت بى سيمى براى حجاج در منى

به گزارش روزنامه اليوم، سازمان ارتباطات و تكنولوژى اطلاعات عربستان در صدد است كه با همكارى و هماهنگى شهردارى مكه، ارگان هاى ذيربط در امور حج و مجريان شبكه ارتباطات در مكه، شبكه فراگير خدمات اينترنت بى سيمى در منى راه اندازى و آن را به طور رايگان در اختيار حجاج و هيئت هاى خبرنگارى و مراجع ذيربط در امور حج قرار دهد، بنا به اظهارات السويل رئيس سازمان مزبور، پيش بينى مى شود كه خدمات اينترنتى با استفاده از مدرنترين و پيشرفته ترين تكنولوژى خدمات با ندپهن و شبكه هاى if iw و XA niw ارائه شود.

نگرانى از مورچه سياه

با انتشار خبر رشد و توليد مثل گسترده مورچه سياه در عربستان كه به همراه نظاميان آمريكايى وارد منطقه شده، نگرانى از اين نوع مورچه افزايش يافته و اظهارات متناقضى از منابع مختلف در اين خصوص مطرح شده است. به گزارش روزنامه عكاظ برخى از متخصصين عقيده دارندكه گزش مورچه سياه در برخى از موارد منجر به مرگ فرد گزيده شده مى گردد، در حالى كه مقامات ارشد بهداشت رياض منكر اين امر شده اند.

ص: 83

مدير مركز پژوهش هاى گياهان طبى، معطر و زهرآلود در دانشگاه ملك سعود و رئيس كميته ثبت داروهاى گياهى و فرآورده هاى پزشكى وزارت بهداشت ضمن تاييد خبر افزايش تعداد مورچه هاى سياه در رياض خاطرنشان كرد كه گزش اين مورچه ممكن است به مرگ افراد ضعيف البنيه، مسن و يا كودكان بيانجامد.

قرعه كشى حجاج مصرى

به گزارش روزنامه المدينه، قرعه كشى حج مصر براى انتخاب 71% از سهميه حجاج مصرى در موسم حج سال جارى در روز 3/ 7/ 2007 در قاهره انجام شد. بنا به اظهارات مقامات دست اندركار امور حج مصر، حجاج هوايى در سال جارى به جاى جده عازم مدينه منوره خواهند شد و 10% سهميه حجاج مصر به افراد 70 سال به بالا اختصاص يافته است. به گفته وزير راه و ترابرى مصر با توافق مقامات مصرى و سعودى در مورد مقررات عمره، تعداد عمره گذاران سعودى در ماه هاى رجب و رمضان افزايش خواهد يافت.

خريدارى 150 دستگاه اتوبوس توسط نقل الجماعى

به گزارش روزنامه هاى اليوم و الرياض، شركت نقل الجماعى قرارداد خريد 150 دستگاه اتوبوس بنز (كونيكتو) 45 نفره مدل 2007 را با شركت الجفالى منعقد ساخت. ارزش اين قرارداد بالغ بر 000. 350. 118 ريال سعودى مى باشد. با خريدارى اين اتوبوس ها تعداد اتوبوس هاى ناوگان نقل الجماعى به 3100 دستگاه اتوبوس خواهد رسيد. اتوبوس هاى خريدارى شده در حمل و نقل بين شهرى مورد استفاده قرار خواهد گرفت. بنا به اظهارات رئيس شركت نقل الجماعى، اين شركت قصد دارد تعداد 1500 دستگاه اتوبوس جديد در آينده خريدارى و به ناوگان اتوبوس هاى درون شهرى خود اضافه كند.

ظرفيت پذيرش عمره گزاران درسالن هاى حجاج فرودگاه جده

روزانه 100 پرواز ورودى و خروجى عمره گزاران از طريق سالن هاى حج فرودگاه جده صورت مى گيرد. مدير عمليات فرودگاه جده در اين خصوص به روزنامه عكاظ گفت كه گشايش سالن هاى حج فرودگاه جده بر روى عمره گزاران به انگيزه آسايش عمره گزاران و كاهش بار ترافيكى سالن هاى شمالى و جنوبى صورت گرفته است. منابع مطلع عقيده دارند كه در عمره سال جارى بيش از سه ميليون عمره گزار وارد عربستان خواهند شد.

توسعه فرودگاه بين المللى جده

به گزارش روزنامه الوطن سعودى، مازن خاشقچى مدير كل فرودگاه جده در مصاحبه مطبوعاتى كه پس از بازديد امير مكه از فرودگاه انجام داد، در خصوص طرح توسعه فرودگاه جده گفت: خالد الفيصل دستور داد كه بين توسعه ساختمانى و تجهيزاتى فرودگاه و توسعه و ارتقاى نيروى انسانى ارگانهاى مختلف شاغل در فرودگاه هماهنگى و ارتباط مستقيم برقرار گردد و مكانيزم مشخصى براى اجراى برنامه هاى آموزشى و تربيتى نيروى انسانى تعريف شود.

لازم به يادآوريست كه توسعه فرودگاه جده طى سه مرحله دراز مدت انجام خواهد شد كه مستلزم ارتقاى سطح آموزش و تجربه نيروى انسانى شاغل در فرودگاه مى باشد. طبق اظهارات خاشقچى انتقال عمليات از سالن هاى شمالى و جنوبى به سالن جديد در سال 2011 م به پايان خواهد رسيد اما توسعه و بهسازى سالن هاى شمالى و جنوبى كه در حال حاضر در دست اجراست، ظرف 14 ماه آينده به پايان رسيده و قبل از فرا رسيدن موسم حج 1428 ه- ق به بهره بردارى خواهد رسيد. با توسعه سالن هاى حجاج ظرفيت پذيرش سالن هاى مزبور به 1250 نفر در هر ساعت افزايش خواهد يافت و در نتيجه ظرفيت كلى پذيرش سالن هاى قديم و جديد به 3700 نفر در ساعت مى رسد. خاشقچى افزود كه سالنهاى ده گانه قديم حج بلافاصله پس از موسم تخريب و مرحله دوم پروژه توسعه فرودگاه جده شروع خواهد شد. در اين مرحله سالن هاى جديد ايجاد مى شود كه گنجايش پذيرش 3800 نفر در ساعت را خواهد داشت.

پروژه احداث قطار سريع السير مكه مدينه

به گزارش روزنامه الرياض از مجموع 7 كارتل پيشنهاد دهنده در زمينه احداث قطار سريع السير مكه مدينه تعداد 6 كارتل جهت شركت در مناقصه تاييد شدند. قرار است شركت هاى برنده مبلغ 20 ميليارد ريال سعودى در اين طرح سرمايه گذارى كنند. اين كارتل ها شامل گروه الراجحى، الشعله، اليابانيه، السعوديه، بن لادن، LH بين المللى و سعودى اوجيه مى شوند. كارتل هاى مزبور قراردادهاى مشاركت و همكارى با شركت هاى بزرگ بين المللى متخصص درزمينه احداث راه آهن مانند شركت زيمنس آلمان، مايرى ايتاليا و آركون هند منعقد ساخته اند. بنا به پيش بينى پيمانكار، نظارت دولتى بر اين طرح، احتمالًا كار مطالعه پيشنهادات ارائه شده در آغاز سال 2009 م به پايان برسد و پس از احداث پروژه به يك يا 2 كارتل واگذار شود. قرار است گروه يا كارتل مجرى طرح طبق سيستم) T. O. B احداث، تملك و راه اندازى) نسبت به احداث و راه اندازى پروژه اقدام و پس از 5 سال بهره بردارى آن را به مالكيت دولت درآورند. با احداث اين پروژه مسافرين مى توانند ظرف نيم ساعت بين مكه و جده (28 كيلومتر) و ظرف مدت 2 ساعت بين مكه مدينه (410 كيلومتر) را طى نمايند. به گزارش روزنامه الاقتصاديه يك كاروتل ايتاليائيروسى سعودى برنده مناقصه احداث راه آهن جدهمكه مدينه شده و قيمت پيشنهادى اين كارتل 5/ 22 ميليارد ريال سعودى معادل 6 ميليارد دلار مى باشد.

بنا به اظهارات نيكلا اورلاند دبير اول وابسته مطبوعاتى سفارت ايتاليا در رياض دو شركت ايتاليايى بنام هاى راه آهن دولتى ايتاليا- SFH و «فين ميكانيكا» به همراه گروه «كوشور زيو» در راه آهن دولتى روسيه- DZR و شركت سعودى اوجيه با يكديگر مشاركت و گروه واحدى

ص: 84

تشكيل دادند كه شانس آنها براى برنده شدن در مناقصه بالاست. بنا به اظهارات نامبرده شركت فين ميكانيكا موظف است از طريق شركت هاى متخصص خود در اين زمينه مهندسى سيستم ها نسبت به تامين دستگاه ها، تجهيزات سيستم هشدار و علائم، ارتباطات تلفنى، شبكه تبديل ولتاژ برق، سيستم ايمنى و قطارهاى سريع السير (آخرين نسل) اقدام كند. شركت SF داراى تجربيات طولانى در كشورهاى حوزه درياى مديترانه، شرق اروپا و جنوب ايالات متحده آمريكا مى باشد اما شركت فين ميكانيكا داراى تخصص بالاى در زمينه اتصالات راه آهن و قطارهاى زير زمينى مى باشد و پروژه هائى در اروپا، شمال آفريقا و ايالات متحده آمريكا مى باشد. بنا به اظهارات مهندس قرنى جانشين مؤسسه راه آهن در امور فنى، كارشناسان مؤسسه در حال حاضر در حال بررسى پيشنهادات شركت ها و كارتل هاى شش گانه هستند و پيش بينى مى شود كه در اواخر سال ميلادى مراحل قانونى تعيين برنده مناقصه به پايان برسد. نامبرده افزود كه قطار مزبور از شهرك اقتصادى ملك عبدا ... عبور خواهد كرد و دو ايستگاه در فرودگاه جده و يك ايستگاه در استان جده خواهد داشت.

كاهش نرخ مكالمات بين المللى شركت موبايلى در روزهاى پنج شنبه و جمعه

به گزارش روزنامه الوطن، شركت ارتباطات «موبايلى» تخفيف ويژه اى براى ارتباطات بين المللى سيم كارت هاى دائمى و شارژى خود در روزهاى پنج شنبه و جمعه هر هفته در نظر گرفته و قرار است نرخ مكالمات با كشور هاى حوزه خليج فارس دقيقه اى به 60 هلله و به مصر، هند، پاكستان و سودان به دقيقه اى يك ريال سعودى برسد. نرخ مكالمات با ساير كشورها نيز كاهش يافته است.

افزايش سهميه حجاج مصرى در سال جارى

به گزارش روزنامه الرياض وزير گردشگرى مصر و سرپرست حج سياسى آن كشور تاييد كرد كه سهميه و رواديد حج مصر در سال جارى از 55 هزار نفر به 400. 75 نفر افزايش يافته است. بر اساس اظهارات نامبرده حجاج مصر امسال براى نخستين بار عازم فرودگاه جده مى شوند و از فرودگاه مدينه به كشور شان باز ميگردند. نامبرده با اشاره به معضل تخلف عمره گذاران كشورهاى مختلف گفت كه سالانه نيم ميليون عمره گذار تا موسم حج و بعد از آن تخلف دارند كه عمره گذاران مصرى در رتبه ششم قرار دارند.

افزايش اجاره بهاى مكه و جده به ميزان 200%

به گزارش روزنامه المدينه، اجاره بهاى هتل آپارتمان هاى شهر مكه، جده و طائف در حال حاضر به ميزان 100% تا 200% افزايش يافته است. با افزايش تعداد عمره گذاران و عليرغم ادامه صدور مجوز تبديل ساختمان ها به هتل آپارتمان ها از سوى وزارت صنايع و بازرگانى اجاره بها نيز افزايش يافته است. به گزارش منابع آگاه در حال حاضر نزديك به 250 درخواست مجوز احداث ساختمان هاى جديد از ميزان افزايش اجاره بها كاسته شود.

احداث دو باب هتل در مكه و مدينه توسط شركت طيبه

به گزارش روزنامه الوطن شركت سرمايه گذارى طيبه قرارداد احداث دو باب هتل بنام هاى زهره طيبه در مدينه و اراك در مكه مكرمه به مبلغ 000. 360. 1 ريال سعودى را منعقد ساخته و قرار است كه اين دو هتل ظرف 8 ماه احداث گردد.

هتل زهره طيبه بر روى قطعه شماره 2019 در منطقه مركزى مدينه غرب جاده ملك فيصل و شرق خيابان سلمان فارسى كه يكى از نزديك ترين قطعات به مسجد النبى (ص) بشمار مى رود، احداث خواهد شد. مساحت اين قطعه زمين بالغ بر 982 متر مربع مى باشد. اما هتل اراك مكه بر روى قطعه شماره (09) به مساحت 2012 متر مربع واقع در ريع بخش و مشرف بر 3 خيابان منجمله خيابان اصلى اجياد مى باشد قيمت زمين اين هتل بالغ بر 20 ميليون ريال سعودى مى باشد.

كاهش قيمت مرغ در عربستان

به گزارش روزنامه عكاظ بدليل نگرانى از گرماى تابستان و نگرانى مرغداران عربستانى از اجراى قانون فروش مرغ زنده و فعاليت واحدهاى ذبح و پركنى مرغ زنده، قيمت هر كيلوگرم مرغ بين 50 تا 70 هلله كاهش يافته و قيمت هر كيلوگرم مرغ به 5/ 5 تا 6 ريال رسيده است. مرغداران عقيده دارند كه ادامه اين روند بر حجم توليد مرغ در عربستان اثر مى گذارد زيرا اين نرخ جوابگوى هزينه هاى توليد نيست. در حال حاضر هزينه واقعى توليد هر قطعه مرغ زنده بين 6 الى 25/ 6 ريال مى رسد و برخى از مزارع در هر دوره توليد بيش از 000. 80 ريال ضرر مى كنند. لذا مرغداران خواستار توقف ممنوعيت فروش مرغ زنده براى يكسال آينده هستند. بر اساس گزارش مرغداران منطقه شرقيه سعودى جهت جلوگيرى از ادامه سير نزولى قيمت مرغ در عربستان كه تا رقم 5/ 5 ريال سعودى رسيده بود توافق كردند كه از روز شنبه 4/ 8/ 1386 قيمت مرغ را در مرز 5/ 6 سعودى تثبيت كنند. هدف بعدى اين توليد كنندگان عمده مرغ نقش عمده اى در دستيابى به اين توافق ايفا كردند.

روزنامه عكاظ همچنين فاش كرد كه با فروش توليدات يك مرغدارى عمده (با ظرفيت توليد 000. 350 قطعه مرغ در هر دوره) به مبلغ 5/ 5 ريال سعودى، توافق مزبور درهم شكست و جنگ قيمت ها مجدداً از سر گرفته شد. لازم به يادآوريست كه حجم توليد مرغ هر يك از مرغدارى هاى عمده منطقه شرقيه (8 مرغدارى) بين 000. 450 تا يك ميليون قطعه در هر دوره نوسان دارد و در شرايط فعلى ضرر هر قطعه بين 50 تا 75 هلله مى باشد كه با اجراى قانون ممنوعيت فروش مرغ زنده اين مقدار نيز افزايش خواهد يافت. در سال جارى علاوه بر يكسرى عوامل مربوط به توليد و بازاريابى افزايش تعداد مرغداريها و افزايش وزن قطعات مرغ زنده كه در تابستان سال جارى بالغ بر 2000 گرم در هر قطعه بود، از علل كاهش قيمتها مى باشد.

ص: 85

انتصاب اعضاى هيئت مديره موسسه ادلاء در مدينه منوره

به گزارش روزنامه عكاظ، اعضاى جديد هيئت مديره موسسه ادلاء از وزير حج عربستان به خاطر انتصاب خود در اين سمت تقدير و تشكر كردند. در اين گزارش همچنين آمده است كه وزير حج عربستان در هفته دوم فروردين سال جارى 2007 م نتايج انتخابات هيئت مديره موسسه ادلاء را لغو و هيئت مديره جديد را منصوب كرد. اعضاى هيئت مديره موسسه در حال حاضر عبارتند از:

دكتر يوسف حواله رئيس هيئت مديره (از دوره قبل)

محمد على مصلوح نايب رييس هيئت مديره (از دوره قبل)

خيرالدين بصراوى

فتح الرحمن ابوالجود

عزمى عمر حبش

اعضاى جديد

مصطفى الياس

سمير عبدا ... كردى

فهد عبدالحميد شحاته

حاتم جعفر بالى

اسامه محمد طائفى

ياسر غالب دبور

وليد مصطفى نعمان

پيشرفت 60% پروژه پل جمرات

به گزارش روزنامه عكاظ، حبيب زين العابدين معاون وزير امور شهردارى هاى عربستان و سرپرست پروژه هاى بازسازى مشاعر مقدس در خصوص پيشرفت كارهاى اجرائى در مرحله دوم طرح احداث پل جمرات اظهار داشت كه مرحله دوم طرح به ميزان 60% پيشرفت داشته و شامل احداث طبقه دوم و سه ورودى و خروجى شيبدار مى باشد و با تكميل اين مرحله، ظرفيت پذيرش پل جمرات به 000. 400 نفر در ساعت خواهد رسيد و بر اين اساس برنامه هاى جديد تفويج به پل جمرات تدوين خواهدشد. نامبرده افزود كه ستون هاى طبقه سوم قبل از موسم حج سال جارى احداث خواهد شد و با تكميل 4 طبقه پل جمرات، پروژه تردد حجاج به پل جمرات توسط 11 خروجى ساماندهى خواهد شد.

ممنوعيت ورود كتب تفسير به عربستان

به گزارش روزنامه عكاظ، وزير اوقاف و امور اسلامى و ارشاد سعودى در ملاقات با رئيس و اعضاى هيئت مديره انجمن ناشرين سعودى در پاسخ به سئوال آنها در مورد ممنوعيت ورود كتب تفسير به عربستان سعودى گفت كه گويا در اين خصوص سوء تفاهم رخ داده است نامبرده ضمن مقصر دانستن گمركات سعودى در اين خصوص، وزارت خود را از اين امر مبرا دانست و قول داد كه طى نامه اى به مدير گمرك سعودى، منظور اصلى وزارت خود را از مكاتبات به عمل آمده در اين خصوص شرح دهد.

افزايش هزينه هاى زندگى در سال جارى در عربستان سعودى

به گزارش روزنامه عكاظ، سازمان آمارهاى عمومى و اطلاعات وزارت اقتصاد و دارايى عربستان هزينه زندگى در آن كشور در مه ماه سال 2007 م نسبت به مه ماه سال 2006 م شاهد افزايش 04/ 3% بوده كه بيشترين افزايش مربوط به اجاره بها، آب بها به ميزان 54/ 6% و مواد غذايى به ميزان 84/ 5% مى باشد. افزايش قيمت ها شامل گروه هاى (سبدهاى) زير بود

اجاره بها، بهاى آب و سوخت به ميزان 54/ 6%

مواد غذايى و نوشيدنى ها به ميزان 84/ 5%

ص: 86

درمان و امور پزشكى: به ميزان 14/ 2%

كالا و خدمات ديگر: به ميزان 14/ 2%

لوازم خانگى و مبلمان: به ميزان 14/ 1%

حمل و نقل و ارتباطات: به ميزان 74/ 0%

حوادث

مسموميت 23 نفر در مدينه به دليل آلودگى به ميكروب سالمونيللا

به گزارش روزنامه عكاظ به دنبال مسموميت 23 نفر شهروند و زائر در مدينه منوره به دليل مصرف غذاى آلوده به ميكروب سالمونيللا، رستوران عرضه كننده كباب تركى آلوده به سالمونيللا تعطيل و كميته سه گانه متشكل از نمايندگان امارت مدينه، شهردارى و اداره كل بهداشت مدينه منوره جهت تعيين غرامت و مجازات رستوران مزبور تشكيل شد. پيش بينى مى شود كه رستوران مزبور بابت هر مشترى كه دچار مسموميت شده مبلغ 1000 تا 000. 100 ريال سعودى جريمه شود. طبق گزارش اداره بهداشت مدينه 16 بزرگسال و 7 كودك دچار مسوميت شده اند و جهت درمان به مدت 5 روز الى يك هفته در بيمارستانهاى مدينه بسترى شده اند و كوچك ترين مسموم شدگان يك نوزاد 4 ماهه و يك كودك 4 ساله مى باشند.

مصادره كردن 000. 40 كيلوگرم گوشت و مرغ فاسد در مكه مكرمه

به گزارش روزنامه عكاظ نيروهاى شهردارى مكه طى يك عمليات ضربتى دو انبار بزرگ گوشت و ماهى فاسد را درمنطقه مسفله كشف و مقدار 000. 40 كيلوگرم گوشت و ماهى فاسد را مصادره و معدوم ساختند.

آتش سوزى دريكى از هتل هاى مكه مكرمه

به گزارش روزنامه عكاظ بر اثر وقوع آتش سوزى گسترده در هتل 15 طبقه الرواسى در الغزه در مكه مكرمه تعداد 3 عمره گذار فوت و 26 نفر زخمى شدند. نيروهاى امداد و دفاع المدنى كه به محل وقوع آتش سوزى شتافته بودند، توانستند 905 نفر عمره گذار از مليت هاى مختلف را تخليه و نجات دهند. به گزارش اداره دفاع المدنى مكه، آتش سوزى نخست در سالن طبقه 12 (به مساحت 48 متر مربع) رخ داد و تعداد 9 اكيپ امدادرسانى در عمليات نجات ساكنين هتل شركت جستند. 24 نفر از زخمى ها به بيمارستان ملك عبدالعزيز در الزاهر و يك نفر به بيمارستان ملك فيصل در الششه و يك نفر وخيم الحال به بيمارستان تخصصى نور منتقل شدند. يك نفر از متوليان تبعه قطر و ديگرى تبعه سودان مى باشد اما زخمى ها 12 نفرشان تبعه قطر، 5 نفر تبعه فلسطين، 4 نفر تبعه سعودى، 2 نفر تبعه الجزاير، يك نفر تبعه بنگلادش و يك نفر تبعه مصر مى باشد. تعدادى زائر ايرانى نيز در طبقه ششم اين هتل مستقر بودند كه به آنان آسيبى نرسيد.

آتش سوزى در هتلى در محله مسفله در مكه مكرمه

به گزار ش روزنامه عكاظ به دنبال وقوع آتش سوزى در هتل 7 طبقه اى در محله المسفله نيروهاى امدادى هلال احمر به محل وقوع حادثه شتافتند و 70 عمره گذار را از هتل تخليه كردند. آتش سوزى در يكى از اتاقهاى طبقه چهارم هتل بر اثر اتصال سيم هاى برق رخ داد و نيروهاى دفاع المدنى بلافاصله برق هتل را قطع كردند تا اقدامات مقتضى جهت تحقق معيارهاى ايمنى به عمل آيد.

آخرين اخبار عراق و سوريه

الف خلاصه گزارش عراق:

در مجموع از تاريخ 13/ 09/ 84 لغايت جمعه 22/ 04/ 86 تعداد 549375 نفر به عراق اعزام شدند.

تداخل زائران ايرانى و عراقى در مرز مهران همچنان از مشكلات عمده و اساسى است خصوصاً روز چهارشنبه مورخ 27/ 4/ 86 كه حضور نيروهاى امريكايى در مرز باعث كندى حركت اعزام زائران به داخل خاك عراق نيز شده بود و نسبت به روزهاى قبل آخرين كاروان 2 ساعت ديرتر مرز زرباطيه را به سمت نجف ترك كرد، ضمن اينكه اين تأخير موجب گرديد آخرين كاروان هاى خروجى با اولين كاروان هاى ورودى نيز همزمانى داشته باشند، اولين كاروان ورودى ساعت 40/ 12 از خاك عراق وارد پايانه مهران شد و آخرين كاروان خروجى ساعت 20/ 14 مرز زرباطيه عراق را به سمت نجف ترك كرد. مجدداً به تفكيك زمان ورود و خروج تأكيد مى گردد. ضمن اينكه براى ورود و خروج زائران عراقى با زائران ايرانى نيز بايستى زمانبندى شود.

سفارت عراق در تهران قصد دارد سيستم ثبت اطلاعات و كنترل اسامى درخواست كنندگان رواديد را مكانيزه نمايد از اينرو يك گروه از مسئولين رايانه وزارت خارجه عراق به تهران آمده اند و جلسه اى نيز با مسئولين سازمان و شمسا داشته و درخواست دارند از اين پس

ص: 87

اطلاعات مربوط به كاروان ها براى اخذ رواديد به صورت DC به آنان داده شود، در اين خصوص با ستاد محترم عراق وزارت امور خارجه هماهنگى هاى لازم به عمل آمد.

عمده ترين مشكل زائران در عراق خاموش كردن وسايل خنك كننده هتل هاى كربلا و نجف توسط صاحبان هتل ها و گرمازدگى زائران به دليل كمبود برق شهرى (فقط 2 ساعت در روز) و نبود سوخت براى راه اندازى ژنراتورهاى مولد برق هتل ها است، زيرا قيمت نفت گاز (گازوئيل) در عراق گران و تهيه آن نيز به سادگى ميسر نيست، همچنين سوخت مورد نياز اتوبوس هاى حامل زائران، ضمن اينكه به بهانه تهيه سوخت گران توسط صاحبان هتل ها و شركت هاى حمل و نقل، هزينه سفر زائران را به ميزان قابل توجهى بالابرده و هزينه هاى ارزى را به شدت افزايش خواهد داد. از اينرو از مسئولين محترم ذيربط كشور، خصوصاً وزارت محترم نفت درخواست داريم در اين مورد سازمان حج و زيارت را همچون گذشته يارى فرمايند.

ب خلاصه گزارش سوريه:

تعداد زائران ورودى به سوريه با اتوبوس و از طريق كاروان هاى مجاز 2160 نفر و به صورت غير مجاز و تك فروشى 2320 نفر و به وسيله قطار 115 نفر و به وسيله هواپيما 6977 نفر شامل: شركت هواپيمايى كاسپين 2808 نفر- ماهان 1440 نفر- ايران اير 939 نفر- آريا 480 نفر- تابان 360 نفر- ارم 310 نفر و سوريه ايران لاين 480 نفر. به نقل از دفتر نمايندگى سازمان حج و زيارت در دمشق مديران راهنماى كاروان هاى زمينى سوريه از برخورد پليس گذرنامه در مرز بازرگان گله مند بودند و در جلسه اى كه معمولًا همه هفته در دمشق برگزار مى شود جملگى اظهار داشتند:" از مديران كاروان ها درخواست وجوهات غير قانونى مى كنند و چنانچه پرداخت نشود بايد ساعت ها در انتظار ممهور كردن گذرنامه در مرز بمانى. با توجه به اينكه در عقد قرارداد ميان شركت ها و دفاتر خدمات زيارتى با تعاونى هاى حمل و نقل كه زائر به سوريه مى آورند قيد شده است: در طول مدت سفر، اتوبوس بايد در اختيار زائران باشد، رانندگان پس از رساندن زائران به سوريه بلافاصله اقدام به بازگشت به ايران نموده و زائران اكثراً در طول مدت اقامت در سوريه بدون وسيله نقليه هستند و يا اينكه يك روز در هفته يك اتوبوس براى جابجايى زائران اجاره مى شودو اغلب رانندگان به دليل خستگى زياد در مسير تصادف مى كنند. لذا لازم است تا سازمان راه دارى و حمل و نقل جاده اى تدبيرى اتخاذ نمايد كه براى هر راننده در هر 15 روز يك بار مجوز خروج از كشور صادر شود.

دشمن اصلى آمريكا عربستان است، نه ايران

«توماس فريدمن»، ستون نويس روزنامه «نيويورك تايمز»، كه يكى از شركت كنندگان در اجلاس اخير داووس نيز بوده، با برشمردن تعاملات ايران و عربستان با آمريكا، به سياستمداران كاخ سفيد حمله كرده است كه چرا به جاى عربستان، با ايران درگير مى شوند.

وى سپس با ارائه پيشنهاد بازگشايى سريع سفارت آمريكا در تهران، آن را گره گشاى مشكلات منطقه و حتى مسأله فلسطين دانست.

در اين گزارش آمده است:

يك آزمايش كوچك از سياست خارجى آمريكا

من مى خواهم دو كشور A و B را مقايسه كرده و پس از آن، شما به من بگوييد كدام يك متحد آمريكاست و كدام يك نيست.

كشور: A

اين كشور فعالانه در شكست طالبان در افغانستان و جايگزينى آنها با اتحاد مسلمانان ميانه رو منتخب آمريكا مشاركت داشت. كشور A معمولًا انتخابات هاى آزادى را برگزار مى كند. در كشور A زنان حق رأى داشته، داراى پست هاى ادارى بوده و بيشتر دانشجويان دانشگاه هاى آن را تشكيل مى دهند و به شدت در نيروى كار نيز مشاركت دارند.

در 11 سپتامبر، اتباع كشور A جزو معدود مردم كشورهاى مسلمانى بودند كه دست به تظاهرات هايى در حمايت از آمريكا زدند. به تازگى، رييس جمهور راديكال كشور A، كنفرانسى را درباره چرايى رخ ندادن هولوكاست برگزار كرد تا بتواند محبوبيتى به دست آورد. يك ماه بعد كشور A انتخابات شوراهاى شهر را برگزار كرد و طرفداران اين رييس جمهور از سوى رأى دهندگانى كه طرفدار محافظه كاران ميانه روترى هستند، شكست خوردند.

كشور A منابع استراتژيكى در موفقيت دولت شيعى متحد آمريكا در عراق دارد.

هرچند كشور A كشورى مسلمان در همجوارى عراق است، تاكنون هيچ بمب گذار انتحارى را به اين كشور نفرستاده و مدتهاست از مسيحيان و يهوديان خود نيز حمايت مى كند. كشور A بيش از هر كشور مسلمان ديگرى در خاورميانه داراى وبلاگ و وبلاگ نويس است. اسلامى كه در كشور A اجرا مى شود، به زنان احترام مى گذارد، با توجه به مدرنيته قابل تفسير دوباره است و پوچ گرايى «القاعده» را نيز رد مى كند.

كشور: B

ص: 88

كشور B در عمليات 11 سپتامبر، پانزده تا نوزده هواپيما ربا به آمريكا فرستاده بود. زنان حق رانندگى، رأى و يا داشتن پست هاى ادارى را ندارند. در كشور B ساختن كليسا، كنيسه و يا معابد هندو غيرقانونى است. كشور B از نظر مالى به طالبان كمك مى كند.

بنيادهاى خيريه خصوصى كشور B براى بقاى «القاعده» مفيد بود و جوانان مساجد كشور B معمولًا براى بمب گذارى هاى انتحارى در عراق استخدام مى شوند. مساجد و بنيادهاى خيريه اين كشور از شورشيان عراق حمايت مالى و غيرمالى مى كنند. كشور B نمى خواهد دولت شيعه منتخب عراق موفق شود. در حالى كه رهبران كشور B موافق آمريكا هستند، نظرسنجى ها نشان مى دهد كه بسيارى از مردم آن، با آمريكا دشمن بوده و حتى عده اى در 11 سپتامبر جشن گرفتند. اسلامى كه در كشور B اجرا مى شود و به بيشتر مساجد جهان صادر مى شود، خصومت بارترين نوع آن نسبت به مدرنيته و ديگر اديان است.

پرسش: كدام كشور، متحد طبيعى آمريكاست؟ A يا B؟ مطمئناً پاسخ، كشور A است. كشور A ايران است و كشور B عربستان سعودى. نگران نباشيد، من مى دانم كه ايران نيز در برخى موارد، حامى تروريسم عليه آمريكا بوده و عربستان هم در برهه هاى حساسى در چند منطقه از آمريكا حمايت كرده است. نكته مورد نظر من، دشمنى بين ايران و آمريكا از زمان سقوط شاه در سال 1979 است كه سازمان يافته نيست.

به دلايل فرهنگ، تاريخ و جغرافيا، ما منافع مشترك بسيارى با مردم ايران داريم. چون آمريكا دو دشمن بزرگ ايران (طالبان و صدام) را از بين برده است. محمد حسين عادلى، سفير سابق ايران در لندن، در اجلاس داووس به من گفت: در ايران هيچ بحثى وجود ندارد كه آيا ما بايد دشمنى با آمريكا را ادامه دهيم يا خير. هم اكنون آمادگى براى مذاكره با آمريكا بيش از هر زمان ديگرى است.

مهم تر از آن، اين كه برخلاف گفته هاى بسيارى از مردم كه حل بحران فلسطين و اسرائيل را مهم ترين وظيفه آمريكا براى ايجاد ثبات در منطقه مى دانند، مهم ترين كار، رفع درگيرى ايران و آمريكاست و مشاجره فلسطين و اسرائيل در رده دوم است. اين امر، كل خاورميانه را متحوّل كرده و راه حل مشكل فلسطين و اسرائيل را نيز باز مى كند؛ چراكه ايران از حاميان كليدى حماس، جهاد اسلامى، حزب الله و سوريه است. كمك فعالانه ايران مى تواند به ثبات عراق هم كمك كند.

به اين دلايل، من مخالف جنگ با ايران بوده و طرفدار مذاكره هستم.

منزوى كردن ايران مانند كوباى كاسترو، تنها باعث نتايج مشابهى در اين كشور مى شود؛ تقويت كاستروهاى ايران.

اما براى گفت وگوى موفقيت آميز با ايران ما نيازمند اهرم هايى هستيم. حال اين اهرم ها را چگونه به دست آوريم؟ ثابت كنيم كه ايران نمى تواند حضور نظامى ما در خليج [فارس] را پايان دهد. قيمت نفت را كه مهم ترين ابزار رهبرى تندرو ايران است، پايين بياوريم و تندروها را از نظر مالى، تحت فشار قرار دهيم، اما همه اين كارها بايد همراه با روشن كردن اين موضوع باشد كه آمريكا قصد تغيير رژيم در ايران را ندارد بلكه تنها قصد او تغيير رفتار آنهاست؛ روشن كنيد كه آمريكا مى خواهد هرچه سريعتر سفارت خود در تهران را بازگشايى كرده و نخستين كارى را كه خواهد كرد نيز اعطاى پنجاه هزار ويزاى دانشجويى به جوانان ايرانى براى ادامه تحصيل در دانشگاه هاى آمريكاست. تنها اين كار را بكنيد و راحت بنشينيد و شاهد انفجار جالب ايرانى ها باشيد. مى توانيد روى اين موضوع شرط ببنديد.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109