269؛فضلى،1421ق، 26.)

بنا بر اين، شناخت راوي و حال وي در تعيين نوع و ميزان اعتبار احاديث بسيار مؤثر است.

از همين رو ما نيز برآنيم تا ابتدا به واكاوي شخصيت و حال يكي از راويان ائمه (عليهم السلام)يعني احمد بن هلال عبرتائي بپردازيم كه به همين جهت با بررسي هويت وي با نام و نسب و نسبت و طبقه اش آشنا شويم و سپس به واكاوي حال راوي و مدح وذمي كه براي او وجود دارد پرداخته تا از اين رهگذر مشخص شود كه وي موثق است يا غير موثق و آيا مي توان به او و رواياتش اعتماد داشت يا خير. همچنين اين نوشتار خود را متعهد مي داند به آثار و كتبي كه از اين شخص گزارش شده است،اشاره نمايد.

بر همين اساس است كه دراين تحقيق سعي شده است از كتب مطرح رجالي يعني اصول اوليه و ثانويه و نيز جوامع رجالي استفاده شود.

حال به بررسي بيشتر راوي مد نظر مي پردازيم.

سعيد _ سفير دوم امام زمان _ هم بحث شد.

از جمله استادان او، حسن بن محبوب و ابن ابي عمير است(ابن داود،1383ش،2/425؛حلي،202)، واز جمله شاگردان او عبداللّه بن جعفر حميري، عبداللّه بن العلاء المذاري مي باشد(نجاشي،1418ق،باب الف منه،/ و من هذا الباب احمد،83).

طوسي،1385ق،اصحاب ابي الحسن الثالث(امام هادي، باب همزه،384).

در كتبي چون رجال ابن الغضائري(الغضائري واسطي بغدادي، 1380ش)و رجال برقي(برقي،1419ق) به طور مستقل به معرفي وي نپرداخته اند و كتب ديگري چون نقد الرجال(تفرشى،1418 ه ق،1/177)و رجال ابن داود به بيان آنچه ديگران گفته اند بسنده نموده و نظر جديدي ندارند و البته در رجال ابن داود نام وي در فصل «فيمن وردت فيه اللعنه» نيز آمده است(ابن داود،1383ش،الجزءالثاني،فصل فيمن وردت فيه اللعنه ،551).

نجاشي پس از اينكه او را «صالح الروايه» معرفي كرده، گفته است: در بين احاديث او هم روايات خوب و هم روايات نادرست وجود دارند. و امام حسن عسكري عليه السّلام در توقيعاتي به مذمت درباره او پرداخته اند(نجاشي،1418ق،باب الف منه،ومن هذا الباب احمد،83).

وي پس از آنكه نيابت نايب دوم را انكار كرد و خود ادعاي نيابت نمود، در اواخر عمرش، مسلك صوفيه را در پيش گرفت و 54 حج گزارد كه بيست بار آن با پاي پياده بود(استرآبادي،1422ق،2/227).

اما در اين كه وي به چه علت و كيفيتي دچار انحراف شد در كتب معتبره رجالي و تاريخي موارد بسياري مطرح است كه البته نزديك به هم مي باشد.

شيخ طوسى در اين باره مى نويسد: «احمد بن هلال از اصحاب امام حسن عسكرى عليه السّلام بود.

در زمان آن حضرت شيعيان اتفاق داشتند كه وكيل امام به فرمان حضرت، محمد بن عثمان است. بعد از رحلت آن حضرت، شيعيان از احمد بن هلال پرسيدند كه چرا وكالت محمد بن عثمان را قبول نمى كنى و در امور دينى خويش به وى مراجعه نمى نمايى، با اينكه امام مفترض الطاعة او را به اين مقام تعيين فرموده است؟ احمد بن هلال گفت: من

از امام حسن عسكرى عليه السّلام چيزى راجع به وكالت محمد بن عثمان نشنيده ام. وكالت پدرش عثمان بن سعيد را انكار نمى كنم، اگر بدانم و يقين كنم محمدبن عثمان وكيل صاحب الزمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف است به وى جسارت نمى ورزم.

گفتند ديگران از امام عليه السّلام شنيده اند كه محمد بن عثمان وكيل آن حضرت و بعد از وى وكيل امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف است، گفت: اگر شما شنيده ايد، اطاعت از محمدبن عثمان بر شما واجب است نه بر من.

و در بعضي بيانات نيز چنين آمده كه گفت: أنتم و ما سمعتم (يعني شما را با گفته هايتان)(طوسي،الفهرست، باب همزه،باب احمد،83؛ استرآبادي،1422ق،2/227؛ حلي،قسم الثاني، وأماالخاتمة، الفائدةالسادسة،274).

از اين رو، از پذيرفتن وكالت ايشان خوددارى كرد و او را به اين سمت نپذيرفت. شيعيان هم او را ملعون دانسته و از وى دورى جستند.

سپس توقيعى به دست حسين بن روح(نايب سوم امام زمان عليه السلام از سال 305 ه' ق به بعد نيابت داشت) صادر شد كه حضرت او را لعنت نموده است، و به شيعيان امر كرده بود كه از وى دورى جويند (طوسي، 1411ق،399).

كشي معتقد است كه حضرت امام حسن عسكري عليه السّلام او را بسيار نكوهش كرد و در موردش فرمود:

«از اين صوفي ريا كار و بازيگر پروا كنيد»( طوسي،1348ق،6/535).

البته بسياري اين جمله را در نكوهش او، از جانب حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشّريف دانسته اند و از تاريخ نيز فهميده مي شود كه احمدبن هلال تا آخر سفارت و نيابت نايب نخست منحرف نشده بود؛ لكن به مجرد وفات عثمان بن سعيد در نايب دوم شك كرد و

نيابت او را نپذيرفت(صدر، 1412 ق،1/ 502).

بنابر اين، توقيع مذكور «احذروالصوفى المتصنع» از طرف امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف در زمان حيات او به دست محمد بن عثمان صادر شده است و توقيعات بعدي، بعد از حيات وى به دست حسين به روح صادر گرديده است؛ چون توقيعات امام عجل الله تعالي فرجه الشّريف به قاسم بن علاء هم به دست محمد بن عثمان و هم حسين بن روح فرستاده مى شد(شوشتري ،1374ش،1/676).

به همين جهت وي در زمان امام حسن عسكرى عليه السّلام منحرف نشده بود و لذا آن رواياتى كه «نجاشى» ذكر كرده، از ناحيه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف مى باشد(همان ص 674).

البته برخي نيز اشاره به اين نكته كرده اند كه اين توقيعات توسط ابن روح خوانده شده و ليكن مشكل است اين توقيعات را به زمان ابن روح، سومين سفير (326 - 305) نسبت داد؛ زيرا در آن زمان هيچ رد پايى از ادعاى ابن هلال در بين اماميه وجود ندارد؛ احتمال زيادى وجود دارد كه حسين بن روح در زمانى كه به عنوان وكيل، تحت نظر سفير دوم به خدمت مشغول بوده، به دستور وى اين حكم را عليه ابن هلال منتشر ساخته باشد، بويژه با درنظر گرفتن سال مرگ ابن هلال (267ق) كه زمانى طولانى قبل از وصول ابن روح به سفارت است.

به نظر مى رسد منازعات ابن هلال قبل از وفات سفير دوم در سال (305ق) خاتمه يافته باشد(جاسم ،1385 ش،165).

همان گونه كه مشخص شد توقيعات متعددي از ناحيه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف پس از انحراف احمد بن هلال صادر شده است كه ازآن

جمله مي توان اشاره نمود كه:

از جمله توقيعات از طرف حضرت صاحب الامر عجل الله تعالي فرجه الشّريف در رد غلات شيعه آمده است،

در پاسخ عريضه ي محمد بن علي بن هلال كرخي است و بايد توجه داشت كه امام عجل الله تعالي فرجه الشّريف در زمان حيات هلال نيز به وي نسبت به اقداماتش هشدار داده بود و ارشادات لازم را نموده بودند؛ايشان مي فرمايند:

اي محمّد بن علي! خداوند متعال بالاتر از آن است كه به وصف آمده و او را حمد و ثنا گويند. ما خاندان رسالت شريك در علم خداوند و قدرت او نيستيم، بلكه غيب و علم به آن مختصِّ ذات پاك اوست، چنان كه در قرآن مجيدش فرموده است: « قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّه...»( النمل/65).

من و همه آباء و اجداد گرامي ام از اولين - آدم و نوح، ابراهيم و موسي و ديگر پيامبران الهي - و از آخرين - محمد و علي و ديگر بزرگواران از ائمه معصومين، عليهم صلوات الله ، تا امروز كه نوبت امامت به من رسيده است، همگي بندگان خدا هستيم و خداوند بزرگ در قرآنش فرموده است:

«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَني أَعْمى وَ قَدْ كُنْتُ بَصيراً قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى وَ كَذلِكَ نَجْزي مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ يُؤْمِنْ بِآياتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقى»(طه / 127-124).

اي محمّد بن علي! نادانان شيعه و نابخردان آن ها موجب آزار و اذيت ما خاندان وحي را فراهم مي

كنند و افرادي كه دينشان براي آنها به اندازه يك بال مگس ارزش ندارد، باعث ناراحتي ما هستند.

من، خداوند بزرگ را كه خدايي جز او نيست به شهادت مي گيرم و البته او براي شهادت، كافي است و همچنين حبيبش محمد صلّي الله عليه وآله والسّلم و ملائكه و پيامبران او و نيز تو و هر كس را كه فرمان من به او برسد گواه مي گيرم كه از افرادي كه مي گويند علم غيب نزد ماست و ما در آفرينش موجودات شريك هستيم، و ما را از محلّي كه خداوند براي ما قرار داده و راضي است بالاتر مي برند، بيزارم.

همچنين از كساني كه از آنچه براي تو بيان كردم (بندگي خداوند) و از آنچه در ابتداي نامه ام بدان اشاره كردم گامي فراتر بروند، بيزارم و اينان البتّه گرفتار سخط و عذاب الهي خواهند بود. و من تو را گواه مي گيرم كه هر كس كه ما از او بيزاري جوييم، خداوند و ملائكه و فرستادگانش و اولياي الهي نيز از او بيزار خواهند بود.

اي محمّد بن علي! اين توقيع را به عنوان امانت به گردن تو و هر كه نامه من به او برسد قرار دادم و مكلّف هستيد كه محتواي اين فرمان را به همه دوستان و شيعيان من برسانيد. شايد خداوند متعال به آنها توفيق عنايت فرمايد و در سايه بهره برداري از كلمات من، به سوي دين حقّ برگردند و از آنچه نمي دانند، دست بردارند.

پس هر كس از شيعيان و دوستان ما از مضمون فرمان من در اين توقيع آگاهي يافت و به آنچه در اين

فرمان بيان شده است عمل نكرد سزاوار لعنت خداوند و ملائكه و فرستادگان و اولياي او خواهد بود(طبرسى ،1403 ق،2/473).

كشى پس از آن كه در وصف او مي گويد «مذموم في الروايه» در رجال خود، از احمد بن ابراهيم مراغى روايت مى كند كه: نسخه اى مشتمل بر لعن ابن هلال براى قاسم بن علاء(از وكلاى حضرت و از كارگزاران محمد بن عثمان و حسين بن روح بوده است) رسيد.

سپس مى گويد: راويان اصحاب ما او (احمد بن هلال) را در عراق ملاقات نموده و احاديثى را از وى يادداشت كردند، و چون اين توقيع صادر شد، آن را انكار نمودند و قاسم بن علاء را مجبور كردند كه راجع به وى (مجدداً) به ناحيه مقدسه (از طريق سفير و نايب دوم) مراجعه كند.

از ناحيه مقدسه هم، توقيعى به اين مضمون صادر گشت: «ما درباره اين رياكار و متظاهر، ابن هلال، نظر خويش را به تو اعلام داشتيم، چنانكه مى دانى خداوند گناهان او را نخواهد آمرزيد و هرگز گناهان او را نخواهد بخشيد و از لغزش او نمى گذرد. بدون اجازه و رضايت ما، در كار ما دخالت مى كند، و مستبد و خودسر است و وجوهات امام را براى خود نگه داشته و از اجراى فرامين ما سرباز زده است؛ جز آن هايى را كه به مذاق وى خوش آمده باشد. اراده خداوند بر اين تعلق گرفته است كه به وسيله اين كارها، او را وارد جهنم كند،(در عين حال ما) در مقابل كارهاى او صبر نموديم، تا اينكه خداوند دعاى ما را مستجاب كرد و عمر او را قطع نمود.

در رابطه با او، در زمان حياتش به عده قليلى

از دوستداران نزديكمان اطلاع داديم و به آن ها سفارش كرديم تا آن را به پيروان صميمى ما ارائه دهند؛ ما برائت و دورى مى جوييم از او، خدا او را رحمت نكند و برائت مى جوييم از كسانى كه از او كناره نگيرند.

به اسحاقي(احتمالاً احمد بن اسحاق اشعرى باشد) و اهل بيت او و كسانى كه از بلاد او و خارج از بلاد او، درباره وى قبلاً از تو سؤالى كرده اند، و حالا از تو سؤالى مى كنند، و كسانى كه مى توانند مطلع شوند، حال اين فاجر را بر آن ها اعلام كن. ديگر هيچ عذرى براى هيچ يك وجود ندارد تا در گفتار افراد مورد وثوق ما شك نمايند؛ زيرا كه اين بيانات را ما به آن ها ارائه مى دهيم(طوسي، 1348ش، 6/535؛ مجلسى،1403 ق،50/ 318).

راوى اين حديث ابوحامد بن ابراهيم مراغى مى گويد: با وجود اين توقيع هم، باز بعضى ها در پيروى از احمد بن هلال ثابت قدم باقى ماندند و مجدداً توقيع سومى در مذمت آن ها وارد شد كه امام فرمودند : خداوند او را به سعادت و پاداش نرساند و خداوند هيچ كس را بعد از هدايت به سمت گمراهي رها نمي كند و كسي را از جايگاهي كه هست به اجبار بر نمي دارد و شما دانستيد ماجرا و كار اين دهقان (اشاره به احمدبن هلال ) را كه لعنت خدا بر او باد و خدماتش و مدت همراهي و مصاحبتش با ائمه را ولي خداوند ايمانش را آن هنگامي كه به امور ناشايست پرداخت به كفر تبديل كرد و مشمول نقمت قرار داد(همان).

آن حضرت در توقيع مشابهي فرمودند: «ابن هلال ايمان خود را پايدار نداشت

و با آنكه مدت طولاني خدمت كرد، به دست خود ايمانش را به كفر دگرگون ساخت و خدا نيز او را كيفر داد»( طوسي،1348ش، 6/535؛ طوسي،1411ق ،399).

در توقيعى كه درباره «شلمغانى» حسين بن روح، نايب سوم حضرت، در زندان مقتدر، خليفه عباسى در سال 312 ه' ق. به بعضى اصحاب خود فرستاد، حضرت از احمد بن هلال نيز ابراز انزجار كرده بود و در آن توقيع چنين آمده:« به مردم اطلاع بده كه ما از دوستى وى (شلمغانى) خوددارى نموده و از او دورى مى جوييم؛ همان طورى كه از امثال او: شريعى، نميرى، هلالى و بلالى دورى جستيم...»(همان،411)

محمد بن صالح مى گويد: «موقعى كه خبر فوت احمد بن هلال ملعون، از ناحيه مقدسه رسيد، شيخى نزد من آمد و گفت: كيسه اى را كه نزد توست بيرون بياور؛ آن را بيرون آورده و گشودم، ديدم نامه اى به اين مضمون به نام من صادر گشته: آنچه راجع به صوفى بدعت كار يعنى «هلالى» گفته بودى، خداوند پيوند عمر او را بريد. پس از مرگ احمد بن هلال نيز، نامه اى به اين مضمون آمد: او قصد كشتن ما را كرد، ما هم صبر كرديم تا خداوند با نفرين ما، پيوند عمر او را بريد(ابن بابويه،1395 ق،2/489).

بنابر اين، همان گونه كه از متن اين توقيعات نيز روشن است، احمد بن هلال مورد طرد و لعن امام عليه السّلام قرار گرفته و فردي خارجي و مرتد دانسته شده است.

حال بايد دانست كه آيا مي توان به روايات منقول چنين فردي اعتماد نمود يا آن كه بايد علي الإطلاق حكم به عدم اعتماد داد؟ البته نبايد فراموش نمود كه در اسناد حدود

شصت روايات، اسم احمد بن هلال وارد شده است.

شيخ در «التهذيب» مى گويد: «مشهور است كه احمد بن هلال از غلات و از لعنت شدگان (توسط امام عليه السلام -) مى باشد و مطالبى كه فقط توسط ايشان روايت شده باشد، به آن عمل نمى كنيم»( طوسي ،1407 ه ق ، 9/204).

و در «استبصار» مى نويسد: «احمد بن هلال، از روايان ضعيف و فاسد المذهب است و مطالبى كه فقط توسط ايشان نقل شده باشد، به آن احاديث اعتناء نمى شود»(همان،1390 ق،3/ 28).

و همچنين شيخ در كتاب «عدةالاصول» در دو مورد از «غلات» بحث كرده است: در يك جا همان اقوال سابق را متذكر مى شود، اما در جاى ديگر قائل به تفصيل مى شود.

در بحث خبر واحد مى نويسد: «آن رواياتى كه فقط از طريق «غلات» روايت شده باشد، جايز نيست به آن ها عمل كنيم؛ ولى اگر ثقات ديگرى هم آن ها را روايت كرده باشند، جايز است به آن روايت عمل كنيم و اين به خاطر همان راوى ثقه است»(همان،1417ق،1/121)

ليكن در باب «تعادل و تراجيح» مى نويسد: «و اما رواياتى كه فقط آن ها را «غلات» نقل كنند، اگر معلوم باشد كه رواى، آن روايت را قبل از انحراف يا بعد از انحراف نقل كرده است، آن رواياتى كه قبل از انحراف آن ها نقل شده به آن ها عمل مى شود ولى آن رواياتى كه بعد از انحراف نقل شده باشد، آن ها ترك مى شوند و به آن ها عمل نمى شود.

به خاطر همين مطلب، علماى اماميه به روايات ابوالخطاب محمد بن ابى زينب در حال عدم انحرافش عمل مى كنند و روايات بعد از انحراف او را ترك مى كنند و درباره احمد بن هلال عبرتائى نيز (همين تفصيل) جارى

است»(همان،1/151).

مرحوم خويي اين تفصيل را التزام طوسي به وثاقت او مي داند؛ چون اگر او ثقه نباشد، روايات او در حال استقامت و عدم انحراف نيز مردود است(موسوي خوئي،1413ق،3/153).

علامه حلى در رجال خويش مى نويسد: «ابن غضائرى در احاديثى كه توسط احمد بن هلال نقل شده باشد توقف كرده است، مگر آن رواياتى كه «احمد بن هلال» از «حسن بن محبوب»(م 224 ق) از كتاب «مشيخه» و از «محمد بن ابى عمير»(م 217 ق) از كتاب «نوادر» نقل كرده باشد؛ چون اكثر اصحاب حديث، اين دو كتاب را ديده اند، و لذا به آن ها اعتماد دارند.

ليكن احاديث منقول از طرف احمد بن هلال در نزد من (علامه حلى) مورد قبول نيست»(حلي،الفصل الأول في الهمزة،الباب الرابع أحمد،202؛ابن داود،1383ق،2،باب همزه/ 425؛ونيز در،ج2،فصل فيمن وردت فيه اللعنه/551).

مرحوم خوئي سخن ابن الغضائري را تفصيل جديدي نمي داند و آن را به تفصيل شيخ طوسي باز مي گرداند. چون در غير اين صورت، خواه ثقه باشد و يا نباشد، فرق گذاشتن بين روايات او از كتاب ابن محبوب و ابن ابي عمير و غيره چه دليلي دارد؟(خوئي،1413ق؛3/153).

آنچه در كتب رجالي برخي چون استرآبادي و مامقاني در بيان علت عدم قبول روايات احمدبن هلال در ديگر موارد _ يعني به غير از دو كتب فوق الذكر_ مطرح گشته است دو نكته مي باشد:

اولاً ،دو كتاب مشيخه و نوادر از مصادري هستند كه بسيار مورد اعتماد و استفاده علماي اماميه قرار گرفته اند و حائز اهميت هستند، بنابر اين، روايت نمودن احمد بن هلال از آن ها قابل اعتماد است.

البته مرحوم مامقاني به اين دليل اشكال وارد مي داند بدين معنا كه وجود روايتي در كتب معتبري چون مشيخه و

نوادر دليل بر اعتبار و اعتماد به آن روايت نيست بلكه صرفا اين اعتبار مايه اعتماد آن كتاب مي شود و از طرفي نبايد فراموش نمود كه احمدبن هلال فردي غالي، واقف و ناصب است كه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف هم در توقيعات خويش وي را مرتد و خارجي دانسته اند، پس نمي توان به روايات وي اعتماد كرد بلكه بايد گفت منظور ابن غضائري و افرادي چون او از اعتماد بر روايات وي در نقل از دو كتاب مذكور يا صالح الروايه دانستن وي، اعتماد بر اقوالي است كه وي از اين دو كتاب در زمان استقامت و عدم انحراف نقل نموده است(مامقاني،8،217و218).

ثانياً، وجود رواياتي از ائمه عليهم السّلام كه در آن ها نسبت به عدم تفقه و درايت در روايات و بي جهت و بدون دقت نسبت دادن آن روايات به ائمه عليهم السّلام هشدار داده شده است و آن افراد را كافر و خارج از ولايت خويش دانسته اند اما در همان موارد اشاره شده است كه نبايد چنين افرادي را به طور كلي تكذيب كرد چه اينكه ممكن است در برخي موارد نيز روايتي را به درستي نسبت دهند.

از اين نقل مي توان دست يافت كه بايد بر اين گونه روايات _ روايات ديگر احمد به غير از منقولات از دو كتاب مذكور _ توقف كرد و توقف منافاتي با ترك عمل ندارد اما تكذيب نمودن كلي و مطلق وي جايز نيست(همان؛ استرآبادي،1422ق،2/ ابواب همزه،226-221).

در نهايت مامقاني معتقد است كه رواياتي از وي كه روشن است در زمان قبل از انحراف و در حال استقامت بوده است قابل

اعتماد و ديگر موارد بي اعتبار است (مامقاني،8،225).

مرحوم صدوق در كمال الدين، در بحث پاسخ به شبهات زيديه، به نقل از سعد بن عبدالله (اشعري) فرموده: «ما رأينا و لاسمعنا بمتشيع رجع عن تشيعه الي النصب الا احمد بن هلال، و كانوا يقولون: ان ما تفرّد بروايته احمد بن هلال، فلايجوز استعماله»(ابن بابويه،1395ق،1/ 76).

نديديم و نه شنيديم كه شخصي _ متشيع _ پيرو مذهب اهل بيت، از مذهب خود به نصب و دشمني و عداوت با اهل بيت برگردد، مگر احمد بن هلال. محدثان مي گفتند: رواياتي را كه احمد بن هلال منحصراً نقل مي كند، عمل به آن روايات جايز نيست.

در تنقيح المقال به نقل از صاحب معراج درباره بحث نصب (فوق الذكر)اشاره شده است كه عبارت مذكور دلالت بر نصب و دشمني وي دارد نه غلو _ اشاره به غالي بودن وي كه بسياري آن را متذكر شده اند_ .

سپس مامقاني و نيز استرآبادي در كتابشان به اين نكته اشاره مي كنند كه در نزد عده اي نصب، همان غلو است و آنان دليل برابرنهادي اين دو واژه را، وجود اطلاقات بسيار براي معناي «ناصب» ذكر كرده اند كه از همين جهت به زيديه يا واقفيه و امثالهم ناصبي مي گويند.

اما مي توان گفت كه اين دو مفهوم و عنوان _ غالي و ناصب _ قابل جمع است به اين صورت كه احمد بن هلال از طرفي غالي است اما نسبت به شأن علي عليه السّلام و ناصب نسبت به امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشّريف است(مامقاني،8/215).

در معجم مرحوم خوئي است كه نجاشي فرموده: احمد بن هلال جزء كساني است كه محمد بن الحسن بن

الوليد او را از مرويات محمد بن احمد بن يحيي استثنا كرده است.

و به تبع ابن الوليد مرحوم صدوق و ابوالعباس بن نوح نيز احمد بن هلال را استثنا كرده است؛ يعني به روايات او عمل نكرده است(خوئي،1413ق،3/ 150).

خود مرحوم خوئي درباره اين جريان معتقد است كه :

شكى نيست كه اين شخص (احمد بن هلال) از نظر عقيده فاسد است و قابل اعتماد نيست، بلكه از زندگى او استفاده مى شود كه به چيزى پايبند نبوده است. لذا گاهى غلو مى كرده است و گاهى اعمال ناصبى بودن از او ظاهر مى شده است.

ليكن ما درصدد اثبات اين مطلب نيستيم؛ چون اگر راوى «ثقه» (صداقت در گفتار و راستگو) باشد، فاسد بودن عقيده و عمل او (از جهات ديگر) روايت او را از «حجيت» ساقط نمى كند.

اينكه نجاشى در رجال خود گفت: او «صالح الروايه» است، اظهار مى شود كه او شخص ثقه اى بوده است. و نيز با داشتن اين قرينه كه در اسناد تفسير قمي مثلا ذيل آيه101سوره يونس هلال نيز جزو راويان است و نيز در سند كامل الزيارات باب72 در ثواب زيارت امام حسين عليه السّلام در نيمه شعبان، حديث دوم نيز در سندش وي حضور دارد كه نشان از ثقه بودن وي است. چون در اول كتابش گفته است كه غير از موثقين را در اسناد وارد نكرده است.

از طرف ديگر اينكه شيخ درباره او قائل به تفصيل شد و گفت: روايات او قبل از انحراف قابل اعتماد است، شهادت به وثاقت «احمد بن هلال» است؛ چون اگر راوى شخص «ثقه» نباشد، جايز نيست به روايات او حتى قبل از انحراف او هم عمل

شود.

بنابر اين، ظاهر قضيه نشان مى دهد «احمد بن هلال» شخص ثقه اى بوده و ليكن از نظر عقيده فاسد بوده است؛ و فساد عقيده بنابر مطلق حجيت خبر ثقه، ضررى به صحت روايات او نمى رساند(همان،153).

مرحوم شوشتري نيز در اين باره معتقدند:

حقيقت و تحقيق مطلب درباره «احمدبن هلال» اين است كه ايشان دو حالت دارد: يكى قبل از انحراف و فساد عقيده و ديگرى بعد از انحراف و فساد عقيده.

اگر روايتى قبل از انحراف از او نقل شده باشد، آن روايت مورد قبول است؛ همان طورى كه شيخ طوسى در «عدّةالاصول» بيان كردند و اما اگر بعد از انحراف و فساد عقيده روايتى را نقل كرده باشد، غير قابل قبول است.

و اگر از كتاب «مشيخه» و «نوادر» روايت كرده باشد، مورد قبول است؛ همان طورى كه «ابن غضائرى» قائل به آن است و اگر از آن دو كتاب نقل نكرده باشد، مورد قبول نيست.

ليكن تشخيص اين كه روايات نقل شده از طرف او، قبل از انحراف است يا بعد از انحراف؛ فقط براى مشايخ ثلاثه (محمدبن حسن طوسى، محمد بن يعقوب كلينى، محمد بن على بن بابويه) ممكن بوده و براى ما امكان پذير نيست.

آن چيزى در اين ايام براى ما مفيد و ممكن است، اين است كه بگوييم: روايات نقل شده از طريق «احمد بن هلال» اگر در كتاب «اصول كافى» و «من لايحضره الفقيه» باشند، براى ما حجت و مورد قبول است؛ چون آنان سعى شان نقل اخبار صحيحه بوده است و از نقل آن ها ما كشف مى كنيم كه روايات معتبر و قبل از انحراف را، نقل كرده اند؛ ولى اگر روايات نقل شده از طريق

«احمدبن هلال» در كتاب هاى «التهذيب» و «الاستبصار» باشد، قابل قبول نيست؛ چون سعى و كوشش آن ها استقصاء و جمع احاديث بوده و به صحّت و سقم توجّهى نمى كردند (شوشتري،1374ش،1/677).

با توجه به روايات متعددي كه پيش تر در لعن و نفرين و مذمت و تقبيح اين گونه افراد اشاره شد ميان فساد عقيده و عدم اعتبار گفته و روايات آنان تفكيك قائل شد و سخنان چنين افرادي را علي الإطلاق معتبر دانست بلكه پذيرش روايات آن ها نسبي است.

الفقه ،تحقيق: محمد رضا الانصاري،چاپ اول،قم:انتشارات ستاره،1417ق

20.عاملي،بهاءالدين محمدبن حسن،مشرق الشمسين و اكسير السعادتين،قم: مكتبة بصيرتى،بى تا

21.الغضائري واسطي بغدادي،احمدبن حسين،رجال ابن غضائري،تحقيق: سيد محمد رضا حسيني جلالي،چاپ اول، قم: دارالحديث،1380ش

22.فضلي،عبدالهادي،اصول الحديث،چاپ سوم،بيروت: مؤسسة امّ القرى،1421ق

23.كني،علي،توضيح المقال فى علم الرجال،تحقيق: محمّد حسين مولوى،چاپ اول، قم: دارالحديث، 1421ق

24.مامقاني،عبدالله، تنقيح المقال في علم الرجال،تحقيق: محي الدين عاملي،مؤسسه آل البيت لاحياء التراث،بي تا

25.مامقاني،عبدالله،مقباس الهداية فى علم الدراية،قم: آل البيت،1411ق

26.مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى،بحار الأنوار،چاپ دوم،بيروت:دار إحياء التراث العربي،1403 ق

27.موسوي خوئي،سيد ابوالقاسم،معجم رجال الحديث، چاپ پنجم، تهران: مركز نشر الثقافه الاسلاميه،1413ق

28.النجاشي،ابوالعباس احمد بن علي النجاشي الاسدي الكوفي،رجال النجاشي،تحقيق: سيد موسي شبيري زنجاني، چاپ ششم، قم: موسسه النشر الاسلامي،1418ق