سرشناسه : ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، قرن ۶ق.
عنوان قراردادی : روض‌الجنان و روح‌الجنان
عنوان و نام پدیدآور : روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیرالقرآن/ تالیف حسین‌بن علی‌بن محمدبن احمدالخزاعی‌النیشابوری مشهور به ابوالفتوح رازی، به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی، محمدمهدی ناصح.
مشخصات نشر : مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳ -.
یادداشت : فهرستنویسی براساس جلد شانزدهم، چاپ ۱۳۶۵.
یادداشت : ج. ۳ (چاپ: ۱۳۷۰).
یادداشت : ج. ۵ (چاپ: ۱۳۷۲).
یادداشت : ج. ۷ (چاپ اول: ۱۳۷۵).
یادداشت : ج. ۹ (چاپ: ۱۳۶۶).
یادداشت : ج. ۱۸ (چاپ اول: ۱۳۷۵).
یادداشت : ج. ۱۹ (چاپ اول: ۱۳۷۵).
یادداشت : ج. ۲۰ (چاپ اول: ۱۳۷۵).
یادداشت : عنوان دیگر کتاب "تفسیر ابوالفتوح رازی".
عنوان دیگر : تفسیر ابوالفتوح رازی.
موضوع : تفاسیر شیعه -- قرن ۶ق.
موضوع : نثر فارسی-- قرن ۶ق.
شناسه افزوده : یاحقی، محمدجعفر، ۱۳۲۶-، مصحح
شناسه افزوده : ناصح، محمدمهدی، ۱۳۱۸ -، مصحح
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی
رده بندی کنگره : BP۹۴/۵/الف۲ر۹ ۱۳۰۰ی
رده بندی دیویی : ۲۹۷/۱۷۲۶
شماره کتابشناسی ملی : م‌۶۵-۲۰۲۲

471‌به نام خدای بخشاینده بخشایشگر رب‌ّ تمّم و یسّر

امروز تقریبا هیچ تردیدی نیست که هر گونه پژوهش درستی که بخواهد پیرامون متون گذشته، بویژه آثار مربوط به گذشته‌های دور صورت بگیرد سزاوار است که بر پایه متنهایی باشد که با قطعیّتی نسبی بتوان گفت همان چیزی است که مؤلّف فراهم آورده است. معمولا چنین چاپهایی با استمداد از روش علمی تصحیح متون و تکیه بر کهنترین نسخه‌ها و بویژه نسخه‌های بازمانده از روزگار مؤلّف، به دست می‌آید و ادّعای مصحّح در واقع جز اینکه نیست که رابطه پژوهنده را با صاحب اثر به طور مستقیم برقرار کند و چیزی فرا روی او بگذارد که تا حدود زیادی به تألیف اصلی نزدیک باشد. امروز محقّقان ما بر اساس نسخه‌های خطّی بر جای مانده از روزگاران کهن با مجموعه میراث فرهنگی خطیر و در عین حال دگرگون شده‌ای رو به رو هستند که شناختن و شناساندن آن به نسل حاضر فریضه‌ای کفائی و ملّی تلقّی می‌گردد و چاپ و نشر یکایک آنان گام به گام ضرورت پیدا می‌کند. و برای آن که بتوانند صورتی پاکیزه و قابل اطمینان از کتابی به بازار عرضه کنند، باید شکیبایی و آهسته کاری در پیش گیرند و از دشواری کار و گرانی بار نهراسند، راه خود را بی شتابکاری و از روی حوصله و صبر برگزینند و با تکیه بر اصول تصحیح و نقد متون سر انجام با مقایسه و مقابله دستنوشته‌های کهن و قابل اعتماد و تامّل در سبک و سیاق اینکه دستنوشته‌ها برای همیشه چاپی مناسب و در خور توجّه به دست دهند. تردیدی نیست که اینکه کار برای همیشه تنها یک بار ضرورت پیدا می‌کند و چه خوب است که در همان بار نخست تمام احتیاطها و مطالعات لازم صورت گیرد و طبعی در خور و شایسته عرضه شود تا به دوباره کاری و صرف وقت اضافی نیازی نباشد. اتّفاق می‌افتد در روزگاری که نشر و چاپ متنی به دلایلی ضروری تشخیص داده می‌شود، نسخه‌ای کامل و مطمئن از آن متن یا در دست نیست یا پس از کوشش و استقصای لازم، در حوزه اطّلاع مصحّح قرار نمی‌گیرد و زمانی دیگر فرا می‌رسد که همان مصحّح یا کسان دیگری بر نسخه‌های مضبوطتر و سزاوارتری دست پیدا می‌کنند و به ویرایش تازه‌ای حاجت می‌افتد، در اینکه صورت از دوباره کاری گزیری نیست و در واقع اینکه کار دوباره می‌تواند دنباله کوشش پیشین تلقّی گردد. اینکه نکته در مورد صفحه : 10 متنهای مفصّل و مربوط به روزگاران دور بیشتر اتّفاق می‌افتد و گر نه بسیاری از کتابها هست که در همان بار نخست، به علّت آن که نسخه‌های دقیق و مربوط یا نزدیک به عصر مؤلّف در اختیار مصحّح هست، آخرین ویرایش آن کتاب به بازار می‌آید و هیچ گونه صرف وقت دوباره‌ای هم ضرورت پیدا نمی‌کند. در هر حال آنچه باید بر سری باشد همّت و کوشش و استقصای مصحّح است که می‌تواند نسخه‌های کهن و دقیق را به چاپهای انتقادی و تمام و کمال تبدیل کند. ده سال پیش که اندیشه تصحیح انتقادی تفسیر روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسیر ابو الفتوح رازی برایمان پیش آمد سه طبع دیگر از اینکه کتاب در دست بود و دست کم یکی از آنها به مناسبت اینکه که تجدید چاپ شده بود، حتّی در بازار کتاب نیز وجود داشت، همین امر بویژه وجود دانشمندان متبحّری که سه چاپ پیشین را تصحیح و تحشیه کرده بودند. یعنی علامه محمّد قزوینی، حکیم متأله آیة اللّه مهدی الهی قمشه‌ای و از عالم مفضال آیة اللّه ابو الحسن شعرانی، تصحیح و چاپ جدیدی را که می‌خواستیم آغاز کنیم مورد تردید قرار می‌داد، امّا وقتی برخی دستنوشته‌های اصیل و کهن اینکه کتاب را در کتابخانه آستان قدس رضوی می‌دیدیم و صفحاتی از آن را با چاپهای موجود مقایسه می‌کردیم، بیش از پیش لزوم تجدید چنین چاپی را حس می‌کردیم. مشورتهایی هم که با برخی از ارباب فضل و متن شناسان پیشگام می‌کردیم ما را بر اینکه کار دلیرتر می‌کرد، بویژه که هر روز نسخه‌ای تازه به حیطه آگاهی ما در می‌آمد و در واقع گویی اسباب کار بیشتر از پیش فراهم می‌گشت. اینکه بود که نخستین اقدام جدّی برای تصحیح اینکه کتاب را، پس از مشورتهای آغازین در تابستان 1360 هجری خورشیدی به عمل آوردیم. در آن ایّام امور آموزشی دانشگاهها برای تدارک انقلاب فرهنگی بطور موقّت تعطیل شده و مجالی دست داده بود که ما فارغ از دغدغه‌های کلاس و درس، دل به دریای پژوهش بزنیم و بی‌خبر از گرانی بار به پهنای اینکه کار بزرگ باز شویم. در آن سالها گرمای مهربانیها و خاطر انگیزیهای استاد دانشمندمان دکتر غلامحسین یوسفی- که به تازگی از دانشگاه فردوسی مشهد بازنشسته شده بود- به ما امید می‌داد. راه زیادی نرفته بودیم و کار چندانی نکرده بودیم، امّا او تجربه سی سال کار و معلّمی خود را فرا روی ما قرار داد و تشویقها و پایمردیها نمود تا گامهای نخستین را استوار برداشتیم. شناسایی و گردآوری نزدیک به چهل دستنویس ناقص و کامل، از گوشه و کنار کتابخانه‌های داخل و خارج و سنجش و ارزیابی اعتبار هر کدام و دستیابی بر شیوه‌ای پسندیده و مناسب پس از همرایی و مشاوره با صاحبان رای و نظر و سر انجام مقابله و تصحیح سه مجلّد شانزده (بر اساس پنج نسخه)، هفده (بر اساس هفت نسخه) و یازده (بر اساس ده نسخه) نزدیک به سه سال زمان برد. در اینکه فاصله دانشگاه بازگشایی شده بود و ما به مصداق «العود صفحه : 11 احمد» به کار همیشگی خود بازگشته بودیم. مهمترین مسأله‌ای که بعد از شروع به تصحیح و عبور از مراحل دشوار انتخاب روش و سان و سیرت کار، پیش رو داشتیم، موضوع نشر و چاپ کتاب بود که به دلیل حجم گسترده کار و زمان دراز و هزینه زیادی که می‌برد، نمی‌توانست تا پایان مقابله، در بوته اجمال بماند. به دانشگاه و اصولا ناشران دولتی نمی‌توانستیم دل ببندیم. ناشران خصوصی هم- که عمدة در تهران بودند- نمی‌توانستند نظر ما را جلب کنند، زیرا طبیعت کار و گستردگی زمان چاپ نظارت مستمر ما را از نزدیک ایجاب می‌کرد اینکه بود که گمان می‌کردیم چاپ کتاب باید در مشهد و با نظارت مستقیم خودمان صورت پذیرد. تقریبا از همان سالهای نخست پس از انقلاب در آستان قدس رضوی با درایت و هدایت تولیت ارجمند آن، حجة الاسلام و المسلمین عباس واعظ طبسی، تحوّلی عظیم روی داده بود و نسیم خوش نهضتی فرهنگی- اسلامی مشام جان را نوازش می‌داد. به جهت علاقه و اعتقاد قلبی و دیرینه خودمان به آستان ملکوتی هشتمین امام بر حق‌ّ شیعیان جهان که به مصداق سخن والای «جاور بحرا او غنیّا» در مجاورت مضاعف دریایی به هر دو معنی توانگر، سالها از عنایات خاصّه‌اش برخورداری یافته بودیم- و خدای را بر اینکه توفیق سپاس- و هم به دلیل مباشرت برخی از همکاران همدل و دانشگاهیمان در امور فرهنگی آستان قدس رضوی، سر انجام، نخستین تفسیر پارسی شیعه جایگاه راستین خود را بازیافت و نشر کتابی که از زمان قدیم بیشترین دستنوشته‌های نفیس و کاملش هم از حوادث ایّام به پناه امام همام باز آمده و به کتبخانه حضرتش رخت اقامت کشیده بود، به آستان مقدّس رضوی محوّل گشت. از آن پس توفیق یافتیم به تبعیّت از نسخه‌های کهنی که از بخشهای مختلف تفسیر در اختیار داشتیم، تا امروز به ترتیب، مجلّدات 16، 17، 11، 9، 12، 10، 13، 14، 15 و 1 آن را منتشر کنیم و مجلدات 2 تا 8 هم، اکنون در مراحل چاپ و در راه انتشار است. از خداوند رحمان برای اتمام مجلّدات بیستگانه و حواشی و فهارس لازم اینکه کتاب توفیق می‌خواهیم. ربّنا لا تؤاخذنا ان نسینا او اخطأنا یاحقی- ناصح صفحه : 13

‌در سال 1363 بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی تأسیس شد، از اینکه رو موضوع نشر اینکه تفسیر عزیز به پایمردی همکار دانشمند و نیک نهادمان آقای دکتر محمّد مهدی رکنی به آن بنیاد پیشنهاد گردید و با عنایت خاصّه تولیت محترم آستان قدس و مساعی جمیل جناب آقای دکتر برادران رفیعی معاون محترم فرهنگی آستان قدس و توجّه ویژه هیأت مدیره بنیاد به ریاست استاد محمّد واعظ زاده خراسانی، مورد تصویب قرار گرفت. از آن پس و تا همین امروز با یاوریهای خاص‌ّ سرپرست محترم بنیاد پژوهشها، حجّة الاسلام و المسلمین علی اکبر الهی خراسانی کار مقابله، تصحیح و نشر اینکه کتاب در گروه فرهنگ و ادب اسلامی بنیاد پیش می‌رود. دستنویسهای اینکه کتاب را در طی‌ّ زمان، با مراجعات مکرّر و سفرهای پیاپی به تهران، قم، یزد و تبریز و مکاتبه با کتابخانه‌های خارج فراهم آوردیم. مسؤولان آن کتابخانه‌ها و کتابداران بخشهای مخطوطات آن عموما از همکاریهای شایسته دریغ نداشتند: جناب آقای رمضانعلی شاکری سرپرست محترم کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و آقای غلامعلی عرفانیان در کتابخانه مرکزی آستان قدس، آقای دکتر اسماعیل حاکمی و استاد محمّد تقی دانش پژوه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آقای علی محدّث در کتابخانه ملّی تهران (که علاوه بر نسخه‌های چند گانه کتابخانه ملّی از نسخه نفیس مرحوم والد خود میر جلال الدّین محدّث ارموی نیز کریمانه، عکسی برای ما تهیّه کردند)، آقای عبد الحسین حایری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، آقای محمّد رضا انتظاری در کتابخانه وزیری یزد، جناب حجة الاسلام آقای مجتبی عراقی در کتابخانه مدرسه فیضیّه قم، آقای حیدر واعظی در بخش کتب خطّی کتابخانه و قرائتخانه آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی، آقای حسین میردامادی و آقای دکتر محمود فاضل در کتابخانه دانشکده الهیّات و معارف اسلامی مشهد، آقای احمد احمدی بیرجندی در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد و آقای غلامرضا طباطبایی در کتابخانه ملّی تبریز، همگی با گشاده رویی، با تهیّه عکس و یا میکرو فیلم از نسخه‌های مورد درخواست موافقت می‌فرمودند، یاد خیر و سپاس از همه اینکه صفحه : 14 بزرگواران را بر خود فرض می‌دانیم. آقایان دکتر اصغر مهدوی و حجّة الاسلام علی اصغر مروارید بوجهی شایسته، وسائل تهیّه میکرو فیلم را از روی نسخه‌های شخصی خود فراهم کردند، که جای امتنان دارد. استاد احمد گلچین معانی و آقای نجیب مایل هروی هم ما را در شناسایی برخی از دستنویسها یاری داده‌اند، که از آنان نیز سپاس داریم. زحمت عکس برداری از نسخه‌های دوازده گانه کتابخانه آستان قدس، و نسخه کتابخانه ملّی ملک و کتابخانه وزیری یزد و همچنین کلیه میکروفیلمهایی که از دیگر کتابخانه‌ها و صاحبان نسخ به دست می‌آوردیم، تماما بر عهده دوست دیرین و هنرمندمان آقای علی اصغر ناصری و همکاران کوششگر ایشان در بخش فیلمتک کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بوده است. حسن سلوک جبلّی و سلیقه و هنر ایشان در فراهم آوردن عکسهایی با کیفیّت بسیار خوب، سزاوار تحسین و تشکّر است. مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی به سرپرستی همکار دانشمندمان آقای دکتر عبّاس سعیدی رضوانی با کوششهای بی دریغ و مستمرّ همه همکاران و کارگران دلسوز آن، کار پر زحمت و زمانگیر چاپ و نشر اینکه کتاب را بوجهی شایسته و کم مانند عهده‌دار گردید. سپاس از مدیر عامل محترم و آقای محمود ناظران‌پور مدیر چاپخانه، آقای ابراهیم رضایی در امور اداری و همه عزیزانی را که نامشان در کارنامه چاپ کتاب و نیز بر لوح ضمیرمان ثبت است بر خود فرض می‌دانیم. آن سالهای نخست که مجلّدات 16 و 17 و 11 اینکه کتاب برای مقابله روی میز کارمان در اتاق پژوهش استادان دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد پهن بود، چند دوره دانشجویان عزیز درس «روش تحقیق و مرجع شناسی» رشته زبان و ادبیّات فارسی به منظور کارآموزی و آشنایی با فن‌ّ تصحیح هر کدام ساعتهایی با ما همکاری داشتند از آن میان خانم: فریده وکیلی مقدّم، و خواهران اشرف و صدّیقه رحیمی کاخکی بیشتر از همه علاقه نشان دادند و مدّتها اینکه همکاری را مشتاقانه ادامه دادند برای آنها توفیق و تندرستی آرزو می‌کنیم. از روزی که کار مقابله و تصحیح تفسیر روض الجنان به گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی منتقل شد، گروهی از دانشجویان دانشکده ادبیات و دبیران فاضل آموزش و پرورش مشهد به عنوان پژوهشگران نیمه وقت و تمام وقت گروه با ما همکاریهای ارزنده‌ای داشتند: آقایان مراد علی واعظی، محمّد درّی سالارآبادی، غلامرضا مست علی و عبّاس کرمانی پس از مدّتی همکاری فارغ التحصیل شدند و رفتند، امّا یاران ماندگارمان آقایان: دکتر رضا اشرف زاده، اصغر ارشاد سرابی، علی اسماعیل‌پور صومعه، حسین بنّا زاده، سید رضا حسینی بافقی، علی صفحه : 15 دستجردی، احمد رواقی، غلامرضا زرّین چیان، سید جلیل ساغروانیان، محمّد اکبر عشیق، حسین مدرّسی، علی محمّد مقدّس اقدس، عبّاس وزیری، عبّاس هوتکانی و محمّد باقر یاحقّی که نام شریفشان با نوع همکاری که داشته‌اند در مقدّمه مجلّدات مربوط آمده است- در ادامه راه از همسفری و یاری دریغ نداشتند، کارشان مأجور و سعیشان مشکور باد؟ نکته بینیها و دقّتهای کم مانند و کارگشای حجّة الاسلام آقای محمّد حسن خزاعی هم در ویرایش متن- بویژه از لحاظ اعراب و ضبط احادیث و اشعار عربی- توفیق بی مانندی بود که خداوند بخشاینده بخشایشگر به ما ارزانی داشت، به درگاهش سپاس می‌گوییم و برای همه کوشندگان در راه نشر معارف قرآنی و متون استوار پارسی توفیق و قدم صدق آرزو داریم، عند ملیک مقتدر. صفحه : 17

صفحه : 18

تجربه‌ای که فرهنگ اسلامی پس از کشمکشهای نژادی و کلامی در سده‌های نخستین اسلامی پشت سر گذاشت از یک طرف و شکفتگی تمدّنی نوخاسته و ترکیبی که مولود برخورد فرهنگ و نظام الهی اسلام با بینشها و دستاوردهای فکری و ذوقی پیش از آن بویژه ایران قبل از اسلام بود از طرف دیگر در آستانه سده ششم هجری به میراثی خطیر و عظیم تبدیل شده بود که نتایج علمی آن در همه زمینه‌ها تدریجا به جامعه بشری عاید گردید. اینکه پیشرفت و ترقّی همه جانبه و دامنه‌دار بود که فلسفه و تفکّر آن بر دوش إبن رشد و بو علی و فارابی، طب‌ّ آن بر شانه رازی و أبو سهل مسیحی، نجوم و ریاضی آن بر دست بیرونی و خیّام و علوم شرعی و تفسیر آن به مباشرت فقها و مفسّرانی چون کلینی و إبن بابویه و شیخ طوسی و طبرسی به کمالی غرور انگیز رسیده بود. بسیاری از اینکه دانشمندان بودند که در تقریب میان شریعت و فلسفه از یک سو و شریعت و عرفان از سوی دیگر کوشیدند، هر چند نتایج کوشش آنان در سده‌های بعد آشکار گردید. از میان مذاهب اسلامی، تشیّع از همان آغاز با قابلیّت اعتراضی که در خود داشت، مورد هجوم و ملامت برخی فرق عامّه قرار گرفت، پس از پشت سر گذاشتن دورانهای مبارزات سیاسی و عقیدتی و رسیدن به تکیه‌گاههای نیرومند فکری، با وجود آن که از نظر کمّی همچنان در اقلیّت محض و از نظر عقیدتی دچار تضییقات بسیار بود از لحاظ امکانات فکری در مرحله‌ای قرار داشت که می‌توانست با برهان دستاوردهای علمی خود و با استفاده از امکاناتی که بعدها به آن دست یافت، به عنوان مذهب فائق خودنمایی کند. از سوی دیگر سده ششم هجری قرن شتاب زبان فارسی به سوی کمال و پختگی و توانایی حمل معانی علوم و معارف گوناگون نیز بود. ایرانیانی که از اتّحاد ناخوش موبدان با قدرت- مداران ساسانی سخت ناخشنود بودند، در روزهای نخستین ورود اسلام به ایران، آیین نوین را با آغوش باز پذیرفتند و تمام امکانات ذوقی و پشتوانه‌های علمی و فکری خود را برای تحکیم و ترویج اینکه آیین به کار گرفتند. ابتدا با مهارت یافتن در زبان عربی و رسیدن به دقایق و ظرایف نحوی و لغوی آن، گوی سبقت را در عربی نویسی از خود تازیان ربودند و ضمن ترجمه و انتقال صفحه : 19 معارف قومی خود به قلمرو فرهنگ اسلامی، بسط و اعتلای تازه‌ای را در جلوه‌ها و جنبه‌های آیین محمّدی سبب شدند و کوشش آنان به تمدّن درخشانی منتهی شد که سده‌های چهارم و پنجم هجری را به نام قرون طلایی اسلام نامبردار ساخت. در سده‌های نخستین اسلامی، زبان فارسی با قبول الفبای عربی مرحله نوینی را آغاز کرد. با استفاده از خطّ عربی به جای خطّ دشوار و غیر قابل بقای پهلوی، زبان شیرین و مستعدّ دری به عنوان بازوی توانای فرهنگ اسلامی در مشرق و شمال شرق پدید آمد و با تکیه بر پیشینه‌های ادبی درخشانی که داشت در همان گامهای نخست یکی از آثار مهم منثور خود، یعنی تفسیر طبری را به عنوان صمیمانه‌ترین پیوند با حوزه دیانتی اسلام به گزارش مهین کلام باری اختصاص داد. از آن پس زبان پارسی را، با دو بازوی توانای نظم و نثر، در خدمت نشر و بسط علوم و اخلاق و معارف دینی می‌بینیم، که پیام رسول خاتم را به شیرینی شهد در گوش هندو و ترک و تاجیک زمزمه کرده و آنان را با خیل گویندگان کلمه توحید در اقصای روم و اندلس و صحاری سوزان زنگبار پیوند داده است. وقتی بر اوج نخستین سالهای سده ششم هجری می‌ایستیم و از دریچه زبان پارسی در چشم اندازی باز به پهنای تاریخ فرو می‌نگریم با میراثی خطیر از معارف گوناگون ادبی، علمی، اخلاقی و دینی رو به رو می‌شویم، که رسالت انتقال دستاوردهای فکری و دانش اندوزیهای نیاکان کوششگرمان را بر دوش دارد و مجموعه کمینه آن را می‌توان سنّت مستمرّ تفسیر نویسی قرآن مجید دانست، سنّت دویست ساله‌ای که ترجمه تفسیر طبری- نخستین تفسیر پارسی بر مشرب عامّه- بر یک سو و روض الجنان و روح الجنان از جمال الدّین حسین ابو الفتوح رازی- اوّلین تفسیر پارسی بر مذاق خاصّه- بر سوی دیگر آن قرار گرفته است و در میانه دفترهای کرامند دیگری که تفسیر پاک، تفسیر آهنگین قرآن مجید، تفسیر کمبریج، تفسیر بر عشری از قرآن مجید، تفسیر شنقشی، تفسیر أبو بکر عتیق سور آبادی و تاج التّراجم شهفور اسفراینی فقط بخشی از آن چیزی است که سر از حوادث ایّام به سلامت برده و با همّت کوششگرانی پارسی دوست رخ از حجاب استتار کتابخانه‌ها بیرون کشیده است. بنابر اینکه می‌توان گفت که تفسیر روض الجنان چیزی کم از دویست سال سنّت تفسیر نویسی پارسی را پشت سر دارد و در واقع در آن سالها شایستگی آن را یافته است که صرف نظر از یک تفسیر قرآن به عنوان متنی پارسی و مجموعه‌ای کامل و عزیز الوجود همپای متون معتبر نثر فارسی- و بی تردید در میان آثار پر حجم و ممتاز به عنوان یکی از ارزنده‌ترین آنها- جای خاص‌ّ خود را بازیابد. صفحه : 20 گفتیم سده ششم هجری، در یک نگاه کلّی پایان دوره‌ای است که تمدّن اسلامی در آن به اوج شگفتگی و بالندگی خود نیز رسیده است، از طرف دیگر اینکه قرن، دوره برازندگی و کمال- یافتگی زبان دری و اوج و اعتلای شعر و نثر پارسی و در واقع دورانی است که در آن مذهب جعفری دست کم در چشم و دل ایرانیان مسلمان به چنان پایگاهی رسیده است که خود را به داشتن تفسیری بر مبنای فقاهت خاص‌ّ خویش نیازمند می‌بیند. مهمترین تفسیری که در اینکه دوره خاص‌ّ تاریخی سامان یافته، تفسیر گرانقدر روض الجنان و روح الجنان مشهور به تفسیر ابو الفتوح رازی است که در نخستین دهه‌های سدة مزبور بر مشرب فقه جعفری در ری بر دست دانشمندی فقیه، متکلّم و پارسی دان با نام حسین بن علی‌ّ بن محمّد بن احمد الخزاعی النّیشابوری الاصل معروف به ابو الفتوح رازی نوشته شده است. شرح احوال و جزئیّات زندگی ابو الفتوح چندان روشن نیست، و از مآخذ و متون بازمانده از روزگاران کهن و همچنین از خلال تفسیر او اطّلاع چندانی در اینکه باره به دست نمی‌آید، کوشش و جستجوی چندین ساله ما هم نتوانست چیز قابل توجّهی بر آنچه پیشینیان ما یافته بودند، بیفزاید. از اینکه رو شایسته چنان دیدیم که به حکم: «الفضل للمتقدّم» تحقیق نسبة کامل و مبسوط علّامه محمّد قزوینی را که در سال 1315 هجری شمسی به پیشنهاد و مصلحت دید علی اصغر حکمت وزیر معارف پرور وقت فراهم آمده و در خاتمة الطبع مجلّد پنجم از نخستین چاپ تفسیر ابو الفتوح رازی (ص 615 به بعد) آمده است، اصل قرار دهیم و بخشهای عمده‌ای از آن را عینا در اینکه جا نقل کنیم و آنگاه نظریّات اصلاحی- تکمیلی دیگران و افزوده‌ها و یافته‌های خود را به منظور تتمیم فایده در پایان بیاوریم، باشد که بتوانیم گوشه‌ای از مقام شامخ نخستین مفسّر پارسی نویس شیعی را که بر گردن بیشتر مفسّران پس از خود حقّی بزرگ دارد، باز نماییم.

‌هو الشیخ الامام الجلیل قدوة المفسّرین ترجمان کلام اللّه، جمال الدّین ابو الفتوح الحسین بن علی‌ّ بن محمّد بن احمد بن الحسین بن احمد الخزاعی‌ّ الرازی‌ّ، مؤلّف به تصریح خود در اثناء تفسیر حاضر، از اولاد نافع بن بدیل بن ورقاء الخزاعی‌ّ از صحابه معروف حضرت رسول بوده است. در تفسیر آیه وَ لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ قُتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أَمواتاً بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُون‌َ در سوره آل صفحه : 21 عمران (جلد اول ص 683) [برابر با ص 148 جلد 5 چاپ بنیاد] گوید: «و بعضی دگر گفتند آیه در شهیدان چاه معونه آمد و قصه اینکه آن بود که ابو براء عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب ملاعب الا سنّة که سیّد بنی عامر بن صعصعه بود بنزدیک رسول آمد به مدینه، رسول (ص) اسلام بر او عرضه کرد او گفت: ای محمّد اینکه دین که تو ما را به آن دعوت می‌کنی دینی نکوست اگر جماعتی صحابه را بفرستی به اهل نجد تا ایشان را دعوت کنند به اینکه دین امید من چنان است که اجابت کنند. رسول (ص) گفت: من ایمن نباشم بر ایشان که ایشان را به میان قومی کفّار فرستم. ابو براء گفت: در حمایت منند ایشان را بفرست رسول (ص) منذر بن عمرو را با هفتاد مرد از خیار مسلمانان بفرستاد از جمله ایشان حارث بن صمّة و حرام«1» بن ملحان و عروة بن اسماء و نافع بن بدیل«2» بن ورقاء الخزاعی‌ّ- و اینکه مرد از پدران ماست- «الخ» انتهی به- اختصار». و چنانکه ملاحظه شد به تصریح واضح خود مؤلّف جدّ اعلای او نافع بن بدیل بن ورقاء مزبور بوده است نه عبد اللّه بن بدیل بن ورقاء [برادر نافع مزبور] چنان که مرحوم حاجی میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل (ج 3 ص 487) مرقوم داشته، و بدون شک‌ّ اینکه فقره از مرحوم محدّث نوری با آن تتبّع فوق العاده که از او معهود است فقط ناشی از طغیان قلم است که ما بین دو برادر خلط و یکی را به دیگری اشتباه نموده است و الأمر فیه سهل. و باز مؤلّف در موضع دیگر در تفسیر آیه هُم‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُم عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ الهَدی‌َ مَعکُوفاً أَن یَبلُغ‌َ مَحِلَّه‌ُ در سورة الفتح (ج 5 ص 103) [برابر با ص 354 از جلد هفدهم چاپ حاضر] گوید: «ایشان درین بودند بدیل بن ورقاء الخزاعی برسید- و او از پدران ماست اعنی مصنّف الکتاب- و بنو خزاعه عیبه نصح رسول بودند از جمله اهل تهامه». ----------------------------------- 1. حرام به فتح حاء وراء مهملتین است (اصابه إبن حجر) و بازاء معجمه چنان که در تفسیر حاضر چاپ شده غلط نساخ است. [مقصود چاپ پنج جلدی است] 2. بدیل به صیغه تصغیر است بر وزن زبیر، قاموس و انساب سمعانی در «بدیل». صفحه : 22 بدیل بن ورقاء مذکور تا غزوه حنین که در سنه هشت از هجرت روی داد در حیات بوده است و اندکی قبل از وفات حضرت رسول در سن‌ّ نود و هفت سالگی وفات یافت، و پسرش نافع بن بدیل جدّ اعلای مؤلّف در سال چهار از هجرت با قریب هفتاد نفر و به روایتی چهل نفر از خیار صحابه حضرت رسول در وقعه بئر معونه که اشاره بدان شد بدرجه شهادت رسیدند و تفصیل اینکه واقعه در عموم کتب سیر و تواریخ مبسوطا مذکور است. غرض ما در اینکه جا فقط اشاره اجمالی بود به اینکه واقعه برای مزید تعرفه جدّ اعلای مؤلّف، و عبد اللّه بن رواحه در مرثیه او گفت: رحم اللّه نافع بن بدیل

رحمة المبتغی ثواب الجهاد صابرا صادق اللّقاء اذا ما

اکثر القوم قال قول السّداد«3» و ترجمه احوال بدیل بن ورقاء خزاعی مزبور با هفت پسر او نافع و عبد اللّه و عبد الرّحمن و سلمه و عمرو و عثمان و محمّد، ابناء بدیل که همه از افاضل صحابه حضرت رسول و بسیاری از ایشان نیز از زمره مخلصین حضرت امیر و در رکاب آن حضرت در صفّین به درجه شهادت رسیده‌اند در کتب معرفة الصّحابه مانند استیعاب إبن عبد البرّ و اسد الغابه إبن الاثیر و اصابه إبن حجر و در کتب سیر و تواریخ از قبیل سیره إبن هشام و تاریخ طبری و إبن الاثیر و غیرها مفصّلا و مبسوطا مسطور است هر کس که طالب مزید اطّلاعات در اینکه موضوع باشد باید به کتب مزبوره رجوع نماید. و مخفی نماناد که از اولاد بدیل بن ورقاء خزاعی مذکور عدّه کثیری از خاندانهای عربی‌ّ الاصل که بعدها به طول اقامت در ایران و خلطه و آمیزش با ایرانیان بکلّی ایرانی و زبانشان فارسی شد«4» در قدیم الایّام از جزیرة العرب به ایران مهاجرت کرده و در نقاط شمالی ایران در نواحی نیشابور و سبزوار و ری و ----------------------------------- 3. اسد الغابة ج 5 ص 7. 4. مؤلف غالبا در تضاعیف اینکه تفسیر گوید که فلان چیز را به عربی چنان گویند و به زبان ما (یعنی فارسی) چنان، رجوع شود از جمله مثلا به جلد 1 ص 471- 637، و ج 2 ص 466- 537 و ج 3 ص 440، و ج 4 ص 432. صفحه : 23 غیره سکنی گزیده بوده‌اند و بسیاری از اینکه خاندانها به اسم «بدیلیان» (نسبت به جدّ اعلای ایشان بدیل بن ورقاء مذکور) معروف بوده‌اند و سمعانی در کتاب الانساب در نسبت «بدیلی» و ابو الحسن بیهقی در تاریخ بیهق در ضمن تعداد خاندانهای قدیم آن ناحیه اسامی جمعی از معاریف بدیلیان را به دست داده‌اند«5» و مؤلّف ما نحن فیه شیخ ابو الفتوح رازی و خاندان او گر چه ایشان نیز از اولاد بدیل بن ورقاء خزاعی بوده‌اند ولی اینکه شعبه از اولاد بدیل گویا به بدیلیان معروف نبوده‌اند چه در هیچ یک از کتب رجال نسبت مزبور در حق مؤلف یا یکی از اعضاء خانواده او به نظر نرسید. تکمیلا للفایده و برای مزید تعرفه و ایضاح احوال مؤلّف کتاب مناسب چنان دانستیم که اسامی عدّه‌ای از مشاهیر خاندان مؤلّف را که همگی از اهل علم و فضل و از اجلّه فقها و محدّثین شیعه امامیّه بوده‌اند ذیلا به نظر خوانندگان برسانیم و مأخذ عمده ما در اینکه تراجم احوال فهرست معروف شیخ منتجب الدّین علی بن عبید اللّه بن الحسن بن الحسین بن بابویه رازی تلمیذ مشهور مؤلّف است با استعانت از پاره‌ای مآخذ دیگر که اسامی آنها در ضمن سطور آتیه مذکور خواهد شد. قدیمترین کسی که از اینکه خاندان نام او در کتب رجال دیده می‌شود جدّ دوم مؤلّف أبو بکر احمد بن الحسین الخزاعی‌ّ النّیسابوری است از تلامذه سیّدین رضی‌ّ متوفّی در سنه 406 و مرتضی متوفّی در سنه 436 و شیخ طوسی متوفی در سنه 460 یعنی از رجال اواخر مائه رابعه و اوایل یا اواسط مائه خامسه، و ترجمه عین عبارت شیخ منتجب الدّین در فهرست در حق او از قرار ذیل است: «شیخ ثقه أبو بکر احمد بن الحسین بن احمد نیشابوری متوطّن در ری پدر شیخ حافظ عبد الرّحمن عادل است و متدیّن از تلامذه سیّدین مرتضی و رضی‌ّ و شیخ ابو جعفر (طوسی)- رحمهم اللّه- از مؤلّفات اوست: امالی در اخبار چهار مجلّد، و کتاب عیون الاحادیث و روضه در فقه و ----------------------------------- 5. نسخه لندن ورق 78 الف و 131 ب. صفحه : 24 سنن، و مفتاح در اصول و مناسک. خبر داد ما را به کتب مزبوره شیخ«6» امام سعید«7» ترجمان کلام اللّه، جمال الدّین ابو الفتوح حسین بن علی‌ّ بن محمّد بن احمد خزاعی رازی نیشابوری از پدرش از جدّش از صاحب ترجمه«8». و دیگر برادر أبو بکر احمد مذکور ابو الفتوح«9» محسن بن الحسین بن احمد عم‌ّ جدّ ابو الفتوح رازی، و ترجمه عبارت منتجب الدّین در خصوص او از قرار ذیل است: «شیخ عادل محسن بن الحسین بن احمد نیشابوری خزاعی عم‌ّ شیخ مفید عبد الرّحمن نیشابوری- رحمهما اللّه- ثقه است و حافظ و واعظ، از مؤلّفات اوست: امالی در احادیث، کتاب السیر، کتاب اعجاز القرآن، کتاب بیان من کنت مولاه، خبر داد ما را به کتب مزبوره استاد ما امام سعید جمال الدّین ابو الفتوح خزاعی از پدرش از جدّش از صاحب ترجمه- رحمهم اللّه- جمیعا»«10». و دیگر پسر أبو بکر احمد مذکور ابو محمّد عبد الرّحمن بن احمد بن الحسین معروف به مفید نیشابوری عم‌ّ پدر ابو الفتوح رازی. ----------------------------------- 6. در نسخه چاپی فهرست منتجب الدین که بتمامه در اول مجلد بیست و پنجم بحار الانوار مندرج است در اینکه جا بعد از کلمه شیخ افزوده «ابو جعفر» و بدون شبهه کلمه ابو جعفر بکلی زیادی و سهو نسّاخ است چه واضح است که کنیه مؤلف تفسیر حاضر ابو الفتوح است نه ابو جعفر و خود منتجب الدین نیز بلافاصله بعد او را به لفظ ابو الفتوح می‌نامد و هیچ جای دیگر نیز مسموع نشده که وی دو کنیه داشته، وانگهی در کتاب امل الآمل شیخ حرّ عاملی مطبوع در آخر رجال استرابادی که تمام فهرست منتجب الدین را بعین عبارت رجال متفرقه در تضاعیف کتاب خود گنجانیده است در مورد ما نحن فیه (ص 458) ابدا کلمه «ابو جعفر» را ندارد. 7. کلمه «سعید» در اصطلاح قدما غالبا مرادف «مرحوم» امروزه استعمال می‌شده است. مقصود اینکه است که از اینجا معلوم می‌شود که ابو الفتوح رازی در حین تعریف تألیف فهرست منتجب الدین (سنه 573- 592) یا بیش در جزو احیا نبوده است. 8. فهرست منتجب الدین مطبوع در اول جلد 25 بحار الانوار ص 3، و امل الآمل ص 458. 9. کنیه «ابو الفتوح» را فقط مرحوم حاجی میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل ج 3 ص 488 نقلا از اربعین ابو سعید محمّد بن احمد جد ابو الفتوح رازی ذکر کرده و در سایر کتب رجال ندارد. 10. فهرست منتجب الدین ص 10، و امل الآمل مطبوع در آخر رجال استرابادی ص 494 و روضات الجنات ص 542 و مستدرک الوسائل ج 3 ص 488. صفحه : 25 منتجب الدّین در فهرست در باره او گوید: «شیخ مفید ابو محمّد عبد الرّحمن بن احمد بن الحسین نیشابوری خزاعی شیخ اصحاب به ری و حافظ و واعظ در اطراف بلاد شرقا و غربا سفر کرد و احادیث را از مؤالف و مخالف سماع نمود و او را مؤلّفات است از آن جمله: سفینة النجاة فی مناقب اهل البیت العلویّات الرّضویّات، امالی، عیون الاخبار، مختصراتی در وعظ و زواجر. خبر دادند ما را به کتب مزبوره جماعتی از جمله سیّدین مرتضی و مجتبی پسران داعی حسینی و برادر زاده«11» صاحب ترجمه شیخ امام جمال الدین ابو الفتوح خزاعی«12»- خدای برایشان رحمت کناد- صاحب ترجمه نزد«13» سیّدین علم الهدی مرتضی و برادرش رضی و شیخ ابو جعفر طوسی و ----------------------------------- 11 اینکه عین عبارت منتجب الدین است: «إبن اخیه». ولی واضح است که اینکه تعبیر از باب مسامحه عرفی است که معمولا در امثال اینکه موارد روا دارند و الا در حقیقت ابو الفتوح رازی پسر برادر زاده مفید نیشابوری بوده نه برادر زاده تنی او (رجوع شود به نسب نامه اینکه خاندان در آخر اینکه فصل). 12. کذا فی الاصل یعنی در فهرست منتجب الدین چاپی ص 7. ولی در امل الآمل ص 480 در همین مورد نقلا از منتجب الدین بعد از کلمه خزاعی یک کلمه «عنه» نیز اضافه دارد و نصّه: «و اینکه اخیه الشّیخ الامام ابو الفتوح الخزاعی عنه رحمهم اللّه». و اینکه زیادتی به نظر بکلی غلط می‌آید چه ظاهر اینکه عبارت بنابر اینکه زیادتی آن خواهد بود که ابو الفتوح رازی بلا واسطه از مفید نیشابوری روایت نموده و عصر او را درک کرده باشد و مرحوم حاجی میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل ج 3 ص 489 نیز به همین عقیده است و مفید نیشابوری را در جزء مشایخ بلا واسطه ابو الفتوح رازی شمرده است. و اینکه فقره فوق العاده مستبعد به نظر می‌آید چه وفات مفید نیشابوری به تصریح إبن حجر چنان که خواهد آمد در سنه 445 بوده است و اگر اینکه تاریخ صحیح باشد عصر مفید نیشابوری بسیار مقدم بر عصر مؤلف خواهد بود چه مؤلف عصر شیخ طوسی متوفی در سنه 460 را ظاهرا درک نکرده بوده و همیشه به یک واسطه از او روایت می‌نماید پس بطریق اولی عصر مفید نیشابوری متوفی در سنه 445 را نباید درک کرده باشد. 13. کذا صریحا واضحا فی فهرست منتجب الدین و امل الآمل و نصّهما: «و قد قرأ علی السیّدین علم الهدی المرتضی و اخیه الرّضی و الشیخ ابی جعفر الطّوسی- الخ» و چنان که ملاحظه می‌شود اینکه عبارت صریح است در اینکه که مفید نیشابوری بلا واسطه از سیدین مرتضی و رضی روایت نموده بوده و معاصر ایشان بوده است. و مقتضای تاریخ وفات او که به تصریح إبن حجر در سنه 445 بوده نیز همین است ولی در روضات الجنات ص 184 معلوم نشد از روی چه مأخذی و شاید به اجتهاد خود در اینکه جا یک کلمه «بالاسناد» افزوده که بکلی مغیّر معنی است و نصه: «و هو [ای المفید النّیشابوری] یروی بالاسناد عن مشایخ ابیه الثّلاثة المتقدّمین [یعنی بهم المرتضی و الرّضی و الشیخ الطّوسی] و عن إبن البرّاج- الخ» که مقتضای اینکه علاوه آن خواهد بود که مفید نیشابوری بواسطه یا وسائطی از سیدین صفحه : 26 مشایخ سالار و إبن البرّاج و کراجکی قرائت نمود- خدای برایشان همگی رحمت کناد-«14» انتهی. و إبن حجر عسقلانی نیز در لسان المیزان ج 3 ص 404- 405 فصلی راجع به شرح احوال صاحب ترجمه مذکور داشته از قرار ذیل: «عبد الرّحمن بن احمد بن الحسین بن احمد بن ابراهیم بن الفضل بن شجاع بن هاشم ابو محمّد خزاعی نیشابوری حافظ، از هناد نسفی«15» و إبن المهتدی و إبن النّقور«16» سماع نمود و به شام و حجاز و خراسان مسافرت کرد و عمر بن ابراهیم زیدی و احمد إبن عبد الوهاب صیرفی و غیر ایشان ازو روایت کرده‌اند. إبن سمعانی گوید: عدّه‌ای از مجالس املای او را در ری مطالعه نمودم از جمله مجلسی بود در خصوص اسلام ابو طالب وی بر طریقه شیعه بود ولی بسیار احادیث دانستی و بدان زیاده از حدّ شعف داشتی. یحیی بن ابی طی‌ّ گوید: وی یکی از داناترین و بصیرترین مردم بود به حدیث و رجال آن، و گویند در مجلس او بیش از سه هزار دوات می‌بود [یعنی بیش از سه هزار نفر با دواتها برای نوشتن مجالس درس او حاضر می‌شده‌اند] و هر گاه با وی گفتندی فلان حدیث در صحیحین است [یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم] وی گفتی آری در مکسورین«17» چنین روایت شده. و نیز گفتی به خدا سوگند که اگر مردم انصاف دادندی جز اندکی از احادیث در آن دو کتاب سالم نماندی. إبن ابی طی‌ّ مذکور گوید هیچ حدیثی از احادیث از او نپرسیدندی الّا آن که صحیح آنرا از سقیم آن باز شناختی و پیوسته گفتی صد هزار حدیث از حفظ دارم و نیز گفتی اگر مرا اقتدار بودی هر آینه پنجاه هزار حدیث که مردم ----------------------------------- مرتضی و رضی روایت نموده بوده و عصر ایشان را درک نکرده بوده است و اینکه خلاف صریح عبارت منتجب الدین و امل الآمل است چنان که ملاحظه شد. [.....] 14. فهرست منتجب الدین ص 7 و امل الآمل ص 480. 15. ابو المظفر هناد بن ابراهیم النّسفی المتوفّی فی سنة 465 (لسان المیزان ج 6 ص 200). 16. ابو الحسین احمد بن محمّد بن احمد بن النقور البغدادی البزّاز المتوفّی سنه 470 (طبقات الحفّاظ ذهبی ج 3 ص 337). 17. به صیغه تثنیه یعنی دو شکسته به طنز، در مقابل «صحیحین» یعنی دو درست. صفحه : 27 بدان عمل نمایند ولی آنها را اصلی و صحّتی نیست بیفگندمی. ذهبی در تاریخ الاسلام گوید: اینکه کلام کسی است که در دل او نسبت به اسلام و مسلمین کینه باشد«18» صاحب ترجمه در تشیّع غلوّ داشت و در سال چهار صد و چهل و پنج وفات یافت«19»». و خود مؤلف ما نحن فیه یعنی ابو الفتوح رازی مکرّر در تضاعیف تفسیر حاضر از اینکه مفید نیشابوری نام برده و از بعضی تألیفات وی مطالبی نقل کرده است از جمله در جلد اوّل ص 342 و جلد دوم ص 193 و جلد پنجم ص 312. و دیگر برادر مفید نیشابوری مذکور و جدّ بلا واسطه ابو الفتوح رازی ابو سعید محمّد بن احمد بن الحسین بن احمد نیشابوری است، شیخ منتجب الدّین در باره وی گوید: «شیخ مفید ابو سعید محمّد بن احمد بن الحسین نیشابوری ثقه است و حافظ و او را مؤلّفاتی است از آن جمله الروضة الزّهراء فی تفسیر فاطمة الزّهراء«20» الفرق بین المقامین و تشبیه علی‌ّ بذی القرنین، کتاب الأربعین عن الأربعین فی فضائل امیر المؤمنین«21»، کتاب منی الطّالب فی ایمان ابی طالب، کتاب المولی. خبر داد ما را به کتب مزبوره استاد ما جمال الدین ابو الفتوح رازی نواده او از پدرش از صاحب ترجمه«22»»، و إبن ----------------------------------- 18. تعصّب مفرط ذهبی نسبت به شیعه و هر چه راجع به شیعه است معروف است و هر جا در مؤلّفات او ذکری از ایشان به میان می‌آید غالبا با جمله «لا بارک اللّه فیهم» یا «لارعاهم اللّه» و نحو ذلک، همراه است، و اینکه ملاحظه او در اینکه جا نیز از جنس همان تعصبات بارد قبیح اوست، و سخافت اینکه سخن یعنی نسبت دادن امامی از ائمّه مشهور مسلمین را به کینه نسبت به اسلام محض برای آن که وی شیعه بوده و به مرویّات مخالفین وقعی نمی‌نهاده واضح‌تر از آنست که محتاج به ردّ و ابطالی باشد. 19. لسان المیزان إبن حجر ج 3 ص 404- 405. 20. کذا فی الاصل یعنی در فهرست منتجب الدّین و صواب «فی مناقب فاطمة الزهراء» است چنان که خود مؤلف یعنی ابو الفتوح رازی در ج 1 ص 561 بدان تصریح کرده و عن قریب عین عبارت او نقل خواهد شد. 21. مرحوم حاجی میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل ج 3 ص 488 گوید که نسخه‌ای ازین کتاب اربعین به خطّ شیخ محمّد بن علی جباعی جدّ شیخ بهائی در نزد من موجود است و مکرّر در کتاب مزبور فقراتی نیز از آن نقل کرده است. 22. فهرست منتجب الدین ص 10- 11. صفحه : 28 شهر آشوب در معالم العلماء در ترجمه حال او گوید: «ابو سعید محمّد بن احمد نیشابوری از مؤلفات اوست کتاب التّفهیم فی بیان التّقسیم، الرساله الواضحة فی بطلان دعوی النّاصبة، ما لا بدّ من معرفته«23»» و خود مؤلف یعنی ابو الفتوح رازی در تفسیر آیه یا مَریَم‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفاک‌ِ وَ طَهَّرَک‌ِ وَ اصطَفاک‌ِ عَلی نِساءِ العالَمِین‌َ در سوره آل عمران (ج 1 ص 561) [برابر جلد 4 ص 314 از چاپ حاضر] نیز نامی از صاحب ترجمه و از کتاب روضة الزهراء او برده است، پس از ذکر چند حدیث در فضایل فاطمه علیها السلام گوید: «و اینکه دو خبر از کتابی نقل افتاد که جدّ من خواجه امام سعید ابو سعید جمع کرد نام آن الروضة الزهراء فی مناقب فاطمة الزهراء». و دیگر پدر مؤلّف علی‌ّ بن محمّد بن احمد خزاعی که ترجمه حالی از او در هیچ جا نیافتم جز آن که در مستدرک الوسائل ج 3 ص 488 نقلا از ریاض العلما در حق‌ّ او گوید که وی از اجلّه فضلا بوده است«24». و دیگر خود مؤلّف شیخ جلیل ابو الفتوح حسین بن علی‌ّ بن محمّد بن احمد خزاعی مذکور که عن قریب ترجمه حال او مفصّلا مذکور خواهد شد. و دیگر دو پسر مؤلّف یکی شیخ صدر الدّین علی و دیگر شیخ تاج الدّین محمّد، منتجب الدّین در باره اوّل گوید: «شیخ صدر الدّین علی پسر شیخ امام جمال الدّین ابو الفتوح حسین بن علی- رحمهم اللّه- مردی است فقیه و ----------------------------------- 23. معالم العلماء طبع آقای اقبال ص 104. 24. مؤلف روضات الجنات در ترجمه احوال محسن بن الحسین بن احمد خزاعی عم‌ّ پدر ابو الفتوح رازی ص 542 احتمال داده که آن کس که منتجب الدین شرح حال او را به عنوان ذیل مذکور داشته [ص 8] «الشیخ زین الدین ابو الحسن علی بن محمّد الرّازی المتکلّم استاد علماء الطائفة فی زمانه و له نظم رائق فی مدایح آل الرّسول و مناظرات مشهورة مع المخالفین و له مسائل فی المعدوم و الأحوال و کتاب الواضح و دقائق الحقایق شاهدته و قرأت علیه» با علی بن محمّد پدر ابو الفتوح رازی یکی باشد. راقم سطور گوید اینکه احتمال صاحب روضات بغایت بعید به نظر می‌آید چه اگر چنین می‌بود منتجب الدین بدون شک متعرّض اینکه علقه قرابت بین صاحب ترجمه و استاد خود ابو الفتوح رازی می‌شد، وانگهی نیفزودن نسبت «خزاعی» بر نام صاحب ترجمه و سکوت سایر مؤلفین رجال از قبیل امل الآمل و مستدرک الوسائل و تنقیح المقال از ذکر اینکه فقره با آن که همه متعرّض ترجمه حال اینکه علی بن محمّد الرّازی المتکلّم شده‌اند همه قراین واضح بر ضعف و بی اساسی اینکه احتمال است. صفحه : 29 متدیّن«25»»، و در باره دوم گوید: «شیخ امام تاج الدّین محمّد پسر شیخ امام جمال الدین ابو الفتوح حسین بن علی خزاعی مردی است فاضل و با ورع«26»». اینک برای سهولت مراجعه مناسب چنان دیدم که نسب نامه مؤلف کتاب و خاندان او را ذیلا ثبت نماییم تا در وهله اوّل وجه قرابت ایشان با یکدیگر بفوریت معلوم گردد: بدیل بن ورقاء الخزاعی (از صحابه حضرت رسول ص) نافع هاشم شجاع الفضل ابراهیم احمد الحسین ابو الفتح المحسن ابو بکر احمد ابو سعید محمّد ابو محمّد عبد الرحمن معروف به مفید نیشابوری علی جمال الدین ابو الفتوح حسین (مؤلّف تفسیر حاضر) تاج الدّین محمّد صدر الدّین علی«27» ----------------------------------- 25. فهرست منتجب الدین ص 9. 26 ایضا ص 12. 27. در فهرست منتجب الدین نام یکی دو نفر دیگر از اعضاء اینکه خانواده مذکور است ولی چون از [.....] صفحه : 30

امّا مؤلّف تفسیر حاضر ابو الفتوح حسین بن علی بن محمّد بن احمد بن الحسین بن احمد خزاعی رازی قدیمترین ترجمه حالی که ازو به دست است به قلم دو نفر از معاصرین و تلامذه اوست: یکی شیخ منتجب الدین ابو الحسن علی بن عبید اللّه بن الحسن بن الحسین بن بابویه رازی متوفّی بعد از سنه 585 صاحب فهرست معروف که در اول مجلّد بیست و پنجم بحار الانوار مرحوم مجلسی بتمامه مندرج است، و دیگر رشید الدین ابو جعفر محمّد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی معروف به إبن شهر آشوب متوفّی در سنه 588 صاحب کتاب مشهور معالم العلماء که اخیرا در طهران به توسّط دوست فاضل من آقای عباس اقبال آشتیانی به طبع رسیده. شرح حال ابو الفتوح رازی در دو کتاب مزبور گرچه در نهایت اختصار و حاوی هیچگونه معلومات تاریخی نیست ولی چون به قلم دو نفر از معاصرین خود مؤلّف است در غایت اهمیّت است، ترجمه عین عبارت منتجب الدّین از قرار ذیل است: «شیخ امام جمال الدین ابو الفتوح حسین بن علی بن محمّد خزاعی رازی عالم و واعظ و مفسّر و متدیّن او را تصانیفی است از آن جمله تفسیر موسوم به روض الجنان«28» [و روح الجنان«29»] فی تفسیر القرآن در بیست مجلّد و روح ----------------------------------- نسخه تحریف نساخ وجه قرابتشان با مؤلف علی التحقیق معلوم نشد از ذکر ایشان در اینکه جدول صرف نظر نمودیم. 28. روض و روح هر دو به فتح «راء» است و جنان اول به کسر جیم است جمع جنّت یعنی باغ و جنان دوم به فتح جیم است به معنی قلب و روح الجنان یعنی گشایش قلب. 29. اینکه دو کلمه یعنی روح الجنان قطعا از نسخه مطبوعه فهرست منتجب الدین از قلم افتاده چه عین همین دو کلمه در امل الآمل شیخ حرّ عاملی به نقل از همین فهرست منتجب الدین صریحا واضحا موجود است و امل الآمل چنان که گفتیم عین عبارت فهرست منتجب الدین را بدون تصرف نقل می‌کند (رجوع شود به امل الآمل مطبوع در آخر رجال استرابادی ص 473). صفحه : 31 الاحباب و روح الالباب فی شرح الشهاب«30» هر دو کتاب مزبور را من بر مؤلف آنها قرائت نموده‌ام» (فهرست منتجب الدین مطبوع در اول مجلّد بیست و پنجم بحار الانوار ص 5). و ترجمه عبارت إبن شهر آشوب در معالم العلماء از قرار ذیل است: «استاد من ابو الفتوح بن علی رازی از تألیفات اوست روح الجنان«31» و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به زبان فارسی است ولی عجیب است [یعنی خوش آیند و مطبوع است]، و شرح شهاب. (معالم العلماء إبن شهر آشوب طبع جدید آقای اقبال ص 128)، و باز همو در کتاب دیگر خود مناقب آل ابی طالب معروف به مناقب إبن شهر آشوب در ضمن تعداد مشایخ خود یکی همین مؤلف ما نحن فیه «ابو الفتوح حسین بن علی بن محمّد رازی» را می‌شمرد و در اواخر همان فصل باز گوید: «و ابو الفتوح روایت روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن را به من اجازه داده است» (مناقب إبن شهر آشوب طبع طهران ج 1 ص 9). پس از منتجب الدین و إبن شهر آشوب در کتاب نزهة القلوب حمد اللّه مستوفی که در سنه 740 تألیف شده نیز ذکری از صاحب ترجمه آمده، در کتاب مزبور در فصل راجع به ری گوید: «و در ری اهل بیت بسیار مدفون‌اند و از اکابر و اولیاء [نیز جمعی کثیر در آنجا] آسوده‌اند، چون ابراهیم خوّاص و کسائی سابع قرّاء السبعة و محمّد بن الحسن الفقیه و هشام و شیخ جمال الدین ابو الفتوح و جوانمرد قصّاب»، انتهی (نزهة القلوب طبع لیدن ص 54)، و شکی نیست که مقصود از شیخ جمال الدین ابو الفتوح به نحو قطع و یقین همین جمال الدین ابو الفتوح رازی مؤلف تفسیر حاضر است که چنان که معلوم است ----------------------------------- 30. یکی ازین دو روح و ظاهرا اوّلی به فتح «راء» است و دیگری به ضم‌ّ آن، و مقصود از «شهاب» کتاب شهاب الاخبار محمّد بن سلامه قضاعی است که شرح آن عن قریب مذکور خواهد شد. 31. بدون شبهه «روح» تصحیف «روض» است به قرینه تصریح جمیع مآخذ دیگر آتی الذکر و نیز به قرینه تصریح خود إبن شهر آشوب در کتاب دیگر خود مناقب (عین عبارت او بلافاصله بعد مذکور خواهد شد) که همه بدون استثناء نام اینکه تفسیر را «روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن» ضبط کرده‌اند. صفحه : 32 و عن قریب نیز مشروحا از آن صحبت خواهیم نمود مرقد او در جنب مزار فائض الانوار امامزاده واجب التّعظیم حضرت عبد العظیم بن عبد اللّه حسنی در دو فرسخی جنوب طهران واقع است. پس از نزهة القلوب بر حسب ترتیب زمانی در کتاب حدیقة الشیعة مرحوم ملا احمد اردبیلی متوفی در سنه 993 در اواخر فصل راجع به مذاهب صوفیه و ذم‌ّ عقاید ایشان شرحی مفید در خصوص مقبره ابو الفتوح رازی نقلا از قول یکی از معاصرین صاحب ترجمه مذکور است که بعین عبارت ذیلا نقل می‌شود (حدیقة الشیعة طبع طهران سنه 1260 ص 336): «إبن حمزة«32» علیه الرّحمة در کتاب ایجاز المطالب فی ابراز المذاهب و در کتاب هادی الی النجاة من جمیع المهلکات هر دو می‌گوید که در شهر ری حاضر بودم که شیخ ابو الفتوح رازی [صاحب] تفسیر- رحمه اللّه- به رحمت حق تعالی پیوست و به موجب وصیتش در جوار مرقد امامزاده واجب التعظیم امامزاده عبد العظیم حسنی- رحمة اللّه علیه- مدفون گشت پس به نیّت حج متوجه مکّه معظّمه شدم و در وقت برگشتن گذارم به اصفهان و محلّت چنبلان«33» و بعضی دیگر از ----------------------------------- 32. معروف به إبن حمزه ما بین علماء شیعه دو نفر بوده‌اند: یکی عماد الدین ابو جعفر محمّد بن علی بن حمزة بن محمّد بن علی طوسی صاحب کتاب الوسیلة در فقه از علماء اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم (رجوع شود به روضات الجنات ص 594- 598) و دیگر نصیر الدین ابو طالب عبد اللّه بن حمزة إبن عبد اللّه بن الحسن بن علی طوسی استاد شیخ قطب الدین کیدری و از جمله رواة از ابو الفتوح رازی صاحب ترجمه. وی از رجال اواسط الی اواخر قرن ششم بوده است (رجوع شود به فهرست منتجب الدین ص 9 و روضات الجنات ص 390- 391)، و مراد از إبن حمزه در متن اینکه دومی است چه صریحا در روضات نقلا از ریاض العلماء یکی از دو کتاب مذکور در متن را یعنی ایجاز المطالب فی ابراز المذاهب را به او نسبت داده است و نیز تصریح کرده که وی از جمله رواة از ابو الفتح رازی بوده است. 33. چنبلان به ضم جیم فارسی و سکون نون و ضم باء موحده ولی تلفظ عامه به فتح آن است و نیز لام و الف و نون محله معروفی است از محلات اصفهان که از قدیم الایام نیز به همین اسم معروف بوده و ذکر آن در کتب تواریخ و مسالک و ممالک و غیره به هیأت چنبلان و سنبلان و شنبلان مکرّر آمده است (رجوع شود به محاسن اصفهان ما فروخی ص 81 و انساب سمعانی ص 312 در نسبت «سنبلانی» و معجم البلدان 3: 156 در «سنبلان» و روضات الجنات ص 358، و عراق عجم شرقی تألیف هوتم شیندلر ص 121). صفحه : 33 محلا آن شهر افتاد دیدم که آنقدر از مردم آن دیار به زیارت«34» شیخ ابو الفتوح عجلی شافعی اصفهانی و حافظ ابو نعیم که پدر استاد اوست و شیخ یوسف بناء که جد شیخ ابو نعیم است و شیخ علی بن سهل و امثال ایشان که سنّی و از مشایخ صوفیّه بوده‌اند می‌رفتند که شیعه شهر ری و نواحیش هزار یک آن به زیارت امامزاده عبد العظیم نمی‌رفتند و مؤلف اینکه کتاب و محتاج به مغفرت حضرت رب الارباب احمد اردبیلی گوید که مرا گذار به اصفهان افتاد دیدم که مردم آن بلده شیخ ابو الفتوح عجلی شافعی را شیخ ابو الفتوح رازی نام کرده بودند و به اینکه بهانه به عادت پدران خویش قبر آن سنّی صوفی را زیارت می‌کردند، اگر چه از مردم آن دیار امثال اینکه کردار دور نیست زیرا که ایشان پنجاه ماه زیاده از دیگران نسبت به حضرت شاه ولایت ناشایست و ناسزا گفته‌اند و در اینکه زمان که مذهب شیعه بقدر قوّتی گرفته ایشان همچنان مانند پدران چندان محبّتی به شاه مردان ندارند.» انتهی کلام صاحب حدیقة الشیعة. راقم سطور گوید اینکه شهادت صریح یکی از معاصرین ابو الفتوح رازی که خود شخصا در وقت وفات او در ری حاضر بوده به اینکه که ابو الفتوح به موجب وصیّت در جوار مرقد حضرت عبد العظیم مدفون گشت منضمّا با شهادت حمد اللّه مستوفی در نزهة القلوب که عین عبارت او سابقا نقل شد قریب صد و پنجاه سال بعد از إبن حمزه که از جمله مدفونین در ری یکی همین شیخ جمال الدّین ابو الفتوح [رازی] را شمرده بنحو قطع و یقین و خارج از مجال هر گونه شک و ارتیابی ثابت می‌کند صحّت انتساب مقبره موجوده حالیّه واقع در جنب مزار حضرت عبد العظیم را به شیخ جلیل مولّف کتاب، و ----------------------------------- 34. از سیاق عبارت متن واضح است که مقصود زیارت قبر ابو الفتوح عجلی است نه زیارت خود او در حال حیات او و چون وفات ابو الفتوح عجلی (اسعد بن محمود) در سنه ششصد بوده است (رجوع شود به إبن خلکان 1: 71- 72 و سبکی 505) معلوم می‌شود که ورود إبن حمزه به اصفهان بعد ازین تاریخ یا منتهی در همان سال بوده است و در ضمن معلوم می‌شود که وفات ابو الفتوح رازی مدتی که مقدار آن و لو بوجه تقریب معلوم نیست قبل از وفات ابو الفتوح عجلی یعنی قبل از سنه 600 بوده است. صفحه : 34 اگر چه اینکه فقره ما بین اهالی مستفیض و محتاج به هیچ گونه تأیید و اثباتی نیست ولی برای رفع شک‌ّ بعضی مانند صاحب مجالس المؤمنین- که چنان که خواهد آمد قبر او را در اصفهان فرض کرده و با قبر ابو الفتوح عجلی اصفهانی اشتباه نموده- برهان قاطعی است. پس از حدیقة الشیعة در کتاب مجالس المؤمنین قاضی نور اللّه ششتری متوفّی در سنه 1019 در اواسط مجلس پنجم نیز فصلی راجع به ترجمه احوال مؤلّف کتاب حاضر مسطور است که بعین عبارت نقل می‌شود و هو هذا: «قدوة المفسّرین الشّیخ ابو الفتوح الحسین بن علی بن [محمّد بن] احمد الخزاعی الرازی- رحمه اللّه- از اعلام علمای تفسیر و کلام و عظمای ادبای آنام است از خاندان فضل و بزرگی و اولاد امجاد بدیل بن ورقاء الخزاعی که از کبار صحابه و اکابر خزاعه بوده و سابقا در مجلس طوایف مؤمنین«35» و مجلس صحابه مخلصین«36» شرح اخلاص بنی خزاعه خصوصا عبد اللّه و محمّد و عبد الرحمن پسران بدیل مذکور و جان سپاری ایشان در حرب صفّین در رکاب حضرت امیر المؤمنین- علیه السلام- مسطور گشته، و جدّ او خواجه امام ابو سعید که مصنّف کتاب موسوم به روضة الزهراء فی مناقب الزهراء است از اعلام زمان خود بوده و عم‌ّ او«37» شیخ فاضل ابو محمّد عبد الرّحمن بن احمد بن الحسین النیشابوری- رحمه اللّه- از مشاهیر روزگار است و بالجملة مآثر فضل و مساعی جمیله او در تفسیر کتاب کریم و ابطال تأویلات سقیم مخالفان اثیم و تعسّفات نا مستقیم مبتدعان رجیم بر همگان مخفی نیست و از تفسیر فارسی او ظاهر می‌شود که معاصر صاحب کشّاف بوده و بعضی از اشعار صاحب کشّاف به او رسیده اما کشّاف به نظر او نرسیده و اینکه تفسیر فارسی او در رشاقت«38» ----------------------------------- 35. یعنی مجلس دوم در بیان طائفه چند که به تشیع مشهور و در سلک اهل ایمان مذکورند که از جمله ایشان قبیله خزاعه را شمرده است. 36. یعنی مجلس سوم در ذکر اکابر شیعه از صحابه حضرت رسول که از جمله عبد اللّه إبن بدیل بن ورقاء خزاعی را شمرده. 37. یعنی عم‌ّ پدر او، رجوع شود بما سبق. 38. تصحیح قیاسی، و فی الاصل وثاقت. صفحه : 35 تحریر و عذوبت تقریر و دقّت نظر بی نظیر است. فخر الدّین رازی اساس تفسیر کبیر خود را از آنجا اقتباس نموده و جهت دفع توهّم انتحال، بعضی از تشکیکات خود را بر آن افزوده، در مطاوی اینکه مجالس پر نور شطری از روایات و لطائف نکات و اشارات او مسطور است و او را تفسیری عربی هست که در خطبه تفسیر فارسی به آن اشاره نموده«39» اما تا غایت به نظر مطالعه فقیر نرسیده. و شیخ عبد الجلیل رازی«40» در بعضی از مصنّفات خود ذکر شیخ ابو الفتوح ----------------------------------- 39 عین عبارت مؤلف در دیباچه تفسیر حاضر (ج 1 ص 2) از قرار ذیل است: «پس چون جماعتی از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تدیّن اقتراح کردند که درین باب جمعی باید کردن چه اصحاب ما را تفسیری نیست مشتمل برین انواع واجب دیدم اجابت کردن ایشان و وعده دادن به دو تفسیر یکی به پارسی و یکی به تازی جز که پارسی مقدم شد بر تازی برای آن که طالبان اینکه بیشتر بودند و فایده هر کسی بدو عام‌تر بود» انتهی، و ازین عبارت چنان که ملاحظه می‌شود آنچه بر می‌آید فقط اینست که مؤلف وعده تألیف تفسیری عربی داده بوده ولی آیا موفق به وفای به اینکه وعده نیز شده بوده ابدا از آن بر نمی‌آید و چون هیچکس تاکنون ازین تفسیر عربی مؤلف نام و نشانی ندیده پس محتمل است به احتمال قوی که بواسطه بعضی موانع یا بواسطه عدم وفاء عمر مؤلف هیچگاه اینکه خیال از عالم قوه به حیّز فعل نیامده بوده است. 40. ما بین علمای شیعه عده‌ای بوده‌اند موسوم به اینکه اسم و نسب یعنی عبد الجلیل رازی، ولی مقصود به ذکر در اینکه جا در کلام صاحب مجالس المؤمنین بدون شک نصیر الدین عبد الجلیل بن ابی الحسین بن ابی الفضل قزوینی رازی صاحب کتاب بعض مثالب النّواصب فی نقض بعض فضایح الرّوافض، است که صاحب مجالس المؤمنین بسیار مکرر در تضاعیف کتاب خود از آن نقل کرده است و غالبا محض اختصار از آن فقط به کتاب النّقض تعبیر می‌نماید و شرح احوال مؤلّف آنرا نیز بعنوان «عبد الجلیل قزوینی رازی» در مجلس پنجم از همان کتاب یعنی مجالس المؤمنین مشروحا ذکر کرده است و از آنجا بر می‌آید که عبد الجلیل مذکور در سنه پانصد و پنجاه در حیات بوده یعنی بعبارة اخری معاصر یا قریب العصر با ابو الفتوح رازی بوده است. و شرح احوال اینکه عبد الجلیل قزوینی رازی بعلاوه مجالس المؤمنین در فهرست منتجب الدین ص 9. و امل الآمل ص 379، و روضات الجنات ص 350- 351 نیز مسطور است، و در کتاب التدوین فی ذکر اخبار قزوین رافعی (نسخه اسکندریه ص 342 نیز شرح حال مختصری ازو مذکور است و نصّه: «عبد الجلیل بن ابی الحسین بن الفضل [کذا] ابو الرّشید القزوینی یعرف بالنّصیر واعظ اصولی له کلام عذب فی الوعظ و مصنّفات فی الاصول توطّن الرّی و کان من الشّیعه» انتهی. و مخفی نماناد که کتاب سابق الذکر از مؤلّفات صاحب ترجمه یعنی بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضایح الروافض به زبان فارسی بوده (روضات ص 144) و چنانکه از فقراتی که [.....] صفحه : 36 نموده و گفته که خواجه امام ابو الفتوح رازی مصنف بیست مجلّد است از تفسیر قرآن و در موضعی دیگر گفته که خواجه امام ابو الفتوح رازی بیست مجلد تفسیر قرآن تفسیر اوست که ائمه و علمای همه طوائف طالب و راغب‌اند آن را و ظاهرا اکثر آن مجلدات از تفسیر عربی او خواهد بود زیرا که نسخه تفسیر فارسی او چهار مجلّد است که هر کدام به قدر سی هزار بیت باشد و شاید که هشت مجلد نیز سازند پس باقی آن مجلدات از تفسیر عربی او خواهد بود. وفّقنا اللّه لتحصیله و الاستفادة منه بمنّه و جوده- از بعضی ثقات مسموع شده که قبر شریفش در اصفهان واقع است و اللّه تعالی اعلم.» انتهی کلام صاحب مجالس المؤمنین«41». و مخفی نماناد که صاحب مجالس المؤمنین را در ترجمه حال مزبور دو فقره مختصر اشتباهی دست داده است: یکی آن که مستبعد شمرده که تفسیر فارسی صاحب ترجمه بیست مجلّد باشد و توهّم کرده که اکثر مجلّدات آن بیست جلد شاید از تفسیر عربی او بوده است، و حال آن که شیخ منتجب الدین رازی که از تلامذه بلا واسطه مؤلف و عین عبارت او سابقا نقل شد در کتاب فهرست واضحا تصریح کرده که «تفسیر او موسوم به روض الجنان [و روح الجنان] فی تفسیر القرآن بیست مجلّد است و او آن تفسیر را نزد مؤلف آن خوانده است.» و اگر چه او ذکر نکرده که اینکه تفسیر ----------------------------------- صاحب مجالس در مواضع عدیده از آن نقل کرده واضح می‌شود به فارسی بسیار شیرین سلیس دلکشی بوده است و علاوه بر موضوع اصلی آن که رد بر کتابی بوده موسوم به فضایح الروافض تألیف یکی از علماء عامه حاوی اطلاعات بسیار نفیس مهمی راجع به تاریخ و جغرافیای ری و نواحی آن بوده است و اینکه کتاب تا عهد صاحب ریاض العلماء میرزا عبد اللّه اصفهانی معروف به افندی یعنی تا اوائل قرن دوازدهم هجری موجود بوده است [روضات ص 351] و هیچ بعید نیست که هنوز نیز در یکی از کتابخانه‌های ایران یا عتبات عالیات موجود باشد. [اینکه کتاب موجود است و به همّت میر جلال الدین محدّث ارموی با عنوان النقض در تهران (1358) به سرمایه انجمن آثار ملّی به طبع رسیده است با حواشی و توضیحات و تعلیقات مفصل و روشنگر در سه جلد. م.] 41. مجالس المؤمنین اواسط مجلس پنجم «نقل از نسخه خطی ملکی راقم سطور» به نسخه چاپ طهران فعلا دسترسی ندارم. صفحه : 37 موسوم به اینکه اسم فارسی بوده است ولی تلمیذ دیگر مؤلف إبن شهر آشوب در کتاب معالم العلماء که عین عبارت او نیز سابقا نقل شد تصریح کرده که «از مؤلفات صاحب ترجمه یکی روح (ظ: روض) الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن است و آن به زبان فارسی است لکن خوش آیند است». و از مقایسه دو عبارت مزبور دو تلمیذ مؤلف با یکدیگر که هر یکی مکمل دیگری است ابدا مجال شکی و شبهه‌ای باقی نمی‌ماند که بیست مجلد عدد همین تفسیر فارسی فعلی او بوده است نه تفسیر عربی او که هیچ کس تاکنون بوجه من الوجوه اثری و نشانی از آن ندیده و ظاهرا گرچه در دیباچه تفسیر حاضر وعده تألیف آنرا داده هیچ وقت از عالم قوه به حیّز فعل نیامده بوده است و ما سابقا نیز اشاره به همین فقره نمودیم و عین عبارت مؤلف را درین خصوص نقل کردیم«42». و مرحوم مجلسی به نقل صاحب روضات از او و نیز خود صاحب روضات هر دو در نسبت تفسیری عربی به صاحب ترجمه بکلّی تأمل دارند و احتمال اشتباه مؤلف را به غیر او می‌دهند (رجوع شود به روضات الجنات ص 184)«43» و منشاء اشتباه صاحب مجالس چنان که صاحب روضات نیز بخوبی ملتفت شده قطعا اینکه بوده که او مجلدات را مجلدات متوسط عرفی بین الدفتین که معمولا از پانزده الی سی هزار بیت کتابت دارد فرض کرده است و حال آن که مجلّد یا جزء در اصطلاح متقدمین حدّ اقلّی یا اکثری نداشته و اغلب محض سهولت استنساخ نسبت به مجلدات معمولی بسیار کوچکتر بوده است، مثلا اغانی ابو الفرج اصفهانی بیست مجلّد است و حال ----------------------------------- 42. به ذیل صفحه 626 رجوع شود. [برابر با سی و پنج از چاپ حاضر]. 43. علاوه بر دلایل مذکوره در متن در خصوص اینکه که عدد بیست مجلّد که مؤلفین رجال ذکر کرده‌اند راجع به همین تفسیر فارسی ابو الفتوح رازی بوده است نه به تفسیر عربی مشکوک او اصلا عموم نسخ خطی تفسیر فارسی که به دست است به بیست مجلد تجزیه شده و همه جا مبادی و مقاطع مجلدات بیست گانه صریحا واضحا تعیین شده پس معلوم می‌شود که یا مرحوم قاضی نور اللّه ششتری بدقت تمام نسخه تفسیر خود را تتبع نکرده بوده یا آن که شاید نسخه او اتفاقا به بیست مجلد تجزیه نشده بوده و اوایل و اواخر مجلدات در آن نسخه معین نبوده است. صفحه : 38 آن که بر حسب مجلّدات معمولی عرفی بیش از پنج مجلّد نمی‌شود، و همچنین تفسیر معروف طبری که بر حسب تجزیه اصلی سی مجلّد است ولی به مقیاس مجلدات معمولی بیش از هفت یا هشت منتهی ده مجلّد نیست، و همچنین تفسیر مجمع البیان که بر حسب تجزیه مؤلف ده مجلّد است و حال آن که معمولا همیشه در دو مجلد چاپ می‌شود، و هکذا بسیاری از کتب دیگر از همین قبیل که از کثرت وضوح مطلب احتیاجی به تکثیر امثله نیست. و اما اشتباه دیگر صاحب مجالس اینست که قبر صاحب ترجمه را احتمال داده که در اصفهان باشد و حال آنکه قبر او به شهادت یکی از معاصرین او إبن حمزه که خود در وقت وفات وی در شهر ری حاضر بوده و به شهادت حمد اللّه مستوفی در نزهة القلوب که ما سابقا عین عبارت هر دو را نقل کردیم«44» بعلاوه شیاع و استفاضه ما بین اهالی محل از اقدم الایّام الی یومنا هذا، در جوار مرقد حضرت عبد العظیم در دو فرسخی جنوب طهران واقع است و واضح است که منشأ اینکه اشتباه صاحب مجالس شهرت کاذبه‌ای است که در آن ایام یعنی در اوایل عهد صفویه به تصریح مولی احمد اردبیلی در حدیقة الشیعة، چنانکه گذشت، ما بین عوام اصفهان منتشر بوده که قبر ابو الفتوح عجلی شافعی را که در اصفهان است با قبر سمّی او ابو الفتوح رازی شیعی امامی عمدا یا سهوا اشتباه کرده بوده‌اند و به اینکه بهانه چون قریب العهد به مذهب اهل سنت و جماعت بوده زیارت پیران قدیم خویش را از دست نمی‌داده‌اند. مرحوم مجلسی نیز در جلد اول بحار الانوار در ضمن تعداد مآخذ خود ذکری از صاحب ترجمه نموده گوید«45»: «و کتاب شرح شهاب الاخبار و کتاب تفسیر کبیر هر دو از تألیفات محقق نحریر شیخ ابو الفتوح رازی» و سپس اندکی بعد گوید«46»: «و کتاب الشّهاب گرچه از مؤلفات مخالفین است ----------------------------------- 44. به صفحات 623- 624 رجوع شود. 45. بحار الانوار مرحوم مجلسی ج 1 ص 10. 46. ایضا ص 16. صفحه : 39 لکن اکثر فقرات آن کتاب در کتب و اخباری که از طرق خود ما روایت شده مذکور است لهذا علماء ما بر آن اعتماد نموده و متصدّی شرح و تفسیر آن شده‌اند ... و شیخ ابو الفتوح رازی در فضل مشهور است و کتب او معروف و مألوف است انتهی»، به اختصار. راقم سطور گوید: کتاب شهاب الاخبار که ابو الفتوح رازی شرحی بر آن نگاشته و مرحوم مجلسی در عبارت مذکور در فوق بدان اشاره نموده کتابی است بسیار معروف در حکم و امثال و آداب مأخوذ از احادیث نبویّه تألیف قاضی ابو عبد اللّه محمّد بن سلامة بن جعفر بن علی بن حکمون مصری قضاعی شافعی از قضاة مصر در عهد فاطمیّین و متوفی در سنه چهار صد و پنجاه و چهار، و علمای فریقین از عامه و خاصه بر آن شروح عدیده نگاشته‌اند و حاجی خلیفه در کشف الظنون در عنوان شهاب الاخبار و مرحوم حاجی میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل ج 3 ص 367- 368 اسامی عده کثیری از شروح آن را به دست داده‌اند و اینکه مؤلف اخیر وصف مفصلی از خود کتاب نیز نموده است، و اینکه قضاعی را تألیف مهم دیگری نیز بوده راجع به خطط مصر موسوم به المختار فی ذکر الخطط و الآثار که یکی از مآخذ عمده مقریزی است در کتاب خطط مشهور خود و تقریبا صفحه از آن کتاب از ذکر آن خالی نیست، و شرح حال قضاعی مزبور در إبن خلکان ج 2 ص 63، و انساب سمعانی در نسبت «قضاعی» ورق 456 و طبقات الشافعیه سبکی ج 3 ص 62- 63، و روضات الجنات ص 465 و 718 مذکور است«47». برویم بر سر مطلب، در کتاب روضات الجنات مرحوم آقا محمّد باقر خوانساری نیز فصل جامع بسیار مفیدی راجع به شرح احوال ابو الفتوح رازی مسطور است«48» که چون اغلب مندرجات آن فصل مأخوذ از کتبی است که ما ----------------------------------- 47. رجوع شود نیز به دیباجه خطط مقریزی ج 1 ص 6 و کشف الظنون در عناوین «شهاب الانوار» و «خطط مصر» و «المختار فی ذکر الخطط و الاثار». 48. روضات الجنات ص 183- 184. صفحه : 40 مستقیما به اصل آنها رجوع کرده و عین عبارات آنها را سابقا نقل نموده‌ایم لهذا از تکرار مضامین آن در اینکه جا صرف نظر کردیم بخصوص که قسمت غالب اینکه فصل به توسط طابع جلدین اول و دوم تفسیر حاضر فاضل محقق آقا سید محمّد کاظم بن محمّد یوسف بن محمّد باقر طباطبائی حسینی در مقدمه جلد اوّل ترجمه شده است، فقط چیزی که در اینکه ترجمه حال تازگی دارد و در هیچیک از مآخذ متقدمه به نظر نرسید اینکه است که نقلا از ریاض العلماء میرزا عبد اللّه اصفهانی سه کتاب دیگر غیر تفسیر حاضر و غیر شرح شهاب الاخبار به ابو الفتوح رازی نسبت داده شده است از قرار ذیل: یکی رساله یوحنا به فارسی در ابطال مذهب اهل سنت از زبان یکی از نصاری موسوم به یوحنا، دیگر رساله حسنیّه«49» که از زبان یکی از کنیزکان عهد هارون الرشید موسومه به حسنیه که بسیار عالمه و فاضله و صاحب جمال بوده و در حضور خلیفه مزبور با جمعی از علماء عامه در باب حقانیّت مذهب شیعه مباحثه نموده و همه را مغلوب نموده، تألیف شده است. و سوّم تبصرة العوام معروف در ملل و نحل، و سپس خود صاحب روضات گوید به غیر کتاب اخیر یعنی تبصرة العوام نسبت آن دو کتاب اول یعنی رساله یوحنّا و رساله حسنیّه به ابو الفتوح رازی هیچ مستبعد نیست«50». ----------------------------------- 49. ظاهرا اینکه کلمه به ضم حاء و سکون سین است به مناسبت فرط حسن و جمال کنیزک مزبور. 50. راقم سطور گوید در خصوص مؤلف تبصره العوام باید رجوع شود به مقدمه نفیسی که دوست فاضل من آقای عباس اقبال آشتیانی بر طبع جدید آن کتاب که به اهتمام خود ایشان اخیرا به عمل آمده ملحق ساخته‌اند. و اما رساله یوحنا را تاکنون محرر اینکه اوراق به مطالعه آن موفق نشده و وصف آن را نیز در جایی مطالعه نکرده لهذا اظهار رایی در اینکه خصوص برای من ممکن نیست.- و اما رساله حسنیه مکرر در ایران به طبع رسیده است از جمله در سنوات 1244 و 1248 و 1259 و خلاصه از آن نیز در تاریخ سرجان ملکم (ج 2 از ترجمه فارسی آن ص 130- 133) مسطور است و در آن جا نیز تألیف اینکه کتاب به ابو الفتوح رازی (که در ترجمه فارسی به ابو الفتح تحریف شده) نسبت داده شده است رجوع شود نیز به فهرست نسخ موزه بریطانیه از ریو ص 30 و 1078- و مخفی نماناد که رساله دیگری موسوم به همین اسم یعنی حسنیه موجود و در کشف الحجب ص 196 و فهرست ریو ص 35 و فهرست پرچ ص 246 وصف آن شده که اصلا و ابدا ربطی به رساله حاضره ندارد جز مجرد اشتراک در اسم و بکلی کتاب دیگری است، اشتباه نشود. صفحه : 41 مرحوم حاجی ملا باقر واعظ طهرانی نیز در کتاب جنّة النعیم فی احوال عبد العظیم ذکری از صاحب ترجمه نموده و در ضمن تعداد علماء و مشاهیری که در اطراف زاویه حضرت عبد العظیم مدفونند از جمله مؤلف حاضر را شمرده و پس از بیان ترجمه حال او که عینا منقول از حدیقة الشیعه و مجالس المؤمنین سابق الذکر است، گوید: «و مزار وی در صحن امامزاده حمزه در زمان دخول در طرف دست راست جلو حجره اوّل است و الواحی از کاشی که زرد می‌نماید بر آن نصب شده است که اسم شریف آن مرحوم (بر آن) مکتوب است و بر حسب وصیّت خواسته است در جوار حضرت عبد العظیم و مقدمه مزار امامزاده حمزه مدفون شده باشد«51».» انتهی. طابع جلد اوّل اینکه تفسیر فاضل محقّق آقا سیّد محمّد کاظم طباطبائی سابق الذکر در ص 4- 5 از دیباچه پس از نقل عبارت مزبور از جنّة النّعیم توضیح ذیل را بر آن افزوده گوید: «و گویا آن تفصیلی که آن محدث جلیل [یعنی مرحوم حاجی ملا باقر واعظ مؤلف جنّة النّعیم] نگاشته در چند سال قبل بوده«52» اکنون که سنه 1319 [است] فی الجمله تغییر یافته و بالفعل دو پارچه سنگ مرمر غیر محکوک در سر مقبره صاحب اینکه تفسیر کبیر نصب شده و از میامن دولت مسرّت اقتران به برکات سلطنت عدالت توأمان حضرت ظل‌ّ اللّهی چند نفر از قاریان قرآن و خدّام روشنایی معیّن شده در هر صبح و شام مشغول قرائت قرآن و دعا گویی دولت قاهره می‌باشند. بالاخره در کتاب مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل تألیف خاتمة المحدثین مرحوم حاجی میرزا حسین نوری- تغمّده اللّه برحمته- متوفّی در 17 جمادی الآخره سنه 1320 هجری قمری ترجمه حال مفصل مبسوطی از مؤلف ----------------------------------- 51. جنة النّعیم فی احوال عبد العظیم طبع طهران سنه 1296 ص 513- 514. 52. یعنی در حدود سال 1296 هجری قمری که سال تألیف جنة النعیم است و وفات مؤلف آن کتاب نفیس مرحوم حاجی ملا باقر واعظ طهرانی که محرر اینکه اوراق مکرّر از حضور در مجالس وعظ و تذکیر آن مرحوم در مسجد خازن الملک استفاضه نموده است در 21 ربیع الاول سنه 1313 هجری قمری در مشهد مقدس روی داد- رحمة اللّه علیه رحمة واسعة. صفحه : 42 ما نحن فیه و خاندان او و مشایخ او و وصف مفیدی از تفسیر حاضر و تألیف دیگر او شرح شهاب الاخبار قضاعی مذکور است که چون غالب مضامین آن ترجمه حال منقول از مآخذی است که ما عین عبارت آن مآخذ را مستقیما از خود آنها سابق نقل کرده‌ایم در اینکه جا بیش به تکرار آنها نمی‌پردازیم«53» فقط حکایت ممتّع ذیل را که مرحوم محدّث نوری از ریاض العلماء و او از شرح شهاب خود مؤلف روایت کرده چون تا درجه‌ای تازگی دارد ذکر می‌کنیم و آن اینست: «شیخ ابو الفتوح رازی در شرح شهاب در شرح حدیث نبوی ان‌ّ اللّه لیؤیّد هذا الدّین بالرّجل الفاجر پس از ذکر احوال مؤلّفة قلوبهم گوید برای من نیز نظیر همین وقایع روی داده و اجمال آن که من در ایّام جوانی در خان معروف به خان علّان [در ری ظ] مجلس وعظ و تذکیر مرتب همی داشتم و مرا در نزد عامّه قبولی عظیم بودی چنان افتاد که جمعی از یاران من بر من رشک بردند و در نزد والی شهر از من سعایت نمودند. والی مرا از گفتن مجلس منع فرمود و مرا همسایه‌ای بود از اعوان سلطان و آن موقع یکی از ایّام عید بود و آن همسایه به عادت امثال خود عزم داشت که به شرب مشغول گردد. چون اینکه حکایت بشنید عزم خود را ترک داده بنزد والی شد و او را از حسد یاران بر من و دروغ بستن ایشان در باره من بیاگاهانید و سپس خود شخصا آمده مرا از خانه بیرون آورد و به منبر برد و تا آخر مجلس وعظ در پای منبر بنشست. پس من به مردم گفتم اینست معنی آنچه پیغامبر- صلّی اللّه علیه و آله- فرموده که خداوند اینکه دین را [باشد که] به مرد فاجر توانائی دهد» انتهی«54». راقم سطور گوید: بر حسب ظاهر شاید برای ما تا اندازه‌ای غریب به نظر آید که مؤلّف کتاب جزای نیکی و احسان آن مرد و شفاعت وی از مؤلّف در نزد والی و باصلاح آوردن کار او را بدین طریق داده که علنا او را بر منبر فاجر ----------------------------------- 53. رجوع شود بجلد سوم از کتاب مزبور یعنی مستدرک الوسائل، صفحات 325- 365- 487- 489. [.....] 54. مستدرک الوسائل ج 3 ص 487- 488. صفحه : 43 خوانده و او را یکی از مصادیق حدیث مذکور ان‌ّ اللّه لیؤیّد هذا الدّین بالرّجل الفاجر قرار داده ولی چون خصوصیات اینکه واقعه به دست ما نیست بدون شک باید فرض نمود که مؤلّف را قطعا عذری شرعی در اینکه گونه رفتار نسبت بدان مرد همسایه بوده مثلا شاید آن مرد متجاهر به فسق بوده یا شاید از نکوهیدن علنی او احتمال ترک افعال ناستوده وی می‌داده و نحو ذلک از معاذیر شرعیه. باری مرحوم حاجی میرزا حسین نوری پس از نقل حکایت مزبور گوید«55»: «و شیخ ابو الفتوح از جماعتی روایت می‌کند: الف- از شیخ ابو الوفا عبد الجبّار [إبن عبد اللّه بن علی المقری] الرازی«56». ب- از پدرش علی‌ّ بن محمّد«57». ج- از عم‌ّ پدرش شیخ جلیل مفید حافظ ابو محمّد عبد الرحمن ابی بکر احمد نیشابوری خزاعی ساکن در ری«58». د- از شیخ ابو علی طوسی«59». ه- از قاضی فاضل حسن استرابادی«60»»، انتهی کلام صاحب المستدرک. بعلاوه مآخذ مذکوره در فوق در نقد الرجال میر مصطفی تفرشی و امل ----------------------------------- 55. مستدرک الوسایل ج 3 ص 488- 489. 56. از معاصرین شیخ طوسی است. تاریخ وفات او به دست نیامد. رجوع شود برای ذکر اجمالی از او به فهرست منتجب الدین ص 7 در حاشیه و مناقب إبن شهر آشوب ج 1 ص 9 و امل الآمل ص 379 و روضات الجنات ص 598 س 12. 57. به صفحه 621 رجوع شود. 58. مشروحا بیان کردیم که فوق العاده مستبعد است که مؤلف ما نحن فیه یعنی ابو الفتوح رازی از اینکه عبد الرحمن بن احمد خزاعی معروف به مفید نیشابوری متوفی در سنه 445 بلا واسطه روایت کرده و عصر او را درک کرده باشد، رجوع بدانجا شود. 59. یعنی ابو علی حسن بن محمّد بن الحسن طوسی پسر شیخ طوسی معروف که به تصریح إبن حجر عسقلانی در لسان المیزان ج 2 ص 250 در حدود سنه پانصد هجری وفات کرده است و عین عبارت إبن حجر عن قریب نقل خواهد شد. 60. رجوع شود به ص 108 از اجازه کبیر صاحب معالم که در جلد 25 بحار الانوار ص 97- 116 به طبع رسیده و مستدرک الوسائل ج 3- ص 489 و 492. صفحه : 44 الآمل شیخ حرّ عاملی و تنقیح المقال مرحوم حاج شیخ عبد اللّه ممقانی نیز در هر یک شرح حال مختصری از صاحب ترجمه مذکور است که چون متضمن هیچ مطلب تازه نیست و تکرار عین مآخذ سابق الذکر است لهذا از نقل مندرجات آنها در اینکه جا بکلی صرف نظر کردیم.

چنان که از مطالعه فصول متقدّمه بوضوح پیوست در هیچ یک از کتب رجال و تواریخ و غیره که متعرّض ذکری از مؤلف ما نحن فیه شیخ ابو الفتوح رازی شده‌اند به هیچ وجه تاریخی راجع به وقایع احوال وی از قبیل تاریخ ولادت یا تاریخ وفات و غیره مذکور نیست و از مطالعه خود تفسیر حاضر نیز تا آنجا که راقم سطور تتبع نموده تاریخی در خصوص شروع یا اتمام تألیف کتاب یا اشارت دیگری راجع به شخصیات مؤلّف- الّا ما شذّ و ندر- به نظر نرسید. ولی از روی پاره‌ای قرائن و امارات خارجی که ذیلا اشاره بدانها خواهد شد و نیز از ذکر اسامی بعضی از مشاهیر اشخاص که استطرادا نام ایشان در اثناء تفسیر حاضر برده شده است روی هم رفته اینکه نتیجه گرفته می‌شود که مؤلّف کتاب به نحو قطع و یقین از رجال اواخر قرن پنجم و اوایل الی اواسط قرن ششم هجری بوده است به شرح ذیل: اولا) مؤلّف کتاب به تصریح إبن شهر آشوب در مناقب ج 1 ص 9 و صاحب روضات ص 184 و صاحب مستدرک الوسائل ج 3 ص 489 بلا واسطه از شیخ ابو علی حسن بن محمّد بن الحسن الطوسی پسر شیخ طوسی معروف روایت می‌کند. و وفات شیخ ابو علی مزبور به تصریح إبن حجر عسقلانی در لسان المیزان ج 2 ص 250 در حدود پانصد هجری بوده است«61». پس اگر به اقل‌ّ تقدیرات ----------------------------------- 61. عین عبارت إبن حجر در لسان المیزان از قرار ذیل است: «الحسن بن محمّد بن الحسن بن علی الطّوسی ابو علی‌ّ بن [ابی] جعفر سمع من والده و ابی الطّیب الطّبری و الخلّال و التّنوخی ثم صار فقیه صفحه : 45 سن‌ّ راوی بلا واسطه از او را یعنی ابو الفتوح رازی ما نحن فیه را در وقت وفات شیخ خود در حدود 500 هجری بیست ساله هم فرض کنیم نتیجه ضروری اینکه فقره اینکه می‌شود که تولّد ابو الفتوح رازی به نحو قطع و یقین مؤخر از حدود 480 هجری ممکن نیست روی داده باشد. ثانیا) آن که شیخ منتجب الدین معروف ابو الحسن علی بن عبید اللّه بن الحسن بن الحسین بن بابویه رازی صاحب فهرست مشهور به فهرست منتجب الدین که از اخص‌ّ تلامذه مؤلّف کتاب است به تصریح خود او در قریب ده موضع از فهرست مزبور«62» بلا واسطه از مؤلّف ما نحن فیه روایت می‌کند و تفسیر حاضر را با تألیف دیگر صاحب ترجمه شرح شهاب الاخبار قضاعی هر دو را در نزد مؤلف آنها قرائت نموده بوده است. و علاوه بر آن مؤلّفات کثیره عدیده دیگری از علماء شیعه را که تراجم احوال ایشان در فهرست مزبور مذکور است«63» به توسط صاحب ترجمه از مؤلفین آنها روایت می‌کند، و تولّد شیخ منتجب الدین به تصریح عموم کتب رجال و به تصریح معاصر او اما الدین عبد الکریم بن محمّد رافعی در کتاب التّدوین فی اخبار قزوین که ترجمه حال مفصل مبسوطی در کتاب مزبور مرقوم داشته«64» در سنه پانصد و ----------------------------------- الشیعة و امامهم بمشهد علی- رضی اللّه عنه- سمع منه ابو الفضل بن عطاف و هبة اللّه السقطی و محمّد بن محمّد النسفی و هو فی نفسه صدوق مات فی حدود الخمسمائة و کان متدینا کافا عن السّب» انتهی. رجوع شود نیز به فهرست منتجب الدین ص 4 و معالم العلماء إبن شهر آشوب ص 32 و امل الآمل ص 469 و منتهی المقال ص 102 و مستدرک الوسائل ج 3 ص 497. 62. اینکه ده موضع عبارت است از تراجم احوال اشخاص مذکور در حاشیه بعد بعلاوه ترجمه احوال خود ابو الفتوح رازی. 63. و آنان عبارتند از اشخاص ذیل: ابو بکر احمد بن الحسین بن احمد نیشابوری خزاعی جدّ اعلای ابو الفتوح رازی و اسمعیل بن حسن بن محمّد حسنی نقیب به نیشابور، و ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد دوریستی، و خلیل بن ظفر بن خلیل اسدی و ابو محمّد عبد الرحمن بن احمد بن الحسین نیشابوری خزاعی معروف به مفید نیشابوری، و عبد الجبار بن عبد اللّه بن علی مقری رازی، و ابو القاسم عبد العزیز بن محمّد بن عبد العزیز امامی نیشابوری، و محسن بن حسین بن احمد نیشابوری عم‌ّ مفید نیشابوری، و ابو سعید محمّد بن احمد بن الحسین نیشابوری جد ادنای ابو الفتوح رازی. 64. کتاب التدوین رافعی، نسخه خطی اسکندریه ص 414- 416. صفحه : 46 چهار بوده است، پس اگر سن منتجب الدین را در حین تحمّل وی روایات کتب کثیره مذکوره را از ابو الفتوح رازی به اقل‌ّ تقدیرات در امثال اینکه موارد بیست ساله هم فرض کنیم نتیجه ضروری اینکه فقره اینکه می‌شود که استاد او ابو الفتوح رازی به نحو قدر متیقّن و بطور حتم و قطع در حدود 525 در حیات بوده است. پس چنانکه ملاحظه می‌شود دو قضیّه از قضایای راجع به تعیین عصر مؤلف از روی قرائن خارجی مذکوره به نحو قطع و یقین و خارج از دایره شک و احتمال محقق و محرز است یکی آن که ولادت او مؤخّر از حدود 480 نبوده است و دیگر آن که وی در حدود 525 قطعا و محقّقا در حیات بوده است و تاریخ ما بقی کیفیات و تفاصیل راجع به حیات او مجهول است مثلا معلوم نیست چه مقدار مدّت قبل از 480 ممکن است متولّد شده باشد یا چه مقدار دیگر بعد از حدود 525 باز در قید حیات بوده است لکن گمان می‌رود که تاریخ تولد او چنان که مؤخّر از حدود 480 نبوده چندان مقدّم بر تاریخ مزبور نیز نبوده است زیرا که مؤلّف چنان که بعد از اینکه مذکور خواهد شد از زمخشری به «شیخ ما ابو القاسم محمود بن عمر الزّمخشری» تعبیر کرده است که از آن واضح می‌شود که زمخشری از مشایخ و اساتید مؤلف ما نحن فیه بوده است. و چون عادة و در اکثریت موارد شیخ مسن‌تر از تلمیذ و تلمیذ کم سن‌تر از استاد است پس اگر در مورد مفروض ما نیز اینکه اغلبیت جاری و از قبیل افراد شاذّه نادره نباشد نتیجه اینکه خواهد شد که تولّد مؤلف کتاب حاضر به احتمال قوی یا بعد از تولد زمخشری یعنی بعد از سنه 467 بوده است یا اقلا در حدود همان سنوات ولی نه چندان مقدم بر آن. و از طرف دیگر سابق از قول یکی از معاصرین مؤلّف إبن حمزه صاحب ایجاز المطالب و هادی الی النجاة به روایت مولی احمد اردبیلی از او در حدیقة الشیعه نقل کردیم که إبن حمزه مذکور به تصریح خود او هم وفات مؤلف را در ری درک کرده بوده و هم وفات ابو الفتوح عجلی شافعی اصفهانی صفحه : 47 را [به اینکه معنی که به تصریح خود ازدحام مردم اصفهان را به زیارت قبر ابو الفتوح عجلی و سایر مشایخ صوفیه مدفون در آن شهر مشاهده کرده بوده است] و وفات اینکه اخیر یعنی ابو الفتوح عجلی به تصریح ارباب رجال در سنه ششصد هجری بوده است«65». مقصود اینکه است که از سوق حکایت مزبوره ظاهرا چنان بر می‌آید که اینکه دو واقعه در زمانی نسبة نزدیک به یکدیگر وقوع یافته بوده یعنی مدّت زیاده از حدّ متمادی مثلا هفتاد یا هشتاد سال ما بین آنها فاصله نبوده است و الّا بغایت مستبعد است که یک نفر انسان عادی در حال رشد و تمیز (چنان که لازمه حکایت مزبوره است) دو واقعه را با اینکه فاصله عظیم در بین، در مدت عمر خود درک کرده باشد و سپس بعد از همه اینها در سن نود سالگی یا صد سالگی سفر حج‌ّ پیش گیرد اینکه فرض فی الواقع اگر مکابره را کنار بگذاریم عادة بغایت مستبعد بلکه نزدیک به محال است، باری تکرار می‌کنیم که از سیاق حکایت پیداست که ما بین دو واقعه مزبوره یعنی ما بین وفات ابو الفتوح رازی ما نحن فیه در ری و حضور إبن حمزه در آن واقعه از یک طرف و ما بین سفر إبن حمزه به حج‌ّ و از آن جا به اصفهان و مشاهده او زیارت مردم قبر ابو الفتوح عجلی را از طرف دیگر (و بعبارة اخری ما بین وفات ابو الفتوح رازی و ابو الفتوح عجلی) فاصله زیادی از حدّ متمادی در میان نبوده بلکه چنان می‌نماید که دو واقعه مذکوره در زمانی نسبة قریب به یک دیگر وقوع یافته بوده است و صاحب روضات نیز به همین عقیده است و تصریح کرده که ابو الفتوح عجلی به اصفهان در زمانی نزدیک به زمان صاحب عنوان (یعنی ابو الفتوح رازی) وفات نموده«66» بنابر اینکه اگر فرض کنیم که وفات ابو الفتوح رازی حتی پنجاه سال هم مثلا قبل از وفات ابو الفتوح عجلی (در سنه ----------------------------------- 65. رجوع شود بابن خلکان ج 1 ص 71 در باب الف (اسعد) و طبقات الشافعیه سبکی ج 5 ص 50 و روضات الجنّات ص 101. 66. و قد سبق لنا احتمالنا اشتباه ذلک بالشیخ ابی الفتوح اسعد بن ابی الفضائل العجلی فی ترجمته لما ذکره إبن خلکان المورّخ من انه توفّی باصفهان فی زمن قریب من زمن صاحب العنوان، روضات الجنات ص 184. [.....] صفحه : 48 600) روی داده بوده لازمه آن اینکه می‌شود که وفات مؤلف ما نحن فیه در اواسط مائه سادسه وقوع یافته بوده است و ظن‌ّ غالب نیز همین است- و اللّه اعلم بحقائق الامور. ثالثا) آن که مؤلّف اینکه کتاب علاوه بر عدّه کثیری از مشاهیر رجال از فقهاء و محدّثین و متکلّمین و مفسّرین و نحاة و لغویّین و علماء عربیّت و ادبا و شعرا از قرون اولیّه اسلام گرفته الی اواخر قرن پنجم که غالبا در اثناء تفسیر حاضر از ایشان نام می‌برد و به اقوال و آراء و روایات و اشعار ایشان تمسّک می‌جوید علاوه بر اشخاص مذکوره از پاره کسانی نیز نام برده که در اوایل الی اواسط قرن ششم هجری وفات یافته‌اند. از جمله فصیحی نحوی و هو ابو الحسن علی بن ابی زید محمّد بن علی استرابادی شیعی امامی معروف به فصیحی«67» متوفی در بغداد در 13 ذی الحجه سنه 516 مؤلف ما نحن فیه در جلد اول ص 749- 750 از تفسیر حاضر در تفسیر آیه فَمَا استَمتَعتُم بِه‌ِ مِنهُن‌َّ فَآتُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ در سورة النّساء [آیه 24] در خصوص حلّیّت متعه در مذهب شیعه گوید: «و از اعلام مذهب امامیان یکی متعه است و مخالفان ایشان را به اینکه طعنه زنند و إبن سکّرة الهاشمی«68» گفت در اینکه معنی: یا من یری المتعة من دینه

حلّا و ان کانت بلا مهر و لا یری سبعین تطلیقة

تبین منه ربّه الخدر من هاهنا طابت موالیدکم

فاجتهدوا فی الحمد و الشّکر خواجه ادیب علی‌ّ بن ابی زید الفصیحی اینکه را جواب گفت: بناتکم یا منکری متعة الاولی

راوها رضا فی دینهم غیر منکرة اماء و انتم ان معضتم لقولتی

عبید لهم فیما یرون مسخّرة ----------------------------------- 67. فصیحی مزبور از تلامذه عبد القاهر جرجانی معروف صاحب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه و عوامل مشهور در نحو بوده است، رجوع شود برای ترجمه احوال او به معجم الادباء ج 5 ص 415- 420 و إبن خلکان ج 1 ص 374 و طبقات النّحاة سیوطی ص 351- 352 و مجالس المؤمنین در اواخر مجلس پنجم، و روضات الجنات ص 485. 68. ابو الحسن محمّد بن عبد اللّه بن محمّد المعروف به إبن سکّره متوفّی در سنه 385، إبن خلکان ج 2 ص 105- 106. صفحه : 49 و نعلی سکر لاست کل‌ّ مصوّب

لما قاله فی الطّاهرین إبن سکّرة«69» و دیگر سنائی شاعر معروف متوفّی به اصح‌ّ اقوال در یازدهم شعبان سنه پانصد و بیست و پنج هجری«70» مؤلف در تفسیر حاضر (ج 2 ص 139) در تفسیر ----------------------------------- 69. اینکه ابیات به همین نحو که بکلی صواب و معنی آن واضح است در تفسیر ابو الفتوح چاپ شده است ولی نسخه که صاحب مجالس المؤمنین به دست داشته ظاهرا بسیار سقیم و ابیات بکلّی مغلوط در آن مرقوم بوده لهذا او بیت دوم را بکلی غلط خوانده و غلط ترجمه کرده است. و در روضات نیز به تبع مجالس اینکه ابیات مغلوط چاپ شده است. 70. تاریخ وفات سنائی به تصریح یکی از معاصرین او محمّد بن علی بن الرقا نام که به حکم بهرام شاه حدیقه او را مرتب نموده بوده در دیباچه آن کتاب بعد از نماز روز یکشنبه یازدهم شعبان سنه پانصد و بیست و پنج بوده و غالب مورخین و تذکره نویسان از قبیل جامی در نفحات و صاحب حبیب السیر و مجالس المؤمنین و هفت اقلیم جز اینکه قول قول دیگری نقل نکرده‌اند، ولی تقی کاشی و به تبع او صاحب آتشکده و ریاض العارفین (و خود راقم اینکه سطور سابقا در حواشی چهار مقاله) وفات او را در سنه 545 نگاشته‌اند، و دولتشاه در سنه 576 و مجمع الفصحا در سنه 590 و بدون شک فقط قول اوّل صواب است لا غیر، چه هیچ شهادتی بالاتر از شهادت یکی از معاصرین خود شخص نیست در صورتی که سایر ارباب تذکره ما بین ایشان و سنائی اقلا چهار صد سال فاصله بوده است. و بخصوص که در روایت جامع حدیقه ماه و روز و روز هفته و بودن آن بعد از نماز شام و سایر مشخصات اینکه واقعه همه معیّن شده است، فقط اشکالی که بر اینکه تاریخ ممکن است وارد آید یکی آن است که در بعضی از نسخ طریق التحقیق سنائی [ (رجوع به شماره 926) از فهرست نسخ فارسی دیوان هند از آتیه] بیت ذیل در آخر کتاب دیده می‌شود: پانصد و بیست و هشت ز آخر سال || بود کاین نظم نغز یافت کمال ولی ممکن است که بیست و هشت تحریف کلمه دیگری باشد و نیز ممکن است چنان که نظایر اینکه قضیه در باره نسخ خطی نظامی و شاهنامه و غیره مکرر دیده شده که اصل بیت مزبور بکلی الحاقی باشد چنان که در نسخه دیگر از همان کتاب یعنی طریق التحقیق در همان کتابخانه اصلا و ابدا از بیت مذکور نشانی نیست (رجوع شود به شماره 914 از فهرست مزبور). اشکال دیگر آن که وفات سنائی چنان که از مراثی مشهوره او در حق معزّی واضح می‌شود قطعا بعد از وفات معزی بوده و وفات معزی به قول مشهور در سنه 542 است پس وفات سنائی بالضروره بعد از تاریخ مزبور یعنی بعد از 542 خواهد بود. و جواب ازین اشکال واضح است و آن اینکه است که تاریخ 542 در خصوص وفات معزی بکلی غلط مشهور است و ظاهرا ابتدا از تقی کاشی ناشی شده است و قبل ازو تا آنجا که راقم سطور اطلاع دارد هیچ یک از ارباب تذکره متعرض تاریخ وفات معزّی نشده‌اند و چنان که دوست فاضل من آقای عباس اقبال آشتیانی در رساله نفیسی که همین اواخر در خصوص شرح حال معزی و ممدوحین و معاصرین او تألیف نموده‌اند به دلایل متقنه ثابت کرده‌اند وفات معزّی به نحو قطع و یقین مؤخّر از سنه پانصد و بیست صفحه : 50 آیه فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ غُراباً یَبحَث‌ُ فِی الأَرض‌ِ در سوره مائده [آیه 31] گوید: «انس روایت کند که رسول خدا- علیه السّلام- گفت خدای تعالی منّت نهاد به سه چیز بعد از سه چیز: به بوی از پس مرگ چه اگر نبودی هیچ کس مرده را دفن نکردی و به اینکه جانور که در دانه افتاد که اگر نه آن بودی پادشاهان حبوب ادخار کردندی به جای زر و سیم و ایشان را آن به بودی و به مرگ پس از پیری که مرد چون سخت پیر شود او را از خود ملال آید در آن وقت او را راحت باشد چنان که حکیم سنائی گوید: اگر مرگ خود هیچ راحت ندارد

نه بازت«71» رهاند همی جاودانی» و دیگر زمخشری معروف ابو القاسم محمود بن عمر الخوارزمی متوفی در شب نهم ذی الحجه سنه 538 مؤلّف در تفسیر آیه‌لا به وَ قال‌َ المَلِک‌ُ ائتُونِی بِه‌ِ أَستَخلِصه‌ُ لِنَفسِی فَلَمّا کَلَّمَه‌ُ قال‌َ إِنَّک‌َ الیَوم‌َ. در سوره یوسف (ج 3 ص 141) [برابر با ج 11 ص 98 تا 100 از چاپ بنیاد] گوید: «ملک گفت: اینکه مرد را که علم چنین داند او را در زندان رها نکنند او را به من آرید تا من او را بخاصّه و خالصه خود کنم ... چون استنطاق کرد او [را] و او به سخن در آمد از سخن او مایه علم او بشناخت و پایه قدر او بدانست ... در خور آن او را پایه نهاد. گفت: تو امروز بنزدیک ما مکین و امینی عذر آن خواست که پیش از بین تو را نشناختم چون تو را امروز بشناختم لا جرم بقدر امانیّتت«72» پایه مکانت نهادیم ... و نکو گفت امام زمخشری: امتحنوه فکان مؤتمنا

ثم‌ّ استشاروه بعد ما امتحنوا ثم‌ّ دعوه لذاک مؤتمنا

للملک و المستشار مؤتمن ----------------------------------- نمی‌تواند باشد و در دیوان او مدح هیچیک از ملوک و امرای آن عهد یا اشاره و تلویحی به هیچ واقعه از وقایع تاریخی آن عهد بعد از تاریخ مزبور بوجه من الوجوه یافت نمی‌شود و چون از طرف دیگر به پاره‌ای از وقایع تاریخی تا حدود 518 در دیوان او اشاراتی یافت می‌شود پس وفات او به ظن‌ّ نزدیک به یقین در حدود 518- 520 بوده است. 71. تصحیح قطعی، و فی الاصل: نه بازد [کذا]. 72. کذا فی الاصل: و الظاهر: امانتت پایه مکانتت [حدس مرحوم قزوینی صواب و عین ضبط چاپ بنیاد است. ص 100]. صفحه : 51 انتهی باختصار- و باز در تفسیر آیه الَّذِی جَعَل‌َ لَکُم مِن‌َ الشَّجَرِ الأَخضَرِ ناراً فَإِذا أَنتُم مِنه‌ُ تُوقِدُون‌َ در سوره یس (ج 4 ص 419) [برابر با ج 16 ص 170 چاپ بنیاد] گوید: «عبد اللّه عباس گفت آن دو درخت است که در او آتش باشد یکی را مرخ گویند و یکی را عفار چون کسی را آتش باید دو شاخ از اینکه دو درخت ببرد چنان که آب ازو می‌چکد و بر هم ساید از میان آن آتش بیرون آید. و گفتند «مرخ» نر باشد و «عفار» ماده و هر دو را زند و زنده گویند و شیخ ما«73» ابو القاسم محمود بن عمر الزمخشری دو بیت گفت: و انّی اری مثل الفاضلین

اذا التقیا الزّند و الزّنده فهذا یفید بما عنده

و هذا یفید بما عنده«74» انتهی به اختصار، حال گوییم که از ورود اسامی اشخاص ثلاثه مذکور در فوق یعنی فصیحی متوفی در سنه 516 و سنائی متوفّی در 525 و زمخشری متوفّی در 538 در اثناء تفسیر حاضر شاید بتوان استنباط نمود که تألیف کتاب ما نحن فیه بعد از وفات اشخاص مزبوره بوده است نه در حال حیات ایشان، و اگر در مورد زمخشری که تاریخ وفات او مؤخّر از آن دوی دیگر است احتمال دهیم که تألیف کتاب در حال حیات او بوده در مورد دو نفر اول یعنی فصیحی نحوی و سنائی اینکه احتمال بغایت ضعیف است. و علی ای‌ّ حال از طرز تعبیر مؤلف از زمخشری به «امام زمخشری» و «شیخ ما ابو القاسم محمود بن عمر زمخشری» واضح می‌شود که اگر هم ----------------------------------- 73. ازین تعبیر چنان که سابق نیز بدان اشاره نمودیم تقریبا به نحو قطع و یقین واضح می‌شود که زمخشری از جمله مشایخ و اساتید مؤلف کتاب ابو الفتوح رازی بوده است. 74. کذا فی الاصل و گویا صواب بجای «و هذا» در مصراع دوم «و ذاک» باشد و الا مصراع دوم عین مصراع اول و تکرار آن خواهد بود و مخفی نماناد که دو قطعه شعر مذکور از زمخشری را در هیچیک از مآخذی که متضمن ترجمه حال اوست و اینکه ضعیف به آنها دسترسی دارد از قبیل معجم الادباء یاقوت و انساب سمعانی و طبقات الادباء إبن الانباری و إبن خلکان و بغیة الوعاة سیوطی و جواهر المضیئة و لسان المیزان إبن الحجر و مفتاح السعاده طاش کبری زاده و روضات الجنات نیافتم و همچنین در تفسیر کشاف و در ضمن تفسیر دو آیه مذکور در فوق در سوره یوسف و سوره یس نیز اثری از آنها به دست نیاوردم و ظاهرا مؤلف کتاب اینکه ابیات را یا شفاها بلا واسطه از خود زمخشری استماع نموده بوده یا از دیوان اشعار زمخشری که در آن اعصار ما بین مردم بتصریح سمعانی و غیره مشهور بوده نقل کرده است. صفحه : 52 زمخشری در حین تالیف تفسیر حاضر از جمله احیا بوده در هر صورت جوانی خردسال و در اوایل سن شباب نبوده بلکه بعد از آنی بوده که وی مردی مشهور به علم و فضل و یکی از ائمه مسلمین و شیوخ ایشان محسوب می‌شده است و واضح است که اینکه درجات در حال صغر سن برای کسی دست نمی‌دهد و چون تولّد زمخشری در سنه 467 است پس اگر فرض کنیم که آغاز شهرت زمخشری و انتشار صیت او از سن چهل سالگی او به بعد مثلا بوده است نتیجه آن خواهد بود که تألیف تفسیر حاضر به ظن‌ّ غالب بلکه تقریبا به نحو قطع و یقین مقدّم بر حدود 510 نبوده است و اینکه نکته را نیز ناگفته نگذاریم که چنان که مشاهده شد مؤلف در دو فقره عبارت مذکور در فوق که از زمخشری نام برده در هر دو مرتبه به مناسبت نقل پاره‌ای از اشعار اوست که ذکری از او کرده است ولی از کشّاف معروف او تا آن جا که راقم سطور تتبع کرده و قاضی نور اللّه ششتری نیز در مجالس المومنین بدان اشاره نموده«75» ظاهرا هیچ نامی نبرده است با وجود اینکه که مؤلف به عادت خود از غالب تفاسیر مشهوره عصر خود از قبیل تفسیر طبری و تفسیر ابو القاسم بلخی کعبی«76» و تفسیر ابو مسلم محمّد بن بحر اصفهانی«77» و تفاسیر ابو علی جبّائی«78» و پسرش ابو هاشم ----------------------------------- 75. «از تفسیر فارسی او ظاهر می‌شود که معاصر صاحب کشاف بوده و بعضی اشعار صاحب کشاف باو رسیده اما کشاف به نظر او نرسیده» (مجالس المؤمنین در ترجمه احوال ابو الفتوح رازی در اواسط مجلس پنجم) در کتاب روضات الجنات ص 184 در ترجمه عبارت مزبور اشتباهی دست داده که مغیّر معنی است و نصّه: «و یظهر منه (ای من تفسیره) انّه کان معاصرا لصاحب الکشاف و قد بلغه بعض ابیات (صاحب) الکتاب دون اصله»، کلمه «صاحب» دوم از قلم ناسخ یا از قلم خود مؤلف افتاده است. 76. ابو القاسم عبد اللّه بن احمد بلخی کعبی از رؤسای مشهور معتزله متوفی در سنه 319، او را تفسیری بوده در دوازده مجلّد. رجوع شود به کتاب الفهرست إبن الندیم ص 34 و انساب سمعانی در نسبت «کعبی» و إبن خلکان 1: 273، و جواهر المضیئة 1: 271 و لسان المیزان 3: 255- 256 و کشف الظنون در عنوان «تفسیر ابی القاسم عبد اللّه بن احمد البلخی». 77. ابو مسلم محمّد بن بحر اصفهانی معتزلی متوفی در سنه 322، او را تفسیری بزرگ بوده در چهارده مجلد موسوم به جامع التأویل لمحکم التنزیل و کتاب الفهرست 136، معجم الادبا 6: 420- 422 لسان المیزان 5: 89 بغیة الوعاة 23، کشف الظنون در عنوان «جامع التأویل»). 78. ابو علی محمّد بن عبد الوهاب جبّائی به ضم جیم و تشدید باء موحده و بعد از الف همزه قبل از صفحه : 53 جبّائی«79» و ابو بکر اصم«80» و رمّانی«81» و زجّاج«82» و حسین بن الفضل البجلی«83» و تفسیر معروف ثعلبی نیشابوری«84» موسوم به الکشف و البیان فی تفسیر القرآن و غیر ذلک که ذکر همگی موجب تطویل است دائما نام برده و از هر یک از آنها به مناسبت مقام فصول و فقرات خارج از حدّ احصا در اینکه تفسیر کبیر عدیم النّظیر که فی الواقع مصداق «کل‌ّ الصّید فی جوف الفرا» ست نقل کرده است، پس با وجود اینها سکوت او از یکی از مشهورترین تفاسیر دنیا و یکی از مهمترین تالیف استاد خود او یعنی کشّاف لا بد کاشف از اینکه است که ----------------------------------- یاء نسبت از رؤساء مشهور معتزله متوفی در سنه 303 او را تفسیری معروف بوده (انساب سمعانی در نسبت «جبّائی» تبیین کذب المفتری از إبن عساکر ص 138 إبن خلکان 2: 55- 56، لسان المیزان 5: 271 روضات الجنات 700- 702). [.....] 79. ابو هاشم عبد السلام بن محمّد بن عبد الوهاب جبّائی پسر مذکور قبل و مانند پدر از رؤسای معروف معتزله متوفّی در سنه 321 (الفهرست 174، انساب سمعانی در «جبّائی» إبن خلکان 1: 317 طبقات الشافعیه سبکی 3: 230 استطرادا لسان المیزان 4: 16 طبقات المفسرین سیوطی 33 روضات ص 702 در ذیل ترجمه پدرش ابو علی جبّائی). 80. ابو بکر عبد الرحمن بن کیسان اصم‌ّ معتزلی از رجال اواخر قرن دوم ظاهرا (کتاب الفهرست ص 34 س 2 و ص 100 س 29، لسان المیزان 3: 427، مقالات الاسلامیین ابو الحسن اشعری، فرق الشیعة نوبختی، تبصرة العوام طبع آقای اقبال رجوع به فهارس اینکه سه کتاب اخیر). 81. ابو الحسن علی بن عیسی رمانی نحوی معتزلی متوفی در سنه 384 (انساب سمعانی در «رمانی» طبقات الادباء إبن الانباری 389- 392، معجم الادباء 5: 280- 283) إبن خلکان 359- 360 بغیة الوعاة 344 کشف الظنون در «تفسیر الرمانی» روضات 480- 481. 82. ابو اسحق ابراهیم بن محمّد بن السرّی زجّاج نحوی معروف متوفّی در سنه 310 یا 311 یا 316 تفسیر او معروف بود به معانی القرآن شهرت زجّاج مغنی از تکثیر عدد مآخذ است رجوع شود از جمله به إبن خلکان 1- 309 و کشف الظنون در «تفسیر الزجاج». 83. ابو علی الحسین بن الفضل البجلی متوطّن در نیشابور از مفسرین مشهور و متوفّی در سنه 282 (انساب سمعانی در نسبت «بجلی» معجم الادباء 1: 122- 123 (استطرادا لسان المیزان 2: 307- 308). 84. ابو اسحق احمد بن محمّد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری متوفی در سنه 427 مفسّر و اخباری بسیار معروف که قصص الانبیاء او معروف به عرائس مکرّر در مصر به طبع رسیده است (معجم الادباء 2: 104- 105، إبن خلکان 1: 22. سبکی 3: 23- 24. طبقات المفسّرین سیوطی 5، بغیة الوعاة همو 154 روضات الجنات 68). صفحه : 54 تألیف تفسیر حاضر یا قبل از تألیف کشاف، یعنی قبل از سنه 528 انجام گرفته بوده یا قبل از شهرت و انتشار کشاف و وصول نسخ آن از مکه معظمه- که در آنجا تالیف آن به اتمام رسیده بوده«85»- به بلاد ایران که برای اینکه فقره هم لا بد چند سالی وقت لازم بوده است و بنابر اینکه شق‌ّ اخیر ممکن است که تألیف تفسیر حاضر مدّتی بعد از تألیف کشّاف و اصلا مدّتی بعد از وفات خود زمخشری (یعنی بعد از 538) نیز صورت گرفته بوده است. یک مسأله از خارج بطور حتم محقق و مفروغ عنه است و آن اینکه است که تألیف تفسیر ما نحن فیه بنحو قطع و یقین و به دلیل حسّی- عیانی مؤخّر از سنه 556 نمی‌تواند باشد زیرا که یکی از نسخ همین تفسیر موجوده در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد مقدس (نمره 134) تاریخ کتابت آن صریحا واضحا و با کلمات تامّه نه با ارقام هندسی «سنه ست‌ّ و خمسین و خمسمائه» است و نسخه دیگر از همان کتاب و در همان کتابخانه (نمره 136) تاریخ استنساخ آن یک سال بعد است یعنی سنه «سبع و خمسین و خمسمائة»«86». پس خلاصه مقدّمات مذکوره اینکه شد که تاریخ تألیف تفسیر حاضر از طرفی به ظن‌ّ غالب مقدم بر حدود 510 نبوده است، و از طرف دیگر به نحو قطع و یقین و به دلیل خارجی- حسّی مؤخر از سنه 556 نیز نمی‌تواند باشد پس تاریخ تألیف آن محصور خواهد بود ما بین حدود 510- 556». امّا در مورد آنچه مرحوم قزوینی (در پاورقی 2 ص 619) [برابر با ص 14 ----------------------------------- 85. عین عبارت زمخشری در آخر مجلد سوم از کشّاف طبع مصر ص 298 از قرار ذیل است: «و هذه النّسخة هی نسخة الأصل الاولی الّتی نقلت من السّواد و هی ام‌ّ الکشّاف الحرمیّة المبارکة المتمسّح بها المحقوقة ان تستنزل بها برکات السماء و یستمطر بها فی السّنة الشّهباء فزغت منها ید المصنّف تجاه الکعبة فی جناح داره السّلیمانیّة الّتی علی باب اجیاد الموسومة بمدرسة العلّامة ضحوة یوم الاثنین الثّالث و العشرین من ربیع الاخر فی عام ثمانیة و عشرین و خمسمائة- الخ». 86. اینکه دو نسخه هیچ کدام تفسیر تمام کامل نیست نسخه اوّل عبارت است از مجلّد 16 و 17 و نسخه دوم فقط مجلّد بیستم است و وصف اجمالی اینکه دو نسخه در همین مقدمه بیان خواهد شد ان شاء اللّه تعالی. صفحه : 55 همین چاپ] آورده، باید افزود که تاریخ فوت مفید نیشابوری که به نقل از لسان المیزان إبن حجر 445 آمده است، صحیح نیست و باید تحریفی در آن صورت یافته باشد زیرا بنابر تحقیقی که مرحوم ابو الحسن شعرانی در ص 6 مقدمه جلد اوّل چاپ خود از تفسیر روض الجنان (که بعدا به آن اشاره خواهیم کرد) انجام داده است، چون شیوخ وی همه پس از اینکه تاریخ در گذشته‌اند (مثلا هناد نسفی در 465، إبن النّقور در سال 470، شیخ طوسی 460 و إبن براج در 481) پس یا ضبط لسان المیزان مصحّف است، یا إبن حجر اشتباه کرده است. زیرا به نص‌ّ خود لسان المیزان یکی دیگر از شاگردان او ابراهیم زیدی متوفی به سال 539 است که تولد او به سال 442 سه سال پیش از فوت صاحب ترجمه به نقل إبن حجر در کوفه اتفاق افتاده است و اگر عمر بن ابراهیم در بیست سالگی هم او را درک کرده باشد باید عبد الرحمن مفید در سال 462 در عراق زنده باشد. علاوه بر اینکه مورد، مرحوم شعرانی اعتراض علّامه قزوینی (ذیل ص 619 برابر با ص 15 چاپ حاضر) را بر صاحب روضات الجنات وارد نمی‌داند، زیرا در باره تاریخ فوت مفید نیشابوری، چنان که دیدیم با وی همرایی ندارد. و در اینکه صورت باید قول صاحب روضات را پذیرفت که: «بسیار تکلّف خواهد بود اگر بگوییم مفید نیشابوری در حدود سال 390 متولد شد و در حدود سن‌ّ بلوغ خود سیّد رضی را در اواخر عمر وی در سال 405 ملاقات کرد، پس از آن عمر طولانی بیش از نود سال یافت و در حدود سال 480 که اواخر عمر او بود، سیّدین مرتضی و مجتبی ابنا الدّاعی و شیخ ابو الفتوح رازی که آن وقت طفلی نو رسیده بودند او را دیدند و اجازه گرفتند و شیخ منتجب الدین متولد در سال 505 ایشان را در حدود 525 مثلا ملاقات کرد و بدین تکلّف روایت بلا واسطه مفید نیشابوری را از سیّد رضی توجیه کنیم. امّا صاحب روضات نخواست به اینکه تکلّفات ملتزم شود و روایت او را «بالاسناد» گفت.»«87» ----------------------------------- 87. روح الجنان، چاپ شعرانی، 1/ 17 (مقدّمه). صفحه : 56 و چون رسم شیخ منتجب الدّین بر اینکه است که گاهی واسطه یا واسطه‌ها را حذف می‌کند، بعید نیست واسطه میان مفید نیشابوری و سیّد رضی را هم حذف کرده باشد. مرحوم شعرانی چند نکته دیگر هم در توضیح یا نقض آراء قزوینی آورده است که چون متضمّن نکته‌ای در سر گذشت ابو الفتوح و تفسیر او نیست از ذکر آن در اینکه مقام می‌گذریم، خواننده می‌تواند به صفحات 16 تا 19 جلد اوّل چاپ شعرانی مراجعه کند. مرحوم محدّث ارموی در تعلیقات کتاب نقض«88» پس از نقل اصل و ترجمه آراء تنی چند از متقدّمان نزدیک به عصر ابو الفتوح و پس از آن، در باره صاحب روض الجنان و تجلیل از مقاله علّامه قزوینی، از قول شیخ محمّد علی سهوری در عدّة الخلف فی عدّة السلف- کتابی منظوم در تراجم احوال ائمّه هدی- علیهم السّلام- و علمای بزرگ شیعه امامیه-، ضمن ذکر علمای قرن ششم در مورد ابو الفتوح شعری نقل کرده که ذکر آن در اینکه صفحات برای کمال اینکه دیباچه ضروری می‌نماید: و ترجمان الذّکر ذو الاعزاز

اس‌ّ الهدی ابو الفتوح الرّازی بحر الفضائل استناد الکمّل

کنز المعارف الحسین بن علی فخر المشکّکین شیخ القاله

للأخذ من افضاله افضی له قد سرق الحق‌ّ له بغیر حق

نعم، و من قبل اخ له سرق‌

نکته مهمتری که مرحوم محدّث در تحقیق خود بدان متوجه شده، موضوعی است که بر روی تاریکیهای مربوط به سال در گذشت ابو الفتوح پرتوهایی سزاوار توجّه می‌افکند. اینکه مطلب ابتدا در مقدمه تفسیر گازر، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان«89»، ابو المحاسن الحسین بن الحسن الجرجانی آمده و بعد عینا در جلد نخست تعلیقات نقض نقل شده است. ----------------------------------- 88. چاپ انجمن آثار ملّی، جلد نخست، تهران 1358 ص 151 به بعد. 89. چاپ مهر آیین، چاپ اوّل، تهران 1378 ق/ 1337 ش، ص کح به بعد. صفحه : 57 حاصل مطلب از اینکه قرار است که، میرزا محمّد صادق بن محمّد صالح آزادانی اصفهانی در کتاب شاهد صادق، در فصل هفتاد و نهم از باب سوم ضمن ذکر سال وفات بزرگان اسلام از سال اول تا سال 1042 هجری، ذیل سال پانصد و چهلم گفته است «540 ابو الفتوح خزاعی در گذشت»«90». مرحوم محدّث اینکه تاریخ را با سه تاریخ اجازه که از ابو الفتوح به دست آورده، مناقض یافته است: نخستین اجازه را بر پشت صحیفه اوّل از نسخه‌ای از تفسیر ابو الفتوح که در ماه صفر 980 به خط احمد بن شکر اللّه«91» نوشته شده به اینکه شرح دیده است: «صورت اجازة الشیخ المفسّر- قدّس روحه- أجزت للأجل‌ّ العالم الاخص‌ّ الاشرف ...«92»- ادام اللّه توفیقه و تسدیده- أن یروی عنّی هذا الکتاب من اوّله الی آخره علی الشّرائط المعتبرة فی هذا الباب من اجتناب الغلط و التّصحیف. کتبه الحسین بن علی بن محمّد ابو الفتوح الرّازی ثم‌ّ النیسابوری ثم‌ّ الخزاعی، مصنّف هذا الکتاب، فی اواخر ذی القعدة سنة سبع و أربعین و خمسمائة حامدا للّه تعالی و مصلّیا علی النّبی و آله.» اینکه اجازه را ابو الفتوح در اواخر ماه ذی قعده 547 نوشته که ظاهرا پس از پایان تألیف کتاب بوده است. مسلّم است که اینکه اجازه بر پشت نسخه‌ای نوشته شده که در زمان خود او نوشته شده و باید از نسخه‌های اصیل و آغازین تفسیر بوده باشد. سپس همان یادداشت بر پشت نسخه مورّخ 980 یا نسخه دومی که اینکه نسخه از روی آن استنساخ گردیده نقل شده است. از روی اینکه قرینه می‌توان یقین داشت که تفسیر ابو الفتوح در 547 یا سالی چند پیش از آن به پایان رسیده و خود او نیز در اینکه سال در قید حیات بوده است. اجازه دیگر بر پشت برگ اوّل نسخه‌ای از رجال نجاشی، متعلق به کتابخانه آقای فخر الدین نصیری امینی به شماره 121 ثبت شده که نسخه‌ای است با تاریخ کتابت ----------------------------------- 90. یادگار، سال دوم، ش ششم، ص 25. 91. با تأسّف و با وجود درخواستهای مکرر از صاحبان نسخ، تاکنون ما بر اینکه نسخه دست نیافته‌ایم. 92. نام صاحب اینکه اجازه در اصل ذکر شده است. [.....] صفحه : 58 982 به خط شخصی به نام حسن بن غالب البراقی، نص‌ّ آن اجازه به نقل از مقدمه جلد اوّل تفسیر گازر (ص ل) به شرح زیر است: «حکایة ما وجد علی الأصل المنقول منه هذا الفرع: سمع هذا الکتاب منّی بقراءة من قرأ الولد النّجیب تاج الدّین ابو جعفر محمّد بن الحسین بن علی بن محمّد- ادام اللّه توفیقه- و قد اجزت له روایته عنّی و روایة ما یصح‌ّ عنده من مجموعاتی و مسموعاتی علی الشرط المعلوم فی ذلک من اجتناب الغلط و التّصحیف. کتبه الحسین بن علی‌ّ بن محمّد الخزاعی‌ّ بخطّه فی شهر ربیع الأوّل سنة احدی و خمسین و خمس مائة حامدا للّه تعالی و مصلّیا علی النّبی و آله و مسلّما. و کتب هذا مالک الکتاب نجم بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن حسن بن نجم الحسینی‌ّ الشّامی‌ّ السکیکی‌ّ فی النجف الشّریف یوم الثلثا ثانی ذی الحجة الحرام خاتمة شهور سنة اثنتین و ثمانین و تسع مائة من هجرة سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و آله الطّیبین الطّاهرین». بنابر اینکه سند ابو الفتوح در ربیع الاوّل سال 551 زنده بوده است. اجازه دیگر را صاحب ریاض العلماء، در حین ترجمه حال ابو الفتوح به اینکه عبارت نقل کرده است: «و قد رأیت الرّبع الاوّل من تفسیره هذا فی اصفهان و کانت النّسخة عتیقة جدّا«93» و قد کتبت فی زمانه، و علی ظهرها خطّه الشّریف و اجازته لبعض تلامذته و کان اجازته له سنة اثنتین و خمسین و خمس مائة و عبّر عن نسبه هکذا: الحسین بن علی بن محمّد بن احمد الخزاعی‌ّ و قد قرأها جماعة أخری ایضا علیه و منهم ولد الشیخ أبی الفتوح هذا ایضا و خطّه الشّریف لا یخلو عن ردائة» به گواهی اینکه هر سه سند که مؤیّد یکدیگر نیز هست، ابو الفتوح قطعا پس از 540 و دست کم تا سال 552 زنده بوده است. از طرفی وی در زمان تألیف کتاب ----------------------------------- 93. از اینکه نسخه نیز تاکنون نشانی به دست نیاورده‌ایم. صفحه : 59 نقض (556- 559) در قید حیات نبوده است زیرا شیخ عبد الجلیل قزوینی صاحب نقض در چند موضع نام او را با عبارت ترحّم «رحمة اللّه» آورده است. پس وفات وی محدود می‌ماند میان سالهای 552 تا 559، و تنها قول صاحب شاهد صادق با اینکه تاریخ معارض می‌نماید. مرحوم محدّث ارموی هوشمندانه تناقض را به اینکه صورت حل کرده است که صاحب شاهد صادق اینکه تاریخ را به صورت رقومی دیده، یعنی در جایی که مأخذ کتاب مزبور بوده، عبارت نه به طریق حرفی بلکه به شیوه عدد نگاری بوده و ظاهرا «540» خوانده می‌شده است و نظر به آن که برخی نویسندگان اعداد را نیز همانند حروف و کلمات مندمج و در هم فرو رفته می‌نویسند، چنان که تشخیص عدد مقدّم و مؤخّر دشوار می‌شود و با کمک قرینه معلوم می‌گردد، و در صورت نبودن قرینه، خواننده که به نظر خود یکی را مقدّم می‌دارد، گاهی درست می‌خواند و گاهی هم به اشتباه می‌افتد. در اینکه جا نیز می‌توان پنداشت که در اثر تقدیم و تأخیر در دو رقم اوّل اینکه عدد، نوعی جا به جایی رخ داده و به احتمال نزدیک به یقین تاریخ وفات ابو الفتوح در آن مأخذ اصلی «554» بوده است، امّا ناقل به اشتباه عدد چهار را که در مرتبه ویکأن بوده در مرتبه دهگان دیده و در اثر عدم تشخیص و بد خطی، عدد پنج آن را صفر خوانده و در مرتبه ویکأن دیده است، بنابر اینکه عدد «554» سال وفات ابو الفتوح، «540» خوانده شده است. اگر اینکه استحسان دلپذیر را به عنوان حل‌ّ اینکه تناقض بپذیریم- که ظاهرا دلیلی برای نپذیرفتنش در دست نیست- هیچ گونه ابهام و اشکال دیگری باقی نمی‌ماند، در اینکه صورت می‌توانیم با اطمینانی نزدیک به یقین اعلام کنیم که شیخ ابو الفتوح رازی مؤلف تفسیر گرانقدر روض الجنان و روح الجنان به سال 554 هجری در گذشته است.

وقتی جست و جوی چندین ساله ما برای یافتن نکته‌ای تازه در شرح احوال ابو الفتوح به جایی نرسید به دهها نسخه خطّی مهم و بعضا نادر الوجودی امید بسته بودیم که صفحه : 60 در آغاز و انجام و حواشی برخی از آنها یادداشتهایی از روزگاران پیشین به خط کاتبان و قاریان دلسوخته ایام گذشته به چشم می‌خورد، تصفّح زمانگیر دهها هزار برگ عکس متعلق به سی و هشت نسخه خطّی کامل و ناقص تفسیر که تا امروز از گوشه و کنار کتابخانه‌های ایران و جهان گرد آورده‌ایم، به نتیجه چندانی نرسید و عملا باید اعتراف کنیم که هیچ نکته تازه قابل ذکری بر آنچه در اختیار داشتیم نیفزود. تنها در برگ نخستین از جلد هفتم نسخه مج (یکی از نسخه‌های محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی) یادداشت زیر به خط ثلث آمده و با القاب و نعوت احترام انگیزی از شیخ ابو الفتوح یاد شده است که مقام و پایگاه علمی او را در چشم و دل شیعیان و معتقدان او نشان می‌دهد: «الجزء السّابع و الثّامن و التاسّع و العاشر من کتاب روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن جمعه الشیخ الاجل‌ّ الاوحد الامام العالم الرّئیس جمال الملّة و الدّین قطب الاسلام و المسلمین شرف الائمّة فخر العلماء مفتی الطّایفة سلطان المفسّرین ترجمان کلام اللّه المبین الحسین بن علی بن محمّد ابو الفتوح الخزاعی‌ّ الرّازی‌ّ رحمة اللّه تعالی علیه» که همین خطبه بی کم و کاست در برگ آخر جلد 6 از نسخه «مت» نیز آمده است و از خویشاوندی اینکه دو نسخه حکایت می‌کند.

فایده دیگری که از تصفّح اینکه نسخه‌ها به دست آمد، نکته‌هایی روشنگر پیرامون تاریخ تألیف اینکه تفسیر بود: یکی از دستنویسهای معتبر و بسیار کهنی که به دلیل قدمت و دیگر ملاکهای نسخه شناسی در مجلّدات 11 و 12 به عنوان اساس مورد استفاده قرار داده‌ایم. نسخه نفیسی است متعلّق به کتابخانه شخصی مرحوم میر جلال الدّین محدّث ارموی مورّخ 579 که پس از نسخه‌های (آت و آک) یعنی نسخه‌های اساس مجلّدات 16 و 17 و 20 قدیمترین دستنویسهایی است که ما در اختیار داشته‌ایم. مجلد یازدهم اینکه نسخه با اینکه خطبه مهم پایان می‌پذیرد: «تمّت المجلّدة الحادیة عشر، و یتلوه فی الثّانیة عشر سورة النّحل. و وقع الفراغ صفحه : 61 منه فی العاشر من صفر سنة ثلاث و ثلاثین و خمس مائة، و اللّه المستعان علی اتمامه و هو المتفضل باحسانه و فرغ منه فی یوم الخامس الثّانی من صفر سنة تسع و سبعین و خمس مائة. و هذا خطّ احقر عباد اللّه، الحسین بن محمّد بن الحسن بن ابراهیم بن محمّد بن م! کا«94» العمّار، حامدا للّه و شاکرا لنعمه و مصلیّا علی نبیّه محمّد و آله.» آنچه از اینکه خطبه بر می‌آید اینکه است که اینکه مجلّد که استنساخ آن در روز پنجشنبه دوم صفر سال 579 پایان یافته از روی نسخه‌ای نوشته شده که کتابت آن، روز دهم صفر سال 533 هجری تمام شده بوده است. تاریخ 533 که خواننده می‌تواند در کلیشه صفحه چهارده جلد یازدهم از چاپ حاضر ملاحظه کند، نکته‌هایی را در سر گذشت اینکه تفسیر روشن می‌کند: اینکه تاریخ چه پایان استنساخ مجلّد حاضر بر دست کاتب اصلی و چه تاریخ ختم اینکه بخش از تفسیر به خامه خود شیخ ابو الفتوح خزاعی بوده باشد، در هر صورت اینکه نکته را مسلّم می‌دارد که دست کم تألیف نیمه اوّل اینکه تفسیر و شاید هم تألیف تمامی آن در سال مذکور (533 هجری) به پایان رسیده و بنابر اینکه شروع به تألیف آن بایستی سالها پیش از اینکه و احتمالا در اوایل دهه دوم قرن ششم هجری باشد. در اینکه صورت به احتمال قریب به یقین دستنویس مورد بحث از روی نسخه‌ای به خطّ مؤلف و یا نسخه‌ای مربوط به زمان صاحب تفسیر، که شاید به رؤیت و تأیید او نیز رسیده، استنساخ گردیده است، و در اینکه صورت بطور قطع و یقین باید اعلام کنیم که: تاریخ آغاز به تألیف کتاب پیش از سال 533 بوده است. چنان که پیش از اینکه دیدیم مرحوم قزوینی با استدلالهای محکم تاریخی، به اینکه نتیجه رسیده که «تاریخ تألیف تفسیر حاضر از طرفی به ظن‌ّ غالب مقدّم بر حدود 510 نبوده است و از طرفی دیگر به نحو قطع و یقین و به دلیل خارجی- حسّی [تاریخ تحریر نسخه 134 کتابخانه آستان قدس رضوی] مؤخر از سنه 556 نیز نمی‌تواند باشد. پس تاریخ آن محصور خواهد بود ما بین حدود، 510- 556». و اینک با ----------------------------------- 94. کذا، در متن اصلی بدون نقطه (!) صفحه : 62 دستیابی بر نسخه مرحوم محدّث که در حوزه آگاهی علامه قزوینی نبوده است، می‌توانیم تاریخ تألیف آن را بطور قطع و یقین میان سالهای 510 تا 533 یا اندکی پس از آن محدود کنیم. بنابر اینکه تاریخ، استبعاد مرحوم قزوینی و برخی دیگر از دانشمندان از اینکه که چرا ابو الفتوح از تفسیر کشّاف (مؤلّف به سال 528) نامی به میان نیاورده هم دیگر موردی نخواهد داشت، زیرا فاصله زمانی پنج سال میان 528 و 533 برای آن که کتابی که در مکّه تألیف یافته در ری به دست ابو الفتوح برسد و مورد استفاده وی قرار بگیرد، به هیچ وجه کفایت نمی‌کند. تاریخ 533 برای پایان تفسیر یا بخش نخستین آن با تاریخ 547 یعنی تاریخ اجازه ابو الفتوح بر پشت نسخه مورّخ 980، که پیش از اینکه بدان اشاره کردیم، تناقضی ندارد، زیرا هیچ بعید نیست که وی چندین سال پس از پایان تفسیر خود زنده بود و به کارهای علمی دیگر اشتغال داشته است. هر چند خواننده نکته بین ممکن است بپرسد که پس چرا ابو الفتوح در اینکه سالها به تألیف تفسیری به زبان عربی که در مقدّمه همین کتاب (ص 2) بدان وعده داده، نپرداخته است! شاید هم اینکه کار را کرده و کتاب او مثل صدها کتاب دیگر سر از حوادث ایّام بیرون نبرده و به دست ما نرسیده است، و خدا بهتر داند؟ دو سه دهه آغاز سده ششم هجری را باید «عصر تفسیر نویسی» بنامیم، زیرا در اینکه دو سه دهه به فاصله کمتر از سی سال دست کم چهار تفسیر بزرگ و پر آوازه قرآن مجید که در همه دوره‌ها تا روزگار ما اعتبار و جایگاه خاصی داشته‌اند، تألیف شده است: از اینکه چهار تفسیر دو تا به پارسی و دو تا به عربی است و از هر یک از آن دو- گانه، یکی بر مشرب تشیع و دیگری بر مذاق تسنّن. آن چهار تفسیر به ترتیب قدمت عبارتند از: کشف الاسرار و عدّة الابرار، به فارسی از ابو الفضل رشید الدین میبدی بر مشرب تسنّن که تألیف آن بر اساس تفسیر عرفانی خواجه عبد اللّه انصاری، در سال 520 ه صورت گرفته است. دیگر، تفسیر روض الجنان و روح الجنان یعنی کتاب مورد بحث، تألیف یافته میان سالهای 510 تا 533 یا چند سال بعد بر مشرب فقه شیعه. سدیگر، الکشّاف عن حقایق التّنزیل معروف به تفسیر کشّاف، از علّامه جار اللّه صفحه : 63 زمخشری خوارزمی بر مذاق تسنّن که در سال 528 هجری در مکّه معظّمه به عربی تألیف یافته است. و سر انجام کتاب گرانقدر مجمع البیان فی تفسیر القرآن، از ابو علی فضل بن حسن طبرسی ملقّب به امین الدّین و امین الاسلام مفسّر و دانشمند معروف شیعی، که در سال 548 به عربی تألیف شده است. نکته قابل توجّه آن که اینکه چهار مفسّر بزرگ در زمان و مکانهایی نه چندان دور، هر یک جداگانه و بطور مستقل ضرورت تألیف تفسیری را احساس می‌کنند و بی آن که ظاهرا از کار یکدیگر مطلّع باشند (به دلیل آن که هیچ کدام از کتاب دیگری نامی به میان نیاورده‌اند) تفسیر خود را به پایان می‌برند. مشابهتهایی اندک و بسیار میان تفسیر ابو الفتوح با تبیان و مجمع البیان هست و شائبه تأثّر آن را از اوّلی و تأثیرش را بر دومی در ذهن افزایش می‌دهد، تا آن جا که علّامه نوری در فایده ثالثه از خاتمه المستدرک، اظهار نظر کرده که «هر کس در مجمع البیان طبرسی به تأمّل بنگرد در می‌یابد که اینکه کتاب تلخیصی از ابو الفتوح بیش نیست«95»» نه تنها از تفسیر کشف الاسرار- که حدودا همزمان با روض الجنان تألیف یافته- بلکه از هیچ کدام از تفسیرهای فارسی پیش از تفسیر ابو الفتوح نظیر ترجمه تفسیر طبری، تفسیر سور آبادی، تاج التراجم و ... هم در اینکه کتاب نامی به میان نیامده است. شاید ابو الفتوح با در دست داشتن امّهات تفسیرهای عربی، خود را از مراجعه به تفاسیر فارسی که در واقع نسبت به آنها مطلب تازه‌ای هم نمی‌توانستند داشته باشند، بی‌نیاز می‌دیده است. اگر تأثّر ابو الفتوح از تفسیرهای فارسی پیش از خود، در مقایسه با تفسیرهای عربی، اندک و یا بسیار کم باشد،- که هست- به جای آن تأثیر تفسیر ابو الفتوح بر تفسیرهای فارسی پس از آن، در زمانهای گوناگون بسیار زیاد و در خور یاد آوری است از آن میان دو تفسیر پر آوازه شیعه یعنی جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسیر گازر تألیف ابو المحاسن الحسین بن الحسن الجرجانی و منهج الصادقین اثر ----------------------------------- 95. رک: میر جلال الدین محدّث ارموی، تعلیقات النقض، جلد نخستین، انجمن آثار ملّی، تهران 1358 ص 153. صفحه : 64 معروف ملا فتح اللّه کاشانی به حدی از تفسیر روض الجنان استفاده کرده‌اند که متن آن دو بویژه تفسیر گازر- با روض الجنان کاملا قابل مقایسه و سزاوار سنجشهای دقیق زبانی و تفسیری است. جست و جو برای روشن شدن میزان تأثیر اینکه کتاب بر تفسیرهای فارسی بعد از خود به اندازه‌ای دراز دامن و گسترده است که می‌تواند عنوان پژوهش یا پژوهشهایی مستقل قرار گیرد. کما اینکه که تأثیر ابو الفتوح بر تفسیرهای عربی بعد از او هم می‌تواند با آهستگی و شکیبایی تمام به پژوهشی پر- دامنه و سر انجام تألیف آثاری در خور توجّه برای مطالعات تطبیقی بینجامد.

چنان که علّامه قزوینی ثابت کرده بر اساس کلیّه نسخه‌های کهن که ما در اختیار داریم و برخی از آنها- چنان که خواهیم دید- در زمان حیات مؤلّف یا بسیار نزدیک به آن زمان نوشته شده است، نام کتاب «روض الجنان و روح الجنان» است، در حالی که مرحوم شعرانی شاید به استناد قول إبن شهر آشوب در معالم العلماء«96» «روح الجنان و روح الجنان» را پذیرفته و چاپ خود را به اینکه نام موسوم گردانیده است. باید دانست که در متن اینکه تفسیر از طرف مؤلّف به نام کتاب اشارتی نرفته، تنها در مقدّمه کتاب می‌گوید که: «جمعی از دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تدیّن اقتراح کردند که در اینکه باب جمعی باید کردن و وعده دادن به دو تفسیر یکی به پارسی و یکی به تازی، جز که پارسی مقدّم‌تر شد بر تازی برای آن که طالبان اینکه بیشتر بودند و فایده هر کسی بدو عامتر بود.«97»» و ما نمی‌دانیم که آیا بواقع اینکه نام را خود ابو الفتوح برگزیده است و یا نسخه نویسان آن را بدین نام موسوم گردانیده‌اند. چون اختلافی در نام کتاب بین نسخه‌ها نیست، شاید نخستین نسخه نویس، اینکه نام را به کتاب داده و بعد همه جا پراکنده شده است. قرینه مختصری که از متن تفسیر برای علاقه مؤلّف به اینکه تسمیه یافته‌ایم، اینکه ----------------------------------- 96. چاپ تهران، به همّت عباس اقبال 1- 9. 97. روض الجنان، چاپ حاضر، جلد اوّل ص 2. صفحه : 65 است که در تفسیر آیه «شَهرُ رَمَضان‌َ الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ» (بقره، 185) می‌گوید: امّا دو عصمت یکی از شیطان و یکی از نیران، هر یکی از چیزی، عصمت شیطان، من قوله- علیه السلام: و یصفّد فیه مردة الشّیطان ، و عصمت نیران قوله: و یغلق فیه ابواب النّیران. امّا دو نعمت: فتح الجنان و روح الجنان، درهای بهشت بگشایند و دلها را راحت دهند«98»»

تفسیر روض الجنان در زمره آن کتابهایی است که از همان روزگار مؤلف مورد توجّه پارسی دوستان و قاطبه علاقه‌مندان به تفسیر و علوم قرآنی قرار گرفته است، و به همین دلیل با وجود حجم زیاد کتاب همواره رونویسی و استنساخ می‌شده است، و ما امروز توانسته‌ایم افزون از پنجاه دستنویس ناقص و کامل از اینکه کتاب را که سر از حوادث قرون به سلامت برده است، احصا، و سی و هشت نسخه آن را گرد آوری کنیم. پس از آمدن صنعت چاپ به ایران هم همواره ضرورت طبع اینکه کتاب عزیز الوجود احساس می‌شد، پیش از آن که ما به تدارک چاپ حاضر برخیزیم، سه چاپ متفاوت از اینکه کتاب صورت گرفته است که هر کدام چندین بار به طریق افست نشر و پخش شده است: 1- بار نخست تنی چند از فضلا من جمله ملک الشعراء صبوری از روی دو نسخه مورّخ 949 و 947 به شماره‌های 1331 و 1332 محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی نسخه‌ای نسبة مضبوط و مصحّح به سالهای 1307 و 1309 در چهار مجلّد برای کتابخانه سلطنتی فراهم آورده که دو جلد از پنج جلد آن به سال 1323 ه. ق. به فرمان مظفر الدین شاه و سه جلد باقی مانده در سال 15- 1313 ه. ش. به دستور علی اصغر حکمت وزیر معارف وقت به زیور طبع آراسته گشت«99»، دوره پنج جلدی اینکه چاپ بار دیگر در سال 1404 ه. ق به سرمایه کتابخانه آیه ا ... العظمی ----------------------------------- 98. روض الجنان، 3/ 25. 99. عبد الجلیل قزوینی، تعلیقات النّقض، 1/ 168. صفحه : 66 مرعشی نجفی در قم به صورت افست نشر گردیده است. 2- چاپ دوم آن در ده جلد به سال 1320 با تصحیح و حواشی آیة اللّه مهدی الهی قمشه‌ای صورت گرفته است. 3- و چاپ سوم در ذی حجّة الحرام 1382 ه. ق با تصحیح و حواشی مرحوم آیة اللّه حاج میرزا ابو الحسن شعرانی در 12 مجلد سامان یافته و پس از آن بارها به طریقه افست نشر و پخش شده است. وجه مشترک چاپهای قبلی اینکه است که از روی نسخه‌ای واحد صورت گرفته و تقریبا بطور جدّی با هیچ نسخه بدلی مقایسه نگردیده است. نسخه‌ای هم که ملک الشعراء صبوری برای کتابخانه سلطنتی فراهم آورده در واقع تصحیح ذوقی شده و مبنای چاپهای بعدی قرار گرفته است. مرحوم شعرانی هم چنان که خود در مقدّمه یادآوری می‌کند (ج 1 ص 28) از تصحیح اشعار عربی مضایقه نکرده است، با همه اینکه احوال و با وجود کوششهای ارجمند آن مرحومان، به دلیل آن که برای دست‌یابی و پیوند دستنویسهای کهن و مربوط به عصر مؤلف کوششی در خور به عمل نیاورده و به بهانه کم و کاستیهای نسخه‌ها از سودهای فراوان آن محروم مانده‌اند، همه اینکه چاپها، حتّی اشعار عربی چاپ شعرانی هم چندان منقّح و مطمئن از کار در نیامده است. در اینکه جا بر سر آن نیستیم که به نقد چاپهای قبلی و مقایسه آن با چاپ حاضر بپردازیم، اینکه کار را به پژوهندگان و منتقدان وا می‌گذاریم و در آن صورت بسیار بجا خواهد بود به عنوان نمونه ترجمه آیات چاپ حاضر را با چاپهای پیشین مقایسه کنند، تا روشن گردد که چگونه نسخه‌های متأخر- که نمونه‌های آن پیش روی ما هم هست- به خود اجازه تصرّف در ترجمه لفظ به لفظ آیات اینکه کتاب داده‌اند و حتّی توجّه نکرده‌اند که اینکه ترجمه چگونه با ترجمه مجدّد آیات در بخش تفسیری کتاب متفاوت و گاه متناقض از کار در می‌آید. بدیهی است چاپهایی هم که بر اینکه اساس صورت گرفته باشد خالی از اینکه اشکال و صدها مورد بدخوانی و تصرّف بی وجه کاتبان نخواهد بود«100». ----------------------------------- 100. لازم است همین جا اشاره کنیم که قرآن مترجمی که با نام ترجمه ابو الفتوح رازی انتشارات جاویدان صفحه : 67 چنان که از جدول تعیین نسخه اساس اینکه چاپ (جدول شماره 2) بر می‌آید. دستنویسهایی که ما اساس اینکه تصحیح قرار داده‌ایم در مجلدات 20 و 9 تا 17 به- یقین و در جلدهای 1 تا 4 به احتمال قریب به یقین (چون نسخه فاقد تاریخ است) از نسخه‌های سده ششم و در جلدهای 7 و 8 بر اساس نسخه‌ای است که از روی نسخه مورخ 606 کتابت شده، و تنها در جلدهای 5 و 6 و 18 و 19 است که ناگزیر به نسخه‌های متأخّرتر بسنده کرده‌ایم. انتظار ما برای دست‌یابی بر نسخه‌ای کهن و کامل بیهوده بود بناگزیر بر آن شدیم که نسخه‌ای چند گانه را اساس اینکه ویرایش قرار دهیم و در هر بخش از تفسیر بر کهنترین و دقیقترین نسخه موجود تکیه کنیم. در اینکه کار البته با مسائلی چند رو به- رو بودیم که لازم می‌آمد برای هر کدام در جای خود چاره‌ای بیندیشیم. یکی از اینکه مسائل چند گانه اصالت ضبطها و موضوع رسم الخطهای متفاوت دستنویسها بود. ضبطهای اصیل را در نسخه‌های کهنتر با وسواس تمام و در نسخه‌های غیر از قرن ششم حتی المقدور حفظ کردیم. رسم الخط عمومی تفسیر را هم تا آن جا که به اصالت نسخه لطمه وارد نمی‌آمد، ضمن مراعات سهولت استفاده برای امروزیان تحت ضابطه‌ای مکتوب و معیّن در آوردیم و با یاد داشت کردن مواردی که احتمال اختلاف می‌رفت در برگه‌های جداگانه، برگه‌دانی مفصّل ترتیب دادیم که به هنگام استنساخ و مقابله همه مجلدات پیش دستمان بود. مبنای اینکه رسم الخط صرف نظر از موارد خاص‌ّ نسخه‌های کهن، کتاب راهنمای نگارش و ویرایش، فراهم آورده خود مصحّحان بوده است. مسأله دیگر معرّفی ویژگیهای نسخه اساس بود که به جای یک مورد ناگزیر شدیم در چند مورد- یعنی هر جلدی که برای نخستین بار نسخه‌ای اساس واقع می‌شد- به معرّفی ویژگیهای آن بپردازیم که البتّه لازمه اینکه کار اختصار تمام بود. تنوّع نسخه‌های اساس و نسخه بدلها ما را بر آن داشت که در مقدّمه هر مجلد بالاستقلال به معرّفی مختصر آنها- حتی اگر موجب تکرار هم باشد- بپردازیم و نمونه ----------------------------------- در تهران منتشر کرده است، هیچ گونه ارتباطی با تفسیر ابو الفتوح یا دست کم بر اساس آنچه ما در نسخه‌های کهن دیده‌ایم- ندارد. صفحه : 68 عکس هر نسخه را در جای خود بیاوریم تا هر جلد بنفسه و از اینکه جهت کامل و بی‌نیاز از دیگر مجلّدات باشد، کما اینکه که فهارس چند گانه هر جلد به همین دلیل جداگانه و در پایان آورده شده است تا دارندگان هر جلد لزوما خود را از داشتن دیگر مجلدات ناگزیر نبینند. به علّت کثرت موارد اسقاط از اینکه و آن نسخه، که غالبا ناشی از سهو و سهل- انگاریهای مأنوس کاتبان متأخّر است، موارد کمبود نسخه‌ها را بندرت و تنها در مواقع ضروری با کلمه «ندارد» مشخّص کرده‌ایم. ضبط همه موارد اختلاف نسخه بدلهای قدیم و جدید و یاد کرد تفاوتهای اندک و بسیار چاپهای قبلی، جز افزودن بر حجم و قیمت کتاب و ملال خاطر خوانندگان سودی در بر نمی‌داشت بنابر اینکه به آوردن اهم‌ّ موارد اختلاف که به نوعی آن را متضمّن فایده‌ای زبانی، معنایی و یا تصحیحی یافتیم، بسنده کردیم. هنگام مقابله برای اطمینان خاطر علاوه بر چاپهای قبلی برخی تفسیرهای معتبر و کهن از قبیل طبری، تبیان، مجمع البیان، میبدی، کشّاف، قرطبی، گازر و ... نیز پیش روی ما بود، که جز در مواردی که به مدد یکی از آنها مشکلی از متن را می‌گشودیم، از آنها نامی در حواشی به میان نیامده است. ذکر همه موارد اختلاف از چاپهای قبلی را هم خسته کننده و مکرّر و کم سودتر از همه نسخه بدلها یافتیم، روی اینکه اصل به اهم‌ّ موارد از چاپ مرحوم شعرانی بسنده کردیم. پیدا کردن مآخذ اشعار عربی و فارسی و مقایسه آنها با ضبط دیوانهای اصلی شاعران را وظیفه‌ای خارج از کار تصحیح یافتیم که جای آن می‌تواند تعلیقاتی باشد که اگر عمر و دل و دماغی باقی بود به آینده موکول می‌شود. از دواوین شاعران اگر بندرت نامی در پاورقیها آمده، جنبه کمک به تصحیح و درست خوانی داشته است. حواشی فقهی و کلامی و پاره‌ای توضیحات لغوی مرحوم شعرانی هم از اینکه چاپ ساقط است. جای آن مباحث هم تعلیقات کتاب خواهد بود. گذشته از آن موارد، گاهی به اختلافهای کوچکی با فقاهت امروزی شیعه برخوردیم که در حواشی به طرح آن نپرداختیم و گذاشتیم برای تعلیقات یا تحقیقات مستقلّی که باید از اینکه دیدگاهها در باره کتاب صورت گیرد. صفحه : 69 در برخی از نسخه‌های کهن پاره‌ای از واژه‌ها با اعراب ضبط شده بود که لزوما همیشه با اعرابهای امروزین کلمات سازگاری نداشت. همه اعرابهای نامعهود را بویژه اگر مربوط به نسخه اساس بود در چاپ حاضر به دست دادیم تا پژوهندگان مباحث لغوی و زبانی را از فایده‌های احتمالی آن محروم نکنیم. در اینکه گونه مجلّدات علاوه بر فهارس معمول، «فهرست واژه‌های مشکول» را هم جداگانه دادیم تا دستیابی بر آنها آسان باشد. علاوه بر اعراب نسخه‌ها، برای کمک به درست خوانی متن، گذشته از سجاوندی دقیق و مضبوط، بسیاری از کلمه‌ها را خود با مراجعه به کتب لغت اعراب- گذاری کردیم. در اینکه کار و بویژه در مورد نامهای خاص‌ّ کوشش بیشتری معمول داشتیم و با استمداد از منابع و مآخذ متعدد و مطمئن مانند، المعارف إبن قتیبه، جمهرة انساب العرب اندلسی، سیرت رسول اللّه ابرقوهی، تاریخ پیامبر اسلام آیتی و ... اعراب اسامی را تقریبا در همه موارد، حتّی در خود فهرستها به دست دادیم که امیدواریم جویندگان را مفید افتد. با همه کوششی که برای رفع مشکلات متن بر اساس نسخه‌ها به کار بردیم نتوانستیم بر همه موارد ابهام فائق آییم موردهایی هست که به رغم مقایسه دقیق نسخه- بدلها و جست و جوهای گسترده و زمانگیر در تفسیرها و متون اسلامی باز هم روشن نشد. در موارد مشکوک با قید «کذا» بر دقتهای موردی نسخه‌ها تأکید کرده‌ایم، و آن جا که ابهام از نظر ما مسلّم بوده و همه جست و جوهای ما هم برای کشف آن ناکام مانده است، مورد را با علامت پرسش (!) مشخّص کرده‌ایم تا توجّه پژوهندگان و ناقدان را به خود جلب کند. ترجمه آیات در متن نسخه‌های خطّی لفظ به لفظ بین السّطور آمده است، که به- لحاظ مشکل حروف چینی و برخی ملاحظات دیگر، ترجمه هر آیه، بلا فاصله پس از متن عربی، البتّه با حروف نازک رو به روی آن آمده است. شماره گذاری آیات بر مبنای قراءت حفص و همان است که مثلا در المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم فؤاد عبد الباقی و اکثر قرآنهای منطبق بر روایت مورد قبول شیعه آمده است. بنابر اینکه اگر گاهی شماره آیه‌ای که در مقدّمه هر سوره توسّط صفحه : 70 مؤلف داده شده با شماره آیات اینکه چاپ منطبق نیست دلیلش بی گمان ناشی از تفاوت قراءت مورد قبول شیخ و قراءتی خواهد بود که ما بدان تکیه کرده‌ایم. ضبط و قراءت آیات قرآنی را بر مبنای قرآن انتشارات علمی اسلامیه با ترجمه و تفسیر محمّد کاظم معزّی داده‌ایم که بر قراءت حفص انطباق دارد. اینکه امر بنا گزیر تفاوتهایی را در معانی آیات با متن مختار مؤلف اصلی- که بر اساس قراءت دیگری بوده- پیش آورده است، که در جای خود بدان اشاره کرده‌ایم. چنین تصرّفی هر چند با اصول تصحیح علمی سازگار نمی‌نمود، برای پرهیز از ایجاد تفاوت با قرآنهای معیار در جامعه اسلامی امروز و به حکم: الضّرورات تبیح المحظورات بدان گردن نهادیم. برای هر جلد، بالاستقلال فهرستهای چند گانه (ده یا یازده گانه) ترتیب دادیم، بدین امید که راه استفاده از کتاب را آسان کند و بر سودهای علمی آن بیفزاید. واژه نامه‌ها را قدری بسط دادیم و با استخراج تمام مفردات و مرکّباتی که اندکی در مقایسه با زبان امروز قابل توجّه می‌نمود، در واقع آن را به نوعی کشف الکلمات نزدیک کردیم، که کمترین فایده‌اش برای جویندگان می‌تواند اینکه باشد که به مدد آن مطلب مورد نیاز خود را سریعتر پیدا کنند. در ترتیب استخراج فهرست اقوام و قبایل و همچنین ترتیب قوافی فهرست اشعار عربی، روش علمی معمول در کتب عربی مراعات نشد، زیرا به تشخیص ما آنچه را که آورده‌ایم، برای خوانندگان فارسی زبان (اعم‌ّ از متخصّص و متفنّن) مأنوستر می‌نمود. فهرست احادیث و امثال و اشعار عربی را بدون اعراب دادیم. جویندگان می‌توانند برای آگاهی از اعراب کامل به متن مراجعه کنند. امید است اینکه فهرستها در مجموع بتواند برای خوانندگان اینکه کتاب مفید افتد. کوشش ما و ناشر بر اینکه بوده است که بتوانیم تمام مجلّدات کتاب را، علاوه بر دقّتهای علمی و محتوایی، با ظاهری آراسته به سامان برسانیم. بنابر اینکه رعایت یکنواختی را در همه وجوه کتاب، از خطّ پشت جلد و رنگ گالینگور گرفته تا نوع حروف، تنوع و ترتیب فهرستها، استفاده از نشانه‌ها و عبارتهای قرار دادی و مأنوس در حواشی و نسخه بدلها و ... لازم دیدیم. خوشبختانه تقسیم بندی کمّی کتاب هم بنابر صفحه : 71 جلد بندی خود مؤلف، با اینکه امر سازگار افتاد و حدودا تعداد صفحات همه مجلّدات نزدیک به هم از چاپ در آمد. برای برازندگی چاپ و تنوّع نوع حروف و دقّت در اعرابها کوشش بسیار صورت گرفته است. ممکن است برخی حروف متن کتاب را قدری نازک و ریزتر از حدّ توقّع خود بدانند. مجموعه حروف به کار گرفته شده در اینکه کتاب پس از مشورتهای لازم و با توجّه به جمیع ملاحظات فنّی اتّخاذ شده و هنوز هم گمان می‌کنیم در اینکه انتخاب به خطا نرفته‌ایم. بسیار کوشیده‌ایم کتاب کم غلط از چاپ در آید اینکه توفیق پس از نشر چند جلد بیشتر نصیبمان شد، زیرا همگی، هم خود ما و هم حروف چینهای زحمت کش چاپخانه و هم ویراستار محترم کتاب، تجربه و کارکشتگی بیشتری به دست آوردیم. شاید برخی از مجلّدات اینکه کتاب سه چهار بار با دقّت هر چه تمامتر از آغاز تا انجام خوانده شده و بارها برای غلط گیری به چاپخانه رفته است. برای کوشش چشم و دل- فرسایی که بر سر اینکه کار گذاشته‌ایم از خداوند رحمان مدد خواسته بودیم، او را سپاس می‌گوییم که اینکه توفیق را از ما دریغ نداشت. امیدواریم حاصل اینکه کوشش به عنوان خدمتی ناچیز در سینه روزگار بماند و به درگاه بنده نواز او محل‌ّ قبول یابد.

‌تا آن جا که تقریبا از همه دستنوشته‌های معتبر از تفسیر ابو الفتوح بر می‌آید، اینکه کتاب اساسا بیست جلد بوده که هیچ کدام از چاپهای قبلی اینکه مبنا را رعایت نکرده‌اند. از اتّفاق کلمه میان نسخه‌ها و مبنای درستی که در اینکه جلد بندی مراعات شده، پیداست که تقسیم کتاب به مجلّدات بیستگانه با اینکه کیفیّت از خود مؤلف است، از اینکه رو ما هم در چاپ حاضر همین مبنا را به کار گرفتیم و متن اصلی تفسیر را در بیست مجلد عرضه کردیم. ذیلا آغاز مجلّدات بیستگانه که مورد اتّفاق همه نسخه‌های خطّی است با توجّه به آیات و سور قرآنی مشخّص می‌شود: جلد اوّل بسمله و آغاز تفسیر از سوره فاتحه (1) جلد دوم از وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِقَومِه‌ِ ... آیه 67 سوره بقره (2). صفحه : 72 جلد سوم از یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ الصِّیام‌ُ ... آیه 183 سوره بقره (2). جلد چهارم از أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِی حَاج‌َّ إِبراهِیم‌َ فِی رَبِّه‌ِ ... آیه 258 سوره بقره (2). جلد پنجم از یَوم‌َ تَبیَض‌ُّ وُجُوه‌ٌ وَ تَسوَدُّ وُجُوه‌ٌ ... آیه 106 سوره آل عمران (3). جلد ششم از فَکَیف‌َ إِذا أَصابَتهُم مُصِیبَةٌ ... آیه 62 سوره نساء (4). جلد هفتم از یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا مَن یَرتَدَّ مِنکُم عَن دِینِه‌ِ ... آیه 54 سوره مائده (5). جلد هشتم از وَ لَو أَنَّنا نَزَّلنا إِلَیهِم‌ُ المَلائِکَةَ ... آیه 111 سوره انعام (6). جلد نهم از وَ إِذ نَتَقنَا الجَبَل‌َ فَوقَهُم کَأَنَّه‌ُ ظُلَّةٌ ... آیه 171 سوره اعراف (7). جلد دهم از وَ جاءَ المُعَذِّرُون‌َ مِن‌َ الأَعراب‌ِ ... آیه 90 سوره توبه (9). جلد یازدهم از اوّل سوره یوسف (12). جلد دوازدهم از اوّل سوره نحل (16). جلد سیزدهم از وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِفَتاه‌ُ ... آیه 60 سوره کهف (18). جلد چهاردهم از ابتدای سوره مؤمنون (23)«101». جلد پانزدهم از آغاز سوره نمل (27). جلد شانزدهم از یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا نَکَحتُم‌ُ المُؤمِنات‌ِ ... آیه 49 سوره احزاب (33). جلد هفدهم از ابتدای سوره مؤمن (40). جلد هجدهم از ابتدای سوره حجرات (49). جلد نوزدهم از آغاز سوره حدید (57). جلد بیستم از ابتدای سوره مزّمّل (73). ----------------------------------- 101. در پایان جلد چهاردهم از نسخه شماره 1334 آستان قدس رضوی مورخ صفر 849 اینکه یادداشت به- چشم می‌خورد: «و ظاهر آن است که آخر جزو رابع عشر اینکه موضع است. «وَ لَقَد آتَینا»اول جزو خامس عشر است از اجزاء تفسیر که مصنف- رحمه اللّه- تقسیم نموده چون در اینکه کتاب ظاهر نکرده از نسخه دیگر که مصحّح است تصحیح نموده شد. صفحه : 73

‌از تفسیر بیست جلدی روض الجنان تاکنون پنجاه و سه نسخه شناسایی کرده‌ایم که از آن میان چهار نسخه دو به دو هر کدام یک دوره کامل تفسیر را شامل می‌شود و چهل و نه نسخه باقی مانده دستنویسهای ناقصی است مربوط به بخشهای گوناگون اینکه تفسیر. سی و هشت نسخه از آن را بتدریج در درازای چندین سال کوشش پیگیر از گوشه و کنار کتابخانه‌های عمومی و خصوصی ایران و جهان گرد آورده‌ایم، پانزده نسخه باقی مانده را نیز اغلب از نزدیک دیده‌ایم امّا چون متعلّق به دوره‌های جدید و در جنب نسخه‌های خوبی که داشته‌ایم فاقد اعتبار لازم بوده است، عکسی از آن فراهم نیاورده‌ایم. در اینکه گرد آوری به یاری نیکمردان دانش پروری پشت گرم بودیم که نام نیکویشان زیب افزای سپاسنامه اینکه کتاب شده است. از بخت نیک چند نسخه از اینکه دستنویسها بسیار کهن و متعلّق به سده ششم هجری بود. نظر به اینکه که ما تصحیح بخشهای مختلف کتاب را بر مبنای همین دستنویسها به ترتیب قدمت آنها آغاز کردیم، توانستیم قدم به قدم با نسخه‌های کهن انس بگیریم و شیوه استوار و یگانه‌ای برای کار در پیش گیریم. همین امر ما را از انتشار مجلّدات به صورت نا مرتّب ناگزیر می‌کرد زیرا هر مجلّدی که از آن دستنویسی کهنه تر در دست بود ابتدا مقابله می‌شد و به چاپخانه می‌رفت. و همه امید ما اینکه بود که در خلال کار بتوانیم با جست و جوهای مستمر نسخه‌های کهنتری برای مجلّدات بعدی به دست بیاوریم و اینکه درنگ و نشر نا مرتّب در چند مورد (مثل جلدهای 11 و 12) نتیجه‌ای مطلوب هم به بار آورد. هر چند که به علّت فقدان نسخه‌های تاریخ‌دار مربوط به سده‌های ششم و هفتم ناگزیر شدیم در چند مجلّد به نسخه‌های متأخّرتر تکیه کنیم و آنها را اساس قرار دهیم، با اینکه حال برخی از اینکه نسخه‌ها هم به علّت آن که از روی نسخه‌های کهنتر- گاهی مربوط به سالهای نخستین سده ششم- نوشته شده و با نسخه بدلهای نسبة معتبر مقابله گردیده است، می‌توانست تا حدودی اطمینان صفحه : 74 ما را جلب کند. تقریبا همه نسخه‌های اساس را بتفصیل و نسخه بدلها را به اجمال در مقدّمه مجلّدات ذی ربط معرّفی کرده‌ایم و در اینکه جا خود را از تکرار آن بی نیاز می‌دانیم. با اینکه حال جدول مشخصات دستنویسها (جدول شماره 1) را در اینکه مقدّمه می‌آوریم تا بطور خلاصه و یک جا اطلاعات نسخه شناسی لازم مربوط به نسخه‌ها در اختیار خواننده قرار گیرد. چنان که در اینکه جدول ملاحظه می‌شود، نسبت نسخه‌های متعلّق به کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در مشهد بیش از هر کتابخانه دیگری است، کما اینکه که کهنترین آنها هم که در دوره‌های تاریخی بسیار دور از جانب واقفان دلسوخته و باورمند بر روضه رضویّه وقف شده است به اینکه کتابخانه تعلّق دارد، و همین امر کافی است که آستان قدس رضوی خود را وظیفه‌مند بداند تا نشر پیراسته و شایسته آن را بر عهده گیرد. از میان اینکه نسخه‌های سی و هشتگانه نسخه «ها» متعلق به کتابخانه پتنه هند که مجلّدات 1 تا 13 را شامل می‌شود، تنها خلاصه‌ای از تفسیر ابو الفتوح است با تاریخ کتابت 734 ه، که تاکنون کسی آن را در جایی به عنوان خلاصه روض الجنان معرفی نکرده است. اینکه نسخه با وجود آن که به هنگام تصحیح مجلّدات مزبور کنار دست ما بود و در مواردی نیز بدان رجوع می‌کردیم، با اینکه حال به علّت عدم همخوانی با نسخه‌های اصلی و تفصیلی، تقریبا در حواشی به عنوان نسخه بدل مورد استفاده قرار نگرفت و گرهی از مشکلات عدیده کار باز نکرد. چون نسخه‌ها بتدریج گرد می‌آمد و ما نمی‌توانستیم کار دراز آهنگ و زمانگیر استنساخ و مقابله را تا رسیدن همه نسخه‌ها به تأخیر بیندازیم، برخی از نسخه بدلها در حین کار و یا پس از اتمام مقابله و حتّی چاپ برخی مجلدات به دست ما می‌رسید تا آن جا که مقدور بود و امکانات فنی کار اجازه می‌داد حتّی پس از حروف چینی و صفحه بندی، متن را با اینکه نسخه‌ها مقابله می‌کردیم و اهم‌ّ اختلافها را در حاشیه می‌افزودیم ولی متأسّفانه گاهی هم اینکه امکان از دست می‌رفت و نسخه پس از چاپ و حتّی صحّافی مجلدی به دست ما می‌رسید که در آن صورت به هیچ وجه صفحه : 75 نمی‌توانستیم دست کم در آن مجلد از آن سود ببریم. نام و مشخصات کلّی برخی از دستنویسهای اینکه گونه نسخه‌ها که پس از اتمام چاپ متن به دست ما می‌رسید در مقدّمه مجلدات ذی ربط آمده است، اما در مورد برخی دیگر که پس از صحّافی یا حتّی انتشار جلدی به دست می‌آمد، حتّی همین کار هم انجام نشده است. خوانندگان محترم می‌توانند اینکه گونه نسخه‌ها را در جدول تعیین نسخه اساس و نسخه بدلهای مجلّدات بیستگانه (جدول شماره 2) با علامت ستاره () ملاحظه کنند. چنان که از جدول توزیع نسخه‌ها بر اساس محل‌ّ نگهداری (جدول شماره 3) بخوبی پیداست تنها دو نسخه از مجموعه نسخه‌های ما (ها و بم) متعلّق به کتابخانه‌های خارج از کشور است و ما بقی خوشبختانه در داخل نگهداری می‌شود. اینکه ناهمسانی ناشی از کم کوشی ما برای تحصیل نسخه‌های خارج نیست. با وجود آن که تقریبا تمام فهرستهای قابل دستیابی متعلّق به کتابخانه‌های خارج را دیدیم، و استمداد از خبرگان کار در داخل و خارج هم فرو- گذاشته نیامد. در مواردی حتّی به فهرستهای چاپ شده کتابخانه‌ها هم بسنده نکردیم. در سفر مطالعاتی که در حین کار برای یک تن از مصحّحان (محمّد جعفر یاحقّی) به کشورهای اروپایی پیش آمد، با حوصله تمام فهرستهای چاپ نشده و حتّی برگه دانهای جدید برخی کتابخانه‌ها مانند: کتابخانه دانشگاه کمبریج، بادلیان اکسفورد و ایندیا آفیس (در انگلستان) و کتابخانه دانشگاه لیدن (در هلند) را که همه به داشتن نسخ خطّی نفیس فارسی نامبردارند از نظر گذرانیدیم و از کتابداران آگاه آن کتابخانه‌ها نیز استمداد خواستیم. برای تحصیل نسخه «ها» هم پس از مکاتبات بسیار و یاری خواستن از نهادهای مختلف سر انجام توانستیم به مقصود برسیم. کوششها و مکاتبات مکرّر ما برای تحصیل یا حتّی رؤیت دو نسخه محفوظ در کتابخانه آستانه مقدسه قم در عمل به جایی نرسید، و با تأسف تمام همکاری آن دار الکتب مقدّس از اینکه اقدام خیر، که منتسب به دستگاه مبارک امام هشتم- علیه السلام- بود، عملا دریغ شد. صفحه : 90

آزادانی اصفهانی، میرزا محمّد صادق بن محمّد صالح: شاهد صادق (نسخه خطی، که سال وفات ابو الفتوح را 540 آورده است)، به نقل از: یادگار، سال دوم، ش ششم، ص 25. آقا بزرگ طهرانی، محمّد محسن: الذّریعه الی تصانیف الشّیعة، دار الاضواء، بیروت 1403 ق، الطبعة الثانیة 1403، الجزء الحادی عشر (مدخل روض 1694، ص 274.) إبن شهر آشوب، محمّد بن علی: معالم العلماء فی فهرست کتب الشّیعه، الحیدریه، النّجف، 1380 ق ص 141. باب جامع- فصل فی من عرف بکنیته. ابو الفتوح رازی، حسین بن علی: تفسیر روح الجنان و روح الجنان، تصحیح و حواشی به قلم ابو الحسن شعرانی، اسلامیه، تهران 1356، مقدمه جلد اوّل ص 1- 28. ابو الفتوح رازی، حسین بن علی: تفسیر روح الجنان و روح الجنان، انتشارات کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی نجفی، «خاتمه الطّبع» ج 5، قم 1404 ه. ق، ص 615- 656. بهار، محمّد تقی: سبک شناسی یا تاریخ تطور شعر فارسی، تهران، علمی، چاپ سوم 1349، ج 2 ص 391. بینش، تقی: «نفائس کتابخانه آستان قدس رضوی، دو تکّه از تفسیر ابو الفتوح رازی». نامه آستان قدس، سال پنجم، اردیبهشت و خرداد 1340، ص 44 و 51. الجرجانی، ابو المحاسن الحسین بن الحسن: جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، تفسیر گازر، تصحیح و تعلیق، میر جلال الدین حسینی ارموی «محدث»، مقدّمه الف- سد، تهران 1378 ق/ 1337 ه. ش، ص 64. حقوقی، عسکر: «ارزش ادبی تفسیر ابو الفتوح رازی»، مجموعه خطابه‌های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، دانشگاه تهران، ج 2 اسفند 1353، تهران ص 100 تا 125. حقوقی، عسکر: تحقیق در تفسیر ابو الفتوح رازی، دانشگاه تهران، تهران 1346، 3 جلد. حقوقی، عسکر: «فرهنگ لغات و مصطلحات تفسیر ابو الفتوح رازی»، مجموعه سخنرانیهای دومین کنگره تحقیقات ایرانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، 1351، ج 1 ص 36 تا 56. صفحه : 91 خوانساری اصفهانی، میر سید محمّد باقر: روضات الجنّات فی احوال العلماء و السّادات، کتابفروشی اسلامیه، تهران 1357، ج 2 ص 104. خوانساری اصفهانی، میر سید محمّد باقر: روضات الجنات فی احوال العلماء و السّادات، زندگانی مشاهیر دانشمندان اسلام از صدر اسلام تا زمان تألیف، ترجمه مقدّمه، اضاف به قلم محمّد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی اسلامیه، تهران 1397 ق. ج 3 ص 104 و 4- 183. دوانی، علی: مفاخر اسلام، انتشارات امیر کبیر، چاپ اوّل، تهران 1336 ج 3 ص 425- 436. دوانی، علی: «مفاخر اسلام، ابو الفتوح رازی»، مکتب اسلام، سال 1337 ش 11 ص 38- 45. شفیعی، محمّد: مفسران شیعه، انتشارات دانشگاه شیراز، شیراز 1349 ص 99- 101. شوشتری، نور اللّه بن شریف الدین: مجالس المؤمنین، چاپ سوم، کتابفروشی اسلامیه، دو جلد، تهران 1365، ج 1 ص 489. عراقی، مجتبی: فهرست کتابخانه مبارکه مدرسه فیضیه قم، 1337، ج اول ص 56. قزوینی، عبد الجلیل بن ابی الحسین: تعلیقات نقض، تصحیح میر جلال الدین حسینی ارموی، انجمن آثار ملّی، تهران 1358، 1/ 155. قزوینی، محمّد بن عبد الوهّاب: «ابو الفتوح رازی و تفسیر او»، مقالات قزوینی، گرد آوری ع. جربزه دار، انتشارات اساطیر، تهران. 1362 ه. ش. 1/ 8- 62. مجلسی، محمّد باقر: بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التّراث العربی، 1403 ه، ج 1، ص 10 و 16 و ج 25 مقدمه. مدرس، میرزا محمّد علی: ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللّقب یا کنی و القاب، کتابفروشی خیام، چاپ دوم، تبریز 1346، ج 7 ص 226- 229. مستوفی، حمد اللّه بن ابی بکر: نزهة القلوب، به کوشش گای لیسترانج (از روی چاپ لیدن)، دنیای کتاب، تهران 1362 ص 54. مقدّس اردبیلی، احمد بن محمّد: حدیقه الشیعه، تهران 1340 ص 336. ناصح، محمّد مهدی: «ترجمه آیات تفسیر طبری و ابو الفتوح» مشکوة، نشریه آستان قدس رضوی، شماره 28، پاییز 1369، ص 126- 142. ناصح، محمّد مهدی و یاحقّی، محمّد جعفر. «اصلی در تصحیح انتقادی تفسیر ابو الفتوح رازی»، مشکوة، نشریه آستان قدس رضوی، شماره 6 زمستان 1363 ص 9- 25. نفیسی، سعید: «ملاحظاتی چند در باره تفسیر فارسی ابو الفتوح»، مجله مهر، سال چهارم، صفحه : 92 شماره 10 ص 976- 979. النّوری الطبرسی، الحاج میرزا حسین: مستدرک الوسایل (شیخ حرّ عاملی)، چاپ سنگی، مکتبة الاسلامیه، تهران، ج 3 ص 325 و 365 و 487 و 489. واعظ تهرانی- ملا باقر: جنة النّعیم فی احوال عبد العظیم، تهران 1296، ص 14- 513. یاحقی، محمّد جعفر: «دستنویسی نفیس از تفسیر ابو الفتوح رازی» مشکوة، نشریه آستان قدس رضوی، شماره سوم، تابستان 1362 ص 160- 187. یاحقی، محمّد جعفر: «طبری و ابو الفتوح»، مشکوة، نشریه آستان قدس رضوی، شماره 28، پاییز 1369، ص 16- 25. صفحه : 93

‌برای مقابله و تصحیح مجلّد اوّل تفسیر روض الجنان و روح الجنان ده نسخه به شرح زیر در اختیار بوده است: 1. نسخه شماره 2044 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با رمز در: اینکه دستنویس که از ابتدای کتاب تا تفسیر آیه 250 سوره بقره یعنی جلدهای 1 تا 3 و بخشی از جلد 4 را شامل می‌شود، با وجود آن که تاریخ کتابت ندارد، امّا نظر به اینکه که خط و ربط و ضبطهای آن بسیار کهن و شبیه است به نسخه‌های آق (مورخ 556) و آک (مورّخ 557) و مث (مورّخ 579) توانست اطمینان و توجّه ما را به عنوان نسخه اساس به خود جلب کند. دریغ که اینکه نسخه در بسیاری از صفحات با خطّی ناپخته- امّا نه چندان جدید- نو نویسی و در بعضی صفحات به- طرزی فاحش وصّالی و دوباره نویسی شده است و گر نه بر ما مسلّم است که نباید از دهه‌های دوم و سوم نیمه دوم سده ششم جدیدتر باشد. به هر حال به علّت فقدان نسخه‌ای تاریخ دار و موثّق از اینکه بخش از تفسیر، ناگزیر شدیم با وجود نقصی که داشت همین نسخه را اساس قرار دهیم. البتّه بخشهای نو نویس روش دیگری می‌طلبید، به اینکه معنی که ضبطهای مشکوک را با دقّت بیشتری با نسخه- بدلها مقایسه کردیم و بسته به مورد به حاشیه بردیم و ضبط نسخه بدلهای نسبة موثّق را در متن قرار دادیم. بخشهای کهن اینکه نسخه با خطّ نسخ کهن به شیوه نسخه‌های سده ششم تحریر یافته است و در آن ویژگیهایی در خور ذکر مانند نوشتن کاف پارسی به صورت ک (با سه نقطه)، نوشتن «که» به صورتهای کی و کی، اعرابهای قابل توجّه و متفاوت با امروز در واژه‌های فارسی مانند هزار، مرد (مقابل زن) شمشیر و برخی ساختها و صورتهای محلّی و گویشی دیده می‌شود. 2. نسخه شماره 16378 کتابخانه مجلس شورای اسلامی با رمز مج، به صفحه : 94 خط شخصی به نام غلام علی با تاریخ 1058 مشتمل بر مجلدات 1 تا 10. بخشهایی از دستنویس از روی نسخه‌ای قدیمتر از 605 و بخشهای دیگری از آن از روی نسخه‌ای به تاریخ 999 رونویس شده است، که بنابر یادداشتهایی که در انتهای جلد ششم نسخه آمده، آن دستنویس ما در بارها در تاریخهای متعددی رونویسی شده است و قاضی نور اللّه شوشتری صاحب مجالس المؤمنین توفیق یافته است در شهر لاهور، در رجب سال 1000 هجری، آن را مقابله و مطالعه کند. اینکه نسخه با نسخه‌های وز و مت مشابهت و هماهنگی تام دارد. 3. میکروفیلم شماره 3196 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با رمز دب متعلق به میرزا قوام الدین محمّد حسینی که با تاریخهای عرض 20 ذو القعده 1127 و جمادی الثانی 1140، احتمالا در قرن هشتم یا نهم کتابت شده است اینکه نسخه بعدها به تملّک آقای حسن حسن‌زاده آملی در آمده و از آن میکرو فیلم برای کتابخانه مرکزی تهیّه شده است و جلدهای 1 تا 4 و نیمی از جلد 5 را شامل می‌شود. 4. نسخه شماره 1332 کتابخانه آستان قدس رضوی، با رمز آج (2)، به خطّ شخصی به نام فرید، به تاریخ 947 ه، وقفی خواجه شیر احمد تونی شامل دو بخش که مجموعا با بخش دوم آن به خط شخصی به نام عبد الغفار بن عبد الواحد به تاریخ 949 یک دوره کامل تفسیر از ج 1 تا 20 را شامل می‌شود، اینکه دستنویس با نسخه لب همانندیهای آشکاری دارد، ترجمه زیر نویس آیات در اینکه نسخه با دستنویسهای کهن هماهنگ نیست و به نظر ما نباید از آن مؤلف اصلی بوده باشد. 5. نسخه شماره 901 کتابخانه دانشکده الهیّات و معارف اسلامی مشهد، به خطّ میرزا علی کتاب نویس (چپ نویس) ولد درویش محمّد مشهدی، به تاریخ ربیع الاوّل 1070 مشتمل بر جلدهای 1 تا 6 با رمز لب (1) که با نسخه‌های لب (2) و لب (3) از همان کتابخانه مجموعا سه چهارم کل‌ّ تفسیر از ابتدا تا پایان جلد شانزدهم را در بر می‌گیرد اینکه نسخه با آج و فق همخوانی دارد. 6. نسخه شماره 611 کتابخانه مدرسه فیضیّه قم، وقفی شاه عبّاس صفوی در تاریخ 1037 با رمز فق. اینکه دستنویس پنج جلد نخست تفسیر را در بر می‌گیرد و ضمن همخوانی با نسخه‌های آج، لب، و دب از اعتباری متوسّط برخوردار است. نسخه فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است امّا احتمالا باید در قرن دهم هجری صفحه : 95 تحریر یافته باشد. 7. نسخه شماره 8008 کتابخانه وزیری یزد، شامل جلدهای 1 تا 9، با رمز وز. با آن که تاریخ کتابت اینکه دستنویس نباید از سده یازدهم کهنتر باشد، با اینکه حال آثار کهنگی ضبطها و استواری و صحّت متن از همه جای آن پیداست. مشابهت تام‌ّ و همخوانی کامل اینکه دستنویس با مج حتّی در بد خوانیهای بسیار نادر آن، اینکه گمان را در ذهن ما بشدّت تقویت کرد، که اینکه نسخه یا با دقّت وسواس آمیزی از روی نسخه مج نوشته شده و یا هر دو در دوره‌ای نزدیک به هم از روی نسخه واحدی استنساخ شده‌اند. نظر به اینکه که نسخه مادر مج- که تاریخ و اعتبار آن بنابر یادداشتهای صریح مندرج در پایان مج و مت بر ما مسلم است- کهن و معتبر و در خور توجّه بود تدریجا پس از اتمام مقابله جلد اوّل تفسیر، اهمیّت وز نیز بر ما روشن شد و در مجلدات بعد جای آن را پیشتر آوردیم و به عنوان نسخه بدل دوم و گاهی اوّل به آن اعتماد کردیم. 8. نسخه شماره 1587 کتابخانه ملّی ایران احتمالا از سده یازده، شامل جلدهای 1 تا 4 و صفحاتی از جلد 5، با رمز مب که با مر تا حدودی هماهنگ است. 9. نسخه‌ای متعلق به کتابخانه شخصی حجّة الاسلام علی اصغر مروارید، از کاتبی به نام محمّد تقی بن ابو الحسن بن نور الوری الواعظ ظاهرا متعلق به سده دوازدهم هجری. اینکه دستنویس که جلدهای 1 تا 7 تفسیر را در بر می‌گیرد، نسخه مخدوش و کم سودی است که بر دست کاتب یا کاتبانی غیر امین بسیار در آن تصرّف و تغییر صورت گرفته است و تمام ضبطهای اصیل و کهن آن جای خود را به تعبیرات جدید و متأخر و گاه زاید بر متن، داده است، لذا جز اندکی شباهت که با نسخه مب دارد، با هیچ کدام از دستنویسهای مطمئن و معتبر دیگر هماهنگی پیدا نکرده است. از اینکه نسخه همه جا با رمز مر یاد کرده‌ایم. 10. نسخه شماره 4902 کتابخانه پتنه هند با رمزها، به خط تاج الدین عمر الخوافی با تاریخ 734 ه، مشتمل بر جلدهای 1 تا 13. اینکه دستنویس خلاصه‌ای فشرده از تفسیر روض الجنان است که در سده‌های گذشته فراهم آمده و با نسخه‌های کامل همخوانی ندارد، از اینکه رو به هنگام مقابله جز در مواردی بسیار اندک بدان رجوع نکرده‌ایم. یاحقّی- ناصح

بسم الله الرحمن الرحیم سپاس خدای«1» را که بر دارنده اینکه ایوان است و گسترنده«2» اینکه شادروان است«3»، آراینده«4» آن به آفتاب و ماه و ستارگان است، و دارنده اینکه پیغمبران و امامان است. و درود بر رسول او که سیّد پیغمبران و ختم مرسلان«5» است و بر اهل البیت او که ستارگان زمین«6» و پیشوایان دین‌اند، و بر یاران او بزرگان و اخیار از مهاجر و انصار. امّا [بعد]«7» بدان که: قدیم- جل جلاله- از عنایت کرم او بر بندگان و حسن نظر او به خلقان، در«8» هر وقتی و حینی و عصری ایشان را فرو نگذاشت«9» از انواع الطاف. و از جمله الطاف، یکی بعثت رسل است، و یکی انزال کتب، چه مکلّفان عند آن به طاعت نزدیک شوند و از معصیت دور. پس از[رسول ما «10» غایت نعمت او بر ما آن است که اینکه دو نعمت در حق‌ّ ما بلیغتر فرمود که پیغمبر ما را بهترین پیغمبران کرد و کتاب ما[رسول ما «11» بهترین کتابها و آن را به فصیحترین و شریفترین و فراخترین[رسول ما «12» لغتها فرو فرستاد، و آن لغت عرب است. آنکه آنرا مجمع[رسول ما «13» علوم کرد تا هیچ نوع از انواع علوم نباشد و الّا در اینکه کتاب یابند، پس چاره نباشد آن را که تعاطی اینکه علم[رسول ما «14» کند و خواهد که در ----------------------------------- 1. دب: خدایی. 2. مج، دب، وز، مر: گستراننده. 3. دب، لب، مر و. 4، 5. همه نسخه بدلها، بجز مب: که ختم پیغمبران است و سیّد مرسلان. [.....] 6. همه نسخه بدلها، بجز مب اند. 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 8. همه نسخه بدلها بجز مج، مب: حسن نظر و عنایت در، مج، مب: افتادگی دارد. 9. دب، آج، لب، وز، فق، مر: نگذاشته. 10. همه نسخه بدلها: ندارد. 11. دب را. 12. اساس: فراغ‌ترین، به قیاس با نسخه مج و با توجّه به دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. 13. دب، آج، لب، فق: مجموع. 14. دب: علوم. صفحه : 2 تفسیر تصنیفی کند از آن که از [همه][رسول ما «1» علوم که اینکه کتاب عزیز متضمّن است آن را و مشتمل است بر آن با بهره باشد، خصوصا علم ادب و اطّلاع بر ملاحن[رسول ما «2» کلام عرب و علومی که منسوب باشد به علم ادب از: لغت و نحو و تصریف[رسول ما «3» و علم نظم[رسول ما «4» و معرفت[رسول ما «5» بلاغت و صنعت شعر، چه مدار اینکه لغت بر اینکه علوم است، و نیز باید که- تا متقن[رسول ما «6» بود علم اصول را تا اقوالی که قادح بود در اصول بشناسد و اجتناب کند، و تأویل آیات متشابه بر وفق اصول کند چنان که ادلّه عقل اقتضای آن کند و مطابق بود آیات محکم را. و باید تا فقیه باشد تا آیاتی که متضمّن احکام شرعی باشد، معانی آن و وجه استدلال از او[رسول ما «7» بر مذهب صحیح بداند، و اینکه معنی تمام نشود تا عالم نباشد به اصول فقه، که بنای فقه بر آن است و ادلّه فقه از او مستخرج بود. و[رسول ما «8» چاره نباشد از طرفی اخبار که لایق باشد به آیت و معنی او، و آیاتی که وارد باشد بر سببی، سبب نزول آن بگفتن، و قصّه‌ای که متعلّق باشد به آیت بباید گفتن به مقدار آن که گزارش معنی آن بباشد[رسول ما «9». پس چنان که بینی، مصنّف اینکه جنس را چاره نیست از اینکه جمله علوم، چه اگر در بعضی[رسول ما «10» از اینکه علوم بی‌بهره باشد، چون به آن علم رسد، یا مهمل فرو- گذارد یا تخبّط کند[رسول ما «11» در چیزی که ناگفتن به از گفتن باشد، و کشف عوار خود کند و هتک ستر[رسول ما «12»، و آن چون حجّتی باشد بر جهل او به آن نوع. پس چون جماعتی دوستان و بزرگان از اماثل و اهل علم و تدیّن اقتراح کردند که در اینکه باب جمعی باید کردن، چه اصحاب ما را تفسیری نیست مشتمل بر اینکه انواع، واجب دیدم اجابت کردن ایشان و وعده دادن به دو تفسیر: یکی به پارسی و یکی به تازی، جز که پارسی مقدّم شد بر تازی برای آن که طالبان اینکه بیشتر بودند و فایده هر کس[رسول ما «13» بدو عامتر بود. ----------------------------------- 1. اساس: ندارد، از دب، افزوده شد. 2. دب، آج، لب، فق، مر: ترکیبات، وز: کیفیّت. 3. دب، مر: صرف. 4. مج، دب، آج، لب، وز، فق، مر: نظر. 5. دب، آج، لب، فق، مر و. [.....] 6. مر: متیقّن. 7. دب، آج، لب، فق، وز، مر: استدلال آن. 8. دب، مر نیز. 9. آج، لب، وز، فق، مر: آن که معنی گزارش آیه باشد. 10. آج، لب، وز، فق، مر: از بهری. 11. دب، آج، لب، فق، مر: خبط. 12. دب، مر خود نماید. 13. دب، آج، لب، وز، فق، مر: کسی. صفحه : 3 و اینکه کتاب- ان شاء اللّه- از میانه اطناب و اختصار بود، اطنابی که ممل‌ّ نباشد و اختصاری که مخل‌ّ نباشد و شرط آن است که هر آیت که بدو رسیم یا هر لفظ و هر قصّه، آنچه شرط است در او گفته شود[رسول ما «1». چون آن آیت یا آن لفظ مکرّر شود در قرآن، حواله بر گفته کرده شود. و از خدای تعالی توفیق می‌خواهیم بر تمام کردن اینکه کتاب، و بر هر چه ما را به رضای او نزدیک گرداند- فما التّوفیق الّا من لدیه[رسول ما «2» و ما الاعتماد الّا علیه و هو حسبنا و نعم الوکیل.

بدان که، معانی و تفسیر قرآن بر چهار وجه است: یکی آن که جز خدای تعالی نداند، برای آن که مصلحت در آن شناخت[رسول ما «4» که بیان نکند، از آن جا که درست شده است که او أَحکَم‌ُ الحاکِمِین‌َ[رسول ما «5» است جز حکمت و صواب نکند. مثال[رسول ما «6» چنان که[رسول ما «7»: وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الرُّوح‌ِ قُل‌ِ الرُّوح‌ُ مِن أَمرِ رَبِّی[رسول ما «8» ...، و چنان که[رسول ما «9»: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ السّاعَةِ أَیّان‌َ مُرساها قُل إِنَّما عِلمُها عِندَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقتِها إِلّا هُوَ[رسول ما «10». قسمت دوم[رسول ما «11» آن بود که ظاهر لفظ او مطابق معنی او بود در لغت عرب و آن را محکم خوانند، مثل قوله: قُل هُوَ اللّه‌ُ أَحَدٌ[رسول ما «12»، إِنَّمَا اللّه‌ُ إِله‌ٌ واحِدٌ[رسول ما «13» ...، لا إِله‌َ إِلّا هُوَ الرَّحمن‌ُ الرَّحِیم‌ُ[رسول ما «14». [و قوله: وَ لا تَقتُلُوا النَّفس‌َ الَّتِی حَرَّم‌َ اللّه‌ُ إِلّا بِالحَق‌ِّ«15» ...، ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، وز، فق، مر و. 2. همه نسخه بدلها: الّا باللّه. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر بر. 4. دب، مر: آن است، مب: آن دانست. 5. سوره هود (11) آیه 45. 6. دب: مثل او، آج، لب، وز، فق او. [.....] 7. دب، آج، لب، فق، وز گفت. 8. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 85. 9. دب، مب، مر فرمود، آج، لب، فق، وز گفت. 10. سوره اعراف (7) آیه 187. 11. مج، آج، لب، از او. 12. سوره اخلاص (112) آیه 1. 13. سوره نساء (4) آیه 171. 14. سوره بقره (2) آیه 163. 15. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 33، چاپ شعرانی (1/ 2) و قوله. صفحه : 4 وَ لا تَقرَبُوا الزِّنی«1» ...، وَ لا تَقرَبُوا مال‌َ]«2» وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ«7» ...، و قوله تعالی: وَ لِلّه‌ِ عَلَی النّاس‌ِ حِج‌ُّ البَیت‌ِ«8» ...، چه مراد خدای به ظواهر اینکه آیات مفهوم«9» نمی‌شود از تفصیل«10» نماز و کیفیّت آن و احوال زکات و کمیّت آن و افعال حج‌ّ و احکام آن تا شارع- علیه السّلام- بیان نکند و تفصیل ندهد، ما را راه نباشد به آن و رخصت نباشد خوض کردن در آن جز به وحی از قبل خدای- جل‌ّ جلاله- به شارع- علیه السّلام- چه شرایع تبع مصالح بود و مصالح در اینکه باب جز خدای تعالی نداند. و قسمت«11» چهارم آن بود که لفظش مشترک بود از میان دو معنی یا بیشتر، و هر یکی از آن روا بود که مراد بود، اینکه قسمت«12» را متشابه خواند«13»، حکم او آن بود که حمل کنند آن را بر محتملات خود و آنچه ممکن بود که در لغت آن وجه محتمل بود آن را و دلیلی منع نکند از حملش بر آن وجه، و قطع نکنند بر مراد خدای تعالی الّا به نصّی از رسول- علیه السّلام- یا از ائمّه- علیهم السّلام- که قول ایشان حجّت باشد در دین، و هر گه که آیتی چنین بود که محتمل بود دو وجه را، و دلیلی پیدا شود که«14» یک وجه نشاید که مراد خدای تعالی باشد، قطع توان کردن که آن وجه دیگر مراد خدای تعالی بود، و مثالهای اینکه در جایگاه خود در شرح آیات متشابه بیاید- ان شاء اللّه تعالی. ----------------------------------- 1. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 32، چاپ شعرانی (1/ 3) و قوله. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. سوره انعام (6) آیه 152، و سوره بنی اسرائیل (17) آیه 34. 4. مج، آج، لب، وز، مر: سیوم، دب، فق، مب: سیم. 5. اساس: با خطی متفاوت از متن بدون. [.....] 6. دب، مب، مر: مفصّلا. 7. سوره بقره (2) آیه 43 و 110، و سوره نساء (4) آیه 77، و سوره نور (24) آیه 56، و سوره مزّمّل (73) آیه 20. 8. سوره آل عمران (3) آیه 97. 9. دب، آج، لب، فق، مب، مر: معلوم. 10. مج، وز: تفسیر. 11، 12. دب، مب، مر: قسم. 13. همه نسخه بدلها: خوانند. 14. دب، آج، لب، فق، مب، مر جز. صفحه : 5 اکنون بدان که درست شده است به روایات صحیحه که تعاطی تفسیر قرآن نشاید کرد«1» و اقدام کردن بر بیان و شرح آن الّا به اخبار و آثار از رسول- علیه السّلام- و از ائمّه حق چه قول ایشان نیز مسند باشد به«2» رسول خدا- علیه و علی آله السّلام- و به رأی خود تفسیر«3» نشاید کردن«4»، چه از طریق خاص و عام اینکه خبر روایت کرده‌اند که، رسول- علیه السلام- گفته است: من فسّر القرآن برأیه و اصاب الحق‌ّ فقد اخطأ، هر که تفسیر قرآن کند به رأی خود، و قول او به اتّفاق موافق حق باشد، او مخطی است. فصل‌

بدان که اقسام قرآن از شش وجه بیرون نیست: «محکم» است و «متشابه»، و «ناسخ» و «منسوخ»، و «خاص» و «عام». حدّ«5» «محکم»، هر آن لفظی باشد که ظاهرش خبر دهنده بود از معنیش بی اعتبار امری که ضم کنند به آن، چنان که مثالش گفته شد. و «متشابه»، آن بود که مراد از ظاهر لفظ«6» ندانند بی دلیلی، و الفاظ مشترک و محتمل را هم اینکه حکم بود، و برای آنش متشابه خوانند که مراد مشتبه باشد از آن چنان که خدای تعالی گفت: ما فَرَّطت‌ُ فِی جَنب‌ِ اللّه‌ِ«7» ... و قوله: فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ«8» ...، وَ جاءَ رَبُّک‌َ«9» ...، و امثال اینکه. امّا حدّ «ناسخ» و حقیقت او، هر دلیلی باشد شرعی که دلیل کند بر زوال مثل حکم ثابت به نص‌ّ اوّل در مستقبل روزگار بر وجهی که اگر نه آن بودی ثابت بدی به نص‌ّ اوّل با تراخیش«10» از او. برای آن گفتیم دلیل شرعی، که اگر دلیل عقلی پیدا ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، وز، مر: کردن. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر قول. 3. مج، لب، فق قرآن. 4. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر الّا به نقل صحیح. 5. همه نسخه بدلها: چه. 6. مج، دب، آج، لب، مر: آن. [.....] 7. سوره زمر (39) آیه 56. 8. سوره بقره (2) آیه 115. 9. سوره فجر (89) آیه 22. 10. دب: به اعتبار تراخیش. صفحه : 6 شود بر زوال مثل حکم ثابت به نص‌ّ در مستقبل آن را نسخ نخوانند. نبینی که مکلّف چون عاجز شود یا عقلش زایل شود، عبادات از او ساقط گردد به دلیل عقل، و آن را ناسخ نخوانند، و برای آن گفتیم که: به زوال مثل حکم، و نگفتیم بر زوال حکم، برای آن که اگر نفس به«1» آنچه بدو امر کرده باشد منسوخ کند بدا باشد، و بدا بر خدای تعالی روا نبود. و برای آن گفتیم که: حکم باید که ثابت بود به نص‌ّ شرعی، که آنچه به دلیل عقل ثابت شود، چون شرع آن را زایل کند، آن را نسخ نخوانند و نگویند حکم عقل را منسوخ بکرد. نبینی که «نماز» و «طواف» و «سعی» و مانند اینکه در عقل نیکو نیست، چون شرع آمد و تعبّد کرد ما را به اینکه نگویند اینکه دلیل شرعی حکم عقل را منسوخ کرد. و اعتبار تراخی برای آن کردیم که آنچه مقارن بود از أدلّه، ناسخ نبود، و بود که مخصّص بود، نبینی که اگر گوید: «اقتلوا المشرکین الّا الیهود» اینکه تخصیص عموم باشد [2- ر]، نسخ نباشد، و نسخ در امر و نهی شود و در خبری«2» که تغیّر«3» بر وی روا بود یا متضمّن بود معنی امر و نهی را. اکنون دخول نسخ در آیات قرآن بر سه وجه است: یکی آن«4» که حکم منسوخ بود و تلاوت بر جای، چو آیت عدّة یک سال، فی قوله تعالی: وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً وَصِیَّةً لِأَزواجِهِم مَتاعاً إِلَی الحَول‌ِ غَیرَ إِخراج‌ٍ«5» ...، پس خدای تعالی اینکه عدّة یک سال«6» به چهار ماه و ده روز منسوخ کرد، فی قوله: وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً یَتَرَبَّصن‌َ بِأَنفُسِهِن‌َّ أَربَعَةَ أَشهُرٍ وَ عَشراً«7» ...، و چون آیت نجوی، فی قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا ناجَیتُم‌ُ الرَّسُول‌َ فَقَدِّمُوا بَین‌َ یَدَی نَجواکُم صَدَقَةً«8» ...، چون«9» آیت بیامد و مردم از رسول- علیه السّلام- دور شدند و امیر المؤمنین- علیه السلام- ده درم به ده بار به صدقه داد و ملازمت کرد با رسول- علیه السّلام- چنان که در جای خود بیاید- ان شاء اللّه تعالی- حق تعالی اینکه حکم«10» منسوخ کرد بقوله ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: ندارد. 2. مج، آج، لب، فق، وز، مب: چیزی. 3. مج، آج، لب، مر: تغییر، دب، مب: تفسیر. 4. همه نسخه بدلها است. 5. سوره بقره (2) آیه 240. 6. دب، مب، مر را، وز: یک ساله. 7. سوره بقره (2) آیه 234. 8. سوره مجادله (58) آیه 12. 9. آج، لب، فق، مب، مر اینکه. 10. دب، مب، مر را. [.....] صفحه : 7 تعالی: أَ أَشفَقتُم أَن تُقَدِّمُوا بَین‌َ یَدَی نَجواکُم صَدَقات‌ٍ«1» ...، پس تلاوت برجاست و حکم منسوخ. و دوم آن است که: تلاوت منسوخ بود و حکم بر جای بر عکس قسمت اوّل، و آن آیت رجم زانی باشد که در اخبار و تفاسیر چنین است که، در سورة النّور اینکه آیت بود که: الشّیخ و الشّیخة«2» اذا زنیا فارجموهما البتّة فانّهما قضیا الشّهوة جزاء بما کسبا نکالا من اللّه و اللّه عزیز حکیم، اینکه آیت را تلاوت منسوخ است و حکم بر جای. و سه‌ام«3» آن که: لفظ و حکم هر دو منسوخ باشد، چنان که در خبر آورده‌اند که در قرآن بود که: «ان‌ّ عشر رضعات یحرّمن»، ده رضعه حکم تحریم پدید آرد، آنگه آن را نسخ فرمود به پنج تا«4» به پانزده رضعه- علی خلاف بین الفقهاء فیه. و استقصای کلام در نسخ و احکام او و بسط مسایل او از جمله اصول الفقه بود، و نه از«5» شرط اینکه کتاب است«6»، و اینکه مقدار برای آن گفته شد که در قرآن لفظ نسخ و آیات ناسخه و منسوخه هست، از اینکه مقدار چاره نباشد. و «منسوخ» آن بود که حکمش بگردانند، یا تلاوتش به تلاوت«7» یا بدلیل ناسخ. امّا «عام‌ّ» لفظی بود صالح هر آن چیز را کز آن جنس باشد، و آنکه از یکی به دو تعدّی کند یا بالای آن، آن را عام‌ّ خوانند. و «خاص‌ّ»، آن باشد که متناول نبود الّا یکی را معیّن از آن جنس، مثال اوّل: یا أَیُّهَا النّاس‌ُ«8» ... و یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا«9» ...، و مثال دوم«10»: یا أَیُّهَا السّاحِرُ ادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ«11». امّا آن که عموم را صیغتی مفرد باشد که خصوص را نشاید، و اگر در خصوص استعمال کنند مجاز باشد یا نه چنین باشد، و خلاف در اینکه مسأله نزدیک سیّد مرتضی علم الهدی- قدّس اللّه روحه- چنان است که عموم را صیغتی مفرد مخصوص نباشد که از او جز عموم ندانند، بل هر صیغتی که عموم را دعوی کردند، صالح باشد- ----------------------------------- 1. سوره مجادله (58) آیه 13. 2. مر الشّیخوخة. 3. مج، آج، لب، وز: سیوم، دب، فق، مب، مر: سیم. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . 5. دب، آج، لب، فق: آن. 6. دب، مب، مر: و آن شرط در اینکه کتاب گنجایش ندارد. 7. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر آیه ناسخه. 8. سوره بقره (2) آیه 21، و نیز 19 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. 9. سوره بقره (2) آیه 104، و نیز 88 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. 10. مب، مر: دویم. 11. سوره زخرف (43) آیه 49. صفحه : 8 عموم را و خصوص را، و مشترک بود میان هر دو. و کلام در اینکه باب از جمله اصول الفقه باشد، اینکه جایگه احتمال نکند شرح آن دادن، چون به موضع حاجت رسیم بدو و آنچه لایق باشد در او گفته شود- ان شاء اللّه تعالی. فصل‌

بدان که: خدای تعالی اینکه کتاب را در قرآن به چند نام بر خواند: «قرآن» ش خواند و «فرقان» و «کتاب» و «ذکر» و «تنزیل» و «حدیث» و «موعظه» و «تذکره» و «حکم» و «ذکری» و «حکمت» و «حکیم» «مهیمن» و «شافی» و «هدی» و «هادی» و «صراط مستقیم» و «نور» و «حبل»، و «رحمة»، و «روح» و «قصص» و «حق» و «بیان» و «تبیان» و «بصایر» و «فصل» و «عصمة» و «مبارک» و «نجوم» و «مجید» و «عزیز» و «کریم» و «عظیم» و «سراج منیر» و «بشیر و نذیر» و «عجب» و «قیّم» و «مبین» و «نعمة» و «علی‌ّ» و ما هر یکی را بگوییم که کجاست«1». امّا «قرآن» فی قوله تعالی: إِن‌َّ هذَا القُرآن‌َ یَقُص‌ُّ عَلی [بَنِی إِسرائِیل‌َ«2» ... و فی قوله: شَهرُ رَمَضان‌َ الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ«3» ...، و امثال او بسیار است]«4». مفسّران خلاف«5» کردند در معنیش. عبد اللّه عبّاس می‌گوید: مصدر «قرأ یقرأ» است، چون: رجحان و نقصان و خسران. و معنیش اتّباع بود، و معنی [2- پ] تلاوت هم اینکه باشد برای آن که خواننده تتبّع حروف می‌کند که«6» حال خواندن. و قراءت و تلاوت به یک معنی باشد، و قتاده می‌گوید: اصل او «من قرأت الشّی» اذا جمعته و ضممت بعضه الی بعض»، و اصل او از جمع باشد، چنان که عمرو بن کلثوم گفت ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز فق: کجا گفت. 2. سوره نمل (27) آیه 76. 3. سوره بقره (2) آیه 185. [.....] 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. آج، لب، فق، مب، مر: اختلاف. 6. کذا: در اساس، دیگر نسخه بدلها: در. صفحه : 9 شعر: ذراعی عیطل ادماء بکر

هجان اللّون لم تقرأ جنینا ای لم تضم‌ّ رحمها علی جنین، یعنی رحم خود بر هیچ بچّه جمع نکرد، وصف شتری می‌کند که هرگز بار«1» نگرفت. و بعضی دیگر گفتند: اشتقاق او «من قریت الماء فی الحوض» است و [قول]«2» اول درست تر است و مرجع معنی در هر دو قول راجع بود با جمع. سفیان بن عیینه گفت: برای آن اینکه کتاب را قرآن خواند«3» که در او معنی جمع است، نبینی که حروف جمع کرد که کلمه شد«4»، و کلمات جمع کرد تا آیت شد«5»، و آیات جمع کرد [تا]«6» سوره شد«7»، و سوره جمع کرد تا قرآن شد«8». پس جمله و ابعاض آن از جمع خالی نیست چنان که می‌بینی. و قریش و اهل مکّه اینکه کلمه به تخفیف همز گویند، و قراءت عبد اللّه کثیر بر اینکه است، و باقی«9» عرب مهموز گویند بر اصل خود. امّا «فرقان» فی قوله تعالی: تَبارَک‌َ الَّذِی نَزَّل‌َ الفُرقان‌َ عَلی عَبدِه‌ِ«10» ...، و در معنی اینکه خلاف کردند، بهری گفتند: برای آنش فرقان می‌خوانند که متفرّق فرو«11»- آمد، چنان که حق تعالی فرمود: وَ قُرآناً فَرَقناه‌ُ لِتَقرَأَه‌ُ عَلَی النّاس‌ِ عَلی مُکث‌ٍ«12» ...، قولی دیگر آن است که: برای آن که فرق کننده است از میان حق و باطل و حلال و حرام و وعد و وعید و مؤمن و کافر و غیر آن. عکرمه و سدّی گفتند: برای آن که سبب نجات است. و «فرقان»، به معنی نجات آمده است، فی قوله تعالی: وَ إِذ آتَینا مُوسَی الکِتاب‌َ وَ الفُرقان‌َ«13» ...، و فی قوله تعالی: إِن تَتَّقُوا اللّه‌َ یَجعَل لَکُم فُرقاناً«14» ...، ای نجاة و مخرجا. و اینکه لفظ مصدر ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها بر. 2، 6. همه نسخه بدلها: خوانند. 3. همه نسخه بدلها، بجز وز: باشد. 4، 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 8، 7. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: باشد. 9. مب، مر قرّاء. 10. سوره فرقان (25) آیه 1. 11. فق، مب، مر: فرود. 12. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 106. 13. سوره بقره (2) آیه 53. 14. سوره انفال (8) آیه 29. [.....] صفحه : 10 است چون: سبحان و قربان و فصلان«1»، و بیشتر در مصدر فعّل آید به تشدید «عین». امّا «کتاب» فی قوله تعالی: الم ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ«2» ... و اینکه لفظ نیز مصدر است، «کالقیام و الصیام» و گفته‌اند: «فعال» است به معنی «مفعول»، چون: «کتاب» حجّت که به معنی «محسوب» است و «لباس» که به معنی «ملبوس» است. و اینکه لفظ در قرآن و کلام عرب بر وجوه آمد«3». به معنی «فرض» آید«4»، فی قوله تعالی: کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ الصِّیام‌ُ«5» ...، ای فرض علیکم. و «کتاب» حجّت باشد فی قوله تعالی: فَأتُوا بِکِتابِکُم«6» ...، ای بحجّتکم. و کتاب به معنی اجل آید«7» فی قوله تعالی: وَ ما أَهلَکنا مِن قَریَةٍ إِلّا وَ لَها کِتاب‌ٌ مَعلُوم‌ٌ«8»، ای اجل. و «کتاب» به معنی حکم آید«9» فی قول النّبی- صلی اللّه علیه و سلّم: سأقضی بینکم بکتاب اللّه، ای بحکم اللّه«10»، قال الشّاعر: و مال الولاء بالبلاء فملتم

و ما ذاک قال اللّه إذ هو یکتب ای یقضی و یحکم. و «کتاب» به معنی مکاتبت سیّد باشد بنده‌اش را«11»، فی قوله تعالی: وَ الَّذِین‌َ یَبتَغُون‌َ الکِتاب‌َ مِمّا مَلَکَت أَیمانُکُم فَکاتِبُوهُم«12» ...، و اینکه مصدر «فاعل» باشد به معنی «مفاعله»، چون: جدال، و خصام، و قتال، به معنی «مجادله»، و «مقاتله»، و «مخاصمه»«13». و اصل او جمع باشد، من قولهم: «کتبت البغلة اذا جمعت بین شفرتیها«14» بحلقة». و لشکر را «کتیبه» گویند«15» از آن جا که مجتمع باشد. ----------------------------------- 1. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، «فصلان» در مآخذ لغت عرب به عنوان مصدر نیامده است، احتمال تحریف کلمه می‌رود، «فصلان» جمع فصیل است. 2. سوره بقره (2) آیه 1 و 2. 3. مب، مر: آمده است. 4. مج، آج، لب، فق، وز: آمد، مب: آمده است. 5. سوره بقره (2) آیه 183. 6. سوره صاف (37) آیه 157. 7. مج، آج، لب، فق، وز: آمد، مب، مر: آمده است. 8. سوره حجر (15) آیه 4. 9. همه نسخه بدلها: آمد. 10. همه نسخه بدلها، بجز دب و. 11. آج، لب، فق، مب: باشد به بنده‌اش. 12. سوره نور (24) آیه 33. 13. مب باشد. 14. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ظاهرا صورت صحیح کلمه «شفریها» می‌باشد. [.....] 15. همه نسخه بدلها، بجز دب: خوانند. صفحه : 11 امّا «ذکر فی قوله تعالی: وَ هذا ذِکرٌ مُبارَک‌ٌ«1» ...، و قوله: إِنّا نَحن‌ُ نَزَّلنَا الذِّکرَ«2» ...، و اینکه را دو معنی باشد: یکی «یاد کرد»«3»، یعنی خدای تعالی به اینکه قرآن یاد می‌دهد بندگان خود را آنچه خیر و صلاح ایشان در آن است. دوم آن که: معنی ذکر «شرف» باشد، کما قال تعالی: وَ إِنَّه‌ُ لَذِکرٌ لَک‌َ وَ لِقَومِک‌َ«4» ...، ای شرف لک. امّا «تنزیل» فی قوله تعالی: تَنزِیل‌ٌ مِن رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«5»، و آن مصدر «نزّل» باشد. امّا «حدیث» فی قوله تعالی: اللّه‌ُ نَزَّل‌َ أَحسَن‌َ الحَدِیث‌ِ«6» ...، و حدیث ضدّ قدیم باشد، من قولهم: کان ذلک دأبی قدیما و حدیثا. امّا «موعظه» فی قوله تعالی: قَد جاءَتکُم مَوعِظَةٌ مِن رَبِّکُم وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ«7» ...، و او مصدر وعظ باشد. امّا «تذکره» فی قوله تعالی: وَ إِنَّه‌ُ لَتَذکِرَةٌ لِلمُتَّقِین‌َ«8»، و اینکه مصدر «ذکّر» باشد. امّا «ذکری» فی قوله تعالی: وَ ذَکِّر فَإِن‌َّ الذِّکری تَنفَع‌ُ المُؤمِنِین‌َ«9»، و اینکه نیز مصدر «ذکّر» باشد. امّا «حکم» فی قوله تعالی: وَ کَذلِک‌َ أَنزَلناه‌ُ حُکماً عَرَبِیًّا«10». و امّا «حکمت» فی قوله تعالی: حِکمَةٌ بالِغَةٌ«11» ...، و قوله تعالی: وَ اذکُرن‌َ ما یُتلی فِی بُیُوتِکُن‌َّ مِن آیات‌ِ اللّه‌ِ وَ الحِکمَةِ«12». امّا «حکیم» فی قوله تعالی: یس، وَ القُرآن‌ِ الحَکِیم‌ِ«13». امّا «مهیمن» فی قوله تعالی: وَ أَنزَلنا إِلَیک‌َ الکِتاب‌َ [بِالحَق‌ِّ]«14» مُصَدِّقاً لِما بَین‌َ یَدَیه‌ِ مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ مُهَیمِناً عَلَیه‌ِ«15» ...، ای حفیظا، و قیل: أمینا. ----------------------------------- 1. سوره انبیاء (21) آیه 50 2. سوره حجر (15) آیه 9. 3. مب، مر: یاد کردن. 4. سوره زخرف (43) آیه 44. 5. سوره واقعه (56) آیه 80، و سوره حاقّه (69) آیه 43. 6. سوره زمر (39) آیه 23. 7. سوره یونس (10) آیه 57. 8. سوره حاقّه (69) آیه 48. 9. سوره ذاریات (51) آیه 55. 10. سوره رعد (13) آیه 37. 11. سوره قمر (54) آیه 5. 12. سوره احزاب (33) آیه 34. 13. سوره یس (36) آیه 1 و 2. [.....] 14. اساس: ندارد، از قرآن مجید افزوده شد. 15. سوره مائده (5) آیه 48. صفحه : 12 امّا «شفاء» فی قوله تعالی: وَ نُنَزِّل‌ُ مِن‌َ القُرآن‌ِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنِین‌َ«1» ...، و فی قوله- عزّ و جل: وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ«2» ...، و اینکه دو معنی دارد: یکی آن که به برکت او بیماران [3- ر] شفا یابند، و دوم«3» آن که دلهای بیمار«4» به بیان او از شک«5» و نفاق شفا یابد«6» چون در اینکه کتاب تأمّل کند«7»، نبینی که خدای تعالی شک‌ّ دل منافقان را بیماری می‌خواند آن جا که می‌گوید: فِی قُلُوبِهِم مَرَض‌ٌ«8» ...، آن را که بر دارنده شک بود، شفا خواند«9». امّا «هدی» فی قوله تعالی: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«10»، ای بیان و لطف. امّا «هادی» فی قوله: یَهدِی إِلَی الرُّشدِ«11». امّا «صراط مستقیم» فی قوله تعالی: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ«12»، مراد قرآن است به قول إبن مسعود- رضی اللّه عنه. امّا «نور» فی قوله تعالی: وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنزِل‌َ مَعَه‌ُ«13» ...، برای آنش نور خواند که به او راه برند در ظلمات شک و شرک، چنان که به نور راه برند در ظلمات شب. امّا «حبل» فی قوله تعالی: وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ جَمِیعاً«14» ...، برای آنش حبل خواند که هر«15» که دست در او زند«16» از غرق نجات یابد«17». امّا «رحمة» فی قوله تعالی: وَ هُدی‌ً وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنِین‌َ«18»، یعنی رحمة«19» من اللّه تعالی. ----------------------------------- 1. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 82. 2، 18. سوره یونس (10) آیه 57. 3. آج، لب، مب، مر: دیگر. 4. مب، مر: بیماران. 5. مب، مر شرک. 6. مج، مب، وز: یابند. 7. مب، مر: کنند. 8. سوره بقره (2) آیه 10. 9. اساس: خواهد، به قیاس با نسخه مج و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 10. سوره بقره (2) آیه 2. 11. سوره جن (72) آیه 2. 12. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 6. [.....] 13. سوره اعراف (7) آیه 157. 14. سوره آل عمران (3) آیه 103. 15. مج، آج، لب، فق، وز، مر کسی. 16. مج، آج، وز، مب، مر و بدو تمسّک کند، فق و تمسّک کند. 17. دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها چنان که آن کس که دست در رسن زند از غرق نجات یابد. 19. دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: نعمة. صفحه : 13 امّا «روح» فی قوله تعالی: وَ کَذلِک‌َ أَوحَینا إِلَیک‌َ رُوحاً مِن أَمرِنا«1» ...، برای آنش «روح» خواند که، قوام اسلام بدوست، چنان که، قوام تن به روح باشد. امّا «قصّه»«2» فی قوله تعالی: نَحن‌ُ نَقُص‌ُّ عَلَیک‌َ أَحسَن‌َ القَصَص‌ِ«3» ...، و اصل کلمه، «من قص‌ّ اثره اذا اتّبعه» بود. امّا «حق» فی قوله تعالی: وَ إِنَّه‌ُ لَحَق‌ُّ الیَقِین‌ِ«4»، برای آنش حق خواند که درست و حقیقت است، من قولهم: حق‌ّ الامر، ای صح‌ّ و ثبت. و قولی دیگر آن که، حق ضدّ باطل بود، و چون ضدّ باطل بود، محیل و مزیل باطل بود، چنان که گفت: بَل نَقذِف‌ُ بِالحَق‌ِّ عَلَی الباطِل‌ِ فَیَدمَغُه‌ُ فَإِذا هُوَ زاهِق‌ٌ«5» ...، ای ذاهب زائل. امّا «بیان»«6»: هذا بَیان‌ٌ لِلنّاس‌ِ«7». امّا «تبیان» فی قوله تعالی: وَ نَزَّلنا عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ تِبیاناً لِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ«8» ...، و اینکه کلمه مصدر «بیّن» باشد. امّا «بصائر» فی قوله تعالی: هذا بَصائِرُ مِن رَبِّکُم«9» ...، و «بصائر» جمع بصیرت باشد برای آن که بدو مستبصر شوند. امّا «فصل»، فی قوله تعالی: إِنَّه‌ُ لَقَول‌ٌ فَصل‌ٌ«10»، ای فاصل«11» بین الحق و الباطل. امّا «مبارک»، فی قوله تعالی: وَ هذا ذِکرٌ مُبارَک‌ٌ أَنزَلناه‌ُ«12». امّا «نجوم»«13»: فَلا أُقسِم‌ُ بِمَواقِع‌ِ النُّجُوم‌ِ«14»، برای آنش نجوم خواند که نجم نجم فرو آمد«15»، آیت از پس آیت و سورت از پس سورت. امّا «مجید»، قوله تعالی«16»: ق وَ القُرآن‌ِ المَجِیدِ«17»، ای الشّریف. ----------------------------------- 1. سوره شوری (42) آیه 52. 2. مب، مر: قصص. 3. سوره یوسف (12) آیه 3. 4. سوره حاقّه (69) آیه 51. 5. سوره انبیاء (21) آیه 18. 6. مر بقوله تعالی. 7. سوره آل عمران (3) آیه 138. 8. سوره نحل (16) آیه 89. [.....] 9. سوره اعراف (7) آیه 203. 10. سوره طارق (86) آیه 13. 11. همه نسخه بدلها فارق. 12. سوره انبیاء (21) آیه 50. 13. آج، لب، مب، مر فی قوله تعالی. 14. سوره واقعه (56) آیه 75. 15. فق، مب، مر: فرود آمد. 16. مج، دب، وز: ففی قوله، آج، لب، فق: بقوله، مب، مر: فی قوله. 17. سوره ق (50) آیه 1. صفحه : 14 امّا «عزیز»«1»، قوله تعالی: وَ إِنَّه‌ُ لَکِتاب‌ٌ عَزِیزٌ«2» ...، و اینکه دو معنی دارد: یکی آن که گرامی است، و دوم آن که غالب است، من قولهم: «من عزّ بزّ ای«3» من غلب سلب»، یعنی صعب است و ممتنع بر آنان که خواستند که معارضتش کنند«4»، و معنی سیوم«5» آن بود که مثل اینکه«6» نیابند. امّا «کریم»«7»: إِنَّه‌ُ لَقُرآن‌ٌ کَرِیم‌ٌ«8». امّا «عظیم«9»»: وَ لَقَد آتَیناک‌َ سَبعاً مِن‌َ المَثانِی وَ القُرآن‌َ العَظِیم‌َ«10». امّا «بشیر و نذیر»، فی قوله- جل‌ّ و عزّ: بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعرَض‌َ أَکثَرُهُم«11»- الایة. امّا «قیّم»«12»: وَ لَم یَجعَل لَه‌ُ عِوَجاً، قَیِّماً«13». امّا «نعمة»، فی قوله- جل‌ّ و عزّ: وَ أَمّا بِنِعمَةِ رَبِّک‌َ فَحَدِّث«14». امّا «مبین» فی قوله- عزّ و علا: الر تِلک‌َ آیات‌ُ الکِتاب‌ِ المُبِین‌ِ«15». امّا «علی‌ّ»، فی قوله تعالی: وَ إِنَّه‌ُ فِی أُم‌ِّ الکِتاب‌ِ لَدَینا لَعَلِی‌ٌّ حَکِیم‌ٌ«16». قدیم- جل‌ّ جلاله- از عظم شأن قرآن و کثرت منافع خلق در او اینکه کتاب را به چندین«17» نامهای«18» شریف بر خواند تا تنبیه باشد خلقان را به«19» رفعت و منزلت و ----------------------------------- 1. مج، دب، وز فقی، آج، لب، فق، مب، مر فی. 2. سوره فصّلت (41) آیه 41. 3. آج، لب، فق: و. 4. مج، دب، آج، لب، فق معارضه‌ایش آرند، وز: معارضه پیش آرند. 5. فق، مب: سیم. [.....] 6. همه نسخه بدلها: مثلش. 7. آج فی قوله، مب، مر بقوله تعالی. 8. سوره واقعه (56) آیه 77. 9. مج، دب، وز فقی قوله: آج، لب، فق، مب، مر فی قوله تعالی. 10. سوره حجر (15) آیه 87. پس از بیان اینکه مطلب- به حسب ظاهر و مطابق روال کلام- تعبیر «سراج منیر» به عنوان نامی از نامهای قرآن مجید و استشهاد مفسّر به آیه: وَ داعِیاً إِلَی اللّه‌ِ بِإِذنِه‌ِ وَ سِراجاً مُنِیراً[سوره احزاب (33) 46] باید می‌آمد، لکن اینکه معنی در اساس و همه نسخه بدلها نیست. 11. سوره فصّلت (41) آیه 4. 12. مب، مر بقوله تعالی. 13. سوره کهف (18) آیه 1 و 2. 14. سوره ضحی (93) آیه 11. 15. سوره یوسف (12) آیه 1. 16. سوره زخرف (43) آیه 4. 17. همه نسخه بدلها: به چند. 18. مب، مر: نام. 19. مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر، وز: و. [.....] صفحه : 15 جلالت قدر او.

بدان که سورت را معنی منزلت بود از منازل شرف، و دلیل بر اینکه قول نابغه است- شعر: ألم تر أن‌ّ اللّه أعطاک سورة

تری کل‌ّ ملک دونها یتذبذب ای منزلة من منازل الشّرف. و باره شهر را از آن سور خوانند که بلند و مرتفع بود، اینکه قول آن کس باشد که «سورة» بی همزه گوید. امّا«1» آن که مهموز گوید، اصل او «من سؤر الماء» باشد، و آن بقیّه آب بود در آبدان. و عرب گوید: «اسأرت فی الاناء»، اذا ابقیت«2» فیه شیئا«3»، و قال الاعشی ثعلبه- شعر: فبانت و قد أسأرت فی الفؤا

د صدعا علی نأیها مستطیرا امّا «آیت»، علامت باشد، من قولهم: «آیة کذا و کذا»، ای علامته. و از اینکه جاست آنچه«4» خدای تعالی حکایت کرد از عیسی- علیه السّلام- در ذکر مائده: تَکُون‌ُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنک‌َ«5» ...، ای علامة لإجابة دعائنا. و «آیت»، به معنی رسالت باشد، چنان که کعب بن زهیر گفت- شعر: الا أبلغا هذا المعرّض آیة

أیقظان قال القول أم قال ذا حلم [3- پ] ای رسالة. و معنی دگر آیت را«6» «جماعت» باشد، چنان که گویند: «خرج القوم بآیتهم»، ای بجماعتهم. و آیتی از قرآن جمله کلمات و حروف باشد متّصل تا به ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، فق، مب، مر: فامّا. 2. دب، فق، مب، مر: بقیت. 3. آج، لب، فق، مب و آن بقیّه آب بود، مر و آن بقیّه بود. 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز: آن که، مب، مر: که. 5. سوره مائده (5) آیه 114. 6. مب، مر: و آیه را یک معنی دیگر. صفحه : 16 انقطاع معنی. و «آیت» عجیبه باشد، من قولهم: «فلان ایة فی کذا»، ای اعجوبة. و «کلمه»، لفظی باشد موضوع که دلیل معنی کند به وضع، و جمعش کلمات و کلم بود. و از حرف«1» دو چیز مفهوم باشد: یکی حروف هجا، چون: ا«2»، ب، ت، ث، و دیگر حرف«3»، در مواضعت اهل نحو، و هو ما جاء لمعنی«4»، لیس باسم و لا فعل، نحو: «هل» و «بل» و «قد». بدان که سورتهای قرآن«5»، هر چند سورت را نامی است مخصوص، و آن جمله در خبری«6» جامع است. واثلة بن الاسقع روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: 7» اعطیت مکان التّوریة السّبع الطّوال و اعطیت مکان الزّبور المئین« و اعطیت مکان الانجیل المثانی و فضّلت بالمفصّل. رسول- علیه الصّلواة و السلام- گفت که: مرا به جای توریت، اینکه هفت سوره دراز دادند: یعنی «البقره» و «آل عمران»، و «النّساء»، و «المائدة»، و «الانعام»، و «الاعراف»، و «الانفال«8»»، و «التّوبة». و به جای زبور، مرا مائین دادند، یعنی سورتهایی که [کما بیش]«رسول ما «9» صد آیت است، چون«رسول ما «10»: «یونس»، و «هود»، و «یوسف»، و «بنی اسرایل» و «کهف» و مانند آن. و به جای انجیل، مرا «مثانی» دادند، یعنی«رسول ما «11» سورتهایی که زیر صد آیت«رسول ما «12» است. و برای آنش «مثانی» گویند«رسول ما «13» که ثوانی مئین است، و روا بود که برای آنش مثانی گویند«رسول ما «14» که اینکه سورتها مضاف با مائین دو باشد، آنگه هر دو بهم دوم «سبع طوال» باشد. و حسن بصری گفته است: مراد به «مثانی»، فاتحة الکتاب است، و اینکه ----------------------------------- 1. مر: حروف. 2. مج، آج، لب، فق، وز: الف. 3. مب: حروف. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: بمعنی. 5. همه نسخه بدلها را. 6. مج: چیزی. 7. اساس و دیگر نسخه بدلها: المائین. 8. مج، دب، وز: ندارد، که بر متن راجح می‌نماید. [.....] 9. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 10. همه نسخه بدلها انفال. 11. مج، دب، آج، لب، فق، مر اینکه. 12. مج، وز: که فرود مائین. 13. مج، آج، لب، فق، وز، مب، مر: خواند، دب: خوانند. 14. همه نسخه بدلها: خواند. صفحه : 17 در اخبار ما هست. و گفت: مرا تفضیل دادند به مفصّل، یعنی در برابر اینکه هیچ پیغمبر صاحب کتاب را چیزی ندادند. مفسّران خلاف کردند در مفصّل. گروهی گفتند: از سوره محمّد- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- تا به آخر قرآن مفصّل است، و گروهی گفتند: از سوره «ق» تا به آخر قرآن. و عبد اللّه عبّاس گفت: از سوره و الضّحی تا به آخر قرآن. و گفتند: برای آنش مفصّل خوانند«رسول ما «1» که فصل بسیار باید کردن از میان«رسول ما «2» دو سوره بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ. و بعضی دیگر گفتند: برای آن که فصل باید کردن از میان هر دو سوره به تکبیری، و اینکه قراءت إبن کثیر است، و شاعر اینکه را نظم کرد در چند بیت، گفت- شعر: حلفت بالسّبع اللّواتی طوّلت

و بمئین بعدها قد أمئیت«رسول ما «3» و بالمثانی ثنّیت فکرّرت

و بالطّواسین الّتی قد ثلّثت و بالحوامیم الّتی قد سبّعت

و بالمفصّل اللّواتی فصّلت‌

شهر بن حوشب روایت کند از ابو هریره از«رسول ما «4» رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که او گفت: فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل اللّه علی خلقه، گفت: فضل قرآن بر دیگر کلامها چنان است که فضل خدای تعالی بر خلقانش«رسول ما «5». دیگر انس مالک روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و [آله]«رسول ما «6» و سلّم- که گفت: القرآن غنی لا غنی دونه و لا فقر بعده ، گفت: قرآن توانگری است که بالای آن توانگری نیست و ----------------------------------- 1. مج: خواند. 2. مج، آج، لب هر. 3. اساس، آج، لب، فق، وز، مب، مر: امّیت، با توجّه به مج تصحیح شد. 4. اساس: که، به قیاس با نسخه مج، تصحیح شد. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز خبر. 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 18 پس از آن درویشی نیست. خبری دیگر، عبد اللّه مسعود روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و [آله]«رسول ما «1» و سلّم- که گفت: رسول ما «2» ان‌ّ هذا القرآن هو مأدبة اللّه فتعلّموا مأدبته ما استطعتم، ان‌ّ هذا القرآن هو حبل اللّه المتین و هو النّور المبین و الشّفاء النّافع، فاقرؤه فان‌ّ اللّه- عزّ و جل‌ّ- یأجرکم علی تلاوته بکل‌ّ حرف عشر حسنات اما انّی لا اقول «الم» حرف« و لکن «الف» و «لام» و «میم» ثلاثون حسنة، گفت: اینکه قرآن مهمانی«رسول ما «3» خداست، بیاموزید از مهمانی خدای تعالی«رسول ما «4» چندان که توانی«رسول ما «5»، اینکه قرآن حبل خداست و نوری روشن است و شفای سودمند، بخوانید که خدای تعالی شما را مزد دهد بر هر حرفی ده حسنه نمی‌گویم«رسول ما «6» «الم» یک حرف است و لکن سه حرف است، تا ثوابش سی حسنه بود«رسول ما «7». ابو الدّرداء، روایت می‌کند از رسول- صلّی اللّه علیه و [آله]«رسول ما «8» و سلّم- که گفت: رسول ما «9» القرآن افضل کل‌ّ شی‌ء دون اللّه تعالی فمن و قّر القرآن فقد و قرّ اللّه و من لم یوقّر القرآن« فقد استخف‌ّ بحرمة اللّه تعالی، حرمة القرآن علی اللّه تعالی کحرمة الوالد علی ولده ، گفت: قرآن فاضلترین«رسول ما «10» همه چیز است فرود خدای تعالی، هر که قرآن را حرمت دارد، خدای- عزّ و جل‌ّ- را حرمت داشته باشد، و هر که حرمت قرآن ندارد، استخفاف کرده باشد به حرمت خدای تعالی. حرمت قرآن بر خدای تعالی، چون حرمت پدر است بر فرزند. خبر دیگر [4- ر]، ابو امامه روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که او [گفت]«رسول ما «11»: «هر که او ثلثی«رسول ما «12» از قرآن بخواند، چنان بود که او را ثلثی«رسول ما «13» نبوّت داده ----------------------------------- 1، 8. اساس: ندارد، از دب افزوده شد. 2. دب واحد. [.....] 3. اساس: مهمان، با توجّه به مج و ترجمه مجدد کلمه «مأدبه» در عبارت آتی تصحیح شد، دب: میهمانی. 4. مب، مر: مهمانی خدای را. 5. توانی/ توانید. 6. مب، مر که. 7. مج، آج، لب، فق، وز، مر خبر آخر، دب، مب خبر دیگر. 9. مب، مر: اللّه. 10. مب، مر: فاضلتر از. 11. اساس: ندارد، به قیاس با نسخه مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. 12. مج، آج، لب، مب، مر: سه یکی، فق، وز: سیکی/ سه یکی. 13. همه نسخه بدلها از. صفحه : 19 باشند، و هر که دو بهری«رسول ما «1» بخواند چنان باشد که او را دو بهره از نبوّت داده باشند، و هر که همه قرآن بخواند چنان باشد که او را همه نبوّت داده باشند». آنگه«رسول ما «2» گویند: رسول ما «3» اقرء و ارق« بکل‌ّ آیة درجة ، می‌خوان و بر می‌شوبه هر آیتی درجه‌ای«رسول ما «4» در بهشت«رسول ما «5» تا آنچه با او باشد از قرآن برسد«رسول ما «6». آنگه«رسول ما «7» گویند: اقبض فیقبض، هابگیر«رسول ما «8»، او هابگیرد«9». [بار دیگرش گویند: اقبض فیقبض ، هابگیر، او هابگیرد]«10»، آنگاه او را گویند«11»، دانی که در دست چه داری! گوید: نه؟ فاذا فی یده الیمنی الخلد و فی الاخری النّعیم، که«12» نگاه کند، در دست راست بهشت خلد دارد، و در دست چپ بهشت نعیم. خبری دیگر«13»، بعضی زنان رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- روایت کنند که«14» گفت: 15»16»17» حملة القرآن هم المحفوفون برحمة اللّه تعالی الملبسون بنور« اللّه المعلّمون کلام اللّه من عاداهم فقد عادی اللّه و من والاهم فقد والی اللّه. یقول اللّه- تعالی: یا حملة القرآن تحبّبوا« الی اللّه تعالی بتوقیر کتابه یزدکم حبّا و یحبّبکم« الی خلقه، یدفع عن مستمع القرآن شرّ الدّنیا و یدفع عن تالی القرآن بلوی الآخرة و لمستمع آیة من کتاب اللّه تعالی خیر من ثبیر ذهبا و لتالی آیة من کتاب اللّه تعالی خیر ممّا تحت العرش الی تخوم الارض السّفلی، گفت رسول- صلّی اللّه علیه و علی ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق: دو بهر از قرآن بر، وز: دو بهری از قرآن بر، مب، مر: دو ثلث از قرآن بر. 2. مر او را. 3. اساس، مج، لب، مب، مر: و ارقا، دب: وارتقا، با توجّه به آج تصحیح شد. 4. دب و به هر درجه‌ای. [.....] 5. مج، دب، فق، وز بر بالا می‌شود، مب، مر بالاتر می‌رود. 6. مب، مر: تمام شود. 7. مب، مر با او. 8. مج، فق، وز: هاگیر، دب، آج، لب: فراگیر، مب، مر: بگیر. 9. مب، مر: پس بگیرد. 10. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 11. مب هیچ، مر که هیچ. 12. مب، مر: چون. 13. مج، دب، آج، لب، فق، وز: آخر. 14. مج، دب، وز رسول- علیه السّلام. 15. همه نسخه بدلها: نور. 16. دب، فق، مب، مر: تحبّوا. 17. دب، آج، لب، فق، مب، مر: یحبکم. صفحه : 20 آله و سلّم«1»: حاملان قرآن«2» گرد بر گرد ایشان رحمت خدای تعالی گرفته بود، و لباس ایشان نور خدای تعالی بود، و آموختگان کلام خدای تعالی باشند، دشمن ایشان دشمن خدای بود، و دوست ایشان دوست خدای بود. خدای تعالی ایشان را گوید: ای حاملان قرآن؟ دوستی کنی«3» با من به حرمت داشت«4» شما کتاب مرا، من«5» دوستی شما بیفزایم و شما را دوست داشته گردانم به خلقان خود. آنگه گفت: از شنونده قرآن شرّ دنیا بگردانند، و از خواننده قرآن بلای آخرت بگردانند، و شنونده آیتی را از قرآن به قیامت ثواب بیشتر از کوه ثبیر و بهتر زر بدهند، و خواننده آیتی از قرآن«6» ثواب بیشتر بود که از زیر عرش تا به«7» هفتم زمین. خبری دیگر«8»، ابو سعید خدری‌ّ روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که گفت: روز قیامت منبرهایی از نور بنهند و نزدیک هر منبری شتری از شتران بهشت بدارند، آنگه منادی از قبل رب‌ّ العزّه ندا کند«9»: کجااند حاملان کتاب خدای تعالی! بر اینکه منبرهای نور نشینی«10» که شما را ترسی و اندوهی نیست تا خدای تعالی حساب خلقان بکند«11». آنگه ایشان را بر آن شتران نشانند و به بهشت برند. خبری دیگر: سلیل روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم«12»- که گفت: هر که قرآن از دفتر«13» بر خواند، خدای تعالی عذاب مادر و پدرش تخفیف کند، و اگر چه مشرک بوده باشند. و هر که قرآن از بر خواند«14» و گمان برد که خدای تعالی او را بیامرزد، او از جمله مستهزیان باشد به آیات خدای تعالی. و حامل کتاب خدای ----------------------------------- 1، 9. همه نسخه بدلها که. [.....] 2. همه نسخه بدلها را. 3. کنی/ کنید. 4. مب: حرمت داشتن. 5. همه نسخه بدلها: مرا تا من در. 6. مج: آیتی را از قرآن به قیامت. 7. همه نسخه بدلها زیر. 8. مج، دب، آج، لب، فق، وز: خبر آخر. 10. نشینی/ نشینید. 11. همه نسخه بدلها، بجز مب: از حساب خلقان فارغ شود. 12. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر شنیدم. 13. اساس: کلمه «دفتر» را تغییر داده، با خطی متفاوت از متن به صورت «روی کتاب» نوشته است، مب، مر: از روی دفتر. 14. مج، دب، آج، لب، فق، وز: از بر برخواند، مب مر: از حفظ بخواند. صفحه : 21 تعالی را در بیت المال هر سال دویست دینار هست، اگر بمیرد«1» او را دینی باشد، خدای تعالی از آن مال قضای دین او بکند. خبری دیگر، معاذ جبل روایت کند که در سفری با رسول- علیه الصلاة و السّلام- بودم، گفتم: یا رسول اللّه؟ ما را حدیثی کن که ما را در آن نفعی باشد. گفت: ان اردتم عیش السّعداء و موت الشّهداء و النّجاة یوم الحشر و الظّل یوم الحرور و الهدی یوم الضّلالة فادرسوا القرآن فانّه کلام الرّحمن و حرز من الشّیطان و رجحان فی المیزان، گفت: اگر خواهی«2» که زندگانی شما زندگانی سعیدان باشد، و مرگ شما مرگ شهیدان باشد، و نجات یابی«3» روز قیامت، و سایه یابی«4» روز گرما، و راه‌یابی«5» روز گمراهی، درس قرآن کنی«6» که آن کلام خدای رحمن است، و حرز و نگهداشت از شیطان است، و سنگی«7» ترازو و میزان است. خبری دیگر، حارث اعور همدانی روایت کرد از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که او گفت: یک روز رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- ذکر فتنه می‌کرد. ما گفتیم: یا رسول اللّه؟ خلاص از آن«8» به چه باشد! گفت: به کتاب خدای تعالی که در او خبر آنان است که پیش از شما بودند، و خبر آنان است که از پس شما باشند، و حکم آنچه در میان شما می‌رود، آن فصل است نه هزل است، هیچ جبّار نباشد که قرآن«9» را رها کند، و الّا خدای تعالی پشت او بشکند [4- پ]، و هر که بجز قرآن طلب هدایت کند، گمراه شود«10»، او حبل متین«11» است، و ذکر حکیم است، و صراط مستقیم است، آن است که به زمانها پوشیده نشود، و هواها او را کژ«12» نکند، و از بسیار«13» خواندن کهن نشود، علما از او سیر نشوند و به عجایب او نرسند«14»، آن است که«15» جنّیان ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، وز و. 2. خواهی/ خواهید. [.....] 3، 4، 5. یابی/ یابید. 6. کنی/ کنید. 7. آج، لب، فق: سنگینی، مج، دب، آج، لب، فق، وز در. 8. مب، مر: خلاصی از آن فتنه. 9. همه نسخه بدلها: آن. 10. مب، مر که. 11. دب، آج، لب، فق، مب، مر: حبل المتین. 12. دب: کج. 13. مب، مر: بسیاری. 14. مج، وز: و عجایب او و او بنرسد، دب، آج، لب، فق: و عجایب او بنرسد، مب، مر: و عجایب او آخر نشود. 15. دب: و نیز آن است که چون، دیگر نسخه بدلها چون. صفحه : 22 بشنیدند، گفتند: إِنّا سَمِعنا قُرآناً عَجَباً«1»، هر که آن گوید«2» راست گوید، و هر که به آن حکم کند عادل باشد، و هر که دست در او آویزد، هدایت کند بر ره راست، خذها یا اعور، [اینکه حدیث بستان ای اعور]«3».

ابو عبد الرّحمن السّلمی‌ّ روایت کند از قرّاء صحابه چون عثمان عفّان و عبد اللّه مسعود و ابی‌ّ کعب«4» گفتند: رسول- علیه السّلام [از قرآن]«5» ده آیت بر ما گرفتی، از آن در نگذشتی تا ما را علم آن معلوم نکردی، و جمله«6» آنچه در او به کار بایستی تا ما چون قرآن تمام بگرفتیم، علم قرآن تمام دانستیم. عبد اللّه عبّاس می‌گوید: هر که قرآن خواند و تفسیرش نداند، بمنزلت اعرابیی باشد که نداند که چه می‌خواند. حسن بصری گفت: و اللّه که خدای تعالی هیچ آیت نفرستاد و الّا خواست تا علم آن بدانند و معنی آن، و آن که چرا آمد و در چه سبب آمد. ابو سعید رملی گوید: ما در مکّه بنزدیک فضیل عیاض آمدیم و گفتیم: ما را حدیثی املا کن؟ گفت: کلام خدای ضایع کرده‌اید و آمده‌اید تا حدیث فضیل شنوید«7»؟ اگر با کتاب خدای فزع«8» کنید«9»، همه شفا در آن یابید«10». گفتیم: ما قرآن بیاموخته‌ایم. گفت: یا «11» سبحان اللّه؟ در علم قرآن عمرهای شما و فرزندان شما و ----------------------------------- 1. سوره جن (72) آیه 1. 2. مب، مر: با او گوید. 3، 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز رحمة اللّه علیهم، مب، مر و غیره. 6. فق آن. 7. مج: شنوی/ شنوید، مب، مر: بشنوید. 8. چاپ شعرانی (1/ 13): فراغ. 9. مج: کنی/ کنید. 10. مج: یابی/ یابید. 11. مب، مر: ای. صفحه : 23 فرزندان فرزندان شما مستغرق باید شود«1». ما گفتیم: چگونه! گفت: شما قرآن ندانید«2» تا تفسیر و معنیش و اعرابش ندانید«3»، و محکم و متشابه و حلال و حرام و ناسخ و منسوخش ندانید، و اگر به اینکه مشغول شوید از کلام فضیل و جز فضیل مستغنی گردید. آنگه گفت: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم، بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، ... یا أَیُّهَا النّاس‌ُ قَد جاءَتکُم مَوعِظَةٌ مِن رَبِّکُم وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدی‌ً وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنِین‌َ«4». از سفیان ثوری شنیدند که می‌گفت که: آه؟ که ما عمر خود در ظهار و ایلاء صرف کردیم، و کتاب خدای تعالی با پس پشت انداختیم، ما فردا پیش خدای تعالی چه حجّت آریم؟

‌إبن درید گفت: اصل اینکه [کلمه]«5» از «تفسره» است، و آن آب بیمار باشد که بر طبیب عرضه کنند تا در او نگرد«6» و دستور خود سازد تا به علّت بیمار راه برد، چنان که طبیب به نظر در آن«7» کشف کند از حال بیمار، مفسّر کشف کند از شأن آیت و قصّه و معنی و سبب نزول او«8». و ثعلب«9» گفت: اصل او من «فسرت الفرس اذا رکضتها محصورة لینطلق حصرها»، اصل او آن باشد که اسب شکم گرفته بتازی تا بستگی‌اش گشاده شود، و معنی او نیز راجع بود با کشف. و ابو حامد الخارزنجی‌ّ گفت: اینکه کلمه مقلوب است از «سفر»، چون: «جذب ----------------------------------- 1. فق، مب، مر: شوند. 2، 3. مج: ندانی ندانید. 4. سوره یونس (10) آیه 57. 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. آج، لب، فق: تا در آن در نگرد. 7. همه نسخه بدلها آب. 8. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: آیت. [.....] 9. مب، مر: تغلیه. صفحه : 24 و جبذ»، و «ضب و بض‌ّ». و اصل «سفر» هم کشف بود، «سفرت المرأة» آن باشد که رو«1» باز گشاید، و «اسفر الصّبح» آن باشد که صبح روشن شد. امّا «تأویل» صرف آیت باشد با معنی که محتمل باشد آن را موافق ادلّه و قراین، و اصل او از «اول» باشد و آن رجوع بود، یقال: اوّلته فآل«2»، ای صرّفته فانصرف. و گفته‌اند: اصل او از «ایالت» بود و آن سیاست باشد، یقول العرب: النا و إیل علینا، ای سسنا و ساسنا غیرنا. پس مأوّل آیت سائس او باشد و عالم به آن که به جای خود بنهد. و فرق از میان تفسیر و تأویل آن است که تفسیر، علم سبب نزول آیت باشد و علم به مراد خدای تعالی، از«3» لفظ تعاطی آن نتوان کردن الّا از سماع و آثار، و تأویل چون کسی عالم باشد به لغت عرب و علم اصول را متقن باشد، او را بود که حمل کند آیت را بر محتملات لغت چون قدحی«4» نخواهد کردن در اصول و قطع نکند بر مراد خدای تعالی الّا به دلیل. اینکه جمله‌ای است از مقدّمات تفسیر که لا بدّ باشد از شناختن او پیش از آن که خوض کند«5» در وی. و پس از اینکه ابتدا کنیم به فاتحة الکتاب- بتوفیق اللّه و حسن«6» معونته.

بدان که«7»: از جمله حقوق و اوامر خدای تعالی ما را در حق‌ّ قرآن یکی استعاذت است، من قوله تعالی: فَإِذا قَرَأت‌َ القُرآن‌َ فَاستَعِذ بِاللّه‌ِ مِن‌َ الشَّیطان‌ِ الرَّجِیم‌ِ«8». بعضی گفتند: اینکه امر واجب است، و آن اصحاب ظاهراند [5- ر] و درست آن است که اینکه امر سنّت است. ----------------------------------- 1. دب: روی بروی، مب: روزی. 2. آج، لب: فتأوّل. 3. همه نسخه بدلها آن. 4. چاپ شعرانی (1/ 14) قطع. 5. آج، لب، فق، وز، مر: کنند. 6. آج، لب، فق توفیقه و. 7. مب، مر یکی. 8. سوره نحل (16) آیه 98. صفحه : 25 امّا کیفیّت آن که چگونه باید گفتن، بعضی گفتند، باید گفتن: «استعیذ باللّه السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم»، موافقت لفظ کتاب را، امّا اخبار بر اینکه آمده است که: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم، و معنی آن است که پناه با خدای می‌دهم از دیو ملعون. و «عوذ» و «عیاذ»، پناه دادن«1» باشد و «استعاذت»، پناه جستن باشد، قال الشّاعر- شعر: و المؤمن العائذات الطّیر یمسحها

رکبان مکّة بین الغیل و السّند و در «شیطان» دو قول گفته‌اند: یکی آن که «فیعال» باشد، من شطن اذا بعد، یعنی از خیر دور است. و قول دوم«2» آن که: «فعلان» باشد، من شاط یشیط اذا غضب و خف‌ّ فیه، و«3» قول اوّل «نون»، لام الفعل باشد و « یا » زیاده، و بر قول دوم«4»، «نون» زیاده باشد و « یا » عین الفعل. و امّا «رجیم» فعیل باشد به معنی مفعول، چون: «قتیل» و «خصیب» و «رهین» و اینکه دو معنی دارد: یکی آن که مرجوم است من قبل اللّه بالشّهب، اینکه ستاره‌ها که در آسمان«5» کشیده می‌شود که رجم شیاطین است، کما قال تعالی: وَ جَعَلناها رُجُوماً لِلشَّیاطِین‌ِ«6» ...، و قوله تعالی: فَأَتبَعَه‌ُ شِهاب‌ٌ ثاقِب‌ٌ،«7» و جز اینکه آیات. پس شیطان مرجوم است، یعنی مرمی‌ّ است، و الرّجم الرّمی، و منه الرّجم فی الزّنا الرّمی بالحجارة. و معنی دگر آن است که: مرجوم، ای مقذوف من اللّه تعالی باللّعنة، من«8» قوله: وَ إِن‌َّ عَلَیک‌َ لَعنَتِی إِلی یَوم‌ِ الدِّین‌ِ«9». اکنون طرفی«10» اخبار که آمده است در«11» فضل استعاذه گفته شود: روایت است از عبد اللّه عبّاس که او گفت: اوّل آیتی که آمد یا اوّل چیزی که جبرئیل- علیه السلام- رسول را- علیه السلام- فرمود در باب قرآن استعاذه بود، گفت: یا ----------------------------------- 1. با توجّه به معنی «عوذ» و «عیاذ» می‌توان «پناه دادن» را به معنی لازم گرفت، یعنی «پناه دادن» و «پناه گرفتن». 2. مب: دویم. 3. همه نسخه بدلها: بر. 4. دب، مب، مر: دویم. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز ها. [.....] 6. سوره ملک (67) آیه 5. 7. سوره صافّات (37) آیه 10. 8. همه نسخه بدلها: فی. 9. سوره ص (38) آیه 78. 10. مب، مر از. 11. آج، لب، فق، مب، مر حق. صفحه : 26 محمّد؟ بگو که: استعیذ بالسّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم، آنگه گفت بگو: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، اقرَأ بِاسم‌ِ رَبِّک‌َ الَّذِی خَلَق‌َ«1». و خلاف نیست در آن که رسول- علیه السّلام- در نماز استعاذه کردی. ابراهیم النّخعی‌ّ و ابو هریره روایت می‌کنند که: پیش از قراءت سوره و پس از قراءت فاتحه استعاذه کردی«2»، و اینکه روایت شاذّ است، اخبار متظاهر بر آن است که رسول- علیه السّلام- پس از تکبیر و پیش از قراءت فاتحة الکتاب استعاذه کردی.

قول بیشتر فقهاست«3» که: در هر نمازی عقیب افتتاح نماز پیش از قراءت استعاذه باید گفتن، و مذهب مالک آن است که: جز در نماز فرایض در ماه رمضان نباید گفتن. و در نماز عید خلاف کرده‌اند، ابو یوسف گفت: استعاذه بیش از تکبیرات باید کردن، و محمّد بن الحسن گفت: پس از تکبیرات چون قراءت خواهد خواندن«4». امّا کیفیّت تعوّذ«5»، مذهب اهل البیت- علیهم السّلام- آن است که باید گفتن: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم، و مذهب ابو حنیفه و شافعی هم چنین است. و سفیان گفت: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم ان‌ّ اللّه هو السّمیع العلیم. و حسن بن صالح بن حی‌ّ«6» گفت: اعوذ باللّه السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم. راوی خبر«7» گوید که، رسول- علیه السّلام- گفت: چون مرد استعاذه کند و پناه با خدای دهد، شیطان از او بگریزد و هر دو طرف او را جلبه‌ای باشد و صوتی باشد، از او غافل مباشید که او از شما غافل نیست. ----------------------------------- 1. سوره علق (96) آیه 1. 2. مج: گفتی. 3. همه نسخه بدلها: آن است. 4. مب، مر: کرد. 5. آج، لب: تعویذ، همه نسخه بدلها در. 6. اساس: حسن بن صالح بن برخی، به قیاس با نسخه مج، تصحیح شد. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: و راوی چنین. صفحه : 27 جبیر بن مطعم روایت کند از پدرش که رسول- علیه السّلام- در دعا گفتی: اللّهم انّی اعوذ بک من الشّیطان الرّجیم و من همزه و نفخه و نفثه، راوی خبر تفسیر داد اینکه کلمات را، گفت: «همز» او فریب و دروغ باشد، و «نفخ» کبر او باشد، و «نفث» شعر او باشد. و معاذ جبل گوید که: دو مرد یکدیگر را دشنام می‌دادند و مبالغت می‌کردند در آن، رسول- علیه السلام- گفت: من کلمتی دانم که اگر یکی از ایشان«1» بگوید، آن فورت شیطان از او برود«2». گفتند: یا رسول اللّه؟ آن چیست! گفت: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم. معقل بن یسار روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او بامداد سه بار بگوید: اعوذ باللّه من الشیطان الرّجیم، و سه آیت از آخر سوره الحشر بخواند، خدای تعالی هفتاد هزار فرشته را بر او موکّل کند تا بر او صلوات می‌فرستند تا به شب، و اگر در آن روز بمیرد شهید باشد«3»، و هر که«4» نماز شام گوید همچنین بود [5- پ]. انس بن مالک روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او در روزی ده بار پناه با خدای تعالی دهد از شیطان، خدای تعالی فرشته را بر گمارد تا شیطان را از او باز می‌راند«5»، چنان که شتر غریب را از حوض آب برانند. خوله بنت حکیم روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که به منزلی فرود آید و بگوید: اعوذ بکلمات اللّه من شرّ ما خلق، تا در آن منزل باشد، هیچ مضرّت بدو نرسد. عمرو بن سعید روایت کند از پدرش، از جدّش، که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او در خواب بترسد، باید که چون بخواهد خفتن، بگوید: 6» اعوذ بکلمات اللّه التّامّات من غضبه« و شرّ عذابه و من همزات الشّیاطین و ان یحضرون، تا«7» خدای ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها آن. [.....] 2. مب: فی الحال شیطان از او بگریزد. 3. مب، مر: شهید مرده باشد. 4. همه نسخه بدلها: و اگر. 5. همه نسخه بدلها: باز می‌دارد. 6. فق، مب، مر: غضبه‌ای من. 7. مب، مر ایمن گردد از آن خوف. صفحه : 28 تعالی کفایت کند. عبد اللّه بن عمرو«1»، فرزندان خود را- آنان را که بالغ بودندی- اینکه کلمات بیاموختی، و آنان را که نا بالغ بودندی، بر نوشتی«2» اینکه کلمات و در گردن ایشان بستی. و عبد اللّه عبّاس روایت می‌کند که رسول- علیه السّلام- در عوذه«3» حسن و«4» حسین- علیهما السّلام«5» گفتی: أعیذکما بکلمات اللّه التامّة من کل‌ّ شیطان و هامّة و من کل‌ّ عین لامّة ، آنکه گفتی: پدرم ابراهیم خلیل- علیه السّلام- اسماعیل و اسحاق را- علیهما السّلام- به اینکه تعویذ کردی. و حسن بصری روایت کند که: رسول- علیه السّلام- به مردی بگذشت که غلام خود را می‌زد و غلام می‌گفت: «اعوذ بالله اعوذ باللّه»، و مرد باز نمی‌ایستاد، چون رسول را بدید، گفت: «اعوذ برسول اللّه». مرد باز ایستاد پیغمبر«6»- علیه السّلام- گفت: اولی«7» آن بودی که به ذکر خدای تعالی امساک کردی از او. گفت: یا رسول اللّه؟ به اینکه کفّارت«8» آزادش کردم. گفت: اگر نه چنین کردی، رویت به آتش دوزخ بسوختی. و در دعای رسول- علیه السّلام- معروف است که او گفتی: اللّهم انّی اعوذ بک من علم لا ینفع و قلب لا یخشع و بطن لا یشبع و عین لا تدمع و دعاء لا یسمع و صلاة لا ترفع، و در خبری دیگر: و من الجوع فبئس الضّجیع و من الخیانة فبئست البطانة، و اخبار در اینکه معنی بسیار است و اینکه قدر در اینکه جای کفایت است- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. ----------------------------------- 1. مب، مر: عبد اللّه بن عمر. 2. فق: بر نویشتی، مب: بنویشتی. 3، 4. مب، مر حضرت امام. 5. آج، لب، فق اینکه کلمات. 6. آج، لب، وز: پیغامبر. 7. همه نسخه بدلها: اولیتر. 8. آج، لب، فق، مر: گفتار، مب: کلمات. صفحه : 29

بدان که اینکه سوره را ده نام است: «فاتحة الکتاب»، و «ام‌ّ الکتاب»، و «ام‌ّ القرآن»، و «السّبع المثانی»، و «الوافیه»، و «الکافیه»، و «الشّافیه»، و «الاساس»، و «الصّلاة»، و «الحمد»، و هر یکی از خبری و اثری گرفته است«1». «فاتحة الکتاب»، برای آتش خوانند که اوّل کتاب است و افتتاح کتاب به اوست. پس چون گشاینده«2» است کتاب را که خواننده گشایش قراءت«3» به او کند و هر کس که تیمّن و تبرّک خواهد، ابتدای هر کار به او کند فاتحه خوانند او را. و گفته‌اند: برای آنش فاتحة الکتاب خوانند که اوّل سوره که فرود آمد اینکه سوره بود. و «ام‌ّ الکتاب و ام‌ّ القرآنش»، خوانند برای آن که اصل کتاب است، چنان که مکّه را «ام‌ّ القری» خوانند، چون اصل زمین از او بوده است. و مادر را «ام‌ّ» خوانند که اصل فرزندان باشد. و گفته‌اند: برای آن ام‌ّ الکتاب خوانند او را که «ام‌ّ»، آن باشد که مرجع و مقصد با او باشد «من أم‌ّ الشّی‌ء اذا قصده»، چنان که سر را «ام‌ّ الدّماغ»، خوانند و معده را «ام‌ّ الطّعام» خوانند، که جای دماغ و طعام باشد. پس «ام‌ّ»، به معنی «معدن» باشد بر اینکه وجه. و گفته‌اند«4»: «ام‌ّ الکتابش»، برای آن خوانند که «ام‌ّ»، «امام» باشد و امام به معنی «ام‌ّ» آمده است فی قوله تعالی: یَوم‌َ نَدعُوا کُل‌َّ أُناس‌ٍ بِإِمامِهِم«5» ...، ای بأمّهاتهم«6»، علی احد الاقوال: معنی آن باشد که مقدّم قرآن است و جمله سور چون تابع و تالی‌اند او را. و قولی دیگر آن است که: امّش برای آن خوانند که مجمع علوم ----------------------------------- 1. دب، آج، لب: گرفته‌اند. [.....] 2. آج، لب: بگشانیده. 3. چاپ شعرانی (1/ 16): قرآءت. 4. همه نسخه بدلها که. 5. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 71. 6. مب: امّهاتم. صفحه : 30 و فضایل است، چنان که در خبر آمده است از رسول- علیه السّلام- که گفت: خدای تعالی از آسمان صد و چهار کتاب بفرستاد، آنگه«1» از آن جا«2» چهار اختیار کرد، و علوم آن صد«3» جمع کرد و در اینکه چهار«4» نهاد، و آن: توریت و انجیل و زبور و قرآن«5» است. آنگه علوم و برکات و ثواب خواننده و داننده اینکه چهار کتاب جمع کرد و در یکی نهاد و آن قرآن است. آنگه علوم و برکات قرآن جمع کرد و در سور«6» مفصّل نهاد. آنگه علوم و برکات و ثواب مفصّل جمع کرد و در فاتحة الکتاب نهاد، هر که فاتحة الکتاب بخواند، همچنان باشد که صد و چهار کتاب بخوانده باشد. قولی دیگر آن است که: برای آن «امّش» خوانند که «ام‌ّ» در کلام عرب «رایت» باشد که بر بالای سر امیر لشکر بدارند و لشکر را ملجأ«7» و مفزع با آن بود، چنان که قیس بن الخطیم گفت- شعر: نصبنا امّنا حتّی ابذعرّوا

و صاروا بعد الفتهم شلالا [6- ر] ای مطرودین. چون مفزع اهل ایمان و قرآن در نماز و جز نماز به اینکه سورت است، اینکه را «ام‌ّ الکتاب» خواند. و عرب زمین را نیز «ام‌ّ» خواند، برای آن که معاد«8» خلق در حیات و ممات با اوست، کما قال اللّه تعالی: أَ لَم نَجعَل‌ِ الأَرض‌َ کِفاتاً، أَحیاءً وَ أَمواتاً«9»، و قال امیّة بن ابی الصّلت- شعر: فالأرض معقلنا«10» و کانت امّنا

فیها مقابرنا و فیها نولد و منه قوله تعالی: مِنها خَلَقناکُم وَ فِیها نُعِیدُکُم وَ مِنها نُخرِجُکُم تارَةً أُخری«11». و انشد احمد بن عبیده- شعر: نأوی إلی ام‌ّ لنا لا نغتصب

سمالها أنف عزیز و ذنب مراد به «ام‌ّ» در بیت، حصنی است یا جای بلند که ایشان به آن«12» جا ----------------------------------- 1. آج، لب گفت. 2. مب: آن جمله. 3، 4. مب، مر کتاب. 5. مب، مر: فرقان. 6. مج، آج، لب، مب: سوره. 7. آج، لب مفرّ، مب، مر: مقرّ. 8. مج: معاذ. 9. سوره مرسلات (77) آیه 25 و 26. 10. آج، لب، فق: معولنا. [.....] 11. سوره طه (20) آیه 55. 12. دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر آن، مج: بدان. صفحه : 31 شدندی. پس از برای اینکه معانی، اینکه سوره را «ام‌ّ الکتاب» خوانند. امّا «سبع مثانی» اش برای آن خوانند که هفت آیت است. و در «مثانی» چند قول گفتند: یکی آن که برای آنش مثانی خواند«1» که الفاظ مثنّی و مکرّر در او چندی هست، چون: رحمن و رحیم«2»، و ایّاک نعبد و ایّاک نستعین، و صراط و صراط، و علیهم، و علیهم و قولی دیگر آن است که: برای آتش «مثانی» خواند«3» که در هر نمازی دو بار باید خواندن، و قولی دیگر آن است که: برای آنش «مثانی» خواند«4» که دو بار فرود آمد: یک بار به مکّه، و یک بار به مدینه. امّا «وافیه»، برای آن خواند«5» که اینکه سوره به مذهب صحیح«6» فقیه روا نباشد که مبعّض کنند در نماز، و دیگر سورتها روا باشد که بعضی بخوانند بنزدیک فقها در فرایض و بنزدیک ما در نوافل، و اینکه معنی در اینکه سوره صورت نبندد به اتّفاق. امّا «کافیه»: عفیف بن سالم«7» گوید، از عبد اللّه بن یحیی بن کثیر پرسیدم که: مأموم در قفای امام فاتحه خواند یا نه! گفت: «کافیه» می‌گویی! گفتم: «کافیه» چه باشد! گفت: فاتحه. گفتم: چراش کافیه خوانند«8»! گفت: برای آن که آن کفایت کند از جز آن، و هیچ سوره از او کفایت نکند. و تصدیق اینکه قول آن است که روایت کردند از عبادة بن الصّامت که رسول- علیه السّلام- گفت: ام‌ّ القرآن عوض من غیرها و لیس غیرها منها عوضا. امّا «اساس»: وکیع روایت کند که مردی بنزدیک شعبی آمد و در او«9» بنالید از درد پهلو. شعبی گفت: علیک باساس القرآن. قال: و ما اساس القرآن! قال: فاتحة الکتاب. گفت: برو اساس قرآن بروی خوان«10». گفت: اساس قرآن چه باشد! گفت: سورة الحمد. آنگه گفت، از عبد اللّه عبّاس شنیدم که او گفت: هر چیز«11» را اساسی هست، و ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، مب، مر: خوانند، دب: گفتند. 2. دب، آج، لب، فق: رحمن الرحیم، مج، وز: رحمن رحیم، مب، مر: الرّحمن الرّحیم. 3. مج، آج، لب، فق، مب، مر: خوانند. 4. مج، آج، لب، فق: خوانند. 5. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: خوانند. 6. مج، دب، آج، وز: هیچ. 7. چاپ شعرانی (1/ 18): عفیف بن عالم. 8. مج، دب، آج، لب، فق، وز: خواندی، مب، مر: گفتی. 9. مج، وز: و دو. 10. مج، آج، لب، فق، وز، مر مرد. 11. همه نسخه بدلها: چیزی. صفحه : 32 اساس دنیا مکّه است، و اساس آسمانها «غریبا»«1» است، و آن آسمان هفتم است. و اساس زمینها «عجیبا» است، و آن زمین هفتم است، و اساس بهشتها، بهشت «عدن» است و آن ناف بهشتهاست یعنی میانه. و اساس دوزخ، جهنّم است و آن درکه«2»، هفتم است. و اساس خلق، آدم است. و اساس پیغمبران نوح است. و اساس بنی اسرائیل، یعقوب است. و اساس کتابها قرآن است، و اساس قرآن فاتحة الکتاب است. چون تو را رنجی و بیماریی«3» باشد، فعلیک بالاساس تشف باذن اللّه، اینکه سوره بسیار خوان تا شفا یابی به فرمان خدای تعالی. امّا «شفاء»: ابو سعید خدری‌ّ روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: 4» فاتحة الکتاب شفاء من کل‌ّ سم‌ّ«. ابو سلیمان روایت کند که: با رسول- علیه السّلام- به غزایی بودیم، مردی بعلّت صرع بیفتاد. یکی از جمله صحابه فراز شد«5» و سورة فاتحة«6» در گوش او خواند. برخاست«7» و تندرست شد. ما رسول را بگفتیم، گفت: هی ام‌ّ القرآن و هی شفاء من کل‌ّ داء. خارجة بن الصّلت البرجمی‌ّ گفت: من با عمّم از نزدیک رسول- علیه السّلام- می‌آمدیم، به قبیله‌ای از قبایل عرب بگذشتیم. ما را گفتند: ما چنان می‌دانیم که شما از نزدیک اینکه مرد می‌آیید که دعوی پیغمبری می‌کند، و ما را مردی دیوانه شده است و او را در بند کرده‌ایم، بنزدیک شما هیچ چیزی هست که او را در آن راحتی باشد! عمّم گفت: بلی؟ ما را بنزدیک آن دیوانه بردند. عمّم فاتحة الکتاب می‌خواند، و آب دهن در دهن جمع می‌کرد. چون چند بار خوانده بودی، آن آب دهن در دهن او کردی. سه روز چنین کرد. به فرمان خدای تعالی آن دیوانه بهتر شد، ایشان ما را چیزی دادند. ما گفتیم: ما اینکه بنخوریم تا از رسول- علیه السّلام- باز پرسیم که اینکه حلال باشد«8»! ما برفتیم«9» و بپرسیدیم«10» گفت: 11» من اکل برقیة باطل لقد« ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، مب، مر: عریبا. [.....] 2. دب، آج، لب، فق، مر: درک. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر رسد و. 4. مب، مر: هم‌ّ. 5. مب، مر: فرا رفت. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر الکتاب. 7. اساس: برخواست. 8. مب، مر: اینکه بر ما حلال باشد. 9. مب، مر از حضرت رسول. 10. مب: باز پرسیدیم. 11. آج، لب، فق: فقد. صفحه : 33 الله‌أکلت برقیة حق‌ّ،} اگر کسی به فسون باطل چیزی خورد [6- پ] تو با«1» فسون حق خواهی خوردن. امّا «صلاة»: اخبار متظاهر است به آن که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- اینکه سوره را صلاة خواند تا بدانند که نماز تمام«2» نباشد الّا بدان«3». ابو هریره روایت کند از رسول- علیه الصّلوة و السّلام- که گفت، خدای تعالی گفت: قسمت الصّلوة بینی و بین عبدی، یعنی سورة الفاتحة نصفین فنصفها لی و نصفها لعبدی و لعبدی ما سأل، گفت: من قسمت کردم نماز را یعنی سوره فاتحة الکتاب را از میان من«4» و میان بنده‌ام دو نیمه. یک نیمه مراست و یک نیمه بنده را«5»، و بنده مراست آنچه بخواست. آنگه گفت: چون بنده«6» گوید: الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ «7»الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«8» ، خدای تعالی گوید: اثنی علی عبدی ، بنده من بر من ثنا گفت. و چون گفت: مالِک‌ِ یَوم‌ِ الدِّین‌ِ «9» ، خدای تعالی گوید: مجدنی عبدی ، بنده من مجد من می‌گوید: چون گوید: إِیّاک‌َ نَعبُدُ وَ إِیّاک‌َ نَستَعِین‌ُ «10» ، خدای تعالی گوید: هذا بینی و بین عبدی، اینکه از میان من و بنده من است. چون گوید: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ «11» - تا به آخر سورت، خدای تعالی گوید: هذا لعبدی و لعبدی ما سأل ، اینکه بنده مراست خاصّه، و او راست آنچه بخواست از من. اکنون اهل علم خلاف کردند در آن که اینکه سورت مکّی است یا مدنی! مجاهد و عطا گفتند: مدنی است، و قتاده و عبد اللّه عبّاس گفتند: مکّی است. و بعضی دیگر گفتند: اینکه سورت هم مکّی است و هم مدنی«12» از عظم شأن او یک بار ----------------------------------- 1. مج، وز، مب، مر: به. 2. همه نسخه بدلها: درست. 3. همه نسخه بدلها: به اینکه سوره. 4. همه نسخه بدلها: خود. [.....] 5. مج، دب، آج، لب: بنده مرا، فق، وز، مب، مر: بنده مراست. 6. مب من. 7. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 2. 8. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 3. 9. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 4. 10. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 5. 11. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 6. 12. همه نسخه بدلها که. صفحه : 34 به مکّه فرو«1» آمد و یک بار به مدینه، امّا اخبار بیشتر بر آن است که«2»: سورت مکّی است. علاء بن المسیّب روایت می‌کند از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که او گفت: نزلت فاتحة الکتاب بمکّة من کنز تحت العرش، گفت امیر المؤمنین که: اینکه سورت به مکّه فرو آمد از کنزی«3» در زیر عرش. عبد اللّه عبّاس روایت می‌کند که: چون رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- به«4» مکّه برخاست به ادای رسالت، اوّل سخن اینکه گفت که: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«5»، تا به آخر بر خواند«6». قریش گفتند: «دق‌ّ اللّه فاک»، خدای تعالی دهانت بشکناد؟ دلیلی دیگر بر آن که اینکه سورت مکّی است، آن است که «سورة الحجر» مکّی است، و خدای تعالی در آن جا می‌گوید: وَ لَقَد آتَیناک‌َ سَبعاً مِن‌َ المَثانِی وَ القُرآن‌َ العَظِیم‌َ«7»، و قول درست آن است که «سبع المثانی» سوره الفاتحه است، و خدای تعالی می‌گوید: وَ لَقَد آتَیناک‌َ«8» ...، ما بدادیم تو را سبع مثانی، اینکه قول چگونه گوید و سوره به مدینه فرو خواهد آمد«9»! دلیلی دیگر بر آن که اینکه سورت مکّی است، آن است که رسول- علیه الصّلوة و السّلام- بالای«10» ده سال به مکّه مقام کرد پس از بعثت و نماز کرد، و درست شده است که نماز تمام نباشد مگر به اینکه سورت، چنان که یاد کرده آید«11». پس چون شاید که«12» چند سال نماز کند و «الحمد» نخواند، و می‌گوید: لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب. و در خبر بعثت چنین می‌آمد که: اوّل سورت که از قرآن فرو آمد، اینکه سورت بود. ابو میسره عمرو بن شر حبیل روایت کند که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب، مر: فرود. 2. مب، مر اینکه. 3. مب، مر: گنجی. 4. مب، مر: از. 5. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1 و 2. 6. مب، مر: تا به آخر فاتحه بخواند. [.....] 7، 8. سوره حجر (15) آیه 87. 9. همه نسخه بدلها، بجز مب و مر: فرود خواهد آمدن. 10. مب، مر: زیاده از. 11. همه نسخه بدلها: شود ان شاء اللّه. 12. مب، مر رسول. صفحه : 35 عادت داشتی که برفتی و تنها بر کوه حراء بنشستی و در آلاء و نعماء حق تعالی تأمّل می‌کردی. یک روز بر عادت خود نشسته بود، سایه‌ای بر رسول علیه الصّلاة و السّلام- افتاد. بر نگرید تا خود چیست؟ شخصی را دید پرها باز کرده«1» همه روی آسمان بپوشیده، و ندا می‌کرد: السّلام علیک یا محمّد؟ اقرأ ، بخوان. و رسول گفت: من پیش از آن اینکه آواز شنیده بودم به چند بار«2»، و کسی را نمی‌دیدم«3». ترسیدم که مبادا«4» که مرا در عقل تخلیطی«5» باشد«6». خدیجه را می‌گفتم که: حال«7» چنین است. او می‌گفت: خیر باشد. تا یک روز برفت و عم‌ّ خود را ورقة بن نوفل خبر داد، و او مردی بود عاقل و متدیّن و کتب اوایل خوانده، گفت: یا خدیجه؟ محمّد را بگو که هیچ اندیشه مدار، و اگر دگر اینکه آواز شنوی بر جای بایست«8» تا از پس از آن چه باشد. خدیجه رسول را- علیه الصّلوة و السّلام- بگفت، تا اینکه روز که«9» جبریل را- علیه السّلام- معاینه بدید بر اینکه صورت، بغایت بترسید، آخر«10» خود را بر جای«11» بداشت و گفت: ماذا أقرا و لست بقارئ، چه خوانم که من خواننده نیم؟ گفت: بر خوان که: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«12»بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، یا أَیُّهَا المُدَّثِّرُ، قُم فَأَنذِر«1». خدیجه برخاست«2» و بنزدیک عم‌ّ خود ورقة بن نوفل رفت و او را از اینکه حال خبر داد. او چون اینکه بشنید، شادمانه شد و گفت: یا خدیجه؟ اینکه علامت و حکایت که تو می‌گویی، دلیل آن می‌کند که اینکه شوهر تو پیغمبر آخر الزّمان است که ما نعت او«3» در توریت و انجیل خوانده‌ایم، آنگه اینکه بیتها انشا کرد در اینکه معنی [بگفت]«4»: فإن یک حقّا یا خدیجة فاعلمی

حدیثک إیّانا فأحمد مرسل و جبریل یأتیه و میکال معهما

من اللّه وحی یشرح الصّدر منزل یفوز به من فاز عزّا لدینه

و یشقی به الغاوی الشّقی‌ّ المضلّل فریقان منهم فرقة فی جنانه

و اخری بأغلال الجحیم مغلّل آنگه ورقه نوفل بیامد و رسول را- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: تو را بشارت باد که تو آنی«5» که عیسی- علیه السّلام- به تو بشارت داد خلقان را، و تو بر«6» مانند آنی که عیسی- علیه السّلام- بود، و تو پیغمبر«7» مرسلی، و تو را جهاد فرمایند، و اگر من آن روزگار دریابم با تو«8» جهاد کنم. چون ورقة بن نوفل فرمان یافت«9»، رسول- علیه السّلام- فرمود که«10»: او را دیدم در بهشت جامه‌های حریر پوشیده، اینکه خبر و مانند اینکه«11» اخبار، دلیل کند که اینکه سورت مکّی است. و خلاف نیست میان علما«12» که اینکه سورت هفت آیت است، امّا در کیفیّت عدد خلاف کرده‌اند. عبد اللّه عبّاس«13» و اصحاب او چون: عطا و سعید بن جبیر و عبد اللّه عامر و اهل کوفه، بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«14» آیتی شمردند، و اهل بصره و شام، ----------------------------------- 1. سوره مدثّر (74) آیه 1 و 2. 2. اساس: برخواست. 3. مج، وز، فق: نعت و صفت وی، دب، آج، لب، مب، مر: نعت و صفت او. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد، مب نظم. 5. همه نسخه بدلها: تویی. 6. دب ما. 7. دب، آج، لب، فق، وز: پیغمبری. 8. مب، مر: دریابم در قدم تو. 9. آج، لب، فق، وز: با پیش خدای تعالی شد. [.....] 10. همه نسخه بدلها: گفت من. 11. مج، آج، لب، فق، وز از. 12. همه نسخه بدلها در آن. 13. دب، آج، لب، فق، مب، مر گفت. 14. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. صفحه : 37 بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«1» از اینکه سورت آیتی نشمردند«2»، [و أَنعَمت‌َ عَلَیهِم«3» ...، آیتی شمردند]«4»، و بیان اینکه کرده شود، و دلیل بر مذهب صحیح گفته آید- ان شاء اللّه تعالی وحده. و کلمات اینکه سورت بیست و پنج کلمات«5» است، و حروفش صد و بیست و سه حرف است. امّا ثواب خواننده اینکه سوره: ابی‌ّ کعب روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که گفت: هر که اینکه سورت فاتحه بخواند، همچنان باشد که توریت و انجیل و زبور و صحف«6» خوانده، و به هر حرفی درجه‌ای در بهشتش بدهند، و من خواستم تا وصف آن درجات بگویم شما را، مرا دستوری ندادند و لکن طوبی لقاریها ثلاثا، خنک خواننده اینکه سورت را- سه بار بگفت- و اینکه سورت بخشیده است«7» میان خدای تعالی و بنده«8». و اینکه سورت فسون است از هر زهری، و شفا«9» از هر دردی و آفتی. حذیفة بن الیمان روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که گفت: خدای تعالی عذاب ختم کند«10» بر اهل شهری به گناه ایشان کودکی از کودکان ایشان در کتاب اینکه سورت بخواند«11»، خدای تعالی بشنود چهل سال عذاب از ایشان بردارد به برکت اینکه سورت. ابو هریره روایت کند که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- در مسجد آمد و ابی‌ّ کعب نماز می‌کرد، گفت: یا ابی‌ّ؟«12» جواب نداد، نماز سبک کرد و گفت: السّلام علیک یا رسول اللّه؟ رسول- علیه الصّلوة و السّلام- گفت: یا ابی‌ّ؟ [چرا جواب ندادی مرا! گفت: یا رسول اللّه؟ نماز می‌کردم. رسول- علیه السّلام- گفت: یا ابی‌ّ]«13» ----------------------------------- 1. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 2. اساس: شمردند، به قیاس با نسخه مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. 3. سوره فاتحه الکتاب (1) آیه 7. 4، 13. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. همه نسخه بدلها: کلمه. 6. مج ابراهیم و موسی، دب، آج، لب، فق، وز ابراهیم و موسی و قرآن تمام، مب، مر ابراهیم و تمام قرآن. 7. مب، مر: قسمت شده است. 8. مج، دب، آج، لب، فق، وز: بنده‌اش. 9. همه نسخه بدلها: شفاست. [.....] 10. لب، جهنّم کند، فق: حتم کند، مب، مر: واجب گرداند. 11. مب، مر: چون کودکی از ایشان به مکتب رود و اینکه سوره بخواند. 12. دب، آج، لب، فق، وز، مب ابی‌ّ. صفحه : 38 نمی‌خوانی در قرآن: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا استَجِیبُوا لِلّه‌ِ وَ لِلرَّسُول‌ِ إِذا دَعاکُم لِما یُحیِیکُم«1» ...، گفت: ندانستم«2»، توبه کردم دگر«3» مانند اینکه نکنم. رسول- علیه الصّلوة و السّلام- گفت: یا ابی‌ّ؟ خواهی که تو را سورتی بیاموزم که در توریت و انجیل«4» و قرآن مثل آن نیست«5»! گفتم: آری یا رسول اللّه! آنگه«6» برخاست«7» و دست من گرفت تا از مسجد بیرون آید«8». من گفتم: یا رسول اللّه؟ آن سورت که مرا گفتنی و وعده دادی«9»! مرا گفت: در نماز چه«10» خوانی! گفتم: ام‌ّ الکتاب. گفت: هی هی، آن آن است. آنگه گفت: به آن خدای که«11» جان محمّد«12» به امر اوست که در توریت و انجیل و زبور و قرآن مانند اینکه سورت نیست. از مجاهد روایت کردند که او گفت: ابلیس چهار بار بنالید: یک بار که لعنتش کرد«13»، و یک بار که از بهشتش به در کرد«14»، و یک بار که رسول را- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- به رسالت فرستاد، و یک بار که سورت فاتحه فرود«15» آمد. و از جمله شرف اینکه سورت آن است که نماز درست نباشد الّا به اینکه سورت، و هیچ سورت و آیت به جای اینکه بنه ایستد«16»، و اینکه مذهب ماست و مذهب شافعی و سفیان ثوری«17». و مذهب اصم‌ّ و الحسن بن صالح آن است که: خواندن اینکه سورت در نماز سنّت«18» است. و مذهب بو حنیفه«19» مقدار یک آیت واجب است. و ابو یوسف و محمّد گفتند: سه آیت. ----------------------------------- 1. سوره انفال (8) آیه 24. 2. مب، مر یا رسول اللّه. 3. همه نسخه بدلها: که دیگر. 4. همه نسخه بدلها و زبور. 5. دب: نباشد. 6. مب، مر رسول- صلّی اللّه علیه آله. 7. اساس: برخواست. 8. همه نسخه بدلها: آمد. 9. دب، آج، لب: بفرما، مب، مر کدام است بفرمای. 10. همه نسخه بدلها می. 11. مب، مر: گفت به حق خدایی که مرا به حق به خلقان فرستاد که. [.....] 12، 14. همه نسخه بدلها: بیرون کرد. 13. مج، دب، آج، لب، فق، وز خدای تعالی. 15. مج، فق، وز: فرو. 16. بنه ایستد/ بنایستد. 17. همه نسخه بدلها و مالک و احمد و اسحاق و ابو ثور. 18. همه نسخه بدلها: مستحب. 19. همه نسخه بدلها: ابو حنیفه. صفحه : 39 دلیل بر مذهب صحیح از اینکه مذاهب آن است که: طریق«1» احتیاط اقتضای اینکه می‌کند، چه آن کس که اینکه سورت«2» بخواند، ذمّت او به یقین بری شود، و دلیلی نیست بر براءت ذمّت آن کس که اینکه سورت نخواند. دلیل دیگر، اجماع اهل البیت است [7- پ] و اجماع ایشان حجّت باشد. دیگر، اخبار بسیار که آمد از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- در اینکه باب من قوله«3»: لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب. و عبادة الصّامت«4» روایت کند که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: لا صلاة لمن لم یقرء بأم‌ّ القران فصاعدا ، نماز نباشد آن را که ام‌ّ القرآن نخواند یا بیشتر. و ابو هریره روایت کند که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- مرا فرمود که ندا کنم که: لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب. و عبد اللّه عبّاس روایت کند که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- در مسجد آمد و دو رکعت نماز کرد و جز فاتحه«5» نخواند. و ابو هریره روایت کند که: مردی در مسجد رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- آمد و نماز بکرد، چون«6» فارغ شد، بیامد و بر رسول- علیه الصّلوة و السّلام- سلام کرد، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: نماز کردی! گفت: آری یا رسول اللّه؟ رسول- علیه السّلام و الصّلوة- گفت: برو«7» نماز کن که تو نماز نکردی. مرد برفت و نماز بکرد و باز آمد. رسول دگر باره گفت: برو و نماز کن که تو نماز نکردی- تا سه بار همچنین می‌کرد«8»- گفت: من جز اینکه«9» نمی‌دانم یا رسول اللّه، اگر نیک نیست مرا بیاموز. گفت: اوّل تکبیر کن و فاتحه بر خوان، آنگه آنچه میسّر می‌شود از قرآن«10». امّا استدلال آنان که «الحمد» خواندن واجب ندانند آن است که گویند خدای ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: طریقت. 2. مب، مر تمام. 3. مج، دب، آج، لب علیه السّلام. 4. همه نسخه بدلها: عباده صامت. 5. همه نسخه بدلها: فاتحة الکتاب. 6. مر از نماز. 7. وز، مر و. [.....] 8. مب، مر آنگه. 9. مب، مر: من به از اینکه. 10. دب، فق، وز: بر خوان. صفحه : 40 تعالی گفت«1»: فَاقرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِن‌َ القُرآن‌ِ«2»فَمَن تَمَتَّع‌َ بِالعُمرَةِ إِلَی الحَج‌ِّ فَمَا استَیسَرَ مِن‌َ الهَدی‌ِ«5» ...، و دیگر جا گفت: فَإِن أُحصِرتُم فَمَا استَیسَرَ مِن‌َ الهَدی‌ِ«6» وَ إِذا قُرِئ‌َ القُرآن‌ُ فَاستَمِعُوا لَه‌ُ وَ أَنصِتُوا«11»- الایة. و اگر امام اخفات کند در قراءت، سنّت آن است که مأموم «الحمد» بخواند«12». و مالک«13» انس گفت: چون امام جهر نکند، واجب باشد مأموم را خواندن قراءت، و چون جهر کند، بر او نیست که الحمد خواند، و شافعی در قدیم همچنین گفت، و در جدید گفت: قراءت الحمدش واجب است اگر امام جهر کند و اگر اخفات. و ابو حنیفه و اصحابش گفتند: بر مأموم قراءت «الحمد» نیست، اگر امام جهر کند و اگر اخفات- و اللّه اعلم بالصّواب. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: واجب ندانند بقوله تعالی. 2. سوره مزّمّل (73) آیه 20. 3. آج، لب، فق، وز، مب، مر اینکه. 4. همه نسخه بدلها: کنیم. 5، 6. سوره بقره (2) آیه 196. 7. همه نسخه بدلها است. 8. همه نسخه بدلها: تا. 9. همه نسخه بدلها و اجدع. 10. مج، دب، آج، لب، فق، وز به او. 11. سوره اعراف (7) آیه 204. 12. اگر امام در نماز إخفاتی است و مأموم همهمه امام را نشنود، سنّت است که تسبیح و ذکر بگوید، نه اینکه که سوره «حمد» را بخواند (ویراستار متن). [.....] 13. همه نسخه بدلها: مالک بن. صفحه : 41

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«1»، عبد اللّه مسعود روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: 2»3»4» من قرأ بسم اللّه الرّحمن الرّحیم کتب اللّه له بکل‌ّ حرف اربعة آلاف حسنة و محاعنه اربعة الاف« سیّئة و رفع« له اربعة الاف« درجة، گفت: هر که اینکه آیت بخواند، خدای تعالی او را به هر حرفی چهار هزار حسنه بنویسد، و چهار هزار سیّئه بسترد، و چهار هزار درجه به هر حرفی رفیع کند. و عبد اللّه عبّاس می‌گوید، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: معلّمان بهترین مردمانند که بر زمین می‌روند جز«5» انبیا و ائمّه بر گرفته، برای آن که هر گه که دین خلق«6» شود، مجدّد کنند، یعنی به تعلیم قرآن. آنگه گفت: آنچه ایشان را. دهی«7» بر وجه عطیّه دهی«8»، و ایشان را به مزد مگیری«9» تا در حرج نیفگنی ایشان را. چون معلّم کودک را تعلیم«10» کند بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«11»، خدای تعالی براتی بفرماید نبشتن«12» از دوزخ برای کودک و مادر و پدرش«13» و برای معلّم. و در خبری می‌آید که: رسول- علیه الصّلوة و السّلام- با جماعتی به گورستانی بگذشت، اشارت به گوری کرد، گفت: خداوند اینکه گور را عذاب می‌کنند. چون باز آمد، آن عذاب از خداوند«14» گور برداشته بودند، گفت: بار خدایا؟ سبب چیست! جبریل- علیه السّلام- آمد و گفت: مرد عاصی بود و مستحق‌ّ عذاب، جز که فرزندی ----------------------------------- 1. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 2. اساس و دیگر نسخه بدلها: الف، به قیاس با چاپ شعرانی: (1/ 23) و با توجّه به قواعد نحوی تصحیح شد. 3. چاپ شعرانی (1/ 23) اللّه. 4، 5. همه نسخه بدلها: از. 6. مج کهنه. 7، 8. دهی/ دهید. 9. همه نسخه بدلها: مستانی. 10. مج: تلقین، دب و تلقین، آج، لب، فق تلقین. 11. همه نسخه بدلها و کودک بگوید. 12. آج، لب، وز، مب، مر: براتی بنویسد. 13. مر: مادران و پدران کودک. 14. مج، دب، آج، لب، فق، وز آن، مب، مر: صاحب. صفحه : 42 داشت، او را به کتّاب دادند«1»، معلّم او را بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«2» تلقین کرد، خدای تعالی گفت«3»: عذاب از او برداری که نیکو نبود پسر با نام«4» ما، و پدر«5» در عذاب ما، من به برکت اینکه نام، عذاب از او برداشتم. و در خبر می‌آید [8- ر] که: ملک الرّوم نامه‌ای نوشت به امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- و در او بنالید از صداعی که او را می‌بود و«6» اطبّا از آن عاجز بودند«7». امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- کلاهی بدو فرستاد، گفت: هر گه که تو را صداعی«8» باشد، اینکه کلاه بر سر نه تا راحت یابی. همچنان کرد و خدای تعالی شفا داد. عجب داشت، بفرمود تا آن کلاه بشکافتند. در آن جا کاغذی یافتند بر او نوشته: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. بدانستند که سبب شفا آن بوده است، اسلام آورد و مسلمانی پنهان می‌داشت. خالد بن الولید با لشکری به زیر حصن حیره فرو آمد و گفت: مردی عاقل را به«9» من فرستی تا با او سخنی گویم«10». عبد المسیح بن نفیلة الغسّانی را بر او فرستادند، و او از جمله معمّران بود. چون بیامد«11»، خالد در وی نگرید، گفت: من أین أقصی أثرک ایّها الشّیخ! قال: من ظهر أبی، قال«12»: من أین خرجت! فقال«13»: من بطن امّی. قال: علام أنت! قال: علی الارض. قال: فیم أنت! قال: فی ثیابی. قال: اینکه کم انت! قال: إبن رجل واحد. قال: أ تعقل لا عقلت. قال: اری و اللّه و اقیّد، خالد گفت: و اللّه ما رأیت کالیوم اسئله عن الشّی‌ء و ینحو فی غیره. قال: ما اجبتک الّا ما«14» سألت فسل عمّا بدا لک. قال: أعرب ام نبیط. قال: عرب استنبطنا و نبیط استعربنا. ----------------------------------- 1. مب، مر: به مکتب فرستادند، فق: به مکتب دادند. [.....] 2. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 3. مب، مر: ملایک عذاب را امر کرد که. 4. همه نسخه بدلها و خطاب. 5. فق، مب، مر او. 6. مب، مر: علیه السّلام و از درد سر بنالید و شکایت کرد و گفت. 7. مب، مر: اطبّا از علاج صداع من عاجز آمده‌اند. 8. همه نسخه بدلها: صداع. 9. مج، دب، آج، لب، فق، وز: بر. 10. مب، مر: سخنی دارم بگویم. 11. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: پیش آمد. 12. همه نسخه بدلها: فقال. 13. همه نسخه بدلها: قال. 14. همه نسخه بدلها: عمّا. صفحه : 43 قال: فحرب أنتم أم سلّم. قال: لا«1» بل سلّم، گفت: حرب نه‌ایم«2»، سلمیم«3». گفت: اینکه حصنها چرا کردی«4»! گفت: برای سفیهی که«5» به ما رسد یا «6» حلیمی بیاید که او را زجر کند. گفت: تو را چند سال است! گفت: سیصد و پنجاه سال. گفت: چه دیدی در اینکه عمر که تو را دادند! گفت: ادرکت سفن البحر ترفا«7» الینا من هذه الجرف، گفت: کشتیها دیدم که از آن جا با کنار می‌آوردند، و اشارت به بادیه کرد، یعنی دریا بود، و دیدم که زنان اهل حیره بیرون آمدندی زنبیل بر سر گرفته، بیشتر از یک نان بر نگرفتندی به زاد«8» تا به شام شدندی. ثم‌ّ أصبحت خرابا یبابا و ذلک دأب اللّه فی بلاده و عباده. اکنون چنین خراب و یباب شد، و اینکه عادت کریم خدای است در شهرها و بندگان. و چیزی در دست داشت و به دست در می‌گردانید. خالد بن الولید گفت: چیست اینکه که به دست می‌گردانی! گفت: سم‌ّ ساعة، زهر یک ساعت«9» است. گفت: چه کنی آن را! گفت: اگر بنزدیک تو چیزی نباشد که موافق باشد مرا و اهل مرا، بخورم و خویشتن باز رهانم که از عمر من جز اندکی نماند. خالد گفت: مراده. و آن زهر از او بستد و گفت: بسم اللّه رب‌ّ الارض و السّماء، بسم اللّه الّذی لا یضرّ مع اسمه شی‌ء فی الارض و لا فی السّماء بسم اللّه خالق الاشیاء، گفت: به نام خداوند آسمانها«10» و زمین که با نام او هیچ چیز گزند نکند. آنگه آن زهر در دهن نهاد و بخایید و فرو برد. یک ساعت غشی به او در آمد«11» و سر می‌جنبانید، آنگه عرق بکرد و با هش«12» آمد، پنداشتی هیچ رنج نبوده است او را. عبد المسیح«13» آن بدید، با حصن شد و خبر داد، و گفت: جئتکم من عند ----------------------------------- 1. دب، آج، لب: ندارد. [.....] 2. آج، لب، مب، مر: نیم. 3. آج، ل، مب، مر: سلمم. 4. همه نسخه بدلها: کرده. 5. همه نسخه بدلها: اگر. 6. همه نسخه بدلها: تا. 7. وز: ترف، اساس و دیگر نسخه بدلها بجز مج: ترفع، با توجّه به مج تصحیح شد. 8. مب، مر: به جهت زاد. 9. همه نسخه بدلها: ساعته. 10. همه نسخه بدلها: آسمان. 11. مج، فق، وز چو بیهوشی شد. 12. مج، آج، لب، فق، وز، مب، مر: با هوش، دب: به هوش. 13. مج، دب، فق، وز، مب، مر که. صفحه : 44 الشّیطان، گفت: من از بر شیطان می‌آیم، زهر قاتل یک ساعت بخورد و هیچ زیان نداشت او را، آنچه می‌خواهد بدهید تا برود«1». صد«2» هزار درم بدادند، آنگه عبد المسیح اینکه بیتها بگفت: أبعد المنذرین أری سواما

تروح بالخورنق و السّدیر تحاماه فوارس کل‌ّ قوم

مخافة ضیغم عالی الزّئیر و صرنا بعد هلک أبی قبیس

کمثل الشّاة فی الیوم المطیر تقاسمنا القبائل من معدّ

علانیة کأیسار الجزور نؤدّی الخرج بعد خراج کسری

و خرج من قریظة و النّضیر کذاک الدّول«3» دولته سجال

فیوم من مساءة أو سرور اینکه طرفی است از اخبار و آثار در فضل اینکه آیت. اکنون بدان که: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، آیتی است از فاتحة الکتاب و از هر سورتی. و اینکه مذهب احمد و اسحاق و ابو ثور و ابو عبیده و عطاء و زهری و عبد اللّه بن مبارک است. و مذهب شافعی آن است که: اینکه آیت از فاتحه، آیتی است تمام، و از دیگر سورتها بعضی از آیتی است، اینکه را با ما بعد«4» آیتی شمارند«5» بر یک قول، و قول دیگر: موافق قول ما و اینکه«6» فقهاست که گفتیم. و مذهب ابو حنیفه و مالک و اوزاعی آن است که: از قرآن نیست و نه از الحمد آیتی هست، و نه از دیگر سورتها. و مالک گوید: در نماز خواندن مکروه است. و از ابو الحسن کرخی دو روایت است: یکی موافق مذهب ما، و یکی به مذهب«7» ابو حنیفه، اینکه اختلاف فقهاست در اینکه آیت. اما دلیل بر مذهب صحیح از اینکه مذاهب چند چیز است: یکی آن که، به اتّفاق و اجماع امّت، اینکه آیت بعضی است از آیتی در سورة النّمل. و اگر همه امّت را ----------------------------------- 1. مج: بروند. 2. مج: مصادره کردند بر صد، دب، فق: مصالحه کردند بر صد. [.....] 3. همه نسخه بدلها: الدّهر. 4. همه نسخه بدلها اینکه. 5. همه نسخه بدلها: شمارد. 6. وز، فق، مر قول. 7. همه نسخه بدلها: موافق مذهب. صفحه : 45 گویند: چرا گفتی که آن آیت در سورة النّمل از قرآن است! گویند: برای آن که در مصحف یافتیم نبشته به خطّ مصحف، به رنگ سواد او«1»، بر وجهی که هیچ مخالفت و فرق و تمییز نبود، لا بدّ حکم بایست کردن که آن از قرآن است، و الّا اگر نه چنین باشد، کسی را باشد که بسیار آیتها بیرون آرد، و گوید که نه از قرآن است، با آن که اینکه قضیّه در حق‌ّ او ثابت باشد، و اینکه مؤدّی باشد با خرق اجماع و فتح باب جهالت، گوییم: کذالک فی مسئلتنا. همین دلیل در اینکه جا هست، واجب باشد که اینکه حکم اینکه جا بکنند و حکم اینکه آیت، [8- پ] حکم آیات مکرّر است در قرآن، چنان که«2» سورة الرّحمن و«3» المرسلات و جز آن«4». طریقی دیگر اعتباری آن است که، اینکه آیت از چهار وجه بیرون نیست: یا برای اوّل سوره نبشتند«5» یا برای آخر سوره، یا برای فصل بین السّورتین، یا آن جا که فرو«6»- آمد بنوشتند، یا آن جا که فرو«7» نیامد ننوشتند. اگر از برای اوّل سورت است، بایستی که در اوّل سورة التّوبه بودی، و اگر از برای آخر سوره بودی، بایستی که در آخر سورة الانفال و النّاس«8» بودی، و اگر او برای فصل بودی از میان دو سوره بایستی که میان انفال و توبه بودی، و در سورة النّمل نبودی. و چون اینکه سه قسمت«9»، باطل شد، بنماند الّا آن که آن جا که فرو«10» آمد بنوشتند، و آن جا که فرو«11» نیامد ننوشتند. طریقی دیگر اعتباری آن است که، ما یافتیم در مصحف چیزهایی که نه از قرآن است، چون: ذکر اختلاف قرّاء، و ذکر عدد آیات و اخماس و اعشار، و لکن روا نداشتند که به خطّ مصحف و سواد او بنویسند جز به حمرة و خضره و صفرة و جز آن از رنگها، تا فرق باشد و اشتباه نیفتد، و بر اینکه اجماع کردند. اگر حکم اینکه آیت اینکه بودی«12»، اینکه معامله کردندی، چون نکردند دانستیم که از قرآن است و از هر سورتی آیتی است. اینکه ادلّه بر عموم است. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: مصحف. 2. همه نسخه بدلها در. 3. همه نسخه بدلها سورة. 4. همه نسخه بدلها هست. 5. همه نسخه بدلها: نوشتند. 6، 7، 10، 11. دب، آج، لب، وز، مب، مر: فرود. 8. مج، دب، آج، لب، آخر سورة النّاس. 9. دب، فق، وز، مر: قسم. 12. مج، دب، آج، لب، وز، مب هم. [.....] صفحه : 46 امّا در فاتحة الکتاب خاصّه، و بطلان قول آنان که ایشان أَنعَمت‌َ عَلَیهِم«1» ...، آیتی شمرند، دلیل بر اینکه آن است که«2» ما نظر کردیم، مقاطع قرآن یا متشاکل یافتیم یا متقارب به مانند اواخر سجع و قوافی شعر. امّا «متشاکل» بسیار است و بیشتر چنان که«3»: «یعلمون» و «یفقهون» و [یعقلون]«4» و «یؤمنون»، و «یوقنون»، چون«5»: القمر«6» و الشّمس. و امّا «متقارب» چنان که در سوره «ق»«7» هست از: «مجید» و «عجیب» و «مریج»، و أَنعَمت‌َ عَلَیهِم«8» ...، با «عالمین» و با «دین» و «نستعین»، و «ضالّین» و «مستقیم» و «رحیم»، نه متشاکل است نه متقارب، باید که حکم کنند به آن که نه«9» سر آیت است. وجهی دیگر آن است که: أَنعَمت‌َ عَلَیهِم«10» غَیرِ«11» کنند، نیکو نباشد در علم نحو، برای آن که در او دو قراءت است: الجرّ علی الصّفة، و النّصب علی الاستثناء، و به هر دو قراءت نیکو نباشد فصل کردن بین الصّفة و الموصوف، و لا بین المستثنی و المستثنی منه. امّا اخبار در اینکه باب از طریق خاص‌ّ و عام‌ّ چندانی است که شرح نتوان داد امّا طرفی گفته شود: إبن بریده روایت کند از پدرش، از رسول- علیه الصّلوة و السّلام- که گفت: 12» ألا اخبرک« بآیة لم تنزل علی احد بعد سلیمان غیری ، تو«13» را خبر دهم به آیتی که پس از سلیمان پیغمبر بر کس فرو«14» نیامد مگر بر من. گفتم، بلی یا رسول اللّه؟ گفت: افتتاح قرآن به چه کنی! گفتم: به بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«15». قال: هی هی، گفت: آن آن است. و اینکه خبر دلیل است بر آن که اینکه آیتی است از «الحمد»، و از هر سورتی«16». ----------------------------------- 1، 8، 10، 11. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 7. 2. همه نسخه بدلها چون. 3. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مب: چنان است چون. 4. اساس: ندارد، از مج، افزوده شد. 5، 6. همه نسخه بدلها سورة. 7. سوره ق (50). 9. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر از. 12. همه نسخه بدلها، بجز وز: اخبرکم. 13. همه نسخه بدلها، بجز مج: شما. 14. دب، فق، مر: فرود. 15. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 16. همه نسخه بدلها آیتی است. صفحه : 47 ابراهیم بن یزید گفت: عمرو بن دینار را گفتم فضل رقاشی‌ّ می‌گوید«1»: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، نه از قرآن است. گفت: چه دلیر«2» است بر خدای تعالی، أی سبحان اللّه؟ من از سعید جبیر شنیدم که او گفت از عبد اللّه بن عبّاس شنیدم که«3» از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- و سلّم- شنیدم که گفت: علامت آن که من بدانستمی که سورت«4» تمام شد، آن بودی که جبریل- علیه السلام- بیامدی، و در اوّل سورت«5» دیگر بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ آوردی به من. جابر«6» عبد اللّه انصاری روایت کند که رسول- علیه الصّلوة و السّلام- مرا گفت: یا جابر؟ چگونه گویی چون نماز را افتتاح کنی! گفت، گویم: الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«7». گفت: نه؟ اوّل بگو: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«8»، الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«9» الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«10»، مالِک‌ِ یَوم‌ِ الدِّین‌ِ«11»، یعنی«12» آیت آیت مقطّع کردی و به هر سر آیتی وقفی کردی تا آنگه که هفت آیت بشمرد عدد اعراب. و روایت کرده‌اند که: امیر المؤمنین علی- علیه السّلام«13»- در نماز، در اوّل فاتحه و اوّل سوره، بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«14» بخواندی و گفتی: هر که نخواند نماز او ناقص باشد، چه او تمام «سبع مثانی» است. سعید جبیر گفت عبد اللّه عبّاس را گفتم«15»: «سبع مثانی» چیست! گفت: سورة الفاتحه. او را گفتند: اینکه سوره شش آیت می‌آید«16»، فأین السّابعة، هفتم کجاست! گفت: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«17». ابو هریره روایت کند که: یک روز ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مج که. 2. دب، فق، مب، مر: دلیل. [.....] 3. مج گفت، دیگر نسخه بدلها او گفت. 4، 5. همه نسخه بدلها: سورتی. 6. فق، مر: جابر بن. 7، 9، 17. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 2. 8، 14. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 3. 10. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 4. 11. آج، لب، فق، مر به. 12. اساس: «رضی اللّه عنه» هم افزوده است. 13. همه نسخه بدلها: گفتند. 15. مج، وز: بر می‌آید، آج، لب: است. 16. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. صفحه : 48 در مسجد رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- نشسته بودیم با رسول، مردی در آمد و نماز آغاز کرد و گفت: اعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم، الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«1». رسول- علیه الصّلوة و السّلام- بشنید، گفت: یا هذا قطعت علی [9- ر] نفسک الصّلوة ، نماز بر خود تباه کردی، ندانی که بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«2» از الحمد است، و هر که رها کند، آیتی رها کرده باشد از او، و هر که آیتی از او رها کند، نمازش بریده شود. نماز روا نیست الّا بفاتحة الکتاب، و هر که فاتحه تمام نخواند، نماز او باطل بود. طلحة بن عبید اللّه روایت کند که: رسول- علیه السّلام- گفت: هر که بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«3» رها کند«4»، آیتی از قرآن رها کرده بود که اینکه آیت را در ام‌ّ الکتاب در«5» من شمرده‌اند. طریقی دیگر بر صحّت اینکه قول، اجماع اهل البیت«6» و صحابه است- رضی اللّه عنهم«7». امّا اجماع اهل البیت معلوم است، و اجماع صحابه آن است که: اسمعیل بن عبید بن رفاعه روایت می‌کند که: معاویه در عهد خود به مدینه آمد و در مسجد رسول- علیه و آله السّلام- نماز«8» کرد و قراءت به جهر خواند و در اوّل فاتحه بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«9» نخواند. چون نماز تمام کرد، مهاجر و انصار از جوانب آواز بر آوردند که«10»: ا سرقت الصّلوة ام نسیت، نماز بدزدیدی یا فراموش کردی! گفت: چگونه! گفتند: چرا فاتحه را بسم اللّه نگفتی! برخیز نماز با سر گیر؟ برخاست«11» و نماز با سر گرفت و الحمد«12» بخواند و بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«13» بخواند در الحمد، و سورت پس از الحمد بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ نخواند«14»، همچنان آواز دادند که: سرقت«15» الصّلوة ام نسیت! قال: ما ذا! قالوا: لم تقرأ بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ فی السّورة بعد الفاتحة، بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«16» نخواندی در سورتی که پس از فاتحه خواندی«17»، نماز با سر گیر؟ برخاست و نماز با سر گرفت. و اخبار در اینکه باب بسیار ----------------------------------- 1، 13، 16. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 2، 3، 9. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 2. 4. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر چنان باشد که. [.....] 5. همه نسخه بدلها: بر. 6. همه نسخه بدلها علیهم السّلام. 7. همه نسخه بدلها: ندارد. 8. همه نسخه بدلها: پیشنمازی. 10. همه نسخه بدلها یا معاویة. 11. اساس: برخواست. 12. همه نسخه بدلها: و در الحمد بسم اللّه بخواند. 14. همه نسخه بدلها چون نماز تمام کرد. 15. فق، مر: اسرقت. 17. همه نسخه بدلها برخیز. صفحه : 49 است و اینکه مقدار کفایت بود اینکه جا. امّا جهر کردن و آواز برداشتن به بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«1»: بدان که: مذهب اهل البیت چنان است که جهر بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«2» در مواضع جهر قراءت واجب است، و در مواضع اخفات قراءت مستحب است. و مذهب شافعی آن است که: در حال«3» جهر واجب است و در حالت«4» اخفات سنّت«5» نیست. و مذهب ابو حنیفه و سفیان و اوزاعی و ابو عبیده و احمد حنبل آن است که: جهر نباید کردن، و مذهب مالک آن است که: خود«6» نباید خواندن. دلیل بر صحّت مذهب درست، یکی اجماع اهل البیت است، و دیگر اخبار که آمده است من جهة الخاصّة و العامّة: احمد بن محمّد الحضرمی‌ّ روایت کند از پدرش که گفت: در قفای«7» خلیفه روی زمین به حق«8» نماز می‌کردم آواز برداشت«9» بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«10». چون فارغ شد، گفتم: یا بن رسول اللّه«11»؟ جهر چرا کردی به اینکه آیت! گفت: حدثنی أبی عن أبیه«12» عن عبد اللّه العبّاس که گفت: با«13» رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- نماز می‌کردم، به اینکه آیت یعنی بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«14» جهر کرد. من گفتم: یا بن رسول اللّه«15»؟ اینکه خبر من از تو روایت کنم! گفت: آری؟ عمرو بن دینار روایت کند که گفت: در قفای عمر بن الخطّاب و عبد اللّه عبّاس نماز کردم، به اینکه آیت آواز بلند کردند. علی‌ّ بن زید بن جدعان گفت: عبادله را یافتم که در نماز به اینکه آیت جهر کردند، و به «عبادله» عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه و مسعود و عبد اللّه عمر و عبد اللّه بن زبیر را و عبد اللّه بن صفوان را خواست«16». از رضا- علیه السّلام- روایت کردند، از پدرش کاظم، از پدرش صادق«17» که او ----------------------------------- 1، 2، 10، 14. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 3، 4. همه نسخه بدلها: در جای. 5. همه نسخه بدلها: مستحب. 6. فق، مر در اصل. [.....] 7. همه نسخه بدلها، بجز فق مهدی. 8. همه نسخه بدلها: خلیفه وقت خود. 9. همه نسخه بدلها به. 11، 15. همه نسخه بدلها: امیر المؤمنین. 12. فق، مر: حدیث کرد پدرم از پدرش. 13. همه نسخه بدلها: گفت در قفای. 16. اساس: در حاشیه افزوده است. 17. همه نسخه بدلها، بجز فق، مر: علیهم السّلام، فق، مر: علیه السّلام. صفحه : 50 گفت: 1» اجتمع آل محمّد« علی الجهر ببسم اللّه الرّحمن الرّحیم و علی قضاء ما فات من الصّلوة فی اللّیل بالنّهار، و علی قضاء ما فات فی النّهار باللّیل، و علی أن یقولوا فی اصحاب النّبی- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- أحسن قول، گفت: آل محمّد- علیهم السّلام- اجماع کردند بر آن که آواز بر باید داشتن بدین آیت و بر قضای نماز شب به روز باید کردن، و قضای نماز روز به شب. و در صحابه رسول- علیه السّلام- و رضی عنهم- خیر باید گفتن، و در سبب نزول اینکه آیت که: وَ لا تَجهَر بِصَلاتِک‌َ وَ لا تُخافِت بِها«2» ...، آورده‌اند که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- به مکّه چون نماز کردی، آواز بلند برداشتی به«3» بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«4». آنگه مشرکان گفتند: رحمان یمامه را می‌خواند، یعنی مسیلمه کذّاب را. رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- آواز نرم کرد به اینکه آیت چنان که کس نمی‌شنید، حق تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ لا تَجهَر بِصَلاتِک‌َ وَ لا تُخافِت بِها«5» ...، یعنی و لا تجهر بصلاتک جهرا یسمعه المشرکون فیستهزؤون و لا تخافت بها اخفاتا لا یسمعه أصحابک و ابتغ بین ذلک سبیلا. اکنون به تفسیر آیت ابتدا کنیم. قوله- تعالی و تقدّس: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ«6»، آیتی است- چنان که بیان کردیم- و «با» تعلّق دارد به محذوفی، برای آن که حرف جرّ را لا بد متعلّقی باید، و آن محذوف یا خبر باشد از او [9- پ] جل‌ّ جلاله- یا امر باشد ما را. تقدیر خبر چنین باشد که: أبدأ بسم اللّه، ابتدا می‌کنم اینکه کتاب مجید را به نام خدا«7». و امر چنین باشد که: ابدؤا بسم اللّه، ابتدا کنی به کارها به نام من. و رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- می‌گوید: کل‌ّ أمر ذی بال لم یبدأ فیه ببسم اللّه الرّحمن الرّحیم فهو ابتر، هر کار که آن را قدری و منزلتی باشد«8»، ابتدای آن کار نه به نام او کنند، آن کار ابتر و بریده«9» باشد. و خدای تعالی ما را در چند جایگاه فرمود که: ابتدا کنیم به اینکه نام در قراءت فی قوله تعالی: اقرَأ بِاسم‌ِ رَبِّک‌َ«10» ...، و در ذبح فی قوله تعالی: ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها علیهم السّلام. 2، 5. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 110. 3. همه نسخه بدلها قراءت. 4، 6. سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 1. 7. مج، دب، لب، فق، وز، مر: خود. 8. فق، مر و. [.....] 9. فق، مر: دم بریده. 10. سوره علق (96) آیه 1. صفحه : 51 فَکُلُوا مِمّا ذُکِرَ اسم‌ُ اللّه‌ِ عَلَیه‌ِ«1» ...، و عند اکل تا در خبر آورده‌اند که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: إذا سمّی اللّه العبد علی طعام لم ینل الشّیطان منه و إذا لم یسمّه نال منه، گفت: چون بنده عند آن که طعام خواهد خوردن نام خدای تعالی برد، شیطان از آن طعام تناول نکند، و چون نام خدای تعالی نبرد، شیطان از آن بخورد«2». پس عند«3» هر کار که خواهد کردن، چون گوید: بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، معنی آن باشد که به نام خدای تعالی اینکه کار می‌کنم، و به تقدیر «ابتدا» از اینکه همه مستغنی شوند، اعنی چون گویند تقدیر چنین کند«4» که: بسم اللّه ابتدی. و «با» را اصل الصاق بود، و معنی آن بود که «فعل» را به «مفعول به» در رساند، چنان که: مررت بزید، و به معنی استعانت باشد، چنان که: کتبت بالقلم، و به معنی «مع» باشد، چنان که: اشتریت الدّار بآلاتها، [ای مع آلاتها]«5». و به معنی «فی» باشد، چنان که: ما بالدّار أحد، ای ما فیها أحد. و به معنی «تجرید» باشد، چنان که: رأیته فرأیت به الاسد. و به معنی «بدل» باشد، چنان که: لئن شکرتنی فیما اعطیتک. و کما قال الشّاعر: فلئن فلّت هذیل شباه

فبما کان هذیلا یفل‌ّ و «زیاده» باشد، فی قوله تعالی: عَیناً یَشرَب‌ُ بِها عِبادُ اللّه‌ِ«6» ...، و گفته‌اند: به معنی «من» است، و التّقدیر «منها»، و کذلک فی قول الشّاعر: شربت بماء الدّحرضین فأصبحت

زوراء تنفر عن حیاض الدّیلم و معنی اینکه حرف از اینکه وجوه بیرون نباشد، و او همیشه مکسور بود. سیبویه گفت: علّت کسر او آن است که عمل او همیشه جرّ بود، و جرّ کسر حرف اعراب باشد. و مبرّد گفت: برای آن کسرش کردند که ردّش با اصل کردند، و کلمه از ذوات الیاء است، نبینی که چون خبر دهی از خود«7»، گویی: بی، تی«8». و ----------------------------------- 1. سوره انعام (6) آیه 118. 2. همه نسخه بدلها: طعام تناول کند. 3. لب، مب: عبد. 4. فق، مب، مر: چون گوینده تقدیر چنین کند. 5. اساس، ندارد، از مج افزوده شد. 6. سوره دهر (76) آیه 6. 7. آج با خطی متفاوت از متن افزوده: کلمه. 8. اساس، مج، وز: بییت، دیگر نسخه بدلها: بیت. گمان ما اینکه است که کلمه در نسخه اصلی شیخ ابو الفتوح، جدا و به همان صورتی بوده که در متن آورده‌ایم، و کاتبان نسخه‌ها، نفهمیده دو کلمه «بی و تی با و تا» را پیوسته و به صورت فعل خوانده و ضبط کرده‌اند. صفحه : 52 « یا » اخت کسره است، و او حرف جرّ است، و اسم به او مجرور است. امّا علّت در آن که اینکه «با» دراز«1» می‌نویسند از دیگر «باها»، دو وجه گفتند: قتیبی گفت: از برای آن که [ابتدای]«2» کتاب مجید است، خواستند تا به حرفی مفخّم کنند، و عمر بن عبد العزیز دبیران خود را گفتی: طوّلوا الباء و فرّجوا السّین و دوّروا المیم تعظیما لکلام اللّه- عزّ و جل‌ّ. ابو الهیثم گفت: چون «الف» را بیفگندند از اسم «با» را«3» به طویل کردند تا دلیل باشد بر آن که حرفی مطوّل محذوف است، آن جا طول «الف» با «با» دادند، نبینی که آن جا که «الف» بنوشتند، «با» به حدّ خود نبشتند. اگر گویند: چرا اینکه جا «الف» بیفگندند، در کتبت«4»، و آن جا که گفت که: اقرَأ بِاسم‌ِ رَبِّک‌َ«5» ...، و مانند اینکه نیفگندند، با آن که هر دو جا در لفظ مدرج می‌شود! الجواب«6» گوییم: لکثرة الاستعمال، [برای کثرت استعمال را که اینکه آیه مکرّر خواست بودن، «الف» بیفگندند تخفیف را]«7» و کثرت«8» استعمال در اینکه آیت نیست. فامّا «اسم»: اصل اینکه کلمه «سمو» است علی وزن «فعل»، از آن کار را«9» جمعش «اسماء» کردند، «کقنو و أقناء»، و «حنو و أحناء»، لام الفعل از آخرش بیفگندند، پس حرکت او«10» با «میم» دادند، و سکون «میم» با «سین» دادند، که ابتدا کردن به ساکن متعذّر باشد، همزه وصل در آوردند تا نطق ممکن بود، «اسم» گفتند. و دلیل دیگر بر آن که چنین است که در تصغیرش «سمی‌ّ» گویی، و اشتقاق او از «سموّ»، باشد، و آن ارتفاع بود، چنان که امرؤ القیس گفت: سموت إلیها بعد ما نام بعلها

سموّ حباب الماء حالا علی حال و قول آن که گفت: اشتقاق او از «وسم»«11»، و «وسم» علامت بود درست ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: درازتر. 2، 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. همه نسخه بدلها: ندارد. 4. کتبت/ کتابت، دب، آج، لب، فق، مب، مر: کتب. [.....] 5. سوره علق (96) آیه 1. 6. همه نسخه بدلها: جواب آن است که. 8. همه نسخه بدلها: و اینکه کثرت. 9. دب، لب، وز، مب: آن کار، آج، فق، مر: از آنگاه. 10. همه نسخه بدلها، بجز فق، مر: واو. 11. همه نسخه بدلها باشد. صفحه : 53 نیست، برای آن که اگر چنین بودی در جمع «اوسام» بایستی و در تصغیر«1» «وسیم»، و الف وصل حاجت نبودی آوردن. اگر گویند: اسم را«2» اشتقاقش از «سموّ» باشد، چه معنی دارد که معنی «سمت» بر اسم مخیل است که اسم مسمّی را علامت باشد! گوییم: معنی «سموّ» ظاهرتر است، و آن آن است که مسمّی که اسم ندارد، خامل و پوشیده و متّضع بود، چون اسم بر او نهند، پنداری که رفع و نوّه بذکره، رفعتی دادند آن را و تنویهی«3»، پس معنی «سموّ» در او«4» ظاهر است. اکنون بدان که، اسم دگر باشد و مسمّی دگر. و اینکه شبهتی است آنان را که اینکه«5» گویند بغایت رکیک، برای آن که اسم باشد و مسمّی نباشد، و مسمّی باشد و اسم نه. و یک مسمّی را [10- ر] بسیار اسماء باشد، و در یک اسم بسیار مسمّیات اشتراک کنند چون الفاظ مشترک، فی قولهم: «عین» و «جون» و «شقق». اگر اسم مسمّی بودی، بایستی که آن کس که آتش گفتی، زبانش بسوختی، و آن که عسل گفتی دهنش شیرین گشتی«6»؟ و اینکه تجاهل باشد، و چگونه تجاسر شاید کردن به ارتکاب اینکه، و خدا را- عزّ و جل‌ّ- در قرآن و اخبار، هزار و یک نام است، اگر اسم و مسمّی یکی باشد، به هر اسمی مسمّایی باشد تا لازم آید که هزار و یک خدا باشد. دیگر آن که، اسم مسموع مکتوب و مقروء است، و مسمّی به اینکه صفت نباشد. دیگر، مسمّی در یک جا بود و نامش پراگنده در مواضع مختلف. امّا شبهت ایشان فی قوله تعالی: یا زَکَرِیّا إِنّا نُبَشِّرُک‌َ بِغُلام‌ٍ اسمُه‌ُ یَحیی«7» ...، باید تا اسم یحیی باشد و یحیی اسم، الجواب: گوییم، اینکه به آن که دلیل ما باشد اولیتر است برای آن که حق تعالی می‌گوید: ما تو را بشارت می‌دهیم که تو را فرزندی خواهیم دادن نامش یحیی. برای آن بشارت، پیش از وجود فرزند باید که باشد تا معنی بشارت صورت بندد، پس نام«8» پیش از صاحب نام بود«9». حاصل و مسمّی در وجود نیامده، دلیل کند بر ----------------------------------- 1. اساس: در حاشیه آورده، همه نسخه بدلها: تصغیرش. 2. همه نسخه بدلها چون. 3. همه نسخه بدلها: تنویه ذکری. 4. فق، مر: مسمّی. 5. چاپ شعرانی (1/ 31): عین. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: شیرین شدی. 7. سوره مریم (19) آیه 7. 8. مج، وز نام. آج، لب، فق، مب، مر تا، دب اسم. [.....] 9. آج، لب، فق، مر: نامش. صفحه : 54 آن که اینکه نه آن باشد و آن نه اینکه. و شبهه آن که گویند فی قوله تعالی: ما تَعبُدُون‌َ مِن دُونِه‌ِ إِلّا أَسماءً سَمَّیتُمُوها«1» ...، و ایشان اسما را نمی‌پرستیدند، مسمّیات می‌پرستیدند، جواب«2» آن است که: آن کس که اینکه گوید معنی آیت نداند«3». خدای تعالی بر سبیل انکار و تقریع بر بت پرستان می‌گوید: بتان را نام اله بر نهاده‌اند، بی آن که در ایشان از معنی الهیّت چیزی هست از قدرت بر اصول نعم و استحقاق عبادت. پس از اینکه حدیث جز اسمی در دست شما نیست بی معنی، یعنی مسمّیاتی می‌پرستی«4» که اسم اله بر ایشان مزوّر است، از اینکه معنی در دست شما جز دعوی اسم نیست بلا معنی. دیگر آن که، خدای تعالی گفت: أَسماءً سَمَّیتُمُوها«5» ...، گفت: نامهایی که شما نهادی«6»، اگر اسم مسمّی باشد، معنی آن باشد که مسمّیاتی که شما کردی«7» و آفریدی«8» و بلا خلاف«9» اجسام خدای تعالی آفریند. امّا شبهت ایشان به قول لبید: إلی الحول ثم‌ّ اسم السّلام علیکما

و من یبک حولا کاملا فقد اعتذر جواب«10» اینکه آن است که گوییم: بدین «سلام»، نام خدای تعالی خواست، که از نامهای خدای تعالی یکی سلام است، معنی آن است که: ثم‌ّ اسم اللّه علیکما. و جوابی دیگر آن که: اسم صله است که ایشان الفاظ و کلمات بسیار در کلام آرند، و غرض ایشان پیوند سخن باشد، و آن در«11» معنی زیادت بود، و اینکه را نوعی از فصاحت شناسند، معنی آن باشد که: ثم‌ّ السّلام علیکما. امّا تعلّق ایشان بقوله تعالی: تَبارَک‌َ اسم‌ُ رَبِّک‌َ ذِی الجَلال‌ِ وَ الإِکرام‌ِ«12». جواب گوییم که: اینکه دلیل ماست برای آن که جمله قراء «ذی الجلال»، خوانند، مگر إبن عامر تنها به «واو» خواند. و چون چنین باشد، «ذی الجلال» صفت «رب‌ّ» باشد، و «رب‌ّ» مجرور باشد به اضافت اسم با او. و مضاف باید که جز مضاف الیه بود، که اضافة الشّی‌ء الی نفسه درست نباشد. و ----------------------------------- 1. سوره یوسف (12) آیه 40. 2. همه نسخه بدلها، بجز نسخه بدلها، بجز فق، مر از اینکه. 3. همه نسخه بدلها: نشناسد. 4، 5. می‌پرستی/ می‌پرستید. 6. نهادی/ نهادید. 7. کردی/ کردید. 8. آفریدی/ آفریدید. 9. همه نسخه بدلها آن. 10. همه نسخه بدلها از. 11. دب، آج، لب، فق، مب، مر: دو. 12. سوره رحمن (55) آیه 78، ضبط آیه: ذی الجلال. صفحه : 55 و اللّه تعالی الموفّق للصّواب. اللّه«1»، اصل اینکه کلمه «اله» است، علی احد قولی سیبویه، «لام» تفخیم در او براند، «الاله» گشت. اجتماع دو همزه در یک کلمه مستثقل آمد، همزه فاء الفعل بیفگندند «لام» عین الفعل و «لام» که در او برده بودند، ملتقی«2» شدند، پس ادغام کردند «لام» را در «لام»، «اللّه» گشت. و قولی دیگر سیبویه را آن است که: اصل اینکه کلمه «لاه» بوده است، چنان که شاعر گفته است«3»: کحلفة من أبی رباح

یسمعها لاهه الکبار آنگه «لام»- که آن را در دگر اسماء «لام» تعریف می‌گویند- در او بردند و«4» ادغام کردند، فصار «اللّه». اکنون به کثرت استعمال اینکه «لام» لازم شد با اینکه اسم تا پنداری که اصل اینکه کلمه«5» است، برای آن که بدل است از همزه فاء الفعل که اصل بود. إبن درستویه گفت: «اللّه»، خدای- جل‌ّ و عزّ- به مثابه اسم علم است، و إبن کیسان گفت: لقب است، و قول ایشان به معنی متقارب است، و لقب درست نیست برای آن که لقب بر خدای تعالی روا نبود، [لقب بر آن روا بود]«6» که غیبت و حضور بر او روا بود، چه لقب در غیبت، بدل اشارت است در حضور. درست آن است که از اسماء مفیده است، و لکن بر اینکه صیغت جز بر خدای تعالی اجرا نکنند. اکنون اهل لغت در اشتقاقش خلاف کردند، نضر بن شمیل گفت: اشتقاق او [10- پ] از «تألّه» است و آن تعبّد بود چنان که رؤبه گفت: سبّحن و استرجعن من تألّهی ای تعبّدی، یقال: «اله، الاهة» ای «عبد، عبادة». و قراءت عبد اللّه بن عبّاس اینکه است«7»: وَ یَذَرَک‌َ وَ آلِهَتَک‌َ«8» ...، ای عبادتک. پس «اله»، «فعال» باشد به معنی «مفعول» یعنی معبود، کالحساب«9» و الکتاب«10». و بعضی دیگر گفتند: من «الاله» و ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: قوله تعالی: اللّه. 2. دب، آج، لب، فق، مر: ملاقی. [.....] 3. مج شعر. 4. فق، مر و لام در لام. 5. همه نسخه بدلها: که از اصل کلمه. 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 7. آج، لب که. 8. سوره اعراف (7) آیه 127. 9. فق، مر به معنی محسوب 10. فق، مر به معنی مکتوب. صفحه : 56 هو الاعتماد و الفزع الی الشّی‌ء. عرب گوید: الهت إلی فلان، ای فزعت الیه، قال الشاعر:

لهت إلیها و الرّکائب وقّف و معنی آن است که: خلق با او گریزند و فزع با او کنند«1» در کارها و اعتماد بر او کنند چنان که «امام» و «رداء» و «لحاف» گویند: للّذی یؤتم به و یلحف«2» به و یتردّی«3» به، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و ضحّاک. و بو عمرو«4» بن العلاء گفت: هو من الهت«5» الشّی‌ء اذا تحیّرت فیه فلم تهتد الیه، قال زهیر: و بیداء تیه تأله العین وسطها

محقّقة غبراء صرماء سملق و معنی آن باشد که عقلها و فهمها در ذات و صفات او متحیّر شود، اینکه نیز «فعال» بود به معنی «مفعول». مبرّد گفت: اشتقاق«6» او من «ألهت الی فلان»، ای سکنت الیه، قال الشاعر:

الهت) إلیها و الحوادث جمّة برای آن که خلقان با او ساکن شوند و به ذکر او بیارامند، کما قال تعالی: أَلا بِذِکرِ اللّه‌ِ تَطمَئِن‌ُّ القُلُوب‌ُ«7». ابو الحسن قنّاد«8» گوید: اصل او من «الوله» و هو ذهاب العقل لفقد من یعزّ علیک. «و له»، دهش باشد، مرد مدهوش مانده را در کاری از کارها «و اله» گویند و «وله» گویند. و اصل او بر اینکه قول «ولاه» باشد، همزه از او«9» بدل کنند، چنان که «وشاح» و «إشاح»، و «و کاف»«10» و «اکاف»«11»، و ورّخت الکتاب و ارّخته، و وقّتت و اقّتت، کمیت گوید: ولهت نفسی الطّروب إلیکم

و لها حال دون طعم الطّعام ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب، مر چنان که. 2. همه نسخه بدلها: یلتحف. 3. همه نسخه بدلها: یرتدی. 4. همه نسخه بدلها: ابو عمرو. 5. همه نسخه بدلها فی. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر و شرح الرّمل من القبار منقطع الرّمل. [.....] 7. سوره رعد (13) آیه 28. 8. همه نسخه بدلها: قتاده. 9. آج، لب: واو. 10. آج، لب، مب، مر: و کاث. 11. آج، لب، مب، مر: اکاث. صفحه : 57 برای آن که دلها به محبّت او و اله باشد و به ذکر او بیارامد. و گفته‌اند: معنی «اله»، محتجب باشد از ابصار، من قول العرب: «لاهت العروس تلوه لوها»، ای«1» احتجبت، قال الشاعر: لاهت فما عرفت یوما بخارجة

یا لیتها خرجت حتّی رأیناها و اینکه کلمه از مقلوب باشد، چنان که «جذب» و «جبذ». چون قدیم- جل‌ّ جلاله- متعالی است از ادراک حواس، و ابصار در او نرسد«2»، او را «اله» خواندند، و گفتند: معنی «اله» متعالی باشد، یقال: لاه، اذا ارتفع. و آفتاب را «الاهة» گویند، لارتفاعها، قال الشاعر: تروّحنا من الدّهناء أرضا«3»

و أعجلنا الالهة أن تؤوبا«4» اینکه اقوال اهل لغت است از طریق اشتقاق. فامّا از طریق تحقیق معنی، اینکه لفظ در اصطلاح «اللّه»، نام ذاتی است قادر بر اصول نعم«5» چون با مکلّفان«6» بکند از ایشان مستحق عبادت گردد، و بر اینکه قاعده مرجع او با قادری باشد و از صفات نفس بود، و برای آن بر اینکه قدر قناعت نکردند که اهل لغت گفتند که: «اله» مستحق‌ّ عبادت بود که بر اینکه قول«7» در لا یزال اله بود و در ازل اله نبود، چه در ازل مستحق‌ّ عبادت نبود. پس قادری در آوردند تا شامل بود ازل و لا یزال را، و تعلیق قادری به اصول نعم برای آن کردند که جز قدیم تعالی، بر آن قادر نیست. و دیگر استحقاق عبادت بر اینکه باشد، و لا بد حدود اصطلاحی را نسبت باید به مواضعه اهل لغت، آنگه به حسب دلیل زیادت و نقصان می‌کنند و تغییر و تبدیل. امّا اصول نعم، حیات بود، و قدرت، و شهوت، و نفرت، و کمال، عقل و خلق مشتهی و تمکین از نیل مشتهی. اینکه را برای آن اصول نعم خوانند که، نعمت هیچ ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: اذا. 2. همه نسخه بدلها: حواس و محتجب است از رؤیت ابصار. 3. همه نسخه بدلها: أیضا. 4. مج، دب، وز یروی ان تغیبا. آج، لب، فق، مب، مر بر آن روی ان تغیبا، چاپ شعرانی (1/ 34): بر آن روی، أن تئوبا به معنی ان تغیباست. 5. همه نسخه بدلها که. 6. آج، لب، فق، مب، مر: متکلّفان. 7. همه نسخه بدلها لازم آید که. صفحه : 58 منعم بی آن تمام نشود، چون اینکه نعمتها برترین همه نعمتهاست، شکرش برترین شکرها باشد تا به حدّ عبادت رسد، که عبادت غایت شکر است. امّا «رحمن و رحیم»«1»: قومی گفتند:«2» به یک معنی است، کندمان و ندیم، و سلمان و سلیم، و لهفان و لهیف. و معنی هر دو ذو رحمت باشد، یعنی خداوند رحمت. و «رحمت» نعمت باشد، برای آن که رقّت قلب و شفقت که به معنی خوف باشد از وقوع مضرّتی بر کسی، بر خدای تعالی روا نیست، برای آن کتاب خود را رحمت خواند. و باران را رحمت خواند، و«3» معنی رحمت درست اینکه است، چه تفسیر او به ارادت خیر و ترک عقوبت داخل است تحت اینکه که، خدای تعالی به اینکه جمله منعم است بر خلقان. امّا بر قول آن که گفت: به یک معنی است، عذر از تکرار به اختلاف لفظ خواست که عرب چون لفظ مختلف شود، روا می‌دارند تکرار، چنان که شاعر گفت:

ألفی قولها کذبا و مینا و «کذب» و «مین» یکی باشد، و چنان که دیگری گفت:

هند أتی من دونها النّأی و البعد و هر دو، دوری باشد. امّا قول درست آن است که: اینکه دو لفظ دو معنی دارد [11- ر] و اگر چه اشتقاق هر دو از رحمت است، چه «رحمان» بلیغتر است از «رحیم»، که «فعلان» بنای مبالغه بود چون: «سکران» و «غضبان». پس، «رحمان»«4» بلیغتر است از «رحیم» و «رحیم» بلیغتر است از «راحم»، اینکه فرقی است من جهة اللّفظ. امّا من جهة المعنی هم فرق است برای آن که «رحمان» منعم باشد بر جمله خلقان مؤمن و کافر«5»، برّ و فاجر«6»، مطیع و عاصی. و «رحیم» خاص‌ّ رحمت کند«7» بر مؤمنان دون کافران. و لفظ «رحمان»، اطلاق نکنند مگر بر خدای- عزّ و جل‌ّ- و بیرون از خدای تعالی، کس را «رحمان» اطلاق نکنند. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: قوله تعالی الرّحمن الرّحیم. 2. همه نسخه بدلها هر دو. [.....] 3. همه نسخه بدلها در. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: رحیم. 5، 6. همه نسخه بدلها و. 7. همه نسخه بدلها: بود. صفحه : 59 و در منع از اینکه قول«1» بعضی گفتند: عرف لغت از«2» معنی به معنی مانع است از اینکه که معنی «رحمان» لایق نیست به هیچ ذات جز به قدیم تعالی- چنان که شرح داده شد. و قولی دیگر آن است که: سمع منع کرد از او، و اگر ما را با عقل رها کردندی، روا داشتمانی. بعضی گفتند: آن سمع اجماع است چنان که ما دانیم که «عبد» بنده باشد، و آن را دو جمع باشد: یکی «عباد» و یکی «عبید». «عباد» به خدای تعالی مختص است، و «عبید» به عباد تا نگویند در عرف: «لفلان عباد»، و انّما یقال: «له عبید». و بعضی دیگر گفتند: اینکه آیت منع کرد که خدای تعالی می‌گوید: جَنّات‌ِ عَدن‌ٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحمن‌ُ عِبادَه‌ُ بِالغَیب‌ِ«3» ...، آنگه در آخر آیت می‌گوید: هَل تَعلَم‌ُ لَه‌ُ سَمِیًّا«4». پس در اینکه هر دو لفظ، خصوص و عموم درست است من وجه دون وجه. در «رحمان»، خصوص از جهت لفظ، و در «رحیم» از جهت معنی، و اینکه است معنی قول جعفر بن محمّد الصّادق- علیهما السّلام- که گفت: الرّحمن خاص‌ّ اللّفظ عام‌ّ المعنی، و الرّحیم عام‌ّ اللّفظ خاص‌ّ المعنی، و هم اینکه باشد معنی قول عبد اللّه عبّاس که: رحمن و رحیم اسمان رقیقان، احدهما أرق من الاخر، یعنی احدهما أبلغ فی المعنی من الاخر. و اینکه باشد معنی آن که گویند: «رحمن الدّنیا، و رحیم الاخرة». عطاء خراسانی گفت: در جاهلیّت عرب چنین نبشتندی که: «بسمک اللهم‌ّ»، و رحمان نشناختندی. خدای تعالی رسول را علیه الصّلاة و السّلام- گفت بگو: بسم اللّه، [و آنگه]«5» فرمود [که]«6»: «رحمان» به آن ضم‌ّ کن«7». مسیلمه کذّاب بیامد و اینکه نام بر خود نهاد، حق تعالی گفت: «رحیم» با آن ضم‌ّ کن تا اینکه اسما به مجموعش مرا باشد«8»، اگر چه معنی «اللّه» از «الهیّت«9»» است، و لکن چون در حق‌ّ دیگران اجرا کردند بنا واجب اعنی «اله»، من «لام» تخصیص در او آوردم تا «اللّه» شد، ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: دو قول گفتند. 2. همه نسخه بدلها جهت. 3. سوره مریم (19) آیه 61. 4. سوره مریم (19) آیه 65. 5، 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 7. همه نسخه بدلها چون. 8. همه نسخه بدلها که. 9. همه نسخه بدلها: اله. صفحه : 60 دیگران از او بیرون آمدند. همچنین کذّاب یمامه«1»- علیه اللّعنه- «رحمان» بر خود نهاد، «رحیم» با او ضم‌ّ کردم تا لقب نا واجب او از نام مستحق‌ّ من جدا شود. عطا روایت کند از ابو هریره که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: خدا را- جل‌ّ جلاله- صد جزو«2» رحمت است، نود و نه در خزانه رحمت ذخیره کرد، و یک جزو بر همه اهل دنیا مفرّق«3» کرد، هر رحمتی و رقّتی«4» و شفقتی و عطفی«5» که در جهان هست، از آن یک جزو رحمت است. چون فردای قیامت باشد، اینکه جزو پراگنده جمع کند و با آن«6» ضم‌ّ کند و جمله صد جزو رحمت بیارد و بر سر گناهکاران امّت احمد«7» بدارد، تا«8» در خبر است که: در قیامت خدای تعالی را چندان رحمت باشد که ابلیس نیز طمع دارد«9» و اگر چه هرگز رحمت خدای تعالی بدان ملعون نرسد. ضحّاک گفت: رحمن بأهل السّموات، و رحیم باهل الارض، گفت: رحمن باهل السّماء حین أسکنهم السّموات و طوّقهم الطاعات و قطع عنهم المطاعم و اللّذّات، و رحیم باهل الارض حین أرسل الیهم الرّسل و انزل علیهم الکتب. عکرمه گفت: رحمان است به یک رحمت، و رحیم است به صد رحمت، از آن خبر که گفتیم. عبد اللّه المبارک گفت: رحمان است، چون خواهد ببخشد. رحیم است، چون بخواهند خشم نگیرد«10». در خبر است که: چون بنده دو رکعت نماز کند و از خدای تعالی حاجتی نخواهد، خدای تعالی گوید: بنده من از من مستغنی شده است. ابو بکر ورّاق گفت: رحمان است به اعطای نعماء و آلاء، و رحیم است به ----------------------------------- 1. اساس: یمامه کذّاب، به قیاس با نسخه مج، و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 2. مب: جزء. [.....] 3. مج، مب، مر: متفرّق. 4. فق، مر: رأفتی. 5. مب، مر: عطوفتی. 6. مب، مر نود و نه جزو. 7. همه نسخه بدلها: محمّد. 8. فق، مر غایتی که. 9. همه نسخه بدلها: طمع در رحمت کند. 10. مج، دب، وز: نخواهد خشم گیرد، آج، لب، فق، مب، مر: نخواهد که خشم گیرد. صفحه : 61 صرف اذیّت و بلا، و محمّد علی ترمذی«1» گفت: رحمان است که«2» برهاند از نیران، رحیم است که«3» برساند به خلد و جنان. محاسبی گفت: رحمان است برحمة النفوس، و رحیم است برحمة القلوب. سری‌ّ بن مغلّس گفت: الرّحمن بکشف الکروب، و الرّحیم بغفران الذّنوب. عبد اللّه جرّاح گفت: الرّحمن بتیسیر الطّریق، و الرّحیم بعصمة التوّفیق«4». مطّر الورّاق گفت: الرّحمن یغفر السیّئات و إن کن‌ّ عظیمات، و الرّحیم بقبول الطّاعات و ان کن‌ّ غیر صافیات. یحیی بن معاذ گفت: الرّحمن بمصالح معاشهم، و الرّحیم بمصالح معادهم«5». ابو بکر ورّاق گفت: الرّحمن بمن جحده، و الرّحیم بمن وحّده، الرّحمن بمن کفره، و الرّحیم بمن شکره. اینکه کلمتی چند است از اقوال اهل تذکیر و مشایخ تصوّف. امّا در تقدیم «رحمن» بر «رحیم» دو قول گفتند: یکی آنکه تا به «رحیم» سجع سر آیت مراعی«6» باشد، و یکی آن که «رحمان» را به مثابت اسم کرد، و «رحیم» به جای صفت بنهاد، و موصوف باید که بر صفت مقدّم بود، اینکه جمله است از کلام در اینکه آیت. اکنون ابتدا به فاتحة الکتاب کنیم- بمشیّة اللّه تعالی و عونه«7» [11- پ]. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: محمّد بن علی التّرمذی. 2. مج، دب، آج، لب، مب: کت، فق، وز، مر: که تو را. 3. همه نسخه بدلها: بالعصمة و التّوفیق. 4. همه نسخه بدلها: بغفران. 5. اساس: عبادهم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. 6. مب، مر: مرعی. [.....] 7. مج، دب، آج، لب، وز، فق: بتوفیق اللّه و عونه، مب، مر: و باللّه التّوفیق. صفحه : 62 [سورة الفاتحة]«1»

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ (1) الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ (2) الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ (3) مالِک‌ِ یَوم‌ِ الدِّین‌ِ (4) إِیّاک‌َ نَعبُدُ وَ إِیّاک‌َ نَستَعِین‌ُ (5) اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ (6) صِراطَ الَّذِین‌َ أَنعَمت‌َ عَلَیهِم غَیرِ المَغضُوب‌ِ عَلَیهِم وَ لا الضّالِّین‌َ (7)

‌به نام خدای«2» بخشاینده بخشایشگر. همه سپاس خدای را پروردگار جهانیان. بخشاینده بخشایشگر. پادشاه روز حساب و جزا. خاص تو را پرستیم و خاص از تو طلب یاری کنیم. راه بنمای ما را راه راست. راه آنان که نعمت کردی تو برایشان از مؤمنان، جز آنان که خشم گرفتی برایشان از جهودان«3»، و نه گمراهان از ترسایان«4». اینکه ظاهر اینکه سورت است. کلام در آن که کجا انزله بود«5» و چند آیت و عدد کلمات و حروف و ثواب خواننده کلام در آیت تسمیت برفت. قوله تعالی: الحَمدُ، اینکه «لام» تعریف جنس است، و سیبویه گفت: علامت تعریف «لام» است بس، و «الف» برای وصل است که اینکه «لام» ساکن باشد ابدا، آنگه چاره نبود او را از پیوندی، اینکه همزه وصل بیاوردند و پیوند او کردند تا به نطق در آید، که ابتدا کردن به ساکن ناممکن است. و دیگر نحویان گفتند که: «الف» و «لام» با جمعهما، علامت تعریف است، و قول اوّل درست است. ----------------------------------- 1. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 2. مج، دب، وز: ایزد. 3، 4. همه نسخه بدلها: ندارد. 5. همه نسخه بدلها: بوده است. صفحه : 63 اینکه ثنای است که خدای- جل‌ّ جلاله- بر ذات خود می‌گوید، تعلیم و توقیف ما را. صورت خبر است و مراد امر است، معنی آن که قولوا: الحَمدُ لِلّه‌ِ بگویی«1» که حمد خدای راست. [عبد اللّه عبّاس گفت: معنی آن است که، شکر خدای را]«2» به نعمتهایی که با ما کرد. و «حمد» نقیض «ذم‌ّ» است، و إبن الانباری‌ّ گفت: «حمد» مقلوب «مدح» است، از آن مقلوب است که معنی یکی دارد، چون: «جذب» و «جبذ». و علما در حمد و شکر بر دو قولند: بعضی فرق نکردند میان حمد و شکر، و گفتند: به یک معنی باشد. و محقّقان فرقی کردند، و گفتند: «حمد»، ثنای مرد باشد به آن خصال که در او باشد، عرب گوید: حمدته علی شجاعته و سخاوته، و لا یقول«3» شکرته علی ذلک و گویند: حمدته علی نعمته و شکرته علی نعمته. پس «حمد»، عامتر باشد از برای آن که «حمد» در جای شکر به کار دارند، و شکر در جای حمد به کار ندارند. پس «حمد»، بر خصال او باشد، و اگر چه به تو تعدّی نکند، و شکر بر نعمتی باشد که از او به تو رسد. و بعضی گفتند: الحمد باللّسان، حمد به زبان باشد، نبینی که حق تعالی گفت: وَ قُل‌ِ الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی لَم یَتَّخِذ وَلَداً ...«4»، و شکر به ارکان باشد، نبینی که گفت: اعمَلُوا آل‌َ داوُدَ شُکراً ...«5»، و گفته‌اند: حمد، مبتدا باشد، و شکر جز جزا نباشد. و اینکه راجع است با قول اوّل. عبد اللّه بن عمر«6» روایت کند که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: الحمد رأس الشّکر ما شکر اللّه عبد لا یحمده، گفت: حمد سر شکر است، شکر نکرده باشد خدای را بنده‌ای که حمد خدای تعالی نکند. و اینکه خبر مبنی است از آن که «حمد» عامتر از شکر باشد، و خلافی نیست از میان قرّاء سبع و عشر در آن که الحمد به ضم‌ّ «دال» خوانند، مرفوع به ابتدا، و خبرش مقدّر فی قوله: للّه«7». و تقدیر ----------------------------------- 1. بگویی/ بگویید. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. همه نسخه بدلها: لا تقول. 4. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 111. 5. سوره سبأ (34) آیه 13. 6. دب، مب، وز، مر: قوله تعالی. 7. مج، دب، آج، لب: عبد اللّه بن عمرو، مب، مر: عبد اللّه عبّاس. صفحه : 64 آن که: الحمد ثابت للّه، یا آن که: الحمد کائن للّه«1»، و در شاذّ محمّد هارون العتکی‌ّ«2» و رؤبة بن العجّاج «الحمد»، به نصب «دال» خوانند بر تقدیر فعلی مضمر، ای أحمد الحمد للّه. و حسن بصری گفت: الحمد للّه به کسر «دال»، برای اتباع کسره کسره را. و ابراهیم بن ابی عبله«3» می‌خواند: الحمد للّه، به ضم‌ّ «لام» برای اتباع ضمّه ضمّه را. بدان که از جمله کلمات ثنای خدای تعالی، یکی اینکه کلمه «الحمد»«4» است، چه در او قید نعمت حاصل است و صید نعمت نا آمده. و در خبر است از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که گفت: الحمد للّه ثناء علیه بأسمائه و صفاته الحسنی، و در خبر دیگر آمده است: لیس شی‌ء احب‌ّ الی اللّه من قول القائل الحمد للّه و کذلک اثنی به علی نفسه ، گفت: هیچ چیزی نیست که خدای تعالی دوستر«5» دارد از اینکه کلمه برای آن که، بر خود ثنا گفت به اینکه کلمه. محمّد بن الکعب القرظی‌ّ گفت: نوح- علیه السّلام- چون طعام بخوردی، گفتی: «الحمد للّه»«6»، و چون جامع پوشیدی، گفتی: «الحمد للّه» و چون بر نشستی گفتی: «الحمد للّه». خدای تعالی نام او در جمله شاکران بنوشت، گفت: إِنَّه‌ُ کان‌َ عَبداً شَکُوراً«7». و در خبر است که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-«8» چون کاری بدو رسیدی که بدان شاد شدی، گفتی: 9» الحمد للّه« بنعمته تتم‌ّ الصّالحات، و چون کاری به او رسیدی که او را خوش نیامدی، گفتی: الحمد للّه علی کل‌ّ حال، و در خبر است که: چون آب باز خوردی گفتی: 10» الحمد للّه الّذی جعله عذبا فراتا [برحمته]« و لم یجعله ملحا اجاجا بذنوبنا، گفتی: سپاس آن خدای را که اینکه آب را خوش کرد به رحمت او«11»، و شور و تلخ نکرد به گناه ما. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: الحمد ثابت کائن للّه. 2. همه نسخه بدلها: هارون بن محمّد العتکی. [.....] 3. مب، مر: علیه. 4. همه نسخه بدلها: حمد. 5. دوستر/ دوست تر. 6. مج، وز: و چون شربتی باز خوردی گفتی الحمد للّه. 7. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 3. 8. دب، فق، مر را. 9. همه نسخه بدلها الّذی. 10. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 11. همه نسخه بدلها: خود. صفحه : 65 و در خبر است که: چون رسول- علیه الصّلاة و السّلام- کسی را از«1» اصحاب«2» بلا بدیدی، گفتی: الحمد للّه الّذی عافانی [21- ر] ممّا ابتلاه و فضّلنی علی کثیر ممّن خلق تفضیلا، و گفتی: هر کس که عند چنین حال اینکه کلمات بگوید، شکر عافیت گزارده باشد. و صادق- علیه السّلام- می‌گوید که: رسول علیه الصّلاة و السّلام- چون در آینه نگریدی، گفتی: الحمد للّه الّذی أحسن خلقی و خلقی وزان منّی ما شان من غیری. و بعضی اهل علم گفتند: «حمد» کلمتی است جامع حمد«3» و شکر را، و از اینکه جاست که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: 4» سبحان اللّه نصف المیزان، و الحمد للّه ملاء« المیزان، گفت: «سبحان اللّه» نیمه ترازو باشد، و «الحمد للّه»، همه ترازو باشد، برای آن که حمد جامع است هر دو طرف را. و در خبر است که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: چون بنده بگوید: الحمد للّه کما هو اهله ، فرشتگان از نوشتن«5» باز ایستند، حق تعالی گوید: [ملائکتی] فرشتگان من؟ چرا اینکه که بنده من بگفت، بر او ننوشتی«6»! گویند: بار خدایا؟ ما آن توانیم نوشتن که دانیم. ما چه دانیم که تو از اهل چه ای از حمد؟ جز تو ندانی که سزاوار چه‌ای از حمد؟ آنچه تو مستحق‌ّ آنی تو دانی، ما ندانیم. بکر بن عبد اللّه المزنی‌ّ گفت: حمّالی را دیدم باری گران بر پشت گرفته و می‌رفت، و همه راه می‌گفت: «الحمد للّه استغفر اللّه» من او را گفتم: یا هذا؟ تو چیزی دیگر ندانی جز اینکه دو کلمه! گفت: دانم، و قرآن نیز دانم. گفتم: چرا جز اینکه دو کلمه نگویی! گفت: برای آن که من از دو حالت خالی نیستم: هر وقتی نعمتی از خدای تعالی به من فرو می‌آید و گناهی از من به آسمان می‌شود. شکر آن نعمت را کلمه «الحمد» می‌گویم، و جبران گناه را استغفار می‌کنم تا مگر خدای تعالی رحمت کند. گفتم: سبحان اللّه؟ اینکه حمّال فقیه تر از من«7» است. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها جمله. 2. دب، آج، لب، وز، فق در. 3. همه نسخه بدلها: مدح را. 4. دب، لب، فق: مثل، آج، وز: کل‌ّ. 5. مب، مر: از ثواب نوشتن آن. [.....] 6. ننوشتی/ ننوشتید. 7. همه نسخه بدلها: مزنی. صفحه : 66 امّا «شکر»، اعتراف باشد به نعمت منعم با ضربی«1» تعظیم و اعتراف از دو گونه باشد«2»: یکی به دل و یکی به زبان. اعتراف به دل، آن باشد که بداند که آن نعمت که بدو می‌رسد از جهت منعم است، سواء اگر به واسطه باشد«3» و اگر بی واسطه. در اثر آورده‌اند که: یکی از«4» بزرگان در موسم حج صرّه‌ای زر به غلام خود داد و گفت: برو و نگاه کن در قافله، چون مردی را بینی از قافله بر کناره می‌رود، اینکه صرّه زر را به او ده. غلام برفت و نگاه کرد، مردی را دید بر طرفی می‌رفت تنها. برفت و آن صرّه زر بدو داد«5». مرد آن را بستد و سر سوی آسمان کرد و گفت: «اللّهم‌ّ انّک لا تنسی بحیرا فاجعل بحیرا لا ینساک»، بار خدایا؟ تو بحیر را فراموش نمی‌کنی، بحیر را چنان کن که تو را فراموش نکند. غلام با نزدیک مرد«6» آمد، گفت: چه کردی! گفت: مردی را یافتم چنان که گفتی، و زر بدو دادم. گفت:«7» چه گفت!«8» گفت: چنین گفت:«9» گفت:«10» نیکو گفت، «ولّی النّعمة مولیها»، نعمت«11» حوالت کرد با آن که به حقیقت او راست«12». و روایت کرده‌اند که داود- علیه السّلام- گفت: بار خدایا؟ شکر تو چگونه گزارم که من به شکر تو نرسم الّا به نعمت تو! پس شکر تو از من گزارده نشود. حق تعالی وحی کرد به او: یا داود؟ تو می‌دانی که آن نعمت که بر تو است از من است. گفت: بلی؟ گفت: بدان راضی‌ام از تو«13» در باب شکر، و«14» محمود ورّاق می‌گوید: إذا کان شکری نعمة اللّه نعمة علی‌ّ له فی مثلها یجب الشّکر فکیف بلوغ الشّکر الّا بفضله و إن طالت الأیّام و اتّصل العمر ----------------------------------- 1. آج، لب از. 2. مب، مر: بیرون نباشد. 3. مج، دب: به او رسد. 4. همه نسخه بدلها جمله. 5. همه نسخه بدلها آن. 6. مب، مر: به نزد خواجه. 7. مب، مر او. 8. مب، مر غلام. 9. مب، مر خواجه. 10. مب، مر بسیار. 11. مب، مر مرا. 12. مج، دب، آج، لب، فق، وز: او داد، مب، مر: او داده بود. [.....] 13. آج، لب، حب، جر و. 14. وب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. صفحه : 67 فإن عم‌ّ بالسّرّاء عم‌ّ سرورها و إن عم‌ّ بالضّرّاء أعقبه الأجر فما منهما الّا له فیه نعمة تضیق بها الأوهام و البرّ و البحر و امّا اعتراف دهنده«1» به زبان، افصاح می‌کند و تصریح«2» به حمد و شکر خدای تعالی، و حکایت نعمت خدای تعالی باز می‌گوید، که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: التّحدّث بالنّعم شکر، و در دگر خبر گفت: فمن ذکره فقد شکره و من کتمه فقد کفره، گفت: هر که باز گوید شکر کرده باشد، و هر که پنهان کند کفران کرده باشد، اگر اینکه نیز نکند، باید که آثار«3» نعمت بر خود ظاهر دارد، که رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- می‌گوید: 4» إذا أنعم اللّه تعالی علی عبد [نعمة]« احب‌ّ أن یری علیه ، گفت: چون خدای تعالی بر بنده‌ای نعمتی بکند، خواهد و دوست دارد که آن«5» بر او ببیند، و اگر در اینکه کلمه چیزی دیگر نبودی، جز آن که مفتتح قرآن راست و آخر دعوی اهل جنان است که«6»: وَ آخِرُ دَعواهُم أَن‌ِ الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«7» کفایت بودی- و اللّه الموفّق للصّواب. قوله- تعالی و تقدّس: رب‌ّ العالمین، «رب‌ّ»، برای آن مجرور کرد که صفت «اللّه» است، و صفت در اعراب تابع موصوف باشد. و در شاذّ علی‌ّ بن زید«8» خوانده است: «رب‌ّ العالمین»، نصبا علی المدح. و در معنی «رب‌ّ» خلاف کرده‌اند. بعضی گفتند: معنی [رب‌ّ]«9» سیّد و مالک باشد، بیان اینکه قوله: اذکُرنِی عِندَ رَبِّک‌َ«10» ...، ای عند سیّدک، و اعشی می‌گوید: و اهلکن یوما«11» رب‌ّ کندة و ابنه و رب‌ّ معدّ خبت و عرعر یعنی سیّد کنده. و «رب‌ّ» به معنی مالک باشد. رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- یکی را از جمله عرب گفت: أ رب‌ّ ابل أنت أم ----------------------------------- 1. مب، مر: کننده. 2. همه نسخه بدلها می‌کند. 3. همه نسخه بدلها: نشان. 4، 9. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. همه نسخه بدلها نعمت. 6. همه نسخه بدلها، بجز مج: است قوله تعالی. 7. سوره یونس (10) آیه 10. 8. همه نسخه بدلها: زید بن علی. 10. سوره یوسف (12) آیه 42. 11. چاپ شعرانی (1/ 41): قدما. صفحه : 68 رب‌ّ غنم، یعنی مالکها! جواب داد: من کل‌ّ اتانی اللّه فأکثر و أطیب، و قال طرفة [12- پ]: کقنطرة الرّومی‌ّ أقسم ربّها لتکتنفن حتّی تشاد بقرمد و قال النّابغة: فإن یک رب‌ّ أذواد بحزوی أصابوا من لقاحک ما أصابوا و به معنی صاحب باشد، چنان که ابو ذؤیب گفت: قد ناله رب‌ّ الکلاب بکفّه بیض رهاب ریشهن‌ّ مقزّع و به معنی مربّی باشد، یقول العرب: رب‌ّ یرب‌ّ ربّا و ربوبا«1» و ربابة، فهو رب‌ّ، مثل: برّ و طب‌ّ«2»، قال الشّاعر: یرب‌ّ الّذی یأتی من الخیر إنّه إذا فعل المعروف زاد و تمّما و به معنی مصلح باشد«3» که چیزی اصلاح کند، چنان که [شاعر]«4» گفت: کانوا کسالئة حمقاء إذ حقنت سلاءها فی أدیم غیر مربوب الحسین بن الفضل گفت: الرّب‌ّ الثّابت من غیر اثبات احد، یعنی خداوندی موجود بی موجودی«5» و او را اشتقاق من رب‌ّ بالمکان و ارب‌ّ و لب‌ّ و ألب‌ّ، إذا اقام به. و در خبر می‌آید از رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- که گفت: اعوذ باللّه من فقر مرب‌ّ أو ملب‌ّ، ای مقیم، قال الشّاعر: ب‌ّ بأرض ما تخطّاها الغنم و چون بر اینکه وجه تفسیر دهند«6»، وصف او به اینکه- جل‌ّ جلاله«7» راجع بود با ذات، چه موجودی، خدای تعالی را صفت ذات بود. و اگر حمل بر دیگر وجوه کنند، اینکه«8» تربیت و اصلاح«9»، از صفت فعل بود. و آن که تفسیر به مالک دهد رب‌ّ را، گوید: مرجع او با قادری است. پس صفت ذات بود. ----------------------------------- 1. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها: با توجّه به معاجم لغوی «ربابا» صحیح است. 2. همه نسخه بدلها و. [.....] 3. همه نسخه بدلها کسی. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد، آج الفرزدق. 5. مج: موجدی. 6. همه نسخه بدلها: دهد. 7. همه نسخه بدلها اینکه. 8. همه نسخه بدلها: از. 9. مج، وز: اصل. صفحه : 69 و عبد اللّه بن عبّاس و عبد اللّه بن زبیر، و ابو الدّرداء روایت می‌کنند که: اینکه«1» نام مهترین«2» نام خدای- جل‌ّ و عزّ. و در خبر می‌آید که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: هر که او هفت بار بگوید: یا اللّه یا رب‌ّ، هر حاجت که از پس آن خواهد، به اجابت مقرون بود. و در خبری دیگر می‌آید که: هر کس که حاجتی دارد به خدای تعالی، پنج بار بگوید: ربّنا، اجابت آید، و مصداق اینکه در کتاب مجید هست، فی قوله تعالی: رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلًا سُبحانَک‌َ«3» فَاستَجاب‌َ لَهُم رَبُّهُم«4». و در خبری دیگر هست که: چون بنده دستها به خدای تعالی بردارد و از«5» نیاز سه بار بگوید: « یا رب‌ّ»؟ خدای تعالی دستهای او از رحمت پر گرداند. و در خبری دیگر هست که: چون بنده گوید: « یا رب‌ّ»؟ خدای تعالی گوید: «لبیک». چون دوم بار و سیوم بار بگوید، حق تعالی گوید: «لبّیک» بنده من، سل تعط ، بخواه تا بدهندت. و در خبر«6» هست که: مردی بنزدیک صادق آمد- علیه السّلام. گفت: یا بن رسول اللّه؟ مرا خبر ده از نام مهترین«7» خدا. و در پیش او حوضی آب بود، و روزی«8» سرد بود، مرد را گفت: در اینکه حوض«9» رو و غسل کن تا تو را خبر کنم«10». مرد در آب رفت و ساعتی بود، چون خواست که به در آید«11» کسان«12» خود را گفت رها مکنی«13». مرد ساعتی بود سردش شد، گفت: یا رب‌ّ اغثنی، بار خدایا به فریاد من رس؟ صادق- علیه السّلام- گفت: اینکه است که گفتی، که بنده در وقت درماندگی که خدای تعالی را به اینکه نام بخواند، خدای تعالی او را فریاد رسد. ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب، مر نام. 2، 7. مب، مر: مهین. 3. آل عمران (3) آیه 191. 4. سوره آل عمران (3) آیه 195. 5. مب، مر- روی. 6. آج، لب، فق، مب، مر ی دیگر. 8. مب، مر سخت. [.....] 9. همه نسخه بدلها، بجز وز آب. 10. همه نسخه بدلها: دهم. 11. همه نسخه بدلها: بر آید. 12. دب، اج، لب، فق، مب، مر: امام کسان. 13. مکنی/ مکنید. صفحه : 70 و در خبری می‌آید از ابو هشام«1»، گفت: من«2» در مسجد واسط نشسته بودم و دوستی با من نشسته بود. مردی از در مسجد در آمد بارانیی پوشیده بر عادت مسافران، و نزدیک اسطوانی«3» رفت و دو رکعت نماز کرد، آنگه بر ما آمد و بنشست، گفت: همانا که در اینکه مسجد شما تیامنی می‌باید کردن به قبله. گفتم«4»: چنین می‌گویند، گفت: من هرگز اینکه جا نماز نکرده‌ام پیش از امروز. آنگه گفت: مردمانی را می‌بینم که می‌گویند: «اللّهم‌ّ انّی اسئلک باسمک المختوم»«5»، بار خدایا؟ به حق‌ّ آن نام پنهانی تو، و خدا را نامی باشد پنهان از بندگان خویش، نبینی که چون آدم و حوّا- علیهما السّلام- در ماندند، خدا را به چه نام خواندند، گفتند: رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا«6» ...، خدای تعالی توبه ایشان قبول کرد. و نوح چون درماند از دست کفّار، خدا را«7» به اینکه نام خواند که: رَب‌ِّ لا تَذَر عَلَی الأَرض‌ِ مِن‌َ الکافِرِین‌َ دَیّاراً«8»، خدای تعالی دعایش اجابت کرد و کافران را دمار بر آورد. و ابراهیم- علیه السّلام- چون حاجتی داشت، خدای تعالی را به اینکه نام بخواند، فی قوله: رَب‌ِّ هَب لِی حُکماً وَ أَلحِقنِی بِالصّالِحِین‌َ«9»، اجابتش آمد. و موسی- علیه السّلام- چون«10» قبطی را بکشت، گفت: رَب‌ِّ إِنِّی ظَلَمت‌ُ نَفسِی فَاغفِر لِی«11» ...، اجابتش آمد: فَغَفَرَ لَه‌ُ«12». سلیمان- علیه السّلام- چون ملک خواست از خدای تعالی و مغفرت، هم به اینکه نامش خواند«13»: رَب‌ِّ اغفِر لِی وَ هَب لِی مُلکاً لا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِن بَعدِی«14» ...، خدای تعالی اجابت فرمود. ----------------------------------- 1. مب، مر: ابی هشام که. 2. دب، آج، لب، مب، مر: وقتی. 3. مج، دب، وز: اسطونی. 4. مج، آج، لب، وز: گفتیم. 5. مج: المکتوم. 6. سوره اعراف (7) آیه 23. 7. همه نسخه بدلها: خدای را هم. 8. سوره نوح (71) آیه 26. 9. سوره شعراء (26) آیه 83. [.....] 10. مج، وز آن. 11، 12. سوره قصص (28) آیه 16. 13. مج، دب، آج، فق، وز: به اینکه نام خواند خدای را گفت. 14. سوره ص (38) آیه 35. صفحه : 71 زکریّا- علیه السّلام- چون از خدای تعالی فرزند خواست هم به اینکه نامش بخواند، گفت: رَب‌ِّ لا تَذَرنِی فَرداً وَ أَنت‌َ خَیرُ الوارِثِین‌َ«1»، خدای تعالی او را اجابت کرد و یحیی را به او داد. سیّد ولد آدم«2» خدای را به اینکه نام بخواند که: رَب‌ِّ اغفِر وَ ارحَم وَ أَنت‌َ خَیرُ الرّاحِمِین‌َ«3»، خدای تعالی او را اجابت کرد، گفت: لِیَغفِرَ لَک‌َ اللّه‌ُ ما تَقَدَّم‌َ مِن ذَنبِک‌َ وَ ما تَأَخَّرَ«4». آنگه، صالحان امّت او چون خدای تعالی را به اینکه نام بخواندند- در آخر سوره آل عمران- فی قوله تعالی: رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلًا«5»- تا به آخر آیات، توقیع آیات اجابت ایشان چنین آمد که: فَاستَجاب‌َ لَهُم رَبُّهُم«6». آنگه آن طرید مملک که بترین«7» مملکت«8» است خدای را هم به اینکه نام خواند: رَب‌ِّ فَأَنظِرنِی إِلی یَوم‌ِ یُبعَثُون‌َ«9»، اجابت آمد که: إِنَّک‌َ مِن‌َ المُنظَرِین‌َ«10». پس خدای را تعالی نامی باشد از اینکه بزرگوارتر! اینکه بگفت و ناپیدا شد، ما«11» بدانستیم که آن خضر است- علیه السّلام. اکنون بدان که: اطلاق اینکه اسم الّا بر خدای تعالی نشاید کردن، یکی را از ما مطلق «رب‌ّ» نشاید خواندن مگر مقیّد، چنان که: رب‌ّ الدّار و رب‌ّ الضّیعة، و چنان که رسول- علیه الصّلوة و السّلام- گفت: أ رب‌ّ ابل انت ام رب‌ّ غنم، [13- ر] آن اعرابی را. و مانند اینکه، اسم خالق است بر اطلاق که جز بر خدای تعالی اجرا نکنند، و در حق‌ّ ما به قیدی«12» باید گفتن، چنان که: خالق الادیم و خالق کذا، ای مقدّره. و طریق به اینکه که گفتیم سمع است، و همچنین فی جمیع اسماء اللّه تعالی که چه بر او اجرا ----------------------------------- 1. سوره انبیاء (21) آیه 89. 2. دب محمّد علیه السّلام، آج، لب، فق، وز، لب، مر محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. 3. سوره مؤمنون (23) آیه 118. 4. سوره فتح (48) آیه 2. 5. سوره آل عمران (3) آیه 191. 6. سوره آل عمران (3) آیه 195. 7. آج، لب، فق، وز: بدترین. 8. همه نسخه بدلها بجز دب: خلق. 9. سوره حجر (15) آیه 36. 10 سوره اعراف (7) آیه 15. [.....] 11. دب، آج، لب، مب، مر: تا. 12. مج، آج، لب، دب: مقیّد. صفحه : 72 کنند، و چه«1» نکنند، اعتماد بر سمع باشد. قوله تعالی: رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«2»، جمع «عالم» باشد، جمع سلامت. و « یا » در او علامت جرّ است، و «نون» او مفتوح است تا فرق باشد میان او و «نون» تثنیه که آن مکسور باشد. و اینکه اسم خود موحّد اللّفظ مجموع المعنی است، چون: «قوم» و «رهط» و «نفر». و در معنی او خلاف کردند. شهر بن حوشب روایت کرد از ابی‌ّ کعب که او گفت: مراد به اینکه فرشتگانند، و آن هژده«3» هزار فرشتگانند: چهار هزار و پانصد به مشرق‌اند، و چهار هزار و پانصد«4» به مغرب‌اند، و چهار هزار و پانصد به جانب سیم«5»، و چهار هزار و پانصد به جانب چهارم. و با هر یکی از ایشان«6» اعوانان‌اند«7» که عدد ایشان جز خدای تعالی نداند. از ورای ایشان زمینی هست سپید«8» چون رخام، عرضش چندان که آفتاب به چهل روز تواند بریدن«9»، و طولش جز خدای تعالی نداند، مملوّ به فرشتگانی«10» که ایشان را روحانیان خوانند. ایشان را زجلی و آوازی هست به تسبیح و تهلیل که اگر آواز یکی از ایشان به ما رسد، اهل زمین هلاک شوند از آن هیبت، و منتهی و کنارهای ایشان تا به حاملان عرش است. ابو معاذ گفت: آدمیان‌اند. ابو الهیثم گفت: جن‌ّ و انس‌اند، لقوله تعالی: لِیَکُون‌َ لِلعالَمِین‌َ نَذِیراً،«11» و اینکه روایت عطیّه و سعید جبیر است از عبد اللّه بن عبّاس. حسین بن الفضل گفت: مردمان‌اند، لقوله تعالی: أَ تَأتُون‌َ الذُّکران‌َ مِن‌َ العالَمِین‌َ«12»، و عجّاج گفت: فخندف هامة ذاک العالم و فرّاء و ابو عبیده گفتند: عبارت است از عقلا، و آن چهار صنف‌اند«13»: ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها اجرا. 2. همه نسخه بدلها: العالمین. 3. فق: هیجده، مب، مر: هجده. 4. مب، مر فرشته. 5. مج، آج، لب، وز: سیوم. 6. همه نسخه بدلها، بجز دب چندان. 7. همه نسخه بدلها: اعوان‌اند. 8. فق، مب، مر: سفید. 9. فق، مب، مر: پریدن. 10. آج، لب، فق، وز، مب، مر: فرشتگان‌اند. 11. سوره فرقان (25) آیه 1. 12. سوره شعراء (26) آیه 165. [.....] 13. آج، لب، فق، وز، مب، مر از. صفحه : 73 فرشتگان، و آدمیان، و پریان، و دیوان. و بهایم را عالم نگویند که کلمه مشتق است از علم، و شاعر می‌گوید: ما ان سمعت بمثلهم فی العالمینا عبد الرّحمن زید اسلم گفت: جمله مرتزفانند، یعنی روزی خوارگان«1». نضر بن شمیل می‌گوید: اینکه اسمی باشد واقع بر جماعتی بسیار از هر جنس، عبد اللّه زبعری می‌گوید: إنّی وجدتک یا محمّد عصمة للعالمین من العذاب الکارب ابو عمرو علاء گفت: هر چه درج دارد، و اینکه معنی قول عبد اللّه بن عبّاس است که [گفت]«2»: عالم اسمی است [واقع]«3» علی کل‌ّ من دب‌ّ و درج، بر هر چه بر زمین برود. صادق- علیه السّلام- می‌گوید: هم اهل الجنّة و النّار، اهل بهشت و دوزخ‌اند، و حسن و قتاده و مجاهد می‌گویند: عبارت است از جمیع مخلوقات«4»، بیانش آن است که در قصّه فرعون می‌آید«5»: وَ ما رَب‌ُّ العالَمِین‌َ، قال‌َ رَب‌ُّ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ ما بَینَهُمَا«6» ...، و اولیتر آن باشد که حمل کنند بر عموم که فایده را جامعتر بود، چه مانعی نیست از تنافی و جز آن. و بر اینکه وجه، اشتقاق او از علم و علامات«7» باشد برای ظهورشان و ظهور آثارشان. اکنون بدان که در مبلغ عالم«8» خلاف کردند. سعید بن المسیّب می‌گوید: خدای را عزّ و جل‌ّ- هزار عالم است، ششصد«9» در بحر، و چهار صد در برّ. ضحّاک گفت: خدای تعالی را سیصد و شصت عالم است، سیصد از ایشان برهنه‌اند که جامه نپوشند و ندانند که ایشان را خالقی هست، و شصت«10» از ایشان جامه پوشند«11». ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، وز: روزی خواران، مب، مر: روزی خورانند. 2، 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. مر: عبارة عن جمیع المخلوقات. 5. همه نسخه بدلها: می‌گوید. 6. سوره شعراء (26) آیه 23 و 24. 7. همه نسخه بدلها: علامت. 8. همه نسخه بدلها: ایشان. 9. مب: شصد. 10. مج: شست. 11. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: پوشانند. صفحه : 74 وهب بن منبّه می‌گوید: خدای تعالی را، هیجده«1» هزار عالم است، دنیا یکی از آن است، و آنگه عمارت دنیا به اضافت با خرابش چنان است که خیمه‌ای در بیابانی. ابو سعید خدری‌ّ«2» گفت: خدای تعالی را چهل هزار عالم است، دنیا از شرق تا غرب یک عالم است«3». مقاتل بن حیّان گفت: خدای تعالی را هشتاد هزار عالم است: چهل هزار در بحر، و چهل هزار در برّ. کعب الاخبار گفت: عدد عالمها جز خدای تعالی نداند که آفرید- و اللّه أعلم بتفاصیل معلوماته و مقدوراته، و ما علمنا بذلک الّا کما قال اللّه- جل‌ّ و عزّ: وَ ما أُوتِیتُم مِن‌َ العِلم‌ِ إِلّا قَلِیلًا«4». قوله تعالی: الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، و تفسیر اینکه«5» برفت. اگر گویند: چرا تکرار نمود با قرب عهد به اینکه دو کلمه، چه در آیت تسمیت برفت، خصوصا بر مذهب آنان که بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، آیتی شمرند از فاتحه! جواب«6» گوییم: چون خلقان را فرمود که: ابتدای کارها به نام او کنند و نام خود«7» «اللّه» فرمود، آنگه آن اسم را وصف کرد به «رحمن» و «رحیم»، بعد از آن فرمود که: خلقان حمد و شکر او کنند. و صفت دیگر خود را اینکه گفت که: رَب‌ِّ العالَمِین‌َ است، خواست تا علّت استحقاق حمد به خلقان نماید، گفت: اینکه استحقاق حمد هم«8» آن است که استحقاق تقدیم نام من«9» بر کارها، که من «رحمن» و «رحیم» ام، یعنی منعم به انواع نعمت از نعم دنیا و آخرت و عاجله و آجله. و «لام» تعریف عهد در او آورد تا بدانند که: اینکه آفریدگار و پروردگار جهانیان، همان خدای منعم است که وصف او در آیت تسمیت برفت، چه قریبتر مذکوری [13- پ] او بود که حوالت بدو شاید کردن«10»- و اللّه اعلم بما أراد منه. ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، فق، وز، مر: هژده، دب: هیژده. 2. آج، لب، فق: برری، مب، مر: بربری. 3. مج، وز از آن. [.....] 4. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 85. 5. مب، مر دو اسم. 6. همه نسخه بدلها آن است که. 7. مب، مر را. 8. مج، وز، مب از. 9. مج، دب، آج، لب، فق، وز: آن، لب، مر: او. 10. همه نسخه بدلها: شایست کردن. صفحه : 75 قوله تعالی: مالِک‌ِ یَوم‌ِ الدِّین‌ِ. بدان که: چنان که در اخبار آمده است، قراءت رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- و بیشتر صحابه مالک است به «الف»، و جماعتی بسیار از تابعین. و از قرّاء«1» عاصم و کسائی و خلف و یعقوب، مالک می‌خوانند. و باقی قرّاء ملک می‌خوانند بی «الف». امّا حجّت آنان که مالک می‌خوانند به «الف» آن است که گفتند: مراد آن است که ملکیّت تصرّف در آن روز کس ندارد، برای آن که مالکی«2» همه مالکان در آن«3» روز زایل شود، و املاک همه ملّاک با حق تعالی افتد، چه [ما]«4» به تملیک او مالک باشیم، چون دست تصرّف ما از آن کوتاه کند«5»، ما را تصرّف نباشد و ما مالک نباشیم، چنان که گفت: وَ إِلَی اللّه‌ِ تُرجَع‌ُ الأُمُورُ«6»، و گفت: وَ إِلَی اللّه‌ِ عاقِبَةُ الأُمُورِ«7»، و قوله تعالی: یَوم‌َ لا تَملِک‌ُ نَفس‌ٌ لِنَفس‌ٍ شَیئاً وَ الأَمرُ یَومَئِذٍ لِلّه‌ِ«8»، و قوله تعالی: لا یَملِکُون‌َ مِنه‌ُ خِطاباً«9»، و امثالها، یعنی در قیامت تصرّف جز خدای را- عزّ و جل‌ّ- نباشد. و حجّت آنان که ملک خوانند بی «الف»، آن است که گفتند: خدای تعالی در دنیا ملوک را تمکین کرد و بعضی را مملکت داد، چون: انبیا و اوصیا و ائمّه. فردا ملک از همه باز ستاند و همه را معزول گرداند، چنان که در محکم کتاب گفت: لِمَن‌ِ المُلک‌ُ الیَوم‌َ لِلّه‌ِ الواحِدِ القَهّارِ«10»، و اینکه به معنی همان طریق است، و اینکه هر دو حجّت متکافی است. حجّتی دیگر اینکه آوردند که: ملک بلیغتر است در مدح که مالک، برای آن که، هر مالک ملک نباشد، و هر ملک مالک باشد. قرّاء مالک گفتند: خود مالک بلیغتر باشد که آن تصرّف که مالک را در ملک خود برود از بیع و وقف و هبه و اقرار، ملک را در ملک خود بنرود، پس مالک بلیغتر است از ملک، و اینکه حجّتها نیز ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: در قراءت، وز: در قرّاء. 2. دب، آج، لب: مالکیت. 3. همه نسخه بدلها: اینکه. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. همه نسخه بدلها: کنند. 6. سوره بقره (2) آیه 210. 7. سوره لقمان (31) آیه 22. [.....] 8. سوره انفطار (82) آیه 19. 9. سوره نبأ (78) آیه 37. 10. سوره غافر (40) آیه 16. صفحه : 76 متکافی است. اکنون بدان که«1» معنی مالک قادری باشد بر تصرّف در آنچه او را باشد که تصرّف کند بر وجهی که کس را نباشد که او را از آن منع کند. و عاجز را وصف نکنند به آن که مالک است، برای آن که مرجع معنی اینکه است با قادری است. چون چنین باشد، اینکه صفت خدا را- جل‌ّ جلاله- ذاتی باشد و حاصل باشد در ازل و لا یزال. و اصل او در لغت «شدّ» باشد، من قولهم: ملکت العجین إذا شددت عجنه، قال الشّاعر: ملکت بها کفّی فأنهرت فتقها یری قائم من دونها ما ورائها ای شددت. و مصدر «مالک»، ملک باشد، و مصدر «ملک» ملک. و ملک مصدر هر دو باشد و در جای ملک به کار دارند، چنان که: صوم و فطر و عدل، یقال: مالک بین الملک و الملک. و ملک بین الملک«2» و المملکة. و ملاک کار قوام او باشد. و إملاک، به زن دادن«3» باشد، چون: انکاح، برای آن که او را به مالک زن می‌کنی. و قولی دیگر آن است که: مالک«4» و ملک، دو لغت است به یک معنی، چنان که: حاذرین و حذرین، و فاکهین و فکهین، و فارهین و فرهین. امّا در عرف، فرقی«5» هست میان ایشان، و به هر حال، ملک بلیغتر از مالک باشد. و در شاذّ اعمش و محمّد بن السّمیقع خوانند: «مالک»، به نصب «کاف» علی تقدیر: یا مالک. و عون العقیلی‌ّ خواند: «ملک»، علی تقدیر: هو ملک. و ابو حیاة خواند، «ملک» به جزم «لام» و رفع «کاف»، و اینکه جمله شاذّ است نباید خواندن. امّا حجّت آن«6» که مالک به نصب خواند، به تعلیل«7» إِیّاک‌َ نَعبُدُ تا خطاب شود، اینکه تعلیل«8» نافع نباشد، برای آن که با اوّل سورت چه کند، الحَمدُ [لِلّه‌ِ]«9» خواند و ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها در. 2. آج، لب و الملکة. 3. وز: زن دادنی. 4. مج، دب، آج، لب، وز به فتح لام و کسرها. 5. همه نسخه بدلها ظاهر. 6. همه نسخه بدلها کس. 7. دب، آج، لب، مر: به علت. 8. اساس: به صورت «تعلل» هم خوانده می‌شود. 9. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 77 نتواند گفت«1»: الحمد لک. دیگر آن که: عرب از مغایبه به خطاب آیند، و از خطاب به غیبت«2» شوند، و اینکه در کلام ایشان بسیار است، قال اللّه تعالی: حَتّی إِذا کُنتُم فِی الفُلک‌ِ وَ جَرَین‌َ بِهِم«3» ...، قال الشّاعر: یا لهف نفسی کان جدّة خالد و بیاض وجهک للتّراب الأعفر و اینکه را شواهد بسیار است، در جای خود بیاید- بمشیّة اللّه تعالی و عونه«4». و یوم و دین«5»، هر دو مجرور است به اضافت. و «یوم» عبارت بود من طلوع الفجر إلی غروب الشّمس، و قیل: من طلوع الشّمس إلی غروبها. و اینکه اضافه به معنی «فی» است، چنان که گویند: فرس ثابت الغدر، ای ثابت فی الغدر. و «غدر»، آن خانه‌های یربوع باشد که زیر او مجوّف بود، اسپی که حاذق باشد، خویشتن از آن نگاه می‌دارد تا پایش را فرو نشود آن را گویند: ثابت الغدر. همچنین آیت را معنی آن است: مالک فی یوم الدّین و اینکه از باب ظرف متّسع است من قولهم: یا سارق اللّیلة أهل الدّار، و معنی آن است که: یا سارق المتاع فی اللّیلة من أهل الدّار. آیت همچنین است، معنی اینکه است: مالک الحکم و الاثر و القضاء فی یوم الدّین، و لکن اتّساع کرد و ظرف را که مفعول فیه است به جای مفعول به بنهاد که فعل را و فاعل را با آن اضافه کنند. امّا «دین» در لغت بر وجوه مختلف آمد: «دین» به معنی جزا بود، چنان که عرب گوید«6»: کما تدین تدان، ای کما تفعل تجزی، و اوّل را برای ازدواج دین خواند، کما قال تعالی: إِنّا لَمَدِینُون‌َ«7» ...، ای مجزیّون، و کما قال لبید: حصادک یوما ما زرعت و إنّما یدان الفتی یوما کما هو دائن و «دین»، حساب باشد، چنان که خدای تعالی گفت: ذلِک‌َ الدِّین‌ُ القَیِّم‌ُ ...«8»، ای الحساب المستقیم، [14- ر] و چنان که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: الکیّس من دان نفسه و عمل لما بعد الموت، ای حاسب نفسه. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: که گوید. 2. همه نسخه بدلها: غیاب. [.....] 3. سوره یونس (10) آیه 22. 4. همه نسخه بدلها: ان شاء اللّه. 5. آج، لب، یوم و الدّین، فق: یوم الدّین. 6. همه نسخه بدلها: گویند. 7. سوره صافّات (37) آیه 53. 8. سوره توبه (9) آیه 36. صفحه : 78 و «دین» آید به معنی قهر و غلبه«1»، عرب گوید: دنته فدان، ای قهرته فخضع. ابو عمرو غلام ثعلب می‌گوید: دان إذا أطاع و دان و إذا عصی«2»، و دان إذا عزّ و إذا ذل‌ّ، و دان و إذا قهر و إذا خضع، می‌نماید که: اینکه کلمه از اضداد است، چنان که «شعب» و مانند آن، و اعشی اینکه هر دو معنی جمع کرد در دو بیت، آن جا که گفت: هو دان الرّباب اذکر هو الدّی ن دراکا بغزوة و صیال ثم‌ّ دانت له«3» الرّباب و کانت کعذاب عقوبة الأطفال«4» و «دین» به معنی طاعت بود، و منه الدّین الّذی هو الملّة لأنّه یدان به اللّه، ای یطاع، و فلان دیّن أی ذو دین و طاعة للّه تعالی. قال زهیر: لئن حللت بواد فی بنی أسد فی دین عمرو و حالت بیننا فدک ای فی طاعة عمرو. و «دین» به معنی عادت بود، چنان که مثقّب العبدی‌ّ گوید: تقول و قد«5» درأت لها وضینی أ هذا دینه أبدا و دینی ای عادته و عادتی. امّا از اینکه معنی«6» از آنچه مفسّران گفته‌اند و لایق«7» است«8» یکی «حساب» است، و اینکه قول عبد اللّه بن عبّاس و سدّی و مقاتل، و قول دیگر: «جزا» است، و اینکه قول قتاده و ضحّاک است. قول دیگر: قهر و غلبه است، و اینکه قول یمان بن رباب است. و «طاعت» است، و اینکه قول حسین بن الفضل«9» است. محمّد بن کعب القرظی‌ّ می‌گوید: مالِک‌ِ یَوم‌ِ الدِّین‌ِ، مالک یوم لا ینفع فیه إلّا ----------------------------------- 1. مب، مر چنان که. 2. اساس: قهر، به قیاس با نسخه مج، و اتّفاق دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 3. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان (13/ 169): بعد. 4. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (13/ 169): الاقوال. 5. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (13/ 169): اذا. 6. مج، دب، وز، مب: مر: معانی. 7. مج، مب، مر آیت. 8. آج، لب، فق، وز، مب، مر: نیست. [.....] 9. مج، دب، آج، لب، فق، وز: حسن بن الفضل. صفحه : 79 الدّین، اینکه را برای آن روز دین می‌خواند«1» که روزی است که در او هیچ به کار نیاید و سود ندارد مگر دین، پس روز دین از اینکه وجه است، و بر اینکه قول، «دین» اسلام باشد. و اینکه قول در معنی آن آیت بود که خدای تعالی می‌گوید: یَوم‌َ لا یَنفَع‌ُ مال‌ٌ وَ لا بَنُون‌َ، إِلّا مَن أَتَی اللّه‌َ بِقَلب‌ٍ سَلِیم‌ٍ«2»، و نیز می‌گوید: وَ ما أَموالُکُم وَ لا أَولادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُم عِندَنا زُلفی إِلّا مَن آمَن‌َ وَ عَمِل‌َ صالِحاً«3». اگر گویند، چگونه گفت: ملک«4» یوم الدّین، و «یوم» عبارت است از طلوع شمس، و در آن روز شمس نباشد! الجواب«5» گوییم: عبارت می‌کند به «یوم»، از اوقاتی که در او«6» تاریکی نباشد، چنان که در روز، [پس]«7» بر سبیل تشبیه آن را یوم می‌خواند، و جواب همین باشد فی یوم القیامة، و یوم التّلاق، و یوم التّغابن. و هر کجا در قرآن که خدای تعالی ذکر یوم می‌کند، مراد قیامت است. قوله تعالی: إِیّاک‌َ نَعبُدُ وَ إِیّاک‌َ نَستَعِین‌ُ، «إیّاک» و «إیّا» ضمیر منصوب منفصل باشد، و «کاف» خطاب راست، و او را محلّی نبود از اعراب نزدیک بصریان چون «کاف» ذاک و ذلک، و نزدیک کوفیان در محل‌ّ جر بود به اضافت «إیّا» با او. پس بنزدیک ایشان دو اسم ضمیر است مضاف«8» یکی از او منفصل و یکی متّصل و لکن اضافت او جز با ضمیر نکنند، با اسماء ظاهره نکنند، لا یقال: إیّا زید؟ جز که از خلیل حکایت کردند که او گفت: در لغت بعضی عرب هست که: اذا بلغ الرّجل السّتین فإیّاه و إیّا الشّواب. و در اینکه باب قول بصریان معتمد است. و در اصل «إیّا»، دو قول گفتند: ابو زید گفت: اصل او «ای یا » بوده است، «ای» تنبیه را و « یا » ندارا. پس حمزه را مکسور کردند و « یا » را در « یا » ادغام کردند، «إیّا» گشت. ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب: دین خواندند. 2. سوره شعرا (26) آیه 88 و 89. 3. سوره سبأ (34) آیه 37. 4. اساس: به صورت «مالک» هم خوانده می‌شود. 5. همه نسخه بدلها: جواب. 6. مج، دب، وز: در آن اوقات، آج، لب، فق، مب، مر: در آن روز اوقات. 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 8. همه نسخه بدلها یکی با یکی. صفحه : 80 و ابو عبیده«1» می‌گوید: اصل او «اویا» بوده است، من «الایواء»، و هو الرّجع، در او معنی انقطاع و قصد باشد، جز که «واو» را قلب کردند با « یا » و ادغام«2» کردند. و «إیّاک»، و امثال او همیشه بر فعل مقدّم بود، لا یقال: عنیت إیّاک، برای آن که می‌توانی تا ضمیر متّصل بگویی «عنیتک»، و تا متّصل ممکن باشد، منفصل نشاید الّا که فصل کنی میان فعل و مفعول، گویی: ما عنیت الّا إیّاک که آنگه که متّصل ممکن نبود برای فصل. اگر گویند: چرا نگفت: نعبدک و نستعینک، تا ضمیر متّصل بودی و کلام مختصرتر بودی! جواب گوییم که: برای آن که در ایراد منفصل معینی زیاده بود که در متّصل آن معنی نباشد، و آن آن است که قایل چون گوید: عنیتک و قصدتک، معنی آن باشد که: تو را خواستم و قصد تو کردم، معنی هم اینکه باشد و بس، و لکن چون گوید: إیّاک عنیت و إیّاک قصدت، معنی آن باشد که: ما عنیت إلّا إیّاک و ما قصدت سواک و عنیتک لا غیرک. پس در آن جا هم معنی اثبات باشد هم معنی نفی عمّن سواه، و اینکه معنی لطیف است، شاعر گفت: إیّاک أدعو فتقبّل ملقی و اغفر خطایای و ثمّر ورقی و اینکه معنی خواست. امّا «عبادت»، سیاسة النّفس علی حمل المشاق فی الطّاعة باشد. و اصل «تعبّد» تذلّل باشد، من قولهم: طریق معبّد، ای مذلّل موطوء بالاقدام، چنان که طرفه گفت: تباری عتاقا ناجیات و أتبعت وظیفا وظیفا فوق مور معبّد و بعیر معبّد إذا کان مطلیّا بالقطران، کما قال طرفه أیضا: إلی أن تحامتنی العشیرة کلّها و أفردت افراد البعیر المعبّد]«3» و بنده را از اینکه جا عبد خوانند، لذلّته و انقیاده لمولاه [14- پ]. و در شاذّ، یحیی بن وثّاب می‌خواند: «نعبد» بکسر «النّون» علی لغة هذیل، فانّهم یقولون: افعل ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، فق، وز: ابو عبید. 2. مب، مر: کردند به یا ، و یا در یا ادغام. 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 81 و نفعل و تفعل، و لا یقولون: یفعل لاجتماع الکسرتین احدیهما الیاء. وَ إِیّاک‌َ نَستَعِین‌ُ، اگر گویند: چرا تکرار کرد لفظ «إیّاک» را! گوییم: بیان را و عرض کردن مذلّت، و اقرار به عبودیّت و حاجت، و قلّت استغناء از او،«1» و فزع با درگاه او، و التذاذ به ذکر او، چنان که شاعر گفت: یقولون لیلی أرسلت بشفاعة إلی‌ّ فهلّا نفس لیلی شفیعها أ ءکرم من لیلی علی‌ّ فتبتغی به الجاه أم کنت امرء لا أطیعها تکرار کردن نام لیلی را، و عدول کردن از ذکر ضمیر به اینکه معانی است که ذکر کرده شد. و نیز گفته‌اند: لتأکید البیان، کقول الشّاعر: و جاعل الشّمس مصرا لا خفاء به بین النّهار و بین اللّیل قد فصلا بدان که: «عبادت»، اسمی است شامل افعال قلوب و افعال جوارح را. اوّل باید تا به دل خاشع و خاضع بود و قصد نکند به آن عبادت [جز]«2» معبود خود را، و نیّت خالص کند و از وجوه شوایب دور دارد. و آنچه افعال جوارح است، آن است که: بر وجه مشروع و مأمور به کند و نیز ترک محرّمات از عبادت باشد، نبینی که رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- ابو الدّرداء«3» را می‌گوید: کن ورعا تکن أعبد النّاس، پارسا باش تا عبادترین«4» مردمان باشی. یحیی معاذ را گفتند: بنده کی عابد باشد! گفت: هر گه که درجه عبودیّت را ملازمت کند. گفتند: کی ملازمت کرده باشد! گفت: هر گه که به اینکه شرایط باشد که از دلی صادق گوید: بار خدایا؟ اگر بدهی شکر کنم، و اگر ندهی صبر کنم و رضا دهم، و اگرم بخوانی اجابت کنم و اگرم نخوانی عبادت کنم و بندگی به جای آرم. دیگری را پرسیدند از حدّ عبودیّت، گفت: ترک اختیار باشد، و ترک تدبیر و اظهار حاجت به خداوند خود. سفیان ثوری گفت، شرط بندگی سه چیز است: رضا به قسمت، و نگاهداشت ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها تعالی. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] 3. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: أبو ذرّ. 4. مج، آج، لب، فق، وز، مب، مر: عابدترین. صفحه : 82 حرمت، و مراعات خدمت. و دیگری گفت: شرط بندگی آن است که: با خالق بصدق باشی و با خلقان برفق. گویند: یکی از جمله صالحان به بازار رفت تا بنده‌ای خرد. غلامی را نزد او آوردند، گفت: یا غلام؟ چه نامی«1»! گفت: [فلان]«2» گفت: چه کار کنی! گفت: فلان کار. گفت: نخواهم اینکه را، دیگری را بیاری«3». غلامی دیگر بیاوردند، گفت: یا غلام؟ چه نامی«4»! گفت: آن که«5» توانم خوانی. گفت: چه خوری! گفت: آنچم نو دهی«6». گفت: چه پوشی! گفت: آنچه توام پوشانی. [گفت: چه کنی! گفت: آنچه توام فرمایی]«7» گفت: چه اختیار کنی! گفت: من بنده‌ام، بنده را با اختیار و فرمان چه کار؟ گفت: اینکه بنده راستینه«8» است، او را بخرید. طاووس یمانی می‌گوید: در مسجد الحرام شدم، علی‌ّ بن الحسین زین العابدین را«9» دیدم در حجر«10» نماز می‌کرد و دعا می‌کرد، گفتم: مردی صالح است از اهل بیت نبوّت، بروم گوش با دعای او کنم«11». چون از نماز فارغ شد، سر بر زمین نهاد و می‌گفت اینکه کلمات: عبیدک بفنائک أسیرک بفنائک مسکینک بفنائک سائلک بفنائک یشکو إلیک ما لا یخفی علیک، می‌گفت: بندگک«12» توبه درگاه توست، اسیر تو به درگاه توست، مسکین و محتاج تو به درگاه توست، سایل توبه درگاه توست، شکایت با تو می‌کند آنچه بر تو پوشیده نیست. طاووس می‌گوید: یاد گرفتم«13»، هیچ سختی مرا پیش نیامد الّا اینکه کلمات که بگفتم: خدای تعالی مرا از آن فرج آورد«14». قوله تعالی: وَ إِیّاک‌َ نَستَعِین‌ُ، سؤال کردند که: اینکه مقدّم مؤخّر می‌بایست که ----------------------------------- 1، 7. مب، مر: نام داری. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. بیاری/ بیارید. 4. مب: نام داری. 5. همه نسخه بدلها: آنچه. 6. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: آنچه توام دهی، مب: آنچه توام بخورانی. 8. دب: پسندیده، آج، لب، فق: راستین، مب: راستی، مر: راست. 9. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر علیهما السلام. 10. مر: حجر الاسود. 11. مب، مر: که در دعا چه می‌گوید. 12. آج، لب، فق: بنده. 13. مب، مر اینکه کلمات را. [.....] 14. همه نسخه بدلها: داد. صفحه : 83 اوّل استعانت می‌بایست، آنگه فعل عبادت، که فعل پس از استعانت باشد. الجواب«1» گوییم: فعل بی اعانت قدیم- جل‌ّ جلاله- نباشد، از خلق حیات و قدرت و کمال عقل و اتمام آلت و تمکین و از إزاحت علّت و نصب ادلّه. پس بنده اینکه فعل کرده را با اینکه اسباب و آلات توجیه می‌کند به خدای تعالی«2»، می‌گوید: بار خدایا؟ جز برای تو نکردم اینکه که کردم، و بر آنچه خواهم کردن از تو یاری می‌خواهم به متابعت الطاف و توفیق و انواع معونت و صرف اسباب موانع تا در آن بندگی عرض کنم«3» و حاجت و قلّت غنای خود بر او عرض کرده باشم- و اللّه اعلم. و «استعانت» طلب معونت باشد، و اینکه «سین» طلب است، و مراد به معونت الطاف است و اسباب و افعالی که بنده عند آن به کردن طاعت نزدیک شود و از معصیت دور شود، و اگر حمل کنند بر استبقای قدرت و کمال عقل و اسباب تمکین هم روا باشد و محتمل بود. ابو الحسن قنّاد«4» گفت: إیّاک نعبد برای آن که تو صانعی، و إیّاک نستعین برای آن که ما مصنوعیم و مصنوع را چاره نیست از صانع، إیّاک نعبد لتدخلنا الجنان، و إیّاک نستعین لتنقذنا من النیران. إیّاک نعبد لأنّنا عبید، و إیّاک نستعین لانّک کریم مجید. ابو طلحه روایت کند، گفت: با رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- بودیم در بعضی غزوات. چون کار سخت شد و کار زار گرم شد، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- سر برداشت و گفت [15- ر]: یا مالک یوم الدّین، إیّاک نعبد و إیّاک نستعین. گفت: سرها دیدم از تنهای کافران می‌افتاد و کس را ندیدم که می‌زد، و باقی«5» هزیمت شدند. گفتم: یا رسول اللّه؟ اینکه سرها که از تنها می‌افتاد چه بود! گفت: فرشتگان می‌زدند ایشان را، و شما نمی‌دیدید فرشتگان را. عبد اللّه بن عمر روایت کند که: چون کار بر تو سخت شود، بگو: إیّاک نعبد ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: جواب. 2. مب، مر و. 3. همه نسخه بدلها بجز مج: عرضه کرده باشد در آن. 4. دب، آج، لب، فق: ابو الحسن قتاده، مب، مر: ابو الحسن و قتاده. 5. همه نسخه بدلها: و کافران. صفحه : 84 و إیّاک نستعین، تا کار صعب آسان شود. قوله تعالی: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ، امیر المؤمنین علی بن ابی طالب- علیه السّلام- و أبی کعب می‌گویند معنی آن است«1»: ثبّتنا، ما را بر راه راست بدار چنان که آن کس که در فعلی باشد، گویی هم اینکه می‌کن، و ایستاده را گویی: قف حتی أعود إلیک، معنی نه آن است که تو واقف نه‌ای، یعنی بر سر وقوف می‌باش تا آمدن من. سدّی و مقاتل گفتند: أرشدنا، راه نمای ما را. یقال: هدیته للدّین و إلی الدّین و للطّریق و إلی الطّریق هدی و هدایة، جز آن که «هدی» در دین باشد، و «هدایت» در راه. ضحّاک می‌گوید: «ألهمنا»، و بعضی دیگر گفتند: «بین لنا» و معانی متقارب است، و معنی همان باشد که در باب استعانت برفت از سؤال الطاف و توفیق و ازاحت علّت و نصب ادلّت. و به هیچ وجه مراد به «هدی» در آیت ایمان نیست، برای آن که در قول عبد اللّه عبّاس: «صراط مستقیم» دین اسلام است، و راه چیزی جز آن چیز باشد. پس مراد مقدّمات ایمان بود و آنچه به ایمان نتوان رسیدن جز به آن، و آن فعل خدای تعالی است از الطاف و تمکین که ذکر کرده شد. دیگر آن که: از خدای تعالی آن خواهند که فعل خدا باشد، و ایمان فعل بنده است به دلیل امر و نهی و وعد و وعید و مدح و ذم‌ّ و ثواب و عقاب، به دلیل وقوعش عند قصد و دواعی«2» او و انتفایش عند صوارف، و [کراهت]«3» او با سلامت احوالش، و اینکه معنی به جایگاهی«4» دیگر مستقصی گفته شود- ان شاء اللّه تعالی وحده. قوله تعالی: الصِّراطَ، به اصل«5» «سین» است، اشتقاق او من «سرط» بود، برای آن که پنداری روندگان را فرو می‌برد، و لکن برای اطباق [ط]«6»، «سین» را «صاد» کردند، قال الشّاعر«7»: شحنّا أرضهم بالخیل حتّی ترکناهم أذل‌ّ من الصّراط«8» ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها که. 2. همه نسخه بدلها: داعی. 3، 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. همه نسخه بدلها بجز مب، مر: به جایهای، مب، مر: به جای. 5. همه نسخه بدلها، بجز مج: اصل کلمه، مج: کلمه. 7. همه نسخه بدلها: و عامر بن الطّفیل می‌گوید. 8. مج: من السّراط. صفحه : 85 و قال جریر: أمیر المؤمنین علی صراط إذا اعوج‌ّ الموارد مستقیم در او پنج قراءت است: یکی«1» «سین»، و آن قراءت إبن کثیر است از طریق قنبل، و قراءت یعقوب به طریق رویس. دوم، اشمام «سین»، روایت ا [بو]«2» حمدون است از کسائی. سیم«3»، به «زا» ی و آن روایت سلیم است از حمزه. چهارم، به اشمام «زا»، و آن قراءت حمزه است در بیشتر«4» روایات و قراءت کسائی در روایت نهشلی. و پنجم، به «صاد»، و آن قراءت باقی قرّاء است، و همه لغتها صحیح و فصیح است، و اختیار بر «صاد» است برای آن که در مصاحف به «صاد» است، و «صاد» با «طا» مطابق است در استعلاء. مفسّران خلاف کردند در اینکه «صراط». حارث اعور همدانی روایت کند از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که او گفت از برادرم شنیدم- یعنی رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که گفت: «صراط مستقیم»، کتاب خدای است- عزّ و جل‌ّ، و اینکه قولی است عبد اللّه عبّاس را. و جابر عبد اللّه می‌گوید و عبد اللّه عبّاس و مقاتل و سدّی که: اینکه «صراط» اسلام است. سعید جبیر گفت: طریق الجنّة، راه بهشت است. محمّد بن الحنیفیة گفت: دینی است که خدای تعالی از بندگانش نپذیرد جز از آن. ابو بریدة الاسلمی‌ّ می‌گوید: مراد به اینکه، صراط محمّد است و آل او- علیهم الصّلاة و السّلام. زرّ بن جبیش روایت کند از ابو وائل که: رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- دو خط بکشید، یکی از جانب چپ خود، و یکی از راست خود، آنگه«5» گفت: هذه السّبل، اینکه راههاست و بر سر هر راهی شیطانی«6» می‌گوید: «الی‌ّ الی‌ّ»، آنگه خطی برابر روی خود بکشید، گفت: اینکه راه خداست، پس اینکه آیت بر خواند: وَ أَن‌َّ هذا صِراطِی مُستَقِیماً فَاتَّبِعُوه‌ُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُل‌َ فَتَفَرَّق‌َ بِکُم عَن سَبِیلِه‌ِ«7». نوّاس بن سمعان روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- که او گفت: خدای تعالی مثلی بزد صراط مستقیم را، و بر دو کناره آن صراط باره‌ای است، درها ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها به. [.....] 2، 3. مج، آج، لب، وز: سه‌ام. 4. مج، وز: اینکه 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز: وانگهی. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر نشسته. 7. سوره انعام (6) آیه 153. صفحه : 86 بر وی گشاده، و بر آن درها پرده‌ها فرو گذاشته، و بر آن صراط داعیی«1» استاده و خلقان را دعوت می‌کند، می‌گوید: ای مردمان؟ در راه آیی«2» و میل مکنی«3» از اینکه راه. و از بالای آن صراط، داعیی«4» دیگر دعوت می‌کند. چون مرد خواهد که از آن درها یکی بر گشاید، آن داعی گوید: ویلک؟ نگشایی که اگر بر گشایی در شوی. آنگه گفت: «صراط»، اسلام است و آن پرده‌ها حدهای خداست، و آن درهای گشاده محارم خداست، و آن داعی بر صراط کتاب خداست، و آن داعی که از بالاست«5» واعظ خداست در دل هر مسلمانی. و استقصای کلام در «هدی» و اقسام و وجوه او و معانیش بیاید، فی قوله تعالی: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«6». اکنون آنچه محتمل آیت است، یکی بیان است تا معنی إهدنا، «بیّن لنا» باشد، یا لطف است [15- پ] تا معنی «الطف«7»» باشد، یا زیادت الطاف بود تا معنی «زدنا لطفا» باشد، کما قال«8» تعالی: وَ زِدناهُم هُدی‌ً«9»، و به معنی ارشاد و تثبیت و جز آن همه راجع است با اینکه سه قول- و اللّه تعالی اعلم. قوله: صِراطَ الَّذِین‌َ أَنعَمت‌َ عَلَیهِم، اینکه «صراط» دوم«10»، بدل باشد از صراط مستقیم، یعنی طریق آنان که نعمت کردی«11» بر ایشان به توفیق و رعایت و منّت که نهادی برایشان به توفیق و هدایت. و عبد اللّه بن عبّاس گفت: قوم موسی و عیسی‌اند پیش از آن که نعمت بر خود بگردانیدند. شهر بن حوشب گفت: اهل بیت رسول‌اند و اصحاب او- علیه الصّلاة و السّلام و علیهم السّلام. عکرمه گفت: أنعمت علیهم بالثّبات علی الایمان و الاستقامة کما قال«12» تعالی: إِن‌َّ الَّذِین‌َ قالُوا رَبُّنَا اللّه‌ُ ثُم‌َّ استَقامُوا«13». ----------------------------------- 1. لب، فق، مر: داعی. 2. آیی/ آیید. 3. مکنی/ مکنید. 4. فق، مر: داعی. 5. مج، دب، فق، وز، مب، مر: از بالای آن است، آج، لب: که آن بالا است. 6. سوره بقره (2) آیه 2. 7. همه نسخه بدلها لنا. 8. آج، لب، فق، وز، مب، مر اللّه. 9. سوره کهف (18) آیه 13. [.....] 10. دب: دویم. 11. مب، مر: انعام کردی. 12. دب، آج، لب، فق، مب، مر اللّه. 13. سوره فصّلت (41) آیه 30، سوره احقاف (46) آیه 13. صفحه : 87 علی‌ّ بن الحسین بن واقد گفت: نعمت کردی برایشان به شکر بر نعمت و صبر بر بلیّت. و اصل «نعمت» در لغت مبالغت باشد، یقول العرب: دققت الدّواء فانعمت دقّه، ای بالغت فیه و نظرت فانعمت النّظر، و فلان لم ینعم النّظر فی هذا الامر، ای لم یبالغ فیه. و «أنعم» مقلوب باشد از «أمعن» اذا بالغ، ایضا یقال: أمعن فی الأکل و السّیر و غیرهما. و «علی» از حروف جرّ است، و معنی او استعلا بود، یقال: علیه کذا من المال، برای آن که بر او مستعلی و مستولی است، از اینکه کار را گویند: رکبه دین و زید علی السّطح و غیر ذلک. و در علیهم، هفت قراءت است: کسر «ها» و سکون «میم»، و آن قراءت عام است. و «علیهم»، به ضم‌ّ «ها» و سکون «میم»، و آن قراءت حمزه است در سبع، و در شاذّ قراءت اعمش. و «علیهم»، به ضم‌ّ «ها» و «میم» بی الحاق «واو»، و آن قراءت عیسی بن عمر«1» و إبن ابی اسحاق است. و «علیهم» به کسر «ها» و ضم‌ّ «میم» و الحاق «واو» و آن قراءت إبن کثیر است، و در شاذّ قراءت اعرج. و «علیهم»، به کسر «ها» و ضم‌ّ «میم»، به اختلاس، و «علیهم» به کسر «ها» و کسر «میم» هم به اختلاس، و اینکه اختلاس چنان بود که شاعر گفت: و اللّه لو لا شعبتی من الکرم و شعبتی فیهم من خال و عم‌ّ کنت فیهم رجلا بلا قدم و در تفسیر اهل البیت- علیهم السّلام آمده است: صِراطَ الَّذِین‌َ أَنعَمت‌َ عَلَیهِم، آنانند که خدای تعالی ایشان را یاد کرد فی قوله- جل‌ّ و عزّ: فَأُولئِک‌َ مَع‌َ الَّذِین‌َ أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَیهِم مِن‌َ النَّبِیِّین‌َ وَ الصِّدِّیقِین‌َ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِین‌َ وَ حَسُن‌َ أُولئِک‌َ رَفِیقاً«2» ...، «من النّبیّن»، محمّد- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. «و الصّدّیقین»، علی‌ّ بن ابی طالب«3». «و الشّهداء»، حمزة و جعفر. «و الصّالحین»، الائمّة الهداة. «و حسن اولئک رفیقا»، مهدی‌ّ الامّة«4». ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب: عیسی بن عمرو، مر: عیسی بن عمران. 2. سوره نساء (4) آیه 69. 3. آج، لب، فق، وز، مر علیه السّلام. 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز: علیه السّلام، مب، مر: علیهم السّلام. صفحه : 88 قوله تعالی: غَیرِ المَغضُوب‌ِ عَلَیهِم وَ لَا الضّالِّین‌َ، «غیر» در اینکه جا صفت است. و «غیر» هم صفت باشد و هم استثناء، و اینکه جا صفت «الّذین» است و شاید تا به تکریر عامل باشد، تقدیر چنین باشد: صراط غیر المغضوب. و «الّذین»، اگر چه معرفت«1» است و «غیر» نکره است، برای آن که نه معرفتی«2» است مستقل‌ّ بنفسه فی التّعریف و محتاج است به صفت، چنان که اسم نکره«3» به صفت بعضی تعریف و تخصیص در او شود. پس پنداری که صله و موصول را به مثابه صفت و موصوف کردند، از اینکه جا روا می‌دارند: لا أجلس الّا الی العالم غیر الجاهل، و: مررت بالّذی قام غیر الّذی قعد، و روا نمی‌دارند: مررت بزید غیر الظّریف. و در شاذّ به نصب «غیر» خوانده‌اند. و خلیل احمد از حمزه روایت کند: «غیر»، به نصب، و در وجهش دو قول گفته‌اند: یکی حال و یکی استثناء. و وجهی دیگر روا بود که صفت ضمیر«4» مجرور باشد در «علیهم»، که اگر چه ضمیر مجرور است، در محل‌ّ نصب است بوقوع الفعل علیه«5» و هو النّعمة. و آن که استثناء گوید، لا بدّ منقطع تواند گفت«6»، برای آن که «مغضوب علیهم»، نه از جنس منعم علیهم باشد، چنان که گویند: ما بالدّار أحد الّا حمارا، و کما قال: و ما بالرّبع من «7» أحد إلّا أواری‌ّ و اینکه در جای خود به شرح بیاید- ان شاء اللّه تعالی. و معنی «غضب» ارادت مضرّت و عقاب باشد به غیری از خدای تعالی. و در لغت، ضدّ «رضا» بود، و رضا ارادت خیر و ثواب بود، و هر دو از باب ارادت بود. و قول آن کس که گفت: «غضب» تغیّر حال غضبان باشد درست نیست، برای آن که خدای تعالی غضب به خود حوالت کرد، فی قوله تعالی: وَ غَضِب‌َ اللّه‌ُ عَلَیهِم«8» ...، ----------------------------------- 1. آج، لب، فق: معرفه. 2. مب، مر: معرفه. 3. مج، دب، آج، لب، فق، وز که. 4. مر غیر. 5. همه نسخه بدلها: علیهم. 6. همه نسخه بدلها: گفتن. [.....] 7. اساس: ما بالذّار، به قیاس با نسخه مج و اتّفاق دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد، اصل شعر در تبیان (1/ 44) چنین است: وقفت فیها اصیلا لا اسائلها || اعیت جوابا و ما بالرّبع من احد الا اواری‌ّ لأیاما ابیّنها || و النّؤی کالحوض بالمظلومة الجلد 8. سوره فتح (48) آیه 6. صفحه : 89 و تغیّر بر خدای تعالی روا نیست. و اصل کلمه در لغت، «شدّت» بود، و سنگ سخت را «غضبه» خوانند، و مار پلید را «غضوب» خوانند، لشدّتها و خبثها. و مراد به اینکه «مغضوب علیهم»، جهودانند بر قول جمهور مفسّران از: عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و بیشتر صحابه رسول- علیه السّلام- و موافقت آیت فی قوله تعالی: مَن لَعَنَه‌ُ اللّه‌ُ وَ غَضِب‌َ عَلَیه‌ِ«1» ...، و مراد به اینکه«2» جهودانند. و عبد الله بن شقیق روایت کرد از بعضی صحابه که گفت: رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- در وادی القری با جهودان کارزار می‌کرد. مردی از بلقین«3» گفت: یا رسول اللّه؟ اینان که‌اند که با تو کارزار می‌کنند! گفت: المَغضُوب‌ِ «4» وَ غَضِب‌َ عَلَیه‌ِ وَ جَعَل‌َ مِنهُم‌ُ القِرَدَةَ [16- ر] وَ الخَنازِیرَ«6» ...، و قوله تعالی در حق‌ّ ترسایان: قَد ضَلُّوا مِن قَبل‌ُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَن سَواءِ السَّبِیل‌ِ«7». و اگر بر عموم حمل کنند روا باشد، جز آن که اخبار و قرآن بر اینکه آمد. [قوله]«8»: وَ لَا الضّالِّین‌َ، و اصل «ضلال»، هلاک باشد، یقال: ضل‌ّ الماء فی اللّبن اذا ذهب و خفی فیه«9». و وجوه ضلال در جای خود گفته آید- بمشیّة اللّه تعالی و عونه. و ذهاب از راه حق و«10» وجه صواب ضلال باشد، یقال: ضل‌ّ عن الطّریق و أضلّه غیره، و: فلان ضال و مضلّل اذا کان علی غیر صواب، و قال الشّاعر: أ لم تسئل تخبّرک الدّیار عن الحی‌ّ المضلّل أین ساروا و برای آن «لا» که حرف نفی است بر «غیر» عطف کرد که در او معنی نفی هست، یقال: فلان غیر محسن و لا مجمل. و «غیر» چون به معنی سوی باشد، نشاید حرف نفی را بر او عطف کردن، لا یقال: القوم عندی غیر زید و لا عمرو. کما لا یقال: ----------------------------------- 1. سوره مائده (5) آیه 60. 2. همه نسخه بدلها آیت. 3. آج، لب: اهل یقین. 4، 10. همه نسخه بدلها، بجز فق اینکه. 5. سوره مائده (5) آیه 60. 6. سوره مائده (5) آیه 77. 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 8. همه نسخه بدلها: اذا خفی و ذهب فیه. 9. همه نسخه بدلها از. صفحه : 90 سوی زید و لا عمرو. و فقها خلاف کردند در گفتن «آمین» در آخر الحمد. بنزدیک اهل البیت علیهم السّلام- نشاید گفتن، و از قواطع صلات«1» باشد، سواء اگر جهر کند و اگر اخفات، اگر امام باشد و اگر مأموم. و مذهب شافعی آن است که: امام را مستحب‌ّ است که چون «الحمد» بخواند، آمین بگوید جز«2» که بلند نباید گفت، و اینکه مذهب عطا و احمد حنبل و داود و اسحاق است، و ابو حنیفه و سفیان ثوری و مالک را دو قول است: یکی همچنین که گفتیم، و دیگر آن که: امام را نباید گفتن، امّا مأموم را بباید گفتن. و شافعی«3» را در او دو قول است: در جدید گفت: چندانی آواز بر آرد که خود بشنود، و در قدیم گفت«4»: آواز بلند بردارد. و اصحابش بر دو قولند: اگر صفها اندک باشند«5» اخفا کنند، و اگر صفها بسیار باشند«6» و آواز نشنوند جهر باید کردن. دلیل بر مذهب صحیح، اجماع اهل البیت است و طریقه احتیاط، چه امّت از میان دو قلیل‌اند«7»، یکی گفت: نماز ببرد، و یکی گفت: اگر گویند روا باشد، و اگر نگویند روا باشد. احتیاط در آن باشد که ترک کنند، چه آن کس که گوید: باید گفتن، گوید که: [بی]«8» آن، نمازش درست بود. و آن کس که گوید: نباید گفت، نمازش بریده شود. پس احتیاط با اینکه باشد. و طریقی«9» اعتباری اینکه است که آن کس که در نماز فاتحه خواند یا بر وجه قراءت خواند با بر وجه دعا اگر بر وجه دعا خواند، باتّفاق نمازش باطل بود، و اگر بر وجه قراءت خواند، شرع و عرف مانع است از آن که عقیب قراءت آمین گویند، چنان که عقیب سایر آیات که در قرآن هست متضمّن دعا، و به اجماع در آن جا آمین نشاید گفتن. دیگر آن که رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: 10» [ان‌ّ]« هذه الصلوة لا یصلح فیها شی‌ء من کلام الادمیّین، و به اتّفاق اینکه نه کلام خداست، کلام آدمیان است. پس ترک باید کردن از اینکه وجوه«11»- و اللّه الموفّق للصّواب. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: نماز. 2. آج، لب، فق، مب، مر: چون به جهر خواند. 3. مج: امّا مأموم شافعی. [.....] 4. همه نسخه بدلها اخفا نکند. 5. مج، دب: باشد، آج، لب، فق، مب، مر: است. 6. مج، آج، لب، فق، وز: باشد. 7. مج، آج، لب، دب: قایلند. 8، 10. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 9. دب، آج، لب، فق: طریقتی. 11. مج، وز را. صفحه : 91 سوره البقرة مائتین و ثمانین«1» و ست‌ّ ایة بدان که اینکه سورت دویست و هشتاد و شش آیت است در عدد کوفیان، و آن عدد امیر المؤمنین علی است- علیه السلام، و هفت به عدد بصریان، و پنج به عدد مدنیان. و«2» سورت مدنی است جمله«3» به یک روایت، و به روایتی دیگر یک آیت مدنی نیست که به حجّة الوداع«4» انزله بود، و هی قوله تعالی: وَ اتَّقُوا یَوماً تُرجَعُون‌َ فِیه‌ِ إِلَی اللّه‌ِ«5»- الایة. و عدد کلمات او شش هزار و دویست و بیست و یک کلمه است، و بیست و پنج هزار [و پانصد]«6» حرف است. و روایت است از ابو امامه از ابی‌ّ کعب که، پیغمبر- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- گفت: ان‌ّ لکل‌ّ شی‌ء سناما و سنام القران سورة البقرة ظ، گفت: هر چیزی را کوهانی است و کوهان قرآن سورة البقرة است. و سهل بن سعد«7» روایت کند که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: هر که اینکه سوره در سرای خود بخواند، اگر به روز خواند سه روز شیاطین گرد او و سرای او نگردند، و اگر به شب خواند سه شب شیاطین گرد او و سرای او نگردند. بریده روایت کند که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: سورة البقره ----------------------------------- 1. آج، لب، مر، دب: ندارد، کذا در اساس و دیگر نسخه بدلها، با توجّه به قواعد نحوی «مأتان و ثمانون» مناسبتر می‌نماید. 2. مب، مر اینکه. 3. مج: جملة. 4. مب، مر در مکّه. 5. سوره بقره (2) آیه 281. 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: سهل بن سعید. [.....] صفحه : 92 بیاموزی«1» که اخذش برکت است و ترکش حسرت، و باطل کاران یعنی ساحران بر خداوند اینکه سوره راه نیابند. و أبی‌ّ بن کعب روایت کرد که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: هر که«2» سورة البقره بخواند، صلوات و رحمت خدای تعالی بر او باشد و چندانی ثواب یابد که مرابطی«3» در سبیل خدای تعالی که ترسش«4» ساکن نشود. و در خبری دیگر«5»: 6» و ان‌ّ أصفر البیوت من الخیر بیت لا تقرأ« فیه سورة البقرة، سورة البقرة فسطاط القرءان ، گفت: خالیتر خانه‌ای از خیر، خانه‌ای باشد که در او سورة البقره نخوانند، سورة البقرة سرا پرده«7» قرآن است. وهب منبّه گفت: هر که او سورة البقره و آل عمران بخواند، نام او از عجیبا تا به غریبا«8» برسد. گفتند: عجیبا و غریبا«9» چه باشد! گفت: عجیبا زمین هفتم است، و غریبا«10» عرش رب‌ّ العالمین«11». ابو هریره روایت کند که: رسول- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- جماعتی«12» را به غزایی فرستاد، خواست تا برایشان امیری کند«13». یک یک را پیش«14» خواند و گفت«15»: تو از قرآن چه دانی! هر کس می‌گفت که«16» فلان سوره دانم، تا جوانی پیش آمد به سال از همه کهتر، گفت: یا رسول اللّه؟ من سورة البقره دانم. گفت: تو را ----------------------------------- 1. بیاموزی/ بیاموزید، مج: بیاموز. 2. مج، دب، آج، لب او. 3. همه نسخه بدلها را. 4. مج: ترکش. 5. مب، مر آمده است. 6. همه نسخه بدلها: یقرء. 7، 10. مج، آج، لب، فق، وز: سرای پرده. 8، 9. اساس: غریبا، به قیاس با نسخه مج، تصحیح شد. 11. مج، دب، آج، لب، فق، وز: رب‌ّ العزّه، مب، مر: خدای تعالی. 12. همه نسخه بدلها: سریتی. 13. مب، مر از اصحاب. 14. همه نسخه بدلها، بجز مر خودمی، مر خود. 15. همه نسخه بدلها: می‌گفت. 16. فق، وز، مب، مر من. [.....] صفحه : 93 امیر کردم بر اینان. گفتند: یا رسول اللّه؟ اینکه جوان را چگونه بر ما پیران امیر می‌کنی! گفت: معه سورة البقرة ، او سورة البقره داند و شما ندانید«1». یا عجب؟ اگر جوانی سورتی داند«2» که پیران ندانستند، استحقاق امارت یافت بر ایشان. [پس جوانمردی که بیرون از آن که جمله سور قرآن داند، و داند که]«3»، و مجمل کدام و مفصّل کدام، و بیرون از آن، از توریت و انجیل و زبور حکم کند در میان اهلش، عجب باشد اگر [مستحق امارت و امامت بود]«4»؟ امیر المؤمنین- علیه السّلام- روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: یا علی‌ّ أنا سیّد ولد ادم و انت سیّد العرب ، گفت: من سیّد ولد آدمم، و تو سیّد عربی، و سلمان سیّد پارس است، و صهیب سیّد رومیان، و بلال سیّد حبشه است. و طور سیّد کوههاست، و سدره سیّد درختان است، و سیّد ماهها ماه حرام است«5»، و سیّد کلامها قرآن است، و سیّد قرآن سورة البقره، و سیّد سورة البقره آیة الکرسی‌ّ است. یا علی؟ در اینکه آیه پنجاه کلمه است، در هر کلمتی شرفی و ذکری هست«6». قوله«7»: الم«8»، بدان که: علما چند قول گفتند در آن که سبب چیست که خدای تعالی در اوّل اینکه سورتها حروف مقطّع گفت: بعضی گفتند: سبب آن بود که چون رسول- علیه السّلام- قرآن خواندی، جماعت«9» مشرکان بیامدندی و مجمع ساختندی و شعر خواندندی و سمر گفتندی و لغط تا مردمان آواز رسول نشنوند [و حلاوت«10» و طلاوت«11»] کلام قدیم- جل‌ّ جلاله- در نیابند و ندانند و رغبت نکنند در اسلام، چنان که قدیم- جل‌ّ جلاله- از ایشان حکایت کرد: ----------------------------------- 1. وز: ندانی/ ندانید. 2. مج، وز: دانست. 3، 4. اساس: بریدگی دارد، از مج افزوده شد. 5. مب، مر: و محرّم سید ماههاست. 6. دب، آج، لب و اللّه تعالی و تقدّس الموفّق للصّواب، مب، مر و اللّه اعلم بالصّواب. 7. آج، لب، فق، مب، مر تعالی. 8. همه نسخه بدلها، بجز مج، دب، وز ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ 9. مب، مر: جماعتی از. 10. دب، آج، لب، فق لطافت. 11. دب، آج، لب، فق: طراوت. صفحه : 94 وَ قال‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لا تَسمَعُوا لِهذَا القُرآن‌ِ وَ الغَوا فِیه‌ِ«1» ...، [خدای]«2»- جل‌ّ جلاله- اینکه حروف [مقطّع فرستاد]«3» و ایشان مانند اینکه [نشنیده بودند]«4» تا چون بشنیدند، [ایشان را عجب آمد]«5»، خاموش شدند [و گوش با قراءت«6» کردند]«7» تا دگر مانند آن خواهد [بودن. و قرآن]«8» شنیدند و حجّت [برایشان متوجّه]«9» شد. قولی دیگر آن [که خدای تعالی«10»] به اینکه حروف مقطّع تنبیه [کرد خلقان را بر آن که]«11» اینکه قرآن از جنس حروف [و اصوات]«12» است، گفت: الم ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ، یعنی اینکه حروف مقطّع [اینکه کتاب]«13» است، یعنی اینکه کتاب [از اینکه حروف مقطّع]«14» منظوم است تا بدانند که معنی برأسه جنسی دیگر نیست مخالف حروف و اصوات [16- پ]. قولی دیگر آن است که به اینکه حروف تنبیه کرد خلقان را بر حدوث قرآن، گفت: اینکه کتاب از اینکه حروف است و از جنس اوست، و علامت«15» حروف«16» در مقطّع ظاهرتر بود از آن که در منظوم. و مراد آن که، چون معلوم است که اینکه حروف محدث است و اینکه کلام از اینکه جنس است، یک جنس نشاید که بعضی قدیم بود و بعضی محدث. اکنون به تفسیر آیت ابتدا کنیم، و اوّل ظاهر آیت بگوییم تا خواننده را آسانتر بود تحصیل علم به تفسیر«17». ----------------------------------- 1، 9. سوره فصّلت (41) آیه 26. 2، 3، 4، 5، 7، 8، 10، 11، 12، 13، 14. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: به قرآن. 15. مب، مر حدوث در. [.....] 16. مج، دب، آج، لب، وز، فق: حدوث. 17. آج، لب، فق، مب، مر ان شاء اللّه تعالی. صفحه : 95

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ الم (1) ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ (2) الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِالغَیب‌ِ وَ یُقِیمُون‌َ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقناهُم یُنفِقُون‌َ (3) وَ الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِما أُنزِل‌َ إِلَیک‌َ وَ ما أُنزِل‌َ مِن قَبلِک‌َ وَ بِالآخِرَةِ هُم یُوقِنُون‌َ (4) أُولئِک‌َ عَلی هُدی‌ً مِن رَبِّهِم وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُفلِحُون‌َ (5)

آن«1» کتاب، شک نیست در او، بیان است پرهیزگاران را. که بگرویدند به نهانی«2» و به پای دارند نماز و از آنچه روزی دادیم«3» ایشان را هزینه کنند. و ایشان«4» [که]«5» بگروند به آنچه فرو فرستادند به تو و آنچه فرو فرستادند از پیش تو و«6» سرای باز پسین ایشان درست دانند. ایشان، [بر بیانند]«7» از خدای [ایشان]«8» و ایشان [اند]«9» که ظفر یافتگانند. اینکه چهار«10» آیت است. اکنون بدان که: مفسّران در معنی اینکه کلمت اعنی «الم» و مانند اینکه خلاف کردند [17- ر]. بعضی گفتند: سرّ من اسرار اللّه استأثر اللّه بعلمها، سرّی از اسرار خداست که خدای تعالی به علم آن مختص‌ّ است. بعضی دگر گفتند: سرّ من اسرار القرءان، سرّی است از اسرار قرآن. ----------------------------------- 1. آج: اینکه. 2. مج: به پنهان، دب، لب، وز: به پنهانی. 3. آج، لب، وز ما. 4. مج، دب، آج، لب، وز: آنان. 5، 7، 8، 9. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. دب، آج، لب، وز به. 10. با توجّه به ضبط قرآن مجید، پنج آیت ملاحظه می‌شود. صفحه : 96 از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- روایت کردند که او گفت: لکل‌ّ کتاب صفوة و صفوة القرءان حروف التّهجّی ، گفت: هر کتابی را گزیده‌ای و خالصه‌ای هست، و خالصه قرآن، اینکه حروف مقطّع است. عبد اللّه عبّاس گوید: قسم است. خدای تعالی سوگند می‌خورد«1» برای آن که کلام او از اینکه حروف منظوم است. قولی دیگر از او آن است که: ثنایی است که خدای بر خود می‌گوید. سعید جبیر گوید: نامهای خداست اگر مردم تألیف آن بدانند کردن، نبینی که «الر» و «حم» و «نون»«2» چون جمع کنی (الرحمن) باشد. قتاده می‌گوید: از«3» نامهای قرآن است. عبد الرّحمن زید اسلم می‌گوید: نام سورت است. قولی دیگر از عبد اللّه عبّاس آن است که: اینکه حروفی است مأخوذ از نامهای خدای تعالی، چنان که: کهیعص«4»، «کاف» از کافی است، و «ها» از هادی است، و « یا » از حکیم است، «عین» از علیم است، و «صاد» از صادق است. بعضی دیگر گفتند: خدای تعالی عبارت کرد از جمله حروف هجا به بعضی، چنان که گویند: فلان «ا، ب، ت، ث» می‌آموزد، و مراد جمله باشد، و ابجد می‌آموزد و مراد جمله باشد، و مراد آن است که: کتاب از اینکه حروف است- چنان که برفت- و بر اینکه ابیات«5» بسیار استشهاد کردند، منها«6»: قلنا لها قفی لنا قالت قاف لا تحسبی إنّا نسینا الایجاف شاعر خواست تا «وقفت» گوید، به یک حرف قناعت کرد، گفت: «ق«7»»، و عرب عبارت کند از جمله چیزی به بعضی، نبینی خدای تعالی می‌گوید: وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم‌ُ ارکَعُوا لا یَرکَعُون‌َ«8»، چون گویند ایشان را رکوع کنی«9»، یعنی نماز کنی«10»، به رکوع ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها به اینکه حروف. 2. مب: ن. 3. دب: اینکه، آج، لب، فق: آن. 4. سوره مریم (19) آیه 1. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز: به ابیات، مب، مر: بر اینکه باب ابیات. [.....] 6. لب، فق قول الشّاعر. 7. دب، لب، فق، وز: قاف/ ق. 8. سوره مرسلات (77) آیه 48. 9، 10. کنی/ کنید. صفحه : 97 که بعضی از نماز است اکتفا کرد از ذکر جمله. و همچنین قوله: وَ اسجُد وَ اقتَرِب«1». امّا قوله: الم، عبد اللّه عبّاس گفت: معنی آن است که خدا گفت: انا اللّه أعلم، من خدای«2» بهتر دانم. مجاهد و قتاده گفتند: از نامهای قرآن است. ربیع انس گفت: «الف» از «اللّه» است، و «لام» از «لطیف»، و «میم» از «مجید». محمّد کعب قرظی‌ّ گفت: قسم است به آلاء و لطف و مجد خدای تعالی. روایتی دیگر از عبد اللّه عبّاس آن است که قسم است و سوگند به خدای تعالی و جبرئیل و محمّد. اهل اشارت گفتند: «الف» انا، «لام» لی، «میم» منّی. به «الف» اشارت به آن کرد که همه منم. به «لام» اشارت به آن کرد که همه مراست. به «میم» اشارت به آن کرد که همه از من است. در محل‌ّ او خلاف کردند. بعضی گفتند: محلّی نیست او را از اعراب. و بعضی گفتند: در محل‌ّ رفع است [17- پ] به ابتدا، و «ذلک» مبتدای دوم است«3»، لا رَیب‌َ فِیه‌ِ خبر مبتدای دوم است. و روا بود که «الم» مبتدا بود و ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ خبر مبتدا بود، و لا رَیب‌َ فِیه‌ِ در محل‌ّ حال بود. ای هذه الحروف ذلک الکتاب غیر مشکوک فیه. قوله: ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ، «ذا» اشارت است، و «لام» عماد، و «کاف» خطاب. و «کتاب» به معنی مکتوب است، چون: حساب که به معنی محسوب باشد، و اینکه دینار از ضرب فلان است، یعنی مضروب اوست. و بیان کردیم که: اصل او جمع باشد. در «کتاب» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و حسن بصری و قتاده و مجاهد و ضحّاک و مقاتل گفتند: قرآن است، و بر اینکه قول «ذلک» به معنی «هذا» باشد، چنان که شاعر گوید: أقول له و الرّمح یأطر متنه تأمّل خفافا إنّنی أنا ذلکا«4» ای. انّنی انا هذا. ----------------------------------- 1. سوره علق (96) آیه 19. 2. مب، مر: که خدایم. 3. همه نسخه بدلها و. 4. آج: ذالکا. صفحه : 98 و عبد اللّه عبّاس گفت: معنی آن است که، اینکه آن کتاب است که«1» وعده دادم تو را که به تو خواهم فرستادن. یمان گفت: یعنی اینکه آن کتاب است که در توریت و انجیل خبر دادم. سعید جبیر گفت: مراد«2» کتاب، لوح محفوظ است، که خدای«3» قرآن بر لوح محفوظ پدید کردی تا جبریل از لوح بر خواندی و رسول را- علیه السلام- خبر دادی، یعنی که: اینکه کتاب منزل نقل از آن مکتوب لوح محفوظ است. عکرمه می‌گوید: مراد به کتاب، توریت و انجیل است، یعنی «الم» که نام قرآن است، که وصف و نعت آن در کتاب شما که توریت و انجیل است، مسطور است. إبن کیسان گفت: خدای تعالی پیش از سورة البقره، چند سورتها بفرستاد، «ذلک» اشارت به آن است، یعنی آن سورتها که مشرکان به آن تکذیب کردند کتاب من است و در آن شکّی نیست. لا رَیب‌َ فِیه‌ِ، «ریب»، شک‌ّ باشد، و اینکه «لا» که اسم را با او بنا کنند بر فتح، نفی جنس [را]«4» باشد، یعنی هیچ شک نیست در او. و گفته‌اند که: «ریب»، بلیغتر از شک باشد، یعنی شک نیست در صحّتش و آن که کلام خدای است، و وحی و تنزیل اوست، و معجز رسول است. و گفته‌اند: ظاهر«5» لفظ نفی است و معنی نهی، یعنی شک مکنی«6» در او، چنان که گفت: فَلا رَفَث‌َ وَ لا فُسُوق‌َ وَ لا جِدال‌َ فِی الحَج‌ِّ«7»، یعنی در حج‌ّ اینکه هیچ سه مکنی«8». قوله: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ، مراد به اینکه لفظ بیان و حجّت و دلالت است، یعنی در اینکه قرآن حجّتی و بیانی و دلیلی هست آنان را که تأمّل کنند و نظر کنند. و «هدی»، در قرآن بر وجوه آمد: یکی به معنی بیان، چنان که در آیت هست و فی قوله تعالی: هُدی‌ً لِلنّاس‌ِ«9» ...، و مانند اینکه بسیار است، من قوله تعالی: ----------------------------------- 1. مکنی/ مکنید. 2. دب از. 3. مب، مر: هیچ از اینکه سه چیز نکنی. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. مب، مر لغت. 6. همه نسخه بدلها من. [.....] 7. سوره بقره (2) آیه 197. 8. مب، مر تعالی. 9. سوره بقره (2) آیه 185. صفحه : 99 [وَ ما مَنَع‌َ النّاس‌َ أَن یُؤمِنُوا إِذ جاءَهُم‌ُ الهُدی«1» ...، وَ مِن قَوم‌ِ]«2» إِنَّک‌َ لَعَلی هُدی‌ً مُستَقِیم‌ٍ«4». دگر به معنی دعوت فی قوله: وَ إِنَّک‌َ لَتَهدِی إِلی صِراطٍ مُستَقِیم‌ٍ«5». دگر به معنی لطف، و لطف آن باشد که مکلّف را به طاعت نزدیک«6» گرداند و از معصیت دور«7» گرداند، فی قوله: وَ الَّذِین‌َ اهتَدَوا زادَهُم هُدی‌ً«8» ...، ای لطفا، و قوله: وَ زِدناهُم هُدی‌ً«9»، ای لطفا. دگر به معنی ایمان، فی قوله: أَ نَحن‌ُ صَدَدناکُم عَن‌ِ الهُدی«10». دگر به معنی توریت، فی قوله: وَ لَقَد آتَینا مُوسَی الهُدی«11». دگر به معنی قرآن، فی قوله: وَ ما مَنَع‌َ النّاس‌َ أَن یُؤمِنُوا إِذ جاءَهُم‌ُ الهُدی«12» ...، و فی«13» قوله: وَ لَقَد جاءَهُم مِن رَبِّهِم‌ُ الهُدی«14». دگر به معنی زیادت الطاف باشد که خدای تعالی با مؤمنان کند در ادای طاعات و اجتناب مقبّحات، که آن با کافران نتوان کردن، و آن هر کجاست که می‌گوید«15»: یَهدِی مَن یَشاءُ«16» ...، یعنی آن لطف خاص‌ّ است، با مؤمنان خواهد که کند، چه با کافران نشاید کردن، که ایشان را لطف نباشد. دگر به معنی ثواب، فی قوله تعالی: وَ الَّذِین‌َ قُتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ فَلَن یُضِل‌َّ أَعمالَهُم، سَیَهدِیهِم وَ یُصلِح‌ُ بالَهُم«17» ...، ای سیثیبهم، و قوله تعالی: ----------------------------------- 1. سوره کهف (18) آیه 55. 2. اساس: افتادگی دارد، به قیاس با مج و با توجه به قرآن مجید، افزوده شد. 3. سوره اعراف (7) آیه 159. 4. سوره حج (22) آیه 52. 5. سوره شوری (42) آیه 52. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: نزدیکتر. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: دورتر. 8. سوره محمّد (47) آیه 17. 9. سوره کهف (18) آیه 13. 10. سوره سبأ (34) آیه 32. 11. سوره مؤمن (40) آیه 53. [.....] 12. سوره کهف (18) آیه 55. 13. همه نسخه بدلها: دگر فی. 14. سوره نجم (53) آیه 23. 15. همه نسخه بدلها و الله. 16. سوره بقره (2) آیه 142، و نیز 7 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. 17. سوره محمّد (47) آیه 4 و 5. صفحه : 100 إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ یَهدِیهِم رَبُّهُم بِإِیمانِهِم«1». دگر به معنی ارشاد و سلوک با ایشان در راه بهشت، فی قوله تعالی: وَ یَهدِیهِم إِلَیه‌ِ صِراطاً مُستَقِیماً«2»، و فی قوله: وَ لَو شِئنا لَآتَینا کُل‌َّ نَفس‌ٍ هُداها«3». و حقیقت آن از اینکه دو بیرون نیست: یا فوز و نجات است، یا دلالت و بیان. و در وجوه «هدی» وجهی دگر گفته‌اند به معنی طریقت نیکو و سیرت پسندیده، فی قوله: فَبِهُداهُم‌ُ اقتَدِه«4» ...، ای بسیرتهم و طریقتهم. امّا در اینکه آیت مراد بیان و دلالت است. اگر گویند: چگونه گفت خدای تعالی که اینکه قرآن هدای متّقیان است و نزدیک شما چنان است که قرآن هدای است متّقی و نا متّقی را«5»! گوییم، از اینکه دو جواب است: یکی آن که چون گوید: قرآن بیان متّقیان است، نگفته باشد که نا متّقی«6» را بیان نیست، که اینکه دلیل الخطاب باشد، و دلیل الخطاب بنزدیک بیشتر اهل علم باطل است. جواب دوم آن است که: قرآن بیان و دلالت است متّقی و جز متّقی را، و لکن چون متّقیان منتفع شدند به او، ایشان را تخصیص کرد به ذکر چنان که گفت: إِنَّما أَنت‌َ مُنذِرُ مَن یَخشاها«7»، گفت: تو پیغامبر آنی که بترسد از قیامت، و پیغمبر- علیه السّلام- پیغمبر کافّه خلقان است، و لکن چون منتفع ایشان بودند، ایشان را به ذکر تخصیص کرد«8». بدان که: اصل تقوی «و قوی» بوده است، من «وقیت»، چون: تکلان من وکلت و تخمة من وخمت. و متّقی آن باشد که بپرهیزد از معاصی و ترک واجبات. و اصل کلمه از «وقایت» است، و آن حفظ باشد، یعنی خویشتن از معاصی [18- پ] نگه دارد. ----------------------------------- 1. سوره یونس (10) آیه 9. 2. سوره نساء (4) آیه 175. 3. سوره سجده (32) آیه 13. 4. سوره انعام (6) آیه 90. 5. همه نسخه بدلها جواب. 6. همه نسخه بدلها، بجز مج: نامتّقیان. 7. سوره نازعات (79) آیه 45. 8. وز: کردم، آج اکنون. [.....] صفحه : 101 و اهل علم در تقوی و متّقی بسیار سخن گفته‌اند. در خبر است که رسول- علیه السّلام- را پرسیدند از تقوی. گفت: مجمع تقوی اینکه آیت است که: إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُ بِالعَدل‌ِ وَ الإِحسان‌ِ«1»- تا به آخر آیت. عبد اللّه عبّاس گفت: متّقی آن باشد که از شرک و کفر و معاصی اجتناب کند. عبد اللّه عمر گفت: تقوی آن باشد که خود را [کمتر]«2» از همه کس بینی. کعب الاحبار را پرسیدند از تقوی، گفت: هرگز در هیچ راه تیه ناک«3» رفته‌ای! گفت: آری؟ گفت: چگونه کنی«4»! گفت: خویشتن نگه دارم«5» از آن تیه. گفت: متّقی آن باشد که در راه دین همچنان رود، خویشتن را از معاصی چنان نگه دارد که آن رونده پای خود را از تیه«6» نگاه دارد. عبد اللّه معتزّ اینکه معنی بگرفته است و نظم کرده، می‌گوید: خل‌ّ الذّنوب صغیرها و کبیرها فهو التّقی و اصنع کماش فوق أر ض الشّوک یحذر ما یری لا تحقرن‌ّ صغیرة إن‌ّ الجبال من الحصی شهر بن حوشب گوید: متّقی آن باشد که آنچه حلال باشد رها کند ترس آن را که نبادا که در حرام افتد. عمر عبد العزیز گفت: المتّقی‌ّ ملجم کالمحرم فی الحرم، گفت: پرهیزگار لگام دارد چون مرد محرم در حرم. فضیل عیاض گفت: تقوی آن باشد که برای مردمان آن خواهد که برای خود. شبلی گفت: ان تتّقی ما سوی اللّه، گفت: تقوی آن باشد که از هر چه جز خداست بپرهیزی. سهل بن عبد اللّه گفت: تقوی آن باشد که بپرهیزی به دل از غفلات، و به نفس از شهوات، و به حلق از لذّات، و به جوارح از سیّئات. آن وقت که اینکه کرده باشی، ----------------------------------- 1. سوره نحل (16) آیه 90. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. مب، مر: راه خارستان. 4. مب، مر: کنید. 5. مب، مر: داریم. 6. مب، مر: خارها. صفحه : 102 امید باشد تو را به وصول درجات و نجات از درکات. از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- پرسیدند از تقوی، گفت: متّقی آن باشد که اگر جمله اعمال او بر طبقی نهند از روی مثل، و دستاری بر روی آن نه افگنند و گرد همه جهان بگردانند، بر آن جا چیزی نباشد که او را از آن شرم باید داشتن، و«1» خبر رسول- علیه السّلام- است که گفت: لا یبلغ العبد حقیقة التّقوی حتّی یدع ما لا بأس به حذرا ممّا به البأس ، گفت: بنده به حقیقت تقوی نرسد تا آنچه با آن باکی نبود رها کند ترس آن را که به آن باکی بود. و بهترین خصال تقوی اینکه است که زاد سفر قیامت است. وَ تَزَوَّدُوا فَإِن‌َّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی«2» ...، قال الشاعر: یرید المرء [أن یعطی مناه و یأبی اللّه إلّا ما أرادا یقول المرء]«3» فائدتی و مالی و تقوی اللّه أفضل ما استفادا قوله: الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِالغَیب‌ِ، بدان که حقیقت ایمان تصدیق به دل باشد، هم در لغت و هم در شرع. و اینکه لفظ چنان که در اصل وضع آمد، و آن تصدیق است، بمانده است، بیانش قوله تعالی فی قصّة یعقوب: وَ ما أَنت‌َ بِمُؤمِن‌ٍ لَنا وَ لَو کُنّا صادِقِین‌َ«4»، ای بمصدّق [19- ر]. و اینکه متّفق علیه است که اگر کسی دعوی نقل کند، دلیل بر او باشد. و در فقد دلیل، دلیل باشد بر بطلان اینکه دعوی. دیگر آن که، خدای- عزّ و جل‌ّ- هر کجا ایمان گفت در قرآن، به دل باز بست و اضافت با دل کرد، چنان که گفت: مِن‌َ الَّذِین‌َ قالُوا آمَنّا بِأَفواهِهِم وَ لَم تُؤمِن قُلُوبُهُم«5» وَ قَلبُه‌ُ مُطمَئِن‌ٌّ بِالإِیمان‌ِ«6» ...، و چنان که گفت: أُولئِک‌َ کَتَب‌َ فِی قُلُوبِهِم‌ُ الإِیمان‌َ«7» ...، و چنان که گفت: قالَت‌ِ الأَعراب‌ُ آمَنّا قُل لَم تُؤمِنُوا وَ لکِن قُولُوا أَسلَمنا وَ لَمّا یَدخُل‌ِ الإِیمان‌ُ فِی قُلُوبِکُم«8». دیگر آن که حق- جل‌ّ جلاله- هر کجا ذکر ایمان کرد، عمل صالح به آن مقرون ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، وز: در. 2. سوره بقره (2) آیه 197. 3. اساس که در اینکه قسمت نو نویس است: ندارد، به قرینه مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. 4. سوره یوسف (12) آیه 17. 5. سوره مائده (5) آیه 41. 6. سوره نحل (16) آیه 106. 7. سوره مجادله (58) آیه 22. 8. سوره حجرات (49) آیه 14. [.....] صفحه : 103 کرد که: آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ«1» ...، اگر عمل صالح از جمله ایمان بودی، اینکه تکرار لغو بودی و به مثابت آن بودی که گفتی: ان‌ّ الّذین امنوا و امنوا، و اینکه نه کلام حکیم بود. اینکه جمله دلیل است بر آن که: ایمان تصدیق به دل است. پس خلاف قول معتزلیان و حشویان اهل اخبار که گفتند: ایمان تصدیق به دل باشد و اقرار به زبان و عمل به ارکان، و اخباری که در اینکه باب روایت کرده‌اند بعضی مردود است از آن که سندش مطعون است، و بعضی آحاد است که ایجاب علم نکند، و آنچه به أدلّه قاطعه درست شده باشد، برای آن ترک نکنند، و بعضی متأوّل است، و اینکه در کتب اصول مشروح باشد، استقصای کلام در اینکه باب اینکه کتاب احتمال نکند. امّا «غیب»، هر چه مغیّب باشد از چشمها و مصوّر باشد در دلها، و اینکه مصدری است به جای اسم فاعل نهاده، چنان که: «صوم» به معنی «صائم»، و «زور» به معنی «زائر». ابو العالیّه می‌گوید: ایمان به غیب، آن باشد که ایمان آرد«2» به خدای تعالی و فرشتگانش و کتابهایش و پیغمبرانش«3» و قیامت و بهشت و دوزخ و ثواب و عقاب و بعث و نشور«4»، اینکه همه غیب است. عطا می‌گوید: مراد آن است که مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ«5» هر که به خدای ایمان دارد، به غیب ایمان داشته باشد. عاصم بن أبی النّجود می‌گوید: مراد به غیب، قرآن است. کلبی می‌گوید: از قرآن آنچه نیامده بود، غیب«6» است. إبن جریج می‌گوید: مراد به غیب وحی است، بیانش قوله تعالی: عالِم‌ُ الغَیب‌ِ فَلا یُظهِرُ عَلی غَیبِه‌ِ أَحَداً«7»، ای علی وحیه، و قوله: وَ ما هُوَ عَلَی الغَیب‌ِ بِضَنِین‌ٍ«8». ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 25، و نیز 52 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. 2. آج، لب، فق، مب، مر: آورد. 3. فق، وز: پیغامبرانش. 4. همه نسخه بدلها که. 5. سوره بقره (2) آیه 62 و 177، سوره مائده (5) آیه 69، سوره توبه (9) آیه 18. 6. همه نسخه بدلها آن. 7. سوره جن (72) آیه 26. 8. سوره تکویر (81) آیه 24. صفحه : 104 حسن بصری می‌گوید: غیب آخرت است. در تفسیر اهل البیت- علیهم السّلام- می‌آید که: مراد به غیب، مهدی امّت است که غایب است از دیدار خلقان و موعود است در اخبار و قرآن. امّا در قرآن فی قوله تعالی: وَعَدَ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا مِنکُم وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ لَیَستَخلِفَنَّهُم فِی الأَرض‌ِ کَمَا استَخلَف‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم«1»- الی آخر الایة. و امّا اخبار بسیار است، منها قوله علیه السّلام: لو لم یبق من الدّنیا الّا یوم واحد لطوّل اللّه [91- پ] ذلک الیوم حتّی یخرج رجل من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی و کنیته کنیتی یملأ الارض عدلا و قسطا کما ملئت جورا و ظلما، گفت: اگر از دنیا نماند الّا یک روز، خدای- عزّ و جل‌ّ- آن روز«2» دراز گرداند تا مردی از فرزندان من بیاید، نامش نام من و کنیتش کنیت من«3»، زمین پر از عدل باز کند پس از آن که پر از جور باشد. و اینکه صفات مجموع نیست الّا در اینکه شخص که اینکه قوم گفتند که: در غیبت است و به آخر زمان خروج کند. و اینکه خبر در کتب مؤالف و مخالف به اساتید درست نوشته است، و چون به آیاتی رسیم که متضمّن اینکه معنی بود از«4» اخبار مستقصی گفته شود- ان شاء اللّه. راوی خبر گوید که: یک روز رسول- صلّی اللّه علیه و آله- صحابه را گفت: دانی که از مؤمنان که فاضلتر است! گفتند: فرشتگان. گفت: ایشان چنین‌اند، و نه ایشان را می‌خواهم. گفتند: پیغمبران. گفت: ایشان چنین‌اند، و نه ایشان را می‌خواهم. گفتند: یا رسول اللّه؟ کیستند ایشان! گفت: جماعتی که از پس من باشند تا به آخر زمان، مرا ندیده«5» و سخن من ناشنیده و معجزات من نادیده، ورقی معلّق«6» بینند و سوادی بر بیاضی، بر آن کار کنند«7». ایشان فاضلترین اهل ایمانند. آنگه بر خواند: الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِالغَیب‌ِ. و در خبری دیگر آمد که، در عقب اینکه گفت: اولئک اخوانی حقّا، ایشان برادران منند راستی«8». گفتند: یا رسول اللّه؟ ما برادران تو نه‌ایم! گفت: انتم ----------------------------------- 1. سوره نور (24) آیه 55. 2. دب، فق، مب، مر را. 3. دب، آج، لب، فق و، مر: و روی. 4. مج، دب: آن. 5. مب: نادیده. 6. دب: مغلق. [.....] 7. مب: بر آن کاغذ کنند. 8. مج، دب، آج، لب، وز: راستینه، فق: راست‌اند، مر: براستی. صفحه : 105 الله‌اصحابی و هم اخوانی،} شما یارانید، و ایشان برادرانند. وَ یُقِیمُون‌َ الصَّلاةَ، در اقامت نماز دو قول گفته‌اند: یکی ادامت، یعنی مادام نماز به پای دارند، و به هیچ وجه«1» در نماز خلل نکنند و مواظبت و مداومت نمایند، چنان که گویند: «فلان مقیم علی کذا، ای مدیم له و أقام الحج‌ّ و أقام السّوق» گویند، چون پیوسته بر سر کار باشد و فرو نگذارد، چنان که شاعر گفت: أقامت غزالة سوق الضّراب لأهل العراقین حولا قمیطا و قول دوم آن است که: ادا کنند بر وجه خود به ارکان و شرایط و حقوق خود، چنان که گویند: فلان مقیم لهذا الأمر إذا أتی به معطیا حقوقه. [امّا]«2» «نماز» در لغت دعا باشد، چنان که شاعر گوید: و قابلها الرّیح فی دنّها و صلّی علی دنّها و ارتسم ای دعا علیه. چون چنین باشد، اینکه از الفاظ منقوله باشد، برای آن که در شرع عبارت است از اینکه افعال که قیام و قعود و رکوع و سجود است، به خلاف آن که در ایمان گفتیم و شبه او به اصل وضع از آن جاست که غالب بر نماز دعاست، برای آن که عبارت است مر خدای [را]«3» تعالی: و خواندن او بر سبیل خضوع و خشوع. و ابو حامد الخارزنجی‌ّ می‌گوید: اشتقاق او از «صلا» است، و آن آتش [20- ر] باشد، من قولهم: صلّیت العصا اذا قوّمتها بالصّلاء و هی النّار، و قال الشّاعر: فلا تعجل بأمرک و استدمه فما صلّی عصاک کمستدیم ای ما قوّم امرک کالمتأنّی. اکنون باید که نماز کن، متأنّی باشد، و حدود او نگه دارد، و شرایط او ظاهرا و باطنا به جای آرد، چنان که آن کس که چوب بر آتش راست کند، چه اگر تأنّی نکند و پیش از وقت بجنباند بشکند، و اگر بسیار بر آتش رها کند بسوزد، بر وفق آنچه شرع فرموده است تا نماز او عبادت باشد. و گفته‌اند که: اشتقاق او از «صلّی«4»» است، و آن لزوم باشد من قوله: ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: وقت. 2، 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. اساس به صورت «صل» هم خوانده می‌شود. صفحه : 106 تَصلی ناراً حامِیَةً«1»، و قوله: سَیَصلی ناراً ذات‌َ لَهَب‌ٍ«2»، و منه قول الشّاعر: لیس یصلی بجل‌ّ الحرب جانیها و «صلوان» گویند دو استخوان عجز اسب را، و «مصلّی» گویند اسب دوم را که در مسابقه تازند، برای آن که ملازم بود سابق را. و مراد به «صلاة» در آیت، پنج نماز است«3»، و «لام» تعریف عهد است، یعنی آن پنج نماز معلوم معهود که در شرع مشهور است. و اگر چه لفظ او واحد است، مراد جمع است، چنان که خدای تعالی گفت: فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ النَّبِیِّین‌َ مُبَشِّرِین‌َ وَ مُنذِرِین‌َ وَ أَنزَل‌َ مَعَهُم‌ُ الکِتاب‌َ«4» ...، و مراد جمع است، یعنی الکتب. قوله: وَ مِمّا رَزَقناهُم یُنفِقُون‌َ، چه«5» روزی هر آن چیزی بود که حی‌ّ را باشد که به آن منتفع بود، و کس را نباشد که او را از آن منع کند. و چون چنین بود، شامل بود جمله منفوعات را. از اینکه جا گویند: رزقه اللّه دارا و عقارا و ولدا و علما و غیر ذلک ممّا ینتفع«6» به. و از اینکه جا معلوم شود که حرام روزی نباشد، دلیلش اینکه آیت است: وَ مِمّا رَزَقناهُم، از آنچه ما ایشان را روزی دهیم«7»، و آنچه خدای دهد حرام نباشد چه حرام ممنوع باشد، از اینکه جا محظور گویند او را. و «حرمان» ضدّ «رزق» بود، و «محروم»، خلاف «مرزوق» بود، و «حرّمنا» ضد «رزقنا» بود. اگر حرام روزی باشد، اینکه قاعده متناقض«8» آیه بود، و آن قول که ادا کند به مناقضه قرآن باطل باشد. دگر آن که: آیت وارد است مورد مدح. خدای تعالی مدح می‌کند ایشان را به انفاق روزی. اگر حرام روزی بودی [20- پ] بر یک فعل هم ممدوح بودندی هم مذموم. دگر آن که، حق تعالی گفت: وَ کُلُوا مِمّا رَزَقَکُم‌ُ اللّه‌ُ حَلالًا طَیِّباً ...«9»، و اینکه لفظ امر است و مراد اباحت، و اباحت ضدّ تحریم بود. ----------------------------------- 1. سوره غاشیه (88) آیه 4. 2. سوره مسد (111) آیه 3. 3. مر: نماز است پنجگانه. 4. سوره بقره (2) آیه 213. 5. کذا: در اساس و مب، دیگر نسخه بدلها: حدّ. 6. آج، لب، مر: ینفع. 7. دب: داده‌ایم. 8. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: مناقض. 9. سوره مائده (5) آیه 88. [.....] صفحه : 107 دگر آن که: حَلالًا طَیِّباً ...، نصب بر حال است، یعنی اباحت من شما را در آن حال باشد که روزی حلال بود و طیّب، چه اگر حال نه اینکه باشد، اینکه اباحت نبود، بل به بدل او حظر«1» بود و منع و تحریم. «ینفقون» اصل انفاق، اخراج مال باشد از دست و از ملک، و از اینکه جاست: نفق المبیع نفاقا، چون مشتری‌اش بسیار باشد، زود از دست بایع بشود، و نفقت الدّابّة نفقا، آن باشد که بمیرد برای خروج روح از تن او. و «نافقاء» سوراخ موش دشتی باشد، برای آن که از آن جا به در آید: و «نفق»، سربی باشد در زیر زمین که آن را راهی باشد به جایی«2»، لقوله تعالی: فَإِن‌ِ استَطَعت‌َ أَن تَبتَغِی‌َ نَفَقاً فِی الأَرض‌ِ أَو سُلَّماً فِی السَّماءِ«3». عبد اللّه عبّاس می‌گوید: مراد زکات است، برای آن که به نماز بپیوست«4». و عبد اللّه مسعود می‌گوید: مراد نفقه مردم«5» است بر اهل و عیال خود، برای آن که آیت پیش از وجوب زکات«6» انزله بود. ضحّاک می‌گوید: مراد صدقه است و آنچه در وجوه برّ خرج کنند، و اولیتر حمل آیت بود بر عموم تا همه معانی داخل بود تحت آن. قوله: وَ الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ، آنان که تصدیق کنند. بِما أُنزِل‌َ إِلَیک‌َ، به آنچه بر تو فرو فرستاده‌اند ای محمّد- علیه السّلام- یعنی قرآن. وَ ما أُنزِل‌َ مِن قَبلِک‌َ، و آنچه از پیش تو فرو فرستاده‌اند، یعنی، کتابهای مقدّم، چون: صحف ابراهیم، و توریت موسی، و زبور داود، و انجیل عیسی- علیهم السّلام. و خدای- عزّ و جل‌ّ- مدح کرد آنان را که چون به قرآن ایمان آوردند، به کتب اوایل هم ایمان آوردند«7»، چه ایمان آوردن و تصدیق کردن جمله انبیا و رسل را و آنچه ایشان [آوردند]«8» حق‌ّ«9» و درستی آن دانستن از جمله ایمان است، تا کسی گمان نبرد که برای آن که آن کتابها منسوخ است، به آن ایمان نباید آوردن. ----------------------------------- 1. اساس: خطر، با توجه به وز تصحیح شد، فق: حضر. 2. دب: به صورت «به چاهی» نیز خوانده می‌شود. 3. سوره انعام (6) آیه 35. 4. همه نسخه بدلها است. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: مرد. 6. مب: نازل. 7. مب: آورند. 8. اساس: افتادگی دارد، از مج افزوده شد. 9. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: حقی، مب: به حق. صفحه : 108 قوله: وَ بِالآخِرَةِ هُم یُوقِنُون‌َ، «آخرت»، صفت موصوفی محذوف است، تقدیر اینکه است که: و بالدّار الاخرة، به سرای باز پسین، یعنی قیامت یقین دانند. و برای آنش «آخرت» خواند«1» که متأخّر است از دنیا، و مراد اموری است که در آخرت باشد از بعث و نشور و حساب و کتاب و ثواب و عقاب. و «یقین»، هر علمی باشد مستدرک پس«2» شک، سواء اگر ضروری بود و اگر [21- ر] اکتسابی. و از اینکه کار نگویند که: من وجود خود به یقین می‌دانم، که اینکه علم نه مستدرک است، و خدای را- جل‌ّ جلاله- عالم خوانند و متیقّن نخوانند برای اینکه را که گفتیم. اگر گویند: نه معنی اینکه داخل است، فی قوله: الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِالغَیب‌ِ، اینکه جا تکرار کردن چه معنی دارد! جواب از دو وجه باشد: یکی آن که، آن جا اجمال کرد و بر سبیل جمله گفت، و اینکه جا تفصیل داد، چه اوّل مجمل است و اینکه معیّن. دیگر«3» آن که، در آن آیت جمله مراد بود، و در اینکه آیت قیامت را از آن جمله به ذکر افراد کرد تخصیص را، چنان که خدای تعالی گفت: وَ إِذ أَخَذنا مِن‌َ النَّبِیِّین‌َ مِیثاقَهُم وَ مِنک‌َ وَ مِن نُوح‌ٍ«4» ...، و قال تعالی: وَ مَلائِکَتِه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ وَ جِبرِیل‌َ وَ مِیکال‌َ«5». روایت کرده‌اند از رسول- صلّی اللّه علیه و اله- که گفت: یا عجبا کل‌ّ العجب للشّاک‌ّ فی اللّه و هو یری خلقه، گفت: عجب و همه عجب از آن که در خدای تعالی به شک باشد، و او خلق را می‌بیند؟ و یا عجبا از آن کس نشأت اولی می‌داند و نشأت اخری را منکر«6» باشد؟ و یا عجبا از آن کس که نشور و بعث را منکر باشد و او هر روز و هر شب بمیرد و زنده شود، یعنی خواب و بیداری«7»؟ و یا عجبا از آن کس که او به سرای خلود، یعنی به بهشت تصدیق کند و به راست دارد، و او سعی کند برای سرای غرور؟ و یا عجبا از متکبّر فخور، و او را از نطفه آفریده‌اند، و باز«8» مرداری شود و در اینکه میانه خود نداند که با او چه خواهند کردن؟ ----------------------------------- 1. مج، دب، وز، مر: خوانند. 2. مب، مر از. 3. همه نسخه بدلها: دوم. 4. سوره احزاب (33) آیه 7. 5. سوره بقره (2) آیه 98. [.....] 6. آ، لب، مب، مر: آن کس که او به سرای خلود منکر. 7. مب، مر: یعنی به خواب رود و بیدار شود. 8. دب، آج، لب، فق، مر به. صفحه : 109 أبو ذرّ غفاری روایت کند، گفت: از رسول- علیه السّلام- پرسیدم که در توریت چیست! گفت: بیشتر مواعظ است. گفتم: یا رسول اللّه؟ از آن جمله چیزی بفرمای گفتن. گفت: در توریت هست: عجبت لمن أیقن بالموت کیف یفرح ، عجب«1» از آن کس که یقین داند که بخواهد مردن، چگونه شاد شود؟ و عجب از آن کس که او دوزخ به یقین داند، چگونه باز خندد؟ و عجب از آن کس که دنیایی بیند که چگونه می‌گرداند اهلش را، چگونه دل بر دنیا نهد؟ و عجب از آن 8 که او به قدر ایمان دارد، چگونه رنج بر خود نهد؟ و عجب از آن«2» که حساب به یقین داند و پس عمل نکند؟ انس مالک روایت کند، گفت: یک روز رسول- علیه السّلام- می‌رفت، برنایی انصاری پیش او بر افتاد. رسول- علیه السّلام- او را گفت: کیف أصبحت یا حارثة، چگونه در روز آمدی ای حارثه! گفت: اصبحت مؤمنا حقّا، در روز آمدم مؤمن به حق. [رسول- علیه السّلام- گفت]«3»: بنگر [21- پ] تا چه می‌گویی؟ هر حقّی را حقیقتی هست، حقیقت ایمان تو چیست! گفت: یا رسول اللّه؟ خویشتن از دنیا باز گرفته‌ام، شب نمی‌خسبم و روز نمی‌خورم. و پنداری که در عرش خدای می‌نگرم که ظاهر شده است خلقانی را«4». و پنداری که در اهل بهشت می‌نگرم که به زیارت یکدیگر می‌شوند. و در اهل دوزخ می‌نگرم که بانگ می‌دارند. رسول- علیه السّلام- گفت: أبصرت فالزم ، تو مستبصر شده‌ای بر اینکه ملازمت کن. تو بنده‌ای که خدای دلت را به ایمان منوّر بکرده است. اینکه است بعضی صفات آنان که و بالاخرة هم یوقنون، آخرت به یقین دانند، و «هم» برای تأکید آورد. کوفیان آن را «عماد» خوانند و بصریان «فصل». قوله: «اولئک»، در او چند لغت است: «اولاک» و «اولئک» و «اولالک»، قال الشّاعر: هل یعظ الضّلّیل الّا اولالکا ----------------------------------- 1. مب دارم. 2. دب، فق، مر کس. 3. اساس: خط خوردگی دارد، از مج افزوده شد. 4. اساس: ر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 110 و «اولاء» و «اولی»،«1» جمع «ذا»«2» باشد، و «کاف» در لفظ واحد و لفظ جمع، أعنی «ذاک» و «اولئک» «کاف» خطاب است، و با قصر بدل کنند همزه را به «لام»، و با مدّ نکنند تا ثقل مدّ و «لام» بر کلمت«3» جمع نشود. و او اسمی مبهم است، صالح بود هر حاضری را، و معرّف«4» بود به اشارت، چون: هذا و ذلک. علی هدی، علی رشد و بیان و بصیرة، یعنی آنان که چنان باشند- که ذکر ایشان در آیات مقدّم برفت- ایشان بر رشد و بیان و بصیرت باشند از خدای- عزّ و جل‌ّ. عبد اللّه مسعود و جماعتی از صحابه روایت کردند که«5»: الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِالغَیب‌ِ- تا به آخر [آیت]«6» در مؤمنان عرب فرود آمد، و اینکه آیت که از پس اوست: وَ الَّذِین‌َ یُؤمِنُون‌َ بِما أُنزِل‌َ إِلَیک‌َ- تا به آخر آیت در مؤمنان اهل کتاب فرود آمد. آنگه حق تعالی هر دو گروه را جمع کرد در اینکه آیت وصف کرد [ایشان را]«7» به آن که: أُولئِک‌َ عَلی هُدی‌ً. مِن رَبِّهِم، «من» ابتدای غایت است و شاید که تبیین بود، و تفسیر هدی برفت مستقصی. عون بن عبد اللّه گفت: «الهدی من اللّه کثیر و لا یبصره الّا بصیر و لا یعمل به الّا یسیر الا تری ان‌ّ نجوم السّماء یبصرها البصراء و لا یهتدی بها الّا العلماء»، گفت: هدی از خدای بسیار است و لکن الّا بصیری«8» نبیند و الّا اندکی بر او کار نکنند، نبینی که ستارگان آسمان بسیارند، همه بینندگان بینند و لکن هدایت بدو جز عالمان را نباشد. وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُفلِحُون‌َ، «هم» عماد است یا فصل- چونان که برفت- و «فلاح»«9» و ظفر و فوز و نحج و دریافت مراد بود، چنان که شاعر گفت [22- ر]: اعقلی إن کنت لمّا تعقلی و لقد افلح من کان عقل ----------------------------------- 1. چاپ شعرانی (1/ 68) اولال. 2، 6. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: را. 3. دب: در یک کلمه. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: معروف. 5. همه نسخه بدلها ان‌ّ. 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 8. مج: بصری. [.....] 9. اساس و همه نسخه بدلها و، که چون زائد می‌نمود، حذف شد. صفحه : 111 ای (ظفر) بحاجته، یعنی اینان که ذکرشان برفت، آنانند که مراد خود دریابند از ثواب و فوز و ظفر یابند«1» آنچه طلب کرده باشند، و برسند به آنچه امید داشته باشند- و معنیی دیگر فلاح را، بقای بود، چنان که لبید می‌گوید: نحل‌ّ بلادا کلّها حل‌ّ قبلنا و نرجوا الفلاح بعد عاد و حمیر ای البقاء. و دیگر می‌گوید: لو ان‌ّ حیّا مدرک الفلاح أدرکه ملاعب الرّماح و مراد هم بقاست. محمّد علی باقر«2» روایت کند از جابر عبد اللّه انصاری که او گفت: از ام‌ّ سلمه پرسیدند حدیث امیر المؤمنین- علی گفت از رسول- علیه السّلام- شنیدم که گفت: ان‌ّ علیّا و شیعته هم الفائزون. و فلاح و فوز به یک معنی باشد. و اصل کلمه در لغت، شق و شکافتن است، از اینکه جا برزگر«3» را فلّاح خوانند، و افلح گویند شکافته لب زیرین«4» [را]«5». و در مثل چنین است که: الحدید بالحدید یفلح، ای یشق‌ّ. مجاهد گفت: اینکه چهار آیت در شأن مؤمنان است، و دو آیت از پس اینکه در شأن کافران، و سیزده آیت از پس آن در شأن منافقان. قوله تعالی:

إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیهِم أَ أَنذَرتَهُم أَم لَم تُنذِرهُم لا یُؤمِنُون‌َ (6) خَتَم‌َ اللّه‌ُ عَلی قُلُوبِهِم وَ عَلی سَمعِهِم وَ عَلی أَبصارِهِم غِشاوَةٌ وَ لَهُم عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ (7)

ایشان که کافر شدندی راست است برایشان اگرشان ترسانی و اگر نترسانی ایمان نیارند. مهر نهاد خدای بر دلهای ایشان و بر گوششان«6»، و بر چشمهایشان پوششی هست و ایشان را عذابی بزرگ باشد [22- پ]. اینکه دو آیت است. «ان‌ّ»، حرفی است که از«7» کلام برای تأکید آرند. ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، وز، مب: و برسند. 2. همه نسخه بدلها: محمّد بن علی الباقر. 3. مج، وز، مب: بزرگر. 4. دب: زیری. 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. دب، آج: گوشهاشان. 7. همه نسخه بدلها: در. صفحه : 112 «الّذین»، اسمی موصول باشد، و ما بعد او صلت باشد، و صله و موصول در معنی«1» نصب باشد به «إن‌ّ». و سَواءٌ عَلَیهِم، تا به آخر کلام در جای خبر اوست. بدان که: «کفر»، در لغت ستر باشد، من قول لبید: فی لیلة کفرا النّجوم غمامها مرد پوشیده را به سلاح «کافر» خوانند، و برزگر«2» را «کافر» خوانند برای آن که دانه در زمین بپوشد، و منه قوله تعالی: أَعجَب‌َ الکُفّارَ نَباتُه‌ُ«3» ...، ای الزرّاع. و شب را «کافر» خوانند برای آن که چیزها به تاریکی باز پوشد«4»، چنان که لبید گفت: حتّی إذا ألقت یدا فی کافر و أجن‌ّ عورات الثّغور ظلامها و در اصطلاح، «کفر» جحود به دل باشد، و بنزدیک ما از فعل دل باشد، چنان که ایمان از فعل دل باشد، برای آن که خدای تعالی آن را نیز با دل حواله کرد، فی قوله: وَ لکِن مَن شَرَح‌َ بِالکُفرِ صَدراً«5». سَواءٌ، مرفوع است به آن که خبر مبتداست مقدّم بر مبتدا. و أَ أَنذَرتَهُم أَم لَم تُنذِرهُم، در جای مبتداست، و تقدیر کلام چنین است که: الانذار و ترکه مستویان علیهم. و همزه اوّل، همزه استفهام است، و دوم همزه افعل است که آن را همزه تعدیه گویند، برای آن که نذرت بالقوم«6»، علمت بهم باشد. و أنذرت غیری أعلمته باشد، جز آن که، إنذار اعلام با تخویف بود، و هر معلّمی را منذر نخوانند تا با اعلام تحذیر نکند. اهل کوفه و إبن عامر خوانند: أَ أَنذَرتَهُم، به دو همزه صریح، و باقی به تخفیف همزه اوّل و تلیین همزه دوم. و اهل مدینه، از میان هر دو همزه، به الفی فصل کنند، مدّی حاصل شود، الّا ورش و ابو عمرو و حلوانی از«7» هشام«8». و معنی «استواء»، اعتدال باشد، چنان که یکی را بر یکی رجحان نبود، یعنی اگر انذار کنی و اگر نکنی، بنزدیک ایشان یکی باشد در آن که ایمان نخواهند ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: محل‌ّ. 2. مج، وز: بزرگر، مر: زارع. 3. سوره حدید (57) آیه 20. 4. همه نسخه بدلها: پوشاند. 5. سوره نحل (16) آیه 106. 6. آج، لب اذا. [.....] 7. آج، لب: ازو، فق، وز: و. 8. آج، لب، فق، مب، مر جایز داشته‌اند. صفحه : 113 آوردن، چنان که إبن رقیّات می‌گوید: تعدّت بی الشّهباء نحو إبن جعفر سواء علیها لیلها و نهارها یعنی: فرقی نیست او را از میان شب و روز، و قال آخر: و لیل یقول المرء من ظلماته سواء صحیحات العیون و عورها «ام»، حرف عطف است بر همزه استفهام، چنان که گویی: أزید عندک أم عمرو«1». و «لم» حرف جزم است. لا یُؤمِنُون‌َ، یعنی لا یصدّقون، وارد است در حق‌ّ کسانی که خدای- عزّ و جل‌ّ- [23- ر] از ایشان دانست که ایمان نخواهند آوردن، قطع طمع رسول کرد از ایمان ایشان تا معلّق القلب نباشد، که: الیأس احدی الرّاحتین، و نومیدی راحتی باشد از دو راحت. و اینکه جز بر مذهب اهل عدل راست نبود، چه از حکیم نیکو نباشد که«2» منع می‌کند ایشان را از ایمان، و کفر در دل ایشان می‌آفریند. و آنگه رسول را دلخوشی می‌دهد تا دلتنگ نشود به کفر ایشان. خَتَم‌َ اللّه‌ُ عَلی قُلُوبِهِم، بدان که اینکه آیت از جمله آیتهای متشابه است و ظاهر آیت چنان می‌نماید که، خدای تعالی بندگان را از ایمان باز دارد به مهر که بر دل ایشان نهد. و در آیت وجوهی هست از تأویل که آیت را از آن ببرد که مجبّره را به آن تمسّکی باشد، یکی آن که، «ختم» در کلام عرب به معنی گوای«3» بود. عرب گوید: أراک تختم علی ما یقول فلان، تو را چنان می‌بینم که مهر به سخن فلان باز می‌نهی، یعنی گواهی«4» می‌دهی بر صدق آن. و ختمت علیک بأنّک لا تعلم، من مهر باز نهادم به آن که تو اینکه کار ندانی، یعنی گوای«5» دادم. و معنی آیت آن بود که: خدای تعالی، گوای«6» داد بر دلهای ایشان که نظر نمی‌کنند و نمی‌دانند و قبول حق‌ّ نمی‌کنند. و وجه دوم آن است که: «ختم» به معنی علامت بود، چنان که در شاهد یکی از ما مهر«7» برای علامت بر جای نهد، خدای تعالی بر دلهای کافران علامتی کند که ----------------------------------- 1. اساس: در حاشیه و اینکه را معادله همزه است. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر: راست نبود. 3، 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: گواهی. 5. وز: گوای. 6. همه نسخه بدلها، بجز وز: گواهی. 7. همه نسخه بدلها: مهری. صفحه : 114 فریشتگان ایشان را به آن بشناسند، از ایشان تبرّا کنند و لعنت کنند ایشان را، و برای ایشان استغفار نکنند چنان که برای مؤمنان. وجهی دیگر آن است که: مراد به اینکه طبع و ختم نه چیزی مانع باشد از ایمان، نبینی که در دگر آیت گفت: بَل طَبَع‌َ اللّه‌ُ عَلَیها بِکُفرِهِم فَلا یُؤمِنُون‌َ إِلّا قَلِیلًا«1»، ایشان ایمان نیارند با آن مهر الّا اندکی. و اگر مانع بودی، اندک و بسیار را مانع بودی. و وجهی دیگر آن است که: اینکه عبارت باشد از اصرار ایشان بر کفر و قطع طمع رسول- علیه السّلام- از ایمان ایشان، گفت: چون«2» مهر بر دل نهاده‌اند در اینکه باب چه عرب چون خواهد که در تشبیه مبالغه کند، حرف تشبیه بیفگنند، گویند«3»: هو اسد، او شیر است، یعنی به شجاعت چون شیر است، یعنی اینان«4» چیزی بنخواهند شنیدن و دیدن و دانستن، چون کسی که بر دل و چشم و گوش مهر دارد، و مانند اینکه تأویل گوییم فی قوله تعالی: صُم‌ٌّ بُکم‌ٌ عُمی‌ٌ«5» ...، چون کرّان و کنگان و کوران«6» در قلّت انتفاع به گوش و زبان و چشم، چنان که گفت: فَإِنَّک‌َ لا تُسمِع‌ُ المَوتی«7» ...، تو مردگان را چیزی نتوانی شنوانیدن، یعنی چون مردگانند اینان، چنان که گفت: لِمَن کان‌َ لَه‌ُ قَلب‌ٌ«8» ...، کسی را که دل باشد، و هیچ کس [23- پ] نباشد که او را دل نبود. معلوم است به ضرورت که اینکه جمله مجاز است بر سبیل مبالغه فرمود- جل‌ّ جلاله- در وصف ایشان به نظر نکردن«9» و فهم ناکردن. و بر اینکه منهاج است آن که شاعر می‌گوید: لقد أسمعت لو نادیت حیّا و لکن لا حیات لمن تنادی قوله: وَ عَلی سَمعِهِم. اگر گویند: چرا سمع به لفظ واحد گفت، و قلوبهم و ابصارهم«10»، به لفظ جمع! جواب گوییم: سمع مصدر است و مصدر را تثنیه و جمع ----------------------------------- 1. سوره نساء (4) آیه 155. 2. آج، لب، فق، مب، مر چون کسانی‌اند که. 3. همه نسخه بدلها: بیفگند گوید. 4. مج، دب: ایشان. 5. سوره بقره (2) آیه 18. 6. همه نسخه بدلها اند. [.....] 7. سوره روم (30) آیه 52. 8. سوره ق (50) آیه 37. 9. فق: کردن. 10. همه نسخه بدلها: قلوب و ابصار. صفحه : 115 نکنند، بل تثنیه و جمع او به لفظ واحد باشد، چنان که: رجلان صوم و رجال صوم وجهی دیگر آن که: سمع هر یکی از ایشان خواست، و هر یکی را سمعی باشد، چنان که گویند: أتانی برأس کبشین، یعنی برأس کل‌ّ واحد منهما، و کقول الشّاعر: کلوا فی بعض بطنکم تعفّوا فإن‌ّ زمانکم زمن خمیص و نگفت: فی بعض بطونکم، با آن که اضافت با جمع کرد و خطاب با جماعت. و وجه سوم«1» سیبویه گفت: اگر چه«2» گفت به لفظ به قرینه دو لفظ جمع از او جمع دانند، چنان که: یُخرِجُهُم مِن‌َ الظُّلُمات‌ِ إِلَی النُّورِ«3» ...، و چنان که گفت: عَن‌ِ الیَمِین‌ِ وَ الشَّمائِل‌ِ«4»، و انوار و ایمان خواست، قال الرّاعی: بها جیف الحسری فأمّا عظامها فبیض و أمّا جلدها فصلیب و انّما اراد جلودها. و در شاذّ، إبن ابی عبلة خوانده است: و علی اسماعهم، و وقف باید کردن عند قوله: وَ عَلی سَمعِهِم، چه آن جا کلام تمام است. وَ عَلی أَبصارِهِم غِشاوَةٌ، جمله دیگر باشد از کلام. و «غشاوت»، غطا و پوشش بود، یعنی پوششی که با آن حق را نمی‌بینند. و غاشیه زین از اینکه جا گویند که پوشش زین باشد. و «غشی علیه» آن باشد که از هوش بشود. و «غشیان»، کنایت بود از جماع، و اصل کلمه پوشش است. مفضّل ضبّی‌ّ در شاذّ خوانده است: «غشاوة»، به نصب بر تقدیر فعلی مضمر که ختم بر او دلیل کند، و تقدیر چنین بود که: و جعل علی ابصارهم غشاوة، چنان که در دگر آیت گفت و اظهار عامل کرد، و قوله: وَ خَتَم‌َ عَلی سَمعِه‌ِ وَ قَلبِه‌ِ وَ جَعَل‌َ عَلی بَصَرِه‌ِ غِشاوَةً«5» ...، قال الشّاعر: لّفتها تبنا و ماء باردا ای و سقیتها ماء باردا. و غشاوة، و غشاوة، و غشوة، همه در شاذّ خوانده‌اند. ----------------------------------- 1. مج، وز: سه‌ام، دب، فق، مب، مر: سیم. 2. مج، آج، لب، فق، مر واحد. 3. سوره بقره (2) آیه 257. 4. سوره نحل (16) آیه 48. 5. سوره جاثیه (45) آیه 23. صفحه : 116 وَ لَهُم عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ، ایشان را عذابی بود بزرگ در دنیا به کشتن و اسیر گرفتن، و در آخرت به دوزخ. و «عذاب»، استمرار الم بود بر معذّب. و عذوبت آب برای روندگی او بود در حلق و سر زبان را «عذبة» برای اینکه خوانند که بر سخن گفتن مستمرّ بود. و «عظم»«1» اصل در بزرگی شخص بود، پس در عظم شأن به کار دارند [24- ر]«2». قوله تعالی:

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَقُول‌ُ آمَنّا بِاللّه‌ِ وَ بِالیَوم‌ِ الآخِرِ وَ ما هُم بِمُؤمِنِین‌َ (8) یُخادِعُون‌َ اللّه‌َ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ ما یَخدَعُون‌َ إِلاّ أَنفُسَهُم وَ ما یَشعُرُون‌َ (9) فِی قُلُوبِهِم مَرَض‌ٌ فَزادَهُم‌ُ اللّه‌ُ مَرَضاً وَ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ بِما کانُوا یَکذِبُون‌َ (10) وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم لا تُفسِدُوا فِی الأَرض‌ِ قالُوا إِنَّما نَحن‌ُ مُصلِحُون‌َ (11) أَلا إِنَّهُم هُم‌ُ المُفسِدُون‌َ وَ لکِن لا یَشعُرُون‌َ (12) وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم آمِنُوا کَما آمَن‌َ النّاس‌ُ قالُوا أَ نُؤمِن‌ُ کَما آمَن‌َ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُم هُم‌ُ السُّفَهاءُ وَ لکِن لا یَعلَمُون‌َ (13) وَ إِذا لَقُوا الَّذِین‌َ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوا إِلی شَیاطِینِهِم قالُوا إِنّا مَعَکُم إِنَّما نَحن‌ُ مُستَهزِؤُن‌َ (14) اللّه‌ُ یَستَهزِئ‌ُ بِهِم وَ یَمُدُّهُم فِی طُغیانِهِم یَعمَهُون‌َ (15) أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدی فَما رَبِحَت تِجارَتُهُم وَ ما کانُوا مُهتَدِین‌َ (16) مَثَلُهُم کَمَثَل‌ِ الَّذِی استَوقَدَ ناراً فَلَمّا أَضاءَت ما حَولَه‌ُ ذَهَب‌َ اللّه‌ُ بِنُورِهِم وَ تَرَکَهُم فِی ظُلُمات‌ٍ لا یُبصِرُون‌َ (17) صُم‌ٌّ بُکم‌ٌ عُمی‌ٌ فَهُم لا یَرجِعُون‌َ (18) أَو کَصَیِّب‌ٍ مِن‌َ السَّماءِ فِیه‌ِ ظُلُمات‌ٌ وَ رَعدٌ وَ بَرق‌ٌ یَجعَلُون‌َ أَصابِعَهُم فِی آذانِهِم مِن‌َ الصَّواعِق‌ِ حَذَرَ المَوت‌ِ وَ اللّه‌ُ مُحِیطٌ بِالکافِرِین‌َ (19) یَکادُ البَرق‌ُ یَخطَف‌ُ أَبصارَهُم کُلَّما أَضاءَ لَهُم مَشَوا فِیه‌ِ وَ إِذا أَظلَم‌َ عَلَیهِم قامُوا وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَذَهَب‌َ بِسَمعِهِم وَ أَبصارِهِم إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (20)

از مردمان کس هست که می‌گوید: ایمان آوردیم به خدای و به روز باز پسین و نیستند ایشان گرویدگان. می‌فریبند خدای را و آنان را که گرویده‌اند، و نمی‌فریبند مگر خویشتن را و نمی‌دانند. در دلهای ایشان بیماریی هست، بیفزایاد ایشان را خدای بیماری، و ایشان را عذابی بود دردمند به آنچه دروغ گفته باشند. چون گویند ایشان را تباهی مکنی«3» در زمین، گویند: ما نیکی کنندگانیم. [الا]«4» ایشانند که فساد می‌کنند«5» و لکن نمی‌دانند. [24- پ] چون گویند ایشان را بگروید چنان که بگرویدند مردمان، گویند: بگرویم ما چنان که بگرویدند بی‌خردان! ایشانند که بی‌خردانند و لکن نمی‌دانند. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: عظیم. 2. آج، لب، فق بقوله، مب، مر قوله تعالی. 3. مکنی/ مکنید. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز: تباهی کنندگانند. [.....] صفحه : 117 و چون بینند آنان را که گرویده‌اند، گویند ما گرویدیم و چون تنها شوند با دیفشان«1» خود، گویند ما با شماییم، ما فسوس می‌داشتیم. خدای فسوس دارد به ایشان و رها کند ایشان را در گمراهی خود«2» تا سر در نهند. ایشان آنان‌اند که بخریدند گمراهی به ره راست، سود ندارد بازرگانی«3» ایشان و نبودند راه یافتگان«4». [25- ر] مانند ایشان چو«5» مانند آن کسی است که بر افروزد آتش را چون روشن کند«6» آنچه پیرامن او باشد ببرد خدای روشنایی ایشان و رها کند ایشان را در تاریکیهایی که نمی‌دیدند«7» چیزی. کرانند، گنگانند«8» کورانند ایشان باز نیایند. یا چو بارانی از آسمان در او تاریکیها باشد و رعد و برق، می‌کنند انگشتهاشان در گوشهاشان از سختی بانگ«9» رعد ترس مرگ [را]«10» و خدای تواناست بر ناگرویدگان«11». ----------------------------------- 1. کذا: در اساس، مج، دب، وز: دیوان، آج، لب، دیقان، فق: رفیقان. 2. در اساس ترجمه اصلی محو شده و با خطی دیگر به صورت: «در کفر و ضلالت و جهالتشان» ترجمه کرده، متن بر اساس مج تصحیح شد. 3. آج، لب، فق: بازارگانی. 4. در اساس ترجمه اصلی محو شده و با خطی دیگر به صورت «هدایت یابندگان» ترجمه شده، متن بر اساس نسخه مج، تصحیح شد. 5. مج، دب، آج، لب، فق: چون. 6. اساس: روشن شود، به قیاس با نسخه مج تصحیح شد. 7. مج، دب، آج، لب، فق، وز: که نبینند. 8. دب، آج، لب، فق: کراند و گنگند. 9. اساس: تاریک، به قیاس با نسخه مج تصحیح شد. 10. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 11. دب: ناگروندگان. صفحه : 118 نزدیک است بخنوه«1» که برباید«2» دیده‌های ایشان هر گاه که روشن شود ایشان را بروند«3» در او و چون تاریک شود بر ایشان بایستند«4»، و اگر خواهد خدای ببرد گوشهای ایشان و دیده‌هایشان«5»، خدای بر همه چیزی تواناست. اینکه سیزده«6» آیت در حق‌ّ منافقان است. قوله«7»: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ، «من» تبعیض است، و «ناس» اسم جنس است و «لام» در او تعریف جنس است. و اینکه اسمی واحد است مر جماعت مصوّر را [25- پ] به اینکه صورت، کالرّهط و النّفر و القوم. و گروهی گفتند: «ناس» جمع انسان بود نه از قیاس لفظ، و جمع قیاسی انسان اناسین بود، چون: سرحان و سراحین. و خلاف کرده‌اند در سبب تسمیه او به اینکه اسم. عبد اللّه عبّاس گفت: برای آن آدم را انسان گفت که، عهد الیه فنسی، با او عهدی کردند فراموش کرد. و ابو تمّام می‌گوید: و سمیت انسانا لانک ناس«8». و بو الفتوح«9» بستی گوید: یا افضل النّاس افضالا علی النّاس و اکثر النّاس احسانا إلی النّاسی نسیت وعدک و النّسیان مغتفر فاغفر فاوّل ناس اوّل النّاس و بعضی دگر گفته‌اند: برای آنش انسان خواندند، لایناسه، ای ادراک البصر ایّاه، برای آن که دیدنی است و ادراک بصر بدو رسد، من قوله: آنَس‌َ مِن جانِب‌ِ الطُّورِ ناراً«10» ...، ای ابصر. و قولی دیگر آن است که: سمّی بذلک لاستیناسه بمثله، برای آن که با چون خودی انس گیرد. در خبر است که: خدای تعالی چون آدم را بیافرید در بهشت می‌گشت تنها، دلش تنگ شد. خدای تعالی خواب بر او افگند. جبریل- علیه السّلام- بیامد و از ----------------------------------- 1. دب: برق، آج، لب، فق: مخبره. 2. مج، دب: رباید، آج، لب، فق: بر آید. 3. دب: بردند، آج، لب، فق: برویدند. [.....] 4. آج، لب، فق: بایستد. 5. دب بدرستی که، فق و، وز که. 6. فق: هیژده. 7. آج، لب، مب، مر تعالی. 8. همه نسخه بدلها: ناسی. 9. همه نسخه بدلها: ابو الفتح. 10. سوره قصص (28) آیه 29. صفحه : 119 پهلوی چپ‌ّ او استخانی«1» بر کشید و خدای تعالی«2» حوّا را«3» بیافرید تا آدم- علیه السّلام- با او انس گرفت. و اینکه حدیث در قصّه آدم تمام بیاید- ان شاء اللّه. «من»، لفظی است صالح واحد و تثنیه و جمع را، در واحد خدای تعالی گفت: وَ مِنهُم مَن یَستَمِع‌ُ إِلَیک‌َ«4» ...، و در جمع گفت: وَ مِنهُم مَن یَستَمِعُون‌َ إِلَیک‌َ«5» ... و در تثنیه چنان بود که شاعر گفت: کن مثل من یا ذئب یصطحبان معنی آن است: نکن یا ذئب مثل صاحبین یصطحبان. و گفته‌اند: «من»، کلمتی است موحّد اللّفظ مجموع المعنی، چون توحید کنند با لفظ شود، و چون جمع کنند با معنی شود. و در اینکه آیت هر دو است. یک بار ردّ با لفظ، و یک بار با معنی فی قوله: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَقُول‌ُ آمَنّا، «یقول» لفظ واحد است و «آمنّا» جمع، و اینکه لفظ اینکه جا نکره موصوفه است، چنان که شاعر گفت: رب‌ّ من انضجت غیظا صدره قد تمنّی لی موتا لم یطع ای رب‌ّ انسان. سبب نزول آیت«6» آن بود که، عبد اللّه ابی‌ّ سلول و معتّب بن قشیر و جدّ بن قیس و اتباع ایشان گفتند: بیایید تا خصلتی پیش گیریم که از محمّد و قوم او سلامت یابیم. به زبان اظهار اسلام کنیم و در دل بر سر اعتقاد خود می‌باشیم. بیامدند و اظهار [26- ر] ایمان کردند بر رسول- علیه السّلام- و بر صحابه، و در دل کفر داشتند، و آن که چنین باشد«7» منافق باشد. خدای تعالی کشف اسرار ایشان کرد و احوال ایشان و اعتقاد ایشان با رسول- علیه السّلام- بگفت. و آن که«8» گفتند: آمَنّا بِاللّه‌ِ وَ بِالیَوم‌ِ الآخِرِ، ما به خدای ایمان داریم و به روز باز پسین، ایشان را تکذیب کرد بقوله: وَ ما هُم بِمُؤمِنِین‌َ، گفت: دروغ می‌گویند در اینکه گفتار که ایشان مؤمن نه‌اند، بل منافقند. به زبان اظهار ایمان می‌کنند و در دل ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: استخوانی. 2. همه نسخه بدلها، بجز مر از او. 3. مر از آن استخوان. 4. سوره محمّد (47) آیه 16. 5. سوره یونس (10) آیه 42. 6. مج، آج، لب، فق، وز: آیات. 7. همه نسخه بدلها: کند. [.....] 8. همه نسخه بدلها: آنگه. صفحه : 120 ایمان ندارند. یُخادِعُون‌َ اللّه‌َ، خدای را می‌فریبند. اصل اینکه کلمه در لغت «اخفا» باشد، و نهانخانه را «مخدع» خوانند. پس منافق مخادع است از آن جا که کفر در دل پوشیده می‌دارد. بعضی دگر گفتند: اصل «خدع» در لغت فساد بود، من قول الشّاعر: أبیض اللّون لذیذ طعمه طیّب الرّیق إذا الرّیق خدع ای فسد و تغیّر. پس معنی آن بود که: تباه می‌کنند آنچه به زبان می‌گویند به آن کفر که در دل دارند. امّا آن که خدای را چگونه می‌فریبند، و اینکه بر خدای روا نباشد، چند قول گفتند: یکی قول آن است که، ایشان چنین گمان بردند و اعتقاد کردند که: آنچه ایشان کردند خدع است، و اینکه بر خدای بشود و روا باشد. حق تعالی از اعتقاد و گمان ایشان خبر داد. قولی دیگر آن است که: یعاملون اللّه معاملة المخادع، ایشان با خدای تعالی آن کردند که مخادع کند از اظهار ایمان و ابطان کفر. خدای تعالی فعل ایشان را «خداع» [خواند]«1» بر توسّع و مجاز از آن جا که صورت خداع داشت. قولی دیگر آن است که: حق تعالی برای تغلیظ آن کار و تقبیح و تهجین ایشان، و خبر از عظم کفرشان، آن خداع حوالت با خود کرد، و مراد از آن رسول بود- علیه السّلام- و مؤمنان، چنان که گفت: إِن‌َّ الَّذِین‌َ یُؤذُون‌َ اللّه‌َ«2» ...، ای یؤذون اولیاء اللّه، و بر عکس اینکه چون خبر داد از عظم حال خمس که از غنیمت باید دادن، به خود حوالت کرد، و اگر چه او از آن مستغنی است، و آن به پیغامبر یا به امام رسد، گفت: وَ اعلَمُوا أَنَّما غَنِمتُم مِن شَی‌ءٍ فَأَن‌َّ لِلّه‌ِ خُمُسَه‌ُ«3» ...، سهمی به نصیب خود بنهاد، و آن پیغامبر را یا امام را باشد. «و الّذین»، اسمی موصول است، و آنچه از پس او آید صله او باشد. و صله و موصول در محل‌ّ نصب است برای آن که بر منصوب معطوف است، تقدیر چنین است که: یخادعون اللّه و المؤمنین و ما یخدعون الّا انفسهم. ----------------------------------- 1. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 2. سوره احزاب (33) آیه 57. 3. سوره انفال (8) آیه 41. صفحه : 121 نافع و إبن کثیر و ابو عمرو می‌خوانند: «و ما یخادعون» به «الف» و ضمّه « یا » از مفاعله، و باقی قرّاء «یخدعون» به فتح « یا » [26- پ] بی «الف» از «خدع». حجّت آن کس که «یخادعون» خواند، مطابقه لفظ است تا موافق لفظ اوّل بود. و حجّت آن کس که «یخدعون» خواند، آن است که مفاعله از میان دو کس باشد و میان مرد و نفس خود مخادعه صحیح نباشد. یخدعون، به معنی بهتر باشد از یخادعون. و معنی آیت آن بود که: و بال خداع ایشان با دنیا و آخرت جز به ایشان نخواهد گشتن. پس چنان است که آن خداع با خویشتن کرده‌اند، چنان که یکی از ما فعلی کند و پندارد که زیان دشمن می‌کند، چون بنگرد زیان خود کرده باشد، او را گویند: ما أضررت غیر نفسک. وَ ما یَشعُرُون‌َ، و نمی‌دانند. و اصل «شعر» علم بود به امری دقیق، و شعر از اینکه جاست. و موی را شعر از اینکه جا گویند. و شعار، علامت باشد. و مشاعر حج‌ّ، معالم او باشد از مواقف و طواف و جز آن. فِی قُلُوبِهِم مَرَض‌ٌ، ای شک‌ّ و نفاق، و در دل بیماری دارند یعنی شک و نفاق. و چون علم را و یقین را و بیان را شفا خواند، آنچه خلاف و ضدّ آن است آن را بیماری خواند. و گفته‌اند: برای آنش مرض خواند که، شک‌ّ و نفاق دل را ضعیف بکند همچنان که بیماری تن را. و گفته‌اند: برای آن که، مآل بیماری به آخر با تلف و هلاک بود، شک‌ّ و نفاق را در دل مرض خواند که، مآل و عاقبت آن با تلف و هلاک و عقاب باشد. و گفته‌اند: مراد به مرض، ریبت و تهمت است، من قوله تعالی: فَیَطمَع‌َ الَّذِی فِی قَلبِه‌ِ مَرَض‌ٌ«1» ...، ای تهمة. و شک‌ّ و تهمت دل را ضعیف دارد. و اصل مرض، ضعف و فتور باشد. و مرد مقصّر را «ممرّض» گویند. قوله: فَزادَهُم‌ُ اللّه‌ُ مَرَضاً، «زاد»، هم لازم بود و هم متعدّی، یقال: زدته فزاد، و نقص همچنین باشد، یقال: نقصته فنقص. و لازم او به لفظ ازداد و انتقص آمده است. و «زاد» متعدّی بود به دو مفعول: زِدناهُم عَذاباً«2» ...، و: زِدناهُم هُدی‌ً«3». و در اینکه آیت همچنین است. ----------------------------------- 1. سوره احزاب (33) آیه 32. 2. سوره نحل (16) آیه 88. 3. سوره کهف (18) آیه 13. صفحه : 122 فَزادَهُم‌ُ اللّه‌ُ مَرَضاً، در اینکه دو قول است: یکی آن که لفظ خبر است و معنی دعا، یعنی دعا علیهم، که نفرین باشد، خدای بیفزایاد ایشان را بیماری چنان که عرب گوید: قاتله اللّه و لحاه. معنی آن بود که: خذلهم اللّه، خدای ایشان را مخذول بکناد؟ و قولی دیگر آن است که لفظ خبر است و معنی هم خبر«1» بیفزود خدای ایشان را بیماری، یعنی ایشان را با خود بگذاشت تا عند اینکه«2» در شک‌ّ و کفر و نفاق بیفزودند. آنگه اینکه زیادت با خود حواله کرد، چون حصول آن از ایشان عند خذلان او بود. و وجهی دیگر آن است که، خدای تعالی [27- ر] افعالی کرد با ایشان که ایشان عند آن بایست تا به ایمان و طاعت نزدیک شوند، ایشان در کفر بیفزودند«3»، خدای با خود حواله کرد از آن جا که آن فعل او بود که ایشان عند آن ازدیاد کردند، چنان که در حق‌ّ سورت گفت: وَ إِذا ما أُنزِلَت سُورَةٌ فَمِنهُم مَن یَقُول‌ُ أَیُّکُم زادَته‌ُ هذِه‌ِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا فَزادَتهُم إِیماناً وَ هُم یَستَبشِرُون‌َ، وَ أَمَّا الَّذِین‌َ فِی قُلُوبِهِم مَرَض‌ٌ فَزادَتهُم رِجساً إِلَی رِجسِهِم«4» ...، در اینکه آیات زیادت ایمان را و زیادت کفر را حوالت با سورت کرد، و معلوم است بضرورت که سورت، ایمان و کفر نیفزاید، بل ایشان ایمان و کفر افزایند و لکن چون عند نزول سورت بود، با سورت حوالت کرد. و اینکه آیات هم در حق‌ّ منافقان است در آخر سورة التّوبه، و مانند اینکه قوله تعالی حکایة عن نوح- علیه السّلام: فَلَم یَزِدهُم دُعائِی إِلّا فِراراً«5»، و مثله: فَاتَّخَذتُمُوهُم سِخرِیًّا حَتّی أَنسَوکُم ذِکرِی«6» ...، معنی اینکه هر دو آیت چنان است که معنی آن آیات. وَ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ، یعنی مولم، «فعیل» به معنی «مفعل» است، چنان که ----------------------------------- 1. وز: هم چنین. 2. در اساس: عبارت اصلی محو شده و به صورت «نزد آن» با خطی متفاوت از متن نوشته شده، متن با توجّه به مج تصحیح شد. 3. فق، وز آنگه آن زیاده را. 4. سوره توبه (9) آیه 124 و 125. 5. سوره نوح (71) آیه 6. 6. سوره مؤمنون (23) آیه 110 صفحه : 123 شاعر می‌گوید: امن ریحانة الدّاعی السّمیع یؤرقنی و أصحابی هجوع ای المسمع. بِما کانُوا یَکذِبُون‌َ، «با»«1» بدل و مجازات راست، و «ما» مصدریّه است، ای بکذبهم، یعنی به بدل و جزای دروغ ایشان عذابی باشد ایشان را به درد آرنده. وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم، «اذا» ظرف زمان مستقبل باشد و «قیل» در اصل «قول» بوده است، نقل کسره «واو» کردند با «قاف» برای استثقال را و برای کسره «قاف»، «واو» را «یاء» کردند، «قیل» شد. و اینکه لغت عامّه عرب است و قراءت جمله قرّاء، مگر کسائی و یعقوب که ایشان خوانند: «قیل»، به اشمام ضمّه، اشارت به اصل. و در جمله اخوات او از «غیض»«2»، و «حیل»، و «جی‌ء» و «سیئت»، و «سیق»، و اینکه فعل را ما لم یسم‌ّ فاعله خوانند، و فعل مجهول خوانند. وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم، چون گویند ایشان را- یعنی منافقان را- که در آیات مقدّم ذکر ایشان رفته است. لا تُفسِدُوا فِی الأَرض‌ِ، اصل «فساد» تغیّر بود از حال استقامت، تقول: فسد [الأمر]«3» و فسد الرّجل. و «افساد»، احداث فساد بود، و «فساد»، ضدّ صلاح بود، و معنی اینکه بر دو وجه بود: یکی بر وجه انکار و جحود، چو«4» ایشان را گفتندی: در زمین فساد مکنید، گفتند: ما نه چنینیم که شما گفتی، إِنَّما نَحن‌ُ مُصلِحُون‌َ، بل ما مصلحانیم. و وجه دوم آن است که: ما مصلحانیم بنزدیک ما و به اعتقاد ما. و معنی «صلاح»، نفع باشد، و در استقامت حال به کار دارند. و «صالح» مستقیم الحال [27- پ] باشد. و «مصلح» مقوّم کار باشد. و «ارض»، اینکه مستقرّ حیوان است، و «ارض» نیز قوایم چهار پای بود، من قول الشّاعر: و أحمر کالدّیباج أمّا سماؤه فخصب و أمّا أرضه فمحول و أرض، رعدة بود. ----------------------------------- 1. مر از برای. [.....] 2. اساس: غیظ، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. مب، مر: چون. صفحه : 124 عبد اللّه عبّاس گفت:«1» أ زلزلت الارض أم بی أرض، زمین می‌لرزد یا مرا لرز است! خدای تعالی تکذیب ایشان کرد بقوله: أَلا إِنَّهُم هُم‌ُ المُفسِدُون‌َ. «الا» استفتاح کلام بود، و «هم» عماد است یا فصل- چنان که برفت. خدای تعالی گفت: دروغ می‌گویند، مفسد خود ایشانند بر حقیقت، وَ لکِن لا یَشعُرُون‌َ، و لکن نمی‌دانند. وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم آمِنُوا کَما آمَن‌َ النّاس‌ُ، خدای تعالی حکایت می‌کند که: چون مؤمنان ایشان را دعوت کردندی با ایمان، و گفتندی: ایمان آرید چنان که مردمان یعنی صحابه رسول- صلّی اللّه علیه و آله و رضی عنهم. «قالوا»، ایشان جواب دادندی و گفتندی: أَ نُؤمِن‌ُ، اینکه همزه استفهام است بر سبیل انکار، ایمان آریم! یعنی ایمان نیاریم، کَما آمَن‌َ السُّفَهاءُ، چنان که اینکه سفیهان آورده‌اند؟ و «سفهاء»، جمع سفیه باشد، مثل: علماء و علیم، و حکماء و حکیم. و «سفه»، ضعف رأی و جهل بود به مواضع منافع و مضارّ، و از اینکه کار را خدای تعالی زنان را و اطفال را سفهاء خواند، فی«2» قوله: وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم‌ُ الَّتِی جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَکُم قِیاماً«3». و اصل «سفه» در لغت خفّت بود. و ثوب سفیه گویند جامه‌ای که تنک بافته بود، و از اینکه جا سفیه ضدّ حلیم بود، که در حلیم رزانت«4» و وقار بود، و منه قول النّبی- صلّی اللّه علیه و اله: شارب الخمر سفیه لخفّة عقله. حق تعالی جواب داد که: الا انّهم هم السّفهاء، بر حقیقت سفیه ایشانند نه مؤمنان که ایشان سفیه خواندند ایشان را. وَ لکِن لا یَعلَمُون‌َ، و لکن نمی‌دانند. و حقیقت «علم»، معنیی باشد که اقتضای سکون نفس کند و از قبیل اعتقاد باشد، و از حق‌ّ او آن است که معتقد بر وفق اعتقاد باشد و اگر چه در حد نباید آوردن، چه در حدّ لفظی باید که بدو کشف و ابانت افتد محدود را از نامحدود. و در آیت دلیل است بر بطلان قول اصحاب معارف که گویند: معارف ----------------------------------- 1. آج در حاشیه افزوده: هنگامی که زمین می‌لرزید. 2. همه نسخه بدلها: من. 3. سوره نساء (4) آیه 5. 4. مر: سکینه. صفحه : 125 ضروری است، و کافران همه خدای را می‌دانند و حق می‌دانند و می‌شناسند، و لکن عناد و جحود می‌کنند، برای آن که خدای تعالی نفی علم کرد از ایشان به اینکه آیت، و بقوله: لا یَشعُرُون‌َ. وَ إِذا لَقُوا الَّذِین‌َ آمَنُوا، در شاذّ خوانده‌اند: «لاقوا»، من الملاقات. «اذا»، ظرف زمان مستقبل باشد، و «او» ابدا مضاف بود با جمله، امّا اسمی و امّا فعلی. و عامل در او آن فعل بود که جواب او بود، و در آیت [28- ر] «قالوا» است، تقدیر چنین بود که: قالوا انّا معکم وقت لقاء المؤمنین. قدیم تعالی وصف نفاق ایشان می‌کند که: با مؤمنان چیزی دگر گویند و با کافران چیزی دگر. با مؤمنان گویند: ما مؤمنیم. وَ إِذا خَلَوا إِلی شَیاطِینِهِم، و چون با رؤسا و اکابر خود به خلوت بنشینند، گویند: ما با شماییم. إِنَّما نَحن‌ُ مُستَهزِؤُن‌َ، ما فسوس می‌داشتیم برایشان. و «لقاء» و «ملاقات» و «التقاء» در کلام عرب مقابله و مقارنه«1» باشد، یقال: التقی الجمعان اذا تقاربا و تقابلا، و اینکه معنی اطلاق کنند و اگر چه اینکه ملاقات در شب تاریک باشد و یکدیگر را نبینند. و «لقاء»، از معنی رؤیت در هیچ نباشد. و قوله: إِذا خَلَوا إِلی شَیاطِینِهِم، یقول: خلوت به و خلوت الیه بمعنی«2». و گفته‌اند: «الی» به معنی «مع» است، چنان که گفت: مَن أَنصارِی إِلَی اللّه‌ِ«3» ...، و المعنی مع اللّه، و قوله: وَ لا تَأکُلُوا أَموالَهُم إِلی أَموالِکُم«4» لِلَّذِین‌َ یُؤلُون‌َ مِن نِسائِهِم«5» ...، و «آلی» به «من» تعدیه نکند، به «علی» تعدیه کنند. و لکن معنی «ایلاء» در آیت سوگندی باشد که مرد بخورد که با حلال خود قربت نکند برای اضرار او. پس در اینکه جای به معنی تباعد باشد، تقدیر چنین بود: للّذین یؤلون متباعدین من نسائهم متبرّئین منهن‌ّ. شَیاطِینِهِم، رؤسایشان بودند، گفتند: کاهنان را می‌خواهد. عبد اللّه عبّاس ----------------------------------- 1. مج، وز: مقاربه. 2. همه نسخه بدلها: به معنی واحد. 3. سوره آل عمران (3) آیه 52. 4. سوره نساء (4) آیه 2. 5. سوره بقره (2) آیه 226. صفحه : 126 می‌گوید: پنج کس بودند از جهودان: کعب اشرف بود در مدینه و ابو برده در بنی اسلم، و عبد الدّار در بنی جهینه، و عوف بن عامر در بنی اسد، و عبد اللّه بن السودا«1» در شام. و «شیطان»، هر متمرّدی باشد عاتی از جن‌ّ و انس و از هر حیوانی. و مار خبیث را شیطان خوانند، قال اللّه تعالی: کَأَنَّه‌ُ رُؤُس‌ُ الشَّیاطِین‌ِ«2»، ای الحیات. و عرب گوید: اتّق هذه الدّابّة فانّها شیطان«3». اسب سرکش را شیطان می‌خوانند. و در خبر می‌آید که: رسول- علیه السّلام- مردی را دید که از قفای کبوتری می‌رفت، و کبوتر در هوا می‌پرید، گفت: شیطان یتبع شیطانا، دیوی از قفای دیوی می‌رود. و در کلام بعضی فصحا می‌آید: و ذلک حین رکبنی شیطانی، و اینکه آنگه بود که شیطان من بر من نشست. گفتند: و ما شیطانک، شیطان تو کدام است که بر تو نشیند! گفت: غضبی، خشمم. و شاعر گوید- و هو ابو النّجم [28- پ]: انّی و کل‌ّ شاعر من البشر شیطانه أنثی و شیطانی ذکر آن شیطان را می‌خواهد که عرب آن را «تابعه» خواند، و گوید: هر شاعری را از جن«4» تابعه‌ای باشد که او را شعر تلقین کند. قالُوا إِنّا مَعَکُم، گویند: ما با شماییم، یعنی بر دین شماییم. و گفته‌اند: ما تبع و انصار شماییم، ما به محمّد و قوم او فسوس«5» می‌کردیم، حق تعالی جواب داد که: اللّه‌ُ یَستَهزِئ‌ُ بِهِم، خدای تعالی از ایشان فسوس«6» دارد. امّا وجه آیت و معنی استهزا از خدای تعالی در او چند قول گفته‌اند: قولی آن است که، یجازیهم جزاء استهزائهم، ایشان را جزای«7» استهزا کند. پس جزا را به لفظ مجزی‌ّ علیه بر خواند برای ازدواج لفظ را، و مانند اینکه در قرآن و کلام عرب بسیار است، قال اللّه تعالی: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثلُها«8» ...، و دوم سیّئه نباشد و همچونین قوله: إِن تَسخَرُوا مِنّا فَإِنّا نَسخَرُ مِنکُم کَما تَسخَرُون‌َ«9»، و قوله: فَمَن‌ِ اعتَدی عَلَیکُم ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب، مر: عبید اللّه بن السّوداء. 2. سوره صافّات (37) آیه 65. [.....] 3. مج، دب، آج، لب، مب، مر: شیطانه. 4. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر و انس. 5، 6. مب، مر: افسوس. 7. مج: خدای. 8. سوره شوری (42) آیه 40. 9. سوره هود (11) آیه 38. صفحه : 127 فَاعتَدُوا عَلَیه‌ِ بِمِثل‌ِ مَا اعتَدی عَلَیکُم«1» ...، و دوم اعتدا نباشد که جزای ظلم عدل باشد، ظلم نباشد، و قوله: وَ إِن عاقَبتُم فَعاقِبُوا بِمِثل‌ِ ما عُوقِبتُم بِه‌ِ«2» ...، و اوّل عقوبت نباشد، و شاعر می‌گوید: یجازیهم کیل الصّواع بما أتوا و من یرکب إبن العم‌ّ بالظّلم یظلم و دوم ظلم نباشد، و عمرو بن کلثوم می‌گوید: ألا لا یجهلن أحد علینا فنجهل فوق جهل الجاهلینا یعنی جزای جهل دهیم ایشان را، که هیچ عاقل به جهل فخر نیارد. و «استهزاء» و «سخریّت»، بنزدیک عرب عیب باشد، قال اللّه تعالی:فی به إِذا سَمِعتُم آیات‌ِ اللّه‌ِ یُکفَرُ بِها وَ یُستَهزَأُ بِها ...«3»فی، ای یعاب. و وجهی دیگر اینکه است که: نعاملهم«4» معاملة المستهزئ، با ایشان معامله کسی کند که مستهزء باشد. پس خلاف کردند که اینکه در دنیا بود یا در آخرت. بعضی گفتند که: در دنیا بود به آن که اطّلاع دهد مؤمنان را بر سرّ ایشان، و اینکه چو«5» استهزا باشد برایشان، برای آن که ایشان چون کاری کنند و با یکدیگر سرّی گویند و گمان برند که رسول- علیه السّلام- بی‌خبر است از اقوال و احوال ایشان، و آنگاه خدای تعالی جمله به وحی معلوم رسول کرده باشد تا با روی ایشان آرد«6»، اینکه چون استهزا باشد برایشان. و عبد اللّه عبّاس گفت: اینکه در قیامت باشد که چون مؤمنان در بهشت بر سریرها بنشینند و کافران در دوزخ به جای خود برسند حق تعالی بفرماید تا دری از بهشت در دوزخ گشایند، در آن جا که منافقان باشند، ایشان بنگرند، در گشاده ببینند [29- ر]، تاختن کنند و به روی می‌درآیند و می‌خیزند و مزاحمت می‌کنند و به سر یکدیگر می‌درافتند تا به رنجی عظیم بدان در رسند، و بهشتیان از سریرها می‌نگرند راست چون به آن در رسند، «یغلق دونهم» آن در در روی ایشان در بندند، ایشان نومید برگردند و مؤمنان از آن بخندند. اینکه است معنی قول خدای تعالی: ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 194. 2. سوره نحل (16) آیه 126. 3. سوره نساء (4) آیه 140. 4. همه نسخه بدلها: یعاملهم. 5. مب، مر: چون. 6. آج، لب، فق از، مج، وز، مب، مر و. صفحه : 128 إِن‌َّ الَّذِین‌َ أَجرَمُوا کانُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا یَضحَکُون‌َ، وَ إِذا مَرُّوا بِهِم یَتَغامَزُون‌َ«1»- الی قوله: فَالیَوم‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا مِن‌َ الکُفّارِ یَضحَکُون‌َ، عَلَی الأَرائِک‌ِ یَنظُرُون‌َ، هَل ثُوِّب‌َ الکُفّارُ ما کانُوا یَفعَلُون‌َ«2». قولی دیگر آن است که، عدی‌ّ بن حاتم روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: روز قیامت خدای تعالی جماعتی منافقان را تمکین کند تا بر«3» پی مؤمنان به راه بهشت بروند و بنور ایشان عقبه‌های صراط ببرّند تا به نور«4» بهشت رسند، بر نگرند جمال و کمال بهشت بینند، حور و قصور و اشجار و انهار و ثمار و ولدان و غلمان و انواع نعمت و نسیم بهشت برایشان آید، پای بردارند«5» تا در بهشت نهند، زبینکان«6» در ایشان رسند و ایشان را با راه دوزخ برند و در دوزخ اندازند. ایشان گویند: بار خدایا؟ چون دانستی که ما از اهل دوزخیم، ما را چرا تمکین کردی تا به در بهشت آمدیم و جمال بهشت بدیدیم! گوید: تا دانی«7» که کجا مانده‌ای«8» و از چه باز مانده‌ای«9» و در حسرتتان زیادت بود. و اینکه جزای آن استهزاست که شما در دنیا به مؤمنان کردی«10»، پس اینکه معامله مستهزیان باشد، که اینکه فعل اگر چه نوعی بلیغ است از عقوبت، صورت استهزا دارد. و گفته‌اند: معنی آیت خذلان است و حرمان از توفیق. اینکه جمله‌ای است در معنی اینکه آیات بر وجهی که آیت را بیرون آرد از اضافت قبیح و عبث با خدای تعالی. قوله: وَ یَمُدُّهُم، ای یترکهم و یطیل لهم المدّة. ایشان را رها کند، و مدّت برایشان دراز کند. و اینکه نوعی استهزا باشد که ایشان پندارند که ایشان را فراموش کرده‌اند تا گمان برند که آنچه با ایشان می‌کنند از نعمت خود بواجب و استحقاق می‌کنند، کما قال تعالی: وَ أُملِی لَهُم إِن‌َّ کَیدِی مَتِین‌ٌ«11». ----------------------------------- 1. سوره مطفّفین (83) آیه 29 و 30. 2. سوره مطفّفین (83) آیه 34 الی 36. [.....] 3. همه نسخه بدلها: در. 4. همه نسخه بدلها: بر. 5. مج، دب: بر آرند. 6. دب، آج، لب: زبانیکان، فق: زبانیکیان، مب: زبانیها، مر: زبانیه. 7. دانی/ دانید. 8، 9. مانده‌ای/ مانده‌اید. 10. کردی/ کردید. 11. سوره اعراف (7) آیه 183، سوره قلم (68) آیه 45. صفحه : 129 و اصل اینکه کلمه زیادت بود، یقال: مدّ النّهر و مدّه نهر آخر. چون به معنی زیادت است، «مدّ»، چون «زاد» هم لازم است هم متعدّی چنان که می‌بینی. و در شاذّ خوانده‌اند: و نمدّهم، من الامداد. و «مدّ» و «امدّ» به یک معنی باشد. و گفته‌اند: «مدّ» در شرّ گویند: و «امدّ» در خیر گویند، نبینی که خدای تعالی در عذاب می‌گوید: وَ نَمُدُّ لَه‌ُ مِن‌َ العَذاب‌ِ مَدًّا«1»، و در نعمت می‌گوید: وَ أَمدَدناکُم بِأَموال‌ٍ وَ بَنِین‌َ ...«2» أَ یَحسَبُون‌َ أَنَّما نُمِدُّهُم بِه‌ِ مِن مال‌ٍ وَ بَنِین‌َ«3». و گفته‌اند: فرق از میان «مدّ» و «امدّ» آن باشد [29- پ] که هر زیادت که چیزی را باشد از خود، آن را «مدّ»«4» گویند، و هر زیادت که حادث«5» باشد از خارج، آن جا«6» «امدّ» گویند. مثال اوّل «مدّ النّهر»، و مثال دوم «امدّ الجرح». فِی طُغیانِهِم، فی کفرهم و ضلالهم و جهالتهم. و اصل «طغیان» مجاوزت حدّ باشد، قال اللّه تعالی: إِنّا لَمّا طَغَی الماءُ ...«7»، ای جاوز قدره. و قوله: اذهَب إِلی فِرعَون‌َ إِنَّه‌ُ طَغی«8»، ای اسرف و تجاوز الحدّ. یَعمَهُون‌َ، و اصل «عمه»، تحیّر باشد، یقال: عمه یعمه عمها و عموها و عمهانا، فهو عمه و عامه، قال الرّؤبة: و مهمة اطرافه فی مهمه أعمی الهدی بالحائرین العمّه و معنی آن بود که: ایشان را با خود رها کند و آن الطاف که با مؤمنان کند با ایشان نکند، از معنی که از جهت ایشان باشد«9»، قوله: أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدی ...«10»، ای استبدلوا، ایشان آنانند که بدل کرده‌اند گمراهی به ره راست. عبد اللّه عبّاس گفت: هدی بدادند و ضلالت‌ها گرفتند«11»، یعنی اختیار کفر کردند و ایمان رها کردند. آنگه اینکه استبدال را مشارات خواند و تجارت، برای آن ----------------------------------- 1. سوره مریم (19) آیه 79. 2. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 6. 3. سوره مؤمنون (23) آیه 55. 4. اساس: مدد، به قیاس با نسخه مج تصحیح شد. 5. دب، آج، لب، فق را. 6. آج، لب را. [.....] 7. سوره حاقّه (69) آیه 11. 8. سوره طه (20) آیه 24. 9. آج، لب، فق، مب فی. 10. سوره بقره (2) آیه 16. 11. مج، وز: ضلالتها گرفتند، دب: ضلالت گرفتند، فق، مب، مر: ضلالها گرفتند. صفحه : 130 که در او معنی مشارات حاصل است، که خرنده بها بدهد و متاع بستاند. و گفته‌اند: معنی «اشتروا»، «اختاروا» باشد، چه معنی اختیار«1» حاصل است اینکه جا برای آن که مشتری اختیار متاع می‌کند بر بها. و دلیل اینکه در لغت قول اعشی بنی ثعلبه است: لقد أخرج الکاعب المشترا ة من خدرها و اشیع القمارا«2» ای المختارة، و کقول الاخر: کما اشتری المسلم اذ تنصّرا ای اختار النّصرانیّة علی الاسلام. و کلام در وجوه «هدی» رفت، و در وجوه ضلال بیاید- ان شاء اللّه تعالی- فی قوله: یُضِل‌ُّ مَن یَشاءُ«3». قوله: فَما رَبِحَت تِجارَتُهُم، اینکه از جمله مجازات کلام عرب است، و معنی آن است که: فما ربحوا فی تجارتهم، سود نکردند ایشان در بازرگانیشان«4». عرب گوید: ربح بیعک و خسرت صفقتک و نام لیلک، معنی آن است که: ربحت فی بیعک و خسرت فی صفقتک و نمت فی لیلک، قال اللّه تعالی: فَإِذا عَزَم‌َ الأَمرُ ...«5»، ای عزموا«6» علی الامر، و قال- عزّ من قائل: بَل مَکرُ اللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ ...«7»، ای مکرهم فی اللّیل و النّهار، قال الشّاعر: و أعور من نبهان أمّا نهاره فأعمی و أمّا لیله فبصیر [و قال آخر]«8»: حارث قد فرّج عنّی غمّی فنام لیلی و تجلّی همّی ای نمت فی لیلی. إبن ابی عبله«9» در شاذّ خواند: تجاراتهم، به جمع. وَ ما کانُوا مُهتَدِین‌َ، یعنی مصیب نبودند در تجارت. و گفته‌اند: هدایت یافته ----------------------------------- 1. آج، لب، فق: اختار. 2. اساس: به صورت «الغمارا» هم خوانده می‌شود. 3. سوره رعد (13) آیه 27. 4. مج، دب، آج، لب، فق، مب: بازارگانیشان. 5. سوره محمّد (47) آیه 21. 6. آج، لب، فق، مب، مر: عزموک. 7. سوره سبأ (34) آیه 33. 8. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 9. فق، مب، مر: إبن ابی عیله. [.....] صفحه : 131 نبودند از ضلالت. قتاده می‌گوید: چون اختیار ضلالت کردند بر هدی، از هدی به ضلالت شدند و از طاعت به فرقت و از امن به خوف و از سنّت به بدعت [30- ر]، خدای تعالی گفت: فَما رَبِحَت تِجارَتُهُم. ابو مسلم محمّد بن بحر الاصفهانی‌ّ گفت: مراد به «ضلالت» در اینکه آیت، عذاب است، و به «هدی»، طریق ثواب، بیانش قوله تعالی: أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدی وَ العَذاب‌َ بِالمَغفِرَةِ«1». و اخبار و آثاری که در باب منافقان و علامات ایشان آمده است، بسیار است، طرفی گفته شود: صادق- علیه السّلام- گوید از پدرانش، از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که او گفت: یا علی؟ مؤمن را سه علامت است: نماز و روزه و زکات. و منافق را سه علامت است: چون حدیث کند دروغ گوید، و چون وعده دهد خلاف کند، و چون امینش دارند خیانت کند. عبد اللّه عمر روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: چهار خصلت از علامت نفاق است: دروغ در حدیث، و غدر«2» در عهد، و فجور در خصومت، و خیانت در امانت. محمّد بن مخرم«3» گوید: از حسن بصری پرسیدم اینکه خبر که روایت کردند از رسول- علیه السّلام: 4» ثلاث من کن‌ّ فیه فهو منافق و ان صلّی و صام و زعم انّه مسلم إذا حدّث کذب و إذا وعد اخلف و إذا ائتمن« خان، سه خصلت هست که هر که آن سه خصلت در او بود منافق باشد و اگر چه نماز کند و روزه دارد و دعوی کند که مسلمانم: دروغ گفتن عند حدیث، و خلاف کردن وعده، و در امانت خیانت کردن. حسن بصری مرا گفت: درست است، اینکه حدیث رسول- علیه السّلام- گفته است، و هر که را اینکه خصال در او باشد منافق بود. و حسن اینکه بر مذهب خود گفت، که مذهب حسن چنان است که فاسق منافق بود، و اینکه مذهب درست نیست و به ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 175. 2. آج، مب: عذر. 3. آج، لب، فق، مب، مر: محمّد بن محرم. 4. مج، دب، آج، لب، فق: اؤتمن. صفحه : 132 جای خود گفته شود- ان شاء اللّه. محمّد بن مخرم«1» گوید: بر من سخت آمد اینکه حدیث. به مکّه آمدم، عطاء بن ابی رباح را دیدم، او را از اینکه حدیث بپرسیدم، گفتم: ای عطا؟ اینکه کاری عظیم است که رسول- علیه السّلام- اطلاق اسم نفاق کند بر آن کس که اینکه سه خصلت در او بود، و بیشترین مسلمانان از اینکه حال خالی نیند«2». عطا گفت: من از عبد اللّه عبّاس پرسیدم اینکه حدیث، گفت: من اینکه حدیث از رسول- علیه السّلام- شنیدم، و لکن خاص‌ّ در حق‌ّ یک مرد منافق گفت که چون به مجلس رسول حاضر آمدی، آنچه آن جا دیدی و شنیدی، نقل کردی با منافقان و امانت مجلس به جای نیاوردی. و رسول- علیه السّلام- می‌گوید: المجالس بالامانة. و چون رسول را [علیه السّلام]«3» وعده دادی [30- پ] که با تو به غزا خواهم آمدن، وعده خلاف کردی. و چون گفتی: ایمان دارم، دروغ گفتی. آنگه مرا گفت: چون با بصره شوی، حسن را از من سلام برسان و بگو که: عطا اینکه خبر چنین روایت می‌کند از عبد اللّه عبّاس، و بگو تا از اینکه مقالت باز آید، نه برادران یوسف، یوسف را به امانت از پدر بستدند، آنگه خیانت کردند در آن امانت و وعده که«4» او را با تو سپاریم و نگاه داریم، و خلاف کردند و چون باز آمدند گفتند: یوسف را گرگ بخورد، و دروغ گفتند. در ایشان چه گویی! ایشان منافق بودند، و نزدیک بعضی مردمان چنان است که ایشان پیغامبر«5» بودند. گوید: من با بصره آمدم و خبر دادم حسن را از آنچه عطا گفت. حسن برخاست و دست من گرفت و مرا بر اصحاب خود عرضه کرد و گفت: اینکه مرد را حدیثی کردم و تفسیر حدیث او را بنگفتم، بننشست«6» تا تفسیر خبر به دست نیاورد«7». بر من گواه باشی«8» که من در اینکه خبر آن می‌گویم که عبد اللّه عبّاس گفت. ----------------------------------- 1. دب: محمّد بن محزم، دیگر نسخه بدلها: محمّد بن محرم. 2. مج، دب، فق، مب: نه‌اند، آج، لب، نیستند. 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. همه نسخه بدلها ما. 5. همه نسخه بدلها، بجز مر: پیغمبران. 6. اساس: به ننشست، مج، وز: ننشست. 7. دب و شما. 8. باشی/ باشید. صفحه : 133 و مقاتل بن حیّان گوید: اینکه حدیث به ما رسید به خوراسان«1» از روایت حسن بصری و مکحول عظیم آمد بر ما، برخاستم و به مکّه آمدم«2». سعید جبیر را یافتم«3» که از حجّاج گریخته بود، و اینکه حدیث از او بپرسیدم«4»، گفت: من از عبد اللّه عبّاس پرسیدم و از عبد اللّه عمر- و ایشان در سایه خانه کعبه نشسته بودند- گفتند: ما از رسول- علیه السّلام- پرسیدیم تفسیر اینکه حدیث، گفت: من به اینکه حدیث منافقان را خواستم، که خدای تعالی ایشان را در قرآن ذکر کرد و وصف کرد به دروغ ایشان را فی قوله: وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«5»، گفت: در اینکه گوای«6» که می‌دهند بر نبوّت من، می‌گویند: از دل اینکه گوای«7» می‌دهیم و دروغ می‌گویند که به زبان می‌گویند و در دل ندارند، شما چنینی«8»، ما گفتیم: معاذ اللّه؟ گفت: انتم من ذلک براء فلا علیکم ، شما از آن بیزاری«9»، بر شما از آن هیچ نیست، و امّا به خلف عهد آن خواستم«10» که خدای تعالی می‌گوید: وَ مِنهُم مَن عاهَدَ اللّه‌َ لَئِن آتانا مِن فَضلِه‌ِ لَنَصَّدَّقَن‌َّ وَ لَنَکُونَن‌َّ مِن‌َ الصّالِحِین‌َ«11»، منافقان با خدای عهد می‌کنند که اگر خدای ما را مالی دهد، صدقه دهیم و صالح باشیم. چون مال بداد ایشان را، بخل کردند، چنان که گفت: فَلَمّا آتاهُم مِن فَضلِه‌ِ بَخِلُوا بِه‌ِ وَ تَوَلَّوا وَ هُم مُعرِضُون‌َ«12» و امّا به خیانت در امانت، اینکه خواستم«13» که خدای تعالی می‌گوید: إِنّا عَرَضنَا الأَمانَةَ عَلَی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ الجِبال‌ِ فَأَبَین‌َ أَن یَحمِلنَها وَ أَشفَقن‌َ مِنها وَ حَمَلَهَا الإِنسان‌ُ ...«14»، مراد به اینکه امانت، طاعت خداست در سرّ و علانیت، خصوصا [31- ر] اینکه سه طاعت: یکی غسل جنابت، و دیگر نماز، و سه دیگر روزه که هر مسلمانی در دینش به اینکه مؤتمن باشد در سرّ و علانیت. و منافقان اینکه سه طاعت به علانیت کنند ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب، مر: بجز ایشان. 2. همه نسخه بدلها: برخاستیم و به مکّه آمدیم. [.....] 3. همه نسخه بدلها: یافتیم به مکّه. 4. همه نسخه بدلها، بجز فق: پرسیدیم. 5. سوره منافقون (63) آیه 1. 6. همه نسخه بدلها: گواهی. 7. همه نسخه بدلها، بجز مج: گواهی. 8. چنینی/ چنینید، همه نسخه بدلها، بجز مج: چنین می‌کنید. 9. بیزاری/ بیزارید. 10. همه نسخه بدلها: خواستیم. 11. سوره توبه (9) آیه 75. 12. سوره توبه (9) آیه 76. 13. آج، فق، مب، مر: خواستیم. 14. سوره احزاب (33) آیه 72. صفحه : 134 و به سرّ نکنند، شما در سرّ و علانیت کنی«1» یا نه! گفتند: بلی یا رسول اللّه؟ فلا علیکم فانتم من ذلک براء، بر شما نیست که شما از اینکه بیزاری«2». ما چون اینکه بشنیدیم، شادمانه شدیم و دلخوش گشتیم، و صحابه رسول گفتند: دین ما به سلامت شد. و در خبر هست که مردی بیامد و گفت: یا رسول اللّه؟ من می‌ترسم که مبادا که من منافق باشم؟ رسول- علیه السّلام«3»- گفت: هیچ«4» که خالی باشی«5» نماز کنی«6»! گفت: بلی یا رسول اللّه؟ گفت: برو که تو منافق نه‌ای. و روایت است از امیر المؤمنین [علیه السّلام]«7» که گفت: 8» ان‌ّ الایمان یبدو« لمظة بیضاء ، گفت: ایمان بر دل علامتی باشد سپید، چندان که ایمان می‌فزاید، آن سپیدی بیفزاید و نفاق در دل او لمظه‌ای باشد سیاه، چندان که نفاق می‌فزاید«9»، آن سیاهی می‌افزاید«10» تا همه دل سیاه شود. و به خدای که اگر دل مؤمن بشکافند، سپید یابند، و اگر دل منافق بشکافند سیاه یابند. بعضی اهل علم گفتند: نفاق دو است: یکی نفاق قول و دیگر نفاق عمل. نفاق قول آن بود که به زبان آن گوید که در دل ندارد، چنان که خدای تعالی حکایت کرد در اینکه آیات از ایشان که: وَ إِذا لَقُوا الَّذِین‌َ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوا إِلی شَیاطِینِهِم قالُوا إِنّا مَعَکُم ...«11»، و نفاق عمل آن باشد که آنچه کند از طاعت، نه از دل کند و با اخلاص نکند، و غرضش نه تقرّب به خدای بود، بر نوعی کسل و کراهت کند، چنان که خدای تعالی حکایت کرد از ایشان: وَ لا یَأتُون‌َ الصَّلاةَ إِلّا وَ هُم کُسالی وَ لا یُنفِقُون‌َ إِلّا وَ هُم کارِهُون‌َ«12». مردی بنزدیک عبد اللّه مسعود آمد و گفت: یا بن مسعود؟ من می‌ترسم که نبادا«13» ----------------------------------- 1. کنی/ کنید. 2. بیزاری/ بیزارید. [.....] 3. مج، دب، آج، لب، فق او را. 4. دب گه. 5. باشی/ باشید. 6. اساس: افتادگی دارد، از مج افزوده شد. 7. آج فی القلب. 8، 9، 10. مب، مر: می‌افزاید. 11. سوره بقره (2) آیه 14. 12. سوره توبه (9) آیه 54. 13. دب، آج، لب، فق، مب، مر: مبادا. صفحه : 135 که منافق باشم؟ عبد اللّه مسعود گفت: برو که تو منافق نه‌ای. گفت: چه دانی! گفت: منافق نترسد. در خبر است که: مردی نام او حنظله از جمله صحابه رسول در راه می‌آمد و می‌گفت: من منافقم من منافقم، بر خود ندا می‌کرد. ابو بکر پیش او بر افتاد، گفت: چرا چنین می‌گویی! گفت: من چون پیش رسول می‌باشم، دلم ترسان است و چشم گریان است، و چون از پیش او به درآیم و به خانه باز روم، آن رقّت دل برود«1» و به خنده درآیم، می‌ترسم که اینکه نفاق باشد. ایشان در اینکه بودند، عمر نیز به ایشان رسید و اینکه حدیث بشنید. ایشان گفتند: ما نیز همچنین باشیم. آنگه به یک جا پیش رسول آمدند و از رسول- علیه السّلام [31- پ] بپرسیدند. رسول- علیه السّلام- گفت: اینکه نفاق نباشد، به خدای که اگر شما هم بر آن حال بماندی«2» که پیش من باشی«3»، فریشتگان در راه شما را مصافحه کردندی و دست در دست شما نهادندی. انس روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت روزی صحابه را: شما دانی«4» که شما روی به چه داری«5»، و چه روی به شما دارد! گفتند: یا رسول اللّه؟ وحیی فرود آمد! گفت: نه؟ گفتند: دشمنی روی به ما دارد«6»! گفت: نه، و لکن ماه رمضان روی به شما دارد«7» و خدای تعالی در بامداد اینکه روز که اوّل ماه رمضان باشد، جمله اهل قبله را بیامرزد. مردی از کنار مسجد آواز داد که: خنک منافقان را؟ رسول- علیه السّلام«8»- گفت: پیش منش آرید. او را پیش رسول آوردند. رسول- علیه السّلام- گفت: [چرا چنین گفتی! گفت: برای آن که تو اهل قبله گفتی، و منافقان اهل قبله‌اند. رسول- علیه السّلام- گفت]«9»: کلّا و حاشا؟ منافقان از ما نه‌اند و ما از منافقان نه‌ایم، و منافقان را در اینکه هیچ نصیب نیست، منافقان کافرانند. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: آن رقّت از دلم بشود. 2. بماندی/ بماندید. 3. باشی/ باشید. 4. دانی/ دانید. 5. داری/ دارید. [.....] 6. مج، دب، وز: آورد، آج، لب، فق، مب، مر: آرد 7. آج، لب: آرد. 8. مج، دب، آج، لب، فق آواز داد و. 9. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 136 ابو الدّرداء روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: منافقان را علاماتی هست، ایشان را به آن خوانی«1»، کنیتشان«2» لعنت بود و طعمه‌شان نهبت بود، یعنی آن که در و یابند«3»، و در غنیمت خیانت کنند، در مسجدها هجر«4» و فحش گویند، و به نماز که حاضر آیند مستکبر باشند، به روز حریص باشند و به شب بانگ دارند، و صخّاب باشند، لا یألفون و لا یؤلفون، الف نگیرند با مؤمنان، و مؤمنان با ایشان الف نگیرند. و اینکه خبر بر تأویل آن بود که: اینکه خصال بر دست گیرند و اعتقاد کنند که نیک است و روا باشد. و رسول- علیه السّلام- می‌گوید: 5» خصلتان لا یکونان« فی منافق حسن سمت و فقه فی الدّین ، دو خصلت آن است که در هیچ منافق نباشد، نیکو طریقتی«6» و فقه در دین. و عمر عبد العزیز«7» گفت: مؤمن ضعیف تن و قوی دل باشد، و منافق قوی تن و ضعیف دل باشد. بشر بن السّری‌ّ گفت: علامت منافق آن بود که پیش او عیب کسی کنند شادمانه شود، و چون مدح کسی کنند خوشش نیاید، و در آن میانه طعنی زند ترس آن را که عیب او پیدا شود. حاتم اصم‌ّ گفت: مؤمن از همه کس آیس بود مگر از خدای تعالی، و منافق به همه کس امید دارد مگر به خدای تعالی. و مؤمن عمل صالح می‌کند و می‌ترسد، و منافق معصیت می‌کند و ایمن«8» باشد. و مؤمن مال را سپر دین کند، و منافق دین را سپر مال کند. مؤمن طلب می‌کند مستحقّی«9» را که چیزی به او دهد، و منافق تعلّل می‌کند تا چیزی به کسی ندهد«10». مؤمن طاعت می‌کند و می‌گرید، و منافق معصیت می‌کند و می‌خندد. مؤمن را خورد و خفت عبادتی«11» باشد، و منافق را خورد و گفت عادتی باشد. ----------------------------------- 1. خوانی/ خوانید. 2. همه نسخه بدلها: تحیّتشان. 3. کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: در ربایند. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: هجو. 5. کذا در اساس و نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 86) لا تکونان. 6. همه نسخه بدلها: طریقی. 7. مر: عمر بن عبد العزیز. 8. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مب می. 9. همه نسخه بدلها: مستحق. 10. آج، لب، وز: ندهند. [.....] 11. مر: عبادت. صفحه : 137 مؤمن زلّتی«1» کند [32- ر] به خطا، از آن استغفار کند، منافق گناه قصد کند و اصرار کند«2». مؤمن طالب سیاست خود بود، و منافق طالب ریاست غیر«3» بود. مؤمن همه کرد باشد بی گفت، منافق همه گفت باشد بی کرد. سعی اینکه در فکاک نفس خود بود، و سعی او در هلاک نفس خود بود. مؤمن آنچه کند خواهد که باز نگویند«4»، و منافق آنچه نکند خواهد تا بگویند«5»، چنان که خدای تعالی گفت«6»: وَ یُحِبُّون‌َ أَن یُحمَدُوا بِما لَم یَفعَلُوا«7». قوله: مَثَلُهُم کَمَثَل‌ِ الَّذِی استَوقَدَ ناراً، گفت: مثل ایشان چون مثل کسی است که آتشی بر افروزد. اگر گویند: خدای تعالی چگونه تشبیه کرد جماعتی را به یک شخص! و از حق‌ّ تشبیه آن بود که بر وفق مشبّه به بود، چنان بایست که: الّذین استوقدوا«8» گوید، گوییم: دو جواب است«9»: یکی آن که خدای تعالی تشبیه نکرد ایشان را به اجسام و اعیانشان به مستوقد آتش، بل فعلشان را تشبیه کرد به فعل مستوقد آتش، و تقدیر چنین است که: مثل منافقان در طلب روشنایی و خیر و صلاح به اظهار ایمان و ابطان کفر، چون مثل استضاءت کسی است که آتش بر افروزد، پس فعل به فعل تشبیه کرد الّا آن است که مضاف بیفگند و مضاف الیه به جای آن بنهاد، کقوله تعالی: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ ...«10»، وَ جاءَ رَبُّک‌َ ...«11»، و کقول الشاعر: و کیف تواصل من أصبحت خلالته کأبی مرحب ای کخلالة ابی مرحب. و مانند اینکه آیت دیگر است: تَدُورُ أَعیُنُهُم کَالَّذِی یُغشی عَلَیه‌ِ مِن‌َ المَوت‌ِ ...«12»، [ای کدور اعین من یغشی علیه من الموت]«13»، و کقوله تعالی: ما خَلقُکُم وَ لا بَعثُکُم إِلّا کَنَفس‌ٍ واحِدَةٍ ...«14»، ای کخلق نفس واحدة. و اگر ----------------------------------- 1. دب، مت: ذلّتی. 2. مر: نماید. 3. دب، مر: خود. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: باز نگوید. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: باز گوید. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوید. 7. سوره آل عمران (3) آیه 188. 8. همه نسخه بدلها، بجز وز نارا. 9. همه نسخه بدلها، بجز مر از اینکه. 10. سوره یوسف (12) آیه 83. 11. سوره فجر (89) آیه 22. 12. سوره احزاب (33) آیه 19. 13. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] 14. سوره لقمان (31) آیه 28. صفحه : 138 تشبیه اشخاص به اشخاص کردی، جز جمع نگفتی، چنان که گفت: کَأَنَّهُم أَعجازُ نَخل‌ٍ مُنقَعِرٍ«1»، و: کَأَنَّهُم خُشُب‌ٌ مُسَنَّدَةٌ«2». و جواب دوم از او آن است که: مراد به لفظ واحد جمع است، و برای آن موحّد گفت که سیاقت آیت بر جمعی او دلیل می‌کند، فی قوله: ذَهَب‌َ اللّه‌ُ بِنُورِهِم وَ تَرَکَهُم فِی ظُلُمات‌ٍ لا یُبصِرُون‌َ«3»، و مثله قوله تعالی: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدق‌ِ وَ صَدَّق‌َ بِه‌ِ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُتَّقُون‌َ«4»، و قال الشّاعر: و إن‌ّ الّذی حانت بفلج دماؤهم هم القوم کل‌ّ القوم یا ام‌ّ خالد یعنی ان‌ّ الّذین. استوقد نارا، به معنی «اوقد» است، چنان که اجاب و استجاب به یک معنی بود، چنان که شاعر گفت: وداع دعی یا من یجیب الی النّدی فلم یستجبه عند ذاک مجیب و «نار» آتش بود، و «نور» روشنایی او بود و جز او، و «منار» علامت بود و «مناره» چراغپارا [32- پ] برای آن که چون علامتی بود، و چراغپای را مناره به اینکه خوانند که جای نور بود. و آهک را از اینکه جا «نوره» گویند که اندام پاکیزه و روشن بکند. و «نار»، سمت و علامت بود، عرب گوید: ما نار ابلک، ای ما سمتها«5». فَلَمّا أَضاءَت ما حَولَه‌ُ، «اضاء» هم لازم هست و هم متعدّی، یقول: أضاء القمر الظّلمة، و أضاء القمر به معنی ضاء، و ضاء یضوء ضوءا الّا لازم نباشد، و شاعر گوید: اضاءت لهم احسابهم و وجوههم دجی اللّیل حتّی نظّم الجزع ثاقبه ما حَولَه‌ُ، «ما» موصول است و صله او«6» جمله باید، و لکن مبتدا مقدّر است، تقدیر چنین است که: ما هو حوله. و «حول»، پیرامن باشد، یقول: دار حوله و حوالیه. و «حول»، سال باشد، لأنّه یحول، برای آن که باز گردد. و: حال الحول، سال برگردید. و: حال«7» عن العهد، از عهد بگردید. و: حال لونه، گونه رویش بگردید. و: ----------------------------------- 1. سوره قمر (54) آیه 20. 2. سوره منافقون (63) آیه 4. 3. سوره بقره (2) آیه 17. 4. سوره زمر (39) آیه 33. 5. اساس: ما سمته، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. 6. دب: اواز، آج، لب، فق: از. 7. مر الحول. صفحه : 139 حال بینی و بینه کذا، یعنی منع کرد. و «حوالت»، انقلاب حق بود از کسی به کسی دیگر، و «محاولت»«1»، گشتن بود در طلب کاری. و «حول» در چشم، انقلاب او باشد، و «حول»، انقلاب بود. قال اللّه تعالی: لا یَبغُون‌َ عَنها حِوَلًا«2»، و «محاله»، جهره«3» بود برای آن که گردد. ذَهَب‌َ اللّه‌ُ بِنُورِهِم، یعنی«4» اذهب اللّه نورهم. و اینکه «با» را «با» ی تعدیه خوانند. خدای تعالی نور ایشان ببرد. اگر گویند: در أوّل آیت می‌گوید: استَوقَدَ ناراً، و در آخر می‌گوید: ذَهَب‌َ اللّه‌ُ بِنُورِهِم، خدای تعالی نور ایشان ببرد، و آتش که نور از او بشود، آتش نباشد. جواب آن است که: آتش مشتمل است بر دو وصف: یکی نور، یکی احراق، یکی سبب منفعت، یکی سبب مضرّت. حق تعالی باز نمود که: من از آتش ایشان سبب منفعت ببردم، سبب مضرّت رها کردم تا از هر دو وجه بر طرف«5» خسارت باشند. وَ تَرَکَهُم فِی ظُلُمات‌ٍ لا یُبصِرُون‌َ، جمع ظلمت باشد، و «ظلمت»، ضدّ ضیاء بود، و معنی او انتقاص نور باشد. و «ظلم» در لغت نقصان باشد، بیانش قوله تعالی: آتَت أُکُلَها وَ لَم تَظلِم مِنه‌ُ شَیئاً ...«6»، ای لم تنقص. و آن که در مثل گفته‌اند: من اشبه اباه فما ظلم، معنی آن است که: ما نقص حق‌ّ الشّبه. و «ظلم»، برف باشد برای آن که کاهد. و «ظلم» که آب دندان بود، روشنی او مشبّه است به برف. لا یُبصِرُون‌َ، عبد اللّه عبّاس گفت: حق‌ّ و راه راست نمی‌بینند، امّا معنی آیت و وجه تشبیه احوال منافقان به حال کسی که آتش بر افروزد چون پیرامن او به آتش روشن شود، خدای تعالی نور آتش او ببرد و در تاریکی رها کند او را از کجاست وجه شبه«7» دارد! در او چند قول گفتند: عبد اللّه عبّاس و قتاده و ضحّاک و مقاتل و سدّی می‌گویند: وجه تشبیه آن است که خدای تعالی منافقان را تشبیه کرد [33- ر] به ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: محاوله. 2. سوره کهف (18) آیه 108. 3. مب، مر: چهره. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: ای. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: طریق. 6. سوره کهف (18) آیه 33. [.....] 7. همه نسخه بدلها، بجز مج: تشبیه. صفحه : 140 مردی که آتشی«1» بر افروزد و بدان منتفع شود و پیرامن خود ببیند و ایمن گردد از آنچه خایف باشد، پس ناگاه«2» آتش او بمیرد و او در تاریکی بماند خایف و مقرور«3» و متحیّر، همچونین است حال منافقان«4»، اظهار کلمه ایمان کردند و به عزّ اظهار«5» ایمان عزیز گشتند و در غمار«6» مسلمانان آمدند«7» از روی ظاهر، و با مسلمانان مخالطه و مناکحه و موارثه کردند و مقاسمه غنایم، و بر جان و مال ایمن شدند، همی چندانی«8» باشد که مرگ به ایشان رسد، آن نور به ظلمت بدل شود، و آن امن به خوف، و راحت به عذاب، چه حکم ظاهر شرع دگر«9»، و حکم خدای تعالی با بندگان در قیامت دگر است. اینکه بر ظاهر حال بود، و آن بر حسب اعتقاد. مجاهد می‌گوید: وجه تشبیه از اینکه جاست که، ایشان یک بار با مسلمانان باشند به زبان، و یک بار با کافران به دل، چنان که خدای تعالی از ایشان باز گفت: وَ إِذا لَقُوا الَّذِین‌َ آمَنُوا قالُوا آمَنّا«10»- الایة. اقبال ایشان بر مسلمانان، و موافقت ایشان با مسلمانان تشبیه کرد به روشنایی آتش، و شدن ایشان و پناه گرفتن ایشان با مشرکان تشبیه کرد به ظلمات. سعید جبیر و محمّد بن کعب و عطا و یمان بن رباب گفتند: آیت در جهودان انزله بود، و آن که ایشان انتظار می‌کردند روزگار رسول را و بیرون آمدن او، و می‌گفتند: چون بیاید، اوّل کسی که به او ایمان آورد«11» ما باشیم، و نعت و وصف او می‌گفتند. و مردی بود نام او عبد اللّه بن هیّبان، هر سال بیامدی و مردمان را تحریض«12» کردی بر ایمان به محمّد- علیه السّلام. ایشان قبول کردندی، آن مرد پیش از بعثه«13» رسول فرمان یافت. چون رسول- علیه السّلام- بیامد، اینان که وعده می‌دادند خلاف ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: آتش. 2. همه نسخه بدلها، بجز دب: بناگاه. 3. مج، وز: مغرور، دب، آج، لب، فق، مب: معذور، مر: مغبون. 4. دب که. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: ظاهر. 6. آج، شمار. 7. دب: در آمدند. 8. همه نسخه بدلها: چندان. 9. همه نسخه بدلها باشد. 10. سوره بقره (2) آیه 14. 11. همه نسخه بدلها: آرد. 12. همه نسخه بدلها: تحریص. 13. مج، دب، وز: بعتث، فق: بعث. [.....] صفحه : 141 کردند و کفر آوردند. پس نور ایشان وعده و اطماع و نشر اوصاف او بود. و ظلمت از پس نور، کفر ایشان بود به«1» رسول پس اینکه احوال. و ضحّاک می‌گوید: معنی اینکه آیت هم آن است که معنی آن آیت که خدای تعالی گفت: کُلَّما أَوقَدُوا ناراً لِلحَرب‌ِ أَطفَأَهَا اللّه‌ُ ...«2»، ای لحرب رسول اللّه، که هر گه که آتش کالزاری«3» بر کنند، چون مستوقد آتش«4» در اینکه آیت أَطفَأَهَا اللّه‌ُ، خدای فرو نشاند، چنان که گفت: ذَهَب‌َ اللّه‌ُ بِنُورِهِم، و اینکه وجهی است به صواب و سداد نزدیک. آنگه خدای تعالی ایشان را وصف کرد به صفاتی مذمومه، گفت: صُم‌ٌّ بُکم‌ٌ عُمی‌ٌ فَهُم لا یَرجِعُون‌َ. «فعل»، جمع افعل صفت باشد، قیاسی مطّرد، و مؤنّث را فعلی گویند، و «فعل» جمع مذکّر و مؤنّث باشد، یقول«5»: رجل اصم‌ّ ابکم اعمی، و امرأة صمّاء بکماء عمیاء، و رجال و نساء صم‌ّ بکم عمی. و در شاذّ خوانده‌اند: [صمّا]«6» بکما، عمیا، به نصب بر حال، علی تقدیر: ترکهم صمّا بکما عمیا. و گفته‌اند: نصب علی الذّم بود، و «صمم»، [33- پ] انسداد خرقت«7» گوش باشد به آفت، و سنگ خاره را که مجوّف نباشد، «صخره صمّاء» گویند، و سر شیشه را «صمام» گویند، و عزم سخت درست را «عزم مصمّم» گویند، و «صمیم» هر چیز«8» خالص او باشد. و «بکم» و «خرس» آفت بود در آلت کلام، و گفته‌اند: ابکم آن باشد که لال زاید از مادر، و ابکم گویند بر سبیل مجاز کسی را که فصیح نباشد. و اصل «عمی»، آفت چشم باشد، چنان که چیزی نبیند با آن، و در چشم حقیقت بود بلا خلاف، و در دل به ظاهر استعمال حکم حقیقت کنند او را تا دلیلی بر خاستن که مجاز است. و «تعمیه»، در کلام ایهام«9» و ترک بیان بود. و «معمّا»، کلامی بود ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: بر. 2. سوره مائده (5) آیه 64. 3. مج: کارزاری، دیگر نسخه بدلها: کارزار. 4. مج را. 5. همه نسخه بدلها: تقول. 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 7. کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: خرقه، چاپ شعرانی (1/ 90): خرق. 8. آج، لب، فق، مب، مر: چه. 9. کذا در اساس، همه نسخه بدلها: ابهام. صفحه : 142 نامبیّن. فَهُم لا یَرجِعُون‌َ، ای الی الحق‌ّ. و «رجوع»، باز آمدن بود، و «رجع»، باز آوردن باشد، و «رجع»، بارانی بود که بار دیگر در ایستد، فی قوله: وَ السَّماءِ ذات‌ِ الرَّجع‌ِ«1». و «رجع»، هم لازم بود و هم متعدّی، فرق به مصدر پیدا شود که مصدر لازم «رجوع» باشد، و مصدر متعدّی «رجع». اگر گویند: چگونه وصف کرد ایشان را به کوری و کری و گنگی، آنگه تکلیف کرد ایشان را آنچه به چشم و گوش و زبان تعلّق دارد! اینکه نه تکلیف ما لا یطاق باشد! جواب گوییم: معلوم است بضرورت، که اینکه نه حقیقت است، بل توسّع و مجاز است و مبالغت در وصف ایشان، به آن که در حق ناگفتن و ناشنیدن است و نادیدن، چنانند که گویی چشم و گوش و زبان ندارند. چون اینکه آلات دارند، و انتفاع دینی نمی‌گیرند بدان، همچنان است که ندارند، چنان که در دگر آیت گفت: لَهُم قُلُوب‌ٌ لا یَفقَهُون‌َ بِها وَ لَهُم أَعیُن‌ٌ لا یُبصِرُون‌َ بِها وَ لَهُم آذان‌ٌ لا یَسمَعُون‌َ بِها أُولئِک‌َ کَالأَنعام‌ِ بَل هُم أَضَل‌ُّ أُولئِک‌َ هُم‌ُ الغافِلُون‌َ«2»، و چنان که مسکین دارمی‌ّ می‌گوید: أعمی إذا ما جارتی خرجت حتّی یواری جارتی الخدر و اصم‌ّ«3» عما کان بینهما أذنی و ما بی غیره و قر و چنان که دیگری گوید: صم‌ّ عمّا ساءه سمیع جمع کرد از میان کرّی و شنوایی برای اینکه معنی که بگفتیم. وجهی دیگر در آیت آن است که خدای تعالی اینکه بر سبیل قطع طمع گفت از ایمان ایشان، گفت: چنان انگار که کران و کوران و گنگانند که از ایشان هیچ نیاید، همچونین از اینان ایمان و عمل صالح نیاید، چه در معلوم [چنان]«4» است که اختیار نکنند. و قوّت اینکه قول آن است که گفت: فَهُم لا یَرجِعُون‌َ. ----------------------------------- 1. سوره طارق (86) آیه 11. 2. سوره اعراف (7) آیه 179. 3. همه نسخه بدلها: یصم‌ّ. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 143 قوله«1»: او کصیّب. اگر گویند: «او» که در خبر شود، به معنی شک‌ّ بود پنداری که گفت: یشبه هذا او ذاک«2»، با اینکه ماند یا با آن. و اینکه [34- ر] شک‌ّ باشد، و شک‌ّ بر خدای روا نباشد، گوییم: از اینکه«3» چند جواب است: یکی آن که کلام را اگر چه ظاهر او خبر است، متضمّن است معنی امر را، یعنی حال اینکه منافقان ماننده است به حال کسی که آتش بر افروزد و به حال کسی که اصحاب باران باشد«4». تو که محمّدی- علیه السّلام- مخیّری. خواهی به اینکه تشبیه کن، خواهی به آن تشبیه کن. پس «او» تخییر را باشد، شک‌ّ را نباشد. جواب دوم آن است که: «او»، اباحت را بود، چنان که: جالس الحسن، او إبن سیرین. و فرق از میان تخییر و اباحت آن بود که در تخییر یکی شاید کردن بر انفراد، و در اباحت جمع شاید کردن میان هر دو. جواب سوم آن است که: «او»، برای تفصیل آورد، پنداری حق تعالی گفت: اینکه منافقان بسیارند، حال بعضی با حال اصحاب آتش می‌ماند و حال بعضی با اصحاب باران، چنان که گفت: وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَو نَصاری ...«5»، «قالوا»، ضمیر جهودان و ترسایان است به یک جا، تقدیر آن است که جهودان گفتند: جهود باشی«6»، و ترسایان گفتند: ترسا باشی«7». و مثال دیگر آن است«8» که گفت: وَ کَم مِن قَریَةٍ أَهلَکناها فَجاءَها بَأسُنا بَیاتاً أَو هُم قائِلُون‌َ«9»، بعضی«10» عذاب ما به بعضی رسید به شب، و به بعضی رسید و ایشان به قیلوله خفته«11». جواب چهارم آن است که: «او»، به معنی «بل» است، و بل اضراب را باشد، چنان که گفت: وَ أَرسَلناه‌ُ إِلی مِائَةِ أَلف‌ٍ أَو یَزِیدُون‌َ«12»، و المعنی بل یزیدون، و چنان که شاعر گفت: ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها تعالی. [.....] 2. همه نسخه بدلها یا . 3. مر: اینکه سخن را. 4. اساس: باشند، به قیاس با نسخه مج و اتّفاق دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 5. سوره بقره (2) آیه 135. 6، 7. باشی/ باشید. 8. همه نسخه بدلها: آیه. 9. سوره اعراف (7) آیه 4. 10. همه نسخه بدلها: یعنی. 11. همه نسخه بدلها بودند. 12. سوره صافّات (37) آیه 147. صفحه : 144 بدت مثل قرن الشمس فی رونق الضّحی و صورتها أو«1» انت فی العین أملح یعنی بل انت. و جواب پنجم آن است که: «او» به معنی «واو» است، کانّه تعالی [قال]«2»: أَو کَصَیِّب‌ٍ«3» أَن تَأکُلُوا مِن بُیُوتِکُم أَو بُیُوت‌ِ آبائِکُم أَو بُیُوت‌ِ أُمَّهاتِکُم ...«4»، چنان که توبة بن الحمیّر گفت: و قد زعمت لیلی بأنّی فاجر لنفسی تقاها او علیها فجورها و جریر گفت: نال الخلافة او کانت له قدرا کما اتی ربّه موسی علی قدر «او»، در هر دو بیت به معنی «واو» باشد تا به معنی مستقیم شود. و اینکه وجوه که گفتیم، مطّرد باشد فی قوله تعالی: ثُم‌َّ قَسَت قُلُوبُکُم مِن بَعدِ ذلِک‌َ فَهِی‌َ کَالحِجارَةِ أَو أَشَدُّ قَسوَةً ...«5»مِن‌َ السَّماءِ، عرب هر چه سایه بر افگند از بالا، آن را سماء گویند. سقف خانه را سماء البیت گویند، و به پارسی نیز آسمانه خانه گویند. و ابر را سماء گویند، و اینکه اسم جنس است، و «لام» در او تعریف جنس است«9»، واحد و جمع ----------------------------------- 1. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 2. اساس: ام، به قیاس با نسخه مج، تصحیح شد. 3. ضبط قرآن مجید: او کصیّب. 4. سوره نور (24) آیه 61. [.....] 5. سوره بقره (2) آیه 74. 6. همه نسخه بدلها: و در اینکه آیت وجهی دیگر است. 7. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: روا. 8. مج، دب: فیعل. 9. مب، مر: و لام تعریف از برای جنس است. صفحه : 145 در او یکسان باشد، نبینی که خدای تعالی گفت: ثُم‌َّ استَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوّاهُن‌َّ سَبع‌َ سَماوات‌ٍ ...«1»، و بعضی«2» دگر گفتند: «سماء» جمع است و واحدش «سماوة» بود، چنان که شاعر گفت: ماوة الهلال حتّی احقوقفا و «سماوات»، جمع او باشد. فیه، در وی، یعنی در باران. و گفته‌اند: با سماء می‌شود بر قول آن که سماء را مذکّر گوید، چه هر دو در قرآن هست، هم تذکیر و هم تأنیث. [مذکّر]«3» فی قوله: السَّماءُ مُنفَطِرٌ بِه‌ِ ...«4»، و تأنیث إِذَا السَّماءُ انفَطَرَت«5». و گفته‌اند: با شب می‌شود، کنایة عن غیر مذکور. و گفته‌اند: راجع است با «سماء» و مراد ابر است از سماء. ظُلُمات‌ٌ، جمع ظلمت باشد، و در شاذّ «ظلمات» به سکون «لام» خوانده‌اند، و «ظلمات» به فتح «لام». وَ رَعدٌ، اینکه آواز معروف است که از ابر می‌شنوند. وَ بَرق‌ٌ، اینکه آتش بود که از ابر بیرون می‌آید. مجاهد می‌گوید: رعد نام فریشته‌ای است که تسبیح می‌کند به حمد خدای و آواز او را نیز رعد خوانند، قال اللّه تعالی: وَ یُسَبِّح‌ُ الرَّعدُ بِحَمدِه‌ِ ...«6»، یعنی آن فریشته. و «برق» تازیانه زدن آن فریشته است که ابر را می‌راند. و عکرمة می‌گوید: رعد، نام فریشته‌ای است که ابر را می‌راند، چنان که راعی شتر را. و شهر بن حوشب هم چنین می‌گوید، و در«7» آخر حدیث می‌گوید: چون خشمش سخت شود، آتشی از دهن او به در آید، آن صواعق بود. از امیر المؤمنین«8»- علیه السّلام- می‌آید«9» که او گفت: البرق مخاریق الملائکة، گفت: برق آن چوب است که فریشتگان به آن ابر رانند. ابو الدّرداء می‌گوید: رعد تسبیح است، و برق برای خوف و طمع است، و تگرگ ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 29. 2. اساس: معنی، به قیاس با نسخه مج، و اتّفاق دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. سوره مزّمّل (73) آیه 18. 5. سوره انفطار (82) آیه 1. 6. سوره رعد (13) آیه 13. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: الّا در. 8. دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. 9. دب، آج، لب، فق، مب، مر: روایت کرده‌اند. [.....] صفحه : 146 عقوبت است، و صواعق به گناه بود، و ملخ روزی بود قومی را، و زجر بود قومی دیگر را، و دریا به کیل است و کوهها به وزن است. و اصل رعد در لغت، حرکت و اضطراب باشد، و لرز«1» را از اینکه جا رعد خوانند. و «رعدت السّماء و برقت» آن باشد که رعد و برق آید از آسمان. و «ارعد» و «ابرق»، آن باشد که تهدید کند کسی کسی را. و اصل برق روشنایی بود، و «بریق»، شمشیر لمعان او بود«2». یَجعَلُون‌َ أَصابِعَهُم فِی آذانِهِم مِن‌َ الصَّواعِق‌ِ حَذَرَ المَوت‌ِ، انگشتها در گوشها می‌نهند از صواعق، و آن آوازی عظیم باشد که از آسمان بیاید، یا آتشی که هر جا که بر آید بسوزد و نیست کند. و صاعقه، نامی است عذاب را و هلاک را. و صعق اذا مات، من قوله تعالی: فَصَعِق‌َ مَن فِی السَّماوات‌ِ وَ مَن فِی الأَرض‌ِ ...«3»، آن باشد که بی‌هوش شود، من قوله تعالی: وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً ...«4»، و «صعاق» [35- ر] و «نهاق» آوازی عظیم باشد از خر و گاو«5». حَذَرَ المَوت‌ِ، ترس مرگ را و نصب او بر مفعول له باشد. وَ اللّه‌ُ مُحِیطٌ بِالکافِرِین‌َ، در او چند قول گفتند: قولی آن است که: عالم است به احوال کافران، من قوله: وَ أَن‌َّ اللّه‌َ قَد أَحاطَ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عِلماً«6». و قولی دیگر آن است که: قادر است بر ایشان، و از قبضه قدرت او به در نتوانند شدن، چنان که گفت:إن به وَ اللّه‌ُ مِن وَرائِهِم مُحِیطٌ«7». قولی دیگر آن است که: هلاک کننده کافران است، من قوله: إِلّا أَن یُحاطَ بِکُم ...«8»، یعنی الّا که هلاک شوی جمله به یکبارگی. یَکادُ البَرق‌ُ یَخطَف‌ُ أَبصارَهُم، «کاد» از اخوات «عسی» باشد و به معنی مقاربت بود، و او در باب مقاربت از عسی بلیغتر بود. و او فعلی جامد است، از او اسم فاعل نیاید، و او را خبری باید و خبر او فعل مضارع بود بی «ان» و خبر عسی ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب، مر: لون. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر قوله تعالی. 3. سوره زمر (39) آیه 68. 4. سوره اعراف (7) آیه 143. 5. مج، دب، لب، فق، وز: گاف/ گاو. 6. سوره طلاق (65) آیه 12. 7. سوره بروج (85) آیه 20. 8. سوره یوسف (12) آیه 66. صفحه : 147 فعل مضارع بود با «ان». یَخطَف‌ُ أَبصارَهُم، یعنی نزدیک بود که برق چشمهای ایشان برباید، و لکن نر بوده«1» باشد، چنان که گفت: یَکادُ سَنا بَرقِه‌ِ یَذهَب‌ُ بِالأَبصارِ«2». و «خطف»، ربودن باشد، و پرستک«3» را خطّاف گویند، [و چاه«4» جوی را خطّاف گویند]«5»، و جمع هر دو «خطاطیف» بود. کُلَّما أَضاءَ لَهُم، «کل‌ّ» اسم جمله است که ضم‌ّ کرده‌اند با «ما» ی مجازات و معنی «متیما»«6» بود، یعنی هر گه«7». أَضاءَ لَهُم مَشَوا فِیه‌ِ، هر گه که روشن شدی برفتندی در او. «اضاء»، اینکه جا لازم است، یعنی برق روشن شدی. وَ إِذا أَظلَم‌َ عَلَیهِم قامُوا: و هر گه برق ندرفشیدی«8»، بایستادندی. وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَذَهَب‌َ بِسَمعِهِم وَ أَبصارِهِم، و اگر خدای تعالی خواستی گوش و چشم ایشان«9» ببردی. و «لو» حرف شرط است و معنی او امتناع کاری بود برای امتناع کاری دیگر به شرط آن که هر دو، اعنی «لو» و جوابش مثبت باشد، و اگر یکی را از آن حرف نفی در«10» بود مثبت شود، و جمله آن است که نفیش اثبات بود و اثباتش نفی. و سخت نیکو گفته است شاعر آن دو بیت که در صورت لغز بگوید در اینکه معنی- و هما: أ نحوی‌ّ هذا العصر ما هی لفظة جرت بلسانی جرهم و ثمود إذا ما نفت و اللّه اعلم أوجبت و إن أوجبت قامت مقام جحود نبینی که خدای تعالی چون گفت: وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَذَهَب‌َ بِسَمعِهِم وَ أَبصارِهِم، اگر خدای خواستی سمع و بصر ایشان ببردی. چون حرف نفی نیست، و هر دو مثبت است، نه مشیّت هست و نه اذهاب سمع و بصر. و بعکس اینکه، قول خدای- عزّ و جل‌ّ ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، فق، وز، مب، مر: بربوده. 2. سوره نور (24) آیه 43. 3. مر: پرستوک. 4. دب، آج، لب، فق، مب و. 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. مج، دب، وز: میتما، آج، لب، فق، وز، مب، میثما، مر: حیثما. [.....] 7. فق، وز که. 8. اساس: بدرفشیدی خوانده می‌شود، امّا قرائن متعدّد و تفصیل مطلب در متن همین نسخه نشان می‌دهد که «ندرفشیدی» صحیح است، مج، لب، فق، مب، مر: ندرخشیدی، آج: به در رفتیدی. 9. دب، آج، لب، فق، مب، مر: چشمهایشان. 10. مب، مر او. صفحه : 148 [35- پ]: وَ لَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُه‌ُ ما زَکی مِنکُم مِن أَحَدٍ أَبَداً ...«1»، اگر نه فضل و رحمت خدای بودی، زکی نبودی از شما هیچ کس. اکنون هم فضل هست و هم زکا، برای آن که حرف نفی در هر دو جایگاه هست، اینکه حکم «لو» و «لو لا» ست در قرآن و کلام عرب هر جا که آید. «با»، در «بسمعهم»، «با» ی تعدیه است، یعنی اذهب سمعهم«2» و ابصارهم. إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، که خدای تعالی بر همه چیزی قادر است. بدان که «شی‌ء»، آن باشد که صحیح بود که بدانند و از او خبر دهند. و اینکه لفظ شامل بود موجود و معدوم [را]«3»، و اگر چه معدوم و موجود صحّت معلومی و مخبری دارد. بر اینکه قاعده، معدوم شی‌ء باشد، و لفظ «شی‌ء» که در قرآن آمد، یک جا مراد موجود و معدوم است، و یک جا موجود، و یک جا معدوم. آن جا که مراد هر دو است، قوله تعالی: أَن‌َّ اللّه‌َ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیم‌ٌ«4»، خدای تعالی به همه چیزی علیم است، هم به موجود عالم باشد، هم به معدوم. و آن جا که مراد معدوم است دون موجود، هر کجاست که گفت: وَ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ. مراد از اینکه «شی‌ء» معدوم باشد، چه شی‌ء چون در وجود آمد، از مقدوری قادر برفت، و اگر نه اینکه دلیلی بودی که تخصیص می‌کند به معدوم دون موجود، بر عموم حمل بایستی کردن. همچونین آن جا که بر موجود افتد دون معدوم، برای قرینه‌ای و«5» دلیلی باشد فی قوله تعالی: وَ قَد خَلَقتُک‌َ مِن قَبل‌ُ وَ لَم تَک‌ُ شَیئاً«6»، ای موجودا. به قرینه «خلقتک»، قدیر بر سبیل مبالغت بود در قادر. و قادر، ذاتی بود حاصل بر صفتی«7» که از مکان آن صفت از او صحیح بود ایجاد آنچه مقدور او بود علی بعض الوجوه. امّا معنی آیت و وجه تشبیه منافقان به اینکه چیزها که در آیت بگفت، در او چند قول گفته‌اند: یکی گفت: مثل منافقان در تحیّر و تردّدشان، مثل کسی است که آتشی بر ----------------------------------- 1. سوره نور (24) آیه 21. 2. دب، آج، لب، فق، وز، لب: بسمعهم. 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. سوره بقره (2) آیه 231. 5. همه نسخه بدلها: قرینه او. 6. سوره مریم (19) آیه 9. 7. دب، معنیی. صفحه : 149 افروزد، یا مثل کسی است که در شبی تاریک در بیابانی حاضر آید، بارانی آید ایشان را که در او رعد و برق و صواعق بود، که سختی بانگ رعد چنان بود که با آن انگشت در گوش نهند، و درفشیدن«1» برق به صفتی بود که بیم آن باشد که چشمها که راه نبینند. وجه تشبیه و تحیّر و تردّد ایشان است، گاهی میل کنند به مسلمانان«2» از روی ظاهر، و گاهی با نزدیک کافران می‌شوند [36- ر]. هر گه که قسمت غنیمتی باشد و چیزی به ایشان رسد، میل کنند به مسلمانی، کُلَّما أَضاءَ لَهُم مَشَوا فِیه‌ِ. و چون خلاف اینکه باشد، فرو مانند، وَ إِذا أَظلَم‌َ عَلَیهِم قامُوا. قولی دیگر آن است که: حق تعالی با منافقان مثل زد قرآن را، و تشبیه کرد قرآن را به باران از آن جا که در او خیر و نفع است، چنان که در باران. و آنچه در قرآن هست از تهدید و وعید و ذکر و دوزخ مشبّه است به رعد، و آنچه در قرآن هست از شفا و نور و وعد«3» خیر«4» و ثواب، ممثّل است به برق و روشنایی او، چنان که اصحاب رعد انگشت در گوش نهند«5» ترس آن را که نبادا که چیزی شنوند که موافق رای ایشان نباشد، و اگر چیزی بشنوند که به بعضی وجوه موافق رأی ایشان بود، اندکی میل کنند، چنان که آن کس که به روشنایی برق پاره‌ای برود اندک، و چون خلاف اینکه باشد فرو ماند«6». قتاده می‌گوید: اینکه مثلی است که خدای تعالی بزد منافقان را در بد دلی و بی یقینی و پای نه بر جای«7»، هر کجا آوازی بشنوند بترسند و انگشت در گوش نهند ترس هلاک را، حَذَرَ المَوت‌ِ، چنان که در دگر آیت گفت: یَحسَبُون‌َ کُل‌َّ صَیحَةٍ عَلَیهِم ...«8»، و قوله: کُلَّما أَضاءَ لَهُم مَشَوا فِیه‌ِ، یعنی به نور اظهار کلمه اسلام تزجّی روزگار می‌کنند. وَ إِذا أَظلَم‌َ عَلَیهِم قامُوا، چون بمیرند با ظلم«9»، عذاب شوند. قولی دیگر آن است که: مثل منافق«10» چون در اسلام آید ایمن شود«11» و حالش ----------------------------------- 1. مب، مر: درخشیدن. 2. همه نسخه بدلها: مسلمانی. 3. آج، لب، فق: رعد. [.....] 4. دب، آج، لب، فق، مب و خیر. 5. مج حذر الموت، منافقان و جهودان چون قرآن شنوند، انگشت در گوش نهند. 6. همه نسخه بدلها: فرو مانند. 7. مر: و سست قدمی. 8. سوره منافقون (63) آیه 4. 9. همه نسخه بدلها: با ظلمت. 10. دب، آج، لب، فق، مر زد. 11. وز: ایذا نمی‌شود. صفحه : 150 نیک شود ساکن«1» گردد و مطمئن‌ّ القلب«2» شود. چون نکبتی و شدّتی بدو رسد، بر گردد و مرتدّ شود، در اوّل با کسی ماند که: کُلَّما أَضاءَ لَهُم مَشَوا فِیه‌ِ، و در دوم با آن ماند که: وَ إِذا أَظلَم‌َ عَلَیهِم قامُوا، بیان اینکه قول، قوله تعالی فی سورة الحج‌ّ: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَعبُدُ اللّه‌َ عَلی حَرف‌ٍ فَإِن أَصابَه‌ُ خَیرٌ اطمَأَن‌َّ بِه‌ِ وَ إِن أَصابَته‌ُ فِتنَةٌ انقَلَب‌َ عَلی وَجهِه‌ِ خَسِرَ الدُّنیا وَ الآخِرَةَ ذلِک‌َ هُوَ الخُسران‌ُ المُبِین‌ُ«3». قولی دیگر والبی گفت از عبّد اللّه عبّاس که: مراد به آیت منافقانند که اوّل جهود بودند. چون فتح بدر پدید آمد، شادمانه شدند، گفتند: اینکه آن محمّد است که ما نعت و صفت او در توریت خوانده‌ایم، و پیغامبر آخر زمان است. چون در احد وهنی ببود«4» مرتدّ«5» شدند و گفتند: اینکه نه آن محمّد است، و اینکه صفات و سیر«6» نه آن است که ما خوانده‌ایم. قولی دیگر آن است که: عبد اللّه مسعود و جماعتی از صحابه روایت کردند که: منافقی چند برخاستند و در«7» شب [36- پ] از مدینه بگریختند. چون به بیابان در آمدند و از شب پاره‌ای بگذشت، ابری بر آمد و تاریکیی پدید آمد و باران در گرفت و رعد و برق غرّیدن و درفشیدن«8» گرفت. ایشان متحیّر فرو ماندند. هر گه که برق روشنایی دادی پاره‌ای برفتندی، و چون برق بشدی، بایستادندی که راه ندیدندی. گفتند: بار خدایا؟ اگر ما را از اینکه بیابان خلاصی دهی، ما برویم و دست در دست رسول نهیم و ایمان آریم از صدق دل. چون روز شد، بیامدند و دست در دست رسول- علیه السّلام- نهادند و ایمان آوردند و قصّه خود با رسول- علیه السّلام- بگفتند خدای تعالی مثل ایشان با دگر منافقان بزد- و اللّه اعلم بمراده. قوله تعالی:

یا أَیُّهَا النّاس‌ُ اعبُدُوا رَبَّکُم‌ُ الَّذِی خَلَقَکُم وَ الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ (21) الَّذِی جَعَل‌َ لَکُم‌ُ الأَرض‌َ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنزَل‌َ مِن‌َ السَّماءِ ماءً فَأَخرَج‌َ بِه‌ِ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ رِزقاً لَکُم فَلا تَجعَلُوا لِلّه‌ِ أَنداداً وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ (22)

ای مردمان؟ بپرستی خدایتان آن که بیافرید شما را و ایشان را که ----------------------------------- 1. مج، وز: شاکر. 2. مج، وز: القلوب. 3. سوره حج (22) آیه 11. 4. دب، فق: پدید آمد، لب، مب: پدید آمد نبود. 5. آج: یهود مرتد. 6. همه نسخه بدلها: سیرت. [.....] 7. همه نسخه بدلها: و به. 8. مب، مر: درخشیدن. صفحه : 151 پیش شما بودند تا مگر شما پرهیزگار شوی. آن که کرد برای شما زمین را گسترده و آسمان را بنا کرد، و فرود آورد از آسمان آبی، بیرون آورد به او از میوه‌ها روزی برای شما، مکنی«1» خدای را مانندگان و شما می‌دانی«2». قدیم- جل‌ّ جلاله [37- ر] چون ذکر مؤمنان و کافران و منافقان بکرد و ایشان را مثل زد به آنچه در آیات متقدّم برفت، خلقان را دعوت کرد به عبادت خود، و تذکیر کرد ایشان را نعمتهایی که با ایشان کرد، و تحذیر کرد ایشان را از آن که با او معبودی دیگر پرستند و اشباه و امثال گویند او را. قوله: یا أَیُّهَا النّاس‌ُ، « یا » حرف نداست، و «ای‌ّ»، منادای مفرد معرفه است مبنی بر ضم‌ّ. و «ها» مقحم است برای تنبیه. «النّاس» صفت «ای‌ّ» است، و «لام» در او تعریف جنس است. عبد اللّه عبّاس گفت: هر کجا در قرآن یا أَیُّهَا النّاس‌ُ است، خطاب اهل مکّه است، و هر کجا: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا«3» است، خطاب اهل مدینه است و حمل او کردن بر عموم اولیتر باشد تا دلیلی مخصّص بودن. اعبُدُوا رَبَّکُم‌ُ، خدای را پرستید. اصل و معنی عبادت و رب‌ّ بگفتیم در سورت فاتحه، اعادت کردن وجهی ندارد. الَّذِی خَلَقَکُم، حقیقت «خلق»، اخراج مقدور بود از عدم به وجود با نوعی تقدیر. و در لغت تقدیر بود، چنان که شاعر گوید: و لأنت تفری ما خلقت و بع ض القوم یخلق ثم‌ّ لا یفری ای تقطع ما قدّرت، و قال اخر: و لا یبطّ بأیدی الخالقین و لا أیدی الخوالق إلّا جیّد الادم یعنی المقدّرین و المقدّرات. و از اینکه جاست قول خدای تعالی: ----------------------------------- 1. مکنی/ مکنید. 2. می‌دانی/ می‌دانید. 3. سوره بقره (2) آیه 104، و نیز 87 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. صفحه : 152 وَ إِذ تَخلُق‌ُ مِن‌َ الطِّین‌ِ کَهَیئَةِ الطَّیرِ«1». بدان که خالق بر اطلاق، خدای را تعالی گویند برای آن که افعال او همه بر وفق حکمت و صواب بود. پس پنداری مقدّر است به اندازه حکمت. و ما را خالق بر اطلاق نگویند، برای آن که فعل ما بیشتر نا مقدّر«2» باشد، و در افعال ما، محکم و مشوّش و حسن و قبح«3» در افتد و بر وفق تقدیر ما بنیاید برای فقد علم، و بر سبیل تقیید«4» اجرا کنند بر یکی از ما گویند: خالق الادیم نعلا. و عرب گویند: خلقت الادیم نعلا. چنان که در «رب‌ّ» بیان کردیم که بر اطلاق نگویند یکی را از ما مگر مقیّد «رب‌ّ الدّار»، و «رب‌ّ الضّیعة»، و چنان که شاعر گفت: فاذا شربت فانّنی رب‌ّ الخورنق و السّدیر و اذا صحوت فانّنی رب‌ّ الشّویهة و البعیر و خدای تعالی اینکه اسم اجرا کرد بر جز خود، فی قوله تعالی: فَتَبارَک‌َ اللّه‌ُ أَحسَن‌ُ الخالِقِین‌َ«5». خَلَقَکُم، بیافرید شما را و از کتم عدم به حیّز وجود آورد. وَ الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم، و آنان را که پیش شما بودند. «واو»، عطف راست، و معنی او اشراک«6» ثانی باشد در حکم و اعراب اوّل. لَعَلَّکُم، و «لعل‌ّ» معنی او طمع و ترجّی و اشفاق بود، تقول: ایت السّوق لعلّک تشتری شیئا، طمع بود در وقوع [37- پ] و اشفاق از فوت. و معنی آن بود: لکی تنجوا من عذاب اللّه. «لعل‌ّ»، در قرآن به معنی «لام کی» باشد، بیانش قوله تعالی فی قصّة یوسف: لَعَلِّی أَرجِع‌ُ إِلَی النّاس‌ِ لَعَلَّهُم یَعلَمُون‌َ«7»، و به معنی «کأن‌ّ» آمد در سورة الشّعراء، فی قوله: وَ تَتَّخِذُون‌َ مَصانِع‌َ لَعَلَّکُم تَخلُدُون‌َ«8»، ای کانّکم. و جماعتی مفسّران گفتند: «لعل‌ّ» و «عسی» از خدای تعالی واجب بود. و محقّقان گفتند: بر نهاد خود است و در او معنی ترجّی هست، و لکن راجع با ما، نه«9» ----------------------------------- 1. سوره مائده (5) آیه 110. 2. همه نسخه بدلها: نا مقدور. 3. همه نسخه بدله: قبیح. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: تقیّد. 5. سوره مؤمنون (23) آیه 14. 6. دب، مب، مر: اشتراک. 7. سوره یوسف (12) آیه 46. 8. سوره شعرا (26) آیه 129. 9. اساس: امانت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] صفحه : 153 با خدای تعالی، یعنی خدای«1» پرستی به امید تقوی و نجات. و برای آن به اینکه لفظ فرمود تا قاطع نشوند و مغری به قبیح نگردند. تتّقون، در «تتّقون»، دو قول گفتند: یکی آن که، تا از معاصی بپرهیزی، چه فعل طاعات«2» صارف باشد مکلّف را از فعل قبایح، چنان که خدای تعالی گفت: إِن‌َّ الصَّلاةَ تَنهی عَن‌ِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ ...«3»، و قول دیگر تا از عذاب دوزخ بپرهیزی«4»، چه عبادت کردن بر وفق اوامر و نواهی خدای تعالی سبب نجات بود از عذاب«5». قوله: الَّذِی جَعَل‌َ لَکُم‌ُ الأَرض‌َ فِراشاً، خدای تعالی چون امر به عبادت کرد خلقان را و باز نمود که مستحّق عبادت منم از شما که آفریننده شما و پدران شما منم، تقریر بعضی نعمتها و تفصیل آن بگفت، گفت: اینکه زمین را«6» به فراش و بستر شما کردم تا در وی می‌آیی و می‌شوی«7» و تصرّف می‌کنی«8» برای معاش، و در شب بر او قرار می‌کنی«9» چنان که بر بستر. «جعل»، بر وجوه باشد: به معنی «خلق» آید، فی قوله: وَ جَعَل‌َ الظُّلُمات‌ِ وَ النُّورَ«10». و به معنی «صیّر» آید«11»، فی قوله: جَعَل‌َ لَکُم‌ُ الأَرض‌َ فِراشاً. و در بیشتر آیات قرآن [همچنین بود]«12» و در وجه اوّل متعدّی بود به یک مفعول، و در اینکه وجه دوم متعدّی بود به دو مفعول. و به معنی تسمیت آید«13»، فی قوله: وَ جَعَلُوا المَلائِکَةَ الَّذِین‌َ هُم عِبادُ الرَّحمن‌ِ إِناثاً«14». فِراشاً، «فعال» بود به معنی مفعول، یعنی مفروش، چنان که «بساط» بمعنی مبسوط. و «بناء»، به معنی مبنی‌ّ. زجّاج گفت: بناء، ضم‌ّ کردن بعضی بود با بعضی بر وجه تماسک که ایمن باشند از سقوطش، و گفته‌اند: بناء، ای سقفا مرفوعا. [گفته‌اند]«15»: بنادر مقابله«16» فراش برای دو وجه را، گفت یکی آن که ابو زید گفت: ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز دب را. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر: طاعت. 3. سوره عنکبوت (29) آیه 45. 4. مب: بپرخیزی/ بپرهیزی بپرهیزید. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر دوزخ. 6. همه نسخه بدلها من. 7. می‌آیی و می‌شوی/ می‌آیید و می‌شوید. 8، 9. می‌کنی/ می‌کنید. 10. سوره انعام (6) آیه 1. 11. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: آمد. 12، 15. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 13. همه نسخه بدلها: آمد. 14. سوره زخرف (43) آیه 19. 16. دب، آج، لب، فق، مب، مر: مقابل. [.....] صفحه : 154 بنیان البیت و سماؤه اعلاه باشد، تا اینکه از روی بلندی مطابق آن باشد از روی پستی. و قول دیگر آن است که: آسمانه خانه باشد که مبنی نباشد چون آسمانه خیمه و خباء عرب، پس «بناء» گفت تا از آن پیدا بود، چنان که شاعر گفت: بنا السّماء فسوّیها ببنیتها و لم تمدّد«1» باطناب و لا عمد [83- ر] آفریدن آسمان و بر کشیدن او بی عمدی و گستردن زمین بی سندی، دلیل است بر قادر الذّاتی او، چه قادر به قدرت«2» چنین فعل«3» نتواند کردن. وَ أَنزَل‌َ مِن‌َ السَّماءِ ماءً، [در او]«4» دو قول گفته‌اند: قولی آن که به «سماء» ابر خواست، و گفته‌اند که: [خدای تعالی]«5» اینکه ابر را چون جامه‌ای یا چیزی که در آب نهی نشف کند آفرید. ابر به دریا فرو شود و بر آید و در هوا متراکم شود، باد بر او آید و آن را بیفشارد، چنان که گفت: وَ أَنزَلنا مِن‌َ المُعصِرات‌ِ ماءً ثَجّاجاً«6». بر اینکه قول، آب باران، آب دریا بود. و قولی دیگر آن است که: مراد به «سماء»، آسمان است و آب باران از آسمان«7» می‌آید و خدای تعالی اینکه ابر را مغربل آفریده است و حایل کرده در هوا میان آسمان و زمین تا چون از آسمان بیاید بر او آید، و تاب و اعتمادش بستاند به مقداری مقدّر به زمین آید، چه اگر نه چنین بودی، زمین بیران«8» شدی. و اینکه قول درست‌تر است برای آن که، لفظ قرآن بر حقیقت مانده است، و بر قول اوّل مجاز باشد، و کتاب خدای را- جل‌ّ جلاله- تا بر حقیقت حمل شاید کردن، بر مجاز حمل نباید کردن. قوله: فَأَخرَج‌َ بِه‌ِ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ رِزقاً لَکُم، «به»، یعنی به باران از درختان و زمین برای شما میوه‌ها«9» بیرون آرد تا روزی بود شما را، چنان که گفت: أَنّا صَبَبنَا ----------------------------------- 1. آج: تمدّ. 2. آج، در بالای سطر با خطی متفاوت از متن افزوده: محدث. 3. مج، لب، فق، وز، مب بداند و، مر: چنین فعلی تواند کردن و داند. 4، 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. سوره نبأ (78) آیه 14. 7. دب، آج، لب، فق، مر: سماء. 8. دب، مب، مر: ویران. 9. اساس: میوها/ میوه‌ها. صفحه : 155 الماءَ صَبًّا، ثُم‌َّ شَقَقنَا الأَرض‌َ شَقًّا«1»، الی قوله: مَتاعاً لَکُم وَ لِأَنعامِکُم«2». خدای- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیت منّت نهاد بر ما به خلق زمین برای ما بر وجهی که قرارگاه ما باشد. راویان اخبار روایت کرده‌اند که: چون خدای- تعالی- خواست تا آسمان و زمین بیافریند، جوهری سبز بیافرید چند هفت آسمان و هفت زمین. آنگه به نظر هیبت بدان جوهر نگرید، از ترس خدای- عزّ و جل‌ّ- گداخته شد، آبی گشت لرزان. آنگه فرمان داد تا از آن آب بخاری و دودی بر آمد، از آن دود یک آسمان بیافرید، چنان که گفت: ثُم‌َّ استَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِی‌َ دُخان‌ٌ ...«3»، آنگه آن یک آسمان بشکافت و هفت آسمان کرد و فرمان داد تا آن آب پاره‌ای کف و زبد بر آورد به مقدار زمین مکّه. از آن کف زمین مکّه بیافرید. آنگه فرمان داد تا جمله زمین از زیر آن به در آوردند. از اینکه جا، مکّه را «ام‌ّ القری» خوانند که اصل همه زمین از اوست. آنگه آن یک طبقه را بشکافت و هفت طبقه کرد ستبری هر زمینی پانصد ساله راه، و از زمینی تا به زمینی که طبقه دیگر است پانصد ساله راه. آنگه فریشته‌ای را بفرستاد از زیر عرش تا زمین بر دوش و گردن گرفت و دستها بگسترد، یکی به مشرق رسید و یکی به مغرب، قرار قدم نداشت. خدای تعالی از بهشت گاوی«4» بفرستاد [38- پ] که او را چهل هزار سرو بود و چهل هزار دست و پای. و آن فریشته قدم بر«5» سنام آن گاو«6» نهاد، قدمش نیک قرار نگرفت یاقوتی از فردوس اعلی بفرستاد و از میان سنام او تا گوش«7» او بفرمود نهادن، [تا]«8» پایهای فریشته قرار گرفت بر او، و سروهای اینکه گاو«9» به اقطار زمین بر آمده است. تا«10» زیر عرش، و بینی درهای او«11» در دریاست. در روز یک دم بزند و باز گیرد. چون ----------------------------------- 1. سوره عبس (80) آیه 25 و 26. 2. سوره عبس (80) آیه 32. 3. سوره فصّلت (41) آیه 11. 4. مج، آج، لب، فق، گافی/ گاوی. 5. همه نسخه بدلها: پای آن فرشته بر. 6. مج، لب، فق: گاف/ گاو. [.....] 7. مج، دب، وز: کوهان. 8. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 9. مج، لب، وز: گاف/ گاو. 10. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر به. 11. کذا: در اساس (به صورت اضافه مقلوب)، مج: و درهای بینی او، آج، لب: و بینی و دهان او، مر: و درهای. بینی آن گاو، فق، مب: و نبینی درهای او، وز: درها و بینی او. صفحه : 156 دم بزند، دریا را مدّ باشد، چون دم باز گیرد، جزر باشد، قوایم گاو«1» را جای قرار نبود، سنگی بیافرید که ستبری او چند هفت بار هفت آسمان و هفت زمین. قوایم گاو«2» بر او قرار گرفت، و آن آن سنگ است که لقمان می‌گوید پسرش را در وصیّت«3»: یا بُنَی‌َّ إِنَّها إِن تَک‌ُ مِثقال‌َ حَبَّةٍ مِن خَردَل‌ٍ فَتَکُن فِی صَخرَةٍ«4». و گفته‌اند: اینکه آخر سخنی بود که لقمان گفت در حکمت و وصیّت. سنگ را جای قرار نبود، خدای تعالی ماهیی بیافرید، و آن آن است که قسم به او یاد کرد فی قوله: ن وَ القَلَم‌ِ وَ ما یَسطُرُون‌َ«5»، آن سنگ بر پشت آن ماهی نهاد، و جمله تن او خالی است، و ماهی بر آب است، و آب بر باد، و باد بر قدرت باری- جل‌ّ اسمه. کعب الاحبار گفت: یک روز ابلیس بیامد و اینکه ماهی را گفت: هیچ دانی که بر پشت تو از زمینها و کوهها و حیوانات چه نهاده است! اگر خویشتن بجنبانی همه ریخته شوند«6». ماهی همّت کرد که چنان کند. خدای تعالی جانوری را بفرستاد تا در بینی آن ماهی شد و او را برنجانید«7» سخت. او در خدای بنالید. خدای تعالی فرمان داد تا آن جانور بیرون آمد و برابر حوت نشست، هر گه که همّت کند به مانند آن در او نگرد، نیارد کردن. آنگه زمین ماننده کشتی بر سر آب می‌بجنبید. خدای تعالی، کوهها را بیافرید و به میخ زمین کرد تا دوخته شد، چنان که گفت: وَ الجِبال‌َ أَوتاداً«8»، وَ أَلقی فِی الأَرض‌ِ رَواسِی‌َ أَن تَمِیدَ بِکُم«9». و کوهی عظیم بیافرید، محیط به گرد همه عالم از زمرّد سبز، آن را قاف گویند، و آن آن است که خدای تعالی به او قسم کرد، ق وَ القُرآن‌ِ المَجِیدِ«10». وهب«11» منبّه گوید: ذو القرنین به آن جا رسید و کوه قاف دید و پیرامن او بسیار ----------------------------------- 1، 2. مج، لب، فق، مب: گاف/ گاو. 3. آج، لب، فق، مب، مر لقوله. 4. سوره لقمان (31) آیه 16. 5. سوره قلم (68) آیه 1. 6. همه نسخه بدلها: بجز مج، وز: شود. 7. آج، لب، فق، مب: بجنبانید. 8. سوره نبأ (78) آیه 7. 9. سوره نحل (16) آیه 15. 10. سوره ق (50) آیه 1. [.....] 11. همه نسخه بدلها: وهب بن منبّه. صفحه : 157 کوههای کوچک. آن فریشتگانی که آن جا موکّل بودند، ایشان را گفت: اینکه چیست! گفتند: اینکه عروق زمین است، چون خدای تعالی خواهد تا زمینی«1» بجنباند، امر کند به ما، تا عرق«2» آن زمین بجنبانیم. زلزله زمین از آن جا می‌باشد- و اللّه اعلم. پس«3» از ایشان پرسید«4» که: بعضی از عظمت مخلوقات خدای مرا بگویید. گفتند: عظمت خدای را اندازه نیست، و لکن از ورای ما زمینی است پانصد ساله راه، همه از برف که از سرما بعضی بعضی را می‌شکند. اگر نه آنستی«5»، ما از گرمای دوزخ بسوختمانی«6». گفت«7»: دگر بگوی. مرا گفتند: جبریل- علیه السّلام- در«8» پیش [39- ر] عرش خدا ایستاده است، از ترس خدای می‌لرزد از هر رعده‌ای که او را می‌باشد. خدای تعالی، صد هزار فریشته می‌آفریند تا صف‌ّ می‌کشند در پیش عرش، سر در پیش افگنده، خاموش، دستوری نیست ایشان را که سخن گویند. چون دستوری دهند ایشان را به سخن گفتن، زبان بر گشایند و گویند: لا اله الّا اللّه، و ذلک قوله تعالی: یَوم‌َ یَقُوم‌ُ الرُّوح‌ُ وَ المَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُون‌َ إِلّا مَن أَذِن‌َ لَه‌ُ الرَّحمن‌ُ وَ قال‌َ صَواباً«9»، یعنی لا اله الّا اللّه. انس مالک روایت کند که: چون خدای تعالی کوهها بیافرید، فریشتگان از سختی و عظم کوهها تعجّب نمودند، گفتند: بار خدایا؟ از اینکه سخت‌تر و عظیمتر هیچ آفریده‌ای! گفت: بلی؟ آهن، که غالب است سنگ را. گفتند: بار خدایا؟ از آهن سخت‌تر«10» هیچ آفریده‌ای! گفت: بلی؟ آتش که غالب است آهن را. گفتند: بار خدایا؟ از آتش عظیمتر هیچ آفریده‌ای! گفت: بلی؟ آب که غالب است آتش را. گفتند: بار خدایا؟ از آب عظیمتر هیچ آفریده‌ای؟ گفت: بلی؟ خاک که غالب است آب را. گفتند: بار خدایا؟ از خاک هیچ عظیمتر آفریده‌ای! گفت«11». باد که ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب: زمین. 2. مب: عروق. 3. مر: ذو القرنین گوید. 4. همه نسخه بدلها: پرسیدم. 5. مر: اگر نه چنان بودی. 6. مج، دب، آج، لب، فق، وز: بسوختمی، مب: بسوختیمی، مر: می‌سوختیم. 7. مر: گفتم. 8. همه نسخه بدلها، بجز مر: از. 9. سوره نبأ (78) آیه 38. 10. همه نسخه بدلها: عظیمتر. 11. مب بلی. صفحه : 158 غالب است خاک را. گفتند: از آن عظیمتر هیچ نیست«1» در خلق تو! گفت: بنده‌ای که صدقه‌ای به دست راست بدهد، از دست چپ پوشیده دارد. عبد اللّه عمر روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: خدای تعالی زمین اوّل بیافرید و مسکن آدمی کرد. و زمین دوّم«2» به زندان باد کرد و بادهای مختلف از او آید«3». و در زمین سوم خلقی آفرید رویهای ایشان چون روی آدمی و پایهای ایشان چون پای گاو«4»، و اندام ایشان موی دارد چون موی گوسپند«5»، طرفة العینی در خدای عاصی نشوند. شب ما، روز ایشان است، و روز ما شب ایشان. و زمین چهارم، در او سنگ کبریت است که خدای تعالی برای اهل دوزخ نهاده است، چنان که گفت: وَقُودُهَا النّاس‌ُ وَ الحِجارَةُ«6». وهب منبّه گوید: هر پاره‌ای سنگ، چون«7» کوهی عظیم است بر زمین. و رسول- علیه السّلام- گفت: در آن جا رودهاست از کبریت گداخته که اگر عظیمتر کوهی در او فگنند، فرو برد. زمین پنجم، مسکن ماران و گزدمان اهل دوزخ است، هر ماری چند وادیی، هر دندانی دارد«8» چند نخلی، هر ماری از اینکه، هژده«9» هزار دندان دارد، و زیر هر دندانی هژده«10» هزار قلّه زهر دارد که اگر یکی از آن در دنیا ریزند، همه اهل دنیا«11» بمیرند. در خبر هست که: چون بوی یکی از ایشان به دوزخیی رسد، همه اعضای او از [39- پ] یکدیگر جدا گردد، و هرگز دمی چند شتری، و هر دنبالی چند نیزه‌ای، بر هر دنبالی سیصد و شصت بند باشد. در هر بندی سیصد و شصت فرق زهر باشد، هر فرقی سیصد و شصت قلّه، که به یک قلّه از آن همه اهل زمین هلاک شوند. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: هست. 2. مج، دب، آج، لب، وز، فق، مب، مر بیافرید و. [.....] 3. دب، آج، لب، مب: وزید، فق: وزد، مر: می‌وزد. 4. مج، فق، گافان، دب، آج، لب، وز: گاوان. 5. مج، وز: گوسپندان، دیگر نسخه بدلها: گوسفندان. 6. سوره بقره (2) آیه 24. 7. همه نسخه بدلها: چند. 8. مر: دندانی از ماران را، دیگر نسخه بدلها: دندانی. 9. لب: هیژده. 10، 11. اساس: متن اصلی محو شده و به صورت: «اصلها او» در آمده، به قیاس با نسخه مج تصحیح شد. صفحه : 159 زمین ششم جای نامهای اهل دوزخ کرد و جای ارواح ایشان، و نام آن «سجّین» است، ذلک قوله: کَلّا إِن‌َّ کِتاب‌َ الفُجّارِ لَفِی سِجِّین‌ٍ«1». و زمین هفتم جای ابلیس و لشکر او کرد، و سرای«2» او در آن جا نهاده است، از یک جانبش سموم باشد، و از یک جانب سریر، زمهریر. و رعایا و لشکر او پیرامن او از آن جا پراگنده شوند. و سلمه کهیل«3» روایت کند از عبد اللّه مسعود که: خدای تعالی بهشت در آسمان هفتم آفریده است امروز و دوزخ در زمین هفتم چون فانی کند آن جا باز آفریند که او خواهد. امّا بعد«4» قعر زمین، حدیث قارون بس است، فی قوله: فَخَسَفنا بِه‌ِ وَ بِدارِه‌ِ الأَرض‌َ«5». و آنگه، خدای تعالی او را به زمین فرو برد و مالهای او را و سرای او را تا روز قیامت، به زمین فرو می‌شود. در اخبار مسلسل، ابو اسحاق ابراهیم الثّعلبی‌ّ المفسّر بیارد که: مرا روایت کرد أبو بکر محمّد بن احمد القطّان الاصفهانی‌ّ و انگشتهای خود در انگشتهای من افگند، و همچونین جمله راویان تا به ابو هریره برد«6»، که او گفت: مرا حدیث کرد رسول خدای، انگشتها در انگشتهای من افگنده و گفت: خدای تعالی زمین روز شنبه آفرید و کوهها روز یک شنبه، و درختان روز دوشنبه، و مکاره روز سه شنبه، و نور روز چهار شنبه، و چهار پایان را روز پنج شنبه، و آدم را روز آدینه. اینکه طرفی است از قصّه خلق زمین، چنان که وعده دادیم که هر قصّه که اوّل بار بدو رسیم، طرفی بگوییم، و آنگاه حواله بر گفته می‌کنیم- ان شاء اللّه تعالی و به الثّقة. و حدیث خلق آسمان، در دگر آیت گفته شود- ان شاء اللّه«7». فَلا تَجعَلُوا لِلّه‌ِ أَنداداً، «انداد»«8»، جمع «ندّ» باشد، هم مثل باشد و هم ضدّ باشد، و کلمه از اضداد است. امّا به معنی، چنان بود که حسّان گوید: أ تهجوه و لست له بندّ فشرّ کما لخیر کما الفداء ----------------------------------- 1. سوره مطفّفین (83) آیه 7. 2. همه نسخه بدلها: سرای. 3. دب، آج، لب، فق: سلمه سهیل. 4. دب، آج، لب، وز و. 5. سوره قصص (28) آیه 81. 6. همه نسخه بدلها: ندارد. [.....] 7. همه نسخه بدلها قوله. 8. همه نسخه بدلها: اندادا. صفحه : 160 و قال جریر: أ تیما تجعلون إلی‌ّ ندّا و ما تیم لذی حسب ندید ای نظیر. و مفضّل بن سلمه گفت: «ندّ»، «ضدّ» باشد، من قولهم: ندّ البعیر اذا نفر، و بعیر ندود، ای نفور، برای آن که اضداد متنافر باشند و معنی متقارب است. با خدای تعالی مثل فرو میارید«1»، یا «2» ضدّ فرو مدارید. مراد به هر دو انبازی است در عبارت، یعنی با خدای تعالی شریک مگویید چه اگر خدای را- تعالی عن ذلک [40- ر] علوّا کبیرا- مثلی بودی، چون ضدّی بودی با او در منازعت و ممانعت. پس معنی یکی است با تضادّ لفظین- چنان که بینی«3». وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ، در او چند قول است: یکی آن که شما می‌دانی«4» که اینکه جمله که خدای تعالی بر شمرد، خدای آفریده است و جز خدای بر اینکه قادر نیست. و اینکه بتان که شما انباز گرفتی آن را با خدای تعالی اینکه نتوانند کردن. قولی دیگر آن است که: شما می‌دانی«5» که با خدای تعالی، ضدّ و ندّ در نخورد و سزا نبود، و لکن جحود می‌کنی. و قولی دیگر آن است که: شما عاقلانی، خیر و شر خود می‌دانی، و امر معاش و صنایع و وجوه منافع می‌شناسی، که«6» اینکه جا می‌رسی«7»، چرا عقل کار نمی‌بندی و نظر نمی‌کنی«8»؟

وَ إِن کُنتُم فِی رَیب‌ٍ مِمّا نَزَّلنا عَلی عَبدِنا فَأتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثلِه‌ِ وَ ادعُوا شُهَداءَکُم مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (23) فَإِن لَم تَفعَلُوا وَ لَن تَفعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّاس‌ُ وَ الحِجارَةُ أُعِدَّت لِلکافِرِین‌َ (24)

و اگر می‌باشی در شک از آنچه ما فرستادیم بر بنده‌مان بیارید سورتی از مانند اینکه و بخواهی«9» گواهانتان را بجز خدای، ----------------------------------- 1، 5. همه نسخه بدلها: مدارید. 2. اساس: تا، به قیاس با نسخه مج و اتّفاق نسخه بدلها تصحیح شد. 3. اساس: یعنی، با توجّه به مج تصحیح شد، مب، مر: می‌بینی. 4. دانی/ دانید. 6. مج، آج، لب: اگر. 7. می‌رسی/ می‌رسید. 8. نمی‌کنی/ نمی‌کنید. 9. مج، آج، لب، فق: بخوانی/ بخوانید. صفحه : 161 اگر راست می‌گویی. اگر نکنی و خود نکنی«1»، بترسی از دوزخ، آن که هیزمش مردم باشد«2» و سنگها بجارده‌اند برای«3» کافران. «واو»، عطف است و «ان»، حرف شرط است. «کان» فعلی است گاه تامّه بود و گاه ناقصه و گاه زیاده، و هر سه وجه محتمل است [40- پ] اینکه جا. اگر تامّه بود، معنی اینکه بود که: حصلتم فی ریب، و اینکه وجه ضعیف است. و اگر ناقصه بود، «فی ریب» در جای خبر او بود، و تقدیر چنین باشد که: ان کنتم شاکّین مرتابین. و اینکه وجه درست است. و اگر زیادت گویند، هم محتمل است و معنی چنین باشد: و ان انتم فی شک‌ّ، و اینکه وجه هم نیک باشد و عرب، «کان» در کلام آرد زیادت، چنان که شاعر گفت: علی کان المسوّمة العراب یعنی علی المسوّمة العراب. بدان که: خدای- جل‌ّ جلاله- چون ذکر ادلّه که دلیل می‌کند بر توحید او بگفت، تنبیه می‌فرماید خلقان را بر نبوّت پیغامبرش- صلّی اللّه علیه و آله. و مورد آیت بر احتجاج است و حجّت انگیختن بر صدق رسول- علیه السّلام- و صحّت نبوّت او. وجه استدلال آن است که خدای تعالی گفت با منکران نبوّت- و ایشان جماعتی عاقلان و فصیحان و بلیغان بودند و در فصاحت به درجه اعلا، و خداوندان اشعار و خطب و کلام فصیح- گفت: مردی را به شما فرستادم«4» هم از شما، و کتابی بدو دادم«5» از جنس کلام شما، اگر شما را شکّی است در آن که اینکه کلام کلام من است یا کلام اوست یا کلام بعضی بشر، شما نیز فصیحان و بلیغانی، حدیثی مانند اینکه بیارید. و شما اهل حمیّت و انفتی، با اینکه همه عدول کردند از معارضه قرآن آوردن و دست با تیغ زدند و اختیار قتال کردند تا کشته شدند و زنان و فرزندان ایشان را به آوار ----------------------------------- 1. نکنی/ نکنید. 2. دب، آج، لب، فق: باشند. 3. اساس آنرا: کی، به قیاس با ترجمه مطلب در صفحات بعد، و با توجّه به نسخه مج، تصحیح شد. 4. آج، لب: فرستادیم. [.....] 5. آج، لب: دادیم. صفحه : 162 ببردند و مالهای ایشان غنیمت کردند، اگر قادر بودندی بر معارضه قرآن، اختیار آن کردندی، نه اختیار قتال، که هر عاقل را که مخیّر بکنند میان دو کار چنین«1»: یکی سهل و یکی صعب، تا به جان و مال با قدرت بر کار سهل، اختیار کار صعب نکند، و بذل جان و مال نکند، و او خصم را به سخن دفع تواند کردن. اینکه دلیل است بر صحّت نبوّت رسول ما- علیه السّلام- و آن که اینکه قرآن از قبل خداست- جل‌ّ جلاله- و معجز اوست«2»- علیه السّلام. امّا کلام در آن که از چه وجه معجز است، علما خلاف کردند. بیشتر علما گفتند: وجه اعجاز فرط فصاحت است، و بعضی دگر گفتند: اسلوب مخصوص است. و بعضی دگر گفتند: اخبار غیب است که در قرآن هست. و مذهب مرتضی- رحمة اللّه علیه- صرفه است و مذهب نظّام. و کلام در اینکه معنی، در کتب اصول مشروح آمده است، در اینکه کتاب تشاغل به اینکه معنی وجهی ندارد [41- ر]. مِمّا نَزَّلنا عَلی عَبدِنا، «من»، تبیین را بود، و «ما» موصوله است، و تنزیل و انزال، به یک معنی بود و آن نقل باشد از جهت علو به جهت سفل. و مراد به «ما»، قرآن است بلا خلاف. عَلی عَبدِنا، یعنی رسول ما محمّد- صلّی اللّه علیه و آله. فَأتُوا بِسُورَةٍ، خلاف کردند در آن که اینکه لفظ «فأتوا»، امر است بر حقیقت یا امر نیست. درست آن است که اینکه امر نیست بر حقیقت، چه امر قول قایل باشد آن را که دون او بود در رتبت، افعل یا آنچه جاری مجرای آن بود، به شرط آن که مأمور به را مرید باشد، و اینکه جایگاه خدای- عزّ و جل‌ّ- مرید نبود آوردن مثل قرآن را، چه وجود مثل قرآن از ایشان صحیح نبود. و اینکه صیغت مشترک بود از میان امر و اباحت و تهدید و تحدّی. امر چون: أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ...«3»، و اباحت، چون قول خدای تعالی: وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا ...«4»، و تهدید چون: اعمَلُوا ما شِئتُم ...«5»، و تحدّی چون: فَأتُوا بِسُورَةٍ. و امر، به ارادت آمر مأمور به را محقّق شود هر کجا مصاحبت ارادت بود و مراعات ----------------------------------- 1. آج، لب: چونین. 2. آج، فق: رسول است. 3. سوره بقره (2) آیه 43. 4. سوره مائده (5) آیه 2. 5. سوره فصّلت (41) آیه 40. صفحه : 163 رتبت آن امر«1» بود، و الّا امر نباشد بر حقیقت. و معنی سورت بگفتیم در مقدّم. مِن مِثلِه‌ِ، در «من» خلاف کردند و در ضمیر متّصل به «مثله» اعنی «ها». بعضی گفتند: راجع است با قرآن آن که اینکه قول گفت، گفت: «من»، زیادت است، تقدیر چنین باشد: فأتوا بسورة مثله، چنان که در دگر جا گفت«2»: أَم یَقُولُون‌َ افتَراه‌ُ قُل فَأتُوا بِسُورَةٍ مِثلِه‌ِ ...«3»، و چون راجع باشد با رسول- صلّی اللّه علیه و آله- معنی آن باشد که: بیارید و باز نمایید«4» سورتی جنس اینکه از بشری مثل محمّد، یعنی چون از مثل او صورت نبندد، از او هم«5» ممکن نباشد، لا بدّ کلام خدای تعالی بود. بر اینکه قول «من» تبیین بود و شاید که ابتدای غایت بود، و تقدیر چنین باشد که: بسورة صدرت، او«6» وجدت من مثله. وَ ادعُوا شُهَداءَکُم، اینکه دعا به معنی استعانت و استغاثت باشد، چنان که شاعر گفت: و قبلک رب‌ّ خصم قد تمالوا علی‌ّ فما جزعت«7» و لا دعوت یعنی جزع نکردم و استغاثت نکردم به کسی. و قولی دیگر آن است که: به معنی مسألت و خواستن حاجت باشد، چنان که یکی را از ما چون مهمّی پیش آید، با خدای تعالی فزع کند و خدای را تعالی بخواند و از او فرج در خواهد، می‌گوید: شما نیز مسأله کنی از معبودان خود. و در «شهداء»، دو قول گفتند: یکی، اصنام را که بدون [41- پ] خدای می‌پرستی، و برای آن گواه خواند بتان را که ایشان دعوی کردند که، اینکه بتان برای ما گواهی دهند بر عبادت ما ایشان را، چنان که گفتند: شفیعان ما باشند، فی قوله: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه‌ِ ...«8»، و قولی دیگر آن است که: جهودان را خواست که مشرکان جهودان را به گوای«9» در خواستندی، و ایشان گوای«10» دادندی برای مشرکان، ----------------------------------- 1. دب: آمر. 2. آج، لب، فق فی قوله تعالی. 3. سوره یونس (10) آیه 38. 4. دب، آج، لب، فق: بیارند و باز نمایند. 5. دب، آج، لب، فق: از شما هم. 6. دب، آج، لب، فق: ای. 7. آج، لب، فق: هلعت. 8. سوره یونس (10) آیه 18. [.....] 9، 10. دب، آج، لب، مب، مر، فق: گواهی. صفحه : 164 چنان که خدای تعالی در دگر آیت حکایت کرد از ایشان: قُل هَلُم‌َّ شُهَداءَکُم‌ُ الَّذِین‌َ یَشهَدُون‌َ أَن‌َّ اللّه‌َ حَرَّم‌َ هذا فَإِن شَهِدُوا فَلا تَشهَد مَعَهُم«1». قوله: مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ بر قول اوّل، مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ راجع باشد با «شهداء»، و بر اینکه قول راجع باشد الی قوله: «و ادعوا»«2»، یعنی اینکه جهودان را به فریاد خوانید بدون خدای اگر فریاد رسی توانند کردن. إِن کُنتُم صادِقِین‌َ، اگر راست می‌گویی در اینکه دعوی که کردی که محمّد از خویشتن می‌گوید اینکه قرآن. قوله: فَإِن لَم تَفعَلُوا، آنگه حق تعالی تهدید کرد کافران را در اینکه آیت به دوزخ، و خبر داد که«3»: معارضه قرآن نیاری هرگز، گفت: اگر نکنی، یعنی معارضه«4» و خود نکنی چه معلوم آن است که شما را خود آن علم نیست، یا اگر هست در وقت معارضه مصروف شوی از آن علم بر قول آن که صرفه گوید. فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی، بترسی از آن آتش. و «نار»،«5» اسمی علم است دوزخ را، و «لام»، در اینکه جا تعریف عهد است. وَقُودُهَا النّاس‌ُ، «وقود»، آن باشد که آتش به او بر افروزند، به فتح و به ضم‌ّ مصدر فعل باشد، و کذلک: الطّهور و الطّهور و الوضوء و الوضوء. گفتند«6». هیزم اینکه آتش آدمیان باشند. و سنگها، در او دو قول گفتند: یکی آن که، اینکه خبر است از عظم شأن آتش دوزخ که از قوّت به آن جا باشد که سنگها سوزد، پس بنگر که با آدمی چه کند- نعوذ باللّه منها. و قولی دیگر آن است که: مراد به «حجارة»، سنگ کبریت است، چه آتش با او مسرعتر بود«7»، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود است و جماعتی از صحابه، و بر هر دو قول مبالغت است در وصف دوزخ. و در خبر می‌آید که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- در وصف دوزخ گفت که: اینکه آتش که شما می‌بینی در دنیا جزوی است از هفتاد جزو از آتش دوزخ. و در خبری ----------------------------------- 1. سوره انعام (6) آیه 150. 2. اساس و همه نسخه بدلها: فادعوا، با توجّه به متن قرآن مجید تصحیح شد. 3. مب: و گفت. 4. همه نسخه بدلها قرآن. 5. همه نسخه بدلها نیز. 6. همه نسخه بدلها: گفت. 7. مج، وز: مسرع باشد، آج، لب، فق، مر: مسرع شود، مب: مسروع شود. صفحه : 165 دیگر چنین آمد که: هفتاد بار به آب بفرمود«1» شستن«2» جمره‌ای«3» که از دوزخ بیاورند به دنیا، تا چنین شد که می‌بینی. گفتند: یا رسول اللّه؟ اگر اینکه آتش بودی، همانا کفایت بودی! گفت: بلی؟ و لکن عظیمتر از اینکه است [42- ر] به شست«4» و نه جزو، هر جزوی مثل اینکه آتش. و در خبری دیگر آمد که: اگر اهل دوزخ را بر آتش دنیا نهند، از راحت خوابشان برباید. و در خبر است که- رسول- علیه السّلام- گفت: اگر در اینکه مسجد صد هزار مرد باشند«5» و در میان ایشان یک مرد باشد از اهل دوزخ«6»، دمی بر آرد، جمله از تف دم او بسوزند. و عبد اللّه عبّاس روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: ای مردمان؟ از خدای بترسی«7» حق‌ّ ترسیدن او که اگر قطره‌ای زقّوم دوزخ در دنیا چکانند، طعام و شراب و معاش بر همه اهل دنیا تلخ شود و تباه گردد، پس حال آن کس که همه طعامش از آن باشد، چگونه بود؟ و در خبر می‌آید که: چون داود- علیه السّلام- گریستی، مردمان او را گفتندی: کمتر گری؟ گفتی: رها کنی تا بگریم«8» پیش از آن روز که در آن روز گریه سود ندارد، و پیش از آن که استخوانها«9» در دوزخ سوخته شود و فریشتگان عذاب مسلّط گردند«10» فریشتگانی غلاظ شداد«11»، لا یَعصُون‌َ اللّه‌َ ما أَمَرَهُم وَ یَفعَلُون‌َ ما یُؤمَرُون‌َ«12». منصور عمّار گوید: سالی از سالها به حج‌ّ خانه خدای می‌شدم، به کوفه فرود آمدم. شبی بیرون آمدم در کویی از کویهای«13» کوفه می‌گذشتم. از سرایی آوازی به در می‌آمد که می‌گفت: بار خدایا؟ به عزّ و جلال تو که من به آن معصیت که کردم مخالفت تو نخواستم، و به نکال تو و عذاب تو جاهل نبودم، و لکن خطیئتی عارض شد ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب فرو برد و. 2. دب: و شستن، مب: تا شستند. 3. دب، آج، لب، فق، مب: جزوی، مر: افتادگی دارد. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: شصت. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: باشد. 6. مب واو، مر و. [.....] 7. آج، لب، فق: نترسید. 8. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: گریه کنم. 9. وز: استخانها. 10. دب، آج، لب، فق، مب، مر و عزّت از میان سلطان و گدا برداشته شود. 11. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: که غلاظ و شداداند. 12، 13. سوره تحریم (66) آیه 6. صفحه : 166 و شقاوتی یاری داد و به پرده فرو گذاشته تو مغرور شدم، و به جهل و نادانی در تو عاصی شدم. بار خدایا؟ مرا از عذاب تو که برهاند، و اگر دستم از رسن رحمت تو بگسلد، تمسّک به رسن«1» که کنم. گفت«2»: من خواستم تا امتحانی کنم، دهن بر شکاف در نهادم و اینکه آیت بخواندم: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُم وَ أَهلِیکُم ناراً وَقُودُهَا النّاس‌ُ وَ الحِجارَةُ عَلَیها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ«3»- تا به آخر آیت. نعره‌ای بزد و ساعتی اضطراب«4» کرد و آنگه ساکن شد. در سرای بنشان کردم و بر دگر روز باز آمدم تا چه حالت است. جنازه‌ای دیدم بر در سرای نهاده و عجوزی را دیدم که در سرای می‌شد و به در می‌آمد. گفتم: یا هذه؟ اینکه مرد کیست که فرمان یافته است! گفت: جوانی خدای ترس از فرزندان رسول در ورد خویش و در مناجات بود، دوش مردی اینکه جا بگذشت، آیتی از قرآن بخواند، او بیوفتاد و ساعتی اضطراب کرد و جان بداد. من گفتم: طوبی له؟ چنین باشند اولیای خدای. هم منصور عمّار گوید: در مسجدی شدم، جوانی را [42- پ] دیدم نماز می‌کرد با خشوع و خضوع و تضرّع و گریه. گفتم: از اینکه مرد بوی آشنایان می‌آید. چون سلام نماز بداد، فراز شدم و گفتم: هیچ می‌دانی که خدای را در دوزخ وادیی است نام آن «لظی»، نَزّاعَةً لِلشَّوی«5»، گفت: نعره‌ای بزد و بیوفتاد«6» بی هوش«7». چون با هوش آمد«8»، گفت: زیادتی کن. گفتم: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُم وَ أَهلِیکُم ناراً وَقُودُهَا النّاس‌ُ وَ الحِجارَةُ«9»- الایة. نعره‌ای بزد«10» و جان بداد. من جامه از سینه او دور کردم، به خطّی روشن بر سینه او نوشته بود: فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ، فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ، ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب: بر بند، مر: بر. 2. مر: منصور گفت. 3. سوره تحریم (66) آیه 6. 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز: اضطرابی، مب، مر: ندارد. 5. سوره معارج (70) آیه 16. 6. همه نسخه بدلها: بیفتاد. 7. دب، مب، مر: و بی هوش شد، در اساس نیز با خطی جدید و متفاوت از متن (شد) افزوده شده است. 8. مب، مر: به هوش باز آمد. [.....] 9. سوره تحریم (66) آیه 6. 10. آج، لب، فق، مب، مر و بیفتاد. صفحه : 167 قُطُوفُها دانِیَةٌ«1». به کار او قیام کردم تا او را دفن کردند«2». بخفتم، در خوابش«3» دیدم که می‌آمد تاج بر سر نهاده و حلّه بهشت پوشیده، گفتم: ما فعل اللّه بک، خدای با تو چه کرد! گفت: مرا به درجه شهیدان بدر برسانید و بیشتر. گفتم: چرا! گفت: لانّهم قتلوا بسیوف الکفّار و قتلت بسیف الملک الغفّار، برای آن که ایشان به شمشیر کفّار کشته شدند، و من به شمشیر ملک غفّار«4»، پس شهادت من به از شهادت ایشان بود. ابو العبّاس قطّان گفت: پادشاهی بود و دختری داشت، و در همه جهان همانش بود. او را بغایت اکرام و اعزاز داشتی، پیوسته با کام دل و مطربان. شبی مطربان«5» از پیش او آن ملاهی می‌زدند، عابدی در همسایگی بود، آواز برداشت و اینکه آیت بر خواند: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُم وَ أَهلِیکُم ناراً وَقُودُهَا النّاس‌ُ وَ الحِجارَةُ عَلَیها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ- الایة«6». او گفت: خاموش شوی«7». خاموش«8» شدند. عابد دگر باره آیت بر خواند. کنیزک بشنید، دست بیازید و جامه بدرّید و جزع و زاری کردن گرفت. پدر را بگفتند: پدر آمد و دختر را در کنار گرفت و گفت: جان پدر؟ تو را چه رسید! گفت: به خدای«9» بر تو، خدای را سرایی است که در او آتشی است که هیزم آن آدمیانند و سنگهاست! گفت: بلی؟ گفت: ای بی امانت؟ پس«10» مرا خبر نکردی! به خدای که طعام خوش نخورم و جامه نرم نپوشم، تا بندانم که من اهل بهشتم یا اهل دوزخ؟ أُعِدَّت لِلکافِرِین‌َ، «اعداد» و «استعداد»، بجاردن«11» باشد، خدای تعالی ----------------------------------- 1، 6. سوره حاقّه (69) آیه 21 تا 23. 2. همه نسخه بدلها: کردم. 3. مب، مر: شب در خواب. 4. وز: به خط کاتب اصلی در حاشیه افزوده است: غازی ز پی شهادت اندر تک و پوست || غافل که شهید عشق فاضلتر از اوست فردای قیامت آن به اینکه کی ماند || کان کشته دشمن است و اینکه کشته دوست 5. مج: با مطربان، آج، لب، فق: اهل طرب، مب، مر: با اهل طرب. 7. همه نسخه بدلها، بجز مر ایشان. 8. مر: خاموش/ خاموش. 9. مب، مر: به حق‌ّ خدای. 10. آج، لب: پس چرا، مب، مر: چرا. 11. آج، لب، فق: بچه، مب، مر: مهیّا. صفحه : 168 گفت: اینکه آتش برای کافران بچارده‌ام«1»- و السّلام«2». [سوره البقرة (2): آیه 25] وَ بَشِّرِ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ أَن‌َّ لَهُم جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنها مِن ثَمَرَةٍ رِزقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقنا مِن قَبل‌ُ وَ أُتُوا بِه‌ِ مُتَشابِهاً وَ لَهُم فِیها أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُم فِیها خالِدُون‌َ (25) [ترجمه] مژده ده آنان را که بگرویدند و کارهای نیک کردند، ایشان راست بهشتهایی که می‌رود از زیر آن جویها. هر گه که روزی دهند ایشان را از آن میوه‌ای روزیی، گویند: اینکه آن است که ما را روزی دادند پیش از اینکه آرند به ایشان آن را مانند یکدیگر، و ایشان را بود در آن جا حوریانی«3» پاکیزه، و ایشان در آن جا همیشه باشند. چون قدیم- جل‌ّ جلاله- وصف عذاب دوزخیان بکرد و آنان که کفر آرند به خدای- عزّ و جل‌ّ- در عقب آن طرفی ثواب مؤمنان و مطیعان«4» بگفت«5» تا از هر دو طریق، هم از طریق ترغیب و هم از طریق ترهیب دعوت کرده باشد تا مکلّفان را داعی قویتر باشد به فعل طاعات و اجتناب کفر و مقبّحات. فقال: وَ بَشِّرِ، مژده ده. بشارت خبری باشد متضمّن نفع، مخبر را«6»، و در نفع و خیر حقیقت باشد و در عذاب و مضرّت مجاز بود، چنان که حق تعالی گفت: فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ«7»، و در لغت هم خبری باشد که اثر آن از مسرّت و مساءت بر بشره پیدا شود. و برای آن گفتم که در اوّل حقیقت است و در دوم مجاز، که عرف«8» اینکه لفظ را محقّق کرده است به خبری«9» که متضمّن مسرّت و نفع باشد. و اگر بر اصل وضع مانده بودی، در هر دو حقیقت بودی از روی استعمال و اشتقاق. و «بشره»، بیرون پوست آدمی بود، و «بشر»، اسم جنس است مر آدمی را، و «مباشرت»، مس‌ّ ----------------------------------- 1. کذا: در اساس و وز «بچارده‌ام»، (چ، با سه نقطه)، مج، دب، آج، لب، فق: بجارده‌ام، مب، مر: مهیّا کرده‌ام. 2. آج، لب، فق: و اللّه اعلم، مب، و اللّه اعلم بالصّواب قوله تعالی، مر: و اللّه اعلم بمراده قوله تعالی. [.....] 3. مج، دب، وز: جفتانی. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: مطمئنان. 5. دب، آج، لب، فق: بکند، مب، مر: می‌کند. 6. همه نسخه بدلها چنان که اثر آن بر بشره او پیدا شود. 7. سوره آل عمران (3) آیه 21. 8. دب، آج، لب، فق، مب، مر: عرب. 9. مج، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی، دب: خیری. صفحه : 169 بشره بود به بشره، و «تباشیر صبح»، علامات«1» صبح باشد. الَّذِین‌َ آمَنُوا، موصول است وصله، و هر دو در محل‌ّ نصب است«2». وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ، ای الطّاعات الصّالحات. و صالحات، صفت موصوفی محذوف است- چنین که گفتیم. علما خلاف کرده‌اند در آن که مراد به عمل صالح چیست، و عمل که صالح باشد! از بعضی صحابه روایت- کرده‌اند [43- پ] که: مراد به صلاح عمل، اخلاص عمل است خدای را- جل‌ّ جلاله- چه عمل به نفاق صالح نباشد، بیانش: فَلیَعمَل عَمَلًا صالِحاً ...«3»، ای خالصا للّه تعالی. و از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- روایت کرده‌اند که: مراد پنج نماز است، بیانش: وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنّا لا نُضِیع‌ُ أَجرَ المُصلِحِین‌َ«4». عبد اللّه عبّاس می‌گوید: عمل صالح آن بود که از میان خدای تعالی«5» و بنده‌یش بر وجهی که ریا را بدو راه نبود. معاذ جبل گفت که: صالح آن بود که در او چهار خصلت بود: علم و نیّت و صبر و اخلاص. سهل بن عبد اللّه گفت: آن بود که بر وفق سبب«6» بود، چه عمل مبتدع صالح نبود. و گفته‌اند: عمل صالح ادای امانت بود، لقوله تعالی: وَ کان‌َ أَبُوهُما صالِحاً ...«7»، ای امینا. و گفته‌اند که: عمل صالح عمل تائب بود، لقوله تعالی: وَ تَکُونُوا مِن بَعدِه‌ِ قَوماً صالِحِین‌َ«8»، ای تائبین. و اولیتر آن بود که حملش بر عموم کنند تا همه وجوه داخل باشد در او، چه از میان اینکه وجوه تنافی نیست. أَن‌َّ لَهُم جَنّات‌ٍ، محل‌ّ او نصب است بر مفعول دوم بشّر، یقال: بشّرته کذا ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: علامت. 2. همه نسخه بدلها: بوقوع البشارة علیه. 3. سوره کهف (18) آیه 110. 4. سوره اعراف (7) آیه 170. 5. مج، دب، آج، لب، وز، فق: باشد. 6. همه نسخه بدلها: سنّت. 7. سوره کهف (18) آیه 82. [.....] 8. سوره یوسف (12) آیه 9. صفحه : 170 و بکذا. «جنّات»، جمع جنّت بود، و آن بستانی«1» باشد که سایه درختان او زمین را بپوشد«2» از آفتاب. و اصل کلمه، «ستر» بود، از اینکه جا سپر فراخ را «جنّة» و «مجن‌ّ» خوانند، و دیوان را «جن‌ّ» خوانند که پوشیده باشند از چشم ما، و دیوانگی را جنون و جنّة خوانند که عقل را بپوشد«3»، و جَن‌َّ عَلَیه‌ِ اللَّیل‌ُ ...«4»، و اجنّه، آن باشد که شب به او در آید. تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ، یعنی من تحت اشجارها، در زیر درختانش جویها می‌رود، برای آن که در اخبار چنین آمد که: جویهای بهشت بر روی زمین رود، و در«5» شکاف نباشد چون جویهای دنیا. قولی دیگر آن است که: به فرمان ایشان رود بر وفق مراد ایشان، چنان که گفت: وَ هذِه‌ِ الأَنهارُ تَجرِی مِن تَحتِی ...«6»، ای بامری، اینکه آبها«7» به فرمان من می‌رود، حکایت است از فرعون. و «انهار»، جمع نهر باشد، و «نهر» و «نهر» دو لغت است. و نهر را اشتقاق از فراخی بود. و روز را برای فراخی«8» روشنایی نهار خوانند، و قول شاعر از اینکه جاست: انهرت«9» فتقها در بیتی که برفت، ای وسّعت. در اخبار چنین می‌آید که: جویهای بهشت بر روی زمین می‌رود، چنان که متفرّق نمی‌شود بی حایلی. و چهار جوی: آب، و می، و شیر، و انگبین، به یک جای می‌رود که آمیخته نشود«10». گفتند: صادق- علیه السّلام- می‌گفت اینکه خبر. ملحدی بشنید، گفت: عقل اینکه حدیث چگونه پذیرد که چهار مایع به یک جای باشند و مختلط نشوند؟ صادق گفت: ای بیچاره؟ نبینی که خدای تعالی در یک پوست خایه مرغ، دو مایع [44- ر] جمع کرد به رنگ و طعم و طبع مختلف، و هیچ دو با هم در«11» شکاف نباشد چون جویهای دنیا. قولی دیگر آن است که: به فرمان ایشان رود بر ----------------------------------- 1. مب: بوستان. 2. همه نسخه بدلها: بپوشاند. 3. مب، مر: بپوشاند. 4. سوره انعام (6) آیه 76. 5، 11. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر، ها او. 6. سوره زخرف (43) آیه 51. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: انهار. 8. آج، لب، فق: آن فراخی، مب: فراخی آن. 9. دب، آج، لب، فق، مر: و انهرت. 10. مر: نشوند. صفحه : 171 عباده صامت روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: بهشت صد درجه است، از درجه تا به درجه«1» صد ساله راه است و فردوس از بالای همه است، چهار جوی از آن جا فرو«2» می‌آید: یکی از آب، یکی از می، یکی از شیر، یکی از انگبین. چون از خدای بهشت خواهی، بهشت فردوس خواهی. و انس مالک روایت کند که: همانا شما گمان بری که جویهای بهشت در اخادید زمین باشد؟ آن، بر روی زمین رود، از یک جانبش مروارید باشد، و از یک جانب یاقوت، و گل او مسک«3» اذفر باشد. گفتند: اذفر چه باشد! گفت: خالص«4» که با او خلطی نباشد. مسروق روایت کند از عبد اللّه عبّاس که او گفت: جویهای بهشت از زیر کوههای مسک«5» بیرون می‌آید. خالد بن معدان، روایت کند که: تلّهای«6» مشک در بهشت بیشتر از ریگهای دنیاست. از عصاره آن جویها بیرون می‌آید از شیر سپیدتر و از انگبین شیرینتر. بر کنار آن کوههای مروارید باشد. کُلَّما رُزِقُوا مِنها مِن ثَمَرَةٍ رِزقاً، هر گه که ایشان را از آن جا روزیی دهند. «رزقوا»، فعلی است مسند با مفعول«7»، و اینکه فعل را مجهول گویند، و فعل ما م یسم‌ّ فاعله گیند. و «من»، تبیین راست. «رزقا»، مفعول دوم «رزقوا» است. قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقنا مِن قَبل‌ُ، عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه بن مسعود و قتاده و مجاهد گویند: مِن قَبل‌ُ، یعنی فی الدّنیا. اینکه آن میوه‌هاست که ما را در دنیا دادند، یعنی مثل آن است. و وجه اینکه تأویل آن باشد که آن کس که او طعامی لذیذ که او را خوش آمده باشد خورده بود، دلش در بند آن بود که کی باشد که مثل آن باز یابد. حق تعالی خبر داد که: آن میوه‌ها مانند اینکه میوه‌ها بود که دل شما بدان متعلّق«8» شده باشد، و اینکه اختیار محمّد جریر است. ----------------------------------- 1. مب، مر دیگر. 2. مج، دب، آج، لب، فق، ها: فرود. 3، 5. همه نسخه بدلها: مشک. [.....] 4. مب: خالصی. 6. مج، وز: کلّه‌های، دب، آج، لب، فق، مر: قلّه‌ها. 7. همه نسخه بدلها: یجز مب، ها: مفعول به. 8. دب، مب، مر: متعلّق. صفحه : 172 و روایت کلبی از عبد اللّه عبّاس آن است که: خدای تعالی ایشان را میوه‌های متشابه دهد تا آنچه دوم بار آرند ایشان را گویند: اینکه خود هم آن است که ما اوّل خوردیم از قوّت تشابه، آنگه به طعم مختلف [یابند]«1» بدانند که نه آن است. و اصم‌ّ گفت: معنی آن است که«2» ایشان میوه‌ای از درخت بگیرند، مانند آن در حال پدید آید، فی اللّون و الطّعم، و اینکه غایت متمنّی مرد باشد. و مسروق روایت کند که: درختان بهشت ساق ساده ندارند، بل از آخر تا به اوّل منضود و منظوم باشد به«3» میوه، هر گه که یکی از او بگیرند«4»، خدای تعالی مانند آن باز آفریند. و حسن بصری روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: به آن خدای که مرا به حق«5» بفرستاد که میوه بهشت از درخت باز کنند، به دهن نا رسیده که خدای تعالی به بدل آن مانند آن باز آفریند. وَ أُتُوا بِه‌ِ مُتَشابِهاً، به ایشان آرند آن را ماننده با یکدیگر [44- پ] و نصب او بر حال باشد از «به»، یعنی مانند یکدیگر بود در لون و طعم و منظر، و اینکه روایت سدّی است از عبد اللّه عبّاس و قول عبد اللّه مسعود است و جماعتی«6» صحابه. و حسن و قتاده و إبن جریج می‌گویند: مانند یکدیگر بود در جودت و نیکی در او هیچ بدو نفایت«7» نباشد. عطاء بن یسار روایت کند که: درختان بهشت از زر باشد و برگهای آن از حلّه‌های بهشت باشد و میوه‌های آن«8» چند کوزه‌های بزرگ باشد از سیم سپیدتر و از مشک خوشتر و از شکر شیرینتر و از کره«9» نرمتر. مجاهد روایت کند که: زمین بهشت از سیم باشد و خاکش مشک باشد، و ----------------------------------- 1. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 2. همه نسخه بدلها، بجز ها هر گه که. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: از. 4. ها: باز کنند. 5. دب، آج، لب، فق، مب: به خلق، مر: به حق به خلق. 6. اساس: جماعت، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 7. آج، لب، فق، مب، مر: هیچ تفاوت. 8. دب، آج، لب، فق، مب: از. 9. مر: مسکه. صفحه : 173 اصل درختانش از زر باشد و شاخهای آن از لؤلؤ و زبرجد و یاقوت. اگر ایستاده بود، دست به میوه [او]«1» رسد، و اگر نشسته بود همچنین و اگر خفته باشد، شاخ سر فرود آورد تا او میوه باز کند، و ذلک قوله تعالی: وَ ذُلِّلَت قُطُوفُها تَذلِیلًا«2». ابو سعید خدری‌ّ روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- گفت: در بهشت مرغان باشند، هر مرغی را هفتاد هزار پر بود. صحنی در پیش مرد بنهند، آن مرغ بیاید و بر آن صحن افتد و پرها بیفشاند، از هر پریش لونی طعام بیرون آید از برف سپیدتر و از کره نرمتر و از انگبین شیرینتر که آن الوان بهری با«3» بهری نماند. وَ لَهُم فِیها أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ، و ایشان را جفتانی باشند پاکیزه. زوج مرد را و زن را گویند. پاکیزه باشند از ریبت و تهمت، و گفته‌اند: پاکیزه باشند از بول و غایط و منی و حیض و استحاضه و آب دهن و آب بینی و جمله مکاره. و رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: حور العین در بهشت به غنا گویند: نحن خیرات حسان خلقنا لأزواج کرام، ما زنان با خیر و جمالیم، ما را برای شوهرانی کریم آفریده‌اند، نحن الخالدات فلا نموت ابدا و نحن النّاعمات فلا نبؤس ابدا و نحن الرّاضیات فلا نسخط ابدا، ما پایندگانیم«4» که بنمیریم هرگز، و ما به نعمت پروردگانیم«5» که به سختی نرسیم هرگز، و ما خشنودانیم که خشمگین نشویم هرگز. چون جفت خود را [45- ر] بیند، گوید«6»: انت لی و انا لک لم تر عینای مثلک ، تو مرایی و من تو را، چشمهای من چون تو«7» ندید. سعید بن عامر روایت کند که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: اگر زنی از زنان بهشت یک بار سر به دنیا فرود آرد، همه زمین پر از بوی مشک شود و نور از آفتاب و ماه بستاند. و عبد اللّه عبّاس روایت کند که: اگر یکی از حور العین خیو در هفت دریا فگند، آب دریا جمله عذب شود، و به صیانت به آن جا باشد«8» که خدای تعالی ----------------------------------- 1. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] 2. سوره دهر (76) آیه 14. 3. مج، آج، لب، فق، وز، مب: وا. 4. مج، وز، مب: بندگانیم، ها: زندگانیم. 5. فق: پرورندگانیم. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر، ها: بینند، گویند. 7. دب، آج، لب، فق، مب، ها: تویی. 8. همه نسخه بدلها، بجز ها: باشند. صفحه : 174 می‌گوید: حُورٌ مَقصُورات‌ٌ فِی الخِیام‌ِ«1»، در خیمه‌ها سرها در پیش افگنده، سر بر ندارند تا جفت خود را نبینند، دست هیچ آدمی و پری به ایشان نا رسیده که: لَم یَطمِثهُن‌َّ إِنس‌ٌ قَبلَهُم وَ لا جَان‌ٌّ«2» و در آن که در بهشت تمتّع و طی باشد خلاف نیست، در فرزند خلاف کردند. در خبری آوردند که: فی الجنّة جماع ما شئت و لا ولد ، گفت: در بهشت جماع باشد چندان که خواهی و فرزند نباشد. و در خبری دگر که ابو سعید خدری‌ّ روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- چنین است که گفت: چون مؤمن را در بهشت آرزوی فرزند شود«3»، حمل«4» و وضع و رضاع، به یک ساعت باشد بر حسب مراد. آنگه حق تعالی آنچه تمامی نعمت به آن متعلّق است و آن«5» دوام و نفی انقطاع است بگفت. وَ هُم فِیها خالِدُون‌َ، ایشان، یعنی اهل بهشت، در بهشت مخلّد مؤبّد باشند، که دوام بقای ایشان را انقطاع نبود. ابو هریره روایت کند که: اهل بهشت را ندا کنند که: تصحّون فلا تمرضون ابدا، تن درست باشی که هرگز بیمار نشوی؟ و تشبعون فلا تجوعون ابدا، و سیر شوی که هرگز گرسنه نباشی؟ و تشبّون فلا تهرمون ابدا، و جوان باشی که هرگز پیر نشوی؟ و تحیون فلا تموتون ابدا، و زنده باشی که هرگز بنمیری؟ مویهای شما گرد آلود«6» و اندام شما تغیّر نپذیرد، و در آن جا هرگز سختی نبینی. قدیم- جل‌ّ جلاله- انواع منافع و لذّات در اینکه آیت جمع کرد. ذکر بستانها و جویها کرد تا لذّت منظر باشد و نزهت چشم، و گفت: کُلَّما رُزِقُوا، تا ذکر مطاعم و تناول لذّات آن گفته باشد. و گفت: أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ، تا ذکر تمتّع و قضای شهوت کرده باشد. و گفت: وَ هُم فِیها خالِدُون‌َ، تا به خوف انقطاع مکدّر و منغّص«7» ----------------------------------- 1. سوره رحمن (55) آیه 72. 2. سوره رحمن (55) آیه 74. 3. همه نسخه بدلها: باشد. 4. آج، لب، فق، مب: بل. 5. آج، لب، فق از. 6. مج، دب، لب، فق، وز: کردکن، آج: دگرگون، مب، مر: گرد نگیرد، ها: گرد نگیرد و جامه‌های شما هرگز کهنه نشود. 7. آج، لب: منقص، دب، فق، مر: منقض. [.....] صفحه : 175 نباشد- رزقنا اللّه تعالی و ایّاکم برحمته.

إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَستَحیِی أَن یَضرِب‌َ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوقَها فَأَمَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا فَیَعلَمُون‌َ أَنَّه‌ُ الحَق‌ُّ مِن رَبِّهِم وَ أَمَّا الَّذِین‌َ کَفَرُوا فَیَقُولُون‌َ ما ذا أَرادَ اللّه‌ُ بِهذا مَثَلاً یُضِل‌ُّ بِه‌ِ کَثِیراً وَ یَهدِی بِه‌ِ کَثِیراً وَ ما یُضِل‌ُّ بِه‌ِ إِلاَّ الفاسِقِین‌َ (26) الَّذِین‌َ یَنقُضُون‌َ عَهدَ اللّه‌ِ مِن بَعدِ مِیثاقِه‌ِ وَ یَقطَعُون‌َ ما أَمَرَ اللّه‌ُ بِه‌ِ أَن یُوصَل‌َ وَ یُفسِدُون‌َ فِی الأَرض‌ِ أُولئِک‌َ هُم‌ُ الخاسِرُون‌َ (27) [45- پ]

خدای شرم ندارد که مثلی بزند [سراسکی]«1» و آنچه بالای آن باشد، امّا آنان که ایمان آرند، دانند که آن درست است از خدای ایشان [را]«2» و امّا آنان که کافر شدند، گویند که [چه]«3» خواست خدای به اینکه مثل گمراه کند به آن بسیاری را، و راه نماید به آن بسیاری را، و گمراه نکند به آن مگر فاسقان را. آنان که بشکافند پیمان خدای از پس استواری آن و ببرند آنچه فرمود خدای به آن که بپیوندند و تباهی کنند در زمین، ایشانند که زیانکارند. اینکه دو آیت است. سبب نزول اینکه آیت آن بود که چون خدای تعالی مثل زد به چیزهای اندک چون: عنکبوت و ذباب، جهودان از آن بخندیدند و گفتند: خدای تعالی به اینکه مثل زدن چه خواست به اینکه چیزهای خسیس! اینکه، کلام خدای را نماند. خدای تعالی، اینکه آیت فرستاد ردّ برایشان، گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَستَحیِی، خدای شرم ندارد، و اینکه قول قتاده است. عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود گفتند«4»: چون خدای تعالی مثل زد منافقان را به آن دو چیز که در آیات مقدّم«5» برفت از مستوقد آتش و«6» و صیّب و منافقان گفتند: خدای تعالی چگونه مثل زند به چیزی، و او از آن بزرگوارتر است که مثل زند؟ خدای تعالی اینکه آیت فرستاد ردّ برایشان، و اینکه قول اولیتر است از قول قتاده، برای آن که در آیات مقدّم ذکر آن مثلها و منافقان رفته است، پس اینکه لایقتر باشد به سیاقت آیات. ----------------------------------- 1، 2، 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. اساس: گفت، با توجّه به نسخه آج، تصحیح شد. 5. مج، وز: ما تقدّم. 6. همه نسخه بدلها، بجز ها از. صفحه : 176 امّا، حقیقت «حیا»، امتناع باشد از فعلی برای خوف وضع قدر را یا ملامت غیری او را، و حقیقت آن بر خدای تعالی روا نیست، برای آن که اینکه معنی که گفته شد، بر خدای روا نیست. و در معنی «یستحیی»، خلاف کردند. بعضی گفتند: لا یمتنع، امتناع نکند«1» و باز نایستد. و بعضی دگر گفتند: لا یترک، رها نکند. و بعضی دگر گفتند: لا یخشی، نترسد. و گفتند: ترس، به معنی حیا آمده است فی قوله: وَ تَخشَی النّاس‌َ وَ اللّه‌ُ أَحَق‌ُّ أَن تَخشاه‌ُ ...«2»، یعنی از مردم شرم می‌داری [46- ر] چون ترس به معنی حیاست، شاید که حیا به معنی ترس باشد اینکه جا. و «استحیا» و «انقباض» و «انجزال» و «ارتداع» و «انقماع»، متقارب المعنی باشد. رمّانی گفت: معنی آیت آن است که مثل زدن به محقّرات اشیا از آن باب نیست که از او شرم باید داشتن، اگر حقیقت شرم بر او روا بودی هم«3» شرم نداشتی. و ضدّ حیا، «قحة»«4» باشد، و وقح، ضدّ حیا باشد. پس خدای تعالی گفت: من رها نکنم ضرب مثل با آنچه«5» باشد، چون دانم که صلاحی«6» به آن متعلّق است، تا«7» کسی را لطف خواهد بودن، برای آن که حکمت در اینکه باب مختلف نشود به صغیر و کبیر و دقیق و جلیل. امّا ضرب مثل را معنی وصف و بیان باشد از طریق تشبیه حالی به حالی، چنان که گفت: ضَرَب‌َ لَکُم مَثَلًا مِن أَنفُسِکُم ...«8»، ای وصف لکم. و گفته‌اند: ضرب العدد فی العدد، از اینکه باب باشد. و «ضرب» نوع باشد، یقال: ضرب من الضّروب، یعنی نوع من الانواع و «مثل» و «مثل» یکی باشد، چون: شبه و شبه، قال کعب بن زهیر: کانت مواعید عرقوب لها مثلا و ما مواعیده الّا الأباطیل ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مب، ها از او. 2. سوره احزاب (33) آیه 37. 3. مج، وز: غیر. 4. آج، لب، فق، وز، مب، مر: وقحة. 5. آج، لب، فق، مب، مر با هم. 6. همه نسخه بدلها، بجز دب، ها: صلاح. 7. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: تا. 8. سوره روم (30) آیه 28. صفحه : 177 اگر چه «مثل»، «شبه» باشد، فرقی ظاهر هست در اصل وضع و عرف از میان تشبیه و تمثیل، چه تشبیه را نهاد اینکه باشد که: زید کعمرو، او هذا کذاک«1». و تمثیل اینکه باشد، مثل: کذا«2» کذا، پس اینکه تمثیل حال بود به حال، و آن تمثیل«3» شخص بود به شخص. اکنون در «ما» خلاف کردند. بعضی گفتند: ابهامیّه است، چنان که: «لأمر ما جدع انفه قصیر»، در قصّه زبّاء و کقول الشاعر: أمر ما یسوّد من یسود و معنی آن باشد که: هر مثل که باشد، پس «ما» برای توکید ابهام و تنکیر آورد. و قولی دیگر آن است که: «ما» نکره است امّا موصوفه او غیر موصوفه. آن کس که موصوفه گفت، گفت: «بعوضة»، صفت اوست. و آن که غیر موصوفه گفت، گفت: «بعوضة»، بدل است از او. و قولی دیگر آن است که: «ما» موصوله است، و تقدیر چنین باشد: مثلا الّذی هو بعوضة، اکنون «بعوضة» به رفع بایست، و لکن چون به جای مثل است، اعراب مثل به او داد، چنان که شاعر گفت: لکفی بنا فخرا علی من غیرنا حب‌ّ النّبی‌ّ محمّد ایّانا«4» و مانند اینکه، قوله تعالی: تَماماً عَلَی الَّذِی أَحسَن‌َ ...«5»، و تقدیر هم اینکه است که: هو«6» احسن، در قراءت آن کس که به نصب خواند. و قولی دیگر آن است که: [زیاده است]«7» چنان که شاعر گفت: لا لیتما هذا الحمام در روایت آن که به نصب گوید. و کما قال: فَبِما رَحمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ ...«8»، ای برحمة«9»، و معنی آن بود که که: مثلا بعوضة. و فرّاء می‌گوید: به «ما»، «ما بین» ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز ها: کذلک، ها: ندارد. 2. همه نسخه بدلها، بجز ها و. [.....] 3. همه نسخه بدلها، بجز ها: تشبیه. 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر در قراءت آن که نصب خواند. 5. سوره انعام (6) آیه 154. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: هو الّذی. 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 8. سوره آل عمران (3) آیه 159. 9. وز: برحمته. صفحه : 178 می‌خواهد، چنان که عرب گوید: مطرنا ما زبالة فالثّعلبیّة و هو من احسن النّاس ما قرنا فقدما، ای«1» ما بین الموضعین و ما بین قرنه الی قدمه. و معنی آیت آن بود که: خدای تعالی [46- پ] امتناع نکند که مثل زند از میان بعوضه‌ای در صغر و حقارت تا به آنچه بالای آن باشد. و اینکه اقوال همه نیکو و محتمل است- و اللّه اعلم بمراده. و قوله: فَما فَوقَها، اینکه «ما»، موصوله باشد به معنی فالّذی هو فوقها، یا نکره موصوفه که فشیئا هو فوقها. و بعوضه از صغار «بق» باشد«2»، کأنّه بعضه. در معنی «فما فوقها»، دو قول گفته‌اند: یکی آن که فما فوقها فی الصّغر، تا معنی مبالغت وصف باشد در حقارت، چنان که یکی گوید: فلان اضعف من الذّباب! تو گویی: فوق ذلک، یعنی فی الضّعف. و قولی دیگر آن که: فوق ذلک، ای اعظم من ذلک، و«3» معنی بر عکس معنی اوّل بود. و در شاذّ، رؤبة بن العجّاج خواند: بعوضة، به رفع. فَأَمَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا، «امّا» حرفی است متضمّن شرط و جزا، برای آن در جوابش «فا» باید لا بدّ، چنان که فَأَمَّا الیَتِیم‌َ فَلا تَقهَر، وَ أَمَّا السّائِل‌َ فَلا تَنهَر، وَ أَمّا بِنِعمَةِ رَبِّک‌َ فَحَدِّث«4»، و لغت عامّه عرب، «امّا» باشد، و لغت تمیم، «ایما»، چنان که شاعر گفت: مبتّلة هیفاء ایما و شاحها فیجری و امّا الحجل منها فلا یجری فجمع بین اللّغتین، گفت: فَیَعلَمُون‌َ أَنَّه‌ُ الحَق‌ُّ مِن رَبِّهِم، امّا مؤمنان دانند که اینکه حق‌ّ است و صدق است و از نزدیک خداست. سؤال کردند که: چرا بعوضه را از میان حیوانات تخصیص کرد! یکی قول آن است که: لصغرها، برای کوچکی او را، کانّه بعض البق‌ّ. و یکی دیگر آن که: مثل زد منافقان را به او که او تا گرسنه بود زنده باشد، چون سیر شود بمیرد تا با منافقان نماید که حال ایشان چون حال بعوضه باشد، چون کارشان مستقیم خواهد شدن وقت ----------------------------------- 1. اساس: اینکه، به قیاس با نسخه مج و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. 2. آج، مب، مر: بعوضه آن پشه کوچک باشد. 3. همه نسخه بدلها، بجز ها اینکه، ها: ندارد. 4. سوره ضحی (93) آیه 9 تا 11. صفحه : 179 هلاکشان باشد، إِنَّما نُملِی لَهُم لِیَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم عَذاب‌ٌ مُهِین‌ٌ«1». وَ أَمَّا الَّذِین‌َ کَفَرُوا فَیَقُولُون‌َ، و امّا کافران چون اینکه مثل بشنوند، بر سبیل انکار گویند: ما ذا أَرادَ اللّه‌ُ بِهذا مَثَلًا، صورت استفهام است و مراد انکار، یعنی اینکه چه سخن باشد و خدای را به اینکه چه حاجت است، و اینکه به چه در خور است، و در اینکه چه فایده است! خدای تعالی جواب داد که: در اینکه چه فایده است، گفت: یُضِل‌ُّ بِه‌ِ کَثِیراً وَ یَهدِی بِه‌ِ کَثِیراً، تا اضلال کند به آن بسیاری کس را، و هدایت کند به آن بسیاری«2» را«3»، و معنی آیت روشن نشود مگر پس از آن که معنی ضلال و افساد و اقسام او گفته شود، چه معنی هدی«4» و اقسام او برفت. بدان که: اصل «ضلال«5»» هلاک بود، یقال: ضل‌ّ الماء فی اللّبن اذا ضاع فیه، و از اینکه جاست قول خدای تعالی: أَ إِذا ضَلَلنا فِی الأَرض‌ِ ...«6»، ای هلکنا، چون در زمین نیست شویم. و آن را که اداء کند به هلاک و عقاب«7» یا طریق آن باشد بر توسّع، آن را ضلال خوانند. از وجوه ضلال، یکی عذاب بود، کما قال تعالی: إِن‌َّ المُجرِمِین‌َ [47- ر] فِی ضَلال‌ٍ وَ سُعُرٍ«8». و «اضلال» از اینکه قسمت به معنی عقوبت باشد، قال اللّه تعالی: وَ یُضِل‌ُّ اللّه‌ُ الظّالِمِین‌َ وَ یَفعَل‌ُ اللّه‌ُ ما یَشاءُ«9»، یعنی یعاقبهم. و اینکه نیز حقیقت باشد. و امثال اینکه بسیار است در قرآن، قوله: بَل‌ِ«10» إِن أَنتُم إِلّا فِی ضَلال‌ٍ کَبِیرٍ«12». دگر، «اضلال»، به معنی ابطال عمل آید فی قوله: فَلَن یُضِل‌َّ أَعمالَهُم«13»، و قوله: الَّذِین‌َ ضَل‌َّ سَعیُهُم فِی الحَیاةِ الدُّنیا ...«14»، ای بطل. دگر، به ----------------------------------- 1. سوره آل عمران (3) آیه 178. 2. همه نسخه بدلها، بجز ها کس. 3. آج، لب، فق، وز، مب و هدایت رساند به آن بسیاری را. [.....] 4. همه نسخه بدلها، بجز ها: هدایت. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: اضلال. 6. سوره سجده (32) آیه 10. 7. همه نسخه بدلها، بجز ها: عذاب. 8. سوره قمر (54) آیه 47. 9. سوره ابراهیم (14) آیه 27. 10. اساس و دیگر نسخه بدلها: ان‌ّ، با توجّه به ضبط قرآن مجید، تصحیح شد. 11. سوره سبأ (34) آیه 8. 12. سوره ملک (67) آیه 9. 13. سوره محمّد (47) آیه 4. 14. سوره کهف (18) آیه 104. صفحه : 180 معنی حرمان«1» از زیادت الطاف که در حق‌ّ مؤمنان کند، که در حق‌ّ کافران راست نیاید، لمقامهم علی کفرهم، چنان که گفت: وَ مَن یُرِد أَن یُضِلَّه‌ُ یَجعَل صَدرَه‌ُ ضَیِّقاً حَرَجاً ...«2»، دگر به معنی اذهاب از راه بهشت، چنان که در وجوه هدایت، یکی هدایت به راه بهشت و ثواب است. و «افعل» را وجوهی باشد که بر آن تفسیر دهند، یکی از آن به معنی حکم گویند: أفلس«3» القاضی فلانا اذا حکم بافلاسه، قاضی فلان کس را مفلس بکرد، معنی آن باشد که حکم بکرد به افلاس او. دگر به معنی تسمیت«4»، چنان که: اکفرته و افسقته«5»، یعنی نامش نهادم و کافر و فاسقش خواندم، چنان که کمیت گفت: فطایفة قد اکفرونی بحبّکم و طایفة قالوا مسی‌ء و مذنب دگر به معنی وجدان او بر آن صفت، یقال: اضل‌ّ فلان بعیره، ای وجده ضالّا. و ما دانیم که هیچ کس شتر گم نکند، و لکن از او گم شود، چنان که شاعر گوید: هبونی امرءا منکم اضل‌ّ بعیره له ذمّة ان‌ّ الذّمام کبیر نبینی که در بیت دگر«6» گفت: و للصّاحب المتروک اعظم حرمة علی صاحب من ان یضل‌ّ بعیر دگر به معنی ترک تعهّد و تخلیت از میان او و میان آن فعل که در وی باشد تا عند آن ضلال حاصل شود، چنان که گویند«7». افسد زرعه إذا خلّاه من السّقی و العمارة. و هر کسی که زرّی مشکوک«8» دارد بر آتش نهد سیاه شود، گویند: افسد ذهبه، و آن افساد نه او کرده باشد، آن خود در زر بوده باشد، و لکن به فعل او ظاهر شده باشد. اینکه جمله وجوه روا بود که با خدای تعالی اضافت کنند. فامّا، به معنی خلق ضلال در او یا منع او از ایمان یا دعوت به اضلال یا به طریق تلبیس ادلّت، اینکه بر خدای تعالی روا نباشد، برای آن که قبیح است، و خدای ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز ها باشد. 2. سوره انعام (6) آیه 125. 3. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، با توجّه به ضبط لغت و استعمال اهل لسان «فلّس» صحیح است. [.....] 4. مر آمده. 5. آج، لب، فق، مب: اقسمته. 6. همه نسخه بدلها، بجز ها چه. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوید. 8. آج، لب، فق، مب، مر: مسکوک. صفحه : 181 - جل‌ّ جلاله- از فعل قبیح منزّه و متعالی است، و خدای تعالی آن جنس ضلال را با ارباب خود حواله کرد، یکی از آن«1» شیطان فی قوله: وَ لَقَد أَضَل‌َّ مِنکُم جِبِلًّا کَثِیراً ...«2»، با«3» فرعون: وَ أَضَل‌َّ فِرعَون‌ُ قَومَه‌ُ وَ ما هَدی«4»، [47- پ] با سامری. وَ أَضَلَّهُم‌ُ السّامِرِی‌ُّ«5»، با«6» اصنام فی قوله: إِنَّهُن‌َّ أَضلَلن‌َ کَثِیراً مِن‌َ النّاس‌ِ ...«7»، دگر، اگر خدای تعالی اضلال کند، به معنی خلق ضلال و منع از ایمان، امر و نهی و وعد«8» و وعید و مدح و ذم‌ّ و ثواب و عقاب باطل شود. امّا معنی ضلال و هدی از«9» اینکه آیت: بیشتر اهل علم بر آنند که مراد به هدی آن است که مؤمنان تقبّل کردند و معترف شدند و ایمان آوردند بدان و کافران منکر شدند آن را و جحود کردند. آن را هدی خواند و اینکه را ضلال و اضافت آن به خود به آن«10» طریق کرد که بیان کردیم فی اضافة الایمان و الکفر الی السّورة. چون عند«11» نزول سورت مؤمنان در ایمان بیفزودند و کافران در کفر، اضافت آن زیادت با سورت کرد«12» فی قوله تعالی: وَ إِذا ما أُنزِلَت سُورَةٌ فَمِنهُم مَن یَقُول‌ُ أَیُّکُم زادَته‌ُ هذِه‌ِ إِیماناً«13»- الایات. و بر آن طریق یکی«14» از ما چیزی خواهد از کسی که گران آید بر او دادن آن، ندهد، گویند: فلان بخّل فلانا، فلان، فلان را بخیل بکرد، یعنی عند«15» سؤال او بخل اینکه ظاهر شد. و قوله: وَ ما یُضِل‌ُّ بِه‌ِ إِلَّا الفاسِقِین‌َ، یعنی جز بر فاسقان«16» قبول اینکه امثال«17» کردن گران نیاید تا ضلال ایشان ظاهر شود. و وجهی دیگر آن است که: جماعتی هدی بر طریق ثواب حمل کردند و ضلال«18» بر اضلال از راه بهشت. ----------------------------------- 1. مر جمله. 2. سوره یس (36) آیه 62. 3. دب: و با. 4. سوره طه (20) آیه 79. 5. سوره طه (20) آیه 85. 6. سوره ابراهیم (14) آیه 36. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: و با. 8. آج، لب، فق، مب: وعده. 9. همه نسخه بدلها: در. [.....] 10. مج، آج، دب، لب، فق، وز: بر آن، مر: بدان. 11، 15. مر: در حال. 12. آج، لب، فق، مب، مر: کردیم. 13. سوره توبه (9) آیه 124. 14. مج، فق، لب، وز، مب، مر: که، دب، آج، که یکی. 16. همه نسخه بدلها و کافران. 17. همه نسخه بدلها، بجز دب: مثال. 18. آج، لب، فق، مب، مر را. صفحه : 182 و وجهی دیگر، بعضی هدی حمل کردند بر زیادت الطاف و اضلال بر حرمان از آن، و ابو علی حمل کرد بر عقوبت«1» و گفت: دلیل بر آن که به معنی جزا و عقوبت است، آن است که گفت: وَ ما یُضِل‌ُّ بِه‌ِ إِلَّا الفاسِقِین‌َ. و اصل فسق، خروج باشد از کاری. عرب گویند«2»: فسقت الرّطبة عن قشرها اذا خرجت. پس کافر و منافق را در اینکه آیت فاسق خواند«3» برای آن که از طاعت بیرون آمده باشد«4»، آنگاه آن فاسقان را وصف کرد، گفت: آنانند که نقض عهد خدای کنند و پیمانی که با خدای کنند، تمام نکنند و به سر نبرند، بل بشکافند. بعضی مفسّران گفتند: مراد جهودانند که خدای تعالی در توریت عهد بستد از ایشان که حدیث رسول پنهان نکنند. خلاف کردند توریت را و عهد بشکافتند، چنان که گفت: وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَتُبَیِّنُنَّه‌ُ لِلنّاس‌ِ وَ لا تَکتُمُونَه‌ُ«5»- الایة. بعضی دگر گفتند: مراد به آیت منافقانند که دست به بیعت و عهد به رسول دادند، و آنگه آنچه به زبان و دست بسته بودند، به دل بشکافتند. و سعد بن ابی وقّاص را پرسیدند از اینکه آیت، گفت: مراد به آیت خوارج‌اند که پس از آن که در دین و در عهد آمدند خلاف کردند و بشکافتند، لا جرم رسول- علیه السّلام- ایشان را ناکثان«6» خواند. و ناکث [48- ر] و ناقض یکی باشد در لغت، و اینکه وصف که خدای کرد در آیت به ایشان لایق است. و رسول- علیه السّلام- خبر داد امیر المؤمنین را- علیه السّلام- که: ستقاتل النّاکثین و القاسطین و المارقین، گفت: تو با اینکه سه گروه پس از من قتال کنی، همچنان بود که خبر داد، با ناکثان به بصره قتال کرد و با قاسطان به صفّین، و با مارقان به نهروان- و آن قصّه مشهور است در تواریخ و سیر. امّا «عهد»، در لغت چند معنی دارد: یکی به معنی عقد میثاق باشد، چنان که گویند: با فلان عهدی کردم. و عهد به معنی رؤیت باشد، چنان که گویند: عهد من به فلان دیر است یا نزدیک است. و عهد، به معنی وصیّت باشد، یقال: عهدت ----------------------------------- 1. آج، عقوبته. 2. همه نسخه بدلها: گوید. 3. آج، لب، فق، مب: خواندند. 4. همه نسخه بدلها: آمده‌اند. 5. سوره آل عمران (3) آیه 187. 6. دب، آج، لب، فق، مر عهد. [.....] صفحه : 183 الی فلان، یعنی اوصیت الیه. و عهد و عهاد، باران باشد. و عهد و عقد و میثاق نظایر باشند. و آن کسی که گوید: عاهدت اللّه، با خدای عهد کردم، یا گوید: علی‌ّ عهد«1» اللّه، پس خلاف کند، بنزدیک ما بر او مثل کفّارت ظهار باشد، و بنزدیک بعضی فقها کفارت سوگند باشد بر او. و بعضی گفتند: بر او کفّارت نباشد. و میثاق، مفعال باشد از وثیقه، و آن استوار بکردن عهد باشد. وَ یَقطَعُون‌َ ما أَمَرَ اللّه‌ُ بِه‌ِ أَن یُوصَل‌َ«2»، از آن کس که خدای تعالی فرمود که با او بپیوندی ببرّند. قتاده گفت: مراد صلت رحم است، و اصم‌ّ گفت: مراد آن است که، به رسول پیوندند«3» و به مؤمنان، و اولیتر حمل آن بود بر عموم. وَ یُفسِدُون‌َ فِی الأَرض‌ِ، مراد به فساد در زمین، ظلم است و تعدّی و راه زدن و هر معصیتی که ضرر آن متعدّی باشد به غیر آن«4». و گفته‌اند: مراد نفاق است، چه منافقان به اظهار موافقت در اسلام و اهل اسلام، نکایت بیشتر توانستند کردن از مشرکان. أُولئِک‌َ هُم‌ُ الخاسِرُون‌َ، ایشان زیانکارانند. و اصل «خسران»، نقصان بود، و خسران در بیع نقصان بود از بها، و جریر می‌گوید: ان‌ّ سلیطا فی الخسار انّه اولاد قوم خلقوا أقنّه مراد به «خسار» در بیت، نقصان حظّ ایشان است از شرف. و قومی گفتند: مراد به «خسار» در آیت هلاک است، و معنی آن بود بر هر دو قول که: یا ثواب خویش نقصان می‌کنند یا مستحق‌ّ عقاب و هلاک می‌شوند. و عبد اللّه عبّاس گفت: هر خساری که در حق کافران بود، مراد از او کفر باشد، و آنچه در حق‌ّ مؤمنان بود، مراد حطام دنیا باشد. قوله تعالی:

کَیف‌َ تَکفُرُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ کُنتُم أَمواتاً فَأَحیاکُم ثُم‌َّ یُمِیتُکُم ثُم‌َّ یُحیِیکُم ثُم‌َّ إِلَیه‌ِ تُرجَعُون‌َ (28) هُوَ الَّذِی خَلَق‌َ لَکُم ما فِی الأَرض‌ِ جَمِیعاً ثُم‌َّ استَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوّاهُن‌َّ سَبع‌َ سَماوات‌ٍ وَ هُوَ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیم‌ٌ (29) [48- پ]

چگونه کافر می‌شوی به خدای و شما مرده بودی، زنده ----------------------------------- 1. مر: عهدة. 2. آج، لب، فق، مب، مر گفتند. 3. دب، آج، لب، فق، مب: پیوندی. 4. همه نسخه بدلها: به غیری. صفحه : 184 کرد شما را، پس بمیراند شما را، پس زنده کند شما را، پس با او برند«1» شما را. او آن است که بیافرید برای شما هر چه در زمین است جمله، پس قصد کرد به آسمان، راست کرد آن را هفت آسمان و او به همه چیزی داناست. اینکه دو آیت است. «کیف»، سؤال حال باشد، کیف زید، چگونه است زید! از حال او می‌پرسی و از اینکه جاست که آن کس که تو را«2»، به «کیف» سؤال کند، جواب او به حال دهی تو گویی: جاءنی زید، به من آمد زید«3»، کیف جاء«4»، چگونه آمد! تو گویی: راکبا، سوار«5». اینکه را نصب بر حال گویند، و علامتش آن است که صالح بود که جواب کیف باشد. و آیت وارد است مورد تعجّب«6»، یعنی چگونه کفر می‌آرند اینکه کافران به خدای تعالی، و انکار می‌کنند الهیّت او را با تظاهر اینکه آیات و بیّنات و براهین و معجزات؟ و در آیت ردّی ظاهر است بر مذهب مجبّره. بر حکیم چگونه روا بود که کفر در کافر آفریند، و قدرت موجبه کفر و ارادت موجبه کفر و ایمان باز ستاند، و منع کند از آن و قدرت ایمان ندهد، و ارادت ایمان ندهد«7»، و تمکین نکند و از إزاحت علّت نکند و تلبیس ادلّه کند؟ آنگه به لفظ تعجّب گوید: کَیف‌َ تَکفُرُون‌َ بِاللّه‌ِ، چگونه کافر می‌شوی؟ اینکه تعجّب از فعل او بیشتر است. و پس بر اینکه قول که آن می‌کند، و اینکه می‌گوید، کس نیست تا گوید: چگونه اینکه همه با بنده‌ای ضعیف کردی و مهر بر دل و چشم و گوش او نهادی و تکلیف کردی او را که: بی چشم ببین، و بی گوش بشنو، و بی دل بدان، و بی قدرت بگیر، و بی آلت کار بساز؟ پس چون نکرد آنچه«8» نتوانست ----------------------------------- 1. اساس: با او بری، به قیاس با نسخه مج، تصحیح شد، آج، لب، فق: بیاورند. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر به همه چیزی داناست. 3. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر گوید. 4. اساس: حال، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. 5. مر آمد. 6. مب، مر را. 7. دب، آج، لب، فق، وز و قدرت ارادت ایمان ندهد. 8. مج، دب، وز، مب، مر: از آن که. صفحه : 185 کردن، از او تعجّب نمودی که چگونه نکردی«1» با اینکه همه موانع [49- ر] از تعجّب تو، جای تعجّب است- تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا؟ وَ کُنتُم أَمواتاً، «واو» حال راست، یعنی چگونه کافر می‌شوی«2» و حال- اینکه حال که شرح خواهد دادن. «امواتا»، جمع میت باشد، کذیل و أذیال و قیل و أقیال. و برای آن در جمع میت، اموات گفت و امیات نگفت، قیاسا علی اخواتها، که کلمه از ذوات الواو است. و اصل «مات، یموت»، «موتا» است. و «میت» تخفیف میّت است و اصل او «میوت» بوده است، «واو» را « یا » کرد و آنگاه ادغام کرد تا میّت شد، آنگاه تخفیف کرد تا میت شد. و جمع میّت، «موتی» و «میّتون» باشد. فَأَحیاکُم، بدان که در آیت چند قول گفته‌اند: قولی آن است که: وَ کُنتُم أَمواتاً، شما مرده بودی، یعنی نطفه بودی در اصلاب آباء و ارحام امّهات، من شما را احیا کردم به خلق حیات در شما. ثُم‌َّ یُمِیتُکُم، پس بمیراند شما را در دنیا. ثُم‌َّ یُحیِیکُم، پس زنده کند شما را در گور برای مسائله گور. ثُم‌َّ إِلَیه‌ِ تُرجَعُون‌َ فی القیامة للجزاء، پس با او شوی در قیامت برای جزا. و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و عبد اللّه مسعود و مجاهد. و در اینکه قول، اماتت در گور پس از سؤال گور گفته نباشد«3»، برای آن که کلام بر او دلیل می‌کند. و قتاده می‌گوید: کُنتُم أَمواتاً، یعنی نطفه و موات بودی، فاحیاکم فی الدّنیا، شما را در دنیا زنده کرد«4». ثُم‌َّ یُمِیتُکُم، پس بمیراند شما را در دنیا، اینکه مرگ که عام است و لا بدّ منه، ثم‌ّ یحییکم فی القیامة، پس شما را در قیامت زنده کند. و در اینکه قول، «احیاء» در گور برای سؤال گور نیست، و آنچه دلیل ضعف اینکه قول می‌کند، آن است که خدای تعالی می‌گوید: ثُم‌َّ إِلَیه‌ِ تُرجَعُون‌َ، و بعث و نشور قیامت می‌خواهد. اگر معنی یُحیِیکُم، همین باشد که در قیامت احیا کند، اینکه دو لفظ مکرّر باشد و معنی یکی، و کلام خدای تعالی تا هر یکی«5» بر فایده مستقل‌ّ حمل توان کردن، بر وجهی حمل نباید کردن که بی فایده بود. و ابو صالح می‌گوید: و کنتم امواتا فی القبر، شما در گور مرده بودی. فَأَحیاکُم، ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: نکرد. 2. آج، لب، فق، مب، مر: می‌شوند. [.....] 3. آج، لب: نشود. 4. آج، لب، فق، وز، مب: کردیم. 5. دب: یا هر آیتی، آج، لب، فق، مب، مر: با هر آیتی. صفحه : 186 زنده کرد شما را برای سؤال گور. ثُم‌َّ یُمِیتُکُم، پس بمیراند شما را در گور، پس زنده کند شما را در قیامت. و«1» اینکه قول، خطاب با زندگان باشد، و مراد پدران مرده ایشان، چنان که گفت با جهودان عهد رسول- علیه السّلام: وَ إِذ قُلتُم یا مُوسی لَن نُؤمِن‌َ لَک‌َ حَتّی نَرَی اللّه‌َ جَهرَةً فَأَخَذَتکُم‌ُ الصّاعِقَةُ وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ، ثُم‌َّ بَعَثناکُم مِن بَعدِ مَوتِکُم«2»- تا به آخر آیات که به «کاف» خطاب، با حاضران می‌گوید، و مراد پدران ایشان، چه معلوم است بضرورت که اینکه همه در عهد موسی بود- علیه السّلام- و در عهد رسول ما از اینکه معانی هیچ نبود، و اینکه وجه قریب است به صواب. و حسن بصری می‌گوید: اینکه آیت خطاب با عام است، که ایشان را دو حیات و دو ممات [49- پ] بوده است. جماعتی بودند که ایشان را سه حیات و سه ممات است«3»، چون عزیر فی قوله تعالی: أَو کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَریَةٍ وَ هِی‌َ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها«4»- الایة. و چنان جماعت«5» از«6» بنی اسرائیل از وبا بگریختند، فی قوله: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ خَرَجُوا مِن دِیارِهِم وَ هُم أُلُوف‌ٌ حَذَرَ المَوت‌ِ فَقال‌َ لَهُم‌ُ اللّه‌ُ مُوتُوا ثُم‌َّ أَحیاهُم ...«7»، و چون قوم موسی که به صاعقه هلاک شدند، پس خدای تعالی ایشان را زنده کرد، و اینکه قول هم محتمل بود اثبات عذاب گور را علی احد التّأویلین، اعنی تأویل قتاده«8» و تأویل ابو صالح. قولی دیگر آن است که: احیا و اماتت او«9» مجاز است، مراد آن است که شما خامل الذّکر بودی، من شما را رفیع کردم، و مجهول بودی شما را معروف کردم، چنان که ابو نخیلة السّعدی‌ّ گفت: فأحییت من ذکری و ما کنت خاملا و لکن‌ّ بعض الذّکر انبه من بعض و دوم، حقیقت است، یعنی اماتت در دنیا به عادت و احیا در قیامت، و اگر چه اینکه وجهی ملیح است، امّا تا حقیقت ممکن باشد، حمل کلام بر مجاز نباید کردن. و ----------------------------------- 1. مج، دب، مب، مر: و در، آج، لب، فق، وز: وبر. 2. سوره بقره (2) آیه 55 و 56. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: بود. 4. سوره بقره (2) آیه 259. 5. مج، وز، مب: جماعتی. 6. مج، دب، مر: که در، دب، آج، لب، فق: در. 7. سوره بقره (2) آیه 243. 8. همه نسخه بدلها: عبد اللّه عبّاس. 9. همه نسخه بدلها: اوّل. صفحه : 187 مورد آیت تذکیر است به نعمت خدای تعالی، و نهی کردن بندگان را از کفر بر وجه تعنیف و تبکیت و تهدید«1» و وعید کردن به ذکر مرگ و سؤال گور و بعث و نشور و مواقف حساب و آنچه در قیامت باشد. ثُم‌َّ إِلَیه‌ِ تُرجَعُون‌َ، هم بر سبیل وعید است، چنان که در دگر آیت گفت: إِن‌َّ رَبَّک‌َ لَبِالمِرصادِ«2»، و یکی از ما گوید: باش که مرجع تو با من است و گذر تو بر من است، و تو از من فوت نخواهی شدن. و حقیقت اینکه کلام که خدای تعالی گوید مرجع با من است، آن است که: مرجع با جایی است که در آن جا حکم همه مرا باشد، و کسی را حکمی نبود بخلاف دنیا که دیگران را به حق و نا حق حکمی باشد. بدان که در سؤال گور خلافی نیست، جز که بعضی گویند: به آخر کار بود، چون«3» بعث باشد، خدای تعالی زنده کند خلق را در گور، و سؤال کند ایشان را، و زنده می‌دارد، امّا معذّب و امّا براحت، به حسب استحقاق ایشان، آنگه بر انگیزد. و نزدیک ما آن است که: سؤال گور آنگه باشد که مرده را در گور نهند و گور بر او راست کنند، تا در خبر آمده است که: او پهران«4» پای آنان که از سر گور او باز می‌گردند بشنود، و برای اینکه کار سنّت است که ولی‌ّ مرده چون مردم از سر گور او باز گردند، بایستد و او را تلقین کند به آواز بلند هم آن تلقین که در گور کرده باشد تا او بشنود. و سؤال او از اعتقاد او کنند، از خدای و پیغامبر و امام و قبله و کتاب. و در خبر هست که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- چون فاطمه اسد«5»- رضی اللّه عنها- از دنیا برفت، به نفس خود به کار او قیام کرد و ردای خود در کفن او کرد، و در گور او بخفت [50- ر] پیش از آن که او را در گور نهاد. چون گور بر او راست کرد، بر سر گور او بنشست، کالمصغی الی کلام احد، چون کسی که گوش با کلام کسی کند. آنگه گفت: ابنک ابنک ابنک، سه بار گفت: پسرت است. چون ----------------------------------- 1. آج، لب: تمدید. 2. سوره فجر (89) آیه 14. [.....] 3. همه نسخه بدلها وقت. 4. کذا: در اساس، (با سه نقطه)، مج، آج، لب، فق، وز، حب، دب، مر: آواز، اساس در حاشیه با خطی متفاوت از متن نوشته است: تبرّای. 5. مب، مر: بنت اسد. صفحه : 188 بازگشت، گفتند: یا رسول اللّه؟ با کس.«1» اینکه نکردی که با او کردی. گفت: بلی؟ برای آن که او بر من حق‌ّ تربیت داشت و حق‌ّ مادری داشت. من طفل بودم که مادرم از دنیا برفت، او مرا مادری کرده مرا بپرورد. خواستم که«2» او را مکافات کنم. برای کرامت او از ردای خودش کفن ساختم، و برای آن تا از هوام‌ّ او را مضرّت نباشد، در گور او بخفتم. گفتند: یا رسول اللّه؟ آن چه معنی داشت که«3» گفتی: ابنک ابنک ابنک! گفت: چون گور بر او راست کردم، فریشتگان سؤال آمدند و او را از خدای بپرسیدند. جواب به صواب داد. و از پیغامبرش بپرسیدند، جواب به صواب داد و از امامش بپرسیدند، فرو ماند. منش تلقین کردم که: پسرت است، پسرت است، پسرت است. و در اینکه خبر، صحّت سؤال گور است و تقریر امامت امیر المؤمنین- علیه السّلام- و آن که بنده را در گور از امامت او سؤال خواهند کردن. در خبری می‌آید که: رسول- علیه السّلام- گفت: چون مرده را در گور نهند، دو فریشته می‌آیند تا به گور او فرو شوند، و خدای تعالی او را زنده کند تا به صدر و سینه، و حیات با او دهد و حواس‌ّ درست، و او را از خدای بپرسند و از پیغامبر و از امامان. اگر جواب دهد و جواب به صواب دهد، او را گویند: نم نومة العروس، بخسب چنان که عروس در خوابگاه خود بخسبد. و آن دو فریشته در گور او بر پرّند و گور بر او فراخ کند، مدّ البصر، چندان که چشم زخم باشد«4». و دری از درهای بهشت بر«5» او گشایند، تا نسیم بهشت بر او می‌آید. و اگر جواب به صواب ندهد، آن فریشته مقمعی از آتش به دست دارد، یکی بر سر او زند چنان که همه گور او آتش بستاند«6» و دری از درهای دوزخ بر گور او گشایند. اینکه است معنی قول رسول- علیه السّلام- که گفت: 7» القبر روضة من ریاض الجنّة او حفرة من حفر« النیران ، گور یا مرغزاری از مرغزارهای بهشت باشد، یا کنده‌ای از کنده‌های دوزخ. اعاذنا اللّه عذاب القبر بمنّه و فضله و رحمته؟ ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق: با کسی، مب، مر: با هیچ کسی. 2. همه نسخه بدلها: تا. 3. مب سه بار. 4. مب، مر: که چشم کار کند. 5. مج، دب، آج، لب، وز: در گور، مب، مر: بر گور. 6. مب، مر: آتش بگیرد. 7. آج، لب، مب، مر: حفرات. صفحه : 189 قوله: هُوَ الَّذِی خَلَق‌َ لَکُم ما فِی الأَرض‌ِ جَمِیعاً، اینکه آیت هم بر سبیل تذکیر نعمت است، می‌گوید: او آن خدایی است که هر چه در زمین آفرید، برای شما آفرید، چه او بی‌نیاز و مستغنی است، حاجت بر او روا نیست، منافع و مضارّبه او راه نیابد. هُوَ، کنایت است از نام خدای، و او ضمیر مرفوع منفصل است. و «خلق»، فعل [50- پ] با تقدیر باشد. و «ما» لفظی است صالح عموم ما لا یعقل را، چنان که، «من» لفظی است صالح عموم عقلا را، بنزدیک ما و بنزدیک اصحاب عموم، لفظی است موضوع عموم را. و «من»، همچنین موضوع است عموم ما یعقل را، «ما» هر چه باشد، و «من» هر که باشد. و به جای خود اینکه خلاف«1» و بیان مذهب صحیح کرده شود- ان شاء اللّه؟ و در آیت حمل بر عموم کنند، الّا اگر دلیلی منع کند. و «ما» موصوله است و محلّش نصب است بوقوع الفعل علیه. جَمِیعاً، نصب بر حال است از مفعول. و دلیل بر آن که از اطلاق لفظ [ما]«2» عموم ندانند مگر به دلیل، آن است که خدای گفت: جَمِیعاً. و اگر فایدت «ما»، استغراق و عموم بودی، از روی لفظ، و مشترک نبودی بین العموم و الخصوص، جَمِیعاً را فایده نبودی، چه خود جملگی از ظاهر لفظ «ما» مفهوم بودی. چون چنین است، عموم از لفظ جَمِیعاً دانیم نه از «ما». و قوله: ثُم‌َّ استَوی إِلَی السَّماءِ، در او چند قول گفته‌اند در آیت. و بر کلام عرب بر چند وجه آمد: به معنی «انتصاب» آمد، چنان که: استوی جالسا، او قائما، یعنی تا«3» راست بود«4». و به معنی «اعتدال» آمد، چنان که: استوی الامران اذا تساویا، یعنی تفاوت نیست یکی را بر یکی. و به معنی تمام شباب باشد، فی قوله تعالی: وَ لَمّا بَلَغ‌َ أَشُدَّه‌ُ وَ استَوی«5» الرَّحمن‌ُ عَلَی العَرش‌ِ استَوی«3». نبینی که به «علی»، تعدیه کرد چنان که «استولی»، متعدی است به «علی». و اینکه وجه در اینکه آیت هم محتمل بود، معنی آن باشد که: قهرها و ذلّلها بالخلق«4»، چنان که گفت: قالَتا أَتَینا طائِعِین‌َ«5»، یعنی ذلیل و فرمانبردار و خاضع شدند مر خدای را تعالی. و اینکه بر سبیل توسّع و مبالغت باشد [51- ر]. و وجهی دیگر آن است که حسن بصری گفت: استوی امره و تدبیره فی السّماء، اضافت فعل با محذوفی کرد«6» بر تقدیر حذف مضاف و اقامت مضاف الیه مقامه، چنان که: وَ جاءَ رَبُّک‌َ«7» وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«8»، یعنی اهل القریة. و اصم‌ّ گفت: فعل مضاف نیست با خدای تعالی، بل مضاف است با دخان، و معنی آیت اینکه است: ثم‌ّ علا الدّخان الی السّماء، یعنی الی العلو، آن دخان که خدای از او آسمان آفرید. و اینکه وجه بعید و متعسّف است. قوله: فَسَوّاهُن‌َّ، اگر گویند: «سماء» واحد است، چرا ضمیر جمع گفت ----------------------------------- 1. مج، وز: شوامد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: شواهد. 2. دب، آج، لب، مب، مر: در روایت. 3. سوره طه (20) آیه 5. 4. مب، مر: الخلق. 5. سوره فصلت (41) آیه 11. 6. دب، آج، لب، فق: کردند، مب مر: باشد. 7. سوره فجر (89) آیه 22. 8. سوره یوسف (12) آیه 82. صفحه : 191 فَسَوّاهُن‌َّ! از اینکه چند جواب است: یکی آن که فرّاء گفت: اینکه لفظ جنس است، و جنس صالح بود واحد و جمع را، اگر چه لفظ واحد است، مراد هفت آسمان است. جوابی دیگر آن است که: «سماء» جمع است، و واحد او «سماوة» بود، چنان که شاعر گفت: ماوة الهلال حتّی احقوقفا و جوابی دیگر آن است که: کنایت راجع است با آحاد و اجزا و نواحی و اقطار آسمان، و آن جمع است. اگر گویند: چگونه گفت: إِلَی السَّماءِ، و آسمان نا آفریده را آسمان نخوانند«1»! گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که، اینکه بر توسّع و مبالغت قرب فعل از وجود گفت، چنان که یکی پاره‌ای ریسمان پیش دارد، یکی گوید: چیست اینکه! گوید: اعمل ثوبا، جامه‌ای می‌بافم. و ریسمان نابافته را جامه خواند. و همچونین، خیّاط گوید: اخیط قمیصا، و تا تمام نکند پیرهن«2» نباشد. و جوابی دیگر آن است که: حق تعالی آن دخان که از او آسمان آفرید، بر شکل آسمان کرد و از روی شکل آن را آسمان خواند. جواب دیگر آن است که: اوّل یک آسمان بیافرید، و آنگه بشکافت و هفت آسمان کرد، برای آن اطلاق اسم کرد که یک آسمان آفریده بود. اگر گویند: در اینکه آیت گفت اوّل زمین آفریدم، آنگه به حرف «ثم‌ّ»- که معنی او ترتیب باشد یا «3» تراخی- گفت پس آسمان آفریدم، و در دگر آیت گفت: أَ أَنتُم أَشَدُّ خَلقاً أَم‌ِ السَّماءُ بَناها«4»، تا آن جا که گفت: وَ الأَرض‌َ بَعدَ ذلِک‌َ دَحاها«5»، پس از آن زمین دحو کرد، و اینکه ظاهر تناقض دارد، گوییم. از اینکه دو جواب است: یکی آن که، قدیم- جل‌ّ جلاله- زمین بیافرید و دحو نکرد، اعنی نگسترد. آنگه آسمان بیافرید، آنگه زمین بگسترد، چه در آیت «دحو»، گفت که: تأخیر کردم نه«6» خلق. جواب دوم آن است که: مراد به «ثم‌ّ» و «بعد» در اینکه آیات، ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: نباشد. 2. همه نسخه بدلها: پیراهن. 3. مج، دب، وز، فق: با. 4. سوره نازعات (79) آیه 27. 5. سوره نازعات (79) آیه 30. [.....] 6. دب، آج، لب، فق: به. صفحه : 192 نه«1» تقدیم و تأخیر است، غرض تعداد نعمت است، نبینی که یکی از ما گوید: الم اطعمک«2» ثم‌ّ کسوتک ثم‌ّ اعطیتک ثم‌ّ حملتک، نه من تو را طعام دادم و جامه دادم و عطا دادم و اسب دادم، و اگر چه آنچه مقدّم گوید، مؤخّر کرده باشد، [51- پ] چه نظر او به تقدیم و تأخیر نباشد، نظر او به تعداد باشد. و نصب سَبع‌َ سَماوات‌ٍ، بر حال است. وَ هُوَ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیم‌ٌ، «علیم«3»» در اینکه آیت واقع باشد هم بر موجود هم بر معدوم، چه قدیم- جل‌ّ جلاله- معدومات داند چنان که موجودات داند. و «علیم»، از عالم بلیغتر باشد. اگر گویند: پس آن که ذکر خلق آسمانها کرد و خلق چیزها که در زمین است، بایست تا گوید: علی کل‌ّ شی‌ء قدیر، که ذکر قادری لایقتر است اینکه جا از ذکر عالمی، جواب آن است که گوییم: «علیم» گفتن، اینکه جا بلیغتر است از «قدیر»، چه در «علیم» زیادت معنی هست که در «قدیر» نیست، برای آن که قادر فعل«4» کند که محکم نباشد، و لکن عالم آنچه کند محکم و متقن باشد. پس حق تعالی در اینکه آیت باز نمود که: من آنچه کردم از خلق آسمان بر سبیل احکام و اتّساق است. پس در اینکه آیت چون وصف به عالمی کرد، برای«5» معنی قادری در آن داخل بود، و اگر قادری گفتی، عالمی در آن داخل نبودی، پس ذکر عالمی اینکه جا بهتر از ذکر قادری. و عالم، هر آن ذاتی بود که از او صحیح باشد ایجاد مقدور خود کردن بر وجه احکام و اتّساق. امّا کیفیّت خلق آسمان. در خبری جامع که روایت کرده‌اند به اسناد از مقاتل و ضحّاک، که ایشان گفتند: خدای- عزّ و جل‌ّ- آسمان دنیا از دود بیافرید، و از زمین تا آسمان دنیا پانصد ساله راه است، و از آسمان تا به آسمان پانصد ساله راه است، و غلظ«6» هر آسمانی، پانصد ساله راه است. و آسمان دنیا بر لون آهن افروخته آفرید و نام او «رقیع» است، و در آسمان دنیا فریشتگانی هستند، ایشان را خدای تعالی از نور و آتش و آب آفریده است، و مهتر ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها ترتیب و. 2. مج، وز: الم اکن اطعمتک. 3. همه نسخه بدلها: شی‌ء. 4. مر: فعلی. 5. همه نسخه بدلها: بر اینکه. 6. دب: غلظت. صفحه : 193 ایشان فریشته‌ای است نام او «رعد»، و او موکّل بر ابر و باران، و تسبیح او اینکه است: سبحان ذی الملک و الملکوت. و آسمان دوم بر لون مس آفرید، و در آن جا اصناف و الوان فریشتگانند چندان که عدد ایشان جز خدای نداند، آواز به تسبیح و تهلیل بلند کرده، تسبیح ایشان اینکه است: سبحان ذی العزّة و الجبروت و نام اینکه آسمان «قیدوم» است. و در آسمان دوم«1» فریشته‌ای است نام او «حبیب»، خدای یک نیمه او از برف آفریده است و یک نیمه او از آتش، نه آتش برف را بگذارد و نه برف آتش را بنشاند، و دعای او اینکه است: یا مؤلّفا بین الثّلج و النّار الف بین قلوب عبادک المؤمنین. و آسمان سوم«2» بر لون برنج آفرید، و نام او «ماعون» است، در آن جا فریشتگانند، أُولِی أَجنِحَةٍ مَثنی وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ«3» بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَونَها«10». ابو هریره روایت کرد که: یک روز رسول- صلّی اللّه علیه و آله- در آمد، اصحابان خود را گفت: فیم انتم ، در چه کاری شما! گفتند: یا رسول اللّه؟ ----------------------------------- 1. مج، فق، وز، ها: عاروس، دب: عاروش، آج، لب، مب، مر: عارو. 2. دب، آج، لب، مر دیگر. 3. آج، لب، فق آن. 4. مج، لب، فق، وز: هفصد. 5. مر: قطرات. 6. مج، دب، آج، لب، وز، فق، مب: چشم. 7، 8. مج، آج، لب، مر: کثافت. 9. همه نسخه بدلها آن. 10. سوره رعد (13) آیه 2، سوره لقمان (31) آیه 10. صفحه : 195 تفکّر. گفت: در چه تفکّر می‌کنی! گفتند: در آفریدگار. گفت: تفکّر مکنی در خدای که فکر به او محیط نشود، و لکن در خلق خدای تفکر کنی که خدای تعالی هفت آسمان و هفت زمین بیافرید، از زمین تا به زمین«1» پانصد ساله راه، و کثافه«2» هر زمینی پانصد ساله راه، و از زمین تا آسمان پانصد ساله راه، و از هر آسمانی تا به دیگر پانصد ساله راه، و کثافه«3» هر آسمانی پانصد ساله راه. و از بالای آسمان هفتم دریایی آفرید، عمق آن چندان که از بالای هفت آسمان تا به زیر هفتم زمین، در آن دریا خدای را فریشته‌ای است که، لم یجاوز الماء کعبه، که آب آن دریا از کعب او در گذشته نیست. وهب منبّه گفت: کادت الأشیاء ان تکون«4» سبعا، نزدیک بود که چیزها همه هفت شود، آسمانها هفت«5» و زمینها هفت، کوهها هفت«6»، و دریاها هفت«7»، و عمر دنیا هفت هزار سال است. و ایّام هفت است، و کواکب سیّاره هفت است، و طواف خانه هفت است، و سعی و صفا و مروه و رمی الجمار هفت است، و درهای دوزخ هفت است، و در کات او هفت است، و امتحان یوسف در زندان هفت سال بود، و سبب خلاص او در خواب ملک هفت گاو«8» بود فی قوله: إِنِّی أَری سَبع‌َ بَقَرات‌ٍ سِمان‌ٍ یَأکُلُهُن‌َّ سَبع‌ٌ عِجاف‌ٌ وَ سَبع‌َ سُنبُلات‌ٍ خُضرٍ«9». و کرامت سیّد اوّلین و آخرین«10» هفت است، فی قوله: وَ لَقَد آتَیناک‌َ سَبعاً مِن‌َ المَثانِی وَ القُرآن‌َ العَظِیم‌َ«11». و قرآن هفت سبع است، و ترکیب بنی آدم بر هفت اندام است، و آفرینش او از هفت چیز است، فی قوله تعالی: وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان‌َ مِن سُلالَةٍ مِن طِین‌ٍ، ثُم‌َّ جَعَلناه‌ُ نُطفَةً فِی قَرارٍ مَکِین‌ٍ، ثُم‌َّ خَلَقنَا النُّطفَةَ عَلَقَةً، الی قوله: فَتَبارَک‌َ اللّه‌ُ أَحسَن‌ُ الخالِقِین‌َ«12». و روزی و غذای آدمی او هفت چیز است، فی قوله: ----------------------------------- 1. آج، لب: زمینی، فق، مب، ها: از زمینی تا به زمینی، مر: از زمینی تا به زمین دیگر. 2. مج: کثافت. 3. مج، آج، لب، فق، مر: کثافت. 4. همه نسخه بدلها: یکون. 5. همه نسخه بدلها است. [.....] 6، 7. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر است. 8. مج، آج، لب، فق: گاف. 9. سوره یوسف (12) آیه 43. 10. دب، آج، لب، فق، مب، مر: الاوّلین و الاخرین. 11. سوره حجر (15) آیه 87. 12. سوره مؤمنون (23) آیه 12 تا 14. صفحه : 196 فَلیَنظُرِ الإِنسان‌ُ إِلی طَعامِه‌ِ، أَنّا صَبَبنَا الماءَ صَبًّا، ثُم‌َّ شَقَقنَا الأَرض‌َ شَقًّا، فَأَنبَتنا فِیها حَبًّا، وَ عِنَباً وَ قَضباً، وَ زَیتُوناً وَ نَخلًا، وَ حَدائِق‌َ غُلباً، وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا«1». و او را فرمودند که: در نماز سجده بر هفت اندام کن. قوله تعالی:

وَ إِذ قال‌َ رَبُّک‌َ لِلمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِل‌ٌ فِی الأَرض‌ِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجعَل‌ُ فِیها مَن یُفسِدُ فِیها وَ یَسفِک‌ُ الدِّماءَ وَ نَحن‌ُ نُسَبِّح‌ُ بِحَمدِک‌َ وَ نُقَدِّس‌ُ لَک‌َ قال‌َ إِنِّی أَعلَم‌ُ ما لا تَعلَمُون‌َ (30) وَ عَلَّم‌َ آدَم‌َ الأَسماءَ کُلَّها ثُم‌َّ عَرَضَهُم عَلَی المَلائِکَةِ فَقال‌َ أَنبِئُونِی بِأَسماءِ هؤُلاءِ إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (31) قالُوا سُبحانَک‌َ لا عِلم‌َ لَنا إِلاّ ما عَلَّمتَنا إِنَّک‌َ أَنت‌َ العَلِیم‌ُ الحَکِیم‌ُ (32) قال‌َ یا آدَم‌ُ أَنبِئهُم بِأَسمائِهِم فَلَمّا أَنبَأَهُم بِأَسمائِهِم قال‌َ أَ لَم أَقُل لَکُم إِنِّی أَعلَم‌ُ غَیب‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ أَعلَم‌ُ ما تُبدُون‌َ وَ ما کُنتُم تَکتُمُون‌َ (33) وَ إِذ قُلنا لِلمَلائِکَةِ اسجُدُوا لِآدَم‌َ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبلِیس‌َ أَبی وَ استَکبَرَ وَ کان‌َ مِن‌َ الکافِرِین‌َ (34) [53- ر]

چون گفت خدای تو فریشتگان را که من خواهم کردن در زمین خلیفه‌ای، گفتند: بخواهی کردن در آن جا کسی که تباهی کند در آن جا و بریزد خونها، و ما پاک می‌گوییم تو را به سپاس تو و پاک می‌دانیم تو را. گفت: من دانم آنچه شما ندانی. و بیاموخت آدم را نامها همه، پس عرض کردشان بر فریشتگان، گفت: خبر دهید مرا به نامهای اینان اگر شما راستیگری. گفتند: منزّهی تو، نیست ما را علمی جز آن که تو آموختی ما را که تو تو«2» دانا و محکم کاری«3». [53- پ] گفت: ای آدم خبر ده ایشان را به نامهای ایشان، چون خبر دادشان به نامهایشان، گفت: نه من گفتم شما را که من دانم نهانی آسمانها و زمینها«4» و دانم آنچه شما آشکارا بکنید«5» و آنچه پنهان داری. چون گفتیم ما فریشتگان را که سجده کنی آدم را، سجده کردند مگر ----------------------------------- 1. سوره عبس (80) آیه 24 تا 31. 2. دب: تویی. 3. دب: محکم کار. 4. مج، دب، فق، وز: زمین. 5. دب، آج، لب، فق، وز: کنی/ کنید. صفحه : 197 ابلیس که سر باز زد و بزرگواری کرد، و بود از جمله کافران. اینکه پنج آیت است. «اذ»، ظرف زمان ماضی باشد، و محل‌ّ او نصب بود و عامل در او چند چیز محتمل است: یکی فعلی مقدّر، کانّه قال: اذکر یا محمّد إِذ قال‌َ رَبُّک‌َ. و زجّاج می‌گوید، فعلی«1» مقدّر اینکه است: ابتدأ خلقکم حین قال ربّک، و شاید که عامل در او جواب «اذ» بود، و هو قوله: قالُوا أَ تَجعَل‌ُ فِیها، و ظروف«2» ابدا مضاف بود با جمله از فعل و فاعل، یا از مبتدا و خبر. لِلمَلائِکَةِ، فرشتگان را. واحد او «ملک» باشد و اصل«3» او مهموز است، چنان که شاعر گوید: فلست بجنّی و لکن لملأک«4» تنزّل من جوّ السّماء یصوب و اصل او از «الوکة» بود، و آن رسالت باشد، و کذلک المألکة و المألکة، قال عدی‌ّ بن زید: ابلغ النّعمان عنّی مألکا انّه قد طال حبسی و انتظاری و قال لبید: و غلام أرسلته أمّه بألوک فبذلنا ما سأل و «تا» از ملائکه بیفگنند«5» در بعضی مواضع چنان که امیّة بن ابی الصّلت می‌گوید [54- ر]: و فیها من عباد اللّه قوم ملائک ذللوا و هم صعاب پس بر اینکه قول ایشان را«6» ملائکه خوانند که رسولان خدااند. و قولی دیگر آن است که: اسم مشتق نیست، و اینکه اسم جنس است، کالجن‌ّ و الانس. إِنِّی جاعِل‌ٌ، یعنی فاعل و خالق، من کننده‌ام، یعنی خواهم کردن در زمین خلیفت. و «خلیفه»، فعلیه باشد به معنی فاعل، من خلفه یخلفه اذا قام مقامه، برای ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: فعل. 2. دب، آج، لب، مب، مر: ظرف. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر ملک مالک بود مهموز، آنگه قلب کرده است به ملائک به تقدیم العین علی الفاء. [.....] 4. مج، وز: بملک. 5. آج، لب، فق، مب، مر و. 6. دب، وز از آن، آج، لب، فق از. صفحه : 198 آن که قائم مقام مخلّف و مستخلف خود باشد«1» از پس او. و کلمت از «خلف» مشتق‌ّ است، و آن جهت پس بود. و «خلف» گویند جای نشین«2» نیک را. و چون بد بود خلف گویند، قال اللّه تعالی: فَخَلَف‌َ مِن بَعدِهِم خَلف‌ٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ«3» ثُم‌َّ جَعَلناکُم خَلائِف‌َ فِی الأَرض‌ِ«6». و خلفاء نیز جمع او بود کظریف و ظرفاء، و کریم و کرماء، برای آن که «تا» زیادت است برای مبالغه آورده‌اند، قال اللّه تعالی: وَ اذکُرُوا إِذ جَعَلَکُم خُلَفاءَ«7». گروهی گفتند: آدم را برای آن خلیفه خواند که از پس فریشتگانی بود که در زمین بودند. و عبد اللّه عبّاس گفت: برای آن که از پس قومی بود که در زمین بودند ایشان را «جان‌ّ» گفتند. حسن بصری گفت: برای آن که جماعتی باشند از فرزندان او که بعضی خلیفه بعضی باشند در عمارت زمین و آنچه پدران ایشان کرده باشند. عبد اللّه مسعود گفت: برای آنش خلیفه خواند که او خلیفه خدا بود به حکم کردن از میان مردمان، و اقامت اعلام حق‌ّ کردن. فِی الأَرض‌ِ، «لام» استغراق جنس است. در خبر می‌آید که: یک روز عمر خطّاب«8» در ایّام خلافت در مسجد رسول- صلّی اللّه علیه و آله- پرسید از سلمان و طلحه و زبیر و کعب الأحبار که: فرق چیست میان خلیفه و پادشاه! طلحه و زبیر گفتند: ما ندانیم. سلمان گفت: من دانم. گفت: بگو. گفت: خلیفه آن باشد که: یعدل فی الرّعیّة و یقسم بالسّویّة و یشفق علیهم شفقة الرّجل علی اهله و یقضی بکتاب اللّه، گفت: آن که در رعیّت ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب: باشند. 2. مج: جانشین. 3. سوره مریم (19) آیه 59. 4. آج، لب، فق، مب، مر: دوشند و. 5. سوره یونس (10) آیه 14. 6. سوره اعراف (7) آیه 69. 7. مج، وز رضی اللّه عنه. 8. آج، مب، فق، صب، مر و. صفحه : 199 عدل کند و قسمت به سویّت و راستی کند، و بر رعایا چنان مشفق باشد که بر اهل خود، و حکم به کتاب خدای کند. کعب الاحبار گفت: نکو گفتی؟ من ندانستم که کسی باشد در میان ما که اینکه داند جز من، و لکن‌ّ سلمان ملی‌ء حکما و علما، و لکن سلمان را پر از علم و حکمت باز کرده‌اند. آنگه عمر گفت سلمان را: من خلیفه‌ام یا پادشاه! گفت: اگر در همه عمرت یک درم سیم یا کمتر یا بیشتر نه از جای خود بستده‌ای، و نه به جای خود صرف کرده، خلیفه نه‌ای، پادشاهی. عمر بگریست. قالُوا، گفتند بعضی فرشتگان: أَ تَجعَل‌ُ فِیها، خواهی کرد«1» در زمین کسهایی را که در زمین فساد کنند و خون بنا حق [54- پ] ریزند، و «سفک» در خون به کار دارند و صب‌ّ در دگر مایعات! و «سفح»، ریختن آب بود بر سبیل تضییع، از اینکه کار زنا را «سفاح» خوانند که صاحبش آب ضایع می‌کند. قوله: أَ تَجعَل‌ُ فِیها، اینکه لفظ استفهام است و مراد هم استفهام و استعلام است، و نه بر وجه انکار است. و گروهی گفتند: بر وجه تعجّب است. و آن که گفت بر وجه استفهام است، گفت: ایشان ندانستند، اینکه بر وجه مسألت گفتند تا بدانند چیزی که ندانستند و خون بناحق ریختند، خدای تعالی فریشتگان را بفرستاد تا ایشان را از زمین براندند و هلاک کردند. و قولی دیگر آن است که: به ظن‌ّ گفتند و امارت اینکه آن بود که پیش از آدم- علیه السّلام- در زمین جماعتی بودند، ایشان را «جان‌ّ» خواندند، چنان که خدای تعالی گفت: وَ الجَان‌َّ خَلَقناه‌ُ مِن قَبل‌ُ مِن نارِ السَّمُوم‌ِ«2». ایشان در زمین فساد کردند. اینکه از آن جا گفتند، و اینکه قول ربیع انس است. گروهی دگر گفتند: فریشتگان اینکه از علم گفتند، و سبب آن بود که خدای تعالی پیش از خلق آدم خبر داد که: من در زمین خلیفتی خواهم کردن که فرزندان او در زمین فساد و خون ناحق‌ّ«3» کنند، ایشان اینکه بر سبیل تعجّب گفتند که: تو قومی چنین را به پادشاه«4» زمین خواهی کردن«5»؟ ما مسبّحان درگاه تو و مقدّسان حضرت تو. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: کردن. 2. سوره حجر (15) آیه 27. 3. مج، دب، آج، لب، فق، وز: بنا حق. [.....] 4. دب، آج، لب، فق، مب، مر: به پادشاهی. 5. مب: خواهی فرستاد، مر: خواهی فرستادن. صفحه : 200 خدای تعالی گفت: من آن دانم که شما ندانی، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و سدّی است. نَحن‌ُ، ضمیر مرفوع منفصل باشد، و نُسَبِّح‌ُ، اصل تسبیح تنزیه باشد، و معنی «تنزیه» دور داشتن بود، یعنی ما تو را پاک و منزّه می‌گوییم«1» از هر چه به تو لایق نباشد، و هر چه ناسزا است از صفات نقص از تو دور داریم. و گفته‌اند: معنی تسبیح، تعظیم باشد، یعنی ما تو را معظّم دانیم و مستحق‌ّ حمد و شکر شناسیم. و گفته‌اند مراد آن است که: ما تو را نماز«2» می‌کنیم، و نماز را «سبحه» خوانند. قتاده می‌گوید: گفتن سبحان اللّه. مفضّل گفت: تسبیح آواز برداشتن باشد به ذکر خدای تعالی، چنان که جریر گفت: قبح الاله وجوه تغلب کلّما سبح الحجیج و کبّروا اهلالا«3» نُقَدِّس‌ُ لَک‌َ، یعنی تو را پاک شناسیم از قبایح. و گفته‌اند: ما خود را از گناه پاک می‌داریم«4». خدای تعالی گفت: إِنِّی أَعلَم‌ُ ما لا تَعلَمُون‌َ، من آن دانم که شما ندانی، یعنی از مصالح و عواقب امور. و عبد اللّه عبّاس و سدّی می‌گویند معنی آن است که: چون خدای تعالی آن«5» جماعت فریشتگان را فرستاد به اهلاک جان‌ّ، ابلیس در میان ایشان بود، و اینکه سخن ابلیس گفت با ایشان، و ابلیس منافق بود، و خدای تعالی از او نفاق دانست و فریشتگان ندانستند، چون گفتند: نحن نسبّح بحمدک و نقدّس لک، خدای تعالی گفت: من آن دانم که شما ندانی از نفاق ابلیس. قتاده و حسن بصری گفتند: چون خدای تعالی آغاز خلق آدم کرد، فریشتگان گفتند: خدای ما خلیفتی خواهد آفریدن، همانا ما از او عالمتر باشیم و گرامیتر بنزدیک او. خدای تعالی پیش از آن که [55- ر] بر تفصیل باز نمود که خلاف آن است که شما ظن‌ّ می‌بری، گفت: شما را به اینکه علمی نیست، من آن دانم که شما ندانی. ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب، مر و. 2. دب، آج، لب، فق: نمازی. 3. همه نسخه بدلها نبینی که اهلال که مصدر است، و آن رفع صورت بود به مصدر سبح کرد، و کانّه قال: اهل الحجیج اهلالا. 4. همه نسخه بدلها برای تو. 5. همه نسخه بدلها: اینکه. صفحه : 201 آنگه به معاینه به ایشان نمود آن جا که آدم گفت: انبئونی باسماء هؤلاء. و قولی دیگر قتاده را آن است که: من آن دانم که شما ندانی که از نسل او انبیا و اوصیا و اولیا خواهند بودن. و در آیت دلیل است بر آن که کار خلافت به خدای تعالی تعلّق دارد، و کسی دگر را بدون خدای تعالی نرسد، لقوله: إِنِّی جاعِل‌ٌ. و در حق‌ّ داود گفت: إِنّا جَعَلناک‌َ«1» هارُون‌َ اخلُفنِی فِی قَومِی«2» لَیَستَخلِفَنَّهُم فِی الأَرض‌ِ کَمَا استَخلَف‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم«3» وَ عَلَّم‌َ آدَم‌َ الأَسماءَ کُلَّها، بدان که: «تعلیم» از خدای تعالی به دو معنی باشد: امّا به خلق علم یا به نصب دلیل، امّا آن که از اینکه دو، خدای تعالی کدام کرد«4»، چند قول است: گفتند قولی آن است که: لا بدّ باید تا مواضعتی متقدّم بوده باشد و اصطلاح قومی بر لغتی تا صحیح باشد که خدای تعالی اعلام کند آدم را نامهایی بر آن لغت، و آن اصطلاح آنان بود که پیش از آدم بودند از جان‌ّ، و برای آن گفتند که، مکلّف مراد خدای به ضرورت نداند، به دلیل داند، و دلیل خطاب او باشد. و خطاب آنگه دلیل باشد بر مراد که مواضعه متقدّم باشد بر آن. پس چون خدای تعالی آدم را بیافرید و عقلش تمام کرد، علم به آن مواضعت در وی آفرید، تا چون خبر داد، آدم را«5» از آن خبر فایده گرفت و علمش حاصل شد به آن لغت. پس خبر داد او را به دیگر لغتها تا اینکه را بر آن استدلال کرد، چنان که اشارت کرد به چیزی که اینکه را به تازی فلان نام است، و به پارسی فلان نام، و به دیگر لغت فلان نام. پس علم به اصل مواضعه بر یک لغت ضروری بوده باشد، و به دیگر لغتها مستدل«6»، و اینکه قول ابو هاشم است و جماعتی محقّقان. و ابو القاسم بلخی گفت: خدای تعالی خبر داد آدم را به اینکه نامها، و آدم یاد- ----------------------------------- 1. سوره ص (38) آیه 26، همه نسخه بدلها خلیفة. 2. سوره اعراف (7) آیه 142. 3. سوره نور (24) آیه 55. 4. همه نسخه بدلها در او. 5. همه نسخه بدلها: ندارد. 6. فق، مب، مر: مستبدل. صفحه : 202 گرفت آن را به مدّتی نزدیک از فهمی و حفظی که خدای داد او را. پس باقی اسما را بر آن قیاس کرد تا هر چه مشاکل آن مسمّی بود، اسمی می‌نهاد آن را که لایق او بود. و معنی اینکه قول هم راجع است با«1» علم ضروری. و قولی دیگر آن است که: خدای تعالی آدم را خبر داد به نامهای چیزها و بر آنچه دانست که اصطلاح خواهند کردن اهل هر لغتی بر آن، و اگر چه [55- پ] اصطلاحی مقدّم نبوده باشد، یا «2» گفت او را اولیتر آن باشد که اینکه شخص را یا اینکه چیز را فلان خوانند، و حاجت نبود به مواضعتی متقدّم«3». «آدم» اسمی علم است بر وزن افعل، برای اینکه دو سبب را منع صرف کرد از او. بعضی گفتند: موضوع است، مشتق نیست، و بعضی گفتند: مشتق است. و آنان که مشتق گفتند، برای آنش آدم خواند که او را از ادیم زمین آفرید. و بعضی دگر گفتند: برای آن که لون او به ادمة و سمرة مایل بود. و آدم در تازی سیاه گونه باشد، و صاحب کتاب العین گفت: ادمة در مردم سپیدی بود به اندکی سیاهی، و در شتر و آهو سپیدی بود. و «اسماء»، جمع اسم باشد، و اسم آن بود در اصطلاح اهل نحو که از او خبر شاید دادن، یا در معنی چیزی که از آن خبر شاید دادن. و «کل‌ّ»، عبارت باشد از جمله، و باشد که عبارت بود از جل‌ّ و معظم چیزها، اعنی بیشتر، و تأکید باشد و جز تأکید باشد. آن جا که از توابع بود، تأکید باشد، چنان که: جاءنی القوم کلّهم. و آن جا که تابع نبود، اصل باشد چنان که: جاءنی کل‌ّ النّاس. در آیت تأکید است و تبع مؤکّد باشد در اعراب. خلاف کردند در آن که اینکه نامها چه بود. ربیع انس گفت: نام فریشتگان بود. بعضی دگر گفتند: نام فرزندان او بود، و اینکه قول عبد الرّحمن بن زیاد است. عبد اللّه عبّاس گفت: اسماء اجناس بیاموخت او را، کالجن‌ّ و الانس و البقر و الغنم، چون آدمی و پری و گاو«4» و گوسپند. و روایتی دیگر«5» از عبد اللّه عبّاس آن ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، وز، مب، مر خلق. [.....] 2. همه نسخه بدلها: تا. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: مقدّم. 4. مج، فق، وز: گاف/ گاو. 5. مر هم. صفحه : 203 است و قتاده و مجاهد و سعید جبیر که«1»: نام همه چیزهاست حتّی القصعة و القصیعة، تا باز آموخت آدم را که اینکه کاسه بزرگ است و آن کاسه خرد«2» است. و ظاهر آیت اقتضای اینکه می‌کند برای تأکید به لفظ کل‌ّ. خلاف کردند در آن که به کدام لغت گفت. بیشتر مفسّران بر آنند که: به لغت تازی آموخت او را، و بعضی دگر گفتند: به همه لغتها خبر داد او را، و آدم- علیه السّلام- همه لغتها و زبانها دانستی و بدان سخن گفتی. قوله: ثُم‌َّ عَرَضَهُم، پس عرضه کرد آن را بر فریشتگان. خلاف کردند در آن که اسماء عرضه کرد یا مسمّیات. بعضی گفتند- و اینکه یک روایت است از قتاده و عبد اللّه عبّاس- که: نامها عرضه کرد، یعنی آن نامها که خدای او را بیاموخت، یعنی سؤال کرد فریشتگان را بر وجه امتحان از آن نامها، گفت: اینکه نام چه باشد! و آن نام که باشد! بر قوّت اینکه قول، قراءت ابی‌ّ بیارند که او خواند: ثم‌ّ عرضها. و در حرف عبد اللّه بن مسعود اعنی قراءت او چنین آمد که: ثم‌ّ عرضهن‌ّ، و بر اینکه دو قراءت، ضمیر راجع بود با اسماء. و قول دوم [56- ر] یک روایت است از عبد اللّه عبّاس، و آن قول مجاهد و حسن بصری است که: عرض مسمّیات و اشیاء کرد، و برای آن «عرضهم» گفت، و اگر چه بیشتر نا عاقل بودند به ضمیر عقلا که تغلیب داد عقلا را بر نا عاقلان، چنان که تغلیب دهند مذکّر را بر مؤنّث، و اگر چه در عدد بیشتر باشد مؤنّث. و اینکه قول درست‌تر است برای ظاهر را که «هم» بر اسماء نیوفتد الّا بر مجاز. اکنون خلاف کردند در آن که، چگونه عرض کرد. بیشتر مفسّران و اهل علم بر آنند که: بیافرید و حاضر کرد و عرض کرد و گفت: نام اینکه چیزها چیست! بگویی اگر دانی، و بعضی دگر گفتند: آن چیزها نا آفریده در دل ایشان مصوّر کرد، آنگه گفت: أَنبِئُونِی بِأَسماءِ هؤُلاءِ، یعنی اینکه چیزها که در دل شما مصوّر است، و قول اوّل معتمد است. فَقال‌َ أَنبِئُونِی، گفت- یعنی آدم فرشتگان را که: خبر دهی مرا. و «نبأ»، خبر ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها مراد. 2. مج، وز، مب، مر: خورد. صفحه : 204 باشد و «انبأته» و «نبأته»«1» واحد، و نبأته کذا و بکذا. و اینکه هر دو فعل متعدّی باشد به سه مفعول، و در آیت به دو مفعول تعدّی کرده است. و خلاف نیست میان محقّقان در آن که اینکه امر بر حقیقت نیست، چه اگر امر بودی، تکلیف ما لا یطاق بودی، و نشاید تا خدای تعالی اینکه را مرید باشد«2». و بعضی گفتند: امر است، و لکن مشروط، و شرط اینکه است که: إِن کُنتُم صادِقِین‌َ، اگر آن شرط حاصل باشد امر است، و اگر حاصل نشود امر نبود. و خلاف کردند در معنی إِن کُنتُم صادِقِین‌َ، قولی آن است که: إِن کُنتُم صادِقِین‌َ، اگر شما راست گویی«3» در آن که گفتی که بنی آدم در زمین فساد کنند و خون نا حق‌ّ ریزند، و اینکه تعریض باشد به آن که، ما اولیتریم که در زمین خلیفه باشیم، پس معنی آن است که: اگر شما صادقی در اینکه دعوی که خلافت به شما لایقتر است، و اینکه قول سدّی است و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود. قولی دگر آن است که: اگر شما راست گویی«4» در آنچه گفتی، همانا ما عالمتر باشیم برای تقدّم روزگار. و قول درست‌تر آن است که، معنی آن است که: خبر دهی اگر دانی، و به جای«5» آن گفت: إِن کُنتُم صادِقِین‌َ، برای آن که ایشان خبر نتوانند دادن بر وجهی که مخبر چون خبر بود، و خبر صدق بود الّا پس از آن که دانند، و اینکه قول حسن بصری است و عمر و عبید و اختیار ابو علی الجبّائی‌ّ- و اللّه اعلم بمراده. در اخبار«6» چنین آمد که: چون خدای تعالی خواست تا فضل آدم به فریشتگان نماید، بفرمود تا منبری در آسمان هفتم بنهادند و بر بالای آن کرسی قدس بنهادند، و فریشتگان را حاضر کرد، و آدم را فرمود تا بر آن منبر شد، و بر سبیل امتحان فریشتگان را گفت: أَنبِئُونِی بِأَسماءِ هؤُلاءِ [56- پ]، سالیان دراز است تا شما اینکه چیزها می‌بینید، مرا خبر دهی به نام اینکه چیزها اگر دانی. ایشان به عجز و قصور اقرار ----------------------------------- 1. مج، وز، مب، مر به معنی. 2. همه نسخه بدلها و نه آدم علیه السّلام. 3. مج: راست گفتید، دب: راستیگری، آج، لب، فق، مب: راستی گیری، مر: راست گیرید. 4. مج، دب، وز: راستیگری، آج، لب، فق، مب: راستی گیرید. 5. مر: و برای. 6. مج، دب، آج، لب، فق، وز: خبر، مب، مر: خبری. صفحه : 205 دادند که: لا علم لنا، ما را علمی نیست جز آن که تو آموختی ما را از تسبیح. خدای تعالی گفت: اکنون بدانستی که نمی‌دانی، از او بپرسی تا شما را خبر دهد. ایشان درخواستند، خدای تعالی گفت: أَنبِئهُم بِأَسمائِهِم، خبر ده ایشان را به نامهای ایشان. آدم- علیه السّلام- ایشان را خبر داد به نامهای ایشان و نامهای چیزها حتّی الهنة و الهنیّة، و اینکه کنایت باشد از چیزهای حقیر. خدای تعالی گفت: استحقاق آدم خلافت را معلوم شد شما را که فریشتگانی. گفتند: آری؟ ای خدای ما؟ گفت: همه سجده کنید او را سجده تعظیم و توقیر، همه فریشتگان سجده کردند، و ابلیس در میان ایشان بود، او سجده نکرد. خدای تعالی او را گفت: چرا سجده نکردی او را! گفت: برای آن که من از او بهترم. گفت: چرا بهتری! گفت: برای آن که تو مرا از آتش آفریده‌ای و او را از خاک. خدای تعالی او را براند و بر او لعنت کرد، و از صف‌ّ فریشتگان بیفگند او را، و در آسمانش رها کرد«1». آنگه فریشتگان را فرمود تا منبر آدم بر گرفتند و او را در هفت آسمان بگردانید تا عجایب هفت آسمان بدید به مقدار صد سال، آنگه اسپی از مشک اذفر بیافرید، و او را دو پر داد از دو«2» مرجان، و فرمود آدم را تا بر آن جا نشست و در آسمانها می‌گردید و بر افواج فریشتگان سلام می‌کرد و می‌گفت«3»: السّلام علیکم و رحمة اللّه«4» یا ملائکة اللّه؟ ایشان در جواب می‌گفتند: و علیک السّلام و رحمة اللّه و برکاته یا خلیفة اللّه؟ خدای تعالی گفت آدم را: من اینکه سلام«5»، تحیّت تو و فرزندان تو کردم تا به قیامت. و رسول ما- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: السّلام تحیّة لملّتنا و امان لذمّتنا. و در خبری آمد که: اینکه پیش از آن بود که او را بر منبر فرستاد و بر فریشتگان عرضه کرد و امتحان فریشتگان فرمود«6»- و اللّه اعلم. قالُوا سُبحانَک‌َ لا عِلم‌َ لَنا، فریشتگان گفتند: سبحانک، یعنی نسبّحک«7». و «سبحان»، مصدر است، مضاف با مفعول، چنان که: وعد اللّه و کتاب اللّه مصدر ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، وز: رها نکرد، مب، مر: نگذاشت. 2. همه نسخه بدلها: درّ و. [.....] 3. مب: و وی را افواج فرشتگان سلام کردند و می‌گفتند. 4. همه نسخه بدلها و برکاته. 5. مب، مر را. 6. همه نسخه بدلها او را. 7. دب، آج، لب، فق، مب، مر: تسبیحک. صفحه : 206 است مضاف با فاعل، و تقدیر چنین است که: وعد اللّه وعدا و کتب کتابا، و اینکه جا تقدیر چنین است که، نسبّحک تسبیحا، و معنی بگفتیم که چه باشد. لا عِلم‌َ لَنا، نفی جنس راست برای آن بنا کرد اسم را بر فتح با «لا»، چنان که: لا رجل فی الدّار، یعنی جنس مردان کس نیست. هیچ علم نیست ما را الّا آن که تو آموختی ما را، إمّا به خلق علم یا به نصب دلالت، و اینکه بر سبیل عجز و قصور [57- ر] گفتند و فزع با درگاه او، و براءت از آن که ایشان علم غیب دانند و ایشان را علمی باشد جز به اعلام او. إِنَّک‌َ أَنت‌َ العَلِیم‌ُ الحَکِیم‌ُ، و «علیم»«1» از عالم بلیغتر باشد. و حکیم دو معنی دارد: یکی عالم بدقائق الامور، و یکی محکم کار و درست کردار. بر تفسیر اوّل راجع بود با صفت ذات، و بر دوم راجع بود با صفت فعل. و اولیتر آن بود که بر وجه دوم حمل کنند تا تکرار نباشد، چه اگر حمل بر عالمی کنند، معنی او و علیم یکی باشد، پس باید گفتن: حکیم، فعیل باشد به معنی مفعل، چون الیم به معنی مؤلم. و اصل حکمت در لغت منع باشد من حکمة اللّجام، برای آن که حکمت منع کند صاحبش را از آن که نا بایست کند، چنان که حکمه«2» لجام منع کند اسب را از آن که آن جا رود که او خواهد«3»، و جریر می‌گوید: ابنی حنیفة أحکموا سفهاءکم انّی أخاف علیکم ان اغضبا یعنی«4» امنعوا. سفیهان را باز داری. چون ایشان به عجز مقرّ آمدند و نفی علم کردند از خود. خدای تعالی آدم را گفت: یا آدَم‌ُ، و اینکه منادای مفرد علم است، برای آن بنا کرد آن را بر ضم‌ّ. أَنبِئهُم، خبر ده ایشان را به نامهای ایشان، بر قول آن کس که گفت: او را نامهای فریشتگان آموخت، و بر قول دیگران بر سبیل تغلیب گفت- چنان که بیان کردیم- فی قوله: ثُم‌َّ عَرَضَهُم، چنان که خدای تعالی گفت: وَ اللّه‌ُ خَلَق‌َ کُل‌َّ دَابَّةٍ مِن ماءٍ فَمِنهُم مَن یَمشِی عَلی بَطنِه‌ِ وَ مِنهُم مَن یَمشِی عَلی رِجلَین‌ِ«5»- الایة. ----------------------------------- 1. مر: حکیم. 2. دب، آج، لب، فق: حکمت. 3. مب، مر: هر جا که خواهد رود. 4. مب، مر: فاحکموا، یعنی. 5. سوره نور (24) آیه 45. صفحه : 207 «منهم» بر سبیل تغلیب عقلا گفت، و الّا، «منها» بایست گفتن. فَلَمّا أَنبَأَهُم بِأَسمائِهِم، چون خبر داد ایشان را. خدای تعالی گفت: أَ لَم أَقُل لَکُم، نه من گفتم شما را که من غیب آسمانها و زمینها دانم و آنچه شما آشکارا کنی و پنهان داری. اگر گویند: غیب آسمان و زمین چه باشد، و خدای تعالی هیچ از او غایب نیست«1»! گوییم: مراد آن است که آنچه غایب است از فریشتگان و جز ایشان از آنان که حضور و غیبت در حق‌ّ ایشان و اضافت با ایشان درست باشد«2». آنگاه آن را بر اطلاق غیب خواند و اگر چه در حق‌ّ غیبت نباشد«3» علی التّوسّع کقوله: عالِم‌َ الغَیب‌ِ وَ الشَّهادَةِ«4». قوله: وَ أَعلَم‌ُ ما تُبدُون‌َ وَ ما کُنتُم تَکتُمُون‌َ، در او چند قول گفتند: یکی آن که سرّ و علانیه شما دانم، بر جمله خبر است از آن که پنهان چنان داند که آشکارا. و قولی دیگر آن است که عبد اللّه عبّاس گفت: چون گل آدم- علیه السّلام- از میان مکّه و طایف افگنده بود، ابلیس با جماعتی فریشتگان بر او گذر کرد، گفت: خدای تعالی خلقی خواهد آفریدن، اگر چنان باشد که او را بر ما فضل«5» نهد«6» و فرماید که فرمان او بری، شما چه کنی! گفتند: ما سمیع و مطیع باشیم فرمان او را. او در دل [57- پ] گرفت که طاعت ندارد آدم را، و در دل گرفت که اگر مرا بر او مسلّط کند، هلاکش کنم، و اگر او را بر من مسلّط کند، در او عصیان کنم. خدای تعالی گفت: من آنچه شما اظهار می‌کنی از طاعت و انقیاد می‌دانم، و آنچه ابلیس در دل می‌دارد از شقاق و نفاق هم می‌دانم. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: هیچ چیز از خدای تعالی غایب نباشد. 2. همه نسخه بدلها: غایب است از آنان که حضور و غیبت در حق ایشان مصوّر بود از اجسام، چون ما و فرشتگان. 3. همه نسخه بدلها: در حق‌ّ او غیب نیست. 4. سوره زمر (39) آیه 46، همه نسخه بدلها و هر کجا غیبت به علم خود باز بست، تأویل اینکه باشد و اللّه- اعلم. [.....] 5. دب: تفضیل. 6. مج، آج، لب، فق، وز، مب، مر: نهند. صفحه : 208 اگر گویند: فریشتگان از چه«1» دانستند که آدم را در آن خبر که داد راستیگر است، و آن اسماء آن چیزهاست بر وفق راستی! گوییم: لا بدّ باشد از آن که خدای تعالی، علمی از اعلام معجز با آن مقرون بکند که فریشتگان عند آن صدق دعوی آدم بدانند در آنچه گفت، و در اینکه آیات دلیل است بر فضل علم و تفضیل اهلش بر آنان که مایه«2» او ندارند در علم، و تقدیم فاضل بر مفضول واجب باشد. قوله: وَ إِذ قُلنا لِلمَلائِکَةِ اسجُدُوا لِآدَم‌َ، اصل «سجود»، خضوع بود و تذلل در لغت، و نقیض او ترفّع و تکبّر باشد، یقال: سجد سجودا، و اسجد اسجادا، ای ادنی رأسه من الارض. و قیل: جعل رأسه ساجدا، قال الشّاعر: فکلتا هما خرّت و اسجد رأسها کما سجدت نصرانة لم تحنّف و قال اخر: بجمع تضل‌ّ البلق فی حجراتها«3» تری الاکم فیها سجّدا للحوافر ای خاضعة تحت الحوافر. و در شرع عبارت باشد از اینکه فعل مخصوص که روی بر زمین نهادن است، و آن رکنی از ارکان نماز است. و معنی رکن در نماز آن باشد که آن کس رها کند، سواء اگر به قصد بود و اگر به نسیان، نماز با سر باید گرفتن، و آنچه نه رکن باشد از واجبات نماز، چون به نسیان رها کند، نماز با سر نباید گرفتن. و سجده در شرع بر چهار وجه بود: یکی سجده نماز و«4» سجده قرآن، و سجده سهو، و سجده شکر. امّا سجده نماز اینکه است که معهود است در شرع. و سجده قرآن چهار جای واجب است، و باقی سنّت بر قاری و مستمع: در «الم تنزیل«5»»، و در «حم السّجدة«6»»، و «النّجم«7»»، و «اقرأ«8»»، و یازده جای سنّت است. و بنزدیک ابو حنیفه و شافعی، جمله چهارده جایگاه است، و بنزدیک ما پانزده. و ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: پایه. 2. همه نسخه بدلها: کجا. 3. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر قرطبی (1/ 291): حجراته. 4. آج، لب، فق که. 5. سوره فصّلت (41) آیه 37. 6. سوره سجده (32) آیه 15. 7. سوره علق (96) آیه 19. 8. سوره نجم (53) آیه 62. صفحه : 209 جمله سنّت گویند بر قاری و مستمع. و در تفصیل آن خلاف است میان ایشان، و اینکه چهار سورت را «عزایم» خوانند، و خواندن اینکه سورتها حرام است حایض را و جنب را، و اینکه چهار سورت در فرایض نشاید خواندن بنزدیک ما و اینکه انفراد ماست. و سجده سهو هم چهار جای باید کردن: هر که در نماز به نسیان سخن گوید، و هر که در دو رکعت نخستین سلام باز دهد به نسیان، و هر که شاک‌ّ بود از میان چهار رکعت و پنج رکعت، بنابر چهار نهد و پس از سلام دو سجده سهو کند، و هر که یک سجده رها کند از دو رکعت باز پسین به سهو، و یادش نیاید تا آن رکوع [58- ر] که از پس آن بود بکند از پس آنکه سلام باز دهد، قضای آن سجده باز کند و دو سجده«1» سهو بکند. و مذهب شافعی آن است که: هر کجا زیادتی کند یا نقصانی در نماز، سجده سهو باید کردن، و مذهب ابو حنیفه همچنین«2»، جز که او زیادتی نگوید آن را که در نماز جهر کند در جای اخفات و یا اخفات کند در جای جهر و در ترک تکبیرات نماز عید. و مذهب مالک، هر سهوی که در نماز افتد، جبران به سجده سهو کند، و سجده سهو بنزدیک ما واجب است، و مذهب مالک همچنین است، و مذهب شافعی و بیشتر اصحاب ابو حنیفه سنّت است. و امّا سجده شکر، مستحب‌ّ است و در اواخر نماز از فرایض و سنن، چه در اخبار اهل البیت- علیهم السّلام- چنین«3» آمد که: 4»5»6»7»8» علامات المؤمن خمس: صلاة- الإحدی« و الخمسین« و زیارة الاربعین« و التّختّم فی الیمین« و تعفیر« الجبین و الجهر ببسم اللّه الرّحمن الرّحیم، گفت: علامت مؤمن پنج چیز است: آن که نماز پنجاه و یک رکعت در شبان روز فریضه و سنّت«9» به پای دارد و زیارت اربعین بکند، یعنی زیارت حسین- ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: و سجده. 2. دب، آج: همچونین. 3. دب، آج، لب، فق، مب: خبر. 4. مج: ندارد، اساس نیز در حاشیه افزوده است. [.....] 5. آج، مر: و خمسین. 6. آج، لب، فق، وز، مب: اربعین. 7. همه نسخه بدلها: بالیمین. 8. اساس: نیر، با توجّه به نسخه مج و دیگر نسخه بدلها و مفهوم عبارت تصحیح شد. 9. مر: از فرایض و سنن. صفحه : 210 إبن علی- علیه السّلام«1»- و برای آنش زیارت اربعین خوانند که، جابر عبد اللّه انصاری صاحب«2» رسول اللّه از پس چهل روز از دفن او، زیارت«3» کرد، و پیش از او کس نیارست«4» بود کردن، و انگشتری به دست راست داشتن، و پیشانی در خاک مالیدن در سجده شکر، و آواز برداشتن به بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ، آن جا که آواز بر باید داشتن در نماز. چون قدیم- جل‌ّ جلاله- تقریر«5» فضل و علم آدم کرد با«6» فریشتگان و ایشان اعتراف دادند و انقیاد نمودند، حق تعالی گفت: اکنون آدم را سجده کنی. علما در آن سجده خلاف کردند. بعضی گفتند: سجده عبادت بود، و آدم در میانه قبله بود، و سجده خدای را بود. و بعضی دگر گفتند: آدم امام بود، آدم سجده خدای را کرد و ایشان به متابعت آدم خدای را سجده کردند«7» برای آن اقتدا به آدم، حواله سجده به آدم آمد. قول درست آن است که: سجده، سجده تعظیم و اجلال بود، و آدم را بود علی الحقیقة لظاهر قوله تعالی: اسجُدُوا لِآدَم‌َ، و نگویند: سجدت للقبلة«8» و لا للامام، و انّما یقال: الی القبلة، نبینی که خدای تعالی هر کجا سجده به خود حوالت کرد، به «لام» تخصیص کرد، فی قوله: وَ اسجُدُوا لِلّه‌ِ الَّذِی خَلَقَهُن‌َّ«9» أَلّا یَسجُدُوا لِلّه‌ِ الَّذِی«10» وَ یُسَبِّحُونَه‌ُ وَ لَه‌ُ یَسجُدُون‌َ«11»، و برای اینکه «لام» نشاید گفتن که خدای تعالی قبله است. دگر آن که: اگر آدم را در آن سجده فضیلتی و مزیّتی نبود بر آنان که«12» سجده کردند«13» او را ابلیس استنکاف و استکبار نکردی، چه او سالیان بسیار خدای را سجده کرده بود، اگر چه به نفاق بود عبادت او، و اینکه آیت دلیل می‌کند بر تفضیل پیغامبران بر فریشتگان [58- پ] علیهم السّلام و الصّلوة- چه در حکمت«14» نبود فاضل را فرمودن تا مفضول را بغایت و نهایت تعظیم. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مر: علیهما السّلام. 2. مب، مر: صحابه. 3. همه نسخه بدلها، بجز دب، مب او. 4. مر: کس زیارت نکرده، دیگر نسخه بدلها: نیارسته بود. 5. آج، لب، فق، مب: تقدیر. 6. آج، لب، مب، مر: تا. 7، 13. آج، لب، فق: کردن. 8. مج، آج، وز: لقبلة. 9. سوره فصّلت (41) آیه 37. [.....] 10. سوره نمل (27) آیه 25. 11. اعراف (7) آیه 206. 12. همه نسخه بدلها، بجز مر آن. 14. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز نیکو. صفحه : 211 سجده کند، و اگر در تعظیم چیزی دگر بودی از سجده برتر، همانا خدای تعالی بندگان را به آن فرمودی در عبادت خود. قوله تعالی: إِلّا إِبلِیس‌َ، در اینکه استثنا خلاف کردند که متّصل است یا منقطع، و بنای اینکه مسأله بر آن باشد که ابلیس از فریشتگان بود یا نبود. عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و سعید مسیّب و قتاده و إبن جریج و إبن جریر- الطّبری‌ّ می‌گویند: از جمله فریشتگان بود. و مثل اینکه از صادق- علیه السلام- روایت کردند، و بر اینکه قول استثنا متّصل بود، و استثنای متّصل را معنی آن بود که: مستثنی از جنس مستثنی منه باشد«1»، چنان که: ما بالدّار احد الّا زید. و منقطع آن باشد که مستثنی از جنس مستثنی منه نباشد، چنان که: ما بالدّار«2» احد الّا وتدا. چون خدای تعالی امر به سجده آدم فریشتگان را کرد، و ابلیس مخالفت کرد، و خدای او را به لفظ «الّا» اخراج کرد باید تا از جمله فریشتگان باشد. و حسن بصری و قتاده و إبن زید و ابو القاسم البلخی‌ّ و رمّانی و جماعتی متأخّران گفتند: ابلیس فریشته نبود، و «الّا» در آیت استثنای منقطع است، چنان که خدای تعالی گفت: ما لَهُم بِه‌ِ مِن عِلم‌ٍ إِلَّا اتِّباع‌َ الظَّن‌ِّ«3» فَلا صَرِیخ‌َ لَهُم وَ لا هُم یُنقَذُون‌َ، إِلّا رَحمَةً ...«4»، و قال الشّاعر: و موضع لیس بها انیس الّا الیعافیر و الّا العیس و نابغه گوید: وقفت فیها أصیلا لا أسائلها عیّت جوابا و ما بالرّبع من احد الّا اواری‌ّ لأیاما ابیّنها و النّؤی کالحوض بالمظلومة الجلد و آنان که گفتند: فریشته بود، خلاف کردند. بعضی گفتند: سلطان آسمان دنیا بود و سلطان زمین. و بعضی دگر گفتند: ما بین السّماء الی الارض، در حکم او بود. و بعضی دگر گفتند: خازنی بود از خازنان بهشت و نام او حارث بود، و اینکه روایت ضحّاک است از عبد اللّه عبّاس، و از قبیله‌ای بود از فریشتگان که خدای تعالی ایشان را از آتش آفرید، نام اینکه قبیله «جان‌ّ» بود. ----------------------------------- 1. آج، لب، فق: نباشد. 2. مج، وز من. 3. سوره نساء (4) آیه 157. 4. سوره یس (36) آیه 43 و 44. صفحه : 212 و طاووس روایت کند از عبد اللّه عبّاس که: نام او پیش از معصیت عزازیل بود. چون معصیت کرد، خدای تعالی او را از صف‌ّ فریشتگان براند، و او را لعنت کرد، و نامش بگردانید، و ابلیس نام کرد او را. و در اخبار ما از اینکه معنی هست. و سیّد- رحمة اللّه علیه- اعنی مرتضی علم الهدی قوّت آن می‌کند که فریشته نبود، و لکن مأمور بود به سجده آدم. و «الّا» در آیت منقطع است به معنی «لکن«1»»، و ظاهر اینکه آیت که: کان‌َ مِن‌َ الجِن‌ِّ«2» وَ إِذ قُلنا لِلمَلائِکَةِ اسجُدُوا لِآدَم‌َ فَسَجَدُوا إِلّا إِبلِیس‌َ، گفت: من فریشتگان را گفتم آدم را سجده کنی، ایشان«3» سجده کردند«4» مگر ابلیس، اگر ابلیس فریشته نباشد مأمور نبوده باشد به سجده آدم! جواب گوییم: اجماع امّت است که ابلیس مأمور بود به سجده، دیگر به ظاهر قرآن فی قوله: أَلّا تَسجُدَ إِذ أَمَرتُک‌َ«5»أَبی وَ استَکبَرَ، «ابا»، امتناع کرد«2»، یعنی سر باز زد«3»، و اینکه امتناع با قدرت باشد بر آن فعل، برای آن فعل، برای آن بر سبیل مدح اجرا کنند، فلان یأبی الضّیم و هو ابی‌ّ. آنگه بیان کرد که آن ابا و امتناع بر وجه تکبّر و ترفّع بود، پس حق تعالی باز نمود که: اینکه ابا و استکبار کفر نبود، چه کفر و ایمان فعل دل باشد، بقوله: وَ کان‌َ مِن‌َ الکافِرِین‌َ. و آنان که گویند: اینکه فعل کفر بود و ابلیس به اینکه کافر شد، «کان» را به «صار» تفسیر کنند، گویند: صار من الکافرین، یعنی کافر گشت، و اینکه از دو وجه خطاست: یکی عدول کردن از ظاهر بی ضرورتی یا دلیلی، دگر گفتن که فعل جوارح کفر باشد. و درست آن است که: آیت بر ظاهر خود است، و معنی آن است که خود کافر بود، نه آن که کافر گشت. و مذهب ما آن است که: مؤمن حقیقی که خدای تعالی از او ایمان داند«4»، کافر نشود برای منع دلیلی، و آن دلیل آن است که اجماع امّت است که مؤمن مستحق‌ّ ثواب ابد بود، و کافر مستحق‌ّ عقاب ابد، و جمع بین الاستحقاقین بر سبیل تأبید محال بود، چه استحقاق در صحّت و استحالت تبع وصول باشد، و احباط بنزدیک ما باطل است چنان که بیانش کرده شود در جای خود- ان شاء اللّه«5» پس دلیل مانع از ارتداد مؤمن اینکه است که گفتیم، و ابلیس- علیه اللّعنه- همیشه کافر بود و منافق، و آن عبادت که می‌کرد بر وجه نفاق می‌کرد، و فریشتگان [59- پ] از او نمی‌دانستند تا خدای تعالی امتحان به سجده آدم سبب کشف سرّ او کرد تا فریشتگان را معلوم شد که او منافق بوده است. و اینکه، بر اینکه جمله که ذکر کردیم از حدیث نفاق ابلیس، روایت است از عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه بن بریده و جماعتی مفسّران. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: الّا عریض، مب، مر: الا مریض. 2. همه نسخه بدلها: باشد. 3. مج، وز: سر باز زدن. 4. مب: دارند. 5. همه نسخه بدلها تعالی. صفحه : 214 اگر«1» سؤال کنند که: چگونه گفت که او از جمله کافران بود! و در آن وقت هیچ کافر نبود جز او، از اینکه چند جواب است: یکی آن که: قطع نیست بر آن که در آن وقت یا پیش از آن جز او کافری نبود، بل «جان‌ّ» را که خدای تعالی هلاک کرد، پیش از آن شاید که در میان ایشان کافران بوده باشند«2». و جوابی دیگر آن است که: خدای تعالی نه آن خواست که اوّل«3» جماعتی بود که در آن عهد بودند و کافر بودند، معنی آن است که: او کافر بود، و حکم او حکم کفّار بود، چنان که یکی گوید: فلان مرا از جمله دشمنان است، و اگر چه در آن وقت دشمنی دگر نباشد او را. جوابی دگر آن است که: خدای تعالی اینکه کلام در عهد رسول گفت، و اینکه نظم آنگاه فرمود، و در آن وقت همه جهان کافر بودند- الّا ما شاء اللّه؟ و روایت است از ابو هریره و ابو سعید الخدری‌ّ که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: چون یکی از فرزندان آدم سورت سجده بخواند و به جای سجده رسد، سجده بکند، شیطان با کناره شود و گریستن گیرد و گوید: ویله«4»، وای بر او؟ فرزند آدم سورت بر خواند و سجده کرد و مستحق‌ّ بهشت شد، و من سجده نکردم مستحق‌ّ دوزخ شدم. و ابو العالیه روایت کند که: چون نوح علیه السّلام- در کشتی نشست، ابلیس بیامد و بر دنبال کشتی«5» نشست. نوح گفت: یا ابلیس؟ خود را و مردمان را هلاک کردی، گفت: اکنون چه کنم! گفت: توبه کن. گفت: مرا توبه باشد! گفت: بار خدایا؟ ابلیس اگر توبه کند، قبول کنی! گفت: توبه او قبول کنم اگر گور آدم را سجده کند. نوح گفت: خدای چنین وحی کرد به من. گفت: من آدم را زنده سجده نکردم، گور او را سجده خواهم کردن، و او مرده؟ و امثال اینکه اخبار اخبار آحاد باشد، ----------------------------------- 1. آج، لب، فق: که اگر. 2. آج، لب، فق، وز، مب، مر: باشد. 3. همه نسخه بدلها: او از. 4. دب: وای ویله، آج، لب، فق: ویلاه، مب، مر: واویلاه. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر به. صفحه : 215 برای او ظاهر قرآن و آیت محکم رها نکنند، من قوله: وَ کان‌َ مِن‌َ الکافِرِین‌َ. قوله تعالی:

وَ قُلنا یا آدَم‌ُ اسکُن أَنت‌َ وَ زَوجُک‌َ الجَنَّةَ وَ کُلا مِنها رَغَداً حَیث‌ُ شِئتُما وَ لا تَقرَبا هذِه‌ِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِن‌َ الظّالِمِین‌َ (35) فَأَزَلَّهُمَا الشَّیطان‌ُ عَنها فَأَخرَجَهُما مِمّا کانا فِیه‌ِ وَ قُلنَا اهبِطُوا بَعضُکُم لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ وَ لَکُم فِی الأَرض‌ِ مُستَقَرٌّ وَ مَتاع‌ٌ إِلی حِین‌ٍ (36) فَتَلَقّی آدَم‌ُ مِن رَبِّه‌ِ کَلِمات‌ٍ فَتاب‌َ عَلَیه‌ِ إِنَّه‌ُ هُوَ التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ (37) قُلنَا اهبِطُوا مِنها جَمِیعاً فَإِمّا یَأتِیَنَّکُم مِنِّی هُدی‌ً فَمَن تَبِع‌َ هُدای‌َ فَلا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (38) وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (39) [60- ر]

گفتیم ما: ای آدم بنشین تو و جفت تو در بهشت و بخورید از آن جا خوش آن جا که خواهی، مشوی نزدیک اینکه درخت که پس از جمله بیدادگران باشی. بخیزانید ایشان را ابلیس از آن جا بیرون آورد ایشان را از آنچه بودند در آن و گفتیم ما فرو شوی بهری شما بهری را دشمنی«1»، و شما راست در زمین قرارگاهی و برخورداری تا به قیامت. ها گرفت آدم از خدایش سخنهایی«2» توبه پذیرفت«3» بر او که او توبه پذیرنده بخشاینده است. گفتیم ما فرو شوی از اینکه جا جمله اگر آید به شما از من دینی، هر که پیروی کند دین مرا نباشد ترسی بر ایشان و نه ایشان اندوهناک باشند. [60- پ] و ایشان«4» که کافر بودند«5» و به دروغ دارند«6» آیتهای ما، ایشان اهل دوزخند، ایشان در آن جا همیشه باشند. قدیم- جل‌ّ جلاله- چون قصّه آدم با ابلیس و سجده فریشتگان بگفت، پس از آن حدیث مکر ابلیس گفت که کرد تا آدم«7» را از بهشت به در آورد، قوله: وَ قُلنا یا آدَم‌ُ اسکُن، پس از آن که ابلیس را براند«8»، آدم را گفت: اکنون در بهشت بنشین که ----------------------------------- 1. مج، دب، وز: دشمن. 2. مج: سخنهایش. 3. دب، آج، لب: پذیرفت. 4. مج، دب، آج، لب، وز، فق: و آنان. [.....] 5. مج، آج، لب، فق، وز: شوند، دب: شدند. 6. دب، آج، لب، فق: دانند. 7. آج، لب، فق: که کرد با آدم و آدم. 8. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر و لعنت کرد. صفحه : 216 بهشت را مسکن تو کردم، و برای آن ضمیر مرفوع منفصل اظهار کرد، اعنی «انت» پس از آن که مستکن‌ّ بود تا عطف اسمی ظاهر کند بر او، چه عطف«1» ظاهر بر مستکن‌ّ نشاید کردن چنان که در«2» دگر آیت گفت: إِنَّه‌ُ یَراکُم هُوَ وَ قَبِیلُه‌ُ«3» فَاذهَب أَنت‌َ وَ رَبُّک‌َ«4». «زوج»، هم جفت باشد و هم فرد، و لکن یکی را زوج نگویند تا او را همتایی نبود که هر یکی از ایشان جفت صاحبش باشد، تقول: عندی زوج من الحمام و زوجان، هر دو را معنی یکی باشد، یعنی نر و ماده، و زوج که ماده باشد، گاه با «ها» گویند و گاه بی «ها». شاعر می‌گوید: و اریکم لدی الحمامات عندی مثل صون الرّجال للأزواج یعنی النّساء. و او جمع زوج باشد، و جمع زوجة زوجات بود، و مراد به اینکه لفظ حوّاست. علما خلاف کردند در خلق حوّا. بعضی گفتند: خدای تعالی او را از بقیّه طینه«5» آدم آفرید، و درست آن است که در خبر آمد که: چون آدم- علیه السّلام- در بهشت بنشست، تنها بود و مستوحش می‌شد از تنهایی، خدای تعالی خواب بر آدم افگند تا آدم بخفت. پس بفرمود تا از پهلوی چپ‌ّ او استخوانی«6» بگرفتند و خدای از آن استخان«7» حوّا را بیافرید بر صورت آدم، با جمال تمام و حلّه‌های بهشت در او پوشانید، و او را به انواع زینت بیاراست تا بیامد بر سرینان«8» آدم بنشست. چون آدم از خواب در آمد، خواست تا دست بدو دراز کند، فریشتگان گفتند: مه، مکن«9»، گفت: خدای اینکه را نه برای من«10» آفرید! گفت: آری؟ حتّی تؤدّی مهرها، تا مهرش بدهی«11». گفت: مهر اینکه چه باشد! گفتند: آن که سه بار بر محمّد و ----------------------------------- 1. دب اسم. 2. همه نسخه بدلها: نشاید کردن برای آن که عطف اسم را ماند بر فعل و مانند اینکه در. 3. سوره اعراف (7) آیه 27. 4. سوره مائده (5) آیه 24، دب، آج، لب، فق، مب، مر: أَنت‌َ وَ زَوجُک‌َ 5. مر: گل، دیگر نسخه بدلها: طینت. 6. مج، دب، وز، فق: استخانی. 7. آج، لب، مب، مر: استخوان. 8. آج، مر: بالین. 9. دب: گفتند اینکه را مه مکن، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه را مکن. 10. مج، وز: نه از بهر من. [.....] 11. دب، آج، لب، فق: تا ندهی او را نیابی. صفحه : 217 آل محمّد صلوات فرستی. گفت: محمّد که باشد! گفتند: آخر پیغامبران از فرزندان تو [61- ر]، و اگر نه برای او«1» بودی تو را نیافریدندی. پس فریشتگان خواستند تا علم آدم امتحان کنند، گفتند: یا آدم؟ اینکه کیست! گفت: امرأة، زنی است. گفتند: چه نام است اینکه را! گفت: حوّا. گفتند: چرا حوّا خوانند اینکه را! گفت: لأنّها خلقت من حی‌ّ، برای آن که اینکه را از حیّی«2» آفرید. گفتند: چرا آفرید اینکه را! گفت: تا ما را به یکدیگر سکون باشد. و در خبر است که رسول- علیه السّلام- گفت: خدای تعالی زنان را از استخوان«3» پهلو آفرید، و آن کژ«4» باشد، اگر خواهی تا راست باز کنی بشکنی، و اگر استمتاع کنی بدو در او کژی باشد، و ظاهر قرآن بر اینکه است، فی قوله تعالی: هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَفس‌ٍ واحِدَةٍ وَ جَعَل‌َ«5»که که ...، و «منها»، راجع است با نفس آدم. و در«7» احکام امیر المؤمنین- علیه السّلام- می‌آید که: یک روز شریح قاضی که حاکم بود از قبل امیر المؤمنین- علیه السّلام- به حکم نشسته بود، مردی و زنی به نزد او در آمدند و گفتند: ما را بر تو مسأله‌ای است، و لکن به خلوت شاید گفتن: شریح فرمود تا جای«8» خالی کردند، آنگه اینکه مرد گفت: اینکه زن دختر عم‌ّ من است و حلال من است، لها ما للرّجال و ما للنّساء، هم آلت مردان دارد و هم آلت زنان، اکنون چه گویی! او مرد است یا زن! گفت: بول به کدام آلت می‌کند! زن گفت: به هر دو. گفت: از کدام آغاز زودتر بود! گفت: هر دو به یک جای«9». گفت: از کدام زودتر منقطع شود! گفت: به یک جا. گفت: شهوتش به کدام باشد! گفت: به هر دو، تا آن حدّ«10» که مرا از اینکه شوهر فرزندی است، و من کنیزکی دارم، از او نیز فرزندی دارم. ----------------------------------- 1. مر: نه سبب وجود او. 2. مر: زنده. 3. مج، دب: استخان. 4. مر: کج. 5. اساس و همه نسخه بدلها: خلق، به قیاس با متن قرآن مجید، تصحیح شد. 6. سوره اعراف (7) آیه 189. 7. مب: شریح در. 8. دب، مب: جایی. 9. مب، مر: یک بار. 10. مج، فق: تا از حدّی، آج، لب: تا آن حدّی. صفحه : 218 شریح دست بر هم زد، گفت: اینکه مسأله در علم من نیست. خیزید تا بنزدیک امیر المؤمنین شویم. برخاستند و بنزدیک امیر المؤمنین آمدند، و شریح اینکه قصّه باز گفت. امیر المؤمنین از زن پرسید، زن گفت: همچنین است. مرد را پیش خواند، گفت: چه گویی! گفت: همچنین است ای امیر المؤمنین. گفت: انت اجرأ من صائد الاسد، گفت: پس تو دلیرتری از آن که شیر گیرد، تا بر چنین حالی اقدام می‌کنی؟ آنگه قنبر را گفت: چهار زن معتمده را حاضر کن تا اینکه را در خانه‌ای خالی برند و برهنه کنند اینکه را، پس از آن که در ستر عورت احتیاط تمام کند«1»، پهلوهای او«2» بشمارند. قنبر همچنین کرد، و پهلوهای«3» او بشمردند، از جانب راست هشت بود و از جانب چپ هفت امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: اللّه اکبر؟ اینکه مرد است، و جامه زنان از او بفرمود کندن، و جامه مردان در او پوشانیدن، و از میان او و شوهر جدا کرد. اینکه حکم نیز دلیل است بر صحّت اینکه قول. قوله: الجنّة، خلاف کردند که اینکه کدام بهشت است. بعضی مفسّران گفتند: بستانی بود از بستانها، و بهشت خلد نبود [61- پ] و اینکه قول ابو القاسم بلخی است و ابو مسلم بحر اصبهانی«4»، و اینکه درست نیست، درست آن است که: بهشت خلد بود، برای «لام» تعریف معنی خلد و باقی و مانند اینکه الفاظ نه آن است که واجب باشد که فانی نشود، بل چون خدای تعالی فنا بیافریند، فانی شود. پس خدای تعالی عین آن باز آفریند، چه اعادت عین باقیات صحیح باشد از قادر الذّات بر مذهب درست. و آن شبهت که ایشان آوردند که اگر بهشت خلد بودی، انتقال از او روا نبودی، گوییم: آن را اخراج و انتقال نباشد که بر وجه ثواب بعد قیام السّاعه در آن جا شود، چه اینکه معنی به سمع شناخته‌ایم، و سمع به اینکه وارد است. و اینکه بهشت در آسمان ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، مب، مر: کنند. 2. مر: استخوان پهلوی او را. 3. آج، لب، فق، مب، مر: پهلوی. [.....] 4. مب: اصفاهانی، دیگر نسخه بدلها: اصفهانی. صفحه : 219 هفتم است، و آن است که رسول- علیه السّلام- در شب معراج در او رفت و بگردید و گفت: 1» عرضت علی‌ّ الجنّة حتّی هممت ان اقطف من ثمارها« و عرضت علی‌ّ النّار حتّی اتّقیت حرّها بیدی. علما خلاف کردند در آن که، لفظ «أسکن» و لفظ «وکلا» امر است یا اباحت، بعضی گفتند: هر دو امر است و بعضی گفتند: هر دو اباحت است، و به صواب اینکه نزدیکتر است که، «اسکن» امر است، «وکلا» اباحت، برای آن که خدای تعالی آن را مرید بود، و اینکه را دلیل نیست که مرید بود، و امر که امر شود به ارادت آمر مأمور به را امر شود. منها، کنایت راجع است با جنّت. رغدا، «رغد»، فراخ و بسیار خیر بود، یقال: عیش رغد و رغید، قال الشّاعر: بینما المرء تراه ناعما یأمن الاحداث فی عیش رغد وَ لا تَقرَبا، یقال: قربت منه أقرب قربا و قربته أقربه قربانا، فعل از او لازم بود، و فعل متعدّی. علما خلاف کردند که ایشان منهی از خوردن از آن درخت بودند یا از پیرامن آن گشتن. درست آن است که: ایشان را منع که کردند، از خوردن کردند، و اینکه بر سبیل مبالغه فرمود خدای تعالی، چنان که یکی از ما گوید: نگر تا گرد فلان کار نگردی؟ یعنی آن کار نکنی. و اینکه لفظ صورت نهی دارد و معنی امر است، [چنان که]«2»: اعمَلُوا ما شِئتُم«3» وَ لا تَقرَبا، آن است که: اترکا و اهجرا. و برای آن گفتیم که امر از حکیم بر دو وجه باشد: به واجب و به مندوب، و مراد اینکه جا امر به مندوب است، و نشاید که بر ظاهر حمل کنند و گویند: نهی است، برای آن که نهی به کراهت ناهی منهی‌ّ عنه را نهی شود، و حکیم نهی نکند ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: ثمراتها. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. سوره فصّلت (41) آیه 40. صفحه : 220 الّا از قبیح«1». و قبیح بر پیغامبران روا نباشد، پس برای اینکه وجه را گفتیم که: اینکه لفظ به معنی امر است تا بر ندب حمل توان کردن که لایق بود به آدم- علیه السّلام- چه ادلّه عقلی و شرعی راه نموده است که قبایح و معاصی بر پیغامبران روا نباشد، که«2» اگر روا دارند، نفرت افگنند [62- ر] از قبول قول و امتثال امر ایشان، و غرض از بعثه ایشان قبول قول ایشان است. پس هر چه در اینکه قدح کند باید تا منفی باشد از ایشان تا مؤدّی نبود با نقض غرض حکیم- جل‌ّ جلاله. و امر به چیزی اگر چه نهی نباشد از ضدّش بر سبیل حقیقت، بر مجاز روا نباشد«3». و در قرآن مجاز بسیار است، که قرآن به لغت عرب آمد، و لغت ایشان مشتمل است بر حقیقت و مجاز. خلاف کردند در آن که ایشان ممنوع از جنس درخت بودند یا از عین درخت، بقوله: هذِه‌ِ الشَّجَرَةَ. بیشتر علما بر آنند که: ایشان از جنس درخت ممنوع بودند. خلاف کردند در آن که چه درخت بود. عبد اللّه مسعود و سدّی گفتند: درخت انگور بود. إبن جریج گفت: درخت انجیر بود. از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- روایت کردند که او گفت: درخت کافور بود. کلبی گفت: درخت علم بود، یعنی علم خیر و شرّ. محمّد کعب و مقاتل گفتند و بیشتر مفسّران و اهل اخبار که: درخت گندم بود. فَتَکُونا مِن‌َ الظّالِمِین‌َ، [منصوب است اینکه فعل به جواب نهی مع «الفاء»، و قوله: مِن‌َ الظّالِمِین‌َ]«4» یعنی من النّاقصین حظّهم«5» من الثّواب، یعنی اگر چنین کنی«6» حظّ و نصیب خود از ثواب نقصان کرده باشی«7». و «ظلم» در کلام عرب به معنی نقصان بود، نبینی که خدای تعالی می‌گوید: آتَت أُکُلَها وَ لَم تَظلِم مِنه‌ُ شَیئاً«8» فَأَزَلَّهُمَا الشَّیطان‌ُ عَنها، حمزه تنها خوانده است: «فأزالهما»«7» به الف من الازالة، متعدّی «زال» باشد، یعنی بزایل کرد ایشان را [62- پ]. و معنی «ازلّهما» آن است که: بخیزانید ایشان را ابلیس، یعنی به وسوسه و اغراء و اغواء و سوگند و مکر و آنچه مانند اینکه بود. و معنی آن است که: ایشان را از آن پایه و مرتبه فرود آورد، و اینکه عبارتی است که در وضع پارسیان نیز معروف است کسی را که با کسی مکری کند و به حیلت چیزی از او بستاند یا بر او تلبیسی کند، گویند: فلان را«8» پای«9» از زیرها گرفت«10»، یعنی ایشان را از قرارگاه خود ببرد، و کاری کرد به ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها بجز مج، وز و. [.....] 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر: به احتیاط. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: رفع. 4. همه نسخه بدلها باشد. 5. دب، آج، لب، فق، مر: نقصی. 6. همه نسخه بدلها به. 7. فق: فازلّهما. 8. همه نسخه بدلها: ندارد. 9. همه نسخه بدلها او. 10. مر: زیر پا گرفت. صفحه : 222 ایشان که عند آن از ره«1» امر خدای فراتر«2» شدند، و پا بر جا بنماندند. «عنها»، یعنی از بهشت. و مراد به شیطان، ابلیس است بلا خلاف. و «لام» در او تعریف عهد است. فَأَخرَجَهُما مِمّا کانا فِیه‌ِ، و ایشان را بیرون آورد از آنچه در آن بودند از بهشت و نعیم. و اخراج بر حقیقت خدای کرد، امّا به شیطان حواله کرد برای آن که عند وسواس او حاصل آمد، چنان که بیان کردیم در باب سورت که زیادت ایمان و کفر بدو حواله کرد، چون عند نزول او آن زیادت حاصل شد. و «من» ابتدای غایت است، و «ما»، موصوله است، و «کان»، ناقصه است، و «فیه»، در جای خبر اوست، تقدیر چنین بود که: ممّا کانا حاصلین فیه. و بیرون آوردن«3» آدم و حوّا- علیهما السّلام- از بهشت نه بر سبیل عقوبت بود، بل برای تغییر مصلحت بود، چه مصالح به اوقات و احوال و اشخاص مختلف شود. و فوت منافع عقوبت نباشد، چه عقوبت مضرتی بود مستحق مقرون به استخفاف و اهانت، و استخفاف و اهانت در حق‌ّ پیامبران آن کس روا دارد که قدر و منزلت ایشان نداند، و آن کس که خدای تعالی ما را در حق‌ّ ایشان بغایت اجلال و نهایت تعظیم فرموده است، چگونه شاید که مهان و موبّخ و مستخف‌ّ به«4» باشد، پس دل کی میل کند، یا نفس کی ساکن باشد به قبول قول آن کس که مستحق‌ّ استخفاف و اهانت بود از خدای تعالی و مستحق‌ّ دم‌ّ و ملامت از عقلا! و لازم آید بر اینکه قاعده که پیغامبران خدای همیشه معاقب باشند، چه هیچ مقدار نیست از نعمت و منفعت که به ایشان رسد و الّا زیادت پذیرد. اینکه جمله دلیل است بر آن که، فوت منفعت عقوبت نباشد. اکنون خلاف کردند در آن که ابلیس چگونه به آدم رسید. قولی آن است که: آدم هر وقت«5» از بهشت بیرون آمدی، و ابلیس ممنوع نبود از آن که با او سخن گفتی«6». و بعضی دگر گفتند: آدم- علیه السّلام بر غرف«7» بهشت آمدی و ابلیس با او سخن ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: راه. 2. مر: دورتر. 3. مر: بیرون کردن. 4. همه نسخه بدلها: مستخف. 5. مر: وقتی. [.....] 6. مج، دب، آج، لب، فق، وز بیرون بهشت. 7. مب، مر: غرفه. صفحه : 223 گفتی از بیرون بهشت. و بعضی دگر گفتند: ابلیس از دور اشاره کرد به ایشان که غرض او بشناختند«1». و قولی دگر آن است که«2»: در دهن مار شد، و مار از جمله فریشتگان بود و پرّها و پایها داشت، و از جمله خازنان بهشت بود و با ابلیس دوستی داشت. ابلیس از او درخواست که: مرا به آدم رسان. او ابلیس را [63- ر] در دهن خود پنهان کرد و در بهشت برد. ابلیس بیامد«3» برابر ایشان بایستاد و گریستن گرفت. ایشان او را نشناختند«4»، گفتند: چرا می‌گریی! گفت: بر شما که بخواهی مردن، و اینکه نعمت بر شما زوال خواهد آمدن. گفتند: چرا! گفت: زیرا که از درخت خلد و جاودانی نمی‌خورید«5»، و ایشان را اشارت کرد به آن درخت. گفتند: ما از اینکه نخوریم که ما را«6» از اینکه منع کرده‌اند. سوگند خورد که اینکه درخت نه آن است، و من شما را نصیحت می‌کنم. ایشان از آن درخت بخوردند، بادی در آمد و تاج از سر ایشان بربود و حلّه از ایشان بکند، و ایشان برهنه ماندند و مکشوف العورة. آدم در بهشت برمید«7»، مویش به درختی پیچیده شد، خدای تعالی گفت: یا آدم أ فرارا«8» منّی، از من می‌بگریزی! گفت: لا بل حیاء منک، نه بار خدایا؟ بل شرم می‌دارم از تو. خدای تعالی گفت: پس چرا خوردی از اینکه درخت! گفت: بار خدایا ندانستم که کسی باشد که سوگند خورد به نام تو به دروغ. خدای تعالی گفت: اهبِطُوا، از اینکه جا به زیر شوی، و بر مار خشم گرفت و او را پرها و پایها بستد، و اینکه روایت اصحاب الحدیث است. و قولی دیگر آن است که: ایشان را ندید و به ایشان نرسید، پیغام داد به ایشان بر دست بعضی خزنه بهشت، و اینکه قول خلاف ظاهر است. و قولی دیگر آن است که: ایشان را خمر داد تا مست شدند، در مستی تناول کردند، و اینکه قول درست نیست. ----------------------------------- 1. مر: بدانستند. 2. مر ابلیس. 3. همه نسخه بدلها و. 4. دب، آج، لب، فق، مب: آواز بشناختند. 5. مج: نمی‌خوری/ نمی‌خورید، دب، آج، لب، مب، مر: نمی‌خواهید. 6. مج، دب، آج، لب: مرا. 7. مر: آدم به هر طرف از حیا می‌گریخت. 8. مر: افررت. صفحه : 224 خدای تعالی گفت: اهبِطُوا، فرو شوی از اینکه جا، و اینکه لفظ دلیل آن است که بهشت بر آسمان است. و «هبوط» و «نزول»، و «وقوع»، نظایر باشند، و ضدّ او «صعود» بود. و «هبوط»، زمین نشیب بود، و «صعود»، زمین بالا بود. بَعضُکُم لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ، خطاب است آدم را و حوّا را و ابلیس را، و بر آن قول که گفت: در دهن مار شد ابلیس، خطاب مار باشد همچنین. و اینکه جمله در محل‌ّ حال باشد، ای فی حال عداوة بعضکم بعضا. نبینی که شیطان و مار دشمن بنی آدم باشند، و بنی آدم دشمن ایشان. و اصل «عدوّ»، از «تعدّی» گرفته است، چه دشمن متعدّی باشد از ره دوستی و استقامت، و عدوان مجاوزة الحدّ باشد، و منه قوله تعالی: فَیَسُبُّوا اللّه‌َ عَدواً بِغَیرِ عِلم‌ٍ«1»وَ لَکُم فِی الأَرض‌ِ مُستَقَرٌّ، گفتند: «مستقرّ»، مصدر است، و گفتند: قرارگاه است، و هر بنا که زاید باشد بر ثلاثی، لفظ مصدر و مفعول و موضع در او متساوی بود، کما قال: رَب‌ِّ أَدخِلنِی مُدخَل‌َ صِدق‌ٍ وَ أَخرِجنِی مُخرَج‌َ صِدق‌ٍ«4» هذا مُغتَسَل‌ٌ بارِدٌ وَ شَراب‌ٌ«5» [63- پ]. وَ مَتاع‌ٌ إِلی حِین‌ٍ، یعنی تا زنده باشی«6» پشت زمین جای شما باشد، چون بمیری، شکم زمین جای شماست، چنان که دگر جا گفت: أَ لَم نَجعَل‌ِ الأَرض‌َ کِفاتاً، أَحیاءً وَ أَمواتاً«7». و متاع، تمتّع باشد، و برخورداری از«8» متاع دنیا از اینکه جاست، و نکاح متعه از اینکه جاست، و متعة المطلّقة الّتی لم یفرض لها صداق، فی ----------------------------------- 1. سوره انعام (6) آیه 108. 2. آج، لب، مب: کنی، فق: به پا می‌کنی. 3. آج، لب، فق، مب، مر: ببینی. 4. سوره بنی اسرائیل (17) آیه 80. [.....] 5. سوره ص (38) آیه 42. 6. مب، مر: باشید. 7. سوره مرسلات (77) آیه 25 و 26. 8. همه نسخه بدلها: و. صفحه : 225 قوله: وَ مَتِّعُوهُن‌َّ«1»إِلی حِین‌ٍ، «حین» وقت باشد و زمان، و «حین»، هلاک بود به وقت خود، و حان، اذا قرب و اذا هلک و اذا دخل حینه، و منه قول الشاعر: نّه من حان حانا ای من قرب وقت هلاکه هلک. و «حین» وقتی دراز باشد، و مراد به «حین» در آیت، قیامت است. و «حین» در قرآن بر وجوه آمد. در خبر آورده‌اند که: در عهد ابو بکر ابی قحافه، مردی بیامد و گفت: من نذری کرده‌ام که حینی با اهل خود سخن نگویم، مرا چند گاه با او سخن نباید گفتن! گفت: تا به قیامت. گفت: از کجا گفتی! گفت، من قوله تعالی: وَ مَتاعاً إِلی حِین‌ٍ«3»، برخاست بنزدیک عمر آمد، گفت: چنین حالی است، من چندگاه سخن نگویم با او. گفت چهل سال. گفت: از کجا گفتی! گفت: من قوله تعالی: هَل أَتی عَلَی الإِنسان‌ِ حِین‌ٌ مِن‌َ الدَّهرِ لَم یَکُن«4». بنزدیک عثمان آمد و گفت: تو چه گویی«5» در اینکه چنین حالی! گفت: برو با او یک سال سخن مگو. گفت: از کجا گفتی! گفت، من قوله تعالی: تُؤتِی أُکُلَها کُل‌َّ حِین‌ٍ بِإِذن‌ِ رَبِّها«6». بنزدیک علی- علیه السّلام- آمد، گفت: چه گویی! گفت: اگر بامداد نذر کردی، شبانگاه سخن توانی گفت«7»، و اگر شبانگاه نذر کردی«8»، بامداد سخن توانی گفت«9»، گفت: از کجا گفتی! گفت، قوله تعالی: فَسُبحان‌َ اللّه‌ِ حِین‌َ تُمسُون‌َ وَ حِین‌َ تُصبِحُون‌َ«10». مرد برخاست شادمانه و می‌گفت: اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ حَیث‌ُ یَجعَل‌ُ رِسالَتَه‌ُ«11» تُؤتِی أُکُلَها کُل‌َّ حِین‌ٍ«2» حِین‌َ تُمسُون‌َ وَ حِین‌َ تُصبِحُون‌َ«3»، در روزه صورت نبندد. قوله تعالی: فَتَلَقّی آدَم‌ُ مِن رَبِّه‌ِ، ای اخذ و تعلّم و تقبّل، یعنی ها گرفت«4» و بیاموخت و تقبّل کرد. و «تلقّی»، به معنی استقبال باشد، چنان که در خبر آمد که: نهی رسول اللّه عن تلقّی الرّکبان ، رسول- علیه السّلام- نهی کرده است از استقبال کاروان، یعنی از ایشان چیزی خریدن و فروختن به ایشان، که ایشان سعر«5» شهر ندانند. و آن که در عبارت فقها می‌رود که: اینکه خبر متلقّی است به قبول، هم به معنی استقبال است. و «تلقّی»، تفعّل باشد از «لقا»، و «القا» هم از اینکه اصل باشد [64- ر] برای آن که چون متاع بر سر بعضی افگنند، متلاقی شوند«6». و «لقی»، فعّل باشد هم از اینکه بنا، جز که به دو مفعول تعدّی کند، نحو قوله: وَ لَقّاهُم نَضرَةً وَ سُرُوراً«7». و در شاذّ«8» خوانده‌اند: فتلقّی ادم من ربّه کلمات، بر عکس قراءت اوّل، برای آن که افعال متعدّی در کلام عرب بر سه وجه است: یکی آن که: آنچه فاعل باشد صحیح بود که مفعول بود، چنان که: ضرب زید عمرا، و اکرم بشر خالدا. هر یکی از ایشان صحیح بود که بر بدل فاعل و مفعول باشد. و نوعی دگر آن بود که: آن که فاعل باشد، صحیح نبود که مفعول بود، و نه آن که مفعول بود فاعل باشد، چنان که: اکلت الطّعام و شربت الماء، صحیح نبود که آب شارب باشد و طعام آکل«9». و نوع سوم«10» آن که: اسناد فعل با فاعل بر حدّ اسناد او باشد با مفعول و معنی ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق: مر باید. 2. سوره ابراهیم (14) آیه 25. 3. سوره روم (30) آیه 17. 4. آج: یاد گرفت، مر: بگرفت. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: تسعیر. 6. مج: شود. 7. سوره دهر (76) آیه 11. 8. همه نسخه بدلها: إبن کثیر در سبع و در شاذّ جماعتی. 9. دب: که آب آکل بود و طعام شارب. 10. مج، دب، فق، مب، مر: سیم، آج، لب، وز: سیوم. صفحه : 227 مختلف نشود و آن فعلی چند مخصوص بود، چون: بلغ و نال و اصاب و ادرک و تلقّی تقول: بلغنی کذا او بلغته، و نالنی کذا و نلته، و اصابنی خیر و أصبته، و ادرکنی الشّی‌ء و ادرکته، و تلقّانی فلان و تلقّیته، و از اینکه جاست قراءت عبد اللّه مسعود، فی قوله: لا ینال عهدی الظالمون«1»، چنان که، «عهد»، مفعول به باشد، و «ظالمون» فاعل باشد. «کلمات»، جمع کلمة باشد، و حدّ کلمه هر لفظی باشد که دلیل معنی کند به وضع«2»، و عرب کلمه گویند و قصیده خواهند، و نیز خطبه خواهند، یقولون: قال زهیر فی کلمته، و قس‌ّ فی کلمته، ای قصیدته و خطبته. خلاف کردند در اینکه کلمات. حسن بصری و مجاهد و قتاده و إبن زید گفتند: کلمات اینکه بود: رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا وَ إِن لَم تَغفِر لَنا وَ تَرحَمنا لَنَکُونَن‌َّ مِن‌َ الخاسِرِین‌َ«3». و محمّد بن کعب القرظی‌ّ گفت، کلمات اینکه بود که گفتند: اللّهم‌ّ لا اله الّا انت سبحانک و بحمدک رب‌ّ انّی ظلمت نفسی فاغفر لی انّک انت خیر الغافرین، اللّهم‌ّ لا اله الّا انت سبحانک و بحمدک رب‌ّ انّی ظلمت نفسی فتب علی‌ّ انّک انت التّوّاب الرّحیم. عبد اللّه عبّاس گفت، کلمات اینکه بود که گفت: بار خدایا نه مرا تو آفریدی به دست قدرت! گفت: بلی. گفت: بار خدایا نه روح در من دمیدی! گفت: بلی. گفت: بار خدایا؟ نه رحمت تو سبق برده است خشم تو را! گفت: بلی. گفت: بار خدایا؟ نه تو مرا در بهشت نشاندی! گفت: بلی. گفت: بار خدایا؟ چرا مرا از آن جا بیرون کردی! گفت: به شوم«4» معصیت تو. گفت: بار خدایا؟ اگر«5» توبه کنم مرا به آن جا بری! گفت: بلی. گفت: یا رب توبه کردم، کلمات اینکه بود. عبید بن عمیر گفت، کلمات اینکه بود که گفت: بار خدایا؟ اینکه که من کردم از بر خود کردم یا به قضا و قدر تو کردم! خدای تعالی گفت: لا بل به قضا و قدر من ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 124. 2. دب مفرد. 3. سوره اعراف (7) آیه 23. 4. مج، وز: شومی. [.....] 5. مج، آج، لب، فق، وز: که. صفحه : 228 کردی، و من تو را نا آفریده بر تو قضا کردم تا چنین کنی. گفت: اکنون [64- پ] چو«1» بر من قضا کردی و به قضای خود مرا از بهشت بیرون کردی، توبه من بپذیر. گفت: پذیرفتم. عجب از عقل کسانی که چونین«2» سخن گفتن روا دارند و اندیشه نکنند که بر اینکه قاعده اینکه گناه خدای کرده باشد، توبه او را باید کردن و عذر او را باید خواستن، و آدم را قبول کردن- فنعوذ باللّه من مثل هذه المقالات بل المحالات. در اخبار اهل البیت- علیهم السّلام- چنین آمد که: چون خدای تعالی آدم را بیافرید و حیات در او آفرید، فاستوی جالسا، بنشست، او را عطسه‌ای فراز«3» آمد. حق تعالی او را الهام داد تا گفت: الحمد لله، خدای تعالی او را گفت: یرحمک ربک و لذلک خلقک ، خدای بر تو رحمت کناد و تو را خود برای رحمت آفرید. او بر ساق عرش نگرید، اشباحی و تماثیلی از نور دید بر صورت خود، نام هر یک بر بالای سر او نوشته«4»: محمّد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین. آدم گفت: بار خدایا؟ پیش از من بر صورت من خلقی آفریدی! گفت: نه. گفت: اینان که‌اند«5»! گفت: فرزندان تواند، و لولاهم لما خلقتک ، و اگر نه ایشانندی، تو را خود نیافریدمی. گفت: بار خدایا؟ گرامی«6» بندگانند بر تو. گفت: ای آدم؟ اینکه نامها یاد گیر تا در وقت درماندگی مرا به اینکه نامها بخوانی تا فریادت رسم. آدم آن نامها یاد گرفت. چون اینکه ترک مندوب کرد، و خواست تا از آن توبه کند، و مثل آن ثواب فوت شده از او دریابد، گفت: بار خدایا؟ به حق‌ّ محمّد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین، الا تبت علی فتاب الله علیه ، به حق‌ّ اینکه بزرگان که توبه من قبول کنی. خدای تعالی توبه او قبول کرد، فهذه هی الکلمات. و گفتند: خدای تعالی توبه آدم به سه چیز قبول کرد: به «حیا» و «دعا» و «بکا». امّا «حیا». در خبر آمد از شهر بن حوشب که گفت: چنین رسید به من که آدم ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب: چون. 2. مج: که چنین، دب: که چون چنین، آج، لب، فق، وز: که چون و چونین. 3. دب، آج، لب، فق، مب: فرود. 4. مج، دب، آج، وز: نبشته. 5. دب: کیانند. 6. دب، آج، لب، مب: گرامیتر، مر: گرامیترین. صفحه : 229 از شرم آن کرده خود، سیصد سال سر به آسمان بر نداشت، و دویست سال بر گناه «1» می‌گریست، و چهل روز طعام و شراب نخورد، و صد سال آدم با حوّا خلوت نکرد، عجب از تو ای غافل که شنوی که خدای تعالی به یک ترک مندوب، به یک مخالفت فرمان، آدم را و حوّا را، که پدر و مادر تو بودند، با قدر و منزلت ایشان بنزدیک خدای تعالی، از بهشت بفرستاد و از میان ایشان سالها جدا کرد، و ایشان را به سرای محنت و بلیّت افگند، و تو در شبان روزی بسیار ترک واجبات و ارتکاب مقبّحات کنی و اصرار کنی و توبه نکنی، و آنگاه طمع داری که در بهشت شوی و صحبت حور العین یابی؟ اینت محال تمنّایی«2» و کژ«3» تقدیری«4»، محمود ورّاق گوید: یا ناظرا یرنوا بعینی راقد و مشاهدا للامر غیر مشاهد [56- ر] منّتک نفسک ضلّة فأبحتها سبل الرّجاء و هن‌ّ غیر قواصد تصل الذّنوب الی الذّنوب و ترتجی درک الجنان بها و فوز العابد و نسیت أن‌ّ اللّه اخرج ادما منها إلی الدّنیا بذنب واحد پس اگر در گناه پیاپی به شیطان اقتدا کردی، به توبه به آدم اقتدا کن، که در خبر آمده است از عبد اللّه عمر که گفت، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: توبوا إلی ربّکم فانّی اتوب الیه فی کل‌ّ یوم مائة مرّة، توبه کنی با خدای که من«5» روزی صد بار توبه کنم. و همچونین گفت- علیه السّلام-: ما اصرّ من استغفر و لو عاد فی الیوم سبعین مرّة ، مصرّ نباشد آن کس که استغفار کند و اگر چه در روزی هفتاد بار با سر گناه شود. و مردی از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- پرسید که: چه گویی در مردی که گناه می‌کند و توبه می‌کند و گناه می‌کند و استغفار می‌کند! [گفت: باید که]«6» استغفار کند تا آنگاه که شیطان را غلبه کند و عاجز به استغفار. پس توبه کن، چنان که پدرت کرد تا قبول کنند از تو چنان که از او کردند. ----------------------------------- 1. مج: گناه خود، دب، آج، لب، فق: سر بر کنار، مب: سر بر کنار بر گناه، مر: بر کنار. 2. دب، آج، لب، فق، مب: تمنّای محال. 3. مج: کج. 4. مر زهی تصوّر باطل زهی خیال محال. 5. دب، آج، لب، فق، وز هر. 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 230 فَتاب‌َ عَلَیه‌ِ، بدان که «توبه» در لغت رجوع باشد، یقال: تاب و ثاب و اب و اناب، و آل و آض اذا رجع. چون بنده توبه کند، گویند: تاب الی اللّه. چون رحمت خدای قبول کند، گویند: تاب اللّه علیه، یعنی با سر او آرد«1» و بنده را تایب گویند و خدای را تعالی توّاب گویند، و ببناء«2» مبالغه برای آن که رحمت خدای بیش از توبه تایبان باشد. و در شرع، توبه پشیمانی باشد بر گناه گذشته و عزم بر آن که با سر مانند آن نشود برای قبحش را یا برای وجه قبحش را، علی خلاف فیه، اینکه توبه آن است که اجماع امّت است بر اسقاط عقاب عند اینکه. و قبول توبه به دو معنی باشد: از خدای تعالی، یکی به ضمان ثواب و دیگر به اسقاط عقاب و توبه پیغامبران و امامان با خدای تعالی بر سبیل انقطاع و خضوع و فزع باشد با خدای تعالی. و معنی قبول خدای تعالی توبه ایشان را ضمان خدای بود ثواب آن طاعت را، و مراد به قوله: فَتاب‌َ عَلَیه‌ِ در آیت اینکه است، چه عقاب در حق‌ّ پیغامبران- علیهم السّلام- ثابت نشود تا به اسقاط حاجت باشد. و بنزدیک ما، توبه اسقاط عقاب نکند، بل خدای تعالی اسقاط کند عقاب را عند توبه، به تفضّل. و نزدیک معتزله، بر خدای واجب بود قبول توبه به معنی اسقاط عذاب«3»، و توبه از ترک«4» باشد [65- پ]، و فعل قبیح، و نیز از ترک مندوب صحیح بود. بمعنی الرّجوع الی فعله، و توبه انبیا- علیهم السّلام- بر اینکه وجه باشد. و توبه از غصب با اقامت بر منع مغصوب درست باشد، و توبه از قتل عمد، بی تسلیم نفس به اولیای مقتول درست باشد، و توبه از قتلی که موجب قود بود بی قود درست باشد«5» بنزدیک بعضی اصحاب ما. و اینکه جمله مسائل مبنی است بر آن که، توبه از بعضی معاصی با اصرار بر بعضی درست باشد، و«6» مذهب ابو هاشم درست نیاید. و مذهب مرتضی- رحمة اللّه علیه- همچنین است، و مذهب ابو علی درست آید، برای آن که بر ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مر: با سر آورد. [.....] 2. دب: بنابر، آج، لب، فق: بنای. 3. همه نسخه بدلها: عقاب. 4، 6. مج واجب. 5. همه نسخه بدلها، بجز مج: نباشد. صفحه : 231 مذهب«1» او توبه از گناه لوجه قبحه باشد، و اینکه مقصور باشد علی کل‌ّ قبیح علی حدّه، و بنزدیک ابو هاشم، لقبحه«2» باشد، و اینکه عام‌ّ باشد سایر قبایح را لاشتراکها فی القبح. پس بنای مذهب ایشان در اینکه باب، بر اینکه دو کلمت است. امّا آنچه مذهب ما اقتضا می‌کند، آن است که: درست نیاید اینکه توبه به معنی اسقاط عقاب، برای آن که اسقاط«3» عند توبه ثانی«4» دانند بنزدیک ما«5» که به اجماع عقاب عند آن ساقط شود به اسقاط اللّه، آن است که مشتمل بود بر ندم علی ما مضی و العزم علی ان لا یعود الی مثله فی المستقبل لقبحه. و آنچه جز اینکه است، در او خلاف است، توقّف باشد در او، و اینکه توقّف و تجویز در اسقاط عذاب پیش از«6» توبه حاصل است، پس وجود و عدم توبه یکی باشد در اینکه باب. امّا قول آن کس که گوید که: توبه امتناع بود از گناه پس از آن که ارتکاب کرده باشد، و چون درست باشد که امتناع کند از بعضی معاصی با اقدام بر بعضی مبتدءا، چرا درست نیاید که امتناع کند از بعضی معاصی که کرده باشد با اصرار بر بعضی پس از آن که کرده باشد! و چه فرق است میان اوّل و دوم، و چون اوّل به اجماع درست است و دوم در اینکه باب چون اوّل است، باید که درست باشد. چیزی نیست برای آن که مجرّد امتناع توبه نباشد تا شامل نبود آن شرایط را که گفتیم«7». دگر آن که مراد به صحّت امتناع اگر آن است که بر ناکرده عقاب نباشد، اینکه مسلّم است. امّا آن که عند امتناع اوّلا او ثانیا عقاب ثابت مستحق‌ّ ساقط شود دونه خرط القتاد باشد، چه در عقل و شرع دلیلی نیست جز اجماع، و اجماع حاصل نیست. پس معتمد مذهب«8» آن است که بیان کرده شد- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. امّا کافر چون از کفر توبه کند و در اسلام آید و فاسق بوده باشد، توبه از کفر کفایت بود او را، [66- ر] و اگر چه از فسق توبه مفرد نکند، لقول النّبی‌ّ- علیه السّلام: الاسلام یجب‌ّ ما قبله، اسلام آن را که از پیش او باشد قطع کند و حکم بردارد. و آن ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: بنزدیک. 2. همه نسخه بدلها: بقبحه. 3. همه نسخه بدلها عقاب. 4. همه نسخه بدلها: به اجماع. 5. همه نسخه بدلها و آن توبه. 6. همه نسخه بدلها: اسقاط پیش از عقاب. 7. همه نسخه بدلها: گفت. 8. دب: مذاهب. صفحه : 232 که معصیت بسیار کرده باشد و تفصیل آن با دید آرد«1»، بر او واجب نباشد از هر یکی توبه‌ای کردن، بل او را یک توبه کفایت باشد از همه. و هر چه خدای تعالی کاره بود آن را و رضا نداد به کردن آن. و توبه از معصیت به معصیت درست نباشد، چنان که از الحاد به عبادت اصنام. و توبه از بنده درست آید مادام تا به حدّ الجاء نرسد، و از علامات مرگ یا اشراط«2» قیامت چیزی نبیند. و رسول- علیه السّلام- گفت: ان‌ّ اللّه یقبل توبة عبده ما لم یغرغر ، خدای تعالی توبه بنده بپذیرد«3» مادام تا جانش به حلق نرسیده باشد. و اتّفاق است که آدم و حوّا هر دو توبه کردند، و قرآن به اینکه ناطق است فی قوله: قالا رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا«4»- الایة. و خدای تعالی گفت: فَتاب‌َ عَلَیه‌ِ، و لم یقل علیهما، اکتفاء بالواحد عن الاثنین، چنان که: وَ إِذا رَأَوا تِجارَةً أَو لَهواً انفَضُّوا إِلَیها«5» وَ اللّه‌ُ وَ رَسُولُه‌ُ أَحَق‌ُّ أَن یُرضُوه‌ُ ...«6»، و قوله: وَ الَّذِین‌َ یَکنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنفِقُونَها فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ«7»إِنَّه‌ُ هُوَ التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ، توّاب کثیر قبول التّوبه باشد، و برای آن «رحیم» ضم‌ّ کرد با اینکه لفظ تا منبی‌ء باشد از آن که خدای تعالی به قبول توبه متفضّل است. قوله: قُلنَا اهبِطُوا مِنها جَمِیعاً. سؤال کردند که: چرا اینکه لفظ تکرار کرد! یک جواب آن است که تأکید را، چنان که: اذهب، اذهب، چنان که شاعر گفت: م نعمة عندی لکم کم کم و کم و جواب دیگر آن است که: به هبوط اوّل نزول خواست از بهشت به آسمان دنیا، و به دوّم نزول خواست از آسمان دنیا به زمین. امر است به هبوط آدم را و حوّا را ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، وز، فق، مب: یاد ندارد. 2. همه نسخه بدلها، بجز مج: یا شرایط. [.....] 3. همه نسخه بدلها: بپذیرفت. 4. سوره اعراف (7) آیه 23. 5. سوره جمعه (62) آیه 11. 6. سوره توبه (9) آیه 62. 7. سوره توبه (9) آیه 34. صفحه : 233 و ابلیس را. مِنها، من الجنّة او من السّماء. جَمِیعاً، تأکید است، چنان که: جاءنی القوم اجمعون. حسن بصری گفت: اگر آدم از درخت تناول نکردی، خدای تعالی هم او را به زمین فرستادی برای آن که او را برای زمین آفرید، فی قوله: إِنِّی جاعِل‌ٌ فِی الأَرض‌ِ خَلِیفَةً«1». و گروهی دیگر گفتند: مراد زمین بهشت است، و قول اوّل درست‌تر است برای آن که «لام» تعریف، و نصب «جمیعا» بر حال باشد، یعنی مجتمعین. فَإِمّا یَأتِیَنَّکُم، «اتیان» و «مجی‌ء» و «اقبال»، نظایر بود. «ان»، حرف [66- پ] شرط است، و «ما» برای آن آورد تا به «نون» تاکید سخن مؤکّد کند، چه نون تأکید بی «ما» و یا «لا» و یا «لام» نیاید، تقول: امّا تفعلن‌ّ«2»، و لا تقول: ان تفعلن‌ّ«3». و تقول: بعین ما أرینّک، و لا تقول: بعین ارینّک. اگر گویند: در کلام دو شرط هست: یکی به «ان»، یکی به «من»، جزای هر یک کجاست! جواب گوییم: بدان که شرط و جزا مشبّه است به مبتدا و خبر، برای آن که مبتدا بی خبر مستقل‌ّ نبود، و شرط بی جزا. پس چنان که در خبر مبتدا، جمله‌ای از مبتدا و خبر آرند، چنان که: زید ابوه منطلق، و جمله شرط و جزا آرند، چنان که: زید ان یکرمک اکرمه، همچونین در جزای شرط، شرط و جزا آرند، و مبتدا و خبر آرند، چنان که: ان تأتنی فمن یکرمک اکرمه، و ان تأتنی فانت مکرم. در آیت جزای شرط هم شرط و جزاست به «من»، و جزای شرط دوم جمله‌ای اسمی است، من قوله، فَلا خَوف‌ٌ عَلَیهِم، و مثال آیت اینکه است که گویی: ان تأتنی فمن یکرمک فله العزازة و الکرامة. و در «هدی»، اینکه جا دو قول گفته‌اند: یکی بیان و دلالت، و یکی انبیا و رسل. و «تبع» و «اتّبع» و «تابع» یکی باشد، و معنی «متابعت»، اقتدا و احتذا بود، و نقیض او، «ابتدا» و «ابتداع» بود. می‌فرماید حق تعالی که: هر که متابعت آیات و ادلّه و پیغامبران من کند، بر او هیچ خوف و اندوه نباشد. ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 30. 2، 3. همه نسخه بدلها، بجز مج: یفعلن‌ّ. صفحه : 234 و حدّ خوف، علم بود یا اعتقاد به وصول مضرّتی یا فوت منفعتی در مستقبل عن قریب، و چون متعلّق باشد در ظاهر به ذوات باقیه، مراد هم مضرّت بود، چنان که: تخاف«1» الاسد، یعنی ضرره، و تخاف«2» اللّه، یعنی عقابه. و اصل او در لغت نقصان بود، و منه قوله: عَلی تَخَوُّف‌ٍ«3»وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا، ای جحدوا، و آنان که کفران و جحود کردند و تکذیب کردند آیات مرا. بیان کرده شد که: کفر و ایمان از افعال قلوب باشد، و فعل جوارح اعلام کفر و ایمان باشد و علامت و دلالت بود و تکذیب اعتقاد بود، یا حکم بود به کذب کسی. و کذب هر خبری بود که مخبرش چون خبر«1» نبود، و صدق چیزی بود که مخبر بر وفق خبر باشد. أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ، «اصحاب» جمع «صحب» بود و صحب اسم بود جماعت را. و گروهی گفتند: «صحب»، جمع صاحب بود، و اصحاب، جمع جمع بود. و «نار» در قرآن به لام تعریف هر کجا آید مراد دوزخ بود، و اصحاب دوزخ ملازمان او باشند، چه معنی صحبت، مقارنت«2» و ملازمت بود، چنان که بدویان را اصحاب الصّحرا گویند. و «خلود»، به نوعی عرف دلیل دوام کند، چنان که گویند: لا خلود للدّنیا، ای لا دوام لها و اهل الجنّة مخلّدون فیها، ای دائمون. و الّا، در وضع لغت عبارت بود از مدّت دراز، چنان که گویند: خلّد فلان السّجن اذا حبس مدّة طویلة، و اگر چه دایم نباشد، و منه قوله تعالی: أَخلَدَ إِلَی الأَرض‌ِ وَ اتَّبَع‌َ هَواه‌ُ ...«3»، و منه قولهم: فلان مخلد اذا کان بطی‌ء الشّیب. و اینکه شرح برای آن داده می‌شود تا در جای دیگر که آید در ذکر فسّاق اهل صلات اصحاب وعید تمسّک نکنند بدو. و در محل‌ّ «اولئک»، سه قول هست: یکی بدل الّذین، و یکی مبتدای دوم، و ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: مخبرش بر وفق خبر. 2. دب، آج، لب، فق: مقاربت. 3. سوره اعراف (7) آیه 176. صفحه : 236 سوم خبر بعد خبر، چنان که: هذا حلو حامض«1» [67- پ]. قوله تعالی:

یا بَنِی إِسرائِیل‌َ اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ الَّتِی أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم وَ أَوفُوا بِعَهدِی أُوف‌ِ بِعَهدِکُم وَ إِیّای‌َ فَارهَبُون‌ِ (40) وَ آمِنُوا بِما أَنزَلت‌ُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُم وَ لا تَکُونُوا أَوَّل‌َ کافِرٍ بِه‌ِ وَ لا تَشتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلاً وَ إِیّای‌َ فَاتَّقُون‌ِ (41) وَ لا تَلبِسُوا الحَق‌َّ بِالباطِل‌ِ وَ تَکتُمُوا الحَق‌َّ وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ (42) وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارکَعُوا مَع‌َ الرّاکِعِین‌َ (43) أَ تَأمُرُون‌َ النّاس‌َ بِالبِرِّ وَ تَنسَون‌َ أَنفُسَکُم وَ أَنتُم تَتلُون‌َ الکِتاب‌َ أَ فَلا تَعقِلُون‌َ (44) وَ استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلاّ عَلَی الخاشِعِین‌َ (45) الَّذِین‌َ یَظُنُّون‌َ أَنَّهُم مُلاقُوا رَبِّهِم وَ أَنَّهُم إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ (46)

ای پسران یعقوب یاد کنی نعمت من، آن که نعمت کردم بر شما، وفا کنی به پیمان من تا من وفا کنم به پیمان شما و از من بترسی. و بگروید به آنچه فرو فرستاده‌ام به راست دارنده آن را که با شماست، و مباشی نخست ناگرویده‌ای به او، و مخرید به آیتهای من بهای اندک، و از من بترسی. و در مپوشانی حق به باطل و پنهان کنی«2» حق را و شما دانی. و به پای داری نماز، و بدهی زکات و رکوع کنی با رکوع کنان [68- ر]. می‌فرمایی مردمان را به نیکوی و فراموش می‌کنی خود را و شما می‌خوانی توریت، عاقل نه‌ای«3»! یاری خواهی به روزه و نماز، و آن«4» بزرگ است الّا بر خدا ترسان. آنان که دانند که با پیش خدای خواهند شدن«5»، و ایشان با او گردند«6». « یا » حرف نداست، و «بنی» منادی مضاف است برای آن منصوب است، و ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: هذا حامض حلو، و اینکه وجه معتمد نیست. 2. آج، لب، فق، پنهان دانی. 3. مج، وز، فق: نه ای عاقل. 4. آج، لب، فق: اینکه. 5. مج، وز: خواهندشان. 6. مج، وز: باز گردند. صفحه : 237 «إبن» واحد است، و «ابناء» و «بنون» جمع اوست. و ابناء را جمع تکسیر خوانند، و بنون را جمع سلامت. و در حال رفع به «واو» بود، و در حال نصب و جرّ به « یا »، و «نون»، برای اضافت بیوفتاده است. و مصدر إبن بنوّه باشد. و «اسرایل» نام یعقوب است. - علیه السّلام- و در معنی او خلاف کرده‌اند. بعضی گفتند معنی آن است که: صفوة اللّه، و گفته‌اند معنی آن است که: عبد اللّه. و بعضی دگر گفتند: مرکّب است از عربی و عبری، برای آنش اسرایل خواندند«1» که اسری الی اللّه. و «ایل»، به زبان عبری (اللّه) باشد. بیشتر مفسّران گفتند: خطاب با احبار جهودان است که در عهد رسول- علیه السّلام- بودند در مدینه. و بعضی دگر گفتند: مراد جهودان و ترسایان عهد رسولند، جز که ایشان را نسبت کرد با پدر اعلی، چنان که گفت: یا بنی ادم. اذکُرُوا، یاد کنی«2». «ذکر» ضدّ نسیان بود، و «ذکر» به معنی حفظ بود، تقول: انا ذاکر و متذکّر، ای حافظ [68- پ]. و ذکر به معنی گفتار بود، یقال: ذکرته بالخیر. و «ذکر»، به معنی نوشته بود، یقال: هذا مکتوب فی ذلک الذّکر، ای فی ذلک المکتوب. و «ذکر»، به معنی شرف بود فی قوله: وَ إِنَّه‌ُ لَذِکرٌ لَک‌َ وَ لِقَومِک‌َ«3» نِعمَتِی‌َ الَّتِی أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم. حدّ نعمت هر منفعتی بود که به غیری رسانند حسن«5»، و برای آن گفتیم«6» حسن که منعم بر انعام مستحق‌ّ شکر و تعظیم باشد، و بر قبیح مستحق‌ّ تعظیم نباشد. و حدّ احسان و انعام هم اینکه باشد. أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم، در اینکه دو قول است، یکی آن که: مراد آن نعمتهاست که برایشان کرد دینی و دنیاوی. و قولی دیگر آن که: مراد آن نعمتهاست که بر پدران و اسلاف ایشان کرد. و گروهی گفتند: مراد به نعمت جمع است و اگر چه لفظ واحد ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: خواندندی. 2. یادی کنی/ یاد کنید. 3. سوره زخرف (43) آیه 44. [.....] 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز علیه السّلام. 5. همه نسخه بدلها چون غرض منعم نفع منعم علیه باشد. 6. آج بر. صفحه : 238 است، چنان که گفت: وَ إِن تَعُدُّوا نِعمَةَ اللّه‌ِ لا تُحصُوها«1». و قولی دیگر آن است که: نعمت آن است که در اینکه آیات از پس اینکه خواهد- آمدن تفصیل آن، از نجات ایشان از آل فرعون و نجات ایشان از غرق و هلاک آل فرعون، و آن انواع نعمت که بر پدران ایشان کرد در تیه، و قصّه آن بیاید در جای«2» خود. و اینکه روایت هشام است از عبد اللّه عبّاس. و ابو العالیه گفت: مراد به نعمت اینکه جا آن است که در آیت دیگر گفت: اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم إِذ جَعَل‌َ فِیکُم أَنبِیاءَ وَ جَعَلَکُم مُلُوکاً وَ آتاکُم ما لَم یُؤت‌ِ أَحَداً مِن‌َ العالَمِین‌َ«3»، خدای تعالی ایشان را اینکه«4» نعمتها یاد داد برای دو کار را: یکی آن که در اینکه جمله نعمتها، بعضی آن است که تصدیق رسول- علیه السّلام- در آن است، چون توریت و انجیل و زبور و کتابهای منزل بر پیغامبران ایشان. پس در جمله اینکه نعمتها بعضی آن است که متضمّن است به وجوب تصدیق پیغامبر ما- علیه السّلام- و اینکه قول اصم‌ّ است. دوم آن که کثرت نعم ایجاب عظم معصیت کند در کفران او. امّا نعمت بر آباء از کجا نعمت بر فرزندان بود از دو وجه باشد: یکی آن که اگر آن نعمت نفرمودی ایشان نماندندی، اینان حاصل نشدندی. دگر آن که: در جمله اینکه نعمتها بعضی آن است که در در تشریف«5» و تفضیل دارد، و تشریف پدران تفضیل فرزندان بود در وقت مفاخرت. قوله تعالی: وَ أَوفُوا بِعَهدِی أُوف‌ِ، یقال: و فی بعهده و اوفی لغتان، و اوفی علی کذا، ای اشرف علیه، و اوفی علی کذا ای زاد علیه، و اوفی علیه حقّه، و وفاه ای اعطاه تامّا وافیا، و شاعر می‌گوید فی الجمع بین اللّغتین. امّا إبن عوف فقد اوفی بذمّته کما وفی بقلاص النّجم حادیها [69- ر] و مراد به عهد آن عهد است که خدای تعالی برایشان ها گرفت در کتب ایشان که اوامر خدای تعالی کار بندند«6» و از مناهی اجتناب کنند و تحریف ----------------------------------- 1. سوره نحل (16) آیه 18. 2. همه نسخه بدلها، بجز مب: به جای. 3. سوره مائده (5) آیه 20. 4. دب: از. 5. کذا: در اساس، مج: که در تشرف، دیگر نسخه بدلها: که تشریف. 6. مج، دب: کار بندد. صفحه : 239 نکنند کتاب«1» را و ذکر رسول ما- علیه السّلام- و صفت و نبوّت او پنهان نکنند، چنان که گفت: وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَتُبَیِّنُنَّه‌ُ لِلنّاس‌ِ وَ لا تَکتُمُونَه‌ُ«2» أُوف‌ِ بِعَهدِکُم، برای آن مجزوم است که جواب امر است، و عهد خدای با ایشان وعده اوست ایشان را به ثواب بر طاعت. پس آن را در تأکید ایجاب بر خود به مثابه عهد و پیمان و سوگند کرد بر معاهد. إبن زید گفت: مراد به عهد خدا، امر خداست، و به عهد ایشان جزای ایشان«3» است، آنگه بر خواند: إِن‌َّ اللّه‌َ اشتَری مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ أَنفُسَهُم وَ أَموالَهُم، الی قوله: وَ مَن أَوفی بِعَهدِه‌ِ مِن‌َ اللّه‌ِ«4». و سعید جبیر گفت از عبد اللّه عبّاس که: مراد آن است که در گردن ایشان کرد از ایمان به رسول- علیه السّلام- تا آنچه بر گردن ایشان بود از اثقال و اغلال بر گیرد، چنان که گفت: الَّذِین‌َ یَتَّبِعُون‌َ الرَّسُول‌َ النَّبِی‌َّ الأُمِّی‌َّ الَّذِی یَجِدُونَه‌ُ مَکتُوباً عِندَهُم- الی قوله: وَ یَضَع‌ُ عَنهُم إِصرَهُم وَ الأَغلال‌َ الَّتِی کانَت عَلَیهِم«5». و قتاده و إبن جریج گفتند: مراد آن عهد است که در سوره المائده گفت: وَ لَقَد أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ بَنِی إِسرائِیل‌َ وَ بَعَثنا مِنهُم‌ُ اثنَی عَشَرَ نَقِیباً- الی قوله: لَأُکَفِّرَن‌َّ عَنکُم سَیِّئاتِکُم«6»، و اینکه اقوال متقارب المعنی است. وَ إِیّای‌َ، ضمیر منصوب منفصل است، و عامل در او فعلی مقدّر بود که اینکه فعل ظاهر بر او دلیل بود، و نشاید که عامل در او اینکه فعل ظاهر باشد، چه او به ضمیر متّصل مشغول است، و تقدیر چنین باشد که: و إیّای فارهبوا فارهبون«7»، چنان که گفت: وَ القَمَرَ قَدَّرناه‌ُ مَنازِل‌َ«8» الکَبِیرُ المُتَعال‌ِ«9»، ----------------------------------- 1. مب، مر او. 2. سوره آل عمران (3) آیه 187. 3. مج، دب، فق، وز: جز ایشان. 4. سوره توبه (9) آیه 111. 5. سوره اعراف (7) آیه 157. [.....] 6. سوره مائده (5) آیه 12. 7. همه نسخه بدلها: و ایای فارهبون. 8. سوره یس (36) آیه 39. 9. سوره رعد (13) آیه 9. صفحه : 240 وَ اللَّیل‌ِ إِذا یَسرِ«1»، برای سر آیت تا ملایم بود ذکر اسجاع آیات را، و «رهبت»، خوف باشد و ضدّ او در عبارت رغبت بود. حق تعالی می‌گوید: از من بترسی به کردن چیزی که مستحق‌ّ عقوبت من شوی، و بیان کردیم که معنی آن است که: از عقاب من بترسی. وَ آمِنُوا، امر است ایشان را. بِما أَنزَلت‌ُ، «ما» موصوله است، به آنچه من فرو فرستادم، یعنی قرآن. مُصَدِّقاً، راست دارنده، نصب او بر حال است. لِما مَعَکُم، مراد کتب اوایل«2» است از توریت و انجیل. حق تعالی ایشان را ترغیب می‌افگند در ایمان آوردن به قرآن، چه قرآن مصدّق کتب ایشان است، و کتب ایشان مصدّق قرآن است، اگر بگویند و پنهان باز نکنند«3». و انزال و تنزیل، نقل بود از جهت علو به جهت سفل، و در آیت دلیل است بر حدوث قرآن، چه آن که منزل باشد قدیم نبود، [69- پ] و نزول بر قدیم روا نباشد. وَ لا تَکُونُوا أَوَّل‌َ کافِرٍ بِه‌ِ، درست آن است که «ها»، کنایت از قرآن است، و اینکه قول إبن جریج است. و ابو العالیه گفت: کنایت است از رسول- علیه السّلام- و اصم‌ّ گفت: مراد کتاب ایشان است، یعنی به محمّد کافر می‌شوی«4» که ذکر او در کتابهای شماست؟ کفر به او کفر به کتابهای شما باشد. اگر گویند، چرا گفت: أَوَّل‌َ کافِرٍ در«5» لفظ واحد، و در صدر آیت خطاب با جماعتی است! جواب فرّاء و اخفش گفتند: اگر چه ظاهر اسم است بر مذهب فعل رانده است آن را، تقدیر چنین است که: اوّل من کفر، و فعل را تثنیه و جمع نکنند. و مبرّد می‌گوید وجه آن است«6»: أَوَّل‌َ کافِرٍ را صفت موصوفی تقدیر باید کردن که در لفظ واحد بود در معنی جمع، چنان که اوّل حزب او قبیل او رهط کافر، چنان که شاعر گفت: و اذا هم طعموا فألأم طاعم و اذا هم جاعوا فشرّ جیاع ----------------------------------- 1. سوره فجر (89) آیه 4. 2. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: اوّلی. 3. مج، وز: باز نگویند. 4. کذا: در اساس، مج، مب، مر: مشوید، دب، آج، لب، فق، وز: مشوی/ مشوید. 5. همه نسخه بدلها: بر. 6. همه نسخه بدلها که. صفحه : 241 و اینکه قولی ملیح است. اگر گویند ظاهر اینکه که گفت: أَوَّل‌َ کافِرٍ، چنان می‌نماید که اگر دوم کافر باشند تا آخر کافر روا باشد، گوییم: اینکه قول به دلیل الخطاب بود، و قول به دلیل الخطاب باطل است بنزدیک ما و بیشتر اهل علم از محقّقان. اگر گویند: دلیل الخطاب چه باشد! گوییم: آن که استدلال کند به وجود«1» چیزی بر نفی جز آن، چنان که گوید. من دخل داری اکرمته، هر که در سرای من آید اکرامش کنم، دلیل نکند بر آن که هر کس که در سرای او نشود مستحق‌ّ اکرام نبود از او، برای آن که اینکه حکمی منفصل است از آن، و از اینکه جا بیش از اینکه مفهوم نباشد که هر که در سرای«2» شود مستحق‌ّ اکرام بود، و هر که در سرا نشود حکم او موقوف باشد بر دلیلی دگر. و آنان که به دلیل الخطاب گویند، خلاف اینکه گویند«3»: هر که در سرای نشود نشاید که او را اکرام کند، و اینکه از ظاهر خطاب دانیم، و بطلانش آن است که بیانش کردیم، و برای آن اینکه قدر شرح دادیم که در اینکه کتاب از اینکه معنی بسیار خواهد بودن«4» تا خواننده اینکه کتاب واقف باشد«5». و جواب دیگر از سؤال آن است که: اینکه طریقتی است عرب را در فصاحت معروف، و مراد از اینکه مبالغه باشد، و مراد آن است که کافر مشوی به او، نه به اوّل نه به آخر، و اینکه چنان است که گویند: فلان غیر سریع الی الخنا، فلان سریع نیست به فحش، مراد نفی فحش باشد بر جمله نه نفی سرعت. و گویند: قل‌ّ ما رأیت مثله، چون او کم دیدم، و معنی آن است که: چون او ندیدم نه قلیل و نه کثیر، و چنان که شاعر گوید: من اناس لیس فی اخلاقهم عاجل الفحش و لا سوء الجزع [70- ر] غرض او نه نفی عاجل فحش است دون آجل، بل نفی فحش و جزع است بر سایر وجوه. و جواب سوم«6» آن است که: تخصیص اوّل برای آن کرد تا دیگران که ----------------------------------- 1. مب نفی. 2. مب، مر او. 3. دب، وز گویند. 4. همه نسخه بدلها: خواهد آمد. [.....] 5. همه نسخه بدلها، بجز دب بر او. 6. مج: سه‌ام. صفحه : 242 در«1» نگرند، اقتدا نکند، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: من سن‌ّ سنّة سیّئة فله وزرها و وزر من عمل بها الی یوم القیامة ، هر که سنّتی بد نهد بزه آن و بزه آنان که بر آن کار کنند تا به قیامت بر او باشد. و من سن‌ّ سنّة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها الی یوم القیامة، و هر که سنّتی نکو نهد مزد آن و هر که بر آن کار کند او را باشد تا به روز قیامت. وَ لا تَشتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا، در اینکه کلمات مانند اینکه سؤال هست که همانا به بهای بسیار بشاید فروختن، چه نهی مقیّد است به بهای اندک، جواب«2» هم آن است که بیان کردیم در وجه دوم از سؤال اوّل، مراد نه آن است که اندک نشاید بسیار شاید، مراد آن است که هر بها که در عوض او بستانی اندک باشد، و در اینکه دو جایگاه دلیل است بر بطلان قول به دلیل الخطاب، و الّا اینکه الزامها لازم آید. و «اشتراء» در آیت به معنی معاوضه است، و در تازی خود اینکه معنی دارد برای آن که شاری و مشتری» اعنی بایع و مشتری معاوضه می‌کند، او بها می‌دهد و متاع به عوض می‌ستاند، و اینکه متاع می‌دهد و بها به عوض می‌ستاند. و «شری»، آن باشد که بفروخت، نحو قوله تعالی: وَ شَرَوه‌ُ بِثَمَن‌ٍ بَخس‌ٍ«3» إِن‌َّ اللّه‌َ اشتَری مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ أَنفُسَهُم وَ أَموالَهُم«4». وَ إِیّای‌َ فَاتَّقُون‌ِ، از من بترسی یا بپرهیزی، معنی آن که از معصیت من بپرهیزی و از عقاب من بترسی. وَ لا تَلبِسُوا الحَق‌َّ بِالباطِل‌ِ، یقال: لبست الثّوب البسه«5» لبسا و لباسا، و«6» لبست علیه الامر البسه لبسا، خدای تعالی می‌گوید: حق به باطل باز مپوشی، و باطل«7» به روی حق بر میارید. و «حق‌ّ» را معنی مختلف بود به اختلاف مواضع، چو«8» در قول گویند«9» صدق ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب، مر او. 2. مر گوییم که. 3. سوره یوسف (12) آیه 20. 4. سوره توبه (9) آیه 111. 5. مر: البته. 6. مر: او. 7. مر را. 8. دب: چون، آج، لب، مب، مر: چه. 9. مب علیه الامر البسه. صفحه : 243 باشد، چون در فعل گویند صواب باشد، چون در اعتقاد گویند علم باشد. و حق‌ّ علیه، ای وجب، و منه قوله: وَ لکِن حَق‌َّ القَول‌ُ مِنِّی«1»وَ تَکتُمُوا الحَق‌َّ، در محل‌ّ او دو قول گفتند: و آن که «نون» چرا بیفتاد از اینکه فعل. یک قول آن است که: «واو» عطف است، و محل‌ّ او جزم است، و «نون» برای جزم بیوفتاد«4»، معنی آن است«5»: و لا تکتموا الحق‌ّ، حق پنهان باز مکنی. و قول دیگر آن است که: «واو» جمع راست«6» و فعل در محل‌ّ نصب است به اضمار «ان»، و «نون» برای نصب افتاده است. معنی آن است که: حق را به باطل باز مپوشی با«7» آن که حق پنهان کنی، یعنی از میان اینکه هر دو کار جمع مکنی، چنان که شاعر گوید: ----------------------------------- 1. سوره سجده (32) آیه 13. 2. آج، لب، فق، مب، مر: حقایقنا. 3. فق، مر: آن، وز: ادا. [.....] 4. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: بیفتاد. 5. همه نسخه بدلها که. 6. مج، فق، وز، مب، مر به معنی مع. 7. فق، مب: یا . صفحه : 244 لا تنه عن خلق و تأتی مثله عار علیک اذا فعلت عظیم و مثال اینکه آیت در کلام عرب چنین باشد که: لا تأکل السّمک و تشرب اللّبن، و لا تأکل السّمک و تشرب اللّبن، معنی اوّل نهی باشد از هر دو، و معنی دوم نهی باشد عن الجمع بینهما، معنی آن باشد که: مع ان تشرب اللّبن. وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ، «واو» حال راست، معنی آن که: در آن حال که شما می‌دانی خلاف کردند در آن که چه بود که ایشان می‌دانستند. بعضی گفتند: می‌دانی که قول شما باطل است، و قول محمّد- علیه السّلام- حق‌ّ است. قولی دیگر آن است که: شما می‌دانی که«1» بعث و نشور و حساب و کتاب حق‌ّ است. قولی دیگر آن است که: شما می‌دانی که محمّد- علیه السّلام- حق‌ّ است، و صادق است از آن که نام«2» و نعت«3» و سیر او در کتابهای خود شناخته‌ای«4»، و در آیت دلیل نباشد بر صحّت قول اصحاب معارف برای آن که آیت خاص‌ّ است به جماعتی علما و احبار جهودان که ایشان وصف رسول- علیه السّلام- از توریت شناخته بودند و پنهان می‌داشتند برای حب‌ّ ریاست را. اگر گویند: چون دانستند«5»، نه مؤمن باشند جواب گوییم: دانستن تنها«6» ایمان نبود تا تصدیق با او نبود، چون به بدل تصدیق«7» جحود باشد، ایمان نباشد و علمی«8» که بر او مستحق‌ّ ثواب شوند. وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ، قدیم- جل‌ّ جلاله- چون ایشان را نهی کرد از آنچه در آیت مقدّم رفت، در اینکه آیت امر کرد ایشان را به نماز و زکات. و کلام در صلات و اصل او و اشتقاق او برفت، فی قوله: یُقِیمُون‌َ الصَّلاةَ«9» وَ آتُوا الزَّکاةَ، «ایتاء»، [71- ر] اعطا باشد، ----------------------------------- 1. مج، وز گفت. 2، 3. همه نسخه بدلها او. 4. مر: دانسته‌اید. 5. مر: دانستید. 6. دب: شما. 7. دب، فق، مب، مر نکنند. 8. دب، آج، لب، فق، مب، مر را. 9. سوره بقره (2) آیه 3. صفحه : 245 و «اتیان»، آمدن باشد، و «اتاوت»، خراج باشد، و اتیت الرّجل اذا جئته، و اتیت الأمر اذا فعلته، و اتیت المرأة اذا جامعتها. و «زکات»، در لغت نما و زیادت باشد. یقال زکا الزّرع اذا زاد و نما. و صاحب کتاب العین می‌گوید: اصل زکات طهارت و پاکی باشد من النّفس الزّکیّة و من التّزکیة، و من قوله تعالی: خُذ مِن أَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَ تُزَکِّیهِم بِها«1» وَ ارکَعُوا مَع‌َ الرّاکِعِین‌َ، رکوع و انخفاض و انحنا نظایر باشد در لغت، و رکع نقیض «ارتفع» بود، قال الشّاعر: لا تذل‌ّ الفقیر علّک ان تر کع یوما و الدّهر قد رفعه صاحب العین گفت: هر چه به«2» روی در آید اگر زانوش به زمین آید و اگر نه، او را راکع گویند، و لبید می‌گوید. اخبّر اخبار القرون اذا مضت ادب‌ّ کأنّی کلّما قمت راکع و در شرع همچونین دو تا شدن باشد. و برای آن رکوع را تخصیص کرد از ارکان نماز که در نمازی که جهودان کردندی رکوع نبودی. و قولی دیگر برای عظم موقع او از نماز آن را تخصیص کرد، چه عبارت کنند از جمله قیام و قراءت و رکوع و سجود به یک رکعت، و رکعت یک بار رکوع کردن باشد. اگر گویند: چون گفت: أَقِیمُوا الصَّلاةَ، و رکوع در آن جا داخل باشد، باز گفتن وَ ارکَعُوا تکرار باشد، و در او فایده نبود. جواب آن است که گوییم«3»: خطاب با جهودان است که ایشان در نماز رکوع نکنند. جوابی دیگر آن است که: تخصیص کرد به ذکر اینکه را، چنان که: ----------------------------------- 1. سوره توبه (9) آیه 103. 2. مج، دب، آج، لب، فق، وز: بر. [.....] 3. مر اینکه. صفحه : 246 وَ مَلائِکَتِه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ وَ جِبرِیل‌َ وَ مِیکال‌َ«1» مَع‌َ الرّاکِعِین‌َ، و در اوّل آیت مراد امر به اقامت نماز است تا تکرار نباشد و هر یکی مستقل بود به فایده خود. 2. مر: پرسید که آن را. 3. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مب: پیغامبری خدای را. 4. مب، مر: نماز پنج وقت. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز، مب آن. 6. مر: دعاها. 7. مر: پسین. 8. مج، دب، آج، لب: گناهی. صفحه : 247 و امّا نماز خفتن: آن وقت نماز پیغامبران مقدّم است، خدای تعالی خواست تا امّت من«1» موافق باشند ایشان را در عبادت. و امّا نماز بامداد: آفتاب که بر آید از میان دو سرو«2» شیطان بر آید، و کافران او را سجده کنند، خدای تعالی خواست تا امّت من او را سجده کنند پیش از آن که کافران شیطان را سجده کنند. آن احبار«3» گفتند: راست گفتی، و هر ده ایمان آوردند. و در خبر است که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: ان‌ّ افضل الفرائض بعد المعرفة الصّلوة و اوّل ما یحاسب العبد علیها فان قبلت قبل ما سواها و ان ردّت ردّ ما سواها ، گفت: اوّل فریضه‌ای که بر بنده هست پس شناختن خدای تعالی، نماز است و اوّل چیز«4» که او را«5» حساب کنند. اگر نمازش قبول کنند دگر طاعتش قبول کنند، و اگر نمازش ردّ کنند دگر طاعاتش ردّ کنند. و در خبری دیگر آمد از«6» رسول- علیه السّلام- که: اوّل چیزی که خدای تعالی فریضه کرد بر خلقان«7» نماز است، و آخر چیزی که از مکلّفان بردارد نماز است، و اوّل چیزی که بر آن حساب کند نماز باشد. و گفت- علیه السّلام: الصّلوة قربان کل‌ّ تقی‌ّ، گفت: نماز تقرّب هر پرهیزکاری است. و«8» گفت: بین العبد و بین الکفر ترک الصّلوة، از میان بنده و کفر آن است که نماز رها کند. و گفت- علیه الصّلوة و السلام: موضع الصّلوة من الدّین کموضع الرّأس من الجسد ، گفت: جای نماز از دین جای سر است از تن«9». و حسن بصری روایت کند از انس مالک که گفت رسول- صلّی اللّه علیه و آله«10». چون بنده به نماز برخیزد و روی به نماز آرد، چون گوید: اللّه اکبر، از گناه به ----------------------------------- 1. مب او را سجده کنند. 2. مج، وز: سرون، مب: شاخ. 3. مج، وز: حبر. 4. مب، مر: چیزی. 5. مب، مر: که بنده را. [.....] 6. مج، دب، آج، لب، فق، وز انس مالک از، مب: دیگر روایت است که انس مالک روایت کرد. 7. دب، آج، لب، فق: بر بندگان. 8. مر: و نیز. 9. مب: بر تن، مر: از جسد. 10. مر فرمود. صفحه : 248 در آید چنان که آن روز«1» که از مادر زاد. و چون گوید: اعوذ بالله من الشیطان الرجیم [72- ر] خدای تعالی به هر موی«2» که بر تن او باشد عبادت یک ساله بنویسد او را. و چون فاتحة الکتاب بخواند، همچنان باشد که حج‌ّ و عمره کرده. و چون به رکوع شود، همچنان بود که همسنگ خود زر به صدقه بداده. و چون گوید: سبحان ربّی العظیم و بحمده، همچنان باشد که هر کتابی که خدای تعالی از آسمان فرستاد«3» بر خوانده. و چون گوید: سمع اللّه لمن حمده، خدای تعالی به رحمت بدو نگرد، و چون به سجده شود خدای تعالی به عدد هر شیطانی و جنّی حسنتش«4» بنویسد. و چون گوید: سبحان ربّی الاعلی و بحمده، همچنان باشد که به هر حرفی«5» برده‌ای«6» آزاد کرده. و چون به تشهّد بنشیند، خدای تعالی ثواب صابرانش دهد. و چون سلام باز دهد خدای تعالی درهای بهشت بر گشاید، گوید: بنده به هر در«7» که خواهی در بهشت می‌شو. و ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: الصّلوة کفّارة الخطایا، ثم‌ّ قرأ: إِن‌َّ الحَسَنات‌ِ یُذهِبن‌َ السَّیِّئات‌ِ «8» وَ أَقِم‌ِ الصَّلاةَ طَرَفَی‌ِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِن‌َ اللَّیل‌ِ إِن‌َّ الحَسَنات‌ِ یُذهِبن‌َ السَّیِّئات‌ِ«3» أَ تَأمُرُون‌َ النّاس‌َ بِالبِرِّ، حدّ«2» امر در قول قول قایل باشد آن را که دون او بود، افعل [73- ر] یا مانند آن، به شرط آن که مرید بود آن را که می‌فرماید. و مراد به «ناس»، اسم جنس است، و «لام» استغراق جنس راست. «برّ»، هر کاری نکو بود، اسمی است شامل جمله طاعات را از واجبات و مندوبات. و گفته‌اند: مراد به برّ صدق«3» است، من قولهم: برّ فی یمینه، ای صدق. و برّ، ضدّ فجور باشد، من قول الشّاعر: انّا اقتسمنا خطّتینا بیننا فحملت برّة و احتملت فجار [و هما]«4» علمان للبرّ و الفجور، فلان برّ و بارّ بوالدیه. و ضدّ اینکه عقوق باشد، و نیز به معنی صله و احسان باشد. و معنی استفهام در آیت، تقریع و ملامت است آنان را که امر معروف کنند مردمان را، و ایشان بر آن که گویند کار نکنند. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد آن است که اهل کتاب تحریض کردندی بر تمسّک به احکام توریت و انجیل، و ایشان رها کردندی و ضایع ماندندی. قتاده گفت: مردم را طاعت فرمودندی و خود نکردندی. قولی«5» دگر گفتند: مردم را صدقه دادن فرمودندی و ایشان نداندی. و حسن بصری و إبن جریج گفتند: مراد منافقانند که به ظاهر امر معروف کردندی، و در باطن منکر کردندی، و اولیتر حمل آن باشد بر عموم برای آن که تنافی نیست میان اینکه اقوال«6»، باید گفتن: شامل است همه را و همه داخلند در آن. امّا نسیان در آیت اگر حمل کنند بر ضدّ ذکر حقیقت نباشد، بر توسّع و مجاز ----------------------------------- 1. فق کن، مب، مر: و بخیل را هلاک و تلف مال بده. 2. اساس: چند، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. 3. اساس: صدقت خوانده می‌شود، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. مج، وز: قوم، دب، آج، لب، فق، مب، مر: قومی. 6. مب، مر پس. صفحه : 252 باشد، برای آن که نسیان مزیل تکلیف است و با زوال تکلیف ملامت نباشد. و آیت وارد است مورد ملامت«1»، اولیتر آن بود که حمل کنند بر ترک، چنان که در قصّه آدم برفت فی قوله: فنسی«2» ...، ای«3» ترک، تا هم بر حقیقت باشد و هم بلیغتر باشد در باب ملامت. وَ أَنتُم تَتلُون‌َ الکِتاب‌َ، «واو» حال را باشد، و حال حالی است که شما کتاب می‌خوانی، یعنی توریت. از اینکه وجه حمل باید کردن بر اهل کتاب و آنچه ایشان در توریت یافتند از ذکر رسول- صلّی اللّه علیه و آله- و ذکر تحریض و ترغیب بر صدقات و زکوات«4» و انواع مبرّت«5» از صلت رحم و جز آن. و «انتم«6»»، ضمیر مرفوع منفصل باشد، «تتلون»، من تلوت«7» القران، قرآن بخواندم، و اصل او تتبّع باشد، من قولهم: تلوت«8» الرّجل اذا تبعته. آنگه بر سبیل مبالغه گفت: أَ فَلا تَعقِلُون‌َ، شما عقل نداری، یعنی اینکه نه کار عاقلان باشد که تو کسی را چیزی فرمایی، و غرض تو آن باشد تا او بر آن کار کند، آنگه تو نکنی آن«9» را داعی نباشد به کردن«10»، پس بمنزلت آن بود که نقض غرض خود کرده باشی، و عاقلان چنین کار نکنند. و قولی دیگر آن است که: معنی چنین است که شما استعمال عقل نمی‌کنی، که چنین کردن با عقل در نخورد«11»، چنان که شاعر گفت [73- پ]: لا تنه عن خلق و تأتی مثله عار علیک اذا فعلت عظیم و انس مالک روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: شب معراج که مرا به آسمان بردند جماعتی را دیدم که لبهایشان می‌بریدند، کلّما قرضت وفت، چندان که«12» می‌بریدند باز دگر باره تمام می‌شد. من گفتم: یا جبریل؟ اینان که‌اند! ----------------------------------- 1. مب، مر را. 2. سوره طه (20) آیه 115. 3. مج، دب، آج، لب، فق، وز: او. 4. همه نسخه بدلها، بجز وز: زکات. 5. آج، لب، فق، مب، مر: مبرّات. 6. مر و انتم. 7، 8. آج، لب، فق، مب، مر: تلاوت. 9. مج، دب، آج، لب، فق، وز: او. [.....] 10. مر آن. 11. مب، مر: راست نیاید. 12. مر: هر چند که. صفحه : 253 گفت: 1» هؤلاء خطباء امّتک یقولون ما لا یفعلون و یأمرون النّاس بالبرّ و ینسون« انفسهم ، اینان خطیبان امّت تواند که گفتند و بر آن کار نکردند، و مردمان را امر معروف کردند و خویشتن کار نبستند. و ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: ان‌ّ اشدّ النّاس عذابا یوم القیامة عالم لم ینفعه اللّه بعلمه ، گفت: سخت تر کس به عذاب روز قیامت عالمی باشد که او را به علم خود منفعت نبود. جندب بن عبد اللّه روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: مثل آن کس که مردم را خیر آموزد و او کار نبندد، مثل چراغ«2» باشد که خویشتن را می‌سوزد و دیگران را می‌فروزد«3»، و چنان بود که شاعر گفت: و من یعظ الرّجال بقول حق‌ّ فیحفظ عنه و هو له مضیع کعاصی اللّه فی مال حواه و وارثه«4» له فیه مطیع فیسعد بالّذی کسبت یداه سواه و ذلک الغبن الفظیع و عبد اللّه مسعود روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: فردا«5» قیامت مرد را رها نکنند که قدم از قدم بر گیرد تا از عهده چند چیز به در نیاید: از برنایی که به چه«6» به پیری رسانید«7»، و از عمر که در چه صرف کرد«8»، و از مالش که از کجا کسب کرد و کجا خرج کرد، و از علمش که بر آن کار کرد یا نکرد، و انشد محمّد بن الجهم: اذا انت لم ینفعک علمک لم تجد لعلمک مخلوقا من النّاس یقبله و ان صانک العلم الّذی قد حملته اتاک له من یجتنیه و یحمله و مالک دینار گفت خدای تعالی وحی کرد به عیسی مریم- علیهما السّلام- که: یا عیسی؟ وعظ کن مردمان را و تو متّعظ شو، و اگر متّعظ نشوی از من شرم دار. و حسن بصری به اینکه بیت بسیار تمثّل کردی: ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: تنسون. 2. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 165): ورّاث. 3. دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: فردای. 4. مب، مر: که چون. 5. مب: رسانیدی، مر: رسانیده. 6. مب: کردی، مر: کرده. 7. فق، مر: چراغی. 8. مج، دب، مر: می‌افروزد. صفحه : 254 اذا العلم لم تعمل به صار حجّة علیک و لم تعذر بما انت جاهله امّا حدّ عقل، عبارت باشد از مجموع علومی که چون حاصل آید«1» در یکی از ما از او صحیح بود«2» علم اکتسابی کردن، و از خدای تعالی نیکو بود که او را تکلیف کند چون دگر شرایط تکلیف حاصل بود. و اشتقاق او از عقال ناقه بود، چه عقل عاقل را منع کند از بسیاری کارها چنان که عقال منع کند شتر را از رفتن. و دگر آن که علوم اکتسابی به او معتقل باشد و بسته. و دیت را از اینکه جا عقل خوانند [74- ر] که خون را باز دارد از آن که ریخته شود. و عقل به معنی دیت آمده است در کلام عرب، چنان که شاعر گفت: فلا تأخذوا عقلا من القوم انّنی اری العار یبقی و المعاقل تذهب اگر گویند: آن علوم چیست که چون مجتمع شود آن را عقل خوانند! گوییم: اوّل علم است به خود و احوال خود، چنان که یکی از ما وجود خود داند و داند که حاصل است بر صفت مدرکی، و ادراک مدرکات می‌کند بر آن وجه که آن باشد، و اینکه از خویشتن یابد. دگر علم بود به انتفاء آن که ادراکش نمی‌کند با سلامت احوالش. دگر علم بود به آن که اگر مدرکی دیگر موجود بودی، او ادراک کردی. و علم باشد به قسمتهای متردّد چنان که داند که ذات خالی نبود از آن که بر صفتی بود یا نبود. و دگر علم باشد به بسیاری چیزها عند«3» اختبار چنان که داند که آبگینه به سنگ شکسته شود، و آتش پنبه را بسوزد و مانند اینکه. و علم به تعلّق فعل به فاعل در اینکه باب شود. دگر علم به قصد مخاطب چون خطاب او شنود. دگر علم به اموری جلیّه«4» و تذکّر آن به اقرب عهد بدان. دگر علم به حسن بسیاری محسّنات عقلی، و علم به قبح مقبّحات عقلی، و وجوب واجبات عقلی، و جواز مجوّزات عقلی، و استحالت مستحیلات عقلی، و اینکه ----------------------------------- 1. آج، لب: حاصل است، فق: حاصلند. 2. همه نسخه بدلها در. 3. مب، مر: نزد. [.....] 4. همه نسخه بدلها: جلی‌ّ. صفحه : 255 آخر اجزای علوم عقل بود، و هر جزوی از اجزای علوم عقل که ذکر کرده شد خدای تعالی آن را برای نوعی از انواع تکلیف عقلی آفرید که بی آن قبیح بودی در حکمت او تکلیف کردن به آن نوع. و استقصاء کلام در اینکه معنی در کتب اصول مشروح است، و اطناب کردن در اینکه کتاب در اینکه باب از غرض مقصود خارج باشد. قوله: وَ استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ، امر است جمله مکلّفان را به استعانت و طلب یاری کردن از خدای تعالی. و اینکه «سین» را «سین» طلب خوانند. و استعانت، طلب یاری کردن باشد. و اعانت، یاری دادن باشد. و معنی آن باشد که: از خدای تعالی الطاف خواهی«1» که شما را به طاعت نزدیک کند و از معصیت باز دارد. خلاف کردند در آن که خطاب با کیست. بیشتر مفسّران گفتند: خطاب با اهل کتاب است از جهودان و ترسایان، چه آیات اوّل در حق‌ّ ایشان است. چون ایشان را نهی کرد از آن که به طمع ریاست و حطام دنیا حق به باطل نپوشند و چیزی بگویند«2» و بر آن کار نکنند، در اینکه آیت گفت: دست از آن بداری و به نماز و روزه تمسّک کنی. بهری دیگر گفتند: خطاب با صحابه رسول است، چه ایشان خود نماز و روزه شرع ما نشناختند، چگونه گوید ایشان را که استعانت کنی به آن هر دو، و آن که [74- پ] آیات مقدّم در حق‌ّ ایشان باشد منع نکند که اینکه آیت خطاب امّت رسول ما باشد- علیه السّلام- و گر«3» بر عموم حمل کنند اولیتر«4». امّا «صبر»، حبس نفس باشد بر آن که نفس کاره بود آن را، و از اینکه جاست حدیث رسول- علیه السّلام- که گفت در حق‌ّ مردی که مردی را به دست‌ها گرفت«5» تا دیگری او را بکشت: اقتلوا القاتل و اصبروا الصّابر ، گفت: قاتل را بباید کشتن و آن را که او را«6» بازداشت از آن که دفع او کند از خود، در زندان باز باید داشتن تا بمیرد. ----------------------------------- 1. خواهی/ خواهید. 2. مج، مر: نگویند. 3. مج: دگر، دب، آج، لب، فق، مب: و اگر. 4. مر باشد. 5. آج، لب، فق: به دست گرفت، مب: که دست مردی بگرفت، مر: مردی را دست بگرفت. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: و آن که او را. صفحه : 256 شرح اینکه است که حابس را در زندان مخلّد باز دارند تا بمیرد. پس صبر را حبس خوانند و حابس را صابر. و آن که نهی کرد- علیه السلام: عن قتل الرّجل صبرا ، آن باشد که کسی را جایی باز دارند و آب و نان ندهند تا بمیرد، و نهی عن ذبح البهیمة صبرا ، نهی کرد از آن که بهیمه را به صبر بکشند، معنی آن است که: نشاید که گاو«1» و گوسفند و مانند آن یکی را می‌کشند«2» و یکی در او«3» می‌نگرد«4». و ضدّ صبر جزع بود، و شاعر گوید: فان تصبرا فالصّبر خیر مغبّة و ان تجزعا فالامر ما تریان و «صبر» بر سه وجه بود: یکی صبر بر طاعت، و یکی صبر از معصیت، و یکی صبر بر مصیبت. و گفته‌اند: مراد به صبر در آیت روزه است، چه معنی صبر در روزه حاصل است. و قدیم تعالی روزه را در قرآن صبر خواند، فی قوله: وَ جَزاهُم بِما صَبَرُوا«5» وَ إِنَّها، کنایت راجع است با نماز، و اگر چه دو مذکور در«7» پیش رفته است از صبر و صلات، برای دو وجه را: یکی آن که موقع نماز بیشتر است از موقع صبر و او رکنی از ارکان شرع است، و وجه دوم آن که: ردّ کنایت کرد الی اقرب المذکورین. مثال وجه اوّل، قوله: وَ إِذا رَأَوا تِجارَةً أَو لَهواً انفَضُّوا إِلَیها«8» وَ الَّذِین‌َ یَکنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنفِقُونَها فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ ...، ردّت ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق: گاف/ گاو. 2. مب: را بکشند. 3. آج، لب: در وی. 4. نظر مفسّر در مورد تفسیر قتل صبر نسبت به بهیمه، با تفاسیر اهل لغت مناسب نمی‌نماید. 5. اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، از مج افزوده شد. 6. آج، لب، مب، مر: از. 7. سوره جمعه (62) آیه 11. [.....] 8. سوره توبه (9) آیه 34. صفحه : 257 کنایت با سیم«1» کرد، اگر چه زر عزیزتر باشد برای آن که فضّه نزدیکتر است. لَکَبِیرَةٌ، ای لثقیله، یعنی گران است برای آن که ثقل و گرانی نتیجه بزرگی باشد، چون جسم بزرگتر بود گرانتر بود، بر اینکه«2» تشبیه گفت. إِلّا عَلَی الخاشِعِین‌َ، خشوع و خضوع [75- ر] و تذلّل و اخبات نظایر بود. و ضدّ خشوع استکبار«3» بود. و خشوع البصر، چشم بر هم نهادن باشد من قوله: أَبصارُها خاشِعَةٌ«4». و خشوع صوت سکون او باشد، من قوله: وَ خَشَعَت‌ِ الأَصوات‌ُ لِلرَّحمن‌ِ«5» فَنِعم‌َ أَجرُ العامِلِین‌َ«1»، به بهشت روید که نیکو مزد است بهشت نیکوکاران را. و برای آن دو چیز را تخصیص کرد که به صبر از معاصی اجتناب کند و نماز او را لطف باشد در ادای طاعات و اجتناب مقبّحات، کما قال اللّه تعالی: إِن‌َّ الصَّلاةَ تَنهی عَن‌ِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ«2» استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلّا عَلَی الخاشِعِین‌َ. قوله: الَّذِین‌َ یَظُنُّون‌َ، آنان که ظن‌ّ برند. به اتّفاق محقّقان ظن‌ّ در آیت به معنی یقین است، چه اگر بعث و نشور و ثواب و عقاب به ظن‌ّ باشد ایشان را شاک‌ّ باشند، و چون شاک‌ّ باشند کافر باشند ممدوح نباشند. و ظن‌ّ به معنی علم در کلام [75- ر] عرب بسیار است، و مانند اینکه آیت قوله تعالی: إِنِّی ظَنَنت‌ُ أَنِّی مُلاق‌ٍ حِسابِیَه«7»، و درید بن الصّمّة گفت: فقلت لهم ظنّوا بالفی مدجّج سراتهم فی الفارسی‌ّ المسرّد یعنی ایقنوا. و گفته‌اند: ظن‌ّ از افعالی است که به معنی شی‌ء و ضدّ باشد به معنی ظن‌ّ و علم بود، و گفته‌اند: چون در علم به کار برند مجاز بود، و اینکه قول قریب است به صواب برای آن که از اطلاق لفظ ظن‌ّ علم ندانند تا قرینه‌ای نباشد. و قرینه در آیت آن است ----------------------------------- 1. سوره زمر (39) آیه 74. 2. سوره عنکبوت (29) آیه 45. 3. همه نسخه بدلها: فزع. 4. مب، مر که. 5. همه نسخه بدلها، بجز فق: اشکم درد. 6. همه نسخه بدلها: شفاء. [.....] 7. سوره حاقّه (69) آیه 20. صفحه : 259 که: آیت وارد است مورد مدح، و مدح نباشد آن را که در بعث و نشور شاک‌ّ باشد. و حدّ ظن‌ّ آن باشد که بقوی کند بنزدیک آن که اینکه معنی در او حال باشد، که«1» متعلّق معنی چنان است با آن که روا دارد که بر خلاف آن است. و در قرآن ظن‌ّ به معنی علم بسیار است، منها قوله تعالی: وَ رَأَی«2»ٌ‌علی‌ٌ‌علی ...، و قوله: وَ ظَنُّوا«4»الّتی از الّتی از ...، و قوله: أَ لا یَظُن‌ُّ أُولئِک‌َ أَنَّهُم مَبعُوثُون‌َ، لِیَوم‌ٍ عَظِیم‌ٍ«6». أَنَّهُم مُلاقُوا رَبِّهِم، اصل ملاقات در لغت مقابله بود بر وجه مقاربت تا به حدّ ملاصقت نیز باشد، یقال: التقی الحدّان اذا تلاصقا و التقی الفارسان اذا تقابلا و تقاربا و قال الشّاعر: لمّا«7» التقی«8» الصّفّان و اختلف القنا و حقیقت«9» اینکه در دو جسم«10» بود«11». و «لقاء» و «ملاقات»، به معنی رؤیت نیست، و در آیت مضاف محذوف است و مضاف الیه به جای او نهاده، چنان که: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«12» وَ جاءَ رَبُّک‌َ ...«13»، و اینکه طریقتی است عرب را معروف، و اشعار بر اینکه معنی برفت. و دلیل بر آن که لقاء به معنی رؤیت نیست، قوله تعالی: فَأَعقَبَهُم نِفاقاً فِی قُلُوبِهِم إِلی یَوم‌ِ یَلقَونَه‌ُ«14»وَ أَنَّهُم إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ، تکرار نباشد، چه اگر لقاء بر مصیر [76- پ] حمل کنند، مصیر و مرجع هر دو یکی باشد، و رجوع بازگشتن باشد، اگر گویند: چگونه گفت: راجعون و «راجع» آن را گویند که جایی بوده باشد، و از آن جا بیامده پس به آن جا شود، و ایشان هرگز به قیامت نبوده‌اند تا آن جا باز شوند! جواب آن است که: ایشان در دنیا هم در قبضه قدرت خدای بودند، و اگر چه فرمان خدای نمی‌بردند در بعضی احوال، و خدای تعالی به نوعی مصلحت تعجیل عقوبت ایشان نمی‌کرد چون با فنا شوند، و خدای تعالی ایشان را باز آفریند با«2» تصرّف خدای شوند پس از آن که به فنا از تصرّف او برفته باشند«3». جوابی دگر از او آن است که: رجوع در آیت به معنی صیرورت است، یقال: رجع علی فلان منه مکروه، و عاد الیه منه بلاء، و اگر چه پیش از آن نبوده باشد، چنان ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: حسان. 2. مج، وز: یا ، چاپ شعرانی (1/ 172): تا با. 3. مج، وز: نرفته باشد. صفحه : 262 که«1» شاعر گوید: فان تکن الأیّام احسن مرّة الی‌ّ فقد عادت لهن‌ّ ذنوب ای صارت. و از پیش آن دهر را«2» با او گناهی نبوده بود. وجهی دگر آن است که: ایشان به وجود از«3» مقدوری بشده باشند بعد از فنا با«4» مقدور خدای آیند تا اعادت ایشان کند. قوله تعالی:

یا بَنِی إِسرائِیل‌َ اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ الَّتِی أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم وَ أَنِّی فَضَّلتُکُم عَلَی العالَمِین‌َ (47) وَ اتَّقُوا یَوماً لا تَجزِی نَفس‌ٌ عَن نَفس‌ٍ شَیئاً وَ لا یُقبَل‌ُ مِنها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤخَذُ مِنها عَدل‌ٌ وَ لا هُم یُنصَرُون‌َ (48) وَ إِذ نَجَّیناکُم مِن آل‌ِ فِرعَون‌َ یَسُومُونَکُم سُوءَ العَذاب‌ِ یُذَبِّحُون‌َ أَبناءَکُم وَ یَستَحیُون‌َ نِساءَکُم وَ فِی ذلِکُم بَلاءٌ مِن رَبِّکُم عَظِیم‌ٌ (49) وَ إِذ فَرَقنا بِکُم‌ُ البَحرَ فَأَنجَیناکُم وَ أَغرَقنا آل‌َ فِرعَون‌َ وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ (50) وَ إِذ واعَدنا مُوسی أَربَعِین‌َ لَیلَةً ثُم‌َّ اتَّخَذتُم‌ُ العِجل‌َ مِن بَعدِه‌ِ وَ أَنتُم ظالِمُون‌َ (51) ثُم‌َّ عَفَونا عَنکُم مِن بَعدِ ذلِک‌َ لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ (52) وَ إِذ آتَینا مُوسَی الکِتاب‌َ وَ الفُرقان‌َ لَعَلَّکُم تَهتَدُون‌َ (53)

ای پسران یعقوب یاد کنی نعمت من آن که کردم بر شما و آن که من تفضیل دادم«5» شما را بر جهانیان. بترسی از روزی که کفایت نکند کسی از کسی چیزی و نپذیرند«6» از او شفاعتی و فرا نگیرند«7» از او فدیه‌ای، و نه ایشان را یاری کنند«8». و چون برهانیم«9» شما را از آل فرعون که بر شما می‌نهادند بدی عذاب می‌کشتند پسرانتان«10» را و زنده می‌داشتند زنانتان«11» را و در آن نعمتی بود از خدایتان بزرگ. چون بشکافتیم به شما دریا برهانیدیم شما را و غرق کردیم آل فرعون را و شما می‌نگریدی. چون وعده دادیم موسی را چهل شب پس گرفتی«12» گوساله از پس او و شما بیدادگر ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: همچنان که. 2. مج، دب، آج، لب: ها نگیرند، وز: ها نگیرد. 3. مج، وز: آن. 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز: برهانیدیم. 5. اساس: به صورت «دارم» هم خوانده می‌شود. 6، 11. مج، دب، آج، لب، فق: نپذیرد. 7. آج، لب، فق، مر: هر دو را. 8. دب: یاری کند. [.....] 9. همه نسخه بدلها: یا . 10. مج: پسرانشان، دب، آج، لب، فق: پسران اینان. 12. گرفتی/ گرفتید. صفحه : 263 بودی. پس عفو بکردیم از شما پس از آن تا مگر شما سپاس داری. [77- ر] چون دادیم موسی را توریت و شکافتن«1» تا مگر شما راه یافته شوی. اینکه هفت آیت است خطاب با جهودان و ترسایان عصر رسول- علیه السّلام- و آن که حق تعالی یاد داد ایشان را نعمتهایی که بر اسلاف ایشان کرد، و نعمت بر پدران نعمت شمرد بر فرزندان برای دو وجه را: یکی آن که اگر آن نعمتها نکردی از نجات ایشان از فرعون و غرق دریا، ایشان نماندندی و اینان در وجود نیامدندی از پشت ایشان. وجه دوم آن که: نعمت بر پدران و مفاخر و مناقب ایشان مناقب و مفاخر فرزندان باشد، برای آن نعمت فرزندان خواند آن را و برای آن تکرار کرد اینکه کلمات را که مراد به اینکه نعمتها جزاء آن نعمتهاست«2». وَ أَنِّی فَضَّلتُکُم، تفضیل و ترجیح و تزیید نظایر بود، و نقیض تفضیل تسویت بود، و تفضیل ایشان بر دیگران به آن«3» داد که در دگر آیت شرح داد من قوله: إِذ جَعَل‌َ فِیکُم أَنبِیاءَ وَ جَعَلَکُم مُلُوکاً«4»- الایة، در ایشان پیغامبران کرد و پادشاهان و ایشان را چیزهایی داد که جهانیان را نداد، و من‌ّ و سلوی از آسمان به ایشان فرو فرستاد و فرعون را هلاک کرد و دگر نعمتها که تفصیل آن در آیات دیگر بخواهد آمدن. قوله: عَلَی العالَمِین‌َ، ای علی عالمی زمانهم، مراد آن است که: شما را تفضیل داد بر اهل روزگار خود برای آن که امّت پیغامبر ما- علیه السّلام- مفضّل‌اند«5» برایشان لقوله تعالی: کُنتُم خَیرَ أُمَّةٍ أُخرِجَت لِلنّاس‌ِ«6». وَ اتَّقُوا یَوماً، عطف است علی قوله: اذکُرُوا، گفت: نعمتهای من یاد کنی و ----------------------------------- 1. مج، دب، آج، لب، فق دریا. 2. مج، دب، آج، لب، فق، وز که در آن آیت گفت. 3. وز: باز. 4. سوره مائده (5) آیه 20. 5. مج، دب، آج، لب، فق، وز: آمد. 6. سوره آل عمران (3) آیه 110. صفحه : 264 بترسی از روزی، و معنی آن است که: بترسی از آفات و اهوال و حوادث روزی، یعنی قیامت. و معنی آن که: بپرهیزی از افعالی که شما را در اهوال و شداید آن روز افگند. آنگه کلام را ملخّص کرد و گفت: بپرهیزی از روزی لا تَجزِی نَفس‌ٌ عَن نَفس‌ٍ شَیئاً، اینکه جمله در محل‌ّ نصب است به آن که صفت «یوم» است. لا تَجزِی، ای لا تغنی و لا تکفی، غنا نکند و به جای او بنایستد«1»، من قوله- علیه السلام: البقرة تجزی عن سبعة، و لغت اهل حجاز «تجزی» باشد از بنای ثلاثی، و لغت بنی تمیم «تجزی» باشد از اجزاء. و اخفش گفت، معنی کلمت آن است که: لا تقوم مقامها. و گروهی دگر گفتند: لا تجزی لا تقضی«2». و اصل مجازات مکافات و مقابله بود، و منه الجزاء، و پاداشت را از اینکه جا جزاء گویند. و «فیه»، در او مضمر است، و تقدیر چنین است که: لا تجزی فیه نفس عن نفس شیئا، ای حقّا ممّا وجب علیه، حقّی که بر او واجب باشد از عقاب و عوض [77- پ] و حساب و جز آن، یعنی که هر نفس«3» را به گناه خود گیرند، و جزای عمل او به دیگری ندهند، و مستحقّات او از اعواض و جز آن بر دیگری نیفگنند، چنان که حق تعالی گفت: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخری«4» لِکُل‌ِّ امرِئ‌ٍ مِنهُم یَومَئِذٍ شَأن‌ٌ یُغنِیه‌ِ«5»، آن روز حمایت نباشد، و رشوت نپذیرند، و فدیه نستانند، و آنچه بمانند اینکه باشد، اینکه جمله داخل است تحت قوله: لا تَجزِی نَفس‌ٌ عَن نَفس‌ٍ شَیئاً. قوله: وَ لا یُقبَل‌ُ مِنها شَفاعَةٌ، قبول اخذ چیزی باشد و تلقّی او، «منها» راجع است با نفس، یعنی قبول نکنند«6» از هیچ کس شفاعتی. مفسّران گفتند: مراد به آیت جهودانند که ایشان گفتند: ما را باکی نیست که پدران ما انبیا و اوصیااند، ما را شفاعت کنند. حق تعالی باز نمود که: شفاعت ایشان مقبول نخواهد بودن. و اینکه آیت دلیل نکند بر قول معتزله در نفی شفاعت، چه آیت ----------------------------------- 1. اساس: بنه ایستد/ بنایستد. 2. مب، مر: لا یقضی. 3. همه نسخه بدلها: نفسی. 4. سوره فاطر (35) آیه 18. 5. سوره عبس (80) آیه 37. [.....] 6. همه نسخه بدلها: نکند. صفحه : 265 مخصوص است به جهودان، و اگر مخصوص نبودی تخصیص بایستی کردن علی کل‌ّ حال به آیاتی که متضمّن اثبات شفاعت است من قوله: وَ لا یَشفَعُون‌َ إِلّا لِمَن‌ِ ارتَضی«1» مَن ذَا الَّذِی یَشفَع‌ُ عِندَه‌ُ إِلّا بِإِذنِه‌ِ«2»وَ لا یُؤخَذُ مِنها عَدل‌ٌ، عدل و حق‌ّ و انصاف نظایر باشند، و نقیض عدل جور بود، و عدل مصدر بود و باشد که به جای اسم فاعل بنهند. عادل را عدل خوانند، و واحد و تثنیه و جمع در او یکسان بود. و عدل نظیر چیز باشد و همتای او، و از اینکه جاست: بِرَبِّهِم یَعدِلُون‌َ«3»، ای یشرکون. با او همتا فرود آرند، و عدل عن الطّریق اذا جاز و نکب عنه. و معنی «عدل» در آیت گفتند: فدیه است، یعنی فدا از ایشان نستانند«4». و گفته‌اند: عدل فریضه است من قولهم: لا یقبل اللّه منه صرفا و لا عدلا، ای سنّة و لا فریضة، و معنی آن بود که: طاعات فرایض از ایشان قبول نکنند برای آن که واقع نباشد از ایشان بر وجه مشروع. إبن کثیر و اهل بصره «تقبل» به «تا» خوانند و باقی قرّاء به « یا » خوانند. آن که به «تا» خواند برای لفظ شفاعت که مؤنّث است، و آن که به « یا » خواند برای آن که فعل مقدّم است و تأنیث نه حقیقی است، و برای آن که میان فعل و فاعل فاصله‌ای هست، کما قال تعالی: لِئَلّا یَکُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَی اللّه‌ِ حُجَّةٌ«5» فَلَن یُقبَل‌َ مِن أَحَدِهِم مِل‌ءُ الأَرض‌ِ ذَهَباً وَ لَوِ افتَدی بِه‌ِ«1» لِکُل‌ِّ امرِئ‌ٍ مِنهُم یَومَئِذٍ شَأن‌ٌ یُغنِیه‌ِ«3»، سه جایگاه آن بود که کس [کس]«4» را یاد نکند: نزدیک آن که نامه‌ها پرّان شود، یکی را نامه به دست راست می‌دهند و یکی را به دست چپ، عند آن مردم متحیّر باشند. و آنگه که بنزدیک ترازو آیند، و حق تعالی حساب خلقان کند یکی را حسنات ترجیح دارد و یکی را سیّئات، در آن [78- پ] حال بنده متحیّر بود، یک بار با حسنات می‌نگرد و یک بار با سیّئت«5»، تا خود رجحان کدام را خواهد بودن. و عند آن که به سر دو راه رسد«6» که گروهی را«7» به دست راست به بهشت می‌برند«8»، و گروهی را به دست چپ به دوزخ می‌برند. آن جا نیز متحیّر باشد«9» که نداند که او را به کدام دست خواهند بردن، اعاذنا اللّه فی ذلک الیوم من اهواله و شدائده بمنّه و رحمته. وَ لا هُم یُنصَرُون‌َ، و نه ایشان را یاری کنند. «نصرت»، معونت باشد، و ضدّ او خذلان بود. و انصار جمع ناصر بود، و انصار رسول- علیه السّلام- اعوان او بودند از اهل مدینه. و انتصار انتقام بود، و تنصّر آن باشد که ترسا شد، و نصرانی منسوب است با جایی که آن را ناصره گویند، و نصاری جمع او باشد، و نصرت السّماء آن باشد که باران ببارید از آسمان، و نصرت به معنی عطا باشد، نان که شاعر گفت: ----------------------------------- 1. سوره آل عمران (3) آیه 91. 2. همه نسخه بدلها: وا رسوائی. 3. سوره عبس (80) آیه 37. 4. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 5. مب، مر: سیئات. 6. همه نسخه بدلها: رسند. 7. آج، لب، فق، مر ببینند. 8. آج، لب، مر: می‌روند. 9. آج، لب، فق، مب: باشند. صفحه : 268 ابوک الّذی اعطی علی‌ّ بنصره و اسکت عنّی بعده کل‌ّ قائل قوله: وَ إِذ نَجَّیناکُم مِن آل‌ِ فِرعَون‌َ، «اذ» ظرف است، زمان ماضی را از آن فعل که در آیت مقدّم رفت من قوله: اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ. إِذ نَجَّیناکُم، و نجات و خلاص و سلامت نظایرند، و ضدّ نجات هلاک بود، تقول: نجا ینجو«1» نجاة اذا تخلّص، و نجاینجوا«2» نجاء اذا اسرع، و ناجی فلان فلانا اذا اسرّ الیه، و النّجوی السّرّ، قال اللّه تعالی: إِنَّمَا النَّجوی مِن‌َ الشَّیطان‌ِ«3». و نجات و نجوت زمین بلند باشد، چنان که شاعر گفت: فمن بنجوته کمن بعقوته و المستکن‌ّ کمن یمشی بقرواح و نجوا، ابر باشد که اوّل پدید آید، و نجو حدت باشد، و استنجا تطهیر موضع نجو باشد، سواء اگر به آب باشد و اگر به احجار. و نجوت فلانا، آن باشد که گفتم«4» او را که بوی دهنت باز نمای، و آن را استنکاه خوانند، یعنی طلب نکهت، و شاعر گفت: نجوت مجالدا فوجدت منه کریح الکلب مات حدیث عهد و نجوت الشّاة، آن باشد که پوستش بکندم، و نجوت العود آن باشد که پوست«5» باز کردم چوب را. و اصل باب نجوة باشد، و آن زمین بلند بود. گفت: یاد کنی نعمتهای من چون برهانیدم شما را از آل فرعون. و آل و اهل از روی وضع یکی بود، و آن از ابدال است برای قرب مخرج «ها»، و همزه، و در عرف فرق باشد از میان ایشان که اهل عامتر بود از آل، برای آن که گویند: اهل الکوفة و اهل البصرة، و لا یقال: آل الکوفة، و اهل الرّجل، و لا یقال: آل الرّجل، و کذا اهل الحرب و اهل الجنّة و اهل النّار. و امّا آل فرعون مراد قوم او و اهل دین او باشند، و آل سراب باشد، و آل الرّجل آلت او باشد کتمرة و تمر، و الالة شدید من الشّدائد باشد، قالت الخنساء: فاحمل نفسی علی آلة فامّا علیها و امّا لها و آل شخص باشد، و اصل کلمه از اول«6» باشد و آن رجوع بود. و فرعون نام ----------------------------------- 1. مج، وز: ینجی. 2. مج، دب، آج، لب، فق، مر: پوستش. 3. سوره مجادله (58) آیه 10. 4. همه نسخه بدلها: گفتیم. 5. مب: ینجو. [.....] 6. اساس: به صورت «اوّل» خوانده می‌شود. صفحه : 269 پادشاه عمالقه است، چنان که قیصر گویند پادشاه روم را، و قیل«1» پادشاه حمیر را، و فغفور [79- ر] پادشاه چین را، و کسری پادشاه پارس را، و خاقان ملک ترک را، و تبّع ملک تبابعه را. و ایشان جماعتی‌اند از عرب. و او اسمی اعجمی است غیر منصرف للعجمة و العلمیّة. و گفته‌اند: نامش مصعب بن الرّیّان بود، و گفته‌اند، ولید مصعب بود، و گفته‌اند: ریّان بن الولید فرعون اوّل بود در مصر که در عهد یوسف- علیه السّلام- بود که خزاین مصر در دست یوسف کرد، کما قال تعالی حکایة عنه: اجعَلنِی عَلی خَزائِن‌ِ الأَرض‌ِ«2». و اینکه فرعون یوسف- علیه السّلام- بر دست یوسف«3» ایمان آورد، و«4» در عهد یوسف- علیه السّلام- بمرد، از پس او پادشاهی به قابوس بن مصعب رسید، و یوسف- علیه السّلام- زنده بود او را دعوت کرد به اسلام، اجابت نکرد، و جبّاری بود و«5» ظالم، و یوسف- علیه السّلام- در عهد مملکت او با پیش خدای شد، و اینکه قابوس در ملک دیرگاه بماند، پس خدای تعالی هلاکش کرد. از پس او برادرش ابو العبّاس الولید بن مصعب به پادشاهی بنشست، و نسب او الولید بن مصعب بن الرّیّان بن اراشة بن شروان بن عمرو بن«6» قاران«7» بن عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح- علیه السّلام، اینکه فرعون موسی بود. یَسُومُونَکُم، ای یکلّفونکم، بر شما می‌نهند من قولهم«8»: سامه الخسف اذا حمّله الظلم، قال الشّاعر: ان سیم خسفا وجهه تربّدا و السّوم، السّعر نرخ باشد، یقال: ساومته علی کذا، با او نرخ کردم، و از اینکه جاست حدیث رسول- علیه السّلام: لا یدخل احدکم فی سوم اخیه. و سوم، همچنین مداومت کردن اشتر باشد بر چره کردن، و سوم نیز آن باشد که می‌رود و می‌چرد، و ----------------------------------- 1. آج، لب، فق، مب، مر گویند. 2. سوره یوسف (12) آیه 55. 3. همه نسخه بدلها: و اینکه فرعون به یوسف. 4. همه نسخه بدلها او. 5. همه نسخه بدلها: ندارد. 6. همه نسخه بدلها، بجز مب: عمر بن. 7. همه نسخه بدلها، بجز مر: فاران، مر: فازان. 8. اساس: قوله، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 270 تسویم علامت باشد، و منه قوله: وَ الخَیل‌ِ المُسَوَّمَةِ«1» سُوءَ العَذاب‌ِ، من قولهم: ساءه کذا اذا احزنه، و ساء، خلاف سرّ«2» باشد، و مساءة نقیض مسرّت بود، و اساءة ضدّ احسان بود. گفته‌اند: سُوءَ العَذاب‌ِ، آن بود که قبطیان بنی اسرایل را بنده گرفته بودند، ایشان را کارهای سخت فرمودندی از برزگری«3» و کار گل کردن و خشت زدن و بار گران کشیدن. و گفته‌اند: سُوءَ العَذاب‌ِ، آن بود که ایشان را کارهای پلید فرمودندی، چون کنّاسی و حفّاری و مانند آن«4». یُذَبِّحُون‌َ أَبناءَکُم، تذبیح تکثیر ذبح باشد، و هر آن فعلی که ثلاثی او متعدّی باشد تفعیل در او برای مبالغت و تکثیر فعل باشد، چون: تقطیع و تکسیر«5» و تفریق و مانند اینکه. و «ابناء»، جمع إبن باشد، و اینکه را جمع تکسیر«6» گویند، و جمع سلامت او به «نون» باشد در حال رفع. و بنین در حال نصب و جرّ، و اصل ذبح شق‌ّ باشد«7»، یقال: ذبحت المسک اذا فتقت فأرته، چون نافه مشک بشکافی«8» ذبحت گویی. و ذبح نیز فت‌ّ«9» بود چون فشردن غوره. و فت‌ّ کسر باشد، چنان که شاعر گفت: أن‌ّ عینی‌ّ فیها الصّاب مذبوح [97- پ] ای مفتوت من«10» الفت‌ّ فی العین کفت‌ّ الحصرم«11». و مذبح کارد باشد که آلت ذبح بود، و ذبح مصدر بود، و ذبح گوسپند باشد که کشتن را شاید من قوله تعالی: وَ فَدَیناه‌ُ بِذِبح‌ٍ عَظِیم‌ٍ«12». و ذبح نبتی باشد طلخ«13»، من قول الاعشی: ----------------------------------- 1. سوره آل عمران (3) آیه 14. 2. مج، وز: سرور. 3. آج، لب، مر: بزرگری. 4. همه نسخه بدلها قوله. 5. همه نسخه بدلها، بجز فق، مب: تکثیر. [.....] 6. مج، مر: تکثیر. 7. همه نسخه بدلها: شق و شکافتن بود. 8. بشکافی/ بشکافید. 9. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها. 10. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 178): من قولهم. 11. همه نسخه بدلها و مذبح حلق بود. 12. سوره صافّات (37) آیه 107. 13. همه نسخه بدلها: تلخ. صفحه : 271 نّما قولک صاب«1» و ذبح و سبب در کشتن پسران بنی اسرایل آن بود که فرعون- علیه اللّعنة چون عمر او دراز شد و ظلم عظیم کردن گرفت در ملک خود، خدای تعالی خواست تا موسی را به پیغامبری فرستد. شبی فرعون در خواب دید که: آتشی از بیت المقدّس بر آمدی عظیم، و گرد سرای فرعون‌ها گرفتی، و در سرای او افتادی و سراهای او بسوختی، و در سراهای قبطیان افتادی و بسوختی، و بنی اسرایل را هیچ گزندی نکردی. فرعون از آن خواب بترسید، بر دگر روز کس فرستاد و کاهنان و معبّران را بخواند، و خواب بر ایشان عرضه کرد. ایشان گفتند: اینکه خواب تو دلیل آن می‌کند که از بنی اسرایل کسی بیاید که هلاک تو و قوم تو و خراب مملکت تو بر دست او باشد. او کس فرستاد و قابلگان اهل مصر را بخواند و بر زنان بنی اسرایل که آبستن بودند موکّل کرد و بفرمود تا از میان مردان و زنان جدا کردند، و گفت: وای بر آن کس که او با زن خود خلوت کند. و چون زنی بار بنهادی، اگر دختر بودی رها کردندی، و اگر پسر بودی بکشتندی، تا چند سال بر اینکه قاعده می‌راند«2». مرگ در مردان بنی اسرایل افتاد و بسیاری بمردند. قبطیان برخاستند و بنزدیک فرعون شدند، و گفتند: پیران بنی اسرایل منقرض شدند، و تو کودکانشان را می‌کشی، نسل ایشان منقطع گردد، و فردا ما را کسی نباشد که برای ما کار«3» کند و خدمت کند ما را، و ما را کار به دست خود باید کردن. فرعون گفت: رای آن است که یک سال بباید کشتن، و یک سال«4» رها کردن. بر اینکه جمله قرار دادند، خدای تعالی قضا چنان کرد که هارون در سال امن و عفو زاد، و به یک سال مه از موسی بود. چون سال خوف و قتل بود، مادر به موسی بار گرفت خایف و دلتنگ شد. و یک روایت آن است که: کسانی که علم کتب اوایل شناختند«5»، فرعون را گفتند: ما در کتابها چنین می‌یابیم که، اینکه کودک که ملک تو بر دست او بشود از ----------------------------------- 1. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (2/ 440): سم‌ّ. 2. همه نسخه بدلها، بجز دب، مب، مر: می‌راندند. 3. همه نسخه بدلها: کاری. 4. همه نسخه بدلها، بجز مب باید. 5. مر: شناختندی. صفحه : 272 پشت عمران باشد، و عمران مؤمن بود و«1» ایمان پنهان داشتی، و از جمله خواص‌ّ فرعون بود. فرعون او را گفت: نخواهم که«2» یک ساعت از پیش من غایب باشی به شب و روز. گفت: همچنین کنم، به شبها پیش او می‌خفت. شبی از شبها فرعون بر کوشک خود خفته بود و عمران پیش او خفته«3»، خدای تعالی فریشته‌ای را بفرستاد تا مادر موسی را بر گرفت و بنزدیک عمران آورد، و او خفته، و بنزدیک عمران بنهاد او را. عمران از خواب در آمد مادر موسی را دید بنزدیک خود در کوشک فرعون، عمران گفت: تو چگونه آمدی اینکه جا! و چند«4» درها [80- ر] بسته است و حجّاب و حرّاس نشسته! گفت: من ندانم، و من نیامدم، مرا اینکه جا آوردند. عمران دانست که آن کار خدای است، بر بالین فرعون با او خلوت کرد و او به موسی بار بر گرفت، و آن فریشته او را در شب با جایگاه خود برد. چون«5» حمل ظاهر شد، عمران بر خود بترسید از آنچه فرعون بر او عهد و میثاق گرفته بود که هیچ گرد زنان نگردد و خلوت نکند به هیچ وجه، و او قبول کرده بود. چون حمل آشکارا شد، مردم ایشان باز گفتند، به سمع فرعون رسید. فرعون گفت: مرا باور نیست که من یک لحظه او را از پیش خود فرا«6» نگذاشته‌ام. آنگه جماعتی زنان معتمد را از خواص‌ّ«7» خود بفرستاد تا اینکه حال بنگرند. بیامدند و بدیدند و تفحّص کردند. خدای تعالی فرمان داد تا کودک با پشت مادر شد، و ایشان بازگشتند و خبر دادند و سوگند خوردند که اینکه معنی هیچ نیست. فرعون بفرمود تا آن ساعیان را عقوبت کردند و در برّ و اکرام عمران بیفزود، و همچنین می‌بود تا وقت وضع بار بنهاد«8»، و آن حال ظاهر شد و خبر متواتر گشت که زن عمران به پسری بار بنهاد. خبر به سمع فرعون رسید، گماشتگان و خواص‌ّ«9» خود را فرستاد تا بدانند که اینکه ----------------------------------- 1. مر گویند. [.....] 2. همه نسخه بدلها، بجز مب هیچ. 3. همه نسخه بدلها، بجز مب بود. 4. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 179): چپد. 5. فق اثر. 6. همه نسخه بدلها: فرو. 7. مر: از پیش خاصان. 8. مر: وضع حمل بار نهاد. 9. فق، مب، مر: خاصّان. صفحه : 273 حال چگونه است. کسی آمد و خبر به مادر موسی آورد که: کسان فرعون می‌آیند به تفحّص اینکه حال. او کودک را بر گرفت و در تنور نهاد و سر تنور بر نهاد و خود بگریخت و خانه رها کرد. خواهر او که خاله موسی بود در آمد«1» از آن حال بی خبر بود، آتش بیاورد و در تنور نهاد تا پاره‌ای نان بپزد. تنور را آتش زبانه در هوا می‌زد، کسان فرعون در آمدند و همه سرای زیر و زبر کردند، و مادر موسی را با دست آوردند هیچ ندیدند. به سر تنور نرفتند که آتش عظیم در او می‌بشخید«2»، وهم ایشان از آن دور بود. برفتند و خبر دادند فرعون را. چو«3» ایشان برفتند، مادر موسی خواهر را گفت: کودک را چه کردی! گفت: من کودک را ندیدم. گفت: کودک در تنور بود، همانا آتش در تنور نهادی و کودک را بسوختی؟ و جزع کردن گرفت. آنگه به سر تنور آمد و فرو نگرید، موسی- علیه السّلام- در میان تنور نشسته بود و آتش گرد«4» او می‌گردید و او را گزند نمی‌کرد«5»، شادمانه شد و بدانست که خدای تعالی [را]«6» در زیر آن کار سرّی هست، کودک را بر گرفت. اهل اشارت گفتند: خدای تعالی برای آن اینکه حال به مادر موسی نمود، تا چون فرماید او را به وحی الهام که موسی را به آب افگن، او ایمن باشد و واثق«7» داند که آن خدای که او را در آتش نگاه داشت، در آبش نگاه دارد. و تمامی قصّه به مواضع خود چون به آیات می‌رسیم گفته می‌شود- ان شاء اللّه تعالی و به الثّقة. قوله تعالی: وَ یَستَحیُون‌َ نِساءَکُم، استحیاء، استبقاء باشد، و «سین»، طلب راست، یعنی طلب حیات ایشان می‌کردند و ایشان را زنده رها می‌کردند، پسران را می‌کشتند و دختران را زنده رها می‌کردند، اینکه لفظ در اینکه جا استفعال [80- پ] از ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، مب، مر و. 2. مج، دب، آج، لب: می‌بخشید، فق، مب: در او ظاهر بود، مر: می‌سوخت. 3. همه نسخه بدلها: چون. 4. مر: گرداگرد. 5. همه نسخه بدلها مادر موسی. 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] 7. همه نسخه بدلها: و اوثق و. صفحه : 274 حیات«1» باشد، و در دگر جا استفعال از حیا«2» باشد شرم داشتن بود. و نساء، لفظ جمع است نه از لفظ واحد، و واحده المرءة باشد، چنین مسموع است بر خلاف قیاس. و نساء گفت، و اگر چه اطفال بودند، و اطفال را نساء نگویند«3» برای دو وجه: یکی آن که زنان را نیز نمی‌کشتند علی التّغلیب، چنان که مردان و کودکان را به یک جا گویند: جاء الرّجال علی تغلیب الرّجال. و وجه دوم آن که: ایشان را برای آن رها می‌کردند تا زنان شوند، بر توسّع ایشان را زنان خواند. وَ فِی ذلِکُم بَلاءٌ، در او دو قول است: یکی آن که اشارت است به سوم و تکلیف ایشان، و «بلاء» به معنی محنت و مشقّت باشد بر اینکه قول، و اضافت آن با خدای- جل‌ّ جلاله- بر توسّع باشد از آن جا که به تمکین و تخلیت او بود. و قول دوم آن است که: اشارت به نجات است، یعنی در آن نجات بلای است از خدای تعالی عظیم، یعنی نعمتی است«4» از خدای تعالی. و «بلاء» هم به معنی نعمت بود و هم به معنی شدّت، برای آن که اصل او ابتلاست و امتحان از خدای تعالی بندگان را به هر دو بود، هم به نعمت هم به شدّت، یقال: بلوت الرّجل و ابتلیته، و بلاه اللّه و ابلاه بلاء حسنا، بیانش قوله تعالی: وَ نَبلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الخَیرِ فِتنَةً«5» وَ اللّه‌ُ أَنبَتَکُم مِن‌َ الأَرض‌ِ نَباتاً«6»، و قال تعالی: وَ تَبَتَّل إِلَیه‌ِ تَبتِیلًا«7»، ای تبتّلا، قال زهیر فی البلاء: جزی اللّه بالاحسان ما فعلا بکم و ابلاهما خیر البلاء الّذی یبلو و در مثل گفته‌اند: البلاء ثم‌ّ الثّناء، یعنی النعمة ثم‌ّ الشکر. و در معنی مثل اینکه بهتر است که: الاختبار ثم‌ّ المدح، اوّل بیازمای پس آنگه مدح کن، و قریب است به اینکه معنی قول رسول- علیه السّلام: اخبر تقله. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: من الحیاة. 2. همه نسخه بدلها: من الحیاء. 3. مج، دب، آج، لب، مب، مر: گویند. 4. مج عظیم. 5. سوره انبیاء (21) آیه 35. 6. سوره نوح (71) آیه 17، همه نسخه بدلها و التّقدیر انباتا. 7. سوره جن (73) آیه 8. صفحه : 275 و قولی دگر آن است که: وَ فِی ذلِکُم، اشارت است الی قوله: وَ یَستَحیُون‌َ نِساءَکُم، یعنی در استبقاء دختران و قتل پسران بلاء و امتحانی است عظیم که طبع مردم به پسران مایل باشد و از دختران نافر، از اینکه جا گفت حق تعالی: وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالأُنثی ظَل‌َّ وَجهُه‌ُ مُسوَدًّا وَ هُوَ کَظِیم‌ٌ«1»، و شاعر اینکه معنی نظم کرد: سروران ما لهما ثالث حیاة البنین و موت البنات لقول النبی‌ّ علیه السّلا م و دفن البنات من المکرمات و دیگر [ی]«2» می‌گوید در حق‌ّ دختران و به معنی کرده است: القبر اخفی سترة للبنات و دفنها یروی من المکرمات اما تری الرّحمن سبحانه قد وضع النّعش بجنب البنات و دیگری می‌گوید در استثقال دختران: لکل‌ّ ابی بنت اذا هی ادرکت ثلاثة اصهار اذا ذکر الصّهر فزوج یراعیها و بیت یکنّها و قبر یواریها و خیرهم القبر و دیگری می‌گوید در استثقال رنج عیال، و نیز معنی انگیخته است: ما للمعیل و للمعالی انّما [18- ر] یسعی الیهن‌ّ الفرید الواحد کالشّمس تجتاب السّماء فریدة و ابو بنات النّعش فیها راکد یعنی النّجم الّذی یقال له القطب لأن‌ّ بنات النّعش تدور حوله. و برای آن گفت خدای: مِن رَبِّکُم، که تکلیف کرد تحمّل مشقّت ایشان و تربیت و احسان با ایشان، خلاف آن که عرب کردندی از وأد«3» که دختران را زنده دفن کردندی در جاهلیّت تا ناسزایی به خطبت ایشان نیاید، و از اینکه جا گفت آن شاعر که ناکفوی به خطبت دختر«4» او آمد: تبغّی إبن کوز و السّفاهة کاسمها لیستاد منّا ان شتونا لیالیا فما اکبر الاشیاء عندی حزازة«5» بأن ابت مزریّا علیک و زاریا و انّا علی عض‌ّ الزّمان الّذی تری نعالج من کره المخازی الدّواهیا ----------------------------------- 1. سوره نحل (16) آیه 58. 2. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 3. دب، فق، آج، لب، مب، مر: از وأدی. 4. آج، لب، فق، مب، مر: دختران. 5. اساس: خزازة، با توجّه به مج و معنی عبارت تصحیح شد. صفحه : 276 فلا تطلبنها یا بن کوز فانّه غذا النّاس مذفام النّبی‌ّ الجواریا و ان‌ّ الّتی«1» حدّثتها فی انوفنا و أعناقنا من الاباء کماهیا و دیگری می‌گوید که پای بسته مانده است به دختران از آن که سفر کند و در زمین برود: لقد زاد الحیوة الی‌ّ حبّا بناتی انّهن‌ّ من الضّعاف مخافة ان یرین البؤس بعدی و ان یشربن رنقا بعد صاف و ان یعرین ان کسی الجواری فتنبو العین عن کرم عجاف و لولاهن‌ّ قد سوّمت مهری و فی الرّحمن للضّعفاء کاف و رسول- صلّی اللّه علیه و علی آله- گفت: من ابتلی من هذه البنات بشی‌ء فاحسن الیهن‌ّ کن‌ّ سترا له من النّار ، گفت: هر که را امتحان کنند به چیزی از اینکه دختران با ایشان احسان کند فردای قیامت ایشان او را پرده باشند از دوزخ، یعنی حاجزی و حایلی. قوله: وَ إِذ فَرَقنا بِکُم‌ُ البَحرَ، ای فلقنا، چون بشکافتیم ما دریا را«2». بیان کردیم که «اذ»، ظرف زمان ماضی است، و عامل در او فعلی مقدّم است من قوله: اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ الَّتِی أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم«3» فَانفَلَق‌َ فَکان‌َ کُل‌ُّ فِرق‌ٍ کَالطَّودِ العَظِیم‌ِ«4»، و نقیض فرق جمع بود، و فرق مفرق شعر رأس باشد، و فریق من النّاس طائفة، و جماعتی باشند از مردمان. و دریا را برای آن بحر خوانند که فراخ باشد، و تبحّر فلان فی العلم اذا اتّسع فیه، و متبحّر آن باشد که در علوم اتّساع و فراخی دارد، و بحر که شکافتن بود هم از اینکه جاست که در شق‌ّ فراخیی پیدا شود، و بحرت اذن النّاقة، گوش شتر بشکافتم. و بحیره شتر گوش شکافته باشد، و باحر مردی باشد که چون با او سخن گویند مبهوت شود، و بحرانی منسوب باشد به بحرین و دم بحرانی‌ّ و باحری‌ّ خونی باشد ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، مر: فان‌ّ الّذی. [.....] 2. همه نسخه بدلها و. 3. سوره بقره (2) آیه 47. 4. سوره شعراء (26) آیه 63. صفحه : 277 [81- پ] سخت صرخ«1» از خون شکم و اصل باب اتّساع است. و سبب در اینکه آن بود که، چون فرعون ظلم و طغیان از حدّ ببرد، و خدای- عزّ و جل‌ّ- هر چه ممکن باشد با او از باب اعذار و انذار و ابلاغ حجّت بکرد و او را چهار صد سال عمر داد در ملک و تمکین کرد، و او الّا طغیان و عتوّ نیفزود. وحی کرد به موسی- علیه السّلام- که: مدّت فرعون به سر آمد و وقت هلاکش در مد و نجات اینکه مستضعفان از دست او. بفرمای بنی اسرایل را تا حلیّی که قبطیان را هست به عاریت بخواهند و در شب برو و ایشان را ببر. بنی اسرایل بیامدند و قبطیان را گفتند: ما را عروسی و خرّمی هست، حلی‌ّ و جواهری که شما را هست به عاریت به ما دهی تا ما روزی چند بداریم. ایشان بدادند، موسی- علیه السّلام- ایشان را خبر داده بود و بر شبی معیّن وعده کرده، ایشان آن شب همه جمع شدند و از مصر بیرون آمدند، و عدد ایشان ششصد«2» هزار و بیست هزار مرد مقاتل بود، چه هر کس را که زیر بیست سال بود در آن حساب نبود، و هر که بالای شصت«3» سال بود در آن حساب نبود. موسی- علیه السّلام- آن شب از مصر بیرون آمد، و جمله بنی اسرایل با او. چون به راه در آمدند تا بروند راه نیافتند. موسی متعجّب فرو ماند، پیران بنی اسرایل را بخواند و گفت: اینکه چه حال است، و ما چرا راه نمی‌یابیم! گفتند: ما از پدران خود شنیده‌ایم که، یوسف- علیه السّلام- وصیّت کرده است که: چون بنی اسرایل از اینکه جا بیرون شوند، باید که مرا با خود ببرند، همانا ما از اینکه سبب راه نمی‌یابیم. موسی- علیه السّلام- گفت: پس در میان شما کیست که او گور یوسف شناسد! گفتند: همانا کسی باشد که شناسد. موسی- علیه السّلام- خدای را دعا کرد، گفت: بار خدایا؟ هر که گور یوسف و جای آن نداند«4»، فاضرب علی اذنیه اذا نادیت«5»، چون من ندا کنم آواز من مشنوان«6» او را. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: سرخ. 2. دب، آج، فق، وز: شست. 3. دب، مب: شصد. 4. همه نسخه بدلها: بداند. 5. دب، آج، وز، مب: نادیته. 6. مج: شنوان، دب، آج، لب، فق، وز، مب، مر: بشنوان. صفحه : 278 آنگه موسی- علیه السّلام- برخاست و بر محافل بنی اسرایل گذر می‌کرد و آواز می‌داد که: هر کس که از شما جای گور یوسف شناسد مرا راه نماید بر آن«1»، ایشان نمی‌شنیدند. تا در خبر هست که: از میان دو مرد می‌گذشت نزدیک و به به آواز بلند ندا می‌کرد، و ایشان آواز او نمی‌شنیدند به دعای او برای آن که نمی‌دانستند، تا برسید به عجوزی که آواز او بشنید، و گفت: یا موسی؟ من دانم جای گور یوسف، و لکن تو را راه ننمایم«2» تا برای من چند دعا نکنی«3» و از خدای چند حاجت نخواهی«4». موسی- علیه السّلام- گفت: از خدای دستوری خواهم تا خدای دستوری دهد مرا که برای تو دعا کنم، از خدای تعالی درخواست، خدای تعالی رخصت داد. موسی گفت: یا عجوز؟ چه خواهی؟ گفت: از خدای در خواه تا جوانی و قوّت با من دهد، و چون بروی مرا از اینکه جا با خود ببر، و فردا قیامت چون به بهشت روی مرا با خود ببر. موسی- علیه السّلام- در حق‌ّ او اینکه دعا بکرد، و خدای اجابت کرد، گفت: اکنون گور یوسف مرا بنمای، آمد تا به جایی و اشارت کرد در میان رود نیل، گفت: اینکه جاست، خدای را دعا کن تا آب از اینکه جا ببرد تا گور پیدا شود. [82- ر] موسی- علیه السّلام- خدای را دعا کرد، آب رود نیل از بالا باز ایستاد، و آن که از زیر او بود برفت و گور یوسف پیدا شد. موسی- علیه السّلام- بفرمود تا آن جای بشکافتند و یوسف را- علیه السّلام- از آن جا بیرون آوردند در تابوتی از سنگ مرمر نهاده، بر گرفت و ببرد و بفرمود تا به شام دفن کردند، و حق تعالی به دعای موسی و معجزه او آن شب دراز کرد، و خواب بر قبطیان افگند تا از آن حال بی خبر ماندند و در آن شب خدای مرگ بر اطفال قبطیان افگند تا هیچ سرای نماند که در او یکی و دو و کمتر و بیشتر اطفال فرمان نیافتند«5». قبطیان بامداد به در آمدند معزّی، همه را تعزیت بود، به دفن آن مردگان مشغول شدند، و با تفقّد و تفحّص بنی اسرایل نپرداختند تا نماز دیگر بیگاه«6» نزدیک شب چون در شهر نگاه می‌کردند، هیچ کس را از بنی اسرایل نمی‌دیدند، عجب داشتند، طلب ----------------------------------- 1. لب، مب: پیران، آج: به بر آن. 2. اساس: نمایم، با توجّه به نسخه مج، تصحیح شد. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: بکنی. 4. همه نسخه بدلها، بجز وز: بخواهی. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: یافتند. [.....] 6. آج، لب، فق بود. صفحه : 279 کردند در بازارها نبودند و در محلّه‌ها«1» نبودند، آهنگ سراهایشان کردند، درها استوار بسته بود، به بامها بر رفتند و نگاه کردند، کس را ندیدند. فرعون را خبر دادند از گریختن بنی اسرایل. فرعون گفت: ایشان از من کجا توانند گریختن! امشب وقت نماند«2» بباشید تا فردا بامداد بر اثر ایشان برویم، و ایشان را باز آریم. پس بفرمود تا لشکرها جمع شد و منادیان ندا می‌کردند که: إِن‌َّ هؤُلاءِ لَشِرذِمَةٌ قَلِیلُون‌َ، وَ إِنَّهُم لَنا لَغائِظُون‌َ، وَ إِنّا لَجَمِیع‌ٌ حاذِرُون‌َ«3»، و تعبیه ساختند و موعد کردند که خروس بانگ کند برویم. حق تعالی چنان تقدیر کرد که آن شب در همه دنیا«4» هیچ خروس بانگ نکرد تا روز روشن شد. فرعون لشکر بساخت و هامان را با هزار هزار و نهصد هزار سوار بر مقدّمه بفرستاد، و فرعون بر ساقه لشکر می‌رفت با هفتاد هزار سوار همه با جامه‌های سیاه و رایتهای سیاه و اسپان سیاه. موسی- علیه السّلام- در پیش ایشان می‌رفت. هارون بر مقدّمه او، و او بر ساقه لشکر همچنین می‌رفتند تا به کنار دریا رسیدند [و آب دریا در غایت زیادت بود. چون به کنار دریا رسیدند]«5»، باز پس نگاه کردند، لشکر دیدند در پیش، دریا و از پس، لشکر«6» موسی- علیه السّلام- فرو ماند، در خدای تعالی تضرّع کرد. بنی اسرایل گفتند: یا موسی؟ ما را چه تدبیر است«7»! دریا پیش آمد، و از پس، دشمن، ما چه چاره سازیم! گفت: دل مشغول مداری که: إِن‌َّ مَعِی رَبِّی سَیَهدِین‌ِ«8»، خدای با من است مرا راه نماید. حق تعالی وحی کرد به موسی که: أَن‌ِ اضرِب بِعَصاک‌َ البَحرَ«9»آمَنت‌ُ أَنَّه‌ُ لا إِله‌َ إِلَّا الَّذِی آمَنَت بِه‌ِ بَنُوا إِسرائِیل‌َ وَ أَنَا مِن‌َ المُسلِمِین‌َ«2». جبریل- علیه السّلام- پاره‌ای از گل دریا بر گرفت و بر دهن او زد، و گفت: آلآن‌َ وَ قَد عَصَیت‌َ قَبل‌ُ وَ کُنت‌َ مِن‌َ المُفسِدِین‌َ«3»، اکنون می‌گویی که گرفتار شدی و پیش از اینکه عاصی و مفسد بودی. و بنی اسرایل از کنار دریا می‌نگریدند و آن حال می‌دیدند، گفتند: یا موسی؟ ما چه ایمن باشیم که فرعون از رهی دیگر بر آمده باشد و برفته، فردا با سر ملک خود شود و ما را رنجه دارد! موسی گفت: ایمن باشی که خدای تعالی فرعون را و قومش را جمله هلاک کرد. گفتند: یا موسی؟ ما را دل ساکن نشود تا فرعون را مرده نبینیم. موسی- علیه السّلام- دعا کرد تا خدای تعالی جثّه فرعون را بر سر آب آورد با جمله سلاحها که پوشیده داشت. و در خبر چنین است که: چهار صد من آهن بر او بود تا بنی اسرایل او را بدیدند و ساکن شدند، و ذلک قوله تعالی: فَالیَوم‌َ نُنَجِّیک‌َ بِبَدَنِک‌َ«4» لِتَکُون‌َ لِمَن خَلفَک‌َ آیَةً«5»، اینکه قصّه غرق فرعون است«6». وَ أَغرَقنا آل‌َ فِرعَون‌َ، غرق رسوب باشد در آب علی ما قاله صاحب العین. [83- ر] و حقیقت او در آب باشد، آنگه در طیب و وام و کارهای دیگر بر توسّع استعمال کنند، یقال: غرق فی الامر و فی الدّین، گویند: فلان در اینکه کار غرق شد، و در وام غرق است، و غرق [و]«7» غریق، اسم فاعل باشد، و اغرق فی القوس، اذا بالغ فی نزعها، چون کمان بیش از اندازه بکشند گویند: اغرق. و هر کاری که در او مبالغه کنند، اغراق در او استعمال کنند. و غرّق غیره، دیگری را غرق کرد. و لفظ ----------------------------------- 1، 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: فرو شدند. 2. سوره یونس (10) آیه 90. 3. سوره یونس (10) آیه 91. 4. سوره یونس (10) آیه 92. 6. همه نسخه بدلها قوله. 7. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 282 عام را که شامل بود جمله متناول خود را مستغرق گویند، و اغرورقت عینه آن باشد که چشمش پر از آب شود. وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ، «واو»، حال راست، یعنی ما اینکه غرق فرعون و قومش به چشم شما کردیم در حالی که در او می‌نگریدی. و «نظر» به معانی مختلف آمده است، به معنی تقلیب حدقه درست«1» به جانب مرئی«2» طلب رؤیت او، و اینکه طریق رؤیت باشد و سبب او. و آن کس که گمان برد که «نظر» به معنی رؤیت باشد، خطایش از اینکه جا افتاد، و نظر به معنی فکر باشد فی قوله: أَ وَ لَم یَنظُرُوا فِی مَلَکُوت‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ«3» أَ فَلا یَنظُرُون‌َ إِلَی الإِبِل‌ِ کَیف‌َ خُلِقَت«4». قُل‌ِ انظُرُوا ما ذا فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ«5» فَانظُر إِلی آثارِ رَحمَت‌ِ اللّه‌ِ«6» وَ لا یَنظُرُ إِلَیهِم یَوم‌َ القِیامَةِ«7» وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ ناضِرَةٌ، إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ«1»، ای وجوه غضّة منتظرة ثواب ربّها. و همچنین قوله: وَ إِنِّی مُرسِلَةٌ إِلَیهِم بِهَدِیَّةٍ فَناظِرَةٌ بِم‌َ یَرجِع‌ُ المُرسَلُون‌َ«2»، و کذا قوله: وَ إِن کان‌َ ذُو عُسرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیسَرَةٍ«3»وَ إِذ واعَدنا مُوسی أَربَعِین‌َ لَیلَةً، ابو جعفر و ابو عمرو و یعقوب خوانند: «وعدنا»، من الوعد، بی «الف»، باقی خوانند: واعَدنا [83- پ] به «الف» من المواعدة. و مفاعل«4» اغلب از میان دو کس باشد، و اینکه جا از باب آن باشد که مفاعله از میان دو کس نباشد، برای آن که موسی خدای را وعده نداد، بل خدای تعالی او را وعده مناجات داد. پس قراءت ابو عمرو قویتر باشد و بر قراءت دیگر قرّاء مفاعله از باب طارقت النّعل«5» و عاقبت اللّص‌ّ و عافاه اللّه باشد. و وعد اخبار باشد موعود را به آنچه او را خرّم کند، و وعد و عدة«6» و میعاد نظایر بود، و وعد در خیر بود، و وعید در شرّ چون مطلق باشد، و چون مقیّد بود در خیر و شرّ حقیقت بود، من قوله تعالی: النّارُ وَعَدَهَا اللّه‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا«7». أَربَعِین‌َ لَیلَةً، گفتند: چرا شب گفت«8»، روز نگفت! گوییم: برای آن که عرب حساب بر ماه کنند و ماه به شب بر آید. قولی دیگر آن است که: شب به روز مقدّم است، خدای تعالی اوّل شب آفرید«9» لقوله: وَ آیَةٌ لَهُم‌ُ اللَّیل‌ُ نَسلَخ‌ُ مِنه‌ُ النَّهارَ«10»اتَّخَذتُم‌ُ العِجل‌َ، اتّخاذ، افتعال بود من الأخذ، و اتّخذ، یک بار متعدّی بود به یک مفعول، و یک بار به دو مفعول، مثال اوّل قوله تعالی: أَم‌ِ اتَّخَذَ مِمّا یَخلُق‌ُ بَنات‌ٍ«3» وَ اتَّخَذُوا مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ آلِهَةً«4» یا لَیتَنِی اتَّخَذت‌ُ مَع‌َ الرَّسُول‌ِ سَبِیلًا«5». و امّا آن جا که متعدّی باشد به دو مفعول«6»، قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُم أَولِیاءَ«7» اتَّخَذُوا أَیمانَهُم جُنَّةً«9» مِن بَعدِه‌ِ،«10» کنایت راجع است با وعد، و گفته‌اند: راجع است با موسی، و تقدیر چنین است: من بعد ذهاب موسی و غیبته، پس از آن که موسی به مناجات رفت و از شما غایب شد«11». وَ أَنتُم ظالِمُون‌َ، «واو»، حال راست، و ظلم در آیت حمل باید کردن بر ظلم حقیقی، و مراد ادخال ضرر باشد بر خویشتن، یعنی عقاب عبادت عجل. و حمل توان کردن بر ظلم مجازی که عرب گویند: ظلم [84- ر] وضع شی‌ء باشد در جز موضع خود، چون ایشان عبادت نه به جای خود نهادند ظالم بودند از روی ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها و. 2. همه نسخه بدلها قوله. 3. سوره زخرف (43) آیه 16. 4. سوره مریم (19) آیه 81. 5. سوره فرقان (25) آیه 27. 6، 8. مج، دب، فق، وز فی. 7. سوره ممتحنه (60) آیه 1. 9. سوره مجادله (58) آیه 16. 10. همه نسخه بدلها گفته‌اند پس از وعده. [.....] 11. همه نسخه بدلها قوله. صفحه : 285 لغت، و حدّ ظلم هر ضرری بود محض که در او نفعی نبود و دفع مضرّتی نبود، لا عاجلا و لا آجلا، نه معلوم و نه مظنون و مستحق نبود، و در حکم چنان نبود«1» که گویی از فعل مضرور است، و چنان نبود که پنداری از جهت غیر فاعل ضرر است. و قصّه آیت و حدیث ساختن گوساله آن است که، راویان اخبار و اهل سیر گفتند: چون خدای تعالی فرعون را هلاک کرد و ملک و ملک او به میراث به بنی اسرایل داد، موسی را گفتند: ما را کتابی باید که در او حرام و حلال باشد، تا ما بر آن کار کنیم و ما را شرفی و ذکری باشد. موسی- علیه السّلام- گفت: چون من بروم به مناجات به میقات خدای تعالی، از او در خواهم تا اگر صلاح داند مرا کتابی دهد که در او احکام حلال و حرام باشد. آنگه برفت و هارون را به خلافت بر جای خود بنشاند و قوم را به چهل روز وعده داد. در مدّت غیبت او مردی منافق بود در امّت او نام«2» سامری، و گفتند: سامری لقب او بود و نامش میخا«3» بود. عبد اللّه عبّاس گفت: نامش موسی بن ظفر بود و زرگر بود و از اهل جاجرمی«4» بود، و گفته‌اند: از اهل با کرمی، بیامد و بنی اسرایل را گفت: اینکه حلیها که شما از قبطیان بستده‌ای شما را حلال نیست، چه آن غنیمت است و آن بر شما حرام بود. گفتند: پس چه باید کردن! گفت: حفره‌ای بباید کندن و در آن جا نهادن تا موسی باز آید. گفتند همچنین کنیم، و چنان کردند. روایتی دگر آن است که: آتشی بر افروخت و گفت: همه بیاری و در اینکه آتش اندازی. و در یک روایت آن است که: پیش از آن سامری جبریل را دیده بود بر اسپی نشسته که آن را فرس الحیوة گفتندی، و او جبریل را بدید«5» برای آن که از آن کودکان بود که در عهد فرعون که او کودکان را می‌کشت، و مردم کودکان را در کوهها و غارها و شکاف سنگها پنهان می‌کردند. جبریل- علیه السّلام- بیامدی و ----------------------------------- 1. مر: بود. 2. مج، دب، آج، لب، وز او. 3. دب، آج، لب، فق، مر: میخان. 4. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 189): با جرمی. 5. مج: دیدی. صفحه : 286 ایشان را از گوشه پر خود شیر دادی، پس آنان که از پر جبریل شیر خورده بودند جبریل را بدیدندی- و اینکه روایت محمّد بن جریر الطّبری‌ّ است. و هر کجا آن اسپ پای بر نهادی سبز شدی از زمین. او برفت و پاره‌ای خاک از جای سنب آن اسپ بر گرفت، و گفت: اینکه اسپی است که چون به وطی او جای«1» قدم او از زمین«2» مرده زنده می‌شود، ممکن بود که اینکه خاک بر جمادی زنند زنده شود آن خاک نگاه می‌داشت. چون بنی اسرایل آن حلیها در آتش انداختند، او بیامد و آن پاره خاک نیز در آتش انداخت، و گفت: کن ... عِجلًا جَسَداً لَه‌ُ خُوارٌ«3» هذا إِلهُکُم وَ إِله‌ُ مُوسی فَنَسِی‌َ«5»، اینکه روایت إبن جریر است از إبن زید [84- پ]، و اینکه درست نیست. درست آن است که: سامری زرگری استاد بود، آن حلیها بستد و از آن گوساله‌ای ساخت زرّین و بیاورد آن را و بر گذرگاه باد بنهاد و چنان ساخت که باد به زیر او در شدی، به گلو و دهن او به درآمدی، خوار را ماندی و بانگ گوساله را، از آن جا که مخارق او چنان ساخته بود که آواز که از او برون می‌آمدی خوار را ماندی، چون آواز که از مزمار و یراع بیرون آید مختلف بود به اختلاف مخارق. چون آواز از گوساله بیرون آمد، ایشان گفتند: اینکه چیست! آن ملعون گفت: هذا إِلهُکُم وَ إِله‌ُ مُوسی فَنَسِی‌َ«6»، اینکه خدای شما و خدای موسی است، موسی خدای را اینکه جا فراموش کرد و او آن جا رفت، و برای آن از حیوانات گوساله اختیار کرد که او گوساله پرست بود. و ابو العالیه گفت: برای آن، آن را عجل خواند که او به تعجیل کرد، پیش از آمدن موسی مردم را بدان ضال‌ّ کرد، چنان که خدای تعالی گفت: ----------------------------------- 1. مج، وز: به وطی جای، دب، آج، لب: که هر جای. 2. دب، آج، لب: قدم او نهد زمین، فق: هر جای قدم نهد، مر: جایی که او قدم نهد اگر. 3. سوره طه (20) آیه 88. 4. مر: او گوساله رای بر گردن. 5، 6. سوره طه (20) آیه 88. صفحه : 287 وَ أَضَلَّهُم‌ُ السّامِرِی‌ُّ«1». مردم مفتتن گشتند و هژده«2» هزار مرد از بنی اسرایل گوساله پرست شدند، و چندان که هارون گفت نشنیدند، و گفتند: ما از اینکه باز نگردیم تا موسی با نزدیک ما نیاید، چنان که خدای تعالی از ایشان باز گفت: قالُوا لَن نَبرَح‌َ عَلَیه‌ِ عاکِفِین‌َ حَتّی یَرجِع‌َ إِلَینا مُوسی«3». و شبهه دیگر برایشان آن بود که: موسی- علیه السّلام- ایشان را گفت: من می‌روم تا چهل روز، ایشان ندانستند بشنیدن شب و روز به حساب در آوردند، چون بیست روز بگذشت گفتند: موسی وعده خلاف کرد، اینکه به قوّت قول سامری شد ایشان را. قوله: ثُم‌َّ عَفَونا عَنکُم، عفو و صفح و تجاوز و مغفرت نظایرند، و نقیض او عقوبت باشد. و در اصل و اشتقاق«4» عفو دو قول گفته‌اند: یکی آن که عفو ترک باشد، یعنی ترکنا معاجلتکم بالعقوبة، من قول النبی‌ّ- علیه السّلام: احفوا الشّوارب و اعفوا اللّحی ، شوارب بگیری که سنّت اینکه است و محاسن رها کنی و بگذاری، «حتّی یعفو»، ای یکثر، من قولهم: عفا النّبت اذا کثر، و اعفیته کثرته. و قولی دگر آن است که: عَفَونا عَنکُم، تجاوزنا عن ذنبکم، من عفا الشّی‌ء اذا درس، ای غفرنا لکم و کفّرنا عنکم سیّئاتکم، از سر گناه شما در گذشتیم و آن را مکفّر و ناپدید کردیم، یعنی توبه ایشان قبول کردیم چون توبه کردند. و آیت دلیل می‌کند بر آن که خدای تعالی به قبول توبه متفضّل است، برای آن که آیت وارد است مورد منّت، و اگر واجب بودی بر خدای تعالی به فعل واجب منّت ننهادی برایشان. مِن بَعدِ ذلِک‌َ، قیل: من بعد ذلک الزّمان، پس از آن وقت. و گفته‌اند: من بعد عبادة العجل، پس از پرستیدن گوساله. لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ، و اینکه برای آن کردم تا شما همانا شاکر شوی و شکر من گویی. و کلام در «لعل‌ّ» از خدای تعالی بیان کرده شد، [85- ر] و حدّ شکر گفتیم که: اعتراف به نعمت باشد با«5» ضربی تعظیم. و علما را در شکر سخن بسیار است: ----------------------------------- 1. سوره طه (20) آیه 87. 2. مر: هیژده. 3. سوره طه (20) آیه 91. [.....] 4. همه نسخه بدلها: اشتقاق. 5. مر: یا . صفحه : 288 عبد اللّه عبّاس گفت: شکر طاعت خدای باشد به همه جوارح در نهان و آشکارا، و حسن بصری گفت: شکر النّعمة ذکرها، من قوله تعالی: وَ أَمّا بِنِعمَةِ رَبِّک‌َ فَحَدِّث«1»، و من قول النّبی‌ّ- علیه السّلام-2» التّحدّث بالنّعم« شکر، و قوله علیه السّلام: فان ذکره فقد شکره، و من کتمه فقد کفره ، شکر نعمت آن باشد که باز گوید که منعم با من چه نعمت کرد، باز گوید بر سبیل مدح و ثنا. فضیل عیاض گفت: شکر نعمت آن بود که نعمت را عدّت و آلت نسازد به معصیت او. ابو بکر ورّاق گفت: شکر نعمت آن بود که خود را در نعمت و سعی خود را در او هیچ بهره نشناسی، همه از او بینی، چنان که گفت: وَ ما بِکُم مِن نِعمَةٍ فَمِن‌َ اللّه‌ِ«3»وَ إِذ آتَینا مُوسَی الکِتاب‌َ، یعنی اعطینا، چون ما بدادیم موسی را کتاب یعنی توریت بلا خلاف. وَ الفُرقان‌َ، در او چند قول گفته‌اند: قولی آن است که، مراد هم توریت است و لکن عطف کرد«1» بر آن برای اختلاف لفظ را، چنان که شاعر گفت: و قدّمت الأدیم لراهشیه و ألفی قولها کذبا و مینا و عنتره گفت: حیّیت من طلل تقادم عهده اقوی و اقفر بعد ام‌ّ الهیثم و «کذب»، و «مین» هر دو یکی باشد، و «اقوی» و «اقفر» یک معنی دارد، یعنی خالی شد، برای اختلاف لفظ را روا باشد که یکی را بر دیگر عطف کند، و همچنین«2» قول شاعر: هند أتی من دونها النّأی و البعد و «نأی» و «بعد»، هر دو یکی باشد، اینکه قول مجاهد است و اختیار [85- پ] فرّاء و زجّاج، و گفتند: بیانش آن است که در دگر آیت گفت: وَ لَقَد آتَینا مُوسی وَ هارُون‌َ الفُرقان‌َ وَ ضِیاءً«3» فَانفَلَق‌َ فَکان‌َ کُل‌ُّ فِرق‌ٍ کَالطَّودِ العَظِیم‌ِ«6»، و اگر«7» فلق گفتی به جای فرق معنی یکی بودی که فعل به معنی مفعول باشد. إبن زید گفت: مراد به فرقان نصرت است که خدای تعالی داد موسی را بر فرعون و فرقان کنایت کرد از آن، چنان که نصرت رسول را- علیه السّلام- در روز بدر فرقان خواند، و روز بدر را روز فرقان خواند فی قوله تعالی: وَ ما أَنزَلنا عَلی عَبدِنا یَوم‌َ الفُرقان‌ِ«8» لَعَلَّکُم تَهتَدُون‌َ، تا مگر راه یافته شوی، یعنی تا مگر [86- ر] شما به آن الطاف که من می‌کنم با شما ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: ای. [.....] 2. دب: نفقا. 3. همه نسخه بدلها: دیگر. 4. همه نسخه بدلها: اینکه قول شاعر است. 5. مب، مر: فضلان. 6. سوره شعراء (26) آیه 62. 7. همه نسخه بدلها: و سواء اگر. 8. سوره انفال (8) آیه 41، لب، فق، مب یَوم‌َ التَقَی الجَمعان‌ِ صفحه : 291 منتفع شوی، و به طاعت نزدیک شوی و از معصیت دور شوی، چنان که گفت: وَ الَّذِین‌َ اهتَدَوا زادَهُم هُدی‌ً«1»

وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِقَومِه‌ِ یا قَوم‌ِ إِنَّکُم ظَلَمتُم أَنفُسَکُم بِاتِّخاذِکُم‌ُ العِجل‌َ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُم فَاقتُلُوا أَنفُسَکُم ذلِکُم خَیرٌ لَکُم عِندَ بارِئِکُم فَتاب‌َ عَلَیکُم إِنَّه‌ُ هُوَ التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ (54) وَ إِذ قُلتُم یا مُوسی لَن نُؤمِن‌َ لَک‌َ حَتّی نَرَی اللّه‌َ جَهرَةً فَأَخَذَتکُم‌ُ الصّاعِقَةُ وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ (55) ثُم‌َّ بَعَثناکُم مِن بَعدِ مَوتِکُم لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ (56) وَ ظَلَّلنا عَلَیکُم‌ُ الغَمام‌َ وَ أَنزَلنا عَلَیکُم‌ُ المَن‌َّ وَ السَّلوی کُلُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما رَزَقناکُم وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِن کانُوا أَنفُسَهُم یَظلِمُون‌َ (57)

[چون گفت موسی قومش را: ای مردمان شما بیداد کردید بر خود به گرفتن شما گوساله را. توبه کنید به آفریدگارتان بکشی خود را که آن بهتر باشد شما را بنزدیک آفریدگارتان، توبه شما بپذیرد«3»، که توبه پذیرنده و بخشاینده است]«4». [چون گفتی ای موسی ما باور نداریم تو را تا نبینیم خدای را آشکارا. بگرفت شما را آتش عظیم، و شما می‌نگرید«5»]«6». [پس زنده کردیم شما را از پس مرگ شما تا شاید شکر کنید.]«7» [و سایه کردیم بر شما ابر را، و فرو فرستادیم بر شما ترنجبین و مرغ سمانه، بخورید از پاکیها آنچه روزی دادیم شما را، و بر ما ستم نکردند ایشان، و لکن بر خود ستم کردند]«8». «واو» عطف است، و «اذ» معطوف است علی ما تقدّم، و عامل در او همان است که در آیات مقدّم برفت، یعنی یاد کنی چون گفت موسی- علیه السّلام- قومش را که: ای قوم؟ شما بر خود ظلم و ستم کردی به پرستیدن گوساله و گرفتن او«9» به ----------------------------------- 1. سوره محمّد (47) آیه 17. 2، 7. مج، وز: لطیفا. 3. اینکه کلمه در مج نبود، با توجّه به معنی از آج افزوده شد. 4، 6، 8. اساس که نو نویس است ترجمه را نیاورده، از مج افزوده شد. 5. دب، آج، لب، فق: می‌نگریدی/ می‌نگریدید. 9. دب را. صفحه : 292 خدای. چون موسی- علیه السّلام- از مناجات بپرداخت، خدای تعالی او را گفت: یا موسی؟ دانی که سامری چه کرد! و قوم از پس تو چه کردند! گفت: بار خدایا؟ ندانم، تو عالمتری. او را خبر داد از کرده سامری. موسی- علیه السّلام- با میان قوم آمد: غَضبان‌َ أَسِفاً«1» ما مَنَعَک‌َ إِذ رَأَیتَهُم ضَلُّوا، أَلّا تَتَّبِعَن‌ِ«3»- الایة، گفت: ای برادر«4» مرا موافق نیامد ایشان را رها کردن، چه«5» در غیبت تو و حضور من اینکه کردند که کردند، اگر من غایب شدمی ندانم که حال ایشان کجا رسیدی! و تو گمان بردی که سبب فرقت ایشان غیبت من بود. آنگه روی به سامری کرد و او را گفت: چه کردی و چگونه کردی! او قصّه باز گفت«6»- و اینکه قصّه به سورت «طه» لا یقتر است، چه آیات در اینکه باب آن جا بیشتر است، چون آن جا رسیم گفته شود- ان شاء اللّه. آنگه روی با قوم کرد و گفت: ظلم کردی و ستم کردی و بر خود کردی«7»، و ظلم اینکه جا محمول بود علی احد الوجهین«8»، امّا لغوی یا اصطلاحی. و لغوی را معنی آن بود که: اینکه عبادت که کردی عجل را، نه به جای خود نهادی که سزاوار عبادت نبود، و ظلم چیزی نه به جای خود نهادن باشد، و از روی حقیقت ظلم کردی که ضرر عقاب به خود جلب کردی، چون کسی بر کسی بیدادی کند و مضرّتی رساند مبتدا بر آن جمله که بیان کرده شد. مراد به «قوم» در آیت، خصوص است اگر چه لفظ او عموم است، مراد آنانند که گوساله پرستیدند. چون موسی چنین گفت و زبان ملامت دراز کرد، گفتند: یا رسول اللّه؟ ما را گناه نبود، گناه سامری را بود که ما را گمراه کرد. اکنون تدبیر ما ----------------------------------- 1. سوره اعراف (7) آیه 150. [.....] 2. مج، وز: اسفا. 3. سوره طه (20) آیه 92 و 93. 4. مج، وز من. 5. همه نسخه بدلها ایشان. 6. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: قصه باز کرد. 7. همه نسخه بدلها: «بر خود کردی» را ندارد. 8. همه نسخه بدلها چنان که گفتیم. صفحه : 293 چیست! گفت: شما را توبه باید کردن. گفتند: توبه«1» چه باشد و چگونه باید کردن! گفت: خویشتن را به دست خود بباید کشتن. و بعضی دگر گفتند: مراد آن است که بهری بهری«2» را بباید کشتن، چو«3» ایشان جمله چون یک نفس بودند. برای آن که از یک جنس بودند، خدای تعالی ایشان را نفس یکدیگر خواند، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: المؤمنون کنفس واحدة، ایشان گفتند: سمعا و طاعة لامر اللّه، سمیع و مطیعیم فرمان خدای را. آنگه بیامدند و بر درهای سرا و درهای خانه‌های خود بنشستند تا آنان که گوساله نپرستیده بودند تیغها بر آهختند«4» و ایشان را کشتن گرفتند، پسر پدر را می‌کشت و پدر فرزند را و برادر برادر را، و شفقت و رقّت هیچ ایشان را منع نمی‌کرد. قولی دگر آن است که ایشان گفتند: ما سمیع و مطیعیم، و لکن ترسیم که نبادا که به فرزندان و خویشان خود رسیم، ما را رقّت و شفقت منع کند از آن که«5» فرمان خدای به جای آریم. حق تعالی ابری تاریک بر آورد و نزمی«6» تا جهان تاریک شد، ایشان تیغها بر آهختند«7» و در یکدیگر نهادند و یکدیگر را کشتن گرفتند، پسر پدر را و برادر برادر را می‌کشت. و خدای تعالی وحی کرد به موسی که: هر کس که دست از هم بگشاید یا منع کند یا دست در پیش دارد، توبت او مقبول نیست، از بامداد تا شبانگاه می‌کشتند. چون روز به آخر رسید، [87- ر] و بسیاری را بکشتند موسی و هارون را رحمت آمد، بگریستند و دعا و تضرّع کردند و گفتند: یا رب‌ّ هلکت بنو اسرائیل، بار خدایا بنی اسرایل هلاک شدند، البقیّة البقیّة، بار خدایا اینکه بقیّت را که ماند به ما بخش. خدای تعالی دعای ایشان اجابت کرد و فرمان داد تا آن تاریکی گشاده شد و روشنایی پدید آمد، بشمردند هفتاد هزار مرد کشته بودند. موسی- علیه السّلام- غمگین شد، خدای تعالی گفت: یا موسی؟ راضی نباشی به آن که من قاتل و مقتول را به ----------------------------------- 1. دب ما. 2. همه نسخه بدلها: بعضی بعضی. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون. 4. مج، دب، وز، فق: بر آهیختند. 5. مج، وز: آنچه. 6. مج، دب، وز: مزمی، فق: برقی، آج، لب: مرمی. 7. مج، فق، وز: بر آهیختند، مب: بر کشیدند، مر: بر کشیده. [.....] صفحه : 294 بهشت خواهم بردن، آن که کشت مجاهد است و آن را که کشتند شهید است. إبن جریج گفت: سبب آن که خدای تعالی ایشان را قتل فرمود، آن بود که آنان که آن می‌دیدند و نهی منکر نمی‌کردند سبب خوف قتل بود، خدای تعالی گفت: شما خوف قتل را ترک نهی منکر کردی، امروز شما را بفرمایم کشتن تا بدانی که آنچه شما از آن می‌ترسیدی به نافرمانی در آن افتادی. قتاده گفت: برای آن فرمود ایشان را کشتن که مرتدّ بودند، و مرتدّ را جزا کشتن بود. عبد اللّه عبّاس گفت: برای آن فرمودشان«1» کشتن که ایشان متعبّد بودند به قتال آنان که نافرمانی کردند، ایشان ابقا کردند جهت خویشی و دوستی را صیانت کردن، حق تعالی گفت: ایشان را رها کردی و با ایشان قتال نکردی، امروز می‌فرمایم که ایشان را بکشی تا اینکه قتل توبه آن ترک قتل«2» باشد. و قتاده خوانده است: فاقتالوا«3» انفسکم«4»، افتعلوا«5» من الاقالة و معنی آن است که: استقیلوا من تلک العثرة، یعنی«6» توبه کنی و استقالت کنی، و اقالت خواهی از گناهی که کردی. و معنی توبه رجوع بود چنان که برفت. إِلی بارِئِکُم، با آفریدگارتان، و برأ اللّه الخلق، بیافرید خدای تعالی خلق را. ذلِکُم اشارت است به قتل، یعنی شما را قتل بهتر است بنزدیک خدای تعالی از حیات، چه قتل بر رضای خدای- عزّ و جل‌ّ- بهتر باشد از حیات بر خلاف خدای. فَتاب‌َ عَلَیکُم، در آیت محذوفی هست که تقدیر می‌باید کردن تا کلام مستقیم شود و معنی پذیرد، و آن اینکه است که: ففعلتم ما امرتم به فتاب علیکم، آنچه شما را فرمودند به جای آوردی از قتل یکدیگر، خدای تعالی توبه شما بپذیرفت، و معنی قبول توبه ضمان ثواب بود بر آن چنان که بیان کرده شد. امّا اسقاط عقاب، خدای کند عند آن به تفضّل. و فعّال، بنای مبالغت است. کسی را گویند که شأن و کار او همه آن باشد، از اینکه کار صنّاع«7» و محترفه را ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: ایشان را. 2. همه نسخه بدلها: ندارد. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: فافتلوا، وز: فاقیلوا. 4. همه نسخه بدلها ای. 5. مج، وز: اقتتلوا، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اقتلوا. 6. همه نسخه بدلها: معنی آن است که. 7. همه نسخه بدلها: صنایع. صفحه : 295 بر اینکه بنا گویند. الرَّحِیم‌ُ، بخشاینده است بر خلقان. و ذکر رحیم عقیب لفظ توّاب دلیل می‌کند که خدای تعالی به قبول توبه از بندگان متفضّل است، چه لفظ رحمت در جای وجوب به کار ندارند. وَ إِذ قُلتُم یا مُوسی لَن نُؤمِن‌َ لَک‌َ، و یاد کنی«1» چون نیز گفتی ما تو را به راست نداریم و بنگرویم به تو تا خدای را آشکارا ببینیم. و سبب اینکه آن بود که، خدای تعالی موسی را فرمود که: دگر نوبت که به مناجات آیی، جماعتی را از بنی اسرایل با خود بیار تا عذر گناهی«2» که کرده‌اند [87- پ] از عبادت عجل بخواهند. موسی- علیه السّلام- هفتاد کس را برگزید از خیار بنی اسرایل، و ایشان را فرمود تا روزه گرفتند و غسل کردند و جامه‌ها بشستند. موسی- علیه السّلام- ایشان را به کوه طور برد به میقات خدای- جل‌ّ جلاله. چون بدان جا رسیدند، موسی را گفتند: از خدای در خواه تا کلام خود ما را بشنواند. موسی- علیه السّلام- بر کوه شد و ایشان بر اثر او، ابری بر آمد و ایشان را و کوه را بپوشید. موسی گفت: پیش آیی«3». حق تعالی حجابی پیدا کرد از میان ایشان و موسی، برای آن که چون خدای تعالی با موسی سخن گفتی نوری از روی او بتافتی چنان که کس طاقت آن نداشتی«4». موسی در اندرون حجاب شد و ایشان بیرون حجاب بایستادند، حق تعالی با موسی سخن گفت به امر و نهی و وعظ و زجر، ایشان چون کلام خدای بشنیدند، به روی در آمدند و به سجده شدند. پس خدای تعالی گفت چنان که ایشان می‌شنیدند: انی انا الله لا اله الا انا ذو بکة اخرجتکم من ارض مصر فاعبدونی و لا تعبدوا غیری ، من خدایی‌ام که جز من خدای نیست، خداوند بکّه‌ام«5»، یعنی زمین کعبه، شما را از زمین مصر بیرون آوردم، مرا پرستی و جز مرا مپرستی. چون موسی- علیه السّلام- از مناجات فارغ شد، و آن ابر برفت و کوه روشن شد، ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: یاد کن. 2. همه نسخه بدلها: گناه. 3. آیی/ آیید. 4. مج، دب، آج، لب، فق، وز: طاقت نداشتی در او نگریدن. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: مکّه‌ام. صفحه : 296 موسی بنزدیک قوم آمد، ایشان را گفت: شنیدی کلام خدای«1»! گفتند: ما کلامی شنیدیم جز که ندانیم که کلام خدای بود یا کلام شیطان؟ ما تو را«2» باور نداریم با آن که آن کلام خدای بود، تا خدای را معاینه و آشکارا ببینیم. چون اینکه سخن بگفتند، آتشی عظیم از آسمان بیامد و همه را بسوخت. وهب منبّه گوید: خدای تعالی جماعتی فریشتگان را فرستاد تا بانگ بر ایشان زدند«3»، جمله بمردند«4». «جهر»، نقیض سرّ باشد، و اصل او کشف بود. و خاک از چاه بر آوردن را جهر گویند، شاعر گوید: جهر افواه المیاه السّدم و نصب او بر صفت مصدری بود محذوف، و تقدیر چنین بود که: نری اللّه رؤیة جهرة، و شاید که در جای حال باشد، و تقدیر چنین بود که: مجاهرا، چنان که گفت: قُل أَ رَأَیتُم إِن أَصبَح‌َ ماؤُکُم غَوراً«5» حَتّی نَرَی اللّه‌َ جَهرَةً. و دگر آن که: صاعقه که از آسمان بیامد بر ایشان افتاد، موسی- علیه السّلام- مسلّم بود از آن، اگر موسی«7» خواسته بودی، اوّل صاعقه به موسی رسیدی. دگر آن که، خدای تعالی در دیگر آیت چنین فرمود: یَسئَلُک‌َ أَهل‌ُ الکِتاب‌ِ أَن تُنَزِّل‌َ عَلَیهِم کِتاباً مِن‌َ السَّماءِ فَقَد سَأَلُوا مُوسی أَکبَرَ مِن ذلِک‌َ فَقالُوا أَرِنَا اللّه‌َ جَهرَةً«8» أَ تُهلِکُنا بِما فَعَل‌َ السُّفَهاءُ مِنّا«9» حَتّی نَرَی اللّه‌َ جَهرَةً. 5. سوره ملک (67) آیه 30. 6. دب: به تصریح، دیگر نسخه بدلها، بجز مج، وز: تصریح. 7. چاپ شعرانی (1/ 196) رؤیت. 8. سوره نساء (4) آیه 153. 9. سوره اعراف (7) آیه 155. صفحه : 297 الصّعقة، بی «الف»، و اصل کلمه هلاک بود، و از اینکه جاست قول خدای تعالی: فَصَعِق‌َ مَن فِی السَّماوات‌ِ وَ مَن فِی الأَرض‌ِ«1» أَنذَرتُکُم صاعِقَةً مِثل‌َ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ«2»، و قوله: وَ یُرسِل‌ُ الصَّواعِق‌َ«3» فَلَمّا أَخَذَتهُم‌ُ الرَّجفَةُ«4». خلاف کردند که موسی- علیه السّلام- از آن صاعقه بمرد یا نه! گروهی گفتند: بمرد، و به اینکه لفظ تمسّک کردند که: وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً«5» فَلَمّا أَفاق‌َ«6»سُبحانَک‌َ تُبت‌ُ إِلَیک‌َ«8» وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ، «واو» حال راست، آنچه خواستند تا خدای را ببینند«11» معاینه، صاعقه دیدند. ثُم‌َّ بَعَثناکُم، «ثم‌ّ» حرف مهلت و تراخی باشد. و «بعث»، به چند معنی آمد: بعث زنده کردن باشد، و از خواب بیدار کردن، و بر انگیختن بر کاری به معنی حث‌ّ و تحریض و فرستادن، و معنی نصب کردن باشد. امّا زنده کردن در اینکه آیت است. و بر انگیختن، فی قوله: إِذِ انبَعَث‌َ أَشقاها«12»، ----------------------------------- 1. سوره زمر (39) آیه 68. 2. سوره فصّلت (41) آیه 13. 3. سوره رعد (13) آیه 13. 4. سوره اعراف (7) آیه 155. 5، 6. سوره اعراف (7) آیه 143. 7. دب، آج، لب، فق، وز، لب، مر شد. 8. سوره اعراف (7) آیه 143. [.....] 9. لب: جماعتی جهل. 10. همه نسخه بدلها: چون. 11. همه نسخه بدلها به. 12. سوره شمس (91) آیه 12. صفحه : 298 و فرستادن فی قوله: فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ النَّبِیِّین‌َ مُبَشِّرِین‌َ وَ مُنذِرِین‌َ«1»، و به معنی نصب کردن فی قوله: وَ بَعَثنا مِنهُم‌ُ اثنَی عَشَرَ نَقِیباً«2» فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ غُراباً یَبحَث‌ُ فِی الأَرض‌ِ«3» مِن بَعدِ مَوتِکُم، یعنی زنده کردیم شما را از پس مرگتان. پس صاعقه ایشان به قرینه «بعثناکم» مرگ است، و صعق موسی به قرینه فَلَمّا أَفاق‌َ«5»، بی هوشی است تا بدانند که حال موسی در اینکه باب مخالف حال ایشان بود. و موت بر مذهب درست معنی نیست، بل مرجع او به انتفاء حیات است، و اگر معنی بودی ضدّ حیات بودی. لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ. لکی تشکروا«6»، تا شکر کنی. و کلام در «لعل‌ّ» که از قدیم تعالی بود برفت، و از وجوه لعل‌ّ یکی «کی» است، چنان که قایل گوید: ایت السّوق«7» لعلّک تشتری شیئا، ای لکی تشتری شیئا، و اصل او ترجّی بود. وَ ظَلَّلنا عَلَیکُم‌ُ الغَمام‌َ، اللّه تعالی در اینکه آیات نعمتها«8» که بر بنی اسرایل کرد می‌شمارد و یاد ایشان می‌دهد، نعمت از پس نعمت تا در شکر او بیفزایند و [88- پ] و کفران نکنند، ما سایه‌بان کردیم بر شما ابر را، و اینکه آنگاه بود که ایشان در تیه بودند- و سبب شدن ایشان در تیه در جای خود بیاید- چون در تیه می‌گشتند- و آن بیابانی بود ساده، هیچ سایه و کنّی نبود، گرمای آفتاب ایشان را می‌رنجانید، در موسی بنالیدند. موسی از خدای تعالی درخواست تا سایه‌ای دهد ایشان را. حق تعالی ابری بفرستاد سپید«9» تنک که در او باران نبود، و با او نسیمی و بادی خوش بود. چون به سایه او برآسودند، گفتند: یا موسی؟ کار گرما کفایت شد، ما طعام از کجا آریم! حق تعالی فرمان داد تا آن ابر به جای باران، من‌ّ و سلوی ببارید ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 213. 2. سوره مائده (5) آیه 12. 3. سوره مائده (5) آیه 31. 4. مج، دب، مر: و قوله، آج، لب، فق، وز: فی قوله. 5. سوره اعراف (7) آیه 143. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: تشکرون. 7. دب، آج، لب، فق، مر: الشوق. 8. همه نسخه بدلها: نعمتهایی. 9. مج، دب، وز، مر: اسپید. صفحه : 299 برایشان«1» بامداد و شبانگاه، هر کس بیامدی به مقدار کفایت خود از او بر گرفتی«2»، بیشتر نه. چون شب آدینه بودی، دو روزه بباریدی برای آن که حق تعالی«3» روز شنبه نفرستادی«4»، و خدای تعالی با ایشان شرط کرده بود«5» به مقدار کفایت بردارند، چه اگر اسراف کنند و بیش از اندازه حاجت بردارند، خدای تعالی منقطع کند از ایشان، و اگر ذخیره نهند از ایشان بردارد، شرط بکردند و وفا نکردند، در گرفتن اسراف کردند و از او ذخیره ساختند. خدای تعالی آن نعمت از ایشان باز گرفت، و آنچه ذخیره نهاده بودند تباه کرد. قوله: «و ظلّلنا»، حقیقت ظل‌ّ، عدم روشنایی آفتاب باشد از جایی با آن که آفتاب طالع باشد، و اظلال و تظلیل، سایه کردن باشد. و ظل‌ّ فلان یفعل کذا، به معنی أقام باشد، برای آن که تا مقیم باشد او را سایه بود، و استظل‌ّ بکذا، آن باشد که با زیر سایه‌ای شود. و در ظلول ظلت و ظلت«6» لغت است، و مکان ظلیل و ظل‌ّ ظلیل دائم باشد. و عرب شب را ظل‌ّ خوانند، و نقیض اوضح‌ّ«7» و شمس باشد. و عَذاب‌ُ یَوم‌ِ الظُّلَّةِ«8»وَ أَنزَلنا، انزال، نقل باشد از جهت علو به جهت سفل. المَن‌َّ وَ السَّلوی، در او خلاف کردند: ----------------------------------- 1. مر تا. [.....] 2. مر و. 3. مر فرمان داد آن ابر را تا. 4. همه نسخه بدلها: نباریدی. 5. همه نسخه بدلها که. 6. آج: ظللت. 7. مج، وز: صبح. 8. سوره شعراء (26) آیه 189. صفحه : 300 مجاهد گفت: صمغی بود چنان که بر درختان بود، و لکن شیرین بود. ضحّاک گفت: ترنجبین«1» بود. وهب«2» گفت: نان گرمه«3» بود. سدّی گفت: انگبین بود که به شب بر درختان آمدی تا بامداد ایشان از آن بخوردندی. عکرمه گفت: چیزی بود مانند ربّی«4» سطبر، بهری«5» دگر گفتند: زنجبیل بود. زجّاج گفت: «من‌ّ»، هر چیزی بود که خدای تعالی بفرستادن آن برایشان منّت نهاد، چه ایشان را در آن رنجی نبود، به شب بخفتندی، بامداد که برخاستندی از اینکه [89- ر] «من‌ّ» بر درختان ایشان باریده بودی، چنان که برف بارد برای هر مردی صاعی. چون از آن مدّتی بخوردند، گفتند: یا موسی؟ ما را از اینکه شیرینی«6» دل بگرفت، ما را گوشت آرزو می‌کند، حق تعالی فرمان داد تا «سلوی» برایشان ببارید. مفسّران خلاف کردند در «سلوی»: عبد اللّه عبّاس گفت: مرغی بود سمانه را ماند. ابو العالیه و مقاتل گفتند: مرغی بود صرخ«7»، یک شب ببارید از نماز شام تا بامداد بر عرض میلی در عمق رمحی، بعضی بر بعضی. عکرمه گفت: نام مرغی است که به هند باشد از بنجشکی«8» مهتر بود. مؤرّج گفت: «سلوی» انگبین باشد به لغت کنانه، و شاعر ایشان می‌گوید: و قاسمها باللّه حقّا لأنتم ألذّ من السّلوی اذا ما نشورها کُلُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما رَزَقناکُم، در کلام محذوفی هست، و آن اینکه است که: و قلنا لهم، و گفتیم ایشان را که بخوری، عرب قول بسیار اضمار کنند«9»، و در قرآن اینکه را نظایر بسیار است، منها قوله: فَأَمَّا الَّذِین‌َ اسوَدَّت وُجُوهُهُم أَ کَفَرتُم«10» إِن‌َّ المُتَّقِین‌َ فِی جَنّات‌ٍ وَ عُیُون‌ٍ، ادخُلُوها«11» مِن طَیِّبات‌ِ ما رَزَقناکُم، گفتند: به طیّبات حلال خواست، برای آن که حلال پاکیزه باشد. و چون خدای تعالی روزی را طیّب می‌خواند، دلیل کند بر آن که حرام روزی نباشد. دگر آن که: خدای تعالی یا امر می‌کند یا اباحت، و به هیچ حال حرام نه مأمور«1» باشد نه مباح، بل محظور و ممنوع باشد. وَ ما ظَلَمُونا، به ما زیان نکردند، و لکن به خود زیان کردند. و قولی دگر آن که: به ما نقصان«2» نکردند، به خود کردند و حظّ خود از خیر بکاستند بر ظلم لغوی چه ما را از کفر«3» و ایمان ایشان زیادت و نقصانی نبود. ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: اگر نه آن بود که بنی اسرایل از طعام ذخیره نهادند و شرط را مخالفت کردند تا تباه شد، هرگز هیچ طعامی تباه نشدی. قوله- عزّ و علا:

وَ إِذ قُلنَا ادخُلُوا هذِه‌ِ القَریَةَ فَکُلُوا مِنها حَیث‌ُ شِئتُم رَغَداً وَ ادخُلُوا الباب‌َ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغفِر لَکُم خَطایاکُم وَ سَنَزِیدُ المُحسِنِین‌َ (58) فَبَدَّل‌َ الَّذِین‌َ ظَلَمُوا قَولاً غَیرَ الَّذِی قِیل‌َ لَهُم فَأَنزَلنا عَلَی الَّذِین‌َ ظَلَمُوا رِجزاً مِن‌َ السَّماءِ بِما کانُوا یَفسُقُون‌َ (59)

چون گفتیم در شوی در اینکه ده، بخوری از آن جا هر کجا خواهی بسیار، و در شوی به در سجده کننده، و بگویی بیامرز ما را تا بیامرزیم شما را گناهانتان، و بیفزاییم نکوکاران را. [89- پ] بدل«4» کردند [آنان که بیداد کردند]«5» سخن«6» جز آن که گفته بودند ایشان را فرو فرستادیم بر آنان که بیداد کردند عذابی از آسمان به آن نافرمانی که کردند. ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مب: مأمور به. 2. همه نسخه بدلها: نقصانی. 3. دب: چه آن کفر. 4. فق: پس بدل. 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. مج، وز: سخنی. صفحه : 302 خدای- جل‌ّ جلاله- ایشان را گفته بود که: حرام است بر شما اگر در اینکه چهل سال در هیچ شهر روی، جز که در اینکه بیابان می‌گردی، چنان که گفت: قال‌َ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِم أَربَعِین‌َ سَنَةً یَتِیهُون‌َ فِی الأَرض‌ِ«1»فَکُلُوا مِنها، لفظ امر است و مراد اباحت، و مراد آن است که: ایشان تضجّر و تبرّم نمودند از «من» و «سلوی»، و گفتند: لَن نَصبِرَ عَلی طَعام‌ٍ واحِدٍ«5» رَغَداً، ای واسعا، یعنی فراخ و بسیار. و چون به اینکه شهر رسی و از در شهر در شوی«7» سجده کنی. و آن شهر را هفت در بود. و گفتند: مراد به سجده تواضع است بر وضع لغت، چنان که شاعر گفت: ری الاکم فیها سجّدا للحوافر ای خضّعا. و نصب او بر حال است. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد آن است که رکّعا، پشت خم کرده و چون در اینکه شهر خواهی شدن، بگویی: حطّة، و اینکه چو«8» استغفاری است، و معنی آن که: اللّهم‌ّ حطّ عنّا خطایانا، بار خدایا گناهان ما از ما فرو نه. ----------------------------------- 1. سوره مائده (5) آیه 26. 2. همه نسخه بدلها، بجز فق: دیه. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: ایله. 4. مج: اریحا. [.....] 5. سوره بقره (2) آیه 61. 6. مب: خورید. 7. مب: درون شوید در روی. 8. دب، مب: چون. صفحه : 303 عبد اللّه عبّاس گفت: مراد گفتن لا اله الّا اللّه است، و رفع او بر خبر مبتدای محذوف است، تقدیر چنین است که: مسئلتنا حطّة، و مجاهد گفت: آن دری بود از درهای بیت المقدّس که آن را باب حطّه گفتند: بهری«1» دگر گفتند: در آن قبّه بود که موسی در آن جا نماز کردی. و اصم‌ّ گفت: مراد«2» باب راهی از راههای آن شهر است، چنان که گویند: هذا باب الأمر، ای وجهه. و سعید جبیر گفت: مراد به حطّه استغفار است که به استغفار حطّ«3» گناه باشد، و نصب را در عربیّت وجهی باشد، و وجه او مصدر بود از فعلی محذوف و لکن نخوانده‌اند. نَغفِر لَکُم خَطایاکُم، جزم او برای جواب امر است و برای تضمّن او معنی شرط را. [90- ر] و اصل «غفر»، و «ستر» بود، و ترک را از اینکه جا مغفر گویند. و آن خرقه‌ای که در زیر مقنع زنان بر سر افگنند آن را غفیره«4» گویند. و غفر، نام ستاره‌ای است از منازل قمر. و غفر، نکس باشد در بیماری، یعنی گناهان شما باز پوشیم و بر آن محاسبت و معاقبت نکنیم. «خطایاکم»، جمع خطیئة باشد، و جمله گناه«5» را خطیئت گویند، اگر چه بعمد کرده باشند. إبن درید گفت: اسم «خطأ» باشد مقصور مهموز، و خطی‌ء الشّی‌ء آن باشد که قصد نکنند آن چیز«6» بباشد، و اخطأ، آن باشد که خواهد که بکند و لکن اصابت نبود و کرده نشود. و بعضی اهل لغت گفتند: خطی‌ء و اخطأ به یک معنی باشد، و اشتقاق او از تخطّی باشد، و هو تجاوز المراد و الصّواب. وَ سَنَزِیدُ المُحسِنِین‌َ، «سین» استقبال است، و «زاد» هم لازم باشد هم متعدّی، چون متعدّی باشد به دو مفعول متعدّی بود، نحو قوله: وَ زِدناهُم هُدی‌ً«7»، ----------------------------------- 1. مج، فق، وز، مب، مر: حطّه. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر به. 3. همه نسخه بدلها، بجز مب: و بعضی. 4، 5. کذا: در اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: غفیر، با توجّه به ضبط لغت و استعمال اهل لسان «غفاره» صحیح است. 6. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز را. 7. سوره کهف (18) آیه 13. صفحه : 304 فَزادَهُم‌ُ اللّه‌ُ مَرَضاً«1»فَبَدَّل‌َ الَّذِین‌َ ظَلَمُوا، تبدیل و تغییر متقارب المعنی باشند، و از میان ایشان فرق است. تبدیل، جعل الشّی مکان غیره باشد، و تغییر بگردانیدن شکل و هیأت«3» او باشد. الَّذِین‌َ ظَلَمُوا، گفتند: مراد به اینکه ظلم کفر است، یعنی کافران آن را که ایشان را فرمودند بدل کفر کردند. قولا و فعلا ایشان را گفتند: از اینکه درهای تنگ در شوی تا پشت خم کنی به تواضع، ایشان بدل کردند بعضی به درهای فراخ رفتند و راه بگردانیدند، و بعضی به درهای تنگ شدند پشت باز کردند و به پشت در شدند، و به جای آن که ایشان را گفتند، بگویی: حطّة، تا شما را کفّارت گناه بود، گفتند: حنطة فی شعیر بر طریق استهزاء. قولی دگر آن است که، گفتند به لغت خود: هطا سمقاثا«4»، یعنون حنطة حمراء، به لغت ایشان گندم صرح«5» بود. فَأَنزَلنا عَلَی الَّذِین‌َ ظَلَمُوا، فرو فرستادیم بر آنان که ظلم کردند عذابی از آسمان. گفتند: طاعون بود، و اینکه قول إبن زید«6» است. عبد اللّه عبّاس و قتاده گفتند: نوعی عذاب بود، تا به یک روایت بیست و چهار هزار مرد«7»، و به یک روایت هفتاد هزار مرد به یک ساعت هلاک شدند. و قوله: مِن‌َ السَّماءِ، قولی آن است که آن عذاب از آسمان آمد. بهری دگر گفتند: مراد آن است که من قضاء اللّه، و به سماء، کنایت کرد از آن، و گفتند: من قبل اللّه، و اینکه کنایت کرد از او، و گفته‌اند: مراد اخبار از رفعت و علو است، و حمل او بر حقیقت کردن اولیتر باشد، اعنی آسمان. بِما کانُوا یَفسُقُون‌َ، به آن فسق که کردند. و اصل فسق، خروج باشد از چیزی، و فاسق را برای آن گویند [90- پ] که از فرمان خدای تعالی خارج باشد. و گفتند: ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 10. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر: تقدیر چنین است که. 3. اساس و همه نسخه بدلها: هیئت. 4. دب، آج، لب، فق، مر: سمقایا. [.....] 5. همه نسخه بدلها: سرخ. 6. مج، وز: إبن درید. 7. دب: مردند. صفحه : 305 مراد به اینکه فسق کفر است، برای آن که آنچه در آیت از ایشان حکایت کرد، بر آن وجه از مؤمنان نباشد، و کافر به هر حال فاسق باشد، و همه فاسق کافر نباشد«1».

وَ إِذِ استَسقی مُوسی لِقَومِه‌ِ فَقُلنَا اضرِب بِعَصاک‌َ الحَجَرَ فَانفَجَرَت مِنه‌ُ اثنَتا عَشرَةَ عَیناً قَد عَلِم‌َ کُل‌ُّ أُناس‌ٍ مَشرَبَهُم کُلُوا وَ اشرَبُوا مِن رِزق‌ِ اللّه‌ِ وَ لا تَعثَوا فِی الأَرض‌ِ مُفسِدِین‌َ (60) وَ إِذ قُلتُم یا مُوسی لَن نَصبِرَ عَلی طَعام‌ٍ واحِدٍ فَادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ یُخرِج لَنا مِمّا تُنبِت‌ُ الأَرض‌ُ مِن بَقلِها وَ قِثّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قال‌َ أَ تَستَبدِلُون‌َ الَّذِی هُوَ أَدنی بِالَّذِی هُوَ خَیرٌ اهبِطُوا مِصراً فَإِن‌َّ لَکُم ما سَأَلتُم وَ ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ الذِّلَّةُ وَ المَسکَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ ذلِک‌َ بِأَنَّهُم کانُوا یَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ وَ یَقتُلُون‌َ النَّبِیِّین‌َ بِغَیرِ الحَق‌ِّ ذلِک‌َ بِما عَصَوا وَ کانُوا یَعتَدُون‌َ (61) إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ الَّذِین‌َ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصّابِئِین‌َ مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ وَ عَمِل‌َ صالِحاً فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (62)

و چون آب«2» خواست موسی برای قومش پس گفتیم ما بزن عصایت بر سنگ بر دمید از او دوازده چشمه دانست هر کسی آب خورد [ن خود]«3»، بخوری و بیاشامی از روزی خدای و تباهی مکنی«4» در زمین تباهی«5» کنان. چون گفتی ای موسی ما شکیبایی نکنیم بر یک طعام بخوان برای ما خدایت را تا بیرون آرد برای ما آنچه رویاند زمین از تره‌اش و خیارش و گندمش«6» و مرجوش«7» و پیازش، گفت: بدل می‌کنی آنچه او کمتر است به آنچه او بهتر است، فرو شوی به شهری که شما راست آنچه خواستی، و بزدند برایشان خواری و درویشی، و باز آمدند به خشم«8» از خدای تعالی، آن برای آن است که بودند کفر می‌کردند«9» به آیات خدا و می‌کشتند پیغامبران را به نا واجب، اینکه به آن است که عصیان کردند و از حدّ در گذشتند. ----------------------------------- 1. دب، آج، لب: فق، نباشند، همه نسخه بدلها، بجز وز قوله تعالی. 2. اساس که نو نویس است: در، با توجّه به مج تصحیح شد. 3. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 4. اسامی: می‌کنی، با توجّه به مج تصحیح شد. 5. اساس: به صورت «تبایی» همه خوانده می‌شود. 6. دب: سیرش. 7. مج، وز: مرجویش. 8. مج، دب، وز: خشمی. 9. مج، دب، آج، لب، فق، وز: بودند که ایشان کافر می‌شدند. صفحه : 306 [91- ر]«1» به درستی و راستی که آن کسان که ایمان آوردند و آن کسان که جهود شدند و ترسایان و صابیان، هر که ایمان آرد به خدا و روز باز پسین و کردار نیکو کند، ایشان را مزدشان بنزدیک خدایشان باشد و برایشان ترس«2» نباشد، و نه ایشان اندوهگن«3» شوند. اینکه آیات هم قصّه«4» ایشان است در تیه، و چون از کار سایه و طعام فارغ گشتند، گفتند: یا رسول اللّه؟ ما را آب باید. موسی- علیه السّلام- برای ایشان از خدای تعالی آب خواست. و «سین» طلب راست، چنان که بنای استفعال بود از استفهام و استخبار که طلب فهم و خبر باشد، استسقاء آب خواستن باشد، و سقی آب دادن باشد، و گفتند: سقی و اسقی یک لغت است. و گفتند: سقاه آن باشد که به دست آب دهد«5» او را تا به دهن باز خورد، و اسقی آن باشد که کشتش را آب دهد«6» یا تعریض کند او را به آب خوردن، بیانش قوله تعالی: فَأَنزَلنا مِن‌َ السَّماءِ ماءً فَأَسقَیناکُمُوه‌ُ«7» لَأَسقَیناهُم ماءً غَدَقاً«8»، و بر حجّت قول اوّل شاعر می‌گوید: سقی قومی بنی مجد و أسقی نمیرا و القبائل من هلال خدای تعالی گفت: ای موسی؟ عصایت«9» بر سنگ زن، و آن عصایی بود که موسی- علیه السّلام- از شعیب بستد چون او را شبانی فرمود. و گفته‌اند: آن عصا او را از آدم به میراث رسید، و آن عصایی بود از مورد که آدم- علیه السّلام- چون از بهشت به زمین آمد با خود بیاورد، و او را دو شعبه بود. چون شب در آمدی از او چون مشعله«10» نور می‌تافتی، و طول او ده گز بود بر طول موسی- علیه السّلام- و نام اینکه عصا «علّیق» بود. ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: آیه و ترجمه را در اینکه جا نیاورده‌اند. 2. مج، وز: ترسی. [.....] 3. مج، وز: اندوهگین، دب، آج، لب، فق: اندوهناک. 4. همه نسخه بدلها احوال. 5، 6. دب، آج، لب، فق، مب: دهند. 7. سوره حجر (15) آیه 22. 8. سوره جن (72) آیه 16. 9. همه نسخه بدلها: عصای خود. 10. مر: شعله. صفحه : 307 قوله: الحَجَرَ، خلاف کرده‌اند در سنگ. وهب منبّه گفت: هر وقتی سنگی دگر بودی چنان که موسی- علیه السّلام- برسیدی هر سنگ که بودی عصا بر او زدی دوازده چشمه از او روان شدی، برای هر سبطی چشمه‌ای، تا ایشان را به«1» هم خلاف نباشد. ایشان گفتند: اگر موسی را عصا گم شود، ما از تشنگی بمیریم. خدای تعالی گفت: پس از اینکه عصا بر سنگ مزن، به انگشت اشارت کن و بفرما تا به فرمان من«2» آب از او بیرون آید، همچنان کرد. گفتند: اگر وقتی ما به زمینی فرود آییم که در آن جا سنگ نباشد، آب از کجا آریم! موسی- علیه السّلام- سنگی با خود بر گرفت، [91- پ] گفت: اکنون ایمن باشی. و قولی دگر آن است که: سنگی بود معیّن، برای آن گفت: «الحجر»، به «لام» تعریف عهد. عبد اللّه عبّاس گفت: سنگی بود مربّع خفیف بر شکل روی مردی، آن با خود داشتی، هر گه که به آب حاجت بودی عصا بر وی زدی تا دوازده چشمه از او بیرون آمدی. ابو روق گفت: سنگی سست بود، و در او دوازده رخنه بود، از هر رخنه‌ای چشمه‌ای آب عذب بیرون می‌آمدی. چون مستغنی شدندی، دگر باره عصا بر وی زدی تا منقطع شدی. هر روز آن سنگ ششصد«3» هزار مرد را آب دادی، جز چهار پایان را. و در خبر می‌آید که: موسی- علیه السّلام- می‌رفت در بعضی راهها، سنگی دید بر آن راه افگنده. آن سنگ موسی را آواز داد که: مرا بر گیر که تو را در من شأنی و کاری و معجزه‌ای هست. موسی- علیه السّلام- سنگ بر گرفت. چون قوم آب خواستند، خدای تعالی گفت: اضرِب بِعَصاک‌َ الحَجَرَ، یعنی آن سنگ معیّن. فَانفَجَرَت، در آیت حذفی و اختصاری هست، و تقدیر اینکه است که: فضرب فانفجرت، و لکن بیفگند برای دلالت کلام بر او، و اصل انفجار، انشقاق و اتّساع بود، و صبح را از اینکه جا فجر خوانند، و فجور«4» برای اینکه گویند لاتّساعه، چه آنچه مشروع باشد مضیّق و محدود بود به تضییق و تحدید شرع. انفجار بر دمیدن آب باشد از ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: با. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر: تو. 3. مج، وز: سیصد، دب، مر: شصت. 4. مج، دب، وز، فق، مر را. صفحه : 308 چشمه. «منه» ای من الحجر، از او، یعنی از سنگ. اثنَتا عَشرَةَ عَیناً، دوازده چشمه آب. و «عین»، از اسماء مشترکه است، عین چشم باشد و چشمه آب باشد، و عین المیزان، چشمه ترازو باشد، و عین الرّکبة، سر زانو باشد، و عین زر باشد، و عین الشّی‌ء، ذاته و شخصه باشد. و گفته‌اند: تسمیت اینکه جمله به یک نام برای تدویر و تقویر«1» آن است، و تخصیص اینکه عدد برای آن بود که ایشان دوازده سبط بودند از دوازده فرزند یعقوب- علیه السّلام. و عین مؤنّث اللّفظ است، برای آن «اثنتا عشرة» گفت، «تا» در «عشرة» و «اثنتا» در آورد. و نصب او بر تمیز است. و «الف» تثنیه علامت رفع بود، و « یا » علامت نصب و جرّ، و رفع اینکه جا به فاعلیّت است، و نصب فی قوله: وَ بَعَثنا مِنهُم‌ُ اثنَی عَشَرَ نَقِیباً«2»قَد عَلِم‌َ کُل‌ُّ أُناس‌ٍ مَشرَبَهُم، هر سبطی از اسباط چشمه خود شناختندی. و مراد به «اناس»، سبطی از اسباط است، یعنی کل‌ّ سبط مشربهم. «مشرب»، جای شرب باشد، و به معنی مصدر باشد چون: مدخل و مخرج و مطلع. کُلُوا وَ اشرَبُوا، تقدیر چنان است که: و قلنا لهم، از جمله آن مواضع است که قول در او حذف کرده است، چون حال بر اینکه جمله بود، ما ایشان را گفتیم: کُلُوا وَ اشرَبُوا، بخوری از اینکه «من‌ّ» و «سلوی»، و باز خوری از اینکه چشمه‌های«3» آب که من شما را روزی کرده‌ام. و حدّ روزی بگفتیم، و روزی را با خود حوالت کرد از آن جا که او آفریند«4»، و اسباب رسیدن از تمکین [92- ر] و آلات او کند. وَ لا تَعثَوا فِی الأَرض‌ِ مُفسِدِین‌َ، و در زمین فساد مکنی. و العثوّ و العیث، اشدّ الفساد، و اینکه مقلوب است به اتّفاق المعنی، یقال: عثا یعثو عثوّا و عاث یعیث عیثا و عثی یعثی عثیّا، هم لغتی است در اینکه معنی، قال عدی‌ّ بن الرّقاع: لو لا الحیاء و ان‌ّ رأسی قد عثا فیه المشیب لزرت أم‌ّ الهیثم و قال رؤبة: ----------------------------------- 1. کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، مر: تغویر. 2. سوره مائده (5) آیه 12. 3. اساس: چشمهاء/ چشمه‌های. [.....] 4. همه نسخه بدلها: آفرید. صفحه : 309 و عاث فینا مستحل‌ّ عائث مصدّق او ناجز مقاعث و برای آن گفت: «مفسدین»، و اگر چه عثوّ خود فساد باشد تا«1» ایهام آن نیفگند که اینکه فعلی باشد که ظاهرش فساد بود و باطنش صلاح، چنان که فعل صاحب موسی از خرق سفینه و قتل غلام، یعنی فعلی مکنی که ظاهر و باطن آن فساد باشد، تا مکرّر نبود و محمول بود بر فایده‌ای نو«2». وَ إِذ قُلتُم یا مُوسی، و نیز یاد کنی چون گفتی یا موسی که«3» بر یک طعام صبر نکنیم، چون مدّتی از من‌ّ و سلوی بخوردند، ایشان را از آن ملال آمد، آرزوی تره و سیر«4» و پیاز کردند. حسن بصری گفت: برای آن که ایشان اهل سواد بودند، و نشو و تربیت ایشان بر آن بود، طبع ایشان با من‌ّ و سلوی ساخته نبود، طبعشان با آن خواست، گفتند: یا موسی؟ خدای را دعا کن تا اینکه زمین«5» برای ما تره برویاند«6»، و برای ما بیرون آرد از زمین از آنچه از زمین روید از تره«7». و تره«8» را برای آن بقل خوانند«9» که از زمین بر آید، یقال: بقل البقل اذا نبت، و بقل وجه الغلام اذا اختطّ. وَ قِثّائِها، در شاذّ «قثّائها»، به ضم‌ّ «قاف» خوانده‌اند، و آن لغت تمیم است. و «قثّاء» خیار باشد. وَ فُومِها، عبد اللّه عبّاس گفت: «فوم» نان باشد، تقول العرب: فوّموا لنا، ای اختبزوا. عطا و ابو مالک گفتند: گندم باشد، و اینکه لغت قدمای عرب است، قال الشّاعر: قد کنت احسبنی کأغنی واجد قدم المدینة فی«10» زراعة فوم قتیبی گفت: جمله حبوب را فوم خوانند، و کلبی گفت و نضر بن شمیل و کسائی و مؤرّج که: سیر باشد، و مؤرّج اینکه بیت حسّان بیاورد: و انتم اناس لئام الاصول طعامکم الفوم و الحوقل ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، مب در. 2. مج، وز، مب: بود، دب، آج، لب، فق، مر: تو. 3. همه نسخه بدلها ما. 4. مج: سبز، وز: سبزه. 5. دب، آج، لب، مب را. 6. دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیارند. 7، 8. اساس: به صورت «ترّه» هم خوانده می‌شود. 9. مج، وز: خواند. 10. کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 205)، و لسان العرب (12/ 460): عن. صفحه : 310 یعنی سیر و پیاز، و نضر شمیل«1» اینکه بیت بیاورد به استشهاد از امیّة بن الصّلت: کانت منازلهم اذ ذاک ظاهرة فیها الفرادیس و الفومان و البصل و عرب از میان «ثا» و «فا» معاقبت کنند، صمغ عرفط را مغافیر و مغاثیر گویند، و گور را جدف و جدث گویند، و در مصحف عبد اللّه مسعود «و ثومها» است به «ثا». وَ عَدَسِها، و مرجوم«2». روایت است از علی‌ّ بن موسی- علیهما السّلام- از پدرانش از امیر المؤمنین- علیه السّلام- از رسول- صلّی اللّه علیه و آله که گفت: علیکم بالعدس فانّه مبارک مقدّس و انّه یرقّق القلب و یکثر الدّمعة و انّه بارک فیه سبعون نبیّا [29- پ] آخرهم عیسی بن مریم، گفت: بر شما باد که مرجو بسیار خوری که آن مبارک است و مقدّس و پاکیزه است، دل را تنک کند«3» و آب چشم را بسیار کند، و هفتاد پیغامبر بر او دعا کرده‌اند به برکت، آخرشان عیسی بن مریم. وَ بَصَلِها، و پیاز، و «ها» در جمله اینکه چیزها کنایت است از زمین که زمین مؤنّث است و تأنیث او به سماع دانند. موسی- علیه السّلام- ایشان را گفت عند آن: ا تستبدلون الّذی هو ادنی بالّذی هو خیر، گفت: بدل می‌کنی آنچه کمتر و خسیستر است به آنچه بهتر است! ادنی من الدّناءة و الخساسة، و در شاذّ به همز«4» خوانده‌اند. و بعضی نحویان گفتند: مراد ادون است و لکن قلب کردند- چنان که در عثا و عاث گفتیم- دونتر فروتر، یعنی آنچه بهتر است از طعام رها می‌کنی و بتر اختیار می‌کنی! و روا بود که راجع بود به اختیار خدا، و اختیار ایشان برای خود. اهبِطُوا مِصراً، هبوط، به زمین نشیب فرو شدن باشد، و نقیض او صعود بود. و مراد به مصر، شهری از شهرهاست برای تنکیر و دخول تنوین در او. و اگر مصر معیّن خواستی، تنوین در او نبردی که او از باب لا ینصرف است، چنان که گفت: ادخُلُوا مِصرَ إِن شاءَ اللّه‌ُ آمِنِین‌َ«5»، و اینکه قول قتاده است. ----------------------------------- 1. مج، آج، لب، دب، مر: نضر بن شمیل. 2. وز در حاشیه افزوده: تفسیر عدس است، لکن در زبان مرجومک می‌کنید (!)، ظاهرا می‌گویند صحیح باشد. 3. مج، فق، وز، مب، مر: تنگ نکند. 4. آج، لب: همزه. [.....] 5. سوره یوسف (12) آیه 99. صفحه : 311 و ضحّاک گفت: مصر فرعون خواست- اینکه شهر مخصوص که آن را مصر می‌خوانند، و روا بود که اینکه اسم را و امثال اینکه را گاه صرف کنند گاه نکنند، برای آن که اسمی خفیف است ساکن الاوسط«1» بر سه حرف، و آن اسم که چنین باشد مخیّر باشند در صرف و ترک صرف. آن که صرف نکند برای آن نکند که دو سبب در او حاصل است: و آن علمیّت است و تأنیث، و آن که صرف کند، گوید: خفّت اسم معادل شد«2» یک سبب را اسم بر یک سبب بماند، و به یک سبب ترک صرف نکنند. و در شاذّ، حسن بصری و طلحة بن مصرّف خواندند: «اهبطوا مصر»، بی تنوین، و در مصحف عبد اللّه مسعود چنین است. و مانند اینکه در دو نوع بود: در مؤنّث و اسم اعجمی، چون: «هند» و «دعد» و «نوح» و «لوط» و شاعر گفت: لم تتلفّع بفضل مئزرها دعد و لم تسق دعد فی العلب جمع کرد از میان هر دو وجه، و مصر در تازی حدّ باشد، و مصور الدّار حدودها باشد، و شاعر گفت: و جاعل الشّمس مصرا لا خفاء به بین النّهار و بین اللّیل قد فصلا فَإِن‌َّ لَکُم ما سَأَلتُم، در مصر شوی یا در هر شهرها«3» که آنچه شما خواستی از اینکه بقول و نبات زمین آن جا باشد. آنگه از خطاب به مغایبه آمد«4»، گفت: وَ ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ الذِّلَّةُ وَ المَسکَنَةُ بر عادت عرب که ایشان چنین بسیار کنند، قال اللّه تعالی: حَتّی إِذا کُنتُم فِی الفُلک‌ِ وَ جَرَین‌َ بِهِم«5» حَتّی یُعطُوا الجِزیَةَ عَن یَدٍ وَ هُم صاغِرُون‌َ«2». و عطاء بن السّایب گفت: مراد غیار«3» و زی‌ّ جهودی و اهل ذمّت است که شارع را فرمود تا ایشان را به غیار«4» از مسلمانان جدا کند. «و المسکنة»، و درویشی و هو مفعلة من السّکون برای آن که درویش«5» را حرکت نشاط نبود تا هر کجا جهودی را بینی، یا درویش باشد، یا درویش شکل، یا درویش دل«6». وَ باؤُ بِغَضَب‌ٍ، ای رجعوا، باز آمدند با خشم خدا. و ابو روق گفت: استحقّوا، مستحق‌ّ خشم خدا می‌شدند، و ابو عبید«7» گفت: اقرّوا به و احتملوه، بر گرفتند و به آن معترف شدند، یقال: باء بحقّه اذا اقرّبه، و غضب خدای تعالی ارادت او باشد عقاب را به مستحقّش، و معنی سخط هم اینکه باشد و بغض. ذلِک‌َ بِأَنَّهُم کانُوا یَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ، اینکه به آن است که ایشان به آیات خدای تعالی کافر می‌شوند، یعنی نعت و صفت محمّد صلّی اللّه علیه و علی اله پنهان می‌کنند، و آیت رجم در توریت و انجیل پنهان می‌کنند و تحریف آن می‌کنند. وَ یَقتُلُون‌َ النَّبِیِّین‌َ بِغَیرِ الحَق‌ِّ، و پیغامبران را بنا حق می‌کشند و «قتل»، تخریب بنیت حیات باشد به آلتی که به غالب عادت عند آن تلف حیات بود. و نافع تنها «النّبیئین» مهموز می‌خواند من النّبأ، و هو الخبر، و باقی قرّاء بی همز«8» می‌خوانند. و آن را سه وجه بود: یکی آن که معنی همان باشد که در مهموز بود، و لکن تخفیف همز کرد«9». و وجه دوم من النّباوة و هی الرّفعة، پس بر اینکه قول «نبی»، رفیع باشد و نبأ عن المکان اذا ارتفع عنه، قال الشّاعر: ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها، بجز وز: می‌گذراند. 2. سوره توبه (9) آیه 29. 3، 4. آج: صغار. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: درویشی. 6. همه نسخه بدلها باشد. 7. مر: ابو عبیده. 8. همه نسخه بدلها، بجز مج: همزه. 9. مج، وز: گردد. [.....] صفحه : 313 ان‌ّ جنبی عن الفراش لنابی«1» کتجافی الأسرّ«2» فوق الظّراب وجه سیم آن است که: «نبی» طریق روشن باشد برای آن که خلق به او مهتدی شوند چنان که به راه راست، و اینکه قول کسائی است و بر اینکه حجّت انگیخت [به قول شاعر]«3»: لأصبح رتما دقاق الحصا مکان النّبی‌ّ من الکاثب و قوله: «بغیر الحق‌ّ»، دلیل نکند بر آن که کشتن ایشان بر وجهی بود که حق باشد، مراد آن است که کشتن پیغامبران جز بنا حق نباشد، چه اینکه دلیل الخطاب باشد، و دلیل الخطاب بنزدیک بیشتر اهل علم باطل است، و اینکه را امثله بسیار است، بعضی«4» گفته شد پیش از اینکه، و گفته‌اند: مراد آن است که بقوله: «بغیر الحق‌ّ» یعنی بلا جرم، بی گناهی و چیزی که به علّت توان کردن، پیغامبران را«5» می‌کشتند. در خبر می‌آید که: جهودان در یک روز هفتاد پیغامبر را بکشتند در بازار بامداد، و نماز دیگر هم در آن بازار تره می‌فروختند. ذلِک‌َ بِما عَصَوا، «ما» مصدریّه است، معنی آن است که: ذلک بعصیانهم، و عصیان مخالفت امر [93- پ] به«6» ارادت باشد. وَ کانُوا یَعتَدُون‌َ، ای یتجاوزون حدود اللّه، اینکه به ایشان برای آن است که ایشان فرمانهای مرا مخالفت کردند و از حدّهای من تعدّی کردند. و اعتداء، اسراف و ظلم و تجاوز حدّ و قدر باشد، و او هم در محل‌ّ مصدر است عطفا علی قوله: «بما عصوا». قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا«7»، کلام در ایمان و حقیقت او در آیات مقدّم برفت. قوله: وَ الَّذِین‌َ هادُوا، در معنی و اصل و اشتقاق او خلاف کردند: «هادوا» جهود شدند. و ابو عبیده«8» گفت: معنی «هادوا» ای تابوا من عبادة العجل، از گوساله پرستیدن توبه کردند، من قوله: إِنّا هُدنا إِلَیک‌َ«9»وَ النَّصاری، علما خلاف کردند در سبب تسمیت ایشان به اینکه نام: زهری گفت: برای آن ترسایان را نصاری خوانند که حواریان ایشان گفتند: نَحن‌ُ أَنصارُ اللّه‌ِ«2». مقاتل گفت: ایشان را برای آن نصاری خواندند که ایشان در دهی بودند که آن را ناصره خواندند، نسبت کرد ایشان را به آن. خلیل احمد گفت: نصاری جمع نصران باشد، کندمان و ندامی، و انشد: یراه«3» اذا زار العشی‌ّ محنّفا و یضحی«4» لدیه و هو نصران شامس«5» پس « یا » ی نسبت در او فزودند، چنان که در لحیانی‌ّ و رقبانی‌ّ لکثیر اللحیة و عظیم الرّقبة. و زجّاج گفت: شاید که نصاری جمع نصری بود، چنان که بعیر مهری‌ّ و ابل مهاری‌ّ، و اینکه شتری باشد منسوب الی مهرة و هی قبیلة، همچنین ایشان منسوبند الی نصرة قریة کان عیسی- علیه السّلام- ینزلها، دهی که عیسی- علیه السّلام- آن جا فرود آمدی. ----------------------------------- 1. دب: بجستندی، آج، لب، فق، مر: بجستند، وز، مب: بجنبند. 2. سوره آل عمران (3) آیه 52، و سوره صف (61) آیه 14. 3. دب، آج، لب، فق، مب، مر: نراه، وز: تراه. 4. مج: تضحی. 5. مج، وز: شاموس. [.....] صفحه : 315 وَ الصّابِئِین‌َ، اهل مدینه «صابین» خواندند بی همز«1»، و باقی قرّاء به همز«2» خواندند، و اصل او من صبا یصبو اذا مال و خرج من دین الی دین، و به همز«3» هم اینکه معنی دارد، و اصبأ«4» لغة فی صبأ، قال الشّاعر: اذا صبأت هوادی الخیل عنها حسبت بنحرها شرق العبیر علما خلاف کردند در آن که ایشان که بودند و دین ایشان چه بود: سدّی گفت: ایشان قومی‌اند از اهل کتاب و ذبایح ایشان ذبایح اهل کتاب بود. عبد اللّه عبّاس گفت: ذبایح ایشان حلال نباشد و با ایشان مناکحت نشاید کردن. مجاهد گفت: ایشان اهل کتاب نیند«5»، بل قبیله‌ای‌اند از شام میان گبرکی و جهودی، ایشان را دینی نیست، و اینکه مذهب ابو حنیفه است [94- ر]. قتاده و مقاتل گفتند: قومی‌اند که به خدای تعالی مقرّاند، فریشتگان را پرستند و زبور خوانند و نماز کنند به جانب کعبه، و از هر دینی چیزی گرفته‌اند. کلبی گفت: جماعتی‌اند میان جهودی و ترسایی«6» میان سر بتراشند و خود را خصی‌ّ بکنند. إبن زید گفت: قومی‌اند در جزیره موصل، لا اله الّا اللّه گویند و به رسولان خدای ایمان ندارند، برای اینکه مشرکان عهد رسول، مصطفی را- علیه السّلام- و صحابه«7» او را صابی خواندند تشبیه به ایشان، و قومی گفتند: برای آنشان«8» صابی خواندند که ایشان از دین جاهلیّت به دین مسلمانی شدند«9». مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ، سؤال کردند و گفتند: «من امن باللّه» یا راجع است به «ان‌ّ الّذین امنوا»، یا به آنچه از پس اوست. اگر راجع است با اوّل، مؤمن چگونه ایمان آرد«10»! و اگر راجع بود با دگر اصناف از جهودان و ترسایان و صابیان، به چه دلیل ----------------------------------- 1، 2، 3. همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: همزه. 4. آج: صبأ. 5. همه نسخه بدلها: نه‌اند. 6. آج، لب، فق، مب، مر: جهودان و ترسایان. 7. همه نسخه بدلها: اصحابه. 8. همه نسخه بدلها: آن ایشان. 9. دب، آج، لب، فق، مب، مر واصله من صبا یصبوا اذا مال، قال الشّاعر: صبا قلبی و مال الیک میلا || و ارّقنی خیالک بابتلاء 10. همه نسخه بدلها: آورد. صفحه : 316 تخصیص افتد! به ایشان«1» گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که «ان‌ّ الّذین«2»» مؤمنانند، و «من امن»، راجع است با دگر اصناف جز آن که «منهم» مضمر است اینکه جا تا به او تخصیص افتد، و حذف او برای دلالت کلام کرد بر او چنان که هم در اینکه سورت گفت و «منهم» اظهار کرد فی قوله: وَ ارزُق أَهلَه‌ُ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ مَن آمَن‌َ مِنهُم بِاللّه‌ِ«3». جواب دیگر آن است که: «ان‌ّ الّذین امنوا»، نه«4» حقیقت است، معنی آن است که: اظهروا الایمان بالسنتهم«5» و اضمروا الکفر«6» فی قلوبهم، چنان که در دگر آیت گفت: مِن‌َ الَّذِین‌َ قالُوا آمَنّا بِأَفواهِهِم وَ لَم تُؤمِن قُلُوبُهُم«7» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّه‌ِ«8» إِن‌َّ الَّذِین‌َ قالُوا رَبُّنَا اللّه‌ُ ثُم‌َّ استَقامُوا«11» فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ، و در آخر آن آیت گفت: تَتَنَزَّل‌ُ عَلَیهِم‌ُ المَلائِکَةُ أَلّا تَخافُوا وَ لا تَحزَنُوا«12». و «من» لفظی است صالح واحد«13» و تثنیه«14» و جمع را مذکّر و مؤنّث را، امّا در واحد فی قوله: وَ مِنهُم مَن یَستَمِع‌ُ إِلَیک‌َ«15»، و در جمع: وَ مِنهُم مَن یَستَمِعُون‌َ إِلَیک‌َ«16» وَ مَن یَقنُت مِنکُن‌َّ لِلّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ وَ تَعمَل صالِحاً نُؤتِها أَجرَها مَرَّتَین‌ِ«17»وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، یعنی روز قیامت، و به آن اینکه روز را روز باز پسین خواند که از پس آن دگر شب نباشد تا روزی دگر بود از پس او. وَ عَمِل‌َ صالِحاً، و عمل نیکو کند از ادای واجبات و سنن و اجتناب قبایح. فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم، «فا» برای جواب شرط آمد، اگر گویند: خبر «ان‌ّ» کجاست! و جزای شرط کدام است! جواب آن است که: «فلهم اجرهم»، جمله‌ای است از مبتدا و خبر، هم در محل‌ّ خبر «ان‌ّ»، و هم در محل‌ّ جزای شرط. و مَن آمَن‌َ [94- پ] که شرط است مبتدای دوم است، وزن«2» اینکه از کلام چنین بود: ان‌ّ الّذین دخلوا داری من سلّم علی‌ّ فله درهم، برای مشابهتی که مبتدا و خبر را به شرط و جزا هست، جواب هر دو به جمله باز آید، و وجه مشابهت«3» است که هیچ دو مستقل‌ّ نیستند، مبتدا بی خبر نباشد و شرط بی جزا، و اینکه مسأله پیش از اینکه مشروحتر گفته شده است. وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ، گفته‌اند معنی آن است که: ترسی نیست برایشان در آنچه از پیش فرستاده‌اند، و نه‌اند و هی در آنچه باز گذاشته‌اند، و قیل: لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم من الخلود فی النّار، وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ من قطیعة الملک الجبّار، و قیل: لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم، فی الکبائر فانّی اغفرها، وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ من الصّغائر فانّی اکفّرها، و قیل: لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم فیما تعاطوها من الاجرام، وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ فیما اقترفوها من الاثام لما سبق لهم من الایمان و الاسلام، ایشان را از کبایر خوف نباشد و نه از صغایر اندوه، چه اینکه مکفّر کنم، و آن مستتر.

وَ إِذ أَخَذنا مِیثاقَکُم وَ رَفَعنا فَوقَکُم‌ُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیناکُم بِقُوَّةٍ وَ اذکُرُوا ما فِیه‌ِ لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ (63) ثُم‌َّ تَوَلَّیتُم مِن بَعدِ ذلِک‌َ فَلَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُه‌ُ لَکُنتُم مِن‌َ الخاسِرِین‌َ (64) وَ لَقَد عَلِمتُم‌ُ الَّذِین‌َ اعتَدَوا مِنکُم فِی السَّبت‌ِ فَقُلنا لَهُم کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِین‌َ (65) فَجَعَلناها نَکالاً لِما بَین‌َ یَدَیها وَ ما خَلفَها وَ مَوعِظَةً لِلمُتَّقِین‌َ (66)

و چون ها گرفتیم پیمان شما و بداشتیم بر بالای شما کوه طور بگیرید«4» آنچه بدادیم ما شما را بنیرو، و یاد کنید آنچه در وی است تا مگر شما ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها را. 2. مج: و وزدان، دب: او وزان، آج، لب، فق، مب: وزان، وز: و اوزان. 3. آج، لب، فق، وز، مب، مر آن. 4. مج، وز: تا ها گیرید. صفحه : 318 ترسکار«1» شوی. پس برگردیدید«2» از پس آن اگر نه فضل خدا بودی«3» بر شما و بخشایش او بودی«4»، هر آینه بودید شما از زیانکاران. و به حقیقت بدانستی شما آن کسان را [که]«5» در گذشتند از شما در شنبه، پس گفتیم ایشان را باشید بوزنگان«6» راندگان. پس گردانیدیم آن را عبرتی آن را که پیش ایشان بود و آنچه از پس آن است، و پندی مر ترسکاران را«7». قوله: وَ إِذ أَخَذنا، یاد کنی چون ما عهد شما بستدیم«8»، و آن عهد خداست که بر جمله مکلّفان گرفت که او را پرستند، و با او انباز نگیرند، و رسولان او را تصدیق کنند، و کتابهای او کار بندند، و اوامر او را مؤتمر«9» شوند، و از مناهی او منزجر«10» شوند. و «میثاق»، مفعال باشد از وثیقه امّا به سوگند و امّا به عهد یا جز آن از وثایق، و مراد به اینکه میثاق آن است که ما گفتیم، و حق تعالی در دگر آیت شرح داد«11» من قوله: وَ إِذ أَخَذنا مِیثاق‌َ بَنِی إِسرائِیل‌َ لا تَعبُدُون‌َ إِلَّا اللّه‌َ وَ بِالوالِدَین‌ِ إِحساناً«12»- الایات، و فی قوله: وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ [95- ر] مِیثاق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَتُبَیِّنُنَّه‌ُ لِلنّاس‌ِ وَ لا تَکتُمُونَه‌ُ«13»، و فی قوله: وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ النَّبِیِّین‌َ لَما آتَیتُکُم مِن کِتاب‌ٍ وَ حِکمَةٍ ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق: رستگار. [.....] 2. مج: برگردید، دب: برگردیدن، آج، لب: برگردندن، فق، برگرداندن. 3. مج: خدای نه استی، وز: خدای استی. 4. مج: بودیتان. 5. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. 6. مج: بوزنگانی، وز: بوزینگانی. 7. همه نسخه بدلها اینکه چهار آیات است. 8. مر: بستیم. 9. اساس: مؤتمن، با توجه به مج و اتفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. 10. دب، آج، لب، فق: متحرز. 11. دب، آج، لب واو. 12. سوره بقره (2) آیه 83. 13. سوره نساء (4) آیه 187. صفحه : 319 «1»- الایه، و آنچه مانند اینکه است از آیات که متضمّن است ذکر عهد و میثاق را، و حمل او بر عموم کردن اولیتر بود. وَ رَفَعنا فَوقَکُم‌ُ الطُّورَ، طور به تازی کوه باشد چنان که عجّاج گفت: دانی جناحیه من الطّور فمرّ تقضّی البازی إذا البازی کسر و چنان که جریر گفت: فان یر سلمی الجن‌ّ یستأنسوا بها و ان یر سلمی صاحب الطّور ینزل و گفته‌اند: طور کوهی است معیّن که خدای تعالی بر او با موسی سخن گفت. و گفته‌اند: اینکه به لغت سریانی«2» کوه باشد، و اگر چنین باشد اتّفاق اللّغتین بود برای آن که در قرآن جز تازی نیست. مفسّران گفتند: چون خدای- جل‌ّ جلاله- توریت بر بنی اسرایل فرو فرستاد، و در آن جا آصار و اثقال و تکالیف شاق‌ّ بود، بنی اسرایل آن را احتمال نکردند«3» و نمی‌پذیرفتند، و چون می‌پذیرفتند وفا نمی‌کردند، خدای- جل‌ّ جلاله- بر سبیل تهدید و وعید و اعذار و انذار بفرمود جبریل را تا کوهی به مقدار لشکرگاه ایشان به طول و عرض یک فرسنگ در یک فرسنگ بر کند از جایگاه، و بر بالای سر ایشان معلّق بداشت به مقدار قامت مردی. عبد اللّه عبّاس گفت: از کوههای فلسطین بود، حق تعالی فرمان داد تا از جای بر کنده شد و بر بالای سر ایشان«4» چون سایه بانی بایستاد، و عطا روایت کرد هم از عبد اللّه عبّاس که: خدای تعالی کوه بر بالای سر ایشان بداشت، و آتشی عظیم از پیش روی«5» ایشان پدید کرد و از پس ایشان دریای شور بود، و ایشان در میانه آن«6» سر بر زمین نهادند به نیم روی و به یک چشم به کوه می‌نگریدند و می‌گفتند: حنطة، به جای حطّة، و اینکه جمله بر وجهی بوده باشد که ایشان ملجأ نشده باشند و الّا اگر ملجأ ----------------------------------- 1. سوره بقره (2) آیه 81. 2. همه نسخه بدلها است، چاپ شعرانی (1/ 213) اسم. [.....] 3. مب: نکردندی. 4. آج، مر معلّق بداشت و. 5. مر در برابر. 6. همه نسخه بدلها: ندارد. صفحه : 320 شدندی علی کل‌ّ حال آن گفتندی که ایشان را فرمودند«1»، خلاف آن نگفتندی. دگر آن که: با الجاء ثبات تکلیف نباشد. خُذُوا ما آتَیناکُم بِقُوَّةٍ، و اینکه از جمله آن جایگاههاست که ما گفتیم که: قول در او حذف کرد، و تقدیر آن است که: و قلنا لهم خذوا ما آتیناکم بقوّة، و لا بدّ اینکه محذوف تقدیر باید کردن تا معنی کلام مستقیم شود. و معنی «اخذ» اینکه جا قبول است، و «ایتاء»، اعطا باشد، یقال: اتیته اذا اعطیته، و اتیته جئته. بقوّة، ای بجدّ و اجتهاد و مواظبة و مداومة، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و قتاده«2» و سدّی و ابو العالیه. ربیع انس گفت: بطاعة اللّه، به فرمانبرداری خدای. مجاهد گفت: به عمل کردن به آنچه در وی است. إبن بحر گفت: مراد آن است که بالقبول. ابو علی گفت: به قدرتی«3» که خدای تعالی [95- پ] شما را داده است. و در آیت دلیل است بر آن که قدرت قبل الفعل باشد، برای آن که امر به فعل قبل فعل باشد، و خدای تعالی خبر داد که: قدرت پیش«4» امر است، پس قدرت به دو درج«5» پیش از فعل باشد. وَ اذکُرُوا ما فِیه‌ِ، یاد داری و فراموش مکنی، و گفته‌اند مراد آن است که: تأمّل و تفکّر کنی، و تذکّر و اعتبار به آنچه در اوست از وعد و وعید و عظت«6» و امثال. لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ، تا همانا شما بپرهیزی«7» از معاصی، و آن تذکّر شما را لطف«8» باشد مقرّب به طاعت و مبعّد«9» از معصیت تا به صفت متّقیان شوی. ثُم‌َّ تَوَلَّیتُم مِن بَعدِ ذلِک‌َ، پس اعراض کردی و عدول نمودی، و اصل کلمه من قولهم: و لانّی فلان کذا فتولّیته، و تفعّل مطاوع فعّل باشد، چنان که: قطّعته فتقطّع، و حمّلته فتحمّل، و قلّدته فتقلّد، و کلّفته فتکلّف. آنگه اینکه معنی از آن جا بود که: و لّانی دبره، چنان که: و یولّون الدّبر، و قوله: ----------------------------------- 1. دب، آج، لب، فق، مر: فرمودندی. 2. دب، آج، لب، فق، مب، مر است و مجاهد. 3. مب، مر: قدرت. 4. همه نسخه بدلها از. 5. آج، لب، فق، مب: درجه. 6. مر: وعظ. 7. لب، فق، وز: بپرخیزی. 8. همه نسخه بدلها: لطفی. 9. مج، دب، فق، وز، مب، مر: مستبعد. صفحه : 321 وَ مَن یُوَلِّهِم یَومَئِذٍ دُبُرَه‌ُ«1» وَ تَوَلَّوا وَ هُم مُعرِضُون‌َ«4». مِن بَعدِ ذلِک‌َ، از پس آن. «ذلک»، اشارت است الی قوله: ما آتَیناکُم، و اولیتر آن است که اشارت بود به جمله آنچه در آیت مقدّم بر شمرد از اخذ میثاق و رفع طور بر بالای سر ایشان. و انزال توریت و آیات او، و گفتن او که: خُذُوا ما آتَیناکُم بِقُوَّةٍ وَ اذکُرُوا ما فِیه‌ِ، تا فایده را مشتمل بود. فَلَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُه‌ُ لَکُنتُم مِن‌َ الخاسِرِین‌َ، و اگر نه فضل و نعمت خدای تعالی و رحمت او بودی به قبول توبه شما، از نکث و نقض عهد، شما از جمله زیانکاران بودی. و اصل خسران نقصان بود، و گفته‌اند: من الهالکین، شما هلاک شده بودی اگر نه خدای تعالی شما را دریافتی به رحمت. و ابو العالیه گفت: مراد به «فضل اللّه»، اسلام است و به «رحمت» قرآن، و آیت دلیل نکند بر آن که آنان که هالک و خاسر شدند، فضل و رحمت خدا به ایشان نرسید، چه اینکه هر دو شامل است جمله خلق را، برای آن که اینکه دلیل الخطاب باشد و آن باطل است بنزدیک بیشتر اهل علم، و روا بود که مراد به «فضل» و «رحمت» رفع عذاب بود از ایشان و امهال ایشان تا توبه کردند و خویشتن برهانیدند از عذاب عاجل عند رفع الجبل فوقهم. وَ لَقَد عَلِمتُم‌ُ الَّذِین‌َ اعتَدَوا مِنکُم فِی السَّبت‌ِ، خطاب در اینکه آیت و جمله آیات مقدّم با اهل کتاب عهد رسول است- صلوات اللّه علیه و علی اله- و مراد پدران ایشان، چنان که برفت در آیاتی که پیش از اینکه است. گفت: بدانسته‌ای«5» حال آنان که اعتدا کردند، و اعتدا و تعدّی مجاوزة الحدّ باشد، و «عدو» که دویدن است مجاوزة [96- ر] قدر المشی باشد، و عدوی که اسم تعدّی است از اینکه جا باشد، و عداوت که دشمنی است هم از اینکه جاست. فِی السَّبت‌ِ، اصل کلمه قطعة من الدّهر باشد، ----------------------------------- 1. سوره انفال (8) آیه 16. [.....] 2. همه نسخه بدلها: ندارد. 3. مب فعل. 4. سوره توبه (9) آیه 76. 5. دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندانسته‌ای. صفحه : 322 اینکه قول زجّاج است. و ابو عبیده می‌گوید: سبت آن روز است که سبت فیه خلق کل‌ّ شی‌ء، ای قطع. پس بر اینکه قول«1» سبت قطع بود، و گفته‌اند: سبت راحت باشد و سکون، و منه السّبات لنوم«2» العلیل«3»، و قوله: وَ جَعَلنا نَومَکُم سُباتاً«4»، و مرد خفته را مسبوت گویند لأن‌ّ السّبات ادرکه و اخذه. و قطع برای آن که گفتند که: خدای تعالی آغاز خلق اشیا«5» روز شنبد«6» کرد تا روز آدینه«7» آدینه نماز دیگر تمامی شش روز، چنان که گفت: خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ وَ ما بَینَهُما فِی سِتَّةِ أَیّام‌ٍ«8» إِذ تَأتِیهِم حِیتانُهُم یَوم‌َ سَبتِهِم شُرَّعاً وَ یَوم‌َ لا یَسبِتُون‌َ لا تَأتِیهِم«10» فَقُلنا لَهُم، اینکه قول اینکه جا مجاز است، چنان که در آن آیت که گفت: ثُم‌َّ استَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِی‌َ دُخان‌ٌ فَقال‌َ لَها وَ لِلأَرض‌ِ ائتِیا طَوعاً أَو کَرهاً قالَتا أَتَینا طائِعِین‌َ«6». و آن جا بر حقیقت نه از خدای تعالی قولی بود و نه از آسمان و زمین، و چنان که شاعر گفت: امتلأ الحوض و قال قطنی مهلا رویدا قد ملات بطنی و معلوم است که حوض چیزی نگفت. و قوله: کُونُوا، صیغت امر است، و مراد کنایت از تسخیر، چنان که گفت: إِنَّما قَولُنا لِشَی‌ءٍ إِذا أَرَدناه‌ُ أَن نَقُول‌َ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ«7»، و «قردة»، جمع قرد باشد. خاسِئِین‌َ، ای بعیدین و خسأ یخسأ، هم لازم باشد و هم متعدّی، یقال: خسأت الکلب فخسأ هو، ای طردته فاطّرد، و ابعدته فبعد، و در مطاوع او انخساء آمده است، یقال: خسأته فانخسأ بر قیاس، قال الرّاجز: الکلب ان قلت له اخسأ انخسأ مجاهد گفت معنی آن است که: اذلّاء صاغرین، ذلیل و مهین، و در اینکه عظتی و عبرتی است آنان را که در او تأمّل کنند. فَجَعَلناها، کردیم ایشان را. و «ها» روا بود که راجع بود با جماعت، و روا بود ----------------------------------- 1. اساس: بر خواستند، با توجّه به مج و رسم الخط رایج، تصحیح شد. 2. مج، وز: کپی. 3. مج: ایشان را مسخ کرده بود. 4. دب، آج، لب: کرده بود. 5. همه نسخه بدلها: ایشان. [.....] 6. سوره فصّلت (41) آیه 11. 7. سوره نحل (16) آیه 40. صفحه : 325 [97- ر] که راجع بود با «قریه»، علی تقدیر: اهلها، و روا بود که راجع بود با عقوبت، و روا بود که راجع بود با لفظ قردة، و اینکه وجوه محتمل است همه را، و قریب است به صواب. نَکالًا، عبد اللّه عبّاس گفت: عقوبة، و دیگران گفتند: عبرة ینکل بها من رآها، عبرتی که هر آن کس که ببیند نکول کند و بگریزد و اقدام نیارد کردن بر مثل آن. و نکال، ارهاب غیر باشد کسی را به ترسانیدن، و نکل که قید باشد از اینکه جاست، و لگام را نیز نکل گویند از آن جا که منع کند چون قید. پس اصل کلمه منع بود، و منکول آن باشد که او را به نکال کنند، و نکول تأخّر باشد. لِما بَین‌َ یَدَیها وَ ما خَلفَها، «ما» شاید که موصوله بود و شاید که نکره موصوفه«1» بود، و «ها» راجع است امّا با امّت یا «2» جماعت یا «3» قری، لِما بَین‌َ یَدَیها من القری او الجماعات او الامم، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است. سدّی گفت«4»: لِما بَین‌َ یَدَیها، راجع است با ذنوب، یعنی نکال آن گناهها که کرده بودند، وَ ما خَلفَها، با«5» امّتی که از پس ایشان آیند. مجاهد گفت: لِما بَین‌َ یَدَیها، گناهانی که از پیش کردند، وَ ما خَلفَها، آن گناهان که در آن میان بودند چون هلاک به ایشان رسید. معنی قول عبد اللّه عبّاس آن است که: ما ایشان را عبرتی«6» کردیم برای امّت گذشته، یعنی امّتی که از پیش اهلاک«7» ایشان بودند و گناهی کردند، وَ ما خَلفَها، و آنان که از پس ایشان باشند. و معنی قول دیگران«8» آن است که: آن عقوبت«9» به گناهی بود که در مقدّم کردند، و به گناهی«10» که بر سر آن بودند. وَ مَوعِظَةً لِلمُتَّقِین‌َ، و پندی پرهیزکاران را، و اینکه لفظ مصدر است، و کذلک ----------------------------------- 1. آج، لب: موصوف. 2، 3. همه نسخه بدلها با. 4. همه نسخه بدلها: می‌گوید. 5. مج، دب، آج، لب، فق، مب: یا . 6. مج، دب، فق، وز: مب، مر مثله، آج، لب مثل. 7. همه نسخه بدلها: هلاک. 8. دب، آج، لب، فق، مب، مر: دیگر. 9. دب، آج، لب، فق، مب، مر نه. 10. مر: بلکه به گناهی بود، فق: بر به گناهی بود. صفحه : 326 الوعظ و العظة کالوعد و العدة و الموعدة، یقال: وعظته فاتّعظ، و منه قوله«1»- علیه السلام: السّعید من اتّعظ بغیره. لِلمُتَّقِین‌َ، پرهیزگاران را، و اگر چه آن موعظت بود جمله خلایق را، چون متّقیان به آن متّعظ شدند، گفت: موعظت ایشان است، تخصیص کرد ایشان را به ذکر، چنان که گفت: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«2»، و: إِنَّما أَنت‌َ مُنذِرُ مَن یَخشاها«3»، و برای آن که گوید«4» قرآن هدی متّقیان است، و آن آیت یا عقوبت و«5» موعظت متّقیان است، دلیل نکند که موعظت جز متّقیان نیست، برای آن که اینکه دلیل الخطاب بود، و آن بنزدیک بیشتر اهل علم باطل است. و بیان «تقوی»، و حقیقت او و علامت متّقیان در دگر آیت گفته شده است- وجهی ندارد اعادت کردن [97- پ]«6». ----------------------------------- 1. همه نسخه بدلها: قول النّبی. 2. سوره بقره (2) آیه 2. 3. سوره نازعات (79) آیه 45. [.....] 4. همه نسخه بدلها: گویند. 5. همه نسخه بدلها: ندارد. 6. اساس: در اینکه جا پایان می‌پذیرد، مج، دب، آج، لب، وز مر و اللّه ولی‌ّ التّوفیق و هو حسبنا و نعم الوکیل، نعم المولی و نعم النّصیر. هذا اخر المجلّدة الاولی و یتلوه فی الثّانیة قوله تعالی: وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِقَومِه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تَذبَحُوا بَقَرَةً نیز مج و وقع الفراغ من کتبه یوم الجمعة شهر ذی الحجّة سنّة الف و ست‌ّ و خمسون [صحیح: خمسین]. 6. اساس: در اینکه جا پایان می‌پذیرد، مج، دب، آج، لب، وز مر و اللّه ولی‌ّ التّوفیق و هو حسبنا و نعم الوکیل، نعم المولی و نعم النّصیر. هذا اخر المجلّدة الاولی و یتلوه فی الثّانیة قوله تعالی: وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِقَومِه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تَذبَحُوا بَقَرَةً نیز مج و وقع الفراغ من کتبه یوم الجمعة شهر ذی الحجّة سنّة الف و ست‌ّ و خمسون [صحیح: خمسین].

[ادامه سوره بقره]
بسم الله الرحمن الرحیم«1»

وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِقَومِه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تَذبَحُوا بَقَرَةً قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قال‌َ أَعُوذُ بِاللّه‌ِ أَن أَکُون‌َ مِن‌َ الجاهِلِین‌َ (67) قالُوا ادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ یُبَیِّن لَنا ما هِی‌َ قال‌َ إِنَّه‌ُ یَقُول‌ُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِض‌ٌ وَ لا بِکرٌ عَوان‌ٌ بَین‌َ ذلِک‌َ فَافعَلُوا ما تُؤمَرُون‌َ (68) قالُوا ادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ یُبَیِّن لَنا ما لَونُها قال‌َ إِنَّه‌ُ یَقُول‌ُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفراءُ فاقِع‌ٌ لَونُها تَسُرُّ النّاظِرِین‌َ (69) قالُوا ادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ یُبَیِّن لَنا ما هِی‌َ إِن‌َّ البَقَرَ تَشابَه‌َ عَلَینا وَ إِنّا إِن شاءَ اللّه‌ُ لَمُهتَدُون‌َ (70) قال‌َ إِنَّه‌ُ یَقُول‌ُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُول‌ٌ تُثِیرُ الأَرض‌َ وَ لا تَسقِی الحَرث‌َ مُسَلَّمَةٌ لا شِیَةَ فِیها قالُوا الآن‌َ جِئت‌َ بِالحَق‌ِّ فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفعَلُون‌َ (71) وَ إِذ قَتَلتُم نَفساً فَادّارَأتُم فِیها وَ اللّه‌ُ مُخرِج‌ٌ ما کُنتُم تَکتُمُون‌َ (72) فَقُلنا اضرِبُوه‌ُ بِبَعضِها کَذلِک‌َ یُحی‌ِ اللّه‌ُ المَوتی وَ یُرِیکُم آیاتِه‌ِ لَعَلَّکُم تَعقِلُون‌َ (73)

چون گفت موسی قومش را که خدای می‌فرماید شما را که بکشی گاوی«2»، گفتند: می‌گیری ما را«3» فسوس، گفت: پناه می‌دهم به خدای که باشم از جمله نادانان. گفتند بخوان برای ما خدایت را تا بیان کند ما را که«4» چیست آن! گفت او می‌گوید که: آن گاوی است نه پیر نه جوان، میانه«5»، میان اینکه و آن بکنی آنچه می‌فرمایند شما را. گفتند بخوان برای ما خدایت را تا بیان کند ما را که چیست گونه«6» آن! گفت او می‌گوید که: آن گاوی است زرد خالص رنگش، خرّم کند نگرندگان [را]«7». گفتند: بخوان برای ما خدایت را تا بیان کند ما را که چیست«8» که گاو پوشیده گشت بر ما، و ما اگر خواهد خدای راه یابیم. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق را، ها: ماده گاوی را. (3). ها به خندستانی و. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق: تا. (5). مج، وز است. (6). دب: لون، آج، لب، فق: لونها. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (8). مج آن. صفحه : 2 گفت او می‌گوید«1»: آن گاوی است نه کار«2» شکسته که سپرد«3» زمین را و نه آب دهد کشت را بی عیب، نباشد رنگی بر او، گفتند: اکنون آوردی«4» حق و درستی، بکشتند آن را و نزدیک نبود«5» که بکنند. چون بکشتی تنی را و مدافعت کردی در آن، و خدا بیرون آرد آنچه شما پنهان می‌کنی. گفتیم بزنی او را به بعضی از آن، همچنین زنده کند خدای مردگان را و باز نماید شما را حجّتهای خود تا همانا شما بدانید. [قوله تعالی: وَ إِذ قال‌َ مُوسی لِقَومِه‌ِ- الایة]«6» سبب اینکه آن بود که در بنی اسرایل کشته‌ای«7» را یافتند نام او عامیل و ندانستند که او را که کشته است«8». مفسّران خلاف کردند در کشنده«9» او و سبب کشتن او. عطا و سدّی گفتند: مردی بود در بنی اسرایل و او را مال بسیار بود، و پسر عمّی داشت و جز او وارث«10» نداشت. اینکه پسر عم‌ّ می‌خواست که او بمیرد تا میراث او بر دارد، و او دراز عمر بود، او را بکشت تا میراث او بر دارد. بهری دگر گفتند: اینکه عامیل زنی داشت بجمال و پسر عم‌ّ او می‌خواست که او را به زنی کند، او را بکشت برای آن زن. کلبی گوید: عامیل دختری داشت بجمال، اینکه پسر عم‌ّ او را به زنی ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق که. (2). دب، آج، لب، فق: کاری. (3). مج، وز: می‌سپرد، ها: شوراند. [.....] (4). مج، دیگر محال اکنون می‌آوردی، دب، آج، لب، فق: دیگر محل اکنون آوردیم. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نبودند. (6). اساس که در اینکه قسمت: نونویس و غیر قابل اعتماد است به جای عبارت داخل قلاب که از مج آورده شد، دارد: اینکه هفت است و. (7). اساس: کشتی. (8). فق، مب، مر و او وارث نداشت. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کشتن. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: وارثی. صفحه : 3 می‌خواست بدو نمی‌داد، او را بکشت تا ولایت«1» دختر با او افتد، و آن مرد را چون بکشت از آن ده«2» بر گرفت و به دهی«3» دیگر برد و بیفگند، و گفتند: از میان دو ده«4» بیفگند او را. عکرمه گفت: مسجدی بود بنی اسرایل را دوازده در داشت [98- ر] به عدد اسباط بنی اسرایل، اینکه مرد را کشته یافتند به در سبطی، به در سبطی دگر کشیدند او را، از میان آن دو سبط خصومت افتاد. إبن سیرین گفت: اینکه پسر عم‌ّ او را بکشت، و به در سرای مردی برد و بیفگند در شب، آنگاه«5» بامداد بیامد و طلب خون او می‌کرد از آن مرد«6»، بدین سبب از میان اسباط بنی اسرایل خصومت افتاد، بنزدیک موسی آمدند و گفتند: چنین حال«7» افتاد، و اینکه کار بر ما مشتبه«8» شد، از خدای در خواه تا ما را معلوم کند که اینکه مرد را که کشت«9». موسی- علیه السّلام- گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تَذبَحُوا بَقَرَةً. بیان کردیم که: حدّ امر چون از باب قول بود، هو قول القائل افعل أو ما یجری مجراه إذا کان القائل فوق المقول له فی الرّتبة و کان مریدا لما امر به، و امر هم در فعل و هم در قول حقیقت بود چنان که بیان کرده شود- إن شاء اللّه. و ذبح قطع حلقوم بهیمه باشد برای انتفاع به گوشتش، و حقیقت او در گاو«10» و گوسپند باشد و آنچه بدان ماند، و در حق‌ّ مردم بر مجاز گویند. و اصل ذبح در لغت شق‌ّ و شکافتن بود، یقال: ذبحت«11» فأرة المسک إذا شققتها، نافه مشک بشکافتم. و بقره اسم گاو ماده باشد، و نر را ثور گویند، چنان که ناقة و جمل و رجل و امرأة که مؤنّث او نه از لفظ مذکّر باشد. و «بقر»، جنس بود، و «تا» در او نه علامت تأنیث است، بل علامت وحدان«12» است، من باب تمر و تمرة. و باقر اسمی باشد بقر را، چنان که جامل اسمی باشد جمل را، و اصل او از بقر است، و بقر ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مب آن. (2). همه نسخه بدلها، بجز مب: دیه. (3). مج: دیهی، دب، آج، لب، فق، مر: دیه. (4). مج، وز، دب، مر: دیه. (5). لب، مب: شبانگاه. (6). مب: از صاحب آن خانه. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ما را چنین حالی. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پوشیده. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کشته است. (10). آج، فق: گاف/ گاو. (11). وز: اذبحت. (12). مر: واحد آن، دب: وحدت. صفحه : 4 شکافتن بود، یقال: بقر بطنه، ای شقّه، برای آنش بقر خوانند که زمین شکافد، چنان که ثور را لاثارته الارض، قال اللّه تعالی: وَ أَثارُوا الأَرض‌َ وَ عَمَرُوها«1». موسی- علیه السّلام- گفت خدای تعالی شما را می‌فرماید که: گاوی بکشی تا معلوم شود که اینکه مرد را که کشته است. ایشان گفتند أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً، بر ما افسوس می‌داری برای آن که ایشان را مستبعد آمد، چه نسبتی معقول نبود از میان اینکه و آن. و در «هزوا»، سه قراءت است و همچنین در کفوا. هزؤا و کفؤا به تخفیف و همزه، اینکه قراءت حمزه و خلف است. و هزؤا و کفؤا به تثقیل و همز، و اینکه قراءت ابو عمرو است و کسائی و اهل حجاز و اهل شام. و هزوا و کفوا مثقّل بی همز، و اینکه قراءت عاصم است به روایت حفص. و همه لغات فصیح و صحیح است. و هزوا، سخریّت و فسوس«2» باشد و استهزاء، همچنین یقال: هزئت به، قال الرّاجز: قد هزئت منّی ام‌ّ طیسلة«3»

قالت اراه معدما لا شی‌ء له موسی- علیه السّلام- گفت: أَعُوذُ بِاللّه‌ِ أَن أَکُون‌َ مِن‌َ الجاهِلِین‌َ، پناه با خدای می‌دهم از آن که من از جمله جاهلان باشم، برای آن که در جواب مسترشد«4» که طلب رشد و صلاح کند، سخریّه و استهزا جهل باشد، و جهل اعتقادی باشد که معتقد به خلاف اعتقاد بود هر که او را متعلّقی«5» بود، و از جمله حیوانات گاو«6» برای آن تخصیص کرد که ایشان عبادت عجل کرده بودند [98- پ] و آن در چشم و دل ایشان موقعی داشت تا بر او استخفافی«7» باشد، و مهین و ذلیل شود بر دست ایشان، و بدانند که او صلاحیت عبادت ندارد. اکنون اهل علم خلاف کردند در آن که خدای تعالی ایشان را ذبح بقره فرمود هر چه باشد، یا ذبح بقری که موصوف باشد به اینکه جمله صفات. بیشتر مفسّران گفتند: خدای تعالی ایشان را فرمود که گاوی بکشند هر چه باشد اگر مراجعت نکردندی و گاوی بکشتندی هر گونه که بودی مجزی بودی از ----------------------------------- (1). سوره روم (30) آیه 9. (2). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: لعب. (3). اساس و همه نسخه بدلها: طیلة، با توجّه به چاپ شعرانی (1/ 220) تصحیح شد. (4). آج: مسئلتی. (5). مج، وز: تعلّقی، آج: معتقدی. (6). همه نسخه بدلها را. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برای استخفاف. صفحه : 5 ایشان، و لکن چون بر خویشتن سخت بکردند خدای تعالی بر ایشان سخت بکرد، چون خدای تعالی ایشان را گفت: گاوی بکشید، مصلحت در آن بود که گاوی بکشندی بر هر وجه که بودی، چون مراجعت کردند مصلحت بگردید«1» گاوی بایست موصوف به صفات اوّل، اگر بکردندی و مراجعت نکردندی مجزی بودی. چون دگر باره مراجعت کردند، مصلحت بگشت گاوی بایست به اینکه لون مخصوص. چون دگر باره مراجعت کردند«2» گاوی بایست جامع اینکه جمله صفات را که در سه آیت است، و اینکه مذهب معتزلیان و اصحاب الحدیث است و بیشتر متکلّمان در اصول الفقه. و مذهب مرتضی علم الهدی- قدس اللّه روحه- آن است که: خدای تعالی به اوّل ایشان را کشتن گاوی فرمود که جامع باشد جمله اینکه صفات را، و لکن تأخیر بیان کرد از وقت خطاب به وقت حاجت، و اینکه را بنا بر مسأله‌ای باشد بزرگ از اصول الفقه که تأخیر البیان عن وقت الخطاب روا بود یا نبود! مذهب مشایخ معتزله آن است که روا نبود، و مذهب مرتضی- رحمه اللّه«3»- آن است که: تأخیر بیان از وقت خطاب روا بود، از وقت حاجت روا نبود، و اینکه آیت دلیل است بر صحّت اینکه قول، و«4» وجه استدلال از آیت آن است که خدای تعالی ایشان را فرمود که گاوی بکشند در وقتی، مثلا در عاشر اوقات از خطاب، خطاب بگفت در اوّل حال و بیان تأخیر کرد تا به وقت عاشر که وقت حاجت بود. و دلیل بر آن که ایشان مأمور نبودند الّا به ذبح بقری که جامع بود اینکه جمله صفات را، آن است که اگر مراد خدای تعالی ذبح بقری بودی ایّة«5» بقرة کانت، چون مراجعت کردند و گفتند: ما هی! جواب آن بود که مراد من بقره‌ای است هر چه باشد اذبحوا ایّة«6» بقرة کانت، چنان که باشد یا به دست آید، از برای آن که نتوان گفتن که «هی» و «انّها» در جواب و سؤال کنایت است از بقره دیگر که ذکر آن در آیت نیست، لا بدّ باید که راجع با بقره اوّل باشد، و جز چنین نشاید، و با اینکه جمله هیچ شبهت نماند در آن که مراد خدای تعالی جز گاوی نباشد جامع جمله اینکه صفات را. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: بگشت. (2). مر مصلحت بگشت. [.....] (3). همه نسخه بدلها: رحمة اللّه علیه. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر اگر چه. (5). همه نسخه بدلها: أی‌ّ. (6). اساس: أی‌ّ، با توجّه به ضبط کلمه در عبارت فوق تصحیح شد. صفحه : 6 دگر آن که: ما به ضرورت دانیم حسن آن که یکی از ما غلامش را گوید: تو را فردا به بازار می‌باید رفتن یا به دیه که چند مهم‌ّ است تا تمام کنی. و در وقت خطاب مهمّات را بیان نکند، چون وقت رفتن در آید او را پیش خواند و مهمّات بر او شمارد و تفصیل بکند«1» و بیان کند و وصایت کند، ما دانیم که هر کس [99- ر] که در حسن«2» اینکه خلاف کند یا گوید، اینکه جاری مجرای خطاب غیری«3» بود برنجی«4» مکابر باشد و دافع ضرورت. سدّی و جماعتی دیگر مفسّران گفتند: اینکه گاو موصوف به اینکه صفات در همه بنی اسرایل نزدیک مردی بود که او با پدر نیکوکار بود، و قصّه او آن بود که: او مردی بازرگان بود و جوهر فروختی، روزی مردی آمد تا جوهر خرد از او به مبلغی، و او را بدان بسیار سود خواست بودن. چون بیامد تا جوهر عرضه کند، جوهر در صندوق بود و قفل بر زده و کلید در زیر سر پدرش بود و پدر خفته بود. پدر را بیدار نکرد و بیامد و مرد را جواب داد و گفت: وقت را میّسر نیست، اگر توقّف کنی تا پدرم بیدار شود من از بهای اینکه جوهر ده«5» هزار درم کم بستانم. مرد گفت: مرا تعجیل است، اگر کار من ترویج کنی«6»، ده هزار درم بر آنچه قرار بهاست زیادت بدهم«7». او گفت: نکنم و روا ندارم که برای زیادت زر و سیم پدر را بیدار کنم و خواب بر او بیاشوبم«8». مرد را گسیل کرد و طمع از آن سود ببرید. چون پدر بیدار شد، او را خبر دادند بدین حال، پدر او را حمد کرد و دعا کرد و گفت: به بدل اینکه مرا گاوی است نیکو به تو دهم و او را دعا کرد به برکت در آن گاو، و آن گاو بستد. چون اینکه حال افتاد و خدای تعالی فرمود ایشان را که گاوی باید موصوف به اینکه صفات، در همه بنی اسرایل الّا بنزدیک او نیافتند. از او بخواستند به احتیاط و استقصاء تمام و از او بخریدند «بملإ مسکها ذهبا»، به آن که پوستش پر از زر باز کنند و به او دهند. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: بگوید. (2). مر: جنس. (3). همه نسخه بدلها: عربی، آج: اغرایی. (4). مب و. (5). مب: ندارد، لب، فق، مر: دو. (6). مب: اگر مهم من بسازی. (7). مر: زیادت کنم. (8). دب، مر: بیاشورم. صفحه : 7 عبد اللّه عبّاس و وهب منبّه گفتند: مردی صالح بود در بنی اسرایل و او را پسری طفل بود و گوساله‌ای داشت، چون اجلش نزدیک«1» رسید آن گوساله را بیاورد، و بیشه‌ای بود در آن بیشه کرد و گفت: ای خدای ابراهیم؟ اینکه عجل را به تو می‌سپارم تا اینکه فرزندک«2» من بزرگ شود با او دهی، و برفت و مادر آن پسر را از اینکه حال خبر داد و با پیش خدا شد آن عجل در آن بیشه بزرگ گشت و قوی شد و دست به کسی نداد تا اینکه کودک بزرگ شد«3»، هر روز بیامدی و پشته هیزم کردی«4» در آن بیشه و بیاوردی و بفروختی و نفقه خود و مادر کردی و رضای مادر«5» عظیم نگه داشتی. یک روز مادر او را گفت: پدر تو را در اینکه بیشه گوساله‌ای هست به ودیعه به خدای ابراهیم سپرده، اگر بروی و آن ودیعه بازخواهی، که او ودیعه‌داری است که ودائع بنزدیک او ضایع نشود، و ودیعه را باز دهد. غلام بیامد و به بیشه در آمد و گفت: یا اله ابراهیم یا من لا یضیع ودائعه، ای خداوندی که ودیعه«6» تو ضایع نشود، آن ودیعه پدرم به من باز ده«7». نگاه کرد«8» گاوی می‌آمد«9»، کاعظم ما یکون من البقر و احسنه، بزرگتر«10» آنچه ممکن باشد که گاوی بود و نیکوتر«11»، تا پیش او بایستاد«12»، به نام خدای رسن بر سر او کرد، چون به بازار در آمد مردمان را از نیکویی«13» آن گاو و بزرگی او عجب آمد، به خانه آورد [99- پ]، مادر او را گفت: مصلحت در آن است که اینکه گاو بفروشی و در سرمایه گیری و بدان کار می‌کنی. بر دگر روز گاو به بازار برد و قیمت گاو«14» در آن روزگار سه درم بود«15»، مادر را گفت: به چند فروشم اینکه گاو«16»! گفت: قیمت«17» سه درم است، و لکن به هر بها ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، آج: بنزدیک. (2). مب، مر: فرزند. [.....] (3). مج، دب، آج، لب، فق، مر: بالغ شد، مب: جمع شد و بالغ گردید. (4). دب، فق: گرد کردی، مب: جمع کردی، مر: ساختی. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (6). دب، مر نزد. (7). مج، وز، آج، لب، فق که، دب تا. (8). دب، آج، لب دید که، مر دید. (9). مج، وز: گاوی را دید. (10). مب از. (11). مب بیامد آن گاو. (12). مب او را گرفت، مج، وز، دب واو. (13). دب: از رنگ. (14). مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: گاوی نیک (15). همه نسخه بدلها: بودی. (16). مب، مر را. [.....] (17). آج بازار. صفحه : 8 که خواهند تا مرا خبر ندهی مفروش. چون گاو«1» به بازار آورد«2»، مردی در آمد و گفت: اینکه گاو به چند فروشی! گفت: قیمت بازار سه درم است. گفت: سه درم از من بستان. گفت: تا مادر را خبر دهم. گفت: قیمت سه درم است، شش درم از من بستان و مادر را خبر مکن. گفت: نستانم، او درم دوازده کرد و بیست و چهار کرد، او می‌گفت: ممکن نیست تا من مادر را خبر ندهم. او همچنین می‌فزود تا به آن جا رسانید که گفت: پوست اینکه گاو پر از زر کرده بستان، و با مادر رجوع مکن. گفت: ممکن نیست. مردم از آن بخندیدند و گفتند: بی خرد غلام«3» است اینکه. در تفسیر می‌آید که: آن فریشته‌ای بود که خدای تعالی او را فرستاده بود به امتحان تا برّ اینکه کودک با مادر«4» به خلقان نماید، تا ایشان را تنبیه باشد و بدانند که کس بر طاعت خدای تعالی و رضای مادر و پدر نگاه داشتن زیان نکند. نماز دیگر به خانه باز آمد و مادر را خبر داد. مادر گفت: صواب کردی و لکن فردا به بازار شو و اگر آن مرد را بینی با او مشورت کن و بگو که با تو مشورت می‌کنم، آنچه صلاح من است در حدیث اینکه گاو مرا خبر«5» ده. بر دگر روز غلام به بازار آمد، آن مرد را دید، گفت: ای بنده خدای؟ من با تو مشورت می‌کنم، آنچه مصلحت من است«6» مرا بفرمای. گفت: برو اینکه گاو«7» نگه دار که تا پس نه«8» در بنی اسرایل حادثه‌ای افتد، و ایشان را به اینکه گاو حاجت باشد. چون از تو خواهند، کمتر از پوست او پر از زر کرده بها مستان. او برفت. چون در بنی اسرایل اینکه حادثه افتاد، در همه بنی اسرایل گاوی که بر اینکه صفت بود إلّا بنزدیک اینکه غلام نیافتند، از او بخریدند به مراد او، به پوست آن گاو پر از زر«9». و عجب آن است که اینکه هر دو روایت در تفسیرهای آنان است که ایشان ----------------------------------- (1). آج، لب، مر را. (2). دب، آج، لب، فق، مر: در آورد. (3). دب: غلامی. (4). لب، فق: حق مادر. (5). آج، لب، فق: خبری. (6). مب، مر در اینکه گاو. (7). آج، لب، مر: و اینکه گاو را. (8). دب: نرود که، آج، لب، فق: تا زمانی که، مر: که بعد از اینکه. (9). مب: زر سرخ کردند و بخریدند. صفحه : 9 می‌گویند: هر گاو که بودی روا بودی، و به تشدید ایشان مشدّد شد، و نمی‌دانند که اینکه مناقض قول و مذهب ایشان است، برای آن که اینکه هر دو قصّه دلیل می‌کند که مراد خدای تعالی جز اینکه گاو معیّن نبود. چون چنین باشد، اینکه قوّت آن مذهب می‌کند که سیّد- رحمة اللّه علیه- اختیار کرده است که گاو نمی‌شایست که باشد إلّا جامع جمله اینکه صفات را که در آیات مذکور است، چه مراد خدای تعالی آن بود، و امر به او تعلّق داشت. پس چون موسی- علیه السّلام- ایشان را گفت، خدای تعالی می‌فرماید شما را که: گاوی بکشی و پاره‌ای از آن گاو بر تن«1» کشته زنی [100- ر] تا خدای تعالی او را زنده کند و او«2» بگوید که مرا که کشت«3». ایشان چون بدانستند که اینکه حدیث خداست و از قبل خدای است، گفتند«4»: یا موسی ادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ یُبَیِّن لَنا ما هِی‌َ، دعا کن خدای را تا بیان کند که اینکه گاو چه گاوی است؟ دعا، در خواستن فعلی باشد از غیری بر وجهی که داعی به مرتبه از مدعو فروتر باشد، و کذلک السّؤال، یقال: دعوت اللّه فی کذا، و سألته کذا. و دعا، به معنی بانگ زدن نیز باشد، یقال: دعاه، إذا صاح به. و منه قوله تعالی: لا تَجعَلُوا دُعاءَ الرَّسُول‌ِ بَینَکُم کَدُعاءِ بَعضِکُم بَعضاً«5» ...، و دعا له بالخیر، و دعا علیه بالشّرّ. چون دعای خیر«6» کند «له» گویند، و چون نفرین کند «دعا علیه» گویند. و بیان روشن کردن باشد، و اصل او از بین و از بینونة«7»، و خدای است که تفصیل دهد و مشتبه از نامشتبه جدا کند. ماهی، «ما» استفهامی است و «هی» به اجماع کنایت است از بقره مقدّم فی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تَذبَحُوا بَقَرَةً. موسی- علیه السّلام- جواب داد که خدای تعالی می‌گوید: ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز فق، مب: بر اینکه، فق: بر آن، مب: بر. (2). مر: تا خود. (3). مب: که او رای که کشته است، دیگر نسخه بدلها: کشته است. (4). دب قالوا. [.....] (5). سوره نور (24) آیه 63. (6). مج، وز، فق: به خیر. (7). دب، آج، لب، فق، مر: بود، مب: باشد. صفحه : 10 إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِض‌ٌ وَ لا بِکرٌ«1»، اینکه گاوی می‌باید نه بزرگ و نه کوچک، یعنی به سال نه پیری پیر و نه جوانی جوان. مجاهد و ابو عبیدة گفتند: «فارض»، آن باشد که به پیری«2» به حدّی باشد که نزاید، یقال: فرضت تفرض فروضا، قال الشّاعر: کمیت بهیم اللّون لیس بفارض

و لا بعوان ذات لون مخصّف و قال الرّاجز: یا رب‌ّ ذی ضغن و ضب‌ّ فارض

له قروء کقروء الحائض ای حقد قدیم. و «بکر» جوانی بود که هنوز زاده نبود«3». و سدّی گفت: «بکر» آن بود که یک بار زاده باشد، او را و پدر«4» و فرزند را «بکر» خوانند، قال الشّاعر: یا بکر بکرین و یا خلب الکبد

اصبحت منّی کذراع من عضد و «عوان» نصف بود، نه جوان جوان و نه پیر پیر، میان هر دو. و «ذلک»، اشارت است به هر دو. و اخفش گفت: «عوان» آن بود که چند بار زاده بود، و جمعها عون، و آن غایت نکویی و قوّت«5» باشد، قال الاخطل: و ما بمکّة من شمط محلّقة

و ما بیثرب من عون و ابکار و رفع «فارض» و «بکر» بر صفت است، و رفع «عوان» بر خبر مبتدای محذوف، و روا بود که هم صفت بود، یعنی غیر فارض و لا بکر بل عوان، أو بل هی عوان. فافعلوا ما تؤمرون، بکنی آنچه می‌فرمایند شما را. آنگه گفتند: ای موسی؟ حدیث سال معلوم شد، در خواه از خدای تعالی تا بیان کند ما را لون اینکه گاو تا به چه رنگ می‌باید! «لون»، عامتر است از صفرت، چه لون نوع است و صفرت جنس، و نوع واقع بود بر متماثل و مختلف و متضادّ، و جنس واقع بود بر متماثل. پس گفت، خدای تعالی می‌گوید: اینکه گاوی می‌باید زرد و سخت زرد. عبد اللّه ----------------------------------- (1). مر عوان. (2). مب: آن پیری باشد. (3). دب، آج، لب، فق: زیاده نبود، مب: نزاییده بود. (4). همه نسخه بدلها را. (5). همه نسخه بدلها او. صفحه : 11 عبّاس گفت: فاقع شدید الصّفرة، قال عدی‌ّ: و إنّی لأسقی الشّرب صفراء فاقعا

کأن‌ّ ذکی‌ّ المسک منه یفتّق [001- پ] و قتاده و ابو العالیه گفتند: «فاقع» خالص اللّون باشد. سعید جبیر گفت: سرو و سم زرد دارد. حسن بصری گفت: مراد به «صفراء»، سیاه است، چنان که اعشی گوید: تلک خیلی منه و تلک رکابی

هن‌ّ [صفر]«1» أولادها کالزّبیب ای سود. و اینکه قول درست نیست برای آن که تأکید سواد به حلوکة کنند، یقال: اسود حالک و ابیض یقق و احمر قانی‌ء و اخضر ناضر، و اصفر فاقع. تَسُرُّ النّاظِرِین‌َ، نگریدگان«2» را خرّم کند از صفای لون، و اینکه لون بر گاو نکو باشد، و چشم مولع بود به نگریدن به او. و از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- روایت کرده‌اند که او گفت: هر که او نعلی زرد بپوشد غمش برود«3»، لقوله- تعالی: صَفراءُ فاقِع‌ٌ لَونُها تَسُرُّ النّاظِرِین‌َ. چون لون معلوم شد، گفتند: یا رسول اللّه؟ از خدای در خواه تا باز نماید که اینکه چه گاوی می‌باید که بر ما مشتبه است«4»، و تشابه الشّی‌ء و اشتبه بمعنی واحد، و آیت«5» متشابه برای آن گویند که معنی در او مشتبه باشد و پوشیده. اگر گویند: بقر جمع است، چرا تشابهت«6» نگفت، گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که بقر مذکّر اللّفظ است، و چون چنین باشد تذکیر اولیتر بود، چنان که خدای تعالی گفت: کَأَنَّهُم أَعجازُ نَخل‌ٍ مُنقَعِرٍ«7». و مبرّد گفت: سیبویه را از اینکه پرسیدند، گفت: هر لفظی از الفاظ جمع که با ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب، آج، لب: نگرندگان. (3). همه نسخه بدلها، بجز مر: نشود. (4). چاپ شعرانی (1/ 224) قوله تعالی: إِن‌َّ البَقَرَ تَشابَه‌َ عَلَینا (5). اساس: اینکه، با توجّه به مج، و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. (6). وز: تشابهن. [.....] (7). سوره قمر (54) آیه 20، آج، لب، فق، مب، مر و أَعجازُ نَخل‌ٍ خاوِیَةٍ صفحه : 12 واحد«1» ماند یا لفظ او را حروف جمعش از حروف واحد کمتر بود آن را تذکیر کنند، چنان که اعشی گفت: ودّع هریرة ان‌ّ الرّکب مرتحل و نگفت مرتحلة زجّاج گفت معنی آن است که: جنس البقرة«2» تشابه علینا. وَ إِنّا إِن شاءَ اللّه‌ُ لَمُهتَدُون‌َ، ای لموفّقون فیما امرنا، و اگر خدای خواهد ما راه یافته و موفّق گردیم در اینکه امر که ما را کردند. جواب دادند ایشان را که: اینکه گاوی می‌باید، لا ذلول، نه کار شکسته، ای مذلّلة بالعمل تثیر الارض، که زمین سپرده باشد، یقال: رجل ذلیل بیّن الذّل‌ّ و الذّلّة و المذلّة، و دابّة ذلول بیّنة الذّلّة. و ذلول«3» در صفت اسپ«4» و در صفت مرد مدح باشد، قال اللّه تعالی: أَذِلَّةٍ عَلَی المُؤمِنِین‌َ أَعِزَّةٍ عَلَی الکافِرِین‌َ«5» ...، و در صفت گاو ذم‌ّ است اینکه جا. و تثیر الارض، من أثرت التّراب باشد چون خاک باز مشیباند«6». و گاو نر را از اینکه جا «ثور» خوانند که زمین شیباند«7»، و ثار النّقع«8» گرد انگیخته شد، و اثرته انا، من بر انگیختم، و ثار الفحل، آن باشد که شتر نر حمله آرد. و کسی که به قصد کسی برخیزد، گویند: ثار إلیه، و اخذ الثّار و طلب الثّار، از اینکه جا باشد که کینه بازخواست. و ثأرت«9» بالقتیل، آن باشد که کشنده او را باز کشد«10». وَ لا تَسقِی الحَرث‌َ، کشت را آب نداده باشد، که جایی که آب روان نباشد کشت را به گاو و شتر آب دهند که از چاهها بر کشند. مُسَلَّمَةٌ، یعنی بری از عیبها. حسن بصری گفت: درست دست و پا. لا شِیَةَ فِیها، یک رنگ، در او«11» نباشد مخالف ----------------------------------- (1). آج: الفاظ که جمع گردد و واحد را ماند. (2). همه نسخه بدلها: البقر. (3). دب، لب، فق، مب، مر: ذلیل. (4). مج، وز، آج، لب، دب: است. (5). سوره مائده (5) آیه 54. (6). آج: شیارند. (7). آج، لب: شیارند. (8). اساس: ثار الرّقع، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. (9). آج القتیل. (10). مب، مر: کشند. (11). مج، دب، وز، آج، لب رنگی، فق، مب: که در او رنگی، مر: که دو رنگ. صفحه : 13 رنگ تنش، اینکه قول محمّد بن کعب است. مجاهد گفت: در او سواد و بیاض نباشد [101- ر]. قتاده گفت: در او عیبی نباشد. چون اینکه جمله بشنیدند، گفتند: الآن‌َ جِئت‌َ بِالحَق‌ِّ، اکنون حق آوردی، یعنی جمله صفات روشن کردی چنان که اشتباه زایل شد. و اینکه دلیل است بر آن که ایشان مأمور بودند به کشتن گاوی موصوف به جمله اینکه صفات، که چون صفات تمام بشنیدند و بدانستند، گفتند: الان جئت بالحق‌ّ، و اگر مراد آن بودی که گاوی بکشی«1»، هر گاوی که باشد به اوّل که شنیدند که: أَن تَذبَحُوا بَقَرَةً ...، گفتند: الآن‌َ جِئت‌َ بِالحَق‌ِّ، فَذَبَحُوها. در آیت حذف و اختصاری هست مقدّر تا کلام مستقیم شود، و آن اینکه است که: فطلبوها فوجدوها و اشتروها باغلی الثّمن. فذبحوها، بجستند و بیافتند و به گرانتر بها بخریدند. آنگه بکشتند آن گاو را، وَ ما کادُوا یَفعَلُون‌َ، و نزدیک بود که نکنند، لغلاء ثمنها، از گرانی بهای آن. سدّی گفت: ده سر«2» به زر باز کردند«3». دیگران گفتند: پوستش پر از زر بار کردند و به بهاش«4» بدادند. وَ إِذ قَتَلتُم نَفساً، یعنی عامیل را، و اینکه آیت اوّل قصّه است. فَادّارَأتُم فِیها، أی تدارأتم و تدافعتم، و اصل او تفاعلتم«5» است برای قرب مخرج «تا» به «دال» ادغام خواستند تا کنند، «تا» را «دال» کردند و اسکان او کردند برای ادغام ابتدا به ساکن نشایست کردن، «الف» وصل بیاوردند تا زبان بر او اعتماد کند در گفتن، ادّارأتم شد، و کذلک قوله: اثّاقَلتُم«6» ...، و: اطَّیَّرنا«7». عبد اللّه عبّاس گفت: تدافعتم و اختلفتم، و مجاهد و ضحّاک گفتند: اختصمتم. عبد العزیز بن یحیی گفت: شککتم«8»، و اصل «درء»، دفع بود، من قوله تعالی: وَ یَدرَؤُن‌َ بِالحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ«9» ...، و منه قول الشّاعر: ----------------------------------- (1). مج: بکشتی، مر: بکشند. (2). مر: سپر، چاپ شعرانی (1/ 226): استر. [.....] (3). کذا در اساس و نسخه بدلها، اصل قول سدّی اینکه است: «اشتروها بوزنها عشر مرّات ذهبا» ر ک، طبری 1/ 281، مجمع البیان 1/ 136. (4). دب، آج، فق، مب، مر: بهایش را. (5). اساس: تقاعدتم، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها تصحیح شد. (6). سوره توبه (9) آیه 38. (7). سوره نمل (27) آیه 47. (8). آج، لب: سکتتم، فق: سکنتم، لب، مب: سکتم. (9). سوره رعد (13) آیه 22. صفحه : 14

نکّب عنهم درء الاعادی وَ اللّه‌ُ مُخرِج‌ٌ ما کُنتُم تَکتُمُون‌َ، و خدای بیرون آرنده است آنچه شما پنهان می‌کردی. فَقُلنا اضرِبُوه‌ُ بِبَعضِها، گفتیم اکنون چون اینکه گاو بکشی بعضی از اینکه گاو کشته بر اینکه مرد کشته زنی. مفسّران در آن بعض خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس گفت: آن استخوان بود که بنزدیک غضروف«1» باشد، و هو بعض«2» الکتف و آن مقتل بود. و ضحّاک گفت: زبانش بود. سعید جبیر گفت: دم غزه بود. مجاهد گفت: دنبالش بود. کلبی گفت: ران راستش بود. سدّی گفت: آن پاره گوشت که از میان دو کتف بود. بعضی دیگر گفتند: گوشش بود. حسین إبن الفضل گفت: از همه اقوال آن بهتر است که زبانش بود برای آن که او آلت کلام است، و غرض آن بود تا او سخن گوید. و در کلام حذفی و اضماری هست و تقدیر او تا معنی مستقیم شود اینکه است: «فقلنا اضربوه ببعضها یحیی الله فیدلکم علی من قتله فضربوه به فاحیاه الله فذکر و دل علی قاتله». کَذلِک‌َ یُحی‌ِ اللّه‌ُ المَوتی، گفتیم پاره از اینکه گاو بر او زنی تا خدای زنده کند او را تا بگوید که مرا که کشت«3». [101- پ] بکردند خدای تعالی او را باز زنده کرد تا بگفت که مرا که کشت، آنگه بیفتاد و بمرد. آنگه خدای- تعالی- بر سبیل تنبیه آنان را که منکران بعث و نشور باشند، گفت: کَذلِک‌َ یُحی‌ِ اللّه‌ُ المَوتی، خدای تعالی- مردگان را چنین زنده کند که عامیل را زنده کرد. وَ یُرِیکُم آیاتِه‌ِ، و آیات و حجج و بیّنات و دلالات و معجزات با شما می‌نماید. لَعَلَّکُم تَعقِلُون‌َ، تا شما بدانی و عقل کار بندی و تفکّر و تأمّل کنی.

ثُم‌َّ قَسَت قُلُوبُکُم مِن بَعدِ ذلِک‌َ فَهِی‌َ کَالحِجارَةِ أَو أَشَدُّ قَسوَةً وَ إِن‌َّ مِن‌َ الحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنه‌ُ الأَنهارُ وَ إِن‌َّ مِنها لَما یَشَّقَّق‌ُ فَیَخرُج‌ُ مِنه‌ُ الماءُ وَ إِن‌َّ مِنها لَما یَهبِطُ مِن خَشیَةِ اللّه‌ِ وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ (74) أَ فَتَطمَعُون‌َ أَن یُؤمِنُوا لَکُم وَ قَد کان‌َ فَرِیق‌ٌ مِنهُم یَسمَعُون‌َ کَلام‌َ اللّه‌ِ ثُم‌َّ یُحَرِّفُونَه‌ُ مِن بَعدِ ما عَقَلُوه‌ُ وَ هُم یَعلَمُون‌َ (75) وَ إِذا لَقُوا الَّذِین‌َ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلا بَعضُهُم إِلی بَعض‌ٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُم بِما فَتَح‌َ اللّه‌ُ عَلَیکُم لِیُحَاجُّوکُم بِه‌ِ عِندَ رَبِّکُم أَ فَلا تَعقِلُون‌َ (76) أَ وَ لا یَعلَمُون‌َ أَن‌َّ اللّه‌َ یَعلَم‌ُ ما یُسِرُّون‌َ وَ ما یُعلِنُون‌َ (77)

----------------------------------- (1). دب: غضروف. (2). مج، وز: نقض. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کشته است. صفحه : 15 پس سخت شد دلهاتان از پس آن چون سنگهاست یا سخت‌تر به سختی و از سنگها بهری«1» بود که بر دمد از او جویها، و از آن بهری«2» بود که بشکافد به در آید از او آب، و از آن بهری«3» بود که فرود آید از ترس خدای، و نیست خدای غافل از آنچه شما می‌کنی. طمع می‌داری که به راست دارند شما! را و بودند گروهی از ایشان می‌شنویدند«4» سخن خدای، پس بر می‌گردانیدند آن را از پس آن که بدانسته بودند و ایشان می‌دانستند. چون بینند آنان را که ایمان دارند، گویند ما گرویدیم چون خالی شوند بهری«5» با بهری گویند حدیث می‌کنی ایشان را به آنچه حکم کرد خدای بر شما تا حجّت انگیزند«6» بر شما به آن نزدیک خدایتان! خردمند نیستی؟«7» نمی‌دانند«8» که خدای داند آنچه پنهان دارند ایشان و آنچه آشکارا دارند!«9» قدیم- جل‌ّ جلاله- گفت ایشان را پس از آن که با شما اینکه همه الطاف کردم و حجّت انگیخته و مرده زنده کردم و کشنده را [پیدا کردم]«10»: دلهای شما سخت شد. معنی قسوة ذهاب لین و رحمت باشد از دل. و حجر قاس و جبل قاس جاس«11» اذا کان صلبا شدیدا. و جاسی و قاسی سخت بود، و قسوت بلیغتر از جسوة باشد، و قسو و جسوّ در یک معنی باشد. ----------------------------------- (1، 2، 3). آج، لب، فق: بهتری. (4). مج، دب، وز، آج، لب، فق: می‌شنیدند. (5). دب، آج، لب، فق از ایشان. (6). دب، آج، لب، فق: انگیزد. [.....] (7). دب ای. (8). اساس: نمی‌دانید، با توجّه به وز، تصحیح شد. (9). همه نسخه بدلها اینکه چهار آیت است. (10). اساس: ناخواناست، از مج افزوده شد. (11). اساس چنان که گفت، ظاهرا با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. صفحه : 16 خلاف کردند در آن که اینکه خطاب با کیست. عبد اللّه عبّاس گفت: خطاب با اولیای مقتول است، و «ذلک» اشارت است به احیاء کشته، و بر قول دیگر مفسّران خطاب است با جمله بنی اسرایل، و «ذلک» اشارت است به جمله آیات متقدّم از فلق«1» دریا و غرق آل فرعون و نجات بنی اسرایل و جز آن آنگه تشبیه کرد دلهای ایشان را به سختی به سنگ. «فهی»، کنایت راجع است با قلوب، و «هی» ضمیر مرفوع منفصل باشد به ابتدا، و «کاف» تشبیه در جای خبر او بود [102- ر]، و تقدیر«2»: فهی مثل الحجارة فی القسوة. آنگه ترجیح داد دلهای ایشان را در باب سختی بر سنگ، گفت: أَو أَشَدُّ قَسوَةً، نصب «قسوة» بر تمیز بود. اگر گویند: «او» که در خبر شود به معنی شک‌ّ بود، و شک‌ّ بر خدای روا نیست، گوییم: از اینکه سؤال چند جواب برفت فی قوله تعالی: أَو کَصَیِّب‌ٍ مِن‌َ السَّماءِ«3» ...، و آن جوابها جمله صالح است اینکه جا که جواب اینکه سؤال باشد. و جوابی دیگر اینکه جا آن است که: «او» اینکه جا به معنی «بل» است، و بل اضراب را باشد، چنان که در دگر آیت گفت: وَ أَرسَلناه‌ُ إِلی مِائَةِ أَلف‌ٍ أَو یَزِیدُون‌َ«4»، و المعنی بل یزیدون، چنان که شاعر گفت: بدت مثل قرن الشّمس فی رونق الضّحی

و صورتها او انت فی العین املح و معنی «او»، بل است اینکه جا. وجهی دگر اینکه جا آن است که: «او» به معنی «واو» است، چنان که گفت: وَ لا تُطِع مِنهُم آثِماً أَو کَفُوراً«5»، معنی آن است: و کفورا، و چنان که شاعر گفت: و قد زعمت لیلی بأنی فاجر

لنفسی تقاها أو علیها فجورها و معنی آن است که: و علیها فجورها. و وجهی دگر آن است در آیت که: «او» برای ابهام بر مخاطب گفت، چنان که عرب گویند: اکلت الیوم تمرة او بسرة، امروز خرمای یا بسری خوردم، و غرض ----------------------------------- (1). وز: مفلق. (2). مب آن است، دیگر نسخه بدلها اینکه است. (3). سوره بقره (2) آیه 19. (4). سوره صافّات (37) آیه 147. (5). سوره دهر (76) آیه 24. صفحه : 17 ابهام آن بود بر مخاطب، نه آن که او شاک‌ّ باشد در آنچه خورده باشد. و در خبر می‌آید که: ابو الأسود الدّئلی- رحمة اللّه علیه- در بنی قشیر فرود آمد، و ایشان مجبّر بودند او را به شب سنگ می‌انداختند، او بر دگر روز«1» ایشان را ملامت کرد. ایشان گفتند: ما رمیناک بل اللّه رماک، ما تو را سنگ نینداختیم، خدای انداخت، گفت: لا تکذبوا«2» علی اللّه فلو ان‌ّ اللّه رمانی لما أخطأنی، گفت: دروغ بر خدای منهید، اگر خدای سنگ انداختی به من خطا نکردی. آنگه او را گفتند: تا چند از علی و علی خواهی گفتن- و او مدح بنی هاشم و اهل البیت بسیار کردی- او به جواب گفت: یقول الأرذلون بنی«3» قشیر

طوال الدّهر لا تثنی«4» علیّا أحب‌ّ محمّدا حبّا شدیدا

و عبّاسا و حمزة و الوصیّا فان یک حبّهم رشدا اصبه

و لم اک مخطئا ان کان غیّا او را گفتند: شک آوردی! گفت: أفترون اللّه شک‌ّ حیث یقول: وَ إِنّا أَو إِیّاکُم لَعَلی هُدی‌ً أَو فِی ضَلال‌ٍ مُبِین‌ٍ«5»، گفت: خدای شاک‌ّ است آن جا که در یک آیت دو «او» می‌گوید! و ابو الأسود معروف است به حاضر جوابی، پس او نیز بر سبیل ابهام بر مخاطب می‌گوید: نه از شکّی که او را بود در دوستی ایشان. آنگه باز نمود خدای تعالی که: دلهای ایشان چرا از سنگ سخت‌تر است، گفت: وَ إِن‌َّ مِن‌َ الحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنه‌ُ الأَنهارُ، باز نمود که: در سنگ چند گونه خیر است که در دلهای ایشان از آن هیچ چیز«6» نیست. و «من» تبعیض راست اینکه جا از سنگها بعضی هست. لَما یَتَفَجَّرُ، «لام» تأکید راست و «ما» نکره موصوفه است، تقدیر اینکه است که: و ان‌ّ من الحجارة لحجرا، چنان که شاعر گفت: رب‌ّ ما تکره النّفوس من الام

ر له فرجة کحل‌ّ العقال ای رب‌ّ امر تکرهه النّفوس. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر بیامد و. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تکذبون. (3). همه نسخه بدلها: بنو. (4). اساس: به صورت «تسنی» هم خوانده می‌شود. [.....] (5). سوره سبأ (34) آیه 24. (6). مج: خیر. صفحه : 18 و «ما» در محل‌ّ نصب است به «ان‌ّ»، و جار و مجرور در جای خبر اوست. «یتفجّر»، گشاده می‌شود، [102- پ] و در شاذّ «ینفجر» خوانده‌اند. و تفجّر و انفجار، خروج آب باشد از منبع خود، و «انهار»، جمع نهر باشد، و اصل او اتّساع بود، و منه النّهار لاتّساع الضّیاء فیه. و مراد به جویها آب است، و لکن اکتفا کرد به ذکر جویی از آب. و بهری از آن، آن است که شکافته می‌شود و آب از او بیرون می‌آید«1»، و اینکه تکرار نباشد برای آن که به اوّل آب خواست که از کاریزها در سنگ کنده بیرون می‌آید تا جویها روان می‌شود، و دوم«2» آب چشمه‌ها«3» خواست که در کوهها از خانیها«4» می‌زاید، فهذه عیون نابعة، و تلک انهار جاریة و مغربی گفت: مراد به حجارت اوّل کوههاست که انهار از او بیرون می‌آید، و به دوم سنگ موسی است که در تیه آب از او می‌آمد به معجزه موسی- علیه السّلام. وَ إِن‌َّ مِنها لَما یَهبِطُ، و از سنگها بهری آن است که از کوهها فرو می‌آید از ترس خدای. مغربی گفت: مراد به «من» اینکه جا «با» ست، چنان که گفت: یَحفَظُونَه‌ُ مِن أَمرِ اللّه‌ِ«5» ...، و المعنی«6» بامر اللّه. و در معنی «هبوط»، اینکه جا چند قول گفتند: قولی آن است که مراد سایه کوههاست و سنگها که بر زمین افتد، چنان که گفت: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُه‌ُ عَن‌ِ الیَمِین‌ِ وَ الشَّمائِل‌ِ سُجَّداً لِلّه‌ِ«7» ...، چنان که آن سایه بر زمین افتاده را آن جا ساجد خواند«8» بر توسّع، اینکه جا هابط خواند«9» بر سبیل مجاز. قول دوم«10» آن است که: مراد به اینکه سنگها کوه است که پاره پاره شد عند تجلّی چون سؤال رؤیت رفت. ----------------------------------- (1). مب چنان که فرموده: وَ إِن‌َّ مِنها لَما یَشَّقَّق‌ُ فَیَخرُج‌ُ مِنه‌ُ الماءُ (2)، 8. مب، مر: دویم. (3)، 10. اساس: چشمها/ چشمه‌ها. (4). اساس: جایها، با توجّه به مج تصحیح شد. (5). سوره رعد (13) آیه 11. (6). همه نسخه بدلها: ای. (7). سوره نحل (16) آیه 48. (9). آج، لب، فق، مب، مر: خوانند. صفحه : 19 وجه سیم«1» آن است که: مراد آن سنگهاست که در وقت عقوبت کفّار و هلاک ایشان فرود آمد، چنان که بر قوم لوط و جز ایشان فی قوله وَ أَمطَرنا عَلَیها حِجارَةً مِن سِجِّیل‌ٍ مَنضُودٍ«2». و وجه چهارم آن است که: آیت جاری مجرای آن آیت است که حق تعالی گفت: لَو أَنزَلنا هذَا القُرآن‌َ عَلی جَبَل‌ٍ لَرَأَیتَه‌ُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِن خَشیَةِ اللّه‌ِ«3»وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ، «ما» نفی راست به معنی «لیس»، و در خبر او گاه «با«5»» باشد و گاه نباشد، تقول: ما زید بمنطلق و منطلقا، و خدای تعالی غافل نیست از آنچه شما می‌کنید. إبن کثیر تنها به « یا » خواند [103- ر] خبر از غایب، آنچه ایشان می‌کنند. و جمله قرّاء به «تا» ی خطاب خوانند. أَ فَتَطمَعُون‌َ، «الف»، استفهام است و مراد انکار، و مورد آیت قطع طمع رسول است- علیه السّلام- و طمع مؤمنان از ایمان ایشان، گفت: طمع می‌داری که ایشان ایمان آرند و شما را باور دارند، و جماعتی از ایشان آنانند که کلام خدای می‌شنودند و تحریف و تغییر می‌کردند، یعنی اینان خلف آن سلف‌اند که تغییر کتاب«6» خدای ----------------------------------- (1). مج، وز: سه‌ام، دب، آج، لب، فق: سیوم. (2). سوره هود (11) آیه 82. (3). سوره حشر (59) آیه 21. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] (5). لب: لی. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کلام. صفحه : 20 تعالی کردند یعنی توریت. مِن بَعدِ ما عَقَلُوه‌ُ، از پس آن که شناخته و دانسته بودند و معنی فهم کرده. وَ هُم یَعلَمُون‌َ، و ایشان می‌دانستند که آن کلام«1» خدای است. قول دگر آن است که: ایشان می‌دانستند که ایشان را نیست که آن تغییر و تبدیل کنند. و قوله: یَسمَعُون‌َ کَلام‌َ اللّه‌ِ، خلاف کردند در آن که اینکه کلام از که می‌شنیدند. مجاهد و قتاده و عکرمه و سدّی گفتند: از موسی می‌شنیدند. عبد اللّه عبّاس گفت: از خدای می‌شنیدند به طور. بر اینکه قول، مراد به فریق منهم، آن هفتاد مرد باشند که موسی- علیه السّلام- ایشان را با خود به طور برد تا کلام خدای شنوند«2». مقاتل گفت: تحریف ایشان آن بود که چون باز آمدند، گفتند: ما شنیدیم کلام خدای و اوامر و نواهی او، و لکن ما را مخیّر کرد، گفت: اگر خواهی کنی، و اگر نخواهی مکنی که بر شما باکی نیست. و در آیت دلیل است بر آن که کلام خدای تعالی از جنس حرف و صوت است، برای آن که حق تعالی گفت: یَسمَعُون‌َ کَلام‌َ اللّه‌ِ، و ادراک سمع به هیچ معنی از معانی تعلّق ندارد جز به صوت«3» و آنچه ایشان دعوی کردند از آن که کلام معنی باشد قایم به ذات متکلّم، و اگر چه از او چیزی نشنوند، حدیثی نامعقول است و طریقی نیست به اثبات آن و دون اثباته خرط القتاد«4» تهاب شوکته الید. وَ إِذا لَقُوا الَّذِین‌َ آمَنُوا قالُوا آمَنّا، چون ایشان را ملاقات بود به مؤمنان، یعنی چون به مؤمنان رسند و با هم افتند. و معنی «ملاقات» و «لقاء» به استقصاء گفته شد گویند: ما نیز مؤمنیم، و چون به خلوات«5» با یکدیگر اوفتند، گویند: أَ تُحَدِّثُونَهُم بِما فَتَح‌َ اللّه‌ُ عَلَیکُم، ایشان را نمی‌گوی و حدیث می‌کنی«6» با ایشان! و معنی «فتح اللّه»، حکم اللّه است، و از اینکه جا حاکم را فتّاح«7» خوانند، و منه قوله تعالی: رَبَّنَا افتَح بَینَنا وَ بَین‌َ قَومِنا بِالحَق‌ِّ وَ أَنت‌َ خَیرُ الفاتِحِین‌َ«8»، و اینکه قول ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مب کلام. (2). مب: خدای تعالی شنودند. (3). مر: صورت. (4). لب، فق، مب، مر: التقاد. (5). همه نسخه بدلها: خلوت. (6). آج، لب، فق، مب، مر: نمی‌کنی/ نمی‌کنید. (7). مج، مب: افتتاح. (8). سوره اعراف (7) آیه 89. صفحه : 21 کلبی است. کسائی گفت: معنی آن است که: بما بیّنه اللّه لکم، ایشان را خبر می‌دهی به احوالی که خدای بیان کرده است شما را! یعنی سرّ مذهب با مسلمانان می‌گویی؟ و اینکه بر سبیل ملامت گفتند. واقدی گفت: بما انزل اللّه علیکم، و اینکه قریب است به قول اوّل، نظیرش: لَفَتَحنا عَلَیهِم بَرَکات‌ٍ مِن‌َ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ«1» ...، ای انزلنا، فتح، به معنی انزال است در اینکه آیت. ابو عبیده و اخفش گفتند: بما من‌ّ اللّه علیکم و اعطاکم، باز می‌گویی آن نعمت [103- پ] که خدای بر شما کرد؟ و بهری دگر گفتند: سبب نزول آیت آن بود که جماعتی مؤمنان چون خویشان و دوستان و حلفاء«2» خود را دیدندی از جهودان، ایشان را گفتندی: کار محمّد چگونه می‌دانی! ایشان گفتندی: ما برای خویشی و دوستی با شما بگوییم، او پیغامبر است و ذکر او در توریت هست. ایشان بیامدندی و رؤسا و معاندان را گفتندی هم از شما جماعتی می‌گویند که: اینکه مرد پیغامبر است و صادق است، ایشان اینان را ملامت کردندی که: أَ تُحَدِّثُونَهُم بِما فَتَح‌َ اللّه‌ُ عَلَیکُم لِیُحَاجُّوکُم بِه‌ِ عِندَ رَبِّکُم، تا با شما به آن محاجّت و مخاصمت کنند فردا پیش خدای تعالی. مجاهد گفت: سبب نزول اینکه آیت آن بود که چون رسول- صلّی اللّه علیه و آله- از غزات احزاب فارغ شد، و آن«3» فتح بر آمد او را. قصد حصن بنی قریظه و بنی النّضیر کرد، لشکر بیامدند و پیرامن حصن خیمه‌ها بزدند و فرود آمدند، و امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- رایت رسول صلّی اللّه علیه و آله- داشت. رسول- علیه السّلام- او را گفت: سر علی برکة اللّه و ایقن بالنّصر، برو بر برکت خدای و به یقین دان که خدای ناصر تو است، و خدای تعالی مرا وعده داده است زمینها و سراهای ایشان، و آن خدای که تو را بر عمرو«4» ظفر داد، تو را مخذول نکند، و خدای تعالی ترس من در دل اینها فگند«5». ----------------------------------- (1). سوره اعراف (7) آیه 96. (2). همه نسخه بدلها: خلفاء. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عمرو عبد ودّ. [.....] (5). همه نسخه بدلها: افگند. صفحه : 22 امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: من آمدم تا به زیر حصن و رایت رسول در زیر حصن بردم راست. چون مرا دیدند، خوفی عظیم در ایشان افتاد، یکی می‌گفت: جاءکم صاحب عمرو، و یکی می‌گفت: اقبل الیکم قاتل عمرو، یکی از کنار«1» حصن آواز داد: قتل علی‌ّ عمرا صاد علی‌ّ صقرا، قصم علی‌ّ ظهرا، هتک علی‌ّ سترا، ابرم علی‌ّ امرا ، و مضطرب شدند. من بدانستم که ایشان بترسیدند، و خدای ایشان را مخذول کرد. چون ساعتی بود«2»، به کنار حصن آمدند سفاهت می‌کردند و دشنام می‌دادند. من خواستم که پیش رسول باز شوم، و او را به علّتی برگردانم تا آن سخنها نشنود. من در اینکه عزم بودم،«3» رسول- علیه السّلام- فرا«4» رسید و آن بشنید، آواز داد که: 5» یا اخوة القردة و الخنازیر انّا إذا نزلنا بساحة قوم، فساء صباح المنذرین« ، گفت: ای برادران بوزنگان«6» و خوکان؟ ما چون به پیرامن قومی فرود آییم، بامداد ایشان بد باشد. ایشان چون اینکه بشنیدند گفتند: یا ابا القاسم؟ ما کنت جهولا و لا سبّابا، ای ابو القاسم؟ تو هرگز جاهل و دشنام دهنده نبودی. رسول- علیه السّلام- از کرم خود به شرم بر افتاد، فرجع القهقری، به پس«7» باز شد و باستاد«8». ایشان با یکدیگر گفتند: اینکه حدیث محمّد را که گفته باشد! همانا از شما خاسته باشد، أَ تُحَدِّثُونَهُم بِما فَتَح‌َ اللّه‌ُ عَلَیکُم، چنین حدیثها می‌گویی با ایشان به حکمی که خدای بر شما کرد تا با شما حجّت می‌آرند و به وقت مخاصمه بر شما حجّت می‌کنند. أَ فَلا تَعقِلُون‌َ، شما خود عقل نداری که چنین سخنها با دشمنان و خصمان نقل کنی [104- ر]؟ آنگه خدای تعالی بر ایشان رد کرد که: أَ وَ لا یَعلَمُون‌َ، ایشان نمی‌دانند، أَن‌َّ اللّه‌َ یَعلَم‌ُ ما یُسِرُّون‌َ وَ ما یُعلِنُون‌َ، که خدای داند آنچه ایشان پنهان دارند و آنچه آشکارا دارند! ----------------------------------- (1). مج: کفّار. (2). دب، آج، لب: شد. (3). مر، فق که. (4). همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: فراز. (5). اشاره است به سوره صافّات (37) آیه 177. (6). دب، آج، مر: بوزینگان. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیش. (8). همه نسخه بدلها: بایستاد. صفحه : 23

وَ مِنهُم أُمِّیُّون‌َ لا یَعلَمُون‌َ الکِتاب‌َ إِلاّ أَمانِی‌َّ وَ إِن هُم إِلاّ یَظُنُّون‌َ (78) فَوَیل‌ٌ لِلَّذِین‌َ یَکتُبُون‌َ الکِتاب‌َ بِأَیدِیهِم ثُم‌َّ یَقُولُون‌َ هذا مِن عِندِ اللّه‌ِ لِیَشتَرُوا بِه‌ِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیل‌ٌ لَهُم مِمّا کَتَبَت أَیدِیهِم وَ وَیل‌ٌ لَهُم مِمّا یَکسِبُون‌َ (79) وَ قالُوا لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَیّاماً مَعدُودَةً قُل أَتَّخَذتُم عِندَ اللّه‌ِ عَهداً فَلَن یُخلِف‌َ اللّه‌ُ عَهدَه‌ُ أَم تَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ ما لا تَعلَمُون‌َ (80) بَلی مَن کَسَب‌َ سَیِّئَةً وَ أَحاطَت بِه‌ِ خَطِیئَتُه‌ُ فَأُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (81) وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ الجَنَّةِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (82)

و از ایشان امّیّانند ندانند نوشتن مگر خواندن از بر، و نیند«1» ایشان مگر گمان برنده. وای بر آنان که بنویسند کتاب به دستهای خود، آنگه گویند اینکه از نزدیک خداست تا بخرند«2» به آن بهای اندک، وای ایشان را«3» آنچه نوشت دستهای ایشان، و وای ایشان را از آنچه می‌اندوزند. گفتند نرسد به ما آتش«4» مگر روزهای شمرده، بگو که گرفته‌ای بنزدیک خدای زنهاری«5»! که خلاف نکند خدای زنهارش را، یا می‌گویی«6» بر خدای آنچه ندانی«7». بلی آن کس که اندوخت«8» بدی و گرد در آمده باشد به او گناهش، ایشان اهل دوزخند، ایشان در آن جا همیشه باشند. و آن کسانی که بگرویدند و کردند نیکیها، ایشان اهل بهشتند، ایشان در آن جا همیشه باشند. قوله تعالی: وَ مِنهُم أُمِّیُّون‌َ، «من» تبعیض راست، یعنی بعضی از ایشان، یعنی از اهل کتاب. أُمِّیُّون‌َ، امّیانند، یکی«9» را امّی گویند«10». و در معنی او خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و قتاده گفتند: غیر عارفین بالکتاب، که به کتاب و بر معانی او ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: نه اند، مب، مر: ندارد. (2). اساس: لتشتروا، با توجه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق از. (4). دب، آج دوزخ. (5). دب، آج، لب، فق: زنهار. [.....] (6). می‌گویی/ می‌گویید. (7). ندانی/ ندانید. (8). دب، آج، لب، فق: اندوزد. (9). همه نسخه بدلها: و یکی. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر که چیزی نتواند نوشت. صفحه : 24 واقف نباشند، از حفظ قراءتی بود ایشان را بی‌فهم«1». کلبی گفت: قراءت و کتابت ندانند، و دلیل بر اینکه قول رسول است- علیه السّلام: نحن امّة امّیّة لا نکتب و لا نحسب، ما امّتی‌ایم [امّی]«2» که ننویسیم و حساب نکنیم، و شاعر گوید: له امّة سمّیت فی الزّبو

ر امّیّة هی خیر الامم اهل علم خلاف کردند که چرا آنان را که کتابت ننویسند و چیزی ندانند خواندن، امّی خوانند. بهری گفتند: منسوب است با امّت، یعنی جماعت عامّه، و عامّه قراءت و کتابت ندانند. و بعضی دیگر گفتند که: منسوب است با امّت که خلقت باشد، من قول الاعشی: و إن‌ّ معاویة الاکرمی

ن حسان الوجوه طوال الامم یعنی بر اصل خلقت مانده‌اند چیزی نیاموخته‌اند. و «تا» برای « یا » ی نسبت بیفگنده‌اند، چنان که در نسبت با بصره و کوفه گویند: بصری‌ّ و کوفی‌ّ، تا فرق باشد میان « یا » ی نسبت و « یا » ی اضافت. بهری دگر گفتند: منسوب است با ام‌ّ که مادر باشد، مادری‌اند، یعنی بر اصل ولادت مادر مانده‌اند، چیزی نیاموخته‌اند و برای آن که کتابت [104- پ] از شأن مردان است از شأن زنان نیست. لا یَعلَمُون‌َ الکِتاب‌َ إِلّا أَمانِی‌َّ، کتاب ندانند إلّا امانی‌ّ. در امانی‌ّ خلاف کردند. أبو روق و ابو عبیده گفتند: إلّا تلاوة عن ظهر قلوبهم إلّا آنچه از بر می‌خوانند، و «تمنّی»، تلاوت باشد، من قوله تعالی: إِذا تَمَنّی أَلقَی الشَّیطان‌ُ فِی أُمنِیَّتِه‌ِ«3» ...، ای إذا تلا القی فی تلاوته، چون او چیزی خواندی شیطان در میان«4» القا کردی و چیزی در میان انداختی«5»، شاعر گوید: تمنّی کتاب اللّه أوّل لیلة

و آخره لاقی حمام المقادر حسن گفت: مراد به امانی‌ّ تمنّاست، یعنی تمنّای باطل می‌کنند، من قولهم: ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: بلا فهم. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). سوره حج (22) آیه 52. (4). همه نسخه بدلها آن. (5). همه نسخه بدلها و. صفحه : 25 لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَیّاماً مَعدُودَةً«1»، از آن که می‌گویند آتش دوزخ به ما نرسد و ما معذّب نباشیم الّا روزی چند شمرده. و آنچه گفتند: نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«2» ...، و آنچه گفتند: لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری«3» ...، مجاهد و قتاده گفتند: إلّا کذبا و باطلا«4»، مراد به امانی‌ّ دروغ است، و آن آن است که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد فی قوله: وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ عُزَیرٌ ابن‌ُ اللّه‌ِ وَ قالَت‌ِ النَّصاری المَسِیح‌ُ ابن‌ُ اللّه‌ِ«5»وَ إِن هُم إِلّا یَظُنُّون‌َ، «إن» به معنی «ما» ی نفی است، و هر آن «إن» که از پس او «إلّا» باشد، به معنی «ما» ی نفی بود، نحو قوله: إِن‌ِ الکافِرُون‌َ إِلّا فِی غُرُورٍ«7»، و قوله: إِن أَنتُم إِلّا فِی ضَلال‌ٍ کَبِیرٍ«8»، و مانند اینکه، گفت: الّا گمان نمی‌برند و ایشان را در آنچه می‌گویند یقینی نیست، چنان که در دگر آیت گفت: ما لَهُم بِه‌ِ مِن عِلم‌ٍ إِلَّا اتِّباع‌َ الظَّن‌ِّ«9»فَوَیل‌ٌ لِلَّذِین‌َ یَکتُبُون‌َ الکِتاب‌َ بِأَیدِیهِم، ابو سعید خدری‌ّ روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: «ویل»، نام وادی است در دوزخ که چون کافران را در وی افگنند چهل سال می‌روند و«10» به قعرش نرسیده باشند. سعید مسیّب گفت: وادی است در دوزخ که اگر کوههای دنیا در وی افگنند ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 80. (2). سوره مائده (5) آیه 18. (3). سوره بقره (2) آیه 111. (4). همه نسخه بدلها و. [.....] (5). سوره توبه (9) آیه 30. (6). همه نسخه بدلها الّا. (7). سوره ملک (67) آیه 20. (8). سوره ملک (67) آیه 9. (9). سوره نساء (4) آیه 157. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر هنوز. صفحه : 26 فرو برد. إبن درید«1» گفت: وادی است در دوزخ از خون و ریم. عبد اللّه عبّاس گفت: کنایت است از سختی عذاب. إبن کیسان گفت: «ویل» کلمتی است که هر متفجّعی مصیبت زده بگوید، چنان که می‌گوید: ویله و ویلا له و ویل له و ویح له و ویب له و ویس له، اینکه جمله لغتهاست در اینکه معنی. لِلَّذِین‌َ یَکتُبُون‌َ الکِتاب‌َ بِأَیدِیهِم، کتابت می‌نویسند به دست خود و فایده قید زدن«2» کتابت به دست و تعلیق او کردن به اینکه عضو، و کتابت جز به دست نتوان نوشتن، آن است تا باز نماید که اینکه فعل، ایشان [105- ر] تولّا کردند و کسی دیگر نکرد، بل بر حقیقت فعل ایشان بود و به آلت و محل‌ّ قدرت خود کردند، چنان که گفت: ذلِک‌َ بِما قَدَّمَت یَداک‌َ«3» بِما قَدَّمَت أَیدِیکُم«4»ثُم‌َّ یَقُولُون‌َ هذا مِن عِندِ اللّه‌ِ، آنگه گویند: اینکه از نزدیک خداست. «من»، ابتدای غایت است، المعنی صادر من عند اللّه. سبب نزول آیت آن بود که: جماعتی که احبار و علمای ایشان بودند بر جهودان مرسومی داشتند که اکله«1» ایشان بود و طعمه‌ای که در سال به ایشان رسیدی. چون رسول- علیه السّلام- بیامد و ایشان بدانستند که او پیغمبر آخر زمان است، و نعت و صفات او بدیدند موافق آن بود که در توریت نوشته بود، از آن که: مردی نیکو روی«2»، سیاه موی«3»، سیاه چشم، جعد موی«4»، دو موی«5» بود اینکه ورقها بگرفتند و به بدل آن باز نوشتند که: مردی باشد کوتاه بالا، دمیم الوجه، ازرق چشم، صرخ«6» موی، شنک موی«7». چون رسول- علیه السّلام- هجرت کرد و از مکّه به مدینه آمد، جهودان نعت و صفت او شنیده بودند. چون بدیدندش گفتند: همانا اینکه آن پیغمبر است که نعت او در توریت نوشته است. بنزدیک احبار و رؤسا آمدند و ایشان را گفتند: اینکه آن پیغمبر است که در آخر الزّمان بخواهد آمدن. ایشان گفتند: حاشا و کلا؟ و توریت بیاوردند و آن سطرها و ورقها که نوشته بودند و تحریف کرده و بگردانیده عرض«8» کردند و بر ایشان تلبیس کردند و ایشان را از راه بیفگندند. قدیم- جل‌ّ جلاله- تهدید کرد ایشان را و گفت: فَوَیل‌ٌ لِلَّذِین‌َ یَکتُبُون‌َ الکِتاب‌َ بِأَیدِیهِم ثُم‌َّ یَقُولُون‌َ هذا مِن عِندِ اللّه‌ِ. لِیَشتَرُوا بِه‌ِ ثَمَناً قَلِیلًا، تا بخرند به آن بهای اندک، معنی آن است که: تا فرا گیرند«9» به آن عوضی اندک. و مشارات، معاوضه باشد برای آن که هر یکی از بایع و مشتری آنچه بنزدیک اوست می‌دهد [105- پ] تا عوض آن بستاند آنچه در دست ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب: اکل. (2). مج، دب، لب، فق، مب، مر: رویی. (3)، 4. لب، فق، مب، مر: مویی. (5). همه نسخه بدلها: دو بهری. (6). همه نسخه بدلها: سرخ. (7). مر: تنک موی، لب، فق، مب. «شنگ موی» را ندارد. (8). همه نسخه بدلها، بجز مج: عرضه. (9). مج، وز، مر، ها گیرند. صفحه : 28 صاحبش است. و اصل او در لغت اخراج باشد. من شرت«1» العسل، و اشرته و اشترته«2» اذا استخرجته. فَوَیل‌ٌ لَهُم مِمّا کَتَبَت أَیدِیهِم، وای ایشان را«3» از آنچه دستهای ایشان می‌نویسد«4». «ما» موصوله است، و «من» بدل راست، چنان که: لیت لی من کذا کذا، و شاعر گفت: فلیت لنا من ماء زمزم شربة

مبرّدة باتت علی الطّهیان و شاید که ابتدای غایت بود، کقولهم: ویل له من فلان، یعنی از جهت او صادر باشد اینکه کلمه یا سبب اینکه عذاب، و شاید که تبیین و تخصیص را باشد، یعنی منه لا من غیره، و شاید که«5» «ما» مصدریّه بود، و التقدیر: من کتب ایدیهم. وَ وَیل‌ٌ لَهُم مِمّا یَکسِبُون‌َ، و ویل ایشان را از آن کسب که می‌کنند. «کسب»، در کلام عرب فعلی باشد که به او جرّ منفعت کنند، از اینکه جا مرغان صید کننده را کواسب گویند که ایشان به صید کردن جرّ منفعت کنند، و نیز جوارح گویند ایشان را از آن جا که جراحت کنند، و لبید می‌گوید:

بس کواسب ما یمن‌ّ طعامها امّا کسب که تجّار«6» می‌گویند نامعقول است، برای آن که لفظ تازی است و مراد او از اینکه لفظ نه اینکه معنی است، و چندان که خواهد که آن را تفسیری گوید ممکنش نشود و چیزی عقل پذیر نتوان«7» گفتن، و روشنتر حدّی که کسب را گفتند آن است که، گویند که: کسب آن باشد که به قدرت محدثه«8» کنند، یا «9» گوییم: حدّ«10» برای ابانت و کشف گویند، و در اینکه جا کشفی نیست برای آن که معلوم نیست که مراد از آن که گفتی به قدرت محدث کنند«11» چیست، یا مراد آن است که به قدرت محدث احداثش کنند یا کسبش کنند، اگر مراد آن است که به قدرت محدث احداثش کنند ----------------------------------- (1). آج: شریت. (2). همه نسخه بدلها: و اشتریته. (3). وز: وای بر ایشان. [.....] (4). همه نسخه بدلها و. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: و روا باشد که. (6). دب، آج، لب، فق، مب: تجارت. (7). همه نسخه بدلها: نتواند. (8). همه نسخه بدلها: محدث. (9). همه نسخه بدلها: ما. (10). آج، لب، مب: حدث. (11). وز، دب، آج، لب: کننده. صفحه : 29 اینکه قول ماست، و اگر مراد آن است که به قدرت محدث کسبش کنند اینکه تحدید شی‌ء باشد به نفس خود«1»، چنان است که او را از تفسیر کسب پرسیدند، گفت: کسب آن باشد که کسبش«2» کنند. دگر آن که: به ادلّه عقل معلوم شده است که واسطه‌ای نیست از میان محدث و قدیم، برای آن که اینکه قسمت به معنی متردّد است از میان نفی و اثبات، اگر وجودش را ابتدا نبود آن را قدیم خوانند، و اگر وجودش را ابتدا بود آن را محدّث خوانند. حال اینکه کسب از دو بیرون نیست: یا قدیم است یا محدث. اگر قدیم گویند، با خدای تعالی قدمای بسیار اثبات کرده باشند«3»، و اگر گویند: محدث است، آن را«4» محدث باید یا محدثش خدای باشد یا ما باشیم، اگر خدای باشد پس خدای مکتسب باشد و قادر به قدرت محدث، و اگر ما محدث او باشیم، فعل ما در حق‌ّ او احداث باشد، اینکه چنین است که ما شرح دادیم و اینکه روشن است آن را که تأمّل کند. ابو مالک گفت: آیت در شأن دبیری«5» آمد که پیغمبر را بود- صلّی اللّه علیه و آله. آنچه پیغمبر بر او دادی که بنویس، بخلاف«6» بنوشتی، [106- ر] به جای غفور رحیم، سمیع علیم نوشتی، و به جای سمیع علیم، عزیز حکیم و مانند اینکه، عاقبت مرتد شد و بگریخت. رسول- علیه السّلام- بر او دعا کرد و گفت: زمین او را مپذیراد. ابو طلحه روایت کند، گوید: من حاضر آمدم به آن زمین که او را دفن کرده بودند. او را دیدم بر بالای زمین افتاده، گفتم: اینکه مرده را چرا دفن نمی‌کنی! گفتند: اینکه را چند بار دفن کردیم بر بالا افتاد، من دانستم که دعای پیغمبر است که در او رسید. اینکه بکردند و نیز با خویشتن تمنّای محال کردند که: لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَیّاماً مَعدُودَةً، گفت: دوزخ به ما نرسد الّا روزی چند شمرده آنگه منقطع شود از ما. مفسّران در آن ایّام خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و مجاهد گفتند: چون رسول ----------------------------------- (1). آج، لب، مر: او. (2). دب، مر: کتبش. (3). آج، لب، فق، مب، مر باما. (4). همه نسخه بدلها: او را. (5). اساس: کلمه را به صورت «دیگری» نوشته و روی آن خط کشیده است و در زیر کلمه نوشته: کاتبی ظ، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها آن. [.....] صفحه : 30 - علیه السّلام- به مدینه آمد، جهودان مدینه می‌گفتند: مدّت عمر دنیا هفت هزار سال خواهد بود«1»، و خدای تعالی به هر هزار سال ما را یک روز عذاب کند، مدّت مقام ما در دوزخ بیش از هفت روز نباشد. قتاده و عطا گفتند: مراد بدین آن چهل روز است که ایشان گوساله پرستیدند، و آن مدّت غیبت موسی بود از ایشان، خدای تعالی بر ایشان رد کرد بقوله: قُل أَتَّخَذتُم عِندَ اللّه‌ِ عَهداً، بگو ای محمّد. «الف» الف استفهام است که مفتوح است، و همزه وصل بیفگندند. و اصل او اینکه چنین بود: أ اتّخذتم، [همزه]«2» دوم بیفگندند تا دو همزه مجتمع نشوند که ثقیل«3» باشد و معنی تقریر و تقریع است، بگو که بنزدیک خدای عهدی و پیمانی گرفته‌ای! فَلَن یُخلِف‌َ اللّه‌ُ عَهدَه‌ُ، که پس خدای عهد و پیمان خود را خلاف نکند. عبد اللّه مسعود گفت: مراد به «عهد»، توحید است، یعنی عهد«4» گرفته‌ای به توحید! چنان که گفت: إِلّا مَن‌ِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحمن‌ِ عَهداً«5»، یعنی قال: لا اله الّا اللّه مخلصا. «ام»، معادل همزه استفهام است، یقول القائل: أ زید عندک ام عمرو، یا بر خدای چیزی می‌گویی که نمی‌دانی. «بلی»، به معنی بل آید«6»، و در او معنی استدراک بود، چنان که کسی گوید: ما فعلت کذا و ما قلت کذا، او در جواب گوید: بلی فعلت و قلت، و بعضی نحویان گفتند: «بلی» دو معنی دارد: یکی نفی خبر ماضی و اثبات خبر مستقبل. و کسائی گفت: فرق میان «بلی» و «نعم» آن است که: بلی جواب استفهامی بود که بر سبیل جحد باشد، و نعم جواب استفهامی بود که در او جحد نباشد، و مثال اوّل قوله: أَ لَم یَأتِکُم نَذِیرٌ قالُوا بَلی«7» ...، أَ لَست‌ُ بِرَبِّکُم قالُوا بَلی«8» ...، و مثال دوم قوله: أَ إِنّا لَمَبعُوثُون‌َ، أَ وَ آباؤُنَا الأَوَّلُون‌َ، قُل نَعَم«9» لَن تَمَسَّنَا النّارُ. مَن کَسَب‌َ سَیِّئَةً، به معنی«1» من عمل سیئة و جمعها، تشبیه به کسب مال. اصل او در نفع باشد، پس به کثرت استعمال عام شد در همه فعل، و اگر چه در او مضرّت باشد. قتاده و إبن جریج گفتند: مراد به «سیئه» اینکه جا شرک است، و نیز قول [106- پ] عبد اللّه عبّاس است و مجاهد و ابو وائل. سدّی گفت: مراد همه گناه است شرک و جز شرک، و قول اوّل درست‌تر است، و قول دوم هم نیک باشد به انضمام شرک برای آن که ما دون شرک را عذاب دایم نباشد الّا به شرک، یا به اضافه شرک با دیگر گناه. امّا آن که حمل کنند بر فسق بی شرک، لایق نباشد و ملایم خلود در دوزخ لقوله تعالی: وَ یَغفِرُ ما دُون‌َ ذلِک‌َ لِمَن یَشاءُ«2» وَ أَحاطَت بِه‌ِ خَطِیئَتُه‌ُ، احاطت، گرد در آمدن باشد، و کذلک الاحداق و الحفوف، یقال: احاط به کذا و احدق و حف‌ّ بمعنی واحد. و در معنی «احاطت» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و ضحّاک و عطا و ابو وائل گفتند: مراد آن است که بر شرک بمیرد. ربیع خثیم گفت: اصرار باشد بر کبایر. کلبی گفت: احاطت خطیئت آن باشد که گناهی کند که او را به هلاک برد، من قوله: إِلّا أَن یُحاطَ بِکُم«5». و قول آن کس که گفت: مراد آن است که گناه محیط شود بر«6» حسنات و آن را احباط کند درست نیست، برای آن که احباط بنزدیک ما باطل است- چنان که بیان کرده شود. مجاهد گفت: مراد به احاطه خطیئه آن است که چون گناهی کند، نکته سیاه بر دلش افتد، و چون گناه دو کند سیاهی بیشتر شود، و چندان که گناه می‌فزاید ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: المعنی. (2). سوره نساء (4) آیه 48. (3). مج، وز و حمل. (4). مج، وز کنند. (5). سوره یوسف (12) آیه 66. [.....] (6). همه نسخه بدلها: به. صفحه : 32 سیاهی می‌فزاید تا جمله دل«1» سیاه شود، اینکه است معنی احاطت. اهل مدینه خطیئاته خواندند بر جمع«2»، و باقی قرّاء خطیئة بر وحدان. فَأُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ، ایشان ملازمان دوزخ باشند و اصل صحبت ملازمت بود، و ملازم هر کاری را صاحب او گویند، و منه اصحاب السّوق و اصحاب السّلطان و اصحاب رسول اللّه- علیه السّلام- و رضی عنهم. و «نار» با آن که «لام» تعریف در اوست، چون علمی است دوزخ را از روی شرع، «هم» عماد است یا فصل- چنان که شرح دادیم. «فیها»، راجع است با دوزخ. خالِدُون‌َ، خالد مقیم ثابت باشد، و اگر چه بر سبیل دوام نبود، بیانش قوله تعالی: أَخلَدَ إِلَی الأَرض‌ِ وَ اتَّبَع‌َ هَواه‌ُ«3»وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا، آنگه قدیم- جل‌ّ جلاله- برای آن که دانست که صلاح مکلّفان متعلّق است به آن که چون وعیدی کند ایشان را مقرون کند به و عدی، و چون و عدی کند مقرون کند به وعیدی، چه مکلّفان عند اینکه [107- ر] به صلاح نزدیک باشند و از فساد دور شوند تا آنچه داعی بود ایشان را به فعل طاعات و صارف بود ایشان را از فعل مقبّحات بطرفی الوعد و الوعید و التّرغیب و التّرهیب و اقتران الوعد و الوعید و ذکر الجنّة و النّار علی ابلغ الوجوه«5» بود تا اعذار و انذار و تحریض و منع بغایت رسانیده باشد. اگر گویند در اینکه آیت چه گویی! نه خلود را تفسیر بر دوام باید دادن! ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: دلش. (2). اساس وبل (!) با توجّه به دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). سوره اعراف (7) آیه 176. (4). همه نسخه بدلها جز. (5). همه نسخه بدلها: الوجه. صفحه : 33 گوییم: لا محاله چنین باید کردن، و لکن نه برای ظاهر را، بل برای اجماع امّت را. و اگر ما را با ظاهر رها کردندی، حمل خلود هم بر دوام نکردمانی«1»، چه معنی او در لغت عرب آن است که گفته شد، و لکن اینکه جا اجماع امّت ما را حمل کرد بر آن که خلود را بر دوام تفسیر دهیم، و در آیت اوّل چنین نیست«2».

وَ إِذ أَخَذنا مِیثاق‌َ بَنِی إِسرائِیل‌َ لا تَعبُدُون‌َ إِلاَّ اللّه‌َ وَ بِالوالِدَین‌ِ إِحساناً وَ ذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکِین‌ِ وَ قُولُوا لِلنّاس‌ِ حُسناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُم‌َّ تَوَلَّیتُم إِلاّ قَلِیلاً مِنکُم وَ أَنتُم مُعرِضُون‌َ (83) وَ إِذ أَخَذنا مِیثاقَکُم لا تَسفِکُون‌َ دِماءَکُم وَ لا تُخرِجُون‌َ أَنفُسَکُم مِن دِیارِکُم ثُم‌َّ أَقرَرتُم وَ أَنتُم تَشهَدُون‌َ (84) ثُم‌َّ أَنتُم هؤُلاءِ تَقتُلُون‌َ أَنفُسَکُم وَ تُخرِجُون‌َ فَرِیقاً مِنکُم مِن دِیارِهِم تَظاهَرُون‌َ عَلَیهِم بِالإِثم‌ِ وَ العُدوان‌ِ وَ إِن یَأتُوکُم أُساری تُفادُوهُم وَ هُوَ مُحَرَّم‌ٌ عَلَیکُم إِخراجُهُم أَ فَتُؤمِنُون‌َ بِبَعض‌ِ الکِتاب‌ِ وَ تَکفُرُون‌َ بِبَعض‌ٍ فَما جَزاءُ مَن یَفعَل‌ُ ذلِک‌َ مِنکُم إِلاّ خِزی‌ٌ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ یَوم‌َ القِیامَةِ یُرَدُّون‌َ إِلی أَشَدِّ العَذاب‌ِ وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ (85)

چون فرا گرفتیم«3» پیمان پسران یعقوب که نپرستند جز خدای را و به مادر و پدر نیکوی کردن و با خویشان و بی پدران و درویشان، و بگویید مردمان را نیکویی و به پای داری نماز، و بدهی زکات، پس برگردیدی«4» مگر اندکی از شما، و شما برگشته بودی. و چون فرا گرفتیم«5» پیمان شما که نریزی خونهایتان و بیرون نکنی خود را از سراهایتان، پس اقرار«6» دادی و شما گواهی می‌دادی. پس شما ای جماعت؟ می‌کشید خود را و بیرون می‌کنی جماعتی را از شما از سراهایشان«7» یاری می‌دهی بر ایشان به گناه و بیدادی، و اگر به شما آیند اسیران فدا کنی ایشان را، و اینکه حرام است بر شما بیرون کردن ایشان، می‌بگروی به بهری ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: نکنیم. (2). دب، آج، فق، مب: است، مب، مر و اللّه ولی‌ّ التوفیق، قوله تعالی، دیگر نسخه بدلها و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. (3)، 5. مج، وز، آج، لب، فق: ها گرفتیم. (4). مج، وز: بر گردید. (6). مج، وز: قرار. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: سراهایتان. صفحه : 34 توریت و کافر می‌شوی به بهری، چه باشد پا داشت«1» آن که«2» اینکه کند از شما! مگر رسوایی در زندگانی دنیا، و روز قیامت باز برندشان با سخت‌تر عذاب، و نیست خدای غافل از آنچه ایشان می‌کنند [107- پ]. قوله تعالی: وَ إِذ أَخَذنا، و یاد کن ای محمّد«3». «اذ» ظرف زمان ماضی بود و ظرف معمول باشد، و معمول را عامل باید، لابد فعلی تقدیر باید کردن. چون فرا گرفتیم«4» پیمان بنی اسرایل یعنی پسران یعقوب بر آن که جز خدای را نپرستند، یعنی بر توحید خدای و بر آن که خدای را یکی دانند و یکی گویند و با او همتا و انباز نگیرند. عبد اللّه عبّاس گفت: میثاق عهدی سخت باشد، و وثیقه که استواری بود از اینکه جاست، و واثق استوار بود. لا تَعبُدُون‌َ إبن کثیر و حمزه و کسائی به « یا » خوانند، و باقی قرّاء به «تا» خوانند علی الخطاب. آنان که به مغایبه خوانند، گویند: ضمیر راجع است با بنی اسرایل، و آنان که بر خطاب خوانند، حمل کنند بر آن که باقی آیت بر خطاب است من قوله: قُولُوا لِلنّاس‌ِ حُسناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ تا به آخر آیت. و بصریان گفتند: «ان» مضمر است اینکه جا، و همچنین فی قوله: لا تَسفِکُون‌َ دِماءَکُم«5» أَ فَغَیرَ اللّه‌ِ تَأمُرُونِّی أَعبُدُ«6» وَ بِالوالِدَین‌ِ إِحساناً «با» تعلّق دارد به محذوفی، و تقدیر اینکه است که: وصّیناهم او امرناهم، ما ایشان را وصیّت کردیم یا ایشان را فرمودیم که با مادر و پدر نیکویی کنید، و مادر و پدر را«3» به هم والدین خواند، با آن که مادر والده باشد برای تغلیب مذکّر بر مؤنّث که عرب چون مذکر و مؤنّث به هم جمع شوند در کلام و اگر چه مؤنّث به عدد بیشتر باشد غلبه مذکّر را دهند«4». خدای تعالی از تعظیم حق‌ّ مادر و پدر حق‌ّ ایشان با حق‌ّ خود پیوست و احسان با ایشان از پی توحید خود گفت. و در خبر هست که: چون ابتدای اسلام بود و اوّل هجرت بود، رسول- علیه السّلام- از مکّه به مدینه آمده بود و مسجد بنا کرده، ستونی است که آن را حنّانه خوانند. رسول- علیه السّلام- بر آن ستون«5» تکیه کردی و برای صحابه خطبه کردی بر پای استاده. چون مسلمانان بیشتر شدند و عدد و عدّت بسیار شد، دستوری خواستند و گفتند: ما را خوش نیست که ما نشسته و تو بر پای استاده ما را خطبه می‌کنی. دستور باش«6» ما را تا برای تو منبری سازیم تا بدان جا خطبه کنی«7»! گفت: روا باشد، اینکه منبر که امروز هست بساختند. رسول- علیه السّلام- آن روز از در مسجد در آمد و آهنگ منبر کرد و نزدیک ستون«8» حنّانه نرفت، منبر سه پایه بود پا بر پایه اوّل نهاد و گفت: آمین، و بر دوم نهاد و سوم«9» همچنین، و کس«10» را ندیدند که دعا می‌کرد. چون بر منبر شد و بنشست خطبه ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیاورد. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ها گرفتیم. (3). وز هر دو را، دب، آج، لب، فق، مب، مر هر دو. (4). وز، آج، لب، دب، فق، مب، مر: دهد. (5). وز، آج، لب: استون. (6). آج، لب، فق، باشی، مب، مر: باشد. (7). وز، آج، لب، فق، مب، مر او. (8). دب، مب: استون، وز، آج، لب، فق، مر: اسطوانه. [.....] (9). دب: سیوم، وز: سه‌ام، فق، مب، مر: سیم. (10). فق، مب: کسی. صفحه : 36 آغاز کرد، آن پاره چوب که از آن ستون«1» بداشته بود که رسول- علیه السّلام- بر آن تکیه کردی ناله آغاز کرد تا چندانی بنالید که آوازش بالای آواز پیغامبر بر آمد. رسول- علیه السّلام- از منبر به زیر آمد و سر آن«2» چوب درکش«3» گرفت [108- ر] چون مادری که کودکی را خاموش کند. آنگه گفت: به آن خدایی که مرا بحق‌ّ به خلق«4» فرستاد که اگرش خاموش نکردمی تا قیامت بر فراق من می‌نالیدی. گفتند: یا رسول اللّه؟ چون از در درآمدی«5» و به پایه منبر بر شدی«6»، سه بار آمین گفتی«7»، و کس دعایی نمی‌کرد! گفت: بلی، جبریل دعا می‌کرد و شما نمی‌شنیدی. چون پا بر پایه اوّل نهادم، جبریل گفت: من ادرک والدیه او واحدا منهما و لم یغفر له ابعده اللّه، هر که مادر و پدر را دریابد یا یکی را از ایشان و او را نیامرزند، ابعده اللّه، خدای او را هلاک کناد. من گفتم. آمین؟ چون پا بر پایه دوم نهادم، گفت: هر که ماه رمضان دریابد و او را نیامرزند، ابعده اللّه، خدای تعالی او را هلاک کناد. من گفتم: آمین؟ چون پا بر پایه سوم«8» نهادم، گفت: هر که پیش او ذکر تو کنند و نام تو برند، و بر تو سلام«9» نفرستد ابعده اللّه، خدای تعالی او را هلاک کناد، من گفتم: آمین؟ و رسول- علیه السّلام- می‌گوید: الجنّة تحت اقدام الامّهات ، بهشت در زیر پای مادران است. وَ ذِی القُربی، و خداوند نزدیکی، یعنی خویش. و «قربی» قرابة باشد، و او مصدر است کالحسنی و الشّوری، قال طرفة: و قرّبت بالقربی و جدّک إنّنی

متی یک امر للنّکیثة [اشهد]«10» وَ الیَتامی، و یتامی جمع یتیم باشد چون ندامی و ندیم، و یتیم طفل باشد که او را در طفولیّت پدر بمیرد، اگر پس از بلوغ او باشد یتیمش نخوانند، لقوله- علیه السّلام:11» لا یتم« بعد حلم، یتیمی نباشد از پس خواب دیدن. وَ المَساکِین‌ِ، جمع ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، مب، مر: استون، فق: اسطون. (2). دب، مب، مر، آج، لب، فق: ستون. (3). فق، مر: در بر. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مر: خلقان. (5). دب، آج، لب، فق، مر: در آمدید. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شدید. (7). دب، آج، لب، فق، مب: گفتید. (8). دب، فق، مب، مر: سیم. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: صلوات. (10). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (11). وز، آج، لب، فق، مر: یتیم. صفحه : 37 مسکین باشد، و مسکین مفعیل باشد از سکون، و او درویشی بود که او را چیزکی باشد و کفافش نبود. وَ قُولُوا لِلنّاس‌ِ حُسناً، محذوفی هست اینکه جا، و تقدیره«1»: و قلنا لهم قولوا [للنّاس حسنا]«2»، و ما ایشان را گفتیم که مردمان را نکویی گویی. اهل حجاز حسنا خوانند علی المصدر، و حمزه و کسائی و خلف حسنا علی النّعت به فتح الحاء و السّین، ای قولا حسنا. و عیسی بن عمر«3» در شاذّ خواند حسنا«4»، و اینکه لغت«5» است در حسن، کذعر«6» و ذعر، و رعب و رعب و سحت و سحت، و عاصم الجحدری‌ّ خواند: احسانا، ای قولا نافعا لهم، و معنی آن باشد که به ایشان خیرخواهی در گفتن، و نیز خوانده‌اند: حسنی ای کلمة حسنی، مردمان را سخن نکو گوی. بهری دگر گفتند: معنی آن است که قولوا للنّاس [حسنا]«7»، ای لمحمّد«8» حسنا، رسول مرا محمّد مصطفی را- صلوات اللّه علیه- نکو گوی، یعنی به نبوّت او اقرار دهی و نعت و صفت او که در توریت دیده‌ای پنهان باز مکنی و تصدیق او کنی. عبد اللّه عبّاس و إبن جریج و سعید جبیر و مقاتل گفتند: مراد آن است که رسول مرا به راست داری، دلیلش قوله تعالی: أَ لَم یَعِدکُم رَبُّکُم وَعداً حَسَناً«9»ثُم‌َّ تَوَلَّیتُم، «ثم‌ّ» حرف عطف است، و معنی او مهلت و تراخی بود. و «تولّی»، اعراض و پشت بر کردن باشد، پس پشت بر آن میثاق و عهد کردی، یعنی خلاف کردی آن را و وفا نکردی با آن. إِلّا قَلِیلًا مِنکُم، «إلّا» حرف استثناست، و ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و تقدیر اینکه است که. [.....] (2)، 7. اساس: ندارد، از وز: افزوده شد. (3). آج، لب، فق: عمرو. (4). وز، آج، لب، فق، مب، مر به ضم‌ّ «حا» و «سین». (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: لغتی. (6). وز، آج، لب، فق، مب، مر: مثل ذعر. (8). وز: بمحمّد. (9). سوره طه (20) آیه 86. صفحه : 38 استثنا اخراج بعضی بود از جمله«1» چیزی که اگر نه او باشد صحیح بود دخول او در آن. و «سین»، در او طلب راست، و معنی او در تازی طلب صرف کردن بود، یعنی می‌خواهی که برگردانی مستثنی را از آن که داخل بود در مستثنی منه، و نصب او بر استثناست. حق تعالی خواست تا باز نماید که: همه را اینکه حکم نبود، و همه اینکه بی عهدی نکردند، جماعتی اندک بودند که به خلاف آن کردند که جمهور قوم و سواد اعظم«2» بر آن بودند تا بدانی که قدیما مردمان ممدوح اندک بوده‌اند، اگر اینکه جاست إِلّا قَلِیلًا مِنکُم، اگر در قصّه طالوت است: فَشَرِبُوا مِنه‌ُ إِلّا قَلِیلًا مِنهُم«3» وَ قَلِیل‌ٌ مِن عِبادِی‌َ الشَّکُورُ«4»، اگر در قصّه داود است: إِلَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ وَ قَلِیل‌ٌ ما هُم«5» کَم مِن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ«6» وَ ما آمَن‌َ مَعَه‌ُ إِلّا قَلِیل‌ٌ«7»، اگر قول آن«8» شاعر است که قوم او را به اندکی طعنه می‌زنند، به جواب می‌گوید:

قلت لها إن‌ّ الکرام قلیل پس معلوم شد که همه اندک ممدوح بوده‌اند و بسیار مذموم. منکم، «من» تبیین راست، و «کم» ضمیر مجرور متّصل است. و انتم، «واو» حال راست، و «انتم» ضمیر مرفوع منفصل است بر ابتدا. و «اعراض» عدول بود از چیزی، و نقیض او اقبال بود، و برای آن جمع کرد از میان تولّی و اعراض تا بدانند که هم به صورت هم به معنی تارک آن میثاق بودند و ناقض آن عهد. قوله: وَ إِذ أَخَذنا مِیثاقَکُم، یاد کن نیز چون فرا گرفتیم«9» از شما«10» عهد و میثاقتان و سوگند و استواریتان. لا تَسفِکُون‌َ دِماءَکُم، که نریزی خونهاتان و کس ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر به. (2). وز: و معظم. (3). سوره بقره (2) آیه 249. (4). سوره سبأ (34) آیه 13. (5). سوره ص (38) آیه 24. (6). سوره بقره (2) آیه 249. (7). سوره هود (11) آیه 40. [.....] (8). وز: و اگر آن، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و اگر. (9). وز، دب، آج، لب، فق، مب: ها گرفتیم. (10). وز تا، دب، آج، لب، فق، مب، مر با. صفحه : 39 خون خود نریزد، یعنی بعضی خون بعضی، پس خون ایشان را بمثابت یک نفس کرد، گفت: خون«1» آنان ریختن که از جنس و قبیل و ملّت و دین شما باشند، همچنان باشد که خون خود ریختن. وَ لا تُخرِجُون‌َ أَنفُسَکُم مِن دِیارِکُم، و خویشتن را از سرایهاتان بیرون نکنی همین معنی دارد، یعنی بعضی بعضی را اخراج نکنی، چون قوم همه از یک ملّت و یک جنس بودند همه را یکی خواند، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: المؤمنون کنفس واحدة، یک معنی اینکه است. و یک معنی آن که: آن کس که کسی را بکشد و شرع راه«2» چنان نهاده باشد که او را به قصاص باز باید کشتن، به معنی چنان است که خود را کشته است، چنان که حق تعالی گفت: وَ لَکُم فِی القِصاص‌ِ حَیاةٌ«3». و جماعتی مفسّران گفتند: آیت در شأن بنی قریظه و بنی النّضیر«4» آمد که خدای تعالی ایشان را فرمود که: یکدگر را نکشند، و قوی ضعیف را بر مال و ملک خود«5» غلبه نکند و سرای و ملک او به غصب«6» نگیرد، و اگر کسی از ایشان اسیری بگیرد فدیه کند«7» [109- ر] و باز خرند او را به آن دو«8» وفا نکردند، به یکی وفا کردند. ثُم‌َّ أَقرَرتُم وَ أَنتُم تَشهَدُون‌َ، پس اقرار دادی و گواهی می‌دهی بر آن، اقرار بر خود و گواهی«9» بر دیگران، و «واو» حال راست. و خلاف کردند در آن که اینکه حکم«10» با ایشان بود یا با اسلاف ایشان. ابو العالیه گفت: اینکه قصّه اسلاف ایشان است، خدای تعالی حوالت با ایشان کرد، چنان که در آیات متقدّم برفت«11». عبد اللّه عبّاس گفت: خطاب با ایشان است و مراد ایشانند، اعنی جهودان عهد رسول- علیه السّلام. و حمل کردن بر عموم اولیتر باشد تا فایده را شاملتر بود، چه از میان هر دو قول تنافی نیست. ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون خون. (2). مر: راه شرع. (3). سوره بقره (2) آیه 179. (4). وز، دب، لب، فق، مب، مر: بنی النّضر. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. (6). فق، مب: به غضب. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: کنند. (8). دب، آج، لب، فق، مب: او را بروی. (9). آج، لب، فق، مب، مر می‌دهی. (10). آج، لب خالص، فق، مب، مر: خاص. (11). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. [.....] صفحه : 40 و قولی دیگر در وَ أَنتُم تَشهَدُون‌َ، آن است که: شما در باره خود مقرّی و بر اسلاف خود گواهی که خدای تعالی بر ایشان عهد گرفت تا با«1» اقرار اسلاف خود گواهی دهند. ثُم‌َّ أَنتُم هؤُلاءِ، و التّقدیر یا هؤلاء و حرف ندا بیفگندند«2» لدلالة الکلام علیه، برای آن که عرب حرف ندا بسیار بیفگند چون در کلام بر او دلیل بود، کقوله تعالی: یُوسُف‌ُ أَعرِض عَن هذا«3» وَ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ لِأَبِیه‌ِ آزَرَ«4» تَقتُلُون‌َ أَنفُسَکُم، خویشتن را می‌کشی، یعنی بعضی بعضی را، و گروهی را هم از خویشتن از سراهاتان«7» بیرون می‌کنی. تَظاهَرُون‌َ عَلَیهِم. اهل کوفه به تشدید خواندند«8» اینکه جا و در تحریم«9»، و تقدیره«10»: تتظاهرون«11»، یک «تا» را قلب کردند با «ظا»، پس ادغام کردند. و باقی قرّاء به تخفیف خواندند، و محل‌ّ او نصب است بر حال، تقدیر چنان است که: متظاهرین علیهم، ای متعاونین، برای آن که یار را پشت خوانند که پشت صاحب قوی دارد«12»، و از اینکه جاست که در عبارت فرقی نبود میان آن که گویند: یاری او می‌کند، و میان آن که پشتی او می‌کند. و تظاهر، تعاون باشد، و تفاعل از میان جماعت باشد، پنداری جماعتی‌اند در معاونت پشت با هم داده، قال الشّاعر: تظاهرتم اشباه نیب تجمّعت

علی واحد لازلتم قرن واحد ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (2). وز، دب، آج، لب، فق: بیفگند. (3). سوره یوسف (12) آیه 29. (4). سوره انعام (6) آیه 74. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر فتح. (6). دب، مب، مر: ازر. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: سرایهاشان. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: خوانند. (9). اساس: در متحرم، دب: در محرم، آج: در محرم متحرم، لب: در محترم متحرم، همه نسخه بدلها بجز مج و آنان که به تشدید خوانند، با توجّه به وز و مب تصحیح شد. (10). همه نسخه بدلها، بجز مج: بر تقدیر. (11). همه نسخه بدلها، بجز مج باشد. (12). وز، آج، لب، فق، مب، مر: پشت صاحبش قوی دارند. صفحه : 41 و بعضی نحویان گفتند: هؤلاء بدل انتم است و تأکید او، و تقدیره«1»: ثم‌ّ انتم القوم تقتلون انفسکم. و اعان علیه خلاف اعانه باشد. اعانه، یاری داد او را، و اعان علیه یاری داد دشمن«2» را بر او، برای اینکه گفت شاعر: اعان علی‌ّ الدّهر إذ حک‌ّ برکة

کفی الدّهر لو وکّلته بی کافیا و از اینکه جاست قول خدای: و ان تظاهرا«3» ...، ای تعاونا، و قوله: سِحران‌ِ«4»قال قال ...، و ظهیر، عون باشد فی قوله تعالی: وَ المَلائِکَةُ بَعدَ ذلِک‌َ ظَهِیرٌ«6»، [109- پ] و شاعر گفت: تکثّر من الاخوان ما اسطعت«7» إنّهم

عماد إذا استنجدتهم و ظهیر و ما بکثیر الف خل‌ّ و صاحب

و ان‌ّ عدوّا واحدا لکثیر و اینکه معنی است قول رسول- علیه السّلام- المرء کثیر بأخیه، مرد به برادرش بسیار باشد، یعنی به برادر عزیز و قوی باشد، یعنی به معاونت و مظاهرت او. بِالإِثم‌ِ، به معصیت. وَ العُدوان‌ِ، و ظلم و تعدّی. و گفته‌اند: «اثم» گناهی باشد که از تو تعدّی نکند، و «عدوان» گناهی که از تو به دیگری شود، و «اثم» جامع باشد جمله را، چه هر چه [به آن]«8» مستحق‌ّ ذم‌ّ باشد«9» آن را اثم خوانند، و عدوان مجاوزة الحق‌ّ باشد. وَ إِن یَأتُوکُم أُساری«10»، [اسری]«11» قراءت حمزه است علی وزن فعلی، کقتیل و قتلی، و جریح و جرحی. «تفدوهم» هم قراءت حمزه است بی «الف» در هر دو جایگاه. و باقی قرّاء از نافع و عاصم و کسائی و یعقوب و إبن کثیر و ابو عمرو و إبن عامر: أُساری تُفادُوهُم خواندند، و اساری جمع جمع بود، یقال: اسیر و جمعه اسری و جمعها اساری، و الاسر، الشّدّ، اسر به بستن باشد، و اسیر فعیل باشد به معنی مفعول. ----------------------------------- (1). مج: ندارد، دیگر نسخه بدلها: تقدیر آن باشد. (2). مج: ندارد، دیگر نسخه بدلها او. [.....] (3). سوره تحریم (66) آیه 4. (4). اساس و دیگر نسخه بدلها، جز مج: ساحران، با توجّه به ضبط قرآن مجید، تصحیح شد. (5). سوره قصص (28) آیه 48. (6). سوره تحریم (66) آیه 4. (7). اساس و همه نسخه بدلها: ما استطعت، با توجّه به چاپ شعرانی (1/ 245) و معنی عبارت تصحیح شد. (8). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: باشند. (10). اساس: اسری، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (11). اساس: ندارد، با توجه به نسخه دب افزوده شد. صفحه : 42 مفضّل بن سلمه گفت، از ابو عمرو بن العلاء پرسیدم که: فرقی هست میان اسری و اساری! گفت: بلی، اسری آنان باشند که در دست دشمن باشند و اگر چه بند ندارند، و اساری آنان باشند که در بند باشند، و قول اوّل معتمدتر است. و فدیه آن مال باشد که بدهند تا اسیر را به آن باز خرند، و بی «الف» از بنای ثلاثی باشد، اعنی«1» تفدوهم، یقال: فدیته افدیه، و با «الف» از بنای مفاعله باشد، یقال: فادیته افادیه، قال الشّاعر: قفی فادی اسیرک ان‌ّ قومی

و قومک ما أری لهم اجتماعا وَ هُوَ مُحَرَّم‌ٌ عَلَیکُم إِخراجُهُم، و اخراج ایشان بر شما حرام است. عبد اللّه عبّاس و عکرمه و سدّی گفتند: معنی آیت آن است که بنی قریظه حلفای اوس بودند، و بنی النّضیر حلفای خزرج بودند، و چون از میان اوس و خزرج قتال بودی، بنی قریظه و بنی النّضیر به یاری حلیفان خود آمدندی و هر دو قبیله از جهودان بودند و یکدیگر را می‌کشتندی. چون اسیری را بگرفتندی از جانبین فدیه کردندی و باز خریدی«2»، عرب ایشان را عیب کردند«3» و گفتند«4» ایشان را«5» روا می‌داری کشتن و اسیر رها کردن«6» روا نمی‌داری تا فدیه می‌کنی! گفتند: امّا فدیه ما را فرموده‌اند در توریت، و قتل ایشان ما را حرام کرده‌اند در توریت، و لکن انفه«7» ما را رها نمی‌کند که حلفای خود را اسیر و مستذل بینیم، برای ایشان با خویشان خود و هم ملّتان خود قتال می‌کنیم. و «حلفا» جمع حلیف باشد، و حلیف هم سوگند بود. خدای تعالی بر ایشان عیب کرد و انکار کرد بر ایشان و به لفظ استفهام و معنی تقریع و ملامت ایشان را گفت: أَ فَتُؤمِنُون‌َ بِبَعض‌ِ الکِتاب‌ِ وَ تَکفُرُون‌َ بِبَعض‌ٍ، به بعضی توریت ایمان می‌داری و به بهری کافر می‌شوی، یعنی به فدیه کردن ایمان داری و به تحریم قتل کافری؟ فَما جَزاءُ مَن یَفعَل‌ُ ذلِک‌َ، «ما» استفهام راست، چیست جزای آن کس که ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یعنی. (2). همه نسخه بدلها: خریدندی. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: کردندی. (4). مب: گفتندی. (5). آج، لب، فق، مب، مر که. [.....] (6). دب، آج، لب، فق: ها کردن. (7). مج، وز، مر: انفت. صفحه : 43 اینکه کند که ذکر آن برفت از ایمان به بعضی کتاب و کفر به بعضی! و «ذلک» اشارت به اینکه«1» است [110- ر]. مِنکُم، از شما که جهودانی. الّا خزی، ای ذل‌ّ و صغار. خزی مذلّت و مهانت باشد، و خزی هلاک باشد و عذاب. و خزی خصلتی باشد که یخزی منه، ای یستحیی«2»، از او شرم دارند. مفسّران در اینکه خزی که در دنیا بود ایشان را، خلاف کردند. بهری گفتند: آن حکم بود که خدای تعالی بکرد که قاتل را قصاص کنند، و از ظالم و متعدّی انتقام کشند برای مظلوم. بهری دگر گفتند: خزی اینکه جزیه است که خدای تعالی بر ایشان نهاد تا به دست خود می‌گزاردند«3» ذلیل و مهین، عَن یَدٍ وَ هُم صاغِرُون‌َ«4». بهری دگر گفتند: مراد به خزی دنیا آن است که چون رسول- صلّی اللّه علیه و آله- به زیر حصن بنی النّضیر فرود آمد، بیست و پنج روزشان حصار داد. ایشان به زینهار آمدند و از رسول- علیه السّلام- در خواستند که: سعد معاذ را به حکم«5» کند تا بر حکم او فرود آیند. بر اینکه قرار افتاد. رسول- علیه السّلام- سعد معاذ را به حاکم کرد تا از میان ایشان و میان رسول حکم کند. سعد معاذ حکم کرد که: مردان را بباید کشتن و زنان را به ورده«6» باید آوردن، و مالشان قسمت باید کردن. رسول- علیه السّلام- گفت: یا سعد لقد حکمت فیهم بحکم اللّه من فوق سبعة ارقعة، ای سعد حکمی کردی که خدای تعالی همان حکم کرد از بالای هفت آسمان. رسول- علیه السّلام- بفرمود تا مردان«7» را فرود آوردند، و ایشان نهصد مرد بودند و ایشان را با مدینه آوردند. و زنان و کودکان را به بردگی«8» بیاوردند و مالهای ایشان قسمت کردند، و چون مردان را با مدینه آوردند ایشان را در سرایی از سراهای بنی النّجار فرود آوردند. رسول- علیه السّلام- بیامد به آن جا که امروز بازار است، و بفرمود تا چند خندق ----------------------------------- (1). مج، وز: آن. (2). همه نسخه بدلها که. (3). همه نسخه بدلها: می‌گزارند. (4). سوره توبه (9) آیه 29. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: حاکم. (6). آج، فق، مر: برده. (7). مج خود. (8). همه نسخه بدلها: برده. صفحه : 44 بکندند، و امیر المؤمنین- علیه السّلام- حاضر آمد و ایشان را بیرون آوردند گروه گروه، و علی را می‌فرمود تا ایشان را گردن می‌زد و در آن خندق می‌انداخت. و حیی اخطب و کعب اشرف در میان ایشان بودند، ایشان دو رئیس بودند در میان قوم. کعب اشرف را گفتند: با ما چه خواهند کرد! گفت: فی کل‌ّ موطن لا تعقلون اما ترون الدّاعی لا ینزع و من ذهب منکم لا یرجع هو و اللّه القتل، گفت: در هر جای عقل به کار«1» نداری، نمی‌بینی که داعی باز نمی‌استد«2» و هر که از ما می‌بشود باز نمی‌آید، قتل است و کشتن. و حیی اخطب را بیاوردند، دستها با گردن بسته تا پیش رسول آوردندش، چون در رسول نگرید گفت: 3» و اللّه ما لمت« نفسی علی عداوتک و لکن من یخذل اللّه یخذل، گفت: به خدای که خود«4» بر دشمنی تو ملامت نکردم و لکن آن را که خدای مخذول بکند مخذول شود. آنگه روی به قوم کرد و گفت: لا بدّ من امر اللّه، کتاب و قدر و ملحمة کتبت علی بنی اسرائیل، گفت: کار خدای لابدّ بباشد، نوشته‌ای و قضایی و کالزاری«5» است که بر بنی اسرایل نوشته‌اند. چون او را پیش [110- پ] امیر المؤمنین«6»- علیه السّلام- آوردند«7» تا گردنش بزند، گفت: قتلة شریفة بید شریف، کشتن شریف«8» به دست مردی شریف. آنگاه او را گفت: اینکه حلّه به من رها کن و مگذار که از من بر کنند. امیر المؤمنین«9»- علیه السّلام- گفت: هی اهون علی‌ّ من ذلک، آن خوارتر است بر من، آنگاه گردن کشید«10» و سر پیش داشت تا امیر المؤمنین«11» گردنش بزد«12»، و امیر المؤمنین«13»- علیه السّلام- پرسید از آن کس که او را می‌آورد، گفت: او چه گفت چون او را می‌آوردی«14»! گفت«15»، اینکه بیتها می‌گفت«16»: ----------------------------------- (1). مر بر. (2). همه نسخه بدلها: ایستد. (3). لب: ملت. (4). همه نسخه بدلها را. [.....] (5). همه نسخه بدلها: کارزاری. (6)، 9، 11، 13. دب، آج، لب، فق، مر علی. (7). همه نسخه بدلها، بجز مب: بردند. (8). همه نسخه بدلها: شریفی. (10). همه نسخه بدلها: بر کشید. (12). همه نسخه بدلها: بزند. (14). مج، وز، آج، لب، فق، دب در راه. (15). آج، لب، فق، مب، مر چون او را می‌آوردم در راه. (16). همه نسخه بدلها، بجز مب: بیتها بگفت. صفحه : 45 لعمرک ما لام إبن اخطب نفسه

و لکنّه من یخذل اللّه یخذل لجاهد«1» حتّی یبلغ«2» النّفس جهدها

و حاول یبغی العزّ کل‌ّ مغلغل امیر المؤمنین- علیه السّلام- در جواب او اینکه بیتها بگفت: لقد کان ذا جدّ و جدّ بکفره

فقید الینا فی المجامع یقتل فقلّدته بالسّیف ضربة محفظ

فصار الی قعر الجحیم یکبّل فذاک مآب الکافرین و من یکن

مطیعا لأمر اللّه فی الخلد ینزل«3». پس اینکه خزی در دنیا آن«4» است که بر ایشان رفت از قتل مردان و سبی زنان و غنیمت اموال. قوله تعالی: وَ یَوم‌َ القِیامَةِ، نصب او بر ظرف است و عامل در او «یردّون»، و اینکه فعل را مجهول خوانند یعنی فاعلش مجهول است و فعل ما لم یسم‌ّ فاعله خوانند و فعل مبنی«5» برای مفعول به، به اینکه هر سه نام فعلی بود که معدول«6» بود از اصل خود«7»، اعنی از اسناد با فاعل به اسناد با مفعول به«8»، و روز قیامت ایشان را با سخت‌ترین«9» عذابی برند، و اینکه لفظ آن جا گویند که ایشان وقتی دیگر آن جا بوده باشند، و لکن فعل مبتدا را هم ردّ و عود گویند«10» چنان که شاعر گفت: فان تکن الایّام احسن‌ّ مرّة

الی‌ّ فقد عادت لهن‌ّ ذنوب«11» و جوابی دیگر از اینکه آن است که: ردّ اینکه جا بر جای خود است، چه«12» ایشان را از اینکه خزی و نکال و عذاب دنیا که ذکر کردیم با عذاب دوزخ خواهند بردن. پس معنی ردّ بر جای خود است و همچنین در بیت«13»: لأن‌ّ«14» من عادة الأیّام و الغالب علیها ----------------------------------- (1). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: فجاهد. (2). اساس: بلغ، با توجّه به دب، تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر: منزل. (4). همه نسخه بدلها: اینکه. (5). مب را. [.....] (6). مج، وز: عدول. (7). مج، وز، دب بگردانید، آج، لب، فق، مب، مر نگردانید. (8). همه نسخه بدلها: مفعول. (9). همه نسخه بدلها: سخت‌تر. (10). همه نسخه بدلها بر توسّع. (11). همه نسخه بدلها می‌گوید اگر روزگار وقتی با من احسان کرد اکنون گناهانش باز آمد و او را گناه نبود اوّل تا به دوم حال باز آید. (12). آج، لب، فق، مب: اگر چه، دب: چرا که. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: همچنین در خبر است. (14). آج، لب، فق، مب، مر: الا ان‌ّ. صفحه : 46 الاساءة الی اهلها، فکأنّها کانت لها ذنوب ثم‌ّ احسان ثم‌ّ عادت الی ما کان«1» منها. إِلی أَشَدِّ العَذاب‌ِ، اینکه را افعل تفضیل گویند، با سخت‌تر عذابی، و عذاب المی تیز«2» باشد روان«3» بر معذّب، و منه عذبة اللّسان، سر زبان را برای آن عذبه خوانند که بر سخن جاری باشد، و ماء عذب، آبی خوش باشد برای آن که خوار«4» به گلو فرو شود. و اصل کلمه از استمرار است، پس الم مستمر را عذاب گویند. وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ، و خدای تعالی غافل نیست، و غفلت سهو باشد و آن انتفاء«5» علم باشد پس از حصولش. عَمّا تَعمَلُون‌َ، اهل مدینه و ابو بکر و یعقوب به «تا» ی خطاب خواندند، و باقی قرّاء به « یا » خوانند خبر از غایب، از آنچه شما می‌کنید یا ایشان می‌کنند«6».

أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الحَیاةَ الدُّنیا بِالآخِرَةِ فَلا یُخَفَّف‌ُ عَنهُم‌ُ العَذاب‌ُ وَ لا هُم یُنصَرُون‌َ (86) وَ لَقَد آتَینا مُوسَی الکِتاب‌َ وَ قَفَّینا مِن بَعدِه‌ِ بِالرُّسُل‌ِ وَ آتَینا عِیسَی ابن‌َ مَریَم‌َ البَیِّنات‌ِ وَ أَیَّدناه‌ُ بِرُوح‌ِ القُدُس‌ِ أَ فَکُلَّما جاءَکُم رَسُول‌ٌ بِما لا تَهوی أَنفُسُکُم‌ُ استَکبَرتُم فَفَرِیقاً کَذَّبتُم وَ فَرِیقاً تَقتُلُون‌َ (87) وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلف‌ٌ بَل لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِکُفرِهِم فَقَلِیلاً ما یُؤمِنُون‌َ (88) وَ لَمّا جاءَهُم کِتاب‌ٌ مِن عِندِ اللّه‌ِ مُصَدِّق‌ٌ لِما مَعَهُم وَ کانُوا مِن قَبل‌ُ یَستَفتِحُون‌َ عَلَی الَّذِین‌َ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُم ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِه‌ِ فَلَعنَةُ اللّه‌ِ عَلَی الکافِرِین‌َ (89) بِئسَمَا اشتَرَوا بِه‌ِ أَنفُسَهُم أَن یَکفُرُوا بِما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ بَغیاً أَن یُنَزِّل‌َ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِه‌ِ فَباؤُ بِغَضَب‌ٍ عَلی غَضَب‌ٍ وَ لِلکافِرِین‌َ عَذاب‌ٌ مُهِین‌ٌ (90) وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم آمِنُوا بِما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ قالُوا نُؤمِن‌ُ بِما أُنزِل‌َ عَلَینا وَ یَکفُرُون‌َ بِما وَراءَه‌ُ وَ هُوَ الحَق‌ُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُم قُل فَلِم‌َ تَقتُلُون‌َ أَنبِیاءَ اللّه‌ِ مِن قَبل‌ُ إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (91) وَ لَقَد جاءَکُم مُوسی بِالبَیِّنات‌ِ ثُم‌َّ اتَّخَذتُم‌ُ العِجل‌َ مِن بَعدِه‌ِ وَ أَنتُم ظالِمُون‌َ (92) وَ إِذ أَخَذنا مِیثاقَکُم وَ رَفَعنا فَوقَکُم‌ُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیناکُم بِقُوَّةٍ وَ اسمَعُوا قالُوا سَمِعنا وَ عَصَینا وَ أُشرِبُوا فِی قُلُوبِهِم‌ُ العِجل‌َ بِکُفرِهِم قُل بِئسَما یَأمُرُکُم بِه‌ِ إِیمانُکُم إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (93) قُل إِن کانَت لَکُم‌ُ الدّارُ الآخِرَةُ عِندَ اللّه‌ِ خالِصَةً مِن دُون‌ِ النّاس‌ِ فَتَمَنَّوُا المَوت‌َ إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (94) وَ لَن یَتَمَنَّوه‌ُ أَبَداً بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِالظّالِمِین‌َ (95) وَ لَتَجِدَنَّهُم أَحرَص‌َ النّاس‌ِ عَلی حَیاةٍ وَ مِن‌َ الَّذِین‌َ أَشرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُم لَو یُعَمَّرُ أَلف‌َ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحزِحِه‌ِ مِن‌َ العَذاب‌ِ أَن یُعَمَّرَ وَ اللّه‌ُ بَصِیرٌ بِما یَعمَلُون‌َ (96) «7»

‌آن کسانی که بخریدند زندگانی دنیا به آخرت«8» سبک نگردانند از ایشان عذاب و نه ایشان را یاری دهند. [111- ر] و بدادیم موسی را کتاب توریت و بر اثر او فرستادیم از پس او پیغمبران و بدادیم عیسی پسر مریم را درستیها«9» و نیرومند کردیم او را به جبریل پاکیزه هر گاه بیاید به شما پیغمبری بدانچه آرزو نکند تنهای شما بزرگ منشی کنید پس گروهی را دروغزن دارید و گروهی را بکشید. و گویند دلهای ما بسته است«10»، لعنت کرد«11» ایشان را خدای به کفر ایشان، اندک است آنچه بگروند. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: ما کانت. (2). دب، آج، لب، فق، مب: الیمی بتر، مر: عذابی الیم بتر. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: روا. (4). مج: ندارد، آج: گوارا. (5). اساس: انتقام، با توجّه به مج و اتفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. [.....] (6). مج می‌کنید. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (8). وز، آج، لب، فق: زندگانی نزدیکتر به سرای باز پسین. (9). مج، وز، آج، لب، فق: حجّتها. (10). اساس و همه نسخه بدلهایی که آیات را ترجمه کرده‌اند، معادلی برای کلمه «بل» نیاورده‌اند. (11). مج، وز: کناد. صفحه : 47 و چون بیامد به ایشان کتاب«1» یعنی قرآن از نزد خدای راست دارنده مر آن را که با ایشان است یعنی توریت، و بودند از پیش نصرت خواستند بر آن کسان که کافر گشتند چون بیامد به ایشان آنچه بشناختند کافر گشتند به وی، لعنت خدای بر کافران. بد است آنچه خریدند به آن تنهای خود را به آن که کافر گشتند بدانچه فرستاد خدای از حد درگذشتن«2» به آن که فرو فرستد خدای از فضل خود بر آن که خواهد از بندگانش، بازگشتند با خشمی بر خشمی، و مر کافران راست عذابی خوارکننده. و چون گویند ایشان را بگروید به آنچه فرو فرستاد خدای، گویند بگرویدیم«3» بدانچه فرستاد«4» بر ما و کافر شوند بدانچه جز آن«5» است و او راست است یعنی قرآن، راست دارنده به آنچه با ایشان است یعنی توریت، بگو چرا می‌کشتید«6» پیغمبران خدای را از پیش اگر هستید گرویدگان. چون بیاورد به شما موسی درستیها«7» باز بگرفتید گوساله را از پس او و شما بودید ستمکاران. ----------------------------------- (1). مج، وز، آج، لب، فق: نامه. (2). مج، وز: خدای به بیداد و حسد، آج، لب، فق: به بیداد و حد. (3). مج، وز، آج، لب، فق: ایمان آریم. (4). وز: فرستادند. (5). مج، وز، آج، لب، فق: از پس آن. (6). مج، وز: چرا می‌کشید، آج، لب، فق: بگو ای محمّد چرا می‌کشید. (7). مج، وز، آج لب: حجتها. صفحه : 48 [111- پ] چون بگرفتیم«1» پیمان شما و برداشتیم«2» بالای شما کوه طور را بگیرید آنچه بدادیم شما را بنیرو«3»، و بشنوید، یعنی فرمان برید، گفتند: شنیدیم گفتارت و فرمان نبریم و خورانیده شدند«4» در دلهای ایشان گوساله به کفرشان، بگو بد می‌فرماید شما را به آن ایمانتان اگر شما مؤمنی. بگو اگر خواهد بودن شما را سرای باز پسین بنزدیک خدای صافی از جز مردمان، تمنّا کنی مرگ را اگر راست گویی«5» شما. و تمنّا نکنند«6» هرگز به آنچه در پیش افگند«7» دستهای ایشان، و خدای داناست به بیدادکاران. یا بی ایشان را حریصترین مردم بر زندگانی و آنان که مشرک بودند خواهد یکی از ایشان که عمرش دهند هزار سال، نیست آن دور کننده او از عذاب، آن کش عمر«8» دهند و خدای بیناست به آنچه می‌کنند«9». قوله: أُولئِک‌َ، بگفتیم که: «اولاء»، کنایت باشد از جماعتی، و اینکه جمعی است نه از جنس واحد، و واحد او ذلک باشد، چنان که واحد هؤلاء «هذا» باشد. الَّذِین‌َ، اینکه اسم را موصوله گویند و ما بعدش صله او باشد. اشتَرَوُا، بدل کرده‌اند- چنان که بگفتیم. الحَیاةَ الدُّنیا، فعلی تأنیث افعل تفضیل باشد، چنان که اکبر و ----------------------------------- (1). مج، وز، آج، لب، فق: ها گرفتیم. [.....] (2). آج، لب، فق از. (3). مج، وز، آج، لب، فق: بجدّ. (4). مج، وز، آج، لب: بخورد دادند، فق: در آرند. (5). مج، وز، آج، لب: راست گیرید. (6). اساس و همه نسخه بدلهایی که آیات را ترجمه کرده‌اند، برای ضمیر «ه» معادلی نیاورده‌اند. (7). مج، وز، آج، لب، فق: افگنده‌اند. (8). آج، لب، فق: آن که عمرش. (9). همه نسخه بدلها اینکه یازده آیت است. صفحه : 49 کبری و اعظم و عظمی، و اقصی و قصوی و ادنا و دنیا. بِالآخِرَةِ، به سرای باز پسین، یعنی دنیا بستانند و آخرت از دست رها کنند. فَلا یُخَفَّف‌ُ عَنهُم‌ُ العَذاب‌ُ، سبک نکنند از ایشان عذاب را. خداوند- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیت تهدید کرد آنان را که اقبال کنند بر دنیا و برای طمع دنیا و حطام او دست از آخرت و عمل صالح بدارند، و دین به دنیا بفروشند، و حیات باقی به حیات فانی بدل کنند به عوض راحت اندک، ایشان را عذاب«1» بی‌کرانه باشد، کأشدّ ما یکون من العذاب، بی آن که از ایشان تخفیفی کنند، و نه کس ایشان را یاور و ناصر بود یا شفاعت کند. و آیت خاص‌ّ است در حق‌ّ جهودانی که ذکر ایشان در آیات مقدّم برفت. حق تعالی باز نمود که: آن که ایشان را حمل کرد که چنین کنند«2»، حب‌ّ دنیا بود و از جهت اینکه«3» گفت رسول- علیه السّلام- حب‌ّ الدّنیا رأس کل‌ّ خطیئة، و گفت: اشقی الأشقیاء من باع دینه بدنیاه و اشقی منه من باع دینه بدنیا غیره ، گفت: شقیترین اشقیا آن است که دین به دنیا بفروشد، و از او شقیتر آن است که دین خود به دنیای غیری بفروشد. وَ لَقَد آتَینا مُوسَی الکِتاب‌َ، ما بدادیم موسی را کتاب، یعنی توریت. وَ قَفَّینا مِن بَعدِه‌ِ بِالرُّسُل‌ِ، یعنی اتبعنا من القفا، یقال: قفاه یقفوه اذا تبعه، و قفّاه غیره اذا اتبعه، قال اللّه تعالی: وَ لا تَقف‌ُ ما لَیس‌َ لَک‌َ بِه‌ِ عِلم‌ٌ«4» وَ آتَینا عِیسَی ابن‌َ مَریَم‌َ البَیِّنات‌ِ، و عیسی«6» مریم را آیات و معجزات دادیم از آنچه در سورت آل عمران و در سورت [112- ر] المائدة می‌گوید از احیاء موتی و ابراء اکمه و ابرص، و خبر دادن ایشان را به آنچه خورده بودند و ذخیره کرده بودند و بیّنه، از بیان باشد، و برای آن گواه را بیّنه خواند فی قوله- علیه السّلام: البیّنة علی ----------------------------------- (1). مر: عذابی. (2). همه نسخه بدلها: کردند. (3). همه نسخه بدلها: و از اینکه کار. (4). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 36، همه نسخه بدلها ای لا تتبّع. (5). اساس: لاخت له، با توجّه به نسخه دب، تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر پسر. [.....] 1» صفحه : 50 الله‌المدّعی و الیمین علی من انکر«، که به گواهی او حق روشن شود. و چون پیغمبران- علیهم السّلام- مدّعی نبوت‌اند«2»، حق تعالی معجزات ایشان را بیّنات خواند. وَ أَیَّدناه‌ُ، ای قوّیناه، او را قوّت دادیم من الاید و هو القوّة، و منه قوله تعالی: داوُدَ ذَا الأَیدِ«3»بِرُوح‌ِ القُدُس‌ِ، إبن کثیر خواند: بروح القدس، به اسکان «دال»، و باقی قرّاء خواندند: قدس به ضم‌ّ «دال». و مفسّران خلاف کردند در روح القدس. ربیع انس گفت: مراد به «روح»، روح عیسی است- علیه السّلام- که در او دمید، و به «قدس»، خدای- جل‌ّ جلاله- بقوله«4»: المَلِک‌ِ القُدُّوس‌ِ«5» قُل نَزَّلَه‌ُ رُوح‌ُ القُدُس‌ِ مِن رَبِّک‌َ بِالحَق‌ِّ«9». عبد اللّه عبّاس و سعید جبیر و عبید عمیر«10» گفتند: مراد نام مهترین خداست ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: علی مدّعی علیه. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مدّعی نبوده‌اند. (3). سوره ص (38) آیه 17. (4). همه نسخه بدلها: من قوله. (5). سوره جمعه (62) آیه 1، و سوره حشر (59) آیه 23. (6). همه نسخه بدلها را. (7). مج، وز آن. (8). همه نسخه بدلها: مریم. (9). سوره نحل (16) آیه 102. (10). وز، دب، آج، لب، فق: عبید عمر، مب: عبد اللّه عمر، مر: عبید عمرو. صفحه : 51 - جل‌ّ جلاله- که او به برکت آن احیاء موتی کردی و خدای را به آن نام بخواندی، خدای تعالی آنچه خواستی بدادی و اظهار معجزات کردی بر دست او. إبن زید گفت: مراد انجیل است، چه انجیل روح او بود چنان که قرآن روح محمّد بود- علیه و آله السّلام. و روح در قرآن بر معانی مختلف آمد: روح، روح آدمی و جانوران است که او شرط است در وجود و بقای حیات، و آن از جمله بنیه است فی قوله تعالی: وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الرُّوح‌ِ قُل‌ِ الرُّوح‌ُ مِن أَمرِ رَبِّی«1». و آن نفس متردّد باشد که تا تردّد آن بود حیات بماند، و چون نباشد حیات بنماند، و منه قول النّبی- علیه السّلام: الارواح جنود مجنّدة فما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف، یعنی ذوی الارواح. مراد به ارواح در خبر ذوی الارواحند علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه، کقوله تعالی: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«2» یُلقِی الرُّوح‌َ مِن أَمرِه‌ِ عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِه‌ِ«5» وَ کَذلِک‌َ أَوحَینا إِلَیک‌َ رُوحاً مِن أَمرِنا«6» قُل نَزَّلَه‌ُ رُوح‌ُ القُدُس‌ِ مِن رَبِّک‌َ«7» وَ کَلِمَتُه‌ُ أَلقاها إِلی مَریَم‌َ وَ رُوح‌ٌ مِنه‌ُ«8» یَوم‌َ یَقُوم‌ُ الرُّوح‌ُ وَ المَلائِکَةُ صَفًّا«9» وَ أَیَّدَهُم بِرُوح‌ٍ مِنه‌ُ«2». أَ فَکُلَّما جاءَکُم رَسُول‌ٌ، سبب نزول آیت آن بود که چون قدیم تعالی«3»- قصّه معجزات عیسی با رسول بگفت، و رسول- علیه السّلام- بر جهودان خواند، ایشان گفتند: نه همانا«4» که عیسی اینکه کرده باشد، و اگر کرد، تو چرا همچنان نکنی که تو نیز دعوی پیغمبری می‌کنی همچون او! خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و گفت که: هر گه که پیغمبری چیزی به شما آرد که دلهای شما آن نخواهد و نفس شما کاره بود آن را گروهی را تکذیب کنی چنان که شما می‌کنی و گروهی را قتل کنی چنان که آنان کردند که پیش از عهد شما بودند که زکریّا را و یحیی را- علیهما السّلام- بکشتند و دیگر پیغمبران که جهودان ایشان را بکشتند، یقال: هوی یهوی هوی اذا اشتهی و هوی یهوی هویا اذا سقط و اصل هر دو هوی است فان‌ّ من یهوی شیئا یهوی قلبه الیه، دلش به آن فرو شود، بیانه قوله: فَاجعَل أَفئِدَةً مِن‌َ النّاس‌ِ تَهوِی إِلَیهِم«5»وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلف‌ٌ، گفتند، یعنی جهودان که: دلهای ما غلف است. جمله قرّاء به سکون «لام» خواندند مگر إبن محیصن که او در شاذّ خواند: غلف، به ضم‌ّ «لام» و غلف جمع اغلف باشد، و فعل در جمع افعل صفت قیاسی مطّرد است کأحمر و حمر و اصفر و صفر و اخضر و خضر، ای فی غلاف، [و]«7» شمشیر در نیام کرده را اغلف گویند، و مرد ختنه ناکرده اغلف و اقلف گویند. و معنی آن است که گفتند: دلهای ما در پوشش است از آنچه تو می‌گویی ----------------------------------- (1). مج، دب، آید. (2). سوره مجادله (58) آیه 22. (3). همه نسخه بدلها: جل‌ّ جلاله. (4). آج، لب: همی، فق، مب: همین. (5). سوره ابراهیم (14) آیه 37. (6). همه نسخه بدلها: یهوی. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 53 نمی‌توانیم دانستن، و سخن تو در دل ما جای گیر نیست، پنداری از میان دل ما و سخن تو حجابی و پوششی هست، و نظیر اینکه معنی قوله- تعالی: وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمّا تَدعُونا إِلَیه‌ِ وَ فِی آذانِنا وَقرٌ وَ مِن بَینِنا وَ بَینِک‌َ حِجاب‌ٌ«1» قُلُوبُنا غُلف‌ٌ، و اصل او غلف بوده باشد برای تخفیف را، تسکین «لام» کردند، و او جمع«2» غلاف باشد، و اینکه را دو معنی بود: یکی آن که دلهای ما اوعیه و ظروف و غلافهای علم است برای آن که خداوندان کتب اوایلیم، و علم«3» اوایل پیش ماست، ما علم تو را چه خواهیم کردن، ما را حاجت نیست به علم تو، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس و عطا و کلبی است. و معنی دیگر آن که: دلهای ما وعاء«4» علم است و محل‌ّ و ظرف«5» علوم بسیار است، اگر اینکه که تو می‌گویی در آن چیزی بودی، هم در دل ما جای گرفتی و دل ما آن را یاد گرفتی. بَل لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِکُفرِهِم، «بل» حرف اضراب باشد، و معنی اضراب [113- ر] اعراض بود چون گوینده از آن حدیث که در او باشد عدول کند و با چیزی دگر شود، «بل» آن جا استعمال کنند، ما جاءنی زید بل عمرو. و از جمله حروف عطف باشد. و اصل «لعن» طرد و ابعاد بود، یقول العرب: شأو«6» لعین، ای بعید، قال الشّمّاخ: ذعرت به القطا و نفیت عنه

مقام الذّئب کالرّجل اللّعین یعنی خدای تعالی ایشان را براناد و دور کناد از رحمت. و لفظ خبر است، شاید که معنی دعا بود و شاید که خبر بود، و دعاء علیهم بهتر است. بِکُفرِهِم، خدای- تعالی- اضافه فعل لعنت با خود کرد و اضافه کفر با ایشان، اگر کفر فعل خدای بودی حوالت به خدای بودی چنان که اسناد فعل لعنت با او است. دگر آن که: به اینکه [با]«7» بیان کرد که سبب استحقاق ایشان لعنت را آن است ----------------------------------- (1). سوره فصّلت (41) آیه 5. (2). مج، وز: جمعی. [.....] (3). مب: کتب. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اوعیه. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ظروف. (6). آج، لب: شاوه، مج، شارد. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 54 که کافر شدند. دگر آن که: در عقل نکو نیاید که کفر از او باشد و لعنت بر کفر، هم از او باشد. فَقَلِیلًا ما یُؤمِنُون‌َ، «ما» زیادت است، و روا بود که مصدریّه باشد، و تقدیر چنین باشد: فقلیلا یقع«1» منهم الایمان، و نصب «قلیلا» بر حال باشد. و ابو عبیده گفت: نصب«2» به نزع حرف جرّ است، و معنی آن است که: بقلیل یؤمنون و باکثره یکفرون، به کمتر ایمان دارند و به بیشتر کافرند. چون حرف جرّ بیفگندند فعل بدو رسید«3» و عمل کرد در او چنان که: وَ اختارَ مُوسی قَومَه‌ُ سَبعِین‌َ رَجُلًا«4»وَ لَمّا جاءَهُم کِتاب‌ٌ مِن عِندِ اللّه‌ِ مُصَدِّق‌ٌ لِما مَعَهُم، چون به ایشان آمد کتاب از نزدیک خدای. مراد به «کتاب» قرآن است. «مصدّق»، صفت کتاب است، براست دارنده آن را که با ایشان است یعنی توریت را، [و «ما» موصوله است]«5» وَ کانُوا مِن قَبل‌ُ، یعنی من قبل خروج النّبی- علیه السّلام [او من قبل مجی‌ء الکتاب]«6». و کوفیان اینکه «من» را غایت گویند«7»، و رفع او بر غایت بود. و بصریان مبنی بر ضم‌ّ گویند اینکه را بنای«8» عارض، و معنی آن باشد«9» که مضاف الیه از«10» لفظ بیفگنند و در نیّت و دل بر جای باشد آن را بنا کنند، و کذلک جمیع الجهات من قبل و من بعد و من فوق و من تحت. یَستَفتِحُون‌َ عَلَی الَّذِین‌َ کَفَرُوا، طلب فتح کردندی بر کافران. و سبب نزول اینکه آن بود که: جهودان پیش از آمدن رسول- علیه السّلام- چون با مشرکان خصومت و مناظره کردندی، گفتندی: اگر پیغمبر آخر زمان که محمّد است ----------------------------------- (1). آج: در حاشیه آورده است «یصح»، دب، لب، فق، مب، مر: یفتح. (2). همه نسخه بدلها او. (3). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: رسد. (4). سوره اعراف (7) آیه 155. (5)، 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). همه نسخه بدلها: خوانند. (8). مب: به بنای. (9). همه نسخه بدلها: و معنی اینکه آن بود. (10). همه نسخه بدلها: آن. [.....] صفحه : 55 بیاید با ما باشد و برای ما گواهی دهد، و به پیغمبر ما ایمان دارد و بگوید که: ما بحق اولیتریم از شما که مشرکانی، چه او داند که ما اهل کتابیم و کتاب ما حق است و پیغمبر ما موسی- علیه السّلام- پیغمبری صادق بود، چنان که خدای تعالی در دگر آیت گفت: إِن تَستَفتِحُوا فَقَد جاءَکُم‌ُ الفَتح‌ُ«1». و چون رنجی از مشرکان به ایشان رسیدی، دعا کردندی که: اللّهم انصرنا بالنّبی‌ّ المبعوث فی آخر الزّمان الّذی [113- پ] نجد نعته فی التّوریة، بار خدایا ما را نصرت کن به پیغامبر آخر زمان که ما نعت و صفت او در توریت می‌یابیم. چون وقت آمدن رسول- علیه السّلام- بود، گفتند: قد اظل‌ّ زمان نبی‌ّ یخرج بتصدیق ما قلنا، نزدیک آمد روزگار پیغامبری که بیاید و بیان کند راستی آن را که ما گفتیم. فَلَمّا جاءَهُم ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِه‌ِ، چون او بیامد و او را شناختند و دانستند به نعت و صفت او در توریت کافر شدند به او، و گفتند: اینکه نه آن پیغامبر است که ما نعت و صفت او در توریت خوانده‌ایم، کافر شدند با آن که دانستند به بغی و حسد. فَلَعنَةُ اللّه‌ِ عَلَی الکافِرِین‌َ، لعنت خدا بر کافران باد. بِئسَمَا اشتَرَوا بِه‌ِ أَنفُسَهُم، «بئس» و «نعم» دو فعل ماضی‌اند مخالف دگر افعال، هم به بنا و هم به حکم، و در اصل «نعم» و «بئس» بوده است علی وزن فعل، و آن را فعل مدح و ذم‌ّ گویند، و تصریف در او نشود، و فاعل«2» او اسمی باید«3» که «لام» تعریف جنس در او بود، و به اینکه کفایت نباشد تا مخصوص بالمدح یا بالذّم با او نباشد، چنان که نعم الرّجل زید و بئس الغلام عمرو. الرّجل«4» فاعل باشد و زید مخصوص باشد به مدح یا به ذم‌ّ، و باشد که اسم فاعل اضمار کنند، و اسمی نکره منصوب بر«5» جای«6» بدارند، چنان که: نعم رجلا زید، تقدیر اینکه باشد که: نعم الرّجل رجلا زید، و اینکه جا تقدیر اینکه است: بئس الشّی‌ء شیئا. و «ما» نکره موصوفه است. اشتَرَوا بِه‌ِ أَنفُسَهُم، که بفروختند به آن خود را أَن یَکفُرُوا، «ان» با فعل در جای مصدر است، و او مخصوص به ذم‌ّ است، و معنی آن است که: بد چیزی است ----------------------------------- (1). سوره انفال (8) آیه 19. (2). مب فعل. (3). آج، لب، فق، مب، مر: باشد. (4). مج، وز: و الرّجل. (5). همه نسخه بدلها تمیز به. (6). همه نسخه بدلها او. صفحه : 56 که ایشان خود را به آن بفروختند کفرشان به آنچه خدای فرو فرستاد از قرآن، و مراد به «اشتراء»، بیع است، که شری هم خریدن باشد هم فروختن، و مراد آن است که: حظ و نصیب خود از ثواب بفروختند به عقاب کفر. و گفته‌اند«1» معنی آن است که: بد اختیاری کردند چون بدل کردند حق به باطل و کفر به ایمان، و مراد بقوله: بِما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ، قرآن است بلا خلاف، و «ما» موصوله است. بَغیاً، ای ظلما، و نصب او بر مفعول له است، و اصل «بغی»، فساد باشد من قولهم: بغی الجرح اذا امدّ و فسد. و «بغی» طلب بود و به عرف مخصوص شده است به طلب ناحق و ناواجب. و «بغا» زنا باشد، و گفته‌اند: بغی حسد باشد، یعنی حسد می‌برند بر آن که خدای تعالی فرو می‌فرستد از فضلش، یعنی نبوّت و کتاب عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِه‌ِ، بر«2» آن که خواهد از بندگانش یعنی محمّد- صلّی اللّه علیه و علی آله. فَباؤُ، رجعوا«3»، باز آمدند بِغَضَب‌ٍ عَلی غَضَب‌ٍ. مفسّران خلاف کردند در آن که اینکه دو «غضب» بر چه بود. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به غضب اوّل خشم خداست بر ایشان به ضایع کردن ایشان توریت را، و غضب دوم به کفرشان به محمّد- صلّی اللّه علیه و آله. ابو العالیه و قتاده گفتند: غضب اوّل به کفرشان به عیسی و انجیل، و غضب دوم به کفرشان به محمّد. سدّی گفت«4»: غضب اوّل به گوساله پرستیدن، [114- ر] و دوم«5» به کفرشان به محمّد- علیه السّلام. و گفته‌اند «علی» به معنی مع است، چنان که گویند: هو علی صغر سنّه، یقول الشّعر، ای مع صغر سنّه. وَ لِلکافِرِین‌َ، یعنی جاحدان نبوّت محمّد را عَذاب‌ٌ مُهِین‌ٌ، عذابی خواهد بودن خوار کننده که ایشان در آن مهان و مستذل‌ّ باشند. وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم آمِنُوا بِما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ، چون گویند ایشان را که ایمان آری به قرآن ----------------------------------- (1). مج آن. (2). همه نسخه بدلها: برای. (3). همه نسخه بدلها، بجز آج: و رجعوا، آج: فرجعوا. (4). آج، لب، فق به. (5). مب، مر: دویم. صفحه : 57 حق تعالی کفر و عناد ایشان باز می‌گوید که چون ایمان بر ایشان عرض کنند و ایشان را دعوت کنند با ایمان به قرآن، گویند: ما ایمان به آن آریم که بر ما فرود آمد، و [به]«1» آنچه ورای آن است و پس از آن است کافریم، یعنی آنچه جز آن است، چنان که گفت: فَمَن‌ِ ابتَغی وَراءَ ذلِک‌َ«2»، ای غیر ذلک و سواه. و در وَ أُحِل‌َّ لَکُم ما وَراءَ ذلِکُم«3»، ای ما سواه. وَ هُوَ الحَق‌ُّ، و قرآن حق‌ّ است و درست است. مُصَدِّقاً لِما مَعَهُم، براست دارنده آن را که با ایشان است، یعنی توریت. و نصب او بر حال است. قُل فَلِم‌َ تَقتُلُون‌َ أَنبِیاءَ اللّه‌ِ، اکنون ای محمّد جواب ایشان بازده و بگو که: «لم»، چرا. «لام»، حرف جر است که بر «ما» ی استفهامیّه در شده«4» است، و «الف» از او بیفگنده«5»، و «میم» مانده، و حروف جارّه چون در «ما» ی استفهام شود، «الف» از او بیفتد«6» و به فتحه اکتفا کنند، چنان که: «فیم» و «بم» و «لم» و «عم‌ّ» و «علام»«7»، فی«8» قوله تعالی: بِم‌َ یَرجِع‌ُ المُرسَلُون‌َ«9»، و: عَم‌َّ یَتَساءَلُون‌َ«10»، و: فِیم‌َ کُنتُم«11» مِن قَبل‌ُ، ای من قبل هذا، پیش از اینکه، چنان که بیان کرده شد در حذف مضاف الیه از«12» لفظ، إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ بالتّوریة، اگر به توریت ایمان داری، چه در توریت نوشته است که: کشتن پیغامبران حرام است. وَ لَقَد جاءَکُم، «واو»، حرف عطف است، و «لام» تأکید را«13»، و «قد»، تحقیق را. موسی، به شما آورد بیّنات«14» و دلالات روشن و حجّتهای ظاهر، و شما پس از آن گوساله به معبود خود گرفتی. وَ أَنتُم ظالِمُون‌َ، «واو» حال راست، و شما در آن حال ظالم و بیدادگر بودی بر خود- بر آن تفسیر که بدادیم. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). سوره مؤمنون (23) آیه 7. (3). سوره نساء (4) آیه 24. [.....] (4). مج، وز، فق، مب، مر: آمده. (5). همه نسخه بدلها اند. (6). مر: بیفتاد. (7). آج: علی م. (8). وز نحو. (9). سوره نمل (27) آیه 35. (10). سوره نبأ (78) آیه 1. (11). سوره نساء (4) آیه 97. (12). همه نسخه بدلها: در. (13). همه نسخه بدلها: راست. (14). همه نسخه بدلها: بالبیّنات. صفحه : 58 وَ إِذ أَخَذنا مِیثاقَکُم، و یاد کنی چون پیمان شما بستدیم، و کوه طور از بالای سر شما بداشتیم، و شما را گفتیم آنچه شما را می‌دهیم بستانی، و به قوّت و جدّ و حفظ نگاه داری. وَ اسمَعُوا، بشنوی، یعنی یادگیری. و گفته‌اند معنی آن است که: طاعت داری، و طاعت [را]«1» برای آن سمع خواند که طاعت عند سماع امر باشد، و به سبب او بود، و بر اینکه تفسیر است: سمع اللّه لمن حمده، ای اجاب اللّه لمن دعاه، خدای اجابت کننده است آن را که او را بخواند، و شاعر می‌گوید: دعوت اللّه حتّی خفت الّا

یکون اللّه یسمع ما اقول ای یجیب، یعنی اجابت می‌کند. و اگر در بیت سمع بر معنی خود حمل کنند اولیتر باشد، جواب دادند که: سَمِعنا وَ عَصَینا، بشنیدیم و عاصی شدیم. سمع و سماع، ادراک باشد به حاسّه سمع، و عصیان مخالفت«2» امر باشد یا مخالفت اراده. گفتند: سمعنا قولک و عصینا أمرک، سخنت بشنیدیم و فرمانت نبریم، و بعضی اهل معانی گفتند که: [114- پ] ایشان اینکه حدیث بر زبان براندند«3»، و لکن چون عند سماع اوامر عصیان کردند، حق تعالی گفت: چنین گفتند، چنان که شاعر گفت: امتلأ الحوض و قال قطنی

مهلا رویدا قد ملأت بطنی یعنی بلغ حدّا لو امکنه ان یقول شیئا لقال«4» قطنی. وَ أُشرِبُوا فِی قُلُوبِهِم‌ُ العِجل‌َ، و در خورد دل ایشان دادند دوستی گوساله، یعنی پنداری ایشان را مطبوع بکرده‌اند بر آن و در دل ایشان سرشته. و شربت الماء و اشربته غیری، آب باز خوردم و به خورد دیگری دادم، و مراد حب‌ّ العجل است، و لکن مضاف بیفگند و مضاف الیه به جای او بنهاد، چنان که: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«5»بِکُفرِهِم، اکنون چون حق تعالی «اشربوا»، بر فعل ما لم یسم‌ّ فاعله آورد، وجه آن باز نمود تا کسی گمان نبرد که از فعل اوست، گفت: آن دوستی عجل«3» با دل ایشان مختلط شده از کفرشان است. آنگه رسول را- علیه السّلام- می‌گوید: قُل، بگو بِئسَما یَأمُرُکُم بِه‌ِ إِیمانُکُم إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ، بد می‌فرماید شما را ایمانتان به آن، یعنی به دوستی عجل اگر شما مؤمنی بر زعم خود. قُل إِن کانَت لَکُم‌ُ الدّارُ الآخِرَةُ، سبب نزول آیت آن بود که: جهودان- علیهم لعائن اللّه- دعاوی باطل کردند از آن که گفتند: نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«4» لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری«5» لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَیّاماً مَعدُودَةً«6». قدیم تعالی به اینکه آیت بر ایشان ردّ کرد، و گفت: بگو که اگر سرای آخرت، یعنی بهشت که در جوار خداست«7»، شما را خواهد بودن خالص، و هیچ کس را در آن نصیبی نیست. فَتَمَنَّوُا المَوت‌َ، پس اکنون تمنّای مرگ کنی اگر راست می‌گویی، برای آن که آن کس که قاطع باشد بر آن که از اهل بهشت است، به هر حال تمنّا کند که از سرای محنت و تکلیف تحویل کند با بهشت. و نیز آن کس که او دوست خدای باشد، همه تمنّای او آن بود که با جوار خدای شود که دوست بنزدیک دوست بیارامد، چنان که امیر المؤمنین«8»- علیه السّلام- به مرگ مبالات نمی‌کرد و می‌گفتی: و اللّه لا ابالی وقع الموت علی‌ّ ام وقعت علی الموت، به خدا که باز باز نگیرم«9» اگر من بر مرگ اوفتم، و اگر مرگ بر من اوفتد، و ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: بالعناق. (2). مج، وز: بزی. (3). مج، وز، فق، مب، مر که. (4). سوره مائده (5) آیه 18. (5). سوره بقره (2) آیه 111. (6). سوره بقره (2) آیه 80. (7). دب اگر. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. (9). مج، وز: خدا که ما باز نگیرم، دب، آج، لب، فق، مب، مر: خدا که باک ندارم. صفحه : 60 هر وقت که دلش تنگ شدی از قوم، محاسن خود به دست گرفتی و گفتی: ما ینتظر اشقاها ان یخضبها من فوقها بدم، چه انتظار می‌کند آن شقیترین امّت که خضاب کند اینکه محاسن سپید را از خون اینکه سر، و دست بر سر نهادی و بر محاسن، و چون پسر ملجم را بدیدی گفتی: اشدد حیازیمک للموت

فان‌ّ الموت لاقیک«1» و لا تجزع من الموت

اذا حل‌ّ بوادیک«2» و مانند اینکه اخبار که از او روایت کرده‌اند. آنگه قدیم- جل‌ّ جلاله- [115- ر] خبر داد که: ایشان هرگز تمنّای مرگ نکنند به آن عمل که ایشان کرده‌اند. «لن»، نفی فعل مستقبل را باشد، و تمنّا قول الرّجل لما کان لیته لم یکن و لما لم یکن لیته کان. تمنّا آن باشد که کسی گوید چیزی را که باشد کاشکی نبودی، یا آن را که نباشد کاشکی بودی. بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم، اضافه فعل با دست کردن«3» با آن که فعل از جمله«4» واقع است برای آن است تا مؤکّد کند که فعل اوست- چنان که بیان کردیم. عبد اللّه عبّاس گفت: اگر تمنّای مرگ کردندی، لغص‌ّ«5» کل‌ّ انسان منهم بریقه، هر یکی را از ایشان آب دهنش در گلو بماندی تا به مردن تا بر روی زمین هیچ جهود«6» نماندی، و اینکه از جمله معجزات رسول بود که خبر داد از غیب و نابوده و مخبر بر وفق خبر بود، و صدق بود و اینکه خبر درست نیاید الّا به وحیی از عالم الغیب- تبارک و تعالی. وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِالظّالِمِین‌َ، و خدای داناست به ظالمان تا بدانند که اینکه خبر که داد از علم داد ایمن باشند که مخبر به خلاف خبر نخواهد بودن. آنگه باز نمود حق تعالی که: بیرون از آن تمنّای مرگ نکنند در همه جهان از ایشان حریصتر بر زندگانی نیابی. وَ لَتَجِدَنَّهُم، کوفیان گفتند: قسم اینکه جا مضمر ----------------------------------- (1). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (ج 1/ 258): لاقیکا. (2). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (ج 1/ 258) بوادیکا. [.....] (3). مر: بایست کردن. (4). مب جوارح. (5). دب، آج، لب، فق، مب: یغص. (6). مج، وز: جهودی. صفحه : 61 است، و «لام» و «نون» تأکید به جواب او باز آمد، و تقدیر آن که: و اللّه لتجدنّهم. أَحرَص‌َ النّاس‌ِ عَلی حَیاةٍ وَ مِن‌َ الَّذِین‌َ أَشرَکُوا. فرّاء گفت: تقدیر چنین است که: احرص النّاس علی حیاة من کل‌ّ احد و من الّذین اشرکوا، ایشان را بر حیات و زندگانی حریصتر یابی از همه جهان، و نیز از مشرکان، آنگه از ایشان خبر داد که از حرص بر حیات تا آن جااند که«1» یَوَدُّ أَحَدُهُم لَو یُعَمَّرُ أَلف‌َ سَنَةٍ، خواهد و تمنّا کند یکی از ایشان که هزار سال بماند، و مثال اینکه از کلام چنان بود که یکی از ما گوید: فلان اسخی النّاس و من حاتم، فلان سخیترین مردمان است و از حاتم، برای آن که «من» در «ناس» مقدّر باشد تا«2» تقدیر آن باشد که: و اسخی من حاتم، و از حاتم نیز سخیتر است. و وجهی دگر آن است که: عَلی حَیاةٍ، جای وقف است، وَ مِن‌َ الَّذِین‌َ أَشرَکُوا، «واو» استیناف است. یَوَدُّ أَحَدُهُم و تقدیره«3» من یودّ، و معنی آن باشد که: از مشرکان کسان هستند«4» که یکی از ایشان تمنّای هزار سال حیات کند. بر اینکه قول اینکه تمنّا هزار سال زندگانی حوالت به مشرکان باشد دون جهودان، و [شاهد]«5» صحّت اینکه [قول]«6» قول ذو الرّمّة است: فظلّوا و منهم دمعه سابق له

و آخر یذری دمعة العین بالهمل«7» اینکه سخن معنی‌دار نیست تا «من» تقدیر نکنند فی قوله: و منهم من دمعه سابق له، و از ایشان کس بود که دمعش سابق بود او را، و گفته‌اند: مراد به مشرکان گبرکانند که در عبارت ایشان بسیار رود که هزار سال زی«8». آنگه حق تعالی باز نمود که: اگر چه ایشان را عمر دراز دهند، درازی عمر ایشان را از عذاب خدای بنرهاند. وَ ما هُوَ بِمُزَحزِحِه‌ِ، «ما» نفی است و «هو» ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: کی. (2). همه نسخه بدلها، بجز مب: یا . (3). همه نسخه بدلها: تقدیر آن که. (4). مج، وز، دب، مر: کسهااند، آج: کسانند، لب، فق، مب: کهااند. (5)، 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب: بالعمل، چاپ شعرانی (1/ 259): بالعجل، آج، لب، فق، مب، مر ترجمه اینکه است که: همه روز بودند و از ایشان آب چشم سابق او را و دیگری می‌ریخت آب چشم به سیلاب. (8). دب، لب، فق: بزی. صفحه : 62 مبتداست، و أَن یُعَمَّرَ مع الفعل در تأویل مصدر است، و تفسیر و بدل «هو» است، و تقدیر [115- پ] چنین است: و ما تعمیره«1» بمزحزحه من العذاب، و روا بود که ضمیر شأن و امر بود و خبر مقدّم، تقدیره: ما الشّأن و الامر تعمیره بمزحزحه من العذاب، و قول اوّل ظاهرتر است. و زحزح، هم لازم است و هم متعدّی، یقال: زحزحته عن کذا فزحزح هو، ای ابعدته فبعد، دور کردم او را از آن کار، دور شد. ذو الرّمّة گوید در متعدّی: یا قابض الرّوح من نفسی اذا احتضرت

و غافر الذّنب زحزحنی عن النّار«2» و دیگری می‌گوید در لازم: خلیلی‌ّ ما بال الدّجی لا یزحزح

و ما بال ضوء الصّبح لا یتوضّح«3» وَ اللّه‌ُ بَصِیرٌ بِما یَعمَلُون‌َ، و خدای«4» داناست به آنچه ایشان می‌کنند.

قُل مَن کان‌َ عَدُوًّا لِجِبرِیل‌َ فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ عَلی قَلبِک‌َ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ مُصَدِّقاً لِما بَین‌َ یَدَیه‌ِ وَ هُدی‌ً وَ بُشری لِلمُؤمِنِین‌َ (97) مَن کان‌َ عَدُوًّا لِلّه‌ِ وَ مَلائِکَتِه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ وَ جِبرِیل‌َ وَ مِیکال‌َ فَإِن‌َّ اللّه‌َ عَدُوٌّ لِلکافِرِین‌َ (98) وَ لَقَد أَنزَلنا إِلَیک‌َ آیات‌ٍ بَیِّنات‌ٍ وَ ما یَکفُرُ بِها إِلاَّ الفاسِقُون‌َ (99) أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهداً نَبَذَه‌ُ فَرِیق‌ٌ مِنهُم بَل أَکثَرُهُم لا یُؤمِنُون‌َ (100) وَ لَمّا جاءَهُم رَسُول‌ٌ مِن عِندِ اللّه‌ِ مُصَدِّق‌ٌ لِما مَعَهُم نَبَذَ فَرِیق‌ٌ مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ کِتاب‌َ اللّه‌ِ وَراءَ ظُهُورِهِم کَأَنَّهُم لا یَعلَمُون‌َ (101)

بگو آن«5» که باشد دشمن جبریل او فرود آورده است اینکه را بر دل تو به فرمان خدای راست دارنده آن را که از پیش اوست و بیانی و بشارتی مؤمنان را. هر که باشد دشمن خدا را و فریشتگانش را و فرستادگانش را و جبریل را و میکایل را، خدا دشمن کافران است. بدرستی که فرستادیم به تو آیتهای روشن و کافر نشوند به آن مگر فاسقان. ----------------------------------- (1). آج: تعمره، لب، فق، مب، مر: یعمره. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر ای بستاننده جان من از تن من چون حاضر آید و ای آمرزنده گناه دور کن مرا از آتش دوزخ. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر ای دوست من چه بوده است تاریکی را که نمی‌رود و روشنایی صبح را که روشن نمی‌شود. [.....] (4). همه نسخه بدلها بیناست. (5). مج، وز، آج، لب، فق: هر. صفحه : 63 [هر گاه که]«1» عهد«2» کنند عهدی بیندازند آن را جماعتی از ایشان بل بیشترینه ایشان ایمان نیارند. چون آمد به ایشان پیغامبری از نزدیک خدا راست«3» دارنده آنچه با ایشان است بینداختند گروهی از آنان که ایشان را کتاب دادند کتاب خدای«4» پس پشتشان پنداری که ایشان نمی‌دانند. قوله تعالی: قُل مَن کان‌َ عَدُوًّا لِجِبرِیل‌َ، عبد اللّه عبّاس گفت، سبب نزول آیت آن بود که: حبری از احبار جهودان نام او عبد اللّه صوریا بیامد و با رسول- علیه السّلام- مناظره کرد و او را از چند مسأله پرسید«5»، چون جواب بیافت و حجّت بر او متوجّه شد، گفت: کدام فریشته به تو می‌آید [116- ر] از آسمان! رسول- علیه السّلام- گفت: آن فریشته که به جمله پیغامبران آمدی«6»، جبریل. پسر«7» صوریا گفت: او دشمن ماست، اگر به جای او میکایل بودی ما ایمان آوردمانی. رسول- علیه السّلام- گفت: جبریل چرا دشمن شماست! گفت: او صاحب عذاب و شدّت و قتال است. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: بگو پسر«8» صوریا را که: هر که دشمن جبریل بود، جبریل آن است که اینکه قرآن فرو می‌آرد بر دل تو به فرمان خدا. مقاتل گفت، ایشان گفتند: جبریل دشمن ماست که او را فرمودند که کتاب به ما آر، به تو آورد. و در جبریل هفت لغت است: جبرئیل، به فتح «جیم» و «را» و همز«9» و اشباع، و اینکه قراءت حمزه و کسائی و ابو بکر و خلف است، و شاعر گوید: ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، آج، لب، فق: عهدی. (3). مج، وز، آج لب، فق: خدای براست. (4). مج، وز، آج، لب، فق با. (5). همه نسخه بدلها، بجز مب: بپرسید. (6). دب، مب، مر: می‌آمد، لب، فق: می‌آید. (7). همه نسخه بدلها: پس. (8). مج، وز، دب: پس. (9). همه نسخه بدلها: همزه. صفحه : 64 شهدنا فما تلقی لنا من کتیبة

مدی الدّهر الّا جبرئیل امامها«1» و جبریل به فتح «جیم» بی همز«2»، و اینکه قراءت إبن کثیر است. و جبریل به کسر «جیم» بی همز«3» و اینکه قراءت بصریان و مدنیان است، و شاعر گوید: و جبریل رسول اللّه فینا

و روح القدس لیس به خفاء و جبرائیل علی وزن حبراعیل، و جبرایل علی وزن حبراعل، و جبرئل علی وزن حبرعل، و جبرال علی وزن فعلال، و اینکه اسمی اعجمی است غیر منصرف، و اسباب مانع از صرف او علمیّت است و عجمه. فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ، «ها» در «فانّه» [ضمیر]«4» جبریل است، و در «نزّله» ضمیر قرآن است، و اینکه ضمیر قبل الذّکر است، چنان که حق تعالی گفت: إِنّا أَنزَلناه‌ُ فِی لَیلَةِ القَدرِ«5» حَتّی تَوارَت بِالحِجاب‌ِ«6»، و در آیات ذکر قرآن و آفتاب نرفته است. عَلی قَلبِک‌َ، برای آن گفت بر دل تو، که جبریل- علیه السّلام- آن مقدار قرآن که آوردی بر رسول- علیه السّلام- خواندی، و رسول یاد گرفتی و پس املا کردی از حفظ تا بنوشتندی چه او ننوشتی و از نوشته نخواندی مُصَدِّقاً، نصب بر حال است از مفعول. لِما بَین‌َ یَدَیه‌ِ، براست دارنده آن را که از پیش اوست از کتب اوایل چون توریت و انجیل و زبور و صحف و هر کتاب که خدای تعالی پیش پیغامبر ما فرستاد. وَ هُدی‌ً، هدی به معنی بیان است اینکه جا، و شاید که به معنی لطف بود. وَ بُشری بشارت باشد، و آن مصدر است کالقربی و الزّلفی و الحسنی. لِلمُؤمِنِین‌َ و اگر چه قرآن هدی است جز مؤمنان را چون ایشان منتفع و مستهدی«7» شدند ذکر ایشان کرد. شهر بن حوشب روایت کند از عبد اللّه عبّاس که او گفت: سبب نزول آیت آن بود که جماعتی جهودان بیامدند و رسول را- علیه السّلام- گفتند: ما از تو چند مسأله خواهیم پرسیدن، اگر ما را خبر دهی و جواب بصواب باشد ایمان آریم. رسول ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر حاضر آمدیم، نیارند ما را در لشکری الّا همیشه جبرئیل در پیش ایشان بود. (2)، 3. همه نسخه بدلها، بجز مج، دب: همزه. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] (5). سوره قدر (97) آیه 1. (6). سوره ص (38) آیه 32. (7). همه نسخه بدلها: مهتدی. صفحه : 65 - علیه السّلام- ایشان را سوگند داد و عهد و میثاق کرد که اگر مسایل را جواب بصواب یابی ایمان آری. سوگند خوردند و عهد کردند. آنگه سوگند داد ایشان را که اینکه مسایل که از من پرسی چون من جواب دهم آن را بحق‌ّ، و شما دانی که آن حق‌ّ است منکر نشوی و جحود نکنی. سوگند خوردند«1» و قرار دادند بر اینکه. رسول- علیه السّلام- گفت: اکنون بپرسی هر چه خواهی. ایشان گفتند: ما را خبر ده تا فرزند که از مادر بزاید گاه با پدر و مادر و خویشان پدر از اعمام و بنی اعمام، و گاه با مادر و خویشان مادر ماند از اخوال و فرزندان او، سبب چیست! رسول- علیه السّلام- گفت: به خدا بر شما که بدانسته هستی در کتب شما که«2» نطفه مرد«3» سپید باشد و سطبر، و نطفه زن رقیق باشد و زرد، هر کدام که غالب آید از اینکه دو آب بر دیگر شبه او را باشد. گفتند: نکو گفتی و راست گفتی. مسأله دیگر گفتند: [116- پ] ما را خبر ده تا پیغامبر آخر زمان را خواب چگونه باشد! گفت: به خدای بر شما که نه در کتاب خود خوانده‌ای که پیغامبر آخر زمان«4» که منم و شما می‌گویی که من نیم، چشمهایش بخسبد و دلش بنه خسپد«5» [گفتند]«6»: اللّهم‌ّ نعم، آری همچنین است. مسأله سیوم«7» آن بود که گفتند: ما را خبر ده از آن طعام که اسرایل بر خود حرام کرد، آن چه«8» طعام بود! گفت: به خدا بر شما دانسته‌ای«9» که آن طعامی بود که او دوست‌تر داشتی، و آن گوشت شتر و شیر او بود. گفتند: اللّهم‌ّ«10» بلی همه«11» همچنین است که تو گفتی. دگر مسأله آن بود که گفتند: ما را خبر ده تا فرزند که از مادر و پدر حاصل ----------------------------------- (1). وز: خوردندم. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت شما را معلوم هست که. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مردان. (4). همه نسخه بدلها را. (5). بنه خسپد/ بنخسپد. (6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). همه نسخه بدلها: دیگر. (8). مر: کدام. (9). همه نسخه بدلها، بجز مر: ندانسته‌ای. (10). مب نعم. (11). مب: ندارد. [.....] صفحه : 66 می‌آید چه«1» از مرد است و چه«2» از زن! رسول- علیه السّلام- گفت: امّا استخوانها«3» و رگها و پی از مرد است، و امّا گوشت و موی و خون و ناخن از زن است. گفتند: نکو گفتی و راست گفتی، و لکن ما را یک مسأله ماند که اگر ما را از آن خبر دهی ما به تو ایمان آریم. گفت: بگویید. گفتند: اینکه فریشته که وحی به تو می‌آرد کیست! گفت: جبریل است. گفتند: او دشمن ماست، و او فریشته عذاب است، از آسمان بلا و صاعقه و هلاک و عذاب او فرود آرد«4»، میکایل فریشته رحمت است، رحمت و خصب و روزی و بشارت او فرود آرد از آسمان«5»، اگر به بدل جبریل میکایل به تو آمدی، ما ایمان آوردمانی. رسول- علیه السّلام- گفت: سبب دشمنی شما با جبریل چیست! گفتند«6»: او با ما دشمنی بسیار کرده است، و از همه بتر آن است که خدای تعالی در کتاب ما بر پیغامبر ما انزله کرد که بیت المقدّس بیران«7» شود بر دست مردی که او را بخت نصّر گویند، در فلان وقت ما مردی را بفرستادیم تا بگشت و بخت نصّر را طلب کرد و بیافت، و اینکه مرد را گفتیم«8»: چون او را یافته باشی بکش او را تا مسجد ما«9» خراب نکند. اینکه مرد بیامد، چون خواست که او را بکشد- و او غلامی بود ضعیف و مدبر و درویش و بی قوّت و بی لشکر- جبریل بیامد و رها نکرد او را و گفت: برو که آن هلاک و خراب به فرمان و قضای خدا خواهد بودن. مرد«10» از او نشنید و خواست تا او را بکشد. جبریل او را گفت: از خدای نترسی«11»، اینکه مرد را به چه گناه می‌کشی! اینکه مرد گناهی نکرده است هنوز، چگونه روا داری او را کشتن! مرد«12» فرو ماند و او را ----------------------------------- (1)، 2. همه نسخه بدلها: ندارد. (3). مج، وز، دب، فق: استخانها. (4). همه نسخه بدلها: فرو آرد و. (5). مر نه صاعقه و عذاب. (6). اساس: گفت، با توجّه به مج تصحیح شد. (7). وز، دب، فق، مب، مر: ویران. (8). همه نسخه بدلها: و او را گفته بودیم که. (9). مج، وز را. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن مرد. (11). همه نسخه بدلها: نمی‌ترسی. (12). آج، لب، فق، مب، مر: آن مرد. صفحه : 67 نکشت و باز آمد و ما را خبر داد تا مدّتی بر آمد. بخت نصّر بزرگ شد و قوی گشت و پادشاه شد و مسلّط گشت و بیامد و بیت المقدّس«1» خراب کرد و از بنی اسرایل خلایقی را بکشت، ما از اینکه کار دشمن اوییم. سدّی گفت سبب نزول آیت آن بود که: عمر خطّاب را زمینی بود بر«2» در مدینه، هر وقت آن جا شدی، و در راه او مدرسه‌ای بود از آن جهودان، و در آن جا احبار و علمای جهودان بودند، هر وقت در آن جا شدی و با ایشان مناظره کردی. چون گستاخ شدند با او روزی گفتند«3»: یا بن الخطّاب؟ ما از اصحاب رسول«4» کس را چنان دوست نمی‌داریم که تو را. گفت: برای چه! گفتند: برای آن که ایشان ما را رنجانند«5»، و تو ما را نرنجانی«6»، و ما را از الفی«7» که با تو هست سخنی که با تو بگوییم با جز تو نگوییم. اینکه محمّد مردی با خیر«8» است. عمر سوگند داد ایشان را به آن خدای که توریت به کوه طور سینا بر موسی انزله کرد که هیچ دانسته‌ای و شناخته‌ای که اینکه محمّد رسول خداست، و حق‌ّ است و صادق است. چون اینکه سخن بشنیدند با هم نگریدند«9» و هیچ سخن نگفتند. یکی از جمله ایشان گفت: چرا نمی‌گویی آنچه او می‌پرسد [117- ر] پس از«10» سوگندان گران که داد! و اگر شما نگویی من بگویم: او آن پیغامبر است که ما نعت و صفت او در توریت دیده‌ایم و خوانده‌ایم. گفت: پس چرا ایمان نیاری به او! گفتند: سبب آن است که آن فریشته که به او می‌آید، جبریل است و او دشمن ماست. گفت: چه عداوت است شما را با جبریل! گفتند: او صاحب عذاب و خسف و مسخ است، و اگر به بدل او میکایل بودی که صاحب رحمت و رأفت و خصب و ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها را. (2). مر: ندارد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شدند و انس گرفتند با یکدیگر به طریق احسن او را گفتند. [.....] (4). مج خدای شما، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر شما. (5). همه نسخه بدلها: رنجانیدند. (6). مر: نرنجانیدی. (7). مب، مر: الفتی. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: با خبر. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگریستند. (10). دب، آج، لب، فق، مب آن که، مر آن که، مر آن. صفحه : 68 سعت است، ما ایمان آوردمانی. عمر گفت: به خدای بر شما که بگویید تا مقام جبریل از خدا کجاست و مقام میکایل کجا! گفتند: مقام جبریل بر راست است، و مقام میکایل بر چپ، و از میان ایشان عداوت است. و فریشتگان دست راست، دشمنان فریشتگان دست چپ‌اند. عمر گفت: دروغ می‌گویی که از میان فریشتگان هیچ عداوتی نیست، و برخاست و بیرون آمد تا رسول را خبر دهد. جبریل آمده بود و اینکه آیات به رسول خدای آورده و او را خبر داده از آنچه میان ایشان رفت«1». سؤال کردند که: وجه محاجّت و ظهور حجّت رسول بر جهودان چیست در اینکه آیه، و اینکه چه جواب است سخن ایشان را که: فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ عَلی قَلبِک‌َ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ جواب از اینکه آن است که، معنی چنان است که: اگر معادات شما با جبریل از آن جاست که او از آسمان به من پیغامها آرد و«2» از خویشتن نمی‌آرد از نزدیک خدای می‌آرد و به فرمان او، پس اینکه عداوت با خداست شما را. دگر آن که: جبریل چنان که به من آمد به موسی آمد، و آنچه به من آورد جنس آن و مانند آن به موسی- علیه السّلام- آورد و اگر آمدن او به من منع می‌کند شما را از ایمان به من، چرا منع نکرد شما را از ایمان به موسی! پس جبریل- علیه السّلام- آنچه آورد از خدای آورد. بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، در او دو قول است: یکی بعلم اللّه، و یکی بامر اللّه، به علم و فرمان خدای بود، و چون چنین باشد عداوت با رسولان خدای عداوت با خدای باشد. و هر که«3» دشمن خدای بود«4»، مَن کان‌َ عَدُوًّا لِلّه‌ِ، [گفت: هر که دشمن خدای باشد]«5»، وَ مَلائِکَتِه‌ِ، و فریشتگان او، وَ رُسُلِه‌ِ، و پیغامبران او و جبریل و میکال باشد، اگر چه ایشان گفتند: ما دشمن جبریلیم و دوست میکایل، خدای تعالی ایشان را تکذیب کرد و گفت: دروغ می‌گویند که ایشان دشمن هر دواند«6»، دشمن جبریل دوست میکایل نباشد، و لکن بر سبیل تعلّل از آن که ایمان نمی‌آرند اینکه به علّت کرده‌اند. ----------------------------------- (1). مر: رفته بود. (2). همه نسخه بدلها آن. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: هر کس که. (4). مب: «و هر که دشمن خدای بود» را ندارد. (5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (6). همه نسخه بدلها چه. صفحه : 69 امّا افراد جبریل و میکال به ذکر با آن که داخل باشند فی قوله: وَ مَلائِکَتِه‌ِ، اینکه را تخصیص بالذّکر خوانند برای تنبیه بر قدر و منزلت ایشان و تعظیم«1» شأن ایشان بنزدیک خدای تعالی، چنان که گفت: أَخَذنا مِن‌َ النَّبِیِّین‌َ مِیثاقَهُم وَ مِنک‌َ وَ مِن نُوح‌ٍ«2» وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ عُزَیرٌ ابن‌ُ اللّه‌ِ«1». و دگر آن که: بر تمنّا [حمل کنند]«2» که چه بودی که مضرّت ممکن بودی رسانیدن، آنگه آن را عداوت خواند و اگر چه تمنّا بود«3» آن را به حکم ارادت برخواند بر سبیل مجاز. وجهی دگر آن که: معادات با خدای مراد معادات با اولیای خداست، چنان که: یُؤذُون‌َ اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ«4». وَ لَقَد أَنزَلنا إِلَیک‌َ آیات‌ٍ بَیِّنات‌ٍ، سعید جبیر از عبد اللّه عبّاس چنین آورد که: سبب نزول آیت آن بود که چون جهودان بر مشرکان به رسول- علیه السّلام- احتجاج و استفتاح می‌کردند و می‌گفتند: اگر او بیاید ما را بر شما ظفر دهد و بگوید که ما بر حقیم و شما بر باطل، چون رسول- علیه السّلام- بیامد و ایشان کافر شدند معاذ جبل و بشر بن البراء بن معرور گفتند: ای سبحان اللّه؟ خدای تعالی او را نافرستاده شما تمنّا می‌کردی و استعجال می‌نمودید«5» به فرستادن او و بر ما به او حجّت می‌انگیختی و ما بر شرک بودیم، اکنون ما از شرک به اسلام آمدیم و به او ایمان آوردیم و شما از آنچه می‌گفتی باز آمدی و کافر شدی. ایشان گفتند: اینکه محمّد آیتی نیاورد که ما را عند آن ایمان آوردن به او واجب شد«6»، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. وَ لَقَد أَنزَلنا إِلَیک‌َ آیات‌ٍ بَیِّنات‌ٍ، گفت: بدرستی که من آیات فرستادم«7» آیاتی روشن واضح. ----------------------------------- (1). سوره توبه (9) آیه 30. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). مج، مب: بودی. (4). سوره احزاب (33) آیه 57. [.....] (5). فق: می‌کردید. (6). مج، وز: باشد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: شود. (7). کذا در اساس و همه نسخه بدلها بجز وز، اینکه کلمه در وز و در قسمت ترجمه آیات: فرستادیم. صفحه : 71 مفسّران خلاف کردند در اینکه آیات. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد بیان حلال و حرام است. ضحّاک گفت هم از عبد اللّه عبّاس که: مراد آیات قرآن است که رسول- علیه السّلام- بر ایشان می‌خواند بامداد و شبانگاه [118- ر]. اصم گفت: مراد علم توریت و انجیل است و اخبار غایبات و قصّه امّتان گذشته، و اشارت به آیاتی که ایشان تحریف کرده بودند با آن که او هرگز کتابی نخوانده بود و تعاطی نکرده و بنزدیک استاذی«1» اختلاف نکرده. ابو القاسم بلخی گفت: مراد به آیات قرآن معجز است که ایشان را و عرب و عجم را و جن‌ّ و انس را بدان تحدّی کرد، و ایشان از آوردن مانند آن عاجز شدند. بهری دگر گفتند: مراد سایر معجزات است از حدیث معراج و تسبیح حصا و آب بر دمیدن از میان انگشتان او و آمدن درخت و جز آن از معجزات او- علیه السّلام، و حمل کردن بر عموم اولیتر باشد تا فایده را شاملتر بود. وَ ما یَکفُرُ بِها إِلَّا الفاسِقُون‌َ، و به اینکه آیات کافر نشوند الّا فاسقان. «کفر» به اینکه آیات از دو وجه بود: یکی آن که دانند و با علم جحود کنند، و یکی آن که جحود کنند و انکار از آن که ندانند. و مراد به فاسق کافرست در آیت برای آن که همه کافر فاسق باشند، و لکن همه فاسق کافر نبود. و اصل فسق خروج بود، و فاسق خارج باشد از فرمان خدای تعالی. أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا، عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به آن عهد آن است که خدای تعالی در توریت بر زبان موسی«2» بستد از جهودان که چون محمّد- علیه السّلام- بیاید به او ایمان آرند و نعت و صفت او پنهان نکنند. رسول- علیه السّلام- مالک بن الضّیف«3» را گفت: نه خدای تعالی از شما عهد و پیمان بستده است که به من ایمان آری و مرا جحود نکنی! گفت: خدای را هیچ عهدی نیست در توریت در معنی تو با ما، و منکر شد اینکه را. خدای تعالی آیت بفرستاد که عهد کردند و لکن اینان با پس پشت انداختند و کار نبستند. أَ وَ کُلَّما، «الف» استفهام راست، و «واو» عطف را، و «کلّما» ظرف است. ----------------------------------- (1). استاذی/ استادی. (2). همه نسخه بدلها عهد. (3). مج، وز: مالک بن الصّفیرا. دب، آج، لب، فق، مب، مر: مالک بن الصّفیر. صفحه : 72 و در شاذّ خواندند: عوهدوا. عَهداً نَبَذَه‌ُ، ای رماه، و «نبذ» انداختن باشد، و منه قوله: فَنَبَذناه‌ُ بِالعَراءِ«1» فَرِیق‌ٌ مِنهُم، گروهی از ایشان، و آن احبار و رؤسای ایشان بودند. «منهم»، من الیهود. بَل أَکثَرُهُم لا یُؤمِنُون‌َ، «بل» اضراب را بود. حق تعالی برای تسلیه«2» رسول باز نمود که اینان بیشتر ایمان نیارند تا دل عزیز او در بند ایمان ایشان نباشد. وَ لَمّا جاءَهُم، چون آمد به ایشان. مراد به ایشان جهودان عصر رسولند، و اگر چه رسول- علیه السّلام- مبعوث بود به ایشان و جز ایشان، و لکن برای قرینه حال تخصیص کردیم [به ایشان]«3». ابو مسلم گفت: روا بود که مراد به رسول رسالت بود، چنان که کثیّر گفت: فقد کذب الواشون ما بحت عندهم

بلیلی و لا ارسلتهم برسول«4» و مراد نه مجی‌ء شخص است، مراد قیام اوست به حجّتهای خدا در ادای رسالت، و مراد به رسول محمّد است- صلّی اللّه علیه و آله. مِن عِندِ اللّه‌ِ، از نزدیک خدا، یعنی به فرمان او و حجّت و آیات او [118- پ]. مُصَدِّق‌ٌ لِما مَعَهُم، صفت رسول است و آن که او تصدیق می‌کند کتاب ایشان را، و اینکه بر سبیل تحریض است ایشان را بر ایمان به رسول- علیه السّلام- برای آن که آن کس که بیاید و کتاب ایشان را و پیغامبر ایشان را طعن نزند و تصدیق کند اولیتر آن باشد که او را تصدیق کنند نَبَذَ فَرِیق‌ٌ مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ، فریق ای جماعة، و «من» تبعیض راست. و مراد به اصحاب کتاب اینکه جا جهودانند. کِتاب‌َ اللّه‌ِ، گفتند: مراد قرآن است که ایمان نیاوردند به آن و کار نبستند آن را. و گفتند: مراد توریت است که در آن جا ذکر محمّد بود- صلّی اللّه علیه و آله- و نعت و صفات او. وَراءَ ظُهُورِهِم، با پس پشت«5»، کنایت است از آن که ترک کلّی کردند آن را و ----------------------------------- (1). سوره صافّات (37) آیه 145. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تسلّی. (3). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر ای برسالة، دروغ گفتند سخن چینان که آشکارا نکردم نزدیک ایشان اینکه زن را و نفرستادم به ایشان پیغامی. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: با پس پشتهای ایشان و اینکه. صفحه : 73 دست از او بداشتند و بر آن به هیچ وجه کار نکردند. کَأَنَّهُم لا یَعلَمُون‌َ، پنداری خود ندانسته‌اند، با کسی مانند که اینکه حال نشنیده باشد و ندانسته، و اینکه عبارت باشد از کاری بی قدر مستخف‌ّ«1» به. عرب کار«2» چنین را گوید: جعلت ذلک خلف ظهری و دبر اذنی و تحت قدمی، و نظیر اینکه قوله تعالی: وَ اتَّخَذتُمُوه‌ُ وَراءَکُم ظِهرِیًّا«3» کَأَنَّهُم لا یَعلَمُون‌َ، پنداری که نمی‌دانند.

وَ اتَّبَعُوا ما تَتلُوا الشَّیاطِین‌ُ عَلی مُلک‌ِ سُلَیمان‌َ وَ ما کَفَرَ سُلَیمان‌ُ وَ لکِن‌َّ الشَّیاطِین‌َ کَفَرُوا یُعَلِّمُون‌َ النّاس‌َ السِّحرَ وَ ما أُنزِل‌َ عَلَی المَلَکَین‌ِ بِبابِل‌َ هارُوت‌َ وَ مارُوت‌َ وَ ما یُعَلِّمان‌ِ مِن أَحَدٍ حَتّی یَقُولا إِنَّما نَحن‌ُ فِتنَةٌ فَلا تَکفُر فَیَتَعَلَّمُون‌َ مِنهُما ما یُفَرِّقُون‌َ بِه‌ِ بَین‌َ المَرءِ وَ زَوجِه‌ِ وَ ما هُم بِضارِّین‌َ بِه‌ِ مِن أَحَدٍ إِلاّ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ یَتَعَلَّمُون‌َ ما یَضُرُّهُم وَ لا یَنفَعُهُم وَ لَقَد عَلِمُوا لَمَن‌ِ اشتَراه‌ُ ما لَه‌ُ فِی الآخِرَةِ مِن خَلاق‌ٍ وَ لَبِئس‌َ ما شَرَوا بِه‌ِ أَنفُسَهُم لَو کانُوا یَعلَمُون‌َ (102) وَ لَو أَنَّهُم آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَمَثُوبَةٌ مِن عِندِ اللّه‌ِ خَیرٌ لَو کانُوا یَعلَمُون‌َ (103)

پیروی«7» کردند آن را که می‌خواندند دیوان بر پادشاهی سلیمان و کافر نبود سلیمان، و لکن دیوان کافر بودند«8» می‌آموزند مردم«9» را جادوی و آنچه فرستاده بر دو فریشته به بابل که هاروت و ماروتند، و نمی‌آموزند هیچ کس را تا می‌گویند که ما آزمایشیم، کافر مشو، می‌آموزند از ایشان آنچه جدا می‌کنند ----------------------------------- (1). مج، وز: مستحق. (2). آج، لب، فق، مب: کنایه. (3). سوره هود (11) آیه 92. [.....] (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر ای تمیم نباید که حاجت من باشد با پس پشت انداخته، و نه درماند بر تو جواب آن. (5). دب: سنجند، آج، لب، فق، مب، مر: پیجیدند. (6). مج، وز: او. (7). مج، وز: پسروی. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق: شدند. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: مردمان. صفحه : 74 به آن از میان مرد و زنش، و نیستند ایشان زیان کننده به آن کسی را مگر به دانستن خدای و می‌آموزند آنچه زیانشان دارد و سودشان ندارد، و بدانستند که آن که خرد«1» آن را، نیست او را در آخرت [نصیبی]«2»، و بد چیزی است که بفروختند«3»، آن خود را اگر دانستندی. [119- ر]

و اگر ایشان ایمان آوردندی و بترسیدندی ثواب از نزدیک خدای بهتر است اگر دانستندی. اهل سیر«4» گفتند: سبب نزول آیت آن بود که شیاطین سحر و نیز نجات«5» بنوشتند بر زبان آصف«6» برخیا و بر پشت آن بنوشتند«7»: هذا ما علّم آصف بن برخیا سلیمان الملک. و پنهان سلیمان در زیر سر«8» او دفن کردند. چون سلیمان فرمان یافت بیامدند و آن نوشته«9» از زیر سر«10» او بر آوردند و گفتند: سلیمان بر مردمان و جنّیان و خلایق به اینکه پادشاهی می‌کرد، شما نیز بیاموزی تا همچنان که او ملک یابی. امّا علما و صلحای بنی اسرایل گفتند: معاذ اللّه که اینکه علم سلیمان باشد و از آن«11» تبرّا کردند، و امّا سفله و جهّال چون آن دیدند، نوشتن و آموختن گرفتند و تعاطی می‌کردند و حدیث سلیمان و آن که او ساحر بود بر زبانهای ایشان روان شد تا عهد رسول ما- علیه السّلام- حق تعالی اینکه آیت فرستاد ردّ بر ایشان، و دلیل بر براءت ساحت سلیمان، اینکه قول کلبی است. سدّی گفت: سبب نزول آیت آن بود که شیاطین در عهد پیشین بر آسمان توانستندی شدن و جایها مقام کردن«12» که حدیث فریشتگان شنیدندی، کما قال تعالی: وَ أَنّا کُنّا نَقعُدُ مِنها مَقاعِدَ لِلسَّمع‌ِ فَمَن یَستَمِع‌ِ الآن‌َ یَجِد لَه‌ُ شِهاباً رَصَداً«13»، ----------------------------------- (1). مج، وز، آج، لب، فق: می‌خرد. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). مج، وز، آج، لب، فق: چیزی است آنچه همی فروختند (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تفسیر. (5). مج، وز: نیره نجات. (6). همه نسخه بدلها إبن. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر اینکه نوشته‌ها. (8). همه نسخه بدلها، بجز مب، دب: سریر. [.....] (9). همه نسخه بدلها: نوشته‌ها. (10). آج، لب، فق، مر: سریر. (11). همه نسخه بدلها حدیث. (12). دب، مب، مر: مقام کنند. (13). سوره جن (72) آیه 9. صفحه : 75 و در احداثی که در زمین افتادی و خواستی بودن آن را دروغها به اضافه«1» بردندی و با مردمان بگفتندی تا مردم اعتقاد کردندی که شیاطین غیب می‌دانند. چون سلیمان را- علیه السّلام- به پیغامبری بفرستاد خدای تعالی، و او را پادشاه کرد بر جن‌ّ و انس و وحوش و طیور، او شیاطین را بگرفت و آن کتابها از ایشان بستد و در زیر سریر«2» خود دفن کرد تا شیاطین بر آن راه نیابند. چون سلیمان از دنیا بشد، دیوی بیامد و بنی اسرایل را گفت: من شما را ره نمایم بر علم سلیمان و آنچه سلیمان به آن جن‌ّ و انس را مسخّر کرد! گفتند: بنمای. گفت: زیر سریرش«3» بشکافی و در آن جا صندوقی یابی پر از کتاب. آن کتابها بر داری و کار بندی که آن علم سلیمان است. همچنان کردند و آن کتابها که سلیمان از دیوان بستده بود، همه سحر و جادوی و نیرنجات در آن جا نوشته، برداشتند و بدیدند سحر بود، از آن جا بیرون آوردند و در میان مردمان خبر فاش گشت که سلیمان- علیه السّلام- پادشاه ساحر بود. چون جهودان با رسول ما- علیه السّلام- در حق‌ّ سلیمان خصومت کردند و گفتند: او ساحر بود، رسول- علیه السّلام- ایشان را زجر کرد، خدای تعالی تصدیق رسول را و ردّ بر جهودان و براءت ساحت سلیمان اینکه آیات فرستاد. قوله: وَ اتَّبَعُوا ما تَتلُوا الشَّیاطِین‌ُ، یقال: تبعه و اتّبعه و أتبعه بمعنی واحد پسروی کرد او را، فعل و افتعل به یک معنی آمد«4» و بیان افعل به اینکه معنی قوله تعالی: فَأَتبَعَهُم فِرعَون‌ُ وَ جُنُودُه‌ُ بَغیاً وَ عَدواً«5» وَ أَتبَعناهُم فِی هذِه‌ِ الدُّنیا لَعنَةً«6» ما تَتلُوا الشَّیاطِین‌ُ، «ما» موصوله است [بمعنی]«9» الّذی، آنچه شیاطین می‌خواندند، من التّلاوة بمعنی القراءة، یقال: تلوت القرآن تلاوة اذا قرأته، و اینکه قول ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به اضافتهای دروغ. (2). دب: سر. (3). مب، مر: سرش. (4). همه نسخه بدلها: ندارد. (5). سوره یونس (10) آیه 90. (6). سوره قصص (28) آیه 42. (7)، 9. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها یعنی. صفحه : 76 عطا و عبیده«1» است. و عبد اللّه عبّاس [119- پ] گفت: آنچه شیاطین تتبّع می‌کردند من قولهم: تلوت الرّجل اذا تبعته و اقتفیت اثره، یمان گفت: معنی «تتلوا» آن است که تروی و تکذب، آنچه از او روایت می‌کردند به دروغ، و قوّت اینکه قول قرینه «علیه» است، یقول العرب: قال فلان علی فلان، ای کذب علیه، و قال تعالی: وَ یَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ«2» وَ لَو تَقَوَّل‌َ عَلَینا بَعض‌َ الأَقاوِیل‌ِ«4»، ای تکذّب و تخرّص«5»، و قال الشّاعر: عرضت نصیحة منّی لیحیی

فقال غششتنی و النّصح مرّ و مابی ان«6» اکون اعیب و یحیی«7»

و یحیی طاهر الاخلاق برّ و لکن قد اتانی أن‌ّ یحیی

یقال علیه فی بقعاء شرّ ای یکذب علیه، و اگر چه لفظ مستقبل است معنی ماضی است، معنی تتلوا تلت است، و مستقبل به معنی ماضی آمده است، چنان که شاعر گفت: و اذا مررت بقبره فاعقر به

کوم الهجان و کل‌ّ طرف سابح و انضح جوانب قبره بدمائها

فلقد یکون أخادم و ذبائح یعنی کان، [معنی آن است که]«8» بود خداوند خونها. وجهی دیگر در اینکه آن است که: کان اضمار کردند«9»، ای ما کانت تتلوا الشّیاطین، آنچه شیاطین خواندندی، و اولیتر آن است که بر ظاهر رها کنند و گویند: حکایت حال است، نحو قولهم: رأیت زیدا بالامس یفعل کذا، زید را دیدم دی که فلان کار می‌کرد، لفظ مستقبل و معنی ماضی علی حکایة الحال، تا عدول نباید کردن از ظاهر. و معنی آیت آن است که: جهودان پی آن گرفتند که شیاطین بر سلیمان بسته بودند از حوالت سحر بر او، و دروغ نهاده بودند بر سلیمان- علیه السّلام. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: ابو عبیده. [.....] (2). سوره آل عمران (3) آیه 75. (3). دب، آج، لب اللّه تعالی. (4). سوره حاقه (69) آیه 44. (5). همه نسخه بدلها: تحرّض. (6). آج: ما انّی، لب، فق، مب، مر: و ما انّی ان. (7). مج، لب: بیحیی، آج، لب، فق، مب، مر: اعیب یحیی. (8). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر تا حکایت حال باشد. صفحه : 77 و در «تتلوا» اینکه سه قول گفتند که برفت از دروغ و قراءت و متابعت، عَلی مُلک‌ِ سُلَیمان‌َ، بر پادشاهی سلیمان. و بعضی گفتند مراد آن است که: علی عهد سلیمان، بر عهد سلیمان، یعنی در روزگار سلیمان وَ ما کَفَرَ سُلَیمان‌ُ، آنگه حق تعالی براءت ساحت سلیمان را بیان کرد، گفت: سلیمان کافر نبود، یعنی ساحر نبود برای آن که چون ساحر اعتقاد صحّت سحر کند کافر بود. وَ لکِن‌َّ الشَّیاطِین‌َ کَفَرُوا، و لکن کافر و ساحر شیاطین بودند که سحر ایشان کردند و حوالت بر سلیمان کردند. و کوفیان و شامیان خواندند: و لکن الشّیاطین، به تخفیف «نون لکن» و به رفع «شیاطین». و باقی قرّاء به تشدید «نون لکن‌ّ» و نصب «شیاطین»، برای آن که ان‌ّ و ان‌ّ و کأن‌ّ و لکن‌ّ را چون «نون» او«1» تخفیف کنند، عمل او باطل شود اعنی عمل نصب و رفع، و او بمثابه حرفی شود که عمل نکند، و اسم مرفوع بماند بر مبتدا و خبر. یُعَلِّمُون‌َ النّاس‌َ السِّحرَ، مردمان را جادوی می‌آموختند، بدان که سحر حیلتی باشد که وجه آن پوشیده بود«2» جنس آن که مشعبدان کنند و جنس آن که سحره فرعون کردند از آن که عصاها مجوّف کردند و رسنها از ادیم بدوختند مار پیکر و اژدها پیکر، و میانه آن پر از زیبق کردند و زیر زمین مجوّف کردند و آتش بر افروختند«3»، و وقت چاشتگاه«4» آفتاب گرم شد گرمای آتش و گرمای آفتاب از زیر و بالا اثر کرد [120- ر] حبال و عصی‌ّ از آن جیوه«5» به جنبش در آمد، چنان می‌نمود که بخواهد رفتن، چنان که حق تعالی گفت: یُخَیَّل‌ُ إِلَیه‌ِ مِن سِحرِهِم أَنَّها تَسعی«6»، اینکه نوع«7» سحر است. و نوعی دگر هم از باب حیل باشد، چنان که گویند: زنی بود و شوهری داشت، آن شوهر او برفت و زنی دیگر کرد. اینکه زن اول بیامد و پیرزنی را گفت که دعوی ساحری کردی که: تدبیری توانی کردن که اینکه شوهر من اینکه زن را رها کند! گفت: تدبیری توانم کردن که او را به دست خویشتن بکشد. آنگه برخاست و بنزدیک اینکه زن دوم آمد و او را گفت: چگونه می‌باشی با ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها را. (2). همه نسخه بدلها: باشد. (3). مج: بر او روختند، وز: بر او دوختند، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ریختند. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (5). همه نسخه بدلها یعنی زیبق. (6). سوره طه (20) آیه 66. [.....] (7). همه نسخه بدلها، بجز لب: نوعی. صفحه : 78 شوهرت! تو را دوست می‌دارد«1»! گفت: نیک است«2»، گفت: اگر خواهی تا من چیزی کنم که از تو یک ساعت نشکیبد! گفت: روا باشد. گفت: سه تا موی از زیر محاسن اینکه مرد بباید گرفتن تا من بدان جادوی کنم که او تو را چنان دوستدار شود«3» که از تو ساعتی نشکیبد«4»، و لکن اینکه مویها که بگیری تمام باید و بریده نشاید، و اینکه تمام نشود الّا به استره. گفت: من از کجا آرم! گفت: من تو را بدهم، و استره‌ای تیز کرد«5» و بدو داد، گفت: امشب چون بخسبد، تو به اینکه استره اینکه سه تا موی از زیر محاسن او آن جا که گلوست بگیر تا مقصود حاصل شود. آنگه برخاست و بنزدیک شوهر آمد و برابر او بنشست و در او می‌نگریست و می‌گریست«6». مرد گفت: ای عجوزه تو را چه بوده است! گفت: مرا بر جوانی تو رحمت می‌آید که تو را بیشتر از روزی«7» زندگانی نمانده است. گفت: چگونه! گفت: اینکه زن تو را که به دل دوستی بیاورده‌ای، عزم کرده است که امشب تو را بکشد. گفت چرا! گفت: ندانم. گفت: از کجا دانی! گفت: نشان آن است که استره‌ای دارد تیز کرده چون قطره آب به اینکه صفت و اینکه نشان، و او اینکه راز با من بگفته است. تو امشب خویشتن خفته ساز تا آنچه من گفتم معاینه ببینی. مرد بیامد و به وقت خفتن خویشتن را خفته ساخت. زن چون گمان برد که او خفته است، برخاست و بیامد و محاسن او برداشت تا مویها بگیرد، مرد را حدیث عجوز«8» درست شد، بجست و دست او به دست گرفت و او را گفت: اینکه چه حال است و اینکه استره چیست! زن فرو ماند و جوابی نداشت. مرد گفت: تو قصد جان من کرده‌ای. آنگه آن استره از او بستد و آن زن را بکشت. اینکه«9» ملعونه بیامد و آن زن را گفت: دیدی که چگونه جادوی کردم؟ و از او ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر یانی/ یانه. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت آری. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دوست دارد. (4). آج، لب، فق، مب، مر: که یک ساعت از تو جدا نشود. (5). همه نسخه بدلها: تیز کرده. (6). مج: و در وی می‌دید و می‌بگریست. (7). همه نسخه بدلها چند. (8). همه نسخه بدلها: عجوزه. (9). همه نسخه بدلها: آن. صفحه : 79 مبلغی بستد. و اینکه حکایت برای آن آوردم تا بدانی که سحری که آن را اصلی بود چنین باشد، اینکه کردن و کار بستن کفر نیست، فسق است. امّا اعتقاد کردن«1» که کسی بر خمی و جارویی«2» نشیند و برود و یا در هوا بپرد، و اینکه انواع مستحیلات که عقل قبول آن نکند کفر است، برای آن که تجویز آن قدح کند در معجزات پیغمبران- علیهم السّلام- و آنچه از باب تمویه و تلبیس باشد- چنان که گفتم- تعاطی آن کردن فسق باشد. و اصل کلمه در لغت از [120- پ] پوشیدگی است، و شش را برای آن سحر گویند که پوشیده باشد در شکم، و سحر را برای آن گویند که آخر شب که صبح بر خواهد آمدن تاریکتر باشد، و بیانی که به حدّی رسد که دیگران ندانند چنان بیان کردن سحر خوانند آن را، برای آن که وجه آن پوشیده باشد و هر کس چنان نداند گفتن. و از اینکه جاست حدیث رسول- علیه السّلام- که گفت: ان من البیان لسحرا، و شعر نکورا سحر حلال خوانند، به حلال آن خواهند که سحر جادویی حرام است، و سحر بیان حلال. و سحر به فتح «سین»، مصدر باشد، و به کسر «سین» اسم باشد، و سحر نیز غذا باشد، من قول الشّاعر: أرانا موضعین لأمر غیب

و نسحر بالطّعام و بالشّراب و قال آخر«3»: فان تسئلونا«4» فیم نحن فانّنا

عصا فیرمن هذا الانام المسحّر و گفتند: مراد در ابیات به مسحّر و مسحور مخدوع است، و اینکه قریبتر است و لا یقتر به معنی ابیات و اصل لغت. و سحر آمده است به معنی علم به کاری پوشیده، من قوله: یا أَیُّهَا السّاحِرُ ادع‌ُ لَنا رَبَّک‌َ«5» إِنَّما أَنت‌َ مِن‌َ المُسَحَّرِین‌َ«6»، گفته‌اند معنی آن است که: من المخلوقین المحتاجین الی الغذاء. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: اعتقاد بستن. (2). دب: جارو، دیگر نسخه بدلها: جاروبی. (3). مج، وز، دب: لبید. (4). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 271) لسان (4/ 349)، قرطبی (2/ 43): تسألینا. [.....] (5). سوره زخرف (43) آیه 49. (6). سوره شعرا (26) آیه 153. صفحه : 80 امّا انواع سحر، و آن که گفتند: نوعی از او آن باشد که مردم را بگرداند از صورتی به صورتی، یا با حیوانی دیگر کند، و احداث الوان و اجسام و چیزهایی که در مقدور قادر به قدرت نباشد، اعتقاد جواز آن کفر است برای آن که قدح کند در اختصاص قدیم تعالی به قادری بر اجسام و اعراض مخصوصه«1»، و نیز قدح کند در معجزات انبیا- علیهم السّلام. و آنچه گفتند از چشم افسای و آن که مردم را چیزی نماید به خلاف راستی، اینکه همه«2» باطل است و روا نشاید داشت برای آن که مؤدّی بود با سفسطه و آن که ما را به مدرکات و مشاهدات وثاقت نباشد. و امّا آنچه از باب«3» حیل و تلبیس و تمویه باشد آن را اصلی بود«4» و عقل«5» آن را بپذیرد«6» چون وجه او شناخته شود، کردن و تعاطی آن فسق باشد. وَ ما أُنزِل‌َ عَلَی المَلَکَین‌ِ، در «ما» خلاف کردند. بهری گفتند:«7» موصوله است به معنی الّذی، و روا بود که عطف باشد بر «ما» فی قوله: ما تَتلُوا الشَّیاطِین‌ُ، و معنی آن باشد که جهودان متابعت آن کردند که شیاطین حوالت بر سلیمان کردند، و نیز متابعت آن کردند که فرود آوردند بر آن دو فریشته، و شاید که عطف بود بر سحر، فی قوله: یُعَلِّمُون‌َ النّاس‌َ السِّحرَ وَ ما أُنزِل‌َ، یعنی شیاطین مردم را سحر می‌آموزند و آنچه بر آن دو فریشته فرود آمد. قولی دگر آن است که: «ما» نفی است، و تقدیر چنین باشد که: و ما کفر سلیمان و لا انزل اللّه السّحر علی الملکین، و اینکه تأویل روایت کرده‌اند از عبد اللّه عبّاس و جماعتی مفسّران. امّا «ملکین» در او خلاف کردند: در قراءت عبد اللّه عبّاس و حسن بصری «ملکین» است به کسر «لام»، یعنی دو پادشاه بودند. و عبد اللّه عبّاس را از اینکه آیت پرسیدند [121- ر] گفت: متی کان العلجان ملکین«8»، آن دو علج، یعنی آن دو خر«9» ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: مخصوص. (2). مج، وز: هم. (3). همه نسخه بدلها: از ابواب. (4). آج، لب، فق، مب، مر: نبود. (5). مر: هیچ عقل. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: نپذیرد. (7). همه نسخه بدلها، بجز مج ما. (8). دب، آج، لب، فق، مر انّما کانا ملکین. (9). دب: مرد. صفحه : 81 کی«1» فریشته بودند؟ ایشان دو پادشاه بودند. و قراءت عامّه قرّاء فتح «لام» است و معنی آن که: دو فریشته بودند. قوله: بِبابِل‌َ، بعضی مفسّران گفتند: بابل نام زمینی است از عراق، و برای آنش بابل خوانند که زبان اهلش مبلبل است اعنی مضطرب. و بعضی دگر گفتند: بابل نام آن زمین است که صرح نمرود بر او افتاد از خوف آن زبانهای مردم مبلبل شد، و اینکه اسمی است اعجمی لا ینصرف، و سبب منع صرف او عجمه است و تأنیث و علمیّت. در «هاروت» و «ماروت» خلاف کردند، و اینکه نیز دو اسم اعجمی است لا ینصرف و سبب منع صرف عجمیّت و علمیّت [است]«2». بعضی مفسّران گفتند: بدل «ملکین» است نام آن دو فریشته بود، بعضی دگر گفتند: نام آن دو پادشاه بود. بعضی دگر گفتند: بدل «شیاطین» است- بدل البعض من الکل‌ّ. بهری دگر گفتند: بدل «ناس» است فی قوله: یُعَلِّمُون‌َ النّاس‌َ، هاروت و ماروت السّحر. و در «ملکین» نیز خلاف کردند. بهری دیگر«3» گفتند: مراد جبریل و میکایل است، چه جهودان حوالت سحر بر سلیمان که کردند گفتند: جبریل و میکایل فرود آوردند بر سلیمان. بهری دگر گفتند: هاروت و ماروت بودند. وَ ما یُعَلِّمان‌ِ مِن أَحَدٍ، اینکه «ما» بلا خلاف «ما» ی نفی است، اینکه دو فریشته هیچ کس را از اینکه معنی چیزی نیاموختند و اعلام نکردند تا نگفتند که ما فتنه‌ایم یعنی امتحان و آزمایش نگر«4» تا کافر نشوی. عبد اللّه عبّاس و جماعتی مفسّران گفتند: قصّه آیت آن است که در عهد ادریس- علیه السّلام- چون فریشتگان اعمال بنی آدم دیدند و آنچه از گناه و معاصی ایشان با آسمان می‌بردند، گفتند: بار خدایا؟ اینان را در زمین نشاندی تا چندین فساد و معصیت می‌کنند؟ حق تعالی گفت: اگر آن شهوت که در ایشان مرکّب است در شما باشد، و به جای ایشان شما باشی همان کنی. گفتند: بار خدایا؟ تو منزّهی، ما را نرسد که در تو عاصی شویم و تو را بیازاریم«5». ----------------------------------- (1). مج، دب، مب: که. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 273): ندارد. [.....] (4). دب: نکرده. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیان آریم. صفحه : 82 حق تعالی گفت: دو فریشته را«1» بگزینی تا من ایشان را به زمین فرستم تا خود چگونه کنند. ایشان هاروت و ماروت را اختیار کردند، حق تعالی ایشان را به زمین فرستاد و شهواتی که بنی آدم را باشد: از شهوت طعام و شراب و نکاح، در ایشان مرکّب کرد و ایشان را نهی کرد از کفر و شرک و شرب خمر و زنا و قتل نفس بناحق. ایشان بیامدند و به روز میان مردم حکم می‌کردند و به شب با آسمان می‌شدند به یاد کردن نام مهمترین«2» خدای تعالی. یک ماه به اینکه بر نیامد که زنی از پارس با جمال تمام نام او زهره به حکومت پیش ایشان آمد، ایشان در او نگریدند بر او فتنه شدند و او را مراودت و استدعا کردند. او اجابت نکرد. روز دیگر باز آمد ایشان او را [121- پ] استدعا کردند، گفت: اجابت نکنم الّا آنگه که بت را سجده کنی و یا خمر باز خوری و یا کسی را بکشی. اندیشه کردند که بت را چگونه سجده شاید کردن، و قتل نفس هم عظیم باشد، مگر پاره‌ای خمر باز خوریم. بر اینکه قرار دادند. زن آن روز برفت، و بر دگر روز باز آمد و پاره‌ای خمر با خود بیاورد. ایشان از آن خمر باز خوردند تا مست شدند. چون مست شدند بت را سجده کردند. کسی ایشان را بدید، او را بکشتند و به آن زن خلوت کردند که آخر روز بود«3» هر چهار معصیت کرده بودند«4». سدّی و کلبی«5» گفتند: نماز شام که خواستند که با آسمان روند نتوانستند، و نام خدای فراموش کرده بودند و قوّت نداشتند، بدانستند که آن از شومی معصیت ایشان است. بنزدیک ادریس- علیه السّلام- آمدند و گفتند: ای بنده صالح؟ ما آن عبادت که از آن تو دیدیم که به آسمان می‌آوردند، از آن کسی دگر ندیدیم. دانیم که تو را بنزدیک خدای- عزّ و جل‌ّ- منزلتی«6» عظیم باشد. ما را از خدای بخواه«7». ادریس گفت: بار خدایا«8»؟ احوال ایشان بر تو پوشیده نیست. حق تعالی گفت: من ----------------------------------- (1). مر از میان خود. (2). دب: مهین، لب، مب: بهترین، فق: مهتری. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: معصیت از ایشان در وجود آمد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مکی. (6). مر هست و قدری. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در خواه. (8). آج، لب، فق که. صفحه : 83 ایشان را لا محال عذاب خواهم کردن، و لکن ایشان را مخیّر کن تا عذاب دنیا خواهند یا عذاب آخرت! ایشان عذاب دنیا اختیار کردند. و علما در کیفیّت عذاب ایشان خلاف کردند. عبد اللّه مسعود گفت: ایشان«1» به موی سر آویخته‌اند تا به روز قیامت. قتاده گفت: از کمر بست تا بند پای در بند و قیدند. عثمان بن سعید گفت: به پای آویخته‌اند و به سیاط آهن می‌زنند ایشان را. بهری دگر گفتند: ایشان«2» سرنگون آویخته‌اند از بالای آبی، و«3» زبان ایشان از تشنگی«4» بیرون افتاده است«5»، و از میان ایشان و آب چهار انگشت«6» است، و خدای تعالی ایشان را به تشنگی«7» عذاب می‌کند. راوی خبر گوید: کسی به زمین بابل رسید آن جا که ایشانند، و ایشان را بر اینکه جمله بدید، پناه با خدای داد و گفت: لا اله الّا اللّه، محمّد رسول اللّه، علی‌ّ ولی‌ّ اللّه. ایشان او را گفتند: تو از امّت کیستی! گفت: من از امّت محمّدم. ایشان شادمانه شدند، گفتند: عذاب ما را کرانه‌ای پیدا خواهد آمدن که محمّد- علیه السّلام- پیغمبر آخر زمان است، و دولت او به دامن قیامت پیوسته است. امّا کلام در تأویل آیت از اینکه وجه بود که سؤال کنند که شاید که خدای تعالی سحر بر فریشتگان فرو فرستد، و فریشتگان مردم را سحر آموزند! گوییم: از اینکه چند جواب است. یکی آن که: خدای تعالی از آسمان سحر نفرستاد، و لکن وصف سحر فرستاد تا مردمان بدانند و بشناسند و از آن احتراز کنند، چه از عهد ادریس تا به روزگار سلیمان- علیهما السّلام- سحر در میان مردم مستعمل شده بود، خدای تعالی اینکه فریشتگان را بفرستاد و بر زبان ایشان نهی کرد از سحر، و وعید و تهدید کرد بر آن. آنگه وصف سحر باز نمود تا مردمان بدانند و اجتناب [122- ر] کنند. و غرض خدای تعالی و غرض ایشان از اینکه آن بود تا مردم احتراز و اجتناب کنند، نه آن که استعمال کنند، و آن جاری مجرای اعلام و وصف سایر معاصی باشد که خدای تعالی ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (2). دب، آج، لب را. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و از بی آبی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. [.....] (5). مب: بیرون آمده است. (6). مج فرق. (7). مب: بر انگشت. صفحه : 84 اعلام کرد تا مردمان بدانند و اجتناب کنند نه آن که استعمال کنند بیان اینکه وجه آن است که: خدای تعالی گفت: وَ ما یُعَلِّمان‌ِ مِن أَحَدٍ، و اینکه «من» زیادت است اینکه جا، چنان که گویند: ما جاءنی من احد، گفت: کس را نیاموزند تا بنگویند«1». إِنَّما نَحن‌ُ فِتنَةٌ فَلا تَکفُر، و «فتنه» اختبار و امتحان باشد، و برای آن فتنه و آزمایش خواند آن را که با امتحان ماند، برای آن که بر وجهی بود تعلیم ایشان که هم اجتناب را صالح بود هم استعمال را، چون قدرت و سایر آلات که صالح بود خیر و شرّ را، گفتند: ما شما را چیزی می‌آموزیم که ممکن است و صالح هم استعمال را و هم اجتناب را، اجتناب کنی تا نجات یابی، و استعمال مکنی که پس هلاک شوی، و ذلک قوله: وَ ما یُعَلِّمان‌ِ مِن أَحَدٍ حَتّی یَقُولا إِنَّما نَحن‌ُ فِتنَةٌ فَلا تَکفُر، ما تو را فتنه و آزمایشیم، نگر تا کافر نشوی. آنگه چون متعلّمان را از آن کار غرض استعمال بود نه اجتناب، بر سبیل ذم‌ّ و تهجین از ایشان باز گفت که: وَ یَتَعَلَّمُون‌َ ما یَضُرُّهُم وَ لا یَنفَعُهُم، و اینکه وجهی است در تأویل آیت مطابق ظاهر و موافق ادلّه عقل. و در اینکه وجه، «ما» به معنی الّذی بود، و «واو» عطف بود علی قوله: «السّحر» و محل‌ّ او نصب بود، و تقدیر چنین بود که: یعلّمون النّاس السّحر و الّذی«2» انزل علی الملکین. و وجه دوم در آیت آن است: که محل‌ّ «ما» جرّ بود عطفا علی «ملک سلیمان»، و تقدیر چنین بود که: و اتّبع الیهود ما کذب به الشّیاطین علی ملک سلیمان و علی ما انزل علی الملکین، و ممتنع نبود عطف «ما» بر ملک سلیمان با آن که در میان ایشان کلام دیگر افتاد، برای آن که ردّ چیزی کردن با نظیر خود و آنچه بدو لایق باشد، به دلیل اولیتر بود، بل واجب بود، و اعتراض کلامی دیگر در آن میانه منع نکند از عطف آن بر او، چنان که گفت: الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی أَنزَل‌َ عَلی عَبدِه‌ِ الکِتاب‌َ وَ لَم یَجعَل لَه‌ُ عِوَجاً، قَیِّماً«3» وَ ما یُعَلِّمان‌ِ مِن أَحَدٍ، «ما» ی نفی است، و معنی آن بود که: ایشان کس را به هیچ وجه سحر نیاموزند تا بدان غایت که گویند ما فتنه«1» و امتحان توییم، نگر تا کافر نشوی به طلب سحر و استعمال او، و مثال اینکه چنان بود که یکی از ما گوید: ما امرت فلانا بکذا و لقد بالغت فی نهیه حتّی قلت له لو فعلت کذا لکان لک کذا و کذا«2». و فرق میان اینکه وجه«3» و وجه اوّل آن است که: در وجه اوّل تعلیم حاصل است به شرط اعلام، و در اینکه وجه تعلیم حاصل نیست به هیچ وجه، و حَتّی یَقُولا مؤکّد نفی است، و بر اینکه وجه «منهما» راجع نباشد با دو فریشته، بل راجع باشد [122- پ] با سحر و کفر که مذکورند در آیت فی قوله: وَ لکِن‌َّ الشَّیاطِین‌َ کَفَرُوا یُعَلِّمُون‌َ النّاس‌َ السِّحرَ، و تقدیر چنین بود که: و یتعلّمون من الکفر و السّحر، ما یُفَرِّقُون‌َ بِه‌ِ بَین‌َ المَرءِ وَ زَوجِه‌ِ، و «من» در اینکه وجه تجرید و تبیین«4» بود، چنان که: رأیته«5» فرأیت منه الاسد، و ممکن بود که «من» بدل بود فی قوله «منهما» ای و یتعلّمون بدلا منهما، و ما«6» علّمناهم من النّهی عن السّحر و الزّجر عن الکفر ما یفرّقون به بین المرء و زوجه، چنان که شاعر گفت: جمعت من الخیرات وطبا و علبة

و صرّا لا خلاف المزمّمة البزل و من کل‌ّ اخلاق الکرام نمیمة

و سعیا علی الجار المجاور بالمحل و معنی آن است که: جمعت مکان الخیرات وطبا و علبة و بدل اخلاق الکرام نمیمة بالمحل. و وجه سیوم«7» در آیت آن است که: «ما» حرف نفی است فی قوله: وَ ما أُنزِل‌َ عَلَی المَلَکَین‌ِ، و تقدیر کلام چنین است«8»: و ما کفّر سلیمان و لا انزل اللّه السّحر علی الملکین ببابل هاروت و ماروت و بر اینکه وجه روا بود که «هاروت و ماروت» بدل «ملکین» باشد یا بدل «ناس» یا بدل «شیاطین»، چنان که ذکر کردیم. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها و اختبار. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). مر: دو وجه. (4). آج، لب، فق، مب: تبدید، مر: تبدیل. (5). دب، مب: رأیت. (6). همه نسخه بدلها: ممّا. (7). مج، وز، آج، لب: سه‌ام، فق، مب: سیم، مر: سی‌ام. (8). همه نسخه بدلها که. [.....] صفحه : 86 امّا قوله: إِنَّما نَحن‌ُ فِتنَةٌ، در«1» اینکه وجه بر سبیل مجون و تخالع و استهزاء باشد، چنان که یکی از ما بر سبیل استهزاء و مجون گوید: نگر تا می نخوری، و غرض او آن باشد که می خوری، و لکن اینکه بر سبیل استهزاء بگوید، و اینکه تأویل روایت کرده‌اند از عبد اللّه عبّاس. فاما بر قراءت او و حسن بصری که «ملکین» خواندند به کسر «لام»، و گفتند: مراد دو پادشاه بودند، تفسیر انزال بر آن دهند که از شهرهای نجد و زمینهای بلند سحر به آن دو پادشاه فرود آوردند نه از آسمان بر ایشان فرود آمد، اینکه وجوهی است در تأویل آیت که آیت را از آن ببرد که سؤال سایل و طعن طاعن را در آن مجالی بود. امّا قوله: وَ ما یُعَلِّمان‌ِ مِن أَحَدٍ«2»، «ما» بی خلاف نفی است و «من» زیادت است، و «حتّی» انتهای غایت است. و «انّما» برای اثبات چیزی بود و نفی ما سواه. و معنی «فتنة» امتحان بود از قول عرب که: فتنت الذّهب بالنّار و هذا دینار مفتون. امّا قوله: فَیَتَعَلَّمُون‌َ مِنهُما، روا بود که راجع بود با «ملکین»، و روا بود که راجع بود با کفر و سحر و از آن که تعلّم«3» می‌کنند مردمانند، و اینکه ضمیر راجع است الی قوله: یُعَلِّمُون‌َ النّاس‌َ، و «ما» نکره موصوفه است، و تقدیر چنین است که: و یتعلّمون منهما شیئا یفرّقون به بین المرء و زوجه. و در معنی او چند وجه گفتند: یکی آن که از سحر و تمویه و تلبیس چیزهایی«4» می‌آموزند که بدان سعایت و نمیمت [کنند]«5» از میان زن و شوهر تا مفارقت افگنند میان ایشان- چنان که رفت در آن حکایت. و وجهی دگر آن است که: او را دعوت کنند با کفر و شرک، چون او کافر شد زن«6» او رها شود بی طلاق. وجهی دگر آن است که: در شرع سلیمان [123- ر] علیه السّلام- چنان بود که ----------------------------------- (1). دب، مر: بر. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر حَتّی یَقُولا إِنَّما نَحن‌ُ فِتنَةٌ (3). همه نسخه بدلها: سحر آنان که تعلیم. (4). دب، مب که. (5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (6). همه نسخه بدلها از. صفحه : 87 هر که سحر آموزد یا ساحری کند، زن او رها شود بی‌طلاق. وَ ما هُم بِضارِّین‌َ بِه‌ِ مِن أَحَدٍ، «ما» نفی است به معنی لیس، و «هم» ضمیر مرفوع منفصل باشد، و «با» در خبر ما و لیس یک بار بیارند، و یک بار نیارند، چنان که: ما زید منطلقا و ما زید بمنطلق، و فایده در او تأکید نفی بود. و «به»، ضمیر سحر است«1»، و «من» زاید است و معنی هم تأکید نفی بود، چنان که: ما جاءنی من احد. و ضرّ و مضرّت خلاف نفع و منفعت باشد، یقال: ضرّه یضرّه ضرّا و ضاره یضیره ضیرا. إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، در او چند وجه گفته‌اند: یکی آن که معنی آن است که: بعلم اللّه من قولهم آذنت فلانا بکذا اذا اعلمته به و اوقعته فی اذنه و اذنت لکذا اذا استمعت الیه و منه الأذان، و بانگ نماز را از اینکه جا اذان گویند که اعلام باشد به نماز، و گوش را از اینکه جا اذن گویند، قال عدی‌ّ: فی سماع یأذن الشّیخ له

و حدیث مثل ماذی‌ّ مشار و وجهی دیگر آن است که: «الّا» زیادت بود، چنان که یکی گوید: لقیت فلانا الّا انّی اکرمته، و معنی آن باشد که: لقیته فاکرمته، چنان که شاعر گوید: و کل‌ّ اخ مفارقه اخوه

لعمر ابیک الّا الفرقدان و معنی آن است که: و الفرقدان ایضا. و وجهی دیگر آن است که: إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، ای بامر اللّه، و اینکه وجه بدان لایق بود که تفسیر تفریق بین المرء و زوجه بر آن دهند که کافر شود تا رها شود به کفر یا به سحر- چنان که شرح دادیم، و اینکه حکمی است شرعی الّا به فرمان خدای نباشد. و وجه چهارم آن است که: إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، ای الّا بتخلیة اللّه و تولیته و تمکینه. و فایده آن بود تا خلقان بدانند که آنان که سحر می‌کنند و اضرار به سحر می‌کنند نه بر وجه تعجیز خدا می‌کنند، و اگر خدای تعالی خواستی ایشان را منع کردی به جبر و قهر، الّا آن است که تکلیف مانع است از او. و وجه پنجم آن است که: «باذن اللّه» ای بفعله و اجرائه العادة، و مراد آن مضرّت است که به مسحور رسد عند تناول آن ادویه و اغذیه که به او دهند تا بخورد که ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها بجز مب به معنی و در ظاهر راجع است با ما. صفحه : 88 بر آن سحر کرده باشند، آن مضرّت فعل خدا بود به عادت، چه ادویه و اغذیه فعلی نکند و«1» اثری نباشد آن را بر حقیقت. وَ یَتَعَلَّمُون‌َ ما یَضُرُّهُم وَ لا یَنفَعُهُم، برای آن که اختیار بد بود ایشان را، و غرض ایشان آن است که کار بندند نه آن که اجتناب کنند، از اینکه وجه زیان دارد ایشان را و سود ندارد. وَ لَقَد عَلِمُوا لَمَن‌ِ اشتَراه‌ُ، «لام» تأکید است، و هر لامی که در اول اسمی یا فعلی بود مفتوح برای تأکید بود، و «من» در جای ابتداست. و ما لَه‌ُ فِی الآخِرَةِ مِن خَلاق‌ٍ، در جای خبر اوست، یعنی دانند آنان که آن خریده‌اند و فرا گرفته‌اند«2» آن را به بدل چیزهایی از خیر که ایشان را در آخرت نصیبی نیست. و «ها» در «اشتریه» ضمیر سحر است [و گفتند: «لام» به جای ان‌ّ نهاده است برای آن که معنی هر دو تأکید است، و تقدیر چنین باشد: و لقد علموا ان‌ّ الّذی اشتراه ماله. فی الاخرة من خلاق]«3» و «خلاق»، نصیب باشد. و حسن بصری گفت: ما له من دین و لا وجه عند اللّه، او را دین نبود و بنزدیک خدای- عزّ و جل‌ّ- هیچ روی نبود. عبد اللّه عبّاس [123- پ] گفت: من قوام«4»، راستی نباشد او را. بهری دگر گفتند: من خلاق، ای من خلاص«5»، رستگاری نبود او را، قال امیّة بن ابی الصّلت: یدعون بالویل فیها لا خلاق لهم

الّا سرابیل قطران و اغلال ای لا خلاص لهم. وَ لَبِئس‌َ ما شَرَوا بِه‌ِ أَنفُسَهُم، «ما» نکره موصوفه است و تقدیره: و لبئس شیئا شروا به انفسهم. و «بئس» فعل ذم‌ّ باشد، و فاعل در او مضمر است اینکه جا چنان که بیان کردیم. و لبئس الشّی‌ء شیئا شروا به انفسهم، ای باعوا حظّ انفسهم، بد چیزی است آنچه ایشان حظّ و نصیب خود از ثواب آخرت به آن فروختند. لَو کانُوا یَعلَمُون‌َ، اگر دانند که آنچه کردند نیک نیست از اختیار کفر و سحر بر ایمان و دین حق. اگر سؤال کنند و گویند: چگونه اثبات علم کرد در حق‌ّ ایشان فی قوله: ----------------------------------- (1). مر در او. (2). مج، وز: ها گرفته‌اند. (3). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قرار از. (5). مر به اینکه اخلاص. صفحه : 89 وَ لَقَد عَلِمُوا لَمَن‌ِ اشتَراه‌ُ، و نفی علم کرد فی قوله: لَو کانُوا یَعلَمُون‌َ! گوییم از اینکه چند جواب است«1»: یکی آن که آنان که دانستند جز آنانند که ندانستند، آنان که دانستند شیاطینند یا جهودان و احبار ایشان که کتاب با پس پشت انداختند فی قوله: نَبَذَ فَرِیق‌ٌ مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ کِتاب‌َ اللّه‌ِ وَراءَ ظُهُورِهِم، و بیانش آن است که گفت: کَأَنَّهُم لا یَعلَمُون‌َ. و آنان که ندانستند آنان بودند که سحر آموختند، و دین به دنیا بفروختند. جوابی دیگر آن است که: قوم یکی بودند، و لکن چیزی دانستند و چیزی ندانستند. آنچه دانستند آن بود که بر جمله معلوم ایشان بود که: ما لهم فی الاخرة من خلاق. و آنچه ندانستند آن بود که تفاصیل انواع عقاب که ایشان را خواهد بودن بر کفر و سحر و تعاطی و استعمال آن از تعلیم و تعلّم و جز آن ندانستند. جواب دیگر آن است که: قوم همانند و دانستند و لکن کار نبستند. چون کار نبستند همان انگار که ندانستند، که آن کس که چیزی داند و کار نبندد همچنان بود که نداند برای آن که به علم منتفع نباشد، پس وجود و عدم علمی که بدو انتفاع نباشد یکی می‌شمارد. و بیان اینکه وجه و شاهد او قول کعب زهیر«2» است که وصف می‌کند گرگی را و کلاغی را که پی او می‌دارند تا چون او صیدی کند و از آن جا چیزی بیفگند تناول کند آن را، می‌گوید: اذا حضرانی قلت لو یعلمانه

الم تعلما انّی من الزّاد مرمل چون حاضر آیند پیش من گویم ایشان را: اگر بدانند نمی‌دانی که من از زاد درویشم«3»! و اینکه بیت و زان آیت است«4» برای آن که «لو یعلمانه» نفی علم است، و «الم تعلما»، اثبات علم است، و معنی بیت آن است که: ایشان می‌دانند و لکن تجاهل می‌کنند. غرض شاعر از بیت اینکه است. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب: وجه، مر: وجه بود. (2). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: کعب بن زهیر. [.....] (3). همه نسخه بدلها: عبارت «چون حاضر آیند ... درویشم» را ندارد. (4). دب: بیت ورای آن نیست، مب، مر: بیت وزن آن اینکه است. صفحه : 90 وَ لَو أَنَّهُم آمَنُوا وَ اتَّقَوا، ای عقاب اللّه و معاصیه، اگر بگرویدندی به خدای- عزّ و جل‌ّ- و رسولان او، و از عقاب او بترسیدندی، و از معاصی و مخالفت او اجتناب کردندی، لَمَثُوبَةٌ مِن عِندِ اللّه‌ِ خَیرٌ، و تقدیر آن است که: خیر لهم، ثواب خدای ایشان را بهتر بودی از آنچه ایشان در آنند از کفر و سحر، و به طمع حطام دنیا ثواب آخرت رها کردن. و مثوبة مصدر است، و ثواب همچنین، و ثواب در جای اسم به کار دارند، و اصل او من ثاب اذا رجع باشد. لَو کانُوا یَعلَمُون‌َ، اگر دانندی«1» [124- ر] که موقع ثواب خدای و اکرام و اجلال او- تبارک و تعالی- مستحق ثواب را چگونه باشد. و در آیت دلیل است بر آن که ثواب و عقاب به استحقاق باشد، برای آن که لفظ ثواب و عقاب هم از روی وضع لغت و هم از عرف شرع، و هم از جهت اشتقاق دلیل می‌کند که معلّل باشند به سبب. برای آن که ثواب من ثاب باشد، و معنی آن بود که: چون طاعت کند پاداشت نیک یابد، و چون حسنه کند احسان یابد، چنان که گفت: لِلَّذِین‌َ أَحسَنُوا الحُسنی«2»

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انظُرنا وَ اسمَعُوا وَ لِلکافِرِین‌َ عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ (104) ما یَوَدُّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ وَ لا المُشرِکِین‌َ أَن یُنَزَّل‌َ عَلَیکُم مِن خَیرٍ مِن رَبِّکُم وَ اللّه‌ُ یَختَص‌ُّ بِرَحمَتِه‌ِ مَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ ذُو الفَضل‌ِ العَظِیم‌ِ (105) ما نَنسَخ مِن آیَةٍ أَو نُنسِها نَأت‌ِ بِخَیرٍ مِنها أَو مِثلِها أَ لَم تَعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (106) أَ لَم تَعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ لَه‌ُ مُلک‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ ما لَکُم مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ مِن وَلِی‌ٍّ وَ لا نَصِیرٍ (107) أَم تُرِیدُون‌َ أَن تَسئَلُوا رَسُولَکُم کَما سُئِل‌َ مُوسی مِن قَبل‌ُ وَ مَن یَتَبَدَّل‌ِ الکُفرَ بِالإِیمان‌ِ فَقَد ضَل‌َّ سَواءَ السَّبِیل‌ِ (108)وَدَّ کَثِیرٌ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ لَو یَرُدُّونَکُم مِن بَعدِ إِیمانِکُم کُفّاراً حَسَداً مِن عِندِ أَنفُسِهِم مِن بَعدِ ما تَبَیَّن‌َ لَهُم‌ُ الحَق‌ُّ فَاعفُوا وَ اصفَحُوا حَتّی یَأتِی‌َ اللّه‌ُ بِأَمرِه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (109)

ای آنان که گرویده‌ای مگویی اینکه کلمه و بگویی گوش دار ما را و بشنوی و ناگر [ویدگان را عذابی بود دردمند]«5». نخواهند آنان که ناگرویده باشند از اهل کتاب«6» و نه بت پرستان که فرود آورند بر شما هیچ نیکیی از ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دانند. (2). سوره یونس (10) آیه 26. (3). همه نسخه بدلها: عقاب. (4). مج: مذهب اهل السّنة، همه نسخه بدلها و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. (5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (6). مج، وز، آج، لب، فق یعنی جهودان و ترسایان. صفحه : 91 خدا [یتان و خدای]«1» خاص گرداند به بخشایش خود آن را که خواهد و خدای خداوند نعمت«2» بزرگوار است. هر گه که منسوخ کنیم از آیتی یا [باز پس داریم آن را بباریم بهتر از آن]«3» یا مانند آن، نمی‌دانی که خدا بر همه چیزی تواناست. نمی‌دانی که خدایی او راست پادشاهی آسمانها و زمین، و نیست شما را بجز از خدای از یاری و یاوری. یا می‌خواهی که بخواهی از پیغمبرتان چنان که خوا [ستند از موسی]«4» از پیش اینکه، و هر که بدل کند کفر را به ایمان، گم کرده باشد راستی راه. خواهند بسیاری از [اهل کتاب]«5» اگر برگردانند شما را از پس ایمانتان کافران به حسد از نزدیک خودشان از پس آن که [پیدا شد ایشان را حق]«6»، عفو کنی و در گذاری تا بیارد خدای فرمانش که خدای بر همه چیزی قادر و تواناست«7». مفسّران گفتند سبب نزول«8» آیت که گفت: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا تا به آخر، آن بود که مسلمانان بنزدیک رسول آمدندی و گفتندی: یا رسول اللّه؟ «راعنا»، ما را مراعات کن و ما را«9» پای دار و گوش به ما«10» و حدیث ما دار. و اینکه لفظ ----------------------------------- (1)، 3، 4، 5، 6. اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، آج، لب، فق: رحمت. (7). همه نسخه بدلها قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا الایة. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب اینکه. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر به. (10). دب، مب: گوش نمای، آج، لب، فق، مر: گوش. [.....] صفحه : 92 به لغت جهودان دشنام بود، چنان که حق تعالی«1» دگر جا گفت: وَ راعِنا لَیًّا بِأَلسِنَتِهِم وَ طَعناً فِی الدِّین‌ِ«2». جهودان چون اینکه بشنیدند غنیمت شمردند و گفتند: ما محمّد را در سرّ دشنام می‌دادیم، اکنون بهانه‌ای به دست آوردیم که او را آشکارا دشنام دهیم، بیامدندی و گفتندی: راعنا یا محمّد راعنا، و می‌خندیدندی [124- پ] و استهزاء می‌کردندی، و رسول- علیه السّلام از آن غافل بود. سعد معاذ اینکه بشنید، و او اینکه لفظ بشناخت، و غرض ایشان در آن گفتن بدانست. ایشان را گفت: به آن خدای که محمّد را بحق به خلقان فرستاد که اگر کسی دیگر اینکه معنی بر زبان آرد«3» جز به تیغ با او خطاب نکنم. ایشان گفتند: نه صحابه و قوم او می‌گویند! گفت: ایشان خیر می‌خواهند، و شما سب‌ّ و دشنام. حق تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: چون جهودان به اینکه کلمه توریت می‌کنند و به گفتن شما تعلّل می‌کنند، شما نیز «راعنا» مگویی و به بدل اینکه کلمه بگویی که: انظُرنا. اینکه قول عبد اللّه بن عبّاس است و جماعتی از مفسّران. قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، بدان که: قدیم- جل‌ّ جلاله- در اینکه کتاب مجید به اینکه خطاب مؤمنان را«4» هشتاد و هشت جایگاه ندا کرد. و عبد اللّه عبّاس می‌گوید: هر کجا در قرآن یا أَیُّهَا النّاس‌ُ«5» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا«6» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا است، بدل آن در توریت « یا ایّها المساکین» است، ای مسکینان درویشان. حق تعالی ایشان را به نام مسکنت برخواند و مسکنت و مذلّت بر ایشان زد فی قوله: وَ ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ الذِّلَّةُ وَ المَسکَنَةُ«7». و امّت محمّد را چون ندا کرد، به ندای شرف و مدحت ندا کرد گفت: ای ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها در. (2). سوره نساء (4) آیه 46. (3). همه نسخه بدلها: راند. (4). مب به، دیگر نسخه بدلها در. (5). سوره بقره (2) آیه 21، و نیز 18 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. (6). سوره بقره (2) آیه 104، و نیز 88 مورد دیگر در سوره‌های مختلف. (7). سوره بقره (2) آیه 61. صفحه : 93 مؤمنان، ای گرویدگان، ای باور دارندگان، و اینکه اسم مدح است لغة و شرعا، و جهودان را در عهد موسی- علیه السّلام- خطاب به مسکنت کرد، و در عهد رسول- علیه السّلام- به تازیانه مسکنت ادب کرد که: وَ ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ الذِّلَّةُ وَ المَسکَنَةُ«1» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، الّا و امیر المؤمنین«9»- علیه السّلام- رئیس و شریف ایشان بود، و در آیاتی که دیگران را تعبیر کرد«10» ذکر علی- علیه السّلام- جز به خیر نکرد. ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 61. (2). دب، آج، لب، فق، مر: می‌گوید. (3). همه نسخه بدلها: عجوزه. (4). مب: کار کردنم، دیگر نسخه بدلها: کار کردیم. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مر: رنج بردیم، مر، دب: رنج بردنم. (6). مج، وز جنگ جستیم ظفر آید. (7). مج، وز، فق، مر: جستیم. [.....] (8). همه نسخه بدلها: تا. (9). همه نسخه بدلها: علی. (10). دب، آج، لب، فق، مر: تفسیر کرد. صفحه : 94 قوله: راعِنا، خلاف کردند در آن که حق تعالی چرا منع کرد از اینکه گفتن! قول عبد اللّه عبّاس آن است که گفتیم در باب سبب نزول. قتاده و مجاهد گفتند: برای آن که جهودان اینکه بر وجه استهزا می‌گفتند، خدای تعالی نهی کرد مؤمنان را تا ایشان نیز به دلیری مسلمانان نگویند. حسن و إبن زید گفتند: برای آن که اینکه کلمتی است که زبردستی گوید زیر دستی را، حق تعالی گفت: ادب نگاه داری، و خطاب پیغامبر بشناسی که چگونه باید کردن، چنان که در دگر آیت گفت: لا تَجعَلُوا دُعاءَ الرَّسُول‌ِ بَینَکُم کَدُعاءِ بَعضِکُم بَعضاً«1». قولی دگر آن است که: «راعنا» به زبان جهودان اینکه بود که: اسمع لا سمعت، بشنو که مشنواش«2». مسلمانان پنداشتند که کلمه تازی است و از مراعات است نیز بگفتند. بهری دگر گفتند: غرض ایشان آن بود که «راعینا»، ای شبان ما. سدّی گوید مردی از قبیله بنی قینقاع نام او رفاعة بن زید بنزدیک رسول- علیه السّلام- آمدی و با او حدیث کردی و در میانه می‌گفتی: اسمع غیر مسمع، مسلمانان بشنیدند گمان بردند که معنی آن است که: اسمع غیر صاغر، ایشان نیز می‌گفتند، و نیز گفتی: «راعنا»«3» و غرض او سب‌ّ بود. مسلمانان پنداشتند که کلمت از مراعات است، می‌گفتند. خدای تعالی نهی کرد. قطرب گفت: اینکه کلمه متضمّن معنی وعید است، اگر چه اشتقاق او از مراعات است. حق تعالی گفت: اینکه کلمه در حق‌ّ رسول من اجرا مکنی. و در شاذّ حسن بصری خوانده است: «راعنا» به تنوین. آنگه وقف کند بر او تا «راعنا» شود که منصوب منوّن را در حال وقف به بدل تنوین «ألفی» بیاید، چنان که: رأیت زیدا در وصل، و در وقف رأیت زیدا. آنگه در معنی او خلاف کردند. بهری دگر گفتند معنی آن است: لا تقولوا قولا راعنا، ای قولا فاسدا قبیحا، قالوا«4»: و الرّاعن هو القبیح من الکلام، و ممتنع نبود که ----------------------------------- (1). سوره نور (24) آیه 63. (2). دب: مشنود، آج، فق، مب: مشنواد، لب، مر: مشنوا. (3). دب، آج، لب، فق، مب و یاران رسول را اندیشه مراعات بود. (4). اساس که در اینکه قسمت نونویس است و الرعن که با توجّه به نسخه بدلها زاید تشخیص داده شد. صفحه : 95 اشتقاق او من رعن الجبل باشد، و هو الانف الخارج منه، و آنگه معنی آن باشد که: سخنی خارج و خطابی‌ها دار هسته«1» مکنی با رسول. و گفتند: اشتقاق او از رعونت باشد و آن خفّت و جهل و حمق باشد، ای لا تقولوا ما تقولونه جهلا و حمقا. مجاهد گفت: خلافا. یمان گفت: هجرا و آن سخن زشت باشد. کسائی گفت: شرّا، و اینکه اقوال«2» متقارب است، و همه بر آن قراءت می‌آید«3» که منون خوانند. فامّا اصل کلمه از مراعات باشد، و «راعنا»«4» امر باشد، فاعلنا از بنای مفاعلة و «رعایت»، نگاه داشتن باشد، و «رعی»، چره کردن و چرانیدن باشد. و امّا قولهم: ارعنی سمعک، دو معنی دارد: یکی آن که اجعل سمعک یرعانی و یحفظنی، گوشت را نگاهبان من کن و شنونده سخن من«5»، قولی دیگر آن که: گوشت بچره کننده سخن من کن، تا چنان که چهار پای از آن انتفاع گیرد، تو از کلام من انتفاع گیری [125- پ]. وَ قُولُوا انظُرنا، گفت: به بدل اینکه لفظ بگوی: انظُرنا، گفته‌اند: معنی آن است که «انتظرنا» برای آن که نظرته به معنی انتظرته باشد، و معنی آن باشد که: توقّف فرما تا ما کلام تو بشنویم و تأمّل کنیم و بدانیم، آنگه دیگر بگو. بهری«6» گفتند: «انظرنا» معنی آن است که: انظر الینا، و لکن حرف [جرّ]«7» بیفگند، چنان که: وَ اختارَ مُوسی قَومَه‌ُ«8» وَ إِنِّی مُرسِلَةٌ إِلَیهِم بِهَدِیَّةٍ فَناظِرَةٌ«5» وَ اسمَعُوا، بشنوی، یعنی طاعت داری، برای آن که غرض از سمع طاعت است. و گفته‌اند: مراد آن است که بشنوی اینکه آیات که بر شما می‌خوانند. وَ لِلکافِرِین‌َ عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ، و کافران را، یعنی جهودان را عذابی خواهد بودن مولم موجع، فعیل است به معنی مفعل، چنان که شاعر گفت: امن ریحانة الدّاعی السّمیع

یؤرّقنی و اصحابی هجوع و بیان کردیم که: عذاب استمرار الم بود، من قولهم: ماء عذب. ما یَوَدُّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ، سبب نزول آیت آن بود که مسلمانان حلفای خود را گفتند: ایمان آری از جمله جهودان، ایشان گفتند: در ایمان به محمّد خیری نیست، و ما خواستمانی که در آن«7» خیری بودی تا ما نیز به آن خیر برسیدمانی، ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزها نبینند. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: توانند کردن. (3). دب، وز، مب: بینند. (4). اساس: در حاشیه آورده است «مصحف». (5). سوره نمل (27) آیه 35. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: أری. (7). مب: در او. صفحه : 97 و شما را نیز خیر بودی. حق تعالی به اینکه آیت تکذیب ایشان کرد و باز نمود که: ایشان که اهل کتابند، هرگز برای شما تمنّای هیچ خیر نکنند و نه نیز مشرکان، یقال: وددت الشّی‌ء اذا تمنّیته وددت الرّجل اذا احببته ودّا و ودّا و ودادا و مودّة، و در آیت هر دو معنی محتمل است، هرگز تمنّای خیر نکنند برای شما [126- ر] و«1» هرگز به شما خیر نخواهند. «من» تبیین راست، وَ لَا المُشرِکِین‌َ، در محل‌ّ جرّ است عطفا علی «اهل الکتاب» و به معنی عطف است علی «الّذین کفروا» و«2» در محل‌ّ رفع است، و نظیر اینکه آیت در اعراب قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِین‌َ اتَّخَذُوا دِینَکُم هُزُواً وَ لَعِباً مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ مِن قَبلِکُم وَ الکُفّارَ أَولِیاءَ«3»أَن یُنَزَّل‌َ عَلَیکُم، «ان» مع الفعل در تأویل مصدر است و محل‌ّ او از اعراب نصب است بوقوع الودّ علیه. و مِن خَیرٍ، جار و مجرور در محل‌ّ رفع است باسناد«5» التّنزیل الیه«6»، و تقدیر چنین باشد که: ما یودّ الکافرون«7» من الیهود و النّصاری و المشرکین تنزیل خیر علیکم«8»، «من» زیادت است و روا بود که تبیین بود. مِن رَبِّکُم، اینکه «من» ابتدای غایت است، و «من» اوّل برای تأکید نفی آورد. وَ اللّه‌ُ یَختَص‌ُّ بِرَحمَتِه‌ِ مَن یَشاءُ، و خدای- عزّ و جل‌ّ- تخصیص کند به رحمتش آن را که خواهد. و اصل «رحمت» نعمت باشد- چنان که بیان کرده شده است- و مراد اینکه جایگاه به رحمت نبوّت است، یعنی خدای تعالی نبوّت«9» و کتاب به آن کس دهد که خود خواهد، برای آن که اینکه معنی تبع مصلحت باشد، و مصلحت اقتضای آن کرد که نبوّت و رسالت به محمّد- صلّی اللّه علیه و آله- دهد، چه او بهتر و ----------------------------------- (1). مر: که. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر او. [.....] (3). سوره مائده (5) آیه 57. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بودند. (5). همه نسخه بدلها: عبارت «الودّ علیه ... باسناد» را ندارد. (6). همه نسخه بدلها: علیه. (7). مج، دب، آج، لب، فق، مب: الکافرین. (8). همه نسخه بدلها و. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: پیغامبری. صفحه : 98 فاضلتر خلق بود، و صالحتر ادای رسالت را، و مستقلتر«1» به اعبای او، و دورتر از منفرات در حق‌ّ او. پس خدای تعالی نبوّت او را رحمت خواند و او را خود رحمت خواند فی قوله: وَ ما أَرسَلناک‌َ إِلّا رَحمَةً لِلعالَمِین‌َ«2»، و نبوّت به معنی رحمت، فی قوله تعالی: أَ هُم یَقسِمُون‌َ رَحمَت‌َ رَبِّک‌َ«3» ...، در جواب آنان که گفتند: لَو لا نُزِّل‌َ هذَا القُرآن‌ُ عَلی رَجُل‌ٍ مِن‌َ القَریَتَین‌ِ عَظِیم‌ٍ«4». وَ اللّه‌ُ ذُو الفَضل‌ِ العَظِیم‌ِ، و خدای تعالی«5»- جل‌ّ جلاله«6»- خداوند فضل و احسان و نعمت عظیم است برای آن که او را بر هر بنده‌ای و پرستاری چندان نعمت است که حصر آن جز او نداند، چنان که گفت: وَ إِن تَعُدُّوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ لا تُحصُوها«7». قوله: ما نَنسَخ مِن آیَةٍ، حق تعالی چون ذکر نبوّت کرد و تعلیق آن کرد به مشیّت او بر سبیل مصلحت باز نمود که: چنان که نبوّت تبع مصلحت است شرایع که با نبوّت به یک جا رود هم تبع مصلحت است. و از حق‌ّ آن که متعلّق به مصلحت باشد آن است که: به اوقات و اشخاص مختلف شود، وقتی مصلحت خلقان در آن باشد که کتاب ایشان توریت بود و پیغامبر ایشان موسی، و وقتی مصلحت ایشان در آن بود که پیغامبرشان عیسی بود و کتاب انجیل، و وقتی مصلحت در آن داند که نبوّت و پیغامبری به محمّد- علیه السّلام- دهد و کتاب او قرآن بود. و آیت ردّ بر جهودان است که ایشان منکر بودند نسخ شرایع را، حق تعالی باز نمود که: چنان که شرایع تبع مصالح بود، نسخ او و تبدیل او هم تبع مصالح بود تا اگر در اینکه کتاب [126- پ] که ناسخ همه کتابهاست و اینکه شریعت که ناسخ همه شرعهاست مصلحت نسخ پیدا شود«8»، بعضی به بعضی منسوخ کنم«9»، آیتی به آیتی و حکمی به حکمی، چه مصالح خلقان در تکالیف و عبادات«10» ایشان جز من ندانم. ----------------------------------- (1). دب، لب، مب: مستقبلتر. (2). سوره انبیا (21) آیه 107. (3). سوره زخرف (43) آیه 32. (4). سوره زخرف (43) آیه 31. (5). مر: ندارد. (6). مج، وز، دب، مب: ندارد. (7). سوره ابراهیم (14) آیه 34. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر یعنی. (9). لب: کنیم. (10). اساس: عبادت، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها: تصحیح شد. صفحه : 99 بهری دگر از مفسّران گفتند، سبب نزول«1» آیت آن بود که: چون خدای تعالی بعضی آیات و احکام را نسخ می‌کرد، جهودان طعن زدند و گفتند: محمّد را- علیه السّلام- رای متین نیست، که وقتی چیزی بیاورد«2» آنگه پشیمان شود چیزی دیگر به خلاف آن بیارد. خدای تعالی رد کرد بر ایشان به اینکه آیت، و اینکه آیت بفرستاد«3» تا باز نماید«4» که: اینکه کار تعلّق به من دارد نه به رای محمّد- علیه السّلام- گفت: ما نَنسَخ مِن آیَةٍ. «ما» در آیت جزای است، چنان که گویی: ما تصنع«5» اصنع، و عمل او جزم بود در شرط و جزا به شرط آن که هر دو مضارع باشند. و «ننسخ» شرط است، و «نأت» جزای اوست، و هر دو به «ما» مجزوم است، و «ما» در اینکه باب اسم باشد، و او اسمی بود مبهم، معنی آن است که: هر چه تو بخواهی کردن کائنا ما«6» کان، من نیز بکنم فی قولک: ما تصنع اصنع، و مضمّن بود معنی او به «ان» و تقدیر چنین باشد معنی را که: هر فعل از افعال اگر تو بکنی، من نیز بکنم. و معنی در آیت آن است که: هر آن آیت که منسوخ بکنیم یا تأخیر کنیم، آیتی دگر بیاریم بهتر از آن یا مانند آن. و معنی «نسخ» در کلام عرب تغییر و تبدیل باشد، و «مسخ» همچنین، یقال: مسخه اللّه قردا و غیره. و نسخ نیز تحویل باشد، یقال: نسخت الکتاب نسخا و نسخة، و نسخت را برای آن گویند که تحویل کرده باشند با جایی دیگر، فعله باشد به معنی مفعول، و منه قوله تعالی: إِنّا کُنّا نَستَنسِخ‌ُ ما کُنتُم تَعمَلُون‌َ«7»، یعنی بفرماییم فریشتگان را تا نسخه اعمال تو بکنند و بر جراید نویسند تا تو فردا بر خوانی. و عبد اللّه عبّاس را یک قول در نسخ آیت اینکه است که گفت: معنی آن که هر چه ما نسخت آن می‌کنیم از لوح محفوظ، أَو نُنسِها، یا باز پس می‌داریم که نسخه نمی‌کنیم بدل آنچه انساء و تأخیر می‌کنیم و نمی‌آریم و انزال نمی‌کنیم، آیتی یا ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، مب آن، دیگر نسخه بدلها: اینکه. (2). مج، وز: بیارد. (3). مج، وز، لب، فق، مب، مر: فرو فرستاد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا به ایشان نماید. (5). دب، آج، لب، فق، مر: یصنع. (6). مج، وز، دب، لب، مب، فق: من. (7). سوره جاثیه (45) آیه 29. صفحه : 100 حکمی می‌آریم به از آن یا مانند آن، اینکه یک قول است عبد اللّه عبّاس را در معنی آیت. قول دیگر آن است از او که: مراد نسخ شرعی است از ازالت و ابطال حکم من قول العرب: نسخت الشّمس الظل‌ّ، ای ذهبت به و ابطلته، و معنی آیت بر اینکه قول آن باشد که: هیچ آیتی یا حکمی نباشد که ما برداریم و ازالت کنیم آن را، و الّا به بدل آن به از آن یا مانند آن بیاریم. و حدّ نسخ بیان کردیم که: ازالت مثل حکم ثابت باشد به دلیل شرعی در مستقبل بر وجهی که اگر آن دلیل نبودی ثابت بودی به نص‌ّ اوّل با«1» تراخیش«2» از او. و «ناسخ» آن دلیل شرعی باشد که دلیل کند بر ازالت مانند حکم ثابت با باقی«3» شرایط که بگفتیم، و «منسوخ» آن حکم بود که بر دارند و ازالت کنند به دلیل ناسخ [127- ر]، و حقیقت نسخ در دلیل شود و ناسخ بر حقیقت دلیل باشد، و حکم را بر تبع ناسخ و منسوخ خوانند. و خدای تعالی را- جل‌ّ جلاله- ناسخ خوانند بر توسّع، برای آن که نصب کننده آن دلیل که نسخ به او باشد اوست، و از احکام نسخ آن است که در احکام شرعی افتد دون اجناس افعال، و ادلّه عقل را که دلیل کند بر زوال چیزی، آن را ناسخ نخوانند- چنان که در اوّل کتاب شرح دادیم. و «نسخ» در امر و نهی شود، یا در خبری«4» که متضمّن بود معنی امر و نهی را، فامّا در خبر محض و دیگر اقسام کلام نباشد. امّا فرق از میان «بدا» و «نسخ» و «تخصیص»: نسخ اینکه است که بیان کردیم، و بدا در لغت ظهور باشد، یقال: بدا له اذا ظهر له، و بادی الرّأی- بی همز«5»- آن رای باشد که پدید آید، و آن علم باشد یا ظن‌ّ که پیدا شود بر کاری. و «بدا» را چهار شرط است: یکی آن که فعل یکی باشد، اعنی مأمور به و منهی‌ّ عنه، چنان که یک چیز بفرماید و هم از آن نهی کند، و مکلّف، و وجه، و ----------------------------------- (1). مب: یا . (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تراخی. (3). مج، وز: یا باقی به، دب: ما بقی، فق، مب، مر: یا باقی، لب: ما باقی. (4). همه نسخه بدلها، بجز وز. چیزی. [.....] (5). دب، آج، مب، مر: همزه. صفحه : 101 وقت، یکی باشد، هر چه جامع بود اینکه چهار شرط را بدا بود، مثال او چنان که زید را گوید: نماز پیشین کن چهار رکعت، آنگه پیش از آن که وقت در آید گوید: مکن، اینکه بدا باشد، و اینکه بر خدای تعالی روا نیست برای آن که اینکه، آن کس کند که عالم نباشد به عواقب امور، و عالم بود به علم محدث. چون کاری بفرماید که گمان چنان برد که آن مصلحت است، آنگه پیدا شود او را به علمی که پدید آید او را که آن مصلحت نبود پشیمانش شود نهی کند از آن. و برای آن گفتیم در نسخ که ازالت مثل حکم ثابت«1» باشد، و نگفتیم که ازالت حکم باشد، تا فرق بود میان نسخ و بدا، و هر گه که اینکه چهار شرط یکی نباشد، بدا نبود، بل که نسخ باشد، پس هر امری بعد نهیی«2» یا نهیی«3» بعد امری که جامع باشد اینکه شرایط را آن بدا بود. و امّا «تخصیص»، اخراج چیزی باشد از حکم جمله به دلیل، و از میان مسلمانان خلافی نیست در جواز نسخ، و لکن«4» خلاف در اینکه باب با جهودان است. و نسخ بر سه وجه بود: نسخ لفظ باشد و حکم معا، و نسخ لفظ باشد بی حکم، و نسخ حکم باشد بی لفظ. امّا نسخ حکم«5» دون لفظ چون آیت تخفیف قتال است که خدای تعالی در اوّل فرمود که یک مسلمان با ده کافر قتال کند، و اگر روی از او برگرداند فاسق و عاصی بود فی قوله: یا أَیُّهَا النَّبِی‌ُّ حَرِّض‌ِ المُؤمِنِین‌َ عَلَی القِتال‌ِ إِن یَکُن مِنکُم عِشرُون‌َ صابِرُون‌َ یَغلِبُوا مِائَتَین‌ِ وَ إِن یَکُن مِنکُم مِائَةٌ یَغلِبُوا أَلفاً مِن‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا«6» الآن‌َ خَفَّف‌َ اللّه‌ُ عَنکُم وَ عَلِم‌َ أَن‌َّ فِیکُم ضَعفاً فَإِن یَکُن مِنکُم مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغلِبُوا مِائَتَین‌ِ وَ إِن یَکُن مِنکُم أَلف‌ٌ یَغلِبُوا أَلفَین‌ِ«7» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا ناجَیتُم‌ُ الرَّسُول‌َ فَقَدِّمُوا بَین‌َ یَدَی نَجواکُم صَدَقَةً«2» أَ أَشفَقتُم أَن تُقَدِّمُوا بَین‌َ یَدَی نَجواکُم صَدَقات‌ٍ«3» ما نَنسَخ، به فتح «نون» و «سین»، مگر إبن عامر که او خواند: «ما ننسخ» به ضم‌ّ «نون» و کسر «سین» من الانساخ. و بر اینکه قراءت در او دو قول باشد: یکی ----------------------------------- (1). اساس: به صورت «بین» هم خوانده می‌شود. (2). سوره مجادله (58) آیه 12. (3). سوره مجادله (58) آیه 13. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر صدقه و. (5). همه نسخه بدلها: قضینا. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر تفسیر و. [.....] (7). مب که. (8). همه نسخه بدلها اما. صفحه : 103 آن که نسخ و انسخ به یک معنی باشد. دگر آن که: انسخت الکتاب اذا امرت بنسخه«1». یقال: نسخت الکتاب و انسخته غیری اذا جعلته ناسخا له، چنان که: حفرت بئرا و احفرت زیدا بئرا، ای جعلته حافرا لها. قوله: أَو نُنسِها، جمله قرّاء خواندند: «او ننسها»، مگر ابو عمرو و إبن کثیر که ایشان خوانند: «او ننساها»«2». آنان که «ننسها» خوانند، من الانساء باشد، افعال من النّسیان، یا «3» از یاد ببریم ایشان را آن آیتها. و قوّت اینکه قول و بیان او آن است که، روایت کرده‌اند که، سهل بن حنیف گفت: یک روز مردی در مجلس رسول خدا- صلّی اللّه علیه و آله- بر پای خاست و گفت: یا رسول اللّه؟ چند آیت قرآن دانستم که در نماز شب«4» خواندمی«5»، دوش برخاستم فراموش کرده بودم. چندان که خواستم تا یاد«6» آرم، یک حرف یادم نیامد. دیگری برخاست، گفت: مرا هم اینکه افتاد، و دیگری هم چنین. رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و آله- گفت که: بدانی که چرا چنین بود! خدای تعالی- جل‌ّ جلاله«7»- آن آیتها منسوخ کرد، و چون آیتی منسوخ کند از یادها و دلها ببرد. اینکه یک قول است در معنی أَو نُنسِها [128- ر]. وجهی دگر آن است که: او نترکها، و در اینکه وجه نسی و انسی به یک معنی باشد، و نسیان در کلام عرب ترک بود، من قوله تعالی: نَسُوا اللّه‌َ فَنَسِیَهُم«8» کَذلِک‌َ أَتَتک‌َ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِک‌َ الیَوم‌َ تُنسی«9». و وجه دگر آن است که: «ننسها» نأمر بترکها، بفرماییم تا رها کنند، چنان که شاعر گفت: ان‌ّ علی‌ّ عقبة اقضیها

لست بناسیها و لا منسیها ----------------------------------- (1). اساس: بنسخها، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها اما. (3). مب: ما. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شب در نماز. (5). آج، لب، فق، مب، مر: می‌خواندم. (6). مب، مر: با یاد، فق: که تا یاد، مب، مر: که با یاد. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). سوره توبه (9) آیه 67. (9). سوره طه (20) آیه 126. صفحه : 104 یعنی آمر بترکها. وجهی دگر در «ننسها» آن است که معنی آن بود که: نؤخّرها، با پس داریم آن را من انسا اللّه اجله، ای اخّره«1»، یک معنی آن بود که: تأخیر کنیم انزال آن را خود فرو نفرستیم، یا «2» تأخیر کنیم از وقتی به وقتی تا به حسب مصلحت فرو فرستیم. امّا قراءت ابو عمرو و إبن کثیر «او ننساها»، یک معنی اینکه بود که: نترکها، من قولهم: نسیت الشّی‌ء اذا ترکته. وجهی دگر آن که: «ننسأها»، ای نمضیها، من قولک: نسأت الابل اذا سقتها، و منه المنسأة للعصا، برای آن که شتر را به آن رانند، طرفة بن العبد گوید در وصف شترش: أمون کألواح الإران نساتها

علی لاحب کأنّه ظهر برجد نَأت‌ِ بِخَیرٍ، «نأت» مجزوم است به جزای شرط، و در معنی او دو قول است: یکی آن که نَأت‌ِ بِخَیرٍ مِنها، به از آن بیاریم، به معنی«3» خوارتر«4» و سهلتر در باب تکلیف. و قولی دیگر: «بخیر منها» ای باصلح منها، بهتر از آن و نافعتر از آن در باب تکلیف. أَو مِثلِها، یا مانند آن در اینکه دو وجه از صلاح و خفّت. أَ لَم تَعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ«5»، استفهام به معنی تقریر است، نمی‌دانی! یعنی می‌دانی که خدای بر همه چیزی قادر است. و «شی‌ء»، در آیت مخصوص است به معدوم دون موجود، برای آن که آنچه در وجود آمد از مقدوری برفت. و «قدیر»، فعیل باشد به معنی فاعل بنای مبالغت«6». أَ لَم تَعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ لَه‌ُ مُلک‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، نمی‌دانی که ملک آسمان و زمین خدای راست! و معنی ملک و ملک راجع بود با قادری، وصف از ملک ملک باشد و از ملک مالک، یعنی در قبضه قدرت اوست تا می‌گرداند چنان که خواهد از عدم به وجود آورد و از وجود به عدم، و از حال به حال به حسب مصلحت چنان که داند. وَ ما لَکُم مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ مِن وَلِی‌ٍّ وَ لا نَصِیرٍ، «ما»، نفی است و «من» در هر دو ----------------------------------- (1). لب: آخره. (2). مج: تا. (3). همه نسخه بدلها: یعنی. [.....] (4). لب: خارتر. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر الف. (6). همه نسخه بدلها بود. صفحه : 105 جا«1» زیادت است، و معنی آن است که: ما لکم دون اللّه ولی‌ّ و لا نصیر، یعنی جز خدای تعالی شما را یار و یاوری نبود. و «دون» در آیت به معنی غیر است، و «ولی‌ّ» و «نصیر» هر دو فعیل است به معنی فاعل در«2» وجه مبالغت. و معنی ولی‌ّ آن باشد که یتولّی امرهم، که تولّای«3» کار ایشان کند و اولیتر باشد، و یاری نبود ایشان را که حمایت کند«4» بر خدای تعالی. أَم تُرِیدُون‌َ، «ام» معادل بود همزه استفهام را، و آن بر دو ضرب«5» بود: متّصل و منقطع باشد، مثال متّصل چنان بود که: أ زید عندک ام عمرو. و مثال منقطع چنان که: أ زید عندک ام عندک عمرو«6». و فرق از میان ایشان در معنی آن بود که در اوّل سایل را علم حاصل بود [128- پ] به وجود یکی از زید و عمرو، و لکن عین نمی‌داند، از عین او سؤال می‌کند، و در دوم سؤال می‌کند«7» از کون«8» بنزدیک او، پس زید را رها می‌کند به جملگی و سؤال با سر می‌گیرد از عمرو، یعنی زید را رها کردم اکنون از عمرو خبر ده مرا تا نزد تو هست یا نه! و «ام» در آیت معادل همزه استفهام است فی قوله: أَ لَم تَعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ لَه‌ُ مُلک‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ. و وجهی دگر آن است در «ام» که: «میم» زیادت است، و معنی آن که: أ تریدون ان تسئلوا رسولکم. و وجهی دگر آن است که: به معنی «بل» است، چنان که شاعر گفت:

م انت فی العین املح و معنی آن که: بل انت فی العین املح. [أَن تَسئَلُوا رَسُولَکُم]«9»، حق- سبحانه و تعالی- در اینکه آیت تقریع و ملامت کرد جهودان را و جز ایشان را از آنان که«10» بر رسول- علیه السّلام- تحکّم و تعنّت کردند، گفت: شما می‌خواهی که از پیغمبرتان، یعنی محمّد مصطفی- صلّی اللّه علیه و آله- ----------------------------------- (1). مج، وز، لب، مر: جایگاه. (2). همه نسخه بدلها: بر. (3). آج، لب، فق، مب، مر: تولّی. (4). مر: کنند. (5). دب: قسم. (6). مج، مب: ام عمرو، دب: اعمرو. (7). همه نسخه بدلها: نمی‌کند. (8). همه نسخه بدلها زید. (9). اساس: ندارد، با توجّه به مج از قرآن کریم افزوده شد. (10). مب، مر: از آن که. صفحه : 106 آن خواهی که قوم موسی از موسی خواستند پیش از اینکه! و آنچه ایشان از موسی- علیه السّلام- خواستند آن بود که، ایشان موسی- علیه السّلام- را گفتند: خدای تعالی را- جل‌ّ جلاله- به ما نمای معاینه، چنان که خدای- عزّ و جل‌ّ از ایشان حکایت کرد که: لَن نُؤمِن‌َ لَک‌َ حَتّی نَرَی اللّه‌َ جَهرَةً«1» یَسئَلُک‌َ أَهل‌ُ الکِتاب‌ِ أَن تُنَزِّل‌َ عَلَیهِم کِتاباً مِن‌َ السَّماءِ فَقَد سَأَلُوا مُوسی أَکبَرَ مِن ذلِک‌َ فَقالُوا أَرِنَا اللّه‌َ جَهرَةً«2». آنگاه«3» بیان کرد که: مثل سؤال ایشان کردن، بدل کردن باشد کفر را به ایمان، اگر سؤالش کفر باشد همانا اعتقادش ایمان نباشد. وَ مَن یَتَبَدَّل‌ِ الکُفرَ بِالإِیمان‌ِ فَقَد ضَل‌َّ سَواءَ السَّبِیل‌ِ، اشارت است به آن سؤال کردن در حق‌ّ خدای تعالی آنچه بر او روا نباشد و بدو لایق نبود، به اعتقاد جواز«4» آن کفر باشد، و هر که کافر شود و کفر به ایمان بدل کند یعنی ایمان رها کند و اختیار ایمان نکند و به بدل آن کفر آرد او راه راست گم کرده باشد. و سَواءَ السَّبِیل‌ِ، میانه راه باشد، یعنی جادّه راه، بیانه«5»: فَاطَّلَع‌َ فَرَآه‌ُ فِی سَواءِ الجَحِیم‌ِ«6»، ای فی وسط الجحیم. وَدَّ کَثِیرٌ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ، اینکه آیت در شأن گروهی جهودان آمد، و سبب«7» او آن بود که: فنحاص«8» بن عازورا«9» و زید بن قیس، عمّار یاسر را و حذیفه یمان«10» را«11» چون واقعه احد بیفتاد و وهنی رسید مسلمانان را گفتند«12»: اگر«13» شما حق«14» بودی، اینکه وهن نیفتادی شما را، از او برگردی و به دین ما در آیی که آن بهتر باشد شما را. عمّار یاسر گفت: شما چه گویی«15» در«16» نقض عهد! گفتند: عظیم باشد، ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 55. [.....] (2). سوره نساء (4) آیه 153. (3). مج: آنک. (4). همه نسخه بدلها از. (5). همه نسخه بدلها: بیانش. (6). سوره صافّات (37) آیه 55. (7). همه نسخه بدلها نزول. (8). دب، آج، لب، فق، مب: فیحاص. (9). کذا: در اساس، مج، وز، دب: عادو، آج، لب، فق، مب، مر: عادورا. (10). دب، آج، لب، مر: یمانی. (11). همه نسخه بدلها گفتند. (12). همه نسخه بدلها: ندارد. (13). مج: اگر پیغمبر، وز: اگر پیغامبر، دیگر نسخه بدلها: که اگر پیغمبر. (14). مر: بر حق، مب: به حق. (15). وز: چه کردی، دب: می‌گویید. [.....] (16). دب، مب: از. صفحه : 107 گفتند«1»: ما با خدای عهدی کرده‌ایم که هرگز به محمّد کافر نشویم. فنحاص«2» گفت: امّا هذا فقد صبا، اینکه مرد صابی باشد. عمّار گفت: امّا انا فقد رضیت باللّه ربّا و بالإسلام دینا و بمحمّد نبیّا«3» و بالقرآن اماما«4» و بالکعبة قبلة و بالمؤمنین اخوانا، گفت: من باری راضیم به آن که خداوند من خدای باشد، و اسلام دین من باشد [و محمّد پیغامبرم باشد]«5» و قرآن امام من«6» باشد و کعبه قبله‌ام و مؤمنان برادرانم باشند. آنگه بیامدند و رسول را- علیه السّلام- خبر کردند«7». رسول- علیه السّلام- بر ایشان ثنا کرد و گفت: اصبتما الخیر و افلحتما، به خیر رسیدی و فلاح یافتی [129- ر]. وَدَّ، ای تمنّا و اراد. بسیار کسان از اهل کتاب، یعنی جهودان می‌خواهند و تمنّا می‌کنند که شما را از ایمان به کفر برگردانند. و کُفّاراً، منصوب است بر حال از مفعول. و حَسَداً، منصوب است بر مفعول له، و روا بود که مصدر فعل«8» محذوف بود، یعنی حسدوا حسدا، و اصل حسد در لغت حک‌ّ الشّی‌ء بالشّی‌ء، چیزی در چیزی سودن باشد چنان که خراشیده شود، و از اینکه جا بیل را محسد گویند که آلت خدش است و قراد را اعنی«9» کرهه را حسدل گویند به زیادت «لام»، چنان که عبد را عبدل گویند، و در«10» معنی قول شاعر از اینکه جاست که گفت: اصبر علی مضض الحسو

د فان‌ّ صبرک قاتله کالنّار تأکل نفسها

ان لم تجد ما تأکله گفت: صبر کن بر خشم و حسد حاسد که صبر تو و حسد حاسد«11» او را بکشد چون آتش که چون چیزی نیابد که بخورد خود را بخورد، یعنی حسد حاسد دل او را بخورد. و رسول- علیه السّلام- در ذم‌ّ حسد گفت: ان الحسد لیأکل الحسنات کما تأکل النار الحطب ، گفت: حسد«12» حسنات را چنان بخورد که آتش هیزم را. ----------------------------------- (1). مب: گفت. (2). آج، لب، فق: فیحاص. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر و بعلی‌ّ اماما. (4). مر: ندارد، دیگر نسخه بدلها: کتابا. (5). اساس: ندارد، با توجّه به اصل روایت، از مج افزوده شد، دب، آج، لب، فق، مر، مب و امیر المؤمنین علی امام من باشد. (6). همه نسخه بدلها: کتابم. (7). همه نسخه بدلها: خبر دادند. (8). همه نسخه بدلها: فعلی. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبارت «قراد را اعنی» را ندارد. (10). همه نسخه بدلها اینکه. (11). همه نسخه بدلها: ندارد. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر حاسد. صفحه : 108 و امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: الحاسد مغتاظ علی من لا ذنب له گفت: حاسد خشمناک است بر آن کس که او را گناهی نبود. و در مثل گفته‌اند: «الحسود لا یسود» ، حسود هرگز سیّد نشود. و هیچ چیز نیست که زیانکارتر بود و سودمندتر از حسد، اعنی حاسد را و محسود را. امّا حاسد را جگر خورد و امّا محسود را رفعت دهد، پنداری حاسد را بر گماشته‌اند تا آن کس را که مردمان ندانند و نشناسند ذکر می‌کند و نام او تازه می‌دارد، و نکو گفت ابو تمّام طائی«1» اینکه معنی: و اذا اراد اللّه نشر فضیلة

طویت اتاح لها لسان حسود لولا اشتعال النّار فیما جاورت

ما کان یعرف طیب عرف العود و دیگری می‌گوید که بر او حسد برده‌اند«2»: انّی حسدت فزاد اللّه فی حسدی

لا عشت ما عشت یوما غیر محسود لا یحسد المرء الّا من فضائله

بالفضل و العلم و النّعماء و الجود و دیگری گوید: ان یحسدونی فانّی غیر لائمهم

قبلی من النّاس اهل الفضل قد حسدوا فدام لی و لهم ما لی و ما بهم

و مات اکثرنا غیظا بما یجد انا الشّجا وجدونی فی حلوقهم

لا ارتقی صدرا منها و لا ارد و از اینکه جا گفت حق تعالی«3»- جل جلاله- در حق‌ّ امیر المؤمنین علی- علیه الصّلوة و السّلام- چون حاسدان بر او حسد بردند: أَم یَحسُدُون‌َ النّاس‌َ عَلی ما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ«4»- الایة، و از عایشه روایت کرده‌اند که گفت: روزی رسول- علیه السّلام- در حجره من بود. جماعتی جهودان آمدند و دستوری خواستند، من در حجاب شدم و ایشان در آمدند و رسول را خطاب«5» کردند که: السّلام علیک یا محمّد. رسول- علیه السّلام- دانست، و لیکن به کرم و حلم اغضاء کرد. چیزی پرسیدند و برفتند. مرا سخت آمد، همّت کردم که جواب دهم [129- پ] ایشان را چون برفتند جماعتی دگر آمدند و همچنین ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها در آن بیتها. [.....] (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برده بودند. (3). مج، وز، آج، فق، مب، مر: قدیم. (4). سوره نساء (4) آیه 54. (5). همه نسخه بدلها: خطابی. صفحه : 109 گفتند، گفت: مرا صبر نماند، من گفتم از پس پرده: و علیکم السّام و اللّعنة و الغضب یا اعداء اللّه. رسول- علیه السّلام- مرا گفت: خاموش باش. چون ایشان برفتند، رسول- علیه السّلام- مرا ملامت کرد و گفت: چرا سخن گفتی! گفتم: یا رسول اللّه؟ من بر خویشتن مالک نبودم که جواب ندهم، گفت: ندانی که جهودان قومی‌اند حسود و بسیار حسد، و بر هیچ چیز حسد ایشان بیشتر نیست از خصال مسلمانان، از آن که بر سلام، که حق تعالی به تحیّت ما کرده است، و آن تحیّت اهل بهشت است، و بر آمین گفتن به عقب دعا. پس هر که حسد کار بندد، به جهودان اقتدا کرده باشد. مِن بَعدِ ما تَبَیَّن‌َ لَهُم‌ُ الحَق‌ُّ، پس از آن که حق، ایشان را روشن شد، یعنی پس از آن که بدانستند و بشناختند که تو رسول خدایی، و نعت و صفت تو در توریت بخواندند. آنگه حق تعالی گفت: رها کنی ایشان را، فَاعفُوا وَ اصفَحُوا، ایشان را عفو کنی. و «صفح» عفو باشد، و اصل او اعراض بود حتّی تبد و صفحة وجهک، از او بگردی«1» تا جانب رویت پیدا شود. حَتّی یَأتِی‌َ اللّه‌ُ بِأَمرِه‌ِ، تا خدای تعالی کار خود یا «2» فرمان خود بیارد. عبد اللّه عبّاس گفت به روایت إبن ابی طلحه«3»: اینکه منسوخ است بقوله: فَاقتُلُوا المُشرِکِین‌َ حَیث‌ُ وَجَدتُمُوهُم«4» ...، و اینکه قول قتاده است و ربیع«5» انس و سدّی. و بهری دگر گفتند منسوخ است بقوله: قاتِلُوا الَّذِین‌َ لا یُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ لا بِالیَوم‌ِ الآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُون‌َ ما حَرَّم‌َ اللّه‌ُ وَ رَسُولُه‌ُ«6»- الایة. و محمّد بن علی‌ّ الباقر- علیهما السّلام- گفت: خدای تعالی رسول را- علیه السّلام- قتال نفرمود تا اینکه آیت آمد: أُذِن‌َ لِلَّذِین‌َ یُقاتَلُون‌َ بِأَنَّهُم ظُلِمُوا وَ إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی نَصرِهِم لَقَدِیرٌ«7». ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا از او بگردید. (2). همه نسخه بدلها: با. (3). همه نسخه بدلها که. (4). سوره توبه (9) آیه 5. (5). مج، وز، مب، مر و. (6). سوره توبه (9) آیه 29. (7). سوره حج (22) آیه 39. صفحه : 110 جبریل بیامد و اینکه آیت بیاورد، و تیغی از آسمان بیاورد و در گردن رسول افگند، و هر آیت که آیت سلّم و صلح و مدارا بود به اینکه آیت منسوخ کرد، حَتّی یَأتِی‌َ اللّه‌ُ بِأَمرِه‌ِ، کلبی گفت از عبد اللّه عبّاس: بامره فی«1» القتال، تا فرمان خدای بیاید در قتال. آنگه فرمان خدای آمد در بنی قریظه به قتل و سبی تا مردان را بکشتند و زنان را آواره کردند و برده بردند، و در بنی النّضیر به جلا و نفی و تا ایشان را از زمین خود به زمین شام راندند. و ابو مسلم گفت: حَتّی یَأتِی‌َ اللّه‌ُ بِأَمرِه‌ِ، یعنی آنچه وعده داد از نصرت و فتح و اظهار دین اسلام و اعلاء کلمه او، چنان که دگر جا گفت: فَتَرَبَّصُوا حَتّی یَأتِی‌َ اللّه‌ُ بِأَمرِه‌ِ«2». بهری دگر گفتند: حَتّی یَأتِی‌َ اللّه‌ُ بِأَمرِه‌ِ، بالموت«3» و العقاب، تا خدای تعالی ایشان را هلاک بر آرد و از دنیا با سرای عقاب برد. بهری دگر گفتند: معنی آن است که تا بمیرند یا ایمان آرند. و بعضی دیگر گفتند: تا مسلمانان را قوّتی و عددی«4» و عدّتی پیدا شود. و بیشتر مفسّران بر آنند که: تا فرمان خدای تعالی بیاید در حق‌ّ اهل کتاب، امّا به آن که ایمان آرند یا قبول جزیه کنند و جزیه بدهند ذلیل و صاغر [130- ر]، و شرایط ذمّه را مراعات کنند، و یا بکشندشان اگر اینکه نکنند. اگر گویند چگونه گفت: فَاعفُوا وَ اصفَحُوا، و عفو کسی کند که قادر باشد و مسلمانان ضعیف و عاجز بودند! جواب آن است که گوییم: حق تعالی گفت مسلمانان را در اینکه سخنها و ایذاء و سفاهت که اینان می‌کنند و شما می‌توانید که جواب دهید، مدهید تا آنگه که خدا فرمان دهد به آنچه شرح داده شد. إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، خدای تعالی بر همه چیز قادر است.

وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِن خَیرٍ تَجِدُوه‌ُ عِندَ اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ (110) وَ قالُوا لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلاّ مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری تِلک‌َ أَمانِیُّهُم قُل هاتُوا بُرهانَکُم إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (111) بَلی مَن أَسلَم‌َ وَجهَه‌ُ لِلّه‌ِ وَ هُوَ مُحسِن‌ٌ فَلَه‌ُ أَجرُه‌ُ عِندَ رَبِّه‌ِ وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (112) وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ لَیسَت‌ِ النَّصاری عَلی شَی‌ءٍ وَ قالَت‌ِ النَّصاری لَیسَت‌ِ الیَهُودُ عَلی شَی‌ءٍ وَ هُم یَتلُون‌َ الکِتاب‌َ کَذلِک‌َ قال‌َ الَّذِین‌َ لا یَعلَمُون‌َ مِثل‌َ قَولِهِم فَاللّه‌ُ یَحکُم‌ُ بَینَهُم یَوم‌َ القِیامَةِ فِیما کانُوا فِیه‌ِ یَختَلِفُون‌َ (113) وَ مَن أَظلَم‌ُ مِمَّن مَنَع‌َ مَساجِدَ اللّه‌ِ أَن یُذکَرَ فِیهَا اسمُه‌ُ وَ سَعی فِی خَرابِها أُولئِک‌َ ما کان‌َ لَهُم أَن یَدخُلُوها إِلاّ خائِفِین‌َ لَهُم فِی الدُّنیا خِزی‌ٌ وَ لَهُم فِی الآخِرَةِ عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ (114)

----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: القتل. (2). سوره توبه (9) آیه 24. (3). مب، مر: الموت. [.....] (4). مب: عدد، فق: عدد را. صفحه : 111 به پای دارید نماز را و بدهید زکات را و آنچه در پیش دارید برای خود از نیکی بیابید آن را نزدیک خدای، بدرستی که خدای بدانچه شما کنید بیناست. گفتند نشود در بهشت الّا آن که باشد جهود یا ترسا آن آرزوهای ایشان است، بگو بیارید حجّتتان اگر شما راست همی گویید«1». آری آن کس که بسپارد روی خود خدای را و او نیکوکار بود، او را بود مزدش بنزدیک خدایش، و ترسی نبود بر ایشان و نه ایشان اندوهگن«2» شوند. گفتند جهودان نیستند ترسایان بر چیزی، و گفتند ترسایان نیستند جهودان بر چیزی، و ایشان همی خوانند کتاب را، یعنی توریت و انجیل، همچنین گفتند آنان که نمی‌دانند«3» مانند گفتار ایشان، خدای داوری کند میان ایشان روز قیامت در آنچه بودند ایشان در آن خلاف می‌کنند. کیست«4» ظالمتر از آن کس او منع کند مسجدهای خدای را که یاد کنند در آن جا نام او، و سعی کنند در ویرانی آن اینانند که نبود ایشان را که در آن جا شوند الّا ترسان«5»، ایشان راست در دنیا هلاکی و ایشان راست در آخرت عذابی بزرگ. قدیم- جل‌ّ جلاله- چون صحابه رسول را و مسلمانان را آنچه مصلحت«6» ایشان بود ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: راست نگرید. (2). مج، وز: را اندوهی، آج، لب، فق: اندوهگین. (3). آج، لب، فق: ندانستند. (4). آج، فق: و کیست. (5). آج: از ترسایان، لب، فق: ترسایان. (6). همه نسخه بدلها با اهل کتاب. صفحه : 112 در باب عفو و صفح و مدارا و حسن معاشرت با اهل کتاب بفرمود«1» انتظار فرج را و آمدن فرمان خدا را، گفت: آنچه به خاصّه شما متعلّق است از عبادات ابدان و اموال، نیز به پای دارید از اقامت نماز و ایتاء زکات، اینکه وجه اتّصال آیت است به آیت متقدّم، و کلام در اقامت نماز و ایتاء زکات مستوفی برفت در آیات متقدّم«2». قوله: وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم، «ما» مجازات راست، و جزای او تَجِدُوه‌ُ است، و «نون» از هر دو فعل به جزم شرط و جزا بیفتاد«3»، گفت: و هر آنچه تقدیم کنی و در پیش افگنی«4» برای خود بازیابی بنزدیک خدای- عزّ و جل‌ّ. و «من» تبیین راست. و مراد به «خیر» صدقه است. بعضی گفته‌اند«5» [130- پ]: مراد به «خیر» مال است، نظیره قوله تعالی: إِن تَرَک‌َ خَیراً«6» یَمحَق‌ُ اللّه‌ُ الرِّبا وَ یُربِی الصَّدَقات‌ِ«11». در خبر هست که: یک روز مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ ما بالنا«12» نکره الموت! ما را چه بوده است که«13» مرگ را کارهیم! گفت: قدّم مالک فان‌ّ قلب کل‌ّ امرئ عند ماله، گفت: مالت از پیش بفرست که دل هر کس بنزدیک مالش بود. و در خبر هست که رسول- علیه السّلام- گفت: چون بنده یا پرستاری با پیش ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: به جای آوردند. (2). همه نسخه بدلها: مقدّم. (3). مج، وز: بیوفتاد و، مر: بیوفتد و، دیگر نسخه بدلها و. (4). همه نسخه بدلها از نیکی. (5). اساس و گفته‌اند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید، همه نسخه بدلها: و گفته‌اند. (6). سوره بقره (2) آیه 180. (7). مج، وز، آج: تحریض. [.....] (8). آج: مدّخرا. (9). دب، فق، مر و. (10). دب، آج، فق، مب، مر: کفّه‌اش. (11). سوره بقره (2) آیه 276. (12). وز: بلنا. (13). همه نسخه بدلها، بجز مر ما. صفحه : 113 خدای شود، یقول النّاس ماذا خلّف و تقول الملائکة ماذا قدّم، همه همّت مردم آن«1» بود که گویند: چه بگذاشت، و همه همّت فریشتگان آن«2» که گویند: چه از پیش بفرستاد. حمید طویل روایت کند از انس مالک که گفت: چون فاطمه زهرا- علیها السّلام- با جوار رحمت ایزدی شد، امیر المؤمنین- علیه السّلام- در مرثیه او اینکه دو بیت گفت: لکل‌ّ اجتماع من خلیلین فرقة

و کل‌ّ الّذی دون الفراق قلیل و ان‌ّ افتقادی فاطما بعد احمد

دلیل علی أن لا یدوم خلیل آنگه در گورستان رفت و گفت: السّلام علیکم یا اهل القبور، اموالکم قسمت و دیارکم سکنت و نسائکم نکحت هذا خبر ما عندنا فما خبر ما عندکم ، سلام بر شما باد ای اهل گورها، مالهایتان باز بخشیدند و سراهایتان در او نشستند، و زنانتان شوهران باز کردند. اینکه خبر آن است که بنزدیک ماست، خبر آنچه بنزدیک شماست چیست! هاتفی از کناری آواز داد: ما اکلنا ربحنا و ما قدّمنا وجدنا و ما خلّفنا خسرنا، آنچه خوردیم سود کردیم، و آنچه از پیش بفرستادیم یافتیم، و آنچه باز گذاشتیم«3» زیان کردیم. و رسول- صلّی اللّه علیه و آله- چنین گفت که: لیس لک من مالک الّا ما أکلت فافنیت او لبست فابلیت او تصدّقت فأمضیت ، گفت: از مال تو تو را نصیب نیست الّا آنچه بخوردی«4» فانی کردی«5»، یا در پوشیدی کهنه کردی، یا بدادی بگذرانیدی. و در خبر است که: رسول اللّه- علیه السّلام- گوسپندی به حجره عایشه بکشت، درویشان مدینه خبر بیافتند می‌آمدند و می‌خواستند، و رسول- علیه السّلام- می‌داد. چون شب در آمد از آن گوسپند هیچ نمانده بود الّا گردنش. عایشه را پرسید که از اینکه ذبیحه چه مانده است! گفت: هیچ نمانده مگر گردنش. گفت«6»: ماند«7» مگر گردنش، ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: مردمان آن. (2). همه نسخه بدلها، بجز دب بود. (3). وز: باز گذاشتیم. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (5). کردی/ کردید. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر بگوی همه. (7). دب، لب، مب، مر: مانده. صفحه : 114 اشارت بدین فرمود که حق تعالی گفت: ما عِندَکُم یَنفَدُ وَ ما عِندَ اللّه‌ِ باق‌ٍ«1» [131- ر]، و نکو گفت شاعر: قدّم لنفسک شیئا

و انت مالک مالک من قبل ان تتلاشی

و لون حالک حالک و دیگری گوید: افعل الخیر ما بدا و تهیّا

علم الخیر لائج فی الثریّا انّما أنت أنت ما دمت حیّا

فاذا مت‌ّ صرت تأویل رؤیا پس به غنیمت دار تا«2» تو را باز گذاشته‌اند و تو ممکنی«3» و تو را خیر کردن ممکن است، تأخیر و تقصیر مکن. قدّم جمیلا اذا ما شئت تفعله

و لا تؤخّر ففی التّأخیر آفات الست تعلم ان‌ّ الدّهر ذو غیر

و للمکارم و الاحسان اوقات تا کارت روان است، و بادت جهان است، و هوایت صافی است، و آب به جوی تو است، پیش از آن که آبت برود و بادت بنشیند و کارت فرو ماند. رب‌ّ ریح لأناس عصفت

ثم‌ّ ما ان لبثت ان سکنت و کذاک الدّهر فی اطواره

قدم زلّت و اخری ثبتت و کذا الایّام من عاداتها

انّها مفسدة ما اصلحت چه هر چه کردی و خواهی کرد«4» من به آن عالم«5» و بصیرم، هیچ بر من نبشود از خیر، و بر من فرو نشود از شرّ. قوله: وَ قالُوا لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری، قدیم«6» تعالی حکایت می‌کند از موافقت جهودان و ترسایان با یکدیگر، با همه مخالفت و معادات که از میان ایشان بود برای مظاهرت و معاونت یکدیگر بر رسول- علیه السّلام، چه«7» رسول به نسخ شرع ایشان [آمد]«8» چون دشمنی از خود قویتر دیدند موافقت نمودند بر سبیل منافقت، به زبان نه به دل، برای آن که «عند الشّدائد تذهب الاحقاد»، ----------------------------------- (1). سوره نحل (16) آیه 96. [.....] (2). همه نسخه بدلها: که. (3). همه نسخه بدلها: متمکنی. (4). همه نسخه بدلها: خواهی کردن. (5). همه نسخه بدلها: عالمم. (6). همه نسخه بدلها: اللّه. (7). دب: چو. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. صفحه : 115 ندانستند«1» که آن کار نه آن جاست که به موافقت ایشان با یکدیگر و مخالفت ایشان با رسول خلل یابد، گفتند: در بهشت نشود الّا آن که جهود باشد یا ترسا، اینکه قولی است. قولی دگر آن است که: حق تعالی بر طریقه عرب که از ایشان معروف است «العرب تلف‌ّ الخبرین لفّا فترمی بهما رمیا ثقة منها بان‌ّ السّامع یضع کلّا منهما موضعه»، عرب دو خبر مختلف بگیرند«2» و به هم بر پیچند و بیندازند«3» برای آن که دانند«4» و واثق باشند«5» که شنونده هر یک به جای خود بنهد، مثالش قوله: جَعَل‌َ لَکُم‌ُ اللَّیل‌َ وَ النَّهارَ لِتَسکُنُوا فِیه‌ِ وَ لِتَبتَغُوا مِن فَضلِه‌ِ«6» هُوداً، جمع هائد، کعوذ و عائذ، و عوط و عائط«15»، من هاد اذا مال، و بیان اینکه رفت«16» پیش از اینکه«17» امانی‌ّ جمع امنیّة، ----------------------------------- (1). مج: بدانستند، وز: بدانست. (2). همه نسخه بدلها: بگیرد. (3). همه نسخه بدلها: بر پیچد و بیندازد. (4). همه نسخه بدلها: داند. (5). همه نسخه بدلها: باشد. (6). سوره قصص (28) آیه 73. (7). مج، وز، آج، لب، فق: بیارامی/ بیارامید. [.....] (8). وز: تفضّل. (9). مج، وز، آج، لب: کنی/ کنید. (10). مب: بیخت. (11). مب: خداوند. (12). همه نسخه بدلها آیت. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ترسایان. (14). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (15). وز، مب، مر: غوط و غائط. (16). همه نسخه بدلها: برفت. (17). همه نسخه بدلها تلک امانیّهم، اینکه آرزوی ایشان است. صفحه : 116 و امیر المؤمنین«1»- علیه السّلام- می‌گوید: لا تتّکل علی المنی فانّها بضایع النّوکی گفت«2»: بر تمنّا اعتماد نکنی که آن بضاعت احمقان است، و از اینکه جا گفت رسول- علیه السّلام- الکیّس من دان نفسه و عمل لما بعد الموت و العاجز من اتبع نفسه هواها و تمنّی علی اللّه، زیرک آن کس باشد که حساب خود بکند و برای قیامت عملی کند، و عاجز آن بود که نفس را از قفای هوا ببرد و تمنّا کند بر خدا، تمنّا بیشتر محال باشد. و گفتند: تِلک‌َ أَمانِیُّهُم، ای أکاذیبهم و أباطیلهم، و اصل کلمت من منی یمنی باشد اذا قدّر، قال الشّاعر:

تّی تبیّن ما یمنی لک المانی ای ما یقدّر لک المقدّر«3»، و منه المنیّة للموت، و اینکه چنان است که در عبارت«4» فارسیان«5» آید چون چیزی چنین شنوند از کسی که سخنی می‌گوید بر وفق مراد و هوای خود، نمی‌گویم«6» چه‌ات«7» آرزو می‌آید«8». گفت«9»: اینکه دعوی است، دعوی را بیّنت و برهان باید، قُل هاتُوا بُرهانَکُم. کوفیان گفتند: اصل «هات» آت بوده است ای اعظ، آنگه همزه را «ها» کردند برای آن که از یک مخرج بیرون می‌آید، و آن حلق است که «ها» و «همزه» از حروف حلقند. و جمع «برهان»، براهین باشد کقربان و قرابین و سلطان و سلاطین، گفت: اگر راست می‌گویید«10» حجّت بیارید که دعوی بی حجّت پیش نرود. من ادّعی شیئا بلا شاهد

لا بدّ ان تبطل دعواه آنگه رد کرد بر ایشان و ایشان را تکذیب کرد و گفت: نه چنین است که شما گفتید«11»، بل هر که استسلام کند و انقیاد نماید خدای تعالی را و روی خود بسپارد و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. (2). همه نسخه بدلها، بجز مر نگر. (3). مج، دب، مب، مر: المقدور. (4). همه نسخه بدلها ما. [.....] (5). همه نسخه بدلها: پارسیان. (6). وز، دب، آج، لب، مر: نمی‌گوییم. (7). اساس: چه ئت/ چه‌ات، چه ایت. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: چه آرزویی می‌کند، مر: چه آرزویی می‌کنیم. (9). همه نسخه بدلها: آنگه گفت. (10). مج، وز، آج، لب، فق: می‌گویی/ می‌گویید. (11). آج، لب، فق: گفتی/ گفتید. صفحه : 117 فرو نهد خدای را- جل‌ّ جلاله- فَلَه‌ُ أَجرُه‌ُ، یعنی هر که مسلمان باشد نه جهود و ترسا به بهشت او رود«1»، و اینکه قول عبد الله عبّاس است. و دیگر مفسّران گفتند: بلی آن کس از جمله جهودان و ترسایان که رجوع کند از آن ملّت و طریقه، و به دین مسلمانی در آید، فَلَه‌ُ أَجرُه‌ُ. و اصم‌ّ گفت معنی آیت آن است که: جهودان و ترسایان دینی دارند که چون دعوی آن دین کنند دعوی ایشان را حجّت نباشد، بلی آن کس که مسلمان باشد دینی دارد که چون دعوی آن کند او را بر دعوی خود حجّت و برهان باشد اینکه جا، و آن جا ثواب بهشت، و اینکه بعید است چه در او تعسّفی هست. اگر گویند: نه «بلی» در جواب سخنی گویند که متضمّن نفی بود، اینکه جا چه رفته است که مقتضی آن است! گوییم: نهاد کلام دلیل«2» می‌کند بر کلامی متضمّن«3» نفی را، و تقدیر آن است که: چون جهودان و ترسایان گفتند: به بهشت نشود الّا آن کس که جهود«4» باشد یا ترسا«5»، پنداری قایلی گفت: خود هیچ کس به بهشت نشود، جواب دادند که: بَلی مَن أَسلَم‌َ وَجهَه‌ُ لِلّه‌ِ. [و اگر گویند: «بلی» جواب آن است که گفت: لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری«6»، صواب باشد و به اینکه تعسّف حاجت نبود]«7». اگر گویند: چرا تخصیص کرد «وجه» را! گوییم: یک جواب از اینکه آن است که روی [132- ر] شریفترین اعضاست، برای آن که حواس بر اوست و نظر با اوست، و عرفان و تمییز«8» با او باشد چون روی که شریفترین اعضاست مبذول و مسلّم باشد، دگر اعضا ممنوع نبود. جوابی دیگر آن است که: «وجه» کنایت است و عبارت از همه اندام، چنان که گفت: کُل‌ُّ شَی‌ءٍ هالِک‌ٌ إِلّا وَجهَه‌ُ«9» ...، المعنی الّا هو. و قوله: ----------------------------------- (1). مج: آورد. (2). همه نسخه بدلها: دلیلی. (3). همه نسخه بدلها معنی. (4). آج، لب، فق، مر: جهودان. (5). آج، لب، فق، مر: ترسایان. (6). مب اینکه. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....] (8). همه نسخه بدلها: تمیز. (9). سوره قصص (28) آیه 88. صفحه : 118 إِلَّا ابتِغاءَ وَجه‌ِ رَبِّه‌ِ الأَعلی«1»، ای ابتغاء ربّه بمعنی ثواب ربّه. وجهی دگر آن است که: سجده که سر عبادت و غایت شکر است، به روی باشد، برای آن وجه را تخصیص کرد، و زید بن عمرو بن نفیل گوید در اینکه معنی«2»: و اسلمت وجهی لمن اسلمت

له الارض تحمل صخرا ثقالا«3» و اسلمت وجهی لمن اسلمت

له المزن تحمل عذبا زلالا«4» و اسلام، تن بدادن باشد، یقال: اسلمت لکذا«5». و اسلام، بسپاردن و تسلیم کردن باشد، یقال: اسلمت الیه کذا، و اسلام، سلّم دادن باشد، یقال: اسلمت فی کذا، و آن که اسلام عرفی است که مسلمانی باشد از قسمت اوّل بود که معنی او انقیاد باشد. قوله: وَ هُوَ مُحسِن‌ٌ، «واو» حال راست، و بیشتر از پس او مبتدا و خبر آید، چنان که: جاءنی زید و هو راکب، و نیز فعل و فاعل آید چنان که: ضربت زیدا و قد جرّدته من ثیابه، و او در عمل نکوکار باشد. و گفته‌اند: مراد آن است که: و هو مخلص فی عمله. فَلَه‌ُ أَجرُه‌ُ، «فا» برای جواب شرط آمد، برای آن که هر گه که در جواب شرط مبتدا و خبر افتد«6» لا بدّ باشد از «فا». و اجر و اجرت، مزد عمل باشد. عِندَ رَبِّه‌ِ، بنزدیک خدای تعالی، نه به معنی مکان، به معنی اختصاص ثواب به قدیم تعالی و به معنی دوری از فوت«7» و ضیاع تا بدانند که آنچه بنزدیک او بود ضایع نشود. وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ، و حدّ خوف و حزن پیش از اینکه برفت، و نیز«8» «من» لفظی است موحّد اللّفظ مجموع المعنی، برای آن که یک بار کنایت با لفظ بود که: فَلَه‌ُ أَجرُه‌ُ عِندَ رَبِّه‌ِ، و یک بار با معنی که: وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ بر جمع، و آیت مثال بسیار دارد در قرآن، منها قوله: وَ مِنهُم مَن یَستَمِع‌ُ إِلَیک‌َ حَتّی إِذا خَرَجُوا مِن عِندِک‌َ«9» وَ مِنهُم مَن یَستَمِع‌ُ إِلَیک‌َ وَ جَعَلنا عَلی قُلُوبِهِم أَکِنَّةً«10». ----------------------------------- (1). سوره لیل (92) آیه 20. (2). آج، لب، مر شعر. (3). همه نسخه بدلها: مصراع دوم بیت دوم را آورده‌اند. (4). همه نسخه بدلها: مصراع دوم بیت اوّل را نقل کرده‌اند. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فی کذا. (6). همه نسخه بدلها: آید. (7). دب، لب، فق، مب: قوت. (8). مج، وز رفت که، دیگر نسخه بدلها که. (9). سوره محمّد (47) آیه 16. (10). سوره انعام (6) آیه 25. صفحه : 119 قوله: وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ، عبد اللّه عبّاس گوید: سبب نزول آیت آن بود که چون ترسایان نجران بنزدیک رسول آمدند، احبار«1» جهودان مدینه بیامدند و با ایشان مناظره کردند. مردی نام او رافع بن حرمله ایشان را گفت: ما انتم علی شی‌ء، شما بر هیچ نه‌اید«2»، و انکار کرد عیسی را و نبوّت«3» و کتاب او را. و یکی از ترسایان نجران گفت: بل شما که جهودانید بر هیچ نه‌اید، و انکار کرد نبوّت موسی را و کتاب او را. خدای تعالی اینکه معنی از ایشان باز گفت و حکایت کرد: وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ لَیسَت‌ِ النَّصاری عَلی شَی‌ءٍ وَ قالَت‌ِ النَّصاری [132- پ] لَیسَت‌ِ الیَهُودُ عَلی شَی‌ءٍ، و اینکه آیت مقوّی قول آن کس است که گفت در آیت مقدّم که: وَ قالُوا لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری. هر یکی از ایشان تزکیت دین خود کردند و تقویت قول خود، جهودان گفتند: لا دین الّا الیهودیّة و لا یدخل الجنّة الّا من کان هودا، و ترسایان در حق‌ّ خود هم اینکه دعوی بکردند. و در آثار می‌آید که: چون سفیان ثوری اینکه آیت خواندی، گفتی: صدقوا و اللّه، هر دو گروه راست گفتند. وَ هُم یَتلُون‌َ الکِتاب‌َ، «واو» حال راست، یعنی اینکه قول می‌گویند در حالی که هر یکی از ایشان کتاب خود می‌خواندند«4»، هم آن نهاد دارد که آیت اوّل «من لف‌ّ الخبرین لفّا و الرّمی بهما رمیا، ای و کل‌ّ واحد من الفریقین یتلوا کتابه. و تفصیل آن که جهودان کتاب خود می‌خوانند«5»، و آن توریت است، و در توریت حدیث عیسی است و نبوّت او، و بشارت به او. و ترسایان کتاب خود می‌خوانند، و آن انجیل است، و در او حدیث موسی است و صحّت نبوّت او، آنگاه هر دو در هم پیچید«6» و به یک جا بگفت برای آن که بر سامع ملتبس نخواهد شدن، و ایشان کتاب می‌خوانند و می‌دانند که هر دو حق‌ّ است و صدق است و کلام خداست. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها و. (2). وز، آج، فق: نه. [.....] (3). مج، دب، وز، آج، لب، فق، مب او را. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: می‌خواند، دب: بخواند و. (5). همه نسخه بدلها: می‌خواندند. (6). همه نسخه بدلها: بیخت. صفحه : 120 کَذلِک‌َ قال‌َ الَّذِین‌َ لا یَعلَمُون‌َ مِثل‌َ قَولِهِم، بعضی مفسّران«1» گفتند: مراد پدران ایشانند که از پیش ایشان بودند، پیغمبران خود را همچنین گفتند. مقاتل گفت: مراد مشرکان عربند که محمّد را همین گفتند که: تو بر چیزی نه‌ای. إبن جریج گفت: عطا را پرسیدند«2» که اینان که‌اند! گفت: امم انبیاء سالفه«3»، چون: نوح و لوط و هود و صالح و شعیب- علیهم السّلام- هر امّتی پیغمبر خود را تکذیب کردند، و گفتند: تو بر چیزی نه‌ای، فَاللّه‌ُ یَحکُم‌ُ بَینَهُم یَوم‌َ القِیامَةِ. آنگه حق تعالی بر سبیل تهدید و وعید گفت«4»: هر یکی از ایشان در حق‌ّ خود بر وفق رأی خود تصویب قول خود و تخطئه مذهب خصم می‌کند، و هر یکی در قول خود مدّعی است، و از میان دو مدّعی حاکمی باید خدای- جل‌ّ جلاله- که احکم الحاکمین است، فردای قیامت میان ایشان حکم بکند در آنچه ایشان در آن خلاف می‌کنند. وَ مَن أَظلَم‌ُ مِمَّن مَنَع‌َ مَساجِدَ اللّه‌ِ- الایة، سبب نزول آیت آن بود در قول قتاده و سدّی که: بخت نصّر و قومش برای کشتن یحیی زکریّا بیامدند و بنی اسرایل را بکشتند و فرزندان ایشان را به بردگی«5» ببردند و بیت المقدّس را خراب کردند. بهری«6» دگر گفتند: آن که اینکه کرد مردی بود نام او ططوس بن اسیسا بیامد و با بنی اسرایل کارزار کرد و بیت المقدّس خراب کرد و آن را مزبله ساخت و جیف و سرگین در او بیفگند«7» و آن همچنان خراب بود، تا چون مسلمانی قوّت گرفت مسلمانان آن را عمارت کردند، خدای تعالی به اینکه آیت ایشان را خواست، و به مساجد بیت المقدّس خواست، و اضافت با خدای اضافت تخصیص است [133- ر] به تشریفی که حق تعالی مساجد را داده بود بر دگر بقاع. أَن یُذکَرَ فِیهَا اسمُه‌ُ، «ان» مع الفعل در تأویل مصدر است، و محل‌ّ او از اعراب نصب است برای آن که مفعول دوم «منع» است چه«8» او متعدّی باشد به دو ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر دیگر. (2). همه نسخه بدلها: پرسیدم. (3). همه نسخه بدلها: امم الانبیاء السّالفه. (4). مب که. (5). دب: برده. (6). آج، لب، فق، مب، مر: بعضی. (7). مب: بینداخت. (8). دب، آج، لب، مر: چو، فق: چون. صفحه : 121 مفعول، یقال: منعته کذا، تقدیر چنین است که: منع مساجد اللّه«1» الذّکر فیها، [و روا بود که: «مساجد اللّه» من الظّرف المتّسع فیه باشد، اعنی ظرفی به جای مفعول به نهاده، چه«2» منع بر حقیقت تعلّق به ذاکر دارد و به ذکر، و تقدیر چنین است: و من اظلم ممّن منع الذّاکرین من ذکر اللّه فی المساجد- و مثالهای ظرف متّسع رفته است در اینکه کتاب چند جای]«3»، گفت: کیست در همه جهان که ظالمتر و ستمکارتر بود از آن کس که منع کند بندگان خدای را که در مساجد و خانه‌های«4» خدا«5» ذکر او کنند و سعی کنند«6» در خراب و بیرانی«7» آن، و اصل «سعی» به شتاب رفتن باشد، یقال: سعی فی کذا و سعی الی کذا اذا اسرع فیه، و از اینکه جاست السّعی بین الصّفا و المروة، که آن جا هروله‌ای باشد بین المیلین در موضعی معلوم، آنگه شایع شد تا«8» تعاطی و اشتغال به هر کار آن را سعی خوانند. أُولئِک‌َ ما کان‌َ لَهُم أَن یَدخُلُوها إِلّا خائِفِین‌َ، ایشان آنانند که نباشد ایشان را که در آن جا شوند الّا خایف و ترسناک. عبد اللّه عبّاس گفت: پس از آن که خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، هیچ جهود و ترسا در بیت المقدّس نشد الّا خایف و ترسان و متنکّر. بهری دیگر از مفسّران گفتند: اینکه لفظ خبر است و معنی نهی«9»، چنان است که حق تعالی گفت که: ما کان‌َ لَهُم أَن یَدخُلُوها إِلّا خائِفِین‌َ، چنان که گفت: وَ ما کان‌َ لَکُم أَن تُؤذُوا رَسُول‌َ اللّه‌ِ وَ لا أَن تَنکِحُوا أَزواجَه‌ُ مِن بَعدِه‌ِ أَبَداً«10»لَهُم فِی الدُّنیا خِزی‌ٌ، «خزی» هوان و هلاک بود. قتاده گفت: خزی حربی قتل بود، و خزی ذمّی جزیت، عبد اللّه بن عبّاس و مقاتل و کلبی گفتند: خزی اینکه قوم آن بود در دنیا که مسلمانان شهرهای ایشان بستدند و بگشادند از عموریّه و ----------------------------------- (1). وز بعد. (2). دب: چون، لب، فق، مر: چو. [.....] (3). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (4). اساس: خانها/ خانه‌ها. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر روند. (6). اساس: کنند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). فق: ویرانی. (8). آج، لب، فق، مب، مر در. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: نهی است، مب: نفی است. (10). سوره احزاب (33) آیه 53. (11). مب قوله تعالی. صفحه : 122 قسطنطنیّه و همچنان سبی و غارت کردند. ابو هریره«1» روایت کند که رسول«2»- علیه السّلام- گفت: قیامت بر نخیزد تا مدینه هرقل- یعنی روم- نگشایند و مؤذّنان در او بانگ نماز نکنند، و آن مالهای جمع کرده به سپرها«3» قسمت نکنند، تا چندان غنیمت یابند که کس«4» چنان دیده نبود«5» ایشان در اینکه باشند خبر آید«6» که دجّال بیرون آمد و خانه‌های«7» شما بگرفت. ایشان بشتابند و با دجّال قتال کنند. عطا و عبد الرّحمن«8» زید گفتند: اینکه آیت در شأن مشرکان مکّه آمد که رسول- علیه السّلام- را منع کردند از مسجد الحرام، چنان که گفت: هُم‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُم عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«9» لَهُم فِی الدُّنیا خِزی‌ٌ، ایشان را [133- پ] باشد در دنیا«15» قتل و سبی و ذل‌ّ و هوان، و ایشان را در آخرت عذابی عظیم و بزرگ بود در دوزخ. قوله تعالی:

وَ لِلّه‌ِ المَشرِق‌ُ وَ المَغرِب‌ُ فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (115) وَ قالُوا اتَّخَذَ اللّه‌ُ وَلَداً سُبحانَه‌ُ بَل لَه‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ کُل‌ٌّ لَه‌ُ قانِتُون‌َ (116) بَدِیع‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ إِذا قَضی أَمراً فَإِنَّما یَقُول‌ُ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ (117) وَ قال‌َ الَّذِین‌َ لا یَعلَمُون‌َ لَو لا یُکَلِّمُنَا اللّه‌ُ أَو تَأتِینا آیَةٌ کَذلِک‌َ قال‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم مِثل‌َ قَولِهِم تَشابَهَت قُلُوبُهُم قَد بَیَّنَّا الآیات‌ِ لِقَوم‌ٍ یُوقِنُون‌َ (118) إِنّا أَرسَلناک‌َ بِالحَق‌ِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لا تُسئَل‌ُ عَن أَصحاب‌ِ الجَحِیم‌ِ (119) وَ لَن تَرضی عَنک‌َ الیَهُودُ وَ لا النَّصاری حَتّی تَتَّبِع‌َ مِلَّتَهُم قُل إِن‌َّ هُدَی اللّه‌ِ هُوَ الهُدی وَ لَئِن‌ِ اتَّبَعت‌َ أَهواءَهُم بَعدَ الَّذِی جاءَک‌َ مِن‌َ العِلم‌ِ ما لَک‌َ مِن‌َ اللّه‌ِ مِن وَلِی‌ٍّ وَ لا نَصِیرٍ (120)

خدای«16» راست مشرق و مغرب«17» هر کجا روی فراز کنی آن جاست روی خدای که خدا بسیار عطا و دانا است. ----------------------------------- (1). مج، وز نیز. (2). همه نسخه بدلها. پیغمبر. (3). دب، فق: پسرها. (4). مج، وز، مر: کسی. (5). همه نسخه بدلها: دیده نیست. [.....] (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: خبر آرند، مر: خبر دهند. (7). اساس: خانها/ خانه‌ها. (8). همه نسخه بدلها: عبد الرّحمن بن زید. (9). سوره فتح (48) آیه 25. (10). همه نسخه بدلها: خراب. (11). لب، فق، مب: باذان. (12). آج، لب، فق، مب، مر: چنان که. (13). مج، وز، لب، فق، مب، مر: نیاید. (14). همه نسخه بدلها: تا. (15). همه نسخه بدلها، بجز دب خزی. (16). وز: و مر خدای. (17). وز، آج، لب، فق: آن جا که آفتاب بر آید و آن جا که فرو شود. صفحه : 123 و گفتند بگرفت خدای فرزندان، منزّه است او، بل او راست آنچه در آسمان و زمین است، همه او را فرمانبردارند. آفریننده آسمانها و زمین است چون قضا کند کاری، گوید او را: بباش، بباشد. و گفتند آنان که ندانستند، چرا سخن نگوید«1» خدای یا نیاید به ما آیتی، همچنین«2» گفتند آنان که پیش از ایشان«3» بودند مانند گفتار ایشان، ماننده شد دلهای ایشان، پیدا کردیم حجّتها برای گروهی که دانند. ما فرستادیم تو را بدرستی مژده دهنده«4» و ترساننده، و نپرسند تو را از اهل دوزخ. و خشنود نشوند از تو جهودان و نه ترسایان تا پسروی«5» کنی دین ایشان را بگو که راه خداست که او راه راست است و اگر پسروی کنی هواهای ایشان«6» از پس آن که به تو آمد از علم نباشد تو را از خدای یاری و نه یاوری«7». قوله: وَ لِلّه‌ِ المَشرِق‌ُ وَ المَغرِب‌ُ، مفسّران خلاف کردند در سبب نزول«8» آیت، عبد اللّه عبّاس گفت: جماعتی از صحابه رسول- علیه السّلام- به سفری شدند پیش از آن که قبله«9» بیت المقدّس به کعبه گردانیدند، در بیابانی حاضر آمدند، ابری و تاریکی بر آمد و قبله نتوانستند شناخت«10»، تحرّی کردند و هر کسی به جانبی که ظنّش ----------------------------------- (1). مج، وز، آج، لب، فق باما. (2). مج، وز، آج، لب، فق: چنین. [.....] (3). مج، وز: پیش ایشان، آج، لب، فق: از پیش ایشان. (4). مج، وز، آج، لب، فق: بشارت دهنده. (5). فق: پیروی. (6). مج، وز، آج، لب، فق را. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مر اینکه شش آیت است. (8). مر اینکه. (9). همه نسخه بدلها از. (10). همه نسخه بدلها: شناختن. صفحه : 124 بود نماز کرد«1». چون روشن شد و آفتاب بر آمد، بهری«2» به جانب مشرق نماز کرده بودند و بهری«3» به جانب مغرب، بدانستند که نیک نکرده‌اند، و بیامدند و رسول را- علیه السّلام- از آن خبر دادند. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عبد اللّه عبّاس گفت به روایتی دگر که: ما با پیغمبر- علیه السّلام- به سفری بودیم، در شبی تاریک به منزلی فرود آمدیم، هر کسی از ما می‌رفت و سنگی چند می‌نهاد و مسجدی می‌ساخت، و روی با جانبی«4» می‌کرد که گمانش بود. چون روز روشن شد، روی به جهات مختلف کرده بودند، گفتند: یا رسول اللّه؟ حکم اینکه چیست! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عبد اللّه عمر گفت: آیت در حق‌ّ مسافران آمد که بر راحله نماز نوافل کنند چنان که شتر می‌رود و روی فرا کرده بود روا بود چون روی به تکبیر احرام به قبله کرده باشد«5» اگر قبله شناسد«6». عکرمه گفت: آیت در تحویل قبله آمد. چون خدای تعالی قبله بگردانید، جهودان طعنه زدند و عیب کردند مسلمانان را، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و باز نمود که: مشرق و مغرب او راست. و مشرق، موضع شروق باشد، و شروق بر آمدن آفتاب بود [134- ر]. و مغرب، موضع غروب باشد و آن«7» فرو شدن آفتاب بود. و اشراق، تافتن روشنایی باشد«8». می‌گوید مشرق و مغرب خدای راست. فَأَینَما تُوَلُّوا، معنی آن است که: وجوهکم، و لکن مفعول به بیفگند برای دلالت کلام بر او، و هر کجا روی فراز کنی. فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ. عطا و قتاده گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون نجاشی فرمان یافت، جبریل آمد و گفت: خدای می‌فرماید که بر برادرتان نجاشی نماز کنید، و نجاشی روی به بیت المقدّس کردی. گفتند: ما چگونه بر کسی نماز کنیم که روی به قبله ما نکردی! خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مر: کردند. (2)، 3. همه نسخه بدلها: بعضی. (4). اساس: جای، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. (5). مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: باشند. (6). همه نسخه بدلها: شناسند. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. [.....] (8). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: بود. صفحه : 125 مجاهد و حسن و ضحّاک گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون آیت آمد که: ادعُونِی أَستَجِب لَکُم«1» وَ لِلّه‌ِ المَشرِق‌ُ وَ المَغرِب‌ُ، خلقا او ملکا و ملکا، مشرق و مغرب خدای راست به ملک و ملک برای [آن که]«3» خلق و آفریده اوست. بدان که، هر کجا در قرآن ذکر «وجه» است مضاف با خدای تعالی«4» تأویل او در اینکه آیت و جز اینکه آیت آن باشد که: چون وجوه و معانی«5» وجه در کلام عرب گفته شود، هر جایگاهی آنچه لایق و محتمل باشد بر آن حمل می‌باید کردن. بدان که، «وجه» در کلام عرب بر وجوه و معانی مختلف آمد«6»: یکی از آن وجه الانسان و غیره، روی آدمی و جز او که حواس‌ّ بر اوست از چشم و گوش و دهن و بینی، و وجه الشّی‌ء أوّله و صدره باشد، کما قال تعالی: آمِنُوا بِالَّذِی أُنزِل‌َ عَلَی الَّذِین‌َ آمَنُوا وَجه‌َ النَّهارِ«7» وَ اکفُرُوا آخِرَه‌ُ«8» إِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجه‌ِ اللّه‌ِ«10»، و کقوله: وَ مَن یُسلِم وَجهَه‌ُ إِلَی اللّه‌ِ«11» إِنِّی وَجَّهت‌ُ وَجهِی‌َ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوات‌ِ«12» فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ، ای فثم‌ّ اللّه، خدای آن جاست نه به معنی حضور به مکان، و لکن به«5» علم و تدبیر. و همچنین قوله: کُل‌ُّ شَی‌ءٍ هالِک‌ٌ إِلّا وَجهَه‌ُ ...«6»، یعنی الّا هو، و قوله: وَ یَبقی وَجه‌ُ رَبِّک‌َ«7»وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ ناضِرَةٌ«1»، وَ وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ باسِرَةٌ«2»، و: وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ مُسفِرَةٌ«3»، و: وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ ناعِمَةٌ«4»، مراد به اینکه وجوه در اینکه مواضع همه اصحاب وجوهند، برای آن که آنچه با وجوه اضافت کرد جز با جمله«5» مضاف نتواند بود«6». امّا در اینکه آیت«7» چند وجه گفته‌اند، یکی آن که: فثم‌ّ اللّه، و «وجه»«8» صلت باشد، و اینکه قول کلبی و قتیبی‌ّ است و جز ایشان. وجهی دگر آن است که: معنی جهت بود، و معنی آن بود که: فثم‌ّ جهة اللّه، ای جهة قبلته، علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه. و اضافت قبله با او اضافت تخصیص است، کبیت اللّه و ناقة اللّه، و اینکه قول حسن و مجاهد و قتاده و مقاتل است. و گفته‌اند، مراد آن است که: فثم‌ّ رضا اللّه، که «وجه» به معنی رضا آمده است فی قوله: إِلَّا ابتِغاءَ وَجه‌ِ رَبِّه‌ِ الأَعلی«9»، ای ابتغاء رضائه«10» و قوله: وَ ما آتَیتُم مِن زَکاةٍ تُرِیدُون‌َ وَجه‌َ اللّه‌ِ«11». إِن‌َّ اللّه‌َ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، کلبی گفت: واسع المغفرة، فراخ مغفرت است. ابو عبیده گفت: الواسع، الغنی‌ّ، معنی آن باشد که واسع العطاء، گفت بیانش قوله: لِیُنفِق ذُو سَعَةٍ مِن سَعَتِه‌ِ«12»وَ رَحمَتِی وَسِعَت کُل‌َّ شَی‌ءٍ«13». و گفته‌اند: واسع عالمی باشد که یسع علمه کل‌ّ شی‌ء، و بیانش«14»: وَسِع‌َ کُرسِیُّه‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ«15» فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ. (9). سوره لیل (92) آیه 20. (10). اساس: رضه، با توجّه به مج تصحیح شد. (11). سوره روم (30) آیه 39. (12). سوره طلاق (65) آیه 7. (13). سوره اعراف (7) آیه 156. (14). مب قوله تعالی. (15). سوره بقره (2) آیه 255. (16). ساس: در حاشیه یکی. صفحه : 128 نمای بر جای پاکیزه تا نماز کنم. گفت: طهّر قلبک و صل‌ّ حیث شئت، دل پاک کن و هر جا که خواهی نماز کن. که‌وَ قالُوا اتَّخَذَ اللّه‌ُ وَلَداً، در جهودان آمد که گفتند: عزیز پسر خداست، و در ترسایان که گفتند: مسیح پسر خداست، و در مشرکان عرب که گفتند: فریشتگان دختران خدااند«1». حق تعالی از«2» ایشان حکایت کرد که: ایشان گفتند خدای فرزندی گرفت. و «ولد» لفظ جنس است، صالح بود یکی را و جماعتی را، از اینکه جا گویند: فلان من ولد فلان، فلان از فرزندان فلان است [135- ر]. آنگه رد کرد بر ایشان و جواب داد که:که سُبحانَه‌ُ، منزّه است او از آن که فرزند گیرد،که بَل لَه‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، بل او راست هر چه در آسمانها و زمین است، و آن را که ملک آسمان و زمین«3» او را باشد، چه حاجت بود او را به آن که فرزند گیرد؟ چون همه بنده او باشند و در ملک و ملک او باشند.که کُل‌ٌّ لَه‌ُ قانِتُون‌َ، در معنی «کل‌ّ» خلاف کردند در آیت. بهری«4» گفتند: مراد آن است که همه از آنان که شما ایشان را فرزند خواندید از عیسی و عزیر و فریشتگان، همه خدای را قانت و مطیعند، و اینکه قول مقاتل و یمان است. بهری«5» دگر گفتند: مراد اهل طاعت خدااند، یعنی مطیعان خدای قانتند و مطیع، و آنان را که عاصی و کافرند در شمار نیاورد و گفت: به ایشان اعتبار نیست، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و اختیار فرّاء. بهری«6» دگر گفتند: مراد جمله بندگان خدااند، مؤمن و کافر و مطیع و عاصی. آنگه در کافر دو طریق گفتند، یکی آن که: اگر چه ایشان مطیع و خاضع نیند«7» خدای«8» را، و لکن سایه ایشان«9» خدای را سجده می‌کند فی قوله: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: حق تعالی‌اند. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفتار ایشان از. (3). همه نسخه بدلها: آسمانها و زمینها. (4)، 5، 6. همه نسخه بدلها: بعضی. (7). همه نسخه بدلها: نه‌اند. [.....] (8). مب: مر خدای. (9). همه نسخه بدلها بجز مب مر. صفحه : 129 وَ لِلّه‌ِ یَسجُدُ مَن فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ طَوعاً وَ کَرهاً وَ ظِلالُهُم بِالغُدُوِّ وَ الآصال‌ِ«1»، و قوله: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُه‌ُ عَن‌ِ الیَمِین‌ِ وَ الشَّمائِل‌ِ سُجَّداً لِلّه‌ِ«2» وَ عَنَت‌ِ الوُجُوه‌ُ لِلحَی‌ِّ القَیُّوم‌ِ«5». در معنی «قانت» خلاف کردند. مجاهد و عطا و سدّی گفتند: قنوت طاعت باشد، و قانت مطیع باشد، دلیلش قوله: وَ القانِتِین‌َ وَ القانِتات‌ِ«6». عکرمه و یمان و مقاتل گفتند: مقرّون بالعبودیّة، قانت آن باشد که به بندگی اقرار دهد. إبن کیسان گفت: قائمون بالشّهادة، ایستاده‌اند به گواهی دادن به خداوندی او. و اصل «قنوت»، قیام باشد، بیانش قول رسول- علیه السّلام- چون از او پرسیدند که کدام نماز فاضلتر بود! گفت: طول القنوت، هر چه قیامش درازتر باشد، و گفته‌اند: مصلّون، نماز کنندگان«7» اند، بیانش: أَمَّن هُوَ قانِت‌ٌ آناءَ اللَّیل‌ِ«8» وَ قُومُوا لِلّه‌ِ قانِتِین‌َ«9». بَدِیع‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، ای مبدعهما و منشئهما«10»، فعیل است به معنی مفعل، آفریدگار آسمانها و زمینهاست بر سبیل ابتداء و ابتداع، بی آن که کسی رسمی زد و مثالی نهاد. و بدی‌ء و بدیع یکی باشد و بدأ و بدع و ابتدأ و ابتدع، و اینکه از باب ابدال بود، چون مدح و مده. وَ إِذا قَضی أَمراً، «قضی» در قرآن بر وجوه است: به معنی خلق آمد فی قوله: فَقَضاهُن‌َّ سَبع‌َ سَماوات‌ٍ فِی یَومَین‌ِ«11»وَ قَضی رَبُّک‌َ أَلّا تَعبُدُوا إِلّا إِیّاه‌ُ«1» وَ اللّه‌ُ یَقضِی بِالحَق‌ِّ«2» وَ قَضَینا إِلی بَنِی إِسرائِیل‌َ فِی الکِتاب‌ِ«3» فَمِنهُم مَن قَضی نَحبَه‌ُ«4» فَوَکَزَه‌ُ مُوسی فَقَضی عَلَیه‌ِ«5»فَإِنَّما یَقُول‌ُ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ، اینکه عبارتی باشد از سرعت وجود و نفی امتناع آن عند ارادت خدای- عزّ و جل‌ّ- آن را بی تعذّر و تعسّر نه آن که آن جا قولی باشد یا امری، برای آن که قول با معدوم، و امر معدوم را در حکمت نکو نباشد، اینکه بر سبیل تشبّه«9» است به معنی«10» چنان که یکی از ما که چیزی خواهد که بباشد، طریق آن است که گوید: «کن» تا بباشد، و در حق‌ّ خدای تعالی قول و امر بر اینکه تشبیه باشد، همچنان که در حق‌ّ آسمان و زمین گفت: فَقال‌َ لَها وَ لِلأَرض‌ِ ائتِیا طَوعاً أَو کَرهاً قالَتا أَتَینا طائِعِین‌َ«11». اهل اشارت گفتند: چنانستی که گفت کار من به خلاف کار تو است، چنان که من به خلاف توام«12». چون خواهی که«13» کاری کنی تو را آلت باید و ساز و عدّت و وقت و مهلت باید«14»، چون چیزی خواهم بیش از آن وقت نرود که گوینده گوید: ----------------------------------- (1). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 23. [.....] (2). سوره مؤمن، (40) آیه 20. (3). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 4. (4). سوره احزاب (33) آیه 23. (5)، 7. سوره قصص (28) آیه 15. (6). مر که. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها: تشبیه. (10). همه نسخه بدلها: یعنی. (11). سوره فصّلت (41) آیه 11. (12). همه نسخه بدلها، بجز مج تو. (13). همه نسخه بدلها تا. (14). مج، وز، دب، آج، لب، فق من، مر و من. صفحه : 131 «کن»، «کاف» به «نون» نارسیده هژده«1» هزار عالم آفریده باشم، و شاعر در اینکه باب گوید: لا تخضعن‌ّ لمملوک علی طمع

فان‌ّ ذاک مضرّ منک بالدّین و استرزق اللّه ممّا فی خزائنه

فان‌ّ ذلک بین الکاف و النّون وَ قال‌َ الَّذِین‌َ لا یَعلَمُون‌َ، گفتند آنان که ندانند. عبد اللّه عبّاس گفت: جهودانند. مجاهد گفت: ترسایانند. قتاده گفت: مشرکانند در عرب«2». لَو لا کلمه تحضیض است، المعنی هلّا، چرا. یُکَلِّمُنَا اللّه‌ُ، ای عیانا، چرا خدای با ما سخن نگوید معاینه بی‌حجاب که تو رسول اویی! أَو تَأتِینا آیَةٌ، یا آیتی به ما آید، یعنی علامتی و دلالتی که دلیل صدق تو کند. آنگه حق تعالی ردّ کرد بر ایشان و گفت: کَذلِک‌َ قال‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم مِثل‌َ قَولِهِم، گفت: چنین گفتند آنان که پیش از ایشان بودند از کافران امّتان گذشته. تَشابَهَت قُلُوبُهُم، دلهاشان به هم می‌ماند در کفر و قسوت. قَد بَیَّنَّا الآیات‌ِ، ما آیات و بیّنات مفصّل و مبیّن کردیم برای آنان که«3» دانند، و «یقین» ضدّ شک‌ّ بود، یقال: أیقن إیقانا و تیقّن تیقنا، و الاسم الیقین، و «یقین» علمی باشد«4» پس از شک«5» برای آن خدای را- جل‌ّ جلاله- متیقّن نخوانند. حق تعالی چون حکایت اقوال فاسد ایشان بکرد، و تحکّم و تعنّت ایشان باز گفت، عقیب«6» آن بیان صحّت رسالت رسول کرد- علیه السّلام- فی قوله: إِنّا أَرسَلناک‌َ بِالحَق‌ِّ، ما فرستادیم تو را بحق‌ّ [136- ر] و «حق» اینکه جا صدق است، چنان که فلان محق فی دعواه، ای صادق، فلان محق‌ّ است در اینکه دعوی، یعنی راستیگراست«7»، و شاید که مراد به «حق‌ّ» قرآن و شرع باشد، یعنی ما فرستادیم تو را به کتابی و دینی حق«8» درست. ----------------------------------- (1). مر: هیژده. (2). همه نسخه بدلها: مشرکان عرب‌اند. [.....] (3). دب، آج، لب، فق، مب به یقین، مج، وز، مر یقین. (4). همه نسخه بدلها که. (5). همه نسخه بدلها حاصل آید. (6). دب، آج، لب، فق، مب: عقب. (7). آج، لب، مر: راستگو است، دب، مب: راست می‌گوید. (8). مج و. صفحه : 132 مقاتل گفت: ما ارسلناک عبثا بغیر«1» شی‌ء بل بالحق‌ّ، ما تو را به بازی نفرستادیم، بیانش قوله تعالی: وَ ما خَلَقنَا السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ وَ ما بَینَهُما إِلّا بِالحَق‌ِّ«2» وَ ما بَینَهُما باطِلًا«3» بَل کَذَّبُوا بِالحَق‌ِّ لَمّا جاءَهُم«4» وَ قُل جاءَ الحَق‌ُّ وَ زَهَق‌َ الباطِل‌ُ«5». بَشِیراً، ای مبشّرا، فعیل به معنی مفعّل، یعنی بشارت دهنده اولیا را و دوستان مرا به ثواب دایم. و «بشارت» هر خبری«6» باشد متضمّن سرور که اثر آن بر بشره پیدا شود، و حقیقت او در خیر باشد، و در شرّ و عذاب بر مجاز بود برای عرف را من«7» قوله: فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ«8». وَ نَذِیراً، ای منذرا، فعیل باشد به معنی مفعل، ترساننده دشمنان را«9» به عقاب. و نصب هر دو بر حال بود از مفعول. وَ لا تُسئَل‌ُ عَن أَصحاب‌ِ الجَحِیم‌ِ، عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول«10» آیت آن بود که یک روز رسول- علیه السّلام- گفت: لیت شعری ما فعل الله بالکفار الّذین ماتوا ، کاشکی«11» من بدانستمی که خدای تعالی با آن کافران گذشته چه کرد، خدای اینکه آیت فرستاد. مقاتل گفت: سبب نزول آیت آن بود که رسول- علیه السّلام- گفت: لو انزل الله بأسه بالیهود لآمنوا ، اگر خدای تعالی عذاب فرستادی جهودان را ایمان آوردندی اینکه آیت آمد. نافع و یعقوب و شیبه و اعرج به جزم خواندند«12»: «و لا تسئل» علی النّهی«13»، مپرس. و باقی قرّاء به رفع خواندند«14» علی النّفی [من بناء ما لم یسم‌ّ فاعله]«15»، تو را نپرسند. و عبد اللّه مسعود «و لن تسئل«16»» خواند، نخواهند پرسیدن تو را. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: لغیر. (2). سوره حجر (15) آیه 85. (3). سوره ص (38) آیه 27. (4). سوره ق (50) آیه 5. (5). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 81. (6). مج، وز: هر چیزی، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی. (7). همه نسخه بدلها نحو. (8). سوره توبه (9) آیه 34، و سوره انشقاق (84) آیه 24. [.....] (9). همه نسخه بدلها: مرا. (10). همه نسخه بدلها بجز مب اینکه. (11). همه نسخه بدلها تا. (12)، 14. همه نسخه بدلها: خوانند. (13). مج، وز، آج، لب، فق، مر: عن النّهی. (15). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تسئلوا. صفحه : 133 عَن أَصحاب‌ِ الجَحِیم‌ِ، از اهل دوزخ، و «جحیم» فعیل باشد به معنی مفعول من جحمة النّار و جحمها ای معظمها و جحمت النّار، آتش بر افروختم«1»، و «جحیم» به کثرت استعمال چون اسمی علم شده است دوزخ را، و بهری«2» دگر از مفسّران گفتند: جحیم از جمله نامهای درکات است، چون «لظی» و «سقر» و «هاویه»- نعوذ باللّه منها. وَ لَن تَرضی عَنک‌َ الیَهُودُ وَ لَا النَّصاری، عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول آیت آن بود که جهودان مدینه و ترسایان نجران امید می‌داشتند که رسول- علیه السّلام- موافقت ایشان کند در قبله. چون خدای تعالی قبله بگردانید، و فرمود که روی به کعبه کن، آیس«3» شدند و آن اظهار مودّت«4» که می‌کردند نیز نکردند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. بعضی دگر از مفسّران گفتند: سبب نزول آیت آن بود که جماعتی جهودان بنزدیک رسول آمدند و گفتند: ای محمّد؟ اگر تو با ما هدنه‌ای و صلحی کنی«5» و با ما بسازی«6»، ما به تو ایمان آریم. رسول- علیه السّلام- حرصا علی ایمانهم [136- پ] با ایشان مدارا و مقاربتی می‌کرد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و معنی آن که اگر بسیاری مساعده کنی با ایشان از تو راضی نشوند تا متابعت ملّت و دین ایشان نکنی. ابو العیناء به حاضر جوابی معروف بود، یک روز در نزدیک«7» متوکّل شد. متوکّل او را گفت: چه گویی در إبن مکرّم و عبّاس بن رستم! گفت: هما الخمر و المیسر، وَ إِثمُهُما أَکبَرُ مِن نَفعِهِما«8». گفت: شنیدم که با ایشان دوستی می‌کنی! گفت: ابتعت الضَّلالَةَ بِالهُدی وَ العَذاب‌َ بِالمَغفِرَةِ«9». گفت: سعد بن عبد الملک«10» بر تو می‌خندد! گفت: إِن‌َّ الَّذِین‌َ أَجرَمُوا کانُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا یَضحَکُون‌َ«11»، گفت: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر افروختیم. (2). همه نسخه بدلها: بعضی. (3). مر: مأیوس. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق: مودّتی. (5). کنی/ کنید. (6). بسازی/ بسازید. (7). اج، لب، فق، مر: بنزدیک. [.....] (8). سوره بقره (2) آیه 219. (9). سوره بقره (2) آیه 175. (10). همه نسخه بدلها: سعید بن عبد الملک. (11). سوره مطّفّفین (83) آیه 29. صفحه : 134 ابراهیم بن نوح النّصرانی‌ّ بر تو خشم می‌گیرد! گفت: وَ لَن تَرضی عَنک‌َ الیَهُودُ وَ لَا النَّصاری حَتّی تَتَّبِع‌َ مِلَّتَهُم«1»، گفت: پیش از آن که تو حاضر آمدی حدیث تو می‌رفت، همه حاضران غیبت تو کردند«2» و سخن تو گفتند«3» مگر من، گفت: اذا رضیت عنّی کرام عشیرتی

فلا زال غضبانا علی‌ّ لئامها زجّاج گفت: «ملّة» مشتق است از «ملّة» و آن«4» خاکستر گرم بود که خمیر در میان آن کنند تا پخته شود چنان که بتدریج آن ملّة خمیر را پخته می‌گرداند تا به حدّ آن رساند«5» که بتوان خوردن«6»، ملّة نیز بتدریج کار خداوندش به آن جا می‌رساند«7» که به دنیا منتفع«8» شود، و به آخرت از عذاب خلاص یابد، و اشتقاق هر دو روا بود که از «ملل» و «ملال» باشد، برای آن که بر هر دو صبر باید کرد«9»، و صبر ملال آرد«10». قُل إِن‌َّ هُدَی اللّه‌ِ هُوَ الهُدی، هدای اوّل دین است، یعنی دین اللّه الّذی«11» هو الاسلام، دین خدای که اسلام است. هُوَ الهُدی، راه حق و راه راست آن است که طریق نجات باشد، یعنی متابعت رای و دین یهود و نصاری نباید کرد«12»، و متابعت دین خدا باید کردن که مسلمانی است و ره«13» نجات آن است. وَ لَئِن‌ِ اتَّبَعت‌َ، خطاب با اوست«14» علیه السّلام- و مراد امّت. گفت: و اگر چنان که متابعت رای و هوا و مراد ایشان کنی پس از آن که علم به تو آمد از نبوّت و قرآن و ادلّه و بیان و دین اسلام، ما لَک‌َ مِن‌َ اللّه‌ِ مِن وَلِی‌ٍّ وَ لا نَصِیرٍ، آنگه«15» کس نباشد که تو را با پناه گیرد از خدا و یار و یاور تو باشد. «من» اوّل تعلّق دارد به محذوفی، تقدیره«16»: مالک ولی‌ّ و لا نصیر یحمیک و یمنعک من اللّه، و مثله قول الشّاعر:

نّی لکل‌ّ امرئ من جاره جار ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 120. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌کردند. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌گفتند. (4). همه نسخه بدلها ملّه. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: رسد. (6). مج، وز همچنین، دیگر نسخه بدلها: همچنان که. (7). دب، آج، لب، مب: می‌سازند، فق، مر: می‌رسد. (8). دب، آج، لب، فق، مب: منقطع. (9). همه نسخه بدلها: باید کردن. (10). مر: بود. [.....] (11). همه نسخه بدلها: ندارد. (12). همه نسخه بدلها: نباید کردن. (13). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: که ره، مر: که راه. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: با رسول است. (15). همه نسخه بدلها: پس. (16). همه نسخه بدلها: تقدیر چنین است. صفحه : 135 ای مجیر یجیره و یحمیه من جاره السّوء، و «من» دوم زیادت است برای تأکید نفی آورد«1».

الَّذِین‌َ آتَیناهُم‌ُ الکِتاب‌َ یَتلُونَه‌ُ حَق‌َّ تِلاوَتِه‌ِ أُولئِک‌َ یُؤمِنُون‌َ بِه‌ِ وَ مَن یَکفُر بِه‌ِ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الخاسِرُون‌َ (121) یا بَنِی إِسرائِیل‌َ اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ الَّتِی أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم وَ أَنِّی فَضَّلتُکُم عَلَی العالَمِین‌َ (122) وَ اتَّقُوا یَوماً لا تَجزِی نَفس‌ٌ عَن نَفس‌ٍ شَیئاً وَ لا یُقبَل‌ُ مِنها عَدل‌ٌ وَ لا تَنفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُم یُنصَرُون‌َ (123) وَ إِذِ ابتَلی إِبراهِیم‌َ رَبُّه‌ُ بِکَلِمات‌ٍ فَأَتَمَّهُن‌َّ قال‌َ إِنِّی جاعِلُک‌َ لِلنّاس‌ِ إِماماً قال‌َ وَ مِن ذُرِّیَّتِی قال‌َ لا یَنال‌ُ عَهدِی الظّالِمِین‌َ (124)

آنان که دادیم«2» ایشان را کتاب می‌خوانند آن را حق‌ّ خواندنش، ایشان ایمان دارند به آن، و هر که کفر آرد به آن ایشان زیانکارانند. ای پسران یعقوب یاد کنید نعمت من آن که کردم بر شما، و آن که فضل دادم شما را بر جهانیان. و بترسید از روزی که کفایت نکند کسی از کسی«3» چیزی و نپذیرند از او فدا«4» و سود ندارد او را شفاعتی، و نه ایشان را یاری دهند. چون بیازمود ابراهیم را خدایش به سخنهایی تمام کرد«5» آن را، گفت: من خواهم کردن تو را برای مردم«6» امام، گفت: از فرزندان من، گفت: نرسد عهد«7» من به ستمکاران«8». مفسّران خلاف کردند در آن که آنان که‌اند که خدای به ایشان داد کتاب«9»، و ایشان«10» کتاب خواندند حق‌ّ خواندنش«11»! عبد اللّه عبّاس گفت: مراد اهل سفینه‌اند که با جعفر ابو طالب آمدند، و ایشان چهل مرد بودند: سی و دو از«12» حبشه«13»، و هشت از ----------------------------------- (1). مج، وز، مر و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. (2). مج: دادیم ما، وز، آج، لب، فق: ما دادیم. (3). مج: تنی از تنی. (4). مج، وز: فدای، آج، لب، فق: قراری. (5). مج، وز، آج، لب، فق: گرداند. (6). مج، وز، آج، لب، فق: مردمان. (7). مج، وز، آج، لب، فق و وصایت. (8). همه نسخه بدلها اینکه چهار آیت است. [.....] (9). همه نسخه بدلها، بجز مب، مر: خدای کتاب به ایشان داد. (10). همه نسخه بدلها را اهل. (11). همه نسخه بدلها، بجز لب، مر: حق خواندن. (12). آج، لب، مب آن. (13). دب، مب بودند. صفحه : 136 جمله راهبان شام، بحیرا و دیگران. ضحّاک گفت: مراد«1» جهودانند، یعنی آنان که از جهودان بر رسول- علیه السّلام- ایمان آوردند از عبد اللّه سلام و سعد عمرو«2» و تمام بن یهودا و اسد و اسید- پسران کعب- و عبد اللّه صوریا. قتاده و عکرمه گفتند: مراد اصحاب رسول‌اند. بهری«3» دگر گفتند: مراد جمله مؤمنانند. و بر قول اوّل مراد به «کتاب» انجیل باشد، و بر قول دوم مراد توریت، و بر قول سیم«4» و چهارم مراد قرآن باشد. یَتلُونَه‌ُ حَق‌َّ تِلاوَتِه‌ِ، بهری«5» مفسّران گفتند: مراد به حَق‌َّ تِلاوَتِه‌ِ آن است که ایشان آنچه می‌خوانند به ترتیل می‌خوانند با خشوع و خضوع و صفای اعتقاد، چنان که حق تعالی گفت: الَّذِین‌َ إِذا ذُکِرَ اللّه‌ُ وَجِلَت قُلُوبُهُم«6»- الایة. کلبی گفت، مراد آن است که: یصفونه حق‌ّ وصفه فلا یکتمون منه شیئا، یعنی که در اینکه کتابها که می‌خوانند وصف«7» و نعت محمّد- صلّی اللّه علیه و آله- چنان که هست می‌گویند«8»، هیچ پنهان نمی‌کنند. و عبد اللّه مسعود گفت: یحلّونه حلالا و یحرّمونه حراما«9» فلا یحرّفونه، حلالش حلال می‌دارند و حرامش حرام می‌دارند و هیچ بنمی گردانند از آن که هست. حسن گفت: بر محکمش کار کنند، و به متشابهش ایمان آرند«10» و علم آن رها کنند تا آن کس گوید که داند. مجاهد گفت: یتّبعونه حق‌ّ اتّباعه، متابعت او کنند حق‌ّ متابعت. أُولئِک‌َ یُؤمِنُون‌َ بِه‌ِ، ایشان آنانند که ایمان دارند به آن، یعنی ایمان حقیقی آن باشد که با او تلاوتی بر اینکه جمله باشد، چنان که در عقب آن آیت گفت: أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُؤمِنُون‌َ حَقًّا«11». ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها مؤمنان. (2). همه نسخه بدلها: سعید بن عمرو. (3). همه نسخه بدلها بجز مب: و بعضی. (4). مج، وز، آج، لب: سه‌ام. (5). همه نسخه بدلها: بعضی. (6). سوره انفال (8) آیه 2. (7). آج، لب، فق، مب مر: و صفت. (8). همه نسخه بدلها و. (9). همه نسخه بدلها کما انزل. [.....] (10). همه نسخه بدلها: دارند. (11). سوره انفال (8) آیه 74. صفحه : 137 وَ مَن یَکفُر بِه‌ِ، و هر که به آن کفر آرد، فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الخاسِرُون‌َ، ایشان آنانند که زیانکارانند برای آن که هر کس که حظّ خود از ثواب آخرت به عاجل دنیا بدل کند و به کتاب و رسول خدا کافر شود، اینکه بازرگانی بود با زیان، و خداوندش زیانکار بود. قوله: یا بَنِی إِسرائِیل‌َ اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ الَّتِی أَنعَمت‌ُ عَلَیکُم، تا پس دو آیت الی قوله: وَ لا هُم یُنصَرُون‌َ مکرّر است مثل اینکه هر دو آیت از پیش برفت، و آنچه تفسیر و شرح آن است گفته شد، وجهی نبود اعادت آن را جز که سخن باید گفتن بر سؤال سائل. اگر گوید: چرا خدای تعالی تکرار کرد اینکه دو آیت را با آن که یک بار در اینکه سورت بگفت به اتّفاق لفظ و معنی اینکه نه چون لغوی باشد! جواب آن است که گوییم: امّا آیت اوّل متضمّن است ذکر نعمتهای خدای که بر بنی اسرایل کرد، و آیت ما«1» خطاب جهودان و ترسایان عهد رسول است، حق تعالی نعمتهایی [137- پ] که با ایشان و با پدران ایشان کرد یادشان داد تا در شکر او بیفزایند و کفران نکنند. و امّا آیت دوم متضمّن است ذکر وعید را و ترسانیدن از روز قیامت، و آن که او«2» روزی باشد که کس از کس غنا نکند، و قبول فدیه«3» نباشد، و شفاعت شافع در حق‌ّ کفّار نافع نباشد، و اینکه هر دو آن است که به تذکیر او مکلّف به صلاح نزدیک شود و از فساد دور شود، و آنچه اینکه صورت دارد تکرار و تذکار او مکلّفان را لطف باشد. یک وجه حسن تکرار اینکه باشد. وجهی دگر آن که: روا بود که مخاطب اینکه آیت جماعتی دگر باشند، چه معلوم است که اینکه هر دو آیت در دو موضع«4» اینکه سورت به یک وقت فرو نیامد، پس چون مخاطب مختلف بود تکرار نکو بود تا مخاطب بداند که او مخصوص است در اینکه وقت به اینکه آیت«5» به ادای واجبات از شکر نعمت و جز آن، و اجتناب مقبّحات از ----------------------------------- (1). کذا: در اساس، وز، دب، لب، فق، مب، مر، مج: با، اساس در زیر کلمه آورده است: که با آن، آج: کلمه «ما» خط خوردگی پیدا کرده است. (2). آج، فق، مر: آن. (3). همه نسخه بدلها: ندارد. (4). همه نسخه بدلها از. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خطاب. صفحه : 138 کفران نعمت و جز آن، اینکه نیز وجهی باشد در حسن تکرار. دگر آن که: درست شده است که الفاظ قرآن بأعیانها لطف و مصلحت به آن متعلّق است مثلا چنان که خدای تعالی گفت: الم، ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«1»، اگر به بدل آن گفتی: هذا القرآن لا شک‌ّ فیه بیان و دلالة للمؤمنین به معنی همان بودی، و لکن با مراعات فصاحت در اعیان اینکه الفاظ صلاحی شناخت از لطف مکلّفان که در دگر الفاظ آن لطف نبود، و اینکه«2» جمله منبّه است بر آن که در قرآن هر کجا لفظی هست به جای او دیگری نشاید در باب مصلحت، پس جواب سیم«3» از اینکه سؤال اینکه باشد که: حق تعالی آنچه در تکرار الفاظ شناخت از لطف مکلّفان در اقتصار بر یک بار نشناخت برای آن تکرار کرد- و اللّه اعلم. قوله: وَ إِذِ ابتَلی إِبراهِیم‌َ رَبُّه‌ُ بِکَلِمات‌ٍ، در شاذّ ابو الشّعثاء«4» خواند: و اذ ابتلی ابرهیم ربّه«5»، به رفع «ابراهیم» و نصب «ربّه» برای آن که ابراهیم فاعل باشد، و نام خدا مفعول باشد. و بر اینکه قراءت، معنی «ابتلی» دعا باشد و سأل، یعنی ابراهیم علم خدای تعالی را امتحان کرد به آن که او را بخواند و دعا کرد، بِکَلِمات‌ٍ، ای بدعوات، به دعاهایی. فَأَتَمَّهُن‌َّ، ای اجابه الیهن‌ّ«6»، خدای تمام کرد آن را، یعنی اجابت کرد او را به آن. و قراءت جمله قرّاء بر عکس اینکه است، به نصب إِبراهِیم‌َ و رفع رَبُّه‌ُ، چنان که فاعل خدای باشد- جل‌ّ جلاله- و مفعول ابراهیم. و معنی «ابتلاء» امتحان و اختبار و آزمایش بود، و حقیقت آن بر خدای تعالی روا نباشد، بر کسی روا بود که چیزی نداند تا بداند، و لکن چون تکلیف صورت امتحان دارد، حق تعالی او را امتحان و ابتلا خواند، و مراد به «ابتلاء» در اینکه آیت، امر است، یعنی امر«7» بکلمات. و در ابراهیم چهار لغت است: «ابرهام«8»» به زوال «الف»«9» از میان «را» و ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 1 و 2. (2). وز: و آیت. (3). مج، وز، آج: سه‌ام. (4). همه نسخه بدلها: ابو الشّعثاء جابر بن یزید. (5). همه نسخه بدلها بکلمات. (6). آج: در حاشیه «بهن‌ّ» آورده است. (7). همه نسخه بدلها: امره. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابراهام. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به دو الف. صفحه : 139 «ها»«1»، و اثبات «الف» از میان «ها» و «میم»، و اینکه قراءت عبد اللّه زبیر«2» است در شاذّ، و ابو بکر خواند: «ابراهم» به اثبات «الف» و زوال « یا »، و زید بن عمرو گوید: عذت بما عاذبه ابراهم

اذ قال وجهی لک عان راغم و إبن عامر خواند: «ابراهام» به دو «الف»، و باقی قرّاء خواندند: «ابراهیم» به «الف» و « یا »، و هو ابرهیم بن تارخ بن ناخور بن [138- ر] ساروع بن ارغو بن عابر، و هو هود النّبی- علیه السّلام- إبن شالخ بن ارفخشد بن سام بن نوح- علیه السّلام. و اهل سیر خلاف کرده‌اند در مسکن ابراهیم. بهری گفتند: به سوس«3» بود از زمین اهواز، و گفته‌اند«4»: به بابل بود، و گفته‌اند: کوثی«5»، و گفته‌اند: کسکر«6». و گفته‌اند: به حرّان بود، و لکن پدرش به زمین بابل«7» آورد او را، و آن زمین نمرود کنعان بود. و علما خلاف کرده‌اند در «کلمات» بر دو قول«8»: بهری گفتند: کلماتی بود که خدای تعالی او را فرمود گفتن بر سبیل تسبیح و تهلیل در اوقات عبادت. از معاذ روایت کردند که رسول- علیه السّلام- یک روز صحابه را گفت: شما دانی که خدای تعالی چرا ابراهیم را خلیل خود گرفت! گفتند: نه، یا رسول اللّه؟ گفت: برای آن که او هر بامداد و شبانگاه گفتی: فَسُبحان‌َ اللّه‌ِ حِین‌َ تُمسُون‌َ وَ حِین‌َ تُصبِحُون‌َ«9». سدّی و سعید جبیر گفتند: «کلمات» آن بود که او تا بنای خانه می‌کرد، می‌گفت: «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر«10»». چون«11» تمام بکرد، ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر ابرهام بی الف میان «را» و «ها». (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبد اللّه عبّاس و زبیر. (3). اساس، مج، وز: سوس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: شورة. (4). مر به سوس. (5). دب، آج، لب، فق، مب و گفته‌اند کوثکی، مر و گفته‌اند کوشکی. (6). مج، وز، مر: کشکر. (7). آج، لب، فق، مب بود. (8). همه نسخه بدلها: عبارت «دو قول» را ندارد. (9). سوره روم (30) آیه 17. (10). دب، آج، لب، فق، مب و لا حول و لا قوة الّا باللّه العلی‌ّ العظیم. (11). فق، مب خانه. صفحه : 140 گفت: رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا إِنَّک‌َ أَنت‌َ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌ُ- الی قوله: إِنَّک‌َ أَنت‌َ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ«1». عبد الرّحمن بن زید گفت: «کلمات» اینکه بود که او را گفت بگو: «لا اله الّا اللّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت«2» بیده الخیر، و هو علی کل‌ّ شی‌ء قدیر، و لا حول و لا قوّة الّا باللّه«3» فَسُبحان‌َ اللّه‌ِ حِین‌َ تُمسُون‌َ وَ حِین‌َ تُصبِحُون‌َ«4». و آنان که گفتند: از جنس افعال بود خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس گفت به روایت ابو صالح از او که: آن ده سنّت بود: پنج در سر، و پنج در تن. امّا آن پنج که در سر است: مضمضه است، و استنشاق، و مسواک کردن و سبلت پیراستن، و فرق سر را موی راست کردن کسی«5» را که همه سر موی دارد. و آن پنج که در تن است: استنجاست به سنگ بعد از آن به آب، و ختنه کردن است، و ناخن گرفتن است، و موی بغل پاک کردن است، و موی زهار پاک کردن. روایتی دگر از عبد اللّه عبّاس آن است که: آن کلمات سی خصلت است که خدای در سه آیت به رسول ما فرو فرستاد، ده در سورة الاحزاب: إِن‌َّ المُسلِمِین‌َ وَ المُسلِمات‌ِ«6»- تا به آخر آیت، و ده در سورة التّوبة فی قوله: التّائِبُون‌َ العابِدُون‌َ«7»- تا به آخر آیت، و ده در سوره المؤمنون، فی قوله: قَد أَفلَح‌َ المُؤمِنُون‌َ- الی قوله: أُولئِک‌َ هُم‌ُ الوارِثُون‌َ«8». قتاده و ربیع گفتند: مناسک حج‌ّ است: از طواف، و نماز، و سعی میان صفا و مروه، و ذبح، و حلق، و وقوف به عرفات و به مشعر. حسن بصری گفت: «کلمات» آن است که او را ابتلا کرد به ماه و آفتاب و ستاره در بدایت حال که او را نظر فرمود، تا بدانست که ایشان«9» محدث و مخلوقند، و صلاحیت الهیّت ندارند و استحقاق عبادت، و به آتش امتحانش کرد و به ختان«10» او ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 127 تا 129. [.....] (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر و هو حی‌ّ لا یموت. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر العلی‌ّ العظیم. (4). سوره روم (30) آیه 17. (5). مج، وز، دب، مر: یکی. (6). سوره احزاب (33) آیه 35. (7). سوره توبه (9) آیه 112. (8). سوره مؤمنون (23) آیه 1 تا 10. (9). همه نسخه بدلها همه. (10). اساس: در حاشیه آورده «بقربان ظ». صفحه : 141 بر همه صبر کرد. یمان گفت: محاجّت او بود با قوم و مجادله قوم با او فی قوله: وَ حاجَّه‌ُ قَومُه‌ُ قال‌َ أَ تُحاجُّونِّی فِی اللّه‌ِ وَ قَد هَدان‌ِ«1». أبو روق گفت: آن است که از او حکایت کرد: فَإِنَّهُم عَدُوٌّ لِی إِلّا رَب‌َّ العالَمِین‌َ، الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهدِین‌ِ- الی قوله: إِلّا مَن أَتَی اللّه‌َ بِقَلب‌ٍ سَلِیم‌ٍ«2». بعضی دیگر گفتند: آن است که او را [138- پ] امتحان کرد به چیزهایی در نفس و فرزند و مال و دل. مال به مهمان داد، و فرزند به قربان داد، و تن به نیران داد، و دل به خدای رحمان داد لا جرم چون از همه مجرّد شد، حق تعالی خلیل خود خواند او را«3». بهری دگر گفتند: شرایع اسلام بود از گفتن: «لا اله الّا اللّه»، و نماز و روزه و زکات و حج‌ّ و جهاد. مجاهد گفت: کلمات هم اینکه است که در آیت است، من قوله تعالی: إِنِّی جاعِلُک‌َ لِلنّاس‌ِ إِماماً«4»- تا به آخر آیت، گفت: من تو را امام مردمان خواهم کردن، و اینکه قول از همه قریبتر است برای آن که هم در آیت است و سخن منقطع نیست، و سیاقت آیت بر او دلیل می‌کند. اگر گویند: چگونه گفت پیغامبر را که من تو را امام خواهم کردن، و درجت پیغامبری«5» بیش از امامت است، و چون پیغامبر باشد، خود امام باشد! جواب گوییم: معنی امامت در حق‌ّ پیغامبر امر به جهاد باشد که همه پیغامبران امام نباشند، از پیغامبران امام آن باشد که مأمور باشد به جهاد. حق تعالی گفت: من تو را با ادای رسالت جهاد خواهم فرمودن. فَأَتَمَّهُن‌َّ، تمام کرد آن را، قتاده گفت: ادّاهن‌ّ، ادا کرد آن را. ربیع گفت: و فی بهن‌ّ، وفا کرد به آن. ضحّاک گفت: قام بهن‌ّ، قیام کرد به آن، و اینکه اقوال متقارب المعنی است، و سیاقت آیت به آن می‌ماند که حق تعالی خلیل خود را امتحان کرد به کلماتی که اقوال در او مختلف است چنان که دیدی. ----------------------------------- (1)، 4. سوره انعام (6) آیه 80. (2). سوره شعرا (26) آیه 77، 78 و 89. (3). همه نسخه بدلها: حق تعالی او را به خلیل خود گرفت. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیغامبران. صفحه : 142 چون تمام کرد امامت بر سری خلعت قیام به آن و تمام آن ساخت گفت: چون بر سری از تکلیف پیغمبری تو را امتحان کردم وفا کردی تو را به جزای آن بر سری از«1» پیغامبری امامتت دهم تا پیغامبری امام باشی، قال‌َ إِنِّی جاعِلُک‌َ لِلنّاس‌ِ إِماماً، گفت: من تو را امام مردمان خواهم کردن. او آرزو کرد«2» و حاجتی خواست و لابدّ باید تا مشروط باشد، و شرط در ضمن کلام و ضمیر گوینده باشد از تقدیر اینکه جمله که: و من ذرّیّتی ان کانوا صالحین لذلک، بار خدایا از فرزندان من بعضی را امام کن اگر صلاحیت دارند، برای آن که نشاید که ابراهیم بر اطلاق دعایی کند که ایمن نباشد که ردّش کنند«3» خصوصا به محضر قوم که بس مؤدّی بود با نفرت از او. و «امام» فعال باشد به معنی مفعول، کالکتاب و الحساب، بمعنی المکتوب و المحسوب، یعنی مقتدای امّت بود. و اصل او من أمّه اذا قصده باشد. و «ذرّیّة» را وزن فعلیّة باشد، من ذرء اللّه الخلق، ای خلقهم، و قول آن کس که گفت: اشتقاق او از ذرّ است«4» درست نیست. و در شاذّ خوانده‌اند: «لا ینال عهدی الظّالمون»، چنان که «ظالم» فاعل باشد، و «عهد» مفعول، برای آن که «نال» و «تلقّی» و «اصاب» و «ادرک»، افعالی است که از هر دو طرف که اسناد کنی- اعنی طرفی الفاعل و المفعول معنی بنگردد و یکی باشد، نبینی که اگر گویند: نلت کذا و نالنی کذا معنی یکی باشد، و کذلک اصابنی کذا و اصبت کذا [139- ر] و تلقّانی فلان و تلقّیته، و از اینکه جاست«5» آن کس که خواند: فَتَلَقّی آدَم‌ُ مِن رَبِّه‌ِ کَلِمات‌ٍ«6»، به نصب «آدم»، و رفع «کلمات»، و اینکه فعلی چند مخصوص‌اند به اینکه حکم دون سایر افعال. در «عهد» خلاف کردند. ابو علی گفت: نبوّت است، و اینکه قول سدّی است. بهری«7» دگر گفتند: میثاق است، یعنی عهدی که ظالمی کند با تو بر ظلم وفا مکن. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها تکلیف. [.....] (2). مج، وز: آرزوی کرد، دب، آج، لب: آرزو می‌کرد. (3). همه نسخه بدلها: که رد کنند او را. (4). مب، مر: ذرّه هست. (5). همه نسخه بدلها قراءت. (6). سوره بقره (2) آیه 37. (7). همه نسخه بدلها بجز فق: و بعضی، فق: امّا بعضی. صفحه : 143 مجاهد گفت: مراد به «عهد» امامت است، و اینکه قول صادق و باقر است- علیهما السّلام- و قرینه آیت دلیل صحّت اینکه می‌کند برای آن که ابراهیم- علیه السّلام- برای ذرّیّت امامت خواست، خدای تعالی نفی عهد کرد لابدّ باید که معنی عهد امامت بود تا کلام ملایم باشد، و الّا جواب بر وفق سؤال نبود و با کلام حکیم نماند، چو او را از امامت پرسند او به«1» نبوّت یا میثاق جواب دهد. و در آیت دلیل است بر آن که امامت به خدای تعلّق دارد چون نبوّت لقوله: إِنِّی جاعِلُک‌َ لِلنّاس‌ِ إِماماً، ای عجب ابراهیم با«2» پایه و منزلت او، و با پیغامبری و خلّت، و آن که از پیغامبر ما گذشته، خدای را از او بهتر پیغامبر نبود تا خدایش امام نکرد امام نشد، ابراهیم اینکه پایه از خود نیافت، تو از کسی چون یابی که فرود تو«3» باشد به مرتبه! دگر در آیت دلیل است بر آن که امام معصوم باید، و وجه دلالت آن که ابراهیم- علیه السّلام- اینکه منزلت برای بهری«4» فرزندان خود تمنّا کرد، خدای تعالی باز نمود که امامت عهد من است، و عهد من به ظالمان نرسد. پس«5» حق تعالی نفی امامت کرد از آن کس که خدای او را ظالم داند بر عموم ظالم نفس خود و ظالم غیر، و آن کس که بر جمله اینکه هر دو ظلم از او منفی«6» بود معصوم باشد، و نیز در آیت دلیل است بر آن که درجه امامت از درجه پیغامبری جداست، برای آن که خدای تعالی ابراهیم را با آن که پیغامبر بود تا امامتش نداد امام نشد، پس باید که اینکه درجه‌ای باشد جز درجه پیغامبری«7».

وَ إِذ جَعَلنَا البَیت‌َ مَثابَةً لِلنّاس‌ِ وَ أَمناً وَ اتَّخِذُوا مِن مَقام‌ِ إِبراهِیم‌َ مُصَلًّی وَ عَهِدنا إِلی إِبراهِیم‌َ وَ إِسماعِیل‌َ أَن طَهِّرا بَیتِی‌َ لِلطّائِفِین‌َ وَ العاکِفِین‌َ وَ الرُّکَّع‌ِ السُّجُودِ (125) وَ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ رَب‌ِّ اجعَل هذا بَلَداً آمِناً وَ ارزُق أَهلَه‌ُ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ مَن آمَن‌َ مِنهُم بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ قال‌َ وَ مَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُه‌ُ قَلِیلاً ثُم‌َّ أَضطَرُّه‌ُ إِلی عَذاب‌ِ النّارِ وَ بِئس‌َ المَصِیرُ (126) وَ إِذ یَرفَع‌ُ إِبراهِیم‌ُ القَواعِدَ مِن‌َ البَیت‌ِ وَ إِسماعِیل‌ُ رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا إِنَّک‌َ أَنت‌َ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌ُ (127) رَبَّنا وَ اجعَلنا مُسلِمَین‌ِ لَک‌َ وَ مِن ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَک‌َ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُب عَلَینا إِنَّک‌َ أَنت‌َ التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ (128) رَبَّنا وَ ابعَث فِیهِم رَسُولاً مِنهُم یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِک‌َ وَ یُعَلِّمُهُم‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ یُزَکِّیهِم إِنَّک‌َ أَنت‌َ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ (129) وَ مَن یَرغَب‌ُ عَن مِلَّةِ إِبراهِیم‌َ إِلاّ مَن سَفِه‌َ نَفسَه‌ُ وَ لَقَدِ اصطَفَیناه‌ُ فِی الدُّنیا وَ إِنَّه‌ُ فِی الآخِرَةِ لَمِن‌َ الصّالِحِین‌َ (130)

چون کردیم ما خانه را بازگشت«8» برای مردم و ایمنی«9» و گرفتند از جای ابراهیم نمازگاهی ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: از. (2). مب اینکه. (3). دب، مر: فرودتر. (4). همه نسخه بدلها: بعضی. (5). همه نسخه بدلها چون. (6). مب: نفی، مر: منتفی. (7). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر قوله تعالی. (8). دب، آج، لب، فق: بازگشتند. [.....] (9). مج وز، آج، لب، فق: امینی. صفحه : 144 و عهد کردیم با«1» ابراهیم و اسماعیل که پاک بکنی خانه من برای طواف کنان و مقیمان و رکوع کنان ساجدان. چون گفت ابراهیم خدایا«2» بکن اینکه را شهری ایمن و روزی کن اهلش را از میوه‌ها آن که«3» ایمان آرد از ایشان به خدای و روز باز پسین، گفت و هر که کافر شود برخوردار کنم او را [اندکی]«4»، پس ملجأ کنم او را به عذاب دوزخ، و بد بازگشتنگاهی است. [139-/] چون برداشت ابراهیم قاعده‌ها«5» از خانه و اسماعیل، بار خدایا بپذیر از ما که تو شنوا و دانایی. ای خدای ما«6» بکن ما را مسلمان«7» تو را و از فرزندان ما جماعتی مسلمانان«8» تو را«9» و بازنمای ما را ارکان حج‌ّ ما و توبه بپذیر بر ما که تو، توبه پذیرنده‌ای«10» بخشاینده. خدایا«11» بفرست در«12» ایشان پیغامبری از ایشان که خواند«13» بر ایشان آیات تو و بیاموزد«14» ایشان را کتاب و بخرد«15» درست و پاکیزه کند ایشان را که تو غالب محکم کاری. ----------------------------------- (1). وز: ما به سوی. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بار خدایا. (3). مج، وز، دب، آج، لب: آن کس که، آن کسی که. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). دب را. (6)، 11. مج، وز، دب، آج، لب، فق: بار خدایا. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق گردن نهاده. (8). وز، دب، آج، لب، فق گردن. (9). وز، دب: نهاده، آج، لب، فق نهادن. (10). فق بر ما. (12). دب، آج، لب، فق: بر. (13). مج، وز: بخواند. (14). وز، دب: بیاموز. [.....] (15). مج، وز، دب، آج، لب، فق: سخن. صفحه : 145 که باشد که نا«1» خواست کند ملّت«2» ابراهیم را مگر آن که نشناسد خود را«3»! ما برگزیدیم او را در دنیا، و او در آخرت از جمله نیکان است. قوله تعالی: وَ إِذ جَعَلنَا البَیت‌َ- الایة، خلاف نیست در آن که بیت«4» خانه کعبه است. مَثابَةً، ای مرجعا، و المثابة و المثاب واحد کالمقامة و المقام، و اصل او من ثاب اذا رجع باشد. عبد اللّه عبّاس گفت: معاذا و ملجأ: پناهگاهی که با او گریزند. مجاهد و سعید جبیر و ضحّاک گفتند: با او آیند از هر جانبی و حج‌ّ او کنند و ملال نیاید ایشان را تا کس نباشد که از آن جا باز گردد و الّا تمنّا کند که دیگر باره با آن جا شود. قتاده گفت: مجمعا. وَ أَمناً، یعنی مأمنا امنگاه تا هر که آن جا باشد ایمن بود، چنان که گفت: وَ مَن دَخَلَه‌ُ کان‌َ آمِناً«5»، و هر کس که بیرون حرم جنایتی کند یا خونی و در حرم گریزد، تا در حرم باشد او را نرنجانند و قصاص نکنند و حدّ نزنند«6»، جز«7» آن است که با او مبایعه و مشارات نکنند و طعام و شراب بر او تنگ دارند تا به ضرورت از حرم بیرون آید، آنگه حدّ بر او برانند و به خیانتش«8» مؤاخذت کنند، و اگر اینکه گناه در حرم کند هم در حرم حدّ برانند بر او لانتهاکه حرمة الحرم، برای آن که او حرمت حرم نداشت. وَ اتَّخِذُوا، شیبه و نافع و إبن عامر بر خبر خواندند«9» به فتح «خا»، و باقی قرّاء به کسر «خا» خواندند«10» بر امر، بگیری«11» از مقام ابراهیم نمازگاهی. و بر قراءت اوّل، بگرفتند از مقام ابراهیم نمازگاهی. در خبر می‌آید که: یک روز رسول- صلّی اللّه علیه و علی آله- به مقام ابراهیم ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، فق: تا. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: دین. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق بدرستی. (4). همه نسخه بدلها در آیت. (5). سوره آل عمران (3) آیه 97. (6). همه نسخه بدلها تا آن جا باشد. (7). لب، فق، مب، مر: جزاء. (8). همه نسخه بدلها: و به جنایت او را. (9)، 10. همه نسخه بدلها: خوانند. (11). بگیری/ بگیرید. صفحه : 146 بگذشت با یکی از جمله صحابه، آن صحابی گفت: یا رسول اللّه؟ اینکه نه مقام پدر تو است ابراهیم! گفت: بلی. گفت: چرا در نماز روی به او نکنی! گفت: خدای تعالی نفرمود مرا. راوی خبر گوید که: آن روز به شب نیامد تا آیت آمد که: وَ اتَّخِذُوا مِن مَقام‌ِ إِبراهِیم‌َ مُصَلًّی، و پیغامبر- علیه السّلام- از بیت المقدّس روی با کعبه کرد. خلاف کردند در مقام ابراهیم. [140- ر] نخعی گفت: جمله حرم مقام ابراهیم است. یمان گفت: جمله مسجد مقام ابراهیم است. قتاده و مقاتل و سدّی گفتند: مقام ابراهیم آن جاست که امروز نماز می‌کنند، اعنی دو رکعت طواف که پس از«1» طواف باید کردن به مقام ابراهیم- و آن جای معروف است امروز به مقام ابراهیم. بهری«2» دگر گفتند: مقام ابراهیم آن سنگ است که ابراهیم پای بر او نهاد، اثر پایش بر آن جا بماند چون به زیارت اسماعیل رفته«3» بود، و قصّه او آن است که: چون خدای تعالی ابراهیم را فرمود که هاجر را و اسماعیل را از پیش ساره ببر که او را رشکی می‌بود، ابراهیم گفت: بار خدایا؟ ایشان را کجا برم! حق تعالی گفت: آن جا که جبریل تو را ره نماید. برخاست و ایشان را برگرفت و می‌آورد، و جبریل- علیه السّلام- در پیش او می‌رفت، هر کجا شهری آبادان و بقعه‌ای خوش و آبی«4» و گیاهی بود، او گفتی اینان را اینکه جا فرود آرم! جبریل گفتی: نه که فرمان نیست، تا برسیدند«5» آن جا که امروز مسجد الحرام«6» است به زمین حرم، و آن جا نه آبی بود و نه گیاهی و نه انیسی. جبریل گفت: اینان را آن جا فرود آر که خدای چنین می‌فرماید و تو برگرد. گفت: ای جبریل؟ اینکه چه جای است! گفت: اینکه جای حرم است، و خدای را اینکه جا خانه‌ای بود محرّم«7»، ایشان را آن جا بنهاد و برگردید و ایشان را تنها رها کرد- هاجر را و اسماعیل را، طفلی و عورتی«8»- و به خدای تسلیم کرد ایشان را، چنان که حق تعالی از او حکایت می‌کند: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: که از پس. (2). همه نسخه بدلها: بعضی. (3). همه نسخه بدلها: شده. [.....] (4). همه نسخه بدلها روان. (5). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا برسید، وز: تا. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیت الحرام. (7). دب، لب، فق، مب، مر او. (8). همه نسخه بدلها را. صفحه : 147 رَبَّنا إِنِّی أَسکَنت‌ُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرع‌ٍ عِندَ بَیتِک‌َ المُحَرَّم‌ِ«1» وَ عَهِدنا إِلی إِبراهِیم‌َ وَ إِسماعِیل‌َ، ما ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: بشویم. (2). همه نسخه بدلها: اینکه. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نمانده. [.....] (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبد اللّه بن عمر. (5). دب، آج، لب، فق، مب و اگر همچنان روشن بودندی هرگز در دنیا شب نبودی از نور و فروغ ایشان. صفحه : 149 عهد کردیم با ابراهیم و اسماعیل. گفتند: معنی آن است که ما فرمودیم و وصیّت کردیم ایشان را أَن طَهِّرا بَیتِی‌َ، که خانه من پاک کنی«1». بعضی«2» از مفسّران گفتند: معنی آن است که خانه مرا بر طهارت بنا کنی«3»، یعنی«4» توحید. سعید جبیر و عبید عمیر و عطا و مقاتل گفتند: مراد آن است که خانه مرا از بتان پاک کنی«5». یمان گفت: معنی آن است که در او بخور سوزی و خلوق در او مالی«6» و خوش بوی کنی«7». لِلطّائِفِین‌َ، برای آنان که طواف کنند و از آفاق و اقطار جهان به آن جا آیند. وَ العاکِفِین‌َ، و برای آنان که آن جا مقیم و مجاور باشند و ساکنان حرم بودند. و عکوف و اعتکاف، روی به کاری نهادن باشد و بر آن مقام کردن. و «رکّع»، جمع راکع باشد، و «سجود»، جمع ساجد بود، چنان که شاهد و جمعه شهد و شهود، و اینکه دو«8» بنا جمع فاعل بود، و او را جموع بسیار بود. عطا گفت: چون طواف کند از طایفان باشد، و چون بنشیند از عاکفان باشد، [141- ر] و چون نماز کند من الرّکّع السّجود باشد. عطا روایت کند از عبد اللّه عبّاس که، رسول- صلّی اللّه علیه و علی آله- گفت: خدای عزّ و جل‌ّ- در شبان روزی«9» صد و بیست رحمت به خانه کعبه فرستد، شصت طواف کنان را باشد، و چهل نماز کنان را، و بیست نظّاره گیان«10» را، که در خبر است: النّظر الی الکعبة عبادة ، در خانه کعبه نگریدن«11» عبادت است. و سعید بن المسیّب گوید«12»: هر که او در خانه کعبه نگرد، «ایمانا و احتسابا و تصدیقا خرج من ذنوبه کیوم ولدته امّه»، یعنی از سر ایمان و احتساب و تصدیق، از گناه بیرون آید، همچنان بود که آن ساعت از مادر زاده. از عبد اللّه عبّاس پرسیدند که: طواف اولیتر باشد گرد خانه یا نماز پیرامن او! ----------------------------------- (1)، 3، 5، 7. کنی/ کنید. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر دیگر. (4). دب، آج، لب، فق، مب بر، مر به. (6). مالی/ مالید. (8). همه نسخه بدلها: در. (9). دب، آج، شبانه روزی. (10). مب، مر: نظّاره کنان. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگریستن. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. صفحه : 150 گفت: امّا غربا را طواف، و امّا مقیمان و مجاوران را نماز. عطاء بن کثیر روایت کند«1» که، رسول- علیه السّلام- گفت: المقام بمکّة سعادة و الخروج منها شقاوة ، مقام کردن به مکّه سعادت است، و از مکّه بیرون آمدن شقاوت است. و مقاتل گفت: هر که او مجاورت کند به مکّه یا به مدینه، و نه از اهل اینکه«2» شهر«3» باشد، برای مزد و احتساب فردای قیامت در شفاعت رسول بود- صلّی اللّه علیه و علی آله: عبد اللّه عبّاس روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: هر که او ماه رمضان به مکّه دریابد«4» و چندان که تواند مقام کند، حق تعالی چندان ثوابش دهد که آن کس را که صد هزار ماه رمضان روزه داشته باشد نه به مکّه، و به هر روزی که روزه دارد آن جا چنان بود که برده‌ای آزاد کرده، و به هر شبی همچنین، و به هر روزی و به هر شبی اسپی در سبیل خدای باز بسته. و رسول- علیه السّلام- اهل حرم را «اهل اللّه» خواند آنگه که اسید بن عتّاب را به عامل مکّه کرد، گفت: تو را به عامل کردم بر شهری که در آن جا اهل خدااند. و در اخبار ما چنین آمده است که: مجاورت به مکّه مکروه است، و به مدینه رسول- علیه السّلام- مستحب‌ّ. مردی بود او را حسین بن عکک الرّازی«5» گفتندی- مردی مالدار بود- به مکّه رفت و به مجاورت بنشست و پشت بر خان و مان و اسباب و املاک کرد و سالها آن جا بماند، سالی همشهریان او به حج‌ّ بودند، او را گفتند: تو را هیچ آرزو نمی‌آید که با سر املاک و اسباب خود آیی! آهی بزد و گفت: چه امید باز آمدن است«6» کشته‌ای را که او را رمقی مانده بود! آنگه اینکه بیت برخواند: حسب المحب‌ّ من الحبیب بعلمه

أن‌ّ المحب‌ّ ببابه مطروح ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌کند. (2). دب: آن. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شهرها. [.....] (4). وز: درماند، دب، آج، لب، فق، مب، مر: درآید. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: حسین بن عکک، مب: حسین بن عکل. مر: حسین بن علک. (6). همه نسخه بدلها با دنیا. صفحه : 151 گفت: عاشق را همان بس که معشوق بداند که او بر در سرای او کشته افگنده است. امّا فضل نماز در مسجد الحرام: رسول- صلّی اللّه علیه و علی آله- گفت: نمازی در مسجد من هزار نماز باشد در مسجدهای دیگر، مگر مسجد الحرام که نمازی در او چنان باشد که صد نماز در مسجد من. وَ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ رَب‌ِّ اجعَل هذا بَلَداً آمِناً، یاد کن ای محمّد چون گفت ابراهیم که بار خدایا اینکه شهر مکّه را شهری ایمن گردان، و اینکه دعا«1» [141- پ] برای آن کرد که خدای تعالی اعلام کرده بود او را که اینکه شهر مقصد خلقان و بندگان صالح خواهد بودن برای ادای مناسک حج‌ّ و عمره و اعتکاف و عباداتی که مختص است بدان جا تا دواعی«2» قوی باشد به حضور آن جایگاه، و نفسها ساکن به مقام و مجاورت در او، و دگر آن که اهل و فرزندان خود را آن جا رها کرده بود، و آن جا انیسی نبود و جای خوف بود، گفت: اینکه جایگاه شهری ایمن گردان، و عرب بیابان را بلد خوانند و اگر چه آبادانی و انیس نباشد، چنان که شاعر گفت: و بلدة لیس بها أنیس

الّا الیعافیر و الّا العیس و خایه شتر مرغ را که در بیابان دور دست بنهد آن را بیضة البلد گویند. و «آمن«3»» به معنی مأمون است، و هذا من باب قولهم: لیل نائم«4» و نهار صائم، و بیع رابح و صفقة خاسرة، و منه قوله تعالی: فَما رَبِحَت تِجارَتُهُم«5» فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ«11»، ای ذات رضی، و کقولهم: امرأة طاهر ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (2). مج: داعی، دب، آج: دراعی، لب: دراعی. (3). همه نسخه بدلها: ایمن. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قائم. (5). سوره بقره (2) آیه 16. (6). مج، آج: نخسپند. (7). اساس: تا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). همه نسخه بدلها: به معنی. (9). آج، لب، فق، مب، مر: امن جای. (10). لب، فق: آمن. (11). سوره قارعه (101) آیه 7. [.....] صفحه : 152 و حائض و طامث، ای ذات طهر و حیض و طمث، و هر دو وجه نیکوست. وَ ارزُق أَهلَه‌ُ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ، و روزی کن اهلش را از میوه‌ها. «من» تبیین را باشد. مَن آمَن‌َ مِنهُم بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، «من» بدل بعض است از کل‌ّ، چنان که: اخذت المال ثلثیه و رأیت القوم ناسا منهم، و نظیر اینکه قوله: وَ لِلّه‌ِ عَلَی النّاس‌ِ حِج‌ُّ البَیت‌ِ مَن‌ِ استَطاع‌َ إِلَیه‌ِ سَبِیلًا«1». بعضی از مفسران گفتند: ابراهیم- علیه السّلام- پیش از اینکه دعایی کرد مطلق اجابت نیامد که مصلحت نبود من قوله تعالی: وَ مِن ذُرِّیَّتِی«2»لا یَنال‌ُ عَهدِی الظّالِمِین‌َ«4». چون اینکه جا خواست که«5» سؤال کند مؤدّب شده بود سؤال مقیّد کرد مؤمنان را دعا کرد و کافران را نکرد، گفت مَن آمَن‌َ مِنهُم بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، اینکه حدیث مذکّر آن است، و ما«6» آنچه تحقیق مذهب است در اینکه باب در آیت مقدّم بیان کردیم فی قوله تعالی: قال‌َ وَ مِن ذُرِّیَّتِی«7». حق تعالی گفت: وَ مَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُه‌ُ قَلِیلًا، در آیت حذفی و اختصاری هست، و تقدیر چنین است که: اجبت دعوتک فیمن«8» آمن بی و الیوم الاخر فأمّا من کفر فامتّعه قلیلا، دعای تو در حق‌ّ مؤمنان مجاب است اما کافران را«9» برخورداری دهم اندکی«10» در نصب او دو وجه گفته‌اند: یکی آن که صفت مصدری باشد محذوف، و یکی آن که صفت«11» ظرفی باشد محذوف، متاعا قلیلا او زمانا قلیلا. و در معنی او دو قول گفتند«12»: یکی آن که متاع دنیا خواست، چه متاع دنیا را خود اندکی خواند فی قوله: قُل مَتاع‌ُ الدُّنیا قَلِیل‌ٌ«13»ثُم‌َّ أَضطَرُّه‌ُ إِلی عَذاب‌ِ النّارِ، آنگه مضطرّ کنم او را به عذاب دوزخ، یعنی او را به اضطرار او به دوزخ رسانم بی‌اختیار او. وَ بِئس‌َ المَصِیرُ، و بد جای بازگشتن است آن، یقال: صار الیه اذا رجع الیه، و اینکه بر سبیل تهدید و وعید گفت. امّا آنچه متعلّق است به قصّه آیت من قوله: هذا بَلَداً آمِناً وَ ارزُق أَهلَه‌ُ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ، و آن که چگونه مأمن گشت و مأهول شد و مردم به او راه یافتند، آن است که اهل سیر روایت کردند از محمّد اسحاق و وهب منبّه و عبد اللّه عبّاس که: چون هاجر به اسماعیل بار بنهاد و او را ساره به ابراهیم داده بود، ساره را رشک آمد برای آن که نور محمّدی که در پیشانی ابراهیم بود انتقال افتاد«1» به اسماعیل، و ساره دانست که آن شرف از او بیفتاد، ساره را کراهت می‌بود از دیدن هاجر و اسماعیل. حق‌ّ تعالی ابراهیم را گفت: اینان را از پیش ساره ببر، چون او با تو مردمی کرد تو نیز او را رنج و رشک منمای. ابراهیم گفت: بار خدایا؟ اینان را کجا برم! گفت: آن جا که من می‌فرمایم. آنگه جبریل آمد و برای ابراهیم براق آورد، و او به زمین شام بود، تا ابراهیم بر نشست و هاجر و اسماعیل را بر چهار پای نشاند و می‌برد- چنان که شرح داده شد. چون به جای کعبه رسید، و آن پشته‌ای بود از ریگی سرخ و پیرامن آن درختکی چند بود از تاه«2» و سمر. جبریل- علیه السّلام- اشارت کرد به آن جا که رکن عراقی است امروز و جای حجر اسود است، و ابراهیم را گفت: خدای تعالی می‌فرماید که اینان را اینکه جا فرود آور، گفت: یا جبریل؟ اینکه چه جای است! گفت: اینکه جای معظم«3» است، و خدای تعالی را اینکه جا خانه‌ای بود آن را بیت المعمور گفتند، و آدم در آن خانه بود، و آن طوافگاه آدم بود، و خدای تعالی پس از اینکه آن را بر دست تو آبادان خواهد کردن«4». ابراهیم- علیه السّلام- هاجر و اسماعیل را آن جا فرود آورد، و برای ایشان ----------------------------------- (1). مر: یافت. (2). آج در حاشیه کلمه را به صورت: «طلح شجر عظام» معنی کرده است. [.....] (3). مر: عظیم. (4). دب: دب، آج، لب، فق: بودن. صفحه : 154 عریشی کرد تا در زیر آن شدند، و قربه‌ای داشتند، اندکی آب در آن جا مانده بود. جبریل گفت: خدای تعالی می‌فرماید که اینان را اینکه جا رها کن و برو. ابراهیم- علیه السّلام- برگشت تا بیاید. هاجر گفت: یا خلیل اللّه؟ ما را به که رها می‌کنی«1»! گفت: به آن خدای که مرا فرمود که شما را اینکه جا آرم و رها کنم، و به آن خدای که در غار مرا طعام و شراب داد و بپرورانید«2»، و به آن خدای که مرا در آتش نگاه داشت. هاجر چون اینکه بشنید، گفت: رضیت بقضاء اللّه و امتثلت لأمر اللّه، به قضای خدای راضی شدم و فرمان خدای را منقاد شدم- حسبی اللّه علیه توکّلت. ابراهیم برگردید و ایشان را به خدای تسلیم کرد. ساعتی«3» بر آمد، آن قدری آب که در قربه [142- پ] بود باز خورد«4»، دگر نماند، تشنه شد و شیرش منقطع گشت از تشنگی و گرسنگی، و«5» اسماعیل از ضعف بیفتاد و پای در زمین می‌زد. هاجر درماند، برخاست«6»، دو کوه بود«7» آن جا: یکی صفا و یکی مروه. ساعتی بر صفا می‌دوید و ساعتی بر مروه می‌شد تا هیچ کسی را بیند، یا «8» حسّی و حرکتی شنود، یا مستغاثی بود؟ کس را ندید. با نزدیک کودک آمد، کودک را رنجور و ضعیف یافت، چنان گمان برد که بخواهد مردن، گفت: بروم تا بازی جان کندن و مرگ او نبینم. از میان اینکه هر دو کوه می‌دوید و می‌آمد و می‌شد، گاه بر صفا و گاه بر مروه. ابتدا به صفا کرده بود، تا هفت بار بدوید، به بار هفتم بر مروه بود، و در هر نوبتی بیامدی و اسماعیل را بدیدی. چون او را زنده یافتی، دگر باره بدویدی امید آن را که باشد که چاره‌ای یابد یا چاره‌گری. کس«9» را نمی‌دید، به بار هفتم که بر«10» مروه حاصل آمد بنگرید«11» بنزدیک اسماعیل بیاض آب دید. محمّد اسحاق«12» گوید: هاجر چون اوّل بار بر کوه صفا آمد تا بنگرد که«13» هیچ آبی ----------------------------------- (1). دب، آج، لب: رها می‌کنید. (2). همه نسخه بدلها بجز مر: بپرورید. (3). دب، آج، لب که، مر: چون ساعتی. (4). همه نسخه بدلها: باز خوردند. (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). اساس: برخواست، با توجّه به نسخه وز، و رسم الخطّ رایج تصحیح شد. (7). همه نسخه بدلها: دید. (8). همه نسخه بدلها: تا. (9). مر: کسی. (10). آج، لب: ندارد. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بنگریست. (12). همه نسخه بدلها: محمّد بن اسحق. [.....] (13). مج، وز: تا. صفحه : 155 یا آدمیی یا «1» انیسی بیند، از جانب کوه مروه آوازی شنید، از آن جا بدوید و به کوه مروه آمد بنگرید«2» کس را«3» ندید. همان«4» آواز از کوه صفا بشنید، بدوید با کوه صفا آمد، کس را ندید. بار دیگر آواز از کوه مروه شنید«5»، بدوید با کوه مروه آمد، کس را ندید. آواز از صفا می‌آمد«6»، همچنین تا هفت بار. به بار هفتم مدهوش و متحیّر شد، آواز داد که: ای خداوند اینکه آواز؟ نمی‌دانم تا تو کئی«7»؟ آوازت می‌شنوم و تو را نمی‌بینم. به خدای بر تو«8» اگر بنزدیک تو فرجی و فریادرسی هست، فریاد«9» رس که هلاک ما را«10» دریافت. حق‌ّ تعالی«11» دویدن و تاختن آن ضعیفه رکنی کرد از ارکان حج‌ّ، تا هر که به حج‌ّ آن خانه رود موافقت تاختن [و سعی]«12» هاجر را هفت بار از میان صفا و مروه سعی کند، ابتدا به صفا و ختم به مروه. آنگه آن آواز«13» متتابع می‌بود، و هاجر بر اثر آواز می‌شد تا بنزدیک درخت رسید. آواز خریر«14» آب شنید که بر روی زمین می‌رفت، عجب داشت بدوید و با نزدیک«15» اسماعیل آمد، آب دید. وهب منبّه گوید: به بار هفتم که هاجر چون آیسی«16» شد و محنت بغایت رسید، جبریل- علیه السّلام- بیامد و پای اسماعیل بگرفت و پاشنه«17» او به«18» زمین بمالید«19»، چشمه‌ای آب پیدا شد. و هر چه ساعت آمد بیشتر بود تا بر روی زمین روان گشت. هاجر از مروه نگاه کرد بیاض و لمعان آب دید، عجب داشت بدوید آبی دید که از زیر پای اسماعیل می‌بردمید و بر روی زمین می‌رفت. هاجر بیامد و پاره‌ای ریگ پیرامن آن آب کرد«20»، و چاله‌ای بکرد که آب در او ایستاد، و آنگه قربه از آن آب پر کرد. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بنگریست. (3). دب: هیچ را، آج، لب، فق، مب، مر: هیچ کس را. (4). آج، لب، فق، مب، مر: هم. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌آمد. (6). مج، وز با صفا دوید. (7). دب، آج، لب: کنی، کئی/ که ای، که هستی!. (8). مر: به خدایی تو. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بفریاد. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مرا. (11). مج، وز از. (12). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (13). آج، لب، فق، مب، مر او را، مج، وز: آنگه او را. [.....] (14). آج: جری. (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا بنزدیک. (16). دب، آج، لب: آیس. (17). آج، لب، فق، مب، مر پای. (18). دب، مر: بر. (19). همه نسخه بدلها: می‌مالید. (20). همه نسخه بدلها، بجز مر: بر کرد. صفحه : 156 رسول- علیه السّلام- گفت: رحم اللّه امّی هاجر ، خدا بر مادر من هاجر رحمت کناد، اگر آن آب را منع نکردی«1» همه بادیه برفتی«2» آن آب. هاجر را دل نمی‌داد که از آن آب باز خورد برای اسماعیل، هاتفی آواز داد و گفت: آب باز خور [143- ر] و مترس که خدای تعالی اینکه آب را برای شما پیدا کرد، و اینکه«3» مشرب حجّاج خانه او خواهد بود«4»، و خدای تعالی بر دست شما اساس و قواعد اینکه خانه پیدا خواهد کردن تا خانه را عمارت کنید«5»، و خلایق از اقصای عالم به حج‌ّ اینکه جا آیند. هاجر دل خوش گشت و ساکن شد و آب باز خورد، و آن آب هر چه روز آمد زیاده و بیشتر شد، و او بند از پیش او برگرفت تا آب روان گشت و بر«6» زمین برفت و گیاه بسیار پدید آمد، و زمین سبز شد، و آن درختان که آن جا بود تازه شد. اتّفاق چنان افتاد که جماعتی از قبیله جرهم به بازرگانی«7» از شام به یمن می‌شدند، و آن جا منزل«8» نبود و عادت گذشتن و فرود آمدن، چه آن جا آبی و گیاهی نبودی. ایشان به منزلی که ایشان را بود فرود آمدند، و از دور نگاه کردند مرغان را دیدند که آن جا پرواز می‌کردند با یکدیگر گفتند: به هر حال آن جا باید تا آب باشد که مرغ جایی پرواز کند که آب بود- و از جوانب مرغان روی نهاده بودند پیاپی«9» به وادی مکّه فرو می‌شدند- گفتند: علی کل‌ّ حال، آن جا باید که«10» آب باشد. آنگه دو مرد را اختیار کردند و گفتند: بر اثر اینکه مرغان بروی و بنگری تا کجا می‌روند، که ایشان سر به آب«11» دارند. آن دو مرد بیامدند و پی مرغان گرفتند تا به مکّه رسیدند. نگاه کردند، هاجر را و اسماعیل را دیدند- زنی و کودکی طفل«12»- تنها بی مردی و انیسی، و آبی دیدند روان و گیاه زاری. عجب داشتند«13»، بیامدند و او را پرسیدند که: تو جنّی یا انسی«14»! گفت: من انسم«15». گفتند: اینکه آب از کجا آمد، که ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر از آن آب. (2). مب: بگرفتی. (3). همه نسخه بدلها، بجز مج، وز آب. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خواهد بودن. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید. (6). همه نسخه بدلها بجز مب روی، مب: بروی. (7). مب، مر: به بازرگانی. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: منزلی. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیابانی. (10). همه نسخه بدلها: تا. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سر آب. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: طفلی. (13). همه نسخه بدلها، بجز مر و. (14). آج: انیسی، مب، مر: انسیی. (15). فق: انیسم. صفحه : 157 هرگز کس نگفت که اینکه جا آب بوده است! و اگر کسی خواهد که چاهی کند«1» سیصد«2» چهارصد گز بباید کندن تا آبی شور بر آید، اینکه چه حال است! هاجر قصّه خود با ایشان بگفت و اکرام خدای تعالی ایشان را به آن آب. ایشان گفتند: ما را از اینکه آب شربتی«3» ده که باز خوریم. ایشان را از آن آب داد تا باز خوردند، آبی عذب خوش بود. گفتند: اینکه آب به ملکیّت که راست«4»! گفت: مرا و فرزند مرا، که خدای تعالی برای ما پیدا کرد. آنگه بر کوه رفتند و بنگریدند«5» همه زمین گیاه‌زار دیدند و درختان سبز شده«6»، گفتند: تو را در اینکه آب و گیاه مشارکی یا مخاصمی هست یا مدّعیی! گفت: حاشا، که اصل ملکیّت اینکه مراست و اینکه فرزند مرا. ایشان برفتند و قوم خود را خبر دادند، و ایشان مردمانی بودند خداوندان چهارپا«7» از گاو«8» و گوسفند«9» و شتر. شادمانه شدند، برخاستند«10» و بار بر نهادند و روی به آن جایگاه [143- پ] نهادند و پیرامن آن فرود آمدند، و کس فرستادند به هاجر، و گفتند که: اجازت باشد«11» در جوار و همسایگی تو فرود آییم! که تو نیز اینکه جایگاه تنهایی و انیسی نداری، و کسی نیست که برای تو کاری کند، و تو را و فرزند تو را خدمتی«12» کند. ما اینکه جا فرود آییم و در جوار«13» تو بباشیم و اینکه فرزند تو را بپروریم، و خدمت به واجب کنیم، و تو ما را از اینکه نصیبی کنی و از اینکه گیاه. هاجر گفت: روا باشد. ایشان آن جا فرود آمدند، و آن جایگاه به ایشان مأهول شد و نعمت بسیار پدید آمد، و ایشان به راحت افتادند، و خدای تعالی ایشان را برکاتی بداد، و ایشان خدمت به واجب کردند هاجر را و اسماعیل را تا اسماعیل بزرگ شد. و ایشان اصحاب صید بودند، او را صید وحش بیاموختند. و مردم خبر یافتند، روی به ----------------------------------- (1). مب: اینکه جا چاه بکند. (2). فق یا ، مر و. (3). مج، وز: شربه‌ای. (4). اساس و همه نسخه بدلها: کراست/ که راست. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگریستند. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر دیدند. [.....] (7). همه نسخه بدلها: پای. (8). مج، وز: گاف/ گاو، که بر اساس مرجّح است. (9). مج، وز: گوسپند. (10). دب، آج، لب، فق، مر، تا: برخواستند. (11). مج تا که اگر تو را شاید که ما، دیگر نسخه بدلها اگر تو را شاید که ما. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خدمت‌کاری. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جار. صفحه : 158 آن جا نهادند و هر جنس متاع و میوه و انواع نعمت آن جا می‌بردند، و اینکه قصّه آن است که چگونه«1» مأمن گشت من حیث الظّاهر. امّا من حیث الحکم خلاف کردند. بعضی علما گفتند: مکّه حرم بود پیش از آن که ابراهیم- علیه السّلام- دعا کرد، و از عهد آدم- علیه السّلام- که بیت المعمور«2» آن جا بنهادند برای او، او محترم و ممیّز بود، و پیش از آدم- علیه السّلام- در بدایت خلق زمین، که خدای تعالی اول بقعه‌ای که از زمین آفرید بکّه«3» بود جای کعبه، آن را حرمی محرّم کرد و به حرمت ممیّز کرد از همه زمین، و زمین از زیر آن به در آورد، از اینکه جا مکه را ام‌ّ القری خوانند که اصل همه زمین از اوست، و بمثابت متولّدی است از او. و بیان آن که مکّه همیشه محرّم«4» بود آن است که در خبر می‌آید که: چون رسول- علیه السّلام- مکّه بگشاد، خزاعیی«5»، هذلیی«6» را بکشت، پیغامبر- علیه السّلام- خطبه‌ای کرد و در آن خطبه گفت: بدانی«7» که خدای تعالی مکّه را حرمی محرّم«8» کرد آن روز که آسمان و زمین آفرید. حلال نباشد کسی را که به خدای و قیامت ایمان دارد که آن جا خون ریزد، یا درخت او ببرد. و خدای تعالی هیچ کس را حلال نکرد اینکه حرم الّا مرا یک ساعت و پس از آن حرام کرد. الا؟ و هر که حاضر است سخن من بشنوی و یاد گیری و به غایبان برسانی. و اگر کسی گوید«9» پیغامبر آن جا خون ریخت، بگوی«10» که: خدای او را حلال کرد یک ساعت، باز حرام کرد تا به روز قیامت. و روایت کرده‌اند از عبد اللّه عبّاس که گفت: چون خانه خدای بیران«11» کردند، چون به اساس ابراهیم- علیه السّلام- رسیدند، سنگی بیافتند بر آن جا نقش کرده ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: چون. (2). مج بود. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مکّه. (4). دب، لب، فق، مب، مر: محترم. (5). دب، آج، لب: فق، مب، مر: خزاعه. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: هذیلی. (7). بدانی/ بدانید. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: محترم. (9). همه نسخه بدلها نه. (10). آج، لب: بگویید، مب: بگو، دب، فق: بگوید. (11). فق: ویران. صفحه : 159 کتابتی [نه]«1» به لغت عرب. راهبی را بخواندند، و مردی را از اهل یمن تا آن بخواندند«2»، نبشته«3» بود: انا اللّه ذو بکّة حرّمتها یوم خلقت السّموات و الإرض و الشّمس و القمر و یوم وضعت هذین الجبلین [144- ر] و حففتها بسبعة املاک حنفاء«4» لا تزول«5» حتّی یزول أخشباها مبارک لاهلها فی الماء و اللّبن، نبشته«6» بود: من خداام خداوند بکّه«7» حرام بکردم اینکه شهر را آن روز که آسمان و زمین آفریدم و آفتاب و ماه، و آن روز که اینکه کوهها بنهادم اینکه جا، و هفت فریشته با استقامت را موکّل کردم بر او، و اینکه زایل نشود تا کوهها زایل شود«8»، و برکت کردم اهل اینکه شهر را در آب و در شیر. و نیز استدلال کردند بر آن که همیشه حرم بود بقوله تعالی: رَبَّنا إِنِّی أَسکَنت‌ُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرع‌ٍ عِندَ بَیتِک‌َ المُحَرَّم‌ِ«9» وَ مَن یُرِد فِیه‌ِ بِإِلحادٍ بِظُلم‌ٍ نُذِقه‌ُ مِن عَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ«1». امّا امن وحوش و طیور در حکم شرع پیدا کردیم و امّا از روی قهر چنان است که اگر شیر با گاو، و یوز با آهو، و سگ با خرگوش بایستند هیچ یکدیگر را گزند نکنند، و یک از یک ایمن باشند مادام تا در حرم باشند، و کبوتر و دیگر مرغان بر سر و دوش مردم می‌نشینند و کس زهره ندارد که بگیرد. تا در خبر است که آزموده‌اند و روایت کرده که: چند کس از آنان که در حرم بی‌حرمتی کردند و کبوتر حرم بگرفتند و بکشتند«2»، هنوز آن در شکم ایشان بود«3» که شکمشان بطرکید. و عبد العزیز بن ابی روایت کند که: جماعتی به ذی طوی فرود آمدند، آهو می‌آمد با مردم انس گرفته و احتراز نمی‌کرد. یکی از ایشان پای آهوی بگرفت. گفتند: دست بدار. ساعتی می‌داشت«4» چندان که آهو بول کرد. چون به قیلوله بخفتند، ماری بیامد و بر شکم آن مرد بخفت، چون از خواب در آمدند، او را گفتند [145- پ]: بنگر تا به آن بی‌حرمتی«5» که کردی چه آمد تو را«6»! چندان که خواستند که آن مار را دور کنند، دور نشد از شکم او تا مرد«7» حدث کرد از خوف او، آنگاه فرود آمد و برفت. مجاهد روایت کند که: در جاهلیّت از پس قصی‌ّ بن کلاب جماعتی بازرگانان از شام می‌آمدند و به وادی ذی طوی فرود آمدند و آهو می‌گردید و چره می‌کرد. مردی از ایشان گمان برداشت و آهوی«8» را بزد و بیفگند و بکشتند و پوست بکشیدند«9» و آتش برکردند تا بپزند. بعضی در دیگ نهادند و بعضی بر آتش. از آن آتش شرری بجست و در آن قوم افتاد و جمله بسوختند، و جامه‌های ایشان و متاع ایشان و رختشان نسوخت. و امّا اجابت دعای ابراهیم در ثمرات، آن است که در خبر می‌آید از جبیر بن مطعم و از زهری و از محمّد بن المنکدر«10» که چون ابراهیم- علیه السّلام- اینکه دعا کرد، ----------------------------------- (1). سوره حج (22) آیه 25. (2). دب، آج، لب، فق، مر بخوردند. (3). آج، لب، فق، مر: بیرون نیامده بود. (4). مر: نگاه داشت. (5). بی حرمتیی. (6). دب، آج، لب، فق: چه چیزی پیشت آمد، مر: چه چیز پیشت آمد. (7). آج، لب، فق: تا او را، دب: تا او از. (8). آج، فق، مر: آهویی. (9). مج: کندند، دیگر نسخه بدلها: بکندند. (10). اساس: المکندر، با توجه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. صفحه : 164 خدای تعالی جبریل را فرستاد تا دهی از دههای شام از جمله آن که بسیار میوه‌تر و نیکو میوه‌تر بود از زمین برکند و بر پر گرفت و بیاورد و گرد خانه بگردانید و بر زمین طایف بنهاد تا از آن جا انواع نعمت می‌برند به مکّه. و سعید جبیر می‌گوید: به دعای ابراهیم بود که اهل مکّه را گوشت و آب زیان نمی‌دارد، و الّا هر جای جز مکّه که طعام ایشان گوشت و آب باشد درد شکم آرد. عبد اللّه عبّاس گفت: ابراهیم دعا کرد بر اهل مکّه به برکت گوشت و شیر، لا جرم در همه زمین جای«1» نباشد که گوشت و شیر بیشتر بود از آن که به مکّه- و اللّه ولی‌ّ التّیسیر«2». قوله تعالی: وَ إِذ یَرفَع‌ُ إِبراهِیم‌ُ القَواعِدَ مِن‌َ البَیت‌ِ، یاد کن ای محمّد چون برداشت قواعد خانه«3» را ابراهیم و اسماعیل. خلاف کردند در آن که قواعد خانه ابراهیم نهاد، یا خود مانده بود ابراهیم برداشت. مجاهد و عمرو بن دینار گویند: قواعد خانه خود ابراهیم نهاد، و جای خانه پشته‌ای بود از ریگ سرخ به شکل قبّه‌ای، و بعضی دگر«4» مفسّران گفتند: خانه، اوّل آدم- علیه السّلام- بنا کرد، به طوفان نوح بیران«5» شد قواعد او بر جای بماند، ابراهیم- علیه السّلام- بر آن قواعد بنا کرد، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و عطا. محمّد بن علی«6» باقر گوید- علیهما السّلام: با پدرم بودم زین العابدین«7»، و او طواف خانه می‌کرد. مردی بیامد و دست بر پشت او نهاد و گفت: یا بن بنت رسول اللّه؟ من می‌خواهم تا مسأله‌ای پرسم. پدرم جواب نداد [146- ر] او را تا که از طواف فارغ شد، و به مقام ابراهیم آمد و نماز کرد. آنگه در حجره آمد و بنشست و گفت: کجا شد اینکه سایل«8»! مرد برخاست و گفت: یا بن رسول اللّه؟ سایل منم. گفت: بیار تا چه می‌پرسی! گفت: مرا خبر ده از ابتدای طواف اینکه خانه تا کی بود و چگونه بود و چرا بود! ----------------------------------- (1). مر: جایی. (2). دب، آج، لب، فق، مر: التّوفیق. [.....] (3). مر: خوانه. (4). همه نسخه بدلها، بجز مب از. (5). فق: ویران. (6). همه نسخه بدلها، بجز مب: محمّد علی. (7). مر: علیه السّلام. (8). مر اینکه. صفحه : 165 پدرم گفت او را که: تو از کجایی! گفت: از شام. گفت: از کدام شهر! گفت: از بیت المقدّس. گفت: کتابین خوانده‌ای- یعنی توریت و انجیل! گفت: آری. گفت: ای برادر اهل شام؟ امّا ابتدای طواف آن بود که چون خدای تعالی فریشتگان را گفت: إِنِّی جاعِل‌ٌ فِی الأَرض‌ِ خَلِیفَةً ...، ایشان گفتند: أَ تَجعَل‌ُ فِیها مَن یُفسِدُ فِیها«1»- الایة حق تعالی گفت: إِنِّی أَعلَم‌ُ ما لا تَعلَمُون‌َ«2». ایشان بترسیدند، گفتند: به نادانی، ما«3» بر خدای اعتراض کردیم، بیامدند و در«4» خدای تضرّع کردند و گرد عرش طواف کردن«5»، خدای تعالی به ایشان نظر کرد و رحمت«6» فرو فرستاد. آنگاه در زیر عرش خانه‌ای بنهاد بر چهار ستون از زبرجد سبز، و آن را غاشیه‌ای ساخت از یاقوت سرخ، و آن را بیت الضّراح نام نهاد. آنگاه فریشتگان را گفت: طواف عرش رها کنی و گرد اینکه خانه طواف کنی، و آن بیت المعمور است که خدای تعالی آن را یاد کرد در قرآن. هر روز هفتاد«7» هزار فریشته در آن جا شوند تا به روز قیامت نیز به آن جا نرسند. آنگاه خدای تعالی جماعتی فریشتگان را به زمین فرستاد، گفت: در برابر اینکه خانه در«8» زمین خانه‌ای کنی به اینکه طول و عرض و ارتفاع، تا چنان که شما«9» طواف اینکه خانه می‌کنی، اهل زمین طواف آن خانه کنند. مرد گفت: راست گفتی ای پسر رسول خدای، همچونین بود. و در خبر است که: یک روز جبریل- علیه السّلام- بنزدیک رسول آمد، و عصابه‌ای بر سر بسته، گرد بر آن عصابه نشسته بود. رسول- علیه السّلام- گفت: اینکه گرد چیست! گفت: من به زیارت خانه کعبه بودم، جماعتی فریشتگان با من بودند، زحمت کردند در طواف بر یکدیگر، اینکه گرد پرهای«10» ایشان است. ----------------------------------- (2- 1). سوره بقره (2) آیه 30. (3). همه نسخه بدلها، بجز مب: نبادا که ما. (4). دب، آج لب، فق، مر: از. (5). همه نسخه بدلها بجز مب گرفتند. (6). مج، وز به ایشان. (7). مر: هفت. (8). دب، آج، لب، فق، مر روی. (9). مر: اهل سما. [.....] (10). لب، فق، مر: گردهای. صفحه : 166 و لیث بن معاذ روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: اینکه خانه یکی است از پانزده خانه: هفت در آسمانها«1»، و هفت در زیر زمینها«2»، یکی از برابر یکی، و هر یکی را جرمی«3» هست چند جرم«4» اینکه خانه اگر بیوفتد، بعضی بر بعضی آید، و هر خانه‌ای را عمارت کننده‌ای هست از زوّار آن«5» چنان که اینکه خانه را عمارت کننده است از زایران«6». و در خبر است [146- پ] که: چون آدم- علیه السّلام- به زمین آمد، و طول او چندان بود که سر او در ابر می‌سود تا اصلع«7» شد، دواب‌ّ زمین از او می‌رمیدند، از خدای درخواست تا قدّ او با قوام شصت گز آورد، و او پیش از آن آواز فریشتگان شنیدی و با ایشان حدیث کردی، چون بالای او به اینکه مقدار باز آورد خدای تعالی، او«8» در زمین تنها تنگ دل«9» شد، در خدای بنالید، خدای تعالی برای او خانه‌ای فرستاد از بهشت از یاقوت صرخ«10» بر طول و عرض کعبه، دو در بر او گشاده از زمرّد سبز: یکی بر مشرق و یکی بر مغرب، و او را گفت: گرد اینکه خانه طواف می‌کن، و بنزدیک اینکه خانه نماز می‌کن، چنان که فریشتگان گرد عرش طواف می‌کنند و نماز می‌کنند. و سنگ«11» بفرستاد اعنی حجر اسود«12»، تا چون بگرید«13» اشک به آن بسترد، و آن از درّی سپید بود. چون مشرکان و ناپاکان دست در او مالیدند سیاه شد. و در خبر هست که رسول- صلّی اللّه علیه و آله گفت: حجر اسود، یاقوتی بود از یاقوتهای بهشت، اگر نه آن بود«14» که کافران و مشرکان پلید دست در او مالیدند، هیچ خداوند عاهتی دست به او نبردی الّا که شفا یافتی. آدم از زمین هند پیاده به مکّه آمد به حج‌ّ خانه، جبریل در پیش او، او را دلیلی می‌کرد. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مب: در آسمان نهاد. (2). دب، آج، لب، فق، مر: زمین. (3). همه نسخه بدلها: حرمی. (4). همه نسخه بدلها: حرم. (5). همه نسخه بدلها بجز فق، مب خانه، فق: زایران. (6). آج، لب، مر: زوّاران. (7). آج، لب، فق: اصلاح. (8). همه نسخه بدلها، بجز مب را. (9). همه نسخه بدلها، بجز مب: دل تنگ. (10). همه نسخه بدلها بجز مب: سرخ. (11). آج، لب، فق، مر: سنگی. (12). دب، آج، لب، فق، مر: حجر الاسود. (13). دب، آج، لب، فق، مر: تا بنگریست. [.....] (14). همه نسخه بدلها، بجز دب، مب: بودی. صفحه : 167 راوی خبر گوید مجاهد را گفتم: چرا پیاده آمد، بر مرکوبی«1» ننشست! گفت: و کدام چهار پای او را بر گرفتی«2» که«3» هر گام که او نهادی سه روزه راه ماست«4»، هر کجا پای فرو نهاد امروز آبادانی است، و هر چه از میان خطوات او افتاد امروز بیابان است. به مکّه آمد و جبریل او را مناسک بیاموخت از خدای، و آدم حج‌ّ کرد. چون فارغ شد، فریشتگان او را تهنیت کردند، گفتند: برّ حجّک، حجّت پذیرفته«5» باد، ما اینکه خانه را پیش از تو زیارت کرده‌ایم به دو هزار سال. گفت: در طواف چه گفتی«6»! گفتند: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر. آدم هم اینکه کلمات می‌گفت، خدای تعالی گفت: تو بیفزای و بگو: لا حول و لا قوّة الّا باللّه«7»، آدم«8» می‌گفت. چون به ابراهیم رسید، او را گفتند«9» بیفزای«10»: العلی‌ّ العظیم. عبد اللّه عبّاس گفت: آدم چهل حج‌ّ کرد از زمین هند به مکّه پیاده. آن خانه«11» همچنان بود تا ایّام طوفان نوح. چون ایّام طوفان خواست بودن، خدای تعالی فرمود تا با آسمان چهارم بردند، و به یک روایت با آسمان هفتم. و خدای تعالی جبریل را فرستاد تا سنگ سیاه در کوه بو قبیس پنهان کرد صیانت آن را از غرق طوفان. چون طوفان کناره شد، جای خانه خالی ماند [147- ر] تا به روزگار ابراهیم- علیه السّلام. چون خدای تعالی ابراهیم و اسماعیل را فرمود که خانه مرا به مکّه بنا کنی، ابراهیم ندانست که کجا باید کردن«12»، گفت: بار خدایا؟ مرا بنمای تا کجا باید کردن اینکه بنا. حسن بصری روایت کند از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که: خدای تعالی بادی بفرستاد نرم نام آن بار سکینه«13» بر صورت ماری دو سر، در پیش ابراهیم ایستاد تا ----------------------------------- (1). دب، مر: مرکبی. (2). دب، مر: چهار پای او را می‌توانست کشیدن، آج، لب، فق: کدام چهار پای او را می‌تواند کشید. (3). مج، وز، آج، لب، مر: چو، دب، فق: چون. (4). دب، آج، لب، فق، مر: ما بودی. (5). مج، وز: پذیرفته، لب: بپذرفته. (6). گفتی/ گفتید. (7). همه نسخه بدلها، بجز مب، مر العلی‌ّ العظیم. (8). دب، آج، لب، فق، مر اینکه کلمات. (9). همه نسخه بدلها، بجز مب: رسید گفت. (10). مج، وز گفت. (11). دب، آج، لب، فق، مر: پیاده آمد بدان خانه. (12). مر: کجا بنا کند، دب، آج، لب: فق: که کجا بنا باید کردن. (13). مر بود. [.....] صفحه : 168 او را به مکّه آورد. آنگه بیامد و بر جای خانه کعبه چندان که اساس آن است بخفت چون طوقی، ابراهیم- علیه السّلام- رسم بر زد و بر آن رسم بنا کرد. عبد اللّه عبّاس گفت: خدای تعالی ابری بفرستاد تا با ابراهیم می‌رفت. چون به مکه رسید بر بالای خانه کعبه بایستاد و سایه افگند، حق تعالی گفت: چندان که«1» سایه اینکه ابر است بنا کن. و بهری دیگر از مفسّران گفتند: حق تعالی بادی«2» بفرستاد تا اساس خانه بر رفت«3». قولی دیگر آن است که: جبریل- علیه السّلام- آمد و رقم برزد«4» تا ابراهیم بر آن«5» بنا کرد، فذلک قوله: وَ إِذ بَوَّأنا لِإِبراهِیم‌َ مَکان‌َ البَیت‌ِ«6» وَ إِذ یَرفَع‌ُ إِبراهِیم‌ُ القَواعِدَ مِن‌َ البَیت‌ِ وَ إِسماعِیل‌ُ. عبد اللّه عبّاس گفت: اصوله الّتی کان قبل ذلک علیها، ان بناها که پیش از آن بر آن«8» بود. کلبی گفت: اساسه واحدتها قاعدة، قال الکمیت:

انت عوالیها قواعدها مفسّران گفتند: آن را از سنگ پنج کوه بنا کرد. طور سینا، و طور زیتا«9»، و لبنان، و جودی‌ّ، و حری. و اساس و قاعده از کوه حری بود. چون به جای سنگ سیاه رسید، هر سنگ که بر وی می‌نهاد جای نمی‌گرفت و می‌افتاد. اسماعیل برفت تا طلب سنگی کند در خور آن جایگاه. تا او برفته بود، جبریل- علیه السّلام- بیامد و ----------------------------------- (1). مر به. (2). مب: ندارد، دیگر نسخه بدلها سخت. (3). لب، مر: برفت. (4). مب: ندارد، دب، آج، لب، فق، مر: بزد. (5). دب، آج، لب، فق، مر رقم. (6). سوره حج (22) آیه 26. (7). آج، لب، فق: بنایی. (8). دب، آج، لب، فق، مر: پیش از آن. (9). لب، فق: طور زیتان. صفحه : 169 سنگ در جای خود نشاند. و به یک روایت چون به جای سنگ رسید، گفت«1»: برو سنگی نیکو بجوی و بیار که اینکه در برابر روی مردمان خواهد بود. برفت و چند سنگ بیاورد، ابراهیم هیچ نپسندید. از کوه ابو قبیس آواز آمد که: یا ابراهیم؟ تو را بنزدیک من ودیعتی هست بستان. ابراهیم بیامد و سنگ برگرفت، وفق«2» آن جایگاه بود نه کم و نه بیش. بهری دیگر از مفسّران گفتند: خدای تعالی هفت فریشته را [147- پ] بفرستاد تا ابراهیم را یاری دادند بر بنای خانه. چون فارغ شدند، گفتند: رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا، و اینکه از جمله آن مواضع است که قول در او حذف کردند، تقدیر اینکه است: یقولان ربّنا، و آن محذوف«3» در جای حال بود، تقدیر چنین که: و اذ یرفع ابرهیم القواعد من البیت و اسمعیل قائلین ربّنا، و التّقدیر: یا ربّنا، و لکن حرف ندا بیفگند برای آن که کلام بر او دلیل کرد. تَقَبَّل مِنّا، از ما بپذیر و ما را ثواب ارزانی دار بر او. إِنَّک‌َ أَنت‌َ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌ُ، که تو شنوا و دانایی، سمیع لأقوالنا علیم بافعالنا، قول ما می‌شنوی و فعل ما می‌دانی بدان که سمیعی و بصیری. اهل علم در او خلاف کردند. بعضی گفتند: دو صفت زاید است بر سایر صفات، و بعضی گفتند: راجع است با عالمی، یعنی عالم است به مسموعات و مبصرات. و درست مذهب آن است که: مرجع او با حیّی«4» است سمیع و بصیر حیّی«5» باشد که آفت از او دور بود، و خدای تعالی در ازل سمیع و بصیر بود برای آن که حی‌ّ بود و بر او آفت روا نه، و در لا یزال وصف کنند او را بر آن که سامع و مبصر است برای آن که مرجع اینکه دو لفظ با مدرکی است، و مدرکی«6» موقوف باشد بر وجود مدرک، و «علیم» مبالغه باشد در عالم. رَبَّنا وَ اجعَلنا مُسلِمَین‌ِ لَک‌َ، اینکه«7» هم حکایت دعای ایشان است: بار خدایا؟ ما را مسلم و مستسلم و منقاد فرمان تو کن، یعنی الطافی که ما به آن مقیم شویم ----------------------------------- (1). اساس در حاشیه افزوده: اسمعیل را. (2). دب، آج، لب، فق، مر: بر وفق. (3). دب، آج، لب، فق، مر کردند. (5- 4). مج، وز، لب، فق، مب: حی. (6). مر: مدرک. [.....] (7). همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: و اینکه. صفحه : 170 بر ایمان، و با آن ثبات باشد ما را بر ایمان از ما باز مگیر. ابو القاسم بلخی و ابو مسلم بحر اصفهانی«1» گفتند: معنی «جعل» در آیت حکم و تسمیت است، یعنی بر ما به اسلام حکم کن و ما را مسلمان نام کن، چنان که گفت: وَ جَعَلُوا المَلائِکَةَ الَّذِین‌َ هُم عِبادُ الرَّحمن‌ِ إِناثاً«2». وَ مِن ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَک‌َ، هم اینکه دعا که خود را کردند امّا به دوام و به ثبات و امّا به زیادت الطاف و امّا به حکم و تسمیت برای فرزندان خود بکردند. و «من» تبیین را باشد، و روا بود که تبعیض بود. وَ أَرِنا مَناسِکَنا، و با ما نمای، یعنی اعلام کن ما را مناسک حج‌ّ، بیانش: لِتَحکُم‌َ بَین‌َ النّاس‌ِ بِما أَراک‌َ اللّه‌ُ«3» إِن‌َّ صَلاتِی وَ نُسُکِی«4»، ای عبادتی، برای آن که در عبادت غسل گناهان بود تشبیها بغسل الثّوب. براء بن عازب گفت: رسول- علیه السّلام- روز عید اضحی برون آمد و گفت: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: اصفاهانی. (2). سوره زخرف (43) آیه 19. (3). سوره نساء (4) آیه 105. (4). سوره انعام (6) آیه 162. صفحه : 171 اوّل نسکنا فی یومنا هذا الصّلوة ثم‌ّ الذّبح، نماز را و ذبح را نسک خواند، و جمله افعال حج مناسک باشد، قال اللّه تعالی: فَفِدیَةٌ مِن صِیام‌ٍ أَو صَدَقَةٍ أَو نُسُک‌ٍ«1». چون ابراهیم- علیه السّلام- اینکه دعا کرد، جبریل آمد- علیه السّلام- و او را مناسک حج‌ّ باز آموخت. و عبد اللّه عمر روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: جبریل بیامد و دست ابراهیم گرفت و او را به منا برد و آن جا نماز پیشین و دیگر و شام و خفتن و بامداد بکرد، آنگاه او را به عرفات آورد، و چون نماز پیشین در آمد، نماز پیشین و دیگر بکرد«2»، و به موقف بداشت او را تا شب در آمد، و آنگاه او را به مزدلفه آورد و آن جا نماز شام و خفتن بکرد به جمع. و شب آن جا بود، و بامداد او را به مشعر الحرام آورد و نماز بامداد آن جا بکرد و به موقف بایستاد، آنگاه او را به منا آورد و رمی بکرد- اعنی سنگ بینداخت و گوسپند بکشت و بفرمود ابراهیم را تا سر بتراشید. آنگاه از منا بیامد، خدای تعالی وحی کرد به رسولش که: أَن‌ِ اتَّبِع مِلَّةَ إِبراهِیم‌َ حَنِیفاً«3». محمّد بن اسحاق گفت: عبد اللّه زبیر پرسید از عبید عمیر لیثی: که ابراهیم مردم را چگونه به حج خواند! گفت: به بام خانه برآمد و روی به یمن کرد و مردم را با خدا و حج‌ّ خانه خدا خواند، و جوابش دادند که: لبّیک لبّیک. آنگه روی به مشرق کرد و همچونین دعوت کرد، جواب شنید که: لبّیک لبّیک. و روی به مغرب کرد همچونین و بخواند و جواب شنید، و روی به شام کرد و بخواند و جواب یافت. آنگاه اسماعیل را و قبیله جرهم را حج‌ّ فرمود و مناسک بیاموخت و ایشان مصاهران«4» اسماعیل بودند و اهل حرم بودند، نماز پیشین [148- پ] و دیگر و شام«5» به منا بکرد، و شب به منا مقام کرد. چون روز شد، نماز بامداد بگزارد و روی«6» به نمره آورد و آن جا مقام کرد و قیلوله کرد، آنگاه به عرفات آمد و نماز پیشین و دیگر آن جا بکرد در مسجد ابراهیم به جمع، آنگاه به موقف آمد و بایستاد تا آفتاب فروشد. آنگاه از آن جا به مزدلفه آمد و جمع کرد از میان نماز شام و خفتن آن جا. آنگاه بامداد به ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 196. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر به جمع. (3). سوره نحل (16) آیه 123. (4). مب: مصاهرون. (5). همه نسخه بدلها و خفتن. (6). همه نسخه بدلها عبارت «بگزارد و روی» را: ندارد. صفحه : 172 مشعر آمد و به موقف بایستاد. آنگاه به منا آمد و سنگ بینداخت و مناسک تمام کرد و بازگشت و اسماعیل را آن جا رها کرد، و او با شام شد و آن جا وفاتش بود- صلّی اللّه علیه و علی جمیع انبیاء اللّه و رسله. آنگه دعا کرد که وَ تُب عَلَینا، بار خدایا توبه ما بپذیر. و بیان کردیم که توبه پیغامبران بر سبیل خضوع و خشوع و انقطاع با خدای بود، و غرض تحصیل ثواب، چه ایشان را گناهی نبود که به توبه ساقط شود. محمّد جریر گفت: اصل توبه رجوع باشد من مکروه الی محبوب«1»، از اینکه جا بود توبه بنده با خدا از معاصی، و توبه خدای بر بنده«2» که رجوع کند به او از عذاب با رحمت. و اصم‌ّ گفت که: ممکن باشد که توبه راجع باشد با ذرّیت او که ایشان معصوم نبودند، و در آیت ذکر فرزندان رفت وَ مِن ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَک‌َ، و اینکه وجه قریب است. آنگه ثنای خدای گفتند: إِنَّک‌َ أَنت‌َ التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ، تو خداوندییی«3» که قبول توبه بکنی از تایبان و بر ایشان رحمت کنی، و در آیت دلیل است بر آن که خدای تعالی متفضّل است به قبول توبه برای آن«4» که رحیم با توّاب مقرون بکرد، چه اگر واجب بودی به خلاف اینکه بودی که فاعل واجب را نگویند رحمت می‌کند به کردن واجب، و نیز در دعا گفتند: رَبَّنا وَ ابعَث فِیهِم رَسُولًا مِنهُم، اینکه دعا خاص‌ّ«5» است ایشان را به فرستادن رسول ما- صلّی اللّه علیه و آله- و اینکه آن است که رسول- علیه السّلام- گفت: انا دعوة ابی ابرهیم و بشری عیسی. در روایت خالد بن معدان الکلاعی‌ّ آمد که: جماعتی از صحابه، رسول را گفتند- علیه و اله السّلام: اخبرنا عن نفسک، فقال: انا دعوة ابی ابرهیم و بشری عیسی. عرباض بن ساریة«6» السّلمی‌ّ گفت: از رسول- علیه السّلام- شنیدم که می‌گفت: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: الی المحبوب. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر آن بود. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: خداوندی. [.....] (4). مج، وز را. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دعای خواص‌ّ. (6). اساس: سابب، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. صفحه : 173 1»2»3»4» انّی عند اللّه« لخاتم النّبیّین و ان‌ّ آدم لیتجدّل« فی طینته و سوف أنبّئکم بتأویل ذلک انا دعوة ابی ابرهیم و بشری« عیسی و رؤیا امّی [انّه]« خرج منها نور اضاءت به قصور الشّام گفت: من بنزدیک خدای [149- ر] خاتم پیغمبران بودم- علیهم السّلام- و آدم به خاک خلقت خود خاک آلود بود، و شما را خبر دهم به تأویل آن، من به دعای پدرم ابراهیم و بشارت عیسی و خواب مادرم که در خواب دید که نوری از وی جدا شد که قصور شام به آن روشن شد. و دلیل بر آن که مراد به اینکه پیغمبر رسول ماست- صلّی اللّه علیه و آله- آن است که: اینکه دعا در مکّه رفت، و مراد به «فیهم» عرب است، و به «منهم» همچونین. خدای تعالی دعای ایشان اجابت کرد و پیغامبری را بفرستاد از عرب از معروفتر قبیله‌ای، و در میان ایشان زاده و پرورده، که او را شناختند، و نفس و نسبت«5» او دانستند تا به قبول قول او نزدیکتر باشند«6». یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِک‌َ، آیات تو بر ایشان خواند، یعنی از قرآن، و ایشان را حکمت آموزد یعنی شریعت و گفته‌اند: تأویل متشابه آموزد ایشان را، و گفته‌اند: مراد به حکمت سنّت است. إبن زید گفت: علم الدّین، و اینکه اقوال متقارب المعنی است. وَ یُزَکِّیهِم، ایشان را تزکیه کند، یعنی استدعا کند ایشان را با کارهایی که به آن مزکّی و مطهّر شوند، و«7» معنی آن است که: ایشان را پاکیزه بکند از شرک و گناهان. و گفته‌اند که: چون بر شرایع کار کنند حکم کند«8» به زکا«9» و طهارت ایشان، و ایشان را ازکی«10» خواند، و اینکه جمله دعاها در حق‌ّ فرزندان خود می‌کند که از نسل اسماعیل باشند. آنگاه در آخر دعا ثنا گفت بر خدای- عزّ و جل‌ّ- گفت: إِنَّک‌َ أَنت‌َ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ، که تو خداوندی قادر بر آنچه خواهی، ممتنع از هر چه نقص باشد. و ----------------------------------- (1). اساس: به صورت «عبد اللّه» هم خوانده می‌شود، وز: عبد اللّه. (2). آج، لمنجدل. (3). اساس: در حاشیه افزوده «بشارة»، مج، وز، دب، آج، لب، فق: بشارة. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). مج، وز، دب، مر: نسب. (6). دب: بود، مر: باشد. (7). همه نسخه بدلها گفته‌اند. (8). دب: کنند. (9). آج: زکات. (10). همه نسخه بدلها، بجز مر: زکی، مرا بزرگی. صفحه : 174 اصل عزّت در لغت شدّت باشد، یقال: تعزّز لحم النّاقة اذا اشتدّ، و یقال: عزّ علی‌ّ، ای شق‌ّ، قال«1»: اجد اذا ضمرت تعزّز لحمها

و اذا تشدّ بنسعها لا تنبس و منه قوله تعالی فَعَزَّزنا بِثالِث‌ٍ«2»، ای قوّیناهما، و محل‌ّ اینکه افعال من قوله: یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِک‌َ وَ یُعَلِّمُهُم‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ یُزَکِّیهِم، نصب است لکونها صفات للرّسول فی قوله: «رسولا منهم» و حکیم و عالمی محکم کار و درست کرداری، و بیان اینکه برفت از پیش اینکه- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. وَ مَن یَرغَب‌ُ عَن مِلَّةِ إِبراهِیم‌َ، رغب فیه، ضدّ آن باشد که رغب عنه، رغب فیه، خواست. و رغب عنه، نخواست و دور شد از او می‌گوید: و کیست که رغبت کند از دین«3» ابراهیم و رد کند آن را و ناخواست؟ إِلّا مَن سَفِه‌َ نَفسَه‌ُ، الّا من جهل قدر نفسه، الّا خویشتن نشناسی«4»، و آن کس که قدر خود نشناسد غیر خود را [149- پ] چگونه بشناسد؟ اصم گفت: معنی آن است که الّا کافری، برای آن که چون خود را نشناسد خدای را نشناسد، من قوله- علیه السّلام: من عرف نفسه فقد عرف ربّه، و قوله: اعرفکم بنفسه اعرفکم بربّه. ابو علی گفت: معنی آن است که آنان که راغب بودند از دین محمّد، راغب بودند از دین ابراهیم، و محمّد- علیه السّلام«5»- که آمد به عزّ و شرف و اعلاء کلمت و رفع منزلت ایشان آمد، آن کس که از اینکه روی بگرداند و دور شود الّا سفیهی نباشد. ابو عبیده گفت: معنی آن است الّا من اهلک نفسه و اوبقها، الّا آن که خویشتن را هلاک کند«6». از عبد اللّه عبّاس روایت کردند که: الّا من خسر نفسه، [الّا آن که خود را زیان کند]«7»، و قطرب گفت: معنی آن است که: الّا من کان سفیها فی نفسه، الّا ----------------------------------- (1). آج الشّاعر. [.....] (2). سوره یس (36) آیه 14. (3). مج اسلام. (4). مب: نشناسیمی. (5). مج: علیهم السّلام. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن که خویشتن رها کند به دست خود تا هلاک شود. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 175 آن که به خویشتن در سفیه باشد. و لقد اصطفیناه فی الدّنیا، و ما ابراهیم را در دنیا برگزیدیم بر اهل روزگارش و بر«1» بسیاری پیغمبران، و او در آخرت از جمله صالحان باشد، یعنی پایه و منزلت صالحان دارد در استحقاق منازل و درجات و غرفات. و گفته‌اند که: اجابت دعای ابراهیم است آن جا که گفت: رَب‌ِّ هَب لِی حُکماً وَ أَلحِقنِی بِالصّالِحِین‌َ«2»، گفت: بار خدایا مرا به صالحان در رسان، خدای تعالی گفت: او در آخرت بنزدیک من از جمله صالحان است تا بداند که دعای او به اجابت مقرون باشد«3».

إِذ قال‌َ لَه‌ُ رَبُّه‌ُ أَسلِم قال‌َ أَسلَمت‌ُ لِرَب‌ِّ العالَمِین‌َ (131) وَ وَصّی بِها إِبراهِیم‌ُ بَنِیه‌ِ وَ یَعقُوب‌ُ یا بَنِی‌َّ إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی لَکُم‌ُ الدِّین‌َ فَلا تَمُوتُن‌َّ إِلاّ وَ أَنتُم مُسلِمُون‌َ (132) أَم کُنتُم شُهَداءَ إِذ حَضَرَ یَعقُوب‌َ المَوت‌ُ إِذ قال‌َ لِبَنِیه‌ِ ما تَعبُدُون‌َ مِن بَعدِی قالُوا نَعبُدُ إِلهَک‌َ وَ إِله‌َ آبائِک‌َ إِبراهِیم‌َ وَ إِسماعِیل‌َ وَ إِسحاق‌َ إِلهاً واحِداً وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ (133) تِلک‌َ أُمَّةٌ قَد خَلَت لَها ما کَسَبَت وَ لَکُم ما کَسَبتُم وَ لا تُسئَلُون‌َ عَمّا کانُوا یَعمَلُون‌َ (134) وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَو نَصاری تَهتَدُوا قُل بَل مِلَّةَ إِبراهِیم‌َ حَنِیفاً وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ (135) قُولُوا آمَنّا بِاللّه‌ِ وَ ما أُنزِل‌َ إِلَینا وَ ما أُنزِل‌َ إِلی إِبراهِیم‌َ وَ إِسماعِیل‌َ وَ إِسحاق‌َ وَ یَعقُوب‌َ وَ الأَسباطِ وَ ما أُوتِی‌َ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِی‌َ النَّبِیُّون‌َ مِن رَبِّهِم لا نُفَرِّق‌ُ بَین‌َ أَحَدٍ مِنهُم وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ (136) فَإِن آمَنُوا بِمِثل‌ِ ما آمَنتُم بِه‌ِ فَقَدِ اهتَدَوا وَ إِن تَوَلَّوا فَإِنَّما هُم فِی شِقاق‌ٍ فَسَیَکفِیکَهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ هُوَ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌ُ (137) صِبغَةَ اللّه‌ِ وَ مَن أَحسَن‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ صِبغَةً وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ عابِدُون‌َ (138) قُل أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللّه‌ِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّکُم وَ لَنا أَعمالُنا وَ لَکُم أَعمالُکُم وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُخلِصُون‌َ (139) أَم تَقُولُون‌َ إِن‌َّ إِبراهِیم‌َ وَ إِسماعِیل‌َ وَ إِسحاق‌َ وَ یَعقُوب‌َ وَ الأَسباطَ کانُوا هُوداً أَو نَصاری قُل أَ أَنتُم أَعلَم‌ُ أَم‌ِ اللّه‌ُ وَ مَن أَظلَم‌ُ مِمَّن کَتَم‌َ شَهادَةً عِندَه‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ (140) تِلک‌َ أُمَّةٌ قَد خَلَت لَها ما کَسَبَت وَ لَکُم ما کَسَبتُم وَ لا تُسئَلُون‌َ عَمّا کانُوا یَعمَلُون‌َ (141)

چون گفت او را خدای او که اسلام آر، گفت: اسلام آوردم خدای جهانیان را. و وصایت کرد به آن ابراهیم پسرانش را و یعقوب ای پسران من خدای بگزید برای شما دین ممیرید«4» و الّا شما مسلمان باشی. [150- ر] یا بودی حاضر چون حاضر آمد یعقوب را مرگ، گفت پسرانش را چه پرستی«5» از پس من! گفتند: پرستیم خدای تو را و خدای پدران تو ابراهیم و اسماعیل و اسحاق یک خدای را، و ما او را گردن نهاده‌ایم. آن امّتی‌اند جماعت که بگذشتند«6»، ایشان راست آنچه کردند، و شما راست آنچه کردی، و نپرسند شما را از آنچه ایشان کرده باشند. [150- پ] و گفتند: باشی جهود یا ترسا تا راه یابی، بگو: دین ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: روزگار سرور. (2). سوره شعرا (26) آیه 83. (3). همه نسخه بدلها: شد. (4). مج، وز، دب: بممیرید، آج، لب: بمیرید. (5). مج، وز، دب، لب: می‌پرستی/ می‌پرستید. (6). دب، آج، لب: بگذاشتند. صفحه : 176 ابراهیم مسلمان«1»، و نبود از انبازگویان. بگویید: ایمان آوردیم به خدای و آنچه فرستادند به ما و آنچه فرستادند به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندان او، و آنچه دادند موسی و عیسی را، و آنچه دادند پیغامبران را از خدای ایشان، جدا نکنیم میان یکی از ایشان، و ما او را مسلمان‌ایم. اگر ایمان آرند به مانند آن که ایمان آوردی به آن، راه یافتند، و اگر برگردند ایشان در خلاف‌اند. کفایت کند تو را ایشان«2» خدای، و او شنوا و داناست [151- ر]. دین خدا و کیست نکوتر از خدا به دین، و ما او را پرستنده‌ایم. بگو خصومت می‌کنی با ما در خدا، و او خدای ماست و خدای شما، و ما راست کردار ما، و شما راست کردار شما، و ما او راییم خالص کننده عملها«3». [151- پ] یا می‌گویی که ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندان او«4» بودند جهودان و«5» ترسایان، بگو شما به دانی«6» یا خدای، و کیست بیدادگرتر از آن که پنهان کند گواهی نزدیک او از خدا، و نیست خدای غافل از آنچه شما می‌کنی. ----------------------------------- (1). اساس کلمه «ضیفا» را به معنی مسلمان آورده است. (2). مج را. [.....] (3). مج، وز، دب، آج، لب: عمل. (4). مج، وز، دب، آج، لب: یعقوب. (5). مج، وز: یا . (6). مج، وز: بدانی. صفحه : 177 آن جماعتی‌اند که گذشتند، ایشان راست آنچه کردند و شما راست آنچه کردی، و نپرسند شما را از آنچه ایشان کرده باشند. اینکه یازده آیت است«1»، قدیم- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیت بیان کرد که سبب آن که ابراهیم«2» را برگزید«3» در دنیا و در آخرت از جمله صالحان کرد آن بود که او را گفت: ای ابراهیم؟ اسلام آر و تن بده و گردن بنه. عبد اللّه عبّاس گفت: حق تعالی اینکه امر او را آنگاه کرد که از غار بیرون آمد، او در نگرید«4» ماه و آفتاب و ستاره دید، نظر کرد در او و علمش حاصل شد به حدوث او و احتیاج آن به محدث، گفت: أَسلَمت‌ُ لِرَب‌ِّ العالَمِین‌َ، چنان که آن جا گفت: إِنِّی وَجَّهت‌ُ وَجهِی‌َ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِن‌َ المُشرِکِین‌َ«5». بعضی دگر گفتند: اینکه امر او را پس از آن کرد که او اسلام آورده بود، و لکن او را گفت: استقامت کن، و بر اینکه که داری بایست و از اینکه بر مگرد. کلبی و إبن کیسان گفتند: مراد آن است که دین خالص کن خدای را به توحید. عطا گفت: معنی آن است که خود را به خدای«6» تسلیم کن، و بعضی دگر گفتند: معنی آن است که خدای را خاشع باش و منقاد«7» فرمان او را، و اینکه اختیار ابو علی است، گفت«8»: گردن نهادم و منقاد شدم خدای جهانیان را. آنگه قدیم- جل‌ّ جلاله- باز نمود که: ابراهیم- علیه السّلام- تا زنده بود خلق را دعوت کرد«9». چون وقت وفاتش بود اندرز کرد فرزندان را به آن«10». مفسّران خلاف کردند در آن که کنایت با چه راجع است. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد کلمه اخلاص است لا اله الّا اللّه، و اینکه ضمیر قبل الذّکر باشد، چنان که ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: قوله إِذ قال‌َ لَه‌ُ رَبُّه‌ُ أَسلِم (2). همه نسخه بدلها: او. (3). همه نسخه بدلها و. (4). دب، فق، آج، لب، مب، مر: نگریست. (5). سوره انعام (6) آیه 79. (6). آج، لب، فق، مب، مر خالص کن آنگه. (7). مر شو. (8). آج، لب، فق، مب، مر: اینکه اختیار کن ابو علی گفت. (9). همه نسخه بدلها: می‌کرد. (10). چاپ شعرانی (1/ 337) وَ وَصّی بِها [.....] صفحه : 178 گفت: إِنّا أَنزَلناه‌ُ ...«1» حَتّی تَوارَت بِالحِجاب‌ِ«2»، و قرآن را و آفتاب را [152- ر] در آیات ذکری رفته نیست، و چنان که طرفه گفت: علی مثلها امضی اذا قال صاحبی

الا لیتنی افدیک منها و افتدی [منها]«3»، ای من الفلاة، و آن را ذکری نیست. اصم‌ّ گفت: راجع است به آن کلمه که او گفت و هی قوله: أَسلَمت‌ُ لِرَب‌ِّ العالَمِین‌َ. ابو عبیده«4» گفت: کنایت راجع است با ملت، و گفته‌اند راجع است با وصیّت، ای وصّی بوصیّة، و مفضّل گفت: راجع است به اطاعت، و إبن عامر و نافع خوانند: «اوصی» بالالف، و ابو عبیده گفت: در مصحف عثمان به «الف» است. و اوصی و وصّی به یک معنی باشد. و گفته‌اند: اوصی یک بار فعل باشد، و وصّی تکثیر«5» فعل را باشد، یعنی اوصی مرّة بعد اخری، یک بار پس از دیگر وصایت کرد، و افعل و فعّل به یک معنی بسیار است، قال اللّه تعالی: فَمَهِّل‌ِ الکافِرِین‌َ أَمهِلهُم رُوَیداً«6». بَنِیه‌ِ، پسرانش را، و آن هشت پسر بودند: اسماعیل و مادرش هاجر بود، و اسحاق و مادرش ساره بود، و مدین و مداین و یقشان«7» و زمران و یشبق و شوح«8»، و مادر اینان جمله قطور بنت یقطن الکنعانیّه بود، ابراهیم او را از پس وفات ساره به زنی کرد، و مهین«9» فرزندان او اسماعیل بود و آنگاه اسحاق، و آنگاه اینان بودند. قوله«10»: یَعقُوب‌ُ، و تقدیر اینکه است که«11»: وصّی بها ایضا یعقوب بنیه، و یعقوب نیز پسران خود را اینکه وصیّت کرد. عبد اللّه عبّاس گفت: یعقوب را برای آن یعقوب خواندند که ولادت او به عقب ولادت عیص«12» بود برادرش، و اسحاق را اینکه دو فرزند بودند: یکی عیص و یکی یعقوب، و به روایتی آن است که: یعقوب و عیص هم شکم بودند، و مادر اوّل به ----------------------------------- (1). سوره قدر (97) آیه 1. (2). سوره ص (38) آیه 32. (10- 3). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابو عبیده. (5). وز: تکسر، مر: به کسر، مب: تکسیر. (6). سوره طارق (86) آیه 17. (7). دب: یقیتان، مر: نفشان. (8). مج: سرح. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مهترین. (11). همه نسخه بدلها: و. (12). مج: عمیص. صفحه : 179 عیص بار بنهاد و یعقوب بر اثر او، قابضا علی عقبه«1»، پاشنه او در دست گرفته. و گفتند: یعقوبش برای آن خواندند که عقبش بسیار بود، و او را دوازده پسر بودند«2»: روبیل و او فرزند مهین«3» بود، و شمعون و لاوا«4»، و یهودا، و ریالون، یسجر، و دان، و تقتالی«5»، و جاد و اشر، و یوسف و بنیامین. یا بَنِی‌َّ، و اینکه جا نیز «قال» محذوف است، قال یا بنی‌ّ با «ان» و تقدیر چنان که: ان یا بنی‌ّ، و در مصحف ابی‌ّ و عبد اللّه مسعود «ان» نوشته است. و گفتند: «ان‌ّ» مضمر است فی قوله: یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ فِی أَولادِکُم لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ«6» وَعَدَ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ لَهُم مَغفِرَةٌ«7»، ای ان‌ّ لهم مغفرة، قال الشّاعر: انّی سأبدی لک فیما ابدی

لی شجنان شجن بنجد

شجن لی ببلاد الهند [251- پ] و تقدیر آن است که: ان‌ّ لی شجنین. إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی، «ان‌ّ» برای تقدیر قول است- چنان که بیان کردیم- چه از پس قول «ان‌ّ» باشد، و آن کس که به جای «قال»، «ان» تقدیر کند گوید در ندا معنی قول باشد، یعنی فی قوله؟ « یا بنی‌ّ» برای آن که ندا قول باشد با رفع صوت، ای، اختار. لَکُم‌ُ الدِّین‌َ، خدای تعالی برای شما دین مسلمانی اختیار کرد. فَلا تَمُوتُن‌َّ إِلّا وَ أَنتُم مُسلِمُون‌َ، در ظاهر نهی«8» تعلّق به مرگ دارد، و مرگ از فعل و اختیار ایشان نباشد، و لکن به معنی نهی از مخالفت اسلام است برای آن که «الّا» اینکه جا برای اثبات است بعد نفی، و «واو» حال راست، یعنی نبادا که مرگ به شما آید و حال و صفات شما جز مسلمانی بود، یعنی مادام باید تا بر مسلمانی باشی تا چون مرگ به شما رسد بر هر حال از احوال شما را بر مسلمانی یابد«9»، و اینکه از جمله کلام فصیح ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عقبیه. (2). همه نسخه بدلها: بود. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مهتر. [.....] (4). همه نسخه بدلها: لاوی. (5). همه نسخه بدلها: یقتالی. (6). سوره نساء (4) آیه 11. (7). سوره مائده (5) آیه 9. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نفی. (9). لب، مب: باید. صفحه : 180 است. مُسلِمُون‌َ، قیل: موحّدون، و قیل: مخلصون، و قیل: مفوّضون، کار خود با خدای افگنده. قوله: أَم کُنتُم شُهَداءَ إِذ حَضَرَ یَعقُوب‌َ المَوت‌ُ، و روایت کرده‌اند که: یعقوب را چون اجل نزدیک رسید، فرزندانش به بالین او حاضر آمدند. یعقوب یوسف را گفت: ای یوسف؟ تو دانی منزلت خود در دل من، و آن که من برای تو چه غم و اندوه دیده‌ام! و خدای تعالی آن غم بر من به سر آورد و به سرور بدل کرد و امروز روز فراق و جدایی من است از تو، و من با جوار رحمت خدای می‌شوم، و روح من با نزدیک ارواح انبیا می‌رود. پسرانت را: افریم«1» و میشا را پیش من آر تا ایشان را اختصاص کنم به فضلی که جز ایشان را نباشد. ایشان را حاضر کرد. یعقوب گفت: من شما را از جمله اسباط کردم، و اسباط فرزندان یعقوب بودند، یعنی من شما را با آن که فرزند زاده‌ای، بمثابت فرزند کردم، امّا در منزلت و امّا در میراث. آنگه گفت: یا «2» یوسف دستها بیار«3» و بر پهلوهای من نه و مرا در بر گیر که من با پدرم همچونین کردم، و پدرم اسحاق با پدرش ابراهیم همچنونین کرد، یوسف همچنان کرد. آنگه گفت: چون مرا دفن کرده باشی، مرا«4» هشتاد روز رها کن، آنگه مرا برگیر از اینکه جا و با نزدیک پدرم و جدّم بر، که پدر و جدّم در یک گورند، و مرا نیز در آن جا نه تا از ایشان جدا نباشم. آنگه فرزندان را گفت و خویشان را که: به سلامت بروی، و مرا با یوسف رها کنی تا وصیّتی که هست با او بگویم. ایشان برفتند و او یوسف را وصایت کرد به وصایا که خواست«5»، و گفت: برادران«6» نکودار اگر چه ایشان با تو زشتی کردند. یوسف- علیه السّلام- [153- ر] وصیّت او بپذیرفت و یعقوب با پیش خدای شد، و یوسف او را دفن کرد. و چون هشتاد روز بر آمد، بفرمود تا او را برگرفتند و با زمین کنعان بردند با نزدیک پدر و جدّش اسحاق و ابراهیم- علیهم الصّلاة و السّلام. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، مب: اوریم، فق؟ آور، مر: آوردیم. (2). مج، وز، مب، مر: با. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیاور. (4). مج: مراد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به وصیّتی که داشت. (6). همه نسخه بدلها، بجز دب را. صفحه : 181 سبب نزول آیت آن بود که: جهودان دعوی کردند که یعقوب آن روز که او را وفات رسید، فرزندان را به جهودی وصایت کرد، حق تعالی رد کرد بر ایشان، گفت: أَم کُنتُم شُهَداءَ، شما حاضر بودی که یعقوب را اجل حاضر آمد! کلبی گفت: سبب وصایت یعقوب آن بود که او در مصر شد، اهل مصر بعضی بت پرست بودند و بعضی آتش پرست، گفت: نبادا«1» که فرزندان او به آن میل کنند، نزدیک مرگ ایشان را حاضر کرد و گفت: ما تَعبُدُون‌َ مِن بَعدِی، عطا گفت: خدای تعالی یعقوب را مخیّر بکرد از میان مرگ و زندگانی و با همه پیغامبران همچنان کرد. یعقوب اختیار مرگ کرد و گفت: چندان مهلت می‌خواهم تا وصیّت کنم. آنگه بیامد و فرزندان را جمع کرد و گفت: ما تَعبُدُون‌َ مِن بَعدِی. «ام» بیان کردیم که معادل همزه استفهام بود. اگر گویند: اینکه جا با چه معادله می‌کند جواب آن است که گوییم: یک وجه آن است که بیان کردیم پیش از اینکه که «میم» صله است، و معنی آن است که: اکنتم شهداء. وجهی دیگر آن است که: معادل استفهامی است در کلام مضمر و محذوف، و تقدیر آن است که: اقلتم ذلک تخرّصا و افکا ام کنتم شهداء، اینکه دروغی است که می‌گویی؟ یا «2» حاضر بودی آن جا که یعقوب را مرگ حاضر آمد و وصایت کرد. و «ما» استفهامیّه است. مِن بَعدِی، ای من بعد موتی، و بر قول اوّل خطاب با جهودان است، و بر قول دیگر مفسّران خطاب با صحابه رسول است، ایشان جواب دادند که: نَعبُدُ إِلهَک‌َ، ما خدای تو را پرستیم. وَ إِله‌َ آبائِک‌َ، و خدای پدران تو را، و اینکه اضافت اختصاص باشد از دو وجه: یکی آن که: خدای که تو را و ایشان را به پیغامبری بفرستاد، پس اینکه وجه اختصاص دارد به ایشان دون دیگران. و وجهی دیگر آن که: خدای که تو و پدران تو او را پرستیدی«3» و خلقان بر ضلالت و عبادت اصنام و جز آن از طواغیت بودند. ----------------------------------- (1). مب: مبادا. (2). دب، آج، لب، مب، مر، فق: شما. [.....] (3). دب، آج، فق، مب، مر: پرستیدندی، لب: پرستدندی. صفحه : 182 آنگه در«1» تفصیل«2» پدران ابراهیم را و اسماعیل و اسحاق را برداد، و اسماعیل پدر نبود عم بود، و عرب عم را پدر خواند از آن جا که به حرمت«3» داشت به جای پدر بود، و از اینکه جا گفت رسول- علیه السّلام- روز بدر عبّاس را: ردّوا علی‌ّ ابی، پدر مرا با نزدیک من آرید، یعنی عمّش عبّاس را [153- پ]، و نیز خاله«4» را مادر خوانند، چنان که در قصّه یوسف گفت: وَ رَفَع‌َ أَبَوَیه‌ِ عَلَی العَرش‌ِ«5» وَ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ لِأَبِیه‌ِ آزَرَ ...«6» إِلهاً واحِداً، نصب او بر حال باشد از «نعبد». وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ، ای مخلصون، و در آیت دلیل است بر استحباب و ترغیب در وصایت«9». و آنگه خدای- جل‌ّ جلاله- بر اینکه پیغامبران ثنا کرد به کار بستن وصیّت و خلل ناکردن به او، و از پس ایشان پیغامبران خواستند بودن و کتابها و شرعهای ناسخ با همه روا نداشتند خلل کردن«10» وصیّت، رسول ما- صلّی اللّه علیه و آله- که خاتم و آخر پیغامبران بود، و از پس او دگر پیغامبر نخواست بودن کی روا باشد که خلل کند به وصیّت! تِلک‌َ أُمَّةٌ، عبد اللّه عبّاس گفت: جماعت و امّت بر وجوه مختلف آمد: به معنی امام و مقتدا باشد فی قوله: إِن‌َّ إِبراهِیم‌َ کان‌َ أُمَّةً«11» إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ«12» وَ ادَّکَرَ بَعدَ أُمَّةٍ«13» وَجَدَ عَلَیه‌ِ أُمَّةً مِن‌َ النّاس‌ِ یَسقُون‌َ«14». ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب: ندارد. (2). دب، آج، لب، فق، مب: تفصیل دارد، مر: تفضّل دادند. (3). دب، آج، مب، فق، مب، مر پدر. (4). دب، آج، فق: خواله. (5). سوره یوسف (12) آیه 100. (6). سوره انعام (6) آیه 74. (7). همه نسخه بدلها: پیغامبران/ پیغمبران. (8). مب، مر تعالی. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: وصیّت. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر به. (11). سوره نحل (16) آیه 120. (12). سوره زخرف (43) آیه 23. (13). یوسف (12) آیه 45. [.....] (14). سوره قصص (28) آیه 23. صفحه : 183 و «امّة»، ام‌ّ باشد یعنی مادر، و امّت قامت باشد، یقال: فلان حسن الامّة، ای القامة، فی قول الشّاعر: و ان‌ّ«1» معاویة الاکرمی

ن حسان الوجوه طوال الامم ای القامات. قَد خَلَت، که گذشتند، یعنی ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندان ایشان. لَها ما کَسَبَت، ایشان راست آنچه کردند. حق تعالی در اینکه آیت بیان عدل خود کرد و آنچه«2» او ثواب عمل کسی به کسی دگر ندهد، و به گناه کسی کسی دیگر را نگیرد. گفت: کار ایشان ایشان راست و کار شما شما را، ایشان را از شما نپرسند و شما را از ایشان نپرسند، پس هر کسی«3» را کرده خود جزا دهند، چنان که گفت: کُل‌ُّ نَفس‌ٍ بِما کَسَبَت رَهِینَةٌ«4» و: کُل‌ُّ امرِئ‌ٍ بِما کَسَب‌َ رَهِین‌ٌ«5»، وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخری«6» أَم کُنتُم شُهَداءَ. آنگاه گفت: احسب که چنین است شما را از آن چیست، شما را از عمل او نپرسند و او را از عمل شما، و اینکه وجهی نیکوست. وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَو نَصاری تَهتَدُوا، و اینکه حکایت است از جهودان و ترسایان درهم پیخته چنان که بیانش در آیات مقدّم برفت، یعنی جهودان گفتند: جهود باشی، و ترسایان گفتند: ترسا باشی. آنگاه در آیت چنین نهاد که: امّا اینکه و امّا آن، یعنی اگر از اینان شنوی مدح ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: فان‌ّ. (2). مج، وز: آن که. (3). مج، وز: بل هر نفسی را، آج، لب، فق، مب، مر: هر نفسی را. (4). سوره مدّثر (74) آیه 38. (5). سوره طور (52) آیه 21. (6). سوره انعام (6) آیه 164. صفحه : 184 جهودی گویند، و اگر از ایشان شنوی مدح ترسایی گویند، برای اینکه لفظ «او» گفت. و قوله: «تهتدوا»، مجزوم است به جواب امر که کلام متضمّن معنی شرط و جزاست، و تقدیر چنین است: فانّکم ان تکونوا کذلک تهتدوا. آنگه حق تعالی مسلمان را بیاموخت که جواب جهودان و ترسایان چگونه دهی: قُل بَل مِلَّةَ إِبراهِیم‌َ، و نصب او بر فعلی مقدّر بود، و معنی آن که: بل نتّبع ملّة ابرهیم و نعتقد ملّة ابرهیم. حَنِیفاً، نصب او بر حال است، در معنی او خلاف کردند. بعضی اهل لغت گفتند: حنیف مایل باشد، و احنف گویند آن را که انگشتان او به جانب وحشی میل دارد، و معنی آن که: ما مایلیم و عدول کرده از دینی که جز دین مسلمانی است. و بعضی دگر گفتند که: حنیف مستقیم باشد، و از اینکه جا احنف گویند آن را که قدم او راست بود، همه پای او بر زمین نشیند در وقت ایستادن، یعنی ما بر استقامت دین مسلمانی‌ایم«1». و ابو علی جمع«2» کرد میان هر دو قول و گفت: اصل حنف استقامت باشد، و کژی را بر سبیل تفأل حنف خوانند، چنان که اعمی را بصیر خوانند، و بیابان را که مهلکه باشد مفازه، و مار گزیده را که بیم هلاکش بود سلیم، چنان که شاعر گفت، اعنی طائی در وصف پیری: دقّة فی الحیوة تدعی جلالا

مثل ما سمّی اللّدیغ سلیما عبد اللّه عبّاس گفت: ملّت ابراهیم در نماز روی به کعبه کردن است، و در حج طواف خانه و مسح ارکان، و استلام حجر، و وقوف بالموقفین، و رمی الجمار، که ابراهیم و آنان که بر ملّت او بودند اینکه کار را بستند. قتاده گفت: حنیفیّه«3» تحریم نکاح محرّمات باشد و ختنه کردن. مقاتل گفت: حنیفا، ای مخلصا، و مجاهد گفت: حنیفا، ای متّبعا. وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ، و ابراهیم از جمله مشرکان نبود، و جهودان و ترسایان مشرکند به آن که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد که: ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: مسلمانیم. (2). اساس: به صورت: «منع» هم خوانده می‌شود. (3). مج، وز، دب، آج: حنیفه. صفحه : 185 وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ عُزَیرٌ ابن‌ُ اللّه‌ِ وَ قالَت‌ِ النَّصاری المَسِیح‌ُ ابن‌ُ اللّه‌ِ«1» لَقَد کَفَرَ الَّذِین‌َ قالُوا إِن‌َّ اللّه‌َ ثالِث‌ُ ثَلاثَةٍ«2». آنگاه گفت: جواب جهودان دهی و بگویی [154- پ] که: آمَنّا بِاللّه‌ِ، ما به خدای ایمان داریم. وَ ما أُنزِل‌َ إِلَینا، و آنچه به ما آورده‌اند یعنی قرآن، وَ ما أُنزِل‌َ إِلی إِبراهِیم‌َ، یعنی صحف ابراهیم، و آن ده صحیفه بود که بر ابراهیم- علیه السّلام- فرود آمد، و کتاب اسماعیل و اسحاق و یعقوب«3» همان بود، و اگر چه «واو» ایجاب ترتیب نکند، حق تعالی در آیت ترتیب نگاهداشت اسماعیل را از پس ابراهیم، برای آن تقدیم کرد که او فرزند مهتر بود پس از او اسحاق، پس از او یعقوب را که فرزند اسحاق بود، پس از آن اسباط را که فرزندان یعقوب بودند. محمّد بن اسحاق گوید: یعقوب دختر خال خود را «لیّا» بنت «لیّان» به زنی کرد، و از او شش پسر آورد. چون «لیّا» فرمان یافت، یعقوب خواهر او راحیل را به زنی کرد و از او یوسف و بنیامین آورد، و دو سرّیت«4» داشت چهار فرزند از ایشان آورد«5»، اینکه دوازده سبط بودند. و به روایتی، دیگران هر دو فرزند از مادری بودند- و اللّه اعلم. و اسباط در بنی یعقوب چنانند که قبایل در بنی اسماعیل، به نام مختلف‌اند تا فرق و تمییز باشد در میان فرزندان ایشان. و سبط در لغت نواده«6» بود، اعنی فرزندزاده. از اینکه جا حسن و حسین را سبطا«7» رسول اللّه- علیه و علیهما السّلام- گویند. و اصل او در لغت درختی بود شاخه‌ها در هم پیچیده، کذا ذکره ابو سعید الضّریر. آنگه موسی و عیسی را جدا کرد برای آن که دین ایشان و کتاب ایشان و شرع ایشان دگر بود. دگر آن که: جهودان و ترسایان را به ایشان اختصاص بود تا بدانند که مصطفی- صلّی اللّه علیه و آله- به پیغامبر و کتاب ایشان ایمان می‌دارد، و او را عصبیّت«8» و مکافات بر آن نمی‌دارد که کفر آرد به ایشان، چون درست شده است که ایشان پیغامبران خدا بودند، و کتابهای ایشان حق بود. ----------------------------------- (1). سوره توبه (9) آیه 30. (2). سوره مائده (5) آیه 73. (3). همه نسخه بدلها و اسباط. (4). آج، لب، فق، مب، مر: دو سر پوشیده. [.....] (5). آج، لب، فق، مب، مر: چهار شدند از راحیل. (6). دب: نوازده، فق: نوانزده، مب: نوزده. (7). دب، آج، مب: سبط. (8). مر: عصبت. صفحه : 186 و أُوتِی‌َ، اعطی من الایتاء و هو الاعطاء، و مراد به آنچه ایشان را دادند، اعنی موسی و عیسی را توریت و انجیل است. وَ ما أُوتِی‌َ النَّبِیُّون‌َ مِن رَبِّهِم، و آنچه پیغامبران را دادند از خدای ایشان از کتابها و شرایع. لا نُفَرِّق‌ُ بَین‌َ أَحَدٍ مِنهُم، ما از میان ایشان فرق نکنیم در باب پیغامبری و راست گویی و حقّی آنچه از خدای تعالی آوردند، و مراد نه آن است که تفضیل ننهیم بعضی را بر بعضی، بل مراد آن است که در باب ایمان فرق نکنیم، چنان که شما که جهودانی«1» کردی و گفتی، نؤمن ببعض و نکفر ببعض. وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ، و ما او را مستسلم و منقادیم، یعنی خدای را- جل‌ّ جلاله. و ابو مسلم گفت: روا باشد که ضمیر عاید باشد با جمله آنچه در مقدّمه رفت، آنگه ضمیر را برای آن تذکیر کرد که آن خواست، و نحن لذلک. سفیان ثوری را گفتند: مرد، کی مسلمان باشد! گفت: آنگه که چون از او پرسند [155- ر] که به چه ایمان داری! بگوید که: امنت باللّه، وَ ما أُنزِل‌َ إِلَینا- الی قوله: وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ، و اینکه آیت برخواند. فَإِن آمَنُوا بِمِثل‌ِ ما آمَنتُم بِه‌ِ فَقَدِ اهتَدَوا، سبب نزول اینکه آیت آن بود که: چون رسول- علیه السّلام- آیت مقدّم بر جهودان و ترسایان خواند، چون به ذکر عیسی رسید جهودان را خوش نیامد و ترسایان«2» نیز، گفتند: حکم عیسی دیگر است، او پیغامبری نبود چون دیگر پیغامبران، بل پسر خدا بود- تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا- خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: اگر جهودان و ترسایان ایمان آرند به مانند آنچه شما ایمان داری، مهتدی‌اند و راه راست یافته«3». عبد اللّه عبّاس گفت: «مثل» زیادت است، و در قراءت او چنین است: «فان امنوا بما امنتم به»، گفت: ایمان به خداست، و خدای را مثل نیست. گفت، و مانند اینکه آن است که گفت«4»: لَیس‌َ کَمِثلِه‌ِ شَی‌ءٌ«5»، و المعنی: لیس کهو«6»، و مانند اینکه قول شاعر است: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جهودی. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (3). دب، آج، لب، فق، مب: یافته‌اند، مر: یافتند. (4). وز: ندارد. (5). سوره شوری (42) آیه 11. (6). مج، وز، دب، آج، لب: کهود. صفحه : 187 یا عاذلی دعنی من عذلکا

مثلی لا یقبل من مثلکا ای، انا لا اقبل منک. بعضی دگر گفتند: «بی«1»» زیادت است، تقدیر اینکه است«2»: «فان امنوا مثل ما امنتم»، و «ما» مصدری باشد، یعنی مثل«3» ایمانکم، تشبیه در ایمان شده باشد نه در آن که ایمان بدوست، و اینکه وجه ملیح است. و وجه اوّل هم نیکوست، و معنی آیت بر یکی از اینکه دو وجه مستقیم شود. وَ إِن تَوَلَّوا، اگر برگردند و اعراض کنند و ایمان بر اینکه وجه نیارند، فَإِنَّما هُم فِی شِقاق‌ٍ. عبد اللّه عبّاس و عطا و اخفش گفتند: فی خلاف، یقال: شاق‌ّ فلان فلانا مشاقّة و شقاقا اذا اخذ فی شق‌ّ خلاف شق‌ّ صاحبه، دلیله قوله: لا یَجرِمَنَّکُم شِقاقِی«4» إِلّا بِشِق‌ِّ الأَنفُس‌ِ«5» ذلِک‌َ بِأَنَّهُم شَاقُّوا اللّه‌َ«6» فَسَیَکفِیکَهُم‌ُ اللّه‌ُ، آنگه حق تعالی رسول را- علیه السّلام- تسلّی داد، گفت: نگر«7»؟ دل در بند اینان نداری که خدای تعالی تو را کار اینان کفایت بکند، یعنی جهودان و ترسایان. و «سین» استقبال راست که فعل خالص بکند به مستقبل، و «کفی» متعدّی به دو ----------------------------------- (1). بی/ با. (2). مب، مر که. (3). مج: مثله. (4). سوره هود (11) آیه 89. [.....] (5). سوره نحل (16) آیه 7. (6). سوره انفال (8) آیه 13. (7). آج، لب، فق، مب، مر: در نگر. صفحه : 188 مفعول باشد: «کاف» مفعول اوّل است، و «هم» مفعول دوم«1»، یقال: کفیته المهم‌ّ و همچونین کرد که گفت. کار جهودان بنی النّضیر کفایت کرد به جلا و نفی، و کار جهودان بنی قریظه کفایت کرد به قتل و سبی، و کار ترسایان نجران کفایت کرد به جزیت و مذلّت. وَ هُوَ السَّمِیع‌ُ«2» لأقوالهم، العَلِیم‌ُ باحوالهم. صِبغَةَ اللّه‌ِ، ابو العالیه گفت: دین اللّه. مجاهد گفت: اسلام است. عبد اللّه عبّاس گفت: ترسایان را چون فرزندی آمدی، روز هفتم، او را به آبی بردندی که آن را عمودیّه گفتندی، و او را به آن آب بشستندی و گفتندی: صبغناه به، ما او را به اینکه آب بشستیم تا دینی دگر نگیرد جز ترسایی، و اینکه به جای ختان داشتند. خدای تعالی بر ایشان ردّ کرد به عبارت ایشان، گفت: اینکه دین که خدای رنگ کرده است بهتر است. بهری دگر از مفسّران گفتند: جهودان را عادت بودی که چون ایشان را مولودی بودی«3» رنگی در او مالیدندی، و ترسایان نیز رنگی به خلاف رنگ جهودان در مولود مالیدندی، و آن چون شعاری بودی ایشان را، حق تعالی گفت: شعار مسلمانی که بر رنگ اصل خلقت باشد خدا«4» آفرید«5»، آن بهتر باشد. بهری دیگر از علما گفتند: حق تعالی دین را برای آن صبغت خواند که دین را اثری و علامتی بود، چنان که رنگ را. إبن کیسان گفت: «صبغة اللّه»، ای قبلة اللّه، بعضی دگر گفتند: حجّة اللّه. زجّاج و ابو عبیده گفتند: خلقة اللّه، و معنی آن است که: خدای تعالی خلقان را بر فطرت اسلام آفرید، بیانش: فِطرَت‌َ اللّه‌ِ الَّتِی فَطَرَ النّاس‌َ عَلَیها«6» فِطرَت‌َ اللّه‌ِ«1» صِبغَةَ اللّه‌ِ، کلمتش خواند فی قوله: وَ کَلِمَةُ اللّه‌ِ هِی‌َ العُلیا«2» یَدخُلُون‌َ فِی دِین‌ِ اللّه‌ِ«3»صِراطِ اللّه‌ِ الَّذِی«4» ذلِک‌َ هُدَی اللّه‌ِ«6» یُرِیدُون‌َ أَن یُطفِؤُا نُورَ اللّه‌ِ«7» وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ«8» ادع‌ُ إِلی سَبِیل‌ِ رَبِّک‌َ«9». عبد اللّه عبّاس روایت کند که، بنی اسرایل از موسی پرسیدند که: أ یصبغ ربّک، خدای تو رنگ زرد«10». موسی گفت: اللّه اللّه«11» ان کنتم مؤمنین، از خدای بترسی اگر مؤمنی. خدای تعالی به موسی وحی کرد که: از تو می‌پرسند«12» که من رنگ رزم! بگو که: همه رنگها من رزم«13»، برای آن که همه رنگها از من است و در مقدور من است. جهودان بر آن منکر شدند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد ردّ بر ایشان و بر جهودان عصر رسول ما- علیه السّلام. در نصب او خلاف کردند، بعضی گفتند: نصب او بر اغراست، یعنی اتّبعوا و الزموا صبغة اللّه. اخفش گفت: بدل مِلَّةَ إِبراهِیم‌َ است. وَ مَن أَحسَن‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ صِبغَةً، ای دینا و خلقا، و نصب او بر تمییز است. وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ عابِدُون‌َ، ای مطیعون متذلّلون«14». ----------------------------------- (1). سوره روم (30) آیه 30. (2). سوره توبه (9) آیه 40. (3). سوره نصر (110) آیه 2. (4). سوره شوری (42) آیه 53. [.....] (5). همه نسخه بدلها: هداش/ هدایش. (6). سوره انعام (6) آیه 88. (7). سوره توبه (9) آیه 32. (8). سوره آل عمران (3) آیه 103. (9). سوره نحل (16) آیه 125. (10). آج: رنگ رز است، مر: رنگ رز بود. (11). مر: اتّقوا اللّه. (12). مر ایصبغ ربّک. (13). مج، وز: می‌رزم، مب: من رنگها ریزم، دب، آج، لب، فق، مر: من ریزم. (14). همه نسخه بدلها: مذلّلون. صفحه : 190 قُل أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللّه‌ِ، همزه استفهام راست و معنی تقریع و انکار، و محاجّت مجادلت و مخاصمت باشد، مفاعله باشد از حجّت، یقال: حاججته فحججته«1»، ای غلبته بالحجّة. خلاف کردند در آن که اینکه محاجّت و مخاصمت با که بود و در چه بود. اصم گفت: با مشرکان بود که ایشان به خدای و صفات خدا مقرّ نبودند، و جز خدای را عبادت می‌کردند. می‌گوید: با ما در خدای مخاصمت می‌کنی، و ما و شما مقرّیم که او آفریدگار و پروردگار ما و شماست؟ بعضی دگر گفتند: خصومت با جهودان بود آن جا که گفتند: ما به حق اولیتریم که خداوند کتابیم، و علم اوایل بنزدیک ماست، نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«2» عُزَیرٌ ابن‌ُ اللّه‌ِ«3» المَسِیح‌ُ ابن‌ُ اللّه‌ِ«4». آنگه گفتند: ما اولیتریم به حق، و بلا خلاف آیت ردّ است بر جمله آنان که خلاف حق گفتند و در حق خلاف کردند. وَ لَنا أَعمالُنا وَ لَکُم أَعمالُکُم، و اینکه عبارت است و خبر از عدل خدای- عزّ و جل‌ّ- [156- پ] و آن که او جزای عمل کسی به دیگری ندهد- چنان که گفته شد. وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُخلِصُون‌َ، و ما عمل با اخلاص می‌کنیم، یعنی در عبادت با او شرک«5» نمی‌آریم.

حذیفه یمان گفت: از رسول- علیه السّلام- پرسیدم که: اخلاص چه باشد! رسول- علیه السّلام- گفت: من از جبریل پرسیدم، جبریل- علیه السّلام- گفت: من از خدای- عزّ و جل‌ّ- پرسیدم، مرا گفت: الاخلاص سرّ من سرّی استودعته قلب من ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مر: بحجّته، مر: بحج بحجحته. (2). سوره مائده (5) آیه 18. (4- 3). سوره توبه (9) آیه 30. (5). مر: شک. [.....] صفحه : 191 الله‌احببته من عبادی،} گفت: اخلاص سرّی از سرهای من است، در دل آن بنده نهم کش دوست دارم. ابو ذرّ غفاری‌ّ گفت که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: ان‌ّ لکل‌ّ حق‌ّ حقیقة و ما بلغ عبد حقیقة الاخلاص حتّی لا یحب‌ّ ان یحمد علی شی‌ء من عمل اللّه، گفت: هر حقّی را حقیقتی است، و بنده به حقیقت اخلاص نرسد تا چشم از آن بنیفگند که او را مدح کنند بر کاری که برای خدا کند. سعید جبیر گفت: اخلاص آن باشد که مرد، دین و عمل خویش خدای را خالص کند، در دین با خدای شرک نیارد، و در عمل با خلقان ریا نکند. فضیل عیاض گفت: ترک عمل برای مردمان ریا باشد، و عمل برای مردمان شرک باشد، و اخلاص آن بود که از اینکه هر دو مسلّم بود. یحیی معاذ گفت: هو تخلیص العمل من العیب و الذّم‌ّ کتمییز«1» اللّبن من بین الفرث و الدّم، گفت: اخلاص آن باشد که عمل خالص دارد از عیب و ذم‌ّ چنان که شیر ممیّز است از میان سرگین و خون. ابو الحسن بوشنجی گفت: اخلاص آن بود که لا یکتبه الملکان و لا یفسده الشّیطان و لا یطّلع علیه الانسان و لا یعلمه غیر الرّحمن گفت: اخلاص آن باشد که فریشته را به نبشتنش«2» راه نبود، و شیطان را به تباه کردنش، و آدمی را بر او مطّلع نباشد، و جز خدای- عزّ و جل‌ّ- کس نداند. رویم گفت: اخلاص آن بود که آنچه کنی نبینی، و گفته‌اند: ما یراد به الحق‌ّ و یقصد به الصّدق و قیل: هو ما لا یشوبه الافات و لا یتبعه رخص التّأویلات، آن بود که آفات آن را مشوب نکند و رخصت تأویل به دنبال آن نباشد. و قیل: هو ما استتر من الخلائق و استصفی من العلائق، آنچه از خلقان پوشیده باشد و از علایق صافی باشد. حذیفه مرعشی گفت: اخلاص آن بود که بنده را سرّ و علانیت یکی بود«3». ابو یعقوب مکفوف گفت: آن بود که حسنات همچنان پوشیده [157- ر] دارد که سیئات. ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: کتمیز. (2). مب، مر: نوشتنش، فق: به نوشتن. (3). مج، وز، دب، آج، لب، مب: راست بود. صفحه : 192 ابو سلمان«1» گفت: مرائی را سه علامت بود: در خلوت کسلان بود، و در میان مردم بنشاط بود بر عمل، و چون مدحش کنند در عمل بیفزاید. قوله: أَم تَقُولُون‌َ، إبن عامر و حمزه و کسائی و خلف به «تا» خوانند علی الخطاب، و باقی قرّاء به « یا » علی الخبر عن الغائب. ام یقولون، یا «2» می‌گویند، یعنی جهودان و ترسایان، به قراءت آن که به « یا » خواند. و آن کس که به «تا» خواند، خطاب هم با ایشان است، یا می‌گویی که ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندان یعقوب جهود بودند یا ترسا. و همچنان که بیان کردیم خبر از هر دو گروه درهم پیخته«3» است، و تفصیل آن که جهودان گفتند: اینان جهودان بودند، و ترسایان گفتند: ترسا بودند. و «ام» معادل است همزه استفهام را فی قوله: قُل أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللّه‌ِ ...، أَم تَقُولُون‌َ، تو جواب ده ای محمّد: قُل أَ أَنتُم أَعلَم‌ُ أَم‌ِ اللّه‌ُ، بگو شما عالمتری«4» به احوال و ادیان ایشان یا خدای؟ و اگر چنان است که قول شما در حق‌ّ ایشان از حوالت جهودی و ترسایی بر ایشان درست است، خدای چنان دانسته باشد، و اگر بنگوید«5» گوای«6» پنهان کرده باشد«7» و اگر گوای«8» که داند پنهان کند از او ظالمتر که باشد،! یعنی کس نباشد از او ظالمتر. و «من» استفهامی است، «اظلم» افعل تفضیل است، و در اینکه آیت دلیل است بر آن که قبیح از قدیم تعالی قبیحتر باشد، چون عالمی و استغنا در حق‌ّ او بلیغتر است، خلاف آن که مجبّران گفتند: قبیح از ما قبیح باشد از خدای تعالی قبیح نباشد، برای آن که مورد آیت آن است که: آن کس که گوای«9» داند و پنهان کند ظالم باشد، و اگر خدای تعالی کند ظالمتر باشد- تعالی عن ذلک علوّا کبیرا. وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ، اینکه «با» در خبر «ما» ی نافیه و در خبر لیس شود برای تأکید نفی را، تقول: ما زید بمنطلق، و مرجع غفلت با نفی علم باشد. عَمّا تَعمَلُون‌َ، به ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: ابو سلیمان. (2). اساس: آیا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. (3). فق، مب، مر: بیخته. (4). مر: داناتری. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگویید. (9- 6). همه نسخه بدلها: گواهی. (7). آج، لب، فق، مب، مر: کرده باشید. (8). مر: و اگر هر که گواهی داند و. صفحه : 193 «تا» و « یا » خوانده‌اند، بناء علی «یقولون» و «تقولون» در اوّل آیت. قوله تعالی: تِلک‌َ أُمَّةٌ قَد خَلَت- الایة، تفسیر اینکه برفت در آیتی که مثل اینکه است لفظا و معنا. اگر گویند: چرا تکرار کرد اینکه آیت را با قرب عهد به او! گوییم: مراد به آیت اوّل انبیااند که ذکر ایشان در آیتی که پیش از اینکه آیت بود برفت، و مراد به اینکه آیت اسلاف جهودانند که اعقاب ایشان گفتند از ایشان که: اینکه پیغامبران جهودان بودند یا ترسایان، و چون مراد مختلف باشد فایده مختلف بود، و چون چنین باشد تکرار نبود، چه هر یک [157- پ] مستقل‌ّ باشد به فایده خود. و وجه دیگر آن است که: مخاطبان مختلف بودند، و چون مخاطبان مختلف باشند تکرار فایده باشد. وجه دیگر آن که: وقت مختلف بود، و آیت وارد مورد وعظ و زجر است، و در اینکه تذکیر باشد به نعمت خدا و تحذیر بود از عقاب او، و اینکه معنی هر چه بیشتر باشد نفعش عامتر باشد، و فایده‌ایش ظاهرتر- و اللّه اعلم بمراده من کلامه.

سَیَقُول‌ُ السُّفَهاءُ مِن‌َ النّاس‌ِ ما وَلاّهُم عَن قِبلَتِهِم‌ُ الَّتِی کانُوا عَلَیها قُل لِلّه‌ِ المَشرِق‌ُ وَ المَغرِب‌ُ یَهدِی مَن یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُستَقِیم‌ٍ (142) وَ کَذلِک‌َ جَعَلناکُم أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاس‌ِ وَ یَکُون‌َ الرَّسُول‌ُ عَلَیکُم شَهِیداً وَ ما جَعَلنَا القِبلَةَ الَّتِی کُنت‌َ عَلَیها إِلاّ لِنَعلَم‌َ مَن یَتَّبِع‌ُ الرَّسُول‌َ مِمَّن یَنقَلِب‌ُ عَلی عَقِبَیه‌ِ وَ إِن کانَت لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذِین‌َ هَدَی اللّه‌ُ وَ ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیُضِیع‌َ إِیمانَکُم إِن‌َّ اللّه‌َ بِالنّاس‌ِ لَرَؤُف‌ٌ رَحِیم‌ٌ (143) قَد نَری تَقَلُّب‌َ وَجهِک‌َ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّک‌َ قِبلَةً تَرضاها فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ حَیث‌ُ ما کُنتُم فَوَلُّوا وُجُوهَکُم شَطرَه‌ُ وَ إِن‌َّ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَیَعلَمُون‌َ أَنَّه‌ُ الحَق‌ُّ مِن رَبِّهِم وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا یَعمَلُون‌َ (144) وَ لَئِن أَتَیت‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ بِکُل‌ِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبلَتَک‌َ وَ ما أَنت‌َ بِتابِع‌ٍ قِبلَتَهُم وَ ما بَعضُهُم بِتابِع‌ٍ قِبلَةَ بَعض‌ٍ وَ لَئِن‌ِ اتَّبَعت‌َ أَهواءَهُم مِن بَعدِ ما جاءَک‌َ مِن‌َ العِلم‌ِ إِنَّک‌َ إِذاً لَمِن‌َ الظّالِمِین‌َ (145)

گویند سفیهان از مردمان چه«1» برگردانید ایشان را از قبله‌شان که بودند بر آن،! بگو خدای [راست]«2» آن جا که آفتاب بر آید و آن جا که فرو شود، راه نماید آن را که خواهد به راه راست. [158- ر] و همچنین کردیم ما شما را امّتی میانه تا باشید گواهان بر مردمان، و تا باشد پیغامبر بر شما گواه، و نکردیم ما آن قبله که تو بودی بر آن مگر تا بدانیم که کیست که پی‌گیری«3» کند رسول را از آن که ----------------------------------- (1). دب: چون. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). مج، وز: پیروی، دب، آج، لب: پی‌گرمی. [.....] صفحه : 194 برگردد بر پی خود، و آن بود بزرگ مگر بر آنان که لطف کرد خدای به ایشان، نبود خدای که به ضایع کند ایمان شما«1»، خدا بر مردمان مهربان و بخشاینده است. [158- پ] ما می‌بینیم گردانیدن روی تو در آسمان، بگردانیم«2» تو را با قبله‌ای که تو خواهی، فراز کن رویت به جانب مسجد مکّه و هر کجا باشی«3» فراز کنی«4» رویتان به جانب او، و ایشان که«5» دادند ایشان را کتاب دانند که اینکه حق‌ّ است از خدایشان و نیست خدا بی آگاه از آنچه ایشان می‌کنند. و اگر بیاری به آنان که ایشان را کتاب دادند به هر دلیلی، پی‌گیری«6» نکنند قبله تو را و نه تو پیروی کنی قبله ایشان را، و نه بهری از ایشان پی‌گیرد قبله بهری را، و اگر تو پی هوای ایشان گیری از پس آن که آمد به تو از علم، تو آنگه از جمله ستمکاران باشی. قوله: سَیَقُول‌ُ السُّفَهاءُ، وجه اتّصال«7» آیت به آیت مقدّم آن است که چون محاجّت با جهودان و ترسایان و کافران کناره شد، خدای تعالی رسول را خبر داد که: آنان که با تو خصومت کردند در توحید من و در باب انبیا سخن گفتند، دل عزیز تو بخواهند«8» رنجانیدن در باب قبله چون من قبله بگردانم، و حق تعالی اینکه برای چند [159- ر] وجه گفت: ----------------------------------- (1). آج، لب، فق بدرستی که. (2). آج، لب، فق: بگردانیدیم. (3). باشی/ باشید. (4). کنی/ کنید. (5). مج، وز، آج، لب، فق: آنان که. (6). مج، وز، آج، لب، فق: پی‌گیری. (7). مج، وز، دب، لب، فق، مب: ایصال. (8). مج، وز، لب، مر: نخواهند. صفحه : 195 یکی برای آن که: تا رسول- علیه السّلام- توطین نفس کند و دل بر آن بنهد که ایشان اینکه خواهند گفتن، چون بگویند سختش نیاید بر حدّ آن که او بی خبر بوده باشد. دگر: تسلیت رسول- علیه السّلام- کرد بقوله: سَیَقُول‌ُ السُّفَهاءُ، گفت: سفیهانند و از سر سفه سخنی خواهند گفتن تا دل از آن خوش داری. وجهی دگر آن که: تا معجزه‌ای باشد رسول را- علیه السّلام- که چون خبر دهد از غیبی که در مستقبل ایّام خواهد بودن، و مخبر«1» وفق خبر آید، اینکه معجز باشد و دلیل صدق او کند در آن که«2» گوید. و «سفیه» ضدّ حلیم«3» باشد، و سفه خفّت بود، در لغت مرد سبکسار را سفیه گویند. مفسّران خلاف کردند در آن که اینکه سفیهان که بودند، عبد اللّه عبّاس گفت: مشرکان بودند که چون حق تعالی قبله بگردانید، ایشان گفتند: محمّد متردّد گشت، گاه روی به بیت المقدّس می‌کند، و گاه روی به کعبه می‌کند، چون سرگشته‌ای شده است در کار خود، اینکه کافران مکّه گفتند، و مانند اینکه روایت است از حسن بصری. قول دیگر آن است که: اینکه سفیهان جهودانند که چون رسول- علیه السّلام- روی از بیت المقدّس با حرم مکّه آورد، طعن زدند و ایشان را خوش نیامد«4»، گفتند: محمّد چرا از اینکه قبله روی برگردانید! و اینکه قبله پیغامبران مقدّم است، اگر بر اینکه قبله بماندی همانا آن پیغامبر آخر زمان بودی که ما نعت و صفت او در توریت و انجیل خوانده‌ایم«5»، و اینکه قول مجاهد و قتاده و سفیان است و یک روایت است از عبد اللّه عبّاس. سدّی گفت: مراد منافقانند و جهودان که چون رسول- علیه السّلام- روی از بیت المقدّس با مسجد الحرام کرد طعن زدند و گفتند: اشتقاق«6» الرّجل الی بلده و مولده، محمّد را یاسه«7» مکّه می‌باشد که شهر و مولد اوست، برای آن روی در نماز به او کرد. ----------------------------------- (1). مر بر. (2). همه نسخه بدلها: آنچه. (3). لب، فق، مب: علیم. (4). همه نسخه بدلها و. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: یافته‌ایم، مر: یافتیم. (6). دب، لب، فق، مب: اشتیاق. [.....] (7). دب: ایاسه. صفحه : 196 و جهودان بر وجه تألّم گفتند: که ایشان امید موافقت رسول می‌داشتند در بعضی چیزها، و گمان ایشان چنان بود که روی به بیت المقدّس کردن از طریق مسامحت و مساهلت است، می‌گفتند: امید است که با دین ما آید که در قبله ما را مخالفت نمی‌کند. «سیقول»، «سین» استقبال راست، یعنی خواهند گفتن اینکه سفیهان بی خردان سبکساران: ما وَلّاهُم، چه برگردانید ایشان را؟ «ما» استفهامی است، ای ما صرفهم، یقال«1»: ولّیته عن کذا فتولّی، ای صرفته فانصرف. حق تعالی گفت: جواب ده و بگو خدای راست مشرق و مغرب، به وفق و حسب مصلحت بندگانش را بفرماید که: روی به جانبی دون جانبی کنی، و راه نماید آن را که خواهد ره راست به الطاف و زیادات«2» الطاف. و گفته‌اند: اینکه هدایت به معنی تثبیت است، یعنی الطافی کند که به آن الطاف ایشان ثبات کنند بر ره راست. قوله: وَ کَذلِک‌َ، اهل علم خلاف کردند [159- پ] در آن که اینکه «کاف» تشبیه به چه تعلّق دارد. بیشتر مفسّران گفتند: تعلّق به چیزی«3» دارد«4» که یَهدِی مَن یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُستَقِیم‌ٍ بر او دلیل است، و تقدیر اینکه است که: فکما هدیناکم بمحمّد الی صراط مستقیم. کَذلِک‌َ«5» وَ لَقَدِ اصطَفَیناه‌ُ فِی الدُّنیا«6» کَذلِک‌َ جَعَلناکُم، اینکه وجه متعسّف و بعید است. و «جعل» روا بود که به معنی تصییر بود، و تأویل بر الطاف و توفیق توان کردن، یعنی ما کردیم با شما ----------------------------------- (1). مب ما. (2). مر: زیادت. (3). آج، مر: جزا، فق: خبری. (4). دب، لب، فق، مر جزا. (5). مر: و کذلک. (6). سوره بقره (2) آیه 130. صفحه : 197 الطافی که عند آن امّتی وسط شدی، و شاید که «جعل» به معنی حکم باشد و تسمیه باشد چنان که گفت: وَ جَعَلُوا المَلائِکَةَ الَّذِین‌َ هُم عِبادُ الرَّحمن‌ِ إِناثاً«1»وَ جَعَلُوا لِلّه‌ِ أَنداداً«2» «امّة»، ای جماعة وسطا. ابو سعید خدری‌ّ و ابو هریره از رسول- علیه السّلام- روایت کردند که: «وسطا» ای عدلا، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد و قتاده و ربیع و إبن زید است«3»، و برای آن عدل را وسط خوانند که عدل راست باشد، و آنگه«4» راست باشد که جای او میانه باشد، و یا ایقاع«5» او بر وجه میانه باشد، نه اسراف و نه تقصیر، و اینکه از قول عرب است که: نزل فلان وسط الوادی، ای خیر موضع فیه، و موضع فلان من قومه موضع الواسطة من القلادة، و در وصف رسول- علیه السّلام- آمده است: هو اوسط قریش نسبا، ای خیرهم و اعدلهم. و مثل از اینکه جاست که: 6» خیر الأمور اوساطها«، و قال زهیر: هم وسط یرضی الأنام بحبّهم

اذا نزلت احدی اللّیالی بمعظم کلبی گفت: أُمَّةً وَسَطاً، ای اهل دین وسط«7» بین الغلوّ و التّقصیر برای آن که هر دو مذموم است، هم اسراف و هم تقصیر، آنچه از میان اینکه هر دو باشد پسندیده آن است، نبینی که حق تعالی چگونه گفت رسولش را: وَ لا تَجعَل یَدَک‌َ مَغلُولَةً إِلی عُنُقِک‌َ وَ لا تَبسُطها کُل‌َّ البَسطِ«8» وَ لا تَجهَر بِصَلاتِک‌َ وَ لا تُخافِت بِها وَ ابتَغ‌ِ بَین‌َ ذلِک‌َ سَبِیلًا«9»، و قال: وَ الَّذِین‌َ إِذا أَنفَقُوا لَم یُسرِفُوا وَ لَم یَقتُرُوا وَ کان‌َ بَین‌َ ذلِک‌َ قَواماً«10» جَعَلناکُم أُمَّةً وَسَطاً، و آن که خدای تعالی به عدالت او حکم کند الّا معصوم نباشد، برای آن که قاضی که حاکم وقت باشد به عدالت هیچ کس حکم نکند تا او را ظاهر«1» عدالت نداند. و اگر او را به باطن طریقی بودی حکم نکردی تا به باطن در عدل نبودی، چون خدای تعالی عالم است به ظاهر و باطن خلق و حکم کند به عدالت کسی لا بدّ باید تا عدل باشد ظاهرا و باطنا، و آن که چنین باشد جز معصوم نبود. دگر آن که گفت: لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاس‌ِ وَ یَکُون‌َ الرَّسُول‌ُ عَلَیکُم شَهِیداً، گفت: تا شما گواهان باشی بر مردمان، و رسول- علیه السّلام- بر شما گواه باشد. پس آن کس که در برابر رسول گواهی«2» دهد، اگر به منزلت برابر او نباشد کم از آن نباشد که به عدالت که شرط است در گوای«3» برابر او باشد، و اینکه چنین نباشد الّا معصوم. دیگر آن که: اگر گواهان حاکم وقت ظاهر عدالت باشند، گواهان خدای- عزّ و جل‌ّ- که در حکم گاه او گواهی دهند لابدّ باید که معصوم باشند. اگر گویند: اینکه خطاب با جمله امّت است، گوییم: تخصیص کنیم به اینکه ادلّه و قرائن که در آیت و بیرون آیت هست. دگر آن که: امّت به معنی عصبت و جماعت در قرآن بسیار است، منها قوله: وَ مِن قَوم‌ِ مُوسی أُمَّةٌ یَهدُون‌َ بِالحَق‌ِّ«4» وَ مِن ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَک‌َ«5» تِلک‌َ أُمَّةٌ قَد خَلَت«6» مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ«7» وَ یَکُون‌َ الرَّسُول‌ُ عَلَیکُم شَهِیداً، و شهد علیه نقیض شهد له باشد، و از اینکه عذر خواستند به آن که چون قول ایشان در دین حجّت خواهد بودن، به مثابت حکم باشد بر ایشان، همچنان که قول رسول ----------------------------------- (4- 2- 1). همه نسخه بدلها: گواهی. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فردای. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر به. (6). آج، لب، فق، مب، مر تعالی. صفحه : 200 - علیه السّلام. و لازم است امّت را عمل کردن به اجماع چنان که به قول رسول- علیه السّلام. پس برای اینکه «علی» گفت فی الموضعین جمیعا، اعنی در حق‌ّ امّت و رسول، و اینکه جمله عند تأمّل همه دلیل می‌کند بر آن که آیت مخصوص است به معصومان، و اجماع برای قول ایشان حجّت است. و نیز اینکه خبر که ابی‌ّ کعب روایت می‌کند که: یک روز رسول- علیه السّلام- نشسته بود. جنازه‌ای بگذرانیدند، گفتند: جنازه فلان است. حاضران گفتند: نعم الرّجل، و ثنای گفتند«1» هر یکی. رسول- علیه السّلام- گفت: وجبت، واجب شد. دیگری بر آوردند. گفتند: جنازه فلان است. حاضران گفتند: بئس الرّجل، بد مردی بود اینکه. رسول- علیه السّلام- گفت: وجبت. ابی‌ّ کعب گفت: یا رسول اللّه؟ چه معنی دارد دوبار گفتی وجبت! چه واجب شد! گفت: قوله تعالی: لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاس‌ِ و معنی از دو وجه بیرون آید از او: یکی آن که: وجبت الشّهادة و وقعت موقعها، گوای«2» به جای خود افتاد، و یکی دگر آن که: وجبت لاحدهما الجنّة و للاخر النّار، یکی را بهشت واجب شد و یکی را دوزخ به گوای«3» شما. گفتند: اینکه دلیل است بر آن که گوای«4» در دنیا باشد، و روا بود که امیر المؤمنین«5» و حسن و حسین- علیهم السّلام- در آن جمله بوده باشند. و در خبر می‌آید که یک روز امیر المؤمنین«6»- علیه السّلام- نشسته بود در مسجد کوفه. عبد اللّه بن قفل التّیمی‌ّ بگذشت درع طلحة، عبد اللّه پوشیده. علی- علیه السّلام- گفت: هذه درع طلحة اخذتها غلولا یوم البصرة گفت: ای عبد اللّه؟ اینکه درع طلحه است که روز کارزار«7» بصره توبه غلول و خیانت [161- ر] بر گرفته‌ای. او منکر شد، گفت: بیا تا به حاکم شویم که تو برای حکومت نصب کرده‌ای یعنی شریح. به حکومت پیش شریح رفتند. امیر المؤمنین دعوی بکرد. عبد اللّه انکار کرد. حاکم گواه خواست. امیر المؤمنین«8» حسن علی را بیاورد تا گوای«9» داد. شریح گفت: ----------------------------------- (1). دب، مب: ثنا می‌گفتند. [.....] (9- 4- 3- 2). همه نسخه بدلها: گواهی. (8- 6- 5). دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. (7). دب: کالزار/ کارزار. صفحه : 201 به یک گواه حکم نکنم. قنبر را بیاورد تا گوای«1» داد. گفت: به گوای«2» بنده حکم نکنم. امیر المؤمنین«3»- علیه السّلام- گفت: قبّحک اللّه یا شریح لقد جرت فی حکمک ثلاثا، در اینکه حکم سه بار جور کردی. گفت: چگونه! گفت: ندانی که از امام گواه«4» نخواهند، که امام در دین خدای مأمون باشد، و قول او در دین حجّت باشد، پیشتر از اینکه، دگر گفتی: به گوای«5» حسن حکم نکنم و به قول من، و رسول- علیه السّلام- گفت مرا روز خیبر که: خدای تعالی هر قرشی را قوّت هفت مرد داد که نه از قریش باشند، و تو را قوّت هفت قرشی داد. و روز استرجاع خالد که بر او به فسق گوای«6» دادم به گوای«7» من تنها حکم کرد، گفت: گوای«8» مردی از قریش به گوای«9» هفت مرد باشد که نه از قریش باشند«10»، و گوای«11» تو ای علی، گوای«12» هفت قرشی است. دگر گفتی: به گوای«13» بنده حکم نکنم«14»، ندانی که تا گوای«15» بنده بشنوند لسیّده و لا یقبل علیه، برای او مقبول باشد بر او مقبول نباشد، پس از اینکه نگر تا هیچ حکم نکنی تا مرا خبر ندهی. اینکه خبر باقر- علیه السّلام- روایت کرد از پدرانش- علیهم السّلام. و ابو زهیر روایت کرد که: رسول- علیه السّلام- ما را خطبه کرد به ناوه طایف- و آن جایی است به طایف- در آن جا گفت: نزدیک است که شما اهل بهشت را از اهل دوزخ بشناسی، و نیک را از بد بدانی. گفتند: به چه یا رسول اللّه! گفت: به ثنای نیکو و ثنای بد، انتم شهداء للّه بعضکم علی بعض، شما گواهان خدایی بهری بر بهری. وَ یَکُون‌َ الرَّسُول‌ُ عَلَیکُم شَهِیداً، و رسول من که محمّد است بر شما گواه«16» باشد به آنچه کردی، و شرح آن بیاید فی قوله: وَ جِئنا بِک‌َ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً«17»- ان شاء اللّه. قوله: وَ ما جَعَلنَا القِبلَةَ الَّتِی کُنت‌َ عَلَیها، در او چند قول گفتند: محمّد بن جریر گفت: معنی آن است«18»: و ما جعلنا تحویل القبلة الّتی کنت علیها، تقدیر مضافی کرد، یعنی ما نکردیم تحویل آن قبله که تو بر آن بودی یعنی بیت المقدّس، ----------------------------------- (15- 13- 12- 11- 9- 8- 7- 6- 5- 4- 1). دب: گواهی. (2). همه نسخه بدلها: گواهی. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. (10). همه نسخه بدلها: نه قرشی باشند. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر اینکه قدر. (16). همه نسخه بدلها: گواه. (17). سوره نساء (4) آیه 41. (18). همه نسخه بدلها که. صفحه : 202 برای آن که رسول- علیه السّلام- اوّل روی به بیت المقدّس کرد«1»، چون منسوخ شد فرض توجّه به او به توجّه با کعبه روی با کعبه کرد. و بعضی دگر گفتند: «کان» زاید است، و معنی آن است که: و ما جعلنا [161- پ] القبلة الّتی انت علیها، یعنی کعبه، که آنگاه که آیت آمد، رسول- علیه السّلام- بر آن بود. و معنی «جعل» فرض و بیان باشد، نحو قولهم: جعلت لک کذا، ای فرضت و بیّنت، یعنی ما نکردیم و نفرمودیم و بیان نکردیم اینکه قبله که تو اکنون بر آنی، یعنی کعبه. و ممکن است تفسیر آیت گفتن بر وجهی که در او حذفی نباشد و زیادتی، و آن چنان بود که در اخبار آورده‌اند که: رسول- صلّی اللّه علیه و اله- چون به مکّه بود، روی به کعبه کردی، و اخبار بر اینکه«2» متظاهر است. بعضی علما گفتند: روی به کعبه کردی از آن جهت که برابر بیت المقدّس بود تا رویش هم به کعبه بودی هم به بیت المقدّس، و اینکه ممکن باشد به مکّه. و بعضی دگر گفتند: خدای تعالی رسول را- علیه السّلام- مخیّر بکرده بود در باب قبله تا هر کجا خواستی روی فراز کردی«3»، و بر او حجری«4» نبود بقوله تعالی: فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ ...«5» إِلّا لِنَعلَم‌َ مَن یَتَّبِع‌ُ الرَّسُول‌َ مِمَّن یَنقَلِب‌ُ عَلی عَقِبَیه‌ِ، و اینکه وجهی است در غرض خدای تعالی در قبله بگردانیدن، و اینکه وجهی معتمد است، و ظاهر قرآن بر اینکه دلیل می‌کند. بعضی دگر گفتند: جهودان می‌گفتند: محمّد به دین ما نزدیک است، نبینی که روی به قبله ما می‌کند، ممکن هست که با دین ما آید. احبار و رؤسا می‌گفتند عوام‌ّ را، حق تعالی قبله بگردانید تا طمع ایشان منقطع شد و نیز ایهام نکنند بر عوام‌ّ. بعضی دگر گفتند: رسول- علیه السّلام- در مدینه روی به بیت المقدّس می‌کرد، و در دلش آن بود که می‌خواست که روی به کعبه کند که قبله پدرش بود ابراهیم- علیه السّلام- برای اینکه گفت قدیم- جل‌ّ جلاله: فَلَنُوَلِّیَنَّک‌َ قِبلَةً تَرضاها«3» الَّذِی خَلَق‌َ المَوت‌َ وَ الحَیاةَ لِیَبلُوَکُم أَیُّکُم أَحسَن‌ُ عَمَلًا«1» وَ لَقَد فَتَنَّا الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم فَلَیَعلَمَن‌َّ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ صَدَقُوا وَ لَیَعلَمَن‌َّ الکاذِبِین‌َ«2» لِنَبلُوَهُم أَیُّهُم أَحسَن‌ُ عَمَلًا«3» ثُم‌َّ بَعَثناهُم لِنَعلَم‌َ أَی‌ُّ الحِزبَین‌ِ أَحصی لِما لَبِثُوا أَمَداً«4» فَلِم‌َ تَقتُلُون‌َ أَنبِیاءَ اللّه‌ِ«7» إِن‌َّ الَّذِین‌َ یُؤذُون‌َ اللّه‌َ«1» فَلَمّا آسَفُونا«2» إِن‌َّ اللّه‌َ مُبتَلِیکُم بِنَهَرٍ«3» ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیَذَرَ المُؤمِنِین‌َ عَلی ما أَنتُم عَلَیه‌ِ حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث‌َ مِن‌َ الطَّیِّب‌ِ«4» وَ إِن کانَت لَکَبِیرَةً، «ان» مخفّفه است از ثقیله، و تقدیر اینکه است: و انّها کانت لکبیرة، و اینکه «لام» لازم باشد با اینکه حرف در خبر، تا فرق باشد میان او و میان «ان» نافیه. اکنون خلاف کردند در آن که اینکه «تا» ی تانیث راجع با کجاست. بعضی گفتند: راجع با نماز است که به قبله اوّل کرده بودند، و اینکه قول إبن زید است. و بعضی دگر گفتند: راجع با قبله است، یعنی بیت المقدّس، و اینکه قول ابو العالیه است. و بعضی دگر گفتند: راجع با کعبه است. بعضی دگر گفتند: راجع با لفظ «تولیة«5»» است، من قوله: فَلَنُوَلِّیَنَّک‌َ قِبلَةً تَرضاها«6» وَ إِن کانَت لَکَبِیرَةً إِلّا عَلَی الَّذِین‌َ هَدَی اللّه‌ُ، و اینکه قبله که کعبه است یا تولیت با اینکه وجوه که گفتیم بزرگ آید و عظیم، یعنی دشخوار آید الّا بر آن کس که خدای تعالی با وی الطافی کند که به آن الطاف او ثبات کند بر هدایت و ایمان. شعبی گوید: ما به بصره آمدیم بنزدیک حجّاج و جماعتی از قرّاء مدینه و قرّاء شام از فرزندان مهاجر و انصار، هر کس«1» به مرتبه خود بنشستند. حسن بصری در آمد، حجّاج بفرمود تا برای او کرسی«2» بیاوردند و در پهلوی سریر او بنهادند و حسن را بر آن جا بنشاندند. آنگه روی به او کرد و او را اکرام تمام کرد. آنگه در میانه حدیث امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- در آمد. او فریت کردن گرفت، و ما نیز از خوف او مساعدت و تصویب رای او می‌کردیم مگر حسن بصری که خاموش می‌بود و هیچ نمی‌گفت. حجّاج روی به او کرد و گفت: یا با سعید: در علی چه گویی! گفت: چه خواهی تا گویم. گفت: رای تو در او چیست! گفت: خدای تعالی می‌گوید: وَ ما جَعَلنَا القِبلَةَ الَّتِی کُنت‌َ عَلَیها إِلّا لِنَعلَم‌َ مَن یَتَّبِع‌ُ الرَّسُول‌َ مِمَّن یَنقَلِب‌ُ عَلی عَقِبَیه‌ِ وَ إِن کانَت لَکَبِیرَةً إِلّا عَلَی الَّذِین‌َ هَدَی اللّه‌ُ، فعلی‌ّ ممّن هدی اللّه و من اهل الایمان و هو إبن عم‌ّ رسول اللّه و ختنه«3» علی ابنته و احب‌ّ النّاس الیه و صاحب سوابق مبارکات سبقت له من اللّه لا تستطیع انت و لا احد من النّاس یخطوها«4» علیه و لا ان یحول بینها و بینه، چون خدای تعالی امتحان کرد خلق را به تحویل قبله تا، که بر جای ماند و که از جای بشود، او از آنان بود که بر هدایت و ایمان بود، و پسر عم‌ّ رسول بود و دامادش بود بر دخترش، و دوست‌ترین خلقان به او، و او را از خدای تعالی سوابقی و نعمتهایی بود که نه تو و نه هیچ کس از مردمان آن را دفع نتواند کردن. قوله: وَ ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیُضِیع‌َ إِیمانَکُم، سبب نزول آیت آن بود که چون خدای تعالی قبله بگردانید، جماعتی که«5» با رسول- علیه السّلام- نماز کرده بودند بدان قبله«6»، ----------------------------------- (1). مج: کسی. (2). همه نسخه بدلها: کرسی. (3). مج، وز: ختنته. (4). همه نسخه بدلها: یحظرها. (5). همه نسخه بدلها بدان قبله. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....] صفحه : 207 چون: اسعد بن زراره و البراء بن معرور، و از دنیا رفته بودند، کسهای ایشان بیامدند و گفتند: یا رسول اللّه؟ آن نمازها که ما و ایشان بدان قبله کرده‌ایم، حکم آن چه باشد، و خدای تعالی قبله بگردانید! خدای تعالی آیت فرستاد: وَ ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیُضِیع‌َ إِیمانَکُم، ای صلاتکم الی بیت المقدّس، خدای تعالی آن نمازهای شما باطل و ضایع نکند که به بیت المقدّس کردی. [163- پ] اینکه قول قتاده و عکرمه و ربیع است. بعضی دگر گفتند: برای خود پرسیدند که نمازی که ما کردیم، بعضی دگر گفتند: اینکه جهودان پرسیدند، گفتند: شما امروز کافر می‌خوانی ما را که روی به بیت المقدّس کرده‌ایم، و شما اند سالها نماز کرده‌ای به آن قبله، حال آن نمازهای شما چیست! خدای تعالی آیت فرستاد: وَ ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیُضِیع‌َ إِیمانَکُم. خلافی نیست میان مفسّران در آنچه«1» مراد به ایمان نماز است، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: الدّین النّصیحة لعظم موقعها من الدّین. عبد الله عباس می‌گوید: اوّل نسخی که در قرآن بود حدیث قبله بود، خدای تعالی اینکه حکم منسوخ بکرد، اعنی توجّه به بیت المقدّس در نماز به توجّه به مسجد الحرام. زهری گفت: اوّل منسوخی در سورة البقره حدیث قبله است. اگر گویند: کدام آیت«2» منسوخ است به اینکه آیات«3»! و در قرآن هیچ جای نیست حدیث توجّه به بیت المقدّس تا گویند اینکه آیات ناسخ آن است، گوییم: اگر چه مفصّل نیست مجمل هست فی قوله تعالی: وَ لِلّه‌ِ المَشرِق‌ُ وَ المَغرِب‌ُ فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ«4»إِن‌َّ اللّه‌َ بِالنّاس‌ِ لَرَؤُف‌ٌ رَحِیم‌ٌ، در «رءوف«1»» سه قراءت است: رءوف علی فعول، و اینکه قراءت نافع و إبن عامر و حفص است، و حجّت ایشان قول شاعر است: نطیع رسولنا و نطیع ربّا هو الرّحمن کان بنا رءوفا و روف علی فعل، و اینکه قراءت ابو جعفر است. و رءوف علی فعل و اینکه قراءت باقی قرّاء است، و حجّت اینان قول شاعر است. تری للمسلمین علیک حقّا کفعل الوالد الرّؤف الرّحیم [164- ر]، و رأفت در لغت بلیغتر باشد از رحمت. قَد نَری تَقَلُّب‌َ وَجهِک‌َ فِی السَّماءِ، سبب نزول آیت آن بود که جماعتی جهودان طعنه زدند و گفتند: اگر محمّد دین ما را و اسلاف ما را عیب می‌کند، چرا روی به قبله ما می‌کند! اگر او را شریعتی جدا بودی«2»، او را قبله‌ای جدا بودی. و او را در دل همه آرزوی کعبه و مسجد الحرام بود که قبله پدرش ابراهیم بود، جبریل را گفت: اینکه دشمنان مرا طعنه می‌زنند، و مراد من آن است که روی به قبله پدرم آرم. جبریل گفت: من بنده‌ای‌ام«3» همچون تو، از خدا بخواه«4» تا اگر مصلحت داند قبله بگرداند. رسول- علیه السّلام- ادب نگاه داشت، به زبان چیزی«5» نگفت«6»، روی در«7» آسمان می‌گردانید«8» و آب در چشم«9» و حاجت در دل می‌گردانید«10»، آنگه در نماز ----------------------------------- (1). اساس: رءوف. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شریعت بودی جداگونه. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: من بنده‌ام. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خدای تعالی در خواه. (5). آج، لب، فق، مب، مر: هیچ. (6). دب: به زبان نیاورد. (7). دب: به، مر: روی سوی. (8). دب، آج، لب، فق، مب: می‌کرد. (9). همه نسخه بدلها می‌گردانید. [.....] (10). دب، مر: می‌گذرانید. صفحه : 209 ایستاد، و دو رکعت نماز پیشین بکرد. جبریل آمد و آیت آورد: قَد نَری تَقَلُّب‌َ وَجهِک‌َ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّک‌َ قِبلَةً تَرضاها فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ، و رسول را فرمود«1» تا روی به کعبه کرد در آن دو رکعت که مانده بود. ای محمّد ما می‌بینیم گردانیدن روی تو در آسمان، تو روی می‌گردان که بر متابعت رضای تو قبله می‌گردانیم. فَلَنُوَلِّیَنَّک‌َ، ای لنحوّلنّک«2» الی قبلة، برگردانیم تو را با قبله‌ای که تو خواهی و پسندی، اینکه قول مجاهد و إبن زید است. عبد اللّه عبّاس و جماعتی دگر گفتند«3»، جهودان مدینه گفتند: محمّد و اصحاب او قبله نشناختند تا ما هدایت کردیم ایشان را. رسول را- علیه السّلام- اینکه سخت آمد، از خدای درخواست تا قبله بگردانید، و لا بدّ رسول- علیه السّلام- اینکه دعا به دستوری کرده باشد، چه او داند که آنچه خدای فرماید صلاح او و صلاح مکلّفان در آن باشد، و اگر چه از روی میل طبع او را موافق نباشد. حسن بصری گوید: خدای تعالی پیش از آن رسول را- علیه السّلام- وعده داده بود که من قبله بخواهم گردانیدن از بیت المقدّس، و نگفته«4» که به کدام«5» جانب. چون جهودان زبان طعن دراز کردند، حق تعالی گفت: اکنون دعا کن تا من اجابت کنم. او گفت: بار خدایا؟ کعبه قبله پدرم است ابراهیم، اگر صلاح دانی«6». حق تعالی گفت: فَلَنُوَلِّیَنَّک‌َ قِبلَةً تَرضاها فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ. و اصم‌ّ گفت: معنی روی در آسمان گردانیدن آن است که خدای وحی کرد به رسول- علیه السّلام- و گفت: من توجّه به بیت المقدّس منسوخ کردم، و هنوز وقت نماز نبود، و نگفت روی به کعبه کن. چون وقت نماز در آمد رسول- علیه السّلام- روی در آسمان می‌گردانید انتظارا للوحی، تا وحی آمد که دانست که نماز درست نباشد بی قبله، تا وحی آمد که: فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ، [164- پ] تا بدانی که تأخیر البیان عن وقت الخطاب روا باشد، عن وقت الحاجة روا نباشد، نگاه کن به قول اصم‌ّ و حسن بصری، و هر دو معتزلی‌اند، و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر که قبله بگردان. (2). دب، مر: فلنحوّلنک، آج، لب، فق، مب: و لنحوّلنک. (3). آج، لب، فق که. (4). دب، آج، لب، فق، مر: نگفت. (5). دب، آج، لب، فق، مر: از کدام. (6). دب، آج، لب، فق، مر همان قبله ما باشد. صفحه : 210 بنزدیک معتزلیان چنان است که: تأخیر البیان عن وقت الخطاب روا نبود، و ایشان در تفسیرهای خود چونین«1» می‌آرند«2»، و ایشان از طبقات اوّلند، و اینکه هر دو قول از ایشان تصریح است به جواز تأخیر بیان از وقت خطاب به وقت حاجت، چنان که قاعده مذهب ماست. بعضی دگر گفتند: معنی روی در آسمان گردانیدن استیذان بود، تا اگر جبریل آید و دستوری دهد«3» بخواهد و سؤال کند، او سؤال ناکرده جبریل آمد که سؤالت کفایت کردند، فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ. امّا قوله تعالی: قِبلَةً تَرضاها مجرّدّ رضای او نبود، مگر آن که رضای او موافق بود مصلحت را چون رضای او موافق صلاح او و مکلّفان بود در تکلیف، حق تعالی اجابت کرد«4» و تصریح به مراعات رضای او کرد، چه اعتبار مصلحت خود معلوم بود چون«5» حاجت نداشت به ذکر کردن. بعضی دگر گفتند: رسول- علیه السّلام- دانست به اعتبار حال که چون قبله کعبه بود، اهل مکه و عرب به ایمان و اجابت رسول- علیه السّلام- نزدیکتر باشند، برای آن میل به کعبه کرد، و اینکه نیز هم به شرط مراعات مصلحت بود. آنگه بیان کرد به وقت حاجت که: فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ، روی برگردان به جانب مسجد الحرام، و اگر چه ذکر روی کرد مراد جمله او بود، و لکن روی را در اینکه باب اختصاصی داد که توجّه از وجه است، و چون به جانبی باشد«6» همه اندام بر سبیل تبع به آن جانب بود. پس تخصیص روی به اینکه سبب کرد. امّا «شطر»، عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده گفتند: ای نحوه، یعنی به جانب مسجد الحرام«7»، و شطر الشّی، ناحیته و جانبه باشد، قال الشّاعر: فاظعن بالقوم شطر الملو ک حتّی اذا خفق المجدح ای نحوهم، و نصب او بر ظرف است. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: چنین. (2). دب: می‌آورند، مب، مر: آورده‌اند. (3). دب، مر تا. (4). آج، لب، فق، مب، مر: گر بود. (5). مر که، آج، لب، فق، مب: چو، مج، وز: ندارد. (6). مج: دارد. (7). مر کن. [.....] صفحه : 211 و ابو العالیه گفت: تلقاءه، برابرش. و ابو علی گفت: وسطه. روی به میان مسجد آر، گفت برای آن که: شطر الشّی‌ء نصفه باشد، شطر نیمه بود و چون یک نیمه با یک جانب گذارد و یک نیمه با یک جانب، روی به میانه باشد، و اگر چه«1» اینکه در تازی وجهی دارد، اینکه چون حرجی«2» باشد. و دگر آن که: اتّفاق مسلمانان است که اگر روی به جانبی کند از جوانب، و اگر همه طرفی و کناری باشد نمازش درست بود. اکنون بدان که: تعیین قبله مختلف است به اختلاف احوال حاضران. کعبه قبله آن کس است که او در مسجد الحرام باشد، و مسجد قبله آن کس است که بیرون مسجد بود در حرم، و حرم قبله آن کس است که بیرون حرم بود از«3» چهار جانب. و اهل عراق روی به رکن عراقی کنند، و اهل یمن روی به رکن یمانی کنند، و اهل شام روی به رکن شامی کنند، و اهل غرب [165- ر] روی به رکن غربی کنند، اینکه مذهب ماست. و جمله فقیهان مخالفند ما را. اصحاب شافعی را خلاف است در آن که روی به عین کعبه باید کردن یا به جهت کعبه. بعضی اصحاب او را مذهب آن است که: روی به عین کعبه باید کردن، و بعضی را مذهب آن است که: روی به جهت کعبه باید کردن، و اینکه مذهب ابو حنیفه است و اصحاب او. و بنزدیک ما اهل عراق را تیاسری باید کردن اندک، و هیچ فقیه را اینکه مذهب نیست مگر که ابو یوسف در کتاب الزّوال بیاورد که: حمّاد بن زید را مذهب آن است که اهل بصره را تیاسر باید کردن، و قوله: وَ حَیث‌ُ ما کُنتُم فَوَلُّوا وُجُوهَکُم شَطرَه‌ُ، و هر کجا باشی روی به جانب او کنی. البراء بن عازب گوید: آیت قبله آمد، ما روی به بیت المقدّس داشتیم، در رکوع بودیم، رسول- علیه السّلام- برگردید، و ما برگردیدیم و روی به کعبه کردیم. و راوی خبر گوید: ما در نماز بودیم، مردی بر«4» آمد و گفت«5»: روی به کعبه ----------------------------------- (1). مر همه. (2). مج: جرحی، دب، آج، لب، فق، مب، مر: حشوی. (3). دب، آج، فق، مب، مر: و حرم قبله آن است که در بیرون بود از حرم از. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر به آواز که. صفحه : 212 آری که رسول را- علیه السّلام- فرمودند که: روی«1» به کعبه کن«2». ما در نماز بگردیدیم«3» و روی به کعبه کردیم و بنا کردیم بر آن و نماز با سر نگرفتیم«4». و از آن پس منادی رسول- علیه السّلام- در مدینه ندا کرد تا همه اهل مدینه مردان و زنان بشنیدند و روی با کعبه آوردند. آنگه حق تعالی گفت: اینکه حکم مقصور نیست بر مدینه، هر کجا باشی روی به جانب مسجد آری. قوله: وَ إِن‌َّ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَیَعلَمُون‌َ أَنَّه‌ُ الحَق‌ُّ مِن رَبِّهِم، سبب نزول اینکه آیت آن بود که جهودان گفتند«5»: اینکه محمّد آن پیغامبر آخر زمان بودی که ما نعت او در تورات خوانده‌ایم، اگر نه آنستی که بر بیت المقدّس بنایستاد«6»، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و باز نمود که ایشان می‌دانند که او حق‌ّ است و از قبل خداست. و در «ها» خلاف کردند فی «انّه» که اینکه ضمیر با که راجع است! بعضی گفتند: با رسول- علیه السّلام- جهودان می‌دانند که محمّد- صلّی اللّه علیه و اله- حق‌ّ است و مبعوث است از قبل خدای- جل‌ّ جلاله. بعضی دگر گفتند«7»: ایشان می‌دانند که کار قبله حق‌ّ است و تحویل او، و اینکه امر صادر است از خدای تعالی، و لکن به حسد و حب‌ّ نشو«8» و طمع ریاست و حطام دنیا پنهان می‌کنند«9». آنگه برای تأکید در خبر «لام» آورد، و کوفیان گفتند: جواب قسمی مضمر ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر از بیت المقدس بر گردانید و روی. (2). دب: آر، پس، آج، لب، فق، مب، مر: کنید پس. (3). همه نسخه بدلها: برگردیدیم. (4). دب، آج، لب، فق، مب: کردیم و آن نماز را از سر بگرفتیم، مج: با سر بگرفتیم، با سر گرفتیم. (5). دب، آج، لب، فق اگر. (6). اساس: بنه ایستاد/ بنایستاد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (8). دب، آج، لب، مب، مر: حب النشو. (9). همه نسخه بدلها، بجز مج، وز ما را اعتقاد نباشد که اصحاب رسول- صلّی اللّه علیه و اله- چندین سال در خدمت رسول بودند و آن لطف و حکم او شنیده و ایشان را در راه خدا و رسول و شفقت و امامت و دیانت خوانده و نیک از بد دانسته، و حق از باطل شناخته، و دم به دم به اشارات النبوی‌ّ- علیه السّلام- در امر و نهی مشرف شده در غیبت رسول اینکه صفات پسندیده را دانستند، و عالم و جاهل را شناختند. به سبب حطام دنیای فانی سعادت جاودانی را بر باد دادند، و دین را به دنیا بفروختند، دنیا بدیشان نمانده و به آخرت و ثواب آن در نرسیده، و لیعلم الّذین ظلموا آل محمّد خسر الدّنیا و الاخرة. [.....] صفحه : 213 است، پس بر سبیل تهدید گفت: خدای تعالی غافل نیست از آنچه ایشان می‌کنند. قوله: وَ لَئِن أَتَیت‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ بِکُل‌ِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبلَتَک‌َ، سبب نزول آیت آن بود که جهودان گفتند: اگر محمّد آیتی و معجزه‌ای آوردی ما را چنان که پیغامبران مقدّم را بوده است، ما بدو ایمان آوردمانی. حق تعالی به اینکه آیت تکذیب ایشان کرد و گفت: [165- پ] دروغ می‌گویند که اگر هر آیت که در مقدور هست مثلا تو به ایشان بری، به تو ایمان نیارند و متابعت قبله تو نکنند. و اگر ایشان از تو توقّع می‌کنند که تو بر مسامحت متابعت قبله ایشان کنی، بگو: تا اینکه طمع ندارند که تو نیز اینکه نکنی، و هیچ کس از شما که مسلمانی و از ایشان که اهل کتابند از جهودان و ترسایان، متابعت قبله یکدیگر نکنند، چه«1» قبله مسلمانان کعبه است، و قبله جهودان بیت المقدّس است، و قبله ترسایان مشرق است. وَ لَئِن‌ِ اتَّبَعت‌َ أَهواءَهُم، گفتند: سبب نزولش آن بود که جهودان بر سبیل مکر و خدیعت گفتند: اگر محمّد در بعضی امور مساعدت ما کردی و با ما بساختی، ما به او ایمان آوردمانی«2». و رسول- علیه السّلام- برای طمع در ایمان ایشان تمنّا کرد که کاشک تا خدای دستوری دادی در بعضی مساعدت و ملاینت. حق تعالی آیت فرستاد به تکذیب ایشان، و رسول را خبر داد از خبث سریرت ایشان و آن که ایشان اینکه سخن از سر مکر و خدیعت می‌گویند، گفت: اگر تو متابعت هوای ایشان کنی پس از آن که علم و حجّت و بیّنت و کتاب به تو آمد، و تو حقّی«3» دین خود و بطلان دین و قول ایشان بشناختی، پس تو از جمله ظالمان باشی. بعضی دگر گفتند: خطاب با رسول است و مراد امّت، چنان که گفت: یا أَیُّهَا النَّبِی‌ُّ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ.«4» و بعضی دگر گفتند: اینکه شرطی است که خدای تعالی دانست که در وجود نیاید، چنان که گفت: لَئِن أَشرَکت‌َ لَیَحبَطَن‌َّ عَمَلُک‌َ«5» وَ لَئِن أَتَیت‌َ، وَ لَئِن‌ِ اتَّبَعت‌َ، جواب قسمی ----------------------------------- (1). لب، فق، مب، مر: چون. (2). مج: آوردمی، وز، لب، دب، آج، لب، فق، مب: آوردمی. (3). دب، فق، مب، مر: حقیقت، آج، لب و. (4). سوره طلاق (65) آیه 1. (5). سوره زمر (39) آیه 65. صفحه : 214 مضمر است. و «اذا» جواب و جزا بود، و او را دو حالت بود: حالت اعمال و حالت الغاء، و در اینکه جایگاه ملغی است برای آن که در میان مبتدا و خبر اوفتاد«1». [سوره البقرة (2): آیات 146 تا 150] الَّذِین‌َ آتَیناهُم‌ُ الکِتاب‌َ یَعرِفُونَه‌ُ کَما یَعرِفُون‌َ أَبناءَهُم وَ إِن‌َّ فَرِیقاً مِنهُم لَیَکتُمُون‌َ الحَق‌َّ وَ هُم یَعلَمُون‌َ (146) الحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ فَلا تَکُونَن‌َّ مِن‌َ المُمتَرِین‌َ (147) وَ لِکُل‌ٍّ وِجهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاستَبِقُوا الخَیرات‌ِ أَین‌َ ما تَکُونُوا یَأت‌ِ بِکُم‌ُ اللّه‌ُ جَمِیعاً إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (148) وَ مِن حَیث‌ُ خَرَجت‌َ فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ إِنَّه‌ُ لَلحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ (149) وَ مِن حَیث‌ُ خَرَجت‌َ فَوَل‌ِّ وَجهَک‌َ شَطرَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ حَیث‌ُ ما کُنتُم فَوَلُّوا وُجُوهَکُم شَطرَه‌ُ لِئَلاّ یَکُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَیکُم حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِین‌َ ظَلَمُوا مِنهُم فَلا تَخشَوهُم وَ اخشَونِی وَ لِأُتِم‌َّ نِعمَتِی عَلَیکُم وَ لَعَلَّکُم تَهتَدُون‌َ (150) [ترجمه] آنان که ما دادیم ایشان را کتاب بشناسند او را چنان که بشناسند پسران خود را، و جماعتی از ایشان پنهان می‌کنند حق‌ّ را و ایشان می‌دانند. [166- ر] حق از خدای تست، مباش از جمله شک کنندگان. و هر کسی را قبله‌ای بود که او روی به آن آرد بشتابید به خیرات هر کجا باشی، بیارد شما را خدای بهم که خدای بر همه چیزی قادر است. و از آن جا که بیرون شوی روی فراز کن«2» به جانب مسجد الحرام و آن حق‌ّ است از خدای تو، و نیست خدای غافل از آنچه شما می‌کنی. [166- پ] و از آن جا که بیرون شوی روی فراز کن«3» به جانب مسجد الحرام یعنی مسجد مکّه، و هر کجا باشی روی فراز کنی به جانب او تا«4» نباشد مردمان را بر شما حجّتی مگر آنان که ستمکار«5» باشند از ایشان، مترسی از ایشان و بترسی از من و تا تمام کنم نعمتم بر شما و تا مگر شما راه یافته شوی. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: افتاد. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). لب: فراز کنی. (4). آج، لب او. (5). آج، لب: ستمکاره. صفحه : 215 قوله: الَّذِین‌َ آتَیناهُم‌ُ الکِتاب‌َ، احبار جهودان را خواست و علمای ترسایان را. مفسّران خلاف کردند در آن که «ها» ی «یعرفونه»، اینکه ضمیر راجع است با که. قتاده و ربیع و سدّی و إبن زید گفتند: راجع با امر قبله یا با مسجد الحرام، یعنی ایشان می‌دانند که مسجد الحرام قبله انبیا بوده است پیش از اینکه. و دیگر مفسّران گفتند: ضمیر راجع است با محمّد- صلّی اللّه علیه و اله- و اینکه اختیار اصم‌ّ است و ابو علی و ابو مسلم بن بحر، کما قال«1» تعالی: یَجِدُونَه‌ُ مَکتُوباً عِندَهُم فِی التَّوراةِ وَ الإِنجِیل‌ِ«2» وَ إِن‌َّ فَرِیقاً مِنهُم لَیَکتُمُون‌َ الحَق‌َّ وَ هُم یَعلَمُون‌َ، گروهی از ایشان حق می‌دانند و پنهان می‌کنند، و اینکه جماعتی رؤسای ایشان بودند به طمع ریاست و طعمه‌ای که ایشان را بود از عامّه، اینکه پنهان می‌داشتند و جماعتی اندک بودند، چه بر جماعت بسیار روا نبود کتمان آنچه دانند. مفسّران در «حق‌ّ» خلاف کردند که مراد چیست به حق‌ّ. بعضی گفتند: مراد قبله است، و اینکه قول ربیع است و جماعتی مفسّران. و قول دیگر آن است که: محمّد است- صلّی اللّه علیه و اله- و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد و قتاده. و ابو روق راوی خبر گوید: عبد اللّه بن ابی بکر الانصاری‌ّ از صفیّه بنت حیی‌ّ بن اخطب گفت که: پدرم حیی‌ّ اخطب و عمّم ابو یاسر بن اخطب چون رسول- علیه السّلام- به مدینه آمد، حدیث رسول می‌کردند و می‌گفتند: اینکه آن پیغامبر باشد که ما نعت و صفت او در توریت خوانده‌ایم، یا نباشد! و رسول- علیه السّلام- به قبا فرود آمده بود. گفتند: فردا برویم و ببینیم او را و حدیث او بشنویم و علاماتی که یافته‌ایم در توریت بنگریم. آنگه بگاه«1» بامداد«2» برخاستند و برفتند. نماز شام باز آمدند دلتنگ و گرفته«3». من پیش ایشان«4» رفتم. با من ننگریدند«5» با آن که مرا بغایت دوست داشتند. آنگه عمّم با پدرم گفت: او هست. پدرم گفت: آری؟ به خدای که توریت بر موسی انزله کرد. عمّم گفت: در دل خود چگونه می‌یابی او را! گفت: عداوته ما بقیت، دشمنی او«6» می‌یابم تا زنده باشم. من بدانستم که حدیث رسول- علیه السّلام- می‌کنند. عبد اللّه بن قدامة بن صخر روایت کند که: چون رسول- علیه السّلام- به مدینه آمد، پدرم گفت: بیا تا برویم و اینکه مرد را ببینیم و سخن او بشنویم. بیامدیم او را یافتیم با جماعتی صحابه و نیز جماعتی جهودان حاضر آمده بودند و پدری و پسری بیمار با او بود در جمله جهودان. رسول- علیه السّلام و الصّلوة- روی به آن جهودان ----------------------------------- (1). اساس: به صورت «پگاه» هم محتمل است. (2). همه نسخه بدلها: بامداد پگاه. (3). مج، مر: کوفته. (4). آج، لب، فق، مب، مر: او. (5). دب، آج، لب، فق، مب: ننگریستند، مر: بنگریستند. (6). آج، لب، فق، مب، مر را. صفحه : 217 کرد، گفت: به آن خدای که توریت بر موسی انزله کرد که شما در اینکه توریت نعت و صفت من و نبوّت من می‌یابی. آن مرد جهود توریت باز کرد و می‌خواند. آن پسر بیمار که با او بود چون به ذکر محمّد رسید، پدر خواست تا پنهان کند. آن پسر گفت: اینکه است صفت و نعت تو که او می‌خواند و پنهان می‌کند، و انا اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّک رسول اللّه، من گوای«1» می‌دهم که خدای یکی است و تو رسول اویی. اینکه بگفت و با پیش خدای شد. رسول- علیه السّلام- صحابه را گفت: ولّوا اخاکم ، تولّای کار برادرتان کنی«2»، یعنی تجهیز و دفن او. آنگه [167- پ] حق تعالی زیادت بیان را بر سبیل زجر و نهی گفت: الحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ فَلا تَکُونَن‌َّ مِن‌َ المُمتَرِین‌َ، گفت: حق از خدای تو پیدا شد و پدید آمد، نگر تا در او شک نکنی. خطاب با رسول است و مراد رسول و جز رسول- علیه السّلام- و نهی خدای تعالی از منهیات، و اوامر او مأمورات را، متناول است رسول را- علیه السّلام- اوّلا آنگه امّت را، و نه هر چه نهی کنند کسی را از آن او آن کرده باشد یا خواهد کردن، مانند آن که، وَ لا تَمش‌ِ فِی الأَرض‌ِ مَرَحاً«3» وَ لا تَقف‌ُ ما لَیس‌َ لَک‌َ بِه‌ِ عِلم‌ٌ«4» لَئِن أَشرَکت‌َ لَیَحبَطَن‌َّ عَمَلُک‌َ«5» وَ لِکُل‌ٍّ وِجهَةٌ، حسن بصری گفت: معنی آن است که لکل‌ّ امّة دین تدین بها، هر امّتی را دینی باشد که بر آن دین عبادت کند. و گفت چنان است که در دگر آیت گفت: لِکُل‌ٍّ جَعَلنا مِنکُم شِرعَةً وَ مِنهاجاً«6» هُوَ مُوَلِّیها، گفتند: مراد به «هو» ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: گواهی. (2). مر: کار برادرتان را بسازید. (3). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 37. (4). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 36. (5). سوره زمر (39) آیه 65. (6). سوره مائده (5) آیه 48. صفحه : 218 خداست- جل‌ّ جلاله- ای آمر له بتولّیه الیها، او فرموده باشد آن کس را که روی به آن قبله کن، چون چنین باشد چرا بر تو عیب می‌کنند و می‌گویند: ما وَلّاهُم عَن قِبلَتِهِم‌ُ الَّتِی کانُوا عَلَیها«1» ثُم‌َّ وَلَّیتُم مُدبِرِین‌َ«4» وَ مَن یُوَلِّهِم یَومَئِذٍ دُبُرَه‌ُ«6»فَاستَبِقُوا الخَیرات‌ِ، ای فبادروا بالطّاعات، یعنی بشتابی و یکدیگر را سبق بری به خیرات و طاعات. و تقدیر چنان است«8»: فاستبقوا الی الخیرات، ای لیسبق بعضکم بعضا الیها، یعنی بعضی بعضی را سبق‌بری به خیرات و طاعات، و حرف جرّ بیفگند، چنان که راعی گفت: ثنائی علیکم یابن حرب و من یمل سواکم فانّی مهتد غیر مایل ای و من یمل الی سواکم. أَینَما تَکُونُوا انتم و اهل الکتاب، هر کجا باشی شما که مسلمانانی و اهل ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 142. (2). همه نسخه بدلها: مولّی. [.....] (3). لب، فق، مر اللّه. (4). سوره توبه (9) آیه 25. (5). لب: فصل. (6). سوره انفال (8) آیه 16. (7). همه نسخه بدلها: عبد اللّه مسعود. (8). مج، وز، دب، آج، مر که. صفحه : 219 کتاب. یَأت‌ِ بِکُم‌ُ اللّه‌ُ جَمِیعاً یوم القیامة، هر کجا باشی در مواضع متفرّق خدای تعالی شما را با هم آرد و جمع کند روز قیامت برای حساب و جزا، که او بر همه چیز قادر است. وَ مِن حَیث‌ُ خَرَجت‌َ، «حیث» ظرف مکان بود و مبنی است بر ضم‌ّ و در شاذّ عبید عمیر خواند: «حیث» به فتح «ثا». کسائی گفت: وجه اینکه لغت و قراءت آن باشد که اصل در مبنی سکون است، چون آخر ساکن بود و یا «1» ساکن جمع ساکنین بود، علی غیر حدّه، حرف صحیح را متحرّک بکردند به فتح برای آن که او اخف‌ّ الحرکات است، چون: لیت و کیف و أین. و حوث لغت است، و اینکه قراءت عبد اللّه بن عمر است در شاذّ. و گفتند: مردی عبد اللّه عمر را گفت: نماز کن دست کجا فرو نهد چون سجده کند! گفت: ارم بهما حوث وقعتا، گفت: هر کجا افتد، پس به جای حیث، حوث گفت«2». وَ حَیث‌ُ ما کُنتُم، هر کجا باشی. حق تعالی در اینکه آیت باز نمود که حکم مسافر، حکم حاضر است در وجوب توجّه به قبله چون متمکّن باشد، و چون متمکّن نباشد تحرّی کند در حال ضیق، و در حال سعت به چهار جانب نماز کند چهار بار، تا کسی گمان نبرد که حال مسافر مخالف است حال حاضر را، چنان که در شرع، بعضی احکام مختلف است مسافر را با حاضر. و «ما» در «حیثما«3»» کافّه«4» است به خلاف آن که در «اینما» و «متیما«5»» که آن جا زیادت است، و در «اذما«6»» کافّه«7» باشد همچونین، و معنی اینکه آن است که: منع کند اینکه «ما»«8» دو اسم را از آن که اضافه کنند او را الی«9» ما بعدهما«10» که تا جمله خالص شود به فعلیّت و مستعدّ جزم شود، که جزم از خصایص افعال است، و اضافه از خصایص اسماء. اگر اینکه «ما» نباشد«11»، «حیث» و «اذ» جزم نکنند بی «ما» برای اینکه علّت که گفتیم. ----------------------------------- (1). لب: با. (2). مب قوله تعالی. (3). مر: حیث ما. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نافیه. (5). آج: مهما. (6). آج، لب، فق، مب، مر ما. (7). مر: کافیه. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب اینکه. [.....] (9). اساس: که، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها، تصحیح شد. (10). وز و میتما. (11). همه نسخه بدلها و. صفحه : 220 و امّا «اینکه» و «متی» چون «ما» در او باشد و نباشد جزم کنند، برای آن که «ما» زیادت است [168- پ] در آن جا. وَ إِنَّه‌ُ لَلحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ، و آن از خدای حق‌ّ است و درست، یعنی تحویل قبله. و اینکه را دو معنی باشد: یکی آن که حق‌ّ است و از خدای صادر است، و عمل کردن بر او واجب است. و دوم آن که: ثابت و مستقر است، منسوخ نخواهد شدن به قبله دیگر چنان که بیت المقدّس به کعبه منسوخ شد. وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ، خدای تعالی بی‌خبر نیست از آنچه شما می‌کنید، یعنی شما که مسلمانانی. و مورد مورد زجر و وعید است تا مکلّفان به طاعت نزدیک باشند و از معصیت دور. ابو عمر تنها به « یا » خواند، یعنی غافل نیست از آن که جهودان می‌کنند از عناد و کتمان حق‌ّ. قوله: وَ مِن حَیث‌ُ خَرَجت‌َ، اهل علم در تکرار اینکه آیت سخن گفتند. ابو علی می‌گوید: فایده مختلف است و موضع مختلف، مراد به آیت اوّل آن است که: هر کجا بیرون شوی به نواحی و اقطار مدینه که وقتها رفته‌ای و روی به بیت المقدّس کرده، اکنون چون آن جای روی، روی به کعبه کن«1». و مراد به آیت دوم آن است که: چون سفرهای دور کنی که از میان تو و کعبه مسافت بعید باشد، نباید که بعد مسافت مانع بود تو را از آن که روی به کعبه کنی. در هر دو حال و بر هر دو وجه روی به کعبه آر، و چون چنین باشد و فایده و موضع مختلف بود تکرار نباشد. و ابو مسلم می‌گوید: چون غرض مختلف شد تکرار نباشد، نبینی که در آیت اوّل بیان فرمود که: روی به اینکه قبله کردن هر کجا باشی حق‌ّ است و از«2» فرمان خداست، و در آیت دوم گفت: اینکه حق‌ّ که در آیت اوّل مقرّر شد هر کجا باشی به جای آر تا کسی را بر تو حجّتی نباشد، چون مورد و مقصد فایده مختلف شود تکرار نباشد، و اینکه هر دو وجه نیکوست. و اصم‌ّ گفت: مراد به آیت اوّل آن است که، هر کجا باشد از بیرون شهر در ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، آج: کنی/ کنید. (2). مج، وز: آن. صفحه : 221 سفر، و مراد به آیت دوم آن است که: هر کجا باشد در مدینه به هر بقعه‌ای و هر سرای و مسجدی، و اینکه نیز وجهی قریب است. و قوله: لِئَلّا یَکُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَیکُم حُجَّةٌ، تا مردمان را بر شما حجّتی نباشد، اقتضا اینکه«1» می‌کند که محاجّتی رفته باشد. حسن بصری گفت: مراد آن است که هر کجا باشی روی به کعبه کن تا کسی«2» بر تو طعنه«3» نزند«4» چنان که مشرکان عرب چون روی به بیت المقدّس داشتی«5» گفتند: رغب عن قبلة ابیه، از قبله ابراهیم پدرش رغبت می‌نماید و بر می‌گردد. چون روی با کعبه کردی«6» گفتند: پشیمانش«7» شد، بس بر نیاید که با دین ما آید. قتاده و ربیع گفتند: مراد آن است که جهودان طعنه زدند چون رسول- علیه السّلام- روی از بیت المقدس به کعبه کرد، گفتند: اشتاق الرّجل الی قبلة ابیه و الی مولده و مسقط رأسه. و ابو علی می‌گوید: مراد آن است [169- ر] که هیچ گونه روی از کعبه متاب تا هیچ کس را از مشرکان و جهودان و منافقان بر تو زبانی«8» نباشد، نگویند که اینکه نه از فرمان خدا کرد، چه اگر از فرمان خدا بودی بر نگشتی از آن. و قوله: «لئلّا» تقدیر آن است که: «لان لا، «لام» «کی»«9» است دخل علی «ان» برای کسره «لام» را «یاء» مفتوحه نوشتند و «نون» در «لام» ادغام کردند، یا قلب کردند با «لام» و پس ادغام کردند. و «حجّة» فعلة من الحج‌ّ و هو القصد یعنی، القصد الی البیان و الایضاح، و از اینکه جا، ره روشن را محجّة خوانند، و محاجّه«10» مجادله را از اینکه جا گویند که هر یکی از متجادلین قصد صاحبش بود«11» به ابطال حجّت او. إِلَّا الَّذِین‌َ ظَلَمُوا مِنهُم، علما ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اقتضای آن. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (3). مج، وز: طعنی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نرسد. (5). داشتی/ داشتید. (6). کردی/ کردید، دب، آج، لب، فق، مب، مر: کرد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پشیمان. (8). دب، مب: زیادتی. (9). اساس: لی، دب، مب: یکی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد (لام کی یا لام علّت). [.....] (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (11). همه نسخه بدلها: کند. صفحه : 222 خلاف کردند در نظم آیت و معنی «الّا» و آن که اینکه استثنا چیست، و اینکه ظالمان که‌اند! مجاهد و عطا و قتاده و سدّی گفتند: مراد به «ناس» جهودانند، تا جهودان را بر تو حجّت نبود، با«1» آن که گفتند: اگر هدایت ما نبودی او قبله نشناختی، و امثال اینکه چیزها از آن که ما بگفتیم پیش از اینکه، إِلَّا الَّذِین‌َ ظَلَمُوا، مشرکان عربند، یعنی جهودان را بر تو حجّت نماند به آن محالات و طعنها که زدند مگر مشرکان عرب را که ایشان را حجّت ماند یعنی شبهت، و شبهت را حجّت خواند برای آن که«2» مشابهت شبهت با حجّت، و خود برای اینش شبهت خوانند که با حجّت ماند به حجّت ملتبس توان کردن، و شبهت عرب اینکه باشد که گفتند: رغب عن قبلة ابیه ثم‌ّ رجع الیها، از قبله ابراهیم بگردید و پس با او آمد، و عن قریب بس«3» بر نیاید که با دین ما آید. و مشرکان را گفت: «منهم»، از ایشانند، یعنی از جهودان برای آن که کفر به محمّد- صلّی اللّه علیه و اله- قد جمعهم. و قولی دیگر آن است در اینکه وجه که: حجّت به معنی خصومت باشد، چنان که حق تعالی گفت: لا حُجَّةَ بَینَنا وَ بَینَکُم‌ُ«4» فَمَن حَاجَّک‌َ«5» أَ تُحَاجُّونَنا«6» لِیُحَاجُّوکُم«7» لِئَلّا یَکُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَیکُم حُجَّةٌ، یعنی الیهود، تا جهودان را بر تو حجّت نباشد به آن معنی که ایشان در توریت یافتند که پیغامبر آخر زمان را قبله بگردانند از بیت المقدس به کعبه، و اینکه علامت را توقّع می‌کردند فیما بینهم. چون رسول- علیه السّلام- مدّتی به بیت المقدس نماز می‌کرد، گفتند: دیدی که نه رسول خداست که قبله او بنگردانیدند تا آنگه که آیت تحویل قبله آمد، و خدای تعالی قبله بگردانید ایشان را یقین حاصل آمد«3». پس از آن جحود و عناد کردند رؤسا و احبار ایشان، حق تعالی- جل‌ّ جلاله- استثنا کرد رؤسای معاند را، و ایشان را ظالم خواند، و اینکه وجهی لطیف است. قولی دیگر ابو عبیده گفت: «الّا» به معنی «واو» عطف است، و تقدیر آیت و معنی او چنین بود: لئلّا یکون للنّاس ای للیهود علیکم حجّة و لا للّذین ظلموا، یعنی کفّار قریش، تا نه جهودان را و نه مشرکان عرب را بر تو حجّتی باشد. و گفت: شاهد اینکه قول و حجّت او قول شاعر است، یعنی در «الّا» به معنی «واو» عطف. ما بالمدینة دار غیر واحدة دار الخلیفة الّا دار مروانا یعنی، و دار مروان، و قال اخر: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (2). اساس: «و موضع» بوده که در حاشیه به خط کاتب اصلی تصحیح شده است. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شد. صفحه : 224 و کل‌ّ اخ مفارقه أخوه لعمر ابیک الّا الفرقدان ای و الفرقدان، انشدهما المفضّل و انشد الأخفش: و أری لها دارا بأغدرة السّ یدان لم یدرس لها رسم الّا رمادا هامدا دفعت عنه الرّیاح خوالد سحم یعنی و رمادا هامدا، تا معنی مستقیم شود. بیان اینکه قول روایت مجاهد است که گفت در شاذّ خوانده‌اند: الی الّذین ظلموا، برای آن که «الی» حرف جرّ بود به معنی «مع» چنان که خذ هذا الی«1» ذاک، ای مع ذاک، و کقوله تعالی: مَن أَنصارِی إِلَی اللّه‌ِ«2» فَلا تَخشَوهُم وَ اخشَونِی، از ایشان مترسی در روی به کعبه کردن، وَ اخشَونِی، از من بترسی از«7» ترک اوامر و نواهی من. وَ لِأُتِم‌َّ نِعمَتِی عَلَیکُم، عطف است علی قوله: لِئَلّا یَکُون‌َ لِلنّاس‌ِ عَلَیکُم حُجَّةٌ. وَ لِأُتِم‌َّ، و تا نعمت خود بر شما تمام کنم به هدایت شما به قبله ابراهیم و ملّت حنفی«8». از امیر المؤمنین«9»- علیه السّلام- روایت است که او گفت: تمام النّعمة الموت علی الاسلام ، [تمام]«10» نعمت خدای بر بنده آن بود که بر اسلام میرد«11»، و هم از او روایت است که گفت: نعمت شش است: اسلام و قرآن و محمّد و ستر و ----------------------------------- (1). دب، مب: مالی. (2). سوره آل عمران (3) آیه 52. [.....] (3). مج، وز: ان لا، دب، آج، لب، فق، مب: کیلا. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: با. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: رو. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر دیگر. (7). همه نسخه بدلها، بجز مب: در. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حنیفی. (9). دب، فق، مب، مر علی. (10). اساس: ندارد، با توجّه به متن روایت از مج افزوده شد. (11). همه نسخه بدلها، بجز فق، مب: می‌رود. صفحه : 225 عافیت و استغنا از آنچه در دست مردمان باشد. و از تمام نعمت خدای- عزّ و جل‌ّ- بر مکلّفان ولایت امیر المؤمنین«1» است- علیه السّلام«2»- الیَوم‌َ أَکمَلت‌ُ لَکُم دِینَکُم وَ أَتمَمت‌ُ عَلَیکُم نِعمَتِی وَ رَضِیت‌ُ لَکُم‌ُ الإِسلام‌َ دِیناً«3»وَ لَعَلَّکُم، در لعل‌ّ شش لغت است: عل‌ّ و لعل‌ّ و لعلّن«4» و عن‌ّ و رعن‌ّ ولعا، و معنی او بر شش وجه بود از خدای تعالی واجب بود علی قول اکثر المفسّرین، و از ما بر وجوه مختلف بود: یکی بر اصل خود، و آن را معنی ترجّی بود، چنان که: لعل‌ّ زیدا منطلق«5»، امید چنان است که زید برفته باشد. و به معنی استفهام بود فی قولک: لعلّک فعلت کذا، همانا تو کرده باشی اینکه کار! بر نهاد استفهام، و به معنی ظن‌ّ بود چنان که کسی گوید: قدم فلان، فلان آمده است! بر وجه سؤال، تو گویی: لعل‌ّ، همانا آمده است، یعنی گمان چنین است؟ و به معنی ایجاب آمد، چنان که کسی گوید در وقت نماز که: نماز واجب شد، تو گویی: لعل‌ّ، یعنی اجل قد وجب، و فرّاء در اینکه وجه اینکه بیت بیاورد: لعل‌ّ المنایا مرّة ستعود و اخر عهد الثّائرین جدید و به معنی عسی بود، کما قال تعالی: لَعَلِّی أَبلُغ‌ُ الأَسباب‌َ«6» انظُر کَیف‌َ نُصَرِّف‌ُ الآیات‌ِ لَعَلَّهُم یَفقَهُون‌َ«7»کَما أَرسَلنا فِیکُم رَسُولاً مِنکُم یَتلُوا عَلَیکُم آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُم وَ یُعَلِّمُکُم‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ یُعَلِّمُکُم ما لَم تَکُونُوا تَعلَمُون‌َ (151) فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم وَ اشکُرُوا لِی وَ لا تَکفُرُون‌ِ (152) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ إِن‌َّ اللّه‌َ مَع‌َ الصّابِرِین‌َ (153) وَ لا تَقُولُوا لِمَن یُقتَل‌ُ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أَموات‌ٌ بَل أَحیاءٌ وَ لکِن لا تَشعُرُون‌َ (154) وَ لَنَبلُوَنَّکُم بِشَی‌ءٍ مِن‌َ الخَوف‌ِ وَ الجُوع‌ِ وَ نَقص‌ٍ مِن‌َ الأَموال‌ِ وَ الأَنفُس‌ِ وَ الثَّمَرات‌ِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِین‌َ (155)الَّذِین‌َ إِذا أَصابَتهُم مُصِیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ (156) أُولئِک‌َ عَلَیهِم صَلَوات‌ٌ مِن رَبِّهِم وَ رَحمَةٌ وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُهتَدُون‌َ (157) [ترجمه] چنان که فرستادیم در شما پیغامبری از شما می‌خواند بر شما آیات ما و پاک می‌کند شما را و می‌آموزد شما را کتاب قرآن و سخن درست، و می‌آموزد شما را آنچه ندانستی. یاد کنی مرا تا یاد کنم شما را، و شکر کنی مرا و کفران مکنی [به من]«1». ای آنان که بگرویدی، یاری خواهید«2» به روزه و نماز که خدای با صابران است. [171- ر] و مگویی آنان را که بکشتند در راه خدای که ایشان مردگانند، بل زندگانند و لکن شما نمی‌دانی. و بیازماییم شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاستنی از مالها و جانها و میوه‌ها [و]«3» بشارت ده صابران را. آنان که چون رسد ایشان را مصیبتی، گویند: ما خدا را ایم، و ما به او باز خواهیم گشتن. ایشان بر ایشان است رحمتها از خدای ایشان و بخشایشی، و ایشان‌اند که راه یافتگان‌اند. قوله: کَما أَرسَلنا، اینکه «کاف» تشبیه است، و خلاف کرده‌اند اهل علم در آن که تعلّق به چه می‌دارد. بعضی گفتند: [171- پ] تعلّق دارد به آنچه پیش از آن ----------------------------------- (3- 1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). آج، لب: یاری خواهی. صفحه : 227 است، من قوله: وَ لِأُتِم‌َّ نِعمَتِی عَلَیکُم، کَما أَرسَلنا فِیکُم، تا تمام کنم نعمت خود بر شما چنان که فرستادم در شما پیغامبری هم از شما، برای آن که از«1» جمله نعمتهای خدای- جل‌ّ جلاله- یکی بعثت انبیاست. قولی دیگر آن است که: تعلّق دارد بقوله: وَ لَعَلَّکُم تَهتَدُون‌َ، و معنی آن است که: و لعلّکم تهتدون بهدایتی«2» کما ارسلنا، ای کما اهتدیتم بارسالی فیکم رسولا منکم، یعنی تا شما مهتدی شوی به هدایت من، چنان که مهتدی شدی به پیغامبر فرستادن من. قولی دیگر آن است که: تعلّق دارد بما بعدها«3» من قوله: فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم، مرا یاد کنی تا شما را یاد کنم، چنان که فرستادم در میان شما رسولی هم از شما، یعنی از«4» جمله یاد کرد من شما را به رحمت آن است که رسولی فرستادم به رحمت. محمّد بن جریر گفت: ابراهیم- علیه السّلام- دو دعا کرد، یکی آن که رَبَّنا وَ اجعَلنا مُسلِمَین‌ِ لَک‌َ وَ مِن ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَک‌َ«5» رَبَّنا وَ ابعَث فِیهِم رَسُولًا مِنهُم«6» وَ لِأُتِم‌َّ نِعمَتِی عَلَیکُم«8» کَما أَرسَلنا فِیکُم رَسُولًا مِنکُم. ابو مسلم گفت: محمول است علی قوله تعالی: وَ کَذلِک‌َ جَعَلناکُم أُمَّةً وَسَطاً«9» وَ ما کُنت‌َ تَتلُوا مِن قَبلِه‌ِ مِن کِتاب‌ٍ وَ لا تَخُطُّه‌ُ بِیَمِینِک‌َ إِذاً لَارتاب‌َ المُبطِلُون‌َ«1» یَتلُوا عَلَیکُم آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُم وَ یُعَلِّمُکُم‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ، حکمت«2» در جای صفت رسول است- علیه السّلام- ای رسولا تالیا علیکم آیاتنا و مزکیّا لکم و معلّما لکم الکتاب و الحکمة و معلّما لکم. ما لَم تَکُونُوا تَعلَمُون‌َ، اینکه رسول که آمده است چه می‌کند آیات من که قرآن است و کتاب اوست، بر شما می‌خواند و شما را تزکیه می‌کند، یعنی دعوت می‌کند شما را به اخلاق و افعالی که به آن زکی و پارسا باشی [172- ر]. وجهی دیگر آن است که: گوای«3» می‌دهد بر زکا و طهارت شما چون تکالیف او به جای آری، و بر شما مدح و ثنا می‌گوید. و ابو مسلم گفت: شما را جمع می‌کند و عدد شما به بسیار می‌کند به دعوت و الف دادن و اظهار معجزات کردن، من زکا الزّرع اذا نما، و شما را کتاب و معانی و تفسیر و احکام می‌آموزد، و نیز حکمت، یعنی سنّت و شریعت. و شما را می‌آموزد چیزی که شما ندانستی«4»، برای آن که او در جاهلیّت آمد بر فترت پیغامبران، کتابی نبود ایشان را، و ایشان انجیل و شرع عیسی فراموش کرده بودند و متروک بکرده. و آیت وارد مورد منّت و تذکیر نعمت است بر عرب و عجم به فرستادن رسولی موصوف به اینکه صفات. و در آیت دلیل است بر بطلان قول ملحدان«5» که ایشان گفتند: خدای را به سمع ----------------------------------- (1). سوره عنکبوت (26) آیه 48. (2). مج: بجمله، دیگر نسخه بدلها: جمله. (3). مج، وز: گوایی، دیگر نسخه بدلها: گواهی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نمی‌دانید. (5). همه نسخه بدلها: آنان. صفحه : 229 دانند و به قول پیغامبر، برای آن که حق تعالی باز نمود که: من رسول را برای آن فرستادم تا شما را بیاموزد آنچه شما ندانستی، یعنی از شرعیّات، که به عقل نشاید دانستن. و ما آنچه در عقل مقرّر است و یا به نظر در ادلّه استخراج توان کردن دانسته‌ایم از بدیهه عقل یا از ره نظر بی تعلیم معلّمی. و نیز دلیل است بر بطلان قول مثبتان قیاس که حق تعالی گفت: رسول شما را کتاب و شرایع و سنّت آموزد، و به اینکه منّت نهاد بر ما، اگر قیاس طریق معرفت شرعیّات بودی اینکه منّت نبودی، چه خود هر قیاس کننده‌ای بدانستی بی‌تعلیم«1» رسول- علیه السّلام. فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم اینکه فعل مجزوم است به جواب امر علی تضمّن معنی الشّرط و الجزاء. در معنی آیت مفسّران و علما بسیار سخن گفتند: عبد اللّه عبّاس گفت: اذکرونی بطاعتی اذکرکم بمعونتی، مرا به طاعت یاد دار تا تو را به معونت یاد دارم، بیانش«2»: وَ الَّذِین‌َ جاهَدُوا فِینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا«3» وَ أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ لَعَلَّکُم تُرحَمُون‌َ«4» إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ إِنّا لا نُضِیع‌ُ أَجرَ مَن أَحسَن‌َ عَمَلًا، أُولئِک‌َ لَهُم جَنّات‌ُ عَدن‌ٍ«5» وَ بَشِّرِ الَّذِین‌َ آمَنُوا [172- پ] ----------------------------------- (1). دب: تعلم. (2). مج، وز، مب قوله. (3). سوره عنکبوت (29) آیه 69. (4). سوره آل عمران (3) آیه 132. (5). سوره کهف (18) آیه 30 و 31. [.....] (6). دب، آج، فق، مب، مر: پاداشته، لب: پاداشت. صفحه : 230 وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ أَن‌َّ لَهُم جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ«1» لَئِن شَکَرتُم لَأَزِیدَنَّکُم«2» مَن عَمِل‌َ صالِحاً مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی وَ هُوَ مُؤمِن‌ٌ فَلَنُحیِیَنَّه‌ُ حَیاةً طَیِّبَةً«4» فَلَو لا أَنَّه‌ُ کان‌َ مِن‌َ المُسَبِّحِین‌َ، لَلَبِث‌َ فِی بَطنِه‌ِ إِلی یَوم‌ِ یُبعَثُون‌َ«4» آلآن‌َ وَ قَد عَصَیت‌َ قَبل‌ُ«7». و قیل: اذکرونی بالثّناء اذکرکم بالجزاء، اذکرونی بلا غفلة اذکرکم بلا مهلة، اذکرونی بالنّدم اذکرکم بالکرم، اذکرونی بالمعذرة اذکرکم بالمغفرة، اذکرونی بالارادة اذکرکم بالافادة، اذکرونی بالتّنصّل اذکرکم بالتّفضّل، اذکرونی بالاخلاص اذکرکم بالخلاص، اذکرونی بالقلوب اذکرکم بکشف الکروب، اذکرونی بالایمان اذکرکم بالامان، اذکرونی بالإسلام اذکرکم بالاکرام. عبد اللّه مبارک گفت: سالی از سالها به حج‌ّ خانه خدا می‌شدم، در راه مرا قطع افتاد. از قافله باز ماندم. بر توکّل شتر می‌راندم، کودکی را دیدم مراهق از کناره بیابان بر آمد تنها، جامه‌ای مختصر پوشیده، نه زادی نه راحله‌ای نه انیسی، تا بر من رسید، گفتم: ای جوان؟ با خویشتن زنهار خورده‌ای اگر چنین آمده‌ای در بادیه، و یا چون من منقطع شده‌ای! گفت: منقطع نشده‌ام، خود چونین آمده‌ام. گفتم: زاد و راحله و طعام و شرابت کجاست! اشارت سوی آسمان کرد. خواستم تا او را امتحان ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر روی. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگنجد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: السّعة. (4). سوره صافّات (37) آیه 143 و 144. (5). مر: آسودگی. [.....] (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر او را خلاصی ده و. (7). سوره یونس (10) آیه 91. صفحه : 232 کنم، گفتم: مرا باری تشنه است، اگر شربه‌ای«1» آب سرد بودی«2»؟ او دست در هوا دراز کرد و قدحی آب بگرفت از هوا مشعشعا بالثّلج، برف در او افگنده، و بجنبانید و پیش من داشت. من عجب بماندم، گفتم: یا هذا، اینکه پایه از کجا یافتی! گفت: اذکره فی الخلوات یذکرنی فی الفلوات. ربیع انس در اینکه آیت گفت: ان‌ّ اللّه ذاکر من ذکره و زائد من شکره و معذّب من کفره، گفت: خدای تعالی یاد کند آن را که او را یاد کند، و زیادت کند آن را که شکر او کند، و عذاب کند آن را که کفران نعمت او کند. سفیان عیینه گفت: در اخبار چنین خوانده‌ام که، خدای- جل‌ّ جلاله- گفت: من بندگان خود را آن دادم که اگر جبریل و میکایل را دادمی، حق‌ّ ایشان را گزارده بودمی، بقولی لهم: فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم. و به موسی بن عمران وحی کرد که: یا موسی؟ دشمنان مرا بگو تا مرا یاد نکنند که چون ایشان مرا یاد کنند من ایشان را یاد کنم، و یاد کرد من ایشان را به لعنت بود. حق تعالی در اینکه آیت جمع کرد از میان ذکر و شکر. و ذکر او از سه گونه بود: به دل و به زبان و به جوارح«3». امّا ذکر به دل از دو گونه بود: یکی نظر و فکر باشد، و آن سر«4» و اصل عبادات است که همه را بنا بر آن است، چو سکون نفس«5» و طمأنینه دل در آن است، قوله تعالی: أَلا بِذِکرِ اللّه‌ِ تَطمَئِن‌ُّ القُلُوب‌ُ«6» فَاسعَوا إِلی ذِکرِ اللّه‌ِ وَ ذَرُوا البَیع‌َ«2» اذکُرُوا نِعمَتِی‌َ«3» ... وَ اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم«4» وَ اذکُرِ اسم‌َ رَبِّک‌َ وَ تَبَتَّل إِلَیه‌ِ تَبتِیلًا«5» فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم، و قوله: اذکُرُوا اللّه‌َ ذِکراً کَثِیراً«6» وَ سَبِّحُوه‌ُ بُکرَةً وَ أَصِیلًا«7» یُسَبِّحُون‌َ اللَّیل‌َ وَ النَّهارَ لا یَفتُرُون‌َ«9» اذکُرُوا اللّه‌َ ذِکراً کَثِیراً«10»فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم ...، وفا به وفا: وَ أَوفُوا بِعَهدِی أُوف‌ِ بِعَهدِکُم ...«3» فَافسَحُوا یَفسَح‌ِ اللّه‌ُ لَکُم«4» أَذکُرکُم، تا تو را یاد کنم. ذکر خدای بنده را از دو وجه بود: یکی به آن که«5» مدحش فرماید در کتابهای خود بر زبان پیغامبران، و در آسمانها بر زبان فریشتگان، و در ملأ اعلی، و دوم به ایجاب ثواب ابد و کرامت و رضا [174- ر]. حسن بصری گفت: شکر خدای چگونه گزاریم«6» اگر ما را گفتی: ذکر من کنی در مواضعی مخصوص تا من ذکر شما کنم، آنگه اگر جان و مال بذل بایستی کردن تا آن جا رسند واجب بودی، فکیف که می‌گوید: بنده من به«7» هر حال از حالات که باشی فَاذکُرُوا اللّه‌َ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُم«8» أَرِنِی أَنظُر إِلَیک‌َ«1» وَ اشکُرُوا لِی، حدّ شکر بیان کردیم که اعتراف باشد به نعمت منعم با ضربی تعظیم او، و آن اعتراف همچونین به دل باشد و به زبان و به جوارح. و اصل اعتراف به دل است، برای آن که اگر به زبان و جوارح معترف بود و به دل نبود منافق باشد. و اگر به دل«6» بود، از زبان و جوارح مجزی باشد. و اما اعتراف به زبان برای نعمت مخلوق باید تا او بداند که شاکر است، و نیز در نعمت خدای تا مردمان اقتدا کنند. امّا به جوارح به انواع عبادت باشد، و اینکه غایت شکر بود، و اینکه بر نعمت هیچ منعم نباشد مگر بر نعمت خدای- جل‌ّ جلاله- که آن اصول نعم باشد: از حیات و قدرت و نفرت و شهوت و کمال عقل، و استقصای کلام در اینکه باب در دگر«7» آیات بیاید- ان شاء اللّه. آنگه مؤکّد کرد بقوله: وَ لا تَکفُرُون‌ِ، یعنی در سایر اوقات خالی مباشی از شکر نعمت من، و اظهار آن بر خویشتن و احتراز کردن از پنهان داشتن آن، که در خبر چنین آمده است که: من ذکره فقد شکره و من کتمه فقد کفره [174- پ]. ----------------------------------- (1). سوره اعراف (7) آیه 143. (2). دب. موسی بن عمران. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گردی. (4). دب و. (5). مج، لب، فق، مب، مر: راستگیر، دب، وز، آج: راستگر. (6). همه نسخه بدلها معترف. (7). همه نسخه بدلها: ذکر. صفحه : 236 قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ، حق تعالی گفت: من«1» بندگان خود را به ذکر و شکر خود امر کردم«2»، و وعده دادم«3» ایشان را«4» ذکر خود بر ذکری که ایشان مرا کنند«5» آنچه«6» عون ایشان باشد بر آن، از ایشان دریغ نداشت، برای آن که تو را آنچه به فعل طاعت نزدیک بکند لطف باشد، و چون عند آن طاعت کرده بود توفیق باشد، گفت: بر اینکه اوامر که کردم شما را استعانت کنی و یاری خواهی از من، بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ. بعضی مفسّران گفتند: اراد به الصّوم و الصّلوة، مراد به صبر روزه است برای قرینه نماز تا نسبت دارد به او، و گفتند: خدای تعالی چند جایگاه روزه را صبر خواند، فی قوله: سَلام‌ٌ عَلَیکُم بِما صَبَرتُم«7» وَ جَزاهُم بِما صَبَرُوا«8» إِن‌َّ اللّه‌َ مَع‌َ الصّابِرِین‌َ، که خدای با صابران است به معنی نصرت و معاونت و لطف و توفیق. وَ لا تَقُولُوا لِمَن یُقتَل‌ُ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أَموات‌ٌ، عبد اللّه عبّاس گفت: مراد کشتگان بدراند، و سبب نزول آیت آن بود که مردمان چون ذکر ایشان رفتی، گفتندی: مات فلان و مات فلان. حق تعالی اینکه آیت فرستاد و نهی کرد ایشان را از اینکه گفتن، گفت: ایشان را مرده مگویی، که ایشان زنده‌اند. و ایشان چهارده تن بودند: شش تن از مهاجر بودند، و هشت تن«10» از انصار. امّا مهاجران«11»: عبیده حارث عبد المطّلب بود، و عمیر بن أبی وقّاص بود، و ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: چون. (2). همه نسخه بدلها: امر کرد. [.....] (3). همه نسخه بدلها: وعده داد. (4). آج، لب، فق، مب، مر به. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ایشان کنند او را. (6). دب: آنگه، آج، لب، فق، مب، مر: آنگه آنچه. (7). سوره رعد (13) آیه 24. (8). سوره دهر (76) آیه 12. (9). مج: از. (10). مج، وز، لب، فق: کس. (11). همه نسخه بدلها: مهاجریان. صفحه : 237 ذو الشّمالین بن عمرو بن نضله«1» و عامر بن بکیر، مهجع بن عبد اللّه، و صفوان. و از انصار: سعد بن خیثمه، و قیس بن عبد المنذر، و زید بن الحارث، و تمیم بن حزام، و رافع بن المعلّی، و حارثة بن سراقة، و معوّذ«2» و عوف بن عفراء. علما در تفسیر آیت و احوال شهدا خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و حسن بصری گفتند: ایشان زنده‌اند بارواحهم و اجسادهم، بامداد و شبانگاه روزی به ایشان می‌رسد، و ایشان خرّم‌اند به آنچه خدای به ایشان می‌دهد، چنان که در دگر آیت فرمود من قوله: یُرزَقُون‌َ، فَرِحِین‌َ بِما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ«3» النّارُ یُعرَضُون‌َ [175- ر] عَلَیها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا«6» بَل أَحیاءٌ، آن است که «سیحیون»، ایشان زنده خواهند شدن به قیامت عند آن که خلقان را حشر کنند. و بعضی دیگر گفتند: مراد به حیات ایشان آن است که، ذکر ایشان و نام ایشان در دنیا بماند، به مثابت آن باشد که زنده باشند«1». و ظاهر آیت دلیل قول اوّل می‌کند که حق تعالی می‌گوید: بَل أَحیاءٌ، و معنی آن است که: بل هم احیاء، و در دگر«2» آیت تصریح کرد به ذکر آن که: روزی می‌خورند، شادمانه‌اند به آنچه خدای به ایشان می‌دهد، و اینکه لایق نباشد به روح بی‌جسم. در خبر است از رسول- صلّی اللّه علیه و اله- که: خدای تعالی شهید را شش خصلت بدهد عند آن که اوّل قطره از خون او بر زمین آید: جمله گناهانش عفو بکند، و جای او در بهشت به او نماید، و جفتی از حور العین به او دهد، و از فزع اکبرش ایمن گرداند«3»، و از عذاب گور ایمن باشد، و به حلیت ایمانش بیارایند. و در خبری دیگر نه خصلت: و تاج وقار بر سرش نهند، و آن تاجی بود از یاقوت سرخ، و هفتاد و دو جفت او را از حور العین بدهد، و شفاعتش قبول کند«4» در«5» هفتاد کس از خویشانش، و راوی خبر عباده صامت است از رسول- علیه السّلام. و ابو هریره روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و اله- که او گفت: زمین از خون شهید خشک«6» نشده باشد تا دو حوری«7» از بهشت بشتابند به مانند دو مرغ که بچّه ایشان بر زمین افتاده باشد، هر یکی با حلّه‌ای از حلّه‌های بهشت، قیمت هر حلّه‌ای«8» بیشتر باشد از دنیا و هر چه در دنیا هست«9». و هم ابو هریره روایت کند که: مثل مجاهد مثل نماز کن و«10» روزه‌دار است آن ----------------------------------- (1). وز، لب: باشد، همه نسخه بدلها چنان که شاعر گفت: ذکر الفتی عمره الثّانی و لذّته || ما فاته و فضول العیش اشغال (2). مج، وز: و ذکر آیت. (3). مج، وز: گردانید. (4). همه نسخه بدلها، بجز دب: کنند. (5). آج، لب، فق، مب، مر: تا. (6). مج، وز: تر. (7). آج، لب، فق، مب، مر: حور العین. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بهشت که بهای ایشان. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از هر متاعی که در دنیا است. [.....] (10). مج، وز، آج، لب، فق، مر: ندارد. صفحه : 239 که همیشه صایم«1» قایم بود، و هیچ بنده نبود که او را مجروح [175- پ] بکنند«2» در سبیل خدای و الّا فردا قیامت می‌آید خون آلود، رنگ رنگ خون باشد و بوی بوی مشک، و خدای تعالی او را ضمان کرده بود از دو کار یکی: امّا بهشت، یا آن که با خانه خود شود با غنیمت. و اخبار در اینکه معنی بسیار است. قوله: وَ لَنَبلُوَنَّکُم بِشَی‌ءٍ مِن‌َ الخَوف‌ِ وَ الجُوع‌ِ، خطاب با امّت محمّد است. خدای تعالی می‌گوید: و ما امتحان کنیم و بیازماییم شما را به چیزی، یعنی به نوعی از ترس و گرسنگی. عبد اللّه عبّاس گفت: خدای تعالی خبر داد که: دنیا سرای بلاست و مکلّفان در او مبتلی‌اند. عطا و ربیع انس گفتند: مراد به آیت مهاجرانند بعد هجرت، و مراد با بلا و ابتلا تشدید تکلیف است بر ایشان تا عند آن مستحق‌ّ ثواب عظیم شوند. و معنی ابتلا پیش از اینکه شرح دادیم. حق تعالی گفت: به پنج چیز امتحان کردم شما را به خوف. عبد اللّه عبّاس گفت: ترس از دشمن. و الجوع، یعنی قحط«3»، وَ نَقص‌ٍ مِن‌َ الأَموال‌ِ، نقصان مال، یعنی زیان در تجارت و هلاک مواشی. وَ الأَنفُس‌ِ، و تنها، یعنی به مرگ امّا به قتل. و گفته‌اند: به بیماری، و گفته‌اند: به پیری. و ابو علی گفت: خوف برای آن با خدای نسبت کرد که به جهاد باشد، و آن به امر خدای بود. و بعضی دیگر مفسّران تفسیر خوف به حرب کردند، و خوف در کلام ایشان کنایت باشد از حرب، و همچونین روع و فزع، نبینی که شعرای ایشان چندان که یوم الرّوع گفتند، یوم الحرب خواستند، قال الشّاعر: انّا لنرخص یوم الرّوع انفسنا و لو نسام بها فی الامن اغلینا و قال ایضا: مقادیم وصّالون فی الرّوع خطوهم بکل‌ّ رقیق الشّفرتین یمان و قال آخر: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (2). همه نسخه بدلها: نکنند. (3). مب قوله تعالی. صفحه : 240 نعدّیهن‌ّ«1» یوم الرّوع عنکم و ان کانت مثلّمة«2» النّصال و اینکه را حدّی نیست، مراد حرب است یعنی جهاد کفّار. و اینکه خود بر ظاهر خود باشد، به تأویل، حاجت ندارد. شافعی گفت: بِشَی‌ءٍ مِن‌َ الخَوف‌ِ، یعنی خوف اللّه. و الجوع، صیام شهر رمضان. گفت: به خوف ترس خدای خواست، و به گرسنگی، روزه ماه رمضان، و به نقصان مال، زکات مال و صدقات، و به نقصان نفس، مرگ و بیماری، و به نقصان ثمرات و میوه‌ها، مرگ فرزندان و فرزندزادگان، برای آن که فرزندان«3» میوه دل مادر و پدر باشند«4». عبد اللّه عبّاس«5» گفت از ابو سلمه، از ابو سنان، که او گفت: مرا فرزندی فرمان یافت نام او سنان که مرا به او کنیت می‌کردند. من او را دفن کردم. ابو طلحة الخولانی‌ّ حاضر بود«6»، [176- ر] گفت: یا با سنان؟ تو را بشارت دهم! گفتم: بلی. گفت: حدّثنی الضّحّاک بن عبد الرّحمن عن ابی موسی الاشعری‌ّ، گفت: مرا ضحّاک حدیث کرد از ابو موسی اشعری که، رسول- صلّی اللّه علیه و اله- گفت: چون بنده مؤمن را فرزندی بمیرد، خدای تعالی فریشتگان را گوید: بنده مرا فرزند ازو بستدی، و میوه دل او از او جدا کردی«7». بنده من عند آن حال چه گفت! گویند: بار خدایا؟ تو را حمد کرد و استرجاع کرد. گوید: برای بنده من در بهشت خانه‌ای بنا کنی، و آن را بیت الحمد نام نهی. برای او در بهشت خانه‌ای بنا کنند، قوله تعالی: وَ بَشِّرِ الصّابِرِین‌َ، بشارت ده صابران را، آنان را که بر اینکه مصایب و بلیّات صبر کنند و جزع نکنند. و گفتیم«8» که: صبر حبس النّفس علی ما تکره باشد. الَّذِین‌َ إِذا أَصابَتهُم مُصِیبَةٌ، آنان را که چون ایشان را مصیبتی رسد استرجاع کنند و با خدای گریزند، گویند: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ، ما خدا راییم به عبودیّت، ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: بعدیهن، چاپ شعرانی (1/ 380): ابعّدهن‌ّ. (2). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: مسلّمة. (3). همه نسخه بدلها بجز دب: فرزند. (4). همه نسخه بدلها، بجز دب: باشد. (5). مج، وز: عبد اللّه مبارک. (6). همه نسخه بدلها، بجز دب مرا. (7). همه نسخه بدلها، بجز دب گوید. (8). همه نسخه بدلها: گفتم. صفحه : 241 وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ فی الاخرة، امروز«1» ملک اوییم و فردا رجوع ما در آخرت با اوست. ابو بکر ورّاق گفت: إِنّا لِلّه‌ِ، اقرار له بالملک وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ، اقرار علی انفسنا بالهلک، گفت: در اینکه دو کلمه دو اقرار است: یکی اقرار است او را به ملک، و یکی اقرار بر خویشتن به هلک، اقرار می‌دهد که او مالک است و ما هالکیم. نصیر، «نون«2»» «انّا» اماله کند، و قتیبه «لام» «للّه». و باقی قرّاء به تفخیم خوانند. عکرمه گفت: شبی رسول را- علیه السّلام- چراغی بمرد، گفت: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ، گفتند: یا رسول اللّه؟ اینکه بر«3» مصیبت باشد، گفت: بلی، هر چه مرد را برنجاند مصیبت باشد. سعید جبیر گفت: هیچ امّت را در مصیبت آن ندادند که اینکه امّت را، یعنی کلمات استرجاع، نبینی که یعقوب را چون آن مصیبت رسید گفت: یا أَسَفی عَلی یُوسُف‌َ«4» إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ عبد اللّه عبّاس گفت: چون مؤمن عند آن که او را مصیبتی رسد رضا دهد و تسلیم و استرجاع کند، خدای تعالی او را سه چیز بدهد: صلات«1» از قبل او و رحمت و هدایت«2». ام سلمه گوید از رسول- صلّی اللّه علیه و اله- شنیدم که گفت: هیچ بنده مسلمانی نباشد که او را مصیبتی رسد، او عند آن مصیبت آنچه خدای تعالی فرموده است بگوید از کلمه استرجاع، یعنی گفتن: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ، آنگه گوید: 3» اللّهم احبرنی« فی مصیبتی و اخلفنی خیرا منها، و الّا خدای تعالی عوض آن بهتر از آنش باز دهد. آنگه گفت: چون ابو سلمه بمرد، من گفتم: در میان مسلمانان از ابو سلمه بهتر کجا باشد«4»! اوّل جماعت مهاجران است، تا رسول- علیه السّلام- حاطب بن أبی بلتعه را فرستاد و مرا بخواست. من گفتم: دختری دارم، و من زنی غیورم. گفت: امّا دخترش را خدای تعالی کفایت کند، و اما غیرتش من دعا کنم تا برود. و در روایتی دیگر، گفتم: و مرا از اولیاء من هیچ کس حاضر نیست، رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ ولی نباشد و الّا به آن رضا دهد که من دامادش باشم. و روایت است از وهب منبّه که گفت: یک روز موسی کلیم- علیه السّلام- در مناجات با خدای تعالی گفت: الهی از منازل بهشت کدام به تو نزدیکتر است به معنی کرامت! گفت: حظیره قدس. گفت: بار خدایا؟ ساکنان حظیره قدس که باشند! گفت: اصحاب مصیبات. موسی گفت: بار خدایا؟ صفت ایشان مرا بگو، گفت: یا موسی؟ آنان باشند که چون ایشان را ابتلا کنم به بلیّتی صبر کنند، و چون بر ایشان نعمتی کنم شکر کنند، و چون مصیبتی رسد ایشان را بگویند: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ، اینان اهل حظیره قدس باشند. مغیره شعبه روایت کند که: دوال نعل رسول- علیه السّلام- بگسست، استرجاع کرد و گفت: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ ما گفتیم: یا رسول اللّه؟ اینکه نیز مصیبتی باشد! ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، مر او. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر از حق. (3). دب، وز، فق: أجرنی. (4). مر او. صفحه : 243 گفت: بلی، هر مکروهی که به مرد رسد آن مصیبت باشد. و ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت«1»: چون دوال نعل یکی از شما بگسلد، باید تا استرجاع کند و از خدای عوضش بخواهد، که اگر [177- ر] خدای میسّر نکند میسّر نشود، آنگه او بی‌برگ بماند. انس مالک گوید که: رسول- علیه السّلام- زنی را دید که بر کودک«2» می‌گریست، او را گفت: اتّقی اللّه و اصبری، از خدای بترس و صبر کن. زن گفت: مصیبت«3» تو را درد نمی‌کند، رسول- علیه السّلام- بگذشت. او را گفتند: اینکه را نشناختی همانا، گفت: نه. گفتند: اینکه رسول خداست، بر اثر«4» بدوید و تضرّع کرد و توبه کرد و گفت: یا رسول اللّه؟ نشناختم تو را، اکنون فرمانبردارم، صبر کنم و احتساب کنم. رسول- علیه السّلام- گفت: الصّبر عند الصّدمة الاولی، گفت: صبر بنزدیک زخم اوّل باید کردن، بیان کرد که: هر چه مصیبت سخت‌تر باشد، صبر کردن بر او مزدتر«5» باشد. ذو النّون مصری گوید: به گورستانی بگذشتم، زنی را دیدم با جمال گوری چند«6» پیش گرفته می‌گریست و اینکه بیتها می‌خواند. صبرت و کان الصّبر خیرا مغبّة و هل جزع یجدی علی‌ّ فأجزع صبرت علی ما لو تحمّل بعضه جبال شروری اصبحت تتصدّع ملکت دموع العین ثم‌ّ رددتها الی ناظری فالعین فی القلب تدمع او را گفتم: چه مصیبت رسیده است تو را! گفت: عجبتر مصیبتی دو پسرک داشتم که همه سلوت دل من ایشان بودند، پدرشان روزی گوسپندی بکشت و کارد آن جا رها کرد و او برفت، و من مشغول شده بودم. پسر مهترین کهترین را گفت: بیا تا من تو را بگویم که پدرم گوسپند«7» چگونه کشت، آنگه او را دست و پا ببست و بخوابانید و کارد بر گلوی او بمالید و او را بکشت. چون«8» خبر یافتم و بانگ بر او ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها که. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کودکی. (3). همه نسخه بدلها من. (4). آج، لب، فق، مب، مر او. [.....] (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مزد بر او بیشتر. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر در. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (8). دب، آج، لب من. صفحه : 244 زدم«1» بگریخت و بر کوه شد. پدر در آمد، گفتم: چنین حالی افتاد. پدر به طلب پسر رفت، بسیار بگردید آخر چون باز یافت او را شیرش دریده بود. پدر ساعتی بر سر او بود، آنگاه بر گرفت او را و باز آورد و تشنگی عظیم در او کار کرده بود، ساعتی در آمد«2» او نیز با پیش خدا شد. هم آن روز پسرکی دیگر داشتم طفل، و من دیگ می‌پختم. مشغول شدم به کار اینان، بنزدیک دیگ رفت، دیگ بیفگند و بر او ریخت، و او نیز سوخته شد. اکنون من نشسته‌ام چنین که تو می‌بینی. گفتم: چگونه صبر می‌کنی بر اینکه مصیبات و جزع نمی‌کنی! اندیشه کرده‌ام که اگر صبر و جزع دو مرد بودندی که با یکدیگر بر آویختندی، صبر غالبتر بودی«3»، آنگاه اینکه بیتها انشا کرد. الی اللّه کل‌ّ الامر فی الخلق کلّه و لیس الی المخلوق شی‌ء من الامر [771- پ] تعوّدت مس‌ّ الضّرّ حتّی الفته و اسلمنی طول العزاء الی الصّبر و وسّع قلبی للأذی کثرة الأذی و قد کنت احیانا یضیق به صدری إذا انا لم اقنع من الدّهر کلّما«4» تکرّهت منه طال عتبی علی الدّهر و امیر المؤمنین«5»- علیه السّلام- گفت: ان صبرت جرت علیک المقادیر و انت مأجور و ان جزعت جرت علیک المقادیر و انت مأزور، گفت: اگر صبر کنی قضا بر تو برود و تو با مزد باشی، و اگر جزع کنی قضا بر تو برود و تو با بزه باشی. انس مالک روایت کند که: مردی از جمله صحابه بود، مادام پیش رسول- علیه السّلام- بودی. پسرکی داشت فرمان یافت. روزی چند به مسجد نمی‌آمد. رسول- علیه السّلام- گفت: فلان چرا به مسجد نمی‌آید! گفتند: یا رسول اللّه؟ او پسرکی داشت«6» فرمان یافته است برای آن نمی‌آید، گفت: بخوانیدش. او را بخواندند«7» گفت: یا فلان؟ بهشت را هشت در است و دوزخ را هفت. تو راضی نباشی که به هر دری که فراز شوی از درهای بهشت او ایستاده باشد، می‌گوید پدرا«8» بیا که من بی تو در ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: بر آوردم. (2). مج، وز، لب، فق، مر: بر آمد. (3). مب: غالب آمدی. (4). همه نسخه بدلها: کل‌ّ ما. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. (6). مج: داشته است. (7). مج، وز او را. (8). مج، وز، مر: پدر را. صفحه : 245 بهشت نخواهم رفتن، مرد دل خوش گشت. صحابه گفتند: یا رسول اللّه؟ اینکه او راست خاص‌ّ، یا دیگران را همین حکم است، گفت: لا بل جمله مسلمانان را چون صبر و احتساب کنند. ثابت بنانی گوید: اینکه مرد عثمان مظعون بود«1»، هم انس روایت کند که: در صحابه رسول- صلّی اللّه علیه و اله- مردی بود کنیت او بو طلحه«2»، پسری داشت سخت نجیب و زنی داشت سخت صالحه و عاقله نام او ام‌ّ سلیم. اینکه پسر بیمار بود و ضعیف شد. شبی از شبها ابو طلحه به مسجد رفت به نماز، پسر فرمان یافت. مادر برخاست و کودک را در خانه برد و بنهاد، و برخاست و دیگ بپخت و طعام راست کرد. مرد در آمد، گفت: بیمار چون است! گفت: از امشب ساکنتر هیچ شب نبود، آنگه طعام پیش آورد تا نان بخوردند و جامه خواب بیاوردند و بخفتند، و مرد خلوت ساخت با زن. چون آخر شب بود، و مرد خواست تا بیرون رود، زن گفت: یا با طلحة، نبینی که فلانان عاریه‌ای از کسی بستده‌اند و مدّتی بداشته و بدو تمتّع کرده، اکنون چون خداوندش باز می‌خواهد«3»، خشم می‌آید ایشان را و اظهار کراهت و جزع می‌کنند! گفت: بی‌خرد مردمانند و بی‌انصاف؟ گفت: اکنون بدان که پسر تو عاریه‌ای بود«4» از خدای«5» تعالی، به ما داد مدّتی، اکنون باز ستد. از حق‌ّ ما آن است که رضا و تسلیم کار بندیم. مرد گفت: نیکو می‌گویی، إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ [178- ر] و الحمد للّه. بامداد چون پیش رسول رفت، رسول- علیه السّلام- او را گفت: 6» بارک اللّه [لکما]« فی لیلتکما، خدای شب دوشین مبارک گرداناد بر شما، خدای تعالی او را پسری دیگر بداد و عقبش از او بماند. روز احد زنی می‌آمد سه کشته«7» بر شتری بسته به پیغامبر- علیه السّلام و الصّلوة- بگذشت. رسول- علیه السّلام- گفت: اینان که‌اند«8» از تو! گفت: برادرم و پسرم و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر حسن بصری روایت کند که: ثواب صابران نه چندان است که او را وصف توان کرد، قوله تعالی: إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُون‌َ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب‌ٍ[سوره زمر (39) آیه 10]. (2). همه نسخه بدلها: ابو طلحه. [.....] (3). دب: می‌خواند، مر: باز می‌گیرد. (4). همه نسخه بدلها: عاریت بود. (5). آج، لب، فق، مب: بود خدای. (6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). مج، وز: سر کشته، همه نسخه بدلها را. (8). آج، لب، فق، مب، مر: چه کس‌اند. صفحه : 246 شوهرم ای رسول اللّه؟ اگر صبر کنم مرا چه باشد! گفت: اگر صبر کنی بهشت تو را باشد«1»، گفت: فما ابالی بعد هذا، یعنی پس از اینکه باک ندارم. مردی را پسری فرمان یافت، عبد اللّه مزاحم به تعزیت او آمد، او را تعزیت داد آنگه گفت: انّا نعزّیک لا انّا علی طمع من الحیوة و لکن سنّة الدّین فما المعزّی بباق بعد صاحبه و لا المعزّی و ان عاشا الی حین عمر خطّاب در بعضی راهها اعرابیی را دید، گفت: از کجا می‌آیی! گفت: از نزدیک ودیعه‌ای که مرا نهاده است در اینکه کوه. گفت: و آن چیست! گفت: پسرکی داشتم که روزگار به تعلّل او می‌گذاشتم، از منش بر بودند. در اینکه کوه دفنش کردم. دو سال است هر روز یک بار بیاام«2» و زیارتش کنم. گفت: در حق‌ّ او چیزی گفتی از مرثیه! گفت: بلی. گفت: بیار. گفت: یا غائبا ما یؤوب من سفره عاجله موته علی صغره یا قرّة العین کنت لی انسا فی طول لیلی نعم و فی سحره ما تقع العین کلّما وقعت فی الحی‌ّ منّی الّا علی اثره شربت کأسا ابوک شاربها لا بدّ منها له علی کبره یشربها و الأنام کلّهم من کان فی بدوده و فی حضره فالحمد للّه لا شریک له فی علمه کان ذا وفی قدره عمر بگریست. حارث بن شریح گفت، قتاده را گفتم: چون است که ما را مصیبتی رسد پنداریم که هرگز دل خوش نخواهیم شدن، آنگه بس«3» بر نیاید که دل خوش شویم! گفت: بلی چنین به ما رسانیدند که چندان که مرده«4» در گور می‌ریزد و کهن می‌شود، یاد او بر دل دوستانش کهن می‌شود، آنگه گفت: و کما تبلی وجوه فی الثّری فکذا یبلی علیهن‌ّ الحزن و قال اخر: ----------------------------------- (1). مر زن. (2). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: بیایم. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بسی. (4). مج، وز: مرد. صفحه : 247 مقیم الی ان یبعث اللّه خلقه لقاؤک لا یرجی و انت قریب [871- پ] تزید بلی فی کل‌ّ یوم و لیلة و تنسی کما تبلی و انت حبیب و اخبار و اشعار در اینکه معانی بی‌قیاس است، و اینکه کفایت است اینکه جا. أُولئِک‌َ عَلَیهِم صَلَوات‌ٌ مِن رَبِّهِم، ایشان آنانند که بر ایشان صلوات است از خدای ایشان. عبد اللّه عبّاس گفت: ای مغفرة، مراد به صلوات اینکه جا مغفرت است. إبن کیسان گفت: صلوات اینکه جا ثناست، دیگران گفتند: صلات از خدای رحمت باشد، و تکرار برای اختلاف لفظین افتاد، چنان که حطیئه گفت: الا حبّذا هند و ارض بها هند و هند أتی من دونها النّأی و البعد و برای آن صلوات به جمع گفت که صلاتی«1» خواست بعد صلاتی و رحمة«2» بخشایشی. وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُهتَدُون‌َ، و ایشان راه یافتگانند، یعنی به رحمت و ثواب. و گفتند: الی الحق‌ّ و الصّواب، و گفته‌اند: به کلمه استرجاع. و بعضی از صحابه چون اینکه آیت بخواندی«3» گفتی«4»: نعم العدلان و نعمت«5» العلاوة، گفتی: نیک دو تنگ است، یعنی صلوات و رحمت، و نیک سرباری است، یعنی هدایت برسری. در تفسیر اهل البیت آمد که: اینکه آیات در حق‌ّ اهل البیت است. از صادق- علیه السّلام- روایت است که او گفت: سبب نزول آیت آن بود که، چون خدای- جل‌ّ جلاله- اینکه آیت فرستاد«6»: وَ إِذِ ابتَلی إِبراهِیم‌َ رَبُّه‌ُ بِکَلِمات‌ٍ فَأَتَمَّهُن‌َّ«7» وَ لَنَبلُوَنَّکُم بِشَی‌ءٍ مِن‌َ الخَوف‌ِ وَ الجُوع‌ِ. رسول- علیه السّلام- علی را بخواند. و اینکه آیت بر او خواند و او را گفت: هذه کلماتک، و کلمات ابرهیم هی الشّمس و القمر، اینکه کلمات تو است، و کلمات ابراهیم ماه و آفتاب بود، و لقد سبقت اجابة اللّه مسئلتی، و اجابت خدای تعالی سبق برد سؤال مرا، یعنی اینکه کلمات تو است که تو را به اینکه امتحان کرد، چنان که ابراهیم را به آفتاب و ماه، یعنی قوله تعالی: فَلَمّا جَن‌َّ عَلَیه‌ِ اللَّیل‌ُ رَأی کَوکَباً«1» إِنِّی وَجَّهت‌ُ وَجهِی‌َ«2» وَ یُؤثِرُون‌َ عَلی أَنفُسِهِم وَ لَو کان‌َ بِهِم خَصاصَةٌ«13» إِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجه‌ِ اللّه‌ِ«14»وَ نَقص‌ٍ مِن‌َ الأَموال‌ِ، اراد به البذل و العطاء، بذل و عطا خواست، بیان وفایش«1» اینکه آمد: یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم بِاللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً«2» وَ نَقص‌ٍ مِن‌َ الأَموال‌ِ، اینکه نقصان مال منع ایشان از فدک است، تا زهرا- علیها السّلام- می‌گوید: 3»4»5» بلی کانت لنا فدک من جمیع ما اظلّها« الفلک فسخت« بها نفوس قوم و شحّت« بها نفوس قوم آخرین. بعضی دگر گفتند: ترک غنیمت است للاشتغال بالقتال، تا به غنیمت از قتال باز نماند«6» بر همّت او آن کمتر چیز بود، چه همّت او جانها و نفوس ابطال بود نه نفایس اموال، و سرهای سران بود نه مالهای گران بود. ان‌ّ الاسود اسود الغاب همّتها یوم الکریهة فی المسلوب لا السّلب نبینی که چون عمرو عبد ودّ را از پای بیفگند و خواست تا سرش بردارد، او گفت: پسر عم‌ّ مرا به تو یک حاجت است. گفت: چیست آن! گفت: ان لا تکشف سوأة إبن عمّک و لا تسلبه حلّته، گفت: آن که کشف عورت من نکنی و سلاح و جامه من بنکنی، گفت: ذاک اهون علی‌ّ، گفت: از همه چیز آن کمتر است بر من، تا در مفاخرت بیاورد در آن بیتها که انشا کرد [179- پ]: أ علی‌ّ تقتحم الفوارس هکذا عنّی و عنهم اخبروا اصحابی الیوم یمنعنی الفرار حفیظتی و مصمّم فی الهام لیس بنابی فصددت حین ترکته متجدّلا کالجذع بین دکادک و روابی و عففت عن اثوابه و لو انّنی کنت المقطّر بزّنی اثوابی عبد الحجارة فی سفاهة رأیه و عبدت رب‌ّ محمّد بصواب لا تحسبن‌ّ اللّه خاذل دینه و نبیّه یا معشر الاحزاب تا عمر خطّاب او را گفت: یا علی چرا درع او رها کردی، که در همه عرب کس درع چنان ندارد! گفت: شرم داشتم کشف عورت پسر عم‌ّ خود کردن، و اینکه ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عطایش. (2). سوره بقره (2) آیه 274. (3). همه نسخه بدلها: اضلّه. (4). همه نسخه بدلها: فشحت. (5). همه نسخه بدلها، بجز آج، لب: و سحت. (6). همه نسخه بدلها: نمانند. صفحه : 250 برای آن گفت که عمرو عبد ودّ قرشی بود. بعضی دگر گفتند: مراد تحریم صدقات است بر ایشان. صادق را- علیه السّلام- پرسیدند از تحریم صدقات بر ایشان، گفت: ان‌ّ اللّه تعالی نزّهنا عن غسالة اموال النّاس ، گفت: خدای تعالی ما را پاک داشت از دست شوره«1» مالهای مردمان. بعضی از بزرگان در حق‌ّ ایشان گفت: منعوا الدّنیا فلم یسئلوها و اعطوها فلم یقبلوها، گفت: دنیا از ایشان باز داشتند، ایشان بنخواستند«2»، و چو«3» بدادنشان قبول نکردند. وَ الأَنفُس‌ِ، گفتند: مراد خبر است که او را دادند به قتل او پیش وقوع آن، تا بر منبر و بیرون منبر باز می‌گفت: ما یحبس اشقاها ان یخضبها من فوقها بدم، و به دست اشارت می‌کرد به محاسن و سر، چه منع می‌کند آن شقیترین امّت را که بیاید و اینکه محاسن سپید را از خون اینکه سر خضاب دهد. وَ الثَّمَرات‌ِ، یعنی خبر دادن رسول- علیه السّلام- او را به کشتن حسن به زهر، و حسین به تیغ. حق تعالی ایشان را ثمرات خواند برای آن که میوه دل رسول و قرّت عین«4» او بودند، تا در خبر است که: یکی را بر اینکه ران نشاندی و یکی را بر آن ران، و گاه بوسه بر اینکه می‌دادی و گاه بر آن. یکی از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- پرسید که: ما بالنا الثّمرة احب‌ّ الینا من الشّجرة، گفت: ما چرا میوه دوست‌تر از درخت می‌داریم، یعنی فرزند زاده را چرا دوست‌تر از فرزند می‌داریم! جواب داد او را که: فرزندان ما«5» دشمنان مااند لقوله- عزّ و جل‌ّ: إِن‌َّ مِن أَزواجِکُم وَ أَولادِکُم عَدُوًّا لَکُم«6»وَ بَشِّرِ الصّابِرِین‌َ، الَّذِین‌َ إِذا أَصابَتهُم مُصِیبَةٌ- الایة، صادق گفت- علیه السّلام: همه«1» در حق‌ّ او آمد چون خبر برادرش جعفر آوردند از مؤته، او بشنید گفت: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ. گفتند: کس نگفته بود پیش«2» او، حق تعالی گفت: من سنّت کردم تا از پس او هر مصیبت زده«3» به او اقتدا کند در اینکه گفتن. أُولئِک‌َ عَلَیهِم صَلَوات‌ٌ مِن رَبِّهِم وَ رَحمَةٌ، اگر آیت بر قول اوّل حمل کنند که مراد عامّه امّت‌اند. حق تعالی می‌گوید: چو«4» کسی را مصیبتی رسد، او اینکه کلمه«5» گوید، صلوات من بر او باد، ای سبحان اللّه؟ تو در حق‌ّ او لفظ صلوات روا نداری، در حق‌ّ خود روا داری، اگر تو به نوعی مصیبت رسیده‌ای، او به انواع مصیبت رسیده است، منها، از آن جمله یکی آن که چو«6» تو رعیّت دارد که آنچه در حق‌ّ خود از خدا روا داری در حق‌ّ او«7» روا نداری«8»، اگر تو در اینکه معنی مصیبی او باری به تو مصاب است. و اگر آیت خاص‌ّ است، خود صلوات خاص‌ّ است به مستحق و اهلش، چه مستحق‌ّ آن لفظ جز او و فرزندان او کس نیست، چه شاعر در حق‌ّ ایشان می‌گوید: مطهّرون نقیّات جیوبهم تجری الصّلاة علیهم اینما ذکروا من لم یکن علویّا حین تنسبه فما له فی قدیم الدّهر مفتخر اللّه لمّا برا خلقا و انشأه صفّاکم و اصطفاکم ایّها البشر فانتم الملأ الاعلی و عندکم علم الکتاب و ما جاءت به السّور ابیات حسن هانی راست در«9» علی‌ّ بن موسی الرّضا، چنین ابیات و مانند اینکه در دولت بنی امیّه و بنی العبّاس می‌گفتند، و کس منکر«10» نبود آن را، و تو منکر باشی، همانا در نصب از ایشان بیشتری«11»؟ وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُهتَدُون‌َ، هم اوست بیانش: إِنّا هَدَیناه‌ُ السَّبِیل‌َ«12»إِنَّما أَنت‌َ مُنذِرٌ وَ لِکُل‌ِّ قَوم‌ٍ هادٍ«1»إِن‌َّ الصَّفا وَ المَروَةَ مِن شَعائِرِ اللّه‌ِ فَمَن حَج‌َّ البَیت‌َ أَوِ اعتَمَرَ فَلا جُناح‌َ عَلَیه‌ِ أَن یَطَّوَّف‌َ بِهِما وَ مَن تَطَوَّع‌َ خَیراً فَإِن‌َّ اللّه‌َ شاکِرٌ عَلِیم‌ٌ (158) إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکتُمُون‌َ ما أَنزَلنا مِن‌َ البَیِّنات‌ِ وَ الهُدی مِن بَعدِ ما بَیَّنّاه‌ُ لِلنّاس‌ِ فِی الکِتاب‌ِ أُولئِک‌َ یَلعَنُهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ یَلعَنُهُم‌ُ اللاّعِنُون‌َ (159) إِلاَّ الَّذِین‌َ تابُوا وَ أَصلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِک‌َ أَتُوب‌ُ عَلَیهِم وَ أَنَا التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ (160) إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُم کُفّارٌ أُولئِک‌َ عَلَیهِم لَعنَةُ اللّه‌ِ وَ المَلائِکَةِ وَ النّاس‌ِ أَجمَعِین‌َ (161) خالِدِین‌َ فِیها لا یُخَفَّف‌ُ عَنهُم‌ُ العَذاب‌ُ وَ لا هُم یُنظَرُون‌َ (162)«2» [180- پ] [ترجمه] کوه صفا و کوه مروه از نشانهای خداست، هر که حج‌ّ خانه کند یا عمره کند بزه نیست بر او که طواف کند به ایشان، و هر که بکند کاری نکو خدای هو سپاس«3» داناست. ایشان که پنهان کنند آنچه ما فرستادیم از حجّتها و بیان پس از آن که روشن کردیم مردمان را در توریت، ایشان را لعنت می‌کند خدای و لعنت می‌کنند لعنت کنندگان. مگر آنان که توبت کنند و نیک شوند و بیان کنند آنان را توبت پذیرم بر ایشان، و من توبت پذیرنده‌ام بخشاینده‌ام. [181- ر] آنان که کافر شدند«4» و بمردند«5» و آنان کافر باشند آنانند که بر ایشان است لعنت خدای و فریشتگان و مردمان جمله. همیشه باشند در آن جا سبک نکنند بر ایشان عذاب و نه بر ایشان رحمت کنند. اینکه پنج آیت است، قوله: إِن‌َّ الصَّفا، صفا جمع صفات باشد، و آن سنگی نرم باشد، قال امرؤ القیس: لها کفل کصفاة المسی ل ابرز عنها جحاف مضرّ ----------------------------------- (1). سوره رعد (13) آیه 7. (2). دب، آج، فق بدرستی که. (3). مج، وز، دب، آج، فق، خدای سپاس. (4). دب، آج، لب، فق: کافر شوند. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: و بمیرند. صفحه : 253 یقال: صفاة و صفا، مثل حصاة و حصی و قطاة و قطا و نواة و نوی. و گفته‌اند: «صفا» واحد است، و ذو«1» صفوان، کعصا و عصوان، و جمعش اصفاء باشد کرحی و ارحاء، و در جمعش صفی‌ّ آمده است، کعصا و عصی‌ّ، قال الرّاجز: کأن‌ّ متنیه من النّفی‌ّ مواقع الطّیر علی الصّفی و مروه سنگی باشد کوچک و سست، قال ابو ذؤیب: حتّی کأنّی للحوادث مروة بصفا المشرّق کل‌ّ یوم تقرع و جمعش مروات باشد، و جمع بیشترش مرو باشد، کتمرة و تمرات و تمر، و جمرة و جمرات و جمر. و خدای- عزّ و جل‌ّ- آن دو کوه معروف خواست که در مکّه است، دلیلش «الف» و «لام» تعریف عهد است. امّا«2» شَعائِرِ اللّه‌ِ، جمع شعیرة، و هی المنسک، و اصله من«3» الاشعار، و هو الاعلام، و در شرع هر چه علمی از اعلام حج‌ّ بود از قربان و طواف و سعی، آن را شعایر گویند، قال الکمیت: نقتّلهم«4» جیلا فجیلا تراهم شعائر قربان بهم نتقرّب«5» و اشعار الهدی، اعلامه. و اصل او از شعر باشد، و آن علم بود، و تقدیر آیت چنین است که: ان‌ّ الطّواف بالصّفا و المروة، او السّعی بین الصّفا و المروة من شعائر اللّه، مضاف [181- پ] حذف کرد و مضاف الیه به جای او بنهاد، چنان که وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«6» ذلِک‌َ وَ مَن یُعَظِّم شَعائِرَ اللّه‌ِ«7» إِن‌َّ الصَّفا وَ المَروَةَ مِن شَعائِرِ اللّه‌ِ. سدّی گفت: سبب نزول آیت آن بود که، در جاهلیّت اهل مکه آواز جنّیان شنیدندی از میان صفا و مروه. پس کس طواف نکردی آن جا. چو«6» اسلام آمد، رسول- علیه السّلام- سعی می‌کرد آن جا. گفتند: یا رسول اللّه؟ ما هرگز سعی نکردمانی اینکه جا که اینکه جای دیوان است، و اینکه عمل بت پرستان«7». خدای تعالی آیت فرستاد و بیان کرد که: سعی کردن آن جا از جمله عبادت و ارکان حج‌ّ است. قتاده گفت: اهل تهامه از میان عرب آن جا سعی نکردندی، خدای تعالی آیت فرستاد. مقاتل بن حیّان گفت: کس از عرب آن جا طواف نکردی الّا حمس، و ایشان ----------------------------------- (1). مج اللّه. (2). همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: ندارد. [.....] (3). مب، مر: عبرت. (4). مر: روزگاری. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چنان برده بودند. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر است. صفحه : 255 قریش بودند و کنانه و خزاعه و عامر و صعصعه، ایشان را برای شدّتشان حمس خواندند. ایشان بیامدند و رسول را- علیه السّلام- گفتند: یا رسول اللّه؟ امن شعائر اللّه هذا، اینکه که ما می‌کنیم از مناسک هست! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. اکنون فقها خلاف کرده‌اند فی السّعی بین الصّفا [182- ر] و المروة. مذهب شافعی و مالک و احمد و اسحاق چنان است که: سعی از میان صفا و مروه از فرایض حج‌ّ است، و حج‌ّ بی آن درست نباشد اگر کسی رها کند به فدیه از او بر نخیزد جز«1» که قضا کند همان بعینه، و اگر از مکّه بشده باشد باز آید و قضا کند همچنان که طواف خانه. و مذهب ابو حنیفه و سفیان ثوری و ابو یوسف و محمّد چنان است که: اگر باز آید و قضا کند نیکو باشد، و اگر نکند و فدیه کند به خونی که بریزد مجزی باشد از او. و انس مالک گفت و عبد اللّه زبیر و عطا و مجاهد که: سعی از میان صفا و مروه سنّت است. اگر کسی نکند بر او هیچ لازم نیاید. و گفتند: در قراءت عبد اللّه عبّاس و شهر بن حوشب و عبد اللّه مسعود چنین است که: فلا جناح علیهما ان لا یطّوّف بهما. و مذهب اهل البیت چنان است که: سعی صفا و مروه رکنی از ارکان حج‌ّ است. هر که نکند حجّش درست نباشد. و کیفیّت اینکه آن است که: هفت بار سعی کند از میان صفا و مروه. ابتدا به صفا کند، و ختم به مروه. و مذهب فقها، همچنین است الّا اصحاب ظاهر از داود و اصحاب او و إبن جریر و ابو بکر الصّیرفی‌ّ من اصحاب الشّافعی‌ّ. و گفتند: در سعی اینکه مقدار بس بود که از میان اینکه دو کوه برود، اگر بر کوه نشود باکی نبود، و مذهب فقها همچنین است الّا مذهب إبن الوکیل من اصحاب الشّافعی‌ّ، گویند«2»: صعود واجب است. دلیل بر صحّت مذهب ما در اینکه مسایل طریقه احتیاط و طریقه براءت ذمّت است، و قول رسول- علیه السّلام- که او گفت: یا ایّها النّاس کتب علیکم السّعی فاسعوا ، و معنی «کتب»، فرض باشد. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر آن. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب: که او گوید، مر: و گفتند. صفحه : 256 دگر خبر جابر، و آن که رسول- علیه السّلام- چون حج‌ّ کرد به صفا و مروه رسید و سعی کرد، گفت: ان‌ّ الصّفا و المروة من شعائر اللّه فابدؤا بما بدأ اللّه به، آنگه بر صفا شد و در خانه نگرید«1». و از عبد اللّه عبّاس روایت است که: او جماعتی را دید که سعی می‌کردند، گفت: هذا ما ورّثتکم امّکم ام‌ّ اسمعیل، گفت: اینکه آن است که مادرتان به میراث به شما رها کرد- مادر اسماعیل. چون تشنه شد بر کوه صفا دوید، و در وادی نگرید تا کس را بیند. از آن جا فرود آمد و بدوید و بر مروه شد، بنگرید کس را ندید. تا هفت بار همچونین کرد، خدای تعالی در مناسک حج‌ّ واجب کرد موافقت او را. چون به بطن الوادی رسد«2» مستحب آن است که به هروله برود«3» و گوید: رب‌ّ اغفر و ارحم و تجاوز عمّا تعلم انّک انت الاعزّ الاکرم. اهل اشارت گفتند: اشارت در سعی به آن است که سائل محتاج چون به در خانه مخدوم و مقصود رسد، نیارد هجوم کردن و به یک بار فراز شدن، متردّد می‌باشد و آمد شد«4» می‌کند انتظار دستور را. حاج‌ّ همچونین کند [182- پ] پیش از آن که در خانه شود، تا تشبّه کرده باشد به سایل محتاج که گرد در سرای پادشاه می‌گردد و طواف می‌کند تا که باشد که بارش دهد«5». فَمَن حَج‌َّ البَیت‌َ، ای قصد الکعبة، هر که او حج‌ّ خانه کند، یعنی قصد کعبه کند. و حج‌ّ در لغت قصد باشد، و در شرع نیز قصد باشد جز که قصدی مخصوص بود در وقتی مخصوص به جای مخصوص برای ادای مناسکی مخصوص، و اینکه از اسماء مخصوصه باشد«6»، چون صوم و شاعر گفت: لراهب یحج‌ّ بیت المقدس ذی برجد و مقلد«7» و برنس محمّد جریر گفت: حج‌ّ کثرت اختلاف باشد با جای، کما قال المخبّل السّعدی‌ّ: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگریست. (2). دب، آج، مب، مر: رسید. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: بدود. (4). دب، آج، لب، فق، مر: شدی. (5). همه نسخه بدلها: دهند. (6). دب، آج، لب، فق، مب از آسمان، مر از اسماء. (7). مج، وز، دب، فق، مر: منفد، آج: قفده، لب: منعد. [.....] صفحه : 257 و اشهد من عوف حلولا کثیرة یحجّون سب‌ّ الزّبرقان المزعفرا چون مردم را بسیار با خانه کعبه باید شدن، یک بار برای طواف زیارت، و یک بار برای طواف عمره و یک بار برای طواف النّساء و یک بار برای طواف الوداع آن را حج‌ّ خواند«1». أَوِ اعتَمَرَ، من العمرة، و هی الزّیارة، قال الشّاعر: لقد سما إبن معمر حین اعتمر مغزی بعیدا من بعید و صبر و اصل عمره در لغت اقامت بود جای برای عمارت، و در شرع بر دو وجه بود: یکی عمره متمتّع که اوّل لبّیک به عمره زند«2»، چون از آن حلال شود لبّیک به حج‌ّ زند«3» و آن فرض آنان باشد که نه از حاضران مسجد الحرام باشند، و حدّش آن بود که از خانه او تا به مکّه بیست و هشت«4» میل بیشتر باشد، و آنان که از حاضری المسجد الحرام باشند فرض ایشان قران یا افراد بود. و دیگر عمره مبتوله، و آن عمره مفرده باشد. و آن همه وقت شاید کردن، و فاضلتر وقتی در ماه«5» رجب بود. فَلا جُناح‌َ عَلَیه‌ِ، ای لا حرج علیه و لا اثم، بزه‌ای نباشد او را، و اصله من جنح اذا مال، قال اللّه تعالی: وَ إِن جَنَحُوا لِلسَّلم‌ِ فَاجنَح لَها«6»أَن یَطَّوَّف‌َ بِهِما، و تقدیر چنان است که: یتطوّف بهما، «تا» را «طا» کرده‌اند برای قرب مخرج، و آنگه در «طا» ادغام کرده، و ظاهر اینکه لفظ در اباحت و رخصت استعمال کنند، و اگر چه واجب و ندب«7» مشارک باشند در اینکه حکم. و از اینکه جا خطا افتاد آنان را که پنداشتند که ندب است، و اینکه خطاست، اعنی ظن‌ّ ایشان برای آن که اگر بر ظاهر موضوع حمل کنند اباحت فایده دهد، و اینکه محال است در باب عبادات. دگر آن که: واجب و سنّت در اینکه باب مشارک‌اند او را، اعنی فی رفع الجناح علیه، انّما حق تعالی به اینکه لفظ فرمود برای آن که قومی اعتقاد کرده بودند که در ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خوانند. (3- 2). مر: زنند. (4). کذا در اساس و همه نسخه‌ها، در منابع دیگر چهل و هشت میل گفته‌اند. رک: چاپ شعرانی (1/ 393). (5). مج، وز: درگاه. (6). سوره انفال (8) آیه 61. (7). همه نسخه بدلها، بجز فق: نذر. صفحه : 258 آن جناح و حرج است، برای آن که پنداشتند که اقتدا [183- ر] به جاهلیان«1» و بت پرستان است، چنان که در سبب نزول گفته شد، و خلاف آنان که در وجوب سعی خلاف کردند منقرض شد. اکنون اجماع است بر وجوبش، خلاف در آن است که رکن است یا رکن نیست، و شرط هست در صحّت حج‌ّ یا نیست. و دلیل دیگر بر وجوبش خبر ابو موسی که گفت: در آمدم و رسول را در بطحای مکّه یافتم. مرا گفت: چه لبّیک زدی! گفتم: بر وفق لبّیک تو زدم. گفت: نیک کردی، آنگه گفت: 2» طف بالبیت« و الصّفا و المروة ثم‌ّ احل‌ّ، اکنون طواف خانه بکن و سعی از میان صفا و مروه، و آنگه حلال شو«3». ظاهر امر رسول- علیه السّلام- بر وجوب باشد. و قوله: وَ مَن«4» أَن یَطَّوَّف‌َ بِهِما، از قلب و ادغام. و مفسّران در معنی او خلاف کردند، امّا مجاهد و إبن زید و عطا- که مذهب ایشان ندب است- ایشان تمسّک کرده‌اند به اینکه آیت- و جواب از او برفت. و آنان که وجوب گویند، گویند: اینکه متفضّل«5» است از سعی. حسن بصری گفت: مراد آن است که، هر که نفلی و سنّتی کند از سایر ابواب شرعیّات از نماز و روزه و جز آن. مقاتل و کلبی گفتند: فمن زاد علی الواجب فی الطّواف، یعنی هر که طواف سنّت کند. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که هر که عمره سنّت کند. فَإِن‌َّ اللّه‌َ شاکِرٌ عَلِیم‌ٌ، خدای تعالی سعی او مشکور کند. و مراد به شکر از خدای تعالی مجازات و مکافات و مقابله به خیر باشد، و انّما شکر خواند آن را تا لطیفتر لفظی گفته باشد تا مکلّف راغب شود به طاعات، و داناست به آنچه تو کنی تا بر او ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز دب: جاهلان. (2). چاپ شعرانی (1/ 394) واسع بین. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: شود. (4). اساس و همه نسخه بدلها: فمن، با توجّه به ضبط قرآن مجید، تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها: منفصل. صفحه : 259 هیچ اندک و بسیار و پنهان و آشکارا پوشیده نماند تا بداند مکلّف که رنج او در آنچه می‌کند پوشیده نیست. و گفتند: معنی شاکر در خدای تعالی آن باشد که یقبل الیسیر و یعطی الکثیر، آن که اندک بپذیرد و بسیار بدهد، من قول العرب: دابّة شکور، چو«1» فربهی او بیشتر از علف خوردنش باشد. و «علیم»، یعنی عالم است به اخلاص مخلصان و نفاق منافقان و ریای مرائیان. إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکتُمُون‌َ ما أَنزَلنا مِن‌َ البَیِّنات‌ِ، آنان که پنهان می‌کنند یعنی رؤسا و احبار جهودان آنچه ما فرستادیم از توریت و احکام حلال و حرام او و حدود فرایض او. وَ الهُدی، و نبوّت رسول ما- صلّی اللّه علیه و اله. کلبی گفت از عبد اللّه عبّاس که: آیت در کعب اشرف و کعب اسد و عبد اللّه صوریا آمد که ایشان احکام توریت پنهان کردند [183- پ] طمع حطام دنیا را. عکرمه گفت از عبد اللّه عبّاس که: سعد معاذ و معاذ جبل جماعتی احبار را گفتند: شما هیچ ذکر محمّد در توریت یافتی! گفتند: نه، خدای تعالی اینکه آیت در حق‌ّ ایشان فرستاد. و اگر حمل کنند بر عموم اولیتر باشد. و اگر درست شود که آیت در حق بعضی آمد، منع نکند که حکم او متعدّی باشد به دیگری، و لکن به دلیل. عطا گوید، ابو هریره گفت: لولا ایة فی کتاب اللّه لما اخبرتکم بشی‌ء ابدا. و در بعضی روایت: لولا آیة فی کتاب اللّه فی سورة البقرة لما حدّثتکم بشی‌ء ابدا، گفت: اگر نه آیتی هستی در کتاب خدای در سورة البقره، من هیچ حدیث نکردمی شما را. گفتند: و آن آیت کدام است! و اینکه آیت بر خواند. و عروه روایت کرد از حمران«2» که او گفت که: یکی از معروفان صحابه وضو نماز باز کرد، آنگه گفت: اگر نه آیتی هستی در کتاب خدای، من حدیث نکردمی شما را به خبری از اخبار رسول- علیه السّلام. رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او وضوی نیکو باز کند و نماز بکند و به دیگر نماز رسد همچنین کند خدای تعالی آن گناه که او کند از آن نماز تا اینکه نماز بیامرزد. گفتند: آیت کدام است! اینکه آیت بر خواند. ----------------------------------- (1). مج، وز: و، آج، مب: چه، مر: چون. (2). آج، لب: حمان، فق: حمسان، مر: حسان. صفحه : 260 و چند صحابی روایت کردند اینکه اخبار، چون انس و ابو هریره و جابر و عبد الله مسعود که، رسول- علیه السّلام- گفت: من سئل عن علم یعلمه فکتمه الجم یوم القیامة بلجام من نار، و به دگر روایت: جی‌ء به یوم القیامة ملجما بلجام من نار، و به دگر روایت: لقی اللّه یوم القیامة ملجما بلجام من نار، و بر جمله معنی آن که: هر کس که او علمی داند و او را«1» از آن بپرسند پنهان کند، فردای قیامت لگامی بیارند از آتش بر دهن او کرده. و عبد اللّه عبّاس روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و اله- که او گفت: علمای اینکه امّت دو مرداند: یکی آن که خدای- جل‌ّ جلاله- او را علمی داده باشد، او بر مردمان بذل کند و بخل نکند به آن و بر آن طمعی نستاند و به بهای اندک نفروشد، او آن باشد که برای او ماهیان دریا و مرغان هوا و دواب‌ّ زمین استغفار کنند، و کرام الکاتبین همچونین، و با پیش خدای شود سیّد و شریف. و دیگر مردی باشد که: خدای تعالی او را علمی دهد و به آن علم بخل کند بر بندگان خدای، و بر آن طمعی بستاند و آن به بهای بفروشد، فردای قیامت او را بیارند لگامی از آتش بر سر او کرده بر مجمع قیامت، و فریشته‌ای بر او [184- ر] ندا می‌کند«2»: اینکه فلان است پسر فلان، خدای او را علمی داد در دنیا و بر بندگان خدای بخل کرد و بر آن طمع گرفت و به بها بفروخت، او را همچونین معذّب می‌دارند تا خدای تعالی از حساب خلقان بپردازد. اینکه اخبار جمله دلیل می‌کند که آیت بر عموم است، و هر کسی که چیزی از علم دین پنهان کند داخل است تحت اینکه آیت، و آیاتی که مثل اینکه است در اینکه سورت و سورت آل عمران. و «کتمان»، ترک اظهار چیزی باشد با حاجت به آن، قوله. «البیّنات» در عموم او داخل باشد، هر چه خدای تعالی فرستاد از کتابها و وحی به پیغامبران بیرون کتاب. و قوله: وَ الهُدی، جمله ادلّه و بیان از ادلّه عقلی و شرعی داخل باشد در آن، و اینکه از جمله فروض بر کفایت است، اعنی«3» اینکه بیان کردن و تمهید و تقریر اینکه ادلّه ----------------------------------- (1). مج، وز: ورا. [.....] (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یعنی. صفحه : 261 کردن به حسب حاجت، چون بعضی به آن قیام کنند از باقی بیوفتد«1». مِن بَعدِ ما بَیَّنّاه‌ُ لِلنّاس‌ِ فِی الکِتاب‌ِ، پس از آن که ما بیان کردیم برای مردمان در کتاب، یعنی پس از آن که ما بیان کردیم کس را حلال نباشد که پنهان کند، چه آن خود در مکنون علم ما پوشیده بود«2»، برای آن در کتابها بیان کردیم تا پوشیده نباشد و مردمان به آن منتفع شوند. چون حال چنین باشد، کتمانش حرام بود هر که چنین کند. أُولئِک‌َ یَلعَنُهُم‌ُ اللّه‌ُ، آنان باشند که خدای بر ایشان لعنت کند و لعنت کنندگان. و اصل «لعن»، طرد و ابعاد باشد- چنان که بیان کردیم- و من قول الشّاعر، و هو الشّماخ و قد وصف ماء ورده: ذعرت به القطا و نفیت عنه مقام الذّئب کالرّجل اللّعین ای المطرود المبعد. و در شرع مراد به او ابعاد باشد از رحمت و ثواب. و قوله: وَ یَلعَنُهُم‌ُ اللّاعِنُون‌َ، قتاده گفت: فریشتگان را خواست و پیغامبران را و مؤمنان را. عطا گفت: جن و انس‌اند. مجاهد گفت: هوام‌ّ زمین است حتّی العقارب و الخنافس. عبد اللّه عبّاس گفت: همه جانورانند مگر جن‌ّ و انس. ضحّاک گفت: چون کافر را در گور نهند، فریشتگان سؤال بیایند او را گویند: من ربّک و من نبیّک و ما دینک، خدایت کیست و پیغامبرت کیست و دینت چیست! گوید: ندانم. مطرقه‌ای از آتش به دست دارد، او را زخمی زند به آن که همه خلایق بشنوند مگر جن‌ّ و انس«3»، هیچ چیز نباشد که آن آواز بشنود و الّا او را لعنت کند، فذلک قوله: أُولئِک‌َ یَلعَنُهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ یَلعَنُهُم‌ُ اللّاعِنُون‌َ. منکر و نکیر او را گویند: لا دریت کذلک کنت فی الدّنیا، مداناش«4» که در دنیا همچونین نادان بودی. عبد اللّه مسعود گفت: [184- پ] هر آن دو کس که بر یکدیگر لعنت کنند، لعنت بر آسمان شود، و پس فرود آید آن را که لعنت کرده باشد، مستحق نیابد با آن گردد که لعنت کرده باشد، او را نیز مستحق نیابد، با جهودان گردد، فذالک قوله: ----------------------------------- (1). لب، فق، مب، مر: بیفتد. (2). مج: نبود، دیگر نسخه بدلها: نباشد. (3). فق، مب را. (4). آج: مدانادی. صفحه : 262 وَ یَلعَنُهُم‌ُ اللّاعِنُون‌َ. مجاهد گفت: بهایم‌اند که عصاة بنی آدم را لعنت کنند، چون قحطی پدید آید گویند: به شوم«1» گناه شماست که باران از ما باز گرفتند. و قوله: إِلَّا الَّذِین‌َ تابُوا، مگر آنان را که«2» توبه کنند. حق تعالی چون وعید به غایت رسانید، پوشندگان و پنهان کنندگان را خواست تا یکبارگی نومی نشوند و بدانند که ایشان را طریقی هست به خلاص خود متمکّن‌اند در سرای تکلیف از آن که خویشتن برهانند، گفت: اینکه همه هست مگر آنان را که توبه کنند از گناه مقدّم، یعنی کتمان صفت رسول- علیه السّلام. و حملش کردن بر عموم از کفر و جمله گناهان اولیتر باشد. و بیان کردیم که: «توبه» پشیمانی باشد بر گذشته و عزم در آینده بر آن که مثل آن نکند«3». وَ أَصلَحُوا، و عمل خویش سره باز کنند فیما بینهم و بین ربّهم، کاری که از میان ایشان و خدای باشد با صلاح آرند. اصم‌ّ گفت: آن خواست که اصلاح کنند به علم آنچه افساد کرده باشند به جهل. وَ بَیَّنُوا، و بیان کنند آنچه کتمان کرده باشند از صفت رسول- علیه السّلام- و آیت رجم. محمّد جریر گفت: «بیّنوا»، یعنی توبه اظهار کنند به اخلاص عمل تا آنان که ایشان را بر«4» کفر و عمل باطل دیده باشند، ایشان را بر ایمان و عمل صالح ببینند«5». فَأُولئِک‌َ أَتُوب‌ُ عَلَیهِم، من توبه ایشان قبول کنم، یقال: تاب العبد الی اللّه و تاب اللّه علی العبد. وَ أَنَا التَّوّاب‌ُ الرَّحِیم‌ُ، بیان اینکه کرده شد پیش از اینکه. آنگاه حکم آنان گفت که اصرار کنند و توبه نکنند: إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُم کُفّارٌ، «واو» اوّل عطف است، و دوم«6» حال، گفت: آنان که بر کفر مقام کنند تا بمیرند، أُولئِک‌َ عَلَیهِم لَعنَةُ اللّه‌ِ، ایشان آنان باشند که لعنت خدای بر ایشان باشد، و لعنت فریشتگان و لعنت مردمان جمله. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: شومی. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر ایمان آورند و. (3). همه نسخه بدلها: نکنند. (4). همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: ندارد. (5). اساس: نه بینند/ نبینند. (6). مب: دویم. صفحه : 263 قتاده و ربیع گفتند: به «ناس»«1» مؤمنان خواست. ابو العالیه گفت: اینکه روز قیامت باشد که کافر«2» را بدارند اوّل خدایش لعنت کند و پس فریشتگان و آنگه مؤمنان. سدّی گفت: هیچ دو متلاعن«3» نباشند که یکدیگر را لعنت کنند و الّا لعنت ایشان با کافران گردد لقوله تعالی: أَلا لَعنَةُ اللّه‌ِ عَلَی الظّالِمِین‌َ«4» وَ إِن‌َّ عَلَیک‌َ لَعنَتِی«5» أَلا لَعنَةُ اللّه‌ِ عَلَی الظّالِمِین‌َ«6»خالِدِین‌َ فِیها، نصب او بر حال بود، ای مقیمین«8»، آن جا مؤبّد مخلّد باشند به بقا. خدای تعالی«9» تخفیف عذاب نکند ایشان را. و در «فیها» خلاف کردند. بعضی گفتند: ضمیر عاید است با لعنت، و بعضی گفتند: با دوزخ، نه ایشان به در آیند و نه عذاب بر ایشان به سر آید و نه بمیرند تا باز رهند، و نه عذابشان را نقصانی و فتوری باشد. وَ لا هُم یُنظَرُون‌َ، بعضی گفتند: از نظر است، و نظر رحمت باشد اینکه جا، یعنی و نه بر ایشان رحمت کند خدای- عزّ و جل‌ّ. و بعضی گفتند: از انظار است، و آن امهال باشد، و نه ایشان را مهلت دهند و باز گذارند تا توبه‌ای کنند و اصلاحی کنند. و بیشتر مفسّران بر آنند که: از «انظار» است به معنی امهال. و در آیت دلیل است بر آن که به قیامت تکلیف نباشد و توبه نباشد، خلاف آن که نجّار گفت: و ایمان سود ندارد، و توبه قبول نکنند، برای آن که بر وجه مأمور به واقع نبود، و خلایق آن جا ملجأ باشند به دو وجه: یکی به مضرّتی عظیم عاجل، و یکی به منفعتی عظیم عاجل. پس ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: بیانش، چاپ شعرانی (1/ 397): به. (2). همه نسخه بدلها: کافران. [.....] (3). مج: ملاعن. (4). سوره هود (11) آیه 18. (6- 5). سوره ص (38) آیه 78. (7). مر قوله تعالی. (8). همه نسخه بدلها: مقیم بر. (9). مب به. صفحه : 264 ایمان و توبه را وقوع«1» قبول نباشد برای الجا. [سوره البقرة (2): آیات 163 تا 167] وَ إِلهُکُم إِله‌ٌ واحِدٌ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ الرَّحمن‌ُ الرَّحِیم‌ُ (163) إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ وَ الفُلک‌ِ الَّتِی تَجرِی فِی البَحرِ بِما یَنفَع‌ُ النّاس‌َ وَ ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ مِن‌َ السَّماءِ مِن ماءٍ فَأَحیا بِه‌ِ الأَرض‌َ بَعدَ مَوتِها وَ بَث‌َّ فِیها مِن کُل‌ِّ دَابَّةٍ وَ تَصرِیف‌ِ الرِّیاح‌ِ وَ السَّحاب‌ِ المُسَخَّرِ بَین‌َ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ لَآیات‌ٍ لِقَوم‌ٍ یَعقِلُون‌َ (164) وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ أَنداداً یُحِبُّونَهُم کَحُب‌ِّ اللّه‌ِ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّه‌ِ وَ لَو یَرَی الَّذِین‌َ ظَلَمُوا إِذ یَرَون‌َ العَذاب‌َ أَن‌َّ القُوَّةَ لِلّه‌ِ جَمِیعاً وَ أَن‌َّ اللّه‌َ شَدِیدُ العَذاب‌ِ (165) إِذ تَبَرَّأَ الَّذِین‌َ اتُّبِعُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا العَذاب‌َ وَ تَقَطَّعَت بِهِم‌ُ الأَسباب‌ُ (166) وَ قال‌َ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوا لَو أَن‌َّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنهُم کَما تَبَرَّؤُا مِنّا کَذلِک‌َ یُرِیهِم‌ُ اللّه‌ُ أَعمالَهُم حَسَرات‌ٍ عَلَیهِم وَ ما هُم بِخارِجِین‌َ مِن‌َ النّارِ (167) [ترجمه] خدای شما یکی«2» خداست، نیست خدای مگر او بخشاینده بخشایشگر«3». [185- پ] در آفریدن آسمانها و زمین و آمد شد«4» شب و روز و کشتیها که می‌رود در دریا به آنچه سود کند مردمان را و آنچه بفرستاد خدای از آسمان از آبی زنده به آن باز کرد«5» زمین را پس مرگش، و بپراگند در او از هر جانوری، و گردانیدن بادها و ابر فرمان بردار کرده میان آسمان و زمین آیاتی هست خردمندان را«6». [186- ر] و از مردمان کس هست که می‌گیرد بجز خدای همتایانی، دوست می‌دارند آنان را چون دوستی خدای، و آنان که ایمان دارند سخت‌تر دوست دارند خدای را، و اگر دانندی ظالمان چون بینند عذاب«7» که قوّت خدای را باشد همه، و خدای سخت عذاب است. «8» چون بیزار شوند ایشان که پسر وی کرده باشند ایشان را از ایشان«9» که پسروی کنند و بینند عذاب و بریده شود«10» به ایشان رسنهایی«11». ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها و. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: و خدای شما یک. (3). دب، فق: مهربان. (4). مج در. (5). مج، وز، آج، دب: زنده باز کردن به آن، لب، فق: زنده باز کرد به آن. (6). مج: مردمانی خردمند را، وز، دب، آج، لب: مردمان خردمند را. (7). فق را. (8). فق: تبرّأ. [.....] (9). دب: آنان. (10). دب، آج، لب، فق: شوند. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق: رسنها. صفحه : 265 و گویند آنان که پسر و باشند، اگر هیچ ما را بازگشتی بود ما«1» تبرّا کنیم از ایشان چنان که ایشان کردند از ما، همچنین باز نماید به ایشان خدای کردارشان اندوههایی بر ایشان نیستند ایشان بیرون آینده«2» از دوزخ. قوله: وَ إِلهُکُم إِله‌ٌ واحِدٌ، اسماء بنت برید«3» روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و اله- که گفت: نام بزرگترین خدای در سورة البقرة است فی قوله: وَ إِلهُکُم إِله‌ٌ واحِدٌ، و در فاتحه [و]«4» آل عمران. و مغیرة بن سبیع العجلی‌ّ روایت کند که: هر کس که او ده آیت [186- پ] از سورة البقره بخواند، چون بخواهد خفتن هرگز قرآن فراموش نکند، چهار آیت از اوّل سورت و دو آیت من قوله: وَ إِلهُکُم إِله‌ٌ واحِدٌ، و ایة الکرسی، و سه آیت از آخر سورت. حق تعالی در اینکه دو آیت ذکر و تقریر وحدانیّت خود کرد، در آیت اوّل توحید خود گفت، و در آیت دوم ادلّه آن گفت. قوله: وَ إِلهُکُم إِله‌ٌ واحِدٌ، «اله»، فعال باشد به معنی مفعول، کالکتاب و الحساب، یعنی معبود شما، یعنی مستحق‌ّ عبادت از شما، چه لفظ «اله» مشتق از الاهت است، و آن عبادت بود- چنان که بیان کردیم فی آیة التّسمیة. و خطاب به اینکه آیت با جمله مکلّفان است. حق تعالی گفت: معبود شما و خدای شما که استحقاق عبادت دارد به خلق اصول نعم از: حیات و قدرت و شهوت و نفرت و کمال عقل یک خداست، چه«5» هیچ ذات با او مشارکت ندارد در قدرت بر اینکه، پس در اینکه منفرد است و انباز ندارد. و معنی آن که ما گوییم: خدای یکی است، بر چهار وجه بود: یکی آن که مثلی و نظیری و کفوی ندارد، چنان که گویند: فلان فرید عصره ----------------------------------- (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: تا. (2). دب: برانید، آج، لب، فق: بیرانیده. (3). کذا در اساس و تب، دیگر نسخه بدلها: یزید. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: که. صفحه : 266 و واحد دهره، کسی را که در فن‌ّ خود بی‌نظیر باشد. دوم«1» آن که منفرد بود به الهیّت و استحقاق عبادت. سوم«2» آن که تجزّی و تبعیض بر او روا نباشد. چهارم آن که در صفات ذات منفرد است از قدیمی و دیگر صفات. و اینکه جمله را چون تحقیق کنند مرجع با یک معنی بود، و اینکه آن است که منفرد است به صفت ذات، و آن صفتی است که هیچ ذات از ذوات او را مشارکت نکرده‌اند در آن، و آن ما هو علیه فی ذاته است که مؤثّر است در مخالفت او سایر ذوات را، و هم او اثر کردی در مماثلت اگر مثلی بودی او را مماثلت هم به آن کردی- تعالی علوّا کبیرا. و هم چونین مضادّت، اگر ضدّی بودی او را به اینکه صفت«3» کردی. پس آن هر سه قسمت داخل است در اینکه. و تحقیق در توحید آن است که: او ذاتی است که در صفت ذات و الهیّت به اینکه معنی که گفتیم مشارک ندارد. پس در اینکه دو فایده بود: یکی اثبات او، و دگر نفی امثال و اشکال«4» او، تا آیت دلیل بود بر بطلان قول ملحدان و ثنویان و ترسایان و طبایعیان«5» و مشبّهیان«6». لا إِله‌َ إِلّا هُوَ، [لا]«7» نفی جنس راست، برای آن اسم را بنا کرد«8» با او بر فتح. معنی آن است که، هر چه اثبات کردند از باب معبودان«9» همه منفی«10» است و صلاحیت الهیّت ندارند«11» و استحقاق عبادت، مگر خدای- جل‌ّ جلاله- که موصوف است به اینکه صفت [187- ر]. اینکه کلمت کلمت اخلاص است، و سبب خلاص است، و متمسّک به اینکه کلمت تمسّک به عروه وثقی کرده باشد، قوله تعالی: ----------------------------------- (1). مب: دویم. (2). دب، آج، لب: سیوم، مج، وز: سه‌ام، مب، فق، مر: سیم. (3). آج، لب: او رای مماثله هم به اینکه صفتها. (4). همه نسخه بدلها از. (5). مج، وز: طبایعان، آج: صابئان، دب، لب: طایعیان. (6). آج، لب: مشبهان. [.....] (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (8). مر: بنا کردند. (9). آج، فق: آن. (10). مر: منتفی. (11). مر: ندارد. صفحه : 267 فَمَن یَکفُر بِالطّاغُوت‌ِ وَ یُؤمِن بِاللّه‌ِ فَقَدِ استَمسَک‌َ بِالعُروَةِ الوُثقی لَا انفِصام‌َ لَها«1» وَ أَلزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقوی«3» هُوَ الرَّحمن‌ُ الرَّحِیم‌ُ، و پیش از اینکه«7» برفت در آیت تسمیه. قدیم- جل‌ّ جلاله- چون ذکر وحدانیّت خود بکرد، مشرکان گفتند: کیف یسع النّاس اله واحد، اینکه همه مردمان را یک خدای چگونه بس باشد! حق تعالی اینکه آیت فرستاد که: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ«8» إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، گفت: در خلق آسمان و زمین و آنچه از پس اینکه است [187- پ] ایشان را آیاتی هست روشنتر و نافعتر از کوه صفا که زر کنم. اگر گویند: ایشان از او دلیل نخواستند بر وحدانیّت خدا، دلیل خواستند بر صحّت نبوّت او، اینکه جواب مطابق سؤال نیست؟ جواب آن است که گوییم: رسول- علیه السّلام- ایشان را دعوت می‌کرد با«1» معرفت و عبادت خدای که قادر باشد بر اینکه جمله، و اینکه فعل او باشد، و چون ایشان نظر کنند و بدانند که اینکه جمله از فعل خداست و کس بر اینکه قادر نیست مگر او- تعالی- ایشان را علم به صدق او حاصل آید. چون علم به صدق او حاصل شد، علم به نبوّت او حاصل باشد. قوله: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، خدای- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیت هفت دلیل ذکر کرد بر وحدانیّت خود: اوّل خلق آسمان و زمین، دوم«2» اختلاف شب و روز، سوم«3» کشتی دریا بر«4»، چهارم باران زمین زنده کننده، پنجم انواع جانوران زمین، ششم گردانیدن بادها، هفتم ابر مسخر از میان آسمان و زمین. در هر یکی دلیلی، بل دلیلهاست بر وجود و وحدانیّت قدیم- جل‌ّ جلاله- و در هر یکی نعمتی بل نعمتهاست از خدای تعالی بر تو. امّا خلق آسمان و زمین، نعمت به او آن است که خدای تعالی زمین به بساط و فراش و بستر و قرارگاه و خفتنگاه و مسکن و آمد و شد ما کرد، چنان که گفت: ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مج، وز: تا. [.....] (2). مب، مر: دویم. (3). مب، مر: سیم، مج، وز، دب، آج، لب: سه‌ام. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دریا. صفحه : 269 جَعَل‌َ لَکُم‌ُ الأَرض‌َ قَراراً«1» جَعَل‌َ لَکُم‌ُ الأَرض‌َ بِساطاً«2» جَعَل‌َ لَکُم‌ُ الأَرض‌َ مَهداً ...«4» أَ لَم نَجعَل‌ِ«5»بما تعالی‌یوم‌تعالی. آنگه آسمان را سقف ما کرد و آن را به ماه و آفتاب و ستارگان بیاراست، آفتابی که جرمش از ما دور است و الّا ما را بسوختی به فرط حرارت، و شعاعش نزدیک است تا به ضیاء و حرارت او بر وجه انتفاع منتفع می‌باشیم. و ماه را بر وجهی نهاد که ما بدان عدد سال و ماه می‌دانیم برای منافع دینی و دنیاوی، و ستارگانی سیّاره هفت در دوازده«7» به حسابی مقدّر برای اعتبار و انتفاع، و آن دیگران برای زینت، چنان که گفت: إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنیا بِزِینَةٍ الکَواکِب‌ِ«8» وَ جَعَلناها رُجُوماً لِلشَّیاطِین‌ِ«9» أَ لَم نَجعَل‌ِ الأَرض‌َ مِهاداً به کار رفته، و شاید هم که مراد نقل اینکه آیه بوده است. (5). اساس: و جعل لکم، با توجّه به نسخه مج و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (6). سوره مرسلات (77) آیه 25 و 26. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر برج. (8). سوره صافّات (37) آیه 6. (9). سوره ملک (67) آیه 5. صفحه : 270 آنگه در زمین از معادن و جبال و انهار و اشجار و ثمار چندان که فهم و وهم به آن نرسد از ماکول و مشروب و ملبوس و ادویه و اغذیه و عقاقیر و نبات مختلف اللّون و الطّعم و الرّیح و الطّبع، بعضی نافع و بعضی مضرّ، بهری همه منفعت بهری همه مضرّت، بهری هم مضرّت هم منفعت چنان که خواست و مصلحت شناخت و دانست که صلاح خلقان است بیافرید. [وَ]«1»را به جَعَل‌َ اللَّیل‌َ وَ النَّهارَ خِلفَةً«3»را ...، ای کل‌ّ واحد منهما یخلف صاحبه، هر یکی از ایشان خلیفه و قایم مقام صاحبش است، چون او برود خلف او اینکه در آید به منزلت خلیفه او باشد، و اینکه قول بیشتر مفسّران است. عطا و إبن کیسان گفتند: مراد به اختلاف شب و روز، مخالفت ایشان است یکدیگر را در ضیاء و ظلام و طول و قصر. و «لیل»، جمع لیلة باشد کتمر و تمرة، و اینکه جمع جنس باشد. و لیالی جمع لیل است. و «نهار» واحد است بر قول بعضی و جمعش نهر باشد من قول الشّاعر: لولا الثّریدان هلکنا بالضّمر ثرید لیل و ثرید بالنّهر و بر قول درست «لیل» و «نهار» اسم جنس است. در لیل یکی را لیله گویند، و نهار را واحدی از لفظ او نیاید، لفظی که به جای لیله باشد یوم بود. و تقدیم شب به روز برای آن کرد که حق تعالی شب پیش از روز آفرید، بل روز از شب آفرید فی قوله: وَ آیَةٌ لَهُم‌ُ اللَّیل‌ُ نَسلَخ‌ُ مِنه‌ُ النَّهارَ«4» بِیَع‌ٌ وَ صَلَوات‌ٌ وَ مَساجِدُ«1» وَ جَعَلنَا اللَّیل‌َ لِباساً، وَ جَعَلنَا النَّهارَ مَعاشاً«3»وَ الفُلک‌ِ الَّتِی تَجرِی فِی البَحرِ، واحد و جمع در او یکسان باشد، آن جا که واحد خواست در وصفش مذکّر گفت فی قوله: إِذ أَبَق‌َ إِلَی الفُلک‌ِ المَشحُون‌ِ«4» الَّتِی تَجرِی فِی البَحرِ، و تأنیث برای جمع است. و اصل بحر از سعت بود، و فلان متبحّر فی العلم اذا کان متّسعا فیه. و «بحر» که شق‌ّ بود از اینکه جاست که شکافته به شق‌ّ فراخ شود. بِما یَنفَع‌ُ النّاس‌َ، به آنچه مردمان را سود کند در تجارات و مکاسب و انواع مطالب، و اینکه از انواع نعمت که مرا بر بندگان هست نوعی است برای آن که تألیف آب از لطافت چنان ساختم که کشتی بر او برود، و تألیف چوب چنان ساختم که اگر چه وزنش گران بود به آب فرو نشود، به خلاف سنگ و آهن. و مرجع اینکه به اختلاف تألیف است. وَ ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ مِن‌َ السَّماءِ، آنگه نعمت به باران نه چندان است که تفصیل توان دادن، چه حق تعالی خود مبالغت تمام فرمود چون گفت که: زمین مرده به آن زنده کنم. و آنچه خدای تعالی فرود آرد آب از آسمان. بعضی گفتند: مراد سحاب است لأنّه یظلّک، بر بالای ماست که ما را سایه می‌کند. و اولیتر است که بر آسمان حمل کنند«6» تا ----------------------------------- (1). سوره حج (22) آیه 40. (2). آج، مر: کلیسا. (3). سوره نبأ (78) آیه 10 و 11. (4). سوره صافّات (37) آیه 140. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن جا. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. صفحه : 272 حقیقت باشد. و خدای- جل‌ّ جلاله- آب سبب حیات همه چیزها ساخته است، قال اللّه تعالی: وَ جَعَلنا مِن‌َ الماءِ کُل‌َّ شَی‌ءٍ حَی‌ٍّ«1»وَ بَث‌َّ فِیها مِن کُل‌ِّ دَابَّةٍ، ضمیر راجع است با زمین، و بپراگند در زمین جانوران را از هر جنسی. و «دابّة»، در لغت هر چیزی باشد که بر زمین برود، بهری مرکوب و بهری مأکول، بهری برای زینت بهری برای منفعت و بهری را«11» ظاهر مضرّت و معنی منفعت، تا بهری طعام تو باشد و بهری ادام«12» تو باشد، و به بهری تجارت کنی و به بهری صید کنی و به بهری سفر کنی، قوله تعالی: وَ الخَیل‌َ وَ البِغال‌َ وَ الحَمِیرَ لِتَرکَبُوها وَ زِینَةً«13»وَ تَصرِیف‌ِ الرِّیاح‌ِ، و گردانیدن بادها، گاهی شمال و گاهی جنوب«14»، گاهی صبا و گاهی دبور گاهی نکبا، برای آن تصریف فرمود گفتن گاهی نسیم باشد و گاهی عقیم باشد و گاهی لواقح«15» گاهی ابر«16» آرد و گاهی ببرد، و گاهی باران آرد و ----------------------------------- (1). سوره انبیا (21) آیه 30. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فرو آرد. (3). مج، وز، دب، مر: با. (4). مج، وز: او. (5). همه نسخه بدلها: ابری. (6). بیران/ ویران. [.....] (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر بیرون آید. (8). مب همه. (10- 9). مر و. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برای. (12). وز، آج، لب: آرام. (13). سوره نحل (16) آیه 8. (14). مب، مر: گاهی شمالی و گاهی جنوبی. (15). مج، وز بود، دب، آج باشد. (16). دب، آج، لب، فق، مب: بر، مر: به بر. صفحه : 273 گاهی ببرد، گاهی درخت باردار کند«1» و گاهی برگ از او فرود آرد«2»، گاهی رحمت بود گاهی عذاب بود. در خبر می‌آید که: یک روز موسی کلیم در مناجات با خدای کریم گفت: الهی ارنی من سرائر حکمتک، بار خدایا از اسرار حکمتت چیزی به من نمای. گفت: از اینکه کوه فرو شوی، بر راه دیهی است آن جا در شو، و در آن جا چهار در سرای بینی برابر یکدیگر، آن درها بزن و از ایشان بپرس که: ایشان که‌اند، و چه صنعت کنند، و چه می‌باید کار ایشان را! موسی- علیه السّلام- از آن جا فرود آمد، و چون به در آن دیه«3» رسید در رفت، و آن سرایها دید برابر یکدیگر. به در سرایی فراز شد و در بزد و گفت: ای مردمان اینکه سرای؟ شما چه مردمانی! و کار و پیشه شما چیست! و حاجت شما به خدای چیست! ایشان گفتند: ما مردمانی دهقانیم، و کار ما کشت و برز کردن«4» است و حاجت ما به خدای باران است. اگر امسال باران [189- پ] بسیار آید ما غنی شویم که تخم بسیار کشته‌ایم«5». از آن جا برفت به در سرای دیگر شد و بپرسید. گفتند: ما مردمانیم پیشه ما«6» گلینه کردن است و سفال کردن«7» و بسیار بکرده‌ایم، اگر امسال آفتاب بسیار باشد و باران کم بود ما مستغنی شویم. به در دیگر فراز شد«8»، گفت: چه مردمانی شما! گفتند: ما مردمانیم که دخلها خرد«9» کرده‌ایم و بر خرمن نهاده«10»، اگر امسال باد بسیار باشد«11» ما غلّه‌ها پاک کنیم و ما را خیری«12» تمام باشد. ----------------------------------- (1). مج: بار آرد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برگ او ببرد. (3). همه نسخه بدلها: ده. (4). دب، آج، لب، فق، مب: برزگری، مر: برزیگری. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کاشته‌ایم. [.....] (6). دب. پیشه‌ور. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (8). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: دیگر رفت. (9). دب: دخلهای خود، آج، لب، فق، مب، مر: خورد. (10). مب: نهاده‌ایم. (11). مب: باد آید. (12). همه نسخه بدلها: خیرهای. صفحه : 274 از آن جا بیامد، به دری دیگر آمد، گفت: شما چه مردمانی! گفتند: ما خداوندان رزان و درختستانیم، و درختان ما میوه بسیار دارد، اگر امسال باد نبود یا کم بود که آن میوه ما نیفشاند و تباه نکند«1»، ما غنی شویم. موسی- علیه السّلام- از آن جا برگشت متعجّب، گفت: بار خدایا؟ یکی باران می‌خواهد و یکی آفتاب می‌خواهد، و یکی باد می‌خواهد و یکی هوای ساکن، و حاجات و مرادات ایشان مختلف است، و بر احوال ایشان تو مطّلعی، هر یکی را بر وفق مصلحت خشنود کنی و روزی برسانی. حمزه و کسائی و خلف «ریح» خوانند بر واحد، و باقی قرّاء بر جمع خوانند: ریاح. عبد اللّه عبّاس گفت: در رحمت ریاح گویند، و در عذاب ریح، نبینی که حق تعالی چگونه گفت: أَرسَل‌َ الرِّیاح‌َ بُشراً بَین‌َ یَدَی رَحمَتِه‌ِ«2» إِذ أَرسَلنا عَلَیهِم‌ُ الرِّیح‌َ العَقِیم‌َ، ما تَذَرُ مِن شَی‌ءٍ أَتَت عَلَیه‌ِ إِلّا جَعَلَته‌ُ کَالرَّمِیم‌ِ«3»وَ السَّحاب‌ِ المُسَخَّرِ، و ابر مذلّل فرمانبردار از میان آسمان و زمین برای آن سحابش خواند که خود را در هوا می‌کشد، و اشتقاق او از سحب باشد، و آن کشیدن بود مسخّر و مذلّل و فرمانبردار از میان آسمان و زمین. ای عجب؟ اگر در حدوث آسمان شک‌ّ«5» است تو را در آن که به یک ساعت از ابر آسمانی بسازد، در حدوث آن نیز شاکّی؟ شک‌ّ مکن، که با اینکه همه دلالات نه جای شک‌ّ است. لَآیات‌ٍ، دلالاتی و علاماتی هست، لِقَوم‌ٍ یَعقِلُون‌َ، آنان را که عاقل باشند، یعنی آنان را که عقل کار بندند و تأمّل و تفکّر کنند در آن آیات، و بدانند که آن را فاعلی هست قادر و عالم، چه اینکه همه افعال محکم و متقن است، دلیل عالمی و ----------------------------------- (1). مج، وز: که آن میوه‌ها بیفشاند و تباه کند. (2). سوره فرقان (25) آیه 48. (3). سوره زاریات (51) آیه 41 و 43. (4). همه نسخه بدلها: نباشد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شکّی. صفحه : 275 قادری کند، و عالمی و قادری دلیل حیّی و موجودی کند، و وقوع اینکه افعال بر اینکه وجوه دون دیگر وجوه، دلیل مریدی و کارهی کند و آن که او حی‌ّ است، [190- ر] و آفات بر او روا نیست، و اینکه اشیا مدرک است دلیل مدرکی کند، و آن که اینکه افعالی است که قادر به قدرت بتواند کردن«1»، چه اجسام و الوان و طعوم و ارائیح است«2»، دلیل آن کند که فاعلش مخالف اشیاء است، حاصل است بر صفت الهیّت که بدان مخالف است ذوات را، پس علم به ذات و صفات او به نظر در اینکه آیت گشاید، و رسول- علیه السّلام- گفت: 3» ویل لمن قرأ هذه الایة فمج« بها ، وای بر آن کس که اینکه آیت بخواند و بیندازد آن را، یعنی تفکّر نکند در او و معتبر نگردد بدو. قوله: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ أَنداداً، وجه اتّصال آیت به آیت متقدّم آن است که: حق تعالی چون ذکر توحید و ادلّه او بکرد و باز نمود که در اینکه آیاتی و دلالاتی هست آن را که عقل کار بندد، بگفت که: در مردمان کسهااند که عقل کار نبندند و با خدای تعالی انداد و امثال فرود آورند«4». و «انداد» جمع «ندّ» بود، و «ندّ» هم مثل بود و هم ضدّ- چنان که بیان کردیم پیش از اینکه. قتاده و مجاهد و ربیع و إبن زید گفتند: بتانند که ایشان بدون خدای می‌پرستیدند، و سدّی گفت: مراد سادات و کبرای ایشانند. یُحِبُّونَهُم کَحُب‌ِّ اللّه‌ِ، ای یطیعونهم فی معصیة اللّه کطاعة اللّه، طاعت ایشان می‌دارند در معصیت خدای، چنان که طاعت خدا دارند، و مراد نه آن است که چنان که طاعت خدا دارند ایشان، که ایشان کافرند طاعت خدا ندارند، مراد آن است که: یحبّونهم کحب‌ّ المؤمنین اللّه«5»، و فاعل را حذف کرده است و اضافت مصدر کرده با مفعول، چنان که گویند: بعت غلامی کبیع غلامک، ای کبیعک غلامک، و کما قال تعالی: لَقَد ظَلَمَک‌َ بِسُؤال‌ِ نَعجَتِک‌َ«6» وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ لَیَقُولُن‌َّ اللّه‌ُ«2» وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَقَهُم لَیَقُولُن‌َّ اللّه‌ُ«3» لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّه‌ِ زُلفی«4» هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه‌ِ«5» وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّه‌ِ، و اگر ایشان خدای را دوست نداشتندی، خدای نگفتی که مؤمنان خدای را دوست‌تر دارند، که اینکه لفظ جایی گویند که در اصل اشتراکی«7» بود، آنگه یک جای مزیّتی بود، قوله: وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّه‌ِ، عبد اللّه عبّاس گفت: اثبت و ادوم، گفت: برای آن که مشرکان چون بتی پرستیدندی، مدّتی پس از آن«8» یکی دیگر نکوتر بدیدندی، آن را رها کردندی و اینکه را پرستیدندی. مؤمنان خدای را پرستند و بر خدای بدل نگیرند، از اینکه کار گفت: أَشَدُّ حُبًّا لِلّه‌ِ، یعنی دایمتر و ثابت‌تر. قتاده گفت: برای آن که چون کافر را بلایی رسد روی از معبود خود برتابد، و تضرّع در خدای کند، و فزع با درگاه او کند، چه داند به بدیهه عقل که از آن معبود چیزی نیاید. و مؤمن نه چنین باشد، بل که در وقت«9» بلا بر عبادت خدای مقبلتر بود، بیانش: إِذا مَسَّکُم‌ُ الضُّرُّ فَإِلَیه‌ِ تَجئَرُون‌َ«10»وَ إِذا مَسَّکُم‌ُ الضُّرُّ فِی البَحرِ ضَل‌َّ مَن تَدعُون‌َ إِلّا إِیّاه‌ُ«1» لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّه‌ِ زُلفی«2» أَشَدُّ حُبًّا لِلّه‌ِ. بعضی دگر گفتند: برای آن گفت که دوستی کافر مقسّم«3» بود بر سیصد و شست«4» بت، و دوستی مؤمن خالص خدای را بود پس«5» آن که«6» یک قسمت باشد بر آن حدّ نبود که بر سیصد و شست«7» قسمت باشد. سعید جبیر گفت: فردای قیامت خدای تعالی بفرماید تا مؤمنان و کافران را جمع کنند. آنگه کافران را گوید. شما در دنیا دعوی دوستی اینکه بتان کردی، و اینان دعوی دوستی من کردند. شما بر دوستی معبودان خود در اینکه آتش توانی شدن، ایشان اختیار نکنند. مؤمنان گویند: بار خدایا؟ اگر ما را فرمایی به دوستی تو به آتش در شویم، منادیی ندا کند: وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّه‌ِ. و گفته‌اند: برای آن که«8» دوستی کافران ایشان را هوایی باشد، و دوستی مؤمنان خدای را عقلی باشد. و گفته‌اند: برای آن که دوستی کافر بت را به تقلید بود، و دوستی مؤمن خدای را به دلیل«9». و گفته‌اند: [191- ر] برای آن که ایشان بتان را مصنوع دانستند، و اینان بتان«10» را صانع. و گفته‌اند: برای آن که ایشان از بتان مقابله در محبّت ندیدند، و اینان از خدای به مقابله محبّت خود از او محبّت دیدند فی قولهم: یُحِبُّهُم وَ یُحِبُّونَه‌ُ«11» یَدعُون‌َ رَبَّهُم خَوفاً وَ طَمَعاً«13» وَ لَو یَرَی الَّذِین‌َ ظَلَمُوا نافع و إبن کثیر و إبن عامر به «تا» خواندند علی الخطاب، و باقی به « یا » علی الخبر من الغائب. و آن که به «تا» خواند، خطاب رسول را بود- علیه السّلام. و آن که به « یا » خواند، فعل مسند با ظالمان بود. و إبن عامر خواند: اذ یرون العذاب، و معنی آن که: چون عذاب با ایشان نمایند، و باقی قرّاء به فتح « یا » خوانند، و معنی آن که: چون ایشان عذاب بینند. و بر هر دو قراءت اعنی «تا» و « یا »، جواب «لو» محذوف بود، و جواب «لو» بسیار حذف کنند، چون در کلام دلیل بود بر او، نحو قوله تعالی: وَ لَو أَن‌َّ قُرآناً سُیِّرَت بِه‌ِ الجِبال‌ُ«9» وَ لَو یَرَی الَّذِین‌َ ظَلَمُوا إِذ یَرَون‌َ العَذاب‌َ أَن‌َّ القُوَّةَ لِلّه‌ِ جَمِیعاً، لرأوا امرا عظیما، او لعلموا ما صاروا«1» الیه او لعلموا«2» أَن‌َّ القُوَّةَ لِلّه‌ِ جَمِیعاً، چنان که تقدیر آیت دیگر چنین است: وَ لَو أَن‌َّ قُرآناً سُیِّرَت بِه‌ِ الجِبال‌ُ أَو قُطِّعَت بِه‌ِ الأَرض‌ُ أَو کُلِّم‌َ بِه‌ِ المَوتی«3» أَن‌َّ القُوَّةَ لِلّه‌ِ جَمِیعاً، بدانی که همه قوّت و قدرت بر ایشان خدای«5» راست، و آن معبودان ایشان از ایشان هیچ غنایی«6» و دفعی نتوانند کردن. و بر قراءت آن کس که به « یا » خواند، معنی آن باشد که: اگر بینند ظالمان آنگه که عذاب بینند- یعنی روز قیامت. و معنی رؤیت اوّل علم باشد، و رؤیت دوم به معنی وجدان و وصول بود. اگر بدانند ظالمان وقت رسیدن ایشان به عذاب خدای که همه قوّت و قدرت خدای راست بر ایشان، و ایشان را و معبودان ایشان را هیچ قوّت و منعت«7» نیست، لرأوا امرا منکرا، او لعلموا«8» علما یقینا لا یعتریه«9» شک‌ّ و لا یعترضه شبهة، کاری منکر بینند آن روز یا علمی ضروری حاصل آید ایشان را، و اینکه جواب «لو» است که گفتیم محذوف است. و یعقوب و ابو جعفر، و در شاذّ حسن و قتاده و شیبه و سلام خوانند: أَن‌َّ القُوَّةَ لِلّه‌ِ جَمِیعاً، و «ان‌ّ اللّه»، به کسر «الف» فی الموضعین جمیعا. و باقی قرّاء به فتح ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: اصاروا. (2). وز: لعلمون، دیگر نسخه بدلها: یعلموا. (3). سوره رعد (13) آیه 31. (4). لب، مر: تا آنگه. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر تو. [.....] (6). دب، لب، فق، عنایی، مب، مر: عنادی. (7). مر: منفعت. (8). مج، وز: او یعلو، دب، آج، لب، فق، مب، مر: او یعلمون. (9). مج: به. صفحه : 280 «الف» خوانند. آنان که «ان‌ّ» خوانند به کسر، گویند تقدیر کلام چنین است که: و لو تری الّذین ظلموا اذ یرون العذاب لقلت ان‌ّ القوّة، او«1» لقالوا ان‌ّ القوّة علی قراءة من قرأ بالیاء، و جمله فرق آن است که آن که آنگه«2» در جواب «لو» که محذوف است علم تقدیر کردی، اکنون قول تقدیر باید کردن که با علم «ان‌ّ» آید و با قول «ان‌ّ»، عرب گوید: علمت ان‌ّ زیدا منطلق، و قلت ان‌ّ زیدا منطلق. عطا گفت معنی آیت آن است که: اگر ظالمان بینند روز قیامت آن جا که دوزخ از پانصد ساله راه به استقبال ایشان آید و ایشان را همچنان برچیند که مرغ دانه را، بدانند که قدرت قوّت و ملکوت و جبروت خدای راست، و عذاب خدای سخت است. قوله: إِذ تَبَرَّأَ الَّذِین‌َ اتُّبِعُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوا، و یاد کن ای محمّد آن روز که متبوعان از تابعان [192- ر] تبرّا کنند [و]«3» بیزار شوند، مراد به متبوعان رؤسای ضلالت‌اند، و به تابعان عوام و سفله‌اند. مجاهد بر عکس خواند: إِذ تَبَرَّأَ الَّذِین‌َ اتُّبِعُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوا، آن روز که تابعان از متبوعان تبرّا کنند و بیزاری نمایند، اینکه قراءت شاذّ است. پس از آن که طول عمر تولّا کرده باشند و هوا خواهی و فرمانبرداری نموده باشند بر تقلید و عمیا، چون کشف حجاب کنند و پرده از روی کار بردارند و پیدا شود که ایشان را غرض فاسد بوده است، و برای ریاست و حطام دنیا استخدام ایشان کرده‌اند تبرّا کنند و بیزاری نمایند، گویند: یا وَیلَتی لَیتَنِی لَم أَتَّخِذ فُلاناً خَلِیلًا«4»، یا لَیت‌َ بَینِی وَ بَینَک‌َ بُعدَ المَشرِقَین‌ِ فَبِئس‌َ القَرِین‌ُ«5» إِذ تَبَرَّأَ الَّذِین‌َ اتُّبِعُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوا، اینکه قول عبد اللّه عبّاس و قتاده و عطاست. سدّی گفت: مراد شیاطین‌اند که فردا تبرّا کنند از آنان که ایشان را پسروی کرده باشند و به غرور ایشان مغرور شده، فردا بیایند گویند: شما ما را گمراه کردی، امروز از عهده بیرون آیی، ایشان گویند: ما از شما بیزاریم. حق تعالی معنی اینکه هر دو«1» از هر دو گروه حکایت کرد. امّا حدیث رؤسا فی قوله: یَرجِع‌ُ بَعضُهُم إِلی بَعض‌ٍ القَول‌َ یَقُول‌ُ الَّذِین‌َ استُضعِفُوا لِلَّذِین‌َ استَکبَرُوا لَو لا أَنتُم لَکُنّا مُؤمِنِین‌َ«2» وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمّا رَأَوُا العَذاب‌َ«3» وَ یَوم‌َ القِیامَةِ یَکفُرُون‌َ بِشِرکِکُم«4» یَوم‌َ القِیامَةِ یَکفُرُ بَعضُکُم بِبَعض‌ٍ وَ یَلعَن‌ُ بَعضُکُم بَعضاً«5» کَمَثَل‌ِ الشَّیطان‌ِ إِذ قال‌َ لِلإِنسان‌ِ اکفُر فَلَمّا کَفَرَ قال‌َ إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِنک‌َ إِنِّی أَخاف‌ُ اللّه‌َ رَب‌َّ العالَمِین‌َ«6» وَ قال‌َ الشَّیطان‌ُ لَمّا قُضِی‌َ الأَمرُ إِن‌َّ اللّه‌َ وَعَدَکُم وَعدَ الحَق‌ِّ وَ وَعَدتُکُم فَأَخلَفتُکُم«7» إِنِّی کَفَرت‌ُ بِما أَشرَکتُمُون‌ِ مِن قَبل‌ُ«8»وَ رَأَوُا العَذاب‌َ، حق تعالی بیان کرد که چون عذاب بینند و مفرّ«9» و ملجائی نیابند و اسباب و وصلات منقطع شود و یأس حاصل آید بعضی از بعضی تبرّا کنند، پس از آن که تولّا کرده باشند. بلی چنین باشد، چون تولا بر تبرا مقدّم باشد بر عاقبت ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها قراءت. (2). سوره سبأ (34) آیه 31. (3). سوره سبأ (34) آیه 34. (4). سوره فاطر (35) آیه 14. (5). سوره عنکبوت (29) آیه 25. (6). سوره حشر (59) آیه 16. (7). سوره ابراهیم (14) آیه 22. (8). سوره ابراهیم (14) آیه 22. [.....] (9). وز، مب: مقرّ. صفحه : 283 تبرّا بار آرد، تبرّا باید بر تولّا مقدّم بود چنان که موحدان را فرمودند در کلمه توحید تا اوّل از هر چه از دون اوست تبرّا نکردند به «لا اله»«1»، «الّا اللّه» از ایشان درست نیامد«2»، چون از آن همه علایق خود را ببریدند، پیوند ایشان به عبادت او درست شد، ایشان به پیوندهای نااستوار تمسّک کردند تا لا جرم به وقت مساس حاجت بریده گشت که: وَ تَقَطَّعَت [193- ر] بِهِم‌ُ الأَسباب‌ُ. عبد اللّه عبّاس«3» و قتاده و مجاهد گفتند: مراد اسباب مودّت«4» است. کلبی گفت: اسباب مواصلت است، و به روایت دیگر قتاده گفت: مراد اسباب ندامت است که روز قیامت منقطع شود. ربیع گفت: مراد منازل و مراتب شرف است که ایشان را بوده باشد از مخدومان خود. إبن جریج گفت: مراد رحم و خویشی است. سدّی گفت: مراد عمل عمّال است در دنیا، یعنی عمل سلطان، اینکه وزیر است و آن عمید است و آن مستوفی و آن مشرف، و اینکه امیر، فردا امیر را از امارت امارت«5» خذلان حاصل بود، و وزیر بی موازر و معاون ماند، و عمید بی‌عمده، و مستوفی مستوفی الحقوق شود، و مشرف مشرف شود«6» بر هلاک، هر دست آویزی و متمسّکی که در دنیا به دست آورده باشند، فردا از دست ایشان برود، و دست ایشان از آن گسسته شود، فذلک قوله: وَ تَقَطَّعَت بِهِم‌ُ الأَسباب‌ُ و اصل «سبب» پاره رسن بود که در سر رسن«7» بندند تا به آب رسد، آنگه هر چیزی را که بدو به چیزی رسند آن را سبب خوانند، زهیر گفت: و من هاب اسباب المنایا ینلنه و لو نال اسباب السّماء بسلّم و اسباب آسمان درهای آسمان بود که از در به او رسند«8»، آنگه چون اتباع از متبوعان تبرّا بینند، تمنّای رجوع با دنیا کنند تا آن را مقابله‌ای کنند، گویند: لَو أَن‌َّ لَنا کَرَّةً، اگر هیچ ما را رجعتی بودی با دنیا، فَنَتَبَرَّأَ مِنهُم کَما تَبَرَّؤُا مِنّا، تا ما نیز از ایشان تبرّا کنیم چنان که ایشان از ما تبرّا کردند. اگر گویند: به جواب «لو» «لام» بایست که آید نه «فا»، و آنگه نصب فعل ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها تولّای. (2). مج، دب، مب، مر: نیاید. (3). مج گفت، با توجّه به وز، و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). وز: مروّت. (5). همه نسخه بدلها حرمان و. (6). همه نسخه بدلها: بود. (7). مج: در سرش، لب: در رسن. (8). وز، مج، دب، فق، مر: دریا و رسند. صفحه : 284 از پس «فا» برای چه کرده است! جواب آن است که گوییم: در لفظ اگر چه «لو» آورد، مراد «لیت» است، برای آن که کلام متضمّن معنی تمنّاست. آنگه «فا» به جواب«1» لیت آورد، و «فا» در جواب شش چیز عمل نصب کند: امر و نهی و استفهام و جحد و عرض و تمنّی. و چون «لو» و «لیت» متقارب المعنی‌اند، «لو» به جای «لیت» نهاد، و روا بود که جواب «لو» محذوف بود چون کلام را در او معنی تمنّی هست «فا» بیاورد، و آنگه تمام کلام و فایده در تقدیر جواب «لو» بود چنان که: لَو أَن‌َّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنهُم کَما تَبَرَّؤُا مِنّا، لکان امرا جیّدا. آنگه حق تعالی باز نمود که من روزگار ایشان و رنج ایشان را به حسرت ایشان چگونه کنم، کَذلِک‌َ یُرِیهِم‌ُ اللّه‌ُ، چنین باز نماید خدای- عزّ و جل‌ّ- اعمال ایشان بر ایشان«2» حسرت شده. بعضی مفسّران گفتند: مراد اعمال صالح«3» است که ایشان [193- پ] ضایع کرده باشند، یعنی عمل ناکرده که چرا نکردند بر ایشان حسرت شود. سدّی گفت: مراد آن است که روز قیامت درجات و منازل ایشان در بهشت به ایشان نمایند، و گویند: اینکه منازل و مساکن شما«4» خواست بودن اگر ایمان می‌داشتید و عمل صالح می‌کردید، ایشان نزد«5» آن حسرت خورند. ربیع گفت: مراد اعمال قبیح ایشان است که بر آن حسرت خورند که چرا کردند و بدل آن طاعت نکردند. إبن کیسان گفت: مراد آن امید است که ایشان در معبودان خود بسته باشند«6» به شفاعت که: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه‌ِ«7» وَ قَدِمنا إِلی ما عَمِلُوا مِن عَمَل‌ٍ فَجَعَلناه‌ُ هَباءً مَنثُوراً«1» وَ ما هُم بِخارِجِین‌َ مِن‌َ النّارِ، و ایشان از دوزخ به در نیایند چنان که در دار دنیا بر کفر اصرار کردند و از کفر به در نیامدند. [سوره البقرة (2): آیات 168 تا 176] یا أَیُّهَا النّاس‌ُ کُلُوا مِمّا فِی الأَرض‌ِ حَلالاً طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات‌ِ الشَّیطان‌ِ إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ (168) إِنَّما یَأمُرُکُم بِالسُّوءِ وَ الفَحشاءِ وَ أَن تَقُولُوا عَلَی اللّه‌ِ ما لا تَعلَمُون‌َ (169) وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم‌ُ اتَّبِعُوا ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ قالُوا بَل نَتَّبِع‌ُ ما أَلفَینا عَلَیه‌ِ آباءَنا أَ وَ لَو کان‌َ آباؤُهُم لا یَعقِلُون‌َ شَیئاً وَ لا یَهتَدُون‌َ (170) وَ مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا کَمَثَل‌ِ الَّذِی یَنعِق‌ُ بِما لا یَسمَع‌ُ إِلاّ دُعاءً وَ نِداءً صُم‌ٌّ بُکم‌ٌ عُمی‌ٌ فَهُم لا یَعقِلُون‌َ (171) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُلُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما رَزَقناکُم وَ اشکُرُوا لِلّه‌ِ إِن کُنتُم إِیّاه‌ُ تَعبُدُون‌َ (172) إِنَّما حَرَّم‌َ عَلَیکُم‌ُ المَیتَةَ وَ الدَّم‌َ وَ لَحم‌َ الخِنزِیرِ وَ ما أُهِل‌َّ بِه‌ِ لِغَیرِ اللّه‌ِ فَمَن‌ِ اضطُرَّ غَیرَ باغ‌ٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (173) إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکتُمُون‌َ ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ یَشتَرُون‌َ بِه‌ِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِک‌َ ما یَأکُلُون‌َ فِی بُطُونِهِم إِلاَّ النّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُم‌ُ اللّه‌ُ یَوم‌َ القِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِم وَ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ (174) أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدی وَ العَذاب‌َ بِالمَغفِرَةِ فَما أَصبَرَهُم عَلَی النّارِ (175) ذلِک‌َ بِأَن‌َّ اللّه‌َ نَزَّل‌َ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ وَ إِن‌َّ الَّذِین‌َ اختَلَفُوا فِی الکِتاب‌ِ لَفِی شِقاق‌ٍ بَعِیدٍ (176) [ترجمه] ای مردمان بخورید از آنچه در زمین است حلال پاک، و پسروی مکنید گامهای دیو«2» را که او شما را دشمنی است آشکارا [194- ر]. «3» می‌فرماید شما را بدی و زشتی، و آن که گویید بر خدای تعالی آنچه ندانید. و چون گویند ایشان را پسروی کنید آن را که فرستاد خدای تعالی گویند: پسروی کنیم آن را که یافتیم بر آن پدران خود را، چه اگر پدران ایشان ندانستند چیزی و راه نیافتند. مثل«4» آنان که کافر شدند، چون«5» مثل کسی است که بانگ زند به آنچه نشنود مگر خواندن و آواز کرانند«6» گنگانند«7» کورانند، ندانند ایشان. [194- پ] ای آنان که ایمان آوردید خورید«8» از پاکهای آنچه روزی دادیم شما را، و شکر کنی خدای را اگر شما او را می‌پرستی. ----------------------------------- (1). سوره فرقان (25) آیه 23. (2). مج، آج، لب: ابلیس. (3). وز، مج، آج، لب جز اینکه نیست که. (4). وز، مج: و مثل. (5). مج: چو. (7- 6). وز، مج، آج، لب و. (8). وز، مج، آج، لب: بخورید. صفحه : 286 حرام کرد بر شما مردار«1» و خون و گوشت خوک و آنچه آواز کرده باشند به آن جز خدای را، هر که را به ضرورت آرند نه بغی کننده و نه ظلم کننده نیست بزه‌ای بر او، بدرستی که خدای آمرزنده و بخشاینده است. [195- ر] ایشان«2» که پنهان دارند آنچه فرستاد خدای از کتاب و بدل کنند به آن بهای اندک، ایشان نخورند در شکمهاشان، مگر آتش، سخن نگوید با ایشان خدای روز قیامت و نه پاک کند ایشان را و ایشان را عذابی بود دردناک. ایشان آنانند که بخریدند گمراهی«3» به ره راست، و عذاب به آمرزش، چه صابراند«4» ایشان بر دوزخ. آن به آن است که خدای بفرستاد کتاب براستی«5» و آنان که خلاف کردند در کتاب در خلافی دوراند. مفسران گفتند: اینکه آیت در شأن قبیله ثقیف و عامر و صعصعه و بنی مذلج«6» آمد چون بعضی حرث و انعام بر خویشتن به حرام کردند و بحیره و سایبه و وصیلة و حام، حق تعالی ردّ بر ایشان گفت: کُلُوا مِمّا فِی الأَرض‌ِ حَلالًا طَیِّباً. خطاب«7» به یا أَیُّهَا النّاس‌ُ عام است، و اولیتر حمل آیت باشد بر عموم. و «من» تبعیض راست برای آن ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: مرده. (2). وز، مج، آج، لب: آنان. (3). فق را. [.....] (4). اساس: و صابرند، با توجّه به استعمال مجدّد همین کلمه در قسمت تفسیر و ضبط نسخه بدلها، تصحیح شد، وز، فق: چه صابرانند. (5). مج، وز، آج، لب: بالحق. (6). اساس: ضبط کلمه به صورت «مدلج» 7. مب: و خطاب. صفحه : 287 که آنچه در زمین است [195- پ] یا صلاحیت خوردن ندارد«1» یا حرام است«2»، پس از آن، آنچه حلال پاک است، حق تعالی اطلاق کرد، و نصب «حلالا طیّبا» بر حال است از مفعول به. وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات‌ِ الشَّیطان‌ِ، شیبه و نافع و عاصم و حمزه و اعمش خواندند: «خطوات» در همه قرآن به تسکین«3» «طا»، و کسائی و إبن عامر و ابو جعفر خوانند به ضم‌ّ «خا» و «طا» و همزه از پس «طا» و چون به همزه خوانند خطأة فعله باشد من الخطاء و الخطیئة. و آن کس که «خطوه» به «واو» خواند من «خطوه» اسم باشد، و «خطوة» فرجه ما بین القدمین باشد. و خطوه مصدر باشد من خطوت یعنی از پس خطاهای شیطان مروی، بر قراءت آن کس که به همزه خواند، یا «4» بر پی گامهای شیطان مروی. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به «خطوات» اعمال اوست، یعنی اقتدا به شیطان مکنی. مجاهد و قتاده و ضحّاک گفتند: خطیئات شیطان خواست. سدّی و کلبی گفتند: مراد طاعت شیطان است. مؤرّج گفت: مراد آثار شیطان است. عبد اللّه عبّاس گفت: سوگند و نذر در حال خشم از جمله خطوات شیطان است. إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ، که او شما را دشمنی آشکار است، و دشمنی شیطان با آدمی قدیم است و موروث«5» از عهد آدم: وَ قُلنَا اهبِطُوا بَعضُکُم لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ«6» إِن‌َّ الشَّیطان‌َ لَکُم عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوه‌ُ عَدُوًّا«7» أَ لَم أَعهَد إِلَیکُم یا بَنِی آدَم‌َ أَن لا تَعبُدُوا الشَّیطان‌َ إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ«8»إِنَّما یَأمُرُکُم، «انّما» برای اثبات خبر«1» باشد و نفی ما سواه، برای آن که «إن‌ّ» تأکید کلام را بود، و «ما» چون حرف باشد اصل او نفی بود، و اینکه «ما» را اینکه جا کافّه خوانند. یَأمُرُکُم، می‌فرماید شما را یعنی شیطان بِالسُّوءِ، ای بالاثم. و اصل «سوء» هر چه دژم بکند کسی را، یقال: ساءه یسوؤه سوءا و مساءة اذا احزنه، و سؤته فسی‌ء ای حزنته فحزن، قال الشّاعر: ان یک هذا الدّهر قد ساءنی فطال ما قد سرّنی الدّهر الامر عندی فیهما واحد لذاک صبر و لذا شکر وَ الفَحشاءِ، قیل: هو الزّنا، گفته‌اند: زناست، و اینکه قول سدی است. و گفته‌اند: هر معصیت که عظیم و فاحش باشد آن فحشاست، و گفته‌اند: «سوء» آن گناه است که از او حدّ، واجب نیاید [196- ر]، و «فحشاء» آن است که بدو حدّ واجب باشد. و روا بود که مصدر بود، کالبأساء و اللّأواء«2» و گفته‌اند: فعلائی«3» است که آن را افعل«4» نیست، کالعذراء و الحسناء، قال متمّم بن نویره: لا یضمر الفحشاء تحت ثیابه حلو شمائله عفیف المیزر مقاتل گفت: هر کجا در قرآن «فحشا» است، مراد به آن زناست الّا فی قوله تعالی: الشَّیطان‌ُ یَعِدُکُم‌ُ الفَقرَ وَ یَأمُرُکُم بِالفَحشاءِ«5»وَ أَن تَقُولُوا عَلَی اللّه‌ِ ما لا تَعلَمُون‌َ، و آن که بر خدای آن گویی که ندانی در دعوت«6» باطل از تحریم حرث و انعام و بحیره و سائبه«7». وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم‌ُ اتَّبِعُوا ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ، عبد اللّه عبّاس و ضحّاک گفتند: مراد مشرکان عرب‌اند، چون گویند ایشان را که متابعت آن کنی که خدای فرو فرستاد، گویند: لا بل متابعت آن کنیم که پدران خود را بر آن یافتیم از عبادت اصنام. بعضی ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی. [.....] (2). دب، آج، لب: البلؤا. (3). اساس: فعلان، با توجّه به نسخه بدلها تصحیح شد. (4). مج، وز، مر: فعل. (5). سوره بقره (2) آیه 268. (6). همه نسخه بدلها: از دعوی. (7). مر صائبه و وصیله و حام. صفحه : 289 دگر گفتند: مراد آن است که خدای تعالی گفت: متابعت فرمان خدا کنی در باب حلال و حرام، ایشان گفتند: ما متابعت آن کنیم که پدران خود را بر آن یافتیم از تحریم حرث و انعام و بحیره و سائبه. و بهری دگر گفتند: مراد جهودانند، و «لهم» کنایت باشد عن غیر المذکورین، و کسائی «لام» «هل» و «بل» ادغام کند«1» در هشت حرف: در «تا» فی قوله بَل تُؤثِرُون‌َ«2» هَل ثُوِّب‌َ«3» بَل سَوَّلَت«4» بَل زُیِّن‌َ«5» بَل ضَلُّوا عَنهُم«6» بَل ظَنَنتُم«7» ... بَل طَبَع‌َ اللّه‌ُ«8» ... بَل نَتَّبِع‌ُ«9» إِنَّهُم أَلفَوا آباءَهُم ضالِّین‌َ«10»أَ وَ لَو کان‌َ آباؤُهُم، «الف» استفهام است به معنی تقریع، و «واو» عطف است، و معنی آن است که: (ا یتبعون آباءهم و ان کانوا جهالا)، متابعت«11» پدران خواهند کردن و اگر چه ایشان جاهل بودند! لا یَعقِلُون‌َ شَیئاً من التّوحید و العدل، از باب توحید و عدل که اصول معقول است چیزی ندانستند. وَ لا یَهتَدُون‌َ«12» کَمَثَل‌ِ الَّذِی یَنعِق‌ُ بِما لا یَسمَع‌ُ، و اینکه تشبیهی صائب است برای آن که گوسپند آواز شنود [196- پ] و معنی نداند، همچونین کافر«1» آواز می‌شنود«2» و چون تأمّل و تفکّر نمی‌کند«3» مضمون حدیث نمی‌داند«4» و بدان منتفع نمی‌شود«5». و امّا حذف مضاف و اقامت مضاف الیه به جای او در کلام عرب شایع و معروف است، کقوله تعالی: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«6» جاءَ رَبُّک‌َ«7» سَرابِیل‌َ تَقِیکُم‌ُ الحَرَّ«3» تَقِیکُم‌ُ الحَرَّ و البرد، و لکن اکتفا کرد به ذکر «حرّ» از ذکر «برد»، قال ابو ذؤیب: عصیت«4» الیها القلب انّی لأمرها مطیع فما ادری أرشد طلابها و معنی آن که: ارشد طلابها ام غی‌ّ، و لکن اکتفا کرد«5» به ذکر رشد از ذکر غی‌ّ [یعنی مثل تو ای محمّد یا مثل ما که دعوت می‌کنیم کافران را به ایشان، چون کسی است که آواز بر گوسپند می‌زند در آن که نداند«6» و منتفع نشود]«7». و جواب چهارم از او آن است که: مثل کافران در دعاشان و عبادتشان اصنام را [197- ر] چون ناعق غنمی«8» است که هیچ نداند و جواب ندهد و غنا نکند مر ناعق و داعی خود را. و بر اینکه جواب «الّا» صله بود، چنان که شاعر گفت: هم القوم الّا حیث سلّوا سیوفهم و ضحّوا بلحم من محل‌ّ و محرم المعنی هم القوم حیث سلّوا سیوفهم. و «دعاء» و «نداء» منصوب بود به آن که مفعول «یسمع» باشد، و التّقدیر: ینعق بما لا یسمع دعاء و نداء ای لا یقبل. و «یسمع»، به معنی یجیب بود، چنان که: سمع اللّه لمن حمده، ای اجاب ----------------------------------- (1). مج، وز، آج، لب: سه‌ام، مر: سیم. [.....] (2). مر: دویم. (3). سوره نحل (16) آیه 81. (4). کذا در اساس و همه نسخه بدلها و مجمع البیان ج 1/ 255، چاپ شعرانی (2/ 6) دعانی. (5). مج، وز: کردند. (6). مج، بداند، با توجّه نسخه وز و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: غنم. صفحه : 292 اللّه، و نعق بالغنم اذا صاح بها. «نعیق» آواز شبان باشد که بر گوسبند«1» زند خاص‌ّ. و بعضی دگر گفتند: عام‌ّ است همه بهایم را، و قول اوّل ظاهرتر است، قال الاخطل: فانعق بضأنک یا جریر فانّما منّتک نفسک فی الخلاء ضلالا و «نعیق» آواز کلاغ بود بی‌آن که گردن بکشد، و چون گردن بکشد آن را «نعیب» گویند. آنگه حق تعالی بر سبیل مذمّت کفّار را گفت: صُم‌ٌّ بُکم‌ٌ عُمی‌ٌ، ای هم کذلک کرانند، یعنی نمی‌شنوند آنچه ایشان را سود دارد، و اگر می‌شنوند اجابت نمی‌کنند و فهم نمی‌کنند و کار نمی‌بندند. و چون چنین است، همان انگار که نمی‌شنوند، چنان که شاعر گفت: صم‌ّ عمّا ساءه سمیع می‌گوید«2»: کر است از آنچه او را دل تنگ بکند و او شنواست، چنان که گویند: القاضی لا یسمع ما یکره، لالانند«3» از گفت خیر، چیزی نمی‌گویند که ایشان را در آن خیر بود. «عمی»، کورانند یعنی از هدی و ره راست نمی‌بینند و اگر می‌بینند متابعت نمی‌کنند همان انگار که نمی‌بیند چون منتفع نه‌اند به آن. فَهُم لا یَعقِلُون‌َ، و ایشان خود عاقل نه‌اند، یعنی استعمال عقل نمی‌کنند و خرد کار نمی‌بندند، و اینکه همچنان است که حق تعالی ایشان را یک بار تشبیه کرد به چهار پا فی قوله: أُولئِک‌َ کَالأَنعام‌ِ«4» إِنَّک‌َ لا تُسمِع‌ُ المَوتی«5» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُلُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما رَزَقناکُم، اینکه لفظ امر است ----------------------------------- (1). فق: گوسپند، دیگر نسخه بدلها: گوسفند. (2). همه نسخه بدلها: می‌گویند. (3). مج، وز: لالانید. (4). سوره اعراف (7) آیه 179. (5). سوره نمل (27) آیه 80. صفحه : 293 [197- پ] و مراد اباحت. قدیم- جل‌ّ جلاله- رخصت می‌دهد مؤمنان را و اباحت می‌کند ایشان را که بخوری«1» از خوشیها و چیزهای لذیذ که من شما را روزی کرده‌ام. و گفته‌اند: مراد به «طیّبات» حلال است، و قول اوّل بهتر است برای آن که مطابق لفظ است، و دوم اگر بر حلال حمل کنند در کلام تکرار بود برای آن که لفظ رزق مستغنی بکند«2» از قید زدن به حلال، چه روزی نباشد الّا حلال. ابو هریره روایت کند که: رسول- علیه السّلام- گفت: ان‌ّ اللّه طیّب لا یقبل الّا الطّیّب و ان‌ّ اللّه امر المؤمنین بما امر به المرسلین، فقال: یا أَیُّهَا الرُّسُل‌ُ کُلُوا مِن‌َ الطَّیِّبات‌ِ «3» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُلُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما رَزَقناکُم ، گفت: خدای تعالی پاک است الّا پاک قبول نکند، و مؤمنان را هم اینکه«4» فرمود که پیغامبران را، یعنی به خوردن حلال. آنگه گفت«5»: مردی بود که سفرهای دراز کند و اشعث و اغبر و گردناک شود، و دست بر آسمان دارد و « یا رب یا رب» گویان باشد، و طعام و شراب و لباس او از حرام بود، چگونه دعای او را اجابت کند خدای تعالی؟ و سعد بن ابی وقّاص«6» روایت کند از رسول- علیه السّلام- گفت: خدای پاک است پاک دوست دارد، و کریم است کرم دوست دارد، جواد است جود دوست دارد و پیرامن«7» خود پاکیزه داری و چنان مکنی که جهودان، که پلیدی که ایشان را باشد پیرامن سرای خود بیفگنند«8» پس از آن که در سرای جمع کرده باشند. وَ اشکُرُوا لِلّه‌ِ إِن کُنتُم إِیّاه‌ُ تَعبُدُون‌َ، و شکر خدای کنی اگر او را خواهی پرستیدن. در خبر است که رسول- علیه السّلام- گفت که خدای- جل‌ّ جلاله- گفت: مرا با جن‌ّ و انس کاری عظیم افتاد، اخلق و یعبد غیری و ارزق و یشکر غیری ، من آفرینم جز مرا پرستند، و من روزی دهم و شکر جز مرا کنند؟ آنگه چون خلقان را تحریص کرد بر طلب حلال، ذکر محرّمات بکرد تا ایشان ----------------------------------- (1). بخوری/ بخورید. (2). اساس: نکند، با توجه به نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (3). سوره مؤمنون (23) آیه 51. (4). همه نسخه بدلها: آن. (5). مر که. (6). مج: سعد ابو قاصد. (7). مر: پیراهن. (8). مج: بیفگند. صفحه : 294 از آن اجتناب کنند، گفت: إِنَّما حَرَّم‌َ عَلَیکُم‌ُ المَیتَةَ، در شاذّ خواندند که: انّما حرم علیکم المیتة و الدّم و لحم الخنزیر، چنان که مرفوع بود«1» به فاعلیّت. و ابو جعفر خواند: انّما حرّم علیکم المیتة، بر فعل مجهول و ما لم یسم‌ّ فاعله، یعنی به حرام کردند بر شما مردار و خون و گوشت خوک. و ابراهیم بن ابی عبلة چنان خواند که «ما» موصوله بود نه«2» کافّه، و معنی آن بود که: ان‌ّ الّذی حرّمه اللّه علیکم المیتة و الدّم و لحم الخنزیر، بر اینکه وجه که «ما» [198- ر] موصوله باشد، به معنی به صورت مفصوله باید نوشتن. و ابو جعفر «میّته» خواند به تشدید « یا »، و اینکه دو لغت باشد، یقال: میّت و میت، کسیّد و سید، و هیّن و هین و لیّن و لین، قال الشّاعر و جمع بین اللّغتین: لیس من مات فاستراح بمیت«3» انّما المیت میّت الاحیاء و مراد به «میته» هر جانوری است که آن را بشاید کشتن، آنگه بنه کشند«4» تا بمیرد، خوردن و تصرّف کردن و سایر وجوه انتفاع به او حرام است، پس به دو نوع مردار شود: یکی آن که: به مرگ خود بمیرد، دوم آن که: به وجهی از وجوه مرده شود از فعل آدمی، چنان کش بکشد«5» نه بر وجه مشروع، از آن که گلویش فرو گیرد، یا در خانه‌ای کند آب و علف ندهد تا بمیرد، یا به چوب و سنگ و مانند اینکه بکشد. اینکه جمله مردار باشد، و اینکه حکم شامل است جمله حیوان را مگر ماهی را که اخراج او از آب تذکیتش باشد، اگر در آب بمیرد یا آب از او باز شود پس بمیرد مردار باشد، و حلال نبود الّا که زنده از آب به در آرند، پس بمیرد و مذهب مالک آن است که: بباید کشتن و سرش ببریدن تا حلال باشد، و اگر در آبی سرد یا گرم شود از سردی یا گرمی آب بمیرد نشاید خوردن. و مذهب ابو حنیفه همچونین است. و از حیوان آب جز ماهی حلال نیست، و نیز مذهب ابو حنیفه همچونین است، و مذهب شافعی خلاف اینکه است و مذهب إبن ابی لیلی. ----------------------------------- (1). مج: بودند. (2). مر ما. (3). اساس: بموت، با توجّه به نسخه بدلها تصحیح شد. (4). مج: آنگاه بنکستند. (5). آج: بکشند. صفحه : 295 و در طافی خلاف نیست فقها را، و آن آن بود که در آب بمیرد و بر سر آب آید، و اگر دام در دریا افگند یک شبانروز و آنگه بر آرد«1»، بعضی مرده باشند و بعضی زنده، اگر تمیز تواند کردن بباید کردن، و اگر طریق نباشد به تمیز آن همه حلال بود. اما جنین شتر و گاو«2» و گوسبند چون تمام خلق باشد و موی بر آورده بود، چون شکم مادر بشکافد او را مرده یابد روا بود، که کشتن مادر کشتن اوست، و اینکه مذهب جمله فقهاست مگر ابو حنیفه که او گوید: باید که از شکم مادر زنده بیرون آید، آنگه بکشند«3» او را تا حلال باشد. و از فقها کس اعتبار تمام خلقی نکرد مگر مالک که در اینکه مسأله موافق ماست. امّا انتفاع به روغن مرده به هیچ حال«4» نشاید، و حرام است. و از رسول- علیه السّلام- پرسیدند که: در کشتی شاید مالیدن! نهی کرد و گفت: نشاید. امّا پوست مردار بنزدیک ما حرام بود و پلید باشد و به دباغه پاک نشود، و بنزدیک فقها به دباغه پاک شود، و آنچه [198- پ] از مردار پاک بود و حلال باشد انتفاع به او پشم است و موی و پر«5»، چون ببرّند«6» و بنه کنند«7» و استخوان«8» است و دندان و سم و سرو و هرشه و شیر و خایه چون پوست بالایین پوشیده باشد، و چون نباشد نشاید. و بنزدیک ابو حنیفه پوست خوک به دباغه پاک نشود و بنزدیک شافعی پوست سگ و خوک. و بنزدیک مالک انتفاع و تصرّف در چنین پوستها روا باشد مگر نماز که نشاید کردن بر او. و مذهب لیث آن است که: پیش از دباغت بشاید فروختن چون بگوید که مردار است. و مالک گفت: استخوان«9» مرده پاک نباشد و انتفاع به او روا نباشد، و به موی و پشم روا باشد. و مذهب لیث سرو و سم پاک است و باقی نه، و شافعی استخوان«10» و ----------------------------------- (1). مج، دب: بردارد. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: گاف/ گاو. (3). همه نسخه بدلها: بکشد. [.....] (4). مر: وجه. (5). مب: موی و وبر (کرک)، دیگر نسخه بدلها موی وبر. (6). مج، وز: نبرند. (7). بنه کنند/ بنکنند، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیفگنند. (9- 8). وز، مج، دب، آج، لب، فق، مب: استخان. (10). وز، آج، لب، فق، مب: استخان. صفحه : 296 موی و پشم مرده روا ندارد انتفاع و پاک نگوید، و ابو حنیفه شیر و هرشه حلال گوید، و سفیان ثوری و ابو یوسف و محمّد، شیر مردار مکروه گویند برای آن که ظرفش پلید است، و نیز در هرشه همین گویند اگر مایع باشد«1» اگر جامد باشد روا دارند. و مالک و شافعی شیر روا ندارند«2»، و لیث خایه روا ندارد. امّا موش اگر«3» در جایی میرد اگر جامد باشد پیرامن آن بباید افگندن چندان که مماسّتش باشد به او و باقی پاک بود، و اگر مایع بود پلید بود و بباید ریختن. و اگر روغن بود در زیر سقف نشاید در چراغ کردن«4»، و بنزدیک ابو حنیفه بیعش روا باشد، و بنزدیک شافعی روا نباشد. و اگر مرداری در دیگی افتد سواء اگر در حال غلیان باشد یا در حال سکون، آنچه در او باشد از مایعات بباید ریختن، و گوشت به آب بشستن«5» تا پاک شود، و اصحاب ابو حنیفه همچونین گفتند و اوزاعی«6». لیث گفت: اند«7» بار بباید شستن و پس بر آتش بجوشانیدن، و ابو حنیفه فرق کرد از میان آن که در غلیان باشد یا ساکن. اگر ساکن باشد، گوشت روا بود بخوردن پس از آن که به آب شسته باشند«8»، و اگر در حال جوشیدن بود هم«9» بباید ریختن. امّا محرّم دوم در آیت خون است به ظاهر آیت چو«10» «لام» استغراق جنس را بود، همه خونها حرام و پلید بود جز که اینکه آیت مخصوص است بقوله تعالی: قُل لا أَجِدُ فِی ما أُوحِی‌َ إِلَی‌َّ مُحَرَّماً عَلی طاعِم‌ٍ یَطعَمُه‌ُ إِلّا أَن یَکُون‌َ مَیتَةً أَو دَماً مَسفُوحاً«11»سلّم ما «9» است اگر تر ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مر: چون. (2). همه نسخه بدلها از. (3). همه نسخه بدلها چون. (4). مر: درهمی. (5). آج، لب، فق، مب، مر: گفتن. (6). مر: سیم. (7). همه نسخه بدلها: گفت. (8). مج: حذر، وز، آج، لب، فق، مب، مر: حرز. (9). همه نسخه بدلها آن. صفحه : 298 به جامه باز آید بباید شستن، و اگر خشک باشد آب بر او باید زدن. و موش و وزغ و روباه و خرگوش را حکم اینکه است بنزدیک ما، و اختلاف فقها در دگر جا گفته شود. امّا محرّم چهارم آن است که: ذبیحه‌ای که کشته«1» باشند نه به نام خدای. و أُهِل‌َّ، ای صیت«2». و «اهلال» رفع صوت بود، و هلال از اینکه جاست برای آن که عند رؤیت او آواز بردارند به تکبیر و دعا، و منه اهلال الصّبی‌ّ و استهلاله، و الاهلال بالحج‌ّ رفع الصّوت بالتّلبیة، و قال إبن احمر [199- پ]: یهل‌ّ بالفرقد رکبانها کما یهل‌ّ الرّاکب المعتمر عبد اللّه عبّاس گفت: آن ذبایح باشد که برای اصنام کشند، و در روایتی دیگر هم از او آن باشد که مشرکان کشند، پس عند ذبح«3» نام خدای نبرند، نام طواغیت برند، و هو قوله تعالی: وَ ما ذُبِح‌َ عَلَی النُّصُب‌ِ«4» وَ لا تَأکُلُوا مِمّا لَم یُذکَرِ اسم‌ُ اللّه‌ِ عَلَیه‌ِ«2» وَ ما أُهِل‌َّ بِه‌ِ لِغَیرِ اللّه‌ِ. و ذبیحه‌ای که ترسا«4» بر آن نام مسیح گفته باشد، جماعتی حلال می‌دارند، و آن مذهب عطاست و مکحول و حسن بصری و شعبی و سعید بن المسیّب و اوزاعی و لیث بن سعد. آنگه حق تعالی چون بیان حلال و حرام بکرد و محرّمات بر شمرد، اکنون رخصت می‌فرماید تا حجر نکرده باشد«5» و تخفیف کرده باشد«6» در تکلیف، به فضل و کرم می‌گوید: فَمَن‌ِ اضطُرَّ. عاصم و حمزه و یعقوب و ابو عمرو خوانند: فَمَن‌ِ اضطُرَّ، به کسر «نون»، و همچونین در اخوات او: أَن‌ِ اقتُلُوا أَنفُسَکُم أَوِ اخرُجُوا مِن دِیارِکُم«7» غَیرَ باغ‌ٍ وَ لا عادٍ، نصب «غیر» بر حال باشد، و روا بود که بر استثنا بود. اصل «بغی» در لغت طلب باشد، و در لغت«1» مخصوص شده است به طلب و قصد فساد، یقال: بغی الجرح اذا ترامی الی الفساد. و زنا را از اینکه جا بغاء گویند، قال اللّه تعالی: وَ لا تُکرِهُوا فَتَیاتِکُم عَلَی البِغاءِ«2» وَ ما کانَت أُمُّک‌ِ بَغِیًّا«3»وَ لا عادٍ، اصل «عدوان» ظلم بود و مجاوزة الحدّ، یقال: عدا یعدو عدوا و عدوّا و عداء و عدوانا اذا ظلم و تعدّی الحدّ. مفسّران در معنیش خلاف کردند. مجاهد و سعید جبیر و ضحّاک و یمان گفتند: غَیرَ باغ‌ٍ، ای قاطع للطّریق«4»، خارج علی امام المسلمین، نه به راه زدن بیرون آمده باشد یا نه بر امام مسلمانان خروج کرده باشد. عاد ظالم«5» هارب من غریم، او عبد ابق من سیّده، او مفسد فی الارض، مردی نباشد که از وامیار«6» بگریخته باشد. یا بنده‌ای که از خداوند گریخته باشد، یا به طلب فسادی رود در زمین، یا سفرش معصیت بود. به هر وجه که باشد اینان را حلال نباشد اندک و بسیار تناول کردن، ----------------------------------- (1). کذا: در اساس، دیگر نسخه بدلها: عرف که بر متن مرجّح می‌نماید. (2). سوره نور (24) آیه 33. (3). سوره مریم (19) آیه 28. (4). دب، آج، لب، فق، مب: قاطع الطّریق. (5). دب، آج، لب، فق، مب: طالح. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او امیار. صفحه : 301 و اینکه مذهب اهل البیت است و مذهب شافعی. و بعضی دگر از مفسران گفتند [200- پ]: معنی آن است غَیرَ باغ‌ٍ، یعنی نه آن که طلب اینکه محرّمات کند بقصد. وَ لا عادٍ، تعدی نکند از سدّ رمق به حدّ شبع، و اینکه قول حسن و قتاده است و ربیع و مذهب ابو حنیفه است. چون چنین باشد، فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ، بر او حرج نباشد در خوردنش. إِن‌َّ«1» إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکتُمُون‌َ ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ مِن‌َ الکِتاب‌ِ، عبد اللّه عبّاس گفت که: اینکه آیت در کعب اشرف و کعب اسد و مالک بن الضّیف و حیی‌ّ و یاسر ابناء اخطب آمد. و سبب نزول آیت آن بود که پیش از بعثت رسول- علیه السّلام- اینان گفتندی عوام‌ّ و سفله را که: نزدیک است که خدای تعالی پیغامبری بفرستد در مکّه که«5» او از شرب خمر و زنا و ربا نهی کند، نام او محمّد. چون خدای تعالی رسول را- علیه السّلام- بفرستاد، ایشان گفتند رؤسای خود را که: همانا که آن پیغامبر است که شما گفتی. ایشان گفتند: اینکه نه آن پیغامبر است، و وقت بعثه«6» او در نیامد«7» هنوز، و او مردی باشد کوتاه، ازرق چشم، اشقر، و صفات رسول- علیه السّلام- بگردانیدند، و به خلاف راستی به عوام‌ّ نمودند طمع در حطام دنیا. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد که آنان که پنهان کنند آنچه خدای فرستاده است از نعت و صفت رسول خود محمّد- صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: ان. (2). اساس: کرده/ کردی/ کرده‌ای. (3). مر را. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و بر بنده. (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). همه نسخه بدلها: بعثت. [.....] (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نیامده. صفحه : 302 مِن‌َ الکِتاب‌ِ، از توریت، وَ یَشتَرُون‌َ بِه‌ِ ثَمَناً قَلِیلًا، و بدل کنند به آن بهای اندک، برای آن که «اشتراء» که«1» خریدن است در او معنی معاوضه هست که مشتری بها می‌دهد و متاع می‌ستاند، برای آن«2» گفت: وَ یَشتَرُون‌َ بِه‌ِ ثَمَناً. و اگر تفسیر نه چنین دهند معنی کلام مستقیم نبود، برای آن که کسی بها نخرد متاع خرند، و لکن معنی آن است که بها«3» عوض متاع می‌دهند، یعنی کتاب خدا و آنچه در اوست از بیان و نعت و صفت رسول- علیه السّلام- که پنهان می‌کنند به طمع حطامی اندک فانی، به آن ماند که آن می‌دهند و بها می‌ستانند. پس با کسی مانند که مبایعت [201- ر] و مشارات کند«4»، چه اگر اینکه نکنند آن نستانند، چنان که مشتری که اگر بها ندهد متاع نستاند. و برای آن «قلیل» خواند آن را که به اضافت با ثواب خدای قلیل باشد، اگر چه به صورت بسیار باشد و خود«5» روا بود که از پست همّتی و دونی به هر بهایی«6» و به هر اندکی طمع کردندی تا به همه انواع«7» اندک باشد، جزای ایشان چه بود؟ أُولئِک‌َ ما یَأکُلُون‌َ فِی بُطُونِهِم إِلَّا النّارَ، ایشان آنانند که فردا قیامت به عقوبت آنچه امروز خورده‌اند از اینکه طعمه جز آتش دوزخ نخورند، اینکه قولی است. معنی دگر آن است که: ایشان به اینکه که می‌خورند جز چیزی نمی‌خورند که ایشان را به دوزخ برد، چون مآل و عاقبت اینکه با آتش خواهد رسانید«8»، هم آن«9» انگار که ایشان آتش می‌خورند، و بر قول اوّل فعل مستقبل باشد، و بر قول دوم فعل حال باشد. و لفظ «یأکلون» مضارع است، صالح بود حال و استقبال را. آنگه هم از روی تهدید و وعید گفت: فردای قیامت خدای با ایشان سخن نگوید، و اینکه را سه معنی باشد: یکی آن که ایشان را پایه و منزلت آن ننهد«10» که با ایشان سخن گوید تا اینکه عبارت باشد از خساست قدر ایشان و وضع منزلت ایشان. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها به معنی. (2). آج که. (3). همه نسخه بدلها به. (4). همه نسخه بدلها: کنند. (5). همه نسخه بدلها: باشد خود. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر که باشد. (7). مج: به هر نوع، دیگر نسخه بدلها: به همه نوع. (8). همه نسخه بدلها: رسانیدن. (9). همه نسخه بدلها: همانا. (10). مج، وز: ننهند، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندهد. صفحه : 303 معنی دیگر آن که: سخن نگوید با ایشان سخنی که ایشان را در آن خیری«1» و مسرت باشد چنان که با اولیای خود گوید. معنی سؤم«2» آن است که: با ایشان لم«3» و کیف و تقریر و حساب نکند، بل بفرماید تا ایشان را راست به دوزخ برند. و قولی دیگر که چهارم است آن است که: اینکه کنایت بود از سخط و غضب، چنان که یکی از ما چون بر غلام و زیر دست خود خشم گیرد با او سخن نگوید. وَ لا یُزَکِّیهِم، ایشان را تزکیه نکند، یعنی بر ایشان ثنا نیکو نگوید، و ایشان را وصف نگوید«4» به آن که ایشان نه اهل زکات و طهارت‌اند. و ابو مسلم گفت: معنی آن است که ایشان را مطهّر بنه کنند«5» از گناه، به معنی آن که ایشان را عفو بنه کنند«6» قولی دیگر آن است که ایشان را پاک بنکند یعنی بنه رهاند از دوزخ، و ایشان را عذابی الیم باشد یعنی مولم، فعیل به معنی مفعل است- چنان که بیان کرده شد. أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالهُدی، ای استبدلوا، ایشان آنانند که گمراهی بدل کرده‌اند به راه راست، یعنی هدی بداده‌اند و ضلالت بستده، و معنی آن که اینکه رها کرده‌اند و آن اختیار کرده، یعنی مسلمانی رها کرده‌اند و جهودی اختیار کرده، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است. و ابو مسلم گفت: ره بهشت رها کرده‌اند و ره دوزخ گرفته، و قول اوّل بهتر است تا چو مکرری نباشد، با«7» اینکه که: وَ العَذاب‌َ بِالمَغفِرَةِ، چه او هم اینکه معنی دارد [201- پ]. آنگه بر سبیل تعجّب فرمود«8»: فَما أَصبَرَهُم عَلَی النّارِ، و اینکه «ما» ی تعجّب بود، چه صابراند ایشان بر دوزخ. و تحقیق اینکه «ما» هر کجا امثال اینکه باشد که آن را «ما» ی تعجّب خوانند، آن«9» است که: شی‌ء اصبرهم علی النّار، چنان که ما احسن زیدا، معنی آن است که: شی‌ء احسن زیدا، چیزی است که زید را نیکو کرده است ----------------------------------- (1). مر: چیزی از. (2). مج، وز: سه‌ام. (3). مج، وز: کم. [.....] (4). همه نسخه بدلها: نکند. (6- 5). همه نسخه بدلها: بنکند. (7). مج، دب: و تا، وز: و با. (8). دب که. (9). همه نسخه بدلها: اینکه. صفحه : 304 منکر که آن چیز را نمی‌دانند که چنین به اینکه بدیعی از کار«1» او باشد، تا اینکه عبارت بود از غایت حسن او و مبالغت در اینکه معنی، همچنین آیت چیزی است که ایشان را صابر کرده است بر آتش دوزخ که نمی‌توان دانستن که آن چیست از بدیعی که آن«2» کار هست، و اینکه قول منبی است از آن که ایشان می‌دانند و جحود می‌کنند و دل بر آتش دوزخ بنهاده‌اند. قولی دیگر در «ما» آن است که: «ما» استفهامی است، یعنی چیست که ایشان را چنین صابر بکرده است بر آتش دوزخ! و معنی همان باشد که ایشان دل بر اینکه نهاده‌اند. بعضی دگر از مفسّران گفتند معنی آن است که: ما اجرأهم علی عمل اهل النّار، چه دلیرند ایشان بر عمل اهل دوزخ، اینکه قول حسن و قتاده و ربیع است. فرّاء گفت: اینکه لغت«3» اهل یمن«4» است. آنگه گفت از کسائی شنیدم که«5»: نزدیک قاضی یمن حاضر بودم و او یکی را سوگند عرضه می‌کرد و خصم او می‌گفت: ما اصبرک علی اللّه، من گفتم: چه می‌گوید! گفتند می‌گوید: ما اجرأک علی اللّه، چه دلیری تو بر خدای؟ قطرب گفت: ما اصبرهم علی عمل اهل النّار، ای ما ادومهم علیه، یعنی مصراند اینان بر معصیت. و «صبر» را معنی ثبات و حبس نفس باشد، و اینکه قول بهتر است از قول فرّاء. مجاهد گفت: ما اعملهم باعمال اهل النّار، چه نیک بر دست دارند«6» عمل دوزخیان. بهری دگر گفتند: ما ابقاهم علی النّار، چه باقی و بپای«7» اند بر دوزخ، چنان که گویند: ما اصبر فلانا علی البلایا و الحبس و الضّرب، و اینکه جاری مجرای مثل است، چنان که ما گوییم: جان سگان دارد، یعنی سخت جان است. ----------------------------------- (1). مج، وز: انکار. (2). وز، دب، آج، لب، فق، مب: اینکه، مر: در اینکه. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قول. (4). مج: بهشت، وز: یمین، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها گفت. (6). وز که. (7). کذا: در اساس، مج: بپای، وز، دب، لب، فق، مب، مر: بنای. صفحه : 305 ذلِک‌َ بِأَن‌َّ اللّه‌َ، ای ذلک العذاب، اینکه عذاب بر ایشان برای آن است که من، کتاب، یعنی توریت به حق فرو فرستادم، ایشان اختلاف کردند در آن. آنگاه اینکه اختلاف که گفتیم بیفگند برای آن که ذکر اختلاف خواست آمدن در عقب او که: وَ إِن‌َّ الَّذِین‌َ اختَلَفُوا فِی الکِتاب‌ِ. و بعضی دگر گفتند: ذلِک‌َ، اینکه عذاب برای آن است که«1» فرستادم یعنی توریت و انجیل، ایشان پنهان باز کردند و لکن اینکه لفظ «فکتموه» بیفگند اعتماد بر آن که از پیش گفته بود: إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکتُمُون‌َ ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ«2» ذلِک‌َ بِأَن‌َّ اللّه‌َ نَزَّل‌َ الکِتاب‌َ، ای اخبر«3» فی الکتاب بأنّهم لا یؤمنون و یموتون علی کفرهم، اینکه به آن است که خدای خبر داد که ایشان ایمان نیارند، و خبر«4» خدای از«5» علم بود، و علم تبع معلوم باشد علی ما هو به«6»، و اینکه نیز وجهی لطیف است. آنگه گفت: آنان که در کتاب یعنی در توریت خلاف می‌کنند، لَفِی شِقاق‌ٍ. بعضی گفتند: لفی فرقة، ایشان در فرقتی و جدایی‌اند دور، یعنی عظیم. و گفته‌اند: لفی اختلاف، ایشان در اختلاف اقوال و اهواءاند. و گفته‌اند: مراد به «کتاب» قرآن است، و آنان که مخالفان آنند در اختلافی‌اند و اقوالی متباین، یکی می‌گوید: سحر است، و یکی می‌گوید: شعر است، و یکی می‌گوید: کهانت است، و یکی می‌گوید: اعجمیی«7» می‌آموزد او را، یکی می‌گوید: اساطیر اوّلینان«8» است. ابو مسلم گفت: إِن‌َّ الَّذِین‌َ اختَلَفُوا فیه، ای اختلفوه، یعنی توارثوه خلفا عن سلف، آنان که توریت«9» به میراث برگرفته‌اند خلف از سلف، کما قال تعالی: ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها من کتاب. (2). سوره بقره (2) آیه 159. [.....] (3). وز: اخبرنی. (4). مج، وز: جز. (5). مج: در. (6). آج، مر: هو به، دیگر نسخه بدلها: هویه. (7). همه نسخه بدلها: اعجمی. (8). مر: پیشینیان. (9). مج، وز، مر: بورثه. صفحه : 306 إِن‌َّ فِی اختِلاف‌ِ اللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ«1» إِن‌َّ الَّذِین‌َ اختَلَفُوا، جهودان و ترسایانند. فِی الکِتاب‌ِ، ای فی التّوریة و الانجیل، ای خالف کل‌ّ واحد منهما صاحبه فی کتابه، هر یکی از ایشان در کتاب صاحبش را خلاف کردند. جهودان گفتند: انجیل چیزی نیست، و ترسایان گفتند: توریت چیزی نیست، کما قال تعالی: وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ لَیسَت‌ِ النَّصاری عَلی شَی‌ءٍ وَ قالَت‌ِ النَّصاری لَیسَت‌ِ الیَهُودُ عَلی شَی‌ءٍ«2»لَیس‌َ البِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَکُم قِبَل‌َ المَشرِق‌ِ وَ المَغرِب‌ِ وَ لکِن‌َّ البِرَّ مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ وَ المَلائِکَةِ وَ الکِتاب‌ِ وَ النَّبِیِّین‌َ وَ آتَی المال‌َ عَلی حُبِّه‌ِ ذَوِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکِین‌َ وَ ابن‌َ السَّبِیل‌ِ وَ السّائِلِین‌َ وَ فِی الرِّقاب‌ِ وَ أَقام‌َ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ المُوفُون‌َ بِعَهدِهِم إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرِین‌َ فِی البَأساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حِین‌َ البَأس‌ِ أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ صَدَقُوا وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُتَّقُون‌َ (177) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِصاص‌ُ فِی القَتلی الحُرُّ بِالحُرِّ وَ العَبدُ بِالعَبدِ وَ الأُنثی بِالأُنثی فَمَن عُفِی‌َ لَه‌ُ مِن أَخِیه‌ِ شَی‌ءٌ فَاتِّباع‌ٌ بِالمَعرُوف‌ِ وَ أَداءٌ إِلَیه‌ِ بِإِحسان‌ٍ ذلِک‌َ تَخفِیف‌ٌ مِن رَبِّکُم وَ رَحمَةٌ فَمَن‌ِ اعتَدی بَعدَ ذلِک‌َ فَلَه‌ُ عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ (178) وَ لَکُم فِی القِصاص‌ِ حَیاةٌ یا أُولِی الأَلباب‌ِ لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ (179) کُتِب‌َ عَلَیکُم إِذا حَضَرَ أَحَدَکُم‌ُ المَوت‌ُ إِن تَرَک‌َ خَیراً الوَصِیَّةُ لِلوالِدَین‌ِ وَ الأَقرَبِین‌َ بِالمَعرُوف‌ِ حَقًّا عَلَی المُتَّقِین‌َ (180) فَمَن بَدَّلَه‌ُ بَعدَ ما سَمِعَه‌ُ فَإِنَّما إِثمُه‌ُ عَلَی الَّذِین‌َ یُبَدِّلُونَه‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (181)فَمَن خاف‌َ مِن مُوص‌ٍ جَنَفاً أَو إِثماً فَأَصلَح‌َ بَینَهُم فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (182) [202- پ] [ترجمه] نیست نیکوی آن که فرو کنی رویتان به جانب آفتاب بر آمدن و آفتاب فرو شدن«6»، و لکن نیکوی آن است که بگرود«7» به خدای و روز باز پسین و فریشتگان و قرآن و پیغامبران و بدهد خواسته بر دوستی او به خویشان«8» و بی‌پدران و درویشان و رهگذریان و خواهندگان و در گردنها، و به«9» پای دارد نماز«10» و بدهد زکات و وفا کنندگان به پیمانشان چون پیمان کنند شکیبایان«11» در سختی درویشی و وقت کالزار«12»، ایشانند که راست گفتند و ایشانند که پرهیزگارانند. ----------------------------------- (1). سوره یونس (10) آیه 6. (2). سوره بقره (2) آیه 113. (3). همه نسخه بدلها، بجز وز، مر: که معنی که آن است. (4). مج، وز: تو، چاپ شعرانی (2/ 17): قالوا. (5). مر بمراده، دب، فق، مب، مر قوله تعالی. (6). مج، وز، آج، لب: فروشدنگاه. (7). مج، وز: بگروی. [.....] (8). مج، وز نزدیک. (9). مج، مب، مر: بر. (10). مج، وز، آج، لب را. (11). مج، وز، آج، لب، فق: و شکیبان. (12). مج، وز، فق: کارزار. صفحه : 307 [203- ر] ای آنان که بگرویدی نوشتند بر شما باز کشتن در کشتگان، آزاد به آزاد، و بنده به بنده، و زن به زن، هر که را عفو بکنند«1» از برادرش«2» چیزی پسروی به نیکویی و دادن به او به نیکوی، آن سبک باری است از خدای شما و بخشایشی هر که«3» از اندازه در گذرد پس از آن، او را عذابی بود دردناک. شما را در قصاص زندگانی است ای خداوندان خردها تا همانا شما پرهیزگار شوی. نوشتند بر شما چون حاضر آید یکی از شما را مرگ، اگر بگذارد مالی اندرز برای مادر و پدر و نزدیکان به نیکوی، واجب بر پرهیزگاران [203- پ]. هر که بدل کند آن را پس از آن که شنید، بزه آن بر آنان باشد که بدل کنند آن را، که خدای شنوا و داناست. هر که ترسد از اندرزکننده‌ای کژیی«4» یا بزه‌ای به اصلاح آرد میان ایشان، بزه‌ای نیست بر او که خدای آمرزنده و بخشابنده است. اهل تأویل در سبب نزول آیت خلاف کردند. حسن بصری و قتاده و ربیع گفتند: سبب نزول آیت آن بود که، جهودان در نماز روی به مغرب کردندی و ترسایان به مشرق، و گفتند: برّ و نیکوی«5» اینکه است که ما بر آنیم، خدای تعالی ----------------------------------- (1). مج، وز: کند. (2). مج: برادرانش. (3). مج، وز، آج، لب او. (4). آج، لب: گولی. (5). همه نسخه بدلها: نیکویی. صفحه : 308 تکذیب ایشان را اینکه آیت فرستاد و باز نمود که: اینکه بر نیست، برای آن که اینکه منسوخ است به توجّه به کعبه. قتاده و عبد اللّه عبّاس گفتند: آیت پیش از ایجاب فرایض آمد و تحدید«1» حدود شرع از نماز و زکات«2»، و در بدایت اسلام مرد به اینکه قدر بارّ بودی که به خدای و رسول ایمان آوردی، چون خدای تعالی حدود و احکام شرع بنهاد، گفت: برّ اینکه بس نیست که جهودان و ترسایان بر آنند«3» تا حدود و احکام شرع به جای نیارند از آنچه در آیت شرح داد تا صادق و متّقی و بارّ باشند. حمزه و حفص خوانند: لَیس‌َ البِرَّ، به نصب «برّ» بر آن که خبر «لیس» باشد. و أَن تُوَلُّوا، اسم لیس باشد. و باقی قرّاء خوانند: لیس البرّ، به رفع «را» بر آن که او اسم باشد، و أَن تُوَلُّوا، به جای خبر و مانند قراءت حمزه«4»، قوله تعالی: ما کان‌َ حُجَّتَهُم إِلّا أَن قالُوا«5» فَکان‌َ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النّارِ خالِدَین‌ِ فِیها«6» فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَم‌َّ وَجه‌ُ اللّه‌ِ«8» لَیس‌َ البِرَّ«9» وَ لکِن‌َّ البِرَّ مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ. و اگر گویند: «برّ» من اسماء المعانی است، و «من» از اسماء اشخاص است، چگونه روا باشد که اینکه را به خبر آن کند! و مبتدا و خبر هر دو یکی باید! گوییم از اینکه چند جواب گفته‌اند: یکی آن که اسم را بر طریقه فعل رانده است، چنان که گویند: انّما البرّ الّذی یصل رحمه، و معنی آن است که«2»: إنّما البرّ صلة الرّحم، و اینکه قول فرّاء و مفضّل سلمه است، و انشد الفرّاء. لعمرک ما الفتیان أن تنبت اللّحی و لکنّما الفتیان«3» کل‌ّ فتی ند«4» معنی آن است که: ما الفتوّة نبات اللّحی. و قول دوم آن است که: مضاف از کلام بیفگند«5» و مضاف الیه به جای آن بنهاد«6»، و تقدیر اینکه است: و لکن‌ّ البرّ برّ من امن باللّه، چنان که گفت: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«7» وَ جاءَ رَبُّک‌َ«8» ما خَلقُکُم وَ لا بَعثُکُم إِلّا کَنَفس‌ٍ واحِدَةٍ«9»مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ، و نیکوکار آن کس بود که ایمان دارد«4» به خدای و صفات او، و در لفظ ایمان داخل باشد، ایمان به خدای تعالی و پیغامبران و قیامت و بعث و نشور و کتابها و فرشتگان. و در آیت دلیل است بر بطلان قول آنان که گویند: عمل از جمله ایمان است، برای آن که حق تعالی ایمان از عمل جدا کرد. اوّل ایمان به آنچه واجب است که تصدیق کنند آن را بگفت، من قوله: بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ وَ المَلائِکَةِ وَ الکِتاب‌ِ وَ النَّبِیِّین‌َ. آنگه ذکر عمل صالح کرد به «واو» عطف و چیزی«5» بر نفس خود عطف نکنند، باید که معطوف دگر باشد و معطوف علیه دگر، دگر آن که«6» اگر چنان بودی که ایشان گفتند«7»، به منزلت آن بودی که گفتی: من امن باللّه، و: امن باللّه و: امن ----------------------------------- (1). مج اسم فعل بر فاعل نهند چنان که گویند: رجل صوم و عدل، با توجّه به وز و اتّفاق نسخه بدلها، زاید می‌نماید. (2). مر شاعر. (3). مج: بار ترتعت، دب: ندارد، با توجّه و ضبط وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). همه نسخه بدلها: آرد. (5). وز، مر: خبر، دیگر نسخه بدلها: چیز. (6). مج: آنگه. (7). آج، لب، فق، مب، مر: گفتندی. صفحه : 311 باللّه، چون هر یکی از نماز و زکات و صدقات و اعمال صالحه هر یکی ایمان باشند، و بهری بر بهری«1» معطوف، به هر یکی یک بار تکرار ایمان باشد، و اینکه ظاهر الفساد است، و اخباری که در اینکه باب روایت کردند محمول بود بر کمال ایمان و فضیلت ایمان. آنگه حق تعالی«2» پس از ایمان به خود گفت که: ایمان دارد به قیامت از بعث و نشور و حساب و کتاب و ثواب و عقاب، برای آن که اینکه همه الطاف بود که او را به طاعت نزدیک کند و از معصیت دور کند. وَ المَلائِکَةِ، «لام» استغراق جنس است، به جمله فریشتگان ایمان دارد که ایشان بندگان خدااند- بندگانی گرامی- چنان که گفت: بَل عِبادٌ مُکرَمُون‌َ«3»وَ الکِتاب‌ِ، گفته‌اند: «لام»«5» جنس است تا جمله کتابها در تحت او شود. و گفته‌اند: تعریف عهد است، و مراد قرآن است که ناسخ است جمله کتابها را، و کتابها به او منسوخ است. وَ النَّبِیِّین‌َ، «لام» تعریف جنس است به جمله پیغامبران. آنگه ذکر عمل صالح کرد و عبادت ابدان و اموال بگفت: وَ آتَی المال‌َ، و مال بدهد، عَلی حُبِّه‌ِ، بر دوستی او. خلاف کردند در آن که ضمیر راجع با کی است، بعضی گفتند: راجع با مال است، و «علی» به معنی «مع» است، چنان که گویند: فلان علی صغر سنّه یقول الشّعر، ای مع صغر سنّه. مال بدهد با آن که مال دوست دارد. و قولی دیگر آن است که: ضمیر راجع است [205- ر] با نام خدای تعالی، ای علی حب‌ّ اللّه، و اینکه هر دو وجه گفته‌اند فی قوله: وَ یُطعِمُون‌َ الطَّعام‌َ عَلی حُبِّه‌ِ«6» عَلی حُبِّه‌ِ ذَوِی القُربی، ای علی حب‌ّ المعطی ذوی القربی، و معنی آیت آن بود که: مال بدهد برای محبّت ایشان تا آیت منبی بودهم از عطا دادن«2»، هم از«3» صلت رحم. و بر اینکه وجه ذَوِی القُربی مفعول «حب‌ّ» باشد، مفعول «ایتاء» نباشد، و قولهای اوّل قریبتر است. و وجهی دگر آن است: علی حب‌ّ الایتاء، مال دهد با آن که دادن دوست دارد. و قول بیشتر مفسّران از عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و ربیع و سدّی آن است که: راجع است با مال، و بیانش آن که عبد اللّه مسعود روایت کرد که رسول- صلّی اللّه علیه و علی اله- گفت: چون او را پرسیدند که: ای‌ّ الصّدقة افضل! قال: ان تعطی و انت صحیح شحیح تأمل الغنی، و یروی«4»:5» تأمل العیش و تخشی الفقر فلا تمهّل حتّی اذا بلغت الحلقوم« قلت لفلان کذا و لفلان کذا، یکی پرسید که: یا «6» رسول اللّه؟ کدام صدقه فاضلتر است! گفت: آن که بدهی و توتن درست باشی و بخیل امّید زندگانی داری و از درویشی ترسی رها نکنی تا جان به گلو«7» رسد، آنگه گویی«8»: اینکه فلان را و آن فلان را، چه در حال یأس آن رونق ندارد که در حال سعت«9» و اختیار با تردّد«10» دواعی. ابو الدّرداء روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: مثل آن کس که به در مرگ صدقه دهد، مثل کسی بود که چیزی به هدیّه دهد پس از آن که سیر شده باشد. حق تعالی شش کس را ذکر«11» کرد که مال به ایشان بدهد: اوّل خویشان را، چه صدقه بر ایشان هم صدقه باشد و هم صلت رحم، چنان که گفت«12»- علیه السّلام: الصّدقة علی القرابة صدقة و صلة. ----------------------------------- (1). مر علی. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به. (4). مب و. (5). آج، لب، فق، مب، مر و. (6). وز: ای. (7). مر: گلوا. (8). دب، آج، لب، فق، مر که. (9). دب، مر: سعت صحت، آج، لب، فق، مب: صحّت. (10). لب و. (11). مر: یاد. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر رسول. [.....] صفحه : 313 و زینب زن عبد اللّه مسعود مالی داشت بر خویشان خود خرج می‌کرد. از رسول- علیه السّلام- پرسید که: مرا در اینکه«1» چیست! گفت: لک اجران اجر القرابة و اجر الصّدقة، گفت: تو را دو مزد است، مزد خویشی و مزد صدقه. و فاطمه بنت قیس بیامد و گفت: یا رسول اللّه؟ هفتاد دینار زر دارم، کجا خرج کنم! گفت: 2» اجعلیها فی قرابتک« ، بر خویشان خود صرف کن. وَ الیَتامی، و نصیبی به یتیمان ده«3»، و یتیم آن باشد که در خردی پدرش بمیرد، و اگر چه در ظاهر آیت آن است که مال به یتیمان دهد، معنی آن است که به ولی‌ّ«4» ایشان دهد، و به آن کس که به کار ایشان قیام کند الّا آنگه که«5» مراهق بود و در او رشدی باشد و بعض الصّلاح بشناسد. و رسول- علیه السّلام- گفت: خیر بیوتکم بیت فیه یتیم یحسن الیه و شرّ بیوتکم بیت فیه یتیم یساء الیه ، گفت: بهترین [205- پ] خانه‌های شما خانه‌هایی«6» بود که در او یتیمی بود که«7» با او احسان کنند، و بترین خانه‌های شما خانه‌ای است که در او یتیمی باشد که با او اساءت و بدی کنند در آن جا. آنگه گفت: انا و کافل الیتیم کهاتین فی الجنّة- و أشار باصبعیه ، من و تکفّل کننده یتیم در بهشت همچنین باشیم، و به دو انگشت اشارت کرد- به سبّابه و وسطی. ابو مالک روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: من ضم‌ّ یتیما الی طعامه و شرابه حتّی یستغنی عنه وجبت له الجنّة، گفت: هر که یتیمی را با خود گیرد به طعام و شراب تا چنان شود که از او مستغنی شود، بهشت او را واجب شود. یعقوب را گفتند: در مصر مردی است که مسکین را طعام دهد و یتیم را اکرام کند، گفت: باید که از اهل البیت ما باشد، چون بدیدند یوسف بود- علیه السّلام. وَ المَساکِین‌َ، جمع مسکین و هو مفعیل من السّکون. و مسکین آن بود که از فقیر به بود، او را ضعیف«8» حال باشد او را بلغه‌ای«9» بود از عیش و کفایتش نبود. و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر ثواب. (2). همه نسخه بدلها گفت. (3). همه نسخه بدلها: دهد. (4). مج، وز: تولی. (5). همه نسخه بدلها: آن که. (6). همه نسخه بدلها: خانه‌ای. (7). همه نسخه بدلها در آن جا. (8). همه نسخه بدلها: ضعف. (9). مر: بلغت. صفحه : 314 گفته‌اند: مسکین آن باشد که اگر چه محتاج بود از مردم چیزی نخواهد، و در خبر است که رسول- علیه السّلام- گفت: لیس المسکین بالطّوّاف و لا بالّذی یردّه التّمرة و التّمرتان و اللّقمة و اللّقمتان انّما المسکین الضّعیف الّذی لا یسأل النّاس و لا یفطن له فیتصدّق علیه، گفت: مسکین نه اینکه درویش گردنده باشد که او را باز گرداند یک خرما یا دو«1» و یک لقمه یا دو«2» و لکن«3» مسکین ضعیفی باشد که از مردم«4» چیزی نخواهد و نداند خواستن، مردم او را نشناسند تا بر او صدقه کنند. آنگه گفت: اگر خواهی اینکه آیت بخوانی: یَحسَبُهُم‌ُ الجاهِل‌ُ أَغنِیاءَ مِن‌َ التَّعَفُّف‌ِ تَعرِفُهُم بِسِیماهُم لا یَسئَلُون‌َ النّاس‌َ إِلحافاً«5»وَ ابن‌َ السَّبِیل‌ِ، مفسران در آن خلاف کردند. عبد الله عبّاس و قتاده گفتند: مهمان است. عبد اللّه عبّاس گفت: او سه روز مهمان باشد، چه حق‌ّ ضیافت سه روز است، آنچه بالای آن بود از باب معروف است، و هر معروفی صدقه بود. و رسول- علیه السّلام- گفت: من کان یؤمن باللّه و الیوم الاخر فلیکرم ضیفه. و رسول- علیه السّلام- گفت: مهمان چون در آید«1» با روزی خود آید، و چون برود گناه صاحبش با خود«2» ببرد، یعنی خدای تعالی آن طعام که او را داده باشد کفّارت گناه میزبانش کند. مجاهد و ربیع گفتند: مراد رهگذری است مرد مسافر، و برای آنش «إبن السّبیل«3»» خواند که ملازم راه بود و بر«4» سر راه بود، چنان که مرغ آبی را «إبن الماء» خوانند، و مرد معمّر را «إبن الدّنیا«5»»، و قال ذو الرّمّة: وردت اعتسافا و الثّریّا کأنّها علی قمّة الرّأس إبن ماء محلّق و گفته‌اند: منقطع به را می‌خواهد که راه زده باشند بر او و مالش برده. وَ السّائِلِین‌َ، خواهندگان، درویشانی که به جای«6» سؤال باشند. رسول- علیه السّلام- گفت: للسّائل حق‌ّ و ان جاء علی فرس، سائل را حق‌ّ است و اگر چه بر اسب آید. و در خبر است که: سائلی یک روز سؤال می‌کرد، حسین بن علی- علیهما السّلام- گفت: دانی تا چه می‌گوید! گفتند: نه، یا بن رسول اللّه. گفت، می‌گوید: من رسول ترازوی«7» شماام اگرم خیری«8» بدهید از شما برگیرم و آن جا برم، و الّا دست تهی آن جا روم. و رسول- علیه السّلام- گفت: 9» لا تردّوا السّائل و لو بظلف محرّق« ، گفت: سائل«10» را رد مکنید«11» و اگر به سم گوسپندی سوخته باشد. و رسول ----------------------------------- (1). مج، وز: دارند. (2). فق: صاحب خانه را. (3). دب: و إبن السّبیل. (4). مج: در. [.....] (5). همه نسخه بدلها گویند. (6). آج، لب، فق، مب، مر: به حال. (7). دب: رسول قرارگاه، آج، لب: رسول تراز، مب: رسول، مر: رسول فرا. (8). همه نسخه بدلها: چیزی. (9). آج، لب، فق، مر: محرقا. (10). مج: سائلی. (11). مر: محروم مکنید. صفحه : 316 - علیه السّلام- گفت: 1»2» لولا ان‌ّ« السّؤال یکذبون ما قدّس من ردّهم«، اگر نه آنستی که سائلان دروغ می‌گویند، توفیق ندادندی آن«3» را که ایشان را رد کردی، و اگر سائل را هیچ حقّی نیست جز آن که«4» کشف حال خود کند در پیش تو و آبروی خود بریزد و در مقام مذلّت بایستد خود کفایت است«5». در خبر است که: یک روز اعرابیی آمد تا بر امیر المؤمنین«6»- علیه السّلام- سؤال کند. امیر المؤمنین گفت: یا اعرابی؟ چیزی دانی«7» نوشتن! گفت: آری. گفت: اکتب حاجتک علی الارض لئلّا اری ذل‌ّ السّؤال فی وجهک، حاجت خود بر زمین بنویس به چیزی و سؤال مکن تا مرا ذل‌ّ سؤال در روی تو نباید دیدن، و هر عطا«8» که از پس سؤال بود به بهای آبروی سائل بر نیاید، چنان که شاعر گوید: ما اعتاض باذل وجهه بسؤاله عوضا و لو نال الغنی بسؤال و اذا السّؤال مع النّوال و زنته [602- پ] رجح السّؤال و خف‌ّ کل‌ّ نوال و اذا ابتلیت ببذل وجهک سائلا فابذله للمتکرّم المفضال ان‌ّ الکریم اذا حباک بموعد اعطاکه سلسا بغیر مطال وَ فِی الرِّقاب‌ِ، مفسّران خلاف کردند. بعضی گفتند: مراد بندگانند که در رنج و سختی باشند«9» کسی ایشان را بخرد و آزاد کند، و اینکه قول سعید جبیر و قتاده است. و در خبر است که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او بنده‌ای آزاد کند خدای تعالی به هر عضوی از او عضوی از اینکه«10» از آتش دوزخ آزاد کند. و قول بیشتر مفسّران بر آن است که: مراد مکاتبانند که خویشتن را باز«11» خریده باشند و بها نداده یا تمام نداده، ایشان را یاری باید دادن بر فکاک گردنشان«12» از بند بندگی، و از زکات نیز نصیبی به ایشان باید دادن چنان که در آیت زکات هست. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: ندارد. (2). همه نسخه بدلها گفت. (3). دب: او. (4). مج، وز: چنان که. (5). همه نسخه بدلها: بودی. (6). آج، فق، مر علی. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: توانی. [.....] (8). فق: و نیز عطائی، دیگر نسخه بدلها: و نیز عطا. (9). وز: باشد. (10). دب، آج، فق، مر: از تن او، مب: از آن مولای. (11). مج، وز: به آن. (12). مر: خلاص کردنشان. صفحه : 317 عبد الرّحمن بن سهیل بن حنیف«1» روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: هر که او مکاتبی را یاری دهد بر آن که گردن خود آزاد کند، یا غازیی را در آلتش«2»، یا مجاهدی را در سبیل خدای تعالی، حق تعالی سایه کند او را در سایه‌یش آن روز که سایه نباشد الّا سایه او. براء بن عازب روایت کند که: اعرابیی بنزدیک رسول آمد«3»، گفت: یا رسول اللّه؟ مرا عملی«4» آموز که مرا به بهشت«5» رساند. رسول- علیه السّلام- گفت: خطبه کوتاه کردی، و لکن سؤال پهن«6» کردی، گفت: اعتق النّسمة و فک‌ّ الرّقبة، عتق نسمه و فکاک رقبه کار بند. گفت: یا رسول اللّه؟ نه هر دو یکی باشد! گفت: عتق نسمه آن بود که بنده«7» آزاد کنی، و فکاک رقبه آن بود که یاری کنی کسی را تا گردن خود آزاد کند از بندگی. اکنون خلاف کردند که مال به اینان دادن که در آیت فرمود، زکات است یا بیرون زکات. سدّی و شعبی‌ّ گفتند: بیرون زکات است، برای آن که ذکر زکات هم در اینکه آیت هست، فی قوله«8»: وَ أَقام‌َ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ، اگر اینکه بر زکات حمل کنند تکرار باشد، و اینکه وجهی نیک است، امّا بر آن وجه که جماعتی گفتند که: اینکه بیرون زکات است، و اینکه هم واجب است، خلاف اجماع باشد، و در آیت بیش از اینکه نیست که: وَ لکِن‌َّ البِرَّ مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ، الی قوله وَ آتَی المال‌َ عَلی حُبِّه‌ِ، اینکه «ایتاء» مال از جمله «برّ» شمرد، و «برّ» هم«9» بر واجب آید و هم بر سنّت، و حملش بر سنّت کردن اولیتر بود. و حسن بصری گفت: مراد به اینکه زکات فریضه است، برای آن که بعضی از اینکه مذکوران مستحق«10» زکاتند [207- ر] فی قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات‌ُ لِلفُقَراءِ وَ المَساکِین‌ِ«11» وَ أَقام‌َ الصَّلاةَ، «لام» جنس است، مشتمل بود بر«8» واجب«9» و مندوب«10». و اسم «صلاة» شامل«11» بود و متناول هم«12» فریضه را و هم سنّت را. امّا زکات اگر چه ----------------------------------- (1). مج: نیست. (2). فق، مر: قال. (3). وز، لب، فق، مب، مر: آنگه. (4). آج، لب، فق، مب: سیحة، آج در حاشیه و به خط مرحوم بهار آمده است: در حدیث مبارکه اینکه دو کلمه «و سیحة سمینها» کویا غلط است و معنی ندارد و از قرار ترجمه حدیث شاید چنین باشد که: و سمحة لبنها. حرّره ملک الشعراء غفر له. (5). مج: کشف، آج، آبستی، لب، فق، مب، مر: کشتن، با توجّه به نسخه وز، تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها: بدهد. (7). مج، وز: با تکرار «زکات». (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر آن که. (10- 9). دب، آج، لب، فق، مب، مر بود. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: واجب. (12). وز: ندارد. صفحه : 319 «لام» در او تعریف جنس راست، بر حدّ آن که در صلات هست، و لکن اسم زکات در شرع جز بر فریضه نیفتد«1»- و در تفسیر اینکه در جای خود برفت. آنگه حق تعالی گفت: وَ المُوفُون‌َ بِعَهدِهِم، مدح کرد آنان را که به عهد وفا کنند. و «واو» عطف است علی قوله: مَن آمَن‌َ، و اگر چه «امن» موحّد است، لفظ «من» صالح است واحد و جمع را، یک بار از او کنایت بر واحد کنند و یک بار به جمع چنان که قدیم تعالی گفت: وَ مِنهُم مَن یَستَمِع‌ُ إِلَیک‌َ وَ جَعَلنا عَلی قُلُوبِهِم أَکِنَّةً أَن یَفقَهُوه‌ُ«2» أَوفُوا بِالعُقُودِ«4» وَ أَوفُوا بِعَهدِ اللّه‌ِ«5» یُوفُون‌َ بِالنَّذرِ«6» الَّذِین‌َ یَنقُضُون‌َ عَهدَ اللّه‌ِ مِن بَعدِ مِیثاقِه‌ِ«8»وَ مِنهُم مَن عاهَدَ اللّه‌َ«9» وَ تَوَلَّوا وَ هُم مُعرِضُون‌َ«10» إِن‌َّ العَهدَ کان‌َ مَسؤُلًا«12»وَ أَوفُوا بِعَهدِ اللّه‌ِ إِذا عاهَدتُم«1» أَوفُوا بِعَهدِی أُوف‌ِ بِعَهدِکُم«3» رِجال‌ٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّه‌َ عَلَیه‌ِ«4» وَ مَن أَوفی بِعَهدِه‌ِ مِن‌َ اللّه‌ِ«5» وَ إِبراهِیم‌َ الَّذِی وَفّی«6» یُوفُون‌َ بِالنَّذرِ«7» بَلی مَن أَوفی بِعَهدِه‌ِ وَ اتَّقی«8» وَ المُوفُون‌َ بِعَهدِهِم إِذا عاهَدُوا ...، مدح کرد در اینکه آیت آنان را که به عهد وفا کنند، اگر عهد با خدای کنند و اگر با یکدیگر، و چون وعده دهند«9» انجاز کنند«10»، و چون سوگند خورند به راست کنند، و چون نذر کنند به جای آرند، و چون گویند راست گویند، و چون امانت به ایشان دهند ادا کنند و خیانت نکنند. و انس روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: لا ایمان لمن لا امانة له، گفت: ایمان نباشد آن را که امانت نباشد«11». و لا دین لمن لا عهد له، و دین نباشد او را که«12» عهد نباشد. ----------------------------------- (1). سوره نحل (16) آیه 91. (2). دب، آج، لب، فق، مر من. (3). سوره بقره (2) آیه 40. [.....] (4). سوره احزاب (33) آیه 23. (5). سوره توبه (9) آیه 111. (6). سوره نجم (53) آیه 37. (7). سوره دهر (76) آیه 7. (8). سوره آل عمران (3) آیه 76. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: وعده کنند. (10). دب، آج، لب، فق، مب: آنچنان کنند، مر: به جای آرند. (11). مر: نداشته باشد. (12). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نباشد آن را که او را، مب، مر: نباشد آن را که. صفحه : 321 و ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: خدای- جل‌ّ جلاله- گفت: سه کس آیند«1» که من خصم ایشانم، و هر کس را که«2» خصم او باشم مقهور بود: مردی که با من عهدی کند پس غدر کند به آن عهد، و مردی که آزادی را بفروشد و بهای او بخورد، و مردی که مزدوری را به مزد بستاند و مزدش ندهد نزدیک«3» فراغ او از عمل. وَ الصّابِرِین‌َ، «واو» عطف است [208- ر]، و در نصب او چند وجه گفتند: بیشتر نحویان گفتند: نصب بر مدح است، و تحقیق او آن بود که نصب او به اضمار فعلی باشد، کأنّه«4» قال اعنی بما قلت و ما وصفت«5» الصّابرین. اینکه ابیات ابو عبیده آورد در اینکه باب: لا یبعدن قومی الّذین هم سم‌ّ العداة«6» وافة الجزر النّازلین بکل‌ّ معترک و الطّیّبین معاقد الأزر و عرب چنان که نصب بر مدح کنند، نصب بر ذم‌ّ کنند، کما قال«7» تعالی: مَلعُونِین‌َ أَینَما ثُقِفُوا«8» وَ امرَأَتُه‌ُ حَمّالَةَ الحَطَب‌ِ«9» وَ آتَی المال‌َ، «واو» عطف است گفت بر ذَوِی القُربی، کأنّه قال: و أتی المال هؤلاء المذکورین و الصّابرین، و اینکه وجه نیک نیست«1» برای آن که آیت در مدح دهندگان آمد، نه در مدح ستانندگان«2». آنگه«3» حق تعالی صبر بر شداید را بر سه نوع بنهاد، گفت: آنان که صبر کنند فِی البَأساءِ، ای فی الفقر و الجوع و سوء الحال، یعنی بر درویشی و تنگدستی و گرسنگی، وَ الضَّرّاءِ، یعنی، المرض و انواع السّقم و البلیّات، بر بیماری«4» و انواع ابتلا به بلا. وَ حِین‌َ البَأس‌ِ، یعنی وقت الحرب، اینکه دو نوع صبر ضروری«5» است و آن یکی اختیاری، آن که بر آن دو گانه صبر نکند دست او جز به جزع نرسد«6»، سود نداردش«7»، و آن که بر اینکه صبر نکند آن باشد که ثبات نکند و بگریزد. عبد اللّه عبّاس گفت: فِی البَأساءِ، فی الشّدّة، وَ الضَّرّاءِ، الزّمانة. گفت: «بأساء» و «بؤس» شدّت است، و «ضرّاء» زمانت است، یعنی بر جای مانده باشد از بی‌پایی. امّا صبر بر فقر هم از جمله جهاد است: جهاد بر نفس و جهاد با شیطان. امّا نفس او را مطالبت کند به شهوات، و امّا شیطان امر کند او را به غوایات، چون دست بر هر دو فشاند جهاد کرده باشد. در حکایات الصّالحین هست که: فتح موصلی شبی در خانه آمد، در خانه او نه نان بود نه آب بود نه چراغ بود. نماز بکرد و سر بر زمین نهاد در سجده شکر«8» گریستن گرفت«9» و می‌گفت: بار خدایا؟ مرا به بی‌طعامی ابتلا کردی، و در تاریکی بی‌چراغ بنشاندی. بار خدایا؟ من اینکه درجه به کدام عمل یافتم! و من خویشتن را اینکه پایه نمی‌دانم، که شاید که تو با من اینکه کنی که اینکه پایه اولیاست، و من اینکه پایه ندارم. اینکه همانا از آداب امیر المؤمنین- علی- علیه السّلام- گرفته باشد که او روزی بگذشت، جماعتی را دید تن درست جوان در گوشه [208- پ] مسجدی نشسته و هر ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: است. (2). مج، وز، دب، آج، لب: استانندگان. (3). مج: آنک. (4). مج، وز، دب، لب، فق، مر: شماری. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: ضرورتی. (6). همه نسخه بدلها و جزع. (7). همه نسخه بدلها او را. (8). مب: و به سجده و شکر کرد. (9). مب: گریه می‌کرد. [.....] صفحه : 323 یکی پوستین«1» مسلمانی پیش گرفته، ایشان را گفت: شما چه مردمانید! گفتند: نحن المتوکّلة«2»، گفتند: ما فرقتی متوکّلانیم. گفت: 3» لا بل انتم المتأکّلة« ، شما جماعتی بسیار خوارانید«4». پس اگر شما متوکّلید، حقیقت توکّل شما تا کجا رسید! ایشان گفتند: اذا وجدنا اکلنا و اذا فقدنا صبرنا ، چون یابیم بخوریم و چون نیابیم صبر کنیم. گفت: هکذا تفعل الکلاب عندنا«5»، سگان محلّت ما هم چنین کنند. گفتند«6»: چون باید کردن! گفت: چنان که ما کنیم. گفتند«7»: چگونه کنی! گفت: اذا وجدنا بذلنا و اذا فقدنا شکرنا، چون یابیم بدهیم و چون نیابیم شکر کنیم. عبد اللّه عبّاس روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: فردا قیامت که خلایق را در صعید سیاست بدارند، منادیی از قبل رب‌ّ العزّة ندا کند که: کجا اند درویشان! آن گدیان متجمّل [و آن درویشان متحمّل]«8» جواب دهند. حق تعالی گوید: اینان را نزدیک در آرید«9». ایشان را بیارند«10» تا به حجابی آرند که در آن حجاب الّا مقرّبان نروند. آنگه حق تعالی به خودی خود با ایشان خطاب کند، گوید: بندگان من؟ در«11» دنیا دنیا را از شما منع کردم«12». صبر کردید. گویند: بار خدایا؟ تو عالمتری، چنین بود. آنگه چون کسی که از کسی عذر خواهد از ایشان عذر خواهد، گوید: بندگان من؟ برای کرامت شما کردم، نه هوان شما. امروز بروید، به صفهای قیامت روید، و هر«13» که شما را لقمه‌ای«14» داد یا شربه‌ای«15» داد، دست او گیرید، او را با خود به بهشت برید که شفاعت شما در حق‌ّ او«16» مقبول است. ایشان بیایند و خلقی عظیم را ----------------------------------- (1). مر: هر یک پوستانی. (2). دب، لب، فق، مر: المتوکّل. (3). اساس: به صورت «المتّکلة» هم خوانده می‌شود. (4). همه نسخه بدلها: خورانید. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر گفت. (6). مر پس. (7). مر شما. (8). اساس: که به صورت نو نویس است ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). دب: نزدیکتر آرید، مب: نزدیک من آرید، مر: نزدیکتر آیید. (10). همه نسخه بدلها بجز وز: بیاورند. (11). مر دار. (12). مر: کردند. (13). همه نسخه بدلها کس. (14). مب نانی. [.....] (15). فق، مب: شربت آبی. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ایشان. صفحه : 324 دست گیرند و به بهشت برند. و در خبر است که: 1»2» اذا رأیت الغنی مقبلا علیک فقل ذنب« عجّلت عقوبته و اذا رأیت الفقر« مقبلا علیک فقل مرحبا بشعار الصّالحین، چون توانگری بینی که روی به تو نهد، بگو گناهی کرده‌ام که عقوبت آن تعجیل کردند، و چون درویشی بینی که روی به تو دارد بگو مرحبا به شعار صالحان. و شعرا بسیار گفته‌اند در تفضیل درویشی بر توانگری«3»، منها قول الشّاعر: دلیلک ان‌ّ الفقر خیر من الغنی و أن‌ّ قلیل المال خیر من الوفر لقاءک«4» مخلوقا«5» عصی اللّه للغنی«6» و لم تر انسانا عصی اللّه فی الفقر و لابی العتاهیة: تسل‌ّ فان‌ّ الفقر یرجی له الغنی و ان‌ّ الغنی یخشی علیه من الفقر ا لم تر ان‌ّ البحر ینضب ماؤه و یأتی علی حیتانه نوب الدّهر«7» و لست بنظّار الی جانب الغنی اذا کانت العلیاء فی جانب الفقر و انّی لصبّار علی ما ینوبنی و حسبک ان‌ّ اللّه أتنی علی الصّبر تری الدّهر مغتالا«8» و لم أر ثروة من المال تنبی النّاس عنّی و عن امری [902- ر] و انّی علی فقری لأحمل همّة لها مسلک بین المجرّة و النّسر در خبر است که یک روز امیر المؤمنین و خضر- علیهما السّلام- به هم رسیدند. امیر المؤمنین او را گفت: کلمتی حکمت بگو تا از تو یاد گیرم. خضر- علیه السّلام- گفت: ما احسن تواضع الاغنیاء للفقراء قربة الی اللّه ، چه نیکوست تواضع توانگران«9» درویشان را تقرّب به خدای را. امیر المؤمنین گفت: خواهی که«10» از اینکه نیکوتر بشنوی! گفت: بیار [گفت]«11»: 12» و احسن من ذلک تیه الفقراء« علی الاغنیاء ثقة باللّه، از اینکه نکوتر تکبّر درویشان بود بر توانگران استواری به خدای. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز وز: ذنبا. (2). دب، آج، لب، فق، مب: الفقیر. (3). همه نسخه بدلها: فی تفضیل الفقر علی الغنی. (4). اساس: لقاء، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها: انسانا. (6). همه نسخه بدلها: فی الغنی. (7). همه نسخه بدلها و لاخر. (8). همه نسخه بدلها: مغتالی. (9). مج من، وز بر، دب مر. (10). همه نسخه بدلها: تا. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: الفقر. [.....] صفحه : 325 توانگری«1» و درویشی در اندکی و بسیاری مال بسته نیست، توانگری توانگری دل است. رسول گوید- علیه السّلام: لیس الغنی من کثرة العرض انّما الغنی غنی النّفس، مرد به قناعت توانگر باشد، و به عزّت نفس و علوّ همّت شریف باشد، چنان که در سلف بوده‌اند و از ایشان باز گفته‌اند، و ایشان نیز«2» از خود گفته‌اند، و لقد احسن من قال فی هذا المعنی: قنعت بالقوت من زمانی و صنت نفسی عن الهوان مخافة ان یقول قوم فضل فلان علی فلان فلن ترانی امدّ کفّی الی لئیم و لا هجان و لا اجوب الفلا لرزق حسبی من الرّزق ما کفانی من کنت عن ماله غنیّا رأیته کالّذی یرانی ابرّه ان اراد برّی و اقطع البرّ ان جفانی کم کربة قد غشیت«3» فیها فانکشفت لی علی المکان و کم امور حذرت منها فکنت من ذاک فی امان فلو رأیت المنون حلّت باکثر الخلق ما عنانی یا جاهلا بالزّمان غرّا«4» انظر«5» الی الدّور و المغانی فانّها و هی صامتات ابلغ من کل‌ّ ذی لسانی الم تکن معدن الغوانی و البیض و الخرّد الحسانی و کل‌ّ نهد اقب‌ّ طرف و صارم مرهف یمان ولّوا و باد«6» الجمیع منهم و اختر متهم«7» ید الزّمان و اینکه بیتها اگر چه همه نه در اینکه معنی است، و لکن چون نیکو بود جمله نوشته شد، چه جمله زهد و حکمت است، [و محمود ورّاق گوید: للنّاس مال و لی مالان مالهما اذا تحارس اهل المال حرّاس ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: توانگران. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). مج، وز، دب: عشیت، آج: غیت، لب، فق: غشت، مب: عنت. (4). وز، آج، لب، فق، مب، مر: عزّا. (5). مج، وز: افطر، دب، لب، مب، مر: افبطر، فق: افیظر. (6). مج، وز: اردنا، دب، لب، فق، مب: مر: و لوادنا، آج: ولّو ادباء. (7). آج، لب، فق: و اخر متهم، مب: و اخیر منهم. صفحه : 326 ما لی الرّضا بالّذی اصبحت املکه و ما لی الیأس ممّا یملک النّاس]«1» و ابو عبد اللّه«2» الازدی‌ّ گوید: ابا هانی لا تسئل«3» النّاس و التمس بکفّک فضل اللّه فاللّه اوسع و لو«4» تسئل النّاس التّراب لأوشکوا اذا قیل هاتوا ان یملّوا فیمنعوا و از اینکه معنی بسیار است. قوله: وَ الضَّرّاءِ، اراد به الضّرّ و السّقم. در خبر است که: فردای قیامت که اصحاب بلایا و اسقام را در قیامت آرند و«5» آن اعواض بی‌اندازه بینند که برای ایشان معدّ کرده باشند، گویند: کاشکی ما در دنیا«6» ساعتی تن درست نبودمانی«7». و در خبر است که: ایّوب- علیه السّلام- خدای تعالی او را امتحان کرد به رنجهای عظیم«8» و بیماریهای نامنفّر، مردم«9» از [209- پ] اقصای عالم- خداوندان امراض و اسقام- می‌آمدند و از او دعا می‌خواستند. او دعا می‌کرد و خدای تعالی عافیه«10» می‌داد، و او را گفتند: چرا برای خود دعا نکنی«11»! گفت: شرم دارم از خدای تعالی که چهل سال در نعمت صحّت بودم که مرا سری به درد نیامد، امروز چون مرا به بلا ابتلا کرد تا چهل سال بر نیاید من دعا نکنم. تا چهل سال نگذشت و کار به غایت نرسید و رنج به نهایت نکشید دعا نکرد. چون به غایت رسید گفتند«12». اگر تو نیز دعا نکنی، ما خود رحمت فرستیم. که کار چون به غایت رسید وقت زوال باشد، اگر نعمت بود و اگر شدّت. اگر شدّت است گو به غایت رس تا برسی، اشتدّی ازمة تتفرّجی«13»، و در اینکه معنی شاعر گوید: اذا الحادثات بلغن المدی و کادت لهن‌ّ تذوب المهج و جل‌ّ البلاء«14» و قل‌ّ العزاء فعند التّناهی یکون الفرج ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب، آج، لب، فق: مب، مر: ابو عبید اللّه. (3). دب، لب، فق، مب، مر: لا قتل، آج: لا ینل. (4). همه نسخه بدلها: فلو. (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر زمانی و یک. (7). دب، آج، لب، فق: نبودمی، مب، مر: نبودی. [.....] (8). همه نسخه بدلها از دردها. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیماریها تا مردم. (10). همه نسخه بدلها: عافیت. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نمی‌کنی. (12). آج، لب: خدای تعالی گفت. (13). کذا: در اساس، دیگر نسخه بدلها: تنفرجی. (14). کذا: در اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و حل‌ّ السلاء. صفحه : 327 قوله: وَ حِین‌َ البَأس‌ِ، ای وقت الحرب. البأس و البوس، کنایتان عن الحرب، یعنی بر جهاد کردن با کافران صابر باشند، بر اینکه همه صبر کنند، و نیز در وقت کارزار کرّار باشند«1» فرّار نباشند«2»، در حق‌ّ آن که ثبات کند و بر جای بایستد اینست که: وَ الصّابِرِین‌َ فِی البَأساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حِین‌َ البَأس‌ِ، تشبیه ثباتش«3» به اینکه است که: کَأَنَّهُم بُنیان‌ٌ مَرصُوص‌ٌ«4» أُولئِک‌َ عَلَیهِم صَلَوات‌ٌ مِن رَبِّهِم وَ رَحمَةٌ«7» وَ مَن یُوَلِّهِم یَومَئِذٍ دُبُرَه‌ُ إِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتال‌ٍ أَو مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَد باءَ بِغَضَب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ مَأواه‌ُ جَهَنَّم‌ُ وَ بِئس‌َ المَصِیرُ«8» أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ صَدَقُوا، اینان راستیگرانند«3»، ای فی ایمانهم و ایقانهم و اتقانهم و مقالهم و مجالهم«4» و اقوالهم و اعمالهم و عهودهم و عقودهم، تا مصداق آن آیت بود که: مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ رِجال‌ٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّه‌َ عَلَیه‌ِ«5» اسجُدُوا لِآدَم‌َ ...«15» إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی آدَم‌َ«16»إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی«1»وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُتَّقُون‌َ، ای عقاب اللّه باتقائهم معاصی اللّه، ایشان آنانند که خود را در حمایت تقوا آوردند از عذاب خدای به عصمتی که خدای ایشان را کرد از معاصی او، اگر چه جمله امّت به اینکه مکلّفند، و لکن همانا اندکی ملتزم شدند اینکه الزام را و متکلّف آمدند اینکه تکلیف را«5»، آنانند که: أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُؤمِنُون‌َ حَقًّا«6» أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ صَدَقُوا، به هر حال شکر کردن [210- پ] از صبر کردن آسانتر است اگر شاکران کم می‌برآیند که: وَ قَلِیل‌ٌ مِن عِبادِی‌َ الشَّکُورُ«7» یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِصاص‌ُ فِی القَتلی، مفسّران خلاف کردند در سبب نزول آیت. شعبی و کلبی و قتاده و مقاتل گفتند: سبب نزول آیت آن بود که جماعتی در جاهلیّت پیش از اسلام به روزگاری اندک از میان ایشان کارزاری افتاد و کشتگان و مجروحان از هر دو گروه پدید آمدند. چون رسول- علیه السّلام- آمد، به حکومت پیش او آمدند تا چه باید کردن! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. سعید جبیر گفت: سبب نزول آیت آن بود که دو قبیله بودند: یکی اوس و یکی خزرج، از میان ایشان قتالی افتاد و یکی از یکی قویتر بود، اقویا ضعفا را گفتند: ما به هر بنده‌ای آزادی را بکشیم، و به هر زنی مردی را، و به هر مردی دو مرد را، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد قوله: کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِصاص‌ُ. ----------------------------------- (1). سوره آل عمران (3) آیه 33. (2). آج: برسد، فق، مب، مر: پرسید. (3). وز: بحنین، مج، دب: بحنث، آج: بحنن که در بالای کلمه به صورت «خط» نوشته شده است، لب: بچنین، فق: بحین، مب: بچنین، مر: بجنب. (4). همه نسخه بدلها: نرسد. (5). مج، وز و آن. [.....] (6). سوره انفال (8) آیه 4. (7). سوره سبأ (34) آیه 13. صفحه : 330 خلافی نیست میان مفسّران در آن که مراد به «کتب» فرض است خصوصا به قرینه «علیکم» که اینکه منبی«1» بود از وجوب، و برای اینکه نمازهای فریضه را مکتوب«2» خوانند. بهری مفسّران گفتند مراد«3» آن است که: کتب فی اللّوح المحفوظ. عبد اللّه عبّاس گفت: فرض علیکم فی التّوریة، در توریت بر شما فریضه کردم. حسن بصری گفت: کتب علیکم فی حکم اللّه الّذی حکم علیکم، خدای تعالی به واجب کرد بر شما در آن حکم که بر شما کرد. اگر گویند: وجوب چگونه ممکن بود! و از واجب عدول نشاید کردن، و ولی‌ّ خون را باشد که عفو کند یا دیت خواهد و قصاص نکند، پس چگونه شاید گفتن که قصاص به واجب کرد خدای! گوییم، از اینکه چند جواب است: یکی آن که: خدای تعالی قصاص به واجب کرد مر قاتل عمد را به شرایطش شرعا چون ولی‌ّ دم طالب قصاص باشد بر پیغامبر و امام و نایب او از ولات و حکّام«4» واجب است دست او قوی داشتن تا«5» او قصاص کند، نبینی که حق تعالی گفت: فَقَد جَعَلنا لِوَلِیِّه‌ِ سُلطاناً فَلا یُسرِف فِی القَتل‌ِ إِنَّه‌ُ کان‌َ مَنصُوراً«6» وَ أَن تَعفُوا أَقرَب‌ُ لِلتَّقوی«1» وَ قالَت لِأُختِه‌ِ قُصِّیه‌ِ«3» وَ ما کان‌َ لِمُؤمِن‌ٍ أَن یَقتُل‌َ مُؤمِناً إِلّا خَطَأً«4»سلّم ما «8» او را در آتش افگند. امّا بجز اینکه قصاص واجب نبود، از غرق و هدم و از جای«9» بیفگندن و مانند اینکه، و حسن بصری و شعبی و نخعی همین گفتند، و در عمود و آتش خلاف کردند ابو حنیفه را، قصاص واجب نکردند. و مذهب اهل البیت- علیهم السّلام- و مالک و إبن ابی لیلی و شافعی و ابو یوسف و محمّد آن است که: به هر چه در غالب عادت به آن قتل حاصل آید، قود و قصاص واجب بود، دلیل بر صحّت مذهب صحیح، قوله تعالی: وَ مَن قُتِل‌َ مَظلُوماً«10» وَ لَکُم فِی القِصاص‌ِ حَیاةٌ«8» الحُرُّ بِالحُرِّ وَ العَبدُ بِالعَبدِ وَ الأُنثی بِالأُنثی، آزاد را به آزاد، و بنده را به بنده، و زن را به زن یعنی قصاص کنند. مذهب بعضی فقها چنان است که قصاص جز بر اینکه وجه نشاید کردن، آزاد به آزاد، و بنده به بنده، و زن به زن، تا بنده را به آزاد و مرد را به زن، و زن را به مرد قصاص روا ندارند [212- ر] و بنای اینکه بر دلیل الخطاب کرده است، و دلیل الخطاب بنزدیک بیشتر اهل علم باطل است. قتل الحرّ بالحرّ خلافی نیست در او، و قتل العبد بالحرّ هم خلافی نیست که روا بود، و قتل الحرّ بالعبد روا نبود سواء اگر بنده او بود و اگر بنده دیگری. اگر مردی بنده خود را بکشد مستحق‌ّ تأدیب و تعزیر بود از امام، و اگر بنده کسی دیگر را کشد بهایش لازم آید بر او، مادام تا بهایش به بالای دیت مرد مسلمان آزاد نرسد از هزار دینار تا ده هزار درم، و نیز تعزیرش کنند با آن. و مذهب شافعی و نخعی هم چنین است. و مذهب ابو حنیفه آن است که: به بنده خود باز نکشند او را، و به بنده دیگرانش باز کشند. دلیل بر صحّت مذهب درست قوله تعالی: الحُرُّ بِالحُرِّ وَ العَبدُ بِالعَبدِ، و ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها، بجز مب: بکشد. (2). مب: باشند. (3). مب: طعامی و شرابی. (4). مب: نداده باشند. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا. (6). دب، آج، لب، فق: و گر نه. (7). همه نسخه بدلها بجز وز ما و. (8). سوره بقره (2) آیه 179. صفحه : 334 هذا حرّ قتل بالعبد. و همچنین قول رسول- علیه السّلام: لا یقتل حرّ بعبد، اینکه بر عموم است. و مذهب شافعی آن است که: دیت بنده بهایش بود بالغا ما بلغ، [و مذهب ابو حنیفه و محمّد موافق مذهب ماست]«1». و بنده چون جنایتی کند ارش آن جنایت بر گردن بنده بود، خواجه‌یش«2» مخیّر بود. از میان دو کار: خواهد برده را تسلیم کند به ایشان، و خواهد ارش جنایت بدهد به فدای بنده. و شافعی را دو قول است: یکی چنین که ما گفتیم، دوم آن که: فدیه کند به اقل‌ّ الامرین از قیمت و جنایت. اگر بنده‌ای ده بنده را بکشد بر خواجه جز آن نیست که یابنده را به ایشان دهد، یا قیمت جمله بدهد بلا خلاف. اگر به ده بنده بنده‌ای را بکشند«3»، خواجه او را«4» بود که هر ده را باز کشد، هر گه که فضل قیمت با خداوندان دهد. و شافعی گفت: او را بود که همه را به قصاص بنده خود باز کشد و چیزی بندهد، و بنای اینکه مسأله بر مسأله آزاد بود، و آن آن است که: ده مرد یا بیشتر مردی را بکشند، همه را باز باید کشتن یا نه! مذهب ما آن است که: همه را باز شاید کشتن به سه شرط: یکی آن که هر یکی از اینکه قاتلان موازی و مکافی او باشند در خون اگر تنها بودی، و معنی آن است که باید که در آن میان مسلمانی نباشد مشارک با کافران در قتل کافر، و یا آزادی نباشد مشارک با بندگان در قتل بنده، و یا پدر نبود مشارک با اجنبیان در قتل [فرزند]«5». دوم شرط آن است که: جنایت هر یکی چنان باشد که اگر تنها همان بودی قتل حاصل آمدی. سیم آن که: اولیای اینکه مقتول نه دیت باز پس دهند، و اینکه مذهب علی- علیه السّلام- است و عمر و مغیره و شعبه و عبد اللّه عبّاس از جمله صحابه، و در تابعین سعید مسیّب و حسن بصری و عطا، و در فقها مالک و اوزاعی و ثوری و ابو حنیفه و ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). خواجه‌یش/ خواجه‌اش. [.....] (3). همه نسخه بدلها: بکشد. (4). مج: او روا. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها فحوای عبارت افزوده شد. صفحه : 335 اصحابش، و شافعی و احمد و اسحاق، جز که اینان نگویند [212- پ] که چیزی با پس باید دادن، و اگر ولی‌ّ مقتول خواهد یکی را باز کشد به کشته خود. و تسعة اعشار دیت بر اینکه نه‌گانه«1» قسمت کنند و به اولیای مقتول دوم دهند، و فقها همچنین گفتند، جز که اعتبار دیت بستدن نکردند. و در اینکه«2» مسأله از فقها، ربیعه و داود و اصحاب ظاهر موافقت کردند، دلیل بر صحّت مذهب صحیح عموم قوله: وَ لَکُم فِی القِصاص‌ِ حَیاةٌ«3» النَّفس‌َ بِالنَّفس‌ِ«4»وَ الأُنثی بِالأُنثی، خلاف نیست که زن را به زن باز کشند چون مکافی او باشد، و زن را به مرد باز کشند و چیزی نباید دادن، و مرد را به زن باز کشند«7» چون اولیای مقتول نیمه دیت مرد باز پس دهند. و مسائل قصاص بسیار است، و اختلاف فقها در آن در کتابهای فقه مذکور است، و اینکه جا طرفی گفته شد. ----------------------------------- (1). مج، وز: نه کافر. (2). آج، لب، فق، مب، مر: و اینکه دو. (3). سوره بقره (2) آیه 179. (4). سوره مائده (5) آیه 45. (5). مب: مادر مادر. (6). مج: همانا. (7). همه نسخه بدلها: باز کشتن. صفحه : 336 قوله«1»: فَمَن عُفِی‌َ لَه‌ُ مِن أَخِیه‌ِ شَی‌ءٌ، بدان که از جمله آن که خون به آن ساقط شود یکی عفو است، چه طلب قصاص در قتل عمد و دیت در قتل خطابه اولیای مقتول است، و حق‌ّ ایشان است اگر جمله جمع شوند و اتّفاق کنند بر عفو، سواء اگر قتل عمد باشد و اگر خطا قصاص یا «2» دیت ساقط شود، و اگر بهری«3» عفو کنند و بهری«4» نکنند حکم آن است که گفتیم که نصیب ایشان ساقط شود و نصیب دیگران بماند. و مفسّران و اهل معنی در معنی آیت خلاف کردند. قول بیشتر مفسّران اینکه است که: فَمَن عُفِی‌َ لَه‌ُ مِن أَخِیه‌ِ شَی‌ءٌ، ای ترک، و اصل «عفو» ترک باشد، و منه قوله- علیه السّلام: احفوا الشّوارب و اعفوا اللّحی، و یقال: عفا النّبت اذا کثر، هم از اینکه جا [213- ر] باشد، برای آن که چون رها کنند از آن که خورند و دروند بسیار شود، و عفا الرّسم اذا درس، هم از اینکه جا باشد، برای آن که تا متروک نبود مندرس نشود. مِن أَخِیه‌ِ شَی‌ءٌ، از برادرش. گفته‌اند: از برادر مقتول، و آن که معفوّ است قاتل است که مطالب است به قصاص یا به دیت، پس معنی آن است که: هر که را عفو کنند از جمله قاتلان از خون برادر مقتولش یا برادر ولی‌ّ خون، به آن که او را قصاص واجب بود از او به دیت قناعت کند و راضی شود. فَاتِّباع‌ٌ بِالمَعرُوف‌ِ، او که طالب است و آخذ دیت طلب به معروف کند، یعنی بر وجه و به قاعده بی‌تشدید و تحکّم و«5» بی زیادت. وَ أَداءٌ إِلَیه‌ِ بِإِحسان‌ٍ، اینکه امر است آن را که دیت می‌دهد که اینکه نیز اداء به احسان کند او را می‌فرماید که در ستدن«6» بسازد، و اینکه را می‌فرماید که آنچه خواهد دادن به قاعده و نیکو دهد، و اینکه قول حسن و مجاهد و قتاده و شعبی و ربیع و عطاست. آنگه خلاف کردند در آن که ولی‌ّ مقتول را باشد که دیت خواهد در قتل عمد بی‌رضای قاتل. مذهب ما و مذهب ابو حنیفه و مالک آن است که: نباشد او را که در ----------------------------------- (1). مج، وز: قولهم. (2). همه نسخه بدلها: با. (4- 3). همه نسخه بدلها: بعضی. (5). همه نسخه بدلها: او. [.....] (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در رسیدن. صفحه : 337 قتل عمد جز قصاص خواهد، و دیت موقوف باشد بر رضای قاتل. و مذهب شافعی آن است که: ولی‌ّ دم مخیّر است از میان سه چیز: قصاص و دیت و عفو. دلیل بر صحّت مذهب درست، قوله: فَمَن عُفِی‌َ لَه‌ُ مِن أَخِیه‌ِ، بر قول اینکه مفسّران، چون عفو آن خواهد که از قصاص یا «1» دیت عدول کند به طریق عفو، اگر مخیّر بودی لفظ عفو نیکو نبودی«2». آنگه اگر بر دیت قرار افتد«3»، در خالص مال او باشد در قتل عمد، و بر عاقله چیزی نباشد لقوله- علیه السّلام: لا یعقل العاقلة عمدا و لا عبدا و لا اعترافا و لا صلحا. و قوله: مِن أَخِیه‌ِ«4» فَمَن عُفِی‌َ لَه‌ُ مِن أَخِیه‌ِ شَی‌ءٌ، ضمیر در «له» راجع باشد با ولی‌ّ خون. و مِن أَخِیه‌ِ، ضمیرش راجع است با «من» و برادر قاتل است. و معنی «عفو» آن است در اینکه قول که: جاءه«8» الامر عفوا صفوا، یعنی من صار الیه من اخیه دیة مقتول له عفوا«9» من غیر مشقّة و لا کدّ فلیتّبعه بمعروف، یعنی هر کس را که چیزی [213- پ] به او رسد از دیت مقتولی عفوا صفوا بی‌رنجی باید تا حکم بکند«10» و آن دهنده نیز به قاعده بدهد، و در اینکه وجه تعسّفی هست برای آن که از ظاهر آیت، اینکه دشخوار«11» معلوم شود. و وجهی دگر آن است که: آن جا که دیت واجب شود هم مغلّظه است و هم«12» مخفّفه- چنان که بیان کرده شد- آن را که دیت مغلّظه رسد با مخفّفه کند عفو کرده ----------------------------------- (1). لب، فق: با (بی نقطه). (2). مج: بودی. (3). همه نسخه بدلها دیت. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر شی‌ء. (5). فق، مب، مر: بشنود. (6). همه نسخه بدلها: باشد. (7). همه نسخه بدلها: أتی. (8). همه نسخه بدلها: جاء. (9). همه نسخه بدلها بجز وز صفوابی. (10). همه نسخه بدلها: تحکّم نکند. (11). مب: دشوار. (12). همه نسخه بدلها: است یا . صفحه : 338 باشد، و قوله: فَاتِّباع‌ٌ بِالمَعرُوف‌ِ، یعنی تشدید نکند و به مسامحت و مساهلت بستاند، و مهلت دهد و تعجیل نکند و مانند اینکه، و دهنده را فرمود که او نیز به احسان دهد تعلّل نکند و عشوه ندهد، و دعوی عدم و اعسار نکند و ستاننده زیادت نخواهد، بیانش حدیث رسول- علیه السّلام- که گفت: 1» من زاد بعیرا فی ابل الدّیات و فرائضها فمن امر« الجاهلیّة ، گفت: هر که یک شتر بیفزاید در دیات و فرایض او از جمله کار جاهلیان باشد. آنگه گفت: ذلِک‌َ، و آن اشارت است به جمله آنچه رفت از بیان قصاص و حدیث عفو و آداب دهنده و ستاننده، اینکه جمله از خدای تعالی تخفیف و رحمت است، تخفیف تکلیف و نظر رحمت در حق‌ّ بندگانش. عبد اللّه عبّاس می‌گوید: برای آن چنین گفت که اهل توریت را قصاص بود و دیت و عفو نبود، و اهل انجیل را عفو بود و دیت وقود نبود، حق تعالی اینکه امّت را تخصیص کرد«2» و تفضیل داد به اینکه سه چیز، و از هر سه عفو نکوتر باشد، ای عجب اگر عفو از مخلوق نکو باشد از خدای نکوتر باشد. انس روایت کند که: در عهد رسول- علیه السّلام- مردی مردی را بکشت. او را پیش رسول آوردند. رسول- علیه السّلام- او را به ولی‌ّ مقتول داد، آنگه گفت: هیچ ممکن باشد«3» که عفوش کنی! گفت: از دلم بر نیاید. گفت: دیت بستانی! گفت: نه، جز که قصاص کنم. رسول- علیه السّلام- گفت: پس تو مثل او باشی مرد گفت: یا رسول اللّه عفوش کردم. و اهل علم اینکه را تأویل کردند بر دو وجه، اعنی آن که تو مثل او باشی. یکی آن که: تو نیز چون او قاتل باشی نه آن که چون او مأثوم باشی، چه قصاص حق‌ّ او بود. وجهی دگر آن که: چون قصاص کنی، تو را بر او فضلی نبود، پس در نفی فضل و مردمی«4» نو چون او باشی. ----------------------------------- (1). مج، وز: امن. [.....] (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه آیت فرستاد. (3). دب، آج، لب، فق، مر: نباشد، مب: هست. (4). فق، مب: مردی. صفحه : 339 قوله: فَمَن‌ِ اعتَدی بَعدَ ذلِک‌َ، هر که تعدّی کند پس از اینکه، یعنی بیشتر از«1» قاتل را کشد یا «2» دیت زیادت خواهد، یا بعد از عفو با سر مطالبت شود، و اینکه جمله وجوه محتمل است و داخل«3» در لفظ «اعتدی» [214- ر]. حسن بصری گفت: سبب آن بود که در جاهلیّت چون کسی کسی را بکشتی به حمایت قبیله، منیع شدی، ایشان دیت بدادندی یا مصالحت کردندی، اینان امان دادندی بعد قبول دیت، چون او ایمن شدی از آن جا بیامدندی و او را بکشتندی و دیت بینداختندی، خدای تعالی بر آن تهدید کرد. قولی دگر ابو مسلم بن بحر گفت: مراد آن است که هر که او توبه نکند پس از آن که خدای او را برهانیده باشد از قتل، امّا به عفو اولیای مقتول و امّا به قبول دیت، و پس از آن نیز با سر قتل شود، فَلَه‌ُ عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ، او را عذابی سخت بود، و اینکه هم وجهی نیکوست. و در «عذاب الیم» خلاف کردند که در دنیا بود یا در آخرت! عامه مفسّران بر آنند که در آخرت او را عذابی بود مؤلم، موجع. سعید جبیر گفت: مراد آن است که هر«4» که پس از عفو یا قبول دیت قاتل را باز کشد، او را باز باید کشتن«5» بر وجهی که او را عفو نشاید کردن، و اینکه وجهی قریب است. و حسن بصری روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: عفو نکنم آن را که پس از اخذ دیت قتل کند. آنگه حق تعالی باز نمود که در قصاص چه مصلحت شرعی«6» و منفعت دینی است، گفت: وَ لَکُم فِی القِصاص‌ِ حَیاةٌ«7» یا أُولِی الأَلباب‌ِ، ای خداوندان خردها؟ اینکه برای«4» تخصیص کرد از میان دیگر نامها که عاقلان باشند که کارها به اندیشه کنند و از عواقب امور قتل و جراح بترسند، تا منع کند ایشان را از قتل و جرح، به خلاف آنان که عقل ندارند و عواقب نیندیشند. لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ، عبد اللّه عبّاس گفت و حسن بصری: تا بپرخیزی«5» از قتل خوف قصاص را، و دیگر مفسّران گفتند: عام‌ّ است در همه معاصی، و اینکه اولیتر است [214- پ] برای آن که اتّقاء معاصی لطف باشد در بسیاری کارها از ادای واجبات و اجتناب مقبّحات، و در شاذّ ابو الجوزاء خواند: و لکم فی القصص«6» حیاة، یعنی فی القران. و اینکه آیت از آیات مشار الیهاست در فصاحت برای آن که تضمین اینکه معانی در الفاظی چنین موجز عذب بر وجه کنایت چنان که ظاهر بر عکس نماید از مراد بابی باشد جامع انواع فصاحت را. و آن که بر هر وجه که اینکه معنی گفتند، حکما بر طریق مثل من قولهم: القتل اولی للقتل، و القتل انفی للقتل، و قتل البعض احیاء للجمیع و اکثروا القتل لیقل‌ّ القتل، با آن که حروف بیش از آن است که لفظ قرآن را، آن عذوبت و طراوت ندارد که: وَ لَکُم فِی القِصاص‌ِ حَیاةٌ. دگر آن که: قصاص منبی‌ء باشد از«7» قتلی حق‌ّ به واجب که ظلم نباشد، و آن الفاظ را ظلم و عدل در او داخل است. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: داخل. (2). مج، وز: دلیل. (3). همه نسخه بدلها، بجز مج را. [.....] (4). همه نسخه بدلها اینکه. (5). همه نسخه بدلها: بپرهیزی. (6). وز، مب، مر: رافی القصاص. (7). مج، وز: بر. صفحه : 341 دگر آن که در آن جا تکرار لفظ قتل است و نیز اثبات«1» قتل است، و در آیت نظر از روی معنی به نفی قتل است، و نیز در ظاهر لفظ، برای آن که معنی آیت اینکه است که: و لکم فی ایجاب القصاص و فی العلم به و التّأمّل فیه، و اینکه جا قتلی حاصل نباشد من کلا الجانبین«2»- و اللّه تعالی اعلم و احکم بما أتی به فی کتابه من الالفاظ الفصیحة و المعانی البدیعة. قوله: کُتِب‌َ عَلَیکُم إِذا حَضَرَ أَحَدَکُم‌ُ المَوت‌ُ، جماعتی تمسّک کردند به اینکه آیت در وجوب وصیّت، و گفتند: وصیّت واجب است برای لفظ «کتب» چنان که صیام و قصاص واجب است برای لفظ «کتب». و نزدیک ما چنان است که وصیّت سنّتی مؤکّد است مندوب الیها مرغّب فیها. فامّا جواب از لفظ «کتب»، و لفظ «حقّا» که گفتند دلیل وجوب کند، آن است که معنی «کتب» در لغت فرض نباشد، و حمل اینکه لفظ بر اینکه معنی به دلیلی شرعی شاید کردن، و آن جا که در صیام و قصاص حکم کردیم به وجوب به ادلّه شرعی کردیم و اینکه جا ادلّه شرعی از اجماع اهل البیت و اخبار ایشان و اجماع فرقه محقّه«3»- که قول معصوم با ایشان است- دلیل می‌کند که اینکه لفظ اینکه جا به معنی ندب و استحباب است، و کذلک القول فی قوله: حَقًّا، برای آن که معنی «حق‌ّ» درست باشد در برابر باطل که نادرست باشد، و الدّلیل علیه قوله: لِیُحِق‌َّ الحَق‌َّ«4» الوَصِیَّةُ لِلوالِدَین‌ِ وَ الأَقرَبِین‌َ«5» إِذا حَضَرَ«3» إِن تَرَک‌َ خَیراً، ای مالا، لقوله«7» تعالی: وَ إِنَّه‌ُ لِحُب‌ِّ الخَیرِ لَشَدِیدٌ«8» إِنِّی أَراکُم بِخَیرٍ«9» رَب‌ِّ إِنِّی لِما أَنزَلت‌َ إِلَی‌َّ مِن خَیرٍ فَقِیرٌ«10» إِن تَرَک‌َ خَیراً، او بس خیری«12» رها نکرد. و اخبار بسیار آمد در باب وصیّت و ترغیب و حث‌ّ بر او و از رسول- علیه السّلام- روایت است که گفت: من مات بغیر وصیّة مات میتة جاهلیّة، گفت: هر«13» که او بی وصیّت بمیرد، مردن او مردن جاهلیان«14» باشد، و هم از رسول- علیه السّلام- روایت ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5- 4- 2). آج، لب، فق، مب: گفتم. (3). همه نسخه بدلها: بهری. [.....] (6). مج، وز: سیک/ سه یک. (7). همه نسخه بدلها: گفت ثلث هم. (8). مج، وز، فق هنونکه، دیگر نسخه بدلها هنوز که. (9). همه نسخه بدلها: مردمان. (10). همه نسخه بدلها از. (11). همه نسخه بدلها علیه السّلام. (12). همه نسخه بدلها: پس خیر. (13). همه نسخه بدلها کس. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جاهلان. صفحه : 344 است که گفت: 1» لا یبیتن‌ّ« احدکم الّا و وصّیته تحت رأسه، نباید که هیچ کس از شما بخسپد«2» الّا وصیّت او در زیر سرش باشد. و صادق- علیه السّلام- گفت: الوصیّة حق‌ّ علی کل‌ّ مسلم. و رسول- علیه السّلام- گفت: الوصیّة تمام ما نقص من الزّکوة ، وصیّت جبران«3» باشد که از زکات فائت شده باشد. و صادق- علیه السّلام- گفت: هیچ بیمار نباشد که به در مرگ رسد و الّا خدای تعالی عقل و سمع و بصر با او دهد در در مرگ برای وصیّت، و آن را مردمان راحت مرگ گویند، و هم او گوید: هر که بمرد و وصیّت نکرد«4»، 5» فقد ختم عمله« بمعصیة. و رسول- علیه السّلام- گفت: من لم یحسن وصّیته عند الموت کان ذلک نقصا فی مروءته و عقله، هر که او بنزدیک مرگ وصیّت نیکو نکند نقصان بود در مروّت و عقلش. و اصل «وصیّت» من وصی یصی باشد اذا وصل، و وصّی و أوصی اذا اوصل الخیر الیه. لِلوالِدَین‌ِ، یقال: اوصیت لفلان الی فلان، موصی إلیه وصی‌ّ باشد، و موصی له آن باشد که در حق‌ّ او وصیّت کرده باشد. بهری مفسّران گفتند: سبب نزول آیت آن بود که ایشان وصیّت کردندی [216- ر] در حق‌ّ بیگانگان برای نام را، و اقربا را محروم کردندی، حق تعالی اینکه آیت فرستاد تا ایشان آن عادت رها کنند. بهری دگر گفتند: خدای تعالی اینکه آیت آنگه فرستاد که مادر و پدر را و بهری خویشان را نصیبی مفروض نبود. چون آیت مواریث آمد اینکه متروک شد، و اینکه قول آن کس است که گوید«6» آیت منسوخ است به آیت مواریث، و ما بیان کردیم که آیت محکم است و منسوخ نیست، و جمع از میان اینکه آیت و آیت مواریث ممکن است و عمل کردن بر هر دو. و اگر منسوخ بودی، جمع از میان ایشان درست نبودی. ----------------------------------- (1). آج: لا یبتین. (2). مج، وز، آج، لب، فق: نخسبد. (3). وز، دب: خبران، لب: خبر آن، فق: خیر آن، مب: تمام آن، مر: خیران. (4). همه نسخه بدلها: بمیرد و وصیت نکند. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: علیه. [.....] (6). مج: ندارد، دیگر نسخه بدلها: گفت. صفحه : 345 و مذهب بیشتر فقها آن است که آیت منسوخ است به آیت مواریث، و اینکه روایت کردند از عکرمه از عبد اللّه عبّاس، و حکایت کردند از قتاده و مجاهد که ایشان گفتند: آیت سورة النّساء، آیت سورة البقره را منسوخ بکرد«1»، یعنی قوله تعالی: لِلرِّجال‌ِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ وَ لِلنِّساءِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ مِمّا قَل‌َّ مِنه‌ُ أَو کَثُرَ نَصِیباً مَفرُوضاً«2» حَقًّا، نصب«1» بر مصدر بود از فعلی محذوف، و روا بود که نصب او بر حال بود. و قوله: عَلَی المُتَّقِین‌َ، منع نکند از آن که جز متّقیان در آیت داخل باشند، و لکن ایشان را به ذکر تخصیص کرد چون انتفاع ایشان را بود به اینکه، چنان که گفت در حق‌ّ قرآن: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«2» فَمَن بَدَّلَه‌ُ بَعدَ ما سَمِعَه‌ُ، هر که بدل کند آن را بعد«4» از آن که شنیده باشد. «ها» راجع است با وصیّت- و تذکیر او برای آن کرد- و اگر چه وصیّت مؤنّث است- که حمل کلام بر معنی کرد- و هو الإیصاء- که اینکه مصدر باشد، و وصیّت اسم. و گفته‌اند: معنی «وصیّت» قول باشد، و قول مذکّر است، مثال اینکه قوله تعالی: فَمَن جاءَه‌ُ مَوعِظَةٌ مِن رَبِّه‌ِ«5» فَإِنَّما إِثمُه‌ُ، بزه آن، یعنی بزه «تبدیل». و «ها» راجع است با تبدیل. و جریر گفت: «ها» راجع است فی قوله: فَمَن بَدَّلَه‌ُ، با فعل موصی. و «تبدیل» تغییر چیزی باشد از راستی او، و «بدل» چیزی بود که قایم تواند بودن به مقام چیزی دگر. و بزه و حرج بر آن کس باشد که تبدیل وصیّت کند و مزد«8» وصیّت کننده بر جای خود بود بنزدیک خدای تعالی، جز آن که«9» وصیّت کننده«10» به خلاف شرع وصیّتی کرده باشد ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب او. (2). سوره بقره (2) آیه 2. (3). مب: خواه. (4). همه نسخه بدلها: پس. [.....] (5). سوره بقره (2) آیه 275. (6). همه نسخه بدلها، بجز آج: بگفت. (7). مج، وز: یا غصبنی، دب: تا عصو، لب، فق، مر: تا عصر، مب: تا عصری. (8). اساس: به نزد، با توجّه به دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مج، وز: آنگه که، مب: چون که، وز به صورت: «جز آنگه گر» هم خوانده می‌شود. (10). وز: کنند. صفحه : 347 که آنگه روا بود وصی را که آن بگرداند- چنان که در آیت دیگر بیاید. و در آیت دلیل است بر آن که خدای تعالی به گناه کسی دیگری را نگیرد. إِن‌َّ اللّه‌َ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، ای سمیع لقول الموصی، خدای شنواست، بشنود قول وصیّت کننده اگر به عدل کند و اگر به حیف، داناست به آنچه وصی‌ّ کند از تبدیل و خلاف تبدیل، از وصیّت به جای آوردن و قول موصی کار بستن. و در آیت زجر است و تهدید از تبدیل و تغییر وصیّت، و نیز قوله: سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ وارد است مورد تهدید و وعید تا مکلّف را داعی بود به فعل واجب، و صارف بود از فعل قبیح. قوله: فَمَن خاف‌َ مِن مُوص‌ٍ«1» فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ، بر او حرجی و بزه نباشد در برابر آن که گفت: فَإِنَّما إِثمُه‌ُ، و اینکه به مثابت تخصیص عمومی است یا «5» اخراج بعضی از جمله، برای آن که تقدیر چنان است که: فَإِنَّما إِثمُه‌ُ، یعنی اثم التّبدیل علی الّذین یبدّلونه الّا من بدّل جنفا، او شیئا علی [217- ر] سبیل الاصلاح، فانّه لا اثم علیه. اگر گویند چگونه گفت: خاف‌َ مِن مُوص‌ٍ جَنَفاً، و خوف«6» به ماضی تعلّق ندارد«7» و آنچه موصی کرده باشد گذشته بود! گوییم از اینکه دو جواب است: یکی آن که: «خوف»«8» اینکه جا به معنی «ظن‌ّ» باشد، چه اصل و مرجع او با ظن‌ّ است، چنان که إِلّا أَن یَخافا أَلّا یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ«9» إِلّا أَن یَخافا«2» جَنَفاً، جورا و میلا عن الحق‌ّ، قال الشّاعر: هم المولی و ان جنفوا علینا و انّا من لقائهم لزور«4» و منه قوله: غَیرَ مُتَجانِف‌ٍ«5» فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ، و اینکه در جای رخصت و فتوا گویند، نه در جای فعل واجب از امر معروف و نهی منکر، اگر چنین بودی بایستی که«1» گفتی: فله من الاجر کذا و کذا بدل قوله: فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ. پس اینکه قرینه لایق آن حال است که او قول موصی رها کرده باشد، به ظاهر چنان که«2» نماید که داخل است در آیت اوّل حق تعالی باز نمود که نه چنین است. و روایت کرده‌اند از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که خواند: «حیفا»«3» بالحاء و الیاء، و معنی همان باشد. ای ظلما و نقصانا لحق‌ّ الغیر. امّا قوله: فَأَصلَح‌َ بَینَهُم، گفته‌اند: کنایت راجع است الی الوالدین و الاقربین، و اینکه مرجعی باشد که در کلام نیامده است. و فرّاء می‌گوید: راجع است با موصی لهم و آنان که با ایشان منازعت کنند از ورثه، و حذف کرد آن را از کلام لدلالة المعنی علیه، و مثال اینکه چنان است که مسکین دارمی‌ّ گوید: اعمی اذا ما جارتی خرجت حتّی یواری جارنی الخدر [712- پ] و یصم‌ّ عمّا کان بینهما سمعی و مابی«4» غیره وقر«5» «بینهما»، یعنی از میان او و شوهرش، و در بیت اوّل ذکر شوهر نیست، و آن که شاعر نیز گفت مثال اینکه است: و ما ادری اذا یمّمت وجها ارید الخیر أیّهما یلینی ء الخیر الّذی أنا ابتغیه أم الشّرّ الّذی هو یبتغینی در بیت اوّل«6»: «أیّهما»، و در بیت جز ذکر خیر«7» نیست، و لکن چون او خیر و شرّ خواست از کلام بیفگند که معنی بر او دلیل می‌کرد، آنگه در بیت دوم گزارش داد، و قوله: فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ، ضمیر راجع«8» است با وصی‌ّ بر قول حسن بصری و بر قول ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: تا. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). مج و. (4). مج، وز، آج، مب: مالی، فق، لب، مر: مانی. [.....] (5). مج: وقس. (6). همه نسخه بدلها گفت. (7). مج، وز در، دب، آج، لب، فق، مب، مر در او. (8). مج: واجب. صفحه : 350 دیگران راجع با «من» که در اوّل آیت گفت: فَمَن خاف‌َ، و اینکه بهتر است. و مفسّران گفتند: «حیف»«1» در وصیّت آن باشد که بیشتر ثلث وصیّت کند، و بهری دگر گفتند: آن باشد که به معصیت وصیّت کند. امّا آن که برای فرزندزاده وصیّت کند و او را فرزندان باشند«2»، یا برای خویشان دور و او را«3» خویشان نزدیک باشند، بنزدیک ما وصیّت او مقبول بود و صحیح و رد نکنند«4»، و حسن بصری و طاووس در اینکه خلاف کردند. امّا قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ، اینکه جا برای آن آورد تا بدانند که او آمرزنده معصیت است، آنچه معصیت نباشد اولیتر که بیامرزد. وجهی دگر آن است که: چون در آیت اوّل ذکر «اثم» بود، و اینکه جا نفی «اثم»«5» باز نمود که من اینکه حکم از رحمت و کرم خود بیان کردم تا ملتبس نماند بر مکلّفان، و اینکه از من رحمتی باشد«6» مکلّفان را«7»- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق قوله تعالی: کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ الصِّیام‌ُ تم‌ّ الجزء الأوّل«8» [218- ر]. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: جنف. (2). د، آج، لب، فق، مب، مر: باشد. (3). مج، وز، دب، فق، مب، مر: دور را و. (4). مج، وز: کنند. (5). مج: اثم نفی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها، تصحیح شد. (6). مج تم‌ّ المجلّدة الثّانیة و یتلوه فی الثّالثة قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ الصِّیام‌ُ الایة- ان شاء اللّه تعالی و به الثّقة. کتبه الفقیر غلام علی فی 10 محرّم الحرام سنة 1007 بلدة لا هور، کتبه الحسن بن علی‌ّ بن ابی الفضل العمیدی‌ّ المکنّی بابی الیمین، حامدا مصلّیا. هذا صورة ما کان فی اخر هذا الجزء من نسخة الاصل المنقول عنها، وز، آج، لب، فق: عبارت «تم‌ّ المجلّدة مطابق نسخه مج تا «... به الثّقة» آورده است. (7). همه نسخه بدلها عبارت «مکلّفان را» ندارد. (8). اساس در حاشیه با خطّی متفاوت از متن افزوده: فی نسخة تم‌ّ المجلّد الثانی و یتلوه فی الثّالثة قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ (8). اساس در حاشیه با خطّی متفاوت از متن افزوده: فی نسخة تم‌ّ المجلّد الثانی و یتلوه فی الثّالثة قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ

[بسم الله الرحمن الرحیم] [اشاره]«1» قوله عزّ و علا و تبارک و تعالی:

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ الصِّیام‌ُ کَما کُتِب‌َ عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ (183) أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ فَمَن کان‌َ مِنکُم مَرِیضاً أَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِن أَیّام‌ٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِین‌َ یُطِیقُونَه‌ُ فِدیَةٌ طَعام‌ُ مِسکِین‌ٍ فَمَن تَطَوَّع‌َ خَیراً فَهُوَ خَیرٌ لَه‌ُ وَ أَن تَصُومُوا خَیرٌ لَکُم إِن کُنتُم تَعلَمُون‌َ (184) شَهرُ رَمَضان‌َ الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ هُدی‌ً لِلنّاس‌ِ وَ بَیِّنات‌ٍ مِن‌َ الهُدی وَ الفُرقان‌ِ فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ فَلیَصُمه‌ُ وَ مَن کان‌َ مَرِیضاً أَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِن أَیّام‌ٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ وَ لِتُکمِلُوا العِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللّه‌َ عَلی ما هَداکُم وَ لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ (185)

ای آنان که بگرویده‌اید نبشتند«2» بر شما روزه چنان که نبشتند«3» بر آنان که از پیش شما بودند تا همانا که شما پرهیزگار شوید«4». روزهای شمرده هر که باشد از شما بیمار یا بر سفری عددی از روزهای دیگر و بر آنان که بتوانند«5» فدای طعام درویش«6»، هر که فرمان برد به نیکی آن بهتر باشد او را، و اگر«7» روزه دارید به بود شما را اگر دانید شما«8». ماه رمضان آن که فرستادند در او قرآن بیانی است«9» مردمان را و حجّتها از راه راست و فرق از میان حق و باطل، هر که«10» حاضر باشد از شما ماه را«11» گو روزه دار، و هر که باشد بیمار یا بر سفر بر اوست عددی از ---------------------------------- - (1). اساس ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (2، 3). مج، وز، آج، لب، فق: نوشتند. [.....] [اشاره] (4). آج، لب، فق: شوی/ شوید. (5). آج، لب، فق: نتوانند. (6). مج، وز، آج، لب بود پس. (7). مج، وز، آج، لب: و آن که. (8). آج، لب: اگر هستید که می‌دانید. (9). مج، وز، آج، لب: بیان و لطف. (10). آج، لب، فق: هر آن که. (11). آج، لب، فق: ماه رمضان. صفحه : 2 روزهای دیگر، می‌خواهد خدا به شما آسانی«1» و نمی‌خواهد به شما دشواری«2» و تا تمام کنید عدد«3» و تکبیر کنید«4» خدای را بر آن که شما را هدایت داد و تا همانا«5» شاکر شوید. بدان که ظاهر آیت خطابش متوجّه است بر مؤمنان، و امّا کافران داخلند در اینکه عبارت به دلیلی دیگر جز ظاهر آیت، و مرجع اینکه با آن بود که کفّار«6» مخاطبند به شرایع یا نه! و در جای خود بیاید- ان شاء اللّه، بنزدیک ما مخاطبند، و بنزدیک فقها نیستند«7». امّا در آیت دلیل نیست بر آن که کفّار مخاطب نیستند به شرایع برای آن که دخول مؤمنان در خطاب به [دلیلی منع نکند] [اشاره]«8» از دخول کافران در آن خطاب به دلیلی دیگر، و اینکه قول به دلیل الخطاب باشد و آن«9» باطل است بنزدیک بیشتر اهل علم. و کُتِب‌َ را معنی آن است اینکه جا که: «فرض» به تفسیر مفسّران. و صیام، مصدر صام باشد، چنان که قیام مصدر قام. و صوم همین معنی دارد، و«10» او در لغت امساک بود. إبن درید گفت: هر چه متحرّک باشد«11» ساکن شود او را گویند صام، یقال: صامت الشّمس اذا قامت فی وسط«12» زوالها، قال الرّاجز: حتی اذا صام النّهار و اعتدل

و سال للشّمس لعاب فنزل و صام الفرس آن باشد که«13» ایستاده باشد«14»، قال النّابغة: خیل صیام و خیل غیر صائمة

تحت العجاج و اخری تعلک اللّجما و در شرع عبارت بود از امساکی [219- پ] مخصوص«15» بر وجهی مخصوص، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: خواری. (2). آج، لب، فق: دشخواری. (3). آج، لب، فق: تمام کنی عددی. (4). وز، آج، لب، فق: تکبّر کنی. (5). مج، وز، آج، لب شما. (6). وز: گفتند. [.....] [اشاره] (7). همه نسخه بدلها: مخاطب نه‌اند. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها و دلیل الخطاب. (10). همه نسخه بدلها معنی. (11). مب و. (12). همه نسخه بدلها السّماء قبیل. (13). آج، لب، فق، مب، مر اسپ. (14). همه نسخه بدلها و علف نخورد: (15). همه نسخه بدلها در زمانی مخصوص. صفحه : 3 از اسمای مخصوصه باشد. حق تعالی خطاب می‌کند با مؤمنان، و خطاب با جمله مکلّفان است، و لکن چون مؤمنان صلاحیت اینکه خطاب دارند ایشان را تخصیص کرد«1» به ذکر، چنان است که«2» کسی دعوتی کند و جماعتی را بخواند، قومی بیایند و قومی نیایند. آنان را که آمده باشند به خطاب ادخلوا تشریف دهند«3»، چه اینکه تشریف در حق‌ّ غایبان راست نیاید و اگر چه ایشان نیز مدعوّ باشند. حق تعالی به بدایت کار به خطاب عام‌ّ گفت: یا أَیُّهَا النّاس‌ُ«4» ...، یا مَعشَرَ الجِن‌ِّ وَ الإِنس‌ِ«5» ...، تا جنّی و انسی و مؤمن و کافر و سیاه و سپید«6» و برّ و فاجر در او داخل باشند. آنگه گفت: اعبُدُوا رَبَّکُم‌ُ«7» ...، خدای را پرستی که اوّل عبادة اللّه معرفته، سر همه عبادت و فاتحه آن شناخت اوست، آنان که به اینکه حلقه در آمدند و پای در اینکه خطّه«8» نهادند به اختیار کردن ایمان، ایشان را ممیّز کرد و به خطاب شرف و مدحت با ایشان سخن گفت که: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، ای آمدگان«9»، ای گرویدگان؟ در آیی، نا آمده را نگویند در آی، گویند: بیای«10». اوّل همه را گفت: بیای«11»، اعبُدُوا رَبَّکُم‌ُ«12» ...، آنگه آمدگان را گفت: در آی، لا جرم چنان که اجابت کردند و قدم در حجر حجره تکلیف نهادند، فردا ایشان را گویند: از اینکه تنگ جای«13» برآی«14»، و بدین سرای فراخ و فسیح درآی که: وَ جَنَّةٍ عَرضُها کَعَرض‌ِ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ«15» ...، از کوی ملامت به درآی«16» و به سرای سلامت درآی، ادخُلُوها بِسَلام‌ٍ آمِنِین‌َ«17»، از ره ---------------------------------- - (1). دب: گویند. (2). آج، لب، فق: تخصیص کردند اگر چنان که. (3). همه نسخه بدلها ایشان را. (4). سوره بقره (2) آیه 21 و 19 مورد در دیگر آیات قرآن، مج، وز، دب بل گفت، آج، لب، فق، مب، مر باز گفت. (5). سوره انعام (6) آیه 130، و سوره رحمن (55) آیه 33. [.....] [اشاره] (6). آج، لب، فق، مب، مر: سفید. (7). سوره بقره (2) آیه 21. (8). مج، وز: خطر: فق، مر: خط. (9). فق: آیندگان. (10). وز، آج، لب، مب، مر: بیایی. (11). وز: بیایی/ بیایید. (12). سوره بقره (2) آیه 21. (13). آج، لب، فق، مب، مر: خانه. (14). مب: در آیید. (15). سوره حدید (57) آیه 21. (16). مب: به در آیید. (17). سوره حجر (15) آیه 46. صفحه : 4 اسلام به سرای سلام و از حجره ایمان به جای امان، خواندگان من خوانده‌اند در هر دو سرای، در سرای تکلیف به دعوت رسول من در آمدند که: ادع‌ُ إِلی سَبِیل‌ِ رَبِّک‌َ«1» ...، فردا آن باشد که به دعوت سرای من در آیند که: وَ اللّه‌ُ یَدعُوا إِلی دارِ السَّلام‌ِ«2» ...، و آن که دعوت مرا اجابت نکرد از اینکه جایش براندم که: مَلعُونِین‌َ أَینَما ثُقِفُوا أُخِذُوا«3» ...، ای مطرودین. و «اللّعن»، الطّرد- چنان که بیان کرده شده است، هر کجا یابی ایشان را بگیری چو«4» پای به خطّ«5» من در ننهادند«6» اعنی خطّ قرآن، و سر بر خطّ من ننهادند اعنی خطّ فرمان. دستگیر بگیرشان«7» هر کجا باشند. وَ قُتِّلُوا تَقتِیلًا«8»، تا بدانند که: هر که از امر«9» بگشت خود را بکشت، در اینکه سرای رانده لعنت‌اند. و در آن سرای رانده قطعیت‌اند که: اخسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُون‌ِ«10»، برانی اینان را چنان که سگان را رانند، اگر چه از«11» بنی اسد باشد«12»، منش چنان رانم که بنی کلب را. اینکه عبارت که «اخسئوا» سگ را گویند، آن که فرمان مرا در ایمان مخالفت کند یا چو سگ باشد یا خود سگ باشد، اینکه جا چو سگ باشد که: فَمَثَلُه‌ُ کَمَثَل‌ِ الکَلب‌ِ«13» ...، آن جا خود سگ باشد که: اخسَؤُا فِیها«14». قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، اهل لسان«15» گفتند: اسمهم«16» باسمه و رسمهم برسمه«17»، فشرّفهم حین عرّفهم، و وصفهم ثم‌ّ کلّفهم. به نام خودت بخواند که«18»: «امنوا» به رسم خود رقم زد که «عبادی»، به تعریف خودت تشریف داد، به تلطیف خودت تکلیف کرد، اوّل مشرّف آمد آنگه معرّف«19» آمد، آنگه ملطّف آنگه مکلّف، ---------------------------------- - (1). سوره نحل (16) آیه 125. (2). سوره یونس (10) آیه 25. [.....] [اشاره] (3). سوره احزاب (33) آیه 61. (4). مب: چون، آج، مر: چه. (5). دب، مر: در خط، مب: از خط: وز: به خطّه. (6). آج، لب، فق: در نهادند: مب: به در نهادند. (7). مب: دستگیر کنیدشان. (8). سوره احزاب (33) آیه 61. (9). ذب، آج، لب، فق، مب، مر: از اینکه امر. (10، 14). سوره مؤمنون (23) آیه 108. (11). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (12). همه نسخه بدلها: باشند. (13). سوره اعراف (7) آیه 176. (15). آج، لب، فق، مب، مر: اهل اللّسان، دب: اهل اشاره. (16). همه نسخه بدلها: سمّاهم. (17). دب: و وسمهم بوسمه. [.....] [اشاره] (18). مج، وز: به نام بخواندت که، دب: به نام خدا خواند، لب، فق، مب، مر: به نام خود بخواندت که. (19). وز، مب: معروف. صفحه : 5 سهّل لک السّبیل و اوضح لک الدّلیل، خاشاک از«1» راهت دور کرد و رهنمای بر سر راهت بداشت. حق تعالی از غایت کرم و نهایت نعم چون تو را تکلیفی خواست کردن که در آن مشقّتی بود، چند عذر خواست و چند لطف کرد: اوّل تو را به ندای شرف و مدحت ندا کرد: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، مذهب جماعتی فقها آن است که: کنایت از عتق، عتق باشد، و از کنایات عتق آن است که سیّد بنده را به نام [220- ر] آزادان برخواند، اگر گوید: یا فلان، و نام آزادان بود آزاد شود. حق تعالی تو را به نام خود برخواند، امید است که علامت آزادیت باشد از دوزخ. عذر دیگر اینکه است که: «کتب» گفت به لفظ مجهول، اگر چه او نوشت، حواله به خود نکرد برای آن که در او رنج است، رحمت که در او راحت است حواله به خود کرد، گفت: کَتَب‌َ رَبُّکُم عَلی نَفسِه‌ِ الرَّحمَةَ«2» ...، او آنچه رنج تو است«3» از طاعت به خود حواله نکرد، شرم نداری«4» که آنچه نقص«5» تو«6» است از معصیت بدو حواله کنی. دگر عذر: کَما کُتِب‌َ عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم، تا بدانی که اینکه کار که تو را افتاد پیش از تو دیگران را افتاد. عذر دیگر: لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ، تا بدانی که برای تو کنیم«7» نه برای خود. عذر دیگر: أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ، تحقیر کار می‌کند بر تو تا ترغیب در کار او بری. عذر دیگر: فَمَن کان‌َ مِنکُم مَرِیضاً أَو عَلی سَفَرٍ. عذر دیگر در آخر آیات: یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ.«8» ای عجب؟ به یک تکلیفی که صلاح تو است، از تو هفت عذر خواست، هر روز هزار خطا بکنی که فساد کار تو است، و یک عذر نخواهی؟ کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ الصِّیام‌ُ، ---------------------------------- - (1). دب سر. (2). سوره انعام (6) آیه 54. (3). مج، وز، آج، لب: رنج خواست. (4). لب، فق، مر: بداری. (5). لب: نقیص. (6). اساس: او، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت تصحیح شد. (7). همه نسخه بدلها: گفتیم. (8). سوره بقره (2) آیه 185. صفحه : 6 رنج به خود حوالت نکرد. مثال دیگر اینکه را، آنچه در حق‌ّ بیگانگان بود از شراب قطیعه گفت: وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً«1» ...، آنچه در حق‌ّ دوستان بود، گفت از«2» کأس خاص‌ّ من است که: وَ سَقاهُم رَبُّهُم شَراباً طَهُوراً«3»، چنان است که حق تعالی گفت: بنده من؟ کار تو به تو برنیاید بی معاونت من، از آن بهری بر تو نوشتم و آنچه اصل است بر خود نوشتم: کَتَب‌َ رَبُّکُم عَلی نَفسِه‌ِ الرَّحمَةَ«4» ...، روزه خاص‌ّ مراست«5»: الصوم لی و انا اجزی به، رحمت خاص‌ّ تو راست، وَ رَحمَتِی وَسِعَت کُل‌َّ شَی‌ءٍ [فَسَأَکتُبُها لِلَّذِین‌َ یَتَّقُون‌َ«6» کَتَب‌َ رَبُّکُم عَلی نَفسِه‌ِ الرَّحمَةَ«8»، آنچه من بر تو نوشتم از روزه تو را برنجاند و تنت ضعیف کند، آنچه من بر خود نوشتم مرا نقصان نکند، تو با ضعف و حاجتت به حصّه خود«9» من با استغنا و قدرتم به حصّه خود وفا بکنم«10»؟ نویسندگان چهاراند، یکی قلم است: ن وَ القَلَم‌ِ«11»، دوم«12»: سفره‌اند، فِی صُحُف‌ٍ مُکَرَّمَةٍ«13»- الی قوله: بِأَیدِی سَفَرَةٍ«14». سیم«15»، حفظه‌اند: وَ إِن‌َّ عَلَیکُم لَحافِظِین‌َ«16»- الایة. چهارم حق است- جل‌ّ جلاله: کَتَب‌َ رَبُّکُم عَلی نَفسِه‌ِ الرَّحمَةَ«17». قلم احوال تو نوشت، سفره ارزاق تو نوشت، حفظه اعمال تو نوشت، رحمت بر تو جبّار تو نوشت، چنان است که حق«18» تعالی گفت آنچه قلم نوشت محو کنم: یَمحُوا اللّه‌ُ ما یَشاءُ«19» ...، و آنچه سفره نوشتند«20» بدل کنم: وَ إِذا بَدَّلنا آیَةً مَکان‌َ آیَةٍ«21»، ---------------------------------- - (1). سوره محمّد (47) آیه 15. (2). مر: آن. (3). سوره دهر (76) آیه 21. (4، 8، 17). سوره انعام (6) آیه 54. [.....] [اشاره] (5). همه نسخه بدلها که. (6). سوره اعراف (7) آیه 156. (7). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و حفظ ارتباط مطالب افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها وفا کنی. (10). همه نسخه بدلها: نکنم. (11). سوره قلم (68) آیه 1. (12). مب: دویم. (13). سوره عبس (80) آیه 13. (14). سوره عبس (80) آیه 15. (15). مج، وز: سه‌ام. (16). سوره انفطار (82) آیه 10. (18). همه نسخه بدلها: ملک. (19). سوره رعد (13) آیه 39. (20). دب، فق، مب، مر: نوشت. [.....] [اشاره] (21). سوره نحل (16) آیه 101. صفحه : 7 و آنچه حفظه نوشتند مبدّل کنم: فَأُولئِک‌َ یُبَدِّل‌ُ اللّه‌ُ سَیِّئاتِهِم حَسَنات‌ٍ«1» ...، آنچه من بر خود نوشتم کس آن را محو و بدل نکند: ما یُبَدَّل‌ُ القَول‌ُ لَدَی‌َّ«2» ...، لا مُبَدِّل‌َ لِکَلِماتِه‌ِ.«3» قوله: کَما کُتِب‌َ عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم، در او سه قول است: اوّل«4» آن که وجه تشبیه آن است که: ایّامی بر شما نوشتند چنان که ایّامی برایشان نوشتند. و موضع «کاف» [نصب است] [اشاره]«5»، و تقدیر آن که: کتب علیکم مثل ما کتب علیهم. و «ما» مصدری است، و المعنی مثل کتابی او کتبی. قول دوم حسن بصری و شعبی گفتند: ماه رمضان بر شما نوشتند چنان که بر امّت پیشین نوشتند از ترسایان هم اینکه یک [ماه بود] [اشاره]«6» و ایشان [220- پ] زیادتی بکردند و با ربیع افگندند که وقت خوش باشد. پس وجه تشبیه مدّت است و مقدار او چنان که اینکه یک ماه است، آن نیز یک ماه بود. و وجه سیوم«7» ربیع و سدّی گفتند: مراد آن است که حق تعالی روزه از نماز خفتن تا نماز شام فرموده بود«8»، چنان که پس از نماز خفتن هیچ مفطرات را تناول نشایستی کردن در بدایت شرع، و اینکه روزه بنی اسرائیل بودی، پس حق تعالی منسوخ بکرد- چنان که گفته شود. عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم، مجاهد و قتاده گفتند«9»: اهل کتابند، و روا بود که وجه تشبیه از جهت وجوب بود، یعنی چنان که بر شما واجب کردم بر ایشان«10» واجب کردم، و قوله: عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم، بر عموم گرفتن اولیتر بود. و مورد آیت تسلّی و دل خوشی تو است تا تو بدانی که اوّل مخاطب به اینکه خطاب و اوّل مکلّف به اینکه تکلیف تو نه‌ای، بل پیش از تو اینکه تکلیف بر دیگران بوده ---------------------------------- - (1). سوره فرقان (25) آیه 70. (2). سوره ق (50) آیه 29. (3). سوره انعام (6) آیه 115. (4). همه نسخه بدلها: قولی. (5)، 6. اساس: از حاشیه بریده شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب، فق، مب، مر: سیم، همه نسخه بدلها آن است که. (8). همه نسخه بدلها: است. (9). همه نسخه بدلها مراد. (10). مب نیز. صفحه : 8 است تا تو را داعی باشد به کردن و بر تو سهل آید و دل خوش باشی، و اینکه معنی لطف باشد برای آن که لطف مسهّل و مقرّب بود از عهد آدم تا به عهد تو که محمّدی، مرا با مکلّفان اینکه خطاب است. و راوی خبر گوید عبد الملک بن هارون بن عنتره عن ابیه عن جدّه از امیر المؤمنین- علیه السّلام- که او گفت: یک روز به گرمگاه در نزدیک رسول- علیه السّلام- شدم، چون بنشستم مرا گفت: یا علی هذا جبرئیل یقرئک السلام ، جبریل- علیه السّلام- حاضر است و تو را سلام می‌کند«1»، من گفتم: علیک و علیه السلام یا رسول الله ، سلام خدای بر تو و بر او باد. آنگه گفت: پیشتر آی«2»، من نزدیک رسول شدم، گفت جبریل می‌گوید تو را که: از هر ماهی سه روز روزه دار تا خدای تعالی به روز اوّلت ده هزار ساله روزه بنویسد، به روز دوم«3» سی هزار ساله«4»، و به روز سیم«5» صد هزار ساله. گفتم: یا رسول اللّه؟ بپرس تا خود اینکه مرا باشد خاص‌ّ یا «6» جمله مردمان را عام‌ّ! گفت: یا علی: اینکه تو راست و هر کس را که«7» مثل عمل تو کند از پس تو. گفتم: یا رسول اللّه؟ اینکه«8» ایّام کدام است! گفت: ایّام البیض، از هر ماهی سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم. عنتره گفت من امیر المؤمنین را گفتم: برای چه اینکه ایّام را ایّام البیض خوانند! گفت: برای آن که چون آدم از بهشت به«9» زمین آمد در زمین«10» سقفی و سایه«11» و پوششی نبود، آفتاب در اندام آدم اثر کرد، اندام او بسوخت و سیاه کرد. آدم- علیه السّلام- در خود فرو نگرید آن«12» سیاهی و تباهی دید در خدای بنالید. جبریل آمد«13»، گفت: یا آدم؟ خواهی که«14» اندامت سپید شود! گفت: آری. گفت: در ماه سه روز روزه دار، سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم. آدم یک روز روزه داشت، ---------------------------------- - (1). دب: می‌رساند. (2). مج، وز، دب، آج، لب، مب: پیش درآی. (3). دب: و بر دوم روز، مب، مر: روز دویم. (4). لب، فق: سال. [.....] [اشاره] (5). مج، وز، آج، لب: سه‌ام. (6). مج، وز، آج، لب: تاء (7). مج، وز: هر که. (8). مج، وز، آج، لب: و آن، دب: و از. (9). دب: بر. (10). همه نسخه بدلها: در زیر (11). همه نسخه بدلها: کنّی. (12). دب: از. (13). فق، مب، مر و. (14). فق، مب ابد. صفحه : 9 ثلثی اندامش سپید شد. چون دو روز روزه داشت، دو بهر از اندامش سپید شد. چون سه روز روزه داشت همه اندامش سپید شد، پس اینکه ایّام را ایّام البیض برای اینکه خوانند. بعضی دگر از مفسّران گفتند که«1»: حق تعالی در بدایت شرع روزه عاشورا و روزه ایّام البیض فریضه کرده بود. چون روزه ماه رمضان [221- ر] بفرمود، تخفیف کرد و آن برداشت. حسن بصری و جماعتی دگر گفتند: خدای تعالی ترسایان را فرمود که ماه رمضان روزه دارند، ایشان را سخت می‌آمد در گرمای گرم روزه داشتن. علمای ایشان جمع شدند و رای زدند و روزه با فصل ربیع افگندند، و ده روز بیفزودند در او«2». پس از آن پادشاهی بود ایشان را، او را دهن به درد آمد در روزه هفت روز بیفزود، روزه ایشان چهل و هفت روز گشت. پس از آن پادشاهی دیگر پدید آمد، گفت: اینکه روزه را تمام عقد باید کردن، سه روز دیگر بیفزود تا پنجاه روز شد«3». اکنون هنوز روزه ترسایان پنجاه روز است. مجاهد گفت: سالی ایشان را وبایی رسید، ایشان به تقرّب در روزه ده روز بیفزودند پیش از ماه«4» و ده روز پس از ماه«5» تا روزه ایشان پنجاه روز گشت. شعبی گفت: خدای تعالی ترسایان را سی روز روزه فرمود قرنی«6» که از پس ایشان آمدند دو روز زیادت کردند، یک روز پیش«7» ماه، و یک روز پس«8» ماه«9». و همچنین هر قرنی«10» دو روز«11» می‌فزودند«12» تا تمام پنجاه گشت، فذلک قوله: کَما کُتِب‌َ عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم. لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ، معنی آن است تا شما متّقی شوی به فعل روزه«13» و پرخیزی«14» از معاصی، روزه شما را منع شود- منع شر«15» نه منع خیر«16»- برای آن که فعل طاعات لطف ---------------------------------- - (1). دب: گفته‌اند. (2). مب: ده روز بر آن بیفزودند. (3). همه نسخه بدلها: گشت. (4). آج، لب، مب، مر رمضان و. [.....] [اشاره] (5). آج، لب، مب، مر رمضان. (6، 10). دب: قومی. (7، 8). همه نسخه بدلها از. (9). دب: روز بعد ماه. (11). دب، آج، لب، فق، مب: در روزه. (12). دب: می‌افزودند. (13). دب، مب، مر و. (14). مج، وز، آج، لب، فق: بپرهیزی. (15). همه نسخه بدلها: لطف. (16). همه نسخه بدلها: جبر. صفحه : 10 باشد مکلّف را در اجتناب مقبّحات، الا تری الی قوله: إِن‌َّ الصَّلاةَ تَنهی عَن‌ِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ«1» ...، چنان است که حق تعالی گفت: بنده من؟ تو را دو راه در پیش است و دو سرای در معرض: یکی آراسته به انواع نعمت از حور و قصور و اشجار و انهار و ثمار و ولدان و غلمان الی ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر، بار خدایا؟ به اینکه سرای که رسد، و اینکه منزلت که را باشد! گفت: متّقیان«2» فی قوله: تِلک‌َ الجَنَّةُ الَّتِی نُورِث‌ُ مِن عِبادِنا مَن کان‌َ تَقِیًّا«3». و سرای دیگر بتافتم به آتش سطوت، در او انواع عذاب پدید کردم از مغار«4» و نکال و سلاسل و اغلال و زقّوم و حمیم و طعام ضریع و شراب غسلین، بار خدایا از جای«5» چنین خلاص که را باشد! گفت: متّقیان را فی قوله: ثُم‌َّ نُنَجِّی الَّذِین‌َ اتَّقَوا وَ نَذَرُ الظّالِمِین‌َ فِیها جِثِیًّا«6»، بار خدایا؟ اگر بهشت است متّقیان راست، و اگر نجات از دوزخ است متّقیان را«7»، بار خدایا؟ ما چه کنیم تا متّقی شویم! روزی«8» چند روزه داری که به روزه متّقی شوی، لَعَلَّکُم تَتَّقُون‌َ. بنده من هر طاعت را که فرمودم مزد به اندازه است مگر روزه را«9»، برای اینکه گفتم: الصوم لی و أنا اجزی به ، که «صوم» صبر است فی قوله: استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ«10» ...، ای بالصّوم و الصّلوة. و قوله: وَ جَزاهُم بِما صَبَرُوا«11» ...، [ای بما صاموا] [اشاره]«12». و جزای صبر بی اندازه بود که: إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُون‌َ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب‌ٍ«13» گفتند: همه طاعات«14» خدای را باشد و جزا بر آن خدای دهد، روزه را جزا«15» ---------------------------------- - (1). سوره عنکبوت (29) آیه 45. (2). همه نسخه بدلها را. (3). سوره مریم (19) آیه 63. (4). همه نسخه بدلها: صغار. [.....] [اشاره] (5). مج، ور، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه جای. (6). سوره مریم (19) آیه 72. (7). همه نسخه بدلها: راست. (8). مر: گفت روزی. (9). دب از. (10). سوره بقره (2) آیه 153. (11). سوره دهر (76) آیه 12. (12). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). سوره زمر (39) آیه 10. (14). آج، لب، فق، مب، مر: طاعت. (15). همه نسخه بدلها: چرا. صفحه : 11 تخصیص کرد، گفتند: برای آن که هیچ طاعت نیست. و الّا ریا را ممکن بود که در آن مجال بود جز روزه را، پس از اینکه وجه را گفت: چون کاری است که خاص‌ّ مراست، کس مقدار جزایش نداند«1» مگر من، أنا اجزی به ، من جزا«2» دانم«3» دادن به اندازه او. یکی را از بزرگان«4» گفتند: در روزه چه حکمت است! گفت [221- پ] [اشاره]: [فی] [اشاره]«5» الصّوم جوع و فی الجوع رجوع در روزه جوع است و در جوع رجوع است«6»، نبینی که موسی- علیه السّلام- چون گرسنه شد با درگاه او شد که: رَب‌ِّ إِنِّی لِما أَنزَلت‌َ إِلَی‌َّ مِن خَیرٍ فَقِیرٌ«7». در اخبار چنین است که: در اینکه دعا دو نان جوین خواست. سه پیغامبر از خدای سه چیز خواستند: موسی نان خواست: رَب‌ِّ إِنِّی«8» ...، عیسی خوان خواست: أَنزِل عَلَینا مائِدَةً مِن‌َ السَّماءِ«9» ...، مصطفی غفران خواست: غُفرانَک‌َ رَبَّنا«10» ...، ایشان را اجابت آمد، و پایه رسول ما از پایه ایشان رفیعتر، گمان بری که دعای او اجابت نیامد«11»! دیگری را گفتند«12»: در روزه چیست! گفت: تا توانگران درویش«13» شوند، گرسنگی درویشان بدانند، برایشان رحمت«14» کنند تا خدای برایشان رحمت کند، که در خبر است که: 15» من رحم و لو علی ذبیحته رحمه اللّه« یوم القیامة. آنگه خواست که توهین کار و تحقیر روزگار کند بر تو گفت: أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ، روزهای است«16» شمرده، درست در معنی او آن است که اینکه عبارت است از روزگار اندک، برای آن که آنچه در عدد آید اندک باشد، و به عکس اینکه، کنایت از کثرت، ---------------------------------- - (1). مر: ندارد. (2). آج، لب، فق، مر آن. (3). مب، مر: توانم. [.....] [اشاره] (4). مر: و یکی از بزرگان را. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و معین عبارت تصحیح شد. (6). مر: رجوعی است به خدا. (7، 8). سوره قصص (28) آیه 24. (9). سوره مائده (5) آیه 114. (10). سوره بقره (2) آیه 285. (11). همه نسخه بدلها: نیاید. (12). آج، لب، فق، مب، مر حکمت. (13). همه نسخه بدلها: گرسنه. (14). مر: رحم. (15). در مج، ور: رحم اللّه. (16). مب: روزی چند. صفحه : 12 قوله: وَ إِن تَعُدُّوا نِعمَةَ اللّه‌ِ لا تُحصُوها«1» ...، نظیرش آن که حکایت کرد از جهودان که ایشان بر سبیل تحقیر و تقلیل گفتند: لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَیّاماً مَعدُودَةً«2» ...، و کذا قوله: إِلی أَجَل‌ٍ مُسَمًّی«3» ...، هم کنایت است از اینکه معنی، و به عکس اینکه: وَ اللّه‌ُ یَرزُق‌ُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ«4». قولی از عبد اللّه عبّاس و عطا و قتاده آن است که: مراد از اینکه ایّام سه روز است از هر ماهی، و تقدیر چنین است: کما کتب علی الّذین من قبلکم ایّاما معدودات، یعنی آن ایّام که پیش«5» وجوب ماه رمضان واجب بود. روایت دگر از عبد اللّه عبّاس و عامّه مفسّران آن است که: مراد ماه رمضان است، و آن کنایت بود یک بار از سی روز، و یک بار از بیست و نه روز. عبد اللّه عمر روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: 6» نحن امّة امّیّة لا نکتب و لا نحسب،« الشّهر هکذا و هکذا و عقد بیده ، گفت: ما امّتی امّیییم«7»، کتابت ننویسیم و حساب نکنیم، ماه«8» چنین باشد و چنین باشد، و انگشت یک بار به سی روز زد«9»، و یک بار به بیست و نه. و نصب «ایّاما» بر ظرف است، و آنچه فرّاء گفت که: مفعول به است درست نیست. حق تعالی گفت: بنده من؟ روزکی چند برای من رنجکی بر خود نه، اعملوا قلیلا توجروا جزیلا، اعملوا یسیرا توجروا کثیرا، اندکی عمل کن و بسیار ثواب بستان، و به شمار بده و بی شمار بستان و در روزی که از«10» میان نه ساعت بود تا«11» پانزده ساعت رنج بر تا ثواب«12» دهم«13»، فِی یَوم‌ٍ کان‌َ مِقدارُه‌ُ خَمسِین‌َ أَلف‌َ سَنَةٍ«14» فَمَن کان‌َ مِنکُم مَرِیضاً أَو عَلی سَفَرٍ، آنگه حق تعالی از آن جا که کرم اوست ---------------------------------- - (1). سوره ابراهیم (14) آیه 34. (2). سوره بقره (2) آیه 80. [.....] [اشاره] (3). سوره بقره (2) آیه 282. (4). سوره بقره (2) آیه 212. (5). مب، مر از. (6). وز: یحسب: وج، آج، لب، فق، مب: تحسب. (7). مج، وز: امّتی امیم، آج، لب، فق: امّتی امی امام، مب: ما امّتی ایم امّی. (8). مر را که. (9). همه نسخه بدلها: به سی عقد کرد. (10). مج، وز: آن. (11). مج، وز، فق: یا . (12). مج، وز، آج، کب: ثوابت. (13). مب: دهند. (14). سوره معارج (70) آیه 4، آج، لب، فق قوله تعالی. صفحه : 13 گفت: من دو رنج بر تو ننهم«1»، هم رنج سفر، هم رنج روزه. اگر مسافری روزه بگشای«2»، و اگر بیماری روزه بگشای«3»، بیماریی که با آن روزه نتوانی داشت«4»، یا اگر«5» روزه داری بیماری«6» به زیادت شود، بنزدیک ما حدّ بیماری که با آن افطار باید کردن اینکه است و حدّ آن سفر که به آن افطار باید کردن هشت فرسنگ«7» [222- ر] است، و دو برید است و بیست و چهار میل، و اینکه را مرحله خوانند. و مذهب اوزاعی هم اینکه است، و شافعی گفت«8»: دو مرحله باید شانزده فرسنگ«9»، چهل و هشت میل، و اینکه مذهب مالک است و لیث و احمد و اسحاق. ابو حنیفه و اصحابش و ثوری گفتند: سه مرحله باید، بیست و چهار فرسنگ هفتاد و دو میل، و داود فرق نکرد از میان سفر دراز و کوتاه. و هر سفر که در او افطار باید کردن در او تقصیر باید کردن نماز را، اعنی چهار«10»، دو باید کردن. امّا روزه سفر، در او خلاف کردند: بنزدیک ما چنان است که مسافر را که سفر او اینکه مقدار باشد روزه نشاید داشتن، و اگر دارد درست نباشد«11»، و قضایش واجب بود. و اینکه در صحابه، مذهب عمر است و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر و ابو هریره و عبد الرّحمن عوف و عروة بن الزّبیر. از عبد اللّه عبّاس روایت اینکه است«12»: الافطار فی السّفر عزیمة، ای واجب. و مذهب داود آن است که: او«13» مخیّر است از میان روزه و افطار، خواهد دارد و خواهد نه، جز که قضا واجب بود او را، در وجوب قضا با ما موافقت کرد«14»، و در وجوب افطار خلاف. امّا مذهب ابو حنیفه و شافعی و مالک و عامّه فقها آن است که: او مخیّر است، خواهد روزه دارد و لا قضاء علیه، و خواهد روزه بگشاید و قضا کند در حضر. دلیل بر مذهب صحیح آن است که خدای تعالی گفت: فَعِدَّةٌ مِن أَیّام‌ٍ أُخَرَ، و به ---------------------------------- - (1، 9). همه نسخه بدلها: بر تو روا ندارم. (2). مج، لب، فق، مب، مر: بگشایی. [.....] [اشاره] (3). مر: مگیر چنان. (4). مج، وز: داشتن. (5). مج از. (6). مب: بیماریت. (7). مب: فرسخ. (8). آج، لب، فق، مر: گفته. (10). مب، مر رکعت را. (11). وز: نباید. (12). مب، مر که. (13). مر: که مسافر. (14). دب: کرده، مر: بود. صفحه : 14 هر حال به اتّفاق در آیت محذوفی تقدیر باید کردن تا معنی مستقیم شود، و آن محذوف«1» طرفی مقدّم باید برای آن که مبتدا اسمی نکره است، تقدیر چنین باشد که: فعلیه عدّة، و لفظ «علیه» منبی بود از وجوب. پس حق تعالی«2» سفر و مرض را«3» قضا بواجب کرد، و قضا واجب نبود تا افطار نبود. و نیز اخبار متظاهر است به آن که روزه باید گشادن. جابر روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: لیس من البر الصیام فی السفر. و از عبد اللّه عمر پرسیدند که: در سفر«4» چه گویی! گفت: اگر کسی صدقه‌ای کند بر تو، تو آن را رد کنی! و اینکه صدقه‌ای است که خدای تعالی کرد بر ما، رد چون توان کردن«5»؟ عبد الرّحمن عوف روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: الصّائم فی السّفر کالمفطر فی الحضر. و جابر روایت کند که رسول را- علیه السّلام- گفتند: جماعتی در سفر روزه می‌دارند، گفت: اولئک العصاة ، ایشان عاصیان‌اند. باقر«6»- علیه السّلام- گفت: پدرم در سفر روزه نداشتی و نهی کردی از آن، و ابو هریره گفت پسرش را- که با او بود در سفری و روزه می‌داشت- و او«7» نمی‌داشت- پسر را گفت: لا محال که به حضر شوی روزه باز داری. و عروة بن الزّبیر هم اینکه فرمود مردی را که در سفر روزه«8» بود. و اخبار در اینکه معنی بسیار است. اگر در آیت تقدیر کنند لفظ «افطار» و گویند چنین است: فمن کان منکم مریضا او علی سفر فأفطر فعلیه عدّة من ایّام اخر، گوییم: در کلام تقدیر محذوفی کردن که کلام بر او دلیل نکند تا مذهب با آن درست شود«9» روا نباشد، گفتند: معنی ---------------------------------- - (1). مج: محذوفی. (2). همه نسخه بدلها به نفس. (3). همه نسخه بدلها: و. [.....] [اشاره] (4). مب: پرسیدند از روزه سفر، دیگر نسخه بدلها: پرسیدند روزه سفر. (5). همه نسخه بدلها: رد صدقه او نشاید کردن. (6). همه نسخه بدلها: و ابو جعفر باقر. (7). همه نسخه بدلها: و ابو هریره. (8). همه نسخه بدلها داشته. (9). همه نسخه بدلها: راست کنند. صفحه : 15 آن است که هر کس که در سفر روزه بگشاید، در حضر قضا بر او واجب بود تا موجب قضای او افطار باشد«1» نه سفر، گوییم: اینکه عدول باشد از ظاهر بی دلیلی، و حمل قرآن باشد بر مذهب و بر عکس اینکه باید کردن، مذهب را بر قرآن [222- پ] حمل باید کردن، نه قرآن را بر مذهب. و اصل «سفر» کشف بود، یقال: سفرت المرأة اذا القت قناعها عن وجهها فهی سافرة، و اسفر الصّبح اذا اضاء«2»، و منه قوله تعالی: وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ مُسفِرَةٌ«3»، و سفرت الرّیح السّحاب اذا کشفته«4»، قال العجّاج:

فر الشّمال الزّبرج المزبرجا ای السّحاب الرّقیق. و «سفر» را برای آن گویند که عیب و هنر مرد پیدا کند، و سفره طعام مسافر بود و بر مجاز آن پوستینه را سفره خوانند که طعام در او نهند. و جاروب را «مسفره» گویند برای آن که آن جا که بروبد«5» کشف کند. و «سفیر» آن باشد که سعی کند از میان دو کس به صلاح برای آن که استکشاف حال ایشان کند. و «سفر«6»» آن باشد که برگ جمله از درخت فرو روبد«7». و «سفر» کتاب باشد برای آن که در آن جا کشف علوم باشد. و «سفره» کتبه باشد جمع سافر، ای ذو سفر، کلابن و تامر. و شرط مسافر تا روزه بگشاید آن است که سفر او طاعت بود یا مباح، و معصیت نبود، و صید«8» لهو و بطر نباشد. و اگر سفر او تجارت بود برای زیادت مال نمازش تمام باید کردن و روزه نباید«9» گشادن. و سفر هشت فرسنگ باشد یا بالای آن، و اگر چهار فرسنگ باشد و هم در روز باز نگردد«10» او مخیّر است از میان روزه و افطار، و اگر هم در«11» روز باز گردد افطار کند ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: بوده باشد. (2). لب، فق، مب، مر: اضاءة. (3). سوره عبس (80) آیه 38 همه نسخه بدلها ضاحکة مستبشرة. (4). کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 54): کشفه. (5). مج، وز: روید، دب، آج، لب، فق، مب، مر: فرو ریزد. (6). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها (در لغت مناسب با اینکه معنی «سفیر» است). (7). مج، وز، دب، لب، فق، مب: بروید. (8). همه نسخه بدلها و. [.....] [اشاره] (9). همه نسخه بدلها: بیاید. (10). مج، وز، دب: باز گردد. (11). آج، لب، فق، مب، مر: در همان روز. صفحه : 16 برای آن که همان هشت فرسنگ بود. ده کس آنند«1» که ایشان را در سفر روزه باید داشتن و نماز تمام کردن: آن که سفر او معصیت باشد، و آن که سفر او کمتر از هشت فرسنگ باشد، و آن که سفر او صید«2» لهو و بطر باشد، و آن که سفر او بیش از حضر باشد، و حدّش آن بود که در هیچ شهر ده روز مقام نکند. و مکاری و ملّاح و شبان، و آن کس که در امارت خود گردد از شهری به شهری، و آن کس که در تجارت گردد از بازاری به بازاری و مقام ده روزش نباشد، و بدوی که در بادیه می‌گردد. اینکه ده کس را در سفر روزه باید داشتن. و نیز از شرط مسافر که«3» روزه بگشاید«4» آن است که نیّت سفر از شب کرده باشد، اگر سفر به روز در پیش آید، آن روز روزه دارد و نماز تمام کند و«5» دگر روز تقصیر و افطار کند«6»، و تقصیر و افطار نکند تا چندانی بنرود«7» از شهر که دیوارها و بناهای شهر نبیند و یا بانگ نماز [شهر] [اشاره]«8» نشنود. و چون در شهری شود که آن جا نیّت مقام باشد ده روز، نماز تمام کند و روزه دارد. و اگر مقام کمتر از ده روز باشد تقصیر و افطار کند، و مسائل فقه در اینکه باب بسیار است، ذکر آن در کتب فقه بود. و «عدّة» عدد باشد، و در شاذّ به نصب خواندند، و [تقدیر] [اشاره]«9»: فلیصم عدّة من ایّام اخر. و «اخر» لا ینصرف است، و سبب منع صرف او صفت است و عدل که او معدول است عن [اخریات] [اشاره]«10» او اخر«11»، مثل عمر و زفر. و«12»: وَ عَلَی الَّذِین‌َ یُطِیقُونَه‌ُ، در شاذّ عبد اللّه عبّاس و عطا و مجاهد خواندند: یطوّقونه، به معنی [یکلّفونه] [اشاره]«13» و یحمّلونه، آنان را که برایشان نهند و تکلیف کنند ایشان را. عکرمه خواند از مجاهد: یطّوّقونه، علی تقدیر یتطوّقونه، ای یتکلّفونه [و یحملونه] [اشاره]«14»، و بر آنان که بر خود نهند و تحمّل کنند، یقال: طاق الشّی‌ء و أطاق و أطیق ---------------------------------- - (1). ذب، آج، لب، فق، مب، مر: اند. (2). همه نسخه بدلها و. (3). مج، وز، دب: تا. (4). اساس به صورت «نگشاید» هم خوانده می‌شود. (5). همه نسخه بدلها بر. (6). مج، وز: نکند. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برود. (8)، 9. اساس: افتادگی به نظر می‌رسد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10)، 13، 14. اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). همه نسخه بدلها: اخر. (12). همه نسخه بدلها قوله. [.....] [اشاره] صفحه : 17 بمعنی واحد. اهل مدینه و«1» شام خواندند: «فدیة طعام مساکین» به اضافه و جمع، و باقی قرّاء: فِدیَةٌ طَعام‌ُ مِسکِین‌ٍ، به رفع و تنوین و وحدان. و فدیه را با طعام اضافه کردند [223- ر] اهل مدینه، و اگر چه هر دو یکی باشد لاختلاف«2» اللّفظین، چنان که مسجد الجامع، و«3»: وَ حَب‌َّ الحَصِیدِ«4»، و کقول الشّاعر:

ندس الظّلم حمزه و کسائی خوانند: فمن یطّوّع، به تشدید «طا» و «واو» و جزم «عین» بر تقدیر: یتطوّع، باقی: تطوّع، بر فعل ماضی علی وزن تفعّل. بدان که علما در تأویل و معنی آیت خلاف کردند، گروهی گفتند: اینکه در بدایت شرع بود، چون حق تعالی مکلّفان را تکلیف روزه کرد، ایشان را عادت نبود دشخوار«5» آمد برایشان، حق تعالی در اینکه تکلیف تخییر کرد ایشان را بین الصّیام و الاطعام، گفت: هر کس که خواهد روزه دارد، و هر که نتواند فدیه کند به طعام. آنگه اینکه تخییر منسوخ کرد به تضییق فی قوله تعالی: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ فَلیَصُمه‌ُ«6»، و اینکه قول معاذ جبل است و انس مالک و سلمه اکوع و عبد اللّه عمر و علقمه و عکرمه و شعبی و زهری و نخعی و ضحّاک و یک روایت از عبد اللّه عبّاس، بهری«7» دگر گفتند: آیت خاص‌ّ است بالشّیخ الکبیر و العجوز الکبیرة که اینان باشند که توانند«8» روزه داشتن و لکن دشخوار«9» بود برایشان، حق تعالی ایشان را رخصت داد که روزه بگشایند و به طعام فدیه کنند هر روزی را طعام مسکینی. آنگه اینکه نیز منسوخ کرد بقوله: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ فَلیَصُمه‌ُ«10»، و اینکه قول قتاده و ربیع است و روایت سعید جبیر از عبد اللّه عبّاس. و حسن بصری گفت: مراد به آیت بیمار است که او را تخییر کردند، اگر تواند ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها اهل. (2). همه نسخه بدلها: لاختلاف. (3). همه نسخه بدلها کقوله. (4). سوره ق (50) آیه 9. (5). آج، لب، فق، مر: دشخار، مب: دشوار. (10- 6). سوره بقره (2) آیه 185. (7). همه نسخه بدلها: و بعضی. (8). آج، لب، فق، مر: بتوانند. (9). مج، وز، لب: دشوار. صفحه : 18 روزه دارد و اگر نه فدا کند، آنگه منسوخ کرد اینکه حکم را بقوله: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ فَلیَصُمه‌ُ«1»، بر اینکه اقوال آیت منسوخ باشد. امّا قول بعضی دگر و آن سدّی است و سعید بن المسیّب و یک روایت از عبد اللّه عبّاس، و روایت از صادق- علیه السّلام- آن است که: آیت منسوخ نیست و حکم بر جای خود است، و آیت مخصوص است بالعاجز«2» عن الصّیام، و آن چند کس‌اند: مردی پیر است و زنی پیر، و زن آبستن و زن شیر دهنده، و کسی که او را علّت عطاش باشد. آنگه اینان بر دو ضربند: یکی آن که فدا کند و قضا باز دارد دگر آن که فدا کند و قضا باز ندارد، امّا آن که فدا کند و قضا باز دارد، زن آبستن است و زن شیر دهنده، و آن را که او را عطاشی بود که«3» از او زایل شود اینان هر سه در اوقات عذر روزه بگشایند و فدا کنند روزه را به طعام، و چون منع زایل شود قضای روزه باز دارند. و آن که فدا کند و قضا نبود بر او [سه دیگراند] [اشاره]«4»: مرد پیر و زن پیر، و آن را که علّت عطاش باشد و امید بهی نبود در او، اینان فدا کنند و قضا نیست بر اینان برای آن که منع اینان«5» نخواهد شدن، پیر جوان نشود و اینکه علّت چون مأیوس باشد«6» به نشود، اکنون بر اینکه قاعده تا معنی آیت مستقیم شود در او دو وجه [گفتند] [اشاره]«7»: یکی آن که تقدیر «کان» کردند و گفتند تقدیر اینکه است که: «کانوا یطیقونه»، طاقت داشتند، اکنون از آن شده‌اند که مطیق باشند، [و عرب حذف] [اشاره]«8» «کان» کنند چنان که حق تعالی گفت: وَ اتَّبَعُوا ما تَتلُوا الشَّیاطِین‌ُ«9» ...، و معنی آن است که: ما کانت«10» تتلوا الشّیاطین. دیگر آن است که: [ «لا» تقدیر کردند] [اشاره]«11» و علی الّذین لا یطیقونه، و «لا» نیز بسیار حذف کنند، کما قال«12» تعالی: تَاللّه‌ِ تَفتَؤُا تَذکُرُ یُوسُف‌َ«13» ...، ای لا تفتؤ«14»، و شاعر گفت: ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 185. (2). همه نسخه بدلها: بالعاجزین. (3). مج، وز، دب: اگر. (4، 7، 8، 11). همه نسخه بدلها را زایل. (5). همه نسخه بدلها: نشود. [.....] [اشاره] (6). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). سوره بقره (2) آیه 102. (10). مج، وز، آج، لب، فق: ما کنت. (12). آج، لب، فق، مب، مر اللّه. (13). سوره یوسف (12) آیه 85. (14). دب: لا تفتؤا. صفحه : 19

قلت یمین اللّه ابرح قاعدا ای لا ابرح، و اینکه قول آن کس است که او گفت: «ها» راجع است با «صوم»، و بیشتر مفسّران [بر آنند که با «صوم» راجع است] [اشاره]«1»، و جماعتی دگر گفتند: راجع است با فدا، آنان که فدا توانند کردن. و «طوق» و «طاقت» و «وسع» به یک معنی باشد، یقال: [طاق یطوق] [اشاره]«2» طوقا و طاقة و أطاق یطیق إطاقة. و «طوق» آن بود که در گردن کنند، و «طاق» از«3» بنا معروف است، و طاقة من [223- پ] [اشاره]، [الرّیحان] [اشاره]«4» شاخی باشد از او، و الجمع طاقات. [و تارهای رسن را طاقات الحبل گویند] [اشاره]«5»، و اصل باب قوّت باشد. امّا فدیه که چند باید، در او خلاف کردند: بنزدیک ما اگر تواند دو مدّ، و اگر نتواند یک مدّ، و بنزدیک شافعی«6» مدّ علی کل‌ّ حال، و بنزدیک ابو حنیفه و اهل عراق دو مدّ علی کل‌ّ حال، و آن نیم صاع بود اگر تواند و اگر نتواند اعتبار نکردند. و «فدیه» جزاء و بدل باشد، یقال: فدیت هذا بذاک، اینکه را به فدای آن کردم، یعنی در عوض آن نهادم تا آن خرج شود، اینکه بماند. و «فدیه» یک بار باشد از«7» فعل فدا، و اینکه که در زبان مردمان هست که فدیتک، یعنی من در عوض تو بادام«8» تا تو بمانی من به بدل تو بروم. و اسیر که مال بدهد و خود را باز خرد آن را فدیه خوانند. قوله: فَمَن تَطَوَّع‌َ خَیراً، تطوّع و نافله و سنّت به یک معنی باشد، هر که تطوّع کند به خیری«9» عبد اللّه عبّاس گفت: معنی آن است که او را در فدا، یک«10» درویش را گفتند که طعام ده«11»، اینکه واجب است، اگر دو«12» درویش را طعام دهد یا بیشتر تطوّع کرده باشد، و اینکه قول حسن بصری است. ---------------------------------- - (1)، 2، 4، 5. اساس: افتادگی دارد با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). همه نسخه بدلها: آن (6). همه نسخه بدلها یک. (7). وز: در. (8). مب: بادم، مر: مادام. (9). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی. (10). وز: فدای که. (11). فق، مر: درویش را طعام دهد. [.....] [اشاره] (12). مج: ده، فق: او. صفحه : 20 قولی دیگر آن است که: طعام زیاده کند بر آن مقدار که واجب است از دو مدّ تا«1» یک مدّ. قولی دیگر آن است که: جمع کند میان روزه و اطعام، هم روزه بدارد و هم طعام بدهد، و اینکه قول إبن شهاب است. و قول وسط«2» قول مجاهد است که [اگر] [اشاره]«3» تطوّع کند بر اینکه وجوه او را بهتر باشد. وَ أَن تَصُومُوا«4»، «ان» مع الفعل در تأویل مصدر باشد، و تقدیر اینکه است که: و الصّیام خیر لکم، روزه به باشد شما را اگر دانی. اکنون بدان که، انواع روزه پنج است: فریضه است و سنّت، و قبیح، و روزه ادب و روزه دستوری. آنچه فریضه است دوازده جنس«5» است: روزه ماه رمضان است، و قضای ماه رمضان است آن را که گشاده بود«6» به عذری و بی عذری، و روزه نذر است، و روزه کفّارت ماه رمضان است، و روزه کفّارت قتل خطاست، و روزه کفّارت [ظهار است] [اشاره]«7»، و روزه کفّارت سوگند است، و روزه کفّارت آن کس که در حج‌ّ پیش از قضای مناسک، سر بتراشد برای رنجی، و روزه جزای صید است، و روزه خون متمتّع اعنی بدل هدی و روزه کفّارت آن کس است که روزی از قضای ماه رمضان بگشاید بعد الزّوال، و روزه اعتکاف است. و اینکه واجبات بر دو ضرب است: یکی واجب است بی سببی، و یکی مقیّد به«8» سببی«9». آنچ مطلق است روزه ماه رمضان است«10» بس، و آنچه مقیّد است به سبب باقی اقسام است، و منقسم شود اینکه قسمت دوم«11» بر سه ضرب«12»: مضیّق و مخیّر و مرتّب. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: یا . (2). آج، لب، فق، مب: اوسط (3، 7). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس: أن یصوموا، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها: نوع. (6). لب: بودی، مب: افطار کرده باشد. (8). دب: یکی عند. (9). آج، لب، فق، مب، مر: به سبب. (10). مب: و پس. (11). مب: دویم. (12). مج: قسمت، وز، دب: قسم است، لب، فق، مب، مر: قسم. صفحه : 21 مضیّق سه است. روزه نذر، و روزه اعتکاف و قضای ماه رمضان«1»، اینکه سه آن است که هیچ به جای آن نشاید. و مخیّر«2» چهار است: روزه اذی حلق الرّأس، و کفّاره ماه رمضان، با خلافی که هست از میان اصحاب ما در آن که مخیّر است یا مرتّب، و کفّارت آن که روزی از قضای ماه رمضان تباه کند بعد الزّوال، و روزه جزای صید. و مرتّب چهار است: روزه کفّارت سوگند، و کفّارت قتل خطا، و کفّارت ظهار، و روزه بدل هدی متمتّع. و«3» کیفیّت تخییر و ترتیب به جای خود بیاید«4». آنگه اینکه جمله اقسام بر دو قسمت دیگر شود: ضربی آن که در افساد او متعمّدا بی ضرورتی قضاء و کفّارت لازم آید، و ضربی آن که لازم نیاید در او اینکه حکم. اوّل چهار جنس است: روزه ماه رمضان، و روزه نذر معیّن، و قضای ماه [224- ر] رمضان چون افطار پس از زوال باشد، و روزه اعتکاف. و ضرب«5» دوم باقی اقسام هشتگانه است، و اینکه جمله اقسام باز منقسم شود بر دو قسمت دیگر: قسم اوّل را تتابع مراعات کنند، و قسم دوم را مراعات تتابع«6» نکنند. امّا آن را که تتابع مراعات نکنند چهار جای است: آن هفت روز که از جمله ده روز دم المتعة«7» باشد فی قوله: وَ سَبعَةٍ إِذا رَجَعتُم تِلک‌َ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ«8» ...، و روزه نذر چون تتابع شرط نکرده باشد، و روزه جزای صید، و روزه قضای ماه رمضان، و آن را که تتابع مراعات کنند باقی اقسام است. و امّا روزه سنّت: روزه جمله سال است الّا ایّامی«9» مستثناست از آن به تحریم، جز آن است که بعضی از آن مؤکّدتر و فاضلتر است، و آن اربعاء بین الخمیسین است، از هر ماهی پنج شنبه دهه اول، و چهار شنبه دهه میانین، و پنج شنبه آخرین ماه، و روز«10» غدیر، و روز مبعث- و آن بیست و هفتم رجب بود. و روز مولد«11» رسول ---------------------------------- - (1). آج، مر و 2. همه نسخه بدلها فیه. [.....] [اشاره] (3). همه نسخه بدلها: امّا. (4). دب ان شاء اللّه تعالی. (5). آج، لب، مب: قسم. (6). همه نسخه بدلها: تتابع مراعات. (7). دب: دم المتمتع. (8). سوره بقره (2) آیه 196. (9). همه نسخه بدلها که. (10). دب عید. (11). دب: مولود. صفحه : 22 - علیه السّلام- و آن هفدهم ربیع الاوّل بود، و روزه«1» دحو زمین«2» از زیر کعبه- و آن بیست و پنجم ذی القعده بود. و روزه«3» دهه عاشورا بود بر وجه حزن و مصیبت، و روز عرفه، و اوّل روز از ذو الحجّة، و اوّل روز رجب و جمله ماه رجب، و روزه ماه شعبان، و ایّام البیض از هر ماهی. و روزه قبیح که حرام است داشتن آن«4»، هفت جنس است: عید فطر«5» و عید اضحی، و ایّام التّشریق آن را که به منا بود، و روز شک‌ّ به نیّت ماه رمضان، و روزه نذر معصیت، و روزه«6» صمت، و روزه«7» وصال، و روزه همه سال«8»، چنان که عیدین و تشریق در آن میان باشد«9». و روزه دستوری سه است: زن روزه سنّت ندارد مگر به دستوری شوهر، و بنده به«10» دستوری خداوندش، و مهمان جز به دستوری میزبانش. و روزه ادب پنج است: مسافر که از سفر در آید و«11» افطار کرده باشد بقیّه روز«12» امساک کند بر سبیل ادب. و حایض چون در میانه روز پاکیزه«13» شود، و بیماری که بیماریش به شود«14»، و کافر که اسلام آرد، و کودک چون بالغ«15» شود. امّا آنچه روزه را تباه کند و اقسام و ضروب آن و احکامش که قضا تنها کجا بود، و قضا و کفّارت کجا بود، آن در کتب فقه مشروح است از آن جا«16» وقوف باشد بر آن«17» قوله تعالی: شَهرُ رَمَضان‌َ الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ، نحویان در رفع او خلاف کردند«18». بهری گفتند: فاعل فعلی محذوف است، و المعنی [أتاکم شهر] [اشاره]«19» رمضان، ---------------------------------- - (3- 1). همه نسخه بدلها: روز. (2). فق، مب، مر: دحو الارض. (4). آج، لب، فق، مر: از. (5). همه نسخه بدلها است. (7- 6). همه نسخه بدلها: صوم. [.....] [اشاره] (8). همه نسخه بدلها: و صوم الدّهر. (9). آج: در آن را که به منا بوده باشد، لب: در آن میان بود و باشد، مر: در آن میان می‌رود. (10). فق اذن و، مج، وز، آج، لب: بی. (11). مج، وز، آج، لب اوّل، دب واو. (12). دب، آج را. (13). دب: پاک. (14). همه نسخه بدلها: که در روز به شود. (15). مب: که در روز بالغ شود. (16). آج، لب، فق، مر که. (17). مب: از آن جا طلب کند. (18). دب، آج، لب، فق، مر: کرده‌اند بعضی. (19). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 23 و فرّاء و اخفش گفتند: ذلکم أو هی علی معنی تلک الأیّام شهر رمضان. کسائی گفت: بدل صیام است فی [قوله: کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ] [اشاره]«1» أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ«4». ابو عبید«5» گفت: نصب علی الاغراء است، و ابو عمرو ادغام کرد «را» را در «را» چنان که [مذهب اوست] [اشاره]«6» در ادغام متجانسین یا متقاربین. و ماه را برای مشهوری و معروفی شهر خواند، و فرّاء گفت: اشتقا [ق او من الشّهرة] [اشاره]«7» باشد و هی البیاض، و منه شهرت«8» السّیف اذا سللته. و قوله: «رمضان» در او خلاف کردند. بهری«9» گفتند [224- پ] [اشاره]: [رمضان] [اشاره]«10» نامی از نامهای خداست، از اینکه جا مطلق نگویند رمضان تا شهر با او ضم‌ّ نکنند، پس معنی «شهر رمضان»، شهر اللّه«11» باشد«12»، ماه خدای«13»، بیانش قول صادق- علیه السّلام- عن آبائه- علیهم السّلام- عن رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و آله- که او گفت: شهر رمضان شهر الله ، ماه رمضان ماه خداست. و انس مالک روایت کند از رسول- علیه السّلام- گفت: رمضان مگوی«14» مطلق«15»، و لکن نسبت کنی«16» چنان که خدای کرد فی قوله: شَهرُ رَمَضان‌َ. أصمعی‌ّ گفت از ابو عمرو«17» که: برای آن«18» اینکه ماه را رمضان خواندند«19» که شتر بچه در او به گرما بریان شدی. بهری دگر گفتند: برای آن که در اینکه ماه سنگها از گرما ---------------------------------- - (10- 7- 6- 3- 2- 1). اساس افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره بقره (2) آیه 184. [.....] [اشاره] (5). مر: ابو عبیده. (8). مر: اشهرت. (9). همه نسخه بدلها: بعضی. (11). مب: خدا. (12). مر ماه رمضان. (13). مر: خداست. (14). مر: مگویید. (15). مج، مب: مطلقا. (16). مج، وز: کنید. (17). آج، فق: ابو عمر. (18). وز، دب، آج، لب، فق، مب اینکه. (19). آج، لب، فق، مب، مر: خوانند. صفحه : 24 تافته شدی«1»، و «رمضاء»«2» سنگهای تافته باشد. و گفته‌اند: برای آنش «رمضان» خوانند، لأن‌ّ الذّنوب ترمض«3» فیه، ای تحرق«4»، در او گناهان بسوزد. و گفته‌اند: برای آن که دلها در او نصیب گیرد از موعظت و تقوی، چنان که سنگها از حرارت آفتاب نصیب گیرد، و دلها در او تافته شود از ترس خدای چنان که سنگها تافته شود از گرمای آفتاب. خلیل احمد گفت: اشتقاق او از «رمض» است و آن باران خریف بود که عالم را از«5» گرد تابستان بشوید، همچنین اینکه ماه گناهکاران را از گناه بشوید، چه بزرگوار ماهی است اینکه ماه؟ شهر القران و شهر الاحسان و شهر الرّضوان«6»، تفتح فیه ابواب الجنان، و تغلق فیه ابواب النّیران، و تصفّد فیه مردة الشّیطان، و هو شهر الامان و الایمان. شهر تقبل فیه النّفقات و تکثر فیه [الصّد] [اشاره]«7» قات، و تنزل فیه البرکات، و تدفع فیه [الشّبهات] [اشاره]«8». شهر تفتح فیه الابواب، و یدفع فیه العذاب، و یرفع فیه [الحجاب] [اشاره]«9». شهر یزهر فیه القنادیل، و یتلی فیه التّنزیل، و یذکر فیه التّأویل، و یعطی فیه الجزیل و یغفر فیه الکثیر و القلیل، و یسامح فیه المسافر و العلیل. شهر رمضان فی الشّهور مثل القلوب فی الصّدور، شهر الصّیام فی الایّام، مثل الانبیاء فی الانام. در ماه رمضان بیست خصلت است: دو حرمت است، و دو عصمت است، و دو [نعمت] [اشاره]«10» است، و دو رخصت است، و دو کرامت است، و دو بشارت است، و دو برکت است، و دو شب است، و دو هدیّه است، [و دو فرحت] [اشاره]«11» است. امّا دو حرمت: حرمت ماه رمضان و حرمت قرآن. شَهرُ رَمَضان‌َ الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ. ---------------------------------- - (1). مر: باشد، مب: شود. (2). همه نسخه بدلها: رمضان. [.....] [اشاره] (3). مب: یرمض. (4). مر: یحرق. (5). مر آن. (6). همه نسخه بدلها شهر. (11- 10- 9- 8- 7). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 25 اما دو عصمت: یکی«1» از شیطان، و یکی«2» از نیران، هر یکی از چیزی. عصمت شیطان، من قوله- علیه السّلام:3» و یصفد« فیه مردة الشیطان ، و عصمت نیران قوله«4»: و یغلق«5» فیه ابواب النیران. امّا دو نعمت: فتح الجنان و روح الجنان، درهای بهشت بگشایند و دلها را راحت دهند. امّا دو رخصت: رخصت افطار در حق‌ّ مسافر و بیمار. امّا دو کرامت: اضافة الصّوم الیه فی قوله: الصوم لی، و: طیب خلوفهم لدیه، یک کرامت آن که روزه را به خود اضافت کرد که روزه مراست«6» و من جزا دهم به آن، و کرامت دوم آن که، رسول- علیه السّلام- گفت: بوی دهن روزه دار بنزدیک خدای از بوی مشک خوشتر«7» است. امّا دو بشارت: ارادت یسر و نفی عسر فی قوله [225- ر] [اشاره]: یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ. امّا دو برکت: برکت نور و برکت سحور، قوله«8»-: تسحروا فان فی السحور برکة. امّا دو شب: شب بدر و شب قدر. امّا دو هدیّه: یکی آن که در آن حال که خفته باشد عبادتش می‌نویسند، دوم آن که خاموشی از او«9» به تسبیح برگیرند«10»، و هو قوله- علیه السّلام: نوم الصائم عبادة، و صمته تسبیح، و عمله مضاعف، و دعاءه مستجاب. امّا دو فرحه: یکی بنزدیک افطار«11»، یکی بنزدیک لقای ملک جبّار، و هو قوله- علیه السّلام:12» للصائم فرحتان فرحة عند افطاره و فرحة عند لقاء ربه« ، گفت: روزه دار را دو خرّمی بود: یکی آن جا که روزه گشاید، و یکی آن جا که با پیش خدای ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: عصمتی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: عصمتی. (3). آج، لب، فق، مب، مر: تصفّد. (4). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (5). آج، لب، فق، مب، مر: تغلق. (6). مب: روزه از برای من است. (7). مب: خوشبوتر. (8). همه نسخه بدلها: فی قوله علیه السّلام. (9). مر: وی را. [.....] [اشاره] (10). مب: خاموشی روزه دار را به تسبیح قبول کنند. (11). دب، مب و. (12). اساس: لقائه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 26 شود به جزا گرفتن. در خبر می‌آید که: بهشت را دری است که به آن در جز روزه داران در«1» نشوند. چون روزه داران در شده باشند«2»، بفرماید تا ببندند تا نیز کس«3» از آن در در نشود. و در خبر است که: چون شب اوّل ماه رمضان باشد، حق تعالی فرمان دهد تا بادی از زیر عرش بجهد که آن را مبشّره خوانند، بر درختان بهشت آید، اوراق و برگهای درخت بر هم زند، و حلقه‌های«4» درهای بهشت بجنباند، طنینی و آوازی از آن در بهشت افتد که شنوندگان مانند آن نشنیده باشند. حور العین خویشتن را بیارایند و بر غرفه‌های«5» بهشت آیند، و ندا می‌کنند: الاهل من خاطب الی اللّه، کس«6» هست که ما را خطبت کند«7» و از خدای تعالی بخواهد! آنگه رضوان را گویند: اینکه چه شب است! رضوان گوید«8»: یا خیرات حسان، اینکه شب اوّل ماه رمضان است«9». حق تعالی فرمود تا درهای بهشت برگشایند و درهای دوزخ در بندند«10» و جبریل را فرمود تا مرده شیاطین را بند برنهاد«11» و در قعر دریاها انداخت«12» تا روزه امّت محمّد بر ایشان تباه نکنند«13». سعید مسیّب گوید که: سلمان پارسی«14»- رحمه اللّه- روایت کرد، گفت: رسول- علیه السّلام- در آخر آدینه‌ای از ماه شعبان ما را خطبه کرد، پس از حمد و ثنای خدا گفت: 15» ایها النّاس قد اظلکم شهر عظیم شهر مبارک شهر فیه لیلة« خیر من الف شهر ، ای مردمان ماهی سایه افگند بر شما عظیم، مبارک ماهی که در او شبی هست بهتر از هزار ماه، ماهی که خدای روزه‌یش بفریضه کرد، و قیام شش سنّت کرد، هر که در او«16» تقرّب کند به خدای تعالی به خصلتی از خصال خیر، چنان باشد که در ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر او. (2). مب: روزه داران به بهشت روند. (3). مج، وز: تا هر کس. (4). اساس و دیگر نسخه بدلها: حلقهای/ حلقه‌های. (5). اساس و دیگر نسخه بدلها: غرفهای/ غرفه‌های. (6). آج، لب، فق، مب: هر کسی. (7). آج، لب، فق، مر: خواند. (8). آج، لب، فق که. (9). همه نسخه بدلها برای امّت محمّد. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در بستند. (11). همه نسخه بدلها: برنهادند. [.....] [اشاره] (12). همه نسخه بدلها: انداختند. (13). دب، آج، لب، فق، مر: نکند. (14). مب، مر: فارسی. (15). همه نسخه بدلها هی. (16). همه نسخه بدلها: در اینکه ماه. صفحه : 27 دگر ماه فریضه‌ای گزارده، و هر که در اینکه ماه فریضه‌ای گزارد، چنان بود که در دگر ماه هفتاد فریضه گزارده. و اینکه ماه صبر است، و صبر را ثواب بی‌حساب«1» بود، و ماه مواسات است و ماهی است که روزی مؤمنان در او بیفزایند. ماهی است که اوّلش رحمت است، و میانش«2» مغفرت است و آخرش آزادی از آتش دوزخ است. هر کس که روزه‌داری را روزه بگشاید، گناهان او را بیامرزد خدای تعالی، و گردنش از آتش دوزخ آزاد کند، و هم چند آن«3» مزد که روزه‌دار را بود، او را بود. گفتند: یا رسول اللّه: هر کسی از ما اینکه قوّت ندارد که روزه‌دار را روزه گشاید. رسول- علیه السّلام- گفت [225- پ] [اشاره]: خدای تعالی کریم است، اینکه ثواب بدهد آن را که قادر نباشد مگر بر«4» شربتی«5» شیر یا آب سرد. هر کس که روزه‌داری را سیرآب کند، خدای تعالی او را از حوض کوثر سیراب کند و شربتی دهند او را که تشنه نشود«6» تا در بهشت شدن، و چنان باشد که برده‌ای«7» آزاد کرده«8»، و هر کس که از«9» زیر دستان خود در اینکه ماه تخفیف کند، خدای تعالی او را بیامرزد و از آتش دوزخش آزاد کند. چهار خصلت در اینکه ماه به پای داری«10»: دو خصلت خدای را به آن راضی کنی«11»، و هما شهادة ان لا اله الّا اللّه، و الاستغفار. و دو خصلت آن است که شما را از آن گزیر نیست، و آن آن است که از خدای بهشت خواهی«12»، و از دوزخ پناه با او دهی«13» ابو سعید خدری‌ّ روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: چون شب اوّل ماه رمضان باشد، خدای تعالی بفرماید تا درهای بهشت بگشایند، و نیز در نبندند تا به آخر ماه رمضان، و درهای آسمان همچنین. و بفرماید تا درهای دوزخ ببندند، و هیچ بنده نباشد که در شبی از شبهای ماه رمضان نماز کند و الّا خدای تعالی او را به هر ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: ثواب بهشت. (2). مج، وز: میانه‌یش. (3). دب: هم چنان. (4). مب: به، دب: به یک. (5). مج، وز: شربه، دب، لب، فق، مب، مر: شربت. (6). مر: نباشند. (7). مب: بنده. (8). دب: کرده باشد، آج، لب، فق: کرد. (9). مب: بر. [.....] [اشاره] (10). مج، وز: دارید. (11). کنی کنید، مب: کند. (12). خواهی/ خواهید، دب: طلبی. (13). آج، لب، فق، مر: دهید، مب: برید. صفحه : 28 سجده‌ای هزار و هفتصد حسنه بدهد«1»، و برای او در بهشت خانه‌ای بنا کند از یاقوت سرخ که آن را هفتاد در بود«2» مرصّع به یاقوت. و چون یک روز از ماه رمضان روزه بدارد، خدای تعالی هر گناه که کرده بود بیامرزد و کفّارت گناهش«3» باشد تا با دگر ماه رمضان. و به هر روزی که روزه دارد«4»، کوشکی در بهشتش بدهند، هر کوشکی را هزار در باشد از زر، و برای او هفتاد هزار فریشته«5» از بامداد تا شبانگاه استغفار کنند، و به هر سجده‌ای که بکند- اگر در شب باشد و اگر در روز- درختیش بدهند در بهشت که سوار نیکرو از سایه او به صد سال بنرود«6». انس مالک روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: چون شب اوّل ماه رمضان باشد، خدای تعالی رضوان را گوید: درهای بهشت را بگشای«7» و بهشت را بیارای برای روزه‌داران امّت محمّد، و مالک را گوید: درهای دوزخ«8» ببند تا با آخر اینکه ماه، و جبریل را گوید: به زمین رو، و مرده شیاطین«9» را بند کن تا روزه امّت محمّد را«10» ایشان تباه نکنند. و خدای را تعالی در اینکه ماه هر بامداد و شبانگاه آزاد کردگان باشند«11» از آتش دوزخ [از جمله] [اشاره]«12» برده و پرستار. و در هر آسمانی فرشته‌ای از خواص‌ّ فرشتگان او ندا می‌کند: ألا«13» خواهنده‌ای«14» است تا [اجا] [اشاره]«15» بت کنند او را ألا مظلومی هست تا یاری کنند او را، ألا«16» آمرزش خواهی هست تاش«17» بیامرزند، ألا [خواهنده] [اشاره]«18» ای هست تا مرادش بدهند، و حق تعالی در اینکه ماه ندا می‌کند«19»: بندگان و پرستاران«20» من: ابشروا ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: بنویسد. (2). همه نسخه بدلها از زر. (3). دب، آج، لب، فق،: گناهانش، مب: گناهان او. (4). مر خدای تعالی. (5). مج بر هر دری. (6). مج: بنه رود/ بنرود، مر: نرود، لب، مب: برود. (7). مج: بگشایید، وز: بگشایند. (8). آج، لب، فق را. (9). همه نسخه بدلها، بجز مر: شیاطین. (10). همه نسخه بدلها: بر. [.....] [اشاره] (11). مب: خدای را در اینکه ماه بسیاری آزاد کرده باشد. (18- 15- 12). اساس: افتادگی دارد، با توجه به مج و دیگر نسخ بدلها افزوده شد. (13). مب: تا هیچ. (14). مر: خواننده. (16). مب: هیچ. (17). مب: تا او را. (19). همه نسخه بدلها که ای. (20). مر: پرستکاران. صفحه : 29 و اصبروا، بشارت باد شما را، صبر کنی و مداومت کنی که بس«1» نماند تا مؤونات از شما بردارم، و با رحمت و نعمت«2» من آیی«3». چون شب قدر باشد جبریل از آسمان فرود آید با جماعتی فرشتگان، صلوات«4» فرستد بر هر قایمی و قاعدی که«5» به ذکر خدای مشغول باشد. انس مالک روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: اگر حق تعالی آسمان و زمین را دستوری دادی در سخن گفتن، روزه‌داران ماه رمضان را بشارت [226- ر] دادندی به بهشت. کعب الاحبار گفت: خدای تعالی وحی کرد به موسی که یا موسی؟ من روزه ماه رمضان بر بندگان خود فریضه«6» کرده‌ام، هر که او با پیش من آید، و در صحیفه او روزه ده ماه رمضان باشد، او از جمله محسنان بود، و هر که پیش من آید و در صحیفه او بیست ماه رمضان بود او از جمله ابرار باشد، و هر که آید و در صحیفه او سی ماه رمضان بود، پایه او نزد من از پایه شهیدان برتر بود. ای موسی؟ چون ماه رمضان در آید، من حمله«7» عرش خود را بفرمایم تا از عبادت خود باز ایستند«8» و گوش به دعای روزه‌داران دارند، تا هر گه از اینکه دعا کنند، اینان بر دعای او آمین کنند، که من سوگند یاد کرده‌ام که دعای ایشان رد نکنم. موسی گفت: بار خدایا؟ من در الواح امّتی را می‌یابم که در ماه رمضان برای تو عبادت کنند، تو گناه گذشته ایشان را بیامرزی، ایشان را از امّت من کن«9»، حق تعالی گفت«10»: ایشان امّت محمّداند. موسی گفت: بار خدایا؟ اینکه ماه«11» ماه من کن«12»، حق تعالی گفت: اینکه ماه«13» امّت محمّد است، من برای خود برگزیدم، و به تحفه ایشان کردم، و ایشان راست در اینکه ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب: بسی. (2). همه نسخه بدلها: کرامت. (3). مب، مر: آیید. (4). مج، وز: صلات. (5). مب او. (6). مج: بفریضه. [.....] [اشاره] (7). مر: جمله. (8). مب: بایستند. (9). مج، وز: کنی، دب: گردان، مب: گردانی. (10). مب: حق تعالی ندا کرد که. (11). دب، مب را. (12). مب: گردان. (13). مب ماه. صفحه : 30 ماه از فضل و خیر آنچه هیچ امّت را نیست- و اخبار در اینکه باب بسیار است، و در او کتابها مفرد کرده‌اند.«1» قوله: الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ، عطیّة«2» گفت: عبد اللّه عبّاس را پرسیدم، گفت«3» خدای تعالی می‌گوید: شَهرُ رَمَضان‌َ الَّذِی أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ، چون قرآن«4» ماه رمضان فرود آمد، به دگر ماهها چه آمد! گفت: خدای قرآن در ماه رمضان در شب قدر از لوح المحفوظ به آسمان دنیا فرستاد به بیت العزّة، آنگه جبریل- علیه السّلام- از آن جا نجم نجم می‌آورد به حسب حاجت و مصلحت در بیست [و سه] [اشاره]«5» سال، و ذلک قوله تعالی: فَلا أُقسِم‌ُ بِمَواقِع‌ِ النُّجُوم‌ِ«6». داود بن ابی الهند«7» گفت: شعبی را پرسیدم، هم اینکه سؤال گفت: بلی قرآن به اوقات متفرّقه آمد، جز که جبریل- علیه السّلام- هر ماه رمضان آنچه در جمله سال آورده بودی با رسول- علیه السّلام- معارضه کردی، آنچه خدای تعالی خواستی محو کردی و آنچه خواستی اثبات کردی، فذلک قوله: یَمحُوا اللّه‌ُ ما یَشاءُ وَ یُثبِت‌ُ«8». أبو ذر غفاری‌ّ روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: خدای تعالی صحف ابراهیم در ماه رمضان فرستاد- سه روز گذشته«9»، و در ماه رمضان شش روز گذشته توریت به موسی فرستاد، و انجیل به عیسی در ماه رمضان فرستاد- سیزده روز گذشته«10»، و زبور به داود در ماه رمضان فرستاد [هژده] [اشاره]«11» روز گذشته، و قرآن در ماه رمضان فرستاد- بیست و چهار روز گذشته«12». وجهی دگر آن است که: أُنزِل‌َ فِیه‌ِ القُرآن‌ُ را [معنی آن است] [اشاره]«13» که: بدی‌ء بانزاله فی شهر رمضان، ابتدای انزالش در ماه رمضان بود، چنان که یکی از ما گوید: من فردا به حج‌ّ می‌روم و [باشد که به دو ماه] [اشاره]«14» آن جا رسد، و لکن معنی آن باشد که: ---------------------------------- - (1). دب: کتابها فرموده‌اند، مر: کتابها مقرّر کرده‌اند. (2). همه نسخه بدلها: عطیّة بن الاسود. (3). ذب: گفتم: آج، لب، فق، مب، مر: که. (4). همه نسخه بدلها به. (14- 13- 5). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره واقعه (56) آیه 75. (7). همه نسخه بدلها: داود بن الهند. [.....] [اشاره] (8). سوره رعد (13) آیه 39. (9). فق، مب، مر بود. (12- 10). دب، فق، مب بود. (11). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد، مب: هیجده، مر: هیژده. صفحه : 31 ابتدا فردا می‌کنم شدن به حج«1» را، همچنین گفت: در ماه رمضان فرستاد«2»، یعنی ابتدا [در ماه رمضان] [اشاره]«3» کردند. آنگه قرآن را وصف کرد به آن که در او بیان است، گفتند: «هدی» به معنی لطف است، و گفتند: به معنی دلالت است«4»: «هدی للنّاس» من الضّلالة، رهنمای مردمان است از ضلالت، کأنّه قال: فیه الدّلالة علی بطلان الضّلالة، فیه هدی مانع عن ردی، و محتمل است [اینکه لفظ] [اشاره]«5» لطف را و بیان را و دلالت را، چه در او بیان حلال و حرام و شرایع و احکام است. وَ بَیِّنات‌ٍ، جمع بیّنه و آن حجّت باشد، [برای آن که مبیّن] [اشاره]«6» و پیدا کننده بود، و از اینکه جا گواه را «بیّنت» گویند که قول او در شرع حجّت باشد مدّعی را بر مدّعی علیه. مِن‌َ الهُدی، [محتمل است اینکه وجوه را] [اشاره]«7»، [226- پ] [اشاره]. وَ الفُرقان‌ِ، فرق کردن از میان حق‌ّ و باطل. و کلام در «فرقان» و «قرآن» و معانی و تفسیر او رفته است، و نیز وجوه «هدی» و اقسام و معانی او گفته شده است بیش از اینکه معنی ندارد باز گفتن. از جمله فضایل و مناقب ماه رمضان آن است که خدای تعالی قرآن در او فرستاد که طریق شرع است و بیان کننده حلال و حرام است. قوله: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ فَلیَصُمه‌ُ، در شاد حسن بصری«8» خواند: «فلیصمه» به کسر «لام»، و باقی قرّاء به«9» تسکین «لام» خوانند، و چون متّصل نبود، «لام» جز متحرّک نشاید به کسر، چنان که شاعر گفت: لتجمع خزاعة ما فرّقت

من النّاس من بعد إقلالها چون پیش او حرفی باشد در او دو وجه روا بود: کسر«10» و سکون. و آنچه در پیش او باشد یا «واو» بود یا «فا»، یا «ثم‌ّ» چنان که: ---------------------------------- - (1). مب، رفتن به حج. (7- 6- 5- 2). همه نسخه بدلها: فرستادند. (3). همه نسخه بدلها فیه. (4). اساس: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها چنین. (9). همه نسخه بدلها: تخفیف و. (10). همه نسخه بدلها: و آن کسر بود. صفحه : 32 ثُم‌َّ لیَقضُوا تَفَثَهُم وَ لیُوفُوا نُذُورَهُم«1» ...، و کقوله: فَلیَعبُدُوا رَب‌َّ هذَا البَیت‌ِ«2». و اینکه «لام» امر است، غایب را به اینکه امر کنند. و از جمله عوامل«3» جزم است«4»، و معنی لیفعل زید آن باشد که: بگو زید را تا اینکه کار بکند، و بفرمای زید را و باید تا زید چنین کند. حق تعالی گفت: هر که در ماه رمضان حاضر آید، و معنی آن که ماه رمضان به او در آید و او را در یابد، بگو تا روزه دارد«5»، یا باید که روزه دارد، یا از حق‌ّ او آن است که روزه دارد. علما خلاف کردند در معنی آیت، بهری گفتند: مراد آن است که هر که«6» اینکه ماه بدو«7» در آید، و او عاقل و بالغ و تن درست و مقیم«8» باشد روزه دارد، و اینکه قول بیشتر فقهاست از اهل بیت، و مذهب بو حنیفه و شافعی است و اصحاب ایشان. بهری«9» دگر گفتند: هر که در اوّل ماه رمضان مقیم باشد، واجب بود«10» بر او که«11» ماه تمام روزه دارد، سواء اگر در میانه«12» سفر کند و اگر نه«13». و اگر در میانه ماه او را سفری پیش آید، در سفرش روزه باید داشتن، و اینکه قول نخعی و سدّی و قتاده است و مذهب إبن سیرین و عبیدة السّلمانی‌ّ است. و از امیر المؤمنین علی«14» در اینکه روایتی آوردند، و مذهب درست قول اوّل است و عامّه علما و مفسّران، دلیل [بر] [اشاره]«15» صحّت او از ظاهر قرآن«16» قوله: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ، و اینکه «لام» تعریف عهد است، اشارت به جمله ماه، و ایشان چنان می‌نمایند که معنی آن است که: من«17» شهد منکم«18» اوّل الشّهر فلیصمه کلّه، و اینکه عدول است از ظاهر. ---------------------------------- - (1). سوره حج (22) آیه 29. (2). سوره قریش (106) آیه 3. (3). همه نسخه بدلها: حروف. [.....] [اشاره] (4). همه نسخه بدلها و عمل جزم کند. (5). مب: روزه گیرد. (6). مب را که. (7). دب: با او. (8). دب: مستقیم. (9). همه نسخه بدلها: و بعضی. (10). مج، وز: شد، لب، مب: باشد. (11). مب: آن. (12). مب: خواه که در میانه ماه. (13). مب: یا نکند. (14). همه نسخه بدلها علیه السّلام. (15). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (16). مب کنند. (17). لب، فق، مب، مر: فمن. [.....] [اشاره] (18). دب الشّهر. صفحه : 33 دگر آن که: اگر به اوّل بر او واجب شود«1»، و آخر به عذر سفر او را روزه نشاید گشادن، باید که آن کس که به اوّل ماه تن درست باشد«2» در میانه«3» بیمار شود،«4» او را نیز روزه نشاید گشادن حملا علی المسافر، و اینکه خلاف اجماع است. دگر آن که: حق تعالی اینکه عموم فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ را تخصیص کرد بقوله: وَ مَن کان‌َ مَرِیضاً أَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِن أَیّام‌ٍ أُخَرَ، و الّا اینکه تکرار را فایده نباشد. دگر آن که: حق تعالی مریض و مسافر را در یک قرن«5» آورد، گفت: هر که بیمار باشد یا مسافر، جمع کرد میان ایشان در وجوب افطار او«6» در رخصت افطار، علی خلاف بین الفقهاء، تفریق کردن میان ایشان در بعضی احکام بی دلیل وجهی ندارد. دگر آن که: عبد اللّه عبّاس روایت کرد که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- عام الفتح در ماه رمضان از مدینه بیرون آمد، چون به«7» کدید رسید روزه بگشود. [و شریک] [اشاره]«8» روایت کرد از ابو اسحاق که: ابو میسره در ماه رمضان بیرون آمد، چون به پل«9» رسید آب بخواست و باز خورد، و شعبی [227- ر] در ماه رمضان سفر کرد به باب الجسر روزه بگشاد. آنگه حق تعالی حدیث بیمار و مسافر تکرار کرد- برای تخصیص عموم که: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ«10»، اینکه قول آنان است که گفتند: فَمَن شَهِدَ مِنکُم‌ُ الشَّهرَ ناسخ نیست اینکه آیت را و اینکه حکم را که: وَ عَلَی الَّذِین‌َ یُطِیقُونَه‌ُ فِدیَةٌ طَعام‌ُ مِسکِین‌ٍ- چنان که بیان کردیم از تخییر. و آنان که گفتند«11»: آیت ناسخ است، آن آیت را گفتند: اینکه تکرار برای آن کرد تا کسی گمان نبرد که اینکه آیت چنان که ناسخ است حکم شیخ و عجوز و حامل و ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب: شد. (2). مر و. (3). مب: و در آخر ماه. (4). همه نسخه بدلها باید که. (5). اساس: قرق، دب: فرق، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). لب، فق، مب، مر: واو. (7). آج: افتادگی دارد، لب، مب، مر پل رسید آب بخواست و باز خورد. (8). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). آج: ندارد، مج، وز، دب، لب، فق، مب: ببل، مر: به پل. (10). همه نسخه بدلها کرده باشد. (11). همه نسخه بدلها اینکه. صفحه : 34 مرضع را باید تا ناسخ باشد حکم بیمار و مسافر را. پس اینکه تکرار برای آن کرد تا بدانند که اینکه حکم بر جای خود است در حق‌ّ بیمار و مسافر. و بیان کردیم که: خدای تعالی چنان که به مرض افطار واجب کرد، به سفر همچنین کرد برای آن که به نفس سفر ایجاب قضا کرد- و لا قضاء الّا بعد الافطار فایجاب القضاء ایجاب للافطار«1». اگر گویند: در آیت محذوفی هست، و تقدیر آن که: فافطر فعلیه عدّة، گوییم: اینکه زیادتی باشد در ظاهر قرآن من غیر دلیل. اگر گویند: نه در آیت حج‌ّ آن جا که گفت: فَمَن کان‌َ [مِنکُم] [اشاره]«2»سلّم ما «4» گوییم: بلی چنین است، و لکن آن جا دلیل هست و آن اجماع است، و اینکه جا دلیل نیست- فافترق الامران. خلاف کردند در حدّ آن بیماری که با آن افطار شاید کردن. بهری گفتند: بیماریی«5» باشد اندک و بسیار. حسن بصری و ابراهیم نخعی گفتند: هر بیماری که با آن نماز نتواند«6» کردن بر پای، آن جا افطار باید کردن و چون نماز تواند کردن بر پای، افطار نشاید کردن. عطاردی‌ّ گفت: در نزدیک إبن سیرین شدم در ماه رمضان نان می‌خورد، گفتم: چرا! گفت: انگشتم درد می‌کند، مذهب ما و مذهب شافعی آن است که هر«7» بیماری که داند با آن بیماری زیاده شود، و روزه زیان دارد بیماری را افطار باید کردن، از هر نوع که باشد، اگر در تن باشد، و اگر در اطراف، و اگر در«8» چشم باشد ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: الافطار. (2). اساس: ندارد، با توجّه به دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید افزوده شد. [.....] [اشاره] (3). سوره بقره (2) آیه 196. (4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). همه نسخه بدلها: هر بیماری که. (6). وز، دب، لب، فق، مر: نتواند، مب: نتوان. (7). وز، آج، لب: هر گه. (8). همه نسخه بدلها: درد. صفحه : 35 یا درد دندان«1»، [و اعتبار به اینکه] [اشاره]«2» است که گفته شد: بَل‌ِ الإِنسان‌ُ عَلی نَفسِه‌ِ بَصِیرَةٌ«3». و حکم مسافر و روزه و افطار او و اختلاف فقها در او گفته شد. [فلا وجه لإعادته] [اشاره]«4». و قوله: یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ، ابو جعفر یزید بن القعقاع در همه قرآن «عسر» و «یسر» خواند به ضم‌ّ«5» «سین»، و باقی قرّاء به اسکان «سین». و ابو بکر و رویس خوانند: «و لتکمّلوا العدّة» به تشدید «میم»، من التّکمیل، و باقی قرّاء به تخفیف «میم» من الاکمال. خدای- جل‌ّ جلاله- تذکیر فضل و نعمت خود کرد بر بندگان، و آن که او به ایشان نیکو [نظر تراست از آن که] [اشاره]«6» ایشان به خود، و آن که او به ایشان خیر به«7» خواهد از آن که ایشان به خود، می‌گوید: من به شما خواری و آسانی«8» و راحت خواهم، رنج و دشواری«9» نخواهم، ای عجب در سرای دشخواری«10» به تو خواری«11» خواست، در سرای خواری به تو کی دشخواری«12» خواهد، در سرای محنت به تو منحت خواست. در سرای منحت کی به تو محنت خواهد! چون اینکه است که گفت، پس در آیت دلیل ظاهر است بر بطلان مذهب جبر. و آن که خدای به بنده کفر خواهد [و عقاب و مضرّت] [اشاره]«13» [227- پ] خواهد، اگر گوید که: او مالک الملک است، آن کند که خواهد، گوییم: بلی؟ مالک الملک است، آن کند که او خواهد، و لکن مالک الملکی حکیم است، نه مالک الملکی سفیه است، آن کند که او خواهد و لکن آن خواهد که در او برازد، نه آن که در تو با همه معیوبیت نبرازد«14». حسن بصری در نزدیک رابعه عدویّه شد تا او را بپرسد از رنجی که رسیده بود او را، گفت: یا رابعه چونی! گفت: چنانم کم«15» او می‌دارد. گفت: چونت می‌دارد! گفت: چنان که او می‌خواهد. گفت: چون می‌خواهد! گفت: چنان که در او برازد«16»، ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: در دندان. (13- 6- 4- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره قیامت (75) آیه 14. (5). همه نسخه بدلها: تحریک. (7). مب: بهتر. (8). همه نسخه بدلها: آسایش (9). دب، آج، لب، فق، مر: دشخواری. (12- 10). مج، وز: دشواری. [.....] [اشاره] (11). دب، مب: آسانی. (14). آج، لب، فق، مر: نپردازد. (15). آج، لب، فق: چنانکم. (16). آج، لب، فق، مب، مر گفت. صفحه : 36 شرم نداری او در حق‌ّ تو آن می‌گوید از نیکی که در تو نبرازد«1» و لایق تو نباشد، تو در حق‌ّ او آن می‌گویی از بدی که در او نبرازد، آنچه در حق‌ّ تو بگویند به راست تو را موافق نیاید، به دروغ در حق‌ّ او آن مگوی، چو در سفر دنیا به تو آسانی خواست«2»، در سفر قیامت که صعبتر است به تو کی دشخواری خواهد! به خلاف عقل خود برمیا، و مخالفت عدل مکن، که مخالفت عدل مخالفت عقل باشد، «و من خالف عقله فقد خان نفسه»، و هر که چنین کند با خود خیانت کرده باشد، انصاف خود با خود بده، بنگر تا حق تعالی چگونه می‌گوید که من چه خواهم و چه نخواهم، [یک جا] [اشاره]«3» گفت: ما یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجعَل‌َ عَلَیکُم مِن حَرَج‌ٍ وَ لکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُم«4» ...، دگر جا گفت: وَ مَا اللّه‌ُ یُرِیدُ ظُلماً لِلعِبادِ«5»، وَ مَا اللّه‌ُ یُرِیدُ ظُلماً لِلعالَمِین‌َ«6»، دگر جا گفت: یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُبَیِّن‌َ لَکُم وَ یَهدِیَکُم سُنَن‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم وَ یَتُوب‌َ عَلَیکُم وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ حَکِیم‌ٌ، وَ اللّه‌ُ یُرِیدُ أَن یَتُوب‌َ عَلَیکُم- الآیة، یُرِیدُ اللّه‌ُ أَن یُخَفِّف‌َ عَنکُم«7» ...، إِنَّما یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُذهِب‌َ عَنکُم‌ُ الرِّجس‌َ أَهل‌َ البَیت‌ِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطهِیراً«8» الی ما لا یحصی من الایات. اینکه آن است که او خواست و تو از او نفی کردی آنچه تو خواستی، و بدو حوالت کردی بیش از اینکه است، منها قوله«9»: یُرِیدُون‌َ لِیُطفِؤُا نُورَ اللّه‌ِ بِأَفواهِهِم«10» ...، یُرِیدُون‌َ أَن یُطفِؤُا نُورَ اللّه‌ِ بِأَفواهِهِم وَ یَأبَی اللّه‌ُ إِلّا أَن یُتِم‌َّ نُورَه‌ُ«11». اینکه ابا«12» در حق‌ّ او به چه تفسیر خواهی کردن! [بر حقیقت] [اشاره]«13» سر با زدن«14» و گردن ننهادن و امتناع کردن، اینکه کنایات چون محقّق«15» کنی، مصوّر نشود در حق‌ّ [او، جز] [اشاره]«16» به کراهت تفسیر«17» نتوان دادن علی احد القولین، و تو در حق‌ّ او کراهت ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: برازو، دب: در تو نخورد. (2). آج، لب، فق، مر: ساخت. (16- 13- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره مائده (5) آیه 6. (5). سوره مؤمن (40) آیه 31. (6). سوره آل عمران (3) آیه 108. (7). سوره نساء (4) آیه 26 تا 28: آج، لب، فق قوله. (8). سوره احزاب (33) آیه 33. (9). دب، مر تعالی. (10). سوره صف (61) آیه 8. [.....] [اشاره] (11). سوره توبه (9) آیه 32. (12). مر: آیات، مب: آیا. (14). کذا، در اساس، وز، لب: سربازدن/ سرباز زدن. (15). دب: متحقق. (17). مب آن. صفحه : 37 اثبات نکنی و او در حق‌ّ خود می‌گوید: وَ لکِن کَرِه‌َ اللّه‌ُ انبِعاثَهُم«1» ...، چه اگر مرید الذّات گویی و اگر مرید به ارادتی قدیم اثبات کارهی صورت نبندد [علی اصو] [اشاره]«2» لکم، دگر گفت: یُرِیدُون‌َ أَن یَتَحاکَمُوا إِلَی الطّاغُوت‌ِ وَ قَد أُمِرُوا أَن یَکفُرُوا بِه‌ِ وَ یُرِیدُ الشَّیطان‌ُ أَن یُضِلَّهُم ضَلالًا بَعِیداً«3»، إِنَّما یُرِیدُ الشَّیطان‌ُ أَن یُوقِع‌َ بَینَکُم‌ُ العَداوَةَ وَ البَغضاءَ فِی الخَمرِ وَ المَیسِرِ وَ یَصُدَّکُم عَن ذِکرِ اللّه‌ِ وَ عَن‌ِ الصَّلاةِ فَهَل أَنتُم مُنتَهُون‌َ«4». هر چه او به تو حوالت کرد تو به ارادات او حوالت کردی، و هر چه به خود حوالت کرد تو از او نفی کردی، اقلب و قد اصبت، برگردان«5» تا مصیب باشی، فان لم تقلب قلبت [228- ر] و اذا قلبت فقد اصبت، چه اگر جهد نکنی تا مصیب باشی ترسم که مصاب باشی، [چه عجب مردی که به اختیار شکر رها کنی و به جبر طالب صاب«6» باشی؟] [اشاره]«7» پس مثال تو چنان باشد که شاعر گفت: جناب تجنّبناه لیس بمجدب

و بحر تخطّیناه لیس بمرزم و منهل ماء قد ترکناه خلفنا

زلالا و بعناه بشربة علقم و لم أر مثلی ما یفارق جنّة

و یقرع بالتّطفیل باب جهنّم به بهشت خوانده در نروی که: وَ اللّه‌ُ یَدعُوا إِلی دارِ السَّلام‌ِ«8» ...، و خود را به طفیل به دوزخ در اندازی که: وَ لَقَد ذَرَأنا لِجَهَنَّم‌َ«9»، اینکه احوال چنین است، و زمام الاختیار بیدک«10»، آنچه خواهی برای خود اختیار می‌کن. قوله: وَ لِتُکمِلُوا العِدَّةَ، اهل معانی خلاف کردند در آن که اینکه «واو» عطف بر چیست! و اینکه «لام» غرض به«11» چه متعلّق است! فرّاء گفت: غرض متعلّق است در کلام به محذوفی، و تقدیر چنین است که: و لتکملوا العدّة شرع ذلک و ارید ---------------------------------- - (1). سوره توبه (9) آیه 46. (7- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره نساء (4) آیه 60. (4). سوره مائده (5) آیه 91 (5). دب: بگردان. (6). مج: طاب، با توجّه به ضبط وز و دیگر نسخه بدلها و معنی کلمه آورده شد، آج روی کلمه با خطی متفاوت از متن آمده است «صبر». (8). سوره یونس (10) آیه 25. (9). سوره اعراف (7) آیه 179. (10). مر: و زمام اختیار به دست تو است. [.....] [اشاره] (11). مر: بر. صفحه : 38 منکم، برای آن تا عدد تمام کنی اینکه حکم مشروع کردند و از شما درخواستند، گفت: مثال اینکه چنان است که حق تعالی در قصّه ابراهیم گفت: وَ کَذلِک‌َ نُرِی إِبراهِیم‌َ مَلَکُوت‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ لِیَکُون‌َ مِن‌َ المُوقِنِین‌َ«1»، معنی آن است که: و لیکون«2» من الموقنین اریناه ذلک، برای آن«3» تا او از جمله موقنان باشد آن آیات با او نمودیم، زجّاج گفت: معطوف است و متعلّق به معنی آیت متقدّم، برای آن که معنی اینکه آیت که: یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ ...، آن است که: فعل اللّه ذلک بکم لیسهّل علیکم. آنگه اینکه را بر آن عطف کرد، وَ لِتُکمِلُوا العِدَّةَ، یعنی اینکه ارادت یسر و نفی ارادت عسر برای آن بود تا کار بر شما آسان کند، و تا شما عدد ماه تمام بداری. در اینکه عدد خلاف کردند. بهری گفتند: مراد عدد ماه است تا عدد ماه تمام نگاه داری. قولی دیگر آن است که تا عدد ایّامی که در بیماری و سفر روزه گشاده باشی نگاه داری به تمام و کمال تا قضا«4» کنی آن را به مانند آن، و اینکه قول بیشتر مفسّران است، و در آیت دلیل نیست نزد اصحاب عدد بر قول اوّل که گفتیم از بعضی مفسّران، برای آن که خدای تعالی گفت: تا عدد نگاه داری و تمام بکنی«5». و بر قول [اوّل که گفتند] [اشاره]«6» عدد راجع است با ماه، اگر مراد عدد ماه است، ماه عبارت بود یک بار از سی روز و یک بار از بیست و نه روز، و در هر دو [مستعمل است] [اشاره]«7» و استعمال ایشان یک لفظ را در دو معنی یا «8» بسیاری معانی ظاهر استعمال دلیل حقیقت کند، چون لفظ [ «قرؤ» و «شفق»، و بیان] [اشاره]«9» اینکه مستقصی در جای خود بیاید- ان شاء اللّه. قوله: وَ لِتُکَبِّرُوا اللّه‌َ عَلی ما هَداکُم، در او دو قول گفتند: قولی آن که تا [خدای را تعظیم] [اشاره]«10» کنی و اجلال، بر آن هدایت و بیان که شما را کرد در دین، و توفیق که داد در روزه ماه رمضان، و تخصیص که [کرد شما را به اینکه] [اشاره]«11» ماه، دون ---------------------------------- - (1). سوره انعام (6) آیه 75. (2). مج، وز: و لتکون. (3). همه نسخه بدلها که. (4). دب: و اقضا. (5). مب: تمام کنید. (11- 10- 9- 7- 6). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها بجز مر: با. صفحه : 39 سایر امم. و بیشتر علما گفتند: مراد تکبیر شب عید است عقیب چهار نماز: شام و خفتن و بامداد و نماز عید«1» فطر بگوید: اللّه اکبر اللّه اکبر لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر و للّه الحمد علی ما هدانا و له الشّکر علی ما أولانا، [و بنزدیک] [اشاره]«2» شافعی: اللّه اکبر، سه بار باید گفتن از آنگه که ماه بینند«3» تکبیر کنند«4» تا آنگه که امام به نماز عید بیرون آید [228- پ] [اشاره]. [چون امام] [اشاره]«5» به در آید، به تکبیر او تکبیر باید کردن«6» و در عید اضحی عقیب ده نماز در شهرها، و«7» پانزده نماز در منا اوّلش نماز پیشین«8»، و آخرش آنگه که«9» عدد تمام شود«10». مسأله«11» چند در احکام روزه با اختلاف فقها که گفته نشده است آن جا«12»: بدان که قضای ماه رمضان هم متتابع روا بود هم متفرّق، و تتابع اولیتر بود، و مذهب شافعی و مالک هم چنین است، و مذهب اهل عراق آن است که: او مخیّر است، و ترجیحی نگفتند هر که او روزه ماه رمضان تباه کند به جماع، قضا و کفّارت واجب بود او را، و مذهب ابو حنیفه و شافعی هم اینکه است، و کفّارت مرتّب است بنزدیک ما و ابو حنیفه و شافعی، و بنزدیک مالک مخیّر است، و بعضی اصحاب ما چنین گفتند. و آن کس که روزه به اکل و شرب تباه کند، بنزدیک ما قضا و کفّارت واجب بود او را، و بنزدیک ابو حنیفه و مالک. شافعی گفت: بر او قضا بود، کفّارت نبود، و چون به نسیان کند اینکه افطار بر او هیچ نباشد عندنا و عند عامّة الفقهاء«13». و مالک گفت: بر او قضا بود، و هر که او جنب در روز آید«14» بقصد، بی ضرورتی، قضا و کفّارت لازم آید او را. إبن حی‌ّ گفت: بر او قضا بود بر سبیل استحباب، و جمله فقها گفتند: بر او هیچ نباشد«15» اگر قی بر او غلبه کند بر او هیچ نباشد، اگر قصد کند تا بر آرد بر او قضا بود. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها در عید. (5- 2). اساس افتادگی دارد، با توجّه به مج افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق، به ببینند، مب: به ببیند. (4). مر: گویند. (6). همه نسخه بدلها هذا عند الشّافعی. (7). همه نسخه بدلها عقیب. [.....] [اشاره] (8). مب عید بود. (9). دب، فق، مر: آن که. (10). دب: کند. (11). وز، آج، لب: مسئله‌ای. (12). مب، مر: اینکه جا. (13). مر: نزد ما و نزد عامّه فقها. (14). مر: جنب آید در روزه. (15). دب و. صفحه : 40 ابو حنیفه و مالک و شافعی هم اینکه گفتند، و اوزاعی گفت: ابو حنیفه و مالک و شافعی هم اینکه گفتند، و اوزاعی گفت: اگر بی قصد او باشد قضاست بر او، و اگر بقصد کند قضا و کفّارت. و هر که او چیزی نا خوردنی چون سنگی ریگی و مانند اینکه فرو برد بقصد بر او قضا و کفّارت باشد بنزدیک ما و مالک و اوزاعی، و اهل عراق گفتند: بر او قضا بود بی کفّارت«1». إبن حی‌ّ گفت: بر او نه قضا بود«2» نه کفّارت. و امّا دیوانه و مغمی علیه چون جمله ماه چنین باشند پس از آن بهتر شوند، برایشان نه قضا بود«3» نه کفّارت، برای آن که ایشان به فقد عقل از«4» تکلیف خارجند، و اوزاعی همچنین گفت«5»، و اهل عراق در مجنون گفتند: بر او قضا نیست اگر همه ماه دیوانه باشد، و اگر در میانه«6» ماه به شود جمله ماه را قضا باید کردن. و در مغمی علیه گفتند: حکم او حکم بیمار است، و شافعی هم اینکه گفت در مغمی علیه، و گفت: بر دیوانه قضا نیست به هیچ وجه. امّا آبستن و شیر دهنده و مرد سخت پیر، حکم ایشان بگفتیم که بنزدیک ما چیست، و اهل عراق گفتند: برایشان قضا بود و کفّارت. و صدقه نباشد بر ایشان، [همچنین] [اشاره]«7» که در بیمار«8» گفتند، اعنی در حامل و مرضع. و مالک در حامل گفت«9»: بر او قضاست بس، و در مرضع گفت: قضا باز دارد، [به] [اشاره]«10» هر روز مدّی طعام بدهد. و شافعی گفت: هر دو را قضا بود و فدیه به مدّی طعام«11»، و اینکه قول موافق مذهب ماست، و قولی دگر هست شافعی را مثل قول مالک«12»، مرد پیر که روزه نتواند داشتن روزه بگشاید و به هر روز نیم صاع طعام بدهد، بنزدیک اهل عراق، و اینکه موافق مذهب ماست، و شافعی گفت: هر روزی را مدّی دهد، و اینکه نیز موافق مذهب ماست«13»، چون از نیم صاع عاجز باشد«14». و مالک گفت: افطار ---------------------------------- - (2- 1). دب، آج، لب، فق، مب و. (4- 3). همه نسخه بدلها جمله. (5). همه نسخه بدلها: اوزاعی، را موافق است در اینکه مسأله. (6). دب، مر: میان: مب: نیمه. (10- 7). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). آج، لب، فق، مب: بیماری. [.....] [اشاره] (9). لب، فق که. (11). همه نسخه بدلها: بمدّ من طعام. (12). همه نسخه بدلها و در هر. (13). وز: ما نیست. (14). مب: آید. صفحه : 41 کند و لا شی‌ء علیه. قوله عزّ و علا:

وَ إِذا سَأَلَک‌َ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیب‌ٌ أُجِیب‌ُ دَعوَةَ الدّاع‌ِ إِذا دَعان‌ِ فَلیَستَجِیبُوا لِی وَ لیُؤمِنُوا بِی لَعَلَّهُم یَرشُدُون‌َ (186) أُحِل‌َّ لَکُم لَیلَةَ الصِّیام‌ِ الرَّفَث‌ُ إِلی نِسائِکُم هُن‌َّ لِباس‌ٌ لَکُم وَ أَنتُم لِباس‌ٌ لَهُن‌َّ عَلِم‌َ اللّه‌ُ أَنَّکُم کُنتُم تَختانُون‌َ أَنفُسَکُم فَتاب‌َ عَلَیکُم وَ عَفا عَنکُم فَالآن‌َ بَاشِرُوهُن‌َّ وَ ابتَغُوا ما کَتَب‌َ اللّه‌ُ لَکُم وَ کُلُوا وَ اشرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّن‌َ لَکُم‌ُ الخَیطُ الأَبیَض‌ُ مِن‌َ الخَیطِ الأَسوَدِ مِن‌َ الفَجرِ ثُم‌َّ أَتِمُّوا الصِّیام‌َ إِلَی اللَّیل‌ِ وَ لا تُبَاشِرُوهُن‌َّ وَ أَنتُم عاکِفُون‌َ فِی المَساجِدِ تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ فَلا تَقرَبُوها کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ آیاتِه‌ِ لِلنّاس‌ِ لَعَلَّهُم یَتَّقُون‌َ (187) وَ لا تَأکُلُوا أَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل‌ِ وَ تُدلُوا بِها إِلَی الحُکّام‌ِ لِتَأکُلُوا فَرِیقاً مِن أَموال‌ِ النّاس‌ِ بِالإِثم‌ِ وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ (188) یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الأَهِلَّةِ قُل هِی‌َ مَواقِیت‌ُ لِلنّاس‌ِ وَ الحَج‌ِّ وَ لَیس‌َ البِرُّ بِأَن تَأتُوا البُیُوت‌َ مِن ظُهُورِها وَ لکِن‌َّ البِرَّ مَن‌ِ اتَّقی وَ أتُوا البُیُوت‌َ مِن أَبوابِها وَ اتَّقُوا اللّه‌َ لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ (189) [229- ر] [اشاره]

[و چون] [اشاره]«1» پرسند تو را بندگان من از من، من نزدیکم پاسخ کنم دعای«2» خواننده را چون بخواند مرا گو اجابت کنی مرا و بگروی به من تا همانا رشید شوید«3». حلال کردند شما را در شبهای روزه نزدیکی«4» با زنانتان، ایشان پوشش شمااند و شما پوشش ایشان«5»، دانست خدای که شما بودید خیانت کردید«6» نفسهای خود را، توبه پذیرفت بر شما و عفو کرد از شما، اکنون نزدیکی کنید«7» ایشان را و طلب کنید«8» آنچه خدای نوشت شما را، و بخورید«9» و بیاشامید«10» تا پدید آید شما را رسن سفید«11» از رسن سیاه از صبح، پس تمام کنید«12» روزه تا به شب و نزدیکی مکنید ایشان را«13» و شما معتکف«14» در مسجدها، اینکه حدهای خداست پیرامن«15» آن مگردید«16»، همچنین بیان بکند خدای آیتهاش برای مردمان تا ایشان پرهیزگار شوند. ---------------------------------- - (1). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج افزوده شد. (2). آج، لب، فق: دعوت. (3). آج، لب، فق: شوی/ شوید. (4). مج، وز: نزدیک. (5). آج، لب، فق: ایشانی/ ایشانید. (8- 6). آج، لب، فق: کردی/ کردید. (12- 7). آج، لب، فق: کنی/ کنید. (9). آج، لب، فق: بخوری/ بخورید. (10). وز: باز خورید، آج، لب، فق: باز خوری. [.....] [اشاره] (11). وز، آج: سپید. (13). آج، لب: نکنی با زنان. (14). مج، وز، آج، لب شوید. (15). وز، لب: پرامن. (16). وز: مگروید. صفحه : 42 و مخوری مالهایتان میان شما به ناحق، و فرو گذاری«1» آن را به حاکمان تا بخوری«2» [بهره] [اشاره]«3» از مالهای مردم به بزه، و شما دانی. می‌پرسند تو را از ماههای [نو] [اشاره]«4»، بگو که آن وقتهاست مردمان را و حج‌ّ را، و نیست نیکوی به آن که در خانه‌ها شوید از پشتهای آن، و لکن نیکوکاری«5» آن است که از خدای بترسی و آیید به خانه‌ها«6» از درهای آن، و بترسید«7» از خدای تا همانا شما ظفر یابید«8». قوله تعالی: وَ إِذا سَأَلَک‌َ عِبادِی عَنِّی، عبد اللّه عبّاس گفت: سبب نزول آیت آن بود که جهودان گفتند: یا محمّد؟ خدای دعای ما چگونه شنود! و تو می‌گویی از اینکه جا تا به آسمان پانصد ساله راه است، و کثافت هر آسمانی پانصد ساله راه، و همچنین هفت آسمان است، خدای تعالی«9» آیت فرستاد. حسن بصری گفت: سبب نزول آیت آن بود که مردی بیامد و رسول را گفت [229- پ] [اشاره]: یا رسول اللّه؟ اقریب ربّنا فنناجیه أم بعید فننادیه، خدای ما به ما نزدیک است تا با او مناجات کنیم! یا دور است تا به آواز بلندش خوانیم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، گفت: یا محمّد؟ چون بندگان تو را از من پرسند. در آیت حذفی و اضماری هست «فقل لهم»، بگو ایشان را که من نزدیکم نه به مسافت بل به علم و قدرت آنچه تو از من دور پنداری از روی عالمی من به آن نزدیکم، چنان دانم که آن کس که«10» نزدیک«11» باشد، و آن که از من بگریزد و دور شود گمان برد که از من دور است، او در قبضه قدرت من است، چنان که از شما یکی کسی را در دست«12» ---------------------------------- - (1). مج، وز: گیارید. (2). آج، لب، فق: تا نخوری. (4- 3). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). مج، وز، آج، لب، فق: نیکوی. (6). اساس: بخانها/ به خانه‌ها. (7). آج، لب: بترسی/ بترسید. (8). مج، وز، آج، لب و بقا اینکه چهار آیت است. (9). مب، مر اینکه. (10). آج، لب، فق، مب، مر: چنان که آن کس که. [.....] [اشاره] (11). مب من. (12). دب: چنان که یکی از شما کسی را دوست. صفحه : 43 دارد. پس مراد به قرب نه قرب مسافت است که آن از صفات اجسام است، بر خالق اجسام روا نبود او خالق مکان است، و خالق مکان در مکان نباشد، «کان و لا مکان فخلق المکان و لم یتغیّر عمّا کان». در خبر می‌آید که: در عهد بعضی صحابه حبری از احبار جهودان بیامد و از او بپرسید که: اخبرنی عن اللّه اینکه هو، مرا«1» خبر ده تا خدای کجاست! او گفت: فی السّماء علی العرش، در آسمان است بر عرش. جهود گفت: فأری الارض منه خالیة، پس زمین از او خالی باشد، و او در مکانی بود دون مکانی؟ گفت: اینکه کلام زنادقه است، دور شو از پیش من، و الّا بفرمایم تا گردنت بزنند. جهود بیرون آمد و بر اسلام استهزا می‌کرد. امیر المؤمنین«2»- علیه السّلام- از پیش او برافتاد«3»، گفت: یا اخا الیهود؟ به من رسید آنچه پرسیدی و آنچه جواب«4» دادند. جواب از من بشنو، گفت: بگو. گفت: «أین» عبارت باشد از مکان، و کان الله و لا مکان ، و خدا بود و مکان نبود. أین الأین فلا أین له ، مکان به مکان کرد و او را مکان نیست، 5» جل ان یحویه مکان و هو فی کل مکان بغیر مماسة و لا مجاورة یحیط علما بما فیها و لا یخلو« شی‌ء منها من تدبیره ، او از آن متعالی است که در مکانی باشد، و هیچ مکان از او خالی نیست نه به مماسّت«6» و مجاورت، بل به معنی علم، و من خبر دهم تو«7» را به آنچه در کتاب شما هست، اگر بدانی که من راست می‌گویم ایمان آری«8»! گفت: بلی. گفت: نه در توریت هست که روزی موسی- علیه السّلام- نشسته بود، چهار فرشته بر«9» او حاضر شدند. موسی از ایشان بپرسید که: من أین أقبلتم! یکی گفت: از اقصی مشارق«10» زمین می‌آیم من عند اللّه. و یکی گفت: من از اقصی مغارب زمین می‌آیم من عند اللّه، و یکی گفت: از آسمان هفتم می‌آیم من عند اللّه، و یکی گفت: از زمین ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: گفت مرا. (2). فق علی، مب علی بن ابی طالب. (3). دب: فرا او رسید، فق: در پیش او افتاد، مب: بدو دچار شد. (4). همه نسخه بدلها: جوابت. (5). مج، وز، لب، فق، مب، مر: یخلوا. (6). همه نسخه بدلها و نهبه. (7). مج: شما. (8). آری/ آرید. (9). مج، وز: پیش، مر: نزد. (10). دب: شرق. صفحه : 44 هفتم می‌آیم من عند اللّه. موسی- علیه السّلام- گفت: سبحان من لا یخلو«1» منه مکان و لا یکون الی مکان اقرب منه الی مکان. جهود گفت: گواهی دهم که حق آن است که تو می‌گویی، و تو به جای پیغمبر اولیتری از دیگران. قرب در حق‌ّ قدیم تعالی به اینکه معنی باشد. قوله: أُجِیب‌ُ دَعوَةَ الدّاع‌ِ إِذا دَعان‌ِ«2»، دعای دعا کننده را اجابت کنم چون مرا بر خواند. اگر چه در ظاهر کلام شرط مصلحت نیست، امّا قول«3» در ضمن کلام به مصلحت مشروط باشد، اگر صلاح دانم تا سؤال سایل را مادّه منقطع شود، که ما بسیار کس را می‌بینیم که دعا می‌کنند«4» و اجابت نیست دعای ایشان را، گوییم: برای آن که اینکه وعده مطلق نیست، بل مشروط است بانتفاء المفسدة. اگر گویند: چون دعا را اجابت نخواهد بودن، آیت را چه فایده بود! گوییم: فایده آیت حث‌ّ و تحریض به شرط خود«5»، اللّهم‌ّ افعل [230- ر] بی کذا و کذا ان کان فیه صلاحی، و برای اینکه دعوات ائمّه«6»- علیهم السّلام- مشروط است به اینکه شرط: و لا حاجة من حوائج الدّنیا و الاخرة لک فیها رضی ولی«7» فیها صلاح الّا قضیتها، و اگر به لفظ نگوید باید که در نیّت بود. اگر گویند: آنچه مصلحت به آن تعلّق دارد، لا بدّ خدای تعالی خود آن بکند، چه فایده باشد در دعا کردن! گوییم از اینکه دو جواب است: یکی آن که دعا عبادتی است از جمله عبادات، من قوله- علیه السّلام: الدعاء عبادة «8»، و از جمله آن دعوات قوله تعالی: قال‌َ«9» وَ ثَمُودَ الَّذِین‌َ جابُوا الصَّخرَ بِالوادِ«5»، ای قطعوا. و اجتاب«6» الظّلام اذا قطعه و انجاب السّحاب اذا انقطع و انقشع، برای آن که به جواب سؤال سایل منقطع شود، و گفتند: برای آن که طمع سایل منقطع شود، امّا به انجاح و امّا به یأس. و «دعا»، خواندن باشد که: یا فلان، و طلب فعل باشد- چنان که بگفتیم. ---------------------------------- - (1). دب: إبن اخشید. (2). همه نسخه بدلها برای استصلاح را. (3). مج: یعنی. (4). مب، مر: دویم. (5). سوره فجر (89) آیه 9. (6). مج: ندارد. [.....] [اشاره] صفحه : 46 فَلیَستَجِیبُوا لِی، با «واو» و «فا» تسکین «لام» امر نیکوتر بود از تحریکش، و با «ثم‌ّ» تحریک نیکوتر باشد. ابو عبیده گفت: استجاب و أجاب بمعنی واحد، و انشد لکعب«1» بن سعد الغنوی‌ّ: و داع دعایا [من یجیب إلی النّدی] [اشاره]«2»

فلم یستجبه عند ذاک مجیب و مبرّد فرق کرد و گفت: در استجابت اذعانی«3» و گردن نهادنی«4» هست، و در اجابت نیست، از اینکه کار اجابت ما خدای را به لفظ استجابت است که: استَجِیبُوا لِلّه‌ِ وَ لِلرَّسُول‌ِ«5». و «لعل‌ّ» به معنی «کی»«6» با [شد، تا شما] [اشاره]«7» را شد شوی، و به معنی رجا و طمع بود، لکن نه از خدای، بل که از مکلّف. و الرّشد اصله اصابة الخیر و هو [ضدّ الغی‌ّ، و فلان لرشدة] [اشاره]«8»، و فلان لغیّة ای لزنیة و الرّشاد اصابة الرّشد، و الرّشد لغة فیه«9». و بعضی مفسّران گفتند: مراد به دعا [در آیت] [اشاره]«10»، [230- پ] طاعت است، و مراد به اجابت ثواب، و معنی آن است که: هر که طاعت من دارد ثوابش دهم. ابو سعید خدری‌ّ روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ مسلمان نباشد که خدای را بخواند به دعایی که در او قطیعه رحمی«11» نبود و بزه‌ای نبود الّا«12» خدای تعالی از سه خصلت یکی بدهد او را، امّا تعجیل اجابت، و امّا ذخیره آخرت به از آن، و امّا صرف کند از او سوئی«13» و بدی مانند آن چیز«14» که او خواسته باشد در دعا. گروهی دگر گفتند: هیچ دعا«15» نبود الّا آن را از خدای تعالی اجابت بود، یعنی پاسخ خدای جواب آن باز دهد به حسب مصلحت به «نعم» او «لا». ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز دب. انشد الکعب. (10- 8- 7- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر: استجاب دعا. (4). آج، لب، فق، مب: گردن نهادن. (5). سوره انفال (8) آیه 24. (6). دب: که. (9). همه نسخه بدلها: لغة فی الرّشد. (11). مج، وز: قطیعت رحمتی. (12). مب، مر که. (13). مج، وز، آج، لب: سوء. (14). مج، وز، آج، لب، فق: خیر. (15). مب: دعایی. صفحه : 47 امّا انجاح مطلوب تبع«1» مصالح بود، و اینکه نیز وجهی باشد در آیت. عبد اللّه عمر روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: 2» من فتح له باب فی الدّعاء فتحت له ابواب الاجابة«، هر که در دعا بر او بگشایند، در اجابت بر او گشاده بود. و خدای تعالی وحی کرد به داود که«3»: ظالمان را بگو تا دعا نکنند و مرا نخوانند که من بر خود واجب کرده‌ام که هر که مرا بخواند اجابتش کنم، و اجابت ظالمان به لعنت کنم، و اینکه اخبار مقوّی اینکه وجه است که گفتیم. وجهی دگر«4» در آیت آن است که: خدای تعالی نگفت که من در حال اجابت کنم، اجابت باشد و لکن متراخی از دعا برای آن که بنده«5» بود که خدای تعالی آواز او بر درگاه خود دوست دارد، چنان که محمّد بن المنکدر روایت کند از [جابر] [اشاره]«6» عبد اللّه انصاری که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: بنده باشد که خدای را می‌خواند، و خدای او را دوست دارد، جبریل را گوید«7»: یا جبریل؟ حاجت او روا کن، و لکن بدو مده«8» تا فلان وقت که من می‌خواهم تا آواز او بر درگاه من می‌باشد. و بنده«9» باشد که از خدای حاجتی خواهد، خدای تعالی گوید جبریل را که: حاجت او روا کن معجّل«10» و بدو ده تا برود، و نیز مرا نخواند که من آواز او دوست نمی‌دارم. بعضی دگر گفتند: دعا را شرایطی هست که هر که دعا به شرط خود کند به اجابت مقرون باشد، و چون«11» شرایط آن به جای نیارد آن دعا را اجابت نبود«12». و شرط دعا آن است که دعا کننده اوّل حمد و ثنای خدای گوید«13»، و صلوات«14» بر محمّد و آل محمّد دهد«15» که رسول- علیه السّلام- گفت: ما من دعاء الّا بینه و بین ---------------------------------- - (1). لب، فق، مب، مر و. (9- 2). مر یعنی. [.....] [اشاره] (3). همه نسخه بدلها: به داوود علیه السّلام: یا داود. (4). دب، فق، مب، مر: دیگر. (5). فق: بنده/ بنده‌ای. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). همه نسخه بدلها خدای تعالی. (8). وز: بدو مره، دب، لب، فق، مب، مر: بدومدت. (10). مب، مر: تعجیل. (11). همه نسخه بدلها: و هر که. (12). مر: نکند. (13). مب: خدای تعالی بگوید. (14). مج، وز، دب: آنگه صلات. (15). فق، مب: فرستد. صفحه : 48 الله‌السّماء حجاب،} هیچ دعا نیست و الّا از میان«1» آن دعا و آسمان حجابی هست، چون بنده دعا کند و در مقدّمه دعا بر من صلوات نفرستاده باشد، دعا به آن حجاب برود و بر گردد، و چون در مقدّمه دعا بر من صلوات فرستد آن صلوات از پیش«2» می‌رود و حجابها می‌درد، و آسمانها می‌برد، و دعا بر اثر آن می‌رود تا به زیر عرش، آنگه توقیع اجابت پدید آید«3». و امیر المؤمنین«4»- علیه السّلام- گفت: هیچ دعا مکنی تا در اوّل بگویی«5» که: صل‌ّ علی محمّد و آل محمّد، و افعل بی کذا و کذا، و او همه چنین کردی. گفتند: چرا یا امیر المؤمنین! گفت: برای آن که اینکه دعا که«6» صلات«7» است لا بدّ«8» به اجابت مقرون بود [231- ر] [اشاره]، و خدای تعالی شرم دارد«9»، و شرم او کرم او بود که بنده از او دو حاجت خواهد«10»، یکی اجابت کند و یکی نکند. و در خبر می‌آید که: چون بنده خود را دعا گوید«11» و مسلمانان را با خود در دعا اضافه نکند، خدای تعالی گوید: ملائکتی«12»، فرشتگان من؟ بنده من پندارد که سؤال از بخیلی می‌کند«13»، چون حاجت خود رها کند و در دعای مسلمانان گیرد، فرشتگان گویند: بدأ اللّه بک، خدای ابتدای اینکه خیر به تو کناد، پس اولیتر«14» آن که دعای فرشتگان برای تو بود که دعای ایشان به اجابت نزدیکتر باشد. ابراهیم ادهم را گفتند: ما«15» بالنا نذعو«16» فلا نجاب«17»، چرا ما دعا می‌کنیم«18» اجابت نمی‌آید! گفت: برای آن که شما خدای را بشناختی«19»، و طاعتش نمی‌داری، و ---------------------------------- - (1). مج، وز: از میانه. (2). همه نسخه بدلها: بر من. [.....] [اشاره] (3). اساس: می‌یابد، با توجّه به افتادگی اساس و دوباره نویسی نسخه، بر اساس مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). فق، مر علی، مب علی‌ّ بن ابی طالب. (5). مر: نگویید، مب: الّا که در اوّل آن بگویید، دب، آج: نگویی، لب: بگو. (6). مب: دعایی که با. (7). آج، لب، فق، مب: صلوات. (8). مب: البتّه. (9). مب: می‌دارد. (10). مب و. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دعا کند. (12). مب ای. (13). مب، مر و. (14). مر: اولی. (15). آج، لب، فق، مب، مر: و ما. (16). مج، وز: ندعوا، آج، مر: ندعوه، لب، فق، مب: یدعوه. [.....] [اشاره] (17). همه نسخه بدلها بجز وز: یجاب. (18). مج، لب: می‌کنم. (19). مب، مر: بشتافتید. صفحه : 49 پیغامبر را بشناختی و متابعت او نکردی، و قرآن بدانستی«1» و بر آن کار نمی‌کنی«2»، و نعمت خدای می‌خوری«3» و شکرش نمی‌گزاری«4»، و بهشت بدانستی«5» و طلب نکردی«6»، و دوزخ بشناختی«7» و از او بنگریختی«8»، و شیطان را بشناختی«9» و مخالفتش نکردی«10»، و مرگ را بشناختی«11» و ساز او بنکردی، و مردگان را بنگریدی«12» و عبرت برنگرفتی«13»، و عیب خود رها کردی«14» و به عیب«15» مردم مشغول شدی، دعای شما را کی اجابت کنند؟ قوله: أُحِل‌َّ لَکُم لَیلَةَ الصِّیام‌ِ الرَّفَث‌ُ إِلی نِسائِکُم، مفسّران گفتند: سبب نزول آیت آن بود که در بدایت فرض صیام حق تعالی چنان فرمود که: چون روزه‌دار روزه بگشادی، طعام و شراب و جماع چندانی روا بودی او را که نماز خفتن بکردندی«16»، چون از آن وقت بگذشتی حرام شدی تا بر دگر شب نماز شام، و اگر بخفتی پیش از آن که افطار کردی- و آن وقت مضیّق بگذشتی- همچنین روا نبودی او را از اینکه معنی چیزی تا بر دگر شب. شبی از شبهای ماه رمضان بعضی صحابه نماز خفتن با رسول- علیه السّلام- بکرد«17»، و گفتند: عمر خطّاب بود«18»- و با خانه شد، نفس او را مطالبت کرد به خلوت حلال خود و وقت رفته بود«19». او خلوت کرد، چون فارغ شد غسل کرد، پشیمانیی سخت او را دریافت، بامداد برخاست«20» و بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ من به شکایت اینکه نفس خاطئه پیش تو آمده‌ام. رسول- علیه السّلام- گفت: چه افتاد! ---------------------------------- - (5- 1). مب، مر: بدانستید. (2). مب، مر: نمی‌کنید. (3). مب، مر: می‌خورید. (4). مب، مر: نمی‌گذارید، وز، دب، آج، لب، فق: نمی‌گذاری. (10- 6). مب، مر: نکردید. (11- 9- 7). مب، مر: بشناختید. (8). مب: نگریختید، مر: بنگریختید. (12). وز: بنکندی، مج: بنکدی، دب: دفن کردی، آج، لب، فق: دیدی، مب، مر: دیدید. (13). مب، مر: نگرفتید. (14). مب، مر: کردید. (15). دب: عیوب. [.....] [اشاره] (16). مج: نکردی. (17). آج، لب، فق، مر: بکردند، مب: گزاردند. (18). وز رضی اللّه عنه. (19). مب: گذشته بود. (20). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برخواست. صفحه : 50 قصّه باز گفت. رسول- علیه السّلام- گفت: خطا کردی. جماعتی دیگر برخاستند و گفتند: یا رسول اللّه؟ ما را هم اینکه حادثه افتاد، و لکن شرم داشتیم که اینکه حدیث در مجلس تو بگوییم، هیچ رخصتی هست ما را! رسول- علیه السّلام- گفت: رخصت به دست من نیست، خدای تعالی از کرمش اینکه حکم از ایشان برگرفت، و اینکه آیت فرستاد، و مباح کرد ایشان را مقاربت کردن با حلال خود در شبهای ماه رمضان، گفت: حلال کردند شما را شب روزه. و نصب او بر ظرف است، ای فی لیلة الصّیام، و کوفیان گفتند: منصوب است بعدم الخافض. الرَّفَث‌ُ إِلی نِسائِکُم، «رفث» کنایت است از جماع. عبد اللّه عبّاس گفت: ان‌ّ اللّه [حیی‌ّ] [اشاره]«1» کریم، خدای تعالی شرمگن«2» است، یعنی کریم است. اینکه لفظ مصرّح نگفت به کنایت گفت هر جا«3» که گفت، یک جا مباشرت گفت، و یک جا ملامست، و یک جا افضا و یک جا دخول و یک جا رفث. دگر خواست تا تو را ادب آموزد تا اینکه لفظ [بر زبان] [اشاره]«4»، [231- پ] نرانی، چه در عرف مستهجن است. دگر آن که عرب اینکه کنایات گفته‌اند، و قرآن به لغت ایشان فرود آمد، و اینکه همه کنایات است از جماع، قال الشّاعر: فظلنا هنالک فی نعمة

و کل‌ّ اللّذاذة الّا الرّفث ای غیر الجماع. قتیبی«5» گفت: رفث افصاح و تصریح باشد به ذکر آنچه کنایت باید کردن از او از ذکر نکاح، و اصل او فحش باشد و کلام قبیح، و قال العجّاج: و رب‌ّ اسراب حجیج«6» کظّم

عن اللّغا و رفث التّکلّم زجّاج گفت: رفث کلمتی است جامع هر مراد را که مردان را باشد از زنان، قال الشّاعر: ---------------------------------- - (4- 1). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: شرمگین. (3). همه نسخه بدلها: کجا. (5). آج، لب: متیمی، دب: قتبنی، فق: میتمی، مب: میثمی، مر: مشعبی. (6). اساس: حجیم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و منابع لغت و شعر تصحیح شد. صفحه : 51 و یرین من انس الحدیث زوانیا

و بهن‌ّ عن رفث الرّجال نفار و در حرف«1» عبد اللّه مسعود هست: الرّفوث، هُن‌َّ لِباس‌ٌ لَکُم وَ أَنتُم لِباس‌ٌ لَهُن‌َّ، اینکه هم از کنایات ملیح است، گفت: ایشان لباس شمااند و شما لباس ایشان«2»، یعنی ملتبس شوی«3» به یکدیگر و ملتوی، کما قال الشّاعر: فأصبحت أنّی تأتها تلتبس بها

کلا مرکبیها تحت رجلک شاجر و گفتند«4»: وجه تشبیه از اینکه جاست که چون وقت خواب برهنه شوند بشره هر یک از ایشان ملاقی باشد بشره صاحبش را به منزله لباس، قال النّابغة الجعدی‌ّ: اذا ما الضّجیع ثنی جیدها«5»

تثنّی فکانت«6» علیه لباسا ربیع انس گفت: مراد آن است: هن‌ّ لحاف لکم و انتم لحاف لهن‌ّ، و لحاف جامه خواب باشد. بعضی دگر از مفسّران گفتند: مراد از لباس سکن«7» است، چنان که در شب گفت: وَ جَعَلنَا اللَّیل‌َ لِباساً«8»، ای سکنا، هر یکی از ایشان سکن صاحبش باشد که دل او به او ساکن شود، دلیلش قوله تعالی: وَ جَعَل‌َ مِنها زَوجَها لِیَسکُن‌َ«9»عَلِم‌َ اللّه‌ُ أَنَّکُم کُنتُم تَختانُون‌َ أَنفُسَکُم، خدای دانست که شما با خود خیانت کرده‌ای«2» یعنی بالجماع بعد العشاء الاخرة، به آن که از پس نماز خفتن با زنان خود [خلوت] [اشاره]«3» کرده‌ای«4» و«5» شما را از آن نهی کرده بودند و اینکه هم کنایتی نیکوست، برای آن که آن کس که با کسی خیانتی کند نقصانی کند غیر خود را«6» برای منفعت خود، ایشان در اینکه باب نقصان حظّ خود کردند از ثواب، خدای تعالی آن را خیانت خواند، پس آنگه چنان پوشیده داشتند تا از خود پنداشتی«7» پوشیده می‌دارند«8»، چنان که خاین خیانت«9» پوشیده دارد، حق تعالی به خیانت کنایت کرد از اینکه [دو معنی] [اشاره]«10». فَتاب‌َ عَلَیکُم وَ عَفا عَنکُم، اکنون چون توبه کردی«11»، خدای تعالی توبه شما قبول کرد و عفو بکرد شما را«12»، اینکه دلیل است بر آن که قبول توبه بر خدای تعالی واجب نیست، و اسقاط عقاب نه بر سبیل وجوب است عند آن که عقیب«13» قبول توبه، لفظ عفو گفت، و آن را که اسقاط [232- ر] عقاب او واجب باشد در حق‌ّ او لفظ عفو نیکو نباشد. فَالآن‌َ، اکنون، اینکه عبارت است از حال، اعنی آن وقت که در او باشی، و هو الزّمان بین الزّمانین، وقتی باشد از میان دو وقت ماضی و مستقبل، آن را هم حال خوانند و هم حاضر در عبارت نحویان. بَاشِرُوهُن‌َّ، اکنون مباشرت کنی با ایشان، ---------------------------------- - (2- 1). مب: کردید، مر: کرده‌اید. (10- 3). اساس: افتادگی دارد: با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11- 4). مب، مر: کردید. [.....] [اشاره] (5). مب حال آن که. (6). همه نسخه بدلها: نقصانی کند مال او را. (7). مب: نیز گویا. (8). مر: می‌داری. (9). آج، لب، مب، مر را. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر از اپن و. (13). آج، لب، فق: عقب، مب: زیرا که در عقب. صفحه : 53 لفظ امر است و مراد اباحت، چنان که گفت: وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا«1» ...، و قوله: فَإِذا قُضِیَت‌ِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِی الأَرض‌ِ«2» ...، و اینکه نیز کنایت است از جماع برای آن که بشره هر یکی از ایشان مماس‌ّ بود بشره صاحبش را. و «بشر»«3» بیرون پوست مردم باشد. وَ ابتَغُوا ما کَتَب‌َ اللّه‌ُ لَکُم، و طلب کنی آنچه خدای نوشته است شما را. و «بغی» طلب باشد، یقال: بغی الشّی‌ء بغیا، و البغاء الزّناء، و البغی الطّلب لما لیس لک، و از اینکه جا«4» خروج را بر امام حق بغی خواند«5». و ابتغاء، افتعال باشد از اینکه بنا. بیشتر مفسّران گفتند: مراد فرزند است، یعنی غرض نباید«6» که قضای شهوت بود«7»، باید که غرض تناسل بود. إبن زید گفت: ما احل‌ّ اللّه لکم من الجماع، قتاده گفت: ما رخّص اللّه لکم فیه، یعنی آنچه خدای رخصت داد شما را در آن. معاذ جبل گفت: یعنی شب قدر«8»، و آنچه به ظاهر آیت لایق است قول آن کس است که گفت: مراد طلب فرزند است، و رسول- علیه السّلام- گفت: 9» تناکحوا تکثروا فانّی اباهی بکم الامم یوم القیامة حتّی« بالسّقط. و انس مالک روایت کند که زنی«10» نام او حولاء- و او زنی بود عطّاره- یک روز در نزدیک عایشه آمد، گفت: یا أم‌ّ المؤمنین؟ بدان که من زن مردی‌ام، هر شب که او در آید«11» من خویشتن«12» بیارایم و معطّر کنم بمانند آن شب که مرا پیش او بردند، و به وقت خفتن به بستر او در شوم، و او روی از من بگرداند، و من«13» برای خدای روی از او بنگردانم و تحمّل کنم، گمان من چنان است که او را با من خوش نیست«14»، مرا ---------------------------------- - (1). سوره مائده (5) آیه 2. (2). سوره جمعه (62) آیه 10. (3). همه نسخه بدلها: بشره. (4). مب است که. (5). همه نسخه بدلها: خوانند. (6). وز، مر: نیابد، لب: نیامد، مب: باید. (7). مب: بر او. [.....] [اشاره] (8). آج، لب، فق، مب، مر: شب و روز. (9). آج، لب، فق، مب: و لو. (10). همه نسخه بدلها بود. (11). مر: که او را دیدم، مب خانه. (12). دب، مر راه، مب: خود را. (13). مر از. (14). مب آیا. صفحه : 54 بر اینکه مزد«1» باشد! گفت«2»: بنشین تا رسول خدای در آید. او بنشست، رسول- علیه السّلام- در آمد، بوی عطر«3» شنید، گفت: یا عایشه؟ عطر خریده‌ای یا حولاء عطّاره اینکه جا بوده است! گفت: یا رسول اللّه؟ او حاضر است و می‌خواهد که مسأله«4» پرسد، آنگه حولاء قصّه خود با رسول بگفت. رسول- علیه السّلام- گفت: برو طاعت او دار«5» و فرمان او بر، گفت: یا رسول اللّه؟ هم چنین کنم، و لکن مرا در اینکه چه مژده«6» باشد! رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ زنی نباشد که«7» در خانه شوهر چیزی برگیرد و بنهد، و غرض او صلاح شوهر باشد، و الّا خدای تعالی او را حسنه‌ای بنویسد و سیّئه‌ای بسترد«8» و درجه‌ای«9» برفیع کند. و هیچ زن نباشد که از شوهر بار برگیرد، و الّا او را چندان مزد باشد که روزه دار نماز کن را که شب نخسپد، و روز روزه نگشاید و در سبیل خدای جهاد کند. هیچ زن نباشد که او را درد زادن بگیرد«10» و الّا به هر درد او را مزد آن کس دهند که برده«11» آزاد کرده بود، و به هر یک بار که کودک را شیر دهد چنان بود که برده‌ای«12» آزاد کرده«13»، چون«14» کودک را از شیر باز گیرد منادیی از آسمان ندا کند که: ای زن؟ تو را عمل کفایت کردند در گذشته، عمل با پس«15» گیر در آینده. عایشه گفت: زنان را خیر«16» بسیار دادند، شما را که مردانی«17» چیست! رسول- علیه السّلام- بخندید و گفت: هیچ مردی نباشد که دست زن«18» گیرد بر طریق مراوده، و الّا«19» او را حسنه‌ای بنویسند. اگر دست در گردنش کند ده حسنه، اگر بوسه دهد ---------------------------------- - (1). مب: مردی. (2). همه نسخه بدلها: عایشه گفت. (3). مج بوی. (4). آج، لب، فق: مسأله‌ای. (5). دب: کن. (6). مج: مژد، وز، دب، مر: مزد: آج، لب، فق، مب: ندارد. (7). مب: هر زنی که. [.....] [اشاره] (8). دب: بردارد. (9). همه نسخه بدلها او. (10). مج: نگیرد، دب، درد گیرد: مر: نباشد. (11). مج، وز: برده‌ای، دب در راه خدا، مب: بنده. (12). مب، مر: بنده. (13). دب، آج، لب بود. (14). مب، مر: و چون. (15). همه نسخه بدلها: باسر. (16). فق: چیز. (17). دب، مب، مر: مردانید. (18). همه نسخه بدلها: زنش. (19). مب که. صفحه : 55 بیست حسنه، اگر با او نزدیکی کند چندانی ثوابش دهند که از همه دنیا به بود. چون برخیزد که غسل کند، آب بر هیچ موی او نرسد [232- پ] و الّا«1» سیّئتی محو کنند«2» او را، و درجه‌ای بدهندش. و آنچه او را بر آن غسل بدهند به باشد از دنیا و هر چه در اوست، و خدای تعالی به او مباهات کند، با فرشتگان گوید: به بنده من نگری؟ در شبی«3» سرد برخاسته است، برای من غسل می‌کند، گواه کردم شما را که او را بیامرزیدم. قوله: وَ کُلُوا وَ اشرَبُوا، آیت در مردی انصاری آمد، در نامش خلاف کردند. معاذ جبل گفت: نامش ابو صرمه بود. البراء بن عازب گفت: قیس بنی صرمه، عکرمه و سدّی گفتند: ابو قیس بن صرمة بن مالک بن عدی‌ّ النّجّار، و اینکه مرد همه روز کار کرده بود در زمینی که او را بود، در ماه رمضان نماز شام آمد و پاره‌ای خرما آورد، و زن طعامی نساخته بود، تا زن به آن مشغول شد که طعامی سازد، او را خواب غالب شد و بخفت، نماز خفتن در آمد و او روزه بر آبی گشاده بود بس و طعامی نخورده بود. و در ابتدا شرع چنین بود که«4»: پس از نماز خفتن، طعام و شراب و نکاح حرام بودی. مرد بیدار شد و وقت افطار رفته بود«5»، برخاست گرسنه و رنجور، و دست به طعام نیارست کردن از بیم خدای- عزّ و جل‌ّ. بر دگر روزه«6» روزه داشت، سخت رنجور شد و از پای بیفتاد. نماز پیشین رسول- علیه السّلام- او را دید، گفت: یا با قیس«7»؟ تو را چه بود! او قصّه خود بگفت. رسول- علیه السّلام- برای او دلتنگ شد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و تخفیف تکلیف فرمود، گفت: اینکه حکم برگرفتم از آنگه که آفتاب فرو شود طعام و شراب خوری تا آنگه که صبح صادق بر آید، و اینکه را نیز صورت، امر است و معنی«8»، اباحت، حق تعالی کنایت کرد از شب به رسن سیاه، و از صبح به رسن سپید، و شاعر گفت: ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: الّا از او، مب: الّا که از او. (2). مب، مر: کند. [.....] [اشاره] (3). گوید: ببینید که بنده من در شب. (4). همه نسخه بدلها بیان کردیم که. (5). دب: افطار در گذشته بود. (6). همه نسخه بدلها: روز. (7). همه نسخه بدلها: أبا قیس. (8). همه نسخه بدلها: و مراد. صفحه : 56 الخیط الابیض وقت الصّبح منصدع

و الخیط الأسود جوز«1» اللّیل مرکوم و برای آن تشبیه کرد ایشان را به رسن که ممتدّ و کشیده شوند چون رسن، قال ابو دؤاد«2» فی الصّبح: فلمّا أضاءت لنا سدفة«3»

[و لا] [اشاره]«4» من الصّبح خیط أنارا و در تفسیر از رسول- علیه السّلام- نص‌ّ آمد، عدی‌ّ بن حاتم گوید: رسول- علیه السّلام- مرا نماز و روزه بیاموخت و در باب روزه گفت: چون آفتاب فرو شود روزه بگشای، و آنگاه مباح است تو را طعام و شراب خوردن تا آنگه که رسن سپید از رسن سیاه پیدا شود تو را، گفت: من در شب برخاستم و دو رسن پیش خود بنهادم و در او می‌نگریدم، بر من مشتبه بود، گاهی پیدا شدی و گاهی ملتبس، بیامدم و رسول را- علیه السّلام- خبر دادم، بخندید و مرا گفت: یابن حاتم؟ [نمی] [اشاره]«5» دانی که مراد بیاض صبح است از سواد شب. سهل بن سعد«6» گفت: در آیت مِن‌َ الفَجرِ نبود، به اوّل صحابه رسول بیشتر به شب دو رسن پیش خود بنهادندی و اعتبار می‌کردندی، خدای تعالی برای بیان بفرستاد: مِن‌َ الفَجرِ. «من» اوّل شاید که ابتدای [غایت] [اشاره]«7» بود، و شاید که تبیین را بود«8»، امّا دوم جز تبیین را نشاید. و «فجر» انشقاق عمود صبح باشند و ابتدای روشنای او، من قولک: انفجر الماء إذا انبعث و جری، چنان که آب از زمین بر آید و آنگاه برود و پراگنده شود و همچنین سپید و روشن باشد [و پیدا شود] [اشاره]«9» از تیرگی خاک، برای اینکه صبح را «فجر» خوانند. بدان که صبح دو است: یکی کاذب و یکی صادق. صبح اوّل را کاذب گویند، ---------------------------------- - (1). مج: جون، وز: جوسن: مر: جوف، لسان (7/ 299): کون. (2). مج، وز: ابو داود. (3). اساس و همه نسخه بدلها بجز آج: عدوة، با توجّه به صورت تصحیح شده کلمه در آج، و منابع شعر و لغت تصحیح شد. (7- 5- 4). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر: سهل بن سعید، مج در زیر کلمه افزوده. یعنی ساعدی. (8). ظاهرا تبیین در «من» اوّل بی مورد است. (9). اساس: افتادگی دارد، مج، وز، دب: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 57 و آن روشنایی بود مستطیل بر درازنا ماننده«1» دنبال گرگ، پس از آن تاریک«2» شود، آن را حکمی نیست در شرع، عند آن [233- ر] نماز فریضه نشاید کردن و طعام و شراب خوردن حرام نشود، و برای آنش کاذب خوانند که خویشتن مثلا به صورت چیزی نماید که آن را حکمی باشد و بر حقیقت حکمش نبود، پس پنداری در آنچه می‌نماید دروغ می‌گوید. و دوم«3» صبح صادق باشد، و آن روشنای«4» مستطیر بود، چون بر آید پراگنده شود، آن را در شرع حکم اینکه باشد که عند آن نماز بامداد واجب شود، و روزه‌دار را تناول چیزی کردن که روزه تباه کند حرام شود. سمرة بن جندب روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: لا یمنعکم من السّحور أذان بلال و لا الصّبح المستطیل و لکن‌ّ الصّبح المستطیر، گفت: نباید که بانگ نماز بلال شما را منع کند از سحور خوردن، و نه اینکه صبح به«5» درازنا، و لکن مانع اینکه صبح مستطیر پراگنده بود، و در خبر دلیل است بر آن که بانگ نماز بامداد پیش، از وقت فریضه شاید کردن- تنبیها علی صلاة اللّیل. آنگه بیان وقت افطار کرد، گفت: ثُم‌َّ أَتِمُّوا الصِّیام‌َ إِلَی اللَّیل‌ِ، پس روزه تمام بداری تا به شب. و «الی» در برابر «من» انتهای غایت را باشد، کأنّه قال: من طلوع الفجر الی غروب الشّمس، از آنگاه که صبح صادق بر آید تا آنگاه که آفتاب فرو شود. عبد اللّه بن أوفی«6» گفت: با رسول- علیه السّلام- بودم در بعضی سفرها، و رسول- علیه السّلام- روزه داشت. چون آفتاب فرو شد، مرا گفت: اجدح لی، برای من پاره‌ای پشت‌تر کن. من گفتم: یا رسول اللّه؟ لو امسیت، اگر صبر کنی«7» تا شب در آید. رسول«8» دگر باره گفت: اجدح لی. من گفتم: یا رسول اللّه ان‌ّ علینا نهارا، هنوز روز است. رسول- علیه السّلام- سیوم بار باز گفت. من آنچه فرمود بکردم. مرا گفت: ---------------------------------- - (1). دب: مانند. [.....] [اشاره] (2). اساس به صورت «باریک» هم خوانده می‌شود. (3). مب: دویم. (4). همه نسخه بدلها: روشنایی. (5). همه نسخه بدلها: بر. (6). همه نسخه بدلها: عبد اللّه بن ابی اوفی. (7). همه نسخه بدلها: توقّف کنی. (8). همه نسخه بدلها علیه السّلام. صفحه : 58 چون شب از اینکه جانب در آید و روز از آن جانب بشود و آفتاب فرو شود وقت روزه گشادن باشد، و شب عبارت است من غروب الشّمس الی طلوع الفجر الثّانی. وَ لا تُبَاشِرُوهُن‌َّ وَ أَنتُم عاکِفُون‌َ فِی المَساجِدِ، مجاهد در شاذّ خواند«1»: فی المسجد. و عکوف و اعتکاف مقام باشد بر کاری، یقال: عکف علی کذا و اعتکف و عکف بالمکان اذا أقام به، قال اللّه تعالی: فَأَتَوا عَلی قَوم‌ٍ یَعکُفُون‌َ عَلی أَصنام‌ٍ لَهُم«2» ...، قال الفرزدق وصف القدور: تری حولهن‌ّ المعتفین کأنّهم

علی صنم فی الجاهلیّة عکّف و قال الطّرمّاح«3»: فبات بنات اللّیل حولی عکّفا

عکوف البواکی بینهن‌ّ صریع و در شرع مقام بود در بعضی مساجد برای عبادت، و نزدیک ما درست نباشد الّا به سه شرط: یکی آن که اعتکاف او در مسجدی بود از اینکه چهار مسجد: مسجد الحرام، یا مسجد رسول به مدینه، یا مسجد کوفه، یا مسجد بصره، چه اینکه مسجدها آن است که پیغامبر یا امام- علیهما السّلام- در او نماز آدینه کرده‌اند به جماعت. شرط دوم«4» آن که: روزه دارد که اعتکاف به روزه درست باشد«5». سیوم«6» آن که: سه روز نیّت کند یا «7» بیشتر که اعتکاف کمتر از سه روز نباشد. و واجب بود معتکف را که اجتناب کند از هر چه محرم اجتناب کند از زنان و طیب و ممارات و جدال. و در عمل«8» او هفت چیز دیگر باشد که در احرام نبود: بیع و شرا نکند، و از مسجد بیرون نیاید الّا عند ضرورت، و در زیر سایه نرود«9»، و در هیچ مسجد«10» ننشیند جز آن مسجد به اختیار، و نماز نکند در مسجد دیگر الّا به«11» مکّه که«12» هر جا که خواهد نماز ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: گفت، مب: گفت که. (2). سوره اعراف (7) آیه 138. (3). همه نسخه بدلها: الاخر. (4). مب: دویم. (5). مج: نباشد. (6). مج: سدام، مب، سیم. (7). همه نسخه بدلها بجز مب: تا. [.....] [اشاره] (8). همه نسخه بدلها: در اعتکاف. (9). همه نسخه بدلها به اختیار. (10). مب نرود و. (11). مب: در. (12). مب در، وز، دب، آج، لب، فق به. صفحه : 59 کند. و هر گه که«1» روز مباشرت کند دو کفّارتش لازم آید: یکی برای اعتکاف، و یکی برای روزه. و اگر به شب کند یک کفّارت، و کفّارت او [233- پ] کفّارت«2» فطر«3» روزه رمضان باشد. و چون معتکف بیمار شود، یا زن را حیض افتد، از مسجد بیرون آیند و چون نیک شوند با سر گیرند، اگر یک روز اعتکاف داشته باشد و اگر دو روز باشد بنا کنند«4»- و شرح آن در کتب فقه مسطور است. علما خلاف کردند در اینکه مباشرت که معتکف را از آن نهی کردند، قومی گفتند: مراد مجامعت است، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و ضحّاک و ربیع«5». قتاده و مقاتل و کلبی گفتند: آیت در جماعتی آمد که ایشان اعتکاف گرفتندی، چون ایشان را حاجت بودی، بیامدندی با زنان مقاربت کردندی و غسل بکردندی«6» و با مسجد شدندی، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و نهی کرد ایشان را از آن. إبن زید گفت: مراد به مباشرت جماع است و دون«7» الجماع از لمس و قبله و انواع تلذّذ. امّا جماع به اجماع اعتکاف را تباه کند«8»، و مباشرت بدون الجماع بر دو ضرب است: یا غرض تلذّذ بوده یا نه، اگر«9» غرض تلذّذ بود مکروه است عندنا و عند الشّافعی، و اعتکاف را تباه نکند عند اکثر الفقهاء، و بنزدیک مالک تباه کند. إبن جریج گفت: عطا را پرسیدم از اینکه مسأله، گفت: جماع تباه کند اعتکاف را، و ما دون الجماع مکروه است، و آنچه قصد او نه تلذّذ بود مباح است. سعید جبیر روایت کند از عبد اللّه عبّاس که رسول- علیه السّلام- گفت: معتکف از گناه معتکف است، تا معتکف باشد او را ثواب همه حسنات بنویسند. علی‌ّ بن الحسین- علیهما السّلام- روایت کند از پدرش که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او در عشر آخر ماه رمضان اعتکاف گیرد، همچنان باشد که دو حج‌ّ و دو عمره کرده. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها به. (2). همه نسخه بدلها: مثل کفارت. (3). همه نسخه بدلها: افطار. (4). همه نسخه بدلها: کند. (5). همه نسخه بدلها: ربیعه است. (6). مب: نکردندی. (7). همه نسخه بدلها: ما دون. (8). همه نسخه بدلها عند اکثر الفقهاء و بنزدیک مالک تباه کند. (9). همه نسخه بدلها: آنچه. [.....] [اشاره] صفحه : 60 و گفتیم: که از شرط صحّت او«1» روزه است، و اینکه مذهب اهل عراق است و مالک بن انس. شافعی گفت: بی روزه درست باشد، و حسن بصری گفت: اگر روزه شرط کند واجب شود، و اگر شرط نکند واجب نبود. و بنزدیک ما کمتر از سه روز نباشد و اهل مدینه هم چنین گفتند، و اهل عراق گفتند: هر«2» مسجد که در او نماز جماعت کنند اعتکاف درست باشد، و مالک گفت: جز در مسجد آدینه شهر نشاید. و اهل عراق گفتند: زن«3» در مسجد خانه خود شاید که اعتکاف گیرد، و مالک گفت: جز«4» در مسجدی که نماز جماعت کنند نشاید. شافعی گفت: زن و بنده و مسافر هر کجا خواهند اعتکاف گیرند، و مالک گفت: کمتر از ده روز نشاید، و اهل عراق گفتند [که: یک] [اشاره]«5» روز درست باشد. تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ، یعنی اینکه احکام که گفته شد در باب روزه و اعتکاف حدّهای خدای است. سدّی گفت: [شروط] [اشاره]«6» اللّه. شهر بن حوشب گفت: فرائض اللّه. ضحّاک گفت: معصیة اللّه. و «حدّ» در لغت بر معانی آمد، حدّ منع بود، یقال: حدّه عن کذا [اذا منعه] [اشاره]«7»، و «حدّ»، حدّ سرای بود. و «حدّ» فریضه‌ای باشد از فرایض خدای، و «حدّ» حدّ زانی باشد و جز او. و حدّ شمشیر تیزنای [او بود] [اشاره]«8». و حدّ در خلق حدّت«9» باشد، و حدّ فرق باشد میان دو چیز، و حدّ غایت چیز بود، و حدّ شراب حدّتش باشد، و احداد [المرأة] [اشاره]«10» سوک داشتن زن بود بر شوهر«11»، و تیز کردن«12» کارد و شمشیر بود. و احداد نظر، تیز نگریستن باشد. و محادّت ممانعت و عصیان است، فی قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ یُحَادُّون‌َ اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ«13» ...، و حدید آهن بود، و حدّاد آهنگر بود و زندانبان، و منه المثل: تقیس الملائکة [234- ر] بالحدّادین، و اصل اینکه همه راجع است با منع، قال الاعشی: ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: اعتکاف. (2). همه نسخه بدلها: در هر. (3). فق را. (4). مج: چو. (5). اساس، مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت افزوده شد. (10- 8- 7- 6). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مج، وز: مدّت. (11). همه نسخه بدلها: شوهرش. (12). همه نسخه بدلها: و احداد تیز بکردن. (13). سوره مجادله (58) آیه 5. صفحه : 61 فقمنا و لمّا یصح دیکنا

الی جونة عند حدّادها ای صاحبها الّذی یحفظها، و قال النّابغة: الّا سلیمان اذ قال الملیک له

قم فی البریّة فاحددها عن الفند ای امنعها. و حدود کلمات که متکلّمان نهند از اینکه جاست، و برای آن گفتند که باید تا جامع و مانع بود و مطّرد و منعکس و شامل و کامل. «و حدود اللّه»، آن حدّهاست که خدای تعالی در شرع بزد تا از آن تعدّی نکنند بر تشبیه به حدود سرای. فَلا تَقرَبُوها، گرد آن مگردی«1» و پیرامن آن مشوی«2»، یقال: قربت الشّی‌ء اقربه قربانا و قربت منه اقرب قربا. کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ آیاتِه‌ِ لِلنّاس‌ِ، خدای- جل‌ّ جلاله- چنین بیان کند آیتهایش برای مردمان. و مراد به آیات، ادلّه است که در شرع نصب کرد بر احکام از حلال و حرام، که امر و نهی به آن متعلّق است. لَعَلَّهُم یَتَّقُون‌َ، تا«3» متّقی شوند و اجتناب کنند از تعدّی آن. قوله: وَ لا تَأکُلُوا أَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل‌ِ- الایة. مقاتل حیّان گفت و إبن السّائب که: اینکه آیت در امرؤ القیس بن عابس الکندی‌ّ آمد و در عبدان بن اشوع، و آن بود که ایشان پیش رسول- علیه السّلام- شدند به خصومت برای زمینی. چون به وقت سوگند رسید، آن که صاحب ید«4» بود دست بداشت«5» و اختیار«6» سوگند خوردن نکرد«7»، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. در معنی آیت دو قول گفتند: یکی آن که خدای گفت: مالهایتان از میان شما«8» به باطل مخوری از خیانت و رشوت و سرقت، یعنی مال یکدیگر، چنان که گفت: ---------------------------------- - (1). مب: مگردید، فق: نگردی. (2). مب: نروید. (3). مب: اما. (4). آج: صاحب ملک. [.....] [اشاره] (5). مج، وز: نداشت. (6). همه نسخه بدلها: اجتناب. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بکرد. (8). مب: در میان خود. صفحه : 62 وَ لا تَلمِزُوا أَنفُسَکُم«1» ...، وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم«2» ...، ای بعضکم بعضا، خود را عیب مکنی و خود را مکشی، یعنی یکدیگر را برای آن که چون شما در یک ملّتی«3» به حکم یک شخصی«4»، لقوله- علیه السّلام: المؤمنون کنفس واحده. و قولی دیگر اینکه است که: مال خود به باطل مخوری، یعنی تلف مکنی به نا واجب در شرب خمر و معازف و انواع قمار و آنچه بدین ماند. باقر- علیه السّلام- گفت: «بالباطل» ای بالیمین الکاذبة، به سوگند به دروغ، و اینکه قول مطابق قول اول است. صادق- علیه السّلام- گفت: خدای تعالی دانست که در اینکه امّت«5» حاکمان باشند که حکم به ناحق کنند، [خدای تعالی] [اشاره]«6» بندگان را نهی کرد از آن که به حکومت نزد ایشان روند. و اصل «باطل» ذاهب و زایل باشد، یقال: بطل«7» الشّی‌ء بطلا و بطولا و بطلانا. وَ تُدلُوا بِها إِلَی الحُکّام‌ِ، و اصل «إدلاء» در رسن بود که به چاه فرو گذارند«8»، یقال: ادلیت [الدّلو اذا] [اشاره]«9» ارسلتها لتملأها، قال اللّه تعالی: فَأَدلی دَلوَه‌ُ«10» ...، و اصل «إدلاء» از دلو است، و دلاها اذا اخرجها. آنگاه هر [إلقاء قولی] [اشاره]«11» یا فعلی را ادلاء گفتند، و آن را که حجّت خود عرض کند، گویند: أدلی بحجّته، برای آن که حجّت او دست آویز و متمسّک او باشد [بمثابت رسن] [اشاره]«12»، قال الشّاعر: فقد جعلت اذا ما حاجتی عرضت«13»

بباب دارک أدلوها بأقوام و یقال: دلا رکابه یدلوها اذا [ساقها سوقا] [اشاره]«14» رفیقا، قال الرّاجز: یا من قد«15» تدلوا المطی‌ّ دلوا

و تمنع العین الرّقاد الحلوا یعنی مالهایی که شما نتوانی بردن [و بخوردن] [اشاره]«16» از آن مردمان به دهن حاکمان باز منهی و به تحفه ایشان مکنی. ---------------------------------- - (1). سوره حجرات (49) آیه 11. (2). سوره نساء (4) آیه 29. (3). مب، مر: ملّتید. (4). مب، مر: شخصید. (5). آج، لب، فق، مب: آیت. (16- 14- 12- 11- 9- 6). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج، و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). لب، فق، مب، مر: یبطل. (8). همه نسخه بدلها، بجز دب: فروهلی. (10). سوره یوسف (12) آیه 19. (13). همه نسخه بدلها، بحز دب: نزلت. [.....] [اشاره] (15). مج، وز: قد یأتی: تب: یأتی قد. صفحه : 63 و نحویان در محل‌ّ اینکه جمله خلاف کردند، بهری گفتند: «واو» [عطف است] [اشاره]«1»، [234- پ] و محل‌ّ جمله فعلی جزم است عطفا علی قوله: وَ لا تَأکُلُوا، چنان که گویی: لا تأکل«2» السّمک و تشرب اللّبن نهی باشد از هر دو بهری دگر گفتند: محل‌ّ او نصب است به اضمار «أن»، و اینکه را «واو» جمع خوانند، چنان که: لا تأکل السّمک و تشرب اللّبن، معنی آن است که جمع مکن میان هر دو، إمّا اینکه کن و إمّا آن، و مانند اینکه قول شاعر است: لا تنه عن خلق و تأتی مثله

عار علیک إذا فعلت عظیم. معنی آن بود که: مال مردم به باطل مخوری، آنگه بر سری آنچه بتوانی«3» به دهن حاکم«4» باز نهی، یعنی جمع مکنی بر اینکه قول میان اینکه دو خصلت بد تا چنان نبود که آن مثل: مع الحمّی دمّل و مع کفره قدری‌ّ. لِتَأکُلُوا فَرِیقاً مِن أَموال‌ِ النّاس‌ِ، ای قطعة. و «فریق»، فعیل بود به معنی مفعول، یعنی آن پاره که باز برند از مال و جدا کنند، و لفظ فریق و طایفه«5» در مال استعمال کردن برای آن است که مال عرب بیشتر اشتر و گوسفند«6» باشد و چهار پا، و آن فرق و طوایف و قطع بود، بیانش قوله- علیه السّلام:7»8» لو کان لابن ادم وادیان من مال لابتغی« الیهما ثالثا« و لا یملأ جوف إبن آدم الا التراب و یتوب الله علی من تاب ، اگر آدمی را دو وادی مال باشد طلب سیوم«9» کند، و اینکه معنی صورت نبندد«10» الّا در چهار پای«11»- چنان که گفتیم. بِالإِثم‌ِ، اصل «إثم» در لغت تقصیر باشد، اعشی گفت در وصف شتری: جمالیّة تغتلی بالرّداف

إذا کذب الاثمات الهجیرا [ای] [اشاره]«12» المقصّرات. ---------------------------------- - (12- 1). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مج، مر: تاکلوا. (3). همه نسخه بدلها: نتوانی. (4). دب: حکام، مب: حاکمان. (5). مج: طائفی. (6). همه نسخه بدلها: گوسپند. (7). وب، وز: لا تبغی. (8). همه نسخه بدلها بجز دب: ثالث. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سیم. (10). دب: متصوّر نبود، دیگر نسخه بدلها: مصوّر نبود. (11). دب: چهار پایان. صفحه : 64 آنگه تقصیر را در فرمان خدای تعالی و در نواهی او «إثم» خواندند. وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ، و شما دانی«1»، یعنی شما دانی که مبطلی«2» عبد اللّه عبّاس گفت: اینکه در حق‌ّ مردی بود که بر«3» او مالی بود، و صاحب مال بیّنت ندارد یا حاضر نبود، او بیاید بنزدیک حاکم«4» سوگند بخورد و مال او ببرد«5»، او داند که حرام می‌خورد. مجاهد گفت: معنی آن است که خصومت بر باطل و ظلم مکنی«6». کلبی گفت: معنی آن است که گواه دروغ بدارد و مال بستاند. قتاده گفت: معنی آن است که به حکم حاکم عند قیام بیّنت برای تو«7» مال حرام حلال مدار که تو دانی که آن حرام است، و حکم حاکم حرام، حلال نکند. شریح قاضی را چون تهمتی حاصل شدی مرد«8» را گفتی: یا هذا؟ پیش«9» من چنین است که تو ظالمی، و اگر شرع مرا راه دادی حکم بکردمی«10» برای تو، و لکن شرع فرمود مرا، و حکم من حرام بر تو حلال نکند. [ابو سلمه] [اشاره]«11» روایت کرد از ابو هریره که رسول- علیه السّلام- گفت: 12» انّما انا بشر و لعل‌ّ بعضکم ان یکون ألحن بحجّته من بعض فأقضی له فمن [قضیت] [اشاره]« له بشی‌ء من حق‌ّ أخیه فانّما اقطع له قطعة من النّار، گفت: من آدمیم و باشد که بعضی از شما حجّت خود بهتر عرض تواند کردن، هر کس که من برای او حکم کنم به چیزی از مال برادرش، آن پاره آتش است که برای او باز می‌برم. قوله: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الأَهِلَّةِ، مفسّران گفتند: آیت در معاذ جبل آمد و ثعلبة بن غنم الانصاری‌ّ، از رسول- علیه السّلام- پرسیدند که: یا رسول اللّه؟ اینکه هلال اوّل«13» پدید آید باریک و صئیل بود، آنگه می‌افزاید«14» تا تمام شود. باز دگر باره می‌کاهد تا باریک ---------------------------------- - (1). دب: می‌دانی. (2). مج، وز: مبطلید. [.....] [اشاره] (3). دب: در او. (4). همه نسخه بدلها تا. (5). مر: مال بستاند. (6). لب، فق: می‌کنی. (7). مب: خود. (8). مج، وز: مردی. (9). همه نسخه بدلها: گمان. (10). همه نسخه بدلها: نکردمی. (12- 11). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). همه نسخه بدلها: هلال ماه نو. (14). مج، وز، دب، آج، لب: می‌فزاید. صفحه : 65 شود، اینکه چیست! حق تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: یا محمّد؟ تو را می‌پرسند از هلال. و «أهلّه» جمع هلال بود، ککساء و أکسیه و رداء و اردیه. و «هلال»، فعال است به معنی مفعول، کالحساب و الکتاب، و اصل او از إهلال بود و آن رفع صوت باشد، یعنی عند آن که او پدید آید مردم آواز بردارند [235- ر] به تسبیح و تهلیل، یقال: اهل‌ّ الهلال و استهل‌ّ، ماه نو شد، و حقیقت اینکه است که عند طلوع او مردم آواز بردارند. و إهلال الصّبی‌ّ، آواز کودک بود عند الولادة. و إهلال آواز محرم بود به لبّیک در حج‌ّ و عمره، قال الشّاعر: یهل‌ّ بالفرقد رکبانها

کما یهل‌ّ الرّاکب المعتمر و ماه را در شب اوّل و دوم«1» هلال خوانند، و بهری دگر گفتند: تا سه شب، و اصمعی گفت: تا آنگه که طوق دارد. بهری دگر گفتند: تا هفت شب«2». از آن پس«3» قمر خوانند او را، و چون تمام شود به شب چهاردهم یا سیزدهم آن را بدر خوانند، و دایره او را هاله خوانند، و ماهتاب او را فخت خوانند، و سایه او را سمر خوانند، و حدیث شب را از اینکه جا سمر خوانند که ایشان به شب به روشنای ماه«4» بنشینند و سمر گویند. و زبرقان نامی است از نامهای قمر. قُل هِی‌َ مَواقِیت‌ُ لِلنّاس‌ِ، تو جواب ده ای محمّد و بگو که: آن مواقیت است که جمع میقات باشد و آن زمانی«5» محدود«6» مضروب بود«7» برای مردمان تا به آن اوقات عبادات بدانند«8» از حج‌ّ و عمره و روزه و افطار و محل‌ّ دیون، و عدّه زنان، و مشاهره مزدوران، و مدّت حیض حایض، و مدّت حمل ایشان«9» و جز اینکه از آن که تعلّق به سال و ماه دارد، به خلاف حال آفتاب که بر یک حال است و زیادت و نقصان در او نمی‌آید. [قوله تعالی] [اشاره]: وَ لَیس‌َ البِرُّ بِأَن تَأتُوا البُیُوت‌َ مِن ظُهُورِها، مفسّران گفتند: در جاهلیّت مرد چون احرام گرفتی به حج‌ّ یا به عمره، از در سرای و خانه و خیمه ---------------------------------- - (1). مب: دویم. (2). آج، لب، فق، مر را. (3). آج، لب، فق، مر: پس القمر، مب: و بعد از آن. [.....] [اشاره] (4). مب: ماهتاب. (5). آج، لب، فق، مب، مر: زمان. (6). همه نسخه بدلها و. (7). همه نسخه بدلها للنّاس. (8). همه نسخه بدلها: عبادت کنند. (9). همه نسخه بدلها: آبستنان. صفحه : 66 در نرفتی، اگر از اهل مدر بودی- اعنی حضری«1»- سوراخی در دیوار سرای کردی از پشت سرای، یا نردبانی بنهادی و از بام راه کردی«2»، و اگر اهل و بر بودی- اعنی بدوی- از پس خیمه گذر کردی، و اینکه حکم احرام ایشان بودی در جاهلیّت، و گمان بردند که اینکه از جمله برّ است، الّا آنان که حمس بودند- و ایشان قریش بودند و کنانه و خزاعه و ثقیف و جشم«3» و بنو عامر بن صعصعه و بنو نضر بن معاویه- و برای آن ایشان را حمس خواندند که در دین خود سخت بودند. و «حماسه» شدّت و شجاعت بود. چون اسلام در آمد هم اینکه قاعده بود، تا یک روز رسول- علیه السّلام- در سرای بعضی انصار«4» شد، به در سرای مردی از جمله ایشان بر اثر رسول- علیه السّلام- در سرای، شد. پیغامبر- علیه السّلام- او را گفت: نه تو محرمی! گفت: بلی. گفت: چرا به«5» سرای در آمدی! گفت: اقتدا به تو کردم. رسول- علیه السّلام- گفت: من از حمسم، مرا روا باشد. گفت: من نیز از حمسم«6»، دین ما یکی است و من [به همه حال] [اشاره]«7» به تو اقتدا کنم در کارها. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: برّ نه آن است که خانه‌ها را از پشت در شوند«8». حمزه و کسائی و عاصم«9» [به روایت] [اشاره]«10» ابو بکر، و نافع به روایت قالون در همه قرآن «بیوت» خواندند به کسر «با» برای مجاورت « یا »، و باقی قرّاء به ضم‌ّ «با» خواندند بر اصل«11». وَ لکِن‌َّ البِرَّ مَن‌ِ اتَّقی، آن وجوه که ذکر کرده شده است فی قوله: ---------------------------------- - (1). اساس در حاشیه به صورت «حفرمی» ضبط کرده است، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مب: گرفتی. (3). اساس: مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: طسم، با توجه به آج و منابع تفسیری و لغوی تصحیح شد. (4). همه نسخه بدلها: انصاریان. (5). همه نسخه بدلها در. (6). آج و گفت: مب مرد گفت. (10- 7). اساس: افتادگی دارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مج: بر شوند، مب: به اندرون روند. [.....] [اشاره] (9). اساس: غامرو، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها یکی شد. (11). اساس: برای، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 67 وَ لکِن‌َّ البِرَّ مَن آمَن‌َ بِاللّه‌ِ«1» اینکه جا محتمل باشد، وجهی ندار [د اعاده کردن] [اشاره]«2». وَ أتُوا البُیُوت‌َ مِن أَبوابِها، یعنی فی حال الاحرام. عبد اللّه عبّاس و براء بن عازب و قتاده و عطا گفتند«3»: اینکه مثلی است که خدای تعالی زده، و معنی آن است که: ابواب برّ بشناسی و وجوه آن، تا از آن وجوه قصد آن کنی، و اینکه کنایت است و استعاره و حقیقت [نیست] [اشاره]«4». [و جابر] [اشاره]«5» روایت کرد از باقر- علیه السّلام- که او گفت مراد آن است که: تأتی الأمر من وجهه«6»، کارها را روی بشناسی تا از روی کار در [او شوی نه] [اشاره]«7» از پشتش، و ابو الجارود هم مانند اینکه روایت کرد از باقر- علیه السّلام. بهری دگر گفتند: «بیوت» کنایت است از زنان، برای آن که زنان«8» را [235- پ] خانه خوانند برای آن که ملازم خانه«9» باشند، و معنی آن است که: مقاربت ایشان از آن وجه کنی که خدای فرمود فی قوله: فَأتُوهُن‌َّ مِن حَیث‌ُ أَمَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ«10»، یعنی در مواقعه قصد ادبار ایشان مکنی، بل من ابوابها، ای من فروجها. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ، و از خدای بترسی و از معاصی او اجتناب کنی تا خویشتن از عقاب با پناه گرفته باشی. لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ، تا فلاح و ظفر یابی«11». قوله تعالی:

وَ قاتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ الَّذِین‌َ یُقاتِلُونَکُم وَ لا تَعتَدُوا إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ المُعتَدِین‌َ (190) وَ اقتُلُوهُم حَیث‌ُ ثَقِفتُمُوهُم وَ أَخرِجُوهُم مِن حَیث‌ُ أَخرَجُوکُم وَ الفِتنَةُ أَشَدُّ مِن‌َ القَتل‌ِ وَ لا تُقاتِلُوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ حَتّی یُقاتِلُوکُم فِیه‌ِ فَإِن قاتَلُوکُم فَاقتُلُوهُم کَذلِک‌َ جَزاءُ الکافِرِین‌َ (191) فَإِن‌ِ انتَهَوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (192) وَ قاتِلُوهُم حَتّی لا تَکُون‌َ فِتنَةٌ وَ یَکُون‌َ الدِّین‌ُ لِلّه‌ِ فَإِن‌ِ انتَهَوا فَلا عُدوان‌َ إِلاّ عَلَی الظّالِمِین‌َ (193) الشَّهرُ الحَرام‌ُ بِالشَّهرِ الحَرام‌ِ وَ الحُرُمات‌ُ قِصاص‌ٌ فَمَن‌ِ اعتَدی عَلَیکُم فَاعتَدُوا عَلَیه‌ِ بِمِثل‌ِ مَا اعتَدی عَلَیکُم وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ مَع‌َ المُتَّقِین‌َ (194) وَ أَنفِقُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ وَ أَحسِنُوا إِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ المُحسِنِین‌َ (195)

کارزار کنید در راه خدا با آنان که با شما کارزار کنند، و بیداد مکنی که«12» خدا دوست ندارد بیداد کاران را. ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 177. (7- 5- 4- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر که. (6). مج: تأتی الوجه من امره. (8). همه نسخه بدلها: زنان. (9). فق: خوانه. (10). سوره بقره (2) آیه 222. (11). همه نسخه بدلها و فلاح ظفر باشد و بقا. (12). مج، وز، آج، لب: بدرستی که. صفحه : 68 و بکشی ایشان را هر کجا که کشان«1» یابی، و برونشان کنی از آن جا که شما را برون کردند، و فتنه سخت‌تر است از کشتن، و کارزار«2» مکنی با ایشان بنزدیک مسجد مکّه تا کارزار«3» کنند شما را در آن جا، اگر کارزار«4» کنند شما را، بکشید ایشان را همچنین باشد پاداشت«5» کافران«6». اگر باز ایستند«7»، خدای آمرزنده و بخشاینده است. و کارزار«8» کنی ایشان را«9» تا نباشد فتنه‌ای«10» و باشد دین مر خدای را اگر باز ایستند، عقاب و قتل نبود الّا بر بیداد کاران. ماه حرام به ماه حرام و حرمتها را برابری است، هر که ظلم کند بر شما شما نیز بکنی بر او بمانند آنچه کرده بود بر شما، و بترسی از خدای و بدانی که خدا با پرهیزگاران است. و هزینه کنید در راه خدای و میفگنی به دستهای خود«11» در هلاک«12»، و نکویی کنی که خدای دوست دارد نیکوکاران را. ربیع انس«13» و عبد الرّحمن بن زید گفتند: اوّل آیتی که در قتال فرود آمد اینکه بود، اعنی قوله: وَ قاتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ الَّذِین‌َ یُقاتِلُونَکُم. چون اینکه آیت آمد، رسول ---------------------------------- - (1). کشان/ که شان، که ایشان. (8- 3- 2). آج: کالزار. (4). آج، لب: کالزار. [.....] [اشاره] (5). مج، وز: پاداش. (6). مج، وز، آج، لب، فق: ناگرویدگان. (7). مج، وز پس بدرستی که. (9). مج، وز، آج، لب: کنی با ایشان. (10). مج، وز، لب: نباشد با ایشان فتنه یعنی کفر. (11). مج، وز، آج، لب: میفگنید خود را به دستهای شما. (12). مج، وز، آج، لب و فتنه. (13). همه نسخه بدلها: ربیع بن انس. صفحه : 69 - علیه السّلام- قتال کرد با آنان که با او قتال کردندی، [و رها کرد] [اشاره]«1» ی آنان را که با او قتال نکردندی تا آنگه که«2» اینکه آیت فرود آمد که: وَ قاتِلُوا المُشرِکِین‌َ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُم کَافَّةً«3» ...، اینکه آیت [منسوخ شد] [اشاره]«4» بدان. و معنی وَ لا تَعتَدُوا، بر اینکه قول آن باشد که: ابتدا مکنی به قتال آن کس که با شما قتال نکند، و ناگاه به سر«5» ایشان [مشوی پیش] [اشاره]«6» از آن که ایشان را با اسلام دعوت کنی. و بعضی دگر از مفسّران گفتند: آیت محکم است و از احکام او هیچ منسوخ [نیست، و آن که] [اشاره]«7» خدای تعالی گوید در اینکه آیت: کارزار کنی با آنان که با شما کارزار کنند، منع نکند از وجوب قتال آنان که با ما قتال [236- ر] نکنند، برای آن که اینکه دلیل الخطاب باشد، و آن معتمد نیست- چنان که بیان کردیم. امّا قوله: وَ لا تَعتَدُوا، بر اینکه قول آن است که: تعدّی مکنی«8» از آنچه مشروع است در باب جهاد، و زنان و کودکان و پیران ضعیف را مکشی، و آن را که به صلح دست به شما دهد و دست به شما دراز کند«9»، که اگر نه چنین کنی تعدّی کرده باشی، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد. یحیی بن عامر گفت: به عمر عبد العزیز نوشتم و سؤال کردم او را از اینکه آیت، او بنوشت در جواب که: نهی«10» از زنان و کودکان است و آنان که حرب نکنند با مسلمانان از جمله کافران. حسن بصری گفت: وَ لا تَعتَدُوا، مراد نهی از جمله قبایح و منهیّات است. بهری دگر گفتند: «اعتدا» ترک قتال است، یعنی قتال کنی که اگر نکنی معتدی و ظالم باشی. بریده أسلمی‌ّ روایت کند که: چون رسول- صلّی اللّه علیه و اله- سریّتی را به غزای فرستادی، بر ایشان امیری کردی و او را وصیّت کردی به تقوا و ترسکاری«11» در«12» خاصّه ---------------------------------- - (7- 4- 1). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق: تا آن که. (3). سوره توبه (9) آیه 36. (5). دب: بسر. (6). مج، وز، آج، لب، فق: پس. (8). آج، لب، فق، مب، مر: مکنید. [.....] [اشاره] (9). همه نسخه بدلها: دراز نکند. (10). آج، لب، فق، مب آیت. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و به رستگاری. (12). آج، لب، فق، مب، مر: و در. صفحه : 70 نفس خود و در زیر دستان خود، و گفتی: غزا کنی به نام خدا در راه خدای، و کارزار«1» کنی با کافران به خدا«2» و غلوّ مکنی، و از حدّ شرع مگذری، و غدر مکنی، و مثله مکنی، و کودکان را مکشی. عطاء بن ابی رباح روایت کند که: چون ابو بکر [الصّدّیق] [اشاره]«3» یزید بن ابی سفیان را به عمل شام فرستاد، به تشییع او بیرون آمد. یزید سوار بود، و ابو بکر پیاده با او می‌رفت و او را وصایت می‌کرد، یزید گفت: یا خلیفة رسول اللّه؟ یا بر نشین، یا من نیز پیاده شوم، گفت: من بر ننشینم و تو پیاده نشوی، من اینکه گامها در سبیل خدای بر می‌دارم، تو را وصایت می‌کنم به وصایایی باید که نگاه داری. در اینکه راه که می‌روی صومعه‌هاست، و جماعتی در آن جا خود را محبوس کرده دعوی می‌کنند که برای خدای می‌کنیم، ایشان را رها کن با«4» آنچه در آنند. و از ایشان بگذری جماعتی را بینی میان سرباز تراشیده و مویهای دراز باز گذاشته، با ایشان شمشیر زن بر آن جا که از سرباز تراشیده‌اند. آنگه نگر تا هیچ زن را و کودک را و پیر و ضعیف را نکشی، و هیچ درخت نبری، و هیچ درخت خرما تباه نکنی و بنه سوزی«5»، و هیچ گاو و گوسپند«6» را نکشی«7» مگر برای خوردن، و هیچ آبادانی بیران«8» نکنی. کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که گفت: اینکه آیت در صلح حدیبیّه آمد، و از«9» آن بود که چون رسول- علیه السّلام- از مدینه بیرون آمد تا عمره‌ای آرد و با رسول- علیه السّلام- هزار و چهار صد مرد بودند. چون رسول- علیه السّلام- به حدیبیّه رسید، مشرکان بیامدند و او«10» را منع کردند و رها نکردند«11» که در مکّه شود«12». رسول- علیه السّلام- هدیی که داشت آن جا بکشت، و آن«13» سال صلحی بکردند و ---------------------------------- - (1). لب: کالزار. (2). همه نسخه بدلها: و به خدای. (3). اساس: مخدوش است، مب: ابو بکر بن ابی قحافه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مب: در. (5). کذا در اساس: بنه سوزی/ بنسوزی، لب: نسوزی. (6). آج، لب، فق، مب، مر: گوسفند. (7). مج: بنه کشی/ بنکشی. (8). آج، لب، فق، مب، مر: ویران. (9). همه نسخه بدلها: و آن. (10). همه نسخه بدلها: و رسول. [.....] [اشاره] (11). مب: و نگذاشتند. (12). مب: رود. (13). آج، لب، فق، مب: اینکه. صفحه : 71 صلح نامه بنوشتند«1» به خطّ امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- چنان که طرفی برفت، و قرار دادند که آن سال بازگردد تا«2» دگر سال قریش مکّه را رها کنند«3» و بروند، و سه روز مکّه رسول را باشد تا در آید و حج‌ّ کند و هدی بکشد، و آنچه خواهد به جای آورد و باز گردد. چون سال دیگر در آمد، رسول- علیه السّلام- برخاست با صحابه و لشکر تا به مکّه رود، اندیشه می‌کرد که نبادا«4» که وفا نکنند قریش به عهدی که کرده‌اند و با ایشان قتال باید کردن، و رسول- علیه السّلام- قتال ایشان را کاره می‌بود در ماه حرام [در زمین حرم] [اشاره]«5»، [236- پ] خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و رخصت داد که در ماه حرام قتال کنند با آنان که با ایشان قتال کنند، و اگر چه در حرم باشد. آنگه گفت: وَ لا تَعتَدُوا، شما اعتدا مکنی، یعنی ابتدا مکنی به قتال«6»، اگر ایشان ابتدا«7» کنند شما نیز قتال کنی. و «قتل»، تخریب بنیت حیات باشد بأی‌ّ«8» وجه کان، و «مقاتله»، مجادله و مقاساة غیری باشد برای طلب قتل او. و مراد به سبیل خدای، دین خداست. و گفته‌اند: مراد جهاد است. و «اعتدا» مجاوزة الحدّ باشد، افتعال بود من عدا طوره اذا تجاوز حدّه. و محبّت از خدای تعالی ما را اراده خیر و نفع و ثواب ما باشد، برای آن که اجتماع او با کراهت محال است، جز آن است که در محبّت مستمرّ است که مضاف از مفعول به بیفگنند و مضاف الیه به جای او بنهند، و در ارادت اینکه استمرار نیست، یقول«9»: احب‌ّ زیدا، و لا یقول«10» ارید زیدا، انّما یقال«11»: ارید خیره و نفعه و«12» امرا یتعلّق به. [قوله تعالی] [اشاره]«13»: وَ اقتُلُوهُم حَیث‌ُ ثَقِفتُمُوهُم، ای وجدتموهم، بکشی ایشان را ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: نوشتند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: و. (3). مج، وز: بپردازند، فق، مر: بردارند، مب، بگذارند. (4). آج، لب، فق، مب: مبادا. (13- 5). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). آج، لب، فق، مر که. (7). فق، مر: قتال. (8). مب: به هر. (9). مج، وز: تقول. (10). همه نسخه بدلها: تقول. (11). همه نسخه بدلها: یقولون. [.....] [اشاره] (12). همه نسخه بدلها: او. صفحه : 72 هر کجا یابی«1». و اصل کلمه حذق و بصارت باشد در کار«2»، یقال: رجل ثقف لقف«3» اذا کان حاذقا فی الحرب بصیرا بمواضعها جیّد الحذر«4» فیه، چون کارزار«5» و علم آن و مواضع حذر و مقاتل دشمن نیک شناسد او را چنین گویند، و معنی آن است که: هر کجا تمکین یابی و به مقاتل ایشان راه بری. و گفته‌اند: الثّقف الظّفر بالعدوّ، کما قال«6» تعالی: فَإِمّا تَثقَفَنَّهُم فِی الحَرب‌ِ«7» ...، ای تظفرن‌ّ بهم. و ثقاف گویند آن آهنی را که کمان و نیزه به آن راست کنند، و ثقّاف گویند او را که نیزه کژ«8» شده را راست کند، و همچنین مثقّف، و بر سبیل تشبیه مؤدّب را مثقّف گویند، برای آن که بی ادب کژی کند، مؤدّب او را راست کند. وَ أَخرِجُوهُم مِن حَیث‌ُ أَخرَجُوکُم، و ایشان را بیرون کنی از آن که جا شما را بیرون کردند، یعنی مکّه. و مراد به «فتنه»، در آیت شرک است و کفر، گفت: کفر بتر و سخت‌تر از قتل است. اگر ایشان در زمین حرم در ماه حرام بر کفر اصرار می‌کنند و ایشان محرم، از شما چرا روا نبود که ایشان را بکشی در ماه حرام در زمین حرم و شما محرم! کسائی گفت: «فتنه» اینکه جا عذاب است، و ایشان را عادت بودی که چون مسلمانی را بگرفتندی عذاب کردندی او را، خدای تعالی گفت: آنچه ایشان می‌کنند بتراست و سخت‌تر. وَ لا تُقاتِلُوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ حَتّی یُقاتِلُوکُم فِیه‌ِ فَإِن قاتَلُوکُم، جمله قرّاء در اینکه هر سه موضع به «الف» خوانند مگر حمزه و کسائی که ایشان بی «الف» خوانند [از قتل] [اشاره]«9». و اوّل از مقاتله بود و در شاذ طلحة بن مصرّف و یحیی بن وثّاب و اعمش و عیسی بن عمر موافق حمزه و کسائی خوانند«10». ---------------------------------- - (1). دب: باشد. (2). همه نسخه بدلها: کارزار. (3). چاپ شعرانی (2/ 91): تقیف لقیف. (4). مج، وز: الحذق. (5). لب: کالزار. (6). آج، لب، مر اللّه (7). سوره انفال (8) آیه 57. (8). مج، وز، آج: کج. (9). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). مر: باشند، دیگر نسخه بدلها: باشد. صفحه : 73 بعضی مفسّران گفتند: اینکه لفظ که در او نهی است از قتال ایشان بنزدیک مسجد الحرام پیش از آن که ایشان ابتدا کنند منسوخ است بقوله: وَ قاتِلُوهُم حَتّی لا تَکُون‌َ فِتنَةٌ«1»، اینکه قول قتاده است و ربیع، و مقاتل حیّان گفت، قوله: وَ اقتُلُوهُم حَیث‌ُ ثَقِفتُمُوهُم، فی الحل‌ّ و الحرم«2» اینکه منسوخ است بقوله: وَ لا تُقاتِلُوهُم«3» فَاقتُلُوا المُشرِکِین‌َ حَیث‌ُ وَجَدتُمُوهُم«5». بعضی دگر مفسّران گفتند: آیت محکم است، و معنی و حکم«6» بر جای خود است، و نشاید ابتدا کردن به قتال در حرم و نه در ماه حرام، الّا عند الضّرورة، و ضرورت آن بود که ایشان ابتدا کنند، چون آغاز کردند [237- ر] قتال ایشان واجب شد. کَذلِک‌َ جَزاءُ الکافِرِین‌َ، پاداشت کافران چنین بود. فَإِن‌ِ انتَهَوا، اگر ایشان از قتل و قتال باز ایستند«7»، خدای تعالی غفور و رحیم است، بدیع نبود از او که ایشان را بیامرزد چون ایمان آورده باشند و توبه کرده. و «انتهاء» مطاوع نهی باشد، یقال: نهیته فانتهی، کما یقال: زجرته فانزجر. و انفعال بنای مطاوع«8» باشد، یقال: فعلته فانفعل، قیاسی مطّرد. و «غفور»، بنای مبالغت است، و هر بنا که معدول بود از اصل خود وضع قیاس برای«9» مبالغت بود. وَ قاتِلُوهُم حَتّی لا تَکُون‌َ فِتنَةٌ، و کارزار«10» کنی«11» با ایشان تا فتنه نباشد. «کان» تامّه است، یعنی تا کفر در جهان بنماند، و مراد به «فتنه» کفر است. و آیت در حق‌ّ مشرکان است، و از مشرک«12» باز نگردید«13» الّا به اسلام یا «14» قتل، چه حکم او به خلاف حکم اهل ذمّت است که از ایشان جزیه قبول کنند. ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 193. (2). فق، مب، مر: و الحرام. (3). اساس، مج، وز، لب، فق، مب: تقتلوهم، به قیاس با نسخه مب، و ضبط قرآن مجید، تصحیح شد. [.....] [اشاره] (4). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره توبه (9) آیه 5. (6). آج، لب، فق، مب، مر: معنی محکم. (7). مج، وز، آج، لب: بازاستند. (8). چاپ شعرانی (2/ 92) فعل. (9). آج، لب، فق، مب، مر: بر آن. (10). لب: کالزار. (11). مب، مر: کنید. (12). چاپ شعرانی (2/ 93): شرک. (13). همه نسخه بدلها: نگردند. (14). مب به. صفحه : 74 مفضّل بن سلمه گفت: حکمت در اینکه آن است که اهل کتاب کتابی منزل دارند از خدای تعالی، حق تعالی فرمود که: ایشان را مهلت ده که باشد که ایشان«1» نظر کنند، و با کتاب«2» خود رجوع کنند، و انصافی بدهند و ایمان آرند. و امّا در حق‌ّ مشرک عابد«3» وثن امید نیست، پس در امهال ایشان وجهی نیست، از ایشان راضی مشو«4» جز به ایمان یا قتل. و «کان» چون تامّه باشد به معنی وجد و حدث باشد، ای [حتّی لا] [اشاره]«5» یوجد کفر و یکون الدّین للّه، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است«6» و ربیع و إبن زید و روایت از باقر- علیه السّلام. و اصل «فتنه» اختبار بود، یقال: فتنته بکذا اذا جرّبته«7» به. و برای آن «کفر» را «فتنه» خواند که مؤدّی است به اهلاک، چنان که فتنه مؤدّی بود به اهلاک«8». و دین خدای را باشد. در «دین» دو قول گفتند، یکی ملّت و طلب«9» اسلام من قوله: إِن‌َّ الدِّین‌َ عِندَ اللّه‌ِ الإِسلام‌ُ«10» ...، و یکی اذعان و گردن نهادن حق را، من قول الاعشی: هودان«11» الرّباب اذکر هوالدّ

ین دراکا بغزوة و صیال و اقسام و معانی و وجوه دین به تمامی گفته شد«12»، فی قوله: مالِک‌ِ«13» وَ یَکُون‌َ الدِّین‌ُ لِلّه‌ِ. (9). همه نسخه بدلها: طریقه. (10). سوره آل عمران (3) آیه 19. (11). لب، فق، مب، مر: کان. (12). همه نسخه بدلها: شده است. (13). اساس، مج، وز، دب، فق، مب، مر: ملک، به قیاس با نسخه لب و با توجّه به ضبط قرآن مجید، تصحیح شد. (14). سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 4. دیگر نسخه بدلها و عبارت تصحیح شد. (15). اساس: فیها، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و معنی عبارت تصحیح شد. صفحه : 75 به ذلّی ذلیل، یعنی امّا به طوع ایمان آرند و به آن عزیز شوند، و امّا«1» از بیم تیغ اظهار ایمان کنند به رغم و مذلّت. فَإِن‌ِ انتَهَوا، اگر باز ایستند از قتل و کفر و عناد. فَلا عُدوان‌َ، ای [لا سبیل] [اشاره]«2» و لا حجّة، اینکه قول عبد اللّه عبّاس است، گفت نظیره قوله. أَیَّمَا الأَجَلَین‌ِ قَضَیت‌ُ فَلا عُدوان‌َ عَلَی‌َّ«3» ...، ای لا [سبیل علی‌ّ،] [اشاره]«4» و قیل معناه: لا حرج علی‌ّ. و اصل «عدوان» ظلم بود- چنان که گفتیم- قال اللّه تعالی: وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإِثم‌ِ وَ العُدوان‌ِ«5» ...، و مراد در آیت قتل است، و آن قتل برایشان به جزای عدوان و ظلم ایشان بود. آنگه جز [ارابه لفظ] [اشاره]«6» مجزی برخواند برای ازدواج«7» را، چنان که طریقت ایشان است، قال عمرو بن شأس الاسدی‌ّ: [جزینا ذوی العدوان بالامس فرضهم] [اشاره]«8»

[732- پ] قصاصا سواء حذوک النّعل بالنّعل و مراد به ظالم«9» کافر محارب است اینکه جایگاه، پس معنی آیت اینکه است که گفتیم، نه آن که امری کرد به ظلم یا اباحتی کرد ظلم را. قوله: الشَّهرُ الحَرام‌ُ بِالشَّهرِ الحَرام‌ِ، بدان که ماه حرام در سال«10» چهار است چنان که حق تعالی گفت: مِنها أَربَعَةٌ حُرُم‌ٌ«11» ...، واحد فرد [و هو رجب] [اشاره]«12» و ثلاثة سرد، ای متتابعة«13»، یکی فرد است و آن رجب است و سه متتابع، و آن ذو القعده و ذو الحجّه و محرّم است. و برای آنش حرام خواندند که حرام بود برایشان قتال کردن در اینکه ماهها تا اگر مرد، مقاتل پدر و برادر را دیدی رها کردی و نکشتی او را، پس برای حرمت ماه راه، حرام خواندند او را، و مراد به اینکه ماه در آیت ذو القعده است که ---------------------------------- - (1). اساس: یا ، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و سیاق عبارت تصحیح شد. (8- 6- 4- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] [اشاره] (3). سوره قصص (28) آیه 28. (5). سوره مائده (5) آیه 2. (7). همه نسخه بدلها: ازدواج لفظ. (9). همه نسخه بدلها: ظلم. (10). آج، لب، فق، مب، مر: سالی. (11). سوره توبه (9) آیه 36. (12). اساس: ناخواناست، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). مج، وز: متابعی. صفحه : 76 رسول را- علیه السّلام- از حدیبیه«1» عام الصدّ ذو القعده باز گردانیدند. و اینکه ماه را برای آن ذو القعده خواندند لقعودهم فیه عن«2» القتال، که ایشان در اینکه ماه از کارزار«3» فرو نشستندی. امّا در معنی آیت دو قول گفتند، یکی آن که: چون رسول- علیه السّلام- عام الحدیبیه باز گردید«4» و در مکّه نشد، و صلحی رفت میان ایشان و قراری که رسول- علیه السّلام- دگر سال باز آید و ایشان از مکّه بروند«5»، و صحابه رسول در مکّه آیند با سلاحها در نیام و برهنه نکنند. چون سال دیگر آمد، رسول- علیه السّلام- برخاست و در مکّه رفت و طواف کرد و ارکان حج بگذارد، و آن ذو القعده بود که بیرون آمد از مدینه سنه سبع، و آن سال که او را منع کردند هم ذو القعده بود سنه ست‌ّ از هجرت، خدای تعالی آیت فرستاد و گفت: اینکه ماه دخول به بدل آن ماه منع است، و هر دو در ماه حرام«6» بود. قولی دگر آن است در معنی آیت که: قتال الشَّهرُ الحَرام‌ُ بِالشَّهرِ الحَرام‌ِ، ای بقتال الشّهر الحرام، یعنی اینکه قتال که شما را گمان است که با ایشان باید کردن، به عوض آن قتال است که ایشان با شما کنند. اگر ایشان حلال«7» می‌دارند و روا می‌دارند که در ماه حرام با شما قتال کنند، شما نیز روا داری، که الشّرّ بالشّرّ و البادی اظلم«8»، [معنی آیت] [اشاره]«9»، معنی آیت«10» مثل باشد، و بر هر دو وجه در آیت مضاف محذوف بود و مضاف الیه به جای او نهاده. قول اوّل را تقدیر اینکه بود که: دخول الشّهر بمنع«11» الشّهر، علی تقدیر: دخولکم [مکّة] [اشاره]«12» فی الشّهر الحرام بمنعهم«13» ایّاکم عن دخولها فی الشّهر الحرام. و وجه دوم«14» را تقدیر چنین باشد [238- ر] که: قتال الشّهر الحرام، ای قتالکم ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: عام الحدیبیه. (12- 2). همه نسخه بدلها: من. (3). لب: کالزار. (4). دب: نگردید. (5). مج، وز: برون بروند. (6). آج، لب، فق، مب، مر: محرّم. [.....] [اشاره] (7). مر: بحلال. (8). آج، لب، فق، مب، مر و الحدید بالحدید یفلح. (9). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). همه نسخه بدلها: اینکه. (11). مج، وز: یمنع. (13). مج، وز: یمنعکم. (14). مب، مر: دویم. صفحه : 77 ایّاهم فی الشّهر الحرام بقتالهم ایّاکم فی الشّهر الحرام، تا معنی آیت مستقیم شود، یعنی اینکه دخول به بدل آن منع، و اینکه قتال در برابر آن قتال. وَ الحُرُمات‌ُ، جمع حرمة باشد کظلمة و ظلمات و حجرة و حجرات، و برای آن به جمع گفت که سه حرمت است، و اقل‌ّ جمع بر مذهب درست سه بود: یکی حرمت ماه، یکی حرمت حرم، یکی حرمت احرام«1». و قصاص و مقاصّت به معنی مساوات و مقابله بود، و اصل آن اتّباع اثر بود، یعنی دنبال آن داری که با او آن کنی که او کرده باشد. فَمَن‌ِ اعتَدی عَلَیکُم، هر که بر شما ظلم کند. فَاعتَدُوا عَلَیه‌ِ بِمِثل‌ِ مَا اعتَدی عَلَیکُم، بر او همچنان ظلم که او کرده باشد بکنی. و ظاهر چنان می‌نماید که در آیت امر است به ظلم، و لکن مراد مقابله«2» و مجازات است. و آنچه دوم«3» باشد بر سبیل جزاء، آن را ظلم نخوانند مگر بر سبیل مجاز و ازدواج، و مانند اینکه در قرآن و کلام عرب بسیار است، قال اللّه تعالی: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثلُها«4». و دوم«5» سیّئه نباشد، چه جزاء بدی، بد«6» نباشد، دگر قوله تعالی: وَ إِن عاقَبتُم فَعاقِبُوا بِمِثل‌ِ ما عُوقِبتُم بِه‌ِ«7». و آنچه اوّل ایشان کرده باشند عقاب نباشد، عقاب اینکه فعل باشد که اینان به جزای آن کرده باشند، و لکن بر سبیل ازدواج با«8» کلام جفت شود، و چنان که عمرو بن کلثوم گفت: الا لا یجهلن«9» احد علینا

فنجهل فوق جهل الجاهلینا یعنی جزای جهل دهیم، برای آن که هیچ عاقل به جهل فخر نکند. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ مَع‌َ المُتَّقِین‌َ، و از خدای بترسی و بدانی که او با متّقیان است به معنی نصرت. و معنی «مع» مصاحبت باشد، یعنی نصرت خدای با ---------------------------------- - (1). مر قوله. (2). اساس: به صورت «مقاتله» هم خوانده می‌شود. (5- 3). مر: دویم. (4). سوره شوری (42) آیه 40. (6). مر: بدی. (7). سوره نحل (16) آیه 126. (8). دب: تا. [.....] [اشاره] (9). همه نسخه بدلها بجز لب: یجهلین. صفحه : 78 متّقیان است به یک جا. وَ أَنفِقُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، امر است از خدای تعالی جمله مکلّفان را به انفاق مال، و در عموم اینکه، داخل زکات و صدقه [و انواع] [اشاره]«1» برّ و نفقه باشد آن کس که نفقه‌یش«2» بر او واجب بود. و سبیل خدای، طاعت اوست از باب حج‌ّ و جهاد، و در [عموم] [اشاره]«3» آیت داخل بود هر چه از باب خیر بود از عمارت مساجد و پل و رباط و اصلاح راهها و معاونت مساکین و [شفقت] [اشاره]«4» بر یتیمان. و «انفاق»، در لغت اخراج الشّی‌ء عن الملک باشد، و «نفوق» خروج باشد- و اینکه را شرح داده‌ایم. وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ، «القاء» نقل چیزی باشد با جهت سفل«5»، چنان که طرح، یقال: القی علیه«6» مسئلة کما یقال: [طرح علیه] [اشاره]«7» مسئلة. و در معنی او چند قول گفتند، بهری گفتند: معنی آن است که لا تأخذوا فی ذلک و لا تبدؤوا«8» به، و هر کس [که او ابتدا] [اشاره]«9» کند به کاری او را گویند: القی یده فیه، چنان که لبید گفت: حتّی اذا ألقت یدا فی کافر

و أجن‌ّ [عورات الثّغور ظلامها] [اشاره]«10» ای بدأت فی المغیب. مبرّد گفت: کنایت کرد به دست، که بعضی از جمله است از جمله تن. و «با» زاید است، [معنی آن است که: و لا تلقوا انفسکم] [اشاره]«11» [238- پ] [اشاره]، خود را در هلاک میفگنی، چنان که گفت: بِما قَدَّمَت یَداک‌َ«12» ...، و: فَبِما«13» تَنبُت‌ُ بِالدُّهن‌ِ«16» ...، و قول شاعر: و لقد ملأت علی نصیب جلده

بمساءة ان‌ّ الصّدیق یعاتب ---------------------------------- - (11- 10- 9- 7- 4- 3- 1). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: نفقه‌اش. (5). مج، مب، مر: اسفل. (6). فق: الیه. (8). مج، وز: تبتدءوا، آج، لب، فق، مب: تبدءونه. (12). سوره حج (22) آیه 10. (13). متن آیه قرآن: فبما. (14). سوره شوری (42) آیه 30. (15). همه نسخه بدلها: با مثال آیت آورد و هو. (16). سوره مؤمنون (23) آیه 20. صفحه : 79 ای مساءة، و گفت: عرب اینکه لفظ در شرّبه کار دارند. وجهی دیگر در «با» آن است که ردّ او کرد با معنی در اصل، برای آن که جمله افعال متعدّیه از قتل و ضرب و قطع همه مضمّن«1» است به «با» در معنی، برای آن که معنی اینکه است که: اوقعت به الضّرب«2» و القتل و القطع. وجهی دگر در آیت آن است که: مفعول به«3» بیفگند، و «با» آلت راست، چنان که: فعلت بیدی و اخذت بیدی و مشیت برجلی، و معنی آن است که: و لا تلقوا انفسکم بایدیکم الی التّهلکة. علما در معنی او خلاف کردند، بهری گفتند: به بخل، یعنی خویشتن به هلاک مکنی«4» به آن که به مال بخل کنی، برای آن که در مقدّمه ذکر نفقه مال رفته است که در بخل و امساک هلاک است در دین و دنیا، امّا دین«5»: منع زکات و حج‌ّ«6» و نفقات واجب در اینکه باب‌اند، و امّا در باب دنیا: بخیل را همه جهان دشمن باشند، نبینی که شاعر چگونه می‌گوید: اللّؤم داء دوی‌ّ«7» یقتلون به

لا یقتلون بداء غیره ابدا از آن که به منع قری و طعام دشمن اندوخته آید، پس مؤدّی بود آن با قتل ایشان. و اینکه قول حذیفه و حسن و قتاده و عکرمه و عطا و ضحّاک و إبن کیسان است. عبد اللّه عبّاس و سدّی گفتند: معنی آن است که مگو که مرا چیزی نیست، یعنی خود را و نام خود را نیست مکنی«8». مجاهد گفت: معنی آن است امساک مکنی از نفقه ترس درویشی را. حسن گفت: ایشان امساک کردندی در«9» سفرهای خطرناک برای جمع مال«10»، حق تعالی آن هر دو نهی کرد به اینکه آیت. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مر: متضمّن. (2). فق: الضّراب. (3). لب: مفعول. [.....] [اشاره] (4). مب: میفگنید. (5). آج، لب، فق، مب: امّا در اینکه. (6). همه نسخه بدلها و جهاد. (7). اساس: داء لوبر، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مج، وز: می‌کنی، مب: مکنید. (9). همه نسخه بدلها: و. (10). همه نسخه بدلها را. صفحه : 80 ابو صالح گفت از عبد اللّه عبّاس که: آیت عام الحدیبیه آمد در حق‌ّ قومی که رسول- علیه السّلام- ایشان را حج‌ّ فرمود، ایشان گفتند: ما چیزی نداریم تا برگ خود بسازیم و کس ما را نفقه نکند، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. حسن علی ابو طالب«1» روایت کند و ابو الدّرداء و ابو هریره و ابو امامه و عبد اللّه عمر«2» و جابر عبد اللّه انصاری و عمران بن [الحصین] [اشاره]«3» از رسول- علیه السّلام- که گفت: آن کس که درمی در خانه خود نشسته در سبیل خدای خرج کند، یعنی حج‌ّ یا [جهاد را] [اشاره]«4»، به هر درمی هفتصد«5» بنویسند. و آن که به نفس خود بیرون شود و مال خرج کند، به هر درمی هفتصد«6» هزار [درمش] [اشاره]«7» بنویسند، و ذلک قوله تعالی: وَ اللّه‌ُ یُضاعِف‌ُ لِمَن یَشاءُ«8». عکرمه گفت: معنی وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ، آن است که: وَ لا تَیَمَّمُوا الخَبِیث‌َ مِنه‌ُ تُنفِقُون‌َ«9» ...، یعنی نفقه از وجهی حلال کنی. زید بن اسلم گفت: آیت در جماعتی آمد که ایشان به جهاد رفتندی بی برگی و سازی، یا «10» در راه منقطع شدندی و یا «11» بر دیگران و بال شدندی، حق تعالی ایشان را از آن نهی کرد و گفت: چون مال نداری که نفقه کنی، خویشتن«12» در هلاک میفگنی. بهری دگر [239- ر] گفتند: خود را در هلاک میفگنی به اسراف در نفقه و صدقه. صادق- علیه السّلام- گفت: اگر مردی هر چه دارد به یک بار در صدقه و نفقه خرج کند، او محسّن و موفّق«13» نباشد لقوله: وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ. بهری دگر از مفسّران گفتند: مراد آن است که خویشتن«14» در هلاک میفگنی به ترک جهاد، ---------------------------------- - (4- 1). دب: حسن بن علی علیهما السّلام، آج: حسن بن علی ابو طالب، علیهما السّلام. (2). اساس و دیگر نسخه بدلها عبد اللّه عمرو، که در اساس کلمه خط خوردگی دارد. (7- 3). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر بدلها افزوده شد. (6- 5). مج، وز: هفصد. (8). سوره بقره (2) آیه 261. (9). سوره بقره (2) آیه 267. (10). همه نسخه بدلها: یا . [.....] [اشاره] (11). همه نسخه بدلها: و امّا. (12). آج، مب: خود را. (13). آج، فق، مب: موافق. (14). مب، مر را. صفحه : 81 برای آن که چون تن در جهاد ندهید«1» کفّار مستولی شوند، و چون مستولی شوند مسلمانان را هلاک کنند، همچنان باشد که آن هلاک، ایشان به سر خود آورده به دست خود. اسلم بن عمران گوید: به غزای قسطنطینیّة«2» بودم، و امیر اهل مصر عقبة بن عامر الجهنی‌ّ بود- صاحب رسول اللّه«3»، و امیر اهل شام فضالة بن عبید بود- صاحب رسول اللّه، و امیر جمله لشکر عبد الرّحمن خالد ولید«4» بود. رومیان بیامدند و مصاف برکشیدند و پشت به دیوار مدینه روم باز نهادند، و مسلمانان در برابر ایشان دو صف برکشیدند. سواری از لشکر مسلمانان بیرون آمد و بر«5» لشکر روم حمله برد، و صف«6» ایشان«7» بردرید، آنگه بر جای خود آمد و بایستاد، مردمان گفتند: سبحان اللّه القی بیده الی التّهلکة. ابو ایّوب انصاری- رحمة اللّه علیه- گفت: شما اینکه آیت را تأویل چنین می‌کنی«8»! مردی را که حمله چنین برد و قتالی چنین کرد و طلب شهادت کرد او را می‌گوی«9» خود را در هلاک افگند؟ ما به دانیم«10»، تفسیر اینکه آیت«11» در ما فرود آمد که انصاریانیم. چون خدای تعالی دین مسلمانی عزیز کرد، و رسول- علیه السّلام- ممکّن«12» شد، با یکدیگر گفتیم در سرّ: تا«13» چند از اینکه جهاد و مشقّت خواهیم دیدن؟ اسبابها ما مختل شد، مصلحت در آن باشد که روزی چند با سر املاک و اسباب شویم، و عمارتی کنیم املاک را، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«14» که: وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ، بترک الجهاد و الاقامة فی الاهل. آنگه إبن ابو عمران گفت: لا جرم ابو ایّوب چندان«15» مداومت کرد بر جهاد که او را ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها ندهند. (2). همه نسخه بدلها بجز مج: قسطنطنیه. (3). همه نسخه بدلها: رسول- صلّی اللّه علیه و آله. (4). مب: عبد الرّحمن بن خالد ولید. (5). آج، لب، مب، مر: در. (6). مب لشکر. (7). آج، لب، فق، مر را. (8). دب: کنی، آج، لب، فق: مکنی، مب، مر: مکنید. (9). مب، مر: می‌گویید. (10). لب، مب، مر: بدانیم، مب: به بدانیم. [.....] [اشاره] (11). دب اینکه آیت، آج، لب، فق که اینکه آیت. (12). مب: متمکّن. (13). مج، وز: ماتا. (14). مب قوله تعالی. (15). دب: چنان. صفحه : 82 بکشتند«1»، و در قسطنطینیّة«2» دفنش کردند، و گور او آن جاست. عبد اللّه عبّاس گفت به روایت ابو الجوزاء که: مراد آن است که خویشتن در عذاب خدای میفگنی به ترک جهاد، دلیلش قوله تعالی: إِلّا تَنفِرُوا یُعَذِّبکُم عَذاباً أَلِیماً«3». انس مالک روایت کرد از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: سه چیز از اصل ایمان است: باز ایستادن«4» از گوینده لا اله الّا اللّه، و تکفیر [اونا] [اشاره]«5» کردن به عملی که بکند از گناه، و جهاد پیوسته داشتن تا آنگه که آخر امّت من با دجّال جهاد کنند، و«6» ایمان داشتن به قضا و قدر خدای. ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که بمیرد و غزا نکند و با خود [اندیشه] [اشاره]«7» و تدبیر غزا نکند، مات علی شعبة من النفاق ، بر شاخ«8» نفاق میرد. ابو هریره و سفیان گفتند: آن کس باشد که [به تنهای] [اشاره]«9» حمله برد بر لشکری بسیار. محمّد بن سیرین و عبیدة السّلمانّی گفتند: مراد نومیدی است از رحمت خدای. ابو [قلابه گفت] [اشاره]«10»: مردی باشد که گناهی بکند، آنگه گوید: مرا توبت نیست، دست در میان دارد و گناه می‌کند، نومید از«11» رحمت خدای تعالی. یمان بن رباب و مفضّل بن سلمه گفتند: عرب آن کس«12» را که تن به هلاک«13» فرو نهد و از نجات نومید شود، گویند: [ألقی بیده] [اشاره]«14»، [239- پ] الی التّهلکة. یکی از براء بن عازب پرسید که: نه مراد به اینکه آیت آن کس است که تنها بر لشکری عظیم حمله برد! گفت: نه، مراد مردی است که گناهی بکند با خود فرو ---------------------------------- - (1). وز، دب، آج، لب، فق، مر آن جا بکشتند، چاپ شعرانی (2/ 97) تا در آن جا کشته شد. (2). وز، دب، لب، مل: قسطنطنیه، آج: قسطنطیه، فق مر: قسطنطنیه. (3). سوره توبه (9) آیه 39. (4). وز، آج، لب، فق: استادن. (14- 10- 9- 7- 5). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). اساس: «ما» (بدون نقطه)، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مب: شاخی از، دیگر نسخه بدلها: شاخی. (11). وز، دب، آج، لب، فق: نومید شده از. (12). آج، لب، فق: عربان کسی. [.....] [اشاره] (13). مج، وز: بهلکه، آج، لب، فق، مب: به هلاکت. صفحه : 83 نهد«1» که مرا از اینکه گناه توبه نیست، از رحمت خدای نومید شود گناه می‌کند و اصرار می‌نماید. راوی خبر گوید که: حبیب بن الحارث بنزدیک رسول آمد، گفت: یا رسول اللّه؟ إنّی رجل معراض للذّنوب«2»، من مردی‌ام که تعرّض گناه بسیار کنم، مرا تدبیر چیست! گفت: توبه کن. گفت: یا رسول اللّه؟ توبه می‌کنم، و با سر گناه می‌شوم. گفت: پس از آن با سر توبه شو. گفت: یا رسول اللّه؟ پس گناه من بسیار شود«3». گفت: یا حبیب؟ عفو خدای از گناه تو بیشتر است. فضیل عیاض گفت معنی آیت آن است که: خود را در هلاک میفکنی به گمان بد که به خدای بری«4»، نبینی در عقب اینکه گفت: وَ أَحسِنُوا، و مراد آن که: و أحسنوا الظّن‌ّ باللّه ان‌ّ اللّه یحب‌ّ المحسنین الظّن‌ّ به. اسماعیل بن علی برادر زاده دعبل شاعر گفت: در نزدیک حسن هانی شدیم در بیماری که او را بود به عیادت، او را گفتیم: یا با علی؟ تو در اوّل روزی از روزهای آخرت، و آخر روزی از روزهای دنیا، توبه بکن. گفت: اسندونی، مرا باز نشانی، او را باز نشاندند. گفت: حدّثنی حمّاد بن سلمه عن یزید الرّقاشی‌ّ عن انس بن مالک، عن النّبی- صلّی اللّه علیه و آله- انّه قال: جعلت شفاعتی لاهل الکبائر من امتی أ ترانی لا اکون منهم ! پیغامبر- علیه السّلام- گفت: من شفاعت خود برای اهل کبایر امّت نهاده‌ام، گمان بری که من از ایشان نیم«5» 6» «و کان أحسننا ظنّا باللّه« ، از ما«7» همه او به خدای نیکو گمان‌تر«8» بود. انس گفت: رسول- علیه السّلام- گفت: 9»10»11» لا یموتن‌ّ احدکم الّا و هو یحسن الظّن‌ّ« باللّه ان‌ّ حسن« الظّن‌ّ باللّه ثمن« الجنّة، گفت: نباید«12» که مرگ به یکی از شما آید و«13» او به ---------------------------------- - (1). فق: با خود گوید، مب: با خود اندیشه کند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: الذّنوب. (3). مج: شو. (4). مب: برید: آج: که خدای را بری. (5). مج، وز، دب، آج، لب: نه‌ام. (6). همه نسخه بدلها: باللّه ظنّا. (7). در مج، وز، دب: از هما. (8). مج: نیکو گماتر. (9). آج، لب، فق، مب: بالظن. (10). لب، فق، مب: احسن (11). مج: ثمنا. (12). آج، لب، فق: نبادا، مب، مر: مبادا. (13). مج از [.....] [اشاره] صفحه : 84 خدای نیکو گمان نباشد، که گمان نیکو به خدای- جل‌ّ جلاله- بهای بهشت است. هم او روایت«1» کند که فردای قیامت حق تعالی فرماید تا بنده را به دوزخ برند، چون او را سوی«2» دوزخ می‌برند، سر بر دارد و گوید: بار خدایا؟ گمان من به تو نه اینکه بود«3»، حق تعالی گوید«4»، بنده من گمان تو به من چه بود! گوید: آن که«5» مرا بیامرزی و عفو کنی، حق تعالی گوید: عفوت«6» کردم، به بهشتش برید«7». و اگر آیت حمل کنند«8» بر عموم تا همه معانی داخل بود تحت آن اولیتر، چه تنافیی نیست از میان اینکه معانی. و «تهلکه» تفعله باشد من الهلاک. و گفته‌اند: سبب هلاک بود، و «هلاک» ضیاع بود. و گفته‌اند: «تهلکه» آن چیزی است که«9» عاقبت او به هلاک انجامد. و «احسان»، ایصال هر نفعی بود حسن به غیری«10»، و نه هر که او فعلی«11» حسن بکند او را محسن«12» خوانند، برای آن که خدای تعالی کفّار را عقاب کند و از او حسن است، و نگویند که محسن است بر«13» کافر، یا احسان می‌کند با او. عکرمه گفت معنی آن است که: أحسنوا الظّن‌ّ باللّه فی الخلف و العوض«14»، گمان به خدای تعالی نیکو بری که آنچه شما نفقه کنی عوض باز دهد. إبن زید گفت: أنفقوا بدءا«15» و أحسنوا عودا«16» [240- ر] [اشاره]، به اوّل نفقه کنی و آنچه دوم بار کنی از باب احسان باشد. و گفته‌اند: معنی آن است که واسطه کار نگاه داری که بین ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: انس روایت. (2). آج، لب، فق، مر: بسوی. (3). مج، وز: من به اینکه بود، مر: من به تو اینکه بود، مر: من به تو آن بود، مب: خدایا به تو گمان اینکه نبود. (4). همه نسخه بدلها: می‌گوید. (5). مب مرا به دوزخ نفرستی و. (6). دب، مب، مر: عفو. (7). مب: برند. (8). فق، مر: آیت را حمل کنند، دب: آیت حمل کنی. (9). همه نسخه بدلها: آن باشد که. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نفعی حسن به غیری باشد. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فعل. (12). اساس: بکند احسانش، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). همه نسخه بدلها: با. (16- 14). همه نسخه بدلها گفت. [.....] [اشاره] (15). مج، وز، دب، آج، لب: بدا، مر: بدوا. صفحه : 85 الاسراف و التّقصیر است«1».

وَ أَتِمُّوا الحَج‌َّ وَ العُمرَةَ لِلّه‌ِ فَإِن أُحصِرتُم فَمَا استَیسَرَ مِن‌َ الهَدی‌ِ وَ لا تَحلِقُوا رُؤُسَکُم حَتّی یَبلُغ‌َ الهَدی‌ُ مَحِلَّه‌ُ فَمَن کان‌َ مِنکُم مَرِیضاً أَو بِه‌ِ أَذی‌ً مِن رَأسِه‌ِ فَفِدیَةٌ مِن صِیام‌ٍ أَو صَدَقَةٍ أَو نُسُک‌ٍ فَإِذا أَمِنتُم فَمَن تَمَتَّع‌َ بِالعُمرَةِ إِلَی الحَج‌ِّ فَمَا استَیسَرَ مِن‌َ الهَدی‌ِ فَمَن لَم یَجِد فَصِیام‌ُ ثَلاثَةِ أَیّام‌ٍ فِی الحَج‌ِّ وَ سَبعَةٍ إِذا رَجَعتُم تِلک‌َ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ذلِک‌َ لِمَن لَم یَکُن أَهلُه‌ُ حاضِرِی المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ شَدِیدُ العِقاب‌ِ (196) الحَج‌ُّ أَشهُرٌ مَعلُومات‌ٌ فَمَن فَرَض‌َ فِیهِن‌َّ الحَج‌َّ فَلا رَفَث‌َ وَ لا فُسُوق‌َ وَ لا جِدال‌َ فِی الحَج‌ِّ وَ ما تَفعَلُوا مِن خَیرٍ یَعلَمه‌ُ اللّه‌ُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِن‌َّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی وَ اتَّقُون‌ِ یا أُولِی الأَلباب‌ِ (197) لَیس‌َ عَلَیکُم جُناح‌ٌ أَن تَبتَغُوا فَضلاً مِن رَبِّکُم فَإِذا أَفَضتُم مِن عَرَفات‌ٍ فَاذکُرُوا اللّه‌َ عِندَ المَشعَرِ الحَرام‌ِ وَ اذکُرُوه‌ُ کَما هَداکُم وَ إِن کُنتُم مِن قَبلِه‌ِ لَمِن‌َ الضّالِّین‌َ (198) ثُم‌َّ أَفِیضُوا مِن حَیث‌ُ أَفاض‌َ النّاس‌ُ وَ استَغفِرُوا اللّه‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (199) فَإِذا قَضَیتُم مَناسِکَکُم فَاذکُرُوا اللّه‌َ کَذِکرِکُم آباءَکُم أَو أَشَدَّ ذِکراً فَمِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَقُول‌ُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا وَ ما لَه‌ُ فِی الآخِرَةِ مِن خَلاق‌ٍ (200) وَ مِنهُم مَن یَقُول‌ُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ (201) أُولئِک‌َ لَهُم نَصِیب‌ٌ مِمّا کَسَبُوا وَ اللّه‌ُ سَرِیع‌ُ الحِساب‌ِ (202) وَ اذکُرُوا اللّه‌َ فِی أَیّام‌ٍ مَعدُودات‌ٍ فَمَن تَعَجَّل‌َ فِی یَومَین‌ِ فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ وَ مَن تَأَخَّرَ فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ لِمَن‌ِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَنَّکُم إِلَیه‌ِ تُحشَرُون‌َ (203)

تمام بکنی«2» حج‌ّ و عمره خدای را، اگر باز دارند شما را«3» آنچه میسّر شود از هدی، و متراشی سرهایتان تا برسد هدی به جای خود، هر که باشد از شما بیمار یا باشد به او رنجی از سرش فدای از روزه یا صدقه‌ای یا چیزی که بکشد چون ایمن شوی هر که تمتّع کند به عمره را«4» حج‌ّ آنچه خوار شود از هدی«5» هر که نیابد، روزه سه روز در حج‌ّ و هفت روز چون بازآیی آن ده روز تمام باشد، اینکه آن راست که نباشد اهلش«6» حاضران مسجد حرام«7»، و بترسی از خدا و بدانید که خدای سخت عقوبت است. حج‌ّ ماههای دانسته است هر که اندازد در آن حج‌ّ را جماع نیست«8» و نه فاسق شدن و نه سوگند خوردن«9» در حج‌ّ، و آنچه کنی از نیکی آن را خدای می‌داند، و زاد برگیرید که بهترین زاد پرهیزگاری باشد، و بترسید از من ای خداوندان عقلها. ---------------------------------- - (1). وز قوله عزّ و جل‌ّ، دیگر نسخه بدلها قوله تعالی. (2). وز: بکنید. (3). وز و یا . (4). مج: برای. (5). مج: هدیه. (6). مج، وز، لب، فق: اهل آن. (7). مج، وز، آج، لب، فق: مکّه. (8). مج، وز، آج، لب و فحش. (9). مج، وز، آج، لب، فق به خدای. صفحه : 86 نیست بر شما بزه‌ی«1» که طلب کنید نعمتی از خدایتان چون بیایی«2» از عرفات یاد کنی خدای را بنزدیک مشعر حرام، و یاد کنید او را چنان که شما را راه داد«3»، و اگر چه«4» بودید پیش«5» آن از گمراهان. پس بیایی از آن جا که بیایند مردمان و آمرزش خواهید از خدا که خدای آمرزنده و بخشاینده است. [240- پ] [اشاره] چون بگزاری ارکان حجّتان، یاد کنید خدای را چون یاد کردنتان«6» پدرانتان«7» را یا «8» سخت‌تر یاد کردن، از مردم«9» کس هست که می‌گوید«10»: بار خدایا بده ما را در دنیا، و نباشد او را در آخرت از«11» نصیبی«12». و از ایشان کس هست که می‌گوید«13»: خدای ما«14» بده ما را در دنیا نیکویی و در آخرت نیکویی، و نگهدار ما را از عذاب آتش«15». ایشان آنانند که باشد ایشان را بهره از آنچه اندوخته باشند، و خدا«16» زود شمار است. یاد کنید خدای را در روزهای شمرده، هر که تعجیل کند در دو روز، بزه نیست بر او، و هر که ---------------------------------- - (1). بزه‌ی/ بزه‌ای، مج، وز، لب، فق: بزه. (2). مج، ور: بیایید. (3). مج، وز، آج، لب، فق: راه نمود شما را. (4). و اگر چه، ترجمه «ان» است که ان مخففه از ثقیله است و ظاهرا به معنی: «بدرستی که» یا «همانا» ست. [.....] [اشاره] (5). چاپ شعرانی (2/ 100) از. (6). مج، وز، آج، لب، فق: یاد کردیتان. (7). آج، لب، فق: پدران ایشان. (8). مج: و، وز: تا. (9). آج، لب، فق: مردمان، مج: پس از مردمان. (13- 10). مج، وز، آج، لب، فق: هستند که گویند. (11). نسخه بدلها: ندارد. (12). مج و بهره. (14). مج، وز، آج، لب، فلق: بار خدایا. (15). مج، وز، آج، لب، فق: دوزخ. (16). مج: خدای تعالی. صفحه : 87 باز«1» پس استد«2» نیست بزه بر او آن را که ترسد، و بترسید از خدای و بدانید که با او برند شما را جمع کرده«3». قوله تعالی: وَ أَتِمُّوا الحَج‌َّ وَ العُمرَةَ لِلّه‌ِ، إبن ابی اسحاق در شاذّ «حج‌ّ»«4» خواند به کسر «حا» در جمله قرآن، و اینکه لغت تمیم است، و قیس عیلان و طلحة بن مصرّف اینکه جا و در آل عمران به کسر خواندند و در باقی قرآن به فتح. و ابو جعفر و حمزه و کسائی و عاصم به روایت حفص در آل عمران به کسر خواندند و در همه قرآن به فتح، و جمله قرّاء در همه قرآن به فتح «حا»«5» خوانند، و آن«6» لغت اهل حجاز است. کسائی گفت: هر«7» دو لغت است و میانشان فرقی نیست، کرطل و رطل و کسر البیت و کسره. ابو معاذ گفت: «حج‌ّ» به فتح مصدر باشد و به کسر اسم، چنان که قسم و قسم، و سقی و سقی، و شرب و شرب، و در مصحف عبد اللّه چنین است که: و أتمّوا الحج‌ّ و العمرة الی البیت للّه«8»، و شعبی خواند: و أتمّوا الحج‌ّ و العمرة للّه، به رفع «عمره» علی الابتداء. بدان که «حج‌ّ» در لغت قصد باشد، و در شرع قصدی باشد مخصوص در وقتی مخصوص به جای مخصوص بر ادای مناسکی مشروع، و اینکه از جمله اسماء مخصوصه«9» است، و از«10» میان مسلمانان خلافی نیست در وجوب حج‌ّ، امّا در وجوب عمره خلاف کردند: مذهب ما و مذهب شافعی بر قول جدید«11» او، و«12» سفیان ثوری [241- ر] و«13» سفیان عیینه و احمد و اسحاق و عطا و قتاده آن است که واجب است، و در صحابه مذهب ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: از. (2). مج، وز، آج، لب، فق: ایستد. (3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر اینکه هشت آیت است. [.....] [اشاره] (4). مب: بحج. (5). کذا: در اساس و دب، دیگر نسخه بدلها عبارت: «و جمله قرّاء در همه قرآن به فتح «حا» را ندارند. (6). وز، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. (7). همه نسخه بدلها: اینکه. (8). مج، وز، دب، مب: الی بیت اللّه. (9). مج، وز: مخصوص. (10). فق، مب: و در. (11). همه نسخه بدلها: حدیث. (12). مر حدیث. (13). همه نسخه بدلها قرّاء. صفحه : 88 امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- است و عبد اللّه عبّاس و زید بن ثابت. و قومی گفتند: سنّت است، و آن مذهب اهل عراق است و مالک بن انس و ابو ثور، و یک قول شافعی در قدیم، پس از آن باز آمد و اینان بنا بر قراءت شعبی کردند که به رفع خواند، دلیل بر صحّت مذهب درست قراءت عامّه«1» است: وَ أَتِمُّوا الحَج‌َّ وَ العُمرَةَ لِلّه‌ِ، امر کرد«2» به عمره همچنان که به حج‌ّ، و امر از خدای تعالی دلیل ایجاب کند تا دلیل برخاستن«3» که مراد ندب است. دلیل دیگر، اجماع اهل البیت و نیز اجماع صحابه- که کس بر اینان که گفتیم منکر نیست. دگر خبر جابر که گفت، از رسول- علیه السّلام- پرسیدم حدیث عمره و گفتم«4»: یا رسول اللّه؟ أبی شیخ کبیر، پدرم«5» سخت پیر است، حج‌ّ و عمره نتواند کردن، گفت: حج‌ّ عنه و اعتمر، تو از او حج‌ّ و عمره بکن، یعنی به نیابت او. و ابو السق«6» گوید: نزدیک رسول- علیه السّلام- آمدم به عرفه، او را گفتم: مرا عملی آموز که بدان از عذاب برهم، گفت: نماز فریضه به پای دار، و زکات مال بده، و حج‌ّ و عمره بکن، و ماه رمضان روزه‌دار. «عمره» را در میان فرایض بر شمرد. و شقیق بن عبد اللّه روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: متابعت کنی از میان حج‌ّ و عمره، که آن درویشی و گناه چنان ببرد که کوره خبث از آهن و زر و سیم ببرد، و حج‌ّ [مبرور را] [اشاره]«7» هیچ ثواب نبود بدون بهشت، و عبد اللّه عبّاس«8» گفت: و اللّه که عمره مقارن حج‌ّ است در کتاب خدای، و اینکه آیت بخواند. عبد اللّه عمر گفت: هیچ کس از خلقان خدای نباشد که نه بر او حج‌ّ و عمره است. مسروق گفت: ما«9» را در کتاب نماز فرمودند«10» و زکات«11» و حج‌ّ، و عمره«12» از حج‌ّ ---------------------------------- - (2). مج، وز: کرده، آج، لب، فق، مب، مر: کردند. (3). دب: برخیزد. (4). مر: ندارد، دیگر نسخه بدلها: گفت. (5). همه نسخه بدلها مردی. [.....] [اشاره] (6- 1). کذا: در اساس، مج، وز: ابو المشتق، دب: ابو الشفق، آج، لب، فق: ابو الشقیق، مب: ابو الشعیی، مر: ابو الشفیق. (7). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مب: عبد اللّه مسعود. (9). دب، مج، وز، هما، دیگر نسخه بدلها: همانا. (10). مج، وز: فرموده‌اند، دب، آج، لب، فق، مب، مر: فرمود. (11). دب، آج، لب، فق، مب: در زکات. (12). همه نسخه بدلها و عمره. صفحه : 89 بمثابت زکات است از نماز«1». مردی از سعید جبیر پرسید که: عمره فریضه است یا سنّت! گفت: فریضه است. مرد«2» گفت: شعبی می‌گوید که: عمره سنّت است، گفت: شعبی دروغ می‌گوید و اینکه آیت بخواند- و اخبار در اینکه معنی بسیار است. مفسّران در اتمام حج و عمره خلاف کردند، عبد اللّه عبّاس و علقمه و ابراهیم و مجاهد گفتند: اتمام او آن است که جمله ارکان و فرایض و مناسک او به جای آرد به شرایط و حقوقش از فرایض و سنن. سعید جبیر و عطا«3» و سدّی گفتند: چون شروع کردند در او، اتمام واجب باشد از آن که شروع ملزم بود بنزدیک [بعضی از فقها] [اشاره]«4». طاووس گفت: اتمام ایشان افراد بود، یک از یک جدا دارد«5». مردی بنزدیک امیر المؤمنین علی«6» آمد و گفت: چه معنی دارد وَ أَتِمُّوا الحَج‌َّ وَ العُمرَةَ لِلّه‌ِ! گفت: آن که احرام از خانه خود فرا گیری«7»، و همانا اینکه مرد را [خانه از پس] [اشاره]«8» مواقیت بوده باشد برای آن که بنزدیک اهل البیت پیش از میقات احرام نشاید گرفتن، و اگر بگیرد«9» مجزی نبود چون به میقات خود رسد احرام با سر باید گرفتن. قتاده گفت: اتمام عمره آن بود که [نه در ماههای] [اشاره]«10»، [241- پ] حج‌ّ آری، چه اگر«11» در ماه حج‌ّ آرد آن خود تمتّع بود او را هدی واجب باشد، و اینکه مذهب ماست چنان که بعضی شرح داده شود«12»- ان شاء اللّه. بدان که حج‌ّ سه گونه است: تمتّع و افراد و قران. امّا تمتّع فرض آن کس باشد ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: ایمان. (2). همه نسخه بدلها: مردی. (3). اساس: افتادگی دارد، با قلمی و دیگر ضبط کلمه «عکرمه» است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10- 8- 4). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب: دارند. (6). دب، فق علی، مب علی بن ابی طالب- علیه السّلام، مر علی- علیه السّلام. (7). مج، وز: هاگیری، مب: خود بگیرد، مر: خود گیرید. [.....] [اشاره] (9). مج، وز، بکرد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گیرد. (11). آج، لب، فق: اگر چه. (12). آج، لب، فق، مب، مر: شد. صفحه : 90 که از حاضران مسجد الحرام نباشد، و افراد و قران فرض آن کس باشد که از حاضران مسجد الحرام باشد، و حدّ او آن بود که از خانه او تا به مسجد الحرام بیشتر از دوازده میل نباشد از چهار جانب. امّا حج‌ّ- علی اختلاف انواعها-«1» مشتمل است بر: فریضه و سنّت. و فریضه بر دو ضرب است: رکن است، و جز رکن. امّا ارکان متمتّع ده است: نیّت است، و احرام از میقات خود در وقت خود، و طواف عمره، و سعی بین الصّفا و المروه برای عمره، و نیّت حج‌ّ، و احرام به حج‌ّ، و وقوف به عرفات، و وقوف به مشعر، و طواف زیارت- یعنی طواف حج‌ّ- و سعی برای حج‌ّ. و آنچه نه رکن است هشت چیز است: لبّیک چهار گانه با تمکین، و دو رکعت نماز طواف عمره است، و تقصیر است پس از سعی عمره، و لبّیک زدن بنزدیک احرام به حج‌ّ یا آنچه قایم بود مقام آن، و هدی است یا آنچه قایم بود مقام آن [از] [اشاره]«2» روزه چون عاجز باشد، و دو رکعت طواف حج‌ّ، و طواف النّساء، و دو رکعت آن. و فرق از میان قارن و مفرد آن است که قارن هدی با خود دارد و مفرد ندارد. و آنچه سنّت است آواز برداشتن است به لبّیک، و استلام«3» ارکان، و به منا رفتن، و سنگ انداختن است، و سر تراشیدن یا تقصیر کردن، و قربان کردن آن را که متمتّع نباشد، چه اگر متمتّع بود هدیش واجب باشد. و «عمره» در لغت زیارت بود و در شرع همچنین، الّا آن است که زیارت خانه کعبه است برای [ادای] [اشاره]«4» مناسکی مخصوص. و واجبات عمره آن است که گفتیم، و فقها گفتند: افراد آن بود که حج‌ّ بکند و فارغ شود و آنگه عمره مبتوله- یعنی بریده«5» مستأنف- بیارد. و قران آن بود که جمع کند از میان حج‌ّ و عمره، و اینکه مذهب ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: انواعه. (4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر: استسلام. (5). دب، لب، فق، مب: مر: برهد. صفحه : 91 ابو حنیفه است و اصحابش، و افراد مذهب شافعی است و اصحابش. قوله: فَإِن أُحصِرتُم، علما در معنی «احصار» خلاف کردند، بهری گفتند: احصار آن باشد که به مانعی از راه باز افتد، و باز ماند از«1» آن که افعال حج‌ّ به جای آرد از خوف و بیماری و دشمن و جراحت و کسر و نفاد نفقه، و بماندن راحله، و هر چه منع و عذر باشد، چون [چنین] [اشاره]«2» باشد او هدی خود بفرستد به دست آنان که شوند«3»، و او بر احرام می‌باشد تا آنگه که هدی [آن جا] [اشاره]«4» بکشند. چون هدی کشته باشند«5» او حلال شود از احرام، و اینکه قول نخعی است و حسن و مجاهد و عطا و قتاده و عروة بن زبیر و مقاتل و کلبی، و مذهب اهل عراق است. بهری دگر گفتند: احصار آن بود که دشمنی قاهر او را باز دارد از بنی آدم، امّا مرض و سایر اعذار داخل نبود در اینکه باب، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و عبد اللّه عمر و سعید مسیّب و سعید جبیر و شهر بن حوشب و مذهب شافعی است و اهل مدینه. امّا من حیث [242- ر] اللّغة فرقی باشد میان حصر و احصر، حصر اذا حبس، و المحصور، المحبوس بمرض او عذر، و احصر اذا جعل بحیث یمتنع من السّیر، و یصیر معرضا للحبس، کقولهم: أقبره و قبره، فأقبره جعله ذا قبر و بنی له قبرا، و قبره دفنه. و چنان که در لغت فرق است بنزدیک ما فرق است میان آن که به منع بیماری ممنوع شود، و میان آن که دشمن منع کند او را. اگر منع از جهت بیماری باشد، حکم او آن است که هدی«6» به مکّه فرستد، و او بر احرام می‌باشد، و اجتناب کند از هر چه محرم را اجتناب باید کردن تا آنگه که«7» هدی به جای خود رسد، و جای او منا باشد که روز عید و ایّام تشریق آن جا هدی کشند«8». و اگر احرام به عمره دارد محل‌ّ او مکّه باشد بفناء الکعبة، چون هدی به جای«9» خود رسد او تقصیر بکند و حلال شود از هر چه احرام گرفته بود از آن، الّا زنان که زن ---------------------------------- - (1). مج: الا. (4- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مب: روند. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کشته باشد. (6). همه نسخه بدلها که دارد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آنکه. (8). لب: می‌کشند. [.....] [اشاره] (9). لب: بجانب. صفحه : 92 حلال نباشد او را الّا که طواف النّساء بکند یا «1» بفرماید تا بکنند. و بر او باشد که بر دگر سال به حج‌ّ رود اگر حج‌ّ واجب باشد. و اگر«2» سنّت باشد مستحب بود او را که دگر سال برود، اگر بهتر شود و از قفای ایشان برود«3» و از دو موقف یکی در یابد- اعنی موقف عرفات یا مشعر- حجّش تمام بود، و بر دگر سال حجّش نباید کردن، و اگر هر دو موقف فایت شده باشد، حجّش درست نبود، سال آینده حج‌ّ باید کردن او را، و اگر هدی با خود ندارد بهایش بفرستد تا آن جا بخرند و بکشند، و او چنان کند که گفتیم. و اگر محصور معتمر«4» باشد هم اینکه کند که گفتیم، و چون در دگر ماه شود عند زوال [منع] [اشاره]«5» عمره از سر باید گرفتن. امّا آن که او را دشمنی قاهر باز دارد، او را مصدود خوانند لقوله تعالی: وَ صَدُّوکُم عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«6» ...، چنان که رسول را- علیه السّلام- باز داشتند از مکّه«7» عام الحدیبیه«8»، چون چنین باشد هدی«9» [هم] [اشاره]«10» بر جای خود بکشد، اعنی آن جا که رسیده باشد و او را منع کرده باشند و از احرام حلال شود، همه چیزش حلال باشد- زن«11» و جز آن، و بر دگر سال حج‌ّ بکند چنان که بگفتیم، همان نوع حج‌ّ که در او شروع کرده بود اگر قارن بود و اگر متمتّع. و اصل «حصر» منع باشد، و «حصر» احتباس البطن بود، و «حصر» آن باشد که زبانش در بندد در وقت سخن گفتن، و «حصور» آن بود که گرد زنان نگردد«12» صیانت را«13». و «فا» برای جواب شرط آمد، و محل‌ّ «ما» رفع است، و در کلام حذفی است و تقدیر اینکه است که: فعلیه ما استیسر من الهدی. و استیسر و تیسّر به یک معنی باشد آنچه ---------------------------------- - (1). مج، وز، فق: تا. (2). مج، وز حجت، مب حج، مر چه. (3). همه نسخه بدلها بجز مب: بشود. (4). دب، آج، لب، فق، مر: معمر. (10- 5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد، فق شود. (6). سوره فتح (48) آیه 25. (7). مب در. (8). دب، لب، مر: الحدیبه. (9). مب را. (11). همه نسخه بدلها: او را زن. (12). مج، وز: زنا نگردد/ زنان نگردد. (13). چاپ شعرانی (2/ 104) فَمَا استَیسَرَ مِن‌َ الهَدی‌ِ صفحه : 93 خوار باشد بر او، یعنی آنچه به دست آید، کما قال تعالی: فَاقرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنه‌ُ«1» ...، در معنی او خلاف کردند، بهری گفتند: گوسفندی«2» بود، و [هو قول علی‌ّ«3»] [اشاره]«4»- علیه السّلام- و إبن عبّاس و الحسن و قتاده. و روایت کرده‌اند از عایشه و عبد اللّه عمر که گفتند: اشتری باشد یا «5» گاوی«6»، و تفسیر چنین کردند«7» که: هر اشتری که به دست آید یا هر گاو«8» که میسّر شود، و اینکه تخصیص عموم باشد بی دلیلی، پس از اینکه وجه قول اوّل درست باشد. و بعضی [دگر نحویان] [اشاره]«9» گفتند: محل‌ّ «ما» نصب است بتقدیر«10»: فلیهد ما استیسر، و رفع بهتر است قیاسا علی نظائره من قوله تعالی: فَفِدیَةٌ مِن صِیام‌ٍ أَو صَدَقَةٍ، و قوله: فَعِدَّةٌ مِن أَیّام‌ٍ أُخَرَ«11». و «هدی» جمع است و واحدش هدیة باشد. ابو عبیده گفت از ابو عمرو، و گفت«12»: اینکه را نظیر نیست مگر جدیة السّرج، و الجمع جدی، و [اگر گویند من] [اشاره]«13» باب: تمرة و تمر باشد بعید نبود. و در اشتقاق «هدی» خلاف کردند. بهری گفتند: من اهدیت«14» الهدیّة، از هدیّه است برای آن که فرستنده چون [هدیّه«15» داند] [اشاره]«16» و تقرّب کند به آن به خدای تعالی، و بعضی گفتند: من هدیته باشد، اعنی هدایت به طریق رشاد، برای آن که سوق است الی رشاد طریق مخصوص«17». [دگر گفتند: اعلاه بدنة] [اشاره]«18»، [242- پ] و اوسطه«19» بقرة و ادونه شاة، و شک‌ّ نیست که هر چه بهتر و مهتر بود در او ثواب بیشتر بود، و انّما خدای تعالی اینکه تکلیف آسان کرد برای آن که در حال عذر و منع است، ---------------------------------- - (1). سوره مزّمّل (73) آیه 20. [.....] [اشاره] (2). مج، وز، دب: گوسپندی. (13- 3). مب: علی بن ابی طالب. (18- 16- 9- 4). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، آج، لب، مر: و. (6). دب: گافی/ گاوی. (7). دب: داده‌اند، دیگر نسخه بدلها: دادند. (8). دب: گاف/ گاو. (10). دب، آج، لب، فق، مب: فتقدیر، مر: فتقدیره. (11). سوره بقره (2) آیه 185. (12). مب، مر که گفت. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اهتدیت. (15). دب، آج، لب، فق، مب: هدی. (17). دب، آج، لب، فق، مب، مر بعضی. (19). همه نسخه بدلها بجز مب: و واسطة. [.....] [اشاره] صفحه : 94 باشد که به مراد او به دست نیاید. و اعرج در شاذّ خواند: من الهدی‌ّ«1» علی وزن فعیل به معنی مفعول در جمله قرآن، و عصمت روایت کرد از عاصم مثل اینکه قراءت در حال رفع و جر، و امّا در حال نصب به تخفیف چنان که: هَدیاً بالِغ‌َ الکَعبَةِ«2» ...، و قوله: وَ لَا الهَدی‌َ وَ لَا القَلائِدَ«3». قوله: وَ لا تَحلِقُوا رُؤُسَکُم، سر متراشی تا آنگه که هدی به جای خود رسد. خلاف کردند در محل‌ّ هدی، بهری گفتند: حیث یحل‌ّ ذبحه او نحره و اکله و الانتفاع به، یعنی تا آنگه که هدی بکشد«4» و به آن جا رسد که صلاحیت اکل و انتفاع دارد به گوشتش، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت در گوشتی که به صدقه به بریره دادند، رسول- علیه السّلام-«5» بنخورد، بریره گفت: یا رسول اللّه؟ اینکه مرا هست اکنون! گفت: آری. گفت: اکنون من به هدیّه پیش تو آورده‌ام، رسول- علیه السّلام- گفت: قربوه فقد بلغ محله ، ای بلغ موضعا یحل‌ّ لی اکله«6»، به جایی رسید که مرا بشاید«7» خوردن، هدیّه گشت پس از آن که صدقه بود، و اینکه قول آن کس است که گفت«8»: احصار منع دشمن باشد، و چون چنین بود جز در جای خود که ایستاده باشد بنشاید کشتن، چه خوف راه و فقد برنده«9» مانع باشد از آن که به مکّه برند، و رسول- علیه السّلام- همچنین کرد عام الحدیبیّة«10». راوی خبر گوید، مسوّر بن مخرمه گفت: عام الحدیبیة چون رسول- علیه السّلام- با مشرکان قریش صلح کرد بحسب مصلحت، و صلح نامه بنوشتند، رسول- علیه السّلام- اصحابان را گفت: برخیزی و چیزی که داری از هدی بکشی و سر بتراشی، گفت: و اللّه که هیچ کس بر نخاست تا«11» رسول- علیه السّلام- سه بار باز ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: خواند هدی. (2). سوره مائده (5) آیه 95 تصحیح شد. (3). سوره مائده (5) آیه 2. (4). همه نسخه بدلها: بکشند. (5). همه نسخه بدلها از آن. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر یعنی. (7). مر: شاید، فق، مب: نشاید. (8). دب، آج، بب که. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برید. (10). مج: الحدیبه. (11). مج: با. صفحه : 95 گفت، و هم کس«1» فرمان نبرد. رسول- علیه السّلام- دلتنگ شد«2» و در خیمه ام‌ّ سلمه شد و گفت: یا ام‌ّ سلمه؟ دیدی که اینان چه کردند؟ سه بار فرمودم که هدی بکشی و سر بتراشی، فرمان نبردند؟ ام‌ّ سلمه گفت: یا رسول اللّه؟ تو بیرون رو و هدی خود بکش و حلّاق خود را بخوان تا سر تو بتراشد، و به ایشان هیچ مگو. رسول- علیه السّلام- از خیمه به در آمد و با کس سخن نگفت تا هدی خود بکشت، و حلّاق را بخواند و سر بتراشید و تقصیر بکرد، صحابه«3» که آن دیدند در افتادند و هر کسی هدی خود بکشت، و بعضی سر بعضی می‌تراشیدند و دلتنگ و غمناک بودند به جهت«4» آن که در فرمان رسول- علیه السّلام- توقّف کرده بودند. بهری دگر گفتند: محل‌ّ هدی حرم باشد، امّا منا اگر محرم به حج‌ّ بود [و امّا مکّه] [اشاره]«5» اگر محرم به عمره بود، و اینکه قول آن کس بود که گوید: مرد ممنوع به بیماری و عذری در تن او معذور باشد. فَمَن کان‌َ مِنکُم مَرِیضاً، حق تعالی گفت: آن را که ممنوع باشد روا نبود که سر بتراشد الّا آنگه که هدی او به جای خود رسد الّا که عذری پیش آید [از بیماری] [اشاره]«6» یا «7» هوامی‌ّ در سر پدید آید یا صداعی، آنگه روا بود«8» که سر بتراشد و آن را فدیه کند به روزه یا به صدقه یا به ذبیحه. کعب بن عجرة گفت: آیت در حق‌ّ من آمد که رسول- علیه السّلام- به من بگذشت، و مرا موی بسیار بر سر بود و جمنده در افتاده«9» بود و به رویم فرو«10» می‌آمد، من ---------------------------------- - (1). مج، وز: همه کس، دب، آج، لب، فق، مب: هم کسی. (2). همه نسخه بدلها: دلتنگ برخاست، که بر متن مرجّح می‌نماید. (3). مج، وز: اصحابان، دب، آج، لب، مب، مر: اصحاب. [.....] [اشاره] (4). همه نسخه بدلها: بودند از آن. (6- 5). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مج، وز: تا. (8). لب، مب: نبود. (9). دب، آج، لب، فق، مر: در او افتاده، مب: بر او فتاده. (10). مب: در. صفحه : 96 از آن رنجور بودم، و من دیگ می‌پختم«1»، رسول مرا گفت: همانا رنجوری از اینکه جمنده! گفتم: بغایت یا رسول اللّه؟ آیت فرود آمد، رسول- علیه السّلام- گفت: سر بتراش که خدای رخصت«2» بداد، و فدا کن به روزه. و بنزدیک ما روزه فدای حلق سه روز است، و اطعام شش درویش راست، و به روایتی ده درویش«3» [243- ر] [اشاره]. و «نسک» گوسپندی است و بنزدیک شافعی هم چنین است، و اینکه قول مجاهد است و علقمه و ابراهیم«4» و اختیار جبّائی و روایت از کعب بن عجرة، حسن و عکرمه گفتند: روزه ده روز، یا طعام ده درویش، هر درویشی را نیم صاع، یا ذبیحه‌ای. و «نسک» جمع نسیکه باشد، کصحیفه و صحف جمعی است علی غیر قیاس. خلاف کردند در آن که ذبیحه کجا کشتند«5» و طعام کجا دهند«6». بهری گفتند: هر دو به مکّه باید، و درست آن است که هر جا که خواهد اینکه روزه بدارد و اینکه صدقه بدهد، و اینکه گوسپند بکشد. فَإِذا أَمِنتُم، حق تعالی چون حکم خائف بگفت، حکم ایمن نیز بگفت، چون ایمن شوی از دشمن یا از بیماری. فَمَن تَمَتَّع‌َ بِالعُمرَةِ إِلَی الحَج‌ِّ، در اینکه خلاف کردند، بهری گفتند: آن کس را گفت که ممنوع باشد چندان مدّت که حج‌ّ از او فایت شود آن حج‌ّ را عمره کند و حلال شود پس تمتّع کند به آن عمره به حج‌ّ سال آینده، و اینکه قول عبد اللّه زبیر است. قولی دگر آن است که انس مالک روایت کرد که، رسول- علیه السّلام- لبّیک زد به حجّه«7» و عمره و آن را«8» قارن نام نهاد. قولی دگر آن است که جابر عبد اللّه انصاری و ابو سعید خدری‌ّ روایت کردند که: سالی صحابه«9» با رسول به حج‌ّ بودند، لبّیک بزدند به حج‌ّ، رسول- علیه السّلام- گفت: ---------------------------------- - (1). مب: دیگ بر سر آتش نهاده بودم و طعام می‌پختم. (2). همه نسخه بدلها: دستوری. (3). همه نسخه بدلها را. (4). همه نسخه بدلها و ربیع. (5). همه نسخه بدلها: کشد. (6). همه نسخه بدلها: دهد. (7). همه نسخه بدلها: حج. (8). مب حج‌ّ. [.....] [اشاره] (9). مج، وز، دب: اصحابان، آج، لب، فق، مب، مر: اصحاب. صفحه : 97 نیّت با عمره گردانی و حلال شوی، پس احرام به حج فرا گیری«1»، و اینکه مانند آن است که ما گوییم. قولی دگر آن است که عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر و سعید بن مسیّب و عطا گفتند: آن باشد که در ماههای حج‌ّ احرام«2» فرا گیرد«3» به عمره، آنگه حلال شود، پس احرام فرا گیرد«4» به حج‌ّ- و اینکه بعینه مذهب ماست در متعه حج‌ّ. راوی خبر گوید که: آن سال که رسول- علیه السّلام- به حج‌ّ وداع می‌شد، امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- را به یمن فرستاد تا خمس معادن«5» ایشان بستاند، و آن قراری که ترسایان نجران داده بودند و بر آن صلح کرده، و آن دو هزار حلّه بود از حلّه‌های اواقی‌ّ، هر حلّه را قیمت چهل درم، برفت تا آن بستاند. رسول- علیه السّلام-«6» گفت: چون اینکه هر دو کار تمام کرده باشی به راه مکّه بیا«7» که مرا به مکّه بینی که من امسال عزم حج‌ّ دارم. او برفت و آن هر دو مهم تمام کرد، و رسول- علیه السّلام- بفرمود«8» تا در [احیاء] [اشاره]«9» و قبایل عرب ندا کردند که: رسول- علیه السّلام«10»- حج‌ّ وداع می‌رود، بشتابی و مساعدت کنی، خلقی عظیم جمع شدند، و رسول- علیه السّلام- از مدینه به در رفت«11» بیست و پنجم ذو القعده«12»، و امیر المؤمنین را اعلام نکرده بود که چه نوع حج‌ّ می‌باید کردن. رسول- علیه السّلام- هدی با خود داشت و حج‌ّ قارن می‌کرد، هدی براند و به ذو الحلیفه آمد و احرام فرا گرفت از آن جا و«13» لبّیک بزد، از آن جا به کراع الغمیم آمد، و مردم بعضی سوار بودند و بعضی پیاده، پیادگان به رنج افتادند«14»، بیامدند و شکایت با رسول کردند. رسول- علیه السّلام- گفت: من چهار پای ندارم که شما را برنشانم، ---------------------------------- - (1). مب: بگیرید، دیگر نسخه بدلها: ها گیرید. (8- 2). مب: ماههای حرام. (3). همه نسخه بدلها: ها گیرد. (4). همه نسخه بدلها: ها گیرد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (6). همه نسخه بدلها او را. (7). مج، وز، دب، آج، لب: بیایی. (9). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). همه نسخه بدلها به. (11). مج، وز، دب، آج، لب: به در آمد، مب، مر: بیرون آمد. (12). مب: بیست و پنجم شهر ذو الحجّه. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: که. (14). مب: به زحمت بودند. [.....] [اشاره] صفحه : 98 امّا بروی و میانها سخت در بندی«1» و رمل به نسیل«2» آمیخته کنی تا آسوده شوی- و اینکه دو نوع [رفتن] [اشاره]«3» باشد، ایشان همچنان کردند و بیاسودند. و امیر المؤمنین- علیه السّلام- از ره یمن روی به مکّه نهاد، و آن حلّه‌ها بیاورده بود«4» از بنی نجران، و در تنگها نهاده و استوار کرده. چون رسول- علیه السّلام- بنزدیک مکّه رسید از ره مدینه، علی [نیز بنزدیک] [اشاره]«5» رسید از راه یمن خواست تا از پیش بیاید و رسول را- علیه السّلام- ببیند و احوالی بداند«6»، بر لشکر خود خلیفه‌ای بداشت، و بیامد و رسول را- علیه السّلام- بدید و بپرسید، و از آنچه کرده بود او را خبر داد، رسول- علیه السّلام- شادمانه«7» شد به دیدار او [و] [اشاره]«8» ترویج [آن کارها] [اشاره]«9» که او را فرموده بود. آنگه گفت: یا علی بم اهللت ، احرام به چه نیّت گرفتی! گفت: یا «10» رسول اللّه، تو مرا نگفتی«11» که چه نوع حج‌ّ را نیّت کنم«12»! [جز آن است] [اشاره]«13»، [243- پ] که من نیّت در نیّت تو بستم و گفتم: اللّهم‌ّ اهلالا کاهلال نبّیک، بار خدایا؟ لبّیکی می‌زنم چنان که رسول تو زد، و نیّت در نیّت«14» او بستم، گفت: یا علی؟ هدی رانده‌ای! گفت: بلی: یا رسول اللّه؟ سی و چهار اشتر«15». رسول- علیه السّلام- گفت: اللّه اکبر؟ و من شصت«16» شش رانده‌ام، 17» فانت شریکی« فی حجی و مناسکی و هدییی ، همچنین بر احرام«18» باش و با نزدیک لشکر شو، و لشکر را بر گیر و با مکّه آی که به مکّه موعد است- إن شاء اللّه. ---------------------------------- - (1). دب: بروی، مب: میانها استوار کنید. (2). کذا: در اساس، مج، آج، لب، فق، مب، مر، وز: سیل، چاپ شعرانی (2/ 108): نبل، که ضبط اساس و نسخه بدلها ظاهرا با معنی لغت سازگار نمی‌افتد. (13- 9- 8- 5- 3). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). همه نسخه بدلها: بستده بود. (6). آج در حاشیه افزوده: یکی، فق کسی، مب، مر شخصی و. (7). دب، لب، مر: شادمان، مب: بسی شادمان. (10). مج: ابم، وز، دب، آج، لب: ای. (11). مج: گفتی. (12). همه نسخه بدلها: کن. (14). مج: عبارت: «تو بستم و گفتم: اللّهم‌ّ ... کاهلال» را تکرار کرده است. (15). وز، مب، مر: شتر. (16). وز: شست و شش، دب، آج، لب، فق، مب، مر: شصت و شش. (17). دب، لب، مب: شریک. (18). مر: با احرام. [.....] [اشاره] صفحه : 99 امیر المؤمنین- علیه السّلام«1» با سر لشکر شد، ایشان را دید آن تنگها برگشاده«2» و حلّه‌ها«3» در پوشیده، گفت: چرا چنین«4» کردی! گفتند: خواستیم تا خود را بیاراییم. آن را که خلیفه کرده بود، گفت: چرا اینکه حلّه‌ها«5» به ایشان دادی! گفت: مرا شفاعت«6» کردند، او را ملامت کرد و ایشان را سخن«7» درشت گفت و بفرمود تا حلّه‌ها«8» بکندند و بیفشاندند و در تنگها بست«9» و گفت: حلّه‌ای هنوز رسول نادیده شما در پوشیدی و مبتذل«10» کردی. ایشان را آن خوش نیامد، کینه در دل گرفتند. چون در مکّه آمدند، زبان در او دراز کردند، و هر کسی شکایتی می‌کرد«11» از او. رسول- علیه السّلام- بفرمود تا آواز دادند«12» و مردم جمع شدند، آنگه خطبه بکرد و در آخر بگفت: 13» ارفعوا السنتکم عن علی‌ّ بن ابی طالب فانّه خشن« فی ذات اللّه غیر مداهن فی دینه ، زبان از علی برداری که او مردی درشت است در حق‌ّ خدا و مداهنه نکند در دین«14». مردم نیز«15» شکایت او نکردند، و کراهت رسول در آن معنی بشناختند، و رسول- علیه السّلام- و امیر المؤمنین بر احرام بودند، و بیشتر مردم که با رسول بودند هدی نداشتند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ أَتِمُّوا الحَج‌َّ وَ العُمرَةَ لِلّه‌ِ- تا به آخر آیت. رسول- علیه السّلام- صحابه را جمع کرد و آیت برایشان خواند و گفت: هر که«16» هدی رانده‌ای«17» بر احرام بایستی، و هر که«18» هدی نرانده‌ای«19» حلال شوی که خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و دخلت العمرة فی الحج‌ّ، و عمره در حج‌ّ شد، و شبّک بین اصابعه، و انگشتان درهم افگند، و آنگه گفت: 20» لو استقبلت [من امری] [اشاره]« ما استدبرت ---------------------------------- - (1). مج، مر برفته: مر برفت. (2). مب: که بارها گشوده. (8- 5- 3). دب، آج: چونین. (4). اساس و همه نسخه بدلها: حلّها/ حلّه‌ها. (6). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 109): شناعت. (16- 7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سخت. (9). مب: بستند. (10). کذا: در اساس، مج، وز: متبدّل، دب، آج، لب، فق، مب، مر: مبدّل. (11). مب: می‌کردند. (12). مب: منادی کردند. (13). مر: فاوخش. (14). مب خود. (15). مب: مردم زبان از شکایت او کوتاه کردند. (17). مب: هر کدام. [.....] [اشاره] (18). مب: رانده‌اید. (19). مب: نرانده‌اید. (20). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 100 الله ما سقت الهدی،} اگر اینکه که اکنون می‌دانم، پیش از اینکه دانستمی هدی نراندمی. آنگه بفرمود تا منادی ندا کردن گرفت که«1»، رسول خدای می‌فرماید که: هر که هدی نرانده است باید که حلال شود. مردم بهری«2» حلال شدند و بهری«3» بر احرام بایستادند، و خلاف فرمان رسول کردند و گفتند که«4»: رسول اللّه؟ اشعث اغبر و نحن نلبس الثّیاب و نقرب النّساء و ندهن، رسول خدای چنین کالیده [موی] [اشاره]«5» و گرد زده می‌آید و ما جامه‌ها«6» در پوشیم و با زنان نزدیکی کنیم و غسل کنیم و روغن در سر مالیم«7»! ما هرگز اینکه نکنیم و حلال نشویم؟ بهری دگر گفتند: ما شرم داریم که آب از سرها ما فرو می‌چکد«8» از غسل جنابت، و رسول خدای اشعث و اغبر می‌آید، و گفتا گوی«9» می‌کردند. رسول- علیه السّلام- بر آن منکر شد، و گفت: من برای آن حلال نمی‌شوم که هدی رانده‌ام، و اگر نه هدی بودی من نیز حلال شدمی. فایده نداشت گروهی حلال شدند و گروهی اصرار کردند، [همانا در آن] [اشاره]«10» خود را و ضیعتی می‌پنداشتند«11» و اعتقادی کرده بودند که در آن وضع قدری هست. رسول- علیه السّلام- روی به یکی از ایشان کرد و گفت: تو هدی رانده‌ای! گفت: نه. گفت: چرا حلال نشوی«12»! گفت: و اللّه که من حلال نشوم هرگز و تو محرم«13»، رسول [244- ر] [اشاره]- علیه السّلام- گفت: انّک لن تؤمن بهذا ابدا ، تو هرگز به اینکه ایمان نیاری«14». سبب نزول«15» آیت و وقت نزولش و سبب متعه حج‌ّ اینکه بود. و از جمله آنان که متعه حج‌ّ گویند، جماعتی صحابه و تابعین‌اند که نام ایشان گفته شد پیش از اینکه، گفت: آن کس که حج متمتّع«16» کند آنچه میسّر شود او را از ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: ندا کردند گفت که، مب، مر: ندا کردند که. (3- 2). همه نسخه بدلها: بعضی. (4). همه نسخه بدلها: گفتند یا . (10- 5). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). اساس و همه نسخه بدلها: جامها/ جامه‌ها. (7). همه نسخه بدلها: بر سر کنیم. (8). دب، آج، لب، فق، مب: سرهای ما می‌چکد. (9). فق، مب، مر: گفت و گوی. (11). مر: همانا خود را در آنچه کردند خوب می‌پنداشتند. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نشدی. (13). مب: هرگز حلال نشوم تا تو محرم باشی. [.....] [اشاره] (14). دب: نیاوردی، آج، لب، فق، مب، مر: نیاوری. (15). دب اینکه. (16). دب: ممتّع. صفحه : 101 هدی. و «ما» در محل‌ّ رفع است- چنان که برفت پیش از اینکه- علی تقدیر: فعلیه ما استیسر من الهدی. و فقها گفتند: آن متمتّع را که هدی واجب بود محتاج بود به چهار شرط: یکی آن که احرام به عمره در ماه حج‌ّ آرد، دوم آن که حلال شود هم در ماه حج‌ّ، سیم«1» آن که احرام به حج‌ّ گیرد هم در ماه حج‌ّ و در احرام حج‌ّ با میقات نشود و اینکه بعینه مذهب ماست جز که ما حتم گوییم و فقها نگویند، و مذهب ما آن است که هر کس که نه حاضری المسجد الحرام باشد فرض او تمتّع«2» است و صفت او آن بود که چون به میقات اهلش رسد احرام گیرد به عمره اوّلا، و در لبّیک بگوید: لبّیک بمتعة بعمرة الی الحج‌ّ، و همچنین«3» می‌رود لبّیک زنان می‌شود تا آنگه که خانه‌ها«4» ی مکّه ببیند. چون عروش مکّه ببیند لبّیک رها کند، و چون در مکّه شود باید که بر غسل باشد، و اولیتر آن بود که غسل از چاه میمون یا «5» چاه فخ‌ّ کند، و از بالای مکّه در شهر شود، و چون بیرون آید از زیر شهر بیرون آید، و مستحب آن است که در مکّه پای تهی رود«6»، و بر«7» غسل در مسجد رود، و از در بنی شیبه در شود«8» و پای برهنه کند، و دعواتی که در کتب عبادات مشروح است به هر جای می‌خواند. آنگه آهنگ حجر اسود«9» کند، و از آن جا آهنگ طواف کند و آن را استلام کند اوّلا و بوسه بر دهد، یا دست در او مالد، یا اشارت کند به حسب تمکّن. آنگه هفت بار گرد خانه طواف کند، و در هر شوطی استلام ارکان بکند و دعوات بخواند. چون از طواف فارغ شود به مقام ابراهیم آید و دو رکعت نماز بکند، آن را رکعتی«10» الطّواف خوانند. آنگه بیاید و میان صفا و مروه سعی کند هفت بار، ابتدا به صفا کند و ختم به مروه، و بر صفا بایستد و روی به کعبه کند و دعا بخواند و در هر نوبتی از سعی هروله بکند بین المیلین که سنّت اینکه است. چون فارغ شود، تقصیر بکند اعنی ---------------------------------- - (1). مج، وز: سه‌ام. (2). فق: متمتّع. (3). دب، اج: هم چونین. (4). اساس و همه نسخه بدلها: خانها/ خانه‌ها. (5). مج: تا. (6). مب: پای برهنه. (7). آج، لب، فق، مب: و با. (8). مب: به مسجد شود. (9). مب، مر: حجر الاسود. (10). دب، آج، لب، فق، مب: رکعت. صفحه : 102 پاره‌ای از موی سر و محاسن بگیرد و حلال شود از هر چه احرام داشت از آن الّا زنان و طیب و صید برای حرمت حرم«1». و مستحب آن است که جامه دوخته در نپوشد تا متشبّه باشد به محرمان، آنگه همچنان«2» باشد تا روز ترویه، [روز ترویه] [اشاره]«3» غسل کند و باید که وقت زوال بود آنگه نماز پیشین و دیگر بکند، و عقیب«4» آن احرام گیرد [به حج‌ّ، پس] [اشاره]«5» از آن که نماز احرام بکند شش رکعت یا دو رکعت و در دعا ذکر عمره نکند که عمره تمام شد او را ذکر حج کند، پس آنگه«6» اگر پیاده [بود هم از آن جا که] [اشاره]«7» احرام گرفته باشد آغاز لبّیک زدن کند، و اگر سوار باشد آنگه که راحله او برخیزد، چون با بطح رسد آواز«8» بلند کند و طواف خانه نکند«9»، [روی به منا نهد] [اشاره]«10» و به منا شود و شب آن جا«11» باشد، و بامداد به عرفات آید، و روز آن جا باشد، چون وقت زوال بود غسل بکند و نماز پیشین و دیگر به جمع بگزارد و [به موقف] [اشاره]«12» بایستد و بر کوه نشود الّا عند ضرورة«13». و حدّ عرفات از بطن عرنه است تا«14» به ثویّه تا«15» به نمره تا«16» به ذی المجاز، بر زمین بایستد و دعای موقف خواندن گیرد تا آفتاب فرو شدن. [چون آفتاب فرو شود] [اشاره]«17» از عرفات بیاید و نماز شام به مزدلفه آرد، و اگر از شب ربعی شده باشد هر دو نماز به جمع بکند [244- پ] آن جا، و مزدلفه در مشعر الحرام است. و حدّ مشعر الحرام از میان مأزمین است تا به حیاض تا به وادی محسّر، به موقف مشعر در اینکه میانه باید«18» تا باشد، چون صبح بر آید نماز بامداد بکند و به موقف ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حج. [.....] [اشاره] (2). دب: چونان. (17- 12- 10- 7- 5- 3). اساس: افتادگی دارد با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مج، آج، لب: عقب. (6). مج، مب، مر: پس از آن که (8). دب، آج، لب، فق را. (9). دب، آج، لب، فق، مر: بکند، مب: کند. (11). دب، مب: شب به منا. (13). دب، آج، لب، فق، مر: عند الضّرورة، مر: به کوه نرود مگر در حال ضرورت. (14). چاپ شعرانی (2/ 111): یا . (15). همه نسخه بدلها: یا . (16). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . (18). آج، لب، فق: ماند، دب، مر: بماند، در اینکه میان بماند. صفحه : 103 بایستد به مشعر الحرام، و تا آفتاب بر نیاید از وادی محسّر بنگذرد، از آن جا به منا آید و هفت سنگ بیندازد به جمرة القصوی که جمرة العقبه گویند آن را، از جمله هفتاد ریگ«1» که دارد بر گرفته از مزدلفه تا به منا، و باقی دارد تا تمامی ایّام تشریق هر روز بیست و یک بیندازد، آنگاه همان روز با مکّه آید، و طواف زیارت بکند و نماز مقام ابراهیم بکند، و سعی صفا و مروه بکند- چنان که اوّل بار کرد. چون اینکه کرده باشد، از همه چیز حال شود الّا از زنان، آنگه باز آید و طواف النّساء بکند. چون کرده باشد، زن نیز بر او حلال شود. آنگه با منا آید، و هر روزی«2» از ایّام تشریق بیست و یک سنگ می‌اندازد«3» به سه جمره: الاولی و الوسطی و العقبه، و آن سه روز بود بعد یوم النّحر، از پس روز نحر. و اینکه ایّام اولیتر آن باشد که به منا مقام کند، و اگر خواهد«4» با مکّه آید و طواف خانه می‌کند«5»، چون ایّام التّشریق گذشته باشد با مکّه آید و طواف خانه کند- طواف الوداع- و وداع بکند. و اگر صرورت«6» بود و حج‌ّ نکرده بود لا بدّ چاره سازد که در خانه کعبه شود و نماز کند آن جا. چون طواف وداع بکند بر گردد، و به درمی خرما بخرد و به درویشان دهد تا کفّارت خللی باشد که افتاده بود- اینکه جمله‌ای است مجمل از سیاقت حج‌ّ متمتّع. فَمَن لَم یَجِد، اگر کسی هدی نیابد یا بها ندارد، فَصِیام‌ُ ثَلاثَةِ أَیّام‌ٍ فِی الحَج‌ِّ، ای فعلیه صیام ثلثة ایّام فی الحج‌ّ، و جهد بکند تا هدی بخرد، اگر نیابد بهایش بنزدیک معتمدی رها کند تا بخرد و به نیابت او بکشد«7» طول ذی الحجّة. اگر نیابد و کسی نباشد که اینکه تکفّل کند یا بها ندارد، آنگه به عوض آن ده روز روزه دارد، سه روز در حج‌ّ، و آن روزی باشد پیش«8» روز ترویه، و روز ترویه، و روز عرفه، و اینکه سه روز پیوسته باید. و اگر اینکه ایّام فوت شود رها کند تا ایّام تشریق برود«9»، ---------------------------------- - (1). اساس در حاشیه سنگ. (2). اساس: هروزی/ هر روزی. [.....] [اشاره] (3). مب: بیندازد. (4). دب، آج، لب، فق، مب که. (5). مر و. (6). همه نسخه بدلها: ضرورت. (7). مب در. (8). آج، لب، فق، مب، مر از. (9). مب: بگذرد. صفحه : 104 آنگه اینکه سه روز«1» بدارد«2»، و هفت روز چون با خانه آید بدارد، و اینکه قول عطا و قتاده است و مجاهد گفت: اینکه هفت روز در راه بدارد. و عبد اللّه عمر گفت و حسن و مجاهد«3» که: آن سه روز از آنگه که احرام گیرد تا ماهها تمام شدن، هر گه که خواهد بدارد. امّا ایّام تشریق روزه‌یش«4» حرام است بنزدیک ما، و اینکه قول جماعتی مفسّران است. تِلک‌َ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ، آن ده روز تمام باشد، اشارت است [245- ر] به اینکه سه روز و آن هفت«5»، چون مجموع کنند ده«6» تمام باشد، و ذکر «کامله» برای تأکید آورد، چنان که: زید نفسه و القوم کلّهم اجمعون«7»، چنان که اعشی گوید: ثلاث بالغداة فهن‌ّ«8» حسبی

و ست‌ّ حین یدرکنی المساء فذلک تسعة فی الیوم ری‌ّ

و شرب المرء فوق الرّی‌ّ داء و قال الفرزدق: ثلاث و اثنتان فهن‌ّ خمس

و سادسة تمیل الی شمام و بعضی دگر گفتند: کاملة بالهدی، و اینکه قول حسن است روایت از باقر- علیه السّلام، و قولی دیگر آن است که: کاملة بالثّواب، و قیل: کاملة بحدودها و شرائطها. و بعضی دگر گفتند: «کاملة» برای آن گفت تا ایهام«9» نیفگند که «واو» به معنی «او» است چنان که هست فی قوله تعالی: فَانکِحُوا ما طاب‌َ لَکُم مِن‌َ النِّساءِ مَثنی وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ«10» وَ سَبعَةٍ إِذا رَجَعتُم. (3). مب و قتاده. (4). آج، لب، فق، مب، مر: روزه‌اش. (6- 5). چاپ شعرانی (2/ 113) روز. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اجمعین. (8). دب، لب، فق، مب، مر: فمن. [.....] [اشاره] (9). وز، مر: ابهام. (10). سوره نساء (4) آیه 3، آج، لب، فق الایة، چاپ شعرانی ذلِک‌َ لِمَن لَم یَکُن أَهلُه‌ُ حاضِرِی المَسجِدِ الحَرام‌ِ (11). دب، مب از. صفحه : 105 آن است که از خانه ایشان تا به مکّه دوازده میل باشد از چهار جانب. عبد اللّه عبّاس و مجاهد گفتند: حاضران مسجد اهل حرم«1» باشند، و مکحول و عطا گفتند: آنان که از میان مکّه«2» خانه دارند، و زهری و مالک گفتند: آنانند که خانه ایشان در عرفه و عرنه و پیرامن مکّه باشد، آنان که چنین باشند فرض ایشان قران یا افراد باشد، و آنان که وراء«3» اینکه باشند«4» فرض ایشان تمتّع«5» باشد. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ، از خدای بترسی در مراعات و محافظت حدود و احکام و فرایض حج‌ّ. وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ شَدِیدُ العِقاب‌ِ، و بدانی که خدای تعالی سخت عقوبت است آنان را که حدود و احکام او را کار نبندند و از آن تعدّی کنند. و فرق میان عذاب و عقاب آن است که عذاب شاید که مبتدا بود بی سببی، و لکن عقاب الّا به استحقاق نباشد عقیب«6» فعلی که موجب آن بود. الحَج‌ُّ أَشهُرٌ مَعلُومات‌ٌ، «حج‌ّ» مرفوع است به ابتدا، و «اشهر معلومات» خبر اوست، و خبر باید که«7» مبتدا بود، و اینکه جا چنین نیست برای آن که حج‌ّ ماه نباشد، پس لا بدّ بود از تقدیر محذوفی، و اینکه از باب وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«8» ...، وَ جاءَ رَبُّک‌َ«9» باشد، علی تقدیر حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه و تقدیر اینکه باشد«10»: وقت الحج‌ّ اشهر معلومات، چنان که: الحرّ شهران و البرد شهران، یعنی وقت الحرّ و وقت البرد [245- پ] [اشاره]. و کسائی گفت عرب گوید: الصّید شهران و الطّیلسان ثلاثة اشهر، یعنی اوان«11» الصّید و اوان الطّیلسان، اینکه قول کسائی است، و زجّاج گفت: اشهر الحج‌ّ اشهر معلومات، و معنی متقارب است، و آن شوّال است و ذو القعده و ده روز از ذو الحجّة علی قول بعض المفسّرین، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و عبد اللّه عمر و ابراهیم و ---------------------------------- - (1). اساس: حرام، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مب: آنان باشند که در میان. (3). مب: دور از. (4). دب، آج، لب، فق، مر: باشد. (5). مب و افراد. (6). آج، لب، فق: عقب. (7). مر تابع. (8). سوره یوسف (12) آیه 82. (9). سوره فجر (89) آیه 22. (10). مب که. (11). همه نسخه بدلها: زمان. [.....] [اشاره] صفحه : 106 شعبی و مجاهد و حسن و مذهب ماست، و روایت محمّد بن علی‌ّ الباقر- علیهما السّلام. و بر قول بعضی دگر، و آن عطا و ربیع و طاووس و إبن شهاب است، نه روز از ذو الحجّة، چه بر قول ایشان وقوف«1» به عرفات واجب است«2» به مشعر واجب نیست«3»، حج‌ّ درست بود بی آن، و بنزدیک ما وقوف به موقفین واجب است، و از جمله ارکان است، و حق تعالی عبارت کرد از دو ماه و ده روز به «اشهر» و آن جمله قلیل است، و اقل‌ّ جمع بر مذهب درست سه باشد، آن ده روز را به یک ماه برخواند برای آن فعلی در بعضی از او«4» واقع است، و چون فعل«5» در بعضی«6» روز یا ماه واقع باشد عرب اضافت با جمله ماه یا روز کنند«7»، گویند: خرجنا یوم الجمعة و فی اوائل الشّهر و فی النّصف الاوّل منه و شهر کذا و قدمنا مکّة یوم التّرویة، و اگر چه اینکه خروج در بعضی از روز و بعضی از ماه بوده باشد. و امّا شوال، اگر چه بسیار مردمان باشند که در اینکه ماه در راه حج‌ّ نباشند در ساز و اهبت«8» و نیّت حج‌ّ باشند، برای آن شوّال را ماه حج‌ّ خواند«9»، و آنان که از اقاصی«10» بلاد آیند ایشان خود«11» در راه باشند، و آن از جمله افعال حج‌ّ بود برای آن که قضای مناسک بی قطع مسافت ممکن نباشد. و برای آن «معلومات» گفت، که اینکه جمعی باشد که هر یکی از وحدان او مؤنّث باشد، و اینکه جا نه چنین است بل که«12» «شهر» مذکّر است، پس «معلومة»«13» بایست تا گفتی«14»، و لکن چون «شهر» مشتمل باشد علی«15» ایّام و لیال«16»، بر روزها و شبها- و آن جمع بود و جمع مؤنّث- هر ماهی را از روی معنی بر تقدیر مؤنّثی بنهاد، چون جمع کرد ماه را جمع مؤنّث کرد- از اینکه وجه که بیان کردیم. ---------------------------------- - (1). مر: توقّف. (3- 2). مر و. (4). مج: بعضی روزه، مب: از آن ماه. (5). مب: فعلی. (6). مب از. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کند. (8). مب: تهیّه. (9). مب: ماه ذی حج خوانند. (10). مر: اقصی. (11). مب در اینکه ماه. (12). مب: برای. (13). مج: معلوم. (14). مب، مر. گفت. (15). مب: بر. [.....] [اشاره] (16). مب: لیالی. صفحه : 107 و بعضی دگر گفتند: مراد خود سه ماه تمام است، برای آن که تمامی حج‌ّ در تمامی ماه ذو الحجّه پیوسته است، نبینی که متمتّع چون هدی نیابد بهایش رها کند«1» بنزدیک کسی تا بخرد و به نیابت او بکشد«2» به منا در طول ذی الحجّه. پس از اینکه«3» وجه ذو الحجّه به یک بار از جمله ماههای حج‌ّ باشد، و اینکه وجهی قریب است. اکنون بدان که: هر کس که در جز اینکه ماهها احرام گیرد، احرامش درست نباشد به حج‌ّ و آن عمره سنّت باشد، چنان که آن کس که در نمازی شود پیش [246- ر] از وقت آن نماز او را به نافله‌ای مجزی باشد، و اینکه قول عطا و طاووس و مجاهد است، و مذهب اوزاعی و شافعی. و مذهب مالک و ثوری و ابو حنیفه و محمّد مکروه است که چنین کند اگر کند روا باشد و مجزی از او. و مذهب ما آن است که: احرام پیش از وقت حج‌ّ و رسیدن او به میقات اهلش درست نباشد، دلیل ما قوله تعالی: الحَج‌ُّ أَشهُرٌ مَعلُومات‌ٌ. و المعنی وقت الحج‌ّ و اوان الحج‌ّ. چون تخصیص کرد حج‌ّ را به اینکه ماهها باید تا مخصوص باشد، و الّا اینکه تخصیص را فایده«4» نبود چون نماز نبینی که چون تخصیص کرد آن را به مواقیت هر یکی مختص‌ّ آید به وقتی، چون پیش از وقت کند درست نباشد، فکذلک الاحرام بالحج‌ّ. فَمَن فَرَض‌َ فِیهِن‌َّ الحَج‌َّ، قیل معناه: قدّر، هر که او در اینکه ماهها با خویشتن تقریر و تقدیر حج‌ّ کند، و گفته‌اند معنی آن است که: فمن اوجب علی نفسه، هر که او در اینکه ماهها بر خویشتن [حج‌ّ واجب کند] [اشاره]«5» بالخوض فیه، به آن که در او خوض و شروع کند از احرام و لبّیک زدن و آنچه افعال حج‌ّ بود. فَلا رَفَث‌َ وَ لا فُسُوق‌َ وَ لا جِدال‌َ«6»، إبن کثیر و ابو عمرو و یعقوب خواندند: فلا رفث و لا فسوق و لا جدال«7»، اینکه دو به رفع، و اینکه«8» باز پسین به فتح، چنان که امیّه گفت: فلا لغو و لا تأثیم فیها

و ما فاهوا به لهم«9» مقیم ---------------------------------- - (1). مب: بهای هدی گذارد. (2). مج، وز: بکشاند، مب او در هدی بکشد. (3). مب: پس بدین. (4). مب: فاییده (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر فی الحج‌ّ. (7). آج، فق، مب فی الحج، لب فی الحجّة. (8). لب، فق، مر دو، مب: آن دو. (9). دب، آج، لب، فق، مب: ابدا. صفحه : 108 و ابو رجاء العطاردی‌ّ در شاذّ به عکس اینکه خواند: فلا رفث و لا فسوق و لا جدال، باز پسین به رفع، و دو گانه پیشین به فتح، چنان که شاعر گفت و اخفش آورد: ذاکم و جدّکم الصّغار بعینه

لا ام‌ّ لی إن کان ذاک و لا أب و ابو جعفر هر سه به تنوین و رفع خواند، و باقی قرّاء همه به فتح خواندند بر عکس قراءت ابو جعفر، و چون به فتح خوانند معنی نفی جنس بود، چنان که: لا رجل فی الدّار و لا امرأة و چون به رفع«1» و تنوین خوانند، معنی نفی یکی باشد. منکّر از جمله جنس، چنان که: لا رجل فی الدّار و لا امرأة، در اینکه وجه شاید که دو مرد«2» در سرای باشند یا جماعتی، برای آن که او نفی یکی کرد، و بر قراءت اوّل هیچ کس از جنس مردمان نه یکی و نه جماعتی نشاید تا«3» باشند، هذا هو الفرق بین«4» القراءتین من جهة المعنی اکنون مفسّران خلاف کردند در معنی آیت، عبد اللّه مسعود و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر«5» و حسن بصری و عمرو بن دینار و مجاهد و قتاده و ابراهیم و ربیع و زهری و سدّی و عطا و عکرمه و ضحّاک گفتند: مراد به «رفث» جماع است- و اینکه مذهب ماست، و طاووس و ابو العالیه گفتند: مراد تعریض«6» به جماع است و ذکر آن کردن پیش زنان. و عطا گفت [246- پ] [اشاره]: وعده مرد است«7» زن را به جماع بعد الاحلال من الاحرام. حضیر بن قیس«8» گفت: با عبد اللّه عبّاس«9» بودم در راه حج‌ّ. چون فرود آمدیم، او بیامد و تعهّد شتر می‌کرد در میانه دنبال شتر به دست گرفت، و می‌پیخت«10» چنان که عادت رحّال«11» باشد، و می‌گفت: و هن‌ّ یمشین بنا همیسا

ان یصدق«12» الطّیر ننک لمیسا او را گفتم: أ ترفث و انت محرم، رفث می‌گویی و تو محرمی! گفت: إنّما الرّفث ---------------------------------- - (1). چاپ شعرانی (2/ 115): بر منع. (2). چاپ شعرانی دو زن. (3). مب: که. (4). دب، آج، لب، فق، مر: من. [.....] [اشاره] (5). همه نسخه بدلها: عبد اللّه بن عمر. (6). وز: تعرّض. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مراد است. (8). همه نسخه بدلها: حصین بن قیس. (9). وز و عبد اللّه عمر و حسن بصری. (10). آج، مب: می‌پیچید، فق: می‌هحت. (11). همه نسخه بدلها: رجال. (12). وز، دب، آج، لب، فق: صدق. صفحه : 109 ما قیل عند النّساء، اینکه رفث آنگه باشد که پیش زنان گویند، اشارت به آن«1» می‌کند که: الرّفث ذکر الجماع عند النّساء. و علی‌ّ بن طلحه روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که گفت: «رفث» جماع بود و قبله و لمس و تعریض کردن مر جماع را به فعل و قول. و بعضی دگر گفتند: «رفث» کلام فحش«2» بود و سخن زشت، کما قال العجاج:

عن اللّغا و رفث التّکلّم وَ لا فُسُوق‌َ، عبد اللّه عبّاس و حسن و طاووس و سعید جبیر و قتاده و ربیع و زهری‌ّ و قرظی‌ّ گفتند: جمله معاصی باشد، و اینکه مصدر است، و الاسم الفسق. ضحّاک گفت: یکدگر را به لقب خواندن باشد، من قوله تعالی: وَ لا تَنابَزُوا بِالأَلقاب‌ِ بِئس‌َ الِاسم‌ُ الفُسُوق‌ُ بَعدَ الإِیمان‌ِ«3» إبن زید گفت: الذّبح للاصنام«4»، چیزی برای اصنام کشتن باشد، به آمدن رسول اینکه معنی منقطع شد که خدای تعالی آیت فرستاد: وَ لا تَأکُلُوا مِمّا لَم یُذکَرِ اسم‌ُ اللّه‌ِ عَلَیه‌ِ وَ إِنَّه‌ُ لَفِسق‌ٌ«5» ...، و هر چه نه به نام خدای کشته بودندی حرام کرد و گفت: آن فسق است، و نیز قوله: أَو فِسقاً أُهِل‌َّ لِغَیرِ اللّه‌ِ بِه‌ِ.«6» ابراهیم و مجاهد و عطا گفتند: هو السّباب، یکدیگر را دشنام دادن باشد، لقوله- علیه السّلام-:7» سباب المسلم فسوق« و قتاله کفر. عبد اللّه بن عمر گفت: هر چه محرم را از آن نهی کردند در حال احرام از قتل«8» صید و ناخن گرفتن و موی سر گرفتن، و آنچه مانند اینکه است. و در اخبار ما هست: الفسوق، الکذب، دروغ باشد. وَ لا جِدال‌َ، و عبد اللّه مسعود و عبد اللّه عبّاس و عمرو بن دینار و سعید جبیر و عکرمه و ضحّاک و زهری و عطاء بن یسار و عطاء بن ابی رباح و قتاده گفتند: «جدال» مجادله و مخاصمه بود، و عبد اللّه عمر گفت: دشنام دادن و منازعت بود. قرظی‌ّ گفت: «جدال» آن بود که قریش چون حج‌ّ بکردندی«9» با هم خصومت و ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به او. (2). مب: کلام درشت. (3). سوره حجرات (49) آیه 11. (4). مج: الاصنام. (5). سوره انعام (6) آیه 121. (6). سوره انعام (6) آیه 145. [.....] [اشاره] (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فسق. (8). چاپ شعرانی (2/ 116): قبیل. (9). دب، اج، لب، فق: بکردند، مب، مر: کردند. صفحه : 110 منازعت کردندی اینان گفتندی«1». حجّنا أتم‌ّ«2» من حجّکم، حج‌ّ ما از حج‌ّ شما تمامتر است، و آنان هم اینکه گفتندی«3» و در اینکه باب خصومت کردندی. القاسم بن محمّد گفت، آن بود که قومی گفتندی: الحج‌ّ الیوم، و گروهی دگر گفتندی [247- ر] [اشاره]: الحج‌ّ غدا، یکی گفتی: حج‌ّ امروز است، و یکی گفتی: فرد است، در اینکه باب خصومت کردندی. إبن زید گفت: آن بودی که هر یکی به موقفی بایستادندی، آنگه هر گروهی دعوی کردندی که: موقف ابراهیم آن«4» است که ما ایستادیم«5». مقاتل گفت: «جدال» آن بود که در حج‌ّ وداع رسول- علیه السّلام- فرمود صحابه را که: هر که هدی نرانده است حلال شود و حج‌ّ عمره کند، گروهی مخالفت کردند و گفتند: ما نکنیم که ما احرام به حج‌ّ گرفته‌ایم، و در اینکه گفت و گوی کردند- چنان که بیان کردیم- فذلک جدالهم. و مجاهد گفت: «جدال» آن بود که گروهی حج‌ّ ذو الحجّه کردندی، و گروهی تأخیر کردندی تا دگر ماه و دگر وقت، و ذلک النّسیی‌ء الّذی ذکره اللّه فی قوله: إِنَّمَا النَّسِی‌ءُ زِیادَةٌ فِی الکُفرِ«6» ...، و گروهی گفتندی: اینکه رواست و گروهی گفتندی: روا نیست فذلک جدالهم. و در اخبار اصحاب ما آمد که «جدال» قول الرّجل«7»: لا و اللّه و بلی و اللّه صادقا او کاذبا، گفتن: لا و اللّه و بلی و اللّه باشد به راست یا به دروغ. و اهل معانی گفتند: صورت نفی است و معنی نهی، ای لا ترفثوا و لا تفسقوا و لا تجادلوا، یعنی رفث و فسوق و جدال مکنی، چه اگر خبر بودی دروغ بودی، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: لا حلف فی الاسلام و لا فتک فی الاسلام ، المعنی لا تحلفوا و لا تفتکوا. ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: هر کس که او حج‌ّ خانه ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: اینکه گفتی. (2). وز: اتمم، دب: خیر. (3). همه نسخه بدلها با هم. (4). مب: اینکه. (5). مب، مر: ایستاده‌ایم. (6). سوره توبه (9) آیه 37. (7). آج، لب، فق، مب: الرّجال. صفحه : 111 خدای بکند و رفث و فسوق«1» نکند از گناه به در آید چنان که آن روز که از«2» مادر بزاد. وهیب بن الورد می‌گوید: با سفیان ثوری طواف خانه می‌کردم در شب، سفیان برفت و من در حجر شدم و نماز می‌کردم، سر بر سجده نهادم، آوازی شنیدم که از میان استار کعبه به در می‌آمد«3» و می‌گفت: یا جبریل«4» اشکو الی اللّه ثم‌ّ الیک ما یفعل هؤلاء الطّائفون حولی من تفکّههم فی الحدیث و لغطهم«5» و سومهم. وهیب«6» گفت: من تأویل«7» که خانه با جبریل شکایت می‌کند، می‌گفت: شکایت می‌کنم با خدای پس«8» با تو ای جبریل از آن که اینکه طواف کنندگان می‌کنند از مزاح و گفتا گوی«9» در پیرامن من«10» و نرخ چیزها کردن. و اصل «جدال» و «جدل» و «مجادله» از جدالت است و هو الارض و آن«11» زمین باشد، یقال: جادلته فجدلته، ای صارعته فصرعته علی الارض. وَ ما تَفعَلُوا مِن خَیرٍ یَعلَمه‌ُ اللّه‌ُ، و آنچه شما کنی از خیر خدای داند. آیت وارد است مورد ترغیب«12»، و معنی آن است که: من عالمم به آنچه می‌کنی از خیر و بر من فرو«13» نمی‌شود تا واثق باشی به آن که بر من بنشود به وقت جزا به اجزا و تفاصیل آن عالمم تا همه را جزا به سزا بدهم [247- پ] [اشاره]، چه از حق‌ّ آن که عالم الذّات بود آن است که عالم بود به همه معلومات بر هر وجهی که صحیح بود که بدانند. آنگه تحریض«14» کرد خلق را بر طاعت و پرهیزگاری، گفت: وَ تَزَوَّدُوا، و زاد برگیری، فَإِن‌َّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی، که بهترین زاد تقوی و پرهیزگاری است. مفسّران گفتند: آیت وارد است در باب قومی که ایشان از یمن به حج آمدندی بی زاد، گفتند«15»: نحن وفد اللّه افتراه لا یطعمنا، ما وفد خداییم ما را طعام نخواهد«16» دادن! ---------------------------------- - (1). چاپ شعرانی (2/ 117) و جدال. (2). همه نسخه بدلها بجز مر: کز. (3). لب: می‌آید. (4). فق: جبرئیل. [.....] [اشاره] (5). دب: تعظیم. (6). مب، مر: وهب. (7). همه نسخه بدلها بجز مر بر آن کردم. (8). مج، وز، دب، لب، فق، مر: خدایش، با توجّه به آج و ترجمه عبارت تصحیح شد. (9). لب، مب: گفتگوی، فق، مر: گفتگوی. (10). مج: اینکه، مب: وی. (11). دب، آج، لب، مر به. (12). مب را. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر من فوت. (14). دب، لب، فق، مب، مر: تحریص. (15). مب: گفتندی. (16). مر: نخواهند. صفحه : 112 و بعضی گفتند«1»: نحن مر تحلون الی اللّه و حجّاج بیت اللّه لا یطعمنا! ما به خدای می‌شویم«2» و حجّاج خانه خداییم«3» گمان بری که ما را«4» طعام ندهد! آنگه در راه یا سؤال کردندی یا غصب«5» و سلب، خدای تعالی ایشان را نهی کرد از آن که بی زاد به حج روند تا ایشان را یا راه باید زدن و یا سؤال کردن و یا وبال و عیال باشند بر مردمان. مفسّران گفتند: زاد حاج‌ّ کعک و زیت و خرما و پست و مانند اینکه بود، و در اینکه باب حجری«6» نیست هر کس آنچه بر تواند گرفتن به حسب قوّت و حاجت هر کس آنچه خواهد و تواند گرفتن برگیرد. عبد اللّه عمر گفت: جماعتی بودند که به حج شدندی و زاد برگرفتندی، چون احرامها گرفتندی آن زاد بینداختندی و زادی نو طلب کردندی، بس«7» بدی«8» که به دست آمدی، و بدی«9» که به دست نیامدی، به رنج افتادندی، خدای تعالی گفت: وَ تَزَوَّدُوا فَإِن‌َّ خَیرَ الزّادِ، و مراد آن که زادی که داری نگه داری تا به رنج نیوفتی. آنگه گفت: اینکه زاد از دو روی«10» برگیری: یکی برای راه حج، یکی برای سفر قیامت. اینکه زاد کعک و خرما بود، و آن زاد عمل صالح و تقوی بود. گروهی گفتند: مراد به هر دو زاد، زاد سفر حجاز است، یعنی زادی که به آن مستغنی باشی از مردمان، و زادی از تقوی که تو را منع کند از غصب«11» و قطع طریق تا«12» زاد ظاهر مانع بود تو را از سؤال، و زاد باطن مانع بود از معاصی. و اهل اشارت گفتند: خدای چون ذکر سفر حج کرد مکلّفان را سفر قیامت یاد آورد و گفت: برای اینکه راه زادی ساختی که به یک دو ماه بروی و باز آیی برای سفری که چون بروی آن جا بمانی و نیز باز نیایی، اگر اینکه را«13» زاد باید، اولی و احری که آن را زاد باید. زاد اینکه راه گران باری بود، و زاد آن راه سبک باری بود. اینکه جا هر چه ---------------------------------- - (1). وز: گفتندی. (2). مب: می‌رویم. [.....] [اشاره] (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: اوییم. (4). مج، وز به. (5). لب، فق: غضب. (6). دب، فق، مر، مب: حرجی. (7). کذا: در اساس، دب، لب، فق، دیگر بدلها: پس. (9- 8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بودی. (10). مج: زاد از دو روزی. (11). دب، آج، لب، مر: غصب و سلب، فق، مب، غضب. (12). اساس: یا ، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت تصحیح شد. (13). دب، آج، لب، مب: راه. صفحه : 113 گران بارتر باشی تو را«1» به بود برای آن که اینکه جا بار بر پشت شتر باشد، و آن جا بر گردن تو باشد، اینکه جا زاد بر راحله باشد و آن جا زاد خود راحله باشد، اینکه جا اگر راحله‌ئت«2» نبود و زادت نبود از تقوی زادی ساز و از پای خود راحله‌ای ساز«3»، اگرت رحلی نبود به نعلی قناعت کن، چنان که گفت [248- ر] [اشاره]: و حبیت«4» من خوص الرّکاب بأسود

من دارش«5» فعدوت أمشی راکبا و اگر هیچ دانی«6» که از توکّل زادی سازی و از هوای نفس راحله و آن زاد توکّل بر گردن اصطبار نهی و پای قهر به پشت هوای نفس در آری، چو«7» او را پست کرده باشی انگار که راه برّیدی، هر چه«8» راحله‌یت«9» در زیر تو ضعیف‌تر باشد، تو راه حق به سپری به عکس راحله حاج‌ّ که هر چه او قویتر باشد ایشان ایمنتر باشند، و چون سستی کند ایشان بترسند و خایف شوند. خطر ایشان در ضعف راحله باشد، و خطر تو در قوّت راحله تو، و أنت براحلتک احجی من الحاج‌ّ برواحلهم، انت أحجی لو استعملت الحجی. اگر عقل داری تو را اینکه به است. آن که راه حج سپرد زاد او حاضر باید، و تو چون راه حق سپری، از زاد اینکه راه به نیستی«10» قناعت کن«11». تو را اگر همی راه حق جویی اوّل

طلب کرد باید سبیل الرّشادی پس از نیستی زاد آن راه سازی

کجا«12» بهتر از نیستی نیست«13» زادی بیش از آن نبود که چون از نیستی زاد سازی نیست شوی. و همه هستی در تحت آن نیستی هست، و همه وجود در ضمن آن عدم، و همه اثبات در میان آن انتفاء، لا جرم چون چنین کنی هم حاجی باشی«14» هم غازی، پایه جهاد بیش از پایه حج‌ّ ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز فق آسانتر بود و آن جا هر چه سبک بارتر باشی تو را. (2). راحله‌ئت/ راحله‌ات، مر: راحلیت. (3). مب: راحله کن. (4). و حبیت، وز، آج: وجیت، دب، لب، فق، مب، مر: و حیث، چاپ شعرانی (2/ 119): و قنعت. [.....] [اشاره] (5). همه نسخه بدلها: دارش. (6). همه نسخه بدلها: توانی. (7). آج، مب: چون. (8). مر: هر چند. (9). راحله‌یت/ راحله‌ات. (10). مج: نبینی، وز دب: نبستی. (11). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: کنی، آج شعر. (12). اساس: روی کلمه خط کشیده شده و به دست خواننده‌ای نا اهل به صورت «ترا» تصحیح شده است. (13). مر: هست. (14). مب، مر و. صفحه : 114 است، اگر دشمنی«1» را نمی‌یابی که با او جهاد کنی تا کشته او شوی، با خود گرد و با خود جهاد کن«2» و در آن جهاد اجتهاد کن که از تو دشمنتر تو را دشمن«3» نیست، اعدی عدوک بین جنبیک ، تا کشته خود شوی به دست خود، تا قاتل و مقتول تو باشی«4». به قاتلی درجه مجاهدان یابی، به مقتول پایه شهیدان: صلاح تو در کشتن تست و آنگه

صلاحیست«5» اینکه مضمر اندر فسادی نبینی که پروانه شمع هر گه

که بر باطنش چیره«6» گردد و دادی، بری گردد از خویش و بر صدق دعوی

کند خویشی خویش را چون«7» رمادی و لکن تو از آن پست همّت تری«8» و دون منزلت‌تر«9» که اختیار چنین چیزها کنی. تو خود کشته هوایی، چگونه کسی را کشی؟ تو خود اسیر مرادی، کسی را چگونه اسیر کنی؟ گفتم«10» تو هوا را کشی، هوا تو را کشت«11». گفتم«12»: تو مراد را قهر کنی، مراد تو را قهر کرد. گفتم«13»: قهرمانی قاهر باشی، قهرمانده‌ای مقهور شدی، همه عمر در بند آرزو مانده تا باشد که بر آید، صد هزار جان عزیز بر آید و آن برنیاید، صد هزار عمر چو«14» عمر تو برسد، و آن بنرسد، عمر تو [248- پ] به سر آید، و جز آن که نوشته تو است به سر تو نیاید«15»، قُل لَن یُصِیبَنا إِلّا ما کَتَب‌َ اللّه‌ُ لَنا هُوَ مَولانا«16» ...، تو را یک نفس از اینکه هوس پروای دگر چیز نیست«17». ایا مانده بر موجب هر مرادی

شب و روز در محنت اجتهادی ---------------------------------- - (1). مج، مر: دشمن. (2). مج، وز، دب، لب، مر: جهادی کن. (3). وز: از تو دشمنتر تو را کس، دب: که تو دشمنتر تو کس، آج، لب، فق، مر، لب: دشمنتر از تو کس. (4). صورت ظاهر نسخه اساس چنان می‌نماید که عبارت: «تا کشته خود شوی ... تو باشی» به صورت و هیأت شعر (بیت) ملحوظ نظر کاتب بوده است: تا کشته خود شوی به دست خود || تا قاتل و مقتول تو باشی اگر بر فرض چنین بوده باشد، در مصراع دوم کلمه‌ای از قلم افتاده است. [.....] [اشاره] (5). همه نسخه بدلها بجز مج: صلاحیت. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خیره. (7). آج: خویشی خویشتن چون. (8). دب، آج، لب، فق، مر: آن دون همّت تری. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: منزلتری. (13- 12- 10). همه نسخه بدلها: گفتیم. (11). مر: کشد. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون. (15). مب قوله تعالی. (16). سوره توبه (9) آیه 51. (17). آج شعر. صفحه : 115 نه در حق‌ّ خود مر تو را انزعاجی

نه در حق‌ّ حق«1» مر تو را انقیادی تو می‌باید تا بی هوس باشی، مصحف بی هوس«2» اعنی بی هوش بی‌هوشی«3» مدهوشی«4» مانده‌ای، از عقل دیوانه، و از شرع بیگانه«5»: چو دیوانگان دایم اندر تفکّر

که گویی مرا چون بر آید مرادی«6» اینکه همه«7» رنج بر منزل سپنج؟ گنج ابد رها کرده و رنج ابد اختیار کرده«8»: ز بهر دو روزه مقام مجازی

به هر گوشه‌ای کرده ذات العمادی همانا به خواب اندری یا «9» ندانی«10»

که ما را جز اینکه است دیگر معادی اینکه نه جای معاد است، جای معاد وقت میعاد«11» است، فیوم القیامة میعاده، امروز روز عهد است فردا روز«12» وعد است: الیوم عهدکم فأین الموعد

هیهات لیس لیوم عهدکم«13» غد تو را میعاد به معادی است، پس تو را اعداد و استعداد می‌باید برای آن معاد تا آن روز که معاد شوی آن برای تو معدّ باشد، آن چیست! زاد تقوی است، وَ تَزَوَّدُوا فَإِن‌َّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی. ای خواجه؟ تو بر جناح سفری، و مسافر را از زاد چاره نیست، از آن ملخ بیاموز- اگر چه اینکه حدیث از ملح«14» است از فواید ملخ«15» است: مرّ الجراد علی زرعی فقلت له

اسلک سبیلک لا تولع بافساد فقام منهم خطیب فوق سنبلة

إنّا علی سفر لا بدّ من زاد ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: خود. (2). مج، وز، لب، فق، مر: بی هوسی. (3). مج، وز: اعنی بی هوشی بی هوش، دیگر نسخه بدلها: بی هوش. [.....] [اشاره] (4). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: مدهوش. (5). آج شعر (6). مج: مرادم. (7). مر: ای همه. (8). مج، دب، لب، فق: کرده‌ای، آج شعر. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا. (10). مج، آج، لب، فق، مب، مر: بدانی. (11). مج: جای میعاد، آج، لب، فق، مب: جای وقت میعاد، مر: نه جای وقت میعاد. (12). مج، وز روز. (13). دمب، آج، لب، فق، مب، مر: وصلکم (14). مج: از ملخ، آج، فق، مر: حدیث ملخ، دب، مب، اینکه ملح است. (15). وز، آج، مب: ملح. صفحه : 116 زاد«1» تقوی می‌باید، تو به زاد ازدیاد معاصی آورده‌ای، به اینکه زاد راه نتوان«2» بریدن، اینکه زاد برسد و تو را به منزل نرساند«3»: و زادی قلیل ما أراه مبلّغی

أ للزّاد أبکی أم لطول مسافتی تو را زاد یا در معاصی ازدیاد است، یا دوستی آل زیاد است، اینت«4» بترک«5» سازی که تو را زاد«6» است؟ حقیقت دان که تو را از دوستی یزید و زیاد بس«7» زیاده جاه نباشد، و اگرت از اینکه زیادتی بود، آن زیادت همه نقصان است، و اگر اینکه ربح«8» می‌شناسی عین خسران است [249- ر] [اشاره]. زیادة المرء فی دنیاه نقصان

و ربحه غیر محض الحق خسران زاد عقبی تقوی«9» باید که آن راهی پر آفت است، به پر خیز«10» باید بدان راه رفتن، راهی است پر خار و خاشاک. یکی را از بزرگان پرسیدند که: تقوی چه باشد! گفت: هل سلکت طریقا ذا شوک! فقال: نعم. گفت: هرگز در هیچ راه خارستان رفته‌ای! گفت: بلی. گفت: چگونه کردی! گفت: حذرت و تشمّرت. گفت: بر حذر و هشیار و دامان چاک زده. گفت: تقوی آن است که در راه دین همچنان روی. شاعر نظم کرد اینکه معنی و گفت: خل‌ّ الذّنوب صغیرها

و کبیرها فهو التّقی و اصنع کماش فوق أر

ض الشّوک یحذر ما یری لا تحقرن‌ّ صغیرة

إن‌ّ الجبال من الحصی مردان آنان بودند که در راه دنیا هم تقوی زاد کردند تا به راه دین رسیدن«11». ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها تو. (2). مر: نتوانی. [.....] [اشاره] (3). مج، دب شعر. (4). مج اینکه است: (5). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: مرگ سازی، مج: برگ سازی، چاپ شعرانی (2/ 121): برگ و سازی. (6). آج، لب، مر: آزاده. (7). دب، آج: پس. (8). وز، دب، لب، فق، مب: اینکه رنج، مر: مر اینکه که را ربح. (9). مج: پرهیز. (10). مج، وز، آج، فق، مب، مر: پرهیز. (11). دب، آج، لب، فق، مر: رسیدند، مب: رسیدندی. صفحه : 117 عبد اللّه مبارک گوید: سالی از سالها به حج‌ّ خانه خدای می‌شدم، در راه منقطع شدم بر توکّل می‌رفتم. از کناره بیابان کودکی را دیدم که بر آمد- ظننته سباعیّا او ثمانیّا- گمان چنان بردم که هفت سال«1» یا «2» هشت ساله است، جامه‌ای کوتاه پوشیده ایزاری«3» در سر بسته نعلینی در پای کرده قضیبی خیزران در دست گرفته، با او نه زادی نه راحله‌ای نه یاری. گفتم: سبحان اللّه؟ بادیه‌ای بدین خونخواری و کودکی بدین خردی؟ او را گفتم: یا صبی‌ّ؟ از کجا می‌آیی! گفت: من اللّه. گفتم: کجا می‌روی! گفت: الی اللّه. گفتم: چه می‌جویی! گفت: رضا اللّه. گفتم: زادت کجاست راحله‌یت کجاست«4»! گفت: زادی تقوای و راحلتی رجلای و مرادی مولای، گفت: زاد من تقوای من است و راحله من پایهای من است و مراد من خدای من است. عجب داشتم«5»، گفتم: اینت«6» زهد و اینت«7» توکّل؟ گفتم: أخبرنی من انت، خبر ده مرا تا تو کیستی! گفت: تا چه خواهی کرد!«8» اینکه حدیث را رها کن از محنت روزگار ما چه می‌خواهی! گفتم: علی«9» حال. گفت: نحن قوم مظلومون، ما مردمانی ستم رسیدگانیم. گفتم: زیادتی کن در بیان. گفت: نحن قوم مقهورون. گفتم: روشنتر بگوی. گفت: نحن قوم مطرودون، ما گروهی راندگان بازماندگان درماندگانیم. گفتم نمی‌دانم، گفت: لنحن علی الحوض ذوّاده

نذوده و یسعد«10» ورّاده و ما فاز من فاز الّا بنا

و ما خاب من حبّنا زاده [942- پ] [اشاره] و من سرّنا نال منّا السّرور

و من ساءنا ساء میلاده و من کان غاصبنا حقّنا

فیوم«11» القیامة میعاده اینکه بگفت و برفت چنان که من به گرد او نرسیدم. در سودای آن فتادم«12» تا اینکه ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: ساله. (2). لب: تا. (3). مج، وز، آج، فق، مر: ازاری، مب: دستاری. (4). اساس در حاشیه افزوده: مرادت چیست! (5). مب: مرا عجب آمد، اساس در بالای کلمه با خطی متفاوت از متن افزوده: و با خود. [.....] [اشاره] (7- 6). مج: اینست. (8). مب: چه می‌خواهی. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر کل‌ّ. (10). دب، آج، لب، فق، مب: نسعد، مر: تسعد. (11). مج، وز، دب، آج، لب: فان‌ّ. (12). همه نسخه بدلها: افتادم. صفحه : 118 کودک چه کسی است! گفت: دیگر ندیدم او را تا به میان رکن و مقام رسیدم، او را دیدم ایستاده و خلایق بر او جمع شده، و او را از حلال و حرام و مسایل و احکام می‌پرسیدند و او جواب می‌داد. من گفتم: اینکه کودک کیست! گفتند: نمی‌دانی! اینکه زین العابدین علی‌ّ بن الحسین«1» است. من گفتم: سبحان اللّه؟ اینت«2» زهد و توکّل، و اینت علم و بیان؟ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ حَیث‌ُ یَجعَل‌ُ رِسالَتَه‌ُ«3» ...، از اینکه چه عجب داری؟ خادمان ایشان را چون در خدمت خانه ایشان حقیقتی بود، برکت آن به اعقاب ایشان برسد تا در حق‌ّ ایشان جنس اینکه بود. مالک دینار گوید: سالی از سالها به حج می‌شدم، آن جا که وداعگاه بود، زنی را دیدم پیر ضعیفه بر چهار پا یکی«4» ضعیف نشسته و مردم گرد او در آمده، می‌گفتند: برگرد که خدای بر تو رحمت کناد. راهی صعب است و تو بس ضعیفی، و چهار پای نیک نیست. او می‌گفت: نه چنان آمده‌ام که بر گردم، من نیز بگفتم که برگرد که مصلحت نیست تو را بی‌ساز در بادیه رفتن. مرا نیز همین جواب داد. رفتیم«5»، چون به میان بادیه رسید آن چهار پایک او خرکی«6» ضعیف بود، بماند. مردم همه بگذشتند و او را رها کردند. من نیز خواستم تا بگذرم، اینکه خبرم یاد آمد که رسول- علیه السّلام- گفت: 7» المؤمن أخو المؤمن من امه و أبیه ان جاع اطعمه و ان عری کساه و ان خاف امنه، و ان مرض عاده« و ان مات شیع جنازته ، باز ایستادم و او را گفتم: نه تو را می‌گفتم که میای که راه صعب است و چهار پای ضعیف است؟ گوش با من نکرد«8» و سر سوی آسمان کرد و گفت: الهی لا فی بیتی ترکتنی و لا الی بیتک حملتنی فو عزّتک و جلالک لو فعل بی هذا غیرک لما شکوته الّا الیک، گفت: بار خدایا، نه در خانه خودم رها کنی«9»، نه به خانه خودم رسانی، به عزّ و جلال تو که اگر ---------------------------------- - (1). مب: علی‌ّ بن الحسین زین العابدین. (2). وز: آنت. (3). اساس، رسالاته، با توجّه به مج و ضبط قرآن مجید تصحیح شد، سوره انعام (6) آیه 124. (4). دب، آج، لب، فق، مر: چهار پای، مج، وز: چهار پاکی. (5). فق، مب: رفتم. (6). دب، آج، لب، فق: خزک. (7). اساس: اعاده، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مر: نکردی. [.....] [اشاره] (9). همه نسخه بدلها: رها کردی. صفحه : 119 اینکه با من جز تو کردی شکایتش جز با تو«1» نکردمی. هنوز اینکه سخن تمام نگفته بود که شخصی را دیدم که از گوشه بیابان بر آمد«2» زمام ناقه‌ای تیزرو به دست گرفته و ناقه فرو خوابانید و گفت: برنشین، و او را برنشاند و چون باد از پیش من بجست. دگرش باز ندیدم تا به طوافگاه رسیدم، او را دیدم، گفتم: به آن خدای که با تو آن کرامت کرد که مرا بگوی تا تو کیستی! گفت: نمی‌دانی، انا شهدة بنت مسکة بنت فضّة خادمة فاطمة«3»، من دختر زاده فضّه‌ام [250- ر] خادمه فاطمه زهرا«4». اینکه نه منزلت من است، اینکه منزلت آن بار خدایان«5» من است که خداوند لطیف با من ضعیف اینکه کند که دیدی. آن زاد تقوی است، و اینکه زاد توکّل، و تو را چاره نیست از هر دو در حضر به ما حضر از زاد توکّل تزجّی می‌کن، و در سفر به زاد تقوی به اضافت تزجّی توسّل می‌کن که: وَ تَزَوَّدُوا فَإِن‌َّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی. در اینکه سفر هیچ زاد صالح نیست مگر زاد تقوی، چه در هر منزل که فرود آیی، و اوّل منزلت«6» آخرت گور است تو را اینکه زاد فریاد رسد«7»: الموت بحر موجه غالب

تذهب فیه حیلة السّابح لا یصحب الانسان فی قبره

غیر التّقی و العمل الصّالح راوی خبر گوید که: امیر المؤمنین«8»- علیه السّلام- چون به گورستان در آمدی، گفت: 9» السلام علیکم یا اهل القبور اما الدور« فقد سکنت و اما الاموال فقد قسمت و اما الازواج فقد نکحت هذا خبر ما عندنا فما خبر ما عندکم ، سلام بر شما باد ای اهل گورستان، امّا سراهاتان«10» دیگران در نشستند، امّا مالهایتان«11» قسمت کردند، و امّا زنانتان شوهران باز کردند، اینکه آن خبر است که نزدیک ماست، بنزدیک شما چه ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، مر: شکایت جز پیش تو. (2). دب، آج، لب، مر: بیابان نزد من آمد. (3). اساس: با خطی متفاوت از متن در زیر کلمه افزوده است: «الزهرا علیه السّلام»، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر گفت. (4). اساس: با خطی متفاوت از متن در زیر کلمه آورده است: «علیها السّلام». (5). دب، آج، لب، فق: بار خدای. (6). همه نسخه بدلها: منزل. (7). مج، دب، آج، لب شعر. (8). دب، فق، مب علی. (9). اساس: الدّوور. (10). مج، وز: سراهایتان. (11). مج، وز، آج، لب، دب، فق، مر: مالهاتان. صفحه : 120 خبر است! آنگه گفت: اگر ایشان را دستوری بودی تا جواب دادندی، جز اینکه نگفتندی: و تزوّدوا فان‌ّ خیر الزّاد التّقوی، و اعشی گوید: اذا انت لم ترحل بزاد من التّقی

و ابصرت بعد الموت من قد تزوّدا ندمت علی ان لا تکون کمثله

و انّک لم ترصد کما کان أرصدا مالک دینار گوید: یکی از جمله زهّاد بصره فرمان یافت، جنازه او برگرفتند و خلقی عظیم حاضر شدند. چون به گورستان رسیدند و او را دفن بکردند، سعدون مجنون- و او از عقلای مجانین بود- بر بالای«1» رفت، و آواز در داد«2». الا یا عسکر الاحیا

ء هذا عسکر الموتی أجابوا الدّعوة الصّغری

و هم منتظروا الکبری یحثّون علی الزّاد

و ما الزّاد سوی التّقوی یقولون لکم جدّوا

فهذا آخر الدّنیا وَ اتَّقُون‌ِ یا أُولِی الأَلباب‌ِ، از من بترسی ای خداوندان عقلها، یعنی از عقاب من بترسی و از معاصی من حذر کنی تا در عقاب من نیوفتی؟ قوله: لَیس‌َ عَلَیکُم جُناح‌ٌ أَن تَبتَغُوا فَضلًا مِن رَبِّکُم، سبب نزول آیت آن بود که جماعتی از عرب چون به حج رفتندی روا نداشتندی هیچ تجارتی کردن از«3» ایّام عشر دست از همه تجارات بداشتندی، و آن را که در ایّام حج تجارت کردی او را داج‌ّ خواندندی، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و ایشان را رخصت تجارت داد، گفت: نیست بر شما بزه‌ای أَن تَبتَغُوا [250- ر] فَضلًا مِن رَبِّکُم، که از خدای تعالی «فضلی» بجوی«4»، و مراد به «فضل» روزی است. عبد اللّه عبّاس گفت: عرب را سه بازار بود: عکاظ و مجنّه و ذو المجاز. ایشان در وقت موسم آن جا تجارت کردندی و وجه معاش ایشان از آن جا بودی. چون اسلام در آمد تحرّج کردند از اینکه، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و رخصت داد ایشان را در تجارت کردن در اینکه ایّام. ---------------------------------- - (1). مب، مر: بالایی. (2). مب که. آج شعر. [.....] [اشاره] (3). همه نسخه بدلها: در. (4). مج، آج،: بجویی/ بجویید. صفحه : 121 ابو امامة التّیمی‌ّ گفت، عبد اللّه عمر را گفتم: ما جماعتی‌ایم که شتر به کرا«1» می‌دهیم به حاج‌ّ«2». مردمان می‌گویند شما را حج‌ّ نیست، اکنون بگو تا«3» ما را حج‌ّ باشد یا نه! گفت: شما احرام گیری چون حاجیان! گفتم: آری. گفت: طواف کنی و سعی کنی و سنگ اندازی! من گفتم: آری. گفت: شما را حج‌ّ بود. آنگه گفت: مردی بنزدیک رسول- صلّی اللّه علیه و آله- آمد و او را از اینکه بپرسید. رسول- علیه السّلام- ندانست تا چه جواب باید دادن«4»، جبریل آمد و اینکه آیت آورد و رخصت از خدای تعالی. و عبد اللّه عبّاس چنین خواند«5»: لَیس‌َ عَلَیکُم جُناح‌ٌ أَن تَبتَغُوا فَضلًا مِن رَبِّکُم فی مواسم الحج‌ّ. ابو هریره روایت کرد«6» که، رسول- علیه السّلام- گفت: چون روز عرفه باشد خدای تعالی حاجیان را بیامرزد، چون شب مزدلفه بود بازرگانان«7» را بیامرزد، چون روز منا باشد جمّالان را بیامرزد، چون وقت سنگ انداختن جمرة العقبه باشد سایلان را بیامرزد، و هیچ کس آن جا حاضر نیاید از گویندگان «لا اله الّا اللّه»، الّا«8» خدای تعالی او را بیامرزد. فَإِذا أَفَضتُم مِن عَرَفات‌ٍ، یعنی چون به جمع از عرفات باز آیی یقال: افاض القوم فی الحدیث اذا اندفعوا فیه و اکثروا التّصرّف فیه، قال الشّاعر: فلمّا افضنا فی الحدیث و أسمحت

أتتنا عیون بالنّمیمة تضرب و یقال: أفاض البعیر بجرّته إذا رمی و دفع بها فی کرشه، قال الرّاعی یصف الابل: فأفضن بعد کظومهن‌ّ بجرّه

من ذی الأبارق اذرعین حقیلا و یقال: أفاض الرّجل بالقداح إذا ضرب بها لأنّها تقع متفرّقات، قال ابو ذؤیب یصف الحمار و الاتن. ---------------------------------- - (1). مج: کرای، فق، مر: کرایه. (2). فق: حجّاج. (3). فق: بگویید که شما. (4). فق: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- هیچ جواب نداد، مج، وز، دب، آج، لب، مب: ندانست تا چه جواب دهد. (5). فق قوله تعالی. (6). همه نسخه بدلها: روایت کند. (7). دب، آج، لب، فق، مب: بازرگانان، مب: بازرگان. (8). فق که. صفحه : 122 و کأنّهن‌ّ ربابة و کأنّه

یسر یفیض علی القداح و یصدع و اصل کلمه من فاض«1» الماء و افضته انا، آب ریخته شد و من بریختم آن را، و اینکه در جای مبالغه به کار دارند، برای آن که چنان که آب در جای جمع کرده باشند، آنگه مجموع آن بریزند، آن به دفع و قوّت خویش ریخته شود، همچنین اینکه جا پنداریی«2» که سیری«3» مدّخر بوده است اینکه جا مبتذل«4» می‌شود. و افاضت را به ایضاع و اسراع تفسیر دادند، و اصل اینکه است که گفته شد. امّا «عرفات» جمع عرفه باشد، مثل درجه و درجات و درکه و درکات. آنگه اینکه اسم را جمع«5» بگرفتند و بر موضعی نهادند، چنان که گفتند: ثوب اخلاق و أسمال و أرض سباسب. اینکه اسماء وحدان را به لفظ جمع وصف کردند [251- ر] و برای آن صرف کردند او را با آن که دو سبب در او حاصل است از: علمیّت و تأنیث. و اگر گویند: سبب سه است. یکی دیگر جمع است، جواب آن است که: نه جمع و نه تأنیث هیچ دو«6» نه آن است که منع صرف کند برای آن که آن جمع بر مفاعیل و مفاعل باید«7»، و تأنیث بر فعلا و فعله باشد، چون حمراء«8» و صحراء و حمزه و طلحه. امّا چون اینکه اسم را جمع کند«9»، چون: مسلمات و مؤمنات«10»، اینکه بنا منع صرف نکند، پس پنداری که بر اصل خود بمانده است به مثایت آن که پیش از آن که بر اینکه بقعه نهادند«11»، چون چنین باشد اسم بماند بر یک سبب، و یک سبب منع صرف نکند. مفسّران خلاف کردند در آن که اینکه جایگاه را چرا عرفات خواندند، و اینکه روز را عرفه؟ ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز دب: افاض. (2). همه نسخه بدلها: پنداری. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اشتری. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مبدّل. [.....] [اشاره] (5). وز، دب، اج، لب، فق، مب: اسم جمع را. (6). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها بجز فق، هر دو به چاپ شعرانی (2/ 126): هیچ از اینکه دو. (7). همه نسخه بدلها چون مصابیح و مساجد. (8). همه نسخه بدلها: قمراء. (9). همه نسخه بدلها: کنند. (10). همه نسخه بدلها: و مسلمون. (11). آج، لب، فق، مب، مر: نهادیم. صفحه : 123 ضحّاک گفت: برای آن که چون آدم را به زمین فرستادند، آدم به زمین هند فرود آمد و حوّا به جدّه، یکدیگر را طلب کردند در اینکه جایگاه به هم رسیدند در روز عرفه یکدیگر را باز شناختند، روز«1» را عرفه نام نهادند، و جایگاه را عرفات. سدّی گفت: برای آن عرفات خواندند اینکه جایگاه را که چون هاجر به اسماعیل بار بنهاد، ساره را از آن رشک می‌آمد، گفت او را: برخیز و از بر من برو. او برخاست و اسماعیل را برگرفت و بیامد و به اینکه جایگاه آمد. چون ابراهیم باز آمد، ساره گفت: ایشان برفتند. ابراهیم«2» در طلب ایشان می‌گشت«3» تا به اینکه جا رسید«4»، روز عرفه بود، ایشان را دید بشناخت«5»، روز را عرفه نام شد«6» و جای را عرفات. عبد الرّحمن بن عرّاد«7» روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: چون هاجر و اسماعیل بیامدند، از پس مدّتی ابراهیم- علیه السّلام- خواست تا بیاید و ایشان را ببیند. ساره گفت: با من عهد کن که فرو نیابی. ابراهیم عهد کرد. چون آن جا رسید اسماعیل حاضر نبود، برگشت از آن جا به دگر نوبت که آمد که او را بیند شب بود، راه باز ندانست. چون صبح بر آمد آن جا رسیده بود علامات«8» بدید و جای باز شناخت در روز عرفه، نام بر جای نهاد و بر روز. عطا گفت: برای آن است که چون ابراهیم- علیه السّلام- از بنای خانه فارغ شد، جبریل- علیه السّلام- بیامد و ارکان حج‌ّ بر او نمود و او را می‌گفت: عرفت عرفت! شناختی! او می‌گفت: نعم؟ روز«9» را عرفه خواندند و جای را عرفات، و اینکه قول روایت کرده‌اند از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- و عبد اللّه عبّاس. سدّی«10» گفت: چون خدای تعالی جبریل را فرستاد و ابراهیم را ارکان حج‌ّ بیاموخت، ابراهیم بیامد و آن به جای آورد«11»، ابلیس بیامد تا او را وسواس آرد«12» به منا. ---------------------------------- - (1). مج، فق: اینکه روز، مب، مر: آن روز. (2). فق علیه السّلام. (3). آج، لب، مب: می‌گفت، فق: می‌رفت. (4). همه نسخه بدلها و. (5). فق اینکه. (6). فق: نام نهاده شد. (7). مج، مر: عبد الرّحمن بن جواد، آج، لب، فق، مب: عبد الرّحمن بن خراد، وز: عبد الرّحمن حراد. [.....] [اشاره] (8). همه نسخه بدلها: علامت. (9). مب: می‌گفت بلی نهم روز. (10). فق، مب، مر و سدّی. (11). همه نسخه بدلها، بجز مج: به جای می‌آورد. (12). مب: وسوسه کند. صفحه : 124 ابراهیم هفت سنگ به او انداخت با هر سنگی تکبیری کرد. از آن جا ببرید«1» بر جمره دوم افتاد، آن جا نیز هفت سنگ انداختش با هر سنگی تکبیری می‌کرد. از آن جا ببرید«2» [251- پ] بر جمره سوم«3» افتاد، آن جا نیز هفت سنگ انداختش«4». از آن جا بگریخت به ذو المجاز آمد، ابراهیم او را به ذو المجاز بدید بشناخت او را از او تجاوز کرد، و آن جای«5» ذو المجاز خواندند. چون به عرفات رسید آن جاش دید، بشناختش آن جای«6» عرفات خواندند چون از آن جا بیامد، ازدلف الی«7» جمع فسمی مزدلفه، آن جای را مزدلفه خواندند«8» به منا نزدیک شد. عبد اللّه عبّاس گفت: روز «ترویه» را برای آن ترویه خواندند که آن شب ابراهیم در خواب دید که اسماعیل را می‌کشتی، آن روز همه روز اندیشه می‌کرد در آن. و «ترویه» اندیشه باشد. چون شب عرفه بود دگر باره در خواب دید، فعرف صحّته، بشناخت بدرستی«9» خواب«10»، برای آن اینکه روز را عرفه خواندند. و بعضی دگر گفتند: برای آن که در اینکه روز در اینکه جای مردمان به گناه اعتراف دهند، برای اعتراف ایشان روز را عرفه خواند«11» و جای را عرفات خواند«12». بعضی دگر گفتند: برای آن که آدم و حوّا در اینکه جایگاه به گناه اعتراف دادند، و گفتند: رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا«13». بعضی دگر گفتند: اشتقاق او از «عرف» است، و آن بوی خوش بود، قال اللّه تعالی: عَرَّفَها لَهُم«14». ای طیّبها لهم. چون ذبح به منا کنند و نیز حلق، آن جا خون و فرث و سقط ذبایح حاصل آید، [آن جا پاک نبود، از«15» اینکه جا از اینکه معنی هیچ نباشد، اینکه جای را عرفات خواندند لطیبها من العرف و هو الرّائحة الطّیّبة، و بعضی ---------------------------------- - (2- 1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 127): بپرید. (3). مج، وز، آج، لب: سه‌ام، فق، مب، مر: سیم. (4). همه نسخه بدلها بجز فق، مر: آن جاش نیز هفت سنگ انداخت. (5). مب، مر را. (6). مب، مر: و آن جای را. (7). آج، لب، فق، مب: ای. (8). آج، لب، فق، مب، مر: خواندندی. (9). همه نسخه بدلها: درستی. (10). آج، مب را. [.....] [اشاره] (12- 11). مر: خواندند. (13). سوره اعراف (7) آیه 23. (14). سوره محمّد (47) آیه 6. (15). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. صفحه : 125 دگر گفتند] [اشاره]«1»: لأن‌ّ النّاس یتعارفون بها. بعضی دگر گفتند: اصل کلمه از صبر است من قولهم: رجل عارف إذا کان صابرا خاشعا، شاعر گفت: فصبرت عارفة لذلک حرّة

ترسو«2» إذا نفس الجبان تطلّع ای نفسا صابرة عارفة حرّة ثابتة، و قال ذو الرّمّة:

روف لما خطّت علیه المقادر پس برای تذلّل و خضوع حاج‌ّ و صبر ایشان بر وقوف در اینکه روز در«3» اینکه موقف اینکه نامها بر روز و بر جای نهادند«4». فَاذکُرُوا اللّه‌َ عِندَ المَشعَرِ الحَرام‌ِ، اشتقاق «مشعر» از شعار است، و شعار علامت بود و برای آنش مشعر خواند که معلمی از معالم حج‌ّ است«5»، وقوف آن جا از جمله ارکان حج‌ّ است، و بعضی دگر گفتند: برای آنش «مشعر» خواندند که اشعار کردند مردمان را حرمت او و حکم او. و «حرام» و «حرمت» و «احرام» جمله اصل منع بود من حرمته عطاه، ای منعته. و «حرمان»، منع باشد، و «محروم» ضدّ مرزوق باشد برای آن که ممنوع بود از روزی، و اینکه امر بر سبیل وجوب است اعنی قوله«6»: فَاذکُرُوا اللّه‌َ مراد وقوف به مشعر است و دعا خواندن آن جا. و حدّ مشعر الحرام ما بین المأزمین الی الحیاض الی وادی محسّر، پس برای حرمت او را حرامش خواندند. چنان که مسجد الحرام و بلد الحرام مکّه را، و البیت الحرام کعبه را، و اصل او منع است- چنان که گفتیم- قال زهیر: و إن اتاه خلیل یوم مسئلة«7»

یقول لا غائب مالی و لا حرم [252- ر] [اشاره] و آن جای را که در اوست آن را جمع برای آن گویند که نماز شام و خفتن در او به جمع باید کردن. و افاضه از عرفات پیش از آن که آفتاب فرو شود نشاید، هر که از ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شده. (2). همه نسخه بدلها: ترسوا. (3). همه نسخه بدلها: به. (4). مب قوله تعالی. (5). مر و. (6). مب تعالی. (7). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 129): مسغبة. صفحه : 126 عرفات بیاید پیش«1» آفتاب فرو شدن بر او خونی باشد، اعنی خون شتری، اگر ندارد به عوض آن باید تا هژده«2» روز روزه دارد. وَ اذکُرُوه‌ُ کَما هَداکُم، المعنی«3» لدینه و مناسک حجّه، و وجه تشبیه آن است که شکر که واجب بود بر قدر نعمت بود، حق تعالی گفت: شکری کنی مرا موازی هدایت من به حسب نعمت من. وَ إِن کُنتُم مِن قَبلِه‌ِ لَمِن‌َ الضّالِّین‌َ، «ان» مخفّفه است از ثقیله«4»، برای آن که «لام» در خبر او آورد، و اینکه «لام» ملازم بود در خبر«5» تا فرق باشد از میان اینکه حرف چون مخفّفه باشد، و از میان او چون مجازات را بود. و چون مخفّف کنند او را عملش باطل شود. و «کان» از پس اینکه حرف آید، چنان که در اینکه آیت هست، و چنان که گفت: وَ إِن کانَت لَکَبِیرَةً إِلّا عَلَی الَّذِین‌َ هَدَی اللّه‌ُ«6». و کوفیان گفتند: اینکه «ان» نافیه است، و «لام» به معنی الّاست، تقدیر چنین است که: و ما کنتم من قبله الّا من الضّالّین«7»، و مثله«8»: وَ إِن نَظُنُّک‌َ لَمِن‌َ الکاذِبِین‌َ«9»، ای ما نظنّک الّا من الکاذبین، و قال الشّاعر: ثکلتک امّک إن قتلت لمسلما

حلّت علیک«10» عقوبة الرّحمن المعنی ما قتلت الّا مسلما، اینکه قول کوفیان است، و بصریان گفتند تقدیر اینکه است: و انّه علی معنی الأمر و الشّأن، المعنی ان‌ّ الشّأن کونکم ضالّین قبل هدایة اللّه ایّاکم. قوله: ثُم‌َّ أَفِیضُوا مِن حَیث‌ُ أَفاض‌َ النّاس‌ُ، عامّه مفسّران گفتند: قریش و خلفای قریش از جمله حمس از حرم«11» بیرون نشدندی«12» به عرفات، و موقف به مزدلفه کردندی، گفتندی: نحن اهل اللّه و قطّان حرمه لا نخرج من الحرم و لا نخلّفه فلسنا ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر از. (2). لب، مر: هیژده، فق، مب: هیجده. (3). چاپ شعرانی (2/ 128) کما هداکم. [.....] [اشاره] (4). مر: مثقله. (5). مب و. (6). سوره بقره (2) آیه 143. (7). مر: قَبلِه‌ِ لَمِن‌َ الضّالِّین‌َ (8). مب قوله تعالی. (9). سوره شعرا (26) آیه 186. (10). اساس: علیه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). مب: احرام. (12). آج، لب، فق، مر: بیرون رفتندی، مب: بیرون رفتند. صفحه : 127 کسائر النّاس، ما اهل حرم خداییم و ساکنان حرمیم، ما از حرم بیرون نشویم که ما چون دگر مردم«1» نه‌ایم بر سبیل تعظّم«2»، یعنی ما آن که دیگران کنند نکنیم، مراد ایشان تعظیم و تمییز«3» خود بود، گفتندی: اگر ما کار حرم و حرمت او آسان فرو گیریم، دیگران حرمت حرم ندارند. چون مردمان از عرفات بیامدندی، ایشان از مزدلفه برفتندی، حق تعالی اینکه آیت فرستاد و ایشان را گفت: شما را نیز آن باید کردن که دیگر مردمان می‌کنند، آن جا موقف باید کردن به عرفات، و از آن جا بباید آمدن، که فرمان خدای تعالی چنین است، و سنّت ابراهیم خلیل اینکه است. و بعضی دگر گفتند: مخاطب به اینکه آیت جمله مؤمنانند، و مراد بقوله: مِن حَیث‌ُ أَفاض‌َ النّاس‌ُ مزدلفه است الی منا، یعنی از مزدلفه و جمع، به منا آی«4»، و اینکه قول قریب است برای آن که افاضه از عرفات برفت فی قوله: فَإِذا أَفَضتُم مِن عَرَفات‌ٍ و جمهور مفسّران بر آن قولند که اوّل گفته شد [252- پ] [اشاره]. و مراد به «ناس» در آیت جمله مرد مانند مگر حمس که ایشان مأمورند به اقتدا کردن به مردمانی که بر وفق شرع و نهاد مصلحت کار می‌کنند. کلبی گفت: مراد اهل یمن‌اند، ضحّاک گفت: مراد به «ناس» ابراهیم است تنها، و روا بود که اینکه لفظ گویند یک«5» کس را، برای آن که حق تعالی گفت: الَّذِین‌َ قال‌َ لَهُم‌ُ النّاس‌ُ«6» ...، و مراد نعیم مسعود است. إِن‌َّ النّاس‌َ قَد جَمَعُوا لَکُم«7» ...، بو سفیان«8» است و اینکه پیشوای«9» جماعتی را گویند که لسان القوم باشد«10»، پنداریی«11» که او مردی است که او را به منزلت جماعتی«12» نهاده‌اند. زهری گفت: مراد به «ناس» اینکه جایگاه آدم است، یعنی بر سنّت آدم و طریقت او در ادای مناسک، و دلیل اینکه قول قراءت سعید جبیر است«13»: ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: مردمان. (2). همه نسخه بدلها: تعظیم. (3). لب، فق: تمیز. (4). آی/ آیی، آیید. (5). آج، لب: یکی کسی را، فق: یکی را. [.....] [اشاره] (7- 6). سوره آل عمران (3) آیه 173. (8). همه نسخه بدلها: ابو سفیان. (9). مب: پیشوایی. (10). آج، لب، فق، مب: باشند. (11). همه نسخه بدلها: پنداری. (12). همه نسخه بدلها: جمعی. (13). مب قوله تعالی. صفحه : 128 مِن حَیث‌ُ أَفاض‌َ النّاس‌ُ«1»، یعنی آدم- علیه السّلام- انّه نسی ما عهد الیه. عبد اللّه عبّاس گوید: رسول- صلّی اللّه علیه و اله- از عرفات بیامد با سکینه و وقار، و اسامه زید ردیف او بود، و مردم را گفت: 2» ایّها النّاس علیکم [بالسّکینة] [اشاره]«، بر شما باد که به سکون و آهستگی روی و رانی«3»، و ان البر لیس بایجاف الخیل و الابل ، که برّ و نیکوکاری نه در تاختن اسب و اشتر است، و شتر«4» رسول را- علیه السّلام- ندیدم«5» که بدوید یا تیزتر برفت تا بجّه«6» رسید«7»، نام منزلی است. و ابو صالح روایت کند از عبد اللّه عبّاس که- رسول- صلّی اللّه علیه و آله- یکی را از جمله صحابه به امیر حاج‌ّ کرد، و او را فرمود تا مردمان را به عرفات برد و آن جا موقف«8» بدارد، از آن جا بیاید آفتاب فرو شده و به مزدلفه آید و آن شب آن جا باشد. چون صبح بر آید از آن جا به مشعر الحرام آید آن جا به موقف بایستد. چون بیامد، قریش و حمس را به جمع دید آن جا ایستاده، چون خواست تا ایشان را بگذارند«9»، باز ایستادند و گفتند: هذا مفیض آبائنا، اینکه موقف و فیض گاه پدران ماست«10»، از اینکه جا بنرویم. او برفت و جماعت حاج‌ّ با او برفتند از اهل ربیعه تا به عرفات آمدند، و ایشان آنان«11» بدند«12» که خدای تعالی ایشان را خواست بقوله: مِن حَیث‌ُ أَفاض‌َ النّاس‌ُ. آن جا موقف کردند تا آفتاب فرو شد، از آن جا بیامدند به مشعر آمدند و آن جا موقف کردند. چون آفتاب بر آمد به منا آمدند. قوله: وَ استَغفِرُوا اللّه‌َ، المعنی هناک، و از خدای آمرزش خواهید«13» آن جا، یعنی ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 129): النّاسی. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت افزوده شد. (3). وز در زیر کلمه افزوده است: یعنی مرکوب برانید. (4). مب: اشتر. (5). اساس: به صورت «ندیدیم» هم خوانده می‌شود. (6). کذا: در اساس، مج: بچه، وز: بجه، آج، لب، فق: بجه، لب: پخه، مب، مر: نچه، چاپ شعرانی (2/ 130): بحه، و در زیر نویس اشاره شده است که: تا بجمع رسید چنان که در تفسیر درّ المنثور است و اینکه کلمه اینکه جا مصحّف است، آج در حاشیه آورده است: تا به محسّر رسیدم. (7). همه نسخه بدلها: رسیدم. [.....] [اشاره] (9- 8). دب، آج، لب، فق، مب، مر آن جا. (10). همه نسخه بدلها ما. (11). فق: آن نان/ آنان. (12). مب، مر: بودند. (13). مج، وز، دب، آج، لب، فق: خواهی/ خواهید. صفحه : 129 به عرفات. إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ، که خدای تعالی آمرزگار و بخشاینده است. ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: الحجاج و العمار وفد الله ان دعوه اجابهم و ان استغفروا غفر لهم ، گفت: حاجیان و معتمران [253- ر] وفد و زایران خدااند، اگر خدای را خوانند اجابت کند ایشان را، و اگر آمرزش خواهند بیامرزد ایشان را. مجاهد روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: 1» اللهم اغفر للحاج و لمن استغفر لهم الحاج«، گفت: بار خدایا؟ حاجیان را بیامرز و آنان را که حاجیان برای ایشان استغفار کنند. علی‌ّ بن عبد العزیز گفت: سالی از سالها من عدیل ابو عبید«2» القاسم بن سلّام بودم، چون به موقف رسیدم چاهی«3» بود از آن جا آب بر آوردم و غسل کردم و نفقه‌ای که داشتم آن جا فراموش کردم. چون به مأزمین رسیدم، ابو عبید«4» گفت: برو پاره‌ای خرما و کره برای ما بخر، مرا یاد آمد که نفقه آن جا رها کردم، بیامدم تا به آن جایگاه که آن شکسته«5» فراموش کرده بودم هم آن جا نهاده بود بر گرفتم و در میان بستم و از آن جا روی با قافله نهادم. در آن وادی نگاه کردم، همه وادی پر از قرده«6» و خنازیر بود پر از کپی‌ّ و خوک بود، بترسیدم از آن حال و بیامدم و پیش از صبح با قافله رسیدم و ایشان بر جای خود بودند. مرا گفت: کجا بودی! قصّه با او بگفتم، و حدیث قرده و خنازیر بگفتم و تعجّب آن، مرا گفت: دانی تا از چه بود! گفتم: نه. گفت: آن گناه بنی آدم است که آن جا رها کرده‌اند و بیامده«7». فَإِذا قَضَیتُم مَناسِکَکُم، چون قضای مناسک کرده باشی، یعنی از گزاردن حج‌ّ فارغ شده باشی و ذبایح کشته باشی، و هو جمع منسک، یقال: نسکت أنسک نسکا و نسکا و نسیکة و منسکا، و المنسک الموضع کالمشرق و المغرب، و نسک اذا تعبّد، و النّاسک العابد. و ابو عمرو «کاف» در «کاف» ادغام کند بر عادت او در«8» جمله ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: ندارد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابو عبیده. (3). لب: چایی/ چاهی. (4). دب: ابو عبیده. (5). اساس در حاشیه افزوده: نفقه. (6). مر: قرد. (7). مب: و آمده‌اند، قولی تعالی. (8). مب: ادغام کند و بر عادت. صفحه : 130 قرآن برای آن که مثلین‌اند«1»، چنان که شاعر گوید: و لا یشارکک«2» عندی بعد واحدة«3»

لا و الّذی اصبحت عندی له نعم«4» فَاذکُرُوا اللّه‌َ کَذِکرِکُم آباءَکُم، بیشتر مفسّران در اینکه آیت گفتند که: عرب را عادت بودی«5» که چون«6» حج‌ّ بگزاردندی بیامدندی و بنزدیک کعبه بایستادندی و مفاخر پدران خود می‌گفتندی که: کان ابی یقری الضّیف و یضرب بالسّیف و یطعم الطّعام و ینحر الجزور و یفک‌ّ العانی«7» و یجزّ النّواصی و مانند اینکه، پدر من مهمانی چنین کردی، و شمشیر چنین زدی، و درویشان را طعام چنین دادی، و شتران کشتی، و اسیران را از بند رها کردی و مویهای پیشانی ایشان ببریدی، و اینکه علامت آزاد کردی اسیران بودی و آنچه بدین ماند. حق تعالی گفت: به بدل آن که اینکه محالات می‌کردی«8» ذکر من کنی«9» چه خانه [253- پ] [اشاره]، خانه من است و نعمت نعمت من است، و به نعمت و تمکین من شما و پدران شما ممکّن شدی، پس شکر من و ذکر من باید کردن شما را، نه ذکر پدران. سدّی گفت: عرب را عادت بودی که چون حج‌ّ بگزارندی به منا گفتندی: اللّهم ان‌ّ ابی کان عظیم الجفنة عظیم القبّة کثیر المال فأعطنی مثل ما اعطیته، بار خدایا، پدر من بزرگ جفنه، بزرگ قبّه، بسیار مال بود. بار خدایا؟ چندان که او را دادی«10» مرا بده«11». خدای تعالی گفت: اینکه ثنا که بر پدران می‌گوی بر من گوی. عبد اللّه عبّاس و عطا و ربیع و ضحّاک گفتند: معنی آن است که فاذکروا اللّه کذکر«12» الصّبیان الصّغار الاباء، مرا خوانی و پناه با من دهی و فزع با من کنی و ---------------------------------- - (1). آج: سنگین‌اند، مب: ساکنند. [.....] [اشاره] (2). مج، وز، دب، آج، لب، مب، فق: و لم تشار لک، مر: و لم تشارک. (3). مج، وز، دب، مر: غایته. (4). دب، لب، فق، مب، مر: ام نعم. (5). مج، وز: بودندی. (6). مب حاج‌ّ. (7). مج: المعانی. (8). مج، دب، آج، لب، فق: می‌گویی، مب، مر: می‌گویید. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: می‌کنی، مب، مر: کنید. (10). مج، وز، آج، لب، فق، مر: بدادی. (11). مر: مرا نیز بده. (12). همه نسخه بدلها: کذکرکم. صفحه : 131 بیاری مرا در خواهی همچنان که کودک خرد«1» چون بترسد یا درماند فزع با مادر و پدر کند. ابو الجوزاء گفت: عبد اللّه عبّاس را پرسیدم از اینکه آیت، گفتم: چه معنی دارد اینکه که خدای تعالی گفت: خدای را چنان یاد کنی که پدرانتان و«2» یا سخت‌تر، و مرد باشد از ما که سالیان بر او بگذرد که پدران را«3» یاد نکند. گفت: نه چنان است که گمان بردی، مراد آن است که برای خدای تعالی خشم چنان باید گرفتن چون بینی که در خدای عاصی شوند که خشم گیری برای پدرت چون شنوی که او را دشنام دهند. أَو أَشَدَّ ذِکراً، آنکه گفت: به آن قناعت مکنی که ذکر من چنان کنی که ذکر پدران، بل«4» ذکر من بیشتر و بهتر و به همّت و عنایت سخت‌تر. و نصب «ذکرا» بر تمییز«5» است، و نصب «اشدّ» بر تقدیر فعلی، المعنی اذکروه ذکرا اشدّ. و گفته‌اند: «او» به معنی «واو» است، و گفته‌اند: به معنی «بل» است، و زجّاج گفت: «اشدّ» در محل‌ّ جرّ است عطفا علی قوله: کَذِکرِکُم، الا آن است که مفتوح کرد«6» برای آن که لا ینصرف است. فَمِن‌َ النّاس‌ِ، «من» تبعیض راست. مَن یَقُول‌ُ، و «من» نکره موصوفه است، چنان که شاعر گفت:

ب‌ّ من انضجت غیظا صدره«7» رَبَّنا، و التّقدیر یا ربّنا، و لکن حذف حرف ندا کرد لدلالة الکلام علیه، و نصب «ربّنا» برای آن است که منادی مضاف است. آتنا فی الدّنیا، بده ما را در دنیا. وَ ما لَه‌ُ فِی الآخِرَةِ مِن خَلاق‌ٍ، و او را در آخرت نصیبی نیست. انس مالک گفت: ایشان را عادت بودی که گرد خانه طواف می‌کردندی برهنه، ---------------------------------- - (1). مج، مر: خورد. (2). همه نسخه بدلها: را. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: که او پدر را، مر: پدر او را. [.....] [اشاره] (4). آج، لب، فق، مب، مر: بلکه. (5). مج، وز، دب، لب: تمیز. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق: کردند، مب: کردندی. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر ای رب‌ّ انسان. صفحه : 132 و دعای ایشان اینکه بود که: اللّهم‌ّ اسقنا المطر و أعطنا علی عدوّنا الظّفر و ردّنا صالحین الی صالحین«1»، بار خدایا؟ ما را باران ده، و بر دشمن ظفر ده، و ما را به سلامت به خانه خود رسان [254- ر] و ایشان به سلامت. قتاده گفت: اینکه در حق‌ّ کسانی است که همه همّت ایشان دنیا بود، اگر عملی کنند برای دنیا بود، و اگر سعیی کنند برای دنیا بود، و اگر تمنّا کنند تمنّا دنیا کنند، و اگر دعا کنند از خدای دنیا خواهند، ایشان مردمان دون همّت باشند و دنی‌ّ المنزلة«2» که از خیرات دینی«3» و آخرتی به دنیا قناعت کرده باشند«4»: و ان‌ّ امرءا دنیاه اکبر همّه«5»

لمستمسک«6» منها بحبل غرور ایشان«7» از آنانند که: وَ فَرِحُوا بِالحَیاةِ الدُّنیا«8» ...، همه شادی ایشان در آن باشد که از دنیا چیزکی به دست آرند ندانند که وصف دنیا اینکه است که تسرّ و تضرّ و تغرّ و تکرّ و تمرّ، روزکی چند اصحابش را خرّم باز کند. و سرورها غرور، و سرور«9» او«10» غرور بود، اگر روزی به مسرّت بگذرد سالی در مساءت بدارد، به دستی«11» شکر می‌چشاند به دیگر دست شرنگ می‌پالاید، هر چه«12» او پالوده بود همه آورده بود: و من عادة الایّام أن‌ّ صروفها

إذا سرّ منها جانب ساء جانب یحیی بن خالد البرمکی‌ّ، قدامة بن نوح را گفت: هیچ بیتی دانی که جامع است وصف دنیا را! گفت: نعم، قول العدوی‌ّ: حتوفها«13» رصد و عیشها رنق

و کدّها نکد و ملکها دول عجب چیزی است کار دنیا؟ با اینکه همه مساءت محبوب است. عجب معشوقی است که با اینکه همه جفا دوستی او از دل اربابش کم نمی‌شود، و لأبی العتاهیة: ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مر، ردّنا صالحین، مب: ردنا بسالمین بالمقر. (2). دب، مر: دنی منزلت، آج، لب، فق، مب: دون منزلت. (3). مج: دنیا وز: دنیی. (4). دب، آج، لب قال الشّاعر. (5). دب، فق، مب، همّة. (6). فق: بمستمسک. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: هم ایشان. (8). سوره رعد (13) آیه 26. (9). دب، آج، لب، فق، مر: شرور. (10). مج، دب، آج، لب: همه. [.....] [اشاره] (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یکی دستی. (12). همه نسخه بدلها از. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فتوحها. صفحه : 133 اصبحت الدّنیا لنا عبرة

و الحمد للّه علی ذلکا اجتمع النّاس علی ذمّها

و ما أری منهم لها تارکا و شعبی گفت: دنیا را به هیچ چیز مثل نزده‌ام مگر بیت کثیّر: اسیی‌ء بنا أو احسنی لا ملومة

لدینا و لا مقلیّة ان تقلّت و مثله: نذمّه ثم‌ّ نهواه و نطلبه

یا صدق ذا المثل المحبوب مسبوب وَ مِنهُم مَن یَقُول‌ُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً، و بهری از ایشان آنند که می‌گویند: خدای ما بده«1» ما را در دنیا نیکی و در آخرت نیکی، حق تعالی تو را باز آموخت که دعا چگونه کن«2» و باز نمود که مردم از اینکه دو گونه‌اند: یکی آن که دنیا می‌خواهد و از آخرتش تیمار نیست و او را در آن خلاقی و نصیبی نیست، و خلاق نصیب مقدّر باشد من الخلق و هو التّقدیر. [254- پ] و بهری آنند«3» که از خدای تعالی خیر دنیا می‌خواهند و نصیب آخرت فراموش نمی‌کنند، اینکه می‌خواهند برای عاجل معاش، و آن طلب می‌کنند برای آجل معاد. اینکه برای ممرّ، و آن برای مقرّ، اینکه برای حال و آن برای مآل. مفسّران خلاف کردند در معنی اینکه دو حسنه که حسنه دنیا چیست و حسنه آخرت چیست! روایت کردند که امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- گفت: حسنه دنیا زنی صالح«4» است و حسنه آخرت حور العین«5» است. وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ، مراد به اینکه عذاب دوزخ، زن بد است. حسن بصری گفت: حسنه دنیا علم و عبادت است، و حسنه آخرت بهشت است. سدّی و مقاتل حیّان گفتند: حسنه دنیا روزی فراخ حلال است، و حسنه آخرت آمرزش و ثواب است. ---------------------------------- - (1). اساس: بدهد، با توجّه به نو نویسی نسخه در محل‌ّ افتادگی، به قیاس با نسخه مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مر: کنی. (3). مب: آنانند. (4). مج، وز، دب، مر: صالحه. (5). مر: بهشت. صفحه : 134 عطیّه گفت: حسنه دنیا علم و عمل است، و حسنه آخرت مساهلت حساب است و ثواب بهشت. و گفته‌اند: حسنه دنیا توفیق و عصمت است، و حسنه عقبی نجات و رحمت است. و گفته‌اند حسنه دنیا فرزندان نجیب‌اند، و حسنه آخرت صحبت پیغامبران و صالحان است. و گفتند«1»: در دنیا مال و نعمت است، و در آخرت تمام نعمت است، و آن نجات از دوزخ و رسیدن به بهشت است. و گفته‌اند: در دنیا اخلاص است، و در آخرت خلاص است. قتاده گفت: حسنه دنیا و آخرت عافیت است. انس مالک روایت کند که: در خدمت رسول- صلّی اللّه علیه و آله- در عیادت بیماری شدیم«2» سخت به حالی شدید بود، پنداشتی کبوتر بچّه‌ای است که موی از وی بکنند. رسول- علیه السّلام- گفت: دعا نمی‌کنی! گفت: آری یا رسول اللّه؟ دعا می‌کنم که: بار خدایا؟ هر عقوبتی که مرا در قیامت خواهی کرد، همه با دنیا افکن که من طاقت عذاب دوزخ ندارم. رسول- علیه السّلام- گفت: بد گفتی برای خود، 3» هلّا قلت اللّهم‌ّ« ربّنا آتنا فی الدّنیا حسنة و فی الاخرة حسنة و قنا عذاب النّار ، چرا نگفتی بار خدایا؟ ما را در دنیا نیکی ده و در آخرت نیکی ده، و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار! و آن مرد اینکه دعا بکرد، خدای تعالی او را شفا داد. عوف در تفسیر اینکه آیت گفت: هر که«4» خدای تعالی او را اسلام و قرآن داده باشد و اهل و مال«5»، او را حسنه دنیا و آخرت داده باشد. حمّاد روایت کرد از ثابت که جماعتی بنزدیک انس مالک آمدند و گفتند: برای ما دعای کن، گفت«6»: اللهم ربنا آتنا فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفته‌اند. (2). وز: شدم. (6- 3). مب قوله تعالی. (4). مج، وز: که را (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عیال. صفحه : 135 و قنا عذاب النار. گفتند: «زدنا» زیادتی بکن، هم اینکه باز«1» گفت. گفتند:«2» زیادتی بکن. گفت: چه زیادت«3» خواهی، و اینکه [255- ر] دعایی است شامل خیر دنیا و آخرت را«4» برای شما خیر دنیا و آخرت بخواستم. و بیشتر دعای رسول- علیه السّلام- اینکه بودی که گفتی: رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ. مجاهد روایت کند از عبد اللّه عبّاس که گفت: خدای را تعالی بنزدیک رکن یمانی فریشته‌ای است که از آنگاه که خدای تعالی جهان«5» آفرید، آن جا ایستاده است و می‌گوید: آمین آمین، بر دعای آنان که ایشان گویند: رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ. إبن جریج گفت: چنین رسید به من که فرمودند اهل موقف را که بیشتر دعای ایشان اینکه بود«6»: رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ. أُولئِک‌َ لَهُم نَصِیب‌ٌ مِمّا کَسَبُوا، ایشان آنان باشند که ایشان را نصیبی بود و بهری«7» از آنچه کرده باشند. مفسّران گفتند: من الخیر، و الدّعاء«8» و من الثّواب بالجزاء، برای آن که ایشان از خدای تعالی خیر دنیا و آخرت خواسته‌اند به دعا ایشان را خیر دعا«9» بدهند، و به عمل صالح ایشان را جزای ثواب بدهند. جویبر«10» روایت کند از ضحّاک از عبد اللّه عبّاس که گفت: سبب نزول آیت آن بود که مردی بنزدیک رسول آمد گفت: یا رسول اللّه، پدرم از دنیا برفت و او حج‌ّ خانه خدا نکرده بود، اگر من برای او حج‌ّ بکنم مجزی باشد از او! گفت: ای مرد اگر پدرت را وامی بودی تو قضا کنی، آن را مجزی نباشد از او! گفت: آری یا رسول ---------------------------------- - (1). مب: اینکه دعا. [.....] [اشاره] (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر زدنا. (3). مر: زیادتی. (4). مب: از. (5). دب، آج، لب، فق، مر را. (6). مب: اینکه باشد که قوله تعالی. (7). مج، وز، دب، آج، فق، مر: بهره‌ای. (8). همه نسخه بدلها: بالدّعاء. (9). همه نسخه بدلها: دنیا. (10). مج، وز، جبیر، دب، آج، لب، مر: چنین، مب: حنین. صفحه : 136 اللّه؟ گفت: وام خدای اولیتر که بگزارند، و گفت: یا رسول اللّه؟ پس مرا هیچ مزدی باشد! خدای تعالی آیت فرستاد: أُولئِک‌َ لَهُم نَصِیب‌ٌ مِمّا کَسَبُوا، یعنی من حج‌ّ عن میّت کان الاجر له و للمیّت مثله. فضل عباس روایت کند، گفت: روزی«1» ردیف رسول بودم، مردی بیامد گفت: یا رسول اللّه؟ مادری پیر دارم و بر راحله نتواند نشستن«2»، و اگر او را در بندم«3» ترسم که رنجور شود، و حج‌ّ نکرده است. رسول- علیه السّلام- گفت: اگر تو را وامی باشد نه تو از او قضا کنی! گفت: بلی. گفت: برو از او حج‌ّ بکن. أنس روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: مردی به حجّی وصایت«4» کند چهار حج‌ّ بنویسند: یکی آن را که وصایت نامه نویسد، و یکی آن را که وصایت او به جای آورد«5» و از پیش ببرد، و یکی آن را که ها گیرد«6» و بکند، و یکی آن را که فرموده باشد. سعید جبیر گوید: مردی بنزدیک عبد اللّه عبّاس آمد و گفت: مردی جمّالم و شتر به کرا«7» داده«8» و شرط کرده«9» که من نیز حج‌ّ کنم مجزی باشد! گفت تو از آنانی که خدای تعالی [255- پ] گفت: أُولئِک‌َ لَهُم نَصِیب‌ٌ مِمّا کَسَبُوا وَ اللّه‌ُ سَرِیع‌ُ الحِساب‌ِ، و خدای تعالی زود شمار است. اگر گویند: اینکه چه معنی دارد، و در اینکه چه مدح بود که او زود شمار بود! گوییم، اینکه را دو معنی است: یکی آن که خدای تعالی حساب همه خلقان به زمانی اندک بر آرد، چنان که حساب بعضی او را منع نکند از حساب دیگری، چنان که یکی را از ما که جسم بود و عالم بود به علم، و معلومات او بر حسب علومش باشد، او را احتیاج نبود به عقد دستی و نه ضبط شماری و ضم‌ّ بعضی با بعضی، چه او- جل‌ّ جلاله- عالم است به جمیع معلومات علی کل‌ّ وجه یصح‌ّ ان یعلم علیه، و جسم نیست ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها من. (2). مب: دارم و نتواند سوار شدن. (3). مب: او را بر راحله بندم. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مر: وصایتی. (5). دب، مر: آورد. [.....] [اشاره] (6). دب: فرار گیرد، مر: بگیرد. (7). آج، لب، فق، مب، مر: کرایه. (8). همه نسخه بدلها: داده‌ام. (9). دب، مب: کرده‌ام. صفحه : 137 که منع کند او را اقبال او بر یکی از اقبال بر دیگری«1» تا به یکی از یکی باز ماند. در خبر هست که: خدای تعالی حساب خلایق«2» بر آرد به مقدار«3» آن که یکی از ما گوسپندی«4» بدو شد، چه او متکلّم است نه به آلت از او صحیح بود که خطاب کند با خلایق به خطابهای مختلف، و منع نکند او را خطاب بعضی از خطاب دیگری چنان که متکلّمان به آلت را، و اینکه امری است و حکمی که او به اینکه منفرد است و در اینکه غایت مدح باشد. و وجه دوم«5» در آیت آن است که: او سریع الحساب است، به معنی آن که سریع الجزاء است. و «حساب» در آیت به جای جزا باشد، و اینکه شایع است در کلام عرب و عجم، نبینی که گویند: تا وقت حساب تو باشد تا من حساب تو بر آرم، و مانند اینکه از الفاظ. و آیت وارد است مورد الوعید للمکلّفین، چنان که گفت: وَ ما أَمرُ السّاعَةِ إِلّا کَلَمح‌ِ البَصَرِ أَو هُوَ أَقرَب‌ُ«6» ...، او«7» برای آن جزا را به لفظ حساب برخواند«8» که جزای بندگان عقیب«9» حساب ایشان باشد و بر وفق عمل ایشان باشد، و بیان اینکه قوله تعالی: جَزاءً مِن رَبِّک‌َ عَطاءً حِساباً«10»، ای کافیا. و معنی «حساب» از خدای تعالی اعلام او خلقان راست مقدار مستحقّات ایشان از ثواب و عقاب بر اعمالشان، و موافقت او ایشان را بر آن تا بدانند که آنچه با ایشان می‌رود از خیر و شر بر کرده ایشان است، [و] [اشاره]«11» اگر خدای تعالی عفو کند ایشان را«12»، از چه عفو کرده است، و دگر آن که تا ایشان را حث«13» کرده باشد بر فعل طاعت و زجر کرده از معصیت چون دانند که با ایشان موافقت و مناقشت خواهد رفتن، اینکه خبر دادن ایشان را و بر اینکه واقف کردن در حق‌ّ ایشان لطف باشد، اینکه معنی و غرض در ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، مر: دیگر. (2). لب را. (3). دب از. (4). مج، لب، فق، مب، مر: گوسفندی. (5). دویم. (6). سوره نحل (16) آیه 76. (7). همه نسخه بدلها: و. (8). دب: یاد کرد. (9). آج، لب، فق، مب: عقب. (10). سوره نبأ (78) آیه 36. [.....] [اشاره] (11). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج افزوده شد. (12). آج، لب، فق، مب، مر دانند که. (13). مب: تحریص. صفحه : 138 حساب است. و «حساب» به معنی محاسبه است که فعال و مفاعله به یک معنی باشد. قوله تعالی: وَ اذکُرُوا اللّه‌َ فِی أَیّام‌ٍ مَعدُودات‌ٍ، مراد به ذکر خدای تعالی در اینکه ایّام که«1» ایّام تشریق است تکبیر [است که باید] [اشاره]«2» کردن عند«3» رمی الجمار، با هر سنگی تکبیری و در عقب نمازهای [256- ر] فریضه در منا عقیب پانزده نماز، و در شهرهای عقیب ده«4» نماز، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و حسن بصری«5». و «ایّام معلومات» عشر ذی الحجّه است، و اینکه قول زجّاج است و مذهب مالک و شافعی، و بیشتر علما بر این‌اند. و مذهب ما هم چنین است، و فرّاء بعکس گفت: «ایّام معدودات» عشر ذو الحجّه«6» است، و «ایّام معلومات»، ایّام تشریق است، و اینکه مذهب ابو حنیفه است. دلیل بر صحّت مذهب درست آن است که «معدودات» عبارت بود از قلّت، و سه از ده کمتر باشد. و دگر آن که خدای تعالی گفت: فَمَن تَعَجَّل‌َ فِی یَومَین‌ِ فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ، و مراد نفر است از منا به اتّفاق، و اینکه در ایّام تشریق باشد دون عشر ذی الحجّه، و من تأخّر الی الیوم الثّالث، و اینکه لایق نیست الّا به اینکه ایّام، و آیت دلیل می‌کند بر وجوب تکبیر در اینکه ایّام به عقیب اینکه صلوات که گفتیم: اوّلش نماز پیشین من یوم النّحر، و آخرش انقضای اینکه عدد، امّا ده در شهرها، و امّا پانزده در منا، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و عبد اللّه عمر و زید بن ثابت و روایت از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام. و فقها گفتند: سنّت است تکبیر کردن در اینکه ایّام، و مذهب ابو حنیفه آن است که: از نماز بامداد«7» روز عرفه تا به نماز دیگر روز عید و اینکه قول عبد اللّه مسعود است. و مذهب ابو یوسف و محمّد چنان است که از بامداد روز عرفه الی آخر ایّام التّشریق. ---------------------------------- - (1). اساس: «ذکر»، با خطی متفاوت از متن در قسمت افتادگی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مب: در حال. (4). مج، وز: دو. (5). فق گفت. (6). مج، دب، آج، لب، فق، مب: ذی الحجّه. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر در. صفحه : 139 در اوّل خلاف کردند با ما و در آخر وفاق. و مذهب شافعی موافق مذهب ماست، و اینکه قول عطاست و اختیار ابو علی الجبّائی‌ّ گفت«1» برای آن که روز عید وقت نماز پیشین آن وقت بود که حاجیان از لبّیک زدن خاموش شوند باید که«2» تکبیر کردن آغاز کنند، و نماز پیشین ایّام تشریق آخر نماز بود که [به منا کنند] [اشاره]«3» علی اختلافهم فی النّفر، و به مذهب ما اینکه تعلیل درست نیست. امّا کیفیّت تکبیر: مذهب اهل مدینه و شافعی آن است که به اوّل سه بار تکبیر کنند متوالی، و مذهب ابو حنیفه و اهل عراق دو بار، و مذهب ما در اوّل دو تکبیر است، و بنزدیک فقها- علی اختلافهم فی بعضها: اللّه اکبر اللّه اکبر اللّه اکبر«4» لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر اللّه اکبر و للّه الحمد، و بنزدیک ما: للّه الحمد علی ما هدانا و له الشّکر علی ما اولانا و رزقنا من بهیمة الانعام، و اینکه زیادت فقها را نیست. و ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: ایام التشریق ایام اکل و شرب و ذکر الله. و از صادق- علیه السّلام- روایت کرده‌اند«5» که گفت: رسول- علیه السّلام- بفرمود تا منادی ندا کرد در ایّام تشریق که: 6» انها ایام [اکل و شرب و] [اشاره]« بعال ، و «البعال» قال- علیه السّلام- [652- پ] [اشاره]:7» [ملاعبة] [اشاره]« الرجل اهله و المرأة بعلها. قوله: فَمَن تَعَجَّل‌َ فِی یَومَین‌ِ، هر که او تعجیل کند در دو روز، یعنی در نفر، در روز دوم اگر خواهد که در نفر اوّل بیاید، و نفر اوّل در دوم ایّام تشریق بود، و سه‌ام روز عید. و معنی «نفر» بیامدن از منا بود روا باشد و هو قوله تعالی: فَلا إِثم‌َ عَلَیه‌ِ. و اگر تأخیر کند و توقّف تا در نفر اخیر بیاید، اولیتر بود، و آن سوم ایّام تشریق بود و چهارم عید«8»، جز آن که«9» در نفر اوّل بیاید لا بدّ از پس زوال باید که بیاید، و اگر در نفر دوم آید روا بود که پیش از زوال بیاید. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: گفتند: 2. دب در. (3). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). همه نسخه بدلها، عبارت: «اللّه اکبر» را ندارد. [.....] [اشاره] (5). مج: کرده است. (7- 6). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مج و. (9). همه نسخه بدلها اگر. صفحه : 140 و اگر مرد از آنان باشد که او را در وقت احرام خطایی رفته باشد از اصابت صیدی یا خلوت حلالی، او را روا نبود که در نفر اوّل بیاید، بل توقّف کند تا نفر دوم. و آن را که در نفر اوّل آید عند الضّرورة قبل الزّوال روا بود، اگر با پس زوال افتد و توقّف می‌باشد تا آفتاب فرو شود«1» نشاید«2» از منا بیامدن، و چون از منا بیاید آنگه«3» باید آمدن برای وداع خانه و طواف وداع، و مستحب است که در مسجد خیف نماز بکند بنزدیک آن مناره که در میان«4» مسجد است. و از آن جا به مسجد حصبا آید- و آن مسجد رسول است، صلّی اللّه علیه و آله. و آن جا بیاساید و به ستان باز خسبد«5» ساعتی، از آن جا بباید«6» در مکّه آید و جهد کند که در خانه کعبه شود اگر صرورت«7» باشد علی کل‌ّ حال رها نکند و الّا اولیتر هم آن است که در خانه شود«8». باید تا بر غسل باشد، و به چهار گوشه خانه نماز بکند و بر رخام سرخ و از«9» میان دو ستون«10» نماز بکند و دعواتی که معیّن هست آن جا بخواند و به در آید و طواف وداع بکند، و در مستجار بایستد و حاجت«11» بخواهد و از خدای در خواهد تا آخر عهد نکند. و در آن که بعد غروب الشّمس از منا بنشاید آمدن شافعی موافقت کرد ما را. و در معنی آیت خلاف کردند، عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر و عطا و عکرمه و مجاهد و قتاده و ضحّاک و نخعی و سدّی گفتند: معنی آیت آن است که سواء«12» اگر در نفر اوّل بیاید و اگر در دوم- چنان که شرح دادیم- بر او حرجی و بزه‌ای و اثمی نیست، و او را کفّارتی لازم نیاید. و از امیر المؤمنین- علی علیه السّلام- روایت کردند و از أبو ذرّ و عبد اللّه مسعود و مطرّف شخّیر، که معنی آیت آن است که: در هر نفری که بیاید از اوّل و دوم«13»، گناه ---------------------------------- - (1). مج: می‌شود. (2). مج: شاید. (3). مج: تا مکّه، دب، وز، مر: با مکّه، مب: به مکّه. (4). دب: میانه. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مر و ساعتی آن جا باز خسبد، دب: و ستان بخسبد ساعتی. (6). همه نسخه بدلها: بیاید. (7). مر: ضرورت. (8). همه نسخه بدلها و. (9). مب: و در. (10). مج، وز، دب، لب، فق، مر: استون. [.....] [اشاره] (11). دب خود. (12). مب: خواه. (13). مج و. صفحه : 141 او مغفور بود، و آن حج‌ّ که کرده باشد کفّارت گناه او شده باشد. و معاویة بن قرّه گفت: سواء«1» در هر نفری که بیاید، خرج من ذنوبه کیوم ولدته امّه، از گناه بیرون آید چنان که آن روز که از مادر زاده باشد [257- ر] [اشاره]. اسحاق بن یحیی گفت: مجاهد را از اینکه آیت پرسیدم، گفت: «فلا إثم علیه الی قابل»، معنی آن است که: در هر نفر که بیاید گناه بر او ننویسند تا دگر سال. و سعید بن المسیّب گفت: مردی در منا فرمان یافت. عمر خطاب را گفتند: رغبت کنی که بر او«2» نماز کنی! گفت: چه منع کند مرا که بر«3» مردی نماز کند که تا او را بیامرزیدند گناهی نکرد، و اینکه اخبار قوّت قول دوم است قوله: لِمَن‌ِ اتَّقی، آن را که بپرخیزد«4». در «او» خلاف کردند، عبد اللّه عبّاس گفت: در روایت عوفی و کلبی مراد آن است لمن اتّقی قتل الصّید، آن را که بپرخیزد«5» از آن که صید کند و صید کشد، که در ایّام تشریق صید نشاید کردن. قتاده گفت: مراد آن است که آن را که در صید چیزی نکند که خدای تعالی از آن نهی کرده است. ابو العالیه گفت: معنی آن است که حج‌ّ او کفّارت گناه«6» شود اگر فیما بقی من عمره از گناه اتّقا و اجتناب کند. و عبد اللّه مسعود گفت: لمن اتّقی اللّه فی حجّه، آن را که در حج‌ّ از خدای بترسد. و در مصحف عبد اللّه چنین«7» نوشته است که: لمن اتّقی اللّه. عبد اللّه عبّاس گفت: لمن اتّقی عبادة الاصنام و معاصی اللّه، آن را که از کفر و شرک پرخیزد«8». آنگه گفت: و من خواستمی که از آنان بودمی که اسم تقوا متناول بود ایشان را. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ، از خدای بترسی فی جمیع الاحوال من الاقوال و الافعال، در جمیع ---------------------------------- - (1). مب: خواه. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: بر اینکه مرد، مر: بر اینکه مرده. (3). مج: بر سر. (5- 4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بپرهیزد. (6). دب: گناهان، مب: گناه او. (7). آج، لب، فق، مب: عبد اللّه جبیر، مر: عبد اللّه عمر. (8). مج، وز: بپرخیزد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بپرهیزد. صفحه : 142 احوال، در گفتار و کردار، در هر حال که باشی، بر هر وجه که باشی. وَ اعلَمُوا أَنَّکُم إِلَیه‌ِ تُحشَرُون‌َ، و بدانی که حشر شما و جمع شما«1» فردا«2» قیامت با خدای- جل‌ّ جلاله- خواهد بودن، و آیت وارد است مورد وعید«3»، و آن که«4» هر کسی را بر وفق عمل او جزا دهد از ثواب و عقاب. قوله تعالی:

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یُعجِبُک‌َ قَولُه‌ُ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ یُشهِدُ اللّه‌َ عَلی ما فِی قَلبِه‌ِ وَ هُوَ أَلَدُّ الخِصام‌ِ (204) وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَرض‌ِ لِیُفسِدَ فِیها وَ یُهلِک‌َ الحَرث‌َ وَ النَّسل‌َ وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الفَسادَ (205) وَ إِذا قِیل‌َ لَه‌ُ اتَّق‌ِ اللّه‌َ أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ فَحَسبُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ وَ لَبِئس‌َ المِهادُ (206) وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَشرِی نَفسَه‌ُ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ (207) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا ادخُلُوا فِی السِّلم‌ِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات‌ِ الشَّیطان‌ِ إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ (208) فَإِن زَلَلتُم مِن بَعدِ ما جاءَتکُم‌ُ البَیِّنات‌ُ فَاعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ (209) هَل یَنظُرُون‌َ إِلاّ أَن یَأتِیَهُم‌ُ اللّه‌ُ فِی ظُلَل‌ٍ مِن‌َ الغَمام‌ِ وَ المَلائِکَةُ وَ قُضِی‌َ الأَمرُ وَ إِلَی اللّه‌ِ تُرجَع‌ُ الأُمُورُ (210)

‌از مردمان کس هست که به عجب آرد تو را گفتار او در زندگانی دنیا، و گواه می‌گیرد خدای را بر آنچه در دل اوست و او سخت خصومت است. [257- پ] [اشاره] [و] [اشاره]«5» چون برگردد بکوشد«6» در زمین تا تباهی کند در آن جا و نیست کند کشت و بچّه«7»، و خدای دوست ندارد تباهی«8». و چون گویند او را بترس از خدای، بگیرد او را عزیزی به گناه، بس باشد او را دوزخ و بد جایگاه است آن. و از مردمان کس هست که بفروشد خود را برای طلب خشنودی خدای، و خدای رحمت کننده است بر بندگان. [258- ر] [اشاره] ای آنان که بگرویده‌ای در شوی«9» در ---------------------------------- - (1). مر: جمیع شما، مب: حشر شما همه. (2). همه نسخه بدلها: فردای. (3). مب را. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مر: آنگه. [.....] [اشاره] (5). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجه به مج افزوده شد. (6). مج: سعی گردد و بشتابد، وز، آج، لب، فق: سعی کند و بشتابد. (7). مج، وز، آج، لب، فق را. (8). مج: ندارد فساد کنندگان را. (9). مج: در آیید. صفحه : 143 صلح جمله و پی مگیری«1» اثر پیهای«2» دیو را که او«3» شما را دشمنی ظاهر است«4». اگر خطا کنی از پس آن که«5» آمد به شما حجّتها بدانی که خدای منیع و محکم کار است. گوش می‌دارند الّا آن که به ایشان آید خدای در سایه‌بانی از ابر و فریشتگان و گزارده شود کار و با خدای بود باز گشت کارها. قوله: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یُعجِبُک‌َ قَولُه‌ُ: الایة. کلبی و سدّی و مقاتل و عطا گفتند: آیت در اخنس شریق«6» فرود آمد- و او حلیف بنی زهره بود- و نامش ابی‌ّ بود- و برای آنش اخنس خواندند که روز بدر با سیصد مرد از قتال رسول- صلّی اللّه علیه و آله- باز پس استاد، و ایشان به جحفه فرود آمده بودند، قوم را گفت: یا بنی زهره؟ محمّد خواهر زاده شماست، اگر پیغامبری صادق است اولیتر کس که تصدیق و متابعت او کند شمایی، و اگر دروغزن است برای قرابت و خویشی اولیتر آن بود که از او برگردی و با او کالزار«7» نکنی. گفتند: نکو می‌گویی، رأی رأی تو است، تو برو به جانبی تا ما با تو بیاییم. چون منادی بر آمد که لشکر جمع می‌کرد تا به کالزار«8» بدر شوند، خنس هو بأصحابه«9»، ای تأخّر، فسمّی اخنس، با پس ایستاد، او را برای اینکه اخنس خواندند، و او مردی شیرین سخن بود و نکو دیدار بود. هر وقت بنزدیک پیغامبر آمدی و با او نشستی و سخن گفتی [258- پ] و اظهار ایمان کردی و سوگند خوردی که تو را دوست دارم- و منافق بود، و رسول- علیه السّلام- از نفاق و باطن او بی خبر بود«10». رسول- علیه السّلام- مجلس او از خود نزدیک بکردی«11»، و بر او اقبال کردی و ---------------------------------- - (1). مج: پیروی مکنید. (8- 2). مج، وز، آج، لب، فق: اثرهای. (3). مج مر. (4). مج: دشمنی است آشکارا. (5). وز، آج، لب، فق: آنچه. (6). همه نسخه بدلها: اخنس بن شریق. (7). همه نسخه بدلها: کارزار. (9). دب: هو و اصحابه. (10). دب: با خبر بود، مب: نفاق او و باطن او هنوز آگه نبود. [.....] [اشاره] (11). دب: مجلس او به خود نزدیکی داشتی. صفحه : 144 بنواختی او را از آن که باطن او ندانست. پس از میان او و ثقیف خصومتی افتاد، شبیخونی برد«1» آن جا و چهار پای ایشان«2» بکشت و کشت«3» ایشان بسوخت. سدّی گفت: به زرعی از آن مسلمانان بگذشت و چهار پایانی، چهار پایان را بکشت و زرع«4» بسوخت. مقاتل گفت: او را بر غریمی مال«5» بود در طایف، برفت که آن مال بستاند، خرمنی گندم از آن آن«6» مرد بسوخت و مادیانی پی بکرد، خدای تعالی در او اینکه آیت بفرستاد. عبد اللّه عبّاس و ضحّاک گفتند: آیت در سریّت رجیع آمد، و آن آن«7» بود که کفّار قریش گفتند: ما اسلام آوردیم جماعتی علمای اصحابت«8» به ما فرست تا ما معالم دین خود از ایشان بیاموزیم، و اینکه مکری بود که کردند. رسول- صلّی اللّه علیه و آله- خبیب بن عدی‌ّ الأنصاری‌ّ را و مرثد بن ابی مرثد الغنوی‌ّ را و خالد بن بکیر«9» را، و عبد اللّه بن طارق را، و زید بن الدّثنه«10» آن جا فرستاد، و عاصم بن ثابت را بر ایشان امیر کرد. ایشان روی به مکّه نهادند جایی فرود آمدند که آن را«11» بطن الرّجیع گویند از میان مکّه و مدینه، و ایشان خرمای عجوه داشتند، از آن خرما بخوردند و استخوان«12» آن آن جا بیفگندند. عجوزی آن جا بگذشت و آن استخوان«13» بدید بدانست که آن استخوان«14» عجوه است، و آن جنس خرما به مدینه باشد. بیامد و قوم خود را گفت: در اینکه راه اهل مدینه گذشته‌اند. گفتند: چه دانی! گفت: استخوان«15» خرما عجوه دیدم، و آن جز به مدینه نباشد. هفتاد مرد برخاستند و سلاح برگرفتند و به آن راه از قفای ایشان برفتند تا ---------------------------------- - (1). مج: شبیخون بزد. (2). مب: چهار پایان ایشان را. (3). همه نسخه بدلها: کشتهای. (4). مج: مزرع، مب را. (5). همه نسخه بدلها بجز مب: مالی، مب: وامی. (6). همه نسخه بدلها: از آن. (7). مب: چنان. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق را، مب: اصحاب، مر: صحابه را. (9). اساس و همه نسخه بدلها: خالد بن بکر با توجّه به مراجع و منابع مربوط به اعلام، تصحیح شد. (10). همه نسخه بدلها را، مب با. (11). آج، لب، فق، مب، مر مقام. (15- 14- 13- 12). مج: استخان. صفحه : 145 ایشان را دریافتند و با ایشان قتال کردند، مرثد را و خالد را و عبد اللّه طارق را بکشتند. و عاصم بن ثابت جعبه تیر خود فرو ریخت«1»، هفت تیر بود در آن جا، آن را بینداخت و به هر تیری مردی را از بزرگان مشرکان بیفگند، آنگهی گفت: اللّهم انّی حمیت دینک صدر النّهار فاحم لحمی اخر النّهار، بار خدایا؟ من اوّل روز دین تو را حمایت کردم، در آخر روز گوشت من«2» از مشرکان نگاه دار. مشرکان گرد او در آمدند«3» و او را بکشتند، و خواستند تا سر او ببرند و به هدیّه به سلافه بنت سعد [شهید] [اشاره]«4» برند که عاصم پدر او را روز احد کشته بود، و او نذر کرده بود که: اگر عاصم را بکشند [او به کاسه سر] [اشاره]«5» او خمر باز خورد، خدای تعالی جمعی [259- ر] از زنبور«6» بفرستاد تا او را حمایت کردند، هر کس که پیراهن«7» او بگردید او را بزدند«8». کس گرد او نگشت او را حمی‌ّ الدّبر«9» خوانند. چون زنبور رها نکرد که ایشان گرد او گردند، گفتند: رها کنی تا شب در آید که زنبور به شب برود. چون شب در آمد، ابری سیاه بر آمد، و بارانی عظیم ببارید، و سیلی در آمد و جثّه عاصم بر گرفت و ببرد، و خدای تعالی فرمود فریشتگان را تا به بهشت بردند، و پنجاه مشرک را کشته بودند همه را به دوزخ بردند. و عاصم سوگند خورده بود در حیات خود که دست‌ها«10» مشرک نکند و نگذارد«11» که هیچ مشرک دست‌ها او«12» کند از تعصب دین را. خدای تعالی دعای او اجابت کرد، و تمکین نکرد مشرکان را از آن که دست بدو کشند«13». ---------------------------------- - (1). دب و. [.....] [اشاره] (2). همه نسخه بدلها: گوشت مرا حمایت کن. (3). مب: بر آمدند. (5- 4). اساس: زیر وصّالی رفته، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مب: زنبوران. (7). وز: پرامن، مب: پیرامون. (8). مب: او را نیش می‌زدند. (9). آج: حمی الزنابیر، فق، مر: حمی الزهر. (10). مج، وز: دست را هیچ، دب: دست فرا پیش هیچ، آج، لب، فق، مب، مر: دست بر هیچ. (11). دب: و رها نکند. (12). مج، وز: دست را او، دب: دست فرا او، آج، لب، فق، مب، مر: دست بر او. (13). دب: دست به او کنند، آج، لب، فق، مب، مر: دست بدو کنند. صفحه : 146 عمر خطّاب چون اینکه حدیث بشنید، متعجّب فرو ماند از اجابت دعای عاصم. و مشرکان خبیب بن عدی‌ّ را و زید بن الدّثنه را به اسیری بگرفتند و به مکّه بردند. امّا خبیب بن عدی‌ّ را بنو الحارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف بخریدند تا او را به بدل پدر باز کشند، که پدرشان را او کشته بود در احد. او را به خانه بردند بند بر نهاده و باز داشتند و ایشان«1» برفتند. او از دختران حارث استره‌ای بخواست تا خویشتن پاکیزه«2» کند که دانست که او را بخواهند کشتن. ایشان او را استره‌ای دادند، و اینکه زن را کودکی خرد«3» بود، بدوید و بنزدیک خبیب رفت. خبیب او را برگرفت و بر کنار خود نشاند- و ستره«4» در دست داشت- آن زن فریاد بر آورد و بانگ برداشت«5». خبیب گفت: چه بانگ می‌داری؟ می‌ترسی که من اینکه کودک را بکشم! از اینکه معنی اندیشه مدار، که غدر از دین ما و شأن ما نیست، و کودک را به ایشان داد. آنگه ایشان گفتند: ما خبیب را دیدیم خوشه‌ای انگور به دست گرفته بود«6»، می‌خورد، و نه از ان انگور بود«7»، ما دانستیم که آن روزیی است که خدای تعالی او را فرستاد. آنگه او را برگرفتند و از حرم بیرون بردند تا او را بکشند. چون او را به آن جا بردند که خواستند کشتن، درختی بود آن جا، گفتند: صلب کنیم اینکه«8» را بر اینکه درخت. او گفت: چندانی رها کنی که رکعتی چند نماز کنم، آنگه دو رکعت نماز کرد و گفت: اگر نه آنستی«9» که شما گویید حبیب ترس مرگ را به نماز تعلّل می‌کند، بیشتر بکردمی«10»، آنگه اینکه بیتها انشا کرد«11»: و لست أبالی حین اقتل مسلما علی أی‌ّ شق‌ّ کان فی اللّه مصرعی و ذلک فی ذات الاله و إن یشأ«12» یبارک فی اوصال شلو ممزّع ---------------------------------- - (1). دب باز، مب: و خود. (2). دب: پاک. (3). مج، فق، مب، مر: خورد. [.....] [اشاره] (4). همه نسخه بدلها: استره. (5). مج، وز، آج، لب، فق: بر آورد، مب: فریاد و فغان برگرفت. (6). آج، لب، فق، مب، مر و. (7). دب: و وقت انگور نبود. (8). دب، مر: او. (9). مب: نه آن بودی. (10). مب: می‌کردم. (11). مب نظم. (12). آج، لب، فق، مب، مر: ان نشأ. صفحه : 147 آنگه گفت: اللّهم‌ّ احصهم عددا و خذهم بددا. و او را زنده بردار کردند، او گفت [259- پ] [اشاره]: بار خدایا؟ تو دانی که کس نیست اینکه جا که سلام من به رسول تو رساند«1»، سلام من به رسول رسان. آنگه مردی از مشرکان نام او سلامان و کنیت او ابو میسره نیزه بر آورد تا بر سینه او زند، او گفت: اتّق اللّه، از خدای بترس؟ چون نام خدای بشنید، در طغیان و عتو بیفزود، نیزه بر سینه خبیب زد و به«2» پشت او بیرون برد«3»، فذلک قوله: وَ إِذا قِیل‌َ لَه‌ُ اتَّق‌ِ اللّه‌َ أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ«4»، یعنی سلامان. و امّا زید بن الدّثنه: صفوان بن امیّه او را بخرید تا به عوض پدر او را باز کشد، که پدرش را او کشته بود- امیّة بن خلف الجمحی‌ّ را. آنگه او را به دست یکی از موالی خود داد که اینکه را به تنعیم بر و بکش، و جماعتی از قریش حاضر بودند، و ابو سفیان در میان ایشان بود، زید را گفتند: به خدای بر تو، تو را چیزی بپرسیم«5» راست بگو. گفت: چیست آن! گفت: تو خواستی که محمّد به جای تو در دست ما اسیر بودی، و او را به جای تو بکشتندی و تو به سلامت به مدینه بودی به جای او! گفت: به خدای تعالی که من هرگز نخواهم که محمّد را رنجی رسد به مقدار تیهی«6» که در دست او شود، و مرا همه سلامت بود، جز که خود را به فدای او کنم از همه مکاره. ابو سفیان گفت: و اللّه که من ندیدم کسی را که اصحابش دوست‌تر دارند او را از آن که اصحاب محمّد، محمّد را. آنگه اینکه غلام او را ببرد و بکشت، و نام اینکه غلام نسطاس بود. چون خبر به رسول- علیه السّلام- رسید، صحابه را گفت: کیست از شما که بشود و خبیب را از آن درخت بگیرد«7»! زبیر گفت: یا رسول اللّه؟ مقداد اسود را با من بفرست تا برویم، باشد که بیاریم. رسول- علیه السّلام- ایشان را بفرستاد، به روز ---------------------------------- - (1). آج، لب تو که خدایی. (2). مب: و از. (3). مب: بیرون آمد. (4). سوره بقره (2) آیه 206. (5). همه نسخه بدلها: بپرسم. [.....] [اشاره] (6). دب، مب: خاری. (7). دب: بیاورد. صفحه : 148 پنهان می‌شدند و به شب می‌رفتند. چون به تنعیم آمدند و درخت خبیب بدیدند، چهل مرد مشرک پیرامون او خفته بودند مست، او را از درخت فرو گرفتند، و چهل روز بر او بگذشته بود، و او هیچ متغیّر نشده بود، و دست او به«1» جراحت«2» نهاده بود و خون از جراحت«3» می‌آمد، رنگ رنگ خون بود و بوی بوی مشک بود. زبیر او را بر اسب خود گرفت و اسب براندند. مشرکان بیدار شدند، خبیب را بر درخت ندیدند. آواز در قریش دادند، هفتاد سوار بر نشستند و از قفا ایشان بیامدند. چون در ایشان رسیدند«4» خبیب را از اسب بیفکند. خبیب چون بر زمین افتاد، زمینش فرو برد، او را بلیع الارض خواندند. آنگه زبیر آواز داد و گفت: برای چه می‌آیی! من زبیر بن العوّامم، مادرم صفیّه بنت عبد المطّلب، و اینکه که با من است مقداد بن الاسود است، دو شیر بیشه‌ایم، اگر خواهی تا به تیغ کالزار«5» کنیم، و اگر خواهی [فرود آییم و پیاده] [اشاره]«6» کالزار«7» کنیم، و اگر خواهی برویم، گفتند: بروی [260- ر] هر کجا خواهی. و ایشان«8» با مکّه رفتند، و اینان پیش رسول آمدند. جبریل آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ فریشتگان تعجّب نمودند از شجاعت اینان. و جماعتی منافقان چون ایشان می‌رفتند، اعنی خبیب و اصحابش، و آن کار افتاد، ایشان«9» گفتند: دیدی«10» که اینان چه زیانکار بودند؟ برفتند و خود را هلاک کردند. چون رسول خبر یافت از گفت ایشان، و ایشان خبر یافتند که رسول را از گفت ایشان خبر کرده‌اند، آمدند و به بدل آن سخنهای نیکو گفتند و سوگند ان به خدای خوردند که در دل ایشان نفاق نیست، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«11». وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یُعجِبُک‌َ قَولُه‌ُ فِی الحَیاةِ الدُّنیا، «من» تبعیض راست ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (2). مب: او دست بر جراحتش. (3). همه نسخه بدلها: جراحتش. (4). همه نسخه بدلها زبیر. (7- 5). همه نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (6). اساس: به جهت وصالی به صورت «پیاده قتال و» نو نویسی شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مب باز گشتند و. (9). همه نسخه بدلها را. (10). مب: دیدید. (11). مب قوله تعالی. صفحه : 149 بلا خلاف، و «من» نکره است موصوفه، از مردمان کس هست که به عجب«1» می‌آورد تو را، کاری که نکو باشد«2» در فن‌ّ خود و جنس خود بغایت بود که آن را امر معجب رایق گویند، و راقنی کذا و«3» أعجبنی. حق تعالی در اینکه آیت صفت تزویق«4» زبان منافقان گفت که، ایشان به زبان چگونه چاپلوسی و چابکی می‌کنند. و کلام منمّق مزخرف چگونه می‌کنند«5» تا تو را به گفت زبان به عجب«6» می‌آرند، کافر با مؤمن چنین باشد که: «المؤمن غرّ کریم و الفاجر خب‌ّ لئیم». پس چون با ایمان کرم یار باشد، صفت کریم اینکه است: ان‌ّ الکریم اذا خادعته انخدعا کریم را چون بفریبی فریفته شود، یعنی کریم سهل جانب باشد، زود به دست آید از آن جا که کریم باشد، و دیر از دست بشود از آن جا که حلیم باشد. چون گویند باور دارد، چون سوگند خورند راست پندارد، و همه خلق را از حساب خود انگارد، چو او سلیم الجانب باشد به همه کس گمان سلامت جانب برد. و منافق همه تزویر و تزویق«7» زبان باشد، ظاهری آراسته آبادان دارد، باطنی خراب بیران«8». منافق با دنیا ماند، «ظاهرها سرور و باطنها غرور»، چون گوری«9» که ظاهرش مذهّب باشد و خداوندش«10» در اندرون«11» معذّب باشد. در سیرت او نگری، گمان بری که کسی هست، حسن سیرت بینی و از خبث سریرت خبر نداری: صلّی فأعجبنی و صام فرابنی نح‌ّ القلوص عن المصلّی الصّائم آخر«12»: ابدا تراه ساجدا او راکعا لیجرّ منک أمانة و ودائعا آیت اگر چه بر سببی خاص‌ّ باشد یا در حق‌ّ شخصی معیّن باشد، چون کسان دیگر در آن معنی مشارک باشند متناول باشد ایشان را. پس آیت متناول است جمله ---------------------------------- - (1). مج: تعجیل، دیگر نسخه بدلها: تعجّب. (2). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. [.....] (3). دب: او، آج، لب، فق، مب، مر: ای. (7- 4). آج، لب، فق، مب، مر: ترویق. (5). فق: افتادگی دارد، دیگر نسخه بدلها: می‌گویند. (6). مج، وز، دب، مر: زبان تعجّب. (8). فق، مب، مر: ویران. (9). آج، لب: گوهر. (10). مج: خداوندیش. (11). مج: ایدرومی (اندرونی!). (12). آج، لب، فق، مب، مر، و قال آخر. صفحه : 150 منافقان را که در ظاهر جز آن گویند که در باطن دارند، ظاهر با خلق است و باطن با حق«1»، لا جرم ظاهر به رسول سپرد [260- پ] و باطن با خود حواله کرد، الیک الظّواهر و اللّه یتولّی السّرائر. سخن او از آراستگی تو را به عجب«2» آرد. تو در دنیا از او سخن قبول کنی، من از او در آخرت سخن قبول نکنم. آنگه به آن رها نکند که سخن رایق بگوید تا آن را بندزند«3» و مؤکّد کند به سوگند. خدای را سپر کار خود ساخته بود، و سوگند سلاح«4» خود کرده«5»، جرّ منفعت به آن کند و دفع مضرّت به آن کند. گاهی تیغش بود گاهی سپرش. منافق آنگه دروغزن‌تر باشد که سوگند خورد. و اکذب ما یکون أبو المعلّی اذا آلی یمینا بالطّلاق آن که در سوگند به خدای دروغزن بود کمتر چیز بر او«6» زن بود، من لا یبالی بالخلاق‌ّ کیف یبالی بالطّلاق. گاهی به خدای سوگند«7» خورد و گاهی به رسول«8» و گاهی به کعبه و گاهی به قرآن: و حلف ألف یمین غیر صادقة مطرودة ککعوب الرّمح فی نسق خدای را به دروغ به گواهی خواند، خدا گواه است بر دل من حواله به خدا کند خدای داند و گواه«9» من است گواه تو نیست گواه بر تو است، وَ اللّه‌ُ شَهِیدٌ عَلی ما تَعمَلُون‌َ«10». وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«11». اینکه گواهی مدّخر است نهاده تا آن جا که خصم او باشد و گواه او و حاکم او: یک الخصام و انت الخصم و الحکم مشکل بود کار آن کس که حاکم گواهش بود، اعنی بر او، فکیف چون خصم ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها است. (2). مج: تو را عجیب، آج، لب، فق، مب، مر: تو را تعجّب. (3). مج: پندارند. (4). لب: صلاح. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر اتَّخَذُوا أَیمانَهُم جُنَّةً [سوره منافقون (63) آیه 2] [اشاره]. [.....] (6). مج: بر آن، فق: چیزی بر او، مر: چیزی را وزن. (7). مب دروغ. (8). مب خدا. (9). مج، وز: گوای. (10). اساس، مج، وز، آج، لب، مب، مر: یعملون، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد، [سوره آل عمران (3) آیه 98] [اشاره]. (11). سوره منافقون (63) آیه 1. صفحه : 151 بود، آنگه به اینکه رها نکند ستیز«1» روی و لجاج پیشه گیرد. آلت او سوگند و لجاج بود، اینکه پیش گیرد و آن پیشه گیرد. در حجاج لجاج کند و در حلال جدال کند و در حرام خصام کند، و آن«2» همه برای اینکه حطام«3» کند که فی الحیوة الدّنیا. و «اعجاب»، تعظیم الشّی‌ء فی النّفس باشد. و «عجب» عظم الشّی‌ء فی النّفس باشد و از اینکه جا متکبّر را معجب گویند که بر خود معظّم باشد. و اصل «عجب» آن بود که مانند آن یا نبود یا کم بود، قاله المفضّل، و إبن محیصن در شاذّ خواند: و یشهد اللّه، به فتح « یا » و «ها»، و رفع «ها» «اللّه»، بر آن که گوای«4» خدا دهد و معنی ردّ بر او بود. او می‌گوید و خدای گوای«5» می‌دهد که دروغ می‌گوید، بیانش«6»: وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«7». و در مصحف ابی‌ّ هست: و یستشهد اللّه، و اینکه قوّت«8» قراءت عامّه است در معنی، و خدای را به گوای«9» می در خواهد«10». بار خدایا؟ تو گواه منی بر آنچه در دل من است، اگر هیچ«11» ممکن است برای من گوای«12» بده، خدای را به گواه«13» می‌خواهد«14» به دروغ خدای گوای«15» بداد به راست که او دروغ می‌گوید، وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«16». وَ هُوَ أَلَدُّ الخِصام‌ِ، و او سخت خصومت است: یقال: لددت یا هذا و [انت تلدّ لددا و لدادة] [اشاره]«17»، چون در لجاج خصم را غلبه کند گویی«18»: لدّه یلدّه لدّا [261- ر] و رجل الدّ و امرأة لدّاء و رجال و نساء لدّ، قال اللّه تعالی: وَ تُنذِرَ بِه‌ِ قَوماً لُدًّا«19»، و رسول- علیه السّلام- گفت: 20» ان‌ّ ابغض الرّجال الی اللّه الالدّ الخصم«، دشمنتر ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ستیزه. (2). همه نسخه بدلها: اینکه. (3). مب دنیا. (5- 4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گواهی. (6). مب قوله تعالی. (7). سوره منافقون (63) آیه 1. (8). آج، لب، فق، مب، مر: موافق. (15- 13- 12- 9). همه نسخه بدلها: مج، وز، آج، لب، فق، مر: گواهی. [.....] (10). مب: می‌طلبد، مر: در می‌خواهد. (11). مر: اگر چه. (14). همه نسخه بدلها بجز دب: می‌خواند. (16). سوره منافقون (63) آیه 1. (17). اساس: زیر وصّالی رفته و به دلیل نو نویسی مشوّش است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (18). آج، لب، فق، مب، مر: گویند. (19). سوره مریم (19) آیه 97. (20). مج، وز: الخصام، دب، آج، لب، مب، مر: الخصیم. صفحه : 152 کس بنزدیک خدای مردی سخت خصومت ستیزه کش«1» باشد، و قال الرّاجز: لدّ اقران الرّجال اللّدّ و قال الشّاعر: ان‌ّ تحت التّراب حزما و عزما و خصیما الدّذا مغلاق زجّاج گفت: اشتقاق او من لدیدی العنق ای جانباه، از سویهای گردن است، یعنی به هر جانب که به او فراز شوی گردن بر پیچد. و «خصام»، مخاصمه باشد، و اینکه قیاس مطّرد است، فعال در معنی مفاعله، اینکه قول ابو عبید«2» است. زجّاج گفت: «خصام»، جمع خصیم باشد کطویل و طوال و کریم و کرام، اینکه نیز قیاسی مطّرد است، و قیل: جمع خصم. و گفت: «خصم» را بر خصوم و خصام جمع کنند، کبحر و بحور و بحار. و بر اینکه وجه اضافة الشّی‌ء الی جنسه باشد، کقولهم: کریم الرّجال و هو شجاع الفرسان، و اضافت به معنی «من» باشد، من باب خاتم فضّة و باب ساج«3». زجّاج گفت: حقیقت خصومت تعمّق در بحث باشد، و از اینکه جا گوشها«4» جوال را خصوم گویند. سدّی گفت: «الدّ الخصام» اعوج الخصام باشد، کژ خصومت، یعنی خصم راه به سر خصومت او نبرد. و مجاهد گفت: «الدّ» آن بود که مستقیم نبود در خصومت، و اینکه در معنی قول سدّی است. حسن بصری گفت: «الدّ» دروغزن باشد. قتاده گفت: شدید القسوة سخت و سنگدل«5» باشد در معصیت، و در باطل مجادل بود، عالم زبان جاهل عمل باشد، حکمت گوید و خطبه«6» کند، به زبان خاطب بود و به عمل خاطی«7»، به زبان خطیب«8» و به عمل مخطی نه مصیب. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: ستیزه گر. (2). دب: ابی عبیده، مب، مر: ابو عبیده. (3). لب، فق، مب و بحار. (4). گوشها/ گوشه‌ها، دب، لب، فق: گوشهای. (5). همه نسخه بدلها بجز مب: سخت سنگدل. (6). مج: حکم گوید و خطئیت. [.....] (7). مج، وز، لب: خاطبی. (8). آج، لب، فق قول، مب: خطیب القول. صفحه : 153 قوله: وَ إِذا تَوَلّی، ادبر و اعرض، چون برگردد و پشت بر کند، اینکه قول عکرمه است. و قول آنان که گفتند که: آیت در حق‌ّ اخنس شریق آمد که پیش رسول سخنی دگر گفت و پس او سخنی دگر. و از شأن منافق اینکه بود که دو روی و دو زبان باشد. دو روی دارد: یکی با تو«1»، یکی با خصم تو. دو زبان دارد: یکی با تو«2»، یکی با دشمن تو، تجدون من شرّ النّاس ذا الوجهین«3» یأتی هؤلاء بوجه و هؤلاء بوجه. رسول- علیه السّلام- گفت: در جهان از او بتر«4» نباشد با تو به رویی باشد و با دشمنت به رویی: لا خیر فی صحبة خوّان یأتی من الغدر بألوان فلعنة اللّه علی صاحب له لسانان و وجهان کاغذوار دو روی بودند«5» و قلم‌وار دو زبان. و«6» آن کس که چنین بود: به قلم و کاغذ دوای او [261- پ] برنیاید«7». به نوشتن قلم متّعظ نشود، به نوشتن«8» کاغذ مبالات نکند، از صریر اقلام نه اندیشد«9» تا صلیل حسام نباشد، و با تحریر کاغذ ننگرد تا تقطیرش نکنند از دو وجه: یکی از قطر و یکی از قطر. پس جزای او«10» آن بود که با او معامله هم از نوع شکل او کنند در دنیا و آخرت. در دنیا قلم‌وار به تیغش تباه کنند، و در آخرت چو«11» کاغذ رویش سیاه کنند«12»: من کان کالطّرس ذا وجهین من سفه و ذا لسانین فیما قال من کلم فسوّدن وجهه کالطّرس محتسبا و اضرب علاوته بالسّیف کالقلم ترجمته«13»: هر که چون کاغذ و قلم باشد دو زبان و دو روی گاه سخن همچو کاغذ سیاه کن رویش چو قلم گردنش به تیغ بزن ---------------------------------- - (2- 1). آج، لب، فق، مب، مر و. (3). مر: ذو الوجهین. (4). مب: بتری. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: بود. (6). مج، وز، دب: و دوای، آج، لب، فق، مب، مر: وای بر. (7). همه نسخه بدلها: کاغذ بر نیاید. (8). همه نسخه بدلها: نوشته. (9). مب: نیندیشد. (10). مب در. (11). آج، لب، فق، مب، مر: چون. (12). مج، آج شعر. (13). مر: ترجمه. [.....] صفحه : 154 پس قولی اینکه است که: «اذا تولّی» ادبر و اعرض، چو«1» روی برگرداند«2» زبان بگرداند، چو پشت بر کند«3» روی برتابد، اینکه قول عکرمه است. حسن بصری گفت: از آن که گفته باشد باز آید سخن بگرداند کلمتش مختلف شود، دو قول شود. از دو روی، دو روهی«4» عجب نباشد، و از دو زبان، دو قولی بدیع نبود، و آن که چنین بود سیّان قوله و بوله و نجواه و نجواه لا جرم نا معتمد شود. ضحّاک گفت: «و اذا تولّی» معنی آن است که تولّی الامر و صار والیا، والی شود. سَعی فِی الأَرض‌ِ سیّئ الملکة و لئیم الظّفر باشد چو«5» دست بر یابد«6» عفو نکند، آنچه نکند برای آن نکند که نتواند، و آنچه نراند«7» برای آن که نرود«8»، چنان که گفت: و الظّلم فی خلق النّفوس فإن تجد ذا عفّة فلعلّة لا یظلم تا رعیّت باشد به ظلم گردن نرم دارد، چون والی شود دست به ظلم دیگران دراز کند. سَعی فِی الأَرض‌ِ، ای اسرع بالفساد، سعی خیر نکند سعایت شرّ کند، و اصل «سعی» اسراع فی المشی باشد، یقال: فلان سعی بین القوم بالنّمیمة، اینکه در شر باشد و سعی فی کذا من الخیر اذا بالغ«9» فیه، قال الاعشی: و سعی لکندة سعی غیر مواکل قیس فضرّ عدوّها و بنی لها سَعی فِی الأَرض‌ِ«10»، ای سار فیها للفساد، برای آن که اینکه «لام» به اضمار «ان» نصب کند. و «ان» مع الفعل در تقدیر مصدر باشد، در اینکه زمین برود تا تباهی کند. إبن جریج گفت: بقطع الرّحم و سفک الدّماء، تا رحم و خویشی ببرّد و خونها به ناحق بریزد. و «فساد» نامی است جامع جمله معاصی را. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب: چون. (2). آج، لب، فق، مب، مر کلمتش مختلف شود و. (3). مر: برگرداند. (4). مج، وز، آج، مب، مر: دورویی، فق: در روی. (5). مب: چون. (6). دب: دست بر آید، مب: دست یابد. (7). همه نسخه بدلها بجز دب، برانده. (8). همه نسخه بدلها بجز دب: برود. (9). مج، وز، لب، فق، مب، مر: بلغ. (10). چاپ شعرانی (2/ 147) لِیُفسِدَ فِیها صفحه : 155 وَ یُهلِک‌َ الحَرث‌َ وَ النَّسل‌َ، حسن بصری و إبن ابی اسحق و ابو جعفر خواندند: «و یهلک»، به رفع بر«1» آن که «واو» عطف نباشد و استیناف باشد، علی تقدیر: و هو یهلک الحرث و النّسل. و عرب هر چه کشت بود آن را حرث [262- ر] خوانند. و «نسل»، بچّه همه چیز باشد، و اشتقاقه من نسل اذا سقط. و مجاهد گفت: چون والی ظلم کند، خدای تعالی به شومی ظلم او باران«2» آسمان باز گیرد تا حرث و نسل هلاک شود. سعید بن المسیّب گفت: قطع الدّرهم من الفساد فی الارض، زر و درم درست بریدن از جمله فساد است در زمین. در اهلاک حرث و نسل خلاف کردند. بعضی گفتند: تولّای اهلاک و مباشرت آن کردند«3» به نفس خود، و اینکه قول عامّه مفسّران است، و ظاهرتر«4» اینکه است، و قول مجاهد آن است که: در زمین ظلم آشکارا کردند تا خدای تعالی زرع و نسل هلاک کرد. وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الفَسادَ، که خدای تعالی فساد دوست ندارد، و آیت دلیل است بر بطلان مذهب مجبّره برای آن که محبّت ارادت بود علی بعض الوجوه، و محال بود که مریدش باشد و محبّش نباشد، دلیل می‌کند آیت«5» که خدای تعالی هیچ معصیت را مرید نبود، برای آن که فساد اسمی است جامع و جمله معاصی را، و «لام» استغراق جنس راست. قتاده روایت کرد از عطا که عطا گفت: مردی نام او علاء بن منبّه احرام گرفت در پیرهنی دوخته، رسول- علیه السّلام- فرمود او را که: پیرهن«6» بکن، قتاده گفت: ما شنیدیم که پیغامبر- علیه السّلام- بفرمود تا آن پیرهن«7» در او«8» دریدند، گفت: حاشا ان‌ّ اللّه لا یحب‌ّ الفساد. صحابه رسول و تابعین«9» چنین بودند که به رسول خدای و به خدای گمان چنین ---------------------------------- - (1). دب: برای. (2). همه نسخه بدلها از. (3). آج، لب، مب: کردن. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بر. [.....] (5). دب: آیه دلیل می‌کند، مر: آیه دلیل است. (6). مج، وز، فق، مب، مر: پیراهن، دب: پیرهن بکش. (7). مج، وز: پیراهن. (8). آج، لب، فق، مر: در تن او. (9). آج، لب، فق، مب، مر: تابعش. صفحه : 156 بردند که آن را که جرمی کرده باشد و جنایتی و کاری به خلافت شرع، پیرهنی خلق بر او تباه نکنند«1»، و تعلیل به اینکه کردند که خدای فساد دوست ندارد، نمی‌دانم تا چگونه روا می‌دارند گروهی که هر فساد که در جهان هست همه نسبت و حوالت و اضافت به سایر وجوه و حقایق، به خدای کنند از خلق و فعل و احداث و انشاء و قضا و قدر و ارادت، تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا. وَ إِذا قِیل‌َ لَه‌ُ اتَّق‌ِ اللّه‌َ، آنگه حق تعالی بیان کرد حال اینکه کافر منافق چون او در زمین گناهی«2» کند از اهلاک زرع و نسل او را وعظ کنند و به خدای بترسانند و گویند: از خدای بترس. أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ، ای حملته علیه، آن عزّت و منعت و حمیّت جاهلیّت که در دل و دماغش باشد حمل کند او را بر آن که بتر کند چون نام خدای شنود، و گفته‌اند: أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ، ای للاثم الّذی فی قلبه. پس «با» به جای «لام» بنهاد، کقول عنتره. و کأن‌ّ ربّا او کحیلا معقدا حش‌ّ الاماء به جوانب قمقم ای حش‌ّ الاماء له. فَحَسبُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ، او را دوزخ بس است به جزای گناهی. وَ لَبِئس‌َ المِهادُ. ای الفراش [262- پ] [اشاره]، و بد بستری است او را آن جایگاه، و برای آن «مهاد» و «فراش» خواند که جای ایشان بر آن جایگاه باشد«3»، و از آن مفارقت نبود ایشان را چون مرد خفته که ملازم بستر باشد. عبد اللّه مسعود گفت: از جمله کبایر بزرگ آن است که کسی کسی را گوید: اتّق اللّه، از خدای بترس، او گوید: علیک بنفسک، به جواب اینکه گوید که: تو برو و نفس خود را نگاه دار. و در خبر است که امیر المؤمنین«4»- علیه السّلام- در اینکه آیت و ما بعدها گفت: اقتتل الرّجلان و رب‌ّ الکعبة، عبد اللّه عبّاس از او بنشنید و بیاموخت«5». یک روز در ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: نکند، دب: کنند. (2). همه نسخه بدلها: فسادی، اساس در بالای کلمه حرف «ف» را افزوده است. (3). دب: بر آن جا شد. (4). فق، مب، مر علی. (5). دب: و یاد گرفت. صفحه : 157 مسجد رسول در عهد عمر خطّاب پیش او اینکه آیتها می‌خواندند، عبد اللّه عبّاس گفت: اقتتل الرّجلان- چنان که شنیده بود از علی- علیه السّلام- عمر گفت: چه معنی دارد اینکه سخن در اینکه جا! گفت: از«1» ضمن اینکه دو آیت بوی خصومت و قتال دو کس می‌آید. گفت: چگونه! گفت: برای آن که آن کس که خود را به رضای خدا در راه خدای بفروشد او آمر معروف و ناهی منکر باشد، اینکه معروف بر هر کس بکند چون به کافر«2» منافق متعدّی رسد، او را گوید: «اتّق اللّه»، و چون نام خدای شنود، أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ، او را انفت«3» بر آن دارد که ناهمواریی کند و گوید، از میان قتال و خصومت آمد«4». عمر بپسندید«5» و گفت: بارک اللّه علیک یا غوّاص غص، ای غوّاص فرو شو که نیک غوّاصی می‌کنی، و اینکه غوّاصی«6» استادش بود، عمر«7» گمان برد که از غوص«8» اوست. قوله: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَشرِی نَفسَه‌ُ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ، شری اذا باع، و یشری«9» [اذا] [اشاره]«10» یبیع، کسائی در همه قرآن امالت کند«11» مَرضات‌ِ اللّه‌ِ خواند، و نصب «ابتغاء» علی انّه مفعول له. مفسّران خلاف کردند در سبب نزول«12» آیت، و آن که«13» آیت در حق‌ّ که فرود آمد. ضحّاک گفت: آیت در زبیر و مقداد فرود آمد چون برفتند و خبیب را از درخت بگرفتند- چنان که قصّه‌یش«14» برفت. و جماعتی دیگر مفسّران گفتند: آیت در صهیب رومی آمد که او برخاست تا هجرت کند و بیاید از مکّه به مدینه. قریش خبر بداشتند«15»، از پی او بیامدند، چون در ---------------------------------- - (1). دب: در. (2). همه نسخه بدلها بجز دب و. (3). لب، فق، مب، مر: انفس. (4). مج، وز، آج، فق، مب، مر: آید. [.....] (5). آج، لب، فق، مب، مر: بشنید. (6). همه نسخه بدلها: غوّاص. (7). مج، وز، آج، لب، فق چنان. (8). مج، مب، آج، لب: آن غواص، وز: که غوّاص، دب: از غوّاصی. (9). آج، لب، فق، مب، مر: یشتری. (10). اساس: ندارد، از آج افزوده شد. (11). دب، مب ابتغاء. (13- 12). دب اینکه. (14). قصه‌یش قصه‌اش، مج، وز، دب: قصّه پیش، آج، لب، فق، مب، مر: قصّه از پیش. (15). مج: خبر دادند، آج، مر: قریش چون اینکه بدانستند. صفحه : 158 او رسیدند، او از شتر فرود آمد و کمان بزه کرد و گفت: بینی که در اینکه کنانه«1» چند تیر است، و شما دانی که تیر من خطا نشود، هر تیری در دل مردی نشانم. آنگاه به نیزه قتال کنم، آنگاه به شمشیر تا کشته شدن«2». اگر خواهی مالی و قنیتی«3» که مراست در مکّه به شما تسلیم کنم، مرا و دین مرا رها کنی. به آن راضی شدند و از او برگشتند، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و اینکه قول سعید بن المسیّب است، و اینکه قول خطاست برای آن که اگر چنین بودی خدای تعالی «یشری» نگفتی که یبیع«4» باشد، «یشتری» گفتی که یبتاع باشد، برای آن که او مال بداد و نفس باز خرید، و معنی آیت آن است که: نفس بفروشد و به بها رضای خدا بستاند. و بعضی دیگر گفتند: آیت در باب امر به معروف [263- ر] و نهی منکر آمد- چنان که حکایت کرده شد از عبد اللّه عبّاس و قوله: اقتتل الرّجلان. ابو امامه روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: افضل الجهاد کلمة حق‌ّ عند امام جائر ، گفت: فاضلتر جهادی کلمتی حق بود نزدیک«5» امیری ظالم. و جابر عبد اللّه انصاری روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: سیّد شهیدان روز قیامت حمزه عبد المطّلب باشد، و مردی که برخیزد بنزدیک امامی جائر، او را امر معروف کند و نهی منکر کند، اینکه مرد«6» او را بکشد. عبد اللّه عبّاس گفت، و«7» در تفسیر اهل البیت- علیهم السّلام- آمده است که: آیت در شأن امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- آمد در شب غار. چون رسول- علیه السّلام- از مکّه به مدینه خواست آمدن، و آن شب مشرکان قصد آن کردند که به سر پیغامبر فرو شوند و او را بکشند، جبریل آمد و رسول را- علیه السّلام- از مکر ایشان خبر داد. رسول- علیه السّلام- گفت: پس چه باید کردن مرا! گفت: تو را بباید رفتن و علی را بر جای خود بخوابانیدن، چه اگر تو بروی و ایشان بیایند، و تو را بر جای خود نبینند، بر پی تو بیایند و تو را رنجه دارند«8». حق تعالی چنین می‌فرماید که: علی را بر بستر ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق من. (2). مب: کشته شوم. (3). فق: قیمتی، مب: غنیمتی. (4). آج، لب: بیع. [.....] (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بنزدیک. (6). دب: اینکه جائر. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). دب: تو را تعرّض رسانند. صفحه : 159 خود بخوابان و تو برو. رسول- علیه السّلام- کس فرستاد و علی را بخواند و گفت«1»: مشرکان امشب به کشتن من عزم کرده‌اند، خدای تعالی مرا می‌فرماید که از مکّه برو، و تو را می‌فرماید که بر جای من بخسب تا اگر مشرکان تعرّض و قصد من کنند به تو دفع«2» شود، به جای آن که مرا خواهند کشتن تو را بکشند، تو را«3» شاید که جان تو به جای جان من باشد! امیر المؤمنین- علیه السّلام- بگریست- علی ما جاء فی الاخبار: فاستعبر باکیا. رسول- علیه السّلام- گفت: یا علی‌ّ ما کنت جبانا، تو هرگز بد دل نبودی، أ جزعا من الموت تبکی، از ترس مرگ می‌بگریی! گفت: نه یا رسول اللّه؟ و لکن برای آن می‌گریم تا چرا یک جان دارم که به یک بار فدا کنم«4»، می‌بایستی تا هزار جان داشتمی تا به هر نوبتی جانی فدا کردمی. آنگه از سرای بیرون آمد شب تاریک شده، و آنان که ره او«5» می‌داشتند نشسته بودند به دو صف برابر یکدیگر«6» فراز آمدند«7»، خدای تعالی خواب برایشان افگند، تا رسول- علیه السّلام- هر یکی را«8» مشتی خاک بر سر کرد، و می‌خواند. وَ جَعَلنا مِن بَین‌ِ أَیدِیهِم سَدًّا وَ مِن خَلفِهِم سَدًّا فَأَغشَیناهُم فَهُم لا یُبصِرُون‌َ«9» وَ ما رَمَیت‌َ إِذ رَمَیت‌َ وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ رَمی«10». ایشان از آن خواب در آمدند، بر سر خود خاک دیدند، گفتند: اینکه خاک بر سر ما که کرد! کاری که در اوّلش خاک بر سر باشد، در آخرش باد در دست بود. در اوّل شب خاک بر سر بودشان، و به میانه شب چون بدانستند که مرغ از قفص«11» پریده«12» [263- پ] باد در دستشان ماند، به آخر شب که به طلب رفتند و نیافتند آب حسرت در چشمشان بود، به آخر کار که آخرت بود آتش در جانشان ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مر یا اخی، مب یا اخی علی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: رفع. (3). آج، لب، فق، مب، مر: عبارت «تو را» ندارد. (4). آج، لب، مب، مر: فدای تو. (5). مخ، وز، آج، لب، فق، مب، مر: راه او. (6). مج بنزدیک ایشان، دب، وز، آج، لب، فق، مر: بنزد ایشان، مب حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله بنزد ایشان. (7). همه نسخه بدلها بجز مب: فراز آمد، مب: آمد. (8). مب: هر یک از ایشان را. (9). سوره یس (36) آیه 9. (10). سوره انفال (8) آیه 17. [.....] (11). دب، لب، فق، مب: قفس. (12). همه نسخه بدلها بجز مب: پرید. صفحه : 160 باشد. ایشان عجب داشتند، گفتند: ما به یک بار چونین«1» غافل شدیم که کسی خاک بر سر ما کرد و ما بی‌خبر. آنگه توقّف کردند تا شب به نیمه آخر رسید. آنگه قصد بام کردند«2»، گروهی«3» در را«4» مراقبت می‌کردند، اینان از بام فرو نگریدند«5»، امیر المؤمنین علی بر جای رسول خفته بود، روی پوشیده و پای بیرون کرده، برای آن که پایش به پای رسول نیک ماند«6»، شکلا و ثباتا، هم به شکل و هم به ثبات، تا گمان نبرند که آن نه رسول است. می‌نگریدند و می‌گفتند: محمّد بر جای خود است، تا آنگه که فرو شدند و بر بالین او بایستادند، او بیدار بود و می‌نمود که خفته‌ام. آنگه یک یک را«7» می‌گفت: تو ابتدا کن«8». او برخاست و بانگ بر ایشان زد، گفت: شما چه کار داری اینکه جا! چون آواز علی شنیدند خائب شدند که ایشان به طلب محمّد آمده بودند، اگر دانستندی که همه بلا و آفت ایشان از علی خواهد بودن، به کشتن او راغبتر بودندی. او را گفتند: یا علی؟ محمّد کجاست! گفت: من ندانم، ما کنت علیه رقیبا ، من رقیب او نبودم تا دانم که کجا باشد. در ساعت ایشان از سرای بیرون آمدند، پی دیدند نهاده، بدانستند که آن«9» که در اوّل شب خاک بر سر ایشان کرد همان بود که در آخر شب باد به دست ایشان داد، اینکه بیت در حق‌ّ ایشان محقّق شد. دردا و دریغا که از آن خاست«10» نشست خاکی است«11» مرا بر سر و بادی است«12» به دست در خبر می‌آید از صادق- علیه السّلام- که گفت: حق تعالی در اینکه شب به ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: چنین. (2). همه نسخه بدلها بجز فق، مر گروهی، فق گروه، مر: ندارد. (3). لب. با گروهی، دب، مب، مر: و گروهی، فق: گروه. (4). همه نسخه بدلها بجز دب: راه. (5). آج، لب، فق، مب، مر و می‌گفتند: محمّد بر جای خود است تا آنگاه فرو شدند و بر بالین او بایستادند. (6). مر: مانند بود، مب: رسول (ص) شبیه بود. (7). دب: اینکه آن را، مب: یک یک یکدیگر را. (8). مب و هیچ کدام را دلیری آن نبود حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب- علیه الصّلوة و السّلام. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر کس. (10). آج، لب، فق، مب، مر و. (12- 11). اساس و همه نسخه بدلها: خاکیست ... بادیست. صفحه : 161 امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- با فریشتگان مباهات کرد، جبریل و میکایل را گفت: من در آسمان میان شما برادری داده‌ام، از شما کیست تا اختیار آن کند که جان فدای برادر کند! ایشان هر یک توقّف می‌کردند، حق تعالی گفت: علی از شما جوانمردتر است که جان به فدای برادر کرده است، و بر بستر او بخفته تا به جای او اینکه را کشند. به عزّ عزّت من که بر وی و بر او موکّل باشی، و دشمن را از او دفع کنی. بیامدند و بر بالین او بنشستند و می‌گفتند: بخ بخ لک یابن ابی طالب هنیئا لک یابن ابی طالب سبقت الملائکة المقرّبین و امیر المؤمنین بر بستر رسول- علیه السّلام- خفته، اینکه بیتها انشا می‌کرد«1»: فدیت بنفسی خیر من وطئ الحصی و اکرم خلق طاف بالبیت و الحجر و بت‌ّ اقاسی منهم ما ینوبنی و قد صبرت نفسی علی القتل و الأسر و احمد لمّا خاف أن یمکروا به فنجّاه ذو الطّول العظیم من المکر [264- ر] و بات رسول اللّه فی الغار آمنا فما زال فی حفظ الإله و فی ستر و در امالی عمّم«2» الشّیخ«3» المفید السّعید ابو محمّد عبد الرّحمن بن احمد بن الحسین النیسابوری‌ّ«4»- قدس اللّه روحه«5»- دیدم به خطّ او که نوشته بود: حدّثنا الشّیخ«6» ابو محمّد زید بن علی‌ّ الحسنی«7» من لفظه، قال: حدّثنا الحسین بن علی‌ّ بن جعفر، یقول سمعت الحسین النّیسابوری«8» یقول سمعت ابی یقول سمعت العنبری مذکّر البصرة، گفت: از عنبری که مذکّر بصره بود شنیدم که: آن شب که امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- بر جای رسول بخفت«9» شب غار، اینکه بیتها بگفت: أقیک بنفسی أیّها المرسل الّذی هدانا به الرّحمن من عمّة الجهل و یفدیک حوبائی و ما قدر مهجتی لمن أنتمی منه الی الفرع و الاصل ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها، بجز مج: انشا کرد، مج، وز، آج، لب، فق، مر و می‌گفت، مب و می‌گفت نظم. [.....] (2). دب: امم، آج، لب، فق، مب: عجم. (3). مر الکبیر. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: النیشابوری. (5). مب العزیز. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: السّید، مب: السّعید. (7). دب، مب، مر: الحسینی. (8). دب، مر: النیشابوری. (9). آج، لب، فق، مب، مر در. صفحه : 162 و من ضمّنی اذ کنت طفلا و یافعا و أنعشنی بالبرّ و العل‌ّ و النّهل و من جدّه جدّی و من عمّه أبی و من أهله أمّی و من بنته اهلی لک الخیر إنّی ما حییت لشاکر لإحسان ما أولیت یا خاتم الرّسل و هم اینکه ابیات به اسنادی دگر از سلیمان بن جعفر الهاشمی‌ّ از صادق- علیه السّلام- از پدرانش، از امیر المؤمنین«1»- علیهم السّلام- که در روز مؤاخات اینکه بیتها گفت بگفتم، چون رسول- علیه السّلام- مرا گفت: انت اخی فی الدّنیا و الاخرة، و پیش از بیت آخر اینکه بیت زیادت: و من حین آخی بین من کان حاضرا دعانی و آخانی و بیّن من فضلی و ممتنع نبود که بیتها آن شب انشاد کرده باشد، و اینکه روز انشاد کرده، و اینکه بیت الحاق کرده- و اللّه اعلم. رسول- علیه السّلام- از میان همه صحابه او را به جای خود به آن اختیار کرد تا بدانند که مقام او او را شایسته بود، در شب غار أنامه منامه، و در روز تبوک أقامه مقامه، آن شبش بر بستر خود و آن«2» روزش بر منبر خود، به علمش منبر داد و به شجاعتش بستر داد. آن شبش گفت: جز تو کس پای ایشان ندارد، اینکه روزش گفت: جز تو کس جای من ندارد، همان پای که آن شب در پیش من سپر کردی، امروز منبر«3» سپر کن، تا به وقت آن که مرا عمر سپری شود«4»، بدانند که در پیش اینکه دین سپری، و به پای پایه«5» علم فرق منبر سپری«6»، جز تو کس را سزاوار نبود. پای که بر مهر«7» نبوّت نهند چو«8» به منبر صاحب نبوّت«9» رسد، منبر از او«10» بنازد، و محراب از او«11» ببالد«12»، آن جا که دیگران از محراب و منبر لاف زنند، محراب و منبر بدو«13» فخر کند«14» [264- پ] [اشاره]: ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر علی. (2). دب، آج، لب: اینکه. (3). آج، لب، فق، مب، مر را. (4). آج، لب، فق، مب، مر عالمیان. (5). آج: و به پایه و مایه. (6). آج، مب، مر، لب: سری، [.....] (7). مر: منبر، (8). همه نسخه بدلها: چون. (9). آج به تو. (11- 10). آج: از تو. (12). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: بنالد. (13). مج، ور، دب، لب، فق، مر: از او. (14). آج: از تو فخر کنند. صفحه : 163 و تزیدین أطیب الطّیب طیبا ان تمسّیه أین مثلک أینا و إذا الدّرّزان حسن وجوه کان للدّرّ حسن وجهک زینا آخر«1»: فالطّیب انت إذا أصابک طیبه«2» و الماء انت إذا اغتسلت«3» الغاسل آن جا که دیگران به طیب مطیّب شوند، طیب به او مطیّب شود، و آن جا که دیگران به آب غسل کنند، آب چو بدو رسد مغتسل شود، اگر او پاک کننده است، عجب مدار که اصل همه پاکی آن«4» است که اصل اوست، و اصل او از آب«5» است: خَلَق‌َ مِن‌َ الماءِ بَشَراً«6» ...، همه آلودگی به او پاک شود که او مطهّری مطهّر است. اللّه طهّرکم بفضل نبیّه و أبان شیعتهم بطیب المولد اگر عبادت کرد للّه، و اگر جهاد کرد فی اللّه، و اگر نان داد لوجه اللّه، و اگر جان داد ابتغاء مرضات اللّه. وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ، فعول من الرّأفة، و هی الرّحمة- و قد مرّ تفسیره«7». یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا ادخُلُوا فِی السِّلم‌ِ کَافَّةً، قرّاء خلاف کردند در «سلّم». إبن کثیر و نافع و کسائی «سلّم» خواندند بفتح السّین، و باقی به کسر «سین»، و هما لغتان، و اینکه دو لغت صحیح‌اند. اهل لغت در معنیش خلاف کردند، اخفش گفت: «سلّم» به کسر «سین» صلح باشد، و به فتح «سین» استسلام و انقیاد. إبن جریر گفت: به فتح «سین» صلح باشد و به کسر «سین» اسلام باشد، و ابو مسلم بر هر دو حمل کرد: بر صلح، و بر اسلام. بعضی مفسّران گفتند: آیت در شأن مؤمنان اهل کتاب است چون عبد اللّه سلام«8» و اصحابش، و اسد و اسید- پسران کعب- و یامین بن یامین و ثعلبة بن سلام«9»، و آن آن بود«10» که: ایشان تعظیم شنبه نگاه می‌داشتند، و گوشت و شیر اشتر«11» نمی‌خوردند، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، مب، مر، فق: و قال الاخر. (2). چاپ شعرانی 2/ 154: طبته. (3). مب: اذ اغتسلت. (4). مر: ندارد، دیگر نسخه بدلها: آب. (5). همه نسخه بدلها: آن. (6). سوره فرقان (25) آیه 54. (7). مب قوله تعالی. [.....] (9- 8). اساس: سلام. (10). آج، لب، فق، مب، مر: و اینکه قوم آنان بودند. (11). مر: شتر. صفحه : 164 گفتند: یا رسول اللّه؟ توریت کتاب خداست، رها کن ما را تا در نماز شب می‌خوانیم، خدای تعالی آیت فرستاد که یک بارگی بگو تا در اسلام آیند و جهودی از دل برگذارند«1»، و اینکه قول قتاده«2» و ضحّاک و سدّی است و إبن زید، و دلیل بر آن که «سلّم» به معنی اسلام آمده است قول کندی است: دعوت عشیرتی للسّلم لمّا رأیتهم تولّوا مدبرینا ای دعوتهم الی الاسلام. و اینکه آنگاه گفت که بنی کنده مرتد شدند با اشعث قیس از پس وفات رسول- علیه السّلام. طاووس«3» گفت: فی السّلم، ای فی الدّین. مجاهد گفت: فی احکام اهل الاسلام. ربیع گفت: فی الطّاعة. سفیان ثوری گفت: فی انواع البرّ، و اینکه اقوال به معنی متقارب است. و اصل کلمه از استسلام و انقیاد است، برای آن صلح را سلّم گویند، و قال زهیر [265- ر] [اشاره]: و قد قلتما إن ندرک السّلم واسعا بمال و معروف من الامر«4» نسلم حذیفة بن الیمان گفت: در اینکه آیت اسلام بر هشت سهم است: سهمی نماز است، و سهمی زکات است، سهمی روزه است، و سهمی حج‌ّ است، و سهمی عمره است، و سهمی جهاد است، و سهمی امر معروف است، و سهمی نهی منکر است. و نومید«5» آن کس که او را سهم و نصیب نیست. و انس روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: 6» مثل الاسلام کمثل الشّجرة النّابتة الایمان باللّه اصلها، و الصّلوات الخمس جذوعها، و صیام شهر رمضان لحاؤها، و الحج‌ّ و العمرة جناها، و الوضوء و غسل الجنابة شربها، و برّ الوالدین و صلة الرّحم غصونها، و الکف‌ّ عمّا حرّم اللّه و رقها، و الاعمال الصّالحة ثمرها، و ذکر اللّه عزّ و جل‌ّ عروقها، فکما لا تحسن الشّجرة و لا تصلح الّا بالورق الاخضر، کذلک لا یصلح الاسلام الّا بالکف‌ّ عن محارم اللّه و الاعمال« الصّالحة. ---------------------------------- - (1). دب، مب، مر: بگذارند. (2). مب: قول مجاهد. (3). اساس و همه نسخه بدلها: طاوس. (4). آج، لب، فق، مب، مر: الامن. (5). آج، لب، فق، مر شد، مب شود. (6). آج، لب، فق، مب، مر: و بالاعمال. صفحه : 165 گفت: مثل اسلام چون مثل درخت است رسته«1»، ایمان به خدای اصل آن درخت است، و نماز پنج بنه«2» آن درخت است، و روزه ماه رمضان پوست آن درخت است، و حج‌ّ و عمره بار آن درخت است، وضو و غسل جنابت آبخور«3» آن درخت است، و مبرّت«4» با مادر و پدر و صله رحم شاخهای«5» آن درخت است، و باز استادن«6» از آنچه خدای به حرام کرده است برگ آن درخت است، و عمل صالح میوه آن درخت است، و ذکر خدای تعالی بیخ آن درخت است، چنان که درخت نیکو نبود الّا به برگ سبز، همچونین اسلام نیکو نبود و صالح الّا به اجتناب از محارم و به اعمال صالحة. کَافَّةً، ای جمیعا، جمله به یک بار. و اصل او از «کف‌ّ» باشد، و آن منع بود، و از اینکه جا نورده پیراهن را «کفّه» گویند، برای آن که منع کند از آن که ریسمانهای او منتشر شود، و «کفّة المیزان» برای آن که حاوی باشد آن زر و سیم را که در او باشد، و میان دست را «کف‌ّ»«7» گویند برای آن که«8» از تن منع کند، و ممنوع البصر را «مکفوف» گویند، و جمله جماعت را برای آن «کافّه» گویند که بعضی منع کنند بعضی را به ازدحامشان. و نصب او بر حال باشد، ای مجتمعین مانعین مانعا بعضهم بعضا«9». وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات‌ِ الشَّیطان‌ِ، جمع «خطوة» باشد، و خطوه گام بود، فرجة ما بین القدمین، به ضم‌ّ «خا» و«10» فتح، یک بار گام نهادن باشد«11». إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ، که او شما را دشمنی آشکار است و تفسیر اینکه برفته است. شعبی«12» روایت کند از جابر عبد اللّه انصاری که یک روز عمر خطّاب [265- پ] رسول را- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: یا رسول اللّه، ما از جهودان حدیثهای«13» نیکو ---------------------------------- - (1). مر: درسته. (2). آج، لب، فق، مب: نماز پنج گانه تنه. (3). مر: آب. (4). مر: و نیکویی کردن. (5). مر: شاخ. [.....] (6). مر: بازداشتن. (7). لب: کفّه. (8). آج خطره را، لب، فق حضرت را، مب، مر مضرت را. چاپ شعرانی 2/ 157: خطرات را. (11- 9). مب قوله تعالی. (10). مج، وز، دب، لب، فق، مب به. (12). اساس: شعبی. (13). آج، لب، فق، مب، سخنهای، مر: سخنان. صفحه : 166 می‌شنویم دستور باشی«1» که بنویسیم! رسول- علیه السّلام- گفت: ا متهوّکون انتم کما تهوّکت الیهود و النّصاری لقد جئتکم بها بیضاء نقیّة و لو کان موسی حیّا ما و سعه الّا اتّباعی ، گفت: شما متهدّد«2» و شاکّی چنان که جهودان و ترسایان، من به شما دینی آورده‌ام سپید و پاکیزه، و اگر موسی زنده بودی، او را روا نبودی مگر متابعه«3» من. فَإِن زَلَلتُم، من الزّلّة، اگر شما را خطایی«4» کرده شود، من زلّة القدم، اصل آن است که پای را بر جای ثبات نباشد. مقاتل حیّان گفت: أخطأتم، سدّی گفت: ضللتم، یمان گفت: ملتم، عبد اللّه عبّاس گفت: مراد شرک است، قتاده گفت: خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و دانست که از قومی اینکه زللها حاصل خواهد آمدن«5»، و لکن بگفت تا حجّت برانگیخته بود«6» بر ایشان. ابو السّمّال«7» العدوی‌ّ در شاذّ خواند: «فان زللتم»، به کسر «لام»، و اینکه دو لغت است. مِن بَعدِ ما جاءَتکُم‌ُ البَیِّنات‌ُ، پس از آن که دلایل و حجّت به شما آید از أدلّه عقل و شرع. فَاعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ. عزیز فی نقمه«8»، در انتقام و کینه کشیدن عزیز است، کسی را بر فرمان او دست نباشد، با آن که عزیز و قوی و منیع است، حکیم است«9» محکم کار و درست کردار است. آنچه کند به حسب مصلحت کند«10». هَل یَنظُرُون‌َ، معنی آن است که: هل ینتظرون. و «نظر»، به معنی انتظار در کلام عرب شایع و بسیار است، یقال: نظرته، ای انتظرته، قال الشّاعر: فبینا نحن ننظره أتانا معلّق شکوة و زنا دراع یعنی چه گوش می‌دارند آنان که در اسلام نمی‌آیند گوش آن می‌دارند که خدای به ایشان آید! فِی ظُلَل‌ٍ مِن‌َ الغَمام‌ِ، جمع ظلّة باشد، در سایه‌بانی از ابر سپید«11». و قتاده ---------------------------------- - (1). مب: دستوری ده، فق، مر: دستور باشد. (2). همه نسخه بدلها: متردّد. (3). دب، لب، فق، مب، مر: متابعت. (4). مب رفته باشد یا . (5). مر: خواهد شدن. (6). مج، وز، آج، لب، فق: حجّت انگیخته باشد. (7). اساس و همه نسخه بدلها: ابو السّماک، با توجه به منابع تفسیری تصحیح شد. [.....] (8). همه نسخه بدلها: نقمته. (9). مب یعنی. (10). مب قوله تعالی. (11). مج، لب، فق، مب، مر: سفید. صفحه : 167 خواند«1»: فی ظلال، جمع ظل‌ّ. و ابر را برای آن غمام خوانند که آسمان بپوشد. وَ المَلائِکَةُ، جمله قرّاء به رفع خوانند عطفا علی اسم اللّه، و ابو جعفر به جرّ خواند عطفا علی الغمام، و معنی آن بود که«2»: مع الملائکة، با فریشتگان. و در قراءت ابی‌ّ و عبد اللّه مسعود چنین است«3»: هل ینظرون الّا أن یأتیهم اللّه و الملائکة فی ظلل من الغمام. بدان که علما در تأویل و معنی «اتیان» بسیار سخن گفته‌اند. بعضی اخباری آورده‌اند و اتیان«4» حمل کرده«5» بر انتقال، و آیت را تفسیر داده بر وجهی که مقتضی تشبیه و تجسیم بود، و آن قولی است که قطع کنیم بر بطلان آن، برای منع ادلّه عقل از آن. و قومی دگر گفته‌اند: اینکه آیت را و آنچه مانند اینکه باشد، به تنزیلش ایمان آریم [266- ر] و در تأویلش توقّف کنیم. اتیان بگوییم چنان که در قرآن هست، و لکن تفسیر و کیفیّت ندانیم، و آنچه ندانیم نگوییم. و اینکه جماعتی‌اند از مفسّران و فقهای سلف چون: کلبی و اوزاعی و مالک و احمد و اسحاق، و ایراد اخباری که ایشان کردند«6» نیاوردیم صیانت کتاب را، از آن که در او تشبیه و تجسیم باشد- تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا. امّا آنان که به تأویل اینکه آیت و کلام در او مشغول شدند، چند قول گفتند. یکی آن که: «فی» به معنی «با» است که عرب حروف صفات بعضی به جای بعضی بنهند، و معنی آن است که: ان یأتیهم اللّه فی ظلل، ای بظلل، خدای ابری بیارد در آن ابر فریشتگان باشند، و اینکه وجهی باشد در تاویل اینکه آیت. و وجهی دگر گفتند اینکه آیت علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه باشد، چنان که گفت: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«7» ...، وَ جاءَ رَبُّک‌َ«8» ... ای اهل القریة، و: ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر که. (2). آج من الملائکة ای، لب، فق، مب، مر علی الملائکةای. (3). مب قوله تعالی. (4). مب را. (5). مب: حمل کرده‌اند. (6). همه نسخه بدلها در اینکه باب. (7). سوره یوسف (12) آیه 82. (8). سوره فجر (89) آیه 22. صفحه : 168 أَمرُ رَبِّک‌َ ...، معنی آن است که: یأتیهم امر اللّه، او عذاب اللّه. و وجهی دگر گفتند: «اتیان» به معنی قصد است، کما قال اللّه تعالی: فَأَتَی اللّه‌ُ بُنیانَهُم مِن‌َ القَواعِدِ«1» ...، ای قصد اللّه، و قوله: فَأَتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن حَیث‌ُ لَم یَحتَسِبُوا«2» ...، ای قصدهم اللّه، علی تقدیر: قصد اللّه عذابهم. و اینکه وجوهی است که در جایی که حاجت بود اتیان را تأویل کردن، مأوّل باشد به اینکه تأویلات. امّا به«3» اینکه آیت حاجت نیست«4» اینکه وجوه، چه چون مورد آیت معلوم شد تأویل خود معلوم باشد، و اتیان بر حقیقت خود است، مورد آیت تهدید و وعید است کافرانی را که ایشان عند نزول آیات و ظهور بیّنات و حجج ایمان نمی‌آرند. خدای تعالی گفت: آنچه ممکن است با اینان کرده شد از باب تسهیل سبیل تکلیف از اقدار و تمکین و عدّت و ساز و آلت و ازاحت علّت و نصب ادلّت و بعثت انبیاء و انزال کتب و اظهار معجزات، و ترادف ادلّه چنانستی که حق تعالی گفت: من اینکه همه بکردم ایمان نیاوردند، مگر انتظار محالی می‌کنند از آمدن من بنزدیک ایشان در ظلّه‌های ابر با فریشتگان، و اینکه بر سبیل استبعاد و استحاله گفت و قطع طمع رسول- علیه السّلام- از ایمان ایشان. و اینکه چنان باشد که یکی از ما بر غلام خود خشم گیرد تا او را ادب کند. چون خواهد که او را استمالتی کند و یا دست گیرد او را عذری کند و دل خوشی دهد و گوید: با سر کار خود رو که از اینکه پس جفا نیز نکنم تو را، و نیز تحفه‌ای دهد او را و آنچه عادت باشد که در مثل آن جایگاه با«5» مثل او کنند به جای آرد«6»، غلام صلح نکند و عذر نپذیرد، خواجه به پای خود بیاید و سخنها«7» نیکو گوید و وعده‌ها نیکو دهد [غلام با جایگاه نیاید] [اشاره]«8». خواجه گوید [266- پ] [اشاره]: هر چه ممکن گردد از استمالت تو کرده شد، اینکه مانده است که سلطان وقت را به شفاعت پیش تو می‌باید آوردن تا تو دل خوش کنی، ---------------------------------- - (1). سوره نحل (16) آیه 26. (2). سوره حشر (59) آیه 2. [.....] (3). همه نسخه بدلها: در. (4). همه نسخه بدلها به. (5). آج، مب: یا . (6). مب: آورد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سخنهای. (8). اسا: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 169 و اینکه بر سبیل تهکم و سخریّت گوید، و برای آن اینکه اطلاق کند که داند که همه عاقلان استحالت اینکه حدیث به ضرورت دانند، در مثل اینکه موضع تأویل اینکه حدیث [نه از لفظ اتیان جویند، که اتیان سلطان اینکه جا به معنی امر است یا حکم است یا عذاب است یا قصد است، چه اینکه تعسّف اینکه جا در نخورد، بل طلب تأویل اینکه حدیث] [اشاره]«1» از قراین او جویند و از معنی و فحوی خطاب«2»، فکذلک تأویل الایة و اللّه اعلم بالصّواب. قوله: وَ قُضِی‌َ الأَمرُ، کار گزارده شد«3»، عبارتی است از قیام ساعت، و مورد او هم وعید است، و اینکه هم در معرض استحالت است برای آن که به قیام ساعت تکلیف باطل شود و مکلّف ملجأ گردد، بیان اینکه جمله قوله: وَ إِلَی اللّه‌ِ تُرجَع‌ُ الأُمُورُ، و مرجع و بازگشت کارها با خداست- جل‌ّ جلاله- که اتّفاق است که اینکه کلمت وعید است، و اینکه هم کنایت از روز قیامت است، پس به اینکه جمله معنی آیت و تأویل او روشن شد- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. قوله تعالی

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یُعجِبُک‌َ قَولُه‌ُ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ یُشهِدُ اللّه‌َ عَلی ما فِی قَلبِه‌ِ وَ هُوَ أَلَدُّ الخِصام‌ِ (204) وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَرض‌ِ لِیُفسِدَ فِیها وَ یُهلِک‌َ الحَرث‌َ وَ النَّسل‌َ وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الفَسادَ (205) وَ إِذا قِیل‌َ لَه‌ُ اتَّق‌ِ اللّه‌َ أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ فَحَسبُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ وَ لَبِئس‌َ المِهادُ (206) وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَشرِی نَفسَه‌ُ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ (207) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا ادخُلُوا فِی السِّلم‌ِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات‌ِ الشَّیطان‌ِ إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ (208) فَإِن زَلَلتُم مِن بَعدِ ما جاءَتکُم‌ُ البَیِّنات‌ُ فَاعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ (209) هَل یَنظُرُون‌َ إِلاّ أَن یَأتِیَهُم‌ُ اللّه‌ُ فِی ظُلَل‌ٍ مِن‌َ الغَمام‌ِ وَ المَلائِکَةُ وَ قُضِی‌َ الأَمرُ وَ إِلَی اللّه‌ِ تُجَع‌ُ الأُمُورُ (210)

‌از مردمان کس هست که به عجب آرد تو را گفتار او در زندگانی دنیا، و گواه می‌گیرد خدای را بر آنچه در دل اوست و او سخت خصومت است. [257- پ] [اشاره] [و] [اشاره]«5» چون برگردد بکوشد«6» در زمین تا تباهی کند در آن جا و نیست کند کشت و بچّه«7»، و خدای دوست ندارد تباهی«8». و چون گویند او را بترس از خدای، بگیرد او را عزیزی به گناه، بس باشد او را دوزخ و بد جایگاه است آن. و از مردمان کس هست که بفروشد خود را برای طلب خشنودی خدای، و خدای رحمت کننده است بر بندگان. [258- ر] [اشاره] ای آنان که بگرویده‌ای در شوی«9» در ---------------------------------- - (1). مر: جمیع شما، مب: حشر شما همه. (2). همه نسخه بدلها: فردای. (3). مب را. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مر: آنگه. [.....] [اشاره] (5). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجه به مج افزوده شد. (6). مج: سعی گردد و بشتابد، وز، آج، لب، فق: سعی کند و بشتابد. (7). مج، وز، آج، لب، فق را. (8). مج: ندارد فساد کنندگان را. (9). مج: در آیید. صفحه : 143 صلح جمله و پی مگیری«1» اثر پیهای«2» دیو را که او«3» شما را دشمنی ظاهر است«4». اگر خطا کنی از پس آن که«5» آمد به شما حجّتها بدانی که خدای منیع و محکم کار است. گوش می‌دارند الّا آن که به ایشان آید خدای در سایه‌بانی از ابر و فریشتگان و گزارده شود کار و با خدای بود باز گشت کارها. قوله: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یُعجِبُک‌َ قَولُه‌ُ: الایة. کلبی و سدّی و مقاتل و عطا گفتند: آیت در اخنس شریق«6» فرود آمد- و او حلیف بنی زهره بود- و نامش ابی‌ّ بود- و برای آنش اخنس خواندند که روز بدر با سیصد مرد از قتال رسول- صلّی اللّه علیه و آله- باز پس استاد، و ایشان به جحفه فرود آمده بودند، قوم را گفت: یا بنی زهره؟ محمّد خواهر زاده شماست، اگر پیغامبری صادق است اولیتر کس که تصدیق و متابعت او کند شمایی، و اگر دروغزن است برای قرابت و خویشی اولیتر آن بود که از او برگردی و با او کالزار«7» نکنی. گفتند: نکو می‌گویی، رأی رأی تو است، تو برو به جانبی تا ما با تو بیاییم. چون منادی بر آمد که لشکر جمع می‌کرد تا به کالزار«8» بدر شوند، خنس هو بأصحابه«9»، ای تأخّر، فسمّی اخنس، با پس ایستاد، او را برای اینکه اخنس خواندند، و او مردی شیرین سخن بود و نکو دیدار بود. هر وقت بنزدیک پیغامبر آمدی و با او نشستی و سخن گفتی [258- پ] و اظهار ایمان کردی و سوگند خوردی که تو را دوست دارم- و منافق بود، و رسول- علیه السّلام- از نفاق و باطن او بی خبر بود«10». رسول- علیه السّلام- مجلس او از خود نزدیک بکردی«11»، و بر او اقبال کردی و ---------------------------------- - (1). مج: پیروی مکنید. (8- 2). مج، وز، آج، لب، فق: اثرهای. (3). مج مر. (4). مج: دشمنی است آشکارا. (5). وز، آج، لب، فق: آنچه. (6). همه نسخه بدلها: اخنس بن شریق. (7). همه نسخه بدلها: کارزار. (9). دب: هو و اصحابه. (10). دب: با خبر بود، مب: نفاق او و باطن او هنوز آگه نبود. [.....] [اشاره] (11). دب: مجلس او به خود نزدیکی داشتی. صفحه : 144 بنواختی او را از آن که باطن او ندانست. پس از میان او و ثقیف خصومتی افتاد، شبیخونی برد«1» آن جا و چهار پای ایشان«2» بکشت و کشت«3» ایشان بسوخت. سدّی گفت: به زرعی از آن مسلمانان بگذشت و چهار پایانی، چهار پایان را بکشت و زرع«4» بسوخت. مقاتل گفت: او را بر غریمی مال«5» بود در طایف، برفت که آن مال بستاند، خرمنی گندم از آن آن«6» مرد بسوخت و مادیانی پی بکرد، خدای تعالی در او اینکه آیت بفرستاد. عبد اللّه عبّاس و ضحّاک گفتند: آیت در سریّت رجیع آمد، و آن آن«7» بود که کفّار قریش گفتند: ما اسلام آوردیم جماعتی علمای اصحابت«8» به ما فرست تا ما معالم دین خود از ایشان بیاموزیم، و اینکه مکری بود که کردند. رسول- صلّی اللّه علیه و آله- خبیب بن عدی‌ّ الأنصاری‌ّ را و مرثد بن ابی مرثد الغنوی‌ّ را و خالد بن بکیر«9» را، و عبد اللّه بن طارق را، و زید بن الدّثنه«10» آن جا فرستاد، و عاصم بن ثابت را بر ایشان امیر کرد. ایشان روی به مکّه نهادند جایی فرود آمدند که آن را«11» بطن الرّجیع گویند از میان مکّه و مدینه، و ایشان خرمای عجوه داشتند، از آن خرما بخوردند و استخوان«12» آن آن جا بیفگندند. عجوزی آن جا بگذشت و آن استخوان«13» بدید بدانست که آن استخوان«14» عجوه است، و آن جنس خرما به مدینه باشد. بیامد و قوم خود را گفت: در اینکه راه اهل مدینه گذشته‌اند. گفتند: چه دانی! گفت: استخوان«15» خرما عجوه دیدم، و آن جز به مدینه نباشد. هفتاد مرد برخاستند و سلاح برگرفتند و به آن راه از قفای ایشان برفتند تا ---------------------------------- - (1). مج: شبیخون بزد. (2). مب: چهار پایان ایشان را. (3). همه نسخه بدلها: کشتهای. (4). مج: مزرع، مب را. (5). همه نسخه بدلها بجز مب: مالی، مب: وامی. (6). همه نسخه بدلها: از آن. (7). مب: چنان. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق را، مب: اصحاب، مر: صحابه را. (9). اساس و همه نسخه بدلها: خالد بن بکر با توجّه به مراجع و منابع مربوط به اعلام، تصحیح شد. (10). همه نسخه بدلها را، مب با. (11). آج، لب، فق، مب، مر مقام. (15- 14- 13- 12). مج: استخان. صفحه : 145 ایشان را دریافتند و با ایشان قتال کردند، مرثد را و خالد را و عبد اللّه طارق را بکشتند. و عاصم بن ثابت جعبه تیر خود فرو ریخت«1»، هفت تیر بود در آن جا، آن را بینداخت و به هر تیری مردی را از بزرگان مشرکان بیفگند، آنگهی گفت: اللّهم انّی حمیت دینک صدر النّهار فاحم لحمی اخر النّهار، بار خدایا؟ من اوّل روز دین تو را حمایت کردم، در آخر روز گوشت من«2» از مشرکان نگاه دار. مشرکان گرد او در آمدند«3» و او را بکشتند، و خواستند تا سر او ببرند و به هدیّه به سلافه بنت سعد [شهید] [اشاره]«4» برند که عاصم پدر او را روز احد کشته بود، و او نذر کرده بود که: اگر عاصم را بکشند [او به کاسه سر] [اشاره]«5» او خمر باز خورد، خدای تعالی جمعی [259- ر] از زنبور«6» بفرستاد تا او را حمایت کردند، هر کس که پیراهن«7» او بگردید او را بزدند«8». کس گرد او نگشت او را حمی‌ّ الدّبر«9» خوانند. چون زنبور رها نکرد که ایشان گرد او گردند، گفتند: رها کنی تا شب در آید که زنبور به شب برود. چون شب در آمد، ابری سیاه بر آمد، و بارانی عظیم ببارید، و سیلی در آمد و جثّه عاصم بر گرفت و ببرد، و خدای تعالی فرمود فریشتگان را تا به بهشت بردند، و پنجاه مشرک را کشته بودند همه را به دوزخ بردند. و عاصم سوگند خورده بود در حیات خود که دست‌ها«10» مشرک نکند و نگذارد«11» که هیچ مشرک دست‌ها او«12» کند از تعصب دین را. خدای تعالی دعای او اجابت کرد، و تمکین نکرد مشرکان را از آن که دست بدو کشند«13». ---------------------------------- - (1). دب و. [.....] [اشاره] (2). همه نسخه بدلها: گوشت مرا حمایت کن. (3). مب: بر آمدند. (5- 4). اساس: زیر وصّالی رفته، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مب: زنبوران. (7). وز: پرامن، مب: پیرامون. (8). مب: او را نیش می‌زدند. (9). آج: حمی الزنابیر، فق، مر: حمی الزهر. (10). مج، وز: دست را هیچ، دب: دست فرا پیش هیچ، آج، لب، فق، مب، مر: دست بر هیچ. (11). دب: و رها نکند. (12). مج، وز: دست را او، دب: دست فرا او، آج، لب، فق، مب، مر: دست بر او. (13). دب: دست به او کنند، آج، لب، فق، مب، مر: دست بدو کنند. صفحه : 146 عمر خطّاب چون اینکه حدیث بشنید، متعجّب فرو ماند از اجابت دعای عاصم. و مشرکان خبیب بن عدی‌ّ را و زید بن الدّثنه را به اسیری بگرفتند و به مکّه بردند. امّا خبیب بن عدی‌ّ را بنو الحارث بن عامر بن نوفل بن عبد مناف بخریدند تا او را به بدل پدر باز کشند، که پدرشان را او کشته بود در احد. او را به خانه بردند بند بر نهاده و باز داشتند و ایشان«1» برفتند. او از دختران حارث استره‌ای بخواست تا خویشتن پاکیزه«2» کند که دانست که او را بخواهند کشتن. ایشان او را استره‌ای دادند، و اینکه زن را کودکی خرد«3» بود، بدوید و بنزدیک خبیب رفت. خبیب او را برگرفت و بر کنار خود نشاند- و ستره«4» در دست داشت- آن زن فریاد بر آورد و بانگ برداشت«5». خبیب گفت: چه بانگ می‌داری؟ می‌ترسی که من اینکه کودک را بکشم! از اینکه معنی اندیشه مدار، که غدر از دین ما و شأن ما نیست، و کودک را به ایشان داد. آنگه ایشان گفتند: ما خبیب را دیدیم خوشه‌ای انگور به دست گرفته بود«6»، می‌خورد، و نه از ان انگور بود«7»، ما دانستیم که آن روزیی است که خدای تعالی او را فرستاد. آنگه او را برگرفتند و از حرم بیرون بردند تا او را بکشند. چون او را به آن جا بردند که خواستند کشتن، درختی بود آن جا، گفتند: صلب کنیم اینکه«8» را بر اینکه درخت. او گفت: چندانی رها کنی که رکعتی چند نماز کنم، آنگه دو رکعت نماز کرد و گفت: اگر نه آنستی«9» که شما گویید حبیب ترس مرگ را به نماز تعلّل می‌کند، بیشتر بکردمی«10»، آنگه اینکه بیتها انشا کرد«11»: و لست أبالی حین اقتل مسلما علی أی‌ّ شق‌ّ کان فی اللّه مصرعی و ذلک فی ذات الاله و إن یشأ«12» یبارک فی اوصال شلو ممزّع ---------------------------------- - (1). دب باز، مب: و خود. (2). دب: پاک. (3). مج، فق، مب، مر: خورد. [.....] [اشاره] (4). همه نسخه بدلها: استره. (5). مج، وز، آج، لب، فق: بر آورد، مب: فریاد و فغان برگرفت. (6). آج، لب، فق، مب، مر و. (7). دب: و وقت انگور نبود. (8). دب، مر: او. (9). مب: نه آن بودی. (10). مب: می‌کردم. (11). مب نظم. (12). آج، لب، فق، مب، مر: ان نشأ. صفحه : 147 آنگه گفت: اللّهم‌ّ احصهم عددا و خذهم بددا. و او را زنده بردار کردند، او گفت [259- پ] [اشاره]: بار خدایا؟ تو دانی که کس نیست اینکه جا که سلام من به رسول تو رساند«1»، سلام من به رسول رسان. آنگه مردی از مشرکان نام او سلامان و کنیت او ابو میسره نیزه بر آورد تا بر سینه او زند، او گفت: اتّق اللّه، از خدای بترس؟ چون نام خدای بشنید، در طغیان و عتو بیفزود، نیزه بر سینه خبیب زد و به«2» پشت او بیرون برد«3»، فذلک قوله: وَ إِذا قِیل‌َ لَه‌ُ اتَّق‌ِ اللّه‌َ أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ«4»، یعنی سلامان. و امّا زید بن الدّثنه: صفوان بن امیّه او را بخرید تا به عوض پدر او را باز کشد، که پدرش را او کشته بود- امیّة بن خلف الجمحی‌ّ را. آنگه او را به دست یکی از موالی خود داد که اینکه را به تنعیم بر و بکش، و جماعتی از قریش حاضر بودند، و ابو سفیان در میان ایشان بود، زید را گفتند: به خدای بر تو، تو را چیزی بپرسیم«5» راست بگو. گفت: چیست آن! گفت: تو خواستی که محمّد به جای تو در دست ما اسیر بودی، و او را به جای تو بکشتندی و تو به سلامت به مدینه بودی به جای او! گفت: به خدای تعالی که من هرگز نخواهم که محمّد را رنجی رسد به مقدار تیهی«6» که در دست او شود، و مرا همه سلامت بود، جز که خود را به فدای او کنم از همه مکاره. ابو سفیان گفت: و اللّه که من ندیدم کسی را که اصحابش دوست‌تر دارند او را از آن که اصحاب محمّد، محمّد را. آنگه اینکه غلام او را ببرد و بکشت، و نام اینکه غلام نسطاس بود. چون خبر به رسول- علیه السّلام- رسید، صحابه را گفت: کیست از شما که بشود و خبیب را از آن درخت بگیرد«7»! زبیر گفت: یا رسول اللّه؟ مقداد اسود را با من بفرست تا برویم، باشد که بیاریم. رسول- علیه السّلام- ایشان را بفرستاد، به روز ---------------------------------- - (1). آج، لب تو که خدایی. (2). مب: و از. (3). مب: بیرون آمد. (4). سوره بقره (2) آیه 206. (5). همه نسخه بدلها: بپرسم. [.....] [اشاره] (6). دب، مب: خاری. (7). دب: بیاورد. صفحه : 148 پنهان می‌شدند و به شب می‌رفتند. چون به تنعیم آمدند و درخت خبیب بدیدند، چهل مرد مشرک پیرامون او خفته بودند مست، او را از درخت فرو گرفتند، و چهل روز بر او بگذشته بود، و او هیچ متغیّر نشده بود، و دست او به«1» جراحت«2» نهاده بود و خون از جراحت«3» می‌آمد، رنگ رنگ خون بود و بوی بوی مشک بود. زبیر او را بر اسب خود گرفت و اسب براندند. مشرکان بیدار شدند، خبیب را بر درخت ندیدند. آواز در قریش دادند، هفتاد سوار بر نشستند و از قفا ایشان بیامدند. چون در ایشان رسیدند«4» خبیب را از اسب بیفکند. خبیب چون بر زمین افتاد، زمینش فرو برد، او را بلیع الارض خواندند. آنگه زبیر آواز داد و گفت: برای چه می‌آیی! من زبیر بن العوّامم، مادرم صفیّه بنت عبد المطّلب، و اینکه که با من است مقداد بن الاسود است، دو شیر بیشه‌ایم، اگر خواهی تا به تیغ کالزار«5» کنیم، و اگر خواهی [فرود آییم و پیاده] [اشاره]«6» کالزار«7» کنیم، و اگر خواهی برویم، گفتند: بروی [260- ر] هر کجا خواهی. و ایشان«8» با مکّه رفتند، و اینان پیش رسول آمدند. جبریل آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ فریشتگان تعجّب نمودند از شجاعت اینان. و جماعتی منافقان چون ایشان می‌رفتند، اعنی خبیب و اصحابش، و آن کار افتاد، ایشان«9» گفتند: دیدی«10» که اینان چه زیانکار بودند؟ برفتند و خود را هلاک کردند. چون رسول خبر یافت از گفت ایشان، و ایشان خبر یافتند که رسول را از گفت ایشان خبر کرده‌اند، آمدند و به بدل آن سخنهای نیکو گفتند و سوگند ان به خدای خوردند که در دل ایشان نفاق نیست، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«11». وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یُعجِبُک‌َ قَولُه‌ُ فِی الحَیاةِ الدُّنیا، «من» تبعیض راست ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (2). مب: او دست بر جراحتش. (3). همه نسخه بدلها: جراحتش. (4). همه نسخه بدلها زبیر. (7- 5). همه نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (6). اساس: به جهت وصالی به صورت «پیاده قتال و» نو نویسی شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مب باز گشتند و. (9). همه نسخه بدلها را. (10). مب: دیدید. (11). مب قوله تعالی. صفحه : 149 بلا خلاف، و «من» نکره است موصوفه، از مردمان کس هست که به عجب«1» می‌آورد تو را، کاری که نکو باشد«2» در فن‌ّ خود و جنس خود بغایت بود که آن را امر معجب رایق گویند، و راقنی کذا و«3» أعجبنی. حق تعالی در اینکه آیت صفت تزویق«4» زبان منافقان گفت که، ایشان به زبان چگونه چاپلوسی و چابکی می‌کنند. و کلام منمّق مزخرف چگونه می‌کنند«5» تا تو را به گفت زبان به عجب«6» می‌آرند، کافر با مؤمن چنین باشد که: «المؤمن غرّ کریم و الفاجر خب‌ّ لئیم». پس چون با ایمان کرم یار باشد، صفت کریم اینکه است: ان‌ّ الکریم اذا خادعته انخدعا کریم را چون بفریبی فریفته شود، یعنی کریم سهل جانب باشد، زود به دست آید از آن جا که کریم باشد، و دیر از دست بشود از آن جا که حلیم باشد. چون گویند باور دارد، چون سوگند خورند راست پندارد، و همه خلق را از حساب خود انگارد، چو او سلیم الجانب باشد به همه کس گمان سلامت جانب برد. و منافق همه تزویر و تزویق«7» زبان باشد، ظاهری آراسته آبادان دارد، باطنی خراب بیران«8». منافق با دنیا ماند، «ظاهرها سرور و باطنها غرور»، چون گوری«9» که ظاهرش مذهّب باشد و خداوندش«10» در اندرون«11» معذّب باشد. در سیرت او نگری، گمان بری که کسی هست، حسن سیرت بینی و از خبث سریرت خبر نداری: صلّی فأعجبنی و صام فرابنی نح‌ّ القلوص عن المصلّی الصّائم آخر«12»: ابدا تراه ساجدا او راکعا لیجرّ منک أمانة و ودائعا آیت اگر چه بر سببی خاص‌ّ باشد یا در حق‌ّ شخصی معیّن باشد، چون کسان دیگر در آن معنی مشارک باشند متناول باشد ایشان را. پس آیت متناول است جمله ---------------------------------- - (1). مج: تعجیل، دیگر نسخه بدلها: تعجّب. (2). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. [.....] (3). دب: او، آج، لب، فق، مب، مر: ای. (7- 4). آج، لب، فق، مب، مر: ترویق. (5). فق: افتادگی دارد، دیگر نسخه بدلها: می‌گویند. (6). مج، وز، دب، مر: زبان تعجّب. (8). فق، مب، مر: ویران. (9). آج، لب: گوهر. (10). مج: خداوندیش. (11). مج: ایدرومی (اندرونی!). (12). آج، لب، فق، مب، مر، و قال آخر. صفحه : 150 منافقان را که در ظاهر جز آن گویند که در باطن دارند، ظاهر با خلق است و باطن با حق«1»، لا جرم ظاهر به رسول سپرد [260- پ] و باطن با خود حواله کرد، الیک الظّواهر و اللّه یتولّی السّرائر. سخن او از آراستگی تو را به عجب«2» آرد. تو در دنیا از او سخن قبول کنی، من از او در آخرت سخن قبول نکنم. آنگه به آن رها نکند که سخن رایق بگوید تا آن را بندزند«3» و مؤکّد کند به سوگند. خدای را سپر کار خود ساخته بود، و سوگند سلاح«4» خود کرده«5»، جرّ منفعت به آن کند و دفع مضرّت به آن کند. گاهی تیغش بود گاهی سپرش. منافق آنگه دروغزن‌تر باشد که سوگند خورد. و اکذب ما یکون أبو المعلّی اذا آلی یمینا بالطّلاق آن که در سوگند به خدای دروغزن بود کمتر چیز بر او«6» زن بود، من لا یبالی بالخلاق‌ّ کیف یبالی بالطّلاق. گاهی به خدای سوگند«7» خورد و گاهی به رسول«8» و گاهی به کعبه و گاهی به قرآن: و حلف ألف یمین غیر صادقة مطرودة ککعوب الرّمح فی نسق خدای را به دروغ به گواهی خواند، خدا گواه است بر دل من حواله به خدا کند خدای داند و گواه«9» من است گواه تو نیست گواه بر تو است، وَ اللّه‌ُ شَهِیدٌ عَلی ما تَعمَلُون‌َ«10». وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«11». اینکه گواهی مدّخر است نهاده تا آن جا که خصم او باشد و گواه او و حاکم او: یک الخصام و انت الخصم و الحکم مشکل بود کار آن کس که حاکم گواهش بود، اعنی بر او، فکیف چون خصم ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها است. (2). مج: تو را عجیب، آج، لب، فق، مب، مر: تو را تعجّب. (3). مج: پندارند. (4). لب: صلاح. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر اتَّخَذُوا أَیمانَهُم جُنَّةً [سوره منافقون (63) آیه 2] [اشاره]. [.....] (6). مج: بر آن، فق: چیزی بر او، مر: چیزی را وزن. (7). مب دروغ. (8). مب خدا. (9). مج، وز: گوای. (10). اساس، مج، وز، آج، لب، مب، مر: یعملون، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد، [سوره آل عمران (3) آیه 98] [اشاره]. (11). سوره منافقون (63) آیه 1. صفحه : 151 بود، آنگه به اینکه رها نکند ستیز«1» روی و لجاج پیشه گیرد. آلت او سوگند و لجاج بود، اینکه پیش گیرد و آن پیشه گیرد. در حجاج لجاج کند و در حلال جدال کند و در حرام خصام کند، و آن«2» همه برای اینکه حطام«3» کند که فی الحیوة الدّنیا. و «اعجاب»، تعظیم الشّی‌ء فی النّفس باشد. و «عجب» عظم الشّی‌ء فی النّفس باشد و از اینکه جا متکبّر را معجب گویند که بر خود معظّم باشد. و اصل «عجب» آن بود که مانند آن یا نبود یا کم بود، قاله المفضّل، و إبن محیصن در شاذّ خواند: و یشهد اللّه، به فتح « یا » و «ها»، و رفع «ها» «اللّه»، بر آن که گوای«4» خدا دهد و معنی ردّ بر او بود. او می‌گوید و خدای گوای«5» می‌دهد که دروغ می‌گوید، بیانش«6»: وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«7». و در مصحف ابی‌ّ هست: و یستشهد اللّه، و اینکه قوّت«8» قراءت عامّه است در معنی، و خدای را به گوای«9» می در خواهد«10». بار خدایا؟ تو گواه منی بر آنچه در دل من است، اگر هیچ«11» ممکن است برای من گوای«12» بده، خدای را به گواه«13» می‌خواهد«14» به دروغ خدای گوای«15» بداد به راست که او دروغ می‌گوید، وَ اللّه‌ُ یَشهَدُ إِن‌َّ المُنافِقِین‌َ لَکاذِبُون‌َ«16». وَ هُوَ أَلَدُّ الخِصام‌ِ، و او سخت خصومت است: یقال: لددت یا هذا و [انت تلدّ لددا و لدادة] [اشاره]«17»، چون در لجاج خصم را غلبه کند گویی«18»: لدّه یلدّه لدّا [261- ر] و رجل الدّ و امرأة لدّاء و رجال و نساء لدّ، قال اللّه تعالی: وَ تُنذِرَ بِه‌ِ قَوماً لُدًّا«19»، و رسول- علیه السّلام- گفت: 20» ان‌ّ ابغض الرّجال الی اللّه الالدّ الخصم«، دشمنتر ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ستیزه. (2). همه نسخه بدلها: اینکه. (3). مب دنیا. (5- 4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گواهی. (6). مب قوله تعالی. (7). سوره منافقون (63) آیه 1. (8). آج، لب، فق، مب، مر: موافق. (15- 13- 12- 9). همه نسخه بدلها: مج، وز، آج، لب، فق، مر: گواهی. [.....] (10). مب: می‌طلبد، مر: در می‌خواهد. (11). مر: اگر چه. (14). همه نسخه بدلها بجز دب: می‌خواند. (16). سوره منافقون (63) آیه 1. (17). اساس: زیر وصّالی رفته و به دلیل نو نویسی مشوّش است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (18). آج، لب، فق، مب، مر: گویند. (19). سوره مریم (19) آیه 97. (20). مج، وز: الخصام، دب، آج، لب، مب، مر: الخصیم. صفحه : 152 کس بنزدیک خدای مردی سخت خصومت ستیزه کش«1» باشد، و قال الرّاجز: لدّ اقران الرّجال اللّدّ و قال الشّاعر: ان‌ّ تحت التّراب حزما و عزما و خصیما الدّذا مغلاق زجّاج گفت: اشتقاق او من لدیدی العنق ای جانباه، از سویهای گردن است، یعنی به هر جانب که به او فراز شوی گردن بر پیچد. و «خصام»، مخاصمه باشد، و اینکه قیاس مطّرد است، فعال در معنی مفاعله، اینکه قول ابو عبید«2» است. زجّاج گفت: «خصام»، جمع خصیم باشد کطویل و طوال و کریم و کرام، اینکه نیز قیاسی مطّرد است، و قیل: جمع خصم. و گفت: «خصم» را بر خصوم و خصام جمع کنند، کبحر و بحور و بحار. و بر اینکه وجه اضافة الشّی‌ء الی جنسه باشد، کقولهم: کریم الرّجال و هو شجاع الفرسان، و اضافت به معنی «من» باشد، من باب خاتم فضّة و باب ساج«3». زجّاج گفت: حقیقت خصومت تعمّق در بحث باشد، و از اینکه جا گوشها«4» جوال را خصوم گویند. سدّی گفت: «الدّ الخصام» اعوج الخصام باشد، کژ خصومت، یعنی خصم راه به سر خصومت او نبرد. و مجاهد گفت: «الدّ» آن بود که مستقیم نبود در خصومت، و اینکه در معنی قول سدّی است. حسن بصری گفت: «الدّ» دروغزن باشد. قتاده گفت: شدید القسوة سخت و سنگدل«5» باشد در معصیت، و در باطل مجادل بود، عالم زبان جاهل عمل باشد، حکمت گوید و خطبه«6» کند، به زبان خاطب بود و به عمل خاطی«7»، به زبان خطیب«8» و به عمل مخطی نه مصیب. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: ستیزه گر. (2). دب: ابی عبیده، مب، مر: ابو عبیده. (3). لب، فق، مب و بحار. (4). گوشها/ گوشه‌ها، دب، لب، فق: گوشهای. (5). همه نسخه بدلها بجز مب: سخت سنگدل. (6). مج: حکم گوید و خطئیت. [.....] (7). مج، وز، لب: خاطبی. (8). آج، لب، فق قول، مب: خطیب القول. صفحه : 153 قوله: وَ إِذا تَوَلّی، ادبر و اعرض، چون برگردد و پشت بر کند، اینکه قول عکرمه است. و قول آنان که گفتند که: آیت در حق‌ّ اخنس شریق آمد که پیش رسول سخنی دگر گفت و پس او سخنی دگر. و از شأن منافق اینکه بود که دو روی و دو زبان باشد. دو روی دارد: یکی با تو«1»، یکی با خصم تو. دو زبان دارد: یکی با تو«2»، یکی با دشمن تو، تجدون من شرّ النّاس ذا الوجهین«3» یأتی هؤلاء بوجه و هؤلاء بوجه. رسول- علیه السّلام- گفت: در جهان از او بتر«4» نباشد با تو به رویی باشد و با دشمنت به رویی: لا خیر فی صحبة خوّان یأتی من الغدر بألوان فلعنة اللّه علی صاحب له لسانان و وجهان کاغذوار دو روی بودند«5» و قلم‌وار دو زبان. و«6» آن کس که چنین بود: به قلم و کاغذ دوای او [261- پ] برنیاید«7». به نوشتن قلم متّعظ نشود، به نوشتن«8» کاغذ مبالات نکند، از صریر اقلام نه اندیشد«9» تا صلیل حسام نباشد، و با تحریر کاغذ ننگرد تا تقطیرش نکنند از دو وجه: یکی از قطر و یکی از قطر. پس جزای او«10» آن بود که با او معامله هم از نوع شکل او کنند در دنیا و آخرت. در دنیا قلم‌وار به تیغش تباه کنند، و در آخرت چو«11» کاغذ رویش سیاه کنند«12»: من کان کالطّرس ذا وجهین من سفه و ذا لسانین فیما قال من کلم فسوّدن وجهه کالطّرس محتسبا و اضرب علاوته بالسّیف کالقلم ترجمته«13»: هر که چون کاغذ و قلم باشد دو زبان و دو روی گاه سخن همچو کاغذ سیاه کن رویش چو قلم گردنش به تیغ بزن ---------------------------------- - (2- 1). آج، لب، فق، مب، مر و. (3). مر: ذو الوجهین. (4). مب: بتری. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: بود. (6). مج، وز، دب: و دوای، آج، لب، فق، مب، مر: وای بر. (7). همه نسخه بدلها: کاغذ بر نیاید. (8). همه نسخه بدلها: نوشته. (9). مب: نیندیشد. (10). مب در. (11). آج، لب، فق، مب، مر: چون. (12). مج، آج شعر. (13). مر: ترجمه. [.....] صفحه : 154 پس قولی اینکه است که: «اذا تولّی» ادبر و اعرض، چو«1» روی برگرداند«2» زبان بگرداند، چو پشت بر کند«3» روی برتابد، اینکه قول عکرمه است. حسن بصری گفت: از آن که گفته باشد باز آید سخن بگرداند کلمتش مختلف شود، دو قول شود. از دو روی، دو روهی«4» عجب نباشد، و از دو زبان، دو قولی بدیع نبود، و آن که چنین بود سیّان قوله و بوله و نجواه و نجواه لا جرم نا معتمد شود. ضحّاک گفت: «و اذا تولّی» معنی آن است که تولّی الامر و صار والیا، والی شود. سَعی فِی الأَرض‌ِ سیّئ الملکة و لئیم الظّفر باشد چو«5» دست بر یابد«6» عفو نکند، آنچه نکند برای آن نکند که نتواند، و آنچه نراند«7» برای آن که نرود«8»، چنان که گفت: و الظّلم فی خلق النّفوس فإن تجد ذا عفّة فلعلّة لا یظلم تا رعیّت باشد به ظلم گردن نرم دارد، چون والی شود دست به ظلم دیگران دراز کند. سَعی فِی الأَرض‌ِ، ای اسرع بالفساد، سعی خیر نکند سعایت شرّ کند، و اصل «سعی» اسراع فی المشی باشد، یقال: فلان سعی بین القوم بالنّمیمة، اینکه در شر باشد و سعی فی کذا من الخیر اذا بالغ«9» فیه، قال الاعشی: و سعی لکندة سعی غیر مواکل قیس فضرّ عدوّها و بنی لها سَعی فِی الأَرض‌ِ«10»، ای سار فیها للفساد، برای آن که اینکه «لام» به اضمار «ان» نصب کند. و «ان» مع الفعل در تقدیر مصدر باشد، در اینکه زمین برود تا تباهی کند. إبن جریج گفت: بقطع الرّحم و سفک الدّماء، تا رحم و خویشی ببرّد و خونها به ناحق بریزد. و «فساد» نامی است جامع جمله معاصی را. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب: چون. (2). آج، لب، فق، مب، مر کلمتش مختلف شود و. (3). مر: برگرداند. (4). مج، وز، آج، مب، مر: دورویی، فق: در روی. (5). مب: چون. (6). دب: دست بر آید، مب: دست یابد. (7). همه نسخه بدلها بجز دب، برانده. (8). همه نسخه بدلها بجز دب: برود. (9). مج، وز، لب، فق، مب، مر: بلغ. (10). چاپ شعرانی (2/ 147) لِیُفسِدَ فِیها صفحه : 155 وَ یُهلِک‌َ الحَرث‌َ وَ النَّسل‌َ، حسن بصری و إبن ابی اسحق و ابو جعفر خواندند: «و یهلک»، به رفع بر«1» آن که «واو» عطف نباشد و استیناف باشد، علی تقدیر: و هو یهلک الحرث و النّسل. و عرب هر چه کشت بود آن را حرث [262- ر] خوانند. و «نسل»، بچّه همه چیز باشد، و اشتقاقه من نسل اذا سقط. و مجاهد گفت: چون والی ظلم کند، خدای تعالی به شومی ظلم او باران«2» آسمان باز گیرد تا حرث و نسل هلاک شود. سعید بن المسیّب گفت: قطع الدّرهم من الفساد فی الارض، زر و درم درست بریدن از جمله فساد است در زمین. در اهلاک حرث و نسل خلاف کردند. بعضی گفتند: تولّای اهلاک و مباشرت آن کردند«3» به نفس خود، و اینکه قول عامّه مفسّران است، و ظاهرتر«4» اینکه است، و قول مجاهد آن است که: در زمین ظلم آشکارا کردند تا خدای تعالی زرع و نسل هلاک کرد. وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الفَسادَ، که خدای تعالی فساد دوست ندارد، و آیت دلیل است بر بطلان مذهب مجبّره برای آن که محبّت ارادت بود علی بعض الوجوه، و محال بود که مریدش باشد و محبّش نباشد، دلیل می‌کند آیت«5» که خدای تعالی هیچ معصیت را مرید نبود، برای آن که فساد اسمی است جامع و جمله معاصی را، و «لام» استغراق جنس راست. قتاده روایت کرد از عطا که عطا گفت: مردی نام او علاء بن منبّه احرام گرفت در پیرهنی دوخته، رسول- علیه السّلام- فرمود او را که: پیرهن«6» بکن، قتاده گفت: ما شنیدیم که پیغامبر- علیه السّلام- بفرمود تا آن پیرهن«7» در او«8» دریدند، گفت: حاشا ان‌ّ اللّه لا یحب‌ّ الفساد. صحابه رسول و تابعین«9» چنین بودند که به رسول خدای و به خدای گمان چنین ---------------------------------- - (1). دب: برای. (2). همه نسخه بدلها از. (3). آج، لب، مب: کردن. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بر. [.....] (5). دب: آیه دلیل می‌کند، مر: آیه دلیل است. (6). مج، وز، فق، مب، مر: پیراهن، دب: پیرهن بکش. (7). مج، وز: پیراهن. (8). آج، لب، فق، مر: در تن او. (9). آج، لب، فق، مب، مر: تابعش. صفحه : 156 بردند که آن را که جرمی کرده باشد و جنایتی و کاری به خلافت شرع، پیرهنی خلق بر او تباه نکنند«1»، و تعلیل به اینکه کردند که خدای فساد دوست ندارد، نمی‌دانم تا چگونه روا می‌دارند گروهی که هر فساد که در جهان هست همه نسبت و حوالت و اضافت به سایر وجوه و حقایق، به خدای کنند از خلق و فعل و احداث و انشاء و قضا و قدر و ارادت، تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا. وَ إِذا قِیل‌َ لَه‌ُ اتَّق‌ِ اللّه‌َ، آنگه حق تعالی بیان کرد حال اینکه کافر منافق چون او در زمین گناهی«2» کند از اهلاک زرع و نسل او را وعظ کنند و به خدای بترسانند و گویند: از خدای بترس. أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ، ای حملته علیه، آن عزّت و منعت و حمیّت جاهلیّت که در دل و دماغش باشد حمل کند او را بر آن که بتر کند چون نام خدای شنود، و گفته‌اند: أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ، ای للاثم الّذی فی قلبه. پس «با» به جای «لام» بنهاد، کقول عنتره. و کأن‌ّ ربّا او کحیلا معقدا حش‌ّ الاماء به جوانب قمقم ای حش‌ّ الاماء له. فَحَسبُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ، او را دوزخ بس است به جزای گناهی. وَ لَبِئس‌َ المِهادُ. ای الفراش [262- پ] [اشاره]، و بد بستری است او را آن جایگاه، و برای آن «مهاد» و «فراش» خواند که جای ایشان بر آن جایگاه باشد«3»، و از آن مفارقت نبود ایشان را چون مرد خفته که ملازم بستر باشد. عبد اللّه مسعود گفت: از جمله کبایر بزرگ آن است که کسی کسی را گوید: اتّق اللّه، از خدای بترس، او گوید: علیک بنفسک، به جواب اینکه گوید که: تو برو و نفس خود را نگاه دار. و در خبر است که امیر المؤمنین«4»- علیه السّلام- در اینکه آیت و ما بعدها گفت: اقتتل الرّجلان و رب‌ّ الکعبة، عبد اللّه عبّاس از او بنشنید و بیاموخت«5». یک روز در ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: نکند، دب: کنند. (2). همه نسخه بدلها: فسادی، اساس در بالای کلمه حرف «ف» را افزوده است. (3). دب: بر آن جا شد. (4). فق، مب، مر علی. (5). دب: و یاد گرفت. صفحه : 157 مسجد رسول در عهد عمر خطّاب پیش او اینکه آیتها می‌خواندند، عبد اللّه عبّاس گفت: اقتتل الرّجلان- چنان که شنیده بود از علی- علیه السّلام- عمر گفت: چه معنی دارد اینکه سخن در اینکه جا! گفت: از«1» ضمن اینکه دو آیت بوی خصومت و قتال دو کس می‌آید. گفت: چگونه! گفت: برای آن که آن کس که خود را به رضای خدا در راه خدای بفروشد او آمر معروف و ناهی منکر باشد، اینکه معروف بر هر کس بکند چون به کافر«2» منافق متعدّی رسد، او را گوید: «اتّق اللّه»، و چون نام خدای شنود، أَخَذَته‌ُ العِزَّةُ بِالإِثم‌ِ، او را انفت«3» بر آن دارد که ناهمواریی کند و گوید، از میان قتال و خصومت آمد«4». عمر بپسندید«5» و گفت: بارک اللّه علیک یا غوّاص غص، ای غوّاص فرو شو که نیک غوّاصی می‌کنی، و اینکه غوّاصی«6» استادش بود، عمر«7» گمان برد که از غوص«8» اوست. قوله: وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَشرِی نَفسَه‌ُ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ، شری اذا باع، و یشری«9» [اذا] [اشاره]«10» یبیع، کسائی در همه قرآن امالت کند«11» مَرضات‌ِ اللّه‌ِ خواند، و نصب «ابتغاء» علی انّه مفعول له. مفسّران خلاف کردند در سبب نزول«12» آیت، و آن که«13» آیت در حق‌ّ که فرود آمد. ضحّاک گفت: آیت در زبیر و مقداد فرود آمد چون برفتند و خبیب را از درخت بگرفتند- چنان که قصّه‌یش«14» برفت. و جماعتی دیگر مفسّران گفتند: آیت در صهیب رومی آمد که او برخاست تا هجرت کند و بیاید از مکّه به مدینه. قریش خبر بداشتند«15»، از پی او بیامدند، چون در ---------------------------------- - (1). دب: در. (2). همه نسخه بدلها بجز دب و. (3). لب، فق، مب، مر: انفس. (4). مج، وز، آج، فق، مب، مر: آید. [.....] (5). آج، لب، فق، مب، مر: بشنید. (6). همه نسخه بدلها: غوّاص. (7). مج، وز، آج، لب، فق چنان. (8). مج، مب، آج، لب: آن غواص، وز: که غوّاص، دب: از غوّاصی. (9). آج، لب، فق، مب، مر: یشتری. (10). اساس: ندارد، از آج افزوده شد. (11). دب، مب ابتغاء. (13- 12). دب اینکه. (14). قصه‌یش قصه‌اش، مج، وز، دب: قصّه پیش، آج، لب، فق، مب، مر: قصّه از پیش. (15). مج: خبر دادند، آج، مر: قریش چون اینکه بدانستند. صفحه : 158 او رسیدند، او از شتر فرود آمد و کمان بزه کرد و گفت: بینی که در اینکه کنانه«1» چند تیر است، و شما دانی که تیر من خطا نشود، هر تیری در دل مردی نشانم. آنگاه به نیزه قتال کنم، آنگاه به شمشیر تا کشته شدن«2». اگر خواهی مالی و قنیتی«3» که مراست در مکّه به شما تسلیم کنم، مرا و دین مرا رها کنی. به آن راضی شدند و از او برگشتند، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و اینکه قول سعید بن المسیّب است، و اینکه قول خطاست برای آن که اگر چنین بودی خدای تعالی «یشری» نگفتی که یبیع«4» باشد، «یشتری» گفتی که یبتاع باشد، برای آن که او مال بداد و نفس باز خرید، و معنی آیت آن است که: نفس بفروشد و به بها رضای خدا بستاند. و بعضی دیگر گفتند: آیت در باب امر به معروف [263- ر] و نهی منکر آمد- چنان که حکایت کرده شد از عبد اللّه عبّاس و قوله: اقتتل الرّجلان. ابو امامه روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت: افضل الجهاد کلمة حق‌ّ عند امام جائر ، گفت: فاضلتر جهادی کلمتی حق بود نزدیک«5» امیری ظالم. و جابر عبد اللّه انصاری روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: سیّد شهیدان روز قیامت حمزه عبد المطّلب باشد، و مردی که برخیزد بنزدیک امامی جائر، او را امر معروف کند و نهی منکر کند، اینکه مرد«6» او را بکشد. عبد اللّه عبّاس گفت، و«7» در تفسیر اهل البیت- علیهم السّلام- آمده است که: آیت در شأن امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- آمد در شب غار. چون رسول- علیه السّلام- از مکّه به مدینه خواست آمدن، و آن شب مشرکان قصد آن کردند که به سر پیغامبر فرو شوند و او را بکشند، جبریل آمد و رسول را- علیه السّلام- از مکر ایشان خبر داد. رسول- علیه السّلام- گفت: پس چه باید کردن مرا! گفت: تو را بباید رفتن و علی را بر جای خود بخوابانیدن، چه اگر تو بروی و ایشان بیایند، و تو را بر جای خود نبینند، بر پی تو بیایند و تو را رنجه دارند«8». حق تعالی چنین می‌فرماید که: علی را بر بستر ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق من. (2). مب: کشته شوم. (3). فق: قیمتی، مب: غنیمتی. (4). آج، لب: بیع. [.....] (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بنزدیک. (6). دب: اینکه جائر. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). دب: تو را تعرّض رسانند. صفحه : 159 خود بخوابان و تو برو. رسول- علیه السّلام- کس فرستاد و علی را بخواند و گفت«1»: مشرکان امشب به کشتن من عزم کرده‌اند، خدای تعالی مرا می‌فرماید که از مکّه برو، و تو را می‌فرماید که بر جای من بخسب تا اگر مشرکان تعرّض و قصد من کنند به تو دفع«2» شود، به جای آن که مرا خواهند کشتن تو را بکشند، تو را«3» شاید که جان تو به جای جان من باشد! امیر المؤمنین- علیه السّلام- بگریست- علی ما جاء فی الاخبار: فاستعبر باکیا. رسول- علیه السّلام- گفت: یا علی‌ّ ما کنت جبانا، تو هرگز بد دل نبودی، أ جزعا من الموت تبکی، از ترس مرگ می‌بگریی! گفت: نه یا رسول اللّه؟ و لکن برای آن می‌گریم تا چرا یک جان دارم که به یک بار فدا کنم«4»، می‌بایستی تا هزار جان داشتمی تا به هر نوبتی جانی فدا کردمی. آنگه از سرای بیرون آمد شب تاریک شده، و آنان که ره او«5» می‌داشتند نشسته بودند به دو صف برابر یکدیگر«6» فراز آمدند«7»، خدای تعالی خواب برایشان افگند، تا رسول- علیه السّلام- هر یکی را«8» مشتی خاک بر سر کرد، و می‌خواند. وَ جَعَلنا مِن بَین‌ِ أَیدِیهِم سَدًّا وَ مِن خَلفِهِم سَدًّا فَأَغشَیناهُم فَهُم لا یُبصِرُون‌َ«9» وَ ما رَمَیت‌َ إِذ رَمَیت‌َ وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ رَمی«10». ایشان از آن خواب در آمدند، بر سر خود خاک دیدند، گفتند: اینکه خاک بر سر ما که کرد! کاری که در اوّلش خاک بر سر باشد، در آخرش باد در دست بود. در اوّل شب خاک بر سر بودشان، و به میانه شب چون بدانستند که مرغ از قفص«11» پریده«12» [263- پ] باد در دستشان ماند، به آخر شب که به طلب رفتند و نیافتند آب حسرت در چشمشان بود، به آخر کار که آخرت بود آتش در جانشان ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مر یا اخی، مب یا اخی علی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: رفع. (3). آج، لب، فق، مب، مر: عبارت «تو را» ندارد. (4). آج، لب، مب، مر: فدای تو. (5). مخ، وز، آج، لب، فق، مب، مر: راه او. (6). مج بنزدیک ایشان، دب، وز، آج، لب، فق، مر: بنزد ایشان، مب حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله بنزد ایشان. (7). همه نسخه بدلها بجز مب: فراز آمد، مب: آمد. (8). مب: هر یک از ایشان را. (9). سوره یس (36) آیه 9. (10). سوره انفال (8) آیه 17. [.....] (11). دب، لب، فق، مب: قفس. (12). همه نسخه بدلها بجز مب: پرید. صفحه : 160 باشد. ایشان عجب داشتند، گفتند: ما به یک بار چونین«1» غافل شدیم که کسی خاک بر سر ما کرد و ما بی‌خبر. آنگه توقّف کردند تا شب به نیمه آخر رسید. آنگه قصد بام کردند«2»، گروهی«3» در را«4» مراقبت می‌کردند، اینان از بام فرو نگریدند«5»، امیر المؤمنین علی بر جای رسول خفته بود، روی پوشیده و پای بیرون کرده، برای آن که پایش به پای رسول نیک ماند«6»، شکلا و ثباتا، هم به شکل و هم به ثبات، تا گمان نبرند که آن نه رسول است. می‌نگریدند و می‌گفتند: محمّد بر جای خود است، تا آنگه که فرو شدند و بر بالین او بایستادند، او بیدار بود و می‌نمود که خفته‌ام. آنگه یک یک را«7» می‌گفت: تو ابتدا کن«8». او برخاست و بانگ بر ایشان زد، گفت: شما چه کار داری اینکه جا! چون آواز علی شنیدند خائب شدند که ایشان به طلب محمّد آمده بودند، اگر دانستندی که همه بلا و آفت ایشان از علی خواهد بودن، به کشتن او راغبتر بودندی. او را گفتند: یا علی؟ محمّد کجاست! گفت: من ندانم، ما کنت علیه رقیبا ، من رقیب او نبودم تا دانم که کجا باشد. در ساعت ایشان از سرای بیرون آمدند، پی دیدند نهاده، بدانستند که آن«9» که در اوّل شب خاک بر سر ایشان کرد همان بود که در آخر شب باد به دست ایشان داد، اینکه بیت در حق‌ّ ایشان محقّق شد. دردا و دریغا که از آن خاست«10» نشست خاکی است«11» مرا بر سر و بادی است«12» به دست در خبر می‌آید از صادق- علیه السّلام- که گفت: حق تعالی در اینکه شب به ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: چنین. (2). همه نسخه بدلها بجز فق، مر گروهی، فق گروه، مر: ندارد. (3). لب. با گروهی، دب، مب، مر: و گروهی، فق: گروه. (4). همه نسخه بدلها بجز دب: راه. (5). آج، لب، فق، مب، مر و می‌گفتند: محمّد بر جای خود است تا آنگاه فرو شدند و بر بالین او بایستادند. (6). مر: مانند بود، مب: رسول (ص) شبیه بود. (7). دب: اینکه آن را، مب: یک یک یکدیگر را. (8). مب و هیچ کدام را دلیری آن نبود حضرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب- علیه الصّلوة و السّلام. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر کس. (10). آج، لب، فق، مب، مر و. (12- 11). اساس و همه نسخه بدلها: خاکیست ... بادیست. صفحه : 161 امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- با فریشتگان مباهات کرد، جبریل و میکایل را گفت: من در آسمان میان شما برادری داده‌ام، از شما کیست تا اختیار آن کند که جان فدای برادر کند! ایشان هر یک توقّف می‌کردند، حق تعالی گفت: علی از شما جوانمردتر است که جان به فدای برادر کرده است، و بر بستر او بخفته تا به جای او اینکه را کشند. به عزّ عزّت من که بر وی و بر او موکّل باشی، و دشمن را از او دفع کنی. بیامدند و بر بالین او بنشستند و می‌گفتند: بخ بخ لک یابن ابی طالب هنیئا لک یابن ابی طالب سبقت الملائکة المقرّبین و امیر المؤمنین بر بستر رسول- علیه السّلام- خفته، اینکه بیتها انشا می‌کرد«1»: فدیت بنفسی خیر من وطئ الحصی و اکرم خلق طاف بالبیت و الحجر و بت‌ّ اقاسی منهم ما ینوبنی و قد صبرت نفسی علی القتل و الأسر و احمد لمّا خاف أن یمکروا به فنجّاه ذو الطّول العظیم من المکر [264- ر] و بات رسول اللّه فی الغار آمنا فما زال فی حفظ الإله و فی ستر و در امالی عمّم«2» الشّیخ«3» المفید السّعید ابو محمّد عبد الرّحمن بن احمد بن الحسین النیسابوری‌ّ«4»- قدس اللّه روحه«5»- دیدم به خطّ او که نوشته بود: حدّثنا الشّیخ«6» ابو محمّد زید بن علی‌ّ الحسنی«7» من لفظه، قال: حدّثنا الحسین بن علی‌ّ بن جعفر، یقول سمعت الحسین النّیسابوری«8» یقول سمعت ابی یقول سمعت العنبری مذکّر البصرة، گفت: از عنبری که مذکّر بصره بود شنیدم که: آن شب که امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- بر جای رسول بخفت«9» شب غار، اینکه بیتها بگفت: أقیک بنفسی أیّها المرسل الّذی هدانا به الرّحمن من عمّة الجهل و یفدیک حوبائی و ما قدر مهجتی لمن أنتمی منه الی الفرع و الاصل ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها، بجز مج: انشا کرد، مج، وز، آج، لب، فق، مر و می‌گفت، مب و می‌گفت نظم. [.....] (2). دب: امم، آج، لب، فق، مب: عجم. (3). مر الکبیر. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: النیشابوری. (5). مب العزیز. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: السّید، مب: السّعید. (7). دب، مب، مر: الحسینی. (8). دب، مر: النیشابوری. (9). آج، لب، فق، مب، مر در. صفحه : 162 و من ضمّنی اذ کنت طفلا و یافعا و أنعشنی بالبرّ و العل‌ّ و النّهل و من جدّه جدّی و من عمّه أبی و من أهله أمّی و من بنته اهلی لک الخیر إنّی ما حییت لشاکر لإحسان ما أولیت یا خاتم الرّسل و هم اینکه ابیات به اسنادی دگر از سلیمان بن جعفر الهاشمی‌ّ از صادق- علیه السّلام- از پدرانش، از امیر المؤمنین«1»- علیهم السّلام- که در روز مؤاخات اینکه بیتها گفت بگفتم، چون رسول- علیه السّلام- مرا گفت: انت اخی فی الدّنیا و الاخرة، و پیش از بیت آخر اینکه بیت زیادت: و من حین آخی بین من کان حاضرا دعانی و آخانی و بیّن من فضلی و ممتنع نبود که بیتها آن شب انشاد کرده باشد، و اینکه روز انشاد کرده، و اینکه بیت الحاق کرده- و اللّه اعلم. رسول- علیه السّلام- از میان همه صحابه او را به جای خود به آن اختیار کرد تا بدانند که مقام او او را شایسته بود، در شب غار أنامه منامه، و در روز تبوک أقامه مقامه، آن شبش بر بستر خود و آن«2» روزش بر منبر خود، به علمش منبر داد و به شجاعتش بستر داد. آن شبش گفت: جز تو کس پای ایشان ندارد، اینکه روزش گفت: جز تو کس جای من ندارد، همان پای که آن شب در پیش من سپر کردی، امروز منبر«3» سپر کن، تا به وقت آن که مرا عمر سپری شود«4»، بدانند که در پیش اینکه دین سپری، و به پای پایه«5» علم فرق منبر سپری«6»، جز تو کس را سزاوار نبود. پای که بر مهر«7» نبوّت نهند چو«8» به منبر صاحب نبوّت«9» رسد، منبر از او«10» بنازد، و محراب از او«11» ببالد«12»، آن جا که دیگران از محراب و منبر لاف زنند، محراب و منبر بدو«13» فخر کند«14» [264- پ] [اشاره]: ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر علی. (2). دب، آج، لب: اینکه. (3). آج، لب، فق، مب، مر را. (4). آج، لب، فق، مب، مر عالمیان. (5). آج: و به پایه و مایه. (6). آج، مب، مر، لب: سری، [.....] (7). مر: منبر، (8). همه نسخه بدلها: چون. (9). آج به تو. (11- 10). آج: از تو. (12). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: بنالد. (13). مج، ور، دب، لب، فق، مر: از او. (14). آج: از تو فخر کنند. صفحه : 163 و تزیدین أطیب الطّیب طیبا ان تمسّیه أین مثلک أینا و إذا الدّرّزان حسن وجوه کان للدّرّ حسن وجهک زینا آخر«1»: فالطّیب انت إذا أصابک طیبه«2» و الماء انت إذا اغتسلت«3» الغاسل آن جا که دیگران به طیب مطیّب شوند، طیب به او مطیّب شود، و آن جا که دیگران به آب غسل کنند، آب چو بدو رسد مغتسل شود، اگر او پاک کننده است، عجب مدار که اصل همه پاکی آن«4» است که اصل اوست، و اصل او از آب«5» است: خَلَق‌َ مِن‌َ الماءِ بَشَراً«6» ...، همه آلودگی به او پاک شود که او مطهّری مطهّر است. اللّه طهّرکم بفضل نبیّه و أبان شیعتهم بطیب المولد اگر عبادت کرد للّه، و اگر جهاد کرد فی اللّه، و اگر نان داد لوجه اللّه، و اگر جان داد ابتغاء مرضات اللّه. وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ، فعول من الرّأفة، و هی الرّحمة- و قد مرّ تفسیره«7». یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا ادخُلُوا فِی السِّلم‌ِ کَافَّةً، قرّاء خلاف کردند در «سلّم». إبن کثیر و نافع و کسائی «سلّم» خواندند بفتح السّین، و باقی به کسر «سین»، و هما لغتان، و اینکه دو لغت صحیح‌اند. اهل لغت در معنیش خلاف کردند، اخفش گفت: «سلّم» به کسر «سین» صلح باشد، و به فتح «سین» استسلام و انقیاد. إبن جریر گفت: به فتح «سین» صلح باشد و به کسر «سین» اسلام باشد، و ابو مسلم بر هر دو حمل کرد: بر صلح، و بر اسلام. بعضی مفسّران گفتند: آیت در شأن مؤمنان اهل کتاب است چون عبد اللّه سلام«8» و اصحابش، و اسد و اسید- پسران کعب- و یامین بن یامین و ثعلبة بن سلام«9»، و آن آن بود«10» که: ایشان تعظیم شنبه نگاه می‌داشتند، و گوشت و شیر اشتر«11» نمی‌خوردند، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، مب، مر، فق: و قال الاخر. (2). چاپ شعرانی 2/ 154: طبته. (3). مب: اذ اغتسلت. (4). مر: ندارد، دیگر نسخه بدلها: آب. (5). همه نسخه بدلها: آن. (6). سوره فرقان (25) آیه 54. (7). مب قوله تعالی. [.....] (9- 8). اساس: سلام. (10). آج، لب، فق، مب، مر: و اینکه قوم آنان بودند. (11). مر: شتر. صفحه : 164 گفتند: یا رسول اللّه؟ توریت کتاب خداست، رها کن ما را تا در نماز شب می‌خوانیم، خدای تعالی آیت فرستاد که یک بارگی بگو تا در اسلام آیند و جهودی از دل برگذارند«1»، و اینکه قول قتاده«2» و ضحّاک و سدّی است و إبن زید، و دلیل بر آن که «سلّم» به معنی اسلام آمده است قول کندی است: دعوت عشیرتی للسّلم لمّا رأیتهم تولّوا مدبرینا ای دعوتهم الی الاسلام. و اینکه آنگاه گفت که بنی کنده مرتد شدند با اشعث قیس از پس وفات رسول- علیه السّلام. طاووس«3» گفت: فی السّلم، ای فی الدّین. مجاهد گفت: فی احکام اهل الاسلام. ربیع گفت: فی الطّاعة. سفیان ثوری گفت: فی انواع البرّ، و اینکه اقوال به معنی متقارب است. و اصل کلمه از استسلام و انقیاد است، برای آن صلح را سلّم گویند، و قال زهیر [265- ر] [اشاره]: و قد قلتما إن ندرک السّلم واسعا بمال و معروف من الامر«4» نسلم حذیفة بن الیمان گفت: در اینکه آیت اسلام بر هشت سهم است: سهمی نماز است، و سهمی زکات است، سهمی روزه است، و سهمی حج‌ّ است، و سهمی عمره است، و سهمی جهاد است، و سهمی امر معروف است، و سهمی نهی منکر است. و نومید«5» آن کس که او را سهم و نصیب نیست. و انس روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: 6» مثل الاسلام کمثل الشّجرة النّابتة الایمان باللّه اصلها، و الصّلوات الخمس جذوعها، و صیام شهر رمضان لحاؤها، و الحج‌ّ و العمرة جناها، و الوضوء و غسل الجنابة شربها، و برّ الوالدین و صلة الرّحم غصونها، و الکف‌ّ عمّا حرّم اللّه و رقها، و الاعمال الصّالحة ثمرها، و ذکر اللّه عزّ و جل‌ّ عروقها، فکما لا تحسن الشّجرة و لا تصلح الّا بالورق الاخضر، کذلک لا یصلح الاسلام الّا بالکف‌ّ عن محارم اللّه و الاعمال« الصّالحة. ---------------------------------- - (1). دب، مب، مر: بگذارند. (2). مب: قول مجاهد. (3). اساس و همه نسخه بدلها: طاوس. (4). آج، لب، فق، مب، مر: الامن. (5). آج، لب، فق، مر شد، مب شود. (6). آج، لب، فق، مب، مر: و بالاعمال. صفحه : 165 گفت: مثل اسلام چون مثل درخت است رسته«1»، ایمان به خدای اصل آن درخت است، و نماز پنج بنه«2» آن درخت است، و روزه ماه رمضان پوست آن درخت است، و حج‌ّ و عمره بار آن درخت است، وضو و غسل جنابت آبخور«3» آن درخت است، و مبرّت«4» با مادر و پدر و صله رحم شاخهای«5» آن درخت است، و باز استادن«6» از آنچه خدای به حرام کرده است برگ آن درخت است، و عمل صالح میوه آن درخت است، و ذکر خدای تعالی بیخ آن درخت است، چنان که درخت نیکو نبود الّا به برگ سبز، همچونین اسلام نیکو نبود و صالح الّا به اجتناب از محارم و به اعمال صالحة. کَافَّةً، ای جمیعا، جمله به یک بار. و اصل او از «کف‌ّ» باشد، و آن منع بود، و از اینکه جا نورده پیراهن را «کفّه» گویند، برای آن که منع کند از آن که ریسمانهای او منتشر شود، و «کفّة المیزان» برای آن که حاوی باشد آن زر و سیم را که در او باشد، و میان دست را «کف‌ّ»«7» گویند برای آن که«8» از تن منع کند، و ممنوع البصر را «مکفوف» گویند، و جمله جماعت را برای آن «کافّه» گویند که بعضی منع کنند بعضی را به ازدحامشان. و نصب او بر حال باشد، ای مجتمعین مانعین مانعا بعضهم بعضا«9». وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات‌ِ الشَّیطان‌ِ، جمع «خطوة» باشد، و خطوه گام بود، فرجة ما بین القدمین، به ضم‌ّ «خا» و«10» فتح، یک بار گام نهادن باشد«11». إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ، که او شما را دشمنی آشکار است و تفسیر اینکه برفته است. شعبی«12» روایت کند از جابر عبد اللّه انصاری که یک روز عمر خطّاب [265- پ] رسول را- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: یا رسول اللّه، ما از جهودان حدیثهای«13» نیکو ---------------------------------- - (1). مر: درسته. (2). آج، لب، فق، مب: نماز پنج گانه تنه. (3). مر: آب. (4). مر: و نیکویی کردن. (5). مر: شاخ. [.....] (6). مر: بازداشتن. (7). لب: کفّه. (8). آج خطره را، لب، فق حضرت را، مب، مر مضرت را. چاپ شعرانی 2/ 157: خطرات را. (11- 9). مب قوله تعالی. (10). مج، وز، دب، لب، فق، مب به. (12). اساس: شعبی. (13). آج، لب، فق، مب، سخنهای، مر: سخنان. صفحه : 166 می‌شنویم دستور باشی«1» که بنویسیم! رسول- علیه السّلام- گفت: ا متهوّکون انتم کما تهوّکت الیهود و النّصاری لقد جئتکم بها بیضاء نقیّة و لو کان موسی حیّا ما و سعه الّا اتّباعی ، گفت: شما متهدّد«2» و شاکّی چنان که جهودان و ترسایان، من به شما دینی آورده‌ام سپید و پاکیزه، و اگر موسی زنده بودی، او را روا نبودی مگر متابعه«3» من. فَإِن زَلَلتُم، من الزّلّة، اگر شما را خطایی«4» کرده شود، من زلّة القدم، اصل آن است که پای را بر جای ثبات نباشد. مقاتل حیّان گفت: أخطأتم، سدّی گفت: ضللتم، یمان گفت: ملتم، عبد اللّه عبّاس گفت: مراد شرک است، قتاده گفت: خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و دانست که از قومی اینکه زللها حاصل خواهد آمدن«5»، و لکن بگفت تا حجّت برانگیخته بود«6» بر ایشان. ابو السّمّال«7» العدوی‌ّ در شاذّ خواند: «فان زللتم»، به کسر «لام»، و اینکه دو لغت است. مِن بَعدِ ما جاءَتکُم‌ُ البَیِّنات‌ُ، پس از آن که دلایل و حجّت به شما آید از أدلّه عقل و شرع. فَاعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ. عزیز فی نقمه«8»، در انتقام و کینه کشیدن عزیز است، کسی را بر فرمان او دست نباشد، با آن که عزیز و قوی و منیع است، حکیم است«9» محکم کار و درست کردار است. آنچه کند به حسب مصلحت کند«10». هَل یَنظُرُون‌َ، معنی آن است که: هل ینتظرون. و «نظر»، به معنی انتظار در کلام عرب شایع و بسیار است، یقال: نظرته، ای انتظرته، قال الشّاعر: فبینا نحن ننظره أتانا معلّق شکوة و زنا دراع یعنی چه گوش می‌دارند آنان که در اسلام نمی‌آیند گوش آن می‌دارند که خدای به ایشان آید! فِی ظُلَل‌ٍ مِن‌َ الغَمام‌ِ، جمع ظلّة باشد، در سایه‌بانی از ابر سپید«11». و قتاده ---------------------------------- - (1). مب: دستوری ده، فق، مر: دستور باشد. (2). همه نسخه بدلها: متردّد. (3). دب، لب، فق، مب، مر: متابعت. (4). مب رفته باشد یا . (5). مر: خواهد شدن. (6). مج، وز، آج، لب، فق: حجّت انگیخته باشد. (7). اساس و همه نسخه بدلها: ابو السّماک، با توجه به منابع تفسیری تصحیح شد. [.....] (8). همه نسخه بدلها: نقمته. (9). مب یعنی. (10). مب قوله تعالی. (11). مج، لب، فق، مب، مر: سفید. صفحه : 167 خواند«1»: فی ظلال، جمع ظل‌ّ. و ابر را برای آن غمام خوانند که آسمان بپوشد. وَ المَلائِکَةُ، جمله قرّاء به رفع خوانند عطفا علی اسم اللّه، و ابو جعفر به جرّ خواند عطفا علی الغمام، و معنی آن بود که«2»: مع الملائکة، با فریشتگان. و در قراءت ابی‌ّ و عبد اللّه مسعود چنین است«3»: هل ینظرون الّا أن یأتیهم اللّه و الملائکة فی ظلل من الغمام. بدان که علما در تأویل و معنی «اتیان» بسیار سخن گفته‌اند. بعضی اخباری آورده‌اند و اتیان«4» حمل کرده«5» بر انتقال، و آیت را تفسیر داده بر وجهی که مقتضی تشبیه و تجسیم بود، و آن قولی است که قطع کنیم بر بطلان آن، برای منع ادلّه عقل از آن. و قومی دگر گفته‌اند: اینکه آیت را و آنچه مانند اینکه باشد، به تنزیلش ایمان آریم [266- ر] و در تأویلش توقّف کنیم. اتیان بگوییم چنان که در قرآن هست، و لکن تفسیر و کیفیّت ندانیم، و آنچه ندانیم نگوییم. و اینکه جماعتی‌اند از مفسّران و فقهای سلف چون: کلبی و اوزاعی و مالک و احمد و اسحاق، و ایراد اخباری که ایشان کردند«6» نیاوردیم صیانت کتاب را، از آن که در او تشبیه و تجسیم باشد- تعالی اللّه عن ذلک علوّا کبیرا. امّا آنان که به تأویل اینکه آیت و کلام در او مشغول شدند، چند قول گفتند. یکی آن که: «فی» به معنی «با» است که عرب حروف صفات بعضی به جای بعضی بنهند، و معنی آن است که: ان یأتیهم اللّه فی ظلل، ای بظلل، خدای ابری بیارد در آن ابر فریشتگان باشند، و اینکه وجهی باشد در تاویل اینکه آیت. و وجهی دگر گفتند اینکه آیت علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه باشد، چنان که گفت: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«7» ...، وَ جاءَ رَبُّک‌َ«8» ... ای اهل القریة، و: ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر که. (2). آج من الملائکة ای، لب، فق، مب، مر علی الملائکةای. (3). مب قوله تعالی. (4). مب را. (5). مب: حمل کرده‌اند. (6). همه نسخه بدلها در اینکه باب. (7). سوره یوسف (12) آیه 82. (8). سوره فجر (89) آیه 22. صفحه : 168 أَمرُ رَبِّک‌َ ...، معنی آن است که: یأتیهم امر اللّه، او عذاب اللّه. و وجهی دگر گفتند: «اتیان» به معنی قصد است، کما قال اللّه تعالی: فَأَتَی اللّه‌ُ بُنیانَهُم مِن‌َ القَواعِدِ«1» ...، ای قصد اللّه، و قوله: فَأَتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن حَیث‌ُ لَم یَحتَسِبُوا«2» ...، ای قصدهم اللّه، علی تقدیر: قصد اللّه عذابهم. و اینکه وجوهی است که در جایی که حاجت بود اتیان را تأویل کردن، مأوّل باشد به اینکه تأویلات. امّا به«3» اینکه آیت حاجت نیست«4» اینکه وجوه، چه چون مورد آیت معلوم شد تأویل خود معلوم باشد، و اتیان بر حقیقت خود است، مورد آیت تهدید و وعید است کافرانی را که ایشان عند نزول آیات و ظهور بیّنات و حجج ایمان نمی‌آرند. خدای تعالی گفت: آنچه ممکن است با اینان کرده شد از باب تسهیل سبیل تکلیف از اقدار و تمکین و عدّت و ساز و آلت و ازاحت علّت و نصب ادلّت و بعثت انبیاء و انزال کتب و اظهار معجزات، و ترادف ادلّه چنانستی که حق تعالی گفت: من اینکه همه بکردم ایمان نیاوردند، مگر انتظار محالی می‌کنند از آمدن من بنزدیک ایشان در ظلّه‌های ابر با فریشتگان، و اینکه بر سبیل استبعاد و استحاله گفت و قطع طمع رسول- علیه السّلام- از ایمان ایشان. و اینکه چنان باشد که یکی از ما بر غلام خود خشم گیرد تا او را ادب کند. چون خواهد که او را استمالتی کند و یا دست گیرد او را عذری کند و دل خوشی دهد و گوید: با سر کار خود رو که از اینکه پس جفا نیز نکنم تو را، و نیز تحفه‌ای دهد او را و آنچه عادت باشد که در مثل آن جایگاه با«5» مثل او کنند به جای آرد«6»، غلام صلح نکند و عذر نپذیرد، خواجه به پای خود بیاید و سخنها«7» نیکو گوید و وعده‌ها نیکو دهد [غلام با جایگاه نیاید] [اشاره]«8». خواجه گوید [266- پ] [اشاره]: هر چه ممکن گردد از استمالت تو کرده شد، اینکه مانده است که سلطان وقت را به شفاعت پیش تو می‌باید آوردن تا تو دل خوش کنی، ---------------------------------- - (1). سوره نحل (16) آیه 26. (2). سوره حشر (59) آیه 2. [.....] (3). همه نسخه بدلها: در. (4). همه نسخه بدلها به. (5). آج، مب: یا . (6). مب: آورد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سخنهای. (8). اسا: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 169 و اینکه بر سبیل تهکم و سخریّت گوید، و برای آن اینکه اطلاق کند که داند که همه عاقلان استحالت اینکه حدیث به ضرورت دانند، در مثل اینکه موضع تأویل اینکه حدیث [نه از لفظ اتیان جویند، که اتیان سلطان اینکه جا به معنی امر است یا حکم است یا عذاب است یا قصد است، چه اینکه تعسّف اینکه جا در نخورد، بل طلب تأویل اینکه حدیث] [اشاره]«1» از قراین او جویند و از معنی و فحوی خطاب«2»، فکذلک تأویل الایة و اللّه اعلم بالصّواب. قوله: وَ قُضِی‌َ الأَمرُ، کار گزارده شد«3»، عبارتی است از قیام ساعت، و مورد او هم وعید است، و اینکه هم در معرض استحالت است برای آن که به قیام ساعت تکلیف باطل شود و مکلّف ملجأ گردد، بیان اینکه جمله قوله: وَ إِلَی اللّه‌ِ تُرجَع‌ُ الأُمُورُ، و مرجع و بازگشت کارها با خداست- جل‌ّ جلاله- که اتّفاق است که اینکه کلمت وعید است، و اینکه هم کنایت از روز قیامت است، پس به اینکه جمله معنی آیت و تأویل او روشن شد- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. قوله تعالی:

سَل بَنِی إِسرائِیل‌َ کَم آتَیناهُم مِن آیَةٍ بَیِّنَةٍ وَ مَن یُبَدِّل نِعمَةَ اللّه‌ِ مِن بَعدِ ما جاءَته‌ُ فَإِن‌َّ اللّه‌َ شَدِیدُ العِقاب‌ِ (211) زُیِّن‌َ لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا الحَیاةُ الدُّنیا وَ یَسخَرُون‌َ مِن‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ الَّذِین‌َ اتَّقَوا فَوقَهُم یَوم‌َ القِیامَةِ وَ اللّه‌ُ یَرزُق‌ُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ (212) کان‌َ النّاس‌ُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ النَّبِیِّین‌َ مُبَشِّرِین‌َ وَ مُنذِرِین‌َ وَ أَنزَل‌َ مَعَهُم‌ُ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ لِیَحکُم‌َ بَین‌َ النّاس‌ِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیه‌ِ وَ مَا اختَلَف‌َ فِیه‌ِ إِلاَّ الَّذِین‌َ أُوتُوه‌ُ مِن بَعدِ ما جاءَتهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ بَغیاً بَینَهُم فَهَدَی اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِیه‌ِ مِن‌َ الحَق‌ِّ بِإِذنِه‌ِ وَ اللّه‌ُ یَهدِی مَن یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُستَقِیم‌ٍ (213) أَم حَسِبتُم أَن تَدخُلُوا الجَنَّةَ وَ لَمّا یَأتِکُم مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ خَلَوا مِن قَبلِکُم مَسَّتهُم‌ُ البَأساءُ وَ الضَّرّاءُ وَ زُلزِلُوا حَتّی یَقُول‌َ الرَّسُول‌ُ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا مَعَه‌ُ مَتی نَصرُ اللّه‌ِ أَلا إِن‌َّ نَصرَ اللّه‌ِ قَرِیب‌ٌ (214) یَسئَلُونَک‌َ ما ذا یُنفِقُون‌َ قُل ما أَنفَقتُم مِن خَیرٍ فَلِلوالِدَین‌ِ وَ الأَقرَبِین‌َ وَ الیَتامی وَ المَساکِین‌ِ وَ ابن‌ِ السَّبِیل‌ِ وَ ما تَفعَلُوا مِن خَیرٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ بِه‌ِ عَلِیم‌ٌ (215) کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِتال‌ُ وَ هُوَ کُره‌ٌ لَکُم وَ عَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم وَ عَسی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُم وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون‌َ (216)

بپرس از فرزندان یعقوب تا چند دادیم ایشان را از حجّتی روشن، و هر که بگرداند نعمت خدای از آن پس که آمده باشد به او«4»، خدای سخت عقوبت است. [267- ر] بیاراستند برای آنان که کافر شدند زندگانی نزدیکتر، و فسوس«5» می‌دارند از آنان که بگرویدند و آنان که ترسکار«6» باشند بالای ایشان باشند روز قیامت، و خدای روزی می‌دهد آن را که ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و همه نسخه بدلها و فحوای عبارت افزوده شد. (2). مج، وز است. (3). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: شود. (4). مج، وز، آج، لب، فق بدرستی که. (5). مج، وز: افسوس. (6). فق: ترسکاران. صفحه : 170 خواهد بی‌شمار. [267- پ] بودند مردمان یک گروه«1»، بفرستاد خدای پیغامبران را بشارت دهنده و ترساننده، و بفرستاد با ایشان کتاب بحق«2» تا داوری کند میان مردمان در آنچه ایشان خلاف کنند در آن، و خلاف نکردند در آن مگر آنان که به ایشان دادند از پس آن که آمد به ایشان حجّتها به ظلم میان ایشان، راه نمود خدای آنان را که بگرویدند به آنچه خلاف کردند در آن از حق‌ّ به فرمان او، و خدای راه نماید آن را که خواهد به ره راست. یا «3» پنداشتی که در شوی در بهشت، و نیامد«4» به شما مانند آنان«5» که گذشتند از پیش«6» شما به ایشان رسید سختی و رنج، و بجنبانیدند ایشان را تا گفت پیغامبر و آنان که بگرویدند به او کی باشد یاری خدای، الا یاری خدا«7» نزدیک است. [268- ر] می‌پرسند از تو که چه هزینه کنند، بگو آنچه هزینه کنی از مال«8»، پدر و مادر راست و خویشان را و بی‌پدران را و درویشان را و رهگذریان را، و آنچه کنی از نیکی«9» خدای به آن داناست. ---------------------------------- - (1). فق یک گروه. (2). مج، وز: براستی، آج، لب، فق: بدرستی. [.....] (3). مج: آیا. (4). اساس: بیامد، مج، وز: نیاید، با توجّه به آج، لب تصحیح شد. (5). فق: آن نان. (6). مج از. (7). مج، وز: خدای. (8). مج: از نیکویی. (9). مج پس. صفحه : 171 «1» نوشتند بر شما کالزار«2» و آن مشقّت است شما را، و باشد«3» که نخواهی چیزی و آن بهتر بود شما را، و باشد که خواهی چیزی و آن بتر بود شما را، خدای داند و شما ندانید«4». قوله«5»: سَل بَنِی إِسرائِیل‌َ، بپرس ای محمّد از فرزندان یعقوب، و مراد جهودان مدینه‌اند. کَم آتَیناهُم، که چند دادیم. «کم» را معنی تکثیر بود به ازای «رب‌ّ» که معنی آن تقلیل بود. و او به دو معنی آید: به معنی استفهام، چنان که: کم رجلا رأیت و کم یوما صمت، چند مرد را دیدی و چند روز روزه داشتی! که«6» چنین بود، معنی و تقدیر او آن بود که: أ عشرون رجلا رأیت ام ثلاثون، نصب او به اینکه تقدیر بود، و چون خبر بود ما بعد او مجرور بود، چنان که: کم رجل رأیته، و کم یوم صمته، بس«7» مراد«8» که دیدم او را، و بس«9» روزا«10» که روزه داشتم، علی تقدیر مائة رجل و الف یوم. و در آیت به معنی استفهام است، و به اینکه معنی اگر در اسم شدی و نصب کردی معنی آن است [268- پ] که: بپرس از ایشان که چند دادیم ایشان را، یعنی پدران ایشان را از آیاتی که در اوّل سورت گفت از عصا و ید بیضاء و فلق دریا و من‌ّ و سلوی و جز آن. و «من» تبیین راست، و آیت علامت و دلالت بود به قرینه «سل» گفتیم که «کم» استفهام است، و روا بود که خبر بود و معنی آن که: سلهم عن عدد تلک الایات، بپرس از ایشان تا بگویند که بس«11» آیات که ما دادیم ایشان را. وَ مَن یُبَدِّل نِعمَةَ اللّه‌ِ، بعضی مفسّران گفتند: مراد به «نعمت» کتاب است، و تبدیل ایشان کتاب را تحریف بود فی قوله: یُحَرِّفُون‌َ الکَلِم‌َ عَن مَواضِعِه‌ِ«12» ...، و بعضی دگر «نعمت» بر عموم گرفتند، و تبدیل آن نعمت کفران بود، یعنی به بدل شکر ---------------------------------- - (1). دب، مب، مر: شیئا. (2). مج، وز، فق: کارزار. (3). آج، لب، فق: و شاید. (4). لب: ندانی/ ندانید. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: قوله تعالی. (6). آج، لب، فق، مب، مر: کم. (9- 7). مب: بسا. [.....] (8). مر: مرد را. (10). مر: روز را. (11). مب: بسی. (12). سوره نساء (4) آیه 46. صفحه : 172 کفران کنند. مِن بَعدِ ما جاءَته‌ُ، و اینکه لفظ به کتاب لا یقتر است، و تأنیث بر لفظ نعمت کرد، و «فا» به جواب شرط آمد، و ضمیری که باید که عاید بود با جمله شرطی در او مقدّر است، و التّقدیر: شدید العقاب [له] [اشاره]«1»، کما هو فی قوله: وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِن‌َّ ذلِک‌َ لَمِن عَزم‌ِ الأُمُورِ«2»، و التّقدیر ان‌ّ ذلک منه، خدای تعالی سخت عقوبت است او را. قوله: زُیِّن‌َ لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا الحَیاةُ الدُّنیا، بیاراستند برای کافران. عبد اللّه عبّاس گفت: آیت در شأن ابو جهل هشام آمد و مشرکان عرب که ایشان سخریّت و فسوس کردندی بر درویشان مسلمانان، و تنعّم کردندی به مالی و معیشتی که ایشان را بود، و گفتندی: اگر محمّد«3» حق بودی، سادات و اشراف ما او را متابعت کردندی، نه اینکه«4» مشتی ضعفا و مساکین چون عبد اللّه مسعود و عمّار و صهیب و سالم و خبّاب، و اینکه روایت کلبی است از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس. و مقاتل گفت: آیت در منافقان آمد- عبد اللّه ابی‌ّ سلول و اصحابش- که ایشان تنعّم کردندی و از ضعفای اصحاب رسول سخریّت کردندی، گفتندی که: جماعت را ببینی که محمّد به اینان غلبه خواهد کردن ما را. عطا گفت: آیت در علما و رؤسای جهودان آمد از بنی قریظه و بنی النّضیر و بنی قینقاع سخریّت کردند«5» از فقرای اصحاب رسول، حق تعالی گفت: من مالهای ایشان به روزی شما کنم بر سبیل غنیمت بی‌قتال، علی اسهل الوجوه و ایسرها، و ذلک قوله فی آخر الایة: وَ اللّه‌ُ یَرزُق‌ُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ. مجاهد و حمید در شاذّ خواندند: «زیّن» به فتح «زا» و « یا »، علی تقدیر: زیّن اللّه، برای آن که بر قراءت عام معنی هم اینکه«6» باشد، و آنچه با خدای اضافت کنند به اینکه لفظ کنند کقوله: عُلِّمنا مَنطِق‌َ الطَّیرِ«7» ...، وَ أُوتِیَت مِن کُل‌ِّ شَی‌ءٍ«8» ...، و: ---------------------------------- - (1). اساس: زیر وصالی رفته، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره شوری (42) آیه 43. (3). مب به. (4). همه نسخه بدلها: آن. (5). مج، وز: کردندی. (6). همه نسخه بدلها: عام هم اینکه معنی. (7). سوره نمل (27) آیه 16. (8). سوره نمل (27) آیه 23. صفحه : 173 زُیِّن‌َ لِلنّاس‌ِ حُب‌ُّ الشَّهَوات‌ِ«1» ...، و امثال ذلک. قوله تعالی: زُیِّن‌َ لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا الحَیاةُ الدُّنیا، مرفوع است [269- ر] باسناد الفعل الیه، و برای آن علامت تأنیث در فعل نیاورد و نگفت «زیّنت» که از میان فعل و فاعل فصل کرد به چیزی دیگر، کما قال الشّاعر: ان‌ّ امرء غرّه منکن‌ّ واحدة بعدی و بعدک فی الدّنیا لمغرور یعنی در چشم اینکه کافران دنیا و حیات او و حطام او مزیّن است و آن کاری«2» می‌دانند، و آن را که آن نیست«3» در چشم ایشان نمی‌آید، و بدو سخریّت و استخفاف می‌کنند. ابو القاسم عبید اللّه«4» بن احمد الطّائی‌ّ روایت کرد از پدرش از رضا- علیه السّلام- از پدرش، از پدرانش، از امیر المؤمنین علی- علیهم السّلام- از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که او گفت: 5» من استذل‌ّ مؤمنا او مؤمنة او حقّره لفقره و [قلّة] [اشاره]« ذات یده شهّره اللّه یوم القیامة و فضحه، هر که مؤمنی یا مؤمنه‌ای را خوار دارد و حقیر دارد برای درویشی و اندک مالی، خدای تعالی فردا قیامت او را مشهّر و رسوا«6» بکند، و هر که او مؤمنی را یا مؤمنه‌ای را بهتانی نهد، یا در او چیزی گوید که در او نبود، خدای تعالی او را فردا قیامت بر تلّی«7» از آتش بدارد تا از عهده آنچه گفته باشد بیرون آید. و مؤمن بنزدیک خدای تعالی گرامیتر و معظمّتر بود از فریشته مقرّب، و هیچ چیز نیست که خدای تعالی دوست‌تر دارد از مؤمنی تایب یا مؤمنه‌ای تایبه. و مؤمن را در آسمان چنان شناسد که مرد اهل و ولدش را. ابراهیم بن ادهم روایت کند از عبّاد بن کثیر بن قیس که گفت: روزی مردی در آمد با جامه‌های پاکیزه و بنزدیک رسول- علیه السّلام- بنشست، و از رسول- علیه السّلام- چیزی می‌پرسید، مردی دیگر بیامد با جامه‌ای خلق و در پهلوی او بنشست، آن مرد جامه در خود«8» کشید از او، رسول- علیه السّلام- آن بدید گفت: ---------------------------------- - (1). سوره آل عمران (3) آیه 14. (3- 2). آج، لب، فق، مب، مر که. [.....] (4). همه نسخه بدلها بجز دب: عبد اللّه. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر: او را رسوا و مشهور. (7). آج، لب، فق، مب: پلی. (8). آج، لب، فق، مب، مر: خود دور. صفحه : 174 1» أکل‌ّ« هذا تقذّرا من اخیک المسلم، اینکه برای تقذّر می‌کنی از برادر مسلمانت، یعنی تو را«2» او قذر می‌آید، می‌ترسی که از توانگری تو چیزی با او شود، یا از درویشی او چیزی با تو آید! مرد گفت: یا رسول اللّه؟ توبه کردم و عذر می‌خواهم از کرده خود با خدای و پیغامبر، اینکه نفس بد و شیطان مکّار مرا بر اینکه حمل کرد، اکنون گواه باش که نیمه مال من او راست. مرد«3» گفت: ای رسول اللّه؟ گواه باش که من قبول نکردم، گفت: چرا! گفت: ترسم که دل من هم چنان تباه کند که دل او. یکی از جمله صحابه گفت: هیچ مسلمان را حقیر مدار که کوچک ایشان بنزدیک خدای بزرگ است. و یحیی معاذ گفت: بد قومی باشند آنان که اگر مؤمن در میان ایشان توانگر بود حسدش«4» برند، و اگر درویش بود حقیرش دارند. وَ الَّذِین‌َ اتَّقَوا فَوقَهُم یَوم‌َ القِیامَةِ، و آنان که متّقیان باشند و پرهیزگاران [269- پ] [اشاره]، فردا قیامت در درجه و منزلت زبر«5» ایشان باشند. در خبر می‌آید از أبو ذرّ الغفاری‌ّ که گفت: یک روز رسول- صلّی اللّه علیه و آله- مرا گفت: یا با ذرّ«6»؟ در مسجد نگاه کن تا کیست که در چشم تو رفیعتر می‌آید. گفت: نگاه کردم، مردی وسیم جسیم را دیدم، حلّه‌ای نیکو پوشیده، گفتم: هذا یا رسول اللّه، اینکه مرد در چشم من نیک می‌آید. گفت«7»: در نگر، تا از اینکه جمع در چشم تو کیست که حقیر می‌آید. من نگاه کردم مردی ضعیف ضعیف حال را دیدم، خلقانی پوشیده، گفتم: هذا یا رسول اللّه، اینکه حقیرتر می‌آید مرا. رسول- علیه السّلام- گفت: و الّذی نفسی بیده لهذا عند اللّه یوم القیامة افضل من قراب الارض من هذا، به آن خدای که جان من به امر اوست که اینکه مرد حقیر که در چشم تو نمی‌آید«8»، ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس، دب، لب، فق، مر، مج، وز: اهل، آج: تفعل. (2). آج، لب، فق، مب، مر از. (3). مب: آن مرد درویش. (4). اساس: افتادگی دارد و دوباره نو نویسی شده و کلمه به صورت «تعظیمش» نوشته شده، با توجّه به مج و همه نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب: زور. (6). مج، وز، دب، فق: اباذر، آج، لب، مب، مر: ابو ذر. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر اکنون. (8). مب: می‌آید. صفحه : 175 بنزدیک خدای تعالی بهتر و فاضلتر است از جهانی از اینکه مرد بر باز کرده«1» وَ اللّه‌ُ یَرزُق‌ُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ، و خدای روزی دهد آن را که خواهد بی‌شمار، یعنی بی‌اندازه و بسیار، و «بی‌شمار»«2»، کنایت است از بسیاری، برای آن که هر چه حساب در او شود اندک بود، اعنی از بسیار به جای بود که شمار به او محیط نشود، اینکه قول عبد اللّه عبّاس است، بر اینکه قول نفی حساب از او نفی تضییق و تقتیر باشد، و عرب عطاء اندک را محسوب خوانند، چنان که قیس بن الخطیم گفت: أنی سربت و کنت غیر سروب و تقرّب الاحلام غیر قریب ما تمنعی یقظی فقد تؤتینه«3» فی النّوم غیر مصرّد محسوب وجهی دگر در معنی آیت آن است که: «بغیر حساب»، ای بغیر احتساب و ظن‌ّ و تقدیر للمرزوق«4»، یعنی نا اندیشیده از جایی که او گمان نبرد، چنان که گفت: وَ مَن یَتَّق‌ِ اللّه‌َ یَجعَل لَه‌ُ مَخرَجاً«5» کان‌َ النّاس‌ُ أُمَّةً واحِدَةً، حسن بصری و عطا گفتند: مردمان از عهد آدم تا به روزگار نوح- علیه السّلام- بر یک ملّت و طریقت بودند. قتاده و عکرمه گفتند: از عهد آدم تا وقت بعثت نوح ده قرن بودند، و همه بر یک شریعت بودند، اختلاف که پیدا شد در عهد نوح- علیه السّلام- پدید آمد، پس خدای تعالی نوح را بفرستاد. کلبی و واقدی گفتند: مراد به «ناس» اهل سفینه نوح‌اند، آن هفتاد«3» که بر دین نوح بودند به او ایمان آورده«4» که با او در کشتی بودند، پس از آن مختلف شدند. عبد اللّه عبّاس گفت پیش از ابراهیم- علیه السّلام- مردمان یک ملّت بودند بر کفر، خدای تعالی ابراهیم را بفرستاد. بعضی دگر از مفسّران گفتند: مردمان یک ملّت و طریقت بودند، در آن معنی که بر ایشان تکلیف نبود و امر و نهی، خدای تعالی تکلیف کرد و پیغامبران را بفرستاد. و مراد به «امّت» در آیت، ملّت است، چنان که گفت: ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها که خواهد. (2). آج، لب: نرسد. (3). همه نسخه بدلها مرد. (4). آج، لب، فق: آوردند. صفحه : 177 إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ«1» ...، ای علی ملّة و طریقة. و امّت در قرآن و کلام عرب بر وجوه است: امّت به معنی ملّت- چنان که بگفتیم- و «امّت» آمد به معنی امام فی قوله: إِن‌َّ إِبراهِیم‌َ کان‌َ أُمَّةً«2» ...، و «امّت» آمد به معنی حین و روزگار فی قوله: وَ ادَّکَرَ بَعدَ أُمَّةٍ«3» ...، و «امّت» آمد به معنی جماعت فی قوله: وَجَدَ عَلَیه‌ِ أُمَّةً مِن‌َ النّاس‌ِ یَسقُون‌َ«4». و الأمّة الام‌ّ، امّت مادر باشد، تقول«5»: هذه امّة فلان، ای امّه، و امّت مردی«6» باشد منفرد به دینی که او را در آن دین مشارکی نباشد، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: 7» یبعث زید بن عمرو بن نفیل امة واحدة« یوم القیامة [270- پ] [اشاره]. و «امّت»، به معنی قامت آمد، یقال: فلان حسن الأمّة ای القامة، قال الشّاعر: و ان‌ّ معاویة الاکرمین حسان الوجوه طوال الامم ای القامات، و اصل همه از ام‌ّ است، و آن قصد بود. و جمله اقوال خارج نیست از دو«8» قول: یکی آن که مردم همه از یک ملّت بودند بر کفر، و الکفر علی اختلاف انواعه ملّة واحدة، و یکی آن که: بر یک ملّت بودند از مسلمانی و خدای شناسی، و در میان ایشان خلاف نبود در اینکه، و قول سوم از بی تکلیفی. فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ النَّبِیِّین‌َ، خدای بفرستاد پیغامبران را، و جمله ایشان صد و بیست و چهار هزار پیغامبر«9» بودند- علی ما جاء فی الاخبار- از ایشان سیصد و سیزده رسول بودند، و بیست و هشت مذکورند در قرآن به اسماء اعلام، و پنج از ایشان اولوا العزم‌اند: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد- علیهم السّلام. مُبَشِّرِین‌َ، بشارت دهنده مؤمنان و مطیعان را به ثواب. وَ مُنذِرِین‌َ، ترساننده ---------------------------------- - (1). سوره زخرف (43) آیه 23. (2). سوره نحل (16) آیه 120. [.....] (3). سوره یوسف (12) آیه 45. (4). سوره قصص (28) آیه 23. (5). دب: یقال، آج، لب، فق: یقول. (6). اساس: زیر وصالی رفته، و در نو نویسی کلمه، به صورت «مردای» نوشته شده، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مج، دب، آج، لب، فق: وحده. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: سه. (9). مج، وز، آج، لب، فق: پیغامبران. صفحه : 178 کافران و عاصیان را به عقاب. ابو هریره روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: صلوا علی انبیاء اللّه و رسله فان‌ّ اللّه بعثهم کما بعثنی، گفت صلات«1» فرستی بر پیغامبران خدای که ایشان نیز فرستادگان خدااند چنان که مرا فرستاد. اگر گویند: نه قاعدت آن است که زمین نشاید که از حجّتی خالی باشد، پس چگونه بود که خلقان مجتمع باشند بر کفر، واحدة! جواب«2» گوییم بر قول آنان که گفتند بر ایمان مجتمع بودند یا بر بی تکلیفی، اینکه سؤال نیاید، و بر قول آنان که اجتماع بر کفر گفتند، جواب ایشان آن است که: حجّت خدای در میان ایشان مغمور و مقهور بود، قوّت قهر و غلبه ایشان نداشت، برای آن خدای تعالی ذکر او«3» در میان اینان نکرد. و قاضی القضاة و ابو مسلم بن بحر گفتند: مراد آن است که مردم یک امّت بود«4»، به آن معنی که بر ایشان پیش از بعثت انبیا جز تکلیف عقلی نبود، چون خدای تعالی خواست تا تکلیف شرعی کند پیغامبران بفرستاد با کتابها. وَ أَنزَل‌َ مَعَهُم‌ُ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ، کتاب گفت، و پیغامبران که خداوندان کتابند یکی باشند«5»! از اینکه چند جواب گفتند: یکی آن که چون «لام» جنس در او آورد، جنس صالح باشد یکی را و جمع را. و جواب دوم آن است: اراد مع کل‌ّ نبی‌ّ کتابا، با هر پیغامبری کتابی، چنان که گفت: فَاجلِدُوهُم ثَمانِین‌َ جَلدَةً«6» ...، و معنی آن که: فاجلدوا کل‌ّ واحد منهم، و مانند اینکه بسیار است. أبو ذرّ غفاری- رحمة اللّه علیه- روایت کند که: من از رسول- علیه السّلام- پرسیدم که خدای تعالی از آسمان چند کتاب فرستاد. گفت: خدای تعالی«7» پنجاه صحیفه برشیث انزله کرد، و شیث وصی‌ّ آدم بود. و بر نوح سی صحیفه انزله کرد، و بر ابراهیم ---------------------------------- - (1). دب: صلوات. (2). مج، دب، وز ایشان، آج، لب، فق آن. (3). دب: ایشان. (4). مج، وز، دب: بودند، آج، لب، فق: مردم یک ملّت بودند. (5). آج، لب، فق، مب، مر: کتابند: بیش‌اند. (6). سوره نور 24 آیه 4. (7). همه نسخه بدلها بجز دب از آسمان. [.....] صفحه : 179 ده صحیفه انزله کرد، آنگه توریت [271- ر] بر موسی انزله کرد و انجیل بر عیسی. گفتم: یا رسول اللّه؟ در صحف ابراهیم چه بود! گفت: همه امثال بود، و توریت موسی«1» عبر«2» بود، مانند آن که: عجبا لمن ایقن بالموت کیف یفرح، و عجبا لمن ایقن بالنار کیف یضحک و عجبا لمن رأی الدنیا و تقلبها بأهلها کیف اطمأن الیها ، عجب از آن که مرگ به یقین داند، چگونه شاد شود؟ و عجب از آن که دوزخ به یقین داند و چگونه باز خندد؟ و عجب از آن که دنیا ببیند و تقلّب او به اهلش چگونه ساکن شود با دنیا؟ و اینکه خبر ایجاب آن نکند که در اینکه کتابها هیچ اوامر و نواهی و احکام نباشد. در دگر خبر آورده‌اند که: انجیل همه وعظ است، و در خبری دیگر آمده است که: زبور همه حکمت است، و در خبری دیگر آمده است که: در توریت هزار حکم بیش نیست از احکام شرع، خدای تعالی بیشتر در سورة البقره بیان کرد: لِیَحکُم‌َ بَین‌َ النّاس‌ِ، تا بیان کند احکام«3» را که در آن خلاف می‌کنند، پس «بیان» را حکم خواند تا اضافه‌اش«4» به کتاب درست باشد. و قولی دگر آن است که: حکم صاحب کتاب کند، و لکن برای آن که به کتاب حکم کند، و اگر کتاب نبودی او را حکم نبودی، و حاکم از کتاب حکم کند بر وفق آن که در کتاب باشد، برای اینکه حکم را اضافت کرد به کتاب، [و کتاب را] [اشاره]«5» حاکم خواند، چنان که گفت: هذا کِتابُنا یَنطِق‌ُ عَلَیکُم بِالحَق‌ِّ«6» ...، کتاب سخن نگوید، انّما بر کتاب سخن گویند«7»، و اینکه چنان است که خارجیان امیر المؤمنین علی را گفتند: ما برای آن برگشتیم از تو که تو مردان را در دین خدای به حاکم«8» کردی. او گفت: ما حکّمت الرّجال و لکن حکّمت کتاب اللّه، گفت: من مردان را به حاکم نکردم، من کتاب خدای به حاکم کردم، و لکن کتاب سخن نگوید مردم از کتاب سخن گویند. ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مب همه. (2). مر: عبرت. (3). همه نسخه بدلها: احکامی. (4). مج، وز: اضافه‌اش. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره جاثیه (45) آیه 29. (7). همه نسخه بدلها: گوید. (8). دب، آج، لب، فق، مب: به حکم صفحه : 180 وَ مَا اختَلَف‌َ فِیه‌ِ إِلَّا الَّذِین‌َ أُوتُوه‌ُ، و خلاف نکردند در کتاب الّا آنان که کتاب به ایشان دادند از جهودان و ترسایان، مِن بَعدِ ما جاءَتهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ، پس از آن که حجّت به ایشان آمد، یعنی احکام توریت و انجیل، و گفته‌اند: مراد به «بیّنات» ادلّه و حجج عقل است. قوله: وَ مَا اختَلَف‌َ فِیه‌ِ، اینکه «ها» شاید تا ضمیر کتاب بود امّا کتاب ایشان و امّا کتاب ما اعنی قرآن، و شاید که راجع بود با حق، و شاید که راجع بود با محمّد- علیه السّلام. و لکن«1» إِلَّا الَّذِین‌َ أُوتُوه‌ُ، اینکه ضمیر ممکن نیست که راجع باشد الّا با کتاب. و اختلاف ایشان در کتاب محتمل است دو وجه را: یکی آن که بعضی در کتاب بعضی خلاف می‌کنند، چنان که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد: وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم آمِنُوا بِما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ قالُوا نُؤمِن‌ُ بِما أُنزِل‌َ عَلَینا وَ یَکفُرُون‌َ بِما وَراءَه‌ُ«2» ...، و گفتند: نُؤمِن‌ُ بِبَعض‌ٍ وَ نَکفُرُ بِبَعض‌ٍ«3». و وجه دیگر آن که: کتاب را تحریف و تبدیل می‌کردند، کقوله تعالی: یُحَرِّفُون‌َ الکَلِم‌َ عَن مَواضِعِه‌ِ«4». قوله: بَغیاً بَینَهُم ای ظلما و حسدا، و نصب او بر مفعول له [باشد] [اشاره]«5»، [271- پ] برای بغی و ظلم و حسد را اینکه خلاف کردند پس از آن که حجج متظاهر شد و ادلّه مترادف. فَهَدَی اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا، گفته‌اند: «لام» به معنی الی است، یعنی الی ما اختلفوا، و هر دو مستعمل است، یقال: هدیته لکذا و الی کذا، قال اللّه تعالی: الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی هَدانا لِهذا«6» ...، خدای تعالی مؤمنان را هدایت داد به آیات و ادلّه به حق از آنچه ایشان در وی خلاف کردند. إبن زید گفت: ایشان در نماز خلاف کردند، بعضی روی به مشرق کردند و ---------------------------------- - (1). مب قوله تعالی. (2). سوره بقره (2) آیه 91. (3). سوره نساء (4) آیه 150. (4). سوره مائده (5) آیه 13. (5). اساس: ندارد با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره اعراف (7) آیه 43. [.....] صفحه : 181 بعضی روی به مغرب کردند و بهری روی به بیت المقدّس کردند، خدای تعالی مؤمنان را به کعبه هدایت کرد. و در روزه خلاف کردند، بعضی به شب روزه داشتند و بعضی نیمه روز و بهری از روز روزه داشتند و در اوقات مختلف، خدای تعالی مؤمنان را هدایت کرد به ماه رمضان. و در بهینه ایّام خلاف کردند. جهودان شنبه گفتند، و ترسایان یک شنبه گفتند، خدای تعالی مؤمنان را هدایت کرد به روز آدینه. در ابراهیم خلاف کردند، جهودان گفتند، جهود بود، و ترسایان گفتند: ترسا بود، خدای تعالی بیان کرد مؤمنان را که: ما کان‌َ إِبراهِیم‌ُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصرانِیًّا وَ لکِن کان‌َ حَنِیفاً مُسلِماً«1». در عیسی خلاف کردند، جهودان گفتند: پیغامبر نیست، ترسایان گفتند: آدمی نیست- پسر خدا است- خدای تعالی بیان کرد مؤمنان را آنچه حق‌ّ است از آن فی قوله: مَا المَسِیح‌ُ ابن‌ُ مَریَم‌َ إِلّا رَسُول‌ٌ قَد خَلَت مِن قَبلِه‌ِ الرُّسُل‌ُ وَ أُمُّه‌ُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأکُلان‌ِ الطَّعام‌َ.«2» و ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: نحن الاخرون السابقون ، ما آخریم و سابقیم. به روز«3» آخریم، و به فضیلت سابقیم روز قیامت، در دنیا آخریم و در آخرت سابقیم، اوّل کس که در بهشت شود ما باشیم، بیش از آن نیست که امّت سلف را کتاب پیش«4» ما دادند و ما را پس ایشان«5» دادند، خدای تعالی ما را هدایت کرد به آنچه ایشان در آن خلاف کردند. و از جمله آن که خدای ما را به آن هدایت کرد، آن روز است یعنی روز آدینه، و جهودان را فردا باشد، و ترسایان را پس فردا. و خدای تعالی راه نماید آن را که خواهد به راه راست. و در اینکه جا هیچ شبهت نیست مجبّره را برای آن که آنچه هدایت است که تعلّق به خدای دارد- جل‌ّ جلاله- از الطاف و توفیق و اقدار و تمکین و ازاحت علّت و نصب ادلّت و ارسال رسل و انزال کتب، اینکه فعل خداست، و جز خدای تعالی ---------------------------------- - (1). سوره آل عمران (3) آیه 67. (2). سوره مائده (5) آیه 75. (3). همه نسخه بدلها: به روزگار. (4). همه نسخه بدلها بجز مب از. (5). همه نسخه بدلها بجز وز، مب کتاب. صفحه : 182 نتواند کردن، و هر چه فعل خدای باشد لا محال خدای تعالی آن را مرید باشد، و خدای تعالی مرید است که همه مکلّفان را هدایت کند به راه راست و خود کرده است، آنچه ایشان مهتدی نشده‌اند دلیل نکند که برای آن است که خدای تعالی هدایت نکرد، چه هدایت عام است و مهتدی بعضی‌اند، چنان که امر و نهی [272- ر] عام است و لکن مطیع و منتهی«1» اندک. قوله: أَم حَسِبتُم، خدای تعالی به اینکه آیت خطاب کرد با مؤمنان امّت محمّد آنان که معنّی‌اند«2» بقوله تعالی: فَهَدَی اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِیه‌ِ مِن‌َ الحَق‌ِّ بِإِذنِه‌ِ«3». قتاده و سدّی گفتند: آیت در غزای خندق آمد که مسلمانان را از آن خوف رسید و جهد و مشقّت که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد: وَ إِذ زاغَت‌ِ الأَبصارُ وَ بَلَغَت‌ِ القُلُوب‌ُ الحَناجِرَ«4»، و گفته‌اند: در کالزار«5» احد آمد که عبد اللّه ابی‌ّ سلول، اصحاب رسول را گفت: تا کی شما خویشتن در تلف نهی و به علف شمشیر کنی! و به جان و به مال خطر کنی! و خویشتن را غرور دهی! ایشان گفتند: هر که از ما قاتل بود، مجاهد و غازی باشد، و هر که مقتول بود شهید بود. ایشان گفتند: اینکه چه تمنّای باطل است، اگر محمّد رسول حق بودی، خدای تعالی دشمن را بر او ظفر ندادی، و قتل و اسر بر اصحاب او مسلّط نکردی، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و گفت: می‌پنداری که آسان به بهشت شاید شدن! گمان می‌بری که به بهشت خواهی شدن، و شما را به بلا مبتلا«6» نکنند که آنان را که پیش«7» شما بودند کردند! اینکه تمنّای است از شما عطا گفت: سبب نزول آیت آن بود که چون رسول- علیه السّلام- با اصحابان«8» از مکّه به مدینه آمدند«9»، ایشان را سختیی برسید، که ایشان دست تهی آمده بودند، و خان و مان رها کرده، و جهودان به معادات برخاستند، و منافقان زبان طعن دراز ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مهتدی. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: معین. (3). سوره بقره (2) آیه 213. (4). سوره احزاب (33) آیه 10. (5). مج، وز، دب، فق، مب، مر: کارزار. (6). همه نسخه بدلها بجز مب: ابتلا. (7). مب، مر از. (8). آج، لب، فق، مر: اصحاب. (9). همه نسخه بدلها: آمد. [.....] صفحه : 183 کردند. مسلمانان دلتنگ شدند، خدای تعالی به تسلّی ایشان اینکه آیت فرستاد: أَم حَسِبتُم، بیان کردیم که: «ام» معادل همزه استفهام بود، و اینکه جا در کلام استفهامی«1» ظاهر نیست«2». فرّاء گفت«3»: به معنی همزه استفهام است، و «میم» صله است، معنی آن است که: «أحسبتم«4»». و زجّاج گفت: به معنی «بل» است، چنان که شاعر گفت: بدت مثل قرن الشّمس فی رونق الضّحی و صورتها أم انت فی العین املح ای بل انت. و خطاب کرد با مؤمنان، گفت: پنداشتی که به بهشت خواهی شدن، و مانند آن که مکلّفان را در [آن] [اشاره]«5» تکلیف بود شما را نخواهد بودن. وَ لَمّا یَأتِکُم، و به شما نیامده مانند آن که به آنان آمد که پیش شما بودند. و گفته‌اند: «لمّا» به معنی «لم» است و هر دو نفی را باشد، چنان که گفت: لَمّا یَلحَقُوا بِهِم«6» ...، ای لم یلحقوا بهم، و چنان که نابغه گفت: ازف التّرحّل غیر أن‌ّ رکابنا لمّا تزل برکابها و کأن قد ای لم تزل. و در «لمّا» معنیی باشد زیادت که در «لم» نبود، و [برای] [اشاره]«7» آن تا قطع طمع منتظر نباشد، چنان که کسی را بینی که منتظر رکوب امیر باشد گویی: لمّا یرکب الامیر، یعنی هنوز بر نشسته نیست«8» [272- پ] [اشاره]، انتظار آن«9» که باشد که بر نشیند، و در برابر او «قد» به کار دارند تا قطع طمع کنند به آن، گویند اینکه منتظر را: قد رکب ---------------------------------- - (1). اساس: اسای، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). دب، آج، لب، فق، مب: است. (3). همه نسخه بدلها همزه. (4). اساس: جستم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس: ندارد، با توجّه به نسخه آج تصحیح شد. (6). سوره جمعه (62) آیه 3. (7). اساس: زیر وصّالی رفته، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). اساس: وصّالی شده و متن اصلی محو شده، به نظر می‌رسد که متن برابر نسخه مب به صورت «اسیر سوار نشده است» نو نویسی گردیده. با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و سیاق عبارت در جمله بعدی «باشد که بر نشیند» تصحیح شد. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: کن، مب: منتظر باش. صفحه : 184 الامیر، یعنی انتظار مکن«1» که امیر بر نشست، و اینکه معنی روا نیست اینکه جا تا کلام بر ظاهر خود باشد، یعنی ایشان هنوز آن نکرده و با ایشان هنوز آن نرفته که با امّت پیشین. و «مثل» و «مثل» یکی باشد، کشبه و شبه و حذر و حذر. خَلَوا مِن قَبلِکُم، ای مضوا، آنان که گذشتند پیش«2» شما، آنگه بیان کرد آن را«3» که به ایشان رسید: مَسَّتهُم‌ُ البَأساءُ وَ الضَّرّاءُ، سختی و گرسنگی و درویشی. البأساء الشّدّة، و الضّرّاء الضّرّ من الجوع و ضیق الید و سوء الحال، و آیت در«4» جاری مجرای اینکه آیت است که گفت: الم، أَ حَسِب‌َ النّاس‌ُ أَن یُترَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنّا وَ هُم لا یُفتَنُون‌َ، وَ لَقَد فَتَنَّا الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم«5» ...، و گفته‌اند: مراد به «بأساء» درویشی است، و به «ضرّاء» بیماری و زمانت. وَ زُلزِلُوا، ایشان را بجنبانیدند و مضطرب بکردند و بترسانیدند و دل مشغول کردند، حَتّی یَقُول‌َ الرَّسُول‌ُ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا مَعَه‌ُ مَتی نَصرُ اللّه‌ِ، تا کار به حدّی رسید که رسول خدای و مؤمنان استبطاء نصرت کردند، و گفتند: آخر اینکه نصرت خدای کی خواهد«6»، خدای تعالی تسلّی داد ایشان را: أَلا إِن‌َّ نَصرَ اللّه‌ِ قَرِیب‌ٌ، گفت: نصرت خدای نزدیک است. مقریان«7» خلاف کردند در اعراب «یقول». نافع خواند و در شاذّ شیبه و اعرج و مجاهد: «حتّی یقول الرّسول» به رفع «لام»، و دیگران به نصب خوانند. امّا فرق از میان اینکه دو قراءت در«8» معنی است«9» که «حتّی» نصب فعل مضارع به اضمار «ان» کند، و «ان» مؤذن بود به استقبال، و معنی آن بود که: «الی ان یقول، یعنی آن اضطراب می‌بود تا آنگاه که رسول اینکه گفت: مَتی نَصرُ اللّه‌ِ، گفت رسول غایت آن بود. و آن که به رفع خواند، گوید: قول رسول در آن حال بود. ---------------------------------- - (1). مب: مکش. (2). مج، مب، مر از. (3). مب: آنچه. (4). همه نسخه بدلها معنی. (5). سوره عنکبوت (29) آیات 1 تا 3. [.....] (6). همه نسخه بدلها: خواهد بودن. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بصریان. (8). اساس به صورت «دو» هم خوانده می‌شود. (9). همه نسخه بدلها: در معنی آن است. صفحه : 185 و کوفیان گفتند: چون «حتّی» در فعلی شود که معنی ماضی بود عمل نکند، و تقدیر اینکه است که: حتّی قال الرّسول، برای آن که عمل عامل در فعل مستقبل بود برای آن که ماضی مبنی بود، و کوفیان اینکه را نصب علی الظّرف«1» گویند، یقول: سرنا حتّی ندخل مکّة بالرّفع، ای حتّی دخلناها. و چون به معنی مستقبل باشد نصب باید کردن. و وهب منبّه گوید: از«2» میان مکّه و طائف هفتاد پیغامبر را مرده یافتند، سبب مرگ ایشان جوع و سختی بود. و هم او گفت: در کتاب بعضی حواریان خواندم که، چون خدای تعالی بعضی در بلا بر تو بگشاید شادمانه«3» شو، برای آن که سبیل انبیا و رسل است. و چون در نعمت و راحت بر تو بگشاید بر خویشتن بگری، برای آن که با تو خلاف آن کرد که با پیغمبران کرد. مصعب سعد«4» گوید، پدرم از رسول- علیه السّلام- پرسید که: ای‌ّ النّاس اشدّ بلاء! [273- ر] [اشاره]، کدام«5» مردمان به بلا مبتلاترند! گفت: «الانبیاء، پیغامبران، ثم‌ّ الامثل فالامثل من النّاس، پس آن که نیک مردتر باشد، و «امثل» اشبه باشد، یعنی هر کس که در حسن سیرت با ایشان ماند، آنکه گفت: مرد را خدای تعالی بر حسب دینش ابتلا کند، آنگه گفت: فلا یبرح البلاء عن العبد حتی یدعه یمشی علی الارض و لیس علیه خطیئة ، و بلا با مرد ملازم می‌باشد تا او را چنان بکند که بر زمین می‌رود و بر او هیچ خطیئه و گناه نباشد. و در خبر می‌آید که: عیسی را- علیه السّلام- وزیری بود، شیر او را بدرّید. عیسی- علیه السّلام- گفت: بار خدایا؟ مرا وزیری بود«6» اینکه مرد در دین تو، و عونی بود بر بنی اسرایل، سگی را بر او مسلّط کردی تا او را بخورد. حق تعالی گفت: آری برای آن که خواستم که او را منزلتی باشد، و او به عمل خویش«7» به آن منزلت نمی‌رسید«8»، ---------------------------------- - (1). اساس: علی الصرف، با توجّه به آج تصحیح شد. (2). مب: در. (3). لب، مب: شادمان. (4). مج، دب، وز، آج، لب، فق، مب: مصعب بن سعد. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: که کدام. (6). مر: بودی. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: خویشتن را، مب: خود را. (8). مج، وز، دب، آج: نمی‌رسانید. صفحه : 186 من او را ابتلا کردم به اینکه بلا تا به آن منزلت برسد«1». [و اینکه خبر با اصول موافق نیست برای آن که به مثل انتها عوض ابتدا توان کردن، چه عوض از تعظیم و تبجیل عاری بود به مثل ثواب ابتدا نتوان کردن که نا مستحق را تعظیم کردن از حکیم نیکو نباشد] [اشاره]«2»، و آیت دلیل آن می‌کند که به بهشت دشخوار«3» توان رسیدن الّا به تحمّل مکاره و مشاق‌ّ، و منه قوله: صلّی اللّه علیه و آله:4» حفّت الجنّة بالمکاره و حفّت النّار بالشّهوات«. و در خبر است که: چون خدای تعالی بهشت بیافرید، جبریل را گفت: در بهشت بگرد و ببین. جبریل در بهشت بگردید«5»، گفت: بار خدایا؟ نه همانا که هیچ کس باشد که [در] [اشاره]«6» اینکه جای نیاید، فلما حفت بالمکاره. چون پرچین«7» او به شدائد و محن و تکالیف شاق‌ّ بر سر نهاد، جبریل در آن نگرید، گفت: بار خدایا؟ ترسم که کس در اینکه جا نیاید از آن که اختیار تحمّل اینکه مشاق‌ّ نکند. آنگه دوزخ بیافرید، و گفت: یا جبریل؟ برو و ببین. او برفت و بدید، گفت: بار خدایا؟ کس نباشد که اختیار اینکه کند و در اینکه جا شود. آنگاه چون پرچینش«8» به شهوات بر نهاد، گفت: بار خدایا؟ می‌ترسم که کس بنماند که نه در اینکه جا آید. و در خبر هست که لقمان پسرش را گفت: یا بنی‌ّ ان‌ّ اللّه تعالی یجرّب العبد الصّالح بالمحن و البلاء کما یجرّب الذّهب بالنّار، گفت: خدای بنده صالح را به بلا چنان ابتلا کند که زر را به آتش امتحان کنند. حسن بن محمّد الواعظ«9» گفت: بکر بن علی‌ّ المصّیصی از جمله ابدال بود، سی سال بود که بیمار بود. اصحابش او را گفتند: خواهی که بهتر شوی از اینکه بیماری! گفت: نه. گفتند: خواهی تا بمیری! گفت. نه. گفتند: چگونه! گفت: اگر از اینکه ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: برسید. (6- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (3). مج، وز، دب، فق، مر: دشوار. (4). همه نسخه بدلها بجز مج، وز و اللّذّات. (5). مج، وز، دب، فق، مب، مر و بدید، آج، لب و بدوید. (7). آج: بر جبینش، لب، فق: بر حبس، مب: بر حیس، چاپ شعرانی (2/ 170): بر جنبین. (8). مج: بر جنینش، آج، لب، فق: بر جنش، مب: برخیش، چاپ شعرانی (2/ 170): جنبین. (9). همه نسخه بدلها: حسین بن محمّد الواعظ. صفحه : 187 دو گانه یکی خواهم، خلاف آن خواسته باشم به خود که خدای به من خواسته است، و من نخواهم که خواست من در خلاف خواست خدای بود، مرا به اینکه فضول چه کار است؟ من بنده مملوکم، خداوند من آنچه صلاح من باشد به داند، خود می‌کند. گفتند: رابعة العدویّة هر گاه کاری بر او سخت شدی، در میان سرای می‌گشتی و می‌گفتی [273- پ] [اشاره]: تحکّم یا الهی کیف شئتا فإنّی قد رضیت بما رضیتا ترفّق فی عذابک لی قلیلا و لا تعجل فمثلی«1» لن یفوتا«2» یَسئَلُونَک‌َ ما ذا یُنفِقُون‌َ، ظاهر آیت چنان است که سؤال از نفقه است که ما چه نفقه کنیم. و جواب دلیل آن می‌کند که سؤال از آنان افتاد که نفقه با ایشان صرف شود، و خدای تعالی از هر دو جواب داد، و ممکن باشد که سؤال از اینکه افتاد، و لکن حق تعالی برای بیان را«3» آنچه پرسیدند و«4» آنچه نپرسیدند جواب کرد آن را از اینکه جا گفت: وَ ما تَفعَلُوا مِن خَیرٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ بِه‌ِ عَلِیم‌ٌ. و بعضی مفسّران گفتند: آیت در عمرو بن الجموح آمد، که او مردی پیر بود و مال بسیار داشت. از رسول- علیه السّلام- پرسید که: من چه نفقه کنم و برکه نفقه کنم! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، جواب اینکه آمد: قُل، بگو ای محمّد: ما أَنفَقتُم مِن خَیرٍ، آنچه هزینه کنی مِن خَیرٍ، مراد به اینکه «خیر» مال است بلا خلاف برای قرینه انفاق از خیر، یعنی از مال. فَلِلوالِدَین‌ِ وَ الأَقرَبِین‌َ، بر مادر و پدر باید کردن و خویشانی که نزدیکتر باشند. عبد اللّه مسعود روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: 5» الید العلیا خیر من الید السفلی و ابدأ« بمن تعول امک و اباک و اختک و اخاک و ادناک فأدناک ، گفت: دست زیرین به باشد از دست زیرین، و ابتدا به آن کس کن که عیال تو باشد- مادر و پدرت و خواهر و برادرت، پس از آن، آن که نزدیکتر باشد پس نزدیکتر. ابو هریره روایت کند که: مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ من ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بمثلی. (2). دب، لب، فق، مب، مر: تقونا. (3). همه نسخه بدلها از. (4). مج، وز، دب، مر از. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابدأ. صفحه : 188 دیناری دارم. گفت: برو بر خود نفقه کن. گفت: دیگری دارم. گفت: برو بر اهلت نفقه کن. گفت دیگری دارم. گفت: برو بر فرزندانت نفقه کن. گفت: دیگری دارم. گفت: برو بر زیر دستانت«1» نفقه کن. گفت: دیگری دارم. گفت: تو دانی هر کجا که خواهی صرف کن. و رسول- علیه السّلام- گفت: صدقه تو بر درویش صدقه‌ای باشد، و بر خویشاوند«2» دو صدقه باشد، برای آن که هم صدقه باشد و هم صله رحم. حق تعالی ابتدا کرد بالاولی فالاولی، گفت: آنچه تو را باشد از فاضل نفقات ابتدا به مادر و پدر کن، آنگه به آنان که به تو نزدیکتر باشند«3»، هر چه قرابت او نزدیکتر باشد ولایت و اولیتری او را بود. آنگه گفت: چون از آن فاضلی بماند بر«4» یتیمان برای آن که بی پدر باشند«5» و ایشان را کسی نبود که تولّای کار ایشان کند، و ایشان طفل باشند. آنگه گفت: «و المساکین» که ایشان چیزی ندارند«6» یا کفاف ندارند. آنگه گفت: وَ ابن‌ِ السَّبِیل‌ِ، و رهگذری که او غریب باشد و پناهی ندارد. جماعتی مفسّران- سدّی و جز او- گفتند: آیت منسوخ است به آیت زکات، و اینکه درست نیست برای آن که در آیت [274- ر] [اشاره]، [حدیث] [اشاره]«7» قلّت و کثرت نیست، و انّما«8» در آیت ذکر آنان است که نفقه برایشان باید کردن، و نفقه بر ایشان منع نکند از وجوب زکات، و جمع از میان هر دو ممکن است. گروهی دگر گفتند: منسوخ است از وجهی دیگر به آیت مواریث، و اینکه هم درست نیست که وجوب نفقه بر آنان که ذکر کرد از مادر و پدر و دیگران، منع نکند از آن که چون مرده باشند ترکه ایشان را مستحقّانی باشند از روی شرع به حسب مصلحتی که خدای دیده باشد، پس اینکه منع نیست از آن، و آن منع نیست از اینکه، و ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دوستانت. (2). دب، آج، لب، فق: خویشاوندان، مب، مر: خویشان. (3). مج، وز، دب فق: باشد. [.....] (4). مب: برای. (5). همه نسخه بدلها: باشد. (6). دب، آج، لب: ندارد. (7). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: امّا. صفحه : 189 جمع از میانشان ممکن است. و محتمل بود که خدای تعالی ندب و استحباب«1» خواست، گفت: هر کس که خواهد که طرفی از مال خود در وجوه برّ صرف کند مصارف آن اینکه است که ذکر کرد. و حسن بصری گفت: مراد به آیت زکات است، و لکن پدر و مادر را، و من یجب علیه نفقته من الاقربین، از آن جا به در آرند به دلیلی خارج، و در باقی روان«2» باشد، و بر اینکه وجه هم نسخ صورت نبندد. قوله: کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِتال‌ُ، ای فرض- چنان که در آیت صیام بیان کردیم- و آیت دلیل فرض جهاد می‌کند. و امّت خلاف نکردند در آن که فریضه است، خلاف کردند«3» که فرض بر کفایت است یا فرض بر اعیان؟ و مذهب درست آن است که: فرض بر کفایت است- اذا قام به من فی قیامه غنی عن الباقین سقط عنهم، چون جماعتی که در قیام ایشان غنا باشد به آن قیام کنند، از دیگران بیفتد. و آیت مجمل است و محتاج به بیان آن که جهاد کی باید کردن و با کی«4» باید کردن، چنان که آیت نماز و روزه و زکات و حج‌ّ همه مجمل است، و تفصیل آن از بیان رسول- علیه السّلام- دانند. و وجه اتّصال آیت به آیت متقدّم«5» آن است: که خدای در آیت پیشین بیان کرد که به بهشت نرسند الّا به تحمّل مشاق‌ّ، و از جمله مشاق‌ّ که در شرع آن را تحمّل باید کردن جهاد است. و از عطا روایت کرد إبن جریج که: از او پرسیدم وجوب جهاد، گفت: برایشان واجب بود، یعنی صحابه رسول، بر ما واجب نیست. همانا، مراد آن بوده باشد که بر ما واجب نیست، برای آن که شرایط وجوبش حاصل نیست، از جمله شرایط او وجود امامی عادل بود، یا آن که امام او را نصب کند برای جهاد، و بی امام جهاد واجب نبود الّا آنگه که کافران بر مسلمانان غلبه کنند. آنگه علی سبیل الذّب عن حوزة ---------------------------------- - (1). مج: استحقاق. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: روا. (3). همه نسخه بدلها: خلاف در آن است. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: که. (5). مر: مقدّم. صفحه : 190 الاسلام، واجب باشد آن از باب وجوب دفع مضرّت بود که در عقل مقرّر است. انس روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: ثلاث من اصل الایمان: الکف‌ّ عمّن قال لا اله الّا اللّه ، سه چیز از اصل ایمان است: باز ایستادن از آن که گوینده لا اله الّا اللّه باشد، لا تکفّره بذنب و لا تخرجه من الاسلام بعمل. او را به گناهی که بکند کافر نگویی، و به عملی که کند از [274- پ] اسلام به در نیاری، 1» و الجهاد ماض« منذ بعثنی اللّه الی ان یقاتل آخر امّتی الدّجّال لا یبطله جور و لا عدل، و دوم جهاد از آنگه که خدای تعالی مرا بفرستاد تا به آخر زمان که آخر امّت من با دجّال کارزار«2» کنند، روزگار جور یا عدل آن را باطل نکند، و الایمان بالاقدار ، و ایمان داشتن به قضا و قدر خدای. ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که بمیرد و غزا نکند و یا خود عزم نکند بر غزا، 3» مات علی شعبة من« النّفاق، او بر شاخی از نفاق مرده باشد. زهری و اوزاعی گفتند: خدای تعالی جهاد بر مردان نوشته است اگر کنند و اگر نکنند«4»، هر که از ایشان غزا کند فبها و نعم، و هر که بنشیند او عدّه است، یعنی ذخیره. اگر به او استعانت کنند«5» یاری دهد، و اگرش برانگیزانند برانگیخته شود«6»، و اگر مستغنی باشند از او بنشیند، و اینکه موافق مذهب ماست در آن که جهاد فرض بر کفایت است، و مذهب شافعی هم چنین است. و دلیل بر صحّت اینکه مذهب قوله تعالی: فَضَّل‌َ اللّه‌ُ المُجاهِدِین‌َ بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم عَلَی القاعِدِین‌َ دَرَجَةً وَ کُلًّا وَعَدَ اللّه‌ُ الحُسنی«7». و اگر آنان که قاعد«8» بودندی برایشان واجب بودی و ایشان تارک وجوب«9» بودندی به قعود از جهاد ایشان از خدای تعالی موعود نبودندی بالحسنی که تأنیث احسن باشد، بل موعود«10» بودندی بالسّوأی که سزای تارک واجب بود. پس به اینکه اعتبار معلوم شد که جهاد فرض بر کفایت است. ---------------------------------- - (1). آج: فرض. (2). لب: کالزار. (3). آج، لب: عن. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. [.....] (5). مج، مر و اگر نکنند. (6). مب، مر: ندارد، دیگر نسخه بدلها: برانگیزد. (7). سوره نساء (4) آیه 95. (8). مب، مر: قاعده. (9). همه نسخه بدلها: واجب. (10). همه نسخه بدلها: موعد. صفحه : 191 و «قتال» مصدری باشد در معنی مقاتله، و آن بیشتر از میان دو کس بود، اعنی مفاعله، مگر جایی چند معدود من قولهم: طارقت النّعل«1» و عاقبت اللص‌ّ، و عافاه اللّه. و امّا قوله: «علیکم»، اگر چه ظاهر او عموم است، آن را تخصیص باید کردن به ادلّه مخصّصه، برای آن که زنان و کودکان و پیران ضعیف و دیوانگان و بیماران و معذورانی که ایشان را ممکن نباشد نهوض به جهاد از اینکه خارجند، و آن را که بر او جهاد واجب بود و اگر او نتواند شدن کسی را به جای خود بدارد، و ساز و آلت و عدّت و برگ بدهد، روا باشد مگر آنگه که امام او را فرماید و بدل نستاند از او که پس فرض جهاد از او ساقط نشود. و از شرط«2» وجوبش- چنان که گفتیم- وجود امامی عادل است یا کسی که از قبل او و دست او باشد، و الّا واجب نبود، و با ائمّه جور و سلطان ظالم«3» جهاد واجب نیست، هر کس که کند اگر مصیب شود مأجور نبود، و اگر مصاب شود مأثوم بود، الّا آنگه که خایف باشند بر بیضه اسلام- چنان که بیان کردیم- که بر سبیل مدافعه واجب بود. و امّا آن که با کدام صنف از کفّار جهاد باید کردن، و با کدام صنف نباید کردن در دگر جای بیاید که لایق بود- ان شاء اللّه«4». قوله: وَ هُوَ کُره‌ٌ لَکُم، ای کراهة لکم و مشقّة علیکم، و شما را از روی نفار طبع اینکه خوش نیست، و هر چه تکلیف بدو تعلّق دارد به هیچ حال مشتهی نبود، لا بدّ با مشقّت بود تا بر او استحقاق ثواب بود. و جمله قرّاء «کره» به ضم‌ّ «کاف» خواندند، مگر در شاذّ که ابو عبد الرّحمن السّلمی‌ّ خواند: «کره» به فتح «کاف»، و آن دو لغت است: کالضّعف و الضّعف، و الرّهب و الرّهب«5». و محقّقان«6» لغت فرق کردند، گفتند: «کره» به ضم‌ّ «کاف» مشقّت باشد ---------------------------------- - (1). آج: اللّیل، مر: النّخل، مب: النعم. (2). لب، فق: شرایط. (3). مج، وز: ظلم. (4). همه نسخه بدلها و به الثّقة. (5). اساس: به صورت: الذهب و الذهب هم خوانده می‌شود. (6). همه نسخه بدلها اهل. صفحه : 192 [275- ر] [اشاره]، و «کره» اکراه بود، و بیان کردیم که معنی اینکه «کره» نفار طبع است که به اکراه«1» فعل مختار در وجود نیاید، برای آن که اینکه خطر جان است و مشقّت نفس است و مؤونت مال است. و عکرمه گفت: اینکه لفظ منسوخ است بقوله: سَمِعنا وَ أَطَعنا«2» ...، یعنی کرهوا ثم‌ّ انقادوا، و اینکه درست نیست برای آن که نسخ در اخبار نشود«3»، در اوامر و نواهی شود. آنگه حق تعالی بیان کرد که: مصالح شرع«4» موقوف نباشد بر ارادت و کراهت تو، وَ عَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم، بسیار بود که تو کاره باشی چیزی را و آن تو را بهتر بود، و باشد که تو چیزی دوست داری و تو را آن بتر بود، برای آن که در جهاد احدی الحسنیین است، إمّا ظفر و غنیمت، و إمّا شهادت، و ترک او شرّ است برای آن که در او ذل‌ّ است و غضاضت و فقر و حرمان غنیمت. عبد اللّه عبّاس گفت: یک روز ردیف رسول بودم- صلّی اللّه علیه و علی آله- گفت: یابن عباس ارض عن الله بما قدر و ان کان خلاف هواک، گفت راضی شو از خدای به آنچه بر تو قضا کرده است«5»، و اگر چه بر خلاف هوای تو باشد که اینکه در کتاب خداست. گفتم: کجاست یا رسول اللّه! که من در قرآن خوانده‌ام و نمی‌دانم که کجاست! گفت نمی‌دانی ای زیرک، وَ عَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم وَ عَسی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُم. حسن«6» گفت: لا تکره الملمّات الواقعة و البلایا الحادثة، گفت: کاره مباش مهمّات واقعه را و بلاهای حادثه را، که بسا کار که تو آن را کاره باشی و نجات تو در آن باشد، و بسا کار که تو را خوش آید و هلاک تو در آن باشد. و ابو سعید الضّریر در اینکه معنی آورد، قول القائل: رب‌ّ امر تتّقیه جرّ امرا ترتجیه خفی المحبوب منه و بدا المکروه فیه و عبد اللّه المعتزّ گوید در اینکه معنی: ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: بالکراهة. (2). سوره بقره (2) آیه 285. [.....] (3). وز، فق، مب و. (4). همه نسخه بدلها: شرعی. (5). همه نسخه بدلها: قضا کند. (6). مج: چنین، وز: خبیبی را چنین. صفحه : 193 لا تکره المکروه عند نزوله ان‌ّ الحوادث لم تزل متباینة کم نعمة لا تستقل‌ّ بشکرها للّه فی درج الحوادث کامنة محمّد بن اللّیث گفت: مدّتی بود که در خانه بمانده بودم بی کار و بی عمل و دلتنگ، روزی کسی«1» از آن متوکّل آمد و گفت: اجب امیر المؤمنین، من بترسیدم و روح از من برفت، بر نشستم و چون مرده می‌شدم اندیشناک تا خود چه خواهد بودن؟ در راه مردی از پیش من برافتاد و اینکه بیت بر تمثیل می‌خواند: کم مرّة حفّت بک المکاره خار لک اللّه و انت کاره من اینکه به فال گرفتم، چون در پیش متوکّل شدم بفرمود تا منشور مصر برای من بنوشتند، و خلعت راست کردند و مرا به ولایت آن جا فرستاد، و فی هذا المعنی ایضا انشده«2» محمّد بن الفرخان: کم فرحة مطویّة لک بین أثناء المصایب و مضرّة قد اقبلت من حیث تنتظر المواهب و انشد ابو عبد اللّه الوضّاحی‌ّ: ربّما خیر للفتی و هو للخیر کاره ثم‌ّ تأتی السّرور من حیث تأتی المکاره‌

یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الشَّهرِ الحَرام‌ِ قِتال‌ٍ فِیه‌ِ قُل قِتال‌ٌ فِیه‌ِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَن سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ کُفرٌ بِه‌ِ وَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ وَ إِخراج‌ُ أَهلِه‌ِ مِنه‌ُ أَکبَرُ عِندَ اللّه‌ِ وَ الفِتنَةُ أَکبَرُ مِن‌َ القَتل‌ِ وَ لا یَزالُون‌َ یُقاتِلُونَکُم حَتّی یَرُدُّوکُم عَن دِینِکُم إِن‌ِ استَطاعُوا وَ مَن یَرتَدِد مِنکُم عَن دِینِه‌ِ فَیَمُت وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِک‌َ حَبِطَت أَعمالُهُم فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (217) إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ الَّذِین‌َ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أُولئِک‌َ یَرجُون‌َ رَحمَت‌َ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (218) یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الخَمرِ وَ المَیسِرِ قُل فِیهِما إِثم‌ٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِع‌ُ لِلنّاس‌ِ وَ إِثمُهُما أَکبَرُ مِن نَفعِهِما وَ یَسئَلُونَک‌َ ما ذا یُنفِقُون‌َ قُل‌ِ العَفوَ کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم‌ُ الآیات‌ِ لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون‌َ (219) فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الیَتامی قُل إِصلاح‌ٌ لَهُم خَیرٌ وَ إِن تُخالِطُوهُم فَإِخوانُکُم وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ المُفسِدَ مِن‌َ المُصلِح‌ِ وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَأَعنَتَکُم إِن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ (220) وَ لا تَنکِحُوا المُشرِکات‌ِ حَتّی یُؤمِن‌َّ وَ لَأَمَةٌ مُؤمِنَةٌ خَیرٌ مِن مُشرِکَةٍ وَ لَو أَعجَبَتکُم وَ لا تُنکِحُوا المُشرِکِین‌َ حَتّی یُؤمِنُوا وَ لَعَبدٌ مُؤمِن‌ٌ خَیرٌ مِن مُشرِک‌ٍ وَ لَو أَعجَبَکُم أُولئِک‌َ یَدعُون‌َ إِلَی النّارِ وَ اللّه‌ُ یَدعُوا إِلَی الجَنَّةِ وَ المَغفِرَةِ بِإِذنِه‌ِ وَ یُبَیِّن‌ُ آیاتِه‌ِ لِلنّاس‌ِ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُون‌َ (221)

[می‌پرسند تو را از ماه حرام کارزار«3» در او، بگو که کارزار«4» در او بزرگ است و منع از راه خدای و کفر است به او و مسجد حرام و بیرون«5» کردن اهلش از او بزرگتر«6» است نزدیک خدای و فتنه بزرگتر است از کشتن، و به زایل نباشد کارزاری«7» کنند«8» با شما تا برگردانند شما را از دین شما اگر توانند، و هر که برگردد از شما از دینش بمیرد و او کافر بود، ایشان تباه شود کارهای ایشان در ---------------------------------- - (1). اساس: در حاشیه آورده است «ملازمی». (2). مج، وز، دب: انشد. (7- 4- 3). آج، لب: کالزار. (5). مج: بیران، با توجّه به وز تصحیح شد. (6). مج: بزرگ، با توجه به وز و معنی کلمه تصحیح شد. (8). آج، لب، فق: می‌کنند. صفحه : 194 دنیا و آخرت و ایشان اهل دوزخند، ایشان در آن جا همیشه باشند] [اشاره]«1» [275- پ] [آنان که بگرویدند و آنان«2» که هجرت کردند و جهاد کردند در راه خدای، ایشان امید می‌دارند رحمت خدای، و خدای آمرزگار و بخشاینده است] [اشاره]«3». [می‌پرسند تو را از می«4» و قمار، بگو در آن هر دو بزه بزرگ است و سودهایی مردمان را، و بزه آن بزرگتر از سود آن است، و می‌پرسند تو را که چه نفقه کنند، بگو عفو، همچنین بیان می‌کند خدای برای شما آیتها شاید شما اندیشه کنید] [اشاره]«5». [در دنیا و آخرت و می‌پرسند از تو از یتیمان، بگو که نیک کردن ایشان را بهتر بود، و اگر آمیختگی کنید با ایشان برادرانتانند«6»، و خدای داند اهل فساد را از اهل اصلاح، و اگر خواهد خدای عذاب کند شما را که خدای منیع و محکم کار است] [اشاره]«7». [و به زنی مکنید زنان مشرکان«8» را تا آرند ایمان و پرستار مؤمنه بهتر بود از بت‌پرست و اگر چه شما را عجب آرد، و دختر مدهی بت پرستان را«9» تا آرند ایمان. و بنده مؤمن به بود از بت پرست، و اگر چه نیکو آید شما ---------------------------------- - (7- 5- 3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (2). فق: آن نان/ آنان. (4). لب: دن. (6). مج: بل در ایشانند، با توجّه به وز تصحیح شد. [.....] (8). وز: مشرکات. (9). مج: و به زنی مکنید مشرکات را، با توجّه به وز تصحیح شد. صفحه : 195 را. ایشان می‌خوانند به سوی دوزخ و خدای می‌خواند«1» با بهشت و آمرزش به فرمان او، و روشن می‌کند آیات و دلالات خود برای مردمان تا همانا که ایشان اندیشه کنند] [اشاره]«2». قوله تعالی: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الشَّهرِ الحَرام‌ِ، مفسّران گفتند سبب نزول آیت آن بود که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- عبد اللّه بن جحش را بفرستاد- و او پسر عمّه«3» رسول بود- در جمادی الاخرة پیش از قتال بدر به دو ماه [و در اینکه وقت] [اشاره]«4» هفده«5» ماه از هجرت گذشته بود، و هشت مرد مهاجر را با او بفرستاد: سعد ابو وقاص، و عکاشة بن محصن الاسدی‌ّ، و عتبة بن غزوان السّلمی‌ّ، و ابو حذیفة بن عتبة بن ربیعه، و سهیل بن بیضاء، و عامر بن ربیعه، و واقد بن عبد اللّه، و خالد بن بکیر. و نامه‌ای نوشت برای امیر ایشان- عبد اللّه بن جحش- و او را گفت: سر علی اسم الله ، برو به نام خدای، و اینکه نامه را سر باز مکن تا دو منزل از مدینه بنروی«6»، آنگه سر نامه باز کن و بر اصحاب خود خوان و بر آنچه در نامه باشد«7» کار کن و از پیش ببر، و اگر از اصحاب تو کسی نخواهد که با تو بیاید او را اکراه مکن. او نامه بستد، چون دو منزل برفت نامه را سر باز کرد و بر اصحاب خود خواند، در نامه نوشته بود: بسم الله الرحمن الرحیم امّا بعد، برو با اصحابت بر برکت«8» خدا تا به بطن نخله، آن جا فرود آی و راه کاروان قریش نگاه دار تا کی آیند«9» و خبرت«10» از آن با ما ده. نامه برخواند و گفت: سمعا و طاعة. ---------------------------------- - (1). مج: می‌خواهد، با توجّه به وز تصحیح شد. (4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). فق، مب، مر: پسر عم. (5). مب: هفتده. (6). مج، وز: بیرون روی، مب: بروی. (7). آج، لب به آن. (8). مب، مر: نزله. (9). دب، فق، آج: تا که آیند، لب: تا آیند، مب، مر: تاکیانند. (10). همه نسخه بدلها: خبری. صفحه : 196 آنگه اصحاب خود را گفت، مرا فرموده‌اند که: بر شما اکراه نکنم، هر که را آرزوی شهادت است خود بیاید، و هر که نخواهد باز پس شود، که من می‌روم به آنچه رسول خدای مرا فرمود. اصحاب او گفتند: ما نیز سمیع و مطیعیم فرمان خدای و رسول را. برفتند تا به جایی رسیدند که آن را بحر گفتند بالای فرع، و آن نام جایی«1» است. سعد ابو وقّاص را شتری گم شد و عتبه بن غزوان را، ایشان دستوری خواستند که به طلب شتر روند، دستوری داد ایشان را، و عبد اللّه بن جحش برفت با اصحابش تا به بطن نخله رسید از میان [مکّه] [اشاره]«2» و طایف. آن جا فرود آمدند، که نگاه کردند کاروانی از آن قریش از طایف می‌آمد میویز«3» داشت و ادیم و چیزی از متاع طایف، و در میان کاروان عمرو بن الحضرمی‌ّ بود و الحکم بن کیسان و عثمان بن عبد اللّه بن المغیره، و نوفل بن عبد اللّه المخز و میّان. چون اصحاب رسول را دیدند بترسیدند. عبد اللّه بن جحش گفت: اینکه قوم بترسیدند، یکی را بنشانی«4» و سر بتراشی«5» تا ایشان گمان برند که شما معتمرید، ایمن شوند. عکّاشه را بنشاندند و سرش را بتراشیدند، ایشان که آن دیدند گفتند که: اینان عمره آورده‌اند، ایمن شدند [276- ر] و گفتند: زایرانند، باکی نیست. و آن آخر روزی بود از جمادی الاخرة که گروهی می‌گفتند: جمادی است و گروهی می‌گفتند: رجب است، روز شک بود، با یکدیگر گفتند: اگر ما امشب توقّف کنیم، فردا رجب باشد، و رجب ماه حرام است در او قتل و قتال نشاید کرد«6»، اگر کاری خواهیم کرد«7» امروز باید کرد«8». واقد بن عبد اللّه السّهمی‌ّ آغاز کرد و تیری انداخت عمرو بن الحضرمی‌ّ را، و او را بکشت. اوّل کشته از مشرکان در اسلام او بود، و حکم را و عثمان را به اسیری گرفتند، اوّل اسیری در اسلام ایشان بودند، و نوفل بجست، و ایشان کاروان براندند تا ---------------------------------- - (1). دب، آج: چاهی. (2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر: مویز. [.....] (4). بنشانی/ بنشانید. (5). بتراشی/ بتراشید. (8- 7- 6). همه نسخه بدلها: کردن. صفحه : 197 به مدینه آمدند. قریش گفتند: محمّد استحلال می‌کند ماه حرام را، و اینکه ماهها مأمن خائفان بودی، و روا نداشتندی به هیچ وجه در او کارزار«1» کردن. و خون ریختن و غارت کردن. مسلمانان اهل مکّه را«2» بدان تعییر کردند، و گفتند: ای صابیان؟ هم حرمتی بمانده بود ماه حرام را، آن حرمت نیز برداشتی. و جهودان از آن مردمان و نامهای ایشان تفؤّل کردند، گفتند: و اقد أو قدت الحرب و عمرو عمرت الحرب و الحضرمی‌ّ حضرت الحرب، و اقد ایقاد حرب کرد و عمرو عمارت حرب کرد و حضرمی‌ّ به حرب [حاضر آمد] [اشاره]«3» و اینکه طریقتی باشد ایشان را در تفؤّل. آن حدیث به رسول- علیه السّلام- رسید. عبد اللّه بن جحش را گفت: من تو را نفرمودم که [در ماه حرام] [اشاره]«4» قتال کن و کسی را بکش، و آن کاروان و آن اسیران را موقوف بکرد و هیچ گونه دست به آن دراز نکرد. اصحاب آن سریّه از آن اندیشناک شدند و از دست در افتادند، گفتند: یا رسول اللّه؟ ما اینکه حضرمی‌ّ«5» را بکشتیم، پس از آن شب ماه رجب را دیدیم، نمی‌دانیم او را«6» در رجب کشتیم یا در جمادی؟ و مردم در آن گفتاگوی«7» کردند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. رسول- علیه السّلام- آن مال پیش خواست، و خمس آن بیرون کرد- و اوّل خمسی که در اسلام بود آن بود- و باقی قسمت کرد میان اصحاب سریّه، و اوّل غنیمتی در اسلام آن بود، و اهل مکّه فدای آن اسیران بفرستادند. رسول- علیه السّلام- گفت: توقّف کنیم، اگر سعد و عتبه بیایند«8»، و الّا اینان را به بدل ایشان باز کشیم. چون ایشان باز رسیدند، رسول- علیه السّلام- فدیه بستد و اسیران را باز جایگاه داد. امّا حکم بن کیسان اسلام آورد و با رسول- علیه السّلام- به مدینه بماند، و او را ---------------------------------- - (1). لب: کالزار. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 178): مسلمانان را اهل مکّه. (4- 3). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). آج، لب، فق: ما إبن حضرمی‌ّ. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (7). دب، مر: گفت و گوی: لب: گفتگوی. (8). همه نسخه بدلها: باز آیند. صفحه : 198 روز بئر معونه بکشتند شهید. و امّا عثمان بن عبد اللّه، با مکّه شد و آن جا بماند تا به وقت مرگ، و کافر مرد«1». و امّا نوفل، روز خندق خواست تا اسب به خندق بجهاند، اسبش نجست«2» و در خندق افتاد و شکسته شد با اسب، و مشرکان جیفه او را دیت بدادند و باز خریدند. رسول- علیه السّلام- گفت: نستانی«3» که او خبیث الجیفه و خبیث الدّیت است، سبب نزول آیت اینکه بود. قوله تعالی: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الشَّهرِ الحَرام‌ِ، مراد ماه رجب است، و اینکه ماهها را برای آن حرام خوانند که قتال و قتل در آن«4» حرام است. و گفته‌اند: لعظم حرمته، برای تعظیم حرمت او را حرامش خوانند و از اینکه جا اینکه ماه را منصل الأسنّه گفتند و مضر«5» الأسنّه، که در اینکه ماه عرب سنانها از نیزه بگرفتندی. و گفته‌اند: رجبش برای آن خواندند که از ماههای حرام منفرد است، چه او، تنهاست و آن سه گانه باقی، پیوسته. و گفته‌اند: برای آن که از ماهها هیچ به حرمت او نیست، و گفته‌اند: برای تعظیمش من التّرجیب، من قول سعد: أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب، منّا أمیر و منکم أمیر- قاله یوم السّقیفة. و مرجّب، درختی بود که از بسیاری باری«6» که دارد ترسند که«7 بشکند، دعامه‌ای از [276- پ] زیر او برزنند. و اینکه ماه را «أصم‌ّ» خوانند، برای آن که در او قعقعه سلاح نشنیدندی، و اینکه از باب لیله نائم و نهاره صائم. و اینکه ماه را «أصب‌ّ» خوانند، لأن‌ّ اللّه تعالی یصب‌ّ فیه رحمته علی عباده، در اینکه ماه خدای تعالی رحمت خود بر گناهکاران ریزد. و اینکه ماه را نیز «رجم» خوانند، برای آن که خدای تعالی شیاطین را در اینکه ماه رجم فرماید، و در جاهلیّت عظیم الحرمة بود، و چون اسلام آمد حرمتش بیفزود، و در فضل او کتابی مفرد کرده‌اند. امّا قوله: قِتال‌ٍ فِیه‌ِ، مجرور است بر بدل، و اینکه را بدل اشتمال گویند، و بدل ---------------------------------- - (1). مج: بود. (2). وز: نه بجست، آج، لب، فق، مب، مر: بجست. (3). مج، وز: بستانید، دب، لب: بستانی. (4). همه نسخه بدلها: در او. [.....] (5). کذا در اساس و تب، مج، وز، دب: مضمر، آج، لب، فق، مب، مر: مظهر. (6). همه نسخه بدلها بجز مر: بار. (7). مج، دب، آج، لب، فق شاخ. صفحه : 199 اشتمال آن بود که از میان بدل و مبدل ملابستی بود، چنان که سلب زید ثوبه، و أعجبنی زید داره. و بدل بر چهار نوع بود، و هر یکی در جای خود چون پیش آید ذکر کرده شود، مگر «بدل الغلط» که آن در قرآن نباشد. و از حق‌ّ بدل آن بود که، چون او را اضافت کنی با مبدل [منه] [اشاره]«1» معنی مستقیم بود، چنان که سلب زید ثوبه، و معنی آن است که: سلب ثوب زید، فکذلک هیهنا، معنی اینکه که: یسئلونک عن قتال الشّهر الحرام، یعنی عن القتال فی الشّهر الحرام، و اینکه را ظرف متّسع گویند، چنان که: یا سارق اللّیلة اهل الدّار، المعنی فی اللّیلة. و در قراءت عبد اللّه مسعود چنین است: عن الشّهر الحرام و عن قتال فیه. قُل یا محمّد، بگو ای محمّد که: قِتال‌ٌ فِیه‌ِ کَبِیرٌ، کالزار«2» در ماه حرام کبیر است، و گناهی بزرگ است، و از جمله کبائر است. وَ صَدٌّ عَن سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، «صدّ» منع بود، و مصدود ممنوع بود من قوله. هُم‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُم عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«3» ...، [و مراد] [اشاره]«4» منع ایشان است رسول را- علیه السّلام- از مکّه عام الحدیبیه. و «صدّ»، مرفوع است به ابتدا، و ما بعد او معطوف است بر او، الی قوله: أَکبَرُ، و «اکبر» مرفوع است بر خبر ابتدا، اینکه قول زجّاج است و ابو علی الفارسی‌ّ، و معنی آن بود که: منع کردن رسول خدای را و صحابه و مسلمانان را از خانه خدا، و نیز کافر شدن به خدا، و نیز اهل حرم را و مکّه را از مکّه بیرون کردن«5»، اینکه جمله که شما کردید با رسول خدا و با صحابه او، بنزدیک خدای تعالی بزرگتر است [از قتال در ماه حرام] [اشاره]«6». و قوله: وَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ، معطوف است علی قوله: عَن‌ِ الشَّهرِ الحَرام‌ِ، و عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«7»، اینکه قول فرّاء است. و ابو علی گفت عطف است علی قوله: عَن سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، و عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«8»، گفت: و بیان اینکه از روی معنی و نظیر او فی ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مب افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (8- 3). سوره فتح (48) آیه 25. (6- 4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس: کردند، با توجّه به مج تصحیح شد. (7). سوره مائده (5) آیه 2، سوره انفال (8) آیه 34. صفحه : 200 قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ یَصُدُّون‌َ عَن سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«1»، و ابو علی قول فرّاء را رد کرد و گفت سؤال از قتال ماه حرام افتاد، نه از قتال در مسجد الحرام. و آنچه سبب نزول است از قصّه عبد اللّه جحش دلیل اینکه می‌کند، دگر طول الکلام و آن که وهم سابق نشود به آن که عطف مسجد بر شهر باشد. و امّا قول آن کس که گفت: عطف است بر ضمیر مجرور فی قوله «به» ای باللّه و المسجد الحرام خطاست، برای آن که عرب عطف نکنند اسم ظاهر را بر ضمیر مجرور متّصل، الّا آنگه که حرف جرّ باز آرند، لا یقال: مررت به و زید، و انّما یقال: مررت به و بزید، برای آن که جار و مجرور بمنزله اسمی«2» واحد باشد، و العطف علی بعض الاسم لا یصح. و امّا قول آن کس که گفت: «و صدّ»، «و کفر» معطوف است بر «کبیر» قول او فاسد است، برای فساد معنی، و آن آن است که اگر گویند: قتال ماه حرام «کبیر» است و «صدّ» است، معلوم است که «صدّ» نیست، اگر گویند: سبب «صدّ» است، گوییم: «صدّ» حاصل بود، و اینکه سبب که قتال است نبود، دگر آن که: وَ کُفرٌ بِه‌ِ اگر عطف باشد بر «کبیر» باید تا کفر [277- ر] بود و اینکه خلاف اجماع است. دگر آن که خدای آیت بدان فرستاد تا حجّت بود مسلمانان را بر کافران، و حجّت آنگه باشد که چنین بود که ما گفتیم، و اگر چنان باشد حجّت کافران را بود بر مسلمانان چون قتال کبیر«3» باشد و صدّ و منع باشد و کفر باشد، اینکه همه قوّت قول کافران بود، و آیت برای ایشان آمده باشد و مخالف بود سبب نزول را، پس نظم آیت چنین است که: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الشَّهرِ الحَرام‌ِ، ای قتال الشّهر الحرام، قل قتاله کبیر و الصّدّ عن سبیل اللّه و عن المسجد الحرام و الکفر به، ای باللّه و إخراج اهله، ای اهل المسجد الحرام اکبر عند اللّه، ای هذه الأشیاء باجمعها اکبر عند اللّه، یعنی اینکه که شما کردید بزرگتر است و شنیعتر در باب کبیره‌ای از قتال در ماه حرام، اینکه به حجّت ---------------------------------- - (1). سوره حج (22) آیه 25. (2). همه نسخه بدلها: اسم. (3). همه نسخه بدلها: کبیره. صفحه : 201 کردی و به اینکه تمسّک کردی، و آن کبائر و کفر خود فراموش کردی«1». قوله: وَ الفِتنَةُ أَکبَرُ مِن‌َ القَتل‌ِ، اینکه جمله دگر است مستأنف هم در آن معنی، و مراد به «فتنة» کفر است [و شرک به خدای عظیمتر] [اشاره]«2» است از کشتن پسر حضرمی‌ّ. چون اینکه آیت آمد، عبد اللّه بن جحش نامه نوشت به مسلمانان مکّه و گفت: چون کافران شما را تعییر کنند بدانچه من کردم، شما نیز ایشان را تعییر کنید به کفر و منع رسول و اخراج او از مکّه که خدای برای من مشرکان را جواب داد. آنگه گفت: وَ لا یَزالُون‌َ یُقاتِلُونَکُم، گفت: اگر اینکه کافران ممکّن باشند و توانند، پیوسته با شما کارزار«3» کنند تا شما را از دین خود برگردانند اگر توانند. قتاده گفت: قتال در ماه حرام و در حرم منسوخ است بقوله: فَاقتُلُوا المُشرِکِین‌َ حَیث‌ُ وَجَدتُمُوهُم«4» ...، و بقوله: وَ قاتِلُوهُم حَتّی لا تَکُون‌َ فِتنَةٌ«5» ...، و جبّائی اینکه قول اختیار کرد. و عطا و دیگر مفسّران گفتند: او بر تحریم است، و مذهب ما آن است که: هر کس که اینکه ماه و اینکه جای را حرمت دارد، و قتال نکند، با او قتال نکنند و ابتدا نکنند به اذیّت او، و آن کس که اینکه«6» حرمت ندارد با او قتال کنند. و رسول- علیه السّلام- چون فتح مکّه بکرد، خطبه کرد و گفت: ان الله احلها لی فی هذه الساعة و لا یحلها لاحد بعدی الی یوم القیامة. و قوله: وَ مَن یَرتَدِد مِنکُم عَن دِینِه‌ِ فَیَمُت وَ هُوَ کافِرٌ، بدان که ارتداد مؤمن بنزدیک ما درست نبود، برای آن که اجماع است که بر ایمان استحقاق ثواب ابد بود، و بر کفر استحقاق عقاب ابد بود، و جمع از میان ایشان در حق‌ّ یک شخص متعذّر بود، برای آن که صحّت استحقاق تبع صحّت وصول است، و چون وصول صحیح نبود ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر و اگر گویند چگونه شاید که صدّ و کفر مبتدا باشد، و اینکه هر دو نکره است، و مبتدا باید که معرفه باشد، گوییم: روا بود که نکره باشد، چون موصوف باشد یا مخصوص، کقولهم: رجل من بنی تمیم فارس و غلام کریم النّسب حاضر و آنچه بدین ماند. و صدّ مخصوص است بقوله: عَن سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ کُفرٌ به نیز یقوله ای باللّه، پس بدین وجه روا باشد. (2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (3). لب: کالزار. (4). سوره توبه (9) آیه 5. (5). سوره بقره (2) آیه 193. (6). مب ماه را. صفحه : 202 استحقاق متصوّر نبود، مگر آنگه که احباط گویند که کفر او ایمانش را محبط کرد، یا عقاب کفرش ثواب را محبط کرد. و چون احباط درست نیست، بنا کردن بر او درست نباشد، پس آن را که بینند از مسلمانان که مرتد شود، یا ایمانش درست نبوده باشد، یا اظهار ارتداد و کفر که کند بر سبیل تقیّه و یا غرض دیگر بود برای اینکه دلیل که گفتیم. و تأویل ارتداد در آیت برگردیدن باشد از ظاهر اسلام نه از ایمان، چه اینکه دلیل مانع است از او. فَیَمُت وَ هُوَ کافِرٌ به جواب شرط مجزوم است، و «واو» حال راست. فَأُولئِک‌َ حَبِطَت أَعمالُهُم، ایشان را عملهای«1» باطل باشد در دنیا و آخرت، و مراد به احباط در آیت و هر کجا که باشد نفی قبول و وقوع بود در اوّل، و لکن چون با اوّل صورت واقع دارد و در ثانی حال آن را ثمرتی نبود تا محبط ماند، خدای تعالی آن را محبط خواند [277- پ] [اشاره]. و اصل «حبوط» آن بود که چهار پای را شکم بیاماهد«2» و از آن بمیرد پس هر بطلان و هلاک را حبوط گویند. امّا حبوط اعمال ایشان در دنیا آن بود که خدای تعالی اطّلاع کند خلق را بر سرّ و نفاق ایشان، تا آن مدح که ایشان را کرده باشند به ذم‌ّ بدل شود، چنان که در حق ابلیس بود و امّا در آخرت ثوابی که ایشان را بودی، اگر آن عمل به اخلاص کردندی و آن ایمان با حقیقت بودی آن نباشد، و کلام در بطلان احباط در دگر جایگاه بیاید- ان شاء اللّه. وَ أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ، و ایشان اهل دوزخ باشند برای کفرشان. چون رسول- علیه السّلام- از طعنه مشرکان رنجور دل شد، و در حق‌ّ اینکه مردمان و غنیمتی که آورده بودند توقّفی«3» کرد، و خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و رسول- علیه السّلام- غنیمت قسمت کرد، گفتند: یا رسول اللّه، ما را بر اینکه غزا که کردیم، و بر اینکه رنج که بردیم هیچ مزدی و ثوابی خواهد بودن! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها هرزه و. (2). همه نسخه بدلها: بیاماسد. (3). آج، لب: توقیفی. صفحه : 203 إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ الَّذِین‌َ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، «امنوا» ای صدّقوا، ایمان آرند و تصدیق کنند و هجرت کنند و خانه و مسکن خود رها کنند در رضای خدا، و در سبیل خدای تعالی جهاد کنند. أُولئِک‌َ یَرجُون‌َ رَحمَت‌َ اللّه‌ِ، ایشان امید رحمت خدای دارند. آیت به«1» تسلّی ایشان فرستاد تا آیس نشوند و امید بر ندارند. وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ، و خدای تعالی آمرزنده و بخشاینده است، بیامرزد گناهکاران را به رحمت. قوله: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الخَمرِ وَ المَیسِرِ، جماعتی مفسّران گفتند: سبب نزول آیت آن بود که جماعتی صحابه رسول پیش رسول آمدند، و گفتند: یا رسول اللّه؟ افتنا فی الخمر و المیسر فانّهما مذهبة للعقل مسلبة للمال، ما را فتوا کن در باب خمر و قمار که اینکه هر دو عقل برنده و مال رباینده است«2»، مصدر به جای اسم فاعل بنهاد مبالغت را«3». خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. جماعتی مفسّران روایت کردند که: خدای تعالی در خمر چهار آیت فرستاد، به مکّه اینکه آیت فرود آمد: وَ مِن ثَمَرات‌ِ النَّخِیل‌ِ وَ الأَعناب‌ِ تَتَّخِذُون‌َ مِنه‌ُ سَکَراً«4» ...، ای مسکرا علی احد القولین، و آنگه حلال بود، چون معاذ حبل و جماعتی از صحابه با رسول- علیه السّلام- در اینکه باب مراجعتی کردند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد که: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الخَمرِ وَ المَیسِرِ. جماعتی دست بداشتند و جماعتی دست بنداشتند برای منافعی که در او بود. تا روزی عبد الرّحمن بن عوف مهمانی کرد و طعامی بساخت و جماعتی را حاضر کرد. چون طعام بخوردند، ایشان را خمر آورد، و ایشان خمر خوردند و اینکه آنگه بود که خمر هنوز حلال بود. نماز شام در آمد و ایشان مست شده بودند، یکی را پیش داشتند تا نماز کنند به ایشان، الحمد برخواند و قُل یا أَیُّهَا الکافِرُون‌َ«5»، و در او بخواند که: اعبد ما تعبدون«6»، و همچنین تا آخر بی «لا» که حرف نفی است. ---------------------------------- - (1). مب، مر: آیت از جهت. (2). همه نسخه بدلها: ربانیده‌اند. (3). دب، آج، لب، فق، مر یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الخَمرِ می‌پرسند تو را از خمر. (4). سوره نحل (16) آیه 67. (5). سوره کافرون (109) آیه 1. (6). سوره کافرون (109) آیه 2. صفحه : 204 خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم سُکاری حَتّی تَعلَمُوا ما تَقُولُون‌َ«1» ...، چون اینکه آیت آمد، قومی دگر دست بداشتند و گفتند: خیری نباشد در چیزی که ما را از نماز باز دارد و در او اثم باشد. و قومی دگر به اوقاتی که نه اوقات نماز بودی تعاطی می‌کردند، تا روزی یکی از جمله مسلمانان خمر خورد، [چون مست شد] [اشاره]«2» او را کشتگان بدر یاد آمد، برایشان بگریست و نوحه کرد، و در نوحه و مرثیه ایشان [اینکه بیتها بگفت] [اشاره]«3»: تحیّی بالسّلامة ام‌ّ بکر و هل لک بعد رهطک من سلام ذرینی اصطبح بکرا فانّی رأیت الموت نقّب«4» عن هشام و ودّ بنو المغیرة لو فدوه بالف من رجال او سوام [872- ر] و کانّی بالطّوی‌ّ طوی‌ّ بدر من الشّیزی تکلّل بالسّنام و کانّی بالطّوی‌ّ طوی‌ّ بدر من الفتیان و الحلل الکرام اینکه حدیث به رسول رسید، رسول- علیه و علی آله السّلام- برخاست و بیامد و چیزی که در دست داشت خواست تا بر او زند، او زینهار خواست و عذر خواست و توبه کرد و پناه با خدای داد از خشم خدا و پیغامبر. زهری روایت کرد از زین العابدین علی‌ّ بن الحسین بن علی‌ّ- علیهم السّلام- از پدرش از امیر المؤمنین- علیه السّلام- که او گفت: من شتری داشتم نکو، و شتری دیگر رسول- علیه السّلام- مرا داده بود از غنیمت. آن هر دو شتر بیاوردم و یکی را میعاد«5» گرفتیم تا برویم و پاره‌ای هیزم بیاریم. شتران را نزدیک دیوار بستی از آن مردی انصاری ببستم، و من برفتم تا رسن و جوال و آلت جمع کنم، که«6» باز آمدم اشتران را کشته یافتم و شکم شکافته و کوهان بریده، مرا سخت آمد تا نزدیک بود که آب از چشم من روان گردد. گفتم: اینکه که کرد! گفتند: عمّت کرد حمزه. گفتم: چرا!«7» ---------------------------------- - (1). سوره نساء (4) آیه 43. [.....] (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: اشعار گفت، به دلیل نو نویسی متن به قیاس با نسخه مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس نو نویس و مخدوش است، با توجّه به مج تصحیح شد. (5). دب، لب، فق، مب، مر: معاد، آج: معاون. (6). مب، مر: چون. (7). همه نسخه بدلها: چرا کرد. صفحه : 205 گفتند: مست بود با جماعتی زنگی خنیاگر که در میان ایشان بود- و اینکه بیتها بگفت- و ایشان گرسنه بودند، او بیامد و چنین کرد- و هی: الا یا حمز للشّرف النّواء و هن‌ّ معقّلات با [لفناء] [اشاره]«1» ضع السّکّین فی اللّبّات منها فضرّجهن‌ّ حمزة بالدّماء و عجّل من شرائحها کبابا ملهوجة علی وهج الصّلاء و اصلح من اطایبها طبیخا لشربک من قدید او شواء فأنت ابا عمارة المرجّی لکشف الضرّ عنّا و البلاء امیر المؤمنین علی‌ّ- علیه السّلام- گفت: من بیامدم و شکایت با رسول خدای کردم، و او در حجره ام‌ّ سلمه بود، و بریده مولای رسول آن جا بود. رسول- علیه السّلام- برخاست و نعلین در پای کرد و بیامد و مادر«2» پی او. چون به در سرایی که ایشان در آن جا بودند برسید، سلام کرد و دستوری خواست و در سرای شد و حمزه را گفت: چرا چنین کردی! و او را ملامت کردن گرفت. او نیز در رسول نگریست، و آنگه چشم از او بگرفت و گفت: نه شما و پدران شما بنده پدر من بودیت«3»! رسول- علیه السّلام- گفت: یا علی‌ّ؟ عمّت سخت مست است، و باز پس آمد و گفت: غرامت شتران بر من است. با«4» دیگر روز حمزه برخاست و بیامد و در دست و پای رسول افتاد و عذر«5» خواست. رسول- علیه السّلام- گفت: من برای تو استغفار کردم و از خدای در خواستم تا تو را عفو کرد. پس از آن عتبان بن مالک طعامی ساخت و سر شتری بریان کرد و جماعتی را حاضر کرد، و سعد بن ابی وقّاص آن جا بود، چون مست شدند در شعر خواندن و مفاخرت آمدند. سعد در آن میانه قصیده‌ای خواند که در آن جا هجای انصاریان بود و فخر قوم او. انصاریی برخاست و آن استخوان«6» برگرفت و بر سر سعد زد و سر او ---------------------------------- - (1). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها بجز دب: بر. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بودی، مب، مر: بودید. (4). همه نسخه بدلها: بر. (5). مب: عذرها. (6). مج، وز، دب، آج: استخان. صفحه : 206 بشکست. او به شکایت به رسول آمد، یکی از صحابه گفت: اللّهم بیّن لنا بیانا شافیا فی الخمر، بار خدایا؟ ما را بیانی شافی کن در باب خمر، خدای تعالی آیت سورة المائدة بفرستاد: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَیسِرُ«1»- الایة، و خمر حرام شد اینکه قول بیشتر مفسّران است. و قول بعضی مفسّران و بعضی اصحاب ما آن است که خمر همیشه حرام بود، و اینکه اخبار را قبول نکنند. خلاف کردند در آن که اینکه آیت دلیل تحریم خمر می‌کند یا نه! حسن بصری گفت: آیت دلیل تحریم خمر می‌کند از آن جا که خدای تعالی گفت: فِیهِما إِثم‌ٌ کَبِیرٌ، و لفظ «اثم» و «حرج» و مانند اینکه دلیل تحریم کند. اگر تنها بودی هم دلیل تحریم کردی، اعنی «اثم» من قوله: قُل إِنَّما حَرَّم‌َ رَبِّی‌َ الفَواحِش‌َ ما ظَهَرَ [278- پ] مِنها وَ ما بَطَن‌َ وَ الإِثم‌َ وَ البَغی‌َ بِغَیرِ الحَق‌ِّ«2» ...، فکیف که وصف می‌کند «اثم» آن را به کبر که: قُل فِیهِما إِثم‌ٌ کَبِیرٌ. و گفت: در باب خمر اوّل، آیت نماز آمد که: لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم سُکاری«3» ...، و اینکه دلیل تحریم نکرد، بیش از آن نیست در او که نهی است از نماز کردن در حالی که مستی باشد که نداند که چه می‌گوید، پس از آن اینکه آیت آمد: قُل فِیهِما إِثم‌ٌ کَبِیرٌ، و اینکه دلیل تحریم کرد- چنان که گفتیم. و پس از آن به تأکید تحریمش آیت سورة المائده آمد: إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَیسِرُ وَ الأَنصاب‌ُ وَ الأَزلام‌ُ رِجس‌ٌ مِن عَمَل‌ِ الشَّیطان‌ِ فَاجتَنِبُوه‌ُ«4». و قتاده و جماعتی دیگر گفتند: آیت«5» سورة البقرة دلیل تحریم نمی‌کند، آیت سورة المائده دلیل تحریم به کند. و تفسیر داد «اثم» را به گفتا گوی«6» و خصومتی که ممکن باشد که«7» رود، و قول حسن بصری درست‌تر است. امّا «خمر» اسمی است عصیر انگور را چون بجوشد و سخت شود، اعنی در سورت و مست کردن نزدیک بیشتر مفسّران، و ابو حنیفه و سفیان ثوری و ابو یوسف ---------------------------------- - (1). سوره مائده (5) آیه 90. (2). سوره اعراف (7) آیه 33. [.....] (3). سوره نساء (4) آیه 43. (4). سوره مائده (5) آیه 90. (5). همه نسخه بدلها: اینکه آیت اعنی. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت و گوی. (7). همه نسخه بدلها آن جا. صفحه : 207 گفتند: هر چه از انگور و خرما کنند و بجوشد نه بر آتش آن را خمر خوانند«1» آنگه در مطبوخ خلاف کردند، مذهب ما آن است که: هر عصیری که بجوشد«2» اگر بر زمین باشد و اگر بر آتش، حرام شود. و حدّ جوشیدن او آن بود که زبر و زیر«3» شود، و حلال نشود پس از آن که حرام شد، اگر خمر شده باشد، امّا چون بر آتش بجوشد حرام شود، مگر آنگه که چندانی بجوشانند که دو بهر شود و سه یکی«4» بماند آنگه حلال بود و اینکه در عصیر بود در خمر نبود. و مذهب ابو حنیفه و ابو یوسف و اهل عراق آن است که: خمر و عصیر را«5» حکم یکی باشد. و مذهب فقهای اهل مدینه آن است که: هر چه بسیار از او مستی کند اندکش حرام باشد، و مذهب ما اینکه است، و مذهب اهل عراق جز اینکه است، گفتند: آنچه [از آن] [اشاره]«6» مستی کند آن شربت باز پسین حرام«7» است. امّا نبیذ التّمر، که در او اخبار آورده‌اند که: تمرة طیبة و ماء طهور ، آن است که رسول- علیه السّلام- در اسفار و غزوات«8» به منازلی که فرود آمدی، آبها شور و ناخوش بودی. روزی به بعضی منازل فرود آمد، و آب سخت شور و ناخوش بود، بفرمود تا خرمایی چند در مطهره آب افگنند، و رسول- علیه السّلام- بخفت به قیلوله. آنگه برخاست، و از آن آب وضو کرد. گفتند: یا رسول اللّه؟ روا باشد! گفت: چرا روا نباشد؟ تمرة طیبة و ماء طهور ، خرمای پاک و آبی پاکیزه. اینکه است معنی آن که گویند از رسول اللّه: «توضّأ بنبیذ التّمر» ، برای آن که نبذ رمی بود، یعنی ماء نبذ فیه التّمر، آبی که خرما در او افگنده باشند، نه خمری که از خرما کرده باشند، و اینکه را نقیع خوانند که خرما یا مویز در آب افگنند تا طعم آن فرا گیرد«9»، برای بامداد به شب در افگنند، و برای شبنگاه«10» بامداد در افگنند بیش«11» از یک روز یا «12» یک شب در او ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: گویند. (2). همه نسخه بدلها سواء. (3). همه نسخه بدلها: زیر و زبر. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق: سیکی. (5). همه نسخه بدلها: در خمیر و عصیر. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). همه نسخه بدلها آن. (8). همه نسخه بدلها: اسفار غزوات. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ها گیرد، مب، مر: گیرد. [.....] (10). همه نسخه بدلها بجز دب: شبانگاه. (11). وز، دب، آج، لب، فق، مر: بیشتر. (12). مج: که. صفحه : 208 نباشد، و مراد آن که چندانی در او رها نکنند که آن به حدّی رسد که در او سورتی و شدّتی پدید آید، یا «1» به حدّ آن که اگر بسیار بود مستی کند«2»، اگر چنین بود مسکر باشد، و مسکر حرام بود، هر مسکری که باشد سواء اگر از انگور کنند و اگر از خرما یا مویز یا جویا ارزن، اندک و بسیارش در«3» تحریم یکی باشد بنزدیک ما و«4» شافعی و مالک و احمد و ابو ثور. و هر چه چنین بود خمر بود، برای آن که اشتقاق خمر از خمر است، و هو ما واراک«5» من شجر او«6» غیره. و «خمرة» آن بود که در عجین کنند، [و خمر ستر بود، و خمار گویند مقنع را] [اشاره]«7»، و «خمار»، بیماری و رنجی بود از شرب خمر، و «خمرت»، مصلّی نماز کوچک باشد، و «مخامرت»، ملابست باشد. پس «خمر» برای آنش گویند که عقل بپوشد، و خمیر را«8» هم برای اینکه خمیر گویند. چون لفظ قرآن بر خمر است [279- ر] [اشاره]، و هر چه مخامر عقل بود آن را خمر خوانند، پس از ظاهر آیت لا بد باید تا حرام بود و از اجماع امّت، و اخبار در اینکه باب از رسول- علیه السّلام- و صحابه و تابعین بیرون از حدّ است. و اجماع حاصل است بر آن که: کل‌ّ مسکر حرام. و در کیفیّت او خلاف کردند، و غرض رسول- علیه السّلام- اشارت به جنس است نه به عین، فکیف که«9» یک شربت از جمله عین شرابی؟ و اینکه تخصیص باشد بی دلیل، و اخبار در اینکه معنی بسیار است«10» اینکه که: ما اسکر کثیره فقلیله حرام، هر چه بسیارش مستی«11» کند، اندکش حرام باشد از انواع خمر. و عایشه«12» روایت کند از رسول- علیه السّلام«13»: ما أسکر الفرق فمل‌ء الکف‌ّ منه ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: تا. (2). آج، لب، فق، مب، مر و. (3). همه نسخه بدلها باب. (4). همه نسخه بدلها و بنزدیک. (5). وز: وراک. (6). همه نسخه بدلها: شجر و. (7). اساس: افتادگی دارد، با توجه به مج افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: ندارد. (9). همه نسخه بدلها به. (10). همه نسخه بدلها: بسیار آمد و لفظ. (11). مر: مست. [.....] (12). وز رضی اللّه عنها. (13). مج، وز، دب که. صفحه : 209 حرام، گفت: آنچه فرقی«1» از او مستی کند«2» چندان که در کفی کنند از او حرام باشد. و «فرق» انائی بود که شانزده رطل در او گنجد. و لفظی دگر از رسول- علیه السّلام- اینکه است«3»: کل‌ّ مسکر حرام اوّله و آخره. و رسول- علیه السّلام- گفت: 4»5»6»7»8»9»10» ان‌ّ من التّمر خمرا« و ان‌ّ من العنب خمرا«، و ان‌ّ من الزّبیب خمرا«، و ان‌ّ من العسل خمرا«، و ان‌ّ من الحنطة خمرا«، و ان‌ّ من الشّعیر خمرا«، و ان‌ّ من الذّرّة خمرا« ، فرمود: از انگور خمر باشد و از خرما و مویز و انگبین و گندم و جو و ارزن. و قال- علیه السّلام: کل‌ّ شراب عاقبته کعاقبة الخمر فهو حرام، گفت: هر شرابی که آن را عاقبتی بود چون عاقبت خمر، یعنی در مستی، او حرام است. و امّا اخبار در نهی و زجر و و [بال و عقاب] [اشاره]«11» شارب خمر آن را حدّی نیست. امّا خبری جامع هست، مضاء بن حرب«12» روایت کند از ابو عبد اللّه که گفت: روزی جماعتی از اهل شام بنزدیک عبد اللّه عمر آمدند و گفتند: یابن عمر؟ ما را خبر ده تا از رسول- علیه السّلام- چه شنیده‌ای در باب شراب مسکر! گفت: از رسول- صلّی اللّه علیه و علی آله- شنیدم که او گفت: و الذّی بعثنی بالحق‌ّ، به آن خدایی که مرا به حق به خلقان فرستاد که هر کس که او یک شربت باز خورد از شراب مسکر، خدای تعالی چهل روز نماز او نپذیرد، و اگر توبه کند مقبول باشد. و چون دو شربت باز خورد، خدای تعالی هشتاد شبانروز«13» نماز او نپذیرد، و اگر توبه کند مقبول بود توبه‌اش. و بدان خدای که مرا به حق«14» بفرستاد که هر که او سه شربت مسکر باز خورد، خدای تعالی صد و بیست روز نماز او نپذیرد. و واجب باشد بر خدای که او را ردغة الخبال بچشاند. گفتند: «ردغة الخبال» چه باشد! گفت: خون و ریم اهل دوزخ که از شکم ایشان بیرون آمده باشد، و آن در«15» وادیی بود از دوزخ چندان که از مشرق ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فرق. (2). دب، آج، لب، فق، مر از کفش، مب در کفش. (3). مب، مر که. (10- 9- 8- 7- 6- 5- 4). همه نسخه بدلها: لخمرا. (11). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). مر: مضار بن حرب. (13). هشتاد روز، مب، مر: شبانه روز. (14). دب، آج، لب، مب، مر: به خلق، فق: به خلقان. (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دو. صفحه : 210 تا به مغرب در آن جا موج می‌زند. آنگه گفت: و ازیدکم یا اهل الشام ، زیادت کنم برای شما ای اهل شام. رسول- علیه السّلام- گفت: و ألذی بعثنی بالحق ، به آن خدای«1» که مرا به حق«2» بفرستاد، که شارب خمر فردای قیامت می‌آید سیه روی، از رق چشم، لبها از دهن باز افتاده، آب از دهنش می‌رود، هر که او را بیند از اوش نفرت آید. و ازیدکم یا اهل الشام ، رسول- علیه السّلام- گفت: شارب خمر تشنه بمیرد، و در گور تشنه باشد، و روز قیامت تشنه برخیزد، و هزار سال بانگ می‌دارد که: وا عطشاه؟ پس از هزار سال آبی بیارند چون دردی زیت که بنزدیک دهن برد، رویش بریان کند و دندانهایش در آن کاس«3» افتد، و چشمهایش بیرون آید تا همه باز خورد. چون خورده باشد، هر چه در شکمش باشد گداخته شود. و ازیدکم یا اهل الشّام«4»، رسول- علیه السّلام- گفت: شارب الخمر می‌آید روز قیامت، حق تعالی گوید: بگیری اینکه را، هفتاد هزار فریشته روی به او نهند و در او آویزند، و او را در روی«5» می‌کشند، و فرشتگان عذاب از پیش«6» [279- پ] باز آیند«7» با سلاسل و اغلال، بر روی او می‌زنند تا او دهن باز کند، طعامی در دهن او نهند: کَأَنَّه‌ُ رُؤُس‌ُ الشَّیاطِین‌ِ«8»، چون سرهای دیوان، آن به گلوش فرو نشود، و کرم از آن جا بیرون می‌آید و در دهن و کام و شکم او می‌افتد، او چون وحوش«9» در بیابان می‌رمد. و ازیدکم یا اهل الشام ، رسول- علیه السّلام- گفت: شرب خمر در دیوان شارب الخمر«10»، از بالای همه گناهان او بشود چنان که درخت«11» بلند از بالای همه درختان برود. و ازیدکم یا اهل الشام ، رسول- علیه السّلام- گفت: هر که فرزندش را خمر ---------------------------------- - (1). مح، مر: خدایی. (2). مب: به خلق. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کاسه. [.....] (4). مب زیادت کنم از برای شما ای اهل شام. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به روی. (6). مر او. (7). مب، مر: می‌آیند، بقیّه نسخه بدلها: آیند. (8). سوره صافات (37) آیه 65. (9). همه نسخه بدلها: وحش. (10). آج، لب، فق، مب، مر: گفت در شرب خمر شارب خمر. (11). آج، لب، فق، مب، مر: درختی. صفحه : 211 دهد، خدای تعالی او را از شراب غسلین بچشاند، و آن در شکم همچنان جوشد که آب بر آتش. و ازیدکم یا اهل الشام ، رسول- علیه السّلام- گفت: شارب خمر روز قیامت از تشنگی سر بر زمین می‌زند و می‌گوید: وا عطشاه؟ و ازیدکم یا اهل الشام ، رسول- علیه السّلام- گفت: هر که در پیش«1» او آیتی باشد از کتاب خدای، و او خمر فرو ریزد آن جا، به هر حرفی که در آن آیت بود فریشته‌ای بیاید و به موی پیشانی او در آویزد، و«2» او را پیش خدای آرد تا قرآن با او خصومت کند، و هر که را قرآن خصم باشد او مقهور و مغلوب بود. و ازیدکم یا اهل الشام ، خدای تعالی هم به آن لفظ که نهی می‌کند از عبادت اصنام، نهی می‌کند از خمر، در حق‌ّ اصنام می‌گوید: فَاجتَنِبُوا الرِّجس‌َ مِن‌َ الأَوثان‌ِ«3» ...، در باب خمر می‌گوید: فَاجتَنِبُوه‌ُ«4» ...، و به قولی مراد به «رجس» نه اوثان است خمر است، یعنی پلیدیی از جهت اوثان، علی تقدیر الرّجس الصّادر من جهة الاوثان، و بر اینکه قول «من» ابتدای غایت باشد. و ازیدکم یا اهل الشام ، رسول- علیه السّلام- در باب خمر چند کس را لعنت کرد: خمر را لعنت کرد و آن که فشارد، و آن که فرماید تا فشارند، و ساقی را، و شاربش را، و حاملش را که بر گیرد، و آن را که به او برند، فان تاب تاب اللّه علیه، اگر توبه کند خدای تعالی توبه‌اش بپذیرد لقوله: إِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ التَّوّابِین‌َ وَ یُحِب‌ُّ المُتَطَهِّرِین‌َ«5». «توّابان»، آنان باشند که از کرده توبه کنند، و متطهّران آنان باشند که خود نکنند و خویشتن از آن پاکیزه دارند. و الخمر جماع الأثم و ام‌ّ الخبائث و مفتاح الشّرّ، خمر جمع«6» بزه است، و مادر پلیدیهاست، و کلید همه شرها و بدیهاست. قوله: وَ المَیسِرِ، یعنی القمار. مراد به «میسر» قمار است. عبد اللّه عبّاس گفت: در جاهلیّت فرد به اهل و مال و فرزند قمار باختی. چون بماندی و مقمور«7» شدی از ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: در نفس. (2). همه نسخه بدلها: تا. (3). سوره حج (22) آیه 30. (4). سوره مائده (5) آیه 90. (5). سوره بقره (2) آیه 222. (6). همه نسخه بدلها: مجمع. [.....] (7). فق: مقهور. صفحه : 212 همه بیرون آمدی و بدادی. و اصل او از«1» «یسر لی الشّی‌ء اذا وجب ییسر یسرا» باشد، و یاسر واجب به قمار باشد، یعنی ما وجب له. آنگه قمار را «یسر» و «میسر» خواندند برای آن که اعتقاد وجوب آن کرده بودند، و مقامر را یاسر و یسر خوانند، قال النّابغة فی الیاسر: او یاسر ذهب القداح بوفره اسف تأکّله الصّدیق مخلّع و قال آخر فی الیسر«2»: فبت‌ّ کأنّنی یسر غبین یقلّب بعد ما اختلع القداحا مقاتل گفت: برای آن قمار را میسر خوانند که قامر مقمور را گوید: یسر لی ما قمرت، آنچه بمانده«3» از او دیده«4». و اصل آن که عرب باختندی بر شتر بودی، شتری بخریدندی و بکشتندی، آنگه پاره پاره بکردندی. و در پاره‌های او خلاف کردند. ابو عبیده گفت و ابو عمر«5» که: ده جزو بودی. اصمعی گفت: بیست و هشت پاره بودی. آنگه به ده تیر بر اجزای«6» قمار کردندی و آن تیرها را «ازلام» و «قداح» خواندندی، هفت را از آن ده نصیب بودی، و سه را نصیب نبودی [280- ر] [اشاره]. و نام آن تیرها اینکه است: «الفذّ» و او را یک نصیب باشد، و «توأم» واو را دو نصیب باشد، و «رقیب» و او را سه نصیب باشد، و «حلس» و او را چهار نصیب باشد، و «نافس» و او را پنج نصیب، و «مسبل» و او را شش نصیب باشد، و «معلّی» و او را هفت نصیب باشد. و آن سه که آن را نصیب نبود: آن را «منیح» و «سفیح» و «وغد» خوانند. آنگه اینکه تیرها در خریطه‌ای کنند و آن را ربابه خوانند، قال ابو ذؤیب: و کأنّهن‌ّ ربابة و کأنّه یسر یفیض علی القداح و یصدع آنگه آن کیسه در دست مردی نهند که معتمد ایشان بود، و آن مرد را «مجیل» و «مفیض» خوانند، دو اسم مشتق‌ّ است از فعل او تا او بگرداند، و آنگه یک یک بیرون ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اومن. (2). اساس به صورت «المیسر» هم خوانده می‌شود. (3). مج: نمانده. (4). کذا: در اسامی و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 191): از او بده. (5). دب، آج، لب: ابو عمرو. (6). آج: بران احزا. صفحه : 213 می‌آرد به نام هر کسی، هر«1» مرد را که به نام او آن تیر بر آمده باشد، آن نصیب که بر او نوشته باشد«2» می‌دهد. و «نصیب» را از اینکه جا سهم خوانند که نصیب بر آن تیر نوشته بود«3». و تیر به تازی سهم باشد. پس اگر از آن تیرها بی‌نصیب به نام کسی بر آید خلاف کرده‌اند. بهری گفتند: هیچ«4» نگیرد، و بهای شتر جمله غرامت کنند او را. و بهری گفتند: چیزی ندهند او را و غرامت نکنند بر او، و آن [تیر را لغو گویند] [اشاره]«5»، و دگر باره به نام او دیگری بر آرند، آنگه آنچه برده باشند برنگیرند«6»، بل به درویشان دهند، برای اینکه کار ایشان به قمار [باختن] [اشاره]«7» فخر آورند که در آن خیری«8» به درویشان رسد، و آن را که به آن مشغول نباشد«9»، او را بنکوهند و ذم‌ّ کنند، و به تازی او را «برم» خوانند، قال متمم‌ّ بن نویره: و لا برما تهدی النّساء لعرسه اذا القشع فی برد الشّتاء تقعقعا عبد اللّه مسعود روایت کند که شطرنج و نرد حرام است و همه بازی حرام است«10»، و در دوزخ است تا بازی کردن به جوز و کعب. و ابو صالح روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که گفت: «میسر» قمار است، و جمله در دوزخ است. و روایت کرده‌اند که: عبد اللّه مسعود بگذشت به جماعتی که شطرنج می‌باختند، گفت: ما هذِه‌ِ التَّماثِیل‌ُ الَّتِی أَنتُم لَها عاکِفُون‌َ«11». و رسول- علیه السّلام- گفت: من لعب بالنّرد فقد عصی اللّه و رسوله ، هر که به نرد بازی کند، در«12» خدا و پیغامبر عاصی باشد. عبد اللّه بن عمرو«13» گفت: خواندم در بعضی کتابهای منزل که «هر که او شطرنج بازد بر سبیل قمار، همچنان بود که گوشت«14» خوک خورده، و هر که بازد نه به قمار، ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: هر کدام. (2). همه نسخه بدلها: بودند. (3). همه نسخه بدلها: باشد. (4). همه نسخه بدلها نصیب. (7- 5). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مج، وز: برگیرد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر نگیرد. (8). همه نسخه بدلها: چیزی. [.....] (9). اساس: باشد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). همه نسخه بدلها و قمار همه حرام است. (11). سوره انبیاء (21) آیه 52. (12). دب، آج، لب، فق، مر: در نزد. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبد اللّه بن عمر. (14). مج، وز: گوشتک، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوشت سگ. صفحه : 214 همچنان باشد که خویشتن به روغن او بیندوده«1». و در خبر است که امیر المؤمنین«2»- علیه السّلام- به قومی بگذشت که شطرنج می‌باختند، گفت: ما هذِه‌ِ التَّماثِیل‌ُ الَّتِی أَنتُم لَها عاکِفُون‌َ«3»، و پاره‌ای خاک بر گرفت و در آن میان ریخت. چنین گویند«4» آنان که تعاطی آن کار کنند که هر گه که«5» آن نطع باز افگنند«6» قدری خاک در آن میان باشد. عبد اللّه عبّاس روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: 7» ملعون من لعب بالاشتریق«، یعنی الشّطرنج، و النّاظر الیه کآکل لحم الخنزیر، گفت: ملعون است آن«8» که شطرنج بازد، و آن که در آن نگرد چنان است که گوشت خوک می‌خورد. و رسول- علیه السّلام- گفت: من لعب بالنرد شیر فکأنما غمس یده فی لحم الخنزیر و دمه ، گفت: هر که او نرد بازد، همچنان بود که دست در خون و گوشت خوک نهاده. و اخبار در اینکه معنی بسیار است، و اگر چه میسر در عرب قمار بر اینکه وجه بود، آیت متضمّن نهی است از جمله انواع قمار. و روایت است از رسول- علیه السّلام- که گفت: 9» ایّاکم و هاتین الکعبتین الموشومتین« فإنّهما من میسر العجم، گفت: دور باشی از اینکه دو استخان نگاشته که آن از قمار اهل عجم است. و صادق- علیه السّلام- گفت از پدرانش که نرد و شطرنج [280- پ] از جمله میسر است. قُل فِیهِما إِثم‌ٌ کَبِیرٌ، بگو ای محمّد که در آن هر دو یعنی خمر و میسر بزه‌ای عظیم هست«10» و فسادی بسیار به آن تعلّق دارد از مخاصمت و مشاتمت و کلام فحش و دروغ و ضرب مزامیر«11» و منع صلات و زوال عقل، و انواع آنچه تعلّق دارد به او از جمله فواحش. ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب: باندوده. (2). همه نسخه بدلها علی. (3). سوره انبیاء (21) آیه 52. (4). همه نسخه بدلها: گفتند. (5). همه نسخه بدلها: که هر که. (6). همه نسخه بدلها بجز دب: افکند. (7). مج، وز: بالاشریق. (8). همه نسخه بدلها کس. [.....] (9). آج: الموسومتین. (10). همه نسخه بدلها: است. (11). مج، وز: خوامیر. صفحه : 215 اهل کوفه خوانند مگر عاصم: «کثیر» بالثّاء، باقی قرّاء «کبیر»«1» بالباء. وَ مَنافِع‌ُ لِلنّاس‌ِ، و در آن جا منفعتهایی هست مردمان را. بهری گفتند: مراد منفعت تن است«2» از آنان که خمر با طبع ایشان موافق بود، و لذّتی به آن متعلّق است، و منافع تجارتی که به آن کردندی، چنان که اعشی گفت: لنا من ضحاها خبث نفس و کأبة و ذکری هموم ما تغب‌ّ أذاتها و عند العشاء طیب نفس و لذّة و مال کثیر عدوة«3» نشواتها و چنان که دیگری گفت«4»: و إذا شربت فإنّنی رب‌ّ الخورنق و السّدیر و إذا صحوت فإنّنی رب‌ّ الشّویهة و البعیر یکی از جمله خلفا شاعری را گفت: ما تصنع بشرب الخمر! چه خواهی کردن خمر را که اوّلش تلخ است و آخرش خمار! گفت: چنین است«5»، و لکن بینهما حالة لا یساویها ملکک، در آن میانه حالتی هست که با ملک تو برابر نکنم. گفت: توبه بکن تا تو را فلان اقطاع بدهم«6». گفت: چون مست شوم ملک من از ملک تو بیش باشد. گفت: باز چون هشیار«7» شوی نه همان گدای باشی! گفت: اعاود السّکر لیعاودنی الغنی«8»، با سر مستی شوم تا توانگری با من آید. منافع خمر از اینکه معانی بود، و منافع میسر آن مالی که از آن جا جمع کنند و ببرند. وَ إِثمُهُما أَکبَرُ مِن نَفعِهِما، گفت: و لکن بزه‌اش بزرگتر است از سودش. مفسّران گفتند: اثم خمر آن بود که چون مست شود مردم را ایذا کند، و اثم قمار آن بود که مال مردمان«9» به ناحق ببرد. ربیع و ضحّاک گفتند «منافع» پیش تحریم بود، و «إثم» پس از تحریم، و ---------------------------------- - (1). مج به، وز ببر. (2). اساس: نیست، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس: عدّة، با توجّه به مج تصحیح شد. (4). همه نسخه بدلها: گوید. (5). اساس: با خطی متفاوت از متن نوشته «گفت ایّها الامیر»، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها تصحیح شد. (6). اساس: با خطی متفاوت از متن «بدهم»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مج، وز: هشیاری. (8). اساس: با خطی متفاوت از متن «یعنی»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مج، فق: مردم. صفحه : 216 بر اینکه قول مراد به «إثم» عقوبت و وبال قیامت باشد بر جمله. حق تعالی باز نمود که: در اینکه هر دو سود و زیان هست، و زیان بیش از سود است، و اگر هیچ زیان نبودی جز آفت عقل بس بودی. و آن ابیات که إبن طباطبا العلوی‌ّ گوید، ابیاتی جامع است مذمّت«1» آن را که اختیار بی عقلی کند، و هی: سألت عن السّکران ما وزن عقله و احمق ما یلقی اذا ما تعاقلا تراه اذا استرخت قواه لسکره یزاول أمرا لم یزل عنه زائلا یری العجز منه قوّة مستفادة و لو أنّه لا قی کمیّا لقاتلا یحارب اعلاه أسافله فإن اراد استواء فی القیام تمایلا فإن قلت قل لا قال من سکره نعم فإن قلت نصحا قل نعم قال لا و لا إذا اخذت منه المدام رأیته کذی الجدّ فی بعض الامور تهازلا ذکیّا بلیدا ساهیا متفکّرا کحیران مبهوت تذکّر ما خلا إذا ما اقتضاه الهم‌ّ فی السّکردینه رأیت غریم الهم‌ّ ثم‌ّ مماطلا لدیه کنوز من أمانی‌ّ نفسه فمهما یرد منها غرورا تناولا و یتحف بالتّقبیل کل‌ّ مسائل و إن لم یکن فی النّاس خلّا مواصلا و دیگری گوید در اینکه معنی: إخاءهم ما دارت الکأس بینهم فإن غبت عنهم ساعة فذمیم و کلّهم یلقاک«2» بالبشر کاذبا و کلّهم رث‌ّ الوصال سووم«3» فهذا ثنائی لم اقل بجهالة و لکنّنی بالفاسقین علیم و دیگری گوید«4»: ترکت النّبیذ و شرّابه و صرت خدینا«5» لمن عابه شراب«6» یضل‌ّ سبیل الهدی و یفتح للشّر أبوابه«7» ---------------------------------- - (1). مج، آج، لب، فق: مذهب. (2). همه نسخه بدلها: تلقاک. [.....] (3). آج: ذمیم. (4). همه نسخه بدلها: و هم در اینکه معنی گفت. (5). مج: حذینا. (6). اساس: شرابا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مج، وز: اثوابه. صفحه : 217 و دیگری گوید: ترکت النّبیذ لشرّابه«1» و اقبلت أشرب عذبا نقاخا شراب النّبیّین و المرسلین و من لا یرید الشّراب الطّباخا [182- ر] [رأیت] [اشاره]«2» النّبیذ یذل‌ّ العزیز و یزداد فیه العمی«3» و انتفاخا و یورث شرّابه سوءة و یکسو التّقی‌ّ النّقی‌ّ انسباخا«4» [و یترک] [اشاره]«5» القلب«6» بورا خلاء کما ترک الزّارعون السّباخا فإن کان ذا جائزا للشّباب فما العذر فیه إذا المرء شاخا و فیه ایضا: شربنا من الرّازی‌ّ حتّی کأنّما ملوک حوت ما بین هیت الی مصر فلمّا تجلّی السّکر عنّا رأیتنا تجلّی الغنا عنّا و عدنا الی الفقر و فیه ایضا: لحی اللّه اصحاب النّبیذ فما لهم اذا فقدوا الصّهباء عهد و لا عقد موّدتهم ما دامت الکأس تحتشی فإن عاق عنها«7» عایق بطل الودّ قوله: وَ یَسئَلُونَک‌َ ما ذا یُنفِقُون‌َ، سبب نزولش آن بود که رسول- علیه السّلام- ایشان را بر صدقه حثّه«8» کردی، گفتند: یا رسول اللّه: ما را بیان کن تا چه دهیم! و چند دهیم! و به که دهیم! خدای تعالی آیت فرستاد: می‌پرسند تو را ای محمّد که چه نفقه کنند! «ما» استفهامیّه است. قُل‌ِ العَفوَ، ابو عمرو«9» و حسن بصری و قتاده و إبن ابی اسحق به رفع خواندند علی معنی الّذی ینفقونه هو العفو، و مثال اینکه قراءت قوله تعالی: ---------------------------------- - (1). آج: و شرابه. (5- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). همه نسخه بدلها بجز مج: فیه غمی، مج: فیه عمی. (4). مج، وز، اتساخا، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اتاخا. (6). دب: و نزل القلب، لب: و ینزل القلب، چاپ شعرانی (2/ 195): و یترک للقلب. (7). همه نسخه بدلها: عنهم. (8). آج: حث. (9). همه نسخه بدلها: ابو عمر. صفحه : 218 وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم ما ذا أَنزَل‌َ رَبُّکُم قالُوا أَساطِیرُ الأَوَّلِین‌َ«1» [رفع او] [اشاره]«2» در هر دو جایگاه بر خبر ابتدای«3» محذوف است، و دیگران به نصب خواندند بر تقدیر: قل انفقوا العفو، و مثالش قوله تعالی: [وَ قِیل‌َ] [اشاره]«4» حَتّی عَفَوا«10» ...، ای کثروا. و قال- علیه السّلام: احفوا الشّوارب و اعفوا اللّحی، ای کثّروها ، گفت: شارب نیک بگیرید یعنی سلبت، و محاسن رها کنید تا بسیار شود، قال الشّاعر: و لکنّا یعض‌ّ السّیف لا بأسوق عافیات الشّحم کوم ای کثیرات الشّحم. و «عفو» نیز کاری بود آسان که گفتیم، و عرب گویند«11» ---------------------------------- - (1). سوره نحل (16) آیه 24. [.....] (7- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مبتدای. (4). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به قرآن مجید افزوده شد. (5). سوره نحل (16) آیه 30، همه نسخه بدلها: و اذا قیل لهم ماذا انزل ربّکم قالوا خیرا. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر اینکه. (8). همه نسخه بدلها: عبد اللّه عبّاس العفو مراد آن است. (9). همه نسخه بدلها: بصدقه. (10). سوره اعراف (7) آیه 95. (11). همه نسخه بدلها: گوید، که بر متن مرجّح است. صفحه : 219 خذما عفا، ای ما اتاک سهلا. جابر روایت کند که: مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ هذه بیضة ذهب أصبتها من بعض المعادن لا أملک غیرها ارید ان أجعلها صدقة للّه، گفت: مردی شکل خایه«1» زرّین بیاورد پیش رسول- علیه السّلام- و گفت: یا رسول اللّه؟ به خدا«2» که من جز اینکه ندارم و می‌خواهم که«3» صدقه کنم برای خدا. رسول- علیه السّلام- رو از او بگردانید، او به دگر جانب آمد و اینکه بگفت. رسول- علیه السّلام- رو بگردانید«4»، با دگر جانب آمد و«5» بگفت: رسول- علیه السّلام- از او به خشم آمد«6»، از دست او بستد و بینداخت، چنان که اگر بر او آمدی عضوی تباه کردی از او، و گفت: چون می«7» گویی که هم اینکه دارم صدقه را چه خواهی کردن! آنگهی گفت: یکی از شما می‌آید و جمله مال [281- پ] صدقه می‌کند، آنگه به درها می‌گردد و سؤال می‌کند، 8» أفضل الصدقة ما کان عن« ظهر غنی، و لیبدأ احدکم بمن یعول ، فاضلتر صدقه آن بود که از سر توانگری باشد، و یکی از شما باید که ابتدا به عیال خود کند. کلبی گفت: بعد نزول اینکه آیت کسی آن چنان نکرد، چون کسی را چیزی بودی و خواستی که از آن صدقه‌ای کند قوت خود و قوت عیال از آن جا برداشتی، و آنچه فضله بودی صدقه کردی، و اگر مرد اهل حرفت بودی، یک روزه نفقه برداشتی از آن جا و باقی صرف کردی«9». آیت زکات بیامد، اینکه آیت منسوخ شد اعنی حکمش علی قول الکلبی‌ّ. و اولیتر آن بود که نگویند که آیت منسوخ است، برای آن که جمع از میان اینکه آیت و«10» آیت زکات ممکن است. کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ، زجّاج گفت: برای آن «کذلک» گفت و خطاب با جماعتی است، که معنی جماعت قبیل«11» بود و آن موحّد اللّفظ و مذکّر است. بهری دیگر ---------------------------------- - (1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر مرعی. (2). همه نسخه بدلها: به خدای عز و جل‌ّ. (3). همه نسخه بدلها: می‌خواهم تا اینکه. (4). مب، روی از او فرا بگردانید. (5). دب اینکه سخن. [.....] (6). مب: در خشم شد. (7). همه نسخه بدلها: همی. (8). همه نسخه بدلها: علی. (9). همه نسخه بدلها چون. (10). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر میان. (11). همه نسخه بدلها بجز دب: قبیله. صفحه : 220 گفتند: برای آن موحّد گفت که خطاب با رسول است- علیه السّلام- و مراد او و امّت، «کذلک» خطاب با او، و «لکم» خطاب با او و امّت اوست. همچنین خدای تعالی بیان کند برای شما آیتها را، لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون‌َ فِی«1»وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الیَتامی«7»، عبد اللّه عبّاس به روایت عطیّه و ضحّاک و سدّی گفتند: سبب نزول آیات آن بود که عرب در جاهلیّت کار یتیم عظیم داشتندی، و مال او از مال خود دور داشتندی، و با او مؤاکله و مخالطه نکردندی، و اگر او را چهار پای بودی کس بر او ننشستی«8»، و اگر خدمتکاری بودی کس او را خدمت نفرمودی و متشئّم بودندی از آن، چون اسلام آمد از رسول- علیه السّلام- پرسیدند حدیث یتیمان. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الیَتامی، و می‌پرسند ای محمّد تو را از یتیمان. قُل إِصلاح‌ٌ لَهُم خَیرٌ، بگو که اصلاح کار ایشان به حسب مصلحت بهتر بود شما را. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها أمر. (2). اساس: لعلّهم، با توجّه به مج تصحیح شد. (3). همه نسخه بدلها لعلّکم. (4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و ترجمه عبارت افزوده شد. (5). مج، وز، آج، لب، فق: کنی بدانی. (6). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر سرای. (7). همه نسخه بدلها الایة. (8). همه نسخه بدلها بجز دب: بر ننشستی. [.....] صفحه : 221 قتاده و ربیع و سعید جبیر از عبد اللّه عبّاس گفتند: چون خدای تعالی در باب یتیم«1» و مال او تشدید فرمود و آیات فرستاد من قوله: وَ لا تَقرَبُوا مال‌َ الیَتِیم‌ِ إِلّا بِالَّتِی هِی‌َ أَحسَن‌ُ«2» ...، و [قوله: ان‌ّ] [اشاره]«3»: الَّذِین‌َ یَأکُلُون‌َ أَموال‌َ الیَتامی ظُلماً«4» ...، مردم بترسیدند یتیمان را از خویشتن دور کردند، و مالهای ایشان را از مال خود دور داشتند، و طعام ایشان از طعام خود [282- ر] جدا کردند«5» و با ایشان اختلاط نکردند تا اگر از طعام یتیم که روز را ساخته بودندی چیزی بماندی کس بنخوردی و بر نگرفتی«6» تا عوضی دادی آن را تا«7» تباه شدی، و اینکه کار بر ایشان سخت شد. بنزدیک رسول- علیه السّلام- آمدند و از او بپرسیدند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و رسول را فرمود که بگو«8»: إِصلاح‌ٌ لَهُم خَیرٌ، اگر شما اینکه برای خیر می‌کنی اصلاح کار ایشان شما را بهتر بود، و اصلاح مال ایشان بی طمعی و اجرتی و خیانتی و اخذ عوضی مزد در آن بیشتر باشد شما را، و اگر مصلحت در آن بود که با ایشان اختلاط کنید روا بود که ایشان برادران شمااند در دین، در طعام و شراب و دواب‌ّ و مواشی و اسباب به یک جای اگر مصلحت دانی، و اگر مال ایشان را به حفظ و تجارت و عمارت به بر آری و از آن عوضی و اجرت مثلی برداری هم [روا] [اشاره]«9» بود. فَإِخوانُکُم، ای فهم اخوانکم، ایشان برادران شمااند. و در شاذّ ابو مجلذ خواند: فاخوانکم، به نصب علی تقدیر: فا [خوانکم] [اشاره]«10» تخالطون، یعنی ایشان را جاری مجرای برادران داری، و آن که با مال برادر کنی از وجوه صلاح با مال ایشان همان کنی. [ابو عبید«11» گفت] [اشاره]«12»: اینکه آیت دلیل آن است که مسافران«13» چون همسفره باشند، ایشان را روا بود که طعام و شرابشان«14» به یک جای باشد، و زیادت و نقصانی که آن ---------------------------------- - (12- 10- 1). همه نسخه بدلها: یتیمان. (2). سوره انعام (6) آیه 152. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره نساء (4) آیه 10. (5). مج، وز، آج، لب، فق: دور داشتند، دب: دور کردند. (6). دب: بر نگرفتندی. (7). همه نسخه بدلها بجز لب، مب: یا . (8). همه نسخه بدلها بجز دب که. (9). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مب، مر: ابو عبیده. (13). همه نسخه بدلها را. (14). همه نسخه بدلها بجز دب: شراب ایشان، دب: شراب و طعام ایشان. صفحه : 222 جا بود بطیبة النّفس باکی نبود از آن، برای آن که چون در حق‌ّ یتیم خدای تعالی رخصت داد، در حق‌ّ بالغان اولیتر که رخصت باشد. آنگه گفت: وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ المُفسِدَ مِن‌َ المُصلِح‌ِ، و خدای تعالی مفسد را از مصلح بازداند که کیست، که غرض او از«1» مخالطت اصلاح است، و کیست که غرض او فساد است، باشد که آن کس که مخالطت نکند، او افساد و تلف ما ایشان کند، و باشد که آن کس که مخالطت کند غرض او صلاح باشد تا مال ایشان محفوظ باشد و برایشان تباه نشود. وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَأَعنَتَکُم، و اگر خدای تعالی خواستی کار بر شما سخت کردی، و شما را رخصت ندادی در مخالطت ایشان. عبد اللّه عبّاس گفت: معنی آن است که حکم کردی به إثم و حرج شما به تصرّف«2» در مال ایشان. و اصل «عنت» سختی و مشقّت بود، یقال: عقبة عنوت، ای شاقّه کؤود«3». زجّاج گفت: «عنت» آن بود که پای شتر شکسته شود، باز بندند دگر باره شکسته شود چنان که بنتواند رفتن، قطامی‌ّ گفت: فلا هم صالحوا من یبتغی عنتی و لا هم کرّر و الخیر الّذی فعلوا إِن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ، که خدای تعالی عزیز است، کس دست زبر فرمان او نیارد آوردن به قهر چون تکلیفی شاق‌ّ کند، و حکیم است اگر اینکه کند و اگر بخلاف بحکمت«4» کند. وَ لا تَنکِحُوا المُشرِکات‌ِ حَتّی یُؤمِن‌َّ«5»، آیت در شأن مرثد بن ابی مرثد آمد، و مقاتل گفت: ابو مرثد الغنوی‌ّ و نامش ایمن بود، و عطا گفت: هو ابو مرثد بن کنّاز بن الحصین«6»- و او مردی بود شجاع و قوی. رسول- علیه السّلام- او را به مکّه فرستاد تا جماعتی مسلمانان را که آن جا بودند«7» بیارد پنهان. چون به مکّه آمد زنی مشرکه نام او عناق در جاهلیّت دوست او بود، بشنید که او آمده است، برخاست و بنزدیک او آمد و ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز دب آن. (2). اساس: متضع، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (3). مج، وز: کود، آج: اکود. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: اگر خلاف اینکه. (5). همه نسخه بدلها الایة. (6). اساس و همه نسخه بدلها: ابو مرثد بن کنان بن الحصین، با توجه به مآخذ مربوط به اعلام تصحیح شد. (7). همه نسخه بدلها بجز دب ایشان را. صفحه : 223 گفت: یا مرثد؟ بیای تا ساعتی به خلوت بنشینیم. مرد گفت: و ویحک یا عناق«1» ان‌ّ الاسلام قد حال بیننا و بین ذلک، اسلام آمد [282- پ] و منع کرد از چنین چیزها. گفت: پس ممکن باشد که مرا به زنی کنی! گفت: بلی، و لکن پس از آن که دستوری با رسول برم. او را موافق نیامد که«2» دانست که رسول- علیه السّلام- دستوری ندهد، بر او تشنیع کرد و مشرکان را به سر او آورد تا او را بزدند، و او از دست ایشان بجست و پنهان شد. چون فرصت یافت کاری که داشت در مکّه بگزارد«3» و با نزدیک رسول آمد گفت: یا رسول اللّه؟ زنی مشرکه می‌خواهد تا به زن من باشد«4»، روا بود یا نه! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ لا تَنکِحُوا المُشرِکات‌ِ حَتّی یُؤمِن‌َّ، با مشرکات«5» مناکحت مکنید تا آنگه که ایمان آرند. مفضّل گفت: اصل نکاح جماع بود، پس به کثرت استعمال در عقد نیز استعمال کردند، و گفت: از اسماء منقوله است که نقل من الجماع الی العقد کالغائط و غیر ذلک. و درست آن است که از اسماء مشترکه است، کالجون و القرء«6» و الشّفق، و در هر دو معنی حقیقت است برای آن که در هر دو مستعمل است بر یک حد، و ظاهر استعمال دلیل حقیقت کند الّا که مانعی باشد، و دلیل بر آن که چنین است آیت«7» است، و اجماع امّت بر آن که [نکاح با مشرکات] [اشاره]«8» حرام است عقدا و طیا. وَ لَأَمَةٌ مُؤمِنَةٌ خَیرٌ مِن مُشرِکَةٍ حرة وَ لَو أَعجَبَتکُم بجمالها، گفت: پرستاری مؤمنه«9» بهتر بود از زنی آزاد مشرکه، و اگر چه به عجب آرد شما را به جمال و مال، یعنی جمال و مال او از حدّ عادت به حدّ تعجّب شده باشد. مفسّران گفتند: آیت در شأن خنساء آمد، و او کنیزکی سیاه بود از آن حذیفه یمان. گفت: یا خنساء؟ ذکرت فی الملاء الاعلی مع سوادک و دمامتک، گفت: ---------------------------------- - (1). اساس: با خطی متفاوت از متن نوشته «بالاعناق»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مب: به آن که. (3). مب: بگذاشت. (4). مب، مر: تا زن من شود. (5). مب، مر: مشرکان. (6). مج، وز، دب، آج، لب،: و القروء. (7). دب: اینکه آیت: دیگر نسخه بدلها بجز وز: اینکه. (8). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها: مؤمن. [.....] صفحه : 224 خدای تعالی تو را با سیاهی و زشت رویی«1» یاد کرد در ملاء اعلی، و در شأن تو آیتی فرستاد، پس حذیفه او را آزاد کرد و به زنی کرد. سدّی گفت: آیت در عبد اللّه رواحه آمد، که او پرستاری سیاه داشت، بر او خشم گرفت و او را بزد و بیرون کرد، آنگه بترسید و پشیمان شد. بیامد و رسول را- علیه السّلام- خبر داد رسول- علیه السّلام- گفت: چگونه کسی است اینکه پرستار! گفت: شهادتین می‌گوید و نماز می‌کند، و روزه می‌دارد، و وضو و آب دست به جای می‌آرد. رسول- علیه السّلام- گفت: هی مؤمنة، اینکه کنیزک مؤمنه است. عبد اللّه رواحه گفت: به آن خدایی که تو را به حق به خلقان فرستاد که آزادش بکنم و به زنی کنم«2»، و آنچه گفت بکرد. جماعتی مردم«3» طعنه زدند و گفتند: پرستاری سیاه را به زنی کرده‌ای، و زنی آزاد مشرکه را بر او عرض کردند«4» و ایشان رغبت کردندی در نکاح مشرکات برای آن که تا باشد که ایمان آرند«5». خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و نکاح مشرکات حرام کرد، قوله: وَ لا تُنکِحُوا المُشرِکِین‌َ حَتّی یُؤمِنُوا، و دختر به مرد مشرک مدهید تا«6» ایمان آرد. از هر دو طرف نهی کرد، هم خواستن و هم دادن، در«7» جمله مناکحت با ایشان حرام است. وَ لَعَبدٌ مُؤمِن‌ٌ خَیرٌ مِن مُشرِک‌ٍ، و بنده مؤمن به باشد از آزادی مشرک، و اگر چه شما را به عجب آرد به مال و جمال و حسن حال. حسن بصری و قتاده روایت کنند«8» از انس مالک که: یک روز رسول- صلّی اللّه علیه و علی آله- نشسته بود، اعرابیی در آمد و سلام کرد و گفت: یا رسول اللّه؟ أیمنع سوادی و دمامة وجهی من دخول الجنّة! گفت: سیاهی من و زشت روی‌ام مرا منع نکند«9» از آن که به بهشت روم«10»! گفت: نه، مادام تا از خدای بترسی و به رسول او ایمان داری گفت: یا رسول اللّه [283- ر] [اشاره]؟ به آن خدای که تو را شرف نبوّت داد که ---------------------------------- - (1). مج، وز، لب، فق، مر: رویت، دب: زشتی رویت، آج: روییت. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب او را. (3). مج، وز، آج، لب، فق، مر: مردمان. (4). همه نسخه بدلها: عرضه کردند. (5). اساس: آرد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها آنگه که. (7). همه نسخه بدلها: بر. (8). اساس، مج، وز: کند، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: کند. (10). همه نسخه بدلها بجز آج، لب، مب: شوم. صفحه : 225 من پیش از اینکه به هشت ماه ایمان آورده‌ام، و اقرار داده که: خدای تعالی یکی است، و تو رسول اویی به حق. رسول- علیه السّلام- گفت: انت من القوم لک ما لهم و علیک ما علیهم، گفت تو از اینانی آنچه ایشان را بود تو را بود، و آنچه بر ایشان بود بر تو بود، گفت: پس برای چیست که من خطبت کردم با هر یک از اینان که حاضراند کس اجابت نکرد مرا، و هیچ منع نمی‌دانم جز دمامت وجه«1» و سواد لون«2»، و الّا من در میان قوم خود حسبی دارم از بنی سلیم، و پدران من معروفانند، و لکن غلبنی«3» سواد أخوالی، و لکن«4» غلبه کرده است بر من سواد خالیانم. رسول- علیه السّلام- گفت: عمرو بن وهب حاضر است! و او مردی بود از ثقیف، و در«5» صعوبت جانبی و انفه‌ای«6» بود. گفتند نه یا رسول اللّه، اعرابی را گفت: تو خانه او دانی! گفت: دانم، گفت: به خانه او رو و در بزن زدنی برفق«7»، و چون در سرای شوی سلام کن و بگوی که: رسول- علیه السّلام- دختر تو را به من داد- و او دختری داشت ذات جمال و عقل و عفاف. بیامد و در بزد و در بگشاد«8» چون سواد و دمامت او دیدند، کاره شدند و اظهار کراهت کردند. او گفت: رسول- علیه السّلام- دختر تو را به من داد، او را زجر کردند [و رد کرد«9»] [اشاره]«10» ردّی قبیح. مرد برخاست و بیرون آمد«11»، دختر گفت: یا پدر؟ برو و اینکه حال بدان، اگر پیغامبر- علیه السّلام- مرا به او داده است، من راضی‌ام [به آنچه رسول] [اشاره]«12» خدای کرد. مرد بر اثر او بیرون آمد، او با پیش رسول رفته بود و شکایت کرده«13»، مرد در پیش رسول آمد، رسول- علیه السّلام- گفت: [ یا هذا] [اشاره]«14» تویی که رسول مرا رد کردی و زجر ---------------------------------- - (1). مج: دمامة الوجوه، دیگر نسخه بدلها: دمامة الوجه. (2). همه نسخه بدلها: سود اللّون. (3). مج، وز: غلبتی. (4). همه نسخه بدلها: و الّا آن که. [.....] (5). همه نسخه بدلها او. (6). همه نسخه بدلها بجز وز: انفة. (7). لب، فق، مب، مر: بر وفق. (8). همه نسخه بدلها بجز آج، لب، فق بگشادند. (9). دب، آج، لب، فق، مر: کردند. (10). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج افزوده شد. (11). همه نسخه بدلها چون مرد بیرون آمد. (12). اساس: در قسمت نو نویس آورده است: «که او به حکم» که با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: کرد. (14). اساس: در قسمت نو نویس آورده است: «او را» که با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 226 کردی! گفت: یا رسول اللّه؟ کردم و بد کردم، و أنا استغفر اللّه، برای آن که مرد غریب بود، گمان بردم که«1» دروغ می‌گوید. اکنون یا رسول اللّه؟ حکم ما و خانه‌ها«2» و مالها و فرزندان ما تو راست، و من پناه با خدای می‌دهم، از خشم خدا و خشم رسول خدا. رسول- علیه السّلام- گفت: خیز ای اعرابی که من دختر او را به تو دادم و با خانه شو مرد گفت: یا رسول اللّه؟ من مردی غریبم و دست تنگم و شرم دارم دست تهی به خانه زن رفتن، رسول- علیه السّلام- گفت: نزد«3» سه کس از صحابه من رو و آنچه تو را باید از ایشان بستان، بر علی رو و بر عثمان و بر عبد الرّحمن عوف. او بر علی آمد، صد درم داد او را، و همچنین عبد الرّحمن عوف و عثمان«4». او درم بستد و به بازار آمد تا جامه و چیزی خرد که او را به کار آید، و به خانه باز شود، منادی رسول را دید که بر آمد و ندا کرد: یا خیل اللّه ارکبی و ابشری، برنشینی و بشارت است«5» شما را. مرد سر سوی آسمان کرد و گفت: بار خدایا؟ تو خداوند آسمان و زمینی و فرستنده محمّدی به نبوّت به خلقان، مرا رغبت«6» چنین می«7» باشد که اینکه درمها در سبیل تو و جهاد دشمنان تو و مساعدت رسول تو صرف کنم. آنگه آنچه جامه‌های«8» ابریشم و حریر خواست خریدن، اسبی خرید و تیغی و نیزه‌ای و سپری و دستار«9» بگرفت و سینه و شکم سخت ببست و لثام بر بینی«10» بست و سلاح بپوشید و بر اسپ نشست، و از او هیچ پیدا نبود مگر چشمهایش«11». بیامد و در میان مهاجر بایستاد. هر کس«12» می‌گفت: اینکه سوار کیست«13»! کس او را نمی‌شناخت، گفتند«14»: رها کنی، همانا مردی باشد از عرب آمده تا معالم دین بداند، اکنون ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز دب، مر مرد. (2). اساس: خانها/ خانه‌ها، مج، وز، دب: جانها. (3). همه نسخه بدلها: بر. (4). همه نسخه بدلها: عثمان و عبد الرّحمن عوف. [.....] (5). همه نسخه بدلها: بشارت باد. (6). مج: رغبت کن. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). اساس و دیگر نسخه بدلها: جامهای/ جامه‌های. (9). فق: دستاری. (10). همه نسخه بدلها: بر روی. (11). مب، مر: چشمانش. (12). اساس: با خطی متفاوت از متن «یکی»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). مب و. (14). مج: گفت. صفحه : 227 می‌خواهد [تا] [اشاره]«1» با ما مساعدت کند. چون رسول- علیه السّلام- بر آمد، گفت: اینکه سوار کیست! گفتند: یا رسول اللّه؟ ما نمی‌دانیم، از عرب است. [بر جمله] [اشاره]«2» چون به کارزارگاه«3» در شدند، او حمله می‌برد و از پیش و پس به نیزه و تیغ کارزار«4» می‌کرد، در میانه آستین [از او پاره] [اشاره]«5» باز کرد«6». چون رسول- علیه السّلام- سواد بازوی او بدید، [283- پ] گفت: سعد است! [مرد] [اشاره]«7» گفت: آری؟ تن و جان من فدای تو باد، گفت: سعد جدّک، بختت نیک باد. آنگه کارزار«8» می‌کرد به تیغ و نیزه تا آن که کش بیفگندند«9». رسول را گفتند: یا رسول اللّه؟ سعد را بیفگندند. رسول- علیه السّلام- به بالین او آمد و سرش«10» بر کنار گرفت و گرد از روی او می‌سترد به جامه خود، و می‌گفت: ما اطیب ریحک و احسن وجهک و أحبک الی الله ، چه خوش است بوی تو«11»، چه نیکوست روی تو، و چه دوست دارد خدای تو را. و بگریست آنگه باز خندید و روی بگردانید و گفت: 12» ورد الحوض برب‌ّ« الکعبة ، به کنار حوض فراز آمد. ابو امامه گفت: یا رسول اللّه؟ حوض چیست! گفت: حوضی است که خدای تعالی مرا داده است، عرض او از میان صنعا الی بصری، کناره‌های او مکلّل به درّ و یاقوت، به عدد ستاره«13» آسمان، بر کنار او اناء است از شیر سپیدتر است و از انگبین شیرینتر. هر که از او شربتی«14» باز خورد هرگز تشنه نشود. صحابه گفتند: یا رسول اللّه؟ چرا بگریستی! بعد از آن«15» بخندیدی! و پس روی بگردانیدی! گفت: بلی، امّا گریه برای مفارقت سعد بود، و امّا خنده«16» از بشاشت بود ---------------------------------- - (7- 5- 1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). اساس و مب ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8- 3). دب، آج، فق، مر: کارزار، لب: کالزار. (4). لب: کالزار. [.....] (6). آج، لب، فق: آستین از بازو باز کرد. (9). مب، مر: کسی او را بیفگند. (10). همه نسخه بدلها: سر او. (11). همه نسخه بدلها و. (12). همه نسخه بدلها بجز مب: و رب. (13). فق: ستارگان. (14). مج: شربه، وز: شربه‌ای. (15). مج، وز، دب، آج، لب، فق: و پس، مب، مر: و باز. (16). همه نسخه بدلها من. صفحه : 228 و خرّمی من به منزلت«1» او نزد«2» خدای تعالی و کرامت او بر خدای. و امّا آن که روی بگردانیدم برای آن بود که حور العین را دیدم جامه‌ها از ساق بر گرفته و می‌شتافتند، یک بر سر یک می‌افتاد و مبادرت می‌کردند تا او را بر بودند، من روی بگردانیدم از شرم ایشان. آنگه فرمود تا اسپ و سلاح او بر گرفتند و به خانه زن او بردند«3» و گفت«4»: بگویی که اینکه میراث شوهر تو است، و خدای تعالی او را بهتر از تو بداد به بدل تو. پس جمله آن که بنده مؤمن از خواجه مشرک به باشد، برای آن که او اینکه جا بنده است آن جا سیّد باشد. و آن که اینکه جا خواجه است متکبّر و مترفّع از بندگی، آن جا از همه بندگان و اسیران ذلیلتر و بازمانده‌تر باشد. أُولئِک‌َ یَدعُون‌َ إِلَی النّارِ، ایشان با دوزخ دعوت می‌کنند، یعنی مشرکان، برای آن که ایشان با عمل اهل دوزخ می‌خوانند، بمثابت آن است که ایشان را با دوزخ می‌خوانند. وَ اللّه‌ُ یَدعُوا إِلَی الجَنَّةِ وَ المَغفِرَةِ بِإِذنِه‌ِ، و خدای تعالی شما را با بهشت و مغفرت و آمرزش می‌خواند به فرمان او. وَ یُبَیِّن‌ُ آیاتِه‌ِ لِلنّاس‌ِ، و بیان می‌کند آیتهای«5» خود را از اوامر و نواهی و احکام«6» و حلال و حرام و براهین و دلالات برای مردمان. لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُون‌َ، تا همانا اندیشه کنند و یاد گیرند و متّعظ شوند. قوله عزّ و علا«7»:

وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ المَحِیض‌ِ قُل هُوَ أَذی‌ً فَاعتَزِلُوا النِّساءَ فِی المَحِیض‌ِ وَ لا تَقرَبُوهُن‌َّ حَتّی یَطهُرن‌َ فَإِذا تَطَهَّرن‌َ فَأتُوهُن‌َّ مِن حَیث‌ُ أَمَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ التَّوّابِین‌َ وَ یُحِب‌ُّ المُتَطَهِّرِین‌َ (222) نِساؤُکُم حَرث‌ٌ لَکُم فَأتُوا حَرثَکُم أَنّی شِئتُم وَ قَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَنَّکُم مُلاقُوه‌ُ وَ بَشِّرِ المُؤمِنِین‌َ (223) وَ لا تَجعَلُوا اللّه‌َ عُرضَةً لِأَیمانِکُم أَن تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصلِحُوا بَین‌َ النّاس‌ِ وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (224) لا یُؤاخِذُکُم‌ُ اللّه‌ُ بِاللَّغوِ فِی أَیمانِکُم وَ لکِن یُؤاخِذُکُم بِما کَسَبَت قُلُوبُکُم وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ (225) لِلَّذِین‌َ یُؤلُون‌َ مِن نِسائِهِم تَرَبُّص‌ُ أَربَعَةِ أَشهُرٍ فَإِن فاؤُ فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (226) وَ إِن عَزَمُوا الطَّلاق‌َ فَإِن‌َّ اللّه‌َ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (227) وَ المُطَلَّقات‌ُ یَتَرَبَّصن‌َ بِأَنفُسِهِن‌َّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا یَحِل‌ُّ لَهُن‌َّ أَن یَکتُمن‌َ ما خَلَق‌َ اللّه‌ُ فِی أَرحامِهِن‌َّ إِن کُن‌َّ یُؤمِن‌َّ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ وَ بُعُولَتُهُن‌َّ أَحَق‌ُّ بِرَدِّهِن‌َّ فِی ذلِک‌َ إِن أَرادُوا إِصلاحاً وَ لَهُن‌َّ مِثل‌ُ الَّذِی عَلَیهِن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ وَ لِلرِّجال‌ِ عَلَیهِن‌َّ دَرَجَةٌ وَ اللّه‌ُ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ (228)

[و می‌پرسند تو را از عذر زنان، بگو که آن رنج است دور شوید از زنان در عذر«8» و پیرامن ایشان مشوید تا پاک شوند چون غسل کنند، پس به ایشان شوید از آن جا که فرمود شما را خدای، بدرستی که خدای ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: من المنزلة. (2). مج، وز، دب: او از، آج، لب، فق، مب، مر: او را از. (3). همه نسخه بدلها بجز دب: آوردند. (4). مج: گفتند. (5). همه نسخه بدلها: آیات. [.....] (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). مج، وز، دب، فق، مب، مر: قوله تعالی، آج، لب: قال اللّه تعالی. (8). وز، آج، لب، فق: حیض. صفحه : 229 دوست دارد توبه کنندگان«1» را و دوست دارد پاکیزگان«2» را] [اشاره]«3». [زنان شما کشتزار شمااند، پس بیایید به کشتزار خود آن جا که خواهید و در پیش افگنید برای خود و بترسید از خدا و بدانید که شما با پیش او شوید و مژده«4» ده مؤمنان را] [اشاره]«5». [و مکنید خدای را در معرض سوگندتان که نکویی کنید و پرهیزید«6» و نیکی کنید میان مردمان و خدای شنوا و داناست] [اشاره]«7». [284- ر] [نگیرد شما را خدای به بازی در سوگند شما، و لکن بگیرد شما را به آنچه اندوزد دلهای شما، و خدای آمرزگار و بردبار است] [اشاره]«8». [آنان را که دوری کنند به سوگند از«9» زنان«10» انتظار چهار ماه است اگر باز آیند، پس بدرستی که خدای آمرزگار و بخشاینده است] [اشاره]«11». [و اگر عزم کنند طلاق را، خدای شنوا و داناست] [اشاره]«12». [و زنان طلاق داده باز ایستند به خود سه«13» پاکی، و نباشد حلال ایشان را که پنهان کنند آنچه آفریده بود خدای در شکمهای«14» ایشان اگر ایمان دارند ---------------------------------- - (1). وز، آج، لب، فق: توبه کاران. (2). آج، لب، فق: پاکیزه کاران. (12- 11- 8- 7- 5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (4). وز: مزده. (6). وز: بپرهیزید، آج، لب، فق: بپرخیزید. (9). وز: سوگندان. (10). مج آنان زنان. با توجّه به وز و معنی آیه زاید می‌نماید. (13). مج: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (14). وز، آج، لب، فق: رحمهای. صفحه : 230 به خدای و روز باز پسین، و شوهران ایشان سزاوارتراند به باز آوردن ایشان در آن اگر خواهند نیک کردنی«1»، و ایشان راست مانند آن که بر ایشان است به نیکویی، و مردان را بر ایشان پایه‌ای هست، و خدای عزیز و داناست] [اشاره]«2». قوله تعالی: وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ المَحِیض‌ِ- الایة، سعید جبیر گفت«3» از عبد اللّه عبّاس که او گفت: ما رأیت قوما خیرا من اصحاب رسول اللّه ما سألوه الّا عن ثلاثة عشرة«4» مسئلة حتّی قبض، کلّهن فی القرآن، گفت: هیچ قوم را ندیدم بهتر از اصحاب رسول- علیه السّلام- در همه عمر او و ایشان، او را بیشتر از سیزده مسأله نپرسیدند، هر سیزده در قرآن هست: یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الأَهِلَّةِ«5» ...، یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الشَّهرِ الحَرام‌ِ«6» یَسئَلُونَک‌َ ما ذا یُنفِقُون‌َ«7» ...، یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الخَمرِ وَ المَیسِرِ«8» ...، وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الیَتامی«9» ...، وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ المَحِیض‌ِ«10» ...، یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ السّاعَةِ أَیّان‌َ مُرساها«11» ...، وَ إِذا سَأَلَک‌َ عِبادِی عَنِّی«12» ...، یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الأَنفال‌ِ«13» ...، وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الرُّوح‌ِ«14» ...، وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن ذِی القَرنَین‌ِ«15» ...، وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ الجِبال‌ِ«16». مفسّران گفتند: عرب را در جاهلیّت عادت چنان بود که چون زن را حیض پدید آمدی از او اجتناب کلّی کردندی، او را در خانه تنها بنشاندندی و با او مجالست و مؤاکلت و مشاربت نکردندی بر عادت مجوس. ---------------------------------- - (1). وز: نیک کردن، آج، فق: نیک کردی. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. [.....] (3). همه نسخه بدلها: گوید. (4). اساس: عشر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). سوره بقره (2) آیه 189، مب قوله تعالی. (6). سوره بقره (2) آیه 217، مب قوله تعالی. (7). سوره بقره (2) آیه 215، مب قوله تعالی. (8). سوره بقره (2) آیه 219، مب قوله تعالی. (9). سوره بقره (2) آیه 220، مب قوله تعالی. (10). سوره بقره (2) آیه 222، مب قوله تعالی. (11). سوره اعراف (7) آیه 187 و سوره نازعات (79) آیه 42. (12). سوره بقره (2) آیه 186، مب قوله تعالی. (13). سوره انفال (8) آیه 1، مب قوله تعالی. (14). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 85، مب قوله تعالی. (15). سوره کهف (18) آیه 83، مب قوله تعالی. (16). سوره طه (20) آیه 105، مب قوله تعالی. [.....] صفحه : 231 ابو الدّحداح«1» از رسول- علیه السّلام- پرسید که: و ما نصنع بالنّساء اذا حضن، چه فرمایی ما را در حق‌ّ زنان چون ایشان را«2» عذری پیدا شود! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ یَسئَلُونَک‌َ عَن‌ِ المَحِیض‌ِ. و «محیض» مصدر بود یقال«3». حاضت المرأة یحیض حیضا و محیضا کالسّیر و المسیر، و العیش و المعیش. و اصل «حیض» انفجار باشد، عرب گویند«4»: حاضت الشّجرة«5»، آن بود که چیزی از او بیاید بمانند خون و مانند آن، اینکه جا از درخت توت«6» باشد. قُل هُوَ أَذی‌ً، بگو که آن رنج است یعنی خون، و اینکه قول قتاده و سدّی است. و قیل: قذر، پلیدی است، و الأذی ما یکره و یغتم‌ّ«7» به، هر مکروهی را که از آن«8» دلتنگی آید آن را «اذی» گویند. فَاعتَزِلُوا النِّساءَ فِی المَحِیض‌ِ، دور باشی از زنان در حال حیض. و «اعتزال» دوری بود، قال اللّه تعالی حکایة عن ابرهیم- علیه السّلام: وَ أَعتَزِلُکُم وَ ما تَدعُون‌َ مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ«9» ...، و اینکه جماعت را برای آن معتزله خوانند که قتاده و عمرو بن عبید از شاگردان حسن بصری بودند، و مذهب حسن در فاسق آن بود که: فاسق منافق بود. پس از وفات حسن بصری مناظره‌ای رفت و اصل عطا را با عمرو بن عبید در اینکه مسأله. و واصل، ابطال اینکه مذهب بکرد، و «منزلت بین المنزلتین» اظهار کرد، و اوّل کسی که [در معتزله] [اشاره]«10» اظهار «منزلت بین المنزلتین» کرد واصل عطا بود. پس چون حجّت بر عمرو [بن] [اشاره]«11» عبید بایستاد، او گفت: الرّجوع الی الحق‌ّ خیر من التّمادی فی الباطل، با حق آمدن به [از] [اشاره]«12» آن باشد [216- پ] که بر باطل بایستادن«13»، و از مذهب حسن باز آمد«14». پس ایشان را برای آن که اعتزال کردند و دوری جستند از ---------------------------------- - (1). مب، بر: ابو الدّجاج. (2). مب حیفی و. (3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: یقول، دب: تقول. (4). همه نسخه بدلها: گوید. (5). مج، وز: السّمره، لب، فق، الثّمره، مب، مر: المرأه. (6). مج، وز، آج، لب: تود/ توت. (7). مب: یغم‌ّ، مج، وز، لب: تعتم. (8). همه نسخه بدلها: از او. (9). سوره مریم (19) آیه 48. (12- 11- 10). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). اساس: در قسمت نویس «بایستادند»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). اساس: در قسمت نویس «باز آمدند»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 232 مذهب حسن«1» معتزلی خواندند و گفتند: برای آن که از حلقه قتاده دور شدند و کناره‌ای«2» گرفتند. قتاده چون ذکر ایشان کردی، گفتی: ما فعلت المعتزلة. اکنون بدان که: «حیض» خونی باشد سیاه و گرم، با دفع و آگاهی جدا شود. و «استحاضه» خونی باشد سرد و زرد فام، اینکه فرق است از روی ظاهر. و حایض را احکامی باشد که گفته شود و مستحاضه به حکم طاهر«3» باشد هر گه که شرط آن به جا آرد. امّا آن حکم که به«4» حیض تعلّق دارد، بعضی واجب بود و بعضی حرام و بعضی مکروه. آنچه محرّمات و واجبات است نمازش واجب نبود، بل«5» درست نیاید از او، و روزه‌یش درست نباشد، و در مسجدها شدنش«6» حرام بود، و اعتکافش درست نباشد، و طوافش درست نباشد، و قراءت عزایمش حرام باشد، و دست بر قرآن نهادنش حرام باشد، و بر شوهرش مقاربت کردن با او حرام باشد، و اگر کند بقصد، کفّارتش واجب بود، در اوّل حال دیناری و در میانه نیم دینار، و در آخرش دانگی و نیم. و تعزیر بر او واجب باشد، و غسل و وضو بر او«7» درست نباشد در ایّام حیض بر وجه رفع حدث. و چون خون منقطع شود غسلش واجب باشد، و طلاقش درست نباشد در ایّام حیض، و قضای روزه‌یش واجب باشد، و قضای نمازش واجب نبود. و مکروهات: قرآن خواندن«8» آنچه جز عزایم است مکروه بود او را، و مصحف بر گرفتن و دست بر حواشی«9» نهادن، و خضاب کردن و اقل‌ّ ایّام حیض سه روز بود، و بیشترش ده روز، و آنچه«10» میانه اینکه باشد به حسب عادت. و حایض [285- ر] بر دو ضرب باشد: یا مبتداء بود یا نبود. اگر مبتدأ بود، او را ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر ایشان را. (2). همه نسخه بدلها: کناره. [.....] (3). مب: مستحاضه خونی طاهر. (4). همه نسخه بدلها: و بیست حکم به، که بر اساس مرجّح می‌نماید. (5). مب، مر: یا . (6). آج، لب، فق، مب، مر: و در مسجد شدن او. (7). همه نسخه بدلها بجز دب: از او. (8). مب، مر و. (9). مر مصحف. (10). اساس: در، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 233 چهار حالت باشد: یکی آن که تمیز داند«1» و فرق از میان اینکه خونها که حیض و استحاضه بود بر آن کار باید کردن. دوم آن که: تمیز نداند و مشتبه شود بر او، بر عادت زنانی که خویش«2» او باشند کار کند. سیم«3» آن که: خویش ندارد، بر عادت زنانی که بر سن‌ّ او باشند کار کند. چهارم آن که: نه خویشان دارد«4» و نه همسالان. از ماه اوّل سه روز نماز رها کند، و از ماه دوم ده روز که اینکه اکثر حیض است و آن اقل‌ّ، یا نه، از هر ماهی هفت روز نماز دست بدارد، مخیّر است او از میان اینکه هر دو. و آن که مبتدأ نباشد او را نیز چهار حال است: یکی آن که او را عادتی باشد بی تمییز بر آن کار کند. دوم آن که: او را عادت باشد و تمییز باشد«5» بر عادت کار کند. سیّم«6» آن که: او را تمییز باشد بی‌عادت، بر تمییز«7» کار کند. چهارم آن که: او را عادت و تمییز«8» نباشد از هر ماه هفت روز نماز نکند، اینکه جمله مذهب ماست، و مذهب ابو حنیفه و اهل عراق در اقل‌ّ و اکثر ایّام حیض موافق مذهب ماست. و همچنین مذهب حسن بصری هم اینکه است. و مذهب شافعی و اهل مدینه آن است که: اقل‌ّ حیض شبانروزی بود و بیشترش پانزده روز. و بعضی فقها را مذهب آن است که: آن را حدّی محدود نیست، مادام تا خون بیند حایض باشد، نماز نکند. و اقل‌ّ طهر ده روز بود، و جمله فقها خلاف کردند، گفتند: پانزده روز باشد و در آن حکمهای بیست‌گانه‌ای، در بیشتر مسائل شافعی موافقت کرد ما را. و مالک [285- پ] خلاف کرد در قراءت قرآن، گفت: اگر مدّت دراز شود و ترسد از فراموشی روا بود که خواند، امّا دخول المساجد، و مس‌ّ المصحف، و کتابة القرآن، و اعتکاف، و طواف، و نماز، و روزه، و وجوب قضای روزه دون نماز، شافعی و بیشتر فقها موافقت کردند. امّا در کفّارت و طی حایض در اوّل دیناری، و«9» میانه نیم دینار، و آخر دانگی ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نداند. (2). همه نسخه بدلها: خویشان. (6- 3). مج، وز: سه‌ام. (4). همه نسخه بدلها: خویشان باشند او را. (5). اساس: نباشد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8- 7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تمیز. [.....] (9). همه نسخه بدلها بجز دب: و در. صفحه : 234 نیم«1»: شافعی را در او دو قول است: در قول اوّل همچنین گفت، در اوّل و وسط و در آخر حیض گفت: بر او استغفار باشد، و مذهب اوزاعی و احمد و اسحاق هم چنین است، و شافعی در جدید گفت«2»: بر او کفّارت نباشد در هیچ حال، بر او توبت باشد بس، و اینکه مذهب ابو حنیفه است و اصحابش و مالک و ثوری. ملامست مرد زن حایض را از بالای ناف تا به سر، و از زیر زانو تا به قدم مباح است، و در او خلاف نیست میان فقها. امّا از ناف تا به زانو ملامست آن روا بود و اجتناب فاضلتر، و اینکه مذهب مالک است و اسحاق و محمّد بن الحسن. و مذهب شافعی و اصحابش و ابو حنیفه و ابو یوسف آن است که: حرام باشد. چون خون منقطع شود و شوهرش را روا باشد که نزدیکی کند بعد غسل الفرج، سواء اگر به اقل‌ّ ایّام پاک شده باشد و اگر«3» به اکثر، و اگر چه غسل نکرده باشد. و مذهب ابو حنیفه [286- ر] آن است که: اگر به ده روز پاک شده باشد روا بود، و اگر زیر ده روز باشد روا نبود الّا پس«4» غسل یا تیمّم، و نماز، اگر وقت نماز در آید و نماز نکند«5» روا بود و طی او شوهر را. و مذهب شافعی آن است که: تا یک نماز نکند«6» با استباحت آن طهارت«7» و دخول وقت، روا نبود شوهرش را وطی او. استمرار عادت به دو بار باشد پیاپی که حیض بیند در روزی معیّن، و اینکه مذهب ابو حنیفه و بعضی اصحاب شافعی است و مروزی و اوزاعی. سریج«8» گفت که«9»: عادت به یک بار ثابت شود. وَ لا تَقرَبُوهُن‌َّ، یقال: قربته أقربه قربانا، و قربت منه أقرب قربا. و «قربت» کنایت است در آیت از جماع، و معنی آن است که: پیرامن ایشان مگردی در ایّام حیض، حَتّی یَطهُرن‌َ، تا آنگه که پاکیزه شوند. «حتّی» انتهای غایت را باشد چون «الی»، اینکه دو لفظ اعنی: فَاعتَزِلُوا النِّساءَ ...، وَ لا تَقرَبُوهُن‌َّ یکی امر است و یکی ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: و نیم. (2). همه نسخه بدلها: و در جدید گفت اعنی شافعی. (3). همه نسخه بدلها: باشد او. (4). همه نسخه بدلها از. (5). مج: بکند، لب: کند. (6). لب: کند. (7). همه نسخه بدلها: بطهارت. (8). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: و ابو العبّاس بن سریج. (9). همه نسخه بدلها: گفتند که. صفحه : 235 نهی. دلیل است بر تحریم وطی زنان در ایّام حیض، برای آن که اوامر قرآن را به ظاهر حمل بر وجوب کنند و نهی شرعی دلیل فساد منهی‌ّ عنه کند. ابو سعید خدری‌ّ روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هرگز ندیده‌ام ناقص دینان ناقص عقلان را که عقل مرد عاقل حازم بهتر ببرند از آن که اینکه زنان. گفتند: یا رسول اللّه؟ نقصان عقل و دین ایشان از کجاست! گفت: نه گواهی دو زن به یکی مرد برگیرند، آن از نقصان عقل ایشان است [286- پ] [اشاره]، و امّا نقصان دین آن است که: از هر ماهی چند روز نماز نتوانند کردن و روزه نتوانند داشتن«1». معاذة العدویّة روایت کند که: زنی بنزدیک عایشه آمد و گفت «ما بال الحایض تقضی الصّوم و لا تقضی الصّلوة!، چرا زن حایض«2» قضای روزه بدارد«3» و قضای نماز نکند! عایشه گفت او را: أحروریّة انت! تو خارجیی! گفت: نه، و لکن سائلم. عایشه او را گفت: ما را در عهد رسول اینکه کار افتادی، ما را قضای روزه فرمودند و قضای نماز نفرمودند، بنگر که عایشه چون از او احکام شرع می‌پرسند، تهمت خارجی می‌برد، و چون جواب درست می‌گوید حوالت بر سمع می‌کند. راوی خبر گوید که: چون اینکه آیت آمد، صحابه رسول چون زنان ایشان را«4» حیض پیدا شدی، ایشان را از خانه و جامه خواب بیرون کردندی. چون هوا سرد شد، ایشان سرما می‌یافتند، پیش رسول آمدند و گفتند: یا رسول اللّه؟ ما را حال آن نیست که جامه زیادتی باشد تا به زنان حایض دهیم، و چون ایشان را از جامه خواب«5» گرم بیرون کردیم«6» سرما می‌یابند، و اگر جامه به ایشان دهیم ما سرما می‌یابیم. رسول- صلوات اللّه و سلامه علیه و آله الطّاهرین الطّیّبین«7»- گفت: خدا شما را نمی‌فرماید که ایشان را از خانه و جامه خواب بیرون کنید«8»، می‌فرماید که با ایشان خلوت مکنید تا ایّام حیض باشد ایشان را، آن عادت عجم است- یعنی گبرکان. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: روزه داشتن. (2). آج، لب، فق: حایضه. (3). آج، لب، فق، مب، مر: بکند. (4). همه نسخه بدلها عذر. [.....] (5). همه نسخه بدلها و خانه. (6). همه نسخه بدلها بجز مب: کرده‌ایم. (7). همه نسخه بدلها: رسول علیه السّلام. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر شما را. صفحه : 236 سعید مسیّب«1» روایت کند از ابو هریره از رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- که گفت: هر که او با زن حایض قربت کند و او را فرزندی آید [287- ر] [اشاره]، و آن فرزند را جذام«2» بود، گو کس را ملامت مکن جز خویشتن را، و هر که او روز شنبه و چهارشنبه خون گیرد و او را برص«3» رسد، گو ملامت خویشتن را کن. عایشه روایت کند که: یک شب با رسول- صلوات اللّه و سلامه علیه و اله«4»- خفته بودم، مرا حالت عذر پیدا شد، از بستر بجستم و کناره‌ای گرفتم. رسول- صلوات اللّه و سلامه علیه و اله«5»- گفت: چه بود تو را! مگر حائض شدی! گفتم: آری. گفت: ازار را بند سخت کن و بازآی و به جای خود بخسپ. و ام‌ّ سلمه مانند اینکه روایت کند، و مانند اینکه روایت است از میمونه زوجة النّبی- صلوات اللّه و سلامه علیه و اله«6». عایشه گوید، رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم«7»- مرا گفت: آن نماز کن«8» مرا ده. من گفتم: یا رسول اللّه؟ من حائضم، گفت: ان حیضتک لیست فی یدک ، حیضت در دست نیست. و از او پرسیدند که: شاید که با حائض نان خورند! گفت: رسول- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم«9». با من از یک اناء آب خوردی و از یک قدح. و گاه او«10» اوّل خوردی و من دوم، و گاه من اوّل خوردمی و او دوم، [و اعتبار کردم نیک، دهن هم آن جا بنهادی که من نهاده بودمی] [اشاره]«11». اینکه اخبار دلیل می‌کند بر آن که از«12» حائض هیچ حرام نیست مگر وطی او در فرج. و امّا دیگر چیزها همه«13» رواست، به خلاف آن که گبرکان و ترسایان کردند، ---------------------------------- - (1). مج، وز: سعید بن مسیّب. (2). مج، دب، آج، لب، فق، مب: جزام. (3). مج، وز، دب: مرضی، آج، لب، فق، مب، مر: برصی. (7- 5- 4). همه نسخه بدلها: رسول علیه السّلام. (6). همه نسخه بدلها: صلّی اللّه علیه و آله. (8). مج: نمازگه، وز: نمازگر، آج، لب، فق: نماز کفی، مب، مر: نماز کنی. (9). مج، وز: رسول اللّه، دب، آج، لب، فق: رسول علیه السّلام. (10). آج، لب، فق، مر: گابودی. (11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). آج، لب، فق، مب، مر: بر. [.....] (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: هم. صفحه : 237 که گبرکان مفارقت کلّی کردندی، و ترسایان در حیض مقاربت کردندی. خدای گفت: نه آن باید، نه اینکه شاید، واسطه اینکه هر دو باید گرفتن که- 1»2» خیر« الأمور اوساطها«. وَ لا تَقرَبُوهُن‌َّ [287- پ] حَتّی یَطهُرن‌َ، کوفیان خوانند مگر عاصم«3» «یطّهّرن»، به تشدید «طا» و «ها»، و باقی قرّاء خوانند«4»: «یَطهُرن‌َ» به تخفیف. و آن کس که به تشدید خواند، تقدیر چنین بود که: «یتطهّرن» «تا» با «طا» کردند، و «طا» در «طا» ادغام کردند، و معنی آن بود که: «حتّی یغتسلن»، تا آنگه که غسل بکنند. و آن کس که خواند: «یَطهُرن‌َ» به تخفیف، معنی آن باشد که: تا خون حیض منقطع شود از ایشان، و ایشان از آن پاک شوند. و اختلاف فقها در آن که کی روا باشد مرد را که با حلال خود مقاربت کند و آنچه مذهب است در آن باب گفته شد. و قراءت به تخفیف حجّت ماست و حجّت ابو حنیفه علی وجه. و قراءت به تشدید، حجّت شافعی است پیش از غسل روا بود مقاربت بنزدیک ما، و بنزدیک ابو حنیفه چون ده روز گذشته باشد، و بنزدیک شافعی روا نبود تا غسل بنکند یا تیمّم و بعد«5» انقطاع الدّم، و اینکه مذهب زفر است و لیث و سالم و قاسم بن محمّد و إبن شهاب. و حسن بصری گفت: اگر پیش«6» غسل مقاربت کند کفّارتش لازم آید همچنان که در حال حیض. فَإِذا تَطَهَّرن‌َ، ای اغتسلن، چون غسل باز کنند. فَأتُوهُن‌َّ مِن حَیث‌ُ أَمَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ، به ایشان شوی از آن جا که خدای فرمود شما را. و «اتیان» کنایت است از جماع، و اگر چه صورت امر است مراد اباحت است، چنان که گفت: وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا«7» ...، و قوله: فَإِذا قُضِیَت‌ِ الصَّلاةُ فَانتَشِرُوا فِی الأَرض‌ِ«8» ...، و مراد بقوله: مِن حَیث‌ُ أَمَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ، آن است که من حیث امرکم اللّه بالاعتزال. و فایده، اطلاق حظر«9» است. و خلاف کردند فی«10» الامر ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: و خیر. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اوسطها. (4- 3). همه نسخه بدلها حتّی. (5). دب، مب، مر از. (6). دب، فق، مب، مر از. (7). سوره مائده (5) آیه 2. (8). سوره جمعه (62) آیه 10. (9). اساس: حضر، با توجّه به دب و مب تصحیح شد، دیگر نسخه بدلها: خطر. (10). اساس: کی، دب: من، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 238 الوارد بعد الحظر«1». مذهب فقها آن است که: ایجاب اباحت کند، و مذهب ما آن است که: حکم او همان باشد که قبل الحظر«2» بوده باشد من اشتراکه بین الوجوب و النّدب، و تقدّم حظر«3» را هیچ اثر نبود در تغییر حکم او، پس معنی آن است که: آنچه محظور«4» بود اکنون مطلق است، و اینکه قول مجاهد است و ابراهیم و قتاده و عکرمه. و البی«5» گفت از عبد اللّه عبّاس که: مراد آن است که «جامعوهن‌ّ فی الفرج لا غیر»، با ایشان مقاربت در موضع مخصوص کنی که آن جای، مأمور به است. و بعضی دگر گفتند: معنی آن است که من حیث امرکم اللّه به من الطّهر، یعنی اینکه مواقعه در ایّام طهر باید دون ایّام حیض تا امتثال فرمان خدای کرده باشد. و تفسیر [ «حیث» به وجه باز کرد] [اشاره]«6» ند، کأنّه قال: فأتوهن‌ّ من قبل طهرهن‌ّ لا من قبل حیضهن‌ّ [288- ر] [اشاره]، و اینکه قول إبن زید است و ضحّاک و روایت عطیّه«7» عن إبن عبّاس. و محمّد حنفیّه«8» گفت: مِن حَیث‌ُ أَمَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ، ای من الحلال دون الفجور، یعنی به حلال مقاربت کنی نه به حرام. إبن کیسان گفت: معنی آن است که به ایشان مواقعه آنگه کنی که ایشان روزه ندارند و معتکف و محرم نباشند، یعنی در اوقاتی که حلال بود شما را مواقعه ایشان. فرّاء گفت: مثال اینکه چنان باشد که کسی گوید: أتیت الأمر من مأتاه، ای من الوجه«9» الّذی یؤتی، از آن ره آن باشد. واقدی گفت: مراد آن است که فی الفرج، و مراد به «من»، «فی» است، چنان که گفت: ارونی ماذا خلقوا من الارض، ای فی الإرض، و قوله: إِذا نُودِی‌َ لِلصَّلاةِ مِن یَوم‌ِ الجُمُعَةِ«10»، أی فی یوم الجمعة. إِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ التَّوّابِین‌َ وَ یُحِب‌ُّ المُتَطَهِّرِین‌َ، مقاتل سلیمان گفت و کلبی: یحب‌ّ ---------------------------------- - (1). اساس: الحضر، با توجّه به دب تصحیح شد. (3). اساس: حضر، با توجّه به دب تصحیح شد. (4). اساس: محضور، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها: و والبی. [.....] (6- 2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مج: عتبه. (8). وز، دب، آج، لب، فق: محمّد خلیفه. (9). مب: من الوجوه. (10). سوره جمعه (62) آیه 9. صفحه : 239 التّوّابین من الذنوب، خدا دوست دارد توبت کاران را آنان که [از گناه] [اشاره]«1» توبت کنند، و آنان را که در طهارت و پاکی از احداث آب به کار دارند. مجاهد گفت: یحب‌ّ التّوّابین من الذّنوب و المتطهّرین من أدبار النّساء، یعنی دوست دارد«2» آنان را که خویشتن پاکیزه دارند از آن که خلوت کنند با زنان بر«3» وجهی دیگر. مقاتل حیّان«4» گفت: التّوّابین من الذّنوب و المتطهّرین من الشّرک، از گناه توبت کنند و از شرک خویشتن پاک سازند«5». سعید جبیر بعکس اینکه گفت: یحب‌ّ«6» التّوّابین من الشّرک و المتطهّرین من الذّنوب، از شرک توبت کنند به ایمان، و از پس ایمان نیز گناه نکنند و پاکی جویند از گناه. منهال بن عمرو گوید: بنزدیک ابو العالیه بودم، برخاست و وضوی نیکو باز کرد و آنگه گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ التَّوّابِین‌َ وَ یُحِب‌ُّ المُتَطَهِّرِین‌َ، إبن جریج گفت عن مجاهد: التَّوّابِین‌َ، آنان«7» که گناه کرده باشند پس توبت کنند. و المُتَطَهِّرِین‌َ، آنان که خود هرگز گناه نکرده باشند. عبد الرّحیم قنّاد«8» گفت: التّوّابین من الکبائر و المتطهّرین من الصّغائر، التّوّابین من الافعال، و المتطهّرین من الاقوال، التّوّابین من الاظهار، و المتطهّرین من الاضمار، التّوّابین من الاثام، و المتطهّرین من الاجرام، التّوّابین من الجرایر، و المتطهّرین من خبث السّرائر، التّوّابین من الذّنوب، و المتطهّرین من العیوب. و ظاهر آیت با آن می‌ماند که یُحِب‌ُّ التَّوّابِین‌َ، یعنی آنان را که مقاربت کرده باشند با زنان در حال حیض و ندانسته باشند، چون بدانند از آن توبت کنند. وَ یُحِب‌ُّ المُتَطَهِّرِین‌َ، یعنی آنان را که طلب پاکیزگی کنند و از اینکه معنی دور باشند، الّا آن است که اگر چه آیت عقیب اینکه حدیث آمد، روا باشد که مراد عموم بود، پس حمل ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). وز: دارند. (3). همه نسخه بدلها: به. (4). همه نسخه بدلها: مقاتل بن حیّان. (5). همه نسخه بدلها: دارند، که به اعتبار گنگی لفظ بر متن مرجّح می‌نماید. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). همه نسخه بدلها بجز دب باشند. (8). آج، لب، فق: قتاد، دیگر نسخه بدلها: قتاده. صفحه : 240 کردن بر عموم اولیتر باشد. قوله: نِساؤُکُم حَرث‌ٌ لَکُم- الایة، سعید جبیر گوید«1» از عبد اللّه عبّاس که او گفت عمر خطّاب بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ هلکت و اهلکت، [گفت] [اشاره]«2»: هلاک شدم [288- پ] و دیگری را هلاک کردم. رسول- علیه السّلام- گفت: چه کردی! گفت: حوّلت البارحة رحلی، دوش رحل برگردانیدم. رسول- علیه السّلام- جواب نداد، جبریل آمد و اینکه آیت آورد: نِساؤُکُم حَرث‌ٌ لَکُم، زنان شما کشتزار شمااند. فَأتُوا حَرثَکُم أَنّی شِئتُم، به کشتزار خود آیی آن جا که خواهی، پس از آن که از موضعی دیگر اجتناب کنی و از ایّام حیض. محمّد بن المنکدر روایت کرد از جابر عبد اللّه انصاری که او گفت که: جهودان دعوی کردند که هر کس که با حلال خود خلوت کند از جای«3» معتاد و لکن از خلف، فرزند احول آید. رسول را- علیه السّلام- پرسیدند از اینکه حدیث، گفت: 4» کذبت« الیهود ، جهودان دروغ گفتند. خدای تعالی تصدیق رسول را و تکذیب یهود را اینکه آیت فرستاد. قولی دگر در سبب نزول آیت آن است که: کافران مدینه در بعضی کارها اقتدا کردندی به جهودان پیش از آمدن رسول- علیه السّلام- و جهودان را عادت چنان بود که با زنان خلوت کردندی علی حرف، ای علی جنب. و قریش را عادت چنان بود«5» که شرح کردندی اعنی«6» کشف. چون رسول- علیه السّلام- هجرت کرد، یکی از جمله مهاجر زنی انصاری را بخواست، به وقت خلوت خواست که با او نزدیکی کند بر عادت ایشان، امتناع کرد و گفت: اگر بر عادت ما بباشی«7» و الّا اجتناب کن، و در اینکه باب از میان ایشان گفتا گوی«8» رفت و اینکه حدیث به رسول رسید، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: گفت. [.....] (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب: نه در جای، مب: در موضع: بقیّه نسخه بدلها: در جای. (4). وز: کذب. (5). همه نسخه بدلها: بودی. (6). همه نسخه بدلها: یعنی. (7). اساس: به صورت «نباشی» هم خوانده می‌شود. (8). مج، وز: گفت گوی، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت و گوی. صفحه : 241 اینکه اخبار و مانند اینکه، همه دلیل آن می‌کند که اتیان النّساء من غیر المأتی روا نباشد، و تعلّق آن کس که به خلاف اینکه گوید با اینکه آیت درست نباشد، چه آیت مقصور و وارد است بر اینکه اسباب که گفته شده و اینکه جماعت تفسیر «أنی»«1» چنین دادند که: کیف شئتم، و متی شئتم، و حیث شئتم بعد ما کان الصّمام واحدا «انّی» راسه معنی باشد، چنان که خواهی، و هر گه که خواهی، و آن جا که خواهی، پس از آن که موضع یکی باشد. و اینکه از جمله کنایات لطیف است که در قرآن هست. خدای تعالی زنان را کشت خواند، و مراد کشتزار است. مرد را تشبیه کرد به زرّاع«2»، و زن را به مزرعه، و آب را به تخم، و فرزند را به زرع اعنی نبات، و حرف تشبیه برای مبالغت بیفگند، چنان که حق تعالی گفت: حَتّی إِذا جَعَلَه‌ُ ناراً«3» ...، و شاعر گفت: النّشر مسک و الوجوه دنانی ر و اطراف الأکف‌ّ غنم و اینکه کنایت بنزد عرب مشهور است، مفضّل بن سلمه گفت انشدنی أبی: اذا أکل الجراد حروث قوم فحرثی همّه أکل الجراد [982- ر] [و انشد احمد بن یحیی ثعلب] [اشاره]«4»: حبّذا من هبة اللّه البنات الصّالحات هن‌ّ للنّسل و للزّرع«5» و هن‌ّ الشّجرات یجعل اللّه لنا فیما یشاء البرکات انّما الأرحام ارضون لنا محترثات علینا الزّرع فیها و علی اللّه النّبات و امّا إتیان النّساء فی أدبارهن‌ّ، بیشتر فقها بر آنند که حرام است، و مذهب مالک آن است: که مباح است«6»، و در اخبار ما اباحت و تحریم هر دو هست، و شیخ ابو جعفر«7»- رحمة اللّه علیه- فتوی بر کراهت کرد حملا للأخبار علی وجوهها«8» ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. (2). مب: بر زارع. (3). سوره کهف (18) آیه 96. (4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). آج: هن‌ّ اصل النّسل و الزّارع. (6). همه نسخه بدلها و طحاوی در کتابش گفت از محمّد بن عبد اللّه بن الحکم که شافعی گفت: درست نشده است به خبری معلوم تحریم و تحلیل اینکه مسأله، و قیاس اقتضای تحلیل می‌کند، و امّا المرتضی- رحمه اللّه- فانه ادّعی اجماع الطائفه ذکره فی کتاب الانتصار. (7). همه نسخه بدلها: شیخ ابو جعفر الطّوسی. [.....] (8). آج، لب، فق، مب، مر: وجهها. صفحه : 242 و جمعا بینها. و آنان که اباحت کنند«1» به اینکه آیت تمسّک کردند و گفتند خدای تعالی گفت: أَنّی شِئتُم، و «أنّی» بر سه معنی باشد- چنان که گفتم«2»، و به معنی موضع آمده فی قوله«3»: أَنّی لَک‌ِ هذا«4» ...، ای من اینکه لک هذا، قال الشّاعر: فأصبحت أنّی تأتها تلتبس بها کلا مرکبیها تحت رجلک شاجر و قال الکمیت: أنّی و من أین ابک«5» الطّرب من حیث لا صبوة و لا ریب لفظ امر است و مراد اباحت. و «أنّی» محتمل است مکان را تخصیص کردن به آن که بعد ما کان [الصّمام] [اشاره]«6» واحدا، تخصیص قرآن باشد به اخبار آحاد، و اینکه درست نباشد بنزدیک ما«7». امّا تمسّک فقها بقوله: نِساؤُکُم حَرث‌ٌ لَکُم فَأتُوا حَرثَکُم، و اینکه جا حرث نبود، چه محتمل حرث نیست، گوییم: اینکه دلیل الخطاب باشد، و دلیل الخطاب بنزدیک بیشتر اهل علم باطل است. دگر آن که بین الفخذین به اجماع مباح است و لا حرث هناک. امّا تفسیر ایشان «حرث» را به فرج خلاف قرآن است، که خدای تعالی زن را حرث خواند بقوله: نِساؤُکُم حَرث‌ٌ لَکُم، و لم یقل فروج نسائکم حرث لکم. امّا تمسّک ایشان بقوله: فَأتُوهُن‌َّ مِن حَیث‌ُ أَمَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ، و أنّه الفرج لا غیر، گوییم: در اینکه همه حجّتی نیست برای آن که معنی امر، اباحت است اینکه جا، و اباحت تصرّف در«8» ایشان است و انواع«9» الاستمتاع و لا مخصّص«10» هاهنا«11» فدل‌ّ«12» علی العموم. ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مر: گفتند، مب: کردند. (2). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفتیم. (3). اساس: قولک، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). سوره آل عمران (3) آیه 37. (5). آج: نالک. (6). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج افزوده شد، آج: المقام. (7). مج، وز، دب و بیشتر محقّقان، آج، لب، فق، مب، مر و بیشتر فقها. (8). همه نسخه بدلها: ندارد. (9). همه نسخه بدلها: بانواع. (10). آج، لب، فق، مب، مر: و لا تخصیص. (11). همه نسخه بدلها: ههنا. (12). آج، لب: و یدل. صفحه : 243 امّا تمسّک ایشان بقوله: قُل هُوَ أَذی‌ً، و تفسیر ایشان «اذی» را به قذر و نجاست، و أن‌ّ الاذی ههنا اکثر اعنی فی الادبار، هم معتمد نیست برای آن که حمل الشّی‌ء علی غیره باشد من غیر علّة جامعة بینهما، و از جمله قیاس باشد و ما به قیاس نگوییم. دگر آن که جماعتی مفسّران تفسیر «اذی» به تحریم و مفسده کردند، اگر حمل بر آن کنند اینکه طریقه مطّرد نبود، دگر آن که «اذی» حاصل است در اینکه جا بالبول و دم الاستحاضة، و مع ذلک مانع نیست از وطی و اباحت آن، روایت کرده‌اند عن نافع عن إبن عمرو عن«1» زید بن اسلم عن محمّد بن المنکدر«2» عن طرق مختلفة«3» عن إبن عمر أیضا«4». وَ قَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم، گفته‌اند: مراد طلب فرزند است، و گفته‌اند: مراد آن است که زنان پارسا را طلب کنید برای مناکحت تا فرزند صالح باشد، چنان که [289- پ] گفت- علیه السّلام: تخیروا لنطفکم ، اختیار کنی برای آبتان، یعنی برای فرزند«5». و همچونین گفت«6»- علیه السّلام: فانظر فی أی نصاب تضع ولدک فان العرق دساس ، و کذا قوله- علیه السّلام: إیاکم و خضراء الدمن. و گفته‌اند: تقدیم الافراط من الاولاد، فرزندان را از پیش فرستادن تا فردا شفیع تو باشند. و بر اینکه قول مراد امر بود به صبر و توطین«7» نفس علی موت الاولاد و تطییب«8» النّفس بکونهم شفعاء لابویهم. و رسول- علیه السّلام- گفت: 9» من قدم ثلاثة من الولد لم یمسه« النار الا تحلة القسم ، گفت: هر کس که سه فرزند را در پیش افگند، آتش به او نرسد الّا به ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: از. [.....] (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب و. (3). لب، فق، مب، مر: عن طرف مخلد. (4). آج، فق، مب، مر و غرض از ایراد اینکه وجود آن است تا که معلوم شود که اینکه وجوه که تمسّک کرده‌اند به آن از الفاظ قرآن معتبر نیست، اگر چه در اخبار ما نیز وارد است از اباحت و تحریم او که بر آن بود که تحریم را ترجیح دهد و اجتناب کند از آن- وفّقنا لما فیه المحبّة و الرّضا. (5). آج، لب، فق، مب، مر: فرزندان. (6). همه نسخه بدلها: قوله. (7). مر: توطّن. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تطیّب. (9). همه نسخه بدلها: تمسّه. صفحه : 244 مقدار تحلیل سوگند فی قوله: لَأَملَأَن‌َّ جَهَنَّم‌َ مِن‌َ الجِنَّةِ وَ النّاس‌ِ أَجمَعِین‌َ«1». و گفته‌اند: کنایت است عن قلّة مکثه فی النّار. گفتند: یا رسول اللّه؟ و اگر دو باشند«2»! گفت: و اگر دو باشند. تا راوی خبر گوید که: گمان چنین است که اگر گفتندی اگر یکی باشد! هم بگفتی که: اگر یکی باشد اینکه حکم حاصل بود. عطا گفت: مراد آن است که بنزدیک خلوت نام خدای برند. مجاهد گفت: مراد آن است که عند خلوت ذکر خدای کنند تا خدای تعالی فرزند صالح دهد بحسب مصلحت. عبد اللّه عبّاس گفت که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: هر که او عند خلوت با حلالش بگوید: 3» بسم الله اللهم جنبنی« الشیطان و جنب الشیطان ما رزقتنا ، اگر فرزندی باشد ایشان را، شیطان به او مضرّت نکند. و در اخبار ما آمده است که: چون مرد با حلال خود دخول کند، مستحب آن است که بر وضو باشد و دو رکعت نماز کند، و او را نیز فرماید تا دو رکعت نماز کند. آنگه چون زن را پیش آورند«4» دست راست بر پیشانی او نهد و بگوید: اللّهم علی کتابک تزوّجتها و علی امانتک اخذتها و بکلماتک استحللت فرجها، فان قضیت لی فی رحمها نسبا فاجعله مسلما سویّا، و لا تجعله شرک شیطان. سدّی و کلبی گفتند: مراد خیر و عمل صالح است، دلیلش سیاق آیت من قوله: وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَنَّکُم مُلاقُوه‌ُ، و حمل او کردن بر عموم اولیتر«5» بود تا جامع بود فواید را. إبن کیسان گفت: معنی آن است که آنچه خدای تعالی شما را فرموده است تقدیم کنی آن را، و آنچه حلال کرده است شما را یا حرام کرده است بر شما امتثال کنی. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ: و از خدای بترسی در جمیع احوالتان در آنچه امر کرد و نهی کرد شما را، و معنی آن که: اتّقوا اللّه«6»، از معاصی خدای بپرخیزی«7». ---------------------------------- - (1). سوره سجده (32) آیه 13. (2). مج، وز، دب: باشد. (3). مج، وز: اجنبنی. (4). مج، وز: او آرند. (5). مر: اولی. (6). همه نسخه بدلها: اتقوا معاصی الله. [.....] (7). مج، وز، آج: بپرهیزی، مب، مر: بپرهیزید. صفحه : 245 وَ اعلَمُوا أَنَّکُم مُلاقُوه‌ُ، و بدانی که شما را با پیش او می‌باید شدن، و حساب با او دادن. و حقیقت ملاقات بر خدای روا نباشد، چه حقیقت او مقابلت و مقاربت بود، و اینکه بر اجسام روا بود، پس معنی محاسبه و مجازات باشد. و دلیل بر اینکه، آن است که آیت وارد است مورد وعید و تهدید و تنبیه بر عمل صالح، و زجر از معصیت [290- ر] [اشاره]، و مخالفت«1»، و تقدیر آن که: انّکم ملاقوا ثوابه او عقابه علی ما تستحقّون«2»، و بدانی که شما ملاقی ثواب او یا عقاب او خواهی بودن بر حسب آنچه مستحق‌ّ باشی آن را. وَ بَشِّرِ المُؤمِنِین‌َ، و بشارت ده مؤمنان را. و «بشارت»، هر چیزی بود متضمّن خیر و نفع را که سرور«3» آن بر بشره پیدا شود. قوله: وَ لا تَجعَلُوا اللّه‌َ عُرضَةً لِأَیمانِکُم، کلبی گفت آیت در عبد اللّه رواحه آمد که او سوگند خورده بود که با دامادش بشیر بن النّعمان خیر و احسان و مبرّت نکند، برای وحشتی که از میان ایشان رفت«4». هر گه که او را گفتندی که در حق‌ّ او خیری بکن و توسّطی کن از میان او و خصوم او و اصلاح بعضی کارها او گفتی: من سوگند خورده‌ام که اینکه نکنم، و مرا روا نباشد خلاف سوگند کردن«5»، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. مقاتل بن حیّان گفت: آیت در حق‌ّ ابو بکر الصّدّیق آمد«6» که سوگند خورده بود که با پسرش خیری نکند- عبد الرّحمن- تا اسلام آرد«7». إبن جریج گفت: آیت در او آمد که او سوگند خورد که با مسطح بن اثاثه هیچ خیر نکند برای آن که او در حدیث افک خوضی کرده بود. و «عرضة» فعله باشد به معنی مفعول، کالجرعة و الاکلة و اللّقمة و غیر ذلک. و «عرضة»، چیزی بود که در معرض کاری نهند، و اصل یا از «عرض» باشد و هو الجانب، یا از عرض مصدر عرضت علیه الامر عرضه کردن چیز«8» و چیزی که ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها او. (2). همه نسخه بدلها: یستحقّون. (3). مج، وز: شرور. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مر: برفت، مب: رفته بود. (5). مر: سوگند خوردن. (6). آج، لب، فق، مر: ابو بکر آمد. (7). همه نسخه بدلها: نیارد. (8). مج، وز، لب، فق، مب، مر: خیر. صفحه : 246 صلاحیت کاری دارد. عرب گوید: هذا عرضة لذلک الامر، ای صالح له، چنان که شتر قوی را گویند: هذا عرضة للسّفر، و دختر رسیده را گویند: هذه عرضة للنّکاح، و معنی هم اینکه که گفتیم که: او را در معرض آن نهاده‌اند، امّا او در جانب آن است که صلاحیت اینکه دارد، و امّا پنداری خویشتن عرضه می‌کند و تعرّض«1» اینکه کار می‌کند، اینکه اصل و اشتقاق کلمت است، و علی هذا قول الشّاعر: لا تجعلینی عرضة للّوایم ای فی معرض الملامة، و قول دیگری که گفت: و ان رفعوا الحرب العوان الّتی تری فعرضة عض‌ّ الحرب مثلک او مثلی و قال حسّان: و قاک اللّه قد سیّرت جندا من الأنصار عرضتها اللّقاء و در معنی آیت چند قول گفته‌اند، یکی آن که: و لا تجعلوا الیمین باللّه عرضة مانعة و علّة«2» فی ان لا تبرّوا«3» و تتّقوا و تصلحوا بین النّاس، گفت: سوگند به خدای تعرّض«4» مکنی، یعنی به علّتی مانعه که برای آن علّت برّ نکنی و تقوا و اصلاح، برای«5» عرضة چون چیزی باشد متعرّض«6» [290- پ] بین الامرین، و آن حایل و مانع باشد. اینکه یک قول آن است که «عرضه» علّت باشد. قولی دیگر آن است که: عرضة ای حجّة، یعنی سوگند به خدای به حجّت مکنی به آن که از خیر و صلاح امتناع کنی، و گویی«7» ما سوگند خورده‌ایم، بل اگر سوگندی خورده باشی و خلاف سوگند صلاح بود متابعت صلاح کنی، و خلاف سوگند که آن جا حنثی نبود. عبد الرّحمن بن سمرة روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: اذا حلفت علی یمین فرأیت غیرها خیرا منها فأت الّذی هو خیر ثم‌ّ کفّر عن یمینک، گفت: چون سوگند خورده باشی«8» بر کاری، پس خلاف سوگند اولیتر و بهتر باشد آن باید ---------------------------------- - (1). دب: تعریض. (2). مج، وز: فاعلة. (3). مر: تتبرّءوا. (4). مج، وز، دب، آج: بعرضه. (5). دب آن که. [.....] (6). مج، وز، دب: معترض. (7). اساس: گوئی/ گویی گویید. (8). باشی/ باشید. صفحه : 247 کردن که بهتر بود، و کفّارت سوگند بکردن«1». انس«2» مالک گفت: در بعضی غزوات ابو موسی أشعری بیامد و رسول را- علیه السّلام- گفت: من مرکوبی ندارم که بر نشینم مرا بر نشان. رسول- علیه السّلام- دل مشغول بود، و او الحاح و ابرام کرد. رسول- علیه السّلام- سوگند خورد که تو را بر ننشانم. او برفت، چون وقت ارتحال بود هر کس سازه ره می‌کردند، رسول- علیه السّلام- ابو موسی را گفت: تو چرا ساز«3» نمی‌کنی! گفت: یا رسول اللّه؟ مرکوب ندارم، و تو سوگند خورده‌ای که مرا بر ننشانی. گفت: اکنون سوگند می‌خورم کت بر نشانم، و او را چهار پای بداد. سنان بن حبیب گفت، سعید جبیر را گفتم: مرا مولایی هست و با من در سرای بود، اکنون سوگند خورده‌ام که با من در سرای نباشد و نمی‌گزیرد«4»، گفت هذا من عمل الشّیطان، برو و او را با«5» خانه آور و کفّارت سوگند بکن، آنگه بر خواند: وَ لا تَجعَلُوا اللّه‌َ عُرضَةً لِأَیمانِکُم. و بنزدیک ما چون اولیتر خلاف سوگند باشد، اولی به جای آرد- و لا کفّارة علیه. و قول اوّل قول حسن است و طاووس و قتاده، و قول دوم«6» قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد و ربیع، و اینکه هر دو قول به معنی یکی است، جز آن که یکی «عرضه» را به علّت تفسیر داد و یکی به حجّت. قولی دیگر آن است که: وَ لا تَجعَلُوا اللّه‌َ، ای الحلف«7» باللّه عرضة، ای قوّة لایمانکم، یعنی چون خواهی که کاری بکنی از برّ و خیر«8» و صلاح، سوگند به خدای را به مقوّی و مؤکّد آن«9» مکنی، و معنی هم آن است که در اوّل گفتیم، جز که «عرضة» را تفسیر به قوّت داد، من قول العرب: هذه النّاقة عرضة للسّفر اذا کانت قویّة علیه. و اصل در اینکه، آن است که گفتیم، معنی آن است که: اینکه شتر مایه«10» سفر است. ---------------------------------- - (1). وز: کردن، مب: بباید دادن. (2). آج، لب، فق: آن است که. (3). دب راه، مب ره. (4). همه نسخه بدلها: نمی‌گریزد. (5). مج: در. (6). مب، مر: دویم. (7). آج، لب، فق، مر: احلف. (8). آج، لب، فق، مب، مر: از بهر خیز. (9). مج، وز: مؤکّدات. (10). فق: ندارد، همه نسخه بدلها: بابت. صفحه : 248 قولی دیگر آن است که: خدای را به «عرضة»«1» سوگند مکنی در هر نیک و بدی و اندک و بسیاری تا«2» به هر محقّر و معظمی سوگند به خدای یاد کنی[سلّم ما «3»، و معنی نهی باشد از[سلّم ما «4» سوگند و ابتذال آن با[سلّم ما «5» هر کاری و مبالات ناکردن به او در هر حقّی و باطلی. و قوله: أَن تَبَرُّوا، بر اینکه قول معنی آن باشد که: لان تبرّوا، سوگند به خدای در هر چیزی [291- ر] مبذول مدارید[سلّم ما «6» تا شما را راستیگر[سلّم ما «7» و متّقی خوانند، و بر قول اوّل تقدیر آن باشد که: لئلّا تبرّوا، چنان که گفت: یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم أَن تَضِلُّوا[سلّم ما «8» ...، و المعنی لئلّا تضلّوا، و قال[سلّم ما «9»: وَ أَلقی فِی الأَرض‌ِ رَواسِی‌َ أَن تَمِیدَ بِکُم[سلّم ما «10» ...، ای لئلّا تمید بکم، و مرجع معنی در اینکه اقوال با اینکه[سلّم ما «11» دو وجه است که گفته شد. و سوگند را برای آن «یمین» خوانند که عند سوگند مردم دست راست بدهند، برای اینکه گویند: بذل یمینه فی کذا، پس به کثرت استعمال حقیقت شد[سلّم ما «12» در سوگند، و اینکه از اسماء منقوله باشد، و هر چه از اینکه بنا اشتقاق دارد از «یمن» و «تیمّن» و «تیامن»، همه را مرجع با اینکه معنی است. و در محل‌ّ أَن تَبَرُّوا، سه قول گفتند، خلیل گفت: موضع او جرّ است به تقدیر حرف جرّ، و المعنی لأن تبرّوا. و قولی دیگر آن است که: محل‌ّ او رفع است به ابتدا، و خبر در او مقدّر، و تقدیر اینکه است که[سلّم ما «13»: ان تبرّوا و تتّقوا اولی بکم و اجمل، برای آن که «ان» مع الفعل در تأویل مصدر باشد، معنی آن بود که: برّکم اولی بکم و تقواکم اجمل لکم. و قولی دیگر آن است که سیبویه گفت: محل‌ّ او نصب است، برای آن که چون حرف جرّ بیفگنند و اتّصال[سلّم ما «14» فعل کنند، فعل عمل نصب کند، چنان که گفت: ---------------------------------- - (1). لب، فق، مب، مر: تعرض. [.....] (2). مج، وز: ما، لب، فق، مب، مر: یا . (3). مب: نکنید. (4). مج، وز: اینکه. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: عند. (6). آج: مداری/ مدارید. (7). مج: دب: راستگیر، آج: راستگو، لب، فق: راستگر، مب، مر: راستکی. (8). سوره نساء (4) آیه 176. (9). مج، وز تعالی. (10). سوره نحل (16) آیه 15. (11). دب: در اینکه، مب: و بر اینکه. (12). دب: شده. (13). مب: آن است قوله تعالی. (14). مج، وز، دب، آج: ایصال. صفحه : 249 وَ اختارَ مُوسی قَومَه‌ُ[سلّم ما «1» ...، و التّقدیر: من قومه، و کذا قوله تعالی: وَ لا تَعزِمُوا عُقدَةَ النِّکاح‌ِ[سلّم ما «2» ...، و المعنی علی عقدة النّکاح، و لکن چون حرف جرّ از میانه بیفگنند[سلّم ما «3»، فعل به مفعول به رسیده و عمل نصب کرد. وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، ای سمیع لایمانکم، علیم بنیّاتکم، خدای شنواست اینکه سوگندها[سلّم ما «4» شما را، و داناست به نیّتها[سلّم ما «5» شما. قوله: لا یُؤاخِذُکُم‌ُ اللّه‌ُ بِاللَّغوِ فِی أَیمانِکُم- الایة، لغو از کلام و جز[سلّم ما «6» او آن بود که بیفگنند[سلّم ما «7»، برای آن که در او فایده نبود و در شمار نیاید، چنان که ذو الرّمّه گفت: و یطرح بینهما المرئی‌ّ لغوا کما الغیت فی المأة[سلّم ما «8» الحوارا و قال المثقب العبدی‌ّ: او مائة تجعل اولادها لغوا و عرض المائه الجلمد و اللّغا و اللّغو واحد، و هو ما لا فائدة فیه، و نظیر او در لغت قولهم: صغو[سلّم ما «9» فلان معک و صغاه، قال اللّه تعالی: لا یَسمَعُون‌َ فِیها لَغواً وَ لا تَأثِیماً،[سلّم ما «10»، و قال امیّة بن أبی الصّلت: فلا لغو و لا تأثیم فیها و ما فاهوا به لهم مقیم علما خلاف کردند در «یمین لغو»، بعضی گفتند: آن است که بر زبان عرب می‌رود «لا و اللّه» و «بلی و اللّه» اینکه بر زبان برانند، و غرض ایشان وصل کلام بود، و در دل عقد سوگند [291- پ] ندارند، بر اینکه کفّارتی و اثمی نباشد، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و شعبی و عکرمه و مجاهد، و قال الفرزدق: و لست بمأخوذ بلغو تقوله اذا لم تعمّد عاقدات العزائم بعضی دگر گفتند: «یمین لغو» آن بود که مردی گمان برد در کاری از کارها بر آن سوگند خورد، چون بنگرد آن کار به خلاف آن بود، بر آن نیز اثمی و کفّارتی ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها سلبعین رجلا، سوره اعراف (7) آیه 155. [.....] (2). سوره بقره (2) آیه 235. (3). همه نسخه بدلها بجز وز: بیفگند. (4). مب: سوگندهای. (5). فق، مب، مر: نیّتهای شما را. (6). دب: خبر. (7). مج، آج، لب، فق، مر: بیفگند. (8). آج: فی الدّیة. (9). لب، فق: صغوا، آج: صغا. (10). سوره واقعه (56) آیه 25. صفحه : 250 نباشد، و اینکه قول زهری است و حسن بصری و سلیمان بن یسار و نخعی و ربیع و زراره و مکحول و سدّی و عبد اللّه عبّاس به روایت و البی. و[سلّم ما «1» روایت کردند از امیر المؤمنین علی‌ّ- علیه السّلام- که: «یمین لغو» سوگند در غضب بود، و اینکه روایت طاووس است از عبد اللّه عبّاس، بر اینکه هم اثمی و کفّارتی نباشد، دلیلش قوله[سلّم ما «2»- علیه السّلام: لا یمین فی غضب. و بعضی دگر گفتند: آن سوگند در[سلّم ما «3» معصیت بود که خدای تعالی مؤاخذت نکند بر حنث آن، و بر او کفّارت نباشد. و بنزدیک ما از آن توبه باید کردن، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و عکرمه و شعبی. و رسول- علیه السّلام- گفت: من نذر فیما لا یملک فلا نذر له و من حلف علی معصیة فلا یمین له ، گفت: هر که نذر کند بر چیزی که ندارد، نذرش بر نه افتد، و هر که سوگند خورد بر چیزی که معصیت باشد، او را سوگند نبود. و رسول- علیه السّلام- گفت: من حلف علی قطیعة رحم او معصیة فبره ان یحنث فیها و یرجع عن یمینه ، گفت: هر که او سوگند خورد بر قطع رحمی یا بر معصیتی، برّ او آن است که حانث شود و از آن سوگند باز آید. و حسن بصری روایت کند که رسول- علیه السّلام- به قومی بگذشت که ایشان تیر می‌انداختند، یکی از ایشان تیری بینداخت[سلّم ما «4» گفت: اصبت و اللّه و اخطأت، من صواب انداختم و تو خطا[سلّم ما «5»، کسی که با رسول بود گفت: یا رسول اللّه؟ اینکه مرد حانث شد، رسول- علیه السّلام- گفت: کلّا ایمان الرّماة لغو لا کفّارة فیها ، سوگند تیراندازان لغو باشد، در او کفّارت نبود. و عایشه گفت: سوگند لغو آن بود که در هزل و جدل و خصومت بود، و حدیثی که عقد دل نکرده باشد[سلّم ما «6» بر آن. زید بن اسلم گفت: هو دعاء الحالف علی نفسه، نفرین باشد بر خویشتن، چنان ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: ندارد. (2). همه نسخه بدلها: قول النّبی. (3). اساس با خطی متفاوت از متن: بر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). همه نسخه بدلها و. (5). آج، لب، فق، مب، مر: خطا کنی. [.....] (6). مب، مر: باشند. صفحه : 251 که گوید: چشمش کور بادا [اگر دید] [اشاره][سلّم ما «1» گوشش کر بادا اگر شنید، و مانند اینکه. و گفت: اینکه چنان است که [خدای تعالی] [اشاره][سلّم ما «2» گفت: وَ یَدع‌ُ الإِنسان‌ُ بِالشَّرِّ دُعاءَه‌ُ بِالخَیرِ[سلّم ما «3» ...، و همچونین قوله تعالی: وَ لَو یُعَجِّل‌ُ اللّه‌ُ لِلنّاس‌ِ الشَّرَّ استِعجالَهُم بِالخَیرِ لَقُضِی‌َ إِلَیهِم أَجَلُهُم[سلّم ما «4». ضحّاک گفت: مراد آن سوگند است که آن را کفّارت کرده باشند [292- ر] [اشاره]، [برای آن که] [اشاره][سلّم ما «5» به کفّارت حنث و عقوبت برخیزد. ابراهیم گفت: آن باشد که سوگندی خورد بر چیزی، پس فراموش کند، و آن چیز بر خلاف سوگند بکند، و دلیلش قول النّبی‌ّ- علیه السّلام:6»7» رفع عن« امّتی الخطأ و النّسیان و ما« استکرهوا علیه. وَ لکِن یُؤاخِذُکُم بِما کَسَبَت قُلُوبُکُم، یعنی ما قصدتم و تعمّدتم، و لکن شما را به آن گیرد که دلهای شما کسب کند، یعنی آنچه قصد کنی و عمد و نیّت کنی و عقد دل کنی بر آن. وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ، و خدای آمرزگار و بردبار است. امّا کلام در حکم آیت: بدان که سوگند بر دو ضرب است: ضربی آن که در او کفّارت واجب بود، و ضربی آن که واجب نبود. امّا آن که«8» در او کفّارت واجب نبود، سوگند بر ماضی بود چنان که: و اللّه ما فعلت، به خدای که نکردم و کرده باشد، و نگفتم و گفته باشد، یا کردم و نکرده باشد، اینکه را کفّارت نبود بنزدیک ما، و بنزدیک ابو حنیفه و اصحابش و همچنین مالک و لیث و ثوری و احمد و اسحاق. و شافعی گفت: اگر عالم باشد که خلاف می‌گوید، بر او کفّارت بود، و از آنچه بر او کفّارت نبود آن است که: سوگند خورد که واجبات نکند یا مندوبات و یا قبایح«9» ارتکاب کند، حکم اینکه، آن باشد که خلاف سوگند کند، و واجب و مندوب به جای ---------------------------------- - (5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و وز، افزوده شد. (3). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 11. (4). سوره یونس (10) آیه 11. (6). مج، وز، دب: علی. (7). آج، لب، فق، مر: و من. (8). همه نسخه بدلها: آنچه. (9). اساس: با خطی متفاوت از متن: قباح، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 252 آرد، و لا کفّارة علیه عندنا. و جمله فقها گفتند کفّارت واجب بود. امّا مباحات: اگر سوگند خورد که کاری نکند از جمله مباحات چون سفر و شرکت و تجارت و جز آن، یا کاری نکند، اعتبار کنند«1»، اگر صلاح در کردن یا ناکردن باشد، آن چنان کند که صلاح در آن باشد، و اگر چه خلاف سوگند بود، و لا کفّارة عندنا علیه، و بنزدیک ما کفّارت بر او نباشد، و جمله فقها گفتند بر او کفّارت باشد، اگر گوید او گبر است یا جهود یا ترسا، یا از خدای بیزار است، یا از مسلمانی و قرآن، اگر فلان کار بکند یا نکند، اینکه سوگند نباشد و مخالفتش حنث نباشد، و کفّارت واجب نشود. و همچنین گفت مالک و اوزاعی و لیث و شافعی و ابو حنیفه و ثوری و ابو یوسف و محمّد گفتند: اینکه سوگند باشد، و خلافش حنث بود و کفّارت لازم آید بذو. و هر که بر محالی سوگند خورد من صعوده الی السّماء او قتل میّت، گوید که: به خدای که بر آسمان شوم، یا فلان کس را بکشم، و او مرده باشد سواء اگر داند و اگر نداند، او را کفّارت لازم نیاید. و ابو حنیفه و شافعی گفتند: در حال حانث شود و کفّارتش لازم آید، سوگند کافر منعقد نشود، و چون حنث حاصل شود بر او کفّارت نباشد سواء اگر در حال کفر حانث شود یا پس از اسلام [292- پ] [اشاره]، مادام تا سوگند در حال کفر بوده باشد«2». و مذهب ابو حنیفه همچونین است. و شافعی گفت: کفّارت لازم آید بر او، اگر کسی سوگند خورد به علم خدا یا «3» قدرت خدا یا حیات خدا، اگر مرادش قادری و عالمی و حیّی باشد، سوگندش باشد، و اگر مرادش آن معانی باشد که اشعری گوید، کفّارتش لازم نیاید، و ابو حنیفه چنین«4» گوید. و اصحاب شافعی گفتند: اینکه سوگند باشد، اگر سوگند خورد بالرّحمن، و مرادش نام خدای باشد سوگند بود، و اگر مرادش سورت باشد سوگند نباشد، و همچونین به قرآن. و ابو حنیفه و اصحابش هم چنین گفتند، و شافعی و اصحابش گفتند: اینکه ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مر: اعتبار کند، مب: اعتبار می‌کند. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خورده باشد. (3). همه نسخه بدلها به. (4). آج، لب: همچنین. صفحه : 253 جمله سوگند باشد و بر او کفّارت واجب بود. اگر گوید«1»: اقسمت، آنگه گوید: غرض من سوگند نبود از او بشنوند«2»، برای آن که سوگند به نیّت منعقد شود، و اینکه لفظی است محتمل، روا بود که سوگند خواهد بدو، و روا بود که خبر خواهد«3»، از آن که در روزگار گذشته سوگندی خورده‌ام. و شافعی گفت: قبول کنند، فیما بینه و بین اللّه. امّا که در حکم قبول کنند یا نکنند، شافعی را دو قول است. چون گوید: اقسمت، و نگوید باللّه، اینکه سوگند نباشد، سواء اگر نیّت سوگند کند و اگر نکند، و شافعی هم چنین«4» گفت. و ابو حنیفه گفت: سوگند باشد، اگر نیّت کند و اگر نه. و مالک گفت: اگر در نیّت او سوگند باشد سوگند بود، و الّا نبود، چون گوید: لعمر اللّه، و نیّت سوگند کند سوگند باشد، و اهل عراق هم چنین گفتند. و اصحاب شافعی مختلف شدند بر دو وجه چون گوید: و حق‌ّ اللّه، سوگند نباشد اگر قصد سوگند کند و اگر نه، و ابو حنیفه و محمّد همچونین گفتند، و شافعی گفت: چون نیّت سوگند کند سوگند باشد. و ابو یوسف هم چنین گفت، گفت چون گوید: باللّه و تاللّه، و سوگند نخواهد«5» سوگند نبود. و چون گوید: نیّت سوگند نکرده بودم، هم از او بشنوند، و شافعی گفت چون گوید: باللّه، اگر به نیّت سوگند گفته باشد [سوگند بود] [اشاره]«6»، و اگر گوید: به نیّت سوگند نگفتم، از او بشنوند«7» برای آن که لفظ محتمل است سوگند را، و اینکه معنی را که باللّه أستعین. و امّا «و اللّه»«8» و «تا اللّه»، در آن دو قول باشد او را. چون گوید: «اللّه» به کسر «ها» بی حرف قسم سوگند نباشد، و شافعی و اصحابش هم اینکه گفتند، مگر ابو جعفر الاسترابادی‌ّ من اصحاب الشّافعی‌ّ که او گفت«9»: سوگند باشد. چون گوید: ---------------------------------- - (1). مب: گویند. [.....] (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نشنوند. (3). مب، مر: خواهند. (4). آج: همچونین. (5). لب، مب، مر: بخواهد، فق: خواهد. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب، آج، لب، فق: نشنوند. (8). دب، مب، مر: باللّه. (9). اساس: با خطی متفاوت از متن اینچنین، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. صفحه : 254 اشهد باللّه، اینکه [293- ر] سوگند نباشد«1». و اصحاب شافعی خلاف کردند بر دو وجه. بهری گفتند: چون اطلاق کند«2» و سوگند خواهد«3»، سوگند بود. و ابو حنیفه هم چنین گوید. و بهری دگر گفتند: سوگند نباشد. چون گوید: اعزم باللّه، اینکه سوگند نباشد، اگر سوگند خواهد و اگر نه. و شافعی را دو قول است: اگر نخواهد، سوگند نباشد«4»، و اگر خواهد، باشد. چون گوید: «اسئلک باللّه»، او «اقسم علیک باللّه» اینکه سوگند نباشد به هیچ حال. و شافعی گفت: اگر سوگند خواهد، باشد«5»، و اگر نخواهد، نباشد. و سوگند الّا به خدای نباشد و به نامهای خدای که به آن مختص‌ّ است، و مسایل سوگند و خلاف در آن بسیار است، و اینکه قدر کفایت است اینکه جا قوله: وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ، بیان کردیم که اصل «غفر» ستر باشد، و «مغفر» از اینکه جاست، و «غفارت» همچونین. و «حلم»، امهال باشد به تأخیر عذاب از مستحق، تقول«6»: حلم الرّجل یحلم حلما، فهو حلیم، و حلمت فی النّوم حلما و أنا حالم، برای آن که عرب عقل را «حلم» خوانند، و عاقل را «حلیم». و آن که به حلم رسد، وقت آن باشد که به حلم رسد. و سر پستان را حلمة الثّدی گویند، برای آن که محلّم باشد، و کودک را حلیم کند. و تحلّم الضّب‌ّ«7» آن باشد که فربه شود. و «حلّام»، بزغاله فربه باشد برای ثقلش، که حلیم ضدّ سبکسار باشد. و «حلم»«8» قراد بزرگ باشد برای آن که با حلمه پستان ماند و حلم الأدیم اذا وقع الحلم فیه. قوله: لِلَّذِین‌َ یُؤلُون‌َ مِن نِسائِهِم«9»، یؤلون ای یحلفون. و الایلاء الحلف. قتاده ---------------------------------- - (1). اساس: کلمه در زیر وصالی به صورت «باشد» ضبط شده، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، لب، فق: کنند. (3). آج، لب، فق: خواهند. (4). مج، وز، دب: اگر سوگند بخواهد نباشد، آج، فق، مر: اگر سوگند نخواهد نباشد، مب: اگر سوگند بخواهد باشد. (5). آج، لب، فق: اگر خواهد سوگند باشد. (6). همه نسخه بدلها: یقول. [.....] (7). آج: در حاشیه به صورت: «الصّبی اذا سمن و کذالک» توضیح داده است. (8). آج: حلمة. (9). آج، لب، فق، مب، مر تربّص. صفحه : 255 گفت: «ایلاء» طلاق اهل جاهلیّت باشد. سعید مسیّب گفت: من ضرار اهل الجاهلیّه بود، چون مرد زنی داشتی«1» با او خوشش نبودی و نخواستی که شوهری دیگر کند، سوگند خوردی که با او نزدیکی نکند، او را رها کردی، نه بیوه بودی و نه شوی‌ور«2»، چنین«3» می‌کردند در جاهلیّت و اسلام، و اینکه اضراری بود که می‌کردند به زنان، حق تعالی اینکه آیت فرستاد و آن را اجلی مضروب پیدا کرد«4»: لِلَّذِین‌َ یُؤلُون‌َ مِن نِسائِهِم. و در مصحف عبد اللّه مسعود چنین است که: للّذین آلوا من نسائهم، و در قراءت عبد اللّه عبّاس: للّذین یقسمون من نسائهم. «و الإیلاء»، الحلف، یقال: آلی یؤلی إیلاء، قالت الخنساء: فآلیت آسی علی هالک و أسئل«5» نایحة مالها [392- پ] و الإسم الألیّة، قال الشّاعر: علی‌ّ الیّة و صیام شهر امسّک طایعا الّا بکف‌ّ«6» و در او چهار لغت است: «ألیّه»، و «الوة»، و «الوة»، و «الوة». اگر گویند عرب نگوید: [آلی] [اشاره]«7» من کذا انّما تقول«8»: آلی علی کذا، گوییم: اینکه فعل«9» را معنی «بعد» در او تضمین کرد، چون اینکه معنی مضمّن شد به اینکه معنی، تعدیه کرد او را به حرفی که «بعد» را به آن تعدیه کنند، و تقدیر چنین است که: للّذین«10» یبعدون من نسائهم بالألیّة و الحلف. و «تربّص»، تمکّث و درنگ کردن باشد، حق تعالی گفت: آنان که سوگند ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر که. (2). اساس: به صورت: «شؤی وز» هم خوانده می‌شود، مج، وز: شوزی، دب: شوهر، آج: شوهروار، لب، فق: شوهرور، مب، مر: شوهردار. (3). همه نسخه بدلها: اینچنین. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق گفت: مب و گفت. (5). اساس: با خطی متفاوت از متن: «اسئلک»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج، وز، آج، لب، فق: یلف. (7). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). دب: یقول. (9). آج، لب، فق، مب، مر: قول. (10). آج، لب، فق، مب، مر یؤلون. صفحه : 256 خورند«1» که با حلال خود مقاربت نکنند، با ایشان چهار ماه مدارا باید کردن. و گفته‌اند: «تربّص»، از مقلوب است، «تصبّر» باشد، چون: جبذ و جذب«2»، و آن انتظار باشد خیری یا شرّی را که به کسی فرود آید«3»، و منه قوله تعالی: فَتَرَبَّصُوا بِه‌ِ حَتّی حِین‌ٍ«4». و قوله: نَتَرَبَّص‌ُ بِه‌ِ رَیب‌َ المَنُون‌ِ«5»، و قال الشّاعر: تربّص بها ریب المنون لعلّها تطلّق یوما او یموت حلیلها و از شرایط «ایلاء» آن بود که سوگند بخورد به خدای تعالی یا به نامی از نامهای مختص‌ّ به او، بر وجهی که لغو«6» نباشد که: با زن مقاربت نکند بر وجه اضرار، هر گه که اینکه شرایط حاصل بود مرد مولی باشد، و هر گه که از اینکه شرایط چیزی مختل‌ّ بود ایلاء نباشد، و اینکه مذهب امیر المؤمنین علی است و عبد اللّه عبّاس و حسن بصری. نخعی گفت و شعبی و إبن سیرین: «ایلاء»، در غضب باشد. سعید بن المسیّب گفت: آن بود که سوگند خورد که با زن سخن نگوید، و هر گه که إیلاء برای صلاحی کند از آن که زن کودک را شیر دهد تا حملی پیدا نشود که شیر زده گردد کودک، اینکه جا حکم إیلاء نکنند، برای آن که غرض او مصلحت است نه اضرار. چون چنین باشد، و مرد مقام کند بر اینکه سوگند و کفّارت نکند«7» سوگند را، زن مخیّر باشد از«8» آن که صبر کند بر اینکه ایذاء، و از میان آن او را رفع کند بر حاکم، چون رفع کند او را بر حاکم، او را چهار ماه مهلت دهد، و هو قوله: تَرَبُّص‌ُ أَربَعَةِ أَشهُرٍ، تا«9» اندیشه کند، یا طلاقش دهد، یا کفّارت سوگند بکند و با سر مقاربت شود. اگر امتناع کند از اینکه و از آن، حاکم او را حبس کند و طعام و شراب بدو«10» تنگ کند تا آنگه که از دو گانه«11» یکی بکند: امّا رجوع و امّا طلاق. اگر طلاقش دهد از او جدا شود و عدّت باید داشتن از روز طلاق، و اگر مرد ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خوردند. [.....] (2). مج، وز، دب، آج: جذب و جبذ. (3). مب: فرود آرند. (4). سوره مؤمنون (23) آیه 25. (5). سوره طور (52) آیه 30. (6). آج، لب، فق، مب، مر: کفر. (7). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (8). همه نسخه بدلها میان. (9). وز: یا . (10). همه نسخه بدلها بجز مب: بر او. (11). مب، مر: دو کار. صفحه : 257 [294- ر] خواهد تا رجعت کند تواند مادام تا از عدّت بیرون نیامده باشد. چون از عدّت به در آمد مالک شود نفس خود را، و مرد را بر او سبیلی نباشد. فَإِن فاؤُ، و المعنی فان رجعوا، اگر باز آیند. و باز آمدن از سوگند به حنث باشد، و هو أن یجامعها، و آن بود که خلوت کند با زن اگر حاضر و متمکّن باشد، و اگر غایب بود یا متمکّن نبود، عزم کند و گواه بر«1» گیرد بر رجوع او از إیلاء، و شافعی در اینکه مسأله موافق ماست. و کفّارت واجب بود بنزدیک ما و بیشتر فقها. و حسن بصری و نخعی گفتند: لا کفّارة علیه، لقوله تعالی: فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ. امّا پس از آن که چهار ماه بگذرد، و او رجوع نکرده باشد، فقها خلاف کردند. بعضی گفتند: چون چهار ماه بگذرد، و رجوع نکرده باشد زن از او باین شود و به یک طلاق بریده، و اینکه قول عبد اللّه مسعود است و زید بن ثابت و مقاتل بن حیّان و قتاده و کلبی، و مذهب ابو حنیفه است. و بعضی دگر گفتند: چون چهار ماه بگذرد، و زن صبر کند و رفع نکند مرد«2» را بر حاکم، بر مرد هیچ نبود و طلاق لازم نیاید، و اینکه قول بیشتر علما و صحابه است، و مذهب ماست و شافعی و مالک و ابو ثور و احمد و اسحاق. فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ، محمول است بنزدیک ما و بیشتر مفسّران و فقها بر عفو و اسقاط عقاب قیامت. و حسن و ابراهیم و قتاده گفتند: مراد اسقاط کفّارت است. وَ إِن عَزَمُوا الطَّلاق‌َ، اگر عزم طلاق کنند«3»، یعنی آنان که ایلاء کرده باشند، و بعد العزم بنزدیک ما باین نشود الّا که طلاق دهد او به صریح«4» لفظ، به آن لغت که زبان او باشد. و اهل مدینه گفتند: اگر امتناع کند از طلاق، حاکم طلاق دهد زن را یک طلاق رجعی. و «عزم» ارادتی باشد که متقدّم«5» بود بر فعل، و اگر همه به یک وقت بود، و تعلّق به فعل عازم دارد، و از میان آن و میان فعل سهوی و نسیانی در نشود. و اصل «عزم»، العقد علی الشّی‌ء باشد، و قول العرب: عزمت علیک، یعنی ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مر خود. (2). اساس: مرد. (3). وز، دب، آج، لب، فق: کند. (4). آج، لب، فق، مب، مر: تصریح. [.....] (5). همه نسخه بدلها: مقدّم. صفحه : 258 سوگند دادم بر تو. و «عزیمت» و «صریمت» عزم باشد، و فسون را نیز عزیمت خوانند برای آن که در آن جا سوگند باشد. و «طلاق» حل‌ّ عقد نکاح باشد، و اصل او از اطلاق است، تقول«1»: طلقت المرأة تطلق طلاقا فهی طالق، بی «ها» ی تأنیث. کوفیان گفتند: برای آن که مختص‌ّ است به مؤنّث«2» و اشتراک نیست در او تا فرق باید نهاد«3». و بنزدیک بصریان درست نیست اینکه قول، برای آن که بسیار جایها هست که اختصاص نیست، اشتراک است، و «ها» بیفگندند چنان که: ناقة ضامر و ساعد«4» عبل. سیبویه گفت: هذا علی وجه النّسب باشد. فقولهم: حائض [294- پ] و طاهر و طامث. ای ذات حیض و طهر و طمث. امّا طلاق که پس«5» ایلاء باشد رجعی بود عندنا و عند إبن عمر و سعید بن المسیّب و جماعة من الفقهاء. و بنزدیک جماعتی باین باشد، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و حسن بصری است. و قوله: فَإِن‌َّ اللّه‌َ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، ای سمیع لطلاقه، علیم بنیّته«6»، و قیل: سمیع لایلائه، علیم بنیّته فی الرّجوع، و هر دو قول مروی است از مفسّران. و «سمیع» آن باشد که حاصل بود بر صفتی که از مکان آن را مسموعات شنود«7» چون موجود باشد و مرجع او با حیّی است به شرط انتفاء آفات از او. و «علیم» مبالغت است در عالم. قوله: وَ المُطَلَّقات‌ُ یَتَرَبَّصن‌َ بِأَنفُسِهِن‌َّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ- الایة، مقاتل بن حیّان و کلبی گفتند: سبب نزول آیت آن بود که در اوّل اسلام چون مرد زن را سه طلاق دادی، و زن حامل بودی، طلاق رجعی بودی، و مرد مالک رجعت بودی تا بار بنهادن«8» تا«9» اینکه حکم منسوخ شد بقوله تعالی: الطَّلاق‌ُ مَرَّتان‌ِ فَإِمساک‌ٌ بِمَعرُوف‌ٍ«10» ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: یقول. (2). آج، مب، مر: است مؤنّث را. (3). آج، لب، فق: به ها. (4). فق، مب، مر و. (5). آج، لب، فق، مب، مر از. (6). آج، لب، مب، مر: فی الرّجوع. (7). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 223): که از مکان آن مسموعات را شنود. (8). آج، لب، فق، مب، مر: بار بنهادی. (9). مج، وز: به. (10). سوره بقره (2) آیه 229. صفحه : 259 - الایة، و بقوله: فَإِن طَلَّقَها فَلا تَحِل‌ُّ لَه‌ُ مِن بَعدُ حَتّی تَنکِح‌َ زَوجاً غَیرَه‌ُ«1». مردی زن را طلاق داد، نام او اسماعیل عبد اللّه الغفاری‌ّ، و زن را قتیله«2» نام بود، و زن آبستن بود. مقاتل گفت: نام او مالک بن الاشدق بود از اهل طائف. و مرد ندانست که زن آبستن است، و زن نگفت. چون بدانست که آبستن است، مراجعت کرد و زن را با خانه آورد. زن آن جا بزاد و فرمان یافت، و فرزند نیز بمرد، و خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. وَ المُطَلَّقات‌ُ،«3» و رها کردگان، یقال: طلّقتها فطلقت و طلقت«4» ایضا. و طلّق«5» و اطلق«6» در لغت یکی باشد، جز که به عرف شرع تفعیل مخصوص شده است به اطلاق النّساء من حبالة النّکاح علی وجه مخصوص. و اسم، طلاق باشد، و الانطلاق المضی‌ّ علی وجهه«7» من غیر مانع. و طلوق البعیر أن یرکب«8» رأسه«9» فلا یمنع، و آن یک تاختن«10» که اسب کند در میدان یا «11» در مسابقه بی مانعی آن را طلقی«12» گویند. و «طلق»، حلال مطلق باشد، فعل به معنی مفعول. یَتَرَبَّصن‌َ، ای ینتظرن، تربّص کنند، یعنی انتظار کنند و شوهر نکنند. ثَلاثَةَ قُرُوءٍ، سه قروء. و «قروء» جمع کثیر باشد، و جمع قلیلش «اقرؤ» و «اقراء» باشد. اگر گویند: اینکه جا جمع قلیل بایست«13» که سه است، گوییم: برای آن که بر جمع کثیر گفت که حواله با جمله مطلّقات کرد، هر مطلّقه‌ای را سه قرء«14»، پس جمع کثیر باید«15» اینکه جا. فقها خلاف کردند در «قرء»«16». قومی گفتند: حیض باشد، و اینکه قول عمر است ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 230. (2). دب: فتیله. (3). وز، آج، لب، فق، مب، مر: طلّقها. [.....] (4). همه نسخه بدلها: ندارد. (5). وز: طلقا. (6). مب ایضا. (7). همه نسخه بدلها: وجه. (8). مج، وز، آج، مب، مر: ترکت. (9). آج: رسنه. (10). مب، مر است. (11). اساس، وز، لب، فق، مب، مر: تا، مج: با زن، با توجّه به دب و آج تصحیح شد. (12). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها و چاپ شعرانی، لسان: طلق. (13). مج، وز: می‌بایست. (16- 14). اسامی به صورت: «قروء» هم خوانده می‌شود. (15). مج، وز: باشد. صفحه : 260 و علی«1» در یک روایت، و عبد اللّه مسعود و ابو موسی و مجاهد و مقاتل بن حیّان، و مذهب ابو حنیفه است و سفیان ثوری و اهل کوفه، و حجّت ایشان قول النّبی‌ّ- علیه السّلام- [295- ر] [اشاره]، [مستحاضه] [اشاره]«2» را که از او پرسید که: نماز کنم! گفت: دعی الصلاة ایام اقرائک، ای ایّام حیضک. و نیز قول الرّاجز، انشده ثعلب عن إبن الأعرابی‌ّ: و صاحب صاحبته جرائض لیس إذا استنهضته بناهض له قروء کقروء الحائض مراد آن است که: عداوت«3» به اوقات پیدا می‌شود، چون حیض که آن را اوقاتی باشد. آن که اینکه قول گوید، گوید که: زن حلال نباشد بر شوهران که بر او عقد بندند تا حیض سوم«4» تمام نشود او را. و نیز خبری روایت کردند از امیر المؤمنین علی‌ّ- علیه السّلام- که او گفت: آنگه حلال شود که از حیض سوم«5» غسل بکند، و نماز تواند کردن. و جماعتی«6» گفتند: «قرء» طهر باشد، و اینکه قول زید بن ثابت است و عبد اللّه عمر و عایشه و مذهب ماست، و مالک و شافعی و اهل مدینه، و حجّت اینان قول اللّه تعالی«7»: یا أَیُّهَا النَّبِی‌ُّ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُن‌َّ لِعِدَّتِهِن‌َّ«8» ...، و چون عبد اللّه عمر زن را طلاق داد، و او حایض بود، او را گفت: راجعها، مراجعت کن. چون پاک شود، خواهی طلاقش ده، و اینکه آیت بخواند: إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُن‌َّ لِعِدَّتِهِن‌َّ«9» ...، و المعنی لقبل عدّتهن‌ّ. و دلیل دیگر بر آن که «قرء»، طهر باشد قول الاعشی: و فی کل‌ّ عام أنت جاشم غزوة تشدّ لأقصاها عزیم عزائکا مورّثة مالا و فی الحی‌ّ رفعة لما ضاع فیها من قروء نسائکا ---------------------------------- - (1). مب: علی بن ابی طالب علیه الصّلواة و السّلام. (2). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (3). همه نسخه بدلها او. (5- 4). اساس: سؤم، لب، فق: سیم. (6). همه نسخه بدلها دیگر. (7). مج، وز، آج: اللّه تبارک و تعالی. (9- 8). سوره طلاق (65) آیه 1. صفحه : 261 و آنچه به غیبت غزو ضایع شد از او طهر باشد نه حیض، و آن کس که اینکه قول گوید که: چون زن«1» حیض سوم«2» بیند«3» حلال شود«4» بر مردان«5» که بر او عقد بندند. و از زهری روایت کرده‌اند از عروه از عایشه، که گفت: چون در حیض سوم«6» شود حلال شود بر شوهران. و در لغت «قرء» از جمله اسماء مشترکه است به معنی حیض باشد و به معنی طهر، کالجون و الشّفق، یقال: أقرأت«7» المرأة اذا حاضت و اذا طهرت. و در اصل او اهل لغت خلاف کردند، ابو عمرو بن العلاء و ابو عبیده گفتند: آن وقت باشد آمدن چیز را یا شدنش را، یقال: رجع فلان لقرئه و لقارئه، ای لوقته الّذی یرجع فیه، و هذا قاری‌ء الرّیاح، ای وقت هبوبها، و قال مالک بن الحارث الهذلی‌ّ: کرهت العقر عقربنی شلیل اذا هبّت لقارئها الرّیاح و قال آخر: رجاء إیاس أن یؤوب و لا أری إیاسا لقرء الغائبین یؤوب ای لوقتهم، و یقال: اقرأت النّجوم اذا طلعت و اقرأت اذا افلت تشبیها بظهور الدّم و انقطاعه، قال کثیّر [295- پ] [اشاره]: اذا ما الثّریّا و قد اقرأت أحس‌ّ السّما کان منها افولا پس «قرء» بر اینکه قول صالح بود هر دو را: هم حیض و هم طهر، برای آن که هر یکی به وقتی معیّن باشد. و گفته‌اند: اشتقاق او از قرء«8» است و هو الجمع و الحبس، قال عمرو بن کلثوم: ذراعی عیطل أدماء بکر هجان اللّون لم تقرأ جنینا ای لم تضم‌ّ رحمها علی جنین، من قولهم: ما قرأت النّاقة سلا، ای لم تحمل ---------------------------------- - (1). اساس: با خطی متفاوت از متن: زنان. (2). مج، وز، آج، لب: سه‌ام، فق، مب، مر: سیم. (6- 3). اساس: بینند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس: شوند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب: شوهران، مب، مر: مردمان. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مر: قرأت. (8). مج، وز: قروء، آج، لب: قرأ. صفحه : 262 قطّ. و منه قرأت القرآن لأن‌ّ القاری‌ء جامع للحروف«1»، و اینکه اختیار زجّاج است. و آن کس که گفت: قریت«2» الماء فی الحوض، ای جمعت از اینکه جاست، گفت: تخفیف همز«3» کرد، پس بر اینکه قاعده اگر بر طهر حمل کنند لاجتماع الدّم فی الموضع الّذی هو فیه بهتر باشد، و از اینکه جا گفتیم«4»: حمل کردن بر طهر اولیتر است، و در حیض از اینکه وجه اشتقاقی لایح ندارد. امّا کلام در عدّت و حکم او: بدان که عدّت بر دو چیز«5» است: عدّت مطلّقه و عدّة المتوفّی عنها زوجها. امّا مطلّقه بر دو ضرب بود: ضربی او را عدّت باید داشتن، و ضربی نباید داشتن. امّا آن که ایشان را عدّت نباید داشتن سه‌اند: یکی آن که با او دخول نرفته باشد، و یکی آن که لم تبلغ المحیض و لا فی سنّها من تحیض، و یکی الایسة من المحیض و لا فی سنّها من تحیض. و امّا آنان که ایشان را عدّت باید داشتن بر دو ضربند: یکی عدّت به أقراء دارد«6»، و یکی«7» به شهور. فامّا آنان که به ماه دارند دو کس باشند: یکی آن که حیض بینند«8»، و لکن آنان که به سن‌ّ او باشند حیض نبینند«9»، و یکی آن که حیضش منقطع شود، و آنان که در سن‌ّ او باشند حیض بینند، اینان که عدّت به ماه باید داشتن سه ماه تمام. و امّا آن که به أقراء عدّت دارد، زنی باشد که حیض بیند و او را عادتی مستقیم باشد، او«10» بنشیند تا سه پاکی ببیند: یکی پاکی آن که در او طلاق گیرد، و دو پاکی دیگر پس از آن چون خون«11» بیند«12»، حیض سوم«13» حلال شود بر شوهران. و امّا آن که حیض بیند، و لکن عادتی مستقیم ندارد و گاهی«14» بیند و گاهی«15» ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: جامع الحروف. (2). اساس: قرأت، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....] (3). همه نسخه بدلها: همزه. (4). همه نسخه بدلها که. (5). همه نسخه بدلها: دو ضرب. (6). مج: وارد. (7). همه نسخه بدلها عدّت. (8). دب: نبینند، آج، لب، فق، مب، مر: نبیند. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بینند. (10). مج، وز: او را. (11). همه نسخه بدلها: حیض. (12). همه نسخه بدلها از. (13). مج، وز، دب، آج، لب: سه‌ام، فق، مب، مر، سیم. (15- 14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گاه. صفحه : 263 نبیند، او را مسترابه گویند، او را عدّت به اقراء و شهور باشد، هر دو را مراعات کند، اگر از آن روز که شوهرش طلاق دهد سه ماه به او«1» بگذرد سپید«2» پاکیزه، او از عدّت بیرون آمده باشد، اگر سه ماه کم«3» یک روز بگذرد، و روز آخرین خون بیند او را به أقراء عدّت باید داشتن، آن یک حیض در شمار آرد و انتظار دوم کند تا تمامی نه ماه از روز طلاق، اگر خون بیند در شمار آرد، و اگر نبیند«4» [پس از آن عدّت بدارد] [اشاره]«5» به سه ماه، اگر سه ماه پاک بگذرد بر او [باین شود] [اشاره]، و اگر در آن میانه خون بیند، عدّت او به اقراء افتد انتظار حیض سوم«6» کند تا تمامی [296- ر] یک سال، و اگر در اینکه مدّت خون بیند باین شود، و اگر نبیند سه ماه دیگر بنشیند و عدّت تمام بدارد، تمامی«7» پانزده ماه. امّا مستحاضه: چون ایّام حیض خود شناسد به عادتی مستمرّ بر آن عادت عدّت بدارد به أقراء، و اگر ایّام عادت نداند بر تمییز کار کند، و به تمییز اینکه خون از آن خون، عدّت بدارد هم به أقراء و اگر تمییز نتواند کردن و بر او مشتبه باشد، اعتبار کند عادت زنان خود در حیض و بر عادت ایشان عدّت بدارد، اگر زنان نباشند او را یا مخثلفات العاده«8» باشند، عدّت به ماه«9» دارد سه ماه«10». امّا عدّت زن آبستن وضع حملش باشد، و اگر چه عقیب«11» طلاق بود به یک ساعت. و امّا پرستار چون به حکم کسی باشد به نکاح، و طلاقش دهد، اگر عدّت به ---------------------------------- - (1). مج: سه ماه از او دیگر. (2). لب، فق، مب، مر: سفید به همه نسخه بدلها و. [.....] (3). مج از. (4). اساس: در حاشیه، و نیز دب، آج، لب، فق، مب، مر سه ماه دیگر بنشینند و عدّت تمام بدارد تا تمامی پانزده ماه. (5). اساس: افتادگی دارد، لکن در حاشیه با خطی متفاوت از متن آورده است. (6). مج، وز: سه‌ام، لب: سیوم، دب، فق، مب، مر: سیم. (7). آج، لب، فق، مب، مر: تا. (8). همه نسخه بدلها: مختلف العاده. (9). همه نسخه بدلها: تمام. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر و اگر ایّام عادت نداند بر تمییز کار کند و به تمییز اینکه خون از آن خون مدّت بدارد هم به أقراء. (11). آج، لب، فق: عقب. صفحه : 264 أقراء دارد، دو قرء«1» بنشیند، و اگر عادت«2» دارد چهل و پنج روز بنشیند. امّا عدّة المتوفّی عنها زوجها: چون زن آزاد بود، اگر نکاح دوم بود و اگر متعه، اگر دخول بوده باشد و اگر نه، عدّت او چهار ماه و ده روز باشد. و اگر پرستاری بود نه مادر فرزند، عدّت او نیمه عدّت زن آزاد بود، دو ماه و پنج روز. و اگر طلاقش دهد و آنگه مرد«3» بمیرد، اگر طلاقی«4» رجعی باشد و مادر فرزند باشد، عدّه‌یش چهار ماه و ده روز بود، و اگر مادر فرزند نبود، عدّه‌یش دو ماه و پنج روز باشد. و اگر طلاق باین بود عدّه‌یش عدّت مطلّقه باشد. و چون مرد زن آزاد را«5» طلاق دهد، طلاقی رجعی، پس بمیرد، عدّه‌یش ابعد الاجلین باشد، چهار ماه و ده روز. و اگر طلاق باین بود عدّه‌یش عدّه مطلّقه باشد. و چون مرد را وفات رسد و زن آبستن بود، عدّت او ابعد الاجلین باشد، اگر چهار ماه و ده روز بگذرد و وضع حمل نبوده باشد، صبر کند تا بار بنهد، و اگر بار بنهد و چهار ماه و ده روز تمام نشده باشد، صبر کند تا تمام بگذرد. و اگر مرد غایب باشد، و در غیبت زن را طلاق دهد، عدّت از آن روز باشد که مرد او را طلاق داده باشد، و عدّت او به ماه باشد، سه ماه بنشیند. و اگر مرد غایب بود و در سفر فرمان یاود«6»، عدّت او از آن«7» روز دارد که خبر به او رسد، چهار ماه و ده روز. و اگر غایب بود، غیبتی که ندانند که مرده است یا زنده، زن مخیّر باشد خواهد صبر کند و خواهد خبرش بر امام رفع کند، تا امام ولیّش را نفقه زن الزام کند. اگر مرد غایب را ولی‌ّ نباشد یا مالی در دست او نبود از آن او، بر امام باشد که کس بفرستد به طلب او چهار سال. اگر در اینکه مدّت«8» خبر زندگانیش آرند، روا نباشد که شوهر کند. و اگر هیچ اثر و خبر نباشد«9» از او و باز آیند، او از آن روز عدّت بدارد، [296- پ] عدّة المتوفّی عنها زوجها، چون عدّت به سر آید، اگر خواهد شوهر ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب: قروء، مب، مر: قراء. (2). همه نسخه بدلها به ماه. (3). اساس: مرد. (4). همه نسخه بدلها: طلاق. (5). همه نسخه بدلها: مرد آزاد زن را. [.....] (6). همه نسخه بدلها: یابد. (7). آج، لب، فق، مب، مر: و زن عدّه از آن. (8). مج، وز، فق: در اینکه چهار سال. (9). آج، لب، فق: نیابد، مب، مر: نیاید. صفحه : 265 کند. اگر در عدّت شوهرش باز آید، یا پس از عدّت، مادام تا شوهر نکرده باشد او اولیتر بود به زن، و اگر شوهر کرده باشد شوهر اوّل را بر او سبیلی نبود. قوله: وَ لا یَحِل‌ُّ لَهُن‌َّ أَن یَکتُمن‌َ ما خَلَق‌َ اللّه‌ُ فِی أَرحامِهِن‌َّ، عکرمه و ابراهیم گفتند: مراد حیض است، و آن، آن بود که زن عدّت به أقراء دارد، چون مرد خواهد که رجعت کند، گوید: من حیض سوم«1» بدیدم. عبد اللّه عبّاس و قتاده و مقاتل گفتند: مراد آبستنی است و فرزند. و معنی آیت آن بود که: حلال نباشد زن را که آنچه خدای آفریده باشد در رحم او از حیض و حمل پنهان دارد تا حق‌ّ مرد ضایع کند از رجعت یا فرزند، برای آن که اگر حیض سوم«2» ندیده باشد، گوید: دیده‌ام، حق‌ّ مردم باطل کرده باشد در رجعت، و اگر حمل پنهان کند نسب«3» فرزند از پدر بریده باشد. إِن کُن‌َّ یُؤمِن‌َّ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، اگر ایمان دارند به خدای و روز باز پسین، و معنی آن است که: هر که ایمان دارد به خدای و روز قیامت، اینکه حکم فرو نگذارد، و اینکه کتمان«4» نکند، معنی«5» آن است که: اینکه حکم مؤمنان را لازم است دون کافران را، و لکن اینکه شرط برای آن کرد که مؤمنان را ایمان به خدای و قیامت باید تا مانع بود از اینکه، چنان که یکی از ما گوید کسی را: اگر تو مسلمانی، تو را«6» اینکه نشاید کردن؟ یعنی که مسلمانی باید تا منع کند تو را از اینکه. قوله: وَ بُعُولَتُهُن‌َّ أَحَق‌ُّ بِرَدِّهِن‌َّ، «بعول» جمع بعل آمد«7» و «تا» برای مبالغت آورد در جمع، کالذّکورة و الخیوطة و السّبورة«8»، یقال: تبعّلت المرأة اذا تزوّجت، و منه قوله- علیه السّلام:9» جهاد« المرأة حسن التبعل ، و أراد ملاعبة الرّجل اهله و المرأة زوجها، ---------------------------------- - (1). مج، وز: سه‌ام، دب، آج، لب: سیوم، فق، مب: سیم. (2). مج، وز: سه‌ام، دب: سیوم، آج، لب، فق، مب، مر: سیم. (3). همه نسخه بدلها: نسبت. (4). لب: گناها، فق: گنه‌ها، مب، مر: گناهان. (5). اساس با خطی متفاوت از متن افزوده «نه»، دب، آج، لب، فق، مب، مر آیت. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (7). همه نسخه بدلها: باشد. (8). کذا در اساس، مج، وز: البسوره، دب، آج، لب، فق، مب، مر: البشوره. (9). همه نسخه بدلها: و جهاد. صفحه : 266 و جماع را «بعال» گویند، و منه قال- علیه السّلام، و از اینکه جا گفت رسول- علیه السّلام- ایّام تشریق را: ایام اکل و شرب و بعال. و شوهر را برای آن «بعل» خوانند که به کار زن قیام کند و به آن مستقل‌ّ باشد. و اصل «بعل» سیّد باشد و مالک، قال اللّه تعالی: أَ تَدعُون‌َ بَعلًا«1». و در شاذ مسلمة بن محارب خواند: «و بعولتهن‌ّ» باسکان «تا» لکثرة الحرکات. أَحَق‌ُّ بِرَدِّهِن‌َّ، اولیتر و سزاوارترند به رجعت ایشان یعنی زنان خود، و تقدیر چنین است که: بردّهن‌ّ الیهم. فِی ذلِک‌َ، اشارت است به حال عدّت، ای فی حال العدّة، برای آن که چون از عدّت بیرون آمد«2»، مالک نفس خود گردد، و شوهر را بر او سبیلی نباشد به رجعت، و آیت مختص‌ّ است به رجعیّات دون باینات. إِن أَرادُوا إِصلاحاً، لا اضرارا، اگر اینکه رجعت بر سبیل اصلاح کنند نه بر سبیل اضرار، برای آن که ایشان را عادت بودی که چون خواستندی که رنج نمایند [297- ر] زنان را طلاق دادندی، ایشان را رها کردندی تا انقضای عدّت نزدیک رسیدی، آنگه رجعت کردندی، باز دگر باره طلاق دادندی، پس دگر باره رجعت کردندی، همچونین می‌کردندی و غرض ایشان اضرار بودی. وَ لَهُن‌َّ، ای للنّساء، و زنان را، مِثل‌ُ الَّذِی عَلَیهِن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ، و زنان را بر«3» مردان نیز حقّی باشد، مانند آن که مردان را بر ایشان حقّی باشد. و در خبر است که زن معاذ، رسول را گفت: یا رسول اللّه؟ حق‌ّ زنان بر مردان چیست! گفت: آن که بر روی ایشان نزنند، و ایشان را زشت نخوانند، و از آنچه خورند ایشان را هم از آن دهند، و از آنچه پوشند ایشان را«4» پوشانند، و از ایشان هجران ننمایند. حسن بصری روایت کند که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: به زنان وصیّت خیر کنی«5» که ایشان اسیرانند بنزدیک شما. مالک نباشند بر نفس خود به ---------------------------------- - (1). سوره صافّات (37) آیه 125. [.....] (2). مج، وز: آید. (3). مج، وز سر. (4). آج، لب هم. (5). مج، وز، مر: پذیرید، دیگر نسخه بدلها: پذیری. صفحه : 267 هیچ چیز، چه«1» شما ایشان را به امانت خدای گرفته‌ای، و استحلال فرج ایشان به کلام خدای کرده‌ای. میمونه روایت کند- زوجة النّبی‌ّ- صلّی اللّه علیه و آله- که رسول- علیه السّلام- گفت: 2» خیار الرّجال من امّتی خیرهم« لنسائهم، و خیر النّساء من امّتی خیرهن‌ّ لازواجهن‌ّ ، گفت: بهترین مردان از امّت من بهترین باشند زنانشان را، و بهترین زنان بهترین باشند شوهر ایشان«3» را. چون بار بردارند هر زنی از ایشان در شبان روز«4» مزد«5» هزار شهید باشد که ایشان در سبیل خدای کشته باشند صابر محتسب«6»، و هر یکی را از ایشان تفضیل دهند بر حور العین به مقدار تفضیل من بر کمتر کسی از امّت من. و بهترین زنان امّت من، آنان باشند که رضا«7» شوهر نگاه دارند در هر چه او خواهد، مادام تا معصیت خدای نباشد. و بهترین مردان از امّت من آن باشد«8» که با اهل خود به رفق و لطف زندگانی کند«9»، چنان که مادر با فرزند لطف کند، هر مردی را از ایشان در هر شبان روزی مزد صد شهید بنویسند که ایشان در سبیل خدای کشته باشند صابر محتسب. عمر خطّاب«10» گفت: ای رسول اللّه؟ چون است که مردان را مزد صد شهید باشد، و زنان را مزد هزار«11» شهید! رسول- علیه السّلام- گفت: ندانی که مزد زنان از مزد مردان«12» بیش باشد، و ثوابش بنزدیک خدای تعالی تمامتر بود، و خدای تعالی درجات مرد در بهشت رفیع کند به رضای زن از او، و به دعای زن او را، بدانستی«13» که از شرک برگرفته، هیچ گناهی نیست که وزر و وبال آن بنزدیک خدای تعالی بیشتر بود از عصیان زن در شوهر. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: و. (2). مر: اخیارهم، دیگر نسخه بدلها: خیارهم. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شوهران‌شان. (4). لب: شبانه روزی، آج، فق، مر: شبان روزی. (5). مج: مژد. (6). آج، لب، مب: صابر بر محتسب. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: رضای. (8). همه نسخه بدلها: باشند. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: کنند. (10). اساس: عبارت «رضی اللّه عنه» را داشته که از نسخه محو کرده‌اند، و لفظ «اللّه» باقی مانده. [.....] (11). مج: صد هزار. (12). اساس: مردان. (13). آج، لب، فق، مب، مر: نداشتی، دب: نداشتی. صفحه : 268 از خدای بترسی«1» در حق‌ّ دو ضعیف: زن و یتیم، که خدای تعالی شما را بپرسد از ایشان، هر که با«2» ایشان احسان کند به رحمت [297- پ] و رضوان رسد، و هر که با ایشان بدی کند، مستوجب سخط خدای شود. حق‌ّ مرد بر زن چون حق‌ّ من است بر شما. و هر که حق‌ّ من ضایع کند، چنان بود که حق‌ّ خدای ضایع کرده، و هر که حق‌ّ خدای ضایع کند، باز گردد به خشم خدای، و مأوای او«3» دوزخ بود، و آن بد جایی است. وَ لِلرِّجال‌ِ عَلَیهِن‌َّ دَرَجَةٌ، یعنی در فضل، عبد اللّه عبّاس گفت: به آن مهر«4» که به او دهد، و مال«5» که نفقه کند بر او، و بعضی دگر گفتند: مرد«6» مفضّل است بر زن به عقل، و گفته‌اند: به میراث. و قتاده گفت: به فرض جهاد بر«7» مردان. حجّاج بن دینار روایت کند از باقر- علیه السّلام- از جابر عبد اللّه انصاری که گفت: ما بنزدیک رسول- علیه السّلام- حاضر بودیم و جماعت صحابه، زنی بیامد و بر بالای سر رسول- علیه السّلام- بایستاد و گفت: السّلام علیک یا رسول اللّه، من رسول زنانم بنزدیک تو، و هیچ زن نباشد که اینکه پیغام من بشنود«8» که تو را می‌گویم و الّا راضی باشد. ای رسول اللّه؟ خدای تعالی، خدای مردان و خدای زنان است، و آدم پدر مردان و زنان است، و حوّا مادر مردان و زنان است. مردان چون از خانه بیرون آیند به جهاد ایشان را بکشند در سبیل خدای، ایشان زنده باشند و روزی خورند، و ما از اینکه خیر جهاد و درجه شهادت محرومیم، و ما در خانه‌ها محبوس مانده خدمت ایشان باید کردن هیچ مزد باشد باشد ما را بر اینکه! رسول- علیه السّلام- گفت: آری؟ سلام من به ایشان برسان، و ایشان را بگوی که طاعت شوهران داشتن ایشان را، برابر جهاد و شهادت بود، و لکن کم باشد«سلّم ما «9» از ایشان که اینکه به جای آرد«سلّم ما «10». ---------------------------------- - (1). اساس: با خطی متفاوت از متن: بترسید، با توجّه به مج تصحیح شد. (2). مج، وز: از. (3). مج، مب، مر در. (4). آج، لب، فق، مب: که به آن مهری. (5). آج، لب، فق، مب، مر: مالی. (6). مج، وز: مراد. (7). مج: به. (8). مج، وز، مب، مر: نشنود. (9). همه نسخه بدلها: باشند. (10). همه نسخه بدلها: آرند. صفحه : 269 أنس مالک روایت کند که«سلّم ما «1»: زنان بنزدیک رسول آمدند«سلّم ما «2»، و گفتند: یا رسول اللّه؟ ذهب الرّجال بفضل الجهاد فما لنا، مردان فضل جهاد بردند«سلّم ما «3»، ما را چیست! رسول- علیه السّلام- گفت: مهنة إحدیکن‌ّ فی بیتها تدرک عمل المجاهدین فی سبیل اللّه ، خدمت یکی از شما در خانه‌یش«سلّم ما «4»، در یابد عمل مجاهدان در سبیل خدای. عمران بن حصین روایت کند که: از رسول- علیه السّلام- پرسیدم«سلّم ما «5» که بر زنان جهاد باشد! گفت: بلی، جهاد ایشان غیرت بود که با خود بر جهاد کنند و صبر کنند بر آن حمیّتی که ایشان را بود، اگر صبر کنند«سلّم ما «6» مجاهد باشند و مرابط باشند، و ایشان را دو مزد بود. و همچونین گفت: ان الله کتب الجهاد علی الرجال و الغیرة علی النساء فمن صبر منهن احتسابا کان له مثل اجر شهید ، خدای تعالی جهاد بر مردان نوشت و غیرت بر زنان، هر که صبر کند«سلّم ما «7» از ایشان بر آن، او را مانند مزد شهیدی بود. قولی دیگر آن است: که تفضیل«سلّم ما «8» مردان بر زنان آن«سلّم ما «9» است که طلاق به«سلّم ما «10» مردان باشد، و گفته‌اند: [298- ر] به آن است که زنان را از«سلّم ما «11» مردان عدّت باید داشتن، و مردان را عدّت نباید داشتن. و گفته‌اند: به گوای«سلّم ما «12» است، که گوای«سلّم ما «13» دو زن به یک مرد برگیرند. و«سلّم ما «14» گفته‌اند: به قوّت بر عبادت است. وَ اللّه‌ُ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ، و خدای تعالی عزیز است، حکم کند و کس بر او حکم نکند، و حکیم است حکم جز به حکمت نکند. قوله تعالی:

الطَّلاق‌ُ مَرَّتان‌ِ فَإِمساک‌ٌ بِمَعرُوف‌ٍ أَو تَسرِیح‌ٌ بِإِحسان‌ٍ وَ لا یَحِل‌ُّ لَکُم أَن تَأخُذُوا مِمّا آتَیتُمُوهُن‌َّ شَیئاً إِلاّ أَن یَخافا أَلاّ یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ فَإِن خِفتُم أَلاّ یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ فَلا جُناح‌َ عَلَیهِما فِیمَا افتَدَت بِه‌ِ تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ فَلا تَعتَدُوها وَ مَن یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّه‌ِ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الظّالِمُون‌َ (229) فَإِن طَلَّقَها فَلا تَحِل‌ُّ لَه‌ُ مِن بَعدُ حَتّی تَنکِح‌َ زَوجاً غَیرَه‌ُ فَإِن طَلَّقَها فَلا جُناح‌َ عَلَیهِما أَن یَتَراجَعا إِن ظَنّا أَن یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ وَ تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ یُبَیِّنُها لِقَوم‌ٍ یَعلَمُون‌َ (230) وَ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ فَبَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ فَأَمسِکُوهُن‌َّ بِمَعرُوف‌ٍ أَو سَرِّحُوهُن‌َّ بِمَعرُوف‌ٍ وَ لا تُمسِکُوهُن‌َّ ضِراراً لِتَعتَدُوا وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ فَقَد ظَلَم‌َ نَفسَه‌ُ وَ لا تَتَّخِذُوا آیات‌ِ اللّه‌ِ هُزُواً وَ اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ ما أَنزَل‌َ عَلَیکُم مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ الحِکمَةِ یَعِظُکُم بِه‌ِ وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیم‌ٌ (231) وَ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ فَبَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ فَلا تَعضُلُوهُن‌َّ أَن یَنکِحن‌َ أَزواجَهُن‌َّ إِذا تَراضَوا بَینَهُم بِالمَعرُوف‌ِ ذلِک‌َ یُوعَظُ بِه‌ِ مَن کان‌َ مِنکُم یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ ذلِکُم أَزکی لَکُم وَ أَطهَرُ وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون‌َ (232) وَ الوالِدات‌ُ یُرضِعن‌َ أَولادَهُن‌َّ حَولَین‌ِ کامِلَین‌ِ لِمَن أَرادَ أَن یُتِم‌َّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَی المَولُودِ لَه‌ُ رِزقُهُن‌َّ وَ کِسوَتُهُن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ لا تُکَلَّف‌ُ نَفس‌ٌ إِلاّ وُسعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَولُودٌ لَه‌ُ بِوَلَدِه‌ِ وَ عَلَی الوارِث‌ِ مِثل‌ُ ذلِک‌َ فَإِن أَرادا فِصالاً عَن تَراض‌ٍ مِنهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناح‌َ عَلَیهِما وَ إِن أَرَدتُم أَن تَستَرضِعُوا أَولادَکُم فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم إِذا سَلَّمتُم ما آتَیتُم بِالمَعرُوف‌ِ وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ (233)

---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، مر رسول. [.....] (2). مب: روایت کند که حضرت رسول- صلّی اللّه علیه را زنان همیشه به خدمت می‌آمدند. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برند. (4). مب، مر: خانه‌اش. (5). همه نسخه بدلها: پرسیدند. (6). مب ایشان. (7). اساس: در قسمت وصالی، با خطی متفاوت از متن نوشته: پس اگر صبر کنند، با توجّه به مج و اتّفاق نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تفضّل. (9). مج، مر: به آن. (10). آج، لب، فق، مب، مر دست. (11). مر برای. (12). آج: گوایی، لب، فق، مب، مر: گواهی. (13). دب، لب، فق، مب، مر: گواهی. (14). مب نیز. صفحه : 270 طلاق دو بار است، بداشتنی«سلّم ما «1» به نیکی یا دست بداشتنی«سلّم ما «2» به نکوی«سلّم ما «3»، حلال نباشد شما را که هاگیری از آنچه داده باشید زنان«سلّم ما «4» را چیزی مگر که ترسند که راست ندارند حدّهای خدای، اگر ترسی که راست ندارند حدّهای خدای، بزه نیست برایشان در آنچه فدا کند به آن، آن حدّهای خداست، در مگذری از آن، و هر که در گذرد از حدّهای خدای، ایشان بیداد کاران باشند. [298- پ] اگر طلاق دهد او را، حلال نبود او را از«سلّم ما «5» پس تا بکند شوهری جز او، اگر طلاقش دهد نیست بزه بر ایشان که رجعت کنند اگر گمان برند که بدارند حدّهای خدای و آن حدّهای خداست بیان می‌کند«سلّم ما «6» برای«سلّم ما «7» قومی که دانند. [299- ر] چون طلاق دهی زنان را و برسند به وقت خود، بدارید ایشان را به نیکوی یا دست بداریدشان به نیکوی، و باز مدارید ایشان را برای مضرّت تا ظلم کرده باشی، و هر که آن کند بیداد کرده باشد بر خود، و مگیرید آیات خدای به فسوس، و یاد کنی نعمت خدای بر شما و آنچه فرود فرستادند بر شما از کتاب و حکمت، پند می‌دهد شما را به آن، و بترسی«سلّم ما «8» خدای و بدانی که خدای به همه چیز داناست. ---------------------------------- - (2- 1). دب، آج، لب، فق: بداشتی. [.....] (3). دب: نیکی، آج، لب، فق: نیکویی. (4). آج، لب، فق: ایشان. (5). مج، وز، آج، لب، فق آن. (6). مج، آج، لب، فق آن را. (7). مج، وز، آج، لب، فق: برای حدّ. (8). مج، وز، آج، لب، فق از. صفحه : 271 [299- پ] چون طلاق دهی زنان را، برسند به وقت خود، منع مکنی ایشان را که به زن باشند شوهران را چون خشنود شوند میان ایشان به نیکوی آن پند دهند به آن، آن را که از شما ایمان دارد«سلّم ما «1» به خدای و به روز باز پسین، آن پاکتر بود شما را و پاکیزه‌تر، خدای داند و شما ندانی. [300- ر] مادران شیر دهند فرزندان خود را دو سال تمام، آن را که خواهد که تمام شیر دهد، و بر آن کس که برای او زاده باشند روزی و جامه ایشان بود به قاعده«سلّم ما «2»، تکلیف نکنند هیچ کس را مگر طاقتش، زیان نکنند«سلّم ما «3» مادری را به فرزندش و نه پدری را به فرزندش، بر میراث خوار مانند آن بود، اگر خواهند از شیر باز کردن از خشنودی از ایشان و مشورت کردن بزه نیست برایشان، و اگر خواهی که شیردهی فرزندانتان را«سلّم ما «4»، بزه نیست بر ایشان«سلّم ما «5»، چون تسلیم کنی آنچه داده باشی، به نیکوی، و بترسی از خدای، و بدانی که خدای به آنچه شما می‌کنی بیناست. قوله: الطَّلاق‌ُ مَرَّتان‌ِ، هشام روایت کند عن عروة عن عائشه که: زنی بنزدیک او آمد و گفت: شوهری دارم، مرا چند بار طلاق داد هر گاه که وقت آن باشد که عدّت ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ایمان آرد. (2). فق: نیکی. (3). آج، لب، فق: زیان نکند. (4). مج، وز: فرزندان خود را، آج، لب، فق: فرزندان ایشان را. (5). اساس: بر ایشان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 272 به سر آید، دگر باره مراجعت کند، و غرض او اضرار من است. و در جاهلیّت چنین کردندی، چون ایشان را با زن خوش نبودی، و نخواستندی که او شوهری دیگر کند برای حمیّت. و طلاق را حدّی محدود نبودی، عایشه اینکه حدیث با رسول بگفت. آیت آمد که: الطَّلاق‌ُ مَرَّتان‌ِ، طلاق سه«سلّم ما «1» باشد، دو در اینکه آیت است، و سوم«سلّم ما «2» قوله تعالی: فَإِن طَلَّقَها فَلا تَحِل‌ُّ لَه‌ُ مِن بَعدُ حَتّی تَنکِح‌َ زَوجاً غَیرَه‌ُ«سلّم ما «3». و در خبر است که: رسول- علیه السّلام- اینکه آیت برخواند، گفتند: یا رسول اللّه: فأین الثّالثة! طلاق سوم«سلّم ما «4» کجاست! گفت: فَإِمساک‌ٌ بِمَعرُوف‌ٍ أَو تَسرِیح‌ٌ بِإِحسان‌ٍ. اکنون مفسّران اینکه آیت را تفسیر بر تخصیص دادند، گفتند: معنی آیت آن است که آن طلاق که مرد در او مالک رجعت باشد دو است. امّا طلاق سوم«سلّم ما «5» آن بود که: رجعت نتواند کردن با آن، و اینکه رجعت آنگاه تواند کردن که زن هنوز در عدّت بود، فامّا چون از عدّت بیرون آمد«6»، مالک شد نفس خود را و اختیار با زن افتد، و مرد از جمله خاطبان و خواهندگان یکی باشد، در طلاق اوّل چنین باشد و در دوم. فامّا از طلاق سوم«7» در حال باین شود و مالک نفس خود«8»، و شوهر را بر او سبیلی نباشد به رجعت، جز آن که زن شوهر نتواند کردن تا عدّت بندارد. چون عدّت بداشت، نشاید که با«9» زن او باشد، الّا آنگه که شوهری دیگر بکند و با خانه شوهر شود و از او جدا شود به طلاق یا مرگ شوهر، و عدّت بدارد آنگه اگر خواهد با نزدیک اینکه مرد آید [300- پ] به نکاحی نو و مهری نو. عبد اللّه عبّاس گفت: معنی آیت آن است که خدای تعالی عدد طلاق سنّت را بیان کرد، گفت: چون خواهد که طلاق دهد زن را، باید که طلاقش آنگاه دهد که ---------------------------------- - (1). مج: سه بار. (4- 2). مج، وز: سه‌ام، دب، آج، ل، فق، مب، مر: سیم. (3). سوره بقره (2) آیه 230. [.....] (5). مج، وز، دب، آج، لب: سه‌ام، فق، مب، سر: سیم. (6). مج، مب، دب: آید. (7). مج، وز: سه‌ام، آج، لب: سیوم، فق، مب، مر: سیم. (8). همه نسخه بدلها شود. (9). آج، لب، فق، مر: تا. صفحه : 273 پاک باشد، پاکیی که در او«1» مقاربت نکرده باشد با او، آنگه رها کند تا از عدّت بیرون آید آنگه طلاقی دیگر دهد. و عروه و قتاده گفتند: مراد بیان طلاق رجعی است- چنان که گفتیم- و اینکه اختیار زجّاج است. و المرّة، الدّفعة، فعلة واحدة من مرّ یمرّ مرّا و مرّة. و المرّ، المرور، و «مرّ» که خلاف حلو است از اینکه جاست، لأنّه یمرّ به، فلا یقام عنده لمرارته، از او بگذرند و بر او بنه ایستند. و المرّة، الصّفراء من علل البدن. و المرّة، القوّة، و منه قوله تعالی: ذُو مِرَّةٍ فَاستَوی«2». و اصل او من امرار الحبل و هو احکام فتله لأنّه یمرّ به یده حتّی یحکمه. و قوله: فَإِمساک‌ٌ«3»، المعنی فعلیه إمساک، و هو الکف‌ّ و الامتناع من الشّی‌ء و هو المنع ایضا، یقال: أمسک عن کذا کامساک الصّائم عن الطّعام و الشّراب، و امسکت الدّابّة اذا منعته من السّیر. و «امساک» خلاف اطلاق باشد، و بخیل را از اینکه جا ممسک گویند. و تمسّک بکا إذا تعلّق«4» و استمسک مثله. و المسکة، القوّة، و تماسک إذا قوی علی إمساک نفسه، و منه المسک للجلد لأنّه یمسک ما تحته«5»، و المسک، السّوار لاستمساکه فی الید. و قوله: بِمَعرُوف‌ٍ، ای علی وجه جمیل سایغ فی الشّرع. أَو تَسرِیح‌ٌ بِإِحسان‌ٍ، و التّسریح، خلاف الامساک، و هو الاطلاق من قولهم: سرّحت الدّابّة اذا ترکتها فی المرعی. و السّرح ایضا کذلک. و السّرح«6» اسم للدّواب‌ّ السّارحة کالرّکب و الشّرب. و السّرحان، الذّئب لسروحه فی اثر السّرح. و سرحة، درختی است دراز لانطلاقه فی جهة العلو. و شانه را «مسرح» گویند لانسراحه فی الشّعر. و ملخ را «سریاح» گویند لانطلاقه فی البلاد. خدای تعالی بیان کرد که طلاق سنّت«7»، امّا رجعی در شرع دو طلاق باشد، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: در آن پاکی. (2). سوره نجم (53) آیه 6. (3). همه نسخه بدلها بمعروف. (4). مج، وز، به. (5). آج: ما یحبسه، لب، فق، مب، مر: ما یحسنه. (6). همه نسخه بدلها: فی السّرح. (7). کذا: در اساس، مج، وز، دب، آج، مب، مر، لب، فق: سه، چاپ شعرانی (2/ 234): سه است. صفحه : 274 مرد را با زن دو طریق است: امّا بداردش بوجه، و امّا رها کندش بشرع، قوله: وَ لا یَحِل‌ُّ لَکُم أَن تَأخُذُوا، و حلال نباشد شما را که چیزی به ایشان داده باشی باز گیری از ایشان، چون ایشان را طلاق خواهی دادن از مهر و تحفه و هبة هدیّة و عطیّة و لباس و حلی‌ّ و آنچه مانند اینکه بود، کما قال تعالی: وَ إِن أَرَدتُم‌ُ استِبدال‌َ زَوج‌ٍ مَکان‌َ زَوج‌ٍ وَ آتَیتُم إِحداهُن‌َّ قِنطاراً فَلا تَأخُذُوا مِنه‌ُ شَیئاً«1». آنگه خلع را از اینکه استثنا کرد، گفت: إِلّا أَن یَخافا. و حمزه و ابو جعفر خواندند: الّا ان یخافا، به ضم‌ّ الیاء. و گفته‌ایم [301- ر] که: خوف از باب ظن‌ّ باشد، و به معنی ظن‌ّ صریح آمده است فی قول الشّاعر: اتانی کلام عن نصیب یقوله و ما خفت یا سلّام انّک عائبی ای ما ظننت، و انشد الفرّاء. اذا مت‌ّ فادفنّی الی جنب کرمة تروّی«2» عظامی بعد موتی عروقها و لا تدفننّی بالفلاة فانّنی اخاف اذا ما مت‌ّ ان لا اذوقها و ابو عبیده گفت: خوف اینکه جا به معنی علم است، و اینکه حکم با هر دو روان است، اگر علم حاصل بود، و الّا ظن‌ّ در امثال اینکه، قایم مقام علم بود. و آیت در جمیله بنت ابی‌ّ آمد و در شوهرش ثابت بن قیس بن شمّاس، که او زن را بغایت دوست داشت، و زن او را بغایت دشمن داشت، و هیچ با او نمی‌ساخت. یک بار برخاست و به شکایت بنزدیک پدر آمد، پدر التفات نکرد، و دوم بار آمد و پدر گفت: برو با خانه شوهر رو. و چون بدید که پدر سخن او نمی‌شنود، برخاست و بیامد و شکایت با رسول کرد. رسول- علیه السّلام- کس فرستاد و شوهرش«3» حاضر کرد و گفت: اینکه زن چرا شکایت می‌کند! گفت: یا رسول اللّه؟ شکایت او نمی‌دانم تا چراست«4»، به آن خدای که تو را به حق‌ّ به خلقان فرستاد که من بر همه زمین از او دوست‌تر کس را ندارم. زن گفت: ای رسول اللّه؟ راست می‌گوید، و من با تو چیزی نگویم«5» که فردا به خلاف آن آیتی آید، و تو را معلوم کنند، و مرا خجالتی باشد. او مرا سخت دوست ---------------------------------- - (1). سوره نساء (4) آیه 20. (2). اساس: یروّی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (3). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها را. (4). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها که. (5). مج، وز: ما با تو چیزی نگوییم. صفحه : 275 دارد، و من سخت کارهم او را، اگر مرا از او بر نیاری، ترسم که از من کاری آید که بدان هلاک شوم. رسول- علیه السّلام- مرد را گفت: چه گویی! گفت: یا رسول اللّه؟ من حدیقه‌ای به او داده‌ام، بگو تا با من دهد، گفت: بلی یا رسول اللّه و زیادت. رسول- علیه السّلام- گفت: حدیقه او با او ده تا طلاقت دهد. حدیقه با او داد- و آن خرما ستانی بود، و مرد او را طلاق داد. اول خلعی که در اسلام کردند اینکه بود، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و اینکه استثناست از آن جمله که گفت: وَ لا یَحِل‌ُّ لَکُم أَن تَأخُذُوا مِمّا آتَیتُمُوهُن‌َّ شَیئاً، و حلال نباشد شما را که چیزی که به زنان داده باشی بازستانی الّا که حلال«1» اینکه بود که خلع کنی«2»، الّا که ترسند زن و شوهر که حدّهای خدا اقامت نکنند و به جای نیارند، زن ترسد که چون او را با مرد خوش نباشد کاری کرده شود او را که ناپسند باشد، و شوهر بترسد نیز از اینکه، و آنگه از او نیز بر زن تعدّی باشد چون حال بر اینکه [301- پ] جملت بود خلع کنند. و بنزدیک ما خلع آنگاه باید کردن که زن گوید مرد را که: من فرمان تو نبرم، و هیچ حدّ تو به جای نیارم، و از جنابت تو غسل نکنم، و پای بیگانه‌ای بر فراش تو نهم. چون کار به اینکه حدّ رسد«3» خلع باید کردن. و اگر اینکه معنی نگوید، و لکن از حال او معلوم بود یا مظنون، هم اینکه حکم باشد. و حدّی محدود نیست بنزدیک ما آن را که مرد اقتراح کند بر زن، اگر مثل مهر باشد«4» یا بیشتر یا کمتر، بر حسب مراد مرد باشد، برای آن که طلاق حق‌ّ مرد است، و حق‌ّ او موقوف باشد بر رضای او چندان که خواهد اقتراح تواند کردن. و خلع به سببی باشد که از جهت زن بود خاصّه، و نشوز«5» از جهت مرد بود، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: حال. (2). چاپ شعرانی (2/ 236) أَلّا یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ (3). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها میان ایشان. (4). اساس یا کمتر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، در آج اینکه کلمه بعدها به «نشود که» تغییر پیدا کرده است و به نظر ویراستار محترم اینکه کتاب همین وجه صحیح است. صفحه : 276 مبارات از جهت هر دو باشد، و طلاقی که عقیب اینکه چیزها باشد الّا باین نبود. و حکم بن عیینه روایت کند که در عهد عمر خطّاب زنی بود همچونین ناسازگاری کرد با شوهر، و بنزدیک عمر آمد، عمر او را وعظ کرد، هیچ قبول نکرد و گفت: اگر مرا فرمایی که با خانه او رو، خویشتن را هلاک کنم. عمر بفرمود تا آن شب او را باز داشتند در اصطبلی که در او چهار پای بود، و سرگین، و سه شبان روز آن جا رها کرد. آنگه او را بخواند و گفت: چه گویی! با خانه شوهر شوی! گفت: نه، و تا من در خانه او شده‌ام مرا از آن خوشتر نبود که اینکه شبها که در میان اینکه سرگین خفته بودم. عمر«1» مرد را گفت: تو را از اینکه هیچ نیاید، خالعها و لو من قرطها و خالعها بما دون عقاص رأسها، خلع کن با او به گوشواره و گیسوبند او، فلا خیر لک فیها، که تو را در او خیری نیست. فذلک قوله: فَلا جُناح‌َ عَلَیهِما فِیمَا افتَدَت بِه‌ِ، یعنی بر مرد و زن هیچ حرجی و جناحی نیست در آنچه فدا کند زن و بدهد، و خویشتن از او باز خرد، نه زن را در دادن نه مرد را بر ستدن، برای آن که زن به طیبت نفس می‌دهد، و مرد طلاق به عوض فدیه می‌دهد. فرّاء گفت: مراد در آیت شوهر است تنها، برای آن که او می‌گیرد، و لکن حق تعالی هر دو را به یک جا بگفت، چنان که در قصّه موسی گفت: نَسِیا حُوتَهُما«2» ...، و نسیان از موسی نبود، از رفیق موسی بود. و قوله: یَخرُج‌ُ مِنهُمَا اللُّؤلُؤُ وَ المَرجان‌ُ«3»، و لؤلؤ و مرجان که باشد از دریا شور بود دون دریا خوش، و کما قال الشّاعر: فان تزجرانی«4» یابن عفّان انزجر و ان تدعانی احم عرضا ممنّعا [203- ر] و اولیتر حمل آیت بود بر ظاهر خود، برای آن که ضرورتی نیست عدول کردن از ظاهر، و خوف از هر دو حاصل است، و رفع جناح در حق‌ّ هر دو هست، در حق‌ّ زن به إباء و کراهت، و در حق‌ّ مرد به گرفتن فدیت. و فقها را در خلع دو قول است: قولی آن است که خلع فسخی بود بی طلاق، و ---------------------------------- - (1). مج، وز رضی اللّه عنه، در اساس اینکه عبارت محو گردیده و کلمه «اللّه» باقی مانده. (2). سوره کهف (18) آیه 61. (3). سوره رحمان (55) آیه 21. (4). اساس: با خطی متفاوت از متن: «ترجوننی»، دب: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 277 اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و مذهب شافعی در قدیم. و قول دیگر آن که خلع طلاقی باین باشد، و اینکه مذهب ماست و مذهب شافعی در جدید. تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ فَلا تَعتَدُوها، اینکه حدّهای خداست، از آن تعدّی مکنی، یعنی اوامر و نواهی و احکام اوست، از آن تجاوز مکنی، وَ مَن یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّه‌ِ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الظّالِمُون‌َ، و هر که تعدّی کند از احکام و اوامر خدای تعالی ظالم بود. و خلع بر سه وجه بود: یکی آن که زن پیر باشد یا دمیم الوجه«1» باشد، مرد مضارّت کند و از او چیزی خواهد تا او به فدیه مفارقت کند، آن حلال نباشد برای آن که آن از جهت مرد است. دوم آن که: زن کاری ناشایست«2» کند، مرد او را ایذا کند، او فدیت کند، آن حلال باشد بقوله: وَ لا تَعضُلُوهُن‌َّ لِتَذهَبُوا بِبَعض‌ِ ما آتَیتُمُوهُن‌َّ إِلّا أَن یَأتِین‌َ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ«3». و سوم آن باشد که در اینکه آیت شرح دادیم، و در آیت دلیل است بر آن که سه طلاق به یک بار درست نیاید لقوله تعالی: الطَّلاق‌ُ مَرَّتان‌ِ، آنگه به سوم«4» گفت: أَو تَسرِیح‌ٌ بِإِحسان‌ٍ، او قوله: فَإِن طَلَّقَها فَلا تَحِل‌ُّ لَه‌ُ مِن بَعدُ«5»، چون خدای تعالی سه طلاق فرمود به سه بار، چون به یک بار گوید مشروع نباشد، چنان که شهادات لعان چون به یک بار گوید مشروع نباشد، و چون رمی الجمار بسبع حصیات، اگر به یک بار بیندازد مجزی نبود، فکذلک الطّلاق، لا جرم گفت: اینکه حدود من است، و هر که از حدود من تعدّی کند ظالم باشد، و چیزی نه به جای خود نهاده باشد. یا مراد آن است که: بر نفس خود ظالم بود، به آن معنی که جالب«6» مضرّتی بود به خود که با ظلم ماند از ضرر محض که در او نفعی نبود و دفع ضرری نبود. فَإِن طَلَّقَها فَلا تَحِل‌ُّ لَه‌ُ مِن بَعدُ، اگر طلاقش دهد، و اینکه طلاق سوم«7» باشد ---------------------------------- - (1). اساس، مج، وز، مب، مر: ذمیم الوجه، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ناشایسته. [.....] (3). سوره نساء (4) آیه 19. (4). مج، وز: سه‌ام، آج، لب، مب، مر: سیم. (5). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها حتّی تنکح زوجا غیره. (6). اساس: به صورت: «حالت» هم خوانده می‌شود، دب: ندارد، آج، لب، فق، مب، مر: طالب. (7). مج، وز: سه‌ام، دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: سیم. صفحه : 278 حلال نباشد او را تا شوهری دیگر نکند، آنگه از آن شوهر مفارقت کند یا به طلاق یا به مرگ شوهر، آنگه عدّت بدارد، آنگه اگر خواهد به تراضی با زن اینکه مرد باشد. و کوفیان «بَعدُ» را رفع علی الغایة گویند، و بصریان بنا گویند بر ضم‌ّ بنای عارض، و اعتراض اینکه بنا برای آن است که مضاف الیه بیفگنده است، و تقدیر آن است که: [302- پ] فإن طلّقها من بعد ذلک. و «ذلک»، اشارت باشد به دو طلاق مقدّم، و نکاح از پس آن بر سبیل تجدید«1» بود، چون در طلاق به دو بار رفته باشد، و سوم«2» بر اینکه وجه با«3» استکمال شرایط حاصل آید، مرد را روا نبود که با سر او شود تا او شوهری دیگر نکند«4». و نکاح از اسماء مشترک است، هم عقد را متناول باشد هم وطی را. و آن شوهر را که هدم سه طلاق کند، باید که جامع بود چهار شرط را: باید که بالغ بود، و نکاح دوام بود، و نکاح صحیح باشد فاسد نباشد از نکاح محرمه و معتکفه و حائض، چه اگر چنین بود حلال نباشد او را. و مالک موافقت کرد در حائض و گفت: نکاح در حیض تحلیل نکند«5»، و اگر چه مهر و عدّت واجب آید، و نیز باید تا دخول کند، چه اگر نابالغ بود یا نکاح متعه بود، یا دخول نکند، روا نباشد که با شوهر اوّل شود. و حرّیّت اعتبار نیست، بل شاید که بنده بود. مفسّران گفتند: آیت در شأن تمیم، و قیل عایشه بنت عبد الرّحمن بن عتیک القرظی‌ّ آمد، و او زن رفاعة بن وهب القرظی‌ّ بود، و پسر عم‌ّ او بود، طلاقش داد سه طلاق به سه بار، از پس او به زن عبد الرّحمن بن زبیر بود. او نیز طلاقش داد. برخاست و بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ من بنزدیک رفاعة بودم، مرا طلاق داد، سه طلاق پس به زن عبد الرّحمن زبیر بودم، و ان‌ّ ما«6» معه مثل هدبة الثّوب، و آلت او چو ریشه جامه بود، با من خلوت نتوانست کردن، روا بود که با زن رفاعه ---------------------------------- - (1). مج، وز: تحدید. (2). مج، وز: سه‌ام. (3). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: تا. (4). مج، وز، مر: بکند. (5). مج، وز: بکند. (6). اساس: انّما، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 279 باشم! رسول- علیه السّلام- گفت: لا، حتّی تذوقی عسیلته و یذوق عسیلتک، اینکه می‌گفت در حجره عایشه، و ابو بکر حاضر بود و خالد بن سعید بن العاص حاضر بود بر در حجره، و آواز اینکه زن می‌شنید«1»، آواز در حجره داد که: یا با بکر، رها کرده‌ای اینکه زنک را تا چنین تصریح می‌کند«2» پیش رسول! و «عسیلة» کنایت باشد از جماع لما فیه من اللّذة«3» کما کان فی العسل من اللّذّة. و او تصغیر عسل باشد. آنگه اینکه زن مدّتی بر آمد تا نزدیک رسول آمد، و گفت: یا رسول اللّه؟ عبد الرّحمن زبیر که شوهر دوم بود مرا، با من خلوت کرد، شاید که با پیش شوهر اوّل شوم به نکاح! و گمان برد که رسول را آن فراموش شده باشد. رسول- علیه السّلام- گفت: نه، که اوّل راست گفتی و اینکه خلاف می‌گویی، برفت. چون رسول- علیه السّلام- از دنیا برفت، بنزدیک ابو بکر آمد و از او بپرسید. ابو بکر گفت: نه من حاضر بودم روز اوّل که از رسول- علیه السّلام- [303- ر] پرسیدی و گفتی، آلت او مثل هدب الثّوب«4» است، برو که روا نباشد تو را با زن او بودن تا شوهری دیگر نکنی، برفت. در عهد عمر بیامد، از او بپرسید. عمر گفت: به پیغامبر شدی و جواب یافتی، و به ابو بکر شدی، و اکنون بنزدیک من آمده‌ای، اگر دگر اینکه حدیث کنی، بگویم«5» تا رجمت کنند، نه خدای تعالی در باب تو«6» به رسول فرستاد: فَلا تَحِل‌ُّ لَه‌ُ مِن بَعدُ حَتّی تَنکِح‌َ زَوجاً غَیرَه‌ُ. و مراد به نکاح در آیت جماع است به اجماع لقوله- علیه السّلام:7» حتی تذوقی عسیلته« و یذوق عسیلتک ، عموم آیت را به اجماع تخصیص کردیم: فَإِن طَلَّقَها، یعنی شوهر دوم، اگر او طلاقش دهد، فَلا جُناح‌َ عَلَیهِما أَن یَتَراجَعا، بزه نباشد مرد و زن را که مراجعت کنند با یکدیگر شوند به نکاح نو. و مراد به مراجعت، تجدید نکاح ---------------------------------- - (1). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: می‌شنیدند. (2). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: می‌گوید در. (3). مج: المدة. [.....] (4). دب: ندارد، همه نسخه بدلها: هدبة الثّوب. (5). دب: ندارد، همه نسخه بدلها: بفرمایم. (6). آج، لب، فق، مب، مر آیت. (7). مج، وز: عسیلة. صفحه : 280 است. و مراجعت لغوی است در آیت نه شرعی، برای قرینه حال، که معلوم است به اجماع که بعد طلاق مردی که در میانه طلاق شوهر اوّل او را نکاحی بوده باشد رجعت شرعی صورت نبندد، چه رجعت آن بود که مرد به طلاق اوّل یا دوم یا طلاقی که نه باین باشد در عدّت رجعت کند با سر زن آید به نکاح اوّل. و اینکه جا نکاح اوّل کجا مانده است تا او رجعت کند با آن نکاح! پس معلوم شد که مراد به رجعت در آیت نکاح مجدّد است. إِن ظَنّا، گفته‌اند: ان علما، و گفته‌اند: ان رجوا، اگر دانند یا امید دارند و حمل کردن [بر ظاهر] [اشاره]«1» اولیتر بود. أَن یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ، که حدّهای خدای به جای خواهند«2» داشتن. و مراد به حدود خدای، آن است که خدای فرموده است هر یکی را از رعایت حق‌ّ صاحبش، اعنی زن و شوهرش. و محل‌ّ «أَن» فی قوله: أَن یَتَراجَعا، نصب است به نزع حرف الجرّ«3»، و تقدیر آن است«4»: فی أن یتراجعا، ای فی الرّجعة. و چون حرف جرّ نباشد، فعل به مفعول رسد و عمل نصب کند، و کذلک قوله: أَن یُقِیما حُدُودَ اللّه‌ِ، ان مع الفعل در محل‌ّ نصب است بوقوع الظن‌ّ علیه. مجاهد گفت: مراد آن است که اگر دانند که نکاح آن نه بر تدلیس است، و مراد به تدلیس اینکه جا تحلیل است، یعنی حلّه، و اینکه مذهب سفیان است. و اوزاعی و مالک و ابو عبیده و احمد و اسحاق گفتند: چون زن را سه طلاق دهد و خواهد که با زن او باشد، او را به شوهری دگر دهند«5»، و غرض ایشان تحلیل باشد تا شوهر او را«6» حلال شود، و اینکه جماعت گفتند: اینکه نکاح درست نباشد. و شافعی گفت: اگر در نکاح تحلیل شرط کند نکاح فاسد بود، و اگر شرط نکند درست باشد، و اینکه شرط اگر از پیش عقد نکاح کند نکاح باطل نباشد. نافع گفت: مردی بنزدیک عبد اللّه عمر آمد و گفت: مردی زن را سه طلاق باین ---------------------------------- - (1). اساس، دب: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مر: خواهد، مب: باید. (3). مج، وز، آج، لب، مب: نزع خافض. (4). مب که. (5). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: دهد. (6). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: اوّل را. صفحه : 281 داد«1»، برادرش برفت و او را به زنی کرد تا چون او طلاق دهد با زن برادر باشد. پس«2» عبد اللّه عمر گفت. نشاید الّا به نکاح [303- پ] رغبت. ما بر عهد رسول- علیه السّلام- اینکه را سفاح خواندیم، که رسول- علیه السّلام- گفته است: لعن اللّه المحلّل و المحلّل له، یعنی شوهر دوم و اوّل. عقبة بن عامر روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: 3»4» الا ادلّکم علی التّیس المستعار! قالوا«: بلی یا رسول اللّه، قال«: هو المحلّل و المحلّل له، گفت: راه نمایم شما را بر نر بزی به عاریت بستده! گفت: بلی یا رسول اللّه. گفت: آن باشد تا«5» او را در آرند تا تحلیل کند برای دیگری اینکه معنی خواست. قبیصة بن جابر الاسدی‌ّ گفت، شنیدم از عمر خطّاب که می‌گفت بر منبر: لا اوتی«6» بمحلّل و لا محلّل له الّا رجمتهما، هیچ کس را پیش من نیارند از آنان که حلّه- و جند«7» برای دیگری، الّا هر دو را رجم کنم. وَ تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ، اینکه که بیان کرد و گفت در اینکه آیت، از جمله حدود خداست، بیان می‌کند برای آنان که بدانند. عاصم خواند به روایت ابان و مفضّل: «نبیّنها»«8»، به «نون» و اگر چه اینکه بیان برای عالم و جاهل آمد، عالمان را تخصیص کردند، چنان که گفت: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ، و اینکه طریقه را بیان کرده‌ایم فیما تقدّم. قوله: وَ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ، چون طلاق دهی زنان را، خطاب است با صحابه«9» رسول، و مراد ایشان و ما«10». فَبَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ، ای قاربن بلوغ الاجل، و هو انقضاء العدّة، مراد به «بلوغ اجل»، مقاربت بلوغ است، نه آن که عدّت تمام به سر شود، چه اگر چنین باشد او را امساک نرسد [که چون عدّت به سر آمد، زن مالک نفس خود گشت، مرد را رجعت نرسد] [اشاره]«11» امساک به معروف چون کند یا تسریح، که نه امساک ---------------------------------- - (1). مج، وز، آج، لب، فق، مب: طلاق داد، مر: طلاق دهد. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: ندارد. (3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: گفتند. (4). اساس: قالوا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: که. (6). آج: یؤتی. (7). کذا در اساس و تب و مج، مب، لب: حله چند، آج: حله کنند. (8). مب: تیبیّنها. (9). مج: به اصحاب. (10). مب قوله تعالی. (11). اساس، دب: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 282 به دست او باشد نه تسریح. و مراد به «امساک» در آیت رجعت است، ای راجعوهن‌ّ، رجعت کنی با ایشان به معروف، یعنی بر وجه مشروع چنان که خدای فرموده است. محمّد بن جریر گفت: بِمَعرُوف‌ٍ، ای باشهاد علیها، برای آن که چون بر طلاق گواه«1» باشد و بر رجعت نباشد ایشان را متّهم بکنند به زنا، و اشهاد بر رجعت بنزدیک ما مستحب‌ّ است برای اینکه را، و اگر نکند«2» روا باشد و حلال بود او را. و مراد به «تسریح»، تخلیه و امهال است تا از عدّت بیرون آید و مالک نفس خود شود. وَ لا تُمسِکُوهُن‌َّ ضِراراً، معنی آیت آن است که: چون زنان را طلاق دادی، و ایشان عدّت بنزدیک آخر رسانیدند، اگر رغبت باشد شما را که با ایشان رجعت کنی بکنی بر وجه معروف، و اگر نباشد امهال و تخلیه کنی و رها کنی تا عدّه‌تشان«3» به سر آید، و از بند شما بیرون شوند، تا اگر خواهند که«4» جای دیگر عقدی بندند ببندند، و ایشان را معذّب مدارید«5» بین الباب و الدّار، لا ایّما و لا ذات بعل، نه شوهر دارند و نه ندارند به شما شوهر«6» بی‌شوهر باشند، و از بند شما نارسته شوهری دیگر نتوانند کردن. و غرض از آیت نهی از اضرار است [304- ر] و امساک ایشان بر سبیل مضارّت تا اعتدا و ظلم کرده باشی، و هر که اینکه کند بر خویشتن ظلم کرده باشد به ایصال عذاب و عقوبت به خود و نقصان حظّ خود از«7» ثواب اگر بر شرع کار کردی. و راوی خبر گوید که، رسول- علیه السّلام- گفت: ملعون من ضار مسلما او ما کره ، گفت: در لعنت است آن کس که مضرّت رساند به مسلمانی«8» یا مکری کند با او. وَ لا تَتَّخِذُوا آیات‌ِ اللّه‌ِ هُزُواً، ابو الدّرداء روایت کند که: در جاهلیّت مرد زن را ---------------------------------- - (1). ضبط اساس در اصل به صورت «گواه» بوده و بعدها با خطی متفاوت از متن به «گواه» تبدیل شده است. (2). آج، لب، فق، مب، مر: نکنند. (3). کذا: در اساس، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: عدّت ایشان. (4). مب، مر در. (5). آج، لب، فق: مداری/ مدارید، مب: نداری/ ندارید. (6). آج: کلمه «شوهر» را خط زده و به «زن» تبدیل کرده است. (7). مب، مر: بر. [.....] (8). آج، لب: رساند مسلمانی را. صفحه : 283 طلاق دادی، آنگه گفتی: کنت لا عبا، یا بنده آزاد کردی، آنگه رجوع کردی گفتی: بازی می‌کردم، یا «1» نکاح بستی«2»، خدای تعالی نهی کرد از اینکه، و اینکه قول آن کس بود که گوید: ثلاث جدّها جدّ و هزلها جدّ: النّکاح و الطّلاق و العتاق. و اینکه بنزدیک ما درست نیست، بل اینکه همه محتاج باشد به عزیمت و عقد نیّت، چه اگر اینکه معانی در حال سهو و نوم و سکر و جنون و احوالی که در آن احوال از مرد درست نبود نیّت کردن در وجود آید واقع نبود، و خبری آوردند، و آن سه را پنج کردند به رجعت و نذر، و اینکه بنزدیک ما درست نیست. و طلاق بر وجهی نا مشروع، طلاق بدعت باشد، و آنچه بدعت باشد واقع نبود به موقع صحّت. و کلبی گفت: مراد به آیات اللّه: فَإِمساک‌ٌ بِمَعرُوف‌ٍ أَو تَسرِیح‌ٌ بِإِحسان‌ٍ است«3»، و اینکه نوعی تعذیب باشد، و خدای تعالی نهی می‌کند از اینکه، و آن شاعر پارسی اینکه معنی به«4» نظم آورد در حق‌ّ کسی که به وعده‌های خلاف او را معذّب می‌داشت، و جواب کلّی نمی‌داد تا آیس شدی- و الیأس احدی الرّاحتین- پس او ممدوحش را گوید«5»: یا «6» مرکز معروف و ایا معدن احسان جز من، ز تو با شکر سراسر همه انسان ز احسان و ز معروف نزیبد چو منی را نه امساک به معروف و نه تسریح به احسان وَ اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم ببیان الشّریعة، نعمت خدای بر خویشتن یاد کنی به انواع. «منها»، از آن جمله بیان شرع که مصالح شما به آن متعلّق است. وَ ما أَنزَل‌َ عَلَیکُم مِن‌َ الکِتاب‌ِ، آنچه فرو فرستاد از کتاب، یعنی قرآن. وَ الحِکمَةِ، و مواعظ قرآن و بیان حلال و حرام و حدود احکام. یَعِظُکُم بِه‌ِ، در جای«7» حال است، شما را به آن وعظ می‌کند و پند می‌دهد. و از خدای بترسی و بدانی که خدای تعالی به همه چیزها«8» عالم است. ---------------------------------- - (1). مج، وز: تا. (2). آج، لب، فق، مب، مر: کردی. (3). کلمه «است» در اساس با خطی متفاوت از متن آمده، همه نسخه بدلها: ندارد. (4). آج، لب، فق، مب، مر: در. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: می‌گوید. (6). مج، وز: ایا. (7). آج، لب، فق، مب، مر خود یعنی در جای. (8). مج، وز به آن. صفحه : 284 وَ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ فَبَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ، بیشتر مفسّران گفتند: آیت در شأن جمل«1» بنت یسار آمد- خواهر معقل بن یسار- و او زن ابو الدّحداح«2» بود، و او را طلاق داد و رها کرد تا عدّت به سر آمد آنگه بیامد و خطبه کرد. برادرش معقل را [304- پ] خشم آمد و گفت: من کریمه«3» خود را به او دادم تا«4» او بی جرمی«5» طلاقش دهد، آنگه رها کند تا عدّت به سر آید و در عدّت مراجعت نکند، آنگه بیاید و خطبه کند، و اللّه که هرگز به او ندهم اینکه را، و ابو الدّحداح مردی نیک بود، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. رسول- علیه السّلام- او را بخواند«6» و آیت بر او خواند. او گفت: ای رسول اللّه؟ توبت کردم و کفّارت سوگند بکرد، و خواهر را به او داد. و بعضی دگر«7» مفسّران گفتند: آیت در جابر عبد اللّه انصاری آمد که او دختر عم‌ّ خود را به مردی داد، و او طلاق داد«8» طلاقی رجعی، و رها کرد تا عدّت برفت. آنگه آمد و خطبه کرد. جابر ابا کرد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، گفت: چون زنان را طلاق دهی فَبَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ، و عدّت به سر برند- اینکه جا حقیقت است. زجّاج گفت: «اجل» آخر مدّت باشد و عاقبت کار، و لبید گفت: اجزها بالبرّ للّه الاجل ای عاقبة الأمور. فَلا تَعضُلُوهُن‌َّ، و «عضل» منع باشد از نکاح منعی مکنی ایشان را از آن که به زن اکفاء خود باشند، و انشد الاخفش: و نحن عضلنا بالرّماح نسائنا و ما فیکم عن حرمة لکم عضل و انشد ایضا: و ان‌ّ قصائدی لک فاصطنعنی کرائم قد عضلن عن النّکاح و اصل «عضل» ضیق و شدّت بود، یقال: عضلت المرأة و الشّاة، چون فرزند در ---------------------------------- - (1). آج، مب، مر: جملاء، تفسیر طبری (2/ 485): جمیل. (2). تفسیر طبری (2/ 485): ابی البدّاح. (3). فق، مر: خواهر. (4). فق، مب، مر: امّا. (5). لب، مب، مر: بی حرمتی. [.....] (6). مب: او را طلب کرد. (7). مب، مر از. (8). فق، مب او را. صفحه : 285 رحم ایشان گیرد و بیرون نتواند«1». و «داء«2» عضال» گویند دردی بی درمان را. و اعضل الامر اذا أشکل. و هر کاری مشکل را معضل گویند، و منه قول عمر بن الخطّاب فی علی‌ّ: لا کانت معضلة لم یکن لها ابو الحسن. و قال ایضا: اعضل بی اهل الکوفة لا یرضون بأمیر و لا یرضاهم أمیر، و قال الشّاعر- و قیل هو للشّافعی‌ّ: إذا المعضلات تصدّیننی«3» کشفت حقائقها بالنّظر أَن یَنکِحن‌َ أَزواجَهُن‌َّ، یعنی الاوّل، که«4» با زن شوهر«5» اوّل باشند به نکاحی مجدّد. إِذا تَراضَوا بَینَهُم بِالمَعرُوف‌ِ، چون تراضی باشد میان ایشان. و در آیت تقدیم و تأخیری هست، و تقدیر چنین است: ان ینکحن ازواجهن‌ّ بالمعروف اذا تراضوا بینهم، چون از میان ایشان تراضی باشد. «ذلک» اشارت است به آن امر و نهی و بیان مسائل [شرعی. یُوعَظُ بِه‌ِ مَن کان‌َ مِنکُم یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، به آن پند دهند آنان را که به خدای ایمان دارند و به قیامت] [اشاره]«6» و اینکه هم«7» از باب تخصیص بالذّکر است، کقوله تعالی: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«8»، و: إِنَّما أَنت‌َ مُنذِرُ مَن یَخشاها«9». [و وجهی] [اشاره]«10» دگر آن که: کافر با اصرار بر کفر به وعظ متّعظ نشود. ذلِکُم أَزکی لَکُم وَ أَطهَرُ، [ای] [اشاره]«11» ازکی لعملکم«12» و اطهر لقلوبکم«13». «ذا» هم اشارت است به اینکه جمله مقدّم که ذکر او رفته است [305- ر] [اشاره]، برای آن که«14» در دل ایشان محبّت یکدیگر باشد، آنگه منع کند«15» ایشان را از مناکحت یکدیگر، ممکن بود ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: نتواند آمدن. (2). لب: و را، فق: وی را. (3). آج، لب، مب، مر: تصدّین لی. (4). آج، لب، فق، مب، مر با شوهران او صلح کنند و. (5). مج، وز، آج، مب، مر: شوهران. (11- 10- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مج، مب: همه. (8). سوره بقره (2) آیه 2. (9). سوره نازعات (79) آیه 45. (12). اساس: لعلکم، وز: لکم، آج: یجعلکم، با توجّه به مج تصحیح شد. (13). اساس: با خطی متفاوت از متن: قلوبکم، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....] (14). آج اگر. (15). آج کنند. صفحه : 286 که مؤدّی بود با ریبتی و تهمتی. وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ، و خدای داند مصالح شما را در امور دینی و شرعی، و شما ندانی. وَ الوالِدات‌ُ یُرضِعن‌َ أَولادَهُن‌َّ، مفسّران گفتند: مراد زنان‌اند که ایشان را طلاق داده باشند، و ایشان از آن شوهر مطلّق«1» فرزند دارند شیر خواره. چون خواهند که فرزند خود را ایشان شیر دهند، اولیتر«2» ایشان باشند. آنگه بیان مدّت رضاع کرد، گفت: حَولَین‌ِ کامِلَین‌ِ، مدّت تمامش دو سال باشد آن کس را که خواهد که رضاعش تمام بود او را. لِمَن أَرادَ أَن یُتِم‌َّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَی المَولُودِ لَه‌ُ، آنگه باز نمود که، پدر فرزند را واجب بود نفقه و کسوت او به معروف«3»، یعنی بر سبیل اقتصاد و میانه، بی اسراف و تقصیر. اهل معانی گفتند، قوله: وَ الوالِدات‌ُ یُرضِعن‌َ أَولادَهُن‌َّ، صورت خبر است و معنی امر، برای آن که اگر معنی خبر«4» بودی دروغ بودی که ما بسیار مادران را می‌یابیم که کودک را بیشتر یا کمتر از دو سال شیر می‌دهند، و تقدیر کلام وجهی بود از دو وجه: امّا چنین بود که: یرضعن اولادهن‌ّ فی حکم اللّه الّذی اوجبه علی عباده، و امّا تقدیر چنین بود که: لیرضعن اولادهن‌ّ. امّا «حول»، اشتقاق او من حال یحول اذا تحوّل، و حال عن العهد اذا نقلب عنه. و حال بین الرّجل و کذا اذا منع، و الحول، الانقلاب. و الحیلولة، المنع، و منه الحیلة، و منه الحوالة. و الحول، التّحویل، قال اللّه تعالی: لا یَبغُون‌َ عَنها حِوَلًا«5». و قوله: کامِلَین‌ِ برای تحقیق را گفت، تا بدانند که نه بر تقریب می‌گوید، بر تحقیق می‌گوید، و مثله قوله تعالی: تِلک‌َ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ«6». و در آیت بیان دو چیز است: یکی فریضه و یکی سنّت. آنچه فریضه است، آن است که باز نمود که اجرت رضاع در دو سال واجب بود، بالای آن واجب نبود. و آنچه سنّت است، مدّت دو سال شیر دادن است. علما خلاف کرده‌اند در آن که اینکه حدّ هر کودکی باشد یا خاص‌ّ است به بعضی ---------------------------------- - (1). وز: مطلق. (2). مب، مر: اولی. (3). آج، لب، مر: بمعروف. (4). مج، وز: خبری. (5). سوره کهف (18) آیه 108. (6). سوره بقره (2) آیه 196. صفحه : 287 دون بعضی. عکرمة گفت از عبد اللّه عبّاس که: اینکه حدّ مولودی است که مادر به او بار بنهد به شش ماه اعتبارا بقوله تعالی: وَ حَملُه‌ُ وَ فِصالُه‌ُ ثَلاثُون‌َ شَهراً«1»، تا چون شش ماه مدّت«2» حمل بود، و بیست و چهار ماه مدّت رضاع، جمله سی ماه بود. و روایت کرده‌اند که در عهد عمر خطّاب«3» زنی را پیش او آوردند که به شش ماه بار بنهاده بود، عمر فرمود تا او را رجم کنند. امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: ان خاصمتک بکتاب الله خصمتک ، اگر با تو خصومت کند به کتاب خدای تعالی، تو را غلبه کند«4». گفت: چگونه! گفت بقوله تعالی: وَ حَملُه‌ُ وَ فِصالُه‌ُ ثَلاثُون‌َ شَهراً«5». و مدّت رضاع دو سال باشد بقوله تعالی [305- پ] [اشاره]: وَ الوالِدات‌ُ یُرضِعن‌َ أَولادَهُن‌َّ حَولَین‌ِ کامِلَین‌ِ. چون دو سال مدّت رضاع بروی«6» مدّت حمل شش ماه ماند، عمر بفرمود تا زن را رها کردند، و در اینکه حکم متابعت فتوای امیر المؤمنین کردند. و چون مدّت حمل هفت ماه باشد، بیست و سه ماه شیر دهد. و چون مدّت حمل هشت ماه باشد، بیست و دو ماه شیر دهد. و چون مدّت حمل نه ماه باشد، بیست و یک ماه شیر دهد. در اینکه جمله مراعات آن آیت می‌کند«7» که: وَ حَملُه‌ُ وَ فِصالُه‌ُ ثَلاثُون‌َ شَهراً. و بیشتر علما بر آنند که اینکه مدّت دو سال، مدّت همه کودکان است، و به مدّت حمل اعتبار نیست، و مدّت رضاع بر سنّت اینکه مدّت است اگر نقصان کنند بیشتر از سه ماه نقصان نشاید کردن، و الّا بر کودک جور بود، و اگر زیادت کنند بیشتر از دو ماه نباید. إبن جریج و ثوری، و عبد اللّه عبّاس به روایت و البی گفت: اگر پدر خواهد که پیش از دو سال از شیرش باز کند او را نبود بی رضای مادر، و همچونین مادر نتواند بی‌رضای پدر، و چون خلاف باشد میان ایشان پیش از دو سال فطام نشاید تا اتّفاق نکنند بر کاری. ---------------------------------- - (5- 1). سوره احقاف (46) آیه 15. (2). وز: بمدّت. (3). در اساس: عبارت «رضی اللّه عنه» با توجّه به نسخه مج سترده شده و کلمه «اللّه» باقی مانده. (4). اساس: با خطی متفاوت از متن: «چه گویی»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). کذا در اساس (!)، مج: بودی، آج، لب، فق، مب، مر، تب: بود. (7). آج، لب، فق: می‌کنند. [.....] صفحه : 288 و بعضی دگر گفتند: مراد به مدّت رضاع آن است تا دلالت کند و باز نماید که چه مقدار بود که از رضاع تحریم آرد، چه هر رضاعی که پس از دو سال بود آن را در تحریم اثری نبود، و حکم رضاع به او ثابت نباشد، و اینکه قول علی و عبد اللّه عمر و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و علقمه و شعبی«1» و زهری. و در خبر هست که: لا رضاع بعد الحولین، رضاع نباشد از پس دو سال، و حکم رضاع به امر حاصل شود از سه امر: یکی آن که چندانی باشد که گوشت رویاند و استخوان سخت کند و الّا پانزده رضعت متواتر، و الّا شبان روزی پیاپی که در آن میانه فصل نبود به رضعت کسی دیگر. و اگر زنی باشد که او را شیر نبود به دارو و غذا شیر دارد«2» آن را حکمی نبود در تحریم، و باید که در مدّت دو سال بود، چون چنین بود و اینکه شرایط حاصل باشد بمنزلت نسب شود، هر چه از جهت نسب حرام بود از جهت رضاع حرام بود. بعضی دگر گفتند: آن«3» حدّی است که خدای نهاد که نهایت رضاع است، نبینی که گفت: لِمَن أَرادَ أَن یُتِم‌َّ الرَّضاعَةَ، و اگر کسی خواهد، زیادت و نقصان کند بر حسب مصلحت کودک. ابو رجاء العطاردی‌ّ خواند در شاذّ: «ان یتم‌ّ الرّضاعة» به کسر «را» و فعالة مصدر باشد و فعالت صنعت باشد، کالحیاکة و الخیاطة و الصّباغة«4». و مجاهد و إبن محیصن خواندند: ان یتم‌ّ الرّضعة، و هی المرّة الواحدة. و عکرمه و حمید و عون العقیلی‌ّ می‌خوانند: «ان تتم‌ّ«5» الرّضاعة» [2- ر] بر بنای فعل ثلاثی لازم مسند با رضاعة به رفع «تا» ی رضاعت بر فاعلیّت. و عبد اللّه عبّاس می‌خواند: ان تکمل«6» الرّضاعة. و طلحة بن مصرّف می‌خواند: کِسوَتُهُن‌َّ، به ضم‌ّ الکاف، و هما لغتان: کالإسوة و الأسوة، و الرّشوة و الرّشوة. بِالمَعرُوف‌ِ، بالقصد و الوسع، به قدر یسار و طاقت، پدر نفقه کند و مادر حضانت، چه خدای- جل‌ّ جلاله- تکلیف ما لا یطاق نکند. ---------------------------------- - (1). اساس: شعبی. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: در آید. (3). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: اینکه. (4). فق، مب، مر: الصّناعة. (5). آج، لب: یتم‌ّ. (6). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: یکمل. صفحه : 289 لا تُکَلَّف‌ُ«1»لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها. ابو عمرو و إبن کثیر و یعقوب، و در شاذّ إبن محیصن و شبل«7» و سلّام و قتیبه به رفع «را» ی مشدّد می‌خوانند: لا تضارّ، عطفا علی قوله: لا تُکَلَّف‌ُ. و اصل او «لا تضارر» باشد، پس ادغام کردند. و نافع و إبن عامر و عاصم و حمزه و کسائی و خلف به «را» ی مفتوح«8» مشدّد می‌خوانند بر نهی غائب، و اصله «لا تضارر» آنگه ادغام کردند و تحریک الی الفتحة و هی اخف‌ّ الحرکات. و قراءت عمر بن الخطّاب بر اینکه است- به فک‌ّ ادغام، بر اصل: لا تضارر. و حسن بصری خواند: لا تضارّ، به «را» ی مکسور مشدّد، برای آن که حق‌ّ او جزم است بلام الامر و المجزوم اذا حرّک حرّک الی الکسر«9». ---------------------------------- - (1). مج، وز، فق، مب، مر: لا یکلّف. (2). آج: زید. (3). مج، وز، لب، فق، مب، مر، ای. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر باشد. (5). مج: تواینی، وز: توافی، دب، آج، لب، فق، مب، مر: توانایی. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: روزی. (7). آج، لب، فق: شبلی. (8). همه نسخه بدلها: مفتوحه. [.....] (9). دب: بالکسر. صفحه : 290 و ابان روایت کند از عاصم: لا تضارر والدة، به فک‌ّ ادغام و کسر «را» بر آن که اسناد فعل با والده باشد. و ابو جعفر خواند: لا تضارّه، به «را» ی ساکن مشدّد بجمع ساکنین علی حدّه، برای آن که جمع ساکنین علی حدّه شاید، و علی غیر حدّه نشاید. و حدّش آن بود که ساکن اوّل، حرف مدّ و لین باشد، و ساکن دوم حرف اوّل از مدغم، چه مدغم دو حرف باشد: اوّل ساکن و دوم«1» متحرّک، مثالش قوله تعالی: وَ لَا الضّالِّین‌َ«2»، و قوله: أَ تُحاجُّونِّی فِی اللّه‌ِ«3»، و قوله: لا تُضَارَّ. و بر قراءت ابو جعفر بر اینکه کلمه وقف کرده باشد او، چه خود [او] [اشاره]«4»، [306- پ] به همه وجه که مدغم خوانند جمع ساکنین باشد علی حدّه- چنان که بیان کرده شد- امّا زیادت ابو جعفر وقف است در آخر کلمت. و امّا معنی آیت آن است که: مادر«5» مضرور نباید کردن به فرزند به آن که فرزند را از او باز گیرند او راغب باشد که شیر دهد و قناعت کند به آن که دیگران بستانند از اجرت. وَ لا مَولُودٌ لَه‌ُ بِوَلَدِه‌ِ، و نه نیز پدر را مضرور کنند به فرزند به آن که مادر فرزند پیش تو«6» افگند و گوید: فرزند تو است، دایه‌ای طلب کن تا شیرش دهد، پس از آن که کودک با مادر خو«7» کرده باشد و الف«8» گرفته. و گفته‌اند معنی آن است که: مضارّت نکنند مادر را به فرزند، یعنی اکراه نکنند مادر را بر رضاع فرزند، چون کودک شیر از دیگری بستاند، و مادر نخواهد که کودک را شیر دهد، برای آن که بر او واجب نیست شیر دادن، بر پدر واجب است. وَ لا مَولُودٌ لَه‌ُ بِوَلَدِه‌ِ، و نه نیز پدر را اضرار کنند به فرزند، یعنی پدر را تکلیف نکنند که مادر را اجرت دهد پیش از آن که معتاد باشد و دیگران بستانند برای مادری. ---------------------------------- - (1). مب: دویم. (2). سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 7. (3). سوره انعام (6) آیه 80. (4). اساس: افتادگی دارد، با توجه به مج افزوده شد، وز: چه خواهد او. (5). همه نسخه بدلها را. (6). همه نسخه بدلها: پدر. (7). همه نسخه بدلها: خوی. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: الفت. صفحه : 291 اینکه دو قول که گفتیم، بر آن وجه آید که فعل مجهول بود- ما لم یسم‌ّ فاعله- و پدر و مادر مفعول فعل باشند، اعنی مضارّت. و بر آن طریقه که فعل مسند بود با پدر و مادر، و فعل بر اصل خود بود مجهول نبود، معنی آن بود که: مادر مضارّت نکند به آن که کودکش را شیر ندهد تا«1» پدر را طلب دایه و تحکّم او باید«2» بردن، و نه نیز پدر مضارّت کند مادر را به آن که فرزند از او بستاند، و گوید: رها نکنم تا تو او را شیر دهی. و بر تقدیر اوّل، اصل چنان بود که: لا تضارر، و بر اینکه قول: لا تضارر«3». و فعل مادر و پدر را باشد، و«4» اضرار به یکدیگر کنند- چنان که بگفتیم- به سبب فرزند. و شاید که ضرار«5» راجع باشد با کودک یعنی هر یکی از مادر و پدر نباید تا کودک را اضرار کنند به آن که مادر گوید: من شیر نمی‌دهم که بر من واجب نیست، و پدر گوید: من دایه نمی‌یابم، یا «6» تحکّم دایه نخواهم کشیدن تا کودک مضرور شود. و بر اینکه قول «با» زاید بود، و تقدیر چنین بود که: لا تضارر«7» والدة ولدها، و اینکه اقاویل جمله مروی است از مفسّران. و قولی دیگر آن است که: مضارّت نکند مادر به منع شوهر از مواقعه با او خوف حمل را. و نیز پدر مضارّت نکند بامتناعه عن جماعها شفقة علی الولد، و بر اینکه قول مضارّت«8» تعلّق به مادر و پدر دارد، و المعنی بسبب الولد و اینکه قول صادق و باقر است- علیهما السّلام. وَ عَلَی الوارِث‌ِ مِثل‌ُ ذلِک‌َ، خلاف کرده‌اند که اینکه وارث کیست و وارث کیست! بعضی گفتند: وارث کودک است، و معنی آن است که: بر وارث کودک، که اگر کودک را وفات بود [307- ر] اولی النّاس بمیراثه او باشد، بر او همان است که بر پدر. چون کودک را پدر نباشد بر ولی‌ّ کودک که وارث باشد همچنان اجرت رضاع و تعهّد کودک و شیر دهنده او«9» واجب است که بر پدر باشد. ---------------------------------- - (1). آج، مب: و یا . (2). مر: بایدش. (3). اساس: به صورت «لا تضارر» هم خوانده می‌شود. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر اصل. (5). مج، وز، فق، مب، مر: اضرار. [.....] (6). مج، وز، دب، مر: تا. (7). همه نسخه بدلها: تضارّ. (8). اساس: مضار، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مب، مر را. صفحه : 292 آنگه در او خلاف کردند«1»، بعضی گفتند: عصبه مرد باشند«2» از مردان دون زنان، چون جدّ و برادر و پسر برادر عم‌ّ و پسر عم‌ّ، و اینکه قول عمر است و ابراهیم و حسن و مجاهد و عطا و مذهب سفیان است، و گفتند: چون او را مالی نباشد عصبة را جبر کنند بر نفقه او آنان را که وارث او باشند. و إبن سیرین گفت: کودکی یتیم را بنزدیک عبد اللّه بن عتبه آوردند، گفت: رضاع او از مال او باشد، و اگر او را مال نبود از مال ولیّش، الا تری ان‌ّ اللّه تعالی یقول: وَ عَلَی الوارِث‌ِ مِثل‌ُ ذلِک‌َ، و اینکه قول ضحّاک است. و بعضی دیگر گفتند: وارث کودک است کائنا من کان من الرّجال و النّساء. و اینکه قول قتاده است. و الحسن بن صالح«3» و إبن ابی لیلی و مذهب احمد و اسحاق و ابو ثور، گفتند: هر وارثی بر قدر نصیبشان از میراث جبر کنند بر نفقه او، و اگر عصبه باشند و اگر نه. بعضی دگر گفتند: هر خویشاوندی باشد که محرم کودک باشد از جمله وارثان او. و چون ذو رحم محرم نباشد، بر او واجب نبود، مثلا چنان که بر خواهر زاده و برادر زاده باشد، بر عم‌ّ زاده نباشد که ایشان محرم‌اند و اینان نه‌اند، و اینکه قول ابو حنیفه است و ابو یوسف و محمّد. و بعضی دگر گفتند: مراد به وارث، کودک است که او وارث پدرش باشد، یعنی مزد رضاع او بر مال خود باشد او را، برای آن که مال او مال پدر است، اگر پدر زنده بودی هم از اینکه مال«4» او خرج کردی. چون پدر رفت، مال هم آن«5» است که به فرزند رسید و او وارث است، اگر پدر را مال نباشد مادر را جبر کنند بر نفقه او، و اینکه مذهب مالک است و شافعی که ایشان گفتند: جبر جز مادر و پدر را نکنند بر نفقه کودک، و بنزدیک ما همچونین«6» بر مادر و پدر باشد- و ان علیا- اگر چه بر بالا می‌شوند از جدّ و پدران ایشان. و قولی دیگر اصحابان«7» ما را اینکه است که: بر وارث باشد نفقه و مؤونت کودک ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مر: کرده‌اند. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مراد باشد. (3). آج، لب: حسن بن صالح. (4). مج، وز بر، دب، آج، لب، فق، مب، مر برای. (5). مب، مر: همان. (6). مج، آج، لب، فق، مر: هم چنین. (7). آج، لب، فق: اصحاب. صفحه : 293 - کائنا من کان- و اینکه ظاهر قرآن است. و بعضی دیگر گفتند: معنی آن است که از اینکه دو گانه- اعنی مادر و پدر- هر کدام مانده باشد«1» نفقه کودک بر او بود، مِثل‌ُ ذلِک‌َ، ای مثل ما کان علی الأب، مانند آن که بر پدر بود در حیات او از مزد رضاع و نفقه و کسوت. اینکه قول بیشتر علماست. و شعبی و زهری گفتند: مِثل‌ُ ذلِک‌َ من ترک المضارّة، بر وارث هم چنین واجب است که مضارّه [307- پ] نکند«2». فَإِن أَرادا، اگر خواهند- یعنی مادر و پدر. فِصالًا، که کودک را از شیر باز کنند پیش از دو سال [عَن تَراض‌ٍ مِنهُما وَ تَشاوُرٍ، از سر تراضی و مشاورت با یکدیگر. فَلا جُناح‌َ عَلَیهِما، بریشان بزه نباشد، یعنی اگر] [اشاره]«3» از سر تراضی و موافقت باشد روا بود، و اگر از سر مضارّت باشد روا نبود. و وارث آن باشد که مستحق‌ّ ترکه متوّفی باشد شرعا. و مورّث متوّفی باشد. و ارث و میراث مصدر باشد، و اورثه الشّی‌ء کذا اذا اعقبه بر سبیل تشبیه باشد، چنان که گویند: اورثه اکل الطّین صفرة اللّون. و «مشورت»، استخراج الرّأی باشد من قولهم، شرت العسل و اشرته و اشترته اذا استخرجته، قال عدی‌ّ: حدیث مثل ماذی‌ّ مشار ای عسل مستخرج، و کذلک: شرت الدّابّة و شوّرتها اذا استخرجت ما عندها من العدو، و آن میدان را که اسب را در آن بتازند برای آزمایش آن را مشوار گویند. وَ إِن أَرَدتُم، اگر خواهی. خطاب با پدران است. أَن تَستَرضِعُوا أَولادَکُم، که برای فرزندانتان دایه گیری تا ایشان را شیر دهد، چون مادر شیر ندهد، یا بیمار باشد، یا شیرش نباشد، یا آبستن بود، یا مطلّقه بود خواهد که شوهر کند، یا خواهی که فرزند پیش شما باشد، فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم، بر شما حرجی نباشد چون مزد رضاع مادر بدهی به قدر آنچه شیر داده باشد. و گفته‌اند: چون مزد«4» دایه بدهی. و گفته‌اند: معنی آن ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: باشند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: نکنند. (3). اساس، مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها و سیاق عبارت افزوده شد. [.....] (4). مج: مژد. صفحه : 294 است که چون تسلیم کنی کودک را به دایه از سر تراضی و اتّفاق، نه بر وجه ضرار«1»، فذلک قوله: بِالمَعرُوف‌ِ. و بر اینکه وجهها«2»، «معروف» را معنی آن بود که: آنچه باید دادن و قرار بود به تمام و کمال بدهی، در اجرت طریق قصد مراعات کنی، و هو بین الإسراف و التّقصیر. و گفته‌اند: «لام» مضمر است فی قوله: أَولادَکُم، و المعنی لأولادکم، و لکن حذف کرد برای دلالت کلام بر او. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ فیما امرکم به و دعاکم الیه، از خدای بترسی در مخالفت آنچه بیان کرد برای دلالت«3» شما را، و بدانی که خدای تعالی به آنچه شما می‌کنی عالم و بیناست. و مراد از اینکه وعظ و زجر، تنبیه است مکلّفان را تا مخالفت شرع نکنند، و مراقبت جانب خدای- عزّ و جل‌ّ- کنند، فیما یأتون و یذرون- و اللّه اعلم بمراده. قوله تعالی:

وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً یَتَرَبَّصن‌َ بِأَنفُسِهِن‌َّ أَربَعَةَ أَشهُرٍ وَ عَشراً فَإِذا بَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم فِیما فَعَلن‌َ فِی أَنفُسِهِن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیرٌ (234) وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم فِیما عَرَّضتُم بِه‌ِ مِن خِطبَةِ النِّساءِ أَو أَکنَنتُم فِی أَنفُسِکُم عَلِم‌َ اللّه‌ُ أَنَّکُم سَتَذکُرُونَهُن‌َّ وَ لکِن لا تُواعِدُوهُن‌َّ سِرًّا إِلاّ أَن تَقُولُوا قَولاً مَعرُوفاً وَ لا تَعزِمُوا عُقدَةَ النِّکاح‌ِ حَتّی یَبلُغ‌َ الکِتاب‌ُ أَجَلَه‌ُ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ یَعلَم‌ُ ما فِی أَنفُسِکُم فَاحذَرُوه‌ُ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ (235) لا جُناح‌َ عَلَیکُم إِن طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ ما لَم تَمَسُّوهُن‌َّ أَو تَفرِضُوا لَهُن‌َّ فَرِیضَةً وَ مَتِّعُوهُن‌َّ عَلَی المُوسِع‌ِ قَدَرُه‌ُ وَ عَلَی المُقتِرِ قَدَرُه‌ُ مَتاعاً بِالمَعرُوف‌ِ حَقًّا عَلَی المُحسِنِین‌َ (236) وَ إِن طَلَّقتُمُوهُن‌َّ مِن قَبل‌ِ أَن تَمَسُّوهُن‌َّ وَ قَد فَرَضتُم لَهُن‌َّ فَرِیضَةً فَنِصف‌ُ ما فَرَضتُم إِلاّ أَن یَعفُون‌َ أَو یَعفُوَا الَّذِی بِیَدِه‌ِ عُقدَةُ النِّکاح‌ِ وَ أَن تَعفُوا أَقرَب‌ُ لِلتَّقوی وَ لا تَنسَوُا الفَضل‌َ بَینَکُم إِن‌َّ اللّه‌َ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ (237) حافِظُوا عَلَی الصَّلَوات‌ِ وَ الصَّلاةِ الوُسطی وَ قُومُوا لِلّه‌ِ قانِتِین‌َ (238) فَإِن خِفتُم فَرِجالاً أَو رُکباناً فَإِذا أَمِنتُم فَاذکُرُوا اللّه‌َ کَما عَلَّمَکُم ما لَم تَکُونُوا تَعلَمُون‌َ (239) [308- ر] [اشاره]

و آنان که بمیرند از شما«4» و رها کنند زنان را باز ایستند به خود و انتظار کنند چهار ماه و ده روز، چون برسند به وقت خود بزه نیست بر شما در آنچه ایشان کنند در خود به رسم و قاعده، و خدای به آنچه می‌کنی داناست. [308- پ] نیست بزه‌ای«5» بر شما در آنچه تعریض کنی«6» به آن از خواستن زنان یا پوشیده‌داری در تنهایتان. داند ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: اضرار. (2). آج، لب، فق: وجه. (3). همه نسخه بدلها: بیان کرد از جمله شرعیات. (4). دب، آج، لب، فق: وفات رسد ایشان را. (5). اساس: بزه‌ی/ بزه‌ای، مج، وز، آج، لب: بزه. (6). دب، آج، لب، فق: تعرّض کنی. صفحه : 295 خدای که شما یاد می‌کنی ایشان را، و لکن وعده مدهی ایشان را بکامی«1» مگر که گویی سخنی نیکو، و آهنگ مکنید«2» به بستن نکاح تا برسد نوشته به وقتش، و بدانی که خدای داند آنچه در تنهای شماست، بپرخیزی«3» از او و بدانی که خدای آمرزگار و بردبار است. نیست، بزه‌ای«4» بر شما اگر طلاق دهی زنان را تا نزدیکی نکرده باشی با ایشان یا «5» معیّن نکرده باشی ایشان را مقداری«6»، متعه دهی ایشان را، بر توانگر باشد اندازه‌یش و بر درویش اندازه‌یش برخورداری به وجه، واجب بر نیکوکاران. [309- ر] اگر«7» طلاق دهی ایشان را از پیش آن که نزدیکی کنی«8» با ایشان و باز بریده باشی«9» ایشان را مهری معیّن نیمه آنچه ببریده باشی مگر عفو کنند«10» یا عفو کند آن کس که به دست او باشد بستن زنا شوهری، و آن که«11» عفو کنی نزدیکتر بود به پرهیزگاری، و فراموش مکنی«12» احسان میان شما که خدای به آنچه کنی بیناست. نگاه داری برای نمازها و نماز میانین و بایستید خدای را فرمان بردار. اگر ترسی پیادگان یا سواران، چون ایمن شوی ذکر خدای کنی ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نکاحی، مب: بنهان. (2). مج، وز: عزم مکنید، آج، لب، فق: عزم مکنی. (3). مج، وز، دب، آج، لب: بپرهیزید. (4). اساس: بزه‌ای/ بزه‌ای، مج، وز، آج، لب: بزه. (5). دب، آج، لب، فق: تا. (6). مج، وز، آج، لب، فق و. (7). دب، آج، لب، فق: و اگر. [.....] (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق: خلوت کنی. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: و معیّن کرده باشی. (10). مج، وز، دب، آج، لب، فق ایشان. (11). دب: و اگر. (12). اساس: کنی، با توجّه به نسخه دب، تصحیح شد، مج، وز: مکنید. صفحه : 296 چنان که باز آموخت شما را آنچه شما ندانستی. قوله تعالی: وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً- الایة، بدان که اصل «توفّی» چیزی تمام بستدن باشد [309- پ] [اشاره]، یقال: توفّیت الشّی‌ء و استوفیته اذا اخذته تامّا«1» وافیا. و اوفیته حقّه، حقّش تمام بدادم. پس «توفّی» کنایت باشد از مرگ و به عرف مخصوص به اینکه معنی و مرده را «متوفّی» گویند برای آن که جان او بتمامی بستده‌اند. و خدای تعالی یک جای قبض روح به خود حوالت کرد فی قوله: اللّه‌ُ یَتَوَفَّی الأَنفُس‌َ حِین‌َ مَوتِها«2» ...، و یک جای به ملک الموت فی قوله: قُل یَتَوَفّاکُم مَلَک‌ُ المَوت‌ِ«3» ... و در اینکه آیات بر فعل مجهول ما لم یسم‌ّ فاعله فرمود گفتن، و به عرف مشهور«4» شد توفّی الرّجل اذا«5» قبض روحه. و در قراءت امیر المؤمنین«6»- علیه السّلام- آورده‌اند: «یتوفّون» بر فعل راست منسوب با فاعل، و تقدیر آن که: یتوفّون اعمارهم، و آنان که عمرهای خود به سر آرند، و بر قراءت عامّه قرّاء، و آنان که ایشان را جان بستانند. وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً، و رها کنند زنان را. «یذر» و «یدع» دو فعل باشد که از او بنای ماضی نیاید، و فاعل و مفعول نیاید، لا یقال: وذر و لا ودع و لا آذر، و لا موذور، از او جز فعل مستقبل نیاید و امر و نهی که بنای آن بر مستقبل است. اگر گویند: خبر «الّذین» کجاست! که «الّذین» مبتداست و «یتوفّون» صلت اوست، و «یذرون» عطف است بر او اعنی بر یتوفّون ازواجا! گوییم از اینکه چند جواب است: یکی«7» زجّاج گفت: خبر در او مضمر است، و آن اسمی است که خبر به او ---------------------------------- - (1). مب، مر: تماما. (2). سوره زمر (39) آیه 42. (3). سوره سجده (32) آیه 11، دب، آج، لب، فق، مب، مر الّذی و کل‌ّ بکم. (4). آج، لب، فق، مب، مر: معروف. (5). همه نسخه بدلها: الرّجل أی مات أی. (6). مج، وز، آج، لب، فق، مر علی. (7). فق: ندارد. صفحه : 297 جمله شود تا«1» جمله در جای خبر مبتدا باشد، و تقدیر اینکه است که: ازواجهم یتربّصن، بمنزلة قولک: زید ابوه منطلق. و قطرب گفت تقدیر چنین است که: ینبغی لازواجهم ان یتربّصن، بمنزلة قولک: زید یقوم غلامه. و فرّاء گفت: خبر از زنان به قایم مقام خبر ایشان کرد، چنان که شاعر گفت: لعلّی ان مالت بی الرّیح میلة علی إبن أبی ذبیان«2» ان یتندّما فقال: لعلّی ثم‌ّ قال ان یتندّم، برای آن که معنی اینکه است که: لعلّی ابلغ حالا یتندّم معها إبن ابی ذبیان، و قال آخر: بنی اسد ان‌ّ إبن قیس و قتله بغیر دم دار المذلّة حلّت خبر «ان‌ّ»«3» فرو گذاشت و خبر قتله بگفت، اکتفاء بذکره عن الاوّل، و مثله: نحن بما عندنا و أنت بما عندک راض و الرّأی مختلف اخفش گفت: «یتربّصن» خبر است، و تقدیر اینکه است که: یتربّصن بعدهم ازواجهم. بدان که اینکه آیت ناسخ است آن را که پس از اینکه است، من قوله: وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً [310- ر] وَصِیَّةً لِأَزواجِهِم«4»- الایة، و اگر چه در تلاوت، اینکه آیت، پیش آن است، و بنزدیک ما عدّة المتوفّی عنها زوجها، چهار ماه و ده روز باشد سواء اگر دخول بوده باشد و اگر نبوده باشد اگر آزاد بود و اگر برده«5». اگر آبستن بود عدّتش«6» ابعد الاجلین باشد امّا به وضع حمل و امّا به چهار ماه و ده روز، و اینکه روایت است از امیر المؤمنین«7»- علیه السّلام. و از فقها اصم‌ّ موافقت کرد ما را در تمام«8» عدّت غیر مدخول بها، و جمله فقها ---------------------------------- - (1). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، طبری (2/ 511): ابی زبّان، تبیان (2/ 263): ابی دیّان. [.....] (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (1/ 251): إبن. (4). سوره بقره (2) آیه 240. (5). دب، مب، مر: بنده. (6). کذا: در اساس، لب: عده‌اش، مب، مر: عدّتش. (7). فق، مب علی. (8). مب، مر: اتمام. صفحه : 298 خلاف کرده‌اند، و گفتند: دو ماه و پنج روز باشد عدّت پرستار بر نیمه عدّت زن آزاد، و بعضی اصحابان«1» ما هم اینکه گفتند. و در عدّت آبستن گفتند جماعتی فقها که: وضع حمل باشد، و اگر مرد را هنوز دفن نکرده باشند، و بنزدیک ما اینکه عدّت مطلّقه باشد. فأمّا المتوفّی عنها زوجها فعدّتها ابعد الاجلین باشد- چنان که گفتیم- برای آن که زن آزاد را از شوهر سوک باید داشتن از ترک زینت و سرمه در چشم کردن«2»، و از خانه بیرون آمدن. و عبد اللّه عبّاس و إبن شهاب هم چنین گفتند و مذهب شافعی و مالکی اینکه است، و نیز جامه رنگین نپوشد، و جامه سیاه خود همیشه مکروه است پوشیدن، و اگر چه چشمش به درد آید، چیزی در چشم کند که نه سرمه باشد، و در او طیب«3» نباشد. ام‌ّ سلمه روایت کند که: زنی بنزدیک پیغامبر- صلّی اللّه علیه و آله- آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ شوهر دخترم فرمان یافته است، و او را چشم درد می‌کند و رنجور است، دستور باشی«4» که سرمه در چشم کند! رسول- علیه السّلام- گفت: یکی از شما روا می‌داشت که یک سال در خانه بنشیند و جامه کهنه پوشد و زینت رها کند و سرمه رها کند، آنگه بیرون آید و پشکی به سگی«5» اندازد، یعنی که عدّت شوهر بینداختم. اکنون چهار ماه و ده روز نمی‌تواند صبر کردن؟ و رسول- علیه السّلام- گفت: حلال نباشد هیچ کس را که ایمان دارد به خدای و«6» قیامت که بر مرده‌ای«7» سوک دارد بالای سه روز، مگر زن«8» که سوک شوهر ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: اصحاب. (2). مب، مر: در چشم کشیدن. (3). فق: داروی طبیب، آج، لب، مب، مر: داروی طیب. (4). دب، مب، مر: دستوری باشد، آج، لب، فق: دستور می‌باشی. (5). اساس، مج، وز، آج، لب، فق: بسکی، مب: سکی، مر: بسنکی، دب: ندارد. اختیار متن از روی اطمینان با توجّه به نص‌ّ روایت از تفسیر طبری چاپ مصر (2/ 512) صورت گرفت که از ام‌ّ سلمه نقل شده است که زنی همسرش را از دست داد، چشمش درد گرفت خدمت پیامبر آمد و در مورد سرمه سؤال کرد. حضرت فرمود: «لقد کانت احداکن‌ّ تکون فی الجاهلیّة فی شرّ احلاسها، فتمکث فی بیتها حولا اذا توفّی عنها زوجها، فیمرّ علیها الکلب فترمیه بالبعرة افلا اربعة اشهر و عشرا». ایضارک: ص 326 همین جلد. (6). مب به روز. (7). همه نسخه بدلها: مرده. (8). آج، لب، فق، مب، مر: زنی. [.....] صفحه : 299 دارد چهار ماه و ده روز. سعید بن المسیّب گفت: حکمت در تخصیص اینکه مدّت آن است که به اینکه مدّت حیات بیافریند خدای تعالی در فرزند، و برای آن گفت«1»: وَ عَشراً بی «تا» که لیالی خواست، و عرب حساب بر شب کنند برای آن که بر هلال حساب کنند و آن در شب باشد، از اینکه جا گویند: صمت عشرا، و اگر چه روزه به روز باشد، و آن جا که خبر از شب و روز بود چنان که در آیت هست تغلیب شب را [310- پ] دهند چنان که شاعر گفت: فطافت«2» ثلاثا بین یوم و لیلة و کان النّکیر ان تضیف و تجأرا و عبد اللّه عبّاس خواند: أربعة اشهر و عشر لیال. مبرّد گفت: برای آن تأنیث کرد که مدّت خواست. فَإِذا بَلَغن‌َ أَجَلَهُن‌َّ، «اجل» آخر مدّت باشد من قولهم: اجل الدّین، چون عدّت تمام به سر برند. فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم، بزه نیست بر شما، خطاب با اولیای زن است. فِیما فَعَلن‌َ فِی أَنفُسِهِن‌َّ، در آنچه ایشان به خود کنند از نکاح یا زینت یا رغبت در نکاح مادام تا به معروف باشد، یعنی به قاعده شرع. وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیرٌ، و خدای به آنچه شما می‌کنی داناست. وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم، بزه نیست بر شما، خطاب با«3» مردان است. فِیما عَرَّضتُم بِه‌ِ مِن خِطبَةِ النِّساءِ، در آن تعریض که کنی از خواستن زنانی که در عدّت باشند، و اصل «تعریض» تلویح و آرایش سخن و مقدّمات حاجت باشد، و آن ضدّ تصریح باشد. و اصل کلمت، من عرض الشّی‌ء و هو جانبه باشد، یقال: ضرب به عرض الحایط. امّا کلمات تعریض چنان که در تفسیر آمده است، آن باشد که او را گوید«4»: تو را خدای جمالی داده است، تو زنی صالحی و زنی عاقلی، تو را بنگزیرد از کسی که در پیش کار«5» باشد، تو را خدای ضایع نکند، و ان شاء اللّه که خدای به تو خیر«6» ---------------------------------- - (1). مج، وز که. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 253): أقامت، مجمع البیان (2/ 337): فطاف. (3). مب: بر. (4). وز: گویند. (5). همه نسخه بدلها تو. (6). همه نسخه بدلها: خیری. صفحه : 300 خواهد«1»، مرا بر تو شفقتی هست، در عزم من آن است که با تو احسان کنم. و نخعی گفت: روا باشد که او را هدیّه‌ای فرستد و به مهمّات او قیام کند. ابو عبیده گفت: روا باشد که ولی‌ّ او را گوید که بی آگاهی من کاری مکن«2» در تزویج اینکه زن. مجاهد گفت«3»: مردی زنی را گفت- و او از قفای جنازه شوهر می‌رفت- سبق مبر تو را خود«4»، یعنی با کسی زبانی مده. گفت: زودتر بایست گفتن، که من زبان بدادم جای دیگر. سکینه بنت حنظله روایت کند که: محمّد بن علی‌ّ الباقر- علیهما السّلام- در نزدیک من آمد، و من در عدّت بودم، مرا گفت: همانا شناخته باشی قرابت من از رسول- علیه السّلام- و حق‌ّ پدران من، و حق‌ّ جدّم علی‌ّ بو طالب«5» و قدمت و سابقت او! من گفتم: یا بن رسول اللّه؟ مرا خطبت می‌کنی و من در عدّتم، و مردمان فقه و علم از تو می‌آموزند. گفت: ای سبحان اللّه؟ من خطبتی نکردم، من حدیث جدّ و پدرم کردم و سابقه ایشان. تو نشنیدی که رسول- علیه السّلام- در نزدیک ام‌ّ سلمه شد و او در عدّت پسر عمّش بود. ابو سلمة، و حدیث خود و مکان و منزلت خود می‌گفت، بر دست تکیه زده، تا حصیر در دست او اثر بکرد [311- ر] [اشاره]، و آن که او کرد خطبه نبود. إبن زید گفت: هر چه دون عزم نکاح باشد، آن«6» تعریض بود. و خطبه التماس نکاح باشد. و گفته‌اند: خطبه کیفیّت از«7» خواستن بود کالعقدة و الرّکبة. و گفته‌اند: سؤال الرّجل المرأة ان یجیبها الی خطبها، و الخطب الامر و الجاجة، تقول«8»: ما خطبک، ای ما امرک و ما حاجتک، قال‌َ فَما خَطبُک‌َ یا سامِرِی‌ُّ«9». اخفش گفت: خطبه، خواستن باشد خطبه، خواندن. ---------------------------------- - (1). مر: دهد. (2). مب: نکنی، فق، مر: نکن. (3). همه نسخه بدلها: گوید. (4). مج، وز: مرا به خود، دب، آج، لب، فق، مب، مر: مرا بر خود. (5). دب، لب، مب: علی ابو طالب، مر: علی بن ابی طالب. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: از، مب: در. (7). مج، وز: زن. دیگر نسخه بدلها: گفته‌اند زن. (8). مر: یقول. [.....] (9). سوره طه (20) آیه 95. صفحه : 301 أَو أَکنَنتُم فِی أَنفُسِکُم، یا در دل پنهان داری، یقال: کنت الشّی‌ء و اکننته«1» لغتان، و قال ثعلب: اکننت الشّی‌ء اذا اخفیته فی نفسک، و کننته سترته بشی‌ء. عَلِم‌َ اللّه‌ُ أَنَّکُم سَتَذکُرُونَهُن‌َّ، خدای داند که شما ایشان را در دل یاد می‌کنی. حسن گفت: یعنی خطبه ایشان. وَ لکِن لا تُواعِدُوهُن‌َّ سِرًّا، و لکن وعده مدهی ایشان را سرّ«2». در «سرّ» خلاف کردند، بعضی گفتند: زناست و دعوت باحرام، و آن آن بود که مرد در نزدیک زنی شدی و او را بفریفتی به گفتارهای خوب، و گفتی: مرا تمکین کن، تا چون عدّت به سر آید آشکارا بر«3» تو عقد بندم. خدای تعالی از آن نهی کرد، اینکه قول حسن و قتاده و ابراهیم و جابر بن زید«4» و ضحّاک و ربیع و عطاست و روایت عطیّه از عبد اللّه عبّاس، و دلیل بر اینکه، قول اعشی است: و لا تقربن جارة ان‌ّ سرّها علیک حرام فانکحن او تأبّدا و قال الحطیئة: و یحرم سرّ جارتهم علیهم و یأکل جارهم انف القصاع مجاهد گفت: آن باشد که مرد گوید شوهر مکن که تو را به زنی خواهم کردن. شعبی و سدّی گفتند: عهد بکند با زن که به زن من باش چون عدّت به سر آید. عکرمه گفت: در عدّت او را بنخواهد«5». سعید جبیر گفت: وعده بدهد«6» او را به مالی، که به زن دیگری مباش، تا من تو را چندینی بدهم، و اینکه اقوال«7» متقارب است. و «السّرّ»«8» بر اینکه قولها نکاح باشد، امرؤ القیس گفت: الا زعمت بسباسة الیوم انّنی کبرت و ان لا یحسن السّرّ أمثالی و قال الاعشی: فلم یطلبوا سرّها للغنی و لم یسلموها لإزهادها ای نکاحها. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: اکننت. (2). آج، لب، فق، مب، مر: پنهان. (3). همه نسخه بدلها: با. (4). همه نسخه بدلها: جابر بن یزید. (5). کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، تب: بخواهد. (6). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: ندهد. (7). همه نسخه بدلها: قول. (8). همه نسخه بدلها: سرّ. صفحه : 302 کلبی گفت: مراد به «سرّ» جماع است، یعنی خویشتن را وصف مکنی به قوّت بر جماع [311- پ] تا گوید: اقوی علی اربع و خمس«1»، و قال الفرزدق: موانع للأسرار الّا من اهلها«2» و یخلفن ما ظن‌ّ الغیور المشفشف و صفهن‌ّ بالعفّة، و قال رؤبة: فعف‌ّ عن اسرارها بعد الفسق و لم یضعها بین فرک و عشق زید بن اسلم گفت: معنی آن است که در عدّت با ایشان عقد مبندی پنهان، و چون عدّت به سر آید آشکارا کنی. و اصل «سرّ» چیزی پوشیده باشد، و برای آن اینکه چیزها را سرّ می‌خوانند از جماع و نکاح و زنا که پوشیده باشد. و نیز فرج را سرّ خوانند، برای آن که پوشیده باشد. و انشد إبن الاعرابی‌ّ«3». لمّا رأت سرّی تغیّر و انحنی من بعد نهمة نشره«4» حین انثنی و نصب «سرّا» محتمل است دو وجه را: یکی مفعول به، و یکی صفت مصدری محذوف«5»، و عدا سرّا. آنگه استثنا کرد از آن گفت: إِلّا أَن تَقُولُوا قَولًا مَعرُوفاً. گفتند: مراد وعده نیکوست. مجاهد گفت: مراد تعریض است، و «ان» در محل‌ّ نصب است بدل سرّ یا بر استثنا. وَ لا تَعزِمُوا عُقدَةَ النِّکاح‌ِ، گفته‌اند: معنی آن است که «لا توجبوا عقدة النّکاح»، نکاح به واجب مکنید«6». و قیل: لا تصحّحوا، درست مکنید«7». زجّاج گفت: معنی آن است «و لا تعزموا علی عقدة النّکاح»، برای آن که نگویند: عزمت کذا، انّما یقال: عزمت علی کذا، و لکن چون حرف جرّ بیفکند، فعل به مفعول رسید و منصوب بکرد او را، و قال عنترة: و لقد اتیت علی الطّوی و اظلّة حتّی اتاک«8» به کریم المطعم ای و اظل‌ّ علیه. ---------------------------------- - (1). اساس: اربعة و خمسة، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج: الّا هن‌ّ لاهلها. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: إبن اعرابی. لمّا رأت سرّی تغیّر و انثنی من دون نهمة شبرها حین انثنی. (4). البیت هکذا فی لسان العرب (سرر). (5). آج، لب ای. [.....] (7- 6). آج، لب، فق: مکنی. (8). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 256): حتّی أنال. صفحه : 303 حَتّی یَبلُغ‌َ الکِتاب‌ُ أَجَلَه‌ُ، تا آنگه که نوشته به وقت خود رسد، یعنی تا عدّت به سر آید و برای آنش کتاب خواند، لأنّها ممّا کتب اللّه علی النّساء، ای فرض اللّه. وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ، بدانید«1» که خدای داند که شما چه در دل داری از وعده نکاح دادن در عدّت زنان پنهان یا عزم بر نکاح، و حملش بر عموم اولیتر باشد، و مراد وعید و تهدید است. فَاحذَرُوه‌ُ، از او حذر کنی، یعنی از معاصی و مناهی او. وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ، و بدانی که خدای تعالی آمرزگار«2» و بردبار است، تعجیل نکند به عقوبت، امهال کند، برای آن که تعجیل آن کس کند که ترسد که فایت شود، و هو القوی‌ّ العزیز القادر المقتدر. لا جُناح‌َ عَلَیکُم، اصل [312- ر] اینکه کلمه من جنح اذا مال، بزه و حرج نیست بر شما. خطاب با مردان است که زن کرده باشند و مهری معیّن نکرده. مفسّران گفتند: آیت در حق‌ّ مردی انصاری آمد که زنی را از بنی حنیفه به زنی کرد و او را مهری معیّن نکرد، آنگه طلاق داد او را پیش از دخول، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. چون آیت فرو آمد رسول- علیه السّلام- گفت: متّعها و لو بقلنسوتک، گفت: او را ممتّع«3» کن و اگر به اینکه کلاه باشد که بر سر داری. ما لَم تَمَسُّوهُن‌َّ، «مس‌ّ» و «مسیس» کنایت بود از جماع. حمزه و کسائی و خلف خوانند: «تماسّوهن‌ّ» از بنای مفاعلة، برای آن که مماسّة از هر دو باشد، و مفاعله میان دو کس بود، و در اینکه حال بشره هر یکی از ایشان مماس‌ّ بود بشره صاحبش را. و باقی قرّاء خوانند: «تمسّوهن‌ّ» بی «الف» از بنای ثلاثی، برای آن که غشیان از فعل مرد بود نظیر قراءت اوّل«4» قوله: مِن قَبل‌ِ أَن یَتَمَاسّا«5» نظیر قراءت دوم«6» قوله: وَ لَم یَمسَسنِی بَشَرٌ«7». أَو تَفرِضُوا لَهُن‌َّ فَرِیضَةً، ای لم تقدّروا و لم تعیّنوا. و «فرض» تقدیر باشد، ایشان را مهری معیّن مسمّی نکرده باشی، یقال: فرض له السّلطان اذا«8» عیّن له رزقا، و فرض ---------------------------------- - (1). لب، فق، مب: بدانی/ بدانید. (2). همه نسخه بدلها: آمرزنده. (3). مر: متعه. (4). آج، لب فی. (5). سوره مجادله (58) آیه 3. (6). مب، مر: دویم. (7). سوره مریم (19) آیه 20. (8). همه نسخه بدلها: ای. صفحه : 304 القاضی لها نفقة. و «فرض» گویند آن را که حاکم معیّن کند از نفقت زن بر مرد، و فریضه از اینکه جاست برای آن که مقدّر است و معیّن بر مکلّف. اگر گویند: چگونه فرمود که بزه نیست بر آن کس که طلاق دهد زن را قبل الدّخول، و اینکه آنگه باشد که بعد الدّخول حرجی باشد، و در شرع اینکه حرج نیست! جواب گوییم: اینکه دلیل الخطاب باشد، و آن بنزدیک بیشتر اهل علم باطل است. دگر«1» گفتند: سبب آن بود که ایشان را عادت بودی که طلاق بسیار گفتندی و مراجعه می‌کردندی، رسول- علیه السّلام- از اینکه نهی کرد و گفت: ما بال اقوام یلعبون بحدود اللّه! چه بوده است اینکه قوم را که به حدودهای«2» خدای بازی می‌کنند! یکی از ایشان می‌گوید: طلّقتک«3» راجعتک، طلاقت دادم و رجعت کردم. دگر آن که، رسول- علیه السّلام- گفت: لا تطلّقوا نساءکم الّا عن ریبة، زن را طلاق مدهی الّا از تهمتی 4» فان الله لا یحب الذواقین و لا الذواقات« ، که خدای تعالی چشندگان را دوست ندارد از مردان و زنان، یعنی آن که هر وقتی زنی نو کند یا شوهری نو. و نیز گفت- علیه السّلام: ابغض الحلال الی الله الطلاق ، بغیض‌تر حلالی«5» بنزدیک خدای تعالی طلاق است. و نیز گفت- علیه السّلام: ان‌ّ اللّه یبغض کل‌ّ مطلاق مذواق، گفت: خدای دوست ندارد مرد«6» بسیار طلاق«7» بسیار نکاح را، یکی می‌کند و یکی رها می‌کند. چون رسول- علیه السّلام- اینکه حدیثها بگفت، ایشان گمان بردند که به هر طلاقی ایشان را اثمی و حرجی خواهد بودن. خدای تعالی اینکه اطلاق و اباحت«8» کرد، گفت: طلاق روا باشد مادام که تا به سنّت بود که باشد که در طلاق [312- پ] مصلحت جانبین باشد. و گفته‌اند: معنی آن است که لا سبیل لهن‌ّ علیکم، زنان را بر شما سبیلی نیست چون طلاق دهی زن را پیش از دخول و مهری معیّن نکرده باشی از طلب مهر و نفقه و ---------------------------------- - (1). مب، مر: بعضی دیگر. (2). همه نسخه بدلها: به حدهای. (3). مب، مر و. (4). همه نسخه بدلها: و و الذّوّاقات. [.....] (5). همه نسخه بدلها: چیزی. (6). مج، وز، آج، لب، فق: مردم. (7). مب، مر و زن. (8). مر: طلاق اباحت. صفحه : 305 مانند اینکه. و گفته‌اند که: معنی آن است که بزه نیست شما را که چون دخول نکرده باشی زن را طلاق دهی هر وقت که خواهی، اگر حایض باشد و اگر طاهر، و نه چنین است حکم مدخول بها، که او را طلاق نشاید دادن الّا در طهری، که در آن طهر مقاربت نرفته باشد، چه اگر نه چنین کند طلاق واقع نباشد، و مذهب شافعی هم اینکه است. وَ مَتِّعُوهُن‌َّ«1»، ایشان را متعه‌ای بدهی. «متعه»، چیزی اندک باشد که بدان انتفاع برگیرند، چون زادی که بقیّت راه به آن ببرّند. عَلَی المُوسِع‌ِ، بر توانگر. یقال اوسع اذا استغنی و صار ذا سعة فی ماله، و اضاق اذا افتقر و صار ذا ضیق. قَدَرُه‌ُ، ابو جعفر و حفص و حمزه و کسائی و خلف و إبن ذکوان: «قدره» خوانند به فتح «دال»، و دیگران به سکون «دال»، و هما لغتان، یقال: قدر و قدر، قال جریر فی القدر: نال الخلافة او کانت له قدرا کما اتی ربّه موسی علی قدر و قال آخر فی القدر: و ما صب‌ّ رجلی فی حدید مجاشع مع القدر الّا حاجة لی اریدها و هر دو لغت«2» قرآن است. قال اللّه تعالی: ما قَدَرُوا اللّه‌َ حَق‌َّ قَدرِه‌ِ«3» ...، و قال تعالی: فَسالَت أَودِیَةٌ بِقَدَرِها«4» ...، و بعضی دگر گفتند: القدر المصدر، و القدر الاسم. مَتاعاً، نصب است بر مصدری نه از بنای فعل، «و المقتر» الفقیر، یقال: أقتر فهو«5» مقتر من القتر و هو التّضییق علی العیال فی المعیشة. بِالمَعرُوف‌ِ، ای علی الوجه من غیر نقص و لا مطل. حَقًّا، روا بود که نصب بود بر مصدر، لا من لفظ الفعل، و روا بود که نصب بود بر حال، و روا بود که صفت متاعا بود، ای متاعا واجبا عَلَی المُحسِنِین‌َ. امّا کلام در حکم آیت: جمله مفسّران گفتند که: آن کس که او زنی بکند و ---------------------------------- - (1). اساس و همه نسخه بدلها: فمتّعوهن‌ّ، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (2). مج، وز، آج، لب، مب، مر در، فق از. (3). سوره انعام (6) آیه 91. (4). سوره رعد (13) آیه 17. (5). همه نسخه بدلها: و هو. صفحه : 306 مهرش مسمّی نکند و طلاقش دهد، او را متعه باشد و فریضه نباشد از مهر معیّن مقدّر به اجماع علما: آنگه فیما عدا ذلک، در آن که نه اینکه صفت باشد خلاف کردند. بعضی گفتند: متعه هر مطلّقه‌ای را باشد بر«1» سایر وجوه، حاکم به او حکم کند در مال مرد مطلّق«2» چون دیگر حقّهای واجب که زن را باشد بر مرد، سواء اگر مدخول بها باشد و اگر نباشد، اگر مفروض الصّداق باشد و اگر نباشد، چون طلاق از قبل مرد باشد. و چون [313- ر] فراق از جهت زن باشد، زن را نه مهر رسد و نه متعه، و اینکه قول حسن بصری است و سعید جبیر«3» و ابو العالیه و اختیار محمّد جریر طبری«4»، قالوا لقوله تعالی: وَ لِلمُطَلَّقات‌ِ مَتاع‌ٌ بِالمَعرُوف‌ِ حَقًّا عَلَی المُتَّقِین‌َ«5»، به اینکه آیت و اطلاق لفظ او متعه واجب کرد جمله مطلّقات را، و«6» اینکه وجه که ایشان گفتند، تقدیر آیت چنین باشد که: فلا جناح علیکم ان طلّقتم النّساء ما لم تمسّوهن‌ّ تفرضوا لهن‌ّ فریضة او لم تفرضوا. و بعضی دگر گفتند که: متعه واجب نباشد جز زنی را غیر مدخول بها و لا مفروض لها فریضة، چه اگر او را صداقش«7» معیّن باشد، چون طلاقش دهد«8» قبل الدّخول بها، او را نیمه مهر برسد، لقوله تعالی: وَ قَد فَرَضتُم لَهُن‌َّ فَرِیضَةً فَنِصف‌ُ ما فَرَضتُم، و اینکه قول عبد اللّه عمر است و نافع و عطا و مجاهد و مذهب ماست و مذهب شافعی، و بر اینکه قول «او» به معنی واو بود فی قوله: او لم تفرضوا، کما قال اللّه تعالی: أَو یَزِیدُون‌َ«9»، و المعنی و یزیدون. و زهری گفت متعه دو است: حاکم به یکی حکم کند و به یکی نکند، بل مرد را لازم بود فیما بینه و بین اللّه. امّا آنچه حاکم به آن حکم کند و بستاند برای زن، اینکه است که در اینکه آیت گفت: حَقًّا عَلَی المُحسِنِین‌َ. و امّا آنچه لازم است او را فیما بینه و بین اللّه، آن است که در اینکه«10» آیت گفت: ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: و. (2). مج، وز: مطلقا. (3). همه نسخه بدلها: سعید بن جبیر. (4). آج: محمّد بن جریر طبری. (5). سوره بقره (2) آیه 241. [.....] (6). مج، وز بر. (7). همه نسخه بدلها بجز مب: صداقی. (8). مب: طلاق او دهند، دیگر نسخه بدلها: طلاقش دهند. (9). سوره صافّات (37) آیه 147. (10). مج، وز، آج، لب، مب، مر، فق: آن. صفحه : 307 حَقًّا عَلَی المُتَّقِین‌َ«1»، و اوّل در غیر مدخولات و لا مفروضات باشد، [و دوم در مدخولات مفروضات باشد] [اشاره]«2». بعضی دگر گفتند: اینکه هیچ واجب نیست، و اینکه بر سبیل تبرّع و احسان است، و امر بر وجه ندب است، و اینکه قول إبن سیرین است و مذهب ابو حنیفه. و إبن سیرین روایت کند«3» که مردی و زنی چونین بنزدیک شریح به حکومت رفتند«4». شریح گفت: رغبت کن به آن که از جمله محسنان و متّقیان باشی و الزام نکرد او را. اکنون در مقدارش خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و شعبی و زهری و ربیع بن انس گفتند: برترین آن، خادمی یا خادمه‌ای باشد، و اوسطش سه جامه باشد پیرهن و ایزار پای«5» و مقنع، و کمترینش وقایه‌ای باشد یا درمی چند، و اینکه مذهب شافعی است، و مذهب ما به اینکه قریب«6» است، اعلاه، برترین آن خادمی باشد یا اسپی، و«7» میانه جامه‌ای، و کمترین انگشتریی و آنچه برابر اینکه بود. و شریح پانصد درم فرمود«8» توانگران را در متعه. و عبد الرّحمن بن عوف که مادر ابو سلمه را طلاق داد، خادمه‌ای بدو داد. و حسین علی‌ّ«9»- علیهما السّلام- متعه داد زنی را که طلاقش داد قبل الدّخول بها و مهر مسمّی نکرده بود ده هزار درم، و گفت: متاع قلیل من حبیب مفارق و ابو حنیفه گفت: [چون زن و شوهر] [اشاره]«10» در مقدار آن [313- پ] خلاف کنند، نیمه«11» مهر مثل او بود و از آن بالاتر نبود، و درست آن است که در خور مرد بود و دستگاه او، برای آن خدای مقدّر بکرد بر قدر استطاعت مرد از توانگری و درویشی. ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 241. (10- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: با خطی متفاوت از متن نوشته: گفت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). شریح آمدند به حکومت. (5). مج، وز، آج، لب، مب: از ار پای، مر: ازاری پای. (6). آج، لب: قرین. (7). مب: در. (8). همه نسخه بدلها بعضی. (9). مب: حسین بن علی. [.....] (11). مج، وز: تتمه. صفحه : 308 و نگفت«1»: علی قدرها، و قدر، نصف صداق مثلها، پس معلوم شد که اعتبار به حال مرد است نه به حال زن. و صالح بن صالح گفت: پرسیدند از عامر که مقدار متعه چه باشد! گفت: علی مقدار«2» مال الرّجل، اکنون هر کس که او زنی کند از دو بیرون نباشد: [ یا مهر مسمّی کند یا نکند، و اگر مهر مسمّی کند آن مهر بر مرد واجب باشد. آنگه از دو بیرون نباشد] [اشاره]«3»: یا طلاقش دهد قبل الدّخول بها، یا دخول کند پس طلاق دهد. اگر طلاق دهد بعد الدّخول و مسمّی باشد مهرش، آن مهر مسمّی واجب بود بر او، و اگر مسمّی نکرده باشد، حاکم حکم کند بر او به مهر مثلها، و اگر طلاق قبل الدّخول دهد، یا مسمّی باشد یا نباشد. اگر مهر مسمّی بود، نیمه آن مسمّی واجب باشد، و اگر مسمّی نبود متعه واجب باشد او را- چنان که گفتیم- اینکه مذهب ماست و مذهب شافعی. و اگر مرد را وفات رسد و مهر مسمّی باشد بعد الدّخول جمله مهر برسد بلا خلاف بین الفقهاء، و اگر قبل الدّخول باشد خلاف فقها گفته شد، چون مهر مسمّی باشد. و اگر دخول و تسمیه نباشد و مرد را وفات رسد، شافعی را دو قول است: یکی آن که مهر مثلی«4» رسد او را، و اینکه مذهب اهل عراق است، و حجّت ایشان حدیث بروع بنت واشق است که روایت کنند که: او را شوهر بمرد قبل الدّخول و تسمیة المهر. رسول- علیه السّلام- حکم کرد به مهر مثل زنان او، لا وکس و لا شطط، و رسول- علیه السّلام- او را عدّت فرمود و میراث داد. و قول دوم«5» شافعی را آن است که: او را عدّت تمام باید داشتن و میراثش رسد و مهرش نرسد، بل او را متعه باشد- چنان که گفتیم- و اینکه قول امیر المؤمنین علی‌ّ است- علیه السّلام- و مذهب اهل البیت است، و علی‌ّ گفت در حدیث بروع: لا یقبل قول اعرابی‌ّ من اشجع علی کتاب اللّه و سنّة رسوله ، گفت: قول اعرابیی«6» از ---------------------------------- - (1). مب، مر: بگفت. (2). همه نسخه بدلها: قدر. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر. مهر مثل، مب: مهر را مثل. (5). مب، مر: دویم. (6). همه نسخه بدلها: اعرابی. صفحه : 309 بنی اشجع قبول نکنند بر کتاب خدای و سنّت رسول- صلّی اللّه علیه و آله. قوله- عزّ و جل‌ّ: وَ إِن طَلَّقتُمُوهُن‌َّ مِن قَبل‌ِ أَن تَمَسُّوهُن‌َّ، اینکه در حق‌ّ آن کس است که [زن را] [اشاره]«1» طلاق دهد قبل الدّخول بها، و تسمیت و مهر معیّن«2» کرده باشد. وَ قَد فَرَضتُم، «واو» حال راست، ای و قد قدّرتم و بیّنتم، لَهُن‌َّ فَرِیضَةً، ای مقدارا«3» معیّنا و مهرا معلوما. فَنِصف‌ُ ما فَرَضتُم، المعنی فلهن‌ّ نصف ما فرضتم، بلا خلاف، او را نیمه مهر مسمّی رسد و بر او عدّت نباشد و اگر او را وفات رسد- اعنی مرد را- قبل الدّخول [بها] [اشاره]«4» خلاف نیست که او را جمله«5» مهر برسد، و عدّت بباید داشت«6» و میراثش رسد [314- ر] [اشاره]. و «مس‌ّ» در اینکه مواضع مراد جماع است عندنا و عند الشّافعی‌ّ. و ابو حنیفه گفت: اگر به خلوت بنشیند با او مهر جمله واجب شود، و مذهب ما آن است که چون دخول افتد مرد را به زن و پرده فرو گذارند، و یخلّی«7» بینهما، و از میان ایشان تخلیه کنند و گواهان بر اینکه گوای«8» دهند، حاکم بر ظاهر حکم کند بجمیع الصّداق، به جمله مهر، و اگر چه خلوت نرفته باشد جز آن که زن«9» را حلال نباشد جمله مهر گرفتن، برای آن که جمله مهر به دخولی واجب شود که به معنی جماع بود، الّا آن جا که حالی ظاهر باشد که حاکم به آن حکم نکند«10»، و آن، آن بود که زن بکر بود چون بدانند بکارت بر جای بود، حاکم حکم نکند جز به نیمه مهر، اینکه مذهب ماست و مذهب شافعی. و حجّت ابو حنیفه در اینکه مسأله حدیث عبد اللّه مسعود است که گفت: قضی الخلفاء الرّاشدون فیمن اغلق بابا و ارخی سترا ان‌ّ لها المهر و علیها العدّة، گفت: صحابه به اینکه حکم کردند که چون در ببندند و پرده فرو گذارند مهر جمله واجب شود ---------------------------------- - (4- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: تعیین مهر. (3). دب: قدرا، مب، مر: مقدّرا. (5). اساس: با خطی متفاوت از متن: که زن را، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نباید داشت. (7). مج، وز: یخلی، آج، لب، فق: تخلیلة. (8). همه نسخه بدلها بجز آج: گواهی. [.....] (9). مج: به زن. (10). مج، وز، دب، مر: حکم کند. صفحه : 310 و زن را عدّت باید داشتن. و حجّت ما و شافعی ظاهر قرآن است، و شریح گفت- چون او را از اینکه پرسیدند که«1»: در کلام خدای نمی‌بینم جایی که دری بسته است و پرده‌ای فرو گذاشته است، و شریح به مذهب علی‌ّ- علیه السّلام- حکم کردی«2»، و اینکه مذهب عبد اللّه عبّاس است. و گفتند: اینکه آیت ناسخ است آن آیت را که در سورة الاحزاب هست من قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا نَکَحتُم‌ُ المُؤمِنات‌ِ ثُم‌َّ طَلَّقتُمُوهُن‌َّ مِن قَبل‌ِ أَن تَمَسُّوهُن‌َّ فَما لَکُم عَلَیهِن‌َّ مِن عِدَّةٍ تَعتَدُّونَها فَمَتِّعُوهُن‌َّ وَ سَرِّحُوهُن‌َّ سَراحاً جَمِیلًا«3»، به ایجاب نیمه صداق در اینکه آیت حکم متعه منسوخ کرد. و اولیتر آن باشد که اینکه آیت را مخصّص آن گویند و ناسخ«4» نگویند، برای آن که در سورة الاحزاب نگفت که آن زن مفروض لها باشد، و چون چنین بود روا بود که حمل کنند آیت را بر آن که مراد به آیت مطلّقاتی‌اند غیر مسمّی لهن‌ّ، آنگه اینکه آیت یا مجمل باشد«5» آیت متعه بیانش بود، یا اینکه عموم باشد و آن مخصّص باشد اینکه را و اعتبار با آن افتد. و اصل «فرض«6»» قطع بود، و آن حزّه«7» را که در چوب کنند«8» چون چوب سر غراره«9» و مانند آن فرضة«10» گویند، و الفرض«11» اقل‌ّ منه کما ان‌ّ القرص«12» اقل‌ّ«13» من الفرض«14»، و فرص«15» و فرض«16» و قرص و قرض اخوات باشند، و نصف«17» میراث را برای اینکه ---------------------------------- - (1). کی/ که. همه نسخه بدلها: گفت. (2). آج، لب، فق: حکم کند. (3). سوره احزاب (33) آیه 49. (4). مب، مر آن. (5). مج، ور و. (6). کذا: ر اساس، همه نسخه بدلها: فرض. (7). همه نسخه بدلها، بجز مب: خرّه. (8). اساس: کند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). کذا: در اساس، مج، وز، دب: عراره، آج: عراضه، لب، فق، مر: عرازه، مب: عزازه. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فریضه. (11). آج: الفرص. (12). همه نسخه بدلها: الفرض. [.....] (13). دب، آج، لب، فق: اثقل. (14). مج، وز: القرض، آج: الفرص. (15). مج، وز، فق: قرض، مب، مر، لب: فرض. (16). مج: قرص، لب، مر: قرض. (17). همه نسخه بدلها: نصیب. صفحه : 311 فریضه گویند لأنّها قطعة فرضت ای قطعت له من المال. و سلمی‌ّ خواند در شاذّ: فنصف ما فرضتم، به ضم‌ّ «نون» هر کجا باشد، و هما لغتان [314- پ] [اشاره]. ثم‌ّ قال: إِلّا أَن یَعفُون‌َ الّا که زنان عفو کنند. و «یعفون» در محل‌ّ نصب است به «ان»، و «نون» ضمیر جماعت مؤنّثات«1» است در همه حال حاصل باشد بخلاف «نون» تثنیة و جمع که علامت رفع بود، در حال رفع بر جای باشد، و در حال نصب و جزم ساقط [شود] [اشاره]«2» و آن در پنج جایگاه بود، فی قولک: یفعلان و یفعلون و تفعلان و تفعلون و تفعلین. قوله: أَو یَعفُوَا الَّذِی بِیَدِه‌ِ عُقدَةُ النِّکاح‌ِ، و اینکه «واو» برای آن منصوب است که عطف است علی فعل منصوب المحل به «ان». و حسن بصری خواند به «واو» ساکن، برای آن که «واو» حرف علّت است، و حرکت بر او گران باشد، یا «3» عفو کند آن کس که عقد نکاح به دست اوست، یعنی ولی‌ّ زن. و علما در او خلاف کردند. بعضی گفتند معنی«4» آیت آن است که: خود زن«5» عفو کند چون عاقله و بالغه و رشیده باشد یا ولی‌ّ او عفو کند، چون زن نا بالغ باشد یا رشیده نباشد، نیمه مهر«6» لازم است شوهر را بر او رها کند و او را عفو کند از آن چون در آن صلاح داند، و اگر ولی‌ّ عفو کند و زن کاره باشد، اگر زن عاقل و بالغ و رشید بود درست نباشد، و اگر نبود، درست بود، و اگر زن عفو کند و ولی‌ّ کاره باشد هم به بلوغ و رشد اعتبار است، اگر زن عاقل و بالغ باشد و رشیده«7» کراهت ولی‌ّ را اثر نبود، و اگر نباشد حکم ولی‌ّ را بود، و اینکه قول علقمه و اصحاب عبد اللّه عبّاس است و ابراهیم و عطا و حسن و زهری و سدّی و ابو صالح و إبن زید و ربیعه و عبد اللّه عبّاس و روایت عوفی و طاووس. و عکرمه گفت: خدای تعالی دستوری داد در عفو و بفرمود و رضا داد اگر زن عفو ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، فق: مؤنّثان، مب، مر: مؤنّث. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، مب، مر: تا. (4). همه نسخه بدلها: خلاف کردند و معنی. (5). مج، وز: زن خود. (6). همه نسخه بدلها که. (7). مب، مر باشد. صفحه : 312 کند جایز باشد، و اگر ابا کند ولی‌ّ او عفو کند و جایز باشد، و نافذ، و کراهت او را اثر نبود، و اینکه مذهب فقهای حجاز است، الّا آن است که ایشان عفو ولی‌ّ بر بکر روان گویند، چون ثیّب باشد روا ندارند. و بعضی دگر گفتند: آن که عقد نکاح به دست او باشد شوهر است، و معنی آیت چنین گفتند: إِلّا أَن یَعفُون‌َ«1»، الّا که زنان عفو بکنند هیچ‌ها نگیرند«2»، یا شوهران عفو بکنند جمله بدهند، و اینکه«3» قول را معنی بر عکس است، برای آن که عفو اوّل محمول است علی قولهم: عفا الشّی‌ء اذا درس، و عفوته عن کذا اذا ترکته عن الاستحقاق. و قول دوم«4»، عفو در او مأخوذ باشد من: عفا الشّیب اذا کثر، و المعنی الّا ان یعفون ای یکثرون مال الزّوج بترکها«5» علیه، او یعفو الّذی بیده عقدة النّکاح بان یعطی جمیع المهر فیکثر مال المرأة. و العفو، من الاضداد [یکون] [اشاره]«6» بمعنی الدّروس و ذهاب الاثر، و یکون بمعنی الاکثار، و منه الحدیث:7» احفوا الشّوارب و اعفوا اللّحی«، و اینکه قول روایت است از امیر المؤمنین علی و قول سعید بن المسیّب و شعبی و مجاهد و قرظی‌ّ و نافع و ربیع و قتاده و إبن حیّان و ضحّاک و روایت عمّار است از عبد اللّه عبّاس. و مذهب فقهای عراق است که: ایشان ولی‌ّ را حقّی نبینند بر مال زن الّا به اذن او اگر بکر باشد و اگر ثیّب، گفتند: برای آن که اجماع است که اگر ولی‌ّ [قبل الطّلاق ابراء ذمّت مرد کند از مهر درست نباشد، فکذلک«8» بعد الطّلاق. و نیز برای آن که اجماع است که اگر ولی] [اشاره]«9» از مال زن چیزی به شوهر [315- ر] زن«10» بخشد درست نباشد، همچونین از مهر، چه مهر مال زن است. و روایت کرده‌اند از شریح که او گفت امیر المؤمنین علی‌ّ- علیه السّلام- از من ---------------------------------- - (1). آج: یعفون. (2). مب، مر: باز نگیرند. [.....] (3). مج، وز: اینکه دو. (4). دب، مب: دویم. (5). مج، لب، فق: یترکها. (9- 6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). اساس: با خطی متفاوت از متن: اللّحیه، با توجّه به مج تصحیح شد. (8). لب، فق، مب، مر: همچنین. (10). همه نسخه بدلها: ندارد. صفحه : 313 پرسید که: الَّذِی بِیَدِه‌ِ عُقدَةُ النِّکاح‌ِ کیست! گفتم: ولی‌ّ زن، گفت: نه، شوهر زن است. و روایت کرده‌اند که: مردی خواهرش را به شوهر داد، شوهر طلاقش داد قبل الدخول بها. برادر عفو بکرد«1» مرد را از نیمه مهر. شریح اجازت کرد و گفت: من عفو نکنم از زنان بنی مرّه، و شعبی گفت: شریح هیچ حکم از اینکه بدتر نکرد، و گفت: شریح پس از آن از اینکه حکم باز آمد و گفت: آن شوهر باشد و نیز گفتند: مراد آن است: الّذی بیده عقدة نکاحه«2»، ای نکاح نفسه، و لکن چون «لام» تعریف در آورد، اضافت ترک کرد، چنان که نابغه گفت: لهم شیمة لم یعطها اللّه غیرهم من النّاس و الاحلام غیر عوازب ای و احلامهم، و قال تعالی: فَإِن‌َّ الجَنَّةَ هِی‌َ المَأوی«3»، ای مأواه، اینکه قول آنان است که قوّت آن«4» کردند که شوهر است. فامّا مذهب ما و آنچه از ائمّه ما روایت کرده‌اند، از باقر و صادق- علیهما السّلام- آن است که: ولی‌ّ باشد، و ولی‌ّ بنزد«5» ما پدر بود و جدّ با وجود پدر بر بکری که نا بالغ باشد، و اینکه قول نیز در اخبار ما آورده‌اند و معتمد اینکه است، و آنان که قوّت اینکه قول کنند، تفسیر چنین دهند: او یعفو الّذی بیده عقدة نکاحها، تا بر آیت و بیت راست باشد، و اینکه ظاهرتر است، [و قرینه‌ای که در آیت هست نیز دلیل قوّت اینکه قول می‌کند، اعنی قول اوّل، من قوله: وَ أَن تَعفُوا أَقرَب‌ُ لِلتَّقوی، و قوله: وَ لا تَنسَوُا الفَضل‌َ بَینَکُم، و اینکه قرینه‌ها به قول اوّل لایق باشد که عفو بر ترک تفسیر دهند] [اشاره]«6». و بنزدیک فقها عصبة«7» جمله ولی‌ّ باشند از برادر و عم‌ّ و پسران ایشان. قوله«8»: وَ أَن تَعفُوا أَقرَب‌ُ لِلتَّقوی، در محل‌ّ رفع است، و المعنی: و عفوها اقرب للتّقوی، برای آن که «ان» مع الفعل در تأویل مصدر باشد. و شعبی می‌خواند: و ان یعفوا، به « یا » تا خبر باشد عن الّذی بیده عقدة النّکاح. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: نکرد. (2). دب، مب، مر: عقدة النّکاح. (3). سوره نازعات (79) آیه 41. (4). آج، لب: او. (5). فق، مر: نزدیک. (6). اساس: ندارد: با توجّه به مج، وز افزوده شد. (7). دب، فق: عصبة. [.....] (8). مب تعالی. صفحه : 314 وَ لا تَنسَوُا الفَضل‌َ بَینَکُم، در شاذّ روایت کردند که: امیر المؤمنین علی‌ّ«1» خواند«2»: و لا تناسوا الفضل بینکم، کقوله: وَ لا تَنابَزُوا بِالأَلقاب‌ِ«3». و تفاعل از میان جماعت باشد، کما یقال: تعارضوا و تقاتلوا و تشاتموا. و یحیی بن یعمر خواند: و لا تنسو الفضل، به کسر «واو» [و قال: لأن‌ّ المجرور«4» اذا حرّک حرّک بالکسر، کقوله: لَم یَکُن‌ِ الَّذِین‌َ کَفَرُوا«5» ...، و امّا ضم‌ّ الواو فی قراءة العامّة فلأن‌ّ الضّمّة اخت الواو فحرّکها«6» بحرکة تلیق«7» بها] [اشاره]«8». و معنی «فضل» گفتند اینکه جا که: تمام بدادن مرد است جمله صداق، یا رها کردن زن نیمه صداق، برای آن که هر دو فضل است و احسان و واجب نیست، خدای تعالی هر دو را هم زن را هم شوهر«9» را فرمود که: فضل کنی و بنگری تا که سابق بود صاحبش را در اینکه فضل که خیر او را باشد. و خدای تعالی به آنچه شما می‌کنی بیناست بر او بنشود«10»، مورد اینکه کلمت«11» از آیت مورد حث‌ّ«12» است بر خیر [315- پ] و فضل و احسان. قوله: حافِظُوا عَلَی الصَّلَوات‌ِ، یعنی واظبوا و داوموا«13»، مواظبت و مداومت کنی بر نمازها، و به پای داری آن را به اوقات، و به جای آری به ارکان و شرایط و مواقیت، و حقوق و حدود و واجبات و مندوبات در او به جای آوردن، و شرط خشوع و خضوع در او مراقبت کردن. مفسّران گفتند: مراد پنج نماز«14» است. آنگه «نماز وسطی» را تخصیص کرد«15» به ذکر، چنان که گفت: ---------------------------------- - (1). مب علیه الصلاة و السلام. (2). دب: خوانده است. (3). سوره حجرات (49) آیه 11. (4). مب، مر: المجزوم، آج، لب، فق: المجزون. (5). سوره بینه (98) آیه 1. (6). آج، لب، فق: فحرکتها. (7). مب، مر: یلیق. (8). اساس: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). دب، مر: و هم شوهر، مب: و هم مرد. (10). وز: بشود، دب، مب، مر: بشنود. (11). اساس: با خطی متفاوت از متن: کلمات، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). لب، فق، مب، مر: حیث. (13). همه نسخه بدلها: داموا. [.....] (14). مج، وز، دب، آج، لب، مر، فق: نماز پنج، مب: نماز پنجگانه. (15). آج، لب، فق، مب، مر: کردن. صفحه : 315 مَلائِکَتِه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ وَ جِبرِیل‌َ وَ مِیکال‌َ«1» ...، و کقوله: فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخل‌ٌ وَ رُمّان‌ٌ«2». و در شاذّ خوانده‌اند: و الصّلوة الوسطی، بالنّصب علی الاغراء. و نافع خواند به روایت قالون: «الوصطی» به «صاد»، برای آن که هر دو حرف اطباقند، و هر دو لغت است: کالصّراط و السّراط، و الصّندوق و السندوق، و الصّقر و السّقر، و البصاق و البساق و غیرها. و «وسطی» تأنیث اوسط باشد، و وسط الشّی‌ء و واسطته خیره و اعدله من واسطة القلادة، و منه قولهم: خیر الامور اوساطها«3»، و منه قوله تعالی: وَ کَذلِک‌َ جَعَلناکُم أُمَّةً وَسَطاً«4»، ای عدلا. و قوله: قال‌َ أَوسَطُهُم«5»، ای خیرهم و اعدلهم. و اعرابیی«6» می‌گوید در مدح رسول: یا اوسط النّاس طرّا فی مفاخرهم و اکرم النّاس امّا برّة و ابا علما خلاف کرده‌اند در «صلات وسطی» که کدام است. سعید بن المسیّب گفت: میان اصحاب رسول همچونین«7» خلاف بود و انگشتان در هم افگند، گروهی گفتند: نماز بامداد است، و اینکه قول عمر است و معاذ جبل و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه عمر و جابر بن عبد اللّه انصاری و عطاء و عکرمه و ربیع و مجاهد و ابو امامه، و اینکه مذهب شافعی است. و گفت: برای آنش «وسطی» خواند که از میان دو دو نماز«8» است: دو نماز به شب و دو نماز به روز. و گفته‌اند: برای آن نماز بامداد را «وسطی» خواند که میان سواد شب و بیاض روز کنند، و برای آن که بیشتر نماز که فایت شود مردمان را آن باشد، برای آن که وقت خواب بود، و برای آن که قصر و جمع در او نشود، و برای آن که در میان دو نماز افتاده است که قصر و جمع در او شود- [من صلاة العشاء الاخرة و الظّهر] [اشاره]«9». و نظیر اینکه آیت در حث‌ّ بر نماز بامداد و تخصیص او به ذکر قوله تعالی: وَ قُرآن‌َ الفَجرِ إِن‌َّ قُرآن‌َ الفَجرِ کان‌َ مَشهُوداً«10»، ای یشهده ملائکة ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 98. (2). سوره رحمن (55) آیه 68. (3). آج، لب، فق، مب، مر: اوسطها. (4). سوره بقره (2) آیه 143. (5). سوره قلم (68) آیه 28. (6). همه نسخه بدلها: اعرابی. (7). آج، لب، فق، مب، مر: همچنین. (8). مج، لب، فق: میان دو نماز. (9). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 78. صفحه : 316 اللّیل و ملائکة النّهار. و ابو رجاء العطاردی‌ّ«1» گفت: عبد اللّه عبّاس نماز بامداد به جماعت بکرد در مسجد بصره [316- ر] [اشاره]، و قنوت بکرد در او، و چون فارغ شد گفت: نماز وسطی اینکه است که خدای ما را فرمود که در او قنوت کنی، و اینکه جمله حجّت شافعی است. بعضی دگر گفتند: نماز پیشین است، و اینکه قول زید بن ثابت است و اسامة بن زید و ابی سعید الخدری‌ّ«2» و عایشه، گفتند: برای آن اینکه نماز را تخصیص کرد به ذکر که «اثقل صلاة علی النّاس»، برای آن که وقت گرمگاه و قیلوله باشد، و بعضی مردمان در بازار و معاملات«3» مشغول باشند. زید بن ثابت گفت: نماز پیشین در قفای رسول وقت بودی که یک صف یا دو صف نماز کردندی از اینکه سبب را، تا رسول- علیه السّلام- گفت: همّت کردم که سرای قومی بسوزند در سر ایشان که نماز پیشین به نماز حاضر نمی‌آیند، بر اینکه«4» سبب اینکه آیت آمد: حافِظُوا عَلَی الصَّلَوات‌ِ وَ الصَّلاةِ الوُسطی، و دلیل ایشان اینکه است که اینکه نماز میانه«5» روز است، برای آنش نماز میانین می‌خواند«6». و ابو ذرّ روایت کند از امیر المؤمنین علی‌ّ«7» از رسول- علیه السّلام- که گفت: خدای تعالی را در آسمان دنیا حلقه‌ای است میان آسمان، چون آفتاب بدان جا رسد نیمه روز باشد، چون«8» به آن حلقه به در شود زوال آفتاب باشد، چون آفتاب به آن حلقه بشود همه چیز«9» خدای را- جل‌ّ جلاله- تسبیح کند، خدای تعالی برای شرف آن وقت را گفت«10»: آن نماز کنی، و آن وقت را به ذکر، و آن نماز را به ذکر تخصیص کرد، و در آن ساعت درهای آسمان گشاده باشد، و دعا در آن وقت مستجاب بود. و دگر آن که: آن نماز میانین است از نمازهای روز، و از خصایص اینکه نماز آن ---------------------------------- - (1). اساس: با خطّی متفاوت از متن: ابو رجاء العطار، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها: ابو سعید الخدری. [.....] (3). همه نسخه بدلها: معاملت. (4). مب، مر: بدین. (5). همه نسخه بدلها: بمیانه. (6). مب: خواننده. (7). مب: علی‌ّ بن ابی طالب. (8). مج، وز، آج، لب، فق، مب: که چون: مب: که چون آن. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: چیزی. (10). مب: بگفت که. صفحه : 317 است که اوّل نمازی که خدای تعالی فریضه کرد نماز پیشین بود، و اوّل نمازی که به آن روی به کعبه کرد رسول- علیه السّلام- نماز پیشین بود. و از خصایص او آن که: نماز آدینه«1» بر اینکه وجه که می‌کنند نماز پیشین باشد، و اینکه مذهب ماست در بعضی روایات اصحاب ما. و قولی دیگر آن است که: نماز دیگر است، و اینکه قول امیر المؤمنین علی‌ّ است و عبد اللّه مسعود و ابو هریره و نخعی و زرّ بن حبیش و حسن بصری و قتاده و ابو ایّوب«2» و ضحّاک و مقاتل و کلبی و مذهب ابو حنیفه است، و مذهب ماست به روایت بعضی اصحاب از امیر المؤمنین علی‌ّ«3»- علیه السّلام- و باقر و صادق- علیهما السّلام. و سمرة بن جندب روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: صلاة الوسطی هی العصر، گفت: نماز وسطی نماز دیگر است. براء بن عازب گفت: بر«4» عهد رسول- علیه السّلام- چند گاه می‌خواندیم: «حافظوا علی الصّلوات و صلاة العصر»، آنگه اینکه قراءت منسوخ شد بقوله تعالی: وَ الصَّلاةِ الوُسطی. و عایشه و حفصه [316- پ] روایت می‌کنند«5» از رسول- علیه السّلام- که او گفت: نماز دیگر است. و روایت می‌کنند«6» که رسول- علیه السّلام- روز احزاب گفت: شغلونا عن صلاة الوسطی صلاة العصر ملأ اللّه قبورهم نارا، ما را مشغول باز کردند از نماز وسطی که نماز دیگر است، خدای گورهایشان«7» پر از آتش کناد. آنگه قضای آن بکرد بین العشائین. عبد العزیز بن مروان«8» گفت: تنی چند از صحابه مرا بر«9» رسول فرستادند- و من کودک بودم- تا او را بپرسم از «صلاة وسطی». رسول- علیه السّلام- مرا«10» بگرفت، و ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها که کنند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ابو یوسف. (3). مب: علی‌ّ بن ابی طالب. (4). مب: در. (5). مب، مر: روایت کردند. (6). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: روایت کردند. [.....] (7). مج، وز، دب: گورهاشان، فق، مب، مر: گورهای ایشان. (8). آج، لب، فق، مب، مر: عبد العزیز مروان. (9). همه نسخه بدلها: به. (10). همه نسخه بدلها: دست من. صفحه : 318 انگشت کهین من بگرفت و گفت: اینکه نماز بامداد است. آنگه آن که در بر«1» آن است بگرفت و گفت: اینکه نماز پیشین«2»، آنگه انگشت مهین بگرفت و گفت: اینکه نماز شام است، و سبّابت بگرفت و گفت: اینکه نماز خفتن است. آنگه گفت: کدام انگشت مانده است«3»! گفتم: وسطی. گفت کدام نماز بمانده است! گفتم: نماز دیگر. گفت: آن است، و«4» برای آنش وسطی خواند«5»: لأنّها بین صلاتی لیل و نهار، از میان دو نماز شب است و دو نماز روز. ابو نضرة الغفاری‌ّ«6» گفت: رسول- علیه السّلام- نماز دیگر بکرد و گفت: اینکه نماز به فریضه کرد«7» بر آنان که پیش«8» شما بودند، در آن تقصیر کردند، و هر که بر آن محافظت کند مزدش دوباره بدهند. و از پس اینکه نماز نیست تا ستاره نبینند«9»- یعنی نماز شام. قبیصة بن ابی ذؤیب گفت: نماز شام است برای آن که وسطی است من الصّلوات از نمازها«10» میانه است کمتر نیست و بیشتر نیست«11»، میانه کمتر و بیشتر است یعنی میانه دو و چهار است، و در سفر بر حال خود باشد. و عایشه روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: فاضلترین نمازها بنزدیک خدای تعالی نماز شام است، خدای تعالی آن را از مسافر فرو ننهاد، و از مقیم نماز شب را به آن فتح کرد، و نماز روز را به آن ختم کرد«12». هر کس که او نماز شام بکند. و در عقب آن دو رکعت نماز کند، خدای تعالی برای او در بهشت کوشکی بنا کند. و هر کس که از پس آن«13» چهار رکعت نماز کند، خدای تعالی او را گناه بیست ساله یا چهل ساله بیامرزد. و بعضی دگر علما گفتند: نماز خفتن است از برای آن که از میان دو نماز است ---------------------------------- - (1). مج، وز: در زیر، دب، فق: در برابر. (2). همه نسخه بدلها بجز مر است. (3). مج، وز، دب، مر: نماز بمانده، آج، لب: بماند. (4). مب: گفت. (5). لب: خوانند. (6). آج، لب، فق، مب، مر: ابو بصرة الغفاری‌ّ. (7). همه نسخه بدلها: کردند. (8). مب، مر از. (9). آج، لب، فق، مب، مکر: بینند. (10). آج، لب، فق، مب، مر: نمازهای. [.....] (11). مب و. (12). وز، مب و. (13). مب: و هر که از عقب او. صفحه : 319 که قصر در او نشود. راوی خبر گوید از رسول- علیه السّلام- که: هر که او نماز خفتن به جماعت بکند چنان بود که نیمه شب نماز کرده«1». و هر که نماز بامداد به جماعت بکند، چنان بود که همه شب نماز کرده«2». و بعضی علما گفته‌اند یکی است از نمازهای پنجگانه نه«3» معیّن. ربیع خثیم را کسی پرسید از نماز وسطی، گفت: اگر بدانی چه کنی! گفت: سخت محافظه کنم به آن«4». گفت: خدای تعالی به آن نا معیّن کرد که«5» بر همه نمازها محافظه کنی طمع نماز وسطی را [317- ر] [اشاره]. ابو بکر ورّاق را پرسیدند، گفت: لو شاء اللّه لعیّنها، اگر خدای خواستی معیّن بکردی، و لکن خدای تعالی خواست تا خلقان را تحریض«6» کند بر ادای نمازها، و اینکه قولی نیکوست برای آن که خدای تعالی اینکه نماز در میان نمازها پوشیده کرد تا به امید آن همه نمازها بگزارند چنان که شب قدر«7» در میان شبهای ماه رمضان، و نام مهترین در میان نامها، و ساعت اجابت در«8» ساعات روز آدینه به فضل و کرم خود بر بندگانش. و در آیت دلیل است بر آن که وتر واجب نیست، برای آن که اجماع اهل قبله است که نمازهای فریضه از هفت کم است و از سه بیش است، و از میان سه و هفت هیچ فرد نیست مگر پنج تا ممکن بود که او«9» را وسطی بود، و الّا جفت را میانه نباشد. انس روایت کرد که مردی بیامد و رسول را- علیه السّلام- گفت: یا رسول اللّه؟ خدای تعالی چند نماز فریضه کرد! گفت: پنج نماز. گفت: بیرون از آن هیچ نماز فریضه هست بر ما! گفت: نه. گفت: به خدایی خدای که من بر آن نیفزایم و نکاهم. رسول- علیه السّلام- گفت: ان صدق الرّجل دخل الجنّة، اگر راست ---------------------------------- - (2- 1). فق باشد. (3). آج، لب، فق، مب: ندارد. (4). همه نسخه بدلها: محافظت کنم بر آن. (5). آج، لب، فق، مب، مر: تا. (6). لب، فق، مب، مر: تحریص. (7). فق، مب را. (8). همه نسخه بدلها میان. (9). همه نسخه بدلها: آن. صفحه : 320 می‌گوید به بهشت شد«1». راوی خبر گوید که: مردی بنزدیک رسول آمد از اهل نجد، آشفته موی، آواز می‌داد و حدیث او دشخوار«2» مفهوم می‌شد. چون نزدیک«3» در آمد، بدانستم که چه می‌گوید. رسول را- علیه السّلام- از اسلام می‌پرسید. رسول- علیه السّلام- گفت: پنج نماز در شبانروز. گفت: دگر هیچ فریضه هست! رسول- علیه السّلام- گفت: الّا که تطوّع کنی. گفت: روزه ماه رمضان فریضه است. گفت: دگر هیچ فریضه است از روزه! گفت: نه، الّا که تطوّع کنی. [و نیز حدیث زکات بکرد. مرد گفت: دگر هیچ فریضه است بر مال من! گفت: نه، مگر که تطوّع کنی] [اشاره]«4». مرد برخاست و می‌گفت: و اللّه که از اینکه بنکاهانم«5» و در اینکه نیفزایم. رسول- علیه السّلام- گفت: افلح ان صدق، گفت: نجات یافت اگر راست می‌گوید. إبن محیرز«6» گفت: مردی از بنی کنانه- او را مخدج«7» می‌گفتند- آمد و گفت: مردمانی در شام می‌گویند وتر واجب است. گفت: برخاستیم و بنزدیک عباده صامت«8» شدیم و او را بگفتیم. گفت: دروغ می‌گویند آنان که اینکه می‌گویند. از رسول- علیه السّلام- شنیدم که گفت: خدای تعالی پنج نماز بر بندگان خود فریضه کرد، هر که به جای آرد و ضایع نکند چیزی از آن بر وجه استخفاف«9» به حقّش، او را بنزدیک خدای تعالی عهدی باشد که او را به بهشت برد. و هر که به جای نیارد، او را بنزدیک خدای عهد نبود [317- پ] [اشاره]، و اگر خواهد عذابش کند، و اگر خواهد به بهشتش برد. ---------------------------------- - (1). مب: راست می‌گویید به بهشت شوید. (2). مج، وز، آج، مب، مر: دشوار. (3). همه نسخه بدلها: بنزدیک. [.....] (4). اساس، فق: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). وز، دب: نبکاهانم، لب، فق: بنکاهایم. (6). اساس: (بدون نقطه)، مج، لب: مخیرر، دب، مب: إبن محرز. (7). مج، مب: مجدح. (8). دب: عبادة بن صامت. (9). لب، مب، فق: استحقاق. صفحه : 321 عاصم بن صمره«1» گفت از امیر المؤمنین علی‌ّ- علیه السّلام- پرسیدم که: وتر واجب است یا نه! گفت: واجب نیست چون نمازهای فریضه، و لکن سنّتی است که رسول- علیه السّلام- فرمود. و دلیل دیگر بر آن که وتر واجب نیست آن است که عبد اللّه عمر گفت: رسول خدای را دیدم که وتر می‌کرد بر شتر نشسته. و اجماع امّت است که: نماز فریضه در حال امن بر راحله روا نباشد. وَ قُومُوا لِلّه‌ِ قانِتِین‌َ. ای مطیعین. «قنوت»، طاعت باشد. اینکه قول شعبی و جابر و عطا و سعید جبیر و حسن و قتاده و طاووس و عبد اللّه عبّاس است به روایت عکرمه، و عطیّه ابو العالیه و ضحّاک و مقاتل و کلبی گفتند: هر قومی را نمازی بود که در آن نماز قیام کردندی«2»، در خدای عاصی شده«3»، شما به نماز خود قیام کنی خدای را مطیع. و ابو سعید خدری‌ّ روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: هر قنوت که در قرآن هست به معنی طاعت است. بهری دگر گفتند: «قنوت» سکوت باشد از آنچه در نماز نشاید گفتن. زید ارقم گوید که: ما در عهد رسول- صلّی اللّه علیه و آله- در نماز سخن گفتمانی با یکدیگر. و چون یکی در پهلوی یکی ایستاده بودی از او بپرسیدی که: نماز چند کردی! او جواب دادی، و چون کسی در آمدی و سلام کردی، در نماز جواب سلام دادندی. و هر کسی به حاجت خود سخن گفتی، و روا بودی، تا اینکه آیت آمد، سخن گفتن حرام شد، نیز«4» کسی در نماز سخن نگفت. مجاهد گفت: «قانتین»، ای خاشعین، گفت: و از جمله قنوت طول رکوع باشد و چشم بر هم نهادن، و سکون و وقار به جای آوردن، و تذلّل و خضوع کردن خدای را- جل‌ّ جلاله- و باز ننگریدن به جوانب، و به دست بازی نکردن و حدیث النّفس از خود دور داشتن. حسن بصری و ربیع گفتند: «قنوت» قیام باشد در نماز، دلیل آن حدیث جابر که گفت: رسول را- علیه السّلام- پرسیدند که کدام نماز فاضلتر است! گفت: طول ---------------------------------- - (1). تب: عاصم بن حمزه. (2). دب و. (3). آج، لب، فق، مب، مر: شدند، همه نسخه بدلها به نماز خود. (4). مر: ندارد. صفحه : 322 الله‌القنوت} ، نمازی که قیامش درازتر بود. عبد اللّه عبّاس گفت در روایت جابر«1» که: «قنوت» دعا باشد، دلیلش آن خبر که روایت کرده‌اند که: 2» ان‌ّ رسول اللّه قنت علی رعل« و ذکوان، ای دعا علیهم، که پیغامبر- علیه السّلام- بر اینکه دو مرد«3» قنوت کرد، یعنی دعا کرد برایشان- یعنی نفرین کرد ایشان را. و گفته‌اند: «قنوت» خود نماز باشد [318- ر] [اشاره]. وَ قُومُوا لِلّه‌ِ قانِتِین‌َ، ای مصلّین، دلیلش قوله تعالی: أَمَّن هُوَ قانِت‌ٌ آناءَ اللَّیل‌ِ ساجِداً وَ قائِماً«4» ...، ای مصل‌ّ. و رسول- علیه السّلام- گفت: مثل المجاهد فی سبیل اللّه کمثل القانت الصّائم، ای المصلّی الصّائم ، گفت: مثل مجاهد در سبیل خدای مثل نماز کن روزه‌دار را«5» بود. قوله: فَإِن خِفتُم فَرِجالًا، اگر ترسی نماز کنی پیاده رونده یا سوار بر پشت ستور. و نصب او بر حال بود از فعلی محذوف که کلام بر حذف او دلیل می‌کند، و التقدیر: فصلّوا رجالا او رکبانا. و «رجال» جمع راجل باشد اینکه جا، کصاحب و صحاب، و قائم و قیام، و صائم و صیام، قال اللّه تعالی: یَأتُوک‌َ رِجالًا«6» ...، ای راجلین«7»، قال الاخطل: و بنو غدانة شاخص ابصارهم یمشون تحت بطونهن‌ّ رجالا او رکبانا، جمع راکب یا سواران«8». مفضّل«9» گفت: راکب شتر نشین را گویند، و سوار اسب را فارس گویند، و صاحب خر را حمّار گویند، و صاحب استر را بغّال. و معنی آیت آن است که: اگر متمکّن نباشی از آن که نماز کنی به قنوت- بر اینکه معانی که رفت به حدود و حقوقش برای خوف را- نماز بکنی در آن حال که می‌روی یا بر ستور«10» نشسته باشی، ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس، مج، وز، مب، مر: روایت رجا، دیگر نسخه بدلها: افتادگی دارد. (2). اساس: رجا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها (توضیح آن که: رعل و ذکوان نام دو قبیله است.) (4). سوره زمر (39) آیه 9. [.....] (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). سوره حج (22) آیه 27. (7). همه نسخه بدلها و. (8). دب: سوار (9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 269): سوار، إبن مفضّل. (10). فق: می‌روی که بر شتر. صفحه : 323 و اینکه نماز خوف بود، به تکبیر احرام روی به قبله کند و آنگه چنان که ستور می‌رود یا مرد«1» را جهت رفتن باشد می‌رود و اگر چه نه جهت قبله بود، و اینکه یا نماز خوف بود با قلّت عدد، و یا نماز شدّت خوف بود در حال مطارده و مسایفه. فامّا نماز خوف: چون در لشکر مسلمانان کثرتی باشد که به دو فرقه شوند که هر فرقتی از ایشان با دشمن مقاومت کنند، در سورة النّساء بیاید در جای خود- ان شاء اللّه. و اینکه جا نماز چنان باید کردن که به تکبیر احرام روی به قبله کند، و آنگه چنان که می‌آید رود«2» یا ستور می‌راند، و قراءت بخواند و رکوع و سجود به ایماء و اشارت کند به چشم، و سجودش از رکوع خافض‌تر باشد، و اینکه نماز شدّت خوف بود. و اگر در حال مطارده و مسایفه اینکه قدر نیز نتواند کردن، به بدل هر یک رکعت نماز بگوید: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر. و مجزی بود، و اینکه روایت سعید جبیر است از عبد اللّه عبّاس، و مذهب ماست و مذهب شافعی. و مجاهد روایت کند از عبد اللّه عبّاس که او گفت: خدای تعالی نمازها«3» فریضه کرد بر زبان رسولش: در حضر چهار رکعت، و در سفر دو رکعت، و در حال خوف یک رکعت«4» [318- پ] [اشاره]. زهری گفت: چون متمکّن نباشد از نماز«5»، متذکّر بود نماز را در دل، یعنی بر نیّت باشد که به وقت تمکّن قضا کند. فَإِذا أَمِنتُم فَاذکُرُوا اللّه‌َ کَما عَلَّمَکُم، چون ایمن شوی ذکر خدای کنی چنان که شما را باز آموخت آنچه ندانستی، یعنی نماز کنی به ارکان و حدود و شرایط چنان که مشروع است. قوله تعالی:

وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم وَ یَذَرُون‌َ أَزواجاً وَصِیَّةً لِأَزواجِهِم مَتاعاً إِلَی الحَول‌ِ غَیرَ إِخراج‌ٍ فَإِن خَرَجن‌َ فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم فِی ما فَعَلن‌َ فِی أَنفُسِهِن‌َّ مِن مَعرُوف‌ٍ وَ اللّه‌ُ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ (240) وَ لِلمُطَلَّقات‌ِ مَتاع‌ٌ بِالمَعرُوف‌ِ حَقًّا عَلَی المُتَّقِین‌َ (241) کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم آیاتِه‌ِ لَعَلَّکُم تَعقِلُون‌َ (242) أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ خَرَجُوا مِن دِیارِهِم وَ هُم أُلُوف‌ٌ حَذَرَ المَوت‌ِ فَقال‌َ لَهُم‌ُ اللّه‌ُ مُوتُوا ثُم‌َّ أَحیاهُم إِن‌َّ اللّه‌َ لَذُو فَضل‌ٍ عَلَی النّاس‌ِ وَ لکِن‌َّ أَکثَرَ النّاس‌ِ لا یَشکُرُون‌َ (243) وَ قاتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (244) مَن ذَا الَّذِی یُقرِض‌ُ اللّه‌َ قَرضاً حَسَناً فَیُضاعِفَه‌ُ لَه‌ُ أَضعافاً کَثِیرَةً وَ اللّه‌ُ یَقبِض‌ُ وَ یَبصُطُ وَ إِلَیه‌ِ تُرجَعُون‌َ (245)

و آنان که وفات آید ایشان را از شما و رها کنند زنان را ---------------------------------- - (1). چنین است ضبط نسخه اساس. (2). همه نسخه بدلها: می‌رود. (3). مب، مر: نمازهای. (4). همه نسخه بدلها و. (5). همه نسخه بدلها بجز فق باید که. صفحه : 324 اندرز برای زنانشان نفقه«1» سال جز بیرون کردن، اگر بروند«2» بزه نیست بر شما در آنچه کنند در خود از نیکی، و خدای قوی و محکم کار است. و زنان طلاق داده را نفقه‌ای هست به وجه، واجب بر پرهیزگاران. همچونین روشن کند خدای برای شما آیتهاش«3» تا همانا شما بدانی [319- ر] [اشاره]. نبینی آنان را که بیرون آمدند از سرایهاشان و ایشان هزاران بودند ترس مرگ را، گفت ایشان را خدای. بمیری، پس زنده کرد ایشان را که خدای خداوند نعمت است بر مردمان و لکن بیشترین مردمان شکر نکنند. کالزار«4» کنی در ره خدای، و بدانی که خدای شنوا و داناست. «5» کیست آن که قرض دهد به خدای وامی نکو تا دو چندان کند او را زیادتها بسیار، خدای تنگ کند روزی و فراخ کند و با او باز شوید. قوله تعالی: وَ الَّذِین‌َ یُتَوَفَّون‌َ مِنکُم، خطاب با مردان«6» است که چون از جمله شما«7» وفات رسد [319- پ] بهری را و زنان رها کنند. و «ازواج» جمع زوج باشد، و «زوج» نر و ماده را گویند، یقول«8» العرب: عندی زوجان من الحمام، و مراد در آیت زنانند. ---------------------------------- - (1). مج، وز تا. (2). مج، وز، آج، لب، فق: اگر بیرون شوند. (3). مج، وز، آج، لب، فق: آتیهایش. [.....] (4). مج، وز، فق: کارزار. (5). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، رسم الخط پاره‌ای از قرآنهای جدید به صورت «یبصط» است. (6). آج، لب، فق، مب، مر: مردمان. (7). همه نسخه بدلها: ایشان. (8). همه نسخه بدلها: تقول. صفحه : 325 کسائی گفت: عرب، زن«1» را بیشتر زوجه گویند، و خدای در قرآن زوج گفت، و جمع زوجه زوجات باشد. وَصِیَّةً لِأَزواجِهِم، ابو عمرو و إبن عامر و حمزه، و در شاذّ حسن بصری و اعمش می‌خوانند: وصیّة، به نصب علی تقدیر فلیوصّوا وصیّة، باید تا وصیّت کنند آن مردان«2». لِأَزواجِهِم، برای زنانشان، و باقی قرّاء خوانند: وصیّة به رفع، علی تقدیر فعلیهم وصیّة او کتب علیهم وصیّة، بر ایشان است، یا بر ایشان نوشتند اندرزی. و گفته‌اند تقدیر آن است که: لازواجهم وصیّة، و اینکه قول ضعیف است برای آن که مبتدا آنگاه شاید که نکره بود که منفی باشد یا مستفهم عنه، یا موصوف و مخصوص، یا خبرش ظرفی مقدّم بر او واجب التّقدیم«3» لا یقال: رجل فی الدّار و مال فی الکیس، إنّما یقال: فی الدّار رجل، و فی الکیس مال«4» و علیک وقار. و در مصحف عبد اللّه مسعود: «کتب علیهم وصیّة لازواجهم» است. و گفته [اند] [اشاره]«5»: لتکن وصیّة، باید تا وصیّتی باشد بر آن معنی که «کان» تامّه بود. و در مصحف ابّی به جای وصیّت، «متاع لازواجهم» است. ابو عبید«6» گفت: هر جا«7» که مانند اینکه است در قرآن رفع دیدیم«8» من قوله تعالی: فَنِصف‌ُ ما فَرَضتُم«9» ...، و قوله: فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ«10» ...، و قوله: فَعِدَّةٌ مِن أَیّام‌ٍ أُخَرَ«11». «متاعا»، نصب بر مصدر است از فعلی محذوف، و التّقدیر: متّعوهن‌ّ متاعا. و گفته‌اند: مفعول به است، و التّقدیر: جعل اللّه لهن‌ّ علیکم متاعا. و گفته‌اند: نصب بر حال است من قوله: وصیّة، ای فلیوصّوا وصیّة فی حال کونها متاعا، و شاید که بدل وصیّت باشد. و گفته‌اند: مفعول وصیّت است، برای آن که مصدر عمل فعل کند و مثله«12» قوله: أَو إِطعام‌ٌ فِی یَوم‌ٍ ذِی مَسغَبَةٍ، یَتِیماً«13» ...، ---------------------------------- - (1). دب، لب، مب، مر: زنان. (2). مب، مر: مردمان. (3). اساس: التّقدیر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). وز، مج، آج، لب، فق، مب، مر: درهم. (5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (6). دب، مب، مر: ابو عبیده. (7). مب، مر: کجا. (8). آج، لب، فق، مر: دیدم. (9). سوره بقره (2) آیه 227. [.....] (10). سوره نساء (4) آیه 92. (11). سوره بقره (2) آیه 184. (12). مب، مر: مثل. (13). سوره بلد (90) آیه 14 و 15. صفحه : 326 و معنی «متاع»«1» اینکه جا نفقه او باشد و آنچه او را به آن حاجت بود از طعام و کسوت و سکنی، و آنچه حاجت او باشد در سال. و قوله: غَیرَ إِخراج‌ٍ، نصب بر حال است. و گفته‌اند: بنزع«2» حرف الصّفة، حرف جرّ از او بستدند چنان که گفت: وَ اختارَ مُوسی قَومَه‌ُ سَبعِین‌َ رَجُلًا«3» ...، ای من قومه، و التّقدیر: من غیر اخراج، و اینکه مذهب کوفیان است. امّا تفسیر آیت و حکم او، عبد اللّه عبّاس گفت و جمهور مفسّران: آیت در«4» مردی آمد از اهل طایف، نام او حکیم بن الحارث«5» که او هجرت کرد با مدینه رسول علیه السّلام- و پدر با او بود و او زن داشت و فرزندان، فرمان یافت [320- ر] [اشاره]. رسول را- علیه السّلام- گفتند: زن او چه کند! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. رسول- علیه السّلام- میراث او به پدر داد و فرزندان او، و زن را چیزی نداد از میراث جز که از مال او فرمود تا یک ساله نفقه و کسوت به او دادند تا عدّت دارد یک سال. و عدّت زنان در ابتدای شرع یک سال بودی، عدّة المتوفّی عنها زوجها. چون یک سال تمام بنشستی و سال به سر آمدی او از خانه بیرون آمدی و پشکی به سگی«6» انداختی، اشارت به آن که حرمت شوهر مرده و عدّت او از او بمنزلت اینکه پشک است که به سگ«7» انداخت در هوان و خواری، و حدیث عدّت سال، شعرا در اشعار خود بگفتند- قال لبید: المرملات اذا تطاول عامها و نصیب«8» میراث او از شوهرش هم اینکه نفقه یک ساله بودی و جامه و آنچه وجه حاجت او بودی در یک سال مادام تا از خانه بیرون نیامدی، اگر از خانه بیرون آمدی حق‌ّ نفقه شوهر باطل شدی. و مرد در جمله وصایا به اینکه وصیّت کردی، همچونین می‌بود تا آیت مواریث فرود آمد- اینکه حکم- اعنی نفقه سال منسوخ [بکرد به ربع ---------------------------------- - (1). دب: متاعا. (2). اساس: به صورت «ینزع» هم خوانده می‌شود. (3). سوره اعراف (7) آیه 155. (4). فق حق‌ّ. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: حرث. (6). مب: یشکی، مر: ندارد. (7). مب: بشک، مر: یشک، ضبط مختار متن قطعی و با توجّه به دلایل مضبوط است. رک: ص 298. (8). آج او و، لب و. صفحه : 327 یا به ثمن، چنان که در سورة النّساء بیان کرد، و مدّت یک سال منسوخ] [اشاره]«1» شد بقوله تعالی: یَتَرَبَّصن‌َ بِأَنفُسِهِن‌َّ أَربَعَةَ أَشهُرٍ وَ عَشراً«2» ...، به چهار ماه و ده روز. و حکم وصیّت بنزدیک ما ثابت است منسوخ نیست، جز آن است که علی سبیل الاستحباب باشد دون الوجوب. و امّا آن خبر که آوردند: «لا وصیّة لوارث»، آن خبر واحد است نسخ قرآن به آن درست نباشد. و امّا آیت میراث منافی نیست وصیّت را نشاید که ناسخ آن بود، و آنچه گفتیم مذهب فقهاست. امّا نسخ عدّت یک سال به آیت اوّل که متضمّن چهار ماه و ده روز است، قوله: فَإِن خَرَجن‌َ، اگر بیرون آیند از خویشتن. فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم، حرجی نیست بر شما که اولیاء مرده‌ای«3»، فِیما فَعَلن‌َ، در آنچه آن زنان کنند در خویشتن، مِن مَعرُوف‌ٍ، ای من تعرّض للنّکاح علی مقتضی الشّرع. امّا معنی آن که گفت: مردان را«4» بزه نیست به آن که زنان کنند، دو قول است در او: یکی آن که بزه نیست بر ایشان در قطع نفقه، و قولی دگر آن که در منع نکردن ایشان را از بیرون آمدن، و اینکه قول چنان بوده باشد که ایشان مخیّر باشند فی الجلوس و الخروج. و وجوب نفقه موقوف بود بر نشستن ایشان در خانه. چون بیرون آیند نفقه باطل شود، و اینکه مذهب فقهاست، برای آن که بنزدیک ما نفقه عدّت متوفّی عنها زوجها، واجب نباشد نه بر مال متوفّی و نه بر وارثان او تا حمل کنند بر آن که به اینکه آیت واجب بوده است به حکم نسخ [320- پ] ساقط شده است، چه حکم آیت به اجماع منسوخ است، و اولیتر آن بود که گویند: به اجماع اهل البیت دانیم که او را نفقه نرسد، و فقها نفقه منسوخ گویند یا به میراث و عدّت سال به چهار ماه و ده روز. و خدای- جل‌ّ جلاله- عزیز و قوی است، غالب همه کس و همه چیز را. و لا یغلبه شی‌ء، و هیچ چیز او را غالب نیست، و حکیم است هر چه کند بر وفق حکمت کند. ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره بقره (2) آیه 234. [.....] (3). مرده‌ای/ مرده‌اید. (4). وز: بر مردان. صفحه : 328 وَ لِلمُطَلَّقات‌ِ مَتاع‌ٌ بِالمَعرُوف‌ِ، سعید بن المسیّب گفت: اینکه آیت منسوخ است بقوله تعالی: فَنِصف‌ُ ما فَرَضتُم«1»، و بنزدیک ما اعتبار کنند اگر هر دو آیت به یک جا آمده باشند«2» مخصوص بود و منسوخ نبود، و اگر آن آیت پیش از اینکه«3» آمده باشد اینکه منسوخ بود برای آن که بنزدیک ما متعه آن را واجب باشد که مدخول بها و مفروض لها نباشد«4» اگر او را مهری معیّن کرده باشند قبل الدّخول نیمه آن واجب باشد او را، و بعد الدّخول جملة،- چنان که شرح دادیم پیش از اینکه. و سعید جبیر و ابو العالیه و زهری گفتند: تکرار«5» متعه برای آن«6» کرد که در آیت اوّل متعه آن را نهاد که غیر مدخول بها باشد، و در اینکه آیت متعه واجب کرد جمله مطلّقات را بر عموم، و در اینکه آیت زیادت فایدتی هست و اینکه مذهب ابو حنیفه است. امّا مذهب ما و مذهب شافعی آن است که: متعه الّا غیر مدخول بها و غیر مفروض لها الصّداق«7» را نباشد. و إبن زید گفت: سبب تکرار آن است که چون خدای تعالی آیت متعه فرستاد من قوله: فَمَتِّعُوهُن‌َّ«8» ...، بعضی مردمان گفتند: اگر خواهیم بکنیم، و اگر خواهیم نکنیم«9»، اینکه تبرّعی است از ما، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و بیان کرد که: اینکه واجب است بر جمله متّقیان یعنی«10» مؤمنانی که اتّقاء کنند از شرک، یعنی بر جمله مسلمانان. و وجهی دیگر آن است که، إیاس بن عامر روایت کرد از امیر المؤمنین علی‌ّ- علیه السّلام- که او گفت: لکل مؤمنة مطلقة حرة او امة متعة ، هر مطلّقه‌ی«11» را که نه مدخول بها باشد اگر آزاد بوده باشد«12» یا بنده«13» او را متعه رسد، و اینکه آیت بخواند، و اینکه ---------------------------------- - (1). سوره بقره (2) آیه 227. (2). همه نسخه بدلها: باشد. (3). مج، وز، دب: پس از اینکه، آج، لب، فق، مر: پس اینکه، مب: ندارد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: باشد. (5). لب، فق، مب، مر: یکی از. (6). مب، مر ذکر. (7). دب: الصّدقات، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر او. (8). سوره احزاب (33) آیه 49. (9). مج، آج، لب، فق، مب، مر، عبارت: «اگر خواهیم نکنیم» را ندارد. (10). همه نسخه بدلها بر. (11). مطلّقه‌ی/ مطلّقه‌ای. (12). همه نسخه بدلها: آزاد بود. [.....] (13). مج: اگر برده، وز، دب، آج، لب، فق: و اگر برده، مب، مر: و اگر بنده. صفحه : 329 وجهی باشد نکو«1» در تکرار آیت، و اینکه مذهب ماست. و قوله: بِالمَعرُوف‌ِ، معنی آیت آن است که در آیت اوّل گفت: عَلَی المُوسِع‌ِ قَدَرُه‌ُ وَ عَلَی المُقتِرِ قَدَرُه‌ُ، و وجهی دیگر«2» گفتند: من«3» الاسراف و التّقصیر علی وجه القصد، و قول اوّل درست‌تر است. و قوله: حَقًّا، نصب او بر مصدر است، و تقدیر چنین بود که: حق‌ّ لهن‌ّ ذلک حقّا. و گفته‌اند: مصدری است در محل‌ّ حال«4» و عامل در او امّا «بالمعروف» باشد [321- ر] [اشاره]، و التّقدیر: عرف ذلک حقّا، و امّا معنی جمله مبتدا و خبر من قوله: وَ لِلمُطَلَّقات‌ِ، کأنّه تعالی«5» قال: جعل ذلک لهن‌ّ حقّا. و قوله: عَلَی المُتَّقِین‌َ، در او دو قول گفتند، یکی آن که: المتّقین الشّرک، تا«6» جمله مسلمانان باشند«7». و قول دوّم«8» آن که: از باب تخصیص بالذّکر بود، کما قال«9» تعالی: هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«10»، و اینکه طریقه را بیان کرده شد«11» چند جای. قوله: کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ، اینکه تشبیه بیان مستقبل است بیان«12» ماضی، یعنی چنان که بیان کردیم آیاتی و احکامی را که پیش از اینکه بود نیز بیان کنیم«13» آن را که پس از اینکه خواهد بودن«14» علی حدّ واحد من الکشف و البیان. و بیان ادلّه وی بود«15» که به آن فرق کنند میان حق و باطل، و هر چه چیزی به آن ظاهر شود آن را بیان خوانند، و خدای تعالی در همه قرآن از خویشتن بیان حکایت کرد و به او تمدّح کرد، چگونه گویند خدای تعالی تلبیس ادلّه کند با اینکه همه بیان و ایضاح؟ ---------------------------------- - (1). دب، لب: نیکو. (2). مج، وز: اگر. (3). همه نسخه بدلها: بین. (4). اساس: «حاد» خوانده می‌شود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت تصحیح شد. (5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (6). مج، وز، آج، فق، مب، مر: با. (7). آج، لب، فق، مب، مر: باشد. (8). مب، مر: دویم. (9). آج، لب، فق، مب اللّه. (10). سوره بقره (2) آیه 2. (11). مب، مر: بیان کردیم. (12). مج، وز، آج، لب، فق، ببیان، مب، مر: نه بیان. (13). مج، کردیم، لب بیان کردیم و کنیم. [.....] (14). مج: پیش از آن خواهد بود، وز: پیش از اینکه خواهد بود، آج، لب، فق، مب، مر: پس از اینکه خواهد بود. (15). مج، لب، مر، مب: ادلّه بود، وز، آج، لب، فق: ادله بود. صفحه : 330 و «آیات»، علامات بود«1»، و معنی «لعل‌ّ»، «کی»«2» باشد، برای آن تا استعمال عقل کنی. و بگفتیم که: «عقل» مجموع علومی ضروری باشد که به آن فرق کنند از میان حسن و قبیح«3» و با آن ممکن باشد استدلال به شاهد بر غایب. قوله: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ خَرَجُوا مِن دِیارِهِم- الایة، بیشتر مفسّران گفتند: دیهی«4» بود پیش واسط آن را داوردان گفتند«5». و بعضی گفتند: خود واسط بود، طاعون در آن جا افتاد«6»، جماعتی از آن جا بیرون آمدند از طاعون می‌گریختند، و جماعتی بایستادند آن جا، از ایشان گروهی هلاک شدند«7» بیشتر، و اندک«8» بماندند. چون طاعون برفت«9»، آن جا باز آمدند«10» به سلامت، آن جماعت که مانده بودند گفتند: شما حزم کردی و ما خطا کردیم، اگر وقتی دگر«11» اینکه جا«12» طاعون یا وبا باشد، ما نیز بگریزیم و شهر رها کنیم تا زنده مانیم. دگر«13» سال طاعون پدید آمد، برخاستند جمله اهل شهر و شهر«14» رها کردند و بیامدند به بیابانی فراخ آمدند و آن جا نزول کردند. چون همه فرود آمدند و آب و هوای آن جایگاه بدیدند و بپسندیدند و ساکن شدند و گمان بردند که از مرگ ایمن شدند، خدای تعالی دو فریشته«15» را بفرستاد تا یکی از بالای وادی و یکی از زیر وادی آواز دادند که: «موتوا، فماتوا جمیعا»، گفتند: بمیری، همه بمردند. اصمعی‌ّ گفت: سالی در بصره طاعون پدید آمد، مردی از شهر به در آمد و اهل و عیال را بر خری نشاند«16»، و غلامی حبشی با«17» ایشان بود خر می‌راند و می‌گفت: ---------------------------------- - (1). مج ادلّه، دیگر نسخه بدلها و ادلّه. (2). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: که. (3). آج، لب، فق، مب، مر: حسن و قبح. (4). مر: دهی. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفتندی. (6). مب از ایشان. (7). مب: شد گروهی. (8). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: اندکی. (9). مب از. (10). دب: از آن جا بیرون آمدند. (11). مج، وز، دب: دیگر، آج، لب، فق، مب، مر: دارد. (12). آج، لب، فق: آنجا. [.....] (13). مب: دیگری، مر: دیگر. (14). دب، آج، لب، فق را. (15). وز: فرسته. (16). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: نشانده. (17). آج، لب، فق، مب، مر: بر. صفحه : 331 لن تسبق اللّه علی حمار و لا علی ذی میعة مطّار«1» [321- پ] قد یصبح اللّه امام السّاری می‌گفت: خدای را سبق نتوان بردن برخری و نه بر اسبی تیزرو، که خدای تعالی در پیش مرد شب رو باشد. چون مرد اینکه بشنید، برگردید«2» و با شهر آمد و گفت: از قضای خدای نتوان گریختن. عبد الرّحمن عوف روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت«3»: شنوی«4» که در شهری وباست در آن جا مروی«5»، و اگر آن جا باشی«6» از آن جا بیرون میایی«7». ضحّاک و مقاتل و کلبی گفتند: ایشان از جهاد می‌گریختند، و آن«8» آن بود که پادشاهی از پادشاهان بنی اسرایل ایشان را فرمود که: به جهاد کافران شوی«9». بیرون آمدند و لشکرگاه بزدند، پس بترسیدند از قتال، پادشاه را گفتند که: ما آن جا نمی‌رویم که اشنیدیم«10» که در آن زمین وباست. خدای تعالی مرگ در ایشان افگند. چون بدیدند که مرگ بسیار شد، از شهر بیرون آمدند و سراها رها کردند و بگریختند. پادشاه که آن دید، گفت: اللّهم‌ّ رب‌ّ یعقوب و اله موسی، ای خدای یعقوب و موسی عصیان بندگانت می‌بینی در تو، آیتی به ایشان نمای در تنهای ایشان، تا بدانند که از تو نتوان گریختن. خدای تعالی گفت: موتوا فماتوا جمیعا، [بمیرید] [اشاره]«11» همه بمردند، و چهار پایان«12» ایشان نیز بمردند. چون هشت روز بر آمد بر آماهیدند«13» و منتفخ شدند و کس آن جا نتوانست گذشتن ---------------------------------- - (1). وز: ندارد، کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 274): خطّار. (2). دب: باز گردید. (3). همه نسخه بدلها چون. (4). مب: شنوید. (5). مروی/ مروید. (6). باشی/ باشید. (7). میایی/ میایید. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. (9). آج، لب، فق، مر: شوند، مب: روید. [.....] (10). همه نسخه بدلها: می‌شنویم. (11). اساس: ندارد، دب، آج، لب، فق: بمیری، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). مج، وز: چهار پایهای، آج، لب، فق، مر: چهار پای. (13). آج: بر آماسیدند. صفحه : 332 از نتن ایشان. مردم از آن شهر بیرون آمدند، خواستند تا ایشان را دفن کنند نتوانستند که بسیار بودند، گرد ایشان حظیره کردند و ایشان را آن جا رها کردند. علما در مبلغ عدد ایشان خلاف کردند. عطاء خراسانی گفت: سه هزار مرد بودند. عبد اللّه عبّاس و وهب منبّه گفت«1»: چهار هزار بودند. مقاتل و کلبی گفتند: هشت هزار«2» بودند. ابو روق گفت: ده هزار«3» بودند. ابو مالک گفت: سی هزار«4» بودند. سدّی گفت: سی و اند«5» هزار«6» بودند. إبن جریج گفت: چهل هزار«7» بودند. عطاء بن ابی رباح گفت: هفتاد هزار بودند، و ضحّاک گفت«8»: عددی بسیار بودند، و قریبتر قولی آن«9» است که گفتند: بالای ده هزار بودند، برای آن که از«10» سه تا ده جمعش به «آلاف» کنند که جمع قلیل باشد، و بالای آن جمع کثیر بود «الوف» گویند، و از جمع قلیل الف«11» علی وزن افعل چنان که شاعر گفت: کانوا ثلاثة الف و کتیبة الفین«12» اعجم من بنی الفدّام«13» گفت: چون مدّتی دراز به اینکه«14» بر آمد، و ایشان پوسیده شدند، و از ایشان جز استخان«15» نماند، پیغامبری آن جا بگذشت او را حزقیل«16» گفتند- سؤم«17» خلفای بنی اسرایل بود از پس موسی- علیه السّلام- [322- ر] برای آن که از پس موسی وصی‌ّ او یوشع بن نون بود، و از پس او کالب«18» بن یوفنّا«19» و از پس او حزقیل«20»- و او را إبن العجوز گفتند برای آن که مادر او پیر شد و از فرزند آیس شد که عقیم شده بود، خدای ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: گفتند. (3- 2). مب، مر مرد. (7- 6- 4). مب مرد. (5). مب، مر: سی و نه. (8). مب که. (9). همه نسخه بدلها: قول آنان. (10). آج، لب، فق: ندارد. (11). دب، آج، فق، مب، مر بود. (12). اساس: الفان، با توجّه به مج تصحیح شد. (13). اساس و همه نسخه بدلها: بنی المقدام، با توجّه به چاپ شعرانی (2/ 275)، و لسان العرب (9/ 9 ذیل الف) و تفسیر طبری (2/ 590) تصحیح شد. [.....] (14). همه نسخه بدلها: بر اینکه. (15). مج، وز، دب: استخوان، دیگر نسخه بدلها: استخوانی. (20- 16). اساس به صورت «خرقیل» هم خوانده می‌شود. (17). مج، وز، سه‌ام، آج، لب: او، فق: از، مب، مر: و. (18). اساس: کاکب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (19). مج، وز: نوفل، آج، لب، فق: نوفلسا، مب: توفلیا، مر: نوفلیا. صفحه : 333 را دعا کرد تا او را آن فرزند بداد، برای آنش إبن العجوز خواندند که او از مادر بر«1» پیری آمد. حسن و مقاتل گفتند: ذو الکفل بود، و او را برای آن ذو الکفل خوانند«2» که کفالت و پایندانی هفتاد پیغامبر بکرد و ایشان را از قتل برهانید، و ایشان را گفت: شما بروی که اگر مرا بکشند تنها به بود که شما«3» هفتاد مرد را. چون جهودان آمدند، و گفتند کجا شدند اینان! گفت: ندانم تا کجا شدند، و خدای تعالی ذو الکفل را بپاید«4» از جهودان. چون حزقیل به آن مردگان بگذشت، در ایشان می‌نگرید و اندیشه می‌کرد، خدای تعالی وحی کرد به او که: ای حزقیل«5»؟ خواهی که آیتی به تو نمایم که من مرده چگونه زنده کنم! گفت: آری. خدای تعالی ایشان را زنده کرد. اینکه قول سدّی است و جماعتی از مفسّران. و هلال بن یساف«6» گفت و جماعتی«7» علما که: حزقیل دعا کرد، گفت: بار خدایا؟ اگر دستور باشی«8» دعا کنم تا اینان را زنده کنی تا شهرهای تو آبادان کنند و تو را عبادت کنند. خدای تعالی گفت: تو را چنین می‌باید؟ گفت: آری. گفت: دعا کن. دعا کرد، خدای تعالی ایشان را زنده کرد پس هشت روز، و آن آن بود که چون ایشان بیامدند بر سر روزی چند حزقیل«9» بر پی«10» ایشان بیامد تا ایشان را با شهر برد، مرده یافت ایشان را، گفت: بار خدایا؟ من در میان قومی بودم که تسبیح و تهلیل می‌گفتند، اکنون تنها ماندم«11» بی‌قوم، خدای تعالی وحی کرد به او که: من حیات ایشان با دعای تو افگندم، بگو تا زنده شوند. حزقیل«12» گفت: احیوا باذن اللّه، زنده ---------------------------------- - (1). مج، وز: در، فق، مر: به. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: خواندند. (3). مج، وز، مر را که. (4). مب، مر: پناه داد، چاپ شعرانی (2/ 276): بیایید. (5). اساس به صورت «خرقیل» هم خوانده می‌شود، مج: که یا حزقاییل، وز، دب، آج، لب، فق، مب: که یا حزقیل. (6). دب: یسار، مب: سیاف. (7). دب، مب از. (8). همه نسخه بدلها: دستوری باشد. [.....] (12- 9). اساس به صورت «خرقیل» هم خوانده می‌شود. (10). مر: در پی. (11). آج، لب، فق، مب، مر: بمانده. صفحه : 334 شوی به فرمان خدای، همه زنده شدند. وهب گفت: سبب آن بود که سالی قحطناک«1» آمد بر ایشان، و ایشان رنجور شدند«2»، گفتند«3»: کاشک«4» ما«5» بمردمانی و«6» از اینکه محنت برستمانی«7»؟ تمنّای مرگ کردند، خدای تعالی وحی کرد به حزقیل«8»، گفت: یا حزقیل«9»؟ تمنّای مرگ می‌کنند تا برهند، و گمان می‌برند که در مرگ راحت است ایشان را، چه راحت بود در مرگ ایشان را؟ و من هر گه که خواهم ایشان را زنده کنم. و اگر خواهی تا بدانی«10» برو به فلان زمین که آن جا جماعتی مردگان هستند، و ایشان را آواز ده تا من ایشان را زنده کنم. حزقیل«11» به آن زمین آمد، بسیاری استخوانها«12» پوسیده ریزیده متفرّق شده دید، آواز داد که: ای استخوانها«13» پوسیده و گوشت رفته و پوست ممزّق شده؟ با هم آیی«14». به فرمان خدای با هم آمدند«15» [322- پ] [اشاره]. گفت: ای گوشتهای پوسیده شده؟ بر اینکه استخوانها«16» پوشیده شوی. به فرمان خدای پوشیده شد«17». گفت ای پوستهای ممزّق شده؟ بر سر اینکه گوشت پوشیده شوی، به فرمان خدای پوشیده شد. آنگه گفت: ای روحهای جدا شده؟ از اینکه کالبدها به اینکه قالبها باز شوی به فرمان خدای. روحهای ایشان به تنهایشان در آمد«18» و زنده شدند و برخاستند و به یک بار تکبیر کردند. منصور بن المعتمر گفت که، مجاهد گفت: چون زنده شدند«19» گفتند: سبحانک ---------------------------------- - (1). مب: قحطناکی. (2). مب، مر: شدندی. (3). وز، آج، لب، فق: می‌گفتند. (4). آج، لب، فق، مب، مر: کاشکی. (5). مج، وز، دب، مب، مر: تا. (6). آج، لب، فق: تا. (7). دب: برستیمی. (11- 8). اساس به صورت «خرقیل» هم خوانده می‌شود. (9). مج: یا حزقاییل. (10). همه نسخه بدلها: بدانند. (12). وز: استخانها، آج، لب، فق، مب، مر: استخوانهای. [.....] (16- 13). وز: استخانهای. (14). اساس: هم ای/ هم آیی، مب، مر: هم آیید. (15). دب: آمده، آج، لب، فق، مب: آمد. (17). دب، مب، مر آنگه. (18). آج، لب، فق به فرمان خدای، مب، مر به فرمان خدای تعالی. (19). آج، لب، فق، مب، مر باتّفاق. صفحه : 335 ربّنا و بحمدک لا اله الّا انت، و برخاستند و با میان قوم شدند و مدّتی دراز زندگانی کردند، و می‌دانستند که ایشان مرده بوده‌اند و گونه روی ایشان با حاله«1» اوّل نشد، و هر جامه که پوشیدندی«2» چرب شدی و از ایشان بوی آمدی که اندکی«3» کراهت داشتی. عبد اللّه عبّاس گفت: آن بوی هنوز از فرزندان ایشان که از آن سبط بودند آید تا به وقت آجالی که خدای- عزّ و علا- حکم کرده بود بماندند و آنگاه«4» بمردند. قتاده گفت: خدای بر ایشان خشم گرفت برای آن که از مرگ بگریختند، پس ایشان را زنده کرد تا به آجالی مقدّر که ایشان را بود. و اینکه آیت دلیل صحّت رجعت می‌کند و قطع شغب و تعجّب و استبعادی که نمایند«5»، و استبعاد اینکه، شک‌ّ در قدرت خدای باشد- جل‌ّ جلاله- و در اینکه چه تعجّب باشد که خدای تعالی در آخر زمان به معجز صاحب معجزی گروهی را زنده کند، چنان که گفت: وَ یَوم‌َ نَحشُرُ مِن کُل‌ِّ أُمَّةٍ فَوجاً مِمَّن یُکَذِّب‌ُ بِآیاتِنا فَهُم یُوزَعُون‌َ«6»، و آن جا که ذکر قیامت کرد گفت: وَ یَوم‌َ نَحشُرُهُم جَمِیعاً«7». و صادق را- علیه السّلام- پرسیدند که: خدای به رجعت که را«8» زنده کند! گفت دو گروه را: من محض الایمان محضا او محض الکفر محضا، آن کس که مؤمن خالص باشد یا کافر خالص، مؤمن برای آن تا انتقام کشد از آنان که او را طعنه زده باشند، و کافر برای آن تا ببیند به عیان آنچه منکر بود آن را، و به دلیل مفهوم خود نکرد تا آن دو کس که منازعت کرده باشند و در منازعت برفته«9»، مقرّ منکر را گوید: لَقَد کُنت‌َ فِی غَفلَةٍ مِن هذا فَکَشَفنا عَنک‌َ غِطاءَک‌َ فَبَصَرُک‌َ الیَوم‌َ حَدِیدٌ«10». هذا الّذی کنت فی الاحیاء«11» تنکره قد کنت تجحده و الآن تبصره ---------------------------------- - (1). مج، آج، لب، فق، مب، مر: حالت. (2). آج، لب، فق: پوشیده بودند. (3). آج، لب، فق، مب، مر: اندک. (4). آج، لب، فق، مب، مر: آنگه. (5). مب: می‌نمایند. (6). سوره نمل (27) آیه 83. (7). سوره انعام (6) آیه 22. (8). اساس و همه نسخه بدلها: کرا/ که را. [.....] (9). مج، وز، مب، مر: نرفته، باشند، دب: برفته باشند، آج، لب، فق: رفته باشند. (10). سوره ق (50) آیه 22. (11). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 277): فی الاخبار، که با توجّه به سیاق عبارت فارسی در توضیح شعر، مرجّح می‌نماید. صفحه : 336 آنچه به خبر می‌شنیدی و نمی‌گرویدی، اکنون به عیان بدیدی مشکلت بیان شد و خبرت عیان شد تا تو را باور باشد و مرا یاور باشد، و از میان ما هر دو داور«1» باشد. آن را گمان علم الیقین شود، و اینکه را علم الیقین عین الیقین شود، اینکه، چشم به دیدار او روشن کند، و آن، کنار«2» از خون دل گلشن کند، اینکه گوید: الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی هَدانا لِهذا«3» ...، آن گوید: یا وَیلَنا مَن بَعَثَنا مِن مَرقَدِنا هذا«4» ...، [323- ر] اینکه«5» گوید: الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی صَدَقَنا وَعدَه‌ُ«6» ...، آن گوید: یا لَیتَنِی کُنت‌ُ تُراباً«7»، اینکه گوید: الحمد للّه الّذی وفّقنی حتّی اتّخذت مع الرّسول سبیلا، آن گوید: یا وَیلَتی لَیتَنِی لَم أَتَّخِذ فُلاناً خَلِیلًا«8»، اینکه گوید: و انّی کنت مذ زمن طویل ارجّی ان اراک و ان ترانی آن گوید: و انّی قد اطعت«9» الجهل دهرا کأنّی و الرّدی متعانقان اینکه بگوید: سالیان دراز است تا در قید فراقم و در بند اشتیاقم، آن نیز بگوید: سالیان در هوان هوی«10» بودم و با رداء«11» ردی«12» بودم، امروز که چشم بر کردم«13» کار نه چنان است که من گمان بردم«14». چندان که همی نگه کنم در کارم در دست من امروز بجز حسرت نیست آنگه حاکم از میان ایشان حکم کند، آن را بر آرد و اینکه را فرو برد، آن را بر سر آرد«15» و اینکه را از سر بر آرد آن را بر سریر«16» سروری«17» نشاند«18»، و اینکه را چون هباء در هوا فشاند. ---------------------------------- - (1). لب: یاور. (2). لب، فق، مب، مر: کار. (3). سوره اعراف (7) آیه 43. (4). سوره یس (26) آیه 52. (5). مب، مر: و اینکه. (6). سوره زمر (39) آیه 74. (7). سوره نبأ (78) آیه 40. (8). سوره فرقان (25) آیه 28. (9). مب، مر: ابلغت. (10). دب، آج، لب، مر: هوا. (11). لب، فق: باردار، آج: بارزوی. [.....] (12). دب: ردا، آج: دوا. (13). دب: باز کردم. (14). آج شعر، مب نظم. (15). مر: آن را سر بر آرد. (16). همه نسخه بدلها بجز دب: بسریر. (17). همه نسخه بدلها: سرور. (18). مج، وز، آج، لب، فق: بر نشاند. صفحه : 337 پس قدیم- جل‌ّ جلاله- برای قطع شغب ساعیان«1» و انکار مستنکران«2» آنچه در اینکه امّت ما خواست بودن«3»، آن را مثالی در امّت متقدّم بنمود تا راه تعجّب بسته شود و زبان استبداع شکسته شود، و بر زبان مبین شرع چنین فرمود که: سیکون فی امتی ما کان فی بنی اسرائیل حذو النعل بالنعل و القذة بالقذة ، پس رجعت آخر زمان را که در عهد صاحب امر«4» باشد، در اینکه«5» آیت مثال کرد تا با او بیندازند چنان که پای نعل با پای نعل و پرّ تیر با پرّ تیر. گفت: أَ لَم تَرَ، نبینی، و معنی آن که نمی‌دانی؟ و اینکه از رؤیت قلب باشد نه از رؤیت چشم، و اینکه از برای مبالغت گفت در تصدیق اخبار او، یعنی تو را به چیزی«6» که من گویم چنان باید که علم حاصل بود که آن را که معاینه در چیزی می‌نگرد. و اهل معانی گفتند: اینکه لفظی است موضوع، تعجیب«7» و تعظیم را، عرب گویند«8»: هل رأیت مثل ما وقع لی، و الم تر الی ما یصنع فلان، تو هرگز دیدی اینکه واقعه که ما را افتاد، و می‌بینی که فلان چه می‌کند؟ و غرض از اینکه نه رؤیت قلب باشد و نه رؤیت بصر، و انّما مراد آن است که: سامع را تعجّب«9» می‌آرد، و آن کار در چشم او بزرگ می‌کند، و سبیل هر چه در قرآن از اینکه معنی هست همه اینکه است. و ابو عبد الرّحمن السّلمی‌ّ در همه قرآن اینکه کلمه به سکون «را» خواند، و اینکه لغت قومی از عرب است چون « یا » به جزم بیفگندند و هم آمد ایشان را که «را» آخر کلمت است، او را ساکن بکردند، قالوا: الم تر، و انشد الفرّاء: الت سلیمی اشتر لنا دقیقا و اینکه لفظ با «الی به کار دارند، کأنّهم اجروه مجری النّظر«10» قوله: وَ هُم أُلُوف‌ٌ، «واو» حال است، و «الوف» جمع کثیر باشد و «آلاف» ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: شاغبان. (2). آج، لب، فق، مب، مر: مستکبران. (3). آج، لب، فق، مر: بودند، وز: خواست بودن (به کسر حرف آخر). (4). آج، لب، مب: صاحب الامر. (5). همه نسخه بدلها: به اینکه. (6). مج، وز، آج: خبری. (7). آج، لب، فق، مب، مر: تعجّب، دب: تبعجیب. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوید. (9). وز، دب: بعجب. (10). مج، وز: النّظیر. صفحه : 338 جمع قلیل بود، و «واو» حال در جمله ابتدا«1» و خبر شود [323- پ] یا «2» در جمله فعل و فاعل. حَذَرَ المَوت‌ِ، نصب«3» است علی انّه مفعول له، کما تقول: فعلت ذلک مخافة الشّرّ. إبن زید گفت: وَ هُم أُلُوف‌ٌ، معنی آن است که: مؤتلفة«4» قلوبهم، دلهاشان موافق بود. و قوله: فَقال‌َ لَهُم‌ُ اللّه‌ُ، «قول» اینکه جا مجاز است که خدای تعالی با ایشان سخن نگفت«5»، همچنان است که گفت: فَقال‌َ لَها وَ لِلأَرض‌ِ ائتِیا طَوعاً أَو کَرهاً قالَتا أَتَینا طائِعِین‌َ«6»، و اگر شبهتی است«7» که خدای تعالی با آسمان و زمین«8» گفت، شبهت نیست که آسمان و زمین با او چیزی نگفتند، و از ایشان قولی نبود. و قوله تعالی: مُوتُوا، صورت امر دارد، و مراد تکوین است، و اینکه جملت عبارت بود از سرعت وجود مقدوری که وجودش مراد بود، کما قال«9» تعالی: کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِین‌َ«10». آنگه تقریر آن کرد که خدای تعالی مفضل است بر بندگان خود در آیت، تقریر نعمت خود و کفران نعمت کافر نعمتان کرد، گفت: من«11» نعمت می‌کنم، و لکن بیشتر مردمان شاکر نه‌اند، کافرند. قوله: وَ قاتِلُوا، در او دو قول گفتند: یکی آن که خطاب ایشان است، و خدای تعالی چون ایشان از جهاد بگریختند ایشان را بمیرانید و زنده کرد، آنگه گفت: با سر جهاد شوی. و بعضی دگر گفتند: اینکه خطاب امّت محمّد است- صلّی اللّه علیه و آله- که امر کرد ایشان را به جهاد، و اینکه اولیتر است برای آن که با«12» اینکه قول کلام بر وجه خود بود و محتاج نباشد به محذوفی، و بر وجه اوّل تقدیر محذوفی باید کردن، من قوله: وَ قِیل‌َ لَهُم«13» ...، برای آن که معنی اینکه است که: خدای تعالی ایشان را بمیرانید و پس با زنده«14» کرد، و گفتند، ایشان را، او قال لهم، یا گفت ایشان را که: قتال کنی. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: مبتدا. (2). دب: و یا ، مج، وز، لب، فق: تا. (3). مب، مر: منصوب. (4). مب، مر: مؤلّفة. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت. (6). سوره فصّلت (41) آیه 11. (7). همه نسخه بدلها: هست. (8). همه نسخه بدلها قولی. (9). فق، مب اللّه. (10). سوره بقره (2) آیه 65. (11). آج، لب، فق تقریر. [.....] (12). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (13). سوره آل عمران (3) آیه 167. (14). آج، لب، فق، مب، مر: باز زنده. صفحه : 339 و «قتال»، مقاتله بود، و مقاتله میان دو کس باشد، کالزار«1» کردن با یکدگر، فعال به معنی مفاعله بود قیاسی مطّرد است، و قتل نقض بنیه«2» حیات بود. و قوله: فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ مراد جهاد است به اتّفاق. وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، ای سمیع لأقوالکم«3» علیم باحوالکم«4»، بدانی که خدای شنواست و دانا، می‌شنود که شما چه می‌گویی، و داناست به احوال شما که در اینکه تعلّل که می‌کنی در تقصیر در باب جهاد راست می‌گوی«5» یا نه. و وجه اتّصال اینکه آیت به آیت مقدّم آن است که، خدای تعالی باز نمود که: آنان که ایشان از جهاد بگریختند، با ایشان چه معاملت رفت. آنگه عقب آن جهاد فرمود تا ما را تنبیه باشد و تحذیر از مثل حال ایشان، اگر بگریزند یا تکاسل نمایند. مَن ذَا الَّذِی یُقرِض‌ُ اللّه‌َ«6»، سفیان ثوری گفت چون اینکه آیت فرود آمد: مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه‌ُ عَشرُ أَمثالِها«7»، رسول- علیه و علی آله السّلام- گفت: رب زد امتی ، بار خدایا امّت مرا بیفزای؟ [324- ر] خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«8»: مَن ذَا الَّذِی یُقرِض‌ُ اللّه‌َ قَرضاً حَسَناً، گفت: بار خدایا؟ بیفزای امّت مرا. خدای تعالی آن«9» آیت فرستاد: مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ کَمَثَل‌ِ حَبَّةٍ«10»- الایة، گفت: بار خدایا؟ بیفزای امّت مرا، خدای، تعالی«11» آیت فرستاد: إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُون‌َ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب‌ٍ«12». «من»، استفهامی است. و «ذا» اشارت است، «الّذی» اسمی موصول است و ما بعده صله اوست. معنی آن است که کیست«13» که قرض«14» دهد به خدای! و علما خلاف کردند در معنی اینکه «قرض». اخفش گفت: خدای، قرض نه از ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (2). مج، وز، دب: بنیت، لب: بینه. (3). آج، لب، فق، مب، مر ای. (4). آج، لب، فق، مر: لأخوالکم. (5). می‌گوی/ می‌گویی، مج، وز، دب، مب، مر: می‌گویید. (6). همه نسخه بدلها قرضا حسنا. (7). سوره انعام (6) آیه 160. (8). مب: فرو فرستاد. (9). فق: ندارد، دیگر نسخه بدلها: اینکه. (10). سوره بقره (2) آیه 261. (11). دب، مب اینکه. [.....] (12). سوره زمر (39) آیه 10. (13). همه نسخه بدلها بجز مر آن کس. (14). همه نسخه بدلها: قرضی. صفحه : 340 سر حاجت می‌خواهد، و لکن چنان است که عرب گوید: لک عندی قرض صدق و قرض سوء«1»، در کاری که در او مساءت و مسرّت باشد، معنی آن که: کیست«2» که کاری کند که چون قرضی شود، واجب بر خدای تعالی قضا و جزای آن. زجّاج گفت: «قرض» در لغت بلای نیکو و بلای بد باشد، قال امیّة بن ابی الصّلت: لا تخلطن‌ّ خبیثات بطیّبة و اخلع ثیابک منها و انج عریانا کل‌ّ امرئ سوف یجزی قرضه حسنا أو«3» سیّئا و مدین مثل ما دانا و قال آخر: نجازی القروض بأمثالها فبالخیر خیر و بالشرّ شرّ کسائی گفت: «قرض» هر عمل نیک یا بد بود که به سلف بدهی، یعنی بکنی تا با تو همچنان کنند. إبن کیسان گفت: «قرض» آن بود که چیزی بدهی تا«4» مثل آن با تو دهند. خدای تعالی، اعمال ما را تشبیه کرد به قرض. چون جزای آن«5» مثل آن در عقب او خواست بودن، پس «قرض» نام آن چیز است که بنده بدهد امید آن را تا عوض آن یا به«6» از آن با او دهند. تشبیها بالقرض الّذی هو الدّین، قال لبید: و اذا جوزیت قرضا فاجزه انّما یجزی الفتی لیس الجمل«7» و اصل «قرض»، قطع بود، و منه المقراض. ناخن براه را مقراض برای اینکه گویند که آلت«8» قطع باشد. و قرض که وام بود برای آن گویند که قطعه‌ای«9» باشد که او از مال خود ببرّد و بدهد. و«10» اهل معانی گفتند: در آیت حذفی هست، معنی آن است«11»: ---------------------------------- - (1). اساس: صدق، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها آن کس. (3). اساس: و، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، لب، فق: که. (5). مب، مر: جزای او در. (6). دب: یابد، مب: پایه. (7). لب، فق، مب، مر: حمل، تفسیر تبیان (2/ 285): ... غیر الحمل. (8). همه نسخه بدلها قرض. (9). اساس: قطعه/ قطعه‌ای، آج، لب، فق، مب، مر: قطعه. (10). همه نسخه بدلها بعضی. (11). همه نسخه بدلها بجز دب، مب که. [.....] صفحه : 341 مَن ذَا الَّذِی یُقرِض‌ُ اللّه‌َ«1»، ای یقرض عباد اللّه [و] [اشاره]«2» المحتاجین من خلقه، کیست که قرضی به بندگان خدای دهد و به محتاجان، علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه، کما قال: إِن‌َّ الَّذِین‌َ یُؤذُون‌َ اللّه‌َ«3» ...، و کقوله: فَلَمّا آسَفُونا«4» ...، و ایذا و ایساف از ما در حق‌ّ او- جل‌ّ جلاله- صورت نبندد. معنی آن است که: یؤذون اولیاء اللّه و آسفوا انبیاء اللّه، و چنان که در خبر آمد که: خدای تعالی روز قیامت گوید [324- پ] با بعضی بندگان: 5»6»7»8»9» [عبدی] [اشاره]« استطعمتک« فلم« تطعمنی و استسقیتک« فلم تسقنی« و استکسیتک فلم تکسنی ، بنده من؟ از تو طعام خواستم ندادی«10»، شراب خواستم ندادی«11»، جامه خواستم جامه‌ام ندادی. بنده گوید: بار خدایا؟ کی بود و چگونه بود! گوید: فلان بنده گرسنه از تو طعام خواست ندادی، و فلان برهنه از تو جامه خواست [ندادی] [اشاره]«12»، فلأمنعنک الیوم فضلی کما منعته ، من امروز فضل خود از تو باز گیرم چنان که تو از او باز گرفتی. پس قدیم- جل‌ّ جلاله«13»- آنچه تو به طعام و شراب«14» به درویش دهی«15» به خود حواله کرد، گفت: اگر طعام است و اگر شراب و اگر کسوت به من می‌دهی، برای آن که برای من می‌دهی. چون گفت در اینکه خبر که: به من می‌دهی«16» و خواهنده منم- به اینکه معنی که رفت- در دگر آیت گفت من می‌گیرم: أَ لَم یَعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ هُوَ یَقبَل‌ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه‌ِ وَ یَأخُذُ الصَّدَقات‌ِ«17» ...، و چون آیت را بر اینکه وجه حمل کنند قرض بر حقیقت خود باشد. و آیت را معنی حث‌ّ بود بر قرض دادن به مستقرضان، ---------------------------------- - (1). دب قرضا حسنا. (12- 5- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره احزاب (33) آیه 56. (4). سوره زخرف (43) آیه 55. (6). لب، فق: اطعمتک. (7). آج، مب، مر: فلا. (8). مج، وز: و استقیتک. (9). مج، وز: استقیتک، دب، لب، فق: یسقی. (10). آج، لب، فق، مب، مر و. (11). مب، مر و. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر گفت. (14). مج، وز، دب و کسوت. (15). آج، لب، فق، مب، مر از کسوت. (16). مج، وز، آج، لب، فق: به من دهی. [.....] (17). سوره توبه (9) آیه 105. صفحه : 342 برای آن که چنان که صدقه مستحب‌ّ و مندوب است، قرض هم چنین است، که قرض فاضلتر، لقوله- علیه السّلام: رأیت مکتوبا علی باب الجنة ، بر در بهشت دیدم نوشته: 1»2» الصدقة بعشرة« و القرض بثمانیة« عشر ، گفت: صدقه یکی به ده است، و قرض یکی به هژده«3». گفتم: یا اخی«4» جبریل، چرا چنین آمد! و آن که صدقه دهد، نه برای آن دهد تا باز«5» خواهد، و آن که قرض دهد بر«6» آن دهد تا باز خواهد. گفت: بلی چنین است، و لکن نه هر که صدقه خواهد از سر حاجت خواهد، و آن که قرض خواهد الّا از سر حاجت نخواهد. بس صدقه باشد. که نه به مستحق‌ّ رسد، و قرض الّا به مستحق‌ّ محتاج نرسد. از اینکه سبب«7» قرض از صدقه فاضلتر آمد. و نیز شاید تا«8» قرض محمول بود بر صدقه، و برای آن قرض خواند آن را که آن را«9» جزای خواهد بودن چون قضاء دین. یحیی بن معاذ گفت: عجبت لمن یبقی له مال و رب‌ّ العرش یستقرضه، عجب دارم از آن کس که او را مالی باشد در دست و رها کند، و خدای عرش از او قرض می‌خواهد. یکی را از اهل اشارت پرسیدند که: چرا خدای تعالی با استغنایش از ما محتاجان قرض خواست! گفت: تا باز نماید که دوستی ثابت هست از میان ما! برای آن که قرض از دوستان خواهند. و ابو سلمه روایت کند از ابو هریره از رسول- علیه السّلام- که گفت: هر که«10» چیزی به قرض به برادر مسلمان دهد، خدای تعالی به هر درمی به وزن کوه احد و ثبیر و«11» طور سینا حسنات بنویسد او را [325- ر] [اشاره]. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز دب: بعشر. (2). ضبط اساس: «بثمنیة»، مج، وز، آج، لب، فق: بثمینة. (3). دب: هجده، مب: هیجده، مر: هیژده. (4). همه نسخه بدلها: ندارد. (5). آج، لب، فق: که تابان. (6). همه نسخه بدلها: برای. (7). همه نسخه بدلها: از اینکه کار. (8). آج، لب، فق: که. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: که بر آن. (10). همه نسخه بدلها او. (11). دب: و بیشتر از کوه، آج: و بو قبیس و، لب، فق، مب، مر: و بیش و. صفحه : 343 قوله: قَرضاً حَسَناً، و اقدی گفت: محتسبا طیّبة بها نفسه، قرض نیکو آن بود که برای خدای دهد و دلش به آن خوش بود. عبد اللّه مبارک گفت: قرض نیکو آن بود که مالش حلال بود. عمرو بن عثمان الصّدفی‌ّ گفت: آن بود که بدهی و منّت ننهی. سهل بن عبد اللّه گفت: آن بود که عوضی چشم ندارد. فَیُضاعِفَه‌ُ، تا مضاعف کند خدای آن را. قرّاء خلاف کردند. عاصم خواند و إبن ابی اسحاق و ابو حاتم در شاذّ: «فیضاعفه» به نصب «فا» و به «الف». إبن عامر و یعقوب خواندند: «فیضعّفه» به نصب«1» و تشدید بی «الف». إبن کثیر و ابو جعفر خواندند: به تشدید و رفع، باقی خواندند: به «الف» و تخفیف و رفع «فا». آن کس که به رفع خواند، عطف کند علی قوله یُقرِض‌ُ اللّه‌َ. و گفته‌اند: بر استیناف«2» علی تقدیر: فهو یضاعفه. و آن که به نصب خواند، به جواب استفهام کند به «فا». و تشدید و تخفیف هر دو لغت است، و حجّت تشدید قوله: أَضعافاً کَثِیرَةً، و تفعیل تکثیر فعل را باشد. حسن بصری و سدّی گفتند: اینکه تضعیف جز خدای تعالی نداند، برای آن که آن را که خدای بسیار خواند آن را، چه اندازه باشد! قالوا و هذا کما قال: وَ یُؤت‌ِ مِن لَدُنه‌ُ أَجراً عَظِیماً«3». وَ اللّه‌ُ یَقبِض‌ُ وَ یَبصُطُ«4»، و خدای تعالی روزی تنگ کند بر آن که خواهد و فراخ کند بر آن که خواهد، و وقتی بر شخصی تنگ کند، و وقتی فراخ کند بر حسب مصلحت. و «قبض» به معنی امساک آمد فی قوله: وَ یَقبِضُون‌َ أَیدِیَهُم«5»، ای یمسکونها عن النّفقة. و «بسط» به معنی فراخ روزیی«6» آمد فی قوله: وَ لَو بَسَطَ اللّه‌ُ الرِّزق‌َ لِعِبادِه‌ِ«7»، و اصل در اینکه باب دست بستن و گشادن باشد، آنگه کنایت کردند ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها بجز دب فاء. (2). همه نسخه بدلها بجز دب: استثنا. [.....] (3). سوره نساء (4) آیه 40. (4). کذا در اساس و همه نسخه بدلها: یبسط، قرآن کریم: یبصط. (5). سوره توبه (9) آیه 67. (6). همه نسخه بدلها: روزی. (7). سوره شوری (42) آیه 27. صفحه : 344 به اینکه از بخل و به آن از سخا، و ابو تمّام می‌گوید در اینکه معنی: تعوّد بسط الکف‌ّ حتّی لو انّه ثناها لقبض لم تجبه انا مله و بعضی مفسّران گفتند: مراد احیا و اماتت است. «یقبض» مراد قبض روح است، و «یبسط»«1» مراد بسط عمر، و گفته‌اند مراد آن است که: وَ اللّه‌ُ یَقبِض‌ُ، ای یقبض«2» الصّدقة، خدای صدقه بستاند و یبسط الخلف، و عوض بگسترد یعنی فراخ دهد و بسیار. و بعضی دگر«3» گفتند: مراد قبض«4» دلها و بسط آن است، برای آن که دادن و ندادن به دل تعلّق دارد. آن را که خدای خواهد، توفیق دهد تا دلش گشاده و فراخ شود به دادن، و قبض کند دل آن کس که خواهد تا بخل و امساک کند. و مراد از آیت آن بود که: ازمّة القلوب بید اللّه، زمامهای دلها به دست مشیّت خداست، چنان که خواهد گرداند [325- پ] که مقلّب القلوب اوست. وَ إِلَیه‌ِ تُرجَعُون‌َ، و مرجع و مآب با خداست، با او برند شما را تا جزا دهد هر کسی«5» را بر وفق عملش. و قتاده گفت: «ها» راجع است با خاک، کنایة عن غیر مذکور، یعنی با خاک برند شما را، چنان که: مِنها خَلَقناکُم وَ فِیها نُعِیدُکُم«6». و راوی خبر گوید«7»: چون اینکه آیت فرود آمد، مردی بود در صحابه رسول- نام او ابو الدّحداح- بیامد و رسول را گفت: یا رسول اللّه؟ خدای از ما قرض می‌خواهد، و او از ما بی‌نیاز است؟ گفت: بلی، می‌خواهد تا شما را به بهشت برد. گفت: یا رسول اللّه؟ اگر من قرضی«8» دهم به خدای- عزّ و جل‌ّ- تو ضمان کنی برای من بهشت! گفت: آری، هر که او صدقه‌ای«9» بدهد، مانند آنش در بهشت بدهند. گفت: یا رسول اللّه؟ و اهل من- ام‌ّ الدّحداح- با من باشد! گفت: آری. و گفت: اینکه دخترک خرد من دحداحة با من باشد! گفت: آری. گفت: دست به من ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، قرآن کریم: یبصط. (2). آج، لب، فق، مر ای یقبل، مب ای یبطل. (3). مب، مر: دیگر. (4). مب، مر: بقبض. (5). آج، لب، فق، مب، مر: کس. (6). سوره طه (20) آیه 55. (7). آج، لب، فق، مب، مر که. (8). همه نسخه بدلها بجز وز: قرض. (9). همه نسخه بدلها: صدقه. [.....] صفحه : 345 ده. رسول- علیه السّلام- دست در دست او نهاد. او گفت: یا رسول اللّه؟ مرا دو خرماستان«1» است، یکی به بالای مدینه و یکی به زیر مدینه، جز آن چیزی ندارم. هر دو قرض کردم بر خدای- عزّ و جل‌ّ. رسول- علیه السّلام- گفت: نه، یکی قرض کن و یکی رها کن تا معیشه«2» تو و عیال تو باشد. گفت: یا رسول اللّه؟ چون چنین می‌فرمایی، گواه باش که از اینکه دو خرماستان«3» آن که بهینه است خدای راست، و آن حایطی است سیصد«4» خرما بن در او، رسول- علیه السّلام- گفت: اذا یجزیک اللّه الجنّة، خدای تعالی به جزای آن بهشت به تو دهد. آنگه ابو الدّحداح بیامد و اهلش و فرزندانش در حدیقه بودند، گرد درختان می‌گردیدند و کاری می‌کردند، آواز داد و اینکه بیتها انشاء کرد: هداک ربی سبل الرّشاد الی سبیل الخیر و السّداد بینی من الحایط لی بالواد«5» فقد مضی قرضا الی التّناد«6» اقرضته اللّه علی اعتماد بالطّوع لا من‌ّ و لا ارتداد الّا رجاء الضّعف فی المعاد«7» فارتحلی بالنّفس و الاولاد و البرّ لا شک‌ّ فخیر زاد قدّمه المرء الی المعاد«8» ام‌ّ الدّحداح گفت: بارک اللّه لک فیما اشتریت، خدای تو را مبارک کناد آنچه خریدی. ابو الدّحداح«9» اینکه بیتها بگفت«10»: بعلک«11» ادّی ما لدیه و نصح ان‌ّ لک الحظّ اذا الحظّ وضح [623- ر] قد متّع اللّه عیالی و منح بالعجوة السّوداء و الزّهر«12» البلح ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق، مب، مر: خرما استان. (2). همه نسخه بدلها: معیشت. (3). فق، مر: خرما استان. (4). مج، دب، آج، مر: ششصد، وز، لب، فق، مب: شصد. (5). آج، مر: بالزّاد، مب، فق: بالرّاد. (6). مج، وز، آج، لب، فق: التّنادی. (7). مج، وز: المعاد. (8). دب گفت یا رسول اللّه. (9). مج، وز: ندارد. (10). مب نظم. (11). اساس، مج، وز، دب: مثلک، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). مج، وز، دب: و الزّهو. صفحه : 346 و العبد یسعی و له ما قد کدح طول اللّیالی و علیه ما اجترح ام‌ّ الدّحداح آنچه کودکان در دامن و آستین داشتند از ایشان بستد و بریخت، و آنچه در دهن داشتند از دهانشان بگرفت و بینداخت، و بیرون آمدند و با حدیقه دیگر رفتند. رسول- علیه السّلام- گفت: کم من عذق ردّاح و دار فیّاح فی الجنّة لابی الدّحداح، گفت: بس درخت بزرگ و سرای فراخ که ابو الدّحداح را خواهد بودن در بهشت. قوله تعالی:

أَ لَم تَرَ إِلَی المَلَإِ مِن بَنِی إِسرائِیل‌َ مِن بَعدِ مُوسی إِذ قالُوا لِنَبِی‌ٍّ لَهُم‌ُ ابعَث لَنا مَلِکاً نُقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ قال‌َ هَل عَسَیتُم إِن کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِتال‌ُ أَلاّ تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلاّ نُقاتِل‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ قَد أُخرِجنا مِن دِیارِنا وَ أَبنائِنا فَلَمّا کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القِتال‌ُ تَوَلَّوا إِلاّ قَلِیلاً مِنهُم وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِالظّالِمِین‌َ (246) وَ قال‌َ لَهُم نَبِیُّهُم إِن‌َّ اللّه‌َ قَد بَعَث‌َ لَکُم طالُوت‌َ مَلِکاً قالُوا أَنّی یَکُون‌ُ لَه‌ُ المُلک‌ُ عَلَینا وَ نَحن‌ُ أَحَق‌ُّ بِالمُلک‌ِ مِنه‌ُ وَ لَم یُؤت‌َ سَعَةً مِن‌َ المال‌ِ قال‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفاه‌ُ عَلَیکُم وَ زادَه‌ُ بَسطَةً فِی العِلم‌ِ وَ الجِسم‌ِ وَ اللّه‌ُ یُؤتِی مُلکَه‌ُ مَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (247) وَ قال‌َ لَهُم نَبِیُّهُم إِن‌َّ آیَةَ مُلکِه‌ِ أَن یَأتِیَکُم‌ُ التّابُوت‌ُ فِیه‌ِ سَکِینَةٌ مِن رَبِّکُم وَ بَقِیَّةٌ مِمّا تَرَک‌َ آل‌ُ مُوسی وَ آل‌ُ هارُون‌َ تَحمِلُه‌ُ المَلائِکَةُ إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ لَآیَةً لَکُم إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (248) فَلَمّا فَصَل‌َ طالُوت‌ُ بِالجُنُودِ قال‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ مُبتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِب‌َ مِنه‌ُ فَلَیس‌َ مِنِّی وَ مَن لَم یَطعَمه‌ُ فَإِنَّه‌ُ مِنِّی إِلاّ مَن‌ِ اغتَرَف‌َ غُرفَةً بِیَدِه‌ِ فَشَرِبُوا مِنه‌ُ إِلاّ قَلِیلاً مِنهُم فَلَمّا جاوَزَه‌ُ هُوَ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا مَعَه‌ُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الیَوم‌َ بِجالُوت‌َ وَ جُنُودِه‌ِ قال‌َ الَّذِین‌َ یَظُنُّون‌َ أَنَّهُم مُلاقُوا اللّه‌ِ کَم مِن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ مَع‌َ الصّابِرِین‌َ (249) وَ لَمّا بَرَزُوا لِجالُوت‌َ وَ جُنُودِه‌ِ قالُوا رَبَّنا أَفرِغ عَلَینا صَبراً وَ ثَبِّت أَقدامَنا وَ انصُرنا عَلَی القَوم‌ِ الکافِرِین‌َ (250) فَهَزَمُوهُم بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ قَتَل‌َ داوُدُ جالُوت‌َ وَ آتاه‌ُ اللّه‌ُ المُلک‌َ وَ الحِکمَةَ وَ عَلَّمَه‌ُ مِمّا یَشاءُ وَ لَو لا دَفع‌ُ اللّه‌ِ النّاس‌َ بَعضَهُم بِبَعض‌ٍ لَفَسَدَت‌ِ الأَرض‌ُ وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ ذُو فَضل‌ٍ عَلَی العالَمِین‌َ (251) تِلک‌َ آیات‌ُ اللّه‌ِ نَتلُوها عَلَیک‌َ بِالحَق‌ِّ وَ إِنَّک‌َ لَمِن‌َ المُرسَلِین‌َ (252) [326- پ] [اشاره]

نبینی جماعت«1» را از فرزندان یعقوب از پس موسی، چون گفتند پیغامبری را از ایشان بفرست برای ما پادشاهی«2» تا کالزار«3» کنیم در راه خدای، گفت: چنان باشد که اگر بر نویسند«4» بر شما کالزار«5» که کالزار«6» نکنی، گفتند: چه بوده است [ما را] [اشاره]«7» که کالزار«8» نکنیم در ره خدای، و بیرون کردند ما را از سراهامان و فرزندانمان، [چون] [اشاره]«9» نوشتند بر ایشان کالزار«10» برگردیدند مگر اندکی از ایشان، و خدای داناست به بیداد کاران. و گفت ایشان را پیغامبرشان«11»: خدای بفرستاد برای شما«12» طالوت را پادشاه، گفتند: چگونه باشد او را پادشاهی بر ما، و ما سزاوارتریم به پادشاهی از او، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: جماعتی. (2). مج، وز، آج، لب، فق را. [.....] (10- 8- 6- 5- 3). مج، وز، فق: کارزار. (4). مج، وز، بر تو نویسند، آج، لب، فق: بنویسند. (9- 7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (11). مج، فق بدرستی که. (12). اساس: ایشان، با توجه به مج و معنی کلمه تصحیح شد. صفحه : 347 نداده‌اند«1» او را فراخی از خواسته«2»، گفت که خدای برگزید او را بر شما، و بیفزود او را زیادت در دانش و تن، و خدای بدهد پادشاهیش آن را که خواهد و خدای توانگر و داناست [327- ر] [اشاره]. و گفت ایشان را پیغامبرشان که علامت پادشاهی او آن است که به شما آید تابوت، که در او وقار است از خدای شما، و مانده از آنچه رها کرد آل موسی و آل هارون، برگیرند آن را فریشتگان، در آن علامتی باشد«3» شما را، اگر از جمله مؤمنان باشی. [327- پ] چون ببرد طالوت لشکرش را، گفت خدای می‌بیازماید شما را به جویی«4»، هر که باز خورد از او نیست از من، و هر که بنخورد«5» از آن او از من است، مگر آن کس که برگیرد کفی به دستش، باز خوردند از او مگر اندکی از ایشان چون در گذشت از او، و آنان که ایمان داشتند«6» با او گفتند نیست توانایی ما را امروز به جالوت و لشکرش، گفت آنان که دانستند که ایشان باز شوند با پیش خدای، بس گروه اندک که غلبه کند«7» گروه بسیار را به فرمان خدای، و خدای با شکیبایان«8» است. چون بیرون آمدند برای جالوت و لشکرش، گفتند ---------------------------------- - (1). اساس: نه داده‌اند/ نداده‌اند. (2). مج، آج، لب، فق: از مال، وز: به فراخی از مال. (3). مج، وز و. (4). کذا در اساس: جوی/ جویی. (5). آج، لب، فق: نخورد. (6). مج: ایمان آرند. (7). آج: غلبه کنند. (8). مج، وز، آج، لب، فق: شکیبایان. صفحه : 348 پروردگارا، برریز«1» بر ما شکیبایی و به جای دار پایهای ما، و یاری ده ما را بر مردمان نا گرویده«2» [328- ر] [اشاره]. بشکستند ایشان را به فرمان خدای، و بکشت داود جالوت را، و بداد خدای او را«3» پادشاهی و حکمت، و باز آموخت او را از آنچه خواست، و اگر نه باز داشت خدای بودی«4» مردمان را بهری به بهری، تباه گشتی زمین، و لکن خدای، خداوند فضل است بر جهانیان. اینکه آیتهای خداست که خوانیم ما آن را بر تو بدرستی، و تو از جمله پیغامبرانی. قوله«5»: أَ لَم تَرَ إِلَی المَلَإِ، و «ملأ» جماعتی معروفان باشند که یملؤون العیون، که به چشمها«6» در آیند، و چشم از ایشان پر شود از سادات و اشراف قوم، و او را از لفظ خود واحد نیامده است کالخیل و الإبل و الرّهط«7» و الجیش و النّفر و القوم، و گفته‌اند«8»: جمعش املاء آمده است، قال الشّاعر: سط الاملاء و افتتح الدّعاءا لعل‌ّ اللّه یکشف ذا البلاءا مِن بَعدِ مُوسی، یعنی از پس وفات موسی. إِذ قالُوا لِنَبِی‌ٍّ لَهُم‌ُ، چون گفتند پیغامبری را از ایشان. خلاف کردند در آن«9» پیغامبر که که«10» بود! قتاده گفت: یوشع بن نون بن افراییم«11» بن یوسف بن یعقوب بن [328- پ] اسحاق بن ابراهیم بود. ---------------------------------- - (1). لب: بریز. [.....] (2). فق: ناگرویدگان. (3). مج، وز، آج، لب، فق: به وی داد خدا. (4). فق: بوی. (5). مب تعالی. (6). مب، مر ایشان. (7). آج، لب، فق، مب: الرّهبة، مر: الرّهبة. (8). آج، لب، فق، مب، مر که. (9). همه نسخه بدلها بجز دب: در اینکه. (10). آج، لب، فق، کی. (11). دب، آج، لب، فق: افراهیم. صفحه : 349 سدّی گفت: نامش شمعون بود و برای آنش شمعون خواندند که مادر او را از خدا بخواست به دعاء. چون دعای مادرش را اجابت آمد و او را بزاد، گفت: سمع اللّه دعائی، و «سین» به لغت عبرانی «شین» گردد، و او شمعون بن صفیّة بن علقمة بن ابی یأسف بن قارون بن یصهر بن«1» قاهث«2» بن لاوی بن یعقوب بود. و دیگر مفسّران گفتند: اشمؤیل«3» بود، و اینکه به زبان عبرانی اسماعیل بود، و هو إبن تالی«4» بن علقمة بن حام بن النّهر بود. و مقاتل گفت: از نسل هارون بود. مجاهد گفت: اشموئیل«5» بن هلقانا بود«6» ابو اسحاق و وهب و سدّی و کلبی گفتند: سبب سؤال ایشان آن بود که چون موسی- علیه السّلام- با جوار رحمت خدای رفت«7»، یوشع بن نون را خلیفه خود کرد، و او در میان قوم حدود توریت و احکام آن بر جای می‌داشت تا با پیش خدای شد. و او کالب را خلیفه کرد، تا به جای او بیستاد«8» و هم آن کرد تا خدای تعالی او را قبض روح کرد. از پس او حزقیل را خدای به پیغامبری بفرستاد، در عهد او احداث در بنی اسرایل«9» پیدا شد و عهد خدای فراموش کردند و بت پرستیدن گرفتند. خدای تعالی الیاس را به پیغامبری بفرستاد، و اینکه پیغامبران جمله که می‌آمدند به تجدید شرع موسی و اقامت احکام توریت می‌آمدند. و از پس الیاس، الیسع آمد به پیغامبری. چون خدای تعالی او را ببرد، فساد در میان بنی اسرایل«10» ظاهر شد و ایشان را دشمنی پدید آمد که او را بلشاثا«11» گفتند، و ایشان از جمله قوم جالوت بودند و عمالقه بودند، ساحل بحر روم تا به مصر و فلسطین به دست‌ها گرفتند«12» و بر ---------------------------------- - (1). مج، وز: مصهر بن، آج، فق: یضربن، لب، مب، مر: نصربن. (2). دب، آج، لب، فق: فاهت، مب، مر: فامت. (3). دب: اشموئیل، مب: اشمعویل. (4). مج، وز، آج، لب، فق: بابی، دب: بالی، مب: مالی. [.....] (5). مج، وز، فق، مب، مر: اشموئل. (6). همه نسخه بدلها: ندارد، اساس با خطّی متفاوت از متن آورده است. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر و. (8). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بایستاد، دب: باستاد. (10- 9). مج، وز، دب، لب، مب، مر: اسرائیل. (11). مب، ملشانا، دب: بلسانا دیگر نسخه بدلها: بلشتا. (12). دب: فرا گرفتند. صفحه : 350 بنی اسرایل«1» مستولی شدند، و ایشان را می‌کشتند و برده از ایشان می‌آوردند تا چهار صد و چهل برده از ملک زادگان«2» ایشان به بردگی ببردند و جزیت بر ایشان نهادند، و توریت از ایشان بستدند، و بنی اسرایل«3» از ایشان بلا و مشقّت بسیار دیدند، و ایشان را پیغامبری نبود که تدبیر کار ایشان کند، از خدای می‌خواستند تا پیغامبری بفرستد که در پیش ایشان ایستد و با آن قوم کالزار«4» کند. و سبط نبوّت جمله هلاک شده بودند، از ایشان کس نمانده بود مگر زنی آبستن، او را بگرفتند و در خانه‌ای موقوف بکردند، ترسیدند که اگر دختری«5» بزاید پنهان کند و به کودکی نرینه بدل کند از سختی رغبت بنی اسرایل«6» که می‌دید«7» در پیغامبری که باشد در ایشان. و زن از خدای تعالی می‌خواست به دعا که: بار خدایا؟ مرا پسری روزی کن. خدای تعالی او را پسری بداد او را اشموئیل«8» نام نهاد و گفت: سمع اللّه دعائی. و او چون از مادر جدا شد، تکبیر کرد خدای را- عزّ و جل‌ّ. مادر او را چون بزرگ کرد«9»، در بیت المقدّس به پیری سپرد از جمله علمای بنی اسرایل«10» تا او را تربیت می‌کرد و توریت و علم [329- ر] و احکام شرع«11» می‌آموخت او را. چون بالغ شد و خدای تعالی خواست که او را به پیغامبری بفرستد، جبریل«12» را فرستاد- و او در پهلوی آن پیر خفته بود- و پیر او را از چشم«13» فرو نگذاشتی یک ساعت، و سخت مشفق بود بر او، و کس را بر او استوار نداشتی جبریل«14»- علیه السّلام- به آواز پیر او را ندا کرد، کودک از خواب بجست و گفت: ای پدر؟ تو خواندی مرا! گفت«15»: نه، که ترسید که او بترسد. گفت: بخسب که خیر است. دگر باره آواز داد. کودک گفت: ای پدر؟ تو آواز دادی«16» مرا! پیر گفت بخسب، و اگر آوازی شنوی ---------------------------------- - (6- 1). مج، وز، دب، لب، مر: اسرائیل. (3- 2). مب: شاهزادگان. (4). همه نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: دختر. (7). دب: می‌دیدند. (8). مج، وز، لب، فق، مب، مر: اشمویل. (9). مج، وز، دب، مب، مر: بزرگ شد. [.....] (10). مج، وز، دب، لب، مب، مر: بنی اسرائیل. (11). همه نسخه بدلها بجز دب: شرعی. (14- 12). مج، وز، دب، مب، مر: جبرئیل. (13). دب: از پیش چشم خود. (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیر گفت. (16). مب، مر: تو خواندی. صفحه : 351 جواب مده. به بار سدیگر«1» جبریل«2» پیدا شد و گفت: من جبرئیلم«3»، و خدای تعالی تو را پیغامبری داد، بر خیز و پیغام خدای به اینکه قوم بر. او بر خاست«4» و پیر را خبر داد. پیر گفت: آنچه خدای فرموده است به جای آر«5». او برخاست«6» به دعوت کردن در میان قوم. او را باور نداشتند و گفتند: تعجیل می‌کنی«7» به نبوّت، و خدای تو را هنوز پیغامبری نداده است، و اگر تو پیغامبر خدایی، ما از تو آیت پیغامبری آن می‌خواهیم که از خدای در خواهی تا برای ما پادشاهی فرستد تا«8» در پیش ما با دشمن ما قتال کند. و قوام کار بنی اسرایل بر ملوک بودی، و جهاد مفوّض«9» به پادشاه بودی، و پیغامبر پادشاه را مشیر و مرشد بودی، و مؤیّد او به وحی از قبل خدای تعالی. وهب منبّه گفت: خدای تعالی اشمویل«10» را به پیغامبری بفرستاد«11»، چهل سال پیغامبری کرد و کار بنی اسرایل به استقامت باز آورد. آنگاه جالوت و عمالقه پدید آمدند«12»، بنی اسرایل گفتند: ابعَث لَنا مَلِکاً نُقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ. و ابو عبد الرّحمن السّلمی‌ّ در شاذّ خواند: «یقاتل«13»» به « یا «14»»، برای آن که فعل ملک را باشد و او مجزوم است به جواب امر. چون قوم چنین گفتند، او گفت: هَل عَسَیتُم، «هل» استفهام است و «عسی» فعل مقاربت است. و نافع و حسن و طلحة بن مصرّف «عسیتم» خوانند به کسر «سین» در جمله قرآن، و آن لغتی است. و باقی قرّاء به فتح «سین» خوانند، و آن لغت فصیح است. ابو عبید«15» گفت: اگر «عسیتم» روا بودی خواندن، «عسی ربّکم» هم روا ---------------------------------- - (1). آج، لب: سوم. (2). مج، وز، دب، لب، مب، مر: جبرئیل. (3). آج، فق: جبریلم. (6- 4). دب، لب، مر: برخواست. (5). آج، لب، فق: آور. (7). آج، لب، فق، مب، مر: مکن. (8). همه نسخه بدلها: که. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: مفروض. [.....] (10). مج، دب، فق، مب، مر: اشموئیل، وز: شمویل. (11). آج، لب، مب، مر و. (12). مب: پدید آمدندی. (13). همه نسخه بدلها فی سبیل اللّه. (14). همه نسخه بدلها: بالیاء. (15). مر: ابو عبیده. صفحه : 352 بودی. و «عسی» فعلی است جاری مجرای حرف فی امتناع التّصریف، از او مستقبل نیاید، و اسم فاعل«1»، و امر و نهی نیاید، جز فعل ماضی از او نیاید. پس اشمویل«2» گفت ایشان را: چنان باشد که اگر قتال و جهاد بر شما نویسند، فرمان نبری و قتال نکنی! جواب دادند و گفتند: ما لَنا [329- پ] أَلّا نُقاتِل‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ. «ما» استفهامیّه است، چه بوده است ما را که قتال نکنیم در ره«3» خدای! وَ قَد أُخرِجنا مِن دِیارِنا وَ أَبنائِنا، «واو» حال است، یعنی و حال، حالی که ما را بیرون کرده‌اند از خان و مان«4» و فرزندان خود. اگر گویند: چرا «ان» آورد اینکه جا، و عرب نگوید: مالک ان لا تفعل، و انّما گویند: مالک لا تفعل، جواب گوییم: هر دو لغت صحیح است، و در قرآن هر دو آمد، قال اللّه تعالی: ما مَنَعَک‌َ أَلّا تَسجُدَ إِذ أَمَرتُک‌َ«5»، و قال تعالی: وَ ما لَکُم لا تُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ«6». کسائی گفت: «فی» مقدّر است اینکه جا، معنی اینکه است: ما لنا فی ان لا نقاتل، چیست ما را در آن که قتال نکنیم. فرّاء گفت معنی آن است«7»: ما یمنعنا، چه منع کند ما را از آن که قتال کنیم، چون «ما لنا» به معنی «ما یمنعنا» باشد، لا بدّ «ان» باید«8». و بعضی دگر گفتند: «واو» عطف مقدّر است، و تقدیر اینکه است: ما لنا و لان لا نقاتل. و چون «واو» باشد، لا بدّ «ان» باید«9» برای آن که «ان» مع الفعل در تأویل مصدر باشد، و مصدر اسم بود، و اینکه جا اسم باید تقول: مالک و ان تفعل کذا، و لا تقول: مالک و تفعل کذا. اخفش گفت: «ان» زیادت است«10»، تقدیر اینکه است: ما لنا لا نقاتل فی سبیل اللّه. و چون «واو» و «لام» اضمار کند«11» معنی آن باشد: ما را چه با آن که ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر نیاید. (2). دب: اشموئیل. (3). دب، فق، مب، مر: راه. (4). لب، فق: خانمان. (5). سوره اعراف (7) آیه 12. (6). سوره حدید (57) آیه 8. (7). همه نسخه بدلها که. (8). ب، مر: باشد. [.....] (9). دب که. (10). مب و. (11). مب، مر: کنند. صفحه : 353 کالزار«1» نکنیم؟ چنان که: مالک و ان تفعل، تو را با آن چه کار که اینکه چنین کنی«2»؟ و اینکه همه عبارات طریق تعجّب است بر سبیل مبالغه، که چگونه ممکن باشد که با اینکه همه آفت ما کالزار«3» نکنیم، و ایشان سراها«4» ما به غصب«5» فرو گرفته و فرزندان ما را به غارت [و برده] [اشاره]«6» برده. و عبید بن عمیر خواند در شاذّ: «و قد اخرجنا من دیارنا» بر فعل ماضی، چنان که فعل مسند باشد با دشمن، یعنی«7» دشمن با ما چنین کرد«8». و ظاهر کلام عموم است، و فحوا«9» دلیل خصوص می‌کند برای آن که آنان«10» که اینکه می‌گفتند ایشان را به بردگی نبرده بودند، و از سرای بیرون نکرده بودند، و لکن چون با خویشان ایشان اینکه معامله رفت، ایشان گفتند با ما رفته است، گفتند: اگر وقتی که عزیز و ممنوع بودیم، قتال نکردیم که حاجت نبود ما را به آن، معذور بودیم. امروز چون مقهور و مضطرّ شدیم، و پیغامبر هست، و پادشاه باشد، چه عذر آریم که قتال نکنیم؟ حق تعالی گفت با اینکه همه مبالغه که کردند باز نمود«11» چون قتال بر ایشان نوشتند ثبات نکردند و بگریختند«12»، مگر اندکی [330- ر] فَلَمّا کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القِتال‌ُ تَوَلَّوا إِلّا قَلِیلًا مِنهُم، و در کلام حذفی هست که سیاقت آیت بر او دلیل می‌کند، و تقدیر اینکه است: «فبعث اللّه لهم ملکا و کتب علیهم القتال فلمّا کتب علیهم القتال»، و بر جا«13» بنه ایستادند«14» مگر اندکی، و آن اندکی«15» آن بودند«16» که آب نخوردند از آن جوی که ---------------------------------- - (3- 1). مج، وز، دب، آج، فق، مب، مر: کارزار. (2). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: با آن چه که چنین کنی. (4). دب: کارهای، مج، وز، لب، فق، مب، مر: سراهای. (5). لب، فق، مب: غضب. (6). اساس، فق: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). آج، لب، فق، مب، مر و. (8). وز، دب: کرده، آج، لب، فق، مب، مر: کرده با ما. (9). اساس: فحوی/ فحوا، مب: فحوای. (10). فق: آن نان/ آنان، دب: آنا. (11). همه نسخه بدلها که. (12). مج، وز، آج، فق، مر و بر جانب ایستادند، لب و بر یک جانب استادند. [.....] (13). همه نسخه بدلها: جای. (14). مر: نه ایستادند. (15). دب، آج، لب، فق، مر: اندک. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بود. صفحه : 354 ذکرش بیاید، چون آب نخوردند به آب عبر کردند و برابر دشمن شدند و قتال کردند«1». وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِالظّالِمِین‌َ، و خدای تعالی ظالمان را به از آن شناسد که ایشان خود را. ایشان«2» از گمان خود خبر دادند، و علم احوال ایشان بنزدیک خدا«3» بود. حق تعالی گفت من داناام به احوال ایشان و نیّات ایشان. وَ قال‌َ لَهُم نَبِیُّهُم، گفت ایشان را پیغامبرشان اشمویل«4»: إِن‌َّ اللّه‌َ قَد بَعَث‌َ لَکُم طالُوت‌َ مَلِکاً، که خدای تعالی طالوت را بفرستاد برای شما به پادشاهی. و قصّه او آن بود که مفسّران گفتند: چون بنی اسرایل اینکه سخن گفتند و اینکه سختی کردند، خدای تعالی جبریل را فرستاد به اشمویل«5» و عصایی و قرنی- اعنی سروی- روغنی در او کرده که آن را روغن قدس خواند«6»، و گفت: خدایت سلام می‌کند و می‌گوید که پادشاه بنی اسرایل آن بود«7» که به بالای اینکه عصا برابر بود، و اینکه روغن بر سر او ریزی، گرد سر او برگردد و به رویش فرو نیاید. و از علامت او اینکه بود که چون از در سرای تو در آید، اینکه روغن«8» به جوشیدن آید. چون شخصی چنین بود، سر او به اینکه روغن مدهّن بکن و به پادشاه«9» بنی اسرائیلش کن. اشمویل«10» کس فرستاد و بطون بنی اسرایل را می‌خواند، و ایشان می‌آمدند و خویشتن«11» به عصا اندازه می‌گرفتند«12»، بالای کس«13» با آن موافق نبود، و روغن در قرن ساکن بود. و طالوت را نام به سریانی ساذل«14» بود و به عبری شاول«15» بود، و از فرزندان ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها و ظفر یافتند. (2). آج، لب، فق: اینان. (3). همه نسخه بدلها: خدای. (4). دب: اشموئیل، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (5). دب: اشموئیل. (6). دب: گویند. (7). مج، وز، دب، آج، لب، مر: باشد. (8). مج در او سرو، وز، دب، آج در اینکه سرو، لب، فق، مر در اینکه سر. (9). همه نسخه بدلها: پادشاهی. (10). مج، دب: اشموئیل. [.....] (11). مج، وز، مب را. (12). وز: می‌کردند، دب: اندازه می‌کردند و می‌گرفتند. (13). مب: کسی. (14). مج، وز، فق: شاذل، دب، آج: شازل، لب: شاول، مب: تنازل، مر: تناویل. (15). آج، لب، فق: شاویل، مب، مر: تناویل. صفحه : 355 بنیامین«1» بن یعقوب بود، گفتند: مردی دبّاغ بود ادیم کردی. عکرمه و سدّی گفتند: سقّا بود، به چهار پای«2» آب کشیدی از نیل. و گفته‌اند: مکاری بود، خربنده بود، خرش گم شد. در طلب خر می‌گردید با غلامی از آن پدرش، به در سرای اشمویل«3» رسیدند، غلام گفت: اگر در نزدیک اینکه پیغامبر شویم«4»، باشد که ما را خبر دهد از احوال اینکه چهار پای. در سرای رفتند، و آن قرن پیش اشمویل«5» نهاده بود«6» و روغن در وی. چون طالوت از در سرای در شد، و وجوه و اعیان بنی اسرایل حاضر«7»، روغن«8» جوشیدن گرفت. طالوت بنشست و خواست تا حدیث چهار پای کند. اشمویل«9» در او نگرید، گفت: بر پای خیز. او بر پای خاست، [330- پ] آن عصا به بالای او باز گرفت هم بالای او«10» بود. گفت: پیش من آی. طالوت، پیش«11» رفت، آن روغن قدس بر سر او ریخت روغن گرد سر او چون اکلیلی می‌گشت، و هیچ به روی«12» او فرو«13» نیامد. سر او به آن روغن مدهّن کرد و گفت: برو که تو پادشاه بنی اسرائیلی«14». گفت: چگونه! گفت: خدای تعالی مرا فرموده است که تو را پادشاه«15» بنی اسرایل کنم. گفت: یا رسول اللّه؟ دانسته باشی که من از نزدیکترین اسباط بنی اسرائیلم و از جمله اشراف ایشانم! گفت: بلی. گفت: آیت و علامت اینکه حدیث چیست! گفت: آن است که تو با خانه شوی، پدرت چهار پای باز یافته بود. آنگه اشمویل«16» بنی اسرایل را گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ قَد بَعَث‌َ لَکُم طالُوت‌َ مَلِکاً، خدای ---------------------------------- - (1). فق: بنیامین. (2). مج، آج، لب، فق، مب، مر: چهار پا. (16- 9- 3). مج، دب، اشموئیل. (4). آج، لب، مب: شوم. (5). دب: اشموئیل. (6). آج، لب، فق، مب، مر: نهاده بودند. (7). مج، وز، دب، آج، لب، مر آن، فق، مب بودند. (8). دب در آن قرن. (10). دب: هم بالا با او، فق: هم ببالای او. [.....] (11). دب او. (12). اساس: بروی/ به روی، مب، مر: بر روی. (13). فق: فرود. (14). دب: پادشاهی به بنی اسرائیلی، آج، لب: پادشاهی ببنی اسرائیل. (15). مج، دب: بپادشاه، وز: بپادشاهی. صفحه : 356 تعالی طالوت را به پادشاهی بفرستاد و نصب کرد. ای عجب پادشاهی کم«1» از نبوّت و امامت است؟ چون نصب پادشاه از قبل خدای باشد، نصب امام چرا به تو مفوّض باشد! ایشان به انکار در آمدند که: أَنّی یَکُون‌ُ لَه‌ُ المُلک‌ُ عَلَینا، تا بدانی که قدیما بر آنچه خدای کرد منکران بودند، چگونه او را بر ما پادشاهی رسد! وَ نَحن‌ُ أَحَق‌ُّ بِالمُلک‌ِ مِنه‌ُ، و ما به پادشاهی از او سزاوارتریم- الخنفساة«2» فی عین امّها رامشنة«3»- تزکیه خود به زبان خود می‌کردند که ما حق تریم و اولیتر به پادشاهی از او. ابلیس هم اینکه کرد: أَنَا خَیرٌ مِنه‌ُ«4» ...، و لکن نه با کسی کرد که تلبیس ابلیس بر او برود. آنگه به نقص او در آمدند که: وَ لَم یُؤت‌َ سَعَةً مِن‌َ المال‌ِ، او را دست فراخیی«5» در مال نداده‌اند، گمان بردند که استحقاق تقدّم به سعت مال باشد، ندانستند که به سعادت مآل باشد. نظر نه به مال است به مآل است، نظر به سعت است، و لکن در علم نه در مال. پیشوای«6» باید تا از مال مایل باشد، نباید که به مال مایل باشد. چون به مال مایل بود. بخیل بود، و چون از مال مایل بود سخی بود، اینکه موجب تقدّم بود، و آن مقتضی تأخّر، و لکن از آن جا که همّت تو است، نظر تو به مال است و سؤال تو از اینکه«7» حال است: یقولون ما مالی و مالی و مالهم و ما مال من ما«8» مال یوما الی مال امالی علم مالی‌ء«9» و ممالی‌ء أمالی‌ّ آمالی لدی‌ّ و اموالی جواب داد: ان اللّه اصطفیه علیکم، گفت: خدای او را بر شما برگزید. وَ زادَه‌ُ بَسطَةً فِی العِلم‌ِ وَ الجِسم‌ِ، و او را بسطت«10» و زیادت داد«11» در علم و جسم، از شما عالمتر است. و مراد به بسطت«12» جسم، شجاعت و قوّت است، آن داند که شما ندانی و آن تواند که شما نتوانی [331- ر] [اشاره]. به بالا از شما برتر است از آن، به قدر از شما ---------------------------------- - (1). مج: که. (2). همه نسخه بدلها: الخنفساء. (3). مب: راشیه، مر: رامشیة، چاپ شعرانی (2/ 290): ... امّها فراشة. (4). سوره اعراف (7) آیه 12. (5). همه نسخه بدلها: دست فراخی. (6). اساس، مج، وز، دب، لب، فق: پیش وای/ پیشوای، آج: پس وی، مر: پیشوایی. (7). همه نسخه بدلها: حسن. (8). آج: قد. (9). لب مالی امالی، فق امالی امالی، چاپ شعرانی (2/ 291) و هو مالی. [.....] (12- 10). وز، فق: بسطه، مب: بسط. (11). دب: داند، لب، فق، مب، مر: دارد. صفحه : 357 بالاتر است، چون از شما والاتر«1» است از شما بالاتر«2» است: تبیّن لی ان‌ّ القماءة ذلّة و ان‌ّ اعزّاء الرّجال طوالها اگر بیگانه‌ای«3» که در علم بیشتر بود«4» و به قوّت بیشتر«5»، بر خویشان«6» و همگنان تقدّمش دادند«7»، آن کس که به علم بیشتر و به قوّت«8» بیشتر و با اینکه از همه خویشتر«9» بر بیگانگانش تقدّم نباشد! تا چو«10» او را گفتند که کاری چنین رفت، گفت: به چه علّت! گفتند: به علّت صحبت. گفت: اگر به صحبت برسد، و به صحبت و قرابت«11» نرسد! أ تکون الخلافة بالصّحابة«12» و لا تکون بالصّحابة و القرابة! ثم‌ّ انشأ یقول: فإن تک بالشّوری ملکت امورهم فکیف بهذا و المشیرون غیّب و ان کنت بالقربی حججت خصیمهم فغیرک اولی بالنبی‌ّ و اقرب گفته‌اند، برای آن گفتند که: أَنّی یَکُون‌ُ لَه‌ُ المُلک‌ُ عَلَینا وَ نَحن‌ُ أَحَق‌ُّ بِالمُلک‌ِ مِنه‌ُ که در بنی اسرایل«13» دو سبط بودند: یکی سبط نبوّت، و یکی سبط مملکت. سبط نبوّت سبط لاوی یعقوب«14» بود که موسی و هارون از آن سبط بودند، و سبط مملکت سبط یهودا بن یعقوب بود که داود و سلیمان از آن سبط بودند. و طالوت از هیچ دو نبود، از سبط بنیامین بن یعقوب بود، و با اینکه همه درویش است و مالی ندارد. اشمویل«15» گفت: به اینکه چه تعلّق دارد، خدای تعالی چو«16» در او صلاحیت اینکه می‌بیند، او را برگزید بر شما و تفضیل و زیادت داد در اینکه دو خصلت، و باز نمود که: ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: بالاتر. (2). همه نسخه بدلها: والاتر. (3). اساس: بیگانه‌ی، مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: بیگانه. (4). مج، وز، بد، لب، فق، مب، مر: بیشتراند. (5). مج، وز بد، دب، آج بود، دیگر نسخه بدلها اند. (6). دب خویشتن. (7). لب، فق: دارند. (8). مب: که تعلیم او و قوّت. (9). فق: خویشتن، مب، مر: خویش. (10). فق: چون، مب: چه. (11). اساس: قربت، با توجّه به مج و نیز فحوای عبارت بعدی، تصحیح شد. (12). لب، فق، مب، مر: و الصّحابه. [.....] (13). مج، وز، دب، آج، لب، مر: بنی اسرائیل. (14). همه نسخه بدلها: لاوی بن یعقوب. (15). دب: اشموئیل. (16). دب، آج: چون. صفحه : 358 او عالمتر از شماست. گفتند: او خر بنده است. گفت: اگر چه چنین است، او داناست و شما نادان، و آن که نادان باشد خر باشد، و خر بنده به هر حال [به از خر باشد و] [اشاره]«1» بر خر، سایس و مستولی باشد. اگر چه خر بنده است در تحت امر خرش نکنند، خر اولیتر که در زیر امر او باشد. خری داشت بافسار، فسارش«2» از دست او بستدند، و افسری بر سر او نهادند بدل آن، تا پس از آن که«3» بنده یک خر بود، خداوند سیصد هزار خر باشد«4». اینکه حدیثها بر قول آن کس است که گفت: کان خر بندجا. وهب منبّه گفت: دبّاغ بود، اگر چه دبّاغ چرب دست بود و استاد«5»، چو پوست، پوست سگ باشد دباغت نپذیرد. کلبی گفت: و زاده بسطة فی العلم بالحرب«6»، مراد به «علم»«7» حرب است، علم کالزار«8» نیک دانست تا مطابق و مناسب بسطت«9» جسم بود که معنی او شجاعت است، اگر چه مردی شجاع بود«10» که علم حرب [331- پ] نداند کارش بر نیاید: الرّأی قبل شجاعة الشّجعان هو اوّل و هی المحل‌ّ الثّانی و قال- علیه السّلام: الحرب خدعة ، هر دو به جمع در یک شخص کم باشد، آن را که قوّت بود علم نبود، و آن را که علم بود قوّت نبود: فاذا هما اجتمعا لنفس مرّة بلغت من العلیاء کل‌ّ مکان و چون هر دو به هم مجتمع باشند مرتبه دارند،«11» اوّل علم باید پس قوّت، برای آن که قوّت بی علم به کار نیست، و علم بی قوّت به کار است، نبینی که تا چگونه گفت: و لربّما طعن الفتی أقرانه بالرّأی قبل تطاعن الاقران اگر نه آن است«12» که علم بر همه خصال از شجاعت و جز آن تقدّم دارد، آن ---------------------------------- - (1). اساس، مج، وز، دب: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها و سیاق عبارت افزوده شد. (2). مب، مر: افسارش. (3). آج، لب، فق، مب، مر: خربنده. (4). مر: شد. (5). آج، لبز فق، مب، مر حاذق. (6). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: و الجسم. (7). همه نسخه بدلها علم. (8). مج، وز، دب، آج، فق، مب، مر: کارزار. (9). مج، وز، دب، آج، لب: بسطه. (10). آج، لب، فق: شجاع است. [.....] (11). آج، لب، فق، مب، مر او را. (12). همه نسخه بدلها: نه آنستی. صفحه : 359 شیری«1» کز آن کمتر نبود شجاعتر و قویتر از آدمیی شجاع باشد، پس واجب کردی که از او به بودی: لو لا العقول لکان أدنی ضیغم أدنی إلی شرف من الإنسان آنگه نیز شجاعان را بر یکدیگر تفاوت نبودی، تفاوت به تفاوت علم است: و لما تفاضلت النّفوس و دبّرت أیدی الکماة عوالی المرّان از بی علمی و بی رایی بود که نادان بر دانا و ضعیف بر قوی، و جاهل بر عالم، و مأمور بر آمر، و رعیّت بر امام زبان جهل دراز کرد تا به شکایت حکایت آن نکایت کرد: 2» حتّی لقد قالت قریش ان‌ّ علیّا رجل شجاع لکن لا علم له بالحرب للّه هم« هل کان فیهم احد أطول لها مراسا منّی و أشدّ لها مقاساة لقد نهضت فیها و ما بلغت العشرین ثم‌ّ ها أنا ذا قد ذرّفت علی الستّین و لکن لا امر لمن لا یطاع، و به روایتی دیگر: لا رأی لمن لا یطاع. آنان که اینکه گفتند که بودند! آنان بودند که او ایشان را درویشان«3» می‌گفت: 4» قبحا لکم یا اشباه الرّجال، و لا رجال حلوم الاطفال و عقول ربّات الحجال، أیّها الشّاهدة ابدانهم الغائبة عنهم عقولهم المختلفة اهواؤهم ما اعزّ اللّه نصر من دعاکم و لا استراح قلب من قاساکم و لا قرّت عیون من آواکم«، کلامکم یوهن الصّم‌ّ الصّلاب، و فعلکم یطمع فیکم عدوّکم المرتاب، و یحکم أی‌ّ دار بعد دارکم تمنعون و مع ای‌ّ امام بعدی تقاتلون، المغرور و اللّه من غررتموه، و من فاز بکم فاز بالسّهم الاخیب، اصبحت لا اطمع فی نصرتکم و لا اصدّق قولکم فرّق اللّه بینی و بینکم، و اعقبنی بکم من هو خیر منکم [233- ر] و اعقبکم بی من هو شرّ لکم امامکم یطیع اللّه و انتم تعصونه و امام اهل الشّام یعصی اللّه و هم یطیعونه و اللّه لوددت ان‌ّ معویة صارفنی بکم صرف الدّینار بالدّرهم اخذ منّی عشرة منکم و اعطانی واحدا من بنی فراس بن غنم و اللّه لوددت انّی لم اعرفکم و لم تعرفونی لأنّها معرفة جرّت ندما- فی کلام طویل. بلی؟ چنین مخنّثان، چنان مرد را از اینکه جنس سخن گویند، بلی ---------------------------------- - (1). لب، فق، مب، مر: شتر. (2). آج: ابو هم. (3). دب: در روی ایشان. (4). مج، وز، آج، لب، فق، مر: اولاکم. صفحه : 360 چون جهان با شکونه«1» گردد کاری در جهان مستقیم کی ماند: اذا وصف الطّائی‌ّ بالبخل مادر و عیّر قسّا بالفهاهة باقل و قال السّهی للشّمس أنت خفیّة و قال الدّجی یا صبح لونک حایل و طاولت الإرض السّماء سفاهة و«2» فاخرت الشّهب الحصی و الجنادل فیاموت زر إن‌ّ الحیاة ذمیمة«3» و یا نفس جدّی ان‌ّ دهرک هازل از اینکه حدیث رها کن که وقت برسد و اینکه بنرسد- هذا خطب یطم‌ّ و أمر لا یتم‌ّ - عدنا الی ما کنّا فیه. وَ زادَه‌ُ بَسطَةً فِی العِلم‌ِ وَ الجِسم‌ِ، قیل: اراد طول القامة، بنی اسرایل بغایت«4» دراز بودند و از ایشان به سری و گردنی درازتر بود. در میان جمعی می‌رفتی از همه سر برداشته«5» و گردن فراشته بودی، تا پنداری شاعر او را گفت: فجاءت به سبط العظام کأنّما عمامته بین الرّجال لواء برای اینکه به بالای آن عصا بود که از آسمان آوردند، بیانش: وَ زادَکُم فِی الخَلق‌ِ بَصطَةً«6»، اگر نا اهلی را که نه از خانه نبوّت و مملکت بود، چون اینکه دو خصلت در او یافتند اهلیّت تقدّم و مملکت بنی اسرایل داشت، آن را که از خانه بود بل که خداوند خانه بود، اینکه دو خصلت با جمله خصال خیر در او بود بر چو«7» تویی تقدّم نمی‌رسد او را! قولی دیگر آن است که: مراد به «بسطت جسم» قوّت و شجاعت است در اینکه هر دو خصلت اجماع منعقد است که کس با او مقارب نبود او را، چه باشد اگر به طول طالوت نباشد طالوت با طولش از قتال جالوت و جولان با او قاصر و عاجز بود تا داود«8» با قصر قامت اعلام قیامت به او نمود، نظر به طول نیست و به عرض، نظر به طول است و به عرض چه اگر آن بود و اینکه نبود، «کطول بلا طول و عرض بلا عرض» باشد. ---------------------------------- - (1). دب، آج: باژ گونه. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). مج، فق، مب، مر: دمیمة. (4). دب: بسیار. (5). مب، مر: بودی. (6). سوره اعراف (7) آیه 69، کلمه «بسطة» در قرآنهای چاپی به صورت «بصطة» هم هست. (7). دب مب، مر: چون. (8). همه نسخه بدلها: داود/ داود. [.....] صفحه : 361 کسی او را گفت: شجاعتت«1» را حدّی نیست، لو لا قصر قامتک، اگر نه آنستی که قامتت کوتاه است، گفت: ان‌ّ اللّه تعالی لم یخلقنی طویلا و لا قصیرا لا ضرب الطّویل فاقطّه«2» و اضرب القصیر فأقدّه. عبد اللّه [332- پ] عبّاس گفت: کانت ضربات علی‌ّ ابکارا اذا استطال قدّ و اذا اعترض قطّ. إبن کیسان گفت: مراد جمال است، و طالوت نیکوتر بنی اسرایل بود و عالمتر، و در تقدّم جای«3» هست که جمال شرط است، آن جا که جماعت در قراءت و فقه و هجرت راست باشند به اقامت«4» نماز که را پیش دارند! اصبحهم وجها، آن را که نکو روی‌تر باشد. وَ اللّه‌ُ یُؤتِی مُلکَه‌ُ مَن یَشاءُ، و خدای تعالی ملک به آن دهد که او خواهد، پس منکر مباشی که طالوت پادشاه بود، که ملک نه به وراثت باشد، ملک خدا را است، به آن دهد که او خواهد، و به آن خواهد که دهد که سزاوار باشد. وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، و خدای- جل‌ّ جلاله- فراخ عطا و داناست، چون دهد بی اندازه دهد، و چون نهد به جای نهد، بخیل وار ندهد و جاهل وار ننهد. بنی اسرایل گفتند: اکنون آیت و علامت و دلالت پادشاهی او چیست! پیغامبر گفت«5»، وَ قال‌َ«6» إِن‌َّ آیَةَ مُلکِه‌ِ، علامت پادشاهی او أَن یَأتِیَکُم‌ُ التّابُوت‌ُ، آن است که تابوت به شما آید، و قصّه و صفت او- علی ما جاء فی التّفسیر و ذکره المفسّرون و اهل الاخبار- آن بود که گفتند: خدای تعالی تابوتی بر آدم فرو فرستاد در او صورت پیغامبرانی«8» که از فرزندان او خواستند بودن«9»، و خانه‌های ایشان تا«10» به آخر زمان که خانه رسول ما- علیه السّلام- بود در آخر ایشان از یاقوتی صرخ«11» و صورت و شبح او در آن جا ایستاده در نماز، و حوله«12» اهل بیته و اصحابه، و ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: شجاعت تو. (2). لب، فق، مب، مر: فاقطعه. (3). دب، آج، مب: جایی. (4). مج، وز، دب: امامت. (5). مب قوله تعالی. (6). اساس: و قالت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (7). دب، آج: اشموئیل. (8). آج، لب، فق: در صورت پیغمبری. (9). آج، لب، فق: خواسته بودند. (10). آج، لب، فق، مب، مر: را. (11). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: سرخ. (12). آج: حوالیه، لب، فق: حواله، مب، مر: حوالی. صفحه : 362 پیرامن«1» او اهل البیت و اصحاب او بودند، و در پیش او جوانی شمشیر بر دوش نهاده، بر پیشانی او نوشته«2»: هذا اخوه و إبن عمّه المؤیّد بالنّصر من عند اللّه، اینکه برادر و پسر عم‌ّ اوست مؤیّد است به نصرت از قبل خدای- عزّ و جل‌ّ- و خویشان و بنو اعمام و انصار و خدم و خول«3» او گرد بر گرد او. نور سم‌ّ اسب«4» یکی از ایشان فردا قیامت نور آفتاب را غلبه کند. و اینکه تابوت طولش«5» سه گز بود«6» در عرض دو گز، و از چوب شمشاد بود در زر گرفته، به نزدیک آدم بود تا آنگه که او را وفات آمد به وصی‌ّ خود سپرد شیث، آنگه فرزندان آدم را یک به یک می‌دادند تا به ابراهیم- علیه السّلام- رسید. چون ابراهیم را- علیه السّلام- وفات آمد، تابوت به اسماعیل سپرد که مهین«7» فرزندانش بود. چون اسماعیل را وفات آمد، به نزدیک پسرش قیدار بنهاد. فرزندان اسحاق با او منازعه کردند، گفتند: نبوّت از شما رفت«8» تابوت با مادهی«9»، از آثار نبوّت جز اینکه نور با شما نماند، یعنی نور محمّد- صلّی اللّه علیه و آله [333- ر] [اشاره]. قیدار گفت: اینکه وصیّت پدر من است و من به کس ندهم. روزی خواست تا سر آن تابوت باز کند نتوانست و راه نیافت بر آن، و منادی او را ندا کرد که: یا قیدار؟ سر اینکه تابوت مگشای که تو را بر آن سبیل نیست، سر او نگشاید مگر پیغامبری. اینکه تابوت«10» بر گیر و با نزدیک پسر عمّت بر- یعقوب اسرائیل اللّه، و بدو سپار. او برخاست و تابوت بر گردن نهاد و از زمین حرم بیامد و روی به کنعان نهاد و یعقوب به کنعان بود. چون قیدار«11» به نزدیک یعقوب رسید، تابوت صریری«12» و آوازی بکرد که یعقوب بشنید، فرزندان را گفت: سوگند می‌خورم که قیدار«13» آمد و تابوت آورد، برخیزی تا به استقبال او رویم. آنگه برخاست و فرزندان با او برفتند. ---------------------------------- - (1). دب، آج: پرامن. (2). مب که. [.....] (3). آج: اخوال. (4). آج: نور سیمای. (5). مب بر. (6). مج، وز، دب، مب، مر و. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: مهتر. (8). همه نسخه بدلها: برفت. (9). آج: تابوت باید به ما دهی، لب: تابوت ما به ما دهی. (10). مب، مر را. (11). اساس، مج، وز: قیذار. (12). مج، وز: صیرگری. (13). مج، وز: قیذار. صفحه : 363 چون چشمش بر قیدار«1» افتاد، بگریست و او را در بر گرفت«2» و گفت: یا قیدار«3»؟ تو را چه رسید که رویت زرد گشته است«4» و تنت ضعیف! دشمنی به تو رسید یا معصیتی کردی از پس پدرت اسماعیل! گفت: اینکه هیچ نبود، و لکن آن نور که در پیشانی من بود انتقال افتاد، برای آن چنین ضعیف و متغیّر اللّون شده‌ام. یعقوب گفت: کجا وضع کردی در دختران اسحاق! گفت: نه در زنی عربی جرهمی نام او غاضره یعقوب گفت: بخ بخ شرفا لمحمّد صلّی اللّه علیه و آله لم یکن اللّه لیخرجه الّا فی العربیّات الطّاهرات، خدای او را بیرون نیارد الّا در زنان عربی پاکیزه. ای قیدار«5»؟ من تو را بشارت می‌دهم. گفت: به چه! گفت: به آن که غاضره که اهل تو است بار بنهاد به پسری دوش شب. قیدار گفت: تو چه دانی، و تو به«6» زمین شامی و او به«7» زمین جرهم«8» است! یعقوب گفت: به آن می‌دانم که دوش درهای آسمان دیدم که بگشادند، و فریشتگان را دیدم که رحمت و برکت فرو می‌آوردند، و نوری دیدم از میان آسمان و زمین چون نور ماهتاب، دانستم که آن برای شرف محمّد است- صلّی اللّه علیه«9». پس قیدار«10» تابوت به یعقوب تسلیم کرد، و او برگشت و روی به حرم نهاد، اهل او بار بنهاده بود به پسری، و او را حمل نام بر نهاده، و نور محمّدی«11» در پیشانی او بود. آنگه تابوت در میان بنی اسرایل می‌بود تا آنگه که به موسی- علیه السّلام- رسید. موسی توریت در آن جا نهادی و چیزی از متاع خود، تا آنگه که او را وفات آمد. آنگه دست به دست می‌گردید«12» تا به اشمویل«13» رسید، و آنچه خدای تعالی یاد کرد در تابوت بود، و هو قوله: فِیه‌ِ سَکِینَةٌ مِن رَبِّکُم. و در «سکینه» خلاف کردند. از امیر المؤمنین علی‌ّ«14» روایت کردند که: سکینه ---------------------------------- - (5- 3- 1). اساس، مج، وز: قیذار. (2). آج، لب، فق، مب، مر و بپرسید. (4). همه نسخه بدلها: شده است. [.....] (7- 6). آج، لب، فق، مر: بر، مب: در. (8). همه نسخه بدلها: حرم، محتمل است اینکه کلمه در نسخه اساس بتوسّط ناسخان تغییر داده شده باشد. (9). مج و سلّم، وز، دب، آج، لب، فق، مب و اله. (10). اساس، وز: قیذار/ قیدار. (11). مج، وز، آج، لب، فق، مر: محمّد. (12). مج، وز: می‌کردند. (13). مج: اشموئیل. (14). دب، مر علیه السّلام. صفحه : 364 بادی«1» بود سبک جهنده«2»، آن را دو سر بود، و روی چون روی آدمیان. مجاهد گفت: لها رأس کرأس الهرّة، سری داشت چون سر گربه و دنبالی چون دنبال گربه، و دو پر داشت. وهب منبّه گفت: شکل سر گربه‌ای بود. [333- پ] چون کالزاری«3» بودی از آن جا آوازی بیامدی«4» چون آواز گربه، ایشان را یقین شدی که ظفر خواهد بودن. سدّی گفت: در آن جا طستی«5» زرّین بود. بکّار بن«6» عبد اللّه«7» گفت: در آن جا روحی بود که سخن گفتی. چون ایشان را خلافی پدید آمدی، سخنی گفتی که خلاف ایشان زایل شدی. عطاء بن ابی رباح گفت: آیاتی و علاماتی بود که ایشان شناختندی«8» و ساکن شدندی به آن. قتاده و کلبی گفتند: «سکینه» فعیله باشد من السّکون، ای طمأنینة، یعنی هر جای که تابوت بودی ایشان را به آن تسلّی و طمأنینه بودی. ربیع گفت: سکینة ای رحمة من ربّکم. و قوله: بَقِیَّةٌ، فعیله من البقاء، و «ها» برای مبالغه است. مِمّا تَرَک‌َ آل‌ُ مُوسی وَ آل‌ُ هارُون‌َ، مفسّران گفتند: «آل» صله است اینکه جا، مراد آن است که: ممّا ترک موسی و هرون، چنان که جمیل گفت: بثینة من آل النّساء و انّما یکن‌ّ لأدنی لا وصال لغائب اراد من النّساء. و «آل» در لغت نیز شخص«9» باشد روا بود که ممّا ترک شخص موسی و هرون. و «آل» در جز اینکه جایگاه سراب بود، و اصل «آل» اهل بوده است ابدال کرده [اند] [اشاره]«10» «ها» را به همزه لقرب مخرجیهما«11»، نبینی که چون تصغیر کنند ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 297): ماری، قرطبی 3/ 249: ریح. (2). اساس: به صورت «جمنده» هم خوانده می‌شود. (3). مج، وز، آج، فق، مب، مر: کارزار، دب: کارزاری. (4). دب: بر آمدی. (5). همه نسخه بدلها: طشتی. (6). لب، مب: زرّین بود نگارین. [.....] (7). آج، فق، مب، مر: عبد اللّه بن عبّاس. (8). لب، فق، مب، مر: ساختندی. (9). آج، لب، فق، مب: شخصی. (10). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (11). وز، آج، لب، فق: مخرجیها، دب، مب، مر: مخرجهما. صفحه : 365 گویند: «اهیل» با اصل برند. مفسّران گفتند: در تابوت عصا«1» موسی بود و پاره‌ها«2» الواح. او«3» چون الواح بینداخت بعضی از آن«4» شکسته شد، و پاره‌ای از آن ترنجبین«5» که از آسمان فرو می‌آمد در تیه، و دو لوح از الواح توریت و نعلین موسی و عمامه«6» هارون. و تابوت در میان«7» بنی اسرایل بود. چون در چیزی خلاف کردندی، آوازی از آن جا بیرون آمدی و حکم کردی از میان ایشان. و چون کالزار«8» بودی بمنزلت رایت در پیش داشتندی و به آن طلب فتح و ظفر کردندی. چون بنی اسرایل در خدای عاصی شدند، خدای تعالی عمالقه را بر ایشان مسلّط کرد تا تابوت از ایشان بستدند«9»، و سبب آن بود که: آن پیر را که«10» اشمویل را پرورد- نام او عیلی«11» بود- او را دو پسر بودند، و اینکه پیر حبر و عالم ایشان بود، و صاحب قربانشان بود. او را از آن جا طعمه‌ای«12» رسم بودی. اینکه پسران او دست دراز«13» کردند و خیانت کردند«14» در قربان. و چون زنان در بیت المقدّس نماز کردندی، در ایشان آویختندی و ایشان را رنجه داشتندی. خدای تعالی وحی کرد به اشمویل که: عیلی«15» را بگو که تو را دوستی فرزندان منع می‌کند از آن که ایشان را زجر کنی از خیانت در قربان من و اظهار فساد در قدس من، بر من است که اینکه مرتبه از تو بستانم، [334- ر] و تو را و فرزندانت را هلاک کنم. ---------------------------------- - (1). مج، وز، مب، مر: عصای. (2). اساس: بارها/ پاره‌ها، مج، وز، دب، مب، مر: پارهای. (3). همه نسخه بدلها: موسی. (4). همه نسخه بدلها بجز دب: از او. (5). ترانجبین. (6). آج، لب، فق، مر ابراهیم و روایتی عمامه. (7). آج، فق: میانه. (8). مج، وز، آج، فق، مب، مر: کارزار، دب: کارزاری. (9). آج، لب، فق، بستندی. [.....] (10). دب، آج، مر: پیر که. (11). وز: عبلی، دب: بلی، مب: علی. (12). مج، وز: ایشان را از اطعمه، دب: و او را، آج، لب، مب، مر: و ایشان را اطعمه، و ایشان را طعمه. (13). آج، لب، فق، مب، مر: پسران دست درازی. (14). مب: کردندی. (15). دب: عیلا، مب: علی. صفحه : 366 اشمویل، عیلی«1» را خبر داد به اینکه. او بترسید، و دشمنی روی به ایشان کرد با لشکری عظیم. عیلی پسران را با لشکر به کارزار«2» فرستاد و تابوت با ایشان بفرستاد«3»، و عیلی ترسان می‌بود از آن احداثی که ایشان کرده بودند که دایره«4» برایشان بود، او بر کرسینی«5» نشسته بود که یکی بیامد«6» و خبر داد که: لشکر بنی اسرایل شکسته شد، و پسران او را بکشتند و تابوت ببردند. او از آن کرسی در افتاد و بمرد. کار بنی اسرایل مختل‌ّ شد و هرج و مرج پیدا شد، و متفرّق شدند تا آنگه که خدای تعالی طالوت را پادشاهی داد، و ایشان را گفت: علامت ملک او آن است که تابوت با دست شما آید، و قصّه او آن بود که: آنان که تابوت برده بودند، به دهی آوردند از دههای فلسطین- که آن را اردود«7» گفتند- و در بت خانه‌ای که آن جا بود بنهادند و با زیر پای بت مهین نهادند. بامداد که در آمدند، بت در زیر تابوت بود و تابوت بر زبر. دگر باره تابوت زیر«8» نهادند و بت بر زبر، دگر بار بامداد«9» همچنان بود، بایستادند و پای آن بت به مسمارها بر پشت تابوت دوختند. بامداد که آمدند، دست و پای بت شکسته بود، و در زیر تابوت افگنده، و بتان همه به روی در آمده. تابوت از آن جا به در آوردند«10» و به ناحیتی از نواحی شهر بنهادند. اهل آن«11» ناحیت را دردی در گردن پدید آمد، و بسیاری از ایشان بمردند، گفتند: شما نمی‌دانی که کس با خدای بنی اسرایل بس نباشد«12»؟ اینکه ---------------------------------- - (1). دب: عیلا، مب: علی. (2). اساس: کارزا (کلمه خوردگی دارد، به ظن‌ّ قریب به یقین کالزار بوده)، همه نسخه بدلها جز لب: کارزار، با توجّه به لب و استعمال اینکه کلمه در موارد مشابه تصحیح شد. (3). همه نسخه بدلها بر عادت. (4). اشاره است به تعبیری از نوع: «دائرة السّوء»، چنان که در قرآن مجید آمده است: سوره توبه (9) آیه 98 و سوره فتح (48) آیه 6. (5). کذا: در اساس (یحتمل: کرسیی)، همه نسخه بدلها: کرسی. (6). مج، وز، مب: می‌آمد، دیگر نسخه بدلها: آمد، همه نسخه بدلها ناگاه. (7). وز، آج، فق، مب، مر: ازدود. (8). دب، مب: بر زیر. [.....] (9). مج، وز، آج، لب، فق: دگر بامداد، دب، مب، مر: دیگر بامداد. (10). آج، لب، فق، مب، مر: آن جا بر آوردند. (11). همه نسخه بدلها بجز دب: اینکه. (12). دب: بر نیاید. صفحه : 367 تابوت از اینکه شهر و اینکه ناحیت ببری. از آن جا به شهری دیگر بردند. خدای تعالی در آن شهر جانوری پدید آورد مانند موش، هر که را بزدی بکشتی تا در شبانروز«1» بسیار مردم بمردند، از آن جا بیاوردند و به صحرا«2» و جای«3» در زیر خاک کردند. آنگاه آن جا آمدندی به طهارت کردن. هر کس که آن جا طهارت کردی، او را ناسور و قولنج پدید آمدی، در ماندند. آخر زنی بود از جمله سبی بنی اسرایل از فرزندان پیغامبران، ایشان را گفت: ممکن نیست که شما را از اینکه بلا خلاص«4» باشد تا اینکه تابوت در میان شما باشد، اینکه تابوت از زمین خود بیرون کنی تا برهی«5». برفتند به اشارت آن زن، و گردونی بیاوردند و آن تابوت بر آن گردون نهادند، و در گردن دو گاو قوی بستند، و آن گاوان«6» از ولایت خود بیرون آوردند، و سر ایشان در بیابان نهادند. خدای تعالی چهار فریشته را موکّل کرد بر آن گاوان تا ایشان را [334- پ] می‌راندند تا به زمین بنی اسرایل. آنگه رسنها بگسستند و تابوت آن جا رها کردند، و ایشان برگشتند. بامداد که بنی اسرایل بیرون آمدند از شهر«7»، تابوت دیدند شادمانه شدند و بر گرفتند و به سرای طالوت بردند، و کار او و مملکت او به حضور تابوت مستقیم شد. عبد اللّه عبّاس گفت«8»: فریشتگان برگرفتند در هوا و با بیت المقدّس آوردند. قتاده گفت: تابوت«9»، موسی- علیه السّلام- در تیه رها کرد بنزدیک یوشع بن نون. او نیز آن جا رها کرد و فریشتگان از آن جا با نزدیک طالوت آوردند. إبن زید گفت: بنی اسرایل بر کره گردن نهادند طالوت را«10» چون تابوت با نزدیک او آوردند. ---------------------------------- - (1). دب: شبانه روزی، لب: شبان روزی. (2). مج، وز: و به صحرا آوردند، دب: و به صحرایی آوردند، آج، لب، فق، مر: به صحرا آوردند، مب: و بر صحرا انداختند. (3). آج، لب، فق، مب، مر: و جایی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خلاصی. (5). برهی/ برهید. (6). دب، مر را. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بنی اسرائیل از شهر بیرون آمدند. (8). همه نسخه بدلها تابوت، لب را، مب را دیدند. (9). دب را. (10). دب: به کره طالوت را گردن نهادند، دیگر نسخه بدلها: ندارند. [.....] صفحه : 368 إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ، یعنی در تابوت و قصّه او و شأن او. لَآیَةً لَکُم، آیتی و علامتی و دلالتی هست شما را. إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ، اگر هیچ به خدای ایمان داری، یعنی به آیت و دلالت آن کس منتفع شود که در او نظر و تأمّل کند، و اینکه، مؤمنان کنند. عبد اللّه عبّاس گفت: تابوت و عصای موسی در بحیره طبریّه است در دریای طبرستان، و پیش از قیامت از آن جا بر آرند، و اینکه در عهد صاحب الزّمان باشد- علی ما جاءت به الرّوایة عن الصّادقین- علیهم السّلام. فَلَمّا فَصَل‌َ طالُوت‌ُ بِالجُنُودِ«1»، چون طالوت لشکر فصل کرد، أی خرج و شخص بهم، چون ببرد ایشان را. و اصل «فصل» قطع بود، یعنی چون ایشان را از قرارگاه خود بیاورد و جدا کرد، نظیره قوله: وَ لَمّا فَصَلَت‌ِ العِیرُ«2». چون طالوت«3» لشکر بساخت و از بیت المقدّس بیرون آمد، هفتاد هزار مرد مقاتل بودند. و گفته‌اند: هشتاد هزار کس از آن لشکر و از آن شهر باز نه ایستاد«4» الّا پیری یا بیماری یا نابینایی یا معذوری، برای آن که چون تابوت بدیدند، متیقّن شدند به نصرت و ظفر. طالوت گفت: مرا، اینکه جمع و انبوه حاجت نیست، هر کس که او به عمارتی یا به تجارتی یا کدخدایی یا اصلاح معیشتی مشغول بوده است با سر کار خود باید شدن. کسی باید که با من بیاید که جوانی بسیط«5» باشد، فارغ دل که همه همّت او قتال بود. از اینکه شرط هشتاد هزار مرد جمع شدند و به راه بیامدند. گرمای گرم بود و آب کم بود، گفتند: یا طالوت؟ اینکه راهی دراز است و آب کم است، از خدای در خواه تا جوی«6» آب براند اینکه جا. طالوت گفت: من اینکه در خواهم از خدای و خدای اجابت کند، و لکن ابتلا کند شما را به آن. إِن‌َّ اللّه‌َ مُبتَلِیکُم بِنَهَرٍ، ای مختبرکم، خدای شما را امتحان و آزمایش می‌کند به جوی. جمله قرّاء «بنهر» مفتوحة الهاء خوانند [335- ر] [اشاره]، و در شاذّ حمید و إبن ---------------------------------- - (1). اساس و همه نسخه بدلها: فلمّا، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (2). سوره یوسف (12) آیه 94. (3). فق: جالوت. (4). آج، لب: نایستادند. (5). مج، وز، دب: نشیط، که بر متن مرجّح است. (6). دب: جوب. صفحه : 369 محیصن«1» «بنهر» ساکنة الهاء خوانند. و اینکه دو لغت است، مثل: «شعر» و «شعر»، و «شمع» و «شمع»، و «صمغ» و «صمغ»، و «فحم» و «فحم». عبد اللّه عبّاس و سدّی گفتند: جوی فلسطین خواست. قتاده و ربیع گفتند: آبی است از میان اردن و فلسطین خوش. و «ابتلاء» آن بود که گفت: فَمَن شَرِب‌َ مِنه‌ُ فَلَیس‌َ مِنِّی، هر که از اینکه جوی آب خورد، از من هیچ نیست، یعنی نه از اهل دین من است، بیانش: فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّه‌ُ مِنِّی«2» ...، ای من اهل دینی. و هر کس که از اینکه آب باز نخورد او از من است، و از اهل دین و طاعت من است. و «طعم» به معنی شرب است اینکه جا. و اصل در طعام باشد، و اینکه جا مجاز است، و برای آن گفت که مراد ذوق است، نظیره قوله: لَیس‌َ عَلَی الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ جُناح‌ٌ فِیما طَعِمُوا«3» ...، و در اینکه آیت استشهاد اگر حمل بر عموم کنند در مأکول و مشروب اولیتر باشد، و لکن در آیت ما حمل جز بر مشروب نشاید کردن برای قرینه. آنگه استثنا کرد تا حرج نباشد، گفت: إِلّا مَن‌ِ اغتَرَف‌َ غُرفَةً بِیَدِه‌ِ. نافع و ابو عمرو و ابو جعفر خوانند: «غرفة» به فتح «غین»، و در شاذّ جماعتی بسیار هم اینکه قراءت خواندند، منهم: عبد اللّه بن العبّاس و إبن ابی اسحاق و سلیمان التّیمی‌ّ و شیبه و ابو بحریه«4» و ایّوب. و باقی قرّاء «غرفة» بضم‌ّ الغین خواندند، گفتند: دو لغت است، و کسائی و ابو عبید«5» گفتند: میان ایشان فرق آن است که «غرفة» به فتح «غین» مصدر باشد مرّة واحدة، من غرفت. و «غرفة»، اسم باشد، نام آن مقدار آب بود که در دست گنجد. گفتند: ایشان را که: از اینکه جوی مخورید«6»، و اگر خورید«7» بیشتر از کفی مخورید«8»، امتثال نکردند و التفات نکردند، و همه از آن جوی آب خوردند، و تمام ---------------------------------- - (1). اساس و همه نسخه بدلها: إبن محیص، با توجّه به ضبط کلمه در مآخذ و منابع مربوط به اعلام تصحیح شد. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، سوره ابراهیم (14) آیه 36، چاپ شعرانی (2/ 300): و من لم یطعمه فانه منی. (3). سوره مائده (5) آیه 93. (4). کذا: در اساس با، مج: لحرمه (بدون نقطه)، وز: بحرمه، چاپ شعرانی (2/ 301): ابو مخرمه. (5). مب: ابو عبیده. (6). دب، آج، لب، فق: مخوری/ مخورید. (7). دب، آج، لب، فق: خوری/ خورید. (8). دب، آج، لب، فق: نخوری/ نخورید. [.....] صفحه : 370 خوردند الّا اندکی که خدای تعالی استثنا کرد از او«1»: إِلّا قَلِیلًا مِنهُم. و نصب او بر استثناست. و عبد اللّه مسعود به رفع خواند: الّا قلیل منهم، چنان که شاعر گفت: و کل‌ّ أخ مفارقه أخوه لعمر أبیک الّا الفرقدان در آن اندک خلاف کردند که از آن آب نخوردند. سدّی گفت: چهار هزار بودند، و جمله مفسّران گفتند: سیصد و سیزده مرد بودند. و دلیل صحّت اینکه قول، حدیث براء بن عازب است که گفت: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت ما را روز بدر: انتم الیوم علی عدد اصحاب طالوت حین عبروا النهر و ما جاز معه الا مؤمن ، شما امروز بر عدد اصحابان طالوتی«2» که به جوی عبر کردند و هیچ کس با او عبر نکرد الّا مؤمنی، و ما آن روز سیصد و سیزده [335- پ] مرد بودیم. ای عجب اینکه عدد معیّن در اصحاب طالوت عجب نیست، و در لشکر پیغامبر روز بدر بدیع نیست، در اصحابان صاحب الزّمان- علیه السّلام- چه اعجوبت آمد و استبداع و استنکار، اگر نه محض عناد است. با یکدیگر گفتند: اینکه محال باشد ما را گفتن که بر کنار آب ایستاده آب مخوری«3»، بیایی«4» تا آب تمام باز خوریم و برگیریم، که«5» از اینکه جا بگذریم دگر آب نباشد: تمتّع من شمیم عرار نجد فما بعد العشیّة من عرار تا فردا«6» اینکه ابلهان که آب نخورده باشند به«7» تشنگی بمیرند، ما را مسکت«8» و قوّت باشد. اینکه بگفتند، و آب بسیار باز خوردند، و چهار پایان را سیراب کردند، و آن سیصد و سیزده مرد بهری نخوردند«9» و بهری کفی آب بیش نخوردند. آنان که آب تمام خورده بودند، تشنگی برایشان غالب شد و لبهایشان سیاه شد. چندان که آب خوردند سیر نشدند، و بر کنار آن جوی بماندند ضعیف و بی قوّت، و ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: از ایشان. (2). مج: طالوئید. (3). مج، وز، مب، مر: مخورید. (4). دب، آج، فق، مر: بیا، مب: بیایید. (5). مب: گر، فق: چو. (6). دب، مب، مر که. (7). مب: از. (8). همه نسخه بدلها: مکنت. (9). لب، فق: بخوردند، مب، مر: خوردند. صفحه : 371 عبر«1» نتوانستند کردن و به کالزارگاه«2» نرسیدند و به فتح حاضر نیامدند، و آنان که اندکی«3» خورده بودند تن درست و قوی به جوی بگذشتند و از تشنگی هیچ زیان نرسید ایشان را. فَلَمّا جاوَزَه‌ُ هُوَ، چون بگذشت به رود- یعنی طالوت- و آن جماعت اندک از مؤمنان سیصد و سیزده مرد که با او بودند، قالُوا، گفتند- یعنی آنان که منافقان بودند- که آب بسیار خورده بودند: لا طاقَةَ لَنَا الیَوم‌َ بِجالُوت‌َ وَ جُنُودِه‌ِ، ما را طاقت نباشد و قوّت با جالوت و لشکرش. اینکه بگفتند و از طالوت برگشتند. آی عجب، اللّه تعالی، هر وقتی سببی سازد و نشانه‌ای کند تا نفاق«4» منافقان به آشکارا کند، و پرده از روی کار ایشان بردارد. در بدایت کار، آدم را محکی ساخت که ابلیس منافق«5» به او از جمله مقدّسان حضرت بیرون آورد، و گمانی که در حق‌ّ او بردند به خیر خلاف آن آشکارا کرد، و سجده آدم در میانه«6» سبب کرد«7»، بیانش: أَبی وَ استَکبَرَ وَ کان‌َ مِن‌َ الکافِرِین‌َ«8». در عهد نوح- علیه السّلام- غرس خرما نهادن«9» و دفع هلاک قوم از«10» وقت به وقت سبب ساخت«11» ظهور نفاق منافقان آن امّت را. در عهد طالوت، جوی سبب ظهور نفاق منافقان بنی اسرایل کرد تا آنچه در دل داشتند بر صحرا نهادند. در عهد رسول، هم چونین فرمود: ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیَذَرَ المُؤمِنِین‌َ عَلی ما أَنتُم عَلَیه‌ِ حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث‌َ مِن‌َ الطَّیِّب‌ِ«12»، اگر آن جا جوی سبب کرد، اینکه جا دریای«13» سبب کند. اگر جوی [336- ر] اینکه کار را بشاید«14» دریای بهتر بشاید«15» خصوصا که دریای«16» ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبور. (2). مج، وز، دب، آج، مر: کارزارگاه، فق، مب: کارزار. (3). آج، لب، فق: اندک، مر: آب. (4). همه نسخه بدلها قومی. (5). همه نسخه بدلها را. [.....] (6). آج، لب، فق، مب، مر: آدم آن وقت. (7). دب، آج، لب، فق، مر که. (8). سوره بقره (2) آیه 34. (9). آج، لب، فق: نهادند. (10). همه نسخه بدلها: آن. (11). مر: خاست. (12). سوره آل عمران (3) آیه 179. (13). آج، لب، فق، مب، مر: دریا. (14). مج، دب: نشاید، مر: شاید. (15). مر: شاید. (16). دب، آج، مب، مر: دریا. صفحه : 372 دیگر با او پیوندد با دو گردند«1»: مَرَج‌َ البَحرَین‌ِ یَلتَقِیان‌ِ«2». آن جا ایشان را گفتند: آب عذب است، و لکن مخوری که امتحان چنین آمد. و اینکه جا گفتند: آب دریا شور است و تلخ، جز از اینکه مخورید که تکلیف است، و تکلیف خوش نباشد. آنان را که گفتند از آن مخورید، هم«3» از آن خوردند. و اینان را که گفتند جز اینکه مخوری«4»، گرد اینکه«5» نگشتند و یک شربه«6» از آن نوش نکردند، لا جرم چنان که بخوردن نفاق ایشان ظاهر شد، به ناخوردن نفاق اینان نیز ظاهر شد تا در نفاق اینان برابر ایشان شدند تصدیقا لقول النّبی‌ّ- علیه السّلام: سیکون فی امتی ما کان فی بنی اسرائیل حذو النعل بالنعل و القذة بالقذة ، از او محکی ساختند تا ابریز«7» را از غش‌ّ و دغل«8» ابراز کنند«9». اذا ما التّبرحک‌ّ علی المحک‌ّ تبیّن غشّه من غیر شک‌ّ ففینا الغش‌ّ و الذّهب المصفّی علی‌ّ بیننا شبه المحک‌ّ منافقان آنگه گفتند: لا طاقَةَ لَنَا، از سر ضعف بصیرت و فتور عقیدت گفتند: ما طاقت نداریم، همانا بانفاق جمع جبر کردند منافق مجبّر بودند، برای آن که خدای ایشان را آن تکلیف کرده بود، و ایشان گفتند: ما را طاقت نیست پس تکلیف ما لا یطاق می‌گفتند، مؤمنان چه گفتند آنچه خدای از ایشان«10» باز گفت. قال‌َ الَّذِین‌َ یَظُنُّون‌َ أَنَّهُم مُلاقُوا اللّه‌ِ، گفتند آنان که دانستند و متیقّن بودند ملاقات خدای را. «ظن‌ّ» اینکه جا به معنی علم است، برای آن که اینکه کنایت است از ایمان، و آنچه از باب ایمان بود علم باشد، ظن‌ّ نباشد. و «ظن‌ّ» در کلام عرب به معنی علم آمده است، چنان که شاعر گفت: فقلت لهم ظنّوا بألفی مدجّج سراتهم فی الفارسی‌ّ المسرّد ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: تا در او گردند، مر: تا دریا گردند. (2). سوره رحمن (55) آیه 19. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: همه. [.....] (4). همه نسخه بدلها هیچ. (5). همه نسخه بدلها: آن. (6). آج، فق، مب، مر آب. (7). دب، آج، لب: اینکه نو، فق: آن نور، مب، مر: اینکه زر. (8). مب، مر: غل‌ّ. (9). همه نسخه بدلها: پاک کنند. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خدای ایشان را. صفحه : 373 و «ملاقات» و «لقا» را تفسیر برفت پیشتر از اینکه، و اصل او در لغت مقابله بود تا«1» مقاربت، و حقیقت آن بر خدای روا نباشد، تقول«2» العرب: التقی الجمعان، و تلاقی الفریقان اذا تقابلا. و اینکه از صفات اجسام باشد«3»، و هر کجا در قرآن و اخبار آید کنایت بود از حضور به موقف قیامت برای جزای اعمال، و التّقدیر: قال الّذین یعلمون انّهم ملاقوا ثواب اللّه، و کذا قوله: فَمَن کان‌َ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّه‌ِ«4» ...، ای لقاء ثواب ربّه. و از آن جماعت اندک بودند که با طالوت برفتند«5»، چه گفتند: کَم مِن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ«6»، ای جماعة [336- پ] [اشاره]. و اینکه لفظی است جماعت را، لا واحد له من لفظه، کالقوم و الرّهط و النّفر، و یجمع جمع السّلامة علی فئات و فئین. زجّاج گفت: اشتقاق «فئه» من فأوت رأسه بالعصا اذا شققته«7» بها، و فأیته ایضا. پس «فئه»، فرقه باشد معنی و اشتقاقا«8»، گفتند برای توطین نفس را و تسلیه قلب را: بس گروه اندک که ایشان غلبه کنند لشکر بسیار را به فرمان خدای، و خدای- جل‌ّ جلاله- با صابران است. حق تعالی در اینکه قصّه چند جای«9»، اندک را بستود، یکی آن جا که«10»: فَلَمّا کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القِتال‌ُ تَوَلَّوا إِلّا قَلِیلًا مِنهُم«11» ...، و یکی آن جا که گفت: فَشَرِبُوا مِنه‌ُ إِلّا قَلِیلًا مِنهُم. دگر اینکه جا که«12»: کَم مِن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةً، بس اندک که غالب آید بر بسیار«13». و دگر جا«14» گفت: وَ قَلِیل‌ٌ مِن عِبادِی‌َ الشَّکُورُ«15»، و دگر جا«16» گفت: إِلَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ وَ قَلِیل‌ٌ ما هُم«17»- الی غیر ذلک. ---------------------------------- - (1). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: یا . (2). لب، فق: یقول. (3). همه نسخه بدلها: بود. (4). سوره کهف (18) آیه 110. (5). مب: می‌رفتند. (6). همه نسخه بدلها غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةً (7). فق: اشفقه، مب، مر: اشققته. [.....] (8). مج، وز: اشتقاق. (9). مج: جایی. (10). همه نسخه بدلها گفت. (11). سوره بقره (2) آیه 246. (12). آج، لب، فق، مب گفت. (13). مج، وز: آید بسیار را. (14). مج، وز، دب، آج، لب، فق: جای، مب، مر: دیگر جای. (15). سوره سبأ (34) آیه 13. (16). مج: جای، مب، مر: دیگر جای. (17). سوره ص (38) آیه 24. صفحه : 374 و کثیر را بنکوهید«1» چند جای، فی قوله: بَل أَکثَرُهُم لا یَعلَمُون‌َ«2» وَ لا یَعقِلُون‌َ«3» وَ لکِن‌َّ أَکثَرَ النّاس‌ِ لا یَشکُرُون‌َ«4» لا یُؤمِنُون‌َ.«5»، و: لا خَیرَ فِی کَثِیرٍ«6»، تا چندین لاف نزنی به کثرت، و طعن نزنی به قلّت، و تکیه نکنی علی السّواد الأعظم. دنییت«7» سواد است و شعارت سواد است، تکیه‌یت«8» بر سواد است و لافت از سواد است«9»، سوداء اینکه سواد«10» تو را برابر«11» سویدا و سواد است، اعنی سویداء القلب و سواد العین، ترسم کزین همه«12» سیاهی دلت سیاه شده باشد، آنگاه آن«13» سیاهی تعدّی کند از دل به روی تا چنان که در دنیا سیاه دلی، در آخرت سیاه روی شوی که: وَ یَوم‌َ القِیامَةِ تَرَی الَّذِین‌َ کَذَبُوا عَلَی اللّه‌ِ وُجُوهُهُم مُسوَدَّةٌ«14» ...، اینکه کثرت مقال تو و کثرت محال تو از کثرت سواد تو است. آن مرد هم«15» فخر به کثرت آورد که: أَنَا أَکثَرُ مِنک‌َ مالًا«16» ...، و نمی‌دانی که در کثرتش خیر نیست: به قول ایزد خیر از کثیر دور آمد تو جهد کن که از آل«17» کثیر باشی دور«18» یقین بدان که اگر در کثیر خیرستی به چپ نبودی و عقد کثیر عقد کثیر به چپ باشد و ره کثیر به چپ باشد«19»، آن جا که صباء یمن بر اصحاب ---------------------------------- - (1). فق: نیکوهید. (2). سوره نحل (16) آیه 75 و 101، سوره انبیاء (21) آیه 24، سوره نمل (27) آیه 61، لقمان (31) آیه 25. (3). سوره زمر (39) آیه 43، و 9 مورد دیگر تعبیر «لا یعقلون» در قرآن کریم آمده است. (4). سوره بقره (2) آیه 243، سوره یوسف (12) آیه 38، سوره غافر (40) آیه 61. [.....] (5). سوره بقره (2) آیه 100، سوره هود (11) آیه 17، سوره رعد (13) آیه 1، سوره یس (36) آیه 7، سوره غافر (40) آیه 59. (6). سوره نساء (4) آیه 114. (7). کذا: در اساس «دنییت/ دنیایت»، نسخه به صورت «دینیت» هم خوانده می‌شود، مج: دست افرازت، وز: دست افذازت، دب، آج، لب، فق، مب، مر: دست افزارت. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تکیه‌ات. (9). همه نسخه بدلها تا. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سودا. (11). همه نسخه بدلها: بر اینکه. (12). مب سوید او. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آنگه اینکه. (14). سوره زمر (39) آیه 60. (15). همه نسخه بدلها: نیز. (16). سوره کهف (18) آیه 34. (17). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اهل. [.....] (18). فق، مب، مر: دور باشی. (19). دب، آج، لب، فق، مب، مر، عبارت: «ره کثیر به چپ باشد» را ندارد. صفحه : 375 الیمین آید، شمال شقاوت بر اصحاب الشّمال مشتمل شود همه را درهم پیچد، ایشان را که راست بوده باشند به راست ببرند، و ایشان«1» را که کژ بوده باشند به چپ ببرند، تا ایشان«2» از اینان، و اینان از ایشان جدا شوند، فَرِیق‌ٌ فِی الجَنَّةِ وَ فَرِیق‌ٌ فِی السَّعِیرِ«3»، همچنان که آن عدد اندک منصور و مظفّر آمدند- باذن اللّه- مثل اینکه عدد فردا منصور و مؤیّد باشند [337- ر] بتأیید اللّه مع امام من اهل بیت«4» رسول اللّه، مؤیّد من عند اللّه، مظفّر من قبل اللّه، قائم بامر اللّه، مظهر لدین اللّه، داع الی کتاب اللّه، ناصر لاولیاء اللّه قاهر لأعداء اللّه، کلمة اللّه، امان اللّه، حجّة اللّه القائم بقسط اللّه، و الذّاب‌ّ عن حریم اللّه، و النّاصر لدین اللّه الّذی قال له النّبی‌ّ- صلّی اللّه علیه و آله:5» لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یخرج رجل من ولدی« یواطی اسمه اسمی و کنیته کنیتی یملأ الارض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما ، به کثرت خود و قلّت او منگر، که نصرت نه به کثرت است، و ذلّت نه به قلّت است. نه کثرت موجب نصرت است، و نه قلّت علّت ذلّت است، بل نظر به اینکه است که: کَم مِن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ. شاها همه فتح در سر رایت تست و اینکه نادره باز پسین غایت تست هر چند که لشکر عدو بی عدد است «کم من فئة قلیلة» آیت تست قوله: وَ لَمّا بَرَزُوا لِجالُوت‌َ وَ جُنُودِه‌ِ، آنگه که بیرون آمدند یعنی لشکر طالوت- اینکه سیصد و سیزده مرد. و «بروز» خروج باشد، و «بارز» خارج باشد، و «براز» و «مبارزت» بر یکدیگر به در آمدن باشد قتال را، و «براز»«6» زمین صحرا باشد، یقال: برز له ای خرج له. برای جالوت و لشکرهای او اینکه جماعت اندک در برابر آن جموع و جنود بایستادند. برای آن که به ایمان و اعتقاد درست رفته بودند. چون سواد ایشان دیدند از بیاض صفای اعتقاد زبان به دعای برگشادند که: «ربّنا»، پروردگار ما و سیّد ما، أَفرِغ عَلَینا صَبراً، ای صب‌ّ«7» علینا، صبر بر ما ریز. ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: اینان. (2). لب را. (3). سوره شوری (42) آیه 7. (4). مج: اهل البیت. (5). آج، لب، فق: من اهل بیتی. (6). مب، مر: برزی. (7). دب، لب، مب، مر: صبّه. صفحه : 376 و اصل او از فراغ دلو [باشد] [اشاره]«1»، یعنی اگر صبر در جایی است مثلا از آن چندان بر ما ریز تا آن جای فارغ و تهی شود. وَ ثَبِّت أَقدامَنا، ما را ثبات قدم ده، یای ما بر جای دار. وَ انصُرنا عَلَی القَوم‌ِ الکافِرِین‌َ، بار خدایا؟ ما را مدد فرست به دو چیز: به صبر و«2» نصر، صبر بر ما و نصر«3» بر دشمنان ما که کافرانند. و در اینکه آیت اضمار و اختصاری هست، تقدیر اینکه است«4»: فانزل اللّه علیهم صبرا و نصرا. فَهَزَمُوهُم بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، ایشان بخواستند، خدای اجابت کرد صبر و نصرت«5» فرو فرستاد، ایشان لشکر جالوت را به هزیمت کردند. و هزم و هشم و هصم و هضم همه کسر باشد، جز که بعضی از بعضی بیشتر. وَ قَتَل‌َ داوُدُ جالُوت‌َ، داود جالوت را بکشت. مفسّران گفتند به الفاظ مختلفه و معانی متّفقه که: از جمله آنان که با طالوت به جوی [337- پ] بگذشتند، ایشا بود پدر داود- علیه السّلام- با سیزده پسر. و داود به سال کمتر بود، روزی بیامد و پدر را گفت: ای پدر؟ من در قفا«6» گوسپند«7» می‌روم و قلاسنگ«8» به دست گرفته هیچ نیست که من خواهم که به قلا سنگ«9» بزنم و الّا اصابت باشد، و هر که را بزنم به قلا سنگ«10» بیفگنم. پدر گفت: بشارت باد تو را که خدای تعالی روزی تو در قلا سنگ«11» تو نهاده است. روزی دگر آمد و گفت: ای پدر؟ گوسپند«12» می‌چرانیدم، در بیشه شدم شیری دیدم خفته، برفتم و بر پشت او نشستم و او را بتاختم، و او مرا نیازرد. پدر گفت: اینکه چیزی«13» است که خدای به تو خواست. روزی دگر آمد و گفت: ای پدر؟ من در کوه می‌روم و خدای را تسبیح می‌کنم، هیچ سنگ نیست و الّا به تسبیح من خدای را تسبیح می‌کند. پدر گفت: اینکه چیزی«14» است که خدای تو را داده است. ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مج، وز، دب به. (3). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: نصرت. (4). همه نسخه بدلها که. (5). مج، وز، آج، لب: نصر. [.....] (6). همه نسخه بدلها: قفای. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب که. (11- 10- 9- 8). مب، مر: فلاسنگ. (12). همه نسخه بدلها بجز دب: گوسفند. (13). مج: خیری، مب: چیزهایی. (14). مج: خیری. صفحه : 377 چون دو لشکر روی به هم آوردند، جالوت کس فرستاد به طالوت تا پیش«1» من آی به کالزار«2» یا کسی«3» را پیش من فرست، اگر او مرا بکشد ملک من شما را باشد، [و اگر من او را بکشم ملک شما مرا باشد] [اشاره]«4». طالوت [در ماند] [اشاره]«5»، بفرمود تا در لشکر او ندا کردند که: کیست که به مبارزت جالوت بیرون شود، و من که طالوتم دختر به او دهم و ملک با او بخشم به دو نیمه! کس اجابت نکرد، که آن ملعون مهیب مردی بود و شجاع و منکر. طالوت پیغامبر را گفت: دعا کن خدای را و از خدای در خواه تا تو را خبر دهد از کار اینکه کافر. اشمویل دعا کرد. خدای تعالی جبریل را فرستاد و قرنی در او روغن قدس و تنوری از آهن، و گفت خدای«6» می‌گوید: کشنده جالوت مردی باشد که اینکه قرن بر سر او نهند«7»، روغن در قرن«8» بجوشد و از قرن بیرون آید، و گرد سر او بر گردد چون تاجی، و به رویش فرو نیاید و در اینکه تنور آهن شود، اینکه تنور یک اندام«9» او باشد نه بیش و نه کم. طالوت آن جماعت حاضران را بخواند و تجربت کرد، بر هیچ کس راست نبود، خدای تعالی وحی کرد که: اینکه مرد از فرزندان إیشا است، إیشا فرزندان خود را حاضر کرد، دوازده مرد شجاع تمام بالا جسیم و سیم، یک یک را عرضه می‌کردند بر آن قرن، و روغن هیچ نمی‌جنبید. و در میان ایشان یکی بود به بالا از همه درازتر و به تن از همه ضخمتر«10»، هر بار او را عرض«11» می‌کرد و فایده«12» نبود. خدای تعالی وحی کرد بدو که: چه چشم در اینکه جسیم«13» طویل زده‌ای که: انا لا نأخذ الرجال علی صورهم و ---------------------------------- - (1). مج، وز: یا پیش، دب، آج، لب، فق، مب، مر: که با پیش. (2). مج، وز، آج، فق، مب، مر: کارزار. (3). اساس: تا کسی، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5- 4). اساس: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خدای تعالی. (7). همه نسخه بدلها اینکه. (8). همه نسخه بدلها: روغن در او. (9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 306): تنور باندام. [.....] (10). آج، لب: ضخیمتر. (11). مج: عرضه. (12). مج، وز: فایده. (13). وز: جسم. صفحه : 378 لکن نأخذهم علی صلاح قلوبهم، ما مردان را به صورت ننگریم و لکن ایشان را به صلاح دل نگریم. اشمویل، إیشا را گفت: تو را فرزند دگر هست! گفت: نه. جبریل آمد که دروغ می‌گوید. پیغامبر گفت: چرا چونین گویی! خدای تعالی می‌گوید که: تو دروغ می‌گویی. گفت: خدای [338- ر] راستیگر«1» است، من دروغ می‌گویم، مرا پسری است کهترین فرزندان است برای آن که کوتاه است و حقیر است، شرم داشتم که مردمان او را بینند داود نام است. خود«2» در میان مردم نیارم او را. او در کوه گوسپند«3» می‌چراند. و داود- علیه السّلام- مردی بود کوتاه و حقیر، و زرد روی و بیمار شکل، ازرق چشم، اندک«4» موی. طالوت گفت: ما برویم و او را ببینیم. برفت با جماعتی، او را یافت بر کوه گوسپند«5» می‌چرانید، ورودی عظیم بیامده بود، و او آن گوسپندان«6» را دو دو بر گردن می‌گرفت. و با اینکه کنار«7» می‌آورد. چون طالوت او را بدید، گفت: اینکه است لا شک‌ّ، اینکه که بر بهایم«8» رحیم است، بر مردمان رحیمتر باشد. او را پیش خواند و آن قرن بر سر او نهاد، آن روغن در او بجوشید و گرد سر او برگردید مانند اکلیلی. طالوت او را گفت: تو را افتد که با جالوت کالزار«9» کنی و او را بکشی و از ملک من نیمه‌ای تو را باشد! و دختر خود را به تو دهم. اگر آن«10» که یک کافر را بکشد با حیات صاحب ملک نیمه«11» ملکش می‌برسد و دختر، آن کس که هزاران کافر را بکشت در حیات ارش دختر نرسد«12» و از پس وفات او ملک. داود گفت: بلی. طالوت گفت: از خویشتن هیچ یافته‌ای که قوّت اینکه کار داری«13»! گفت: بلی، وقتها شیر بیاید و تعرّض گوسپند«14» من کند یا پلنگ یا گرگ، من بگیرم ایشان را و دست در زفر«15» ایشان کنم و بر درّم و بیندازم. ---------------------------------- - (1). مج، مب، مر: راست گیر، دب: راستیگیر، آج، فق. راستگو. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر هرگز. (6- 5- 3). دب، آج، فق، مب، مر: گوسفند. (4). مج: اندکی. (7). مج، وز: کناری. (8). آج، لب، فق، مب، مر چنین. (9). مب: جنگ، دیگر نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (10). مج، وز، دب، آج، لب کس. (11). آج، فق، مب، مر: ملکش یک نیمه. (12). مب، مر: برسد. [.....] (13). مب که با جالوت کارزار کنی. (14). دب: گوسفند، آج، لب، فق: گوسفندان. (15). آج: زیر. صفحه : 379 گفت: بیا تا برویم. با لشکرگاه آمدند. داود- علیه السّلام- در راه که می‌آمد، سنگی آواز داد او را که: مرا بردار که من سنگ هارونم که فلان پادشاه را به من بکشت. برگرفت و در توبر [ه] [اشاره]«1» نهاد. به سنگی دیگر بگذشت، آواز داد که: مرا بردار که من سنگ موسی‌ام که فلان پادشاه را به من کشت«2». به سنگی دیگر رسید، آواز داد که: مرا بردار که من سنگ توام که هلاک جالوت در من نهادند. خدای تعالی مرا برای تو می‌داشت. برگرفت و در توبر [ه] [اشاره]«3» نهاد. چون جالوت سلاح در پوشید و صفها کالزار«4» راست کردند، جالوت بیرون آمد بر اسپی«5» گرانمایه نشسته، و سلاح تمام پوشیده مبارزه خواست. طالوت اسپی نیکو بیاورد و سلاح تمام«6»، تا داود«7» در پوشید و بر نشست و پاره‌ای برفت و باز آمد. مردم گفتند: کودک است، بترسید. گفت: أیّها الملک؟ اینکه سلاح نه ساز من است، و من کالزار«8» به قوّت خدای کنم نه به عدّت و سلاح. مرا رها کن تا چنان کالزار«9» کنم که مرا باید، گفت: تو دانی. آن سلاح بکند و پیاده شد، و آن توبر [ه] [اشاره]«10» در بر افگند و قلاسنگ«11» به دست گرفت و پیش جالوت آمد. و جالوت مردی مذکور بود به قوّت و شدّت«12» و شجاعت، و به تنها«13» بر لشکرهای گران حمله بردی، و ترک را که بر سر داشت«14» [338- پ] سیصد من آهن بود- علی ما جاء فی التّفسیر. چون در داود نگریست«15»، ترسی از او در دلش افتاد، گفت: تو آمده‌ای به«16» قتال ---------------------------------- - (3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (2). دب برگرفت، مب، مر بر گرفت و در توبره نهاد. (4). مج، وز، فق، مب، مر: صفهای کارزار. (5). مب: اسب. (6). دب، آج، لب، فق به او داد. (7). دب: داود تمام، مب، مر: به داود داد او. (9- 8). مج، وز، دب، فق، مب، مر: کارزار. (10). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد، همه نسخه بدلها سنگ. (11). مب: فلاسنگ. (12). مب: شوکت. (13). مج، وز: بتنهایی. [.....] (14). اساس از اینکه جا تا آخر اینکه مجلّد به صورت نو نویس و مغلوط است. (15). آج، لب، فق، مر: نگرید. (16). مج: بر. صفحه : 380 من! گفت: بلی. گفت سلاحت کجاست! گفت: سلاح من اینکه قلاسنگ«1» است. گفت: سنگ به سگ اندازند. گفت: تو از سگ بدتری«2». گفت: لا جرم گوشتت ببخشم از میان سباع زمین و مرغ هوا. گفت: با خدا گوشت تو ببخشیدم«3». آنگه دست فراز کرد و یک سنگ بر آورد و گفت: به نام خدای ابراهیم و در قلاسنگ«4» نهاد، و دیگری بر آورد و گفت: به نام خدای اسحاق و در قلاسنگ«5» نهاد. و دیگری بر آورد و گفت: به نام خدای یعقوب و در قلاسنگ«6» نهاد، هر سه یکی شد او بینداخت. خدای تعالی باد را موکّل کرد تا آن سنگ را می‌برد تا بر میان ترک جالوت آمد، و به ترک فرو شد و به سر و پیشانی او بیرون شد«7» و از قفایش بیرون افتاد و در«8» قومی آمد که در پس پشت او نشسته بودند، و سی مرد را بکشت و جالوت بیفتاد«9» مرده، و لشکر به هزیمت رفتند«10». داود بیامد و به پای جالوت در آویخت و او را پیش طالوت کشید و بیفگند، و مسلمانان شاد«11» شدند و او را«12» دعا کردند. چون با شهر آمدند، داود گفت طالوت را: وفا کن با آن وعده که کردی«13». طالوت گفت: تو می‌خواهی«14» دختر«15» ملک را به حکم خود کنی بی‌صداقی! گفت: تو بر صداق«16» شرط نکردی پیش از کشتن جالوت، و من چیزی ندارم که به صداق دختر تو دهم. طالوت گفت: من از تو چیزی نمی‌خواهم که«17» نداری، که تو مرد کارزاری«18»، و ---------------------------------- - (4- 1). مب، مر: فلاسنگ. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بتری. (3). مج، وز، دب، لب، فق: ببخشید، آج: ببخشد، مر: بخشیدم. (6- 5). ضبط اساس در اینکه قسمت که به صورت نو نویس است «فلا سنگ» می‌باشد، با توجّه به ضبط همین حکم در صفحات قبلی اساس و به ضبط با قیاس مج، وز، دب، آج، لب، فق تصحیح شد. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: فرو شد. (8). همه نسخه بدلها: بجز مر: و بر. (9). مج: بیوفتاده. (10). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: شدند، مب، مر: کردند. (11). مج، وز، دب، آج، فق: شادمانه، لب، مب، مر: شادمان. (12). همه نسخه بدلها بجز مر: و داود را. (13). مب: ندارد، دیگر نسخه بدلها بجز مر: که مرا دادی. [.....] (14). مج، وز: تا، دب، آج، لب، فق، مب که. (15). مب با. (16). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: صداقی. (17). همه نسخه بدلها تو. (18). دب، لب: مردی کالزاری. صفحه : 381 ما را در اینکه کوهستان دشمنان«1» هستند اغلف، یعنی ختنه نا کرده، چون دویست مرد از ایشان [بکشی] [اشاره]«2» و به علامت غلفه«3» ایشان با پیش من آری، من دختر به تو دهم. او بیامد به آن جا رفت، و ایشان را«4» هر که را یافت می‌کشت و غلفه ایشان با رشته می‌کرد تا تمامی دویست کس را بکشت، و نشان را با پیش طالوت آورد. طالوت دختر به او داد و انگشتری ملک در دست او کرد، و داود بر سریر سروری بنشست و به عدل مشغول شد، و مردم به او اقبال کردند و مایل شدند به او. جماعتی مفسّران روایت کردند که طالوت حسد برد بر داود، قصد کشتن او کرد. داود بگریخت و در کوهی پنهان شد، و طالوت در طلب او عالم خراب کرد، و هر کس از علما و احبار بنی اسرایل که او را نهی کردند از کشتن او«5»، او را بکشت تا در همه بنی اسرایل جز یک زن نماند از نژاد علما، او را پنهان کردند- فی خرافات طویلة- که ظاهر قرآن از آن مانع است، من قوله تعالی: إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفاه‌ُ عَلَیکُم وَ زادَه‌ُ بَسطَةً فِی العِلم‌ِ وَ الجِسم‌ِ«6»، و خدای تعالی اینکه معنی جز با کسی نکند از اطلاق لفظ «اصطفا» و آنچه آیت متضمّن آن است که او معصوم باشد. و بعضی مفسّران گفتند: [طالوت] [اشاره]«7» پیغمبر بود، و اگر اینکه روایت درست باشد صغیره و کبیره در حق‌ّ او ممنوع بود، پس اولی«8» باشد که کتاب را صیانت«9» کنند از حدیثهای مطعون. و گفته‌اند: طالوت چهل سال پادشاهی کرد و ملک به داود سپرد و با پیش خدای تعالی شد، و کار«10» داود در ملک مقرّر شد، و بنی اسرایل جمله به او«11» مجتمع ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب: دشمنانی. (2). اساس که در اینکه قسمت نو نویسی است، ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: حلقه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: و از ایشان. (5). آج، لب، فق، مب: داود. (6). سوره بقره (2) آیه 247. (7). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مج، وز، دب: اولیتر آن، آج، لب، فق: اولیتر. (9). اساس که نو نویس است: صلبیه، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....] (10). اساس: و در کار، با توجّه به مج تصحیح شد. (11). مج، وز، دب، آج، لب: بر او. صفحه : 382 شدند. وَ آتاه‌ُ اللّه‌ُ المُلک‌َ وَ الحِکمَةَ، و خدای تعالی او را ملک«1» داد و پادشاهی و نبوّت، و او از فرزندان یهودا بن یعقوب بن اسحق بن ابراهیم- علیه السّلام- بود. ای«2» عجب حق تعالی از داود«3»، کشتن جالوت باز گفت، و عقیب«4» او گفته«5». من او را ملک دادم و حکمت، اگر آن که یک کافر را بکشت، [او را] [اشاره]«6» ملک دنیا و پیغمبری رسید، آن که هزار«7» را بکشت او را امامت و ملک آخرت نرسد! بلی، هم امامتش داد و هم ملک، و هر دو به لفظ ملک گفت، امّا امامت فی قوله تعالی: فَقَد آتَینا آل‌َ إِبراهِیم‌َ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ آتَیناهُم مُلکاً عَظِیماً«8»، «کتاب» قرآن است، و «حکمت» نبوّت، و «ملک» ملک امامت. امّا ملک آخرت ففی قوله: وَ إِذا رَأَیت‌َ ثَم‌َّ رَأَیت‌َ نَعِیماً وَ مُلکاً کَبِیراً«9». وَ عَلَّمَه‌ُ مِمّا یَشاءُ، باز آموخت او را«10» آنچه خواست. بعضی مفسّران دیگر«11» گفتند: مراد صنعت«12» درع«13» است یعنی زره کردن. بیانش: وَ عَلَّمناه‌ُ صَنعَةَ لَبُوس‌ٍ لَکُم«14». گفتند: هر روز درعی بپرداختی و مبلغی فروختی تا از آن جا مالی عظیم جمع کرد. و بعضی مفسّران دیگر گفتند: بیشتر از یک سال آن صنعت نکرد، و هر روز یکی تمام کردی، سیصد و شصت درع تمام بکرد. و درع نیک به او منسوب است و شعرا [339- ر] در نظم و نثر بیاوردند. بعضی دیگر گفتند: مراد منطق الطّیر و کلام النّمل«15» است. و گفته‌اند: زبور ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب، فق و حکمت. (2). مب: اینکه. (3). آج و. (4). آج، لب، فق: عقب. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق، آن گفت. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: هزاران. (8). سوره نساء (4) آیه 54. (9). سوره دهر (76) آیه 20. (10). مج، وز از. (11). کذا: در اساس، مر، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (12). اساس که نو نویس است، صفت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (13). مج، وز، آج: دروع. (14). سوره انبیا (21) آیه 80. (15). اساس: النّحل، مج، وز: الحکل و النّمل، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 383 است، و گفته‌اند: آواز خوش است که حق‌ّ تعالی کس را آواز چنان نداد که داود را. و«1» چون در زبور خواندن آمدی، وحوش و سباع پیرامن صومعه او بایستادندی، و طیر«2» در هوا صف بر کشیدندی تا اگر کسی ایشان را به دست بگرفتی بی‌خبر بودندی. اگر آواز او به آب روان رسیدی، آب از رفتن و باد از جستن باز ایستادی. و آنان که آواز او شنیدند در عهد او مزامیر و انواع او تار و ملاهی بساختند. ضحّاک گفت از عبد اللّه عبّاس که: مراد آن سلسله است که خدای تعالی برای او از آسمان فرو گذاشتی، روز حکم او چون در هوا حادثه پدید آمدی، آن سلسله بجنبیدی و آواز کردی و او خبر یافتی از آن حادثه. و سر اینکه سلسله به مجرّه پیوسته بود، و آخرش به بالای سر داود بود به قامت مردی ذی قوّت، و احکامش قوّت آهن بود، و رنگش رنگ آتش بود، و حلقه‌هایش گرد بود مفضّل«3» به انواع جواهر، مسمّر به قضیبها«4» لؤلؤتر، هیچ خداوند عاهت و بیماری دست در او نزدی الّا شفا یافتی. و آن سلسله در عهد داود- علیه السّلام- به جای بیّنه و سوگند بود بین المدّعی و المدّعی علیه. چون کسی بر کسی دعوی کردی، پیش او حاضر آمدندی، او دعوی بشنیدی، آنگه مدّعی را گفتی: بر خیز و سلسله بگیر. او دست بکشیدی، اگر بر حق‌ّ بودی دستش به سلسله رسیدی، و اگر بر حق نبودی سلسله بر بالا شدی تا آنگه که بر آن مکر و خدیعت بساختند. و آن، آن بود که: مردی«5» جوهر«6» گرانمایه بود ودیعت پیش کسی بنهاد، به وقت مطالبت مرد گفت: ودیعت با تو دادم. به حکومت پیش داود افتاد [ند] [اشاره]«7». مرد ودیعت دار بایستاد و عصا بگرفت و مجوّف کرد، و آن جوهر در میان عصا بنهاد. چون مرد او را به حکومت پیش داود برد و دعوی کرد، او گفت: اینکه ودیعت که او می‌گوید، من به او داده‌ام. ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق: او. (2). مج، وز: طیور. (3). وز، دب، آج، لب، مب، مر: مفصل. (4). آج: فصها. (5). دب، مر را. (6). مج: ندارد، وز، دب، آج، لب، فق: جوهری. (7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. صفحه : 384 داود اوّل مدّعی را گفت: برخیز و دست به سلسله دراز کن. مرد برخاست و گفت: بار خدایا؟ اگر دانی که من در اینکه دعوی بر حقّم و اینکه ودیعت با او سپرده‌ام، و او را واجب است که با من دهد، دست من به سلسله رسان. دست دراز کرد و سلسله بگرفت. داود- علیه السّلام- مدّعی علیه را گفت: برخیز تو نیز دست به سلسله«1» کن. او برخاست«2» و آن عصا به دست گرفته«3»، صاحب ودیعه را گفت: اینکه عصای من دار«4» تا من اینکه سلسله بگیرم. آنگه گفت: بار خدایا؟ اگر دانی که اینکه ودیعت که او دعوی می‌کند به او رسیده است، و در دست او حاصل شده است، بار خدایا دست من به سلسله رسان. اینکه بگفت و سلسله به دست گرفت. داود- علیه السّلام- از آن کار تعجّب فرو ماند. جبریل آمد و گفت: دانی که اینکه مرد چه مکر کرد؟ و اینکه قصّه شرح داد. داود- علیه السّلام- مرد را بخواند. و جوهر از او بستد و مکر او بر مردمان آشکارا کرد، خدای تعالی اینکه«5» سلسله برداشت. و خدای تعالی او را به کشتن جالوت صنعت درع در آموخت«6» او را درع کردن و آیین«7» درع در پوشیدن، او درعی کرد که پیش از«8» او کسی چنان درع نکرده بود. و«9» درعی در پوشید که پیش از او و پس از او کس چنان درع در نپوشیده بود، و آن درعی بود که سینه داشت و پشت نداشت. او را گفتند: ما بال درعک لا ظهر لها! قال: اذا ولّیت فلا ولّت«10». و اگر او را حکمت داد از موعظه زبور، اینکه را حکمتی داد در مواعظ بلیغه که فصحای عرب و عجم آن را گردن نهادند و بگفتند: کلامه دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوق ما عدا کلام رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و آله. و اگر داود را آواز دادی«11» که مرغ از آواز او در هوا بماندی، او را آوازی داد که ---------------------------------- - (1). مب دراز. (2). اساس: برخواست، با توجّه به مج تصحیح شد. (3). مج، وز و. (4). فق: نگه‌دار. [.....] (5). مج، وز: آن. (6). همه نسخه بدلها: درع آموخت. (7). مب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: و اینکه را. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (9). همه نسخه بدلها: و اینکه. (10). آج: ولیت، مج: والت. (11). همه نسخه بدلها: آوازی داد. صفحه : 385 به یک نعره جانهای شجاعان از تن«1» جدا شدی و روان گشتی. و اگر داود را در حکومت سلسله داد، اینکه را در حکمت گشایشی داد که هر حکمی که در اشکال«2» سلسله بسته‌تر بودی«3» به او گشاده شدی، تا رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت او را: اقضاکم علی‌ّ، و صحابه گفتند«4»: لا کانت معضلة لم یکن لها ابو الحسن، در جهان مشکل مباد که نه آن را ابو الحسن باشد. وَ لَو لا دَفع‌ُ اللّه‌ِ النّاس‌َ بَعضَهُم بِبَعض‌ٍ، ابو جعفر و نافع و یعقوب خواندند، و شیبه«5» و ایّوب در شاذّ: «دفاع»، به کسر دال [339- پ] و به «الف» اینکه جا و در سورة الحج‌ّ، و دیگران بی «الف» خواندند، و اینکه اختیار ابو عبیده است برای آن که خدای- جل‌ّ جلاله- دافع است و او را مدافع نیست. و قراءت اوّل اختیار ابو حامد«6» است، و گفت: مفاعله چنان که از میان دو کس باشد از یکی باشد، چنان که: احسن اللّه عنک الدّفاع و عافاک اللّه، و طارقت النّعل و عاقبت«7» اللّص‌ّ و ناولت الشّی‌ء. عبد اللّه عبّاس و مجاهد گفتند: اگر نه دفع خداست مشرکان و کافران را، به مجاهد [ان] [اشاره]«8» و مرابطان زمین را خراب کردندی، و مسجدها بسوختندی و مسلمانان را بکشتندی. دیگر مفسّران گفتند: مراد آن است که اگر نه خدای بلا دفع کردی به مؤمنان و ابرار از کفّار و فجّار، زمین و هر چه در زمین بودی هلاک شدی. و رسول- علیه السّلام- گفت: خدای تعالی دفع کند به نمازکنان آنان را که نماز نکنند، و [به] [اشاره]«9» زکات دهان از آنان«10» که زکات ندهند، و به روزه داران از آنان که ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: تنها. (2). مج، وز، آج از. (3). اساس: شدی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). مج، وز: می‌گفتند. (5). اساس، مب، مر: شبه، آج: شیب، لب، فق: شیب، با توجّه به مج تصحیح شد. (6). مج، وز: ابو حاتم. (7). اساس که نو نویس است: بما فیه، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....] (8). اساسی: ندارد، از مج افزوده شد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). مر: آنان را. صفحه : 386 روزه ندارند، و به حاجیان از آنان که حج نکنند، و [به] [اشاره]«1» مجاهدان از آنان که جهاد نکنند. و اگر مردم همه جمع شوند. بر ترک اینکه اشیاء که قواعد دین است، خدای تعالی یک ساعت مهلت ندهد ایشان را. آنگه رسول- صلّی اللّه علیه و آله- اینکه آیت را«2» بخواند: وَ لَو لا دَفع‌ُ اللّه‌ِ النّاس‌َ بَعضَهُم بِبَعض‌ٍ. و رسول- علیه السّلام- گفت: لو لا عباد اللّه رکّع و صبیة رضّع و بهائم رتّع لصب‌ّ علیکم العذاب صبّا، اگر نه آنستی که خدای را بندگانی هستند راکع، و کودکانی شیر خواره، و بهایمی چرنده«3»، عذاب بر شما ریختندی ریختنی. بارع جرجانی اینکه معنی برگرفت و نظم کرد: لو لا عباد للاله رکّع و صبیة من الیتامی رضّع و مهملات فی الفلات رتّع صب‌ّ علیکم العذاب الأوجع محمّد بن المنکدر روایت کند از جابر بن عبد اللّه انصاری که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: خدای تعالی به صلاح«4» مسلمانان«5» فرزندانشان«6» را به صلاح دارد، و فرزند [زاد] [اشاره]«7» گانش را و اهل سرایش را، و آن سراها«8» که پیرامن او باشد، اینکه«9» در حفظ و نگاهداشت خدای تعالی باشند تا او در میان ایشان باشد. قتاده گفت [خدای تعالی] [اشاره]«10»: به کافر مؤمن را ابتلا کند، و به مؤمن کافر را ابتلا کند، و به مؤمن کافر را در عافیت دارد. عبد اللّه عمر گفت از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- شنیدم که خدای تعالی به برکت بنده صالح بلا را از صد همسایه«11» بگرداند. آنگاه عبد اللّه عمر اینکه آیه بخواند: وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ ذُو فَضل‌ٍ عَلَی العالَمِین‌َ، و خدای تعالی«12» خداوند فضل و کرم و رحمت است بر جهانیان، آنان که مستحق‌ّاند و آنان که مستحق‌ّ نه‌اند، از آن جا که رحمت او واسع است بر مؤمن و کافر و برّ و فاجر. ---------------------------------- - (10- 7- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها بجز مر: ندارد. (3). لب: چرانده. (4). مج، وز، آج مرد. (5). مج، وز، دب، آج، لب، مر: مسلمان. (6). همه نسخه بدلها: فرزندانش. (8). همه نسخه بدلها: سراییا. (9). مر: ندارد، مج، وز، دب، آج، لب، فق: ایشان. (11). مج، وز او. (12). همه نسخه بدلها بجز مب: خدای عزّ و جل‌ّ. صفحه : 387 تِلک‌َ آیات‌ُ اللّه‌ِ، اینکه آیات خداست، اشارت به آیات متقدّم است از آنچه رفت از احکام حلال و حرام و مسائل شرع و قصص اوایل و عبر و مواعظ در او. نَتلُوها عَلَیک‌َ بِالحَق‌ِّ، و ما بر تو می‌خوانیم بدرستی و راستی، یعنی رسول ما که جبریل است از قبل ما و به فرمان ما بر تو می‌خواند. وَ إِنَّک‌َ لَمِن‌َ المُرسَلِین‌َ، و تو از جمله پیغام گذارندگانی«1» تا اینکه آیات پیغام به خلقان گذاری«2» تا ایشان را حجّت نماند، حجّت مرا باشد بر ایشان. قوله تعالی:

تِلک‌َ الرُّسُل‌ُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلی بَعض‌ٍ مِنهُم مَن کَلَّم‌َ اللّه‌ُ وَ رَفَع‌َ بَعضَهُم دَرَجات‌ٍ وَ آتَینا عِیسَی ابن‌َ مَریَم‌َ البَیِّنات‌ِ وَ أَیَّدناه‌ُ بِرُوح‌ِ القُدُس‌ِ وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ مَا اقتَتَل‌َ الَّذِین‌َ مِن بَعدِهِم مِن بَعدِ ما جاءَتهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ وَ لکِن‌ِ اختَلَفُوا فَمِنهُم مَن آمَن‌َ وَ مِنهُم مَن کَفَرَ وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ مَا اقتَتَلُوا وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ یَفعَل‌ُ ما یُرِیدُ (253) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَنفِقُوا مِمّا رَزَقناکُم مِن قَبل‌ِ أَن یَأتِی‌َ یَوم‌ٌ لا بَیع‌ٌ فِیه‌ِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ وَ الکافِرُون‌َ هُم‌ُ الظّالِمُون‌َ (254) اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ الحَی‌ُّ القَیُّوم‌ُ لا تَأخُذُه‌ُ سِنَةٌ وَ لا نَوم‌ٌ لَه‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ مَن ذَا الَّذِی یَشفَع‌ُ عِندَه‌ُ إِلاّ بِإِذنِه‌ِ یَعلَم‌ُ ما بَین‌َ أَیدِیهِم وَ ما خَلفَهُم وَ لا یُحِیطُون‌َ بِشَی‌ءٍ مِن عِلمِه‌ِ إِلاّ بِما شاءَ وَسِع‌َ کُرسِیُّه‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ وَ لا یَؤُدُه‌ُ حِفظُهُما وَ هُوَ العَلِی‌ُّ العَظِیم‌ُ (255) لا إِکراه‌َ فِی الدِّین‌ِ قَد تَبَیَّن‌َ الرُّشدُ مِن‌َ الغَی‌ِّ فَمَن یَکفُر بِالطّاغُوت‌ِ وَ یُؤمِن بِاللّه‌ِ فَقَدِ استَمسَک‌َ بِالعُروَةِ الوُثقی لا انفِصام‌َ لَها وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (256) اللّه‌ُ وَلِی‌ُّ الَّذِین‌َ آمَنُوا یُخرِجُهُم مِن‌َ الظُّلُمات‌ِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَولِیاؤُهُم‌ُ الطّاغُوت‌ُ یُخرِجُونَهُم مِن‌َ النُّورِ إِلَی الظُّلُمات‌ِ أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (257)

[آن فرستادگانند به تفضیل«3» دادیم بهری را بر بهری از ایشان. کس بود که سخن گفت خدای با او و برداشت بهری را پایه‌ها«4»، بدادیم ما عیسی پسر مریم را معجزها، و دست او قوی کردیم به جبریل«5»، و اگر خواستی خدای کارزار«6» نکردی آنان«7» که از پس ایشان بودند از پس آن که به ایشان آمد حجّتها، و لکن مختلف شدند، از ایشان کس هست که ایمان دارد و از ایشان کس هست که کافر است، و اگر خواستی خدای کارزار نکردندی و لکن خدای بکند«8» آنچه«9» خواهد] [اشاره]«10». [ای آنان که بگرویده‌اید هزینه کنید«11» از آنچه ما روزی دادیم شما را پیش از آن که آید روزی که فروخت نباشد در او و نه ---------------------------------- - (1). وز، دب: پیغام گزارندگانی. [.....] (2). وز: گزاری. (3). وز، دب، آج، لب، فق: تفضیل. (4). اساس: ندارد، مج، وز، آج، لب: پایها/ پایه‌ها. (5). دب، آج، لب، فق امین. (6). آج، لب: کالزار. (7). مج: آیات، با توجه به وز تصحیح شد. (8). دب، آج: خدای کردی، فق: خدای می‌کند. (9). فق می. (10). اساس که نو نویس است، ترجمه ندارد، از مج افزوده شد. (11). فق: نفقه کنی. صفحه : 388 دوستی و نه شفاعت، و ناگرویدگان«1» ایشان بیداد گاران«2» اند] [اشاره]«3». [340- ر] [خدای نیست خدای مگر او زنده پاینده، نگیرد او را«4» خواب اندک و بسیار، مر او راست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمین است، کیست آن کس که شفاعت کند بنزدیک او مگر به فرمان او، داند آنچه پیش ایشان است و آنچه پس ایشان است، و محیط نشوند«5» به چیزی از علم او مگر به آنچه او خواهد، فراخ شود علم او«6» به آسمانها و زمین، گران بار نکند او را نگاه داشتن آن، و او بزرگوار و بزرگ است] [اشاره]«7». [زور نیست در دین، پدید آمد ایمان از کفر، هر که کافر شود به آنچه دون خداست و ایمان آرد به خدای دست در آویخته باشد به بند استوار، بریدن نیست آن را، و خدای شنوا و داناست] [اشاره]«8». [خدای دوست آنان است که ایمان آرند«9» بیرون آرد ایشان را از تاریکی به روشنایی، و آنان که کافر شدند دوستان ایشان بتانند، بیرون آرند ایشان را از روشنایی به تاریکی، ایشان اهل دوزخ‌اند، ایشان در آن«10» همیشه باشند] [اشاره]«11». ---------------------------------- - (1). دب، آج، لب: ناگروندگان. (2). مج: بیدادکان، با توجّه به وز تصحیح شد. (3). اساس که نو نویس است، ترجمه ندارد، از مج افزوده شد. (4). مج عبارت «نگیرد او را» را ندارد، با توجه به وز افزوده شد. [.....] (5). دب: نشود. (6). دب، آج، لب، فق و ملک او. (11- 8- 7). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (9). دب، آج، لب، فق: ایمان دارند. (10). وز، دب، آج، لب، فق جا. صفحه : 389 قوله تعالی: تِلک‌َ الرُّسُل‌ُ، اشارت است به پیغمبرانی«1» که نامهای ایشان در آیات مقدّم برفت. و «رسل» جمع رسول باشد، و رسول پیغامگذار«2» باشد، ما بهری را بر بهری تفضیل دادیم. قدیم- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیت باز نمود که: اگر چه ایشان از روی نام پیغمبری«3» یکسانند، از روی درجه و پایه و منزلت متفاوتند به اعمالی که ایشان را هست و مقاماتی و اجتهاداتی، بر قدر آن ایشان را بنزدیک من منزلت و درجت«4» است. بعضی از ایشان مخصوص‌اند به آن که به ایشان سخن گفتیم بی واسطه، چون موسی- علیه السّلام- و چون رسول ما- صلّی اللّه علیه و آله«5». مِنهُم مَن کَلَّم‌َ اللّه‌ُ، اخفش گفت: مفعول از کلام بیفگند، و تقدیر آن است: «من کلّمه اللّه»، و چنین بسیار گویند«6»، و در قرآن از اینکه بسیار است، منها قوله تعالی: أَ هذَا الَّذِی بَعَث‌َ اللّه‌ُ رَسُولًا«7»، و التّقدیر: «بعثه اللّه»، و قوله: فِیها ما تَشتَهِیه‌ِ الأَنفُس‌ُ«8»، و التّقدیر: «تشتهیه الانفس». و چون ابراهیم- علیه السّلام- که او را به خلّت تخصیص کرد فی قوله تعالی: وَ اتَّخَذَ اللّه‌ُ إِبراهِیم‌َ خَلِیلًا«9»، و چون رسول ما صلّی اللّه علیه و آله- که او را به کافّه جن‌ّ و انس فرستاد فی قوله: وَ ما أَرسَلناک‌َ إِلّا کَافَّةً لِلنّاس‌ِ«10»، و اینکه قول مجاهد است. و مراد«11» تفضیل، بیان درجات و استحقاق و منازل ایشان است بعضی بر بعضی. وَ رَفَع‌َ [بَعضَهُم دَرَجات‌ٍ، و بعضی را به درجاتی و منازلی] [اشاره]«12»، رفعت داد چون آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و سیّدهم محمّد- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم«13». آنگه از ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب: پیغامبرانی. (2). وز: پیغام گزار. (3). مج، وز: پیغامبری. (4). مب: منزلتی و درجتی. (5). مج، وز، دب، آج، لب: صلوات اللّه علیه. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بسیار کنند. (7). سوره فرقان (25) آیه 41. (8). سوره زخرف (43) آیه 71، اساس و همه نسخه بدلها و چاپ شعرانی (2/ 313): ما تشتهی الانفس، انتخاب متن مبتنی بر ضبط قرآن مجید است. نیز قراءت مورد نظر ابو الفتوح همچنان که مرحوم شعرانی نیز بدان توجه داشته، ما تشتهی الانفس بوده تا با جمله تقدیری بعد مناسبت داشته باشد، ولی آیهای به صورت ما تشتهی الانفس در قرآن مجید وجود ندارد. (9). سوره نساء (4) آیه 125. [.....] (10). سوره سبأ (34) آیه 28. (11). مج، وز به. (12). اساسی: ندارد، با توجه به مج افزوده شد. (13). مج، وز، دب، آج، لب، فق: علیه و علیهم. صفحه : 390 اینان باجماع«1» پیغمبر«2» ما بهتر است و فاضلتر، و از او فرود ابراهیم- علیه السّلام- و علی ما جاء فی الاخبار- و ما را به تفصیل اینکه، راه نباشد، برای آن که تفضیل مکلّفان بهری بر بهری به زیادت ثواب باشد بنزدیک خدای تعالی، بیانش قوله تعالی: إِن‌َّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّه‌ِ أَتقاکُم«3» ...، دگر به زیادت علم باشد، لقوله تعالی: وَ الَّذِین‌َ أُوتُوا العِلم‌َ دَرَجات‌ٍ«4»، و قوله: قُل هَل یَستَوِی الَّذِین‌َ یَعلَمُون‌َ وَ الَّذِین‌َ لا یَعلَمُون‌َ«5»، برای آن که ما را از روی عقل طریقی نیست، جز به سمع ندانیم. وَ آتَینا عِیسَی ابن‌َ مَریَم‌َ البَیِّنات‌ِ، و ما عیسی مریم را بیّنات دادیم، یعنی معجزات و دلالات از احیاء موتی و إبراء اکمه و ابرص، و جز آن از معجزات او. وَ أَیَّدناه‌ُ بِرُوح‌ِ القُدُس‌ِ، خلاف کردند در او. بعضی گفتند: مراد جبریل است که«6» روح نام جبریل است، و القدس هو اللّه، اضافه او با خود کرد: کعبد اللّه و رسول اللّه و بیت اللّه، اینکه قول حسن بصری است. عبد اللّه عبّاس گفت: «روح القدس» آن نام بود که [او] [اشاره]«7» به آن احیاء موتی کردی چون او خدای را به آن نام بخواند [ی] [اشاره]«8»، خدای تعالی مرده زنده کردی به دست او، به دعای او، به معجزه او. وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ مَا اقتَتَل‌َ الَّذِین‌َ مِن بَعدِهِم، و اگر خواستی خدای قتال نکردندی با یکدیگر از پس اینکه پیغمبران«9»، یعنی از پس آمدن ایشان به آیات و معجزات. آنگه بیان کرد که: مراد به «بعدهم» نه ظرف است و نه جهت است، مراد آیات و دلالات و بیّنات است، بقوله: مِن بَعدِ ما جاءَتهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ، و اینکه مشیّت الجا«10» باشد که خدای تعالی خبر می‌دهد از آن که کافران و عاصیان به اینکه نافرمانی که می‌کنند از اعجاز من نمی‌کنند، و من از منع ایشان عاجز نه‌ام«11»، چه اگر خواهم«12» ایشان را به قهر منع کنم و ---------------------------------- - (1). اساس: با جماعتی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز: پیغامبر. (3). سوره حجرات (49) آیه 28. (4). سوره مجادله (58) آیه 11. (5). سوره زمر (39) آیه 9. (6). مج، وز: چه. (8- 7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (9). مج، وز، دب، آج، لب: پیغامبران. (10). اساس: آنجا، با توجّه به مج تصحیح شد. (11). فق: نیم. [.....] (12). مج، وز: خواهی. صفحه : 391 ملجأ گردانم که جز مراد من نکنند، و لکن من چنان می‌خواهم که ایشان آنچه کنند و نکنند [از اختیار کنند] [اشاره]«1»، نا مستحق‌ّ جزای آن فعل شوند از نیک و بد. و همچنین بود تفسیر قوله«2»: وَ لَو شِئنا لَآتَینا کُل‌َّ نَفس‌ٍ هُداها«3» ...، و قوله: لَو شاءَ [340- پ] رَبُّک‌َ لَآمَن‌َ مَن فِی الأَرض‌ِ کُلُّهُم جَمِیعاً«4» و دلیل بر آن که«5» اینکه مشیّت او اکراه [و] [اشاره]«6» الجاء است، نه مشیّت اختیار، قوله تعالی بلا فصل عقیب«7» اینکه: أَ فَأَنت‌َ تُکرِه‌ُ النّاس‌َ«8»، تو اگر اکراه خواهی کردن مردمان را بر ایمان! یعنی نتوانی، من توانم«9»، قوله تعالی: وَ لَو شاءَ رَبُّک‌َ لَجَعَل‌َ النّاس‌َ أُمَّةً واحِدَةً«10»، جمله اینکه اخبار آیات«11» است از قدرت او بر منع ایشان و قهر و جبر ایشان. و آنگه گفت: اگر من خواهم نکنند، دلیل آن نکند که چون می‌کنند او می‌خواهد، برای آن که معنی اینکه است که: باز نمودیم، و اینکه چنان بود که یکی از ما گوید«12»: اگر سلطان خواهد جهودان به کنشت نشوند روز شنبه، و ترسایان خدای را ناسزا نگویند، و گبرکان نکاح محرّمات نکنند، مراد نه آن باشد که سلطان می‌خواهد تا ایشان آن کنند، معنی آن باشد که سلطان اگر خواهد منع کند ایشان را به قهر، و لکن نمی‌خواهد تا منع به قهر کند برای صلاحی را، و اینکه روشن است. وَ لکِن‌ِ اختَلَفُوا، نبینی که حوالت اختلاف به ایشان کرد، و همچنین حوالت ایمان و کفر فی قوله: فَمِنهُم مَن آمَن‌َ وَ مِنهُم مَن کَفَرَ، «من» تبعیض راست، و «من» نکره موصوفه است، و التّقدیر: فبعضهم و«13» فرقة آمنت و اخری کفرت، وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ مَا اقتَتَلُوا، اینکه«14» معنی دارد که گفتیم. وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ یَفعَل‌ُ ما یُرِیدُ، و لکن خدای تعالی بکند آنچه خواهد چو از فعل او باشد، و او را مانعی نبود، یعنی کس او را از ---------------------------------- - (6- 1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: قوله تعالی. (3). سوره سجده (32) آیه 13. (4). سوره یونس (10) آیه 99. (5). مج بر ایمان. (7). دب، آج، لب، فق: عقب. (8). سوره یونس (10) آیه 99. (9). مج، وز، دب، آج، لب و. (10). سوره هود (11) آیه 118. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق: اینکه آیات اخبار. (12). آج، لب: می‌گوید. (13). مج، وز: ندارد. (14). مج، وز، دب، آج، لب، فق: هم اینکه. [.....] صفحه : 392 فعل خود بر حسب مراد خود منع نتواند کردن، و او همه کنندگان«1» را اگر خواهد از آنچه می‌کنند منع تواند کردن تا اوّل و آخر آیت در معنی مطابق باشد. در خبر است که: مردی با امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- در حرب صفّین بود، او را گفت: یا امیر المؤمنین؟ اخبرنا مسیرنا الی الشّام اکان بقضاء من اللّه و قدر«2»، خبر ده ما را«3» از رفتن ما«4» به شام«5» به قضا و قدر خدای بود یا نه! گفت: و اللّه ما هبطنا وادیا و لا علونا تلعة و لا وطئنا موطئا الّا بقضاء من اللّه و قدر، گفت: به خدای که هیچ بلند بر نشدیم، و هیچ نشیب فرو نیامدیم، و پای بر هیچ جای ننهادیم الّا به قضا و قدر خدا. مرد شامی گفت: یا امیر المؤمنین؟ فعند اللّه احتسب عنایی، پس رنجی که مرا در اینکه راه رسید همانا بر خدای نویسم که مرا در آن مزدی نباشد، چون می‌گویی به قضا و قدر خداست. امیر المؤمنین گفت: نه: ان‌ّ اللّه قد اعظم لکم الاجر فی مسیرکم و انتم سایرون [و فی مقامکم و انتم مقیمون و لم تکونوا فی شی‌ء من حالاتکم مکرهین و لا الیها مضطرّین و لا علیها مجبرین، خدای تعالی] [اشاره]«6» مزد شما عظیم«7» کرد بر رفتگان«8» در آن حال که می‌رفتی، و بر مقامتان در آن حال که مقیم بودی، برای آن که در هیچ حال مکره نبودی و ملجأ و مضطرّ نبودی. شامی گفت: یا امیر المؤمنین؟ کیف ذلک و القضاء و القدر ساقانا و عنهما کان مسیرنا و انصرافنا، چگونه باشد اینکه قضا و قدر ما را به آن جا راند و از قضا و قدر رفتیم و آمدیم! و امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: 9» یا اخا اهل الشّام لعلّک ظننت قضاء لازما و قدرا« حتما لو کان ذلک کذلک لبطل الثّواب و العقاب و سقط الوعد و الوعید و الأمر من اللّه و النّهی و ما کان المحسن اولی بثواب الاحسان من المسی‌ء و لا ---------------------------------- - (1). اساس: کند کار را، با توجّه به مج تصحیح شد. (2). چاپ شعرانی (2/ 314): قدره. (3). اساس که نو نویس است: مرا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس: من، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). مج، وز تا. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بعظیم. (8). آج: رفتنتان. (9). لب، فق و. 1» صفحه : 393 الله‌المسی‌ء اولی بعقوبة الذّنب من المحسن تلک مقالة عبدة الاوثان و حزب الشّیطان و خصماء الرّحمان و شهداء الزّور و قدریّة هذه الامّة و مجوسها، ان‌ّ اللّه تعالی امر عباده تخییرا« و نها هم تحذیرا و کلّف یسیرا، و لم یلزم عسیرا و اعطی علی القلیل کثیرا، و لم یطع مکرها و لم یعص مغلوبا، و لم یرسل الانبیاء لعبا، و لم ینزل الکتب الی عباده عبثا، و لم یخلق السّموات و الإرض و ما بینهما باطلا، ذلک ظن‌ّ الّذین کفروا فویل للّذین کفروا من النّار، گفت: ای برادر اهل شام؟ همانا قضاء لازم و قدری حتم گمان بردی، اگر چنین بودی ثواب و عقاب باطل شدی، و وعد و وعید ساقط گشتی، و امر و نهی بی فایده بودی، و محسن به ثواب احسان اولی«2» نبودی از مسی‌ء و نه مسی‌ء اولی«3» بودی به عقوبت اساءت از محسن، اینکه مقاله بت پرستان است و لشکر شیطان و خصمان رحمان و گواهان دروغ و قدریان اینکه امّت و مجوسیان. خدای تعالی بندگان را امر به تخییر کرد و نهی کرد به تحذیر و تکلیف آسان کرد، و الزام دشخوار«4» نکرد، و بر تکلیف اندک آلات«5» بسیار داد، و طاعت او [341- ر] به اکراه نداشتند، و معصیت او به غلبه بر او نکردند، و پیغمبران«6» را به بازی نفرستاد، و کتابها به هرزه انزله نکرد، و آسمان و زمین و آنچه در میان آن است باطل«7» نیافرید، اینکه گمان کافران است به خدای، وای بر«8» ایشان از آتش دوزخ. شامی گفت: یا امیر المؤمنین؟ پس اینکه قضاء که فرمودی چیست! گفت: آن امر خداست به طاعت، و نهی او از معصیت، و وعده ثواب است بر آن، و وعید عقاب است بر اینکه، و ترغیب و ترهیب به طاعت و معصیت، و تمکین از فعل حسنه، و خذلان اهل عصیان بر معصیت، اینکه قضاء خداست افعال ما را، و قدر اوست اعمال ما را. امّا بیرون از اینکه ظن‌ّ مبر، که ظن‌ّ آن، عمل را احباط کند. شامی بر پای خاست«9» شادمان، و گفت: یا امیر المؤمنین؟ فرّجت عنّی فرّج اللّه ---------------------------------- - (1). اساس: تخییر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3- 2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: اولیتر. (4). مج، وز: دشوار. (5). آج: آلاء. (6). مج، وز، دب، آج، لب: پیغامبران. [.....] (7). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: بباطل. (8). مج، وز: ندارد. (9). اساس: خواست، مج، وز: خاست. صفحه : 394 عنک، مرا از [اینکه] [اشاره]«1» شبهه فرج دادی که خدای تو را از مکاره فرج دهاد، و اینکه بیتها انشا کرد- شعر: انت الامام الّذی نرجوا«2» بطاعته یوم المآب من الرّحمن غفرانا اوضحت من دیننا ما کان ملتبسا جزاک ربّک بالاحسان احسانا ابو حنیفة النّعمان بن ثابت گوید: روزی در نزدیک صادق جعفر بن محمّد الباقر علیهما السّلام«3»- شدم، و او را سلام کردم. چون به در آمدم، موسی جعفر را دیدم در دهلیز سرا [به کتّاب] [اشاره]«4» نشسته- و سخت کوچک بود«5»- خواستم تا او را امتحان کنم، گفتم: یابن رسول اللّه؟ اینکه یحدث الغریب عندکم، غریبی که به شهر شما رسد کجا قضای حاجت کند! گفت: از کنار جویها و زیردار میوه‌ها و پیرامن سرایها و رهگذرها و مسجدها اجتناب کند، و آن جا که خواهد جز اینکه قضای حاجت کند. گفت: چون اینکه بشنیدم از او در چشم من افتاد ترفّع«6» تمام، گفتم: یابن رسول اللّه؟ نیکو گفتی. مسأله دیگر بپرسم به دستوری! گفت: بیار. گفتم: معصیت بنده از کیست! در من نگرید و مرا گفت: بنشین تا تو را خبر دهم. من بنشستم، گفت: حال معصیت از چند وجه بیرون نیست: یا از خداست، یا از بنده، یا از خدا و بنده. اگر از خداست دون بنده، خدا از آن عادلتر است که بنده را به فعلی که او نکرده باشد مؤاخذه کند، که بس«7» اینکه ظلم باشد«8». و اگر از خدا و بنده است، پس او شریک بنده باشد«9»، و قوی اولی«10» باشد به انصاف و«11» بنده ضعیفش. و اگر از بنده است تنها: فعلیه وقع الامر و الیه توجه النهی، و له حق الثواب و العقاب، و وجب الجنة و النار ، لا جرم امر به اوست، و نهی او راست، و ثواب و ---------------------------------- - (4- 1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز: نرجو. (3). اساس: علیهم السّلام، با توجّه به مج تصحیح شد. (5). مج، وز، فق: بودم. (6). مج، وز، مب، مر: توقع، دب، آج، لب، فق: بوقع. (7). مج، وز، دب، مب، مر: پس. (8). مب: او ظلم کرده باشد. (9). مج: شریک باشد با بنده. (10). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: اولیتر. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد. صفحه : 395 عقاب متعلّق به اوست، و بهشت و دوزخ برای اوست. ابو حنیفه گفت، چون اینکه بشنیدم گفتم: ذُرِّیَّةً بَعضُها مِن بَعض‌ٍ وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ«1»، و بهری اهل علم اینکه معنی به نظم آوردند و گفتند«2»: لم تخل أفعالنا اللّاتی نذم‌ّ بها احدی ثلاث خصال حین نأتیها إما تفرّد«3» بارینا بصنعتها فیسقط اللّوم عنّا حین ننشیها او کان یشرکنا فیها فیلحقه ما سوف یلحقنا من لایم فیها أو لم تکن لإلهی فی جنایتها ذنب فما الذّنب الّا ذنب جانیها قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَنفِقُوا مِمّا رَزَقناکُم، خطاب است جمله مؤمنان را به انفاق و نفقه کردن. و خلاف کردند در او: حسن بصری گفت: مراد زکات است برای دو وجه: یکی امر خداست، و امر او بر وجوب باشد. و دگر آن که گفت: به وعید مقرون بکرد، و وعید [بر] [اشاره]«4» ترک واجب باشد. و جماعتی دیگر گفتند: مراد نفقه عیال است، و امر بر وجه استحباب است و وعید نیست، در آیت بیشتر از اخبار نیست عن عظم یوم القیامة، و اینکه اختیار«5» ابو القاسم بلخی است. و بعضی دیگر گفتند: عام است در زکات و صدقه و نفقه، و اینکه اولی«6» است برای عموم فایده را. و حدّ رزق بگفته‌ایم پیش از اینکه: هر چه کسی را باشد که به آن منتفع شود، و کس را نبود که او را از آن منع کند. مِن قَبل‌ِ أَن یَأتِی‌َ یَوم‌ٌ«7» [پیش] [اشاره]«8» از آن که [روزی آید که در او] [اشاره]«9» بیع نباشد و دوستی نباشد و شفاعت نباشد. ابو عمرو و إبن کثیر می‌خوانند: لا بَیع‌ٌ فِیه‌ِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ- به فتح، ---------------------------------- - (1). سوره آل عمران (3) آیه 34. [.....] (2). مج، وز: آورد و گفت: که بر اساس مرجّح است. (3). اساس: یفسر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9- 8- 4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). اساس: اخبار، با توجّه به مج تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: اولیتر. (7). مب لا بیع، دب، آج، لب، فق یعنی روز قیامت. صفحه : 396 بی‌تنوین، و باقی قرّاء به رفع و تنوین. و «بیع»، استبدال المتاع بالثّمن باشد، و نقیض او «شراء» بود، و به معنی «شراء» آید نیز. وَ لا خُلَّةٌ، «خلّت» دوستی خالص باشد، کأنّه من خلال القلب. و الخلّة الحاجة، و الخلّة الخصلة، و الخلّة ما کان حلوا من المرعی، و خلال الشّی‌ء وسطه، و الخلل [341- پ] شق‌ّ فی الشّی‌ء، و الخل‌ّ الخلیل، و الخل‌ّ الطّریق فی الرّمل، و الخلیل من الحبیب من الخلّة، و الفقیر من الخلّة و هی الحاجة، قال الشّاعر- شعر: و ان أتاه خلیل یوم [مسئلة] [اشاره]«1» [یقول] [اشاره]«2» لا غایب مالی و لا حرم وَ لا شَفاعَةٌ، و اصله من الشّفع و هو خلاف الوتر [برای آن که دوم] [اشاره]«3» صاحب حاجت باشد، و نظر به اینکه معنی را گفت امیر المؤمنین«4»- علیه السّلام: الشّفیع جناح الطّالب، و آیت [به] [اشاره]«5» اجماع مخصوص است برای آن که خلاف نیست از میان امّت که شفاعت خواهد بودن. ما را با اصحاب وعید خلاف در آن است که ایشان گفتند: در زیاده«6» و منافع باشد، و ما گفتیم: در اسقاط مضارّ، و قطع است که به کفّار نرسد، و ما گفتیم: به فسّاق اهل صلاة«7» رسد، لقوله- علیه السّلام: شفاعتی لاهل الکبائر من امّتی، و ایشان گفتند: به تایبان رسد. فامّا در آیت کس نگفت که اصلا شفاعت نخواهد بودن، یا معنی آن باشد که: لا شفاعة لاحد فی الکفّار، و امّا، لا شفاعة فی الفسّاق الّا باذنه. وَ الکافِرُون‌َ هُم‌ُ الظّالِمُون‌َ، لانّهم یضعون العبادة فی غیر موضعها، کافران ظالمان‌اند برای آن که نه عبادت به جای خود می‌نهند، و روا بود که گوییم معنی آن است که: ظالم نفس خوداند، به آن معنی که به فعل کفر«8» مستحق‌ّ ضرر عقوبت‌اند. قوله: اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ- الایة، ابی‌ّ بن کعب گفت، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- مرا بپرسید که کدام آیت در کتاب خدا عظیمتر است یا ابا المنذر! من گفتم: اللّه ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد، لسان العرب (11/ 215): مسغبة. (5- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (4). فق، مب علی. (6). دب، آج، لب، فق: ندارد. (7). مب: صلوات. (8). اساس، دب، لب، فق، مب، مر: کس، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 397 اعلم و رسوله«1»، دیگر باره پرسید تا سه بار، من گفتم«2»: خدا و پیغمبرش اعلم‌اند، گفتم: آیة الکرسی‌ّ است. رسول- صلّی اللّه علیه و آله- دست بر سینه من نهاد و گفت: هنیئا لک العلم یا ابا المنذر ، گوارنده باد تو را علم. آنگه گفت: به آن خدای که جان من به امر اوست که اینکه آیت را زبانی است که تقدیس و تنزیه خدای می‌گوید بنزدیک ساق عرش. و رسول- علیه السّلام- گفت: هر کس او آیة الکرسی‌ّ بخواند در عقبه«3» هر فریضه، تولّای قبض روح او خدای بکند- جل‌ّ جلاله- و چنان باشد که با پیغمبران خدای تعالی جهاد کرده باشد تا شهادت یافتن. و عبد اللّه مسعود گفت که، رسول- علیه السّلام- گفت: [آیة الکرسی‌ّ و قُل هُوَ اللّه‌ُ أَحَدٌ عظیمتر است از همه چیزی که دون خداست- جل‌ّ جلاله. و ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت] [اشاره]«4»: سیّد آیتهای قرآن آیة الکرسی‌ّ است«5». و امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- گفت: کدام عاقل«6» باشد که به وقت خفتن آیة الکرسی‌ّ نخواند و آخر سورة البقرة، یعنی قوله: آمَن‌َ الرَّسُول‌ُ«7»- تا به آخر سوره که آن از کنز عرش است. و محمّد بن جعفر الصّادق- علیه السّلام- روایت کند از پدرش امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که او فرمود«8» که، رسول- علیه السّلام- گفت که: چون آیة الکرسی‌ّ فرود آمد، گفت: آیتی فرود آمد از کنز عرش که هر بتی که در مشرق و مغرب بود به روی در آمد«9»، و ابلیس بترسید و گفت قومش را که: امشب حادثه«10» عظیم افتاد، بباشید تا من در مشارق و مغارب بگردم تا چه حادثه است؟ بگردید تا به مدینه رسید، مردی را ---------------------------------- - (1). آج، لب: اللّه و رسوله اعلم. (2). مج، وز، آج، مب، مر: می‌گفتم. [.....] (3). همه نسخه بدلها: عقب. (4). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (5). دب، آج، لب، فق، عبارت ما قبل را چنین آورده: و قُل هُوَ اللّه‌ُ أَحَدٌ و عظیمتر است از همه چیزی که دون خدای عزّ و جل‌ّ است. و ابو هریره روایت کرد که رسول علیه السّلام گفت: سیّد آیتهای قرآن آیة الکرسی‌ّ است. (6). اساس به صورت «غافل» هم خوانده می‌شود. (7). سوره بقره (2) آیه 285. (8). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: گفت. (9). اساس، مب، مر: در آمدند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). فق، مب: حادثه‌ای. صفحه : 398 دید، گفت: چه حادثه افتاد دوش! گفت: رسول«1»- علیه السّلام- ما را گفت آیتی فرود آمد از کنزهای عرش که اصنام عالم برای آن به روی در آمدند. ابلیس بنزدیک«2» اصحاب آمد و خبر داد. و رسول- علیه السّلام- گفت: اینکه آیت در هیچ سرایی«3» نخوانند«4» و الّا شیاطین«5» سه روز گرد آن سرای نگردند«6». باز«7» گفت: سی روز، و هیچ جادویی در آن جا راه نیابد چهل شبانه روز«8». ای علی؟ اینکه آیت بیاموز«9» که هیچ آیت از اینکه بزرگوارتر فرو نیامد. امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- روایت کرد که: رسول را دیدم بر اینکه چوبهای منبر«10»، می‌گفت: هر کس که آیة الکرسی‌ّ در قفای هر نماز فریضه بخواند، او را از بهشت«11» منع نکنند، الّا مرگ، و کس بر اینکه مواظبت نکند الّا صدّیقی یا عابدی، و هر کس که اینکه آیت بخواند عند آن که بخواهد«12» خفتن، خدای تعالی او را ایمن بکند«13» بر نفس خود و خانه خود و خانه چند همسایه که پیرامن او باشد. و جابر عبد اللّه«14» روایت کرد که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت، خدای تعالی وحی کرد به موسی عمران که: هر کس که مداومت کند بر آیة الکرسی‌ّ در عقب هر نمازی، خدای تعالی او را دل شاکران دهد و مزد پیغمبران«15» و عمل صدّیقان، و دست رحمت بر او گشاده کند، و هیچ منع نباشد او را از آن که به بهشت رود الّا مرگ. موسی- علیه السّلام- گفت: [و] [اشاره]«16» که باشد«17» که بر آن مداومت کند! گفت: نکند الّا پیغمبری«18» یا صدّیقی یا مردی که من از او خشنود باشم، یا مردی که من او را شهادت ---------------------------------- - (1). آج، لب، فق خدا. (2). همه نسخه بدلها بجز دب، مب: با نزدیک. (3). مج، دب، آج، لب، فق: سرای. (4). همه نسخه بدلها بجز مب: بنخوانند. (5). آج، لب، فق: شیطان. (6). آج، لب، فق: نگردد. [.....] (7). مب، مر: تا، دیگر نسخه بدلها: یا . (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: شبان روز. (9). مج، وز، آج، لب، فق و فرزندانت را بیاموز و همسایگانت را. (10). همه نسخه بدلها بجز، مر که. (11). آج، لب، فق هیچ. (12). اساس، مب: خواهد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). فق: گرداند. (14). مج، وز: جابر بن عبد اللّه. (15). مج، وز: پیغامبران. (16). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (17). دب، آج، لب، فق: کی باشد. (18). مج، وز، دب، آج، لب: پیغامبری. صفحه : 399 - یعنی شهیدی- روزی کرده باشم. ابو هریره روایت کرد«1» که رسول- علیه السّلام- گفت: هر کس که آیة الکرسی‌ّ بخواند، چون از خانه به در آید خدای تعالی هفتاد هزار فرشته را بفرستد تا برای او استغفار می‌کنند«2» و او را دعا می‌کنند. و چون به خانه باز آید، بخواند، خدای تعالی درویشی از پیش چشم او ببرد«3». راوی خبر گوید که: جماعتی صحابه در مسجد رسول- صلّی اللّه علیه و آله- [342- ر] نشسته بودند، و ذکر فضایل قرآن می‌کردند که: کدام آیت فاضلتر است! یکی می‌گفت: آخر براءت«4»، و یکی می‌گفت: آخر بنی اسرایل، و یکی می‌گفت: «کهیعص»، یکی می‌گفت: «طه». امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- گفت: اینکه انتم عن ایة الکرسی‌ّ! شما از آیة الکرسی‌ّ کجایی«5» که من از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- شنیده‌ام که گفت: ای علی؟ آدم سیّد البشر است، و من سیّد عربم و لا فخر،«6» و سلمان سیّد پارس است. و صهیب سیّد روم است، و بلال سیّد حبشه است، و طور سینا سیّد کوههاست. و سدره سیّد درختان است و ماههای«7» حرام سیّد ماههاست. و روز آدینه سیّد روزهاست، و قرآن سیّد کلامهاست، و سورة البقره سیّد قرآن است. و آیة الکرسی‌ّ سیّد سورة البقره است، در اینکه جا پنجاه کلمت است، در هر کلمتی پنجاه برکت است. عمرو بن المقدام«8» گفت از باقر- علیه السّلام- شنیدم که گفت: هر که آیة الکرسی‌ّ یک بار بخواند«9»، خدای تعالی هزار مکروه از مکاره دنیا از او بگرداند، و هزار مکروه ---------------------------------- - (1). همه نسخه بدلها: کند. (2). اساس: می‌کند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بردارد، مب: برد. (4). اساس و یکی می‌گفت آخر براءت، مج، وز دیگری می‌گفت آخر براءت، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و سیاق عبارت زاید می‌نماید. (5). مج، وز، مب، مر: کجایید. (6). اساس: بلا شک، با توجّه به مج و همه نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مج: ماه. (8). اساس، آج، لب، مر: عمرو بن المقدم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مج، وز، دب، آج، لب: بخواند یک بار. صفحه : 400 از مکاره آخرت«1». خوارترین مکاره دنیا درویشی باشد، و خوارترین مکاره آخرت عذاب گور باشد. ابو المتوکّل النّاجی روایت کند که ابو هریره گفت: کلید خانه صدقه در دست من بود. یک روز در باز کردم، خرمای صدقه کم بود [مقدار کفی] [اشاره]«2»، و دوم«3» روز همچنین بود«4». برفتم و رسول را- صلّی اللّه علیه و آله- بگفتم. مرا گفت: یا ابا هریره؟ خواهی که آن دزد را بگیری! گفتم: بلی یا رسول اللّه. گفت: چون در بگشایی بگوی«5»: سبحان من سخّرک لمحمّد، سبحان آن خدایی که تو را مسخّر محمّد کرد«6». من دیگر بار در خانه شدم، خرما کم بود. من اینکه کلمه بگفتم. شخصی سیاه منکر را دیدم بر سر آن خرما از آن می‌خورد. من در او در«7» آویختم، گفتم: تو را بنزدیک رسول- صلّی اللّه علیه و آله- برم. گفت: دست از من بدار که با تو عهد«8» کنم که دگر معاودت نکنم، تا مانند اینکه عهد کرد من دست از او بداشتم. مدّتی بر آمد با سر کار شد، من رسول را باز گفتم. رسول- صلّی اللّه علیه و آله- مرا گفت: تو نیز با سر«9» کلمه شو. من در خانه شدم«10»، گفتم: سبحان من سخّرک لمحمّد. دیگر باره بگرفتم او را، گفتم: یا عدوّ اللّه؟ نه با من عهد کردی«11» که دیگر مثل اینکه نکنی! گفت: آری خطا کردم، مرا رها کن که دیگر اینکه نکنم. من در او آویختم و گفتم: دست از تو باز ندارم تا تو را پیش رسول- صلّی اللّه علیه و آله- برم«12». گفت: دست از من بدار تا تو را چیزی آموزم که تو چون آن برخوانی هیچ کس از جنّیان- خورد«13» و بزرگ و نر و ماده- گرد تو و متاع تو نگردند. من گفتم: کدام است ---------------------------------- - (1). مب که. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: دو، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). کذا در اساس: همه نسخه بدلها: گفت. (5). مج، وز، دب، مب که. (6). همه نسخه بدلها: بکرد. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد. [.....] (8). مج، وز: که من با تو عهدی. (9). مج، وز آن. (10). مج، وز، دب، آج، لب، فق: من چون در خانه رفتم. (11). وز: کرده‌ای. (12). مج، وز: نبرم. (13). وز، دب، آج، لب، فق: خرد. صفحه : 401 آن! گفت: آیة الکرسی‌ّ است. من دست از وی بداشتم، و اینکه حدیث رسول را بگفتم. مرا گفت: تو ندانستی ای ابا هریره«1» که چنین باشد؟ من«2» آیت بر آن جا خواندم، دیگر شیطان گرد آن خرما نگشت. عبد اللّه بن عون گفت: شبی در خواب دیدم که قیامت برخاسته«3» بود و خلایق را در صعید سیاست بداشته بودند. مرا بیاوردند و حسابی آسان بکردند، آنگاه مرا به بهشت بردند و کوشکها بر من عرضه کردند که از جمال و بهای آن متحیّر بماندم. گفتند: درهای اینکه کوشکها بشمار. بشمردم، پنجاه در بود. گفتند: خانه‌هایش«4» بشمار، بشمردم صد و هفتاد و پنج خانه بود. مرا گفتند: اینکه تو راست. من از آن شادی از خواب در آمدم و خدای را شکر کردم، و بامداد با نزدیک محمّد بن سیرین شدم، و اینکه خواب با او بگفتم. مرا گفت: چنان تواند بودن که تو آیة الکرسی‌ّ بسیار خوانی، گفتم: بلی چنین است، و لکن از کجا گفتی! گفت: برای آن که اینکه پنجاه کلمت است و صد و هفتاد و پنج حرف است. مرا عجب آمد از حفظ و زیرکی او، آنگه مرا گفت: هر که اینکه آیت بسیار خواند، سکرات موت«5» بر او آسان بود. و در آثار می‌آید، عن ابی بکر بن روح، گفت از پدرم شنیدم که گفت: مرا دوستی بود در نهروان، مرا حکایت کرد و گفت مرا عادت بود که: هر شب از دکّان«6» برخاستمی«7» آیة الکرسی‌ّ بر خواندمی و باد بر آن جا دمیدمی. شبی در ببستم و بیامدم و فراموش«8» کردم که اینکه آیت خوانم. وقت خفتن«9» یادم آمد، در خانه بخواندم و باد بر آن جا دمیدم و دل مشغول بخفتم، و بر دگر روز بغلس«10» برخاستم«11» و به دکّان آمدم، در دکّان گشاده دیدم، و آنچه در دکّان بود جمع کرده و نهاده و مردی آن جا نشسته. او را گفتم: تو کیستی! و اینکه جا چه کار داری! و خواستم«12» که بانگ«13» بردارم«14»، مرا ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: ای با هریره. (2). مج، وز اینکه. (3). اساس، دب، لب، مب، مر: برخواسته. (4). اساس: خانهایش/ خانه‌هایش. (5). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: مرگ. (6). وز: دوکان. (7). اساس، مج، لب، فق، مب، مر: برخواستمی. (8). مب: فراموشی، مر: فرموش. [.....] (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر به. (10). اساس: سحر، با توجّه به مج تصحیح شد. (11). اساس، دب، لب، مب، مر: برخواستم. (12). آج، فق: خاستم. (13). همه نسخه بدلها: تا بانگ. (14). مج، وز: بر آرم. صفحه : 402 گفت: ساکن باش که من چیزی از آن تو نبرده‌ام، و بنگر تا متاعت همه بر جاست، [342- پ] و قصّه من بشنو؟ گفت: من دوش به اوّل شب بیامدم و در اینکه دکّان باز کردم و اینکه متاع جمع کردم و در هم بستم. چون برگرفتم تا بروم، چندان که طلب کردم ره در«1» نیافتم. چون متاع بنهادم راه یافتم«2»، باز در نشان کردم«3» و بیامدم و متاع برداشتم، خواستم تا بروم دیگر باره«4» در نیافتم. همه شب در اینکه به سر بردم تا اکنون که تو آمدی. اکنون اگر دانی که مرا عفو باید کردن که توبه کردم که مانند اینکه نکنم. من دست از دزد«5» بداشتم و خدای را شکر کردم. لیث بن سعد روایت کند از عبد اللّه«6» بن ابی جعفر که گفت: مرا بیماری سخت بود و دردی عجیب، و طبیبان از آن عاجز، من در شبی از شبها رنجور بودم. اندیشه می‌کردم، گفتم به جزوی«7» از قرآن استشفا کنم، آیة الکرسی‌ّ بخواندم و باد بر خود دمیدم. مرا خواب ببرد. در خواب دو مرد را دیدم از پیش من ایستاده، با یکدیگر می‌گفتند: اینکه مرد آیتی بخواند که در آن جا سیصد و شصت«8» پنج رحمت است، و اینکه مرد را هنوز به یک رحمت رسید«9» و از آن هیبت«10» من از خواب در آمدم«11»، دردم ساکن شده بود- و اخبار و آثار در فضایل اینکه بسیار است. اکنون به تفسیر آیت ابتدا کنیم: بدان که قدیم- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیه اثبات ---------------------------------- - (1). فق. راه در، مب، مر: ره. (2). مج، وز: ره در نیافتم، دب، آج، لب، فق: ره بیافتم، مب: بنهادم و بیامدم ره یافتم، مر: ره در یافتم. (3). آج، لب: بیافتم و نشان بکردم. (4). مب ره. (5). مج، وز: از دزدی، مب، مر: از او. (6). اساس: ابی عبد اللّه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (7). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: به چیزی. (8). آج، لب، فق: شست، همه نسخه بدلها بجز مج و. [.....] (9). مج، وز: رسید بدو، دب: رسیدند، آج، لب، فق: رسانیدند. (10). اساس: و هیمه (شاید: هیمنه، یا : همهمه)، مج: هم، وز، دب: همه، مر: همت، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). مج: بر آمدم. صفحه : 403 الهیّت خود کرد و نفی هر چه دون اوست، از آن جا نام «اله» بر او نهادند به دروغ، گفت: اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ الحَی‌ُّ القَیُّوم‌ُ، خدا قادر بر اصول نعم که به کردن آن مستحق‌ّ عبادت آمد، جز یکی نیست که با او «اله» نیست، و مستحق‌ّ عبادت و سزاوار پرستش نیست مگر او. «اللّه» مرفوع است به ابتدا و خبر او در لا إِله‌َ إِلّا هُوَ است، تقدیر آن است که: اللّه واحد مستحیل المثل، و «لا» نفی جنس راست برای آن است با او بر فتح بنا کرد [و] [اشاره]«1» «هو» در محل‌ّ رفع است برای آن که استثناء غیر موجب است، کما قال تعالی: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسُول‌ٌ«2». و «حی‌ّ»، ذاتی بود حاصل بر صفتی که امکان آن صفت محال نبودی که عالم و قادر باشد، و اینکه صفت خدای راست«3»- جل‌ّ جلاله- ذاتی است با مقتضی صفت ذات، و وزن او فعل است، کالحذر و الطّمع، « یا » اوّل«4» ساکن کردند و در « یا » ادغام کردند. و «قیّوم» فیعول باشد من القیام، و در او سه لغت است: «قیّام»، و آن قراءت عبد اللّه مسعود است. و «قیّم»، و آن قراءت علقمه است. و «قیّوم»، و آن قراءت عامّه است. و اصل «قیّوم» قیووم«5» بوده است، قلب کرده‌اند، پس ادغام کرده‌اند، کما یقال: دیّار و دیور و دیّر، و اینکه هر سه بنا بر«6» مبالغت است. مجاهد گفت: القائم علی کل‌ّ شی‌ء، به همه چیز او قیام نماید، یعنی تولّای همه کار او کند. سعید جبیر گفت: «قیّوم» آن باشد که ابتدایش نبود، و تفسیر قیام وجود«7» کرد. ضحّاک گفت: دایم باشد و به معنی، هر دو قول یکی است، جز آن که در گذشته گفت و اینکه در ناآمده. ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). سوره آل عمران (3) آیه 144. (3). مج، وز: را. (4). مج، وز را. (5). اساس که نو نویس است: قیوام، وز، آج: قیوم، با توجّه به مج تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). اساس: خود، با توجّه به مج تصحیح شد. صفحه : 404 ابو روق گفت: الّذی لا یبلی، و آن خداست که تغییر نپذیرد، لم یزل عمّا کان علیه و لا یزال. ربیع گفت: «قیّوم» قیّم باشد بر همه چیزی به روزی و حفظ. همه را او روزی دهد و او نگاه دارد. کلبی گفت: القائم علی کل‌ّ نفس بما کسبت، به جزای خلقان او قیام نماید. ابو عبیده گفت: الّذی لا یزول، باقی است که او را زوال نبود، و قال امیّة بن أبی الصّلت: لم یخلق السّماء و النّجوم و الشّمس معها قمر یعوم«1» قدّرها المهیمن القیّوم و الحشر و الجنّة و النّعیم لّا لأمر شأنه عظیم أنس بن مالک گوید: بیشتر دعای رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و آله- اینکه بودی: یا حی یا قیوم. عبد اللّه عبّاس گفت: مهمترین نامهای خدای تعالی «الحی‌ّ القیّوم» است، و اینکه دعای اهل دریا«2» است که گویند ایشان: یا هیّا شراهیّا«3». ابو امامه روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: نام مهمترین خدای در سه سوره قرآن است: البقره، و آل عمران، و طه. عمر بن ابی سلمه گفت: اندیشه کردم هیچ اسم ندیدم که در اینکه [سه] [اشاره]«4» سوره به مطابقه باز آمد جز اینکه نامها در البقره: اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ الحَی‌ُّ القَیُّوم‌ُ، [و در آل عمران فاتحه اوست: الم، اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ الحَی‌ُّ القَیُّوم‌ُ«5»، و در طه: وَ عَنَت‌ِ الوُجُوه‌ُ لِلحَی‌ِّ القَیُّوم‌ِ«6»] [اشاره]«7». ---------------------------------- - (1). آج، مب: یقوم. (2). اساس، مب، مر: دیار، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). چاپ شعرانی (2/ 322) آورده است: «أهی أشر أهی، هستم کسی که هستم، عبارت عبرانی در تورات است که چون حضرت موسی بن عمران با خدای تعالی گفت که: اگر بنی اسرائیل از من بپرسند خدای تو چیست و کیست، به آنها چه بگویم! خداوند به او وحی فرستاد: هستم آنچه هستم ...» نیز در لسان العرب (13/ 506) پاورقی 1 صحیح آن را چنین آورده است: اهیا أشراهیا، معنی الأزلی‌ّ الّذی لم یزل. نیز در متن لسان العرب همان صفحه گوید: هیا شراهیا، معناه یا حی‌ّ یا قیّوم بالعبرانیّه. [.....] (7- 4). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (5). سوره آل عمران (2) آیه 1 و 2. (6). سوره طه (20) آیه 111. صفحه : 405 لا تَأخُذُه‌ُ سِنَةٌ وَ لا نَوم‌ٌ، مفسّران گفتند: «سنة» خوابی باشد سبک، و «نوم» خواب باشد تام‌ّ«1»، و حدّ خواب اینکه بنهادند متکلّمان: سهو یلحق الانسان مع فتور الاعضاء من غیر علّة، سهوی که با مردم«2» رسد با فتور و سستی اندامها بی بیماری [343- ر] [اشاره]. و مرجع [او] [اشاره]«3» با نفی است. و «سهو» نا بدن«4» علم باشد، و «فتور» اعضاء به شرط کرد تا احتراز [بود از] [اشاره]«5» سهوی که در حال بیداری باشد، و نفی علّت و بیماری به شرط کرد تا احتراز بود از مغمی علیه. و علما از میان «سنة» و «نوم» فرقی«6» کرده‌اند به اقوال«7» متقارب حسن بصری گفت: «سنة» کسل باشد، و «نوم» خواب، و أصم‌ّ گفت: «سنة» غفلت باشد، و «نوم» خواب، ای لا یغفل و لا ینام. دیگر مفسّران گفتند: «سنة» اوّل خواب بود که مرد بین النّائم و الیقظان باشد، نبینی که عدی‌ّ بن الرّقاع چگونه گفت: و سنان أقصده النّعاس فرنّقت فی عینه سنة و لیس بنائم یقال منه: و سن یوسن و سنا و سنة، فهو و سنان. و قدیم- جل‌ّ جلاله- نفی کرد از خود سنه و نوم، بر سبیل تمدّح. گفتند: برای آن که آفت است، و آفت بر او روا نیست، و تغییر«8» است و تغیر«9» بر او روا نیست، و قهر است و قهر بر او روا نیست، و برای آن که او ضدّ علم است و اضداد [علم] [اشاره]«10» بر او روا نیست«11»، و برای آن که او آسایش از رنج و بلاست، و رنج و آسایش بر او روا نیست، برای آن که او برادر مرگ است و مرگ بر او روا نیست. جابر عبد اللّه انصاری روایت کند که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- را پرسیدند که در ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: خواب تمام باشد، مب: خوابی تام باشد، مر: خواب باشد. (2). مج، وز: ها مردم. (10- 5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (4). اساس، مب، مر: با بدن، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق: فرق. (7). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: با قول، با توجّه به مج تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق: تغیر. (9). مب: تغییر. (11). مج، وز، دب، آج، لب، عبارت: «و برای آن که او ضد علم ...» را پس از عبارت بعدی: «... آسایش بر او وانیست» آورده است. صفحه : 406 بهشت خواب باشد! گفت: نه، رای آن که خواب [برادر] [اشاره]«1» مرگ باشد و در بهشت مرگ نباشد«2». و راوی خبر گوید که رسول- علیه السّلام- در بعضی خطبه‌ها«3» گفت: 4»5» ان الله تعالی لا ینام و لا ینبغی له أن ینام و لکنه یخفض« القسط و یرفعه، [یرفع] [اشاره]« الیه عمل اللیل قبل عمل النهار و عمل النهار قبل عمل اللیل ، گفت: خدای تعالی بنخسبد و خواب به کار نیست او را، و او را خفض«6» و رفع بهره باشد، یعنی روزی خلقان، عمل بندگان که در شب کرده باشند بر او رفع کنند پیش از آن که روز آید«7»، و عمل روز بر او عرضه«8» کنند پیش از آن که شب آید. ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: قوم موسی، موسی را گفتند: هل ینام ربّک! خدای«9» تو بخسبد، از او بپرس. موسی- علیه السّلام- گفت: بار خدایا؟ اینکه قوم پرسند«10» که: خواب تو را دریابد! خدای تعالی گفت: من تو را معلوم کنم. آنگه موسی [را] [اشاره]«11»- علیه السّلام- سه شبان روز بیدار داشت، پس از آن فرشته‌ای را فرستاد و با او دو«12» قاروره، گفت خدای تعالی می‌گوید: اینکه قاروره [ها] [اشاره]«13» در دست دار امشب، او آن قاروره‌ها را در دست نگاه [می] [اشاره]«14» داشت و جهد می‌کرد تا خوابش نبرد، خوابش غلبه کرد و دستهایش به هم آمد و قاروره‌ها بر هم آمد و شکسته شد. موسی از خواب در آمد، قاروره‌ها شکسته شده«15» دید، جبریل آمد و گفت: تو در خوابی«16»، دو قاروره«17» نگاه نمی‌توانی داشت، اگر من بخسبم آسمان و زمین که نگاه دارد! ---------------------------------- - (14- 13- 11- 5- 1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نبود. [.....] (3). اساس و همه نسخه بدلها: خطبها/ خطبه‌ها. (4). اساس، دب، آج، فق، مب، مر: یخفظ، با توجّه به مج تصحیح شد. (6). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: حفظ، با توجّه به مج تصحیح شد. (7). مج، وز و عمل روز آید. (8). مج: عرض. (9). اساس تعالی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (10). مج، وز، دب، آج، لب، فق: می‌پرسند. (12). مج، دب، آج، لب: فرستاد با او با دو. (15). مج، وز: ندارد. (16). مج، وز: خواب. (17). اساس: قاره، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 407 لَه‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ، او راست آنچه در آسمان و زمین هست ملکا و ملکا، آنچه آن را مالکی نیست ملک اوست، و آنچه او را مالکی ظاهر است ملک اوست، برای آن که ملک و مالک همه در ملک اویند، فان‌ّ«1» العبد لا یملک و ان ملک، ما لا یملک«2» نفسه کیف یملک غیره، آن که مالک خود نبود مالک غیری چگونه بود! چون چنین باشد، مستقل‌ّ نبود به خود، چگونه دیگری را دست گیرد! مگر به فرمان او. مَن ذَا الَّذِی یَشفَع‌ُ عِندَه‌ُ إِلّا بِإِذنِه‌ِ، کیست که بنزدیک او شفیع باشد کسی را مگر به فرمان او! بعضی اهل معانی گفتند: خدای تعالی به اینکه آیت دل بندگان خود به خود می‌کشد عاجلا و آجلا، چنان است که گفت: ای بنده؟ اگر راغب دنیایی، مراست، از من خواه. و اگر امید کرامت آخرت داری- به شفاعت شفیعی- که آن شفاعت به فرمان من است، پس در دنیا و آخرت گزیر نیست تو را از من، فسبحان من لا وسیلة الیه الّا به، سبحان آن خدایی که با او هیچ وسیله نیست الّا به او، حقیقت دان که او را به فرمان او شفاعت الّا آنان نکنند که طرفة العینی پای از فرمان او بیرون ننهادند، آنان که اند که چنین بودند! مگر معصومانی که ما همّوا بمعصیة اللّه قطّ. در همّت ایشان نیاید«3» که آزار خدای اختیار کنند: شفیعی الیک الیوم یا خالق الوری رسولک خیر الخلق و المرتضی علی‌ّ آخر: شفیعی الی اللّه یوم [343- پ] القضا نبی‌ّ«4» الهدی و علی‌ّ الرّضا«5» شفیعی عترة طهرت فدلّت محبّتهم علی طهر الولادة قوله تعالی: یَعلَم‌ُ ما بَین‌َ أَیدِیهِم وَ ما خَلفَهُم، مجاهد و عطا و حکم و سدّی گفتند«6» مراد آن است که: داند آنچه پیش ایشان است از کار دنیا، و آنچه پس ایشان است از ---------------------------------- - (1). اساس له، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (2). چاپ شعرانی (2/ 324): و من لا یملک. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نیامد. [.....] (4). اساس: می، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). آج، با خطی متفاوت از متن افزوده: دیگری، چاپ شعرانی (2/ 325) دیگری گوید. (6). اساس: غیره، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 408 کار آخرت. ضحّاک و کلبی بر عکس اینکه گفتند: ما بَین‌َ أَیدِیهِم، کار آخرت برای آن که آخرت در پیش دارند، و روی آن جا دارند، و باز گشت«1» آن جاست. وَ ما خَلفَهُم، آنچه پس ایشان است از دنیا که با پس پشت افگنده‌اند. مقاتل و واقدی گفتند: آنچه پیش ایشان بوده است، یعنی پیش خلق عالم و فریشتگان، و آنچه پس خلق عالم بوده باشد. و گفتند: ما بَین‌َ أَیدِیهِم، آنچه در میان آنند«2» از خیر و شرّ، و آنچه پس ایشان است، یعنی آنچه خواهند کردن. وَ لا یُحِیطُون‌َ بِشَی‌ءٍ مِن عِلمِه‌ِ إِلّا بِما شاءَ، و خلقان را احاطه نبود به چیزی از علم«3» الّا«4» به آنچه او خواهد. احاطه چو«5» با علم مقرون باشد معنی عالمی باشد بر وجه تأکید چون کسی چیزی داند به تفصیل، چنان که چیزی از علم او به در نشود گویند: احاط علمه بکذا و احاط بکذا علما، پنداری علم او به گرد آن معلوم در آمد، و رها نکرد که چیزی از آن بیرون شود. و «علم» در آیت به معنی معلوم است تا اشاعره را تمسّک نباشد، یقال: هذا الکتاب فی«6» علم فلان، ای معلومه. و اینکه مسأله از علم شافعی است یا از علم ابو حنیفه، یعنی از معلوم ایشان است برای آن که علم ایشان در دل ایشان باشد. و «علم» آیت«7» به معنی عالمی. چنان که: وَ أَن‌َّ اللّه‌َ قَد أَحاطَ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عِلماً«8»، علم او محیط است به همه چیز یعنی عالمی او. و در اینکه آیه علم به معنی معلوم«9». دگر در آیت دلیلی ظاهر هست بر اینکه که ما گفتیم، و آن آن است که گفت: کس به«10» علم او محیط نشود الّا به آنچه او خواهد. [و معنی آن است که: الّا به آنچه او خواهد] [اشاره]«11» که اطّلاع دهد بر آن از آن که راه نماید و دلیل انگیزد و خلق علم«12» ---------------------------------- - (1). مج، وز با، دب، آج، لب، فق، مر به. (2). فق: آن‌نند. (3). دب، آج، لب، فق او. (4). مج، وز و. (5). آج: چون. (6). دب، آج، لب، فق فی. (7). وز: آید. (8). سوره طلاق (65) آیه 12. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق است. (10). اساس: کسب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. [.....] (12). اساس، مب، مر: عالم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 409 ضروری کند، و اطّلاع دهد به وحی و خبر، و اینکه ممکن نیست در علم حقیقی، که علم او بنزدیک آن که او را علم اثبات کند قایم باشد به ذات [او] [اشاره]«1»، و آنچه قایم بود به ذات او احاطه به آن محال بود. وَسِع‌َ کُرسِیُّه‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ، ای ملأ و احاط. و در «کرسی‌ّ» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و سعید جبیر و مجاهد گفتند: مراد به کرسی‌ّ علم است، و از اینکه جا دفتر علم را کرّاسه خوانند، و از اینکه جاست قول را جز در وصف صیّادی- شعر: تّی اذا ما جاء [ها] [اشاره]«2» تکرّسا ای علم، و عالمان را «کراسی‌ّ» خوانند چنان که شاعر گفت- شعر: تحف‌ّ بهم بیض الوجوه و عصبة کراسی‌ّ بالاحداث حین تنوب ای علماء بها. و بعضی دیگر گفتند: مراد به «کرسی‌ّ» عظمت و سلطان است، و عرب ملک قدیم را کرسی‌ّ خوانند«3»، و الکرس«4» اصل کل‌ّ شی‌ء، یقال: فلان کریم الکرس«5»، ای الاصل، قال العجّاج: و قد علم القدّوس مولی القدس أن‌ّ ابا العبّاس اولی نفس فی معدن الملک القدیم الکرس و در بعضی تفاسیر می‌آید که: «کرسیّه» ای سرّه، قال الشّاعر: ما لی بأمرک کرسی‌ّ أکاتمه و لا یکرّس علم اللّه مخلوق«6» محمّد بن جریر الطّبری‌ّ گفت که: «کرسی‌ّ» اهل باشد، ای وسع عباده السّموات و الارض، ابو موسی و سدّی گفتند: «کرسی‌ّ» حقیقی خواست«7»، و خدای تعالی کرسی‌ّ از لؤلؤ آفرید، و هفت آسمان«8» در جنب کرسی‌ّ چون هفت درم است که بر ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد، طبری (3/ 11): اذا ما احتازها. (3). فق: خواند. (4). مب، مر: و الکرسی. (5). مب، مر: الکرسی. (6). اساس به صورت: «المخلوق»، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). اساس، وز: به صورت: «خداست» هم خوانده می‌شود. (8). مج، وز، آج، مب، مر: آسمانهای هفت، فق: آسمانها هفت است. صفحه : 410 سپری افگنند. و امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- گفت: هر قایمه آن از قوایم کرسی چندان است که هفت آسمان و هفت زمین، و کرسی‌ّ در پیش«1» عرش است، و حاملان کرسی‌ّ چهار فرشته‌اند، و هر فرشته چهار روی دارند«2»، قدمهای ایشان بر آن صخره نهاده است که در زیر هفت«3» زمین است به پانصد ساله راه، یک«4» روی ایشان چون روی آدمیان است، بدان روی، روزی آدمیان خواهند«5»، و رویی بر صورت گاو است بدان روی، روزی بهایم خواهند، و رویی بر صورت شیر است و بدان روی، روزی سباع و دد خواهند، و رویی بر صورت کرکس«6» است بدان روی، روزی مرغان خواهد. و ابو ادریس خولانی روایت کند از ابو ذرّ غفاری‌ّ- رحمة اللّه علیه- که گفت، از [344- ر] رسول- علیه السّلام- پرسیدم که: خدای تعالی کدام آیت بر تو انزال«7» کرد که از آن بزرگتر نیست! گفت: آیة الکرسی‌ّ. آنگه گفت: نیست هفت آسمان در جنب کرسی‌ّ الّا چون حلقه‌ای در بیابانی. و در اخبار می‌آید که: از میان عرش و کرسی هفتاد حجاب است از نور و هفتاد حجاب است از ظلمت، اگر آن حجابها نبودی حمله«8» کرسی از نور حمله«9» عرش بسوختندی. حسن بصری گفت: مراد به «کرسی‌ّ» عرش است. بعضی علما گفتند: «کرسی‌ّ» نام فرشته‌ای«10» است که خدای تعالی او را با خود اضافه کرد- اضافه«11» تخصیص، و مراد به اینکه تنبیه بندگانش علی اعظم«12» خلقه، که او را خلقی باشد که آسمانها و زمینها به او پر شود. ---------------------------------- - (1). مج، وز: کرسی نزد. (2). مج، وز، مب: دارد. (3). مج، وز: هفتم. (4). مج، وز: یکی. (5). اساس، آج، لب، فق، مب: خواهد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و سیاق عبارت تصحیح شد. [.....] (6). اساس، لب، فق کرک، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مج: انزله کرد، که بر متن مرجّح است. (8). همه نسخه بدلها: جمله. (9). آج، لب، دب، فق: جمله. (10). دب: فریشته. (11). آج، لب، فق به. (12). مج، وز، دب: عظم. صفحه : 411 وَ لا یَؤُدُه‌ُ، ای لا یجهده، به رنج نیفگند او را نگاه داشتن زمین و آسمان، و دشخوار«1» نباشد بر او، و قالت الخنساء: و حامل الثّقل بالاعباء قد علموا اذا یؤود رجالا بعض ما حملوا و گفته‌اند: «یؤده»، ای یسقطه من ثقله، او را بیفگند از گران باری، قال الشّاعر: انّی و ما نحروا غداة منی عند الجمار یؤده الثّقل«2» حِفظُهُما، یعنی حفظ آسمان و زمین. وَ هُوَ العَلِی‌ُّ العَظِیم‌ُ، [واو] [اشاره]«3» بزرگوار و رفیع است بالای همه خلق نه به جهت و مسافت و لکن به تدبیر و قدرت. العظیم، بزرگوار است نه از روی جرم و جثّه، و لکن از روی کبریا و عظمت. علما گفته‌اند: در اینکه آیت چند فواید و ادلّه است بر اصول دین از توحید و عدل، منها قوله: اللّه‌ُ، دلیل است بر ذات و صفات خدای تعالی بر آن«4» که تا بر صفت کمال نباشد استحقاق عبادت ندارد. و دوم قوله: لا إِله‌َ إِلّا هُوَ، دلیل است بر بطلان«5» همه مشرکان«6» از ثنویان [و گبرکان] [اشاره]«7» و ترسایان که بدون خدای تعالی الهی«8» اثبات کردند. سه‌ام«9»، قوله: الحَی‌ُّ، دلیل بطلان قول بت پرستان است که ایشان جماد و موات پرستیدند، و از اینکه کار ابراهیم- علیه السّلام- بر ایشان عیب کرد«10»: یا أَبَت‌ِ لِم‌َ تَعبُدُ ما لا یَسمَع‌ُ وَ لا یُبصِرُ وَ لا یُغنِی عَنک‌َ شَیئاً«11». چهارم قوله: القَیُّوم‌ُ، دلیل بطلان قول فلاسفه و طبایعان«12» است«13»، گفتند: بیشتر ---------------------------------- - (1). مج، وز، مب، مر: دشوار. (2). اساس، مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: العقل، با توجّه به آج تصحیح شد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مج، وز: برای آن. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: دلیل بطلان قول. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق است. (7). اساس، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (8). الهی/ آلهه‌ای. (9). فق، مر: سیم. (10). مب که. (11). سوره مریم (19) آیه 42. (12). وز، مر: طبایعیان. (13). مج، وز که. صفحه : 412 چیزها به طبع محل‌ّ حاصل می‌آید، حق تعالی باز نمود که: من قیّومم، یعنی قایم«1» به تولّای افعال خود. پنجم: لا تَأخُذُه‌ُ سِنَةٌ وَ لا نَوم‌ٌ، دلیل بطلان قول جهودان است که گفتند: خدای، عالم به شش روز بیافرید«2»، خسته شد فاستراح یوم السّبت، روز شنبه بیاسود، دیگر دلیل است بر بطلان مذهب جهم«3» که گفت: خدای تعالی عالم است به علمی محدث، سهو بر او روا باشد. ششم قوله تعالی: لَه‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ، دلیل بطلان مذهب مفوّضه است که گفتند: خدای تعالی تفویض [خلق] [اشاره]«4» عالم کرد با«5» شخصی محدث که او را بیافرید و به نیابت خود بداشت. هفتم قوله تعالی: مَن ذَا الَّذِی یَشفَع‌ُ عِندَه‌ُ إِلّا بِإِذنِه‌ِ، دلیل کرد بر بطلان قول آنان که نفی شفاعت کردند. هشتم قوله تعالی: یَعلَم‌ُ ما بَین‌َ أَیدِیهِم وَ ما خَلفَهُم، دلیل می‌کند بر بطلان قول آنان که [گفتند] [اشاره]«6» خدای تعالی عالم است به علم، برای آن که در اینکه آیت باز نمود که: معلومات او ما لا یتناهی«7» است، و معلومات ما لا یتناهی«8» را علوم ما لا یتناهی باید، و آن در وجود محال بود. نهم قوله: وَ لا یُحِیطُون‌َ بِشَی‌ءٍ مِن عِلمِه‌ِ إِلّا بِما شاءَ، دلیل«9» بطلان قول کاهنان و منجّمان می‌کند که ایشان گفتند: ما غیب می‌دانیم از سیر کواکب بی اعلام خدای تعالی. دهم قوله: وَسِع‌َ کُرسِیُّه‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ، ردّ است بر مذهب فلاسفه که گفتند: عالم خود زمین است و افلاک که بدان محیط است فی«10» و رای آن چیزی«11» ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، فق: قایمم، مب: یعنی توانا و قایم. (2). مر و. (3). اساس: جهیم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6- 4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، فق: یا ، آج، لب: با (بی نقطه). (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: لا یتناهی. (8). مج: لا یتناهی. (9). من، مر بر. [.....] (10). مج، وز: و. (11). همه نسخه بدلها بجز مب: آن دگر چیز. صفحه : 413 نیست. نفی عرش و کرسی‌ّ و لوح و قلم کردند. یازدهم«1»: وَ لا یَؤُدُه‌ُ حِفظُهُما، دلیل بطلان قول جهودان کرد که گفتند: ان‌ّ اللّه تعالی اعیی«2» بخلق«3» السّموات و الإرض فاستراح. دیگر دلیل بطلان قول آنان که گفتند: خدای تعالی قادر است به قدرت، [344- پ] که به قدرت فعل مخترع نشاید کردن. دوازدهم قوله: وَ هُوَ العَلِی‌ُّ العَظِیم‌ُ، دلیل است بر بطلان قول ثنویان«4» چه اگر با او الهی بودی ممانعت کردی او را و مستعلی نبودی بر اشیاء، همانا عظم«5» موقع اینکه آیت برای کثرت ادلّه اوست«6» بر اصول مسلمانی از توحید و عدل. قوله: لا إِکراه‌َ فِی الدِّین‌ِ، مجاهد گفت: آیت در مرد [ی] [اشاره]«7» انصاری آمد که غلامی سیاه داشت او را صبیح گفتند، او را اکراه می‌کرد بر اسلام. سدّی گفت: در حق‌ّ مردی انصاری آمد که او را ابو الحصین گفتند، او دو پسر داشت. جماعتی از بازرگانان از شام به مدینه آمدند و آن پسران او را دعوت کردند با ترسایی. ترسا شدند و با ایشان برفتند. او بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ کسی از عقب«8» ایشان بفرست و ایشان را باز آر و زجر کن تا [با] [اشاره]«9» مسلمانی آیند. خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد: لا إِکراه‌َ فِی الدِّین‌ِ. آن مرد انصاری را خوش نیامد، و در دلش از رسول خدای چیزی بود«10»، آیت آمد: فَلا وَ رَبِّک‌َ لا یُؤمِنُون‌َ حَتّی یُحَکِّمُوک‌َ فِیما شَجَرَ بَینَهُم«11» الایة، و اینکه پیش از آیت قتال بود، آنگه اینکه آیت به سوره براءت منسوخ شد فی قول«12» إبن مسعود و إبن زید. و دیگر مفسّران گفتند: آیت منسوخ نیست. ---------------------------------- - (1). مج، وز، دب، آج، لب، فق قوله. (2). اساس: مب، اعما، مر: عما، مج، وز، فق: اعنی، با توجّه به آج تصحیح شد. (3). مب: لخلق. (4). اساس، مب: مثویان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب، لب، فق، مب: عظیم. (6). دب: است. (9- 7). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: قفا. (10). مب، مر اینکه. (11). سوره نساء (4) آیه 65. (12). اساس، مب، مر: قوله، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 414 سعید جبیر گفت از عبد اللّه عبّاس«1» که: در انصاریان چون زنی بودی که او را فرزند بنماندی، او گفتی بر سبیل نذر که: اگر مرا فرزندی بماند به جهودانش دهم، و اینکه پیش اسلام بود. چون اسلام پدید آمد، از اینان جماعتی در بنی النّضیر«2» بودند. چون خدای تعالی جلا بر ایشان نوشت که بروند و خان و مان رها کنند، انصاریان گفتند: یا رسول اللّه؟ فرزندان و برادران مااند، خدای تعالی اینکه آیه فرستاد: لا إِکراه‌َ فِی الدِّین‌ِ. رسول- علیه السّلام- گفت: خدای تعالی ایشان را مخیّر بکرد، اگر مسلمانی خواهند اینکه جا بباشند، اگر جهودی خواهند با ایشان بروند. قتاده«3» و عطا و ضحّاک و ابو روق و واقدی گفتند مراد آن است: لا اکراه فی الدّین بعد اسلام العرب، برای آن که عرب امّتی بودند امّی، ایشان را کتابی نبود، خدای تعالی رسول را- علیه السّلام- فرمود که: از عرب قبول مکن الّا اسلام، یا تیغ فرود آر بر ایشان«4». اهل کتاب را حکمی دیگر نهاد و آن جزیه«5» بود، گفت: اینان را اکراه مکن بعد قبول جزیه«6»، یا ایمان آرند یا جزیه«7» دهند. و اقوالی دیگر«8» گفتند در سبب نزول آیت متقارب المعنی، و مرجع با اینکه است که ما گفتیم. زجّاج گفت: لا إِکراه‌َ فِی الدِّین‌ِ، من قول العرب: اکرهت فلانا اذا نسبته الی الکره، کما یقال: اکفرته و افسقته و اظلمته اذا نسبته الی الکفر و الفسق و الظّلم، قال الکمیت: فطایفة قد اکفرونی بحبّکم و طایفة قالوا مسی‌ء و مذنب و معنی آن است که: آن را که در اسلام آید، مگوی«9» تو مکرهی«10» ایمان اکراه ---------------------------------- - (1). اساس، مر: انصار، مب: انصاری، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (2). اساس، دب، لب، فق، مر: بنی النسیر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس گفت مج: عبارت را ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: تیغ فرود ایشان، یا تیغ بر ایشان فرود آر. (7- 6- 5). مج، وز، آج، لب، فق: جزیت. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق: دگر. (9). مر: مگویید. (10). اساس، مب، مر: مکروهی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 415 آوردی او را نسبت مکنی«1» با اکراه، کما قال تعالی: وَ لا تَقُولُوا لِمَن أَلقی إِلَیکُم‌ُ السَّلام‌َ لَست‌َ مُؤمِناً تَبتَغُون‌َ عَرَض‌َ الحَیاةِ الدُّنیا«2». قَد تَبَیَّن‌َ الرُّشدُ مِن‌َ الغَی‌ِّ، ای ظهر الاسلام من الکفر، و الهدی من الضّلالة، و الحق‌ّ من الباطل، حق از باطل پیدا شد و ایمان از کفر. حسن و مجاهد و اعرج خوانند«3»: «الرّشد»، به فتح «را» و «شین»، و آن دو لغت است: کالحزن و الحزن، و البخل و البخل. و عیسی بن عمر خواند: «رشد» به ضمّتین، و آن دو لغتند: کالرّعب و الرّعب، و السحت و السحت. فَمَن یَکفُر بِالطّاغُوت‌ِ، هر که کافر شود به طاغوت. عبد اللّه عبّاس گفت: شیطان است. مقاتل و کلبی گفتند: «صنم» است، و گفته‌اند: «کاهن» است، و گفته‌اند هر چه بدون خدای بپرستند، و آن فاعول باشد من الطغیان، «لام» فعل از او بیفگند [ند] [اشاره]«4» برای آن که حرف علّت بود، و بدل او «تاء» باز آوردند که حرفی صحیح بود، کقولهم«5»: حانوت و تابوت. اهل اشارت گفتند: طاغوت هر کسی نفس اوست، بیانه قوله تعالی: إِن‌َّ النَّفس‌َ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ«6» [345- ر] [اشاره]. وَ یُؤمِن بِاللّه‌ِ، بیان کردیم پیش از اینکه که: «ایمان» تصدیق به دل، و «کفر» جحود به دل باشد. و ایمان در شرع بر اصل«7» لغت مانده است، و «کفر» از اسماء منقوله است، و اینکه اخبار که آوردند من قوله- علیه السّلام: الایمان تصدیق بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالارکان ، مراد ایمان است و توابع او از اسلام«8»، و شعار هر دو بر پای داشتن. ---------------------------------- - (1). اساس: کنی، مج، وز، مر: مکنید، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). سوره نساء (4) آیه 94. (3). مج، وز: خواندند. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). آج، لب، فق جالوت. (6). سوره یوسف (12) آیه 53. (7). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: به اصل، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....] (8). اساس، مب، مر است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. صفحه : 416 فَقَدِ استَمسَک‌َ، «فا» برای جزای شرط آمد که فعل ماضی است، ای«1» تمسّک، او دست در آویخته باشد. بِالعُروَةِ الوُثقی، به بند استوارتر. و «عروه» انگلک«2» باشد که گوی گریبان در او افتد. و فعلی، تأنیث افعل تفضیل باشد، و اینکه استعارتی است که خدای تعالی کرد بر طریق کلام عرب، گفت: هر که به طاغوت کافر شود و به خدای مؤمن، تمسّک او به بند استوارترین باشد، به بندی«3» که هرگز گسسته نشود«4». و «انفصام»«5»، انقطاع باشد، و انفصام«6» [از او] [اشاره]«7» بلیغتر باشد، و اینکه بشارتی است که خدای تعالی مؤمنان را داد. وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، و خدای شنواست اقوال ایشان را، و عالم است به احوال«8» ایشان. قوله تعالی: اللّه‌ُ وَلِی‌ُّ الَّذِین‌َ آمَنُوا، خدای تعالی ولی‌ّ مؤمنان است، [و] [اشاره]«9» گفته‌اند: مراد ناصر است، یعنی یار مؤمنان است. و گفته‌اند: مراد دوست است، دوست ایشان است. و گفته‌اند: یعنی متولّی کار ایشان است. و گفته‌اند معنی آن است که: اولی و احق‌ّ بهم، و همه معانی و اقوال را مرجع با اینکه است، لأنّه من ولیت الامر اذا تولّیته بنفسک باشد. و الولی القرب، و الولایة الامارة، و الولی‌ّ من المطر الّذی یلی الوسمی‌ّ، باران دوم«10» را برای آن ولی‌ّ خوانند که در بر«11» وسمی‌ّ باشد، و «وسمی» باران اوّل باشد. پس از روی لغت و اشتقاق و عموم فواید تفسیر، ولی‌ّ بر اولی دادن اولیتر«12» است، فالاولی ان یفسّر بالاولی«13». ---------------------------------- - (1). اساس: یعنی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس، آج، لب، دب، فق، مب، مر: ان کلک، وز: انکلنک، با توجّه به مج تصحیح شد. (3). وز: باشد عندی. (4). آج، با خطی متفاوت بالای سطر افزوده: لَا انفِصام‌َ لَها (5). اساس، دب، لب، فق، مب، مر: اعصام، با توجّه به مج، وز، تصحیح شد. (6). وز، مب: انقصام. (9- 7). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (8). اساس، مب، مر: اقوال، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). مب: دویم. (11). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: در او، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (12). اساس، مب، مر: اولی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و استعمال کلمه در موارد دیگر از همین متن، تصحیح شد. (13). اساس، مب، مر: بالولی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 417 حسن بصری گفت: ولی هدیهم، هدایت ایشان را از الطاف و توفیق او تولّا کند، چه آن، کار جز او نباشد«1». یُخرِجُهُم مِن‌َ الظُّلُمات‌ِ إِلَی النُّورِ، و اینکه بر سبیل مبالغت است، و مراد الطاف و توفیق و آنچه جاری مجرای آن باشد که بنده به ایمان نزدیک شود و از کفر دور شود، فعلی که خدای تعالی کند که عند آن بنده از کفر بیرون آید و به ایمان در«2» شود. چون خدای تعالی کند گفت: خود«3»، مخرج منم، چنان که در باب سوره گفت: وَ إِذا ما أُنزِلَت سُورَةٌ«4» ...، الی قوله: فَأَمَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا فَزادَتهُم إِیماناً«5» ...، یعنی ازدادوا عند نزولها [ایمانا] [اشاره].«6» وَ أَمَّا الَّذِین‌َ فِی قُلُوبِهِم مَرَض‌ٌ فَزادَتهُم رِجساً«7» ...، در هر دو آیت اضافه زیادت ایمان و کفر با سورت کرد، و سورت فعل نکند، یعنی ایشان عند نزول سورت در کفر و ایمان بیفزودند، و دلیل بر آن که چنین است قرینه آیت: وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَولِیاؤُهُم‌ُ الطّاغُوت‌ُ یُخرِجُونَهُم مِن‌َ النُّورِ إِلَی الظُّلُمات‌ِ. و از جمله طاغوت که بدون خدای پرستند بل بیشتر و غالبتر«8»، اصنام و اوثان و اشجار و احجار باشد و آفتاب و ستاره و آتش، و اینکه همه جمادند، فعل از ایشان درست نباشد. و آن که شیطان«9» است و رؤسای ضلالت بر سبیل حقیقت اخراج نکنند کسی را از ایمان به کفر، و لکن اغراء و اغواء و تزیین کنند چون کافران عند اغرای ایشان خروج کنند از ایمان به کفر، حق تعالی اطلاق کرد و گفت: اخراج خود طاغوت کردند. واقدی گفت: هر نور و ظلمتی که در قرآن است مراد بخش«10» ایمان و کفر است، مگر آن که در سورة الانعام است که مراد بخش«11» شب و روز است. ---------------------------------- - (1). مب قوله تعالی. [.....] (2). اساس، دب، مب، دور، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس، مر: چون، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5- 4). سوره توبه (9) آیه 124. (6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). سوره توبه (9) آیه 125. (8). اساس، مب، مر و، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (9). اساس، لب، مب، مر: سلطان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11- 10). دب: بخشش. صفحه : 418 عبد اللّه عبّاس گفت: آیه در حق‌ّ قومی [که] [اشاره]«1» کافر بودند به عیسی. چون رسول- علیه السّلام- بیامد، به او ایمان آوردند. خدای تعالی ایشان را به ایمان به مصطفی از کفر به دیگر پیغمبران«2» به در آورد. واسطی گفت: ایشان را از ظلمات نفس خود بیرون آورد به اخلاق مرضیّه«3» به در آورد ایشان را از کذب به صدق، و از حرص به قناعت، و از سخط به رضا، و از طلب به توکّل، و از جهل به معرفت. ابو عثمان النّهدی‌ّ«4» گفت: ایشان را بیرون آورد از دیدن [345- پ] افعال به دیدن افضال، یعنی آنچه«5» کنند از طاعات و قربات، از خود نبینند از او بینند. و بهری دیگر گفتند بیرون آورد ایشان را از ظلمات«6» وحشت و فرقت به نور وصلت و قربت. وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَولِیاؤُهُم‌ُ الطّاغُوت‌ُ، حسن بصری خواند: «الطّواغیت» علی الجمع. ابو حاتم گفت: در عرب طاغوت به واحد و جمع و مذکّر و مؤنّث کند«7»، در واحد مذکّر گفت: یُرِیدُون‌َ أَن یَتَحاکَمُوا إِلَی الطّاغُوت‌ِ وَ قَد أُمِرُوا أَن یَکفُرُوا بِه‌ِ«8» ...، و در مؤنّث گفت: وَ الَّذِین‌َ اجتَنَبُوا الطّاغُوت‌َ أَن یَعبُدُوها«9» ...، و در جمع گفت: یُخرِجُونَهُم. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به «طاغوت»، شیطان است. مقاتل گفت: مراد رؤسای ضلال«10» اند، چون: کعب اشرف و حیی‌ّ اخطب و جز ایشان. یُخرِجُونَهُم، ای یدعونهم، ایشان را دعوت می‌کنند. «اخراج» در آیت به معنی دعوت است، بیانش: وَ لَقَد أَرسَلنا مُوسی بِآیاتِنا أَن أَخرِج قَومَک‌َ مِن‌َ الظُّلُمات‌ِ إِلَی النُّورِ«11» ...، یعنی ادعهم. ---------------------------------- - (1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب، آج: پیغامبران. (3). اساس، مب، مر: فریضه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس: الهندی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). وز طلب. (6). اساس: ظلمه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (7). دب: کنند. (8). سوره نساء (4) آیه 60. (9). سوره زمر (39) آیه 17. (10). مج، وز، دب: ضلالت. (11). سوره ابراهیم (14) آیه 5. صفحه : 419 اگر گویند، چگونه گفت خدای تعالی: یُخرِجُونَهُم، ایشان را بیرون می‌آرند! و اینکه کسی را گویند که در ایمان باشد، و کافران در ایمان نبوده‌اند، چگونه لفظ اخراج گفت! گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که قتاده گفت و مقاتل که مراد جهودانند پیش بعثت رسول ما- علیه السّلام- به او ایمان داشتند [از] [اشاره]«1» آنچه در کتب خود دیده بودند از نعت و صفت او، چون بیامد به او کافر شدند و جحود کردند، بیانش قوله تعالی: فَلَمّا جاءَهُم ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِه‌ِ«2». باقی«3» مفسّران گفتند: آیت عام است در جمله کفّار، و منع شیطان ایشان را از دخول در آن اخراج خواند، و اینکه چنان«4» باشد که یکی از ما گوید- چون پدر او را از نصیب میراث بیفگند: اخرجنی ابی من ماله، و او در مال نبوده باشد، و مانند اینکه قوله [تعالی] [اشاره]«5» حکایة عن یوسف- علیه السّلام: إِنِّی تَرَکت‌ُ مِلَّةَ قَوم‌ٍ لا یُؤمِنُون‌َ«6» ...، و یوسف هرگز بر ملّت کافران نبود، و مانند اینکه قول امرؤ القیس است: [و ماء] [اشاره]«7» کلون البول قد عاد اجنا قلیل بها«8» الأصوات ذی کلإ مخلی گفت: قد عاد اجنا، و آن«9» پیش [از] [اشاره]«10» آن آجن نبود، و مثله قوله تعالی: وَ مِنکُم مَن یُرَدُّ إِلی أَرذَل‌ِ العُمُرِ«11» ...، و مرد هرگز پیش از پیری پیر«12» نبوده است، و کذا قول الشّاعر: اطعت العرس فی الشّهوات حتّی أعادتنی«13» عسیفا عبد عبد و قال آخر: فان تکن الایّام احسن‌ّ مرّة الی‌ّ فقد عادت لهن‌ّ ذنوب - ---------------------------------- (10- 7- 5- 1). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (2). سوره بقره (2) آیه 89. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: و باقی. (4). اساس، مب، مر: چنین، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). سوره یوسف (12) آیه 37. (8). مج، وز: به. (9). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: از، با توجّه به مج و وز، تصحیح شد. (11). سوره نحل (16) آیه 70. (12). مج، وز: ندارد. [.....] (13). اساس، دب، لب، فق، مب، مر: اعادتی، با توجّه به مج و وز، تصحیح شد. صفحه : 420 أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ، اینکه آیت و مانند اینکه آن بود که ما بدانیم از سمع که عقاب کفّار مؤبّد«1» خواهد بودن، و در عقل دلیل نیست بر اینکه، بل از جهت عقل عفو ایشان مجوّز و مستحسن است، و از جمله آیات«2» قوله تعالی: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ وَ یَغفِرُ ما دُون‌َ ذلِک‌َ لِمَن یَشاءُ وَ مَن یُشرِک بِاللّه‌ِ فَقَدِ افتَری إِثماً عَظِیماً«3». تم‌ّ«4» الجزو الثّالث و یتلوه فی الرّابع بعون اللّه تعالی: [أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِی حَاج‌َّ إِبراهِیم‌َ فِی رَبِّه‌ِ أَن آتاه‌ُ اللّه‌ُ المُلک‌َ] [اشاره]«5». ---------------------------------- - (1). وز، لب، فق: مؤید. (2). دب، آج، لب، فق: از جهت اثبات. (3). سوره نساء (4) آیه 48. (4). اساس: تمت، با توجّه به مج تصحیح شد. (5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد، مب و الحمد لله رب العالمین. (5). اساس: ندارد، از مج افزوده شد، مب و الحمد لله رب العالمین.

بسم الله الرحمن الرحیم رب‌ّ سهل و یسّر«1»

أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِی حَاج‌َّ إِبراهِیم‌َ فِی رَبِّه‌ِ أَن آتاه‌ُ اللّه‌ُ المُلک‌َ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ رَبِّی‌َ الَّذِی یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ قال‌َ أَنَا أُحیِی وَ أُمِیت‌ُ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ فَإِن‌َّ اللّه‌َ یَأتِی بِالشَّمس‌ِ مِن‌َ المَشرِق‌ِ فَأت‌ِ بِها مِن‌َ المَغرِب‌ِ فَبُهِت‌َ الَّذِی کَفَرَ وَ اللّه‌ُ لا یَهدِی القَوم‌َ الظّالِمِین‌َ (258) أَو کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَریَةٍ وَ هِی‌َ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها قال‌َ أَنّی یُحیِی هذِه‌ِ اللّه‌ُ بَعدَ مَوتِها فَأَماتَه‌ُ اللّه‌ُ مِائَةَ عام‌ٍ ثُم‌َّ بَعَثَه‌ُ قال‌َ کَم لَبِثت‌َ قال‌َ لَبِثت‌ُ یَوماً أَو بَعض‌َ یَوم‌ٍ قال‌َ بَل لَبِثت‌َ مِائَةَ عام‌ٍ فَانظُر إِلی طَعامِک‌َ وَ شَرابِک‌َ لَم یَتَسَنَّه وَ انظُر إِلی حِمارِک‌َ وَ لِنَجعَلَک‌َ آیَةً لِلنّاس‌ِ وَ انظُر إِلَی العِظام‌ِ کَیف‌َ نُنشِزُها ثُم‌َّ نَکسُوها لَحماً فَلَمّا تَبَیَّن‌َ لَه‌ُ قال‌َ أَعلَم‌ُ أَن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (259) وَ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ رَب‌ِّ أَرِنِی کَیف‌َ تُحی‌ِ المَوتی قال‌َ أَ وَ لَم تُؤمِن قال‌َ بَلی وَ لکِن لِیَطمَئِن‌َّ قَلبِی قال‌َ فَخُذ أَربَعَةً مِن‌َ الطَّیرِ فَصُرهُن‌َّ إِلَیک‌َ ثُم‌َّ اجعَل عَلی کُل‌ِّ جَبَل‌ٍ مِنهُن‌َّ جُزءاً ثُم‌َّ ادعُهُن‌َّ یَأتِینَک‌َ سَعیاً وَ اعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ (260)

‌به نام خداوند بخشاینده مهربان«2» نبینی آن را که خصومت کرد«3» با ابراهیم در خدایش به آن که دادش«4» خدای پادشاهی«5»، چون گفت ابراهیم خدای من آن است که زنده کند و بمیراند«6»، گفت«7» من زنده کنم و بمیرانم«8»، گفت ابراهیم: بدرستی که خدای من بیارد آفتاب را از مشرق«9»، تو بیار او را از مغرب«10»، متحیّر ماند آن که کافر بود و خدا راه نمی‌نماید«11» گروه ستمکاران را«12».
-----------------------------------
(1). اساس از اینکه جا تا پایان برگ [346- پ]
نو نویس و فاقد اعتبار است متن از مج اختیار شد.
(2). ترجمه از آج داده شد.
(3). آج، لب: ای بنگرستی آن کس که حجّت گفت، فق: ای نگرستی به آن کس که حجّت گفت.
(4). آج، لب، فق: ابراهیم در باب پروردگار او برای آن که داد او را.
(5). آج، لب، فق یعنی نمرود.
(6). آج، لب، فق: زنده می‌گرداند و می‌میراند.
(7). آج، لب، فق نمرود.
(8). آج، لب: زنده می‌گردانم به عفو و می‌میرانم به قتل. [.....]
(9). آج، لب، فق: را از جای بر آمدن آفتاب.
(10). آج، لب: پس بیار آن را به جای فرو شدن آن پس.
(11). تب: راه ننماید.
(12). وز، دب: بیداد کاران را.
صفحه : 2
یا چنان که بگذشت بر دیهی«1» و آن افتاده«2» بود بر سقفهایش، گفت چگونه زنده کند اینها را«3» خدای پس مرگشان، پس بمیرانید او را خدای صد سال، آنگاه زنده کرد«4»، گفت: چند مقام کردی«5»، گفت:
بماندم«6» روزی یا پاره‌ای از«7» روزی، گفت نه چنین است بماندی صد سال، در نگر به طعام خود و شراب خود که بنگردیده است«8»، و در نگر به خرت، و تا سازیم تو را علامتی«9» برای مردمان«10» و نظر کن به استخوانها«11» که چگونه برداریم«12» پس بر او پوشیم گوشت«13» پس چون پیدا شد او را«14»، گفت: می‌دانم آن که خدای بر همه چیز تواناست.
و چون گفت ابراهیم: بار خدایا بنمای مرا که چگونه زنده کنی مردگان را. گفت ایمان نداری«15»! گفت آری«16»، و لکن تا بیارامد دل من، گفت: بگیر«17» چهار مرغ پس پاره پاره کن با تو«18»، آنگاه کن بر هر کوهی از ایشان پاره‌ای، پس بخوان ایشان را تا به تو آیند به تاختن، و بدان که آن خدای عزیز و محکم کار است.
قوله: أَ لَم تَرَ، اینکه فصل به استقصا برفت، اعنی تفسیر.
-----------------------------------
(1). وز، دب: دهی، آج، لب، فق بیت المقدس یا قریة الغیب که دو فرسنگی بیت المقدس است.
(2). آج، لب: آن دیه افتاده.
(3). آج، لب: از کجا زنده گرداند اهل اینکه دیه را.
(4). آج، لب، فق: پس بر انگیخت او را.
(5). آج، لب، فق: چند مدّت درنگ کردی.
(6). آج، لب، فق: درنگ کردم.
(7). تب: بعض.
(8). آج، لب، فق: پس بنگر سوی خورش تو انجیر یا انگور و آشامیدنی تو و عصیر یا شیر، حال آن که متغیّر نشده.
(9). آج، لب، فق: دلالتی بر حشر.
(10). آج، لب، فق کردیم آنچه کردیم. [.....]
(11). آج، لب، فق از حمار.
(12). آج، لب، فق: چگونه ترکیب می‌فرماییم آن را.
(13). آج، لب، فق: بس می‌پوشانیم آن را گوشتی.
(14). آج، لب، فق: چون روشن شد چگونگی حشر مرا.
(15). تب: باور نداری.
(16). آج، فق باور می‌دارم، لب باور نمی‌دارم.
(17). آج، لب، فق: فراگیر.
(18). آج، لب، فق: پس میل ده آنها را به سوی تو.
صفحه : 3
قوله: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِی حَاج‌َّ، «محاجّه»، مفاعله باشد از حجّة، یقال:
حاججته فحججته، کما یقال: خاصمته فخصمته. و «محجوج» گویند آن را که در حجّت مغلوب باشد، یعنی به آن که حجّت آوردم غلبه کردم او را. و آن که با ابراهیم- علیه السّلام- در حق‌ّ خدای تعالی محاجّة کرد نمرود بن کنعان بن سنخاریب إبن کوش بن سام بن نوح بود. او اوّل کس بود که تاج بر سر نهاد و در زمین جبّاری کرد، و دعوی کرد که خدای است.
أَن آتاه‌ُ اللّه‌ُ. ای لأن آتاه اللّه الملک، و موضع «ان«1»» نصب است بنزع حرف الصفة عند الکوفیّین.
مجاهد گفت: دو مؤمن و دو کافر پادشاهی همه زمین بیافتند امّا دو مؤمن: یکی سلیمان بود و یکی ذو القرنین بود، و امّا دو کافر: یکی نمرود بود و یکی بخت نصّر.
در وقت اینکه مناظره خلاف کردند. مقاتل گفت: چون ابراهیم- علیه السلام- بتان را بشکست نمرود او را باز داشت. آنگاه به درش آورد او را تا به آتش اندازد گفت: اینکه خدای که تو ما را به عبادت او می‌خوانی کیست! ابراهیم گفت: رَبِّی‌َ الَّذِی یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ، و دیگر مفسّران گفتند: اینکه مناظره پس از آن کردند که او را به آتش انداختند.
زید بن اسلم گفت: اوّل جبّاری که بود بر زمین، نمرود بن کنعان بود، مردمان از اقصای عالم می‌آمدند و طعام می‌بردند از نزدیک او یعنی جو و گندم. چون جماعتی به او بگذشتی«2»، او گفتی: من ربّکم! خدای شما کیست- بر عادتی که او را بود! ایشان گفتند: خدای ما تویی«3»، ابراهیم گفت: رَبِّی‌َ الَّذِی یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ.
چنان که خدای تعالی از او حکایت کرد، نمرود همه را طعام دادی مگر ابراهیم را که ابراهیم را باز گردانید بی طعام، ابراهیم باز گشت. چون به در شهر خود رسید، شرم داشت از شماتت اعدا اندیشه کرد که گویند همه آمدند«4» و گندم آوردند، و ابراهیم نیاورد. و تلّی ریگ بود، از آن ریگ جوالها پر کرد، تا به در سرای و بار بر در سرای بیفگند، و او مانده بود«5»، آن جا بخفت، اهل ابراهیم از خانه به در آمدند و
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها ان.
(2)- تب: بگذشتندی، مب: بگذشتند.
(3). تب: توای.
(4). تب: آوردند.
(5). تب: خسته بود.
صفحه : 4
سر جوالها بگشادند آردی سپید و پاکیزه بود که از آن نیکوتر نباشد از آن آرد نانی بپخت چون ابراهیم در سرای شد، آن طعام در پیش او بنهاد، ابراهیم گفت: اینکه از کجا آوردید«1»! گفت: از آن آرد است که تو آورده‌ای. او دانست که نعمتی است که خدای تعالی با او کرد.
آنگاه خدای تعالی ابراهیم را بفرستاد به نمرود که به من ایمان آر«2» تا ملک به تو رها کنم. او گفت: خدایی دیگر هست تو را که مرا به او دعوت می‌کنی، و آن خدای کیست! گفت: رَبِّی‌َ الَّذِی یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ، خدای من آن است که احیا و اماتت کند، مرده را زنده کند و زنده را بمیراند«3».
و در آیت محذوفی هست، و تقدیر اینکه است: اذ قال له الجبار من ربک! قال له: رَبِّی‌َ الَّذِی یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ. و اینکه مناظره به حضور قوم نمرود بود، او خواست تا بر ایشان تلبیس کند، گفت: أَنَا أُحیِی وَ أُمِیت‌ُ، من نیز احیا و اماتت کنم.
حمزه خواند: ربی الّذی یحیی و یمیت، باسکان الیاء، و در شاذ اعمش و عیسی همچنین خواندند، و قرّای مدینه خواندند: انا احیی و امیت، به مدّ در همه قرآن، و اینکه لغت قومی است که وصل چون وقف دارند، و انشد«4»- شعر:

انا سیف العشیره و اعرفونی«5» حمید قد ترقّیت السّناما
و در وقف بعضی عرب «انا» گویند، و بیشتر عرب در وقف «انه» گویند.
ابراهیم- علیه السلام- گفت: احیا و اماتت چگونه کنی! کس فرستاد و دو شخص را حاضر کرد، یکی را بکشت و یکی را رها کرد و گفت: اینکه را اماتت کردم و آن«6» را که بنکشتم زنده کردم.
سدّی گفت: چهار مرد را بگرفت و در خانه کرد و طعام و شراب نداد تا به حدّ هلاک رسیدند. آنگاه از آن چهار گانه دو را طعام و شراب داد تا زنده ماندند، گفت:
اینکه احیاست، و دو را رها کرد تا بمردند، گفت: اینکه اماتت است.
ابراهیم- علیه السلام- توانست گفتن که من احیا و اماتت که دعوی کردم خدای
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: آورده‌ای/ آورده‌اید. [.....]
(2). آج، لب، فق، مب: آور.
(3)- مب: مرده کند.
(4). همه نسخه بدلها: و انشدوا.
(5). همه نسخه بدلها: فاعرفونی.
(6). تب: و اینکه.
صفحه : 5
خود را، به احیاء خلق حیات خواستم که در مرده چند ساله آفریند، و به اماتت، اماتتی که بی مماسّت باشد، و لکن اندیشه کرد و ترسید که بر حاضران مشتبه شود و گمان بردند که آن که او کرد جنس اینکه«1» است که ابراهیم گفت، و اینکه حال ایشان را روشن نشود، انتقال کرد از آن«2» طریقه به دلیلی و طریقی دیگر که از آن روشنتر بود، و دانست که او در آن طریقه شبهت نتواند آوردن که تلبیس کند بر حاضران.
و مناظره«3» را که با کسی مجادله کند، غرض او آن باشد. که اصل مدّعی که دعوی کرده باشد درست کند به آنچه در وسع او بود، چون داند که یک طریقت گفت روشن نشد خصم را طریقتی«4» دیگر بگوید، اینکه یک جواب است آنان را که سؤال کردند که: ابراهیم- علیه السلام- چرا انتقال کرد از دلیلی به دلیلی! و اینکه آن کس کند که عاجز باشد از نصرت دلیل اوّل.
و جواب دیگر از اینکه سؤال آن است که: عدول نکرد و انتقال و لکن اینکه سخن به نصرت دلیل اوّل بود. او گفت: از حق‌ّ آن که قادر بود بر اماتت و احیا، آن است که قادر بود بر اتیان آفتاب از مشرق و مغرب، اگر تو قادری به اینکه که دعوی کرده‌ای، او از شرق می‌آرد، تو از مغرب بر آر.
اگر سؤال کنند و گویند چگونه گفت ابراهیم که: فَأت‌ِ بِها مِن‌َ المَغرِب‌ِ، تو از مغرب بر آر و او را بودی«5» که گفتی خدای تو را بگو تا از مغرب بر آرد- و اگر بگفتی خدای تعالی [346- پ]
اجابت کردی یا نه!
جواب«6» گوییم: اگر بگفتی، خدای تعالی ابراهیم را اجابت کردی، و اینکه بر سبیل معجز بر دست او اظهار کردی- و اگر چه خارق عادت بودی. [و]
«7» همانا برای آن نگفت که دانست که اگر بگوید، و ابراهیم در خواهد، خدای تعالی اجابت کند.
چون ابراهیم- علیه السلام- اینکه بگفت، او دانست که در چیزی که به آسمان«8» تعلّق
-----------------------------------
(1). وز: آن.
(2). تب: در آن.
(3). تب: مناظر.
(4). تب: طریقی.
(5). تب: بود.
(6). مج: جوابت.
(7). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). اساس: به خدای، کلمه در حاشیه صفحه نو نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 6
دارد او«1» شبهتی نتواند آوردن، فرو ماند و متحیّر شد، چنان که خدای تعالی گفت:
فَبُهِت‌َ الَّذِی کَفَرَ، ای تحیّر و انقطعت حجّته، یقال: رجل مبهوت اذا کان منقطع الحجّة، قال الشّاعر- شعر:

و ما هی الّا ان اراها فجاءة فأبهت حتّی ما اکاد اسیر
و محمّد بن السّمیقع«2» خواند: فبهت، به فتح الباء و الهاء، ای بهته ابراهیم، بیانه: بَل تَأتِیهِم بَغتَةً فَتَبهَتُهُم«3»، ای تحیّرهم و تدهشهم.
وَ اللّه‌ُ لا یَهدِی القَوم‌َ الظّالِمِین‌َ الی الحجّة، و خدای تعالی کافران را هدایت نکند به حجّت، یعنی ایشان را مخذول کند، و الطافی که در حق‌ّ مؤمنان کند با ایشان نکند. امّا از آن جا که داند که ایشان را لطف نباشد، و إمّا بر سبیل عقوبت- علی ما ذهب الیه ابو علی فی اکثر المواضع.
خدای تعالی دگر باره ابراهیم را گفت: نمرود را دعوت کن و وعده ده«4» که اگر ایمان آرد، ملک بر او رها کنم. گفت: من خدای دیگر را ندانم جز خویشتن«5».
ابراهیم بارسدیگر«6» مراجعت کرد، نمرود گفت: من ندانم تا تو چه می‌گویی«7»، اگر خدای تو را قوتی هست، گو لشکر بیار تا حرب کنیم، هر که غالب آید ملک او را باشد که عادت ملوک اینکه باشد.
آنگه گفت: خدای تو را لشکر است! گفت: بلی، خدای مرا لشکرهاست.
گفت: اکنون برو و بگو«8» تا به سه روز لشکر جمع کند، تا من نیز لشکر جمع کنم و کالزار«9» کنیم، «فمن غلب سلب» ابراهیم گفت: بار خدایا؟ تو می‌دانی که اینکه کافر چه می‌گوید؟ خدای تعالی گفت: ما منش گذار.
آنگه نمرود لشکری عظیم جمع کرد و لشکرها«10» به صحرا بیرون برد«11»، و ابراهیم
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]
(2). مج، وز، دب، فق، مب، مر: السّمیفع.
(3). سوره انبیا (21) آیه 40.
(4). اساس با خطی متفاوت از متن: و با وی بگو، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). تب را.
(6). مب، مر: باری دیگر، دیگر نسخه بدلها: بار دیگر.
(7). تب تو.
(8). همه نسخه بدلها بجز تب که.
(9). همه نسخه بدلها: کارزار.
(10). همه نسخه بدلها: لشکرگاه
(11). تب: به صحرا زدند، دیگر نسخه بدلها: به صحرا بیرون زدند.
صفحه : 7
را گفت: لشکر من اینکه است، از لشکر خدای تو اثری نمی‌بینم. خدای تعالی وحی کرد به فریشته‌ای که به سراشک«1» موکّل است. و به روایتی دیگر جبریل را گفت: از لشکرهای من چه ضعیفتر دانی! گفت: بار خدایا؟ تو عالمتری، و لکن من از سراشک ضعیفتر هیچ نمی‌دانم.
گفت: از ایشان که را ضعیفتر دانی! گفت: سراشکان فلان دریا را [347- ر]
. حق تعالی گفت: بگو آن فریشته را که بر ایشان موکّل است که یک در برگشای«2» ایشان را«3»، او دری بر گشاد، از آن در چندانی«4» سراشک بیرون آمد که آفتاب و روی آسمان بپوشید. نمرود گفت: چرا امروز آفتاب بر نمی‌آید! ابراهیم گفت: لشگر خدای من رها [نمی‌کند]
«5».
آنگاه آن سراشکان در ایشان افتادند و گوشت و خون ایشان بخوردند، [از آدمیان]
«6» و چهارپایان الّا استخوان نماند، و نمرود همچونین«7» می‌نگرید«8» و [ایشان]
«9» او را تعرّض نرسانیدند. ابراهیم گفت«10»: ایمان آری! گفت: نه، خدای تعالی بفرمود [سراشکی را]
«11» تا لب زیرین«12»، او بگشت«13»، [و آنگاه لب زبرین او بگشت«14»]
«15». او بخارید، لبهای او چندانی بیاماهید«16» که از دهن او [دور]
«17» باز افتاد، آنگاه«18» سراشک«19» در بینی او رفت و به دماغ او رسید و از دماغ او می‌خورد تا آنگاه که بزرگ شد چند موشی. او آن ساعت«20» ساکن شدی که چیزی سنگی«21» بر سر او
-----------------------------------
(1). اساس در زیر کلمه با خطی متفاوت از متن افزوده: پشه.
(2). دب: بر گشاید.
(3). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته و به صورت: «از آن» نو نویسی شده است، با توجّه به مج تصحیح شد.
(4). تب، مب، مر: چندان. [.....]
(5). اساس: در حاشیه کاغذ زیر وصالی رفته، با توجّه به تب افزوده شد، مج: نکنند، دیگر نسخه بدلها: نمی‌کنند.
(6)، 9، 11. اساس: در حاشیه کاغذ زیر وصالی رفته، با توجّه به تب افزوده شد.
(7). مج، وز، فق، مر: همچنین، دب: همچون، مب: نمرود در ایشان همچنان.
(8). تب، مر: می‌نگریست، مب، می‌نگریستند.
(10). مر او را.
(12). تب: مب: زبرین.
(13). کذا: در اساس، مج، وز، دیگر نسخه بدلها: بگزید.
(14). تب: بگزیدش، دب، مب: بگزید، آج، لب: به گزیدن، دیگر نسخه بدلها: ندارد.
(15)، 17. اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.
(16). آج، لب: بیاماسید.
(18). تب، مج، وز، دب، فق، مب، مر آن، لب یک.
(19). مر: سرشک.
(20). دب: ساعتی.
(21). مب: سنگین. [.....]
صفحه : 8
می‌زدندی، و هر کس که خواستی که بر او کرامتی کند دستها بر هم نهادی و بر سر او زدی. خدای تعالی او را در اینکه عذاب چهار صد سال بداشت چنان که چهار صد سالش در ملک داشته بود. آنگه هلاک شد و با عذاب خدای رفت. قوله: أَو کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَریَةٍ، اینکه آیت عطف است بر معنی آیت اوّل، و معنی آیت اوّل آن است«1»: «ا رایت کالّذی حاج‌ّ ابراهیم فی ربّه»، أَو کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَریَةٍ، بر سبیل تعجّب می‌فرماید که: هیچ چنان کسی دیدی که با ابراهیم محاجّه«2» کرد، یا چنان کسی که بر آن ده«3» گذر کرد.
و قولی دیگر آن است که: «کاف» زیادت است، و تقدیر آن است که: الم تر الی الّذی حاج‌ّ ابراهیم فی ربّه و الی الّذی مرّ [علی قریة]
«4»، و «کاف» تشبیه زاید باشد در کلام عرب، نحو قوله: لَیس‌َ کَمِثلِه‌ِ شَی‌ءٌ«5».
و علما خلاف کردند در آن که آن گذرنده که بود! قتاده و ربیع و عکرمه و ناجیة بن کعب و ضحّاک و سدّی و سلیمان بن یربده و سالم الخواص‌ّ گفتند:
عزیر بن شرحیا بود. و وهب منبّه و عبد اللّه بن عبید بن عمر«6» گفتند: ارمیاء بن جلقیا بود و او از سبط هارون بن عمران بود، و گفته [اند]
«7» او خضر است.
مجاهد گفت: مردی بود کافر شاک‌ّ در بعث. ضحّاک گفت: آن ده از جمله زمین مقدّسه«8» بود. إبن زید گفت: آن زمین«9» بود که خدای تعالی آنان را که از خانه بیرون آمدند و از وبا می‌گریختند، بر آن زمین هلاک کرد، و ایشان آنان بودند که ذکر ایشان برفت فی قوله: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ خَرَجُوا مِن دِیارِهِم وَ هُم أُلُوف‌ٌ حَذَرَ المَوت‌ِ«10».
کلبی گفت: دیری بود که آن را سابر آباد گفتند«11». سدّی گفت: نام آن ده
-----------------------------------
(1). مب که.
(2). اساس: حاجّه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). تب: دیه.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). سوره شوری (42) آیه 11.
(6). تب: عبد اللّه بن زید بن عمر.
(7). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(8). مب: مقدّس.
(9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: زمینی.
(10). سوره بقره (2) آیه 243، تب الایة.
(11). تب: گفتندی.
صفحه : 9
سلماباد«1» بود. و گفته‌اند: دیر هرقل بود، و گفته‌اند [347- پ]
«2»: دیهی بود که آن را ده انگور خواندند بر دو فرسنگی بیت المقدّس.
وَ هِی‌َ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها، «واو» حال راست، ای ساقطة، یقال: خوی البیت یخوی خوی بالقصر اذا سقط [و خوی]
«3» یخوی خواء اذا خلا علی عروشها، بر سقفهایش و بناهایش. واحدش عرش«4»، و عرب هر بنای را عرش خوانند، قال اللّه تعالی: وَ ما کانُوا یَعرِشُون‌َ«5»، ای یبنون. و «عریش» چفته باشد، و «عرش» سریر باشد فی قوله: وَ لَها عَرش‌ٌ عَظِیم‌ٌ، و عرش عبارت باشد [از ملک و]
«6» استقامت کار، قال الشاعر- شعر:

رأوا عرشی تثلّم جانباه فلمّا ان تثلّم افردونی
قوله: خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها، عبارت است از خراب آن جایگاه، یعنی سقفها و دیوارها افتاده. اگر گویند: سقف بر زمین افتد، چگونه گفت که: بر«7» سقف افتاد!
یک جواب آن است که: سقف او فتاده«8» باشد اوّل، آنگه دیوارها بر سر آن افتاد«9». و جواز دیگر آن است که: «علی» به معنی «مع» است، ای مع عروشها، چنان که«10» هو علی صغر سنّه، یقول الشعر و قال الشاعر«11»:

فلو سالت سارة الحی‌ّ سلمی علی ان قد تلون«12» بی زمانی
قال‌َ أَنّی یُحیِی هذِه‌ِ اللّه‌ُ بَعدَ مَوتِها، ای کیف یحیی، چگونه زنده کند خدای اینان را پس مرگشان؟ اینکه بر سبیل تعجّب گفت نه بر سبیل شک‌ّ.
و سبب اینکه در روایت«13» محمّد بن اسحاق عن وهب آن بود که: چون خدای
-----------------------------------
(1). تب: سلیمانا باد.
(2). اساس که، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(3). اساس: در حاشیه زیر وصالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(4). تب باشد. 5- سوره اعراف (7) آیه 137.
(6). سوره نمل (27) آیه 23.
(7). تب، وز: که آن بر، دب، لب، فق، مب، مر: که از، آج: که از بر.
(8). تب: بیفتاده.
(9). تب: افتاده.
(10). تب گویند.
(11). تب: بقول الشاعر شعر.
(12). اساس: تلوم، با توجّه به تب تصحیح شد.
(13). اساس: در رود اینکه آیه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 10
تعالی ارمیا را به پیغامبری بفرستاد، او را گفت: یا ارمیا؟ من پیش از آن که تو را آفریدم تو را برگزیدم، و پیش از آن که تو را نگاشتم«1» تو را پاکیزه کردم، و پیش از آن که بالغ شدی تو را پیغامبری دادم و تو را برای کاری عظیم اختیار کردم.
آنگاه به پادشاه بنی اسرایل فرستاد، و نام او ناشیة بن اموص بود تا او را مسدّد«2» کند و ترتیب کار او و اخبار غیب به وحی خدای«3» او را معلوم کند، بیامد و مدّتی بود.
بنی اسرایل احداث بسیار کردند، و ارتکاب معاصی کردند، و حرامها«4» حلال«5» داشتند. خدای تعالی ارمیا را گفت: بترسان اینکه قوم را و نعمتهای من«6» یاد ده ایشان را و معاصی ایشان.
او گفت: من ندانم اگر تو مرا الهام ندهی، گفت: برو که«7» تو را الهام دادم.
بیامد و خطبه‌ای بلیغ کرد ایشان را، و در آن جا بگفت که خدای تعالی می‌گوید که:
اگر توبه نکنی و اصرار نمایی، طاغیی را بر شما مسلّط کنم که در دل او رحمت نباشد«8» با لشکری مثل سواد اللّیل المظلم. ایشان امتناع کردند. خدای تعالی وحی کرد به ارمیا که: من بنی اسرایل را به یافث هلاک خواهم کردن- و یافث اهل بابل بودند [348- ر]
من«9» اولاد یافث بن نوح.
ارمیا بگریست و جزع کرد، خدای تعالی گفت: تو را خوش نمی‌آید که [من]
«10» ایشان را هلاک کنم. من ایشان را به دعای تو هلاک کنم. ارمیا دل خوش گشت و پادشاه را گفت: خدای تعالی مرا وعده داد که تا من دعا نکنم، بنی اسرایل را هلاک نکند.
آنگه از پس آن سه سال دیگر بماندند الّا«11» معصیت و طغیان و فساد نیفزودند، و پیغامبر و پادشاه ایشان را وعظ می‌کردند و سود نبود. خدای تعالی بخت نصّر
-----------------------------------
(1). اساس به صورت «بکاشتم» هم خوانده می‌شود.
(2). آج، لب، مب، فق، مر: مدد.
(3). همه نسخه بدلها بی عیب.
(4). مب را. [.....]
(5). وز: حلالها.
(6). آج، لب، فق، مب، مر به.
(7). همه نسخه بدلها من.
(8). همه نسخه بدلها بجز مب بر شما.
(9). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: از.
(10). اساس در حاشیه زیر وصالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). همه نسخه بدلها به.
صفحه : 11
را بر گماشت با [شش صد هزار]
«1» رایت تا آهنگ بیت المقدّس کرد.
خبر به پادشاه رسید، ارمیا را گفت: نه تو گفتی خدای تعالی [مرا]
«2» وعده داد که تا من برایشان دعا نکنم«3». ایشان را هلاک نکند«4»؟ گفت: بلی، و من واثقم به وعده خدای تا لشکر«5» نزدیک رسید.
خدای تعالی فریشته‌ای را فرستاد به ارمیا بر صورت مردی تا بیامد و گفت: ای رسول اللّه؟ از راهی دور آمده‌ام تا تو را مسأله‌ای پرسم. آنچه دانی مرا فتوا کن در آن. گفت: بگو، گفت: تو را فتوا می‌پرسم«6» در جماعتی که زیر دستان کسی باشند، و از آن خداوندگار بر ایشان همه نعمت بود، و ایشان به بدل نعمت و به جای شکر، کفران کنند، و او را آزارند و فرمان او نکنند در صلاح خود، و هر چه«7» او کرامت بیش کند، ایشان کفران بیش کنند. گفت: برو و بگو که نعمت«8» باز مگیر از ایشان، و با ایشان بساز تا خدایت مزد دهد.
برفت و روزی چند بایستاد و باز آمد و گفت: نعمت بیشتر کرد و ایشان طغیان بیشتر کردند. اکنون سزاوار چه باشند«9»! گفت: سزاوار هلاک و دمار. گفت: اکنون با من یار«10» باش، دعا کن برایشان تا خدای ایشان را«11» هلاک بر آرد. و در اینکه وقت بخت نصّر بنزدیک بیت المقدّس رسیده بود با لشکری«12» از عدد ملخ بیشتر.
گفت: اینکه یک بار دیگر برو، باشد که«13» بهتر شوند. اگر نیک نشوند، من برایشان دعا کنم. او برفت، بر سر روزی چند باز آمد، گفت: نعمت برایشان زیادت شد، و فساد ایشان به نعمت بیفزود، اکنون آنچه مرا وعده دادی از دعا برایشان وفا کن.
ارمیا گفت: بار خدایا؟ اگر اینکه مرد راست می‌گوید و اینان به اینکه صفتند و
-----------------------------------
(2- 1). اساس: زیر وصالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). تب خدای تعالی.
(4). تب ارمیا.
(5). مج، وز، دب خدای.
(6). تب: تو را می‌پرسم از روی فتوا.
(7). تب: هر چند.
(8). تب: برو و نعمت. [.....]
(9). تب: سزای آن قوم چه باشد و سزاوار چیستند ارمیا.
(10). تب: اکنون یاور.
(11). تب: خدای تعالی از ایشان.
(12). همه نسخه بدلها بجز تب، دب عظیم.
(13). تب: یک بار بگذار بود که.
صفحه : 12
مستحق‌ّ هلاکند، هلاک بر آور«1» از ایشان. و اگر به خلاف اینکه است، ایشان را نگاه دار و هلاک مکن.
چون ارمیا اینکه بگفت، آتشی از آسمان بیامد و جای قربان از بیت المقدّس بسوخت، و نه در از درهای او به زمین فرو شد. ارمیا بیوفتاد و بی هوش شد. چون در آمد«2» گفت: بار خدایا؟ نه مرا وعده دادی که بی دعای تو اینان را هلاک نکنم! هم آن فریشته آمد و گفت: خدایت [348- پ]
سلام می‌کند و می‌گوید: تا تو دعا نکردی، عذاب نفرستادم.
ارمیا بدانست که آن فریشته‌ای بوده است«3» از قبل خدای تعالی فرستاده«4» بر سبیل امتحان، و او آن دعا بر بنی اسرایل«5» کرده است«6» و آن اخلاق و اوصاف در ایشان بوده است، و آن فریشته را راستگو«7» بود در«8» آنچه گفت.
ارمیا برخاست و بیت المقدّس رها کرد و بگریخت، و بخت نصّر در افتاد«9» و بیت المقدّس خراب کرد و اهلش را که بنی اسرایل بودند به سه قسمت کرد: بهری«10» را بکشت و ثلثی را اسیر کرد و ثلثی را رها کرد در شام تا در دست«11» او باشند. آنگه«12» بفرمود تا کودکان اینکه ثلث را که اسیر کرده بودند بیاوردند«13»، صد هزار به عدد بر آمدند از میان ملوک و امرای لشکر خود ببخشید، هر پادشاهی را چهار برسید. برخاست و
-----------------------------------
(1). تب: هلاک ایشان کن و دمار بر آور.
(2). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون با خود آمد.
(3). اساس: بودست/ بوده است، مج، وز: فرشته است.
(4). اساس: فرستاد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). اساس: در حاشیه زیر وصالی رفته و کلمه به صورت «اهل بابل» دو باره نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). اساس: کردست/ کرده است.
(7). مج، وز: راستیگر.
(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از.
(9). اساس: در حاشیه زیر وصالی رفته و به صورت «بیامد» دو باره نویسی شده، با توجّه به تب تصحیح شد. [.....]
(10). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته و به صورت «ثلثی» دو باره نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). مج، وز: از دست، تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: زیر دست.
(12). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته و کلمه به صورت «پس» دو باره نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). مب: بر آوردند.
صفحه : 13
باز گشت و لشکر را فرمود به وقت بازگشتن که: هر یکی سپری از خاک بر گیری و در بیت المقدّس اندازی. بکردند«1» تا کوهی عظیم پیدا شد آن جا از خاک.
چون ایشان باز گشتند ارمیا بر خر نشست و روی به بیت المقدّس نهاد. پاره‌ای انگور داشت در سلّه‌ای و پاره‌ای عصیر داشت. چون برسید آن خرابی دید و آن کشتگان را، گفت: أَنّی یُحیِی هذِه‌ِ اللّه‌ُ بَعدَ مَوتِها بر سبیل تعجّب، و آن جا فرود آمد و خر را ببست و چیزی که داشت آن جا بنهاد. خواب بر او غلبه کرد و بخفت. خدای در خواب جان از او بستد و«2» او بمرد. آن جا صد سال مرده افگنده«3» بود، خدای تعالی او را از چشم مردمان پنهان کرد و گوشت او از سباع [زمین]
«4» نگاه داشت.
چون هفتاد سال بر آمد، خدای تعالی فرمود پادشاهی را از پادشاهان پارس تا بیامد و بیت المقدّس را آبادان کرد. او بیامد و هزار قهرمان را بر گماشت، هر قهرمانی را سیصد هزار مرد کار کن زیر دست«5» بودند تا در مدّت اندک بیت المقدس و شهرها و دهها«6» باز کردند نکوتر از آن که بود. و خدای تعالی بخت نصّر را هلاک کرد. و آنان که از بنی اسرایل مانده بودند، با بیت المقدّس آمدند و عمارت می‌کردند در مدّت سی سال تا به از آن که بود باز کردند.
چون صد سال از آن واقعه«7» و خواب ارمیا بر آمد، خدای تعالی او را زنده کرد. او برخاست طلب خر کرد. خر«8» ندید، رسن مانده بود از او، و جز استخوانهای سپید«9» نمانده بود، و انگور و عصیر او بر حال خود مانده بود. از آسمان آوار«10» آمد که: ای
-----------------------------------
(1). تب: چنان کردند.
(2). اساس: با خطی متفاوت از متن نوشته «جان او قبض نمود»، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). مب: افتاده.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). مب او.
(6). تب، آج، لب، فق: دیهها، مب، مر: قریه‌ها.
(7). اساس: وقعه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). آج را.
(9). مج، وز: استخانها سفید، دب: استخوانهای پوسیده سپید شده، آج، لب، فق: استخوانهای پوسیده سپید، مب: استخوانهای سپید پاکیزه، مر: استخوانهای سفید پوسیده.
(10). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته و کلمه به صورت «ندا» دو باره نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
صفحه : 14
استخوانهای پوسیده گشته و متفرّق شده مجتمع شوی. به فرمان خدای با هم آمدند، و آواز«1» آمد که: ای گوشت؟ بر او پوشیده شو«2». پوشیده شد. گفت: پوست [349- ر]
بر سر او پوشیده شو. چنان شد، و خدای تعالی جان در او آفرید، برخاست [به فرمان خدای]
«3» و نهق«4» و بانگ کرد. اینکه روایت وهب است.
فاما قول آنان که گفتند: عزیر بود، خبری است از موسی بن جعفر«5»- علیهما السّلام- که گفت: در وقتی که من از دشمنان می‌گریختم و متنکّر می‌رفتم، به بهری از دههای«6» شام برسیدم. کوهی دیدم، و از آن دهها که بر حوالی آن بود مردم بسیار بیرون می‌آمدند«7» و بر آن کوه می‌شدند.
من پرسیدم ایشان را که: اینکه چه جای است، و شما کجا می‌روی! گفتند: در اینکه کوه غاری است، و در آن غار راهبی است ما را، سال تا سال یک بار«8» از آن جا بیرون آید و [برای ما]
«9» چیزی گوید، و ما را مشکلی که باید«10» از او بپرسیم.
گفت: من نیز در میان ایشان برفتم تا بر کوه شدم«11»، منبری بیاوردند و بنهادند، و پیری را از دیری بیرون آوردند ابروها بر چشمها فرو افتاده و به عصابه ابروی او بر پیشانی او بستند، و او بر آن منبر نشست«12» و یک بار به آن قوم در نگرید، چشمش بر
-----------------------------------
(1). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته و به صورت «جمع شد دیگر ندا»، مج: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). مب، مر: شوید.
(9- 3). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). همه نسخه بدلها بجز مب: نهیق.
(5). همه نسخه بدلها بجز مر: موسی جعفر، که با توجّه به روال کتابت و ملاحظه قرینه در سطور بعدی بر اساس مرجّح می‌نماید.
(6). اساس: در حاشیه زیر وصالی رفته و به صورت «به شهری از شهرهای» نو نویسی شده است، با توجّه به تب تصحیح شد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: به شهری از دههای.
(7). اساس: در حاشیه زیر وصالی رفته و به صورت «آمده» نو نویسی شده است، با توجّه به تب و همه نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یک زمان.
(10). همه نسخه بدلها: که باشد.
(11). اساس به صورت «شدیم» نو نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). همه نسخه بدلها: بنشست.
صفحه : 15
موسی جعفر افتاد، نوری دید از فرق سر او تابان تا به عنان آسمان.
روی با او کرد«1» و گفت: یا هذا، ای مرد همانا تو غریبی در میان اینکه قوم!
گفت: بلی.
گفت: از مایی یا بر مایی، منّا ام علینا! گفت:
لست منکم،
از شما نیستم.
گفت: همانا از امّت مرحومه‌ای! گفت: بلی، گفت: ا من علمائهم انت ام من جهالهم، از علمای«2» ایشانی یا از جاهلانش! گفت:
لست من جهّالهم
، از جاهلانشان«3» نیم.
گفت: أسئلک ام تسئلنی«4»، من پرسم تو را یا «5» تو پرسی مرا! گفت:
ذاک الیک،
گفت: اختیار تو راست. گفت«6»: من پرسم، گفت:
سل عمّا بدا لک،
بپرس از آنچه خواهی.
راهب گفت: ما و شما می‌گوییم در بهشت درختی است آن را طوبی گویند، ما می‌گوییم: اصل آن در سرای عیسی است، و شما می‌گویی: اصل آن در سرای محمّد است، و لکن در بهشت هیچ جای و بقعه‌ای و خطّه‌ای نیست و الّا شاخی از آن درخت سر در آن جا دارد«7»، مثال آن در دنیا چیست!
گفت: مثال آن در دنیا آفتاب است، بامداد سر از مشرق خود بر آرد. چون به قطب فلک رسد، هیچ جای و بقعه‌ای نباشد که شاخی از شعاع او در آن جا نیفتد«8».
گفت: نکو گفتی.
مرا خبر ده که ما و شما می‌گوییم که: اهل بهشت او طعام و شراب بهشت می‌خوردند، چندان که بیش خورند زیادت باشد و نقصان نبود، مثال آن در دنیا چیست! گفت: مثال آن در دنیا کتاب خداست که چندان که خوانندگان
-----------------------------------
(1). تب: به موسی جعفر، مج، وز، دب: به او، آج، لب، فق، مب، مر: بدو.
(2). اساس: به صورت «عالمان» نو نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: جاهلان ایشان. [.....]
(4). دب، آج، لب، فق، مب، مر گفت.
(5). اساس، وز، تا، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). تب: راهب گفت.
(7). تب، دب: آن جا آرد، آج، لب، فق: آن جا در آرد.
(8). تب: نه افتد.
صفحه : 16
می‌خوانند و گویندگان در انواع علومش سخن می‌گویند از قراءت و تفسیر و تأویل و فقه [و کلام]
«1» و حدود و احکام و حلال و حرام سخن می‌گویند«2» و بنمی‌رسد.
گفت: نکو گفتی. مرا خبر ده از آن که ما و شما می‌گوییم که اهل بهشت طعام و شراب خورند و ایشان را بول و غایط نباشد [349- پ]
مثال آن در دنیا چیست!
گفت: جنین در شکم مادر که طعام و شراب که مادر خورد او از آن نصیب یابد و او را بول و غایط نباشد.
گفت: نکو گفتی و راست گفتی«3». خبر ده مرا«4» از کلید بهشت تا«5» از زر است یا از سیم یا از چیست! گفت: کلید بهشت نه از زر است و نه از سیم، کلید بهشت زبان بنده مؤمن است که در دهن بگرداند و بگوید: لا اله الّا اللّه. ترسا گفت: همه«6».
نکو گفتی و راست گفتی و لکن تو را مسأله‌ای پرسم«7» که در او متحیّر فرو مانی.
گفت: اگر جواب گویم و صواب باشد ایمان آری و به دین ما در آیی! گفت: بلی.
و بر اینکه عهد کردند. گفت: بیار.
گفت: مرا خبر ده از آن دو برادر همشکم که به«8» یک شب از مادر جدا شدند و به یک روز با پیش خدای شدند، و چون بمردند یکی را دویست سال بود و یکی را صد سال. گفت: ایشان عزر و عزیر«9» بودند که دو توأم«10» بودند در یک شکم، به یک شب بزادند و پنجاه سال با یکدیگر بودند. پس از آن، یک روز عزیر به بعضی دهها رفته بود، از آن جا می‌آمد بر چهار پای نشسته و پاره‌ای انگور و انجیر در سلّه‌ای نهاده و
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر به غور آن و معنی حقیقت آن.
(3). تب رهبان گفت، دیگر نسخه بدلها گفت.
(4). آج، لب، فق، مب: ما را.
(5). تب، آج: یا .
(6). اساس در حاشیه زیر وصّالی رفته و به صورت «محمّد رسول اللّه» دو باره نویسی شده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). تب، دب، آج، لب، فق: می‌پرسم.
(8). اساس در حاشیه زیر وصّالی رفته و به صورت «که با هم» دو باره نویسی شده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). مج، وز، دب، آج، لب، فق: عزیر و عزر مب، مر: عزیر و عزره. [.....]
(10). همه نسخه، بدلها: که ایشان توأم.
صفحه : 17
پاره‌ای شیر و عصیر در جای«1» کرده، بر بعضی دهها بگذشت خدای تعالی اهل آن را هلاک کرده بود و ده«2» بیران«3» شده، بر سبیل تعجّب گفت: أَنّی یُحیِی هذِه‌ِ اللّه‌ُ بَعدَ مَوتِها، خدای تعالی فرمان داد تا از خر بیفتاد و بمرد و خر از دگر جانب بیفتاد و بمرد«4»، صد سال مرده در آن بیابان افگنده بودند و آن طعام و شراب نهاده بود«5» بر حال«6» خود که هیچ گونه«7» متغیّر نشده بود.
چون صد سال بر آمد، خدای تعالی او را زنده کرد. جبرئیل«8» آمد و گفت: یا عزیر؟ چند گاه است تا تو اینکه جایی! گفت: روزی یا پاره‌ای«9» از روزی. جبریل گفت: نه چنین است، صد سال است که«10» تو اینکه جایی. اکنون از روی عبرت به طعام و شرابت نگر که هیچ متغیّر نشده است و از روی تصدیق«11» و مدّت مقام تو اینکه جا در خر نگر که استخوانهایش«12» چگونه پوسیده شده است تا خدای تعالی او را پیش تو زنده کند و خدای چهار پای او را زنده کرد تا او بر نشست و آنچه داشت بر گرفت و با ده«13» آمد و«14» با برادر پنجاه سال دیگر بماند. آنگه به یک بار«15» با پیش خدای شدند.
راهب گفت«16»: نکو گفتی و راست گفتی و من گواهی دهم که خدای یکی [است]
«17» و محمّد بنده و رسول اوست و آن جماعت ایمان آوردند.
و بر قول آنان که گفتند ارمیا بود، گفتند: او خضر است، خدای تعالی او را زنده کرد و هنوز زنده است و او را در بیابانها و جایهای دشت بینند، فهذا معنی قوله:
فَأَماتَه‌ُ اللّه‌ُ مِائَةَ عام‌ٍ ثُم‌َّ بَعَثَه‌ُ، پس زنده کرد او را. و «بعث» احیا باشد و تنبیه باشد از
-----------------------------------
(1). مب، مر: جایی.
(2). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: دیه، مب: دهها.
(3). فق، مب: ویران.
(4). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر هر دو.
(5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: افکنده بودند.
(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جای.
(7). همه نسخه بدلها: ندارد، که بر متن مرجح می‌نماید.
(8). آج، فق: جبریل.
(9). تب: بعضی، دیگر نسخه بدلها: بهری.
(10). مر: تا.
(11). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر اینکه حدیث 12. مج، وز، لب، استخانهای او، مب: استخوانهای او.
(13). تب: دیه. [.....]
(14). مج، وز: ندارد.
(15). همه نسخه بدلها: روز، که بر متن مرجّح است.
(16). اساس: گوید، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(17). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 18
خواب و فرستادن باشد، و اینکه جا احیا است به قرینه قوله: فَأَماتَه‌ُ اللّه‌ُ، و در سوره الکهف تنبیه است فی قوله: ثُم‌َّ بَعَثناهُم لِنَعلَم‌َ أَی‌ُّ الحِزبَین‌ِ«1» به قرینه: فَضَرَبنا عَلَی آذانِهِم فِی الکَهف‌ِ سِنِین‌َ عَدَداً«2»، و به معنی فرستادن فی قوله: فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ النَّبِیِّین‌َ مُبَشِّرِین‌َ وَ مُنذِرِین‌َ«3».
قال‌َ کَم لَبِثت‌َ، گفت او را چند مقام کردی اینکه جا، و ظاهر چنان است که خدای گفت، و لکن بواسطه گفته باشد یا جبریل [350- ر]
باشد. بر قول آن [کس]
«4» که گفت: پیغامبر بود یا فرشته‌ای باشد گماشته از قبل خدای تعالی.
کَم لَبِثت‌َ، «کم» استفهام است از عدد و محل‌ّ او نصب است به آن فعل که از پس اوست، و عامل در او لا بدّ باید«5» تا مؤخر بود برای آن که استفهام را صدر کلام باشد.
و ابو عمرو و حمزه و کسائی «لبت‌ّ» و «لبت‌ّ» به ادغام خوانند امّا للمجاورة و قرب مخرج الثّاء من التّاء، و امّا للقلب اولا ثم‌ّ الادغام. و «لبث» و «مکث» مقام [کردن]
«6» باشد، یقال: لبث یلبث لبثا و لباثا، جواب داد که: لَبِثت‌ُ«7» أَو بَعض‌َ یَوم‌ٍ، یا بهری از روزی.
و گفته‌اند: «او» به معنی «بل» است، کقوله: أَو یَزِیدُون‌َ«10»، و اینکه تعسّف به کار نیست برای آن که خبر اوّل که داد از ظن‌ّ خود داد که گمان برد«11» که روزی تمام است. آنگه خواست که خبر را از آن ببرد که مقطوع علیه باشد برای شکّی که او را
-----------------------------------
(1). سوره کهف (18) آیه 12.
(2). آج، لب، فق ثم بعثناهم، سوره کهف (18) آیه 10.
(3). سوره بقره (2) آیه 213.
(6- 4). اساس: نو نویس است و ندارد: با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بود.
(7). اساس: زیر وصالی رفته و به صورت «چون او گفت» نوشته شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چاشت.
(9). اساس: به صورت نو نویس کلمه را «نگاه» ضبط کرده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(10). سوره صافّات (37) آیه 147.
(11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌برد. [.....]
صفحه : 19
بود، گفت: أَو بَعض‌َ یَوم‌ٍ، پس اولیتر حمل او بود علی ظاهره. جواب داد او را آن پرسنده که: بَل لَبِثت‌َ مِائَةَ عام‌ٍ، و «بل» برای اضراب باشد از اوّل، اعنی عدول از کلام اوّل و«1» کلامی دیگر پس از آن آغاز کردن. لَبِثت‌َ مِائَةَ عام‌ٍ«2»، صد سال است تا تو اینکه جایی. اکنون از روی اعتبار نظر کن: فَانظُر إِلی طَعامِک‌َ وَ شَرابِک‌َ، گفته‌اند: طعامش انجیر بود، و گفته‌اند: انگور، و شرابش گفته‌اند عصیر بود، و گفته‌اند: شیر بود، و اینکه«3» چیزها سریع التّغییر باشد.
لَم یَتَسَنَّه، ای لم یتغیّر. حمزه و کسائی «لم یتسن‌ّ» خوانند بی «ها» در حال وصل. و هم چنین [فی قوله]
«4»: فَبِهُداهُم‌ُ اقتَدِه«5»، بی «ها» در حال وصل، و باقی قرّاء به «ها» خوانند فی حالتی الوصل و الوقف. و طلحة بن مصرّف در شاذّ خواند:
«لم یسّنّه»، به ادغام «تا» در «سین»، و گفت: در مصحف ابی‌ّ کعب چنین است، یعنی گشت سالها آن را«6» بنگردانیده است.
آنان که «ها» بیفگندند، گفتند: زیادت است. و اصل «یتسن‌ّ»، «یتسنّی» بوده است، « یا » برای جزم بیفتاده است آنگه در حال وقف «ها» استراحة از « یا » بدل کردند، و اینکه بر قول آن کس باشد که «ها» در «سنة» زیاده گوید، و گوید:
اصلها سنوة، و الجمع سنوات، و الفعل منه سانیت مساناة و تسنّیت تسنّیا، الّا آن است که «واو» با « یا » گردانند در تفعل و تفاعل، کالتّداعی و التّنادی، برای آن که « یا » خفیفتر از «واو» است.
ابو عمرو گفت: اصل او «تسنّن» است به دو «نون»، و آن تغیّر باشد من قوله:
مِن حَمَإٍ مَسنُون‌ٍ«7»، آنگه به بدل یک «نون»، « یا » بیاوردند، کالتّظنّی، و اصله التّظنّن، قال الشّاعر:
-----------------------------------
(1). آج: به.
(2). اساس در حاشیه زیر وصالی رفته و به صورت «از آن آوردن گفت» نو نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). همه نسخه بدلها: و آن.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). سوره انعام (6) آیه 90.
(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سالها بر آن.
(7). سوره حجر (15) آیه 33.
صفحه : 20

فهلّا اذ سمعت تجیب عنه و لم تمض الحکومة بالتّظنّی«1»
[و قال الحجّاج]
«2»:

قضی البازی اذا البازی کسر
اراد تقضض، تقول العرب: خرجنا نتلعی، و الاصل نتلعّع اذا خرجوا فی اجتناء نبت ناعم یقال له اللعّاع، بپارسی هنجیمک«3» گویند آن را، و منه قوله تعالی: وَ قَد«4»وَ الَّذِین‌َ یَکنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنفِقُونَها«10»فَانظُر إِلی طَعامِک‌َ، و هذا شرابک، بالرّفع [علی الابتداء و الخبر]
«13» لم یتسن‌ّ.
-----------------------------------
(2- 1). اساس: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). تب: هنجمیل، آج، لب، فق، مب، مر: هنجمک.
(4). مج، وز، دب، مر: لقد.
(12- 5). سوره شمس (91) آیه 10.
(6). تب سنهاء شجرة قدیمه.
(7). اساس، وز، دب، آج، فق، مب، مر، تب او، با توجّه به نسخه لب و معنی عبارت تصحیح شد.
(8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]
(9). همه نسخه بدلها: گویند.
(10). سوره توبه (9) آیه 34.
(11). اساس، تب، مج، دب، لب، مب، فق، مر: عقبناه، با توجّه به وز تصحیح شد.
(13). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.
صفحه : 21
وَ انظُر إِلی حِمارِک‌َ، بهری«1» از علما گفتند: خر زنده بود همچنان که خدای تعالی طعام و شراب از تغیّر«2» نگاه می‌داشت خر را بسته همچنان بر جای می‌داشت تا آیتی باشد او را، و بر اینکه قول «عظام» نه استخوان«3» خر باشد، استخوان«4» بهری از آن مردگان باشد که آن جا بودند، و بر قولی استخوانهای«5» پای او، که در تفسیر چنان آمد که: خدای تعالی نیمه تن او باز آفرید. [و نیمه تنش استخوان بود تا]
«6» او می‌نگرید تا استخوانهای«7» پایش با هم آمد، و گوشت و پوست بر او پوشیده شد، و جان در او آمد، و اینکه قول ضحّاک و قتاده و ربیع و إبن زید است.
ابو عمرو«8» و إبن عامر«9» و حمزه و کسائی خواندند: الی حمارک به امالة، و بعضی علما گفتند: در آیت تقدیم و تأخیری هست، و نظم آیت اینکه است که: فانظر الی طعامک و شرابک و لنجعلک آیة للنّاس و انظر الی حمارک.
و بهری دگر گفتند نظم آیت چنین است: فانظر الی طعامک و شرابک لم یتسن‌ّ«10» و انظر الی حمارک و انظر الی العظام کیف ننشزها ثم‌ّ نکسوها لحما و لنجعلک آیة للنّاس. و به اینکه تعسّف حاجت نیست، چه ضرورتی نیست از فساد معنی و عدم استقامت او تا حاجت باشد به اینکه تقدیم و تأخیر.
وَ انظُر إِلَی العِظام‌ِ«11»، بیشتر مفسّران گفتند مراد آن است که: الی عظام حمارک، و «الف» و «لا» به جای اضافه بداشت. [چنان که]
«12» مثالش«13» برفت پیش از اینکه، و اینکه قول بیشتر مفسّران است.
کَیف‌َ نُنشِزُها، إبن عامر و حمزه و کسائی و خلف خوانند: بضم‌ّ النّون و الزآء«14» و
-----------------------------------
(1). مب: بعضی.
(2). مب: تغییر.
(4- 3). مج، وز: استخان.
(7- 5). مج، وز: استخانهای.
(6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). همه نسخه بدلها بجز تب: ابو عمر.
(9). همه نسخه بدلها بجز تب: ابو عامر.
(10). آج، لب، فق: لم یتسنّه.
(11). اساس: طعام، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(13). اساس: بیانش، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). اساس: بالزاء، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 22
کسر الشّین، و اینکه روایت ابو العالیه است عن زید بن ثابت و روایت معاویة بن قرّة عن عبد اللّه بن العبّاس، انّه قال: انها زاء فزوّها، ای اقراها بالزّاء، و الانشاز الرّفع، ای کیف نرفعها و نزعجها، یقال: انشزته فنشز، ای رفعته فارتفع، و منه نشوز المراة علی زوجها. و نشز الغلام اذا ارتفع، در اینکه استخوانها نگر که ما چگونه از زمین بر داریم و بر یکدگر نشانیم.
عبد اللّه عبّاس و سدّی گفتند: «نخرجها»، بیرون آریم آن را. کسائی گفت:
ننبتها و نعظمها، برویانیم آن را و بزرگ گردانیم. نافع و إبن کثیر و ابو عمرو و یعقوب خوانند، و در شاذّ قتاده و عطا و ایّوب: ننشرها بالرّاء و کسر الشّین و ضم النّون، ای نحییها، که چگونه زنده کنیم آن را، یقال: انشر اللّه الموتی نشرا، فنشرواهم نشورا، قال اللّه تعالی: ثُم‌َّ إِذا شاءَ أَنشَرَه‌ُ«1» و قال تعالی: کَذلِک‌َ النُّشُورُ«2»، و قال حارثة بن بدر الغدانی‌ّ:

فأنشر موتیها و اقسط بینها فبان و قد ثابت الیها عقولها
و قال الاعشی فی «نشر» لازما [351- ر]
:

حتّی یقول النّاس ممّا راوا یا عجبا للمیّت النّاشرو بعضی اهل لغت گفتند: «نشر» هم لازم است و هم متعدّی، یقال: نشر«3» اللّه الموتی نشرا فنشروا نشورا، کالرّجع و الرّجوع. و النشر ضدّ الطّی. و در شاذّ نخعی [بر اینکه لغت]
«4» خواند: «ننشرها» بفتح النّون و ضم‌ّ الشّین.
ثُم‌َّ نَکسُوها لَحماً، آنگه گوشت بر او پوشیم«5». و جامه را از اینکه جا کسوت گویند«6» که تن باز پوشد. «لحما»، نصب بر تمییز باشد، و شاید که مفعول دوم«7» بود، چه «کسوته» به معنی البسته باشد، [و آن را دو مفعول]
«8» باید.
-----------------------------------
(1). سوره عبس (80) آیه 22.
(2). سوره ملائکه (35) آیه 9.
(3). آج، لب، فق، مب، مر لهم.
(4). اساس، مب: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). وز، آج، لب، فق، مب، مر: پوشم.
(6). اساس خوانند، با توجّه به تب و اتّفاق نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). آج، لب، فق، مب، مر: دویم.
(8). اساس: زیر وصّالی رفته، تب ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 23
امّا «لام» فی قوله: وَ لِنَجعَلَک‌َ آیَةً لِلنّاس‌ِ، فرّاء گفت: تعلّق دارد به اضمار فعلی از پس او، و تقدیر [آن است]
«1»: و لنجعلک ایة للنّاس فعلنا ذلک.
بهری دگر گفتند: «واو» زاید است، آیَةً لِلنّاس‌ِ، [ای دلالة]
«2» و عبرة، تا دلیل باشد بر آن که پس [از]
«3» مرگ بعث و نشور خواهد بودن، و «لام»«4» تعلّق به «بعثه» دارد فی قوله: ثُم‌َّ بَعَثَه‌ُ [ای بعثه]
«5» لنجعلک و«6» حالک ایة للنّاس و در آیت دلالت است علی صحّة الرجعة و فساد قول من انکرها مستبعدا. [دگر فی]
«7» قوله تعالی:
فَانظُر إِلی طَعامِک‌َ وَ شَرابِک‌َ لَم یَتَسَنَّه، خدای تعالی در نگاهداشت طعام و شرابی سریع التّغیر«8» به حسب اجرای عادت برای حکمت و مصلحتی را حرق عادت کرد، و آن طعام و شراب از تغیّر«9» نگاه داشت، نشاید که شخصی را که [صلاح]
«10» جهانی به او منوط است، سالی چند بخلاف عادت عمر ابناء وقت او بدارد که پیر نشود و بی قوّت نگردد.
دگر بر قول آنان که گفتند از قتاده و ضحّاک و ربیع و إبن زید که: خر زنده بود، ایشان روایت می‌کنند، و تو روا می‌داری که خری در بیابانی بر بالین مرده صد سال زنده بماند«11» بسته که آب نخورد و گیاه و علف نخورد«12» اینکه را منکر نه‌ای، اگر گویند: خدای تعالی شخصی را در جهان زنده می‌دارد که طعام و شراب خورد و بیاید و بشود، آنت منکر آید و منکر شوی آن را؟ اینکه به صحّت در مقدور و حکمت نزدیکتر از آن است- لو لا العناد.
ضحّاک و دیگر مفسّران گفتند: چون خدای تعالی او را زنده کرد، او برخاست«13» و بر خر نشست و باده آمد برنا و سیاه موی، و فرزندان«14» و فرزند زادگان او پیر و کهل شده بودند.
-----------------------------------
(10- 7- 5- 3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: لا.
(6). اساس: فی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). مج، مر: التّغییر. [.....]
(9). آج، لب، مب: تغییر.
(11). اساس: سال بی آب و علف، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). اساس: نیابد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر خواست.
(14). همه نسخه بدلها بجز تب او.
صفحه : 24
عبد اللّه عبّاس و مقاتل گفتند: چون عزیر با ده«1» آمد، نهاد ده«2» و محلّت از آن بگشته بود، بروهم بیامد و به در سرای خود آمد و در بزد. ایشان را کنیزکی بود که آن روز که عزیر برفت«3» بیست ساله بود، و چون«4» باز آمد صد و بیست ساله شده بود، و مقعد و نابینا شده. او را آواز داد. [او]
«5» گفت: کیست که در می‌زند! او گفت: اینکه سرای عزیر است! گفت: آری و بگریست، و گفت: ای مرد؟ تو چه کسی که عزیر را می‌شناسی! که صد سال است تا عزیر مفقود شده است، و کس نام او نبرد.
گفت: من عزیرم.
عجوز گفت: ای سبحان اللّه؟ عزیر صد سال است تا مفقود است و کس از او خبر ندارد. عزیر گفت: همچنین است. خدای تعالی صد سال مرا بمیرانید و اکنون زنده کرد.
آن«6» کنیزک گفت: اینکه را علامتی باشد«7»، گفت؟ و آن«8» چیست! گفت«9»:
عزیر مردی مستجاب الدّعوه بود، اصحاب امراض و بلایا«10» را دعا کردی، خدای تعالی به دعای او ایشان را شفا دادی. اگر تو عزیری، دعا کن تا خدای تعالی چشم من باز دهد«11» تا من تو را ببینم، که من عزیر را نیک شناسم [351- ر]
.
عزیر دعا کرد و دست بر«12» چشم او مالید، چشمش درست شد و دست او گرفت و گفت: قومی باذن اللّه، برخیز به فرمان خدای. پایش درست«13» شد، برخاست«14» و به رفتن آمد. در او نگرید، گفت: گواهی دهم که تو عزیری. آنگه برخاست«15» و به محافل بنی اسرایل آمد، و ر آن محفل پسری از آن عزیر بود صد و هیژده«16» ساله پیر و ضعیف شده، و او را فرزندان بودند پیر شده. [آن کنیزک]
«17» آواز داد و گفت: یا قوم؟
-----------------------------------
(2- 1). تب: دیه.
(3). تب آن کنیزک.
(7- 4). تب عزیر.
(17- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(6). تب: اینکه.
(8). تب علامت.
(9). تب: کنیزک گفت.
(10). تب علامت.
(11). همه نسخه بدلها بجز تب: چشم با من دهد. [.....]
(12). اساس: در، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). اساس: روان، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برخواست.
(15). دب، لب، مب، مر: برخواست.
(16). همه نسخه بدلها: هژده.
صفحه : 25
خبر داری که عزیر باز آمده است! گفتند: برو محال مگو، عزیر صد سال است تا«1» مفقود است و کس از او هیچ نشان ندید«2»، گفت: من فلانه‌ام، پرستار او نابینا و مقعد شده، به دعای او مرا خدای تعالی عافیت داد، و او می‌گوید: مرا خدای تعالی صد سال بمیرانید، و اکنون زنده کرد مرا. مردم برخاستند و به دیدن عزیر آمدند.
پسرش گفت: عزیر را خالی بود بر میان دو کتف چون ستاره درفشان«3»، بیامد و او را گفت: میان کتف مرا بنمای. او جامه برداشت، آن خال پیدا شد و از آن خال آن حال پیدا شد- فرب‌ّ«4» خال یدل‌ّ علی حال- او را«5» میان کتف بود در«6» زیر جامه، و اینکه«7» را بر روی«8» راست باشد ناپوشیده به جامه، علی خدّه الایمن خال ...، کانه کَوکَب‌ٌ دُرِّی‌ٌّ«9».
سدّی و کلبی گفتند: عزیر با خانه خود آمد و بخت نصّر توریت بسوخته بود [و نسخه‌هایی که آن جا بود]
«10» کس نداشت و ندانست، خدای تعالی فریشته‌ای را فرستاد با انایی«11» آبی«12» در او کرده و گفت: از اینکه آب بخور. او«13» آب باز خورد، توریت او را حفظ شد، و خدای تعالی آن به معجز او کرد و او را به بنی اسرایل فرستاد. او بیامد و دعوی پیغامبری کرد«14»، گفتند: چه معجز«15» داری! گفت: توریت من ظهر القلب خوانم، و می‌خواند. پیری بود، گفت: پدر مرا رزی هست، مرا
-----------------------------------
(1). اساس: که، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). تب و هیچ خبر نشنید کنیزک.
(3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: درخشان.
(4). مج، وز، دب، آج، لب، مب: فو رب.
(5). آج خال.
(6). اساس: و، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). تب، بالای کلمه افزوده است: یعنی به صاحب الامر علیه و علی آبائه المعصومین افضل التّحیّة و السّلام، مج، وز در حاشیه افزوده‌اند: اشارة الی المهدی، آج، در حاشیه دارد: را و اینکه اشاره به رسول صلی اللّه علیه و آله است.
(8). مب: ابروی، مر: برابر روی.
(9). سوره نور (24) آیه 35. [.....]
(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). دب، آج، لب، فق، انای.
(12). دب: آب.
(13). مب: مر از آن.
(14). تب، لب، فق، مب، مر: به پیغمبری دعوی کرد.
(15). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: معجزه.
صفحه : 26
وصیّت کرده«1» است که در آن جا خنبی«2» در زیر خاک کرده است«3» نسخه‌ای از توریت«4» در آن جا نهاده است«5». برفتند و باز کردند و برگرفتند و به آن که عزیر می‌خواند مقابل«6» کردند، حرفی کما بیش«7» نبود، به او ایمان آوردند و او را باور داشتند، و هیچ کس پیش از عزیر توریت از بر نخواند، گفتند: جهودان را اینکه شبهه شد، و گفتند: اینکه اختصاص که او«8» را هست بیش از پیغامبری است، باید که«9» اینکه پسر خدای باشد- تعالی علوّا کبیرا- چنان که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد فی قوله: وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ عُزَیرٌ ابن‌ُ اللّه‌ِ«10»، و قصّه اینکه در سورة التّوبه بیاید- ان شاء اللّه تعالی. فَلَمّا تَبَیَّن‌َ لَه‌ُ، چون پیدا شد او را و به عیان بدید«11»، و به یقین بدانست«12»، معنی آن است که: [آنچه]
«13» به دلیل شناخت به ضرورت بدید، گفت: أَعلَم‌ُ أَن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، می‌دانم که خدای بر همه چیزی قادر است.
جمله قرّاء خوانند«14»: «اعلم» به فتح «الف» و قطع او و [به]
«15» ضم‌ّ «میم» بر خبر، مگر حمزه و کسائی که ایشان خوانند: «قال اعلم» به «الف» وصل و سکون «میم» بر امر، و در شاذّ عبد اللّه عباس و ابو رجاء العطاردی‌ّ هم چنین خواندند«16».
وهب منبّه گفت: در بهشت هیچ سگ نخواهد بودن و هیچ خر مگر سگ
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: هست بر او وصیّت کرد.
(2). اساس: کلمه نو نویس است و به صورت «آن رز صندوقی» نوشته شده، با توجّه به تب تصحیح شد، دیگر نسخه بدلها: آن جا خمی.
(3). اساس: کرده‌اند، تب: خنبی است در زیر خاک، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). تب: نسخت توریت.
(5). اساس: کرده‌اند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). تب، مب، مر: مقابله.
(7). تب، کم و بیش، مج: کم بیش، مر: بیش و کم.
(8). همه نسخه بدلها: اینکه. [.....]
(9). تب، مج، وز، تا.
(10). سوره توبه (9) آیه 30.
(11). همه نسخه بدلها بجز تب: بدیدند.
(12). مب: بدانستند.
(15- 13). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(14). همه نسخه بدلها بجز تب: خواندند.
(16). تب: هم اینکه خوانند، مج، وز، دب، آج، لب، فق: هم اینکه خواند، مب: هم اینکه خواندند.
صفحه : 27
اصحاب الکهف، و خر عزیر که خدای تعالی او را با عزیر بمیراند و زنده کرد.
قوله: وَ إِذ قال‌َ إِبراهِیم‌ُ رَب‌ِّ أَرِنِی کَیف‌َ تُحی‌ِ المَوتی- الآیه بدان که علما چند وجه گفتند در سبب [352- ر]
سؤال ابراهیم- علیه السلام- از خدای تعالی احیای موتی: حسن بصری و قتاده و عطاء خراسانی و ضحّاک و [إبن جریج]
گفتند: سبب آن بود که ابراهیم- علیه السلام- بگذشت به مرده‌ای از جمله دواب‌ّ، بعضی از او در دریا بود و بعضی بر خشک، آنچه در آب بود حیوان بحر از او می‌خوردند، و آنچه بر خشک بود«1» حیوان بر از او می‌خوردند. چون سباع برفتند [ی]
«2» مرغان هوا از او می‌خوردند [ی]
«3». ابراهیم- علیه السلام- گفت: بار خدایا؟ من دانم که تو قادری بر آن که اینکه را از شکم اینکه جانوران [پراگنده]
«4» جمع کنی [و زنده کنی]
«5» و لکن می‌خواهم تا معاینه ببینم آنچه به دلیل می‌دانم، خدای تعالی او را بر سبیل تقریر گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، [ایمان نداری]
«6» به احیای موتی! با آن که دانست که«7» او ایمان دارد، و لکن برای تقریر [گفت]
«8» تا او بگوید «بلی»، گفت«9»: بلی ایمان دارم«10»، و لکن«11» تا دلم ساکن شود، یعنی آنچه به دلیل می‌دانم بر وجهی که شک‌ّ و شبهه را در او محال است به معاینه ببینم و به ضرورت«12» بدانم تا علمم چنان شود که«13» شبهه را در او مجال نباشد.
إبن زید گفت: ماهیی بود بزرگ مرده«14»، نیمه‌ای در دریا و نیمه‌ای بر خشک، و دواب‌ّ برّ و بحر از او می‌خوردند. ابلیس ابراهیم را وسواس کرد«15»- استبعاد اعادة ذلک حیّا«16». ابلیس گفت او را«17»: چگونه باشد اینکه را جمع کردن از بطون سباع و حواصل
-----------------------------------
(1). تب: آنچه در خشک، مج، وز، آج، لب، فق: آن که در بر بود، دب: آن که در بر بودند. (8- 6- 5- 4- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). مب به.
(9). آج، فق: او گفت.
(10). مج: آوردم.
(11). اساس الیطمئن‌ّ قلبی، با توجّه به تب و ضبط همه نسخه بدلها حذف شد.
(12). اساس: صوره، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(13). همه نسخه بدلها: چنان شود علمم که.
(14). همه نسخه بدلها: که مرده بود.
(15). مج: وسوسه کرد.
(16). اساس: حیّه، با توجّه به تب تصحیح شد.
(17). همه نسخه بدلها بجز مب که.
صفحه : 28
طیور و شکمهای دواب‌ّ بحر! ابراهیم سؤال کرد، گفتند او را: أَ وَ لَم تُؤمِن قال‌َ بَلی وَ لکِن لِیَطمَئِن‌َّ قَلبِی من وسوسة ابلیس.
بعضی دگر گفتند: چون ابراهیم- علیه السلام- با نمرود مناظره کرد و گفت:
خدای من احیاء و اماتت کند، او گفت: من نیز احیاء و اماتت کنم- چنان که شرح آن برفت«1». ابراهیم گفت: من نه اینکه خواستم که«2» زنده‌ای را بکشی و زنده‌ای را رها کنی، من آن خواستم که خدای من مرده بی حیات را حیات دهد و زنده کند، و زنده را جان بر دارد بی مماسّه. نمرود گفت: تو دیده‌ای که خدای تو مرده زنده کرده است! او نتوانست گفتن که آری، که ندیده بود و نخواست که گوید نه، عدول کرد از آن دلیل به دلیلی دیگر، پس از آن گفت: رَب‌ِّ أَرِنِی کَیف‌َ تُحی‌ِ المَوتی، بار خدایا؟ مرا باز نمای که مرده چگونه زنده کنی! خدای تعالی گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، گفت: بلی«3» و لکن تا دلم ساکن شود. اگر پس از اینکه مرا با کسی مناظره باشد، و مرا گوید: تو دیده‌ای«4» معاینه که خدای تو مرده زنده کرده است! من به طمأنینه بتوانم گفتن که: آری، و دلم به آن ساکن باشد.
بعضی دگر گفتند نمرود او را گفت: اگر خدای تو مرده زنده نکند- چنان که تو گفتی و دعوی کردی- من تو را بکشم، او از خدای درخواست احیاء موتی. خدای او را گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، [او]
«5» گفت: بَلی [وَ لکِن لِیَطمَئِن‌َّ قَلبِی من خوف القتل]
«6»، و لکن تا دلم«7» ساکن شود از خوف قتل، و اینکه قول محمّد بن اسحاق بن یسار است.
عبد اللّه عباس و سعید جبیر و سدّی گفتند: سبب آن بود که خدای تعالی چون خواست که ابراهیم را بخلیل«8» خود گیرد، ملک الموت را فرستاد به او تا او را بشارت دهد به خلّت. ملک الموت بیامد و در سرای ابراهیم شد و ابراهیم حاضر نبود، و او مردی غیور بود. چون ابراهیم باز آمد، مردی را دید در سرای خود. آهنگ او کرد [352- پ]
و او را گفت تو از کجا در اینکه سرا آمده‌ای بی دستوری خداوند سرای!
-----------------------------------
(1). تب: رفته است.
(2). مب تو.
(3). همه نسخه بدلها: قال‌َ بَلی وَ لکِن لِیَطمَئِن‌َّ قَلبِی
(4). فق: مب، مر: دیدی.
(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). مج، وز، دب، فق، مر: دل من.
(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خلیل.
صفحه : 29
ملک الموت گفت: مرا خداوند اینکه«1» سرای فرستاد اینکه جا. او بدانست که ملک الموت است، گفت: تو ملک الموتی! گفت: آری«2». گفت: برای چه آمده‌ای!
گفت: آمده‌ام تا تو را بشارت دهم به خلّت که خدای تعالی تو را بدوست خود خواهد گرفتن«3». ابراهیم گفت: کی! گفت: آنگه که تو«4» دعا کنی به دعای تو مرده زنده کند. ابراهیم- علیه السلام- مدّتی صبر کرد. آنگه خواست تا بداند که وقت آن وعده هست«5»، گفت: رَب‌ِّ أَرِنِی کَیف‌َ تُحی‌ِ المَوتی قال‌َ أَ وَ لَم تُؤمِن قال‌َ بَلی وَ لکِن لِیَطمَئِن‌َّ قَلبِی بالخلّة، و لکن تا دلم بیارامد و ساکن شود به آن که تو مرا خلیل خود گرفتی.
بعضی دگر گفتند: خدای تعالی وحی کرد به ابراهیم که:
انی متخذ فی الارض خلیلا
، من در زمین دوستی خواهم گرفتن. ابراهیم علیه السلام گفت: بار خدایا؟ آن دوست تو را علامت چه باشد! گفت: آن که بر دست او احیاء موتی کنم.
چون مدّتی بر آمد، ابراهیم- علیه السلام- خواست تا بداند که او آن خلیل هست یا نه«6». گفت: رَب‌ِّ أَرِنِی کَیف‌َ تُحی‌ِ المَوتی قال‌َ أَ وَ لَم تُؤمِن قال‌َ بَلی وَ لکِن لِیَطمَئِن‌َّ قَلبِی بانّی خلیلک.
ابو ابراهیم المزنی را پرسیدند از اینکه آیت و از خبری که در اینکه آیت«7». ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السلام- که:
نحن احق بالشک من ابراهیم،
گفت: امّا خبر را تأویل آن است که، ابراهیم- علیه السلام- شاک‌ّ بود در آن که خدای تعالی اجابت دعای او کند یا نه؟ پس رسول- علیه السلام- گفت: ما اولیتریم به شک‌ّ از ابراهیم، یعنی در آن که خدای تعالی دعاهای ما به همه حال اجابت کند یا نه. و امّا تأویل آیت آن است که: حن‌ّ الخلیل الی صنع خلیله و لم یتّهمه، خلیل را حنین و تا سه
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: ندارد.
(2). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: بلی. [.....]
(3). اساس: خواهد گرفت، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق: که چون، مب، مر: ندارد.
(5). اساس که کلمه نو نویس است: رسیده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: نیست.
(7). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر است.
صفحه : 30
خواست«1» به صنع خلیل خود گفت: آرزوست مرا که از روی دل دوستی بعضی صنعهای تو که ندیده‌ام عیان ببینم، نه آن که او را در گفت متّهم داشت و آن که خدای او را گفت: أَ وَ لَم تُؤمِن، نه تو ایمان داری! اینکه گواهی است که بر ایمان او داد، چنان که شاعر گفت آن ممدوحان خود را:

الستم خیر من رکب المطایا و اندی العالمین بطون راح
مراد آن است که: انتم کذالک، قال: بلی، و لکن لیطمئن قلبی بالعلم الضّروری‌ّ او بالخلّة او من خوف القتل، تا دل من ساکن شود به علم ضروری، یا به خلّت، یا به امان او قتل- چنان که گفته شد.
قال‌َ فَخُذ أَربَعَةً مِن‌َ الطَّیرِ، خدای تعالی او را گفت: چهار مرغ [را]
«2» بگیر.
مفسران خلاف کردند در آن مرغان. عبد اللّه عبّاس گفت: طاووس بود و کرکس و کلاغ و خروه«3». مجاهد و عطاء بن یسار و إبن جریج گفتند: کلاغ بود و خروه و طاووس و کبوتر. ابو هریره گفت: طاووس بود و خروه و کبوتر و مرغی که آن را غرنوق«4» گویند. عطاء خراسانی گفت: خدای تعالی وحی کرد به او که چهار مرغ بگیر: بطّی سبز«5» و کلاغی سیاه و کبوتری سپید و خروهی«6» صرخ«7».
اهل اشارت گفتند: اختصاص اینکه مرغان از آن بود که طاووس مرغی با زینت«8» است، و کلاغ مرغی حریص است، و خروه«9» شهوانی است، و کرکس دراز عمر است، و کبوتر الوف است.
گفتند: اینکه چهار مرغ را بگیر با اینکه چهار معنی و ایشان را بکش، و به کشتن ایشان اینکه چهار معنی خود را«10» بکش، کرکس را بکش [353- ر]
و طمع«11» از طول عمر
-----------------------------------
(1). کذا: در اساس، تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر، مج، وز: خاست.
(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(9- 3). آج: خروس.
(4). اساس، تب، مج، وز، دب، لب، فق، مر: فرنوق، مب: ندارد، با توجّه به آج و ضبط لغت تصحیح شد.
(5). اساس: بطی السیر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). آج، لب، مر: خروسی، فق: خروس.
(7). همه نسخه بدلها: سرخ.
(8). مب، مر: نازنین.
(10). تب: چهار معنی را در خود. [.....]
(11). وز، مب را.
صفحه : 31
برگیر، و طاووس را بکش و طمع از زینت دنیا ببر، و کلاغ را بکش و گلوی حرص ببر، و خروه«1» را بکش و مرغ شهوت را پر و بال بشکن، و کبوتر را بکش و الف از همه جهان بگسل. چون اینکه مرغان که موصوفند هر یکی به چیزی از اینکه معانی- و در هر یکی یک معنی است- کشتن را شایند«2»، تو که«3» اینکه همه معانی در تو جمع شده است«4» بل بیشتر، پس تو چه چیز را شایی«5»؟ جمله خصال ناپسندیده اینکه مرغان در تو است، پس تو از وجهی هر چهار مرغی، و از روی دیگر که به کار ایشان باز نیایی و به جای ایشان بنشایی و به رنج ایشان بنپایی«6»، هیچ مرغی نه ای تو، بو العجب«7» مرغی که زینت طاووست نیست، و لکن رعونت او داری. جدّ کلاغت نیست، و لکن حرص بیش از او داری. غیرت خروهت«8» نیست، و لکن شهوت چنو داری. منظر طاووس نداری و مخبر عنقایت«9» نیست، لحنی چون لحن بلبل نداری، و همّتی چو همّت باز نداری، و قوّتی چو قوّت عقاب نداری، آخر تو چه مرغی و تو را با چه خورند«10»! از روی«11» رنگ ابو براقشی، هر زمان به لونی دگر می‌نمایی:

کأبی براقش کل‌ّ لو ن لونه یتخیّل
و در«12» جای تخیّل اخیلی، و زغرا [بت در]
«13» ناهمواری غرابی، اگر او غراب البین است تو غراب الحینی، پس تو غرابی غریبی، حکم تو در میان مرغان عجیب است، و حدیث تو در میان ایشان غریب است، پس تو را از کدامان شمارند و در عداد
-----------------------------------
(1). آج: خروس.
(2). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: شاید.
(3). دب، لب، فق: ز تو که، آج، مب، مر: از تو که.
(4). اساس: کلمه در حاشیه زیر وصّالی رفته و به صورت «حاصلست» نو نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). تب: شناسی.
(6). اساس: بنه پایی/ بنپایی.
(7). اساس: هیچ مرغ به زینت طاووس نیست، با توجّه به تب تصحیح شد.
(8). آج، مب، خروست.
(9). اساس: عقابت، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد، دیگر نسخه بدلها: عنقات.
(10). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 353): خرند.
(11). اساس: از- ر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). اساس: وز، با توجّه به تب تصحیح شد.
(13). اساس: ندارد با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
صفحه : 32
کدامان آرند؟ چون هیچ نه‌ای، و از اینکه همه در هیچ نه‌ای«1»:

سیمرغ نه‌ای که بی تو نام تو برند طاووس نه‌ای که با تو در تو نگرند

بلبل نه که بر نوای تو«2» جامه درند آخر تو«3» چه مرغی و تو را با چه خورند
در روزگار سلیمان- علیه السلام- مردی«4» در بازار مرغکی خرید که آن را«5» هزار دستان گویند. اگر او را در نوا هزار دستان است، تو را در هوا هزار دستان بیش است«6»، او را در نوا و تو را در بی نوایی. آن [مردآن]
«7» مرغک را به خانه برد و آنچه شرط او بود از قفص«8» و جای«9» آب و علف«10» بساخت و با آواز او مستأنس می‌بود.
یک روز مرغکی بیامد هم از جنس او«11» بر قفص«12» او نشست و چیزی به قفص«13» او فرو گفت. آن مرغک نیز بانگ نکرد. مرد آن قفص«14» برگرفت و پیش سلیمان آورد، گفت: یا رسول اللّه؟ اینکه مرغک ضعیف را به بهای گران خریدم«15»، و به آنچه شرط اوست از جا و آب و علف«16» قیام نمودم تا برای من بانگ کند. روزی چند بانگ کرد، مرغکی بیامد و چیزی به قفص«17» او فرو گفت. اینکه مرغ گنگ شد. [از او]
«18» بپرس تا چرا«19» اوّل بانگ کرد و اکنون نمی‌کند! و آن مرغک چه گفت او را«20»!
سلیمان- علیه السلام- قفص«21» پیش خواست و آن مرغ را گفت: چرا بانگ نمی‌کنی! مرغک گفت: یا رسول اللّه؟ [من]
«22» مرغی بودم هرگز دام و دانه صیّاد نادید، صیّادی بیامد و بر گذر من دامی بگسترد و دانه‌ای چند در آن دام فشاند«23». من
-----------------------------------
(1). اساس: با خطی متفاوت از متن نظم.
(2). تب: بلبل تو نه‌ای که بر نوا.
(3). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته و به صورت «برگوکه» نو نویسی شده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شخصی.
(5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او را.
(6). تب: دستان است بلکه بیشتر.
(7). اساس: کلمه زیر وصالی رفته و به صورت «پی هوا» دوباره نویسی شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (21- 17- 14- 13- 12- 8). لب: مر: قفس.
(9). دب، آج، لب، فق، مب، مر و.
(10). مب، مر و دانه.
(11). تب و.
(15). همه نسخه بدلها بجز مب: بخریدم.
(16). مر: جای و آب و دانه.
(22- 18). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(19). تب: که چرا.
(20). تب: مرغک با وی چه گفت.
(23). تب، لب، افشاند.
صفحه : 33
چشم حرص باز کردم، دانه بدیدم، چشم عبرت باز نکردم تا دام دیدمی«1». به طمع دانه در دام شدم، به دانه نا رسیده در دام افتادم، پای به دام بسته شد و دانه به دست نیامدم«2» [353- پ]
، [چنین باشد]
«3»:

پروانه به طمع«4» نور در نار افتد چون مرغ به طمع دانه در دام افتد«5»
صیّاد مرا بگرفت از جفت و بچّه جدا کرد [و به بازار آورد]
«6»، اینکه مرد مرا بخرید و در زندان قفص«7» باز داشت. من از سر درد فرقت نالیدن گرفتم، او از سر شهوت و غفلت سماع می‌کرد و از درد من«8» بی خبر:«9»

از درد دل محب حبیب آگه نیست می‌نالد بیمار و طبیب آگه نیست
آن مرغک بیامد«10»، مرا گفت: ای بیچاره؟ چند نالی«11» که سبب حبس تو اینکه«12» ناله تو است؟ من عهد کردم که تا در اینکه زندان باشم [نیز]
«13» ننالم. سلیمان بخندید و مرد را گفت«14»، اینکه مرغک می‌گوید: عهد کرده‌ام [که]
«15» تا در اینکه زندان باشم [نیز]
«16» ننالم. مرد قفص«17» پیش خواست و در او بکشید«18» و مرغ را رها کرد و گفت:
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز تب: بدیدمی.
(2). همه نسخه بدلها: نیامد. (15- 6- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). اساس: بالای کلمه نوشته است: «ز بهر».
(5). اساس: کلمه به صورت «آید» نو نویسی گردیده است، نیز ضبط کلمه در همه نسخه بدلها بجز تب «آید» با توجّه به تب تصحیح شد. همچنین در صورتی که بیت در قالب مثنوی باشد، قافیه مختل است، و نیز احتمال آن است که کلامی موزون و مسجّع باشد.
(17- 7). لب، مر: قفس.
(8). همه نسخه بدلها بجز دب غافل و، دب غافل.
(9). تب شعر.
(10). تب و.
(11). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته و به صورت: «مگر ندانی» دوباره نویسی شده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). تب: از، که بر اساس و دیگر نسخه بدلها مرجّح است. [.....]
(16- 13). اساس: ندارد، مب دیگر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(14). مب: و گفت آن مرد را که.
(18). اساس: درش بگشاد، با توجّه به تب تصحیح شد، مج، وز، دب، آج، لب، فق: در او بر کشید.
صفحه : 34
من اینکه را«1» برای آواز دارم«2»، چون«3» بانگ نخواهد کرد، من او را چه خواهم کرد [ن]
«4».
اینکه مثل«5» تو است، تو مرغ اویی و دنیا قفص«6» تو است. تو را در زندان قفص«7» برای ناله تو می‌دارند«8». اگر در اینکه قفص«9» ناله نکنی، تو را بر او هیچ خطر نباشد، قُل ما یَعبَؤُا بِکُم رَبِّی لَو لا دُعاؤُکُم«10».
قوله: فَصُرهُن‌َّ إِلَیک‌َ، نافع و إبن کثیر و إبن عامر و عاصم و کسائی و ابو عمرو و یعقوب خواندند: به ضم‌ّ «صاد» و در شاذّ ابو الاسود و ابو رجاء العطاردی‌ّ و ابو عبد الرّحمن السلمی و حسن بصری [و عکرمه]
«11» و اعرج و شیبه. و اینکه قراءت امیر المؤمنین علی- علیه السلام- است، و معنی آن است که: ایشان را با خود چفسان«12»، یقال: صرت الشّی‌ء اصوره اذا املته، قال امرؤ القیس:

و افزع میّال یکاد یصورها و عجز کدعص اثقلته البوائص
ای یمیلها، و قال و الطّرماح:

عفائف الأذیال«13» او ان یصورها هوی و الهوی للعاشقین صوور
و یروی صروع. و رجل اصور اذا کان مایل العنق، یقول العرب: انّی لأصور الیک ای مشتاق، و امراة صوراء و قوم صور، قال الشاعر«14»:

اللّه یعلم انّا فی تلفتنا«15» یوم الوداع الی جیراننا صور
ای مایلون. عطا و عطیّه و إبن زید و مؤرّج گفتند معنی آن است که: ضمّهن‌ّ
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق از.
(2). اساس: داشتم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد، مر: من اینکه مرغ را آزاد کردم: من او را از برای آواز دارم.
(3). دب، آج، فق، مب، مر: چو مرا.
(11- 4). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(5). دب، مب مثل.
(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.
(9- 7). لب، مر: قفس.
(8). اساس: دارد، با توجّه به تب تصحیح شد.
(10). سوره فرقان (25) آیه 77.
(12). دب: چسفان.
(13). اساس: الاذراک، دیگر نسخه بدلها: عفائف الّا ذاک، با توجّه به چاپ شعرانی (ج 2/ 355) و منابع لغت تصحیح شد. [.....]
(14). تب شعر.
(15). اساس، وز، آج: تلقّینا، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 35
الیک و اجمعهن‌ّ، یقال: صار یصور صورا، اذا جمع، و از اینکه جا جمله نخل را «صور» گویند، و جمله گاو کوهی را «صوار» گویند، قال الشاعر:

و جاءت خلعة«1» دهس صفایا یصور عنوقها احوی زنیم
ای یضم‌ّ.
ابو عبیده و إبن الانباری‌ّ گفتند، معنی آن است که: قطعهن‌ّ، پاره پاره بکن ایشان را. و الصّور القطع، قال توبة الحمیر«2»:

فلمّا جذبت الحبل اطّت«3» نسوعه باطراف عیدان شدید اسورها

فأدنت لی الأسباب حتّی بلغتها بنهضی و قد [کاد]
«4» ارتقائی«5» یصورها
ای یقطعها و قال رؤبة:

رنا به الحکم فأعیا الحکما
ای قطعنا، و حمزه و خلف به کسر «صاد» خواندند«6»، و در شاذّ علقمه و عبید بن عمیر و سعید بن جبیر و قتاده و طلحة بن مصرّف و یحیی بن وثاب و اعمش، و معنی آن است که: قطّعهن‌ّ و مزقهن‌ّ، یقال: صار الشّی‌ء یصیره صیرا اذا قطعه و انصار اذا انقطع، قالت الخنساء«7»:

فلو تلاقی الّذی لاقیته خضر«8» [453- ر] لظلّت الشّم«9» منها و هی تنصار
ای تنقطع، و اینکه بیت لغز«10» از اینکه جاست که شاعر گفت«11»:

و غلام رایته صار کلبا ثم‌ّ فی ساعتین صار غزالا
ای قطع، فرّاء گفت: اینکه مقلوب است من صری [یصری]
«12» چنان که: عثا و
-----------------------------------
(1، 7). اساس، دب، لب، فق، مب: خلقه، تب، مج، مر: حلقه، و ز: حلفه، با توجّه به آج، و ضبط شعر در لسان العرب (ماده صور)، و تبیان (2/ 328) تصحیح شد.
(2، 11). تب شعر.
(3). آج، لب: اتت.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و ضبط بیت در طبری (2/ 52) تصحیح شد، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: کاو.
(5). تب: ارتفاعی.
(6). همه نسخه بدلها: می‌خوانند.
(8). تب: ابدا، آج، لب، دب، فق، مب، مر: ابدا خضرا.
(9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (4/ 474): الشهب.
(10). تب به معنی.
(12). اساس: زیر وصّالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 36
عاث و جذب و جیذ، قال الشّاعر«1»:

یقولون ان‌ّ الشّام یقتل اهله فمن لی ان لم آته بخلود

تعرّب آبائی فهلّا صراهم من الموت ان لم یذهبوا و جدودی
ای قطعهم، آنگه آن را مقلوب کرد و گفت: صار. و در شاذّ از عبد اللّه عبّاس دو روایت است: یکی «فصرهن‌ّ» به فتح «صاد» و کسر «را» و «ها» من التّصریة و هی الجمع، و منه الشّاة المصرّاة للّتی یجمع لبنها فی ضرعها للبیع و هو تدلیس فی البیع.
و روایتی دگر: «فصرهن‌ّ»، به ضم‌ّ «صاد» و فتح «را» مشدّد من الصّرّ و هو الشّدّ و الجمع، و منه الصّرّة.
و بر قول آنان که تفسیر به تقطیع کردند، در کلام«2» تقدیم و تأخیری باشد، و تقدیر اینکه بود که: فخذ اربعة من الطّیر الیک فصرهن‌ّ، برای آن که [ «الی» از صلة]
«3» اخذ باشد و از صلة قطع نباشد، یقال: خذ هذا الیک، و لا یقال اقطع هذا الیک.
و بر قول آنان که تفسیر بر«4» جمع و اماله کردند، در کلام محذوفی باشد، و تقدیر چنین بود: فخذ اربعة من الطّیر فصرهن‌ّ الیک ثم‌ّ اذبحهن‌ّ و [قطّعهن‌ّ]
«5» و فرّقهن‌ّ ثم‌ّ اجعل علی کل‌ّ جبل. و اینکه جمله از کلام برای آن بیفگند که: ثُم‌َّ اجعَل عَلی کُل‌ِّ جَبَل‌ٍ مِنهُن‌َّ جُزءاً، بر او [دلیل است]
«6»، اکتفا کردند [به ذکر]
«7» اینکه از ذکر آن، چنان که یکی از ما گوید: خذ هذا الثّوب و اجعل علی کل‌ّ رمح منه علما، و اینکه راست نیاید الّا بعد التّخریق و التّمزیق، و لکن در لفظ به اینکه حاجت نیست که از فحوی معلوم می‌شود.
و مراد به «کل‌ّ» بعضی است اینکه جا، برای آن که به هر کوه در جهان پاره‌ای
-----------------------------------
(1). تب شعر.
(2). اساس: در حاشیه زیر وصّالی رفته و به صورت «کلمه» نو نویسی شده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(6- 5- 3). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). همه نسخه بدلها: به.
(7). اساس، دب: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 37
نرسد«1»، و نه ابراهیم به آن جا رسد«2»، و مثله قوله: وَ أُوتِیَت مِن کُل‌ِّ شَی‌ءٍ«3» تُدَمِّرُ کُل‌َّ شَی‌ءٍ بِأَمرِ رَبِّها«4» یَأتِینَک‌َ سَعیاً، نصب او بر مصدر است لا من لفظ الفعل، و المعنی
-----------------------------------
(1). تب: هر کوهی در جهان بترسد.
(2). مج، وز، دب، فق، مب، مر: رسید.
(3). سوره نحل (27) آیه 23.
(4). سوره احقاف (46) آیه 25. مر، رسید.
(5). اساس، تب: محرک الزّا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). تب، مب را.
(7). همه نسخه بدلها: تا من ایشان را.
(8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(9). تب، مج، وز: سرهای ایشان.
(10). اساس: تن هر یکی بر سر او نهاد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها و مضمون عبارت تصحیح شد.
(11). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]
(12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، دیگر نسخه بدلها: آنگه.
(13). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر ثم‌ّ ادعهن‌ّ.
صفحه : 38
یسعین الیک سعیا، و روا بود که مصدری بود در جای حال، و المعنی: یاتینک ساعیات، و شاید که تمییز بود برای آن که اتیان محتمل بود وجوه بسیار را از مشی و عدو و هروله و طیران فلمّا میّزه باحدها نصبه علی التّمییز و السعی العدو و الاسراع، و برای آن سعی گفت و طیّران نگفت که «مشی» و «سعی» در حجّت بلیغتر باشد و از شبهت بعیدتر.
و نضر بن شمیل«1» گفت خلیل احمد را گفتم: پریدن مرغ را سعی گویند!
گفت: نه، گفتم پس چگونه گفت خدای تعالی: یأتینک سعیا! گفت تقدیر«2» آن است که: یأتینک و انت تسعی سعیا، بر آن که سعی از فعل ابراهیم باشد، و در اینکه وجه بعدی«3» و تعسفی هست.
وَ اعلَم أَن‌َّ اللّه‌َ عَزِیزٌ حَکِیم‌ٌ، و بدان که خدای تعالی عزیز است، و غالب، و لا یغلبه شی‌ء، و حکیم است آنچه کند به حکمت [و صلاح]
«4» کند.

مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ کَمَثَل‌ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع‌َ سَنابِل‌َ فِی کُل‌ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّه‌ُ یُضاعِف‌ُ لِمَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (261) الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ ثُم‌َّ لا یُتبِعُون‌َ ما أَنفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذی‌ً لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (262) قَول‌ٌ مَعرُوف‌ٌ وَ مَغفِرَةٌ خَیرٌ مِن صَدَقَةٍ یَتبَعُها أَذی‌ً وَ اللّه‌ُ غَنِی‌ٌّ حَلِیم‌ٌ (263) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تُبطِلُوا صَدَقاتِکُم بِالمَن‌ِّ وَ الأَذی کَالَّذِی یُنفِق‌ُ مالَه‌ُ رِئاءَ النّاس‌ِ وَ لا یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ فَمَثَلُه‌ُ کَمَثَل‌ِ صَفوان‌ٍ عَلَیه‌ِ تُراب‌ٌ فَأَصابَه‌ُ وابِل‌ٌ فَتَرَکَه‌ُ صَلداً لا یَقدِرُون‌َ عَلی شَی‌ءٍ مِمّا کَسَبُوا وَ اللّه‌ُ لا یَهدِی القَوم‌َ الکافِرِین‌َ (264) وَ مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم‌ُ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ وَ تَثبِیتاً مِن أَنفُسِهِم کَمَثَل‌ِ جَنَّةٍ بِرَبوَةٍ أَصابَها وابِل‌ٌ فَآتَت أُکُلَها ضِعفَین‌ِ فَإِن لَم یُصِبها وابِل‌ٌ فَطَل‌ٌّ وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ (265)
أَ یَوَدُّ أَحَدُکُم أَن تَکُون‌َ لَه‌ُ جَنَّةٌ مِن نَخِیل‌ٍ وَ أَعناب‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ لَه‌ُ فِیها مِن کُل‌ِّ الثَّمَرات‌ِ وَ أَصابَه‌ُ الکِبَرُ وَ لَه‌ُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعصارٌ فِیه‌ِ نارٌ فَاحتَرَقَت کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم‌ُ الآیات‌ِ لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون‌َ (266) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما کَسَبتُم وَ مِمّا أَخرَجنا لَکُم مِن‌َ الأَرض‌ِ وَ لا تَیَمَّمُوا الخَبِیث‌َ مِنه‌ُ تُنفِقُون‌َ وَ لَستُم بِآخِذِیه‌ِ إِلاّ أَن تُغمِضُوا فِیه‌ِ وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ غَنِی‌ٌّ حَمِیدٌ (267) الشَّیطان‌ُ یَعِدُکُم‌ُ الفَقرَ وَ یَأمُرُکُم بِالفَحشاءِ وَ اللّه‌ُ یَعِدُکُم مَغفِرَةً مِنه‌ُ وَ فَضلاً وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (268) یُؤتِی الحِکمَةَ مَن یَشاءُ وَ مَن یُؤت‌َ الحِکمَةَ فَقَد أُوتِی‌َ خَیراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَلباب‌ِ (269) وَ ما أَنفَقتُم مِن نَفَقَةٍ أَو نَذَرتُم مِن نَذرٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ یَعلَمُه‌ُ وَ ما لِلظّالِمِین‌َ مِن أَنصارٍ (270)
إِن تُبدُوا الصَّدَقات‌ِ فَنِعِمّا هِی‌َ وَ إِن تُخفُوها وَ تُؤتُوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکُم وَ یُکَفِّرُ عَنکُم مِن سَیِّئاتِکُم وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیرٌ (271) لَیس‌َ عَلَیک‌َ هُداهُم وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ یَهدِی مَن یَشاءُ وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ فَلِأَنفُسِکُم وَ ما تُنفِقُون‌َ إِلاَّ ابتِغاءَ وَجه‌ِ اللّه‌ِ وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ یُوَف‌َّ إِلَیکُم وَ أَنتُم لا تُظلَمُون‌َ (272) لِلفُقَراءِ الَّذِین‌َ أُحصِرُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ لا یَستَطِیعُون‌َ ضَرباً فِی الأَرض‌ِ یَحسَبُهُم‌ُ الجاهِل‌ُ أَغنِیاءَ مِن‌َ التَّعَفُّف‌ِ تَعرِفُهُم بِسِیماهُم لا یَسئَلُون‌َ النّاس‌َ إِلحافاً وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ بِه‌ِ عَلِیم‌ٌ (273) الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم بِاللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (274)

مثل«5» آ [نا]
ن که هزینه کنند«6» خواسته‌هایشان در ره خدای، چون مثل دانه‌ای است که برویاند هفت خوشه«7»، در هر خوشه‌ای صد دانه باشد، و خدای دو چندان کند آن را که خواهد، و خدای فراخ عطا و داناست.
آنان که هزینه کنند مالهایشان«8» در ره خدای، پس از پی نبرند«9» آن را که نفقه کرده باشند«10» منّتی و نه آزاری ایشان
-----------------------------------
(1). اساس که کلمه نو نویس است: سهیل، با توجّه به تب تصحیح شد.
(2). اساس: مراد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). مب: تعدّی.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). تب: مانند، آج، لب: داستان.
(6). تب: نفقه کنند، آج، لب: صرف می‌کنند.
(7). فق را.
(8). مج، وز، دب: خواسته‌هاشان.
(9). آج، لب، فق: از پی در نمی‌آرند.
(10). آج، لب، فق، که داده‌اند.
صفحه : 39
را باشد، مزدشان نزدیک«1» خدایشان، و نه ترسی بود برایشان و نه ایشان اندوهگن«2» شوند.
سخنی نیکو و آمرزشی بهتر بود از صدقه‌ای که به دنبال آن باشد رنجی، و خدای بی نیاز«3» و بردبار است.
ای آنان که گرویده‌ای به باطل مکنی صدقه‌هایتان به منّت و رنج چنان که آن کس که نفقه کند مالش را«4» به ریای مردمان، و ایمان ندارد به خدا و روز باز پسین، مثلش«5» چون مثل سنگی نرم است که بر او خاکی باشد برسد به او بارانی سخت«6»، رها کند او را ساده«7»، قادر نباشد بر چیزی از آنچه بیند و زند، و خدای ره ننماید گروه کافران را.
و مثل آنان که هزینه کنند خواسته‌هایشان طلب خشنودی خدای را و بر جای داشتن«8» از خویشتن، چون مثل بستانی باشد بر بلندی که به او رسد بارانی بزرگ قطره، بدهد میوه‌یش«9» دو بهره«10»، اگر نرسد به او یاران بزرگ، خرد«11» برسد، و خدای به آنچه می‌کنید بیناست.
-----------------------------------
(1). تب، مج، وز، دب: بنزد.
(2). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق: اندوهگین. [.....]
(3). تب، مج، وز، دب: توانگر.
(4). تب، مج، وز، دب: خواسته‌اش.
(5). تب: پس مثل او، مج، وز، دب: مثل او.
(6). لب، فق: بزرگ قطره.
(7). تب، مج، وز، دب و سخت، لب، فق: پس بگذارد آن را پاک از غبار.
(8). تب: بر جای بداشتن.
(9). تب: خوردن باران، مج: میوه‌اش، وز: میوه‌ایش، آج، لب: بار خود را.
(10). تب: دو چندان، آج، لب، فق: دو نوبت در یک سال پس.
(11). تب: پس باران خرد قطره.
صفحه : 40
خواهد«1» یکی از شما که باشد او را«2» بستانی از«3» درختان خرما«4» و انگورها [که]
«5» می‌رود از زیر آن جویها او را بود در آن جا از همه میوه‌ها، و به او رسد پیری، و او را فرزندانی باشد«6» ضعیف، برسد«7» آن را بادی با گرد که در او آتشی باشد بسوزد آن را«8»! همچنین بیان کند خدای برای شما حجّتها تا مگر شما اندیشه کنی.
ای آنان که گرویده‌ای، هزینه کنی از پاکهای«9» آنچه می‌اندوزی«10» و از آنچه بیرون آوردیم برای شما از زمین، و قصد مکنی پلید را«11» که از او هزینه کنی، و نستانی«12» شما«13» مگر آنگه که چشم بر هم نهی«14» در آن، و بدانی که خدای توانگر و ستوده است.
دیو«15» وعده دهد شما را درویشی و فرماید به ناخوبی، و خدای وعده دهد شما را آمرزش، از او و افزونی«16»، و خدای فراخ عطا و داناست.
بدهد حکمت آن را که خواهد، و هر که را بدهد«17» حکمت او را
-----------------------------------
(1). تب: آیا خواهد، آج، لب، فق: ای دوست می‌دارد.
(2). آج، لب، فق: مر او را.
(3). آج، لب، فق بهر خدا.
(4). آج، لب، فق: خرمابنان.
(5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]
(6). تب، مج، وز، دب: فرزندان باشند.
(7). آج، لب، فق: پس رسد.
(8). تب، مج، وز، دب، سوخته شود.
(9). مج، وز: پاکها.
(10). آج، لب، فق: اندوخته‌اید.
(11). آج، لب، فق: قصد مکنید مال بد را.
(12). تب: نیستید، آج، لب: نه آید به.
(13). اساس: نفقه کنید، با توجّه به تب تصحیح شد، آج، لب، فق فرا گیرنده آن در حقوق خود.
(14). آج، لب، فق، چشم خوابانیده دارید.
(15). آج، لب، فق رانده.
(16). آج، لب، فق: آمرزش از نزد خود و فزونی در مال.
(17). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، معنی کلمه به صورت: «بدهند» مرجّح می‌نماید.
صفحه : 41
داده باشند خیر بسیار، و اینکه اندیشه نکنند«1» مگر خداوندان عقلها.
و آنچه نفقه کنی از هزینه‌ای یا نذر کنی از نذر پذیرفته‌ای«2»، خدای داند آن را و نیست ظالمان را از یارانی.
اگر پیدا کنی صدقات«3» نیک چیزی است آن و اگر پوشیده داری آن را و بدهی به درویشان، آن بهتر بود شما را و بپوشانیم از شما«4» گناهانتان، و خدای به آنچه شما کنی داناست.
نیست بر تو«5» ایمان ایشان«6» و لکن خدای ره دهد«7» آن را که خواهد و هر چه«8» نفقه کنی از مالی«9» برای خود کنی، و شما هزینه نمی‌کنی مگر طلب رضای خدای را، و آنچه هزینه کنی از مالی تمام بدهند به شما و شما را نقصان نکنند.
درویشانی را آنان که باز دارندشان در ره خدای نتوانند رفتن در زمین بپندارد ایشان را نادان توانگر از پرهیزیدن، بشناسی ایشان را به علامتشان، نخواهند از مردمان [بسختی]
«10» و هر چه نفقه کنی از خیری«11» خدای به آن داناست.
-----------------------------------
(1). اساس که کلمه نو نویس است: اینکه و پند نپذیرند، با توجّه به تب تصحیح شد.
(2). تب: یا نذری کنید از هر نذری، آج، لب، فق: باید برید آن پذیرفتنی در طاعت و معصیت. [.....]
(3). تب: صدقه‌ها را.
(4). مج از.
(5). اساس: بر شما تو، با توجّه به تب لفظ «شما» زاید می‌نماید.
(6). فق: راه یافتن ایشان.
(7). تب: راه نماید.
(8). تب: و آنچه.
(9). تب: از نیکی
(10). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، از تب افزوده شد.
(11). مج، وز، دب: نیکی، آج، لب: مال.
صفحه : 42
آنان که هزینه کنند خواسته‌هایشان به شب و روز- پنهان و آشکارا- ایشان را بود مزدشان بنزدیک خدایشان، و نه ترسی باشد برایشان و نه ایشان اندوهگن«1» شوند.
قوله تعالی: مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ الایة، در آیت اضماری و اختصاری هست و تقدیر آن است که«2»: مثل صدقات الّذین ینفقون اموالهم، برای آن که آنچه ممثّل است به دانه‌ای که بکارند تا از او هفت خوشه بروید«3» و [در]
«4» هر خوشه‌ای صد دانه باشد، صدقه است که مرد بدهد نه دهنده صدقه است، و یا اضمار اسمی اینکه جا تقدیر باید کردن: مثل الّذین ینفقون اموالهم فی سبیل اللّه کمثل زارع حبّة، برای آن که دهنده صدقه با زارع دانه ماند، و اینکه طریقتی است معروف عرب را فی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه، کقوله: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«5» وَ جاءَ رَبُّک‌َ«6» أَنبَتَت، ای اخرجت، و اضافت انبات به حبّه کرد من حیث انّه یحصل عند بذر الحبّة فی الإرض، و بر حقیقت از«8» فعل خدای بود- جل جلاله.
سَبع‌َ سَنابِل‌َ، ابو عمرو و حمزه و کسائی ادغام کردند «تا» را در «سین»، انبت سبع، و باقی قرّاء اظهار کردند. حجّت آنان که ادغام کردند، آن است که گفتند که: «تا» و «سین» هر دو مهموسند و متعاقب باشند، چنان که شاعر گفت«9»:
-----------------------------------
(1). مج، وز: اندوهگین.
(2). اساس که نو نویس است، تقدیره که، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). اساس که نو نویس است، بر آید، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). سوره یوسف (12) آیه 82. [.....]
(6). سوره فجر (89) آیه 22.
(7). اساس: عبارت مخدوش است، تب: کنجد و نخود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). همه نسخه بدلها: آن.
(9). تب: قال الشّاعر- شعر.
صفحه : 43

یا لعن«1» اللّه بنی السعلاة
عمرو بن میمون«2» شرار«3» النّات
ای النّاس.
مِائَةُ حَبَّةٍ، ابو جعفر و اعشی تخفیف همز«4» کنند «مائة» را هر کجا باشد.
اگر گویند: کسی ندید صد دانه در خوشه‌ای تا خدای به آن مثل زد«5»، گوییم: ممتنع نباشد که بود در گاورس، [چه نوعی است در جاورس]
«6» که در او صد دانه و بیشتر باشد.
وجه دیگر آن که: واجب نباشد که مثل و ممثول محقّق باشند، بل بر سبیل تقریب«7» بود، چنان که یکی از ما گوید: فلان«8» چون دیو است و چون غول است- و اگر چه او ندیده باشد دیو و غول را- و لکن استقباح«9» و استهوال منظر را و استبشاع را، قال اللّه تعالی: طَلعُها کَأَنَّه‌ُ رُؤُس‌ُ الشَّیاطِین‌ِ«10» [356- ر]
، و قال امرؤ القیس«11»:

مسنونة زرق کأنیاب«12» اغوال
وَ اللّه‌ُ یُضاعِف‌ُ لِمَن یَشاءُ، و خدای تعالی مضاعف کند آن را که خواهد. خدای تعالی حسنه را یکی به ده وعده داد فی قوله: مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه‌ُ عَشرُ أَمثالِها«13»، و در اینکه آیت یکی به هفصد«14» وعده کرد، و در آیت قرض به اضعاف مضاعفه وعده کرد.
ضحّاک گفت: هر که صدقه‌ای دهد، خدای تعالی او را در دنیا یکی را هفصد«15» عوض بدهد و در آخرت یکی را دو هزار هزار«16» عوض بدهد.
در خبر است که: یک روز امیر المؤمنین«17»- علیه السلام- در حجره فاطمه شد، او را
-----------------------------------
(1). لب: ما لعن، چاپ شعرانی (2/ 360): یلعّن.
(2). اساس: مسعود، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). همه نسخه بدلها: لئام.
(4). تب، آج، لب: همزه.
(5). همه نسخه بدلها: بجز تب جواب.
(6). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: چه نوعی هست از گاورس، اساس ندارد، از تب افزوده شد.
(7). تب، وز، مب، مر: تقرّب.
(8). تب کس.
(9). تب: باستقباح.
(10). سوره صافّات (37) آیه 65. [.....]
(11). تب شعر.
(12). اساس، تب: کانبات، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). سوره انعام (6) آیه 160.
(15- 14). تب، مب، مر: هفتصد.
(16). همه نسخه بدلها بجز آج: دو هزار.
(17). تب، دب، فق، مر علی، مب علی بن ابی طالب.
صفحه : 44
یافت«1» که حسن و حسین را«2» می‌خوابانید و ایشان نمی‌خفتند از گرسنگی، فاطمه گفت: یا بن عم رسول اللّه؟ بنگر تا چیزکی به دست آری برای اینکه کودکان که از گرسنگی بنمی خسبند«3» و سه روز است تا طعام نخورده‌اند!
امیر المؤمنین«4» از خانه به در آمد«5» و بنزدیک عبد الرّحمن عوف شد«6» و او را گفت: دیناری زر به قرض مرا ده. او«7» در خانه رفت و کیسه‌ای بیرون آورد صد دینار صرخ«8» در او کرده و گفت: بستان و هرگز عوض مده«9»، امیر المؤمنین گفت: لا و اللّه، که اینکه از تو نستانم و قبول نکنم. گفت چرا! گفت: برای آن که از رسول- علیه السلام- شنیده‌ام که:
الید العلیا خیر من الید السفلی
، گفت: دست زبرین بهتر از دست زیرین باشد، یعنی دست دهنده به از دست گیرنده باشد، و من نخواهم که کسی را بر من دستی بود تا«10» دست او از دست من بهتر باشد، و لکن یک دینار مرا ده بر سبیل قرض«11»، و اینکه خبر از من بشنو، گفت بیار«12».
گفت از رسول- علیه السلام- شنیدم که گفت:
13» الصدقة عشرة« اضعاف و القرض ثمانیة عشر ضعفا
، صدقه یکی را«14» ده باشد و قرض یکی را«15» هژده«16».
عبد الرّحمن«17» دست در کیسه کرد و دیناری از آن جا برداشت و به امیر المؤمنین داد. او بستد«18» و از آن جا بیامد تا به بازار چیزی خرد، مقداد اسود را دید- جالسا علی
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: فاطمه را دید، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). تب علیهما السلام.
(3). مب، مر: نمی‌خفتند.
(4). تب علیه السلام، مج، وز، دب علی.
(5). همه نسخه بدلها: از خانه بیرون آمد.
(6). همه نسخه بدلها: آمد.
(17- 7). تب: عبد الرّحمن عوف.
(8). همه نسخه بدلها بجز وز: سرخ. [.....]
(9). اساس که نو نویس است: بستان خرج کن و باز مانده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(10). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا .
(11). اساس که نو نویس است: یک دینار زر به من ده به قرض، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). دب: بیان فرما، آج، لب، فق، مب، مر: بیان کن.
(13). اساس: بعشرة، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). تب، دب، آج، لب، فق، مر: صدقه را یکی.
(15). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و قرض را یکی.
(16). مب: هیجده.
(18). تب: امیر المؤمنین علیه السلام آن بستد، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و آن بستد.
صفحه : 45
قارعة الطّریق، بر سر راه نشسته. امیر المؤمنین او را گفت: [ای مقداد]
«1»؟ در اینکه وقت در چنین جای چرا نشسته‌ای! گفت: ضرورتی را. گفت: چیست آن! گفت: چند روز است تا طعامی نیافتم. گفت: چند روز است! گفت: چهار روز، آن دیناری که به قرض بستده بود«2» به او داد و گفت: تو اولیتری که تو چهار روز است که چیزی نیافته‌ای«3» و ما سه روز، مقداد آن بستد و برفت.
و امیر المؤمنین با مسجد رسول آمد، در شأن او و اینکه قصه«4» آیت آمده بود که:
وَ یُؤثِرُون‌َ عَلی أَنفُسِهِم وَ لَو کان‌َ بِهِم خَصاصَةٌ«5»، چون با رسول- علیه السلام- نماز شام بکرد. رسول- علیه السلام- گفت: یا علی؟ من امشب به خانه تو می‌آیم. او شرم داشت که رسول را گوید: در خانه ما«6» چیزی نیست، گفت:
عزازة و کرامة یا رسول الله
، و برخاست و از پیش برفت و فاطمه را گفت: رسول خدای امشب به خانه ما می‌آید و در خانه چیزی نیست؟ بر اثر او رسول [356- پ]
علیه السلام- در آمد و بنشست. فاطمه زهرا«7»- علیها السلام- برخاست و در خانه شد و دو رکعت نماز کرد، در رکعت اوّل «الحمد» برخواند و «الم السجده»، و در دوم [رکعت]
«8» «الحمد» و سورة الانعام، و«9» چون سلام بداد سر بر زمین نهاد و گفت: بار خدایا؟ از تو می‌خواهم به حق‌ّ محمّد و آل محمّد که برای ما خوانی«10» فرستی از آسمان تا ما از آن«11» بخوریم و در شکر تو بیفزاییم.
سر برداشت جفنه‌ای دید از«12» ثرید، و علیها عراق من لحم، و بر سر آن گوشت نهاده از استخوان«13» جدا کرده، و دستاری بر سر آن نهاده که کسی مانند آن ندیده بود. از خانه
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(2). تب: ستده بود.
(3). همه نسخه بدلها: نیافتی.
(4). همه نسخه بدلها: او اینکه قصّه و.
(5). سوره حشر (59) آیه 9. [.....]
(6). تب، مب: من.
(7). تب: فاطمة الزهراء.
(8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، مج: در دوم بر خواند، دب، و در رکعت دویم.
(9). همه نسخه بدلها: ندارد.
(10). اساس که نو نویس است: طعامی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). تب خوان.
(12). اساس: آن ترید، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). وز: استخان.
صفحه : 46
به در آمد و آب پیش«1» رسول آورد تا رسول- علیه السلام- دست بشست، و امیر المؤمنین در او می‌نگرید تا [او]
«2» چه خواهد کردن؟ آنگه در خانه رفت و آن جفنه بیرون آورد و در پیش ایشان بنهاد. رسول- علیه السلام- و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین از آن طعام می‌خوردند.
سایلی به در حجره فراز آمد و سؤال کرد. امیر المؤمنین دست فرار کرد«3» تا پاره‌ای [از آن]
«4» طعام به او دهد. رسول- علیه السلام- گفت [مه]
«5»: یا علی؟ مکن [ای علی]
«6» که اینکه سایل ابلیس است، خبر یافت که خدای ما را طعام بهشت فرستاده، خواست تا«7» با ما شریک باشد، و طعام بهشت در دنیا همه«8» هر کس [را]
«9» نرسد.
امیر المؤمنین گفت: یا رسول اللّه؟ اینکه طعام از بهشت است! گفت: آری؟ [و]
«10» خدای تعالی طعام بهشت به کس نفرستاد مگر [آن خوان که]
«11» برای عیسی [مریم فرستاد]
«12»، و اینکه جفنه برای ما.
امیر المؤمنین گفت: یا رسول اللّه؟ آن خوان که«13» برای عیسی [بن مریم]
«14» فرستاد چه [نوع بود و بر آن خوان چه طعام]
«15» بود! گفت«16»: [آن]
«17» خوانی [بود که]
«18» از زر سرخ، مکلّل به درّ و یاقوت و زمرّد، چهل گز در چهل گز [و]
«19» آن را چهار پایه بود، و بر آن خوان«20» پنج نان بود [و]
«21» بر سر هر نانی ناری«22» بود پوست باز کرده، و بر زبر«23» هر ناری سیبی، [و]
«24» از انواع ترها«25» بر آن خوان همه چیزی بود- ما خلال الثّوم
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز تب و مب: بیش.
(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). مب: دست دراز کرد، وز: دست کرد. (24- 21- 19- 17- 15- 14- 12- 11- 10- 9- 6- 4). اساس: ندارد، با توجه به تب افزوده شد.
(5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، وز: مبر، دب، لب، فق، مب، مر: صه.
(7). تب: که. [.....]
(8). اساس: به، با توجه به تب تصحیح شد، دب، آج، لب: هر کسی را.
(13). اساس که نو نویس است: طعامی که خدای تعالی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(16). اساس که نو نویس است: رسول گفت: با توجّه به تب تصحیح شد.
(18). اساس: ندارد، از تب افزوده شد، دیگر نسخه بدلها: بود.
(20). اساس و همه نسخه بدلها: آن جا، با توجّه به تب تصحیح شد.
(22). تب در بالای کلمه افزوده: اناری.
(23). دب، آج، لب، فق، مب، مر: زیر.
(25). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها: ترها/ تره‌ها.
صفحه : 47
و الجر جیر، مگر سیر و ککج، و برمیان آن سفره‌ای صرخ بود«1»، و بر آن جا ماهیی«2» برشته«3»، بنزدیک سرش نمک نهاده و بنزدیک دنبالش سرکه نهاده، و به دستاری از دستارهای بهشت پوشیده. اصحاب عیسی حاضر آمدند و گفتند: تو را کشف اینکه باید کردن، او دست فراز کرد و آن دستار از روی خوان برگرفت، توانگران«4» بدیدند«5» حقیر آمد ایشان را از آن بنخوردند، گفتند: اندکی«6» است.
عیسی- علیه السلام- ندا کرد و درویشان را بخواند تا از آن خوان می‌خوردند، چهل چاشت از آن بخوردند [تا چهار هزار یا چهل هزار مرد از آن بخوردند]
«7»، هیچ بیمار«8» نخورد که نه شفا یافت، و هیچ دیوانه نخورد و«9» الّا به هوش آمد، و هیچ نابینا نخورد و الّا بینا شد، و هیچ مقعد نخورد و الّا به رفتن آمد، و هیچ پیر نخورد و«10» و الّا برنا شد.
چون رسول- صلوات اللّه علیه و آله- و ایشان از آن فارغ شدند و دست بشستند، رسول- علیه السلام- گفت: اینکه جفنه بر گیر و همان جا که نهاده بود بنه«11»، جفنه بر گرفت و با جای خود برد [357- ر]
و بنهاد، [در حال]
«12» به آسمان بردند و رسول- علیه السلام- و امیر المؤمنین با مسجد شدند و نماز خفتن بکردند.
[بر دگر روز]
«13» امیر المؤمنین- علیه السلام- در مسجد نشسته بود، اعرابی بیامد بر ناقه‌ای نشسته و علی را از مسجد بیرون خواند«14» و کیسه‌ای بزرگ به او داد«15»، گفت:
اینکه بستان که تو راست و نا پیدا شد [امیر المؤمنین- علیه السلام]
«16» بیامد و کیسه به رسول داد و او را بگفت«17» که: [اینکه]
«18» اعرابی به من داد و ناپیدا شد.
رسول- علیه السلام- سر آن کیسه بگشاد و [از پیش]
«19» بریخت در آن جا هفصد«20»
-----------------------------------
(1). تب، سرخ نهاده، دیگر نسخه بدلها، سرخ بود.
(2). همه نسخه بدلها: ماهی.
(3). تب: بریان کرده بود.
(4). تب چون آن.
(5). تب در چشم ایشان.
(6). همه نسخه بدلها: اندک. [.....]
(7). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد.
(8). تب و رنجوری از آن.
(10- 9). همه نسخه بدلها: ندارد.
(11). تب، مج، وز: و همان جا بنه که نهاده بود. (19- 18- 16- 13- 12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(14). اساس: بیرون طلبید، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(15). تب: بدو داد و.
(17). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: داد و گفت.
(20). تب، مب، مر: هفتصد.
صفحه : 48
دینار بود. رسول- علیه السلام- گفت: یا علی؟ شناختی آن اعرابی را! گفت: نه، گفت: او«1» جبریل بود، کنزی از کنزهای زمین [برای تو]
«2» بیرون کرد، و خدای تعالی تو را به عوض آن یک دینار که به مقداد دادی بیست و چهار جزو [ثواب داد]
و خیر، از جمله«3» آن دو معجّل بکرد، آن جفنه و اینکه کیسه، و بیست و دو در آخرت برای تو معدّ بکرد، آنچه«4» چشمها چنان دیده نیست و گوشها چنان شنیده«5» نیست، و بر خاطر هیچ بشر چنان گذشته نیست. امیر المؤمنین آن زر بر سخت«6» هفصد«7» دینار بود، گفت:
صدق اللّه جلّت عظمته حیث قال: مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ کَمَثَل‌ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع‌َ سَنابِل‌َ فِی کُل‌ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّه‌ُ یُضاعِف‌ُ لِمَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ
آنگه از آن جا دیناری برداشت و با عبد الرّحمن عوف داد، و باقی بر اهل البیت و فقرای مهاجر«8» و [انصار]
«9» تفرقه کرد«10».
وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، و خدای تعالی فراخ عطاست، اگر بر اندکی بسیاری«11» بدهد خزانه او را نقصان نرسد«12» و داناست به اجزا و مقادیر اعمال و استحقاق ثواب و جزای آن«13».
الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ- الایة، خدای- جل‌ّ جلاله- چون در آیت مقدّم تحریص«14» کرد بندگان را بر انفاق«15» و بذل مال در زکات و صدقات و نفقات، در اینکه آیت باز نمود که: چگونه باید دادن تا آن را موقعی باشد، گفت: آنان که مال
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن.
(2). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(3). مج به.
(4). تب، آج، لب، فق، مب، مر: بکرد که هیچ.
(5). دب، آج، لب، مر: شنوده، فق، مب: شنونده. [.....]
(6). آج، لب، مر: آن زر بریخت، مب: آن کیسه بریخت.
(7). تب، آج، مب، مر: هفتصد.
(8). اساس که نو نویس است: مهاجران، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(10). اساس: قسمت کرد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). تب: اندک بسیار، مج: اگر بداند که بسیاری، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اگر تو را اندک و بسیاری.
(12). تب: نقصانی نباشد، مج، وز: نقصانی نکند، دب، آج، لب، فق: نقصان نکند، مب: چه نقصان کند.
(13). تب: ثواب و جزایر آن، آج، لب: ثواب و حرمان، مب، مر: ثواب و جزا به آن.
(14). مج، وز، آج: تحریض.
(15). اساس: صدقات، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 49
هزینه کنند در راه خدای، و مال آنگه در ره خدای مصروف باشد که قصد و نیّت و ارادت تو، خدای باشد، و طلب رضای او. برای رضای حق باید نه برای ریای خلق، آنگه در راه [خدای]
«1» باشد که برای خدای باشد، اوّل در مقدّمه نیّتی«2» چنین باید که سابق«3» بود بر آن، و در عقب آن رنجی نیاید«4» از منّتی و اذیّتی، [اگر بدهی و]
«5» منّت ننهی و«6» بر سر ستاننده نزنی و رنج بر دل او ننهی از تو قبول کنند، و اگر هیچ به وقتی از اوقات بر سر او زنی هم در آن وقت بر روی تو زنند، [به منّت منکّد«7» مکن و به اذیّت مکدّر مگردان]
«8». کریم آن باشد که بدهد و منّت بر خود گیرد«9»، نه آن که منّت برگیرنده نهد، [بدهد]
«10» و عذر خواهد، چنان که [بزرگی]
«11» گفت«12»:

یعطی عطاء المحسن الخضل النّدی عفوا و یعتذر اعتذار المذنب
[و قال ال]
اخر«13»:

یعطیک مبتدئا فان اعجلته اعطاک معتذرا کمن قد اجرما
کریم آن باشد که [یخفی و یعطی]
«14»، عطا دهد و پوشیده دارد، بدهد و منّت ننهد، ببخشاید و ببخشد، به اوّل مطل ندهد و به آخر منّت ننهد، دعا نخواهد و جزا چشم ندارد و ثنا نجوید، و آنچه داده باشد با کس نگوید [357- پ]
چنان که آن سر جوانمردان کرد: در شب بداد و به روز باز نگفت، شرط بر نهاد و منّت بر ننهاد، و شرط بر نهاد سایل را که کس را«15» نگوید: لا نُرِیدُ مِنکُم جَزاءً وَ لا شُکُوراً«16».
-----------------------------------
(5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نیّت.
(3). مج: سابقه.
(4). دب، آج، لب، فق: نه آید. [.....]
(6). تب اگر.
(7). مج، وز: منکده، دب: منکند. (11- 10- 8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(9). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر خود نهد.
(12). اساس که نو نویس است العربیه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(13). تب شعر.
(14). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: یعطی و یخفی، مر: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(15). مج، دب، لب، فق، مب، مر: ندارد.
(16). سوره دهر (76) آیه 9.
صفحه : 50
و اصل «منّت» و «من‌ّ» قطع بود من قولهم: حبل منین«1»، ای ضعیف لأنّه سریع الانقطاع، و منه قوله تعالی: لَهُم أَجرٌ غَیرُ مَمنُون‌ٍ«2»، ای غیر مقطوع.
و گفته‌اند: اصل «منّت» نعمت بود، یقال: من‌ّ علیه اذا انعم علیه، و منه قوله تعالی: هذا عَطاؤُنا فَامنُن«3»، ای اعط، آنگه مستعمل شد تا ذکر نعمت را و اعتداد به آن را منّت خواندند.
و «اذی» رنج باشد، آن باشد که ذکر آن بسیار کند و پیش کسانی باز گوید که او را خوش نیاید، یا گوید«4»: تا چند از اینکه سؤال تو و تو را خدای سیر تواند کردن و تو همیشه درویش خواهی بودن، و خدا مرا از تو برهاناد، و مانند اینکه کلمات مؤذیه.
ضحّاک گفت: عطا نادادن و منّت نانهادن به از آن [باشد]
«5» که عطا«6» دادن و منّت نهادن. عبد الرّحمن بن زید بن اسلم گفت: پدرم گفتی چون کسی را عطا دهی«7» و دانی که سلام تو بر او گران خواهد آمدن، بر او سلام مکن.
راوی خبر گفت«8»: زنی بنزدیک اسامه زید«9» آمد و گفت: [من]
«10» جعبه‌ای دارم«11» تیری چند در او، مرا ره نمای به مردی که رفتن وی به جهاد برای خدای بود نه برای ریا، که اینکه مجاهدان«12» بیشتر برای آن می‌روند تا از باغهای مردم«13» میوه خورند. اسامة إبن زید گفت: «لا بارک الله فیک و لا فی جعبتک آذیتهم قبل ان اعطیتهم»، پیش از آن که بدادی«14» ایذا کردی، خدای تعالی حرام کرد منّت نهادن بر عطا، گفت: کس را نرسد که منّت نهد بر کسی در عطا، اینکه مرا رسد که بر بندگان خود منّت نهم برای آن که منّت خلقان«15» تکدیر و تعییر باشد، و منّت خدای تنبیه و تذکیر باشد، و محمود
-----------------------------------
(1). وز، دب، لب، فق، مب: متین.
(2). سوره فصّلت (41) آیه 8.
(3). سوره ص (38) آیه 39.
(4). تب: یا گویند، مب: باز گوید.
(10- 5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]
(6). همه نسخه بدلها: ندارد.
(7). تب، مج، دب، آج، لب، فق، مب: عطائی دهی، مر: عطا کنی.
(8). همه نسخه بدلها: گوید.
(9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اسامة بن زید.
(11). همه نسخه بدلها و.
(12). اساس که کلمه نو نویس است: مردان، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). همه نسخه بدلها بجز تب: مردمان.
(14). تب: بدهی.
(15). تب: آن که خلقان را منّت.
صفحه : 51
ورّاق گوید«1»:

احسن من کل‌ّ حسن فی کل‌ّ وقت و زمن

صنیعة مربوبة خالیة من المنن
و انشد أبو ذر القراطیسی«2»:

ما تم‌ّ معروفک عند امرئ کلّفته للعرف اعظامکا

ان‌ّ من البرّ فلا تکذبن اکرام من اظهر اکرامکا

و المن‌ّ للمنعم نقص فلا تستفسدن بالمن‌ّ انعامکا

و العزّ فی الجود و بخل الفتی مذلّة«3» احببت اعلامکا
و انشد ابو علی‌ّ البصری‌ّ:

و صاحب سلفت منه الی‌ّ ید ابطا علیه مکافاتی فعادانی

لمّا تیقّن ان‌ّ الدّهر حاربنی ابدی النّدامة ممّا کان اولانی

افسدت بالمن‌ّ ما قدّمت من حسن لیس الکریم اذا اعطی بمنّان
لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم، «اجر»، نفعی باشد مستحق‌ّ بر عمل، و برای آن گفت: «عند ربّهم»، تا ایمن باشد«4» از آن که خلاف خواهد بودن یا تلف خواهد شدن، چه وعده از ملیی‌ء«5» است و ودیعت بنزدیک امینی است.
و در خبر است که رسول- علیه السلام- گفت:
المنان بما یعطی لا یکلمه الله و لا ینظر الیه و لا یزکیه
، آن کس که چیزی بدهد و منّت بر نهد، خدای تعالی با او سخن نگوید و بدو نظر نکند [358- ر]
، و او را تزکیه نکند.
وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ، بر او خوف و ترس نبود، بل ایمن باشد چنان که سایل را ایمن داشت از منّت، و اندوهگن«6» نشود چنان که اندوهگن«7» نکرد سایل را به اذیّت.
قَول‌ٌ مَعرُوف‌ٌ، سخنی نیکو یعنی ردّی جمیل و جوابی بوجه سایل را، و گفته‌اند: وعده نیکو. کلبی گفت: دعای نیکو، چنان که گوید: وسع اللّه علیک
-----------------------------------
(1). تب شعر.
(2). تب: ابو ذر القرطاسی، شعر.
(3). دب، آج، لب: من ذلّة، فق، مب، مر: من قوله.
(4). مج، وز: باشند.
(5). مج، وز: ملی‌ّ. [.....]
(7- 6). مج، وز: اندوهگین.
صفحه : 52
و اصلح اللّه شأنک، و کفاک المؤنة، و اغناک عن سؤال النّاس.
ضحّاک گفت: قول فی اصلاح ذات البین، یعنی چیزی گوید که از میان مردمان اصلاح با دید آید، [کما قال الشاعر فی هذا المعنی- شعر:

قد جئت ارجوا جودکم سائلا ما ذا تردّون علی السائل

ان لم تنیلوه فقولوا له قولا جمیلا بدل النّائل
وَ مَغفِرَةٌ]
«1»، یعنی باز پوشد آنچه بداند از حال مردم، اگر مطلع شود بر حال کسی از فقر و فاقه و سوء الحال یا سایل با او بگوید آن حال بر او پوشیده دارد و افشا نکند.
کلبی و ضحّاک گفتند: مراد آن است که چون کسی بر او ظلمی کند از آن در گذرد و عفو کند او را، و گفته‌اند: مراد آن است که چون سایل سؤال کند و [تو]
«2» او را رد کنی و چیزی«3» ندهی، ربّما که از سر ضجارت«4» و دلتنگی سخنی گوید که تو را از آن کراهت باشد، از سر آن در گذر و عفو کن او را«5»، حق تعالی گفت: سخنی نیکو یا ردّی جمیل یا مغفرتی بر اینکه وجوه که گفته شد، خَیرٌ مِن صَدَقَةٍ یَتبَعُها أَذی‌ً، بهتر باشد از صدقه‌ای که رنجی به دنبال«6» آن باشد از منّتی و تعییری سایل را و عیبی و کلمتی موحش.
وَ اللّه‌ُ غَنِی‌ٌّ، و خدای بی نیاز است از صدقات بندگان، و اگر او خواهد همه خلق«7» را غنی گرداند تا کسی را به کسی حاجت نباشد، و لکن توانگران را مال داد تا شاکر باشند، و درویشان را امتحان کرد تا صابر باشند، و ذلک قوله: وَ اللّه‌ُ فَضَّل‌َ بَعضَکُم عَلی بَعض‌ٍ فِی الرِّزق‌ِ«8».
عبد الرّحمن سلمی«9» روایت کند که رسول- علیه السلام- گفت: چون سایل سؤال کند، قطع سؤال او مکنی تا از آن فارغ شود، آنگه جوابی کنی او را با وقار و لین،
امّا ببذل یسیر او بردّ جمیل
، یا به چیزی اندک که یا به ردّی نکو، که وقت باشد که
-----------------------------------
(2- 1). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(3). تب به وی.
(4). تب: ضجرت.
(5). تب: در گذری و عفو کنی.
(6). تب: رنجی در عقب.
(7). اساس که کلمه نو نویس است: تا کسی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). سوره نحل (16) آیه 71.
(9). مج، وز، دب: عبد الرّحمن السلمی.
صفحه : 53
سایلی به شما آید که نه انسی باشد«1» نه جنّی، تا بنگرند«2» تا خود شما در نعمتی که خدای با شما کرده است چگونه می‌کنی؟ راوی خبر گوید که: امیر المؤمنین- علیه السلام- و خضر به هم رسیدند، امیر المؤمنین خضر را گفت: سخنی حکمت بگوی تا [از تو]
«3» یاد گیرم. خضر- علیه السلام- گفت:
4» ما احسن عطف الاغنیاء [علی الفقراء]
« رغبة فی ثواب الله
، چه نیکوست شفقت توانگران بر درویشان رغبت ثواب خدای تعالی را.
امیر المؤمنین- علیه السلام- گفت: دانی که از آن نکوتر چیست! گفت: بگو، فرمود«5»:
و احسن من ذلک تیه الفقراء علی الأغنیاء ثقة بالله
، و نکوتر از آن تکبّر درویشان [است]
«6» بر توانگران اعتماد بر خدای- عزّ و جل‌ّ. خضر گفت: اینکه کلمه سزاوار«7» آن است که به قلم زرّین بنویسند.
یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تُبطِلُوا صَدَقاتِکُم بِالمَن‌ِّ وَ الأَذی، حق تعالی در اینکه آیت به لفظ نهی مؤ [منان]
«8»، [358- پ]
را منع«9» و زجر کرد از آن که صدقات خود تباه کنند به منّت یا به«10» رنج، و تقدیر اینکه است که: ثواب صدقاتکم و اجور نفقاتکم.
و مراد از آیت آن است که: صدقه چنان دهی که خالی باشد از منّت و عاری باشد از اذیّت«11»، [چه]
«12» اگر نه چنین باشد خود موقعی ندارد و به موقع قبول نیفتد، و لکن از روی ظاهر به آن ماند که واقع شد و آنگه«13» باطل شود«14»، برای آن که اگر نه چنین باشد احباط بود، و احباط باطل است بنزدیک [ما به]
«15» ادلّه‌ای که رفت و نیز آید- ان شاء اللّه.
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها و.
(2). تب: بنگرد. (15- 8- 6- 3). اساس: در حاشیه افتاده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). تب: امیر المؤمنین- علیه السلام- گفت.
(7- 4)- همه نسخه بدلها: سزای. [.....]
(9). همه نسخه بدلها: ندارد.
(10). مر: یا زجر و.
(11). تب: آذیت.
(12). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(13). تب: آنگاه، مج: آنک/ آن که، چاپ شعرانی (2/ 366): آنکه، و در زیر نویس توضیح داده است: و حال آنکه.
(14). همه نسخه بدلها: شد.
صفحه : 54
عبد اللّه عبّاس گفت: بالمن علی اللّه و الاذی للسائل، به آن که بر خدای منّت نهی وسایل را برنجانی. آنگه آن را مثلی زد، گفت: کَالَّذِی یُنفِق‌ُ مالَه‌ُ رِئاءَ النّاس‌ِ، چنان«1» که آن کس که مال خود نفقه و خرج کند به ریای مردمان تا مردم«2» گویند: او کریم و سخی است. و نصب «رئاء» بر مفعول له است.
وَ لا یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، و به خدا و«3» قیامت ایمان ندارد«4»، یعنی هم مرائی بود و هم منافق«5»، مثل او با چه ماند، مثل او یعنی مثل عمل او، کَمَثَل‌ِ صَفوان‌ٍ، به سنگی«6» نرم ماند. عَلَیه‌ِ تُراب‌ٌ، که بر او خاکی باشد. فَأَصابَه‌ُ وابِل‌ٌ، بارانی بزرگ قطره«7» بدو رسد، سنگ را ساده رها کند«8» و هیچ خاک بر او نماند، چون حال بر اینکه جمله بود کس نتواند که چیزی«9» از خاک بر آن سنگ بدارد، منافقان و مرائیان همچنین باشند، عملشان«10» با خاکی ماند بر سنگی نرم که بارانی عظیم بر او آید هیچ نماند«11» [از خاک]
«12» بر آن سنگ، همچنین عمل مرائی.
و دلیل بر آن که اینکه، دلیل احباط نکند و اصحاب وعید را به اینکه«13» تمسکی نیست، و مراد از اینکه آیت و ما قبلها نفی وقوع و قبول است اوّلا، و قوله: وَ لا یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، ایمان ندارد به خدا و روز«14» قیامت، و اتّفاق است که آن کس که ایمان ندارد به خدا و«15» قیامت عمل او خود واقع نشود به موقع قبول، نه آن که واقع شود.
-----------------------------------
(1). اساس که کلمه نو نویس است، همچنان، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). تب: مردمان.
(3). تب، فق به.
(4). اساس که نو نویس است: ندارد ایمان، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). مج، وز، دب، آج، فق، مب، مر در عمل مرائی بود و در ایمان منافق، لب: همین عبارت را با خطی متفاوت از متن در حاشیه آورده است.
(6). اساس که نو نویس است: مثل سنگی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها (با سنگی) تصحیح شد.
(7). دب، آج، لب، فق، مب، مر باشد و.
(8). آج، لب، فق: رهاند. [.....]
(9). همه نسخه بدلها: بر او نماند نتواند کس که چون حال بر اینکه جملت بود چیزی.
(10). مج، وز، دب، آج، لب، مر: عمل اینان.
(11). اساس که نو نویس است: بر او آید و اثر نماند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(13). اساس که نو نویس است آیت، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(14). همه نسخه بدلها: ندارد.
(15). تب روز.
صفحه : 55
پس محبط شود. و «صفوان» [به تازی]
«1» سنگ نرم باشد، چنان که شاعر گفت«2»:

مالی لدیک کأنّی قد زرعت حصی فی عام جدب و وجه الارض صفوان

اما لزرعی ابّان فأحصده کما یکون لزرع النّاس«3» ابّان
و اینکه لفظ هم واحد است و هم جمع. آن که گفت جمع است، گفت:
واحدش «صفوانة» باشد«4» به زیادت «تا»، و اینکه از باب تمر و تمرة باشد، و آن که گفت: [جمع نیست]
«5» واحد است، جمع او «صفی‌ّ» گفت، قال الشّاعر«6»:

واقع الطّیر علی الصّفی
و زهری خواند: صفوان» و جمعه صفوان، کورشان و ورشان و کروان و کروان.
عَلَیه‌ِ، ای علی ذلک الصّفوان، بر آن سنگ نرم. تُراب‌ٌ فَأَصابَه‌ُ وابِل‌ٌ، «وابل»، باران«7» سنگی باشد«8»، و «وبال» ثقل بود و «وبیل» ثقیل بود، و «صلد» سنگی سخت نرم باشد، قال تأبّط شرّا«9»:

و لست بجلب جلب رعد«10» و قرّة و لا بصفا صلد عن الخیر اعزل [953- ر]
و آن زمین زمینی باشد که نبات نرویاند، و از سرها سری باشد که موی بر نیارد«11»، قال رؤبة«12».

لمّا راتنی خلق المموّه برّاق اصلاد الجبین الأجله
اینکه مثلی است آن کس را که خاک بر آن سنگ کند و در«13» بیابان رها کند، گمان برد که هر گه که او آن جا رسد آن خاک بر جای«14» باشد.
-----------------------------------
(5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6- 2). اساس م، تب شعر.
(3). تب: لزرع القوم.
(4). همه نسخه بدلها: است.
(7). تب: بارانی.
(8). آج: سنگین باشد.
(9). اساس م، تب شعر. [.....]
(10). آج: ریح، لسان العرب (1/ 272): لیل عرا معزل لسان.
(11). مج: بر نیاورد، آج، لب، فق، مب، مر: بر نیاید.
(12). اساس: الشاعر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). اساس که نو نویس است، سنگ نرم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). همه نسخه بدلها: خاک آن جا.
صفحه : 56
حق تعالی گفت: اینکه تمنّا محال است که خاک از آن سنگ«1» به باران اوّل زایل شده باشد، همچنین مرائی و منافق گمان برد که عملی«2» کرده است که آن را فردا ثوابی خواهد بودن. چون به قیامت آید، چیزی نیابد، چنان که فرمود: وَ قَدِمنا إِلی ما عَمِلُوا مِن عَمَل‌ٍ فَجَعَلناه‌ُ هَباءً مَنثُوراً«3»، بر آن تفسیر که گفته شد.
لا یَقدِرُون‌َ عَلی شَی‌ءٍ مِمّا کَسَبُوا، ای علی تحصیل«4» شی‌ء من ثواب ما کسبوا و عملوا، برای آن که [عمل]
«5» نه خدای را کرده باشند«6»، و آن که عمل نه خدای را کند«7» [او را]
«8» ثوابی نباشد.
عبد اللّه عبّاس روایت کند از رسول- علیه السلام- که او گفت: چون روز قیامت باشد [در آن روز منادی]
«9» ندا کند چنان که اهل جمع بشنوند«10»: کجااند آنان که در دار دنیا مردمان را پرستیدند«11»! ایشان را گو بروید و مزد بستانید«12» از آنان که«13» از برای ایشان عمل کردید که من قبول نکنم عملی که آن آمیخته باشد به چیزی از دنیا و اهل دنیا.
راوی خبر گوید: عبد الوهّاب المزنی‌ّ«14» از آن که«15» از او شنید«16» که گفت به مدینه رسول- صلی اللّه علیه و آله- رسیدم و در مسجد رسول- صلی اللّه علیه و علی آله- رفتم، ابو هریره را دیدم که گفت: حدّثنی خلیلی ابو القاسم، آنگه گریه بر او غلبه کرد«17»، دگر باره گفت: حدّثنی خلیل ابو القاسم، دگر باره گریه منع کرد«18» او را، به بار سیوم«19» بگفت«20» و بگریست و برخاست تا برود. [من]
«21» دست در دامن او زدم و
-----------------------------------
(1). تب: که آن حال.
(2). اساس: عمل، با توجّه به تب تصحیح شد.
(3). سوره فرقان (25) آیه 23.
(4). مب: یحصل. (9- 8- 5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(6). تب، فق، باشد.
(7). همه نسخه بدلها بجز تب: کرده بود.
(10). تب که.
(11). مج، وز، لب، فق، مب، مر: پرسیدند. [.....]
(12). اساس: که ثواب آن را بستانید، با توجّه به تب تصحیح شد.
(13). مب: از مردمانی که.
(14). تب: عبد اللّه المزنی، مب: عبد اللّه الوهاب المزنی.
(15). مب او را پرسیدند و.
(16). مب: شنیدند.
(17). اساس در محل‌ّ نو نویس شده: غالب شده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(18). اساس در محل‌ّ نو نویس شده: غلبه کرد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(19). مج، وز: سه‌ام.
(20). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: نگفت.
(21). اساس: ندارد، مب: من برخاستم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 57
گفتم: [من مردی]
«1» غریبم، و آمدم تا حدیثی از احادیث«2» رسول خدا- علیه السلام- بشنوم. تو سه بار حدیث آغاز کردی و بگریستی«3» و اکنون می‌بروی، بگو تا رسول خدای چه حدیث کرد تو را! گفت: رسول- علیه السلام«4»- گفت: روز قیامت مردی را بیارند، و او را گویند: نه ما در دنیا تو را مال«5» بسیار دادیم«6»؟ چه کردی با آن«7»!
گوید: بار خدایا؟ صدقه دادم و نفقه کردم.
گویند او را: کردی، و لکن برای آن کردی تا گویند: فلان«8» سخی است و کریم است، و بگفتند، تو را از آن چه سود!
دیگری را بیارند، و او را گویند: نه ما تو را قوّت و شجاعت دادیم؟ چه کردی!
گوید: بار خدایا؟ جهاد کردم و جان سبیل«9» کردم. گویند: کردی، و لکن برای آن کردی تا گویند: فلان شجاع است و بگفتند: فما ذا یغنی عنک! تو را چه سود است از آن!
دیگری [را]
«10» بیارند، گویند: نه ما تو را علم دادیم و فهم، در دنیا چه کردی!
گوید: بار خدایا؟ علم بیاموختم و مردمان را در آموختم و نشر کردم، گویند: کردی، و لکن برای آن کردی تا مردمان گویند: فلان عالم است [359- پ]
، اینکه بگفتند، تو را از آن چه سود! آنگه بفرماید تا هر سه را به دوزخ برند.
وَ اللّه‌ُ لا یَهدِی القَوم‌َ الکافِرِین‌َ، گفت: خدای تعالی هدایت نکند کافران را به ره بهشت، یا لطفی نکند با ایشان که با مؤمنان کند، چه آنچه با مؤمنان کند با کافران نکند، چه اگر کند لطف نباشد ایشان را، و اینکه دلیل دیگر است بر آن که آیت در شأن کافران است تا در باب احباط، اصحاب وعید را تمسک نبود به آیت.
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). اساس: در محل‌ّ نو نویس شده: از آن، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). اساس: در محل‌ّ نو نویس شده: و نگفتی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). تب، مب: رسول خدای. [.....]
(5). اساس: زر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). تب: نه ما تو را مال بسیار دادیم در دنیا.
(7). تب مال، آن مرد.
(8). تب کس.
(9). وز: بسبیل.
(10). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
صفحه : 58
وَ مَثَل‌ُ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم‌ُ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ، ای طلب رضاء اللّه، و نصب او بر مفعول له است، و «بغی» و «بغا» و «ابتغاء»، طلب باشد. و «مرضات» و «رضا» به یک معنی بود.
وَ تَثبِیتاً مِن أَنفُسِهِم، شعبی و کلبی و ضحّاک گفتند: تصدیقا من انفسهم، زکات دهند به دلخوشی و ثبات نفس و طیب قلب، متیقّن«1» به آن که آنچه بدهند به از آن باشد که بنهند.
سدّی و ابو صالح و ابو روق گفتند: تثبیتا، ای یقینا، مفضّل گفت: متیقّن باشند به آن که حق تعالی«2» عوض باز خواهد دادن. قتاده گفت: احتسابا، برای خدای دهند توقّع ثواب او. یمان گفت: ثقة، استوار باشند و واثق به خدای تعالی. عطا و مجاهد گفتند: یتثبّتون«3» اینکه یضعون«4» اموالهم، اندیشه کنند در آن که مال به که دهند و که را مستحق یابند«5». و حسن بصری گفت: یکی از صحابه چون خواستی که صدقه دهد، اندیشه نیک بکردی، اگر ثواب«6» خدای بودی بدادی، و اگر چیزی دیگر بدان آمیخته شدی رها کردی.
سعید جبیر و ابو مالک گفتند: تحقیقا فی دینهم، از سر تحقیق دینی«7» دهند [آنچه دهند]
«8». إبن کیسان گفت: اخلاصا و توطینا لأنفسهم. یقین خود موطّن بکنند بر آن و دل بر آن بنهند.
زجّاج گفت: از سر آن دهند که دانند که ایشان را بر آن ثواب خواهد بودن.
و اصل کلمه من ثبّت فلانا اذا صحّحته و قوّیت عزمه«9» و رایه علی الامر، قال عبد اللّه بن رواحه«10»:

فثبّت اللّه ما آتاک من حسن تثبیت موسی و نصرا کالّذی نصروا

-----------------------------------
(1). اساس: و تیقّن، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). همه نسخه بدلها: باشند که خدای تعالی.
(3). همه نسخه بدلها: یثبّتون.
(4). اساس: یضعفون، وز، دب، آج، لب، فق: یصنعون، با توجّه به تب تصحیح شد.
(5). تب: یاوند/ یابند.
(6). اساس: برای، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). اساس که نو نویس است: و یقین، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....]
(9). تب: عرفه.
(10). تب شعر.
صفحه : 59
کَمَثَل‌ِ جَنَّةٍ، چون مثل بستانی است. فرّاء گفت: چون در بستان درخت خرما باشد، آن را جنّت خوانند، و چون در او رز باشد آن را فردوس خوانند. و اصل کلمت از «ستر» است، بوستانی پر درخت که درختان او سایه افگند بر زمین آن را جنّت خوانند. و اصل الجن‌ّ و الستر. و دیو را«1» از اینکه جا جنّی خوانند، و سپر فراخ را جنّه خوانند، و دیوانگی را جنّة و جنون خوانند که عقل بپوشد.
مجاهد خواند: کمثل حبّة، بالحاء و الباء.
بِرَبوَةٍ، عاصم و إبن عامر، و در شاذّ سلمی و عطاردی‌ّ و حسن خوانند«2» به فتح «را» اینکه جا و در سورة المؤمنین، و اینکه لغت تمیم است. و نافع و إبن کثیر و حمزه و کسائی و خلف و یعقوب و ابو عمرو و ابو جعفر و شیبه و اعمش و ایّوب، «بربوة» خوانند«3» [360- ر]
به ضم‌ّ «راء»، و اینکه لغت بیشتر عرب است.
و عبد اللّه عبّاس و ابو اسحاق سبیعی«4» خوانند: «بربوة» به کسر «راء»، و اشهب العقیلی‌ّ خواند: «برباوة» به کسر «را» با «الف»، و معنی جمله جای بلند بود و راست که آب بر او برود و چنان نبود که آب به سر او در شود، و چنان نبود که آب بر او نرسد. و اصل کلمه من ربا الشّی‌ء«5» یربوا اذا زاد باشد، و منه الرّبا فی البیع، و منه قوله تعالی: اهتَزَّت وَ رَبَت،«6»، ای انتفخت، و تخصیص اینکه [زمین]
«7» برای آن کرد که نباتش نکوتر باشد«8».
أَصابَها وابِل‌ٌ، به او رسد بارانی بزرگ قطره، سخت بسیار. فَآتَت أُکُلَها ضِعفَین‌ِ، نافع و إبن کثیر و ابو عمرو: «اکلها» خوانند به تخفیف، و باقی به تثقیل، و آن میوه باشد، بدهد آن بستان میوه خود دو بهره، یعنی چندان که زمینی«9» دیگر به دو سال بر دهد، آن به یک سال بر دهد، اینکه قول عطاء است. [عکرمه گفت: مراد آن است که در یک سال دو بار بر دهد]
«10». و دیگران گفتند [مراد آن است]
«11» که: دو
-----------------------------------
(1). تب: دیوان را.
(2). تب: خواندند.
(3). دب: خواندند.
(4). تب: ابو اسحق السبیعی.
(5). آج، لب، فق، مب، مر: ربی الشّی‌ء.
(6). سوره حج (22) آیه 5. (11- 10- 7). اساس که نو نویس است، ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). همه نسخه بدلها: نیکوتر بود.
(9). تب، وز، دب، زمین.
صفحه : 60
چندان که دیگر زمینها دهد بعادت«1». مفضّل گفت: «اکل» بسیار [ی]
«2» چیزی بود«3» که نافع بود آن را [که در او بود]
«4»، یقال: ثوب کثیر الاکل، ای [کثیر]
«5» الغزل.
فَإِن لَم یُصِبها وابِل‌ٌ فَطَل‌ٌّ، اگر وابل نبود طل‌ّ. و اینکه«6» باران ضعیف بود. زید اسلم«7» گفت: به اینکه صفت که خدای تعالی گفت زمین مصر است، اگر بارانش نرسد بر دهد، و اگر رسد مضاعف شود. اینکه مثلی است که خدای تعالی زد مؤمن مخلص را در برابر اینکه«8» مثل منافق مرائی به زمینی«9» نیک بلند راست که بر او بستانی بود، آنگه باران رسد آن را یا وابل یا طل‌ّ چنان که اینکه بستان بر آرد، و آن را ریع بود و اسباب نما و ذکا در او حاصل بود، لا محال«10» آن را ثمره نیکو باشد، همچنین عمل مؤمن مخلص آن را به قیامت ثواب باشد، أَضعافاً مُضاعَفَةً«11»، اگر اندک بود و اگر بسیار، چنان که آن بوستان را اگر وابل رسد و اگر طل‌ّ.
وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ، و خدای بدانچه شما کنی«12» بیناست، یعنی عالم است تا جزای آن در خور آن بدهد.
أَ یَوَدُّ أَحَدُکُم أَن تَکُون‌َ لَه‌ُ جَنَّةٌ- الایة، [اینکه آیت متّصل است]
«13» بقوله تعالی:
لا تُبطِلُوا صَدَقاتِکُم بِالمَن‌ِّ وَ الأَذی«14»، حق تعالی برای مطابقت معنی را چون مثل منافق«15» مرائی بگفت، خواست تا به«16» عقب آن مثل مؤمن مخلص«17» بگوید تا مطابقت ظاهر شود، دگر باره با سر حدیث مرائی رفت و عمل و صدقه او را مثل زد و تشبیه کرد به کسی چنین که در اینکه آیت وصف کرد او را، گفت: أَ یَوَدُّ أَحَدُکُم، خواهد و تمنّا کند و دوست دارد یکی از شما که او را بستانی«18» بود از درختان خرما و انگور که«19»
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز مب و. (13- 5- 4- 2). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). همه نسخه بدلها: باشد. [.....]
(6). همه نسخه بدلها بجز آج، لب: و آن.
(7). همه نسخه بدلها: زید بن اسلم.
(8). تب، مج، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد.
(9). تب: به زمین، مج، وز، مب، مر: بر زمین.
(10). تب: لا محاله.
(11). سوره آل عمران (3) آیه 130.
(12). تب، مج، وز، می‌کنید، دب، آج، لب، فق: می‌کنی.
(14). سوره بقره (2) آیه 264.
(15). تب: منافقان.
(16). تب: در.
(17). تب را.
(18). تب: بوستانی.
(19). اساس: و، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 61
جویها در زیر درختان او«1» می‌رود، و در آن جا از همه جنس میوه باشد«2».
وَ أَصابَه‌ُ الکِبَرُ، و پیری به او رسیده باشد، اینکه «واو» حال است«3». وَ لَه‌ُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ، و او را فرزندانی«4» باشند«5» ضعیف و عاجز، اینکه «واو» نیز [واو]
«6» حال است.
آنگه به اینکه بستان [رسد]
«7» إِعصارٌ، بادی سخت که خاک از زمین بردارد و بر طول در هوا برد بر شکل«8» عمودی، قال الکمیت«9» [360- پ]
:

تسدی الرّیاح بها دبلا«10» و تلحمه ذا معنق من رقاق التّرب موّار

فی منخل جاء من هیف یمانیة بالسافیاء و فی غربال اعصار
و جمع اینکه لفظ اعاصیر بود، قال یزید بن المفرغ الحمیری‌ّ«11»:

اناس اجارونا فکان جوارهم اعاصیر من فسق«12» العراق المبذر«13»
و«14» با اینکه باد آتشی بود. فَاحتَرَقَت، سوخته شود اینکه بستان، و وجه تشبیه آن است که: حق«15» تعالی مثل زد عمل منافق را و صدقه او را به بستانی چنین، در حالی چنین که او از پیری و ضعف نتواند آن را عوض«16» ساختن یا اعادت آن عمارت کردن، و نیز فرزندان او کوچک و ضعیف باشند و قوّت آن ندارند، آن تلف و هلاک شود چنان که صلاح نپذیرد، همچنین باشد عمل منافق، هیچ ثباتی و اصلی نباشد آن را، و او آنگه بداند که او را توبه و پشیمانی و عذر سود ندارد، یعنی روز قیامت که تکلیف نباشد و در توبه بسته بود، مستقبل«17» را اقالت نکنند، و مستعتب را اعتاب«18» نکنند.
-----------------------------------
(1). اساس: آن، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(2). تب: بود.
(3). تب، آج، لب، فق، مب، مر قوله تعالی.
(4). آج، لب، فق، مر: فرزندان.
(5). مج، وز، دب، فق، مر: باشد.
(7- 6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). آج، لب، فق، مب، مر: برد مثل.
(11- 9). اساس م، تب شعر.
(10). اساس: ذیلا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). مب، مر: فتق، دب: فصو.
(13). آج، لب، فق، مب، مر: المنذر، تفسیر طبری (3/ 78) مصراع دوم چنین است: اعاصیر من سوء العراق المنذّر.
(14). چاپ شعرانی (2/ 371): فیه نار، و.
(15). همه نسخه بدلها: خدای.
(16). اساس: که نو نویس است: عمارتی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(17). همه نسخه بدلها: مستقبل. [.....]
(18). تب: اعقاب.
صفحه : 62
کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم‌ُ الآیات‌ِ لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون‌َ، خدای تعالی همچنین بیان کند آیاتش برای شما«1» تا همانا شما«2» اندیشه کنی«3» در آن.
یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَیِّبات‌ِ ما کَسَبتُم، ای گرویدگان«4» نفقه کنی از پاک و حلال آنچه کسب«5» می‌کنی. نظیرش قوله تعالی: لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ«6».
عبد اللّه مسعود گفت: مراد به طیّب، حلال است، دلیلش قوله تعالی: یا أَیُّهَا الرُّسُل‌ُ کُلُوا مِن‌َ الطَّیِّبات‌ِ وَ اعمَلُوا صالِحاً«7».
رسول- صلی اللّه علیه و آله- گفت:
ان الله تعالی قسم بینکم اخلاقکم کما قسم بینکم ارزاقکم و ان الله طیب لا یقبل الا طیبا
«8»، گفت: خدای تعالی قسمت اخلاق شما بکرد چنان که قسمت ارزاق شما بکرد و خدای تعالی پاک است، جز پاک نپذیرد. هیچ بنده نباشد که مالی از حرام جمع کند و از آن«9» صدقه دهد که آن صدقه از او مقبول باشد و اگر از آن نفقه کند«10» برکت نباشد او را در آن، و اگر بگذارد زاد او بود«11» تا به دوزخ، و خدای تعالی سیّئه به سیّئه محو نکند«12»، سیّئه به حسنه محو کند و پلید را پلید«13» محو نکند.
ما کَسَبتُم، آنچه اندوخته باشی. مفسران گفتند: مراد به کسب در آیت تجارت است یا صناعت.
عبید«14» بن رفاعة گفت: رسول- علیه السلام- بیرون آمد و گفت:
15» یا معشر« التجار انتم فجار الا من اتقی و بر و صدق و قال بالمال هکذا و هکذا،
گفت: ای جماعت
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: مردمان.
(2). همه نسخه بدلها بجز تب: ایشان.
(3). همه نسخه بدلها بجز تب، مر: کنند.
(4). آج، لب، فق، مب، مر: گروندگان.
(5). تب: مکسب.
(6). سوره آل عمران (3) آیه 92.
(7). سوره مؤمنون (23) آیه 51.
(8). اساس: که در اینکه کلمه نو نویس است، طیّب به قیاس با تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). آج، لب، فق، مب، مر مال.
(10). مج، نکند.
(11). تب: باشد.
(12). مج، وز: اینکه جمله را ندارد، لب: کند.
(13). تب، مج، وز، دب، مب، مر: پلید پلید را. [.....]
(14). دب ربیعة.
(15). تب: معاشر.
صفحه : 63
بازرگانان؟ شما فاجرانی«1» الّا آن که متّقی باشد و نیکوکار و راستگر«2» که مال خرج می‌کند از اینکه جانب و از آن جانب.
قیس بن ابی غرزة الغفاری‌ّ گفت: ما را در عهد رسول- علیه السلام- در مدینه سمسار خواندندی. رسول- علیه السلام- آمد و ما را نامی نهاد از آن بهتر، گفت:
3» یا معشر« التجار،
ای جماعت بازرگانان؟
هذا البیع یحضره اللغو و الکذب و الیمین فشوبوه بالصدقة
، اینکه بیع، را لغو و دروغ و سوگند در وی شود، آن را با صدقه به یک جا بر آمیزی.
ابو امامة روایت کند که، رسول [361- ر]
- علیه السلام- گفت: خیر ده جزو است، فاضلترین آن تجارت است چون حق بستاند و حق بدهد. و رسول- علیه السلام- گفت:
تسعة اعشار
روزی در تجارت است.
و عبد اللّه عبّاس روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: نبادا که«4» موالی شما را«5» غلبه کنند بر تجارت، ای جماعت قریش؟ که برکت در تجارت است و خداوندش درویش«6» نشود الّا بازرگانی که سوگند خواره باشد.
ابو وائل گفت: یک درم از تجارت دوست‌تر دارم که ده«7» درم از عطا. و رسول- علیه السلام- گفت: پاکتر آنچه مردم«8» خورد از کسب او باشد و فرزند او«9» [از کسب اوست]
«10».
سعید بن عمیر«11» گفت: رسول را- علیه السلام- پرسیدند که: از کسبهای مرد چه
-----------------------------------
(1). تب، مج، وز، مب، مر: فاجرانید.
(2). تب، آج، لب، فق، مب، مر: راستگو، مج، راستگیر، وز، دب: راستیگیر که بر اساس و دیگر نسخ مرجّح می‌نماید.
(3). تب: معاشر.
(4). تب، آج، لب، فق: سعی باید کرد که، مج، وز: نباد که، مب، مر: بیعی باید کرد.
(5). تب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.
(6). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: خداوند خسران، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: ده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: مرد.
(9). اساس، دب، مب، مر: فرزندان او، با توجّه به تب تصحیح شد.
(10). اساس: کلمه در زیر وصالی رفته است، با توجّه به تب افزوده شد.
(11). تب، فق: سعید جبیر، آج، لب: سعید بن جبیر.
صفحه : 64
پاکتر«1» است«2»! گفت: آنچه به دست کند، و هر سعی«3» که آن«4» مبرور بود، یعنی حلال.
ابراهیم النّخعی به زنی بگذشت از قبیله مراد، و او«5» دوک می‌رشت. او را گفت: یا ام‌ّ بکر؟ پیر شدی، وقت نیامد«6» که اینکه از دست بیفگنی! گفت: چگونه بیفگنم، که من از امیر المؤمنین [علی]
«7»- علیه السلام«8»- شنیدم که گفت:
انه من طیبات الرزق
، که اینکه از روزیهای پاک است. وَ مِمّا أَخرَجنا لَکُم مِن‌َ الأَرض‌ِ، و از آنچه ما از زمین بر آریم از انواع حبوب و ثمار.
جابر عبد اللّه انصاری گوید«9» که: رسول- علیه السلام- در بستانی«10» شد از آن ام‌ّ معبد، او را گفت: اینکه غرس«11» کافری نشانده است یا مسلمانی! [ام‌ّ معبد]
«12» گفت: یا رسول اللّه مسلمانی نشانده است. گفت: هیچ مسلمان نباشد که او غرسی نشاند«13»، از آن جا آدمی یا چهار پایی یا مرغی بخورد و الّا او را صدقه‌ای می‌نویسند تا به روز قیامت.
و رسول- علیه السلام- گفت:
اطلبوا الرزق فی خبایا الإرض
، روزی طلب کنی«14» در نهان خانه‌های زمین.
مالک دینار گفت در توریت خواندم: طوبی لمن اکل من ثمرة یده«15»، خنک آن را که او از میوه دست خود«16» خورد.
-----------------------------------
(1). دب: پاکیزه‌تر. [.....]
(2). تب رسول علیه السلام.
(3). مج، وز، دب: هر بیعی.
(4). تب، مب: که او.
(5). تب: و آن زن.
(6). آج، لب، فق، مب: نه آمد.
(7). اساس، وز، دب: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). اساس که نو نویس است و از رسول علیه السلام، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: گفت.
(10). دب، به بستانی، آج، لب، فق، مب، مر: در بوستانی.
(11). آج، لب، فق: غروس.
(12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(13). تب، آج، لب، دب، فق، مب، مر که.
(14). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: یعنی طلب کنی روزی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(15). مب: ثمرة بیده. [.....]
(16). تب، دب: دست خویش، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: دست خویشتن.
صفحه : 65
وَ لا تَیَمَّمُوا الخَبِیث‌َ، إبن کثیر به تشدید «تا» خواند در اینکه لفظ و در اخوات او در همه قرآن، و آن سی و یک جایگاه است، «تا» محذو [ف باز]
«1» آورد، آنگه ادغام کرد برای آن که در اصل «و لا تتیمّموا» بوده است به دو «تا»، یکی «تا» ی خطاب و یکی «تا» ی تفعل.
و عبد اللّه مسعود خواند: و لا تأمّموا، من الأم و هو القصد، و عبد اللّه عبّاس خواند:
«و لا تیمّموا» به ضم‌ّ «تا» و کسر «میم» اوّل من التّفعیل، یعنی«2» لا توجّهوا«3»، پلید و حرام را روزی مسازی. و باقی قرّاء خواندند: «و لا تیمّموا» ای لا تقصدوا، یقال:
یمّمت فلانا و امّمته و تیمّمته اذا قصدته، قال میمون بن قیس الاعشی«4»:

تیمّمت قیسا و کم دونه من الإرض من مهمه ذی شزن
براء بن عازب«5» گفت: آیت در«6» جماعت«7» انصاریان آمد که چون مردمان خرما صدقه آوردندی«8» بر خوشه‌های ایشان خوشه‌ها حشف و خرمای بد در آن میانه«9» بیاوردندی و بنهادندی، و رسول- علیه السلام- فرموده بود تا رسنی بسته بودند در میان دو اسطوانه، آن خوشه‌ها از آن جا بیاویختندی [361- پ]
. چون درویشان بیامدندی از آن جا بخوردندی، چون خیانت در آن«10» آوردند و خرمای بد در میان تعبیه کردند«11»، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، گفت: قصد آن مکنی که از«12» پلید و بد و نفایت نفقه کنی در ره خدای.
عبد اللّه عبّاس گفت در اینکه آیت که، رسول- علیه السلام- گفت صحابه را:
ان لله فی اموالکم حقا
، خدای تعالی را در مالهای شما حقّی هست چون مال شما به حدّ آن حق رسد- یعنی به نصاب- زکات بدهی و رها مکنی. پس ایشان«13» بیامدندی و
-----------------------------------
(1). اساس: کلمه در حاشیه زیر وصّالی رفته است، از مج افزوده شد.
(2). آج، لب، فق، مب، مر: اعنی.
(3). همه نسخه بدلها بجز دب یعنی.
(4). تب: میمون بن الاعشی القیسی، مج، وز: میمون بن قیسی الاعشی. تب شعر.
(5). اساس: براء بن عازم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). تب حق‌ّ.
(7). تب، مج، دب: جماعتی.
(8). دب: بیاوردندی.
(9). آج، لب، فق، مر: بد در میان.
(10). تب، آج، لب، فق، مب، مر: در میان.
(11). فق: کردندی.
(12). تب، مج، وز، آج، لب، مب، مر: آن.
(13). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: پس صحابه، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
صفحه : 66
صدقاتی که ایشان را بودی بیاوردندی و در مسجد بنهادندی، چون پر شدی«1» رسول- علیه السلام- قسمت کردی.
روزی مردی بیامد«2» و پاره‌ای خرمای بد بیاورد و بنهاد. چون رسول- علیه السلام- در آمد و آن دید گفت: اینکه خرمای بد چیست و که آورده است!
بئس ما صنع صاحب هذا
، بد کرده است خداوند اینکه، و در بعضی الفاظ خبر چنین است که: [اما]
«3»
ان صاحب هذا لیأکل الحشف یوم القیامة
، خداوند اینکه را فردای«4» قیامت هم حشف دهند، آنگه بفرمود تا آن خوشه خرما در آویختند«5» تا هر که می‌دید ملامت می‌کرد آن را که«6» آن آورده است«7»، خدای تعالی به نهی کردن از اینکه معنی اینکه آیت فرستاد.
امیر المؤمنین علی- علیه السلام- گفت«8»، و حسن و مجاهد و ضحّاک که«9»:
جماعتی بودند که چون زکات یا صدقه خواستدندی«10» دادن بگزیدندی«11» آنچه خیار بودی خود را باز گرفتندی، و آنچه رذال«12» بودی صدقه را بنهادندی از هر جنسی، خدای تعالی اینکه آیت در حق‌ّ ایشان بفرستاد تا از«13» خرما حشف ندهند، و از حبوب زؤان«14» و نوعی که بد باشد از آن، و از زرّ و سیم زیوف و نبهره«15» ندهند.
وَ لَستُم بِآخِذِیه‌ِ إِلّا أَن تُغمِضُوا فِیه‌ِ، زهری خواند: الّا ان تغمضوا، به فتح «تا» و ضم‌ّ «میم». و حسن بصری خواند: الّا ان تغمضوا به فتح «تا» و کسر «میم»«16»، یقال: غمض یغمض [و یغمض]
«17»، و قتاده خواند: الّا ان تغمّضوا [فیه]
«18» من التّغمیض
-----------------------------------
(1). تب: چون بسیار شدی.
(2). همه نسخه بدلها: مردی بیامد روزی.
(18- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: اینکه خرما را، آج، آب، فق، مب، مر: اینکه را روز، با توجّه به تب تصحیح شد.
(5). دب: بیاویختند.
(6). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: آن کس که: با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). همه نسخه بدلها: آورده بود.
(8). مب: ندارد.
(9). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: گفتند.
(10). همه نسخه بدلها: خواستندی.
(11). همه نسخه بدلها بجز تب، دب از.
(12). مج، وز، دب، مب: زوال.
(13). تب: تا آن، دب، تا از آن.
(14). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. [.....]
(15). آج: ناسره.
(16). تب، وز، آج، لب، فق، مب، مر و اینکه دو لغتند.
(17). اساس: مب: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 67
للمبالغه. و ابو مجلس«1» خواند: الّا ان تغمضوا [فیه]
«2»، به ضم‌ّ «تا» و فتح «میم» علی معنی الّا ان تغمض«3» لکم فیه، و اینکه همه در شواذّ است، و قراءت عامّه قرّاء اینکه است که: الّا ان تغمضوا، به ضم‌ّ «تا» و کسر «میم» من الاغماض، و هو غض‌ّ البصر و اطباق الجفن، قال رؤبة:

ارّق عینی‌ّ من الإغماض برق سری فی عارض نهّاض
و در معنی آیت چند قول گفتند: یکی آن که معنی آن است که چیزی به حق«4» و صدقه مدهید«5» که اگر به شما دهند نستانی الّا علی مسامحة و مساهلة. و اغماض العین کنایت و عبارت باشد از مساهلت و مسامحت«6»، و در زبان«7» ما هم چنین آید که گویند: به اندکی«8» چشم بر هم ته، یعنی مسامحت کن«9»، در بیع و جز بیع«10» استعمال کنند هر کجا«11» معنی مسامحت خواهند«12»، و منه قول الطّرمّاح«13»:

لم یفتنا بالوتر قوم و للضّیم«14» رجال یرضون بالإغماض«15»
و امیر المؤمنین«16»- علیه السلام- گفت و براء بن عازب که: معنی آیت آن است که«17» کسی را بر کسی حقّی [362- ر]
بود، و از اینکه جنس چیزی به او دهد، او چنان داند که«18» بعضی حق‌ّ او را اغماض کرده است، یعنی نقصان. یعنی چنان داند که حق‌ّ خود بعضی بستده است و بعضی رها کرده، و اینکه به معنی نزدیک است به قول اوّل، و اینکه روایت«19» عوفی است از عبد اللّه عبّاس.
و البی«20» روایت کرد از او که: معنی آیت آن است که اگر شما را بر کسی«21» دینی
-----------------------------------
(1). کذا: در اساس، تب، آج، لب، مج، وز: ابو مجاهد، دب: ابو محلذ، فق، مر: ابو مجلس، مب: ندارد.
(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). وز: یغمض.
(4). همه نسخه بدلها بجز فق خدای.
(5). دب: ندهی، آج: ندهند، فق، مب، مر: بدهند.
(6). تب، مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: باشد عن المسامحة و المساهلة، فق: باشد من المساهلة و المسامحه.
(7). تب: زفان.
(8). آج، لب، فق، مر: باید که.
(9). همه نسخه بدلها و.
(10). همه نسخه بدلها اینکه عبارت.
(11). دب: هر جا که. [.....]
(12). تب: خواهد.
(13). تب شعر.
(14). تب: و للضّمیر.
(15). وز در حاشیه ای المذلّة، دب ای بالذّلّة.
(16). تب، مج، وز، دب علی.
(17). تب، دب اگر.
(18). دب او.
(19). تب است از.
(20). همه نسخه بدلها بجز دب: و والبی.
(21). تب: بر کسی دعوی باشد و حقّی و دینی.
صفحه : 68
و حقّی بود«1» اینکه بدهد بنستانی«2» الّا آنگه که وضع کنی چیزی از او و نقصان کنی، و بد به حساب نیک نستانی«3».
حسن و قتاده گفتند: معنی آن است که اگر اینکه جنس در بازار بینی که می‌فروشند بنستانی الّا آنگه که بر شما ظلم کنند و حیف، و اینکه قول بنا بر قراءت خود کرد که خواند: الّا ان تغمضوا فیه- علی ما لم یسم‌ّ فاعله، و [بر]
«4» اء بن عازب نیز گفت: اگر کسی به هدیّه به شما آرد شما نپذیری الّا که چشم بر هم نهی از شرم خداوندش.
و بر اینکه قول «اغماض»، کنایت باشد از شرم، و بر«5» قولهای میانین عبارت باشد از نقصان، و معنی آن که خدای تعالی گفت: آنچه خود را نمی‌پسندی«6» چرا مرا می‌پسندی«7».
قولی دیگر آن است که خدای تعالی گفت: اصحاب صدقات شریکان شمااند در مال، اگر همه نیک بود جز نیک نباید دادن، و اگر همه بد بود [روا بود]
«8» که بد بدهی برای آن که بر«9» تو آن است، پس اگر مال بد بود و تو اغضا کنی بر آن و مسامحت، و حق خدای تعالی نیک بدهی به باشد، و اینکه قول خلاف ظاهر است لقوله: وَ لَستُم بِآخِذِیه‌ِ، و نمی‌گوید: و لستم بمعطیه او بباذلیه«10».
وَ اعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ غَنِی‌ٌّ حَمِیدٌ، و بدانید«11» که خدای تعالی مستغنی است از صدقات شما اگر ندهی، و حمید است، یعنی حامد است سعی شما را اگر بدهی. و بر اینکه قول فعیل به معنی فاعل باشد، و گفته‌اند: فعیل به معنی مفعول است، یعنی«12»
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز دب: حقّی و دینی بود.
(2). مب: نستانی.
(3). مج، وز، لب، فق: بستانی، همه نسخه بدلها از او.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(5). همه نسخه بدلها بجز دب اینکه.
(6). تب: دب: نپسندی.
(7). دب، فق، مب، مر: مرا پسندی.
(8). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(9). اساس: نزد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(10). اساس: بباذله، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها بجز دب: بدانی.
(12). اساس: مفعول قول حمید، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 69
محمود است و پسندیده در افعالش«1».
ابو شریح الکعبی«2» گفت: چون مرا بینید«3» که مال بد به صدقه می‌دهم، مرا بند کنی و داغ نهی و بدانی که دیوانه شده‌ام، و اینکه ابو شریح از اصحاب رسول بود.
الشَّیطان‌ُ یَعِدُکُم‌ُ الفَقرَ، ای بالفقر، یقال: وعدته کذا و بکذا، امّا آن کس که گفت: وعدته کذا، و «با» حذف کرد، گفت: چنان است که شاعر گفت:

امرتک الخیر فافعل ما امرت به فقد ترکتک ذا مال و ذا نشب«4»
یقال: وعدته بالخیر و الشّر، امّا فی الخیر قوله تعالی: وَعَدَکُم‌ُ اللّه‌ُ مَغانِم‌َ کَثِیرَةً تَأخُذُونَها«5»، و در شرّ قوله تعالی: النّارُ وَعَدَهَا اللّه‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا«6». چون ذکر خیر و شرّ نکنی و ذکر وعد کنی مطلق«7»، استعمال او در خیر باشد و استعمال وعید در شرّ، یقال:
فی الخیر وعدته و فی الشرّ او عدته، قال الشّاعر«8»:

و انّی اذا اوعدته او وعدته لمخلف میعادی و منجز موعدی
و «فقر» سوء الحال و قلّة ذات الید باشد، «فقر» لغت است در وی«9»، کالضّعف و الضّعف، و «فقیر» فعیل باشد به معنی مفعول، [ای مفقور]
«10» یعنی مکسور فقار الظّهر، شکسته [362- پ]
پشت باشد، و کذلک الفقر«11»، قال الشّاعر«12».

و اذا تلسننی السنها انّنی لست بموهون فقر
حق تعالی در اینکه آیت تحریص می‌کند مردم«13» را بر صدقات و نهی می‌کند«14» از بخل، می‌گوید: شیطان شما را وعده درویشی دهد«15»، گوید: مال مدهی در زکات و
-----------------------------------
(1). اساس: که در اینکه مورد نو نویس است: و پسندیده است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). کذا: در اساس، تب، دب، دیگر نسخه بدلها: ابو شریح الکلبی‌ّ.
(3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بینی.
(4). مج، وز، دب، آج، فق، مب، مر: نسب.
(5). سوره فتح (48) آیه 20.
(6). سوره حج (22) آیة 72. [.....]
(7). تب، آج، لب، فق، مب، مر: ذکر وعده مطلق باشد، وز: ذکر وعد مطلقا باشد.
(8). تب شعر.
(9). تب: لغتی است در او.
(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). تب: لذلک الفقر، مج، وز، مب، مر: کذلک الفقیر.
(12). تب: الفقر، شعر.
(13). همه نسخه بدلها: مردمان.
(14). تب، فق شما را، آج، لب: از بخل شما را.
(15). تب: می‌دهد.
صفحه : 70
صدقه که پس درویش بباشی«1».
وَ یَأمُرُکُم بِالفَحشاءِ، ای بالبخل، شما«2» را بخل فرماید.
مقاتل و کلبی گفتند: هر کجا در قرآن فحشاست مراد زنا است، مگر در اینکه آیت که مراد بخل است، شیطان تو را بخل فرماید و نفس امّاره میل به بخل کند، و آن کس که از آن آفت با سلامت است مفلح اوست، قال اللّه«3» تعالی: وَ مَن یُوق‌َ شُح‌َّ نَفسِه‌ِ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ المُفلِحُون‌َ«4».
إبن مهدی روایت کند که: اعرابیی«5» بیامد و عنان فضل بن یحیی بن خالد بگرفت و گفت«6»:

الم تر ان‌ّ الجود من صلب آدم تحدّر«7» حتّی صار فی راحة الفضل

تناسله الفضل بن یحیی بن خالد کذا کل‌ّ معروف یصیر الی النّسل
فضل«8» تیری«9» در کمان نهاد تا به مرغی اندازد، اعرابی گفت«10»:

و قوسک جود و النّدی و تر لها و سهمک فیه البشر فاقتل به«11» فقری
فضل گفت: فقر تو به چند کشته شود«12»! گفت: به صد هزار درم. بفرمود تا«13» بدادند، ندما او را ملامت کردند و گفتند: اینکه چه اسراف است! او اینکه بیتها انشا کرد«14»:

اذا جمعت مالا یدای و لم انل فلا انبسطت کفی‌ّ و لا نهضت رجلی

ارونی بخیلا نال خلدا ببخله و هاتوا ارونی باذلا مات من هزل«15»

علی اللّه اخلاف الّذی اتلفت یدی فلا«16» مهلکی بذلی و لا مخلدی بخلی

-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: نباشی.
(2). همه نسخه بدلها بجز دب: و شما.
(3). دب: قوله.
(4). سوره حشر (59) آیه 9.
(5). همه نسخه بدلها: اعرابی. [.....]
(10- 6). تب شعر.
(7). اساس، تب، آج، فق، مب، مر: تجدّد، با توجّه به مج تصحیح شد.
(8). همه نسخه بدلها: و فضل.
(9). اساس که که در اینکه مورد نو نویس است: تیر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). تب، آج، لب، فق، مب، مر: بها.
(12). دب: به چند درم شکسته شود.
(13). تب او را.
(14). تب: بیتها بگفت، قال- شعر.
(15). آج در حاشیه افزوده: من بذل.
(16). تب، مج: و لا.
صفحه : 71
و غرض از اینکه حدیث«1» بیتهای فضل است که لایق اینکه«2» حال است، و اسحاق موصلی گوید هارون را«3»:

و آمرة بالبخل قلت [لها اقصدی]
«4» فذلک شی‌ء ما الیه سبیل

اری النّاس اخوان الجواد و لا اری بخیلا له فی العالمین خلیل

و انّی«5» رایت البخل یزری باهله«6» فاکرمت نفسی ان یقال بخیل

عطای عطاء المکثرین تکرّما و مالی کما قد تعلمین قلیل

و من خیر حالات الفتی لو علمته اذا نال شیئا ان یکون ینیل

و کیف اخاف الفقر او احرم الغنی و رای امیر المؤمنین جمیل
هارون با جلساء خود نگرید و گفت: للّه درّ ابیات اتی بها اسحق ما اتقن اصولها و احسن وصولها، و اجود فصولها و ابرق نصولها، و اکثر محصولها. اسحاق گفت: نثر تو از نظم من بهتر است.
و گویند که«7»: معاویه- علیه اللّعنة«8»- به حج‌ّ رفت و اهل مکّه و مدینه را عطا«9» بسیار داد، کسان او ملامت کردند او را، او گفت«10»:

و ما انا مسرفا فی بذل مال یعوضنی ثناء العالمینا«11»

و لو لا الجود ما اجتمعت قریش علی انّی امیر المؤمنینا«12»
و اشعار در اینکه معنی بسیار است«13».
وَ اللّه‌ُ یَعِدُکُم مَغفِرَةً مِنه‌ُ وَ فَضلًا، و خدای تعالی وعده مغفرت می‌دهد«14» شما را و فضل«15»، [363- ر]
آمرزش گناه بر سبیل کفارت از صدقاتتان. وَ فَضلًا، یعنی روزی
-----------------------------------
(1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر اینکه.
(2). تب: ندارد.
(3). تب: با هارون گوید، شعر.
(4). اساس کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج افزوده شده، تب: لها اقصری. [.....]
(5). تب: فانی.
(6). مر: لاهله.
(7). همه نسخه بدلها: و گفتند سالی.
(8). دیگر نسخه بدلها: ندارد.
(9). تب: عطای.
(10). تب: معاویه علیه اللّعنه گفت، شعر.
(11). تب: العالمین.
(12). اساس: امیر الکافرینا، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). تب، مب قوله تعالی.
(14). تب: مغفرت وعده می‌دهد.
(15). تب و، آج، لب، فق، مب، مر: از فضل و.
صفحه : 72
و عوض آنچه داده باشی عاجلا، در آجل«1» مغفرت و در«2» عاجل عوض.
دو وعده است: یکی از خدای«3»، و یکی از شیطان. وعده شیطان متضمّن«4» غرور باشد، و وعده خدای تعالی«5» متضمّن سرور باشد. وعده شیطان وسواس و تخییل بود، وعده خدای تعالی وحی و تنزیل بود. وعده خدای تعالی«6» به عوض و ثواب باشد، و وعده شیطان چون سراب بود«7».
وعده خدای تعالی نور و فروغ«8» باشد، و وعده شیطان زور و دروغ«9» باشد. وعده خدای تعالی با اخلاف باشد از خلف- و آن عوض بود، و وعده شیطان با إخلاف بود از خلف- و آن خلاف بود.
خدای خلف دهد و شیطان خلاف کند، پس به وعده شیطان مغرور مشو که او تو را دشمن است: إِن‌َّ الشَّیطان‌َ لَکُم عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوه‌ُ عَدُوًّا«10»، [او تو را دشمن«11» و تو او را دشمن]
«12»: لا تَعبُدُوا الشَّیطان‌َ إِنَّه‌ُ لَکُم عَدُوٌّ مُبِین‌ٌ«13»، تو را با معصیت می‌خواند و به«14» درویشی می‌ترساند و به وسوسه‌ات می‌رنجاند، و خدای تعالی تو را می‌نوازد و کار تو می‌سازد، وعده خوبت می‌دهد و مرتبه بلندت می‌نهد، شقاوت باشد از اینکه بگریختن و در آن«15» آویختن.
شیطان در خویشتن مفلس است، تو را وعده افلاس می‌دهد، و خدای- جل‌ّ جلاله- توانگر است و خداوند فضل، تو را وعده مغفرت و فضل می‌دهد.
وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، و خدای فراخ عطا«16» و داناست، به عوض بخل نکند، بدهد و بیش از داده تو دهد، داناست آنچه«17» نهد به جای خود و به مقدار خود نهد.
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: در اینکه جا، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). تب، مج، وز، آج، لب: و به.
(3). تب تعالی. [.....]
(4). تب، مج، وز، آج، لب: ندارد.
(5). تب: وعده رحمان.
(6). آج، لب، فق، مب، مر چون.
(7). همه نسخه بدلها: باشد.
(8). تب، فق، مب، مر: و سرور.
(9). تب، آج، لب، فق، مب، مر: شیطان کذب و زور.
(10). سوره فاطر (35) آیه 6.
(11). دب است.
(12). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(13). سوره یس (36) آیه 60، آج، لب، فق او.
(14). آج، لب، فق، مب، مر: و از.
(15). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: و بدان.
(16). همه نسخه بدلها است.
(17). اساس که در اینکه مورد نو نویس است، به آنچه، با توجّه به تب تصحیح شد. [.....]
صفحه : 73
یُؤتِی الحِکمَةَ مَن یَشاءُ، حکمت به آن کس دهد که او خواهد. سدّی گفت:
مراد به حکمت نبوّت است. عبد اللّه عبّاس و قتاده و ابو العالیه گفتند: مراد علم قرآن است، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و مقدّم و مؤخّر و حلال و حرام.
ضحّاک گفت: مراد قرآن است و حفظ او و فهم معانی او، و گفت: در«1» قرآن صد و نه آیت است از ناسخ و منسوخ، و هزار آیت است در حلال و حرام، و هیچ مؤمن را روا نبود که رها کند نا آموخته تا بنیاموزد«2»، بیاموزی آن را تا چون اهل نهروان نباشی.
مجاهد گفت: مراد علم فقه است، و هم او گفت به روایت إبن ابی نجیج که:
مراد اصابت قول و فعل است که مرد«3» در آنچه کند و گوید مصیب باشد. إبن زید گفت: مراد عقل است. بعضی دگر گفتند: مراد معرفت است. ربیع انس گفت:
مراد ترس خداست، بیانش
قول رسول- علیه السلام: خشیة الله راس کل حکمة.
سهل بن عبد اللّه گفت: مراد به حکمت سنّت است. اهل اشارت گفتند: علم لدنّی است. بعضی دیگر گفتند: خدای«4» را گواه کردن است بر جمیع احوال.
ابو عثمان النّهدی‌ّ گفت: نور الهی است که فرق کند میان وسواس و الهام. و گفته‌اند:
مراد تجرید سرّ است از خلق برای حق. بعضی دگر گفتند: هی سرعة الجواب مع اصابة الصّواب [363- پ]
. و اهل لغت گفتند در حدّ حکمت: کل‌ّ فضل«5» جزل من قول او فعل، و اصل او از منع باشد، و منه حکمة الدّابة، و منه قول الشّاعر«6»:

بنی حنیفة احکموا سفهائکم
کنانی«7» گفت: خدای تعالی پیغمبران را برای نصیحت خلقان فرستاد، و کتابها برای تنبیه دلهای ایشان، و حکمت برای«8» سکون ارواح ایشان. پیغامبر دعوت می‌کند با امر خدای، و کتاب دعوت می‌کند به احکام او، و حکمت دعوت می‌کند با فضل او.
-----------------------------------
(1). اساس: و گفتند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). تب، مر: تا نیاموزد.
(3). تب: که مراد.
(4). تب تعالی.
(5). تب، مج، وز، دب، آج، لب: فصل.
(6). تب شعر.
(7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: کسائی، با توجّه به مج تصحیح شد، تب، مر: کیانی، لب، فق: کتابی.
(8). آج، لب: حکمت را به.
صفحه : 74
و امّا معنی
قول رسول- علیه السلام: کلمة الحکمة ضالة کل حکیم،
و
قوله- علیه السلام: الحکمة ضالة المؤمن
، یک«1» معنی اینکه است که: مؤمن هر کجا حکمت بیند در او آویزد«2»، بخواهد و بنویسد و یاد گیرد و [تعو]
«3» یذ کند، پنداری«4» گم شده اوست. و معنی دیگر آن که: کلمت حکمت اگر چه از سفیهی شنوی از حکیمی گم شده باشد، از اهلی افتاده باشد«5» که نا اهلی گرفته باشد.
یعقوب خواند: «و من یؤت الحکمة» به کسر «تا»، علی تقدیر: و من یؤته اللّه الحکمة، و اعمش خواند: و من یؤته اللّه الحکمة، و باقی قرّاء خواندند: «و من یؤت«6» الحکمة» بر فعل مجهول، و مفعول اوّل در او مضمر باشد، و ضمیر راجع با «من»، و محل‌ّ او رفع باشد باسناد الفعل المجهول الیه، و «حکمة»، منصوب است به آن که مفعول دوم «یؤت«7»» است.
حسن بصری گفت: وَ مَن یُؤت‌َ«8»فَقَد أُوتِی‌َ خَیراً کَثِیراً، «فا» برای جزای شرط آمد و «قد» همچنین، برای آن که هر کجا جزای فعل ماضی باشد «فا» باید و «قد»، کقول القائل«11»: ان تکرمنی فلقد اکرمتک و ان شکرتنی فقد انعمت علیک.
فَقَد أُوتِی‌َ خَیراً کَثِیراً، او را خیر بسیار داده باشند، بنگر که آن چه خیر باشد که خدا«12» آن را بسیار خواند، و جمله دنیا را اندک«13» خواند فی قوله: قُل مَتاع‌ُ الدُّنیا قَلِیل‌ٌ«14».
وَ ما یَذَّکَّرُ إِلّا أُولُوا الأَلباب‌ِ، و اینکه اندیشه نکنند مگر خداوندان خرد. و
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: یکی.
(2). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: در آویزد.
(3). کلمه در اساس زیر وصّالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). دب که.
(5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: از اهلی گم شده باشد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7- 6). اساس: یؤتی، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....]
(8). تب، دب، آج، لب، مب: یؤتی، فق، مر: تؤتی.
(9). همه نسخه بدلها بجز مب: حکمت.
(10). تب، مب قوله تعالی.
(11). تب شعر.
(12). همه نسخه بدلها: خدای تعالی.
(13). مج، وز: اندکی.
(14). سوره نساء (4) آیه 77.
صفحه : 75
گفته‌اند: «لب‌ّ»، صافی عقل باشد«1»، از عقل خاص‌ّتر است، و لب‌ّ چیز«2» مغز او باشد، و اگر عقل را لب‌ّ خوانند سزاوار است برای آن که پوست قشر تن است، و سینه قشر دل است، و دل قشر عقل است. اگر آنچه در یک قشر باشد لب‌ّ بود، آنچه در سه قشر باشد اولی و احری که لب‌ّ بود، و اینکه بر سبیل تشبیه باشد.
وَ ما أَنفَقتُم مِن نَفَقَةٍ [364- ر]
أَو نَذَرتُم مِن نَذرٍ، هر«3» نفقه‌ای که کنی از آنچه خدای واجب«4» کرد بر شما یا نذری که شما واجب«5» کردی بر خود. و «نذر» عقد الشی‌ء علی النّفس باشد، و آنگه منعقد باشد که گوید: للّه علی کذا«6» ان کان کذا، خدای را بر من فلان چیز«7» است از حج‌ّ و روزه و نماز و صدقه اگر فلان [کار]
«8» بباشد، بر اینکه اتّفاق اصحاب است و بیشتر فقها.
و بنزدیک بعضی اصحاب«9» ما، «نذر» منعقد شود، و اگر چه مطلق باشد، چنان که گوید: للّه علی کذا، و اگر چه نگوید: ان کان کذا، چون چنین گوید، [وفا]
«10» واجب بود به آن، و اگر ذکر خدای نکند و گوید: علی‌ّ کذا، او: «نذرت»، او:
«عاهدت نفسی»، و آنچه به اینکه«11» ماند، وفا کردن به آن مستحب‌ّ بود.
و «نذر» بر وجوه«12» باشد: یکی آن بود که نذر کند با خدا بر ادای واجبات یا اجتناب«13» بعضی مقبّحات، یا فعل بعضی خیرات و طاعات، وفا به اینکه واجب بود و اینکه نذر طاعت باشد.
و نذر«14» دیگر نذر معصیت بود، و آن چنان باشد که نذر کند با خدا که واجبی«15»
-----------------------------------
(1). آج، لب و.
(4- 2). تب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی.
(3). همه نسخه بدلها: هر آن.
(5). مج، وز، دب، آج، لب، مب: بواجب.
(6). مج، وز و اگر چه بگوید، مر و اگر چه نگوید.
(7). لب، فق: خیر.
(8). اساس، مج، وز: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(9). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: علماء، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). تب: دب: بدین.
(12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: بر سه نوع، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: امتناع، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: امّا نوع، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(15). اساس که در اینکه مورد کلمه زیر وصّالی رفته و نو نویس است: که واجبات خود، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 76
نکند [ یا قبیحی]
«1» بکند یا نذر کند که هر گه که او را معصیتی میسر شود کاری کند از خیر، اینکه جمله نذر معصیت باشد، وفا کردن به او واجب نباشد.
و بعضی«2» دگر آن بود که: نذر کند بر کاری از کارهای مباح و حلال«3» چون شرکت و سفر«4» و تجارت و صناعت و تزوّج و تزویج، نگاه کند اگر صلاح باشد کردن آن وفا کردن به آن واجب بود، و اگر مصلحت نباشد«5» کردن آن وفا کردن به آن واجب نبود، و در مخالفت آن کفّارت واجب نباشد. و به کفّارت یا برده‌ای آزاد کند یا شصت مسکین را طعام دهد، یا دو ماه پیوسته روزه دارد بر سبیل تخییر، اینکه«6» کفّارت نقض نذر باشد.
و اصل کلمت از خوف است، یقال: نذرت بالقوم اذا علمت بهم و بکیدهم فاستعددت لهم و انذرت فلانا اذا اعلمته«7» بما تخوّفه به، و منه: [364- پ]
النّذیر و المنذر، [برای آن که«8» نذر بر«9» آن زنده که ترسد که مبادا«10» که تقصیر افتد در آن، و نذرت النّذر اذا عقدته علی نفسک]
«11». و نذر و عهد و عقد متقارب المعنی است، و حکم«12» نذر و عهد در شرع یکی است، قال الشّاعر«13»:

هم ینذرون دمی و ان ذر ان لقیت بأن اشدّا
فَإِن‌َّ اللّه‌َ یَعلَمُه‌ُ، «ما» مجازات راست فی نحو قولک: ما تصنع اصنع، هر نفقه‌ای که کنی یا نذری که ببندی«14» خدای تعالی داند. و «فا» برای جزای شرط
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و نوعی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). همه نسخه بدلها کلمه «و حلال» را ندارد.
(4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و بیع، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). همه نسخه بدلها: نبود.
(6). اساس: آن، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). آج، لب، فق: اعلمته. [.....]
(8). مج، وز، دب، آج، لب بند.
(9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: برای.
(10). مج، وز، دب، آج، لب، فق: نبادا.
(11). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(12). تب، آج، لب، فق، مب، مر هر دو اعنی، مج، وز: و معنی هر دو اعنی.
(13). تب شعر.
(14). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: کنید، مج، وز، آج، لب: ببندید، تب: بندید، دب: که کنی و بندی، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 77
آمد، چون جزای شرط جمله‌ای اسمی بود«1» حاجت باشد به «فا» تقول: ما تصنع فانّی عالم به، و ان تفعل خیرا فانّی«2» مجازیک«3» علیه«4».
وَ ما لِلظّالِمِین‌َ مِن أَنصارٍ، [انصار]
«5»، جمیع نصیر باشد کشریف و اشراف، و حبیب و احباب، و قیاس جمع او بر فعلاء باشد، چون علماء و ظرفاء.
و قوله: فَإِن‌َّ اللّه‌َ یَعلَمُه‌ُ، ردّ«6» الی اقرب المذکورین، و مثله قوله: وَ الَّذِین‌َ یَکنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنفِقُونَها«7»، اگر چه در پیش ذکر دو چیز رفته است، ردّ«8» کنایت با نزدیکتر مذکور کرد، و اگر خواهی ردّ کنی با «ما» فی قوله«9»: وَ ما أَنفَقتُم، و مثله قوله«10»: وَ ما أَنزَل‌َ عَلَیکُم مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ الحِکمَةِ یَعِظُکُم بِه‌ِ«11»، و لم یقل: بهما«12».
إِن تُبدُوا الصَّدَقات‌ِ فَنِعِمّا هِی‌َ، اگر صدقات آشکارا دهی نیک چیز«13» است آن. سبب نزول آیت آن بود که پرسیدند از رسول- علیه السلام- که: صدقه به سرّ دهی«14» اولیتر بود یا آشکارا«15»! خدای تعالی [اینکه]
«16» آیت فرستاد و گفت: اگر صدقه آشکارا دهی نیک چیز است آن، و اگر پنهان دهی به درویشان آن بهتر باشد شما را.
و قوله: فَنِعِمّا«17»، «نعم» در اصل نعم بوده است و «ما» نکره است غیر موصوفه و لا موصولة، و التّقدیر: فنعم شیئا هی، علی تقدیر: فنعم الشّی‌ء شیئا هی. و محل‌ّ «ما» نصب است علی التّمییز فی نحو قولک: نعم رجلا زید، و تقدیر چنین باشد که: نعم الرّجل رجلا زید، و مثله قوله تعالی: ساءَ مَثَلًا«18»، ای ساء المثل مثلا. مَثَل‌ُ القَوم‌ِ الَّذِین‌َ کَذَّبُوا بِآیاتِنا«19»، چون «ما» در آمد خواستند تا ادغام کنند تخفیف را، «میم»«20»
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: باشد.
(2). همه نسخه بدلها: فانا.
(3). همه نسخه بدلها بجز تب: مجاز بک.
(4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و قوله، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). اساس: ندارد، با توجّه به دب افزوده شد.
(6). آج الکنایة.
(7). سوره توبه (9) آیه 34. [.....]
(8). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: امّا، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). تب تعالی.
(11- 10). سوره بقره (2) آیه 231.
(12). آج، فق: بها.
(13). تب، دب، آج: چیزی.
(14). همه نسخه بدلها: ندارد.
(15). همه نسخه بدلها بجز مر: باشکارا.
(16). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(17). همه نسخه بدلها هی.
(19- 18). سوره اعراف (7) آیه 176.
(20). مج را، دب: تخفیف کردند و میم را.
صفحه : 78
ساکن کردند و «عین» ساکن بود با اصل خود بردند که «نعم» است علی وزن فعل، و «میم» که لام الفعل است ساکن بکردند و آنگه ادغام کردند «نعمّا» شد.
و حسن بصری بی ادغام خواند: فنعم ما، و ابو عمرو و نافع- نه«1» به روایت ورش- و عاصم به روایت ابو بکر [365- ر]
و ابو جعفر و شیبه خواندند: «فنعمّا«2»» به کسر «نون» و اختلاس حرکت عین بین الحرکة و السکون، و در سورة النّساء همچنین فی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ نِعِمّا یَعِظُکُم بِه‌ِ«3»، و مثله
قوله«4»- علیه السلام: نعما بالمال الصالح للرجل الصالح.
و إبن عامر [و حمزه]
«5» و کسائی و خلف خواندند: «فنعمّا»، به فتح «نون» و کسر «عین». و در شاذّ، اعمش«6» و یحیی وثاب و إبن کثیر و یعقوب به کسر «نون» و «عین» خواندند، و در شاذّ طلحة بن مصرّف و ایّوب.
وَ إِن تُخفُوها، و اگر باز پوشی. و «اخفا» پوشانیدن«7» باشد، و اخفا نیز اظهار بود«8»، و کلمت از اضداد است. و گفته‌اند: «اخفا» ستر«9» باشد، و «اختفا» اظهار باشد- ذکره ثعلب. حق تعالی گفت: هر دو نیک باشد«10» چون برای خدای بود، و لکن صدقه سرّ بهتر باشد.
و در خبر می‌آید که رسول- علیه السلام- گفت:
صدقة السر تطفئ غضب الرب
، یعنی صدقه سرّ«11» خشم خدای بنشاند، و در دگر خبر:
12»13» تطفئ الخطیئة« کما تطفئ« الماء النار و تدفع سبعین بابا من البلاء
، گناه را بنشاند چنان که آب آتش را و هفتاد نوع بلا«14» بگرداند.
-----------------------------------
(1). دب، مب: ندارد.
(2). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: فنعما.
(3). سوره نساء (4) آیه 58. [.....]
(4). همه نسخه بدلها: قول النبی‌ّ.
(5). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). دب و نخعی.
(7). همه نسخه بدلها: پوشیدن.
(8). همه نسخه بدلها: باشد.
(9). فق، مر: سرّ.
(10). تب: است.
(11). تب: پنهان.
(12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: الذّنوب (در حاشیه: الذّنب)، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). تب: یطفئ.
(14). تب، آج، لب، مر، فق را.
صفحه : 79
ابو هریره روایت کند که«1» رسول- علیه السلام«2»- گفت: فردای قیامت خدای تعالی هفت«3» کس را در سایه عرش سایه«4» کند آن جا که سایه نبود«5» جز سایه عرش:
اوّل امام عادل را، دوم جوانی که او«6» در طاعت خدای تعالی پرورده شده باشد.
و مردی که او را دل به مسجد باشد. و دو مرد [را]
«7» که با یکدیگر دوستی کنند برای خدای تعالی، مواصلتشان فی اللّه باشد و مفارقتشان فی اللّه. و مردی که او را زنی ذات جمال با خود دعوت کند به فساد، او«8» رها کند«9» او را برای خدای تعالی. و مردی که به دست راست صدقه‌ای دهد از دست چپ پوشیده دارد. و مردی که در خلوت خدای تعالی را یاد کند«10» از ترس خدای بگرید.
وَ یُکَفِّرُ«11» فَهُوَ خَیرٌ لَکُم، برای آن که او جزای شرط است و محل‌ّ او جزم بود.
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: از.
(2). همه نسخه بدلها که او.
(3). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: جای، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد، مب: عرش بدارد و سایه.
(5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: که باشد، مب: که جز سایه عرش، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). دب: جوانی را که.
(7). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). تب: ندارد.
(9). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: دعوت کند و بعد از آن رها کند، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(10). آج، لب، فق، مب، مر و.
(11). اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: نکفّر، با توجّه به تب و ضبط قرآن مجید تصحیح شد.
(12). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مر: گناه او شود، مب: گناهان او شود.
(13). اساس: خوانند، با توجّه به تب تصحیح شد.
صفحه : 80
و قوله: مِن سَیِّئاتِکُم، «من» برای تبعیض است تا مکلّف مغری«1» نشود به قبیح، و به اعتماد صدقه بر معصیت دلیری نکند«2». و گفته‌اند: زیادت است. و بیشتر علما گفته‌اند«3»: آیت«4» در باب صدقه تطوّع است، برای آن که«5» اجماع علما است که:
زکات فریضه اظهارش اولیتر از اخفا باشد برای دو«6» وجه: یکی برای نفی تهمت تا مردم نگویند«7» اینکه مرد زکات نمی‌دهد«8» فاسق است از او تبرا کنند. دون تا مردمان بینند«9» به او اقتدا کنند، چنان که نماز فریضه در مسجد به جماعت فاضلتر [و اولیتر]
«10» بود از آن که در خانه تنها، و نوافل در خانه اولیتر بود تا از ریا دورتر باشد.
و عمّار دهنی روایت کرد که از باقر- علیه السلام- که او گفت مراد بقوله تعالی: إِن تُبدُوا الصَّدَقات‌ِ، زکات فریضه است، وَ إِن تُخفُوها مراد صدقه تطوّع است، و اسم صدقه هر دو را شامل است فی قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات‌ُ لِلفُقَراءِ«11».
سوید الکلبی‌ّ روایت کرد از رسول- علیه السلام- که او را«12» پرسیدند از: جهر در قراءت و اخفات، گفت: آن«13» چون صدقه است إِن تُبدُوا الصَّدَقات‌ِ فَنِعِمّا هِی‌َ وَ إِن تُخفُوها وَ تُؤتُوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکُم. و اگر اینکه خبر درست بود، رسول- علیه السلام- آنگه«14» گفته باشد که مردم مخیّر بودند در قراءت از میان جهر و اخفات.
-----------------------------------
(1). اساس، دب، فق، مب: معزی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). اساس: نکنند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). مج، وز، آج، لب، فق، مب: گفتند.
(4). اساس: اینکه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(5). اساس اینکه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). همه نسخه بدلها بجز تب که.
(8). همه نسخه بدلها: زکات ندهد.
(9). تب: ببینند، همه نسخه بدلها و.
(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). سوره توبه (9) آیه 60، همه نسخه بدلها و.
(12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چون، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: که قراة، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). چاپ شعرانی (2/ 382): درست بود از رسول علیه السلام [نزد]
آنکه.
صفحه : 81
عقبة بن عامر روایت کرد«1» که رسول- علیه السلام- گفت:
2»3» المسر« بالقرآن کالمسر« بالصدقة، و الجاهر بالقرآن کالجاهر بالصدقة
، گفت«4»: آن کس که قرآن خواند در سرّ چنان بود که آن کس که صدقه دهد به سرّ. و آن کس که به آواز بلند خواند، چنان بود که آن کس«5» صدقه دهد آشکارا«6».
علی‌ّ بن طلحه روایت کرد از عبد اللّه عبّاس«7» که او گفت: صدقه تطوّع را در سرّ بر صدقه آشکارا چندان تفاوت است که یکی از اینکه هفتاد ضعف آن باشد، و صدقه فریضه در سرّ بر«8» علانیه به بیست و پنج ضعف افزون است، و همچنین جمله فرایض و نوافل. وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیرٌ، و خدای به آنچه شما می‌کنی دانا و آگاه است.
لَیس‌َ عَلَیک‌َ هُداهُم، کلبی گفت: رسول- صلی اللّه علیه و علی آله- برفت تا عمره آرد- عمره‌ای که او را قضا شده بود- و اسماء بنت ابی بکر با او بود، و مادرش قتیله [366- ر]
و جدّه‌یش«9»، بیامدند و از او چیزی خواستند- و ایشان مشرک بودند. او گفت: من چیزی به شما ندهم تا دستوری با«10» رسول خدای نبرم که شما بر دین ما نه‌ای«11». آنگه دستوری با رسول خدای بود که شاید که اینان را چیزی بدهم! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. رسول- علیه السلام- گفت: آیت آمد به جواز اینکه، از صدقه سنّت چیزی به ایشان ده.
کلبی روایتی دگر«12» آورد و گفت: جماعتی مسلمانان بودند که ایشان را خویشان و پیوستگان بودند از جهودان، و با ایشان مبرّت کردندی و برایشان نفقه کردندی. چون مسلمان شدند آن خیر و بر وصلت باز گرفتند«13»، رسول- علیه السلام- را گفتند که: شاید که چیزی به اینان دهیم! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد.
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: روایت کند.
(2). مب، مر: المس.
(3). مب، مر: کالمس‌ّ.
(4). اساس: یعنی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(5). همه نسخه بدلها که.
(6). همه نسخه بدلها: صدقه آشکارا (تب: باشکارا) دهد و.
(7). دب از رسول (ص) و آله.
(8). دب: و.
(9). تب، آج، لب، فق، مب، مر: جده‌اش.
(10). تب: بنزد.
(11). اساس: نه‌ی/ نه‌ای، تب، مر: نه‌اید.
(12). تب، مج، وز، دب، فق: روایت دیگر.
(13). آج، لب، باز گرفتندی.
صفحه : 82
سعید جبیر گفت: مسلمانان عادت داشتندی که صدقه به درویشان اهل ذمّت دادندی. چون درویشان مسلمانان«1» بسیار شدند آن باز گرفتند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: لَیس‌َ عَلَیک‌َ هُداهُم.
وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ یَهدِی مَن یَشاءُ، مراد به «هدی» در آیت توفیق و لطف است که به خدای تعالی تعلّق دارد که عند آن بنده ایمان آرد تا نزدیکتر باشد. اینکه بر رسول نیست، بر خداست، [و اینکه]
«2» خود رسول نتواند کرد. و مراد به «هدی» بیان و دعوت نیست، که هدی«3» بیان و دعوت بر رسول است.
عمر عبد العزیز روایت کند که یک روز«4» عمر خطّاب پیری را دید از اهل ذمّت که بر در سرایی سؤال می‌کرد. عمر گفت: انصاف نیست که ما از تو جزیت می‌ستدیم تا جوان بدی، چون پیر شدی صدقه به تو ندهیم، آنگه اجرایی پدید کرد از بیت المال، خدای تعالی گفت: هدای مردمان که ایمان دارند یا ندارند«5» بر تو نیست، و لکن خدای تعالی هدایت دهد از باب الطاف و توفیق آن را که خواهد.
وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ فَلِأَنفُسِکُم، و آنچه شما نفقه کنی از مال برای خود کنی.
«ما» هم جزای است برای آن«6» در جوابش «فا» باز آمد. وَ ما تُنفِقُون‌َ إِلَّا ابتِغاءَ وَجه‌ِ اللّه‌ِ، اینکه «ما» نفی است، و شما نفقه جز برای خدای نمی‌کنی«7». و مراد به «وجه» در آیت رضای خداست.
وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ یُوَف‌َّ إِلَیکُم، «ما» اینکه جا«8» نیز مجازات راست، یُوَف‌َّ إِلَیکُم جزای اوست«9» برای آن هر دو مجزوم است، و آن جا که «ما» [حرف]
«10» نفی است، «نون» بر جای است، و اینکه دو جای ساقط است به جزم شرط و جزاء هر چه نفقه کنی از مال جزا«11» و مکافات آن تمام بدهند شما را. وَ أَنتُم لا تُظلَمُون‌َ، ای
-----------------------------------
(1). آج: مسلمان.
(2). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). چاپ شعرانی (2/ 383): هدای.
(4). وز، آج، لب، فق، مب، مر: که روزی.
(5). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ایمان داری یا نداری. [.....]
(6). تب که.
(7). اساس: نکنی، تب، مج، وز، مب، مر: نمی‌کنید، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: جایگاه.
(9). تب و.
(10). اساس: ندارد، دب: حروف، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). مر: اجر.
صفحه : 83
لا تنقصون، و هیچ نقصان نکنند شما را و بر شما هیچ ظلم نکنند و حقّتان باز نگیرند، من قوله تعالی: آتَت أُکُلَها وَ لَم تَظلِم مِنه‌ُ شَیئاً«1»، [366- پ]
ای لم«2» تنقص. و اینکه آیت لا بدّ مخصوص باشد به صدقه تطوّع، برای آن که زکات [واجب]
«3» جز به مؤمنان مستبصر ظاهر ستر نشاید دادن از«4» آنان که در آیت مذکوراند فی قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات‌ُ لِلفُقَراءِ وَ المَساکِین‌ِ«5»، مگر مؤلفة قلوبهم که ایمان در حق‌ّ ایشان معتبر نیست.
آنگاه«6» قدیم- جل‌ّ جلاله- بیان کرد که صدقه فریضه [و سنّت]
«7» به که باید دادن و به که اولیتر بود، گفت: لِلفُقَراءِ الَّذِین‌َ أُحصِرُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، و مبتدا در آیت«8» محذوف است، و تقدیره«9»: للفقراء الّذین احصروا فی سبیل اللّه حق واجب فی اموالکم، گفت: آن درویشان که ایشان محصر«10» و عاجز و ممنوع«11» باشند به ضعف و ابتلاء و شیخوخیّت«12» و قلّت ذات الید از آن که کاری نتوانند کردن«13» تا«14» در زمین خدای بروند و ایشان فقرای مهاجریان«15» بودند بنزدیک چهار صد مرد بودند، ایشان را در مدینه سرایی نبود و مسکنی و ملکی و ضیعتی و عشیرتی و مالی و صنعتی. همه روز و شب در مسجد بودندی، اگر کسی ایشان را کاری فرمودی بکردندی و الّا همه روز در مسجد نشسته«16» بودندی و گاهگاهی«17» استخوان خرما کوفتندی«18» برای شتر مردمان،
-----------------------------------
(1). سوره کهف (18) آیه 33.
(2). اساس: ما، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). اساس که کلمه نو نویس است: و، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). سوره توبه (9) آیه 60.
(6). اساس که کلمه نو نویس است: پس، با توجّه به تب تصحیح شد، دیگر نسخه بدلها: آنگه.
(8). اساس که کلمه نو نویس است: مبتدا خبرش، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). همه نسخه بدلها: و تقدیر آن است که. [.....]
(10). تب، دب: محصور.
(11). اساس که کلمه نو نویس است: و درمانده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). مب، مر: مشخوخیت.
(13). تب، دب: نتواند کردن، مج، وز: توانند کردن، آج، لب، فق، مب، مر: تواند کردن.
(14). لب، مج، وز: یا ، فق: با (بدون نقطه).
(15). فق: مهاجران.
(16). اساس که کلمه نو نویس است: مدینه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(17). همه نسخه بدلها: گاه گاه.
(18). همه نسخه بدلها بجز تب، دب: گرفتندی.
صفحه : 84
و قرآن می‌آموختندی، و وقتی که رسول ایشان را در سریّتی بفرستادی برفتندی، ایشان اصحاب صفّه بودند، خدای تعالی قوم را تحریض«1» کرد بر مواسات ایشان«2»، هر کس را که چیزکی«3» فاضل بودی از عشا به ایشان آوردی.
عکرمه روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که: یک روز«4» رسول- علیه السلام- به«5» اصحاب صفّه بگذشت و آن فقر و مسکنت ایشان دید«6»، گفت: هر کس از امّت من که بر اینکه حال باشد که شمایی«7»، و به آن«8» حال راضی و قانع«9» باشد، او فردای قیامت«10» در بهشت از رفیقان من باشد.
در خبر«11» می‌آید که: یک روز«12» عمر خطّاب«13» هزار دینار فرستاد به سعید بن عامر، [او]
«14» آن بستد [و]
«15» با خانه آمد دلتنگ و اندهگن«16». اهل او«17» او [را]
«18» گفتند: تو را چه بوده است! مگر«19» حادثه‌ای افتاد! گفت: بلی، و سخت حادثه‌ای؟ آنگه آن هزار دینار«20» آن جا بیفگند«21» گفت: اینکه به من داده‌اند، برخیز و آن پیرهن«22» کهنه بیار.
[او]
«23» برفت و پیرهن«24» [کهنه]
«25» بیاورد پاره پاره کرد آن را، و آن زر به«26» صرّه‌ها در بست و پیش خود بنهاد و همه شب نماز می‌کرد و می‌گریست. بامداد بیامد و بر سر راه
-----------------------------------
(1). دب، لب، فق، مب، مر: تحریص.
(2). اساس که کلمه نو نویس است تا، لب، مب و، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(3). دب، مب: چیزی.
(4). تب: که روزی.
(5). اساس که کلمه نو نویس است: بر، مب: با، توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(6). آج، لب، فق، مب، مر: بدید.
(7). مب: هر کس که از امت من باشد بر اینکه حال که شمایید.
(8). تب: بدان.
(9). مب: و شاکر.
(10). همه نسخه بدلها: ندارد.
(11). مج، وز، دب: در خبری، تب، آج، لب، فق، مر: و در خبری، مب: و در خبر.
(12). همه نسخه بدلها: عبارت «یک روز» را ندارد.
(13). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: عمر بن الخطّاب. (25- 23- 18- 15- 14). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(16). تب: اندوهناک، مج، وز، دب، لب، مب، مر: اندوهگین.
(17). اساس: اهل البیت، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(19). آج، لب، فق، مب، مر: همانا.
(20). مج، وز، دب زر، آج، لب، فق، مر را.
(21). دب، مب و. [.....]
(22). تب، مج، وز، دب: پیراهن.
(24). تب، آج، لب، فق، مر: پیراهن، تب: پیراهنی.
(26). مب: در.
صفحه : 85
بنشست و آن صرّه‌ها می‌داد به درویشان تا جمله بداد.
آنگه گفت«1» از رسول«2» شنیدم که او گفت«3»: روز قیامت درویشان مهاجریان«4» در عرصات قیامت آیند«5»، فریشتگان ایشان را گویند: به حسابگاه آیید«6» تا حساب باز دهید«7». گویند: ما را چیزی نبود تا حساب آن باز دهیم. ایشان را به بهشت برند پیش از توانگران به پانصد سال، تا مردی از جمله توانگران در میان ایشان شود، خواهد که با ایشان به بهشت رود«8»، فریشتگان بیایند و دست او گیرند«9» و او را از آن میان بیرون آرند. عمر خواست تا من آن مرد باشم. به خدای که من نخواهم که همه دنیا مرا بود و من آن مرد باشم.
قوله«10»: أُحصِرُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، ای حبسوا و منعوا«11»، یقال: احصره المرض، و حصره العدوّ. فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، ای فی طاعة اللّه«12». لا یَستَطِیعُون‌َ ضَرباً فِی الأَرض‌ِ، ای سیرا فیها. ایشان نتوانند که در زمین بروند به سفری و تجارتی و طلب معاشی. و ضرب در زمین، [367- ر]
کنایت باشد از سیر شدید سریع کما قال«13» تعالی: وَ آخَرُون‌َ یَضرِبُون‌َ فِی الأَرض‌ِ یَبتَغُون‌َ مِن فَضل‌ِ اللّه‌ِ«14»، و قوله: إِذا ضَرَبتُم فِی الأَرض‌ِ«15»، قال الشّاعر:

قلیل المال تصلحه فیبقی و لا یبقی الکثیر مع الفساد

لحفظ المال ایسر من بغاه«16» و ضرب فی البلاد بغیر زاد
قتادة گفت معنی آن است که: خود را باز داشته باشند«17»، در راه خدا«18»، و جهاد و عبادت«19»
-----------------------------------
(1). دب که.
(2). همه نسخه بدلها بجز تب خدای.
(3). اساس که کلمه نو نویس است: که چون، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). وز، مب: مهاجران.
(5). آج، لب، فق، مب، مر و.
(6). مج، وز، دب: آیی/ آیید.
(7). دب، آج، لب، فق، مب: دهی/ دهید.
(8). فق و.
(9). تب: بگیرند، وز: برگیرند.
(10). تب، مب تعالی.
(11). مب، مر: احبسوا ای منعوا. [.....]
(12). تب قوله تعالی.
(13). مب اللّه.
(14). سوره مزّمّل (73) آیه 20.
(15). سوره نساء (4) آیه 101.
(16). تب، مج: نفاه.
(17). مج، وز: باز داشته.
(18). تب: خدای تعالی.
(19). دب و.
صفحه : 86
خود را بر آن وقف کرده باشند، از آن با سفر و تجارت و طلب معاش«1» نپردازند.
إبن زید گفت: از آن که [بسیار]
«2» جهاد کرده باشند در زمین سیر نتوانند کردن که به هر جهت که بروند همه جهان«3» دشمن ایشان باشند.
سعید جبیر گفت: اینان آنان بودند که با رسول«4» به جهاد رفتند مجروح و مبتلا و زمن شدند، نتوانستند جایی«5» برفتن«6». و کسائی اینکه قول«7» اختیار کرد برای آن که محصر ممنوع بیماری و زمانت بباشد، و محصور«8» ممنوع دشمن [باشد]
«9». و الحصر و الاحصار، المنع، و منه الحصار، و منه الحصر لاحتباس البطن.
قوله تعالی: یَحسَبُهُم‌ُ الجاهِل‌ُ، حمزه و عاصم و ابو جعفر در همه قرآن «یحسب» خوانند«10» به فتح «سین»، و اینکه اختیار حسن«11» و اعمش و شیبه است، و باقی قرّاء به کسر «سین» خوانند«12»، و هر دو لغت است. و روایت کرده‌اند که: فتح، لغت رسول است- علیه السلام.
عاصم بن لقیط روایت کرد از پدرش که گفت: من وافد بنی المنتفق«13» بودم.
چون بر رسول«14»- علیه السلام- فرود آمدیم، شبان را بخواند و گفت: گوسفندی«15» برای اینان بکش. آنگه گفت:
16» لا تحسبن انا انما ذبحناها« من اجلکم
، اینکه لغت به فتح «سین» گفت، به کسر«17» نگفت. گفت: مپنداری که اینکه برای شما کشتم، و لکن
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: روزی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: جماعتی، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). همه نسخه بدلها علیه السلام.
(5). تب: جانبی.
(6). مر: نتوانستن، به جایی رفتن. [.....]
(7). اساس: کلمه مخدوش است و به صورت «قراءت را» خوانده می‌شود، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). تب، آج، لب، فق، مب، مر و.
(9). اساس: ندارد، از تب افزوده شد.
(12- 10). دب: خواندند.
(11). اساس که در اینکه مورد نو نویس است و شعبی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(13). کذا: در اساس، دب: تب: بنی المثقف، مج: بنی المنیف، وز: بنی المنتف، آج، فق، مب، مر بنی المنفق، لب: المفق، آج در حاشیه افزوده: بنی المصطلق.
(14). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: بر رسول.
(15). مج، وز، آج، فق: گوسپندی، مر بیار، دب را.
(16). مج، وز، مر: اذبحناها.
(17). تب، مج سین.
صفحه : 87
ما را صد گوسفند«1» هست، هر گه که یکی بیفزاید بکشیم تا صد بیش نباشد.
«الجاهل»، یعنی آن که ایشان را و احوال ایشان«2» نداند، گمان برد که ایشان توانگراند از آن که ایشان کس را سؤال نکنند، و اگر کنند الحال نکنند در سؤال.
و «التّعفّف»، التّفعّل من العفّة، و عف‌ّ عن کذا اذا کف‌ّ عنه، و تعفّف تکلّف الکف‌ّ، قال رؤبة:

عف‌ّ عن اسرارها بعد الغسق
محمّد بن المفضّل گفت: بلند همّتی«3» ایشان را منع کند که جز از خداوند خود سؤال کنند و حاجت خواهند، و اینکه علوّ همّت کاری عظیم است و در هر کس نیابند«4»، و آن را که آن باشد خود گمان برد که از او توانگرتر«5» در جهان«6» کس نیست، دنیا و حطام او در چشم او وقعی ندارد و چیزی نسنجد از سر همّت خود. اگر به پادشاه نگرد رعیّت بیند او را، امیر بنزدیک او همان و حشم بنزدیک«7» او همان. از اینکه جا قدیم- جل‌ّ جلاله- رسول خود را مدح کرد که شب معراج چون کون و کاینات بر او عرض کردند، از بلند همّتی [367- پ]
به گوشه چشم با هیچ ننگرید«8»، عرش با عظمت و کرسی با سعت«9» و لوح با بسطت و قلم با جریت و بهشت با نعمت و دوزخ با سطوت، نه به اینکه طمع کرد و نه از آن بشکوهید، لا جرم قرآن مجید [ش]
«10» چنین ستود که: ما زاغ‌َ البَصَرُ وَ ما طَغی«11». و آنها«12» که در دور دولت او بودند، اقتدا بدو کردند و همّت بلند داشتند از آن که از هر کسی بل«13» از هر خسی چیزی خواهند که در آن، وضع قدر ایشان باشد، و عمر بر فقر و فاقه به سر می‌بردند«14» و بدان«15» راضی بودند، چنان که
-----------------------------------
(1). مج، وز، آج، فق: گوسپند.
(2). فق را.
(3). تب ایشان.
(4). اساس: نباشد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(5). تب: تونگرتر.
(6). مج، آج، لب، فق، مب، مر: در همه جهان.
(7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ببر.
(8). دب و.
(9). مب: با وسعت.
(10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). سوره نجم (53) آیه 17.
(12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و هر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: یا ، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). همه نسخه بدلها: به سر بردند.
(15). تب: بر آن.
صفحه : 88
محمّد بن حازم گفت:

لطی‌ّ یوم و لیلتین و لبس طمرین بالیین

ایسر«1» من نعمة لقوم اغض‌ّ منها جفون عینی
و له ایضا:

اشدّ من فاقة و جوع مقام حرّ علی خضوع

فاطلب غنی«2» ما بقدر«3» قوت و انت بالمنزل الرّفیع

و لا ترد ثروة بمال ینال بالذّل‌ّ و الخشوع

و ارحل«4» اذا اجدبت بلاد عنها الی الرّیف و الرّبیع

لعل‌ّ دهرا مضی بنحس یکرّ بالسعد فی الرّجوع
و در اینکه معنی«5» بسیار گفته‌اند، و لکن جا معتر و نکوتر از آن که«6» قاضی ابو الحسن علی‌ّ بن عبد العزیز الجرجانی‌ّ گفت، کس نگفته است«7»، من قصیدته«8»:

و ما زلت منحازا«9» بعرضی جانبا من الذّل‌ّ اعتدّ الصّیانة مغنما

اذا قیل هذا مشرب قلت قد اری و لکن نفس الحرّ«10» تحتمل الظّما

انهنهها«11» عن بعض ما لا یشینها مخافة اقوال العدی فیم او لما

فأصبح عن عیب اللّئیم مسلّما و قد رحت فی نفس الکریم مکرّما

فاقسم ما عزّ امرؤ حسنت له مسامرة الاطماع ان بات معدما

بقولون لی فیک انقباض و انّما راوا رجلا«12» عن«13» موقف الذّل محجما

اری«14» النّاس من داناهم«15» هان عندهم و من اسلمته عزّة النّفس«16» اکرما

-----------------------------------
(1). مج، آج، فق، مب، مر: آنس.
(2). تب، مج، وز، لب، فق، مب، مر: عنی.
(3). همه نسخه بدلها بجز دب: قدر. [.....]
(4). تب، لب: و ارجل.
(5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است شعر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(6). تب: گفته‌اند، نیکوتر از.
(7). تب: الجرجانی نگفته‌اند.
(8). تب: شعر.
(9). تب، مر: منجازا.
(10). آج قد.
(11). تب، لب، فق، مر: ازهنها، مج: انهنها، وز: انههنا، آج: انزهها، مب: ازهبا.
(12). تب: ارجلا
(13). اساس: من، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). تب: لدی.
(15). مج، وز، آج، داراهم، لب، فق، مب، مر: داراها.
(16). تب: عزّة النّاس.
صفحه : 89

و لم اقض حق‌ّ العلم ان کان کلّما بدا طمع صیّرته لی سلّما

و لم ابتذل فی خدمة العلم مهجتی لأخدم من لاقیت لکن لاخدما

ء اشقی به غرسا و اجنیه ذلّة اذا فاتّباع الجهل قد کان اجزما

و لو ان‌ّ اهل العلم صانوه صانهم و لو عظّموه فی النّفوس لعظّما

و لکن اذلّوه«1» فهان و دنّسوا محیّاه بالأطماع حتّی تجهّما

و انّی اذا ما فاتنی الأمر لم ابت اقلّب کفّی اثره متندّما

و لکنّه ان جاء عفوا قبلته و ان مال لم اتبعه هلا و لیتما

و اقبض خطوی عن حظوظ کثیرة«2» اذا لم انلها وافر«3» العرض مکرما

و اکرم نفسی ان اضاحک عابسا«4» و ان اتلقّی بالمدیح مذمّما

و کم طالب رقّی بنعماه لم یصل الیه و ان کان الرّئیس المعظّما

و ما کل برق لاح لی یستفزّنی و لا کل‌ّ اهل الارض ارضاه منعما

و لکن اذا ما اضطرّنی«5» الامر لم ازل اقلّب فکری منجدا ثم‌ّ متهما

الی ان اری من لا اغص‌ّ«6» بذکره اذا قلت قد اسدی علی‌ّ و انعما

فکم نعمة کانت علی الحرّ نقمة و کم مغنم یعتدّه«7» الحرّ مغرما

و ما ذا عسی الدّنیا و ان جل‌ّ خطبها ینال«8» به من صیر الصّبر معصما
تَعرِفُهُم بِسِیماهُم، حمزه و کسائی به اماله خوانند«9» و باقی به تفخیم. و «سیما» مقصور و «سیمیاء«10»» ممدود علامت باشد، و اصل او از سمه است، و آن علامت باشد. مجاهد گفت: علامتی که«11» ایشان را به آن«12» بشناختند تواضع بود و خشوع.
ربیع و سدّی گفتند: اثر جهد و درویشی بود. ضحّاک گفت [368- ر]
: زرد رویی و نحافت اندام. إبن زید گفت: خلق جامگی. یمان گفت: سکینه و وقار با
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: اذا لوه. [.....]
(2). تب، مج: غریبة.
(3). دب: وافد، مب، مر: واقر.
(4). دب: عطبسا.
(5). وز: ما اضطرانی.
(6). تب: اغض‌ّ.
(7). وز: یقیده.
(8). آج: تنال.
(9). دب: خواندند.
(10). تب، دب، مب: سیماء.
(11). همه نسخه بدلها: علامت ایشان که.
(12). مج، وز: باز بشناختند.
صفحه : 90
نحول و هزال. ثوری گفت: [شادمانی]
«1» ایشان به درویشی. بهری دگر گفتند از اهل اشارت: غیرت ایشان بود بر درویشی. ابو عثمان گفت: ایثار آنچه دارند با مساس«2» حاجت بهری«3» دگر گفتند: طیبت«4» قلب و بشاشت روی و اظهار تجمّل.
لا یَسئَلُون‌َ النّاس‌َ إِلحافاً، عطا گفت: چون غدا داشتندی عشا نخواستندی، و چون عشا داشتندی غدا بخواستندی«5».
اهل معانی«6» گفتند معنی آیت آن است که: لا یسئلون النّاس بوجه من الوجوه لا الحافا و لا غیر الحاف، و اینکه چنان بود که یکی از ما گوید: قل‌ّ ما رأیت مثله، معنی آن باشد که: ما رأیت مثله، و کذا قوله تعالی: فَقَلِیلًا ما یُؤمِنُون‌َ«7»، و ایشان اندک و بسیار ایمان نیاوردند، قال الشّاعر«8»:

علی«9» لا حب لا یهتدی بمناره
و اینکه طریقه مستقصی برفت فی قوله تعالی: وَ یَقتُلُون‌َ النَّبِیِّین‌َ بِغَیرِ الحَق‌ِّ«10» و الحاح [و الحاف]
«11» لجاج باشد و استقصا، و اشتقاق او من لحف الجبل و هو خشونته باشد، در طلب خشونت کار بندد.
إبن سیرین روایت کند از ابو ذرّ غفاری‌ّ- رحمة اللّه علیه- که رسول- علیه السلام- گفت: هر که چهل درم دارد و سؤال کند او ملحف بود، یعنی الحاح کننده باشد در سؤال. و حسن بصری گفت: هر که پنجاه درم دارد توانگر بود.
ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السلام- گفت: مسکین نه آن باشد که او را یک لقمه یا دو لقمه طعام از تو برگرداند، درویش و«12» مسکین آن مرد متعفّف باشد که
-----------------------------------
(11- 1). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: وجود، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). همه نسخه بدلها: بعضی. [.....]
(4). اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: طیب، با توجّه به تب تصحیح شد.
(5). کذا: در اساس و مج، دیگر نسخه بدلها: نخواستندی.
(6). وز: معنی.
(7). سوره بقره (2) آیه 88.
(8). تب: نیاوردند، مصراع، دیگر نسخه بدلها: و قال الشّاعر.
(9). مب: و قال علی.
(10). سوره بقره (2) آیه 61.
(12). تب: ندارد.
صفحه : 91
برگش نبود که سؤال کند، و راهش«1» بندهد«2» که حال خود با تو بگوید«3»، نمی‌خوانی:
لا یَسئَلُون‌َ النّاس‌َ إِلحافاً.
هم او روایت کرد که، رسول- علیه السلام- گفت: خدای تعالی دوست دارد که اثر نعمت او بر بنده [اش]
«4» بیند، و کاره باشد اظهار بؤس و حاجت را. و مرد«5» علیم و متعفّف را [دوست دارد]
«6»، و فاحش پلید زفان«7» بسیار سؤال ملحف«8» را دشمن دارد.
قبیصة بن مخارق گوید«9»: نزدیک رسول آمدم در دیتی که بر ما لازم بود، گفت: باش بنزدیک ما تا دیت«10» بدهیم، یا «11» معاونت کنیم تو را بر آن«12». و بدان که کس را حلال نباشد که سؤال کند الّا به یکی از اینکه سه سبب«13»: امّا دیتی که«14» لازم باشد و او قوّت ندارد [که آن دیت بدهد]
«15»، سؤال کند تا [آن]
«16» دیت بگذارد، آنگه نیز سؤال نکند«17»، و کسی«18» که او را احتیاجی رسد و مالش تلف شود او سؤال کند تا کفافی از عیش بیابد، پس امساک کند و نیز سؤال نکند، و کسی که درویش باشد«19» و او را چیزی نبود و سه کس از قوم او بر درویشی او گواهی دهند او نیز سؤال کند تا قوامی از عیش به دست آرد«20» آنگه نیز سؤال نکند. و آنچه بیرون از
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: رویش، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). فق: ندهند، مب: ندهد.
(3). تب: که حال خود گوید.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(5). تب: مردم.
(6). اساس در اینکه مورد زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(7). همه نسخه بدلها: زبان.
(8). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: محلف، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). مب که.
(10). آج، فق: دیتت.
(11). اساس، مر: تا، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(12). تب، دب: به آن،
(13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چیز، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). آج، لب، فق، مب، مر بر او.
(15). اساس و همه نسخه بدلها بجز تب: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(16). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(17). مج، کند، دب: نکنند: آج، وز، لب، فق، مب: بکند.
(18). مب: و آن کس.
(19). تب، آج، لب، فق، مب، مر: بود.
(20). تب: از عیش بیابد پس. [.....]
صفحه : 92
اینکه باشد از سؤال حرام است، خداوندش حرام خورده باشد آنچه از آن خورد.
ابو سعید خدری گفت«1»: ما را سالی نکبتی رسید، من برخاستم«2» و پیش رسول خدای رفتم بر آن که تا«3» او را سؤال کنم و از او چیزی خواهم. رسول- علیه السلام- اوّل که حدیث کرد چون مرا دید«4»، اینکه بود که گفت:
من استعف اعفه الله و من استغنی اغناه الله و من سألنا لم ندخر عنه شیئا [نجده]
«5»، هر که عفّت کند خدای تعالی او را عفیف گرداند، یعنی هر که سؤال نکند خدای [تعالی]
«6» او را از سؤال مستغنی کند«7»، و هر که خویشتن از مردم«8» بگزیراند«9» خدای تعالی او را توانگر کند. [368- پ]
و هر که از ما چیزی خواهد که ما را باشد بر او بخل نکنیم. من گفتم: اینکه که رسول- علیه السلام- گفت، کار بندم و سؤال نکنم و تعفّف کنم تا خدای تعالی مرا مستغنی کند از سؤال، و از رسول- علیه السلام- هیچ«10» نخواستم و خدای تعالی کفایت کرد، پس از آن چندان مال پدید آمد ما را که ما و قوم ما در آن غرق«11» شدیم، و نیز حاجت نبود کسی را از ما سؤال کردن.
و رسول- علیه السلام- گفت:
12» ان الله کره لکم ثلاثا قیل و قال و کثرة و السؤال و اضاعة المال و نهی عن عقوق الامهات و واد« البنات و من منع وهات
، گفت:
خدای تعالی کاره شد از شما سه چیز را: گفت و گوی«13» و سؤال بسیار کردن و مال ضایع کردن، و نهی کرد«14» از عصیان مادر، و زنده در گور کردن دختران را«15»، و از نادادن«16» و گرفتن.
-----------------------------------
(1). تب: گوید.
(2). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: برخواستم.
(3). تب، وز، مج، آج، لب، فق، مب: مر: ندارد.
(4). تب، فق، مر: اوّل حدیث که کرد رسول علیه السلام که مرا دید، مج، مر، آج، لب: اوّل حدیثی که کرد رسول علیه السلام چون مرا دید.
(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). تب: گرداند.
(8). همه نسخه بدلها: مردمان.
(9). همه نسخه بدلها بجز تب: بگریزاند.
(10). آج، لب، فق، مب، مر چیز.
(11). مب: غرقه.
(12). آج: وئودة.
(13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است، اوّل گفت، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). همه نسخه بدلها بجز تب، دب: نهی کردن.
(15). همه نسخه بدلها: و در گور کردن دختران زنده. [.....]
(16). وز: و از آنان دادن، دب: و ربا دادن.
صفحه : 93
و رسول گفت- صلّی اللّه علیه«1»: دست نعمت خدای تعالی بالای«2» همه دستهاست، آنگه [گفت]
«3»: دست دهنده و بخشنده زور«4» است، و دست خواهنده و گیرنده زیر است تا به قیامت. و هر که چیزی خواهد و او را حاجت نباشد، آن سؤال او روز قیامت بر روی او خراشیدگیها و جراحتها شود. گفتند: یا رسول اللّه؟ چه مقدار باشد که مرد به آن مستغنی بود از سؤال! گفت: پنجاه درم یا بهای آن از زر.
و رسول- علیه السلام- گفت:
5» لا تزال المسألة بالعبد حتی یلقی الله و ما فی وجهه مضغة« لحم
، گفت سؤال بنده را به جایی آرد که چون با پیش خدای شود بر روی او هیچ گوشت نبود«6» و هر که او را نفسی بود«7» و خواهد که نفیس باشد نفاست کند، اعنی بخل کند به نفس خود و تکرّم کند از سؤال لئیمان، که سؤال به اوّل مذلّت است، و به میانه خوف منع، و به آخر یا منع یا منّت، و هیچ آدمی که او را نفسی باشد خود را در اینکه معرض ننهد، إبن قسام گوید«8»:

[لا تطلبن‌ّ الی]
«9» صدیق حاجة من عف‌ّ خف‌ّ علی قلوب العالم

انت المسوّد ما رزقت کفایة فاذا طلبت ذللت ذل‌ّ الخادم
و لابی عبد اللّه الازدی«10»:

ابا هانی لا تسئل النّاس و التمس بکفّیک فضل اللّه و اللّه اوسع

فلو«11» تسئل النّاس التّراب لأوشکوا اذا قلت هاتوا ان یملّوا فیمنعوا«12»
و لابی هفان البصری«13»:

اقسم باللّه لرضخ«14» النّوی و شرب [ماء]
«15» القلب المالحة

اعزّ للإنسان من حرصه و من سؤال الأوجه الکالحة

-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز تب و اله.
(2). تب، مج، وز: زبر، دب، آج، لب، فق، مب، مر: زور.
(3). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد.
(4). مج، آج، لب، فق، مب، مر: زبر.
(5). اساس که نو نویس است، مزغه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). اساس که نو نویس است: نباشد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7). تب: باشد. (13- 10- 8). تب شعر.
(15- 9). اساس که نو نویس است: افتادگی دارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). اساس که نو نویس است: فلا، با توجّه به مج تصحیح شد.
(12). تب: فیمنع.
(14). تب: لرضع.
صفحه : 94

فاستغن بالیأس و کن ذا غنی«1» مغتبطّا بالصّفقة الرّابحة

الزّهد عزّ و التّقی سودد و رغبة النّفس لها فاضحة

من یکن الدّنیا به برّة فانّها یوما له ذابحة
و لمحمود الوراق«2»:

للنّاس مال ولی مالان مالهما اذا تحارس اهل المال حرّاس

مالی الرّضا بالّذی اصبحت املکه و مالی الیأس ممّا یملک النّاس
و للشّافعی«3»:

امت‌ّ مطامعی فأرحت نفسی فان‌ّ النّفس ما طمعت تهون

و احییت القنوع و کان میتا و فی احیائه عرض مصون

اذا طمع احل‌ّ بقلب عبد علته مذلّة و علاه هون
و اینکه معنی بسیار گفته‌اند. و امیر المؤمنین«4»- علیه السلام- نکو«5» گفته است:
الیأس حر و الرجاء عبد
، نومیدی آزاد است و امید بنده.
وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ، «ما» مجازات راست«6»، برای آن «فا» در جوابش آمد، و آنچه نفقه کنی از خیر، یعنی مال [369- ر]
. فَإِن‌َّ اللّه‌َ بِه‌ِ عَلِیم‌ٌ، خدای به آن«7» عالم است تا بر آن جزا دهد به حسب استحقاق.
الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم بِاللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً«8»، مجاهد روایت کند از عبد اللّه عبّاس که او گفت: آیت در«9» امیر المؤمنین علی [علیه السلام]
«10» آمد که او چهار درم داشت: یکی به شب بداد«11» و یکی به روز، و یکی پنهان و یکی آشکارا، [خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و از او باز گفت که: آنان که مالهای خود نفقت کنند
-----------------------------------
(1). تب: ذاغنا. [.....]
(2). تب: لمحمود ورّاق شعر.
(3). اساس رحمه الله، که با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید، تب: قال الشافعی شعر.
(4). تب علی.
(5). تب: نیز، آج، لب: نیکو.
(6). مج: مجازات است.
(7). مج، وز: خدای تعالی بدان.
(8). مج، آج، لب، فق، مب، مر الایة.
(9). تب شأن.
(10). اساس: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). اساس که نو نویس است: صدقه کرد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 95
به شب و روز پنهان و آشکارا]
«1»، حالت مرد«2» اینکه دو حال باشد: از«3» سرّ و علانیه، و وقت اینکه دو باشد که مردم در او بود از شب و روز، حق تعالی باز گفت که: او بر«4» اینکه دو حال خود و در اینکه دو وقت از اینکه خیر خالی نیست، لا جرم به عاجل اینکه ثنا بستند، و به آجل«5»: فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم، و او به امثال اینکه«6»، آیات متضمن به مدح و ثنا بسیار دارد.
ابو اسحاق روایت کرد از یزید بن رومان که گفت: ما نزل فی احد من القرآن ما نزل فی علی‌ّ بن ابی طالب«7»، از قرآن آنچه در حق‌ّ امیر المؤمنین علی«8» آمد در حق‌ّ هیچ کس نیامد. و بدان منگر که درم به عدد چهار بود که او داد، که حق تعالی آن را مالها خواند برای آن که از سر اخلاص و صفای عقیدت بود، برای اینکه رسول- علیه السلام- گفت:
سبق درهم مائة الف درهم
[گفت]
«9»: یک درم باشد«10» که سابق [بود]
«11» صد هزار درم را. گفتند: یا رسول اللّه؟ و آن کدام درم باشد که یکی از او صد هزار را سابق بود! گفت: مردی دو درم دارد، یکی بهتر بگزیند و برای خدا بدهد، و مردی مال بسیار دارد از عرض«12» آن مال صد هزار درم بدهد، آن یک درم او بهتر باشد که صد هزار درم«13» اینکه.
إبن [جبیر]
«14» روایت کند«15» از ضحّاک که اصحاب صفّه را حاجتی ماس‌ّ پیدا شد. عبد الرّحمن عوف مالی بسیار بیاورد«16» و برایشان صرف کرد، و [در شب]
«17»
-----------------------------------
(1). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). آج، لب، فق، مب، مر بر.
(3). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.
(4). اساس که نو نویس است: در، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(5). آج، لب آن.
(6). همه نسخه بدلها بجز تب، دب امثال.
(7). همه نسخه بدلها گفت.
(8). همه نسخه بدلها بجز دب علیه السلام. (17- 11- 9). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(10). همه نسخه بدلها بجز تب: بود.
(12). آج: عوض.
(13). همه نسخه بدلها بجز دب: ندارد.
(14). اساس: ندارد، تب: إبن جویبر، دب، آج: إبن جویر، لب، فق، مب، مر: إبن جوهر، با توجه به مج و وز افزوده شد.
(15). اساس که نو نویس است: روایت است، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(16). مج: بر آورد.
صفحه : 96
امیر المؤمنین علی بیامد و ایشان را وسقی خرما آورد- و وسقی شصت صاع بود«1»- دوست‌ترین اینکه دو صدقه بنزدیک خدای تعالی صدقه امیر المؤمنین علی بود، و در باب او اینکه آیت آمد که: الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم«2»- الایة.
و بعضی دگر مفسران گفتند: آیت در حق‌ّ مرابطان آمد که اسبان«3» در راه خدای و جهاد کفّار باز بستند و برایشان نفقه می‌کردند به شب و روز پنهان و آشکارا.
عبد اللّه بن عریب روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: شیطان گرد سرایی نگردد که در آن جا اسبی تازی [بسته]
«4» بود«5».
و از ابو ذر غفاری‌ّ روایت کردند که«6»: روزی اسبی چند دید نکو، گفت:
خداوندان اینکه اسبان آنانند که خدای تعالی در حق‌ّ ایشان گفت: الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم بِاللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً.
عبد اللّه الصّنعانی‌ّ روایت کند«7» از عبد اللّه عبّاس که او گفت: الایة نزلت فی علف الخیل، آیت در باب علف اسبان فرود آمد«8».
ابو شریح روایت کند«9» از ابو الفقیه که او گفت: هر [کس]
«10» که«11» اسبی در ره خدای [تعالی]
«12» باز بندد، به هر موی که از آن اسب بیفتد«13»، حق تعالی او را حسنه‌ای«14» بنویسد. و ابو هریره هر کجا اسبی فربه بدیدی، اینکه آیت بخواندی، و چون اسبی لاغر دیدی نخواندی«15».
اسماء بنت یزید روایت کند که رسول- علیه السلام- گفت: هر که او اسبی در ره خدای«16» باز بندد و بر او نفقت کند احتساب را سیری و گرسنگی و سیرابی و تشنگی و بول و روث آن است روز قیامت در ترازوی او بود، و معنی آن است که: به
-----------------------------------
(5- 1). همه نسخه بدلها: باشد.
(2). همه نسخه بدلها باللّیل سرّا و علانیة.
(3). آج، لب، فق، مر: که ایشان، مب: که ایشان اسبان. [.....]
(12- 10- 4). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11- 6). اساس با خطی متفاوت از متن و در بالای کلمه افزوده: رسول.
(9- 7). همه نسخه بدلها: کرد.
(8). تب او.
(13). مج، وز: بیوفتد.
(14). مج، وز، آج، لب، فق، مب: حسنه.
(15). مج، وز، آج، لب، فق: نبخواندی، مر: نگفتی.
(16). تب عزّ و علا، دیگر نسخه بدلها تعالی.
صفحه : 97
هر حالتی از حالات آن اسب خدای تعالی منفقش را صدقه‌ای«1» می‌نویسد.
مکحول روایت کرد که«2» رسول- علیه السلام«3»- گفت: آن کس که بر اسب جهاد نفقت کند، همچنان [369- پ]
بود که دست به صدقه گشاده.
فَلَهُم أَجرُهُم، اخفش گفت: چون اسم موصول را صله [ای که آید]
«4» به فعل آید در خبر مبتدا «فا» در آید، برای آن که کلام متضمّن شرط باشد، و تقدیر چنین بود که:
من انفق فلهم اجرهم. و «اجر» برای آن گفت تا بدانند که رنج ایشان ضایع نیست.
و عِندَ رَبِّهِم برای آن گفت: تا بدانند که فایت نیست. وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ برای آن گفت تا واثق«5» باشند بر آن«6» که ایشان را ثواب خواهد بودن و عقاب نخواهد بودن، از مضرّت عقاب«7» ایمن باشند اینکه جا خایف باشند که: إِنّا نَخاف‌ُ مِن رَبِّنا«8» و: یَخافُون‌َ یَوماً«9» تا آن جا ایمن باشند که: فَوَقاهُم‌ُ اللّه‌ُ شَرَّ ذلِک‌َ الیَوم‌ِ«10» و اینکه جا حزین باشند که دانند که:
ان الله یحب کل قلب حزین
، و: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ الفَرِحِین‌َ«11»، تا آن جا نباشند که: وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ.
و قول آنان که گفتند: آیت در باب اسب«12» مجاهدان آمد هم به امیر المؤمنین علی لا یقتر است، برای آن که آن مقاسات و مکابدت که در ره خدای او کرد کس نکرد، [و]
«13» اگر اسب مجاهد«14» را برسد، مرد مجاهد«15» را بهتر رسد«16»، و اگر آنچه به چهار پای دهند اینکه موقع دارد آن واقع‌تر باشد که به مؤمنی دهند- و اللّه اعلم [بمراده]
«17».
-----------------------------------
(1). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: صدقه.
(2). همه نسخه بدلها: از.
(3). همه نسخه بدلها که او.
(4). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). تب و استوار، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا استوار و واثق.
(6). همه نسخه بدلها: به آن. [.....]
(7). دب: عذاب.
(8). سوره دهر (76) آیه 10.
(9). سوره نور (24) آیه 37.
(10). سوره دهر (76) آیه 11.
(11). سوره قصص (28) آیه 76.
(12). تب: اسبان.
(13). اساس: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(14). همه نسخه بدلها بجز تب: مجاهدان.
(15). آج، لب، فق، مب، مر آن.
(16). اساس که نو نویس است: چون نرسد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(17). اساس که نو نویس است، ندارد، با توجه به تب و مج افزوده شد.
صفحه : 98
[قوله تعالی]
«1»:

الَّذِین‌َ یَأکُلُون‌َ الرِّبا لا یَقُومُون‌َ إِلاّ کَما یَقُوم‌ُ الَّذِی یَتَخَبَّطُه‌ُ الشَّیطان‌ُ مِن‌َ المَس‌ِّ ذلِک‌َ بِأَنَّهُم قالُوا إِنَّمَا البَیع‌ُ مِثل‌ُ الرِّبا وَ أَحَل‌َّ اللّه‌ُ البَیع‌َ وَ حَرَّم‌َ الرِّبا فَمَن جاءَه‌ُ مَوعِظَةٌ مِن رَبِّه‌ِ فَانتَهی فَلَه‌ُ ما سَلَف‌َ وَ أَمرُه‌ُ إِلَی اللّه‌ِ وَ مَن عادَ فَأُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (275) یَمحَق‌ُ اللّه‌ُ الرِّبا وَ یُربِی الصَّدَقات‌ِ وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ کُل‌َّ کَفّارٍ أَثِیم‌ٍ (276) إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (277) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ ذَرُوا ما بَقِی‌َ مِن‌َ الرِّبا إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (278) فَإِن لَم تَفعَلُوا فَأذَنُوا بِحَرب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ وَ إِن تُبتُم فَلَکُم رُؤُس‌ُ أَموالِکُم لا تَظلِمُون‌َ وَ لا تُظلَمُون‌َ (279)
وَ إِن کان‌َ ذُو عُسرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیسَرَةٍ وَ أَن تَصَدَّقُوا خَیرٌ لَکُم إِن کُنتُم تَعلَمُون‌َ (280) وَ اتَّقُوا یَوماً تُرجَعُون‌َ فِیه‌ِ إِلَی اللّه‌ِ ثُم‌َّ تُوَفّی کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما کَسَبَت وَ هُم لا یُظلَمُون‌َ (281)

آنان که خورند«2» ربا را بر نخیزند مگر چنان که برخیزد آن کس بزده باشد«3» او را دیو از دیوانگی، آن به آن باشد«4» که ایشان گفتند«5» فروختن چون ربا باشد، و حلال کرد خدا فروختن«6» و حرام کرد ربا«7»، هر که«8» آید بدو پندی از پروردگارش باز ایستد او را بود آنچه گذشت«9» و کار وی با خداست، و هر که با سر آن شود«10» ایشان اهل دوزخ‌اند در آن جاودانه«11» باشند.
ببرد خدای ربا [را]
«12» و بپرورد«13» صدقه‌ها را، و خدای دوست ندارد هر کافری«14» بزهکار را.
آنان که ایمان آورند«15» و کارهای نیکو کنند«16» و به پای دارند«17» نماز [را]
«18» و بدهند«19» زکات ایشان را بود مزد [ایشان]
«20» نزدیک خدای ایشان، و نه ترسی بود بر ایشان و نه [ایشان]
«21» اندوهگن«22» شوند.
ای آنان که بگرویده‌ای بترسید از خدا و رها کنید آنچه بماند از ربا اگر«23» ایمان دارید.
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است، ندارد، با توجّه به تب و مج افزوده شد.
(2). تب، آج، لب، فق: می‌خورند.
(3). آج، لب، فق: آن که ناقص عقل گرداند. [.....]
(4). تب، مج، وز: است.
(5). تب، به حقیقت که.
(6). تب را.
(7). تب: به سود دادن را.
(8). تب: پس هر که.
(9). تب: بگذشت.
(10). اساس که نو نویس است: هر که باز گردد: با توجّه به تب، مج، وز تصحیح شد.
(11). تب: جاوید، مج، وز: همیشه، آج، لب، فق: جاودانه. (21- 20- 18- 12). اساس: ندارد، با توجه به تب، مج افزوده شد.
(13). اساس که نو نویس است: بیفزاید، با توجه به تب، مج، وز تصحیح شد.
(14). آج، لب، فق: ناگرویده.
(15). تب، مج، وز: آوردند.
(16). مج: آج، لب، فق: کردند.
(17). مج: به پای داشتند. [.....]
(19). آج، لب، فق: دادند.
(22). مج، وز، آج، لب: اندوهگین.
(23). تب شما.
صفحه : 99
اگر نکنید بدانی«1» به کارزاری از خدا و رسولش، و اگر توبه کنید شما راست سرمایه«2» شما، ستم نکنید [شما]
«3» و بر شما ستم نکنند«4».
و اگر باشد درویشی«5»، مهلت دهید تا به دست فراخی«6» و اگر صدقه کنید«7» بهتر بود شما را اگر دانید«8».
و بترسید از روزی که شما را باز برند در او«9» با خدای، پس تمام بدهند«10» هر تنی را آنچه کرده باشد، و برایشان ستم نکنند«11».
قوله: الَّذِین‌َ یَأکُلُون‌َ الرِّبا«12»، حق تعالی گفت: آنان که ربا خورند. و «ربا» در لغت عرب زیادت بود، قال اللّه تعالی: وَ ما آتَیتُم مِن رِباً لِیَربُوَا فِی أَموال‌ِ النّاس‌ِ فَلا یَربُوا عِندَ اللّه‌ِ«13»، ای لا یزید، و قال عزّ من قائل: فَإِذا أَنزَلنا عَلَیهَا الماءَ اهتَزَّت وَ رَبَت«14»، ای ارتفعت و انتفخت، و آن نیز از روی ظاهر زیادتی باشد و در شرع هم زیادت باشد جز که زیادت بر رأس المال را ربا خوانند و هر«15» زیادات«16» را ربا نخوانند، و اینکه از اسماء مخصوصه باشد کالصّوم و الحج.
بدان که خلافی نیست از«17» میان اهل اسلام در تحریم ربا، و صادق-
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: دانا شوید.
(2). آج، لب، فق: اصل سرمایه مالهای.
(3). اساس: ندارد، با توجه به تب، مج، وز افزوده شد.
(4). آج، لب، فق: و ستم مکنید برایشان.
(5). تب: باشد خداوند درویشی، آج، لب، فق: خداوند تنگ دستی.
(6). تب: فراخ دستی، آج، لب، فق: هنگام توانگری.
(7). تب: صدقه دهید.
(8). تب: که دانید.
(9). تب: شما را با او برند.
(10). آج، لب، فق: تمام داده شود.
(11). اساس که نو نویس است: و ایشان نشوند ستم کرده، با توجّه به تب مج، وز، تصحیح شد. [.....]
(12). مج، وز، دب: الرّبا.
(13). سوره روم (30) آیه 39.
(14). سوره حج (22) آیه 5، سوره فصّلت (41) آیه 39.
(15). تب، دب، آج، لب، فق، دگر.
(16). تب، دب: زیادت.
(17). همه نسخه بدلها: ندارد.
صفحه : 100
علیه السلام- گفت: یک درم ربا بنزدیک خدای تعالی عظیمتر است از هفتاد بار زنا کردن همه با محرم خود از مادر و خواهر، و آنچه از آن حاصل شود حرام باشد و رد«1» باید کردن«2» با خداوندش، اگر خداوندش را نشناسد [به]
«3» صدقه بدهد برای او، و چون خداوندش را«4» شناسد و مال ندارد که به او دهد، یا «5» حلالی بخواهد«6» از او اگر حلالش کند یا مصالحت کند با او بر چیزی.
و ربا نباشد میان پدر و فرزند و«7» میان بنده و خداوند، و نه از میان زن و شوهر«8»، و نه از میان مسلمان«9» و اهل حرب، برای آن که مال ایشان غنیمت است«10»، و از میان مسلمان«11» و اهل ذمّت ربا باشد برای آن که مال ایشان غنیمت نیست.
و ربا نباشد الّا در مکیلات و موزونات بنزدیک ما و«12» ابو حنیفه و اصحابش و اهل عراق، و مذهب شافعی و اهل حجاز آن است که: ربا نباشد الّا در اثمان از زر و سیم، و در مأکول و مشروب. و«13» مذهب مالک آن است که: ربا در آن باشد که قوت را شاید و به قوت بخورند، و در اثمان ربا نگویند«14».
و آنچه مکیل یا موزون باشد بیع«15» آن درست نباشد چون جنس یکی بود«16» الّا مثلا بمثل«17» یدا بید. و تفاضل در او ربا بود و حرام باشد، مثال او چنان که دیناری به دیناری و درمی به درمی، و چهار یکی«18» گندم با«19» چهار یکی«20» گندم یا به جو، برای آن که جو و گندم در اینکه باب چون یک جنس باشد و جز بنقد نشاید و بنسیه«21» روا
-----------------------------------
(2- 1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و واجب است رد کردن، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). اساس: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). اساس که نو نویس است: و اگر او را، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). دب: باید که.
(6). مج، وز: تا حلالی نخواهد.
(7). تب، آج، لب، فق، مب از.
(8). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: شوی.
(9). تب: مسلمانان. [.....]
(10). همه نسخه بدلها: باشد.
(11). تب، دب، آج، لب، فق: مسلمانان.
(12). تب، مج، وز، فق، مب بنزدیک.
(13). آج، لب، فق، مب، مر در.
(14). تب، دب: نگوید.
(15). دب از.
(16). دب: باشد.
(17). اساس که نو نویس است با خطی متفاوت از متن و، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(20- 18). تب: چاریکی.
(19). تب، مج، وز: به.
(21). اساس که نو نویس است: نسبه، با توجّه به تب، مج، وز، دب تصحیح شد.
صفحه : 101
نبود، و تفاضل در او روا نبود لا نقدا و لا نسیة.
و چون جنس مختلف شود تفاضل روا بود، چنان که دو«1» درم نقره به دیناری، یا درمی نقره به دو دینار، و لکن چون«2» بنقد نشاید بنسبه روا نبود، و کیله‌ای گندم به دو کیله«3» گاورس«4» یا برنج یا جنسی دیگر که نه گندم یا جو باشد«5» روا بود بنقد، و بنسیه«6» روا نبود.
و آنچه کیل و وزن در آن نشود تفاضل در او روا بود، چنان که جامه‌ای به دو جامه و بنده‌ای به دو بنده و اسپی به دو اسپ بنقد، و بنسیه روا نبود«7»، و اگر هر یکی را علی حدة از آن قیمتی«8» بکنند و به قیمت بخرند و بفروشند به احتیاط نزدیکتر باشد.
و بیع گوسپند به گوشت و رطب به خرما روا نبود. بیع نان به گندم روا باشد سر به سر به نقد، و به نسیه روا نبود و تفاضل نشاید در او. و حکم آرد و پست یکی باشد، و حکم شیر و کره و گاو«9» روغن«10» یکی باشد در آن معنی که بیعش روا نبود جز سر به سر و دست به دست.
و بیع گوشت به گوشت- اگر چه«11» جنس متّفق بود- روا نباشد الّا سر به سر و دست به دست، و چون جنس مختلف شود تفاضل روا بود بنقد، و بنسیه نشاید به هیچ وجه. و جمله مکیلات«12» [370- پ]
و موزونات و معدودات را بیع روا نبود به گزاف، و تفاضل در روغنها روا نبود چون اصل از یک جنس باشد، و چون جنس مختلف شود روا بود بنقد.
و انواع خرما بمثابت یک جنس باشد، تفاضل در او روا نبود. و حکم انواع
-----------------------------------
(1). مج، وز: ده.
(2). تب، دب، آج: جز.
(3). آج، لب، فق، مر: کاله. [.....]
(4). تب: جاورس.
(5). تب: نه گندم باشد و نه جو باشد.
(6). اساس که نو نویس است: نسیه، با توجّه به تب، مج، وز، دب تصحیح شد.
(7). تب در حاشیه افزوده: ظ بود.
(8). تب، مج، وز، آج، مب، مر: قیمت، لب، فق: قسمت.
(9). آج، فق: کره گاوو. گاو روغن روغن گاو.
(10). تب: مج، وز: رو کن.
(11). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، با توجّه به تشریح مطلب در جمله‌های بعد «چه» زائد می‌نماید.
(12). مج، وز، دب، لب، فق، مر: و به هیچ وجه مکیلات.
صفحه : 102
میویز«1» هم اینکه است«2» هم«3» از یک جنس باشد در اینکه باب، و آنچه معدود باشد زیادت در او نشود بیع او متفاضل روا بود، و لکن به شرط آن که نقد باشد، و فروع اینکه و شعبش در کتب فقه مشروح باشد و اینکه قدر کفایت است [اینکه جا]
«4».
حمزه و کسائی ربا خوانند به اماله برای کسره«5» «را» و باقی قرّاء به تفخیم، و اگر چه لفظ قرآن در اکل است مراد معامله«6» و بیع و شرا«7» و تعاطی است و اگر چه آن کس وقت را«8» نخورد برای آن که مکیل و موزون باشد از مأکولات غرض از او اکل بود، و کذلک الحکم فی اغلب الاثمان.
لا یَقُومُون‌َ، بر نخیزند، یعنی روز قیامت از گورها الّا چنان که آن کس«9» بر خیزد که شیطان او را بزده باشد و بیفگنده و در پای گرفته. و اصل «خبط» ضرب باشد و وطئ، و منه خبط الورق من الشّجر للغنم، و فلان یخبط خبط العشواء، ای یطأ. و ناقة خبوط [گویند]
«10» شتری باشد که مردم«11» را لگد زند و در پای گیرد، و قال زهیر:
رایت المنایا خبط عشواء من تصب تمته و من تخطئ یعمّر فیهرم
مِن‌َ المَس‌ِّ، از دیوانگی، یقال: مس‌ّ الرّجل و الس«12» فهو ممسوس و مألوس اذا جن‌ّ. و اصل کلمت از «مس‌ّ» باشد که لمس دست بود، برای آن که ایشان اعتقاد چنان کردند که دیوانه را«13» دیو بزند و به دست گیرد.
قتاده گفت معنی آیت آن است که: آکل«14» ربا فردا«15» قیامت دیوانه بر خیزد از گور.
-----------------------------------
(1). تب، آج، لب، فق، مب، مر: مویز، مج، وز: میوه.
(2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: هم یکی بود چون، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). اساس: همه، با توجّه به تب، مج، وز تصحیح شد.
(4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). تب: کسر. [.....]
(6). تب: ندارد، دب است.
(7). تب: شری.
(8). آج: وقتی آن را.
(9). دب که.
(10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). تب: گویند شتری که لگد زند و مردم.
(12). تب: ظاواملس.
(13). اساس که نو نویس است: که مرد را، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(14). تب: اهل.
(15). همه نسخه بدلها: فرادی.
صفحه : 103
ابو سعید خدری‌ّ روایت کند«1» در حدیث معراج که رسول- علیه السلام- گفت:
شب معراج که مرا به آسمان بردند جماعتی را دیدم شکمهایشان«2» بر آماهیده«3»، هر شکمی چند خانه بزرگ بر رهگذر آل فرعون افتاده، و آل فرعون را«4» هر بامداد و شبانگاه بر دوزخ عرضه [می]
«5» کنند چنان که حق تعالی گفت: النّارُ یُعرَضُون‌َ عَلَیها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا«6».
ایشان می‌آمدند بمانند شتران مست مهار گسسته، هیچ سنگی و کلوخی و درختی پیش نیامدی و الّا ایشان پای بر آن نهادندی [و]
«7» پست کردندی. چون به ایشان رسیدندی، ایشان خواستندی که از راه ایشان«8» برخیزند چندان که جهد کردندی نتوانستندی، و هر گه که برخاستندی«9» [با جای]
«10» افتادندی تا ایشان در آمدندی و اینکه قوم را در پای گرفتندی و پست کردندی، در آمدن و شدن همچنین می‌کردندی و آل فرعون می‌گفتند: اللّهم لا تقم الساعة ابدا، بار خدایا قیامت بر مینگیز هرگز، من گفتم«11»: یا جبریل؟ اینکه افتادگان کیند«12»! گفت: [اینان]
«13» آنانند که در دنیا ربا خوردندی.
لا یَقُومُون‌َ إِلّا کَما یَقُوم‌ُ الَّذِی یَتَخَبَّطُه‌ُ الشَّیطان‌ُ مِن‌َ المَس‌ِّ، گفتم آل فرعون چرا می‌گویند: «اللّهم لا تقم الساعة ابدا»! گفت: برای آن که خدای تعالی ایشان را وعده چنین داد که«14»: یَوم‌َ تَقُوم‌ُ السّاعَةُ أَدخِلُوا آل‌َ فِرعَون‌َ أَشَدَّ العَذاب‌ِ«15».
ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: شب معراج که مرا به آسمان بردند جماعتی را دیدم با شکمهای بزرگ پر از ماران چنان که از بیرون شکم
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: گفت: با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). تب: شکمها دریده.
(3). مج، وز، آج، لب، مب، مر: بر آماسیده.
(4). تب دیدم. [.....]
(7- 5). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). سوره مؤمن (40) آیه 46.
(8). اساس که نو نویس است: از جای، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(9). اساس، تب، لب، دب، مب، مر: برخواستندی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). تب: محمّد گفت.
(12). همه نسخه بدلها: که‌اند.
(13- 10). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(14). آج، لب: وعده داده است چنین که.
(15). سوره مؤمن (40) آیه 46.
صفحه : 104
ایشان می‌شایست دیدن آنچه در اندرون بود، و آن ماران احشاء شکم ایشان می‌خوردند. من گفتم: یا «1» جبریل؟ اینان کنید«2»! گفت: هؤلاء آکلة الرّبا، اینان ربا خوارانند.
ذلِک‌َ بِأَنَّهُم قالُوا إِنَّمَا البَیع‌ُ مِثل‌ُ الرِّبا. حق تعالی باز نمود که: اینکه برای آن است که ایشان ربا حلال داشتند و گفتند: بیع همچون رباست [371- ر]
که در اینکه جا سود است و در آن سود است، چیزی به دیناری بخریم و به دو بفروشیم رواست، چرا روا نیست که دیناری بدهم و دو بستانیم، و اگر چه متاعی در میان نیست؟ حق تعالی رد کرد برایشان و گفت: اینکه تحلیل و تحریم به مصالح تعلّق دارد، و شما مصالح و عواقب امور نشناسید«3»، خدای تعالی بیع حلال کرده است و ربا حرام، برای آن که در اینکه مصلحت است و در آن مفسده از وجهی که شما ندانید«4».
بعضی دگر گفتند: مراد آن است که اهل جاهلیّت چون ایشان را بر کسی دینی بودی و آن کس نداشتی، بیامدی و گفتی: مرا مهلتی بده تا [در]
«5» مال زیادت کنم، چنین کردندی. چون رسول- علیه السلام- بیامد و«6» گفت: اینکه نشاید کردن«7»، گفتند [اگر]
«8»: متاعی به او فروشیم«9» تا مدّتی به بهایی که کم از آن ارزد روا بود!
گفت: بلی. گفتند: پس بیع هم رباست«10»، چون اینکه رواست«11» آن نیز روا بود. خدای تعالی بر ایشان رد کرد که اینکه نه کاری است که مقائیس را در او راه«12» بود، بیع برای آن حلال است که من حلال کردم، و ربا برای آن حرام است که من حرام کردم.
فَمَن جاءَه‌ُ مَوعِظَةٌ مِن رَبِّه‌ِ فَانتَهی، هر که [را]
«13» موعظتی و پندی و تذکیری به او آید از خدای تعالی، و او باز ایستد از آن، فَلَه‌ُ ما سَلَف‌َ، آنچه گذشته باشد خدای تعالی او را عفو کند، یعنی هر که«14» توبه کند، خدای تعالی اسقاط عقاب کند از او و
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: ای.
(2). تب، دب، آج، لب: که‌اند.
(3). آج، لب، فق: نشناسی/ نشناسید.
(4). دب، آج، لب، فق: ندانی/ ندانید.
(8- 5). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(6). دب: ندارد.
(7). همه نسخه بدلها: نشاید.
(9). تب: متاعی باز فروشم.
(10). تب: ربا باشد.
(11). تب، مج، وز، آج، لب، فق، مر: روا باشد.
(12). همه نسخه بدلها: مجال.
(13). اساس و همه نسخه بدلها بجز تب: ندارد، از تب افزوده شد.
(14). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و اگر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 105
گذشته با روی او نیاورد. و برای آن فعل به لفظ تذکیر گفت که نظر به معنی کرد، و تقدیر آن است که: وعظ و«1» ذکر.
سدّی گفت: مراد به موعظه «قرآن» است، و لفظ قرآن مذکّر«2» است، و عرب چنین بسیار کند، قال اللّه تعالی: إِلّا مَن رَحِم‌َ رَبُّک‌َ وَ لِذلِک‌َ خَلَقَهُم«3» ...، اراد الرّحم«4» او الفضل لا لفظ الرّحمة، و قال الشّاعر«5»:
ما هذه الصوت. و ذهب الی الصّیحة. و بعضی [دگر]
«6» گفتند: مراد به «موعظه» نهی است، بیانش قوله تعالی: فَانتَهی فَلَه‌ُ ما سَلَف‌َ، قبل النّهی و امره الی اللّه بعد النّهی. چون توبه کرد و باز ایستاد«7» و آنچه از پیش«8» نهی کرد او راست، و آمرزگار او«9» خداست، پس نهی کرد«10»، اگر دگر کند کار او به خدای تعلّق دارد«11»، خواهد عفوش کند خواهد عقوبت کند«12». و گفته‌اند: مراد آن است که اگر خواهد توفیقش دهد تا بر توبه بماند، و اگر خواهد خذلان کند«13» تا توبه تباه کند. و گفته‌اند: مراد آن است که کار او با خداست در آنچه امر کند یا نهی کند یا حلال کند یا حرام کند، از اینکه معانی چیزی به بنده تعلّق ندارد، چنان که محمود ورّاق گفت«14»: الی الله کل‌ّ الامر فی کل‌ّ خلقه و لیس الی المخلوق شی‌ء من الامر بیانه قوله تعالی: لَیس‌َ لَک‌َ مِن‌َ الأَمرِ شَی‌ءٌ«15»- الایة.
-----------------------------------
(1). مج، وز: فهو. (2). مب، مر: مذکور. (3). سوره هود (11) آیه 119. (4). اساس که کلمه نو نویس است: الرّحمه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). تب شعر. (6). اساس: کلمه در زیر وصّالی رفته است، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(7). اساس که کلمه نو نویس است: باز ایستد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). همه نسخه بدلها: آنچه پیش از. (9). تب: او امروز کار او با، مج، وز، دب: و امر و کار او با. (10). تب، مج، وز: ندارد، دب: پس از نهی. (11). تب: کار او با خدای است. (12). مج، وز، دب، آج، لب، فق او را. (13). همه نسخه بدلها بجز تب او را. (14). تب: محمود ورّاق رحمة اللّه گوید. (15). سوره آل عمران (3) آیه 128، همه نسخه بدلها أَو یَتُوب‌َ عَلَیهِم أَو یُعَذِّبَهُم صفحه : 106
وَ مَن عادَ، و هر که عود کند«1» و پس از«2» تحریم و آمدن موعظه با سر ربا دادن و«3» خوردن شود- مستحلّا له، و حلال دارد آن را ایشان اصحاب و اهل دوزخند و آن جا باشند همیشه، و برای آن، تقدیر استحلال کردیم که در آیت اینکه معنی هست فی قوله تعالی: ذلِک‌َ بِأَنَّهُم قالُوا إِنَّمَا البَیع‌ُ مِثل‌ُ الرِّبا- چنان که بیانش برفت، و دگر ادلّه عقلی و شرعی که دلیل می‌کند بر انقطاع عقاب فساق اهل صلات. ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: ربا هفتاد باب است، آسانترین بنزدیک خدای تعالی چون نکاح مادر باشد. عبد اللّه مسعود گفت: رسول- علیه السلام- لعنت کرد آن«4» را که ربا خورد، و آن را که او را دهد تا بخورد، و آن را که نویسد و گواه شود. ابو هریره گفت از رسول- علیه السلام- که: چون خدای تعالی خواهد که شهری هلاک کند، علامتش آن بود که ربا در میان ایشان آشکارا«5» شود. عبد اللّه مسعود [371- پ]
گفت از رسول- علیه السلام- که: ربا اگر چه بسیار بود عاقبت اندک شود، و ذلک قوله تعالی: یَمحَق‌ُ اللّه‌ُ الرِّبا، و اصل المحق النقصان و الاهلاک و اذهاب البرکة، و محاق ماه از اینکه جا باشد در شب آخرین ماه که چنان«6» ناقص شود که نتوان دیدن«7». عبد اللّه عبّاس گفت: معنی یَمحَق‌ُ اللّه‌ُ الرِّبا، آن است که از سبب ربا، خدای تعالی از زکات و صدقه و قربات و برّ و صله رحم که او کند نپذیرد، مثله قوله تعالی: فَلا یَربُوا عِندَ اللّه‌ِ«8». وَ یُربِی الصَّدَقات‌ِ، ای یکثرها یقال: ربا«9» الشّی‌ء اذا زاد، و اربیته انا ای زدته، مراد آن است که: کار بر عکس آن«10» است که تو به ظاهر می‌بینی یا می‌شناسی، برای
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: هر که باز گردد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). تب: ندارد. (3). تب و ربا. (4). دب: او. (5). مب: پیدا. [.....]
(6). وز: چونان، آج، لب، فق، مب، مر: چون. (7). مج، وز، فق، مب: بدیدن. (8). سوره روم (30) آیه 39. (9). مج، وز الی. (10). آج، لب، مب، مر: اینکه.
صفحه : 107
آن که تو در ربا زیاده می‌بینی و در صدقه نقصان، و [کار]
«1» بر عکس اینکه است، ربا نقصان است به معنی، و اگر چه به ظاهر، زیادت است، و صدقه به معنی، زیادت است و اگر چه به ظاهر، نقصان است، [و]
«2» رسول- علیه السلام- گفت: لا ینقص مال من صدقة ، هیچ مال به زکات و صدقه بنکاهد. وَ یُربِی الصَّدَقات‌ِ، خدای تعالی صدقات [بدارد و]
«3» بپرورد و بیفزاید و به برکت کند«4»، و ثواب بر آن مضاعف کند. وَ اللّه‌ُ یُضاعِف‌ُ لِمَن یَشاءُ«5». ابو هریره روایت کند از رسول- صلی اللّه علیه و آله- که [او]
«6» گفت: خدای تعالی صدقات نپذیرد و«7» از آن الّا آن که پاک بود بپذیرد و او [را]
«8» بستاند از دهنده، و به دست راست بستاند، و اینکه عبارتی باشد از تولّا آن به ذات خود و از کرامت آن، و آن را می‌پرورد چنان که یکی از شما [اسپ]
«9» کرّه خود را«10» می‌پرورد تا یک لقمه را«11» چندان کند که کوه احد، و تصدیق اینکه در کتاب خدای تعالی هست و در دو آیت، فی قوله: أَ لَم یَعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ هُوَ یَقبَل‌ُ التَّوبَةَ عَن عِبادِه‌ِ وَ یَأخُذُ الصَّدَقات‌ِ«12» یَمحَق‌ُ اللّه‌ُ الرِّبا وَ یُربِی الصَّدَقات‌ِ. یحیی معاذ«13» گفت: هیچ دانه‌ای نشناسم که بر کوههای دنیا بسنجد الّا دانه‌ای که [در]
«14» صدقه باشد. در خبر است که: بنده یک لقمه نان یا یک خرما یا نیم خرما به صدقه بدهد، حق تعالی آن را می‌پرورد و می‌افزاید«15» تا چندان شود که کوه احد. روز قیامت
-----------------------------------
(14- 6- 2- 1). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: کلمه زیر وصالی رفته است، با توجه به تب افزوده شد، آج، لب، فق، مب، مر: بدهد و. (4). همه نسخه بدلها بجز تب: بکند. (5). سوره بقره (2) آیه 261. (7). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (8). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). تب: کرّه خود، وز، آج، لب: کرّه خورد را، مب: یکی کرّه است خورد را. (11). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: تا آن که، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(12). سوره توبه (9) آیه 104. (13). تب: یحیی بن معاذ. (15). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: میفزاید.
صفحه : 108
خداوند آن صدقه بنزدیک«1» ترازو«2» آید و حساب او بر آرند«3» و کفّه حسنات او از طاعت سبک باشد، آن مرد فرو ماند. حق تعالی آن صدقه او بیارد«4» و در کفّه حسناتش نهد، کفّه گران بار شود و بر کفّه سیئات بچربد«5»، بنده گوید: بار خدایا؟ اینکه طاعت گران چیست که من خویشتن را نمی‌دانم طاعتی چنین«6»؟ حق تعالی گوید: اینکه آن نیم خرماست که تو فلان روز برای من به صدقه دادی«7»، من اینکه را برای تو می‌پروردم«8» تا به وقت درماندگی تو را فریادرس باشد«9». وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ کُل‌َّ کَفّارٍ أَثِیم‌ٍ، و خدای تعالی دوست ندارد هیچ کافری را به تحریم ربا که مستحل ربا بود. اثیم، ای مأثوم، بزهکاری که مستعمل آن بود [پس]
«10» به استحلال، کافر شود، [و]
«11» به استعمال، مأثوم«12». إِن‌َّ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ، قدیم تعالی«13» چون ذکر آنان کرد که ایشان ربا دهند و ربا خورند و حلال دارند و ذکر عقوبت ایشان کرد، در [مطابقه آن و]
«14» مقابله آن ذکر مؤمنان کرد که نماز به پای دارند و زکات مال بدهند، ایشان را مزد و ثواب بود بنزدیک خدای تعالی، و بر ایشان ترس و اندوه نبود [تا آن خیر باشد ایشان را]
«15» و از آن بلیّت ایمن باشند«16». یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ ذَرُوا ما بَقِی‌َ مِن‌َ الرِّبا إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ، عطا و عکرمه گفتند: آیت در عبّاس عبد المطّلب آمد و عثمان عفان، و آن چنان«17» بود که
-----------------------------------
(1). دب آن. (2). تب: ترازوی. (3). تب: بدارند. (4). آج، لب، فق، مب، مر: بیاورد. (5). تب: بچسبد. (6). اساس که کلمه زیر وصالی رفته و مخدوش است: را چنین نمی‌دانم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). همه نسخه بدلها: بدادی. (8). همه نسخه بدلها بجز تب، دب، مر: می‌پرورانیدم. (9). اساس که نو نویس است: تو را به فریاد رسد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15- 14- 11- 10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). تب گردد قوله تعالی. [.....]
(13). اساس که نو نویس است: حق تعالی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16). تب قوله تعالی. (17). همه نسخه بدلها: آن.
صفحه : 109
ایشان خرمان بسیار بسلف«1» خریده بودند، [372- ر]
و«2» چون وقت محل‌ّ در آمد مطالبه کردند، ایشان گفتند: اگر حق‌ّ شما بدهیم چیزی به ما بنماند«3» و ما بی برگ مانیم، آنچه شما راست نیمه«4» بستانید و نیمه دیگر مضاعف کنید«5» تا دگر سال بدهیم، چنین کردند. رسول- علیه السلام- [چون]
«6» بشنید، نهی کرد، و خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و ایشان آن را انقیاد«7» کردند و سرمایه بستدند. سدّی گفت: آیت در عبّاس و خالد ولید آمد، و ایشان هر دو انباز بودند، در جاهلیّت ایشان سلف کردندی و ربا دادندی در بنی عمرو بن عمیر«8»، و ایشان قومی بودند از ثقیف، چون اسلام در آمد«9»، ایشان را مالی عظیم جمع شده بود«10» بر ایشان خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. رسول- علیه السلام گفت: هر ربایی«11» که در جاهلیّت داده‌اند من وضع کردم، و اوّل ربا که وضع می‌کنم ربای عم‌ّ من است عبّاس عبد المطّلب«12»، و هر خونی که در جاهلیّت کرده‌اند من وضع کردم، و اوّل خونی که وضع می‌کنم خون ربیعة بن الحارث بن عبد المطلب [است]
«13» پسر عم‌ّ من، و او را قبیله هذیل کشته بودند«14». مقاتل گفت: آیت در چهار برادر ثقفی آمد: مسعود و عبد یالیل و حبیب و ربیعه، و ایشان پسران عمرو بن عمیر بن عوف الثّقفی‌ّ بودند، و ایشان از بنو المغیره وام ستدندی و ربا گرفتندی از ایشان. چون [اسلام]
«15» در آمد و رسول- علیه السلام- طایف بستد و با ثقیف صلح کرد و ایشان ایمان آوردند، اینکه چهار برادر نیز ایمان
-----------------------------------
(1). اساس: سلف، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نماند. (4). تب، دب، فق: نیمه. (5). مج، وز، دب، آج، لب: کنی/ کنید. (6). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد. (7). اساس که نو نویس است: رها، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب: بنی عمرو و بنی عمیر. (9). اساس که نو نویس است: آوردند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). اساس که نو نویس است: جمع شد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). همه نسخه بدلها: ربا. [.....]
(12). تب، وز، دب: عبّاس بن عبد المطّلب. (15- 13). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). همه نسخه بدلها و.
صفحه : 110
آوردند. چون وقت محل‌ّ بود مطالبه مال کردند، ایشان گفتند: ما در اسلام ربا ندهیم، و خدای تعالی و پیغامبر- علیه السلام- ربا وضع کرده است از مسلمانان، ما به هیچ حال شقی‌ترین مردمان«1» نخواهیم بودن به اینکه کار، به حکومت پیش عتّاب بن اسید شدند- و او عامل رسول بود بر مکّه. عتّاب نامه‌ای نوشت بر رسول«2»- علیه السلام- و اینکه حدیث به فتوی کرد و از رسول- علیه السلام- بپرسید، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد«3»، و رسول- علیه السلام- فرمود«4» تا به او نوشتند که: خدای تعالی وضع می‌فرماید، وضع باید کردن. حق تعالی گفت: ای مؤمنان؟ از خدای بترسید«5» و از عقاب«6» او حذر کنید«7» [و رها کنید]
«8» آنچه شما را مانده است بر مردمان از ربا اگر مؤمنید. بیان کردیم که از اینکه«9» فعل که «ذر» و «دع» است، جز مستقبل و امر و نهی نیاید«10»، ماضی نیاید و مصدر نیاید«11» و فاعل و مفعول نیاید. حسن بصری خواند: «ما بقی»، به فتح «قاف» علی فعل، و اینکه لغت طی‌ّ است که ایشان جاریه را جارات گویند و ناصیه را ناصات گویند. و در رضی و بقی، رضی و بقی گویند، قال شاعرهم«12»: لعمرک ما اخشی التصعلک ما بقی علی الإرض قیسی‌ّ یسوق الأباعرا و بعضی اهل معانی گفتند: معنی آن است فی قوله«13»: إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ. ای اذ کنتم مؤمنین، و کذلک فی قوله: وَ أَنتُم‌ُ الأَعلَون‌َ إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ«14»، ای اذ کنتم، و آنچه ایشان از آن بگریخته‌اند«15» آن لازم نیست، و آن آن است که پنداشتند که اینکه
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: مردم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). تب، دب: برسول. (3). همه نسخه بدلها: فرستاد. (4). تب، مج، وز، دب: بفرمود. (5). دب، آج، لب، فق: بترسی/ بترسید. (6). مب، مر: عتاب. (7). دب، آج، لب، فق: حذر کنی/ حذر کنید. (8). اساس: ندارد: با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10- 9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها: چاپ شعرانی (2/ 401) دو. (11). آج، لب، فق: نیامد. (12). تب شعر. [.....]
(13). تب تعالی. (14). سوره آل عمران (3) آیه 139. (15). اساس که نو نویس است: بگریختند، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 111
جا شکّی لازم آید بر گوینده، و شک‌ّ بر او روا نیست- تبارک و تعالی- و اینکه لازم نیست برای آن که یکی از ما گوید: اینکه کار روا مدار اگر مسلمانی و اگر خدای«1» دانی، غرض او در اینکه حدیث تذکیر خدای باشد او را و حرمت مسلمانی، نه آن که او شاک باشد [372- پ]
در اسلام آن کس«2». فَإِن لَم تَفعَلُوا فَأذَنُوا، ای اعلموا، اگر نکنید و فرمان نبرید بدانید و آگاه باشید«3»، یعنی اگر نکنی«4» آنچه شما را گفتند«5» از رها کردن باقی ربا، فَأذَنُوا، قراءت عامّه قرّاء فَأذَنُوا است به «الف» وصل، من اذن یأذن. و حمزه خواند و عاصم«6» به روایت ابو بکر: فأذنوا من الایذان، ای اعلموا انفسکم او غیرکم، یقال: اذن الشّی‌ء یأذن اذنا و اذنا اذا سمعه«7» و علمه، و اذنته ای اعلمته. و اصل کلمه از اذن باشد که گوش است، برای آن که ایذان ایقاع فی الاذن باشد. بِحَرب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ، یعنی اگر اینکه، کار نبندید«8» و از سر استحلال ربا بنروید، آگاه باشید«9» که شما محارب خدا و رسولید«10»، و خدای و پیغامبر محارب شمااند، یعنی شما به اینکه دلیری و جرات که می‌کنید«11» بر خدای و رسولش با ایشان کالزار«12» می‌کنی. سعید جبیر گفت از عبد اللّه عبّاس که: روز قیامت ربا خوار«13» را گویند: خذ سلاحک للحرب ، سلاح بر گیر تا با خدای کالزار«14» کنی.
-----------------------------------
(1). تب را. (2). تب، مب قوله تعالی. (3). همه نسخه بدلها بجز تب: اگر نکنی و فرمان نبری بدانی و آگاه باشی. (4). تب: نکنید. (5). اساس: گفته‌اند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). وز و کسائی. (7). اساس که نو نویس است: علمه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). تب: نبندید (بدون نقطه)، مج، وز، آج، لب، فق، مر: بندی، دب: نبندی. (9). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: بنروی، آگاه باشی، دب بِحَرب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ (10). مج، وز، دب، آج، لب، مر: رسولی/ رسولید، تب: محارب خدایید و از آن رسول. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق: می‌کنی/ می‌کنید. [.....]
(14- 12). تب، مج، وز، دب، آج، فق: کار زار. (13). مج، وز، آج، لب، فق، مب: ربا خواران، دب، ربا خواران.
صفحه : 112 و البی«1» روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که او گفت: هر [کس]
«2» که او اصرار کند بر ربا، بر امام مسلمانان«3» است که استتابة کند او را [یعنی]
«4» توبه بر او عرضه«5» کند، اگر توبه کند«6» و الّا گردنش بزند. اهل معانی گفتند: بِحَرب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ، حرب خدای با او آتش دوزخ باشد، و حرب رسول به«7» تیغ جهاد«8» باشد«9». وَ إِن تُبتُم فَلَکُم رُؤُس‌ُ أَموالِکُم، و اگر توبه کنی از ربا به هر حال از سرمایه نقصانی نبود شما را، سرمایه شما شما را بود«10». لا تَظلِمُون‌َ وَ لا تُظلَمُون‌َ، شما ظلم نکنید«11» بر ایشان به خواستن ناحق، و ایشان نیز نباید که بر شما ظلم کنند و سرمایه‌تان بندهند«12». ابان و مفضّل روایت کنند«13» از عاصم [به]
«14» ضم «تا» ی اوّل و فتح دوم«15»، چنان که فعل اوّل مجهول باشد و دوم«16» مستقیم بر عکس قراءت عامه قرّاء، نه بر شما ظلم کنند و نه شما«17» ظلم کنید. وَ إِن کان‌َ ذُو عُسرَةٍ، «کان» بر دو وجه باشد: یکی تامّه و یکی ناقصه. معنی«18» تامّه آن بود که در او معنی حدث باشد، چنان که«19» کانت الکاینه و کان کذا اذا وجد، قال الشّاعر«20»:
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: و والبی‌ّ. (14- 4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس، دب آن، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). تب، دب، مر: عرض. (6). تب: توبه کرد. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). تب، آج، لب، فق، مب، مر: و جهاد. (9). تب قال اللّه تعالی. (10). تب قوله تعالی. (11). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (12). دب، فق، مب، مر: ندهند، همه نسخه بدلها و. (13). اساس که نو نویس است: کردند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(16- 15). آج، لب، فق، مب، مر: دویم. (17). اساس که نو نویس است نیز، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (18). اساس که نو نویس است: کان، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (19). اساس که نو نویس است: چون، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (20). تب شعر.
صفحه : 113
اذا کان الشّتاء فادفئونی فان‌ّ الشّیخ یهدمه الشّتاء ای اذا حدث«1». و ناقصه آن باشد که در او معنی حدث نبود، بل معنی حدث در خبر بود، چنان که: کان زید منطلقا. وَ إِن کان‌َ ذُو عُسرَةٍ، ای وجد ذو عسرة، اگر چنان که درویشی باشد، فَنَظِرَةٌ، ای انتظار [او انظار]
«2». و ابی کعب و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود خواندند: و ان کان ذا عسرة، بر تقدیر اضمار اسم، و معنی آن بود که: و ان کان الغریم«3» ذا عسرة. و ابان بن عثمان خواند: و من کان ذا عسرة، و اعمش خواند: و ان کان معسرا. و «عسرت» درویشی و تنگدستی«4» باشد. و اعسر الرّجل، درویش شد مرد، و ایسر«5»، توانگر شد. فَنَظِرَةٌ، «فا» به جواب شرط باز آمد، و اینکه صیغت خبر است و معنی امر، المعنی فانظروه، مهلت دهید او را، و تقدیر کلام اینکه است که: فعلیه نظرة، ای انظار و امهال. و حسن و قتاده و عطاردی‌ّ خواندند: فناظرة، ای منتظرة. و عطاء إبن ابی رباح خواند: فنظرة، ساکنة الظّاء، و آن مصدر باشد، امّا من النّظر [الّذی]
«6» هو الانتظار، و امّا اسم انظار و امهال باشد«7». إِلی مَیسَرَةٍ، نافع خواند و عطا و شیبه و حمید و إبن محیصن: میسرة، به ضم‌ّ «سین». و باقی قرّاء به فتح «سین»، [خواندند]
«8»، و مجاهد و ابو سراح«9» خواندند«10»: الی میسره، به ضم‌ّ «سین» و اضافت با «ها» ی ضمیر، یعنی الی غناه و سعته. حق تعالی گفت: اگر درویشی باشد او را مهلت باید دادن [373- ر]
تا به
-----------------------------------
(1). دب: احدث. (2). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). وز: الغرائم. (4). تب: دست تنگی. (5). تب، فق الرّجل. (6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). تب قوله تعالی. (8). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد. (9). تب، آج، فق، مر: ابو سراج. [.....]
(10). تب، مر: خوانند، مج، وز، آج، لب، فق: خواند.
صفحه : 114 وقت آن که خدای تعالی بر او فراخ کند و میسر شود او را، و اعمش روایت کرد از عاصم از زر حبیش«1» از عبد اللّه مسعود که او خواند: فناظروه الی میسوره، و مطالبه غریم با ظهور اعسار او مکروه است. و شافعی گفت حقوق بر دو ضرب«2» باشد: یکی آن که عوض چیزی باشد که در دست او«3» آمده باشد از دینی و بهای متاعی و مانند اینکه. اگر [مرد]
«4» دعوی اعسار کند او را گواه باید برای آن که اصل یسار اوست از آنچه داشت چون«5» دعوی کند که نمانده بر غریم باشد«6». دوم«7» آن که: از آن عوضی«8» بستده نباشد چون مهر و ضمان و آنچه بدین ماند چون دعوی اعسار کند بر صاحب«9» حق گواه باشد که او مال دارد اگر«10» گواه نبود او سوگند خورد، علی اعساره، برای آن که اصل در حق‌ّ آدمی فقر است و نابودن مال. چون حالت«11» غنی از او معلوم نباشد بر اصل حکم کنند تا آنگه که یسارش معلوم شود. و حسن بصری گفت: قول قول اوّل«12» باشد در دعوی اعسار یا سوگند. و بر«13» غرما آن باشد که مال و یسار او بر او درست کنند به بیّنه. و ابو حنیفه گفت: چون حق بر او درست شود و دعوی اعسار کند حاکم او را باز دارد دو ماه، و از پس او در سرّ تفحّص احوال او بکند«14». اگر درست شود که چیزی ندارد دست از او بدارند، و اگر معلوم شود که چیزی دارد از او بستاند، و بنزدیک ما و«15» شافعی، باز ندارند او را«16»، الّا پس از آن
-----------------------------------
(1). تب، فق، مر: زر بن حبیش. (2). اساس که نو نویس است: وجه، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). همه نسخه بدلها حاصل. (4). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس در حاشیه افزوده: غریم. (6). تب: چون دعوی کند او را گواه باید که مانده نیست، بر او گواه باشد، مج، وز، دب، لب، مر: چون دعوی کند که مانده نیست بر او گواه باشد، مب: چون دعوی کند که بر او مانده نیست، گواه باشند. (7). مب، مر: دویم. (8). مب که باید. (9). مج، وز و. (10). مب: چون. (11). تب: حال. (12). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. (13). تب: در. [.....]
(14). تب، مب: نکنند. (15). مج، وز، دب، آج، لب، فق بنزدیک. (16). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: برو حبس نیست، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 115 که معلوم شود که دارد و دفع می‌کند. و دلیل بر اینکه، حدیث ابو سعید الخدری که گفت: مردی را در مدینه وام بر آمد«1» او را پیش رسول آوردند اعسار کرد. رسول- علیه السلام- گفت: غریمان او را: خذوا ما وجدتم و لیس لکم الا ذلک «2»، آنچه دارد بستانید و جز اینکه نرسد شما را. و نیز ظاهر آیت فَنَظِرَةٌ إِلی مَیسَرَةٍ، و التّقدیر«3»: فعلیه، ای علی صاحب الحق‌ّ انظاره الی میسرة، بر صاحب حق‌ّ است که او را رها کند، الی ان یوسع اللّه علیه، و اگر نیک مسلمانی کند و نیکو معاملتی و حق‌ّ صاحب حق بر دارد و به در سرای او برد مستحق‌ّ مزد«4» و ثواب عظیم شود. سعید جبیر«5» روایت کرد از عبد اللّه عبّاس از رسول- صلی اللّه علیه و آله- که او گفت که: هر که او حق‌ّ غریمش بر گیرد و به در سرای او برد همه جانوران زمین بر او صلوات«6» فرستند یعنی او را دعا کنند و همه ماهیان دریا«7»، و خدای تعالی به هر گامی که بر دارد«8» برای او در بهشت درختی بنشاند [و گناهانش بیامرزد،]
«9» و اگر دارد و مطل و مدافعه«10» کند ظالم باشد، لقوله- علیه السلام: مطل الغنی ظلم ، گفت: وام سپوختن«11» مرد. توانگر ظلم باشد، و چون معلوم شود که ندارد و معسر است«12»، صاحب حق او را مهلت دهد و بر او سختی نکند«13». ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السلام- که گفت: من انظر معسرا او وضع. له اظله الله تحت ظل عرشه یوم لا ظل الا ظله «14»، هر که مهلت دهد وام دار«15» درویش. را یا از مال او چیزی وضع کند، خدای تعالی او را سایه کند در زیر سایه عرش آن
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: مردی در مدینه وام داشت، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها گفت. (3). اساس که نو نویس است: تقدیر، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس که نو نویس است: مزد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). تب: ابو سعید خدری. (6). مج، وز، دب، فق: صلاة. (7). تب: دریاه. (8). تب: و به هر گامی که بر دارد، خدای تعالی. (9). با توجّه به تب: افزوده شد، دیگر نسخه بدلها: گناهش بیامرزد. (10). تب: و دفع و مطل. (11). وز، دب، آج، لب، فق، مب: سوختن، مر: دوختن. [.....]
(12). همه نسخه بدلها و. (13). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر ثواب باشد. (14). تب، وز، دب، آج، لب، مب، فق، مر گفت. (15). تب، مج، وز و.
صفحه : 116
روز که سایه نباشد مگر سایه عرش. عبد اللّه عمر روایت کند«1» که رسول- علیه السلام- گفت: هر که خواهد که دعای او اجابت کنند و غمهایش«2» کشف کنند باید که بر معسر سختی نکند. حذیفه یمان«3» روایت کند که، روز قیامت بنده را بیارند او گوید: بار خدایا«4»؟ در عمر خود خویشتن را عملی صالح نمی‌دانم جز آن که مرا در دنیا مالی دادی، من درویشان را به وام دستگیری کردم«5»، چون نداشتند که قضا کنند بر ایشان سختی. نکردم. خدای تعالی گوید [373- پ]
: من اولیترم که تو را دست گیرم«6» که. در مانده‌ای فتجاوزوا عن عبدی ، از بنده من در گذاری. ابو مسعود الانصاری‌ّ گفت: گواهی دهم که حذیفه اینکه حدیث از رسول- علیه السلام- شنید. بریده روایت کند از رسول- علیه السلام- که گفت: هر که او وام دار معسر«7» را. مهلت دهد به هر روزی صدقه بنویسند او را«8» [و هر که مهلت دهد او را خدای تعالی. او را صدقه بنویسد«9» هر روزی بمانند آن که او را بر او باشد]
«10» بمانند آن مال که او را بر آن غریم باشد. [من گفتم: ای رسول اللّه اوّل فرمودی به هر روزی صدقه بنویسند او را، دگر باره گفتی بمانند آن که او را بر او باشد«11» هر روز صدقه بنویسند او را! گفت: بلی. اوّل پیش اجل«12» گفتم، دوم پس اجل«13»]
«14» جابر بن عبد اللّه انصاری به در سرای وام داری شد که بر او وامی«15» داشت تا
-----------------------------------
(1). تب، دب، آج، لب، فق، مر: کرد. (2). تب، مر: و غمهای او، مج، وز، دب، مر، آج، لب، مب، فق: غمهای او را. (3). همه نسخه بدلها، بجز دب: حذیفة بن الیمان. (4). همه نسخه بدلها من. (5). تب، دب: و من درویشان را دستگیری کردم و آج، لب، فق، مب، مر: من بر درویشان دستگیری کردم و. (6). تب: دستگیری کنم. (7). مج، وز: وام دارد معسر، دب: وام داری معسر، لب، مب: وام دار و معسر. (8). تب: به هر روزی که مهلت داده باشد، خدای تعالی او را صدقه بنویسد. (9). آج، لب، فق، مب، مر: بنویساند. (10). اساس: افتادگی دارد، از وز افزوده شد. [.....]
(11). فق، مب، مر: آن که بر او باشد. (12). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیش از اجل. (13). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: پس از اجل. (14). اساس: افتادگی دارد، از تب افزوده شد. (15). تب: بروی وام.
صفحه : 117
تقاضای کند او را. مرد«1» روی از او پنهان کرد و بیرون نیامد، او برفت و جایی بنشست تا مرد گمان برد که او برفت. آنگه بیرون آمد. جابر او را گفت: چرا روی از. من پنهان می‌کنی و حق‌ّ من نمی‌دهی! گفت: برای آن که شرم می‌دارم و معسرم چیزی ندارم تا از حق‌ّ تو بیرون آیم. گفت: به خدای بر تو که نداری! گفت: به خدای بر من که ندارم«2». دست در آستین کرد و قباله او برون آورد و پیش او بینداخت و برفت. عبد اللّه جعفر گوید از رسول- علیه السلام- که او گفت: خدای تعالی با وام دار است تا قضای دین کردن«3» ما دام تا نه در کراهت خدای صرف کرده باشد. عبد اللّه جعفر هر روز خازن و و کیل«4» خود را گفتی بروی و وامی بستانی برای. ما، که من نخواهم که هیچ شب بخسبم و الّا خدای با من باشد از آن خبر که«5» از. رسول- علیه السلام- شنیدم. ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السلام- گفت: هر که او وامی بستاند و نیّت آن کند که قضا نکند«6» او دزد باشد. ابو قتاده روایت کرد که جنازه‌ای بیاوردند و بنهادند تا رسول- علیه السلام- بر او. نماز کند. رسول- علیه السلام- صحابه را گفت: بر او نماز کنی که من بر او نماز نمی‌کنم، گفتند: چرا یا رسول اللّه! گفت: برای آن که بر او وام است. ابو قتاده گفت: من ضمان کردم که وام او بگذارم«7». رسول- علیه السلام- گفت: به تمام و کمال! گفتم: به تمام و کمال. رسول- علیه السلام- بر او نماز کرد. ابو قتاده گفت: وامی که بر او بود هفده یا هژده«8» درم بود. ابو موسی اشعری روایت کرد از رسول- علیه السلام- که او گفت: هیچ گناهی [نیست]
«9» عظیمتر بنزدیک خدای تعالی پس از کبایر گناه از آن که مرد بمیرد و بر
-----------------------------------
(1). تب وام دار. (2). تب جابر عبد اللّه الانصاری، دب جابر. (3). تب: تا قضای دین به گردن او باشد. (4). تب: کیّال. (5). همه نسخه بدلها، بجز دب من. (6). همه نسخه بدلها، بجز تب آن را. (7). وز: بگزارم. (8). لب: هیژده، مب: هجده. (9). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]
صفحه : 118
ذمّت«1» او وامی باشد مردم«2» را که آن را وجه قضا نبود. انس مالک روایت کرد که رسول- علیه السلام«3»- گفت: ایاکم و الدین فانه هم باللیل و مذلة بالنهار. و در خبر است که: فردای قیامت دو بنده پیش خدای شوند که یکی را بر یکی حقّی باشد، صاحب حق به وام دارد در آویزد و گوید: [بار خدایا؟ بفرمای تا حق‌ّ من. بدهد. خدای تعالی گوید: که از عهده حق‌ّ او به در آی«4». گوید:]
«5» بار خدایا من از عهده حق‌ّ او چگونه برون توانم آمدن«6»، و آنچه حق‌ّ اوست بر من، ندارم. حق تعالی. گوید: بنده«7» هیچ ممکن باشد که او را عفو کنی! بنده گوید بار خدایا نکنم که حق‌ّ من باز گرفت. حق تعالی گوید: اکنون با او باش تا حق‌ّ تو بدهد. ایشان ساعتی توقّف کنند. گرمای قیامت در ایشان کار کند و تشنگی بر ایشان غالب شود، حق تعالی بفرماید [374- ر]
تا حجاب بر دارند از میان آن بنده«8» و بهشت و منازل و درجات و عرفات بهشت پیدا شود ایشان را و نسیم بهشت بر ایشان جهد«9». مرد صاحب حق گوید: بار خدایا؟ اینکه درجات و غرفات و منازل کراست! حق تعالی گوید: بنده‌ای راست که حق‌ّ دارد [بر کسی]
«10» و آن کس از قضای حق‌ّ او عاجز باشد او را عفو کند و حق‌ّ خود به او رها کند. آن بنده گوید: بار خدایا؟ بر من گواه باش که«11» حق‌ّ خود را«12» رها کردم. حق تعالی گوید.«13» تو حق‌ّ خود رها کردی من اولیترم«14» که حق‌ّ خود بر بنده خود رها کنم. درست در«15» دست یکدیگر نهید«16» و به بهشت روید. وَ اتَّقُوا یَوماً تُرجَعُون‌َ فِیه‌ِ إِلَی اللّه‌ِ، ابو عمرو و یعقوب و سلّام و ابو بحریه«17»
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: در گردن. (2). همه نسخه بدلها: مردمان را. (3). همه نسخه بدلها: بجز مر: از رسول- علیه السلام- که. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب بنده. (5). اساس: افتادگی دارد، از تب آورده شد. (6). تب: از عهده حق‌ّ او چگونه به در آیم. (7). فق را، مب: ای بنده. (8). تب: اینکه بنده، مج، وز، میان بنده. (9). همه نسخه بدلها آن. (10). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (11). همه نسخه بدلها، بجز تب من. (12). مج: که من خود را حق بر او، دب، آج، لب، فق: به او، مب، مر: بر او. (13). همه نسخه بدلها: چون. (14). مر: اولایم. [.....]
(15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (16). تب: زنید. (17). اساس، مج، وز: ابو بحر به (بدون نقطه)، تب، مب، مر: ابو بحیره، دب: ابو یحیی.
صفحه : 119
خواندند«1»: ترجعون به فتح «تا» و کسر «جیم» اعتبار به قراءت ابی‌ّ و اتّقوا یوما تصیرون فیه الی اللّه، و دیگر قرّاء «ترجعون» خواندند«2»، علی الفعل المجهول«3» اعتبارا«4» به قراءت عبد اللّه مسعود: و اتّقوا یوما تردّون فیه الی اللّه. معنی قراءت اوّل آن است که، حق تعالی گفت: بترسید از روزی که در آن روز با پیش خدا شوید«5». و قراءت دوم معنی آن است که از خدای بترسی در روزی که در آن روز شما را با پیش خدا برند. و «رجع» هم لازم باشد و هم متعدّی«6»، و فرق از میان ایشان به مصدر پیدا شود که مصدر لازم «رجوع» باشد و مصدر متعدّی «رجع». و معنی آیت و رجوع و رجع با خدای معنی آن دارد که ایشان را با جایی برند که در آن جای کس را حکمی و امری نباشد جز خدای را- عزّ و جل‌ّ. و امّا معنی رجوع در آیت با آن که ایشان از قبضه قدرت حق‌ّ بیرون نیند«7»، آن است که: عرب ذهاب را- و اگر چه بر سبیل ابتدا باشد«8»- رجوع و عود خوانند، چنان که شاعر گفت«9»: فان تکن الایّام احسن مرّة الی‌ّ فقد عادت لهن‌ّ ذنوب«10» المعنی: فقد ظهرت لهن‌ّ ذنوب، [و اینکه طریقه و]
«11» و کلام در اینکه«12» باب مستقصی برفت. ابو صالح روایت کند از عبد اللّه عبّاس که«13» گفت: چون«14» آیت فرود آمد، جبریل- علیه السلام- گفت، خدای تعالی می‌فرماید که: اینکه آیت«15» بر سر دویست و هشتاد آیت از سورة البقرة بنه. عبد اللّه عبّاس گفت: اینکه آخر آیتی است که از قرآن فرود
-----------------------------------
(1). تب، مج، وز، دب، مب: خوانند، مر: خوانده‌اند. (2). تب، مج، وز، دب، فق، مب، مر: خوانند. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر خوانند. (4). همه نسخه بدلها: اعتبار. (5). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: با پیش خدای تعالی برند. (6). همه نسخه بدلها رجع باز آمد و رجع باز آورد. (7). همه نسخه بدلها: نه‌اند. (8). همه نسخه بدلها آن را. (9). تب شعر. (10). اساس که کلمه نو نویس است: ذهوب، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). اساس: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(12). همه نسخه بدلها: در او. (13). همه نسخه بدلها بجز تب، مب: او. (14). تب اینکه. (15). تب را.
صفحه : 120
آمد، و به روایت دیگر از او: آن است که آخر آیت از قرآن آیت ربا بود. مفسّران گفتند: چون خدای تعالی اینکه آیت فرستاد که«1»: إِنَّک‌َ مَیِّت‌ٌ وَ إِنَّهُم مَیِّتُون‌َ«2»، رسول- علیه السلام- گفت: لیت شعری متی یکون ذلک، کاشکی«3» بدانستمی که چون«4» خواهد بودن؟ خدای تعالی آیت فرستاد: إِذا جاءَ نَصرُ اللّه‌ِ وَ الفَتح‌ُ«5». چون اینکه سورت آمد، رسول- علیه السلام- چون اینکه آیت«6» بخواندی، [پیش تکبیر]
«7» گفتی: سبحان الله و بحمده استغفر الله و اتوب الیه. گفتند: یا رسول اللّه؟ پیش از اینکه نمی‌گفتی. گفت: نعیت الی نفسی، خبر مرگ من با من رسید«8»، آنگه بگریست. گفتند: یا رسول اللّه؟ از مرگ می‌بگریی«9»! و خدای تعالی تو را بیامرزیده است«10» آنچه کرده‌ای و«11» خواهی کردن. رسول- علیه السلام- گفت: هول مطّلع کجاست و تنگی گور و ظلمت لحد و اهوال قیامت! رسول- علیه السلام- پس از نزول اینکه«12» سورت یک سال دیگر بماند، پس از آن خدای«13» آیت فرستاد: لَقَد جاءَکُم رَسُول‌ٌ مِن أَنفُسِکُم- الی آخرها. و رسول- علیه السلام- پس از آن شش ماه بزیست، آنگه به حج‌ّ وداع رفت و در راه [اینکه آیت]
«14» فرود آمد: یَستَفتُونَک‌َ قُل‌ِ اللّه‌ُ یُفتِیکُم فِی الکَلالَةِ«15». چون باز گشت در منصرف او به غدیر خم رسید، فرود آمد«16»: یا أَیُّهَا الرَّسُول‌ُ بَلِّغ ما أُنزِل‌َ إِلَیک‌َ مِن رَبِّک‌َ«17».
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز تب گفت. (2). سوره زمر (39) آیه 30. (3). مج، وز: کاشک تا من، تب، کاشکی دانستمی، مب: کاشکی من دانستمی، دیگر نسخه بدلها: کاشکی تا من. (4). همه نسخه بدلها: که کی. (5). سوره نصر (110) آیه 1. (6). همه نسخه بدلها بجز فق، چون قراءت. (7). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: با من دادند. (9). تب، مب: می‌گویی، مج، وز: نمی‌گریزی، دب، آج، لب، فق، مر: می‌گریزی. (10). مج، مر: تو را آمرزنده است. [.....]
(11). مب و آنچه. (12). آج: نزول آیت و، دب، لب، فق، مب، مر: نزول آیت. (13). وز، مب اینکه. (14). اساس ندارد، از تب افزوده شد. (15). سوره مائده (5) آیه 176. (16). مب اینکه آیت قوله تعالی، آج، لب، دب، فق که. (17). سوره مائده (5) آیه 67.
صفحه : 121
چون پیغام بگزارد«1»، و قایم مقام فرو داشت- چنان که شرحش بیاید در جای خود- ان شاء اللّه- و هم در آن منزل بود که«2» آیت آمد: الیَوم‌َ أَکمَلت‌ُ لَکُم دِینَکُم«3»- الایة. پس از آن هشتاد [و دو]
«4» روز [374- پ]
بر آمد«5» آیت ربا آمد«6»، پس از آن اینکه آیت که«7»: وَ اتَّقُوا یَوماً تُرجَعُون‌َ فِیه‌ِ إِلَی اللّه‌ِ، و اینکه آخر آیتی است که از قرآن فرود آمد، و رسول- علیه السلام- پس از آن بیست و یک روز بزیست. إبن جریج گفت: نه روز، مقاتل گفت: هفت روز، و فرمان خدای به او رسید روز دوشنبه سیم«8» ربیع الاوّل وقت زوال سال یازدهم«9» هجرت. ثُم‌َّ تُوَفّی کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما کَسَبَت، پس تمام بدهند هر نفسی را آنچه کرده باشد. وَ هُم لا یُظلَمُون‌َ، و ایشان را هیچ ظلم و نقصان نکنند. قوله تعالی:

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا تَدایَنتُم بِدَین‌ٍ إِلی أَجَل‌ٍ مُسَمًّی
فَاکتُبُوه‌ُ وَ لیَکتُب بَینَکُم کاتِب‌ٌ بِالعَدل‌ِ وَ لا یَأب‌َ کاتِب‌ٌ أَن یَکتُب‌َ کَما عَلَّمَه‌ُ اللّه‌ُ فَلیَکتُب وَ لیُملِل‌ِ الَّذِی عَلَیه‌ِ الحَق‌ُّ وَ لیَتَّق‌ِ اللّه‌َ رَبَّه‌ُ وَ لا یَبخَس مِنه‌ُ شَیئاً فَإِن کان‌َ الَّذِی عَلَیه‌ِ الحَق‌ُّ سَفِیهاً أَو ضَعِیفاً أَو لا یَستَطِیع‌ُ أَن یُمِل‌َّ هُوَ فَلیُملِل وَلِیُّه‌ُ بِالعَدل‌ِ وَ استَشهِدُوا شَهِیدَین‌ِ مِن رِجالِکُم فَإِن لَم یَکُونا رَجُلَین‌ِ فَرَجُل‌ٌ وَ امرَأَتان‌ِ مِمَّن تَرضَون‌َ مِن‌َ الشُّهَداءِ أَن تَضِل‌َّ إِحداهُما فَتُذَکِّرَ إِحداهُمَا الأُخری وَ لا یَأب‌َ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا وَ لا تَسئَمُوا أَن تَکتُبُوه‌ُ صَغِیراً أَو کَبِیراً إِلی أَجَلِه‌ِ ذلِکُم أَقسَطُ عِندَ اللّه‌ِ وَ أَقوَم‌ُ لِلشَّهادَةِ وَ أَدنی أَلاّ تَرتابُوا إِلاّ أَن تَکُون‌َ تِجارَةً حاضِرَةً تُدِیرُونَها بَینَکُم فَلَیس‌َ عَلَیکُم جُناح‌ٌ أَلاّ تَکتُبُوها وَ أَشهِدُوا إِذا تَبایَعتُم وَ لا یُضَارَّ کاتِب‌ٌ وَ لا شَهِیدٌ وَ إِن تَفعَلُوا فَإِنَّه‌ُ فُسُوق‌ٌ بِکُم وَ اتَّقُوا اللّه‌َ وَ یُعَلِّمُکُم‌ُ اللّه‌ُ وَ اللّه‌ُ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیم‌ٌ (282) وَ إِن کُنتُم عَلی سَفَرٍ وَ لَم تَجِدُوا کاتِباً فَرِهان‌ٌ مَقبُوضَةٌ فَإِن أَمِن‌َ بَعضُکُم بَعضاً فَلیُؤَدِّ الَّذِی اؤتُمِن‌َ أَمانَتَه‌ُ وَ لیَتَّق‌ِ اللّه‌َ رَبَّه‌ُ وَ لا تَکتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَن یَکتُمها فَإِنَّه‌ُ آثِم‌ٌ قَلبُه‌ُ وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ عَلِیم‌ٌ (283) لِلّه‌ِ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ وَ إِن تُبدُوا ما فِی أَنفُسِکُم أَو تُخفُوه‌ُ یُحاسِبکُم بِه‌ِ اللّه‌ُ فَیَغفِرُ لِمَن یَشاءُ وَ یُعَذِّب‌ُ مَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (284) آمَن‌َ الرَّسُول‌ُ بِما أُنزِل‌َ إِلَیه‌ِ مِن رَبِّه‌ِ وَ المُؤمِنُون‌َ کُل‌ٌّ آمَن‌َ بِاللّه‌ِ وَ مَلائِکَتِه‌ِ وَ کُتُبِه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ لا نُفَرِّق‌ُ بَین‌َ أَحَدٍ مِن رُسُلِه‌ِ وَ قالُوا سَمِعنا وَ أَطَعنا غُفرانَک‌َ رَبَّنا وَ إِلَیک‌َ المَصِیرُ (285) لا یُکَلِّف‌ُ اللّه‌ُ نَفساً إِلاّ وُسعَها لَها ما کَسَبَت وَ عَلَیها مَا اکتَسَبَت رَبَّنا لا تُؤاخِذنا إِن نَسِینا أَو أَخطَأنا رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَینا إِصراً کَما حَمَلتَه‌ُ عَلَی الَّذِین‌َ مِن قَبلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِه‌ِ وَ اعف‌ُ عَنّا وَ اغفِر لَنا وَ ارحَمنا أَنت‌َ مَولانا فَانصُرنا عَلَی القَوم‌ِ الکافِرِین‌َ (286) «10»

ای آن کسانی که«11» بگرویده‌ای چون
-----------------------------------
(1). تب، آج، لب، فق، مر: بگذارد، مب: گذارد. (2). تب اینکه. (3). سوره مائده (5) آیه 3. (4). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس که نو نویس است: شد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها بجز تب، دب، مر: بر آمد. (7). تب، دب، آج، لب، فق، مر: آیت آمد، مج، وز: اینکه آمد. [.....]
(8). تب: سوم، مج، وز: سه‌ام. (9). همه نسخه بدلها از. (10). همه نسخه بدلها بجز مب: ان لا. (11). تب، مج، وز، دب: ای آنان که.
صفحه : 122 بستانی وامی«1» تا به وقتی معیّن بنویسی آن را و باید که بنویسد میان شما دبیری به داستان«2» و سر باز نزند دبیری از آن که بنویسد چنان که آموخته باشد«3» او را خدا بنویسد و املا کند آن کس که بر او حق‌ّ باشد و بپرهیزد«4» از خدای [خود]
«5» که پروردگار اوست، و نقصان نکند«6» از آن چیزی«7»، اگر باشد آن که بر او حق بود نادان یا کوچک یا نتواند«8» املا کند او، باید که املا کند ولیّش«9» به داستان«10»، و برگیری دو گواه از مردان شما، اگر نباشند دو مرد یک مرد«11» و دو زن از آن کسان که بپسندید«12» از گواهان تا چو«13» فراموش کند یکی از ایشان، با یاد«14» دهد یکی از ایشان دیگری را، و باز نایستند«15» گواهان چون بخوانندشان، و ملال منمایی«16» از آن که بنویسی«17» کوچک یا بزرگ تا به وقتش«18»، آن شما را به دادتر باشد نزدیک خدا و راست‌تر در گواهی و نزدیکتر به آن که شک نکنی«19» مگر که باشد بازرگانی حالی«20» که می‌گردانی میان شما که نباشد بر شما«21» گناهی که ننویسی«22» آن را و گواه برگیرید چون بیع کنی«23» و نباید که زیان کند«24» دبیر«25» و گواه«26»، و اگر کنی، آن فسق است به شما، بترسی از خدا و می‌آموزد شما را خدا، و خدای به همه چیزی داناست.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: چون معامله کنید که در آن دینی بود. (2). کذا در اساس، تب، آج، لب، فق: براستی، مج، وز، دب: براستان. (3). آج، لب، فق: آموزانید. (4). تب: و بترس. (5). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (6). مج، وز: مکن. (7). تب پس. (8). تب و طاقت ندارد که. (9). تب: ولی او. (10). تب، آج، لب، فق: براستی، مج، وز: براستان. [.....]
(11). تب، مج، وز، فق: دو مرد، مردی. (12). فق، آج، لب: پسندیده دارید. (13). مج، وز: چون. (14). مج، وز: تا یاد. (15). تب، مج، وز، دب: و نباید که منع کنند، فق: و نباید که نافرمانی کنند. (16). تب: و ملال منمایند، آج، لب، فق: ملول مشوید. (17). تب: بنویسند. (18). تب: به وقت او. (19). تب: شک نکنند، آج، لب، فق: در شک نیفتند. (20). تب: مال. 21. بزه و. (22). آج، لب: که ننویسند. 23. آج، لب، فق: خرید و فروخت کنی. (24). مج: زیان کنند، آج، لب، فق: و باید که گزند رسانیده نشود. [.....]
(25). تب، مج، وز را. 26. تب، فق: و نه گواه.
صفحه : 123
و اگر باشی بر سفر«1» و نیابی دبیر«2» گروها«3» گرفته، اگر ایمن باشد بهری از شما بهری«4»، بدهد آن که او را امین داشته باشند«5» زنهارش، و گو بترس از خدای خود و پنهان مکنی گواهی، و هر که پنهان کند بزهکار است دل او، و خدای به آنچه می‌کنی داناست. خدا راست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمین است، و اگر آشکار کنی«6» آنچه در تنهای شماست یا پنهان کنید«7» شمار کند شما را بدان خدای«8»، بیامرزد آن را که خواهد و عقوبت کند آن را که خواهد، و خدای بر همه چیز«9» تواناست. بگروید«10» پیغمبر بدانچه فرو فرستاده‌اند«11» به او از خدایش، و گرویدگان همه گرویدند به خدا و فریشتگانش و کتابهایش و پیغامبرانش، ما جدا نکنیم«12» میان یکی از پیغامبران«13»، گفتند: شنیدیم«14» و فرمان بر داریم آمرزش ده خدای«15» ما و به«16» تو است باز گشتن.
-----------------------------------
(1). تب: سفری، آج، لب، فق: بر حالت سفر. (2). تب، مج، وز، آج، لب، فق: نویسنده‌ای. (3). آج، لب: گروهانی است. (4). آج، لب، فق را. (5). آج، لب، فق: ایمن دانسته باشد. (6). آج، لب، فق: پیدا کنید. (7). آج، لب آن را. (8). تب، آج، لب، فق پس. (9). تب، مج، وز، آج، فق: چیزی. (10). آج، لب، فق: ایمان آورد. (11). آج، لب، فق: فرستاده شد. (12). آج، لب: می‌گویند فرق نمی‌نهیم. [.....]
(13). آج، لب، فق او و. (14). آج، لب، فق: شنودیم فرمای خدای را. (15). آج، لب، فق: بیامرز ما را ای پروردگار ما. (16). آج، لب، فق: و با حکم.
صفحه : 124 بر ننهد«1» خدا هیچ نفس«2» را مگر توانایی او«3»، او راست آنچه کرد و بر اوست آنچه کند«4». خدای ما؟ مگیر ما را اگر فراموش کنیم یا خطا کنیم، خدای ما؟ منه بر ما گرانی چنان که نهادی بر آن کسان که پیش از ما بودند، خدای ما؟ بار منه ما را آنچه توانایی نیست ما را به آن، عفو کن«5» از ما و بیامرز ما را و ببخشای بر ما، تو خداوند مایی«6»، یاری دهد ما را بر گروه نا گرویدگان. قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا تَدایَنتُم بِدَین‌ٍ- الایة، عبد اللّه عبّاس گفت: چون خدای- جل‌ّ جلاله- ربا حرام کرد«7» سلّم حلال کرد تا آنان که از آن«8» باز مانند«9» ایشان را عوض باشد به از آن که هم مقصود [و]
«10» منفعت حاصل بود و هم مضرّت [و]
«11» معصیت مندفع، گفت: ای گرویدگان«12»؟ إِذا تَدایَنتُم بِدَین‌ٍ، چون دین دهی«13» یکدیگر را، و تفاعل [از]
«14» میان جماعت باشد، چون: تقابل و تضارب و تمانع و جز آن. إِلی أَجَل‌ٍ مُسَمًّی، تا به وقتی معیّن، و دان فلان فلانا یدینه دینا اذا اعطاه الدّین فهو دائن، و المعطی مدین و مدیون، و قوله: تَدایَنتُم، وام و نسیه و سلّم در او داخل باشد و هر حقّی که مؤجّل باشد، و آنچه مؤجّل نباشد آن را «حال‌ّ» خوانند و «عین» خوانند، و برای آن گفت: «بدین»، تا«15» اشتباه نباشد به مجازات، برای آن که اینکه تفاعل اگر مبهم بگذاشتی ملتبس شدی به آن که از «دین» است نه از «دین»، پس قید زد و بیان کرد تا احتمال برخیزد و پیدا شود که از دین است نه از دین- که جزا باشد- و گفته‌اند«16»: بر سبیل تأکید است، چنان که گفت:
-----------------------------------
(1). تب: بار برننهد. (2). تب، مج، وز: کس، آج، لب، فق: تنی. (3). تب، مج، وز: مگر طاقتش. (4). تب، مج، وز: آنچه اندوخت. (5). آج، لب: گذران. (6). آج، لب، فق: تو متولی امور مایی. (7). تب: بحرام کرد. (8). آج در بالای کلمه افزوده است: ربا. (9). همه نسخه بدلها: باز ماندند. (14- 11- 10). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. [.....]
(12). آج، لب، فق، مب، مر: گروندگان. (13). تب: چون بستانی دینی. (15). همه نسخه بدلها: که. (16). مج، وز پس، تب، دب، آج، لب، فق، مر که.
صفحه : 125 وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیه‌ِ ...«1»، و قوله: فَسَجَدَ المَلائِکَةُ کُلُّهُم أَجمَعُون‌َ«2»، و: تِلک‌َ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ«3» [375- پ]
. فَاکتُبُوه‌ُ، بنویسی آن را که داده باشی اگر قرض باشد و اگر بیع سلّم«4» برای آن که تا در او شکی و شبهتی و خلافی و جحودی نرود«5». خلاف کردند در اینکه امر که بر وجوب است یا ندب. مذهب اهل ظاهر آن است که: [بر]
«6» وجوب است، و اینکه اختیار محمّد جریر طبری است. و مذهب ما و دگر فقها آن است که: [اینکه امر]
«7» بر سبیل استحباب و ندب«8» است. آنان«9» که وجوب گفتند، تمسک کردند به حدیث ابو موسی که روایت کرد از رسول- علیه السلام- که«10» گفت: سه کس را خدای تعالی دعا اجابت نکند. مردی که دینی به کسی دهد و گواه بر نگیرد، و مردی که مالی به سفیهی دهد، و شنیده باشد قول خدای«11» تعالی: وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم‌ُ«12» فَإِن أَمِن‌َ بَعضُکُم بَعضاً فَلیُؤَدِّ الَّذِی اؤتُمِن‌َ أَمانَتَه‌ُ«15» ...، و اینکه قول شعبی است. آنگه حق تعالی بیان آن کتابت«16» بکرد، گفت: وَ لیَکتُب بَینَکُم کاتِب‌ٌ بِالعَدل‌ِ. حسن بصری به کسر «لام» خواند، و اینکه «لام» امر غایب است چون پیش
-----------------------------------
(1). سوره انعام (6) آیه 38. (2). سوره ص (38) آیه 73. (3). سوره بقره (2) آیه 196. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (5). همه نسخه بدلها و. (7- 6). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: سنت. (9). همه نسخه بدلها: و آنان. (10). تب، مج، وز او. (11). اساس که نو نویس است: قوله، مب: که قوله، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(12). سوره نساء (4) آیه 5. (13). تب: بد خوی، دب، آج، لب، فق، مب: بد خواهد. (14). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (15). سوره بقره (2) آیه 283. (16). اساس که نو نویس است: کاتب، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 126
او حرفی نباشد و ابتدا خواهی کنی به آن«1» لا بدّ مکسور باید، و اگر پیش او حرفی بود «واو» یا «فا» یا جز آن، عرب بیشتر بر آنند که تسکین کنند برای تخفیف«2» را. و معنی آن است که: چون چنین بود کاتبی«3» عدل باید که«4» اینکه نوشته«5» دین از میان داین و مدین«6» یا بایع و مشتری بنویسد بحق‌ّ و عدل و داستان«7» چنان که در آن جا حیفی و ظلمی و زیادتی و نقصانی نباشد، و تقدیم و تأخیر اجل نباشد، و چیزی نباشد که حق‌ّ صاحب حقّی از ایشان باطل کند«8»، چنان که ایشان ندانند. وَ لا یَأب‌َ کاتِب‌ٌ أَن یَکتُب‌َ کَما عَلَّمَه‌ُ اللّه‌ُ فَلیَکتُب، و نباید که ابا کند نویسنده از آن که بنویسد«9» چنان که خدای تعالی آموخته باشد او را، برای آن که در عهد رسول- علیه السلام- نویسندگان اندک بودند خصوصا آنان که اینکه دانستند نوشتن. و علما خلاف کردند در آن که اینکه نوشتن بر نویسنده واجب است یا نه«10» [و تحمّل شهادت بر گواه واجب است یا نه. گروهی]
«11» گفتند: واجب است، و اینکه قول مجاهد است و ربیع و مذهب اهل ظاهر. و حسن بصری گفت: واجب بود آن جا که حق‌ّ کسی ضایع خواهد شدن و کسی دگر نبود که بنویسد، امّا چون دگر کس باشد بر او معیّن نبود. و [بر]
«12» مذهب ما و بیشتر فقها واجب نیست«13»، اگر بنویسد متبرّع باشد، و اگر اجرتی خواهد [بر آن]
«14» او را رسد. و ضحّاک گفت: واجب بود، و لکن منسوخ شد بقوله: وَ لا یُضَارَّ کاتِب‌ٌ وَ لا شَهِیدٌ. سدّی«15» گفت: واجب باشد بر او«16» در حال فراغ.
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: به او. (2). اساس که نو نویس است: آن حرف، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کاتب. (4). همه نسخه بدلها: تا. (5). تب: نبشته. (6). اساس که کلمه نو نویس است: مدیون، با توجّه به ضبط تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). کذا در اساس و دیگر نسخه بدلها. (8). اساس که کلمه نو نویس است: شود، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). تب: نویسد. [.....]
(10). اساس که نو نویس است: نیست، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14- 11). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (13). همه نسخه بدلها بجز تب و. (15). همه نسخه بدلها: و سدّی. (16). تب و.
صفحه : 127
وَ لیُملِل‌ِ الَّذِی عَلَیه‌ِ الحَق‌ُّ، و املا کند آن کس که بر او حق‌ّ باشد، یعنی مقرّ مدیون که وام ستده باشد یا سلّم فروخته. و «املا» و «املال» دو لغت‌اند صحیح فصیح، یقال: املی و امل‌ّ بمعنی، قال اللّه تعالی: فَهِی‌َ تُملی عَلَیه‌ِ بُکرَةً وَ أَصِیلًا«1». و اصل [376- ر]
. «املال»«2»، اعادة الشّی‌ء مرّة بعد اخری باشد، و الحاح کردن، قال الشّاعر: الا یا دیار الحی‌ّ بالسبعان امل‌ّ علیها بالبلی الملوان ای الح‌ّ، و اصل او هم از املال است که ملال انگیختن باشد برای آن که چون یک بار پس از دیگر املا کند ملال انگیزد. آنگه حق تعالی تخویف کرد صاحب کتاب را که املا می‌کند، یعنی مقرّکه بر کاتب املا کند«3»، گفت: باید«4» از خدای بترسد و از آنچه حق باشد بر او چیزی نقصان نکند«5». و اینکه برای آن گفت که آنان که در آن عهد بودند، کتابت و قراءت ندانستند. و «بخس»، نقصان باشد و به دو مفعول تعدّی کند، یقال: بخسه حقّه اذا نقصه. فَإِن کان‌َ الَّذِی عَلَیه‌ِ الحَق‌ُّ سَفِیهاً، اگر املا کننده که مقرّ باشد به دین، و حق بر ذمّت او باشد جاهل بود و«6» املا نداند کردن، اینکه قول مجاهد است. ضحّاک و سدّی گفتند: مراد به «سفیه» اینکه جا طفل کوچک است، و اصل «سفه»، خفّت باشد، و قال الشّاعر: نخاف ان تسفه احلامنا فنخمل الدّهر مع الخامل ای تخف‌ّ. أَو ضَعِیفاً، یا پیری خرف. [سدّی]
«7» و إبن زید گفتند: عاجزی کم عقل«8». أَو لا یَستَطِیع‌ُ أَن یُمِل‌َّ هُوَ، یا نتواند که او به نفس خود املا کند از خرسی یا عیبی یا لکنتی یا عجمتی یا زمانتی یا حبسی که نتواند حاضر شدن بنزدیک کاتب«9».
-----------------------------------
(1). سوره فرقان (25) آیه 5. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: املا. (3). تب: املا می‌کند. (4). تب، مج، وز تا، دیگر نسخه بدلها که. (5). آج و افزون. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). اساس: کلمه زیر وصالی رفته است، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9- 8). تب قال الله تعالی. [.....]
صفحه : 128
فَلیُملِل وَلِیُّه‌ُ بِالعَدل‌ِ، باید که ولی‌ّ او و قیّم به کار او و آن که با او اولیتر باشد املا کند به عدل و داستان«1» و راستی. آنگه بیان کرد که به اینکه قناعت نباید کردن تا گواه بر گیرد و دو گواه را از جمله مردان که اهل گواهی باشند«2». اینکه «سین» طلب راست، کالاستفهام و الاستعلام و الاستخبار، ای اطلبوا منهما الشّهادة. مِن رِجالِکُم، یعنی مردان بالغ آزاد که نه کودک باشند و نه بنده، و اینکه مذهب ابو حنیفه است و سفیان و مالک [و شافعی]
«3» و بیشتر فقها، و مذهب شریح و إبن سیرین آن است که: گواهی بنده در دین مقبول باشد، و«4» بنزدیک ما هم چنین باشد«5»، حریّت شرط نیست در قبول شهادت، و انّما«6» آنچه شرط است ایمان است و عدالت. و ابو ثور و عثمان البتّی و شریح و انس بن مالک و إبن سیرین با ما موافقند«7» در اینکه، و تمسک فقها باضافه فی قوله: مِن رِجالِکُم، در آنچه آزادی«8» شرط است معتمد نیست، برای آن که ایشان نیز با ما مضافند، چنان که حق تعالی گفت: وَ الصّالِحِین‌َ مِن عِبادِکُم وَ إِمائِکُم«9». فَإِن لَم یَکُونا رَجُلَین‌ِ، اگر دو مرد نباشند، یعنی اگر گواه دو مرد نباشند. و اسم «کان» مضمر است، و تقدیره«10»: فان لم یکن الشّاهدان رجلین فَرَجُل‌ٌ«11»، «فا» برای جزای شرط«12» آمد. امّا رفع «رجل» محتمل است چهار وجه را: یکی فلیکم رجل و امراتان، دوّم: فلیشهد رجل و امراتان، سیم«13»: فالشّاهد رجل و امراتان، چهارم: فرجل و امراتان یشهدون«14»، اول اسم «کان» باشد مقدّر، دوم فاعل فعلی محذوف باشد، سیم«15» خبر مبتدای [376- پ]
مقدّر باشد، چهارم مبتدا باشد
-----------------------------------
(1). مج، مب: راستان. (2). چاپ شعرانی (2/ 411) و استشهدوا شهیدین. (3). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مب اینکه. (5). همه نسخه بدلها بجز تب: است. (6). تب، دب، فق، مب: امّا. (7). مب: موافقت کردند. (8). اساس که نو نویس است: از ما، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). سوره نور (24) آیه 32، تب قال اللّه تعالی. (10). همه نسخه بدلها: تقدیر اینکه است. (11). آج و امراتان. (12). تب: برای شرط و جزا. (15- 13). تب: سیوم، مج، وز: سه‌ام. (14). تب: تشهدون. [.....]
صفحه : 129
و خبرش محذوف. و اجماع فقهاست در آن که: گواهی زنان با مردان در«1» دین و مال«2» مقبول«3» باشد. آنگه در ما دون«4» مال خلاف کردند. مالک و اوزاعی و شافعی و ابو عبید«5» و ابو ثور و احمد حنبل گواهی زنان با مردان الّا در«6» مال روا ندارند. و ابو حنیفه و اصحابش و سفیان ثوری گواهی زنان با مردان در همه چیزی روا دارند الّا در حدود و«7» قصاص. و بنزدیک ما گواهی زنان بر سه ضرب است: ضربی آن که به هیچ حال«8» نشنوند [سواء]
«9» اگر مرد با ایشان باشد و اگر نه، و آن در طلاق و رؤیت هلال بود. و ضرب دوم«10» آن که: گواهی ایشان بشنوند«11»، و اگر چه مردان با ایشان نباشند، و آن چیزی بود که به زنان تعلّق دارد و مردان را در آن رایی«12» نبود، چون بکارت و کارهایی«13» که به زنان و اندام زنان تعلّق دارد. و گواهی چهار زن بشنوند در وصیّت و میراث کودک که از مادر جدا شده باشد زنده، و اگر سه زن گواهی دهند گواهی ایشان مقبول بود در نصف و ربع میراث و وصیّت، و اگر دو زن باشند در نیمه، و اگر یکی بود در ربع، و گواهی قابله تنها بشنوند در ربع میراث مستهل‌ّ اعنی کودک زنده. عند عدم مردان باشد اینکه جمله. فامّا ضرب سیم«14» آن بود که: گواهی ایشان«15» با مردان بشنوند، و آن چند جای است: منها الرّجم، که چون سه مرد و دو زن بر کسی گواهی دهند به زنا، و«16» محصن
-----------------------------------
(1). تب: و مردان با. (2). اساس که نو نویس است: و عقل، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). تب: دین مال مقتول. (4). تب، وز: در دون. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابو عبیده. (6). تب: بر. (7). تب: در حد و در. (8). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: که گواهی: با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). دب: دیم، مب، مر: دویم. (11). تب: نشنوند. (12). همه نسخه بدلها: نظر. (13). تب: کاری. (14). تب، آج، لب: سیوم، مج، وز: سه‌ام. [.....]
(15). اساس که نو نویس است: زنان، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و او، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها، «او» زاید می‌نماید.
صفحه : 130
باشد، رجم باید کردن او را. و اگر دو مرد و چهار زن گواهی دهند بشنوند و لکن رجم نکنند، حدّ زنند حدّ«1» زانی. و اگر یک مرد«2» و شش زن گواهی دهند«3» [قبول نکنند]
«4» و همه را حدّ مفتری بزنند. و گواهی زنان در قتل و قصاص بشنوند چون مردان با ایشان باشند، همچنان که در اموال. اگر مردی و دو زن گواهی دهند بر قتل و [بر]
«5» جراح مقبول باشد. و در دین چون مردی گواهی دهد و دو زن بشنوند، چون دو زن گواهی دهند یا یک مرد، مدّعی سوگند خورد تا به جای یک گواه باشد و حاکم به آن حکم کند، و اینکه مذهب اهل البیت است خاص‌ّ. مِمَّن تَرضَون‌َ مِن‌َ الشُّهَداءِ، یعنی آنان که مرضی باشند در دیانت و امانت و کفایت، و مراد آن است که مسلمان باشند و ظاهر ستر و مرتکب چیزی نباشند از قبایح، و اخلال نکنند به واجبات اینکه معنی عدالت«6» است در گواهی. عمر خطّاب«7» گفت: هر که اظهار خیر کند، ما به او ظن‌ّ خیر بریم، و بر آن دوست داریم او را، و هر که اظهار شرّ کند، [ما]
«8» به او گمان بد بریم و او را بر آن دشمن داریم. و چون مرد بر همسایه و رفیق و خویشاوند خود ثنا گوید، شک‌ّ مکنی در صلاح او. نخعی گفت: هر که از او تهمتی و ریبتی«9» پیدا نشود، او عدل باشد، [و]
«10» شعبی گفت: هر که مطعون نباشد در بطن و فرج، او عدل بود. حسن بصری گفت:
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: بر آن، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس گواهی دهد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). اساس بشنوند، با توجّه به تب، مج، وز، زاید می‌نماید. (4). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (6- 5). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: عدل، مج، وز: عدله. (7). تب، مج، وز، مب، مر: عمر بن الخطّاب، آج، لب: امیر المؤمنین علیه السلام. (10- 8). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مج: ریبتی و شبهتی.
صفحه : 131
هر که از او خزیی ندانند«1»، او عدل باشد. و رسول- صلی اللّه علیه و آله گفت: 2» لا یجوز شهادة خاین و لا خائنة [773- ر]
و لا محدود و لا ذی حقد علی اخیه و لا مجرب علیه شهادة زور و لا القانع مع اهل البیت [یعنی]
« الخادم لهم ، گفت: گواهی خاین و حدّ زده و حقود کینور«3» بر برادر مسلمان، و نه آن که او را به گواهی دروغ آزموده باشند، و نه آن که در سرای مرد خدمت او کند، گواهی اینان مقبول نباشد«4». شافعی گفت: گواه را ده شرط باید تا گواهی او مقبول باشد: باید که«5» آزاد بود«6» و بالغ و مسلمان و عدل، و عالم باشد به آن گواهی که دهد، و به آن گواهی جرّ منفعت خود نکند و نه دفع مضرّت، و معروف نباشد بکثرة الغلط و ترک المروّة، و از میان او و میان مشهود علیه عصبیّت نباشد، و گواهی زنان بر انفراد- آن جا که گفتیم- مقبول باشد بنزدیک شافعی در عیوبی«7» که بر عورات زنان باشد، و در استهلال کودک و رضاع و ولادت. و ابو حنیفه نیز در اینکه مسائل موافقت کرد، الّا در رضاع که در رضاع گواهی زنان بر انفراد روا نداشت. امّا صفت گواهی و آن که مرد کی شاید که«8» گواهی دهد: طاووس روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که گفت: رسول را«9» علیه السلام- پرسیدند از گواهی، که کی دهند و چگونه دهند! گفت: آفتاب می‌بینی«10»! گفتند: بلی. گفت: هر گه که همچنان دانی که آفتاب روشن، گواهی دهید«11» و الّا رها کنی«12». عبد اللّه عبّاس روایت کرد از رسول- علیه السلام- که گفت: اکرموا الشهود فان الله یستخرج بهم الحقوق و یدفع بهم الظلم ، گواهان را اکرام کنی که خدای تعالی
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خیری بدانند. (2). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: کینور/ کینه‌ور، مب: کینه ورز. (4). همه نسخه بدلها و. [.....]
(8- 5). همه نسخه بدلها: تا. (6). همه نسخه بدلها: باشد. (7). دب، فق، مب، مر: عیوب. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت از رسول. (10). تب، مر: آفتاب را می‌بینید. (11). همه نسخه بدلها: بده. (12). همه نسخه بدلها: رها کن.
صفحه : 132 حقها به ایشان بیرون آرد، و ظلم به ایشان باز دارد. در خبر می‌آید«1» که: پس از کارزار«2» بصره روزی عبد اللّه بن قفل التّیمی‌ّ بر«3» امیر المؤمنین علی«4» بگذشت درعی پوشیده، امیر المؤمنین- علیه السلام- گفت: هذه درع طلحة اخذتها غلولا یوم البصرة «5»، اینکه درع طلحه است که تو روز کارزار«6» بصره به خیانت گرفته‌اند، او انکار کرد و گفت: بینی و بینک الحاکم الّذی رضیته للنّاس، از میان من و تو حاکمی حکم کند که تو او را برای حکومت مردم بنشانده‌ای- یعنی شریح. آنگه پیش شریح رفتند. امیر المؤمنین- علیه السلام- بر او دعوی کرد، شریح گواه خواست. امیر المؤمنین حسن علی را بیاورد تا گواهی داد. شریح گفت: به یک گواه حکم نکنم. او قنبر را بیاورد [تا گواهی داد]
«7»، گفت: به گواهی بنده حکم نکنم. امیر المؤمنین- علیه السلام- گفت: قبحک الله من حاکم لقد جرت فی حکمک ثلاث مرات ، در اینکه حکم سه بار جور کردی: اوّل آن که از امام گواه خواستی، و امام مأمون باشد از او گواه نخواهند، دگر آن که گفتی: به گواهی حسن تنها حکم نکنم، و رسول- علیه السلام- به گواهی خزیمه ثابت حکم کرد و او را ذو الشّهادتین خواند«8»، دگر گفتی: به گواهی بنده حکم نکنم، ندانی که گواهی بنده برای خواجه مقبول باشد بر او مقبول نباشد؟ ندانی [377- پ]
که رسول- علیه السلام- به گواهی من تنها حکم کرد آن روز که بر خالد ولید گواهی دادم، و گفت: گواهی مردی قرشی«9» به گواهی هفت مرد باشد که نه از قریش بود«10»، و گواهی تو ای علی به گواهی هفت قرشی«11» است، و خدای تعالی مردی قرشی«12» را قوّت هفت مرد داد که نه از قریش باشند، و تو را قوّت هفت قرشی«13» داد، به خدا که دگر حکم نکنی از میان دو
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6- 2). دب، لب: کالزار. (3). همه نسخه بدلها: با. (4). تب، فق، مر علیه السلام. (5). همه نسخه بدلها گفت. (7). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). اساس که نو نویس است، در حاشیه افزوده، از آن گفتند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(9). تب: مرد قرشی، آج، لب، فق: قریشی. (10). تب: باشد، دیگر نسخه بدلها: باشند. (13- 12- 11). آج، لب، فق: قریشی.
صفحه : 133
کس و الّا«1» مرا خبر دهی. قوله: أَن تَضِل‌َّ إِحداهُما، حمزه خواند: «ان تضل‌ّ» به کسر «الف» علی الشّرط. فَتُذَکِّرَ به رفع«2»، و «تضل‌ّ»«3» جزم باشد به «ان»، و لکن ظاهر نمی‌شود برای ادغام، و رفع «تذکّر» برای «فا» است، کقولک: ان تکرمنی فاکرمک، علی تقدیر: فانا اکرمک. و دگر قرّاء به فتح «ان» خوانند و نصب «تضل‌ّ» و «تذکر» به عمل آن. و در معنی آن چند قول گفتند: سیبویه گفت: محل‌ّ آن جرّ است به «لام» مقدّر، و تقدیره«4»: لان تضل‌ّ، برای آن که چون ضال شود، یعنی ناسی و ضلال اینکه جا به معنی نسیان است، یکی از ایشان آن دیگر«5» را یاد دهد«6». و اگر چه غرض ضلال«7» نیست اذکار است به حکم آن که اذکار عند ضلال باشد که نسیان است آن را چون معروض«8» و مقصود، [کرد]
، چنان که یکی از ما گوید: اعددت الخشبة ان یمیل الحایط فادعمه. و غرض از اعداد چوب میل دیوار نباشد، دعم و به باز گرفتن او باشد، و لکن چون دعم عند میل باشد میل را غرض کرد. و فرّاء گفت: از جمله مقدّم مؤخّر کلام است و معنی بر تقدیم و تأخیر مستقیم شود، چنان که یکی از ما گوید: یعجبنی ان یسأل سائل فیعطی، به عجب آرد مرا که سائل چیزی خواهد بدهندش. و اعجاب در عطا باشد در سؤال سایل نباشد، پس تقدیر آیت اینکه است که«9»: ان تذکّر احدیهما الاخری ان ضلّت، برای آن که تا یاد دهد یکی دیگر را اگر«10» فراموش کند، و مثله قوله:
-----------------------------------
(1). اساس: تا، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است را، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). تب و دیگر نسخه بدلها محل و تضل. (4). همه نسخه بدلها: تقدیر اینکه است. (5). تب، مج، وز: از ایشان آن یکی اینکه دیگر، دب، آج، لب، فق، مب مر: از ایشان از یکی اینکه دیگر. (6). همه نسخه بدلها: یاد دهند. (7). اساس که نو نویس است: اضلال، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). تب، مج، وز: مفروض، چاپ شعرانی (2/ 415): مغروض. (9). همه نسخه بدلها: ندارد. (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: که، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 134 وَ لَو لا أَن تُصِیبَهُم مُصِیبَةٌ بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم فَیَقُولُوا رَبَّنا لَو لا أَرسَلت‌َ إِلَینا رَسُولًا«1» فِی کِتاب‌ٍ لا یَضِل‌ُّ رَبِّی وَ لا یَنسی«3». و اصل «ضلال» هلاک بود- چنان که برفت«4». عاصم الجحدری خواند: ان تضل‌ّ إحداهما علی الفعل المجهول به ضم «تا» و فتح «ضاد»، و زید اسلم خواند: فتذاکر من المذاکرة. و إبن کثیر و یعقوب و قتیبه خواندند: فتذکر، به تخفیف «کاف» من الاذکار، و باقی قرّاء به تشدید «کاف» خواندند«5». و «ذکّر» و «اذکر» بمعنی واحد، چنان که نزل و انزل، و اکرم و کرّم، و اینکه متعدّی باشد به دو مفعول، یقال: ذکّرته الشّی‌ء، قال الشّاعر: تذکّرنیه الشّمس عند طلوعها و تعرض ذکراه اذا غربها افل [و سفیان بن عیینه گفت: اینکه کلمت از «ذکر» است نه از «ذکر»، و معنی آن است که: چون دو زن گواهی دهند به جای یک مرد باشد، پس ما دام تا زن یکی بود گواهی او را اثر نبود. چون زنی دیگر با او یار شود، حکم آن دو زن«6» حکم یکی مرد باشد. پس به منزلت آن بود که آن زن اینکه زن را مذکّر بکرده بود، به معنی آن که گواهی او در حکم گواهی مردان آورد. و در اینکه قول بعدی هست برای آن که اینکه تذکیر«7» با نسیان نسبت ندارد]
«8». قوله«9»: وَ لا یَأب‌َ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا، بعضی مفسران گفتند: اینکه در تحمّل شهادت است، یعنی نباید که«10» کسی را خوانند تا گواه شود بر کسی او امتناع کند«11»، و اینکه قول آن کس است که گفت: تحمّل شهادت«12» واجب باشد [378- ر]
، و اینکه قول معتمد نیست.
-----------------------------------
(1). سوره قصص (28) آیه 47. [.....]
(2). آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. (3). سوره طه (20) آیه 52. (4). تب: چنان که در پیش ذکر رفت. (5). تب، مج، وز: خوانند. (6). همه نسخه بدلها بجز تب: حکم ایشان. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب: تذکّر. (8). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). تب تعالی. (10). تب: تا. (11). همه نسخه بدلها: او ابا کند و امتناع. (12). دب، آج، لب، فق: تحمّل الشّهادة.
صفحه : 135 قتاده و ربیع گفتند: سبب نزول [آیت]
«1» آن بود که چون مردی را کاری افتادی در قبیله بزرگ می‌گردیدی«2» تا کسی گواه شود، کس گواه نشدی، خدای تعالی آیت فرستاد و نهی کرد مردمان را از آن که«3» ابا کنند از تحمّل شهادت. شعبی گفت: اگر کسی دگر باشد که گواه شود او مخیّر است در تحمّل شهادت، خواهد گواه شود و خواهد نشود، و چون کسی دگر نباشد که گواه شود واجب است او را تحمّل شهادت کردن. و عطا و عطیّه و بیشتر مفسران گفتند: او مخیّر است در تحمّل شهادت، خواهد گواه شود، و خواهد نشود. ابو مرّه«4» گفت: حسن بصری را پرسیدم«5» از اینکه مسأله، گفت: تو مخیّری، خواهی گواهی شو«6» خواهی مشو. بعضی دگر مفسران گفتند: آیت در اقامت شهادت است و ادای آن، و اینکه قول مجاهد و عطا و عکرمه و سعید جبیر و ضحّاک و سدّی است، و امر به اقامت شهادت علی الوجوب باشد الّا عند عذری واضح یا ضرورتی مانع. و عامر گفت: مرد«7» چندان مخیّر است«8» تا گواه نشود«9»، چون گواه شد«10» در ادای گواهی مخیّر نباشد«11». حسن بصری و سدّی گفتند: آیت وارد است در هر دون معنی در تحمّل و اداء و از اینکه مانعی نیست، و اینکه در فایده عامتر است«12». وَ لا تَسئَمُوا، ملال«13» و ضجارت منمای، یقال: سئمت الشّی‌ء اسأم«14» سأمة، قال زهیر«15»: سئمت تکالیف الحیوة و من یعش ثمانین حولا لا ابا لک یسئم و قال لبید: و لقد سئمت من الحیوة و طولها و سؤال هذا النّاس کیف لبید
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). تب: می‌گردندی، دیگر نسخه بدلها، می‌گردیدندی. (3). تب گواهی را. [.....]
(4). کذا: در اساس با تب، آج، لب، فق، مر: إبن جریر، مج، وز، دب: ابو حرم، مر: إبن حریم. (5). همه نسخه بدلها بجز تب: پرسیدند. (6). همه نسخه بدلها و. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مردان. (8). مب، مر: مخیراند. (9). همه نسخه بدلها بجز مب: نشد. (10). مب: شدند. (11). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: نیست، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). تب قال اللّه تعالی. (13). تب، دب، آج، لب، فق، مب، مر: املال. (14). همه نسخه بدلها بجز تب: اسأمه. (15). تب شعر.
صفحه : 136
قوله: أَن تَکتُبُوه‌ُ، «ان» در محل‌ّ نصب است بوقوع الفعل علیه، التّقدیر: لا تسأموا کتابته. صَغِیراً«1»، کان الحق‌ّ أَو کَبِیراً، اگر حق اندک بود و اگر بسیار. و نصب «صغیر» و «کبیر» شاید تا به اضمار«2» «کان» بود چنین که گفتیم، و شاید که نصب او بر حال بود من «الهاء» فی قوله: أَن تَکتُبُوه‌ُ، [ای ان]
«3» تکتبوا الحق‌ّ و حال باشد از مفعول به«4». إِلی أَجَلِه‌ِ، ای وقت محلّه. و «اجل» وقت باشد و [دین]
«5» مؤجّل موقّت باشد. ذلِکُم أَقسَطُ عِندَ اللّه‌ِ، «ذا» اشارت است و «کاف» خطاب، یعنی آن، ای«6» جماعت مخاطبان«7» بدادتر بود و بعدلتر. و القسط، العدل. و قسط، نصیب باشد برای آن که بهره باشد به عدل و راستی، و اقسط اذا عدل، و قسط اذا جار، و گفته‌اند: اصل کلمه از جور است، و اقسط، ای ازال«8» الجور. و القسط اسم للاقساط. وَ أَقوَم‌ُ لِلشَّهادَةِ، و راست‌تر«9» باشد در اقامه شهادت. وَ أَدنی أَلّا«10» إِلّا أَن تَکُون‌َ تِجارَةً حاضِرَةً، جمله قرّاء به رفع «تجارة» خواندند«17»، و وجه او آن است که: اسم «کان» باشد، و «کان» تامّه بود، و معنی آن باشد که: الا ان تحصل و توجد تجارة حاضرة.
-----------------------------------
(1). تب و ان. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: شاید که، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(5- 3). اساس: ندارد، با توجّه به تب افزوده شد. (4). تب قال تعالی. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یعنی ای آن. (7). همه نسخه بدلها اقسط عند اللّه. (8). تب: اذا ازال، دیگر نسخه بدلها: اذا ازال. (9). تب: راستر. (10). اساس: ان لا، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (11). تب: نیفتید، آج، لب، فق، مب، مر: نه اوفتی. (12). مج، وز: طول. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نماند. (14). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: رحمتش، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). همه نسخه بدلها: تا. (16). تب: خدای تعالی با بندگان. (17). مج، وز: خوانند. [.....]
صفحه : 137
بعضی دگر گفتند: «کان» ناقصه است، و «تجارة» اسم اوست، و «حاضرة» صفت او، و تُدِیرُونَها خبر اوست در محل‌ّ نصب. و عاصم خواند: إِلّا أَن تَکُون‌َ تِجارَةً، بر آن«1» که اینکه خبر «کان» باشد و اسم «کان» مقدّر«2»، و التّقدیر: الّا ان تکون التّجارة تجارة حاضرة او المبایعة تجارة حاضرة، و انشد الفرّاء«3»: للّه قومی ای‌ّ قوم لحرة«4» اذا کان یوما ذا کواکب اشنعا ای اذا کان الیوم یوما، و انشد ایضا: أ عینی‌ّ هلّا تبکیان عفاقا اذا کان طعنا«5» بینهم و عناقا ای اذا کان الامر طعنا بینهم. حق تعالی گفت: اینکه نوشتن برای آن می‌باید تا حق‌ّ کسی بر کسی ضایع نشود چون تجارتی باشد حاضر دست بدست که متاع«6» بدهد و بها بنقد بستاند، به نوشتن«7» حاجت نباشد. چون چنین بود، حاجت نبود به نوشتن، اگر بنویسی«8» بر شما حرجی و بزه‌ای نبود. وَ أَشهِدُوا إِذا تَبایَعتُم، و گواه برگیری چون مبایعت کنی«9». ضحّاک گفت: هذا عزم من اللّه واجب، اینکه عزمی است یعنی واجب است بر هر چه باشد از اندک و بسیار بنقد و نسیه، و لو علی باقة بقل، و اگر بر دسته تره«10» باشد، و اینکه مذهب اصحاب«11» ظاهر است و اختیار جریر طبری«12». دیگران گفتند: امر استحباب و ندب است، و اینکه قول بیشتر مفسران و جمله«13» فقهاست. و ابو سعید خدری‌ّ«14» گفت«15»: تعلّق به امانت دارد، اگر مرد امین باشد به اشتهار«16» حاجت نبود، و اگر«17» امین نباشد اشهاد باید کردن.
-----------------------------------
(1). تب: برای آن. (2). همه نسخه بدلها باشد. (3). تب شعر. (4). آج: بجرّة. (5). آج: ظعنا. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: متاعی. (7). تب: نبشتن. (8). تب: بنویسد. (9). تب: یعنی چون مبایعت کنید گواه برگیرید. (10). فق: تره. (11). اساس: اهل، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 418): إبن جریر طبری. (13). اساس که نو نویس است: عامّه، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). تب: ابو سعید الخدری‌ّ. [.....]
(15). تب اگر. (16). اساس: باشتهاد، تب: به شهادت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (17). تب مرد.
صفحه : 138
وَ لا یُضَارَّ کاتِب‌ٌ وَ لا شَهِیدٌ، اصل کلمه «یضارر» بوده است یا «یضارر» علی اختلاف المفسّرین، پس ادغام کرده‌اند «را» را [در «را»]
«1» برای تخفیف، و تحریک آخر کلمه برای ادغام کرده‌اند، و اختیار فتحه لکونها اخف‌ّ الحرکات کرده‌اند«2». امّا معنی آیت، بعضی مفسّران گفتند تقدیر آن است که: و لا یضارر کاتب و لا شهید، باید تا اضرار نکند«3» دبیر و گواه«4». اضرار دبیر آن بود که چیزی نویسد«5» که بر او املا نکرده باشند یا «6» زیادت و نقصان کند، یا در اجل تقدیم و تأخیر کند. و اضرار گواه آن باشد [379- ر]
که گواهی به خلاف راستی دهد، یا «7» براستی گواهی پنهان کند، و اینکه قول طاووس و حسن و قتاده و إبن زید است. بعضی دگر بر فعل مجهول حمل کردند و گفتند: تقدیر اینکه است«8»: و لا یضارر کاتب، دبیر و گواه و اضرار نکنند«9»، اضرار ایشان آن بودی«10» که مردی بیامدی و دبیر«11» را گفتی: چیزی بنویسی برای من، و گواه را گفتی: گواه شو. ایشان گفتندی: ما مشغولیم«12»، کسی دیگر را بگو، او بنه رفتی«13» و الحاح کردی و گفتی: خدای تو را فرموده است، و تو را واجب است، و برایشان تشنیع کردی. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و نهی کرد از اینکه معنی، و دلیل اینکه تأویل قراءت عمر است و ابی‌ّ کعب و عبد اللّه مسعود: و لا یضارر، به اظهار تضعیف علی ما لم یسم‌ّ فاعله. و ابو جعفر«14»، «و لا یضار» مجزوم مخفّف خواند. و اینکه ضعیف باشد برای آن که اینکه جمع ساکنین بود
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: کردند. (3). همه نسخه بدلها: نکنند. (4). آج را. (5). اساس: نویسنده، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب، لب، فق، مب، مر: تا. (7). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: تا. (8). اساس که نو نویس است: تقدیره، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). همه نسخه بدلها بجز وز: ندارد. (10). همه نسخه بدلها بجز تب: بود. (11). مج، وز، دب، آج، لب، مب، مر: دبیری. [.....]
(12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: برو و، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). بنه رفتی/ بنرفتی. (14). همه نسخه بدلها خواند.
صفحه : 139
علی [غیر]
«1» حدّه- و اینکه مسأله [را]
«2» بیان برفته است پیش از اینکه. و حسن بصری خواند: «و لا یضارّ» به کسر «را» ی مشدّد«3». وَ إِن تَفعَلُوا، و اگر بکنی اینکه اضرار، فَإِنَّه‌ُ فُسُوق‌ٌ بِکُم، ای خروج عن امر اللّه، از فرمان خدای بیرون آمده باشی. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ، از خدای بترسی و از عذاب«4» و عقاب او، [و از معاصی او]
«5» احتراز کنی تا مستحق‌ّ عقاب او نشوی. وَ یُعَلِّمُکُم‌ُ اللّه‌ُ، و خدای تعالی شما را احکام شرعی می‌آموزد از آنچه صلاح دین و دنیای شما در آن است، و آنچه شما را باید کردن یا نباید کردن، برای آن که عالم است به اینکه«6» مصالح و جز اینکه، و او به همه چیز عالم است«7»، وَ اللّه‌ُ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیم‌ٌ. وَ إِن کُنتُم عَلی سَفَرٍ، حق تعالی از جمله احکام اینکه باب حالتی دیگر را شرح داد، گفت: اگر [چنان که]
«8» شما بر سفر باشی. وَ لَم تَجِدُوا کاتِباً، و کسی را نیابی که چیزی نویسد، و آلت نوشتن نیابی«9» از قلم و دوات و کاغذ، و خواهی که«10» مال ضایع نشود رهنی بستانی برای وثیقه را. عبد اللّه عبّاس خواند: و لم تجدوا کتابا. و ضحّاک خواند: و لم تجدوا کتّابا، جمع کاتب. فَرِهان‌ٌ مَقبُوضَةٌ، إبن کثیر و ابو عمرو خواندند، و عبد اللّه عبّاس و ابراهیم و زرّ حبیش و مجاهد: «فرهن» بضم‌ّ الرّاء و الهاء، و عکرمه و منهال بن عمرو خواندند: «فرهن»، بضم‌ّ الرّاء و سکون الهاء، و باقی قرّاء: «فرهان»، و هو جمع رهن کنعل و نعال، و بغل و بغل، و کبش و کباش، و کعب و کعاب. و رهن جمع الرّهان و هو جمع الجمع قاله الفرّاء و الکسائی.
-----------------------------------
(8- 5- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). تب قال اللّه تعالی. (4). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). تب: بدین. (7). اساس که نو نویس است: چیزی داناست، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). تب: ندارید. (10). همه نسخه بدلها: تا.
صفحه : 140
و ابو عبید«1» گفت: جمع رهن باشد، و در کلام عرب هیچ اسم نیست علی فعل، و جمعه علی فعل الّا هشت حرف، و هی: حلق و حلق، [379- پ]
و سقف و سقف، و قلب النّخل«2» و قلب، و جدّ للحظّ و جدّ«3»، و ثطّ«4»، و فرس و رد و خیل ورد، و نسر و نسر«5» و رهن و رهن، و قال الا خطل: و الحارث بن ابی عوف ابحن به حتی یعاوده العقبان و النّسر و انشد الفرّاء: تّی اذا بلّت حلاقیم الحلق و ابو عمرو گفت: اختیار «فرهن» برای آن است تا به رهان که مصدر است و معنی مراهنة بود ملتبس نشود، و انشد لقعنب«6» بن ام‌ّ صاحب: بانت سعاد و امسی دونها عدن و غلقت«7» عندها من قبلک الرّهن تخفیف و تثقیل هر دو لغت است، ککتب و کتب، و رسل و رسل. و اجماع است که رهن درست نبود الّا به قبض، کقوله تعالی: فَرِهان‌ٌ مَقبُوضَةٌ، و«8» اگر چه در آیت رهن در سفر گفته است«9»، خلاف نیست که در حضر درست باشد، و رسول علیه السلام- طعامی بخرید به نیست از جهودی، و درع خود بنزدیک او گرو نهاد. و مجاهد گفت: روا نبود الّا در سفر عند عدم کاتب. فَإِن أَمِن‌َ بَعضُکُم بَعضاً، یعنی اگر مستدین و من علیه الدّین امین باشد و صاحب حق را به قول و امانت او وثاقت باشد [و]
«10» رهن نخواهد از او و گمان نیکو برد به او، باید تا او نیز خلاف نکند و امانت به جای آرد، چون او را امین داشتند به وقت خود آنچه میان ایشان باشد از امانت بگذارد. فَلیُؤَدِّ الَّذِی اؤتُمِن‌َ، و همزه برای
-----------------------------------
(1). فق، مب، مر: ابو عبیده. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: النّحل. (3). همه نسخه بدلها بجز تب: جدّه. (4). مب: شط و جمعه شط. [.....]
(5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، در معاجم لغت جمع نسر، انسر آمده است. (6). فق: للقعنب، لسان العرب (13/ 189): قعنب. (7). آج، لب، فق، مب: علّقت، لسان العرب (13/ 189): غلقت. (8). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). تب: گفته‌اند. (10). اساس: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 141
ضمّه«1» ما بعد «واو» نوشتند، و چون ما بعد همزه کسره بود، « یا » نویسند، نبینی که در «او ائتمن»، «واو» برای کسره ما بعد « یا » نوشتند«2»، و باید تا از خدای بترسد [و]
«3» در آنچه او را امین داشته باشند خیانت نکند. آنگه به وعظ گواهان باز آمد و گفت: وَ لا تَکتُمُوا الشَّهادَةَ، و گوایی«4» که دانی پنهان مکنی. و ابو عبد الرّحمن السلمی به « یا » خواند. آنگه«5» وعید آنان گفت که گوایی پنهان کنند، گفت«6»: وَ مَن یَکتُمها فَإِنَّه‌ُ آثِم‌ٌ قَلبُه‌ُ، و هر که پنهان باز کند گواهی«7» او را دلش بزهکار بود، برای اینکه«8» حوالت بزه با دل کرد که کتمان«9» فعل دل است و در دل پنهان باز کند، یعنی عزم کند علی الکتمان و الامساک عنها، چنان که گفت: بما کسبت یداک«10»، و: بِما قَدَّمَت أَیدِیکُم«11». و ابراهیم بن ابی عبله«12» خواند: فانّه اثم قلبه، ای جعل قلبه اثما. وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ عَلِیم‌ٌ، و خدای تعالی داناست به آنچه شما می‌کنی. علما گفتند: خدای تعالی در اینکه سورت پانصد حکم بیان کرد، از جمله آن بیست و پنج حکم در اینکه آیت است، یکی: إِذا تَدایَنتُم بِدَین‌ٍ إِلی أَجَل‌ٍ مُسَمًّی فَاکتُبُوه‌ُ، گفت: [380- ر]
چون دینی به کسی دهی بنویسی. دؤم«13» گفت: باید تا دبیری از میان شما آن بنویسد به عدل [چنان که]
«14» از جانبی بر جانبی ظلم نباشد.
-----------------------------------
(1). اساس: کلمه مخدوش است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها آورده شد. (2). با توجّه به قاعده صرفی کتابت همزه به نظر می‌رسد که کاتب در اینکه جا مرتکب اشتباه شده است و می‌باید جمله اینکه طور باشد: «ضمّه ما قبل «واو» نوشتند و چون ما قبل همزه کسره بود «یاء» نویسند. نبینی که در «و ائتمروا» برای کسره ما قبل « یا » نوشتند. (3). اساس: ندارد: با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7- 4). همه نسخه بدلها: گواهی. (5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: گفت پس از آن که، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). تب: ندارد، مب که. (8). تب، مج، وز، دب، آج، لب: آن. (9). وز، دب، فق، مر دل. [.....]
(10). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، در صورتی که اشاره به آیتی از آیات قرآنی باشد، باید چنین می‌بود: بِما کَسَبَت قُلُوبُکُم‌سوره بقره (2) آیه 225 یا آیتی مثل: فَبِما کَسَبَت أَیدِیکُم سوره شوری (42) آیه 30. (11). سوره آل عمران (3) آیه 182، نیز سوره انفال (8) آیه 51. (12). تب، دب: ابراهیم بن ابی عیله. (13). فق، مب، مر: دویم. (14). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 142 سه‌ام«1»: کاتب را وعظ کرد تا امتناع نکند از آن که چنان نویسد که خدای تعالی فرمود. چهارم گفت«2»: دبیر احوال تو و ستد و داد تو نداند تو را املا باید کردن که حق بر گردن تو است تا به اقرار و اعتراف تو نویسد آنچه نویسد. پنجم: مدین را که وام می‌ستاند یا سلّم می‌فروشد، او را وعظ کرد«3»، گفت: از خدای بترس و در حال املا کردن بخسی و نقصانی به حق‌ّ صاحب حق را مده. ششم گفت: همه کس از اینان نه آن باشد که املا داند کردن، بعضی از اینان سفیه و کم عقل«4» و نا بالغ و ضعیف و عاجز باشند از املا، باز نمود که ایشان را ولیّی باید که نیابت کند از ایشان در اینکه معنی [و]
«5» املا کند. آنگه گفت: او نیز باید تا در آنچه می‌گوید و می‌کند«6» عدل کند، آنگه گفت حکم هفتم آن است که: کار مقرّ«7» و مقرّ له و نویسنده راست نشود که باشد که در آن خلافی رود، دو گواه باید از مردان. هشتم گفت: اگر جایی باشد که دو مرد حاضر نباشند«8»، یک مرد و دو زن باشند، بیان کرد که: گوای«9» دون زن به جای یک مرد باشد، چنان که در بسیاری احکام شرعی حکم«10»، دو زن حکم مردی«11» باشد، و یک زن در حکم نیمه مردی باشد فی الحدّ و الشّهادة و المیراث و غیر ذلک. نهم، بیان کرد که: هر مردی و هر زنی گواهی را نشاید مگر که مرضی‌ّ باشند و پسندیده و ظاهر ستر و نکو سیرت. دهم، بیان کرد علّت اینکه را که [چرا]
«12» چنین باید: أَن تَضِل‌َّ إِحداهُما، تا اگر
-----------------------------------
(1). تب: سیوم، آج، لب، فق، مب: سیم. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 420) اگر. (3). مب که. (4). آج، لب، فق، مب، مر: کم عقلند. (5). اساس: زیر وصالی رفته است، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مب حق باشد. (7). همه نسخه بدلها: بمقرّ. (8). مب گواهی. (9). همه نسخه بدلها: گواهی. [.....]
(10). مب اینکه. (11). همه نسخه بدلها: یک مرد. (12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 143
از اینکه دو زن یکی را فراموش شود، آن که یاد دارد آن را یاد دهد که فراموش کرده باشد. یازدهم گفت: چون تحمّل شهادت کرده باشد، و مرد صاحب حق را حاجت بود به اقامت آن، نباید که ابا کند از اقامت آن. دوازدهم گفت: برای آن که حق اندک بود نباید که نویسنده ملال نماید و حقیر دارد و گوید: اینکه قدر خطر آن ندارد که بنویسند و گواه شوند، بل آنچه حق باشد اگر چه اندک بود«1» با او هم آن کنند که اگر بسیار بود«2». سیزدهم، باز نمود که: اگر چنین کنند بنزدیک خدای تعالی عادلتر بود. چهاردهم گفت«3»: در باب گوای«4» راست‌تر بود. پانزدهم گفت: نزدیکتر بود به آن که گواه به شک نیفتد«5»، باز نمود که: اینکه همه از کتابت و استشهاد و تحمّل شهادت و اقامت آن و صفت«6» گواهان آن جا باید که بیعی به نسیه یا به سلّم یا قرضی و دینی مؤجّل باشد اگر چنان که معاملتی و تجارتی بود میان شما دست بدست آن جا حاجت نباشد [380- پ]
به نوشتن. شانزدهم«7» باز نمود که: اگر چه در تجارت حاضر کتابت نباید، گواه باید. هفدهم گفت: نباید که گواه و دبیر به کس اضرار کند یا کسی به ایشان اضرار کند. هژدهم باز نمود که: هر که«8» اینکه کند و روا دارد فاسق بود. نوزدهم: بر کار بستن اینکه جمله ایشان را پند داد که: وَ اتَّقُوا اللّه‌َ. بیستم باز نمود که: اینکه جمله احکام از تعلیم خدای دانند و اعلام رسول از آن جمله نیست که به مقاییس استخراج توان کردن، چه اینکه به مصالح تعلّق دارد، و مصالح آن داند که عواقب داند، و عواقب آن داند که به همه چیزها عالم باشد، و آن خداست- جل‌ّ جلاله.
-----------------------------------
(1). نسخه تب از اینکه جا به بعد چند صفحه‌ای افتادگی دارد. (2). همه نسخه بدلها: بودی. (3). همه نسخه بدلها اینکه. (4). همه نسخه بدلها: گواهی. (5). همه نسخه بدلها بجز تب شانزدهم. (6). لب: وصف. (7). لب، فق، مر: هفدهم، مب: هفتدهم. (8). آج، لب، فق، مب، مر: که آن کس که.
صفحه : 144
بیست و یکم گفت: اگر چنان که حالت حالت سفر باشد، و مرد بر جناح سفر بود، و دبیر یا آلت به دست نیاید، و وثیقه و استظهار باید، فَرِهان‌ٌ مَقبُوضَةٌ، به دست [گرو]
«1» ی بدهد تا صاحب حق بستاند. بیست و دوم، باز نمود که: اینکه حالی است که به اختلاف معاملان«2» مختلف شود«3» اگر تو را بر کسی امان باشد و گرو نستانی رواست. بیست سه‌ام«4» گفت: ظن‌ّ آن مرد نیکو گمان در حق‌ّ خود خطا مکن، او تو را امین می‌شناسد، تو خویشتن را خاین مساز، ادای امانت به جای آر و از خدای بترس. بیست چهارم گفت: چون گواهی«5» در گردن تست و حقّی از آن غیری به آن زنده خواهد شدن و اگر پنهان کنی حق‌ّ او تباه خواهد شدن، زنهار آن گوای«6» نباید که نهان کنی«7». بیست و پنجم [گفت]
«8»: اگر کنی دلت که امیر همه اعضاست او خاین و آثم و فاجر شود، چون او معلوم گشت دیگر اعضایت را چه حرمت ماند و از اعمال تو هیچ چیز بر من«9» پوشیده نیست که من به اعمال و افعال و احوال تو عالمم. قوله: لِلّه‌ِ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ، حق تعالی چون [اینکه]
«10» جمله احکام شرعی بیان کرد باز نمود که: آنچه من فرمودم تو را نه برای آن فرمودم که مرا به آن حاجتی بود، و برای«11» نفع و صلاح تو فرمودم چه همه ملک آسمان و زمین مراست. اهل علم خلاف کردند در عموم و خصوص آیت فی قوله: وَ إِن تُبدُوا ما فِی أَنفُسِکُم أَو تُخفُوه‌ُ یُحاسِبکُم بِه‌ِ اللّه‌ُ. بعضی گفتند: خاص‌ّ است در کتمان شهادت، خدای تعالی گفت: اگر چیزی آشکارا کنی یا پنهان کنی در دل از کتمان شهادت،
-----------------------------------
(1). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجه به مج افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: معاملات. (3). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها و. [.....]
(4). وز، آج، لب: بیست و سه‌ام، فق، مب: بیست و سیم. (6- 5). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: گواهی. (7). مج، وز، دب، لب، فق، مب، مر: گواهی پنهان نکنی. (8). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارند، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها بجز تب: تو بر من هیچ. (10). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (11). وز تو و، دب، آج، لب، فق، مب، مر تو و برای.
صفحه : 145 من فرو نگذارم و به حساب در آرم، بیانش«1»: وَ لا تَکتُمُوا الشَّهادَةَ، و اینکه قول شعبی است و عکرمه و مجاهد و روایت مقسم از عبد اللّه عبّاس. بعضی دیگر گفتند: مراد به اینکه، موالات کافران است و تولّای ایشان، [بیانش]
«2» قوله تعالی فی سورة ال عمران: قُل إِن تُخفُوا [381- ر]
ما فِی صُدُورِکُم أَو تُبدُوه‌ُ یَعلَمه‌ُ اللّه‌ُ«3»، و اینکه قوله مقاتل است و واقدی، و بعضی دگر از علما گفتند: آیت عام است و لکن حکم او منسوخ است، و سبب نسخ او آن بود که: چون اینکه آیت آمد، ابو بکر و عمرو عبد الرّحمن عوف و معاذ جبل و جماعتی صحابه پیش رسول آمدند و گفتند: ای رسول اللّه؟ در همه قرآن هیچ آیت نیامد که سخت‌تر است بر ما از اینکه آیت، یکی از ما چیزهایی در دل گیرد از حدیث النّفس و امانی که اگر همه دنیا و را باشد«4» او نخواهد که آن نباشد«5»، و خدای تعالی می‌گوید: شما را بر آن حساب خواهد بودن، هلاک شدیم ما. رسول- علیه السلام- گفت: چنین است صلاح دانی که آن گوی«6» که بنی اسرایل گفتند: سمعنا و عصینا! گفتند: نه یا رسول اللّه؟ ما می‌گوییم: سمعنا و اطعنا، خدای تعالی آیت فرستاد«7»: لا یُکَلِّف‌ُ اللّه‌ُ نَفساً إِلّا وُسعَها«8»، و اینکه آیت به آن منسوخ بکرد. پس رسول- علیه السلام- گفت: ان الله تجاوز لامتی ما حدثت به انفسها ما لم تکلم به او تعمل به ، گفت: خدای تعالی از امّت من در گذراند«9» آنچه نفس ایشان به آن حدیث کند ما دام تا بنگویند و یا بنکنند، و اینکه قول عبد اللّه مسعود است و ابو هریره و عایشه و عبد اللّه عبّاس و عطا و سعید جبیر و محمّد بن سیرین و محمّد کعب و قتاده و کلبی. و سعید بن مرجانه گفت: بنزدیک عبد اللّه عمر حاضر بودم، اینکه آیت بر خواند و
-----------------------------------
(1). مب قوله تعالی. (2). اساس، تب: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره آل عمران (3) آیه 29. (4). مب و امّا. (5). مج، وز: بباشد. (6). مج، وز، دب، آج، لب: گویی/ گویید. (7). مب که قوله. [.....]
(8). سوره بقره (2) آیه 286. (9). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: در گذرانید.
صفحه : 146
گفت: اگر خدای«1» ما را به اینکه بگیرد ما هلاک شدیم. آنگه بگریست به آواز بلند. من اینکه حکایت با عبد اللّه عبّاس بگفتم، او گفت: رحم اللّه ابا عبد الرّحمن، ندانست که اینکه حکم منسوخ است بقوله: لا یُکَلِّف‌ُ اللّه‌ُ نَفساً إِلّا وُسعَها«2»، کار وسوسه و تکلیف از مکلّفان بر داشتند، و کار با قول و عمل افتاد، و اینکه قول ضعیف است برای چند وجه را: اوّل آن که: نسخ در اخبار نشود، مگر خبری«3» که متضمّن امر و نهی باشد، امّا چون خبر محض باشد، نسخ را در او مجال نبود. دگر آن که: از حکیم نیکو نبود که تکلیف ما لا یطاق کند فی حال من الاحوال و لو ساعة واحدة، با تظلّم«4» متظلّمان و استغاثه مستغیثان منسوخ کند. امّا قوله تعالی: وَ إِن تُبدُوا ما فِی أَنفُسِکُم أَو تُخفُوه‌ُ یُحاسِبکُم بِه‌ِ اللّه‌ُ، متناول باشد اعتقادات و ارادات و کراهات را که امر و نهی به آن تعلّق دارد. فامّا آنچه در مقدور بنده نیاید من خطور الشّی‌ء بالبال و آنچه از باب تمنّی و شهوات باشد، و تکلیف متناول نبود آن را، آن در تحت اینکه آیت نیاید و از اینکه خارج بود لدلالة العقل، و به هیچ حال مقتضی عقل برای خبر واحد رها نکنند. فَیَغفِرُ لِمَن یَشاءُ، آن را که خواهد بیامرزد از آنان که مستحق‌ّ عقاب«5» باشند [381- پ]
، و اینکه دلیل کند که خدای را تعالی هست که عفو کند گناهکار را. وَ یُعَذِّب‌ُ مَن یَشاءُ، و عذاب کند آن را که خواهد و اگر مستحق را عذاب کردن از مواجب«6» بودن تعلیق آن کردن به مشیّت نیکو نبودی، چه کاری«7» به مشیّت باز بندند که فاعل در آن مخیّر بود، خواهد کند و خواهد نکند. و عقاب فساق بنزدیک اهل وعید چنین نیست، و آنچه گفتیم [در آن که]
«8» آیت محکم است و منسوخ نیست قول قومی است از اهل معانی که گفتند: دل را نیز فعلی هست که حوالت بدوست فی قوله تعالی: بِما کَسَبَت قُلُوبُکُم«9»، پس قدیم-
-----------------------------------
(1). تب: افتادگی دارد، دیگر نسخه بدلها تعالی. (2). سوره بقره (2) آیه 286. (3). مج، وز، فق: چیزی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به ظلم. (5). مج: عذاب. (6). لب: از او واجب. (7). مج، وز، دب، آج: کار. (8). اساس: ندارد، با توجه به مج افزوده شد. (9). سوره بقره (2) آیه 225.
صفحه : 147
جل‌ّ جلاله- هر عاملی بر عملش سواء اگر به دل کرده باشد و اگر به جوارح، بر آن واقف«1» کند و در حساب آرد، آنگه آن را که خواهد عفو کند و آن را که خواهد عقوبت و ذلک قوله: إِن‌َّ السَّمع‌َ وَ البَصَرَ وَ الفُؤادَ کُل‌ُّ أُولئِک‌َ کان‌َ عَنه‌ُ مَسؤُلًا«2»، و اینکه معنی قول حسن و ربیع و قیس بن ابی حازم و روایت ضحّاک از عبد اللّه عبّاس است«3». بعضی دگر گفتند: خدای تعالی بنده را بر همه فعلی از افعال محاسبه کند و مؤاخذه، جز آن که هر آنچه«4» از آن به قول و عمل کرده باشند آن را به قیامت عقوبت کند اگر توبه نکنند، و آنچه بدان همّت کرده باشند به دل یا عزم کرد«5» بر آن از معصیت، آن را جز به بیماری«6» و مصائب و آفات و جز آن«7» کند. و روایت کردند خبری از عایشه از رسول- علیه السلام- که گفت: در اینکه آیت اینکه متابعت خدای باشد بنده را بدانچه بدو رسد از تبی یا «8» نکبتی یا تبهی«9» که در دست او شود و چیزی که در گریوان«10» طلب کند نیابد«11» در آستین باشد تا بدانستن«12» غمی به دل او رسد تا مؤمن چون با پیش خدای شود از گناه پاکیزه باشد. چنان که زر سرخ از کوره زرگر بیرون آید، و اینکه«13» بر وجه کفّارت بود آن گناه را، و بیان اینکه قول رسول [است]
«14»- علیه السلام- که گفت: 15» لا یصیب المؤمن نصب و لا وصب و لا مخمصة حتّی الهم‌ّ یهمّه« و لا اذی الّا کفّر اللّه به من خطایاه، گفت: مؤمن را هیچ رنجی و دردی و گرسنگی نرسد تا آن چیز که او را غمگین کند، و الّا خدای تعالی به کفّارت گناهانش کند.
-----------------------------------
(1). مج: وقف. (2). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 36. (3). همه نسخه بدلها: ندارد، ظاهرا کلمه «است» در اساس هم نو نویس است. [.....]
(4). همه نسخه بدلها بجز تب: هر چه. (5). همه نسخه بدلها بجز تب: کرده. (6). همه نسخه بدلها بجز تب، وز: جزاء بیماری. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: احزان. (8). همه نسخه بدلها بجز تب: و. (9). فق، مب: تبهتی، دب: تبهمی. (10). گریوان/ گریبان. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نباید. (12). چاپ شعرانی (2/ 424): تا بدان سبب. (13). مج، وز: و بر اینکه: دیگر نسخه بدلها: و به اینکه. (14). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (15). مج، وز، دب، آج، فق، مر: بهمّه، مج، وز روایة.
صفحه : 148
مجاهد گفت: و ان تبدوا ما فی انفسکم من الیقین او تخفوه من الشّک، و اگر اظهار کنی آنچه در نفسهای شماست از یقین یا پنهان«1» کنی از شک‌ّ. و«2» صادق جعفر بن محمّد- علیهما السّلام- گفت: و اگر اظهار کنی آنچه در دل داری از اسلام یا پنهان کنی، یعنی ایمان. و هم از او روایت است که: آنچه اظهار کنی از عمل«3» یا پنهان کنی از عزم و ارادت و نیّت فعل، 4» اما حدیث النفس فلا یدخل« فی التکلیف ، بیانه: لا یُؤاخِذُکُم‌ُ اللّه‌ُ بِاللَّغوِ فِی أَیمانِکُم وَ لکِن یُؤاخِذُکُم بِما کَسَبَت قُلُوبُکُم«5». عبد اللّه بن المبارک گفت: از سفیان ثوری پرسیدم که خدای تعالی [382- ر]
بنده را به همّت بگیرد«6»! گفت: بلی چون عزم باشد. عمرو بن جریر گفت: در ایّام«7» پرنایی روزی عزم کردم بر کاری ناشایست. در راه که می‌رفتم، به حلقه واعظی برسیدم، اوّل سخن«8» که گفت- چون فراز رسیدم- اینکه بود که: اینکه عزم معصیت کرده و در دل پنهان کرده، آن که دل آفرید نهان«9» دل داند. چون من اینکه شنیدم، مرا غش افتاد و بیفتادم«10» بی هوش، فما افقت الّا عن توبة، با هوش نیامدم الّا از توبه. در خبر است که: در بنی اسرایل سالی قحط بود، مردی در بیابان می‌گذشت تلهای ریگ می‌دید، می‌گفت: چه بودی اگر اینکه همه آرد بودی و مرا بودی تا به درویشان دادمی؟ حق تعالی وحی کرد به پیغامبر روزگار را، گفت: بگو آن مرد را که من از دل تو صدق دانستم، از تو قبول کردم آنچه در دل آوردی. زید بن اسلم گفت: مردی را دیدم که بر«11» محافل علما می‌گردید و می‌گفت: هیچ کسی هست که مرا راه نماید بر عملی از اعمال خیر که من از آن خالی نباشم
-----------------------------------
(1). لب: یا نهان، آج، مب: تا نهان. (2). مب حضرت، دب امام. [.....]
(3). تب: ندارد، دیگر نسخه بدلها جوارح. (4). همه نسخه بدلها بجز تب، فق: مدخل. (5). سوره بقره (2) آیة 225. (6). لب: نگیرد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در هنگام. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سخنی. (9). دب، مر: پنهان. (10). مج، وز: بیوفتادم. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در.
صفحه : 149
که مراد می‌باید که یک ساعت بر من نگذرد که من به عبادت مشغول نباشم؟ علما او را گفتند: حاجت تو آسان است تا طاعت توانی کردن می‌کن، چون فتوری تو را در یابد یا شاغلی«1» پدید آید، عزم کن و نیّت، تا تو را همچنان که عمل کرده باشی بنویسند، فان‌ّ العازم کالعامل، که عازم چون عامل بود، و هذا معنی قول النّبی علیه السلام: نیة المؤمن خیر من عمله ، برای آن که عمل را فتور در یابد«2» و نیّت را فتوری«3» در نیابد. محمّد بن علی‌ّ الباقر- علیهما السلام- گفت: تبدوا ما فی انفسکم من الافعال الظاهرة ، آنچه«4» آشکار کنی و مردم ببیند و از تو دانند. «او تخفوه»«5» یا پنهان«6» از مردمان که خدای داند [از تو]
«7» و مردمان ندانند، 8» یحاسبکم به الله العاید علی افعالکم« و العارف باحوالکم. و در خبر می‌آید که: روز قیامت بنده‌ای را در قیامت آرند و صحیفه عمل«9» او در دست او نهند، او نامه باز کند، در اوّل صحیفه حجّی بیند مقبول مبرور، ساعتی در آن می‌نگرد و اندیشه می‌کند، مرد حج‌ّ کرده نباشد. حق تعالی گوید: بر خوان صحیفه عملت. او گوید: بار خدایا سهو و غلط بر تو روا نیست، من در دار دنیا حج‌ّ نکردم، و اینکه جا حجّی«10» مقبول نوشته است؟ حق تعالی گوید: تو حج‌ّ نکردی، و لکن فلان روز یاد داری که قافله حاج‌ّ«11» می‌گذشت، تو آب در چشم بگردانیدی و گفتی«12»: کاشک«13» تا من استطاعت داشتمی تا با اینان برفتمی. من از تو صدق دانستم، در دیوان تو حج‌ّ بنوشتم.
-----------------------------------
(1). مب، مر تو را. (2). همه نسخه بدلها: فتوری در آید. (3). همه نسخه بدلها: فتور. (4). مب: هر آنچه. (5). اساس: و تخفوه، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(6). اساس: تا بنهان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (8). اساس که نو نویس است: افعالهم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مب، مر: اعمال. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حج. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حجّاج. (12). همه نسخه بدلها: می‌گفتی. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کاشکی.
صفحه : 150
در خبر می‌آید که: فردای قیامت خدای تعالی گوید: هذا یوم تبلی السرائر و تخرج الضمائر ، اینکه روزی است که سرها در او آشکارا کنند و ضمایر در او بیرون آرند، و دبیران من بر شما [382- پ]
آن نوشته‌اند از عمل شما که ظاهر بود ایشان را، و مطّلع بر سرایر من بودم«1»، آنچه ایشان ننوشتند من دانم، امروز خبر دهم شما را و حساب کنم شما را بر آن تا بدانی که مثقال ذرّه‌ای از عمل شما از من فرو نشده است. آنگاه بیامرزم آن را که خواهم، و عذاب کنم آن را که خواهم. امّا مؤمنان را خبر دهد بدان و بیامرزدشان اظهار فضل را، و امّا کافران را خبر دهد بدان، و عقوبت کندشان بر آن«2» اظهار عدل را، و اینکه معنی قول ضحّاک است و ربیع و عوفی و والبی از عبد اللّه عبّاس، و دلیل بر اینکه آن است که گفت: «یحاسبکم»، و نگفت «یعاقبکم»، و حساب جز عقاب باشد، حساب ثابت باشد و عقاب ساقط. و قتاده روایت کند از صفوان بن المحرز که گفت: با عبد اللّه عمر بودم در طوافگاه. مردی آمد و از او پرسید که: ای پسر عمر؟ از رسول- علیه السلام- چه شنیده‌ای در نجوی! گفت شنیدم که رسول- علیه السلام- گفت: روز قیامت حق تعالی بنده را به عرش خود نزدیک کند و گناهان او با او به سرّ تقریر می‌کند، می‌گوید: بنده من؟ یاد داری فلان روز فلان گناه کردی، و فلان روز فلان گناه کردی! او می‌گوید: بار خدایا؟ همه«3» همچونین است که می‌فرمایی و«4» من کردم. حق تعالی گوید: بنده من؟ آن همه بر تو بپوشیدم و فریشتگان را بر آن اطّلاع ندادم، اکنون بیامرزیدم تو را«5» و عفو کردم، با مؤمنان چنین خطاب کند، و با کافران و منافقان بر ملاء خلق علی رءوس الاشهاد ندا کند که: هؤُلاءِ الَّذِین‌َ کَذَبُوا عَلی رَبِّهِم أَلا لَعنَةُ اللّه‌ِ عَلَی الظّالِمِین‌َ«6». فَیَغفِرُ لِمَن یَشاءُ وَ یُعَذِّب‌ُ مَن یَشاءُ، ابو جعفر و إبن عامر و عاصم و یعقوب خوانند به رفع هر دو فعل، و باقی قرّاء به جزم خوانند، رفع علی تقدیر: فهو یغفر، و جزم
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، مب، مر و. (2). همه نسخه بدلها: لفظ «بر آن» را ندارد. (3). مج، وز: ندارد. (5- 4). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). سوره هود (11) آیه 18.
صفحه : 151
بر عطف علی قوله: یُحاسِبکُم بِه‌ِ اللّه‌ُ. و طاووس روایت کرد از عبد اللّه عبّاس: فَیَغفِرُ لِمَن یَشاءُ، بیامرزد آن را که خواهد بر«1» گناه بزرگ، و عذاب کند آن را که خواهد بر«2» گناه کوچک، برای آن که هر دو حق‌ّ اوست، لا یُسئَل‌ُ عَمّا یَفعَل‌ُ وَ هُم یُسئَلُون‌َ«3». وَ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، و خدای تعالی بر همه چیز قادر است. قوله: آمَن‌َ الرَّسُول‌ُ بِما أُنزِل‌َ إِلَیه‌ِ مِن رَبِّه‌ِ«4»، عبد اللّه عبّاس روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: شب معراج که مرا به آسمان بردند، چون به سدره منتهی«5» رسیدم، مرا سه تحفت دادند: نماز پنج«6»، و خواتیم سورة البقره، و آمرزش آنان که به خدای شرک«7» نیارند از امّت من. عقبة بن عمرو گفت: خدای تعالی«8» دو آیت فرو فرستاد از کنزهای بهشت، [383- ر]
خدای تعالی تقریر«9» کرد آن را پیش از آن که خلق را آفرید به دو هزار سال، هر که از پس نماز خفتن بخواند، همچنان باشد که همه شب به نماز ایستاده، و آن آمَن‌َ الرَّسُول‌ُ است تا به آخر سورت. نعمان بن بشیر«10» روایت کند که رسول- علیه السلام- گفت که: خدای کتابتی فرمود نوشتن پیش از آن که آسمان و زمین آفرید [به دو]
«11» هزار سال، و آن دو آیت است که ختم سورة البقره کرد به آن«12»، هیچ سرای نبود که سه شب اینکه آیات در او بخوانند«13» که شیطان گرد آن گردد. و رسول- علیه السلام- گفت: در آخر سورة البقره [آیاتی است]
«14» که هم قرآن است و هم دعاست، و هم رضای خداست. و در خبر است که رسول را- علیه السلام- گفتند: از خانه ثابت بن قیس بن
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]
(2). همه نسخه بدلها: به. (3). سوره انبیا (21) آیه 23. (4). همه نسخه بدلها الایة. (5). لب: سدرة المنتهی. (6). آج وقت، دب نماز، مب، مر: پنجگانه. (7). دب: شریک. (8). همه نسخه بدلها تعالی. (9). مج، وز، دب: تقدیر، آج، لب، فق، مب، مر: تقدیم. (10). اساس: بشر، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14- 11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). مب و. (13). مج، وز: نخوانند.
صفحه : 152 شماس نوری می‌برآید«1» چون چراغی تابان، گفت: همانا او سورة البقره می‌خواند. او را گفتند: چه می‌خوانی به شبها در سرای! گفت: آخر سورة البقرة: آمَن‌َ الرَّسُول‌ُ. و در خبر است که اینکه دو آیت شب معراج فرود آمد بر رسول- علیه السلام- در زیر عرش، چون حق تعالی گفت: یا محمّد؟ سل تعط ، بخواه تات بدهند«2»، گفت: التحیات لله و الصلوات الطیبات الطاهرات المبارکات ، جوابش دادند که: السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته. رسول- علیه السلام- موافقت را گفت: [السلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین ، گفت]
«3»: 4» اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له و اشهد ان‌ّ محمدا عبده و رسوله« ، خدای تعالی فرو«5» فرستاد«6»: امن الرسول بما انزل الیه من ربه ، گفت: ایمان آورد رسول- علیه السلام- به آنچه خدای تعالی به او فرستاد. وَ المُؤمِنُون‌َ کُل‌ٌّ آمَن‌َ بِاللّه‌ِ وَ مَلائِکَتِه‌ِ وَ کُتُبِه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ، و مؤمنان همه ایمان آوردند به خدای. «امن» گفت، و «آمنوا» نگفت حملا علی اللّفظ دون المعنی، برای آن که لفظ [ «کل»]
«7» موحّد اللّفظ مجموع المعنی است، قال اللّه تعالی: کُل‌ٌّ قَد عَلِم‌َ صَلاتَه‌ُ وَ تَسبِیحَه‌ُ«8» ... و در جمع گفت: کُل‌ٌّ إِلَینا راجِعُون‌َ«9»، وَ کُل‌ٌّ أَتَوه‌ُ داخِرِین‌َ«10». حمزه و کسائی و خلف خوانند و عبد اللّه عبّاس و عکرمه و اعمش: «و کتابه» علی الواحد، و باقی قرّاء علی الجمع: «و کتبه». امّا وجه جمع ظاهر است، و وحدان«11» دو وجه دارد: یکی آن که مراد به کتاب قرآن است، و وجهی دگر آن که واحد گفت در جای جمع، عرب گوید: کثر«12» اللّبن و کثر«13» الدّرهم و الدّینار فی ایدی النّاس، قال اللّه تعالی:
-----------------------------------
(1). مب، مر: نوری بر می‌آید. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا بدهند. [.....]
(7- 3). اساس: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق اشهد ان علیا ولیه و وصیه. (5). آج، لب، فق، مر: به او. (6). مج، وز که. (8). سوره نور (24) آیه 41. (9). سوره انبیا (21) آیه 93. (10). سوره نمل (27) آیه 87. (11). مج، وز: و وحدانی، دب: واحدانی، آج، لب، فق، مب، مر: و واحد آن. (13- 12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کثیر.
صفحه : 153
فَبَعَث‌َ اللّه‌ُ النَّبِیِّین‌َ مُبَشِّرِین‌َ وَ مُنذِرِین‌َ وَ أَنزَل‌َ مَعَهُم‌ُ الکِتاب‌َ«1» ...، و لم یقل «الکتب». وَ رُسُلِه‌ِ، جمع رسول باشد، و حسن بصری خواند: «و رسله» به سکون «سین» لتوالی الحرکات. و یک روایت از نافع آمده است: و کتبه و رسله. لا نُفَرِّق‌ُ بَین‌َ أَحَدٍ مِن رُسُلِه‌ِ، در ایمان تفریق نکنیم«2» میان رسولان، نگوییم«3»: نُؤمِن‌ُ بِبَعض‌ٍ وَ نَکفُرُ [383- پ]
بِبَعض‌ٍ«4» ...، [383- پ]
چنان که جهودان گفتند. و یعقوب خواند«5»: «لا یفرّق» ردّا علی لفظ الکل‌ّ، او علی الرّسول- علیه السلام. و در کلام «قول» محذوف است، و تقدیر آن است«6»: و قالوا لا نفرق بین احد، و عرب حذف بر«7» قول بسیار کنند، و در قرآن از اینکه بسیار است، و منها قوله: وَ المَلائِکَةُ یَدخُلُون‌َ عَلَیهِم مِن کُل‌ِّ باب‌ٍ، سَلام‌ٌ عَلَیکُم«8»، ای: یقولون«9» سلام علیکم، و قوله: وَ لَو تَری إِذِ المُجرِمُون‌َ ناکِسُوا رُؤُسِهِم عِندَ رَبِّهِم رَبَّنا ...«10»، ای یقولون ربّنا، و قوله: وَ الَّذِین‌َ اتَّخَذُوا مِن دُونِه‌ِ أَولِیاءَ ما نَعبُدُهُم«11» ...، ای قالوا ما نعبدهم، و امثال اینکه بسیار است. و در مصحف عبد اللّه مسعود چنین است که: لا یفرقون«12»، بر اینکه وجه به تقدیر محذوف حاجت نباشد، و «بین» از میان دو کس باشد یا بیشتر، و برای آن گفت: «بین احد»، و نگفت بین آحاد، که لفظ احد در جای جمع به کار دارند، قال اللّه تعالی: فَما مِنکُم مِن أَحَدٍ عَنه‌ُ حاجِزِین‌َ«13»، و قال النّبی‌ّ- علیه السلام: ما احلّت الغنائم لاحد سود الرّؤس غیرکم، و قال رؤبة: اذا امور النّاس دیکت دوکا لا یرهبون احدا رأوکا وَ قالُوا سَمِعنا وَ أَطَعنا، فرمان«14» تو شنیدیم«15» و مطیع رای توایم، خلاف آن که جهودان گفتند: سَمِعنا وَ عَصَینا«16».
-----------------------------------
(1). سوره بقره (2) آیه 213. (2). همه نسخه بدلها از. (3). مج، وز: بگوییم. (4). سوره نساء (4) آیه 150. (6- 5). مب که. [.....]
(7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). سوره رعد (13) آیه 23
و 24. (9). مج، وز: ام یقولون. (10). سوره سجده (32) آیه 12. (11). سوره زمر (39) آیه 3. (12). وز: لا نفرّقون، دب، آج، لب، مب، مر: لا تفرّقون. (13). سوره حاقّه (69) آیه 47. (14). مج، وز: حکم. (15). همه نسخه بدلها: بشنیدیم. (16). سوره بقره (2) آیه 93.
صفحه : 154 حکیم بن جابر«1» روایت کند که: جبریل- علیه السلام- آمد به رسول و اینکه آیت آورد و گفت: خدای تعالی بر تو و امّت تو ثنا گفت، اکنون بخواه تا بدهند. او به تلقین خدای تعالی سؤال کرد. غُفرانَک‌َ رَبَّنا، و نصب او بر مصدر بود، و تقدیر اینکه است که: اللّهم‌ّ اغفر لنا غفرانا، کما قال: کِتاب‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم«2». و مثال «غفرانک» در نصب و تقدیر او سبحانک است، ای«3» نسبّحک تسبیحا، و گفته‌اند: مفعول به است و تقدیر آن که: نسئلک غفرانک، بار خدایا ما از تو آمرزش می‌خواهیم. وَ إِلَیک‌َ المَصِیرُ، و باز گشت ما با تو است، یعنی با جایی که در آن جا کس را حکم نباشد مگر تو را. خدای تعالی پس از اینکه بیان کرد فساد قول آنان که تکلیف ما لا یطاق روا دارند، گفت: لا یُکَلِّف‌ُ اللّه‌ُ نَفساً إِلّا وُسعَها، تکلیف نکند خدای هیچ کس را الّا [به]
«4» وسع و طاقت او، و «وسع» نام چیزی باشد که واسع بود بر مرد و مضیّق نبود بر او، و مثال او وجد و جهد«5» باشد. و گفته‌اند: وسع طاقت باشد، و گفته‌اند: دون طاقت باشد و جاری مجری ضرورت است که خدای تعالی ما را تکلیف کمتر از وسع و آلت و قدر«6» ما کرده است که یکی از ما قدرت هفده رکعت نماز بیش دارد در شبان روز«7»، و در سال«8» یک ماه روزه«9»، و در عمر یک بار حج با وجود استطاعت. و ابراهیم بن ابی عبله خواند: الّا وسعها«10»، علی الفعل، ای وسعها امره، او علی تقدیر: ما وسعها اللّه«11»، آنگه [384- ر]
ما حذف کرد. قومی مفسران گفتند: مراد حدیث نفس است، چنان که برفت فی قوله: وَ إِن تُبدُوا ما فِی أَنفُسِکُم أَو تُخفُوه‌ُ«12». و اگر اینکه روایت درست باشد«13»، گمان برده باشند
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حکیم بن خالد. (2). سوره نساء (4) آیه 24. (3). مج، وز: انّی. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. [.....]
(5). همه نسخه بدلها: جدّ و جهد. (6). همه نسخه بدلها: قدرت. (7). مر: شبانه روز. (8). آج، فق، مب، مر: سالی. (9). فق دارد. (10). مر: وسعها. (11). همه نسخه بدلها: ندارد. (12). سوره بقره (2) آیه 284. (13). همه نسخه بدلها بجز تب همانا ایشان.
صفحه : 155 که حدیث نفس و وسوسه و تمنّا در اینکه جمله است، خدای تعالی آیت فرستاد و گفت: اینکه«1» در تکلیف نیست از آن جا که در وسع نیست تا نفی گمان ایشان کند، و نظیر او در معنی: ما جَعَل‌َ عَلَیکُم فِی الدِّین‌ِ مِن حَرَج‌ٍ«2» ...، و قوله: یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ«3» ...، و: لا یُکَلِّف‌ُ اللّه‌ُ نَفساً إِلّا ما آتاها«4». سفیان عیینه را از اینکه آیت پرسیدند، گفت: لا یکلّف اللّه نفسا الّا یسرها«5» لا عسرها و لم یکلّفها طاقتها و لو کلّفها طاقتها لبلغ المجهود منها، گفت: خواری و آسانی تکلیف کرد خدای تعالی، و تکلیف نکرد هیچ کس را طاقت او، چه اگر تکلیف طاقت کردی مکلّف«6» به رنج افتادی، پس تکلیف دون طاقت کرد«7». آنگه بیان اینکه جمله کرد و تقریر«8» عدل خود در حسابی«9» که او را با بندگان هست، گفت: لَها ما کَسَبَت، گفت: او راست آنچه کرد از خیر. و «کسب» در لغت هر فعلی باشد که به او جرّ منفعت کنند، برای اینکه مرغان صید کننده را کواسب خوانند، قال لبید: بس کواسب ما یمن‌ّ طعامها و دون اینکه تفسیر که گفتیم که اهل لغت دانند و شناسند معقول نیست. وَ عَلَیها مَا اکتَسَبَت، و بر اوست آنچه کند از فعل بد. و فعل و افتعل اینکه جا به یک معنی است، و لکن برای قرینه «لها» آن را بر خیر تفسیر دادیم، و برای «علیها» اینکه را بر شرّ حمل کردیم. لَها ما کَسَبَت، او راست خیر و ثواب و نفع آنچه او کرده باشد. و «علیها»، و بر اوست و زر و وبال و عقوبت آنچه کرده باشد. و «ها» راجع است با «نفس». پس از اینکه هیچ عاقل را شبهه نماند در آن که جزا بر«10» عمل است، و خدای. جل‌ّ جلاله- با
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز تب: آن. (2). سوره حج (22) آیه 78. (3). سوره بقره (2) آیه 185. (4). سوره طلاق (65) آیه 7. (5). مج و. [.....]
(6). اساس: تکلیف، تب: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: بود، تب: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). اساس: تقدیر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). اساس که نو نویس است: حساب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: اینکه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 156
مکلّفان کار بر وفق عمل ایشان خواهد کردن از عدل، از آن گذشته الّا فضل نماند«1»، از هر دو گذشته جز ظلم نماند، و او- جل‌ّ جلاله- از آن متعالی است. رَبَّنا لا تُؤاخِذنا، حق تعالی به لفظ مفاعله گفت و اگر چه از خداست تعالی پس چنان که معاقبه. و اهل معانی در هر دو لفظ گفتند که: چون مکلّف به اختیار بد«2» خویش کارهایی کند که مستحق«3» عقوبت شود، و اگر آن نکردی او را مؤاخذت و عقوبت نبودی، پس چنانستی که: اعان علی نفسه، پس پنداری که اینکه فعل- اعنی معاقبت و مؤاخذت- میان او و خداست، برای آن بر لفظ مفاعله گفت. إِن نَسِینا، اگر فراموش کنیم. «نسیان» ضدّ ذکر باشد. کلبی گفت: بنی اسرایل هر گه که چیزی فراموش کردندی از آنچه ایشان را فرموده بودند، یا خطایی کردندی، خدای طعامی یا شرابی بر ایشان حرام کردی. [384- پ]
و اگر اینکه قول«4» درست باشد بر وجه تغیّر مصلحت باشد نه بر وجه عقوبت، که عقوبت مضرتی محض باشد مستحق مقارن با استخفاف و اهانت. امّا فوت منافع از باب عقوبت نباشد، چه اگر چنین بود ما و پیغامبران و فریشتگان یک ساعت از عقوبت خالی نباشیم، که هیچ نفع نیست که خدای تعالی کرده است با ما و الّا بیش از آن و به از آن مقدور«5» است در هر وقتی از اوقات. و بعضی دگر گفتند: نسیان به معنی ترک است، چنان که گفت: نَسُوا اللّه‌َ فَنَسِیَهُم«6» ...، ای ترکوا طاعته فترکهم من الثّواب. أَو أَخطَأنا، یقال: خطی‌ء فلان یخطأ خطأ«7» و خطأ اذا تعمّد، قال الشّاعر: عبادک یخطأون و انت رب‌ّ بکفّیک المنایا لا تموت و اخطأ اذا لم یصب، بهری اینکه فرق کردند که شنیدی بین خطی‌ء«8» و أخطأ. و بعضی دگر گفتند: هر دو به یک معنی باشد، و اولیتر آن باشد که خطایی بود
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است، نداند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مج، وز: بر، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (3). آج عقاب و. (4). دب: اینکه قضیه و وجه، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه وجه. (5). چاپ شعرانی (2/ 430) خدا. (6). سوره توبه (9) آیه 67. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). همه نسخه بدلها: خطأ.
صفحه : 157
که نه عمد باشد، برای آن که بر عفو آن«1» که بر سبیل عمد باشد قطعی نیست. إبن زید گفت: إِن نَسِینا، اگر فراموش کنیم چیزی از واجبات و فرایض«2»، او اخطأنا، یا ارتکاب کنیم چیزی از محرّمات. عبد اللّه عمر شنید از مردی که می‌گفت: اللّهم‌ّ اغفر لی خطایای، بار خدایا خطاهای من بیامرز. او گفت: ای مرد از خدای خواه تا عمدت بیامرزد که خطایا خود مغفور است، و آن نیز وجهی نیک است که گناه را بر اطلاق اگر عمد باشد اگر سهو خطا خوانند، برای آن که خلاف صواب باشد. نافع روایت کرد از عبد اللّه عمر«3» که رسول- علیه السلام- گفت: رفع عن امّتی الخطاء و النّسیان و ما استکرهوا علیه، از امت من برداشتند خطا و نسیان و آنچه ایشان را بر آن اکراه کنند. رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَینا إِصراً. بعضی مفسران گفتند: عهدا او«4» میثاقا، بار خدایا بر ما منه عهدی و میثاقی- یعنی تکلیفی- که ما به آن قیام به دشخواری«5» توانیم کردن، پس ما را به آن مؤاخذه باشد چنان که جهودان را، بیانش قوله: وَ أَخَذتُم عَلی ذلِکُم إِصرِی«6» ...، ای عهدی، و اینکه قول مجاهد«7» و عطا و قتاده و ضحّاک و ربیع و مقاتل و سدّی و کلبی و إبن جریج است. و بعضی دگر گفتند: مراد به «اصر» ثقل است، بار خدایا بار گران در تکلیف بر ما منه چنان که بر آنان نهادی که پیش ما بودند، و آن آن بود که در اخبار می‌آید که: خدای تعالی در شبان روز«8» پنجاه نماز بر امّت موسی نهاد، و ایشان را به زکات ربع مال فرمود دادن، و چون جامه‌شان پلیدی رسیدی«9» ببایستی بریدن و نمازشان جز در مسجد روا نبودی، و چون آب نیافتندی، تیمّم روا نبودی ایشان را. و چون گناهی
-----------------------------------
(1). چاپ شعرانی (2/ 430): غفران. [.....]
(2). همه نسخه بدلها بجز تب تو. (3). مب: عبد اللّه عبّاس. (4). اساس: و، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). مج، وز: قیام دشوار، مب، مر: قیام به دشواری. (6). سوره آل عمران (3) آیه 81. (7). همه نسخه بدلها است، اساس: کلمه خط خوردگی دارد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شبان روزی. (9). مج، وز: جامه را پلیدی برسیدی، دب، آج، لب، فق، مب: جامه را پلیدی رسیدی، مر: جامه را پلیدیی رسیدی.
صفحه : 158
بکردندی، علامت آن گناه بر روی ایشان پدید آمدی. و چون در سرای به معصیتی مشغول شدندی [385- ر]
، بر در آن سرای به خطّی روشن پیدا شدی که: فلانان«1» در اینکه سرای فلان کار می‌کنند، و اینکه قول عطا و مالک بن انس و مؤرّج و قتیبی و إبن الانباری‌ّ است، دلیلش قوله تعالی: وَ یَضَع‌ُ عَنهُم إِصرَهُم وَ الأَغلال‌َ الَّتِی کانَت عَلَیهِم«2». إبن زید گفت: لا تحمل علینا ذنبا لا توبة منها و لا کفّارة لها، ما را به گناهی ابتلا مکن که آن را توبه و کفّارت«3» نبود. و اصل کلمه عقد و احکام باشد، یقال: بینی و بینه آصرة رحم و ما یأصرنی علیه، ای ما یعطفنی، و للشّافعی- [رحمة]
«4» اللّه علیه: اذا لم یکن لامرء نعمة لدی‌ّ و لا«5» بیننا اصرة و لا لی فی ودّه حاصل و لا نفع دنیا و لا آخرة و أفنیت عمری علی بابه ف «تلک اذا کرّة خاسرة»«6» رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِه‌ِ، اینکه دعایی است که غرض از او عبادت ماست، که اگر ما اینکه دعا نکنیم خدای تعالی خود اینکه بکند، و لکن در اینکه دعا کردن ما را عبادت«7» بود، چنان که حق تعالی گفت: قال«8» رَب‌ِّ احکُم بِالحَق‌ِّ«9». در معنی آیت خلاف کردند. بعضی مفسران گفتند: عام است در جمله تکلیف ما لا یطاق، و اینکه قول قتاده و ضحّاک و سدّی و إبن زید است. و بعضی دگر گفتند: مراد حدیث النّفس و وسوسه است. بعضی دگر گفتند: غلمه است و هی شدّة الشّهوة. ابو ادریس خولانی گفتی«10»: اللّهم اعذنی و اصحابی هؤلاء من شرّ الغلمة فانّها«11»
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: فلان. (2). سوره اعراف (7) آیه 157. (3). مج، وز: و گناه. (4). در اساس کلمه بعمد محو شده است، با توجّه به مج افزوده شد. (5). مج: و لما. (6). اشاره است به سوره نازعات (79) آیه 12. [.....]
(7). همه نسخه بدلها: عبادتی. (8). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط قرآن مبنای کار ما: قال. (9). سوره انبیا (21) آیه 112. (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: گفت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). چاپ شعرانی (2/ 431): فانّهما.
صفحه : 159
ربّما جرّت الی جهنّم، باز خدایا مرا و اینکه قوم را از شرّ غلمه نگاه دارد که باشد که مردم را به دوزخ برد. و بعضی دیگر گفتند: مراد محبّت است. بعضی دیگر گفتند: مراد عشق است. یکی از جمله صالحان نام او خبّاب«1» گفت: به مجلس ذو النّون مصری حاضر آمدم در فسطاط«2» مصر، حزر«3» کردم حاضران را که هفتاد هزار مرد بودند. او در محبّت خدای سخن گفت، [یاز]
«4» ده جنازه بر گرفتند. یکی از جمله مریدان او برخاست«5» و گفت«6»: محبّت خدای تعالی گفتی، در محبّت مخلوقان چیزی بگو. آهی بزد و دست نهاد و پیرهن«7» چاک کرد و گفت: آه غلقت رهونهم، و استعبرت عیونهم، حالفوا السهاد«8»، و فارقوا الرّقاد«9»، قلیلهم طویل و نومهم قلیل، احزانهم لا تنفد، و همومهم لا تفقد، امورهم عسیرة، و دموعهم غزیرة، باکیة عیونهم. قریحة جفونهم، عاداهم الزّمان و الاهل و الجیران. یحیی معاذ گفت: اگر عذاب قیامت به دست من بودی عشّاق را عذاب نکردمی، برای آن که گناه ایشان اضطراری بود نه اختیاری. اصمعی‌ّ گفت: در بغداد دیوانه‌ای را دیدم سخت زرد روی«10»، نحیف اندام، کودکان رسنی در گردن او [385- پ]
کرده و او را رنجه می‌داشتند. چون مرا دید گفت: یا اصمعی‌ّ؟ صف لی بعض ما یعذّب اللّه به اهل النّار فی النّار، وصف بکن برای من بعضی آنچه خدای تعالی اهل دوزخ را در دوزخ بدان عذاب کند. من وصف آن می‌کردم، گفت: و اللّه لو عذّبهم بالحب‌ّ و الرّقباء و الهجر لکانوا فی اشدّ من عذاب النّار، به خدای که اگر ایشان را به محبّت و رقیبان و هجر عذاب کردی، در سخت‌تر از عذاب دوزخ بودندی«11».
-----------------------------------
(1). دب: خبان. (2). مج، وز، دب، مر: قسطاط. (3). وز، مب، مر: حرز. (4). در اساس کلمه زیر وصالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). وز: بر پای خاست، دیگر نسخه بدلها: بر پای خواست. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر در. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیراهن. (8). وز: اشهاد، دب، آج، لب، فق، مب، مر: الشّهادة. (9). وز: الرّفاد، مب: الرّفاده، دب، آج، لب، فق، مر: الرّقادة. [.....]
(10). همه نسخه بدلها و. (11). همه نسخه بدلها آنگه گفت.
صفحه : 160
لو کان مالک عالما«1» بجوی الهوی و فعاله فی اضلع العشّاق ما عذّب الکفّار الّا بالهوی و إن استغاثوا غاثهم بفراق و دیگری گفت در اینکه معنی. دخول النّار للمهجور خیر من الهجر الّذی هو یتّقیه لأن دخوله فی النّار أدنی عذابا من دخول النّار فیه و بعضی دگر گفتند: مراد مسخ است و بگردانیدن صورت با صورتی دگر، چنان که در امّت پیشین کرد. و بعضی دگر گفتند: مراد شماتت اعداست، و انشد إبن الاعرابی‌ّ: کل‌ّ المصائب قد تمرّ علی الهوی«2» فتهون«3» غیر شماتة الحساد ان‌ّ المصائب تنقضی أیّامها و شماتة الاعداء بالمرصاد و بعضی دگر گفتند: مراد فرقت و قطیعت است. و حکما گفته‌اند: قطع الاوصال اهون من قطع الوصال. و نظام گفت: لو کان للبین صورة لراع القلوب و لهدّ الجبال، و لجمر الغضا اقل‌ّ توهّجا منه، و لو عذّب اللّه اهل النّار بالفراق لاستراحوا الی ما فیه من العذاب، گفت: اگر فراق را صورت بودی دلها بترسانید«4» و کوهها را بیران کردی«5»، و آتش تاغ از داغ فراق آسانتر است، و اگر خدای تعالی اهل دوزخ را به فراق عذاب کند، عذاب دوزخ بر ایشان آسان آید. و اعف عنّا، ما را عفو بکن. و اصل «عفو» محو باشد، یقال: عفا الرّسم اذا انمحی«6»، بار خدایا تقصیرهای ما در گذار. وَ اغفِر لَنا، و گناهان ما بیامرز. و ارحمنا، بر«7» ما ببخشای که ما به نجات نرسیدیم«8» مگر به رحمت تو. و گفته‌اند: عفو کن ما را از مسخ، و بیامرز ما را از خسف، و رحمت کن بر ما از قذف.
-----------------------------------
(1). اساس: لو ان مالک عالم، با توجّه به وز تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها: علی الفتی. (3). مج، آج: فیهون، وز، دب، لب، فق، مب، مر: فهون. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: بترسیدی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). فق، مب: ویران کردی. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اذا انمحی. (7). همه نسخه بدلها: و بر. (8). همه نسخه بدلها: نرسیم.
صفحه : 161
و گفته‌اند: ما را عفو بکن از«1» اقوال و بیامرز ما را از افعال، و رحمت کن بر ما از ضمایر و اسرار. و گفته‌اند: اعف عنّا، عفو کن از صغایر و بیامرز ما را«2» کبایر، و رحمت کن بر ما از سوء سرایر. انت مولینا، که تو خداوند مایی [386- ر]
و سیّد و ناصر مایی و به ما تو اولیتری. و «مولی» معانی بسیار دارد: به معنی ناصر باشد، و به معنی سیّد باشد، و به معنی همسایه باشد، و به معنی معتق باشد، و به معنی معتق باشد، و به معنی پسر عم باشد، و به معنی هم سوگند باشد، و به معنی بنده باشد، و به معنی اولی باشد. و اصل در او اینکه است برای آن که مرجع همه معانی اینکه است، قال اللّه تعالی: مَأواکُم‌ُ النّارُ هِی‌َ مَولاکُم«3» ...، ای اولی بکم. و استقصای کلام در اینکه، در جای خود بیاید- ان شاء اللّه- در سورة المائده. فَانصُرنا عَلَی القَوم‌ِ الکافِرِین‌َ، ما را نصرت ده بر کافران. سعید جبیر گفت از عبد اللّه عبّاس که او گفت: چون بنده اینکه آیت بخواند، چون به اینکه جا رسد«4»: غُفرانَک‌َ رَبَّنا«5»، خدای تعالی گوید: غفرت لک، بیامرزیدم تو را. چون گوید: رَبَّنا لا تُؤاخِذنا إِن نَسِینا أَو أَخطَأنا، خدای تعالی گوید: لا اؤاخذکم«6»، مؤاخذت نکنم شما را. چون گوید: رَبَّنا وَ لا تَحمِل عَلَینا إِصراً، حق تعالی گوید: لا احمل علیکم، بار گران بر شما ننهم. چون گوید: رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ما لا طاقَةَ لَنا بِه‌ِ، حق تعالی گوید: لا احملکم، ننهم بر شما چیزی که طاقت آن نداری. چون گوید: وَ اعف‌ُ عَنّا، گوید: عفوت عنکم، عفو بکردم از شما.
-----------------------------------
(1). مب اعمال و. (2). همه نسخه بدلها از. (3). سوره حدید (57) آیه 15. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر که. [.....]
(5). سوره بقره (2) آیه 285. (6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: لا اتخذکم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 162 چون گوید: وَ اغفِر لَنا، گوید: غفرت لکم، بیامرزیدم شما را. چون گوید: وَ ارحَمنا، گوید: رحمتکم، بر شما رحمت کردم. چون گوید: فَانصُرنا عَلَی القَوم‌ِ الکافِرِین‌َ، گوید: نصرتکم علیهم، شما را نصرت کردم بر کافران. معاذ جبل چون اینکه آیت بخواندی و سورت ختم کردی، گفتی: آمین. و در معنی او دو قول گفته‌اند: یک قول آن است که معنی اینکه است که: بار خدایا؟ بشنو و اجابت کن. و یک قول آن است که: نامی است از نامهای خدای- عزّ و جل‌ّ. و در او دو لغت است: مدّ و قصر، و در هر دو لغت «میم» مخفّف است، و بیرون از نماز روا باشد و در نماز روا نباشد- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق.
صفحه : 163
سورة آل عمران سوره آل عمران«1» مدنی است، و عدد آیات او دویست است، و کلماتش سه هزار و چهار صد و هشتاد کلمت است، و چهارده هزار و پانصد و بیست و پنج حرف است. و روایت است از عبد اللّه عبّاس که رسول- صلی اللّه علیه و آله- گفت: هر که او سوره آل عمران بخواند، خدای و فریشتگان بر او صلات«2» فرستد«3» تا آفتاب فرو شدن. و زرّ بن حبیش روایت کند از ابی کعب که رسول- صلی اللّه علیه و آله- گفت: هر که او سورت آل عمران بخواند، [386- پ]
به هر آیتی امانیش بدهند. تبر پل دوزخ. عبد اللّه مسعود روایت کرد که: هر که سورت آل عمران بخواند، او توانگر است. راوی خبر گوید از رسول- علیه السلام- که او گفت: البقره و ال عمران بیاموزی که آن دو ستاره تابان است«4»، فردای قیامت بیایند بر صورت دو فریشته و شفاعت کنند خواننده‌شان را تا به بهشتش برند. و در خبر است که: هر که سورة البقرة و ال عمران بخواند در شب آدینه، فردای قیامت او را دو پر بدهند تا بر صراط بپرد«5».
-----------------------------------
(1). مب، مر: اینکه سوره. (2). فق، مب، مر: صلوات. (3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: فرستند. (4). همه نسخه بدلها و. (5). مب، مر ان شاء اللّه تعالی، چاپ شعرانی (2/ 434) چون طیور، نسخه تب تا اینکه جا افتادگی داشت.
صفحه : 164

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ الم (1) اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ الحَی‌ُّ القَیُّوم‌ُ (2) نَزَّل‌َ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ مُصَدِّقاً لِما بَین‌َ یَدَیه‌ِ وَ أَنزَل‌َ التَّوراةَ وَ الإِنجِیل‌َ (3) مِن قَبل‌ُ هُدی‌ً لِلنّاس‌ِ وَ أَنزَل‌َ الفُرقان‌َ إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا بِآیات‌ِ اللّه‌ِ لَهُم عَذاب‌ٌ شَدِیدٌ وَ اللّه‌ُ عَزِیزٌ ذُو انتِقام‌ٍ (4) إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَخفی عَلَیه‌ِ شَی‌ءٌ فِی الأَرض‌ِ وَ لا فِی السَّماءِ (5) هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُم فِی الأَرحام‌ِ کَیف‌َ یَشاءُ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ (6) هُوَ الَّذِی أَنزَل‌َ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ مِنه‌ُ آیات‌ٌ مُحکَمات‌ٌ هُن‌َّ أُم‌ُّ الکِتاب‌ِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات‌ٌ فَأَمَّا الَّذِین‌َ فِی قُلُوبِهِم زَیغ‌ٌ فَیَتَّبِعُون‌َ ما تَشابَه‌َ مِنه‌ُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وَ ابتِغاءَ تَأوِیلِه‌ِ وَ ما یَعلَم‌ُ تَأوِیلَه‌ُ إِلاَّ اللّه‌ُ وَ الرّاسِخُون‌َ فِی العِلم‌ِ یَقُولُون‌َ آمَنّا بِه‌ِ کُل‌ٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَلباب‌ِ (7) رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ إِذ هَدَیتَنا وَ هَب لَنا مِن لَدُنک‌َ رَحمَةً إِنَّک‌َ أَنت‌َ الوَهّاب‌ُ (8) رَبَّنا إِنَّک‌َ جامِع‌ُ النّاس‌ِ لِیَوم‌ٍ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُخلِف‌ُ المِیعادَ (9) «1»

[به نام خدای بخشاینده مهربان]
«2» خدای که نیست خدای مگر او زنده و پاینده. فرو فرستاد«3» بر تو قرآن بدرستی راست دارنده«4» آن را«5» که پیش اوست«6»، و فرو فرستاد توریت و انجیل«7» پیش از اینکه برای بیان«8» مردمان [را]
«9» و فرو فرستاد قرآن. «10» آنان که کافر شدند به آیتهای خدای، ایشان را عذابی بود سخت، و خدای غالب است و کینه کش [387- ر]
. خدای پوشیده نبود«11» آنان بر او چیزی در زمین و نه در آسمان. او آن است که می‌نگارد«12» شما را در رحمها«13» چنان که خواهد، نیست خدای«14» مگر
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، از تب افزوده شد. (2). آج، لب، فق اسم سورت است یا غیر آن. (3). آج، لب، فق بتدریج. (4). آج، لب، فق: حال آن که باور دارنده است. (5). آج، لب، فق: مر آن کتاب را. (6). آج، لب، فق: که پیش از وی بوده. (7). مج، وز، دب: فرو فرستاد کتاب موسی و کتاب عیسی. [.....]
(8). مج، وز، دب و لطف. (9). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجه به تب افزوده شد. (10). تب، آج، لب بدرستی که. (11). تب: بدرستی که بر خدای پوشیده نیست، مج، وز، آج، لب، فق: پوشیده نشود. (12). آج، لب، فق: که صورت کند. (13). آج، لب، فق: جایگاههای بچگان آن مادران. (14). آج، لب، فق: هیچ خدای نیست.
صفحه : 165 او، غالب است و محکم کار. [387- پ]
او آن است که فرو فرستاد بر شما قرآن، [از او آیتهایی هست محکم]
«1» که آن اصل کتاب است و دیگر متشابهات«2»، امّا آنان که در دلهای ایشان کژی بود پی گیری کنند«3» متشابه را از آن طلب«4» فتنه را و طلب«5» تأویلش را«6»، و نداند تأویل مگر خدای، و پا بر جایان در علم می‌گویند بگرویدیم به آن، همه از نزدیک خدای ماست و اندیشه نکند مگر خداوندان عقل«7». خدای ما بر مگردان دلهای ما پس از آن که راه دادی ما را، و بده ما را از نزدیک تو رحمت«8»، بدرستی که تو بخشنده‌ای«9». خدای ما تو جمع کننده«10» مردمانی برای روزی که شک نیست در آن، که خدای خلاف میعاد نکند«11». کلبی گفت و ربیع أنس که: اینکه آیات که در اوّل اینکه سورت است تا به قصّه مباهله در وفد نجران فرود آمد، و ایشان شصت«12» مرد بودند، چهارده مرد با ایشان بودند از اشراف ایشان، و از آن چهارده سه مرد پیشوای و مقدّم بودند، عاقب«13» بود و او
-----------------------------------
(1). اساس: در اینکه مورد زیر وصّالی رفته است، تب: نا خواناست، از مج افزوده شد. (2). مج، وز، دب: متشابه، آج، لب: محتمل و متشابه. (3). اساس: پی‌گری کند، با توجه به مج تصحیح شد. (4). مج: طلبد، آج، لب، فق: جستن. (5). آج، لب، فق: و برای جستن. (6). آج، لب، فق: عدول از ظاهر. (7). تب: خردها. [.....]
(8). تب، مج، وز، آج، لب، فق: بخشایشی. (9). تب: دهنده، آج، لب بخشنده بر کمالی، فق: بخشنده‌ای بر کمال. (10). تب: بهم آرنده‌ای، آج، لب، فق: گرد آورنده. (11). تب، آج، لب: خلاف نکند وعده را. (12). مج، وز، دب، آج: شست. (13). دب، آج، لب، فق با ایشان.
صفحه : 166
امیر قوم بود و صاحب مشورت ایشان، و نام او عبد المسیح بود. و سیّد بود [388- ر]
، و نام او أیهم«1» بود، او صاحب رحلشان بود. و ابو حارثه بن علقمه حبر و عالمشان بود، و صاحب مدارشان، و بنزدیک ملوک روم و ترسایان موقعی عظیم داشت، و کتب اوایل برخوانده بود و مردی متعبّد بود و مجتهد. در مدینه آمدند نماز دیگر با جامه‌های نیکو، و به یک روایت جامه‌های دیبا پوشیده، مردمانی با جمال و آراسته، اصحاب رسول- علیه السلام- گفتند: ما ندیدیم وفدی چونین در مسجد رسول آمدند- علیه السلام- و او نماز دیگر بکرده بود. بنشستند و ساعتی در مسجد تأمّل می‌کردند، وقت نماز ایشان در آمد، برخاستند و دستوری خواستند و نماز خود بکردند روی به مشرق کرده«2»، رسول- علیه السلام- گفت: اسلام آری«3». گفتند: ما اسلام آورده‌ایم پیش از آن که تو را دیدیم«4». گفت: دروغ می‌گویی، اسلام چگونه باشد با آن که خدای را فرزند گوید«5» و صلیب پرستد«6» و گوشت خوک خورد؟ گفتند: پس که بود عیسی! گفت: پیغامبر خدا بود و بنده خدا. گفتند: هیچ بنده مخلوق را دیدی«7» بی پدر! رسول- علیه السلام- گفت: از قدرت خدای بدیع«8» نیست اینکه، و لکن ندانی«9» که فرزند به پدر ماند! گفتند: بلی. گفت: ندانی«10» که خدای را تعالی مثل و مانند نیست، و ندانی«11» که عیسی زنده‌ای بود فناپذیر! و خدای زنده‌ای است که«12» نمیرد، و نمی‌دانی«13» که خدای تعالی حافظ خلقان است و خالق ایشان است! عیسی اینکه تواند کردن! گفتند: نه. گفت: نمی‌دانی«14» که خدای تعالی [را]
«15» هیچ چیز بر او پوشیده نشود در آسمان
-----------------------------------
(1). اساس: بهم، آج، لب، مب، مر: الهم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز: کرد. (3). آری/ آرید. (4). مب، مر: بینیم. (5). آج، لب: گویید. (6). وز، لب، مر: پرستید. (7). دیدی/ دیدید. (8). چاپ شعرانی (2/ 435): بعید. [.....]
(11- 10- 9). ندانی/ ندانید، همه نسخه بدلها: نمی‌دانی. (12). مب هرگز. (14- 13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: نمی‌دانید، با توجّه به دب تصحیح شد. (15). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 167
و زمین! گفتند: بلی. گفت: نه عیسی از آن هیچ نداند! گفتند: نه. گفت: نمی‌دانی«1» که خدای تعالی صورت عیسی«2» در رحم مادر بنگاشت چنان که خواست! گفتند: بلی. گفت: نمی‌دانی«3» که خدای تعالی مستغنی است از طعام و شراب و حدث، و عیسی طعام و شراب خورد و [او را]
«4» حدث بود«5». ایشان گفتند: همچونین است. گفت: نمی‌دانی«6» که«7» عیسی از مادر بزاد و«8» کوچک بود«9» چون دگر کودکان، آنگه به غذا و تربیت بزرگ شد چون دگر کودکان! گفتند: بلی. رسول- علیه السلام- گفت: چون اقرار دادی«10» به اینکه، چگونه [گویی]
«11» عیسی [فرزند]
«12» خداست! خدای تعالی اوایل سورت آل عمران بفرستاد تا به سر هشتاد و اند«13» آیت. قوله تعالی: الم، اللّه‌ُ، آنچه در حروف مقطّع گفته‌اند و در الم برفت به استقصا در اوّل سورة البقره فلا معنی لإعادته. ابو جعفر یزید بن القعقاع خواند: «الم» مفصول، و جمله حروف تهجّی چنین خواند. و باقی قراء موصول خواندند. وجه تحریک او بصریان گفتند: برای«14» جمع ساکنین را تحریک کردند او را، و تحریک به فتحه برای آن کردند که سبکتر حرکتی است. کوفیان گفتند«15»: نقل کردند حرکت [388- پ]
همزه را با «میم». و آن کس که وقف کرد، گفت: برای آن که حروف مبنی باشد، و اصل او سکون بود، آنگه ابتدا کرد به «اللّه» لا بدّ همزه قطع بایست کردن، اگر چه همزه وصل است، چنان که شاعر گفت: التسمعن‌ّ وشیکا فی دیارکم اللّه اکبر یا ثارات عثمانا
-----------------------------------
(6- 3- 1). نمی‌دانی/ نمی‌دانید. (2). مب، مر را. (11- 4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس که نو نویس است: کرد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر چون. (8). همه نسخه بدلها: ندارد. (9). دب و. (10). دادی/ دادید. (12). اساس، مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). فق، مر: و دو. [.....]
(14). مج، وز ها. (15). دب، آج، لب، فق، مر و.
صفحه : 168
و وجهی دیگر آن است که گروهی خود روا می‌دارند که همزه وصل قطع کنند، چنان که شاعر گفت]
«1»: اذا جاوز الإثنین سرّ فانّه بنث و تکثیر الوشاة قمین. اللّه مرفوع است به ابتداء، و لا إِله‌َ إِلّا هُوَ، در جای خبر اوست، و الحَی‌ُّ القَیُّوم‌ُ، صفت اوست. نَزَّل‌َ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ، ابراهیم بن ابی عبله خواند به تخفیف: نزل علیک الکتاب بالحق‌ّ، چنان که فعل لازم باشد و کتاب فاعل. برای آن گفت: «نزل»، که خدای تعالی آیت از پس آیت و سورت از پس سورت فرستاد، و تفعیل تکثیر فعل باشد، و مراد به «کتاب» قرآن است باتّفاق. بِالحَق‌ِّ، بدرستی و راستی. مُصَدِّقاً، به راست دارنده، و نصب او بر حال است [از مفعول]
«2». لِما بَین‌َ یَدَیه‌ِ، آن را که پیش اوست از«3» کتابها و پیغامبران و شرایع ایشان. وَ أَنزَل‌َ التَّوراةَ وَ الإِنجِیل‌َ، برای آن در حق‌ّ توریت و انجیل «انزال» فرمود و «تنزیل» نگفت که، آن کتابها به یک بار فرود آمد. و اصل «توریت» بنزدیک بصریان «و وریة» بوده است علی وزن فوعله مثل دوخله و حوقله، «واو» اوّل را «تا» کردند، و « یا » ی مفتوحة را «الف» کردند توراة گشت، و در کتبت«4» « یا » نوشتند، تا دانند که اصل او « یا » بوده است. کوفیان گفتند«5»: وزن او تفعله است مثل توصیة و توفیة، « یا » را با «الف» کردند چنان که طی‌ّ کنند که: جاریة«6» جاراة گویند، و ناصیة را ناصاة گویند. و اصل او من وری الزّند اذا خرج ناره، چون آتش بیرون آید از آتش زنه وری گویند، قال اللّه تعالی: أَ فَرَأَیتُم‌ُ النّارَ الَّتِی تُورُون‌َ«7»، ای تخرجونها من الزّند، قال اللّه تعالی:
-----------------------------------
(2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: به صورت «آن» هم خوانده می‌شود. (4). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: کتب، وز: کتبه. (5). مج اصل توریة است علی، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر اصل او توریة است علی. (6). چاپ شعرانی (2/ 437) را. (7). سوره واقعه (56) آیه 71، اساس: تورونها، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد.
صفحه : 169
فَالمُورِیات‌ِ قَدحاً«1». پس برای آتش توریت خواند که نور و ضیاء است، اینکه قول فرّاء است و بیشتر علما. مؤرّج گفت«2»: اصل آن توریة است، و آن کتمان و تعریض باشد، و منه الحدیث‌3» کان رسول اللّه- صلی اللّه علیه و« آله: اذا اراد سفرا ورّی بغیره ای عرّض بغیره ، چون سفری خواستی کردن، رسول- علیه السلام- نمودی که جای دگر می‌روم تا کافران کید نتوانستندی کردن، برای [آن که]
«4» توریت بیشتر معاریض و تلویحات است، و گفته‌اند: توریت به عبرانی «توروتو» باشد، و معنیش شریعت باشد. و انجیل، افعیل باشد من النّجل و هو الخروج، بیرون آمدن باشد، و فرزند را از اینکه جا «نجل» خوانند که از شکم مادر بیرون آید، و قال الاعشی: أنجب أزمان والده به إذ نجلاه فنعم ما نجلا برای آتش چنین خواند که خدای تعالی حقّی و شرعی مندرس به او بیرون آورد. و گفته‌اند: [389- ر]
هو من النّجل، اصل او از نجل است و آن فراخ چشمی باشد، یقال: طعنة نجلاء و عین نجلاء، ای واسعة، برای آتش چنین خواند که آن شرعی بود که خدای تعالی بر ایشان موسع کرد، و گفته‌اند: به سریانی انگلیون باشد. و حسن بصری انجیل خواند به فتح «الف» و باقی قرّاء به کسر. مِن قَبل‌ُ، کوفیان گویند: رفع بر غایت است، و بصریان گفتند: مبنی است بر ضم‌ّ بنای عارض، قال زهیر و ما بک من خیر أتوه فانّه توارثه آباء آبائهم قبل هُدی‌ً لِلنّاس‌ِ، و برای آن لفظ تثنیه نگفت- و اگر چه او صفت توریت و انجیل است- برای آن که مصدر است، و مصدر را تثنیه و جمع نکنند. و محل‌ّ او نصب است بر حال. و «هدی» را در آیت حمل توان کردن بر بیان و بر لطف، و گفته‌اند: مصدر است به معنی اسم فاعل یعنی هادی، کما قال تعالی: إِن أَصبَح‌َ ماؤُکُم غَوراً«5» ...، ای غایرا.
-----------------------------------
(1). سوره عادیات (100) آیه 2. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: گفته‌اند، با توجّه به مج تصحیح شد. (3). وز علی. (4). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره ملک (67) آیه 30.
صفحه : 170
وَ أَنزَل‌َ الفُرقان‌َ، و اینکه لفظ مصدر است چون سبحان و غفران و قربان، و مراد اسم فاعل است برای مبالغه را مصدر آورد، یعنی بغایت فرق کننده است از میان حق‌ّ و باطل. سدّی گفت: در کلام تقدیم«1» و تأخیری هست، و تقدیر اینکه است: و انزل التوریة و الانجیل و الفرقان هدی للنّاس، تا «هدی» حال باشد از هر سه کتاب. و گفته‌اند: مراد نصرت است به فرقان، برای آن که نصرت از آسمان آید و فرق کند بین الحق‌ّ و الباطل و المؤمن و الکافر. إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا بِآیات‌ِ اللّه‌ِ- الایة، آنان که به خدای کافر شوند ایشان را عذابی«2» سخت باشد. خدای تعالی در اینکه حجّتها وعید کرد کافران را که در آیات و حجج او تأمّل نکنند و به آن منتفع نشوند. وَ اللّه‌ُ عَزِیزٌ ذُو انتِقام‌ٍ، آنگه بیان کرد که«3»: کافران اینکه«4» اصرار بر کفر که می‌کنند، مرا در آن عجزی و نقصی نیست و غضاضتی، که من عزیزم و غالبم، و اگر چه امروز تعجیل عقوبت نمی‌کنم برای مصلحت تکلیف را، از من فایت نخواهد شدن، در قبضه قدرت منند، انتقام کشم از ایشان به حسب استحقاق ایشان. إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَخفی عَلَیه‌ِ شَی‌ءٌ فِی الأَرض‌ِ وَ لا فِی السَّماءِ، آنگه بیان کرد که مقادیر آنچه ایشان مستحقّند از اجزاء ثواب«5» و عقاب بر افعال و اقوال ایشان بر من پوشیده نیست، که من عالم الذّاتم و هیچ چیز نباشد در آسمان و زمین از جلیل و حقیر و صغیر و کبیر و نهان و آشکارا که بر من پوشیده بود. آنگه گفت: با کمال عالمی کمال قادری است مرا، تا آنچه دگر قادران نتوانند من توانم، و آنچه دگر عالمان ندانند من دانم. من در رحم بر آب«6» صورت نگارم، همه مصوّران عالم در وقت نگاشتن صورت از آن احتراز کنند، سر قلم از آب نگاه دارند تا متفشّی«7» نشود، و از تاریکی احتراز کنند تا نقش مشوّش نشود. من از
-----------------------------------
(1). اساس: تقدیر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: عذاب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). همه نسخه بدلها اینکه. (4). مج، وز، دب را. (5). مب، مر: جزای ثواب. (6). آج، لب، فق، مب، مر: رحم بدان. (7). مج: متنشی.
صفحه : 171
کمال قادری در سه ظلمت: فِی ظُلُمات‌ٍ ثَلاث‌ٍ«1» ...، ظلمت شب و ظلمت رحم و ظلمت شکم«2» بر آب چنین«3» صورت بدیع نگارم که مصوّران از آن [389- پ]
«4» عاجز و حیران مانند«5»، در بعضی نگاشتگان از قلم قدرت او شاعر می‌گوید- شعر: مثالک«6» بالصّین لمّا رأوه أرباب حذق بنقش الصّنم غدوا عاکفین علی وضعه فعضّوا البنان و رضوا القلم اینکه بیتها بعضی اهل عصر نقل کرده است«7» از اینکه دو بیت پارسی، که شاعر می‌گوید- نظم: از روی تو نسختی به چین بردستند آن جا که دو صد بتکر«8» چابک دستند در پیش مثال روی تو بنشستند انگشت گزیدند و قلم بشکستند بتگر به آلت من بت نگارد«9»، قدرت از من و محل‌ّ قدرت از من و اسباب آلات از من، و اگر آن نباشد نتواند. آنگه خود بتراشد و خود بنگارد و خود بپرستد. هیچ عاقل اینکه روا دارد که تراشیده«10» خود پرستد، و نگاشته«11» خود را بندگی کند، و نشانده خود را خدمت کند؟ آنگه ایشان به آلت صورتی بر آرند بی معنی، من بی آلت صورتی چنین بر آرم با چندین معانی. از پاره‌ای پیه چشمی بینا سازم، و از پاره‌ای استخوان گوشی«12» شنوا سازم، و از پاره‌ای گوشت زبانی گویا بر آرم«13»، و از قطره‌ای خون دل دانا پدید آرم، سبحان من بصّرک«14» بشحم و اسمعک بعظم و انطقک بلحم و اعلمک بقطرة دم.
-----------------------------------
(1). سوره زمر (39) آیه 6. (2). همه نسخه بدلها مادر. (3). آج، لب، فق، مب، مر: شکم مادر تو را به چنین. (4). یک برگ از نسخه اساس نو نویس است و فاقد اعتبار، متن از مج اختیار شد. (5). مب: فرو مانند. (6). اساس که نو نویس است: عشالک، با توجه به مج تصحیح شد. (7). اساس که نو نویس است و، با توجّه به مج زاید می‌نماید. (8). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: پیکر، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....]
(9). مج، وز و. (10). آج، لب، فق، مب، مر: تراشنده. (11). مب: نگارنده. (12). اساس که نو نویس است: گوشتی، با توجّه به مج تصحیح شد. (13). اساس که نو نویس است: گردانم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). چاپ شعرانی (2/ 439): أبصرک.
صفحه : 172 تن تو بر مثال کوشکی بیافریدم همه بنّایان«1» عالم اساس و قاعده قوی نهند، و هر چه بالاتر می‌روند می‌کاهند تا بایستد«2»، من به خلاف اینکه کردم قاعده تو از ساقهای باریک نهادم، آنگه هر چه بالاتر بود سطبرتر«3» کردم، تا بدانی که چنان که نگارنده منم، دارنده منم، به من استاده است نه بعضی به بعضی، تا بدانند که چنان که فعل من با فعل کس نماند، من با کس نمانم. بنای آن کوشک بر اینکه دو ساق باریک نهادم، هیچ بنّا بنا بر دو ستون ننهد، بر چهار ستون نهد، آنگه هر چه بالاتر سطبرتر«4» تا به رانها و کفل. آنگه از جوف تو قصری مجوّف کردم و در او از صدر تو ملکی ساختم و از دل تو در او سریری نهادم. و بر آن سریر- [لا بل]
«5» در سر آن سریر- از تامور دلت امیری نشاندم، آن تامور مأمور من است و آمر تو«6» است و امیر تن است، و امّا مصالح و مفاسد تو است. اماره امارت او«7» آن است که تا او نفرماید چشم نبیند و تا [او]
«8» اشارت نکند گوش نشنود، تا او نخواهد زبان نگوید، تا او نگوید«9» بینی نبوید و تا او نجوید پای نپوید«10»، و تا او نپذیرد دست نگیرد، او«11» امیری امین است و صاحب اقطاعی مطاع است، چون او را در صدر ملک بنشاندم، از دیده تو او را دیده بانی کردم، و از گوش تو جاسوسی ساختم او را، و از زبان تو صاحب خبری و ترجمانی، و از دست تو خدمتگاری، و از پای تو بریدی. او پادشاه و اینان رعیّت، او امیر و اینان حشم، او پیشوا و اینان متابع. حق تعالی از حکمت«12» خود روا نداشت که هفت عضو تو بی رئیسی بگذارد«13»،
-----------------------------------
(1). مج، وز: بنا ان، دب، لب، فق: بنّاءان. (2). دب، لب، فق، مب، مر: باشد. (4- 3). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ستبرتر. (5). اساس: کلمه محو شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). چاپ شعرانی (2/ 440): و از تو. (7). مج: تو. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). اساس که نو نویس است تا بو نکند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. [.....]
(10). اساس، مب، مر: نشود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: و، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). مج: حکم. (13). اساس که نو نویس است و، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 173
کی«1» روا دارد که هفت اقلیم بی امامی رها کند؟ زمانه را امام باید، و رعیّت را راعی، و گوسفند را شبان، و تو مکلّف به آن که بشناسی که [از]
«2» اصول اسلامی اصلی است، و از قواعد ایمان«3» قاعده، من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة ، چنین فرمود«4»- صلوات اللّه علیه«5»- که: هر کس که بمیرد و امام زمانه را نشناسد مردن او مردن جاهلیان«6» باشد که نه در اسلام بودند. در اینکه خبر دو دلیل است بر دو اصل از اصول«7» ما: یکی آن که، زمانه از امام خالی نباشد، برای آن که تا امام نباشد شناختنش واجب نباشد. و دیگر، دلیل است بر آن که«8» معرفت امام از اصول دین است، که اگر نه چنین بودی نگفتی [علیه السلام]
«9» که: هر که نشناسد او را مردن او مردن کافران بود. [قوله]
«10»: یُصَوِّرُکُم فِی الأَرحام‌ِ کَیف‌َ یَشاءُ، در رحم صورت نگارد چنان که خواهد، یکی را سیاه و یکی را سفید«11»، و یکی زشت و یکی نیکو، و یکی دراز و یکی کوتاه، یکی نر«12» یکی ماده«13»، یکی سعید«14» یکی شقی، یکی کریم و یکی لئیم، یکی خوشخو«15» و یکی بدخو، چنان که خواهد و مصلحت داند، فَتَبارَک‌َ اللّه‌ُ أَحسَن‌ُ الخالِقِین‌َ«16» لِلّه‌ِ مُلک‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ یَخلُق‌ُ ما یَشاءُ یَهَب‌ُ لِمَن یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَب‌ُ لِمَن یَشاءُ الذُّکُورَ أَو یُزَوِّجُهُم ذُکراناً وَ إِناثاً«17». لا إِله‌َ إِلّا هُوَ، جز آن«18» خدای خدایی نیست که قادر بود بر اینکه و امثال اینکه تا
-----------------------------------
(1). اساس به صورت: «کجا» هم خوانده می‌شود، مج، وز: ندارد. (2). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (3). اساس که نو نویس است: اینان، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج مهتر عالمیان. (5). مج، وز و علی آله. (6). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: جاهلان، با توجّه به مج تصحیح شد. (7). اساس که نو نویس است: احوال، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). وز، دب، بدان که. (10- 9). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مج، وز، دب، آج،: سپید. [.....]
(12). مب و. (13). مب، مر و. (14). همه نسخه بدلها و. (15). لب: خوشخوی. 16؟ سوره مؤمنون (23) آیه 14. (17). سوره شوری (42) آیه 49
و 50. (18). مج، وز: او.
صفحه : 174 مستحق آن باشد از عبادتی«1» که او هست، و اگر«2» چه نام خدای بر او اجرا کنند هر نام که بی معنی باشد و نه باستحقاق بود زور بود، و چون نام زور بود کار مزدور«3» بود، و چون کار مزدور«4» بود صاحبش مزوّر بود، پس بت مزوّر است و بت پرست مزوّر. اگر بت پرست مزوّر باشد، بت تراش چه باشد؟ برای آن که بت پرست اینکه نام بر نهد، بت خدای نشود و مسیلمه محمّد نشود، و کاذب صادق نباشد، و باطل به تسمیه حق نشود، و نشیب به هوا فراز نگردد و علی هذا فقس، و همه بر اینکه قیاس می‌کن اگر از اهل قیاسی. العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ، عزیز است به تسمیه آنان که نام او بر دیگران نهند یا بدون او معبودی دیگر پرستند، او را مذلّتی حاصل نشود، و حکیم است آنچه کند به حکمت و صواب کند. هُوَ الَّذِی أَنزَل‌َ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ، او آن خدایی است که کتاب قرآن بر تو که محمّدی فرو فرستاد، هر چه حق تعالی در قرآن قرآن را به آن خواند و«5» وصف کرد از انزال«6» و تنزیل و وحی و کلام و کتاب و آنچه مانند اینکه است همه دلیل حدوث«7» است، هیچ مخیل قدیم«8» نیست. آنگه وصف کرد اینکه کتاب«9» و آیات او را تفصیل داد و قسمت کرد بر دو نوع، [390- ر]
گفت: مِنه‌ُ آیات‌ٌ مُحکَمات‌ٌ هُن‌َّ أُم‌ُّ الکِتاب‌ِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات‌ٌ، از اینکه کتاب«10» آیاتی محکم هست، و محکم آن باشد که مراد از ظاهرش مفهوم شود. و ام‌ّ الکتاب است، یعنی اصل کتاب است. و «ام‌ّ» در کلام عرب اصل باشد چنان که مکّه را ام‌ّ القری گویند، [و]
«11» سر را ام‌ّ الدّماغ گویند، و لوح محفوظ را ام‌ّ الکتاب گفت، و«12» رایت را که لشکر را مفزع با او بود آن را ام گویند، و مادر را که مفزع
-----------------------------------
(1). مج، وز: عبادت. (2). اساس که نو نویس است: لکن، با توجّه به مج تصحیح شد. (4- 3). کذا، در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 441): مزوّر. (5). مج، وز: ندارد. (6). اساس که نو نویس است: انزال، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مج: حدیث. (8). همه نسخه بدلها بجز وز: قدم. [.....]
(9). مر را. (10). اساس که نو نویس است و، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). اساس که نو نویس است: ندارد، از مج افزوده شد. (12). مج، وز، دب، لب، فق: او.
صفحه : 175 کودکان باشد و مرجع ایشان با او بود ام از اینکه جا گویند«1»، و اینکه فعل باشد به معنی مفعول، و اصل کلمه از«2» أم‌ّ باشد و آن قصد بود، پس هر مقصودی مرجوع را ام‌ّ گویند، و برای آن ام‌ّ خوانند آن را که رجوع متشابه با او باشد و حمل متشابه بر او کنند، و مفزع در حل‌ّ اشکال او باشد، و برای آن گفت که: «ام‌ّ الکتاب»، و لم یقل: امّهات الکتاب بالجمع، برای آن که اینکه آیات در اینکه حکم چون یک آیت است. و وجهی دیگر آن است که: اشارت به حکم است و هو الاحکام، محکمی آیت، حکمی است که اصل کتاب است و رجوع در اینکه باب اعنی فی ردّ المتشابه الیه و حمله علیه با او باشد. و وجهی دیگر آن است که: هر آیتی از او ام‌ّ است و اصل است، [کما قال اللّه تعالی]
«3» وَ جَعَلنَا ابن‌َ مَریَم‌َ وَ أُمَّه‌ُ آیَةً«4» ...، ای کل‌ّ واحد منهما ...، و کما قال اللّه تعالی: وَ الَّذِین‌َ یَرمُون‌َ المُحصَنات‌ِ ثُم‌َّ لَم یَأتُوا بِأَربَعَةِ شُهَداءَ فَاجلِدُوهُم ثَمانِین‌َ جَلدَةً«5» ...، ای فاجلدوا کل‌ّ واحد منهم ثمانین جلدة. وَ أُخَرُ مُتَشابِهات‌ٌ، «اخر» جمع اخری باشد و از باب لا ینصرف است، و سببهای منع صرف او صفت است و عدل او که«6» معدول است از اواخر«7». و کسائی گفت: برای آن که او جمعی است که بر وزن او واحد نیست، پس او در جمع است سببی مکرر باشد. و بعضی دیگر نحویان گفتند: اینکه جمع را حمل بر واحدش کردند که واحد او اخری است و آن منصرف نیست. مُتَشابِهات‌ٌ، و متشابه آن باشد که مراد در او متشبه«8» باشد مراد از ظاهرش ندانند، و اقوال علما در اینکه حکم«9» و متشابه مختلف است. قتاده و ضحّاک و ربیع و سدّی گفتند: محکم ناسخ باشد که بر او عمل باید کردن، و متشابه منسوخ بود«10» که به
-----------------------------------
(1). مب: دانند. (2). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن، با توجّه به مج تصحیح شد. (3). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره مؤمنون (23) آیه 50. (5). سوره نور (24) آیه 4. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق: و عدل که او. (7). فق: آخر، دب: از او اواخر. (8). مج، وز، مب: مشتبه. (9). مج، وز: علما در محکم، دب، آج، لب، فق: در اینکه محکم. (10). همه نسخه بدلها بجز وز، مب، مر: باشد. [.....]
صفحه : 176
او ایمان باید آوردن و به«1» او کار نباید کردن، و اینکه روایت عطیّه است از عبد اللّه عبّاس. و روایت علی‌ّ ابی طلحه«2» از عبد اللّه عبّاس آن است که: محکمات قرآن حلال و حرام و حدود و احکام و فرایض است که آن را کار باید بستن و ایمان باید آوردن، و متشابه امثال و مواعظ و مقدّم و مؤخّر است که در آن جا چیزی نبود که کار باید بستن. و ابو اسحاق روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که او گفت: مثال آیات متشابه چنان است که در سورة الانعام گفت قوله: قُل تَعالَوا أَتل‌ُ ما حَرَّم‌َ رَبُّکُم عَلَیکُم«3»- تا به آخر سه آیت. متشابه آیاتی است که سوره بنی اسرایل است من قوله: وَ قَضی رَبُّک‌َ أَلّا تَعبُدُوا إِلّا إِیّاه‌ُ وَ بِالوالِدَین‌ِ إِحساناً«4» ...، و چنان که در سورة البقرة و سورة الاعراف، و آنچه مقربان آن را متشابه خوانند لاشتباه بعضها ببعض علی القاری حفظا، و آنچه اینکه شکل«5» ندارد محکم باشد. محمّد بن جعفر بن الزّبیر گفت: محکم آن باشد که محتمل نباشد الّا یک وجه را، و متشابه آن بود که محتمل آن«6» بود وجوه را. بعضی دیگر گفتند: محکم آن باشد که علما تأویل آن دانند، و متشابه آن بود که تأویل [آن]
«7» جز خدای تعالی نداند، کالخبر عن قیام الساعة، چنان که خبر قیامت، و باران که کی بارد، و بچّه که در شکم مادر چه باشد، و آن که فردا چه شود«8»، و هر کس چند بماند، و کی میرد«9»، و کجا میرد«10»، و آنچه اخبار غیب است. إبن کیسان گفت: محکم آن باشد که در او اندیشه بسیار نباید کردن تا معنی مفهوم شود، و متشابه آن بود که معنی او الّا به نظر و اندیشه نتوان دانستن، و اینکه
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: بر. (2). مج، وز: علی بن ابی طلحه، آج، لب: علی بن طلحه. (3). سوره انعام (6) آیه 151. (4). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 23. (5). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 443): مشکل. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، از مج افزوده شد. (8). همه نسخه بدلها: چه باشد. (10- 9). وز: می‌رود.
صفحه : 177
نزدیک است به آن که ما گفتیم. و بعضی دگر گفتند: محکم آن بود که در او خلاف نباشد، و متشابه آن بود«1» که خلاف کنند در او علما، و هر یکی قولی گویند به خلاف آن دیگر. ابو عثمان گفت: محکم فاتحة الکتاب است که نماز روا نباشد الّا به او. و محمّد بن الفضل گفت: محکم سورة الاخلاص است که در او جز توحید نیست، و متشابه قدر است. بدان که قرآن همه محکم است از یک وجه، و هم«2» متشابه است از یک وجه. و از یک وجه بهری محکم است و بهری متشابه. امّا آن که جمله محکم است، قوله: الر«3» لا یَأتِیه‌ِ الباطِل‌ُ مِن بَین‌ِ یَدَیه‌ِ وَ لا مِن خَلفِه‌ِ«6»، و آن که جمله متشابه است چنان که گفت قوله: کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِی‌َ«7»، و معنی آن که: یشبه بعضه بعضا فی الاحکام و الاعجاز و انتفاء و التّناقض عنه، بهری با بهری ماند در احکام و اعجاز و نفی نقض از او. و بهری محکم است و بهری متشابه بر اینکه معانی که گفته شد، و اینکه است جواب آن کس که گوید: در قرآن آیات متناقض است، نبینی که در یک آیت گفت: قرآن جمله محکم است، و در یک آیت گفت: جمله متشابه است، و در یک آیت [گفت]
«8»: بهری محکم است و بهری متشابه. و روایت دیگر از عبد اللّه عبّاس آن است که: متشابه قرآن حروف التّهجی است که در اوایل سورت است، و آن آن«9» بود که جماعتی از جهودان«10» بنزدیک رسول- صلی اللّه علیه و آله- آمدند چون حیی‌ّ اخطب [390- پ]
و کعب اشرف و مانند
-----------------------------------
(1). مر: باشد. (2). مج، وز: همه. (3). مج، وز: ندارد، اساس و دیگر نسخه بدلها: الم، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (4). سوره هود (11) آیه 1. (5). مر: باطل. [.....]
(6). سوره فصّلت (41) آیه 42. (7). سوره زمر (39) آیه 23. (8). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مر: اینکه. (10). مر: یهودان.
صفحه : 178
ایشان، و گفتند: ای محمّد؟«1» شنیدیم که از جمله«2» آنچه فرو [د]
«3» آمد بر تو «الم» است. به خدای بر تو که چنین است و اینکه منزل است بر تو، گفت: چنین است، گفت«4»: اگر اینکه درست است، چنان می‌نماید که ملک امّت تو هفتاد و یک سال باشد، و اینکه از حساب جمّل گفت که «الف» یکی باشد، و «لام» سی و «میم» چهل، جمله هفتاد و یک باشد. آنگه گفت: یا محمّد؟ از اینکه جنس دگر هست! گفت: بلی«5»، «المص»، گفت: اینکه بیشتر است از آن، اینکه سد و شست«6» و یک سال است، و لکن دگر هست! گفت: آری، «الر». گفت: اینکه بیشتر است، اینکه دویست و سی و یک سال است. دگر هست! گفت: آری، «المر» گفت: اینکه بیشتر است، اینکه دویست و هفتاد و یک«7» است، بر ما مشتبه شد، ندانیم تا بر کدام گیریم! بر کمتر یا بر بیشتر! و ما به اینکه ایمان نیاریم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«8»: هُوَ الَّذِی أَنزَل‌َ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ مِنه‌ُ آیات‌ٌ مُحکَمات‌ٌ هُن‌َّ أُم‌ُّ الکِتاب‌ِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات‌ٌ. فَأَمَّا الَّذِین‌َ فِی قُلُوبِهِم زَیغ‌ٌ، ای میل عن الحق‌ّ، یقال: زاغ یزیغ اذا مال، امّا آنان که در دل ایشان زیغی باشد، یعنی میلی و کژی از حق، و قیل شک‌ّ، گفته‌اند مراد شک‌ّ است. فَیَتَّبِعُون‌َ ما تَشابَه‌َ مِنه‌ُ، به دنبال آن«9» شوند که متشابه است، چرا «ابتغاء الفتنة«10»»، برای طلب فتنه و طلب تأویلش. خلاف کردند در آن که مراد به اینکه آیت کیست! ربیع گفت: وفد نجرانند که ایشان با رسول- علیه السلام- در عیسی خصومت کردند و گفتند: نه تو می‌گویی«11» عیسی کلمه خدا بود و روح او! گفت: بلی. گفتند: ما را اینکه بس است، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد.
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب، آج، لب، فق ما. (2). مب قرآن. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: گفتند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). وز، دب: آری. (6). همه نسخه بدلها: صد و شصت. (7). همه نسخه بدلها بجز مج، وز سال. (8). مب، مر قوله. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. [.....]
(10). اساس گفتند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). مر که.
صفحه : 179
کلبی گفت: مراد جهودانند که خواستند که از حروف تهجّی استخراج مدّت ملک امّت محمّد کنند به طریق حساب جمّل. إبن جریج گفت: مراد منافقانند. حسن بصری گفت: خارجیانند. قتاده چون اینکه آیت بخواندی و اینکه جا«1» رسیدی، گفتی«2» حروریانند [و صابیان]
«3». بعضی دگر گفتند: جمله مبتدعانند. عایشه گفت: رسول- صلی اللّه علیه و آله- اینکه«4» جمله بخواند و گفت: چون آنان را بینی از اینکه امّت که طلب تأویل متشابه کنند و به متشابهات قرآن تعلّق و تمسک کنند و بر آن جدل کنند، ایشان آنانند که خدای تعالی ایشان را خواست«5»، از ایشان احتراز کنی و با ایشان منشینی. ابتِغاءَ الفِتنَةِ، ای طلب الشرک، اینکه«6» برای طلب فتنه کنند، و «فتنه» اینکه جا شرک است علی قول الرّبیع و السدّی و إبن الزّبیر و مجاهد، بیانه قوله: و الفتنة اشدّ من القتل«7». و بعضی دگر از مفسران گفتند: مراد لبس و اضلال است و تخلیط. و اصل کلمه امتحان و اختبار باشد در لغت، یقال: فتنته بکذا ای امتحنته به«8». وَ ابتِغاءَ تَأوِیلِه‌ِ، ای تفسیره [391- ر]
و معناه و ما یؤول الیه المعنی، تأویل آن باشد که معنی با او شود، و اصل او از اول باشد و أول رجوع باشد. و در عرف اهل علم تفسیر فرقی هست میان تفسیر و تأویل، که بیان«9» معنی آیات محکم را تفسیر گویند، و بیان معنی آیات متشابه و دگر«10» وجوه و احتمالات او را تأویل گویند، و حق تعالی لفظ تأویل در باب متشابه اطلاق کرد. حق تعالی باز نمود که: اینکه قوم«11» دست از محکم بدارند و به دنبال متشابه در افتند به علّت طلب تأویل، و غرض ایشان
-----------------------------------
(1). مب: بدین جا. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: گفت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس: محو شده است، با توجّه به آج افزوده شد، مج، وز: سایبیان، دب، لب، فق، مر: سابیان. (4). همه نسخه بدلها آیه. (5). همه نسخه بدلها به اینکه آیت. (6). آج، لب، فق، مب، مر از. (7). سوره بقره (2) آیه 191. (8). آج، لب، امتحنه. (9). همه نسخه بدلها: تأویل کشف. (10). اساس: به صورت «ذکر» هم خوانده می‌شود. (11). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ایشان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 180
[فتنه]
«1» باشد. و گفته‌اند: طلب عاقبت و ما یؤول الیه امره از«2» حدیث حساب جمّل و مدّت ملک امّت رسول از آن استخراج کردن«3»- چنان که برفت- بیانش: ذلِک‌َ خَیرٌ وَ أَحسَن‌ُ تَأوِیلًا، ای عاقبة، و نصب هر دو اعنی «ابتغاء»«4» بر مفعول له است. آنگه حق تعالی گفت: تأویل آن من دانم، وَ ما یَعلَم‌ُ تَأوِیلَه‌ُ إِلَّا اللّه‌ُ، تأویل آن جز خدای نداند، و آنان که در علم ثابت قدم باشند و پای بر جای باشند. من دانم و آن کسی که از من داند، راسخان علم [علم]
«5» از او گرفته باشند، در علم ثابت قدم باشند، در علم قدمی و قدمی دارند، در آن دست و پای دارند، از دست بسطت و از پای ثبات، آنچه گویند از بصیرت گویند. مفسران در نظم آیت و حکم او«6» خلاف کردند: عروة بن الزّبیر گفت و عایشه و طاووس عن إبن عبّاس که: «واو» فی قوله: وَ الرّاسِخُون‌َ فِی العِلم‌ِ، «واو» استیناف است و وقف کردند عند قوله: إِلَّا اللّه‌ُ، و گفتند: کلام تمام شد اینکه جا، و معنی آیت آن است که تأویل آیات«7» متشابه کس نداند مگر خدای- عزّ و جل‌ّ. فامّا راسخان علم گویند: آمَنّا بِه‌ِ، چنان که «و الرّاسخون» مبتدا باشد، و «یقولون» خبر او بود. آنگه تفسیر متشابه بر علم ساعت و فنای دنیا و خروج دجّال و خروج یأجوج و مأجوج است«8» و خروج مهدی و علم روح و علوم«9» غیب دادند«10»، گفتند: اینکه چیزها آن است که کس نداند مگر خدای، و چون راسخان علم از اینکه قاصرند، به زبان عجز و قصور می‌گویند: آمَنّا بِه‌ِ، ما ایمان آوردیم به اینکه جمله از محکم و متشابه، همه از نزدیک خداست هم محکم و هم متشابه. و گفتند: ممتنع نباشد که چیزهایی بود که خدای تعالی به علم آن مستأثر بود و
-----------------------------------
(1). در اساس کلمه محو شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(2). دب، آج، لب، فق: و آن. (3). آج، لب، فق، مب، مر: کردند. (4). اساس و تأویلا، با توجّه به وز، مج زاید می‌نماید. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). همه نسخه بدلها: آن. (7). اساس: آیت، با توجّه به مج تصحیح شد، آج، لب، دب، فق، مر و. (8). همه نسخه بدلها: ندارد. (9). مج: علم. (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: دانند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 181
ما را تکلیف نکرده باشد دانستن آن، چه مصلحت در اجمال و اهمال آن باشد، چون روح و وقت قیام الساعة، و آنچه یاد کرد فی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ عِندَه‌ُ عِلم‌ُ السّاعَةِ وَ یُنَزِّل‌ُ الغَیث‌َ«1»- الایة. و اگر تفسیر متشابه«2» اینکه کنند، اینکه قول قریب باشد، و اینکه قول اختیار کسائی و فرّاء و مفضّل بن سلمه و محمّد بن جریر است. و گفتند: دلیل اینکه قول قراءت عبد اللّه مسعود است: ان تأویله الّا عند اللّه و الرّاسخون فی العلم [391- پ]
یقولون آمنا به. و در قراءت ابی‌ّ و عبد اللّه عبّاس چنین است که: و یقول الرّاسخون فی العلم آمنّا به. و قولی دگر در نظم آیت آن است که مجاهد گفت و ربیع و محمّد بن جعفر الزّبیر«3» و قتیبی که«4»: «واو» فی قوله: «و الرّاسخون» «واو» عطف است، و معنی آیت آن است که خدای تعالی گفت: تأویل متشابه کس نداند مگر من که خداام«5» و راسخان ثابت قدمان در علم. و قوله: یَقُولُون‌َ، در محل‌ّ حال باشد از ایشان، و معنی آن بود که: ایشان دانند و با آن که دانند می‌گویند: آمَنّا بِه‌ِ، تا مدح باشد ایشان را به دو وجه: یکی تحصیل علم به متشابه، یکی انقیاد و استسلام، و مثال آیت در«6» آن که «یقولون» حال افتاد فی موضع قائلین قوله تعالی: لِلفُقَراءِ المُهاجِرِین‌َ الَّذِین‌َ أُخرِجُوا مِن دِیارِهِم وَ أَموالِهِم«7» ...، چیست آن که ایشان راست، آن که«8» پیش از اینکه آیت گفت: ما أَفاءَ اللّه‌ُ عَلی رَسُولِه‌ِ مِن أَهل‌ِ القُری فَلِلّه‌ِ وَ لِلرَّسُول‌ِ وَ لِذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکِین‌ِ وَ ابن‌ِ السَّبِیل‌ِ«9» ...، آنگه گفت: لِلفُقَراءِ. الایة، آنگه گفت: وَ الَّذِین‌َ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الإِیمان‌َ«10» ...، یعنی و للّذین تبوّءوا الدّار و الایمان، آنگاه گفت: وَ الَّذِین‌َ جاؤُ«11» یَقُولُون‌َ رَبَّنَا اغفِر لَنا«5» ...، می‌گویند: بار خدایا بیامرز ما را، ای قائلین. همچنین در«6» آیت ما راسخون«7» علم با آن که تأویل متشابه دانند، می‌گویند: آمَنّا بِه‌ِ، و اینکه مثالی روشن است، و مثال او از شعر عرب قول یزید بن مفرّغ فی عبد له یسمّی بردا قد باعه ثم‌ّ ندم علی بیعه، فقال: و شریت بردا لیتنی من بعد برد کنت هامه من هامة تدعوا صدی بین المشقّر فالیمامه الرّیح تبکی شجوها و البرق یلمع فی الغمامه. «واو» فی قوله: «و البرق»، «واو» عطف است، و «یلمع»، در جای حال است، و معنی آن است که: و البرق ایضا یبکیه لا معا فی الغمامة، و اگر نه چنین گویند معنی تباه شود، [برای آن که اگر«8» و البرق به ابتدا کنند و یلمع خبر او کنند، معنی ندارد، چه برق از ابر همیشه لمعان زند. آنگاه اینکه حدیث اجنبی شود از آنچه مراد شاعر است در غرض او و معنی، فاسد. پس اینکه قول بهتر است]
«9» و به ظاهر لا یقتر است. دگر آن که خدای- جل‌ّ جلاله- اینکه کتاب به لغت عرب فرستاد، بِلِسان‌ٍ عَرَبِی‌ٍّ مُبِین‌ٍ«10»، در او الغاز و تعمیه نیست«11»، و گفت:
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز مج، وز: یعنی. (2). دب: مهاجرین. (3). همه نسخه بدلها: بر اجماع بلا خلاف. (4). مج، دب: مستحق نی‌اند، چاپ شعرانی (2/ 446): مستحق خمس نه‌اند. (5). سوره حشر (59) آیه 6. (6). مب اینکه. [.....]
(7). همه نسخه بدلها بجز مب: راسخان. (8). مج، وز: ندارد، با توجه به دب و دیگر نسخه بدلها آورده شد. (9). اساس: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها آورده شد. (10). سوره شعر (26) آیه 195. (11). اساس: است، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 183
کِتاب‌ٌ أَنزَلناه‌ُ إِلَیک‌َ مُبارَک‌ٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِه‌ِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الأَلباب‌ِ«1»، [392- ر]
و گفت: تِلک‌َ آیات‌ُ الکِتاب‌ِ المُبِین‌ِ«2»، و گفت: بِکِتاب‌ٍ«3» اتَّبِعُوا ما أُنزِل‌َ إِلَیکُم مِن رَبِّکُم«9»، و متابعت آنچه ندانند چگونه کنند. دگر آن که: [چون]
«10» راسخان علم تأویل متشابه ندانند، و جز راسخان نیز ندانند، چه فرق باشد میان راسخ و ناراسخ! و چه فایده«11» بود وصف ایشان در اینکه جایگاه به رسوخ و ثبوت قدم در علم! چه آنان که جاهل باشند و در علم هیچ پایه ندارند، در اینکه معنی با ایشان راست‌اند. پس آیت از معنی بشود«12». دگر آن که: از عهد رسول- علیه السلام- الی یومنا هذا ندیدیم که مفسران در آیتی از آیات قرآن در تفسیر و تأویل و کلام در وجوه علوم و انواع آن رها کردند و گفتند: نه علم ماست، و تفسیر اینکه آیت جز خدای نداند، تا حروف مقطّع را در او اق [وال]
«13» بسیار گفتند. و عبد اللّه عبّاس چون اینکه آیت خواندی، گفتی: انا من الرّاسخین فی العلم الّذین یعلمون تأویل المتشابه، گفت: من از [آن]
«14» راسخان علمم که تاویل متشابه [دانند. و مجاهد گفت: من از جمله آنانم که تأویل متشابه]
«15» دانم.
-----------------------------------
(1). سوره ص (38) آیه 29. (2). سوره یوسف (12) آیه 1. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها: ضبط قرآن مجید: بکتاب. (4). سوره اعراف (7) آیه 52. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (6). دب، لب، فق، مب: بداند. (7). مب می‌گوید. (8). همه نسخه بدلها: اقوال. (9). سوره اعراف (7) آیه 3. [.....]
(10). اساس: کلمه زیر وصالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مب: فاییده. (12). همه نسخه بدلها: آن معنی نشود. (15- 14- 13). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 184 و بر آن«1» وجه که گفتم، لفظ متشابه [محمول]
«2» بود علی احد الاقوال المشروحة، از آن قولها که گفتیم، و بر وجه اوّل الّا آن یک قول نباشد که حمل بر علم غیب کنند، و لفظ متشابه در عرف به اینکه لایق است که ما گفتیم از مفسران نه به علم غیب. و وجهی دیگر آن که: در آیت، مرتضی علم الهدی- قدّس اللّه روحه- گفت: بر آن طریقه که «واو» استیناف باشد نه بر آن وجه که ایشان گفتند، و آن آن است که آیات متشابه بیشتر آن بود که محتمل بود وجوه بسیار را، چون: هدی و ضلال و مانند آن، بر مأوّل آن باشد که هر وجه که محتمل بود در لغت و مطابق بود ادلّه عقل را و آیات محکم را، بگوید و قطع نکند علی مراد اللّه. پس قدیم- جل‌ّ جلاله- گفت: تأویل آیت یعنی آن وجه معیّن«3» که مراد من است که من بیان نکرده‌ام کسی«4» را برای صلاحی را«5» آن کس نداند مگر من، و اینکه وجهی نکوست در تفسیر اینکه آیت- و اللّه اعلم بمراده. قوله: وَ الرّاسِخُون‌َ فِی العِلم‌ِ، «رسوخ» ثبوت باشد، و رسخ اذا ثبت، و کذلک رصخ کالصّراط و السراط، و المسلوخ و المصلوخ، قال الشّاعر: لقد رسخت فی القلب منّی مودّة لسلمی ابت ایاتها«6» أن تغیّرا [293- پ]
مفسران خلاف کردند در آن که اینکه راسخان که بودند! بعضی گفتند: مؤمنان اهل کتابند، چون عبد اللّه سلام و جز او از امثال او. و در تفسیر اهل البیت هست که: مراد به راسخان علم اهل البیت رسولند- علیه و علیهم السلام- از آنان که علم ایشان از علم رسول باشد، و علم رسول از تلقین جبریل، و علم جبریل از لوح محفوظ، و کتابت لوح محفوظ از قبل رب‌ّ العزّه. عجب از آنان که روا دارند که تأویل متشابه جهودان دانند، و روا بود که ایشان در اینکه باب معطوف باشند بر نام خدای، و اهل البیت رسول نشاید که دانند و اینکه پایه دارند؟ و هل هذا الّا محض العناد. انس مالک روایت کند و ابو الدّرداء و ابو امامه که: از رسول- علیه السلام-
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: بر اینکه. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر: معتبر. (4). همه نسخه بدلها: کس. (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). آج: ازمانها.
صفحه : 185 پرسیدند که راسخان علم که باشند! گفت: من بر یمینه و صدق لسانه و استقام قلبه و عف بطنه و فرجه فذلک الراسخ فی العلم ، گفت: آن باشد که سوگندش راست بود، و زبانش صادق بود، و دلش مستقیم بود، و بطن و فرجش عفیف، و اینکه صفت معصومان است. و انس مالک گفت: راسخ علم آن بود که [داند و به آنچه داند کار بندد و متابع علم باشد. و بعضی علما گفتند که: راسخ علم آن بود که]
«1» در او چهار خصلت بود: تقوا و پرهیزگاری در آنچه میان او و خدای باشد، و تواضع از میان او و خلقان، و زهد میان او و دنیا، و جهاد از میان او و میان نفس خود، و اینکه هم از سیرت معصومان است. لا جرم چون در علم ثابت قدم بود، کس وصف علم و عالم«2» چنان که او کرد نکرد. کمیل زیاد«3» گوید: یک روز امیر المؤمنین علی- علیه السلام- دست مرا«4» گرفت و با خود می‌برد تا مرا«5» از کوفه بیرون برد. چون به صحرا شدیم آهی سرد بر آورد از دلی گرم و«6» گفت: یا کمیل ان‌ّ هذه القلوب اوعیة فخیرها اوعاها، اینکه دلها وعاءهاست، آن به بود که«7» [نگاهدارنده‌تر]
«8» بود، فاحفظ عنّی ما اقول لک، نگاه دار آنچه تو را می‌گویم: 9»10»11»12» النّاس ثلاثة فعالم« ربّانی و متعلّم علی طریق« نجاة و همج رعاع اتباع کل‌ّ ناعق یمیلون مع کل‌ّ ریح لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجؤوا الی رکن وثیق. یا کمیل؟ العلم یحرسک و انت تحرس المال، و المال تنقصه« الانفاق و العلم یزکوا علی الانفاق، محبّة العالم« دین یدان به و به تکملة الطّاعة فی حیاته
-----------------------------------
(8- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: علما. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کمیل بن زیاد. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: من. [.....]
(5). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: گرفت و مرا. (6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: آهی کشید از سر اندوه پس، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: اینکه دلها ظرفهاست و بهترین آنها، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). همه نسخه بدلها: عالم. (10). کذا در اساس و همه نسخه بدلها. نهج البلاغه تصحیح دکتر صبحی سالم افست قم. ص 496
«سبیل». (11). مج، وز، دب، آج: ینقصه. (12). آج، لب: العلم.
صفحه : 186
الله‌و جمیل الاحدوثة بعد موته، و العلم حاکم و المال محکوم علیه.} 1»2» یا کمیل؟ مات خزان الاموال و هم احیاء و العلماء باقون ما بقی الدّهر: اعیانهم مفقودة، و امثالهم فی القلوب موجودة. ها« ها؟ ان‌ّ ها هنا لعلما جما- و اشار بیده [الی]
« صدره- لو اصبت له حملة؟ بلی اصبت لقنا غیر مأمون- فی کلام طویل الی ان قال: 3»4» اللّهم بلی: لا تخلوا الارض من حجّة لک علی خلقک امّا ظاهرا [393- ر]
مغلوبا او خائفا مغمورا کیلا« تبطل حججک و بیّناتک و اینکه اولئک. اولئک الأقلون عددا الأعظمون قدرا بهم یحفظ اللّه حججه حتّی یودعوها قلوب اشباههم. هجم بهم العلم علی حقایق الایمان فاستلانوا« روح الیقین فانسوا بما استوحش منه الجاهلون و استلانوا ما استوعره المترفون. صحبوا الدّنیا بابدان ارواحها معلقة بالمحل‌ّ الاعلی، اولئک خلفاء اللّه فی ارضه و حججه علی عباده. گفت«5»: مردمان سه نوعند: عالم است و متعلّم، عالمی ربّانی و متعلّمی بر طریق نجات. و از اینکه هر دو در گذشته همج و رعاعند که بر سر آب آید که چون خسک«6» خشک شود طعمه آتش را شاید، به دنبال هر آوازی بروند و با هر بادی که بجهد میل کنند، به نور علم روشنایی نجسته باشند، و در علم، التجابه رکنی استوار نکرده باشند. ای کمیل؟ علم پاسبان تو بود و تو پاسبان مال باشی. و مال از نفقت«7» بکاهد و علم از نفقت«8» بیفزاید. دوست داری عالم«9» دین است که به آن خدای را پرستند، و کمال طاعت به آن بود در حیات، و ذکر و ثنای نکو به آن بود پس وفات. علم حاکم است و مال محکوم.
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب: هاوها. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). نسخه اساس در بالای کلمه آورده است: لئلا. (4). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، نهج البلاغ: و باشروا. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفتند. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (8- 7). نفقت/ نفقه. [.....]
(9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: علم.
صفحه : 187
یا کمیل؟ خازنان مال در آن حال که زنده باشند مرده‌اند، و عالمان آنگه که مرده باشند زنده [اند]
«1» تا جهان بماند ایشان بمانند اشخاص ایشان مفقود باشد«2»، و مثال«3» ایشان در د [لها]
«4» موجود. آنگه گفت: های های؟ اینکه جا علمی«5» بسیار هست اگر کسی را یابم که بر گیرد و [تحمّل]
«6» کند- و اشارت کرد به دستها«7» به سینه خود در حدیثی دراز که در وصف اهل روزگار و عالمان وقت خود بکرد- تا در آخر کلام گفت: بار خدایا؟ زمین خالی نباشد از حجّتی از آن تو بر خلق، امّا ظاهر«8» مغلوب یا خایف«9» مغمور«10»: ظاهر مغلوب چون او که اوّل ائمة«11» است، و خائف مغمور چون فرزندش که آخر ائمّه است برای آن که تا حجّتهای تو باطل نشود، کجااند ایشان! ایشان به عدد اندکند و به [قدر و]
«12» منزلت بزرگند. خدای تعالی به ایشان حجّتهای«13» خود نگاه دارد تا در دل اشباه خود نهند، علم، ایشان را بر حقایق ایمان واقف کرده باشد، ایشان را راحت«14» یقین خوش آمده باشد، مستأنس باشند به آنچه جاهلان از آن مستوحش باشند، و آنچه مترفان منعمان«15» را درشت آید ایشان را نرم بود، صحبت ایشان با دنیا به«16» تنهایی بود که جانها از تن معلّق بود به محل‌ّ اعلی، ایشان خلفای خدا باشند در زمین و حجج او بر بندگانش. آنگه گفت: آه شوقا الی رؤیتهم ، ای یا سه به دیدار ایشان؟ آن کس که [اینکه]
«17» داند بر تو راسخ نباشد، و آن که اینکه نداند شنیدن و فهم کردن بر تو هم راسخ
-----------------------------------
(6- 4- 1). در اساس کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب: باشند. (3). مب، مر: امثال. (5). در اساس که کلمه نو نویس است: علم، با توجّه به مج تصحیح شد. (7). اساس که نو نویس است: به دست خود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب: ظاهری. (9). دب، آج، لب، مر: خایفی. (10). اساس که کلمه نو نویس است: مستور، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). اساس که کلمه نو نویس است و آج، لب، فق، مب، مر: امّت، با توجّه به مج تصحیح شد. (12). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). اساس که نو نویس است: حجت و بیّنات، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: راحتی. (15). مب: منعم. [.....]
(16). همه نسخه بدلها: ندارد. (17). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 188
باشد و هم ناسخ. راسخ علم، آن باشد که به تأویل [393- پ]
متشابه عالم بود نه آن که محکم بر او مشتبه بود«1»، آن که بر تأویل شمشیر زند با آن راست بود که محکم تیغ در گلو«2» باید کردن، منکم من یقاتل علی تأویل القرآن کما قاتلت علی تنزیله ، گفت: از شما مردی باشد که بر تأویل قرآن همچنان کار زار«3» کند که من بر تنزیلش کردم. هر کسی گفت: من هستم یا رسول اللّه گفت: نه و لکن«4» خاصف النّعل آن است که نعل پای من می‌پیراید، اگر او نعل پای من پیراید من تاج سر او پیرایم. نگاه کردند امیر المؤمنین از حجره به در می‌آمد«5»، نعل رسول به دست گرفته که نیک بکرده بود، فکان علی‌ّ للنّعل خاصفا، و کان النّبی‌ّ لمدحه واصفا، و کان فی الحرب ریحا عاصفا و لأعداء اللّه قاصما قاصفا. یَقُولُون‌َ آمَنّا بِه‌ِ، می‌گویند: بار خدایا؟ ما به متشابه ایمان داریم. کُل‌ٌّ مِن عِندِ رَبِّنا همه از نزدیک خداست محکم و متشابه، و ناسخ و منسوخ، و مجمل و مفصّل. وَ ما یَذَّکَّرُ إِلّا أُولُوا الأَلباب‌ِ، اینکه اندیشه خداوندان عقل کنند. خواجه عقل ندارد و اگر دارد به کار ندارد، و «لب‌ّ» هر چیز خالص«6» و صافی آن باشد، و مغز چیزها«7» «لب‌ّ» گویند که نفع در آن است. عقل را به آن تشبیه کردند و آن را لب‌ّ نام نهادند. رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا، در کلام محذوفی هست، تقدیر آن است: و یقولون ای الرّاسخون فی العلم: ربّنا، بار خدای ما؟ بمگردان و بمچفسان«8» دلهای ما، یعنی آن الطافی که دلهای ما به آن مستقیم باشد و از حق مایل نشود از ما باز مگیر. و «زیغ» اینکه میل باشد، و ازاغت امالت، و معنی آن است که گفتیم. اگر گویند: اینکه چه دعا باشد! گوییم: خدای تعالی ما را تکلیف کرد که اینکه دعا کنیم، و اگر چه خدای تعالی [بی]
«9» دعای ما اینکه بکند چنان که فرمود ما را که:
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه کلمه نو نویس است: باشد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). دب، مب: گلوی او، آج، لب، فق، مر: گلوی. (3). دب: کالزار. (4). همه نسخه بدلها: و لکنّه. (5). مج: به در آمد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر است. (7). همه نسخه بدلها را. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بمخسبان. (9). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 189
قال‌َ«1» فَلَمّا زاغُوا أَزاغ‌َ اللّه‌ُ قُلُوبَهُم«5». و روا بود که ازاغت خود عبارت بود از جزای زیغ، ای جازاهم اللّه بزیغهم، کما قال تعالی: وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّه‌ُ«6». بَعدَ إِذ هَدَیتَنا، پس از آن که ما را به ایمان هدایت کردی از الطاف و توفیق و تسهیل سبیل و بیان و نصب ادلّت و ازاحت علّت و آنچه اسباب و مقدّمات است وَ هَب لَنا مِن لَدُنک‌َ رَحمَةً، و ما را از خزاین رحمت خود مدد فرست که تو بخشنده و بخشاینده‌ای. گفتند: مراد به «رحمت» در آیات«7» توفیق و توقیف است. ای ثبتنا«8» علی الایمان و الهدی. ضحّاک گفت: مراد تجاوز و عفو و آمرزش است، و صادق- علیه السلام- گفت: لزوما لخدمتک، مراد لزوم خدمت درگاه اوست بر وجه سنّت بخلاف بدعت. ام‌ّ سلمه گوید: رسول- علیه السلام- در دعا بسیار گفتی: اللهم مقلب القلوب و الابصار ثبت قلبی علی دینک ، ای گرداننده دلها و چشمها، دل من بر دین خود بدار«9» گفتند: یا رسول اللّه دل بگردد! گفت: آری، 10» ما خلق اللّه من قلب آدمی الّا و هو بین اصبعین من اصابع الرّحمن ان شاء ازاغه و ان شاء [اقامه]
«، گفت: دل هیچ
-----------------------------------
(1). اساس و همه نسخه بدلها: قل، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (2). سوره انبیا (21) آیه 112. (3). دب، اگر دعا ندانند کردن، آج، لب، فق، مب، مر: اگر آن دعا ندانند کردن. [.....]
(4). مج، وز، سه‌ام، دب، آج، لب، فق، مب، مر: سیم. (5). سوره صف (61) آیه 5. (6). سوره آل عمران (3) آیه 54. (7). همه نسخه بدلها: آیه. (8). اساس: به صورت «تثبیتا» هم خوانده می‌شود. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر بدان، مج، وز، ندارد. (10). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 190
آدمی نیست و الّا از میان دو انگشت از انگشتهای خداست، و اینکه کنایت باشد از [سهولت]
«1» تقلیب آن بر او، چنان که یکی از ما گوید: هذا الامر فی یدی و فی اصبعی و فی خنصری، و اینکه کار به دست من است و در انگشت من است و در کمینه انگشتهای«2» من است. چون خواهد که مبالغه کند از قدرت خود بر آن و سهولت آن بر او. و دگر وجه‌ها گفته‌اند، اگر جای حاجت باشد [گفته شود- ان شاء اللّه]
«3». آنگه گفت: 4» نسئل اللّه ان لا یزیغ قلوبنا بعد اذ هدانا« و ان یهب لنا من لدنه رحمة انّه هو الوهاب ، ما از خدای می‌خواهیم تا دل ما ثابت دارد و بنگرداند پس از هدایت، و ما را رحمت دهد و آمرزش که او بخشنده است، و تفسیر آن است که بگفتیم. ام‌ّ سلمه گفت، من گفتم: یا رسول اللّه؟ مرا دعایی بیاموزی«5» که نافع باشد [مرا]
«6»! گفت: بلی، بگو: اللّهم رب‌ّ النّبی محمّد اغفر لی ذنبی و اذهب غیظ قلبی و اجرنی من مضلّات الفتن ما احییتنی. و گفته‌اند: قلب را برای آن نام قلب کردند«7» لسرعة تقلبه، برای آن که زود گرده«8» باشد، و رسول- علیه السلام- گفت: 9»10» مثل القلب کمثل ریشة بارض فلاة فی یوم عاصف تقلّبها« الرّیح ظهرا لبطن«، مثل دل آدمی چون پر مرغی است به زمین بیابان در روز باد سخت که باد آن را از اینکه روی بر آن روی می‌گرداند. ابو عبیده روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: دل فرزند آدم چون گنجشکی است در روز«11» هفت رنگ بگردد. [و رسول- علیه السلام- گفت: 12» لقلب إبن آدم اسرع تقلّبا« من القدر اذا استجمعت غلیا ، گفت: دل فرزند آدم زودتر«13» گردد از دیگ در آن حال که نیک به جوش در آید]
«14».
-----------------------------------
(6- 3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: انگشت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). مج: هدیتنا. (5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: بیاموزید، مج، وز: نیاموزی، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13- 7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است که، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: زود گرد. (9). مج، وز: یقلّبها. [.....]
(10). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ظهر البطن. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: روزی. (12). دب: تقلبها، آج: تقلیبا. (14). دب، آج، لب، فق، مر گرم.
صفحه : 191
ربنا انّک جامع النّاس، بار خدایا تو مردمان را جمع کنی برای روزی که در آن روز شک نیست، یعنی روز قیامت که خلقان اوّل و آخر مجموع باشند در آن روز، چنان که [گفت]
«1»: ذلِک‌َ یَوم‌ٌ مَجمُوع‌ٌ لَه‌ُ النّاس‌ُ وَ ذلِک‌َ یَوم‌ٌ مَشهُودٌ«2»، و قال تعالی: فَکَیف‌َ إِذا جَمَعناهُم لِیَوم‌ٍ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ«3» ...، و چنان که گفت: اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ لَیَجمَعَنَّکُم إِلی یَوم‌ِ القِیامَةِ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ«4» ...، و برای آن گفت شک نیست در او- و اگر چه کافران در او شک کردند- که بر حقیقت و بدرستی خواهد بودن، [394- پ]
و اینکه مبالغه باشد از صحّت وقوع و وجود کار. آنگه عدول کرد از خطاب به غیاب، گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ، و نگفت: انّک، عرب را عادت باشد که از خطاب به غیاب شوند، و اینکه نوعی از فصاحت باشد در کلام ایشان، قال کثیر: اسیئی بنا او احسنی لا ملومة لدینا و لا مقلیّة ان تقلّت و نگفت: ان تقلّیت. و قال تعالی: هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُم فِی البَرِّ وَ البَحرِ حَتّی إِذا کُنتُم فِی الفُلک‌ِ وَ جَرَین‌َ بِهِم«5» ...، و مانند اینکه در قرآن و کلام عرب بسیار است. إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُخلِف‌ُ المِیعادَ، خدای تعالی خلف میعاد نکند. و «میعاد»، مفعال. باشد من الوعد، کالمیقات من الوقت. و اصل اینکه بنا در آلت باشد، کالمفتاح و المغلاق [و المقلاد]
«6» و المقلات و ما اشبه ذلک. قوله تعالی:

إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَن تُغنِی‌َ عَنهُم أَموالُهُم وَ لا أَولادُهُم مِن‌َ اللّه‌ِ شَیئاً وَ أُولئِک‌َ هُم وَقُودُ النّارِ (10) کَدَأب‌ِ آل‌ِ فِرعَون‌َ وَ الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِذُنُوبِهِم وَ اللّه‌ُ شَدِیدُ العِقاب‌ِ (11) قُل لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا سَتُغلَبُون‌َ وَ تُحشَرُون‌َ إِلی جَهَنَّم‌َ وَ بِئس‌َ المِهادُ (12) قَد کان‌َ لَکُم آیَةٌ فِی فِئَتَین‌ِ التَقَتا فِئَةٌ تُقاتِل‌ُ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ أُخری کافِرَةٌ یَرَونَهُم مِثلَیهِم رَأی‌َ العَین‌ِ وَ اللّه‌ُ یُؤَیِّدُ بِنَصرِه‌ِ مَن یَشاءُ إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ لَعِبرَةً لِأُولِی الأَبصارِ (13) زُیِّن‌َ لِلنّاس‌ِ حُب‌ُّ الشَّهَوات‌ِ مِن‌َ النِّساءِ وَ البَنِین‌َ وَ القَناطِیرِ المُقَنطَرَةِ مِن‌َ الذَّهَب‌ِ وَ الفِضَّةِ وَ الخَیل‌ِ المُسَوَّمَةِ وَ الأَنعام‌ِ وَ الحَرث‌ِ ذلِک‌َ مَتاع‌ُ الحَیاةِ الدُّنیا وَ اللّه‌ُ عِندَه‌ُ حُسن‌ُ المَآب‌ِ (14) قُل أَ أُنَبِّئُکُم بِخَیرٍ مِن ذلِکُم لِلَّذِین‌َ اتَّقَوا عِندَ رَبِّهِم جَنّات‌ٌ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِین‌َ فِیها وَ أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضوان‌ٌ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ بَصِیرٌ بِالعِبادِ (15) الَّذِین‌َ یَقُولُون‌َ رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا فَاغفِر لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ (16) الصّابِرِین‌َ وَ الصّادِقِین‌َ وَ القانِتِین‌َ وَ المُنفِقِین‌َ وَ المُستَغفِرِین‌َ بِالأَسحارِ (17) شَهِدَ اللّه‌ُ أَنَّه‌ُ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ وَ المَلائِکَةُ وَ أُولُوا العِلم‌ِ قائِماً بِالقِسطِ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ (18) إِن‌َّ الدِّین‌َ عِندَ اللّه‌ِ الإِسلام‌ُ وَ مَا اختَلَف‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ إِلاّ مِن بَعدِ ما جاءَهُم‌ُ العِلم‌ُ بَغیاً بَینَهُم وَ مَن یَکفُر بِآیات‌ِ اللّه‌ِ فَإِن‌َّ اللّه‌َ سَرِیع‌ُ الحِساب‌ِ (19) فَإِن حَاجُّوک‌َ فَقُل أَسلَمت‌ُ وَجهِی‌َ لِلّه‌ِ وَ مَن‌ِ اتَّبَعَن‌ِ وَ قُل لِلَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ وَ الأُمِّیِّین‌َ أَ أَسلَمتُم فَإِن أَسلَمُوا فَقَدِ اهتَدَوا وَ إِن تَوَلَّوا فَإِنَّما عَلَیک‌َ البَلاغ‌ُ وَ اللّه‌ُ بَصِیرٌ بِالعِبادِ (20)

آنان«7» که کافر شدند سود ندارد«8» از ایشان مالهایشان و نه فرزندانشان«9» از خدا چیزی«10» و ایشان«11» هیزم دوزخ باشند«12».
-----------------------------------
(6- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره هود (11) آیه 103. (3). سوره آل عمران (3) آیه 25. (4). سوره نساء (4) آیه 87. (5). سوره یونس (10) آیه 22. (7). آج، لب، فق: بدرستی که آنان. (8). آج، لب، فق، باز ندارد. (9). مج: اولادهای ایشان، وز: فرزند ایشان، دب، آج، لب، فق: فرزندان ایشان. (10). آج، لب، فق را. (11). مج: و آن گروه، آج، لب، فق ایشانند. [.....]
(12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: هیزم یعنی آتش دوزخ‌اند، آج، لب، فق: ایشانند آتش انگیز آتش، با توجّه به مج و وز تصحیح شد.
صفحه : 192 چون خوی«1» قوم فرعون و آنان که پیش از«2» ایشان بودند به دروغ داشتند آیات ما، بگرفت ایشان را خدای به گناهانشان، و خدای سخت عقوبت است. بگو آنان را که کافر شدند غلبه کنند شما را و جمع کنند شما را با«3» دوزخ، و بد بستر«4» است آن«5». بد شما را دلیل در«6» دو گروه که به هم رسیدند، گروهی کالزار«7» می‌کنند«8» در راه خدای، و دیگری کافرند می‌دیدند ایشان را دو چندان«9» به دیدار چشم، و خدای قوّت دهد به یاریش آن را که خواهد در اینکه«10» عبرتی هست خداوندان چشمها«11» را. [395- پ]
آراسته شد مردمان«12» را دوستی شهوتها از زنان و پسران و مالهای بسیار تمام کرده از زر و سیم و اسپان بعلامت«13» و چهار پایان و کشت«14»، آن متاع زندگانی دنیاست، و خدای بنزدیک اوست نیکوی«15» باز گشتن.
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب: عادت، آج، لب، فق: عادت ایشان چون عادت. (2). مج، وز، دب: ندارد. (3). مج: در، دب: بر. (4). آج، لب، فق: گستردنی. (5). مج بد شما را. (6). مج، وز: باشد شما را، آج: لب، فق: به حقیقت هست شما را ای جهودان معجزه در حقیقت رسالت محمّد در. (7). مج، وز، آج، لب، فق: کارزار. (8). مج، وز: می‌کردند. (9). مج: دو چند اینان. (10). مج، وز: در آن. (11). آج، لب، فق: مر خداوندان بینایی دل. (12). مج، وز: بیاراستند برای مردمان. (13). مج، وز: علامت بر کرده، آج، لب: نشان کرده، فق: نشان کرده شده. [.....]
(14). مج، وز: کشتزار، آج، لب، فق: کشاورزی. (15). آج، لب، فق: نیکویی.
صفحه : 193
بگو خبر دهم«1» شما را به بهتر از اینکه شما را آنان«2» را که پرهیزگار باشند نزدیک خدایشان بهشتهایی«3» که می‌رود از زیر آن جویها، جاودان اندر«4» آن جا و زنان«5» پاکیزه«6» و خشنودی از خدای، و خدای بیناست به بندگان. آنان که گویند، خدای ما؟ ما ایمان آوردیم، بیامرز ما را گناهان ما و نگاه دار ما را از عذاب دوزخ. [396]
صبر کنندگان و راستیگران«7» و نماز کنان«8» و نفقه کنان«9» و آمرزش خواهان«10» به سحرگاهها«11». گوای«12» داد خدای که نیست خدای مگر او و فرشتگان و خداوندان علم ایستاده به دادستان«13»، نیست خدای مگر او غالب«14» محکم کار. [396- پ]
دین«15» در نزد«16» خدای مسلمانی است و خلاف نکردند آنان که بدادند ایشان را کتاب مگر از پس آن که آمد به ایشان دانش بستم«17» میان ایشان و هر که کافر شود به آیتهای
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: بگو ای بیاگاهیم. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: آن کسانی را، با توجّه به مج تصحیح شد. (3). آج، لب، فق: بوستانهایی. (4). مج، وز: همیشه باشند. (5). مج، وز: زنانی. (6). آج، لب، فق: پاک از عیبهای زنان. (7). مج: راستگاران، وز: دب: راستگیران، آج، لب، فق: راست گویان در اقوال و افعال. (8). آج، لب: و مداومت نمایندگان بر وظایف طاعت و اخلاص. (9). دب، آج، لب، فق: کنندگان. (10). مج، وز، دب، آج، لب، فق: خواهندگان. (11). آج، لب: به وقتهای پیش از صبح. (12). مج، وز: گواهی داد، آج، لب: گواهی می‌دهد. [.....]
(13). مج، وز، دب: به راستان، آج، لب: به دلایل قاطعه. (14). مج و. (15). آج، لب: بدرستی که دین. (16). مج، وز، دب: دین بنزدیک. (17). اساس: ستم، با توجّه به مج تصحیح شد.
صفحه : 194 خدای، خدای زود شمار است. اگر خصومت کنند«1»، با تو، بگو بسپردم روی خود خدای را«2» و آنان که پی من دارند، و بگو آنان را که دادندشان کتاب و عرب ناخواننده را«3»، اسلام آوردید«4» اگر اسلام آورند«5» راه یافتند، و اگر بر گردند بر تو رسانیدن است، و خدای بیناست به بندگان. قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا، آنان که کافر شدند و جحود کردند وحدانیّت مرا، و از آن جحود دل خود را پوششی ساختند گمان بردند که مال ایشان و فرزندان ایشان از ما«6» غنا کند و بگزیراند«7» که مرا و رضای مرا و اوامر من و مصالح خود به مال و فرزند بفروختند، فردا«8» قیامت آن مال مار شود، و آن فرزند بند شود، و آن سیم بیم شود، و آن زر شر شود، و آن حسن حال و بال شود، و آن اقارب عقارب شوند، لا تَجزِی نَفس‌ٌ عَن نَفس‌ٍ شَیئاً«9»، ای لا یغنی«10»، هیچ کس«11» از کسی غنایی و کفافی نکند، کسی از کسی دفع نکند و به جای او نباشد. آنچه«12» تو به جای اویی یا برای او، یا بر رای او، فردا برای تو نباشد و بر رای تو نباشد. آن را که امروز به فدای ایشانی فردا خواهی«13» تا به فدیت خود بدهی نستانند، یومئذ
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: بس اگر حجت گویند. (2). آج، لب، فق: بگو خالص گردانیدم عمل خود رای برای خدا. (3). مج: عرب ناخوانده را، دب، عرب ناخواهنده را، آج، لب: آنان که نه اهل کتابند. (4). مج، وز: اسلام آوردی، آج: ای فرمان بردارید. (5). مج: آوردید، وز: آوردند. (6). همه نسخه بدلها: من (7). اساس، وز، دب، آج، لب: بگزیراند، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). همه نسخه بدلها: فردای. (9). سوره بقره (2) آیه 123. [.....]
(10). همه نسخه بدلها: تغنی. (11). آج، لب، فق، مب، مر: کس را. (12). مج، وز: آن که: دیگر نسخه بدلها: آنگه. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر که، چاپ شعرانی (2/ 454): فردا که خواهی.
صفحه : 195 یَوَدُّ المُجرِم‌ُ لَو یَفتَدِی مِن عَذاب‌ِ یَومِئِذٍ بِبَنِیه‌ِ، وَ صاحِبَتِه‌ِ وَ أَخِیه‌ِ، وَ فَصِیلَتِه‌ِ الَّتِی تُؤوِیه‌ِ، وَ مَن فِی الأَرض‌ِ جَمِیعاً ثُم‌َّ یُنجِیه‌ِ«1»، پس از اینکه آیت معلوم شد که: خویشان غنا نکنند، و مال نیز غنا نکند که اگر مال و ملک دنیا کسی را باشد«2» و خواهد که فدیت کند [397- ر]
و خویشتن باز خرد، از او قبول نکنند و او را با او نفروشند. فَلَن یُقبَل‌َ مِن أَحَدِهِم مِل‌ءُ الأَرض‌ِ ذَهَباً وَ لَوِ افتَدی بِه‌ِ«3»، و شرم نداری که امروز به چرب و خشک ترازو خدای را بیازاری، و فردا به همه زمین پر از زر تو را باز نفروشند«4». لَن تُغنِی‌َ عَنهُم أَموالُهُم، مالت فریاد نرسد، و فرزندانت دست نگیرند، اینکه هیچ از خدای غنا نکند. ابو عبد الرّحمن السلمی خواند: «لن یغنی» به « یا » برای آن که فعل مقدّم است، و حایلی هست میان فعل و فاعل. و حسن بصری خواند: «لن تغنی» به سکون « یا » چنان که شاعر گفت: کأن‌ّ ایدیهن‌ّ بالقاع القرق ایدی جوار یتعاطین الورق [و توانگری را برای آن غنی خوانند که غنا کند، یعنی کفاف و دفع فقر. مِن‌َ اللّه‌ِ، ای من عذاب اللّه]
«5». ابو عبیده گفت معنی آن است که: «عند اللّه»، بنزدیک خدای. وَ أُولئِک‌َ هُم وَقُودُ النّارِ، «وقود» [اسم]
«6» آن چیز باشد که آتش به او بر افروزند، و «وقود» مصدر باشد، و مثله الوضوء للماء و الوضوء للفعل، و الطّهور و الطّهور، ایشان فردا«7» قیامت هیزم دوزخ باشند، قال اللّه تعالی: وَقُودُهَا النّاس‌ُ وَ الحِجارَةُ«8»، و قال تعالی: إِنَّکُم وَ ما تَعبُدُون‌َ مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ حَصَب‌ُ جَهَنَّم‌َ«9». کَدَأب‌ِ آل‌ِ فِرعَون‌َ، چون عادت آل فرعون. و وجه تشبیه آن است که: چنان که
-----------------------------------
(1). سوره معارج (70) آیه 11، 12، 13، 14. (2). دب، آج، لب، فق، مر از آن دنیا. (3). سوره آل عمران (3) آیه 91. (4). مج، وز، تو را به او نفروشند، آج، لب، فق، مب، مر: تو را با تو نفروشند. (6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و اتفاق نسخه بدلها افزوده شد. (7). آج، لب، فق، مب، مر: فردای. (8). سوره بقره (2) آیه 24. (9). سوره انبیا (21) آیه 98.
صفحه : 196
آل فرعون [را]
«1» عند نزول عذاب و نعمت به ایشان مال و ملک ایشان از ایشان غنا نکرد، همچونین مال و فرزندان اینان از اینان غنا نکنند، و امّت سلف از کافران که بودند چون عذاب به ایشان فرود آمد، هیچ دافع و مانع نبود ایشان را از خدای. امّا معنی «داب»، عبد اللّه عبّاس و عکرمه و مجاهد و ضحّاک و ابو روق«2» و سدّی و إبن زید گفتند: کفعل آل فرعون، چون فعل آل فرعون و صنیع«3» ایشان در باب کفر و تکذیب، یعنی جهودان همچنان کافر شدند که آل فرعون. ربیع و کسائی و ابو عبیده گفتند: کسنّة«4» آل فرعون، چون سنّت و طریقت آل فرعون. مقاتل گفت: کاشباه آل فرعون. اخفش گفت: کامر آل فرعون و شأنهم، چون کار آل فرعون. قطرب گفت: کحال آل فرعون. نضر بن شمیل و مبرّد گفتند: کعادة آل فرعون. زجّاج گفت: کاجتهاد«5» آل فرعون، و اینکه اصل کلمت است یقال: دابت فی الامر اداب دابا اذا ادمنت العمل و تعبت فیه و اداب السیر اذا ادامه، و قال زهیر: لأرتحلن بالفجر ثم‌ّ لأدابن الی اللّیل الّا ان یعرّجنی طفل سیبویه گفت: «کاف» در محل‌ّ رفع است، و تقدیر آن است: دابهم مثل داب آل فرعون. وَ الَّذِین‌َ مِن قَبلِهِم، و آنان که پیش ایشان بودند از کفّار امم ماضیه. کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِذُنُوبِهِم، [397- پ]
تکذیب کردند به آیات ما و آن را دروغ داشتند و نگرویدند و تصدیق نکردند، لا جرم خدای تعالی ایشان را به گناه خود بگرفت و مؤاخذت کرد، نظیره قوله«6»: فَکُلًّا أَخَذنا بِذَنبِه‌ِ«7»- الایة. وَ اللّه‌ُ شَدِیدُ العِقاب‌ِ، و خدای سخت عقاب است در وقت عقوبت، چنان که
-----------------------------------
(1). اساس: زیر وصّالی رفته، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ابو ورق، با توجّه به مج تصحیح شد. [.....]
(3). آج، فق، مر: صنع، لب، مب: وضع. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: کداب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). مج، وز: کاحوال. (6). مر: قال اللّه تعالی. (7). سوره عنکبوت (29) آیه 40.
صفحه : 197
واسع رحمت است در وقت مغفرت. قُل لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا سَتُغلَبُون‌َ وَ تُحشَرُون‌َ، بگو ای محمّد کافران را که شما را غلبه کنند مغلوب شوی عاجلا. وَ تُحشَرُون‌َ إِلی جَهَنَّم‌َ، و به آجل به دوزخ شوی تا اینکه جا مقهور باشی و آن جا معذّب. خَسِرَ الدُّنیا وَ الآخِرَةَ«1» ...، نه دنیا داری و نه آخرت، دنیا که معبود تو است از دست تو بستانند، و آخرت که به او ایمان ندارند مدفوع شوند با آن به رغم خود. به بهشت بنگویند، لا جرم نبینند، به دوزخ ایمان ندارند لا جرم بچشند تا بدانند. حمزه و کسائی و خلف خوانند و یحیی و اعمش به « یا » در هر جایگاه بر مغایبه«2». و باقی قرّاء به «تا» علی الخطاب. و هر دو رواست و جایز در عربیّت، برای آن که چون مخاطب مواجه نبود و رسالت به او بر زبان کسی فرستند هر دو رواه بود، تقول العرب: قل لفلان انّک تعزّر و تؤدّب«3»، و قل له انّه یعزّر و یؤدّب. مفسران خلاف کردند در آن که مراد به آیت کیست؟ مقاتل گفت: مشرکان مکّه‌اند، و معنی آن است که: ای محمّد بگو کافران را که شما را روز بدر غلبه کنند و به قیامت به دوزخ برند. چون اینکه آیت آمد، رسول- علیه السلام- روز بدر کافران«4» را گفت: ان الله تعالی غالبکم و حاشرکم الی جهنم ، خدای تعالی خبر داد که شما را غلبه خواهد کردن و حشر خواهد«5» کردن به دوزخ، و دلیل اینکه قول قوله«6» تعالی: سَیُهزَم‌ُ الجَمع‌ُ وَ یُوَلُّون‌َ الدُّبُرَ، بَل‌ِ السّاعَةُ مَوعِدُهُم وَ السّاعَةُ أَدهی وَ أَمَرُّ«7». و بعضی دیگر گفتند: مراد به آیت جهودانند. کلبی گفت از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که: چون رسول- علیه السلام- روز بدر مشرکان را غلبه کرد جهودان گفتند: به خدای که اینکه آن پیغامبر امّی است که ما را در توریت وعده کردند، و ما نعت و صفت او در کتاب خود یافته‌ایم، و رایت او منصور
-----------------------------------
(1). سوره حج (22) آیه 11. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: در هر دو کلمه علی المغایبه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). آج، لب: یعزز و یؤدّب. (4). آج، فق، مب، مر مکّه. ح 5- همه نسخه بدلها بجز مب، مر: ندارد. (6). اساس: قال اللّه، با توجّه به مج تصحیح شد. (7). سوره قمر (54) آیه 45 و 46.
صفحه : 198
است و مردود نیست، و خواستند تا به او ایمان آرند، باز گفتند: صبر کنی تا دیگر وقعه بنگریم، اگر دست او را باشد ایمان آریم. چون روز احد بود و اصحاب رسول را نکبتی رسید، شک‌ّ آوردند و گفتند: اینکه نه آن پیغامبر است که ما گمان بردیم، و ایمان نیاوردند. و از میان ایشان و رسول- علیه السلام- عهدی بود تا به مدّتی، پیش از اجل و وقت انقضای مدّت، آن عهد تباه کردند. و کعب اشرف با شست«1» سوار از جهودان به مکّه آمدند بنزدیک ابو سفیان و با او عهد بستند که دست یکی دارند در حرب رسول- علیه السلام. آنگه با مدینه آمدند، خدای تعالی [398- ر]
در شأن ایشان اینکه آیت فرستاد. محمّد بن اسحاق گفت: چون رسول- علیه السلام- به بدر مشرکان را بشکست و با مدینه آمد، جهودان را جمع کرد در بازار بنی قینقاع و گفت: یا معشر الیهود احذروا من اللّه مثل ما نزل بقریش یوم بدر، از خدای بترسی که به شما نکبتی فرود آید چنان که به قریش فرود آمد روز بدر، و اسلام آری پیش از آن که عذاب خدای به شما رسد که شما می‌دانی که من پیغامبر خداام، و نام و نعت من در توریت خوانده‌ای، و خدای بر شما عهد گرفته است. جواب دادند و گفتند«2»: نباد«3» که تو ما را از عداد و از حساب ایشان شماری، قومی اغمار که ایشان را علمی و عهدی نبود به کالزار«4»، ایشان را زبون گرفتی و برایشان فرصتی یافتی، گمان بری«5» که ما چون ایشانیم، اگر با ما قتال کنی بدانی که ما چه مردمانیم؟ خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: بگو ای محمّد اینکه جهودان را که با اینکه همه فضول مغلوب شوی، و همه را به دوزخ حشر کنند. و «حشر» جمع باشد، و قیامت را محشر خوانند یعنی مجمع، و اینکه روایت عکرمه است و سعید جبیر از عبد اللّه عبّاس. و «جهنّم» از اسماء اعلام است دوزخ را، و اشتقاق او از جهنام است و آن چاهی بعید القعر باشد.
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: شصت. (2). همه نسخه بدلها یا محمّد. [.....]
(3). دب: مبادا، آج، لب، فق، مب، مر: مباد. (4). همه نسخه بدلها بجز دب: کار زار. (5). بری/ برید.
صفحه : 199
وَ بِئس‌َ المِهادُ، و بد بستر است آن یعنی دوزخ. خدای تعالی در اینکه آیت خبر داد ایشان را به غیب، و مخبر مطابق خبر آمد تا معجزه او باشد و دلیل صدق او کند و وعید کرد ایشان را در آخر آیت. قَد کان‌َ لَکُم آیَةٌ، «تا» ی تأنیث در فعل نیاورد و نگفت «کانت» با آن که آیت«1» مؤنّث است برای دو وجه: یکی، ردّا الی المعنی و هو البیان، ای قد کان لکم بیان، چنان که شاعر گفت: برهرهة رخصة رودة کخرعوبة البانة المنفطر و «منفطره» نگفت، برای آن که شاخ خواست، و فرّاء گفت: برای آن علامت تأنیث نیاورد که از میان فعل و اسم فاصله‌ای است بقوله: «لکم»، چنان که شاعر گفت: ان‌ّ امرءا غرّه منکن‌ّ واحدة بعدی و بعدک فی الدّنیا لمغرور و هر چه از اینکه معنی آید حکمش اینکه بود، گفت: شما را آیتی است و دلالتی بر صدق اینکه مقال که گفتیم: ستغلبون و تحشرون، و آیت و«2» دلالت در چیست! فِی فِئَتَین‌ِ، در دو فرقه و دو جماعت. و اصل کلمه من فاء یفی‌ء اذا رجع باشد، و اینکه نام بر کالزاریان«3» اجرا کنند برای آن که بعضی با بعضی شوند. یک فئه رسول بود و اصحابش- صلوات اللّه علیه و رضی عنهم، و یک فئة مشرکان قریش بودند. التَقَتا، به یکدیگر رسیدند و در برابر یکدیگر بایستادند نزدیک [398- پ]
. و «ملاقات» مقابله باشد با«4» مقارنه«5»، یعنی روز بدر. فِئَةٌ تُقاتِل‌ُ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، یعنی رسول- علیه السلام- و اصحاب او، و ایشان سیصد و سیزده مرد بودند بر عدد اصحابان طالوت روز قتال جالوت«6»، هفتاد و هفت مرد مهاجر بودند، و دویست و سی و شش مرد انصار بودند. و صاحب رایت رسول- علیه السلام- امیر المؤمنین بود، و روایت انصاریان سعد
-----------------------------------
(1). مج، وز: ندارد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). همه نسخه بدلها: کار زاریان. (4). اساس: با، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها: مقاربه. (6). همه نسخه بدلها و.
صفحه : 200
عباده داشت، و جمله شتر که در لشکرگاه رسول بود«1»، هفتاد شتر بود و دو اسپ: یکی از آن مقداد اسود بود، و یکی از آن مرثد بن ابی مرثد. و از صلاح شش درع داشتند و هشت شمشیر، و آن روز جمله شهیدان اصحاب رسول چهارده«2» مهاجر بودند و هشت انصاری. وَ أُخری کافِرَةٌ، ای فرقه اخری، و فرقتی دیگر کافر بودند، و ایشان مشرکان مکّه بودند و رئیس ایشان عتبة بن ربیعه«3» بود، و مشرکان«4» نهصد و پنجاه مرد بودند و صد اسپ داشتند. و اوّل کالزاری«5» که رسول- علیه السلام- در او حاضر بود«6» کالزار«7» بدر بود، و سبب آن عیر ابو سفیان«8» بود- چنان که قصّه آن در جای خود بیاید. و زهری خواند در شاذّ: «فئة» به جرّ بر بدل، و إبن السمیقع خواند به نصب: «فئة» علی المدح، و مجاهد خواند: «یقاتل» بالیاء ردا الی المعنی یَرَونَهُم، ابو جعفر و نافع و یعقوب خوانند، و در شاذّ حسن بصری و ابو رجاء و ابو بحریّه«9» و شیبه و ایّوب: «ترونهم» به «تا»، بر اینکه قراءت خطاب با جهودان است، گفت: ای جماعت جهودان؟ شما مشرکان را دو چندان دیدی که مسلمانان را، و آن کس که به « یا » خواند خلاف کردند در او«10»، بعضی گفتند: رؤیت مسلمانان را بود، یعنی مسلمانان«11» مشرکان را دو چندان دیدند که خود را. آنگه عدد اندک بر عدد بسیار ظفر یافتند، اینکه آیت بود که خدای تعالی گفت: قَد کان‌َ لَکُم آیَةٌ. عبد اللّه مسعود گوید: به اوّل که در نگریدیم گمان بردیم که ایشان ششصد و
-----------------------------------
(1). مج، وز جمله. (2). همه نسخه بدلها مرد. (3). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ربیع، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و ایشان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: کار زاری. [.....]
(6). همه نسخه بدلها: حاضر آمد. (7). همه نسخه بدلها بجز دب: کار زار. (8). مج، وز، دب، لب، غز ابو سفیان، آج، فق: غزا ابو سفیان، مب، مر: کارزار ابو سفیان. (9). کذا: در اساس، مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب: ابو بحرید، مر: ابو تحریه، چاپ شعرانی (2/ 458): ابو مخرمه. (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: آیت، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: مسلمان، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 201
بیست«1» و شش مرد باشند، بر ضعف ما هر چه«2» ساعت بود در چشم ما حقیر [تر]
«3» بودند تا«4» گما [ن برد]
«5» یم که کمتر از مااند. یکی می‌گفت: اینان هفتاد مرد باشند، دیگری او را می‌گفت: صد مرد [باشند]
«6». چون کالزار«7» تمام شد، اسیران را پرسیدیم که شما چند بودی! گفتند: هزار مرد. [و بعضی]
«8» دگر گفتند: رؤیت راجع است با مشرکان در اوّل ملاقات، آنگه چنان که گمان بردند که مسلمانان دو چندانند که ایشان، یعنی مشرکان مسلمانان را با قلّت ایشان دو چند«9» خویشتن [می‌دیدند چنانکه]
«10» گفت: وَ إِذ یُرِیکُمُوهُم إِذِ التَقَیتُم فِی أَعیُنِکُم قَلِیلًا وَ یُقَلِّلُکُم فِی أَعیُنِهِم لِیَقضِی‌َ اللّه‌ُ أَمراً کان‌َ مَفعُولًا«11». اگر گویند: نه اینکه مؤدّی باشد [399- ر]
با مذهب اشعری که ادراک معنی گوید تا«12» مؤدّی بود با مذهب سوفسطائیان که ایشان را وثاقه نباشد به مدرکات، جواب آن است که گوییم: مراد آن است که ایشان گمان بردند که ایشان«13» بیش از آنند از روی حزر و تخمین، نه از روی علم و یقین. و مراد به «رؤیت» در آیت نه ابصار است، نبینی که متعدّی است به دو مفعول، و آن که متعدّی باشد به دو مفعول، به معنی ظن‌ّ باشد، و آن که قوّت اینکه است قراءت ابو عبد الرّحمن السلمی‌ّ«14»: «ترونهم» به معنی تظنونهم، نبینی که [یکی]
«15» از ما چون جمعی بسیار را«16» بیند یا لشکری، حزری کند گوید: همانا اینان«17» هزار مرد
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: شصت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها یک، چاپ شعرانی (2/ 458): هر چه بگذشت. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مج: ما. (15- 10- 8- 6- 5). اساس: زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: کارزار. (9). وز: دو چندان. (11). سوره انفال (8) آیه 44. [.....]
(12). همه نسخه بدلها: یا . (13). آج، لب، فق، مب، مر: اینان. (14). همه نسخه بدلها است. (16). همه نسخه بدلها: ندارد. (17). اساس: اینکه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 202 باشند، و دیگری به خلاف آن حزر کند، و دیگری به خلاف آن گوید. و چون بنگرند نه چنان باشد که ایشان حزر کرده باشند. اینکه نه از سبب آن باشد«1» که بعضی را ادراک کرده باشند و بعضی را ادراک نکرده باشند. آن کس که کم گوید، یا آن که بیشتر گوید به حزر، ادراک کسی کرده باشد که نبود، بل هر کسی از«2» گمانی که برده باشند«3» از سر آن گمان چیزی گوید«4»، و اینکه از باب ادراک در چیزی نباشد. اگر گویند: حکمت«5» در آن چه بود که مسلمانان یا «6» مشرکان عدد به خلاف آن گمان بردند که بود! گوییم: آن که مسلمانان مشرکان را دو چند«7» خود گمان بردند، و ایشان سه چندان بودند، غرض آن«8» تقلیل عدد و تحقیر ایشان بود در چشم مسلمانان تا بد دل نشوند و به دلی قوی و امید [ی]
«9» فسیح«10» به کار زار«11» مشغول شوند، ضعف و فشل در نیابد ایشان را. و امّا تقلیل مسلمان در چشم مشرکان برای آن بود که تا«12» ایشان متهاون باشند به کار و اعداد نکنند و ساز کار زار بواجب به دست نیارند، و مبالات و اکتراث نکنند، و مسلمانان به حزم و احتیاط به کار زار مشغول شوند، اینکه نیز سبب ظفر مسلمانان باشد بر کافران. و امّا آن که [فرّاء گفت]
«13»: یَرَونَهُم مِثلَیهِم، بر خود سؤال کرد که چرا «مثلیهم» گفت: و ایشان- اعنی مشرکان- سه چندان بودند که مسلمانان! برای آن که اینان سیصد و سیزده مرد بودند، و ایشان نهصد و پنجاه مرد، و از اینکه جواب داد که: اینکه چنان بود که مردی را در کاری سه مرد به کار بایند«14» و یکی حاضر باشد،
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: آن است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مج: وز: آن. (3). مر: باشد که بر اساس و نسخه بدلها مرجّح می‌نماید. (4). همه نسخه بدلها بجز مر: گوید. (5). مب: سبب. (6). همه نسخه بدلها: با. (7). وز: دو چندان. (8). وز: از. (13- 9). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: فتح، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). دب: کالزار. (12). دب، لب، فق، مب، مر: با. (14). مج، وز، دب، آج، لب: یابند، فق، مب: مردمانند، مر: بیابند.
صفحه : 203
گوید: احتاج الی مثلیه. آنگه اینکه دو مثل مضاف با اینکه یکی سه باشند، و اینکه تعسّف آن جا باشد که اینکه سخن محقّق بود، امّا چون مظنون و مخمّن«1» باشد و بر سبیل حزر و مقاربه- نه بر سبیل تحقیق«2»- اگر در گمان ایشان تفاوتی بود خلل نکند، برای آن که نه معلوم است [399- پ]
مظنون است. و دلیل بر آن«3» قوله: رَأی‌َ العَین‌ِ، و «رأی» در رؤیت دل گویند، و «رؤیت» در دیدن چشم، و «رؤیا» در دیدن به خواب، و از اینکه کار گویند: لفلان رأی فی الفقه، و هذا رأی ابی حنیفة، و هذا علی«4» رأی الشّافعی. و رأی فقها از اجتهاد باشد و آن ادا نکند به علم، و انّما ادا به ظن‌ّ کند بلا خلاف، و اینکه کلمه از ظاهر آیت قوّت آن جواب است که گفتیم سؤال اشاعره را و سوفسطائیان را، یقال: رأیت الشّی‌ء بعینی رؤیة، و بقلبی رأیا، و فی منامی رؤیا، قال الاعشی فی الرّأی. فلمّا رأی القوم من ساعة من الرّأی ما ابصروه اکتمن و معنی آن که گفت- جل‌ّ جلاله: رَأی‌َ العَین‌ِ، مراد آن است که اوّل نظر باعینهم من غیر تأمّل و نظر صحیح فأدی الی ما عن‌ّ لهم من الرّأی، از سر دست در نگریدند«5» و گمان ایشان بر اینکه مقدار افتاد، فهذا معنی قوله: رَأی‌َ العَین‌ِ وَ اللّه‌ُ یُؤَیِّدُ بِنَصرِه‌ِ مَن یَشاءُ، و خدای- عزّ و جل‌ّ- به نصرت خود قوّت دهد آن را که خواهد تا بدانند که رسول- علیه السلام- قتال«6» نه به لشکر«7» و ساز و عدّت«8» کردی، بل بتوفیق اللّه و نصره و تأییده. آن را که او نصرت کند منصور باشد، و آن را که او تأیید دهد مؤیّد باشد. و «تأیید» تفعیل باشد من الاید و هو القوّة، دلیلش قوله: داوُدَ ذَا الأَیدِ«9»، ای ذا القوّة«10». آن را که خواهد و جز آن را«11» نخواهد که حکمت و مصلحت اقتضا کند،
-----------------------------------
(1). دب، لب، فق، مب، مر: متحمن، آج، متخمن. (2). مج، وز: تحقّق. (3). همه نسخه بدلها: اینکه. (4). مج، وز: و علی هذا. (5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: دیدند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). لب: قتالی. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قتال بی لشکر. (8). آج و آلت. (9). سوره ص (38) آیه 17. (10). چاپ شعرانی (2/ 460) من یشاء. [.....]
(11). اساس که، با توجّه به مج زاید می‌نماید.
صفحه : 204 اگر چه بر ایهام«1» گفت، در حکمت مستنکر باشد که مشرکان را تأیید و نصرت دهد بر پیغامبرش. إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ لَعِبرَةً، در اینکه عبرتی هست که گروهی بیایند مردی را از شهر خود برون کرده او به شب گریخته از شهر«2» از دست ضعفای آن شهر و سفهای ایشان که با ضعیفان نه بس بود نتوانست مقام کردن، در شب بگریخت و پنهان به شهری دیگر آمد، جماعتی ضعفا بی ساز و برگ و بی عدد و عدد«3» از پی او بیامدند در مساعدت او هجرت کردند از آن جا جماعتی انصار به نصرت او برخاستند از اینان بی برگتر و بی سازتر. آنگه کاروانی از آن رؤسای مکّه با عزّت و منعت می‌آمد، حق تعالی اینکه ضعیفان بینوایان را فرمود که بروی«4» و آن کاروان بیاری«5». برفتند هر سه یا چهار مرد بر شتری نشسته«6»، سلاح ایشان چوبها بود و بیشتر پیاده. مشرکان بیامدند تنگ هزار مرد با ساز و آلت و عدّت و مدد و قوّت دل و صاحب حقّی که«7» کاروان ایشان بود. چون اینان را بدید [ند]
«8» در چشم ایشان هیچ نیامد- علی احد القولین- یا بسیار و بزرگ و با شکوه آمد- علی القول الاخر- در کالزار«9» رفتند. بس وقت نرفت که اینکه گدایان ضعیفان«10»، آن رؤسا [400- ر]
و شجاعان را بکشتند، و مالشان به غنیمت برگرفتند، و سلاحهاشان بستدند و منصور و مظفّر با غنیمت و کاروان با مدینه آمدند، اینکه جای اعتبار باشد خداوندان عقل را. إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ لَعِبرَةً لِأُولِی الأَبصارِ. زُیِّن‌َ لِلنّاس‌ِ حُب‌ُّ الشَّهَوات‌ِ، حق تعالی گفت: چون حدیث بدر و حدیث عیر«11»
-----------------------------------
(1). اساس: ابهام (بدون نقطه)، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها آورده شد، چاپ شعرانی (2/ 460): ایهام. (2). همه نسخه بدلها: به شب از شهر گریخته. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عدّت. (4). بروی/ بروید. (5). بیاری/ بیارید. (6). همه نسخه بدلها: یا چهار بر شتری. (7). آج، لب، فق، مب، مر با: چاپ شعرانی (2/ 460): صاحب حقیکه (4) با ...، و در زیر نویس آورده است: کار آزموده حنکه به معنی آزمودگی است، و حقیکه تصحیف آن است. (8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). همه نسخه بدلها بجز لب: کارزار. (10). آج، لب، فق، مب، مر: ضعیف. (11). آج، عبرت.
صفحه : 205 بگفت، ذم‌ّ دنیا کرد تا صحابه رسول میل به دنیا و حطام او نکنند، و از پس آن ذکر بهشت کرد تا همه همّت در آن بندند، قوله: زُیِّن‌َ لِلنّاس‌ِ. خلاف کردند در آن که مزیّن کیست: حسن بصری گفت: شیطان است برای آن که کار شیطان اینکه است، و خدای- جل‌ّ جلاله- چندان که«1» گفت مذمّت دنیا گفت و تزهید در وی، هم او تزیین و ترغیب نکند. زجّاج گفت: مزین خداست، بدان معنی که خلق شهوت کرد و طباع به او مایل آفرید، چنان که گفت: إِنّا جَعَلنا ما عَلَی الأَرض‌ِ زِینَةً لَها«2» ...، و اینکه وجه هم نکوست و از اینکه منع نیست. ابو علی گفت: هر چه از آحن حسن است مزیّن آن خداست، و آنچه قبیح است مزیّن آن شیطان است، و اینکه قول سدید«3» است. حق تعالی گفت: بیاراستند برای مردمان حُب‌ُّ الشَّهَوات‌ِ، دوستی شهوتها. و مراد به «شهوت» در آیت مشتهاست و آنچه شهوت به او تعلّق دارد، برای آن که شهوت محبوب نباشد«4» مشتهی محبوب باشد. و «شهوات» جمع شهوت باشد، و تحریک عین الفعل برای آن کرد در جمع تا فرق باشد میان اسم و صفت، که آنچه اسم باشد عین جمعش متحرّک«5» باشد، کتمره و تمرات«6»، و جمره و جمرات، و زفره و زفرات، و آنچه صفت باشد بر وفق وحدان باشد، کضخمه و ضخمات، و عبله و عبلات«7». اگر عین الفعل حرف علّت باشد «واو» یا « یا »، اگر چه اسم [بود]
«8» نحو بیضات و جوزات«9»، برای آن که حرکت بر حرف علّت گران باشد.
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چنان که، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). سوره کهف (18) آیه 7. [.....]
(3). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 461): سدی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق: محرک. (6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است به صورت: «کثمره و ثمرات» هم خوانده می‌شود. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: غلبه و غبلات، با توجّه به مج تصحیح شد. (8). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (9). آج: نحو بیضه و بیضات و جوزه و جوزات.
صفحه : 206
و «شهوت» معینی باشد که ایجاب صفت مشتها«1» کند، و از جمله اعراض مخصوصه است که قدیم تعالی مختص‌ّ است به قدرت بر آن، و از جمله اصول نعم است، و شهوت به چیزهایی که نیل مشتهای آن ممنوع است عقلا و شرعا از باب ابتلا و امتحان است، پس شهوت بعضی نعمت است و بعضی محنت، اعنی امتحان برای تکلیف. آنگه حق تعالی اینکه مشتهیات را که مجمل بگفت و از او به شهوت عبارت کرد، تفصیل داد گفت: مِن‌َ النِّساءِ، از زنان. و برای آن تقدیم کرد ایشان را که سبب افتتانند و حبایل شیطانند چنان که گفت:- علیه السلام-: النّساء حبایل الشّیطان، و همچونین«2» گفت: لا یخلون‌ّ رجل بامرأة فان‌ّ ثالثهما الشیطان، نباید که هیچ مردی با زنی به خلوت بنشیند که سوم«3» ایشان شیطان است، پس ایشان گاه دام شیطان باشند، و گاه پیشرو شیطان باشند، و گاه خود شیطان باشند: ان‌ّ النّساء شیاطین خلقن لنا نعوذ باللّه من شرّ الشّیاطین [400- پ]
اعشی بنی مازن«4» زنی داشت، برخاست و برفت تا برای او طعامی آرد، چون باز آمد زن بر جای نبود. برخاست و به شکایت او پیش رسول آمد و گفت: یا مالک الملک«5» و دیّان العرب الیک أشکو ذربة من الذّرب خرجت ابغیها الطّعام فی رجب فخلّعتنی بنزاع و هرب أخلفت العهد و لطّت بالذّنب و هن‌ّ شرّ غالب لمن غلب رسول- علیه السلام- گفت: مه لا تقل مالک الملک فان‌ّ اللّه مالک الملک؟ آنگه اینکه مصراع باز پسین تکرار می‌کرد و باز می‌گفت: هن‌ّ شرّ غالب لمن غلب و آکل المرار زنی داشت، زن به او خیانتی کرد فقتلها و انشأ یقول: کل‌ّ انثی و ان بدا لک منها آیة الحب‌ّ حبّها خیتعور«6» ان‌ّ من غرّه النّساء بودّ بعد هند لجاهل مغرور
-----------------------------------
(1). اساس: مشتهی/ مشتها. (2). همه نسخه بدلها: همچنین. (3). آج، لب، فق، مب، مر: سیم. (4). آج، لب، فق، مب، مر: اعشی بن مازن. (5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، لسان العرب (1/ 386): یا سید النّاس. (6). کذا: در اساس، مج، وز، آج: منجنون قال آخر، دیگر نسخه بدلها: کلمه مشوّش است و تصحیف شده.
صفحه : 207
حلوة اللّفظ و اللّسان و مرّ کل‌ّ شی‌ء أجن‌ّ منها الضّمیر و لقیس الرّقیات: ان‌ّ النّساء کأشجار نبتن معا فیهن‌ّ«1» مرّ و بعض النّبت مأکول ان‌ّ النساء اذا نهّین«2» عن خلق فکل‌ّ ما قیل لا یفعلن مفعول و لابی سعید الضّریر فی هذا المعنی: لا تأمنن أنثی جنابک«3» و اعلمن ان‌ّ النّساء لحومهن مقسم الیوم عندک دلّها و حدیثها وغدا لغیرک کفّها و المعصم کالدّار تسکنها و تصبح ظاعنا و یحلّها من بعد من لا تعلم و لبعضهم فی هذا الباب: تمتّع بها ما ساعفتک«4» و لا تکن جزوعا اذا بانت فسوف تبین و ان هی أعطتک اللّیان فانّها لغیرک من خلّانها ستلین و ان حلفت لا ینقض النّأی عهدها فلیس لمخضوب البنان یمین قوله: وَ البَنِین‌َ، جمع «إبن» باشد، و اینکه را جمع سلامت خوانند در حال رفع به «واو» باشد، کما قال تعالی: المال‌ُ وَ البَنُون‌َ«5». و در حال نصب و جرّ به « یا »- چنان که در اینکه آیت هست. و اصل «بنو» بوده است و جمع تکسیرش «ابناء» کقنوا و اقناء، و حنو و احناء، چون لام الفعل از او بیفگندند «الف» در آوردند. راوی خبر گوید که: رسول- علیه السلام- اشعث قیس را گفت: تو را از دختر حمزه فرزند هست! گفت: [401- ر]
پسری دارم که اگر بدل آن جفنه‌ای ثرید بودی که من به مهمانان«6» دادمی دوست‌تر داشتمی. رسول- علیه السلام- گفت: چرا چونین می‌گویی: 7» انّهم لثمرة القلوب و قرّة الاعین و انّهم مع ذلک مجبنة« مبخلة محزنة، ایشان میوه دلند و روشنایی چشمند، و با اینکه همه جای بد دلی و بخیلی و اندوهند. وَ القَناطِیرِ المُقَنطَرَةِ، جمع قنطار باشد. و در قنطار خلاف کردند:
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق: فهن‌ّ، دیگر نسخه بدلها نا خواناست. [.....]
(2). آج: اذا انهین. (3). آج، لب، فق، مب، مر: جنانک. (4). آج: عانقتک، لب، فق: عصک، مب، مر: عفیک. (5). سوره کهف (18) آیه 46. (6). مج، وز: مهمان. (7). مج، وز، دب، آج، فق: لمجنبه.
صفحه : 208
ربیع انس گفت: مال بسیار باشد بر هم نهاده. إبن کیسان گفت: مال بی اندازه باشد. ابو عبیده گفت: عرب قنطار را حد ننهادند«1». و ابو صالح روایت کرد از ابو هریره که رسول- علیه السلام- گفت: قنطاری دوازده هزار اوقیّه باشد. یزید الرّقاشی‌ّ گفت: من با جماعتی در نزدیک انس مالک شدیم، او را گفتیم: یا با حمزه؟ از رسول- علیه السلام- چه شنیده‌ای در قیام اللّیل! گفت: رسول- علیه السلام- گفت: هر کس که او در شبی پنجاه آیت قرآن بر خواند، او را در جمله غافلان ننویسند. و چون صد آیت بر خواند چنان باشد که شبی تا روز عبادت کرده، و هر که دویست آیت بخواند، حق‌ّ قراءت قرآن گذارده باشد، و هر که پانصد آیت [بخواند]
«2» تا هزار«3» چنان باشد که قنطاری زر به صدقه داده باشد. ما گفتیم: قنطاری چند باشد! گفت: هزار دینار. معاذ جبل گفت: قنطاری هزار و دویست اوقیّه باشد، و مانند اینکه روایت است از عبد اللّه عمر و ابی کعب از رسول- علیه السلام. ضحّاک گفت: هزار و دویست مثقال باشد، و مانند اینکه حسن بصری روایت کرد از رسول- علیه السلام- و به روایتی دیگر از انس از رسول- علیه السلام- که گفت: قنطاری دو هزار دینار باشد. سعید جبیر و عکرمه گفتند: صد هزار، و صد من، و صد رطل، و صد مثقال، و صد درم باشد. و گفتند: چون اسلام آمد در مکّه صد مرد بودند که هر یکی قنطاری زر داشتند«4». ابو صالح گفت: رطل باشد. حکم گفت: قنطاری چندانی [زر]
«5» باشد که از زمین تا آسمان. ابو نضرة گفت: پوست گاوی پر از زر یا سیم باشد. سعید بن المسیّب و قتاده گفتند: هشتاد هزار دینار باشد. مجاهد گفت: هفتاد هزار دینار باشد. شریک گفت: چهل هزار دینار باشد. حسن بصری گفت: قنطاری دیت مردی مسلمان باشد«6»- هزار دینار یا ده هزار
-----------------------------------
(1). وز، دب، آج، لب: ننهاد. (5- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مج، وز: یا هزار. (4). لب: داشتند. (6). مب: بود.
صفحه : 209
درم. و والبی گفت از عبد اللّه عبّاس: هزار دینار یا دوازده هزار درم دیت مردی مسلمان«1». ابو حمزة الثّمالی گفت: هشت هزار دینار باشد، و سدّی گفت: چهار هزار دینار باشد. و در بعضی کتب آمد که: قنطار ضیاع و عقار باشد، و اصل کلمه [401- پ]
از احکام است. و پل را از اینکه جا قنطره گویند که محکم کرده باشند. قتاده گفت: مقنطره«2» مالی منضّد بر هم نهاده درهم بیجا رده«3» باشد. یمان گفت: در زمین نکنده«4» باشد. سدّی گفت: مضروب منقوش باشد. فرّاء گفت: مضعّفه باشد چنان که قنطار سه هزار باشد و مقنطره نه هزار، و علی هذا الحساب. و ابو عبیده گفت: مفعّله من القنطار چنان که ألف مؤلّف. مِن‌َ الذَّهَب‌ِ وَ الفِضَّةِ، از زر و سیم، گفته‌اند: زر را برای آن ذهب خوانند که یذهب و لا یبقی، و سیم را برای آن فضّه خوانند لأنّها تنفض‌ّ ای تتفرّق. وَ الخَیل‌ِ المُسَوَّمَةِ، «خیل» لفظ جنس است، کالجن‌ّ و الانس، و الابل از«5» لفظ خود واحد ندارد و واحدش فرس باشد. و علما در معنی «مسوّمه» خلاف کردند. مجاهد گفت و سعید جبیر و ربیع که: چرنده باشد، و عطیّه از عبد اللّه عبّاس هم اینکه گفت، و حسن بصری گفت: در مرغزار گردد، یقال: سامت الخیل تسوم و اسمتها انا و سوّمتها تسویما فهی مسوّمة، قال اللّه تعالی: فِیه‌ِ تُسِیمُون‌َ«6»، و قال الاخطل: مثل إبن بزعة او کاخر مثله اولی لک إبن مسیمة الأجمال. یعنی، راعیة الابل.
-----------------------------------
(1). مب، مر بود. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: مقنطر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مج: بجا آورده، وز، دب، آج، لب، فق: بجارده. [.....]
(4). اساس که نو نویس است، مر: فکنده، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (6). سوره نحل (16) آیه 10.
صفحه : 210
مجاهد گفت: المطهّرة«1» الحسان«2»، اسبان تمام خلق نکو، و لیث گفت: نگاشته از نکویی. سدّی گفت: الرّائعة، ای المعجبة حسنا، مردم را به حسن و جمال به عجب آرد«3». حسن بصری و ابو عبیده گفتند و اخفش«4»: المعلّمة، بعلامت کرده، یعنی بداغ کرده. قتاده گفت: بشیات و علامات معروف. مبرّد گفت: اسپان معروف. إبن کیسان گفت: اسپان ابلق، و مرجع جمله اقوال با دو قول است: یکی من السماء و هی العلامة، و یکی من السوم و هو الرّعی، یقال: سوّمت الخیل اذا اعلمتها، [قال اللّه تعالی]
«5»: بِخَمسَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ مُسَوِّمِین‌َ«6»، و قال النّابغة: بسمر«7» کالقداح مسوّمات علیها معشر أشباه جن‌ّ و قال اعشی باهلة: و فرسان الحفاظ بکل‌ّ ثغر یقولون المسوّمة العرابا إبن زید گفت: المسوّمة المعدّة«8» للحرب، آن باشد که برای کارزار«9» به دست نهاده باشند، چنان که لبید گفت: و لعمری لقد بلی بکلیب کل‌ّ قرن مسوّم للقتال و در بعضی تفسیرها آمده«10» که: مراد به «مسوّمة» همالیج‌اند، یعنی«11» اسپان رهوار. بعضی دیگر از مفسران گفتند: ذات شیاة معروفة کالغرّة و التّحجیل، یعنی«12» اسپان«13» اغرّ محجّل، پیشانی و دست و پای سفید«14». و عرب اینچنین اسبان [هم]
«15»
-----------------------------------
(1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر قرطبی (4/ 34) المطهّمة، طبری (3/ 204): معلمه ... المطهّمة ایضا. (2). اساس، مب، مر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). دب، لب، فق، مب، مر: تعجّب آرد. (4). همه نسخه بدلها: و ابو عبیده و اخفش گفتند. (15- 5). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره آل عمران (3) آیه 125. (7). آج: و ضمر. (8). اساس که نو نویس است: مقدمه، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (9). لب: کالزار. (10). همه نسخه بدلها بجز مر: آمد. (11). مج، وز: بعضی. [.....]
(12). مج، وز: ندارد. (13). مج، آج، فق، مر: اسپانی. (14). مج، وز: سپید.
صفحه : 211
مستحسن دارند و هم مبارک، و إبن نباته شاعر در قصیده گفت«1» وصف«2» اغرّ و محجّل- و قد ابدع فیه: یا ایّها الملک الّذی عزماته من خلقه و رواعجوه«3» من رائه قد جاءنی الطّرف الّذی اهدیته هادیه یعقد ارضه بسمائه متجلّلا و البرق من اسمائه متبرقعا و الحسن من اذوائه«4» فکأنما لطم الصّباح جبینه فاقتص‌ّ منه فخاض فی احشائه و هم او گوید هم اینکه معنی در قصیده‌ای دیگر: و ادهم یستمدّ اللّیل منه و یطلع بین جبهته الثّریّا سری نحو الصّباح یطیر مشیا و یطوی فجوة الافلاک طیّا فلمّا خاف و شک البین منه تشبّث بالقوایم و المحیّا ابو جعفر المداینی‌ّ روایت کند از قاسم بن الحسن بن الحسن«5» از پدرش از جدّش امیر المؤمنین علی- علیه السلام- از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که او«6» گفت: چون خدای تعالی خواست تا اسپ بیافریند باد جنوب را گفت: من از تو خواهم خلقی آفرید«7» یعنی آن فریشتگان را«8» که بر باد جنوب موکّل باشند، خلقی که عزّ اولیاء و دوستان من باشند و مذلّت دشمنان من«9» و جمال اهل طاعت من، فریشتگان گفتند: بار خدایا؟ فرمان تو راست، حق تعالی از باد جنوب اسپی بیافرید. آنگه گفت«10»: من تو را غریب آفریدم، و خیر در پیشانی تو بستم و غنیمتها مجموع بود بر پشت«11» [تو]
«12» خداوند تو را بر تو مهربان کردم، و تو را پرنده‌ای بی پر
-----------------------------------
(1). آج در. (2). مج، وز اسپی. (3). آج: روائه، مج، وز، دب: رواؤه. (4). آج: متبرقعا و البدر من اکفائه. (5). اساس که نو نویس است: قاسم بن حسن از، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها: ندارد. (7). مج، وز: خلقی خواهم آفرید، دب، آج، لب، فق، مب: خلقی خواهم آفرید-، مر: خلقی می‌خواهم. (8). مج، وز: ندارد. (9). مج باشند. (10). اساس که نو نویس است، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوید، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (11). مج، وز: غنیمتها بر پست‌تر مجموع بود. [.....]
(12). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 212 کردم، فأنت للطّلب و انت للهرب، تو را برای طلب دارند و برای هرب دارند، من بر پشت تو مردانی را سوار کنم که تسبیح و تهلیل و تحمید و تکبیر من کنند«1»، و توبه تسبیح و تهلیل ایشان تسبیح و تهلیل کنی. آنگه گفت: هیچ تسبیح و تهلیل نباشد که او بشنود و الا او نیز [402- ر]
بمانند آن جواب دهد. آنگه گفت«2»: چون فریشتگان صفت اسپ بشنیدند [و]
«3» خلقتش«4» بدیدند گفتند: بار خدایا؟ ما فریشتگان توییم، تسبیح و تحمید می‌گوییم، نصیب ما چیست! حق تعالی برای ایشان اسپان«5» ابلق بیافرید گردنهاشان«6» چون گردنهای شتران بختی، چون اسپ را بر«7» زمین فرستاد و پایهای او بر زمین قرار گرفت صهیل کرد، حق تعالی، گفت: برکت بر تو باد، از«8» جانوری که من به صهیل تو مشرکان را ذلیل کنم، و گوشهایشان پر کنم، و دلهاشان بترسانم. چون خدای تعالی چیزها بر آدم عرضه کرد، گفت: بگزین آنچه خواهی. او اسپ بگزید، خدای تعالی گفت: عزّ خود و عزّ فرزندان خود اختیار کردی، تا زنده باشند برکت من بر تو باد و برایشان، از خلق هیچ نیافریدم که بنزدیک من محبوبتر است از تو و اینکه که تو اختیار کردی. و ابو هریره روایت کند که رسول- علیه السلام«9»- گفت: 10»11» الخیر« معقود بنواصی الخیل« الی یوم القیمة ، خیر در پیشانی اسپان بسته است تا به روز قیامت. انس«12» روایت کرد که: هیچ چیز بر رسول- علیه السلام«13»- محبوبتر نبود از زنان بر گرفته که اسپ«14». ابو ذر غفاری‌ّ روایت کرد از رسول- علیه السلام«15»- که گفت: هیچ اسب تازی
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است، آج، لب، فق، مب، مر: می‌کنند، با توجّه به مج، وز، تصحیح شد. (2). مج، وز: ندارد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (15- 4). اساس: خلقش، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (5). مج، وز: اسپانی. (6). مب: گردنهایشان. (7). آج، لب، مب: به. (8). وز، دب: آن. (9). اساس: ص و اله، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (10). آج، فق: الخیل. (11). آج، لب: بنواصی صیها الخیر، فق: بنواصیها الخیر (12). مب: انس مالک. (13). اساس: ص، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. [.....]
(14). مج، وز: ساده (!): اصل عربی حدیث به نقل از تفسیر قرطبی (4/ 33) چنین است: لم یکن احب‌ّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بعد النّساء من الخیل.
صفحه : 213
نباشد و الّا مأذون بود«1» که هر بامداد بگوید: بار خدایا؟ مرا به کسی ده که بنزدیک او از همه اهل و مال او دوست‌تر باشم. ابو وهب روایت کند که رسول- علیه السلام- گفت: اسپان باز بندید«2» و گرد از پیشانی ایشان پاک کنید«3» و چیزی در گردن ایشان بندید«4»، و زه کمان نباید. و اسپ«5» که داری«6» یا کمیت اغرّ محجّل باید یا اشقری اغرّ محجّل یا ادهمی اغرّ محجّل. و رسول- علیه السلام- گفت: 7» یمن الخیل فی اشقرها« ، خجستگی اسپان در اشقر«8» است. و در خبر است که: رسول- علیه السلام- اسپ اشکل را مکروه داشتی، و اشکل آن باشد که یک دست او یا «9» یک پای او سفید بود«10» و سه مطلق، [ یا یکی]
«11» مطلق بود و سه محجّل. [و]
«12» ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: اسپان، خداوند ایشان را از سه روی باشد: یکی را [ «اجر» بود یکی را «وزر» بود]
«13» یکی را «ستر». امّا آن [را]
«14» که اجر بود: مردی بود که اسپی باز بندد در راه خدای تعالی، یا فرو گذارد آن«15» را در گیاه زاری به چرا«16» برای جهاد بهر رفتنی و چره«17» کردنی و خوردنی و شربت«18» آب که باز خورد خداوندش را حسناتی بنویسند. و امّا آن را که «ستر» باشد مردی بود که اسپی باز بندد برای تجمّل و تعفّف و
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: نبود، وز: نباشد بود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4- 2). دب، آج، لب، فق: باز بندی/ باز بندید. (3). دب، آج، لب، فق: پاک کنی/ پاک کنید. (5). مر: اسپی. (6). مج، وز: دارید. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: شقرها. (8). مج، وز: اشقر آن. (9). دب، آج، لب، فق: با. (10). مج، وز: محجّل بود. (11). اساس، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14- 13- 12). اساس، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (15). اساس که نو نویس است: او، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]
(17). اساس: جر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (18). مج، وز: شربه‌ای، مب: شربتی.
صفحه : 214 حق‌ّ خدای«1» تعالی در رقاب«2» و ظهور آن فراموش نکند. امّا«3» آن کس«4» که او را «وزر» باشد، مردی باشد که اسپی باز بندد برای فخر و ریا و معادات اهل اسلام. و خبّاب بن الأرت‌ّ روایت کند از«5» رسول- علیه السلام- که گفت اسپان سه‌اند: فرس للرّحمن و فرس للإنسان و فرس للشیطان. امّا آنچه خدای راست، اسپی باشد که در راه«6» خدای برای جهاد کفّار باز بندند. و امّا آنچه آدمی راست، اسپ«7» که مردی«8» دارد برای نسل [و]
«9» بچّه. و امّا آنچه شیطان راست، اسپی باشد که بر او گرو بندند و قمار بازند. و قوله: وَ الأَنعام‌ِ، جمع «نعم»، و آن شتر و گاو و گوسفند بود، و «نعم» اسمی است مر جمع را، و از«10» لفظ خود واحد ندارد، کالقوم و الرّهط و النّفر. وَ الحَرث‌ِ، زرع یعنی کشت«11» و بذر کردن«12». ذلِک‌َ مَتاع‌ُ الحَیاةِ الدُّنیا، اینکه متاع زندگانی دنیاست، یعنی اینکه جمله که بر شمرد همه«13» تمتّع زندگانی دنیاست«14»، اینکه سراست که دنیاست، و «دنیا» تأنیث ادنی«15» باشد، نزدیکتر، برای آن که صفت سراست«16» و «دار» مؤنّث باشد. وَ اللّه‌ُ عِندَه‌ُ حُسن‌ُ المَآب‌ِ، خدای را بنزدیک او حسن المآب است. و «مآب» مرجع باشد من آب یؤوب اذا رجع، بازگشتنگاه نکو آن جاست که: فِیها ما تَشتَهِیه‌ِ [402- پ]
الأَنفُس‌ُ وَ تَلَذُّ الأَعیُن‌ُ«17» ...، آنچه تو آرزو ندانی کردن، فیها ما لا عین
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: حق، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مج، وز: ندارد. (3). مج، وز: و اما. (4). اساس که نو نویس است را، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). مج: گفت از. (6). مج، وز: ره. (7). مج، وز، مر: اسپی. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق: مرد. (9). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (10). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن، با توجه به مج، وز تصحیح شد. (11). مج، وز: یعنی زرع و کشت. (12). وز: برز کردن. [.....]
(13). آج، لب، مب، مر: هم. (14). مج، وز: ندارد. (15). کذا در اساس، آج، وز، مج، دب. (16). اساس که نو نویس است: تثنیه است، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (17). سوره زخرف (43) آیه 71.
صفحه : 215 الله‌رات و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر} ، آن که به خوف و انقطاع مشوب نباشد، و اینکه برای آن گفت که تا از اینکه فانی مکدّر دست بداری، و چشم بدان باقی صافی داری. قُل أَ أُنَبِّئُکُم بِخَیرٍ مِن ذلِکُم، بگو ای محمّد خبر دهم شما را به بهتر از اینکه که ذکرش برفت: مِن‌َ النِّساءِ وَ البَنِین‌َ- تا به آخر آیت. لِلَّذِین‌َ اتَّقَوا، برای متّقیان و پرهیزگاران«1» خدا ترسان. عِندَ رَبِّهِم، بنزدیک خدای ایشان- جل‌ّ جلاله و عم‌ّ نواله«2» وَ جَنّات‌ٌ تَجرِی، بوستانها«3» که در زیر آن جویها می‌رود، یعنی در زیر درختان آن جویها«4» می‌رود. در خبر چنین است که: جویهای بهشت، تجری فی عین فی غیر اخادید من الارض، در شکافته زمین نرود«5» بل روی زمین رود و متفرّق نشود. اوّل گفت جایی که مرجع ایشان بود بوستانهای پر درخت است که سایه آن زمین بپوشد. آنگه گفت: در زیر درختهایش«6» آب«7» روان است که از جمله متنزّهات«8» دنیا که چشم را سود دارد و روح را راحت بود، سبزی«9» بود و آب روان، آنگه سبزی«10» نباشد بی ثمره از انواع میوه‌ها«11» در او باشد، آنگه نزدیک باشد تا تو را رنج نرسد. قُطُوفُها دانِیَةٌ«12»، آنگه به خوف انقطاع منغّص نبود. خالِدِین‌َ فِیها، در آن جا همیشه باشند، اینکه لذّت چشم است دیگر چه باشد ایشان را! وَ أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ، زنانی که جفت ایشان باشند«13»، جفت گفت تا فایده سازگاری دهد. آنگه گفت نه چون زنان دنیا باشند در بند اعذار«14»، بل«15» مطهّر«16» باشند از بول و غایط و حیض و استحاضه و نفاس. آنگه آنچه بهتر«17» از اینکه همه باشد خشنودی خدای باشد که خدای از ایشان خشنود باشد و ایشان
-----------------------------------
(1). مب، مر و. (2). مج، وز: عبارت «عند ربهم ... و عم نواله» را ندارد. (3). مج، وز: آج، لب، فق: بوستانهای. (4). مب که. (5). لب: رود، فق، مب: برود. (6). مج، وز: درختانش. (7). مج، وز: آبها. (8). وز، مب: منزّهات، لب، فق، مر: منسرحات. (10- 9). مر: سبزه. [.....]
(11). اساس و همه نسخه بدلها: میوها/ میوه‌ها. (12). سوره حاقّة (69) آیه 23. (13). فق: زنانی باشند. (14). مج، وز: اعزار. (15). مر: بلکه. (16). لب: مطهّره. (17). مج، وز: به.
صفحه : 216
از خدای- رَضِی‌َ اللّه‌ُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه‌ُ«1». جمله قرّاء «رضوان» خوانند بکسر الرّاء، مگر ابو بکر عن عاصم که او به ضم «را» خواند در همه قرآن و آن لغت قیس عیلان است. و آن دو لغت است: کالعدوان و العدوان و الطّغیان و الطّغیان. در خبر است از عطاء بن یسار از ابو سعید خدری‌ّ که رسول- علیه السلام- گفت، خدای تعالی اهل بهشت را گوید: ای اهل بهشت؟ ایشان گویند: لبیک ربنا و سعدیک و الخیر فی یدیک فیقول هل رضیتم ، راضی شدید از من! گویند: بار خدایا؟ چگونه راضی نشویم و تو ما را آن دادی که کس را ندادی. حق تعالی گوید: من شما را از اینکه بهتر و فاضلتر بدهم. ایشان گویند: خدایا؟ به از اینکه چه باشد! گوید: خشنودی من چنان که با او خشم«2» نباشد هرگز. گفته‌اند در بهشت چند چیز است به از بهشت: یکی رضای خداست و یکی خلود بهشت است و یکی جوار محمّد و آل محمّد است. الَّذِین‌َ یَقُولُون‌َ رَبَّنا، محل‌ّ او شاید که جر باشد ردّا علی قوله: لِلَّذِین‌َ اتَّقَوا. و شاید که رفع باشد علی خبر المبتدا، ای هم الّذین، و اولیتر آن بود که صفت «للّذین» باشد. یَقُولُون‌َ رَبَّنا، آنان که گویند: بار خدای ما؟ إِنَّنا آمَنّا، ایمان که در دل دارند«3» بر زبان رانند تا هم مؤمن باشند«4» هم مسلمان، که اسلام به زبان باشد و به انقیاد و استسلام. آنگه چشم دارند به آن که چون قدم در دایره ایمان دارند و دست در رسن معرفت زده باشند و زبان به ثنای او و جوارح به خدمت او در کار دارند«5»، آمرزش او توقّع کنند، از سر آن دلیری گستاخ وار بگویند: فَاغفِر لَنا ذُنُوبَنا، گناهان ما بیامرز، وَ قِنا عَذاب‌َ النّارِ، و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار. الصّابِرِین‌َ، محل‌ّ او از اعراب دو وجه را محتمل است: یکی جر، حملا علی قوله: لِلَّذِین‌َ اتَّقَوا، تا صفت متّقیان باشد که ذکر ایشان برفت. و وجهی دیگر نصب، علی المدح، کانّه تعالی ابهم ثم‌ّ فسر، فقال «الصّابرین» علی تقدیر اعنی الصّابرین.
-----------------------------------
(1). سوره مائده (5) آیه 119
و هفت مورد دیگر. (2). مج، وز: ما آن چشم. (3). آج و. (4). مج، وز: باشد. (5). مج، وز و.
صفحه : 217
و «صبر» حبس نفس باشد، علی ما یکره. و صبر از سه گونه بود: صبر بر طاعت، و صبر از معصیت و صبر بر مصیبت. اما صبر بر طاعت آن بود که خویشتن به بند او بسته دارد اوقات نماز را مراقبت کند و روزه فریضه و سنّت را به صبر و احتمال مشقّت تلقّی کند و بر زکات و حج‌ّ و جهاد، نفس«1» موطّن کند و از معاصی خویشتن«2» باز گیرد و چون مصیبتی رسد او را بگوید که: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ«3» تا از جمله صابران باشد. وَ الصّادِقِین‌َ، اوّل صدقی که باشد«4» او را صدق ایمان باشد، مصدّق باشد خدای را، تا آن جا که گوید: رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا ...، در اینکه گفتار«5» صادق باشد. آنگه احتراز کند از آن که در گفتار او تفاوت و کما بیش«6» رود، که در خبر است که چون مرد یک بار و دو بار [راست بگوید]
«7» به راست گفتن معروف شود، حتی یکتب عند الله صدیقا ، تا بنزدیک خدای تعالی نام او را در جریده صدّیقان بنویسند. و چون یک دو بار دروغ بگوید، عادت شود او را تا بنزدیک خدای تعالی او را از جمله کذّابان بنویسند. قتاده گفت: صدقت نیّاتهم و استقامت قلوبهم و السنتهم، فصدقوا فی السرّ و العلانیة، گفت: نیّت ایشان راست باشد، و دلهاشان مستقیم باشد، و زبانهاشان لا جرم در سرّ و علانیه صادق باشند«8»، در دل با خدای راست گویند«9» و در ظاهر به زبان با خلقان راست گویند و راست روند و راست باشند، هیچ کژی«10» در گفتار و کردار به اقوال و اعمال خود راه ندهند«11». وَ القانِتِین‌َ، مطیعان باشند و نماز کنندگان. و اختلاف اقوال در «قانت» گفته شد فی قوله: وَ قُومُوا لِلّه‌ِ قانِتِین‌َ«12»المُستَغفِرِین‌َ بِالأَسحارِ، و به وقت سحر استغفار کنند. مجاهد و قتاده و ضحّاک و کلبی گفتند: نماز کنندگان باشند، یعنی نماز شب کنان، بیانش قوله تعالی: کانُوا قَلِیلًا مِن‌َ اللَّیل‌ِ ما یَهجَعُون‌َ، وَ بِالأَسحارِ هُم یَستَغفِرُون‌َ«4»، زید بن اسلم گفت: آنان باشند که نماز بامداد به اوّل وقت، چون صبح دوم«5» باشد، بگذارند«6». إبن کیسان گفت: آنان باشند که نماز بامداد به جماعت کنند. حسن بصری گفت: در شب نماز کنند تا به وقت سحر، آنگه در وقت سحر به استغفار مشغول باشند. راوی خبر گوید که: عبد اللّه عمر همه شب نماز کردی، آنگه گفتی: ای نافع؟ وقت سحر هست! گفتی: نه. با سر نماز شدی، تا آنگه که گفتی: وقت سحر است، به استغفار مشغول شدی تا صبح بر آمدن. آنگه نماز بامداد کردی. ابراهیم بن خاطب گفت: در مسجد رسول- صلّی اللّه علیه و آله«7»- نماز می‌کردم، از گوشه مسجد آوازی شنیدم که [می]
«8» گفت: رب امرتنی فأطعتک و هذا سحر فاغفر لی، بار خدایا مرا امر کردی طاعت داشتم، و اینکه وقت سحر است، اگر از کرم روی«9» دارد مرا بیامرز، گفت: نگا کردم عبد اللّه مسعود بود. انس مالک روایت کند که، رسول- صلی اللّه علیه و آله- گفت خدای تعالی«10»
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: علیه السلام. (2). مر: پهلوی. (3). اساس: ندارد، به قیاس با مج و دیگر نسخه بدلها، افزوده شد. (4). سوره ذاریات (51) آیات 16
و 17. (5). فق: صادق. [.....]
(6). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، با همین املا. (7). مج، وز، آج، لب، فق: علیه السلام. (8). اساس، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). اساس، فق، مب، مر: روا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). مب می.
صفحه : 219
گوید: من همّت کنم به عذاب اهل زمین، چون به عمارت کنندگان خانه خودم نگرم، و نماز شب کنندگان، و آنان که با یکدیگر برای من دوستی کنند، و آنان که در وقت سحر استغفار کنند، عذاب [از]
«1» اهل زمین بردارم. ام‌ّ سعد روایت کند که رسول- علیه السلام«2»- گفت: خدای تعالی سه آواز دوست دارد: آواز خروس«3»، و آواز آن کس که قرآن خواند، و آواز آنان که در وقت سحر استغفار کنند. در خبر هست«4» که داود- علیه السلام- از جبرئیل- علیه السلام- پرسید که: کدام وقت فاضلتر است! گفت: ندانم، الّا آن است که وقت سحر عرش خدای تعالی بجنبد. سفیان ثوری گفت: خدای«5» را- جل‌ّ جلاله- بادی است که آن را باد صبحی گویند [که]
«6» وقت سحر بجهد، و ذکر و«7» استغفار ذاکران و مستغفران به خدای«8» بردارد. و هم سفیان ثوری گفت: چون نیمه اوّل باشد از شب، منادی ندا کند«9»: اینکه القانتون! جماعتی برخیزند و نماز کنند، چندان که خدای خواهد. چون نیمه [شب]
«10» باشد، منادی ندا کنند که: اینکه المستغفرون، [403- پ]
کجااند ذاکران«11»! برخیزند و نماز کنند. چون وقت سحر باشد ندا کنند که: اینکه المستغفرون، [403- پ]
کجااند استغفار کنندگان! ایشان برخیزند و استغفار کنند. چون صبح بر آید، ندا کنند که: اینکه الغافلون، غافلان کجااند! بر خیزند چنان که مردگان از گورها برخیزند. در جمله وصایای لقمان«12» پسرش را، وصیّت کرد که: ای پسر؟ نباید که خروس«13»
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (2). اساس: ص، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (3). وز: خروه یعنی خروس. (4). اساس: خبرست، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (5). مج، وز، مب تعالی. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (7). اساس، مب، مر: ذکر او، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مج: خدایی. (10- 9). اساس که نو نویس است: منادی کنند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(11). چاپ شعرانی (2/ 471) ایشان. (12). دب که. (13). مج، وز: خروه.
صفحه : 220
از تو زیرکتر«1» باشد که«2» به وقت سحر بر خیزد و استغفار کند، و تو خفته باشی. در تفسیر اهل البیت هست«3» که: آیت در امیر المؤمنین علی است- علیه السلام. امّا الصّابِرِین‌َ فنظیره فی قوله: وَ الصّابِرِین‌َ فِی البَأساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حِین‌َ البَأس‌ِ«4». و امّا الصّادِقِین‌َ فنظیره: وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدق‌ِ وَ صَدَّق‌َ بِه‌ِ«5». و امّا القانِتِین‌َ فنظیره فی قوله: أَمَّن هُوَ قانِت‌ٌ آناءَ اللَّیل‌ِ ساجِداً وَ قائِماً«6». و امّا المُنفِقِین‌َ فنظیره قوله: الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم بِاللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً«7». و امّا المُستَغفِرِین‌َ بِالأَسحارِ فنظیره قوله: کانُوا قَلِیلًا مِن‌َ اللَّیل‌ِ ما یَهجَعُون‌َ، وَ بِالأَسحارِ هُم یَستَغفِرُون‌َ«8». و اهل اشارت گفتند«9»: الصّابِرِین‌َ فی الاهوال، وَ الصّادِقِین‌َ فی الاقوال، وَ القانِتِین‌َ فی الاحوال، وَ المُنفِقِین‌َ للاموال، وَ المُستَغفِرِین‌َ بالاسحار. قوله تعالی: شَهِدَ اللّه‌ُ- الآیه. بدان که قرآن اگر چه همه شریف و فاضل است، آیاتی است که شریفتر و پر فضلتر، و خواندن آن را ثواب بیشتر است، منها آیة الکرسی، و آیة الشّهادة، و آیة الملک، و آیة السخرة و مانند اینکه، از آخر سورة البقرة و [آخر]
«10» سورة آل عمران و [آخر]
«11» سورة الحشر، و فضل هر یک بر جای خود بیاید- ان شاء اللّه تعالی. انس مالک روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: هر که او اینکه آیت برخواند و در آخرش بگوید: و انا علی ذلک من الشاهدین، خدای تعالی به عدد هر حرفی فرشته‌ای را بیافریند تا برای او استغفار [می]
«12» کنند و آمرزش می‌خواهند«13» تا به روز قیامت.
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: بزرگتر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). اساس: است، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (4). سوره بقرة (2) آیه 177. (5). سوره زمر (39) آیه 33. (6). سوره زمر (39) آیه 9. (7). سوره بقره (2) آیه 274. (8). سوره ذاریات (51) آیات 16
و 17. (9). فق: گفته‌اند. (12- 11- 10). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (13). مج، وز، فق: استغفار می‌کند و آمرزش می‌خواهد. [.....]
صفحه : 221
خبری دیگر در فضل اینکه آیت«1»، رسول- علیه السلام«2»- گفت: هر که اینکه آیت بخواند خدای تعالی هشت در بهشت بر روی«3» او بگشاید و هفت در دوزخ به روی او در بندد«4». خبر سیم«5» در فضل اینکه آیت، رسول- علیه السلام- گوید: شب معراج که مرا به آسمان بردند، مردی را دیدم که«6» هشت در بهشت به«7» روی او بسته، چون باز گردیدم [هشت]
«8» در بهشت دیدم بر روی او گشاده، جبرئیل را گفتم: سبب چیست! گفت: تا تو برفتی، او شَهِدَ اللّه‌ُ بر خواند«9»، خدای تعالی درهای بهشت بر روی او بگشاد به برکت خواندن اینکه آیت«10». خبر چهارم، ابو غالب القطان گفت: آمدم به کوفه«11» به تجارت، در همسایگی اعمش فرود آمدم«12»، در آخر شب اینکه آیت می‌خواند [و باز پس می‌خواند]
«13» و در آخرش می‌گفت: و انا اشهد بما شهد اللّه تعالی به و استودع اللّه هذه الشّهادة و هی لی عند اللّه ودیعة حتی یؤدیّها الی‌ّ فی«14» القیامة. با خویش«15» گفتم: همانا چیزی شنیده باشد در اینکه آیت«16». دیگر«17» روز پیش او رفتم«18» او را گفتم: دوش آیة الشّهادة می‌خواندی و در آخر او کلماتی می‌گفتی، در آن چیزی شنیده‌ای! گفت: بلی. گفتم: مرا روایت کنی«19». گفت: نکنم تا یک
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است حضرت، با توجّه به مج، وز زاید می‌نماید. (2). اساس که نو نویس است: ص، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (3). مج، وز، دب، آج، لب: ندارد، مر: بروی. (4). مج، وز، دب: دوزخ بر او بندد. (5). مج، وز، آج، لب: سه‌ام. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد. (7). مب: در. (8). اساس، مب، مر: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌خواند، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به برکت خواندن شهد اللّه، مج، وز: ندارد. (11). همه نسخه بدلها: به کوفه آمدم. (12). وز: فرود آمدیم. (13). اساس، وز، مر: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). آج یوم. [.....]
(15). همه نسخه بدلها: خویشتن. (16). همه نسخه بدلها: ندارد. (17). مج، وز: بر دگر، دیگر نسخه بدلها: بر دیگر. (18). مج، وز و. (19). همه نسخه بدلها: کن.
صفحه : 222 سال خدمت در سرای من نکنی، و من کارهای خود تمام کرده بودم و بر سر راه بودم، بارها بگشادم و مقام کردم یک سال، چون سال سر آمد«1»، گفتم: یا «2» شیخ؟ سال تمام شد، گفت: حدّثنی«3» ابو وائل عن عبد اللّه بن مسعود انّه قال سمعت النّبی‌ّ- علیه السلام«4»- گفت: از پیغامبر«5» شنیدم که گفت: هر که اینکه آیت [404- ر]
بخواند و از پی او اینکه کلمات بگوید، حق تعالی گوید: عبدی وفیت بعهدی و ادیت الی امانتی و هی التوحید و انا اولی من وفی بالعهد افتحوا له ابواب الجنان فیدخلها من ایها شاء ، بنده من؟ به عهد من وفا کردی و امانت من ادا کردی، و آن توحید است، و من اولیتر که به عهد خود وفا کنم. ملائکتی«6»، فرشتگان من؟ درهای بهشت بر او بگشایید«7» تا از هر دری که خواهد در بهشت شود. خبر پنجم در فضل اینکه آیت، رسول- علیه السلام«8»- گفت: هر که اینکه آیت بخواند در میانه شب، آواز او حجابها می‌درد و آسمانها می‌برد تا به زیر عرش رسد، آنگه حق تعالی بفرماید تا اینکه آیت در صحیفه عمل او بنویسند، در میان طاعات«9» او همچنان تابد که ماه در میان ستارگان. خبر ششم، رسول- علیه السلام«10»- گفت: دو فرشته«11» در هوا به یکدیگر رسیدند، یکی دیگری«12» را گفت: از کجا می‌آیی! گفت«13»: از [بر]
«14» بنده عاصی، که امروز همه [روز]
«15» معصیت می‌کرد [و]
«16» خدای را می‌آزرد«17»، و اینک دیوان عمل او سیاه به
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بر آمد. (2). همه نسخه بدلها: ای. (3). اساس، دب، فق، مب، مر: حدیث، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10- 8- 4). اساس: ص، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس که نو نویس است: از حضرت رسول ص، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق و. (7). مج، وز، دب، آج، لب، فق: بگشای/ بگشایی بگشایید. (9). اساس، مب، مر: طاعت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). دب: فرشته. [.....]
(12). مج، وز، دب، آج، لب، فق: دیگر. (13). اساس که نو نویس است: که، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16- 15- 14). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (17). مب: می‌آزردانید.
صفحه : 223
گناه تا«1» آسمان می‌برم. آن«2» فرشته دیگر«3» گفت: و عجب آن است که من براتی به نام او از آتش دوزخ به زمین می‌برم؟ اینکه فرشته بعجب«4» بماند و گفت: چرا چنین آمد؟ گفت: چون تو بیامدی، او«5» «آیة الشّهادة» بخواهد، خدای تعالی گفت: من گناه [و]
«6» معصیتش در کار ایمان و معرفتش کردم. خبر هفتم، در خبر هست«7» که خدای در بعضی کتب انزله کرد که«8»: ای بنده [من]
«9»؟ مرا بنزدیک تو سرّی است، و تو را بنزدیک من سرّی، سرّ من به نزدیک تو توحید من است، و سرّ تو بنزدیک من گناهان و معاصی تو است، چون سرّ من نگاه داشتی و ضایع نکردی، من اولیتر«10» که سرّ تو پوشیده دارم و کس را بر آن اطّلاع ندهم. خبر هشتم آن است که، روایت کردند که روزی واعظی بر منبر می‌گفت«11»: هر کس«12» اینکه آیت بخواهد، خدای تعالی او را هزار حسنه بنویسد و هزار سیّئه بسترد [404- پ]
و هزار درجه برفیع«13» کند. بعضی حاضران را عجب آمد. آن شب بخفت، در خواب دید که قایلی او را گفت: یاد داری که غریمان بر تو جمع شدند و تو چیزی نداشتی که به ایشان دهی! بیتی چند گفتی موسی حازم را، در او گفتی. اتونی جمیعا یطلبون حقوقهم فمنّینهم ما عند موسی بن«14» حازم او تو را گفت: و امت چند است! گفتی: سی هزار دینار. گفت: من می‌دهم، از آن عجب نداشتی، از اینکه عجب می‌داری؟ مرد از خواب در آمد و توبه کرد و پشیمان شد. خبر نهم، در خبر می‌آید که هر کس که او گوید: اللّهم انّی اشهدک و اشهد ملائکتک و حملة عرشک و سکّان سماواتک و جمیع خلقک بأنّی اشهد ان لا اله الّا
-----------------------------------
(1). مج، وز: به، فق، مر: با. (2). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: اینکه. (3). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: ندارد. (4). اساس: متعجّب، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (5). مج، وز، دب، لب: و. (9- 6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). اساس: است، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (8). مج: انزله هست که. (10). مب: اولیترم، مر: اولی‌ام. (11). مج، وز، دب، منبری گفت، فق: بر بالای منبر می‌گفت. [.....]
(12). مب، وز که. (13). دب، فق: ترفّع، آج، لب، مر: ترفیع. (14). اساس: موسی اینکه.
صفحه : 224 الله‌انت و ان‌ّ محمّدا عبدک و رسولک و ان‌ّ الأنبیاء قد بلّغوا و نصحوا،} چهار بار اینکه کلمات بخواند، خدای تعالی او را براتی«1» از دوزخ بنویسد. خبر دهم در فضل اینکه آیت، در خبر می‌آید که: مردی برنا بیامد- چنان که عادت زور آزمایان باشد- هفت سنگ«2» سنگی«3» بر گرفت و بیفراشت و بینداخت، با هر یک بگفت: اشهد یا حجر انّی اشهد ان لا اله الّا اللّه. چون شب در آمد بخفت، در خواب دید که قیامت برخاسته است، و خلقان را در صعید سیاست بداشته‌اند، و حساب ایشان می‌کنند. نامه او به دست او دادند و حساب او بر آوردند، سیّآتش به حسنات«4» بیفزود. او را سوی دوزخ بردند، چون به در دوزخ بردند او را، کوهی عظیم بیامد و حایل شد. به دری دیگرش بردند، کوهی دیگر بیامد و حایل شد، تا همچونین«5» به هفت در دوزخ بگردانیدند او را، هر جایی کوهی منع کردی، خزنه دوزخ گفتند: شما را با اینکه بنده چیست! گفتند: اینکه مرد ما را گواه کرد بر آن که خدای یکی است، ما«6» رها نکنیم که او را به دوزخ برند. اینکه جا اشارتی است، و آن آن است که: اگر مردی سنگی را گواه کرد«7» بر آن که خدای یکی است، به وقت حاجت گوای«8» باز نگرفت«9» و رها نکرد که او را به دوزخ برند، هفتاد سال است تا خدای را گواه می‌کنی بر توحید او، گمان بری که به وقت درماندگی رهات کند؟ قوله: شَهِدَ اللّه‌ُ، کلبی گفت سبب نزول آیت آن بود که: دو حبر از احبار شام به«10» مدینه آمدند، با یکدیگر گفتند: نیک ماند اینکه مدینه به مهاجر پیغامبر آخر زمان. چون به مسجد در آمدند و رسول را- علیه السلام- بدیدند او را به صفات و علامات بشناختند، گفتند: یا محمّد؟ ما را مسأله‌ای هست، اگر جواب دهی ایمان آریم.
-----------------------------------
(1). دب اینکه جا، آج، لب: بنجات. (2). مج، وز: ندارد. (3). آج: سنگین. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حسناتش. (5). همه نسخه بدلها: همچنین. (6). آج، لب، فق، مب که کوهها هستیم، مر که کوههاییم. (7). همه نسخه بدلها: گواه گیرد. (8). همه نسخه بدلها: گواهی. (9). مج، وز، دب، لب: باز بگرفت. (10). دب، آج، لب: با.
صفحه : 225 اخبرنا عن اعظم شهادة«1» فی کتاب اللّه، ما را خبر دهد از عظیمتر گوایی«2» که در کتاب خدای هست، [405- ر]
خدای تعالی«3» اینکه آیت بفرستاد. در شاذّ ابو نهیک و ابو الشّعثاء خوانند، شهداء اللّه، علی تقدیر: هم شهداء اللّه، یعنی آن صابران و صادقان- که ذکر ایشان در آیت برفت- گواهان خدااند بر خلقان. و دگر قرّاء خواندند: شَهِدَ اللّه‌ُ، علی الفعل. و مهلّب خواند: شهد اللّه، بنصب علی الحال و المدح. مفسران در معنیش خلاف کردند، مجاهد گفت: حکم اللّه، حکم کرد خدای تعالی. فرّاء و ابو عبیده گفتند: قضی اللّه. مفضّل گفت: اعلم اللّه. بعضی دگر گفتند: بیّن اللّه، خدای تعالی بیان کرد. إبن کیسان گفت: شهد اللّه بتدبیره العجیب و صنعه المتقن و اموره المحکة انه لا اله الّا هو، گفت: خدای گوایی«4» داد به تدبیر عجیب و صنع محکم و افعال متقن که: او یکی است. و اینکه چنان است که بعضی خطبا گفتند«5»: سل الإرض من شق انهارک و غرس اشجارک و جنی ثمارک! فان لم یجبک حوارا اجابتک اعتبارا، از اینکه زمین بپرس که: جویهایت که بشکافت، و درختانت که نشاخت«6» و میوه‌هات که به بر آورد«7»! اگر به زبان محاورتت جواب ندهد، به زبان اعتبارت جواب دهد، و ابو العتاهیة گفت«8»: الا انّنا کلّنا بائد و ای‌ّ بنی آدم خالد و بدؤهم کان من ربّهم و کل‌ّ الی ربّه عائد و للّه فی کل‌ّ تحریکة و تسکینة ابدا شاهد«9» و فی کل‌ّ شی‌ء له آیة تدل‌ّ علی انّه واحد بعضی اعراب را گفتند: ما الدّلیل علی ان‌ّ للعالم صانعا، چه دلیل است بر آن
-----------------------------------
(1). ج، لب، فق، مر: شهادات. [.....]
(2). مب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: گواهی. (3). عبارت «خدای تعالی» در اساس تکرار شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). همه نسخه بدلها: گواهی. (5). مر: گفته‌اند. (6). دب: نشانده، آج، لب، فق، مب، مر: نشاند، نیز در اساس کلمه به صورت «نشاند» هم ضبط شده است. (8- 7). آج شعر. (9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، دیوان ابی العتاهیه. (بیروت 1384/ 1964)، ص 122: و فی کل‌ّ تسکینة شاهد.
صفحه : 226
که اینکه عالم را صانعی هست! گفت: البعرة تدل‌ّ علی البعیر، و آثار القدم تدل‌ّ علی المسیر، فهیکل علوی بهذه اللّطافة، و مرکز سفلی‌ّ بهذه الکثافة اما تدلّان علی صانع خبیر! گفت: بعر«1» دلیل بعیر است، و آثار قدم دلیل مسیر است، هیکلی«2» علوی با اینکه لطافت و مرکزی«3» سفلی با اینکه کثافت دلیل صانعی خبیر«4» دانا نکند؟ و در خبر است که: ابو شاکر الدّیصانی‌ّ با جماعتی زنادقه بیامدند«5» و در موسم حج صادق را گفت«6»: یا بن رسول اللّه؟ انّک لأحد النّجوم الزّواهر و آباؤک کانت بدورا بواهر، و امّهاتک کانت عقیلات عباهر، و اذا ذکر العلماء فبک تثنی الخناصر. خبرنا ایّها البحر الزّاخر: ما الدّلیل علی حدوث العالم! گفت«7»: تو از جمله ستارگان تابان یکی ای«8»، و پدران تو هر یک ماهی تابنده [405- پ]
بودند، و مادرانت کرایم بودند. و چون ذکر علما کنند انگشت کهتر به تو مهتر بجنبانند«9»، یعنی اوّل تو بر انگشت آخر آیی. اینکه دریایی موج زننده؟ ما را خبر ده که: دلیل چیست بر حدث«10» عالم! صادق- علیه السلام- خایه مرغی بخواست و بر دست نهاد، و گفت: 11» هذا حصن ملموم داخله غرقی رقین تلیف« به کالفضّة السائلة و الذّهبة المایعة، ثم‌ّ انّها تنفلق عن صورة کالطّاووس، أ داخله شی‌ء غیر ما عرفت! فقال: لا، قال: هذا هو الدّلیل علی حدث العالم، آن خایه مرغ بر دست نهاد و گفت: اینکه حصنی است مصهرج«12» اندرون او پوستکی است تنک، در او [دو مایع چون]
«13» زر و سیم گداخته، آنگه شکافته شود از صورتی چون طاووس، چیزی دگر در او شد جز آن که می‌دانی!
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: بعرة. (2). لب، مب، مر: هیکل. (3). همه نسخه بدلها: مرکز: ظاهرا در نسخه اساس: حروف «ی» بعدها افزوده شده است. (4). آج، لب، فق، مر: چنین. (5). در نسخه اساس کلمه به صورت «بیامد» هم خوانده می‌شود. (6). آج، لب، فق، مب، مر: گفتند. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفتند. [.....]
(8). مج، وز، دب: یک، آج، لب، فق، مر: تابانی. (9). آج در حاشیه نوشته: بخسبانند. (10). دب: حدثی، لب، مر: حدوث. (11). مب، مر: یطیق. (12). آج، لب، فق، مب، مر مصهرجه. (13). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 227
گفت: نه. گفت: اینکه دلیل است بر حدث«1» عالم. گفت: یا بن رسول اللّه؟ نیکو گفتی و دانستی که ما نپذیریم الّا آن که به چشم بینیم و به گوش بشنویم و به بینی ببوییم و به دهان بچشیم و به دست بپساییم«2». صادق- علیه السلام- گفت: اینکه حواس‌ّ پنج است، و اینکه هیچ سود ندارد بی دلیل عقل، چنان که ظلمت بی چراغ نتوان برید، همچونین به حواس‌ّ استدلال نتوان کردن، به شاهد بر غایب الّا به دلیل عقل. عبد اللّه عبّاس خواند: شهد اللّه انّه. ابو عبیده«3» [و مفضل]
«4» گفتند: وجه [آن است]
«5» که معنی شهادت قول باشد و ما [بعد]
«6» قول مکسور باشد همزه «ان‌ّ». مفضّل گفت: معنی شهادت خدای، اعلام باشد، و معنی شهادت فریشتگان و مؤمنان اقرار باشد، بیانش قوله تعالی: قالُوا شَهِدنا عَلی أَنفُسِنا«7» ...، ای اقررنا، چنان که صلات را معنی مختلف باشد به اختلاف فاعلان، صلات از خدای رحمت باشد«8» و از فرشتگان«9» استغفار و از ما دعا. حق تعالی گفت: گواهی داد خدای و فریشتگان و خداوندان علم بر وحدانیّت خدای: أَنَّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ، به آن که جز او خدایی نیست، و چون کار چنین باشد«10» گواهان از اینکه باشند، و قدر الشّهادة«11» قدر الشّهود، یکی از جمله«12» بزرگان گوید«13»: شهدت شهادة لا شک‌ّ فیها بأن‌ّ اللّه لیس له شریک و ان‌ّ محمّدا صلّی علیه بدین الحق ارسله الملیک و خسرو هانی گوید«14»:
-----------------------------------
(1). لب: حدوث. (2). وز: بساییم، دب، آج، لب، فق: بستانم. (3). مج، وز: ابو عبید. (6- 5- 4). اساس که مطلب در حاشیه نوشته شده زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). سوره انعام (6) آیه 130. (8). اساس که در اینکه مورد نو نویس است، است، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (9). اساس که نو نویس است خدای، با توجّه به مج، وز، دب، زاید می‌نماید. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر حال. [.....]
(11). همه نسخه بدلها بجز وز و. (12). لب، فق، مب، مر حسن یمانی. (13). مج، وز و حسن هانی. (14). همه نسخه بدلها: ندارد.
صفحه : 228
عیون من لجین فی جفون من الرّیحان زیّنها الملیک باحداق الینا ناظرات کأن‌ّ نضارها ذهب سبیک علی قضب الزّمرد شاهدات بأن‌ّ اللّه لیس له شریک [406- ر]
چون سخن در توحید می‌رود، مدّعی و حاکم و گواه اوست: یک الخصام [و انت الخصم و الحکم]
«1» رسول- علیه السلام- بیامد و دعوی کرد که: من فرستاده اویم و او را همتا و انباز نیست. گفتند: گواه تو کیست بر آن که فرستاده اویی! گفت: بار خدایا؟ اینکه کافران از من گواه می‌خواهند. گفت: من گواه توام، وَ یَقُول‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَست‌َ مُرسَلًا قُل کَفی بِاللّه‌ِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَکُم«2». گفتند: به یک گواه کار بر نیاید، حق تعالی گفت: گواهی با من گواهی می‌دهد که علم کتاب به نزدیک اوست، وَ مَن عِندَه‌ُ عِلم‌ُ الکِتاب‌ِ«3»، و آن پسر بو طالب«4» است. مخالفان گفتند: جهودانند، و موافقان گفتند: آن است که جهودان از تیغ او بهری به دین در آمدند، و بهری به روی«5» در آمدند و بهری جزیه پذیرفتند. بی انصاف مردی، تا گواهی«6» اوت نباید گفتن، جهودی«7» اختیاری کردی، تا ولایت قضای اوت«8» نباشد گفتن جهودی«9» اختیار کردی آن را که رسول«10» اقضی خواند، خواجه را برگ نیست که به گواییش«11» بدارد، گوای«12» خداست بر تو، شئت ام ابیت، گوای«13» مقبول الشّهادة و حاکمی«14» نافذ الحکم. یا شاهد اللّه علی‌ّ فاشهد آمنت بالواحد رب‌ّ احمد
-----------------------------------
(1). اساس: زیر وصّال رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3- 2). سوره رعد (13) آیه 43. (4). همه نسخه بدلها: ابو طالب. (5). مج، وز، مب، مر: به دیم، دب: به دم، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (6). همه نسخه بدلها: گواهی. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (8). همه نسخه بدلها: اویت. (9). دب را. (10). همه نسخه بدلها علیه السلام. (11). مج: به گواهیش دب: به گواهی هش، دیگر نسخه بدلها: گواهش. [.....]
(12). همه نسخه بدلها: گواه. (13). مج، وز، آج، لب: گواهی. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حاکم.
صفحه : 229
من ضل‌ّ فی الدّین فانّی مهتدی دعبل علی‌ّ خزاعی‌ّ چون به در مرگ رسید، کاغذی بر گفت و«1» بر آن [جا]
«2» نوشت: اعد اللّه یوم یلقاه دعبل ان لا اله الّا هو یقولها مخلصا عساه بها یرحمه فی القیامة اللّه اللّه مولاه و النّبی‌ّ و من بعدهما فالوصی‌ّ مولاه و وصایت کرد که با او در کفن پیچند، همچنان کردند. چون او را دفن کردند، شب در خواب دیدند او را و گفتند: ما فعل اللّه بک، خدای با تو چه کرد! گفت«3»: رحمنی بتلک الابیات، به آن ابیات بر من«4» رحمت کرد. رسول را گفتند: تو را گواه باید، ما خدای را نشناسیم، و گواهی پسر عمّت نپذیریم، که او از تو است. گفت: هر چه انگشت برآن نهی گواه من است بر صدق دعوی من. راوی خبر گوید که: با رسول بودم در بعضی راهها، اعرابیی پیش ما بر افتاد. رسول او را بپرسید که: تو از کدام قبیله‌ای! گفت: از فلان قبیله. گفت: کجا می‌روی! گفت: که با قبیله می‌روم، گفت: هل لک فی خیر یصحبک الیها، رغبت کنی به خیری که در صحبت تو با قبیله تو آید! گفت: و ما ذاک، آن چیست! گفت: تشهد ان لا اله الّا اللّه و انّی رسول اللّه، گوای«5» دهی که خدای یکی است [406- پ]
و من رسول اویم. اعرابی گفت: و من یشهد لک علی هذا، که گواهی«6» دهد تو را بر اینکه! رسول- علیه السلام- نگاه کرد، درختی«7» سمره«8» دید عادی بر کنار آن بیابان خشک گشته،
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است اینکه سه بیت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر: گفتی. (4). مب: ابیات مرا. (6- 5). همه نسخه بدلها: گواهی. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: درخت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). اساس که در اینکه مورد نو نویس است را، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 230
گفت: آن درخت مرا گواهی«1» دهد. مرد را عجب آمد، رسول گفت: یا اعرابی؟ برو آن درخت را پیش من خوان گو«2»: رسول خدای تو را می‌خواند. اعرابی برفت و گفت: ایّتها الشّجرة أجیبی [رسول اللّه]
«3»، اجابت کن رسول خدا را؟ درخت بر خویشتن بجنبید«4» و عروق خود از زمین بر کند، و جعلت تخدّ الارض خدّا، و زمین می‌شکافت تا پیش رسول آمد و بایستاد. رسول خدای- علیه السلام- گفت: بم تشهدین ایّتها الشّجرة ، به چه گوای«5» می‌دهی ای درخت! گفت: اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّک رسول اللّه ، گوای«6» می‌دهم که: خدای یکی است و تو رسول«7» اویی. اعرابی گفت: درختی تو را گوای«8» می‌دهد، من اولیتر«9» که گوای«10» دهم: اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّک رسول اللّه، [و اسلام آورد]
«11». وَ أُولُوا العِلم‌ِ، خداوندان علم گوای«12» می‌دهند. مفسران خلاف کردند در آن که [اینکه]
«13» خداوندان علم که‌اند! بعضی مفسران گفتند: مراد انبیااند، پیغامبران خدای بر آن«14» گوای«15» می‌دهند. إبن کیسان گفت: صحابه رسولند از مهاجر و انصار. مقاتل گفت: احبار اهل کتابند، آنان که ایمان آوردند، چون عبد اللّه سلام و مانند او. سدّی و کلبی گفتند: علمای مؤمنانند. در تفسیر اهل البیت می‌آید که: أُولُوا العِلم‌ِ امیر المؤمنین علی- علیه السلام- است [بیانه]
«16» قوله: وَ مَن عِندَه‌ُ عِلم‌ُ الکِتاب‌ِ«17»، و اگر علمای اهل اسلام یا علمای اهل کتاب یا مهاجر و انصار صحابه، آیت محتمل باشد ایشان را اولیتر که اگر از
-----------------------------------
(1). کذا در اساس که نو نویس است: گواهی/ گوای. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و بگو که، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (3). اساس، ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مب: بپیچید. [.....]
(15- 12- 10- 8- 6- 5). همه نسخه بدلها: گواهی. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: فرستاده، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). دب: اولیترم. (16- 13- 11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). همه نسخه بدلها: اینکه. (17). سوره رعد (13) آیه 43.
صفحه : 231
صحابه شماریش«1»، راس و رئیس«2» ایشان است، و اگر از اهل البیت«3» گوی، اوّل و پیشوای ایشان است، و اگر از علمای ایمان گویی او مقدّم ایشان است، و اگر احبار اهل کتاب گویی او به کتاب ایشان از ایشان عالمتر است«4»، 5»6» [و اللّه]
« و ثنیت« لی الوسادة لحکمت بین اهل التّوریة بتوریتهم و اهل الانجیل بانجیلهم و اهل الزّبور بزبورهم و اهل القرآن بقرآنهم حتّی یزهوا کل‌ّ کتاب من هذه الکتب، و یقول یا رب‌ّ ان‌ّ علیا قد قضی بقضائک- فی حدیث طویل. و اینکه آیت در عطف او بر فریشتگان مانند آن اینکه است که خدای تعالی گفت: فَإِن‌َّ اللّه‌َ هُوَ مَولاه‌ُ وَ جِبرِیل‌ُ وَ صالِح‌ُ المُؤمِنِین‌َ«7» ...، قدیم- جل‌ّ جلاله- علما را بر فریشتگان عطف کرد از عظم قدر و رفعت منزلت ایشان را و عالمی خدای را- جل‌ّ جلاله- از اسماء حسنی و صفات علیاست. و علما اعلام اسلامند و چراغهای زمین‌اند و امان«8» اهل زمانند. جابر عبد اللّه انصاری روایت کند از رسول- علیه السلام- که گفت: ساعة من عالم یتّکی علی فراشه ینظر فی علمه خیر من عبادة العابد [704- ر]
سبعین عاما، گفت: یک ساعت از عالمی که بر بستر خود تکیه کند و در علم خود می‌نگرد«9» بهتر است از عبادت عابدی که هفتاد سال خدای را پرستد. حمید طویل روایت کند از انس مالک از رسول- علیه السلام- که گفت«10»: 11» تعلموا العلم فان‌ّ تعلّمه حسنة و مدارسته تسبیح و البحث عنه« جهاد و تعلیمه من لا یعلمه
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: شمارند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: رئیس و راس، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). دب شماری و. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است چنان که فرمود: با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مج، وز، دب، آج، لب، فق: لوثنی. (7). سوره تحریم (66) آیه 4. (8). مج، وز: امامان. [.....]
(9). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و نظر کند در علم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: انس مالک که رسول صلّی اللّه علیه و آله گفت. (11). اساس که نو نویس است: عنها، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 232 الله‌صدقة، و تذکیره لأهله قربة، لأنّه معالم الحلال و الحرام و منار سبل الجنّة و النّار.} و الانیس فی الوحشة، و الصّاحب فی الغربة، و المحدّث فی الخلوة و الدّلیل فی السراء و الضّرّاء و السلاح علی الاعداء و القرب عند الغرباء. یرفع اللّه به اقواما فیجعلهم فی الخیر قادة یقتدی بهم و یقتص‌ّ آثارهم و یرمق اعمالهم و یقتدی بافعالهم و ینتهی الی آرائهم. 1» و ترغب الملائکة فی لحقتهم« و بأجنحتها تمسحهم، و فی صلاتهم تستغفر لهم و کل‌ّ رطب و یابس یستغفر لهم حتّی حیتان البحر و هو امّها و سباع الارض و انعامها و السماء و نجومها. 2»3» الا و ان‌ّ العلم حیاة القلب علی العمی و نور الابصار من الظّلم و قوّة الابدان من الضّعف یبلغ بالعبد منازل الاحرار و مجالس الملوک و الفکر فیه یعدل بالصّیام و مدارسته بالقیام و به یعرف الحلال و الحرام و یوصل الارحام، امام العمل و العمل تابعه، یلهم« السعداء و یحرم« الاشقیاء. گفت: علم بیاموزی که آموختن علم حسنه است، و درس او تسبیح است، و بحث [از]
«4» او جهاد است، و آموختن آن را که نداند صدقه است، و با یاد دادن اهلش«5» قربت و تقرّب به خدای است، برای آن که علم معالم حلال و حرام است، و علامت راههای بهشت و دوزخ است. در وحشت انیس است، و در غربت رفیق است و در خلوت محدّث است، در سرّاء و ضرّاء و نیک و بد دلیل است، و بر دشمنمان سلاح است، و بنزدیک غربا تقرّب است. خدای تعالی به او رفیع بکند قومی را و ایشان را در خیرات پیشرو کند«6» که به
-----------------------------------
(2- 1). مج، وز: خلقتهم، آج، لب، فق، مب، مر: خلقهم، بحار الانوار انتشارات دار الکتب الاسلامیه، «کتاب العلم» (1/ 171): خلّتهم. (3). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، بحار الانوار به نقل از امالی شیخ طوسی: (1/ 171): یلهمه ... یحرمه. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: پیشرو گرداند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 233
ایشان اقتدا کنند و بر پی ایشان بروند و به اعمال ایشان نگرند، و به افعال ایشان اقتدا کنند و با رای ایشان شوند«1». فریشتگان در حلقت«2» ایشان رغبت کنند و پرهای خود در ایشان مالند، و در نماز برای ایشان استغفار کنند، و هر تر و خشکی بر ایشان آمرزش خواهد تا ماهیان دریا و هوام‌ّ آب«3»، و سباع زمین و انعام و چهار پا«4»، و آسمان با ستارگان. الا؟ و علم حیات دل است بر نابینایی، و نور چشم است از ظلمت و تاریکی، و قوّت تن است از ضعف، بندگان را به پایه آزادان رساند و به مجالس ملوک افگند. اندیشه‌ی«5» در او برابر روزه روز باشد، و درس او برابر قیام شب باشد. حلال و حرام به او شناسند، و رحم بدو پیوندند. پیشرو عمل است [407- پ]
و عمل تابع او [ست]
«6»، نیکبختان را«7» الهام دهند و بدبختان را از او محروم کنند. قائِماً بِالقِسطِ، نصب او بر حال است از شَهِدَ اللّه‌ُ، معنی آن است که: گواهی داد خدای در آن حال که [او]
«8» قائم به قسط است. و «قسط» عدل باشد«9» و نصیب راست باشد، و اینکه اصل کلمت است. و «عدل» را برای اینکه«10» قسط خوانند که راستی باشد و معنی آن که عادل«11» است برای آن که از شرط گواه آن است که عدل باشد، چه اگر عدل نباشد«12» گواهی او مقبول نبود. ای عجب در گواهی خدا عدالت شرط است، در حکومت حاکم تو عدالت شرط نیست؟ اگر گواه عدل باید حاکم اولیتر که عدل باشد«13»، حکّام و شهود عدول بایند«14»، و تو را از آن عدول نشاید کردن. بنگر که اللّه تعالی عدل با توحید چگونه مقرون کرد تا آن جا که بر توحید گواهی می‌دهد عدل به شرط کرد، و در معرض حال بر آورد تا بدانی که عدل از اوصاف مدح است او را، پس توحید بی عدل مطرد نیست
-----------------------------------
(1). مج، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (2). همه نسخه بدلها: حلقه. (3). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 478): آن. (4). همه نسخه بدلها بجز مر: چهار پای. (5). آج، وز: اندیشه، دیگر نسخه بدلها: اندیشه. (8- 6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(9- 7). مج، وز: است، مر: به عدل باشد. (10). همه نسخه بدلها بجز دب: آن. (11). همه نسخه بدلها بجز آج: عالم. (12). همه نسخه بدلها: نبود. (14- 13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: باشد.
صفحه : 234 چنان که می‌بینی تا دانی که موحّد عدلی«1» باید. و در مصحف عبد اللّه مسعود: «القائم«2» بالقسط» است، آن صفت باشد و اینکه حال«3»، و در اصطلاح متکلّمان حال و صفت هر دو یکی بود«4» و در اصطلاح نحویان از میان حال و صفت فرق باشد«5»، [و فرق آن بود که]
«6» صفت لازم باشد و حال معترض، تقول: جاءنی زید الظّریف، «ظرف» از صفات لازمه«7» باشد. در حق‌ّ زید، و: جاءنی زید راکبا، «رکوب» در حال مجی‌ء باشد و صفت تابع موصوف بود«8» فی احواله در تعریف و تنکیر و تأنیث و تذکیر و وجوه«9» اعراب، و حال جز نکره منصوب نباشد. فرّاء گفت: حال صفت بوده است، الّا آن است که «الف» و «لام» از او باز کردند«10»، و تقدیر اینکه بود که: القائم بالقسط، چنان که گفت: وَ لَه‌ُ الدِّین‌ُ واصِباً«11»، و تقدیر آن است که: و له الدّین الواصب. و اهل معانی گفتند معنی آن است که«12»: قائِماً بِالقِسطِ، ای مدبّرا له، کما یقال: فلان قایم بأمر فلان، ای متعهد له مدبّر لأموره، فلان به کار فلان قایم است، یعنی تعهّد او می‌کند و تدبیر کارهای او«13»، و قیل: قائما بالقسط، ای مجازیا لاعمال«14» العباد بالعدل، بندگان را به عدل پاداشت دهد و بسزا جزا کند. لا إِله‌َ إِلّا هُوَ، گفتند برای آن تکرار کرد که اوّل جاری مجرای دعوی بود، از اینکه جا گواهی با او مقرون کرد، و دوم حکم است که گواهی به موقع خود افتاد، و هذا من کلام المذکّرین.
-----------------------------------
(1). مر: عدل. (2). مر: القیام. (3). همه نسخه بدلها باشد. (8- 4). همه نسخه بدلها: باشد. (5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: فرق باشد میان حال و صفت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). آج، لب، فق، مب، مر: لازم. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: وجوب. (10). مج: ندارد، آج، لب، فق، مب، مر: گردید. [.....]
(11). سوره نحل (16) آیه 52. (12). همه نسخه بدلها: ندارد. (13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: تعهّد کارهای او می‌کند و تدبیر او، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها عبارت تصحیح شد. (14). فق، مب، مر: بالاعمال.
صفحه : 235 و از صادق- علیه السلام- روایت کردند که او را پرسیدند از اینکه مسأله، گفت: اوّل تقریر توحید است، و دوم توقیف«1» و تعلیم است. اوّل گفت: من یکی‌ام، دوم گفت: بگو که من یکی‌ام، چنان که خود را وصف کردم«2»، و عزیز و حکیمم، غالب و محکم کار. إِن‌َّ الدِّین‌َ عِندَ اللّه‌ِ الإِسلام‌ُ، دین بنزدیک خدای اسلام است. کسائی خواند: «ان‌ّ الدّین» به فتح همزه [ان‌ّ]
«3» ردّا علی الاوّل فی قوله: شَهِدَ اللّه‌ُ. و باقی قرّاء خواندند: «ان‌ّ» به کسر«4» بر ابتدا. و«5» اسلام تن بدادن و انقیاد کردن و در سلّم آمدن باشد، چنان که اشتی و اصاف و اربع و اخصب و اجدب، اذا دخل فی [408- ر]
الشّتاء و الصّیف و الرّبیع و الخصب و الجدب. قتاده گفت فی قوله: إِن‌َّ الدِّین‌َ عِندَ اللّه‌ِ الإِسلام‌ُ، گفت«6»: شهادة ان لا اله الّا اللّه، و ایمان آوردن به آنچه رسول آورد از نزدیک خدا، و اینکه دین خداست که شرع لنفسه برای خود نهاد پیغامبران را بر آن فرستاد و اولیای خود را به آن فرمود و جز از آن نپذیرد از بندگان خود، و جزا ندهد بندگان را مگر بر آن. وَ مَا اختَلَف‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ، بعضی مفسران گفتند: کتاب توریت است و اینکه قول ربیع است. و محمّد بن جعفر گفت: مراد انجیل است، و جبّائی گفت: مراد«7» جنس است، یعنی آنان که ایشان را کتابهای مقدّم دادند از توریت و انجیل. ربیع گفت: چون موسی را وفات نزدیک آمد، هفتاد حبر را بخواند از احبار بنی اسرایل و توریت به ایشان سپرد، و یوشع بن نون را بر ایشان خلیفه کرد. چون از ایشان قرنی دو سه بگذشت«8»، ایشان با یکدیگر خلاف کردند و خونها ریختند، و اینکه پس از
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: توفیق. (2). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (2/ 479) العزیز الحکیم. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5- 4). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: کی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). همه نسخه بدلها: ندارد. (8). کذا در اساس، دب، آج، لب، فق، مب، مر، مج، وز: بگذشتند.
صفحه : 236
آن بود که علم توریت و بیان احکام توریت به ایشان آمد. بَغیاً بَینَهُم، ای ظلما و طلبا للملک و الرّیاسة، برای طلب ملک و ریاست. و «بغی» طلب باشد در لغت، و در عرف و شرع طلب چیزی کردن باشد بنا حق. و «باغی» گویند آن [را]
«1» که بر امام به در آید، و البغاء الطّلب، و البغاء الزّنا، قال اللّه تعالی: وَ لا تُکرِهُوا فَتَیاتِکُم عَلَی البِغاءِ«2». محمّد بن جعفر بن الزّبیر گفت: آیت در ترسایان نجران آمد که خلاف کردند در عیسی، و مراد به کتاب انجیل است. مِن بَعدِ ما جاءَهُم‌ُ العِلم‌ُ، پس از آن که علم انجیل به ایشان آمد و بیان کرده در [او]
«3» وحدانیّت خدای تعالی و عبودیّت عیسی- علیه السلام. بَغیاً بَینَهُم، یعنی به ظلم و بغی، و تعدّی کردند اینکه که کردند. وَ مَن یَکفُر بِآیات‌ِ اللّه‌ِ، و هر که به آیتهای«4» خدا کافر شود و بیّنات و دلایل او، فَإِن‌َّ اللّه‌َ سَرِیع‌ُ الحِساب‌ِ، خدای- عزّ و جل‌ّ- زود شما راست، بس بر نیاید که اینها را با پیش خود برد«5»، و شمارشان بر آرد، و حق برایشان بنشاند، و آنچه مستحق‌ّ آنند از عقاب از ایشان بستاند، و وجوهی که در «سریع الحساب» گفته‌اند در سورة البقرة گفته شد. فلا معنی لإعادته. کلبی گفت: آیت در جهودان و ترسایان آمد چون مسلمانی رها کردند و اختیار جهودی و ترسایی کردند، خدای تعالی گفت: اهل کتاب- یعنی اینکه دو فرقه- خلاف نکردند در ملّت یکدیگر الّا بعد از آن که علم به ایشان آمد که دین حق، مسلمانی است، نظیره قوله تعالی: وَ ما تَفَرَّق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ إِلّا مِن بَعدِ ما جاءَتهُم‌ُ البَیِّنَةُ«6». قوله: فَإِن حَاجُّوک‌َ، ای خاصموک، اگر با تو خصومت کنند یعنی جهودان و ترسایان. و خصومت ایشان آن بود که گفتند: ای محمّد؟ اینکه جهودی و ترسایی نسب است ما را، و تو ما را به اینکه نسب می‌خوانی«7» و دین ما اسلام است، خدای تعالی
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره نور (24) آیه 33. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. [.....]
(4). همه نسخه بدلها: به آیات. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق، آرد، مب، مر: دارد. (6). سوره بیّنه (98) آیه 4. (7). دب: نسبت می‌خوانی، فق: نسبت خوانی، دیگر نسخه بدلها: نسب خوانی.
صفحه : 237
اینکه آیت بفرستاد [و]
«1» گفت: بگو ای محمّد اگر شما به دعوی مسلمانی بی معنی«2» قناعت کرده‌ای«3» یا اختیار جهودی«4» و ترسایی بر مسلمانی کرده‌ای، من اسلام آوردم [408- پ]
و تن بدادم و انقیاد کردم«5». فَقُل أَسلَمت‌ُ وَجهِی‌َ لِلّه‌ِ، و برای آن روی را اختصاص داد که شریفترین اعضاست و حواس‌ّ پنج«6» بر اوست، و چون روی خاضع و فرو نهاده شد کاری را دگر اعضا نتواند تا ابا کند«7». وَ مَن‌ِ اتَّبَعَن‌ِ، و آنان که پسروان منند هم اینکه کردند که من کردم از استسلام و انقیاد. و گفته‌اند: مراد به «وجه» نیّت است و قصد، چنان که شاعر گفت: استغفر اللّه ذنبا لست محصیه رب‌ّ العباد الیه الوجه و العمل و گفته‌اند: «وجه» جانب و جهت است، و آن نیز هم بر«8» مجاز باشد چنان که گویند: خرجت لوجه کذا، ای لجانبه«9»، و منه قوله: یُرِیدُون‌َ وَجهَه‌ُ«10» ...، یعنی جانبه بمعنی رضاه، و کذا قوله: إِلَّا ابتِغاءَ وَجه‌ِ رَبِّه‌ِ الأَعلی«11»، و اینکه به استقصاء در سورة البقره برفت. بعضی قرّاء خواندند«12»: «و من اتّبعنی» به اثبات « یا » بر اصل، و باقی قرّاء خواندند«13»: [بلایاء اکتفاء]
«14» بالکسرة عنها، کما قال: فهو المهتد، قال الشاعر: کفّاک کف‌ّ ما تلیق درهما جودا و اخری تعط بالسیف الدّما و از حق او آن است که تعطی گوید برای آن که در کلام جازمی نیست. وَ قُل لِلَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ، اهل کتاب را بگو، وَ الأُمِّیِّین‌َ، یعنی عرب را- و
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). وز: دعوی مسلمانی ای یعنی. (3). فق، مب، مر: کرده. (4). مر: یهودی. (5). اساس که نو نویس است: دگر نمودم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب، مب، مر: پنجگانه. (7). اساس که نو نویس است: دگر اعضا ابا نتواند کرد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (9). آج، لب، فق، مب، مر: لجانب کذا. (11- 10). سوره کهف (18) آیه 28، آج، لب، فق، مب، مر: یُرِیدُون‌َ وَجه‌َ اللّه‌ِ [.....]
(12). سوره لیل (92) آیه 20. (13). همه نسخه بدلها: خوانند. (14). در اساس کلمه محو شده است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 238
عرب را پیش از رسول- علیه السلام- امّی خواندند- برای آن که ایشان را کتاب نبود، بر اصل ولادت امّهات مانده بودند، ایشان را نسبت«1» با مادر کردند. أَ أَسلَمتُم، لفظ استفهام است و معنی تقریر، اسلام آورده هستی! و اهل معانی گفتند: اینکه استفهام و تقریر در معرض امر است، چنان که یکی از ما گوید: [تو]
«2» فلان کار خواهی کردن و الّا بگو تا دانم«3»، و غرض او امر باشد و ملامت او بر ابطاء آن، چنان که حق تعالی گفت: فَهَل أَنتُم مُنتَهُون‌َ«4»، یعنی انتهوا. فَإِن أَسلَمُوا فَقَدِ اهتَدَوا، و اگر اسلام آرند مهتدی و ره«5» یافته‌اند. چون رسول- علیه السلام- اینکه آیت برایشان خواند، ایشان گفتند: اسلمنا، اسلام آوردیم. جهودان را گفت: در عیسی چه گویی! او را پیغامبر خدا و کلمه«6» او شناسی! گفتند: نه. ترسایان را گفت: عیسی را بنده و آفریده و طاعت دارنده خداشناسی! گفتند: معاذ اللّه که عیسی بنده باشد. رسول- علیه السلام- گفت: پس دروغ گفتی اینکه که گفتی: «اسلمنا»، که اسلام آن«7» دارد که در اینکه که من گفتم خلاف نکند، خدای تعالی گفت: وَ إِن تَوَلَّوا، اگر اینان قبول نکنند و اعراض کنند و از فرمان تو برگردند، فَإِنَّما عَلَیک‌َ البَلاغ‌ُ، بر توهم اینکه رسانیدن است، آن دگر از احوال«8» و اعمال بندگان به«9» من است که من«10» بصیر و عالمم به ایشان و به عواقب کار ایشان و به مقادیر استحقاق اعمال ایشان از ثواب و عقاب خود جزا دهم و به حق‌ّ ایشان رسم«11».

إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ وَ یَقتُلُون‌َ النَّبِیِّین‌َ بِغَیرِ حَق‌ٍّ وَ یَقتُلُون‌َ الَّذِین‌َ یَأمُرُون‌َ بِالقِسطِ مِن‌َ النّاس‌ِ فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ (21) أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ حَبِطَت أَعمالُهُم فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ (22) أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ یُدعَون‌َ إِلی کِتاب‌ِ اللّه‌ِ لِیَحکُم‌َ بَینَهُم ثُم‌َّ یَتَوَلّی فَرِیق‌ٌ مِنهُم وَ هُم مُعرِضُون‌َ (23) ذلِک‌َ بِأَنَّهُم قالُوا لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ وَ غَرَّهُم فِی دِینِهِم ما کانُوا یَفتَرُون‌َ (24) فَکَیف‌َ إِذا جَمَعناهُم لِیَوم‌ٍ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ وَ وُفِّیَت کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما کَسَبَت وَ هُم لا یُظلَمُون‌َ (25) قُل‌ِ اللّهُم‌َّ مالِک‌َ المُلک‌ِ تُؤتِی المُلک‌َ مَن تَشاءُ وَ تَنزِع‌ُ المُلک‌َ مِمَّن تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَن تَشاءُ وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ بِیَدِک‌َ الخَیرُ إِنَّک‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (26) تُولِج‌ُ اللَّیل‌َ فِی النَّهارِ وَ تُولِج‌ُ النَّهارَ فِی اللَّیل‌ِ وَ تُخرِج‌ُ الحَی‌َّ مِن‌َ المَیِّت‌ِ وَ تُخرِج‌ُ المَیِّت‌َ مِن‌َ الحَی‌ِّ وَ تَرزُق‌ُ مَن تَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ (27)

آنان که کافر شوند«12» به آیتهای
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: نسبشان با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مج، وز، مب: دانیم. (4). سوره مائده (5) آیه 91. (5). همه نسخه بدلها: راه. (6). مر: کلیم. (7). مب، مر معنی. (8). مب و افعال. (9). آج، لب، فق، مر: ندارد، مب: بر. (10). همه نسخه بدلها: ندارد. (11). مج و دیگر نسخه بدلها قوله تعالی. [.....]
(12). مج: شدند، آج، لب، فق: می‌شوند.
صفحه : 239
خدای و بکشند«1» پیغمبران را بنا حق«2» و کارزار کنند با«3» آنان«4» که فرمایند«5» به عدل«6» از مردمان مژده ده ایشان را به عذابی دردناک. [409- ر]
ایشان آنانند که ضایع شد عملشان«7» در دنیا و آخرت و نباشد ایشان را یاری«8». نبینی«9» آنان را که دادندشان بهره از کتاب«10» می‌خوانند ایشان را با کتاب«11» خدای تا حکم کند میان ایشان، پس برگردند گروهی از ایشان و ایشان برگردیده بودند. اینکه برای آن است که گفتند«12»: به ما نرسد آتش مگر روزهای«13» شمرده«14» و بفریفت ایشان را در دینشان آنچه به دروغ می‌بافتند«15». [پس]
«16» چگونه باشد که جمعشان کنیم«17» برای روزی که نیست شک‌ّ در آن امر، و تمام بدهند«18» هر کسی را از آنچه کرده باشند«19» و برایشان ستم نکنند. بگو ای
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: می‌کشند. (2). آج، لب، فق: را بی شبهه استحقاق. (3). اساس که نو نویس است. بکشند، آج، لب، فق: و می‌کشند، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (4). اساس که نو نویس است را، با توجّه به مج، وز زاید می‌نماید. (5). آج، لب، فق: می‌فرمایند. (6). آج، لب، فق: براستی. (7). آج، لب، فق: که باطل است کارهای ایشان. (8). آج، لب: و نیست ایشان را هیچ یارانی. (9). آج: امی نگرستی، فق: اگر ننگریستی. (10). آج، لب، فق: توریت. (11). آج، لب، فق: سوی نامه. (12). آج، لب، فق هرگز. (13). آج، لب، فق: چند روزی. [.....]
(14). مج بچند. (15). آج، لب، فق: می‌نمایند. (16). اساس: ندارد، با توجّه به مج افزوده شد. (17). مج، وز: چون جمع کنند ایشان را، آج، لب، فق: چون گرد آریم ایشان را. (18). مج، وز: تمام بدهد، آج، لب، فق: تمام داده شود. (19). مج، وز: کرده باشد.
صفحه : 240
خدای«1» خداوند پادشاهی، بدهی پادشاهی به آن که خواهی و بستانی پادشاهی از آن که خواهی، و عزیز کنی آن را که خواهی و ذلیل کنی«2» آن را که خواهی، به دست«3» تو است نیک که تو بر هر«4» چیزی توانایی. در آری«5» شب«6» در روز و در آری روز«7» در شب و بیرون آری«8» زنده از مرده«9»، و بیرون آری«10» مرده از زنده، و روزی دهی آن را که خواهی بی«11» شمار. قوله تعالی: إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ، آنان که کافر شدند به آیات و علامات و حجج و بیّنات خدای تعالی، یعنی کتابها«12» که خدا فرستاد و حجّتها«13» که در آن جا انگیخت و پیدا کرد. و گفته‌اند که: مراد به کتاب قرآن است، و مراد به اینکه کافران، جهودان«14» و ترسایانند. و بیان کردم که: «کفر» جحود به دل باشد. وَ یَقتُلُون‌َ النَّبِیِّین‌َ بِغَیرِ حَق‌ٍّ، و پیغامبران را کشند«15» بنا حق، و اگر چه کشتن پیغامبران جز بنا حق نباشد. و بیان کردیم که: اینکه طریقتی است عرب را معروف در کلام ایشان، مثل قولهم: فلان لا یرجی خیره، و قل‌ّ ما رایت مثله. و استقصاء کلام در اینکه آیت برفت در سورة البقرة. وَ یَقتُلُون‌َ الَّذِین‌َ یَأمُرُون‌َ بِالقِسطِ. حمزه خواند: «و یقاتلون»، و حسن بصری خواند: «و یقتّلون» به تشدید علی تکثیر الفعل. مقاتل گفت: مراد ملوک بنی اسرائیل‌اند. إبن جریح و معقل بن ابی مسکین«16» گفتند: اینکه جماعتی بودند که
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: بار خدای. (2). آج، لب، فق: خوار می‌گردانی. (3). مج، وز نیکی، آج، لب، فق: بقدرت. (4). مج، وز: همه. (5). مج، وز: در آورد، آج، لب، فق: در می‌آوری. (6). آج، لب را. (7). مج، وز، فق را. (10- 8). مج، وز: بیرون آورد، آج، لب، فق: بیرون می‌آوری. [.....]
(9). آج، لب، فق چون حیوان از بیضه. (11). مج: بغیر. (12). آج، لب: کتابهایی. (13). دب: حجّتهایی. (14). مر: یهودان. (15). مب، مر: کشتند. (16). آج، لب، فق، مب، مر: مفضل بن ابی بکر.
صفحه : 241
وحی به ایشان نیامد و لکن اتباع انبیا بودند، چون پیغامبران دعوت کردندی آن کفّار و ظلمه، ایشان را بکشتندی، اینان انکار کردندی و امر معروف کردندی، اینان بودند که مردمان را به عدل [409- پ]
فرمودندی، [اینکه]
«1» کفّار ایشان را نیز بکشتندی علی قراءة من قرا: وَ یَقتُلُون‌َ. و آن کس که خواند: «و یقاتلون»، معنی آن بود که با ایشان کارزار«2» کردندی. ابو عبیده جرّاح روایت کند از رسول- علیه السلام- که از او پرسیدند که: ای‌ّ النّاس اشدّ عذابا یوم القیامة، روز قیامت که را عذاب سخت‌تر بود! گفت: 3» [من قتل نبیّا]
«، آن کس که او پیغامبری را بکشد. گفتند: پس از آن! گفت: آن کس که او کسی را بکشد که امر معروف و نهی منکر کند، آنگه اینکه آیت بر خواند وَ یَقتُلُون‌َ الَّذِین‌َ یَأمُرُون‌َ بِالقِسطِ مِن‌َ النّاس‌ِ فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ- الی قوله: وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ. آنگه گفت: بنی اسرایل چهل و سه پیغامبر را بکشتند در اوّل روز، پس از آن صد و دوازده مرد برخاستند از عبّاد بنی اسرایل به امر معروف و نهی منکر بر آنان که ایشان را کشته بودند، ایشان را نیز در آخر روز بکشتند، و ایشان آنند که خدای تعالی وصف کرد ایشان را در اینکه آیت، و آیت در ایشان فرستاد. عبد اللّه مسعود روایت کرد از رسول- علیه السلام- که او گفت: بئس القوم قوم«4» یقتلون الّذین یأمرون بالقسط من النّاس، بئس القوم قوم لا یأمرون بالمعروف و لا ینهون عن المنکر، بئس القوم قوم یمشی المؤمن بینهم بالتّقیّة، بد قومی«5» باشند قومی که کسی را که امر معروف کند و نهی منکر بکشند، و بد قومی باشند که امر معروف و نهی منکر نکنند، و بد قومی باشند که مؤمن در میان ایشان به تقیّه زندگانی کند. فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ، بشارت ده ایشان را به عذاب«6» سخت. و اصل «بشارت»
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب. کالزار. (3). اساس که نو نویس است: الّذین، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، المؤمنون، دیگر نسخه بدلها: المؤمنین. (5). اساس: قوم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج، وز، دب، فق، مب: عذابی.
صفحه : 242 در لغت«1» چیزی«2» باشد که اثر آن از سرور و حزن بر بشره پیدا شود، و لکن در عرف در سرور و خبر«3» خیر مستعمل است، و در عذاب و محنت استعمالش مجاز بود. و «فا» برای آن آورد که کلام متضمّن شرط و جز است، و تقدیره: من کان کذلک فبشرهم. أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ حَبِطَت أَعمالُهُم، ای بطلت، ایشان آنان باشند که عمل ایشان باطل بود. و حبط یحبط لغت است، و در شاذ ابو واقد و الجرّاح خواندند: به فتح «با»، و اصل کلمه من الحبط، و آن آن بود که شتر گیاهی بد بخورد«4» شکمش بیاماهد«5» از آن و هلاک شود، پس بر مجاز در هلاک و بطلان عمل استعمال کردند، و منه قول النّبی- علیه السلام: ان‌ّ ممّا ینبت الرّبیع ما یقتل حبطا او یلم‌ّ. و معنی قوله تعالی: فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ، یعنی در دنیا کفر و نفاق ایشان ظاهر کند مردمان را تا ایشان را بر آن مدح نکنند، و در آخرت ایشان را بر آن ثواب ندهند، برای آن که نه بر وجه مأمور به کرده«6» باشند. وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ، و ایشان را در قیامت یاری و شفیعی نبود«7». أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ، نبینی آنان را که ایشان را نصیبی دادند از کتاب یعنی جهودان«8». و کتاب «توریت» است، و برای آن گفت که: نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ، که علم توریت بتمامی ندانستند. یُدعَون‌َ إِلی کِتاب‌ِ اللّه‌ِ، ایشان را با کتاب خدای می‌خوانند«9». در اینکه «کتاب» خلاف کردند. بعضی مفسران گفتند: قرآن است. جویبر«10» گفت از ضحّاک از عبد اللّه عبّاس که: خدای تعالی قرآن را به حاکم کرد از«11» میان رسول- علیه السلام- و از میان جهودان«12» [410- ر]
قرآن برایشان حکم کرد، از قرآن عدول [و اعراض]
«13» کردند. و قتاده هم اینکه گفت.
-----------------------------------
(1). اساس کلمه به صورت «فقه» هم خوانده می‌شود. [.....]
(2). دب: خبری. (3). اساس که نو نویس است: دو چیز، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (4). مب و. (5). آج: بیاماسد. (6). آج، لب، فق، مب، مر: می‌کرده. (7). همه نسخه بدلها: نباشد. (8). مر: کتاب یهودان. (9). وز و. (10). آج، لب، فق، مب، مر: جبیر. (11). دب: و در. (12). مر: یهودان. (13). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 243
سدی گفت: رسول- علیه السلام- [جهودان را]
«1» با اسلام خواند. نعمان بن اوفی گفت: یا «2» محمّد؟ نحاکمک الی الاحبار، به حکومت بر احبار رویم. رسول- علیه السلام- گفت: بل نحاکم الی القرآن ، به حکومت به قرآن رویم. ایشان می‌گفتند: به احبار رویم، و رسول- علیه السلام- می‌گفت: به قرآن رویم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عکرمه گفت از عبد اللّه عبّاس که: رسول- علیه السلام- در مدرسه جهودان رفت و ایشان را دعوت کرد به اسلام. عمرو بن الحارث گفت: تو بر کدام دینی ای محمّد! گفت: من بر دین ابراهیمم. گفت: ابراهیم جهود«3» بود. رسول- علیه السلام- گفت: در توریت بخلاف اینکه است، بیایی تا به حکومت بر توریت رویم، ابا کردند و سرباز زدند، خدا [ی تعالی]
«4» اینکه آیت فرستاد. بر اینکه قول، «کتاب» توریت باشد. کلبی گفت از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که: زنی و مردی زنا کردند در عهد رسول- علیه السلام- از اهل خیبر، و در میان قوم خود شریف بودند، و در توریت حکم ایشان رجم بود، برخاستند و بنزدیک«5» رسول آمدند، امید آن را که بنزدیک او تخفیفی بود اینکه حکم [را]
«6»، و بپرسیدند. رسول- علیه السلام- رجم فرمود ایشان را. نعمان بن اوفی و عمرو بن الحارث گفتند: جرت علینا، بر ما ظلم کردی برایشان رجم نیست. رسول- علیه السلام- گفت: دروغ گفتی، برایشان رجم است و در توریت هم چنین است، گفتند: نیست، توریت بیاوردند و بنهادند و گفتند: انصاف بدادی ای محمّد. رسول- علیه السلام- گفت: در میان شما توریت که [بهتر]
«7» داند! گفتند: مردی اعور هست«8» به فدک باشد، او را إبن صوریا گویند. کس فرستادند و او را به مدینه آوردند پیش رسول- علیه السلام. او را گفت: تو عالمترین جهودانی«9» به توریت!
-----------------------------------
(1). اساس: کلمه زیر وصّالی رفته، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: ای. [.....]
(3). مر: یهود. (7- 6- 4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). همه نسخه بدلها بجز مب: و بر. (8). دب، آج، لب، مب که. (9). مب: تو علم توریت بهتر دانی و عالمترین جهودانی، مر: یهودانی.
صفحه : 244 گفت: چنین گویند«1». رسول- صلّی اللّه علیه و آله«2»- توریت پیش«3» خواست و او بنشست و توریت می‌خواند. چون به آیت رجم رسید، دست بر وی نهاد و بپوشید و بر نخواند. عبد اللّه [سلام]
«4» برخاست و دست او از آن جا بر داشت و آن آیت بر خواند. رسول- علیه السلام- گفت: بدانستی«5» که حکم آن است که من کردم، و توریت مطابق قول من است، و در توریت چنین بود که: مرد محصن و زن محصنه چون زنا کنند«6» و بیّنه برایشان بایستد، ایشان را رجم باید کردن. و اگر زن آبستن بود رها کنند تا بار بنهد آنگه رجم کنند او را. رسول- علیه السلام- بفرمود تا آن هر دو«7» جهود را رجم کردند. جهودان«8» آن به حقدی«9» کردند، و خدای تعالی در اینکه قصّه اینکه آیت بفرستاد: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ، یعنی عبد اللّه صوریا و نعمان بن اوفی و عمرو بن الحارث. یُدعَون‌َ إِلی کِتاب‌ِ اللّه‌ِ، یعنی توریت. لِیَحکُم‌َ بَینَهُم فی الرّجم. ثُم‌َّ یَتَوَلّی فَرِیق‌ٌ مِنهُم بعد علمهم انّها فی التّوریة، پس گروهی از آن بر گردیدند پس از آن که دانستند که«10» آیت در توریت است. وَ هُم مُعرِضُون‌َ، ای عادلون ناکبون. ذلِک‌َ بِأَنَّهُم قالُوا لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ، یعنی اینکه [که]
«11» کردند و گفتند و اینکه جرات«12» که نمودند برای آن بود که ایشان گفتند- یعنی جهودان که: آتش به ما نرسد الّا روزهای شمرده. بیشتر مفسران برآنند [410- پ]
که: چهل روز خواستند مثل ایّام عبادت عجل«13»، و حسن بصری گفت: هفت روز خواستند«14». بعضی دگر گفتند: کنایت
-----------------------------------
(1). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: بلی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مج، وز، دب، آج، لب: علیه السلام. (3). اساس که نو نویس است آن مرد، با توجّه به و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). بدانستی/ بدانستید. (6). اساس: کند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). آج، لب، فق: آن مرد جهود، مر: آن مرد یهود. (8). مر: یهودان. (9). آج، لب، فق، مب: به حقد، مر: حقد. [.....]
(10). آج، لب، فق، مب، مر آن. (11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). وز: جره. (13). آج: عبادة العجل، لب، فق، مب، مر: عباد العجل. (14). آج، لب، مب: خواستندی.
صفحه : 245 است از روزگار اندک منقطع، برای آن که آنچه معدود بود«1» برسد. وَ غَرَّهُم فِی دِینِهِم، «غرور» اطماع باشد در آنچه صحیح نبود، و غرّه یغره غرورا، و الغرور الشّیطان، و الغرّ الّذی لم یجرّب الامور و الغرارة الغفلة، و الغرارة لأنّها تغرّ بما فیها، و الغرر الخطر و غرّ الطّایر فرخه اذا زقّه غرّا، و الغر غرة تدویر الماء فی الحلق، و ایشان را بفریفت و مغرور بکرد در دینشان آن فریه و دروغ که گفتند. و الافتراء الکذب، و اصله القطع، یقال: فری یفری اذا قطع الأدیم علی«2» وجه الصّلاح، [و افراه]
«3» اذا قطعه علی وجه الفساد، و انّه لیفری الفری‌ّ ای یأتی بالعجب«4» الدّاهیة«5». و خلاف کردند در آن دروغ که ایشان را مغرور بکرد. بعضی گفتند: اینکه بود که در اینکه آیت خدای تعالی حکایت کرد از ایشان که: لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَیّاماً مَعدُودات‌ٍ. بعضی«6» دگر گفتند قولهم«7»: نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«8» ...، آن که«9» گفتند: ما پسران خدا و دوستان اوییم«10». فَکَیف‌َ إِذا جَمَعناهُم، «کیف» سؤال باشد از حال و محل‌ّ او رفع است برای آن که خبر مبتدای است محذوف«11»، ای حالهم شدیدة عجیبة فی الشّدّة و السوء بحیث یسئل عنها، و«12» إِذا جَمَعناهُم لِیَوم‌ٍ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ، چگونه باشد حال ایشان چون ما ایشان را جمع کنیم«13» برای روزی که در آن شکّی نیست.
-----------------------------------
(1). مج و دیگر نسخه بدلها زود. (2). اساس: فی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس کلمه زیر وصالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق، مب، مر: ان یأتی العجب. (5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، معاجم لغت اینکه ضبط را تأیید نمی‌کنند (!). (6). همه نسخه بدلها: و بعضی. (7). آج، لب، فق، مر: قوله، مب: قوله تعالی. (8). سوره مائده (5) آیه 18. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آنگه. [.....]
(10). همه نسخه بدلها بجز دب: پسران خداییم و دوستان خداییم. (11). دب: خبر مبتدای محذوف است. (12). مج، وز، دب: ندارد. (13). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چون جمعشان کنند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 246
فرّاء گفت: «لام» به معنی «فی» است، ای فی یوم برای آن که حروف«1» صفات بعضی قایم باشد مقام بعضی، و اینکه قول«2» ضعیف است. و درست آن است که: «لام» بر جای«3» خود است، و معنی آن است که: لجزاء یوم و لعقاب یوم، چنان که یکی از ما گوید کسی را: اعددتک«4» لیوم الهیاج«5»، [ای لقتال یوم الهیاج]
«6». وَ وُفِّیَت کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما کَسَبَت، و تمام بدهند جزا هر نفسی را آنچه کرده باشد«7»، یعنی جزای آنچه کرده باشد هر نفسی را، اگر مؤمن بود و اگر کافر، و اگر برّ بود و اگر فاجر، آنچه مستحق‌ّ باشد آن را از جزا، اگر خیر بود و اگر شرّ. وَ هُم لا یُظلَمُون‌َ، و بر ایشان ظلم نکنند و حقّشان«8» باز نگیرند از ثوابشان«9» و زیادت آنچه مستحق‌ّ باشند نکنند با ایشان از عقاب. عبد الله عبّاس گفت: اوّل رایت که بر دارند آن روز [رایت]
«10» جهودان«11» باشد، و خدای تعالی ایشان را بر سر جمع رسوا بکند، و آنکه بفرماید تا ایشان را به دوزخ برند. قُل‌ِ اللّهُم‌َّ مالِک‌َ المُلک‌ِ، ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السلام- که او گفت: چون خدای تعالی خواست که «فاتحة الکتاب» و «آیة الکرسی‌ّ» و «شهد اللّه» و قُل‌ِ اللّهُم‌َّ مالِک‌َ المُلک‌ِ به زمین فرستد، و ایشان [را]
«12» از عرش مجید آویخته بودند گفتند: [بار]
«13» خدایا؟ ما را به زمین خواهی فرستادن به سرای زلّت و معاصی، و ما از عرش پاکیزه«14» آویخته‌ایم!
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: حرف، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مج، وز: قولی. (3). اساس: بجای، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (4). اساس که نو نویس است: اعددت، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس، مب، مر: المیهاج، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). اساس: کلمات زیر وصّالی رفته و نا خواناست، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب: باشند. (8). مج، وز، دب، آج، لب، فق: حق‌ّ ایشان، مب، مر: حق‌ّ ایشان را. (9). اساس: ثواب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13- 12- 10). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(11). مر: یهودان. (14). اساس: مجید، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 247
خدای تعالی گفت: هیچ بنده«1» نباشد که شما«2» را بخواند در عقب هر نمازی«3» فریضه، و الّا او را در حظیره قدس جای دهم بر آن«4» [411- ر]
وجه که باشد، و به چشم رحمت«5» بدو نگرم«6» هر روز [ی]
«7» هفتاد بار هر روز هفتاد حاجتش بروا کنم«8» کمینه آن مغفرت و آمرزش، و او را با پناه گیرم از هر دشمنی، و نصرت دهم او را بر آن دشمن، و او را از بهشت هیچ منع نباشد الّا مرگ. معاذ جبل گفت: روزی از روزهای آدینه خواستم تا«9» به نماز آدینه آیم به مسجد رسول- علیه السلام. مردی جهود«10» را بر من قدری گندم بود، و او بر راه من نشسته بود تا مرا مطالبت کند. یک دو بار بیرون«11» آمدم و هر بار به احتراز از او باز گردیدم تا نماز آدینه از من فوت شد با رسول- علیه السلام. چون رسول- صلّی اللّه علیه و آله«12»- مرا دید گفت: یا معاذ؟ چرا به نماز آدینه«13» نیامدی! گفتم: یا رسول اللّه؟ سبب اینکه«14» بود. رسول- علیه السلام- گفت: یا معاذ؟ خواهی که تو را چیزی بیاموزم که اگر چندان که در زمین گنجد تو را وام باشد«15»، خدای- عزّ و جل‌ّ- از تو قضا کند! گفتم: آری یا رسول اللّه. گفت: قُل‌ِ اللّهُم‌َّ مالِک‌َ [المُلک‌ِ]
«16» بر خوان الی قوله: بِغَیرِ حِساب‌ٍ، آنگه بگو: 17»18»19»20»21»22» یا « رحمن« الدّنیا و« الاخرة و رحیمهما تعطی ما« تشاء منها« و تمنع ما تشاء منها« فاقض عنّی دینی. من اینکه یاد گرفتم و می‌خواندم. قتاده گفت: سبب نزول آیت آن بود که رسول- علیه السلام- از خدای خواست
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق: بنده‌ای. (2). مب: آن. (3). دب: نماز. (4). مج، وز، دب: برای. (5). آج، لب، فق، مب، مر: مرحمت. (6). آج، لب، فق، مب، مر: بر او نگاه کنم. (7). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). دب، آج، فق، مب، مر: روا کنم. (9). اساس به صورت: «کی/ که» هم خوانده می‌شود. (10). مر: یهود. (11). آج، لب، فق: برون. (12). همه نسخه بدلها بجز مب، مر: علیه السلام. [.....]
(13). اساس که نو نویس است: به مسجد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). آج، لب، فق، مب آن. (15). مب به برکت آن. (16). اساس: ندارد، با توجّه به ضبط قرآن مجید و همه نسخه بدلها افزوده شد. (17). کذا: در اساس، مج و دیگر نسخه بدلها: ندارد. (18). دب: الرّحمن، رحمن. (19). آج، لب، فق، مب، مر رحیم. (20). دب، آج، لب، فق، مب، مر: من. 21، 22. کذا در اساس، مج، وز، تب، آج، لب، مر: منهما.
صفحه : 248
تا ملک روم و پارس«1» به امّت او دهد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«2». عبد اللّه عبّاس و انس مالک گفتند: چون رسول- علیه السلام- فتح مکّه بکرد، امّت را وعده داد ملک روم و پارس«3» منافقان و جهودان«4» گفتند: محمّد را مکّه و مدینه بس نیست تا تمنّای ملک پارس و روم می‌کند! خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. عبد اللّه بن عمرو بن عوف روایت کرد عن ابیه عن جدّه که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله«5»- عام الاحزاب به اشارت سلمان بفرمود تا گرد مدینه خندق کردند، و هر چهل گز از آن به ده مرد صحابی داد. سلمان- رحمة اللّه علیه«6»- بنزدیک مهاجر آمدی و گاه به بر«7» انصار شدی و گاه بر اوس و گاه بر خزرج، و ایشان را نشاط می‌دادی و تحریض می‌کردی. مهاجر گفتند: سلمان از ماست، و انصار گفتند: سلمان از ماست، و اوس و خزرج همچنین، تا از میان ایشان خصومتی عظیم پدید آمد«8»، و آنچه به دست داشتند بینداختند و سلاح بر گرفتند. خبر به«9» رسول آمد، رسول- علیه السلام- برخاست و بیامد و گفت: شما را چه بوده است! گفتند: یا رسول اللّه؟ اختلفنا فی سلمان، ما را در سلمان خلاف افتاد«10». ما می‌گوییم: از ماست، و ایشان می‌گویند: از ماست. رسول- علیه السلام- گفت: اینکه چه دعوی است که در سلمان می‌کنی«11»! سلمان نه از شماست«12» نه از ایشان«13»، سلمان از ماست، اهل البیت«14».
-----------------------------------
(1). مب: و ملک فارس. (2). دب، آج، لب، فق، مب و. (3). همه نسخه بدلها بجز فق: ملک پارس و روم. (4). مر: یهودان. (5). اساس که در اینکه مورد نو نویس است و متن مخدوش، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها آورده شد. [.....]
(6). مب: علیه الرّحمه. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: گاهی نزد، مب، مر: گاه بنزدیک، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، مب، مر: بر آمد. (9). آج، لب، فق، مب: بر. (10). همه نسخه بدلها: در سلمان خلاف افتاد ما را، که بر متن مرجّح می‌نماید. (11). مب، مر: می‌کنید. (12). دب، مب، مر و. (13). آج، لب، فق سلمان منّا. (14). مب، مر: نه از ایشان، سلمان منّا اهل البیت سلمان از ماست.
صفحه : 249
ای عجب اینکه حال با حال تو نیک می«1» ماند، چون فردای قیامت در عرصات آیی با بار گناه، آدم که تو را بیند روی بگرداند، نوح که تو را بیند اعراض کند، ابراهیم که تو را بیند تبرّا کند، رسول که تو را بیند سر در پیش افگند. چون نظر رحمت«2» در آید و توقیع سعادت به نام آن بنده بر آید، آدم گوید«3»: فرزند من است، نوح گوید«4»: بر شریعت [411- پ]
من است، ابراهیم گوید«5»: بر ملّت من است، مصطفی گوید«6»: از امّت من است، حق تعالی گوید: اینکه چه دعاوی مختلف است، بنده بنده من است. عمرو بن عوف گوید: من و سلمان و حذیفة بن الیمان و نعمان بن مقرّن المزنی‌ّ با شش انصاری در چهل گز«7» بودیم و به کار خود مشغول بودیم. سنگی پدید آمد بزرگ و سخت که آهن ما«8» بر آن کار نکرد. ما سلمان را گفتیم: یا سلمان؟ رسول را از اینکه سنگ خبر ده تا چه فرماید، آهن بر او کار نمی‌کند، رها کنیم یا «9» از خط در گذریم! که معدل«10» نزدیک است که ما روا نداریم که از خطّی که رسول کشیده باشد تعدّی کنیم. ای عجب صحابه رسول از خط کشیده رسول تعدّی نکردند، چه دلیر مردی تو بر خدای و پیغامبر«11» که از خطّ [و حدّ]
«12» ایشان پای بیرون نهاده‌ای. سلمان بیامد و رسول را خبر داد«13». رسول [علیه السلام]
«14» برخاست«15» و به کنار خندق آمد و در آن سنگ نگرید. آنگه کلنگ از دست سلمان بستد و خود به خندق
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: ندارد. (2). مب: به نظر سعادت و رحمت. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌گوید. (5- 4). همه نسخه بدلها: می‌گوید. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مر: می‌گوید. [.....]
(7). وز: در چهل کرد، آج، لب، فق، مب: در عمارت چهل گز، مر: در عمارت خندق. (8). مج: آهن، چاپ شعرانی (2/ 488): آهنها. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مر: تا. (10). چاپ شعرانی (2/ 488) ح ش 1: یعنی جای عدول کردن و پیچاندن خندق. (11). اساس که نو نویس است: رسول، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). وز: بداد. (14). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (15). دب، لب، مب، مر: برخواست.
صفحه : 250
فرو شد و یک زخم برد، آن سنگ بشکافت و ثلثی از او شکسته شد، و نوری از آن جا بتافت که جمله مدینه نور بگرفت، پنداشتی چراغی است در خانه‌ای تاریک [و]
«1» رسول- علیه السلام- تکبیر کرد تکبیر«2» فتح. و مسلمانان تکبیر کردند. آنگه ضربه‌ای«3» دیگر بزد و ثلثی دیگر از سنگ بشکست، نوری عظیم پیدا شد که جمله مدینه«4» بگرفت و رسول- علیه السلام- تکبیر کرد«5». و به زدن سیم«6» جمله سنگ برداشت و نور پیدا شد، رسول- علیه السلام- تکبیر«7» کرد و سلمان دست رسول گرفت«8» و رسول- صلّی اللّه علیه و آله- بر بالا بر آمد. سلمان گفت: یا رسول اللّه؟ امروز [ما]
«9» عجایبی دیدیم که مانند آن ندیدیم هرگز. رسول- علیه السلام- گفت: بلی، چون ضربت اوّل بزدم و آن نور پیدا شد، در میان«10» آن نور کوشکهای حیره و مداین کسری به من نمودند. کأنها ابیات الکلاب ، پنداشتی خانه‌های سگان است. و جبریل مرا خبر داد که: امّت من بر آن ظفر یابند. آنگه ضربت دوم«11» بزدم و نور«12» پیدا شد. در آن جا کوشکهای قیصر از زمین روم مرا پیدا شد، پنداشتی خانه‌های سگان است، و جبریل مرا خبر داد که امّت من بر آن ظفر یابند. آنگه ضربت سیوم«13» بزدم و نور«14» پیدا شد. در آن جا کوشکهای صنعاء یمن«15» به من نمودند، کانها ابیات الکلاب ، و جبریل مرا خبر داد که امّت من بر آن ظفر«16» یابند«17». مسلمانان شادمانه«18» شدند به اینکه بشارت و وعده ظفر و گفتند: الحمد للّه موعد
-----------------------------------
(9- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مب: بتکبیر. (3). آج، لب، فق، مب، مر: ضربتی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر نور. (5). آج، لب، فق، مب، مر: تکبیر فتح بکرد، وز، دب، آج و مسلمانان تکبیر کردند. [.....]
(6). وز، دب، آج: سه‌ام. (7). وز، دب فتح. (8). دب: بگرفت. (10). وز، دب، آج، لب، فق: میانه. (11). مج: دوام، آج، لب: دویم. (12). وز: و آن نور، دب: و آن نور دیدی که، آج، فق، مب: و آن نور که دیدی، مر، لب: و آن نوری که دیدی. (13). مج، وز، آج، لب، سه‌ام، فق، مب، مر: سیم. (14). مب: و آن نور که دیدی، مر: نوری. (15). همه نسخه بدلها: ندارد. (16). مج: ظاهر، وز، دب: طاهر، آج، لب، فق: ظافر. (17). مج، وز، دب، بباشند، آج، لب، فق: باشند. (18). مب، مر، لب: شادمان، دب: شاد.
صفحه : 251
صدق وعدنا النّصر بعد الحصر، سپاس خدای را که ما را پس از حصر وعده نصر داد«1». منافقان گفتند: عجب نیست کار شما؟ از خوف خندق«2» می‌کنی و از شهر بیرون نمی‌توانی شدن، و اینکه چنین تمنّا [ها]
«3» ی باطل می‌کنی، خدای تعالی اینکه«4» آیت فرستاد که«5»: وَ إِذ یَقُول‌ُ المُنافِقُون‌َ وَ الَّذِین‌َ فِی قُلُوبِهِم مَرَض‌ٌ ما وَعَدَنَا اللّه‌ُ وَ رَسُولُه‌ُ إِلّا غُرُوراً«6»، و اینکه آیت فرستاد برای حسم مادّه تعجّب ایشان. قوله: اللّهُم‌َّ نحویان خلاف کردند در اینکه «میم» که در آخر اینکه کلمت است. بصریان گفتند: معنی «اللّهم»، یا اللّه است چون حرف ندا از اوّل [اینکه]
«7» کلمه بیفگند«8» دو حرف در آخر او آورد«9»، و آن [412- ر]
«میم» مشدّد است، و کوفیان گفتند: تقدیر اینکه است که: یا اللّه ام‌ّ«10»، ای یا اللّه«11» امنا بخیر، ای اقصدنا به. و گفتند: دلیل بر آن که چنین است، آن است که عرب جمع می‌کند میان حرف ندا و «میم» مشدّد، و اگر بدل او بودی جمع نکردندی بین البدل و المبدل، قال الشاعر«12»: انّی اذا ما حدث المّا اقول یا اللّهم یا اللّهمّا و انشد الفراء: و ما علیک ان تقولی کلّما سبّحت«13» او صلّیت«14» یا اللّهمّا ردد علینا شیخنا مسلّما و مذهب بصریان در اینکه باب درست‌تر است. ابو رجاء العطاردی‌ّ گفت: اینکه «میم» که در آخر «اللّهم‌ّ» است، جامع است هفتاد نام را که اوّلش «میم» است، چون: ملک و مالک و محیی و ممیت و منعم و محسن و مفضل، پس چنان است که آن کس که خدای را با اینکه نام«15» بخواند، به
-----------------------------------
(1). دب: دادی. (2). مر: خندقی. [.....]
(7- 3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5- 4). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). سوره احزاب (33) آیه 12. (8). دب: بیفگنند، مب، مر: بیفگندند. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: در آخر او عوض آورد، دب: حرف در آخر آورد. (10). مج، وز، آج، لب، فق، مر: که اللّه‌ام. (11). مج، آج، لب، باللّه. (12). همه نسخه بدلها: و شاعر گفت. (13). مج: صبحت، آج، لب، فق، مب، مر: اصبحت. (14). لسان العرب (13/ 470): صلّیت او سبّحت. (15). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد.
صفحه : 252 هفتاد نام بخوانده«1». بدان که ما«2» را ملک خوانند و مالک خوانند، امّا مالک الملک جز خدای را نخوانند«3»، [حدیث]
«4» اعشی [که]
«5» رسول را مدح کرد و گفت: یا مالک الملک و دیان العرب رسول- علیه السلام- او را نهی کرد و گفت: مه فان‌ّ اللّه مالک الملک«6» برفت. و در خبر است«7» که رسول- علیه السلام- شنید از کسی که کسی را آواز می‌داد، می‌گفت: یا شهنشاه«8»؟ رسول- علیه السلام- نهی کرد و گفت: مه لا تقل فان‌ّ اللّه مالک الملوک، پادشاه پادشاهان خداست. و در خبر هست«9» که خدای تعالی در بعضی کتب انزله کرد: 10»11» انا ملک الملوک« و مالک الملوک« قلوب الملوک و نواصیهم بیدی فان العباد اطاعونی جعلتهم علیهم رحمة و ان العباد عصونی جعلتهم علیهم عقوبة فلا تشتغلوا بسب‌ّ الملوک و لکن توبوا الی اعطفهم علیکم، گفت: من پادشاه پادشاهانم و مالک پادشاهانم، دلهای پادشاهان و مویهایی پیشانی«12» ایشان به دست من است، اگر بندگان من طاعت من دارند پادشاهان را بر ایشان رحمت«13» کنم، و اگر بندگان من در من«14» عاصی شوند، پادشاهان را بر ایشان عقوبت کنم. شما دل در پادشاهان مبندید«15»، و لکن به کسی میل کنید«16» از ایشان که بر شما مهربانتر بود. و نصب او برای آن است که منادای مضاف است. تُؤتِی المُلک‌َ مَن تَشاءُ، بگو«17» ای خداوند خداوندان؟ ملک به آن کس«18» دهی که تو
-----------------------------------
(1). دب، آج: خوانده باشد. (2). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: مردم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر و. [.....]
4، 5- اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). اساس در حاشیه و اینکه باستقصاء، چاپ شعرانی (2/ 489) از پیش. (7). وز، آج، لب: فق، مب، مر: هست. (8). مج، وز: شاهنشاه. (9). دب: است. (10). دب، مب: مالک. (11). آج، لب، فق، مب، مر: الملک. (12). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و نواحی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). همه نسخه بدلها: رحیم، که بر متن مرجّح می‌نماید. (14). دب: و اگر بر من، دیگر نسخه بدلها: و اگر در من. (15). دب، آج، لب، فق: مبندی/ مبندید. (16). دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید. (17). مج، وز که. (18). دب: با کسی، دیگر نسخه بدلها: به آن کسی. [.....]
صفحه : 253
خواهی، و از آن بستانی که«1» خواهی. مجاهد و سعید جبیر گفتند: مراد به اینکه «ملک»، ملک نبوّت است، یعنی پیغامبری آن را دهی که خواهی، و آن را که خواهی از ملک پیغامبری به مرگ معزول کنی. کلبی گفت: تؤتی الملک من تشاء، یعنی محمّد و اصحابش، و تنزع الملک ممّن تشاء، یعنی روم و عجم و سایر امم. سدّی گفت: تؤتی الملک من تشاء من الانبیاء، و تنزع الملک ممّن تشاء من الجبابرة، از جبّاران بستانی به بندگان مطیع دهی. بعضی دیگر گفتند: [تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممّن تشاء]
«2»، از ابلیس و لشکرش بستانی، و به آدم و فرزندانش دهی. بعضی دیگر گفتند: از طالوت بستانی و به داود دهی، بیانه قوله: وَ آتاه‌ُ اللّه‌ُ المُلک‌َ وَ الحِکمَةَ«3». بعضی دگر گفتند: از داود بستانی و به سلیمان دهی. [بعضی دگر گفتند«4»- اگر چه حشو است: از سلیمان بستانی«5» به صخر دهی، و «صخر»، نام آن دیو بود که انگشتری سلیمان بستد و بر جای او بنشست، و آن ترّهاتی که قصّاص آوردند- که بعضی در جای خود بیاید و بطلانش گفته شود- گفته شود- ان شاء اللّه]
«6». محمّد ورّاق گفت: تؤتی الملک من تشاء، یعنی ملک نفس و قهر هو و غلبه او، چنان که سلیمان را داد، که در خبر آمده است که در مطبخ او هر روز چهل هزار گاو خرج [412- پ]
شدی بیرون گوسفند«7» و دگر حیوانات«8»، او از کسب دست خود به دو نان جوین«9» قناعت کردی، و جامه بر هم پیراستی و سر افکنده رفتی به. خشوع و خضوع، و در مسجد شدی بنگریدی تا کجا درویشی نشسته است، به پهلوی او بنشستی و گفتی: مسکین جالس مسکینا، درویشی است با درویشی نشسته.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر تو. (6- 2). اساس: ندارد، با توجّه به قرآن مجید و ضبط مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره بقره (2) آیه 251. (5- 4). دب و. (7). وز، آج: گوسپند. (8). آج، لب، فق، مب، مر و. (9). آج، لب، فق، مب: جوی، مر: جو.
صفحه : 254 وَ تَنزِع‌ُ المُلک‌َ مِمَّن تَشاءُ، و ملک از آن که خواهی بستانی تا مقهور هوای نفس شود، و هوا بر او غالب شود، [هوا پرست شود]
«1»، چنان که گفت: أَ فَرَأَیت‌َ مَن‌ِ اتَّخَذَ إِلهَه‌ُ هَواه‌ُ«2»، پادشاه آن است که بر«3» خود پادشاه است: ملکت نفسی فذاک ملک ما مثله للانام«4» ملک فصرت حرّا بملک نفسی فما لخلق علی‌ّ ملک [و الاخر]
«5». من ملک النّفس فحرّ ما هو و العبد من یملکه هواه بعضی دیگر گفتند: «ملک» عافیت«6» است، قال اللّه تعالی: و جعلکم ملوکا«7» ...، قیل: اراد اصحاء، و در مثل هست که: تن درستی پادشاهی است. و رسول- علیه السلام- گفت: 8»9» من اصبح امنا فی سربه معافی« فی بدنه« عنده قوت یومه فکانّما حیزت له الدّنیا بحذافیرها، گفت«10»: هر که در روز آید ایمن در راهش تن درست و قوت روز دارد پندار«11» که ملک دنیا جمله او راست. و گفته‌اند: ملک قناعت است. رسول- علیه السلام- گفت: 12»13»14» ملوک الجنّة من امتی القانع یوما بیوم فمن اوتی ذلک فلم یقبله بقبوله« و لم یصبر علیه تشکرا« قصر عمله« و قل‌ّ عقله، گفت: پادشاهان بهشت قانعان به قوت باشند، روز به روز هر«15» کس را که اینکه بدهند و قبول نکند به شکل، و صبر نکند بر آن عملش قاصر باشد و عقلش اندک«16».
-----------------------------------
(1). اساس، وز: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره جاثیه (45) آیه 23. (3). فق نفس و تن، مب، مر سر نفس و تن. (4). اساس که در اینکه مورد نو نویس است، الامام، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). اساس که نو نویس است: عامه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). سوره مائده (5) آیه 20. [.....]
(8). مج: معافیا. (9). آج، لب، فق، مب، مر و. (10). همه نسخه بدلها: ندارد. (11). کذا: در اساس و مج، دیگر نسخه بدلها: پندارد. (12). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (13). اساس: بشکر، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). لب: علمه. (15). اساس که در اینکه مورد نو نویس است آن، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (16). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: عقلش کم بود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 255 عبد اللّه مبارک گفت: در نزدیک«1» سفیان ثوری شدم به مکّه، بیمار بود و داروی«2» خورده بود، و اندوهی می‌بود او را. گفتم: چه بوده است تو را! گفت: بیمارم و داروی«3» خورده‌ام. گفتم: پیازی هست! بفرمود تا بیاوردند، بشکستم و گفتم: ببوی، باز گیر آن ببوی«4» باز گرفت«5»، عطسه چندش فراز آمد و گفت: الحَمدُ لِلّه‌ِ رَب‌ِّ العالَمِین‌َ«6»، و ساکن شد«7» مرا گفت: یا بن المبارک فقیه و طبیب. گفتم: دستور باشی«8» که مسأله چند بپرسم! گفت: بپرس. گفتم: اخبرنی ما النّاس، مرا بگوی تا مردم کیست! گفت: فقیهان. گفتم: پادشاهان کیستند! گفت: زاهدان. گفتم: اشراف کیستند! گفت: پرهیزگاران. گفت: غوغا کیستند! گفت: آنان که گردند و احادیث«9» نویسند برای آن تا مال مردمان«10» خورند. گفتم: سفلگان که‌اند! گفت: ظالمانند، آنگه وداعش کردم. مرا گفت: یابن المبارک؟ اینکه خبر و مانند اینکه نگاه دار که امروز ارزان است پیش از آن که گران شود به بها نیابند. بعضی دگر گفتند: مراد «ملک» بر ابلیس است و قهر او، چنان که خدای تعالی از او حکایت کرد که او مردانی را که پای در طاعت او ننهند«11» استثنا کرد و از حزب خود بیرون آورد، آن جا که گفت: إِلّا عِبادَک‌َ مِنهُم‌ُ المُخلَصِین‌َ«12»، و رسول- علیه السلام- گفت: 13» ان‌ّ الشّیطان یجری من« إبن آدم مجری الدّم، شیطان [413- ر]
از بنی آدم چنان رود که خون، یعنی وسواس او چنان به رگهای او بشود که خون رود.
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: بنزدیک، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز، دب. دارو، مب، مر: دارویی. (3). مج، وز، دب: دارو، مب، مر: دارویی. (4). وز: گفتم ببوی، او ببوید و. (5). مج: آن ببوی باز. [.....]
(6). سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 2. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: چون خلاص شد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). کذا: در اساس، مج، وز، آج، لب، فق، دب: دستوری دهی، مب: دستور باشد، مر: دستوری باشد. (9). اساس شنوند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (10). اساس که نو نویس است: مردم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). مج، فق، مب، مر: نهند. (12). سوره حجر (15) آیه 40. (13). وز: عن.
صفحه : 256
بعضی دگر«1» گفتند: تُؤتِی المُلک‌َ«2»، ملک معرفت است، چنان که سحره«3» فرعون را داد. وَ تَنزِع‌ُ المُلک‌َ مِمَّن تَشاءُ، چنان که با بلعام باعورا کرد، و اینکه بر تأویل توفیق و خذلان«4» باشد. بعضی دیگر«5» گفتند: قیام اللّیل است، شب برخاستن«6» و در شب کار معاد ساختن، من خاف ادلج و من ادلج بلغ المنزل، هر که ترسد شبگیر کند و هر که شبگیر کند به منزل رسد. شبلی گفت: هو الاستغناء«7» باللّه عمن سواه«8»، آن است که به خدا مستغنی باشی«9» از جز خدا. واسطی گفت: چون ابناء [دنیا و ملوک]
«10» به ملک فخر آوردند«11»، حق تعالی باز نمود که: ملک عاریت«12» است بر کس«13» بنماند، هر روز جای دیگر باشد. حسن بصری چون حدیث دنیا رفتی، به اینکه بیت تمثّل کردی: الیوم عندک دلّها و حدیثها و غدا لغیرک کفّها و المعصم بهلول مجنون من«14» عقلاء المجانین بود«15»، در عرفات هودج هارون الرّشید«16» دید که«17» می‌آوردند و مردم را می‌زدند و می‌راندند«18». بر بالای رفت و آواز داد و گفت: ای
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و بعضی دیگر، مج: و بعضی دیگر. (2). اساس من تشاء، با توجّه به ضبط مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). وز: شجره. (4). دب کرده. (5). آج، لب، فق، مب، مر: دیگر. (6). مج: دشب خاستن/ در شب خاستن، دب، لب، مب، مر: شب خواستن، دیگر نسخه بدلها: شب خاستن. [.....]
(7). مج: الاستعلاء. (8). اساس که نو نویس است: عن النّاس، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). اساس که نو نویس است: باشد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). در اساس کلمه زیر وصّالی رفته است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). اساس: آورند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). دب: بر عاریت. (13). دب: به کسی، لب، مر: بر کسی. (14). اساس: از، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). مب و. (16). فق را. (17). مج: ندارد. (18). دب، آج، لب، فق: ندارد.
صفحه : 257
پادشاه مغرور؟ بشنو اینکه حدیث. هارون«1» سر از هودج بیرون کرد و بهلول را بدید، گفت: بیار تا چه داری«2»، گفت: حدّثنی فلان عن فلان عن إبن مسعود انّه قال:3» رایت رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و آله- ها هنا« علی حمار و لم یکن ضرب و لا طرد. گفت: رسول خدای را دیدم در اینکه جای«4» بر خری«5» نشسته [و]
«6» ضرب و طردی«7» نبود [کس را]
«8» نمی‌زدند و نمی‌راندند. او را پیش خواند و گفت: یا بهلول؟ عظنی، مرا پند«9» ده. گفت: 10»11» ان‌ّ الّذی« فی یدک کان فی ید غیرک ثم‌ّ انتقل الیک و عن قریب ینتقل [عنک]
« الی غیرک، گفت: اینکه ملک«12» که [تو]
«13» می‌بینی که«14» در دست تو است در دست دیگری بود، از او به تو انتقال کرد«15»، و عن قریب«16» از تو به دیگری انتقال کند«17». إبن العمید در آخر عمر به اینکه بیتها مولع بود: دخل الدّنیا اناس قبلنا [رحلوا عنها]
«18» و خلّوها لنا و دخلناها کما قد دخلوا و نخلّیها لقوم بعدنا بعضی دیگر گفتند مراد ملک امامت است، چنان که گفت:
-----------------------------------
(1). مب: هارون الرشید. (2). اساس، دب، چه می‌گویی، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(3). مج، وز: هاهنا. (4). اساس که نو نویس است: جایگه، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس که نو نویس است: دراز گوشی، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8- 6). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (7). اساس که نو نویس است با او، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (9). اساس، دب: پندی، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). فق، مب، مر: ان الدنیا، لب: ان الدینی. (11). اساس، دب: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). آج، لب، فق، مب، مر: ملکی. (18- 13). اساس: ندارد، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). اساس: و، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). آج، لب، فق، مب، مر: انتقال یافت، مج، دب: انتقال افتاد. (16). اساس که نو نویس است: و باشد که، با توجه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (17). دب: افتاد، آج، لب، فق، مب، مر: افتد. [.....]
صفحه : 258
فَقَد آتَینا آل‌َ إِبراهِیم‌َ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ آتَیناهُم مُلکاً عَظِیماً«1»، «کتاب» قرآن است، و «حکمت» نبوّت، و «ملک عظیم» ملک امامت. عجب از گروهی که گویند: ملک دنیا [با امر دنیا]
«2» به امر خداست، تا خدا دهد«3» و خدا ستاند، و ملک دین که امامت است به دست ماست، ما«4» به آن کس دهیم که ما خواهیم، و [از آن بستانیم که ما خواهیم. ملک دو است: یکی ملک دنیا«5»، یکی ملک آخرت]
«6» و هر یکی را وصفی است«7» یکی را به عظم«8» و یکی را به کبر«9»، هر دو به امیر المؤمنین علی- علیه السلام- ارزانی داشتند تا ملک اینکه سرایش«10» به ملک آن سرای مقرون باشد. ملک دنیا ملک امامت است که: وَ آتَیناهُم مُلکاً عَظِیماً«11»، و ملک عقبی ملک بهشت است، وَ مُلکاً کَبِیراً«12». و من له ملک کبیر ناعم فی الخلد لا ینکره فی هل اتی وَ تَنزِع‌ُ المُلک‌َ مِمَّن تَشاءُ، از دشمنان او بستاند به دوستان او دهد، از ایشان بستاند به استخفاف و به اینان دهد به استحقاق، تِلک‌َ الجَنَّةُ الَّتِی نُورِث‌ُ مِن عِبادِنا مَن کان‌َ تَقِیًّا«13»، از اشقیا بستاند«14» به اتقیا دهد. در خبر می«15» آید که [413- پ]
هیچ بنده و پرستار مکلّف نباشد در دنیا، و الّا خدای تعالی به نام او در بهشت«16» و دوزخ«17» جایی آفریده باشد. چون بنده آن کند که بدان مستحق‌ّ دوزخ شود از کفر و معاصی، او را به دوزخ برد، و جای او در بهشت
-----------------------------------
(1). سوره نساء (4) آیه 54. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (3). مج: تا دهد، آج، لب، فق، مب، مر: خدا دهد. (4). اساس، دب: تا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). اساس: هست، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: را تعظیم. (9). آج، لب، فق، مب، مر: تکبیر. (10). اساس، دب، آج، لب، فق: سریش، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). سوره نساء (4) آیه 54. (12). سوره دهر (76) آیه 20. (13). سوره مریم (19) آیه 63. (14). فق، مر و. [.....]
(15). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (16). مب جایی. (17). مب: و در دوزخ.
صفحه : 259
به میراث به مرد مطیع مؤمن دهد. و چون بنده اختیار ایمان و طاعت کند، جای او به دوزخ به کافران ارزانی دارد، اینکه خبر بیان اینکه قول است. وَ تُعِزُّ مَن تَشاءُ، عزیز کنی آن را که خواهی و ذلیل کنی آن را که خواهی. عزیز کنی، یعنی«1» محمّد را و اصحابش را تا در مکّه شدند با فتح و ظفر، پس از آن که از آن جا بگریختند ممتحن و مضطرّ. [وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ]
«2»، و ذلیل کنی«3» کفّار قریش را تا در بدر مقهور و مغلوب شدند و سرهاشان ببرید [ند]
«4» و در قلیب بدر انداختند«5». و گفتند: تُعِزُّ مَن تَشاءُ، عرب را و مسلمانان را به مقدم رسول- علیه السلام- وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ، ملوک پارس و روم را. [و گفته‌اند: تُعِزُّ مَن تَشاءُ، بالتّوفیق«6» للطّاعة و الایمان، وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ، بالخذلان و الحرمان«7»]
«8». و گفته‌اند: تُعِزُّ مَن تَشاءُ بالملک، وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ بالهلک«9»، آن را که خواهی به تخت«10» مملکت بر آری، و آن را که خواهی به چاه مهلکت فرو بری. ابو بکر ورّاق گفت«11»: تُعِزُّ مَن تَشاءُ بقهر النّفس و غلبة الهوی، وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ بالتّخلیة بینه و بین الهوی. کنانی گفت: تُعِزُّ مَن تَشاءُ بقهر الشّیطان وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ بالتّخلیة بینه و بین الشّیطان. اینکه را دست گیری و آن را دست زنی، اینکه را بر جای بداری و آن را از پای در آری. آن به فضل کنی، و اینکه به عدل کنی. آنگه کلام در اینکه اقوال همین«12» باشد که کلام فی قوله: یُضِل‌ُّ مَن یَشاءُ وَ یَهدِی مَن یَشاءُ«13»، چون حق تعالی آن اطلاق کرد علی تأویل، اینکه بر اطلاق شاید
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: اعنی. (2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید افزوده شد. (3). مج، وز، دب، عبارت «ذلیل کنی» را ندارد، آج، لب، فق، مب، مر آن را که خواهی یعنی. (4). اساس: ندارد، از مج افزوده شد. (5). اساس که نو نویس است: اندازند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها بجز مج، دب: بالتّوفیق. (7). آج، لب، فق، مب، مر: بالحرمان و الخذلان. (8). اساس، دب: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مر: بالهلاک. (10). مر و جاه و. (11). آج، لب، فق، مب، مر: گوید. [.....]
(12). مج: همان. (13). سوره نحل (16) آیه 93.
صفحه : 260
کردن علی تأویل. و گفته‌اند: تُعِزُّ مَن تَشاءُ بالقناعة و الرّضا، وَ تُذِل‌ُّ مَن تَشاءُ بالحرص علی حطام الدّنیا. قانع عزیز است و طامع ذلیل. در کلام امیر المؤمنین است: الطّامع فی وثاق الذّل، گفت: مرد طامع در بند مذلّت است، و هم او گفت«1»: الیأس حرّ و الرّجاء عبد، [گفت]
«2»: نومیدی آزاد است و امید بنده [است]
«3». و هم او گفت«4»: 5»6» الحرّ عبد ما« طمع و العبد حرّ اذا [ما]
« قنع، [گفت]
«7»: آزاد بنده است تا در بند طمع است، و بنده آزاد است تا در سعت قناعت است- شعر: دع الحرص علی الدّنیا و فی العیش فلا تطمع و لا تجمع من المال فلا تدری لمن تجمع فإن‌ّ الرّزق مقسوم و سوء الظّن لا ینفع فقیر کل‌ّ ذی حرص غنی‌ّ کل‌ّ من یقنع وهب منبّه گفت: عزّ و توانگری برون آمدند و در عالم ملک خود جولان کردن گرفتند«8»، قناعت از پیش ایشان بر افتاد از پای در آمدند و بیفتادند. عیسی مریم- علیهما السلام- اصحابش«9» را گفت: شما از پادشاهان توانگرتری. گفتند: چگونه، که ایشان ملک دنیا دارند و ما قوت نداریم! گفت: شما هیچ نداری و آسوده‌ای«10»، و ایشان بهره تمام از دنیا دارند و هیچ آسایش نیست ایشان را. شافعی گوید: الا یا نفس ان ترضی بقوت فأنت عزیزة ابدا غنیّة دعی عنک المطامع و الأمانی‌ّ فکم امنیّة جلبت منیّة و لاخر«11»:
-----------------------------------
(4- 1). اساس که نو نویس است: فرمود، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7- 3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس که نو نویس است: اذا، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). اساس: ندارد، از مج، وز افزوده شد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: جولان کردند. (9). اساس که در اینکه قسمت نو نویس است: اصحاب خود را، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). مج: آسوداه. (11). مج: و الاخر.
صفحه : 261
افادتنی القناعة کل‌ّ عز و هل عزّ اعزّ من القناعة فصیرها لنفسک راس مال [414- ر]
و صیر بعدها«1» التّقوی بضاعة و رسول- علیه السلام- گفت: 2»3» من قنع شبع« [و من لا یقنع لا یشبع]
«، قانع اگر چه گرسنه است سیر است، و طامع اگر چه سیر است گرسنه است، مالی که آن را نهایت نیست و قناعت است، القناعة مال لا ینفد و گفته‌اند: تعزّ من تشاء بالظّفر و الغنیمة، و تذل‌ّ من تشاء بالقتل و الجزیة و الهزیمة، آن را که خواهد عزیز کند به ظفر و غنیمت، چون رسول- علیه السلام- و اهل البیتش«4»: وَ اعلَمُوا أَنَّما غَنِمتُم مِن شَی‌ءٍ فَأَن‌َّ لِلّه‌ِ خُمُسَه‌ُ«5»- الایة. و آن را که خواهد ذلیل کند به قتل و جزیه و هزیمت تا بهری را بکشند«6» و بهری را جزیه بر نهند«7»، حَتّی یُعطُوا الجِزیَةَ عَن یَدٍ وَ هُم صاغِرُون‌َ«8». بِیَدِک‌َ الخَیرُ، [خیر]
«9» به دست تو است، یعنی به فرمان تو است و در قبضه قدرت تو است، کس بر او قادر نباشد. بدون تو. هر خیر«10» که در جهان هست«11» همه از اوست، امّا بنفسه و امّا«12» بواسطة، برای آن که آن خیر«13» که دیگرانت دهند هم از او شناس که از او به ایشان رسید، و آن که از ایشان به تو، یا به امر او یا به توفیق او. و به اینکه آیت استدلال نتوان کردن بر آن که شرّ به خدای نیست، برای آن که«14» دلیل الخطاب باشد، و دلیل الخطاب معتمد نیست.
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: بعد ذی، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (2). اساس هر که قانع شد سیر شد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). وز، لب، اهلیتش، دیگر نسخه بدلها: اهل بیتش. [.....]
(5). سوره انفال (8) آیه 41. (6). دب: بکشتند. (7). مب، مر: جزیه نهند، دیگر نسخه بدلها: بر نهادند. (8). سوره توبه (9) آیه 29. (9). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). اساس، مب: چیز، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). اساس، دب: است، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). اساس، دب: او، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). مج: چیز. (14). اساس آن، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 262 و بعضی علما گفتند: مراد در آیه خیر و شرّ است، برای آن که مرجع معنی فی قوله: بِیَدِک‌َ الخَیرُ، با قدرت است، و قدیم- جل‌ّ جلاله- بر خیر و شرّ قادر است، و لکن به خیر اکتفا کرد از [ذکر]
«1» شرّ، برای آن که خیر بهتر و غالبتر است، چنان که گفت: سَرابِیل‌َ تَقِیکُم‌ُ الحَرَّ«2» ...، و انّما اراد الحرّ و البرد. إِنَّک‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، که تو بر همه چیز«3» قادری«4» دلیل آن است که بر خیر و شرّ قادر باشد. تُولِج‌ُ اللَّیل‌َ فِی النَّهارِ، شب در روز بری و روز در شب آری«5». دو قول گفتند: یکی آن که شب به روز در آری و روز به سر شب، یعنی گاه شب آری و گاه روز [آری]
«6»، چنان که گفت: جَعَل‌َ لَکُم‌ُ اللَّیل‌َ وَ النَّهارَ«7». اذا لیلة هزمت یومها اتی بعد ذلک یوم فتی قولی دگر آن است که: ساعت شب در روز می‌آرد و ساعات روز در شب، از اینکه می‌کاهد و در آن می‌فزاید«8» تا روز با پانزده ساعت آرد و شب با نه ساعت، و همچنین از روز می‌کاهد«9» و در شب می‌فزاید«10» تا روز با نه ساعت آرد و شب با پانزده ساعت«11»، هر چه از شب بکاهد در روز فزاید«12» و هر چه از روز بکاهد در شب فزاید«13»، نظیره: یُکَوِّرُ اللَّیل‌َ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیل‌ِ«14». چون آفتاب به حمل آید، شب، و روز راست شوند«15»، و چون به میزان آید همچنین، چون به سرطان آید غایت درازی روز بود، چون به جدی آید غالب درازی شب بود«16».
-----------------------------------
(1). اساس که نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره نحل (16) آیه 81. (3). همه نسخه بدلها بجز دب: چیز. (4). لب، فق، مب، مر و. [.....]
(5). اساس با خطی متفاوت از متن در اینکه، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (7). سوره قصص (28) آیه 73. (8). وز، دب، مب: می‌افزاید. (9). اساس که نو نویس است: کم می‌کند: وز: بکاهد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). اساس، دب: می‌افزاید، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). دب، مب، مر و. (12). اساس، دب، مر: افزاید، مب: بفزاید، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). اساس، دب، مر: افزاید، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). سوره زمر (39) آیه 5. (15). مب: آرد. (16). مب: آید، همه نسخه بدلها بجز دب نظیره: یکور اللیل علی النهار و یکور النهار علی اللیل صفحه : 263
وَ تُخرِج‌ُ الحَی‌َّ مِن‌َ المَیِّت‌ِ، زنده از مرده به در آری و مرده از زنده. عبد اللّه مسعود گفت و سعید جبیر و مجاهد و قتاده و ضحّاک و سدّی«1»، مراد آن است که: حیوان از نطفه بر آرد و نطفه از حیوان. عکرمه و کلبی گفتند: مرغ از خایه بر آرد و خایه از مرغ پدید آرد. ابو مالک گفت: درخت از استخوان میوه بر آرد، و استخوان میوه از درخت و خوشه از دانه بر آرد و دانه از خوشه [414- پ]
. حسن بصری گفت مؤمن از کافر پدید آرد و کافر از مؤمن، و گفت: مؤمن زنده دل است، و کافر مرده دل، دلیلش: أَ وَ مَن کان‌َ مَیتاً فَأَحیَیناه‌ُ«2». معمر روایت کند از زهری که: رسول- علیه السلام- در نزدیک بعضی زنان خود رفت، زنی حاضر بود نکو«3» جامه نکو«4» هیأت«5». پرسید که اینکه کیست! گفت«6»: احدی خالاتک، یکی است از جمله خالگان«7» تو. گفت: خالگان«8» من به اینکه شهر غریب باشند، کدام خاله است [اینکه]
«9»! گفت«10»: خاله«11» بنت الأسود بن عبد یغوث. رسول- علیه السلام- گفت: 12» سبحان اللّه« الّذی یخرج الحی‌ّ من المیّت، و اینکه زن [زنی]
«13» صالحه بود و پدرش کافر بود. فرّاء گفت معنی آن است که: پاک از پلید بیرون آرد و پلید از پاک. اهل اشارت گفتند: حکمت از دل کافر به در آرد«14» تا در او قرار نگیرد، و سقطت و هفوت از زبان عارف. وَ تَرزُق‌ُ مَن تَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ، و روزی دهی«15» آن را که خواهی«16» بی شمار. نافع«17» و کسائی و حمزه و حفص به تشدید « یا » خوانند«18» از «میّت»، و باقی قرّاء
-----------------------------------
(1). دب که، مب را. (2). سوره انعام (6) آیه 122. [.....]
(3). مب، مر: نیکو. (4). آج، فق، مب، مر: نیکو. (5). اساس و همه نسخه بدلها: هیئت/ هیأت. (10- 6). اساس: گفتند، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (8- 7). دب: خالتان. (9). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). اساس و دیگر نسخه بدلها: خالده. (12). مج، وز، دب: ندارد. (13). اساس، مر ندارد، آج، لب، فق، دب، مب: زن، با توجّه به مج، وز افزوده شده. (14). مر: به در آید. (15). اساس که نو نویس است: دهد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16). اساس که نو نویس است: خواهد: با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (17). آج، لب، فق، مب، مر: و نافع. (18). اساس، مر: خواندند، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
صفحه : 264 به تخفیف خوانند: «میت»«1»، و آن دو لغت است، [یقال: «میت» و «میت»]
«2»، کسیّد و سید و هین و هین، و لین و لین. و «ایلاج» ادخال باشد، و «ولوج» دخول [باشد]
«3»، و «الولیجة» بطانة الرّجل، قال اللّه تعالی: وَ لَم یَتَّخِذُوا مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ وَ لا رَسُولِه‌ِ وَ لَا المُؤمِنِین‌َ وَلِیجَةً«4». و اصل «میّت»، میوت بوده است من مات یموت، چنان که «سیّد» سیود بوده است من ساد یسود. و بعضی علما فرق کردند بین المیت و المیت، گفتند: «میت»- به تخفیف- آن باشد که در او حیات نباشد، و «میّت» آن باشد که در او حیات بوده باشد، پس بشود، و بعضی [دگر]
«5» گفتند: لا فرق بینهما، و گفتند: دلیل بر آن که فرقی نیست میان ایشان، آن است که شاعر جمع کرد میان هر دو لغت به یک معنی، [و هو إبن الرّعلاء«6» الغسانی‌ّ]
«7» فی قوله: لیس من مات فاستراح بمیت انّما المیت میّت الأحیاء [انّما المیت من یعیش«8» کئیبا«9» کاسفا باله قلیل الرّجاء«10»]
«11». قوله تعالی: [سوره آل‌عمران (3): آیه 28]
لا یَتَّخِذِ المُؤمِنُون‌َ الکافِرِین‌َ أَولِیاءَ مِن دُون‌ِ المُؤمِنِین‌َ وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ فَلَیس‌َ مِن‌َ اللّه‌ِ فِی شَی‌ءٍ إِلاّ أَن تَتَّقُوا مِنهُم تُقاةً وَ یُحَذِّرُکُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ وَ إِلَی اللّه‌ِ المَصِیرُ (28)
[ترجمه]

-----------------------------------
(1). اساس: میت خوانند بتخفیف، با توجّه به مج، وز تصحیح شد، آج، لب، فق، مب، مر: بتخفیف میت. (3- 2). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره توبه (9) آیه 16. (5). اساس: ندارد، آج، لب، فق، مب، مر: دیگر، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (6). اساس که در اینکه قسمت نو نویس است عبارت حذف شده است، همه نسخه بدلها: و هو العلاء، چاپ شعرانی (2/ 497): و هو العلاء، التبیان فی تفسیر القرآن (2/ 432): إبن الرّعلاء الغسانی، مجمع البیان (1/ 426): إبن رعلة الغسانی، لسان العرب (2/ 91): عدی بن الرّعلاء، با توجّه به متن تبیان و لسان العرب تصحیح شد. (7). اساس: ندارد، با توجّه به نسخه مج و مآخذ تفسیر و لغت افزوده شد. (8). مج: من العیش، وز، من تعیش، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها کلمه آورده شد. (9). مج: کیسا، دیگر نسخه بدلها: کئیبا، لسان العرب (2/ 90): شقیا، انتخاب متن با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلهاست. (10). همه نسخه بدلها بجز مج: الرّخاء، با توجّه به مج و ضبط لسان العرب (2/ 90): آورده شد. (11). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 265 «1» نباید که گیرند مؤمنان کافران«2» را دوستان جز از گرویدگان، و هر که کند آن«3»، نیست از خدای در چیزی مگر که ترسی«4» از ایشان ترسیدنی، بترساند«5» شما را خدای از«6» خود، و با خداست بازگشت«7». قوله تعالی: لا یَتَّخِذِ المُؤمِنُون‌َ الکافِرِین‌َ، عبد اللّه عبّاس گفت: جماعتی«8» انصاریان با جماعتی«9» جهودان«10» دوستی می‌کردند چون: عمرو بن الحجاج و سلام بن أبی الحقیق و قیس بن زید و می‌خواستند که ایشان را در دین به فتنه آرند. رفاعة بن المنذر و عبد اللّه بن جبیر و سعید بن خیثمه ایشان را از آن نهی کردند، قول ایشان«11» بنشنیدند، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. مقاتلان گفتند: آیت در حاطب بن أبی بلتعه [415- ر]
آمد و جماعتی از صحابه رسول که با اهل مکّه اظهار مودّت می‌کردند و نامه می‌نوشتند به ایشان«12»، تا در خبر می‌آید که: چون رسول- علیه السلام- خواست تا به مکّه رود اینکه حدیث پوشیده می‌داشت، و می‌خواست تا اهل مکّه ندانند تا ناگاه رسول آن جا رود. حاطب بن ابی بلتعه نامه‌ای نوشت به اهل مکّه و ایشان را خبر داد از عزم رسول- علیه السلام- و انذار کرد ایشان را، و نامه به زنی سیاه داد«13» از اهل«14» مکّه که به مدینه آمده بود به سؤال کردن. او نامه بستد و در میان موی خود پنهان کرد و برفت. جبریل آمد و رسول را خبر داد. رسول- علیه السلام- امیر المؤمنین علی را و زبیر عوّام را گفت: از پس او بروی و نامه از او بستانی، و بگفت که: او«15» به کدام راه می‌رود. ایشان برفتند و او را در یافتند. اوّل زبیر به او رسید و او را تهدید کرد و گفت:
-----------------------------------
(1). اساس، وز: آج، لب، فق، مب، مر: تقاة. (2). مج، وز: گیرند گرویدگان نا گرویدگان. (3). لب، فق: کند آن را پس. (4). آج، لب، فق: مگر ترسید شما. [.....]
(5). مج، وز، آج، لب، فق: می‌ترساند. (6). آج، لب، فق غضب. (7). آج، لب، فق: و با جزای خداست بازگشتن. (9- 8). آج: جماعت. (10). مر: یهودان. (11). آج، لب، فق، مب، مر را. (12). مج: با ایشان. (13). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: و نامه به زنی داد سیاه. (14). لب: از اهلی. (15). همه نسخه بدلها بجز دب: ندارد.
صفحه : 266
نامه‌ای که داری به من ده. او بگریست و سوگند خورد که نامه ندارد. برگردید و علی را گفت: او می‌گرید و می‌گوید که نامه ندارم و سوگند می‌خورد«1»، برگرد تا برویم و رسول را خبر دهیم. امیر المؤمنین- علیه السلام- گفت: ای عجب رسول ما را خبر داد به وحی از قیل خدای که او نامه دارد، و ما را فرمود که نامه از او بستانی، و تو می‌گویی نامه ندارد؟ آنگه بیامد و او را گفت: اینکه نامه که داری به من ده«2»، و الّا برهنه‌یت کنم«3» و نامه از تو بستانم«4» و گردنت بزنم. اینکه بگفت و تیغ بر کشید، زن گفت: یا علی«5»؟ اگر لا بدّ است روی بگردان تا نامه تو را دهم. آنگه نامه از [میان]
«6» موی بگرفت و به امیر المؤمنین علی- علیه السلام- داد. علی- علیه السلام- نامه بستد، و با پیش«7» رسول- علیه السلام- آورد. رسول- علیه السلام- بلال را بفرمود تا آواز داد که الصّلاة جامعة، صحابه در مسجد حاضر شدند و رسول- علیه السلام- بر«8» منبر شد و خطبه«9» کرد و گفت: من از خدای تعالی در خواسته‌ام تا خبر من بر اهل مکّه پوشیده دارد تا من ناگاه در مکّه شوم«10»: اکنون از جمله شما کسی اینکه نامه به اهل مکّه نوشته است، و ایشان را از عزم من خبر داده است، خداوند نامه«11» بر خیزد و اقرار دهد و الّا وحی او را رسوا بکند«12»، یک دو بار بگفت، کس«13» بر نخاست«14»، و به بار سیؤم«15» گفت«16» من بگویم که کیست خداوند اینکه نامه.
-----------------------------------
(1). مج، آج، فق، مر: گفت: او می‌گرید و سوگند می‌خورد، وز، دب، لب، مب: گفت: او می‌گوید و سوگند می‌خورد. (2). همه نسخه بدلها: مراده. (3). مج، وز، آج، لب، فق: برهنه بکنم، دب: برهنت بکنم، مب، مر: برهنه‌ات کنم. (4). مب: و آن نامه بستانم. [.....]
(5). همه نسخه بدلها بجز دب: ای علی. (6). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: و بنزدیک، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مب بالای، مر: در. (9). وز: خبطه. (10). مج، وز: شدم. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق باید تا، مب، مر: خداوند اینکه نامه باید که. (12). دب: رسوا خواهد کرد. (13). همه نسخه بدلها: کسی. (14). اساس که نو نویس است: بر نخواست، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (15). مج، وز، دب، آج، لب: سه‌ام، فق، مب، مب، مر: سیم. (16). مر که.
صفحه : 267
حاطب بن ابی بلتعه بر پای خاست و چون درخت بید می‌لرزید و گفت: یا «1» رسول اللّه؟ اینکه نامه من نوشتم«2»، و به آن خدای که تو را بحق به خلقان فرستاد که نه از سر نفاقی«3» کردم، و مرا از پس اسلام نفاق نیست، و از پس یقین شک‌ّ نیست، و لکن مرا در مکّه قبیله‌ای و قرابتی هست«4»، اندیشه کردم که اگر دست ایشان را باشد بر ما، اینکه نامه و سیلتی بود مرا به ایشان، برای اینکه کردم. یکی از جمله صحابه«5» گفت: یا «6» رسول اللّه؟ دستور باش«7» تا گردنش بزنم که منافق است! رسول- علیه السلام- گفت: نباید، که او از اهل بدر است، و لعل الله اطلع اطلاعة فغفر لهم ، و همانا«8» خدای تعالی اطّلاعی کرده باشد، و ایشان را بیامرزیده«9»، و لکن 10» [اخرجوه من المسجد]
« ، [415- پ]
و لکن از مسجدش بیرون کنید«11». مردم دست به پشت‌ها می‌نهادند«12» و او را می‌انداختند، و او با پس می‌نگرید تا مگر رسول- علیه السلام- رحمت کند، او را باز خواند. چون به در مسجد رسید، رسول- علیه السلام- گفت: باز آریدش«13»، او را باز آوردند، گفت: یا حاطب؟ تو را عفو کردم، توبه کن که دگر«14» مانند اینکه نکنی، خدای تعالی به نهی ایشان اینکه آیت فرستاد: لا یَتَّخِذِ المُؤمِنُون‌َ الکافِرِین‌َ [أَولِیاءَ]
«15»- الایة. ابو صالح روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که: آیت«16» در منافقان آمد- عبد اللّه ابی‌ّ
-----------------------------------
(1). مج، وز، آج، لب، فق: ای. (2). دب، مب: نوشته‌ام. [.....]
(3). لب: نفاق. (4). همه نسخه بدلها بجز وز و دب: نیست. (5). اساس: اصحاب، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب: ندارد، دیگر نسخه بدلها: ای. (7). آج، لب، فق، مب، مر: دستور باشد. (8). مر تا. (9). مج، وز: آمرزیده. (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مج، وز، دب، آج، لب، فق: از مسجدش به در کنید، مر: از مسجد به درش کنید. (12). اساس که نو نویس است و مب، مر: دست به دستها می‌نهادند، با توجّه به مج، وز تصحیح شد، دب، لب: دست به پشت او می‌نهادند، آج: دست به پشت اوها می‌نهادند، چاپ شعرانی (3/ 3): دست به پشت اوها می‌زدند. (13). مج، وز: باز آرش، مب، مر: باز آرید. (14). مج، وز، آج، لب، فق: توبه کن و دگر، مب، مر: توبه کن که دیگر. (15). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها، از قرآن مجید افزوده شد. (16). آج، لب، فق، مب، مر اینکه. [.....]
صفحه : 268
سلول و اصحابش- که ایشان با جهودان«1» و مشرکان دوستی می‌کردند امید آن را تا«2» کار رسول [را]
«3» توهینی باشد«4»، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و«5» مؤمنان را نهی کرد از مثل فعل ایشان. ضحّاک گفت از عبد اللّه عبّاس که«6»: آیت در عبادة بن صامت«7» آمد و او مردی«8» مؤمن متّقی بود از اهل بدر، و او را حلفایی«9» بودند از جهودان«10». چون رسول- علیه السلام- روز احزاب از مدینه به در می‌آمد«11»، گفت: یا رسول اللّه؟ اگر فرمایی تا اینکه جماعت را که خلفای«12» من‌اند، پانصد مرداند، ایشان را بیارم تا یار ما باشند بر کافران، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. و اگر بر عموم حمل کنند«13» تا جمله داخل باشند از مذکوران در اینکه اقوال و نامذکوران اولیتر باشد، خدای تعالی نهی می‌کند مؤمنان را از آن که با کافران دوستی کنند، تو را از ایشان تبرّا می‌باید کردن، چگونه تولّا کنی، و آنگه دعوی دوستی کسی کنی! با دشمن او دوستی چگونه کنی! دوستی حقیقت نباشد الّا آنگه که با دوست او دوست باشی و با دشمن او دشمن«14». وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ، و هر که آن کند یعنی دوستی کافران، فَلَیس‌َ مِن‌َ اللّه‌ِ فِی شَی‌ءٍ، از خدای در هیچ نباشد، یعنی از دین خدای، یا از رحمت خدای، یا از رضای خدای، علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه. سدّی گفت: لیس من ولایة اللّه فی شی‌ء، از ولایت خدای در هیچ نیست و خدای از او بیزار است، آنگه حالتی استثناء کرد از آن، گفت«15»: إِلّا أَن تَتَّقُوا مِنهُم تُقاةً، الّا که از ایشان ترسی ترسیدنی. یعقوب خواند«16»، و در شاذّ مجاهد و حمید و
-----------------------------------
(10- 1). مر: یهودان. (2). اساس: که، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به مج، وز افزوده شد. (4). مب، مر: به امید آن که در کار رسول خللی پیدا شود. (5). مج، وز، دب، آج، لب، فق، مر: ندارد. (6). مب اینکه. (7). مب: عباده انصاری، دیگر نسخه بدلها: عباده صامت. (8). آج، لب، فق، مب، مر: مرد. (9). وز، دب، لب، فق، مب، مر: خلفایی. (11). مج: به در آمد. (12). وز، دب، لب، فق، مب، مر: خلفای. (13). مب: حمل کنی. (14). آج، لب، فق، مب، مر: دشمن باشی. (15). همه نسخه بدلها: ندارد. [.....]
(16). همه نسخه بدلها: و یعقوب.
صفحه : 269
ضحّاک و ابو رجاء و حسن بصری [خواندند]
«1»: «تقیّة» علی وزن بقیّة، و حمزه و کسائی و خلف خواندند: «تقاة»«2» به اماله برای مجاورت « یا »، و اینکه جمله الفاظ مصادر است، یقال: تقیته تقاة و تقی و تقیّة و تقوی و اتّقیت اتّقاء. و اینکه لفظ که در آیت هست مصدری است نه از بنای فعل، کما قال«3» تعالی: وَ اللّه‌ُ أَنبَتَکُم مِن‌َ الأَرض‌ِ نَباتاً«4»، و قال القطامی‌ّ فی صفة غیث: و لاح بجانب الجبلین منه رکام یحفر التّرب احتفارا و قال«5» تعالی: وَ تَبَتَّل إِلَیه‌ِ تَبتِیلًا«6»، خدای تعالی مؤمنان را نهی کرد از آن که با کافران موالات و مصافات کنند، الّا در حالی که کافران را قوتی باشد و مسلمانان را [416- ر]
ضعفی. آنگه اظهار مودّت و موافقت کنند و با ایشان بسازند برای دفع مضرّت، و اینکه حدیث در عقل مقرّر است و در شرع، قرآن مجید به آن ناطق است، و در صحابه جماعتی بر آن عمل کردند چون: عمّار یاسر- رحمة اللّه علیه- و جز او، تا خدای تعالی در حق‌ّ او بفرستاد: إِلّا مَن أُکرِه‌َ وَ قَلبُه‌ُ مُطمَئِن‌ٌّ بِالإِیمان‌ِ«7» و اینکه از جمله آن است که مخالفان بر ما عیب کنند و طعن زنند، اعنی تقیّة، و فرمان خدای تعالی در اینکه آیت بدو ناطق و در«8» عقل واجب، پس طاعن بر اینکه طاعن است«9» بر عقل و شرع و قرآن و اخبار و صحابه رسول. و صادق را- علیه السلام- از تقیّه پرسیدند، گفت: التّقیّة دینی و دین آبائی، [گفت]
«10»: تقیّة دین من است و دین پدران من، و از پدران او یکی پیغامبر«11» است- علیه السلام- مخالفت دین ایشان همانا نیکو نباشد، و حدیث عمّار یاسر در جای خود گفته شود- ان شاء اللّه«12» و به الثقة.
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها بجز مر: تقیة. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قال اللّه. (4). سوره نوح (71) آیه 17. (5). دب، مب، مر: قال اللّه. (6). سوره مزّمل (73) آیه 8. (7). سوره نحل (16) آیه 106. (8). دب: و بر. (9). دب و. (10). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: سیّد عالم، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). مب، مر تعالی.
صفحه : 270
إبن«1» المسیّب روایت کند که مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ به فریاد من رس که«2» هلاک شدم؟ گفت: چه کردی! گفت: قریش مرا بگرفتند و عذاب کردند، و گفتند: تو را ناسزا گوی«3». من آنچه ایشان«4» خواستند بگفتم. رسول- علیه السلام- گفت: کیف کان قلبک ، دلت چگونه بود! گفت: کاره بود آن را. گفت: اگر دگر باره به دست ایشان افتی و تو را مثل اینکه حال افتد مثل آنچه«5» گفتی بگو، اینکه حدیث سه بار تکرار کرد. عبد اللّه مسعود گفت: خالطوا النّاس و صافحوهم بما یشتهون و دینکم لا تکلمونه«6»، گفت: با مردم بسازی«7» و مخالطه کنی و با ایشان مصافحه کنی و دست در دست ایشان نهی«8» تا«9» آنچه ایشان خواهند، و دین را رخنه مکنی. با کافران مخالطت شرط است و با مؤمنان مخالصت«10». اینکه را به زبان نگاه دار«11»، و او را به دل دوست دار«12». دلت برای جرّ منفعت ثواب«13» با اینکه باید، و زبان برای دفع مضرّت«14» با او. صعصعة بن صوحان- رحمة اللّه علیه- اسامة زید«15» را گفت: پدر تو مرا از تو دوست‌تر داشت، و من تو را از فرزند خود دوست تر«16» دارم، و تو را وصیّت می‌کنم به دو خصلت: خالص المؤمن و خالق الکافر، با مؤمن دوستی خالص کن و با کافر به خلق خوش زندگانی کن که کافر از تو به خوی«17» خوش راضی شود. و صادق- علیه السلام- گفت: تقیّه واجب است و وقت باشد که من شنوم که
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: و إبن. [.....]
(2). همه نسخه بدلها من. (3). دب: گوییم، آج، مب، مر: گویم. (4). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (5). همه نسخه بدلها بجز دب: آن که، دب: مثل اینکه حال که. (6). مج، دب: تکلمنه، وز: تکلمه، لب: تکلمون. ضبط «لا تکلموه» مناسبتر می‌نماید. (12- 7). اساس، مب، مر: بسازید: با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). اساس، مب، مر: مج، وز، مب، مر، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مج، وز، دب: یا . (10). اساس که در اینکه مورد نو نویس است: موافقت، با توجّه به مج، وز تصحیح شد. (11). وز، مب، دارد، مر: دارید. (13). آج آجل. (14). آج، لب، فق، مب، مر عاجل. (15). دب: اسامة بن زید. (16). مب: دوستر/ دوست‌تر. [.....]
(17). آج، لب، فق، مب، مر: خلق.
صفحه : 271
کسی مرا دشنام [می]
«1» دهد، من از او«2» پنهان می‌شوم تا مرا نبیند که به شرم بر افتد. و صادق- علیه السلام- گفت: الرّیاء مع المؤمن شرک و مع المنافق فی داره عبادة، [گفت]
«3»: ریا کردن با مؤمن شرک است و با منافق در سرای او عبادت، و شاعر گوید: و دارهم ما دمت فی دارهم و ارضهم ما کنت فی ارضهم هشام«4» بن سالم گوید که: چون صادق- علیه السلام- از دنیا برفت، من و محمّد بن [416- پ]
«5» النّعمان صاحب الطّاق و ابو جعفر الأحول و جماعتی از اصحابان«6» صادق- علیه السلام- بودیم، و مردم چنان گمان بردند«7» که عبد اللّه بن جعفر- که پسر مهترین بود- امام و قایم مقام پدر اوست. مادر نزدیک او شدیم و او را گفتیم: یابن رسول اللّه؟ اگر مردی دویست درم دارد«8» بر او زکات آن چند باشد! گفت: پنج درم. گفتیم«9» که«10»: صد درم دارد! گفت: دو درم«11» نیم. ما گفتیم«12» یابن رسول اللّه؟ مرجیان چنین نمی‌گویند. گفت: من ندانم تا مرجیان چه می‌گویند. از«13» نزدیک او بیرون آمدیم آیس، و دانستیم که«14» امام نیست برای قلّت علم او به شرع، در گوشه‌ای بنشستیم و با یکدیگر می‌گفتیم در سرّ که: ما کجا رویم و با کی فزع کنیم! الی المرجیة، ام الی المقدریّة، ام الی الزّیدیه، ام الی المعتزلة. در اینکه میانه پیری او دور پدید آمد که ما او را نمی‌شناختیم«15»، اشارت کرد به ابو جعفر الاحول و او را بخواند. ما هیچ شک نکردیم که از جمله عیون و جواسیس
-----------------------------------
(3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مب: و من می‌شنوم و از او. (4). همه نسخه بدلها: و هشام. (5). نسخه اساس در اینکه جا پایان می‌پذیرد، از اینکه به بعد مج به عنوان نسخه اساس با دیگر نسخه بدلها مقابله و مقایسه می‌گردد و کاستیها افزوده می‌شود، نیز از اینکه پس برگ شماری صفحات بر اساس نسخه مج صورت گرفته است (برگ 220- ر از نسخه مج به عنوان 417- ر اساس شماره گذاری شد). (6). آج، لب، فق، مب، مر: اصحاب. (7). آج، لب، فق، مب، مر: می‌بردند. (8). مب، مر: درم داشته باشد. (9). آج، لب، فق، گفتم. (10). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اگر. (11). دب، فق، مب و. (12). مب: من گفتم. (13). همه نسخه بدلها: ما از. (14). همه نسخه بدلها او. [.....]
(15). همه نسخه بدلها و.
صفحه : 272 ابو منصور«1» دوانیقی است که او را در اینکه وقت جاسوسان بودند تا خود«2» شیعه«3» صادق جعفر بن محمّد- علیهما السلام- بنزدیک که شوند، و قایم مقام جعفر که باشد؟ من گفتم: إِنّا لِلّه‌ِ وَ إِنّا إِلَیه‌ِ راجِعُون‌َ«4»، کار افتاد و لکن شما بروید«5» که او مرا می‌خواند تا شما نیز هلاک نشوید«6»، و من خایف و اندیشناک در پی او ایستادم. مرا بیاورد تا به در سرای موسی جعفر«7»- علیهما السلام- و آن جا بنشاند و به خادمی سپرد و او در سرای شد. ساعتی بود یکی به در آمد که در آی. من در سرای شدم، راست که چشمش بر من افتاد مبتدا«8» گفت: الی‌ّ الی‌ّ لا الی الجبریّة و لا الی القدریّة و لا الی المرجیة و لا الی الزّیدیة و لا الی المعتزلة. من رفتم و«9» پیش او بنشستم، او را گفتم: یا بن رسول اللّه؟ پدرت با جوار رحمت خدای انتقال کرد. گفت: آری. گفتم: یابن رسول اللّه؟ به مرگ مرد! گفت: بلی. گفتم: ما را رجوع با کیست پس از او! [گفت]
«10»: ان شاء اللّه ان یهدیک هداک. گفتم: یا بن رسول اللّه؟ برادرت عبد اللّه دعوی امامت می‌کند. گفت: 11» عبد اللّه یرید ان لا« یعبد اللّه، او نمی‌خواهد که خدای پرست باشد. گفتم: جعلت فداک فمن لنا بعده، امام ما کیست پس از پدرت! گفت: ان شاء اللّه ان یهدیک لهداک. گفتم: یا بن رسول اللّه، تو امامی پس از پدرت! گفت: من اینکه نمی‌گویم، با خویشتن گفتم: هیچ فایده‌ای حاصل نشد مرا. گفتم: یا بن رسول اللّه؟ ا علیک امام، بر تو امام«12» هست! گفت: نه. چون اینکه سخن از او بشنیدم، چندان«13» هیبت او در دل«14» آمد و اعظام و اجلال او
-----------------------------------
(1). کذا در اساس و دیگر نسخه بدلها، صحیح: ابو جعفر منصور. (2). چاپ شعرانی (3/ 6) بیند که. (3). لب: شیعت. (4). سوره بقره (2) آیه 156. (5). دب، آج، لب، فق: بروی/ بروید. (6). دب، آج، لب، فق: نشوی/ نشوید. (7). دب: موسی بن جعفر. (8). آج، لب، فق، مب، مر: افتاد مرا گفت. (9). مر در. (10). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). دب: لا یرید ان. (12). مب: امامت: مر: امامی. (13). همه نسخه بدلها: چندانی. [.....]
(14). دب، آج، لب، فق، مب، مر من.
صفحه : 273
که وصف ندانم کردن. گفتم: یا بن رسول اللّه؟ دستور باشی«1» تا مسایلی و مشکلاتی که مرا هست از تو بپرسم چنان که از پدرت پرسیدمی! گفت: بپرس از هر چه خواهی. من از او بسیار مسایل پرسیدم. همه را جواب گفت. آنگه گفت: علیک بالکتمان فان اذعت فهو الذّبح، پوشیده دار و الّا کشتن بود. گفتم: یا بن رسول اللّه؟ شیعه پدرت فرو مانده‌اند. دستور باشی«2» که ایشان را هدایت کنم بنزدیک تو! گفت: اگر کسی باشد که از او رشدی بینی، اوّل از او عهد و پیمان بستان بر کتمان و تقیّه، چه اگر آشکارا کنند اینکه حدیث ذبح باشد، و اشار بیده الی حلقه، و به دست اشاره کرد به حلق. من بیرون آمدم و اصحاب را دیدم. مرا گفتند: ما وراک! چیست از پس تو! گفتم: الهدی، ره راست. و قصّه با او بگفتم. آنگه بتدریج اصحابان«3» صادق- علیه السلام- بنزدیک او می‌شدند، تا بر او جمع شدند. و اینکه خبر برای اینکه آوردم تا بدانند که سیرت ائمه ما- علیهم السلام- در عهد ظلمه بنی امیّه و بنی العبّاس تقیّه بوده است الا عند ایناس الأمن و الرّشد. وَ یُحَذِّرُکُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ، ای ایّاه، خدای«4» تعالی تحذیر می‌کند شما را از خود یعنی از عقاب و معاصی خود، علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه. و «نفس» و «ذات» و «عین» و «شی‌ء» یکی باشد، و نفس شی‌ء و عین و ذات او خود او باشد، چنان که اعشی گفت: یوما بأجود نائلا منه اذا نفس البخیل تجهّمت سؤالها ای البخیل. وَ إِلَی اللّه‌ِ المَصِیرُ، و بازگشت با خداست، و مورد او مورد«5» وعید و تهدید است.
-----------------------------------
(1). مب: دستور باشد. (2). مب، مر: دستور باشد. (3). آج، لب: اصحاب. (4). همه نسخه بدلها: و خدای. (5). دب: بمورد.
صفحه : 274 قوله تعالی:

قُل إِن تُخفُوا ما فِی صُدُورِکُم أَو تُبدُوه‌ُ یَعلَمه‌ُ اللّه‌ُ وَ یَعلَم‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ وَ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (29) یَوم‌َ تَجِدُ کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُحضَراً وَ ما عَمِلَت مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَو أَن‌َّ بَینَها وَ بَینَه‌ُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ (30) قُل إِن کُنتُم تُحِبُّون‌َ اللّه‌َ فَاتَّبِعُونِی یُحبِبکُم‌ُ اللّه‌ُ وَ یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (31) قُل أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ فَإِن تَوَلَّوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ الکافِرِین‌َ (32) إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی آدَم‌َ وَ نُوحاً وَ آل‌َ إِبراهِیم‌َ وَ آل‌َ عِمران‌َ عَلَی العالَمِین‌َ (33) ذُرِّیَّةً بَعضُها مِن بَعض‌ٍ وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (34)

بگو اگر پنهان دارید«1» آنچه در سینه‌های«2» شماست، یا آشکارا کنید، داند آن خدای، و داند آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمین است. و خدای«3» بر هر چیز«4» تواناست. آن«5» روز که یابد هر کسی«6» آنچه کرده باشد از«7» نیکی حاضر کرده و آنچه«8» کرده باشد از بدی خواهد«9» که اگر میان آن و میان او غایتی باشد دور«10»، و حذر می‌دهد خدا شما را«11» از خود، و خدای مهربان است به بندگان. بگو که اگر شما«12» دوست دارید خدای را، پیروی کنید مرا تا دوست دارد شما را خدای، و بیامرزد شما را گناهان شما، و خدای آمرزنده و بخشنده است«13». بگو فرمان برید خدای را و پیغامبر او را، اگر بر گردید خدای دوست ندارد کافران را. خدای برگزید آدم را و نوح را و اولاد«14» ابراهیم«15» و آل«16» عمران را بر جهانیان. و فرزندانی بهری از بهری«17»، و خدای
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: نهان دارید. (2). وز، آج، لب، فق: در دلهای. (3). اساس: و اللّه، با توجّه به وز، آج، لب، فق، تصحیح شد. (4). آج، لب، فق: همه چیزی. (5). آج، لب، فق: در آن. (6). آج، لب، فق: هر تنی. (7). آج، لب، فق: از هر. (8). آج، لب، فق: و آن را. [.....]
(9). آج، لب، فق: دوست دارد. (10). آج، لب: که اگر آنستی که میان نفس و میان آن روز بودی مسافتی دور. (11). آج، لب: و می‌ترساند شما را خدای. (12). آج، لب، فق: بگو اگر هستید شما که. (13). آج، لب: و خدای آمرزگار است مهربان. (16- 14). آج، لب، فق: و فرزندان. (15). وز: و آل ابراهیم و فرزندان او را. (17). آج، لب، فق: و فرزندانی که برخی از آن از نسل برخی‌اند.
صفحه : 275
شنوا و داناست«1». قدیم- جل‌ّ جلاله- چون رخصت داد در کتمان حق و مساعدت کافران به ظاهر، برای دفع مضرّت را باز نمود که: اگر کسی اینکه معنی کار بندد نه برای خوف و عذر«2» اضطرار، بل برای مساعدت و موافقت و مصافات و مخالصت دوستی با کافران، و گمان برد که آن بر خدای تعالی پوشیده بماند به خلاف آن است، تو بگو ای محمّد: إِن تُخفُوا ما فِی صُدُورِکُم، که اگر پوشیده داری آنچه در دل داری یا اظهار کنی، خدای داند. کلبی گفت: معنی آن است که اگر آنچه با رسول می‌گویی، اگر از سر زبان می‌گویی و اگر از میان جان می‌گویی از اخلاص و نفاق، خدای داند برای آن که او عالم الذّات است، عالم است به جمیع معلومات بر هر«3» وجهی که صحیح بود که معلوم بود، برای آن که صفت نفس با صحّت واجب باشد، و چون متعلّق بود اختصاص ندارد به بعضی متعلّقات دون بعضی. وَ یَعلَم‌ُ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ، و هر چه در آسمان و زمین هست آن«4» پنهان و آشکارا داند. و جمله اینکه و بیشتر از اینکه داخل باشد تحت آنچه ما بگفتیم. و فعل اوّل مجزوم است به جزای شرط، و دوم مرفوع است بر استیناف برای آن که عطف صورت نمی‌بندد اینکه جا لفساد المعنی معه، برای آن که عالمی او- تعالی- موقوف نباشد بر اخفا و اظهار ایشان. و تقدیر آن است که: و هو یعلم ما فی السموات، و نظیره قوله تعالی: قاتِلُوهُم یُعَذِّبهُم‌ُ اللّه‌ُ بِأَیدِیکُم«5»- الایة. الی ان قال: وَ یَتُوب‌ُ اللّه‌ُ عَلی مَن یَشاءُ«6» ...، و کذا قوله: فَإِن یَشَإِ اللّه‌ُ یَختِم عَلی قَلبِک‌َ وَ یَمح‌ُ اللّه‌ُ الباطِل‌َ وَ یُحِق‌ُّ الحَق‌َّ«7» ...، بالرّفع، و معنی آیت آن است که: چون معلوم شد که در آسمان
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: شنواست دانا به استحقاق هر یک از خلایق. (2). دب و. (3). آج، لب، فق: ندارد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از. (5). سوره توبه (9) آیه 14. (6). سوره توبه (9) آیه 15. [.....]
(7). سوره شوری (42) آیه 24.
صفحه : 276
و زمین هیچ [بر]
«1» خدای تعالی پوشیده نماند، چگونه پوشیده بود احوال شما در موالات کفّار، و آن که شما با ایشان مساعدت از دل یا از زبان کنی؟ وَ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، و خدای تعالی بر همه چیز«2» قادر است. برای آن گفت تا بدانند که اینکه تأخیر عذاب و مهلت و انظار مستحق‌ّ«3» عذاب نه برای عجز می‌کند، و لکن لنوع من المصلحة المقتضیة لذلک فی التّکلیف، برای آن تا مکلّفان ممکّن باشند و ممهّل باشند، و ایشان را بر خدای تعالی حجّت نبود، بل حجّت خدای را باشد برایشان. یَوم‌َ تَجِدُ کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما عَمِلَت مِن خَیرٍ مُحضَراً، و نصب او«4» بر فعلی مقدّر«5» باشد، کأنّه قال: اذکروا و خافوا یوم. و گفته‌اند: نصب او بر ظرف است از معنی آیت مقدّم«6»، برای آن که آیت اوّل متضمّن وعید است و تهدید، کأنّه قال تعالی: ما اوعدتکم«7» به فی الایة المتقدمة انّما یقع و یکون یوم القیمة. و گفته‌اند«8» قوله: وَ یُحَذِّرُکُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ، و گفته‌اند من قوله: وَ إِلَی اللّه‌ِ المَصِیرُ. گفت: یاد کنید«9» و فراموش مکنید«10» تا بدانید«11» که اینکه وعیدها- که ذکر آن سابق شد- در روزی خواهد بودن که هر نفسی آنچه کرده باشد از خیر و شر، و نفع و ضرّ، و نیک و بد، و طاعت و معصیت، و حسنه و سیئه حاضر یابد، نظیره قوله تعالی: وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً«12». جمله قرّاء خوانند«13»: «محضرا» بفتح الضّاد علی انّه مفعول، و در شاذّ عبید بن عمیر«14» خواند«15»: «محضرا»«16» علی انّه فاعل علی معنی ان‌ّ عمله«17» یحضره للجزاء من
-----------------------------------
(1). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب: همه چیزها. (3). کذا: در اساس: دیگر نسخه بدلها: مستحقّان. (4). چاپ شعرانی (3/ 9): نصب یوم. (5). اساس: مصدر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها متقدّم. (7). آج، لب، فق، مب، مر: ما وعدتکم. (8). دب من. (9). وز، دب: یاد کنی/ یاد کنید. (10). وز، دب: مکنی/ مکنید. (11). وز، دب، آج، لب: تا بدانی/ تا بدانید. (12). سوره کهف (18) آیه 49. (13). وز، آج، لب، فق، مب، مر: خواندند. [.....]
(14). اساس: عمیر بن حمید، آج، لب، فق، مب، مر، چاپ شعرانی (3/ 9): عبید بن عمرو، با توجّه به وز، دب تصحیح شد. (15). اساس: خواندند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16). اساس: محضر، با توجّه به وز، دب تصحیح شد. (17). آج: علمه.
صفحه : 277
الحضور او یحضره من الحضر و هو العدو، یعنی عمل او را به حاضر کند آن جا برای جزا، و یا بتازد او را برای جزا. و «ما» فی قوله: ما عَمِلَت، روا باشد که موصوله بود، و روا باشد که مصدری بود، ای عملها علی معنی جزاء عملها. و قوله: وَ ما عَمِلَت مِن سُوءٍ رواه باشد«1» که موصوله بود، و روا بود که مجازات را باشد. اگر موصوله باشد، «واو» عطف بود و محل‌ّ او نصب بود«2». اگر «ما» مجازات باشد در «تودّ» دو وجه است: روا باشد جزم علی الجزاء و رفع علی الاستیناف، کقول الشّاعر: و ان اتاه خلیل یوم مسئلة یقول لا غایب مالی و لا حرم و «تودّ» من الودادة، یعنی تمنّا کند که از میان او [و]
«3» میان آن عمل بد که کرده بود. أَمَداً بَعِیداً. غایتی و مسافتی دور باشد. و «امد» غایت باشد، قال اللّه تعالی: فَطال‌َ عَلَیهِم‌ُ الأَمَدُ«4» ...، و قال النّابغة: الّا لمثلک [714- پ]
او من انت سابقه سبق الجواد اذا استولی علی الأمد سدّی گفت: امدا بعیدا، ای مکانا بعیدا، یعنی راهی دور. مقاتل گفت: ما بین«5» المشرق و المغرب، نظیره قوله: یا لَیت‌َ بَینِی وَ بَینَک‌َ بُعدَ المَشرِقَین‌ِ«6». حسن بصری گفت: تمنّای آن کند که کاشک تا هرگز آن عمل پیش او نیافریدندی«7»، نظیره قوله: یا لَیتَنِی لَم أُوت‌َ کِتابِیَه، وَ لَم أَدرِ ما حِسابِیَه«8». وَ یُحَذِّرُکُم‌ُ اللّه‌ُ نَفسَه‌ُ وَ اللّه‌ُ رَؤُف‌ٌ بِالعِبادِ، ای رحیم من الرّافة و هی الرّحمة. قُل إِن کُنتُم تُحِبُّون‌َ اللّه‌َ- الایة. حسن بصری و إبن جریج گفتند: در عهد رسول
-----------------------------------
(1). دب: ما روا باشد. (2). دب، آج، لب و. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). سوره حدید (57) آیه 16. (5). اساس: بین، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). سوره زخرف (43) آیه 38. (7). وز: آن عمل با پیش او بیافریدندی، دب، آج: آن عمل با پیش او نیاوردندی، لب، فق، مب، مر: افتادگی دارد. (8). سوره حاقّه (69) آیه 25 و 26.
صفحه : 278
جماعتی دعوی کردند که ما خدای را دوست داریم. گفتند: یا محمّد؟ انّا نحب‌ّ ربّنا، ما خدای را دوست داریم. حق تعالی گفت: دوستی را علامتی باشد، و آن آن بود که از فرمان دوست به در نیایند«1»، و دوست او را دوست دارند«2». اینکه محمّد دوست من است، اگر شما«3» در اینکه دعوی راستی گیرید«4»، متابعت او کنید«5» تا من نیز شما را دوست دارم، و الّا دعوی باشد بی بیّنت، و دعوی بی بیّنت باطل بود. یا مدّعی الحب‌ّ لمولاه من ادّعی صحّح معناه من ادّعی شیئا بلا شاهد لا بدّ ان تبطل دعواه ای عجب اگر«6» پاشنه کفیده«7» را دوست داری، پای او هوای او بیرون ننهی، دعوی دوستی خدای می‌کنید، و یک ذرّه پای در رضای او بر جای نداری«8»: تعصی الاله و انت تظهر حبّه هذا محال فی القیاس بدیع لو کان حبّک صادقا لأطعته ان‌ّ المحب‌ّ لمن یحب‌ّ مطیع کسی که دعوی دوستی مخلوقی کرد و او را وفات رسید، اینکه مدّعی خویشتن را ملامت می‌کند، ما«9» چرا چون او برفت«10»، اینکه در مساعدت او نرفت«11» می‌گوید: الیس عجیبا ان طواک ید البلی برغمی ما بین الصّفایح و التّرب و ینشرنی روح الحیاة و ادّعی هواک فیا سحقا لدعوای فی الحب‌ّ دیگری گفت: مساعدت و موافقت من در دوستی با دوست من تا آن جاست که اگر مرده باشم و سالیان بر خاک من گذشته و او مرا آواز دهد، یا جوابش دهم یا کوفی«12» از گور من او را جواب دهد تا آواز و«13» گفت او بر زمین نیفتد: و لو ان‌ّ لیلی الأخیلیّة سلّمت علی‌ّ و دونی تربة و صفایح
-----------------------------------
(1). آج، لب، مر: نه آیند. (2). آج، لب، فق، مب، مر و دشمن او را دشمن. [.....]
(3). اساس را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). دب: گویی، آج: گویید. (5). دب: کنی. (6). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (7). مب، مر: عجب باشد که بنده‌ای. (8). مب: نمی‌گذاری. (9). آج، لب، فق، مب، مر: تا. (10). آج، لب، فق، مب و. (11). آج، مب: بنرفت. (12). آج: بومی. (13). اساس: او، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 279
لسلّمت تسلیم البشاشة اوزقا الیها صدی من جانب القبر صایح اینکه بیتها توبة بن الحمیّر راست. گویند: از اتّفاقات عرب یکی آن بود که اینکه توبه- که گوینده آن بیتهاست- فرمان یافت، و او را دفن کردند، و مدّتی بر اینکه بر آمد. یک روز شوهر لیلی اخیلیّه با لیلی از جایی«1» می‌آمدند به سر گور توبة بن الحمیّر برسیدند. آن مرد را اینکه بیتها یاد آمد. لیلی را گفت: بحقّی علیک، به حق‌ّ من بر تو که بروی و بر گور توبة بن الحمیر سلام کنی تا دروغ او پیدا شود در آن که گفت«2»: لسلّمت تسلیم البشاشة اوزقا الیها صدی من جانب القبر صایح لیلی گفت: رها کن، شاعری از سر سودای خود چیزی بگفت آن را حقیقتی نباشد. بر او سخت کرد«3» و سوگند داد. لیلی اشتر پیش راند و آواز داد«4»: السلام علیک یا توبة بن الحمیر، اتّفاق«5» چنان افتاد که در گور شکافی بود، و در آن شکاف کوفی آشیانه«6» کرده«7»، چون آواز لیلی اخیلیّه بشنود از آن جا بپرید و آوازی کرد«8»، شتر لیلی از آواز و پرواز [آن]
«9» مرغ برمید و لیلی را بیفگند و بر جای«10» بمرد و گور او همان جا در پهلوی گور او بنهادند. ضحّاک گفت از عبد اللّه عبّاس که: رسول- علیه السلام- بنزدیک قریش آمد و ایشان در مسجد الحرام بتان را می‌پرستیدند، و بتان را بیاراسته بودند [و]
«11» گوشوارها«12» در گوش کرده، ایشان را ملامت کرد [و]
«13» گفت: شرم ندارید«14»، دین پدر خود ابراهیم و اسماعیل رها کرده‌اید و جمادی را می‌پرستید«15» که در او نفعی و ضرری«16» نیست.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: جانبی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: گفته. (3). آج، لب، فق، مب، مر: سخت گفت: چاپ شعرانی (3/ 12): سخت گرفت. [.....]
(4). آج، لب، فق گفت، مب، مر و گفت. (5). اساس: اتفاقا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). لب: آشیان. (7). دب: کرده بود. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (13- 11- 9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). دب: بر جایگاه، آج، لب، فق، مر: و در جای. (12). دب: گوشوار. (14). دب، مب: مر که. (15). دب، آج، لب، فق: می‌پرستی. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ضرّی.
صفحه : 280
ایشان گفتند: ما اینها را به دوستی خدا می‌پرستیم: لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّه‌ِ زُلفی«1» ...، تا ما را به خدا نزدیک گردانند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد [و]
«2» گفت: اگر شما طلب چیزی می‌کنید«3» که شما را به خدای نزدیک گرداند، متابعت من کنید«4» تا خدای تعالی شما را دوست دارد که من اولیترم به تعظیم از اینکه اصنام که من رسول خدایم. ابو صالح گفت از عبد اللّه عبّاس که: آیت در جهودان آمد، چون گفتند: نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«5» ...، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: اگر در اینکه دعوی راستی گیرید«6» متابعت رسول من می‌کنید«7». رسول- علیه السلام- آیت«8» بر جهودان خواند، ابا کردند. محمّد بن جعفر بن الزّبیر گفت: آیت در ترسایان نجران آمد که ایشان گفتند: ما عیسی را که می‌پرستیم و تعظیم می‌کنیم، برای دوستی خدای می‌کنیم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد که: اگر عیسی را برای دوستی من- علی زعمکم- عبادت می‌کنید«9»، رسول مرا که محمّد است متابعت کنید«10». رسول- علیه السلام- اینکه آیت برایشان خواند. عبد اللّه ابی سلول منافق اصحابش را گفت: نبینید«11» که محمّد دوستی خود چون دوستی خدای می‌دارد، و ما را می‌فرماید که: او را همچنان دوست داریم که ترسایان عیسی را؟ خدای تعالی به جواب ایشان اینکه آیت فرستاد: قُل أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ فَإِن تَوَلَّوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ الکافِرِین‌َ. بدان که محبّت از باب ارادت باشد«12»، ارادتی باشد متعلّق به نفع غیری یا تعظیم«13» او، و معنی محبّت او«14» خدای را تعالی اراده طاعت و فرمانبرداری او باشد،
-----------------------------------
(1). سوره زمر (39) آیه 3. (2). اساس: ندارد: با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق: می‌کنی. [.....]
(4). دب: کنی. (5). سوره مائده (5) آیه 18. (6). دب: راستی گری، آج، فق: راستی گیری، لب: راستی کنی و گیری. (7). دب، آج، لب: رسول من کنی. (8). دب: اینکه آیت. (9). دب، آج، لب، فق: می‌کنی/ می‌کنید. (10). دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید. (11). دب، آج، لب، فق: نبینی/ نبینید. (12). دب، مب، مر: ندارد. (13). دب: بتعظیم. (14). آج، لب، فق: یعنی محبّت ما.
صفحه : 281
و محبّت او ما را ارادت او باشد و«1» ثواب و نفع ما را، و محبّت ما یکدیگر را [418- ر]
اراده نفع«2» و خیر باشد در حق‌ّ محبوب. امّا اینکه لفظ را در او خلاف کردند، و محبّت برای اشتباهش به میل طباع جاری مجرای شهوت باشد فی تعلقها بالذوات الباقیة، از اینکه جا گویند: احببت زیدا، و لا یقولون اردت زیدا، و چون تعلّق به حوادث دارد خود بر حقیقت خویشتن باشد، و احببت فلانا فهو محبوب، اینکه مفعول نه از بنای فعل باشد و کلام عرب بر اینکه است. و زجّاج گفت از کسائی که: حببت فلانا فهو محبوب آمده است، و احبّه«3» فهو محب‌ّ، کما قال عنتره: و لقد نزلت فلا تظنّی غیره عندی«4» بمنزلة المحب‌ّ المکرم. و فرّاء گفت: حببت لغتی متروک است، و لفظ او اینکه است که هذه لغة قد ماتت، گفت: مرده است اینکه لغت، یعنی حببت. و شک نیست که متروک است مستعمل در فعل احببت است و در مفعول او محبوب علی خلاف القیاس آمد. و یُحبِبکُم‌ُ اللّه‌ُ، مجزوم است به جزای شرط. و رسول- علیه السلام- گفت: از شرایط و علامات ایمان: الحب فی الله و البغض فی الله ، آن است که دوستی و دشمنی برای خدا کنی. و رسول- علیه السلام- گفت: اذا اراد احدکم ان یجد حلاوة الایمان فلیحب‌ّ المرء لا یحبّه الّا للّه ، گفت: چون بنده خواهد که حلاوت ایمان در دل خود بیابد«5»، آن را که دوست دارد جز برای خدا دوست ندارد. و رسول- علیه السلام- گفت: شرک در امّت من پوشیده‌تر است از رفتن مورچه خرد«6» در شب سیاه بر سنگ نرم، و کمینه او آن است که: مرد کسی را دوست دارد بر ظلمی یا دشمنش دارد بر عدلی، و دین هست«7» الّا دوستی و دشمنی! آنگه اینکه آیت برخواند: قُل إِن کُنتُم تُحِبُّون‌َ اللّه‌َ- الایة.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (2). مب: ضرّ. (3). وز، آج، لب، فق: فاحبّه. [.....]
(4). کذا در اساس و دیگر نسخه بدلها، تفسیر قرطبی (4/ 60) و تبیان (2/ 438): منّی. (5). دب: بیاود/ بیاید. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خورد. (7). آج: نیست.
صفحه : 282
وَ یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم عطف است بر آن تا خدای تعالی شما را دوست دارد و گناهانتان«1» بیامرزد. وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ، که خدای تعالی آمرزنده گناه است و بخشاینده بر«2» گناهکار. قُل أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ، بگو ای محمّد که طاعت دارید«3» و فرمان برید«4» خدای را و رسول«5» را. و «طاعت» امتثال امر یا «6» اراده باشد و رتبت معتبر باشد«7» میان مطیع و مطاع، بر عکس آن که«8» میان آمر و مأمور باشد. حق تعالی طاعت رسول با طاعت خود برابر کرد«9»، و رسول- علیه السلام- طاعت علی با طاعت خود برابر کرد، و در احادیث بسیار از روات مخالف و مؤالف، منها، از آن جمله حدیثی که روایت کرد عمر بن مالک«10» عن فضالة بن عبید عن احدهما. علیهما السلام- اعنی ابا جعفر و ابا عبد اللّه، مراد صادق و باقر«11» باشد از اینکه، و برای آن اینکه خبر از جمله اخباری که در اینکه معنی هست اختیار کرده شد که اینکه خبری است متضمّن سبب نزول اینکه آیات را، و آن آن است که چون خدای تعالی اینکه آیت فرستاد که: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ أَطِیعُوا الرَّسُول‌َ وَ أُولِی الأَمرِ مِنکُم«12» ...، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- خطبه کرد«13» گفت: 14»15» ایّها النّاس ان‌ّ اللّه امرکم« ان تطیعوه فی نبیّه و تطیعونی فی وصیّی و وزیری و خلیفتی فی حیاتی و ولی الامر من« بعد وفاتی و خیر من اخلف بعدی علی‌ّ بن ابی طالب الا و من اطاع علیّا فقد اطاعنی و من اطاعنی اطاع اللّه، و من فارق علیّا فقد فارقنی و من فارقنی فقد فارق اللّه، و من فارق اللّه فعلیه لعنة اللّه، گفت خدای تعالی شما را فرمود که: طاعت او را دارید«16» در حق‌ّ من و طاعت من دارید«17» در باب وصی‌ّ و
-----------------------------------
(1). وز، مر: گناهانشان، آج، لب، فق را. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: داری/ دارید. (4). آج، لب، فق، مب، مر: بری/ برید. (5). آج، لب، فق، مب، مر او. (6). آج، لب، با، مب: و باراده. (7). اساس و، زائد می‌نمود، با توجّه به سایر نسخ تصحیح شد. (8). دب از. (9). دب: مقابله کرد. (10). دب: عمرو بن مالک. [.....]
(11). مب علیهما السلام. (12). سوره نساء (4) آیه 59. (13). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (14). اساس: یأمرکم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (17- 16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: داری/ دارید.
صفحه : 283
وزیر و خلیفه من در حیات من و خداوند امامت از پس وفات من، و بهینه هر کس که او را رها کنم و آن علی ابو طالب«1» است. الا و هر که طاعت او دارد طاعت من داشته باشد، و هر که طاعت من دارد طاعت خدای داشته باشد، و هر که از او مفارقت کند از من مفارقت کرده باشد، و هر که از من مفارقت کند از خدای مفارقت کرده باشد- یعنی از دین خدا- و هر که از خدا مفارقت بکند لعنت خدا بر او باد«2». پس از آن روزی اوس«3» بن بشر التّیمی‌ّ علی را گفت: ابیتم یا بنی هاشم الّا المخاریق«4»، ای بنی هاشم شما الّا حیله چیزی دیگر نکنی، ای بنی هاشم چرا شما به ولایت مخصوصید«5» دون ما! امیر المؤمنین گفت: 6»7» و ابیت یا اوس« الّا من کذب«، تو ای اوس«8» الّا دروغ ندانی ان‌ّ اللّه اختارنا ذریة ابراهیم ، خدای تعالی ما را که فرزندان ابراهیمیم«9» برگزید. اوس«10» گفت: و ما نیز از فرزندان آدمیم و زنگیان و نوبیان«11» از فرزندان سام بن نوح«12» اند- و اینان دو پیغمبر«13» مرسل بودند. علی- علیه السلام- برفت و رسول را خبر داد به آنچه میان ایشان رفت. رسول- علیه السلام- گفت: و اللّه لا ازجره الّا بالوحی ، به خدای که من زجر او [جز]
«14» به وحی نکنم. در حال جبریل می«15» آمد و گفت: خدایت سلام می‌کند، و اینکه آیات«16» آورد: قُل أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ فَإِن تَوَلَّوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ الکافِرِین‌َ، إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی آدَم‌َ وَ نُوحاً وَ آل‌َ إِبراهِیم‌َ وَ آل‌َ عِمران‌َ عَلَی العالَمِین‌َ، ذُرِّیَّةً بَعضُها مِن بَعض‌ٍ وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ.
-----------------------------------
(1). مب، مر: علی بن ابی طالب. (2). آج، لب، فق، مب، مر: باشد. (8- 3). آج، لب، فق، مب، مر: اویس. (4). آج، لب، الّا المحال، لب، فق: الّا المحار. (5). وز، دب، مخصوصی/ مخصوصید، مب: مخصوص آیید. (6). آج، لب، فق، مب، مر: اویس. (7). کذا در اساس، دیگر نسخه بدلها: الّا الکذب. (9). اساس، دب، ابراهیم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(10). مب، مر: اویس. (11). اساس: او بیان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). دب، آج، لب: حام بن نوح. (13). وز، دب: پیغامبر. (14). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (15). دب، مر: ندارد. (16). مب، مر: آیت.
صفحه : 284 صادق بن جعفر بن محمّد- علیهما السلام- در تفسیر آیت گفت: 1» قل اطیعوا اللّه فیما امرکم و الرّسول فیما اکّد علیکم فان تولّوا عن ولایتنا فان‌ّ اللّه لا یحب‌ّ الکافرین بالآیات فینا ان‌ّ اللّه اصطفی آدم و نوحا للولایة و لم یصطف اولادهما و آل ابراهیم و ال عمران ردّا علی اوس« ، گفت: طاعت خدای دارید«2» در آنچه فرمود، و طاعت رسول را در آنچه مؤکّد کرد بر شما اگر بر گردید«3» از ولایت ما. خدای دوست ندارد کافران را به آیاتی که در حق‌ّ ماست. خدای تعالی آدم را و نوح را برگزید و فرزندان ایشان را برنگزید، و آل ابراهیم و آل عمران را برگزید ردّ بر اوس«4» تیمی. و معنی اینکه آیات [418- پ]
نظم نمی‌پذیرد تا سبب نزول او معلوم نمی‌شود، و مخالفان [ما]
«5» تا اینکه قول نباید گفتن، از ظاهر عدول کردند و گفتند: مراد به آل ابراهیم خود ابراهیم است، و به آل عمران خود عمران است و بیتی آوردند: و لا تبک میتا بعد میت احبّه علی‌ّ و عبّاس و آل ابی بکر یعنی ابا بکر. و خلاف نیست که ظاهر قرآن رها نکنند الّا عند ضرورتی، و لا ضرورة ههنا الّا نصب العداوة لآل محمّد، پس آیت را حمل بر ظاهر باید کردن. إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفی، و هو افتعل من الصّفوة و هی الاختیار «ط»«6» مقلوب است از «تای» افتعال برای مطابقت «صاد» را. و «اصطفی» و «اجتبی» و «اختار»، به یک معنی باشد. آدَم‌َ، برگزید آدم را که ابو البشر است، نوح را که شیخ الانبیاست و اولوا العزم است و مبعوث به کافّه خلق، و آل ابراهیم و هو محمّد- صلّی اللّه علیه و علی آله- و اینکه به او اولیتر است که از میان اینان لقب مصطفی او راست- صلوات اللّه علیه و علی آله. وَ آل‌َ عِمران‌َ، قولی آن است که: مراد موسی بن عمران است، و قولی دگر آن است که در اخبار اهل البیت است و تفاسیر ایشان که: مراد به ال عمران امیر المؤمنین
-----------------------------------
(1). مب، مر: اویس. (2). دب، مب: داری/ دارید. (3). دب، آج، لب، مب: برگردی/ برگردید. (4). مب، مر: اویس. (5). اساس: ندارد، دب: را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). اساس، مب: تا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 285 علی است، و عمران نام ابو طالب است فی التّوریت. پس اوّل گزیده از آل ابراهیم رسول است- علیه و علی«1» آله السلام- چنان که انس مالک روایت کرد که: جماعتی از بنی کنده دعوی کردند«2» که رسول- علیه السلام- از ایشان است. اینکه حدیث به رسول رسید، گفت: إبن«3» عبّاس و ابو سفیان گفتند چون به یمن شدند، ما از پدران خود انتقال نکنیم«4»، 5» انا محمّد بن عبد اللّه بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی‌ّ بن کلاب بن مرّة بن کعب بن لؤی‌ّ بن غالب بن فهر بن مالک بن النّضر بن کنانة بن خزیمة بن مدرکة بن الیاس بن مضر بن نزار بن معدّ بن عدنان بن« ادد بن المهیسع بن نبت بن سلامان بن قیدار بن اسمعیل بن ابراهیم. و ما افترق النّاس فرقتین الّا جعلنی اللّه فی الخیر منهما خرجت من ابوی‌ّ من نکاح و لم اخرج من سفاح من لدن آدم حتّی انتهیت الی ابی و امّی، گفت: مردمان به دو فرقه نشدند الّا من در بهینه ایشان بودم و از هر پدر و مادر که آمدم به نکاح آمدم [به سفاح نیامدم]
«6» از آدم تا به پدر و مادر خود. آنگه گفت: بدانید«7» که خدای تعالی از فرزندان ابراهیم اسماعیل را بر گزید، و از فرزندان اسماعیل بنی کنانه را و از بنی کنانه قریش را، و از قریش بنی هاشم را، و از بنی هاشم مرا، 8» فأنا خیرکم نفسا و خیرکم ابا [و امّا]
«. اصطَفی آدَم‌َ، آدم را برگزید برای خلافت و گفت: إِنِّی جاعِل‌ٌ فِی الأَرض‌ِ خَلِیفَةً«9» ...، تا بدانی که هر که خلیفه او باشد گزیده او باشد، آن را که گزیده او بود به خلافت در بدایت کار فرشتگان را در پیش او به سجده آورد«10»، آن را که گزیده او بود به خلافت بهترین پیغامبران اگر فرشتگان او را سر بر خط نهادند، تو اینکه را گردن ننهی!
-----------------------------------
(1). آج، لب: ندارد. [.....]
(2). آج، لب: روایت کردند. (3). اساس: کلمه به صورت: «اینکه» هم خوانده می‌شود. (4). مرحوم شعرانی عبارت: «إبن عباس ... انتقال نکنیم» را در نسخه‌ها زاید تشخیص داده‌اند. رک: تفسیر روض الجنان و روح الجنان (3/ 15) زیر نویس. (5). اساس، آج، لب اد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (8- 6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب، آج، لب، فق: بدانی/ بدانید. (9). سوره بقره (2) آیه 30. (10). دب: به سجده فرمود.
صفحه : 286
«نوح» را برگزید تا به دعای او زمین از دشمنان خدا پاک شد«1». رَب‌ِّ لا تَذَر عَلَی الأَرض‌ِ مِن‌َ الکافِرِین‌َ دَیّاراً«2»، اینکه را برگزید تا به تیغ او زمین از کافران پاک شد. حق تعالی چون خواست که زمین را پاک کند در عهد نوح از آسمان آب فرستاد که موجب تطهیر، آب پاک است. چون در عهد رسول خداست تا زمین پاک کند سبب آن هم آب کرد. از آن خلقی آفرید و تولّای اینکه کار به دست او کرد: خَلَق‌َ مِن‌َ الماءِ بَشَراً«3». و آل عمران بر قول عامّه مفسران موسی است و هارون تا موسی به عصا زمین از سحر پاک کرد. اینکه زمین از سحره که اصل سحر بودند به تیغ پاک کرد. اگر عصای موسی سحر فرو برد تیغ اینکه ساحران«4» را فرو برد. و اگر هارون موسی را خلیفه بود«5»، اینکه محمّد را بمنزلت هارون بود موسی را، جز آن که هارون پیغامبر بود، و از پس رسول ما پیغامبر نبود، انت منّی بمنزلة هرون من موسی الّا انّه لا نبی‌ّ بعدی. حسن بصری گفت: مراد به آل عمران عیسی مریم است که مریم دختر عمران بود. بر اینکه قول عیسی [را]
«6» برگزید تا مبشّر مقدم او باشد: وَ مُبَشِّراً بِرَسُول‌ٍ یَأتِی مِن بَعدِی اسمُه‌ُ أَحمَدُ«7»، و مقدّمه لشکر فرزند او باشد که مهدی امّت است، آن جا آیت بشارت«8» بود و اینکه جا رایت بشارت باشد. و آل ابراهیم بلا خلاف محمّد است و اهل البیت او که«9» فرزندان ابراهیم خلیل‌اند. معروف بن خرّ بوذ روایت کرد از جماعت«10» تابعین که عبد اللّه عبّاس گفت: سالی در موسم حاج‌ّ مردم را حدیث می‌کردم، مردی را دیدم در هیأت اعرابی عمامه سیاه در سر بسته، هر گه من خبری روایت کردم او خبری روایت کرد. چون فارغ شد
-----------------------------------
(1). دب: پاک کرد. (2). سوره نوح (26) آیه 71. (3). سوره فرقان (25) آیه 54. (4). مب: کافران. (5). لب: کرد. (6). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(7). سوره صف (61) آیه 6. (8). اساس: اشارت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). دب، فق از. (10). دب، مب: جماعتی.
صفحه : 287
گفت: 1»2» معاشر النّاس من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فأنا اونبّئه باسمی، انا جندب بن جنادة البدری‌ّ الغفاری‌ّ، انا صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله- سمعته یقول فی هذا المکان- و الا صمّت اذنای: ان‌ّ اللّه اصطفی ادم و نوحا و ال ابرهیم و ال عمران علی العالمین، ذریّة بعضها من بعض و اللّه سمیع علیم. فأمّا الذرّیّة فمن نوح و الال من ابرهیم، و السلالة من اسمعیل و العترة« الهادیة و الذرّیّة الطّاهرة من محمّد- صلّی اللّه علیه و آله- و الصّدّیق الاکبر علی‌ّ بن ابی طالب، فأیّتها الامّة المتحیّرة بعد نبیّها لو قدّمتم من قدّمه اللّه و رسوله و اخرتم من اخّره اللّه و رسوله، لما عال ولی‌ّ اللّه و لا طاش سهم فی سبیل اللّه و لا اختلفت« الامّة بعد نبیّها الّا کان تأویله عند اهل البیت فذوقوا بما کسبتم، وَ سَیَعلَم‌ُ الَّذِین‌َ ظَلَمُوا أَی‌َّ مُنقَلَب‌ٍ یَنقَلِبُون‌َ «3». گفت: از رسول- علیه السلام- [419- ر]
[شنیدم]
«4» که در اینکه موقف اینکه آیت بخواند و گفت: امّا «ذریت» از نوح است«5»، و «آل» از ابراهیم، و «سلاله» از اسماعیل، و عتره هادیه و ذرّیّه طاهره از محمّد- صلّی اللّه علیه و علی آله- و صدّیق اکبر علی‌ّ بن ابی طالب است. ای امّت متحیر؟ از پس پیغامبر اگر تقدیم کردی«6» آن را که خدای و پیغامبر او را تقدیم کرد، و باز پس داشتی«7» آن را که خدای و پیغامبر باز پس پشت«8» داشت، دوست خدای محتاج نشدی«9»، و هیچ تیر در راه خدای خطا نرفتی، و امّت از پس پیغامبر در هیچ چیز خلاف نکردند«10» الّا تأویل آن بنزدیک اهل البیت باشد. بچشی و بال آنچه«11» کردی، و بدانند ظالمان که باز گشت ایشان چگونه باشد. ذُرِّیَّةً بَعضُها مِن بَعض‌ٍ، اینکه فرزندانی‌اند بهری از بهری. در خبر می‌آید که حسن عسکری را پرسیدند از اینکه آیت، گفت«12»: انا من الزّکی‌ّ
-----------------------------------
(1). دب، مر: العزّة. (2). وز، مب، مر: لا اختلف. (3). سوره شعرا (26) آیه 227. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس، وز، لب، فق: تو چیست، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد، مر: او آدم و نوح است. (6). کردی/ کردید 7. داشتی/ داشتید، وز: داشتن. (8). دب، مب: باز پس. (9). مب، مر: تشدید. (10). وز، دب: نکردندی. [.....]
(11). اساس باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (12). اساس: گفتند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 288
الله‌علی‌ّ بن محمّد، و الزّکی من الهادی محمّد بن علی، و الهادی من الرّضا علی‌ّ بن موسی، و الرّضا من الکاظم موسی بن جعفر، و الکاظم من الصّادق جعفر بن محمّد، و الصّادق من الباقر محمّد بن علی‌ّ، و الباقر من السجّاد زین العابدین، و السجّاد من الشّهید المظلوم الحسین بن علی‌ّ،} و چون به ذکر حسین علی رسید گریه بر او افتاد«1»، آنگه گفت: 2» السلام علی الشّهید المظلوم، السلام علی السیّد المرحوم، السلام علی الحق‌ّ« المکتوم و الحسین بن علی‌ّ من ابیه امیر المؤمنین علی‌ّ بن ابی طالب- علیهم السلام. وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، قوله: ذُرِّیَّةً، قول آن است: بر وزن فعلیّه است، کقمریة من ذرء اللّه، الخلق، ای خلقهم، و اینکه اختیار زجّاج است. و قولی دیگر آن است که: اصل او ذرّورة علی وزن فعلوله، پس برای کراهت تکریر«3» «را»، «را» ی دوم«4» را « یا »«5» کردند، آنگه «واو» را هم « یا » گردانیدند«6» برای « یا »، آنگه ادغام کردند فصار ذرّیة. و نصب را، اخفش گفت بر حال است، و زجّاج گفت علی البدل. وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، و خدای تعالی شنواست اقوال اینان را و دانا به احوال و اسرار اینان، برای آن برگزید ایشان«7» که از حال ایشان عصمت معلوم بود. و قولی دگر آن است«8»: سمیع علیم لما تقوله«9» امرَأَت‌ُ عِمران‌َ رَب‌ِّ إِنِّی نَذَرت‌ُ لَک‌َ ما فِی بَطنِی مُحَرَّراً. قوله عزّ و جل‌ّ:

إِذ قالَت‌ِ امرَأَت‌ُ عِمران‌َ رَب‌ِّ إِنِّی نَذَرت‌ُ لَک‌َ ما فِی بَطنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّل مِنِّی إِنَّک‌َ أَنت‌َ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌ُ (35) فَلَمّا وَضَعَتها قالَت رَب‌ِّ إِنِّی وَضَعتُها أُنثی وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِما وَضَعَت وَ لَیس‌َ الذَّکَرُ کَالأُنثی وَ إِنِّی سَمَّیتُها مَریَم‌َ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِک‌َ وَ ذُرِّیَّتَها مِن‌َ الشَّیطان‌ِ الرَّجِیم‌ِ (36) فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُول‌ٍ حَسَن‌ٍ وَ أَنبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیّا کُلَّما دَخَل‌َ عَلَیها زَکَرِیَّا المِحراب‌َ وَجَدَ عِندَها رِزقاً قال‌َ یا مَریَم‌ُ أَنّی لَک‌ِ هذا قالَت هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ یَرزُق‌ُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب‌ٍ (37) هُنالِک‌َ دَعا زَکَرِیّا رَبَّه‌ُ قال‌َ رَب‌ِّ هَب لِی مِن لَدُنک‌َ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّک‌َ سَمِیع‌ُ الدُّعاءِ (38) فَنادَته‌ُ المَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِم‌ٌ یُصَلِّی فِی المِحراب‌ِ أَن‌َّ اللّه‌َ یُبَشِّرُک‌َ بِیَحیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِن‌َ الصّالِحِین‌َ (39) قال‌َ رَب‌ِّ أَنّی یَکُون‌ُ لِی غُلام‌ٌ وَ قَد بَلَغَنِی‌َ الکِبَرُ وَ امرَأَتِی عاقِرٌ قال‌َ کَذلِک‌َ اللّه‌ُ یَفعَل‌ُ ما یَشاءُ (40) قال‌َ رَب‌ِّ اجعَل لِی آیَةً قال‌َ آیَتُک‌َ أَلاّ تُکَلِّم‌َ النّاس‌َ ثَلاثَةَ أَیّام‌ٍ إِلاّ رَمزاً وَ اذکُر رَبَّک‌َ کَثِیراً وَ سَبِّح بِالعَشِی‌ِّ وَ الإِبکارِ (41)

چون«10» گفت زن عمران: خداوند من؟
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: افتاد. (2). اساس: السیّد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مب: تکرّر. (4). مب، مر: دویم. (5). اساس: یارا، با توجّه به وز و معنی جمله جا به جا شد. (6). دب: کردند. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (8). دب که (9). اساس، دب، مب: بقوله: لب، مر: بقوله، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). آج، لب، فق: یاد کن آن وقت را که.
صفحه : 289
[من]
«1» پذرفتم برای تو آنچه«2» در شکم من است آزاد کرده، بپذیر از من که تو شنوا و دانایی. چون بهار بنهاد«3» گفت: بار خدایا من بار نهادم به او ماده«4»، و خدا داناتر است به آنچه بار نهاد، و نیست نر«5» چون ماده«6»، و من نام نهادم او را مریم، و من پناه او با تو دهم و فرزندانش«7» از دیو رانده. بپذیرفت«8» او را خدای بپذرفتنی نیکو و برویانید او را رویانیدنی نیکو«9»، و باز گذاشت او را زکریّا، هر گه در شدی بر او زکریّا در محراب یافتی بنزدیک او روزی. گفت«10»: ای مریم؟ از کجا آمد تو را [اینکه]
«11»! گفت: او از نزدیک خداست که خدا روزی دهد آنرا که خواهد بغیر شمار. آن جا بخواند«12» زکریّا خدایش را، گفت: خدای من بده مرا از نزدیک خود فرزندی پاکیزه که شنونده دعایی. ندا کردند او را فریشتگان و او ایستاده بود نماز می‌کرد«13» در محراب که خدای مژده می‌دهد تو را به
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (2). آج، لب، فق: آن را که. [.....]
(3). آج، لب، فق: پس آنگاه که نهاد آن مادینه را که در شکم داشت. (4). اساس: چون ماده، با توجّه به وز تصحیح شد. (5). آج، لب، فق: نرینه. (6). آج، لب، فق: مادینه. (7). وز: و فرزندش. (8). وز: بپذیرفت. (9). اساس: «و برویانید ... نیکو» را ندارد، از وز افزوده شد. (10). آج، لب، فق: گفتی. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (12). اساس: بخاند، با توجّه به وز تصحیح شد. (13). اساس: نماز کرد، آج، لب، فق: نماز می‌گذارد، با توجّه به وز تصحیح شد.
صفحه : 290
یحیی راست دارنده به کلمتی«1» از خدا و مهتری و پارسایی و پیغامبری از نیکان. گفت: ای خداوند من؟ چگونه باشد مرا فرزندی«2» و به من رسید«3» بزرگی، و زن من نازاینده است، [گفت]
«4»: خدای همچنین کند آنچه خواهد. [419- پ]
گفت: خدای من کن«5» مرا نشانی. گفت: نشانی«6» تو آن است که سخن مگویی با مردمان سه روز«7» مگر به اشاره، و یاد کن خدایت را بسیاری، و تسبیح کن«8» به شبانگاه و بامداد. قوله: إِذ قالَت‌ِ امرَأَت‌ُ عِمران‌َ، «اذ» ظرف زمان گذشته باشد، و در عامل او چند قول گفتند: اخفش و مبرّد گفتند: فعلی مضمر است، و التّقدیر اذکر اذ قالت. زجّاج گفت: عامل در او «اصطفی آدم» و اینکه بعید است. رمّانی گفت: عامل در او «سمیع علیم» است. و اینکه قریبتر است از قول زجّاج. و ابو عبیده گفت: «اذ» زیادت است، و هذا ابعد الوجوه. و زن عمران مادر مریم بنت عمران است مادر«9» عیسی- علیه السلام- و نام او حنّه بنت قاقود بن قبیل«10» بود. و امّا عمران: عبد اللّه عبّاس و مقاتل گفتند: هو«11» عمران بن ماثان بود و نه پدر موسی بود، چه از میان اینکه عمران و آن عمران که پدر موسی بود هزار [و]
«12» هشصد«13»
-----------------------------------
(1). اساس: کلمه، با توجّه به وز تصحیح شد. (2). وز: پسری، آج، لب، فق: کودکی. (3). آج، لب، فق: و حال رسید به من. [.....]
(4). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (5). آج، لب، فق: پدید کن. (6). وز، آج، لب، فق: نشان. (7). آج، لب، فق: شبان روز. (8). آج، لب، فق: و نماز گزار یا تسبیح گوی. (9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر قرطبی (4/ 65): جدّة. (10). کذا در اساس، وز: قاقور بن قبیل، دب، مب: قارور بن قبیل، آج، لب، فق، مر: فاقور بن قبیل، تفسیر قرطبی (4/ 65): فاقود بن قنبل، تفسیر طبری (3/ 235): فاقوذ بن قتیل. (11). وز، آج، لب، فق، مب، مر: و هو. (12). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). دب، مب: هشتصد.
صفحه : 291
سال بود. و فرزندان ماثان رؤسا و علما و احبار بنی اسرائیل بودند. محمّد بن اسحق گفت: هو عمران بن اشهم بن امون بن میشا بن حزقیا«1» از فرزندان سلیمان بن داود بود. یاد کن ای محمّد- چون گفت زن عمران که حنّه بود: بار خدایا من با تو نذر کردم و پذرفتم«2». و «نذر» آن باشد که مرد بر خویشتن چیزی به واجب کند مشروط یا نامشروط، به آن که گوید: للّه علی‌ّ کذا ان کان کذا، در اینکه خلاف نیست که اینکه نذر واجب است، در مطلق خلاف است که نذری«3» منعقد باشد یا نباشد. نزدیک سیّد مرتضی علم الهدی نذر نباشد«4»- و قد مضی الکلام فیه. بار خدایا«5»؟ بار تو نذر کردم و اینکه بچّه که در شکم دارم او را محرّر کردم به نذر، و اینکه لفظ در لغت و شرع یک معنی دارد. امّا در لغت چنان که اعشی گفت: عشیت«6» للیلی«7» بلیل جرورا و طالبتها و نذرت النّذورا [و جمیل گفت]
«8»: فلیت رجالا فیک قد نذروا دمی و همّوا بقتلی یا بثین لقونی و امّا در شرع قال اللّه تعالی حکایة عن مریم: فَقُولِی إِنِّی نَذَرت‌ُ لِلرَّحمن‌ِ صَوماً«9»، ای اوجبت علی نفسی. و رسول- علیه السلام- گفت: من نذر ان یطیع الله فلیطعه و من نذر ان یعصیه فلا یعصه ، گفت: هر که نذر کند که طاعت خدای دارد، باید تا وفا کند. و آن کس که نذر کند که معصیت کند، باید تا معصیت نکند. مُحَرَّراً، در «محرّر» چند قول گفتند: یکی آن که آزاد کردم او را از خدمت
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مر: حرف، مب: حزف. (2). آج، لب، فق، مب، مر: پذیرفتم. (3). دب: نذر. [.....]
(4). اساس: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر من. (6). اساس، وز: کلمه به صورت «غشیت» هم خوانده می‌شود. (7). اساس، وز، آج، لب، فق، مب، مر: لیلی، با توجّه به دب تصحیح شد. (8). اساس، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجّه به دب افزوده شد. (9). سوره مریم (19) آیه 26.
صفحه : 292 خویشتن، من قولهم: حرّرت المملوک فحرّ هو«1»، ای صار حرّا. و قولی دیگر: جعلته خالصا صافیا لعبادة اللّه و خدمة المسجد و الکنیسة، من قولهم: حرّرت الکتاب اذا صحّحته و هذّبته و اخلصته من الخطأ و اللّحن، او را خالص بکردم و مجرّد خدمت خانه خدای را و عبادتگاه را تا جز آن کاری نکند. قولی دیگر آن است که: او را وقف کردم بر خدمت عبادتگاه. و اصل کلمه اخلاص باشد. و رجل حرّ از اینکه جاست، و طین حرّ، گلی خالص باشد که در او سنگ و ریگ نباشد. و نصب او بر حال است. و ایشان را عادت بودی که از جمله عبادات و قربات فرزندان خود بر خدمت خانه خدا و مساجد و عبادتگاهها وقف کردندی تا آن می‌رفتی و آب می‌زدی و هیچ از آن جا مفارقت نکردی جز عند حاجتی، تا آنگه که بالغ شدی او را مخیّر کردندی، گفتندی: خواهی بباش و خواهی برو. اگر برفتی منع نکردندی و بر آن حرجی نبودی، و اگر اختیار خدمت و مقام کردی بعد البلوغ رها کردندی تا همچنان می‌بودی، و پس از آن او را خیار نبودی اگر خواستی تا برود روا نبودی. و هیچ کس نبودی از انبیا و علما و الّا از فرزندان او یکی و دو محرّر بودندی، و اینکه تحریر در فرزندان نرینه بودی و دختران از اینکه مسلّم بودندی، هم برای صیانت ایشان از مردان، و هم برای صیانت عبادتگاه از اعتذاری«2» که زنان را باشد از حیض و نفاس. و سبب اینکه آن بود که دو خواهر بودند یکی به حکم زکریّا بود، یکی به حکم عمران. آن که به حکم زکریّا بود اشباع نام بود مادر یحیی، و آن که به حکم عمران بود حنّه بود مادر مریم. و حنه را فرزند نمی‌بود تا«3» پیر شد، و ایشان اهل البیتی بودند از خانه پیغمبری«4» و علم، یک روز در زیر درختی نشسته بود. مرغی را دید که بچه را زقّه می‌کرد«5»، او را آرزوی فرزند خاست«6» از خدای تعالی فرزند خاست«7»، و نذر کرد با خدا که اگر خدای او را فرزندی دهد آن فرزند را محرّر کند و بر خدمت خانه خدای
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: فحرّر هو. (2). دب: اعذاری. (3). آج، لب، فق، مب، مر که. (4). دب: پیغامبری. (5). مر: می‌داد. (6). مر: فرزند شد، دب، لب، مر: فرزند خواست. (7). وز، دب: خواست.
صفحه : 293
وقف کند او را. بس«1» بر نیامد که بار بر گرفت به مریم. شوهر خود را گفت- عمران را: تو دانی که من نذر کرده‌ام که اینکه فرزند را محرّر کنم! عمران گفت: خطا کردی، اینکه تعجیل نبایست«2» کردن«3»، چه گویی اگر دختری باشد! نه اینکه کار بنه شاید، و تو بزهکار شوی. او هنوز بار ننهاده بود که عمران با پیش خدای شد، و او«4» در حال نذر اینکه دعا کرد که: فَتَقَبَّل مِنِّی، بار خدایا از من بپذیر اینکه نذر که کردم. إِنَّک‌َ أَنت‌َ السَّمِیع‌ُ العَلِیم‌ُ، ای السمیع للدّعاء العلیم بمصالح العباد و الإماء، تو شنونده دعایی و عالمی به مصالح بندگان و پرستاران. اسماء بنت زید«5» گفت: چون خدیجه- رضی اللّه عنها- به فاطمه بار گرفت«6»، گفت: بار خدایا؟ تو دانی که من از زن عمران بهترم [و محمّد از عمران بهتر است]
«7» مرا اینکه«8» اولاد«9» را محرّر کردم. خدای تعالی وحی کرد به رسول [420- ر]
که خدیجه را بگو: لا عتاق قبل الملک خلی بینی و بین صفیتی فإنی املکها هی ام الائمة عتیقتی من النار ، گفت: بگو که عتق پیش از ملک نباشد، دست بدار از میان من و او که صفیّه و گزیده من است، و مادر امامان است، و آزاد کرده من است از دوزخ. خدیجه گفت: دلم خوش است اگر چه دختر«10» است چون مادر امامان است. فَلَمّا وَضَعَتها، چون بار بنهاد به آن مولود. تأنیث برای آن گفت که مولود بر حقیقت مؤنّث بود. و گفته‌اند: روا باشد که «ها» راجع بود با «ما»، برای آن که او صالح است، واحد و تثنیه و جمع و مذکر و مؤنّث را، و قول اوّل ظاهرتر است. چون بنگرید دختری بود، بر سبیل عذر می‌گوید: بار خدایا من امید چنان داشتم که پسری باشد، نرینه‌ای باشد که صلاحیت خدمت خانه تو دارد. آنگه اعتراضی است من کلام اللّه بین کلامها، اعنی: وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِما وَضَعَت،
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: بسی. [.....]
(2). آج، لب، فق، مب، مر: نبایستی. (3). مب گفت. (4). وز را. (5). اساس: اسما بن زید، دب، آج، لب، فق، مب، مر: اسماء بنت یزید، با توجه به وز تصحیح شد. (6). وز، فق: بار بر گرفت. (7). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: من اینکه. (9). همه نسخه بدلها: مولود. (10). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: دختر.
صفحه : 294 یعنی او اینکه می‌گفت نه بر وجه اعلام خدای، چه خدای- جل‌ّ جلاله- عالمتر بود به آنچه او بزاد. اینکه بر قراءت عامّه قرّاء است. فأمّا بر قراءت آن کس که به ضم‌ّ «تا» خواند علی اخبارها من نفسها: وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِما وَضَعَت، جمله کلام زن باشد، و فصلی نبود، و اینکه قراءت إبن عامر است و یعقوب و ابو بکر عن عاصم. وَ لَیس‌َ الذَّکَرُ کَالأُنثی، و نر چو«1» ماده نباشد در اینکه مقصود که مرا هست از خدمت مسجد برای عورتی و ضعیفی و عذرهایی که زنان را«2» باشد. وَ إِنِّی سَمَّیتُها مَریَم‌َ، و من او را مریم نام نهادم، و مریم به لغت ایشان عابده و خادمه باشد. و در خبر هست که: مریم- علیها السلام- نکوتر زنان روزگار خود بود. و ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السلام- که گفت«3»: حسبک من نساء العالمین اربع: مریم بنت عمران، و آسیة امراة فرعون، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمه بنت محمّد، گفت: بس باد تو را از زنان عالم چهار: مریم دختر عمران، و آسیه زن«4» فرعون، و خدیجه دختر خویلد، و فاطمه دختر محمّد- صلوات اللّه علیه و علیهن‌ّ. وَ إِنِّی أُعِیذُها- یقال: عاذ الرّجل بفلان و اعذته به من کذا اذا اجرته منه: عوذ و عیاذ، پناه با کسی دادن باشد. و اعاذة کسی را به پناه و جوار کسی بردن- او را و فرزند او را به پناه«5» خدای می‌برم«6» از شرّ دیو ملعون و الرّجیم و المرجوم«7» باللّعنة و الشّهب. ابو هریرة روایت کرد از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: هیچ مولود«8» نباشد و الّا چون بزاید شیطان دست در او مالد، و کودک از مس‌ّ شیطان بانگ دارد مگر مریم را و عیسی را به دعای حنّه مادر مریم. آنگه گفت: اگر شما نیز خواهید، برای فرزندان خود بخوانید: وَ إِنِّی أُعِیذُها بِک‌َ وَ ذُرِّیَّتَها مِن‌َ الشَّیطان‌ِ الرَّجِیم‌ِ. قتاده گفت: هیچ کودک«9» نباشد. که نه شیطان بر او طعنی زند وقت آن که بزاید، مگر مریم را و عیسی را که خدای تعالی حجابی پدید کرد میان ایشان و شیطان.
-----------------------------------
(1). دب، فق، مب: چون. (2). مب می. (3). آج، لب، فق و. (4). اساس: امراة، با توجّه به وز تصحیح شد. (5). آج، لب: با پناه. [.....]
(6). دب: پناه بر خدا برم. (7). اساس: الملعون، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مب: مولودی. (9). وز: کودکی.
صفحه : 295 وهب منبّه گفت: چون عیسی- علیه السلام- از مادر جدا شد، بتان عالم نگونسار شدند. شیاطین بر ابلیس آمدند و گفتند: دوش حادثه«1» افتاد که بتان نگونسار شدند. ابلیس گفت: من ندانم که چه بوده است؟ آنگه در آفاق بگردید چیزی نیافت، تا آن جا رسید که عیسی- علیه السلام- بود. او را یافت و فرشتگان گرد او در آمده«2»، باز گشت و شیاطین را گفت: دوش پیغامبری از مادر جدا شده است، و کم مولودی باشد که از مادر بزاید که من«3» آن جا حاضر نباشم جز اینکه کودک. پس از اینکه عبادت اصنام را بازار نباشد، و شما بر بنی آدم از جهت خفّت و عجلت«4» راه یابید«5». فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُول‌ٍ حَسَن‌ٍ، بپذرفت خدای تعالی مریم را- به آن«6» که زن بود گمان چنین بردند که [او]
«7» خدمت عبادتگاه را نشاید- به قبولی نکو. و «قبول» مصدری است لا من لفظ هذا الفعل، و زن او فعول است بفتح الفاء و چنین کم آمد، معدود بنایی چند آمد: کالولوع و الوروع. امّا قیاس مصادر بر اینکه وجه آن است که مضموم الفاء باشد، کالدّخول و الخروج و القعود و الحلول و مصدر اینکه فعل که مذکور است «تقبّل» باشد، جز که مخالف آورد چنان که گفت: أَنبَتَکُم مِن‌َ الأَرض‌ِ نَباتاً«8»، و چنان که قطامی‌ّ گفت: و خیر الأمر ما استقبلت منه و لیس بأن تتبّعه اتباعا و قال آخر: ان شئتم تعاودنا عوادا و لم یقل: تعاودا، و مانند اینکه برفت. وَ أَنبَتَها نَباتاً حَسَناً، و برویانید«9» او را رستنی نکوهم از اینکه باب است، و قیاس چنان واجب کرد که انباتا گفتی«10»، و مفضّل گفت تقدیر آن است: و انبتها فنبتت
-----------------------------------
(1). آج، فق: حادثه/ حادثه‌ای. (2). مب، مر: بر آمده. (3). مب، مر در. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عجز. (5). دب، آج، لب، فق: راه یابی/ راه یابید. (6). آج، لب، فق، مب: با آن. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). سوره نوح (71) آیه 17. (9). دب: برویاند. (10). اساس: گفتا، دب: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
صفحه : 296
نباتا حسنا، و همچنین گفت فی قوله: وَ اللّه‌ُ أَنبَتَکُم مِن‌َ الأَرض‌ِ«1» فنبتّم«2» نباتا. و ضحاک گفت از عبد اللّه عبّاس: معنی قبول چنین است که او را توفیق داد تا ره نیک بختان سپرد. وَ أَنبَتَها نَباتاً حَسَناً، یعنی او را تمام خلق راست اندام آفرید. وَ کَفَّلَها زَکَرِیّا، إبن کثیر و نافع و عاصم به روایت ابو بکر و ابو عمرو و إبن عامر و یعقوب خواندند به تخفیف «فا» و رفع «زکریّا» بر فاعلیّت، چنان که فعل زکریّا را باشد، یعنی زکریّا او را کفالت کرد و در خویشتن پذرفت. و باقی قرّاء به تشدید خواندند. و نصب «زکریّا» بر آن که مفعول به باشد، و فعل، فعل خدای- جل‌ّ جلاله- باشد متعدّی به دو مفعول، و معنی آن بود که: خدای- جل‌ّ جلاله- او را با زکریّا گذاشت. مفسران گفتند: چون حنّه بار به مریم بنهاد او را در خرقه پیخت«3» و بیاورد و در مسجد پیش احبار و علما بنهاد- و ایشان [420- پ]
سد نه و حجبه بیت المقدّس بودند- چنان که امروز بنی شیبه سدنه کعبه‌اند- گفت: بر گیرید اینکه نذیره را، یعنی آن که نذر در حق‌ّ او آمد. زکریّا گفت: من اولیترم به او، برای آن که خاله او در خانه من است. احبار گفتند: ما بدین راضی نباشیم که اگر به خاله رها کردندی به مادرش رها کردندی، و در او منافسه و مناقشه کردند برای آن که عمران امامی بود در میان ایشان و صاحب قربان ایشان بود، هر کسی رغبت کرد که تولّای تربیت فرزند او کند. [چون]
«4» گفتا گوی«5» بسیار شد، قرار دادند بر قرعه که قرعه بر افگنند«6»، هر کس که نام او به قرعه بر آید به اوش«7» دهند و ایشان بیست و نه مرد بودند، برفتند و هر یکی تیری بتراشید«8» و نام خود بر او نقش کرد«9» و به کنار جوی اردن«10» آمدند و تیرها در آب
-----------------------------------
(1). سوره نوح (71) آیه 17، آج، لب، فق، مب، مر نباتا. (2). دب: فنبتهن‌ّ. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیچید. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). وز، لب: گفتگوی: دب، مب، مر: گفت و گوی. (6). مب، مر: بیفگنند. (7). وز: به او سر، مب: باویش. (8). دب، آج، فق، مب، مر: بتراشیدند، لب: بتراشیدن. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کردند. (10). اساس: ار ردن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 297
انداختن گرفتند، همه تیرها به آب فرو شد مگر تیر زکریّا که بر سر آب بماند. سدّی گفت: تیرها در آب انداختند، همه آب ببرد مگر تیر زکریّا که بر سر آب ایستاده بماند. چون حال چنین بود، دست بداشتند و او را به زکریّا تسلیم کردند. و الکافل و الکفیل واحد یقال: کفل فلان لفلان بکذا و تکفّل به، قال الشّاعر: هو«1» لضلال الهوامی«2» کافل و حجّت آنان که به تخفیف خواندند، قوله تعالی: أَیُّهُم یَکفُل‌ُ مَریَم‌َ«3»، و قوله تعالی«4»: هَل أَدُلُّکُم عَلی أَهل‌ِ بَیت‌ٍ یَکفُلُونَه‌ُ لَکُم«5». و به یک روایت از إبن کثیر آمد: «و کفلها» بکسر الفاء قیاسا علی ضمن فهو کفیل و ضمین، چنان که سمع فهو سمیع، و علم فهو علیم، و کفل فهو کافل قیاسا علی نظیره: قتل فهو قاتل. و در مصحف عبد اللّه مسعود هست«6»: و اکفلها زکریا، نظیره قوله«7»: فَقال‌َ أَکفِلنِیها وَ عَزَّنِی فِی الخِطاب‌ِ«8». و زکریّا- علیه السلام- پیغمبری«9» بود معروف، و هو زکریّا بن آذر بن مسلم بن صدوق«10» من اولاد سلیمان بن داودند- علیهما السلام. و «زکریّا» به قصر لغت است، و آن قراءت حمزه و کسائی و خلف و حفص است، و به مدّ قراءت قرّاء است. زکریّا او را به«11» خانه برد و به خاله او سپرد و دایه«12» بگرفت تا شیر می‌داد او را. چون بزرگ شد و بالغ گشت برای او محرابی بنا کرد، یعنی صومعه«13»، و در آن بر بالای کرد چنان که جز به نردبان بر او نشایستی شدن«14»- چنان که در خانه کعبه هست.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، مر: هو. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها: تفسیر طبری (3/ 242): الهوافی، و قد روی: الهوام. (3). سوره آل عمران (3) آیه 44. (4). دب، آج، لب جل‌ّ جلاله. [.....]
(5). سوره قصص (28) آیه 12. (6). اساس: است، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر تعالی. (8). سوره ص (38) آیه 23. (9). وز، دب: پیغامبری. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: صدوف. (11). وز: با. (12). فق: دایه/ دایه‌ای. (13). فق: صومعه/ صومعه‌ای. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نتوانستند شدن.
صفحه : 298
و زکریّا- علیه السلام- هر روز بیامدی و طعام و شراب و آنچه او را حاجت بودی به آنجا آوردی. و «محراب»، در لغت شریفتر جای باشد، و برای اینکه محراب مسجد را محراب خوانند که شریفتر جای باشد، قال عدی‌ّ بن زید«1»: کدمی العاج فی المحاریب اوکا النّور من الارض زهره مستنیر و مسجد را خود محراب خوانند، قال اللّه تعالی: یَعمَلُون‌َ لَه‌ُ ما یَشاءُ مِن مَحارِیب‌َ وَ تَماثِیل‌َ«2»، ای مساجد. و گفته‌اند: مراد به محراب در آیت غرفه است، قال عمر بن ابی ربیعة: ربّة محراب اذا جئتها لم ادن«3» حتّی ارتقی سلّما ای ربّه عرفة. ربیع بن انس گفت: زکریّا- علیه السلام- چون بیرون شدی هفت در بند در بستی، چون در آمدی درها بر حال خود بودی، و بنزدیک او طعام و شراب بودی. به تابستان میوه زمستان، و به زمستان میوه تابستان«4»، او را گفتی: أَنّی لَک‌ِ هذا، ای من اینکه لک هذا، از کجا آمد اینکه تو را! قالَت هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ، گفتی: اینکه از نزدیک خداست مرا. حسن بصری گفت: او خود از هیچ پستان شیر نخورد و به میوه بهشت پرورده شد. و حسن بصری گفت: او به کودکی، پیش از وقت، سخن گفت. محمّد بن اسحاق گفت: بنی اسرایل را قحطی برسید و رنجور شدند. زکریّا- علیه السلام- بنی اسرایل را گفت: احوال من شما را معلوم است و ضعف حال من. و من به کار دختر عمران قیام نمی‌توانم کردن. کیست از شما که رنج او از من بر دارد! هیچ کس قبول نکرد«5»، و گفتند: ما را نیز هم اینکه عذر است. دگر باره قرعه پیش آوردند و قرعه زدند، قرعه به نام مردی بر آمد نام او یوسف بن یعقوب النجّار، مردی درودگر بود و پسر عم‌ّ مریم بود. مریم را با کفاله«6» خود گرفت. مریم در او انکساری و دل شکستگی می‌دید، گفت:
-----------------------------------
(1). آج فی روضه، دب، لب، فق، مب، مر روضة. (2). سوره سبأ (34) آیه 13. (3). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر تبیان (2/ 447) و تفسیر قرطبی (4/ 71): لم القها. (4). مب بودی. [.....]
(5). فق: نکردند. (6). مر: کفالت.
صفحه : 299
یا بن عم؟ دل مشغول مدار که خدای روزی ما برساند«1»، و او چیز که به دست از کسب«2» بیاوردی آن جا بنهادی، خدای تعالی زیاده کردی و برکت دادی. هر وقت [که]
«3» زکریّا [در]
«4» آمدی و گفتی: من دانم که یوسف را اینکه بسیار«5» نباشد، أَنّی لَک‌ِ هذا، از کجا آمد تو را اینکه! گفت: هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ، اینکه از نزدیک خداست. محمّد بن المنکدر روایت کند از جابر عبد اللّه انصاری که رسول- علیه و علی آله السلام- چند روز بگذشت که طعامی نخورد، رنجور شد. برخاست و در حجره زنان بگردید، هیچ نیافت. به حجره فاطمه آمد- علیها السلام- و گفت: یا بنیّة؟ ای فرزندک من، هیچ طعامی هست بنزدیک تو! گفت: تن و جان من فدای تو باد، هیچ نیست. از نزدیک او بیرون آمد و با مسجد رفت. همسایه«6» از آن فاطمه او را دو نان فرستاد و پاره‌ای گوشت، و او و شوهر و فرزندان«7» همه گسنه«8» و محتاج بودند. فاطمه با خود گفت: و الله لأوثرن بها رسول الله ، به خدای که پیغامبر خدای را به اینکه ایثار کنم بر خود و فرزندان خود. آنگه یکی از فرزندان بفرستاد تا رسول را بخواند. رسول- علیه السلام- باز آمد. فاطمه گفت: تن و جان من فدای تو باد، چون تو برفتی خدای تعالی مرا چیزکی«9» بداد، اگر چه اندک است من خواستم که ایثار کنم بر تو، و اینکه در جفنه نهاده بود«10»، چیزی بر سر او نهاده پیش رسول آورد. چون [421- ر]
سر او بر گرفت، جفنه پر از نان و گوشت بود. فاطمه- علیها السلام- عجب بماند، دانست که آن از نزدیک«11» خداست، شکر خدای بکرد و بر رسول- علیه السلام- صلاة«12» فرستاد و رسول او را گفت: یا بنیّة؟ انی لک هذا، از کجا آمد تو را! قالت: هو من عند اللّه ان‌ّ اللّه یرزق من یشاء بغیر حساب. رسول- علیه السلاصم- خدای را شکر کرد و گفت: الحمد للّه
-----------------------------------
(1). مب، مر: می‌رساند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: و او چیزکی از کسب دست. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد، مب: وقتی که. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). آج: یسار. (6). وز، آج، لب، فق، مب، همسایه. (7). مر: فرزند. (8). همه نسخه بدلها بجز وز: گرسنه. (9). آج: ما را چیزکی، مب، مر: ما را چیزی. (10). همه نسخه بدلها و. (11). مر: نزد. (12). وز: صلاة، دب، آج، لب، مب، مر: صلوات. [.....]
صفحه : 300
الله‌الّذی لم یخرجنی من الدّنیا حتّی أرانی فیک ما أری زکریّا فی مریم، کلّما دخل علیها زکریّا المحراب وجد عندها رزقا، قال یا مریم انّی لک هذا قالت هو من عند اللّه ان‌ّ اللّه یرزق من یشاء بغیر حساب،} اسپاس«1» خدای را که مرا از دنیا بنبرد تا با من نمود در اهل البیت من آنچه با«2» زکریّا نمود در مریم، که هر گه«3» در پیش او شدی بنزدیک او روزی یافتی. گفتی: از کجا آمد اینکه تو را! گفتی: از نزدیک خدای«4» که«5» خدای روزی دهد آن را که خواهد بی حساب. آنگه رسول- علیه السلام کس فرستاد و علی را و حسن و حسین را بخواند«6» و جمله زنان خود را و خویشان را تا از آن طعام بخوردند و سیر شدند، و همسایگان [را]
«7»، از آن جا«8» بخوردند و سیر شدند«9»، پنداشتی که علی حاله و هیئته مانده است از آن برکت که خدای تعالی در آن نهاده بود. هُنالِک‌َ دَعا زَکَرِیّا رَبَّه‌ُ، مفسران گفتند: چون زکریّا چنان دید که خدای تعالی روزی به مریم می‌رساند و او را در تابستان میوه زمستانی می‌دهد، و در زمستان میوه تابستان می‌دهد، رغبت کرد که خدای تعالی او را نیز فرزندی دهد، و اگر چه او پیر بود و اهل او عاقر«10» شده بود از ولادت برخاسته و از آن سن در گذشته، دانست که بر خدای آسان باشد، در دعای و تضرّع گرفت و گفت: رَب‌ِّ هَب لِی مِن لَدُنک‌َ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً، بده مرا از نزدیک تو«11» نسلی و فرزندانی پاکیزه، که تو شنوده«12» دعایی. قوله: هُنالِک‌َ، ای عند ذلک، و «هنا» اشارت به غایب باشد، چنان که «هذا» اشارت به حاضر باشد. و «کاف» خطاب راست. مفضّل بن سلمه گفت«13»: «هنالک» بیشتر در زمان استعمال کنند، و «هناک»
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز وز: ای سپاس. (2). اساس: در، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). وز، مر که. (4). آج، لب، فق، مب، مر تعالی. (5). دب، آج، لب، فق، مب مرا از دنیا نبرد تا با من نمود که. (6). آج، لب: بخواندند. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (8). آج، لب، فق: بفرستادند فاطمه زهرا- علیها السلام گفت: چون اینکه از آن جا. (9). آج، لب، فق، مب، مر: و همسایگان از آن جا بخوردند و خرج کردند. (10). دب: عاجز. (11). همه نسخه بدلها بجز وز: خود. (12). مب، مر: شنونده. (13). مب که.
صفحه : 301
در مکان، آنگه به جای یکدیگر به کار دارند. دَعا زَکَرِیّا رَبَّه‌ُ، در صومعه خود شد و درها ببست و با خدای به مناجات در آمد و گفت: رب‌ّ، و المعنی یا ربّی، حذف حرف ندا کرد لدلالة الکلام علیه. و « یا » ی اضافت بیفگند، اکتفاء بالکسرة عنه. هَب لِی، یقال: وهب له کذا یهب هبة، و با «لام» به کار دارند. و «هبه» عطیّه باشد. مِن لَدُنک‌َ، ای من عندک، از نزدیک تو. در «لدن» چهار لغت است: فتح «لام» و ضم «دال» و حذف «نون» لد، و لدن به فتح «لام» و سکون «دال» و فتح «نون»«1». فرّاء گفت: حکم او حکم «منذ» و «مذ» است در عمل جرّ و رفع، و اینکه بیت بر دو وجه روایت کرد: ما«2» زال مهری مزجر الکلب منهم لدن عدوة حتّی دنت لغروب ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً، ای نسلا مبارکا تقیا صالحا رضیا، نسلی مبارک پاکیزه. و «ذرّیّه» واحد را و جمع را و مذکّر و مؤنّث را بشاید، و در آیت مراد واحد است بدلالة قوله: فَهَب لِی مِن لَدُنک‌َ وَلِیًّا، و انّما تأنیث وصف برای تأنیث لفظ آورد، چنان که شاعر گفت: ابوک خلیفة ولدته اخری و انت خلیفة ذاک الکمال و قال اخر: فما تزدری من حیّة جبلیّة سکات اذا ما عض‌ّ لیس«3» بأدردا. جبلیّة، بر لفظ حیّة تأنیث کرد. آنگه گفت: «عض‌ّ» بر تذکیر، برای آن که نر خواست و لفظ «حیّة» نر را و ماده را گویند، از اینکه جا گویند: حیّة اسود و حیّة افعی، و گفته‌اند: اینکه حکم چندانی روا باشد تا بر جنس باشد، کالخلیفة و الذریّة«4» و الدّابة، چون به نام شخصی کنی و علم شود بر او، چنان که حمزه و مغیرة نشاید گفتن: فعلت، تقول حدّثنا المغیرة و الضّبیّة«5»، و لا تقول حدّثتنا«6» المغیرة و الضّبیّة«7»، برای علمیّت را که او علم شد«8» بر مردی.
-----------------------------------
(1). کذا، در اساس و همه نسخه بدلها، ظاهرا تا اینکه جا دو وجه و با خود کلمه «لدن» سه وجه بیشتر ذکر نشده است. [.....]
(2). آج: و ما. (3). آج، مر: لیس است. (4). اساس: الذّروبة، با توجه به آج تصحیح شد. (5). آج، لب، فق، مب، مر: الصّبی. (6). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (7). آج، لب: الصّبیه، فق، مب، مر: و الصّبی. (8). آج، لب، فق، مب، مر: باشد.
صفحه : 302 إِنَّک‌َ سَمِیع‌ُ الدُّعاءِ، ای سامعه و مجیبه، [و]
«1» منه قوله: إِنِّی آمَنت‌ُ بِرَبِّکُم فَاسمَعُون‌ِ«2»، ای اطیعون، و منه قولهم«3»: سمع اللّه لمن حمده، ای اجاب، و منه قول الشّاعر: دعوت اللّه حتّی خفت الّا یکون اللّه یسمع ما اقول ای یجیب. انس مالک روایت کرد«4» از رسول- علیه السلام- که گفت: 5» ایّما رجل مات و ترک ذرّیّة طیّبة اجری اللّه علیه مثل عملهم لا ینتقص من اجورهم« شیئا، هر مردی که بمیرد و نسلی صالح رها کند«6» خدای تعالی به هر عملی صالح که ایشان کنند هم چندان ثواب که ایشان را دهد او را بدهد بی آن که از ثواب ایشان چیزی بکاهد. فَنادَته‌ُ المَلائِکَةُ، حمزه و کسائی و خلف خواندند: فنادیه الملائکة به « یا » چنان که فعل مذکّر را باشد برای آن که فعل مقدم است، و چون فعل مقدّم باشد تو مخیّر باشی، خواهی تذکیر کنی خواهی تأنیث. و آن که تأنیث کرد گفت: برای آن که اسم هو مؤنّث است هم جمع، و چون چنین باشد اختیار تأنیث باشد، کقوله تعالی: قالَت‌ِ الأَعراب‌ُ آمَنّا«7»، و آن کس که تذکیر کرد، [گفت]
«8»: عبد اللّه مسعود در همه قرآن «ملائکه» را تذکیر کردی [ابو عبیده گفت: اینکه برای آن کردی]
«9» تا ردّ باشد بر مشرکان فی قولهم: الملائکة بنات الله، برای تکذیب ایشان. و شعبی روایت کرد«10» از عبد اللّه مسعود که گفت: هر کجا شما را خلاف افتد در « یا » و «تا»، قرآن را به تذکیر گویی یعنی « یا »، و مانند اینکه از عبد اللّه عبّاس روایت کردند«11».
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره یس (36) آیه 25. (3). آج، لب، فق: ندارد، دیگر نسخه بدلها: قوله. (4). مب: کند. (5). اساس: امورهم، با توجّه به دب تصحیح شد. (6). اساس: روا کند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). سوره حجرات (49) آیه 14. [.....]
(9- 8). اساس: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). همه نسخه بدلها: کند. (11). مب: کرده‌اند.
صفحه : 303
و مفسران گفتند: مراد به ملائکه اینکه جا جبریل است- علیه السلام- برای آن که زکریّا- علیه السلام- پیغامبری مرسل بود و سر احبار بود و صاحب قربان بود [421- پ]
و کلید عبادتخانه به دست او بودی، و به دستوری او در آن جا رفتندی، او در مسجد نماز می‌کرد و مردم بر در منتظر بودند تا او در بگشاید. نگاه کرد برنایی را دید با جامه سفید«1»، جبریل بود ندا کرد زکریّا را، زکریّا بترسید، او گفت: أَن‌َّ اللّه‌َ یُبَشِّرُک‌َ بِیَحیی، فذلک قوله: فَنادَته‌ُ المَلائِکَةُ، و نظیر او هم در اینکه سورت قوله تعالی: إِذ قالَت‌ِ المَلائِکَةُ یا مَریَم‌ُ«2». و مراد جبریل است و اگر چه لفظ جمع است، و مثله قوله تعالی فی سورة النّحل: یُنَزِّل‌ُ المَلائِکَةَ بِالرُّوح‌ِ مِن أَمرِه‌ِ عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِه‌ِ«3» ...، و مراد به ملائکه جبریل است- علیه السلام- و به «روح» وحی. برای آن که اجماع است که هیچ فرشته پیغامبران [را]
«4» وحی نیاورد الّا جبریل- علیه السلام. و در مصحف عبد اللّه مسعود خود اینکه است. فناداه جبریل و هو قائم یصلّی فی المحراب و اینکه در عربیّت روا باشد، یقال: رکب فلان السفن، فلان در کشتیها نشست، و او در یکی«5» کشتی نشسته باشد، و قوله تعالی: قال‌َ لَهُم‌ُ النّاس‌ُ«6» ...، یعنی نعیم بن مسعود. إِن‌َّ النّاس‌َ قَد جَمَعُوا لَکُم«7» ...، یعنی ابا سفیان، و مانند اینکه بسیار است. و مفضّل گفت: چون گوینده بزرگی باشد، شاید که از او به جمعی خبر دهند چون جبریل- علیه السلام- رئیس فرشتگان است شاید که از او به جمعی خبر دهند. وَ هُوَ قائِم‌ٌ یُصَلِّی فِی المِحراب‌ِ، «واو» حال راست، ای فی المسجد، نظیره قوله: فَخَرَج‌َ عَلی قَومِه‌ِ مِن‌َ المِحراب‌ِ«8»، ای من المسجد، و نظیره قوله: إِذ تَسَوَّرُوا المِحراب‌َ«9». ای المسجد. و «المحراب»، مفعال من الحرب. مفعال آلت باشد، کالمفتاح و المقلاد، برای مبالغت مسجد و جای نماز را محراب خواند که آن جا و«10»
-----------------------------------
(1). وز: سپید. (2). سوره آل عمران (3) آیه 45. (3). سوره نحل (16) آیه 2. (4). اساس: ندارد، از وز افزوده شد، دیگر نسخه بدلها: به پیغامبران. (5). آج، لب، فق، مب، مر: یک. (7- 6). سوره آل عمران (3) آیه 173. (8). سوره مریم (19) آیه 11. (9). سوره ص (38) آیه 21. (10). آج، لب، فق، مب: آن جایگاه.
صفحه : 304 آلت کار زار«1» است با شیطان، ایستادن تو در محراب رغم شیطان بود، پس آن جای آلت کارزار«2» شیطان بود چنان که میدان را که در او اسب تازند مضمار گویند و اسپ به تاختن لاغر و باریک باشد«3»، و اسپ چنین را مضمر گویند. و إبن عامر در همه قرآن «محراب» را امالت کند، و دیگران را«4» به تفخیم. إبن عامر و حمزه و اعمش و عیسی بن عمر خواندند: أَن‌َّ اللّه‌َ، به کسر همزه بر تقدیر قول، ای فنادته الملائکة، و قالت: أَن‌َّ اللّه‌َ. و روا باشد که ندا را به قول تفسیر دادند که ندا قول باشد، کأنّهم قالوا: فقالت له الملائکة: أَن‌َّ اللّه‌َ یُبَشِّرُک‌َ. بدان که قرّاء در صیغه اینکه فعل چون مستقبل باشد در قرآن- و آن ده جایگاه است- خلاف کردند، و دو در اینکه سورت هست و دیگر«5» در سورة التّوبه: یُبَشِّرُهُم رَبُّهُم بِرَحمَةٍ مِنه‌ُ«6» ...، و در سوره الحجر: إِنّا نُبَشِّرُک‌َ بِغُلام‌ٍ عَلِیم‌ٍ«7». و هم در اینکه سورت: فَبِم‌َ تُبَشِّرُون‌َ«8». و در سبحان و کهف: وَ یُبَشِّرُ المُؤمِنِین‌َ«9» ...، و در مریم دو جایگاه: إِنّا نُبَشِّرُک‌َ بِغُلام‌ٍ«10» ...، و لِتُبَشِّرَ بِه‌ِ المُتَّقِین‌َ«11» ...، و در عسق«12»: ذلِک‌َ الَّذِی یُبَشِّرُ اللّه‌ُ عِبادَه‌ُ«13» ...، اینکه دو جایگاه است در یک جا اتّفاق کردند بر تشدید، و هو قوله تعالی فی سورة الحجر: فَبِم‌َ تُبَشِّرُون‌َ«14». و در آن نه جایگاه خلاف کردند. حمزه جمله به فتح « یا » و اسکان «با» و ضم‌ّ «شین» خواند با تخفیف [من بشر یبشر، علی وزن فعل یفعل. و کسائی پنج جای مخفّف خواند، دو اینکه جا و دو در سبحان و کهف و حم عسق و باقی به تشدید. و إبن کثیر و ابو عمرو در یک جا به تخفیف]
«15» خوانند در عسق«16»، و باقی به تشدید خوانند من
-----------------------------------
(2- 1). دب، لب: کالزار. (3). همه نسخه بدلها: شود. [.....]
(4). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 27): ندارد. (5). آج، لب، فق: دیگری. (6). سوره توبه (9) آیه 21. (7). سوره حجر (15) آیه 53. (8). سوره حجر (15) آیه 54. (9). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 9. (10). سوره مریم (19) آیه 7. (11). سوره مریم (19) آیه 97. (16- 12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: حمعسق. (13). سوره شوری (42) آیه 23. (14). سوره حجر (15) آیه 54. (15). اساس: ندارد، با توجّه به آج، لب افزوده شد.
صفحه : 305 التّفعیل من بشّر یبشّر تبشیرا. و در شاذّ حمید بن قیس خواند: نبشرک به ضم‌ّ «نون»«1» و کسر «شین» من الابشار در جمله مواضع. امّا آن کس که بشّر خواند من التّبشیر، آن خود لغت عامّه عرب است، و تکثیر فعل و مبالغت را باشد، و امّا آن که از ابشار و افعال برگیرد، به قول شاعر استدلال کند که گفت: یا ام‌ّ عمرو ابشری بالبشری موت ذریع و جراد«2» غضبی و قال آخر: لکن ابشری ام‌ّ عامر و آن که از فعل یفعل بر گیرد و آن لغت تهامه است و قراءت عبد اللّه مسعود، استدلال به قول شاعر کرد که گفت: بشرت عیالی اذ رایت صحیفة اتتک من الحجّاج یتلی کتابها و قال آخر: و اذا رایت الباهشین الی النّدی غبرا اکفّهم بقاع ممحل فأعنهم و ابشر بما بشروا به و اذا هم نزلوا بضنک فانزل و دلیل آنان که به تشدید خوانند آن است که لغت عامّه عرب است و لغت معروف اینکه است. دگر آن که در همه قرآن هر کجا لفظ ماضی و امر است از اینکه فعل به تشدید است، نحو قوله تعالی: فَبَشَّرناها بِإِسحاق‌َ«3» ...، قالُوا بَشَّرناک‌َ بِالحَق‌ِّ«4» ...، فَبَشِّر عِبادِ«5» ...، فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ«6» ...، فَبَشِّره‌ُ بِمَغفِرَةٍ«7» ...، و نیز به قول جریر: یا بشر حق‌ّ لوجهک«8» التبشیر هلّا غضبت لنا و انت امیر
-----------------------------------
(1). کذا در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 27): یبشرک بضم یا ، نیز تفسیر طبری (3/ 251): یبشرک بضم‌ّ الیاء. (2). مب، مر: جواد. [.....]
(3). سوره هود (11) آیه 71. (4). سوره حجر (15) آیه 55. (5). سوره زمر (39) آیه 17. (6). سوره آل عمران (3) آیه 21. (7). سوره یس (36) آیه 11. (8). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها: تفسیر طبری (3/ 252): حق‌ّ لبشرک.
صفحه : 306
بِیَحیی، اسمی است لا ینصرف، و سبب منع صرف علمیّت است و وزن فعل، و جماعتی اماله کنند و جماعتی به تفخیم خوانند، و جمع او یحیون باشد چنان که موسون و عیسون فی جمع موسی و عیسی. و خلاف کردند که چرا او را یحیی نام کرد. بعضی مفسران گفتند، برای آن که عاقری مادر او [او]
«1» نازایندگی او به او«2» زنده شد. اینکه قول عبد اللّه عبّاس است، و قتاده گفت: لأن‌ّ اللّه تعالی احیا قلبه بالایمان، خدای تعالی [دل]
«3» او«4» به ایمان زنده کرد. و بعضی دگر گفتند: برای آن که خدای تعالی دل او به [نبوّت زنده کرد. حسین بن فضل گفت: برای آن که خدای تعالی دل او به]
«5» عصمت زنده کرد، او هرگز معصیت نکرد و همّت و عزم معصیت نکرد، و اینکه در خبر معروف بیامد از عبد اللّه عبّاس از رسول- علیه السلام- که گفت: یحیی زکریّا معصیت نکرد و همّت معصیت نکرد. و زین العابدین علی بن الحسین را گفتند: جدّت را- امیر المؤمنین را- فضیلتی گو، گفت: مختصر گویم یا مطوّل! گفتند: مختصر. گفت: ما هم بمعصیة الله قط ، گفت: هرگز همّت نکرد که خدای را بیازارد. ابو القاسم بن حبیب گفت: لأنّه [422- ر]
استشهد فأحیاه اللّه. برای آن که او را شهید کردند، و خدای تعالی وعده کرد که شهیدان را زنده کند. بیانه قوله: بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُون‌َ، فَرِحِین‌َ«6». و حسین علی- صلوات اللّه علیهما- چون از مکّه به کوفه می‌شد، به هیچ منزلی«7» فرود نیامد و الّا حدیث یحیی زکریّا و مقتل او کردی«8»، روزی گفت: 9» من هوان الدّنیا علی اللّه ان‌ّ راس یحیی بن زکریّا اهدی الی بغیّة« من بغایا بنی اسرائیل.
-----------------------------------
(3- 1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). اساس، وز: او با، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (5). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره آل عمران (3) آیه 169
و 170. (7). آج، لب: منزل. (8). همه نسخه بدلها تا. (9). کذا در اساس و دیگر نسخه‌ها، با تای تأنیث. [.....]
صفحه : 307
عمر بن عبد العزیز المقدسی‌ّ گفت: نام مادر اسحاق یساره بود، خدای تعالی وحی کرد به ابراهیم که: من از نسل شما شخصی خواهم آفریدن که او به طاعت زنده باشد«1»، به معصیت بنه میرد«2». یساره را بگو از نام خود یک حرف«3» به او ده«4»، او اوّل حرف از نام خود به او داد، اینکه یحیی شد و او ساره. و درست در اسماء اعلام آن است که مشتق نبود و مفید نباشد، برای آن که بمنزلت لقب باشد تغییر و تبدیل او رواه نباشد«5» و اللغة بحالها. و اسماء مفیده بر عکس اینکه است، و چون اسمی از اسماء مفیده علم کنند و بر کسی نهند، چون زید و فضل و عبّاس و حسن و مانند آن، نظر به معنی و اشتقاق او نباشد از زیادت و افضال و عبوس و حسن، بل غرض آن باشد تا آن مسمّی را به او بخوانند و فرق کنند به او میان او و میان دیگران. مُصَدِّقاً، نصب او بر حال است، در آن حال که او تصدیق کند و به راست دارد«6» کلمه خدای را، یعنی عیسی را- علیه السلام. و گفتند: خدای تعالی عیسی را برای آن کلمه خواند که او را به کلمه «کن» آفرید بی پدر بتدریج و گشت روزگار چنان که عادت رانده است. و یحیی اوّل کس بود که به عیسی ایمان آورد و او را تصدیق کرد، و یحیی از عیسی- علیه السلام- به شش ماه مه«7» بود، و پسران«8» خاله یکدیگر بودند. و یحیی را پیش از آن کشتند که عیسی را به آسمان بردند. و ابو عبیده گفت و عبد العزیز بن یحیی: مصدّقا بکلمة، ای بکلام اللّه و کتابه و آیاته، و عرب قصیده را کلمه خواند، تقول انشدنی کلمة، ای قصیدة. وَ سَیِّداً، فیعل باشد من ساد یسود- و بیان کردیم که اصل سیود«9» بوده است،
-----------------------------------
(1). مب. مر و. (2). مب، مر: بنمیرد. (3). اساس، وز از نام خود، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). مب، مر: دهد. (5). اساس: روا باشد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). چاپ شعرانی (3/ 29) بکلمة من اللّه. (7). اساس: چه، مب، مر: بزرگتر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: پسر. (9). دب، مر: اصل سیود یسود، آج، لب فق، مب، سود یسود.
صفحه : 308
«واو» با « یا » کردند، و « یا » در « یا » ادغام کردند «سیّد» شد، و سیّد رئیس قوم باشد. مفضّل گفت: یعنی سیّد بود در دین. ضحّاک گفت: سیّد، خوش خو باشد. سعید جبیر گفت: سیّد، مطیع باشد خدای را. سعید بن المسیّب گفت: سیّد، فقیه«1» عالم باشد. قتاده گفت: سیّد، عالم ورع باشد. سعید جبیر گفت: حلیم باشد. ضحّاک گفت: پرهیزگار باشد. عکرمه گفت: آن بود که خشم نگیرد. مجاهد گفت: آن بود که بنزدیک خدای«2» کریم«3» باشد. سفیان ثوری گفت: آن بود که حسد نبرد، فإن‌ّ الحسود لا یسود. خلیل گفت: مطاع باشد. زجّاج گفت: آن بود که در خصال خیر بر سر آمده بود. احمد بن عاصم گفت: آن بود که قناعت کند به آنچه قسمت او کرده باشند«4». ابو بکر ورّاق گفت: رضی«5» بقضاء اللّه تعالی. محمّد بن علی التّرمذی‌ّ گفت: المتوکّل علی اللّه. بو یزید«6» و سطامی«7» گفت: بلند همّت بود از آن که با خود حدیث دنیا کند، و گفته‌اند: آن بود که بخیل نباشد. جابر عبد اللّه انصاری روایت کند که: رسول- علیه السلام- بنی سلمه را گفت: من سیدکم یا بنی سلمة! سیّد شما کیست ای بنی سلمه! گفتند«8»: جدّ بن قیس، علی انّا نبخّله، با آن که بخیل است. رسول- علیه السلام- گفت: و ای‌ّ داء ادوی من البخل، کدام درد است از بخل بی درمانتر؟ بل سیّدکم الجعد القطط عمرو بن الجموح. عبد اللّه عبّاس گفت: با رسول- علیه السلام- نشسته بودیم، جماعتی در آمدند برایشان اثر و جامه سفر بود. سلام کردند بر صحابه و رسول را نشناختند. گفتند: من
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر و. (2). دب تعالی. (3). آج: گرامی. (4). دب، آج، لب: به آنچه او قسمت کرده باشد، فق: به آنچه قسمت شده باشد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: الرّاخی. [.....]
(6). آج، لب، فق، مب، مر: ابو یزید. (7). لب، مب، مر: بسطامی. (8). آج، لب، فق، مب، مر: گفت.
صفحه : 309
السیّد منکم! سیّد کیست از شما! رسول- علیه السلام- گفت: ذاک یوسف بن یعقوب بن اسحق بن ابراهیم ، بدانستند که او رسول خداست. گفتند: یا رسول اللّه؟ در امّت تو سیّد نباشد«1»! گفت: بلی مردی که او را مالی بود و سخایی، و با درویشان نزدیک باشد، و مردم از او شکایت کم کنند. عبد اللّه عبّاس مردی را از بنی شیبان گفت، شنیدم گفت«2»: سیادت و مهتری در میان شما ارزان است، گفت: ما آن را سیّد خوانیم کو دخل خود بر ما فراخ دارد، و عرض خود ما را«3» مبذول دارد، و مال بدهد. گفت: پس سؤدد«4» بنزدیک شما گران است، امّا اگر سیادت بر حقیقت خواهی در خانه رسول یابی، بیانش آن خبر که راوی«5» خبر گوید«6»: ام‌ّ سلمه- رضی اللّه عنها- گفت: روزی زنان رسول- علیه السلام- به حجره من حاضر بودند و هر کسی از مفاخرت قوم خود چیزی«7» می‌گفتند: فاطمه زهرا«8»- علیها السلام«9»- در آمد، حدیث ایشان تنگ شد چون او را بدیدند، عایشه گفت: ما بالکم یا بنی هاشم قد حزتم السیادة بأسرها امّا انت فسیّدة نساء العالمین، و امّا ابوک فسیّد ولد آدم، و امّا زوجک فسیّد العرب، و امّا ابناک فسیّدا شباب اهل الجنّة، و امّا عمّک فسیّد الشّهداء، گفت: جمله سیادت بر خود جمع کرده‌ای. اما تو سیّد«10» زنان جهانی، و پدرت سیّد ولد آدم است، و شوهرت سیّد عرب است، و پسرانت سیّدان جوانان [اهل]
«11» بهشتند، و امّا عمّت سیّد شهیدان است. فما ترکتم لأحد بعد هذا سیادة، برای هیچ کس پس از اینکه سیادتی رها نکرده‌ای. او بر پای خاست«12» و می‌گفت: أَم یَحسُدُون‌َ النّاس‌َ عَلی ما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ«13».
-----------------------------------
(1). کلمه در اساس به صورت «باشد» بود که با قلمی متفاوت از متن به «نباشد» تغییر پیدا کرده است، نیز همه نسخه بدلها: نباشد، چاپ شعرانی (3/ 30): بباشد. (2). وز که، دب، آج، لب، فق، مب، مر: که. (3). مب: خود بر ما. (4). دب، لب، فق، مر: سود، مب: سیّد. (5). مب اینکه. (6). دب، آج، لب، فق که. (7). دب، آج، فق، مب، مر: خبری، لب: خبر. (8). دب: فاطمة الزّهرا. (9). مج: علیه السلام، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). مر: سیّده. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(12). مج: خواست، با توجّه به وز تصحیح شد. (13). سوره نساء (4) آیه 54.
صفحه : 310
وَ حَصُوراً، اصل او از حصر است، و «حصر» حبس باشد، و منه الحصار، [422- پ]
و «حصر» احتباس البطن و حصرت الرّجل اذا حبسته، و حصر الرّجل اذا عیی فی منطقه و الحصر ارتتاج اللّسان، قال اللّه تعالی: وَ جَعَلنا جَهَنَّم‌َ لِلکافِرِین‌َ حَصِیراً«1»، ای محبسا، و قال جریر: و لقد تکنّفنی العداة«2» فصادفوا حصرا بسرّک یا امیم ضنینا عبد اللّه مسعود و عبد اللّه عبّاس و سعید جبیر و قتاده و عطا و حسن و سدّی و إبن زید گفتند: حصور آن بود که خویشتن باز دارد از زنان و مقاربت نکند. بر اینکه قول حصور فعول باشد به معنی فاعل، یعنی خویشتن از شهوات باز گرفته بود. سعید بن المسیّب گفت: حصور عنّین باشد که قادر نبود بر مقاربت زنان، و خبری آورد از ابو هریره که رسول- علیه السلام- گفت: هر کسی از بنی آدم ایشان را گناهی بود، جز یحیی زکریّا را که او کان سیّدا و حصورا، وَ نَبِیًّا مِن‌َ الصّالِحِین‌َ، آنگه دست فراز کرد و حشاکی«3» از زمین بر گرفت، گفت: آلت او همچنین بود، و اینکه قول بعید است و اینکه خبر ضعیف، برای چند وجه را: یکی آن که اینکه حال در حق‌ّ مردان طعن باشد و صاحب اینکه مطعون بود در عرف، و آنچه در عرف راه در طعن دارد در حق‌ّ انبیا و ائمّه منفّر بود. دگر آن که آیت وارد مورد مدح است، و خدای تعالی او را به اینکه مدح کرد، اگر مجبول و مخلوق بودی بر اینکه حال ممدوح نبودی. و مبرّد گفت: «حصور» آن بود که در بازی و لهو و عبث و اباطیل نشود، و اصل از آن جاست که عرب کسی را که در قمار نشود او را حصور خوانند، و اینکه بر بخل حمل کنند، چنان که اخطل گفت: و شارب مربح«4» بالکأس نادمنی لا بالحصور و لا فیها بسوّار
-----------------------------------
(1). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 8. (2). کذا در مج و دیگر نسخه بدلها، لسان العرب (3/ 31): تسقّطنی الوشاة، تفسیر طبری (3/ 255): و لقد تسقّطنی الوشاة. (3). کذا در مج، وز، دب: خشاکو، دیگر نسخه بدلها: خاشاکی. (4). مج: مرجّح، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 311
چون جبریل- علیه السلام- زکریّا را اینکه بشارت داد، او گفت: رَب‌ِّ أَنّی یَکُون‌ُ لِی غُلام‌ٌ، خلاف کردند در آن که خطاب «رب‌ّ» با کیست. کلبی گفت و جماعتی مفسران که: خطاب با جبریل است، و مراد به رب‌ّ سیّد است، گفت: یا سیّدی. و دیگر مفسران گفتند: خطاب با خداست- جل‌ّ جلاله: أَنّی یَکُون‌ُ لِی غُلام‌ٌ، من«1» اینکه یکون لی او کیف یکون لی غلام، ای إبن«2»، مرا از کجا پسر باشد، [ یا چگونه مرا پسر باشد]
«3»، وَ قَد بَلَغَنِی‌َ الکِبَرُ «واو» حال است و حال اینکه حال«4» که پیری رسیده است. گفته‌اند که: اینکه از جمله مقلوب است، و معنی اینکه است«5»: و قد بلغت الکبر، من به پیری رسیده‌ام، چنان که عرب گوید: طلع الثّریّا و انتصب العود علی الحرباء و انّما الحرباء ینتصب علی العود، حرباء بر چوب راست بایستد نه چوب بر«6» حرباء، و شاعر گفت: کانت فریضة ما تقول کما کان الزّناء فریضة الرّجم و اراد کما کان الرّجم فریضة الزّناء، و اینکه«7» در کلام عرب بسیار است و طرفی از اینکه برفت. امّا قول درست آن است که: کلام بر ظاهر خود است و عدول کردن ضرورت نیست، برای آن که معنی آن است که اصابنی الکبر و ادرکنی و اخذ منّی و اضعفنی، پیری به من رسید و مرا دریافت، و اینکه قول مستقیم است و کلام بر ظاهر خود اینکه«8» اولیتر باشد. قولی دگر آن است که: بلغ از آن افعالی است که به طرد و عکس برود و باز آید، و معنی آن که یک«9» در او هم فاعل باشد هم مفعول، و من ذلک ادرکت و نلت و اصبت، تقول: بلغنی کذا و بلغت کذا و نلت کذا و نالنی کذا، به یک معنی«10»، چنان که فرق نباشد اگر فاعل مفعول بود و اگر مفعول فاعل.
-----------------------------------
(1). آج، لب: ای من. (2). مج به صورت: «اینکه» هم خوانده می‌شود. (3). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مب، مر: ندارد. (5). مب که. (6). مج: نه بر چوب، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر معنی. (8). مب: ندارد. [.....]
(9). آج چیز. (10). فق باشد.
صفحه : 312 کلبی گفت: اینکه«1» روز که او را به فرزند بشارت دادند«2»، نود و دو سالش بود،«3» و جویبر«4» گفت از ضحّاک از عبد اللّه عبّاس که: صد و بیست سالش بود، و اهلش نود و هشت سال«5» بود. وَ امرَأَتِی عاقِرٌ، ای عقیم، و اهل من عاقر است، یعنی عقیم که نزاید: یقال: رجل عاقر [و امراة عاقر]
«6» و قد عقر- بضم القاف- یعقر عقرا«7». و عقارة«8»، و یقال: تکلّم فلان حتّی عقر، ای عیی و بقی لا یقدر علی الکلام یعقر عقرا و انشد الفراء: اردام«9» ناب عقرت اعواما فعلّقت بینها«10» تشاما و قال عامر بن الطّفیل: لبئس الفتی ان کنت اعور عاقرا«11» جبانا فما عذری لدی کل‌ّ محضر و «ها» از عاقر برای اختصاص اناث به اینکه جا گه«12» بیفگنده‌اند بنزدیک کوفیان، و خلیل احمد هم اینکه گفت، و سیبویه گفت: برای آن که در معنی نسبت است، چنان که: امراة مرضع و مطفل، ای ذات رضاع و طفل، و کذلک قوله فی حائض و طاهر و طامث، ای ذات حیض و طهر و طمث. و قولی دیگر آن است که: برای آن که در معنی وصف«13» لفظی مذکّر است، اراد امراتی شی‌ء عاقر او شخص [عاقر]
«14»، قال عبید: اعاقر مثل ذات رحم و غانم مثل من یخیب قال، گفت یعنی جبریل: کذلک اللّه، چنین باشد، خدای- جل‌ّ جلاله- یعنی کار خدا و حکم او. یَفعَل‌ُ ما یَشاءُ، آنچه خواهد بکند.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: داده بودند. (3). دب، آج، لب، مب، مر و به روایتی دیگر نود و نه سالش بود. (4). مب، مر: جبیر. (5). همه نسخه بدلها: ساله. (6). مج: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8- 7). کذا در مج، آج، فق، وز. (9). کذا در همه نسخه‌ها، شعرانی (3/ 32) ردام. (10). مب، مر: بینهما، چاپ شعرانی (3/ 32): بفیهم الشّباما. (11). مج: اعورها عاقرها، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: جایگه. (13). آج، لب، فق: و صفت. [.....]
(14). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 313
اگر گویند: زکریّا- علیه السلام- چرا منکر بود آن حال را پس از بشارت فرشتگان او را، در وحی شک‌ّ افتاد او را یا در قادری خدا! و اینکه روا نباشد بر پیغامبران، یک جواب از اینکه آن است که در اخبار آمد که: جبریل اینکه حدیث او را به مشافهه نگفت، بل ندا کرد او را چنان که او جبریل را ندید، [او]
«1» در آن اندیشه بود، شیطان او را وسوسه کرد و گفت: اینکه آواز دیوی است که بر تو افسوس می‌کند. او خواست تا کشف آن«2» حال کند، نبینی که در آیت به لفظ ندا گفت و به لفظ وحی نگفت. جواب دیگر آن است که: او اصل اینکه حدیث را منکر نبود، و انّما استفهام از کیفیّت و شرح حال بود که اینکه حال چگونه خواهد بودن! خدای تعالی ما را جوان باز کند، یا هم بر اینکه پیری و عاقری فرزند«3» خواهد دادن، یا اینکه فرزند مرا از زنی دیگر خواهد بودن، و اینکه قول هم قریب است به سداد [423- ر]
، و اینکه قول حسن بصری و إبن کیسان است. قال‌َ رَب‌ِّ اجعَل لِی آیَةً، ای علامة، بار خدای«4» مرا آیتی کن و علامتی، که من به آن، وقت حمل اینکه زن بدانم تا در شکر و عبادت بیفزایم، و اینکه وجهی دگر باشد در جواب سؤال که کردند، خدای تعالی گفت: آیَتُک‌َ أَلّا تُکَلِّم‌َ النّاس‌َ ثَلاثَةَ أَیّام‌ٍ إِلّا رَمزاً، آیت و علامت تو آن است که سه روز با مردم حدیث نکنی الّا به اشارت، و به ذکر من و عبادت من مشغول باشی. و قولی دیگر آن است که: سه روز زبانت از گفتار و حدیث با مردمان بسته شود تا سخن نتوانی گفتن، و قول اوّل درست‌تر است، باری آن که گفت: وَ اذکُر رَبَّک‌َ کَثِیراً. و اگر زبانش از کلام بسته بودی، ذکر خدای نتوانستی کردن، امر نکردندی او را به ذکر خدای، و اولیتر آن است که قول دوم«5» را قوّت کنند و ترجیح دهند لقوله: اجعَل لِی آیَةً، و آیت بیّنت و معجزه باشد. و آن که سخن نگوید به اختیار آیت نباشد، و بیّنت و علامت را نشاید. امّا جواب از اذکُر رَبَّک‌َ کَثِیراً، آن باشد که
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب، مب: اینکه. (3). دب، آج، لب، فق، مب: فرزندان. (4). دب، مب، مر: بار خدایا. (5). دب، فق، مب: دویم.
صفحه : 314 اذکره فیما بینک و بین نفسک، تا مناقضه زایل باشد. عطا گفت: مراد روزه صمت است که در شرع ایشان بود و رمز اشارت بود. فرّاء گفت: به زبانی بی بیان، و دیگران گفتند: به دست و انگشت و مانند آن، و غمز«1» اشارت بود به چشم، و اعمش در شاذّ خواند: «الّا رمزا»، و آن لغتی باشد در مصدر کالطّلب و الهرب، حق تعالی گفت: اکنون به اینکه بشارت در ذکر من«2» خدای بیفزای. وَ سَبِّح بِالعَشِی‌ِّ وَ الإِبکارِ، و به شبانگاه و بامداد تسبیح کن. مجاهد گفت: عشی‌ّ از زوال آفتاب باشد تا شب، و عشاء از نماز شام تا پاره«3» شب شده، و البکرة اوّل النّهار و الابکار الدّخول فی البکرة کالاصباح و الأمساء و غیرهما. [قوله عزّ و جل‌ّ]
«4»:

وَ إِذ قالَت‌ِ المَلائِکَةُ یا مَریَم‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ اصطَفاک‌ِ وَ طَهَّرَک‌ِ وَ اصطَفاک‌ِ عَلی نِساءِ العالَمِین‌َ (42) یا مَریَم‌ُ اقنُتِی لِرَبِّک‌ِ وَ اسجُدِی وَ ارکَعِی مَع‌َ الرّاکِعِین‌َ (43) ذلِک‌َ مِن أَنباءِ الغَیب‌ِ نُوحِیه‌ِ إِلَیک‌َ وَ ما کُنت‌َ لَدَیهِم إِذ یُلقُون‌َ أَقلامَهُم أَیُّهُم یَکفُل‌ُ مَریَم‌َ وَ ما کُنت‌َ لَدَیهِم إِذ یَختَصِمُون‌َ (44) إِذ قالَت‌ِ المَلائِکَةُ یا مَریَم‌ُ إِن‌َّ اللّه‌َ یُبَشِّرُک‌ِ بِکَلِمَةٍ مِنه‌ُ اسمُه‌ُ المَسِیح‌ُ عِیسَی ابن‌ُ مَریَم‌َ وَجِیهاً فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ مِن‌َ المُقَرَّبِین‌َ (45) وَ یُکَلِّم‌ُ النّاس‌َ فِی المَهدِ وَ کَهلاً وَ مِن‌َ الصّالِحِین‌َ (46) قالَت رَب‌ِّ أَنّی یَکُون‌ُ لِی وَلَدٌ وَ لَم یَمسَسنِی بَشَرٌ قال‌َ کَذلِک‌ِ اللّه‌ُ یَخلُق‌ُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أَمراً فَإِنَّما یَقُول‌ُ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ (47) وَ یُعَلِّمُه‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ التَّوراةَ وَ الإِنجِیل‌َ (48) وَ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسرائِیل‌َ أَنِّی قَد جِئتُکُم بِآیَةٍ مِن رَبِّکُم أَنِّی أَخلُق‌ُ لَکُم مِن‌َ الطِّین‌ِ کَهَیئَةِ الطَّیرِ فَأَنفُخ‌ُ فِیه‌ِ فَیَکُون‌ُ طَیراً بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ أُبرِئ‌ُ الأَکمَه‌َ وَ الأَبرَص‌َ وَ أُحی‌ِ المَوتی بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ أُنَبِّئُکُم بِما تَأکُلُون‌َ وَ ما تَدَّخِرُون‌َ فِی بُیُوتِکُم إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ لَآیَةً لَکُم إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (49) وَ مُصَدِّقاً لِما بَین‌َ یَدَی‌َّ مِن‌َ التَّوراةِ وَ لِأُحِل‌َّ لَکُم بَعض‌َ الَّذِی حُرِّم‌َ عَلَیکُم وَ جِئتُکُم بِآیَةٍ مِن رَبِّکُم فَاتَّقُوا اللّه‌َ وَ أَطِیعُون‌ِ (50) إِن‌َّ اللّه‌َ رَبِّی وَ رَبُّکُم فَاعبُدُوه‌ُ هذا صِراطٌ مُستَقِیم‌ٌ (51) فَلَمّا أَحَس‌َّ عِیسی مِنهُم‌ُ الکُفرَ قال‌َ مَن أَنصارِی إِلَی اللّه‌ِ قال‌َ الحَوارِیُّون‌َ نَحن‌ُ أَنصارُ اللّه‌ِ آمَنّا بِاللّه‌ِ وَ اشهَد بِأَنّا مُسلِمُون‌َ (52) رَبَّنا آمَنّا بِما أَنزَلت‌َ وَ اتَّبَعنَا الرَّسُول‌َ فَاکتُبنا مَع‌َ الشّاهِدِین‌َ (53) وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّه‌ُ وَ اللّه‌ُ خَیرُ الماکِرِین‌َ (54) إِذ قال‌َ اللّه‌ُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیک‌َ وَ رافِعُک‌َ إِلَی‌َّ وَ مُطَهِّرُک‌َ مِن‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ جاعِل‌ُ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوک‌َ فَوق‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا إِلی یَوم‌ِ القِیامَةِ ثُم‌َّ إِلَی‌َّ مَرجِعُکُم فَأَحکُم‌ُ بَینَکُم فِیما کُنتُم فِیه‌ِ تَختَلِفُون‌َ (55) فَأَمَّا الَّذِین‌َ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُم عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ (56) وَ أَمَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ فَیُوَفِّیهِم أُجُورَهُم وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الظّالِمِین‌َ (57) ذلِک‌َ نَتلُوه‌ُ عَلَیک‌َ مِن‌َ الآیات‌ِ وَ الذِّکرِ الحَکِیم‌ِ (58) إِن‌َّ مَثَل‌َ عِیسی عِندَ اللّه‌ِ کَمَثَل‌ِ آدَم‌َ خَلَقَه‌ُ مِن تُراب‌ٍ ثُم‌َّ قال‌َ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ (59) الحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ فَلا تَکُن مِن‌َ المُمتَرِین‌َ (60) فَمَن حَاجَّک‌َ فِیه‌ِ مِن بَعدِ ما جاءَک‌َ مِن‌َ العِلم‌ِ فَقُل تَعالَوا نَدع‌ُ أَبناءَنا وَ أَبناءَکُم وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُم وَ أَنفُسَنا وَ أَنفُسَکُم ثُم‌َّ نَبتَهِل فَنَجعَل لَعنَت‌َ اللّه‌ِ عَلَی الکاذِبِین‌َ (61) إِن‌َّ هذا لَهُوَ القَصَص‌ُ الحَق‌ُّ وَ ما مِن إِله‌ٍ إِلاَّ اللّه‌ُ وَ إِن‌َّ اللّه‌َ لَهُوَ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ (62) فَإِن تَوَلَّوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ عَلِیم‌ٌ بِالمُفسِدِین‌َ (63)

و چون گفتند فرشتگان: ای مریم که«5» خدای برگزید تو را«6» و پاکیزه بکرد«7» و برگزید بر زنان جهانیان. ای مریم نماز کن خدایت را«8» و سجده کن و رکوع کن با رکوع کنندگان. اینکه از خبرهای غیب است که ما وحی می‌کنیم بر تو، و تو نبودی بنزدیک ایشان چون می‌افگنند قلمهایشان که کدام کس از ایشان کفالت کند مریم را، و تو نبودی بنزدیک ایشان چون خصومت کردند.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: غمزه. (2). دب: مر. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (4). اساس: ندارد، از وز افزوده شد، مب، مر: قوله تعالی، فق: قال اللّه تبارک و تعالی. (5). آج، لب، فق: بدرستی که. (6). آج، لب، فق چون از مادرت جدا کرد. (7). آج، لب، فق: پاک گردانید تو را از رنجهای زنان یا از کفر و شرک. (8). آج، لب، فق: طاعت نمای پروردگارت را. [.....]
صفحه : 315 چون گفتند فرشتگان ای مریم«1» خدای مژده می‌دهد به کلمتی از او نامش مسیح عیسی پسر مریم به آب روی«2» در دنیا و در آخرت و از نزدیکان«3». سخن گوید با مردمان در گهواره«4» و پیر«5» و از نیکان. گفت: بار خدایا؟ چگونه باشد مرا فرزندی و به من نرسید هیچ آدمی! گفت: همچنین بود خدای، بیافریند آنچه خواهد چون حکم کند کاری، گوید آن را: بباش، بباشد. و بیاموزیم«6» او را انجیل«7» و حکمت و توریت و انجیل. [423- پ]
[226- پ]
و فرستاده به فرزندان یعقوب آن که«8» من آوردم به شما حجّتی از خدایتان آن که من بکنم برای شما از گل بمانند مرغی، دردم در او، شود مرغی به فرمان خدا، و به باز کنم نابینای مادر زاد را و پیش را، و زنده کنم مردگان را به فرمان خدا، و خبر دهم [شما را]
«9» به آنچه خورید و ذخیره نهید در خانه‌های شما در اینکه حجّتی هست شما [را]
«10» اگر گرویده‌اید. به راست دارنده آن را که پیش من بود
-----------------------------------
(1). وز آن، آج، لب، فق بدرستی که. (2). مج: بان روی: با توجّه به دب تصحیح شد. (3). آج، لب، فق حضرت خدای. (4). آج، لب: گاواره، فق: گاهواره. (5). آج، لب، فق: و در زمانه کهولت سی و سه سالگی بی تفاوتی. (6). آج، لب: آموزاند. (7). آج، لب، فق: خط. (8). آج، لب: آن که. (10- 9). مج: ندارد، از وز افزوده شد.
صفحه : 316
از کتاب موسی تا حلال کنم شما را بهری آنچه حرام کردند بر شما، و آوردم به شما حجّتی از پروردگارتان، بترسید از خدا و فرمان برید [مرا]
«1». خدای ما خدای من است و خداوند شما، بپرستید او را، اینکه راهی است راست. چون دید عیسی از ایشان جحود، گفت: کیستند یاران من با خدای! گفت خاصگان عیسی: ما یاران«2» خداییم، گرویدیم به خدای و گواه باش به آن که ما مسلمانیم. خدای ما؟ گرویدیم به آنچه فرستادید«3»، و پیروی کردیم«4» پیغامبر را. بنویس ما را با شاهدان. مکر و حیله کردند و کرد«5» نیز خدای، و خدای بهترین ماکران است«6». چون گفت خدای [ای]
«7» عیسی من [جان]
«8» بر دارنده توام و بردارنده توبه من، و پاک کننده تو از آنان که کافر شدند، و کننده آنان که پیروان تواند [بالای]
«9» آنان که کافراند تا به روز قیامت، پس با من است بازگشت شما، به شما داوری کنم میان شما را«10» در آنچه خلاف کردید. «11» امّا آنان که کافر شدند عذاب کنم ایشان را عذابی سخت در دنیا و
-----------------------------------
(8- 1). مج، ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (2). وز، دب: یاوران. (3). دب، آج، لب، فق: فرستادی. (4). وز، دب: پی گیری کردیم. (5). مج: کر، با توجّه به وز تصحیح شد. [.....]
(6). وز، دب: دستان کنندگان است، آج، لب، فق: جزا کنندگان است. (9- 7). مج: ندارد، با توجّه به دب افزوده شد. (10). وز، دب، آج، لب، فق: ندارد. (11). مج: و امّا، با توجّه به نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد.
صفحه : 317
آخرت، و نباشد ایشان را از یاران. و امّا آنان که ایمان آرند و کار نیکو کنند، تمام بدهد ایشان را مزدشان، و خدای دوست ندارد ستمکاران را. اینکه می‌خوانیم بر تو از آیتها و یاد کرد با حکمت. مثل«1» عیسی بنزدیک خدا چون مثل«2» آدم است، بیافرید او را از خاک، پس گفت«3» او را: بباش، ببود. حق«4» از خدای تو است، مباش از شاکّان. هر که خصومت کند با تو در او پس از آن که آمد به تو از دانش، گو بیایی«5» تا بخوانیم پسران ما را و پسران شما را، و زنان ما را و زنان شما را، و نفسهای خود و نفسهای شما را، آنگه زاری کنیم، کنیم«6» لعنت خدای«7» بر دروغزنان. اینکه، قصّه راست است، و نیست خدای مگر خدای- عزّ و جل‌ّ- خدای اوست که غالب و محکم کار است [424- ر]
. اگر برگردید، خدا داناست به فساد کنندگان«8».
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: بدرستی که داستان. (2). آج، لب، فق: داستان. (3). وز، دب، می‌گفت. (4). آج، لب، فق: آن سخن درست. (5). آج، لب، فق: بیایید. (6). وز، دب: ندارد. (7). آج، لب: پس بگردانیم به خواهش از خدای دوری از رحمت خدای. (8). آج، لب، فق: تباهکاران.
صفحه : 318
قوله: وَ إِذ قالَت‌ِ المَلائِکَةُ یا مَریَم‌ُ، بیان کردیم که به مراد به ملائکه- اگر چه لفظ جمع است- جبریل است- علیه السلام. جبریل مریم را گفت: یاد کن ای محمّد، چون جبریل- علیه السلام- مریم را گفت که: خدای تعالی تو را برگزید و خاصّه گردانید به آن که عیسی را از تو بیافرید بی پدر. وَ طَهَّرَک‌ِ، و پاک بکرد تو را از آن که دست مردان به تو رسد. سدّی گفت: طهّرک من الحیض و الاستحاضة و النّفاس، پاک بکرد تو را از اعذاری که زنان را باشد از حیض و استحاضه و نفاس، وَ اصطَفاک‌ِ، و برگزید تو را به تخصیص تو، خدمت خانه او را داد«1»، از پیش آن هیچ زن را اینکه رخصت نبود و اینکه پایه ندادند. عَلی نِساءِ العالَمِین‌َ، ای عالمی زمانها بر زنان جهان برگزید تو را، یعنی بر زنان روزگار او به اتّفاق. فامّا گزیده«2» بر زنان همه جهان به اتّفاق فاطمه زهراست- صلوات اللّه علیها- بر آن که«3» پاره اندام رسول است، و آن که بعضی از رسول باشد برابر نبود به آنکه بهری از عمران بود. رسول- علیه السلام- گفته است: فاطمة بضعة منّی من آذاها فقد آذانی، فاطمه پاره‌ای از اندام من است، هر که او را بیازارد مرا آزرده باشد. و عبد اللّه عبّاس روایت کند از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- فی حدیث طویل، در حدیثی دراز که بگفت- و ذکر امیر المؤمنین علی کرد- و گفت: 4»5» و امّا ابنتی فاطمة فانّها سیّدة نساء العالمین من الأوّلین و الاخرین و هی بضعة منّی و هی نور عینی و ثمرة فؤادی و روحی الّتی بین جنبی‌ّ« و هی الحوراء الانسیّة منّی« تقوم فی محرابها بین یدی ربّها یزهر نورها لملائکة السماء کما یزهر نور الکواکب لاهل الإرض یقول اللّه لملائکته: انظروا الی امتی فاطمة سیّدة نساء امائی فانّها بین یدی‌ّ ترتعد فرائصها من خیفتی و قد اقبلت بقلبها علی عبادتی اشهدکم انّی قد امّنتها و شیعتها من النّار، گفت: و امّا دختر من فاطمه سیّد«6» زنان عالم است از اوّلینان و آخرینان، و او پاره‌ای
-----------------------------------
(1). آج، لب: فق: ندارد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و امّا برگزیده. [.....]
(3). آج، لب، فق، مب، مر: برای آن که. (4). آج، لب، فق، مب، مر: جنبی. (5). کذا در اساس و همه نسخه بدلها که با ترجمه هم سازگار می‌نماید، چاپ شعرانی: متی. (6). دب، آج، وز: سیده.
صفحه : 319
از من است، و نور چشم من است، و میوه دل من است، و جان من است از میان پهلوهای من، و او حور است«1» جز آن که انسی نسب است از من. در محراب خود بایستد پیش خدای- عزّ و جل‌ّ- نور روی او فریشتگان را همچنان روشنایی دهد که ستارگان آسمان اهل زمین را. خدای تعالی فرشتگان را گوید: پرستار«2» مرا بینی«3» فاطمه«4» سیّده زنان را«5» پرستاران من، از پیش من ایستاده، پهلوهای او می‌لرزد از ترس من، و روی به عبادت من کرده است، شما را گواه می‌گیرم«6» که او را و شیعه او را از آتش دوزخ ایمن کردم. و آنچه در حق‌ّ مریم گفت: اصطَفاک‌ِ وَ طَهَّرَک‌ِ- الایة، به موجب اینکه خبر او گزیده زنان اوّلین و آخرین است. و امّا قوله: وَ طَهَّرَک‌ِ، در حق‌ّ او و فرزندان او و شوهر او فرمود: وَ یُطَهِّرَکُم تَطهِیراً«7»، و او را نیز پاک کرد از حیض و استحاضه و نفاس، و یک تفسیر اینکه گفتند بتول را. در اخبار امیر المؤمنین علی«8» روایت کند از رسول- علیه السلام- که او را پرسیدند که: یا رسول اللّه؟ ما از تو چند بار شنیدیم که گفتی: مریم «بتول» است، و فاطمه بتول است، بتول چه باشد! گفت: بتول از زنان آن باشد که او را عذر حیض نبود، و او سرخی نبیند، و مریم و فاطمه چنین‌اند که حیض در دختران پیغامبران مکروه باشد، و اینکه دو خبر از کتابی نقل افتاد که جدّ من خواجه امام سعید، ابو سعید جمع کرد نام آن الرّوضة الزّهراء فی مناقب فاطمة الزّهراء. قوله: یا مَریَم‌ُ اقنُتِی لِرَبِّک‌ِ وَ اسجُدِی وَ ارکَعِی مَع‌َ الرّاکِعِین‌َ، «قنوت» طول قیام باشد، و استقصای کلام در او در رکوع و سجود برفت- فلا وجه لإعادته. حق تعالی گفت: یا مریم قنوت کن، و اصل او دوام باشد بر کاری، یعنی ملازم عبادت باش«9» و سجده کن و رکوع کن، و در آیت سجود در پیش رکوع آورد برای آن
-----------------------------------
(1). حور است/ حوراء است. (2). آج، لب، فق: پرستدار/ پرستار. (3). بینی/ بینید. (4). همه نسخه بدلها را. (5). همه نسخه بدلها: ندارد. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مر: گواه می‌کنم. (7). سوره احزاب (33) آیه 33. (8). دب، آج، لب، فق، مر علیه السلام، مب: علی‌ّ بن ابی طالب علیه الصّلوة و السلام. (9). مج، باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 320
که «واو» ایجاب ترتیب نکند، برای آن که «واو»«1» را معنی جمع باشد، نبینی که چون گویی: جاءنی زید و عمرو، آنگه چون خواهی که اختصار کنی و به تثنیه بگویی گویی: جاءنی الرّجلان، و آن جا ترتیب صورت نبندد همچنین در حال تفصیل. و دگر آن که در جایها استعمال کنند که ترتیب صورت نبندد آن جا، نحو قولهم: اشترک زید و عمرو و اختصم زید و عمرو، اقتتل«2» زید و عمرو، مانند«3» اینکه بسیار است، و چون ترتیب خواهند، [فا]
«4» بیارند برای تعقیب، و چون تراخی باشد «ثم‌ّ» آرند. اما قوله: مَع‌َ الرّاکِعِین‌َ، و«5» در او دو قول گفتند: یک قول آن که رکوع کن چنان که دیگر راکعان می‌کنند، و یکی آن که نماز به جماعت کن تا به رکوع ایشان رکوع کنی. ذلِک‌َ مِن أَنباءِ الغَیب‌ِ«6»، «ذلک» اشارت است به آن خبر که داد«7» از زکریّا و یحیی و مریم و عیسی. و «انباء» اخبار باشد، واحدها «نبأ». و غیب آن بود که از تو غایب و پوشیده باشد، یعنی اینکه که ما با تو گفتیم از اخبار مقدّمان از خبرهای غیب است. نُوحِیه‌ِ إِلَیک‌َ، ما بر تو وحی می‌کنیم، و در آیت احتجاج است بر مشرکان برای آن که مانند اینکه یا از مشاهده و معاینه دانند یا از قراءت کتب [424- پ]
، یا از تعلیم معلّمان و اخبار مخبران، یا به وحی خدای تعالی، و آن سه در حق‌ّ رسول- علیه السلام- نبود به اتّفاق جز چهارم نماند. [و]
«8» وحی به معانی آمد وحی ارسال فرشته باشد به پیغامبری برای اعلام مصالح، و در شرع چون اینکه لفظ اطلاق کنند از او اینکه مفهوم باشد، و اینکه آیات را بر اینکه تفسیر دهند: إِنّا أَوحَینا إِلَیک‌َ کَما أَوحَینا إِلی نُوح‌ٍ«9»، و: کَذلِک‌َ أَوحَینا«10» و:
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: او. [.....]
(2). وز، مب: و اقتتل. (3). مب، مر: و مانند. (4). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). آج، لب، فق: ندارد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر نوحیه الیک. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به آن که خبر داد. (8). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). سوره نساء (4) آیه 163. (10). سوره شوری (42) آیه 7.
صفحه : 321
إِلّا نُوحِی إِلَیه‌ِ«1»، و مانند اینکه. و اصل«2» او در لغت القاء باشد، و علی ذلک. وَ إِن‌َّ الشَّیاطِین‌َ لَیُوحُون‌َ إِلی أَولِیائِهِم«3». و وحی به معنی اشارت باشد فی قوله: فَأَوحی إِلَیهِم أَن سَبِّحُوا بُکرَةً وَ عَشِیًّا«4»، و وحی به معنی القاء فی القلب، در دل افگندن باشد فی قوله: وَ أَوحَینا إِلی أُم‌ِّ مُوسی«5»، و وحی الهام باشد فی قوله: وَ أَوحی رَبُّک‌َ إِلَی النَّحل‌ِ«6»، و امّا در بیت عجّاج: وحی لها القرار فاستقرّت بر الهام محمول بود، و فی قول الاخر: أوحت الیها و الانامل رسلها محمول بر اشارت باشد و وحی کتابت بود، فی قول الشّاعر: من رسم اثار کوحی الواحی ای ککتابه الکاتب، برای آن که در او القای معنی باشد در دل. و به معنی امر آمد فی قوله: أَوحَیت‌ُ إِلَی الحَوارِیِّین‌َ«7»، و غیب خفای چیزی بود از ادراک، و غایب نقیض حاضر بود. إِذ یُلقُون‌َ أَقلامَهُم، چون قرعه می‌زدند- و شرح اینکه و قصّه اینکه برفت- و در«8» کلام حذفی هست، و المعنی لینظروا أَیُّهُم یَکفُل‌ُ مَریَم‌َ، تا بنگرند که کفالت مریم که خواهد کردن. وَ ما کُنت‌َ لَدَیهِم إِذ یَختَصِمُون‌َ، حق تعالی گفت: ای محمّد تو حاضر نبودی که ایشان قرعه می‌زدند برای کفالت مریم، اینکه بر سبیل تعجیب«9» فرمود از رغبت و حرص ایشان در تکفّل کار مریم، و آن که مشاحّت به حدّ خصومت رسانیدند و تو ای محمّد آن جا نبودی بنزدیک ایشان چون خصومت می‌کردند در اینکه معنی.
-----------------------------------
(1). سوره انبیا (21) آیه 25. (2). مج اینکه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). سوره انعام (6) آیه 121. (4). سوره مریم (19) آیه 11. (5). سوره قصص (28) آیه 7. [.....]
(6). سوره نحل (16) آیه 68. (7). سوره مائده (5) آیه 111. (8). مب معنی و در. (9). آج، لب، فق، مب، مر: تعجّب.
صفحه : 322 قوله: إِذ قالَت‌ِ المَلائِکَةُ، گفتند: عامل در «اذ» سه چیز است محتمل«1»: یکی «اذکر»، چنان که [ذکران]
«2» در دگر جا برفت اضمار او. و وجهی دیگر: یُلقُون‌َ أَقلامَهُم، و وجه سه‌ام«3» إِذ یَختَصِمُون‌َ، و یاد کن ای محمّد چون گفت ملائکه- و مراد جبریل است تنها، [چنان که]
«4» در دگر جای گفته شد، ای مریم إِن‌َّ اللّه‌َ یُبَشِّرُک‌ِ، خدای تو را مژده می‌دهد، بِکَلِمَةٍ. ابو السماک«5» قعنب بن زید العدوی‌ّ در شاذّ خواند: بکلمة»، و آن لغت است مثل: فخذ و فخذ، و: لعب و لعب. و بیان کردیم که عیسی را برای چه کلمه خواندند، یک وجه آن است که گفتیم: لأن‌ّ اللّه تعالی خلقه بکلمة کن فکان من غیر اب. قولی دیگر آن است«6»: برای آن که پیش او وقت سخن گفت: وَ یُکَلِّم‌ُ النّاس‌َ فِی المَهدِ. قولی دگر آن که: مبعوث بود به کلمه و آن کلام«7» خدای- جل‌ّ جلاله- از انجیل. مِنه‌ُ، ای من اللّه- عز و جل‌ّ- از خدای- جل‌ّ جلاله. و شاید که «من» تعلّق دارد به بشارت، و شاید که تعلّق دارد به «کلمه». و معنی ابتدا غایت باشد، و التّقدیر: بکلمة صادرة، او بشارة واردة. مِنه‌ُ اسمُه‌ُ المَسِیح‌ُ، ردّ کنایت کرد با عیسی- علیه السلام- و رد نکرد با کلمه، برای آن به تذکیر گفت. و گفته‌اند: ردّه الی معنی الکلمة و هو الکلام. و در مسیح چند«8» قولها گفتند مفسران، بعضی گفتند: فعیل است به معنی مفعول یعنی ممسوح مطهّر من الاقذار، پاکیزه و مالیده بود از پلیدیها. و گفته‌اند: ممسوح بود به برکت، و گفته‌اند: برای آن که از مادر بزاد به روغن اندوده. و گفته‌اند: برای آن که ممسوح القدمین بود، جمله پای او بر زمین نشستی، ارتفاع نداشت میان پای او. و گفته‌اند: برای آن که جبریل پر در او مالید«9» تا شیطان را بر او سبیل نباشد
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها: سه چیز محتمل است. (2). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). فق، مب، مر: سیم. (4). مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). کذا در اساس و دیگر نسخه بدلها، تفسیر قرطبی: ابو السمّال. (6). آج، لب، فق، مب، مر که. (7). مب: کلمه. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (9). وز: مالیده.
صفحه : 323
در وقت ولادت. و بعضی دگر گفتند: فعیل است به معنی فاعل چون سمیع و علیم. آنگه خلاف کردند، بعضی«1» گفتند: برای آن که او دست در«2» بیماران و خداوندان عاهت«3» مالیدی نیک شدندی. کلبی گفت: برای آن که دست بر چشم اکمه نهادی بینا شدی، و بعضی دگر گفتند: برای آن که در زمین بسیار سیاحت کردی و رفتی، و بر اینکه قول «میم» زیادت باشد، و وزن کلمه مفعل بود. ابو عمرو بن العلاء گفت: مسیح فرشته باشد، نخعی گفت: مسیح صدّیق باشد، فامّا دجّال مسیح است- بکسر المیم و تشدید السین، و بعضی علما بر اینکه انکار کردند و گفتند: اینکه را وجهی نیست در تازی، او مسیح است برای آن که ممسوح العین است، یعنی اعور است یا «4» سیاحت«5» در زمین، و اگر خواهند تا آن را وجهی بگویند«6» هم ممکن است که فعّیل باشد بنای مبالغت چون شرّیب و سکّیر و خمّیر، من المساحة لا من السیاحة، و معنی یکی باشد جز که بنا مختلف بود، یعنی زمین پیمای باشد«7»، و در حق‌ّ عیسی- علیه السلام- هم اینکه وجه توان گفتن که: مسیح فعیل باشد از مساحت تا «میم» زیادت نباشد، بل آن«8» اصل کلمه بود. و در اخبار آمد که: دجّال همه زمین بگیرد«9» مگر مکّه و مدینه و بیت المقدّس، و به قوّت قول آن کس که او«10» هر دو را مسیح خوانند- اعنی دجّال را و عیسی را- اینکه بیت بیاوردند [425- ر]
: ن‌ّ المسیح«11» یقتل المسیحا یعنی عیسی دجّال را بکشد.
-----------------------------------
(1). فق دیگر. [.....]
(2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (3). فق: علّت .. (4). مب، مر: با. (5). کذا در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 40) سیّاحی است. (6). مج: نگویند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بود. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بگردد. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر گفت. (11). کذا در مج و دیگر نسخه بدلها، لسان العرب (2/ 594): اذا المسیح.
صفحه : 324 و در اخبار ظاهر است که: دجّال را مهدی کشد«1» و عیسی مریم با او باشد، و لکن آنان که مهدی را نشناسند حواله بر«2» عیسی کردند، و اتّفاق است که عیسی- علیه السلام- در لشکر مهدی باشد و در قفای او نماز کند و با او اقتدا کند، چه شرع او منسوخ است و او شرع ما نداند. عِیسَی ابن‌ُ مَریَم‌َ بدل مسیح است، و کلمه لقب است او را، و عیسی علم است، و نسبت او با مادر برای آن است که او را پدر نبود، و نتوان گفتن که: عیسی از فرزندان آدم نیست، برای آن که نسبت از مادر به آدم می‌برد، و خدای تعالی او را از فرزندان ابراهیم می‌خواند فی قوله: وَ مِن ذُرِّیَّتِه‌ِ داوُدَ وَ سُلَیمان‌َ«3»- الی قوله: وَ زَکَرِیّا وَ یَحیی وَ عِیسی«4»، اگر عیسی از مادر به آدم نسبت می‌گیرد با بعد نسب او از آدم، حسن و حسین- علیهما السلام- از رسول نسبت نگیرند! و از میان ایشان و رسول جز فاطمه زهرا نیست- لو لا العناد؟«5» وَجِیهاً، نصب او بر حال است، ای ذا جاه و قدر، خداوند جاه و منزلت بود و آبروی بنزدیک خدای- عزّ و جل‌ّ- و بنزدیک خلقان، هم در دنیا هو در آخرت«6». وَ مِن‌َ المُقَرَّبِین‌َ، از جمله مقرّبان و نزدیکان بود بنزدیک خدای- عزّ و جل‌ّ. وَ یُکَلِّم‌ُ النّاس‌َ فِی المَهدِ، با مردم سخن گفت در گاهواره پیش از وقت، به خرق عادت. قوله: فِی المَهدِ جارّ«7» مجرور در محل‌ّ حال است، ای صبیّا صغیرا، نبینی که «و کهلا» بر او عطف کرد، و اینکه را عطف بر محل‌ّ گویند، چنان که شاعر گفت: لسنا بالجبال و لا الحدیدا مجاهد گفت: چون مریم تنها بودی، عیسی- علیه السلام- از شکم او با او سخن گفتی، و چون کسی او را مشغول کردی، او در شکم مادر تسبیح کردی. و در خبر می‌آید از عبد اللّه عبّاس که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- در آن وقت که خدیجه حامل«8» بود به فاطمه- علیهما السلام- شبی به نزدیک او بود و او سخن
-----------------------------------
(1). مب، مر: بکشد. (2). مب: با. (6- 3). سوره انعام (6) آیه 84. (4). سوره انعام (6) آیه 85. [.....]
(5). آج، لب، فق، مب، مر قوله تعالی. (7). آج، فق و، لب: ندارد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: حامله.
صفحه : 325 می‌گفت. رسول- علیه السلام- گفت: یا خدیجة من تکلّمین، با کی سخن می‌گویی! گفت: ای رسول اللّه با اینکه جنین که در شکم دارم. رسول- علیه السلام- گفت: بشارت باد تو را با او، که جبریل مرا بشارت داد که«1» مادینه است، و مادر امامان است، و از نسل و فرزندان او امامان باشند که خلقان«2» با ایشان اقتدا کنند. وَ کَهلًا، در آن حال که کهل باشد، و «کهل» اشمط بود، موی یک نیمه سپید شده. حسین بن الفضل گفت: پس از آن که از آسمان به زمین آید. إبن کیسان گفت: اینکه بشارت است مادرش را به آن که او بماند تا کهل شود. و گفته‌اند: معنی آن است که: یکلّم النّاس فی المهد صبیّا و کهلا نبیّا، تا به اوّل چون خرق عادت بینند، به وقت دعوت تصدیق کنند او را، پس کلام او در مهد معجزه بود و در کهولت دعوت. مجاهد گفت: کهلا ای حلیما، و عرب مدح کند کهولت را برای آن که آن حالت میانه بود، بین الشّباب و الشّیب، خفّت جوانان نباشد و ضعف پیران نبود، و آن حالت تجربه احوال و استکمال عقل و اصابت رای بود. و اصل کلمه علوّ السنین«3» باشد من قولهم: اکتهل النّبت اذا طال و قوی، و المراة کهلة، قال الرّاجز: و لا اعود«4» بعدها کریّا امارس الکهلة و الصّبیّا و گفته‌اند: کهولت حالت سی و سه سالگی باشد، و وجه کلام او«5» در تبرئت ساحت مادرش بود از تهمت. اگر گویند فایده کلام او در مهد اینکه است، فایده کلام او در کهولت چیست، و اینکه نه حالی بدیع است! بگوییم«6» از اینکه چند جواب است: یکی آن که بشارت است به آن که بماند تا کهل شود. دوم«7» کنایت است از دعوت، و اینکه هر دو بر وجه معجز باشد، برای آن که خبر است از غیب و مخبر چون خبر است. سه‌ام«8» ردّ است بر ترسایان در آن دعوی محال که کردند از الهیّت و«9» برای آن که
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر اینکه چنین. (2). آج، لب، فق: خلایق. (3). آج، لب، فق، مب، مر: علوّ السن. (4). مج: عود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر در مهد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوییم. (7). دب: دیم، مب: دویم. (8). فق، مب، مر: سیم. (9). آج، فق: او.
صفحه : 326
خدای باشد متغیّر نبود از حال به حال از طفولت«1» به کهولت و آن«2» به شیخوخت. امّا اظهار معجز در آن حال در او چند قول گفته [اند]
«3»: یکی آن که خدای تعالی عیسی را در آن حال کمال عقل بداد تا او نظر کرد و خدای را شناخت«4»، و خدای به او وحی کرد و اینکه که گفت: آتانِی‌َ الکِتاب‌َ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا«5»، بر حقیقت خود بود، چون او دعوی نبوّت کرد، خدای تعالی برای تصدیق او اظهار معجز کرد و او را به سخن آورد پیش از وقت، و اینکه اختیار جبّایی است. و إبن الأخشاد گفت: آن بر سبیل تقریر و تأسیس نبوّت«6» بود و جاری مجری بشارت، و انباء از نبوّت او. و گفته‌اند: بر سبیل معجزه مریم بود برای براءت ساحت او از آنچه او را به آن متّهم کردند، و هر سه وجه بنزدیک ما رواست. قالَت رَب‌ِّ أَنّی یَکُون‌ُ لِی وَلَدٌ، مریم گفت: «رب‌ّ» خطاب«7» امّا با جبریل است، و «رب‌ّ» به معنی سیّد است، و امّا با خدای تعالی- چنان که برفت«8». أَنّی یَکُون‌ُ لِی وَلَدٌ، مرا چگونه فرزند باشد! اگر گویند: اینکه چه تعجّب بود که مریم- علیهما السلام- نمود از آن که او را فرزندی باشد بی مساس مردی، و اینکه در مقدور خدای تعالی عجب نیست! [گوییم]
«9» از اینکه دو جواب است: یکی از روی خرق عادت جای تعجّب بود، و اگر چه در مقدور خدای- عزّ و جل‌ّ- هست اینکه و امثال اینکه، چنان که یکی از ما گوید: اینکه ضیعت«10» چگونه به کسی بخشی با آن که اینکه همه رنج بردی بر او! اینکه بر سبیل شک‌ّ نبود در قدرت او بر هبه آن، و لکن بر سبیل تعجّب بود از جود او. جواب دوم«11» آن که [425- پ]
بر سبیل استفهام بود از کیفیّت حال، که اینکه
-----------------------------------
(1). مب، مر: طفولیّت. (2). کذا در مج و وز، آج، دب، فق: از صبیت. [.....]
(3). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). وز: بشناخت. (5). سوره مریم (19) آیه 30. (6). مج، وز: نبود، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). آج، لب، فق، مب، مر است. (8). آج، لب، فق، مب، مر: که شرح رفت. (9). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). کذا در مج و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 42): صنیعه. (11). دب: دیم، مب، مر: دویم.
صفحه : 327
بر خلاف عادت خواهد بودن بی مرد تا«1» بر حسب عادت از مردی به حکم شرع و فرمان خدای، چنان که یکی از ما گوید«2»: فلان چگونه سفر خواهد کردن، و او مرکوب ندارد؟ و معنی آن است«3»: از خود قوّت رفتن دارد و یا مرکوبی جایی هست که او بر نشیند! قال‌َ کَذلِک‌ِ، گفت، یعنی جبریل- علیه السلام: «کذلک»، همچنین باشد که تو هستی، و خدای تعالی بیافریند آنچه خواهد، یعنی بر آن وجه که خواهد با مرد و بی مرد بر او متعذّر نبود«4». إِذا قَضی أَمراً، چون حکم کند کاری را، آن باشد که گوید: «کن»، بباش، خود بباشد. و در اینکه دو قول گفتند: یکی آن که: اینکه عبارت باشد عن نفی التّعذر علیه، تا در مکان«5» و تسهّل«6» بر او چنان بود که یکی از ما گوید: «کن» چنان که او را رنجی نرسد همچون خدای تعالی بی کلفتی و مشقّتی هر چه خواهد بکند. جواب دوم«7» آن است که: خدای تعالی «کن» به علامتی کرده است فرشتگان را تا ایشان«8» بدانند [که خدای تعالی- جل‌ّ جلاله- فعلی خواهد کردن، و ایشان را در آن اعلام لطف باشد]
«9». سه‌ام«10» آن است که: خدای تعالی اینکه به صیغت امر گفت، تنبیه بر آن که چنان که آمر مأمور را فرماید و مأمور امتثال کند و زیر دستی و طاعت نماید، فعل منقاد او باشد همچنان که بنده مطیع خداوند را. امّا قوله: فَیَکُون‌ُ، روا نباشد الّا به رفع، و نصب بر جواب امر به «فا» صورت نبندد، برای آن که اینکه آن جا باشد که کلام متضمّن بود به شرط و جزا، چنان که: انزل فتصیب خیرا، معنی آن بود که: ان نزلت
-----------------------------------
(1). کذا در مج و همه نسخه بدلها: چاپ شعرانی (3/ 42): یا . (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (3). مب، مر که. (4). دب قال اللّه تعالی، آج، لب، فق، مب، مر قوله تعالی جل‌ّ جلاله. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: امکان. [.....]
(6). آج: تسهیل. (7). دب: دیم. (8). مج، وز: بایشان، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). دب، فق، مب، مر: سیم.
صفحه : 328
اصبت خیرا، و اینکه تقدیر محال باشد اینکه جا، برای آن که معنی تباه شود اگر گویی: کن فانّک ان کنت کنت، و فانّه ان یکن یکن، و امّا قوله: إِنَّما قَولُنا لِشَی‌ءٍ إِذا أَرَدناه‌ُ أَن نَقُول‌َ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ«1» وَ یُعَلِّمُه‌ُ الکِتاب‌َ، مدنیان و عاصم و یعقوب خوانند: وَ یُعَلِّمُه‌ُ الکِتاب‌َ به « یا » حملا علی قوله: یَخلُق‌ُ ما یَشاءُ، یعنی خدای تعالی بیاموزد او را. و باقی قرّاء خوانند: و نعلّمه الکتاب به «نون»، و ما بیاموزیم او را کتاب، حملا علی قوله: نوحیه الیک. «الکتاب» إبن جریج گفت: مراد کتابت است، ما او را نوشتن بیاموختیم- و ابو علی گفت: کتابی دگر بود جز توریت و انجیل و«4» زبور و مانند آن. وَ الحِکمَةَ، گفته‌اند: مراد علم است، و گفته‌اند: علم عامتر بود از حکمت، و حکمت خاصّتر بود، برای آن که حکمت نوعی از انواع علم باشد. و سخن درست نکو را حکمت خوانند. و اصل او منع باشد- چنان که گفتیم. و حکمت لگام از اینکه جا بود. وَ التَّوراةَ وَ الإِنجِیل‌َ، و اینکه دو کتاب- یکی کتاب موسی- علیه السلام- و یکی«5» کتاب او. و کوفیان اینکه را آیتی شمارند، و اسرائیل«6» آیتی نشمارند«7»، برای آنی که معلّق«8» است به «رسولا»، و دیگران آیت نشمارند«9»- اعنی انجیل را. امّا قوله: وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسرائِیل‌َ، در نصب او چند وجه گفته‌اند: یکی آن که حال باشد، عطفا علی «وجیها».
-----------------------------------
(1). سوره نحل (16) آیه 40. (2). مج، گفت، وز: گفته، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). وز، فق، مب، مر: لملوک. (4). کذا: در مج، دیگر نسخه بدلها: چون. (5). وز در. (6). مب: بنی اسرائیل. (7). اساس و دیگر نسخه بدلها: بشمارند، با توجّه به معنی عبارت و چاپ شعرانی (3/ 43) تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: متعلّق. (9). دب، آج، لب، فق: نشمارند. [.....]
صفحه : 329
و وجهی دگر آن که: و نجعله رسولا، و لکن بیفگند لدلالة الکلام علیه- چنان که شاعر گفت: لفتها تبنا و ماء باردا. و وجهی دیگر زجّاج گفت: و یکلم«1» النّاس فی المهد رسولا، حال باشد از «یکلّم»«2». [و وجهی دیگر اخفش گفت، و او، مقحم است، و تقدیر آن است: وَ یُعَلِّمُه‌ُ الکِتاب‌َ رسولا، و «رسولا» حال باشد از]
«3»، «یعلّمه». و اوّل پیغامبران بنی اسرایل یوسف بود، و در«4» آخرشان عیسی«5»- علیه السلام. انس مالک روایت کند از رسول- علیه السلام- [که]
«6» گفت: مرا بر اثر هشت هزار پیغامبر فرستادند، چهار هزار از بنی اسرایل. أَنِّی قَد جِئتُکُم، همزه برای آن مفتوح کرد«7» که تعلّق دارد به «رسولا»، و گفته‌اند: به تقدیر «با»، ای بأنّی، یا «لام»، ای لأنّی. و محل‌ّ او بر اینکه دو قول باز پسین جرّ بود، و بر قول اوّلی«8» نصب. بِآیَةٍ، ای بدلالة و بینة و معجزة من آیتی و دلیلی و معجزه‌ای آورده‌ام«9» به شما. چون عیسی اینکه بگفت، ایشان گفتند: و آن آیت کدام است! گفت: أَنِّی أَخلُق‌ُ، نافع خواند به کسر همزه، «انّی» علی الاستیناف، و باقی قرّاء خواندند علی البدل من قوله: أَنِّی قَد جِئتُکُم. أَخلُق‌ُ لَکُم«10»، خلق تصویر و تقدیر است نه خلق احداث، برای آن که بر فعل«11» اجسام جز خدای- جل‌ّ جلاله- قادر نیست، من بکنم برای شما«12» مرغی از گل.
-----------------------------------
(1). وز، آج، لب، فق، مب، مر: یکلمه. (2). کذا: در مج، آج، لب، فق، مر، با توجه به وز تصحیح شد. (3). مج، آج، لب، فق، مر: ندارد، با توجه به وز افزوده شد. (4). همه نسخه بدلها «در»: ندارد. (5). مج: موسی، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). وز، دب، مب: بکرد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اول. (9). مر: آوردم. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: انی اخلق. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خلق. (12). وز: براشما، دب، آج، لب، فق، مب: بر شما.
صفحه : 330
کَهَیئَةِ الطَّیرِ، یعنی کشکل الطّیر، من شکل و مثال مرغی بکنم. و [هیأت]
«1»، صورتی مهیّا باشد من هیّأت«2» الشّی‌ء و در شاذّ زهری و ابو جعفر خواندند: کهیّة«3»، به تشدید « یا ». فَأَنفُخ‌ُ فِیه‌ِ، باد در او دمم. فَیَکُون‌ُ طَیراً بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، مرغی شود به فرمان خدای. مدنیان و یعقوب خواندند: «طائرا»، باقی قرّاء «طیرا». آن که «طائرا» خواند، حمل کرد علی طائر واحد، برای آن که او بیشتر خفّاش کردی- شف شیره«4»- و آن که «طیرا» خواند جنس خواست. و تخصیص خفّاش برای آن است که از مرغان او تمام خلقتر«5» باشد، برای آن که او پستان دارد و دندان دارد، و او را حیض باشد و پرنده است. در خبر چنین است که: عیسی- علیه السلام- دعوت کردی، از او معجزه خواستندی. او پاره‌ای گل بگرفتی و شکل خفّاشی بکردی و به دهن باد در«6» دمیدی مرغی زنده شدی و بپریدی. وهب منبّه گفت: تا مردم در او می‌نگریدندی«7» می‌پریدی، چون نا پدید شدی بیفتادی تا فرق بودی میان آن که مبتدا خدای آفریده باشد و آن که به دعای عیسی و معجزه او کرده باشد، باذن اللّه کوّنه«8» طیرا، برای آن تعلیق کرد به فرمان [426- ر]
و اذن خدای و خلق هیئة الطّیر و تقدیره و نفخ در او، مطلق گفت که اینکه از فعل و مقدور او بود. و امّا کونه طیرا، آن که مرغ شود به حیات مرغ شود، و آن فعل خداست- جل‌ّ جلاله- و نفخ او بمنزله روح باشد، و جسم به حیات زنده باشد و مخارق روح شرط است در صحّت وجود و بقاء حیات در محل‌ّ خود. وَ أُبرِئ‌ُ الأَکمَه‌َ وَ الأَبرَص‌َ، نیک باز کنم و شفا دهم اکمه را. عکرمه گفت:
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مب: هیئت. [.....]
(3). مب، مر: کهیّئة. (4). کذا: در مج، وز (شفشیره معادل شفسده!)، دب، لب: شف بره، مب: شف بر، آج، فق: شب‌پره، مر: شب پر، نسخه وز ضمن ضبط لغت در زیر کلمه آورده است: یعنی شبیره. (5). آج، لب، فق: تمامتر خلقتر. (6). همه نسخه بدلها او. (7). آج، لب، فق، مب، مر: می‌نگریستندی. (8). همه نسخه بدلها بجز وز: گفته‌اند.
صفحه : 331
اعمش باشد که آب از چشمش«1» باز نایستد«2» و چیزی نبیند. ضحّاک گفت: شب کور باشد. عبد اللّه عبّاس و قتاده گفتند: نابینای مادر زاد باشد که هرگز چیزی ندیده باشد. حسن بصری و سدّی گفتند«3»: نابینا باشد علی ای‌ّ وجه کان، و اینکه در کلام عرب معروفتر است. یقال: کمهت عینه تکمه کمها اذا عمیت و اکمهتها«4» انا اذا اعمیتها، قال سوید بن ابی کاهل: کمهت عیناه حتّی ابیضّتا فهو یلحی نفسه لمّا نزع وَ الأَبرَص‌َ، پیش باشد، و اینکه دو را برای آن تخصیص کرد که بر اطبّا متعذّر بود علاج اینکه هر دو، حق تعالی معجز هر پیغامبری که داد از جنس آن داد که در روزگار او تعاطی کردندی. و در عهد عیسی- علیه السلام- مردم روزگار به علم طب مفاخرت کردندی، و صنعت ایشان اینکه بودی، و متّفق بودند که به علم طب اینکه«5» دو را دوا نتواند کردن که دوا بپذیرد. عیسی- علیه السلام- گفت: شما با آن که روزگار و عمر در اینکه علم صرف کرده«6» به«7» درمان و علاج، از اینکه عاجزید«8». من بی آن که مباشرت اینکه کار کنم و یا دارو دوا پیش آرم، به فرمان خدای به دعا و اجابت او«9» اینها را درست کنم. و ابراء، شفای بیمار باشد، یقال: ابرء«10» اللّه المریض فبرا هو یبرأ«11»، و بری‌ء یبرأ برءا. ایشان گفتند: ما نیز به روزگار و«12» معالجت اینکه معنی بکنیم، گفت: جنس آن نباشد که من می‌گویم، ابرا«13» اکمه و ابرص چیست؟ وَ أُحی‌ِ المَوتی بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، من به فرمان خدا مرده زنده کنم، و اینکه هر دو مجاز
-----------------------------------
(1). آج: چشم او، لب: چشم. (2). همه نسخه بدلها: نه ایستد/ نایستد. (3). دب، آج، لب، فق، مب: حسن بصری گفت و سدّی هم گفت. (4). اساس: اکمتها، با توجّه به آج تصحیح شد. (5). مب هر. (6). وز: کرده، مب، کردید، دیگر نسخه بدلها: کرده‌اید. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و. (8). دب، آج، لب، فق: عاجزی/ عاجزید. [.....]
(9). مج: و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). اساس: ابراء، با توجّه به دب تصحیح شد. (11). آج، لب برءا. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (13). آج، لب، فق، مر و.
صفحه : 332 است اعنی«1» اضافه او با خویشتن، و انّما خدای تعالی کند و او قادر باشد بر اینکه، و معنی آن است که: من دعا کنم تا خدای تعالی ایشان را شفا دهد و اینان را زنده کند. و در اخبار چنین آمد که: عیسی- علیه السلام- چهار کس را زنده کرد، یکی عازور.«2» او«3» آن دوست عیسی بود به بعضی دهها بیمار شد. خواهر را بر عیسی فرستاد تا او را خبر کند از بیماری، او بیامد و گفت: یا روح اللّه؟ آن دوست تو عازر«4» سخت رنجور است فلان جای، و از میان عیسی- علیه السلام- و آن جایگاه سه روزه راه بود. عیسی- علیه السلام- بر خاست«5» با اصحابش و به آن جایگاه شد، که او آن جا«6» رسید عاز بمرده بود، سه روز بود تا دفنش کرده بودند، او گفت: بیایی«7» تا به سر گور او شویم. عیسی را- علیه السلام- به سر گور او بردند. عیسی- علیه السلام- دعا کرد و گفت: 8» اللّهم رب‌ّ السموات السبع و الأرضین السبع انّک ارسلتنی الی بنی اسرائیل ادعوهم الی دینک و اخبرهم انّی احی الموتی باذنک فأحی« عازرا، ای خداوند هفت آسمان و هفت زمین؟ تو مرا به بنی اسرائیل فرستادی تا ایشان را با دین تو خوانم و خبر دهم ایشان [را]
«9» که تو بر دست من به دعای من مرده زنده کنی، بار خدایا عاز را زنده کن. در حال گور بشکافت«10» و عازر بر پای خاست«11» و روغن از اندام او می‌چکید، و با عیسی با شهر آمد«12» و مدتی دراز بماند و فرزندان آمدند او را. دیگر عیسی- علیه السلام- می‌رفت، جنازه«13» می‌بردند و پیر زنی در قفای آن جنازه
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یعنی. (2). کذا: در مج، وز، فق، لب: عازره، دب: عافرده، آج: عاذر، مب، مر: عازر. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و. (4). مب: عاذر. (5). لب، مب، مر: بر خواست. (6). آج، لب، مب بود به آن جا، فق، مر بود چون به آن جا. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیا. (8). لب، فق: فأوحی. (9). مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(10). مج، شکافت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). مج و همه نسخه بدلها: بر پای خواست، با توجّه به رسم الخط رایج امروزی تصحیح شد. (12). لب: به شهر آمدیم. (13). آج، لب، فق: جنازه/ جنازه‌ای.
صفحه : 333
ایستاده و جزع می‌کرد. عیسی- علیه السلام- دعا کرد، و او بر نعش زنده شد و باز نشست و به پای خود از گردن مردان که او را بر گرفته بودند به زیر آمد و با خانه رفت و عمری بماند و فرزندان آورد. سه دیگر«1» زنی بود او را بنت العاشر«2» گفتندی، از عیسی- علیه السلام- در خواستند که او را زنده کن. عیسی- علیه السلام- دعا کرد، خدای تعالی او را زنده کرد و روزگار دراز بماند و فرزندان زاد. چهارم سام بن نوح بود، و آن چنان بود که عیسی- علیه السلام- چون دعوت کرد و دعوی احیای موتی کرد، او را گفتند: کدام مرده زنده کنی! گفت: هر کس را که شما خواهید. ایشان اندیشه کردند و گفتند: مرده دیرینه«3» را. اندیشه باید کرد«4» تا بدانیم که راست می‌گوید یا نه«5». گفتند«6»: برای ما سام بن نوح را زنده کن. گفت: گورش با من نمایید. ایشان او را به سر گور او بردند او خدای را به نام مهترین بخواند، خدای تعالی سام را زنده کرد«7» در گور، و عیسی- علیه السلام- گفت: یا سام قم باذن اللّه، برخیز به فرمان خدای. سام از گور برخاست و نیمه سر او سپید«8» شده بود و می‌گفت: اقامت القیامة! قیامت بر خاسته است! گفت: نه، و لکن من خدای را به نام مهترین بخواندم تا تو را زنده کرد«9»، و در عهد او [و]
«10» پس از آن مردم را موی سپید«11» نشدی تا به عهد ابراهیم- علیه السلام. عیسی- علیه السلام- او را گفت: نه تو«12» جوان بودی که تو را وفات رسید؟ چرا مویت سپید«13» شده است! گفت: چون آواز تو شنیدم پنداشتم«14» قیامت برخاسته«15»
-----------------------------------
(1). مج، وز، دب: سدیگر، آج: و سوم یک، لب: و سیوم یک، فق: سیم، مب، مر: دیگر. (2). مب: بنت الشّاعر. (3). وز، آج: دیرینه. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: باید کردن. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر باتّفاق. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر ای عیسی اگر راست می‌گویی. (9- 7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: زنده گردانید. (13- 11- 8). دب، آج، لب، مب، مر: سفید. (10). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تونه. [.....]
(14). مج: با خطی متفاوت از متن که. (15). دب، لب، مب، مر: برخواسته.
صفحه : 334 است، از هول قیامت مویم سپید«1» شد. گفت: تو را چند سال بود که وفاتت رسید«2»! گفت: پانصد سال. آنگه گفت: مت باذن اللّه، به فرمان خدا بیفتاد«3» و بمرد. کلبی گفت: عیسی- علیه السلام- خدای را به « یا حی‌ّ یا قیّوم» خواندی، چون احیای موتی کردی. وَ أُنَبِّئُکُم بِما تَأکُلُون‌َ وَ ما تَدَّخِرُون‌َ فِی بُیُوتِکُم، و خبر دهم شما را به آنچه خورده باشید«4» و آنچه ذخیره کنید«5» [426- پ]
. کلبی گفت: چون عیسی- علیه السلام- ابراء اکمه و ابرص کرد و احیای موتی. گفتند: اینکه سحر است که تو می‌کنی، ما از اینکه جنس معجز نخواهیم. ما را خبر ده که ما در خانه‌ها«6» چه خوریم، و چه ذخیره نهیم! گفت: روا باشد. آنگه یک یک را می‌گفت که شما فلان طعام خوردی«7»، و چندین«8» مقدار خوردی«9»، و چندین«10» ذخیره نهادی«11». چهل مرد بیامدند و مواطات کردند و هر یکی طعامهای مختلف بیاوردند«12» به خانه بردند و مقداری موزون معیّن بخوردند، و مقداری موزون بنهادند در مواضع متفرق. آنگه«13» بیامدند و گفتند: ما را خبر ده تا ما چه خوردیم«14» و چند خوردیم«15» و چند نهادیم [و کجا نهادیم]
«16»! جبرئیل«17»- علیه السلام- او را خبر می‌داد و یک یک ایشان را می‌گفت«18». در خبر است که او در ایّام صبی چون کودکان با او بازی کردندی، او ایشان را
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سفید. (2). مب: تو را چند سال از عمرت گذشته بود که وفات یافتی، مر: که وفات یافتی. (3). دب: بیوفتاد. (4). دب، آج، لب، فق: خورده باشی. (5). دب، آج، لب، فق: ذخیره کنی. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خانه خود. (9- 7). مب، مر: خوردید. (8). دب، آج، لب: چندان، فق، مب، مر: چند. (10). فق، مب، مر: چند. (11). مب، مر: نهادند. (12). فق، مب، مر و. (13). مب: و آنگه. [.....]
(15- 14). مج، وز، فق: خوریم، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت تصحیح شد. (16). مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (17). دب، آج، لب: و جبرئیل. (18). مب: یک یک را به ایشان خبر می‌داد.
صفحه : 335 گفتی: مادر و پدر شما به خانه فلان و«1» فلان چیز خوردند، و از آن بهری شما را نصیب نهادند و بهری ننهادند. ایشان بیامدندی«2»، مادر و پدر را گفتندی: شما فلان طعام خوردید«3»، نصیب ما نهادید بیارید«4». و از فلان طعام چرا ما را ننهادید«5»! ایشان گفتندی: شما چه دانید«6»! گفتندی«7»: ما را عیسی مریم گفت. ایشان گفتندی: اینکه کودک جا دوست، کودکان ما را بر او«8» رها نباید کردن که تباه شوند. چون عیسی- علیه السلام«9» ایشان را طلب کردی، ایشان را در خانه‌ها«10» پنهان کردندی. عیسی- علیه السلام- گفتی: ایشان در فلان خانه‌اند«11». گفتندی: ذاک الخنازیر. آن خوکانند، او گفتی: سیکونون کذلک، همچنین خواهند شدن«12». آنان بودند که به مائده کافر شدند، و خدای تعالی ایشان را به خوک و بوزنه کرد«13». سدّی گفت: چون عیسی- علیه السلام- به طلب ایشان آمد، همه را در خانه جمع کرده بودند. عیسی را گفتند: ایشان حاضر نه‌اند. گفت: پس در آن«14» خانه آوازی می‌آید. گفتند: خوکانند. گفت: چنین شوند. در بگشادند، همه خوک شده بودند. اینکه خبر در بنی اسرائیل فاش شد، قصد آن«15» کردند که او را بکشند. مادرش«16» بر گرفت و به مصر برد. قتاده گفت: اینکه در وقتی بود که مائده از آسمان برایشان فرود می‌آمد، و خدای تعالی ایشان را نهی کرده بود از آن که ذخیره کنند، ایشان عصیان کردند و ذخیره نهادند. عیسی- علیه السلام- ایشان را گفتی: نگفته‌ام شما را که«17» خیانت مکنید«18» و
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق: ندارد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (3). مب، مر و، دب، آج، لب، فق: خوردی/ خوردید. (4). دب، آج، لب، فق: ما نهادی بیاری/ نهادید بیارید. (5). دب، آج، لب، فق: ما را چرا ننهادی، مب، مر: از آن که طعام چرا برای ما ننهادید. (6). دب، آج، لب، فق، مر: دانی. (7). دب، آج، لب، فق: گفتند. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: با او. (9). دب، آج، لب، فق: چون عیسی مریم. (10). مج و دیگر نسخه بدلها: خانها/ خانه‌ها. [.....]
(11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خانهااند/ خانه‌هااند. (12). لب: خواهی شدن. (13). مب، مر: بوزینه گردانید، دب، آج، لب، فق: بوزنه گردانید. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (15). مب: او. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر او را. (17). مب ذخیره مکنید و. (18). دب: مکنی.
صفحه : 336
از اینکه خان«1» پیش از آن که بخوری چیزی بر مگیرید و ذخیره مکنید«2»؟ ایشان گفتندی«3»: ما نکردیم. عیسی- علیه السلام- گفتی: من بگویم که کسی از شما چه خورده و چه ذخیره نهاده«4»؟ إِن‌َّ فِی ذلِک‌َ لَآیَةً لَکُم، در اینکه که من گفتم آیتی و دلالتی و علامتی و معجزه‌ای هست شما را اگر تصدیق کنید و به راست دارید«5». قوله تعالی: وَ مُصَدِّقاً، نصب است بر حال عطفا علی قوله: وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسرائِیل‌َ، و بعضی دگر«6» گفتند: عامل در او فعلی مقدّر است، ای و جئتکم مصدّقا، و به شما آمدم به راست دارنده آن کتاب را که پیش من است از توریت. وَ لِأُحِل‌َّ لَکُم بَعض‌َ الَّذِی حُرِّم‌َ عَلَیکُم، و نیز تا حلال کنم شما را بعضی از آنچه بر شما حرام کردند در توریت از گوشت شتر و پیه و بعضی طیور و ماهی و آنچه در توریت و شرع موسی بر شما بود من حلال می‌کنم. یعنی خدای تعالی در کتاب من و بر زبان«7» و در«8» احکام شرع من. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که بنی اسرائیل بر خویشتن چیزهایی حرام کردند که تحریم آن در توریت نبود، گفت: آمده‌ام تا آن را حلال کنم، و بیان کنم که خدای تعالی«9» آن حرام نکرده است. ابو عبیده گفت: مراد به «بعض» کل‌ّ است و آن«10» بیت بیاورد: ابا منذر افنیت فاستبق بعضنا حنانیک بعض الشّرّاهون من بعض و گفت معنی آن است که: بعض الشّرّاهون من کل‌ّ، و هم در آیت خطا کرد و هم در بیت، برای آن که در آیت مهمّی و ضرورتی نیست که موجب عدول باشد از
-----------------------------------
(1). کذا: در مج، وز، دب، مر، آج، لب، فق: ندارد، مب: خانه. (2). دب: بر مگیری و ذخیره مکنی. (3). مب: گفتند. (4). وز: چه خورد و چه ذخیره نهاد، دب: چه خوردی و چه ذخیره نهادی، مب، مر: چه خوردید و چه ذخیره نهادید، آج، لب، فق: ندارد. (5). دب، آج، لب، فق: تصدیق کنی و به راست داری. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دیگر. [.....]
(7). اساس: زمان، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مب، مر: و بر. (9). آج، لب، فق جل‌ّ جلاله. (10). دب: اینکه.
صفحه : 337
ظاهر، و اگر دلیل بر آن که «بعض» به معنی کل‌ّ آمده است اینکه بیت است، در اینکه بیت بر اینکه معنی دلیل نیست، برای آن که معنی بیت آن است که: بعضی از شرّ بود که آسانتر بود از بعضی، چنان که: ضرب از قتل، و قتل از صلب و صلب از تمثیل و آنچه مانند اینکه«1» بود، واجب«2» نکند که تا «بعض» با کل‌ّ مضاف نبود هیّن«3» نباشد، فاذا لا وجه«4» لهذا القول. و نخعی در شاذّ خواند: «حرم» بر فعل لازم علی وز کرم. و اصل تحریم حظر و منع باشد، و اشتقاق او از حرمان است. و محروم ممنوع باشد، و اصل احلال و تحلیل اطلاق بود من الحل‌ّ الّذی هو ضدّ العقد«5» برای آن که حلال گشاده باشد، نبینی که مطلق«6» و طلق در جای حلال استعمال کنند. وَ جِئتُکُم بِآیَةٍ مِن رَبِّکُم، من از خدای به شما آیتی آورده‌ام و حجّتی و معجزه«7». فَاتَّقُوا اللّه‌َ وَ أَطِیعُون‌ِ از خدا بترسید«8» و طاعت من دارید«9». إِن‌َّ اللّه‌َ رَبِّی وَ رَبُّکُم، خدای- عزّ و جل‌ّ- خدای«10» من است و خداوند شما، و «ان‌ّ» برای آن مکسور است که سخن مبتداست متعلّق نیست بما قبله، و در عربیّت روا باشد. و إِن‌َّ اللّه‌َ رَبِّی وَ رَبُّکُم، تا محمول بود علی قوله: و جئتکم بأن‌ّ اللّه ربّی و ربّکم، و اینکه کلمه، اعنی «رب‌ّ» اطلاق نکنند بر یکی از ما، بل مقیّد گویند چنان که: رب‌ّ الدّار، و اینکه لفظ را تفسیر و وجوه رفته است در سورة الفاتحة [427- ر]
. و کذ [لک]
«11» قوله«12»: فَاعبُدُوه‌ُ هذا صِراطٌ مُستَقِیم‌ٌ، خدای را پرستید«13»، اینکه آیت وارد است مورد تنبیه و ترغیب و تذکیر و تحریض«14» بر نظر کردن و نعمت خدای را شکر
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: آن. (2). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و واجب. (3). لب: مین، آج: مبیّن. (4). مج: فاذن الاوجه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). مج: العقل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج: مطلقا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). آج، لب، فق، مب: معجزه/ معجزه‌ای. (8). دب: بترسی. (9). دب: داری، مب، مر: بدارید. (10). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: خداوند. [.....]
(11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). دب، آج، لب، فق، مب تعالی. (13). دب، آج، لب، فق: پرستی. (14). دب، لب، فق، مب، مر: تحریص.
صفحه : 338
کردن، و به عبادات او قیام کردند. فَلَمّا أَحَس‌َّ عِیسی مِنهُم‌ُ الکُفرَ، ای علم و وجد بالحاسة و رای. بدانست و به حواس‌ّ بیافت و علاماتش«1» بدید و از دیگران بشنید. فرّاء گفت: وجد«2». ابو عبیده گفت: عرف. مقاتل گفت: رای، نظیره قوله: هَل تُحِس‌ُّ مِنهُم مِن أَحَدٍ«3» ...، و قوله: فَلَمّا أَحَسُّوا بَأسَنا«4» ...، مفسران گفتند و آنگه بیشتر اظهار کفر کردند که قصد کشتن او کردند. او مادر را«5» بر گرفت و بگریخت که «الفرار ممّا لا یطاق من سنن المرسلین»«6». سدّی گفت: سبب آن بود که جهودان بنی اسرائیل به حجّت با عیسی بر نیامدند«7»، قصد کشتن او کردند، او بگریخت و به دیهی آمد، و مریم مادرش با او بود. در سرای مردی فرود آمدند که زنی داشت. روزی اینکه مرد در سرای آمد«8» دل تنگ، و با زن«9» چیزی بگفت و زن نیز دل تنگ شد. مریم گفت: اینکه شهور تو چرا دل تنگ است! و با تو چه گفت که تو دل تنگ شدی! گفت: آفتی و بلایی که با تو گفتن سود ندارد. مریم- علیها السلام- گفت: با من بگو که باشد که بنزدیک من فرجی بود آن را. گفت: چگونه! گفت: اینکه پسر من مجاب الدّعوة«10» است، خدای را دعا کند تا خدای کفایت کند. گفت: بدان که اینکه پادشاه ولایت ما هر یک چند مؤونت خود و لشکر بر کسی افگند و به خانه او فرود آید با جمله لشکر«11» و آن کس را مستأصل کند، اکنون کس فرستاده است که من و لشکر«12» جمله اینکه جا«13» می‌آییم و ما طاقت آن نداریم. مریم- علیها السلام- گفت«14»: من پسرم را بگویم تا دعا کند تا خدای تعالی کفایت کند.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: علامتش. (2). دب، مب، مر: وجده. (3). سوره مریم (19) آیه 98. (4). سوره انبیا (21) آیه 12. (5). لب، فق، مب، مر: مادر او را. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: الانبیاء. (7). دب و. (8). مب: در سرای خود در آمد. (9). آج، لب، فق، مر خود. (10). فق، مب: مستجاب الدّعوه. [.....]
(11). آج، لب، فق، مب، مر خود. (12). مر من. (13). آج، لب، مب، مر: بدان جا، فق: بدین جا. (14). آج، لب، فق که.
صفحه : 339
چون عیسی در آمد، مریم او را«1» بگفت. عیسی گفت: من اینکه دعا بکنم«2»، و لکن اینکه جا شرّ و فتنه«3» پدید آید. مریم گفت: اینکه بیاید کردن که اینکه مرد و اینکه زن را«4» بر ما حق‌ّ است. مرد گفت: به هر حال«5» بباید کردن. عیسی- علیه السلام- گفت: تو چندان که توانی آب بیار«6» و در اینکه دیگها و خمها کن تا«7» دعا کنم تا«8» خدای تعالی همه به انواع«9» مطبوخات کند، و آن آبها که در خمهایت با خمر کند- و اینکه بر قول آن کس باشد که گوید: خمر اوّل حلال بوده است. عیسی دعا کرد، و خدای اجابت کرد، و پادشاه حاضر آمد، طعامی خورد«10» که از آن لذیذتر و خوشتر هرگز نخورده بود«11». چون خمر پیش آوردند، خمری بود که«12» مثل آن ندیده بودند، آن مرد را گفت: اینکه طعامها و اینکه شراب از کجا آوردید«13»! گفت: مرا بود. گفت: دروغ می‌گویید«14»، چندان که تعلّل کرد فایده نبود، تا بگفت که: زنی«15» به سرای من فرود آمده است«16»، پسری دارد، او«17» دعا کرد تا خدای تعالی آب با اینکه طعام و شراب«18» کرد، و پادشاه را پسری بمرده بود- من احب‌ّ خلق اللّه الیه- او را ولی عهد خواست کردن، با خود گفت که: آن کس که دعای او در تحویل آب با«19» طعام و شراب مستجاب بود، همانا در احیای موتی هم چنین باشد. آنگه کس فرستاد، و عیسی را بخواند و گفت: تو را لا بدّ دعا باید کردن تا
-----------------------------------
(1). مر: مریم آن سخن. (2). مج، وز: نکنم، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت تصحیح شد. (3). دب، آج، لب، فق، مب: فتنه/ فتنه‌ای. (4). وز: که اینکه مرد و زن را، آج، لب، فق، مب، مر: که اینکه زن را و اینکه مرد را. (5). آج، لب، فق، مب، مر که اینکه. (6). آج، لب، فق، مب، مر: بیاور. (7). آج، لب، فق، مب، مر من. (8). آج، لب: که. (9). مج، بانواع، وز، آج، لب، فق، مر: با انواع. (10). آج، لب، فق، مب، مر: خوردند. [.....]
(11). آج، لب، فق، مر: نخورده بودند. (12). مب هرگز. (13). دب، آج، لب، فق: آوردی/ آوردید. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌گویی. (15). مب و پسری. (16). مب: آمده‌اند. (17). مب: و پسر. (18). آج، لب، فق: طعامها و شراب، مب، مر: طعامها و شرابها. (19). آج، لب، فق، مب، مر: و.
صفحه : 340
خدای آن پسر مرا زنده کند. گفت: من اینکه بکنم، و لکن اینکه جا فتنه و شرّی بباشد. پادشاه گفت: لا ابالی، باک ندارم اندی«1» که او باشد و من او را بینم«2». عیسی- علیه السلام- گفت: به شرط آن که من اینکه دعا بکنم و بروم و مادر با من بیاید و ما را منع نکند کسی. گفت: روا باشد. بر اینکه عهد کردند، و عیسی- علیه السلام- دعا کرد و خدای تعالی پسر او زنده کرد«3». عیسی و مریم از آن جا بیامدند. مردم آن شهر چون بدیدند که پسر او زنده شد، خروج کردند بر پادشاه و سلاحها بر گرفتند و گفتند: ما را امید آن بود که چون او بمیرد ما از اینکه جور برهیم، که او را فرزند و عقب نبود«4». اکنون پسر باز آمد تا با ما همان کند که پدر«5»، و قتلی و فتنه‌ای عظیم پیدا آمد آن جا. و عیسی- علیه السلام- بیامد، چون به کنار دریا رسید حواریّان جماعتی بودند، صیّادان ماهی بر کنار دریا ماهی می‌گرفتند. ایشان را گفت«6»: شما چه مردمانید«7»! گفتند: ما صید ماهی کنیم«8». گفت: صید ماهی چه خواهید کردن«9»، بیایید تا صید بهشت و رضای خدا کنی«10». گفتند: چگونه! گفت: من پیغامبر خدایم«11» و ایشان را دعوت کرد و معجزه نمود. ایشان ایمان آوردند. ایشان را گفت: من انصاری الی اللّه. سدّی و إبن جریج و کسائی گفتند: «الی» به معنی مع است، چنان که عرب گوید: الذود الی الذّود ابل، ای مع الذّود. اینکه مثلی معروف است، و نابغه گفت: فلان تترکنّی بالوعید کأنّنی الی النّاس مطلی‌ّ به القار اجرب و قال آخر: و لوج ذراعین«12» فی برکه الی جؤجؤ رهل«13» المنکب
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: چندانی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ببینم. (3). آج، لب، فق، مب، مر: پسر او را زنده گردانید. (4). مب: نباشد. (5). آج، لب، فق، مب، مر می‌کند، دب: پدرش. [.....]
(6). دب: می‌گفت. (7). دب: مردمانی/ مردمانید، مب: چه می‌کنید. (8). آج، لب، فق، مب، مر: می‌کنیم. (9). دب: خواهی کرد، آج، لب، فق: خواهی کردن. (10). آج، لب، فق، مر: کنید، مب: بکنید. (11). آج، لب، فق، مر: خداام. (12). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 50): ذراعیه. (13). اساس: راهل، با توجّه به دب تصحیح شد.
صفحه : 341
و قال تعالی: وَ لا تَأکُلُوا أَموالَهُم إِلی أَموالِکُم«1» ...، ای مع اموالکم. و حسن بصری و ابو عبیده گفتند: «الی» به معنی «فی»«2» است، ای من انصاری فی اللّه و فی سبیل اللّه، قال طرفة: و ان تلتقی الحی‌ّ الجمیع تلاقنی الی ذروة البیت الکریم المصمّد ای فی ذروة. و «الی» هر جایی به معنی مع نباشد، مگر آن جا که در او اضافه و مصاحبت باشد، و معنی آن بود که: من انصاری مضافا الی اللّه، یعنی خدای مرا خود«3» یار است، کیست که رغبت کند که با خدای یار شود در یاری من؟ جبّائی گفت: «الی» به معنی «لام» است، چنان که گویند: هدیته [427- پ]
لکذا و الی کذا، قال اللّه تعالی: قُل هَل مِن شُرَکائِکُم مَن یَهدِی إِلَی الحَق‌ِّ قُل‌ِ اللّه‌ُ یَهدِی لِلحَق‌ِّ«4». قال‌َ الحَوارِیُّون‌َ، گفتند حواریّان. مفسران خلاف کردند در آن که حواریّان که بودند، و چرا ایشان را حواری‌ّ خواندند. سدّی گفت: ملّاحان و صیّادان دریا بودند- چنان که شرح دادیم- و اینکه روایت سعید جبیر است از عبد اللّه عبّاس«5»، گفت: برای آن حواری‌ّ خواند«6» ایشان را لبیاض ثیابهم، برای آن که سپید«7» جامه بودند«8». عطا گفت: مادر او را به دکّان گازران و رنگرزان«9» داد«10» تا پیشه بیاموزد، و او به دکّان رئیس صبّاغان بود و جامه بسیار در دکّان او جمع شده بود. عیسی را گفت: مرا روزی چند به دهی کاری هست آن جا خواهم رفتن، و اینکه جامه‌ها را علامت بر کرده‌ام هر یکی«11» به رنگی می‌باید که بر آن رنگ علامت دارد، و او برفت. عیسی- علیه السلام- جمله در خم«12» نیل نهاد و رها کرد و گفت: اللّهم اخرجها علی
-----------------------------------
(1). سوره نساء (4) آیه 2. (2). مر: مع. (3). آج، لب، فق، مب، مر: خدای خود مرا. (4). سوره یونس (10) آیه 35. (5). دب و. (6). آج، لب، فق، مر: خواندند، مب: خوانند. [.....]
(7). آج، لب، فق، مب، مر: سفید. (8). آج، لب، فق، مر: بودندی. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: رنگرزان. (10). مب: دادی. (11). آج، لب، فق، مب، مر را. (12). دب: جمله جامه درخت.
صفحه : 342 ما ارید. چون مرد باز آمد گفت«1»: چه کردی! گفت: جامه‌ها همه در آن خم است. استاد گفت: جامه‌های مردمان«2» تباه کردی، آن هر یکی لونی می‌باید«3» و بانگ و فریاد کرد، مردم«4» جمع شدند. عیسی- علیه السلام- گفت: یا استاد«5»؟ چه بانگ و فریاد است؟ بیا بر کنار اینکه خم بایست و بگوی«6» که هر جامه چه لون می‌باید«7»، از تو گفتن و از من بر آوردن«8». آنگاه استاد می‌گفت: جامه فلان، فلان رنگ می‌باید. او به آن رنگ می‌برآورد«9». یکی«10» سرخ و یکی زرد و یکی لعل و یکی کبود و یکی سبز. مردم آن«11» بازار از آن متعجّب شدند«12» و دانستند که آن فعل خداست، و هیچ قادر به قدرت آن نداند کردن«13». و عیسی- علیه السلام- ایشان را دعوت کرد، ایشان ایمان آوردند فهم الحواریّون، حواریّان ایشانند. دکّانها و کارهای خود رها کردند، و در قفای عیسی ایستادند و با او می‌رفتند و آیات و عجایب می‌دیدند. در خبر است که: حواریّان عیسی دوازده مرد بودند، در سیاحت عیسی با عیسی می‌گردید [ند]
«14» در سهل و جبل و برّ و بحر. چون گرسنه شدندی گفتندی: یا روح اللّه؟ ما گرسنه‌ایم. عیسی- علیه السلام- دست در زمین زدی- اگر سهل بودی و گر«15» جبل«16» نان بیرون آوردی و به عدد هر مردی دو نان. چون تشنه شدندی، گفتندی: یا روح اللّه؟ ما تشنه شدیم«17»، او دست بر زمین یا کوه زدی و آب بیرون آوردی، آب باز خوردندی.
-----------------------------------
(1). مب، مر جامها/ جامه‌ها. (2). مر: مردم. (3). آج، لب: لونی دیگر می‌باید. (4). مب: مردمان. (5). دب، آج، لب، فق مر اینکه. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌گوی. (7). مب، مر کردن. (8). مب: بیرون آوردن، دب، مر: به در آوردن. [.....]
(9). مب، مر: بر می‌آورد. (10). مج: هر یکی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها، «هر» زاید می‌نماید. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مردمان. (12). دب: شگفت ماندند. (13). دب: نتواند کرد، مب، مر: نتواند کردن. (14). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (15). دب، مب، مر: و اگر، فق: یا . (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (17). آج، لب، فق، مب، مر: ما تشنه‌ایم.
صفحه : 343
روزی گفتند«1»: یا رسول اللّه«2»؟ بهتر از مادر جهان کیست! چون گرسنه شویم تو ما را طعام دهی، و چون تشنه شویم تو ما را آب دهی، و در صحبت«3» خدمت تو با تو می‌گردیم، و عجایب می‌بینیم. عیسی- علیه السلام- گفت: از شما بهتر آن باشد که از کسب دست خود خورد. ایشان بیامدند و اختیار گازری کردند. جامه مردمان می‌شستند و مزد بر آن که می‌ستدند«4» قناعت می‌کردند. ضحّاک گفت: ایشان را برای آن حواری‌ّ«5» خواندند«6»، لصفاء قلوبهم و نقائها، برای آن که دلهایشان«7» صافی بود. عبد اللّه مبارک گفت«8»: برای آن که نورانی بودند، اثر نور و عبادت بر روی ایشان پیدا بود، قال اللّه تعالی: سِیماهُم فِی وُجُوهِهِم مِن أَثَرِ السُّجُودِ«9». و اصل «حور» بنزدیک عرب سپیدی«10» باشد، یقال: رجل احور و امراة حوراء و رجال و نساء حور، للشّدید«11» بیاض العین. و نان«12» سپید«13» را حوّاری گویند، و زن سپید«14» روی با جمال را حواریّه گویند، قال الحارث بن حلّزة: فقل للحواریّات یبکین غیرنا و لا تبکنا الّا الکلاب النّوابح و قال الفرزدق: فقلت ان‌ّ الحواریّات تعطفه اذا تزیّن‌ّ من تحت الجلابیب إبن عون گفت: پادشاهی از جمله پادشاهان طعامی ساخت و مردمان صالح را جمع کردند و عیسی- علیه السلام- در آن میان بود. پادشاه به عیسی می‌نگرید«15». او از«16»
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: گفتندی. (2). مب: یا روح اللّه. (3). دب، مب و. (4). وز: و مزد که بر آن می‌ستدند و، دب: و مزدی که می‌ستدند بدان، آج، لب، فق، مب، مر: و مزدکی بر آن می‌گرفتند و. (5). مب، مر: حواریّان. [.....]
(6). دب، مب: خوانند. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: دلهاشان. (8). مب: عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مبارک گفتند. (9). سوره فتح (48) آیه 29. (10). دب: سپید، فق، مر: سفیدی، مب: سفید. (11). مج: شدید، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). وز: و زنان. (14- 13). فق، مب، مر: سفید. (15). آج، لب، فق، مب، مر: می‌نگریست. (16). وز: و از.
صفحه : 344 کاسه خود بعادت طعام می‌خورد و هیچ کم نمی‌شد«1»، او را گفت: تو چه مردی! گفت: من عیسی مریمم«2» پیغامبر خدا، و او را دعوت کرد و«3» ایمان آورد و خواص‌ّ ملک به او ایمان آوردند و ملک رها کردند و در قفای او ایستادند، حواریّان ایشان بودند. کلبی گفت و ابو روق: حواریّان اصفیاء و خواص‌ّ عیسی بودند- و ایشان دوازده مرد بودند. حسن«4» گفت: حواریّان انصار عیسی بودند، و حواری‌ّ ناصر باشد. نضر بن شمیل گفت: حواری‌ّ الرّجل خاصّته. قتاده گفت: حواری‌ّ وزیر باشد، و هم از قتاده پرسیدند که حواری‌ّ که باشد! گفت: آن کس باشد که خلافت را بشاید. نَحن‌ُ أَنصارُ اللّه‌ِ، حواریّان گفتند: ما یاران خداییم، یعنی ما یاران رسول خداییم. آمَنّا بِاللّه‌ِ، ایمان آوردیم به خدای. وَ اشهَد بِأَنّا مُسلِمُون‌َ، و گواه باش ای عیسی به آن که ما مسلمانیم. رَبَّنا، ای خداوند«5» پروردگار ما؟ آمَنّا بِما أَنزَلت‌َ، ایمان«6» آوردیم به آنچه تو فرستاده بودی«7» از کتبهای پیشین. وَ اتَّبَعنَا الرَّسُول‌َ، و متابعت کردیم پیغامبر را، یعنی عیسی را. فَاکتُبنا مَع‌َ الشّاهِدِین‌َ، نام ما در جمله گواهان بنویس که ما بر اینکه گواهی می‌دهیم، یعنی آنان که برای پیغامبران تو گواهی دادند به صدق. عطا گفت: مع النّبیّین، با پیغامبران، برای آن که هر پیغامبری گواه امّت باشد. عبد اللّه عبّاس گفت: مع محمّد و امّته«8»، بیانه: وَ جِئنا بِک‌َ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً«9»، و قوله [وَ]
«10»وَ مَکَرُوا، مکر کردند«12»، و «مکر» تدبیر لطیف پوشیده باشد. و اهل معانی
-----------------------------------
(1). دب: و هیچ نمی‌گفت و کم نمی‌شد، آج، لب، فق، مب، مر: هیچ تمام نمی‌شد. (2). آج، لب، فق، مر: عیسی بن مریمم. (3). وز: و او، دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. (4). آج، لب، فق، مب، مر: حسن بصری. [.....]
(5). دب، آج، لب، فق، مر و. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ما ایمان. (7). آج، لب، فق، مب، مر: تو فرستادی. (8). آج، لب، فق، مب، مر و. (9). سوره نساء (4) آیه 41. (10). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها، از قرآن مجید افزوده شد. (11). سوره بقره (2) آیه 143. (12). مج، مکر کردن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 345 گفتند: «مکر» سعی به فساد باشد در پوشیدگی [428- ر]
. و اصل او من قول العرب: مکر اللّیل و امکر«1» اذا اظلم، شب تاریک شد. و گفته‌اند: استجماع الرّای و استحکامه فی المکیدة، و اصل او از احکام باشد من قولهم: امراة ممکورة اذا کانت مجتمعة الخلق محکمته«2». وَ مَکَرُوا، مکر کردند، یعنی کفّار بنی اسرائیل آنان که أَحَس‌َّ عِیسی مِنهُم‌ُ الکُفرَ. و مکر ایشان اینکه جا تدبیر و انداخت«3» قتل عیسی بود، و اینکه آنگه بود که عیسی را براندند و بیرون کردند. پس از مدّتی باز آمد و دعوت آشکارا کرد، و ایشان همّت«4» کشتن او کردند«5». وَ مَکَرَ اللّه‌ُ، فرّاء گفت: «مکر»، از مخلوقان«6» خدیعت و حیلت بر فساد باشد، و از خدای تعالی استدراج بندگان باشد، و معنی «استدراج» ناگاه گرفتن بود و در پختن«7» از پس آن که در نعمت باشند، قال اللّه تعالی: سَنَستَدرِجُهُم مِن حَیث‌ُ لا یَعلَمُون‌َ«8». عبد اللّه عبّاس گفت: معنی مکر او«9» آن است [که]
«10»: هر گه که بنده گناهی نو کند، خدای با او نعمتی نو کند. زجّاج گفت: مکر خدای با بنده جزای او باشد بنده را بر مکر، جزا«11» را به اسم مبتدا بر خواند، چنان که گفت: اللّه‌ُ«12»السلام ما «13»، و قوله: وَ هُوَ خادِعُهُم«14»، و قال عمرو بن کلثوم. الا لا یجهلن احد علینا فنجهل فوق جهل الجاهلینا
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: امکره. (2). اساس: محکمه، با توجّه به آج تصحیح شد. (3). فق، مب، مر و. (4). آج، لب، فق، مب: همه قصد، مر: هم قصد. (5). مب قوله. (6). مب، مر: مخلوقات. [.....]
(7). در پختن/ در پیختن، دب: سختن، آج: در سختن، لب، فق: در سختن، مب، مر: و پیختن. (8). سوره اعراف (7) آیه 182. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مکروا. (10). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). وز: خدا. (12). آج، لب، فق، مب، مر: و اللّه. (13). سوره بقره (2) آیه 15. (14). سوره نساء (4) آیه 142.
صفحه : 346
و قال اخر: فاعلم و أیقن أن‌ّ ملکک زائل و اعلم بانّک ما تدین تدان ای ما تجزی تجزی. و اوّل جزا نباشد، و اینکه را مزوّجه«1» گویند، و مثله قوله: فَمَن‌ِ اعتَدی عَلَیکُم فَاعتَدُوا عَلَیه‌ِ بِمِثل‌ِ مَا اعتَدی عَلَیکُم«2»، و نظایر اینکه بسیار است، و اینکه طریقت مستقصی تر گفته شود. إن شاء اللّه. ابو القاسم بن حبیب گفت، از ابو عبد اللّه بن عاد بغدادی شنیدم«3» که گفت، مردی جنید را پرسید«4»: چون است که خدای تعالی مکر با خود اضافه کرد، و پسندید خود را به اینکه، و بر دیگران عیب کرد. جنید گفت: ندانم که«5» تو چه می‌گویی، و لکن من از فلان«6» طنبوره زن شنیدم اینکه ابیات: فدیتک قد جبلت علی هواکا فنفسی لا تنازعنی سواکا احبّک لا ببعضی بل بکلّی و ان لم یبق حبّک لی حراکا و یقبح من سواک الفعل عندی و تفعله فیحسن«7» منک ذاکا مرد«8» گفت: یا سبحان اللّه؟ تو را از آیتی«9» قرآن می‌پرسم، مرا به شعر«10» طنبوره زن جواب می‌دهی؟ گفت: من جواب تو دادم اگر عقل داری، چون اینکه نمی‌دانی تا به زبان عامیانت بگویم تخلیه و فرا گذاشتن او«11» ایشان [را]
«12» تا مکر کنند مکری است از او به«13» ایشان و آن مکر که خدای تعالی کرد به«14» ایشان. اینکه جا إلقای شبه عیسی است بر صاحب ایشان که او را بر عیسی موکّل کردند، چون عزم کشتن عیسی کردند تا به جای عیسی او را«15» بیاویختند، چون بنگریدند صاحب ایشان بود- و قصّه اینکه
-----------------------------------
(1). کذا: در مج، وز، دیگر نسخه بدلها: مزاوجه. (2). سوره بقره (2) آیه 194. (3). مج: شنیدیم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). دب، مب، مر که. (5). آج، لب، فق، مب، مر: تا. (6). آج، لب، مب، مر زن. [.....]
(7). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 53): و یحسن. (8). وز، آج، لب: مردی. (9). فق: آیت. (10). آج، لب، فق زنی. (11). دب: و. (12). مج: ندارد، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). آج، لب، فق: با. (14). آج، لب، مر: ندارد، وز: با. (15). آج، لب، فق: تا به جایی که عیسی را.
صفحه : 347
در جای خود بیاید- ان شاء اللّه. و طرفی اینکه است که عبد اللّه عبّاس [گفت]
«1»: پادشاه«2» بنی اسرائیل خواست تا عیسی را بکشد، اعوان و شرط«3» خود را به طلب او فرستاد او را در راهی بدیدند. قصد گرفتن او کردند، بگریخت در کویی«4» شد و در آن کوی«5» در سوراخی«6» شد، از پی او برفتند. یکی را که از ایشان خبیث تر بود گفتند: تو در رو و او را بیرون آور. او در آن جا رفت، کس را ندید. چون بیرون آمد، خدای تعالی شبه عیسی بر او افگند، او را بگرفتند. او گفت: من صاحب شماام فلان، از او قبول نکردند و او را بیاویختند، و عیسی را- علیه السلام- به آسمان بردند. وهب گفت: د شب بیامدند و عیسی را بگرفتند و«7» درختی بزدند و خواستند تا عیسی را بر دار کنند. خدای تعالی شب تاریک بکرد و فرشتگان را بفرستاد تا عیسی را از آن جا ببردند، و ایشان به جای عیسی- علیه السلام- آن مرد را که بر او راه نموده بود بگرفتند«8» و بیاویختند. و آن شب عیسی- علیه السلام- در اوّل شب حواریّان را جمع کرد و ایشان را وصایت کرد و گفت: پیش از آن که خروس«9» بانگ«10» کند، یکی از شما کافر شود و مرا به درمی چند بفروشد. حواریّان متفرّق شدند و عیسی جایی پنهان شد. اینکه مرد که عیسی گفته بود بیامد«11»، جهودان را گفت: مرا چه دهید«12» اگر شما را راه نمایم بر عیسی! گفتند: تو را سی درم دهیم. او بیامد و ایشان را به سر عیسی آورد. عیسی را بگرفتند و به زیر درخت آوردند. خدای تعالی شبه او بر اینکه«13» مرد
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مج: پاداشاه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). وز: شرطه. (4). آج، لب، فق، مر: کوهی. (5). فق، مر: کوه، آج: کو، لب: کوهی. [.....]
(6). مر: سولاخی. (7). مر بر. (8). آج، لب، فق، مر: آن مرد را بگرفتند که راه به ایشان نموده بود. (9). دب، لب: خروه. (10). لب: بانگه، مر: بنگ. (11). مر و. (12). دب، آج، لب، فق: دهی/ دهید. (13). مر: آن.
صفحه : 348
افگند- و نام او یهودا بود- تا او را بگرفتند و بیاویختند، و عیسی را به آسمان بردند. و به روایت دیگر عیسی را فرشتگان از آن جا ببردند. مادر عیسی- علیه السلام- در شب بیامد و چنان گمان بردند که عیسی را بر دار کرده‌اند، و زنی با او بود«1». عیسی- علیه السلام- او را دعا کرده بود تا خدای«2» او را از دیوانگی شفا داده بود، و هر دو در زیر آن درخت می‌گریستند و جزع می‌کردند [بر عیسی]
«3». عیسی- علیه السلام- بیامد و ایشان را گفت: شما بر که می‌گریید«4»! و برای چه جزع می‌کنید«5»! گفتند: ما بر پیغامبری خدای- عیسای مریم- می‌گرییم«6» که او را بر دار کرده‌اند. گفت: هیچ مگریید«7» و جزع مکنید«8» که من عیسی‌ام، خدای تعالی مرا نگاه داشت، و اینکه آویخته آن منافق است که مردم را به سر من آورد. ایشان دل خوش شدند و بر گردیدند. پس از هفت روز عیسی- علیه السلام- بیامد و حواریّان را جمع کرد، و ایشان را وصیّت کرد و در زمین بفرستاد«9» هر یکی را به جانبی تا دعوت کنند خلقان را با دین خدای. و خدای تعالی عیسی را به آسمان برد [428- پ]
و حواریّان پراگنده شدند در زمین، هر یکی«10» به جانبی از جوانب زمین برای دعوت. هر کس«11» به آن زمین که فتاد«12»، خدای تعالی او را لغت آن قوم با [ز آ]
«13» موخت تا به زبان ا [یشا]
«14» ن ایشان را دعوت کرد«15»، فهذا معنی قوله تعالی: وَ مَکَرُوا [وَ مَکَرَ]
«16»إِذ قال‌َ اللّه‌ُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیک‌َ، و یاد کن ای محمّد چون گفت خدای- عزّ و جل- [ای]
«6» عیسی من تو را توفّی خواهم کردن. مفسران خلاف کردند در معنی «توفّی» اینکه جایگاه. کعب الاحبار«7» و حسن بصری و کلبی و إبن جریج و إبن زید و مطر الورّاق و محمّد بن جعفر بن الزّبیر«8» گفتند«9»: معنی قبض اوست نه معنی قبض روح و جان برداشتن. و اینکه قول را حجّت اینکه آوردند که گفت: فَلَمّا تَوَفَّیتَنِی«10»، ای قبضتنی الی السماء حیّا، برای آن که قوم او از پس رفع او به آسمان ترسا شدند نه از پس مرگ او، و بر اینکه قول «توفّی» را حمل باید کردن علی احد المعنیین، ای قابضک الی‌ّ تامّا وافیا لم ینالوا منک شیئا، من تو را به آسمان بردم و دشمنان از تو چیزی نقصان ناکرده و فرصتی نایافته از آن مکر که
-----------------------------------
(1). مج، دب: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مج: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: قبضته، با توجّه به دب تصحیح شد. (4). مج، لب، مب، مر: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6- 5). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(7). آج، لب، فق، مب، مر گفت. (8). آج، لب، فق، مب، مر که. (9). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (10). سوره مائده (5) آیه 17.
صفحه : 350
انداختند، من قول العرب: توفّت منه کذا اذا استوفیته. و معنی دگر تسلّم و تقبّل، ای متسلمک من قولهم: توفّیت: کذا اذا تسلّمته، و بر اینکه قول در لفظ تکراری باشد برای آن که: قابضک الی‌ّ و رافعک الی‌ّ، هر دو یکی باشد، جز که از او عذر به اختلاف لفظ نشاید خواستن«1»، چنان که شاعر گفت: هند اتی من دونها النّأی و البعد و اینکه هر دو یکی باشد. و دیگری گفت: الفی قولها کذبا و مینا و اینکه هر دو یکی باشد. ربیع انس گفت: مراد نوم است و خواب«2»، انّی منیمک، من تو را بخوابانم و در خواب به آسمان برم تو را«3»، گفت بیانش قوله تعالی: وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفّاکُم بِاللَّیل‌ِ«4» ...، ای ینیمکم، و آن خداست که شما را بخواباند و به روز احوال شما داند، برای آن که نوم را «اخو الموت» گویند، و قوله تعالی: اللّه‌ُ یَتَوَفَّی الأَنفُس‌َ حِین‌َ مَوتِها«5» ...، تفسیر چنین دادند که: وقت نومها به قرینه وَ الَّتِی لَم تَمُت فِی مَنامِها«6». علی‌ّ بن طلحه روایت کرد از عبد اللّه عبّاس: إِنِّی مُتَوَفِّیک‌َ، ای ممیتک، من تو را بمیرانم، دلیله قوله: قُل یَتَوَفّاکُم مَلَک‌ُ المَوت‌ِ«7» ...، و قوله: فَإِمّا نُرِیَنَّک‌َ بَعض‌َ الَّذِی نَعِدُهُم أَو نَتَوَفَّیَنَّک‌َ«8» ...، و اینکه به حقیقت نزدیکتر است و به ظاهر لایقتر. و بر اینکه قول آیت را دو تأویل باشد: یکی آن که وهب«9» گفت: خدای تعالی عیسی را بمیرانید سه ساعت، آنگه زنده کرد او را و به آسمان برد. محمّد بن اسحاق گفت: ترسایان می‌گویند خدای تعالی عیسی را هفت ساعت بمیرانید، آنگه زنده کرد و به آسمان برد. و تأویل دگر آن است که ضحّاک«10» و جماعتی«11» اهل علم گفتند«12»: در کلام
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شاید خواستن. (2). دب، آج، لب، فق یعنی. (3). آج، لب، فق، مر: در خواب تو را به آسمان برم. (4). سوره انعام (6) آیه 60. (6- 5). سوره زمر (39) آیه 42. (7). سوره سجده (32) آیه 11. (8). سوره غافر (40) آیه 77. (9). مب: وهب منبه. (10). آج، لب، فق، مب، مر گفت. (11). مب از مفسران و. [.....]
(12). آج، لب، فق، مب، مر: که.
صفحه : 351
تقدیم و تأخیری هست، و تقدیر اینکه است: انّی رافعک الی‌ّ و مطهرک من الّذین کفروا و متوفّیک بعد انزالک من السماء، و نظیر اینکه در تقدیر و تأخیر، قوله: وَ لَو لا کَلِمَةٌ سَبَقَت مِن رَبِّک‌َ لَکان‌َ لِزاماً وَ أَجَل‌ٌ مُسَمًّی«1»، و تقدیر آن است«2»: و لو لا کلمة سبقت من ربّک و اجل مسمّی لکان لزاما، و قال الشّاعر: الا یا نخلة من ذات عرق علیک و رحمة اللّه السلام ای علیک السلام و رحمة اللّه. و قال آخر: جمعت و عیبا نخوة و نمیمة ثلاث خصال لست عنهن‌ّ ترعوی ای جمعت نخوة و نمیمة و عیبا. ابو هریره روایت کرد«3» از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: 4»5» الانبیاء اخوة لعلّات امّهاتهم شتّی و دینهم واحد، و انا اولی النّاس بعیسی بن مریم لأنّه لم یکن بینی و بینه نبی‌ّ، و انّه نازل علی امّتی و خلیفتی علیهم فاذا رایتموه فاعرفوه، فانّه رجل مربوع الخلق الی الحمرة و البیاض، سبط الشّعر کأن‌ّ شعره یقطر و ان لم یصبه بلل، یدق‌ّ الصّلیب و یقتل الخنزیر و یقبض« المال، و یسکن الرّوحاء حاجّا و معتمرا، و یقاتل النّاس علی الاسلام حتّی یهلک اللّه فی زمانه الملل کلّها و یهلک اللّه فی زمانه مسیح الضّلال الکذّب الدّجّال، و یقع فی الارض المنة حتّی یرتع الأسود مع الابل و النّمور مع البقر و الذّئاب مع الغنم، و یلعب الغلمان بالحیّات لا یضرّ« بعضهم بعضا، و یلبث فی الارض اربعین سنة و فی روایة کعب اربعا و عشرین سنة ثم‌ّ یتزوّج و یولد له، ثم‌ّ یتوفی و یصلّی المسلمون علیه و یدفنونه [924- ر]
فی حجرة النّبی- صلّی اللّه علیه و آله، گفت: پیغامبران برادرانند از مادران مختلف و دینشان یکی است، و من اولیترم به عیسی«6» مریم برای آن که«7» میان من و او پیغامبری
-----------------------------------
(1). سوره طه (20) آیه 129. (2). مب که. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کند. (4). مج، لب، فق، مب، مر: یقبض، وز، دب: یقبض، با توجّه به آج تصحیح شد. (5). مج: به صورت «لا یفر» هم خوانده می‌شود. (6). دب بن. (7). دب از.
صفحه : 352 نیست، و او فرود آید از آسمان بر امّت من و خلیفه من باشد بر ایشان، و همانا«1» اینکه خبر آنان روایت کرده باشند که حدیث مهدی را از روی بی انصافی منکر باشند، و الا او خلافت رسول را نبشاید«2» برای آن که شرع او منسوخ است و او شرع ما نداند، لا بدّ بود از آن که رجوع او با کسی باشد، و رجوع جمله امّت که شرع محمّدی«3» داند و استحقاق آن دارد که عیسی مریم به او اقتدا کند از او قبول کند، پس همانا خلل از راوی بوده باشد، و خبر چنین است: و انّه نازل علی امّتی مع خلیفة من ولدی. چون او را بینی بشناسی او را، به اینکه اوصاف و علامات مردی باشد دو بهری سرخ سپید«4» دراز موی، پنداری آب از موی او می‌بچکد«5» و اگر چه موی او تر نباشد. صلیب شکند، و خوک کشد، و مال بخشد و در روحاء نشیند و حج و عمره کند، و با مردمان بر اسلام قتال کند تا خدای تعالی در روزگار او جمله دینها هلاک کند، در روزگار او مسیح ضلال را که دجّال است هلاک کند، و همه زمین ایمن شود تا شیر با شتر و پلنگ با گاو و گوسفند و گرگ«6» به یک جای چره کنند«7». و کودکان به«8» مار بازی کنند و هیچ یک دیگر«9» را نیازارند و نرنجانند. و او در زمین چهل سال بماند، و روایت کعب بیست و چهار سال، و زن کند و فرزندان آرد، آنگه او را وفات آید و مسلمانان بر او نماز کنند. و در اخبار اهل البیت چنین آمد که: مهدی بر او نماز کند، و همانا مهدی«10» اولیتر باشد به نماز کردن بر عیسی از یکی من افناء النّاس، و او را در حجره رسول دفن کنند. و جمله آنچه در اینکه خبر هست، همه اوصاف و علامات«11» روزگار مهدی است که در اخبار مخالفان و مؤالفان آمده است، و اگر کسی انصاف دهد و عناد رها کند و بر اینکه اخبار واقف شود، و آن را با حجّت عقل و آیات قرآن برابر کند، بداند
-----------------------------------
(1). مج: همانان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، بنشاید، دب، مر: نشاید. (3). آج، لب، فق است و، مب است او. (4). دب: و سپید، فق، مب: و سفید. (5). آج، لب، فق: او بچکد، مب، مر: او می‌چکد. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و گرگ با گوسفند. [.....]
(7). دب: چرا کنند. (8). دب، مر: با. (9). وز، آج، لب، فق، مر، یکدیگر. (10). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (11). آج، لب، فق: علامت.
صفحه : 353
که معتمد آن است. حسین بن الفضل را گفتند: در قرآن هیچ آیتی هست که دلیل می‌کند بر نزول عیسی- علیه السلام- از آسمان! گفت: آری. قوله تعالی: وَ کَهلًا«1» ...، برای آن که او کهل نشده بود و«2» او را به آسمان بردند، چون به زمین آید کهل شود، معنی آن است«3»: و کهلا بعد نزوله من السماء. ابو جعفر منصور خلیفه روایت کرد از پدرانش از عبد اللّه عبّاس که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: کیف یهلک امّة انا فی اوّلها و عیسی فی آخرها و المهدی‌ّ من اهل بیتی فی وسطها ، گفت: چگونه هلاک شوند امّتی که من در اوّل ایشان و عیسی در آخرشان و مهدی از اهل البیت من در میان‌شان«4»، و اینکه خبر از روایت ابو جعفر منصور الدّوانیقی‌ّ«5» حجّت است و دلیل بر وجود مهدی- علیه السلام- برای آن که رسول- علیه السلام- گفت: و مهدی«6» اهل البیت من در میانه، و اگر اکنون و پیش از اینکه تاریخ به مدّت دراز او موجود نبوده باشد، اینکه خبر را معنی درست نباشد. و اینکه خبر ابو اسحق ثعلبی امام اصحاب الحدیث در تفسیرش بیارد به اسناد، و خبری که در اینکه باب اوّل راویان او«7» مفسر«8» اصحاب حدیث باشد، و آخر راویان خلیفه روزگار که امام فریقین باشد در«9» باب حجّت بلیغتر باشد. محمّد بن موسی واسطی«10» گفت: انّی متوفّیک«11» عن شهواتک و حظوظ نفسک، من تو را بمیرانم از شهوات و نصیب نفسانی، و اینکه قولی لطیف است، برای آن که در آخر«12» آمده است که: عیسی- علیه السلام- چون او را به آسمان بردند و با فرشتگان مختلط شد. طبع او طبع ملائکه شد.
-----------------------------------
(1). سوره آل عمران (3) آیه 46. (2). آج، لب، فق: که. (3). آج، لب، فق، مب که. (4). دب، آج، فق: میانه ایشان، لب، مر: میان ایشان، مب: وسط ایشان. (5). دب، لب، فق: منصور الدّوانقی، مب، مر: منصور دوانقی. (6). دب از. (7). آج، لب و، چاپ شعرانی (3/ 58) امام. (8). آج، لب، فق، مب، مر: مفسران. (9). آج، لب، فق، مب، مر اینکه. [.....]
(10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: الواسطی. (11). آج، لب، فق، مب، مر و رافعک. (12). کذا در مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: خبر.
صفحه : 354 وَ رافِعُک‌َ إِلَی‌َّ، نباتی«1» و شیبانی گفتند: عیسی- علیه السلام- بر کوه طور ایستاده«2» بود، جامه«3» از موی بز پوشیده«4»، بادی سخت بر آمد عیسی بدوید، در آن دویدن باد او را بر گرفت و به آسمان برد. عبد اللّه عبّاس گفت: موسی- علیه السلام- تا بود الّا جامه صوف نپوشید. و عیسی- علیه السلام- تا بود الّا جامه شعر نپوشند. «صوف»، پشم گوسپند«5» بود، و «شعر» موی بز. عبد اللّه عمر گفت: رسول را دیدم که طواف می‌کرد«6»، در میانه«7» طواف تبسمی کرد. گفتند: یا رسول اللّه؟ سبب تبسم چه بود«8»! گفت: در طوافگاه عیسی مریم را دیدم و دو فرشته«9» با او بودند. و گفته‌اند معنی آن است«10»: و رافعک فی درجات الجنّة، خدای تعالی تو را رفع کند«11» در درجات بهشت و مقرب گرداند«12» به رحمت خویش«13». وَ مُطَهِّرُک‌َ مِن‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا، و پاکیزه گرداند تو را از«14» کافران، یعنی تو را از میان ایشان به در آرد و برهاند. وَ جاعِل‌ُ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوک‌َ فَوق‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا إِلی یَوم‌ِ القِیامَةِ، و آنان«15» که پسروان تواند من زبر دست و قاهر گردانم بر کافران، یعنی بر جهودان که به تو کافر بودند. ربیع انس گفت و حسن و قتاده«16»: مراد آنانند که به او ایمان دارند، چنان که«17» دون آنان که او را به دروغ دارند«18» یا دروغ گویند.
-----------------------------------
(1). وز: بناتی، دب، آج، لب، فق، مر: بنانی. (2). آج، لب، مب، مر: بایستاده. (3). آج، لب: جامه/ جامه‌ای. (4). آج، لب، فق بود. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوسفند. (6). آج، لب، فق، مب، مر و. (7). وز، آج، لب، فق، مب، مر: میان. (8). دب: تبسم چیست. (9). مب: دیدم با دو فرشته که. (10). مب که. (11). آج، لب، فق: رفیع گرداند، مب: رفیع کند. [.....]
(12). آج، لب، فق، مر: مقرون گرداند، مب: مقرون کند. (13). آج، لب، فق، مب، مر: خویشتن. (14). مب میان. (15). آج، لب، فق، مب را. (16). آج، لب، فق، مب، مر: ربیع انس و حسن و قتاده گفتند. (17). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبارت «چنان که» را ندارد. (18). مب: دروغ داشتند.
صفحه : 355 آنگه خلاف کردند فی [معنی]
«1» قوله: فَوق‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا، که اینکه «فوقیت» به چیست! بعضی گفتند: به حجّت، و بعضی گفتند: به مملکت و قهر و غلبه، و از اینکه جاست که پادشاهی در رومیان است که ترسایان باشند«2»، و در جهودان نیست، و جهودان مادام مقهور و مغلوب باشند و ذلیل، و قول اوّل اولیتر است، برای آن که متضمّن ترغیب در حق‌ّ است [429- پ]
و در دین او. ثُم‌َّ إِلَی‌َّ مَرجِعُکُم، پس با من است بازگشت شما، و ورود«3» اینکه مو [رد و]
«4» عظ و ترغیب است. فَأَحکُم‌ُ بَینَکُم فِیما کُنتُم فِیه‌ِ تَختَلِفُون‌َ، و حکم کنم میان شما به قیامت در آنچه در دنیا در«5» آن خلاف کرده باشید. وجه اتّصال اینکه کلام به اینکه قصّه از آن«6» جاست که من شما را در دنیا امهال کرده‌ام و فرو گذاشته و مخیّر کرده یا «7» چنین می‌کنی از تکذیب و ایذای پیغامبران من، و لکن اهمال نکنم، که مرجع و مآل شما با من است، و آن خلاف که کردی«8» در عیسی مریم که بهری گفتی«9» خداست، و بهری گفتی«10» پسر خداست، و بهری گفتی«11» بنده خداست، و بهری گفتی«12» ساحری کذّاب است، من حکم کنم میان ایشان در اینکه اختلاف کردن«13». و امّا عدول از غیاب«14» به خطاب و از خصوص به عموم، جاری مجرای آن است که پادشاه گوید: معلوم شد پیش من که اهل فلان شهر چه کرده‌اند از حسن طاعت و انقیاد و امتثال اوامر من، من شما را که رعیّتی«15» مکافات به خیر«16» و انواع تشریف و کرامت ارزانی دارم.
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مج، وز، مب، مر: باشد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر: مورد. (4). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، مب: به. (6). دب: اینکه. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا. [.....]
(8). آج، لب، فق، مب، مر: کردید. (9). دب: بهری گفت، آج، لب، فق، مر: بعضی گفتید، بعضی گفتند. (10). آج، لب، فق، مر: بعضی گفتید. (12- 11). دب: گفتندی، آج، لب، فق، مر: بعضی گفتید که. (13). مج، وز، مب، مر: اختلاف کردند، دب: در اینکه اختلاف که کردی. (14). دب، آج، لب، فق: غایب. (15). مب: رعیّتید. (16). دب کنم.
صفحه : 356
آنگه تفصیل داد اینکه جمله را که گفت: فَأَحکُم‌ُ بَینَکُم، برای آن که آنان که محکوم لهم او علیهم باشند، دو نوع باشند: امّا مؤمنان و مطیعان باشند، و امّا کافران و عاصیان. حق تعالی هر دو را تفصیل داد و حکم بگفت بقوله: فَأَمَّا الَّذِین‌َ کَفَرُوا، امّا آنان که کافر باشند و آیات و نعم مرا جحود کنند، من ایشان را عذابی کنم سخت. و «عذاب» استمرار ألم باشد، من عذبة اللّسان لاستمراره فی کلام، و منه ماء عذب لاستمراره فی الحلق. و شدّت عذاب، امّا به تضعیف باشد و امّا به تنویع و امّا به استمرار. فِی الدُّنیا، در دنیا به قتل و سبی و جلاء و جزیه و مذلّت و هوان. وَ الآخِرَةِ، و در آخرت در دوزخ عذاب به انواع [عقوبت]
«1» وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ، «نصرت» معونت باشد بر دشمن. و «معونت» زیادت و«2» قوّت بود دست با او یکی داشتن در قهر، و «ما» نفی است و «من» زاید است برای تأکید نفی را، کقولک: ما فی الدّار من رجل. وَ أَمَّا الَّذِین‌َ آمَنُوا، یک فرقه را جزا و پاداشت آن است که گفت، و دگر فرقه را که به خلاف آنند به خدای ایمان دارند و تصدیق کرده‌اند او را و پیغامبران او را، و گفت ایشان کار بسته‌اند و بر وفق شرع عمل کرده. فَیُوَفِّیهِم أُجُورَهُم، حفص و رویس به « یا » خوانند«3» علی الخبر من اللّه- جل‌ّ و عزّ و باقی به «نون» خوانند«4» علی اخبار اللّه تعالی عن نفسه علی عادة الملوک. و توفیة«5» الحق‌ّ اتمامه بکماله، خدای ایشان را حق بتمامی بگذارد«6»، یا ما ایشان را بتمامی حق بگذاریم«7» چنان که از مستحق‌ّ ایشان هیچ بخسی«8» و نقصانی نباشد. و «اجر» مزد عمل بود بر وفق آن، امّا عرفا او شرعا، و در آیت دلیل است بر بطلان قول آنان که جزا بر عمل نگویند. خدای تعالی گفت: من مزد بدهم و تمام بدهم و بخس نکنم [که]
«9» آنگه
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (4- 3). مب، مر: خواندند. (5). دب: توفیته. (6). وز، آج، لب، مب: بگزارد. (7). وز، آج، لب، فق: بگزاریم، دب: بگذاردیم. [.....]
(8). مب: سختی. (9). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 357
ظالم«1» باشم«2» و من ظالمان را دوست ندارم، و آن که ظالمان را دوست ندارد برای ظلمشان کی روا دارد که ظلم کند؟ و چون ظالم را دوست ندارد«3» نخواهد، که محبّت اراده بود علی وجه، و در اینکه لفظ هم دلیل است بر بطلان مذهب اهل جبر. و حدّ و حقیقت ظلم گفته‌ایم، و اصل او در لغت نقصان باشد. ذلِک‌َ نَتلُوه‌ُ عَلَیک‌َ، اشارت است به آنچه از قصّه پیغمبران«4» رفت، ای ذلک الّذی قصصت علیک، یعنی اینکه که بر شما خواندم از قصّه زکریّا و یحیی و مریم و عیسی از آیات و دلالت و معجزات، و «ذکر» هم گفت باشد و هم یاد کرد، و اینکه جا مراد گفتاری است که شنونده به آن متذکّر شود. در خبری مرفوع، آمد از رسول- علیه و علی اله الصّلوة و السلام«5»- که: مراد به «ذکر» در اینکه آیت قرآن است، بیانه قوله: یس، وَ القُرآن‌ِ الحَکِیم‌ِ«6». و گفته‌اند: مراد لوح محفوظ است. و مراد آنچه در لوح نوشته باشد، برای آن «ذکر» را حکیم خواند که چون خواننده و نظر کننده به آن معتبر شود پنداری دلیل ناطق است بمثابت گوینده که حکیم باشد و حکمت بر زبان راند، چنان که دلالت را دلیلی«7» خوانند برای آن که از بیان«8» به جایی«9» باشد که پنداری راه نماینده اوست. و نَتلُوه‌ُ، را دو معنی باشد: یکی آن که نکلّمک به، ما بر تو می‌خوانیم و با تو می‌گوییم، و دگر آن که جبریل را می‌فرمایم«10» تا بر تو خواند، و برای آن که امر اوست با خود حواله کرد، و «ذلک» در محل‌ّ رفع است به ابتدا، و در خبر او دو قول است: یکی نَتلُوه‌ُ، و دگر مِن‌َ الآیات‌ِ، ای ذلک الّذی نتلوه علیک من الایات. إِن‌َّ مَثَل‌َ عِیسی عِندَ اللّه‌ِ، سبب نزول آیت [آن]
«11» بود که وفد نجران چون بیامدند
-----------------------------------
(1). دب: ظلم. (2). مج، دب، آج، لب، مب، مر: باشد، با توجّه به وز تصحیح شد. (3). دب ظلم دوست ندارد، و چون ظلم دوست ندارد. (4). وز، دب: پیغامبران. (5). آج، لب، فق: رسول علیه السلام. (6). سوره یس (36) آیه 1
و 2. (7). مب: دلیل. (8). آج، لب، فق: ازینان، مر: از اینان. (9). مج که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (10). مر: می‌فرماییم. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 358
و با رسول- علیه السلام- مناظره کردند در باب عیسی- علیه السلام- و گفتند: ما تقول فی المسیح عیسی بن مریم! گفت: عبد اللّه و رسوله. گفتند: هیچ بنده‌ای را دیدی که او از مادر پدید آمد بی پدر! خدای تعالی به جواب ایشان اینکه آیت فرستاد، و فحوای آیت آن که: چه جای تعجّب است، و شما احوال«1» می‌دانید، اگر آدم بی پدر و مادر در مقدور«2» صحیح و ممکن است، جای تعجّب نباشد از عیسی که از مادر آید بی پدر«3». پس حق تعالی گفت: مثل [عیسی]
«4» در اینکه باب چون مثل آدم است، یعنی عیسی در اینکه حکم به آدم ماند که خدای تعالی او را از خاک بیافرید بی پدر و مادر. و «مثل» ذکری باشد سایر که دلیل کند بر آن که حکم دوم حکم اوّل است، و وجه تمثیل و تشبیه عیسی را به آدم از آن جاست که گفتیم«5». ثُم‌َّ قال‌َ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ، و التّقدیر: فکان: آنگه او را گفت: بباش، ببود در حال بی مدّت و تدریج و تحویل نطفه با علقه، و علقه با مضغه، چنان که در آیت ذکر کرد: ثُم‌َّ خَلَقنَا النُّطفَةَ عَلَقَةً«6»- الایة. الحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ، [430- ر]
رفع او محتمل است دو چیز را: یکی خبر مبتدا، التّقدیر: ذلک الّذی قد مرّ ذکره الحق‌ّ من ربک. دوم مبتدا باشد و خبر او در جار و مجرور بود، و التّقدیر: الحق‌ّ وارد من ربّک«7»، ثابت من ربّک«8»، صادر منه. و قوله: فَلا تَکُن مِن‌َ المُمتَرِین‌َ، شاید که خطاب بود با رسول- علیه السلام- و مراد دیگری چنان که گفت: یا أَیُّهَا النَّبِی‌ُّ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ«9»، و شاید تا مراد یکی باشد من جملة المکلّفین، چنان که یکی از ما چون کاری فرماید جماعتی را، یا خطابی کند با جماعتی، توجیه خطاب کند به یکی از ایشان و جمله«10» مراد باشد«11» به آن خطاب.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر آدم. [.....]
(2). وز: در و مقدور، دیگر نسخه بدلها: در مقدور او. (3). دب، آج چه تعجّب باشد. (4). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). آج، لب، فق خلقه من تراب. (6). سوره مؤمنون (23) آیه 14. (8- 7). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها: چاپ شعرانی (3/ 61) او. (9). سوره طلاق (65) آیه 1. (10). مج با، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). وز، دب: باشند.
صفحه : 359
فَمَن حَاجَّک‌َ فِیه‌ِ، در ضمیر خلاف«1» کردند، بعضی گفتند: راجع است با حق‌ّ فی قوله: الحَق‌ُّ مِن رَبِّک‌َ، و بعضی دگر گفتند: راجع است با«2» عیسی- علیه السلام و «محاجّه»، مفاعله باشد از حجّت از دو محاجّه و مجادله و مخاصمه در حق‌ّ مادر عیسی«3»- علیه السلام- و سبب آن بود که چون رسول- علیه السلام- مکّه بگشاد و اسلام منتشر بود«4» و سلطان«5» حجّت رسول قاهر گشت بر کافران، وفود آمدن گرفتند بنزدیک رسول- علیه السلام- بهری اسلام آوردند«6»، و بهری امان«7» طلبیدند«8». در جمله وفود وفد نجران بود«9»، رئیس ایشان ابو حارثه اسقف با سی مرد آمد، از جمله ایشان عاقب بود و سیّد و عبد المسیح، و اینان احبار و رؤساء بودند«10». نماز دیگر در مدینه آمدند جامه‌های«11» دیبا پوشیده«12» و چلیپها«13» در گردن افگنده. جهودان بیامدند و با ایشان مناظره کردند و ایشان را گفتند: شما بر هیچ نه‌اید«14»، [و ایشان جهودان را گفتند: شما بر هیچ نه‌اید«15»]
«16»، و«17» خدای تعالی«18» آیت فرستاد: وَ قالَت‌ِ الیَهُودُ لَیسَت‌ِ النَّصاری عَلی شَی‌ءٍ«19»- الایة. چون رسول- علیه السلام- نماز دیگر بکرد، ایشان روی به رسول کردند و گفتند: ما تقول فی السیّد المسیح، عیسی را چه گویی! گفت: 20» عبد اصطفاه« اللّه، بنده‌ای بود که خدای تعالی او را برگزید.
-----------------------------------
(1). مج: حذف، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مج: و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). دب، آج، لب، مب، مر: از حجّت هر که با تو حجّت آورد مجادله و مخاصمه کند در حق تو یا در عیسی، فق: از حجّت ... در حق‌ّ مادر عیسی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شد. (5). آج، لب، فق، مب، مر و. [.....]
(6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌آوردند. (7). دب: امانی. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: طلب می‌کردند. (9). آج، لب، فق، مب، مر و. (10). آج، لب، مر و. (11). مج: جامهای/ جامه‌های. (12). آج، لب، مب، مر بودند. (13). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: صلیبها. (14). وز، دب، فق: نه. (15). آج، لب، فق: نه. (16). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (17). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (18). آج، لب، فق، مب، مر اینکه. (19). سوره بقره (2) آیه 113. [.....]
(20). فق، مب: عبد اصطفاء.
صفحه : 360
گفتند: یا محمّد؟ او را پدری«1» شناسی! رسول- علیه السلام- گفت: او نه از نکاح زاد تا او را پدر باشد. گفتند«2»: هیچ بنده مخلوق را دیدی که نه از«3» نکاح باشد و او را پدر نباشد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: إِن‌َّ مَثَل‌َ عِیسی عِندَ اللّه‌ِ، الی قوله: فَنَجعَل لَعنَت‌َ اللّه‌ِ عَلَی الکاذِبِین‌َ«4». رسول- علیه السلام- ایشان را گفت: چون شما را«5» قول من باور نمی‌کنید«6» و حجّت قبول نمی‌کنی، بیایی«7» تا مباهله کنیم، که خدای مرا خبر داد که عذاب فرود آرد بر دروغزن. با یکدیگر نگریدند و گفتند: چه رای است«8»! گفتند: مهلت باید خواستن تا فردا. گفتند: ما را مهلت ده تا فردا تا ما اندیشه کنیم، آنگه برفتند و با هم بنشستند و رای زدند، اسقف، ایشان را گفت: اگر محمّد فردا آید و عامّه صحابه را در قفا گرفته، از او هیچ اندیشه مکنید«9» و با او مباهله کنید«10» که او بر حق نیست، و اگر آید و خاصّه فرزندان خود را و قرابات خود را آرد از مباهله او حذر کنید. چون بامداد بود و صحابه در مسجد جمع شدند و هر کسی توقع کرد«11» که رسول- علیه السلام- او را حاضر کند، رسول گفت: مرا نفرموده‌اند الّا«12» خاصّگان خود را از زنان و مردان و کودکان آن جا برم، آنان را که خدای تعالی به دعای ایشان عذاب فرستد و عذاب صرف کند. آنگه دست علی گرفت«13» و حسن و حسین از پیش او می‌رفتند«14»، و فاطمه-
-----------------------------------
(1). وز، فق: پدر. (2). مج: گفت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مج: در، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، لب، فق: علی الکافرین. (5). مب، مر: ندارد. (6). نمی‌کنید/ نمی‌کنی. (7). نمی‌کنی بیایی/ نمی‌کنید بیایید. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر شما را. (9). دب: مکنی/ مکنید. (10). دب: کنی/ کنید. (11). دب: می‌کرد. (12). مج: که آن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). لب، مب: بگرفت. [.....]
(14). آج، لب، فق، مب، مر: حسن و حسین می‌رفتند از پس او.
صفحه : 361
علیها السلام- بر [اثر]
«1» ایشان می‌رفت تا به صحرا شدند، و ترسایان بیامدند و اسقف ایشان در پیش ایستاده«2»، چون در نگرید«3» ایشان را دیدند. اسقف گفت: اینان که اند از محمّد! گفتند: آن برنا پسر عم و داماد اوست بر دخترش، و آن زن دختر اوست، و آن کودکان دختر زادگان«4» اویند. او با ترسایان نگرید«5» و گفت: بنگرید«6» که محمّد چگونه واثق است که به مباهله فرزندان و خاصّگان خود را آورده است، و به خدای که اگر هیچ خوفی بودی او را از آن که حجّت بر او باشد اگر اختیار کردی«7» هلاک خود«8» و هلاک اینان«9»، احذروا مباهلته«10»، از مباهله او حذر کنید«11» که اگر نه مکان قیصر بود من اسلام آوردمی، و با او مصالحه کنی«12» بر آن که او حکم کند، و باز گردید«13» و با شهر خود شوید«14» و رای بزنی«15» تا صلاح شما در چیست! گفتند: رای تو رای ما باشد، و آنچه تو گویی عین مصلحت باشد. اسقف گفت: یا ابا القاسم انّا لا نباهلک و لکن«16» نصالحک، ما با تو مباهله نمی‌کنیم، [و لکن با تو مصالحه می‌کنیم]
«17» با ما مصالحتی کنی«18» بر چیزی که به آن«19» قیام توانیم کردن«20».
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). وز، آج، لب، فق، مب، مر: در پیش ایشان ایستاده، دب: را در پیش گرفته ایشان. (3). آج، لب، فق، مب، مر: در نگریست، دب: در نگریدند. (4). آج، لب: دختر زاده‌ها. (5). آج، لب، فق، مب، مر: نگریست. (6). مب: نگریست که ببینید. (7). مر: او باشد اختیار نکردی. (8). دب، آج، لب، فق، مب را. (9). آج، لب، فق، مب، مر را، چاپ شعرانی (3/ 62): هرگز اختیار نکردی هلاک خود را هلاک اینان را. (10). اساس: مباهلة، با توجّه به دب تصحیح شد. (11). دب: کنی/ کنید. (12). کنی/ کنید. (13). آج، لب، فق: باز گردی/ باز گردید. [.....]
(14). دب، آج، لب، فق: شوی/ شوید. (15). بزنی/ بزنید. (16). وز، آج، مب: و لکنّا. (17). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (18). وز، آج، لب، فق، مب: کن. (19). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ما به آن. (20). دب: توانیم نمود.
صفحه : 362 رسول- علیه السلام- با ایشان مصالحه کرد بر دو هزار حلّه از حلّه‌های اواقی«1»، هر حلّه چهل درم سره، هر چه بیفزاید یا بکاهد«2» از قیمت اینکه حلّه‌ها به حساب باشد، و بفرمود تا صلح نامه بنوشتند«3»: 4»5»6»7»8» بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. هذا کتاب من محمّد النّبی رسول اللّه لنجران و حاشیتها« فی کل‌ّ صفراء و بیضاء و ثمرة و رقیق لا یؤخذ منهم غیر الفی حلّة من حلل« الأواقی قیمة کل‌ّ حلّة« اربعون درهما فما زاد او نقص فبحساب ذلک، یؤدون الفا منها [فی]
« صفر و الفا فی رجب و علیهم اربعون دینارا مثواة رسولی فما فوق ذلک، و علیهم فی کل‌ّ حدث یکون بالیمن من ذی عدن عاریة مضمونة ثلاثون درعا و ثلاثون فرسا و ثلاثون جملا عاریة مضمونة لهم بذلک جوار اللّه و ذمّة محمّد بن عبد اللّه و رسول اللّه فمن اکل الرّبا« منهم بعد عامه هذا فذمّتی منه بریئة، اینکه نامه«9» از محمّد رسول خدای برای نجران و حاشیتش در هر زری«10» و سیمی و میوه«11» و برده‌ای«12» که ایشان را هست از ایشان هیچ نستانند جز دو هزار حلّه از حلّه‌های اواقی [قیمت]
«13» هر حلّه چهل درهم آنچه بیفزاید یا «14» بکاهد«15» بر آن حساب باشد، هزار از آن در صفر و هزار در رجب، و بر ایشان است که در مدّت مقام رسول من آن جا چهل دینار به او دهند یا بالای آن [430- پ]
و به هر وقعه«16» و حادثه که در یمن افتد بعاریت سی زره
-----------------------------------
(1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر قیمت. (2). مج، وز: نکاهد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مب اینکه چنین که مسطور است که. (4). مب و. (5). مج: احلل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج من حلل الا واقی قیمة کل‌ّ حلّة. (7). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(8). دب، آج، لب: اکل الرّبوا. (9). دب، آج: نامه‌ای است. (10). مج: روزی، با توجّه به مج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). وز، دب، آج، فق، مب: میوه/ میوه‌ای. (12). مج: بردی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). مج، لب، فق: تا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). وز: نکاهد. (16). دب: وقعتی، آج، لب، فق: واقعه.
صفحه : 363
و سی اسب و سی شتر بدهند عاریت«1» مضمون پذرفته«2» به اینکه وفا کنند ایشان را جوار خداست و ذمّه محمّد رسول خدای هر که ربا خورد پس از«3» امسال ذمّت من از او بیزار است. نامه بستدند و ببردند و در راه با یکدیگر می‌گفتند: اینکه که ما کردیم صلاح بود یا نه! عاقب و عبد المسیح ایشان را گفتند که: و اللّه که ما و شما می‌دانیم که محمّد پیغامبری مرسل است، و آنچه آورده است از کتاب از قبل خدای است، و به خدای که هیچ کس با هیچ پیغامبر ملاعنه نکرد و الّا مستأصل شدند و از ایشان کسی نماند کوچک و بزرگ، و اگر شما اینکه کنید«4» هلاک شوید«5» و بر پشت زمین هیچ ترسا نماندی، که من در ایشان نگریدم«6»، رویها دیدم که اگر از خدای بخواستندی تا کوهها را از جای بر کند«7» اجابت کردی. و رسول- علیه السلام- گفت: به آن خدای که جان من به امر اوست که عذاب فرو آینده بود«8» بر نجران اگر ملاعنه کردندی، و خدای تعالی ایشان را با خوک و بوزنه«9» کردی، و از اینکه کوه آتشی بر آمدی و همه را بسوختی، و از قبیله«10» ایشان هیچ جانور«11» نماندی تا مرغان«12» بر درختها و سال برنگشتی که بر پشت زمین یک ترسا بودی. قوله: فَمَن حَاجَّک‌َ فِیه‌ِ، هر که با تو حجّت آرد و خصومت کند در عیسی پس از آن که علم یقین به تو آمد در حق او. فَقُل تَعالَوا، بگو بیایی«13». و «تعالوا»، تفاعلوا من العلوّ باشد، ای ارتفعوا. و در اصل وضع که نهادند به جای آن نهادند که مرد بر بالای«14» نشسته، آینده را گوید: تعال، ای ارتفع، چنان که ما به پارسی گوییم: بر آی
-----------------------------------
(1). وز: عاریه/ عاریه‌ای. (2). دب، مب: پذیرفته‌ای. (3). آج، لب، فق، مب: ندارد. (4). دب: کنی/ کنید. (5). دب: شوی/ شوید. [.....]
(6). آج، لب، فق، مب، مب، مر: نگریستم. (7). مب بر آن. (8). دب: فرود آمده بود. (9). دب، مب، مر: بوزینه. (10). دب: قبیل. (11). آج، لب، فق، مب، مر: جانوری. (12). مر ایشان هیچ. (13). آج، فق، مب، مر: بیایید. (14). مج آن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 364 ای فلان، تا عام شد و اینکه کلمه به تازی و پارسی می‌گویند، و اگر چه گوینده«1» در پستی باشد«2» نه بر«3» بلندی و به جای هلم‌ّ. نَدع‌ُ مجزوم است به جواب امر. أَبنائِنا، باتّفاق مراد حسن و حسین‌اند، و در اینکه جا دلیل است بر آن که ایشان فرزندان رسول‌اند باطلاق اسم البنوّة علیهم من اللّه، برای آن که خدای تعالی ایشان را پسر او خواند«4»، اخبار از طریق مخالف و مؤالف به اینکه متظاهر است که رسول- علیه السلام- گفته است. و ایشان را فرزند خواند«5»، و مانند آن که گفت: ابنای هذان ریحانتای من الدّنیا، گفت: اینکه دو پسر من ریحان«6» منند از دنیا، و اتّفاق امّت است که خطاب جمله صحابه رسول در عهد رسول«7» پس او با ایشان « یا بن رسول اللّه» بوده است. و در خبر می‌آید که در صفّین روزی از روزها محمّد حنفیّة- رحمة اللّه«8» علیه- کارزاری«9» می‌کرد و ابلاء جهد کرد، امیر المؤمنین«10»- علیه السلام- [او را]
«11» گفت: اشهد انّک ابنی حقّا، گواهی دهم«12» که تو پسر منی«13» بحقیقت«14». گفتند: ای امیر المؤمنین؟ پس حسن و حسین«15»! گفت«16»: هما ابنا رسول اللّه، ایشان پسران پیغامبر خدااند«17». و در اینکه آیت دلیل است بر آن که دختر زاده فرزند باشد. و مرد چون وقفی کند علی اولاده و اولاد اولاده دختر زاده در آن جا شود و اینکه مذهب ماست و مذهب شافعی، و آیت، حجّت ماست و حجّت شافعی بر ابو حنیفه که او گفت: دختر زاده در آن وقف داخل نبود، به اینکه بیت استشهاد کرد:
-----------------------------------
(1). مج، مب: گوینده، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر و. (3). آج، لب، فق، مب، مر: در. (4). دب و. (5). آج، لب، فق، مر: فرزندان خوانده. [.....]
(6). آج، لب، فق، مب، مر: دو ریحان. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (8). مب: رحمهم اللّه. (9). لب: کالزاری. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر علی. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). مر: می‌دهم. (13). مج: من، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). مب، مر: بتحقیق. (15). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 64) کیستند. (16). مج: گفتند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (17). آج، لب، فق، خدایند.
صفحه : 365 بنونا بنو ابنائنا و بناتنا بنوهن‌ّ ابناء الرّجال الأباعد و شافعی گفت: من ظاهر کتاب خدای«1» در آیتی محکم رها نکنم برای بیتی از شعر عرب به آن که در اینکه بیت وجوهی توان گفتن که از آن بشود که در اینکه مسأله به او استدلال کنند. یکی آن که: او بر سبیل مبالغت و توسع گفتن باشد، و آیت بر حقیقت است. دوم آن که: ممکن باشد که او را با خویشان اهل خود خصومتی بوده است، ایشان مراعات مصاهرت نکرده‌اند، از سر آن رنج می‌گوید. دیگری گفت هم از اینکه سبب: فإن‌ّ إبن اخت القوم مصغی اناؤه اذا لم یزاحم خاله بأب جلد وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُم، زنان ما را و زنان شما را، و باتّفاق مراد به زنان در آیت فاطمه زهراست- علیها السلام- تنها، و اینکه دلیل است علی شرفها و انّها تنزّلت منزلة جمع کثیر، تا خدای تعالی از او به جمعی خبر داد، و رسول را نفرمودند که از جمله زنان که داشت هیچ کس را به مباهله با خود برد، و اگر چه اینکه لفظ ایشان را متناول بود، برای آن که صلاحیت آن مقام و عرض«2» به حضور آن جایگاه به او لایق بود. دگر آن که قربت«3» نسب با وصلت سبب برابر نباشد، پس در اینکه لفظ دلیل بود بر آن که فاطمه زهرا- علیها السلام- از جمله آنان نبود«4». وَ أَنفُسَنا وَ أَنفُسَکُم، و نیز بخوانیم نفس خود را و نفس شما را، و باتّفاق مراد به نفس، امیر المؤمنین علی است اینکه جا، برای آن که کسی نفس خود را بنخواند، چه اینکه معنی از میان مرد و نفسش«5» صورت نبندد. پس لا بدّ لفظ مجاز بود و مورد او بر مبالغت بود، یعنی بخوانیم کسی را که حکم نفس او حکم نفس ما باشد، و آنچه ما را باشد او را باشد، و آنچه بر ما باشد بر او باشد. حکم او در عصمت و طهارت و غنا و کفایت حکم من باشد. پس همچنان باشد که من او باشم او من باشد، و اینکه کنایت باشد از غایت اختصاص و محبّت و قربت و دوستی تا دو دوست چون در
-----------------------------------
(1). آج، لب تعالی جل‌ّ جلاله. (2). مج، وز، دب: غرض، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(3). مج: قرب، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جمله زنان به بود. (5). وز: هر دو نفسش، دب: هر دو نفس.
صفحه : 366
دوستی بغایت باشند، گویند: اینان متّحد شدند، اگر چه به صورت دواند به معنی یکی‌اند، چنان که [شاعر]
«1» می‌گوید: أنا من أهوی و من أهوی أنا نحن روحان حللنا بدنا فاذا أبصرتنی أبصرته و إذا أبصرته کان أنا و اینکه لفظ دلیل کند بر آن که امیر المؤمنین علی«2» بهتر از همه صحابه و اهل البیت بود، برای آن که آن را که خدای تعالی [431- ر]
نفس رسول خواند«3» بر اینکه وجه که گفتیم تا مدانات و مقاربتی سخت نباشد چنان که کثیر التفاوت نباشد میانشان اینکه لفظ اجرا نکنند. ثُم‌َّ نَبتَهِل، در او دو قول گفتند: یکی آن که نتضرع الی اللّه فی الدّعاء، و ابتهال تضرّع باشد«4»، پس لابه کنیم یا «5» خدای تعالی را«6» تا دعای ما اجابت کند در حق‌ّ دروغزنان، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است. مقاتل گفت: نخلص فی الدّعاء، در دعا اخلاص کنیم. کلبی گفت: اجتهاد و مبالغت«7»، و اینکه قول«8» متقارب است. معنی دیگر آن است که: نلتعن، لعنت کنیم یکدیگر را، و گوییم: لعنت از میان ما هر دو گروه بر دروغزن باد، من قول العرب: علیه بهلة اللّه و بهلته، ای لعنته«9»، قال لبید: فی قروم سادة من قومهم نظر الدّهر الیهم فابتهل ای دعا علیهم، اینکه بیت اگر چه در تفسیرها به استشهاد اینکه معنی آورده‌اند، معنی چنان می‌نماید که شاهد به معنی«10» اوّل است من التّضرع، ای تضرّع و ذل‌ّ لهم. فَنَجعَل لَعنَت‌َ اللّه‌ِ عَلَی الکاذِبِین‌َ، عطف است علی قوله: ثُم‌َّ نَبتَهِل، برای
-----------------------------------
(1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، با توجّه به دب افزوده شد. (2). مب: علی بن ابی طالب علیه الصّلوة و السلام، آج، لب، فق، مر: علیه السلام. (3). آج، لب، فق، مب، مر: برای آن که او را نفس رسول علیه السلام خواند خدای تعالی جل‌ّ جلاله. (4). آج، لب، فق، مب، مر و. (5). کذا در مج وز، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (6). دب: لا به کنیم به خدای عزّ و جل، آج، لب، فق، مب، مر: لابه کنیم خدای تعالی را. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر کنیم. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اقوال. (9). اساس: لعنة، آج: لعنته اللّه، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). وز، آج، لب، فق، مب، مر: که شاهد معنی، دب: که معنی شاهد.
صفحه : 367
آن«1» مجزوم است، یعنی گوییم: لعنت بر دروغزن«2» باد. إِن‌َّ هذا لَهُوَ القَصَص‌ُ الحَق‌ُّ، اینکه«3»، یعنی اینکه«4» قصّه پیغمبران که رفت همه قصّه حق‌ّ است. و در «هو» خلاف کردند. بعضی نحویان گفتند: فصل است، و کوفیان اینکه عماد«5» خوانند، نحو قولهم: ان‌ّ زیدا لهو المنطلق. و بر اینکه قول محلّی نباشد او را از اعراب. و بعضی گفتند: مبتدای دوم است، نحو قولهم: زید«6» ابوه منطلق. و قصص خبری باشد که در او تتابع معنی بود، من قولهم: قص‌ّ اثره، ای اتّبعه، و منه قوله تعالی: وَ قالَت لِأُختِه‌ِ قُصِّیه‌ِ«7» ...، ای اتّبعی«8» اثره. وَ ما مِن إِله‌ٍ، «ما» نفی است، و «من» مؤکّد نفی است برای نفی جنس را، چنان که: ما فی الدّار من رجل الّا زید، و بجز خدای خدایی نیست، ردّ بر ترسایان که گفتند: عیسی خداست، و گفتند: إِن‌َّ اللّه‌َ ثالِث‌ُ ثَلاثَةٍ«9» ...، سه گفتند«10» یکی شده: اقنوم اب، و اقنوم إبن، و اقنوم روح القدس. به «اب» خدای را خواستند«11»، و به «إبن» عیسی را، و به «روح القدس» جبرئیل را، و اینکه قولی«12» نا معقول است که سه ذات یکی باشد، و ابوّت و«13» خدای«14» روا نیست که اینکه از صفات اجسام و محدثات بود، و او تعالی قدیم است و خالق اجسام. وَ إِن‌َّ اللّه‌َ لَهُوَ العَزِیزُ الحَکِیم‌ُ، خدای تعالی«15» عزیز است و غالب، اگر خواهد قهر کند ترسایان را و جمله انواع کفّار را به کفرشان، و لکن نکند برای آن که حکیم
-----------------------------------
(1). دب که. [.....]
(2). دب: دروغزنان. (3). دب: ان‌ّ هذا. (4). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (5). دب: آن را اعماد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر: ان‌ّ زیدا. (7). سوره قصص (28) آیه 11. (8). مج: اتبقی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). سوره مائده (5) آیه 73. (10). مر: گفته. (11). مج: خواند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). فق: قول. (13). کذا: در مج، وز، دیگر نسخه بدلها: بر. (14). شاید که کلمه به صورت «خدایی» بوده باشد. (15). وز، دب، مب، مر: و خدای تعالی، آج، لب، فق: و خدای تعالی جل‌ّ جلاله. [.....]
صفحه : 368
است و حکمت در تکلیف، اقتضای خلاف اینکه می‌کند. فَإِن تَوَلَّوا، اگر بر گردند ترسایان و کافران و اعراض کنند از تو و قبول قول تو نکنند«1». فَإِن‌َّ اللّه‌َ عَلِیم‌ٌ بِالمُفسِدِین‌َ، خدای تعالی عالم است به مفسدان، و برای آن تخصیص کرد ایشان را که غرض از اینکه تهدید است و وعید ایشان. قوله تعالی:

قُل یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ تَعالَوا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکُم أَلاّ نَعبُدَ إِلاَّ اللّه‌َ وَ لا نُشرِک‌َ بِه‌ِ شَیئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعضُنا بَعضاً أَرباباً مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ فَإِن تَوَلَّوا فَقُولُوا اشهَدُوا بِأَنّا مُسلِمُون‌َ (64) یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تُحَاجُّون‌َ فِی إِبراهِیم‌َ وَ ما أُنزِلَت‌ِ التَّوراةُ وَ الإِنجِیل‌ُ إِلاّ مِن بَعدِه‌ِ أَ فَلا تَعقِلُون‌َ (65) ها أَنتُم هؤُلاءِ حاجَجتُم فِیما لَکُم بِه‌ِ عِلم‌ٌ فَلِم‌َ تُحَاجُّون‌َ فِیما لَیس‌َ لَکُم بِه‌ِ عِلم‌ٌ وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون‌َ (66) ما کان‌َ إِبراهِیم‌ُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصرانِیًّا وَ لکِن کان‌َ حَنِیفاً مُسلِماً وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ (67) إِن‌َّ أَولَی النّاس‌ِ بِإِبراهِیم‌َ لَلَّذِین‌َ اتَّبَعُوه‌ُ وَ هذَا النَّبِی‌ُّ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ اللّه‌ُ وَلِی‌ُّ المُؤمِنِین‌َ (68) وَدَّت طائِفَةٌ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ لَو یُضِلُّونَکُم وَ ما یُضِلُّون‌َ إِلاّ أَنفُسَهُم وَ ما یَشعُرُون‌َ (69) یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ وَ أَنتُم تَشهَدُون‌َ (70) یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَلبِسُون‌َ الحَق‌َّ بِالباطِل‌ِ وَ تَکتُمُون‌َ الحَق‌َّ وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ (71) وَ قالَت طائِفَةٌ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنزِل‌َ عَلَی الَّذِین‌َ آمَنُوا وَجه‌َ النَّهارِ وَ اکفُرُوا آخِرَه‌ُ لَعَلَّهُم یَرجِعُون‌َ (72) وَ لا تُؤمِنُوا إِلاّ لِمَن تَبِع‌َ دِینَکُم قُل إِن‌َّ الهُدی هُدَی اللّه‌ِ أَن یُؤتی أَحَدٌ مِثل‌َ ما أُوتِیتُم أَو یُحاجُّوکُم عِندَ رَبِّکُم قُل إِن‌َّ الفَضل‌َ بِیَدِ اللّه‌ِ یُؤتِیه‌ِ مَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (73) یَختَص‌ُّ بِرَحمَتِه‌ِ مَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ ذُو الفَضل‌ِ العَظِیم‌ِ (74)

بگو«2» ای خداوندان«3» توریت و انجیل بیایید به سخنی راست«4» میان ما و شما، آن که نپرستیم جز خدای را، و انباز نگیریم به او چیزی، و نگیرد بهری از ما بهری را خدایان فرود خدای، اگر بر گردند بگویید گواه باشید که ما مسلمانیم«5». ای خداوندان توریت و انجیل خصومت میکنید در ابراهیم«6»! و نفرستادند توریت و انجیل مگر از پس او، شما خرد ندارید! شما آنانید که خصومت کردید در آنچه شما را به آن دانشی بود، چرا خصومت کنید در آنچه نیست به آن داشتی! و خدا داند و شما ندانید. نبود ابراهیم جهود و نه ترسان، و لکن بود مردی راست [و مسلمان]
«7»، و نبود از آنان که با خدای انباز گیرد. اولیترین مردمان«8» به ابراهیم آنانند که پس او باشند، و اینکه پیغمبر، و
-----------------------------------
(1). مج، وز: بکنند، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز که. (3). آج، لب، فق دانش به. (4). آج، لب، فق: بیایید سوی سخنی که یکسان است. 5. آج، لب، فق: ما بر دین اسلامیم. (6). آج: چرا حجت می‌گویید در دین ابراهیم! (7). مج: ندارد، از آج افزوده شد. (8). آج، لب، فق: بدرستی که سزاوارترین مردم.
صفحه : 369
آنان که ایمان دارند«1»، و خدای یار مؤمنان است. تمنّا کردند«2» جماعتی از اهل کتاب که اگر شما را هلاک کردندی، و هلاک نکنند الّا خود را و ندانند. ای خداوندان کتاب چرا کافر شوید به آیتهای خدای! و شما گواهی می‌دهید. [431- پ]
ای خداوندان کتاب چرا در می‌پوشید حق به باطل و پنهان می‌کنید حق‌ّ و شما می‌دانید! و گفتند گروهی از خداوندان کتاب: ایمان آرید به آنچه فرستادند بر آنان که ایمان دارند«3» اوّل روز و کافر شوید«4» آخر روز تا باشد که باز آیند ایشان. به راست مدارید مگر آن را که پسروی کند دین شما را، بگو که دین دین خداست که بدهند کسی را مانند آنچه دادند شما را، یا مخاصمت کنند نزدیک خدای تعالی، بگو که فضل به دست خداست، بدهد آن آن را که خواهد، و خدای فراخ عطا و داناست. خاص کرد به رحمت خود آن را که خواهد«5»، و خداوند نعمتی بزرگ است«6». قوله تعالی: قُل یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ، مفسران گفتند: سبب نزول اینکه آیات«7»- الی
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: ایمان آوردند. (2). آج، لب، فق: دوست داشت. (3). آج، لب، فق: ایمان آوردند در. (4). آج، لب، فق در. (5). وز خدای. (6). آج، لب: و خدای خداوند بخشایش بسیار است. [.....]
(7). آج، لب، فق، مب، مر: نزول آیه.
صفحه : 370
قوله: وَ اللّه‌ُ وَلِی‌ُّ المُؤمِنِین‌َ«1»، اینکه بود که ترسایان نجران چون به مدینه آمدند، جهودان مدینه با ایشان مناظره کردند. ایشان را با یکدیگر خصومت افتاد در ابراهیم- علیه السلام. ترسایان گفتند: اینکه ابراهیم ترسا بود و ما به او اولیتریم، و جهودان هم چنین گفتند، پیش رسول آمدند به حکومت. رسول- علیه السلام- گفت: ابراهیم جهود نبود و ترسا نبود، شما به او اولیتر نه‌اند، بل مسلمان بود، و من به او اولیترم. جهودان گفتند: ای محمّد؟ همانا تو را می‌باید که ما در حق‌ّ تو آن گوییم که ترسایان در حق‌ّ عیسی گفتند، و ترسایان گفتند: تو را می‌باید که ما تو را آن گوییم که جهودان عزیر را گفتند. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد ردّ بر هر دو فرقه، ای«2»، جهودان و ترسایان و گفت: بگو ای محمّد اهل کتاب را، یعنی جهودان و ترسایان را: تَعالَوا، بیایید إِلی کَلِمَةٍ«3» بَینَنا وَ بَینَکُم، و اینکه مصدر را واحد و تثنیه و جمع در او یکسان باشد و مذکّر و مؤنّث. با سخنی که میان ما راست است. و در مصحف عبد اللّه مسعود است: الی کلمة عدل، ای عادلة، هم بر اینکه نهاد که گفتیم. و بعضی دگر گفتند: إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ، ای نصفة، یعنی انصاف، یقال: دعا فلان الی سواء و السویّة ای«4» الإنصاف، قال الشّاعر: ا تسئلنی السویّة وسط زید الا ان‌ّ السویّة ان تضاموا یعنی الانصاف، و سواء کل شی‌ء وسطه، قال اللّه تعالی: فَاطَّلَع‌َ فَرَآه‌ُ فِی سَواءِ الجَحِیم‌ِ«5»، و میانه را برای آن «سواء» خوانند که از او تا هر طرفی از اطراف راست بود. مثلا چون«6» نقطه دایره. چون ممدود گویند «سین» مفتوح باشد، و چون مقصور گویند «سین» یا مکسور باشد یا مضموم، قال اللّه تعالی: مَکاناً سُوی‌ً«7»، و قرء«8»: سوی، قال الشّاعر:
-----------------------------------
(1). سوره آل عمران (3) آیه 68. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: از. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر به سخنی. (4). مج با تکرار «ای»، که با توجّه به نسخه بدلها زائد تشخیص داده شد. (5). سوره صافّات (37) آیه 55. (6). آج، لب، فق، مب، مر: چون مثل. (7). سوره طه (20) آیه 58. (8). مج: و قد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 371
وجدنا ابانا کان حل‌ّ ببلدة سوی بین قیس عیلان و الفزر و اینکه جا در اینکه آیت جزو مجرور نشاید«1» به صفت «کلمة». و امّا قولک: مررت برجل سواء عنده الخیر و الشّر [جز رفع نشاید که آن جا خبر مبتداست مقدّم بر او، و التقدیر: الخیر و الشّرّ]
«2» عنده مستویان، کما قال«3» تعالی: وَ المَسجِدِ الحَرام‌ِ الَّذِی جَعَلناه‌ُ لِلنّاس‌ِ سَواءً العاکِف‌ُ فِیه‌ِ وَ البادِ«4» ...، جز رفع نشاید اینکه جا نیز، یعنی کلمتی که از میان ما در آن خلاف نیست، یعنی بیایی تا خلاف رها کنیم«5» وفاق گیریم و آن چیست. أَلّا نَعبُدَ إِلَّا اللّه‌َ، جز خدای را نپرستیم، و محل‌ّ آن رفع است به خبر ابتدای محذوف، و التّقدیر: و هی ان لا نعبد الّا اللّه. و گفته‌اند: محل‌ّ او جرّ است بر بدل «کلمة»، و گفته‌اند: نصب است بنزع حرف الجر بأن لا نعبد، جز خدای را نپرستیم و با او انباز نگیریم. وَ لا نُشرِک‌َ بِه‌ِ شَیئاً، و بعضی بعضی را خدای نگیریم چنان که شما کردید«6» که جهودان و ترسایانید«7» تا خدای تعالی باز گفت: اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله «8». عکرمه گفت: یکدیگر را سجده کردندی صادق- علیه السلام- گفت: اتّخاذ ایشان احبار و رهبان«9» را ارباب نه به عبادت بود، بل به تحریم و تحلیل حرام بود. بعضی دیگر گفتند: به طاعت داشت ایشان بود رؤسا و بزرگان را در معصیت خدا. [و در خبر آمده است که: من اطاع مخلوقا فی معصیة الله فکأنما سجد سجدة لغیر الله ، گفت: هر کس که او طاعت«10» مخلوق دارد در معصیت خدا]
«11» همچنان باشد که جز خدای را سجده کرده«12».
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر خواند. (2). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر اللّه. (4). سوره حج (22) آیه 25. (5). دب و. [.....]
(6). دب، آج، لب، فق: کردی/ کردید. (7). دب، آج، لب، فق: ترسایانی/ ترسایانید. (8). سوره توبه (9) آیه 31. (9). آج، مب: رهبانان. (10). مب: اطاعت. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). دب، آج باشد.
صفحه : 372 فَإِن تَوَلَّوا، اگر ایشان اینکه قبول نکنند و اعراض نمایند و پشت بر اینکه گفتار کنند، فَقُولُوا اشهَدُوا بِأَنّا مُسلِمُون‌َ، بگویی«1» که گواه باشید«2» بر آن که ما مسلمانیم، انقیاد کردیم و گردن نهادیم اینکه گفتار را. چون اینکه آیت آمد، رسول- علیه السلام- نامه«3» نوشت به قیصر ملک الرّوم: 4» من محمّد رسول اللّه الی هرقل عظیم الرّوم، سلام علی من اتّبع الهدی، امّا بعد فانّی ادعوک الی الاسلام فاسلم تسلم، اسلم یؤتک اللّه اجرک مرّتین فان تولّیت فان‌ّ علیک اثم الإرّیسین«، و کتب هذه الایة: یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ تَعالَوا الی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکُم- الایة، از محمّد رسول خدا به هرقل که بزرگ روم است. سلام بر آن باد که پسر و راه راست باشد [432- ر]
. من تو را به اسلام می‌خوانم، اسلام آر تا سلامت یابی، اسلام آر تا مزدت دو باره باشد، و اگر از اسلام عدول کنی و برگردی بر تو باشد بزه«5»، و اینکه آیت بر نوشت«6» بر آخر نامه و بفرستاد«7». بگو ای اهل کتاب«8»، ای جهودان و ترسایان: لِم‌َ تُحَاجُّون‌َ فِی إِبراهِیم‌َ، چرا محاجّت و مخاصمت می‌کنید«9» در ابراهیم«10»! و انجیل نیامد الّا پس«11» او، چه عهد موسی«12»- علیه السلام- از پس عهد ابراهیم بود، و جهودی پیش از توریت و موسی نبود، و ترسایی«13» پیش از انجیل و عیسی نبود. و از میان ابراهیم و موسی هزار سال بود، و از میان موسی و عیسی دو هزار سال بود. أَ فَلا تَعقِلُون‌َ، عاقل نه‌اید«14»! یعنی عقل کار نمی‌بندید«15». ها أَنتُم هؤُلاءِ، مدنیان خوانند«16» بی همزه و بی مدّ الّا به مقدار آن که «الفی»
-----------------------------------
(1). مج و دیگر نسخه بدلها: بگوی/ بگویی بگویید. (2). دب: باشی/ باشید. (3). وز، دب، آج، لب، فق، مب: نامه/ نامه‌ای. (4). دب: اثم الاسین، آج، لب، فق، مب، مر: اثم الاثمین. (5). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 70): بزه بزهکاران. (6). دب: بنوشت. (7). چاپ شعرانی (3/ 70) قوله: یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ [.....]
(8). آج، لب، فق، مب، مر: بگو اهل کتاب را. (9). دب: می‌کنی/ می‌کنید. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر و توریت. (11). دب از. (12). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و عیسی. (13). مب: ترسا، مر: ترسایان. (14). وز: نه‌ید، دب: نیی. (15). دب، آج، لب، فق، نمی‌بندی/ نمی‌بندید. (16). وز، دب، مب، مر: خواندند.
صفحه : 373
ساکن پیدا شود، و مکّیان«1» خواندند [به همزه و قصر علی وزن هئنتم و کوفیان خواندند«2» به مدّ و همزه، و باقی خواندند]
«3» به مد بی همزه. و در اصل او خلاف کردند. بعضی گفتند«4»: آن است که «انتم»، و «ها» برای تنبیه است. و اخفش گفت: اصل او «ا انتم»«5»، همزه اوّل را «ها» کردند چنان که: هرقت الماء، و الاصل ارقت، و معنی آن باشد که شما را آن که«6» محاجّه می‌کنی«7»، بر وجه استفهام و معنی تقریع. و «هؤلاء»، مبنی است بر کسر، و اصل «اولاء» است «ها» تنبیه در او شد، و مدّ و قصر دو لغت است، شاعر گفت در قصر: لعمرک انّا و الا حالیف هؤلا لفی محنة اظفارها لم تقلّم و «انتم» مبتداست و در خبر او دو وجه است: یکی «هؤلاء»، و حاجَجتُم بر وجه اوّل«8» از صله «هؤلاء» باشد، وجهی دگر آن که «حاججتم» خبر او باشد و «هؤلاء» منادی است در میان مبتدا و خبر افتاده حشوا لتقدیر«9»: ها انتم یا هؤلاء حاججتم. بر وجه اوّل معنی آن بود«10»: شما آنانی که محاجّه کردی«11». بر وجه دوم«12» معنی آن بود که: شما محاجّه کردید«13» ای جماعت حاضران، و اینکه بر سبیل تقریع باشد، می‌گوید: شما بسیار مجادله بکردید«14» در آنچه می‌دانید«15»، و علم آن بنزدیک شماست از«16» نبوّت محمّد و نعمت و صفت او که در توریت و انجیل خوانده و دانسته.
-----------------------------------
(1). مج، وز: مکان، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: «و کوفیان خواندند» را ندارد. (3). مج، وز: ندارد، از دب افزوده شد. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر معنی. (5). وز: آ انتم. [.....]
(6). دب: شمایی آنان که، آج: که شمایان که، لب، فق، مب، مر: شما بآن که. (7). می‌کنی/ می‌کنید. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبارت «بر وجه اول» را ندارد. (9). چاپ شعرانی (3/ 70): حشوا و التّقدیر. (10). آج، لب، فق، مب، مر که. (11). مب، مر: آنانید که محاجّت کردید. (12). مب، مر: دویم. (13). دب، آج، لب، فق: کردی/ کردید. (14). دب، آج، لب، فق: بکردی/ بکردید. (15). دب، آج، لب، فق: می‌دانی/ می‌دانید. چاپ شعرانی (3/ 70) فیما لکن به علم. (16). مج، وز: آن، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 374 فَلِم‌َ تُحَاجُّون‌َ، اکنون چرا محاجّه می‌کنید«1» در آنچه شما را به آن علمی نیست از حدیث ابراهیم- علیه السلام- و آن که او جهود بود یا ترسا. و تلخیص معنی آن است که: بسیاری خصومت کردید«2» در آنچه بدانستید«3» بر سبیل جحود، اکنون اینکه مانده است که خصومت و مجادله کنید«4» در چیزی که بدانید«5» از سر جهل تا در او معاند باشی«6» و در آخر مجازف، و قوله«7»: «فلم» صورت«8» استفهام دارد و معنی تقریع است. وَ اللّه‌ُ یَعلَم‌ُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون‌َ، و خدای داند حدیث«9» ابراهیم- علیه السلام- [و]
«10» مذهب و اعتقاد او، و شما ندانید. آنگه رد کرد بر ایشان آنچه گفتند و حواله کردند از جهودی و ترسایی ابراهیم بقوله: ما کان‌َ إِبراهِیم‌ُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصرانِیًّا، گفت: ابراهیم- علیه السلام- جهود [نبود]
«11» و ترسا نبود، و در معنی اینکه دو کلمه اقاویل رفته است. وَ لکِن کان‌َ حَنِیفاً مُسلِماً، و لکن مسلمانی«12» بود، امّا مستقیم بر طریق راستی و استقامت، و امّا مایل و معوج‌ّ از طریق ضلالت، برای آن که کلمه از اضداد است، اعنی «حنف» هم استقامت باشد«13» هم میل، و اینکه نیز رفته است. وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ، تا مشرکان گمان نبرند که جهود و ترسا نبود مشرک بود. اگر گویند: چون علّت آن که ابراهیم جهود و ترسا نبود آن نهاد که توریت و انجیل پس او آمد باید تا مسلمان نباشد که قرآن پس از او آمد و پس توریت و انجیل، جواب آن است که گوییم: توریت و انجیل آمد در آن جا نبود که ابراهیم جهود بود یا ترسا، و قرآن پس از او آمد پس از همه«14»، و در او گفته بود که: ابراهیم مسلمان بود، وَ لکِن کان‌َ حَنِیفاً مُسلِماً وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ.
-----------------------------------
(1). دب: می‌کنی/ می‌کنید. (2). وز، مب، مر: بکردید. آج، لب: بکردی. (3). دب، آج، لب: دانستی/ دانستید. [.....]
(4). دب: کنی/ کنید. (5). دب: ندانی/ ندانید، مب، مر: ندانید. (6). مب، مر: باشید. (7). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: قولهم، با توجّه به دب تصحیح شد. (8). آج، لب، فق، مب، مر: به صورت. (9). مب: مذهب. (11- 10). مج، ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). آج، لب، فق، مب، مر: مسلمان. (13). مب، مر و. (14). وز، دب: قرآن آمد پس از همه، آج، لب، فق، مب، مر: قرآن آمد پس آن همه.
صفحه : 375 إِن‌َّ أَولَی النّاس‌ِ بِإِبراهِیم‌َ- الایة، عبد اللّه عبّاس گفت رؤسای جهودان گفتند: تو دانی ای محمّد که ما اولیتریم به ابراهیم از تو و جز تو، و ابراهیم بر دین ما بود و تو را حسد حمل می‌کند بر آن که با ما مساعدت نمی‌کنید«1»، خدای تعالی به«2» ردّ بر ایشان اینکه آیت فرستاد. عبد اللّه عبّاس به روایت کلبی عن ابی صالح و شهر بن حوشب و محمّد بن اسحاق روایت کردند از صحابه رسول«3» که: چون جعفر بو طالب«4»- رحمة اللّه علیهما- و اصحابش هجرت کردند و به حبشه رفتند و آن جا مقام کردند«5»، و رسول- علیه السلام- به مدینه آمد و وقعه«6» بدر بیوفتاد«7»، و مشرکان قریش و جماعتی معروفان کشته شدند، و آن جا قریش در دار النّدوة حاضر آمدند و رای زدند و گفتند: اگر ما خواهیم ما«8» از محمّد و اصحاب او انتقامی کشیم جز از جهت نجاشی نباشد مالی جمع کردند و مبلغی تحف و هدایا بر دست عمرو بن العاص، و عمارة بن ابی معیط بفرستادند بنزدیک نجاشی، و ایشان را پیغام دادند که اینکه جماعت که از ما گریخته‌اند و به شهر تو آمده‌اند«9»، مردمانی‌اند در دین مخالف تو، بر تو و مذهب تو طعنه زننده و قدح کننده در«10» عیسی مریم، باید که ایشان را بفرمایی«11» گرفتن و به دست ما باز دادن، و از اینکه معنی چیزها گفته. ایشان از ره«12» دریا به حبشه آمدند. چون در نزدیک نجاشی شدند، او را سجده کردند و تحیّت کردند، و سلام قوم خود برسانیدند و بگفتند: ما مردمانی دوستدار«13» و هوا خواه توایم، و نصیحت می‌کنیم تو را که خویشتن«14» بر حذر داری از قوم اینکه مرد ساحر کذّاب که در«15» ما بر خاسته است و«16» دعوی نبوّت می‌کند، و تبعی«17» و لشکری
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: نمی‌کنی/ نمی‌کنید. (2). مر: ندارد. (3). مر: حضرت رسول، آج، لب، فق علیه السلام. (4). وز: جعفر بن ابی طالب. [.....]
(5). مب، مر: مقام ساختند. (6). لب، فق، مب، مر: واقعه. (7). دب، مب: بیفتاد، مر: افتاد. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا. (9). وز، دب، آج، لب، فق، مر: آمده. (10). آج: بر. (11). وز، دب، آج، لب، فق: بفرمای. (12). مب، مر: راه. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دوست. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر را. (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: که. (17). دب، لب، فق، مب، مر: تیغی.
صفحه : 376
ندارد الّا قومی سفیهان ما. و ما کار بر ایشان تنگ گرفتیم و ایشان را با شعبی پیختیم«1»، کسی پیش ایشان نیارد شدن و از ایشان [432- پ]
کس بیرون نیارد آمدن. چون کار بر ایشان سخت شد، پسر عم‌ّ خود را پیش تو فرستاد تا تو را بفریبد و دین تو و ملک تو بر تو تباه کند. چون پیش تو آیند، ایشان را بند کن«2» پیش ما فرست تا ما شرّ ایشان از خویشتن و ملک تو کفایت کنیم، و علامت آنچه ما گفتیم آن است که چون پیش تو در آیند تو را سجده نکنند و استنکاف کنند از اینکه. نجاشی کس فرستاد و جعفر بو طالب«3» را و قومش را بخواند. چون به درگاه او رسیدند، جعفر بو طالب«4» به آوازی بلند گفت: یستاذن علیک حزب اللّه، نجاشی را اینکه حدیث هایل آمد، گفت: اینکه گوینده را بگو تا باز گوید اینکه که گفت. جعفر باز گفت. نجاشی گفت: فلید خلوا بأمان اللّه و ذمّته، گو در آیند به امان و زینهار خدای. عمرو عاص با صاحبش نگرید«5» و گفت: دیدی که چه گفتند و چگونه مؤثّر آمد بر نجاشی ایشان«6» در آمدند«7» و سجده نکردند. عمرو عاص گفت: ای ملک؟ دیدی که ایشان چه غرور در سر دارند، در آمدند و بر عادت وفود«8» تو را سجده نکردند. نجاشی جعفر را گفت: چرا در آمدی«9» سجده نکردی مرا و تحیّتی که عادت است رها کردی! جعفر گفت: برای آن که در دین ما سجده روا نباشد مگر خدای را که آفریدگار جهان است، اینکه تحیّت در وقتی بود که ما بت می‌پرستیدیم، چون خدای تعالی پیغامبر را بفرستاد و ما را از اینکه نهی کرد و به تحیّت، ما را سلام فرمود که تحیّت اهل بهشت است. نجاشی را خوش آمد آن حدیث و دانست که آنچه او می‌گوید«10» حق است، و در توریت و انجیل نوشته است که: از علامت پیغامبر آخر
-----------------------------------
(1). چاپ شعرانی (3/ 72): انداختیم. [.....]
(2). آج، لب، فق، مب، مر و. (4- 3). مب: جعفر ابو طالب. (5). مج: نگریدند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آمدند. (8). مج، وز: خود، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). دب، آج، لب، فق، مر و. (10). مب راست و.
صفحه : 377
زمان آن بود که تحیّت او سلام باشد. گفت: که بود از میان شما که گفت یستاذن علیک حزب اللّه! جعفر گفت: من بودم. گفت سخن تو گو. جعفر گفت: تو پادشاهی از پادشاهان زمین، و نزدیک«1» تو بسیار نشاید گفتن. مرا با اینان کلمتی چند است، بشنو تا من بگویم و ایشان جواب دهند و تو حاکم باش میان ما. گفت: بگو. جعفر گفت: بپرس از اینان که ما آزادیم یا بنده‌ایم! نجاشی«2» بپرسید. عمرو عاص گفت: بل احرار کرام من اشراف قومنا، بل آزادان و کریمان و اشراف قومند. گفت: بپرس تا هیچ خونی بنا حق کرده‌ایم از اینان که اینان طالب آنند! عمرو«3» گفت: و لا قرطه«4». گفت: بپرس«5» ما هیچ مالی اقتطاع کرده‌ایم که اینان را مطالبه آن می‌رسد! نجاشی گفت: اگر ایشان را بر شما دعوی مال باشد تا قنطاری باشد من غرامت کشم، آنگه بپرسید. عمرو گفت: و لا قیراط، و نه قیراطی. نجاشی گفت: پس چه می‌خواهی«6» از ایشان! گفت: بدان ای ملک که ما و اینان بر یک دین بودیم، و آن«7» دین اسلاف ما بود. ایشان آن«8» دین رها کردند، و ما بر آن دین مانده‌ایم. نجاشی گفت: آن دین چه بود که اوّل بر آن بودی«9»! و آن دین چیست که اکنون بر آنی«10»! جعفر گفت: امّا آن دین که ما و ایشان بر آن بودیم، دین شیطان و عبادت اوثان بود و کفران به خدای- عزّ و جل‌ّ- بود، و سنگ و جماد پرستیدن بود، و اینکه دین که به او آمده‌ایم، دین خدای است«11» دین اسلام. رسول خدای اینکه دین از
-----------------------------------
(1). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بنزدیک. (2). مب از ایشان. (3). مج، وز، دب، لب، فق: عمر، با توجّه به ضبط آج تصحیح شد. (4). کذا: در مج، وز، دیگر نسخه بدلها، و لا قطرة و نه یک قطره. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر تا. (6). مر: می‌خواهید. [.....]
(8- 7). فق: اینکه. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بودید. (10). مب، مر: برآنید. (11). دب، مب، مر و.
صفحه : 378
خدای به ما آورد«1»، کتابی چون کتاب عیسی موافق و مصدّق آن. نجاشی گفت: یا جعفر کاری عظیم می‌گویی؟ آنگه بفرمود تا ناقوس بزدند و قسیسان و رهبانان حاضر آمدند. نجاشی ایشان را گفت: به آن خدای که انجیل بر عیسی انزله کرد که بگوی«2» تا در کتابها از میان عیسی و قیامت هیچ پیغامبری یابی«3»! گفتند: ای و اللّه، پیغامبری که عیسی«4» به او اشارت داد، و گفت: هر که به او ایمان دارد به من ایمان داشته بود«5»، و هر که«6» با او کفر آرد«7» به من کافر بود«8». نجاشی گفت: اینکه پیغامبر که عیسی گفت«9» چه فرماید و از چه نهی کند! گفتند: کتابی باشد او را از نزدیک خدای- عزّ و جل‌ّ- آن کتاب خواند، و از آن گوید، و امر معروف کند و نهی منکر کند، و وصیّت کند به حسن الجوار«10»، و صلة الرّحم، و برّ یتیم، و به عبادت خدای فرماید و از عبادت اصنام نهی کند. جعفر را گفت: از اینکه کتاب شما چیزی بر من خوان. جعفر سورة العنکبوت و الرّوم بر خواند«11». نجاشی بگریست و گفت: یا جعفر؟ زدنا من هذا الحدیث الطّیب، بیفزای از اینکه حدیث خوش. او سورة الکهف بر خواند. عمرو خواست تا نجاشی را به خشم آرد، گفت: ایشان عیسی را دشنام دهند. نجاشی گفت: عیسی را و مادرش را چه گویی! جعفر سوره مریم بخواند. چون به ذکر مریم و عیسی رسید، نجاشی خاشاکی برداشت و گفت: و اللّه که عیسی را«12» به اینکه مقدار زیاده اینکه«13» نیست که او بر خواند.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آورده است. (2). مر: بگویید. (3). وز، دب، آج، لب، فق: می‌یابی، مب: می‌یابید. (4). دب، آج، لب، فق علیه السلام. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: داشته باشد. (6). دب، فق، مب، مر به من کفران دارد به او کفران دارد و هر که. (7). دب، آج، لب، فق، مر: کافر بود. (8). دب، آج، لب، فق، مر: کافر باشد. (9). مب، مر: فرمود. (10). مج، وز: حسن اطوار، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(11). مب: برو خواند. (12). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (13). فق، مب: ازین.
صفحه : 379
آنگه جعفر را گفت: بروی«1» که شما ایمنی«2»، هیچ خوفی نیست بر شما که حزب ابراهیمی«3». عمرو گفت: حزب ابراهیم کیستند«4»! گفت: اینان و صاحبشان. ایشان«5» انکار کردند، و گفتند: حزب ابراهیم ماییم، و آن مال و هدایا با ایشان داد، و گفت: بستانید«6» که اینکه رشوت است، خدای تعالی«7» که مرا ملک داد از من رشوت نخواست. جعفر گفت: فانصرفنا و کنّا فی خیر دار و اکرم جوار، و خدای تعالی«8» در خصومت ایشان اینکه آیت به رسول- علیه السلام«9»- فرستاد: إِن‌َّ أَولَی النّاس‌ِ بِإِبراهِیم‌َ، اولیتر کس از مردمان به ابراهیم آنانند که«10» متابع ملّت و سنت اویند، و اینکه پیغامبر یعنی محمّد- صلّی اللّه علیه و آله، وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا، و آنان که به او ایمان دارند«11» و اتباع اویند. وَ اللّه‌ُ وَلِی‌ُّ المُؤمِنِین‌َ، و خدای تعالی«12» ولی‌ّ مؤمنان است و اولیتر«13» به نصرت و ولایت ایشان. رسول- علیه السلام- گفت: 14» لکل‌ّ نبی ولاة من النّبیّین و ان‌ّ و الی‌ّ« منهم ابی و خلیل ربّی، هر پیغامبری را ولیّی باشد از جمله پیغامبران، و ولی«15» پدر من است و خلیل خدای، آنگه اینکه آیت بر خواند: إِن‌َّ أَولَی النّاس‌ِ بِإِبراهِیم‌َ- الایة. وَدَّت طائِفَةٌ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ، آیت در معاذ جبل و حذیفه یمان و عمّار یاسر آمد آنگه که جهودان ایشان را دعوت کردند با دین خود- و آن قصّه«16» در سورة البقرة برفت- خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَدَّت طائِفَةٌ، تمنّا کردند و خواستند [433- ر]
جماعتی از اهل کتاب، یعنی جهودان و ترسایان. و «ودادت»، تمنّا باشد و «مودّت» دوستی باشد«17» به معنی متلاحظند.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بروید. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، ایمنی/ ایمنید. (3). مب، مر: ابراهیم‌اید. (4). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: کیست. (5). لب: و ایشان را، آج، فق، ایشان را، 6. دب، مر: بستانی/ بستانید. (8- 7). دب، آج، لب، فق، دب جل‌ّ جلاله. (9). دب، آج، لب، فق: آیت رسول علیه السلام را. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر چون. (11). مر: آرند، مب: آوردند. (12). دب، آج، لب، فق جل‌ّ جلاله. [.....]
(13). آج، لب، فق: اولی. (14). دب، آج، لب، فق، مر: ولیی، مب: اولی. (15). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر من. (16). وز، دب، آج، لب، فق، مر: و قصّه آن، مب: و قصّه خود آن. (17). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و.
صفحه : 380
لَو یُضِلُّونَکُم، اگر شما را گمراه بتوانند کردن از دینتان، و شما را با کفر بردن. و محمّد جریر گفت: یهلکونکم، مراد به اضلال اهلاک است، و اصل اضلال خود هلاک«1» بود، من قولهم: ضل‌ّ الماء فی اللّبن، و منه قوله: أَ إِذا ضَلَلنا فِی الأَرض‌ِ«2»، ای اهلکنا، و قال الاخطل: کنت القذی فی جوف اکدر مزبد قذف الأتی‌ّ به فضل‌ّ ضلالا وَ ما یُضِلُّون‌َ إِلّا أَنفُسَهُم وَ ما یَشعُرُون‌َ، و ایشان به اینکه که می‌کنند جز اضلال و اهلاک خود نمی‌کنند و نمی‌دانند، یعنی و بال آن و مضرّت آن عاید است به ایشان، [و تمنّای ایشان]
«3» در ضلال«4» و ضیاع است که اینان دعوت ایشان«5» قبول نخواهند کردن، و به عاقبت، عقاب اینکه«6» اضلال و اغوا بر ایشان خواهد بودن، چون چنین باشد به خود زیان کرده باشند. و رمّانی گفت: «تمنّا» تقریر چیزی باشد در نفس که دل به آن تقریر خوش گردد، و درست آن است که: تمنّا از اقسام کلام است و معنی براسه نیست به دلیل آن که عرب آن را در اقسام کلام شمرده‌اند، و هو قول الرّجل: لیت الشّی‌ء کان، ولیته«7» لم یکن، و هم بر صحیح افتد، و هم بر محال«8». یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ، ای جهودان و ترسایان؟ چرا به آیات خدای کافر می‌شوید«9»! بعضی گفتند: مراد قرآن است. بعضی دگر گفتند: مراد آیاتی است از توریت که در او نعت و صفت محمّد است. وَ أَنتُم تَشهَدُون‌َ، و شما گواهی می‌دهید«10» که نعت و صفت او در توریت و انجیل هست«11». و «لم» اصل او «لما» بوده است، «ما» استفهامی«12» و چون حرف جرّ در او
-----------------------------------
(1). مر: اهلاک. (2). سوره سجده (32) آیه 10. (3). مج، ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). دب، آج، فق، مب: اظلال. (5). دب، آج، لب، فق را. (6). مب: و. (7). مج: لیت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق قوله تعالی. (9). دب، آج، لب، فق: می‌شوی/ می‌شوید. [.....]
(10). دب، آج، لب، فق: می‌دهی/ می‌دهید. (11). فق: است. (12). مب، مر: استفهام.
صفحه : 381
شود«1»، «الف» از او بیفگنند«2» چنان که «لم» و «بم» و «عم‌ّ» و «فیم» و «علام» و «حتّام». یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَلبِسُون‌َ الحَق‌َّ بِالباطِل‌ِ، ای جهودان و ترسایان؟ چرا حق به باطل می‌بپوشی«3»! یعنی اسلام به جهودی و ترسایی«4» می‌بپوشی«5». و قولی دیگر آن است«6» إبن زید گفت: چرا توریت که حق است«7» فرستاده خدای می‌بپوشید«8» به تحریف و تصحیفی«9» و آیاتی موضوع«10» کما شما را خویشتن نهادی«11» قولی دیگر آن است که: ایمان به موسی و عیسی می‌بپوشید«12» به کفر به محمّد. و «تلبیس» را به تخلیط تفسیر دادند. وَ تَکتُمُون‌َ الحَق‌َّ، و حق پنهان می‌کنید، یعنی نعت و صفت محمّد- صلّی اللّه علیه و سلّم«13». وَ أَنتُم تَعلَمُون‌َ، و شما می‌دانید«14» که او حق‌ّ است و پیغامبری صادق است. و اینکه آیت و مانند اینکه دلیل نکند بر قول اصحاب معارف، برای آن که کتمان«15» خلاف آن که«16» معلوم باشد، اظهار کردن از قومی اندک ممکن باشد، از قومی بسیار که تواطی و تکاتب بر ایشان روا نباشد، ممکن نبود. دگر آن که: در یک چیز روا باشد«17» که کتمان کنند«18» و خلاف حق اظهار
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او شد. (2). لب، مب: بیفگند. (5- 3). فق: می‌پوشی/ می‌پوشید، مب، مر: می‌پوشید. (4). مج: به جهودان و ترسایان، با توجّه به وز و. (6). مب که. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (8). دب، آج، لب، فق: می‌پوشی/ می‌پوشید. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تصحیف. (10). دب، آج، لب، فق، مر: موضّع. (11). مب، مر: نهادید. (12). دب، آج، لب، فق: می‌پوشی/ می‌بپوشید. [.....]
(13). دب، آج، لب، فق، مب: علیه و آله و سلّم. (14). دب، آج، لب، فق: می‌دانی/ می‌دانید. (15). کذا در مج و همه نسخه بدلها، شعرانی (3/ 75) و. که خالی از ابهامی نیست، مرحوم شعرانی ذیل کلمه «معارف» در اینکه جمله توضیحی آورده است که چون تا حدودی به روشن شدن عبارت مدد می‌کند، در اینکه جا می‌آوریم: «یعنی کسانی که می‌گویند حقیقت بر همه مردم آشکار است و همه کس آن را می‌داند. آن که منکر است از عناد انکار می‌کند. آیه دلالت بر صحّت قول ایشان ندارد، زیرا که خطاب به گروهی خاص فرموده و آنها را بدین صفت مذمت کرده است نه همه منکران را». (16). مج: انک، با توجّه به نسخه بدلها و سیاق عبارت تصحیح شد. (17). وز: نباشد. (18). مج: کند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 382 کنند، امّا در جمله اصول نه. دگر آن که: در آیت دلیل است بر بطلان مذهب اصحاب معارف، و آن آن است که گفت: وَ تَکتُمُون‌َ«1»وَ قالَت طائِفَةٌ، گفتند«4» گروهی، «جماعت» را برای آن طایفه خوانند تشبیها بالرّفقة«5» الطّایفة فی الاسفار. و گفته‌اند: برای آن که مجتمع باشند چون حلقه که، یمکن ان یطاف حولها، نحو قوله: عِیشَةٍ«6» وَ لا تُؤمِنُوا إِلّا لِمَن تَبِع‌َ دِینَکُم بعضی نحویان گفتند: «لام» زیادت است فی قوله: لِمَن تَبِع‌َ دِینَکُم، و المعنی: و لا تصدّقوا الّا لمن تبع دینکم، چنان که گفت: قُل عَسی أَن یَکُون‌َ رَدِف‌َ لَکُم«2» ...، و المعنی: ردفکم، و ابو علی‌ّ الفارسی‌ّ گفت: برای آن که ایمان را در او معنی اعتراف است، تعدیه کرد او را به حرفی که اعتراف را به آن«3» تعدیه کنند، و آن «لام» است و المعنی: و لا تعترفوا الّا لمن تبع دینکم. اکنون بدان که قرّاء و اهل معانی در قراءت و نظم و معانی آیت خلاف کرده‌اند بر هفت قول: قراءت عامه قرّاء «ان یؤتی» است به فتح همزه و قصر او«4»، بر اینکه قراءت اهل معانی چند قول گفتند: یکی آن که اینکه آیت حکایت کلام یهود است الّا«5» قوله تعالی: قُل إِن‌َّ الهُدی هُدَی اللّه‌ِ، و قوله: قُل إِن‌َّ الفَضل‌َ بِیَدِ اللّه‌ِ- تا به آخر آیت، و تقدیر کلام اینکه باشد که: جهودان خیبر [433- پ]
جهودان مدینه را گفتند- بر قول حسن بصری و بر قول قتاده و سدّی و ربیع و إبن زید- جهودان بعضی بعضی را گفتند: هیچ کس را باور مدارید«6» الّا آنان را که تابع دین شما باشند«7» از جهودی، و نیز باور مدارید«8» کسی را که گوید که در جهان کسی را آن دهند که شما را دادند«9» از حجج و آیات و براهین و معجزات و خیر«10» از کتاب و فلق دریا و من و سلوی و جز آن، و نیز باور مدارید«11» کسی را که محاجّت و مجادلت کند با شما بنزدیک خدای«12» بر آن که او به حق اولیتر است.
-----------------------------------
(1). کذا: در مج، وز: سررو، دب، آج، لب، فق، مر: سروره، مب: سرورت. (2). سوره نمل (27) آیه 72. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بدان. (4). وز، دب، آج، لب، فق و. (5). آج، لب، فق: الی. (6). دب، آج، لب، فق: و. (7). مج: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(8). دب، فق: مداری/ مدارید. (9). دب: داده‌اند. (10). وز: خبر، دب: خیری، آج، لب، فق: چیزی. (11). مدارید/ مداری. (12). دب، آج، لب، فق تعالی.
صفحه : 384 آنگه اینکه اعتراض در میان اینکه کلام افتاد که حکایت کلام جهودان است، من قوله: قُل إِن‌َّ الهُدی هُدَی اللّه‌ِ، و اینکه از کلام خداست بر سبیل جواب جهودان، یعنی: ان‌ّ البیان بیان اللّه، و قیل: ان‌ّ الدّین دین اللّه، و همچنین قوله تعالی: قُل إِن‌َّ الفَضل‌َ بِیَدِ اللّه‌ِ«1» ...، هم از کلام خداست ردّا علی الیهود، تا هر دو جواب آن باشد که ایشان گفتند از باب تزکیه خود و دین خود، و وصیّت بعضی بعضی را بر محافظت بر جهودی، و اینکه قول مجاهد است و اخفش، و بر اینکه قول: وَ لا تُؤمِنُوا إِلّا لِمَن تَبِع‌َ دِینَکُم، کلامی باشد، و: أَن یُؤتی أَحَدٌ، کلامی دیگر. و عامل را تقدیر«2» تکریر باید کردن، و التقدیر: و لا تؤمنوا ایضا بان یؤتی احد، و «الّا» متعلّق باشد به کلام اوّل دون اینکه کلام، و «ان یؤتی» در محل‌ّ نصب باشد به تقدیر اینکه عامل که گفتیم. قول دوم ابو علی‌ّ الفارسی‌ّ گفت: تقدیر کلام آن است«3» «و لا تصدّقوا بان یؤتی احد مثل ما اوتیتم»، او یحاجّوکم عند ربّکم فیکون الحجّة لهم علیکم الّا لمن تبع دینکم علی التّقدیم و التّأخیر، یعنی جهودان گفتند: باور مدارید«4» که کس«5» را آن دهند که شما را دادند یا «6» با شما محاجّت کند غالب آید بر شما الّا جهودان را، یعنی اینکه حدیث اگر چه بر شما باشد در اینکه باب جهودان را باور دارید«7» تعظیما لهم [و ایجابا]
«8» لقبول قولهم، و بر اینکه قول «الّا» متعلّق «بان یؤتی احد» باشد، و در کلام تقدیم و تأخیر باشد چنین که می‌بینی، و محل‌ّ «ان یؤتی» هم نصب باشد. و قول سه‌ام«9» إبن جریج و إبن رباب«10» گفتند معنی آن است که: رؤسای جهودان عوام‌ّ را گفتند: و لا تؤمنوا الّا لمن تبع دینکم، کراهة ان یؤتی احد [او لئلّا یؤتی احد]
«11» مثل ما اوتیتم فیکون لهم علیهم«12» فضل او یحاجّوکم عند ربّکم فیکون
-----------------------------------
(1). سوره آل عمران (3) آیه 73. (2). مج، وز، دب: تقریر، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مب که. (4). مدارید/ مداری. (5). دب، آج، لب، فق، مر: کسی. (6). مب، مر: تا. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: داری/ دارید. (8). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). دب: سیوم، مب، مر: سیم. [.....]
(10). چاپ شعرانی (3/ 77): اینکه رئاب. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: علیکم.
صفحه : 385 الحجّة لهم علیکم، گفت: در جهان کس را باور مدارید الّا جهودان را تا کسی گمان نبرد که کسی را آن دهند که شما را دادند تا دعوی فضل کند بر شما یا «1» اندیشه کند که اگر با شما که جهودانی«2» حجّت آرد بنزدیک خدای غلبه تواند کردن بر شما در حجّت، یعنی باید تا کلمه شما یکی باشد، تا کسی از اینکه دو تمنّا چیزی اندیشه نکند، و مثل قوله: «ان یؤتی» فی تقدیر کراهة ان یؤتی، او لئلا یؤتی، قوله: وَ أَلقی فِی الأَرض‌ِ رَواسِی‌َ أَن تَمِیدَ بِکُم«3» ...، و قوله: یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم أَن تَضِلُّوا«4» ...، ای کراهة ان تمید و«5» کراهة ان تضلّوا. و اینکه طریقه مستقصی در جای خود رفته است. و قول چهارم آن است که حسن بصری و اعمش خواندند: «ان یؤتی» به کسر همزه، یعنی مای نفی، و بر اینکه قول اینکه از کلام جهودان نباشد، حکایت کلام ایشان تا آن جا باشد که: إِلّا لِمَن تَبِع‌َ دِینَکُم، اینکه باقی«6» کلام خدا باشد، و معنی آن که: بگو ای محمّد مسلمانان را که دین دین خداست، کس را آن ندهند که به شما دادند از دین و حجّت. أَو یُحاجُّوکُم، یعنی الی ان یحاجّوکم عند ربّکم یوم القیمة، کقولهم: لألزمنّک او تعطینی حقّی، ای الی ان تعطینی حقّی، و کقول امری القیس: فقلت له لا تبک عینک انّما نحاول ملکا او نموت فنعذرا یعنی، الی ان نموت فنکون معذورین، یعنی اینکه هرگز نباشد. قول پنجم آن است که إبن کثیر خواند: «آن یؤتی احد»، و وجه اینکه قراءت است که در کلام حذفی و اختصاری بود، و تقدیر آن که: الّا ان یؤتی احد مثل ما اوتیتم یا معشر الیهود«7» حسدتم فلم تؤمنوا، برای آن که کسی را دینی و شریعتی دادند چون دین و شریعت شما، یعنی محمّد را- صلّی اللّه علیه و آله- حسد بردی«8» و
-----------------------------------
(1). دب، مب، مر: تا. (2). آج، لب، فق، مب، مر: جهودانید. (3). سوره نحل (16) آیه 15. (4). سوره نساء (4) آیه 176. (5). دب، فق، مب، مر: تمیدوا. (6). مج، وز: یاتی، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مب و. (8). مب، مر: بردید.
صفحه : 386
ایمان نیاوردی«1»، و اینکه کلام خدای باشد ردّ بر جهودان، و اینکه قول قتاده است. و ابو حاتم گفت: نظیر اینکه آیت فی حذف «لام» کقوله«2» تعالی: أَن کان‌َ ذا مال‌ٍ وَ بَنِین‌َ«3» ای لأن«4» کان، چون «لام» علّت بیفگند در هر دو آیت، بذل او مدّی باز آورد، برای آن که او مال و فرزندان دارد، چون کلام ما بر او خواند گوید«5»: اینکه افسانه اوّلینان است. و قوله: أَو یُحاجُّوکُم، خطاب باشد با مؤمنان، و «او» به معنی «ان» باشد برای آن که هر دو حرف شک‌ّ است، و معنی آن باشد که: و ان یحاجّوکم عند ربّکم، فقل فی الجواب: إِن‌َّ الهُدی هُدَی اللّه‌ِ، اگر با شما محاجّت کنند بنزدیک خدای، بگو که: دین دین خداست، و فضل به دست خداست. قول ششم آن است که: خطاب جمله با«6» مؤمنان است، و نظم آیت چنین باشد که برای آن که کسی را«7» مثل آن دادند که شما را که مؤمنانید باید تا بر شما حسد برند جواب ده و بگو که: إِن‌َّ الفَضل‌َ بِیَدِ اللّه‌ِ. و اگر با شما محاجّت کنند بگو: إِن‌َّ الهُدی هُدَی اللّه‌ِ، و بر اینکه وجه در آیت تقدیم و تأخیر باشد چنین که می‌بینی«8» [434- ر-]
. و وجه هفتم آن است که: تمام حکایت کلام جهودان آن جاست که گفت: لَعَلَّهُم یَرجِعُون‌َ، از سر آیت که: وَ لا تُؤمِنُوا، خطاب است با مؤمنان، و معنی آیت آن بود که: خدای تعالی بر سبیل تثبیت دلهای مؤمنان و تشحیذ بصائر ایشان و ازاله شک‌ّ و شبهه از ایشان عند تزویر جهودان گفت: کس را باور مدارید الّا آنان را که بر دین شما باشند، که کسی را از خیر و فضل در دین آن دادند«9» که شما را، برای آن که
-----------------------------------
(1). مب، مر: نیاوردید. (2). مج، وز: کی قوله، دب، آج، لب، فق: که قوله. با توجّه به دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). سوره قلم (68) آیه 14. [.....]
(4). وز، دب: الّا ان، آج، لب، فق، مب، مر: الی ان. (5). مج، وز: گویند، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مب: خطاب با جمله. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: که کسی را برای آن که. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: که بینی. (9). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 78): ندادند.
صفحه : 387
دین دین خداست و شما بر آنید، و نیز باور مدارید که کس را قوّت آن باشد که با شما محاجّت و مخاصمت کند پیش خدای، برای«1» آن که اگر کند محجوج و مغلوب شود، و اینکه فضلی است از خدای، و فضل به دست اوست، یعنی به امر و فرمان اوست و در مقدور اوست، به آن کس دهد که او خواهد، برای آن که از حق‌ّ آنچه واجب نبود، آن باشد که فاعلش را بود که کند، و بود که نکند، و چون کند چنان کند که خواهد، و چندان کند که خواهد، و به آن کس کند که خواهد. وَ اللّه‌ُ واسِع‌ٌ عَلِیم‌ٌ، و خدای تعالی فراخ عطا و جواد است و فضل و نعمت و«2» نپرسد«3» برای آن که مقدور او را نهایت نیست، و داناست به جای خود نهد بحسب مصلحت. اهل اشارت گفتند، معنی آیت آن است که: لا تعاشروا الّا من یوافقکم فان‌ّ من لا یوافقکم لا یرافقکم، مخالطت به آن کن که بر طریق«4» تو باشد، و اگر«5» بر طریق تو نباشد رفیق تو نباشد«6». یَختَص‌ُّ بِرَحمَتِه‌ِ مَن یَشاءُ، گفته‌اند: مراد به «رحمت» نبوّت است، مخصوص گرداند به نبوّت آن را که خواهد، پیغامبری به آن کس دهد که او خواهد. و بعضی دگر گفتند: مراد جمله نعمت و منافع است و حمل او بر عموم کردن اولیتر باشد تا فایده را شاملتر بود. ابو عثمان گفت: تا امید و خوف با او باشد، تا امید دارنده دل بر نگیرد، و خایف دل بنه نهد«7». و اختصاص، انفراد بعضی اشیاء باشد به معنی«8»، و نقیض او اشتراک باشد، و خصوص نقیض عموم بود، و خصّه بکذا و اختصّه به، به یک معنی باشد. و خصصته بکذا فاختص‌ّ هو، یعنی اختصاص هم لازم باشد و هم متعدّی.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: بر. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: او. (3). آج، لب، فق، مر: نپرسند، مب: نه برسند. (4). لب: طریقت. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: که اگر. (6). در نسخه مج، احتمال می‌رود که کلمه به صورت «باشد» بوده که به صورت «نباشد» دو باره نوشته شده است. (7). آج: نبنهد، لب، فق، مب، مر: بنهند. (8). چاپ شعرانی (3/ 79): معینی. [.....]
صفحه : 388
و إبن جریج گفت: مراد به «رحمت» قرآن است و اسلام، و معنی آن باشد که: الطافی که به آن«1» به ایمان نزدیک باشد به ایشان بکند. وَ اللّه‌ُ ذُو الفَضل‌ِ العَظِیم‌ِ، «فضل» زیاده احسان باشد، و بر اطلاق زیاده باشد، یقال: فی یده فضل، ای زیادة. و فاضل زاید باشد در خصال خیر، و تفضّل«2» زیادة منافع باشد بر مستحق‌ّ.

وَ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ مَن إِن تَأمَنه‌ُ بِقِنطارٍ یُؤَدِّه‌ِ إِلَیک‌َ وَ مِنهُم مَن إِن تَأمَنه‌ُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّه‌ِ إِلَیک‌َ إِلاّ ما دُمت‌َ عَلَیه‌ِ قائِماً ذلِک‌َ بِأَنَّهُم قالُوا لَیس‌َ عَلَینا فِی الأُمِّیِّین‌َ سَبِیل‌ٌ وَ یَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ وَ هُم یَعلَمُون‌َ (75) بَلی مَن أَوفی بِعَهدِه‌ِ وَ اتَّقی فَإِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ المُتَّقِین‌َ (76) إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَشتَرُون‌َ بِعَهدِ اللّه‌ِ وَ أَیمانِهِم ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِک‌َ لا خَلاق‌َ لَهُم فِی الآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ لا یَنظُرُ إِلَیهِم یَوم‌َ القِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِم وَ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ (77) وَ إِن‌َّ مِنهُم لَفَرِیقاً یَلوُون‌َ أَلسِنَتَهُم بِالکِتاب‌ِ لِتَحسَبُوه‌ُ مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ ما هُوَ مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ یَقُولُون‌َ هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ وَ ما هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ وَ یَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ وَ هُم یَعلَمُون‌َ (78) ما کان‌َ لِبَشَرٍ أَن یُؤتِیَه‌ُ اللّه‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحُکم‌َ وَ النُّبُوَّةَ ثُم‌َّ یَقُول‌َ لِلنّاس‌ِ کُونُوا عِباداً لِی مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ وَ لکِن کُونُوا رَبّانِیِّین‌َ بِما کُنتُم تُعَلِّمُون‌َ الکِتاب‌َ وَ بِما کُنتُم تَدرُسُون‌َ (79) وَ لا یَأمُرَکُم أَن تَتَّخِذُوا المَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّین‌َ أَرباباً أَ یَأمُرُکُم بِالکُفرِ بَعدَ إِذ أَنتُم مُسلِمُون‌َ (80) وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ النَّبِیِّین‌َ لَما آتَیتُکُم مِن کِتاب‌ٍ وَ حِکمَةٍ ثُم‌َّ جاءَکُم رَسُول‌ٌ مُصَدِّق‌ٌ لِما مَعَکُم لَتُؤمِنُن‌َّ بِه‌ِ وَ لَتَنصُرُنَّه‌ُ قال‌َ أَ أَقرَرتُم وَ أَخَذتُم عَلی ذلِکُم إِصرِی قالُوا أَقرَرنا قال‌َ فَاشهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُم مِن‌َ الشّاهِدِین‌َ (81) فَمَن تَوَلّی بَعدَ ذلِک‌َ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الفاسِقُون‌َ (82) أَ فَغَیرَ دِین‌ِ اللّه‌ِ یَبغُون‌َ وَ لَه‌ُ أَسلَم‌َ مَن فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ طَوعاً وَ کَرهاً وَ إِلَیه‌ِ یُرجَعُون‌َ (83)

‌از«3» خداوندان کتاب کس هست ‌که ‌او ‌را امین دارید ‌بر بسیاری مال باز رسانند ‌با تو«4»، و ‌از ‌ایشان کس هست ‌که ‌اگر امین داری ‌به دیناری ادا نکنند ‌با تو«5»، مگر ملازمت کنید«6» ‌بر ‌او ایستاده، ‌اینکه ‌برای ‌آن ‌است ‌که ‌ایشان گفتند نیست ‌بر ‌ما ‌در عرب، ‌یعنی مال عرب ‌به ره«7»، و می‌گویند ‌بر خدای دروغ«8»، و ‌ایشان می‌دانند. آری ‌هر ‌که وفا کند ‌به پیمانش«9» و بترسد، خدای دوست دارد ترسکاران«10» ‌را. آنان ‌که بخرند«11» ‌به پیمان خدای و سوگندشان بهای اندک، و ‌ایشان ‌را نصیبی نبود ‌در آخرت، و نه ‌به ‌ایشان هیچ گوید خدای، و نه ‌به ‌ایشان نگرد روز قیامت، و تزکیه نکند ‌ایشان ‌را و ‌ایشان ‌را ‌بود عذابی دردناک.
-----------------------------------
(1). مب، مر: ‌به ‌او. (2). مج: بفضل، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد. (3). آج، لب، فق: و ‌از. (4). آج، لب، فق: باز سپارد ‌آن ‌را. (5). آج، لب، فق: باز نسپارد ‌او ‌را ‌به تو. (6). مج: ملامت کنید، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد، آج، لب، فق: مگر ‌که باشی ای صاحب حق. (7). آج، لب، فق: نیست ‌بر ‌ما ‌در کار آنان ‌که ‌غیر اهل کتابند راه عقابی و عتابی. (8). آج، لب، فق ‌را. (9). آج، لب، فق: ‌به عهد ‌خدا. (10). وز: رستگاران، آج، لب، فق: پرهیزگاران. (11). آج، لب، فق: بدل می‌کنند.
صفحه : 389
و ‌از ‌ایشان گروهی هستند می ‌در پیچند«1» زبانهایشان ‌به کتاب توریت، ‌تا پندارند ‌که ‌آن ‌از توریت ‌است و نیست ‌آن ‌از توریت، و می‌گویند ‌آن ‌از نزدیک. خداست، و نیست ‌از نزدیک خدای«2»، و می‌گویند ‌بر خدای دروغ و ‌ایشان می‌دانند«3». [434- پ]
نباشد هیچ آدمی ‌را ‌که بدهد ‌او ‌را خدای کتاب و حکمت و پیغمبری آنگه گوید مردمان ‌را ‌که باشید بندگان ‌من بجز خدای و لکن باشی مردان خدای ‌به آنچه آموزید کتاب و ‌به آنچه درس کنید. و نمی‌فرماید ‌شما ‌را ‌آن ‌که گیرید فرشتگان ‌را و پیغمبران ‌را خدایان فرماید ‌شما ‌را ‌به کفر ‌پس ‌از ‌آن ‌که ‌شما مسلمانید«4»!. و چون ها گرفت خدای پیمان پیغامبران ‌که آنچه ‌من دادم ‌شما ‌را ‌از کتاب و سخن درست، ‌پس آمد ‌به ‌شما پیغامبری راست دارنده ‌آن ‌را ‌که ‌با شماست ‌تا ایمان آرید«5» ‌به ‌او و یاری کنید ‌او ‌را ‌گفت اقرار دادید و ها گرفتید«6» ‌بر ‌آن عهد ‌من! گفتند اقرار دادیم، ‌گفت: گواه باشید«7» و ‌من ‌با ‌شما ‌از جمله گواهانم. ‌هر ‌که ‌بر گردد ‌پس ‌از ‌آن ‌ایشان
-----------------------------------
(1). آج، لب: می‌پیچانند. (2). مج: ‌از خدای نزدیک، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد، آج، فق: و نیست ‌آن ‌از نزد خدای. (3). آج، لب، فق کذب ‌خود ‌را. [.....]
(4). دب: مسلمانی/ مسلمانید. (5). آج، لب: آورید. (6). دب: اقرار دادمی و ها گرفتی/ اقرار دادید و ها گرفتید. (7). آج، لب: ‌پس گواه شوی/ ‌پس گواه شوید.
صفحه : 390
بیرون فرمان خدای«1». «2» جز دین خدای طلب می‌کنید و تن بداده ‌است«3» ‌او ‌را ‌هر ‌که ‌در آسمان و زمین ‌است ‌به اختیار«4» و کراهت و ‌با ‌او بزند ‌شما ‌را. ‌قوله: وَ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ، بیشتر مفسران ‌بر آنند ‌که آیت ‌در جمله جهودان آمد، حق ‌تعالی باز نمود ‌که: ‌در ‌ایشان نیز امانت و خیانت«5» هست. و «قنطار» عبارت ‌است ‌از مال بسیار، و «دینار» عبارت ‌است ‌از مال اندک، و اختلاف اقوال ‌در قنطار بگفتیم. حق ‌تعالی ‌گفت«6»: ‌از اهل کتاب کس هست ‌که ‌اگر ‌او ‌را امین داری [بر قنطاری زر و ‌به امانت پیش ‌او بنهی ‌با تو دهد، و کس هست ‌که ‌اگر ‌او ‌را امین داری]
«7» ‌بر دیناری ‌با تو ندهد، و «من» ‌اینکه جایگاه نکره موصوفه ‌است چنان ‌که شاعر ‌گفت: رب‌ّ ‌من انضجت غیظا صدره ‌قد تمنّی لی موتا ‌لم یطع اراد رب‌ّ انسان، یقال: امنته بکذا و ‌علی کذا بمعنی واحد. ‌اگر گویند: ‌اینکه ‌را چه فایده ‌باشد. و خلایق عالم چنین‌اند، بعضی امین و بعضی خاین، جواب گوییم: خدای ‌تعالی تحذیر می‌کند مسلمانان ‌را ‌از آنچه ‌ایشان ‌را امین دارند، و مال ‌خود پیش ‌ایشان ‌به امانت بنهند و مغرور شوند ‌به ‌ایشان، ‌برای ‌آن ‌که ‌ایشان مال مسلمانان حلال دارند. و ‌اینکه آیت جاری مجرای ‌آن خبر ‌بود ‌در معنی ‌که ‌گفت- ‌علیه ‌السلام: ا ترعون
-----------------------------------
(1). وز، دب باشند، آج، لب: بیرون روندگان ‌از دین. (2). مج، وز، دب، آج، لب: ترجعون، ‌با توجّه ‌به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (3). آج، لب: و گردن بنهاد. (4). مج، وز: رهبت، ‌با توجّه ‌به آج تصحیح شد. (5). مب: دیانت. (6). مب ‌که. (7). مج، آج، لب، فق: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 391
الله عن ذکر الفاجر! اذکروه ‌بما ‌فیه کی یحذره النّاس} ، ‌گفت: ورع می‌کنی«1» ‌از ‌آن ‌که [ذکر فاسق کنی]
«2»! ذکر ‌او کنی«3» ‌به آنچه ‌در ‌او هست ‌تا مردمان ‌از ‌او حذر کنند. بعضی دگر گفتند: «امانت» راجع ‌است ‌با آنان ‌که ایمان آوردند ‌از اهل کتاب، چون ‌عبد اللّه سلام و امثال ‌او، و «خیانت» راجع ‌است ‌با آنان ‌که ‌بر ‌آن مقاله اصرار کردند. جویبر ‌گفت ‌از ضحّاک ‌از ‌عبد اللّه عبّاس ‌که: آیت ‌در ‌عبد اللّه سلام آمد و فنحاص ‌بن عازورا، ‌که مردی هزار دویست اوقیّه زر«4» بنزدیک ‌عبد اللّه سلام بنهاد ‌به وقت مطالبه ‌به ‌او سپرد و مردی ‌از قریش دیناری بنزدیک فنحاص بنهاد ‌در ‌آن خیانت کرد و ‌با ‌او نداد. و ‌در بعضی تفسیرها هست ‌که: آنان ‌که ادای امانت کنند ترسایانند، و آنان ‌که امانت بندهند جهودانند. اشهب عقیلی خواند: تیمنه، ‌به اماله ‌در شاذّ، و دینار ‌را اصلش دنّار ‌است ‌برای ‌آن ‌که ‌در جمعش دنانیر می‌آید و ‌در تصغیرش دنینیر، ‌برای تخفیف یک «نون» ‌با « یا » کردند. و ‌قوله: یُؤَدِّه‌ِ، ابو عمرو و عاصم و حمزه خوانند«5»: «یؤده» باسکان الهاء، و ابو جعفر و یعقوب ‌به اختلاس خوانند «ها» کسره«6»، و باقی قرّاء «یؤده» ‌به کسر «ها» و اشباع خوانند، ‌در قراءت ابو عمرو و حمزه«7» گفتند: چنان ساخته ‌است ‌که پنداری «ها» ی آخر کلمت ‌است و ‌از اصل کلمت ‌است، جزم ‌بر ‌او افگند، و ‌اینکه ‌بر سبیل مجاز ‌بود. و زجاج ‌گفت: ‌اینکه خطا ‌از راوی افتاد [435- ر]
و الّا ‌ایشان ‌به اختلاس خواندند ‌برای ‌آن ‌که علامت جزم، سقوط « یا » ست ‌من یؤدّی، و «ها» اسم ‌است و جزم ‌در اسم نشود. و فرّاء ‌گفت: ‌اینکه مذهب بعضی عرب ‌است ‌که اسکان کنند «ها» یی ‌که پیش
-----------------------------------
(1). مب، مر: می‌کنید. (2). مج، وز: ندارد، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مب، مر: کنید. [.....]
(4). لب ‌را. (5). مب: خواندند. (6). خوانند ‌با کسره. (7). دب، آج، لب، فق، مب: ابو حمزه.
صفحه : 392 ‌او متحرک ‌باشد، یقولون: ضربته ضربا شدیدا، چنان ‌که: میم«1» انتم و قمتم، و انشد: لمّا رای ‌ان لادعه و ‌لا شبع مال ‌الی ارطاة حقف فاضطجع و ‌آن کس ‌که اختلاس کرد اکتفا کرد ‌از «یاء» ‌به کسره و ‌از «واو» ‌به ضمّه، و ‌آن قراءت سلام ‌است ‌در شاذّ یؤده، و انشد الفرّاء: اتانی کلاب و ‌إبن اوس فمن یکن قناعه مغطیا فانّی لمجتلی و ‌آن ‌که اشباع کرد مراعات اصل کرد. سیبویه ‌گفت: ‌پس «ها» ی ضمیر مذکّر «واو» ی بیارند ‌اگر مضموم ‌بود، و « یا » یی ‌اگر مکسور ‌بود، چنان ‌که ‌ما ‌بعد «ها» ‌که ضمیر مؤنّث ‌بود «الفی» بیارند. إِلّا ما دُمت‌َ عَلَیه‌ِ قائِماً، یحیی ‌بن وثّاب و اعمش و طلحة ‌بن مصرّف ‌در شاذّ خوانند: الا ‌ما دمت، و ‌اینکه لغت تمیم ‌است ‌که گویند: مت‌ّ تموت، و دمت تدوم، ‌با ‌آن ‌که کلمه ‌من ذوات الواو ‌است. فرّاء ‌گفت: لغت بعضی عرب ‌است دام یدام و مات یمات، ‌علی فعل یفعل، مثل: خاف یخاف و هاب یهاب. ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: ملحّا، مگر الحاح و سختی کنی. مجاهد و عطا و سعید ‌بن جبیر گفتند: مواظبا، ‌تا مداومت بکنی و ملازمت. قتاده ‌گفت: مداومت«2» تقاضا خواست. سدّی ‌گفت: قائما ‌علی راسه، قتیبی ‌گفت: قیام ‌در آیت کنایت ‌است ‌از مداومت مطالبت، ‌برای ‌آن ‌که مرد متکاسل ‌را قاعد خوانند. ابو روق ‌گفت معنی ‌آن ‌است ‌که: چندانی معترف ‌باشد ‌که تو ایستاده باشی«3» ‌در وقت نهادن، چون بروی و روزگاری ‌بر آید منکر شود. ذلِک‌َ، ‌آن«4»، ‌یعنی ‌آن استحلال و خیانت ‌برای ‌آن ‌است ‌که ‌ایشان گفتند: لَیس‌َ عَلَینا فِی الأُمِّیِّین‌َ سَبِیل‌ٌ، ‌بر ‌ما حرجی نیست ‌در مال عرب، بیانش: هُوَ الَّذِی بَعَث‌َ فِی الأُمِّیِّین‌َ«5»، ای ‌فی العرب، و مراد ‌به «سبیل» حرج ‌است لقوله: ما عَلَی المُحسِنِین‌َ مِن سَبِیل‌ٍ«6»، ای ‌من حرج.
-----------------------------------
(1). اساس: امیم، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج: بمداومت. (3). وز و. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ‌اینکه. (5). سوره جمعه (62) ‌آیه 2. (6). سوره توبه (9) ‌آیه 91.
صفحه : 393
و ‌در آیت حذفی هست، و معنی ‌آن ‌است ‌که: لیس علینا ‌فی اموال الامّیین، و لکن ‌برای دلالت کلام ‌را ‌بر ‌او بیفگند، و ‌اینکه طریقه ‌که عرب ‌را هست ‌فی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه طریقتی معروف ‌است و شایع، و لکن همه جای نشاید و انّما ‌آن جا روا ‌باشد ‌که «لیس» زایل ‌بود، و ‌در کلام دلیل ‌بود ‌بر ‌او، چنان ‌که ‌گفت: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«1»، ‌برای ‌آن ‌که معلوم ‌است ‌که ‌از ده«2» نتوان«3» پرسیدن، و کذلک ‌قوله: وَ لکِن‌َّ البِرَّ«4»، ‌برای ‌آن ‌که معلوم ‌است مَن آمَن‌َ«5» خبر نتواند بودن ‌از برّ، و ‌بر یک قول تقدیر ‌آن ‌است ‌که: و لکن‌ّ البرّ برّ ‌من امن. و کذلک قول الشّاعر: حسبت بغام راحلتی عناقا و ‌ما ‌هو ویب غیرک بالعناق. و معلوم ‌است بضرورت ‌که آواز شتر بزه«6» نباشد، ‌یعنی نزبت«7» عناق، و ‌اگر کسی گوید: جاءنی زید و آنگه گوید: ‌آن خواستم ‌که جاءنی غلام زید، ‌اینکه محال ‌باشد و رواه نبود. و ‌در آیت دلیل ‌است ‌بر ‌آن ‌که مراد مال ‌است، ‌پس جهودان ‌در امانت خیانت کردند ‌به استحلال و گفتند: مال عرب ‌ما ‌را حلال ‌است، ‌برای ‌آن ‌که ‌ایشان ‌بر دین ‌ما نیستند. و بعضی دگر ‌از ‌ایشان گفتند: مالهای عرب ‌ما راست، و ‌ایشان«8» ‌بر ‌ما غضب کردند، ‌به ‌هر وجه ‌که فرصت یابیم ‌ما ‌را حلال ‌باشد ‌که مال ‌ایشان برگیریم. حسن بصری و ‌إبن جریج و مقاتل گفتند: ‌از میان جماعتی جهودان معاملتی و مبایعتی ‌بود، چیزی بدادند و چیزی بماند ‌بر ‌ایشان. آنان ‌که صاحب حق بودند ایمان آوردند، چون وقت ادای مال ‌در آمد تقاضا کردند. ‌ایشان گفتند: ‌ما ‌را [چیزی]
«9» ‌به ‌شما نباید دادن، ‌که ‌شما دین ‌ما رها کرده‌اید و ‌به دین محمّد رفته«10»، و دعوی کردند ‌که ‌در کتاب ‌ما چنین ‌است. خدای ‌تعالی ‌ایشان ‌را تکذیب کرد بقوله: وَ یَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ، ‌گفت: ‌بر خدای دروغ می‌گویند و می‌دانند ‌که آنچه می‌گویند دروغ ‌است.
-----------------------------------
(1). سوره یوسف (12) ‌آیه 82. (2). مب، مر: دیه. (3). آج، لب، فق، مب، مر: بنتوان. (5- 4). سوره بقره (2) ‌آیه 177. [.....]
(6). آج: بز، فق: بره. (7). کذا ‌در مج، وز، لب، فق، مب، مر (!)، آج: صوت. (8). مب نیز. (9). مج: ندارد، ‌از وز افزوده شد. (10). دب، آج، لب، فق: رفته‌ای، مب، مر، رفته‌اید.
صفحه : 394 و ‌در خبر هست ‌که چون ‌اینکه آیت آمد، ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: 1» ‌ما ‌من شی‌ء ‌کان ‌فی الجاهلیّة الّا و ‌هو تحت قدمی‌ّ الّا الأمانة فانّها« مؤدّاة ‌الی البّر و الفاجر، ‌گفت: هیچ چیز نیست ‌که ‌در جاهلیت ‌بود و الّا ‌آن ‌در زیر پای ‌من ‌است الّا امانت ‌که امانت ‌با خداوندش باید دادن، ‌اگر مسلمان ‌بود و ‌اگر کافر. صعصعه روایت کند ‌که: مردی ‌گفت اوقاتی ‌باشد ‌که ‌ما ‌در غزو ‌از مال اهل ذمّت گوسپندی«2» یا مرغی بگیریم، ‌ما ‌را روا ‌باشد! ‌گفت: ‌به چه علّت چنین کنی«3»! ‌گفت گویم«4» ‌ما ‌را ‌به ‌آن باکی نیست و ‌در ‌آن حرجی«5» نیست. ‌گفت ‌اینکه ‌هم چنان ‌است ‌که ‌ایشان ‌با مالهای ‌شما کنند و گویند: لَیس‌َ عَلَینا فِی الأُمِّیِّین‌َ سَبِیل‌ٌ. چون ‌ایشان جزیه بدهند کس ‌را ‌بر مال ‌ایشان سبیل نیست الّا ‌به طیبت نفس ‌ایشان. آنگه حق ‌تعالی ‌گفت: بَلی، ای لیس الامر ‌کما زعموا، چنان نیست ‌که ‌ایشان گفتند، و لکن ‌هر کس ‌که وفا کند ‌به عهدش. «ها» راجع ‌است ‌با وفا کننده ‌بر قولی، ‌یعنی عهدی ‌که ببندد وفا کند و نقض نکند. و ‌بر دگر قول راجع ‌است ‌با نام خدای ‌تعالی، ‌که نام خدای پیش ‌از ‌اینکه رفته ‌است ‌فی ‌قوله: وَ یَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ. ‌هر ‌که وفا کند ‌به عهد خدای ‌که ‌بر ‌او ‌گفت ‌در توریت ‌از ایمان ‌به محمّد و قرآن و ادای امانت. وَ اتَّقی، و متّقی ‌باشد و ‌از معاصی اجتناب کند، و ‌از خدای بترسد و ‌در امانت خیانت نکند، خدای دوست دارد متّقیان ‌را ‌که ‌به ‌اینکه صفت باشند. حسن بصری ‌گفت ‌از ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌که ‌گفت: [سه خصلت ‌آن ‌است]
«6» ‌که ‌هر ‌که ‌در ‌او حاصل ‌باشد منافق ‌بود و ‌اگر چه نماز کند و روزه دارد: چون حدیث کند دروغ گوید، و چون وعده دهد خلاف کند، و چون [435- پ]
امانت ‌به ‌او دهند خیانت کند. ابو امامه روایت کرد ‌از ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌که ‌گفت: ‌هر کس ‌را ‌که امین دارند ‌بر امانتی و ‌او تواند ‌که ‌در ‌آن امانت خیانت کند و نکند، خدای ‌تعالی ‌در بهشت
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فانّه. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گوسفندی. (3). مب: کنیم، مر: کنم. (4). آج، فق: گوییم. (5). مج، وز: حرفی، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 395 چندانی حور العین دهد ‌او ‌را ‌که ‌او خواهد. ابو سعید خدری‌ّ روایت کرد ‌از ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌که ‌گفت: بازرگان راستیگر امین فردا قیامت ‌با پیغامبران و صدّیقان و شهیدان ‌باشد«1». و ‌در خبر هست: ‌لا ایمان لمن ‌لا امانة ‌له ، ایمان نباشد ‌آن ‌را«2» ‌که امانت نباشد. و ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: اوّل چیزی ‌که ‌از دین ‌خود مفقود بکنی«3» امانت ‌باشد، و آخر چیزی ‌که ‌از دین ‌خود مفقود بکنی«4» نماز ‌باشد. و حذیفة ‌بن الیمان ‌گفت، دو حدیث ‌ما ‌را بگفت ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- یکی بدیدم و منتظر یکی دیگرم- یکی ‌آن ‌که ‌گفت: امانت ‌بر دل مردمان فرود آمد و قرآن فرود آمد، قرآن و سنّت بیاموزی«5»، آنگه ‌ما ‌را ‌گفت: امانت بردارید، و ‌در رفع امانت چنین ‌گفت ‌که: مرد بخسپد«6» امانت ‌از دل ‌او ‌بر کنند، اثر ‌او ‌آن جا بماند چنان ‌که ستاره، آنگه بخسپد«7» امانت ‌از دل ‌او ‌بر کنند و اثر ‌آن بماند چنان ‌که شغه دست، ‌یعنی دست سر و بسته، یا چون انگشتی آتش ‌که ‌بر پای ‌خود بگردانی اثری اندک بکند و بنماند اثر. آنگه حذیفه ریگی ‌بر گرفت و ‌بر پای ‌خود نهاد و بگردانید، ‌گفت: دیدی ‌که اثر نیست ‌اینکه ‌را، همچنین امانت برود و اثرش بنماند. ‌پس ‌در ‌آن عهد مردمان ‌با یکدیگر معامله و مبایعه کنند، و ‌در میان ‌ایشان امانت نماند. ‌تا ‌اگر کسی ‌باشد ‌در قبیله ‌که ‌در ‌او اندکی امانت ‌باشد ‌او ‌را مثل کنند و انگشت نمای کنند، و گویند: ‌در فلان قبیله مردی هست ‌که ‌او ‌را امانتی ‌است. و دیگری ‌را گویند: فلان سخت عاقل و جلد و ظریف ‌است، و ‌در دل ‌او چند سپندان دانه«8» ایمان نباشد، و پیش ‌از ‌اینکه ‌با ‌هر ‌که بودی معامله کردمی ‌اگر مسلمان بودی و ‌اگر ذمّی. امّا مسلمان ‌را اسلام و تحرّجش رها نکردی ‌که خیانت کند، و امّا
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: باشند ‌به برکت ‌آن راستی و امینی. (2). آج، لب: ‌او ‌را. (3). بکنی/ بکنید. [.....]
(4). مب، مر: بکنید. (5). مب، مر: بیاموزید. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بخسبد. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: بخسبد. (8). مب: پنبه دانه.
صفحه : 396
ذمّی ‌را عامل ‌که ‌از ‌او جزیه ستدی مال ‌من ‌از ‌او بستدی، امّا امروز معامله نمی‌کنم جز ‌با فلان و فلان- و دو مرد ‌را نام برد. و گفته‌اند: اکمل الدّیانة ترک الخیانة و اعظم الافلاس خیانة النّاس. و ‌اینکه ‌در معنی همان ‌است ‌که ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: الامانة تجرّ الرّزق و الخیانة تجرّ الفقر، ‌گفت: امانت روزی آرد، و خیانت درویشی آرد. إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَشتَرُون‌َ بِعَهدِ اللّه‌ِ وَ أَیمانِهِم- الایة، ‌در سبب نزول ‌اینکه آیت خلاف کردند. عکرمه ‌گفت: آیت ‌در ابو رافع آمد و کنانة ‌بن ابی الحقیق«1» و حیی‌ّ ‌بن اخطب و جماعتی ‌از رؤسای جهودان ‌که ‌ایشان آیاتی ‌که ‌در توریت ‌بود ‌در نعت و صفت ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- بپوشیدند و پنهان کردند ‌برای طمع حطام دنیا و حب‌ّ ریاست، ‌تا جهودان ‌از ‌ایشان ‌بر نگردند و ‌آن مرسومی ‌که ‌در اوقات بودی ‌از ‌ایشان فوت نشود. کلبی ‌گفت: جماعتی ‌از علما و احبار جهودان بودند درویش، و سالی قحط ‌بود، بنزدیک کعب اشرف آمدند و ‌از ‌او پاره‌ای گندم خواستند. ‌او ‌گفت: چه گویی«2» ‌اینکه مرد ‌را ‌که آمده ‌است و دعوی نبوّت می‌کند! گفتند: پیغامبر خداست و صادق و راستیگر ‌است. کعب ‌ایشان ‌را ‌گفت: ‌شما بنزدیک ‌من آمده‌اید، و ‌من ‌در حق ‌شما خیر بسیار خواستم کردن ‌از طعام و کسوت، و اکنون خویشتن ‌را محروم کردی، ‌بر وی«3» ‌که ‌شما ‌را بنزدیک ‌من هیچ روی نیست. ‌ایشان گفتند: ‌ما ‌را مهلت ده ‌تا ‌ما برویم و ‌اینکه محمّد ‌را ببینیم، و ‌در کتاب نگریم و نعت و صفت ‌او ‌با نوشته«4» توریت مقابل کنیم. برفتند و ‌رسول ‌را- ‌علیه ‌السلام- بدیدند و توریت ‌بر گرفتند، و ‌آن آیات ‌که ‌در وصف ‌رسول ‌بود- ‌علیه ‌السلام- تغییر و تبدیل کردند، و ‌به خلاف ‌آن ‌که ‌بود بنوشتند، و بنزدیک کعب اشرف آوردند«5»، ‌او ‌ایشان ‌را طعام داد و شادمانه شد ‌به ‌آن، و خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت بفرستاد و نظیر ‌او ‌در ‌سورة البقرة، ‌قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَکتُمُون‌َ ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ مِن‌َ الکِتاب‌ِ وَ یَشتَرُون‌َ بِه‌ِ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِک‌َ ما یَأکُلُون‌َ فِی بُطُونِهِم إِلَّا النّارَ«6».
-----------------------------------
(1). مج و دیگر نسخه بدلها: لبانة ‌بن ابی الحقیق، ‌با توجّه ‌به منابع و مآخذ خبر تصحیح شد. (2). گویی/ گویید. (3). مب، مر: محروم کردید، بروید. (4). آج، لب، فق، مب، مر ‌در. (5). دب، آج، لب، فق: آمدند. (6). سوره بقره (2) ‌آیه 174.
صفحه : 397
اشعث قیس ‌گفت: آیت ‌در شأن ‌من انزله ‌بود ‌که مرا ‌با کسی خصومتی ‌بود ‌در جاهی«1»، پیش ‌رسول رفتیم و ‌من دعوی کردم. مرا ‌گفت: گواه بیار، گفتم«2»: گواه ندارم. ‌گفت: ‌او ‌را سوگند باید دادن. گفتم: ای«3» ‌رسول اللّه؟ ‌او سوگند بخورد و باک ندارد. ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: ‌هر ‌که ‌او سوگند خورد ‌به دروغ ‌بر مالی ‌که ببرد«4» روز قیامت ‌با پیش خدای شود، و خدای ‌بر ‌او خشمگیر«5» ‌باشد، خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت فرستاد. ‌إبن جریج ‌بر عکس ‌اینکه ‌گفت: ‌گفت: ‌از میان اشعث و مردی خصومتی افتاد ‌در زمینی ‌که ‌از ‌آن ‌او ‌در دست اشعث ‌بود، ‌به حکومت پیش ‌رسول شدند. ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت«6» مرد ‌را: گواه بیار، ‌گفت: گواه ندارم. ‌گفت: سوگندش ده. اشعث سوگند بخورد ‌به دروغ، خدای ‌تعالی«7» آیت فرستاد و ‌او ‌را دروغزن کرد، ‌او زمین«8» ‌با جایگاه داد. ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: آیت ‌در امرؤ القیس ‌بن عابس الکندی آمد، و ‌در عیدان ‌بن اشوع«9»- ‌در زمینی ‌که ‌در دست ‌او ‌بود- [و]
«10» گواه نداشت مدّعی. ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- خواست ‌تا سوگند دهد امرؤ القیس ‌را، و ‌او همّت کرد ‌که سوگند خورد، آیت آمد [436- ر]
. ‌او بترسید و سوگند نخورد«11» و زمین ‌با خداوندش داد. إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَشتَرُون‌َ، آنان ‌که بخرند. گفته‌اند: «اشتری» ‌به معنی «باع» آمده ‌است، آنان ‌که عهد خدای ‌به بهای اندک بفروشند. بعضی دگر گفتند: «اشتری» بمعنی استبدل، ‌برای ‌آن ‌که ‌در مبایعت معنی معاوضت ‌است ‌که ‌هر یکی ‌از متبایعان چیزی می‌دهد ‌تا چیزی بستاند. چون چنین ‌بود ‌در جای «معاوضه»، «اشترا»«12»
-----------------------------------
(1). کذا: ‌در مج: وز (جاهی/ جایی، چاهی)، دب، آج، لب، فق، مب، مر: جایگاهی. (2). آج، لب، مب، مر، فق: ‌من گفتم. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . [.....]
(4). مب: ببرند. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خشمگین. (6). دب، آج، لب، فق، مر ‌آن. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر ‌اینکه. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر ‌را. (9). کذا: ‌در مج، وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: عندان ‌بن اشوع، چاپ شعرانی (3/ 86): عیذان ‌إبن اشوع. (10). مج: ندارد، ‌از وز افزوده شد. (11). مج، وز: بخورد، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). آج، لب، فق: اشتری.
صفحه : 398
گفت، ‌یعنی عهد خدای و سوگند بدهند و بهای اندک بستانند و مبالات نکنند ‌به ‌آن ‌که سوگند ‌به راست ‌باشد یا ‌به دروغ. أُولئِک‌َ لا خَلاق‌َ لَهُم، ای ‌لا نصیب ‌لهم، ‌ایشان ‌را نصیبی نبود ‌در آخرت، و «آخرت» صفت موصوفی محذوف ‌است، ای ‌فی الدّار الاخرة، ‌در سرای باز پسین و ثواب ‌آن و نعیم ‌آن، و خدای ‌با ‌ایشان«1» سخن نگوید. ‌در ‌اینکه دو قول گفتند: یکی ‌آن ‌که ‌با ‌ایشان سخنی نگوید ‌که ‌ایشان ‌را ‌در ‌آن خیری و نفعی ‌باشد، و قول دیگر ‌آن ‌که ‌اینکه عبارت ‌باشد ‌از استخفاف«2» ‌به ‌ایشان، ‌یعنی ‌ایشان ‌را ‌آن وزن ننهد ‌که ‌با ‌ایشان«3» سخن گوید. قولی دیگر ‌آن ‌است ‌که تولّای محاسبه ‌ایشان ‌را نکند، بل سخن ‌با ‌ایشان«4» فرشتگان عذاب گویند. وَ لا یَنظُرُ إِلَیهِم یَوم‌َ القِیامَةِ، و ‌به«5» رحمت ‌در«6» ‌ایشان ننگرد و ‌اینکه نظر نه ‌به معنی تقلیب حدقه صحیحه ‌باشد ‌به جهت مرئی، ‌برای ‌آن ‌که ‌بر خدای ‌تعالی روا نیست، و انّما ‌به معنی رحمت ‌است. و ‌برای ‌آن رحمت ‌را «نظر» خواند ‌که ‌در شاهد بیشتر رحمت و رقّت عند نظر ‌باشد ‌که ‌در ‌او نگرد، احوال ‌او ببیند«7»، رحمت آید ‌او ‌را. و ‌اینکه قول بهتر ‌از ‌آن ‌است ‌که گویند: نظر لغتی ‌است ‌در رحمت ‌تا«8» نظر الیه و رحمه ‌به یک معنی ‌باشد. و آنچه بیان ‌اینکه ‌است ‌آن ‌است ‌که گویند: نظر الیه بعین الرّحمة، ‌اینکه نظر ‌به چشم باز بندند و آنگه استعاره کنند ‌برای رحمت چشم ‌را، ‌اگر نه ملاحظه ‌اینکه معنی بودی چنین نکردندنی«9»، و ‌از ‌اینکه جاست ‌که گویند: سلطان فلان کس ‌را نظری کرد، و شاعر ‌گفت ‌در «نظر» ‌به ‌اینکه معنی: فقلت انظری یا احسن النّاس کلّهم لذی غلّة صدیان ‌قد شفّه الوجد ابو عمران الجوفی ‌گفت: خدای- عزّ و جل‌ّ- ‌به هیچ«10» ننگرد الّا ‌بر ‌او رحمت کند، و ‌اگر حکم کرده بودی ‌که ‌در اهل دوزخ نگرد ‌بر ‌ایشان رحمت کردی، و لکن حکم
-----------------------------------
(4- 3- 1). مج و دیگر نسخه بدلها: بایشان/ ‌با ‌ایشان، ‌به ‌ایشان. (2). کذا: ‌در مج، وز، مب، مر، دیگر نسخه بدلها: افتادگی دارد، چاپ شعرانی (3/ 86): استخفاف. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر نظر. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ‌بر. (7). دب، لب، فق، مب، مر: بیند. [.....]
(8). آج، لب، فق: ‌ما. (9). دب، آج، لب، فق: کردندی، مب، مر: کردی. (10). آج ‌در بالای کلمه «کس» افزوده.
صفحه : 399
چنان کرد ‌که ‌به ‌ایشان ننگرد و ‌بر ‌ایشان رحمت نکند. امّا معنی ‌آن خبر ‌که روایت کردند: ‌ان ‌الله ‌تعالی ‌لا ینظر ‌الی صورکم و ‌لا ‌الی اعمالکم و لکن ینظر ‌الی قلوبکم ، خدای ‌تعالی ‌به صورتهای ‌شما ننگرد، و ‌به اعمال ‌شما ننگرد، و لکن ‌به دلهای ‌شما نگرد معنی ‌آن ‌باشد ‌که: اعتنای ‌او ‌به شأن صور و اعمال نباشد ‌که ظاهر ‌است و همه کس بیند و بداند، انّما اعتنای ‌او ‌به شأن دلها ‌باشد ‌که اعتبار ‌به ‌آن ‌است، ‌برای ‌آن ‌که ایمان ‌که عمل ‌بر ‌او موقوف ‌است و نیّت ‌که عمل ‌به ‌او درست ‌باشد ‌به دل تعلّق دارد، چنان ‌که یکی ‌از ‌ما گوید: ‌من ‌در فلان کار نمی‌نگرم، ‌در فلان چیز می‌نگرم، ‌یعنی معتبر ‌آن ‌است بنزدیک ‌من. ابو امامه ‌گفت ‌از ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و آله- ‌گفت«1»: ‌هر ‌که ‌او مال مردی مسلمان برد«2» ‌به سوگند، خدای ‌تعالی ‌او ‌را دوزخ بواجب کند و بهشت ‌بر ‌او حرام کند. گفتند: ای ‌رسول اللّه؟ و ‌اگر چه چیزی اندک ‌باشد! ‌گفت: و ‌اگر چه شاخی ‌از شاخهای درخت اراک ‌باشد. جابر ‌عبد اللّه انصاری روایت کرد ‌از ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و آله- ‌که ‌گفت: عظیمتر کبیره شرک ‌به خدای ‌باشد و عقوق مادر و پدر و سوگند ‌به دروغ، ‌که«3» ‌به ‌آن خدای ‌که جان ‌من ‌به امر اوست ‌که هیچ کس نباشد ‌که ‌او سوگند خورد ‌بر چیزی، و ‌اگر همه چند پر سراشکی«4» ‌باشد، و الّا علامتی ‌از ‌آن ‌بر دل ‌او بماند ‌تا روز قیامت. ابو هریره روایت کرد ‌از ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و آله- ‌که ‌گفت: سه کس ‌آن باشند ‌که خدای ‌تعالی ‌به ‌ایشان سخن نگوید، و بدیشان ننگرد، و ‌ایشان ‌را تزکیه نکند، و ‌ایشان ‌را عذابی ‌بود سخت: مردی ‌که ‌او ‌را آبی ‌باشد فضله آنچه ‌او ‌را ‌به کار آید«5» ‌از مردمان رهگذری باز دارد. و مردی ‌که ‌بر کسی بیعتی کند و ‌برای دنیا کند ‌اگر مراد ‌خود ‌را ‌او بیابد وفا کند و ‌اگر نیابد وفا نکند ‌به ‌آن. و مردی ‌که متاعی دارد مشتری آید ‌تا بخرد و گوید: ‌به چند خواستند، ‌او سوگند خورد ‌که ‌به چندین«6» خواستند، و دروغ گوید، ‌آن مرد ‌او ‌را باور دارد و ‌آن بها بدهد.
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ‌که ‌گفت. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ببرد. (3). کذا: ‌در مج: دیگر نسخه بدلها: ندارد. (4). مج، وز، دب، آج، لب، فق: سراسکی (بدون نقطه). (5). وز، دب: باید، آج، لب، فق، مب: ناید، مر: نیاید. (6). دب، آج، لب، فق: ‌به چندی، مب: ‌به چند.
صفحه : 400
و امیر المؤمنین ‌علی«1» روایت کرد ‌از ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و سلّم«2»- ‌که ‌گفت: نگر ‌تا سوگند ‌به دروغ نخوری ‌که ‌آن سراها ‌را بیران«3» و خالی رها کند. و ابو هریره روایت کرد ‌از ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و سلّم«4»- ‌که ‌او ‌گفت: سوگند ‌به دروغ متاع ‌از پیش ببرد، و لکن برکت ‌از کسب بردارد. و ‌در اشتقاق «خلاق»«5» دو قول گفتند: یکی ‌آن ‌که مشتق ‌است ‌از خلق ‌که تقدیر ‌بود، ‌برای ‌آن ‌که نصیب مقدّر ‌بود ‌به مقداری معلوم، و ‌اینکه استحقاقی«6» لایح ‌است«7». و قولی دگر«8» ‌آن ‌که ‌من الخلق لأنّه نصیب ممّا یوجبه الخلق الکریم، و ‌اینکه بعید ‌است. ‌قوله: وَ إِن‌َّ مِنهُم، ‌یعنی ‌من الیهود، ‌از ‌ایشان، ‌یعنی ‌از جهودان. لَفَرِیقاً، گروهی و طایفه‌ای هستند، و ‌آن کعب اشرف ‌بود و حیی‌ّ اخطب و مالک ‌بن الصّیف و ابو یاسر و شعبة ‌بن عمر الشّاعر: یَلوُون‌َ أَلسِنَتَهُم بِالکِتاب‌ِ، زبان ‌در می‌پیچند ‌بر سبیل تحریف و تغییر، ‌یعنی ‌از ‌بر ‌خود چیزی می‌خوانند ‌در تغییر صفت محمّد- صلّی اللّه ‌علیه و آله- و ‌در آیت رجم و مانند ‌آن، ‌به آوازی ‌که ‌به ‌او توریت خوانند، و می‌نمایند ‌که توریت ‌است و مراد ‌به «کتاب» توریت ‌است. باتّفاق، و اصل [436- پ]
لی«9» ‌بر پیختن«10» ‌باشد، تقول: لویت یده اذا فتلتها، ‌قال الشّاعر: وی یده اللّه الّذی ‌هو غالبه و بعضی اهل مدینه خواندند: «یلوّون» ‌من التّفعیل التکثیر الفعل، ‌قال الشّاعر: فلو ‌کان ‌فی لیلی سدی ‌فی خصومة للوّیت اعناق الخصوم الملاویا و ‌منه: لویت الغریم لیّا و لیانا اذا مطلته حقّه، ‌قال الشّاعر: تطیلین لیّانی و انت ملیّة و احسن یا ذات الوشاح التّقاضیا و حمید ‌در شاذّ خواند: «یلؤون»«11» ‌به یک «واو» ‌علی تخفیف الهمزه، و ‌قوله:
-----------------------------------
(1). دب، مر ‌علیه ‌السلام. (4- 2). دب، مب: و آله و سلّم، آج، لب: ‌رسول ‌علیه ‌السلام. (3). فق، مب: ویران. (5). مج: خلافی، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق، مر: اشتقاقی. [.....]
(7). مب: لایق ‌است. (8). دب، آج، لب، فق، مر: و ‌فی قولی دیگر. (9). لی‌ّ/ اللّی‌ّ. (10). آج: پیچیدن. (11). دب: یلؤن، آج، لب، فق: یلون.
صفحه : 401
«لفریقا» اسم ان‌ّ ‌است، و «لام» تأکید راست، و ‌اینکه «لام» ‌در اسم «ان‌ّ» آرند چون مؤخّر ‌باشد، یقولون: ان‌ّ ‌فی الدّار لزیدا، و خبر ظرف ‌باشد، و چون مقدّم ‌باشد نیارند، نگویند: ان‌ّ لزیدا قائم ‌او ‌فی الدّار، ‌برای ‌آن ‌تا حروف متداخل نباشند و دو حرف تأکید ‌در یک جا مجتمع نباشد. لِتَحسَبُوه‌ُ مِن‌َ الکِتاب‌ِ، ‌تا ‌شما پندارید ‌که ‌از کتاب ‌است، ‌یعنی ‌از توریت. وَ ما هُوَ مِن‌َ الکِتاب‌ِ، و ‌آن ‌از کتاب نیست. وَ یَقُولُون‌َ هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ، و گویند: ‌آن ‌از نزدیک خداست. وَ ما هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ، و ‌آن ‌از نزدیک خدای نیست. و ‌در آیت دلیل ‌است ‌بر ‌آن ‌که معاصی ‌از قبل خدای نیست، خلاف ‌آن ‌که مجبره گفتند و ‌از فعل ‌او نیست، ‌برای ‌آن ‌که ‌اگر ‌از فعل ‌او بودی [از نزدیک ‌او بودی]
«1». ‌اگر گویند: چرا نشاید ‌که ‌من عند اللّه ‌باشد خلقا و فعلا، و ‌از نزدیک ‌او نباشد امرا و انزالا! جواب گوییم: ‌اگر چنین ‌باشد ‌از نزدیک ‌او ‌باشد ‌علی ابلغ الوجه، نفی کردن ‌که: وَ ما هُوَ مِن عِندِ اللّه‌ِ معنی ندارد. وَ یَقُولُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ وَ هُم یَعلَمُون‌َ، و ‌بر خدای دروغ می‌گویند و می‌دانند ‌که آنچه می‌گویند دروغ ‌است. جویبر ‌گفت ‌از ضحّاک ‌از ‌عبد اللّه عبّاس ‌که: آیت ‌در ‌هر دو فرقت ‌است- جهودان و ترسایان- ‌که ‌ایشان ‌در توریت و انجیل تصرّف کردند، و ‌آن ‌را تغییر و تبدیل کردند، و آنچه ‌در ‌اینکه دو کتاب ‌بود ‌از ذکر دین مسلمانی بیفگندند، خدای ‌تعالی بیان فعل ‌ایشان ‌با مؤمنان بگفت: ما کان‌َ لِبَشَرٍ أَن یُؤتِیَه‌ُ اللّه‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحُکم‌َ وَ النُّبُوَّةَ مقاتل ‌گفت و ضحّاک: مراد ‌به «بشر» عیسی ‌است و ‌به «کتاب» انجیل، و آیت ‌در وفد نجران آمد. ‌عبد اللّه عبّاس و عطا گفتند: مراد ‌به «بشر» محمّد ‌است و ‌به «کتاب» قرآن، و سبب نزول آیت ‌آن ‌بود ‌که وفد نجران گفتند، و جماعتی ‌از جهودان گفتند«2»: ای محمّد؟ همانا تو می‌خواهی ‌که ‌ما تو ‌را پرستیم چنان ‌که خدای ‌را پرستید! خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت فرستاد. ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: معاذ اللّه؟ مرا ‌به خلاف ‌اینکه فرستاده‌اند ‌تا نهی کنم مردمان ‌را ‌از ‌آن ‌که بدون خدای کسی ‌را پرستند.
-----------------------------------
(1). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مب، مر: وفد نجران گفتند.
صفحه : 402 حسن بصری ‌گفت: سبب نزول آیت ‌آن ‌بود ‌که جماعتی صحابه گفتند: یا ‌رسول اللّه؟ ‌ما ‌بر تو چنان سلام کنیم ‌که بعضی ‌بر بعضی، و تو ‌را مزیّتی نباشد، ‌ما ‌را دستور باش«1» ‌تا تو ‌را سجده کنیم! ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: سجده جز خدای ‌را نشاید، و لکن ‌در حق‌ّ ‌من اکرام زیادت کنی«2» و حق‌ّ ‌هر صاحب حقّی بشناسی«3». خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت فرستاد. ‌در خبر می‌آید ‌در باب معجزات ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌که: مردی انصاری شتری داشت ‌در مدینه، مدّتی دراز ‌بود ‌که ‌آن شتر ‌را داشت. چون«4» شتر پیر شد و ‌از کار باز ماند، خواست ‌تا ‌او ‌را بکشد. چون آلت نحر حاصل کرد و آهنگ شتر کرد، شتر بجست و آمد ‌تا ‌به ‌در مسجد ‌رسول- ‌علیه ‌السلام. چون ‌به ‌در مسجد رسید آواز داد ‌که: ‌السلام علیک یا ‌رسول اللّه، سلام خدای ‌بر تو باد ای«5» ‌رسول خدای. چون ‌رسول روی ‌به ‌او کرد، ‌او سر ‌بر زمین نهاد و ‌رسول ‌را- ‌علیه ‌السلام- سجده کرد«6». آنگه«7» سر ‌بر داشت«8» و ‌به زبانی فصیح ‌گفت: یا ‌رسول اللّه؟ ‌به شکایت فلان آمده‌ام بنزدیک تو، مدّتی دراز ‌است ‌تا خدمت ‌او می‌کنم. اکنون چون پیر شدم و ‌از کار باز ماندم مرا بخواهد کشت. ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- کس فرستاد و ‌آن مرد ‌را بخواند و ‌گفت: یا فلان؟ ‌اینکه شتر ‌را ‌به ‌من فروش یا ‌به ‌من بخش. ‌او ‌گفت: ای«9» ‌رسول اللّه؟ تن و جان ‌من فدای تو باد، حکم ‌من و مال ‌من تو راست. ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌آن شتر«10» ‌از ‌او قبول کرد و ‌او ‌را آزاد کرد، و ‌او ‌در«11» مدینه می‌گردید، ‌او ‌را ‌از هیچ آبی و گیاهی منع نمی‌کردند و می‌گفتند: ‌هذا عتیق ‌رسول اللّه، ‌اینکه آزاد کرد«12» ‌رسول خداست. ‌اینکه جا اشارتی ‌است«13»، و ‌آن ‌آن ‌است ‌که شتری ‌که ‌به حمایت ‌رسول آمد،
-----------------------------------
(1). مب، مر: دستوری باش. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کنید. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بشناسید. (4). مب ‌آن. (5). دب، آج، لب، فق، مر: یا . (6). دب، فق، مر: و سجده کرد ‌رسول ‌را ‌علیه ‌السلام. (7). دب، آج، لب، فق: و آنگه. [.....]
(8). دب، آج، لب، فق، مب، مر ‌از زمین. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر ‌را. (11). دب: ‌او گرد. (12). دب، مب، مر: آزاد کرده. (13). مب، مر: هست.
صفحه : 403
رسول ‌او ‌را بخواست و آزاد کرد، و همه کس ‌او ‌را حرمت داشت. هفتاد سال ‌است ‌تا دست ‌در فتراک ‌او زده‌ای و خویشتن ‌بر ‌او ‌بر خانه ‌او بسته«1»، امید ‌باشد ‌که فردا تو ‌را شفاعت و حمایت کند و ‌از آتش دوزخ برهاند«2»، چنان ‌که ‌آن شتر ‌را ‌از کشتن برهانید. صحابه ‌رسول ‌که ‌آن دیدند گفتند: یا ‌رسول اللّه؟ بهیمه ای تو ‌را سجده می‌کند، دستور باش«3» ‌تا ‌ما تو ‌را سجده کنیم! ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: ‌لا ینبغی السجود الّا للّه، سجده جز خدای ‌را نشاید کرد، و ‌اگر رخصت بودی ‌که مخلوق مخلوقی ‌را سجده کند، ‌من بفرمودمی ‌تا زنان شوهران«4» ‌را سجده کردندی. ما کان‌َ لِبَشَرٍ، معنی ‌آن ‌است ‌که: نباشد و نشاید و روا نبود«5» هیچ آدمی ‌را. و «بشر» اسم جنس ‌است آدمی ‌را، و ‌او ‌را واحدی نیست ‌از لفظش، کالقوم و الرهط و النّفر، و ‌در جای واحد بنهند ‌برای ‌آن ‌که موحّد [437- ر]
اللّفظ ‌است. أَن یُؤتِیَه‌ُ اللّه‌ُ الکِتاب‌َ، ‌که خدای ‌او ‌را کتاب دهد. وَ الحُکم‌َ، گفتند: مراد حکمت ‌است چنان ‌که ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: و ان‌ّ ‌من الشّعر لحکما. و گفته‌اند: مراد فهم علم ‌است، و گفته‌اند: مراد احکام شرع ‌است، نظیره ‌قوله: أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ آتَیناهُم‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحُکم‌َ وَ النُّبُوَّةَ«6». ثُم‌َّ یَقُول‌َ لِلنّاس‌ِ، آنگه«7» گوید مردمان ‌را ‌که: مراد بنده گیری«8» و عبادت کنی«9» بدون خدای. بعضی اهل معانی گفتند: مراد نفی ‌است نه نهی، و معنی ‌آن ‌است ‌که: ‌ما ‌کان لبشر لیقول ‌هذا، هیچ آدمی نباشد ‌که ‌خدا ‌او ‌را کتاب و حکم و نبوّت دهد آنگه ‌او چنین سخن گوید، و ‌اینکه «لام» ‌که ‌در ظاهر لفظ ‌اینکه جاست ‌از ‌اینکه جا بیفگند و ‌با «قول» برد، نظیره ‌قوله: ما کان‌َ لِلّه‌ِ أَن یَتَّخِذَ مِن وَلَدٍ«10» ...، و المعنی ‌ما
-----------------------------------
(1). وز، دب، آج، لب: بسته/ بسته‌ای، مب: بسته‌اید. (2). دب: دوزخ خلاص دهد. (3). مج، دب، وز، آج، لب، فق: دستور ‌باشد، ‌با توجّه ‌به مب و مر، و استعمال ‌اینکه ساخت فعلی ‌در نسخه‌های کهن و موارد مشابه ‌در همین نسخه تصحیح شد. (4). مب، مر: مردان. (5). مج و، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (6). سوره انعام (6) ‌آیه 89. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب ‌او. (8). مب، مر: گیرید. [.....]
(9). مب، مر: کنید. (10). سوره مریم (19) ‌آیه 35.
صفحه : 404 ‌کان اللّه«1» لیتّخذ ‌من ولد، و ‌قوله: وَ ما کان‌َ لِنَبِی‌ٍّ أَن یَغُل‌َّ«2» ...، و المعنی و ‌ما ‌کان«3» لنبی‌ّ لیغل‌ّ، و ‌اینکه قولی لطیف ‌است ‌اگر ‌او ‌را شاهدی ‌از لغت عرب ‌باشد. ثُم‌َّ یَقُول‌َ لِلنّاس‌ِ کُونُوا عِباداً لِی مِن دُون‌ِ اللّه‌ِ، آنگاه ‌او مردمان ‌را گوید بنده ‌من باشید و مرا پرستید بدون ‌خدا «ثم‌ّ» ‌از حروف عطف ‌است، و معنی ‌او مهلت و تراخی ‌باشد، ‌برای ‌آن نصب کرد «یقول» ‌را. و یک روایت ‌از ابو عمرو رفع«4» ‌است، ثم‌ّ یقول ‌علی الاستیناف، ای ‌ثم ‌هو یقول، و راوی ‌اینکه قراءت محبوب ‌است ‌عن ابی عمرو. عِباداً لِی، ‌عبد اللّه عباس ‌گفت: «عباد» لغت مزینه«5» ‌است، و «عبید» لغت عامّه عرب. وَ لکِن کُونُوا، معنی ‌آن ‌است ‌که: و لکن یقول، و لکن گوید، و قول بیفگند ‌برای دلالت کلام ‌بر ‌او، و ‌اینکه ‌از جمله [آن]
«6» مواضع ‌باشد ‌که ‌در ‌او حذف«7» قول کرد، و ‌اینکه ‌را نظایر بسیار ‌است ‌در قرآن- و ‌در مواضع ‌خود بعضی گفته شد و دگر گفته شود- ‌ان شاء اللّه. ‌او ‌را ‌آن نرسد، و لکن رسد ‌او ‌را ‌که گوید«8»: کُونُوا رَبّانِیِّین‌َ، ربّانی باشی«9». مفسران ‌در معنی ‌او خلاف کردند. ‌عبد اللّه عبّاس و حسن و ضحّاک گفتند مراد ‌آن ‌است ‌که: کونوا فقهاء علماء، و ‌اینکه قول روایت ‌است ‌از امیر المؤمنین ‌علی- ‌علیه ‌السلام. پیغامبر ‌را ‌آن ‌باشد ‌که گوید: فقیه باشید«10» و عالم. مجاهد ‌گفت: فقهاء و ‌هم دون الاحبار، ‌گفت: فقیه دون حبر ‌باشد. سعید جبیر ‌گفت: معلّمین، ‌یعنی آنان ‌که مردمان ‌را علم و حکمت و قرآن آموزند. مرّة ‌بن شرحبیل ‌گفت: علقمه ‌از جمله ربّانیان ‌بود ‌که مردمان ‌را قرآن آموختی. ‌إبن زید ‌گفت: ولاة النّاس و قادتهم، بعضی دگر گفتند: متعبّدان و مخلصان باشند.
-----------------------------------
(1). کذا: ‌در مج، وز، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (2). سوره آل عمران (3) ‌آیه 161. (3). مج اللّه، ‌با توجّه ‌به نسخه بدلها و معنی جمله زاید ‌به نظر می‌رسد. (4). آج: رافع. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عبادا لغت اهل مدینه. (6). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). وز، مب، مر: خلاف. (8). مب، مر ‌که. (9). وز: باشید. (10). دب، آج، لب، فق: باشی/ باشید.
صفحه : 405 ابو عبیده ‌گفت: پرسیدم ‌از بعضی عرب ‌که ربّانی چه ‌باشد! ‌گفت: الرّجل العالم بالحلال و الحرام، و أحکام امر و نهی، و ‌به آنچه ‌بود و ‌به آنچه ‌باشد. و ‌اینکه صفت امام ‌باشد بنزدیک ‌ما. مؤرّج ‌گفت: «ربّانی‌ّ» منسوب ‌است ‌با رب‌ّ، ‌یعنی مردان خدای باشید«1»، چنان ‌که ‌شما ‌را ‌از اخلاص و اختصاص ‌به خدای باز خوانند و نسبت ‌به ‌او کنند و گویند: رجال اللّه. و بعضی دگر گفتند: اصل ‌او «ربّی» بوده ‌است، «الف» و «نون» ‌برای تفخیم ‌در ‌او آوردند چنان ‌که گفتند: صنعانی و بهرانی و بحرانی و دارانی«2»، و ‌هذا ‌من تغییرات النّسب. مبرّد ‌گفت: الرّبّانیّون، ارباب العلم، واحدها ربّانی‌ّ و ‌هو الّذی یرب‌ّ العلم و یرب‌ّ النّاس بعلمه یعلّمهم و یصلحهم و یقوم بأمرهم، ‌گفت: اهل علم باشند ‌که تربیت علم کنند و تربیت مردمان کنند ‌به علم ‌تا ‌ایشان ‌را ‌به علم ‌با صلاح آرند، و «الف» و «نون» ‌برای مبالغت ‌است چنان ‌که ‌در «عطشان» و «ریّان» و «غرثان» و «و سنان» هست، آنگه ‌برای مبالغه « یا »«3» ی نسبت ‌در ‌او آرند، و ‌آن ‌از باب نسبة الشّی‌ء ‌الی نفسه ‌باشد، چنان ‌که لحیانی‌ّ و رقبانی‌ّ، ‌قال الشّاعر: ‌لو کنت مرتهنا ‌فی الجوّ انزلنی ‌منه الحدیث و ربّانی‌ّ احبار و ‌از امیر المؤمنین- ‌علیه ‌السلام- روایت کردند ‌که جامع ‌است ‌اینکه جمله اقاویل ‌را، ‌از ‌او پرسیدند، ‌گفت: «ربّانی» ‌آن ‌باشد ‌که یرب‌ّ العلم بعمله، ‌که ترتیب علم کند ‌به عمل، عالمی عامل ‌باشد. و ‌آن روز ‌که ‌عبد اللّه عبّاس بمرد، محمّد حنفیّه ‌گفت: الیوم مات ربّانی ‌هذه الامّة. بِما کُنتُم، گفته‌اند: «کان» صله ‌است ‌اینکه جا ‌به معنی زیاده، و ‌به معنی: ‌بما انتم، و مثله ‌قوله ‌تعالی: وَ کانَت‌ِ امرَأَتِی عاقِراً«4»، ای و امراتی عاقر، و ‌قوله: مَن کان‌َ فِی المَهدِ صَبِیًّا«5» تُعَلِّمُون‌َ الکِتاب‌َ، ‌به آنچه مردم ‌را
-----------------------------------
(1). مب: باشند. (2). دب، لب، فق: درانی، آج: درّانی. [.....]
(3). مج: و، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد. (4). سوره مریم (19) ‌آیه 5. (5). سوره مریم (19) ‌آیه 29.
صفحه : 406
کتاب آموزانی«1». ‌إبن کثیر ‌گفت«2» و نافع و عمرو خواندند«3»: تعلمون الکتاب، ‌به آنچه ‌شما کتاب دانی، و باقی قرّا: تعلّمون ‌من التّعلیم، ‌به آنچه ‌شما کتاب آموزی مردمان ‌را. و حسن بصری خواند: تعلّمون ‌علی معنی تتعلّمون ‌من التّعلّم«4»، ‌به آنچه ‌شما می‌آموزید«5». وَ بِما کُنتُم تَدرُسُون‌َ، و ‌به آنچه درس کتب کنی«6». و «درس» تکرار ‌باشد، و اصله ‌من الدّرس الّذی ‌هو الطّمس، کهنه کردن«7» و اثر ببردن ‌برای ‌آن ‌که چون تکرار کند ‌بر ‌او، بذله«8» و داشته شود چون جامه خلق ‌که بسیار داشته ‌باشد. و سعید جبیر خواند: «تدرسون» بتشدید ‌من التّدریس، و ‌به آنچه درس کتاب گوی«9» دیگران ‌را ‌تا بیاموزند، حملا ‌علی ‌قوله: تُعَلِّمُون‌َ«10»وَ لا یَأمُرَکُم، عاصم و حمزه و ‌إبن عامر خوانند: و ‌لا یأمرکم، ‌به نصب «را» عطفا ‌علی ‌قوله: ثُم‌َّ یَقُول‌َ لِلنّاس‌ِ«11»، و ‌قیل: ‌علی اضمار «ان»، و ‌بر ‌اینکه قراءت [437- پ]
مردود ‌باشد ‌علی«12» أَن یُؤتِیَه‌ُ اللّه‌ُ«13»، و تقدیر ‌آن ‌که: و ‌ما ‌کان لبشر ‌ان یؤتیه اللّه و ‌لا ‌ان یقول و ‌لا ‌ان یأمرکم«14»، ‌یعنی ‌اینکه ‌هر دو [از]
«15» قول و امر هیچ آدمی ‌را نرسد، و باقی قرّاء
-----------------------------------
(1). وز، دب، لب، فق: آموزی، مب، مر: آموزید. (2). کذا: ‌در مج: دیگر نسخه بدلها: ندارد. (3). وز: خوانند، دیگر نسخه بدلها: خواند. (4). مج: ‌من التّعلیم، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب، آج، لب، فق: می‌آموزی/ می‌آموزید. (6). دب، آج، لب: کنید. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کهنه بودن. (8). دب: برار بدله، آج: یزاد بدله، لب، فق، مب، مر: ‌بر ‌او بدله. (9). مب: گویید. (10). مج و دیگر نسخه بدلها: یعلّمون، ‌با توجّه ‌به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (13- 11). سوره آل عمران (3) ‌آیه 79. [.....]
(12). دب، آج، لب، فق، مب، مر البشر. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر ‌علی ‌قوله ثم‌ّ. (15). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 407
به رفع خوانند ‌علی الاستیناف. آنگه ‌در معنی ‌او خلاف کردند. زجّاج ‌گفت: و ‌لا یأمرکم اللّه، خدای نمی‌فرماید ‌شما ‌را ‌که فرشتگان و پیغامبران ‌را خدای گیرید«1»، و ‌إبن جریج و جماعتی مفسران گفتند: و ‌لا یأمرکم محمّد، ‌رسول اللّه نمی‌فرماید ‌شما ‌را، و بعضی دگر گفتند: و ‌لا یأمرکم البشر، و هیچ آدمی ‌را نیست ‌که ‌شما ‌را فرماید ‌که فرشتگان ‌را پرستی«2»، چنان ‌که مشرکان عرب گفتند: الملائکة بنات اللّه، فرشتگان دختران خدااند«3». وَ النَّبِیِّین‌َ، و نه پیغامبران ‌را، چنان ‌که جهودان و ترسایان گفتند ‌در عیسی و عزیر: أَ یَأمُرُکُم بِالکُفرِ، صورت استفهام ‌است و معنی تقریع و انکار ‌است، ‌شما ‌را کفر فرماید ‌پس ‌از ‌آن ‌که مسلمان شده‌اید؟ و ‌در آیت دلیل نیست ‌برای ‌آن ‌که افعال جوارح کفر ‌باشد، ‌برای ‌آن ‌که عبادت نکند هیچ کس معبودی ‌را الّا«4» ‌پس ‌از ‌آن ‌که اعتقاد ربوبیّت ‌او کرده ‌باشد، و ‌اینکه اعتقاد کفر ‌باشد نه ‌به عبادت معبود. وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ النَّبِیِّین‌َ، و یاد کن ای محمّد چون ها گرفت«5» خدای- عزّ و جل‌ّ- پیمان پیغامبران. حمزه خواند: «لما آتیتکم»، بکسر اللّام، باقی ‌به فتح «لام» خواندند، و نافع خواند: آتیناکم، ‌علی الجمع، باقی قرّاء ‌به «تا» ‌علی اخبار المخاطب ‌عن نفسه. و «میثاق» مفعال ‌باشد ‌من الوثیقة«6»، وثیقه استواری ‌باشد و معنی عهد و عقد ‌باشد بمثابت سوگند دادن. لَما آتَیتُکُم، ‌آن کس ‌که «لام» مفتوح خواند ‌در ‌او چند قول گفتند، اخفش ‌گفت: «لام» ابتداست، و «ما» موصوله ‌است، و آنچه ‌از ‌پس اوست صله اوست و «من» تبیین ‌است، و تقدیر ‌آن ‌است: للّذی اتینکم مِن کِتاب‌ٍ وَ حِکمَةٍ لتؤمنن‌ّ ‌به، و ‌اینکه ‌در جای خبر ‌است، ‌یعنی آنچه ‌من دادم ‌شما ‌را ‌از کتاب و حکمت ‌به ‌آن ایمان آرید، و «لام» دوم«7» ‌فی ‌قوله: «لتؤمنن‌ّ»، «لام» قسمی مضمر ‌است، کأنه ‌قال: و اللّه لتؤمنن‌ّ ‌به، ‌یعنی عهد پیغامبران ها گرفتم«8» ‌که ‌آن کتاب و
-----------------------------------
(1). دب: برگیرند. (2). مب، مر: بپرستید. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: خدایند. (4). مب خدای ‌تعالی جل‌ّ جلاله الّا. (5). آج، لب: چون باز گرفت. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (7). دب: دؤم، مب، مر: دویم. (8). وز: ها گرفتیم.
صفحه : 408
حکمت ‌که ‌من ‌به ‌شما دهم«1»، آنگه«2» پیغامبری آید ‌که ‌آن«3» کتاب ‌شما ‌را تصدیق کند، ‌شما ‌به ‌او ایمان آرید و ‌او ‌را یاری کنید. قولی دگر ‌آن ‌است ‌که: «ما»«4» مبتداست، و ‌قوله مِن کِتاب‌ٍ ‌در جای خبر اوست و «من» زیادت ‌است، و معنی ‌آن ‌است ‌که: للّذی«5» آتیتکم کتاب و حکمة، آنچه ‌ما ‌شما ‌را دادیم کتاب و حکمت ‌است. ثُم‌َّ جاءَکُم، ای یجیئکم، ‌پس پیغامبری ‌به ‌شما آید ‌که تصدیق کتاب ‌شما کند ‌یعنی محمّد- صلّی اللّه ‌علیه و آله. ‌از حق‌ّ ‌شما ‌آن ‌است ‌که ‌به ‌او ایمان آرید و نصرت ‌او کنید، و ‌در ‌اینکه قول طعن زدند بعضی نحویان، و گفتند: «من» ‌آن جا زیادت ‌بود ‌که کلام نفی ‌بود، امّا ‌در اثبات حکم نکنند ‌به زیادت «من»، ‌لا یقال: جاءنی ‌من رجل [انّما یقال: ‌ما جاءنی ‌من رجل]
«6» و ‌ما ‌فی الدّار ‌من رجل، و ‌بر ‌اینکه ‌قوله «لام» ‌هم جواب قسم ‌باشد ‌فی ‌قوله: لَتُؤمِنُن‌َّ بِه‌ِ. مبرّد و زجّاج گفتند: «لام» تأکید ‌است و «ما» مجازات راست، و «لام» ‌در ‌او چنان ‌است ‌که ‌در «ان»«7»، و تقدیر ‌آن ‌است ‌که: لمهما آتیتکم و لأی‌ّ کتاب و حکمة آتیتکم، و جواب شرط لَتُؤمِنُن‌َّ بِه‌ِ وَ لَتَنصُرُنَّه‌ُ ‌باشد. و مثاله ‌قوله ‌تعالی: وَ لَئِن شِئنا لَنَذهَبَن‌َّ بِالَّذِی أَوحَینا إِلَیک‌َ. و کسائی ‌گفت: لتؤمنن‌ّ ‌به متّصل ‌است ‌به کلام اوّل]
«8» و جواب شرط ‌فی ‌قوله: فَمَن تَوَلّی بَعدَ ذلِک‌َ، و معنی ‌آن ‌بود ‌که: یاد کن ای محمّد چون خدای ‌تعالی عهد پیغامبران بستد ‌که آنچه ‌من دادم«9»، ‌بر ‌آن ‌که «ما» موصوله ‌باشد یا «10» ‌هر چه دادم ‌شما ‌را ‌بر ‌آن ‌که «ما» شرط ‌را ‌باشد ‌از کتاب و حکمت. ‌پس رسولی«11» مصدّق ‌به ‌شما آید ‌که ‌از صفت ‌او ‌آن ‌باشد ‌که ‌به ‌او ایمان آری«12» و نصرت کنی«13» ‌او ‌را، و گوید: اقرار
-----------------------------------
(1). مب: دادم. (2). چاپ شعرانی (3/ 93): ‌آن ‌که. (3). مج، وز: کلمه ‌به صورت «از» ‌هم خوانده می‌شود. [.....]
(4). آج: ‌لا، لب: ‌لما. (5). دب، مب، مر: الّذی. (8- 6). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به دب وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). چاپ شعرانی (3/ 93): ‌آن. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر تو ‌را. (10). مج، وز، فق، مب، مر: ‌ما، دب، آج: ‌با، ‌با توجّه ‌به لب تصحیح شد. (11). فق: ‌رسول. (12). آری/ آرید. (13). آج، لب، فق، مب، مر: کنید.
صفحه : 409
دادی«1» و عهد ‌من ‌بر ‌آن بستدی! گویند: اقرار دادیم، گوید: گواه باشید ‌که ‌من نیز گواه باشم«2» ‌هر ‌که ‌پس ‌از ‌آن ‌بر گردد. و ‌اینکه خبر مبتدا یا جزای شرط ‌باشد، و ‌در ‌اینکه قول ضعفی هست لبعده ‌عن الظّاهر و تعسف«3» ‌فیه، و مثال ‌آن چنان ‌باشد ‌که: ‌ما اصنع ‌من الخیر ‌من یصنع مثله فهو ‌من الفائزین، ‌اینکه مثال «ما» مجازات ‌است، و مثال «ما» ی موصوله چنان ‌باشد ‌که: ‌ما اختاره ‌من العمل ‌من یعمل ‌به فهو ناج، ‌اینکه جا جمله جزای خبر مبتدا ‌باشد، و ‌در اوّل جزای شرط، ‌اینکه بیان قول کسائی ‌است. و امّا ‌آن ‌که «لام» ‌را مکسور خواند، ‌گفت: «لام» اضافت ‌است و «ما» موصوله ‌است بمعنی الّذی، و «لام» تعلّق دارد ‌به «اخذ»، ‌یعنی میثاق پیغامبران ها گرفت«4» ‌برای آنچه داد ‌ایشان ‌را ‌از کتاب و حکمت. ثُم‌َّ جاءَکُم، و التّقدیر: ‌ان جاءکم، ‌پس ‌اگر پیغامبری ‌به ‌شما آید ‌که تصدیق کند کتاب ‌شما ‌را، و ‌به ‌او ایمان آری«5» و ‌او ‌را نصرت کنی«6»، و «لام» جواب قسم ‌است ‌که اخذ میثاق ‌به جای ‌آن ‌است«7»، ‌برای ‌آن ‌که فرقی نباشد ‌بین قولک اخذت میثاقک لتفعلن‌ّ و انشدک اللّه لتفعلن‌ّ. و بعضی اهل معانی گفتند: «لام» مکسور مضمّن«8» ‌بود ‌به معنی «بعد» ‌تا معنی ‌اینکه ‌باشد ‌که: ‌بعد ‌ما آتیتکم، چنان ‌که نابغه ‌گفت: توهّمت آیات لها فعرفتها لستّة اعوام و ذا العام سابع ای ‌بعد ستّة اعوام، و سعید جبیر ‌در شاذّ خواند: لمّا آتیتکم، ای حین آتیتکم، و ‌بر ‌اینکه جمله اقوال معنی آنگه مستقیم ‌باشد ‌که «قال» اضمار کنند، و گویند تقدیر ‌اینکه ‌است: و اخذ اخذ اللّه میثاق النّبیّین و ‌قال ‌لهم ‌لما آتیتکم. اکنون مفسران خلاف کردند ‌در ‌آن ‌که مراد ‌به آیت کیست و عهد ‌از ‌که بستدند! [بعضی گفتند: عهد بستدند]
«9» ‌از جمله پیغامبران ‌که بعضی بعضی ‌را تصدیق
-----------------------------------
(1). دادی/ دادید. (2). وز، دب، آج، لب، فق: ‌من نیز گواهم. (3). آج: و التّعسف. (4). دب، آج، لب، فق: پیغامبران ‌را گرفت. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آرید. [.....]
(6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کنید. (7). دب، آج، لب، فق، مر ‌که. (8). اساس و دیگر نسخه بدلها: مضمر، ‌با توجّه ‌به معنای عبارت و چاپ شعرانی (3/ 94) تصحیح شد. (9). مج، ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 410
کنند، و امّتان ‌خود ‌را بفرمایند ‌تا ‌به همه«1» ایمان آرند، و معنی نصرت ایمان و تصدیق و متابعت ‌است [438- ر]
، ‌اینکه قول سعید جبیر ‌است. و طاووس و قتاده و حسن و سدّی ‌از امیر المؤمنین«2»- ‌علیه ‌السلام- روایت کردند ‌که ‌او ‌گفت: خدای ‌تعالی هیچ پیغامبر ‌را نفرستاد و الّا ‌بر ‌او عهد گرفت ‌که ‌به محمّد«3»- صلّی اللّه ‌علیه و سلّم- ایمان آرد، و قوم ‌را فرماید ‌تا ‌به ‌او ایمان آرند«4»، و ‌اگر ‌در روزگار ‌ایشان ظاهر شود نصرتش کنند. و مجاهد ‌گفت ‌که: عهد ‌که گرفتند ‌بر اهل کتاب گرفتند ‌که پیغامبران ‌در میان ‌ایشان [بودند]
«5» و حجّت آورد ‌بر ‌اینکه قول ‌که ‌در قراءت ابی‌ّ کعب و ‌عبد اللّه مسعود چنین ‌است: «و اذ اخذ اللّه میثاق الّذین اوتوا الکتاب ‌لما آتیتکم»، و ‌بر ‌اینکه قول استدلال کردند بقوله: ثُم‌َّ جاءَکُم، و ‌گفت: پیغامبر ‌ما ‌به هیچ پیغامبر نیامد، ‌به اهل کتاب آمد، و ‌اینکه قول مزیّف ‌است، ‌برای ‌آن ‌که خلاف ظاهر ‌است- و اللّه اعلم بمراده. و ‌اگر خواهند ‌تا ‌اینکه قول ‌را قوّت [کنند]
«6» بطریقة حذف المضاف و اقامة المضاف الیه توان کردن، چه مراد ‌آن ‌است ‌که: و اذ اخذ اللّه میثاق امم النّبیّین، و دلیل ‌اینکه حذف، معنی و فحوای آیت ‌که پیغامبر ‌ما- ‌علیه ‌السلام- مبعوث نبود ‌به پیغامبران، بل ‌به امم ‌ایشان مبعوث ‌بود، و ‌اینکه روایت کرده‌اند ‌از صادق و باقر- علیهما ‌السلام. و ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: پیغامبران ‌را فرمودند ‌که عهد ‌رسول ‌ما ‌بر امّتان ‌خود بستانند، و لکن اکتفا کرد«7» ‌به ذکر پیغامبران ‌از ذکر امّتان، و ‌برای ‌آن «جاءکم» ‌که ماضی ‌است ‌در جای مستقبل بنهاد ‌که کلام ‌را ‌در ‌او معنی شرط ‌است، و شرط ‌در مستقبل ‌باشد و ‌اگر چه لفظ ماضی ‌بود، چنان ‌که گویند: ‌من اتانی اکرمته، و المعنی ‌من یأتنی اکرمه، ‌پس پیغامبری ‌به ‌شما آید و تصدیق کند کتاب ‌شما ‌را و قول ‌شما ‌را،
-----------------------------------
(1). وز: ‌هم. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر ‌علی. (3). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر مصطفی. (4). مب: آورند. (6- 5). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کردند.
صفحه : 411
و اقرار دهد ‌به نبوّت ‌شما، و ‌به ‌او ایمان آوری«1» و ‌او ‌را نصرت کنی«2». آنگه حق ‌تعالی ‌گفت پیغامبران ‌را: أَ أَقرَرتُم، اقرار دادید«3»! وَ أَخَذتُم عَلی ذلِکُم إِصرِی، و عهد ‌من بستدید«4» ‌بر ‌آن، ‌یعنی ‌از امّتان ‌خود ‌که ‌ایشان و امّتان ‌ایشان مکلّف باشند ‌به ایمان آوردن ‌به جمله پیغامبران، و تصدیق ‌ایشان کردن ‌بر سبیل جمله. و قولی دیگر ‌آن ‌است ‌که: اخذتم، ای قبلتم. «اخذ» ‌به معنی قبول ‌است، عهد ‌من پذرفتی«5»! و مثالش ‌قوله ‌تعالی: إِن أُوتِیتُم هذا فَخُذُوه‌ُ«6»، ای فاقبلوه، و ‌قوله: لا یُؤخَذُ مِنها عَدل‌ٌ«7»، ای ‌لا یقبل منها فدیة، و ‌قال«8» ‌تعالی: وَ یَأخُذُ الصَّدَقات‌ِ«9»، ای یقبلها. ‌ایشان ‌را گفتند: أَقرَرنا، اقرار دادیم. حق ‌تعالی ‌گفت: فَاشهَدُوا، ‌بر ‌خود گواه باشید، و قولی دیگر ‌آن ‌است ‌که: ‌بر یکدیگر گواه باشید. وَ أَنَا مَعَکُم مِن‌َ الشّاهِدِین‌َ، و ‌من ‌با ‌شما ‌از جمله گواهانم. ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: فاشهدوا، ای فاعلموا، بدانید«10». زجّاج ‌گفت: بینوا، بیان کنید«11» امّتان ‌را. سعید مسیّب ‌گفت: فاشهدوا، خطاب ‌است ‌با فرشتگان ‌که خدای ‌ایشان ‌را ‌گفت ‌بر پیغامبران گواه باشید. فَمَن تَوَلّی بَعدَ ذلِک‌َ، ‌هر ‌که ‌پس ‌از ‌اینکه اقرار و اشهاد ‌بر گردد و اعراض کند ‌از جمله فاسقان ‌باشد«12». و ‌اینکه «هم» عماد ‌است یا فصل عند الکوفیّین و البصریّین، و معنی ‌آن ‌باشد ‌که: فاسق ایشانند«13»، ‌از روی مبالغه می‌نمایند ‌که فاسق ‌خود ایشانند ‌لا ‌غیر ‌تا«14» پنداری ‌که کسی ‌گفت: فاسق ‌که ‌باشد! خدای ‌تعالی ‌گفت: فاسق [آن]
«15»
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مر: آورید. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: کنید. (3). دب، آج، لب، فق: دادی/ دادید. (4). دب، آج، لب، مب، مر: بستدی/ بستدید. [.....]
(5). دب، آج، فق: پذرفتید، مب: پذیرفتی، لب، مر: پذیرفتید. (6). سوره مائده (5) ‌آیه 41. (7). سوره بقره (2) ‌آیه 48. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر اللّه. (9). سوره توبه (9) ‌آیه 104. (10). دب، آج، لب، فق، مب، بدانی/ بدانید. (11). دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر فاولئک ‌هم الفاسقون. (13). مب: ‌ایشان باشند. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تو. (15). مج: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 412 ‌باشد ‌که ‌به ‌اینکه«1» صفت ‌بود. و اصل «فسق» خروج ‌باشد، ‌یعنی ‌از فرمان خدای بیرون باشند. أَ فَغَیرَ دِین‌ِ اللّه‌ِ یَبغُون‌َ- الایة. ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: سبب نزول ‌اینکه آیت ‌آن ‌بود ‌که اهل کتاب ‌در حق‌ّ ابراهیم ‌با یکدیگر خصومت کردند. جهودان گفتند: ‌ما اولیتریم ‌به ابراهیم، و ترسایان گفتند: ‌ما اولیتریم. پیش ‌رسول آمدند ‌به حکومت، ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: ‌شما ‌را ‌به ابراهیم هیچ سبیل و نسبت نیست، و ‌شما ‌بر دین ‌او نه‌اید«2». ‌ایشان ‌را خشم آمد و گفتند: ‌به ‌خدا ‌که ‌ما دگر پیش تو نیاییم ‌به حکومت، و ‌به قضای تو راضی نباشیم، و دین تو نگیریم. خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت فرستاد و ‌گفت: دینی جز دین ‌خدا طلب می‌کنید«3»؟ بصریان و حفص«4» خواندند: یبغون ‌به « یا » و حفص و یعقوب خواندند: وَ إِلَیه‌ِ یُرجَعُون‌َ ‌به «یاء» ‌بر غایب، و باقی قرّاء ‌بر خطاب ‌به «تا». و ابو عمرو «یبغون» ‌به « یا » و «ترجعون» ‌به «تا». وَ لَه‌ُ أَسلَم‌َ، «واو» حال راست، و ‌هر چه ‌در آسمان و زمین گردن نهاده‌اند ‌او ‌را، امّا بطوع و رغبت و انقیاد و استسلام، و امّا ‌بر کراهت و رغم ‌خود. و نصب ‌او ‌بر تمییز ‌باشد، و گفته‌اند: ‌بر مصدری ‌که فعلش محذوف ‌است، ‌یعنی اسلم فطاع طوعا ‌او کره کرها، و گفته‌اند: مصدری ‌است ‌در جای حال، ای طائعین و کارهین. مفسران خلاف ردند ‌در ‌آن ‌که طایعان کیستند و کارهان کیستند. انس مالک روایت کرد ‌از ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌در ‌اینکه آیت ‌که ‌گفت: 5» و ‌له اسلم ‌من ‌فی السموات طوعا ای ‌هم الملائکة و« ‌فی ‌الإرض الانصار ، ‌گفت: آنان ‌که بطوع اسلام آوردند فرشتگان آسمان‌اند و ‌در زمین انصاریانند، ‌برای ‌آن ‌که ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- چون هجرت کرد و ‌از مکّه ‌به مدینه آمد، آیت قتال نیامده ‌بود، دعوت کرد، انصاریان ایمان آوردند بطوع و رغبت بی اکراهی و قتالی، و ‌رسول- ‌علیه ‌السلام- ‌گفت: ‌لا تسبوا اصحابی فانهم اسلموا طوعا و اسلم ‌النّاس ‌من خوف سیوفهم ، ‌گفت:
-----------------------------------
(1). مب دلیل و. (2). دب، آج، لب، فق: نه. (3). دب: می‌کنی/ می‌کنید. [.....]
(4). آج، لب، فق، مب، مر و یعقوب. (5). دب، آج ‌من.
صفحه : 413
اصحاب«1» مرا دشنام مدهید«2» ‌که ‌ایشان بطوع [438- پ]
و رغبت«3» ایمان آوردند و مردمان دیگر«4» ‌از بیم شمشیر ‌ایشان. حسن بصری و مفضّل گفتند: آنان ‌که بطوع ایمان آوردند اهل آسمانند، و امّا اهل زمین بهری بطوع ایمان آوردند و بعضی بکره. ابو العالیه ‌گفت: هیچ کس نباشد ‌که نگوید ‌که مرا خدای هست، چون بگفت ‌بر ‌او حجّت شد«5» آنگه ‌اگر ‌بر ‌آن بایستد و استقامت کند ‌از جمله آنان ‌است ‌که اسلم طوعا، و ‌اگر استقامت نکند و ‌با ‌گفت«6» ‌به خدای ‌تعالی بدون ‌او چیزی دگر پرستد، ‌او ‌آن ‌است ‌که اسلم کرها. ضحّاک ‌گفت: مراد ‌آن ‌است ‌که وقت اخذ میثاق اقرار داد امّا بطوع و یا بکره«7»، ‌یعنی ‌در اوّل- و کلام ‌در ‌آن بیاید- ‌ان شاء اللّه. مجاهد ‌گفت: آنان ‌که اسلام«8» بطوع آوردند مؤمنانند، و آنان ‌که بکره اسلام آوردند کافرانند ‌که چون ‌ایشان سجده کنند معبود ‌خود ‌را بدون خدای، سایه ‌ایشان سجده کنند خدای ‌را ‌بر رغم ‌ایشان، بیانه ‌قوله: وَ لِلّه‌ِ یَسجُدُ مَن فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ طَوعاً وَ کَرهاً وَ ظِلالُهُم بِالغُدُوِّ وَ الآصال‌ِ«9». شعبی ‌گفت: مراد بکره ‌آن ‌است ‌که آنان ‌که ‌در ایمان محقّق نباشند ‌به وقت خوف و اضطرار ‌هم التجابه ‌او کنند، الا تری ‌الی ‌قوله: فَإِذا رَکِبُوا فِی الفُلک‌ِ دَعَوُا اللّه‌َ مُخلِصِین‌َ لَه‌ُ الدِّین‌َ«10». قتاده ‌گفت«11»: آنان ‌که بطوع ایمان آوردند مؤمنانند ‌که ‌به اختیار ‌در حال سعت ایمان آوردند ‌به وقتی ‌که ایمان نافع ‌باشد ‌ایشان ‌را، و آنان ‌که ‌به کره اسلام«12» آوردند ‌که ‌در مرگ«13» عند معاینة«14» الملائکة و مقدّمات الدّار الاخرة ایمان آورند«15»، ‌ایشان ‌را ‌آن
-----------------------------------
(1). مب: یاران. (2). دب، آج، لب، مدهی/ مدهید. (3). مب بی کراهیتی. (4). مج: یکدیگر: ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). دب: ‌باشد. (6). دب: یا بگفت. (7). آج، لب، فق: کره. (8). مب: ایمان. (9). سوره رعد (13) ‌آیه 15. (10). سوره عنکبوت (29) ‌آیه 65. (11). آج، لب ‌که. (12). آج، لب، فق، مب، مر: ایمان. [.....]
(13). وز، دب، آج، لب، فق: ‌در ‌در مرگ، مب، مر: ‌به ‌در مرگ. (14). مب، مر: ‌در حال معاینه. (15). وز، دب، فق، مب، مر: آوردند.
صفحه : 414 ایمان سود ندارد، بیانه: فَلَم یَک‌ُ یَنفَعُهُم إِیمانُهُم لَمّا رَأَوا بَأسَنا«1». کلبی ‌گفت: آنان ‌که بطوع ایمان آرند، آنان باشند ‌که ‌بر فطرت اسلام زاده باشند، و آنان ‌که بکره ایمان آرند آنان باشند ‌که ‌ایشان ‌را ‌از بلاد کفر ‌به بردگی بیارند«2»، و ‌ایشان ‌را اکراه کنند ‌بر اسلام. ‌إبن کیسان ‌گفت: وَ لَه‌ُ أَسلَم‌َ، ای خضع ‌من ‌فی السموات و الارض طوعا و کرها، ‌یعنی ‌هر ‌که ‌در آسمان و زمین ‌او ‌را خاضع و ذلیل و«3» گردن نهاده‌اند امّا بطوع و امّا بکره. آنان ‌که اهل طوعند مؤمنانند، و آنان ‌که اهل کرهند کافرانند، و آنان ‌که کافرند ‌اگر پرسی«4» ‌از ‌ایشان ‌که ‌شما ‌را ‌که آفرید، و آسمان و زمین ‌که آفرید! گویند خدای: وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ لَیَقُولُن‌َّ اللّه‌ُ«5» وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَقَهُم لَیَقُولُن‌َّ اللّه‌ُ«6». مجاهد روایت کند«7» ‌از ‌عبد اللّه عبّاس ‌که ‌گفت: چو«8» یکی ‌از ‌شما ‌را اسپی«9» شموس ‌باشد ‌که منقاد نشود، باید ‌تا«10» ‌اینکه آیت ‌در گوش ‌او خواند«11»: وَ لَه‌ُ أَسلَم‌َ مَن فِی السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ طَوعاً وَ کَرهاً«12». ‌قوله ‌تعالی:

قُل آمَنّا بِاللّه‌ِ وَ ما أُنزِل‌َ عَلَینا وَ ما أُنزِل‌َ عَلی إِبراهِیم‌َ وَ إِسماعِیل‌َ وَ إِسحاق‌َ وَ یَعقُوب‌َ وَ الأَسباطِ وَ ما أُوتِی‌َ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّون‌َ مِن رَبِّهِم لا نُفَرِّق‌ُ بَین‌َ أَحَدٍ مِنهُم وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ (84) وَ مَن یَبتَغ‌ِ غَیرَ الإِسلام‌ِ دِیناً فَلَن یُقبَل‌َ مِنه‌ُ وَ هُوَ فِی الآخِرَةِ مِن‌َ الخاسِرِین‌َ (85) کَیف‌َ یَهدِی اللّه‌ُ قَوماً کَفَرُوا بَعدَ إِیمانِهِم وَ شَهِدُوا أَن‌َّ الرَّسُول‌َ حَق‌ٌّ وَ جاءَهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ وَ اللّه‌ُ لا یَهدِی القَوم‌َ الظّالِمِین‌َ (86) أُولئِک‌َ جَزاؤُهُم أَن‌َّ عَلَیهِم لَعنَةَ اللّه‌ِ وَ المَلائِکَةِ وَ النّاس‌ِ أَجمَعِین‌َ (87) خالِدِین‌َ فِیها لا یُخَفَّف‌ُ عَنهُم‌ُ العَذاب‌ُ وَ لا هُم یُنظَرُون‌َ (88) إِلاَّ الَّذِین‌َ تابُوا مِن بَعدِ ذلِک‌َ وَ أَصلَحُوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (89) إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا بَعدَ إِیمانِهِم ثُم‌َّ ازدادُوا کُفراً لَن تُقبَل‌َ تَوبَتُهُم وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ الضّالُّون‌َ (90) إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُم کُفّارٌ فَلَن یُقبَل‌َ مِن أَحَدِهِم مِل‌ءُ الأَرض‌ِ ذَهَباً وَ لَوِ افتَدی بِه‌ِ أُولئِک‌َ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ (91) لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ وَ ما تُنفِقُوا مِن شَی‌ءٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ بِه‌ِ عَلِیم‌ٌ (92) کُل‌ُّ الطَّعام‌ِ کان‌َ حِلاًّ لِبَنِی إِسرائِیل‌َ إِلاّ ما حَرَّم‌َ إِسرائِیل‌ُ عَلی نَفسِه‌ِ مِن قَبل‌ِ أَن تُنَزَّل‌َ التَّوراةُ قُل فَأتُوا بِالتَّوراةِ فَاتلُوها إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (93) فَمَن‌ِ افتَری عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ مِن بَعدِ ذلِک‌َ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الظّالِمُون‌َ (94) قُل صَدَق‌َ اللّه‌ُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبراهِیم‌َ حَنِیفاً وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ (95)

بگو که«13» ایمان آوردیم به خدا و آنچه فرستادند بر ما و آنچه فرستادند بر ابراهیم و پسرانش و پسر زاده‌ایش و قبیله‌های او«14»، و آنچه دادند
-----------------------------------
(1). سوره مؤمن (40) آیه 85. (2). مب، مر: آورده باشند. (3). دب، آج، لب، فق: ندارد. (4). مج، وز: ترسی، با توجّه به آج تصحیح شد. (5). سوره لقمان (31) آیه 25. (6). سوره زخرف (43) آیه 87. (7). آج، لب، مب، مر: کرد. (8). مب، مر: چون. (9). وز، آج، لب، مب: اسبی. (10). مب، مر: که. (11). آج، لب: خوانید، فق: خوانند، مب، مر: بخوانند، مب تا آخر. [.....]
(12). مب، مر الی آخر. (13). وز ما. (14). آج، لب، فق: ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و فرزندان او صفحه : 415 موسی«1» و عیسی را و پیغامبران«2» را از خدایشان، جدا نکنیم«3» میان یکی از ایشان و ما او را گردن نهاده‌ایم«4». هر که طلب کند«5» جز اسلام دینی نپذیرند«6» از او، و او در سرای باز پسین از زیانکاران [باشد]
«7». «8» چگونه لطف کند«9» خدای با قومی که کافر شدند پس اسلامشان و گواهی دهند«10» که پیغامبر حق است و به ایشان آید«11» حجّتها، و خدای ثواب ندهد«12» مردمان کافر را. ایشان پاداششان«13» آن است که بر ایشان بود زندان و خشم خدا و فرشتگان«14» و مردمان همه. همیشه باشند آن جا تخفیف نکنند از ایشان عذاب و نه بر ایشان رحمت کنند. مگر آنان که توبه کنند«15» از پس آن و نیکی کنند«16» که خدا آمرزنده«17» و بخشاینده است. آنان که کافر شدند«18» پس ایمانشان«19» آنگه بیفزایند کفر، نپذیرند توبه ایشان
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق را. (2). آج، لب، فق دیگر. (3). آج، لب، فق: و ما هیچ جدایی نمی‌دانیم. (4). آج، لب، فق: و ما مر او را فرمان برداریم. (5). آج، لب، فق: هر که جوید. (6). آج، لب، فق: جز دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دینی را پس هرگز قبول نکنند. (7). مج: ندارد، از وز افزوده شد، آج، لب، فق: است. (8). وز: اسلامهم. (9). آج، لب، فق: راه نماید. (10). آج، لب، فق: دادند. (11). آج، لب، فق: آمد. [.....]
(12). آج، لب، فق: راه ننماید. (13). آج، لب: پاداش ایشان. (14). آج، لب، فق: که بر ایشان است دوری از رحمت خدای و نفرین فرشتگان. (15). آج، لب، فق: توبه کردند. (16). آج، لب، فق: و بسامان آرند کار خود را. (17). آج، لب، فق: آمرزگار. (18). آج، لب به عیسی. (19). آج، لب، فق: ایمان ایشان به موسی.
صفحه : 416
و ایشان گمراهان باشند [439
ر]
. آنان که کافر شوند و بمیرند و ایشان کافر باشند نپذیرند«1» یکی از ایشان همه زمین پر از زر و اگر چه به فدا کند آن را«2» ایشان آنانند که ایشان را عذابی سخت بود، و نیست از ایشان یاری«3». در نیابید نیکویی تا هزینه کنید از آنچه دوست دارید، و آنچه هزینه کنید از چیزی خدا به آن داناست. همه طعامی حلال بود فرزندان یعقوب را الّا آنچه حرام کرد یعقوب بر خود از پیش آن که فرستادند توریت، بگو بیارید توریت و بخوانید اگر راست می‌گویید. هر که فرو بافد«4» بر خدای دروغ از پس آن، ایشان«5» بیداد کاران‌اند«6». بگو راست گفت خدا، پسر وی کنید دین ابراهیم را راست و نبد از بت پرستان«7». قوله: قُل آمَنّا بِاللّه‌ِ، مثل اینکه آیت بعینها در سورة البقرة رفت و تفسیر آن گفته شد، اینکه جا سخن باید گفتن«8» در آن که در اینکه تکرار چه فایده است. در وجه حسن تکرار در آیات قرآن چند وجه گفته‌اند: یکی آن که مذهب محقّقان آن است که مکلّفان را در الفاظ قرآن لطف است چنان که در معانی لطف
-----------------------------------
(1). وز، آج، لب، فق از. (2). آج، لب، فق: و اگر چه باز خرد خود را به آن (3). آج، لب: نیست مر ایشان را هیچ یارانی در دفع عذاب. (4). آج، لب، فق: هر که از خود سازد. (5). مج ایشان، با توجّه به وز زاید می‌نماید، آج، لب، فق: آن که بیان کردیم. (6). آج، لب، فق: پس ایشان ایشانند ستمکاران. [.....]
(7). آج، لب، فق: نبود از اهل شرک. (8). دب، باید گفت.
صفحه : 417
است، چنان که اگر قدیم- جل‌ّ جلاله- به جای«1»: الم، ذلِک‌َ الکِتاب‌ُ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ هُدی‌ً لِلمُتَّقِین‌َ«2» گفتی: الر«3» هذا القرآن لا شک فیه«4» بیان للمؤمنین، در او آن لطف نبودی که در اینکه الفاظ هست، برای آن که ممکن نیست دعوی کردن که اینکه نظمی است«5» و به فصاحت به حدّ است که معجز است، و عرب از مثل اینکه مقدار عاجزند خصوصا بنزدیک اصحاب صرفه، پس اینکه باشد که خدای تعالی دانست که مکلّفان را در اعیان اینکه الفاظ لطفی«6» باشد که در الفاظی دگر نباشد و اگر چه متّفق المعنی باشند«7»، و بر اینکه قاعده سؤال از تکرار قرآن منقطع شود. گروهی دگر گفتند: تکرار نوعی«8» فصاحت است در جای خود نه«9» برای عی‌ّ گوینده باشد، و اینکه در کلام عرب بسیار است، و غرض از اینکه تأکید باشد و تقریر کلام با مخاطب، و در اشعار ایشان از اینکه بسیار است، قال الشّاعر: م نعمة کانت لکم کم کم و کم و قال آخر: نعق الغراب بیین لبنی غدوة کم کم و کم بفراق لبنی ینعق و قال آخر: و کاین و کم عندی لهم من صنیعة ایادی ثنّوها«10» علی و اوجبوا و اینکه جواب فرّاء است. و وجهی دگر آن است که: خدای تعالی قرآن به جمله خلایق فرستاد، و ایشان در آفاق و اقطار زمین پراگنده بودند، و قرآن مجموع نبود، هر چند آیت و هر«11» سورتی به جانبی«12» فرستاد، اگر تکرار نبودی در قرآن یکی قصّه موسی شنیدی و یکی قصّه عیسی و یکی قصّه آدم، و آن که«13» آن شنیدی اینکه نشنیدی، و آن که«14» اینکه شنیدی آن
-----------------------------------
(1). مب قوله. (2). سوره بقره (2) آیه 1
و 2. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: الم. (4). آج، لب، فق، مب، مر هذا. (5). آج، لب، فق، مب، مر: لفظی است. (6). مب، مر: لفظی. (7). مب: باشد. (8). دب، مب، مر از. (9). آج، لب، فق، مب، مر: و آن نه. (10). دب، آج، لب: منوها. (11). مب: ندارد. (12). دب: به جایی. [.....]
(14- 13). مب، مر: و هر که.
صفحه : 418
نشنیدی. پس حق تعالی خواست تا مکلّفان در لطف«1» و فایده قرآن مساوی باشند، قصّه‌ها و آیتها در قرآن مکرّر کرد تا پیش از جمع به هر جای«2» و به هر طرفی برسد- و استقصای کلام در اینکه باب کرده شود فی سورة الرّحمن و المرسلات- و اینکه قدر اینکه جا کفایت است. حق تعالی خواست تا بیان انکار کند بر جهودان که گفتند: نُؤمِن‌ُ بِبَعض‌ٍ وَ نَکفُرُ بِبَعض‌ٍ«3». دگر آن«4» تا مطابق آن بود که خدای تعالی گفت در آیت که پیش از اینکه است که: من عهد بر پیغامبران گرفته‌ام که چون پیغامبری آید مصدّق آن را که به اینکه پیغامبر باشد به او ایمان آرد، و بعضی تصدیق بعضی کنند، و باز نماید که چنان که پیغامبران پیشتر«5» مکلّفند به ایمان به من، من هم مکلّفم به ایمان به ایشان- و اللّه اعلم بمراده من کلامه. قوله:من که وَ مَن یَبتَغ‌ِ غَیرَ الإِسلام‌ِ دِیناً، مفسران گفتند: آیت در شأن دوازده مرد آمد که اظهار ایمان کرده بودند و منافق بودند، در باطن مرتد شدند و برگشتند و به مکّه شدند بنزدیک کفّار، از جمله شان«6» [439- پ]
: الحارث بن سوید الانصاری«7»، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. و «ابتغاء» افتعال باشد من البغاء و هو الطّلب، جز که بغی لغیره باشد و ابتغی لنفسه، چنان که شوی و اشتوی«8» و خبز و اختبز«9» و قصد غیره و اقتصد هو، و مانند اینکه. خدای تعالی گفت: هر کس که او دینی طلب کند جز اسلام از او قبول نکنند، برای آن که دین بنزدیک خدای اسلام است لا غیر، که دگر ادیان و ملل را به آن منسوخ کرد، چنان که گفت: إِن‌َّ الدِّین‌َ عِندَ اللّه‌ِ الإِسلام‌ُ«10». و معنی «قبول عمل، ضمان ثواب باشد بر او، برای آن که واقع باشد به موقع خود، و بر وجه مأمور به کرده شده باشد.من که وَ هُوَ فِی الآخِرَةِ مِن‌َ الخاسِرِین‌َ، و او در
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: در لفظ. (2). فق: هر جایی، مب، مر: هر جانبی. (3). سوره نساء (4) آیه 150. (4). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (5). دب: پیشین. (6). مب، مر: ایشان. (7). دب، مب، مر بود. (8). آج، لب، فق، مب، مر: سوی و استوی. (9). آج، لب، مب، مر: خیر و اختبر. (10). سوره آل عمران (3) آیه 19.
صفحه : 419
آخرت- یعنی قیامت که سرای دیگر است- از جمله زیانکاران باشد. «و الخسران» ذهاب راس المال آن باشد که سرمایه تلف شود، و کافر در قیمت چنین باشد برای آن که مکلّف در دنیا مشبّه«1» است به بازرگان، و عمر سرمایه اوست، و اسباب تمکین آلات اوست، و سود او ثواب است، و زیان او عقاب است، فردا«2» قیامت چو«3» بنگرد عمر صرف کرده باشد در کاری که ثمره آن عقاب بود، نه سرمایه دارد و نه سود، عند آن پشیمانی او سخت شود و سود ندارد او را، نعوذ باللّه من الخذلان و الحرمان. کَیف‌َ یَهدِی اللّه‌ُ قَوماً کَفَرُوا بَعدَ إِیمانِهِم، صورت استفهام است و مراد انکار و نفی، ای لا یهدی اللّه، یعنی خدای هدایت نکند گروهی را که از پس ایمان کافر شدند، و مثله قول الشّاعر: کیف نومی علی الفراش و لما یشمل الشّام غارة شعواء ای لا انام، و اینکه را نظیر بسیار بود، منها قوله: کَیف‌َ یَکُون‌ُ لِلمُشرِکِین‌َ عَهدٌ عِندَ اللّه‌ِ«4»، ای لا یکون لهم عند اللّه عهد، و مثل اینکه روایت است که از صادق- علیه السلام- در سبب نزول آیت. و حسن بصری گفت: آیت در اهل کتاب آمد که ایشان پیش از قیام و ظهور رسول- علیه السلام- به او ایمان داشتند و مقرّ بودند«5»، چون«6» بیامد منکر شدند و کافر گشتند. امّا مراد به «هدایت» در آیت محتمل است وجوه«7» را: یکی الطافی که خدای تعالی با مؤمنان کند که ایشان را آن لطف باشد در ثبات بر ایمان، و آن در حق‌ّ کافران اگر بکند«8» لطف نباشد، چنان که در شاهد آن کس که دعوتی سازد و جماعتی را به طعام و مهمانی خود خواند، و خواندن او بر عموم همه را لطف باشد، آنگه از ایشان جماعتی بیایند و جماعتی نیایند. آنان که بیایند ایشان را شمعی پیش فرستد، و چون به در سرای رسند استقبال کند و اینکه لطف باشد، و لکن در حق‌ّ آنان
-----------------------------------
(1). مب، مر: شبیه. (2). آج، لب، فق، مب، مر: در فردای. (3). دب، مب، مر: چون. [.....]
(4). سوره توبه (9) آیه 7. (5). دب: مقرّ آمدند. (6). آج، لب، فق، مب رسول. (7). مر: چند وجه. (8). اساس: نکند، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 420
حاضر آیند. فامّا آنان که آمده نباشند«1»، اینکه معانی در حق‌ّ ایشان لطف نبود- لأمر یرجع الیهم- برای«2» کاری که راجع باشد به ایشان نه با میزبان، و اینکه وجهی نیکو و معتمد است. وجهی دگر آن است که: خدای تعالی حکم نکند به هدایت آنان که به اینکه صفت باشند. وجهی دگر آن که: مراد به «هدی»«3» ثواب بود، ای کیف یثیب«4» اللّه، خدای چگونه ثواب دهد و هدایت ره بهشت کند آنان را که به اینکه صفت باشند؟ فامّا قوله: کَفَرُوا بَعدَ إِیمانِهِم، مراد آن است که: کفروا بعد اظهارهم الایمان، برای آن که ارتداد از مؤمن حقیقی درست نباشد بنزدیک ما، برای آن که مؤدّی بود با اصلی از دو اصل فاسد: امّا احباط، و قد دل‌ّ الدّلیل علی بطلانه، و امّا جمع بین الاستحقاقین علی سبیل التّأبید. بیان اینکه آن است که اجماع است که بر ایمان استحقاق ثواب ابد«5» باشد، و بر کفر عقاب ابد اگر مؤمن محقّق که به ایمان مستحق‌ّ ثواب ابد بوده باشد«6» کافر شود و کفری حقیقی مستحق‌ّ عقاب ابد شود، پس در یک حال هم مستحق‌ّ ثواب ابد باشد و هم مستحق‌ّ عقاب ابد، و اینکه محال است، و امّا باید گفتن که عقاب کفرش ثواب ایمانش محبط کرد«7»، و احباط باطل است بنزدیک ما، چون هر دو اصل فاسد است، دلیل کند بر آن که مؤمن حقیقی مرتد نشود امّا یا مظهر ایمان بده«8» باشد در اوّل و یا مظهر کفر بده«9» باشد در دوّم. اگر گویند: چه گویی در کافر که مسلمان شود نه همچنین باشد یا مؤدّی بود با جمع بین الاستحقاقین، و امّا مؤدّی بود با احباط! جواب گوییم: احباط نباشد اینکه جا، و انّما خدای تعالی اسقاط عقاب او کند به اجماع، لقوله- علیه السلام- الاسلام یجب‌ّ ما قبله، اسلام آن را که پیش آن باشد«10» ببرد. وَ اللّه‌ُ لا یَهدِی القَوم‌َ الظّالِمِین‌َ، و خدای تعالی هدایت نکند به اینکه معانی که گفتند«11» ظالمان را، و مراد به «ظالم»
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: که نیامده باشند. (2). دب، مب، مر: از برای. (3). مب، مر: یهدی. (4). مب، مر: یثبت. (5). لب، فق، مب، مر: ابدی. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: شده باشد. (7). مب، مر: گرداند. (9- 8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بوده. (10). دب: آنچه پیش اینکه بوده باشد، مب، مر: پیش از آن بوده باشد. [.....]
(11). مب، مر: گفتیم.
صفحه : 421
کافر است برای آن که در آیت ذکر کافران«1» رفته است: أُولئِک‌َ جَزاؤُهُم، الی قوله: إِلَّا الَّذِین‌َ تابُوا، هم در حق‌ّ حارث بن سوید آمد که چون به مکّه رفت و از مدینه بگریخت پشیمان شد بر آن، کس فرستاد به قوم خود و گفت: بپرسی«2» از رسول- علیه السلام- تا خود مرا توبه باشد که من«3» پشیمانم؟ خدای تعالی«4» آیت فرستاد: إِلَّا الَّذِین‌َ تابُوا مِن بَعدِ ذلِک‌َ وَ أَصلَحُوا فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ. کسی از جمله خویشان او آیت آن جا فرستاد تا بر او بخواندند«5»، حارث او را گفت: تو به اینکه که می‌گویی راستیگری«6»، و رسول از تو راستیگرتر«7» است، و خدای تعالی از هر دو راستیگرتر«8» است. با مدینه«9» آمد [440- ر]
و اسلام آورد، و حسن اسلامه، و اسلامش نیکو شد. مجاهد گفت: اینکه«10» در مردی آمد من«11» بنی عمرو بن عوف«12»، کافر شد از پس اسلام«13» ترسا شد و با روم شد. أُولئِک‌َ جَزاؤُهُم أَن‌َّ عَلَیهِم لَعنَةَ اللّه‌ِ- الایة، بگفتم«14» که اصل «لعن» طرد باشد، و قوله«15»: قام الذّئب کالرّجل اللعین ای الطّرید«16». و «جزاء»، پاداشت باشد امّا به خیر و امّا به شرّ، چون به خیر مخصوص باشد ثواب گویند، و چون به بد«17» باشد عقاب گویند. و آیت دلیل است بر
-----------------------------------
(1). مب، مر: ظالمان. (2). مب، مر: بپرسید. (3). مب، مر: که از کرده. (4). دب، مب اینکه. (5). دب: خواندند، آج، لب، فق: خوانند، مب، مر: خواند. (6). آج، لب، فق: راستگیری، مب، مر: راست می‌گویی. (8- 7). وز، دب، آج، لب، فق: راستگیرتر، مب، مر: راستگویتر. (9). لب، فق، مب، مر: تا بمدینه. (10). دب: آیت، مب، مر آیت. (11). دب، مب، مر: از. (12). آج، لب، فق، مب، مر که. (13). مب، مر: شد بعد از اسلام و. (14). دب: و بگفتیم، مب، مر: و گفتیم. [.....]
(15). مب، مر: و قال الشّاعر. معمولا عبارت «قوله» در اینکه متن پیش از آیات قرآن به کار می‌رود، و اینکه جا مصرع دوم بیتی است از شمّاخ که مصرع اول آن چنین است: ذعرت به القطا و نفیت عنه. رک: ج 2 روض الجنان از چاپ حاضر ص، نیز: تفسیر طبری ج 1/ 408، و تبیان 2/ 47. (16). آج، لب، فق: کالطّرید. (17). آج، لب، فق مخصوص، مب، مر: به شر مخصوص.
صفحه : 422 آن که جزاء بر عمل است، خلاف آن که مجبّران«1» گفتند. «اولئک» در محل‌ّ رفع است به ابتدا، و «جزاؤهم» مبتدا دوم است، أَن‌َّ عَلَیهِم لَعنَةَ اللّه‌ِ در جای خبر مبتدای دوم است. آنگه مبتدا و خبر دوم در جای خبر مبتدای اوّل است. اگر گویند چرا گفت: وَ المَلائِکَةِ وَ النّاس‌ِ أَجمَعِین‌َ، با«2» آن که لعنت او از همه کفایت باشد، چه آن از همه بلیغتر بود! جواب گوییم: برای آن که تا ما بدانیم که ما مکلّفیم به لعنت و تبرّای ایشان، دون آن که تا بدانند که ما را هست که ایشان را لعنت کنیم، به خلاف عقاب که عقاب جز خدای را نرسد، و مثل اینکه آیت در سورة البقرة رفته است. خالِدِین‌َ فِیها، نصب او بر حال بود از مفعول، آن جا همیشه بمانند و در هیچ وقت از اوقات ایشان را تخفیف عذاب«3» نبود، و نه نیز کس بر ایشان رحمت کند، و نه نیز خدای تعالی بر ایشان بخشاید. و حمل آن بر خدای کردن اولیتر باشد«4» برای دو وجه: یکی آن که افعال مجهوله در قرآن چندان که آید مضاف با خدای تعالی بود، چنان که گفت: وَ أُوتِیَت مِن کُل‌ِّ شَی‌ءٍ«5» ...، و: عُلِّمنا مَنطِق‌َ الطَّیرِ«6» ... و: ما أُنزِلَت‌ِ التَّوراةُ وَ الإِنجِیل‌ُ إِلّا مِن بَعدِه‌ِ«7»- الی غیر ذلک من الایات. وجه دیگر آن که: در قیامت دست همه متصرّفان از عمل، مقبوض و معزول باشد و کس را آن جا«8» تصرّف نبود«9». آنگه استثنا کرد تایبان را، تا کفّار بر کفر اصرار نکنند و نومید نشوند و بدانند که مادام تا کمال عقل بر جای است و در تکلیف گشاد است مکلّف را به خلاص خود طریقی هست به توبه، و توبه کافر رجوع باشد از کفر به ایمان، چون ایمان آرد تایب باشد. و توبه فاسق هم رجوع باشد از فسق بالنّدم علی ما مضی و العزم علی ان لا یعود الی مثلها فی المستقبل.
-----------------------------------
(1). دب، مب، مر: مجبّره. (2). مب، مر: برای. (3). مب، مر: عقاب. (4). مب، مر از. (5). سوره نمل (27) آیه 23. (6). سوره نمل (27) آیه 16. (7). سوره آل عمران (3) آیه 65. (8). مب، مر: را مجال. (9). مب، مر: نباشد.
صفحه : 423
وَ أَصلَحُوا، اصلاح کنند پس از آن که افساد کرده باشند. اگر گویند: چون توبه از کفر به ایمان باشد، و کافر ایمان آورد، اصلاح چرا به آن ضم‌ّ کرد. جواب گوییم: تا ابهام«1» آن«2» بیفگند که کافر چون ایمان آورد«3»، ایمان تنها کفایت است از واجبات عقلی و شرعی چنان که هر جا که ذکر ایمان کرد عمل صالح با او مقرون کرد تا ابهام«4» زایل باشد از آن که او را عمل صالح واجب نیست. فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ، «فا»«5» برای آن آورد که کلام مضمّن«6» است به معنی شرط، و تقدیر اینکه است«7»: ان تابوا فان‌ّ اللّه غفور رحیم. إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا بَعدَ إِیمانِهِم- الایة، حسن و قتاده و عطا خراسانی«8» گفتند: آیت در جهودان آمد که ایشان به عیسی کافر شدند بعد ایمانهم بموسی«9». ثُم‌َّ ازدادُوا کُفراً، پس کفر بیفزودند به جحود به محمّد- صلّی اللّه علیه و آله. ابو العالیه گفت: آیت در جهودان و ترسایان آمد کفروا بمحمّد بعد مبعثه بعد ایمانهم به قبل مبعثه ثم‌ّ ازدادوا کفرا، یعنی اصرارا علی الجحود [به]
«10»، تا محمّد را ندیده بودند نعت و صفت«11» او در کتابهای خود می‌دیدند«12» معترف بودند، چون بیامد و دست ایشان از تصرّف و ریاست و فتوی و رشوت و حکم و متبوعی کوتاه خواست بودند«13»، به آنچه می‌گفتند کفر آوردند و منکر شدند، آنگه به اصرار بر کفر در کفر بیفزودند. مجاهد گفت: آیت در«14» مشرکان آمد. کَفَرُوا بَعدَ إِیمانِهِم، ای بعد اقرارهم باللّه من قولهم ان‌ّ خالقنا هو اللّه، چنان که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد فی قوله:
-----------------------------------
(4- 1). مج، دب: به صورت «ایهام» هم خوانده می‌شود. (2). مب: از او، مر: از آن. [.....]
(3). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر او را. (5). مج ما، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (6). آج، لب، فق، مب، مر، متضمّن. (7). آج، لب، فق، مب، مر که. (8). دب: خوراسانی. (9). مب، مر: بعد از ایمانشان به موسی. (10). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). مب، مر: صفات. (12). مب، مر و. (13). دب: کوتاه خواست کرده بود، آج، لب، فق، مب، مر: کوتاه کرد و کوتاه خواست بودن. (14). دب شأن.
صفحه : 424 وَ لَئِن سَأَلتَهُم مَن خَلَقَهُم لَیَقُولُن‌َّ اللّه‌ُ«1»، پس از اینکه اقرار، به شرک و انباز گرفتن با خدای کافر شدند. حسن بصری گفت: کفروا، کافر شدند به آیتی که فرود آمد، ثم‌ّ ازدادوا کفرا بنزول«2» آیة کفروا بها عند نزولها. قطرب گفت«3»: زیادت کفر ایشان آن بود که گفتند، ما توقّف کنیم تا اینکه«4» محمّد بمیرد، ما دین او خراب کنیم، چنان که خدای تعالی از ایشان«5» باز گفت«6»: نَتَرَبَّص‌ُ«7» لَن تُقبَل‌َ، چون بر کفر چندان مقام و اصرار کنند که بمیرند«12» توبه ایشان قبول نکنند، و اینکه آیت دلیل است بر آن که در قیامت قبول توبه نباشد، برای آن که محال است که با منافع حاضر بهشت و عقاب عاجل دوزخ ملجأ نشوند، و اگر از اینکه دو یکی بودی هم ملجی‌ء«13» بودی، فکیف که در هر دو به یک جای مجتمع باشد«14»، اعنی معاجلة الثّواب و العقاب، چون ملجأ شوند توبه کنند«15»، چون توبه کنند باید قبول باشد اگر تکلیف باقی باشد، پس نفی قبول توبه نفی تکلیف باشد، برای آن که با الجاء ثبات تکلیف محال باشد [440- پ]
.
-----------------------------------
(1). سوره زخرف (43) آیه 87. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر کل‌ّ. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر ثُم‌َّ ازدادُوا کُفراً [.....]
(4). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (5). آج، لب، فق: از او. (6). دب: خبر داد. (7). مج، وز، یتربّص، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (8). سوره طور (52) آیه 30. (9). دب: با. (10). مب، مر همچنان. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اذا. (12). آج، لب، فق، مب، مر: بمردند. (13). مب، مر: ملتجی. (14). مب، مر: باشند. (15). مب، مر و.
صفحه : 425 دگر آن که قدیم- جل‌ّ جلاله- گفت: وَ لَیسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِین‌َ یَعمَلُون‌َ السَّیِّئات‌ِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ قال‌َ إِنِّی تُبت‌ُ الآن‌َ وَ لَا الَّذِین‌َ یَمُوتُون‌َ وَ هُم کُفّارٌ«1»- الایة. و رسول- علیه السلام- گفت: ان‌ّ اللّه یقبل توبة عبده ما لم یغرغر، چون در در مرگ به ظاهر قرآن و اخبار توبه نباشد، پس از مرگ اولیتر که نباشد. و آیت مخصوص بود به کافرانی که بر کفر بمیرند تا در در مرگ توبه کنند، که خدای تعالی در حق‌ّ ایشان فرمود: وَ لَیسَت‌ِ التَّوبَةُ«2»- الایة. وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ الضّالُّون‌َ، سه وجه باشد اینکه «ضلال» را: یکی آن که اصل اوست و هو الهلاک، ای الهالکون، من قوله: أَ إِذا ضَلَلنا فِی الأَرض‌ِ«3»، ای هلکنا. و دگر آن که: الضّالّون من«4» الدّین، ای الکافرون حقا، ایشان کافر باشند بر حقیقت، برای آن که بر کفر مرده باشند، و پس از آن در ایشان امیدی نبود. وجهی دگر آن است«5»: هم الضّالّون عن طریق الجنّة، از ره بهشت گمراه باشند، و هر سه وجه یکی باشد. قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُم کُفّارٌ فَلَن یُقبَل‌َ مِن أَحَدِهِم مِل‌ءُ«6» وَ لَوِ افتَدی بِه‌ِ، هم از آن باب است که گفتیم که: فعل لغیره و افتعل لنفسه، یقال: فدا فلان فلانا و افتدی نفسه. انس مالک روایت کرد از رسول- صلّی اللّه علیه و سلّم«5»- که گفت: روز قیامت کافران«6» را به کنار دوزخ آرند، او را گویند: اگر تو را زمین پر از زر بودی خویشتن را فدیه کردی یا نه! گوید: آری؟ گوید«7»: از تو کم از اینکه خواستند اجابت نکردی. أُولئِک‌َ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ، ای مولم، ایشان را عذابی بود دردناک. وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین‌َ، ایشان«8» را هیچ یاری نبود، نه بر طریق«9» مغالبه، نه بر طریق شفاعت. لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ- الایة. عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به «برّ» در آیت بهشت است، یعنی به بهشت نرسی«10» تا خرج نکنی«11» آنچه دوست‌تر داری«12»، به آنچه دوست‌تر دارید«13» نرسی«14» تا آنچه دوست‌تر دارید«15» ندهی«16». اینکه قول عبد اللّه عبّاس و مجاهد و سدّی و عمرو بن میمون است. عطیّه گفت: مراد به «برّ» طاعت است که نقیض او فجور بود، و «برّ» نقیض فاجر باشد. و ابو روق گفت: مراد به «برّ» خیر است. مقاتل بن حیّان گفت: مراد تقوی است. حسن بصری گفت«17»: از جمله ابرار نباشند«18» تا انفاق احب‌ّ الاموال
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب: تمیز. (2). دب، آج، لب، مب، مر: فامتنع. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قولک. (4). دب، مب، مر: عمروا. (5). آج، لب، فق: رسول علیه السلام، دب: رسول ص و آله. [.....]
(6). دب: کافر. (7). دب، مب، مر: گویند. (8). آج، لب، فق، مب، مر: و ایشان. (9). مب، مر: طریقه. (14- 10). مب، مر: نرسید. (11). مب، مر: نکنید. (12). مب، مر: دارید. (15- 13). دب، آج، لب، فق: داری/ دارید. (16). مب، مر: ندهید. (17). آج، لب، فق، مب، مر مراد. (18). دب: نباشد.
صفحه : 427
نکنند«1» بطیبة النّفس، به چشم حقارت نگریده بدو به دست مهانت صرف کرده. مجاهد و کلبی گفتند: آیت منسوخ است به آیت زکات. ضحّاک گفت از عبد اللّه عبّاس: مراد به انفاق خود زکات است، یعنی از جمله ابرار نباشد تا زکات واجب از مال بندهد. عطا گفت: مراد آن است که مرد دین دار و متقی نشود تا از کرایم اموالش از عرض«2» آن آنچه بهتر و نکوتر بود ندهد و او«3» تن درست ممکن صحیح شحیح با داعی متردّد«4» با مشقّت نفس و مجاهدت خود و مکایده شیطان با اومید«5» زندگانی و ترس درویشی. حسن بصری گفت: عام است در جمله صدقات اندک و بسیار تا اگر خرمایی بدهد در اینکه آیت داخل باشد. در خبر هست که: از جمله صحابه رسول مردی بود نام او ابو طلحه از انصاریان و در همه مدینه چندان درخت خرما که او را بود کس را نبود، و لکن خرما ستانی«6» داشت برابر مسجد رسول- علیه السلام- سخت نکو و آبادان و بسیار دخل، و در آن جا چشمه‌ای آب خوش بود. رسول در آن جا رفتی و از آن آب خوردی و وضو کردی. چون اینکه آیت فرود آمد. ابو طلحه بیامد و گفت: یا رسول اللّه؟ خدای داند که دوست‌ترین مال من و کریمترین، اینکه خرماستان«7» است، من اینکه را صدقه کردم امید به روز جزا آن را«8» تا مراد ذخیره باشد. ای رسول اللّه؟ آن جا که مصلحت دانی«9» فرو نه. رسول- علیه السلام- گفت: بخ بخ ذلک مال رابح لک، گفت: خنک باد تو را، اینکه مالی است سود کننده تو را. اینکه که گفتی شنیدم و مصلحت در آن دانم که بر خویشان خود وقف کنی. گفت: یا رسول اللّه؟ آن چنان که باید کردن می‌فرمایی«10». رسول- علیه السلام- بر ایشان«11» وقف کرد. ابو ایوب انصاری روایت کرد که: چون اینکه آیت آمد، زید بن حارثه اسپی نکو«12»
-----------------------------------
(1). دب: نکند. (2). آج: عوض، لب، فق، مب، مر: غرض. (3). آج، لب، فق، مب، مر: و از. [.....]
(4). مج: مترد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: امید. (6). مب، مر: نخلستانی. (7). مب، مر: نخلستان. (8). آج، لب، فق: به امید بر فردا را، مب، مر: به امید آن که فردا. (9). آج، لب، فق آن جا. (10). آج، لب: که باید فرمای. (11). مب: ایشان را اینکه نخلستان. (12). مب، مر: اسبی نیکو.
صفحه : 428
داشت و سخت دوست داشتی آن را پیش رسول آورد و گفت: ای رسول اللّه؟ من اینکه اسپ«1» دوست دارم صدقه کردم. رسول- علیه السلام- به اسامه زید داد. زید را خوش نیامد، گفت: ای«2» رسول اللّه؟ من آن صدقه کرده بودم«3». رسول- علیه السلام- گفت: آن به موقع افتاد [441- ر]
و خدای تعالی از تو قبول کرد. شهر بن حوشب روایت کند که: چون اینکه آیت آمد، زنی بود در مدینه پرستاری داشت و جز آن نداشت، آزاد کرد و گفت: تو را آزاد کردم، و لکن از بر«4» من مرو، و اینکه شرط نمی‌کنم بر تو، چون آزادش کرد پرستار برفت. زن بیامد و رسول را خبر داد، رسول- علیه السلام- گفت: او حجاب تو شد از دوزخ، رها کن تا برود، و چون شنوی که مرا سبیی آورده‌اند از جای، بیا تا من تو را برده [ای]
«5» دهم. مجاهد روایت کرد که: عمر خطّاب کس فرستاد به ابو موسی اشعری و او را گفت: از سبی جلولا برای من کنیزکی فرست. او کنیزکی فرستاد بغایت حسن و جمال. عمر چون او را بدید در چشم او نکو آمد، اینکه آیت بر خواند لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ- الایة، و در حال آزادش کرد. عبد اللّه عمر گوید: یک روز اینکه آیت می‌خواندم، اندیشه کردم«6» تا خود چیست که بر من دوست‌تر است! هیچ بنزدیک من از کنیزکی که بود مرا دوست‌تر نبود. آن را«7» آزاد کردم. بر خاطرم گذر کرد که او را به نکاح حلال گردانم، دگر باره گفتم: چیزی که به خدای دادم با آن رجوع نکنم. راوی خبر گوید: مهمانی به ابو ذر غفاری‌ّ فرود آمد. ابو ذرّ او را گفت: من از تو مشغولم به فلان جای مرا شتر«8» است، برو و شتری بهینه«9» بگزین و بیار. او برفت و شتری لاغر بیاورد. ابو ذرّ او را گفت: بهتر از اینکه نبود! گفت: بود، و لکن من نیاوردم، رها کردم برای روزی که و را به آن حاجت باشد. ابو ذرّ گفت: حاجت من
-----------------------------------
(1). وز، دب، آج، لب، مب، مر: اسب. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . (3). آج، لب، فق، مب: صدقه کردم. (4). مب، مر: از پیش. (5). مج: ندارد، از وز افزوده شد. [.....]
(6). مب، مر که. (7). آج، لب، فق، مب: او را. (8). آج، لب، فق: شتری، مب، مر: شتری چند. (9). مب، مر: بهترین.
صفحه : 429
آن روز باشد که مرا در گور نهند، از آن محتاجتر نباشم برای حاجت سخت بهینه«1» مال باید نهادن، و خدای تعالی می‌گوید: لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ. عبد اللّه بن سیدان روایت کند از ابو ذر«2»- رحمة اللّه علیه- که او گفت تو را در مالت سه انبازاند«3»: یکی قدر که دستور با تو نیارد«4» که کدام ببرد بهتر یا بتر«5»، یعنی آفت خدای. دوم«6» وارثت«7» که منتظر آن است که تو چشم بر هم نهی تا او مال ببرد. و انباز سه‌ام«8» تویی اگر بتوانی کردن که تو عاجزترین«9» سه گانه«10» نباشی بکن. آنگه گفت خدای تعالی می‌گوید: لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ، و اینکه شتر دوستر«11» مال من است بنزدیک من برای خود اختیار کردم تا خاصّه مرا باشد، و آن را در راه صدقه صرف کرد«12». راوی خبر گوید: سایلی به در سرای«13» ربیع خثیم«14» آمد، ربیع خثیم«15» گفت: بروید«16» پاره‌ای شکر«17» به اینکه سایل دهید«18». من گفتم: سایل شکر چه خواهد کردن«19»! او را نان باید، گفت: خدای داند که ربیع خثیم«20» شکر دوست«21» دارد و می‌گوید: لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ. و در اثر هست که: زبیده ام‌ّ جعفر زن هارون الرّشید مصحفی قرآن فرمود نوشتن«22» به نود پاره به زر، و پشتهای آن«23» زرّین کرده بود مرصّع به انواع جواهر بیش
-----------------------------------
(1). مب: بهترین، مر: خوبترین. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ابو ذر غفاری. (3). دب: انباز است. (4). دب: که با تو دستوری نیارد. (5). مر: بدتر. (6). مب: دویم. (7). دب، آج، لب: وارث است. (8). مب، سیوم، فق، مب: سیم. (9). دب: عاجزتر از اینکه. (10). دب، مر: عاجزترین ایشان. [.....]
(11). مب: دوست‌ترین. (12). فق: در راه خدا صدقه کرد، مب، مر: در راه خدای صرف کرد. (13). آج، لب، فق: سایلی نزد. (14). دب: ربیع خیثمه، فق، مب، مر: ربیع خیثم. (15). فق، مب: ربیع خیثم، دب: ربیع. (16). آج، لب، فق: بروی/ بروید. (17). مب بیارید. (18). دب، آج، لب، فق: دهی/ دهید. (19). دب: به شکر چه خواهد کرد، مب، مر: شکر چه کند. (20). دب: ربیع خثیمه، فق: ربیع خیثم. (21). مر: دوست‌تر. (22). مب، مر: تا نوشتند. (23). مب: و پشت آن را که و جلد آن را، مر: و پشت جلد آن را.
صفحه : 430
بها. یک روز قرآن می‌خواند، در آن دفتر به اینکه آیت رسید: لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون‌َ، با خویشتن«1» اندیشه کرد، گفت: من در جهان چیزی از اینکه دوست‌تر ندارم، کس فرستاد و زرگران را بخواند و آن زر و جواهر«2» بفروخت و بهای آن در چاههای بادیه صرف کرد که تا امروز منسوب است با او. ابو بکر ورّاق گفت: حق تعالی به اینکه آیت ما را فتوّت باز آموخت«3»، گفت: برّ من به برّ خود در یابی«4» من با تو آنگه برّ کنم که تو با برادران خود برّ کنی. به اینکه سر بده تا به آن سر با تو دهند. به حسب آن به عدل و بیش از آن به فضل، و نگر تا گمان نبری که آنچه تو می‌کنی از خیر و برّ بر من پوشیده است. وَ ما تُنفِقُوا مِن شَی‌ءٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ بِه‌ِ عَلِیم‌ٌ، و هر نفقه‌ای که شما کنی«5» خدای به آن عالم است تا دهندگان استوار باشند، که«6» جز آن بر خدای بنخواهند شدن«7»، چه به مقادیر و تفاصیل آن«8» عالم است. کُل‌ُّ الطَّعام‌ِ کان‌َ حِلًّا لِبَنِی إِسرائِیل‌َ- الایة، ابو روق و کلبی گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون رسول- علیه السلام- گفت: من بر ملت ابراهیمم، جهودان گفتند: چون است که گوشت شتر و شیر شتر می‌خوری! و آن بر ابراهیم«9» حرام بود. رسول- علیه السلام- گفت: دروغ مگوی«10» که در شرع ابراهیم اینکه هر دو حلال بود. ایشان گفتند: هر چه امروز بر ما حرام است، آن است که بر ابراهیم و نوح حرام بود«11»، تا به امروز حرام است، خدای تعالی به تکذیب ایشان اینکه آیت فرستاد: کُل‌ُّ الطَّعام‌ِ، یعنی الطّعام المحلّل لنا کان حلّا لبنی اسرائیل، هر طعام که امروز ما را حلال است بنی اسرائیل را حلال بود، الّا آنچه اسرائیل بر خود حرام کرد، یعنی یعقوب- علیه السلام- پیش از آن که توریت آمد.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: خود. [.....]
(2). مج: جوهر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). دب: در آموخت. (4). مب، مر: دریابید. (5). مب، مر: کنید. (6). فق: و. (7). وز، دب، آج: بنخواهد شدن، لب، فق: نخواهد شدن. (8). مب، مر خدای. (9). دب: و اینکه ابراهیم را، آج، لب، فق، مب، مر: و اینکه بر ابراهیم. (10). دب، آج، لب، فق: می‌گویی، مب، مر: می‌گویید. (11). آج، فق، مب، مر و.
صفحه : 431
مفسران خلاف کردند در آن طعام که یعقوب بر خود حرام کرد پیش«1» نزول توریت. عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده و ضحّاک گفتند: سبب آن بود که یعقوب را- علیه السلام- از عرق النّسا رنجی بود، و اصل آن رنج از رگ پیدا شده بود، او رگ بر خویشتن حرام کرد. مقاتل و ضحّاک گفتند: سبب آن بود که یعقوب- علیه السلام- نذر کرد که اگر خدای تعالی او را دوازده فرزند نرینه بدهد و او به سلامت به بیت المقدّس رسد، آخرین ایشان را قربان کند. چون خدای تعالی او را دوازده فرزند بداد، او خواست تا به نذر وفا کند، برخاست«2» تا به بیت المقدّس آید، خدای تعالی فرشته فرستاد به او«3» و او را گفت«4»: من تو را عفو کردم از«5» اینکه نذر به امتحانی که تو را کنم«6». یعقوب شاد شد، و یعقوب فردی بود قوی و بطّاش و کس پیش او به کشتی بنه ایستادی، و در [441- پ]
مصارعت قوّت او نداشتی. فرشته«7» آمد در پیش او، او گمان برد«8» که او دزدی است از سر قوّت خود با او در آویخت. آن فرشته«9» آمد در پیش او، او گمان برد«10» که او دزدی است از سر قوّت خود با او در آویخت. آن فرشته چیزی بر ران یعقوب زد، ران او درد گرفت و دردی عظیم در او پدید آمد. او از آن رنجور شد، و یعقوب- علیه السلام- گوشتی دوست داشتی که در او رگ بود، او با خدای نذر کرد که اگر به شود از آن نیز نخورد، و اینکه قول ضعیف«11» است. ابو العالیه و مقاتل و کلبی گفتند گوشت اشتر و شیر شتر«12» بر خود حرام کرد. شهر بن حوشب روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که: جماعتی جهودان پیش رسول آمدند و گفتند: یا ابا القاسم؟ ما را خبر ده تا آن چه طعام بود که یعقوب بر خود حرام کرد پیش از آن که توریت فرمود آمد«13»! رسول- علیه السلام- گفت: به«14» خدای بر شما، نه شما می‌دانید«15» که یعقوب- علیه السلام- بیمار شد بیماری سخت! نذر کرد که اگر
-----------------------------------
(1). مب از. (2). مج: بر خواست، با توجّه به وز تصحیح شد. (3). دب: فرشته را به او بفرستاد، مب، مر: فرشته را بفرستاد به او. (4). مب، مر خدای تعالی می‌فرماید که. [.....]
(5). آج، لب، فق، مب، مر: به. (6). وز: گفتم. (9- 7). دب، آج، مب: فرشته. (10- 8). مب: یعقوب گمان بردی. (11). مج: عظیم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). دب: اشتر. (13). آج، لب، فق: فرود نیامده بود. (14). مب، مر حق‌ّ. (15). دب، آج، لب: می‌دانی/ می‌دانید.
صفحه : 432 خدای تعالی او را عافیت دهد، او دوست‌تر طعام«1» و شرابی بر خویشتن«2» حرام کند، و دوست‌ترین طعامها و شرابها بر او گوشت شتر و شیر شتر بود، آن بر خویشتن«3» حرام کرد«4»، گفتند: صدقت«5» اللّهم نعم همچنین است که«6» گفتی. ضحّاک گفتی«7» از عبد اللّه عبّاس که: یعقوب را عرق النّسا«8» پدید آمد، طبیبان او را نهی کردند از گوشت شتر و شیر شتر، او آن هر دو بر خویشتن حرام کرد. [جهودان گفتند: ما آنچه یعقوب بر خود حرام کرد نیز بر خود حرام کنیم«9» مساعدت«10» او را. عکرمه گفت: یعقوب- علیه السلام- پیه بر خویشتن حرام کرد]
«11» و جگر و وکک«12». مجاهد گفت: گوشت چهار پای بر خویشتن حرام کرد. حسن بصری: گفت: گوشت شتر بود، و لکن از خدای دستوری خواست [برای تعبّد]
«13» و تقرّب را«14» خدای تعالی او را دستوری داد در آن. آنگه مفسران خلاف کردند در حال اینکه طعام که یعقوب بر خویشتن حرام کرد، تا حکم آن در توریت چه بود! سدّی گفت: توریت که آمد به تحریم آن آمد، و اینکه قول نیک نیست برای آن که ممنوع است از او، لقوله تعالی: قُل فَأتُوا بِالتَّوراةِ. و رسول- علیه السلام- جهودان را در وقت مناظره گفت: توریت بیارید بخوانید«15» اگر راست می‌گویید«16». چون«17» توریت بیاوردند، آنچه ایشان تحریم آن دعوی می‌کردند در توریت نبود، خجل شدند و عناد ایشان ظاهر شد.
-----------------------------------
(1). دب: طعامی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: خود. (3). مب، مر: آن را بر خود. (4). مب، مر جهودان. (5). مج: صدقست، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(6). مب، مر تو. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت. (8). مب، مر: یعقوب را دردی. (9). مب، مر: حرام کردیم. (10). دب: موافقت. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). مب، مر: جگر و گرده، آج، در حاشیه کلمه «وکک» را به کلیه معنی کرده است. (14- 13). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (15). دب، آج، لب، فق: بخوانی/ بخوانید. (16). دب، آج، لب، فق: می‌گویی/ می‌گویید. (17). مب، مر ایشان.
صفحه : 433
عطیّه گفت: خدای اینکه چیزها بر بنی اسرائیل حرام نکرد، ایشان حرام داشتند بر خود به تحریم یعقوب موافقت او را، و اینکه قول موافق ظاهر است و بر عکس قول سدّی است«1». کلبی گفت: در توریت تحریم آن طعامها نبود هیچ، پس از نزول توریت خدای تعالی بر بنی اسرائیل حرام کرد به معاصی«2» که ایشان کردند، که خدای تعالی بر ایشان شرط نهاده بود که: هر که معصیتی کند، خدای طعام«3» بر ایشان حرام کند، و ذلک قوله: فَبِظُلم‌ٍ مِن‌َ الَّذِین‌َ هادُوا حَرَّمنا عَلَیهِم طَیِّبات‌ٍ أُحِلَّت لَهُم«4»، و قوله: [وَ]
«5» ذلِک‌َ جَزَیناهُم بِبَغیِهِم وَ إِنّا لَصادِقُون‌َ«6». ضحّاک گفت: آن هیچ بر ایشان حرام نبود«7»، مساعدت یعقوب بر خود حرام کردند. آنگه حواله با توریت کردند و گفتند: خدای تعالی در توریت اینکه بر ما حرام کرده است. خدای تعالی رسول را گفت: قُل فَأتُوا بِالتَّوراةِ فَاتلُوها إِن کُنتُم صادِقِین‌َ، گو توریت بیارید«8» و بخوانید«9» اگر براست می‌گویید«10»، توریت نیارستند آوردن که دانستند که رسوا شوند. خدای تعالی گفت: فَمَن‌ِ افتَری عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ مِن بَعدِ ذلِک‌َ فَأُولئِک‌َ هُم‌ُ الظّالِمُون‌َ، هر که پس از آن که بر خدای دروغ گوید از جمله ظالمان باشد. انس مالک روایت کند از رسول- علیه السلام- که گفت: هر که او را عرق النّسا باشد، باید تا دنبه«11» گوسپندی«12» [نر]
«13» تازی [بگیرد]
«14» نه کوچک و نه پیر باشد، و
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق و. (2). مب، مر: معاصیی. (3). آج، لب، فق، مب، مر: طعامی. [.....]
(4). سوره نساء (4) آیه 160. (5). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید بدلها افزوده شد. (6). سوره انعام (6) آیه 146. (7). مب و لکن. (8). دب: بیاری/ بیارید. (9). دب: بخوانی/ بخوانید. (10). دب، آج، لب، فق: می‌گویی/ می‌گویید. (11). مج: دنب، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). وز: گوسبندی، آج، لب، فق، مب، مر: گوسفندی. (13). مج، مب، مر: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). مج: ندارد، مب، مر: بستاند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 434 بگذارد و به سه قسمت کند و هر روز قسمتی ناشتا«1» بخورد تا خدای شفا دهد«2». انس گفت: بیشتر از صد کس را بفرمودم و بکردند، خدای شفا داد. و اللّه اعلم بصحّته. اگر سؤال کنند و گویند: شاید«3» هیچ کس را بدون خدای تعالی که تحلیل و تحریم کند! گوییم از اینکه دو جواب است: یکی آن که اینکه که یعقوب کرد- علیه السلام- به اذن و فرمان خدای کرد«4»، پیغامبر را نباشد«5» که در شرع هیچ کاری کند جز به امر و دستوری خدای تعالی، و اینکه جواب آن است که در قول حسن بصری بیامد. و جواب دیگر از او آن است که: لفظ تحریم مجاز است اینکه جا، و مراد منع نفس است از آن. و «تحریم» در لغت خود منع باشد، و «حرمان» منع بود، یعنی الّا آنچه یعقوب- علیه السلام- خود را از آن به حسب مصلحت طب«6» یا بر سبیل تعبّد منع کرد، و بر اینکه هر دو وجه شبهه آن کس که تمسک کرد به آیت در جواز اجتهاد در شرع در باب تحریم و تحلیل باطل شود، برای آن که وجه آیت اینکه است که گفتیم- و اللّه اعلم و احکم. قوله: فَمَن‌ِ افتَری عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ، یقال: فری و افتری اذا قطع و اصل الفری القطع، و عرب گوید: لا شی‌ء یفری فریة و انّه لیفری الفری‌ّ، ای یأتی بالدّواهی و العجائب، «و افتری علیه»، و «قال علیه» و «کذب علیه» آن باشد که دروغ گوید بر او بر خلاف مراد او و «کذب له» آن باشد که برای او بر مراد او دروغی گوید. و «کذب فی کلامه» آن باشد که در سخن که گوید دروغ گوید. اگر گویند«7» چه فایده است در آن که گفت: مِن بَعدِ ذلِک‌َ، و دروغ در همه حال قبیح است! جواب گوییم: مراد بیان وعید است پس لزوم حجّت بر آنان که مخالفت فرمان خدای کنند [442- ر]
و بر خدای دروغی گویند که خدای تعالی نگفته باشد، اگر گویند چگونه گفت که: دروغزن«8» بر«9» خدای ظالم باشد، و ظلم
-----------------------------------
(1). مب: بنا شتا. (2). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). مب: باشد. [.....]
(6- 4). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (5). مب، مر: نشاید. (7). آج، لب، فق، مب، مر که. (8). آج، لب، فق، مر دروغ. (9). آج، لب، فق، مب، مر خدای تعالی بندد او بر.
صفحه : 435 ضرری مخصوص باشد که می‌دانی! جواب گوییم از اینکه چند وجه است: یکی آن که حمل کنند بر ظلم لغوی، و گویند: مراد آن است که اینکه کس واضع بود چیز«1» را نه به موضع خود که دروغ بر خدای«2»، و اینکه بر او محال است«3» وضع الشّی‌ء فی غیر موضعه باشد، و عرب اینکه را ظلم«4» گویند. وجه دگر آن که: «ظلم» در کلام عرب نقصان باشد، من قوله: آتَت أُکُلَها وَ لَم تَظلِم مِنه‌ُ شَیئاً«5»، أی لم تنقص، آن کس که چنین بود، خدای را تعالی وصف نکرده باشد به صفت کمال. وجه دگر آن است که: آن کس ظالم نفس خود بود، یعنی آن مضرّت که در معنی ظلم گفتند او جلب«6» کرده باشد به خویشتن. قُل صَدَق‌َ اللّه‌ُ، بگو ای محمّد که خدای تعالی راست گفت در آن خبر که داد، من قوله: کُل‌ُّ الطَّعام‌ِ کان‌َ حِلًّا لِبَنِی إِسرائِیل‌َ- الایة. فَاتَّبِعُوا، پسروی کنی«7». و «إتباع»، اقتدا باشد به طریقه آن کس که پیش تو باشد، إمّا در طریق و إمّا در طریقه«8» و سنّت. ملت ابراهیم را «حنیفا»«9» حال باشد، إمّا از ملّت و إمّا از ابراهیم. و اصل او بگفتم چه باشد، و گفته‌اند: از کلام حذفی هست، و آن آن است که: فانّه کان حنیفا وَ ما کان‌َ مِن‌َ المُشرِکِین‌َ، تا نظم مستقیم شود، و عطف فعل بر اسم نباشد- و اللّه اعلم بمراده من کلامه. قوله تعالی- عزّ و علا:

إِن‌َّ أَوَّل‌َ بَیت‌ٍ وُضِع‌َ لِلنّاس‌ِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدی‌ً لِلعالَمِین‌َ (96) فِیه‌ِ آیات‌ٌ بَیِّنات‌ٌ مَقام‌ُ إِبراهِیم‌َ وَ مَن دَخَلَه‌ُ کان‌َ آمِناً وَ لِلّه‌ِ عَلَی النّاس‌ِ حِج‌ُّ البَیت‌ِ مَن‌ِ استَطاع‌َ إِلَیه‌ِ سَبِیلاً وَ مَن کَفَرَ فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَنِی‌ٌّ عَن‌ِ العالَمِین‌َ (97) قُل یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ شَهِیدٌ عَلی ما تَعمَلُون‌َ (98) قُل یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَصُدُّون‌َ عَن سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ مَن آمَن‌َ تَبغُونَها عِوَجاً وَ أَنتُم شُهَداءُ وَ مَا اللّه‌ُ بِغافِل‌ٍ عَمّا تَعمَلُون‌َ (99) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِن تُطِیعُوا فَرِیقاً مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ یَرُدُّوکُم بَعدَ إِیمانِکُم کافِرِین‌َ (100) وَ کَیف‌َ تَکفُرُون‌َ وَ أَنتُم تُتلی عَلَیکُم آیات‌ُ اللّه‌ِ وَ فِیکُم رَسُولُه‌ُ وَ مَن یَعتَصِم بِاللّه‌ِ فَقَد هُدِی‌َ إِلی صِراطٍ مُستَقِیم‌ٍ (101) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ حَق‌َّ تُقاتِه‌ِ وَ لا تَمُوتُن‌َّ إِلاّ وَ أَنتُم مُسلِمُون‌َ (102) وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم إِذ کُنتُم أَعداءً فَأَلَّف‌َ بَین‌َ قُلُوبِکُم فَأَصبَحتُم بِنِعمَتِه‌ِ إِخواناً وَ کُنتُم عَلی شَفا حُفرَةٍ مِن‌َ النّارِ فَأَنقَذَکُم مِنها کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم آیاتِه‌ِ لَعَلَّکُم تَهتَدُون‌َ (103) وَ لتَکُن مِنکُم أُمَّةٌ یَدعُون‌َ إِلَی الخَیرِ وَ یَأمُرُون‌َ بِالمَعرُوف‌ِ وَ یَنهَون‌َ عَن‌ِ المُنکَرِ وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُفلِحُون‌َ (104) وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِین‌َ تَفَرَّقُوا وَ اختَلَفُوا مِن بَعدِ ما جاءَهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ وَ أُولئِک‌َ لَهُم عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ (105)

نخست«10» خانه که نهادند«11» برای مردمان را«12» آن است که به مکّه است
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی. (2). وز تعالی، آج، لب، فق، مب، مر تعالی گوید. (3). مب، مر که. (4). مب، مر: اینکه را کس را ظالم، آج: ظالم. (5). سوره کهف (18) آیه 33. (6). آج، لب، فق: نسبت، مب، مر: طلب. (7). مب، مر: پیروی کنید. (8). مج: طریق، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مر: ملّه ابرهیم حنیفا، حنیفا. [.....]
(10). آج، لب، فق: به درست که نخست. (11). آج، لب، فق: نهاده شد. (12). آج، لب، فق: برای عبادت جای مردمان هر آینه.
صفحه : 436
خجسته و لطف برای جهانیان«1». در او علامتهاست روشن جای ابراهیم، و هر که در او شود ایمن شود، و خدای راست بر مردمان قصد خانه آن را که برگ باشد به او راه، و هر که کافر شود، توانگر است، خدای از جهانیان. بگو ای خداوندان کتاب چرا کافر شوید«2» به حجّتهای خدای، و خدای گواه است بر آنچه شما می‌کنید. بگو ای خداوندان کتاب، چرا منع می‌کنید از راه خدای آن را که ایمان آرد«3»، می‌جویی«4» آن را کجی«5»، و شما گواهانید، و نیست خدای بی خبر از آنچه شما می‌کنید. ای آنان که ایمان آورده‌اید، اگر فرمان برید گروهی را از آن که«6» ایشان را کتاب دادند بر گردانند شما را پس ایمانتان«7» کافر. و چگونه کافر شوید، و شما«8» می‌خوانند بر شما آیتهای خدای، و در شماست پیغمبر او، و هر که پناه دهد با خدای پس راه نماید او را به«9» راه راست. ای آنان
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: و راه نمودنی مر جهانیان را. (2). وز: کفر می‌آورید، آج، لب: انکار می‌کنید. (3). وز: ایمان دارد، آج، لب، فق: ایمان آوردند. (4). آج، لب، فق: می‌جویید. (5). وز: کژی. (6). آج، لب، فق: از آنان که. (7). وز: ایمانشان، آج، لب، فق: ایمان شما. (8). فق: شوید شما و. (9). آج، لب، فق: راه یافته است سوی.
صفحه : 437
که ایمان آورده‌اید بترسید از خدای حق ترسیدنش، و نمیرید الّا و شما مسلمان«1». دست زنید«2» به رسن خدای همه و پراگنده مشوید و یاد کنید نعمت خدا بر شما چون بودید شما دشمنان، با هم آورد میان دلهای شما، در روز آمدی«3» به نعمت او برادران و بودید شما بر کنار کنده‌ای«4» از دوزخ، برهانید شما را از آن، همچنین بیان کند خدای برای شما آیتهایش تا همانا شما راه یافته شوید. باید که باشند«5» از شما جماعتی که خوانند با نیکی و فرمایند نیکی«6» و باز دارند از ناشایست، و ایشان رستگاران باشند. و مباشید چو«7» آنان که پراگنده شدند و خلاف کردند از پس از آن که به ایشان آمد حجّتها، ایشان آنانند که بود ایشان را عذابی بزرگ. قوله تعالی: إِن‌َّ أَوَّل‌َ بَیت‌ٍ، مجاهد گفت: سبب نزول آیت آن بود که جهودان با مسلمانان بخلاف کردند«8» در باب کعبه و بیت المقدّس. جهودان گفتند: بیت المقدّس بهتر«9» است از خانه کعبه برای آن که مهاجر انبیاست و زمین مقدّسه است، و مسلمانان گفتند: کعبه فاضلتر است، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. إبن السمیقع خواند: وضع بفتح الواو و الضاد، علی معنی وضعه اللّه، یعنی خدای
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: و باید که نباشد اجل شما مگر در آن حال که مسلمان باشید. (2). وز: دست در زنید. [.....]
(3). آمدی/ آمدید. (4). آج، لب، فق: کوهی. (5). آج، لب، فق: باشد. (6). آج، لب، فق: فرمایند به کارهای کردنی به عرف شرع. (7). آج، لب، فق: چون. (8). دب، فق، مب، مر: خلاف کردند. (9). آج، لب، فق، مب: مهتر.
صفحه : 438
بنهاد اینکه خانه را، و اینکه شرف، بیت المقدّس را نیست. لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدی‌ً لِلعالَمِین‌َ- الی قوله: غَنِی‌ٌّ عَن‌ِ العالَمِین‌َ، خدای تعالی در اینکه آیات هفت فضیلت بر شمرد کعبه را که هیچ از آن بیت المقدّس را نیست ردّ بر جهودان. علما خلاف کردند فی تأویل قوله: أَوَّل‌َ بَیت‌ٍ وُضِع‌َ لِلنّاس‌ِ. بعضی گفتند: مراد آن است که اوّل بقعه‌ای که از«1» زمین بر روی آب پدید آمد«2»، و خدای تعالی بیافرید زمین کعبه بود از کفی سفید«3». پس از آن به دو هزار [سال]
«4» زمین آفرید، یعنی فرمود تا از زیر زمین خانه کعبه، بیرون آوردند، و اینکه قول عبد اللّه عمر است و مجاهد و قتاده و سدّی. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که اوّل خانه [که]
«5» بر روی زمین نهادند«6». روایت کرده‌اند که: زین العابدین علی‌ّ بن الحسین را پرسیدند از سبب طواف«7»، گفت: خدای تعالی در زیر عرش خانه‌ای بنهاد که آن را بیت المعمور گویند، آنگه خدای تعالی در سورة الطّور ذکر کرد که: وَ البَیت‌ِ المَعمُورِ«8»، و فرشتگان را فرمود تا گرد آن طواف کنند، و طواف عرش رها کنند تا برایشان آسانتر باشد. آنگه فرشتگان زمین را بفرمود تا برابر آن در زمین«9» آن جا که امروز خانه کعبه است خانه‌ای بنا کردند بر شکل آن بر طول«10» و عرض بکردند و نامش ضراح«11» نهاد، و آنان را که در زمین بودند از خلقان او بفرمود تا گرد آن طواف می‌کردند، چنان که
-----------------------------------
(1). دب: در. (2). مج: اول خانه که از بر روی زمین آب نهادند، که چون متن مشوّش می‌نمود، با توجّه به وز آورده شد. (3). وز، آج: سپید. (4). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد، دب: دو هزار سال بعد از آن. (5). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (6). کذا: در مج، وز، دیگر نسخه بدلها- خانه کعبه بود. (7). مب: از برای طواف که سبب آن چیست، مر: که سبب طواف چیست. [.....]
(8). سوره طور (52) آیه 4. (9). وز: تا برابر آن زمین، دب: تا در برابر آن در زمین، آج، لب، فق: تا برابر آن در روی زمین: مر: تا برابر آن بر روی زمین. (10). وز، دب، آج، لب، فق، مب: در طول. (11). مج و دیگر نسخه بدلها: صراح (بدون نقطه).
صفحه : 439
اهل آسمان گرد خانه معمور. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که اوّل خانه که آدم بر زمین«1» بنا کرد«2»، اینکه قول عبد اللّه عبّاس است. ضحّاک گفت: اوّل خانه که در او برکت نهادند و از فردوس اعلی به زیر آوردند«3». سمّاک روایت کرد از خالد بن عرعره«4» که از امیر المؤمنین علی پرسیدند که: اینکه خانه اوّل خانه است که در زمین بنهادند! گفت: نه، پس قوم نوح و عاد و ثمود کجا بودند! و لکن اوّل خانه که در او برکت نهادند اینکه خانه است. اینکه یک روایت است از او. و در مسائلی که جهودان از او پرسیدند هست که گفتند: خبر ده ما را از اوّل سنگی که بر روی زمین بنهادند. گفت: شما که جهودانید«5» گویید که آن سنگ است که در بنای بیت المقدّس است، و دروغ گویی«6»، اوّل سنگ که بر زمین بنهادند حجر اسود بود، و له لسان ذلق یشهد یوم القیامة لمن وافاه ، و او را روز قیامت زبانی فصیح بود تا گواهی دهد برای آنان که بدو آمده باشند به زیارت. و گفته‌اند: اوّل خانه که نهادند برای حج‌ّ مردمان اینکه خانه است، و اینکه نیز روایتی است از عبد اللّه عبّاس. و گفته‌اند: اوّل خانه که به قبله«7» اهل زمین کردند اینکه خانه بود. حسن و کلبی و فرّاء گفتند: اوّل خانه که به عبادتگاه اهل زمین کردند. و مراد به «بیت» مسجد است، بیانش قوله: أَن تَبَوَّءا لِقَومِکُما بِمِصرَ بُیُوتاً«8»، یعنی مساجد. ابو ذرّ غفاری روایت کند از رسول- علیه السلام- که او را پرسیدند از اوّل مسجدی که در زمین ساختند برای عبادت، گفت: مسجد الحرام بود، و آنگه بیت المقدّس. گفتند: ای«9» رسول اللّه؟ چه«10» مدّت بود میان ایشان! گفت: چهل
-----------------------------------
(1). دب: در زمین، مر: بر روی زمین، فق، مب: در روی زمین. (2). دب اینکه بود، آج، لب، فق، مب، مر آن بود. (3). دب اینکه بود، لب کعبه بود، مر آن بود. (4). دب: خالد بن عرفطه. (5). آج، لب: جهودانی/ جهودانید. (6). مر: گویید. (7). مب: به کعبه. (8). سوره یونس (10) آیه 87. (9). مر: یا . (10). مر: چند. [.....]
صفحه : 440
سال، هر کجا وقت نماز به تو رسد، نماز کن که زمین همه مسجد من است جعلت لی الارض مسجدا و طهورا ، به خلاف آن که بنی اسرائیل را بوده، چه ایشان را نماز روا نبودی الّا در مسجد. و روایت کرده‌اند که: چون خدای تعالی آدم را به زمین فرستاد او در زمین می‌گشته«1»، کنّی«2» و پوششی نبود که او را سایه کردی، تابش آفتاب در او اثر کرد و او را سیاه کرد. او یک روز به اندام خود فرو نگرید«3» آن سیاهی دید، در خدای بنالید از آن و از رنج آفتاب، خدای تعالی از آسمان برای او بیت المعمور بفرستاد، و اینکه خانه بر طول و عرض و عمق خانه کعبه از پاره یاقوت سرخ آفریده«4»، آدم در آن جا شد و از گرما بیاسود، گفت: بار خدایا؟ به اینکه سیاهی اندام چه کنم! حق تعالی گفت: سیزدهم ماه و چهاردهم و پانزدهم«5» روزه‌دار. او یک روز روزه داشت، ثلثی«6» اندامش سپید«7» شد، دوم«8» روز روزه داشت، دو بهر از اندامش سپید«9» شد. سه‌ام«10» روز روزه داشت همه اندامش سپید«11» شد«12»، لذلک سمیت ایّام البیض، اینکه سه روز را برای آن ایّام البیض خوانند. اینکه جا اشارتی است، و آن آن است که اگر به روزه اینکه ایّام اندام آدم سپید«13» شد، اولی و احری که به روزه اینکه روزها صحیفه اعمال تو از گناه سپید«14» شود. و آن خانه همچنان بود تا ایّام طوفان نوح«15»، [443- ر]
خدای تعالی فرمود تا به آسمان چهارم بردند و بنهادند برابر خانه کعبه، چنان که اگر«16» از روی مثل، رسنی فرو گذارند از آن جا به پشت«17» خانه کعبه رسید همچنان بود تا آنگه که خدای تعالی ابراهیم را فرمود که خانه بر آر، قوله: لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: می‌گشت. (2). وز: رکنی، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). آج، لب، فق، مب: فرو نگریست، مر: نگاه کرد. (4). مب: آفرید. (5). مب ماه. (6). دب، مب، مر از. (14- 13- 11- 9- 7). فق، مب، مر: سفید. (8). مب: دویم. (10). دب، فق، مب، مر: سیم. (12). آج، لب، فق و. (15). مر بعد از آن. (16). مج، وز: دگر، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (17). مر بام.
صفحه : 441
ضحّاک و مؤرّج گفتند: مکّه است، و هما لغتان، برای ان که عرب معاقبه کند میان «با» و «میم»، فنقول«1»: سبّد راسه و سمّده و اغبطت علیه الحمّی و اغمطت و ما هو بضربه لازب و لازم. إبن شهاب گفت: «بکّه» زمین مسجد است و خانه، و «مکّه» جمله حرم است. بعضی دگر گفتند: «مکّه» نام شهر است و «بکّه» نام زمین خانه است و آن جا که طوافگاه است سمّی بذلک لأن‌ّ النّاس یتباکّون فیه، ای یزدحمون، که مردم آن جا بر یکدیگر زحمت کنند، و در پیش یکدیگر نماز کنند، و پیش یکدیگر بگذرند«2»، و قال الرّاجز: اذا الشّریب اخذته اکّة فخلّه حتّی یبک‌ّ بکّة عطا گفت: مردی نماز می‌کرد در«3» مسجد الحرام، زنی پیش او بگذشت. مرد او را زجری بکرد. ابو جعفر باقر- علیه السلام- گفت: رها کن او را، اینکه بکّه است یبک‌ّ بعضها بعضا. عبد اللّه زبیر گفت: برای آتش بکّه خواند لأنّها تبک‌ّ اعناق الجبابرة، ای تدقها، برای آن که آن خانه گردن جبّاران شکند، هیچ جبّار قصد آن خانه نکرد و الّا خدای تعالی گردنش بشکند. و امّا«4» شهر را مکّه برای آن خوانند که آب در او اندک باشد، من قول العرب: مک‌ّ الفصیل و امتک‌ّ اذا امتص‌ّ ما فی ضرع امّه من اللّبن، قال الشّاعر: کّت و لم تبق فی اجوافها در را حسن بصری روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که او گفت: بر روی زمین هیچ جای نمی‌شناسم که عامل را به هر حسنتی صد هزار بنویسند، و نماز کننده را به هر رکعتی صد هزار رکعت بنویسند. و نمی‌دانم بر«5» پشت زمین شهری که در او صدقه«6» بدهند به
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب: فیقول. [.....]
(2). مب: بگذارند. (3). مج نماز، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). مر آن. (5). آج، لب، فق: که بر، مب: که در، مر: و در. (6). آج، لب، فق: صدقه/ صدقه‌ای.
صفحه : 442 صد هزار صدقه بر آید الّا مکّه. و بر روی زمین هیچ شهر ندانم که در آن جا شراب ابرار است و نماز گاه اخیار است الّا مکّه. و در روی زمین هیچ شهر ندانم که مردم دست بر هر چه نهد«1» در آن جا کفارت گناهانش بود الّا مکّه. و نمی‌دانم بر روی زمین شهری که در آن جا خانه«2» باشد که هر که در آن خانه می‌نگرد، بی آن که نماز کند یا طواف کند، او را عبادة الدّهر و صوم الدّهر بنویسند الّا به مکّه. و بر روی زمین جایی ندانم که دعا کننده آن جا دعا کند، فرشتگان بر دعای او آمین کنند الّا به مکّه. و هیچ شهر ندانم که جمله پیغامبران را در آن جا مورد و مصدر بوده است الّا مکّه. و هیچ شهر ندانم که فردا«3» قیامت پیغامبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان را از او بیشتر حشر کنند [که مکّه، و آنان را که از آن جا حشر کنند]
«4» ایمن باشند. و هیچ شهر ندانم بر روی زمین که در هر روزی از روح و رایحه بهشت چندان فرود آید که به مکّه. قوله: مُبارَکاً، نصب او بر حال است، و معنی او ثبات«5» باشد من بروک البعیر و منه البرکة لثبوت الماء فیه، و منه البرک للصّدر لثبوت الحفظ فیه، و منه قولهم«6»: تبارک اللّه، ای بقی لم یزل و لا یزال. وَ هُدی‌ً لِلعالَمِین‌َ. ای قبلة لهم. گفته‌اند: مراد به «هدی» قبله است، و گفته‌اند: به معنی دلالت و بیان است در بسیاری معالم دین از: نماز و طواف و ذبح و جز آن، و روا باشد که مراد لطف بود، که «هدی» به معنی لطف آمده است فی قوله: وَ زِدناهُم هُدی‌ً«7». فِیه‌ِ آیات‌ٌ بَیِّنات‌ٌ، عبد اللّه عبّاس خواند: آیة بینة علی الوحدان، گفتند«8»: مراد مقام ابراهیم است تنها، و جمله قرّاء. آیات‌ٌ بَیِّنات‌ٌ خواندند علی الجمع. بر قراءت اوّل تقدیر چنان باشد: فیه آیة بینة و هی مقام ابراهیم، رفع او بر خبر مبتدا باشد. و بر
-----------------------------------
(1). فق، مب، مر: نهند. (2). وز، فق: خانه/ خانه‌ای. (3). آج، لب، فق: فردای. (4). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (5). آج، لب، فق، مب، مر: اثبات، دب: ثابت. (6). آج، لب، فق، مب، مر: قوله. (7). سوره کهف (18) آیه 13. (8). وز، آج، لب، فق، مب، مر: گفت.
صفحه : 443
قراءت عامه تقدیر چنین باشد: فیه ایات بینات منها مقام ابراهیم، و رفع او بر ابتدا باشد. فِیه‌ِ آیات‌ٌ بَیِّنات‌ٌ. در اینکه خلاف کردند، بعضی گفتند: مراد به «آیات» مشاعر و معالم است که آن جا هست از حجر اسود«1» و ارکان و حطیم و زمزم و جز آن، و بعضی دگر گفتند: مراد به آیات علاماتی [و دلالاتی است که]
«2» حق تعالی نهاد آن را که دلیل شرف کعبه می‌کند جاری مجری معجز«3» از آن جمله آن است که ده چندان و بیست چندان و صد چندان مردم که در آن جا گنجند در جای مثل آن، در آن جا شوند و بر ایشان تنگ نشود تا همه نماز کنند و مقصود خود حاصل کنند. دگر آن«4» چندان مرغ از کبوتر و جز آن گرد خانه می‌پرند«5» و یکی ایشان«6» به سر«7» خانه نپرد. دگر آن که هیچ مرغی در مسجد ذرق نیفگند، و نه بر بام خانه و نه بر زیر بام و دیوار«8». دگر آن که جمار با آن که هر سال چندین هزار هزار خلق سنگ به او اندازند زیاده نشود، و اگر جای دیگر بودی هر یکی کوه«9» شده بودی. دگر آن که شفای بیماران در او باشد. دگر آن که هر جبّار که قصد آن کرد، خدای تعالی هلاکش بر آورد و تعجیل عقوبت کرد او را. مَقام‌ُ إِبراهِیم‌َ، اختلاف اقوال در مقام ابراهیم بگفتیم در سورة البقره. وَ مَن دَخَلَه‌ُ کان‌َ آمِناً، در او چند قول گفته‌اند: یکی آن که تا در حرم باشد ایمن شود از آن که کس او را نرنجاند، اگر مرد قاتل پدر و برادر«10» را ببیند در حرم، شرع«11» می‌فرماید تا تعرّضش نکند و نرنجاند«12» او را، و هر که خیانتی«13» کند و در حرم
-----------------------------------
(1). مب، مر: حجر الاسود. [.....]
(2). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر: معجزات. (4). دب که، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (5). مج: می‌پردند، آج، لب، فق، مب: می‌پروازند، مر: در پروازند، با توجّه به وز تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر تنگ نشود. (7). آج، لب، فق، مب آن. (8). دب، و نه بر بام دیوار، آج، لب، فق، مب، مر: و نه بر دیوار. (9). آج، لب، فق، مب، مر: بودی کوهی. (10). مر خود. (11). مر: صاحب شرع. (12). مب: نکنند و نرنجانند. (13). آج، لب: جنایتی.
صفحه : 444 گریزد او را تعرّض نکنند در حرم، و لکن طعام و شراب بر او تنگ کنند تا بضرورت بیرون آید، آنگه حدّ بر او برانند. و اگر آن خیانت«1» در حرم کند همان جا حدّ بر او برانند لانتهاکه حرمة الحرم. و قولی [443- پ]
دگر آن است که: و من دخله و هو علی هدی من ربّه و بصیرة من دینه کان امنا، ای صار امنا فی القیامة من النّار، هر که در آن جا شود به شرایط خود در قیامت از آتش دوزخ ایمن باشد. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که در جاهلیّت هر که در آن جا شدی از غارت و قتل ایمن شدی، و چون اسلام آمد الّا حرمت نیفزود آن را. ابو الجلد به عبد اللّه عبّاس نوشت که: اوّل کس«2» که پناه با حرم داد ماهیان کوچک و بزرگ بودند، کوچک از بزرگ و بزرگان«3» از طوفان. قولی دگر آن است: هر که او آن سال که رسول- علیه السلام- عمره قضا کرد با رسول اللّه در آن جا شد ایمن است، بیانه قوله: لَتَدخُلُن‌َّ المَسجِدَ الحَرام‌َ إِن شاءَ اللّه‌ُ آمِنِین‌َ مُحَلِّقِین‌َ«4». و قولی دگر آن است که: لفظ خبر است به«5» معنی امر، ای من«6» دخله فامنوه، آن کس که در آن جا شود ایمنش باید داشت، چنان که گفت: فَلا رَفَث‌َ وَ لا فُسُوق‌َ وَ لا جِدال‌َ فِی الحَج‌ِّ«7»، [ای لا ترفثوا فی الحج]
«8» و لا تفسقوا و لا تجادلوا. ضحّاک گفت: من دخله حاجّا کان امنا من الذنوب الّتی اکتسبها«9» قبل ذلک، هر که در آن جا شود از گناهان کرده ایمن شود. جعفر بن محمّد الصّادق- علیهما السلام- گفت: من دخله علی الصفا کما دخله الانبیاء و الاولیاء کان امنا من عذاب الله ، هر که باصفا در او شود چنان
-----------------------------------
(1). آج: جنایت. (2). آج، لب، فق، مب، مر: کسی. [.....]
(3). آج، لب، فق، مب، مر: بزرگ. (4). سوره فتح (48) آیه 27. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: و. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و من. (7). سوره بقره (2) آیه 197. (8). مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). مج: اکتتبها، با توجّه به وز تصحیح شد.
صفحه : 445 که انبیا و اولیاء شدند از عذاب خدای ایمن شود. ابو النّجم القرشی‌ّ الصّوفی‌ّ گفت: روزی در طوافگاه می‌گردیدم، گفتم: بار خدایا؟ تو گفته‌ای در کتاب مجید خود که: وَ مَن دَخَلَه‌ُ کان‌َ آمِناً، هر که در اینکه جا آید ایمن شود. بار خدایا؟ از چه ایمن شود! هاتفی از پس پشت من آواز داد«1»: من النّار، از آتش باز نگریدم«2» کس را ندیدم. بیان اینکه قول آن است که أنس مالک روایت کرد از رسول- علیه السلام- که او گفت: هر که او در حرمی از اینکه دو حرم- که حرم خدا و حرم رسول است- بمیرد، روز قیامت خدای تعالی او را از ایمنان بر انگیزد«3». و در خبر است که: رسول- علیه السلام- گفت: فردا«4» قیامت خدای تعالی فرماید تا اطراف حجون و بقیع گیرند، و آن گورستانهای مکّه و مدینه است، و در بهشت افشانند. و عبد اللّه مسعود روایت کرد که: رسول- علیه السلام- بر کناره صحرای مکّه- که امروز گورستان است- و آنگه هنوز گورستان نبود- گفت: از اینکه بقعه و از اینکه حرم فردای قیامت هفتاد هزار مرد را بر انگیزند که ایشان را بی حساب به بهشت برند، که هر یکی از ایشان هفتاد هزار گناهکار را شفاعت کنند«5»، و رویهایشان چون ماه باشد شب چهارده«6». انس بن مالک«7» روایت کند از رسول- علیه السلام- که گفت: هر که بر گرمای مکّه صبر کند [یک ساعت]
«8» از روز آتش دوزخ از او دور شود دویست ساله«9»، و بهشت در«10» نزدیک شود صد ساله راه. وهب منبّه گفت: در توریت نوشته است که خدای تعالی روز قیامت هفصد«11»
-----------------------------------
(1). مب، مر که. (2). آج، لب، فق، مب، مر: باز نگریستم. (3). مب، مر: بر انگیزاند. (4). آج، لب، فق، مب، مر: فردای. (5). دب، مر: کند. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چون ماه شب چهارده، مر بود. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: انس مالک. [.....]
(8). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (9). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر راه. (10). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، دب: به او. (11). مب، مر: هفتصد.
صفحه : 446
هزار فرشته را بفرستد با زنجیرهای زرّین تا خانه کعبه را به عرصه قیامت آرند. ایشان بیایند و کعبه را به آن سلسله‌های زرّین به موقف«1» قیامت آرند. فرشته گوید«2»: یا کعبة اللّه سیری، ای کعبه خدای برو. او گوید: نروم تا حاجتم روا نکنند. گوید«3»: حاجت تو چیست! گوید: شفاعت من قبول کنند در«4» آنان که در پیراهن من دفن کنند«5» ایشان را. حق تعالی گوید: حاجتت روا کردم، آن مردگان را از گورها برانگیزند رویها سپید«6»، همه احرام گرفته، گرد خانه کعبه در آیند و لبیک زدن گیرند. فرشته دگر گوید: ای کعبه خدای برو؟ گوید: نروم تا مرادم ندهند«7». گویند: مرادت چیست! بخواه تا بدهند. گوید: بار خدایا؟ بندگان گناهکار تو از هر فجّی عمیق و رهی بعید، اشعث اغبر به من آیند«8»، اهل و اولاد را به جای رها کرده«9»، پشت بر خان و مان کرده و دوستان و رفیقان را وداع کرده، به یاسه«10» من به من آمدند«11» به زیارت، و مناسک بگزاردند«12» چنان که تو فرمودی، بار خدایا؟ شفاعت می‌کنم که ایشان را از فزع اکبر ایمن کنی، و شفاعت من در«13» ایشان قبول کنی و همه را پیراهن من بداری«14». فرشته ندا کند که: در میان ایشان گناهکاران و اصحاب کبایراند مصرّ بر گناه مستحق‌ّ دوزخ. کعبه گوید: بار خدایا؟ من شفاعت در حق گناهکاران می‌کنم. خدای تعالی گوید: شفاعت قبول کردم و مرادت بدادم. فرشته ندا کند: الا و هر کس که از اهل کعبه است از میان جمع بیرون آیی. جمله حاجیان از میان جمع بیرون آیند و گرد کعبه در آیند سپید«15» روی، ایمن از دوزخ
-----------------------------------
(1). فق، مر: به عرصات. (2). وز، دب، آج، لب، فق، مب: فرشته‌ای. (3). مج: گویند، با توجّه به وز تصحیح شد. (4). آج، لب، فق، مب، مر حق‌ّ. (5). وز، دب: کرده‌اند، آج، لب، فق: کردند. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سفید. (7). آج، لب، فق، مب: بدهند، مر: بدهند. (8). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: آمدند. (9). آج، لب، فق، مب و. (10). دب: به آرزوی. [.....]
(11). آج، لب، فق، مب: آمده‌اند. (12). وز، مب: بگزارند، مر: بگزارده. (13). مب، مر حق. (14). مج، وز: بدارید، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). آج، لب، فق، مب، مر: سفید.
صفحه : 447
طواف می‌کنند و لبیک می‌زنند. فرشته ندا کند و گوید: ای کعبه خدا؟ برو، و کعبه خرامان به رفتن در آید و می‌گوید: لبیک، اللّهم لبیک، لبیک ان‌ّ الحمد و الملک و النّعمة لک لا شریک لک لبیک، و اهل او در پی او می‌روند. و آنچه در اینکه خبر آمد از اضافه کلام و رفتار با کعبه علی احد الوجهین باشد امّا مضاف بود با فرشتگان که موکّل کعبه‌اند، و امّا بر طریق تمثّل باشد، چنان که اگر کعبه مثلا عاقلی مکلّف بودی، او را در باب شفاعت اینکه منزلت بودی، و سخن و مناظره او با خدای تعالی بر اینکه وجه بودی، چنان که حق تعالی گفت: لَو أَنزَلنا هذَا القُرآن‌َ عَلی جَبَل‌ٍ لَرَأَیتَه‌ُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِن خَشیَةِ اللّه‌ِ«1»- الایة، یعنی لو انزلنا هذا القرآن علی جبل و کان الجبل ممّن یسمع و یعقل لرایته کذا. قوله: وَ لِلّه‌ِ عَلَی النّاس‌ِ حِج‌ُّ البَیت‌ِ، «لام» ایجاب و اختصاص است، یقال: لفلان علیه کذا، یعنی او راست، جز [444- ر]
او را نیست. عَلَی النّاس‌ِ، لفظ عام است بر مردمان شریف و وضیع و برّ و فاجر و مؤمن و کافر، و اگر نه مخصّص باشد هر چه اینکه نام بر او افتد از اینکه جنس داخل بود در او. و در آیت دلیل است بر آن که کفّار مکلّف‌اند به حج لتناول عموم اللّفظ لهم. حِج‌ُّ البَیت‌ِ، ابو جعفر و حمزه و کسائی خوانند: حج‌ّ البیت به کسر «حا» در همه قرآن، و باقی به فتح «حا» خوانند، و هما لغتان: الفتح لغة اهل الحجاز، و الکسر لغة الباقین. و بعضی اهل لغت گفتند: الحج‌ّ بالفتح المصدر، و بالکسر الاسم و بگفتیم که: اصل حج قصد باشد در لغت و در شرع همچنین، جز که مخصوص باشد بالقصد الی مکان مخصوص فی ایّام مخصوصة لاداء مناسک مخصوصة. مَن‌ِ استَطاع‌َ إِلَیه‌ِ سَبِیلًا، «من» بدل «ناس» است، و هو بدل«2» البعض من الکل، کقولک: مررت بالقوم ثلثیهم«3»، و رایت القوم اکثرهم، و محل‌ّ او جرّ است و تقدیر الایة: و للّه علی النّاس المستطیعین منهم حج‌ّ البیت.
-----------------------------------
(1). سوره حشر (59) آیه 21. (2). وز: البدل. (3). لب: ثلثهم.
صفحه : 448
امّا «استطاعت»، فقها در او خلاف کردند. بنزدیک ما حریت است و کمال عقل و بلوغ و صحّت و وجود زاد و راحله و تخلیة السرب و امکان المسیر و الرّجوع الی کفایة. هر گه که یکی از اینکه دو مختل بود، وجوب ساقط باشد و استحباب بر جای بود. و بنزدیک شافعی همچنین است، جز که شافعی در وجوب، اسلام اعتبار کند، بناء علی اصله ان الکفّار غیر مخاطبین بالشّرایع. و بنزدیک ما اسلام شرط نیست در وجوبش، و انّما شرط در صحّت اداء است که کافر اگر چه مخاطب است به شرایع از او درست نیاید با مقام بر کفر و آن خبر«1» که شافعی به او تمسک کرد من قوله- علیه السلام- ایّما اعرابی حج‌ّ ثم‌ّ هاجر فعلیه حجّة اخری، هر اعرابی«2» که حج‌ّ کند و پس از آن هجرت کند برو حجّی دگر باشد، و مراد به هجرت اسلام است، اینکه دلیل نباشد بر سقوط وجوب در حال کفر، انّما دلیل باشد بر او فقد«3» اجزاء و نفی صحّت اداء چنان که ما گفتیم. پس بنزدیک ما شرایط وجوب اینکه است که ذکر کردیم. و مراد به «تخلیة السرب» آن است که راه ایمن باشد از دشمن و موانع دیگر، و مراد به «امکان المسیر» آن است که اگر حج‌ّ بر او در وقتی واجب شود که در آن وقت ممکن نباشد به حج‌ّ رفتن، واجب نباشد تا وقت امکان که ممکن باشد از«4» رفتن. و «وجود زاد و راحله» در وجوب حج‌ّ قول عمر است و عبد اللّه عمر [و عبد اللّه عبّاس]
«5» در صحابه، و در تابعین حسن بصری و سعید جبیر و مجاهد و عطا، و در فقها مذهب شافعی است و ثوری و ابو حنیفه و اصحابش و احمد و اسحاق. و دلیل اینکه قول، حدیث عمرو بن شعیب عن ابیه عن جدّه که گفت، مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه ما السبیل الی الحج‌ّ! گفت: راه به حج‌ّ چیست! گفت: زاد و راحله، و اینکه خبر عبد اللّه مسعود و عبد اللّه عبّاس و عایشه و جابر و انس مالک روایت کردند. امّا آن کس که او قادر باشد بر رفتن و راحله ندارد، بنزدیک ما و اینکه فقها حج‌ّ بر او واجب نیست، بل سنّت باشد، اگر برود مجزی نباشد از حج‌ّ اسلام. و همچنین
-----------------------------------
(1). مج: به صورت «جز» هم خوانده می‌شود. (2). مب، مر: اعرابی. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بر فقد. (4). وز و دیگر نسخه بدلها: ندارد. (5). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 449
اگر زاد ندارد و در ره سؤال کند و می‌شود بتسکّع نیز از حج‌ّ اسلام مجزی نباشد، و چون مال یابد اعاده حج‌ّ بر او واجب بود. و مالک گفت: اگر زاد دارد و قادر باشد بر رفتن، حج‌ّ بر او واجب باشد. و اینکه مذهب اصحاب ظاهر است، تمسک کردند بقوله تعالی: وَ أَذِّن فِی النّاس‌ِ بِالحَج‌ِّ یَأتُوک‌َ رِجالًا«1» ...، و هو جمع راجل. و جواب از اینکه آن است که: قدیم تعالی وصف آیندگان به حج‌ّ کرد که بعضی از ایشان سوار باشند و بعضی پیاده، و نگفت که: آنان که پیاده باشند بر ایشان واجب باشد آمدن. فامّا کمّیّت زاد [و کیفیّت راحله چنین گفتند: زاد کاف]
«2» و راحلة مبلغة«3» و قوّة مؤدیة، و اینکه جمله آن تفصیل است که در باب شرایط برفت، زاد چندان باید که او را کفایت باشد در آمدن و مقام کردن و باز آمدن. و امّا «راحله»، چنان باید که غلبه ظن‌ّ آن بود که برساند او را، و امّا رجوع با کفایت شرط است بنزدیک ما و بنزدیک شافعی، و اگر نباشد او را حج واجب نبود مگر آنگه که صنعتی داند یا ضیعتی دارد که رجوع کند با آن. و اگر متاع و عقار دارد به مقدار آن که به او حج‌ّ توان کردن [هم واجب بود او را. و اگر سرایی دارد«4»]
«5» مسکن و خادمی که خدمت او کند، واجب نباشد او را صرف کردن آن در باب حج‌ّ. و شافعی را دو قول است: یکی چنین که ما گفتیم و اینکه ظاهر مذهب اوست. و یکی آن که: واجب باشد. فامّا آن کس را که پیر پیر«6» باشد و بر راحله نتواند بایستادن، بر او واجب آن است که کسی را بفرماید تا از او«7» حج‌ّ کند، چون باقی شرایط حاصل باشد، و هو علی قول علی بن ابی طالب- علیه السلام. و اینکه مذهب شافعی است و ثوری و ابو حنیفه و اصحابش«8»، و عبد اللّه بن المبارک و احمد و اسحاق، و همچنین باشد حکم آن که او را بیماری«9» مزمن باشد و امید برء نبود. و بنزدیک مالک فرض حج‌ّ از او
-----------------------------------
(1). سوره حج (22) آیه 27. [.....]
(2). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: متبلّغه. (4). مب و. (5). مج: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (6). وز: پر پر، دب: پیری پیر. (7). مر: تا برای او. (8). مب و عبد اللّه مسعود. (9). مب: بیماریی.
صفحه : 450
ساقط باشد، سواء اگر مال دارد و اگر ندارد. دلیل ما و شافعی خبر خثعمه است که بیامد و رسول را گفت: یا رسول اللّه؟ فرض حج‌ّ، پدرم را دریافت و او پیر پیر«1» است، و بر راحله نتواند نشستن، روا باشد که من از او«2» حج‌ّ کنم! گفت: روا باشد. گفت: یا رسول اللّه؟ سود دارد او را! گفت: ارایت لو کان علی ابیک دین فقضیته [444- پ]
اما کان یجزی، قالت: نعم. قال: فدین اللّه احق‌ّ، گفت: چه گویی اگر بر پدرت وامی باشد! تو بگذاری، روا باشد! گفت: بلی، گفت: وام خدای اولیتر. و امّا آن کس که بیمار باشد- بیماری که امید برء باشد او را- روا نباشد که از او حج‌ّ کنند به نیابت، برای آن که او آیس نیست از آن که به نفس خود حج‌ّ کند، اگر کسی از او حج‌ّ کند روا نباشد بنزدیک شافعی، و بنزدیک ابو حنیفه روا باشد. و «استطاعت» در لغت آن باشد که فعل به او«3» طوع تو باشد از قدرت و آلت، و در شرع عبارت است در باب حج از اینکه که گفتیم. وَ مَن کَفَرَ فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَنِی‌ٌّ عَن‌ِ العالَمِین‌َ، هر که کافر شود، خدای تعالی مستغنی است از جهانیان، معنی آن است: تا بدانند که مرا در کردن حج‌ّ و عبادت شما منفعتی نیست. مفسران در تعیین«4» آن خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و حسن و ضحاک گفتند: مراد آن است که هر که جحود کند وجوب حج‌ّ را. مجاهد گفت: مراد آن است که اگر حج‌ّ کند از باب«5» برّ نبیند، و اگر نکند خویشتن مأثوم نداند. و روایت کردند از رسول- علیه السلام- که گفت: مراد آن است [که]
«6»: من«7» کفر بالله و الیوم الاخر، [هر]
«8» که به خدای و قیامت کافر شود. سعید بن المسیّب گفت: آیت در جهودان آمد آنگه که گفتند: حج‌ّ کردن به خانه کعبه واجب نیست. ضحّاک گفت: چون آیت حج‌ّ آمد، رسول- علیه السلام-
-----------------------------------
(1). وز: پر پیر. (2). مر: من به نیابت او. (3). وز: بازو، مر: با. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تفسیر. (5). وز: لب: ارباب. (8- 6). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(7). آج، لب، فق: فمن.
صفحه : 451
اهل ملل را جمع کرد و ایشان را با حج‌ّ دعوت کرد. اهل یک ملّت اجابت کردند- و آن مسلمانان بودند، و اهل پنج ملّت کافر شدند، گفتند: ما ایمان نیاریم به آن و نماز نکنیم را جهت«1» او، و حج نکنیم به او. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عطا گفت: من کفر بالبیت، هر که به کعبه کافر شود. إبن زید گفت: هر که به اینکه آیات کافر شود که خدای تعالی گفت: فِیه‌ِ آیات‌ٌ بَیِّنات‌ٌ. سدّی گفت: مراد آن است که هر که استطاعت دارد و حج‌ّ نکند کفران او به حج‌ّ اینکه است. اما اخبار در وجوب حج‌ّ و ترغیب بر او بی اندازه است. رسول- علیه السلام- گفت: صلّوا خمسکم و صوموا شهرکم و ادّوا زکوة مالکم، و حجّوا بیتکم تدخلوا جنّة ربّکم، گفت: نماز پنج«2» به جای آرید«3» و ماه رمضان روزه دارید، و زکات مالتان بدهید، و حج‌ّ خانه بگذارید و به بهشت خدای روید. رسول- علیه السلام- گفت: حجّوا قبل ان لا تحجّوا ، حج‌ّ کنید پیش از آن که خواهید که کنید و نتوانید، که اینکه خانه دو بار بیران«4» کردند و به بار سه‌ام«5» از میان شما بردارند. عبد اللّه مسعود گفت: حج‌ّ خانه به پای دارید پیش از آن که در بادیه درختانی بروید که هر چهار پای که از آن بخورد بمیرد. ابو امامه گفت از رسول- علیه السلام- که او گفت: هر که را حاجتی ظاهر منع نکند و سلطان قاهر یا بیماری حابس باز ندارد از حج‌ّ و حج‌ّ نکند، فلیمت ان شاء یهودیا او نصرانیّا، و بمیرد گو خواه جهود میر«6» و خواه ترسا. موسی بن جعفر روایت کند از پدرش از پدرانش از رسول- علیه السلام- که گفت: هر که بمیرد و حج‌ّ نکرده باشد، خدای تعالی هیچ عمل از او قبول نکند. قتاده گفت از حسن بصری از عمر خطّاب«7» که او گفت: چند بار همّت کردم که کسان را به شهرها فرستم«8» تا خود کیست که حج‌ّ نمی‌کند
-----------------------------------
(1). کذا: در مج، وز، دب: نکنیم بجهت، دیگر نسخه بدلها: نکنیم جهت. (2). فق: پنجگانه. مب، مر: پنج وقت. (3). مب، مر: آورید. (4). مب، مر: ویران. (5). دب، فق، مب، مر: سیم. (6). مب، مر: میرد. (7). لب، فق، مب، مر: از عطا، اساس رضی اللّه عنه. (8). لب، فق، مب، مر: به شهر فرستم.
صفحه : 452
بی عذری! جزیه بر او نهم. قُل یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ، آیت وارد است مورد تعجّب و انکار و تقریع، و ظاهر او استفهام است. وَ اللّه‌ُ شَهِیدٌ، «واو» حال راست، یعنی در حالی که خدای بر شما و افعال شما گواه است، و مثل اینکه آیت را تفسیر برفت پیش از اینکه. قُل یا أَهل‌َ الکِتاب‌ِ لِم‌َ تَصُدُّون‌َ، چرا منع می‌کنید از راه خدا. و الصّد: المنع، قال اللّه تعالی: هُم‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُم عَن‌ِ المَسجِدِ الحَرام‌ِ«1». و در کیفیّت «صدّ» دو«2» قول گفتند«3»: یکی«4» جهودان«5» به تذکیر و یاد دادن کارزاری«6» که در جاهلیّت از میان اوس و خزرج بود ایشان را بر یکدیگر اغراء کردندی تا ایشان بر یکدیگر بیامدندی، و حمیّت جاهلیّت ایشان را بر آن داشتی که محافظت و مراعات اسلام یک سو نهادندی و ما سر کینه کهن شدندی، اینکه قول زید بن اسلم است، و او گفت: آیت خاص‌ّ در«7» جهودان است. و حسن بصری گفت: آیت در«8» جهودان است و ترسایان، و آن آن بود که ایشان عرب را گفتندی: اینکه محمّد نه آن محمّد است که ما نعت و صفت او در توریت و انجیل خوانده‌ایم و پیغامبران ما را بشارت داده‌اند. مَن آمَن‌َ، در جای مفعول به است، و محل‌ّ او نصب است، یعنی چرا منع می‌کنی«9» مؤمنان را. تَبغُونَها عِوَجاً، و «ها» راجع است با «سبیل»، و طلب کژی اینکه راه می‌کنی«10». تَبغُونَها عِوَجاً، در جای حال است، ای باغین لها عوجا. و «العوج» بکسر العین اعوجاج فیما [لا یری کالأمر و الدّین و الرّای و غیر ذلک. و «العوج» بفتح العین اعوجاج فیما]
«11» یری، کالحائط و العصا و غیر ذلک. و البغی و البغا الطّلب، یقال:
-----------------------------------
(1). سوره فتح (48) آیه 25. (2). آج، لب، فق، مب: بر دو. (3). مب: گفتندی. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر آن که. (5). دب را. [.....]
(6). لب: کالزاری/ کارزاری. (7). آج، لب، فق، مب: بر، مر: بر حق‌ّ. (8). آج، لب، فق، مب، مر: بر. (10- 9). آج، لب، فق، مب، مر: می‌کنید. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 453
ابغنی کذا و ابغ الی«1» کذا، ای اطلبه لی، و قال الشّاعر: بغاک و ما تبغیه حتّی وجدته کانّک قد واعدته«2» امس موعدا امّا بغی«3» علیه اذا ظلمه«4»، و قوله: ابغنی، ای اعنی علی طلبه. وَ أَنتُم شُهَداءُ، «واو» حال راست، و «شهداء» جمع شهید، و شما گواهی. در [او]
«5» دو قول گفتند: یکی آن که شما گواهی بر آن که منع کردن از راه خدای روا نباشد. و قولی دیگر: أَنتُم شُهَداءُ، ای عقلا، و شما عاقلی«6»، نظیره قوله: أَو أَلقَی السَّمع‌َ وَ هُوَ شَهِیدٌ«7»، ای عاقل، برای آن که چون او اندیشه کند و عقل حاضر باشد، تمییز کند«8» میان حق و باطل. قولی دیگر آن است که: وَ أَنتُم شُهَداءُ، و شما گواهی بر آن که [445- ر]
در توریت و انجیل نوشته است که: دین مسلمانی دین خداست و حق آن است«9». یا ایّها الّذین امنوا ان تطیعوا فریقا- الایة. زید بن اسلم گفت: آیت در«10» شأس بن قیس الیهودی‌ّ آمد، و او پیری بود قاسی و عاصی شدید الکفر و العناد، و کینور«11» بر مسلمانی«12» و سخت حسد، بگذشت بر جماعت اوس و خزرج، جمعی عظیم را دید مجتمع شده و مؤتلف گشته، و کلمه و رای و دیانت یکی کرده، سخت آمد او را از پس آن که میان ایشان تا«13» در جاهلیّت خونها و عداوتها بود و الفتی نبودی ایشان را با یکدیگر، اندیشه کرد و گفت: اگر اینان هم بر اینکه مانند«14»، ما را رها نکنند در اینکه شهر و بر ما غلبه کنند، و کار بر ما تباه شود. جوانی را گفت از جهودان که: برو و«15» بر کناره آن حلقه بایست و حدیث کارزار«16»
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: لی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: قد اوعدته. (3). مج: کلمه به صورت: «ابغی» بوده که به قلمی ناشناخته تصحیح شده است. (4). آج، لب، فق، مر: اظلمه. (5). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (6). دب، مب: عاقلید، مر: عاقلانید. (7). سوره ق (50) آیه 37. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تمیز کند. (9). مر: و دین حق است. [.....]
(10). آج، لب، فق، مب، مر شأن. (11). مر: کینه ور. (12). وز و دیگر نسخه بدلها: مسلمانان. (13). وز و دیگر نسخه بدلها: ندارد. (14). وز و دیگر نسخه بدلها: بمانند. (15). مج: برود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (16). لب: کالزار.
صفحه : 454 بعاث در انداز و یاد ده ایشان را وقعه«1» آن روز و کشتگانی که آن روز بودند، و اشعاری که در آن روز«2» گفتند. و اینکه روز کارزاری بود عظیم میان اوس و خزرج، و ظفر آن روز اوس را بود بر خزرج. اینکه غلام بیامد و اینکه بگفت، و ایشان در آن حدیث افتادند و در منازعت و مفاخرت افتادند، تا دو مرد از«3» ایشان در زانو افتادند و درهم جستند: اوس بن قنطر«4» از بنی حارثه اوسی بود، و جبان«5» بن صخر، احد بنی سلمه از خزرج، و در گفت و گوی آمدند و گفتند: اگر خواهی«6» تا اکنون تازه باز کنیم، و آهنگ سلاح کردند و گفتند: موعد ظاهره است- و آن جایی است- تا آن جا بیرون رفتند و روی به یکدیگر آوردند بر آن کینه که میان ایشان بود در جاهلیّت. خبر به«7» رسول- علیه السلام- رسید. بر خاست با جماعتی مهاجریان بیرون شد و گفت: ای جماعت مسلمانان؟ با سر دعوی جاهلیّت شدی«8»، و من در میان شما، و خدای تعالی بر شما به اسلام کرامت کرده، و احقاد جاهلیّت از میان شما برداشته و از میان شما الفت داده، با سر کفر و احوال کافری خواهید شدن«9»؟ اللّه اللّه؟ از خدای بترسید. ایشان چون رسول را بدیدند و سخن او بشنیدند دانستند که آن از نزغات شیطان است و کید دشمنان ایمان است و انداخت جهودان است. سلاحها از دست بینداختند و بگریستند و دست در گردن یکدیگر کردند و صلح کردند و در قفای پیغامبر- صلّی اللّه علیه و آله- ایستادند و با مدینه آمدند. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، ای گرویدگان اگر فرمان برید«10» گروهی از اهل کتاب را، یعنی شأس بن قیس را و اصحاب او را. یَرُدُّوکُم بَعدَ إِیمانِکُم کافِرِین‌َ، شما را از پس
-----------------------------------
(1). وز، لب، فق، مب، مر: واقعه. (2). مج بودند، لب که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). مب: دو مرد در میان. (4). کذا: در مج، وز، دب، دیگر نسخه‌ها بدلها: قطر، تفسیر طبری 7/ 55: اوس بن قنظی. (5). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، تفسیر طبری 7/ 55: جبّار بن صخر. (6). خواهی/ خواهید. (7). آج، لب، فق، مب: بر. [.....]
(8). آج، لب، فق، مب: باز شدید، مب: رفتید. (9). دب، آج، لب، فق: خواهی شدن. (10). دب، آج، لب، فق: بری/ برید.
صفحه : 455 ایمانتان کافر باز کنند، و اینکه بر سبیل مجاز بود، یعنی ایشان چیزی کنند که آنانی که از شما بر بصیرت نباشند«1» از سر حمیّت جاهلیّت کاری کنند که ظاهر او کفر باشد و ارتداد از معادات و معاندت با یکدیگر، و کشتن یکدیگر، و معلوم است که اینکه هیچ کفر نباشد، بل فعلی بود که آنان کنند که مرتدّ باشند. جابر عبد اللّه انصاری گوید: بینا«2» که ما در یکدیگر افتاده بودیم، رسول- علیه السلام- بر آمد کالقمر الطّالع، چون ماه تابان که در شب تاریک بر آید، به دست اشارتی کرد، چندانی بود که اشارت دست رسول بدیدند تا اینکه گروه از اینکه جانب شدند و آن گروه از آن جانب، پس در جهان هیچ شخصی«3» نیست که بر ما دوست‌تر است از رسول خدای، و ندیدیم روزی که اوّلش زشت و وحشتر بود که آن روز و آخرش نکوتر از آن روز. آنگه حق تعالی بر وجه تعجّب گفت: وَ کَیف‌َ تَکفُرُون‌َ، چگونه کافر شوی«4» شما. وَ أَنتُم تُتلی عَلَیکُم آیات‌ُ اللّه‌ِ، و آیات خدا بر شما می‌خواندند. وَ فِیکُم رَسُولُه‌ُ، و پیغامبر او در میان شما است، ای عجب با چنین لفظها در قرآن چگونه روا دارد کسی که در دین خدا و کتاب خدا جبر گوید! حق تعالی بر سبیل تعجّب می‌گوید: چگونه کافر شوی به خدای، و در میان شما کلام خدا و کتاب خدای! کس نیست تا بگوید چگونه کلامی به ما فرستید«5» چون قرآن بر دست رسولی چون محمّد با صد هزار حجّت و برهان، آنگه ما را منع کنی به قهر از ایمان، و دلهای ما خراب و بیران«6» کنی به جحود و کفران، آنگه از ما تعجّب نمایی که: وَ کَیف‌َ تَکفُرُون‌َ، اینکه تعجّب از تو است؟ ممکن هست که اگر کلام خدا نباشد، و رسول خدا نباشد، و عاقل مکلّف را خواطر و دواعی و تجدّد انواع نعمت با اختلاف عقلا بجنباند نظر کند و خدای را بشناسد ما دام، تا او را خدای به جای باعث مانع نباشد، و به جای داعی صارف«7».
-----------------------------------
(1). مج: باشند، با توجّه به وز تصحیح شد. (2). لب: همانا. (3)، وز، دب، آج، فق، مب: شخص، مر: کس. (4). دب، مب: شوید. (5). دب، آج، لب، فق: فرستی/ فرستید. (6). مب، مر: ویران. (7). مج: صادق، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 456
امّا اگر اینکه که یک کتاب است پنجاه باشد، و اینکه که یک رسول است صد باشد، و او مانع از ایمان و حایل«1» بر کفر بل محدث و منشی‌ء و خالق کفر و قدرت موجبه کفر«2» اینکه جمله با اینکه چه«3» غنا و کفاف کند و کجا سود دارد؟ نعوذ باللّه من الجهالة و تجویز هذه المقالة. قتاده گفت: در اینکه آیت دو حجّت عظیم هست، یکی کتاب خدا، و یکی رسول خدا. رسول خدا رفت و کتاب ماند، در او بیان حلال و حرام«4» و شرایع و احکام، و اینکه دو چیز هم بر اصل مجبّره روان نیست«5»، برای آن که اگر کلام است به ذات او قائم است، و اگر رسول است به مرگ از رسالت معزول است، چه او از دعوت معزول است، خواجه به ترک اجابت معذور است، پناه با خدای ده از امثال اینکه تا مهتدی [445- پ]
شوی که: وَ مَن یَعتَصِم بِاللّه‌ِ فَقَد هُدِی‌َ، ای یمتنع«6» باللّه و یتمسک به، هر که او معتصم شود به خدای، یعنی تمسک کند به دین خدای، و منه قوله: وَ اعتَصَمُوا بِه‌ِ«7». و اصله الامتناع، و من قولهم: عصمته فاعتصم، و العصم و العصام، المنع، قال اللّه تعالی: لا عاصِم‌َ الیَوم‌َ مِن أَمرِ اللّه‌ِ«8»، و از اینکه جا عصمت گویند آن لطف را که مکلّف عند آن امتناع کند از سایر قبایح، قال الفرزدق: انا إبن العاصمین بنی تمیم اذا ما«9» اعظم الحدثان نابا یقول«10»: اعتصم بکذا اذا تمسک به، قال الشّاعر: یظل‌ّ من خوفه الملاح معتصما بالخیزرانة بعد الأین و النّجد و یقال: اعتصمته«11» بمعنی اعتصم به، قال الشّاعر: اذا انت جازیت الإخاء بمثله و انستنی«12» ثم‌ّ اعتصمت حبالیا ای بحبالی.
-----------------------------------
(1). کذا: در مج، وز و دیگر نسخه بدلها: حامل. (2). وز و دیگر نسخه بدلها واردات موجبه کفر. (3). وز: اینکه چه. (4). مج: و حلال، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(5). دب، مب، مر: روا نیست. (6). وز: یتمتع، مر: یمتنع یتمتع. (7). سوره نساء (4) آیه 175. (8). سوره هود (11) آیه 43. (9). مج: و امّا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). وز و دیگر نسخه بدلها: یقال. (11). مج: اعتصمه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، تفسیر طبری (7/ 62): و آسیتنی.
صفحه : 457
فَقَد هُدِی‌َ، ای ارشد، راه نمایند«1» او را به ره راست. و مراد به «هدایت» در آیت لطف است، یعنی با او الطافی کنند که عند آن راه حق روشن شود او را و به نظر کردن نزدیک شود، و روا بود که مراد ثواب بود، و معنی آیت آن بود که: هر که ایمان آرد و دست به دین خدای در آویزد او را راه بهشت بنمایند. یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ حَق‌َّ تُقاتِه‌ِ- الایة، مقاتل بن حیّان گفت: از میان اوس و خزرج در جاهلیّت کارزاری«2» بود و عداوتی، چون رسول- علیه السلام- به مدینه آمد، از میان ایشان صلح داد و هر دو یکی شدند. یک روز دو مرد از اوس و خزرج با یکدیگر مفاخرت کردند: از اوس ثعلبة بن تمیم بود، و اسعد بن زرارة از خزرج. اوس گفتند: خزیمه ثابت ذو الشّهادتین از ماست، و حنظلة غسیل الملائکة از ماست، و زید بن ثابت«3» بن اقلح حمی‌ّ الدّبر از ماست، و سعد معاذ که عرش برای او«4» بلرزید از ماست، و خدای تعالی به حکم او در بنی قریظه راضی شد. و خزرج گفتند: چهار کس از مااند«5» اهل قرآن، ابی‌ّ کعب و معاذ جبل و زید بن ثابت و ابو زید، و سعد عباده- که رئیس و خطیب انصار است- از ماست، و از میان ایشان در مفاخرت حدیث رفت تا خزرجی گفت: اگر رسول خدای نیامدی، ما شما را کشته بودیم و فرزندان شما«6» برده کرده و زنان شما را بی مهر نکاح کرده. اوسی گفت: پیش از اسلام چرا اینکه نکردی که از بیم ما از خانه بیرون نمی‌یارستی آمدن، تا کار به سلاح انجامید، و در هم افتادند. رسول- علیه السلام- بیامد و ایشان را از هم باز کرد و صلح داد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عطا گفت: آیت در ایّام افک آمد. رسول- علیه السلام- بر منبر شد و گفت: یا معشر المسلمین ما لی اوذی فی اهلی، چرا مرا در اهلم می‌رنجانند! به خدای که من
-----------------------------------
(1). مج: نماینده، با توجّه به آج و لب و معنی آیه تصحیح شد. (2). آج: کالزاری. (3). کذا در مج و همه نسخه بدلها، سیره إبن هشام و جمهرة انساب العرب: عاصم بن ثابت. (4). دب: عرش از برای او، آج، لب، فق، مب، مر: عرش از او. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (6). دب، آج، لب، مب را. [.....]
صفحه : 458
بر اهل خود جز خیر نمی‌دانم«1»، و اینکه مرد را که بر او حوالت است بی من در خانه من نرفت. سعد بن معاذ الانصاری بر پای خاست«2»، و گفت: یا رسول اللّه؟ اگر از ماست که اوسیم دستور باش«3» تا من گردنش بزنم، و اگر از خزرج است همچنین بفرمای تا آن کنیم که تو فرمایی. سعد عباده را سخت آمد و گفت: نتوانی، و تو را اینکه حکم نباشد، و از«4» میان ایشان در اینکه باب گفت و گوی«5» رفت، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ حَق‌َّ تُقاتِه‌ِ، اینکه مؤمنان از خدای بترسید حق‌ّ ترسیدن. راوی خبر گوید که رسول- علیه السلام- گفت: حق‌ّ تقاته ان یطاع فلا یعصی و ان یذکر فلا ینسی و ان یشکر فلا یکفر، حق‌ّ ترسیدن او«6» آن باشد که طاعتش کنند بی عصیان، و ذکرش کنند بی نسیان، و شکرش کنند بی کفران. عبد اللّه عبّاس گفت: آن باشد که طرفة العینی در او عاصی نشوند. مجاهد گفت: آن باشد که جهاد کنند در راه او حق‌ّ جهاد، و ملامت هیچ لایم«7» دامن او نگیرد، و حق بگوید و اگر چه بر او باشد و بر پدر و برادر و فرزندان او. زجّاج گفت: آن باشد که طاعت او به جای آرد در آنچه بر او واجب بود، و سمیع و مطیع باشد اوامر او را. مفسران گفتند: چون اینکه آیت آمد، صحابه گفتند: یا رسول اللّه؟ و من یقوی علی هذا! و کیست که قوّت و طاقت اینکه دارد که حق‌ّ تقوی«8» به جای آرد! خدای تعالی«9» آیت فرستاد: فَاتَّقُوا اللّه‌َ مَا استَطَعتُم«10»، و به او«11» اینکه آیت منسوخ کرد، و اینکه قول معتمد نیست.
-----------------------------------
(1). مب، مر: نمی‌خواهم. (2). مج، دب: خواست، با توجّه به وز تصحیح شد. (3). مب: دستور باشد، مر: دستور بده. (4). آج، لب، فق، مب، مر: و در. (5). دب، آج، لب، فق، مر: گفت و گوی. (6). مر: ترسیدن از خدای. (7). مر: لایمی. (8). مج: یقوی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مب، مر اینکه. (10). سوره تغابن (64) آیه 16. (11). مج به، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 459
وَ لا تَمُوتُن‌َّ إِلّا وَ أَنتُم مُسلِمُون‌َ، و بناید که مرگ به شما آید الّا و شما مسلمان باشید«1». به ظاهر نهی است از مرگ، و به معنی امر است به استقامت بر اسلام و ایمان، چنان که یکی از ما گوید: لا اراک الّا قائما، نباید که من تو را بینم الّا ایستاده، به ظاهر نهی است خود را از رؤیت، و به معنی امر است او را به قیام و استدامت آن. وَ أَنتُم، «واو» حال راست، و از حق‌ّ از آن است که از پس او مبتدا و خبر آید در محل‌ّ نصب بر حال یا فعل و فاعل هم در اینکه محل‌ّ. گفته‌اند: مراد به مسلمان«2» اینکه جا مؤمن است، و گفته‌اند: مخلص است. و گفتند«3»: مفوّضین امورکم الی اللّه، کارهای خود با خدای افگنده. فضیل گفت: محسنون الظّن‌ّ باللّه، گمان نیکو برند به خدای. مجاهد روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که، رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: یا ایّها الّذین امنوا اتّقوا اللّه حق‌ّ تقاته و لا تموتن‌ّ الّا و انتم مسلمون، فلو ان‌ّ قطرة من الزّقّوم قطرت فی الارض لأمرّت علی اهل الارض معیشتهم فکیف بمن هو طعامه، گفت: ای مؤمنان از خدای بترسید حق‌ّ ترسیدنش، و نباید که مرگ به شما آید [446- ر]
الّا و شما مؤمن مخلص باشید که اگر قطره‌ای زقوم«4» دوزخ بر زمین چکد، زندگانی بر اهل دنیا تلخ شود«5»، چگونه بود حال آن کس که همه طعامش از آن باشد. انس مالک روایت کند که: هیچ بنده نباشد که از خدای بترسد حق‌ّ ترسیدنش، و الّا زبان نگه دارد. وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ جَمِیعاً، حق تعالی گفت: بندگان من؟ دست در رسن من زنید«6». و «حبل» کنایت باشد از دین و عهد و امان و مودّت«7» و خویش و قرابت، و اصل او سبب باشد که به او به چیزی رسند، چنان که به رسن به آب رسند. آنچه مرد آن را وصله و سبب سازد که به او به کاری رسد آن را حبل گویند بر سبیل تشبیه و
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق: باشی/ باشید. (2). دب، مب، مر: مسلمانان. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفته‌اند. [.....]
(4). مب: از زقوم. (5). آج، لب، فق، مب، مر پس. (6). آج، لب، فق: زنی/ زنید. (7). مج: از اینکه جا بظاهر افتادگی دارد، لکن دنباله مطلب در دو صفحه بعد قرار گرفته یعنی برگ [448- پ]
.
صفحه : 460
مجاز، قال اعشی بنی ثعلبة: و اذا تجوّزها حبال قبیلة اخذت من الاخری الیک حبالها و قوله: إِلّا بِحَبل‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ«1»، ای بامان، و «حبل» به معنی مودّت و عهد آمد فی قول ذی الرّمّة: هل حبل خرقاء بعد الیوم مرموم ام هل لها آخر الأیّام تکلیم عبد اللّه عبّاس گفت: مراد به «حبل» در آیت دین است، ای تمسکوا بدین اللّه، دست در دین [448- پ]
خدای زنی«2». عبد اللّه مسعود گفت: جماعت است، و هم او گفت: یا ایّها النّاس علیکم بالطّاعة و الجماعة فانّها حبل اللّه الّذی امر به و ان‌ّ ما تکرهون فی الجماعة خیر ممّا تحبّون فی الفرقة«3»، گفت: ای مردمان اطاعت خدا و ملازمت جماعت نگاه دارید که آن حبل و عهد خداست، و آنچه شما آن را کاره باشید در جماعت بهتر از آن است که دوست دارید در فرقه«4». مجاهد و عطا گفتند: مراد عهد است، ای بعهد اللّه. قتاده و سدّی و ضحّاک گفتند: مراد قرآن است، بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ، ای بکتاب اللّه. حارث اعور گوید: در مسجد رسول شدم، مردم را دیدم در اختلاف احادیث افتاده. بنزدیک امیر المؤمنین علی«5» آمدم، گفتم: یا امیر المؤمنین؟ مردمان در گفت و گوی افتاده‌اند. گفت: شنیده‌ام از رسول- علیه السلام- که فتنه‌ای بباشد. گفتم: یا امیر المؤمنین؟ خلاص از او به چه باشد! گفت: بکتاب اللّه، فان‌ّ فیه نبأ ما قبلکم، خبر ما بعدکم، و حکم ما بینکم، هو الفصل لیس بالهزل، هو حبل اللّه المتین، و هو الذّکر الحکیم، و هو الصّراط المستقیم- فی حدیث طویل ذکرناه فی اوّل الکتاب، گفت: خلاص از اینکه فتنه به کتاب خدای باشد که در او حدیث پیشینگان است، و خبر باز پسینان، و حکم آنچه در میان شما باشد فصل است و هزل نیست، او حبل خداست و ذکر حکیم است، و راه راست است- در حدیث دراز که گفته شد در اوّل کتاب«6» فی مقدّماته.
-----------------------------------
(1). سوره آل عمران (3) آیه 112. (2). آج، لب، فق، مب، مر: زنید. (3). وز: الفرق. (4). مب: فرقت. (5). مب: علی‌ّ بن ابی طالب. (6). آج، لب، فق، مب، مر: گفته شد کما ذکر فی اوّل الکتاب.
صفحه : 461
و عبد اللّه مسعود روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: 1»2» ان‌ّ هذا القرآن هو حبل اللّه المتین و النّور المبین« و الشّفاء النّافع عصمة من تمسک به و نجاة من تبعه لا یعوج فیقوّم و لا یزیغ فیستعتب و لا تنقضی« عجایبه و لا یخلق عن کثرة الرّدّ فاقرؤوه فان‌ّ اللّه یأجرکم علی تلاوته بکل‌ّ حرف عشر حسنات اما انّی لا اقول الم، و لکن الف و لام و میم ثلاثون حسنة ، گفت: اینکه قرآن رسن خداست قوی، و نوری روشن، و شفایی نافع، دست آویز آن که دست در او زند، و نجات آن کس که او را متابعت کند اکثر نشود تا راست باز کنند و بنچسبد تا با حدّ آرند«3»، عجایبش را بن در نیاید«4»، و از بسیار خواندن کهن نشود، بخوانید که خدای تعالی شما را به هر حرفی [ده]
«5» حسنه مزد دهد، مراد به حرفی«6» نه الم است، بل اینکه سه حرف است تا ثوابش سی حسنه باشد. زید بن حیّان گفت: در نزدیک زید ارقم شدیم، گفتیم«7»: تو رسول را دیده‌ای و با او صحبت کرده‌ای! از او چه شنیده‌ای! گفت: رسول- علیه السلام- ما را خطبه کرد و در وی گفت: انّی تارک فیکم کتاب اللّه، هو حبل من الله من اتّبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی الضّلالة، گفت: من در میان شما کتاب خدای رها می‌کنم، او«8» رسنی است از خدای، هر که پی او گیرد به ره راست باشد، و هر که رها کند آن را بر ضلالت و گمراهی بود. عطیّة العوفی‌ّ روایت کند از ابو سعید الخدری‌ّ که گفت، [از رسول- علیه السلام- شنیدم که گفت]
«9»: 10»11»12» یا ایّها النّاس انّی ترکت« فیکم خلیفتین ان اخذتم« بهما لن تضلّوا بعدی احدهما اکبر من الاخر کتاب اللّه حبل ممدود من السماء الی الإرض و عترتی اهل بیتی و ان‌ّ اللّه« اللّطیف الخبیر اخبرنی انّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علی‌ّ
-----------------------------------
(1). آج، لب: و نور مبین. (2). آج، لب، فق، مر: و لا تنقض. (3). مج: به صورت «خداوند» هم خوانده می‌شود، آج، لب، فق، مب، مر و. (4). وز: به صورت «در نیابد» هم خوانده می‌شود. [.....]
(5). مج، وز: ندارد، از آج افزوده شد. (6). آج، لب، مب: حرف. (7). دب: شدم، گفتم. (8). وز را، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (9). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). دب: ترکتم. (11). مج: اخذتهم، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). وز، آج: ندارد.
صفحه : 462 الله‌الحوض،} گفت: من می‌روم و در میان شما دو خلیفه رها می‌کنم، یکی از یکی مهتر«1». اگر پی ایشان گیری گمراه نشوی«2»: یکی کتاب خداست رسنی از آسمان به زمین فرو گذاشته، و یکی عترت و اهل البیت من، و خدای لطیف خبیر مرا خبر داد که: ایشان از یکدیگر جدا نشوند تا بر کتاب حوض با پیش من آیند. مقاتل بن حیّان گفت: بحبل اللّه، ای بأمر اللّه و طاعته، به فرمان و طاعت خدا. ابو العالیه گفت: باخلاص توحید اللّه. إبن زید گفت: بالإسلام. وَ لا تَفَرَّقُوا، و پراگنده مشوید چنان که جهودان و ترسایان. زید الرّقاشی‌ّ روایت کند از انس مالک که رسول- علیه السلام- گفت: بنی اسرایل بر هفتاد و یک فرقه شدند«3»، و امّت من بر هفتاد و دو«4» فرقه شوند، همه به دوزخ شوند مگر یکی از ایشان. گفتند: یا رسول اللّه؟ آن یکی کدام است! دست فراهم گرفت و گفت: جماعت«5»، آنگه بخواند: وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا. ابان بن تغلب روایت کند از فضل بن عبد الملک الهمدانی«6» از زاذان«7» گفت: بنزدیک امیر المؤمنین- علیه السلام- حاضر بودم در مسجد کوفه، راس الجالوت را که سر احبار جهودان بود، و جاثلیق را که امام ترسایان بود پیش او آوردند به مدافعتی عنیف. امیر المؤمنین گفت: ارفقوا بهما، مدارا کنید با ایشان. آنگه روی به راس الجالوت کرد و گفت: ویلک یا راس الجالوت، دانی تا جهودان از پس موسی بر چند فرقه شدند! گفت: نه، در کتاب نگرم و بگویم، گفت: لعنک اللّه من رئیس قوم اذا اتوک فی حلالهم و حرامهم، قلت انظر فی کتابی و اقول ارایت لو احترق الکتاب او سرق، لعنت بر او«8» باد از رئیس قومی چون با تو رجوع کنند در حلال حرامشان گویی در کتاب نگرم و بگویم، اگر کتاب سوخته شود یا بدزدند چه خواهی کردن! آنگه با جاثلیق نگرید و گفت: ترسایان پس«9» عیسی بر
-----------------------------------
(1). آج، لب، مب: بهتر. (2). آج، لب، فق، مب، مر: گیرید گمراه نشوید. (3). مر و نصرانی بر هفتاد و دو فرقه شدند. (4). آج، لب، فق، مب، مر: هفتاد و سه. (5). مر: جماعتی. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فضیل بن عبد الملک الهمدانی. [.....]
(7). کذا: در مج، وز، دب، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (8). آج، مر: بر تو. (9). دب: از پس، آج، لب، فق، مب از، مر: بعد از.
صفحه : 463
چند فرقه شدند«1»! گفت: بر چهل و پنج فرقه. گفت: دروغ می‌گویی. به خدای که من توریت به از او دانم، و انجیل به از تو دانم. امّت موسی پس از و بر هفتاد و یک فرقه شدند، هفتاد ایشان هالکند و یکی ناجی، و ایشان آنند که خدای تعالی گفت: وَ مِن قَوم‌ِ مُوسی أُمَّةٌ یَهدُون‌َ بِالحَق‌ِّ وَ بِه‌ِ یَعدِلُون‌َ«2». و امّت عیسی از پس او بر هفتاد و دو فرقه شدند، یکی از ایشان ناجی و باقی هالک، و ناجی آنانند که خدای [449- ر]
تعالی در حق‌ّ ایشان گفت: وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنزِل‌َ إِلَی الرَّسُول‌ِ تَری أَعیُنَهُم تَفِیض‌ُ مِن‌َ الدَّمع‌ِ مِمّا عَرَفُوا مِن‌َ الحَق‌ِّ«3». و امّت مصطفی- صلّی اللّه علیه و آله- بر هفتاد و سه فرقه شوند«4»، یکی از ایشان ناجی«5»، و آنان آنند«6» که خدای تعالی گفت: وَ مِمَّن خَلَقنا أُمَّةٌ یَهدُون‌َ بِالحَق‌ِّ«7»، و هم شیعتی، و ایشان شیعه من‌اند. اینکه جا اشارتی است، و در آن اشارت تو را بشارتی است. و آن، آن است که هر کجا سبب نجات آمد در هر امّت که بود، ثبات بر حق بود، نبینی که در حق‌ّ امّت موسی: وَ مِن قَوم‌ِ مُوسی أُمَّةٌ یَهدُون‌َ بِالحَق‌ِّ«8»، و در باب امّت عیسی: تَری أَعیُنَهُم تَفِیض‌ُ مِن‌َ الدَّمع‌ِ مِمّا عَرَفُوا مِن‌َ الحَق‌ِّ«9»، و در امّت ما: وَ مِمَّن خَلَقنا أُمَّةٌ یَهدُون‌َ بِالحَق‌ِّ«10». اکنون اینکه حق کجا جویند! آن جا که رسول- علیه السلام- بیان کرد باتّفاق: الحق‌ّ مع علی‌ّ و علی‌ّ مع الحق یدور معه حیث ما دار ، گفت: حق با علی است و علی با حق، حق آن جا گردد که علی باشد. ای عجب همه جهان تبع حق باشند، حق‌ّ نگر«11» که چگونه تبع اوست که: الحق‌ّ مع علی‌ّ، چگونه پسرو و قدم نگاه دار اوست که: یدور معه حیث ما دار. محمّد بن کعب القرظی‌ّ روایت کند عن ابی جعدیّه«12» که رسول- علیه السلام-
-----------------------------------
(1). وز، فق: شد. (2). سوره اعراف (7) آیه 159. (3). سوره مائده (5) آیه 83. (10- 4). وز: به صورت «شدند» هم خوانده می‌شود. (5). مر بود. (6). دب: و آن آنانند، آج، لب، فق، مب، مر: و آنانند. (7). سوره اعراف (7) آیه 181. (8). سوره اعراف (7) آیه 159. (9). سوره مائده (5) آیه 83. (11). آج، لب، فق، مب، مر: بگو. (12). دب: إبن جعده. [.....]
صفحه : 464 گفت: خدای تعالی از شما سه چیز می‌پسندد، و سه چیز را کاره است. آنچه می‌پسندد آن است که او را پرستی«1»، و به او شرک نیاری«2»، و به حبل خدای اعتصام کنی«3» و متفرّق نشوی«4» و فرمان بری«5» گماشتگان او را. و آنچه کاره است آن را، قیل و قال است و کثرت سؤال، و«6» اضاعت مال. سماک الحنفی‌ّ گوید: بنزدیک عبد اللّه عبّاس شدم و گفتم: ای پسر عم‌ّ رسول؟ قومی که به ما می‌آیند و صدقه می‌خواهند، تعدّی و بی رسمی می‌کنند. روا باشد که ایشان را منع کنیم! و مراد به صدقه زکات است. گفت: نه، یا حنفی‌ّ اعطهم صدقتهم«7»، صدقه‌شان بده، و ان اتاک اهدل«8» الشّفتین منتفش المنخرین، یعنی زنجیّا، و اگر همه زنگی باشد«9» لبها در آویخته و بینی درها دریده«10»، نیک شتری باشد آنچه مرد بر او نشیند بر جان و مال و اهل و عیال ایمن باشد، یعنی زکات که به نایب امام«11» دهد. آنگه گفت: یا حنفی‌ّ؟ الجماعة الجماعة، ملازمت جماعت کن که امّتان گذشته به مفارقت«12» جماعت هلاک شد«13»، نبینی تا«14» خدای تعالی چگونه گفت: وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا. [ابان بن تغلب روایت کند از صادق جعفر محمّد«15»- علیهما السلام- که او گفت: 16» نحن حبل اللّه الّذین قال اللّه- عزّ و جل‌ّ: و اعتصموا بحبل اللّه جمیعا و لا تفرّقوا]
«، گفت: ماییم آن حبل خدای که خدای تعالی گفت [دست]
«17» در او زنی«18» و
-----------------------------------
(1). مب، مر: پرستید. (2). مر: نیارید. (3). مر: کنید. (4). مب، مر: نشوید. (5). مب، مر: برید. (6). وز: ندارد. (7). مر: اعطیهم صدقاتهم. (16- 8). وز: اهدک، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). دب: زنجی باشد. (10). کذا: در مج، وز، دب: بینیها دریده، دیگر نسخه بدلها: بینی دریده. (11). مب: نایب الامام. (12). وز: بمن رقه. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شدند. (14). وز، آج، لب: که. [.....]
(15). دب: جعفر بن محمّد، مر: امام جعفر صادق. (17). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (18). مب، مر: زنید.
صفحه : 465 از او پراگنده مشوی«1»، یا عجب؟ دست در کسی زن که پای بر جای باشد، که آن که برای خود ثبات قدم ندارد، تو را چگونه دست گیرد! آن که به خود مستقل‌ّ نباشد، تو را چگونه مقل‌ّ باشد! آن که سر خود بر نتابد، کجا پای دستگیری تو دارد، سر آن کس چه داری که پای تو ندارد، امروز پی آن کس چه گیری که فردا سر تو ندارد، و سر به تو بر ندارد؟ إِذ تَبَرَّأَ الَّذِین‌َ اتُّبِعُوا مِن‌َ الَّذِین‌َ اتَّبَعُوا«2»، امروز تولّا به کسی چگونه کنی که فردا از تو تبرّا کند؟ پیش از آن که در دست تو جز تبرّا یا تمنّا نماند، به بدل آن تبرّا اینکه تابع بیچاره گوید: یا لَیت‌َ بَینِی وَ بَینَک‌َ بُعدَ المَشرِقَین‌ِ«3»، او نیز تبرّا کند، و چون اثر قدم آنان بیند که بگذرند و او را رها کنند، تمنّا کند که: یا لَیتَنِی کُنت‌ُ مَعَهُم فَأَفُوزَ فَوزاً عَظِیماً«4». وَ اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم، و یاد کنی«5» نعمت خدا بر شما. إِذ کُنتُم أَعداءً چون شما دشمن یکدیگر بودی«6». فَأَلَّف‌َ بَین‌َ قُلُوبِکُم، خدای تعالی دلهای شما با هم آورد«7» بر دوستی جمع کرد. فَأَصبَحتُم بِنِعمَتِه‌ِ إِخواناً، در روز آمدی«8» به فضل و نعمت او با یکدیگر برادر. و قصّه اینکه آن بود که، محمّد بن اسحاق بن یسار و دیگر علمای سیر گفتند: أوس و خزرج دو برادر بودند از مادر و پدر، از میان ایشان عداوتی در افتاد به سبب سمیر و حاطب«9». سمیر پسر زید بن مالک بود احد بنی عمرو بن عوف. او حلیفی را از آن مالک بن عجلان الخزرجی‌ّ بکشت، نام او حاطب«10» بن الحرب من مزینة، به اینکه سبب از میان اینکه دو قبیله کارزار و عداوت افتاد و مدّت دراز بماند، تا اهل علم به اخبار عرب چنین گفتند که: آن عداوت و حرب میان ایشان صد و بیست سال بماند، و همچنین متّصل شد تا به عهد رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که او به دعوت
-----------------------------------
(1). مب، مر: مشوید. (2). سوره بقره (2) آیه 166. (3). سوره زخرف (43) آیه 38. (4). سوره نساء (4) آیه 73. (5). مر: یاد کنید. (6). مب، مر: بودید. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (8). مر: آمدید. (9). مج: شمشیر و حاطب، دب، آج، لب، فق: خاطب، با توجّه به وز تصحیح شد. (10). مج و دیگر نسخه بدلها: خاطب، با توجّه به مورد مشابه فوق و منابع خبر تصحیح شد.
صفحه : 466
برخاست. خدای تعالی به برکت رسول و سعی او آن عداوت بر گرفت از میان ایشان. و سبب آن بود که سوید بن الصّامت من بنی عمرو بن عوف به مکّه آمد به حج‌ّ یا به عمره، و قوم سوید او را کامل خواندندی«1» برای جلادت و نسب و شرف و شعر و حکمت که او را بود. او به مکّه آمد و رسول- علیه السلام- به دعوت برخاسته بود. رسول- علیه السلام- بیامد و او را دعوت کرد و با خدای و با اسلام خواند او را. سوید گفت: همانا اینکه که تو داری مانند آن است که من دارم. رسول- علیه السلام- گفت: تو چه داری! گفت: مجلة لقمان، یعنی کتاب حکمت او. رسول- علیه السلام- گفت: عرضه کن بر من. او عرضه کرد. رسول- علیه السلام- گفت: اینکه کلامی نیکوست، و آنچه با من است از اینکه نیکوتر است، آن کلام خداست و خدای از آسمان فرستاده است، علی نور و هدی. و قرآن بر او خواند. او از اسلام دور نبود و خوش آمد او را. آنچه بشنید برگشت و با مدینه آمد، بس روزگار بر نیامد که او را بکشتند پیش از وقعه بعاث. او را خزرجیان کشتند و قوم او دعوی کنند که«2»: اسلام آورده بود. پس از آن ابو الحیسر«3» انس بن رافع به مکّه آمد«4» با جماعتی من بنی عبد الأشهل و ایاس بن [499- پ]
معاذ به ایشان بود، می‌خواستند تا با قریش همکاری کنند تا یار ایشان باشند بر خزرج. رسول- علیه السلام- چون بشنید که ایشان آمده‌اند، برخاست و بیامد، ایشان را گفت: رغبت کنید به چیزی که به از اینکه«5» آن است که شما آمده‌ای«6» آن را! گفتند: و آن چیست! گفت: آن که خدای را پرستید و به او شرک نیارید که خدای تعالی [مرا به شما فرستاده است. ایاس به معاذ جوانی زیرک بود، او گفت: ای قوم؟ و اللّه که راست می‌گوید، و آنچه او ما را به آن دعوت می‌کند به از اینکه است]
«7» که ما آن را آمده‌ایم. ابو الحیسر«8»
-----------------------------------
(1). مب، مر: خواندند از. [.....]
(2). دب، آج، لب، فق، مب، مر او. (3). مج، وز: ابو الحبیس، دب: ابو الحسن، آج، لب، فق، مب، مر: ابو الجیس، با توجّه به منابع خبر تصحیح شد. (4). وز: آمدند. (5). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (6). مب، مر: آمده‌اید. (7). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (8). مج، وز: ابو الحبیس، دب: ابو الحس، آج، لب، فق، مب، مر: ابو الجیش، با توجّه به منابع خبر تصحیح شد.
صفحه : 467
پاره‌ای ریگ بر گرفت و بر روی آورد و گفت: خاموش، ما اینکه کار را نیامده‌ایم. رسول- علیه السلام- بر خاست و ایشان با مدینه شدند، و پس از آن وقعه بعاث افتاد میان اوس و خزرج. و ایاس بن معاذ فرمان یافت. چون خدای تعالی خواست که اظهار دین خود و اعزاز پیغامبر خود کند جماعتی آمدند از انصار، و رسول را- علیه السلام- عادت بودی که در اوقات مواسم چون شنیدی که جماعتی آمده‌اند، بیامدی و ایشان را دعوت کردی. رسول- علیه السلام- بنزدیک عقبه رسید، شش مرد را دید از خزرج: اسعد بن زراره و عوف بن عفراء و رافع بن مالک و قطبة بن عامر و عقبة بن عامر و جابر بن عبد اللّه. رسول- علیه السلام- ایشان را گفت: شما چه قومی«1»! گفتند: ما جماعتی‌ایم از خزرج. گفت: از موالی جهودان! گفتند: آری. گفت: بنشینید تا با شما سخنی گویم، ایشان بنشستند. رسول- علیه السلام- ایشان را دعوت کرد با دین اسلام و اسلام برایشان عرض کرد«2» و قرآن برایشان خواند«3». ایشان بشنیدند و اندیشه کردند، دور نیامد ایشان را، و از جمله آنچه ایشان را داعی بود با مسلمانی آن بود که ایشان مخالط و معاشر جهودان بودند، و جهودان اهل کتاب بودند، و اینان بت پرست بودند کتابی نداشتند. ایشان را، جهودان را«4» گفتندی: اینک رسید نزدیک«5» پیدا شدن پیغامبر آخر زمان در مکّه که ما در توریت می‌خوانیم. چون او بیامد ما به او ایمان آریم و تبع او شویم و از شما انتقام کشیم. اینان با یکدیگر گفتند: همانا که اینکه پیغامبر که پیوسته جهودان ما را به او می‌ترساندند«6» اینکه است، بیایی تا ما سبق بریم ایشان را و به او ایمان آریم تا اینکه دست ما را باشد برایشان، ایشان را نبود بر ما. و باشد که خدای تعالی به برکت او اینکه فتنه و شرّ از میان ما بردارد. ایشان هر شش به رسول- علیه السلام- ایمان آوردند گفتند: ای رسول اللّه؟ ما با مدینه رویم و قوم را با تو دعوت کنیم و حدیث تو بگوییم همانا اجابت کنند قومی«7». چون با مدینه آمدند، حدیث رسول کردن گرفتند و دعوت
-----------------------------------
(1). مب، مر: قومید. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عرضه کرد. (3). فق: برخواند. (4). وز و دیگر نسخه بدلها: جهودان ایشان را. (5). وز و دیگر نسخه بدلها: نزدیک رسید. (6). وز و دیگر نسخه بدلها: بی ترسانند. (7). آج، لب، فق: قوم. [.....]
صفحه : 468
با او و با دین او. و حدیث او در مدینه فاش شد، تا هیچ سرا از سراهای انصاریان نماند که نه در او حدیث رسول کردند، تا سال دیگر که وقت موسم بود دوازده مرد برخاستند: اسعد بن زراره و عوف و معاذ ابناء عفراء و رافع بن مالک و ذکوان بن عبد القیس و عبادة بن الصّامت و یزید بن ثعلبه«1» و عبّاس بن عباده و عقبة بن عامر و قطبة بن عامر، اینان خزرجی بودند و ابو الهیثم بن التّیّهان و عویم بن ساعدة«2» از اوس بودند. بیامدند رسول را- علیه السلام [هم به عقبه اوّل دیدند. رسول را علیه السلام]
«3» بیعت کردند و ایمان آوردند علی بیعة النّساء، و معنی اینکه که علی بیعة النّساء قوله تعالی: یبایعنک علی ان لا یشرکن بالله شیئا و لا یسرقن و لا یزنین «4»- الایة. و رسول- علیه السلام- ایشان را گفت: اگر وفا کنی«5» بهشت جزا یابی«6»، و اگر در بعضی خباثت«7» کنی و شما را نکبتی رسد در دنیا، یعنی آن گناه بر شما پیدا شود و حدّ زنند«8» شما را، باشد که کفّارت آن«9» باشد. و اگر خدای تعالی بر شما بپوشد آنگه یا «10» شما را به قیامت عذاب کند یا عفو بکند، اینکه در مشیّت خداست، و اینکه پیش از آن بود که رسول را- علیه السلام- جهاد فرمودند. ایشا ناسلام قبول کردند، و برگشتند با مدینه شدند. و رسول- علیه السلام- مصعب بن عمیر بن هاشم بن عبد مناف را به ایشان بفرستاد تا قوم را دعوت کنند، و اینان را قرآن و شرع آموزد. او بیامد و به سرای اسعد بن زراره فرود آمد و مردم را قرآن می‌آموخت و قرآن برایشان خواند«11». او را در مدینه مقری خواندند، و اوّل کس را که در مدینه مقری خواندند او بود. روزی سعد بن معاذ اسید بن حضیر«12» را گفت: بیا تا برویم و اینکه دو مرد را که اغوا و اضلال سفیهان قوم ما می‌کنند زجر کنیم و برانیم ایشان را، و الّا تو خود برو
-----------------------------------
(1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: زید بن ثعلبه، با توجّه به دب و مآخذ خبر تصحیح شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: عویمر بن ساعده. (3). مج: ندارد، از وز افزوده شد. (4). سوره ممتحنه (60) آیه 12. (5). آج، لب، فق، مب، مر: کنید. (6). مب، مر: یابید. (7). دب: خیانتی. (8). مب: حد رانند. (9). آج، لب، فق، اینکه. (10). آج، لب، فق، مب، مر: تا. (11). وز و دیگر نسخه بدلها: می‌خواند. (12). آج، لب، فق، مب، مر: اسید بن حصین.
صفحه : 469
که اسعد پسر خاله من است، من از او شرم دارم. و اینکه دو مرد، اعنی«1» سعد معاذ و اسید حضیر«2» رئیسان و مهتران قوم بودند و مشرک بودند. اسید حربه‌ای بر گرفت و آمد تا به حایطی که ایشان در آن جا بودند، راست که اسعد، اسید را دید، مصعب را گفت: اینکه سیّد قوم است تا دانی که با اینکه سخن چگونه باید گفتن؟ اسید فراز آمد و روی در مصعب نهاد و گفت- به لفظی درشت و روی ترش: چه کار را آمده«3» و سفیهان ما را گمراهی می‌دهی«4»؟ برخیزید و از اینکه شهر بروی«5» اگر شما را هلاک خود آرزو نیست، و جان خود به کار است شما را. مصعب گفت او را: اگر بنشینی«6» و از من چند سخن بشنوی«7»، اگر با رای تو موافق باشد فهو المراد، و اگر بر خلاف آن باشد که تو را رای بود خود انگار که نشنیدی. اسید گفت: با انصاف گفتی. آنگه حربه به زمین فرود زد و بنشست، و مصعب چند آیت«8» قرآن بر او خواند، و وصف اسلام با او بگفت و او می‌شنید و روی او تازه می‌شد، و بشاشت و استبشار در او پدید آمد«9»، تا گفتند: و اللّه که ما مسلمانی در روی او بشناختیم، پیش از آن که سخن گفت [450- ر]
از اشراق و طلاقت روی او. آنگه گفت: نیکو کلامی است و نیکو طریقتی«10» است. چگونه کند آن کس که خواهد که در دین آمد«11»! گفتند: اوّل غسل کند و جامه پاکیزه در پوشد، و کلمه شهادت بگوید، و دو رکعت نماز کند«12». او«13» شهادتین بگفت، و برخاست و غسل کرد و جامه پاکیزه در پوشید«14» و دو رکعت نماز کرد، آنگه گفت: من می‌روم تا مردی را بر شما فرستم که اگر او اجابت کند شما را، و در اینکه دین آید، هیچ کس بر شما
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: یعنی. (2). آج، لب، فق، مب، مر: اسید حصین. [.....]
(3). فق: آمده/ آمده‌ای، مب: آمده‌اید. (4). مب: می‌دهید. (5). فق، مب: بروید. (6). مج، وز: بنشینید، با توجّه به دب تصحیح شد. (7). مب: بشنوید. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (9). وز و دیگر نسخه بدلها: می‌آمد. (10). مب، مر: طریقی. (11). دب: در اینکه دین آید، آج، لب، فق: که در دین آید، مر: خواهد به اسلام در آید و دین اسلام قبول کند. (12). مب: نماز بگزارد. (13). مر کلمه. (14). دب: از اینکه جا به بعد چند صفحه افتادگی دارد.
صفحه : 470
خلاف نکند- سعد معاذ را خواست. آنگه حربه بر گرفت و برفت و با نزدیک قوم شد. قوم در او نگریدند«1»، گفتند: و اللّه که اسید نه به آن روی باز آمد که از اینکه جا برفت؟ سعد معاذ او را گفت: چه کردی! گفت: برفتم، و اینکه مردمان را بدیدم، چیزی نمی‌گویند«2» که ما را زیان دارد، و گفتم: چیزی مکنید«3» و مگویید که ما را زیان دارد. گفتند: همچنین کنیم، و لکن دانی که چه شنیدم! شنیدم که: جماعتی از بنی حارثه برخاسته‌اند تا اسعد را«4» بکشند برای آن که پسر خاله تو است، تا عهدی که از«5» میان شما هست تباه کنند به کشتن او، اگر بروی و مراقبتی کنی صواب باشد. سعد معاذ برخاست و حربه بر گرفت و آمد تا به آن دیوار سر بست«6» که ایشان در آن جا بودند. ایشان را یافت ساکن نشسته، بدانست که اسید خواسته است تا او آن جا رود و سخن ایشان بشنود. بیامد- شتیم الوجه، با غلظت، و بانگ بر ایشان زد و گفت: چرا اینکه جایگاه رها نمی‌کنی و نمی‌رود«7» و اضلال«8» و اغوای ضعیفان ما می‌کنی«9»! اگر«10» نه آنستی که تو پسر خاله منی، و الّا به اینکه حربه خطاب کردمی با شما. اسعد بن زراره مصعب را گفت: اینکه رئیس قوم است، و اگر اینکه مرد اجابت کند ما را، ما را در اینکه شهر هیچ مخالف نماند. مصعب گفت: ای جوانمرد؟ اگر بنشینی و سخنی بشنوی و اندیشه کنی اگرت صواب آید«11»، و الّا آنچه رای تو باشد می‌کنیم«12». سعد گفت: انصاف دادی، آنگه بنشست و مصعب حدیث اسلام و طریقه«13» مسلمانی و مکارم اخلاق وصف کردن گرفت، و از قرآن پاره‌ای بر خواند. او می‌گفت و روی سعد می‌شکفید«14» و تازه می‌شد تا محبّت اسلام در روی او ظاهر شد
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: نگریستند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: نمی‌گفتند. [.....]
(3). فق: مکنی. (4). آج، لب، فق، مب، مر: تا سعد را. (5). مر: که در. (6). وز، دب: دیوار بست، آج، لب، فق، مب، مر: بدان دیار. (7). مب، مر: نمی‌کنید و نمی‌روید. (8). وز: اخلال. (9). مب، مر: می‌کنید. (10). مب، مر: و اگر. (11). مر عمل کن. (12). فق: بکن، مب، مر: آن کنیم. (13). مب: طریق، مر: طریقت. (14). آج، لب، فق، مب، مر: می‌شکفت.
صفحه : 471
پیش از آن که بر زبان راند«1». آنگه گفت: شما چگونه کنید چو«2» خواهید که در اینکه دین آیید«3»! گفتند: کلمه شهادت گوییم و غسل کنیم، و جامه پاکیزه«4» پوشیم، و دو رکعت نماز کنیم. سعد همچنان کرد، آنگه حربه«5» بر گرفت و با مجمع قوم شد. چو«6» از دور پدید آمد، قوم گفتند: و اللّه که نه سعد به آن روی باز آمد که از اینکه جا رفت، بیامد و بنشست و روی به قوم کرد و گفت: یا بنی عبد الأشهل؟ چگونه دانید«7» مرا! گفتند: سیّد و رئیس و مطاع مایی، و رای تو از رای ما همه قویتر، و نقیبه تو خجسته‌تر. گفت: چون چنین می‌دانی«8» مرا، حرام است بر من که از شما هیچ حدیث شنوم تا به خدای و پیغامبر ایمان نیاری«9». گفتند«10»: سمعا و طاعة لک، ما دانیم که تو به ما جز خیر نخواهی، و اگر به ما نخواهی به خود خیر خواهی به هر حال، آنگه همه ایمان آوردند تا در بنی عبد [الأشهل]
«11» هیچ مردی و زنی نماند الّا که اسلام آورد. و مصعب و اسعد زراره همچنین دعوت می‌کردند تا هیچ سرای انصاری‌ّ در مدینه نماند که نه در آن جا جماعتی مسلمانان بودند از مردان و زنان، الّا به سرای«12» بنی امیّة بن زید و حطمه وائل، که ایشان متوقّف بودند، برای آن که ابو قیس بن الأسلت الشّاعر در میان ایشان بود، و ایشان را منع می‌کرد. آنگه مصعب بن عمیر برخاست با مکّه آمد و هفتاد مرد مسلمان با او بیامدند به مکّه، همه مجادل با مشرکان قوم خود، و میعاد ایشان با رسول- علیه السلام- به عقبه بود در روز میانین ایّام تشریق«13»، و اینکه روز را روز بیعت عقبه دوم گویند«14» کعب بن مالک گفت: چون از حج فارغ شدیم، و آن شب بود که با رسول وعده
-----------------------------------
(1). مر: تا محبّت اسلام بر وی غلبه کرد تا پیش از آن که کلمه عرضه کند. (2). آج، لب، فق، مب، مر: که. [.....]
(3). مر: که در دین اسلام در آیید. (4). آج، لب، فق، مب، مر: پاک. (5). آج: حربه/ حربه‌ای. (6). فق، مب، مر: چون. (7). فق: دانی/ دانید. (8). مب، مر: می‌دانید. (9). آج، لب: نیارید، مر: نیاورید. (10). مب، مر: همه گفتند. (11). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). آج، لب، فق، مب، مر: الّا سرای. (13). مب، مر: ایّام التّشریق. (14). مب: دویم خوانند.
صفحه : 472 کرده بودیم، عبد اللّه بن عمرو بن حرام الانصاری«1» پدر جابر با ما بود، و ما اینکه کار از مشرکان قوم خود پنهان می‌داشتیم، او را به حاکم کردیم و گفتیم: تو از جمله سادات و اشراف مایی، و ما را نمی‌باید که چون تو مردی با اینکه عقل و رای و حصافت که تو راست فردا هیزم دوزخ شوی. اسلام آر و با ما به دین محمّد در آی، و ما را امشب میعاد است به عقبه با رسول اللّه حاضر آی تا بشنوی. گفت: روا باشد. پس ما رها کردیم تا از شب ثلثی برفت. برون آمدیم«2» به میعاد رسول- علیه السلام- پوشیده، یک یک و دو دو می‌رفتیم تا همه در آن شعبی که نزدیک عقبه است مجتمع شدیم، هفتاد مرد بودیم و دو زن با ما بودند: یکی ام‌ّ عماره بنت کعب احدی نساء بنی النّجار، و یکی اسماء بنت عمرو بن عدی‌ّ احدی نساء بنی سلمه. نگاه کردیم رسول- علیه السلام- می‌آمد و عمّش عبّاس بن عبد المطّلب با او بود، و او هنوز در اسلام نبود، و لکن برای خویش و قرابت با رسول بیامده بود. چون بنشستیم، اوّل عبّاس سخن گفت، و گفت: یا معشر الخزرج- و عرب هر دو قبیله را خزرج خواندنی- بدانی که«3» محمّد از ما آن جاست«4» که می‌دانی«5»، و ما خود او را از قوم خود حمایت می‌کنیم از آنان که بر دین مااند، و او در قوم و شهر خود در عزّ و منعت«6» است، و لکن می‌خواهد که با نزدیک شما«7» آید. اگر دانید«8» که به اینکه قول که به او کنی«9» موافقت و وفا خواهی کردن«10»، و او را حمایت خواهی کردن«11» و تحمّل احوال او کردن تا بیاید«12»، و الّا اگر به اینکه که من گفتم قیام نتوانی کردن«13» و او را بسیاری«14» و خذلان کنی«15»، اکنون بگوی«16» تا او رحلت نکند و شهر خود رها نکند.
-----------------------------------
(1). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: عبد اللّه بن عمرو بن حزام الانصاری. (2). مر: بیرون آمدیم. [.....]
(3). مب، مر: بدانید که، فق: که می‌دانی. (4). مب، مر: اینکه جاست. (5). مب، مر: می‌دانید. (6). مب، مر: و رفعت. (7). مب، مر: که به شهر شما. (8). آج، لب، فق: دانی/ دانید. (9). فق، مب، مر: که با او کنید. (11- 10). مب، مر: خواهید کردن. (12). مب مر به شهر شما. (13). مب، مر: نخواهید نمودن. (14). بسپاری/ بسپارید. (15). مب، مر: کنید. (16). مب، مر: بگویید.
صفحه : 473
ما گفتیم [450- پ]
: شنیدیم آنچه گفتی ای رسول اللّه؟ تو سخن خود بگو، و آنچه تو را رای است و شرط است«1» برای خدای و برای خود التماس کن. رسول- علیه السلام- سخن گفت و چند آیت«2» قرآن بخواند«3»، و قوم را دعوت کرد و در مسلمانی ترغیب داد«4». آنگه گفت: من اینکه تبلیغ در میان شما به آن شرط می‌کنم که حمایت من چنان کنی«5» که حمایت زنان و فرزندان خود. براء بن معرور دست رسول به دست گرفت و گفت: یا رسول اللّه؟ تو را بیعت می‌کنیم«6» بر آن که تو را چنان حمایت کنیم که از آن خود، یعنی عورت خود را. ما اهل مجمع و محفل و کارزاریم«7»، و اینکه معانی به میراث از پدران یافته‌ایم. و ابو الهیثم بن التّیّهان گفت: یا رسول اللّه؟ تو دانی که از میان ما و مردمان عهود و مواثیق است و ما آن همه بر هم خواهیم زدن، چنان باشد که اگر خدای تعالی تو را قوّت و نصرت دهد بر قوم خود ما را رها کنی و با شهر خود شوی. رسول- علیه السلام- بخندید و گفت: لا بل الدّم الدّم و الهدم الهدم انتم منّی و انا منکم، احارب من حاربتم و اسالم من سالمتم، گفت: نه خونهای«8» و خانهای ما و شما«9» به یکدیگر پیوست! خونهای ما با«10» یکدیگر ریزند و خانهای ما با یکدیگر بیران«11» کنند. شما از منید«12» و من از شما، حرب کنم به آن که محارب شما باشد، و صلح کنم با آن که مصالح شما باشد. آنگه گفت: دوازده نقیب را اختیار کنید که کفلای قوم باشند، چنان که حواریّان عیسی. نه از خزرج و سه از اوس. آنگه گفت: دوازده نقیب را اختیار کنید که کفلای قوم باشند، چنان که حواریّان عیسی: نهاز خزرج و سه از اوس. عاصم عمر بن قتاده گفت: چون ما به بیعت رسول- علیه السلام- بنشستیم،
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. [.....]
(2). مب، مر از. (3). آج، لب، فق، مب، مر: برخواند. (4). مب، مر: ترغیب نمود. (5). مب، مر: کنید. (6). وز: می‌کنم. (7). لب: کالزاریم. (8). آج، لب، فق: خونها. (9). کذا: در مج و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 136): نه خون ما و خون شما. (10). وز: ندارد. (11). فق، مب، مر: ویران. (12). آج، لب، فق، مب، مر: منی/ منید.
صفحه : 474 عبّاس بن عبادة بن نضله گفت«1»: ای مردمان؟ شما دانید«2» که اینکه مرد را بر چه بیعت می‌کنید! علی حرب الأحمر و الأسود، بیعت او بر کارزار«3» عرب و عجم می‌کنی«4». اگر چنان که مالتان را نکبتی رسد، یا اشراف شما را بکشند، از او بر خواهی گردیدن«5». اکنون اندیشه کنی«6»، اگر به هیچ وجه او را بسپاری«7» و به عهد او وفا نکنی«8» خزی باشد در دنیا و آخرت، و اگر چنان که به او وفا خواهی کردن«9» و یار«10» بازنگیری به آن که شما را بکشند و مالتان را ببرند و وفا کنی«11» و از او نگردی«12» آن«13» خیر دنیا و آخرت است. گفتند: ما او را به جان و مال و قتل اشراف قبول می‌کنیم«14». ای رسول اللّه؟ اگر ما به اینکه وفا کنیم، ما را بر اینکه چه باشد! گفت: بهشت، گفتند: یا رسول اللّه؟ دست باز کن«15». رسول- علیه السلام- دست باز کرد بیعتش کردند. اوّل کس که دست بر دست رسول زد البراء بن معرور بود. آنگه جمله بیعت کردند. چون از بیعت فارغ شدند، ابلیس از سر عقبه آواز داد به آوازی بلند که: یا اهل الجباجب«16»؟ نمی‌دانی«17» که مذمّمی«18» با جماعتی صابیان بر حرب شما مجتمع شدند. رسول- علیه السلام- گفت: اینکه دشمن خداست«19» ابلیس، آنگاه گفت: یا عدوّ اللّه، ای دشمن خدا با تو پردازم. آنگه رسول- علیه السلام- گفت: با رحلهای خود روی«20» بسلامت.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مر: عبّاس گفت، مب: عبد اللّه عبّاس گفت. (2). آج، لب: دانی/ دانید. (3). لب: کالزار. [.....]
(4). مب، مر: می‌کنید. (5). مب، مر: خواهید گردیدن. (6). آج، لب: کنید. (7). بسپاری/ بسپارید. (8). نکنی/ نکنید. (9). خواهی کردن/ خواهید کردن. (10). آج، لب، فق: یاری. (11). کنی/ کنید. (12). وز، آج، لب: برنگردی/ برنگردید. (13). آج، لب، فق: اینکه. (14). مب گفتند. (15). مب، مر: دست بگشای. (16). مج، وز: الحاجب، آج، لب، فق، مب، مر: اهل الحاجة، چاپ شعرانی (3/ 136): اهل الحجاز، آنچه در متن آمده است بر اساس سیره إبن هشام (چاپ گوتینگن ج 1/ 300) و توضیح آن است. (17). مب، مر: نمی‌دانید. [.....]
(18). مب، مر: مدلجی. (19). مب یعنی. (20). آج، لب، فق، مب، مر: روید.
صفحه : 475 عبّاس بن عبادة بن نضله گفت: یا رسول اللّه؟ به آن خدای که تو را بفرستاد به حق که اگر فرمایی بامداد با شمشیر به سر اینان رویم به منا. رسول- علیه السلام- گفت: مرا نفرموده‌اند، و لکن با رحل خود روی«1». گفت:«2»: برفتیم. چون بر دگر روز بود، اجلّای قریش آمدند بنزدیک ما و گفتند: یا معشر الخزرج؟ ما شنیدیم که شما بیامده‌ای«3» تا صاحب ما را- یعنون«4» محمّد را- از میان ما ببری و به شهر«5» خود بری«6»، با او عهد کرده‌ای بر قتال ما. چیست که شما را بر اینکه حمل کرده است! و شما را عداوت و قتال ما چرا اختیار است! و ما را ببرگ نیست اختیار عداوت و قتال شما«7»، مشرکان قوم ما که اینکه شنیدند«8»، سوگند خوردند که: ما از اینکه خبر نداریم، و راست گفتند، برای آن که ایشان بی خبر بودند از اینکه، و ما هیچ سخن نگفتیم و در یکدیگر می‌نگریدیم«9». آنگه برخاستند، و حارث بن هشام بن المغیرة المخزومی‌ّ در میان ایشان بود، و او نعلینی نو در پای داشت. من پدر جابر را- عبد اللّه بن عمرو بن حرام را- گفتم: یا جابر؟ نه سیّد قوم خودی! چرا جفتی نعل«10» چنین که اینکه جوان قرشی«11» دارد تو نداری! گفت و بشنید، نعل از پای بکند و بینداخت و گفت: در پای کن. ابو جابر گفت: چرا چنین سخنها گویی! بر گیر نعلین و با پیش او بر. من گفتم: لا و اللّه که نبرم، و نعلین بر گرفتم و گفت: اینکه فالی است که من زدم، چه اگر او ندادی«12»، ما خود عن قریب گرفتمانی«13» از او، و انصاریان با مدینه شدند و عهد از میان ایشان و رسول- علیه السلام- محکم بود. چون با مدینه شدند اسلام آشکارا کردند و دعوت آشکارا کردند، و خبر منتشر شد و به مکّه رسید. قریش اصحاب رسول را می‌رنجانیدند.
-----------------------------------
(1). آج، لب، فق، مب، مر: روید. (2). آج، لب، فق، مب: گفتند. (3). فق: آمده‌ای، مب، مر: آمده‌اید. (4). کذا: در وز، آج، لب، فق، مب، مر: یعنی. (5). وز، مب، مر: شهری. (6). آج، لب، فق: برید. (7). مب، مر: بر قتال ما شما را چه بر اینکه عمل داشته است و شما عداوت و قتال ما از برای چه اختیار کرده‌اید و ما را به شما هیچ عداوتی نیست. (8). مب، مر همه. (9). آج، لب، فق: می‌نگریستیم. (10). آج، لب، فق، مب: نعلینی، مب، مر: نعلین. (11). آج، لب، فق، مب، مر: قریش. [.....]
(12). آج، لب، فق، مب: مر: او نداند. (13). آج،: لب، فق، مب، مر: گرفتیم.
صفحه : 476
رسول- علیه السلام- گفت: بس مهم‌ّ نیست«1» ما را اینکه جا مقام کردن، بر خیزید تا به مدینه شویم و آن جا مقام کنیم که ایمن باشیم بر خود. و اصحاب رسول- علیه السلام- یک یک و دو دو هجرت می‌کردند و به مدینه می‌رفتند، و اوّل کس که هجرت کرد ابو سلمة بن عبد الاسد المخزومی‌ّ بود، پس عامر بن ربیعه با عیال خود لیلی بنت ابی حثمه«2»، پس عبد اللّه بن جحش بود. آنگه گروه گروه اصحاب رسول هجرت می‌کردند، و رسول- علیه السلام- به مکّه مقام کرد تا آنگه که خدای فرماید که تو نیز هجرت کن. چون خدای تعالی فرمود که تو«3» نیز هجرت کن«4»، بر خاست و با مدینه آمد، و اهل مدینه به آمدن او شادمانه«5» شدند متبجّح و متبرّک شدند، و خدای تعالی به برکت او و برکت مقدم او آن عداوت و دشمنی [451- ر]
از میان اوس و خزرج برداشت، چنان که گفت: وَ اذکُرُوا نِعمَت‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم یا معشر الانصار؟ إِذ کُنتُم أَعداءً قبل الاسلام، فَأَلَّف‌َ بَین‌َ قُلُوبِکُم بالإسلام، فَأَصبَحتُم، ای صرتم. و مراد نه «صباح» است که خلاف «مسا» باشد، مراد صیرورت است، نظیره: فَأَصبَح‌َ مِن‌َ النّادِمِین‌َ«6»، فَأَصبَح‌َ مِن‌َ الخاسِرِین‌َ«7»، فَأَصبَح‌َ هَشِیماً«8»، أَو یُصبِح‌َ«9» إِنَّمَا المُؤمِنُون‌َ إِخوَةٌ«12»، و قوله- علیه السلام:13» المؤمن اخ« المؤمن. ابو هریره روایت کند«14» از رسول- علیه السلام- که گفت: مسلمان برادر مسلمان است، لا یظلمه و لا یسلمه ، بر او ظلم نکند و نگذارد که کسی بر او ظلم کند.
-----------------------------------
(1). مب، مر: مصلحت نیست. (2). مج، وز: لیلی بن ابی خیثمه، آج، لب، فق، مب، مر: لیلی بنت ابی حیثمه، با توجه به منابع خبر تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مب، مر: فرماید که توهم. (4). آج، لب، فق چون خدای گفت. (5). لب: شادمان. (6). سوره مائده (5) آیه 31. (7). سوره مائده (5) آیه 30. (8). سوره کهف (18) آیه 45. (9). مج، وز، آج، لب، فق، مب، مر: اصبح، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (10). سوره کهف (18) آیه 41. (11). وز: مثال. (12). سوره حجرات (49) آیه 10. [.....]
(13). مج، آج، لب، فق، مب، مر: اخو. (14). آج، لب، فق، مب، مر: کرد.
صفحه : 477
1»2» لا تحاسدوا و لا تباغضوا و لا تدابروا و کونوا عباد اللّه اخوانا التّقوی ههنا- و اشار بیده الی صدره- حسب امرئ من الشّرّ ان یحفر« اخاه« ، بر یکدیگر حسد مبرید و با یکدیگر دشمنی مکنید، و پشت بر یکدیگر مکنید، به معنی خذلان و هجران«3»، و ای بندگان خدای چون برادران باشید، پرهیزگاری در دل است. بس باد مرد را از شرّ و بدی آن که عهد برادر مسلمان بشکافد. و قال- علیه السلام: المؤمن للمؤمن کالبنیان یشدّ بعضه بعضا و شبّک بین اصابعه ، گفت: مؤمن مؤمن را چون بنیان است که بهری را محکم دارد و انگشتان درهم افگند. و قال- علیه السلام: المؤمنون کنفس واحدة ، مؤمنان چون یک تن‌اند«4». و قال- علیه السلام: مثل المؤمنین فی توادّهم و تراحمهم کمثل الجسد اذا اشتکی بعضه تداعی سایره بالسهر و الحمّی، مثل مؤمنان در دوستی ایشان با یکدیگر و رحمت ایشان بر یکدیگر چون مثل تن است که چون بعضی از او بنالد و رنجور شود، جمله را دعوت کند و بخواند به بی خوابی و تب. وَ کُنتُم عَلی شَفا حُفرَةٍ مِن‌َ النّارِ، و شما ای جماعت اوس و خزرج بر کناره کنده از دوزخ بودی. فَأَنقَذَکُم مِنها، خدای تعالی شما را برهانید، و اینکه مثل است، یعنی شما نزدیک بودید«5» که در دوزخ افتید«6»، و از میان شما و افتادن در دوزخ هیچ نمانده بود جز آن که مرگ به شما رسیدی. چون کسی که بر کناره چاهی یا خندقی باشد، به هر آسیبی که به او رسد در افتد. خدای تعالی ایشان را تشبیه کرد و احوال ایشان به حال کسی که بر کناره [حفره‌ای]
«7» باشد، هر ساعت خوف آن بود که در
-----------------------------------
(1). کذا در مج و دیگر نسخه بدلها که ترجمه حدیث هم با همین ضبط سازگار می‌نماید، امّا ضبط اینکه کلمه در منابع حدیث به صورت «یحقر» آمده است. (2). آج، لب، فق، مب، مر: لاخیه. (3). آج، لب، فق، مب: یعنی خذلان و هجران، مب: و با یکدیگر خذلان و هجران مکنید. (4). وز: در حاشیه افزوده للعارف الشیرازی: بنی آدم اعضای یکدیگرند || که در آفرینش ز یک گوهراند چو عضوی به درد آورد روزگار || دگر عضوها را نماند قرار (5). آج، لب، فق: بودی، مب، مر: بودید. (6). آج، لب، فق: افتی/ افتید. (7). مج، وز: ندارد، از آج افزوده شد.
صفحه : 478
افتد. و شفا البئر جانبه کشطّ النّهر و ساحل البحر و طرّة الثّوب و طرف الرّمح، کناره اینکه چیزها باشد جز که «طرف» عام‌تر است. و «شفا» چاره را باشد و خندق را و مانند آن، قال اللّه تعالی: عَلی شَفا جُرُف‌ٍ هارٍ«1»، و قال الرّاجز: نحن حفرنا للحجیج سجله نابتة فوق شفاها بقله و اگر چه حکم مضاف را باشد دون المضاف الیه، اینکه جا ردّ کنایت با مضاف الیه کرد که «حفره» است و با «شفا» نکرد، چنان که عجاج شاعر گفت: طول اللّیالی اسرعت فی نقضی طوین طولی و طوین عرضی و یقول العرب: خرجت سور المدینة. و در آثار آمده است که اعرابی شنید از عبد اللّه عبّاس که اینکه آیت می‌خواند: وَ کُنتُم عَلی شَفا حُفرَةٍ مِن‌َ النّارِ فَأَنقَذَکُم مِنها، گفت: و اللّه ما انقذهم منها و هو یرید«2» ان یوقعهم فیها، گفت: به خدای که خدا ایشان را از دوزخ بنزهانید، و خواست که ایشان را در اندازد. عبد اللّه عبّاس گفت: خذوها من غیر فقیه، اینکه کلمه حکمت بگیرید از کسی که فقیه نیست، و نکو آمد او را آن، حکمت حکمت باشد بر زبان هر که رود، از اینکه جا گفت امیر المؤمنین- علیه السلام: انظر الی ما قال و لا تنظر الی من قال، به آن نگر که«3» می‌گوید، به آن منگر که می‌گوید، یعنی به سخن نگر«4» به گوینده منگر، که گوینده از سخن قیمت گیرد، و سخن از گوینده قیمت نگیرد. اعرابی گفت و نکو گفت، و عدل گفت، و از عقل گفت. و عبد الله عبّاس که ربّانی امّت است اعجاب کرد و پسندید، و اینکه حدیث خلاف آن آمد که مجبر«5» گفت: «لام» غرض است فی قوله: وَ لَقَد ذَرَأنا لِجَهَنَّم‌َ«6»، برای آن که آن نه غرض حکیم باشد نه فعل کریم«7» باشد، غرض حکیم چنین باشد: ما یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجعَل‌َ عَلَیکُم مِن حَرَج‌ٍ وَ لکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُم«8»یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُبَیِّن‌َ لَکُم وَ یَهدِیَکُم سُنَن‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم وَ یَتُوب‌َ عَلَیکُم وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ حَکِیم‌ٌ، وَ اللّه‌ُ یُرِیدُ أَن یَتُوب‌َ عَلَیکُم وَ یُرِیدُ الَّذِین‌َ یَتَّبِعُون‌َ الشَّهَوات‌ِ أَن تَمِیلُوا مَیلًا عَظِیماً، یُرِیدُ اللّه‌ُ أَن یُخَفِّف‌َ عَنکُم وَ خُلِق‌َ الإِنسان‌ُ ضَعِیفاً«1»، عجب از آن«2» که با چنین آیات محکم مؤکّد به ادلّه عقل روا دارد که جبر گوید. کَذلِک‌َ یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم آیاتِه‌ِ، خدای تعالی چنین بیان کند آیات خود را برای شما، چه کار او بیان است نه تلبیس، لَعَلَّکُم تَهتَدُون‌َ، و المعنی لکی تهتدوا، برای آن«3» تا شما مهتدی شوید و راه یافته. اینکه جا به ره اسلام، و آن جا به ره بهشت. اینکه غرض حکیم«4» باشد. فَأَنقَذَکُم مِنها، فعل کریم باشد و اللّه یوفقنا لمرضاته. وَ لتَکُن مِنکُم أُمَّةٌ یَدعُون‌َ إِلَی الخَیرِ، «لام» امر غایب راست، و اصل او کسر است، و لکن با «واو» و «با» ساکن کنند تا مؤذن باشد به آن که عمل او جزم است، و با «ثم‌ّ» اسکان نکردند، و اگر چه او نیز حرف عطف است، برای آن که او بمثابت کلمتی است مفرد، و «لام» اضافه را اسکان نکردند و بر کسر رها کردند تا ایذان کنند«5» که عمل او جرّ است. و قوله: مِنکُم، بیشتر مفسران بر آنند که «من» تبعیض راست، و اینکه قول آن کس باشد [451- پ]
که گوید: امر معروف و نهی منکر از فروض کفایات است نه از فروض اعیان، چون بعضی به او قیام کنند از دیگران بیوفتد«6»، و گفتند: اینکه امر متوجّه است به فرقتی نا معیّن. و زجّاج گفت: و لیکن«7» جمیعکم امّة، و «من» برای تخصیص مخاطبان در آمده است از سایر اجناس، چنان که گفت: فَاجتَنِبُوا الرِّجس‌َ مِن‌َ الأَوثان‌ِ«8»، و قال الشّاعر: اخور غایب یعطیها و یسلبها«9» یأبی الظّلامة منه النّوفل الزّفر
-----------------------------------
(1). سوره نساء (4) آیه 26
تا 28. (2). آج، لب، فق، مب، مر: آنان. (3). آج، لب، فق، مب، مر که. (4). مج، وز: حکم، با توجّه به آج تصحیح شد. (5). وز، آج، لب: کنند. (6). آج، لب، فق، مب، مر: بیفتد. (7). آج، لب: و لتکن، فق، مب، مر: و لکن. (8). سوره حج (22) آیه 30. (9). وز: تسلبها، لسان العرب: ماده (زفر).
صفحه : 480
ای هو النّوفل الزّفر«1»، برای آن که او را وصف کرد باعطاء الرّغایب، و «نوفل» مرد بسیار عطا باشد من النّافلة، و آن عطیّتی باشد که دادن آن واجب نبود. و «زفر» آن باشد که غنیمتها جمع کند. و «من» در آیت فی قوله: فَاجتَنِبُوا الرِّجس‌َ مِن‌َ الأَوثان‌ِ«2»، تبیین راست، و در بیت تجرید را، و اگر چه نزدیکند به یکدیگر، میان ایشان فرقی هست برای آن که تجرید چنان بود که گوید: رایته فرایت منه الاسد، از او شیر، دیدم یعنی او خود«3» شیر بود، و من چو«4» او را دیده بودم شیر دیده. و آیت را معنی اینکه است که: اجتناب کنی از رجس و ارجاس بسیار است. آنگه بیان کرد آن را به «من» تبیین که«5» از جنس اوثان. و بعضی دگر گفتند: «من» در آیت ما زیادت است، و تقدیر آن که: و لتکونوا امّة یدعون الی الخیر، و اینکه قول تأویل آنان باشد که امر معروف و نهی منکر از فروض اعیان گویند و بر همه مکلّفان واجب شناسند، و اینکه مذهب ماست و اختیار زجّاج و جبّائی. و «امّت» بر هشت قسم«6» است. یکی جماعت، فی قوله: وَجَدَ عَلَیه‌ِ أُمَّةً مِن‌َ النّاس‌ِ«7»، و یکی به معنی حین و مدّت«8»، و فی قوله: وَ ادَّکَرَ بَعدَ أُمَّةٍ«9»، ای بعد حین و مدّة. و به معنی مقتدا و قدوه«10» فی قوله: إِن‌َّ إِبراهِیم‌َ کان‌َ أُمَّةً«11»، و به معنی قامت بود فی قولهم«12»: هو حسن الامة، ای القامة، و قول الشّاعر: سان الوجوه طوال«13» الامم و به معنی دین، فی قوله: إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ«14»، و الامّة، اتباع الانبیاء- علیهم السلام. وَ إِن مِن أُمَّةٍ إِلّا خَلا فِیها نَذِیرٌ«15»، و الامّة، الرّجل المنفرد بدین، فی قول
-----------------------------------
(1). دب: از چند صفحه پیش تا بدین جا افتادگی دارد. (2). سوره حج (22) آیه 30. [.....]
(3). دب گفت. (4). دب، مب، مر: چون. (5). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (6). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: قسمت. (7). سوره قصص (28) آیه 23. (8). آج، لب، فق، مب، مر باشد. (9). سوره یوسف (12) آیه 45. (10). مج، وز: قدرة، آج: رئیس قوم، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). سوره نحل (16) آیه 120. (12). آج، لب، فق، مب، مر: قوله. (13). وز: طول. (14). سوره زخرف (43) آیه 23. (15). سوره فاطر (35) آیه 24.
صفحه : 481
الله علی‌النّبی‌ّ- علیه السلام: یحشر زید بن نفیل امّة واحدة یوم القیامة. و الأمّة الأم، من قولهم: هی ام‌ّ فلان، و امّته بمعنی واحد، و اصل همه من الأم‌ّ باشد و هو القصد. جماعت را«1» برای آن امّت خوانند که اجتماع ایشان علی مقصد واحد [باشد]
«2» و کذا الباقی. و «معروف» فعلی باشد حسن که صفتی زاید بر حسن دارد امّا بأن یکون واجبا او مندوبا الیه، یا فریضه باشد یا سنّت. پس امر به معروف [بواجب]
«3» واجب باشد، و امر به سنّت سنّت باشد. و «منکر» قبیح باشد، و نهی از جمله او واجب باشد برای آن که ترک همه قبایح واجب است، و همچنین منع کردن از همه واجب باشد. و «انکار» اظهار کراهت چیز«4» باشد برای وجهی از وجوه قبح که در او باشد. و نقیض او «اقرار» باشد، و آن اظهار قبول چیزی باشد برای آن که صواب و نکو باشد، و باتّفاق امر معروف و نهی منکر هر دو واجب است. و بیشتر متکلّمان بر آنند که: فرض بر کفایت است، و مذهب ما آن است که: فرض بر اعیان است. و بعضی علما گفتند: طریق وجوب انکار منکر عقل است، برای آن که چون کراهتش [واجب]
«5» باشد، منع از او واجب باشد. و الّا تارکش بمنزله راضی باشد به منکر، و مذهب ما آن است که: طریق وجوبش سمع [است]
«6» و اجماع امّت. و امر معروف و نهی منکر به سه مرتبه باشد: بالید و اللّسان و القلب، به دست و زبان و دل، اگر ممکن باشد به هر سه بکند: هم به دل، هم به دست، هم به زبان. اگر به دست نتواند، به زبان. و اگر به زبان نتواند، به دل منکر باشد فعل منکر را و ترک معروف را. اگر گویند: استعمال سلاح«7» در اینکه باب روا باشد! گوییم: اگر حاجت
-----------------------------------
(1). وز: ندارد. [.....]
(2). مج، وز، دب: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مج، وز، مر: ندارد، از دب افزوده شد، دیگر نسخه بدلها: واجب. (4). آج، لب، فق، مر: چیزی. (6- 5). مج، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب، مب، مر: صلاح.
صفحه : 482 باشد، جز که اینکه نوع به دستوری امام شاید کردن بنزدیک ما، و بنزدیک مخالفان بی اذن امام روا باشد. ابو القاسم بلخی‌ّ گفت: عند وجوب امام و بی دستوری امام نشاید، الّا عند الضّرورة، فامّا عند عدم الامام روا باشد- و اللّه اعلم. بدان که امر معروف و نهی منکر از فروع ابواب امامت است، و ابواب امامت از اصول دین است، و اخلال به او روا نباشد، و اخبار به وجوب و تأکید او متظاهر است. حسن بصری روایت کند، که رسول- علیه السلام- گفت: هر که او امر معروف و نهی منکر کند، او در زمین خلیفه خدا باشد و خلیفه رسول و خلیفه کتاب. راوی خبر گوید: مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ من خیر النّاس، بهترین مردمان کیست«1»! گفت: آمرهم بالمعروف و انهاهم عن المنکر و اتقاهم للّه و اوصلهم للرّحم، آن که امر معروف بیشتر کند و نهی منکر و از خدا بترسد و صله رحم کند. عبد اللّه عبّاس گفت، رسول را- علیه السلام- گفتم: یا رسول اللّه؟ اگر ما همه معروف به جای آریم و از همه مناکیر اجتناب کنیم تا از آن هیچ رها نکنیم«2»، و از اینکه هیچ ارتکاب نکنیم«3»، و لکن امر معروف و نهی منکر نکنیم دیگران را، روا باشد! گفت: امر معروف کنی«4» و اگر چه بمعنی معروف«5» نکنی«6»، و نهی منکر کنی«7» و اگر چه بعضی منکر ارتکاب کنی«8». نعمان بن بشیر روایت کرد که رسول- علیه السلام- گفت: مثل فاسق در میان قوم چنان باشد که کشتیی بود در دریا یا «9» میان«10» قومی، بروند و آن کشتی ببخشند و قسمت کنند و هر کس به نصیب و حصّه خود بنشیند. آنگه یکی از ایشان تبری
-----------------------------------
(1). مب: بهتر آدمیان کیستند، مر: بهترین آدمیان کیستند. (2). مب، مر: که هیچ فرو نگذاریم. (3). وز: ندارد. (8- 4). مب، مر: کنید. (5). وز است، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (7- 6). مج: کنی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). کذا: در مج: دیگر نسخه بدلها: ندارد. (10). آج، لب، فق بود در میان دریا.
صفحه : 483
بر دارد و آن نصیب خود را سولاخ«1» کند، دیگران او را گویند [452- ر]
: چه می‌کنی! گوید: در نصیب خود تصرّف می‌کنم. شما را با من و نصیب من چه کار است! اگر او را به اینکه گفتار رها کنند، و دستش به دست نگیرند«2»، کشتی بیران«3» کند و آب در آید، و او و ایشان غرق شوند«4». و امیر المؤمنین علی- علیه السلام- گفت: فاضلتر جهادی امر معروف و نهی منکر است و دشمنی کردن با فاسقان. هر که امر معروف کند، پشت مؤمن قوی کرده باشد، و هر که نهی منکر کند منافق را به رغم آورده باشد، و هر که با فاسق معادات کند و برای خدای خشم گیرد، خدای تعالی برای او خشم گیرد. ابو الدّرداء گفت: اگر امر معروف و نهی منکر کنی«5»، و الّا خدای تعالی سلطان ظالم را بر شما گمارد که بزرگتان را«6» حرمت ندارد، [و بر کودکان رحمت نکند]
«7»، و نیکان و صالحان شما دعا کنند اجابت نیاید، و نصرت خواهند نصرت نیابد«8»، و آمرزش خواهند«9» خدای نیامرزد ایشان را«10». حذیفة بن الیمان«11» گفت: روزگاری آید بر مردمان که مردار خری«12» برایشان دوست‌تر بود از کسی که امر معروف و نهی منکر کند. سفیان ثوری گفت: هر آن مردی که همسایگان او دوست او باشند و او را مدح کنند، بدان که او مداهن است، چه اگر«13» امر معروف و نهی منکر کردی، همه دشمنش بودندی، و معنی آیت آن است که: جمله شما که امّت مصطفی‌اید، یا بهری از شما باید تا«14» خلقان را با خدای و ره خیر و طاعت دعوت کنی«15» و امر معروف
-----------------------------------
(1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سوراخ. [.....]
(2). آج، لب، فق: و دستش نگیرند، فق، مب، مر: رها کنند و مانع او نشوند. (3). دب، فق، مب: ویران. (4). مج: غرق کنند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). آج، لب، فق: نکنی، مب: نکنید، مر: ندارد. (6). آج، لب، فق: بر بزرگان. (7). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد، مب، مر و چون. (8). مب، مر: ندهد شما را. (9). مب، مر: و چون آمرزش خواهید. (10). مب، مر: شما را. (11). آج، لب، فق، مر: حذیفة الیمانی. (12). دب: مردار خواری، مر: مردار خوری. (13). دب او. (14). مب، مر: که. (15). آج، لب، فق، مب، مر: کنید. [.....]
صفحه : 484 کنی«1»، یعنی مردمان را طاعت فرمایی«2». وَ یَنهَون‌َ عَن‌ِ المُنکَرِ، و از«3» قبایح و فضایح و ناشایست و نابایست نهی و منع کنی«4». وَ أُولئِک‌َ هُم‌ُ المُفلِحُون‌َ، آنگه گفت: آنان که اینکه«5» کنند و آن«6» کار بندند، ایشان مفلحان و ظفر یافتگان و فایزان و به نصیب تمام رسیدگان باشند. وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِین‌َ تَفَرَّقُوا وَ اختَلَفُوا مِن بَعدِ ما جاءَهُم‌ُ البَیِّنات‌ُ، و چنان مباشید«7» که آنان که ایشان پراگنده شدند و مختلف گشتند پس از آن که حجّت برایشان متوجّه شد و آیات و دلایل به ایشان آمد. بیشتر مفسران گفتند: مراد جهودان و ترسایانند. و بعضی مفسران گفتند: مراد مبتدعان امّت‌اند. عبد اللّه بن شدّاد روایت کند که: من با ابو امامه بودم- صاحب رسول اللّه- به در شام یا دمشق بیامد و بر سر آن کشتگان حروریان بایستاد- یعنی خارجیان- و گفت: کلاب النّار، کلاب النّار«8»، سگان دوزخند- دو بار سه بار«9». بترین«10» کشتگان‌اند که آسمان سایه برایشان افگند، و کشتن بهتر ایشان را. آنگه بگریست. من گفتم: یا ابا امامة؟ اینکه که گفتی از خود گفتی، یا از پیغامبر در اینکه باب چیزی شنیده«11»! گفت: اگر من چنین چیزها به رای خود گویم، انّی اذا لجری‌ء، پس من دلیر باشم بر خدای و پیغامبر، از رسول شنیدم، نه یک بار و دو بار و سه بار، تا به هفت«12» رسید که گفت: اینکه که من گفتم و تو شنیدی. من گفتم: پس چرا بگریستی! گفت: رحمة لهم، برای رحمت برایشان، که اینان مسلمانان بودند پس مرتد شدند. آنگه اینکه آیت بر خواند: و وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِین‌َ تَفَرَّقُوا وَ اختَلَفُوا- و الایات- الی قوله: أَ کَفَرتُم بَعدَ إِیمانِکُم فَذُوقُوا العَذاب‌َ بِما کُنتُم تَکفُرُون‌َ آنگه ابو امامه گفت: هم الحروریّة، ایشان خارجیان‌اند.
-----------------------------------
(4- 1). آج، لب، فق، مب، مر: کنید. (2). مب، مر: فرمایید. (3). مج، وز، و آن، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). مب، مر: چنین. (6). دب را. (7). دب، آج، لب، فق: مباشی/ مباشید. (8). آج، لب، فق، مب، مر: ندارد، مب، مر ایشان. (9). دب: سه بار گفت، آج، لب، فق، مب، مر: دو بار یا سه بار، که مقدّم بر لفظ «کلاب النّار» آمده است. (10). فق، مب: بدترین. (11). آج، لب، فق: شنیده/ شنیده‌ای. (12). مب، مر بار.
صفحه : 485 قبیصة بن جابر گوید: یا عمر بن الخطّاب بودیم«1» به دری از درهای دمشق«2» که آن را جابیه گویند، بایستاد و خطبه کرد و گفت: رسول خدای تعالی در ما بایستاد، همچنان که من ایستاده‌ام، و گفت: 3»4»5» من سرّه« ان یسکن بحبوحة الجنّة فلیلزم الجماعة فان‌ّ الشّیطان مع الفذّ« و هو« من الاثنین ابعد، گفت: هر که او خواهد که در میان سرای بهشت بنشیند، باید که با جماعت به یک جای باشد، که شیطان با مرد«6» تنهاست و از دو دورتر«7» باشد. وَ أُولئِک‌َ لَهُم عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ، و ایشان آنانند که ایشان را عذابی عظیم باشد در دنیا به تیغ امام وقت، و در آخرت عذاب دوزخ به بقای خدا«8». و هذا اخری المجلّدة الرّابعة و یتلوه فی المجلّدة الخامسة قوله تعالی: یَوم‌َ تَبیَض‌ُّ وُجُوه‌ٌ وَ تَسوَدُّ وُجُوه‌ٌ ان شاء اللّه تعالی و به الثّقة و الحمد لله حمد الشّاکرین و الصّلوة علی محمّد و اله الطّاهرین [452- پ]
«9»
-----------------------------------
(1). دب، مب، مر: ندارد، آج، لب: گوید با امیر المؤمنین علی بودیم رضی اللّه عنه، فق: گوید با امیر المؤمنین علی- علیه السلام- بودیم. (2). مب، مر رسیدیم. (3). آج، لب، فق: سرّ به. [.....]
(4). دب: مع الوجد، آج، لب، فق: مع العدو، چاپ شعرانی (3/ 143): مع الواحد. (5). مج: و هی، با توجّه به وز تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق: مب، مر: مردم. (7). وز، دب: دور. (8). مب تعالی جل‌ّ جلاله عم‌ّ نواله و عظم شانه. (9). نسخه مج در صفحه مقابل آورده است: صورة ما کان مکتوبا علی ظهر المجلّدة الخامسة من نسخة الأصل. المجلّدة الخامسة من روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن جمعها الشّیخ الأجل‌ّ الإمام العالم جمال الدّین قطب الاسلام فخر العلماء شرف الائمة ابو الفتوح الحسین بن علی بن محمّد بن احمد الخزاعی، حرس اللّه علوّه و کبت عدوّه بمحمّد و آله الطّاهرین، فی شهر ربیع الثّانی سنة تسع و تسعین و تسع مائة سبع و خمسون و الف، آج، لب المجلدة الخامسة من روضة الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، جمعها الشّیخ الأجل‌ّ الاعظم الامام العالم العامل جمال الدین قطب الاسلام فخر العلماء شرف الائمّة ابو الفتوح الحسین بن علی بن محمّد بن احمد الخزاعی‌ّ- حرس اللّه علوّه و کبت عدوّه بمحمّد و آله الطّاهرین المعصومین، مر: و الصّلوة علی نبیّنا محمّد و آله الطیّبین الطّاهرین المعصومین و سلّم تسلیما کثیرا کثیرا، نمقه محمّد تقی‌ّ إبن ابو الحسن بن نور الوری الواعظ- عفی عنهم. المجلّدة الخامسة من روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن جمعها الشّیخ الأجل‌ّ الإمام العالم جمال الدّین قطب الاسلام فخر العلماء شرف الائمة ابو الفتوح الحسین بن علی بن محمّد بن احمد الخزاعی، حرس اللّه علوّه و کبت عدوّه بمحمّد و آله الطّاهرین، فی شهر ربیع الثّانی سنة تسع و تسعین و تسع مائة سبع و خمسون و الف، آج، لب المجلدة الخامسة من روضة الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، جمعها الشّیخ الأجل‌ّ الاعظم الامام العالم العامل جمال الدین قطب الاسلام فخر العلماء شرف الائمّة ابو الفتوح الحسین بن علی بن محمّد بن احمد الخزاعی‌ّ- حرس اللّه علوّه و کبت عدوّه بمحمّد و آله الطّاهرین المعصومین، مر: و الصّلوة علی نبیّنا محمّد و آله الطیّبین الطّاهرین المعصومین و سلّم تسلیما کثیرا کثیرا، نمقه محمّد تقی‌ّ إبن ابو الحسن بن نور الوری الواعظ- عفی عنهم.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم‌

یَوم‌َ تَبیَض‌ُّ وُجُوه‌ٌ وَ تَسوَدُّ وُجُوه‌ٌ فَأَمَّا الَّذِین‌َ اسوَدَّت وُجُوهُهُم أَ کَفَرتُم بَعدَ إِیمانِکُم فَذُوقُوا العَذاب‌َ بِما کُنتُم تَکفُرُون‌َ (106) وَ أَمَّا الَّذِین‌َ ابیَضَّت وُجُوهُهُم فَفِی رَحمَت‌ِ اللّه‌ِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (107) تِلک‌َ آیات‌ُ اللّه‌ِ نَتلُوها عَلَیک‌َ بِالحَق‌ِّ وَ مَا اللّه‌ُ یُرِیدُ ظُلماً لِلعالَمِین‌َ (108) وَ لِلّه‌ِ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ وَ إِلَی اللّه‌ِ تُرجَع‌ُ الأُمُورُ (109) کُنتُم خَیرَ أُمَّةٍ أُخرِجَت لِلنّاس‌ِ تَأمُرُون‌َ بِالمَعرُوف‌ِ وَ تَنهَون‌َ عَن‌ِ المُنکَرِ وَ تُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ لَو آمَن‌َ أَهل‌ُ الکِتاب‌ِ لَکان‌َ خَیراً لَهُم مِنهُم‌ُ المُؤمِنُون‌َ وَ أَکثَرُهُم‌ُ الفاسِقُون‌َ (110) لَن یَضُرُّوکُم إِلاّ أَذی‌ً وَ إِن یُقاتِلُوکُم یُوَلُّوکُم‌ُ الأَدبارَ ثُم‌َّ لا یُنصَرُون‌َ (111) ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ الذِّلَّةُ أَین‌َ ما ثُقِفُوا إِلاّ بِحَبل‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ حَبل‌ٍ مِن‌َ النّاس‌ِ وَ باؤُ بِغَضَب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ المَسکَنَةُ ذلِک‌َ بِأَنَّهُم کانُوا یَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ وَ یَقتُلُون‌َ الأَنبِیاءَ بِغَیرِ حَق‌ٍّ ذلِک‌َ بِما عَصَوا وَ کانُوا یَعتَدُون‌َ (112) لَیسُوا سَواءً مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتلُون‌َ آیات‌ِ اللّه‌ِ آناءَ اللَّیل‌ِ وَ هُم یَسجُدُون‌َ (113) یُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ وَ یَأمُرُون‌َ بِالمَعرُوف‌ِ وَ یَنهَون‌َ عَن‌ِ المُنکَرِ وَ یُسارِعُون‌َ فِی الخَیرات‌ِ وَ أُولئِک‌َ مِن‌َ الصّالِحِین‌َ (114) وَ ما یَفعَلُوا مِن خَیرٍ فَلَن یُکفَرُوه‌ُ وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِالمُتَّقِین‌َ (115)

‌آن روز«1» که سپید باشد«2» رویها و سیاه باشد«3» رویها«4»، فامّا آنان که سیاه باشد رویها کافر شدی پس ایمانتان، بچشید عذاب بآن چه کافر شدید. و امّا آنان که سپید باشد«5» رویهایشان در رحمت خدای، ایشان در آن جا همیشه باشند. اینکه آیتهای خداست، می‌خوانیم بر تو به درستی، و نخواهد خدای، بیداد جهانیان. و خدای راست آنچ در آسمانهاست، و آنچ در زمین است و با خدای شود«6» کارها. بودید شما بهترین امّتانی«7» که بیرون آوردند برای مردمان، می‌فرمایید«8» نیکی، و منع می‌کنید از بدی، و ایمان دارید به خدای، و اگر ایمان آورند«9» جهودان و ترسایان ایشان را به بودی، از ایشان بهری مؤمنند و بیشترین ایشان کافراند. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: در روزی. (2). آج، لب، فق، مر: سفید شود. (3). آج، لب، فق، مر: سیاه شود به ظلمت کفر. (4). وز: رویهاشان. (5). آج، لب، فق، مر: سفید شده باشد. (6). آج، لب، فق، مر: و با حکم خدای باز گردانند. (7). آج، لب، فق، مر: گروهی. (8). مج: می‌فرماید، با توجّه به وز تصحیح شد. [.....] (9). آج، لب، فق، مر: ایمان آوردندی. صفحه : 2 زیان نکنند«1» شما را مگر رنجی، و اگر کارزار کنند با شما پشت بر شما کنند، انگه نصرت نکنند ایشان را. زدند بر ایشان خواری هر جا«2» یابند ایشان را مگر به زنهاری«3» از خدا و زنهاری«4» از مردمان و باز آمدند به خشمی از خدای. زدند«5» بر ایشان درویشی، آن به آن است که ایشان کافر شدند به آیتهای خدای و بکشتند پیغمبران را بنا حق اینکه به آن است که عاصی شدند و ظلم کردند. نباشند راست، از اهل کتاب«6» امّتی ایستاده، می‌خوانند آیات خدا در اوقات شب، و ایشان سجده می‌کنند [251- پ]. ایمان آرند به خدای و به روز بازپسین، و می‌فرمایند نیکی، و بازمی‌دارند از بدی و می‌شتابند در نیکیها، و ایشان از جمله نیکانند. «7»«8» آنچه شما کنید از نیکی«9»، کفران نکنند، و خدای داناست به پرهیزگاران. قوله تعالی: یَوم‌َ تَبیَض‌ُّ وُجُوه‌ٌ، عامل در «یوم» امّا مضمری باشد چنان که ----------------------------------- (1). وز، دب: زیانی نکنند. (2). وز، دب: هر کجا. (4- 3). آج، لب، فق، مر: عهدی. (5). دب: وزده شد. (6). آج، لب: نه‌اند اهل کتاب برابر. (7). مج، آج، لب، مر: ما تفعلوا، با توجّه به وز و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (8). مر: آنچه کنند از هر نیکی، متن اساس و دیگر نسخه‌بدلها با ترجمه «و ما تفعلوا» مطابقت دارد. (9). مج: تکفروه، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. صفحه : 3 گفتیم: اذکر یوم تبیض‌ّ، و شاید که عامل در او عظیم باشد، أی یعظم عذابهم یوم تبیض‌ّ وجوه، و شاید که معنی عذاب بود، تا تقدیر چنین باشد: و هم یعذّبون عذابا عظیما یوم تبیض‌ّ. یحیی بن وثاب خواند: تبیض‌ّ و تسودّ، به کسر هر دو «تا» علی لغة تمیم، و زهری خواند: تبیاض و تسوادّ و افعل‌ّ و افعال‌ّ، امّا«1» فی الالوان و العیوب، گفتند مفسّران که معنی آیت آن است که: یوم تبیض‌ّ وجوه المؤمنین و تسودّ وجوه الکافرین- آن روز که رویها سپید«2» باشد و«3» رویها سیاه. گفتند: رویهای سپید«4» رویهای مخلصان«5» باشد، و رویهای سیاه رویهای منافقان«6» باشد. عطا گفت: رویهای سپید«7» روی«8» مهاجر«9» و انصار باشد، و رویهای سیاه رویهای«10» بنی قریظه و بنی النّضیر باشد. عبد اللّه عبّاس گفت: روی سپید«11» رویهای«12» موحّدان باشد، و رویهای سیاه روی«13» اهل بدعت باشد. کلبی روایت کند عن ابی صالح عن إبن عبّاس که عبد اللّه عبّاس گفت: چون روز قیامت باشد، خدای بردارد و نصب کند هر معبودی را که بدون او«14» پرستیده باشند«15» در دار دنیا هر کسی به جانب معبود خود تازند و بشتابند، و هو قوله تعالی: نُوَلِّه‌ِ ما تَوَلّی«16» ...، ما او را به آن گذاریم که به آن تولّا کرد«17». چون به او«18» رسند و آن خسارت و ندامت بینند دژم شوند«19»، از دژمی«20» روهای«21» ایشان سیاه شود، آن جا مؤمنان بمانند و اهل کتاب برای ایشان معبودی رفع نکنند که ایشان بت پرست نبوده باشند در دنیا. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: لغتان. (11- 7- 4- 2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سفید. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر آن روز که. (5). آج، لب: مؤمنان مخلصان، فق، مب، مر: مؤمنان. (6). آج، لب، فق، مب: کافران. [.....] (8). مب: رویهای. (9). مب، مر: مهاجران. (12- 10). مب، مر: روی. (13). آج، لب، فق: رویهای. (14). مب، مر: خدای. (15). دب: باشد. (16). سوره نساء (4) آیه 115. (17). آج، لب، فق: کند. (18). آج، لب، فق: به آن. (19). مب، مر: غمگین و اندوهناک شوند. (20). مب، مر: از آن غم و اندوه. (21). وز، دب، آج، لب، فق: روی. صفحه : 4 حق تعالی گوید: هر که از شما مرا در«1» دنیا سجده کرد، امروز سجده کنید مرا، مؤمنان«2» سجده کنند، جهودان و ترسایان«3» سجده نتوانند کردن. مؤمنان سر بردارند و رویهای ایشان از نور چون ماه«4» بود. منافقان و اهل کتاب- از جهودان و ترسایان- در روی مؤمنان نگرند، از آن حزن و اندوه رویهایشان سیاه شود، گویند: بار خدایا؟ رویهای مشرکان سیاه کردی، و ما در دنیا مشرک نبودیم؟ و ذلک قوله تعالی: وَ اللّه‌ِ رَبِّنا ما کُنّا مُشرِکِین‌َ«5». حق تعالی گوید: انظُر کَیف‌َ کَذَبُوا عَلی أَنفُسِهِم«6». امّا آنچه موافق کتاب خداست آن است که گفت فی قوله: أَن تَقُول‌َ نَفس‌ٌ یا حَسرَتی عَلی ما فَرَّطت‌ُ فِی جَنب‌ِ اللّه‌ِ وَ إِن کُنت‌ُ لَمِن‌َ السّاخِرِین‌َ، أَو تَقُول‌َ لَو أَن‌َّ اللّه‌َ هَدانِی لَکُنت‌ُ مِن‌َ المُتَّقِین‌َ«7». حق تعالی در اینکه آیت بیان«8» کرد که: مشرکان با شرک جبر گویند«9»، تا آن مثل در حق‌ّ ایشان محقّق باشد که مع کفره قدری، کفر آن است که: وَ إِن کُنت‌ُ«10» لَو أَن‌َّ اللّه‌َ هَدانِی«12»، اگر خدای مرا هدایت دادی من متّقی بودمی، یعنی خدای مرا هدایت نداد، و اینکه دروغ است بر خدای، و به مثل«13» گفته‌اند: دروغزن سیاه روی باشد. اگر آن که دروغ بر کسی نهد من افناء النّاس سیه روی شود، آن که دروغ بر خدای نهد چه شود! به وعده خدای هم چنین شود که در آخر آیات گفت: وَ یَوم‌َ القِیامَةِ تَرَی الَّذِین‌َ کَذَبُوا عَلَی اللّه‌ِ وُجُوهُهُم مُسوَدَّةٌ«14». بهری«15» از اهل معانی گفتند: سواد و بیاض کنایت است از اربداد«16» و اشراق و از ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها دار. (2). فق، مب، مر مرا. [.....] (3). آج، لب، فق، مب، مر مرا. (4). مب، مر تابان. (5). سوره انعام (6) آیه 23. (6). سوره انعام (6) آیه 24. (7). سوره زمر (39) آیه 56 و 57. (8). همه نسخه‌بدلها آن. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌گویند. (10). دب، آج، لب، فق، مر من قبله، چاپ شعرانی (3/ 146) من قلبه. (11). سوره زمر (39) آیه 56. (12). سوره زمر (39) آیه 57. (13). مب، مر: و تمثیل. (14). سوره زمر (39) آیه 60. (15). مب، مر: بعضی. (16). اساس و دیگر نسخه‌بدلها: ارتداد، با توجه به دب و معنی عبارت تصحیح شد. [.....] صفحه : 5 عبوس و طلاقة، أ لا تری الی [قوله]«1»: وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ ناضِرَةٌ«2»، و: وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ باسِرَةٌ«3»، و: وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ مُسفِرَةٌ، ضاحِکَةٌ مُستَبشِرَةٌ، وَ وُجُوه‌ٌ یَومَئِذٍ عَلَیها غَبَرَةٌ، تَرهَقُها قَتَرَةٌ«4». آنگه بیان و تفصیل [حال]«5» ایشان داد هر یکی را علی حده گفت: فَأَمَّا الَّذِین‌َ اسوَدَّت وُجُوهُهُم، و امّا آنان را که رویهای«6» ایشان سیاه باشد. أَ کَفَرتُم، در کلام حذفی و اختصاری هست، و التّقدیر: فیقال لهم أکفرتم، ایشان را گویند، و اینکه از جمله آن جایهاست که قول اضمار کرد که کافر شدی پس«7» ایمانتان، یعنی پس«8» آن که اظهار کردی ایمان«9» و منافق بودی«10» در آن اظهار کفر کردی که در دل داشتی«11» و مرتد شدی«12». ربیع و ابو العالیه گفتند: بَعدَ إِیمانِکُم، یعنی بعد اقرارکم یوم المیثاق«13». حسن بصری گفت: آنانند که اظهار کلمه ایمان کردند و منافق بودند، و اینکه بعینه مذهب ماست. عکرمه گفت: مراد جهودان و ترسایانند که پیش از آن که رسول- علیه السّلام- آمد«14»، ایشان نعت و صفت او می‌خواندند در توریت و انجیل، و مقرّ بودند. چون بیامدند«15» او را بدیدند و بشناختند«16» کافر شدند، چنان که گفت: فَلَمّا جاءَهُم ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِه‌ِ«17». بعضی دگر [252- ر] از مفسّران گفتند: قومی باشند از اهل قبله ما. حارث أعور گفت از امیر المؤمنین علی«18» شنیدم که می‌گفت بر«19» منبر: مرد باشد که از خانه ----------------------------------- (5- 1). مج: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ سوره قیامت (75) آیه 22. (3). سوره قیامت (75) آیه 24. (4). سوره عبس (80) آیات 38 الی 41. (6). همه نسخه‌بدلها بجز مب: روی. (8- 7). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (9). وز، دب، آج، لب، فق: اظهار ایمان کرده بودی. (10). بودی/ بودید. (11). داشتی/ داشتید. (12). شدی/ شدید. (13). همه نسخه‌بدلها بجز مب، مر و. (14). مب، مر: آید. (15). وز، مب و. (16). دب، آج، لب، فق: نشناختند. [.....] (17). سوره بقره (2) آیه 89. (18). دب، مر علیه السّلام، مب: علی بن ابی طالب علیه الصّلوة و السّلام. (19). همه نسخه‌بدلها بجز وز بالای. صفحه : 6 بیرون آید«1» با خانه نشود الّا پس از آن که عملی کند که مستوجب بهشت شود. و مرد باشد که از خانه بیرون آید، با خانه نشود تا عملی کند که مستوجب دوزخ شود، و آنگه اینکه آیت برخواند: یَوم‌َ تَبیَض‌ُّ وُجُوه‌ٌ وَ تَسوَدُّ وُجُوه‌ٌ- الایة، و بیان اینکه، قول النّبی‌ّ- علیه السلام- که گفت«2»: روزگاری آید بر امّت من که مرد بامداد مسلمان بود، نماز شام کافر شود که دین خود به چیزی اندک از دنیا بفروشد. ابو امامة الباهلی‌ّ گفت: خوارجند و قتاده گفت: مبتدعان امّت‌اند، بیان اینکه قول خبر رسول است- صلّی اللّه علیه و آله- که گفت: فردا قیامت جماعتی به نزدیک من آیند بر کنار حوض از اهل صحبت«3» من، چون من ایشان را بینم، ایشان را از پیش من بربایند«4». من آواز دهم که: 5» اصیحابی اصیحابی«، یارکان منند، مرا گویند، تو ندانی که اینان از پس تو چه احداث کردند! انّهم رجعوا علی اعقابهم القهقری و ارتدوا ، اینان از پس تو مرتدّ شدند و برگشتند، و اینکه خبر ثعلبی امام اصحاب الحدیث در تفسیر آورد. وَ أَمَّا الَّذِین‌َ ابیَضَّت وُجُوهُهُم، و امّا آنان را که روی ایشان سپید«6» باشد و ایشان مؤمنان و موحّدان و مخلصان باشند، عکس آنان که ذکر ایشان برفت. فَفِی رَحمَت‌ِ اللّه‌ِ، أی فی ثواب اللّه، ایشان در رحمت و ثواب خدای باشند، یعنی در بهشت. هُم فِیها خالِدُون‌َ، و در آنجا مخلّد«7» و مؤبّد باشند به بقای خدای تعالی. تِلک‌َ آیات‌ُ اللّه‌ِ، اینکه آیات و بیّنات و حجج خداست. نَتلُوها عَلَیک‌َ بِالحَق‌ِّ، ما بر تو می‌خوانیم به حق‌ّ و راستی و درستی، تا بدانی از اینکه آیات و بیّنات که خدای تعالی ظلم«8» عالمیان نخواهد، یعنی نخواهد که بر هیچ کس از جهانیان ظلم کند. و نسبت و اتّصال اینکه حدیث بما تقدم آن است که: خدای تعالی ذکر کافران و منافقان و مؤمنان بکرد، و آنگه جزا و استحقاق هر یک بگفت، آنگه گفت: اینکه برای آن است تا معلوم شود که خدای تعالی نخواهد که بر هیچ کس ظلم کند، امّا به ----------------------------------- (1). مر و. (2). مب، مر: فرمود. (3). دب: صحابه، مر: صحبه. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برانند. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اصحابی. (6). مب، مر: سفید. (7). مج: مخلود، با توجّه به وز تصحیح شد. (8). مب، مر بر. صفحه : 7 آن که ثواب مستحق‌ّ او باز گیرد، و امّا به آن که تا او را مستحق‌ّ عذاب کند. و در آیت دلیل است بر بطلان قول مجبّره که گفتند: خدای تعالی ظلم خواهد و ظلم کند، برای آن که به لفظ نکره نفی کرد از خود اراده هر ظلمی نامعیّن، چنان که گویی: جاءنی رجل أو ما جاءنی رجل، و بر هر مردی که در جهان است برافتد«1» نامعیّن، و نیز دلیل است بر آن که ظلم نکند، برای آن که اجماع است که: خدای تعالی فعلی نکند که نخواهد همه افعال خود را مرید باشد، پس آیت دلیل است بر آن که ظلم نکند و نخواهد. وَ لِلّه‌ِ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ، وجه اتّصال اینکه آیت به آیت متقدّم آن است تا قیدی و تأکیدی باشد آن را که گفت: وَ مَا اللّه‌ُ یُرِیدُ ظُلماً لِلعالَمِین‌َ، برای آن که ظلم«2» و قبیح آن کس کند که جاهل باشد به قبح آن، یا محتاج باشد به آن. چون قدیم- جل‌ّ جلاله- باز نمود که: ملک آسمان و زمین و هر چه در آسمان و زمین است همه او راست«3»، و مرجع و مردّ همه کارها با او است، به هیچ حال او را حاجت نباشد«4» به ظلم کردن و ظلم خواستن، چه آن را که ملک آسمان و زمین او را باشد، مستغنی بود. پس اینکه حجّت و بیّنت آن دعوی است که در آیت اوّل گفت، و وجوه آن که چرا به لفظ رجوع گفت و از او بیامده نیست تا با او شود گفته شد پیش از اینکه. کُنتُم خَیرَ أُمَّةٍ، عکرمه و مقاتل گفتند«5»: آیت در جماعتی آمد از صحابه رسول، منهم: عبد اللّه بن مسعود و أبی‌ّ بن کعب، و سبب آن بود [که]«6»: مالک بن الضّیف و وهب بن یهودا دو حبر بودند از احبار جهودان، اینان را گفتند: ما از شما بهیم و دین ما از دین شما بهتر است. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد ردّ بر ایشان«7». سعید جبیر گفت از عبد اللّه عبّاس، که او گفت: هم المهاجرون، آنانند که با رسول- علیه السلام- هجرت کردند و از مکّه به مدینه آمدند. و ضحّاک گفت: اصحاب رسولند خاصّة ----------------------------------- (1). مب، مر: می‌افتد. (2). مب، مر قبیح است. (3). مب، مر: همه از اوست. [.....] (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نیست. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (6). اساس، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد، با توجّه به مب و مر افزوده شد. (7). مب، مر: بر جهودان. صفحه : 8 الرّواة الدّعاة، راویان اخبار و داعیان با دین خدای که مسلمانان را فرمودند که: طاعت ایشان دارید«1»، و اینکه صفت امامان باشد. و از بعضی صحابه رسول روایت است که او گفت: [آیت]«2» در اوّلینان ماست نه در آخرینان. عمران بن حصین روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: خیر النّاس قرنی ثم الّذین یلونهم ، گفت: بهترین مردمان مردمان عهد منند، پس آنان که از پس ایشانند، پس آنان که از پس ایشانند، پس از آن قومی آیند: یتسمنون یحبون السمن ، که تن پرورند و خویشتن فربه کنند، و همّت ایشان در اینکه باشد، پیش از آن که از ایشان پرسند و خواهند گواهی دهند. و ابو سعید خدری‌ّ روایت کرد که رسول- علیه السّلام گفت: طوبی لمن رانی، و لمن رای من رانی، و لمن رای من رای من رانی ، گفت: خنک«3» آن را که مرا دید، یا آن را دید که مرا دید«4»، یا آن را دید که آن را دید«5» که مرا دید. هم او روایت کرد که، رسول- علیه السّلام گفت: لا تسبّوا اصحابی، اصحاب مرا دشنام مدهید، که به آن خدای که جان من به امر اوست که اگر یکی از شما [252- پ] چندان که وزن کوه احد است زر«6» خرج کند، آن درنیابد از درج«7» که ایشان و نه نیمه آن«8». بعضی دگر گفتند: مراد جمله امّت محمّداند، و آیت عام است در همه امّت. و قال علیه السّلام: احفظونی فی أصحابی فانّهم خیار امّتی، گفت: مرا نگاه دارید«9» در«10» یاران من که ایشان بهینه«11» امّت منند. و در اخبار و تفاسیر اهل البیت- علیهم السّلام- چنان است که«12»: آیت خاص‌ّ ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: داری/ دارید. (2). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (3). مب، مر: خوشا. (4). مب، مر: دیده باشد. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر، عبارت: «که آن را دید» مرا ندارد. (6). مب، مر سرخ. (7). دب، مب، مر: درجه. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ایشان. (9). دب، آج، لب، فق: داری/ دارید. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر میان اصحاب و. [.....] (11). مب، مر: بهترین. (12). دب، آج، لب، فق، مب اینکه. صفحه : 9 است در حق‌ّ ایشان و ائمه معصوم«1»- علیهم السّلام- برای آن که لفظ «خیر» در حق‌ّ مقتدایان امّت روان باشد«2»، آنگه آن صفات که آیت متضمّن آن است لایق حال ایشان است، من قوله تعالی: تَأمُرُون‌َ بِالمَعرُوف‌ِ وَ تَنهَون‌َ عَن‌ِ المُنکَرِ- الآیة. بیانش آن خبر که«3» سلمان پارسی«4»- رحمة اللّه علیه- روایت کند که: در عهد عمر خطّاب مردی بیامد از احبار جهودان، و پرسید که: خلیفه محمّد کیست که بر جای اوست! او را هدایت کردند به عمر. او بیامد و گفت: أنت خلیفة محمّد! گفت: آری. گفت: إنّی سائلک«5» عن ثلاث، و ثلاث و واحدة، گفت: من تو را بخواهم پرسیدن از سه مسأله، و سه مسأله و یکی. گفت: چه منع کرد تو را از آن که نگفتی«6» هفت مسأله! گفت: برای آن که اگر آن سه اوّل بپرسم جواب یابم، دگر بپرسم«7»، و إلّا لا اوذیک و نفسی، خود را و تو را رنجه ندارم. عمر گفت: فاذا علیک بعلی بن أبی طالب، او را ببر علی فرستاد. او بیامد و علی«8» را گفت: من تو را سؤال خواهم کردن، چنان که اوّل گفته بود گفت: سل ما بدا لک«9»، بپرس از هر چه خواهی؟ گفت: گفت: خبر ده مرا از اوّل درخت«10» که بر زمین برست، و از اوّل سنگ که بر زمین بنهادند، و از اوّل چشمه آب«11» که بر زمین پدید آمد! گفت: امّا شما که جهودانید«12» می‌گویید اوّل درخت«13» که بر زمین برست سمر بود، و دروغ گفتید. اوّل درخت که بر زمین برست درخت عجوه بود، نوعی«14» خرماست. و اوّل چشمه آب«15» شما گفتید«16» چشمه بیت المقدّس است، و دروغ گفتید«17». اوّل چشمه آب که بر زمین پدید آمد، آن چشمه بود که صاحب موسی در او ----------------------------------- (1). دب، فق، مب، مر: معصومین. (2). مب، مر: روا باشد. (3). دب، آج، لب، فق، مر: خبری که. (4). مب، مر: سلمان فارسی. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: سألتک. (6). اساس، وز، دب: گفتی، با توجّه به آج و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (7). مر و جواب یابم. (8). آج، لب، فق: و امیر المؤمنین علی. (9). وز: سل عمّا بذلک، دب و دیگر نسخه‌بدلها: سل عمّا ترید. (13- 10). مب، مر: درختی. (11). مب، مر: آبی. (12). آج، لب، فق: جهودانی/ جهودانید. [.....] (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر از. (15). فق که. (17- 16). دب، آج، لب: گفتی/ گفتید. صفحه : 10 ماهی بشست و ماهی زنده باشد. و اوّل سنگی که بر زمین نهادند«1»، شما گفتید آن سنگ است که در بنای بیت المقدّس نهاده است، دروغ گفتید. اوّل سنگ که بر زمین بنهادند، حجر أسود بود که جبرئیل- علیه السّلام- از بهشت به آدم آورد، و له لسان ذلق یشهد لمن وافاه یوم القیمة، و فردا قیامت او را زبانی فصیح بود تا گواهی دهد برای«2» آن کس که به او آمده باشد. جهود گفت: اشهد انّه املاء موسی و کتاب هارون، گفت: گواهی دهم«3» که اینکه جمله املاء موسی است و کتابت هارون. گفت: مسأله سه ماند. گفت: بگو. گفت: أخبرنی عن موضع نبیّکم فی الجنّة، خبر ده مرا از جای پیغامبرتان در بهشت. گفت: قضیب غرسه اللّه بیده فی أعلی علّیین ثم قال له کن فکان جنّات عدن، گفت: قضیبی و شاخی«4» حق تعالی به دست قدرت خود غرس کرد«5» در اعلا علّیّین. آنگه گفت آن را که: بباش، بهشت عدن [شد]«6». گفت«7»: املاء موسی و کتاب هرون. گفت: خبر ده مرا تا با او که باشد در آن جا! گفت: اثنی عشر من أهل بیته یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و لا یخافون فی اللّه لومة لائم، دوازده کس از اهل البیت او که امر معروف کنند و نهی منکر کنند، و از ملامت هیچ ملامت کننده نترسند. گفت: راست گفتی«8»، املاء موسی است و کتاب هارون. گفت: خبر ده مرا از وصی‌ّ او تا از پس او چند سال بماند. 9» امیر المؤمنین«- علیه السّلام- عقد بیده ثلاثین، به دست، سی«10» بگرفت، یعنی سی سال. گفت: یک مسأله ماند مرا، اگر جواب دهی بصواب ایمان آرم. گفت: و ما هی، و آن چیست! گفت: اخبرنی عن وصیّه أ یموت ام یقتل، ----------------------------------- (1). وز، آج، لب: بنهادند. (2). مب، مر: بر. (3). مب، مر: می‌دهم. (4). مر که. (5). مب، مر و بنشاند. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (7). کذا: در اساس و همه نسخه‌بدلها، چاپ شعرانی (3/ 149) أشهد أنّه. (8). چاپ شعرانی (3/ 149) اینکه. (9). دب علی. (10). مب، مر: به دست خود سی عقد. صفحه : 11 خبر ده مرا از وصی‌ّ او تا به مرگ میرد یا او را بکشند! امیر المؤمنین«1»- علیه السّلام- گفت: 2» لا بل یخضب هذه من هذا«- و وضع یده علی لحیته و رأسه ، لا بل که«3» اینکه را از اینکه خضاب کنند- و اشارت کرد به دست‌ها سر و محاسن«4» خود. جهود ایمان آورد و از جمله موالی او یکی بود«5» و گفت: اشهد ان لا اله الّا اللّه و أشهد أن‌ّ محمّدا رسول اللّه و«6» أنّک وصی‌ّ رسول اللّه. کُنتُم خَیرَ أُمَّةٍ، «کان» صله است اینکه جا و مراد آن که: انتم خیر أمّة، چنان که گفت: مَن کان‌َ فِی المَهدِ صَبِیًّا«7»، [أی من هو فی المهد صبی‌ّ]«8»، یعنی شما بهتر امّتی. و «کان» زیادت است. و محمّد جریر«9» گفت: «کان» تامّه است، و معنی آن است که: و خلقتم و وجدتم خیر امّة، شما را بهتر امّت آفریده‌اند. و «خیر» نصب او بر حال باشد نه خبر، کان تامّه را اسم کفایت باشد بی خبر. و بعضی دگر گفتند: «کان» بر جای خود است، و معنی آن که: کُنتُم خَیرَ أُمَّةٍ عند اللّه فی اللّوح المحفوظ، شما بهتر امّت بوده‌ای«10» بنزدیک خدای تعالی در لوح محفوظ. و قوله: أُخرِجَت لِلنّاس‌ِ در جای صفت امّت است، ای کنتم خیر أمّة مخرجة للنّاس، و معنی آن است که: أنتم خیر النّاس للنّاس، و اینکه اقوال مفسّران همه دلیل آن می‌کند که مراد«11» امامان و مقتدایان‌اند«12»، برای آن که هر یکی را از مردمان که نه امام و پیغامبراند أخرج لنفسه برای خود آفرید او را، و او را با کس کار نباشد مگر پیغامبر و امام را که تکلیف امّت و اتباع در گردن ایشان باشد. ----------------------------------- (1). دب، فق علی. [.....] (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: من هذه. (3). مب، مر: نه بل که. (4). دب، آج، لب، مب، مر: به دست مبارک به سر و محاسن مبارک. (5). مب، مر: موالیان گشت، چاپ شعرانی (3/ 150): یکی او بود. (6). مب، مر و أشهد. (7). سوره مریم (19) آیه 29. (8). اساس، وز: ندارد، با توجه به دب و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: محمّد بن جریر. (10). مب، مر: بوده‌اید. (11). دب، آج، لب، فق ما. (12). دب: امامان و متّقیان و مقتدایان‌اند، آج، لب، فق: امامان و متّقیان‌اند. صفحه : 12 و ابو هریره روایت کرد که معنی آن است«1»: انتم خیر النّاس للنّاس تدخلونهم فی الاسلام، شما بهتر«2» امّتانید، یعنی بهترین مردمانید«3» برای مردمان که مردم را در اسلام آری«4»، و اینکه صفت امام باشد. قتاده گفت [253- ر]: مراد آنانند که جهاد کنند و سبی و غارت کنند، و مردم را در اسلام آرند به تیغ و قتال، که پیش از رسول- علیه السّلام- دیگران را قتال نفرمودند. مقاتل بن حیّان گفت«5»: امّتان پیشین«6» امر معروف و نهی منکر نکردندی، و گفتندی: ما را با کس کار نیست، ما را تکلیف خود به جای باید آوردن، اگر کسی نیک باشد او را به بود، و اگر بد باشد او را بتر بود«7»، و امّت ما نه چنین‌اند، بلکه امر معروف کنند و نهی منکر کنند، و مردم را از ظلم و معصیت باز دارند، پس [از]«8» اینکه جا بهترین امّتان باشند. بهز بن حکیم روایت کند عن أبیه عن جدّه از رسول- علیه السّلام- که گفت در اینکه آیت: شما تمامی هفتاد امّتی«9» از میان پیشین«10» شما از همه بهتری«11» و بر خدای گرامیتر. بریدة الاسلمی‌ّ روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: اهل بهشت در قیامت صد و بیست صف باشد«12»، هشتاد صف امّت من باشد«13». و عبد اللّه عمر روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ امّت نیست و الا بهری در بهشت باشند و بهری در دوزخ، مگر امّت من که همه در بهشت باشند. أنس روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: امّت من چو«14» بارانند، ----------------------------------- (1). مب، مر که. (2). همه نسخه‌بدلها: بهترین. (3). دب، آج، لب، فق: مردمانی/ مردمانید. [.....] (4). مب، مر: آرید. (5). مب که. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: پیشتر. (7). دب، آج، لب، فق: بدتر بود، مب، مر: بد باشد از برای خود بد باشد. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (9). مب، مر: امّتید. (10). مب، مر: از امّتان پیشین. (11). مب، مر: بهترید. (12). همه نسخه‌بدلها: باشند. (13). همه نسخه‌بدلها بجز وز: باشند. (14). مب، مر: چون. صفحه : 13 کس نداند که اوّلش به بود یا آخرش. أنس روایت کند«1» که اسقف ترسایان پیش«2» رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ مرا در دل افتاده است«3» که ایمان آرم. گفت سبب چیست! گفت در خواب دیدم که: قیامت خاسته بودی«4» و خلقان«5» در صعید سیاست بداشته‌اند«6»، و امّتان را بر خدای عرضه می‌کردند. جماعتی درآمدند أغرّ محجّل، روی و دست و پای سپید، بر صراط بگذشتند کالبرق الخاطف، و دیگران می‌فتادند«7» و می‌خاستند«8»، من گفتم: اینکه امّت کیستند! همانا«9» انبیااند«10» یا اوصیا یا فرشتگان، گفتند: نه، اینان امّت محمّداند، غرّا محجّل«11»، از آثار طهور ازین سبب مرا رغبت اسلام افتاد. رسول- علیه السّلام- اسلام«12» عرضه کرد و ایمان آورد. رسول- علیه السّلام- گفت: بهشت بر پیغمبران حرام است تا من در او شوم«13»، و بر اوصیا حرام است تا وصی‌ّ من در شود«14»، و بر امّتان حرام است تا امّتان من در او شوند«15». ابو موسی أشعری روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: امّت من امّتی‌اند مرحومه، چون روز قیامت باشد خدای تعالی هر مردی را از امّت من کافری بدهد، گوید: اینکه فدا«16» تو است از آتش دوزخ. أنس روایت کند که: یک روز با رسول- علیه السّلام- می‌رفتم، آوازی از شعبی ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها بجز وز، مب: روایت کرد. (2). مب: نزد. (3). مب، مر: در دل آمده است. [.....] (4). دب، آج، لب، فق: برخاسته بودی، مب، مر: بر خواسته است. (5). همه نسخه‌بدلها را. (6). آج، لب، فق: بداشته بودند. (7). لب، مب، مر: می‌افتادند. (8). اساس: می‌خواستند با توجّه به وز تصحیح شد، مب، مر: بر می‌خاستند. (9). مب، مر که. (10). دب: اولیاءاند، همه نسخه‌بدلها و. (11). آج، لب، فق روی و دستها سفید، مب دست و پای و روی ایشان سفید، مر روی و دست و پای سفید. (12). دب، آج، لب، فق او را، مب، مر بر او. (13). مب، مر: در نروم، دیگر نسخه‌بدلها بجز وز: نشوم. (14). مب، مر: تا اوصیای من در نروند، وز: در او شود، دیگر نسخه‌بدلها: در نشود. دب، آج، لب، فق: نشوند (15). مب، مر: در نروند. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: فدای. صفحه : 14 بیرون می‌آمد، مرا گفت: بنگر یا أنس تا آن آواز چیست! گفت: برفتم، مردی را دیدم که در بن درختی نماز می‌کرد و می‌گفت: مرا از امّت مرحومه کن«1»، مرا از امّت«2» محمّد کن که بر ایشان رحمت کرده‌ای و گناهان ایشان بیامرزیده«3» و دعای ایشان اجابت کرده«4» و ایشان را ضمان ثواب کرده‌ای. بیامدم، رسول را بگفتم، مرا گفت: برو آن مرد را بگو که رسول خدای تو را سلام می‌کند و می‌گوید: من أنت، تو کیستی! بیامدم و بگفتم، گفت: رسول خدای را از من سلام کن و بگو که: برادر تو است خضر، خدای را دعا می‌کند و می‌خواهد تا او را از امّت تو کند. در خبر است که قوم عیسی، عیسی را گفتند: یا روح اللّه؟ پس«5» اینکه امّت امّتی دگر باشند! گفت آری امّت احمد. گفتند: امّت احمد که باشند«6»! گفت: 7» علماء حلماء، ابرار، أتقیاء کأنّهم من العفّة أنبیاء یرضون من اللّه بالیسیر من الرّزق و یرضی اللّه منهم« بالیسیر من العمل یدخلهم الجنّة بشهادة أن لا اله الّا اللّه، گفت: عالمان باشند و حلیمان و نکوکاران و پرهیزگاران [پنداری]«8» که از«9» عفّت پیغامبرانند، از خدای به اندکی«10» روزی راضی باشند، و خدای از ایشان به اندکی«11» عمل راضی باشد به گفت«12» لا اله الّا اللّه به بهشت برد ایشان را. و در خبر است که کعب الاحبار را گفتند: چرا در عهد رسول و عهد أبو بکر ایمان نیاوردید«13» در عهد عمر ایمان آوردید«14»! گفت: سبب آن بود که پدرم در در مرگ«15» صحیفه‌ای به من داد مهر برنهاده، و مرا وصایت کرد«16» که: مهر از اینکه جا ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها بجز وز یعنی. [.....] (2). مب مرحومه. (3). همه نسخه‌بدلها: بیامرزیده/ بیامرزیده‌ای. (4). همه نسخه‌بدلها: اجابت کرده/ اجابت کرده‌ای. (5). مب، مر: بعد از. (6). مب، مر: کدام‌اند. (7). آج، لب، فق: عنهم. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (9). اساس، وز: آن، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (11- 10). آج، لب، فق، مب، مر: به اندک. (12). مب، مر: و به گفتن. (13). کذا: در اساس، وز، دیگر نسخه‌بدلها: نیاوردی. (14). کذا: در اساس، وز، دیگر نسخه‌بدلها: آوردی. (15). مب: به دم مرگ، مر: به در مرگ. (16). مب، مر: وصیّت کرد. [.....] صفحه : 15 بر ندار«1». من بنهادم و مهر بر نداشتم تا به عهد عمر. در خواب دیدم که مرا گفتند«2»: پدر با تو خیانت کرد، مهر از آن صحیفه بردار و بنگر تا چیست در آن جا کاربند. من مهر از او برداشتم«3»، در آن جا نعت امّت محمّد بود، سالوما و عالوما و حالوما و حاکوما و صافوحا و خاروجا. گفتند: تفسیر اینکه«4» چه باشد! گفت: «سالوما»، بر یکدیگر سلام کنند بتحیّت، و «عالوما»، علماءاند چون انبیاء بنی اسرائیل [و «حالوما»]«5»، حلیمانند و بردباران، و «حاکوما» و خدای ایشان را حکم کرد به بهشت«6»، و با یکدیگر مصافحت کنند، از گناه بیرون آیند چنان که از مادر زاده«7». یحیی معاذ گفت: اینکه آیت مدح امّت محمّد است، و خدای تعالی از کرم روا ندارد«8» که قوم«9» را مدح کند، و آنگه به دوزخ برد ایشان را، آنگه وصف کرد ایشان را به انواعی«10» مدح که در ایشان بود، گفت: امر معروف کنند و نهی منکر کنند، و به خدای ایمان دارند، آنگه گفت«11»: [اگر]«12» اهل کتاب نیز ایمان آورندی ایشان را به بودی، و اگر چه بهری از ایشان مؤمنند بیشتر کافراند. و مراد به «فسّاق» در آیت کافر است برای قرینه مِنهُم‌ُ المُؤمِنُون‌َ، و در آیت تمسّک نیست اهل وعید را برای آن که خدای در آیت فاسق را کافر نخواند، کافر را فاسق خواند، و کافر به همه حال فاسق باشد برای آن که از فرمان خدای خارج باشد. دگر آن که تنافی نیست از میان کفر و فسق، تنافی از میان کفر و ایمان است چون فاسق به فعل [فسق]«13» مستحق‌ّ [253- پ] اینکه اسم باشد، واجب بود که به فعل ایمان مستحق‌ّ اسم مؤمن بود از روی اشتقاق، و اگر دعوی نقل کنند دلیل نیابند بر اینکه. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: بر مدار. (2). دب، آج، لب، فق: مرا گفت، مب، مر: به خواب دیدم که پدرم مرا گفت. (3). مر: مهر از آن جا بر گرفتم. (4). دب: اینکه خبر. (5). اساس، وز، دب، آج، لب، فق: ندارد، با توجّه به مب و مر و فحوای عبارت افزوده شد. (6). چاپ شعرانی (3/ 152) و صافوحا و خاروجا. (7). مب، مر: زاده‌اند. (8). اساس: ندارد روا، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قومی. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: انواع. (11). چاپ شعرانی (3/ 152) وَ لَو آمَن‌َ أَهل‌ُ الکِتاب‌ِ لَکان‌َ ....را (13- 12). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. صفحه : 16 قوله: لَن یَضُرُّوکُم إِلّا أَذی‌ً، مقاتل گفت: رؤسای جهودان چون کعب و نعمان و ابو رافع و ابو یاسر و کنانه و إبن صوریا، بنزدیک عبد اللّه سلام آمدند و اصحاب او از مؤمنان اهل کتاب، و ایشان را ملامت و سرزنش کردند بر مسلمانی، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: اینکه جهودان به شما هیچ نتوانند کردن مگر ایذاء به زبان از طعنه«1» و وعیدی به دروغ یا دعوت با جهودی، یا «2» کلمه‌ای از کلمات کفر که بگویند تا شما به آن رنجور شوید«3». «إِلّا أَذی‌ً» محل‌ّ او نصب است بر استثناء و جریر طبری و بو القاسم بلخی«4» گفتند: استثناء منقطع است برای آن که آن أذی ایشان را زیان ندارد، و اولیتر آن است که استثناء متّصل باشد برای آن که أذی از جنس مضرّت باشد، و منقطع آن بود که مستثنی از جنس مستثنی منه نباشد، چنان که: ما بالدّار من أحد الّا حمارا. وَ إِن یُقاتِلُوکُم یُوَلُّوکُم‌ُ الأَدبارَ، و اگر با شما کارزار کنند پشت به هزیمت دهند شما را، و اینکه آیت از جمله معجزات است برای آن که خبر است از غیب، و مخبر بر وفق خبر آمد که هر یکی از ایشان با رسول و صحابه او قتال کردند«5» منهزم شدند از بنی قریظه و بنی النّضیر و بنی المصطلق و جز ایشان، پس آیت دلیل صحّت نبوّت است و تسلّی رسول است- علیه السّلام. و قوله: ثُم‌َّ لا یُنصَرُون‌َ«6»، و پس ایشان را نصرت نکنند، هم اینکه مورد دارد از روی اعجاز و تسلّی. و اگر چه «ثم‌ّ» حرف عطف است، اینکه فعل معطوف نیست بر فعل اوّل، برای آن مجزوم است، و التّقدیر: ثم‌ّ هم لا ینصرون، و إنّما استأنف لرأس الایة، کما قال الشّاعر:

لم تسئل الرّبع القدیم فینطق أی فهو ینطق«7»، و آن جا که سر آیه نبود چنین فرمود: لا یُقضی عَلَیهِم فَیَمُوتُوا«8» وَ لا یُؤذَن‌ُ لَهُم فَیَعتَذِرُون‌َ«9». ----------------------------------- (1). وز: طعنه/ طعنه‌ای. (2). مب، مر به. [.....] (3). فق: رنجور شوی/ رنجور شوید. (4). مب، مر: ابو القاسم بلخی. (5). مب، مر و. (6). اساس، وز، دب، آج، لب، فق: لا تنصرون، با توجّه به مب، مر و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (7). اساس، وز: تنطق، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (8). سوره ملائکه (35) آیه 36. (9). سوره مرسلات (77) آیه 36. صفحه : 17 قوله: ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ الذِّلَّةُ، بر ایشان راند«1» مذلّت و خواری. أَین‌َ ما«2» إِلّا بِحَبل‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ، أی بعهد، و قیل: بأمان، یعنی هر کجا باشند«3» و به هر حال که باشند ذلیل و مهین باشند. حسن بصری گفت: مراد جهودانند که ایشان را ابدا علامت ذلّت«4» مسکنت بر ایشان پیدا بود. و قوله: «ضربت». صارت ثابتة علیهم لازمة [لهم]«5»، یعنی چنان که اثر«6» ضرب و زدن پیدا باشد، آن اثر بر ایشان پیداست، و منه الضّریبة، و ضریبة از اینکه جاست، فعیلة بمعنی مفعولة. و در استثناء خلاف کردند که متّصل است یا منقطع، و اولیتر آن است که منقطع گویند که هست، برای آن که حالت اعتصام به حبل خدای نه حالت ذلّت باشد. و در «باء» خلاف کردند که به چه تعلّق دارد. فرّاء گفت: به محذوفی تعلّق دارد، و تقدیر آن است که: الّا ان یعتصموا بحبل و عهد«7» من اللّه و مثله«8» قول الشّاعر: رأتنی بحبلیها فصدّت مخافة

و فی الحبل روعاء الفؤاد فروق أی رأتنی فاقبلت بحبلیها، و قال الآخر: قریب الخطو یحسب من رانی

و لست مقیّدا أنّی بقید أی مقیّد بقید. و گفته‌اند: تعلّق دارد بمعنی قوله: ضربت، أی وجبت لهم الذلّة بکل‌ّ حال الّا بحبل من اللّه. وَ حَبل‌ٍ مِن‌َ النّاس‌ِ، و عهدی از مردمان. گفتند: مراد به «ناس» رسول است- علیه السّلام- و نایبان او«9». وَ باؤُ بِغَضَب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ، أی رجعوا، باز آمدند به خشم خدای«10»، و اینکه عبارت است از آن که مستحق خشم خدای شدند به افعالی که کردند ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب: زدند. (2). اساس و دیگر نسخه‌بدلها: أینما، با توجّه به ضبط قرآن مجید آورده شد. (3). دب، آج، لب: باشد. (4). مب، مر و. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. (7). اساس: اللّه، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. [.....] (8). اساس: قال، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (9). آج، لب، فق، مب، مر و قوله. (10). دب، آج، لب، فق، مر تو. صفحه : 18 از کفر و معاصی. و غضب از خدای تعالی اراده عقاب باشد به مستحقّش. وَ ضُرِبَت عَلَیهِم‌ُ المَسکَنَةُ، گفته‌اند: مراد مذلّت است، و گفته‌اند: مراد درویشی است که آنان نیز که توانگر باشند از جهودان از خویشتن درویشی«1» نمایند و درویش مانده باشند، و هی مفعلة علی السّکون«2». ذلِک‌َ بِأَنَّهُم کانُوا یَکفُرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ، اینکه «با» ی جزاست، یعنی اینکه برای آن و به سبب و جزا و مکافات آن بود که ایشان به آیات خدای کافر شدند، و پیغامبران را کشتند بنا حق. اگر گویند: چگونه روا باشد که خدای تعالی به گناه پدران ایشان«3» را مؤاخذه کند، و ایشان که در عهد رسول بودند هیچ پیغامبر را نکشتند! گوییم از اینکه دو جواب است: یکی آن که اگر چه تولّای قتل نکردند، راضی بودند و مصوّب آراء و افعال ایشان بودند، خدای تعالی گفت: بمثابه آن است«4» که ایشان کشتند. و جواب دوّم آن است که بر سبیل تغلیب گفت چون ذکر قاتل و ناقاتل کرد غلبه داد قاتلان را، چنان که مذکّر را بر مؤنث تغلیب کنند، و بیان کردیم که: لازم نیاید از فحوای آیت که قتل انبیا بر وجهی از وجوه حق باشد، و إنّما مراد آن است که کشتن پیغامبران جز بنا حق نباشد، چنان که:

علی لا حب لا یهتدی بمناره و قوله«5»: لم تکحل من الرمد، یعنی لا منار هناک فیهتدی به و لا رمد«6» فتکتحل لأجله. قوله: ذلِک‌َ بِما عَصَوا، «ما» مصدریّه است، أی ذلک بعصیانهم، و اینکه «با» هم جزا راست، اینکه به سبب عصیان و نافرمانی ایشان است بر ایشان. وَ کانُوا، أی [و]«7» بما کانوا. یَعتَدُون‌َ، أی باعتدائهم، و به آن ظلم و عدوان و تعدّی و تجاوز از اندازه خود که کردند. لَیسُوا سَواءً مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ، «سواء» اقتضای دو اسم کند، کقوله تعالی: ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: درویش. (2). همه نسخه‌بدلها: من السّکون. (3). مر ایشان. (4). اساس: آنانند، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (5). کذا: در اساس و همه نسخه‌بدلها. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر بها. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. صفحه : 19 سَواءً مَحیاهُم وَ مَماتُهُم«1» ...، و قولهم: [سواء زید و عمرو، و قوله]«2»: سَواءٌ عَلَینا [254- ر] أَ جَزِعنا أَم صَبَرنا«3» ...، و در آیت ذکر یکی کرده است و دوم مضمر است علی قول الفرّاء، و تقدیر آن است که: امّة قائمة و امّة غیر قائمة، و لکن حذف کرد لدلالة الکلام علیه، کقول الشّاعر: عصیت الیها القلب إنّی لامرها

مطیع فما ادری ارشد طلابها اراد ارشد أم غی‌ّ، و اینکه قول بر لغت آنان روا باشد که ضمیر متّصل را به فعل جمع روا دارند با تقدیم، من قولهم: أکلونی البراغیث، و قال الشّاعر: رأین الغوانی الشّیب لاح بعارضی

فأغرضن عنّی بالخدود«4» النّواضر و بر قول بصریان امّت بدل ضمیر باشد تا اینکه لازم نیاید، چنان که گفت قوله: وَ أَسَرُّوا النَّجوَی الَّذِین‌َ ظَلَمُوا«5» ...، و وجهی دیگر- تا اینکه لغت نامعروف«6» لازم نیاید در اینکه آیة و امثال اینکه- آن است که اینکه بمنزله جواب سائل باشد، پنداری چون شنیدند که: لَیسُوا سَواءً، گفتند: من هم«7»، فقیل لهم: امّة قائمة أی هم«8» امّة قائمة، تا رفع او بر خبر مبتدا باشد نه بر فاعلیّت، و اینکه هم وجهی نکوست. و قولی دیگر در آیت آن است، و آن قول زجّاج«9» که آن جا«10» می‌گفت: لَیسُوا سَواءً وقف است و تمام کلام است، و آن دو اسم که «سواء» را به کار باید«11» در پیش رفته است فی قوله: مِنهُم‌ُ المُؤمِنُون‌َ وَ أَکثَرُهُم‌ُ الفاسِقُون‌َ«12»، أی لا یستوی المؤمنون و اکثرهم الفاسقون، آنگه مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ، مبتدا و خبر باشد. و بر اینکه قول، أُمَّةٌ قائِمَةٌ مراد مؤمنانند اهل کتاب«13» از عبد اللّه سلام و جز او. و بر قول اوّل مراد آن است که: مؤمنان و جهودان راست نباشند، و به معنی ----------------------------------- (1). سوره جاثیه (45) آیه 21. (2). اساس: ندارد: با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (3). سوره ابراهیم (14) آیه 21. (4). اساس: الخدود، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. [.....] (5). سوره انبیا (21) آیه 3. (6). اساس: تا اینکه معروف، با توجّه به وز تصحیح شد. (7). آج: منهم. (8). وز: هو، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر است. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن جا که. (11). دب: به کار آید. (12). سوره آل عمران (3) آیه 110. (13). وز، دب، آج، لب، فق، مب، مر: مراد مؤمنان اهل کتاب باشند. صفحه : 20 متقاربند هر دو قول، و اگر چه در نظم میان ایشان مخالفت است. و مراد به أُمَّةٌ قائِمَةٌ نماز شب کنانند، نظیره قوله تعالی: أَمَّن هُوَ قانِت‌ٌ آناءَ اللَّیل‌ِ ساجِداً وَ قائِماً«1»- الآیة، أی قائمة فی الصّلوة، آنان که به نماز شب برخیزند. و در خبر هست که رسول- علیه السّلام- در وصیّتش امیر المؤمنین علی را گفت: یا علی علیک بصلاة اللّیل، علیک بصلاة اللّیل، علیک بصلاة اللّیل، برای تأکید اینکه وصیّت بر او مکرّر کرد، یا علی بر تو است نماز شب، و رسول- علیه السّلام گفت: من کثر صلاته باللیل حسن وجهه بالنّهار، گفت: هر که به شب نماز بسیار کند، به روز رویش نکو باشد. و مفسّران گفته‌اند فی قوله تعالی: یَسعی نُورُهُم بَین‌َ أَیدِیهِم وَ بِأَیمانِهِم«2» ...، که مراد نماز شب کنانند. عبد اللّه عبّاس و مقاتل گفتند سبب نزول آیت آن بود که: چون عبد اللّه سلام و ثعلبه و اسید بن سعیه و أسد بن عبید«3» اسلام آوردند، جهودان گفتند: آنان که از ما به محمّد ایمان آوردند شرار مااند و بدان قوم، چه اگر در ایشان خیری بودی دین اسلاف«4» خود رها نکردندی و صابی نشدندی. و ایشان کسی را که از دینی به دینی شدی، او را صابی گفتندی«5». خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عبد اللّه عبّاس گفت: أُمَّةٌ قائِمَةٌ، أی قائمة بدین اللّه، امّتی و گروهی«6» به دین خدای قیام کرده«7». مجاهد گفت: قائمة، أی عادلة مستقیمة، عادل و راست در کار دین خدای. سدّی گفت: قائمة علی کتاب اللّه باقامة حدوده و احکامه، بر کتاب خدای ایستاده‌اند، حلال و حرام آن«8» کار می‌بندند. اخفش گفت: أراد ذو امّة [قائمة]«9»، أی ذو طریقة مستقیمة، علی حذف ----------------------------------- (1). سوره زمر (39) آیه 9. (2). سوره حدید (57) آیه 12. (3). اساس، وز، دب، آج، فق، مب، مر: اسد بن عبید، با توجّه به لب و مآخذ خبر تصحیح شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اسلام. (5). مب پس. [.....] (6). مب، مر که. (7). مب، مر: کرده‌اند. (8). مب، مر: حرام را. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. صفحه : 21 المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه، کقوله:

انّما هی اقبال و ادبار ای ذات اقبال و ادبار خداوندان رهی«1» راست من اممته اذا قصدته، قال النّابغة:

هل یأثمن ذو أمّة و هو طائع أی ذو طریقة. یَتلُون‌َ آیات‌ِ اللّه‌ِ، آیات خدا و کتاب او می‌خوانند. مجاهد گفت: یتبعون، متابعت می‌کنند، من تلوته اذا تبعته، قال الرّاجز:

قد جعلت دلوی تستتلینی«2» أی تستتبعنی«3». آناءَ اللَّیل‌ِ، أی ساعاته، واحدها إنی و أنی و إنی، مثل: قفا و أقفاء، و معا و أمعاء، و نحی و أنحاء، قال الرّاجز: للّه درّ جعفر أی‌ّ فتی

مشمّر عن ساقه کل‌ّ إنّی ای کل‌ّ وقت، و قال آخر: حلو و مرّ کعطف القدح شیمته

فی کل‌ّ إنی حذاه اللّیل ینتعل سدّی گفت: جوف اللّیل، یعنی میانه شب. در خبر است که، رسول- علیه السّلام- گفت: 4» رکعتان یرکعهما العبد فی جوف اللّیل الآخر خیر له من الدّنیا و ما فیها لولا أن أشق‌ّ علی امّتی لافترضتها« علیهم، گفت: دو رکعت نماز که بنده بکند در میانه شب در نصف اخیر«5» بهتر است او را از دنیا و هر چه در دنیاست، و اگر نه آنستی«6» که مشقّت بر امّت نمی‌نهم، فریضه کردمی«7» بر ایشان. وَ هُم یَسجُدُون‌َ، گفته‌اند: مراد سجده است، برای آن که از ارکان ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: راه. (2). اساس، وز: تستسلینی، ضبط دیگر نسخه‌بدلها مغشوش است، با توجّه به ضبط لسان العرب (مادّه تلا) تصحیح شد. (3). ضبط نسخه‌بدلها مغشوش است. (4). اساس: لافترضها، با توجّه به وز تصحیح شد. (5). آج، لب، فق، مب، مر: آخو. (6). مب، مر: نه آن بودی. (7). مب، مر: می‌گردانیدم. صفحه : 22 نماز رکنی با خضوعتر از او«1» نیست، و گفته‌اند مراد آن است که: و هم یصلّون. سجده عبارت است از نماز، نظیره: وَ یُسَبِّحُونَه‌ُ وَ لَه‌ُ یَسجُدُون‌َ«2»، أی یصلّون. عبد اللّه مسعود گفت: مراد نماز خفتن است، برای آن که جهودان نماز خفتن نکنند. راوی خبر گوید که: رسول- علیه السّلام- شبی از شبها نماز خفتن تأخیر کرد، آنگه از حجره بیرون آمد و نماز خفتن بکرد و گفت: هیچ اهل دینی نبودند که در اینکه وقت نماز کردند جز شما که امّت منی«3»، اینکه آیت فرود آمد. و گفته‌اند: [مراد]«4» نماز نوافل است از میان«5» نماز شام و خفتن. هشام بن سالم روایت کند از صادق- علیه السّلام- [254- پ] که او گفت: هر که از میان نماز شام و خفتن دو رکعت نماز کند، در رکعت اوّل «الحمد» بخواند و قوله«6»: وَ ذَا النُّون‌ِ«7» وَ کَذلِک‌َ نُنجِی المُؤمِنِین‌َ«9»، و در دوم الحمد و: عِندَه‌ُ مَفاتِح‌ُ الغَیب‌ِ«10»، ود قنوت«11» بگوید: اللّهم‌ّ انّی اسألک بمفاتح الغیب الّتی لا یعلمها الّا انت ان تصلّی علی محمّد و اله، و حاجت بخواهد آنگه بگوید: 12» اللّهم‌ّ انت ولی‌ّ نعمتی و القادر علی طلبتی تعلم حاجتی أسألک بحق‌ّ محمّد و آل محمّد- علیه و علیهم السّلام- لمّا قضیتها«، هیچ حاجت از خدای نخواهد الّا خدای تعالی اجابت کند. و صادق گوید- علیه السّلام- از پدرانش از امیر المؤمنین از رسول- صلّی اللّه علیه و آله- که او گفت: هر که او از میان نماز شام و خفتن دو رکعت نماز کند، در رکعت اوّل «الحمد» بخواند«13»: و إِذا زُلزِلَت‌ِ الأَرض‌ُ زِلزالَها«14» سیزده بار، و در رکعت دوم ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: از وی. (2). سوره اعراف (7) آیه 206. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: من‌اید. [.....] (4). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (5). مب، مر: بمیان. (6). وز: ندارد. (7). اساس: و ذو النّون، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (8). سوره انبیا (21) آیه 87. (9). سوره انبیا (21) آیه 88. (10). سوره انعام (6) آیه 59، فق تا آخر. (11). کذا: در اساس و وز، دب، آج، لب، فق، مب: در دعای قنوت، مر: و در قنوت. (12). فق، مر لی. (13). مب، مر: الحمد یک بار. (14). سوره زلزله (99) آیه 1. صفحه : 23 «الحمد»«1» و قُل هُوَ اللّه‌ُ أَحَدٌ«2» پانزده بار، هر که هر سال اینکه نماز یک بار بکند از جمله محسنان باشد، و هر که هر ماه یک بار بکند«3» از موقنان«4» باشد. و هر که هر شب آدینه بکند«5» از مصلحان باشد، و هر که هر شب بکند«6»، زاحمنی فی الجنّة و لم یحص ثوابه الّا اللّه، با من در بهشت مزاحمت کند و ثواب او جز خدای نداند. بعضی دگر از مفسّران گفتند«7»: آیت در باب چهل مرد آمد از نجران از عرب، و سی و دو مرد از حبشه، و هشت مرد از روم که ایشان بر دین عیسی‌اند، و رسول را- علیه السّلام- تصدیق کردند، و جماعتی انصاریان که پیش از هجرت رسول- علیه السّلام- به او ایمان آوردند، چون: سعد بن زراره و البراء بن معرور- و قصّه ایشان برفت- آنگه وصف کرد ایشان را به اوصافی محموده که در ایشان بود، گفت: یُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ، به خدای ایمان دارند و امر معروف کنند و نهی منکر کنند، و به خیرات مسارعت کنند. و در او دو قول گفتند: یکی آن که مبادرت کنند و شتاب ترس آن را که فایت شود، چنان که شاعر گفت: قدّم جمیلا اذا ما شئت تفعله«8»

و لا تؤخّر ففی التّأخیر آفات أ لست تعلم أن‌ّ الدّهر ذو غیر

و للمکارم و الاحسان أوقات و قولی دیگر آن است که: متثاقل و گران نباشند در خیرات کردن، بل سبک بارند و راغب. و فرق از میان سرعت و عجله آن است که سرعت تقدّم باشد در آنچه در آن سرعت پسندیده باشد و او محمود است، و ضدّش که بطوء است مذموم. و عجله تقدّم در چیزی«9» که در آن تقدّم نباید کردن و او مذموم است، و ضدّش که سکون و أناة است محمود. وَ أُولئِک‌َ مِن‌َ الصّالِحِین‌َ، و ایشان از جمله صالحان‌اند و نیکان«10». وَ ما یَفعَلُوا«11» وَ ما یَفعَلُوا«2» وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِالمُتَّقِین‌َ، و خدای تعالی عالم است«4» به متّقیان و احوال ایشان. قوله تعالی:

إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَن تُغنِی‌َ عَنهُم أَموالُهُم وَ لا أَولادُهُم مِن‌َ اللّه‌ِ شَیئاً وَ أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون‌َ (116) مَثَل‌ُ ما یُنفِقُون‌َ فِی هذِه‌ِ الحَیاةِ الدُّنیا کَمَثَل‌ِ رِیح‌ٍ فِیها صِرٌّ أَصابَت حَرث‌َ قَوم‌ٍ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم فَأَهلَکَته‌ُ وَ ما ظَلَمَهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ لکِن أَنفُسَهُم یَظلِمُون‌َ (117) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِن دُونِکُم لا یَألُونَکُم خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّم قَد بَدَت‌ِ البَغضاءُ مِن أَفواهِهِم وَ ما تُخفِی صُدُورُهُم أَکبَرُ قَد بَیَّنّا لَکُم‌ُ الآیات‌ِ إِن کُنتُم تَعقِلُون‌َ (118) ها أَنتُم أُولاءِ تُحِبُّونَهُم وَ لا یُحِبُّونَکُم وَ تُؤمِنُون‌َ بِالکِتاب‌ِ کُلِّه‌ِ وَ إِذا لَقُوکُم قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوا عَضُّوا عَلَیکُم‌ُ الأَنامِل‌َ مِن‌َ الغَیظِ قُل مُوتُوا بِغَیظِکُم إِن‌َّ اللّه‌َ عَلِیم‌ٌ بِذات‌ِ الصُّدُورِ (119) إِن تَمسَسکُم حَسَنَةٌ تَسُؤهُم وَ إِن تُصِبکُم سَیِّئَةٌ یَفرَحُوا بِها وَ إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئاً إِن‌َّ اللّه‌َ بِما یَعمَلُون‌َ مُحِیطٌ (120) وَ إِذ غَدَوت‌َ مِن أَهلِک‌َ تُبَوِّئ‌ُ المُؤمِنِین‌َ مَقاعِدَ لِلقِتال‌ِ وَ اللّه‌ُ سَمِیع‌ٌ عَلِیم‌ٌ (121) إِذ هَمَّت طائِفَتان‌ِ مِنکُم أَن تَفشَلا وَ اللّه‌ُ وَلِیُّهُما وَ عَلَی اللّه‌ِ فَلیَتَوَکَّل‌ِ المُؤمِنُون‌َ (122) وَ لَقَد نَصَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ بِبَدرٍ وَ أَنتُم أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّه‌َ لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ (123) إِذ تَقُول‌ُ لِلمُؤمِنِین‌َ أَ لَن یَکفِیَکُم أَن یُمِدَّکُم رَبُّکُم بِثَلاثَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ مُنزَلِین‌َ (124) بَلی إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأتُوکُم مِن فَورِهِم هذا یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ مُسَوِّمِین‌َ (125) وَ ما جَعَلَه‌ُ اللّه‌ُ إِلاّ بُشری لَکُم وَ لِتَطمَئِن‌َّ قُلُوبُکُم بِه‌ِ وَ مَا النَّصرُ إِلاّ مِن عِندِ اللّه‌ِ العَزِیزِ الحَکِیم‌ِ (126) لِیَقطَع‌َ طَرَفاً مِن‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَو یَکبِتَهُم فَیَنقَلِبُوا خائِبِین‌َ (127) لَیس‌َ لَک‌َ مِن‌َ الأَمرِ شَی‌ءٌ أَو یَتُوب‌َ عَلَیهِم أَو یُعَذِّبَهُم فَإِنَّهُم ظالِمُون‌َ (128) وَ لِلّه‌ِ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ یَغفِرُ لِمَن یَشاءُ وَ یُعَذِّب‌ُ مَن یَشاءُ وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (129)

آنان که کافر شدند بنگزیراند«5» از ایشان خواسته‌هایشان«6» و نه فرزندان ایشان از خدای چیزی، و ایشان اهل دوزخ‌اند، ایشان در آن همیشه«7» باشند. مثل آنان که«8» نفقه کنند در اینکه زندگانی دنیا«9» چون مثل«10» بادی است که در او سرما باشد«11» که برسد به کشت«12» قومی که بیداد کرده باشند بر خود، هلاک کند آن را و«13» ظلم نکند خدای بر ایشان، و لکن ایشان بر خود ظلم کنند. ای آنان که بگرویدید مگیرید خاصگان«14» از جز شما، که تقصیر ----------------------------------- (1). مر: خواندند. (2). اساس و همه نسخه‌بدلها: و ما تفعلوا، با توجه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد (3). مب، مر و اعتماد. (4). همه نسخه بدلها و دانا. (5). آج، لب، فق، مر: هرگز باز ندارد. (6). اساس: خواستهای‌شان، آج، لب، فق: خوستهای ایشان. (7). آج، لب، فق: جاودانه. [.....] (8). آج، لب، فق، مر: داستان آنچه. (9). آج، لب، فق: نزدیکتر. (10). آج، لب، فق، مر: داستان. (11). آج، لب، فق: سرمای سخت. (12). آج، لب، فق، مر: کشتزار. (13). اساس جزای، با توجّه به دیگر نسخه‌بدلها زاید می‌نماید. (14). آج، لب، فق، مر: دوست خالص. صفحه : 25 نکنند شما را فساد، تمنّا کردند رنج و مشقّت شما. پیدا شد دشمنی از دهنهای ایشان و آنچه پنهان دلهای شما می‌کنند«1» بهتر است، بیان کردیم برای شما [آیتها را]«2» اگر هستید که خرد دارید«3». [255- ر] شما آنانی«4» که دوست دارید ایشان را، و ایشان دوست ندارند و ایمان دارید«5» به همه کتابها، چون بینند شما را گویند: ایمان داریم«6» ما، و چون خالی شوند می‌گزند بر شما سر انگشتها از خشم، گو میرید«7» به خشمتان که خدای داناست به آنچه در دلهاست. اگر برسد به شما نیکی«8» دژم کند«9» ایشان را و اگر رسد شما را بدی خرّم شوند به آن، و اگر صبر کنید و پرهیزگار باشید زیان ندارد«10» شما را مکر«11» ایشان چیزی، که خدای به آنچه شما می‌کنید عالم است. چون بامداد بیامدی از خانه‌ات جای ساختید«12» مؤمنان را جایگاهی برای کارزار«13»، و خدای شنوا و داناست. چون همّت کردند«14» دو گروه از شما که بد دل شوند«15» و خدای یار ایشان بود و بر خدای ----------------------------------- (1). وز، دب: آنچه پنهان می‌کند دلهایشان، آج، لب، فق: و آنچه پنهان می‌دارند سینه‌های ایشان. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). دب: اگر شما خرد داری. (4). آج، لب: اینکید شما. (5). آج، لب، فق: ایمان می‌آرید. (6). آج، لب، فق: ایمان آوردیم. (7). آج، لب، فق: بمیرید. [.....] (8). وز، دب، آج، لب، فق: نیکویی. (9). آج، لب، فق: اندوهگن گرداند. (10). آج، لب، فق: گزند نرساند. (11). وز، دب: کید، آج، لب، فق: بدخواهی. (12). وز: می‌ساختند، دب: می‌ساختی. (13). دب: کالزار. (14). آج، لب، فق: قصد کردند. (15). آج، لب، فق: بد دلی نمایند. صفحه : 26 توکّل کنند مؤمنان. یاری داد شما را خدای به بدر و شما ذلیلان بودید«1» بترسید«2» از خدای تا شاکر باشید«3». چون می‌گفتی«4» مؤمنان را بس نیست«5» شما را آن که مدد کند«6» شما را خدای به سه هزار از فرشتگان فرو فرستاده«7»! آری اگر شکیبایی کنید و پرهیزگار باشید و آیند به شما از سر اینکه شتاب فرو فرستاد شما را خدای به پنج هزار [از]«8» فرشتگان با علامت«9». و نکرد آن را خدای مگر بشارتی شما را«10» و تا ساکن شود«11» دلهای شما به آن، و نیست یاری«12» مگر از نزدیک خدای عزیز محکم کار. تا ببرد گوشه‌ای از آنان که کافر شدند یا به روی در آورد ایشان را برگردند«13» نومید. نیست تو را از اینکه کار چیزی، یا توبه پذیرد بر ایشان، یا عذاب کند ایشان را، ایشان بیداد کارانند. و خدای راست آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، بیامرزد آن را ----------------------------------- (1). دب: بودی/ بودید. (2). دب: بترسی/ بترسید. (3). دب: شاکر باشی/ شاکر باشید، آج، لب: سپاس داری، فق: سپاس‌ورزی نمایید. (4). اساس، وز: می‌گفتید، با توجّه به دب تصحیح شد، آج، لب تو. (5). آج، لب، فق: ای هرگز بسنده نبود. (6). وز، دب: مدد کرد. [.....] (7). آج، لب، فق: فرو فرستادگان. (8). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (9). آج، لب، فق: نشان کرده. (10). آج، لب، فق: مژده دادن مر شما را. (11). آج، لب، فق: و تا آرام یابد. (12). آج، لب، فق: یاری کردن. (13). آج، لب: پس باز گردند. صفحه : 27 که خواهد و عذاب کند آن را که خواهد، و خدای آمرزگار و بخشاینده است. قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا، خدای- جل‌ّ جلاله- چون مؤمنان و آنان که از اهل کتاب ایمان آوردند و اوصاف و مستحقّات«1» ایشان و آنچه ایشان را خواهد بودن بگفت، در عقب آن ذکر کافران کرد و احوال ایشان، گفت: آنان که کافر شدند آنچه همّت [و]«2» سعی و کدّ ایشان در آن بود و همه عنایت از ایشان«3» مصروف به آن است و همه عمر در سر آن کردند«4» فردا قیامت از ایشان هیچ غنا و کفاف نکند، یقال: اغنی فلان عن فلان، إذا قام مقامه و دفع عنه، گفت: مالش سود ندارد و فرزندان از او دفع نکنند، چنان که حق تعالی از او حکایت کرد که به وقت فروماندگی گویند: ما أَغنی عَنِّی مالِیَه، هَلَک‌َ عَنِّی سُلطانِیَه«5»، جز آن که غنا نکند و بال باشد که: فی حلالها حساب و فی حرامها عقاب «6». و بر جمله معنی آن است [255- پ] که«7»: لا ینفع و لا یدفع، سود ندارد و باز ندارد، مال سود ندارد و فرزند بلا باز ندارد. و قوله: شَیئاً، برای آن به لفظ نکره گفت تا نفی عام باشد که هیچ چیز به هیچ وجه هیچ سود ندارد. وَ أُولئِک‌َ أَصحاب‌ُ النّارِ، و ایشان ملازمان دوزخ باشند. و صاحب هر چیز«8» ملازم او بود، و آن جا همیشه باشند و مفارقت نکنند از آن جا. مَثَل‌ُ ما یُنفِقُون‌َ فِی هذِه‌ِ الحَیاةِ الدُّنیا، یمان گفت: مراد نفقه ابو سفیان است و یارانش که روز بدر کردند بر عداوت رسول- علیه السّلام. مقاتل گفت: نفقه عوام‌ّ جهودان است بر احبار و رؤسایشان بر سبیل رشوت. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: مستحقّان، مب: مستوفیان و مستحقان. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (3). مب، مر: غایت ایشان. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر و احوال ایشان گفت. (5). سوره حاقّه (69) آیه 28 و 29. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: عذاب. (7). دب، لب، فق، مب، مر لی، آج مالی. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: هر چه. صفحه : 28 مجاهد گفت: نفقات کفّار خواست که بر کارهای دنیاوی«1» صرف کنند، حق تعالی آن را مثل زد و تشبیه کرد به بادی که در او صرّی باشد. مفسّران خلاف کردند در معنی «صرّ». عبد اللّه عبّاس گفت: باد سموم باشد که به حرارت و گرمی مردم را و حیوان را بکشد، و خدای تعالی جان‌ّ را از آن آفرید. إبن کیسان گفت: فِیها صِرٌّ، أی صوت و صریر، آن را آوازی باشد«2». و بیشتر مفسّران گفتند: فِیها صِرٌّ، أی برد شدید. أَصابَت حَرث‌َ قَوم‌ٍ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم فَأَهلَکَته‌ُ، به زرع و کشت«3» قومی رسد که ایشان بر خود ظلم کرده باشند به کفر و معاصی. فَأَهلَکَته‌ُ، آن را هلاک کند، و برای آن تخصیص کرد حرث قومی ظالم را تا ایهام نیفگند«4» که خدای تعالی حرث کسی به باد هلاک کند که نامستحق باشد، و اگر چه اینکه بر سبیل مثل است نه بر وجه تحقیق، یعنی چنان که خداوند آن کشت، نومید و خایب شود«5» از آن امید که به آن دارد، هم چنین«6» اینکه منفق که نفقه نه در ره«7» خدای کرده باشد به وقت انتفاع نومید شود چنان که او به وقت ارتفاع. آنگه حق تعالی گفت تأکید آن را: وَ ما ظَلَمَهُم‌ُ اللّه‌ُ، تا کسی گمان نبرد که خدای بر ایشان ظلم کرد به اینکه که با ایشان کرد، بل«8» ظلم ایشان کردند بر خود که وضع شی‌ء کردند نه به موضع خود، و نفقه نه در ره خدای کردند و آن جا که خدای فرموده بود. یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِن دُونِکُم، ابو امامه روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: مراد به اینکه خوارجند. عبد اللّه عبّاس گفت: جماعتی مسلمانان با جهودان دوستی می‌کردند به سبب قرابتی و حلفی که از میان ایشان بود و همسایگی، خدای نهی کرد ایشان را از آن و گفت: آنان را که از شما نه‌اند و بر دین و ملّت و طریقه شما نیستند، ایشان را بطانت و دخله خود مگیرید«9». و «بطانت» ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دنیا. (2). مب، مر: آن را گویند که او را آوازی باشد. (3). وز، دب، آج، لب، فق و. (4). مر: نیوگند. (5). فق، مب، مر: شوند. (6). دب: هم چونین. (7). دب، فق، مب، مر: راه. (8). دب، آج، لب، فق: بر. (9). دب، آج، لب، فق: مگیری/ مگیرید. صفحه : 29 آن دوستی باشد مرد را که بر احوال پوشیده او مطّلع باشد تشبیها ببطانة الثّوب، برای آن که ظهارة«1» همه کس بیند و داند، و بطانت جز مرد که«2» خداوند جامه است«3» یا خواص‌ّ او ندانند«4»، و اینکه لفظ به جای مصدر افتاد برای آن که در جای جمع لفظ واحد آورد، که مصدر را تثنیه و جمع و مذکّر و مؤنّث یکسان باشد، قال الشّاعر: اولئک خلصانی«5» نعم و بطانتی

و هم عیبتی من دون کل‌ّ قریب و مثال اینکه در قول رسول اللّه است که گفت: الانصار کرشی و عیبتی ، أی هم خواصّی و أصحاب سرّی. لا یَألُونَکُم خَبالًا، أی لا یقصّرون فی فعل ذلک بکم، یقال: ما ألوته کذا و لا الوه نصیحة، یعنی تقصیر نکنند به آنچه توانند کردن در حق‌ّ شما از خبال [و فساد]«6»، و قال امرؤ القیس: و ما المرء ما دامت حشاشة نفسه

بمدرک اطراف الخطوب و لا آل أی مقصر فی الطّلب. و الخبال، الشّر و الفساد، قال اللّه تعالی: لَو خَرَجُوا فِیکُم ما زادُوکُم إِلّا خَبالًا«7» ...، أی شرّا و فسادا، و قال الشّاعر: نظر إبن سعد نظرة و یب لها«8»

کانت لصحبک و المطی‌ّ خبالا و نصب او بر مفعول دوم است. و گفته‌اند: بر مصدری که فعلش محذوف است، أی یخبلونکم خبالا، و گفته‌اند: بر تمییز«9» منصوب است و اینکه درست‌تر است، و قوله: وَدُّوا ما عَنِتُّم، «ودادة» تمنّا باشد«10»، یعنی تمنّای شرّ و فساد و عنت شما می‌کنند، و «ما» مصدریّه است، فعل با او در جای مصدر باشد کقوله تعالی: وَ ضاقَت عَلَیکُم‌ُ«11» وَدُّوا لَو تَکفُرُون‌َ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُون‌َ«1» قَد بَدَت‌ِ البَغضاءُ مِن أَفواهِهِم، اگر چه دشمنی در دل دارند بر دهنشان پیدا می‌شود، چه آن [256- ر] پیش از دل است:

ار چون پر شود بدرّد پوست از بسیاری که در دل دارند طاقت نمی‌دارند«6» تا نهان دارند، بعضی از آن اظهار می‌کنند و ظاهر می‌شود از ایشان، و اینکه آن است که در کلام امیر المؤمنین- علیه السّلام- آمد: ما أضمر احد شیئا الّا ظهر فی صفحات وجهه أو فلتات لسانه، هیچ کس [چیزی]«7» پنهان باز نکند الّا بر کنارها روا و جستها زبانش«8» پدید آید. ----------------------------------- (1). اساس: فیکونون، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (2). سوره نساء (4) آیه 89. (3). اساس و دب که، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها زاید می‌نماید. (4). اساس و وز در حاشیه افزوده‌اند: بلای عام جشن تمام، و در امثال عرب آمده که: البلیّة اذا عمّت طابت. (5). دب، مر: قوله، آج، لب، فق، مب: قوله تعالی. (6). مب، مر: نمی‌آرند. [.....] (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (8). کذا: در اساس و وز، دب، آج، لب، فق: بر کنارها رو و جوانب لسان او، مب، مر: بر کناره رود و جانب زبان او. روا رو، با الف اشباع مانند: نیکوا نیکو، پهلوا پهلو که استعمال آن در رسم الخط اینکه تفسیر معمول است. صفحه : 31 آنگه حق تعالی از دل ایشان خبر داد که: آنچه در دل دارند بیش«1» از آن و مهتر از آن است که بر زبان دارند، و در آیت دلالت و علم معجز است ایشان را اگر اندیشه کنند، برای آن که خدای تعالی خبر داد از آنچه در دل ایشان است، و خبر مطابق مخبر بود. ازهر بن راشد گوید: چون انس ما را حدیثی گفتی از رسول- علیه السّلام- و ما را معنی مفهوم نشدی، بنزدیک حسن بصری آمدمانی«2» و از او پرسیدی«3». یک روز انس گفت رسول- علیه السّلام- گفته است: لا تستضیئوا بنار المشرکین و لا تنقشوا فی خواتیمکم عربیّا، ما ندانستیم معنی حدیث. آمدیم و از حسن«4» پرسیدیم، گفت: امّا عربیّا از نامهای رسول- علیه السّلام- یکی است، یعنی نام«5» او بر نگین نقش مکنید«6»، و آن که گفت: از آتش مشرکان طلب روشنایی مکنید«7»، کنایت است از آن که بایشان«8» در کارها مشورت مکنید«9» و از ایشان رای زدن مخواهی«10»، آنگه گفت نمی‌خوانی«11» در قرآن: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِن دُونِکُم لا یَألُونَکُم خَبالًا! راوی خبر گفت: ابو موسی اشعری از دست عمر بن الخطّاب«12» عمل داشت در بهری شهرها«13» کس فرستاد که اینکه جا بنزدیک ما مردی هست ترسا، و دبیری نیک است، دستور باش«14» تا او را دبیر خود کنم که مرد جلد و کافی و محاسب است! گفت: ویحک؟ نمی‌خوانی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِن دُونِکُم- الآیة، گفت: مرا با دین او چه کار است! دین او«15» او راست و کتابتش مرا. گفت: نباید اکرام ایشان«16»، و خدای اهانت کرد«17» ایشان را و نه اعزاز ایشان، و خدای اذلال فرمود ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بیشتر. (2). مب، مر: می‌آمدیم. (3). دب: بپرسیدندی، آج، لب، فق: پرسیدندمی، مب، مر: می‌پرسیدیم. (4). لب، مب، مر: حسن بصری. (5). مر: نامهای. (9- 7- 6). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (8). بایشان/ با ایشان. (10). دب، آج، لب: نخواهی/ نخواهید. (11). مب، مر: نمی‌خوانید. (12). اساس، وز رضی اللّه عنه. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر به عمر. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دستور باشد. [.....] (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (16). مب، مر: اکرام ایشان نباید کردن. (17). دب، آج، لب، فق، مب، مر: می‌کند. صفحه : 32 در حق‌ّ ایشان«1»: ها أَنتُم أُولاءِ تُحِبُّونَهُم، «ها» تنبیه را باشد، «أنتم» خطاب با حاضران است از مردان، و اگر چه در میان ایشان زنان باشند علی التّغلیب، و «اولاء» اسم جمع است و آن جمع «ذا» باشد لا من لفظه، گفت: شما که مؤمنانید ایشان را دوست می‌دارید برای قرابتی [و جواری]«2» و حلفی و مصاهرتی که از میان شما هست، و ایشان شما را دوست نمی‌دارند برای آن که بر دین ایشان نه‌ای، یعنی جهودان، اینکه قول بیشتر مفسّران است. مفضّل گفت: معنی محبّت مسلمان«3» ایشان را آن است که ایشان را دعوت می‌کنند با اسلام و با خدای و با راه راست و طریق نجات و بهشت، و اینکه«4» از سر دوست داری می‌کنند و ایشان اینان را«5» دوست نمی‌دارند که ایشان را با کفر دعوت می‌کنند و می‌خواهند که چون ایشان باشند. ابو العالیه و مقاتل گفتند: مراد منافقان‌اند که مسلمانان«6» ایشان را دوست دارند برای اظهار کلمه اسلام و شعار مسلمانی، و ندانند که در دل ایشان چیست، و ایشان مسلمانان را دوست ندارند برای اعتقاد و مسلمانی را«7». قتاده گفت در اینکه آیت: به خدای که مؤمن منافق را دوست دارد و بر او رحمت آید«8» او را، و اگر آن تمکّن و دست که مؤمن را بر منافق هست منافق را بودی بر مؤمن، او را مستأصل کردی. وَ تُؤمِنُون‌َ بِالکِتاب‌ِ کُلِّه‌ِ، أی بالکتب، واحد در جای جمع نهاد برای آن گفت: کلّه، و «کل‌ّ» تأکید واحد«9» نباشد- و اینکه طریقه بیان کردیم پیش از اینکه، أعنی وضع الواحد مکان الجمع، و گفتند: مراد جنس است، و او واقع بود بر واحد و جمع. و گفتند: «کل‌ّ» راجع است با آحاد و اجزاء کتاب، یقال: قرأت الکتاب کلّه، لأن‌ّ ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر قوله. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (3). مب، مر: مسلمانان. (4). مب، مر: اینها. (5). مب، مر: اینان ایشان را. (6). اساس: مسلمان، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (7). مب: اعتقاد بر مسلمانی ایشان. (8). مب، مر: رحمت آرد. (9). اساس در، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها زاید می‌نماید. صفحه : 33 الکتاب مشتمل علی أشیاء کثیرة و مسائل جمّة، و شما به کتابهای ایشان ایمان داری، و ایشان به کتاب شما ایمان ندارند. وَ إِذا لَقُوکُم قالُوا آمَنّا، چون شما را بینند و با شما به یک جای باشند، گویند: ما ایمان داریم. وَ إِذا خَلَوا، و چون خالی شوند از شما بعضی با بعضی به یک جای باشند. عَضُّوا عَلَیکُم‌ُ الأَنامِل‌َ مِن‌َ الغَیظِ، انگشت بر شما می‌گزند از خشم، و اینکه کنایت باشد از غایت حقد و خشم«1»، چنان که شاعر گفت: اذا رأونی اطال اللّه غیظهم

عضّوا من الغیظ اطراف الا باهیم و قال ابو طالب- رحمة اللّه علیه«2»: و قد صالحوا قوما علینا أشحّة

یعضّون غیظا خلفنا بالانامل و «أنامل»، سر انگشتان باشد واحدتها أنملة، و أنملة، بفتح المیم و ضمّها. قُل مُوتُوا بِغَیظِکُم، بگو ای محمّد که به خشم«3» بمیری. اگر گویند: چرا نمردند، چون خدای تعالی امر کرد ایشان را به مرگ، و امر خدای چنان باشد خصوصا از افعال او که چون گوید: «کن» باشد«4»! جواب آن است که گوییم: اینکه امر نیست بر حقیقت برای آن که امر که امر باشد نه به صیغه و صورت امر باشد، که اینکه صیغه مشترک است میان معانی بسیار از امر و اباحت و تهدید و تحدّی و حکایت، و انّما امر به ارادة آمر مأمور به را امر شود، خدای تعالی مرید نبود مرگ ایشان را در آن حال که اینکه گفت، و اینکه کنایت است از آن که خشم به جایی رسانی که اگر غایت و شدّت آن مرگ آرد چنان باشد، و اینکه آیت جاری مجرای آن است در معنی«5» که خدای تعالی گفت: مَن کان‌َ یَظُن‌ُّ أَن لَن یَنصُرَه‌ُ اللّه‌ُ فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ فَلیَمدُد بِسَبَب‌ٍ إِلَی السَّماءِ ثُم‌َّ لیَقطَع فَلیَنظُر هَل یُذهِبَن‌َّ کَیدُه‌ُ ما یَغِیظُ«6» [256- پ]. و اینکه نیز هم امر نیست بر حقیقت، أعنی «فلیمدد»، اگر چه صیغه امر است، برای آن که اراده با او نیست. و محمّد جریر گفت خدای تعالی رسول را فرمود که«7»: بر ایشان ----------------------------------- (1). مب، مر: حسد. (2). آج، لب: علیه السّلام. [.....] (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر خود. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بباشد. (5). دب، آج، لب، فق: آیتی، مب، مر: آیت. (6). سوره حج (22) آیه 15. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر تو. صفحه : 34 نفرین کن به مرگ. و وجه معتمد که به کلام عرب و کنایت و استعارت ایشان لایق است آن است که گفتیم و عرف دلیل آن می‌کند، در«1» کلام ما همچنین آمد، چنان که شاعر گفت:

اموش باش و خشک فرو پژمر و بمیر إِن‌َّ اللّه‌َ عَلِیم‌ٌ بِذات‌ِ الصُّدُورِ، خدای تعالی عالم است به آنچه در دلهاست، و «ذات الصّدور»، کنایت است از اسراری که در دل باشد که اظهار نکرده باشند و بر زبان نرانده‌اند، لملازمتها القلوب و الصّدور. عمرو بن مالک روایت کند عن أبی الجوزاء که: او روزی ذکر اصحاب اهواء و آراء«2» می‌کرد، آنگه گفت: و اللّه که اگر سرای من پر از قرده و خنازیر باشد دوست‌تر«3» از آن دارم که یکی از ایشان در همسایگی من باشند، که ایشان داخلند در اینکه آیت که خدای می‌گوید: ها أَنتُم أُولاءِ تُحِبُّونَهُم وَ لا یُحِبُّونَکُم- الایة. إِن تَمسَسکُم حَسَنَةٌ تَسُؤهُم، آنگه حق تعالی وصف ایشان کرد به نفاق و آن که ایشان در دل خلاف آن دارند که اظهار می‌کنند، و با شما که مسلمانید«4» بغایت دشمنی و کینه دارند، تا اگر شما را حسنتی و خیری و راحتی و فتحی و ظفری و غنیمتی و روزی رسد، ایشان دژم و دلتنگ باشند. و اگر شما را نکبتی و آفتی و شکستی«5» و قحطی و فرصت دشمنی و مانند اینکه رسد، شادمانه شوند. وَ إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا، و اگر شما صبر کنید«6» بر کید ایشان و بردباری کنی- و الصّبر حبس النّفس علی ما تکره- و پرهیزگاری کار بندی، کید ایشان شما را هیچ زیان ندارد، چه آن کید کید ضعیفان است. لا یَضُرُّکُم، قرّاء در اینکه لفظ خلاف«7» کردند. نافع و إبن کثیر و ابو عمرو و یعقوب خواندند: لا یضرکم، به کسر «ضاد» و سکون «را» و تخفیف او«8» من ضاره ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها: و در. (2). اساس: او را، وز: و را، آج، لب، فق: و آل، مب، مر: ندارد، با توجّه به چاپ شعرانی (3/ 164) تصحیح شد. (3). مب، مر: دوستر. (4). دب، آج، لب، فق: مسلمانانی. (5). مب، مر: شکستگی. (6). دب، آج، لب، فق: صبر کنی/ صبر کنید. (7). اساس: خطاب، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (8). دب: آن. صفحه : 35 یضیره ضیرا، نظیره قوله: لا ضَیرَ إِنّا إِلی رَبِّنا مُنقَلِبُون‌َ«1». و برای آن مجزوم است که جزای شرط است. و ضحّاک در شاذّ خواند: «لا یضرکم» به ضم‌ّ «ضاد» و اسکان «را» من ضاره یضوره، و هما لغتان. و کسائی گفت از بعضی حجازیان شنیدم که می‌گفت«2»: لا ینفعنی ذاک و لا یضورنی. و باقی قرّاء خواندند: «لا یضرّکم» به ضم‌ّ «ضاد» و تشدید «را» و من ضرّه یضرّه ضرّا و مضرّة. و در رفع او دو وجه گفتند: یکی آن که محل‌ّ او جزم است بر جزای شرط، و لکن برای ادغام چنین شد که اصل «لا یضررکم» بوده است، چون خواستند که ادغام کنند «را» ی اوّل را ساکن بایست کردن، دو ساکن جمع شد لا بدّ تحریک بایست کردن، حرکت او از جنس آن دادند که ما قبل او بود. پس بر اینکه قول حرکت ضمّه باشد، رفع نباشد. و فرّاء گفت: «لا» به معنی «لیس» است، و المعنی فلیس یضرکم، چنان که شاعر گفت: فان کان لا یرضیک حتّی تردّنی

الی قطری‌ّ«3» لا إخالک راضیا أی فلست«4» أظنّک راضیا، و بر اینکه قول حرکت رفع باشد برای آن که حرکت اعراب است و در اوّل حرکت بناء. إِن‌َّ اللّه‌َ بِما یَعمَلُون‌َ مُحِیطٌ، و خدای تعالی به آنچه ایشان می‌کنند عالم است، و در حق‌ّ یکی از ما که چیزی نیک بداند و تفاصیل آن او را معلوم باشد، گویند: أحاط بکذا علما و أحاط علمه به، علم او گرد آن درآمد، یعنی از جمله و تفصیل آن چیزی نماند که نه معلوم او شد«5». آنگه بر سبیل مجاز و مبالغه در حق‌ّ خدای تعالی بگفتند، چه معنی به او لا یقتر است، و اگر چه لفظ در حق‌ّ او حقیقت نیست، برای آن که سایر معلومات واجب است که معلوم او باشد بر هر وجه که صحیح بود که معلوم باشد. وَ إِذ غَدَوت‌َ مِن أَهلِک‌َ- الآیة. اهل معانی گفتند نظم آیات چنین است در تقدیر که خدای تعالی گفت: اگر شما صبر کنید«6» و متّقی باشید«7» کید ایشان شما را زیان ندارد، بل نصرت ----------------------------------- (1). سوره شعرا (26) آیه 50. [.....] (2). آج، لب، فق، مب، مر: می‌گفتند. (3). اساس: قطر، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (4). اساس: فکست، وز: فسکت، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (5). دب، آج، لب، فق: نشد، مب، مر: که او را معلوم نباشد. (6). دب، آج، لب، فق: صبر کنی. (7). دب، آج، لب، فق: متّقی باشی. صفحه : 36 کند شما را چنان که روز بدر کرد، و اگر نکنی«1» و مخالفت کنی فرمان رسول را، چنان باشد که روز احد که رسول- علیه السّلام- بامداد بیامد و جای شما در کارزار باز می‌کرد، و هو قوله: وَ إِذ غَدَوت‌َ. و اگر اینکه تقدیر تقدیم و تأخیر نکنند هم روا باشد و کلام مستقیم بود [257- ر]، و نظم بر جای خود و معنی راست. مفسّران خلاف کردند در اینکه روز. حسن بصری گفت: روز بدر بود، مقاتل گفت: روز احزاب بود، دیگر مفسّران گفتند: روز احد بود، و اینکه درست‌تر است، و دلیل بر اینکه، قوله تعالی: إِذ هَمَّت طائِفَتان‌ِ مِنکُم أَن تَفشَلا، و اینکه روز احد بود. مجاهد و کلبی و واقدی گفتند: رسول- علیه السّلام- بیرون آمد از مدینه پیاده تا به احد آمد و به دست خود صف لشکر راست می‌کرد تا اگر یکی را از ایشان بدیدی که اندکی از صف خارج بودی اشارت می‌کرد که صف راست دار. محمّد بن اسحاق و سدّی گفتند: چون مشرکان به احد فرود آمدند روز چهارشنبه بود. چون خبر به رسول آمد، کس فرستاد و اصحابان«2» را بخواند و با ایشان مشورت کرد. و عبد اللّه ابی‌ّ سلول را بخواند و با او مشورت کرد، و پیش از آن هرگز نکرده بود. و عبد اللّه ابی‌ّ و بیشتر انصار گفتند: بیرون نباید شدن، هم در مدینه مقام باید کردن که ما را عادت چنین رفته است که: هر گه«3» از مدینه بیرون شدیم مصاب و مغلوب و منهزم شدیم، و هر گه در مدینه مقام کردیم و ایشان به ما آمدند، غلبه و ظفر ما را بود، و تو در میان ما نبودی. اکنون چون وجود تو هست، اولیتر که ظفر باشد ما را، رها کن«4» ای رسول اللّه تا خود چه کنند؟ ایشان اگر آن جا مقام کنند، آن مقامی و منزلی بد است، و اگر در مدینه آیند ما در روی ایشان کارزار کنیم به نیزه و تیغ، و زنان و کودکان«5» از بامها به سنگ و تیر، و اگر بروند خایب و خاسر باشند. رسول را- علیه السّلام- اینکه رای نیک آمد. بعضی دگر صحابه گفتند: ای رسول اللّه؟ اینکه سگان را چندین محل‌ّ باشد که ما تقاعد نماییم از قتال ایشان تا گمان برند ----------------------------------- (1). اساس، وز: بکنی، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اصحاب و یاران. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (4). مب، مر: ما را بگذار. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر ما. صفحه : 37 که، بترسیدیم از ایشان، و اینکه از سر ضعف می‌کنیم؟ و نعمان بن مالک الانصاری‌ّ بیامد و گفت: یا رسول اللّه؟ مرا از بهشت محروم مکن که به آن خدای که تو را بحق بفرستاد، که من چشم بر آن نهاده‌ام که به بهشت روم«1». رسول- علیه السّلام- گفت: به چه چیز! گفت: به آن که گواهی می‌دهم که خدا یکی است، و تو رسول اویی و از کارزار نخواهم گریختن. رسول- علیه السّلام- گفت: صدقت، راست گفتی. آن«2» روز بکشتند او را. رسول- علیه السّلام- گفت: من در خواب گاو دیدم، تعبیرش بر چیزی کردم«3»، و در خواب دیدم که: در کناره شمشیر من رخنه‌ای بود، تعبیرش بر هزیمت کردم، و چنان دیدم که: دست در درعی«4» محکم کرده‌ام، تعبیرش بر آن کردم که مدینه باشد. اگر صواب بینی«5» ما هم«6» اینکه جا باشیم. اگر مقام کنند به بتر جای مقام باشد ایشان را، و اگر اینکه جا آیند اینکه جا کارزار کنیم با ایشان. و رسول را- علیه السّلام- چنان می‌بایست که اگر کارزار کنند در مدینه و در کویهای«7» مدینه باشد جماعتی که ایشان را شهادت می‌بایست و کارزار دوست بودند«8»، الحاح کردند و بسیار بگفتند تا رسول- علیه السّلام- سلاح بپوشید. چون رسول- علیه السّلام- سلاح پوشیده بود«9»، پشیمان شدند و گفتند: خطا کردیم که بر رسول اشارت کردیم، و او را وحی می‌آید از آسمان. بر پای خاستند و گفتند: یا رسول اللّه؟ ما خطا کردیم، و ما را در اینکه رای نیست، و رای رای تو است، و فرمان تو راست، آنچه مصلحت باشد می‌فرمای تا ما رای تو را متابعت کنیم. رسول- علیه السّلام- گفت: اکنون که زره پوشیدم جز رفتن رای نیست، که هیچ پیغامبر نشاید که سلاح در پوشد و کارزار ناکرده سلاح از خود جدا کند. و مشرکان چهارشنبه و پنج شنبه«10» مقام کردند. رسول- علیه السّلام- روز آدینه بیرون شد پس از آن ----------------------------------- (1). مب، مر: می‌روم. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: در آن. (3). وز، آج، لب، فق: بر خبری کردم، لب: بر خبر کردم، مب، مر: بر خیر کردم. [.....] (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: درع. (5). بینی/ نبینید، مب: مصلحت بینید. (6). دب، آج، لب، فق، مر: با هم. (7). مب: کوههای. (8). مب، مر: می‌بودند. (9). دب، آج، لب، فق: پوشید، مب، مر: بپوشید. (10). دب، آج، لب، فق: مشرکان روز پنج شنبه و چهارشنبه. صفحه : 38 که نماز آدینه بکرد«1»، بامداد روز شنبه به شعب احد آمد نیمه شوّال سنه ثلاث من الهجرة: و کارزار کردند چنان که طرفی از آن در جای خود بیاید- ان شاء اللّه. قوله: وَ إِذ غَدَوت‌َ مِن أَهلِک‌َ، یاد کن ای محمّد چون بامداد بیامدی از اهلت. گفتند: از خانه عایشه آمد. تُبَوِّئ‌ُ المُؤمِنِین‌َ، یقال: بوّأت القوم المنزل اذا وطّنتهم فیه فتبوّءوا هم، قال اللّه تعالی: وَ الَّذِین‌َ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الإِیمان‌َ«2» ...، و قال: أَن تَبَوَّءا لِقَومِکُما«3» و قال تعالی: وَ لَقَد بَوَّأنا بَنِی إِسرائِیل‌َ مُبَوَّأَ صِدق‌ٍ«4» و یحیی و ثاب«5» در شاذّ خواند: تبوی علی وزن تفعل من أبوأ کأبرأ، و فعّل و أفعل به یک معنی باشد، و عبد اللّه مسعود خواند: تبوّی للمؤمنین«6». مَقاعِدَ لِلقِتال‌ِ، مراد به «مقاعد» مواضع و مواطن لهن‌ّ«7». و أشهب العقیلی‌ّ خواند«8»: مقاعد«9» مراد از آیت حکایت آمدن رسول است از خانه به احد، و تسویه صفوف، و هر یک را به جای خود بداشتن. و رسول- علیه السّلام- وعده ظفر داده بود قوم را اگر صبر کنند و ثبات کنند. زید بن وهب روایت کند، گوید«10» از عبد اللّه مسعود: روزی طیب نفسی یافتیم، گفتیم«11»: لو حدّثتنا عن یوم احد، اگر ما را از حدیث احد چیزی بگو«12»؟ گفت: بگویم، و آنگه آغاز کرد و می‌گفت تا به وقت قتال رسید، گفت: رسول- علیه السّلام- ما را گفت: 13» اخرجوا علی اسم الله« ، برون شوید [257- پ] بر نام خدای. ما بیرون شدیم و صفی دراز بایستادیم، و شعبی بود از پس پشت ما، اگر گشاده بودی دشمن از آن جا به ما راه یافتی. پنجاه مرد انصاری را آن جا«14» بداشت و آن شعب به ایشان«15» سپرد و مردی را بر ایشان امیر کرد، و گفت ایشان را که: اگر ما را جمله«16» بکشند مثلا، شما اینکه جایگاه رها مکنید«17» که دشمن از اینکه جا بر ما ظفر یابد. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: بگزارد. (2). سوره حشر (59) آیه 9. (3). سوره یونس (10) آیه 87. (4). سوره یونس (10) آیه 93. (5). آج، لب، فق، مب، مر: یحیی بن وثّاب. (6). آج، لب، فق، مب، مر: تبوّی المؤمنین. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مواطن است. [.....] (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: گفت. (9). دب، لب، فق، مب، مر: مقاعد القتال، آج: مقاعد للقتال. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (11). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یافتم، گفتم. (12). آج، فق، مب، مر: بگویی. (13). دب، لب، فق، مب، مر: بسم اللّه. (14). مب: بر آن جا، مر: بدان جا. (15). دب، آج، لب، فق: بدیشان، مب، مر: بر ایشان. (16). مب، مر: همه. (17). دب: مکنی/ مکنید. صفحه : 39 و ابو سفیان بن حرب در برابر ایشان خالد بن الولید را بداشت، و لوای قریش در دست بنی عبد الدّار بود، و لوای مشرکان طلحة بن ابی طلحه داشت، و او را کبش الکتیبة خواندندی. و رسول- علیه السّلام- لوای مهاجریان به امیر المؤمنین علی داد، و ابو سفیان، طلحه را گفت: اگر دانید«1» که اینکه لوا را محافظت نتوانید کردن«2» به ماده، که آفت قوم از جهت لوا باشد. و روز بدر که ما را آن بلیّت افتاد، [از جهت لوا افتاد]«3»، طلحه گفت: اگر دانید که اینکه می‌گویی«4»، و اللّه لأوردنّکم بها حیاض الموت، به خدای«5» که من امروز شما را به اینکه لوا به حوض مرگ فرو برم. آنگه بیرون آمد و مبارز خواست. امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- بیرون آمد و گفت: تو کیی! گفت: من طلحة بن ابی طلحه کبش الکتیبة«6»، او گفت: تو کیستی! گفت: من علی ابو طالبم«7». آنگه بگردیدند یک دو نوبت و یک دو ضربت از میان ایشان مختلف شد. امیر المؤمنین«8» ضربه‌ای«9» بر پیش سر او زد چشمهایش بیرون آمد و بیفتاد و نعره‌ای بزد که مانند آن نشنیده بودند، و لوا از دستش بیفتاد«10». و او را برادری بود نام او مصعب، لوا بگرفت و پیش رفت، عاصم بن ثابت او را تیری زد و بکشت او را. و برادر دیگر بود ایشان را نام او عثمان، لوا برگرفت و پیش آمد«11». هم عاصم تیری زد او را و بیفگند. بنده‌ای بود ایشان را نام او صؤاب، مردی شجاع بود، بیرون آمد. امیر المؤمنین او را ضربتی زد و دست راستش بیفگند«12»، او لوا به دست چپ گرفت، دست چپش ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر: دانی. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: نتوانی کردن. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (4). اساس و همه نسخه‌بدلها: گفت مرا می‌گویی، با توجّه به وز تصحیح شد. [.....] (5). مب، مر: به حق خدای. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (7). مب، مر: علی بن ابی طالب. (8). مب علی بن ابی طالب، مر علی. (9). مب، مر: ضربی. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر و اینکه فتح بر دست امیر مؤمنان و پیشوای امامان امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- برآمد: تا لا جرم ز سدره همی گفت جبرئیل || بر دست و زور پنجه و بازوش لا فتی چون آن شقی از اسب نگون شد. (11). دب، آج، لب، فق: برگرفت و بیرون رفت، مر: بر گرفت و به میدان آمد. (12). وز: زد، دستش بیفگند. صفحه : 40 نیز بیفگند، او رایت«1» به سینه باز گرفت و دستهای بریده گرد آن درآورد«2»، ضربه‌ای زد بر سرش و او بیفتاد و رایت منکوس شد«3» و مشرکان بهزیمت شدند«4» و مردم در غنیمت افتادند و غنیمت می‌گرفتند. اصحاب شعب نگاه کردند مردم را دیدند که به غنیمت مشغول بودند، امیر خود را گفتند: ما را مقام کردن صواب نیست، اینکه جا مردم همه غنیمت ببردند و ما محروم مانیم، ما نیز برویم و طلب غنیمت کنیم. امیر گفت: روا نباشد، پیغامبر اینکه ثغر به ما سپرده است، و گفت: اگر ما را تا به آخر بکشند، شما از اینکه جا حرکت مکنید«5». اکنون فرمان رسول را چگونه مخالفت کنیم؟ گفتند: تو دانی«6»، ما رفتیم. و او را«7» رها کردند و بیامدند و به غنیمت«8» مشغول شدند، و امیر ایشان عبد اللّه بن عمر و بن حزم بود بر جای«9» باستاد«10». خالد ولید نگاه کرد ثغر شعب گشاده دید، و مردی تنها را دید آمد با جماعتی و او را بکشت، و لشکر از پس پشت مسلمانان راه یافتند و در آمدند، و خالد ولید در پیش ایشان، و رسول- علیه السّلام- با جماعتی اندک«11»، و اصحاب رسول آن قدر که بودند بذل جهد کردند تا هفتاد مرد کشته شدند و باقی بهزیمت رفتند، و از پیش نیز لشکر درآمدند و اینکه قوم را در میان گرفتند و قتلی عظیم کردند، و لشکر مسلمانان بهزیمت رفتند و با رسول- علیه السّلام- کس نماند مگر امیر المؤمنین و ابو دجانه أنصاری و سهل حنیف«12». رسول- علیه السّلام- با علی نگرید، گفت: کجا رفتند اینان! گفت هزیمت شدند. نگاه کرد«13» لشکری و جمعی عظیم روی به رسول نهاده بودند. رسول، علی را ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب: اولوا. (2). آج، لب، فق: برآورد. (3). مب، مر: نگونسار شد. (4). مب، مر: منهزم شدند. (5). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (6). دب، آج، لب، فق با رسول، مب، مر و جواب رسول. [.....] (7). دب، آج، لب، فق تنها. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به غنیمت گرفتن. (9). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بود او تنها آن جا. (10). وز، دب، آج، لب، مب، مر: بایستاد. (11). دب، آج، لب، فق بر رسول حمله آوردند و گفتند: آن که مقصود است یافتیم، مب، مر ایستاده بود. خالد ملعون با لشکر بر رسول صلّی اللّه علیه و آله حمله آوردند. (12). مب، مر: سهل بن حنیف. (13). مب، مر امیر المؤمنین علی. صفحه : 41 گفت: اکفنی هؤلاء الّذین قصدوا، قصد اینها را کفایت کن. امیر المؤمنین [علیه السّلام]«1» بر ایشان حمله کرد و ایشان را براند. گروهی دگر آمدند، رسول- علیه السّلام- گفت: بر اینان«2» حمله کن. علی حمله کرد و ایشان را از پیش«3» بر انداخت، و قومی دگر آمدند هم چنین کرد. و أبو دجانة و سهل حنیف«4» با تیغ بر بالای سر رسول- علیه السّلام- ایستاده بودند، و علی در پیش حمله می‌برد، و هاتفی آواز داد در آن جا و در مدینه، و گفت: قتل رسول اللّه، رسول خدای را بکشتند. دلها از جای برخاست«5» و مردم بترسیدند. عماره«6» روایت کند از عکرمه از امیر المؤمنین- علیه السّلام- که گفت: روز احد در پیش رسول- علیه السّلام- تیغ می‌زدم و دشمن را از او دفع می‌کردم، از پیش رسول دورتر افتادم«7». چون باز آمدم، رسول را بر جای خود که رها کرده بودم ندیدم او را، گفتم با خود،«8» رسول بنگریزد و در«9» کشتگان ندیدم او را«10»، همانا«11» به آسمانش برده باشند؟ نیام شمشیر خود بشکستم«12» و گفتم«13»: قتال کنم تا رسول را باز یابم، یا مرا«14» بکشند. انبوهی عظیم دیدم جمع شده، بر ایشان حمله بردم و ایشان را برگشادم و پراگنده کردم. رسول را دیدم از اسپ بیفتاده، من به بالین او شدم و گفتم: تن و جان من فدای تو باد؟ من برای تو دل مشغول بودم. جماعتی حمله آوردند، گفت: بران اینان را از من- الی آخر الحدیث. راوی خبر گوید- زید بن وهب«15»: عبد اللّه مسعود را گفتم، از جمله صحابه جز ابو دجانه و سهل حنیف و علی بو طالب نماندند«16»! گفت: و اللّه لم یبق معه الّا علی‌ّ بن ----------------------------------- (1). اساس ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مب، مر: بر ایشان. (3). وز، دب، آج، لب، فق، تب، مر: ایشان را نیز. (4). دب. آج. لب، فق انصاری، مر: سهل بن حنیف انصاری (5). اساس، آج، لب، مب، مر: برخواست، با توجّه به وز تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر: عمار. (7). وز، دب: بیفتادم. [.....] (8). دب، آج، لب، فق: ندیدم با خود گفتم. (9). دب، آج، لب، فق: و میان. (10). دب، آج، لب، فق بعد از آن گفتم. (11). مب، مر: مگر. (12). دب: بگسستم. (13). دب، آج، لب، فق که، مب، مر با دشمن. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر نیز. (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر که. (16). آج، لب، فق: نماند، مب، مر: کسی دیگر نماند. صفحه : 42 ابی طالب وحده و ثاب الی رسول اللّه بعد ذلک جماعة فکانا اوّل من ثاب، بخدای که با رسول- علیه السّلام- إلّا علی نماند و جماعتی از هزیمت شدگان«1» باز آمدند، اوّلشان ابو دجانه و سهل بود. گفتم: تو کجا بودی! گفت: من از جمله رفتگان بودم، گفتم«2»: تو را که گفت [258- ر] اینکه که می‌گویی! گفت: سهل حنیف و أبو دجانة. گفت: مرا تعجّب آمد از ثبات علی در مانند آن جایگاه. گفت«3»: اگر شما را عجب می‌آید«4»، و اللّه که فرشتگان را«5» از او تعجّب آمد تا جبرئیل گفت آن روز: 6» لا سیف الّا ذو الفقار و لا فتی الّا علی‌ّ«. ما گفتیم: تو چه دانی که اینکه جبرئیل گفت! گفت: ما آوازی شنیدیم از آسمان به اینکه گفتار، رسول را گفتیم: یا رسول اللّه؟ اینکه گوینده کیست! گفت: جبرئیل است. و در اخبار مخالف و مؤالف متواتر است که: اینکه«7» روز از آسمان آواز شنیدند: 8» لا سیف الّا ذو الفقار لا فتی الّا علی‌ّ«. و به روایت عکرمه از امیر المؤمنین علی‌ّ آن است که، رسول گفت: یا علی؟ آواز اینکه فرشته می‌شنوی که از آسمان مدح تو می‌گوید! من گفتم: یا رسول اللّه؟ اینکه کیست! گفت: فرشته است«9»، نام او رضوان. راوی خبر گوید: روز احد هر معروفی از مشرکان که حمله آورد، تا«10» قصد مسلمانان کرد، چون: عمر بن عبد اللّه الجمحی‌ّ و هشام بن امیّة المحزومی‌ّ، و بشر بن مالک العامری‌ّ و الحکم بن أخنس، و امیّة بن أبی حذیفة بن المغیره و جز ایشان، همه را امیر المؤمنین کشت، تا نگاه می‌کردم آن جا که با مدینه آمد و دست او تا به کتف به خون مخضّب شده بود، در حجره فاطمه شد علیها السّلام، و او انایی آب پیش نهاده بود [و]«11» روی علی از آن گرد و خون می‌شست، و او آن تیغ به او داد و گفت: بستان ----------------------------------- (1). مب، مر: هزیمتیان. (2). اساس، وز: گفتیم، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (3). مب: گفتم. (4). مب: تعجب آمد، مر: عجیب آمد. (5). مب، مر نیز. [.....] (6). مب، مر: لا فتی الّا علی‌ّ لا سیف الّا ذو الفقار. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آن. (8). فق: لا فتی الّا علی‌ّ لا سیف الّا ذو الفقار. (9). آج، لب، فق، مب، مر: فرشته‌ای است. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: یا . (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. صفحه : 43 اینکه شمشیر که امروز با من وفا کرد، و اینکه بیتها انشا کرد: أ فاطم هاک السّیف غیر ذمیم

فلست بر عدید و لا بلئیم لعمری لقد أعذرت فی نصر احمد

و طاعة رب‌ّ بالعباد علیم أمیطی دماء القوم عنه فانّه

سقی آل عبد الدّار کأس حمیم و رسول- علیه السّلام- گفت: خذی یا فاطمة فقد ادّی بعلک ما علیه و قتل اللّه بسیفه صنادید قریش. و اللّه سمیع علیم، و خدای شنواست اقوال ایشان را، و عالم است به احوال ایشان. إِذ هَمَّت طائِفَتان‌ِ مِنکُم أَن تَفشَلا، زجّاج گفت: عامل در «اذ»، تفشلا است، و دیگران گفتند: عامل مضمر است، یعنی اذکر، یاد کن ای محمّد چون همّت کردند دو گروه از شما که بگریزند. بعضی گفتند: مراد به اینکه «همّت» عزم است، و بعضی دگر گفتند: مراد خطور بالبال است، و اینکه اولیتر است برای آن که عزم بر فرار از زحف معصیت باشد و کبیره بود«1»، و خدای می‌گوید: وَ اللّه‌ُ وَلِیُّهُما، و خدای یار ایشان بود، و خدا یار آنان نباشد که ایشان عزم معصیت کنند. و وجوه «هم‌ّ»«2» در جای خود بیاید- ان شاء اللّه. مفسّران گفتند: اینکه دو گروه، یکی بنو سلمه بودند از خزرج، و یکی بنو حارثه از أوس، و ایشان جناح لشکر بودند. و رسول- علیه السّلام- چون به غزاة«3» احد رفت، هزار مرد با او بودند، و به یک روایت نهصد و پنجاه مرد. زجّاج گفت: سه هزار مرد بودند. راوی خبر گوید که: چون لشکر رسول به جایی«4» رسیدند که آن را شواظ«5» گویند، عبد اللّه ابی‌ّ سلول خزرجی‌ّ برگشت با سیصد مرد و گفت: چه مهم‌ّ است ما را خویشتن را به دست خود علف شمشیر کردن؟ ابو جابر السّلمی از قفای او می‌رفت و می‌گفت: یا عبد اللّه؟ از خدای بترس، رسول خدای و مسلمانان را رها می‌کنی و می‌روی؟ اینکه دو گروه نیز همّت کردند که بروند، توفیق خدای ایشان را دریافت، نرفتند و بر جای ----------------------------------- (1). مب، مر: است. (2). همه نسخه‌بدلها: همه. (3). مب، مر: غزای. (4). آج، لب: جانبی. (5). کذا: در اساس، وز، دب، مب، مر: شواذ، آج، لب، فق: شواز، سیرت رسول اللّه (1 ح 25): السّراة، المعارف إبن قتیبه ص 123، 124، 292، 377: الشّراة. صفحه : 44 بماندند، و خدای تعالی اینکه«1» نعمت بر ایشان یاد ایشان داد«2»: وَ اللّه‌ُ وَلِیُّهُما، بان لطف لهما، و خدای تعالی یار ایشان بود به لطف«3» که به ایشان کرد. و در خبر است که جابر گفت: کاشک که تا اینکه «همّه» ما کرده بودمانی و در حق‌ّ ما اینکه ولایت«4» آمده بودی که: وَ اللّه‌ُ وَلِیُّهُما. وَ عَلَی اللّه‌ِ فَلیَتَوَکَّل‌ِ المُؤمِنُون‌َ، و بر خدای باید تا«5» مؤمنان توکّل کنند، یعنی بر خدای و بر جز خدای نه«6». فایده تقدیم «علی اللّه» اینکه است که گفته شد. قوله: وَ لَقَد نَصَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ بِبَدرٍ، «واو» عطف است جمله را بر جمله، و «لام» تأکید راست، و «قد» تحقیق راست. حق تعالی در اینکه آیت تذکیر نعمت کرد و گفت: خدای تعالی شما را که مسلمانانی«7» نصرت کرد به بدر. وَ أَنتُم أَذِلَّةٌ، «واو» حال راست، در آن حال که شما ذلیل و مهین و ضعیف بودی«8». شعبی گفت: «بدر» نام مردی است که او را چاهی بود، [آن چاه]«9» به او باز خواندند و آن را بدر نام نهادند. واقدی گفت: من اینکه بگفتم با عبد اللّه جعفر و محمّد صالح، ایشان انکار کردند و گفتند: خلاف اینکه است، بل اینکه اسمی است موضوع اینکه جایگاه را، چنان که: اسماء المنازل و المواضع باشد. هم او گفت: یحیی نعمان غفاری‌ّ«10» را گفتم اینکه حدیث، او گفت من از پیران ما شنیدم«11» که: اینکه نام آبی است که ما را و اسلاف ما را بود، و آن از بلاد غفار است، از بلاد جهینه نیست. و ضحّاک گفت: نام آبی است بر دست راست مکّه و مدینه، و آن اوّل غزایی بود که رسول- علیه السّلام- در او قتال کرد، و غزواتی که رسول- علیه السّلام- به نفس ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر همه. (2). دب: نعمت بر ایشان فرود و بر ایشان خواند، آج، لب، فق، مب، مر: نعمت بر ایشان فرمود که خود را جل‌ّ صفاته یار ایشان خواند. (3). آج، لب، فق، مب، مر: بود بر آن لطف. [.....] (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: آیت. (5). دب، آج، لب، فق، مب: که. (6). مب: و نه بر غیر خدای. (7). وز: مسلمانی، آج، لب، فق، مب، مر: مسلمانانید. (8). مب، مر: بودید. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (10). مب، مر: یحیی بن نعمان غفاری. (11). مب، مر: ما از پیران خود شنیدیم. صفحه : 45 خود حاضر آمد آن جا بیست و شش غزا بود: اوّل غزای أبواء بود، آنگه غزاة بواط بود، آنگه غزاة العشیرة، آنگه غزاة بدر اوّل، آنگه غزاة بدر بزرگ، آنگه غزاة بنی سلیم، آنگه غزاة السّویق، آنگه غزاة ذی أمرّ، آنگه غزاة احد، آنگه غزاة بحران«1»، آنگه غزاة حمراء الأسد«2»، آنگه غزو«3» بنی النّضیر، آنگه غزوة ذات الرّقاع، آنگه غزوة بدر بازپسین، آنگه غزوة دومة الجندل، آنگه [غزاة]«4» خندق، آنگه غزاة بنی قریظه، آنگه غزوة«5» بنی لحیان، آنگه غزوة بنی قرد، آنگه غزوة بنی المصطلق، آنگه غزاة الحدیبیه، آنگه غزاة خیبر، آنگه فتح مکّه، آنگه غزاة حنین [258- پ]، آنگه غزاة طائف، آنگه غزاة تبوک. رسول- علیه السّلام- از اینکه غزوات در نه غزات کارزار کرد«6»: در بدر بزرگ، و آن روز آدینه بود بیست«7» هفتم ماه رمضان سنه اثنین من الهجرة، سال دوم از هجرت. و در احد، و آن در شوّال بود سال سه‌ام«8» از هجرت، و«9» خندق و بنی قریظه در شوّال بود سال چهارم از هجرت. بنی المصطلق و بنی لحیان در شعبان بود سال پنجم. و خیبر در سال ششم. و فتح مکّه در ماه رمضان سال هشتم«10». حنین و طائف در شوّال هم سال هشتم«11». و اوّل غزا که به نفس خود قتال کرد در او«12» بدر بود، و آخر تبوک. امّا عدد سرایا، سی و شش سریّه بود: سریّه عبیدة بن الحارث بود در زیر ثنیّة المروه، و آن نام آبی است از حجاز. و غزاة حمزة عبد المطّلب بود به ساحل دریا، و غزوه«13» سعد ابو وقّاص بود به خرّار. از زمین حجاز، و غزاة مرثد بن ابی مرثد بود به ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها: نجران. (2). اساس: غزاة و الأسد، لب: غزاة الأسد، مب، مر: غزاة ذو الأسد، با توجه به آج و چاپ شعرانی تصحیح شد. (3). آج، لب، فق: غزاة غزو، مب، مر: غزای. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (5). همه نسخه‌بدلها بجز دب: غزاة. (6). دب، آج، لب، فق: کردند، مب، مر: فرمودند. [.....] (7). وز، آج، لب، فق، مب، مر و. (8). مب، مر: سیم. (9). مب، مر غزو. (10). دب: مکّه در هفتم ماه رمضان، آج، لب، فق: مکه در سال هشتم ماه رمضان، مب، مر: مکه در سال هفتم ماه رمضان. (11). دب: در شوّال در سال هفتم. (12). دب، آج، لب، فق، مب، مر: قتال کرد روز. (13). وز غرو، آج، لب، فق: غزاة. صفحه : 46 رجیع، و غزاة منذر بن عمرو بود، و سریّه ابو عبیده جرّاح بود به ذی القصّه من طریق العراق، و سریّه عمر بن الخطّاب بود به زمین بنی عامر، و غزاة علی‌ّ بن ابی طالب بود به یمن، و غزاة غالب بن عبید اللّه«1» بود به کدید، و غزوه«2» امیر المؤمنین علی بود به زمین فدک، و غزوه«3» إبن أبی العوجاء السّلمی بود، بنی سلیم او را و اصحابش را همه آن جا بکشتند، و غزاة عکّاشة بن محصن بود به غمره، و غزاة ابو سلمة بن عبد الأسد بود به قطن«4»، نام آبی است بنی أسد را، و غزاة محمّد مسلمه«5» بود به هوازن، و غزوة بشیر بن سعد بود الی بنی مرّة به فدک، و غزای«6» دگر هم او را به بعضی زمینهای خیبر، و غزوه«7» زید بن حارثه به جموم از زمین بنی سلمه، و غزاتی دگر هم او را بر حسمی«8»، و غزاتی دگر هم زید حارثه به طرفی از اطراف عراق، و دیگری هم او را به وادی القری، و دیگر عبد اللّه رواحه را به خیبر«9»، و دیگری عبد اللّه عتیک را هم به خیبر، و دیگری محمّد مسلمه را به کعب بن اشرف، و دیگری عبد اللّه بن انیس را به بنی هذیل، و دیگری به چاه معونة، و غزوة الامراء«10» جعفر بن ابی طالب و زید بن حارثه و عبد اللّه بن رواحه به زمین مؤته از شام، و غزاة کعب بن عمیر الغفاری‌ّ به ذات أطلاح«11» از زمین شام و او را و اصحاب او را آن جا بکشتند، و غزاة عیینه بنی العنبر من تمیم، و غزوة«12» غالب بن عبد اللّه الکلبی به زمین بنی مرّة، و غزاة علی‌ّ بن ابی طالب به ذات السّلاسل، و غزوه إبن ابی حدرد الی بطن إضم، و غزوة«13» عبد الرّحمن بن عوف الی الغابة، و غزوة ابی عبیدة الجرّاح الی سیف البحر، و دیگری«14» از آن عبد الرّحمن بن ----------------------------------- (1). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مب: غزاة إبن عبد اللّه، مر: إبن عبید اللّه، سیرت رسول اللّه: غالب بن عبد اللّه. (3- 2). آج، لب، فق: غزاة، مب، مر: غزای. (4). اساس و همه نسخه‌بدلها: قطر، با توجّه به مآخذ خبر تصحیح شد. (5). مب: محمّد بن مسلمه. (6). دب، آج، لب، فق: غزاة. (7). آج، لب، فق: غزاة. (8). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به زمین جشمی. [.....] (9). اساس، وز، دب، آج، لب، فق: کلمه به صورت «و الخیبر» هم خوانده می‌شود. (10). آج، لب، فق: غزاة الامراء. (11). اساس، وز: اصلاح، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (12). آج، لب، فق: غزاة. (13). آج، لب، فق: غزاة. (14). مب، مر هم. صفحه : 47 عوف ذکره الثّعلبی فی تفسیره بروایة احمد بن حنبل عن عبد الرّزاق عن معمر بن«1» عثمان الخزری‌ّ عن مقسم و هو صاحب الحدیث. قوله: وَ لَقَد نَصَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ بِبَدرٍ وَ أَنتُم أَذِلَّةٌ، جمع ذلیل کعزیز و أعزّة، و حبیب و أحبّه، و لبیب و ألبّه، و شما ذلیل بودید«2»، یعنی شما را عددی و مددی و سازی و آلتی نبود، امّا به عدد سیصد و سیزده مرد بودند. شعبه روایت کند عن ابی اسحق عن حارثة بن المضرّب، که او گفت از امیر المؤمنین علی شنیدم که او گفت: ما به بدر حاضر آمدیم و در میان ما سواری که اسب داشت نبود الّا مقداد أسود، دیگران پا«3» پیاده بودند یا «4» هر دو مرد و سه مرد بر شتری بودیم«5». و آن شب که بر دگر روز کارزار بود«6»، همه کس بخفتند مگر رسول خدای- علیه السّلام- که او در بن درختی«7» ایستاده بود نماز می‌کرد تا صبح بر آمد. ابو رافع روایت کرد- مولی«8» رسول اللّه- که گفت: روز بدر مشرکان صف کارزار راست کردند، و عتبة بن ربیعه و برادرش شیبه و پسرش ولید عتبه بیرون آمدند، و آواز دادند: یا محمّد؟ أخرج إلینا أکفاءنا من قریش، همسران ما را از قریش پیش ما فرست. سه برنای«9» انصاری برخاستند و پیش ایشان رفتند، ایشان گفتند: من انتم فانسبوا لنا، [شما کیستی«10»! نسب خود]«11» با ما بگویی«12». ایشان نسب«13» بگفتند، گفتند: ما شما را نشناسیم و نخواهیم، ما همسران«14» خود را خواهیم از قریش و بنی اعمام خود را. ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب، فق: معمر عن. (2). دب، آج، لب، فق: بودی/ بودید. (3). وز، دب: ما، آج، لب، فق: یا . (4). مب، مر: و دیگر یاران بعضی پیاده بودند و بعضی. (5). مب، مر: بر شتری سوار بودند. (6). مب، مر: که بامداد آن کارزار خواست بود. (7). دب: بر بن درخت، مب: درخت خاری، مر: درختی خاربنی. (8). مب، مر: مولای. [.....] (9). مب، مر: جوان. (10). مب، مر: کیستید. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (12). دب: نام و نشان خود به ما بگویی، مب، مر: نام و نسب خود به ما باز گویید. (13). مب، مر خود. (14). اساس: سران، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. صفحه : 48 رسول- علیه السّلام- حمزه عبد المطّلب را و عبیده حارث را و علی‌ّ بن ابی طالب را گفت: بیرون شوید«1» به نصرت دین خدای و پیغامبر خدای، و حقّی که خدای فرستاد او را به آن، چون ایشان باطل آورده‌اند تا نور خدای بنشانند به آن. ایشان بیرون شدند پوشیده به سلاح«2». مشرکان گفتند: من أنتم، شما کیستی«3»! نسب خود بگفتند. ایشان گفتند: اکفاء کرام، همسرانی«4» کریمانند. و رسول- علیه السّلام- گفته بود عبید را که: شیبه تراست و حمزه را که: عتبه تر است، و علی را که: ولید تر است، هر یکی پیش قرن خود [رفتند]«5». امیر المؤمنین گوید: با ولید بگردیدم، از میان ما دو ضربت رفت«6»، من ضربت ولید رد کردم، و او ضربت مرا دست چپ در پیش داشت، دستش بیفگندم. آنگه در میانه حدیث گفت: 7» کأنّی أنظر الی و میض« خاتمه فی شماله، گفت: پنداری در تافتن نگین انگشتریش می‌نگرم که در دست چپ داشت. آنگه ضربه دیگرش بزدم و بیفگندم او را. چون سلاح از او باز کردم، اثر خلوق دیدم بر او، دانستم که قریب العهد است به دامادی«8»، از آنان که ایشان را کشتم بر او رقّت آمد مرا. بیامدم حمزه را دیدم با عتبه بر آویخته«9»، و حمزه او را ضربه‌ای«10» زده بود، سر او در بغل عتبه بود [259- ر]. من آواز دادم که: یا عم‌ّ؟ سر نگاه دار. حمزه سر از او بجهانید«11»، من ضربه زدم او را و بیفگندم و بکشتم، و با عبیده نیز مشارکت کردم در قتل شیبه. آنگه مرا و حمزه را خلاف افتاد در کشتن عتبه. پیش رسول شدیم، حمزه گفت: من کشتم او را، و من گفتم: من کشتم«12» او را. رسول- علیه السّلام- هر دو ----------------------------------- (1). دب: بیرون شوی، مب، مر: بیرون روید. (2). مر: با سلاح. (3). آج، لب، فق، مب، مر: کیستید. (4). دب، آج، فق: همسران. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (6). مب، مر: ضرب ردّ و بدل شد. (7). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق: مب، مر: الی فص‌ّ. (8). مب، مر: دانستم که نو داماد است. [.....] (9). دب، مب، مر: در آویخته. (10). دب: ضربی، مب، مر: ضربتی. (11). اساس به صورت: «بچهانید» خوانده می‌شود، لب، فق: بجنبانید. (12). مب، مر: کشته‌ام. صفحه : 49 جانب مراعات کرد«1»، گفت: یا علی؟ اگر تو نرفتی به یاری حمزه، حمزه«2» با او کفایت بودی، و یا حمزه؟ اگر علی تو را یاری ندادی، تو به رنج افتادی. از پیش رسول برگشتیم خشنود. و عبیده حارث را ضربه‌ای«3» بر عضله ساق آمده بود و خون بسیار رفته از او. او را بر گرفتند، و او رمق داشت، با پیش رسول بردند، او گفت: یا رسول اللّه؟ عمّت ابو طالب می‌بایست تا حاضر بودی امروز تا بدانستی که ما اولیتریم به آن بیت که او گفت در حق‌ّ تو در آن قصیده لامی: الم تعلموا أن‌ّ ابننا لا مکذّب

لدینا و لا یعیا«4» بقول الاباطل کذبتم و بیت اللّه لا تقتلونه

و لمّا نماصع«5» دونه و نقاتل«6» رسول- علیه السّلام- متغیّر شد و اثر خشم بر روی او ظاهر شد و گفت: 7» رحم اللّه عمّی أبا طالب« ، خدای بر عم‌ّ من ابو طالب رحمت کناد، اگر امروز حاضر بودی کم از اینکه نکردی که شما می‌کنید«8». عبیده بترسید و گفت: یا رسول اللّه؟ پناه با خدای می‌دهم از خشم خدای و خشم رسول خدای. توبه کردم. رسول- علیه السّلام- گفت: مرا بر تو خشم نیست، و لکن تو ندانی که من دوست ندارم که پیش من ذکر ابو طالب کنند الّا به خیر. و عبیده به منزلی که آن را صفراء گویند«9» با پیش خدای شد، و در قتل ایشان هند بنت عتبه اینکه بیتها گفت: ایا«10» عین جودی بدمع سرب

علی خیر خندف«11» لمّا نسب تداعی له رهطه غدوة

بنو هاشم و بنو المطّلب ----------------------------------- (1). مب، مر: را رعایت کرد. (2). وز، مب، مر او را. (3). مب: ضربتی، مر: ضربی. (4). کذا: در اساس، دب، مب، وز: یعبأ، آج: یعبأ، لب، مر: یعا، فق: لعا، سیرت رسول اللّه (1/ 250) یعنی. (5). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق: نمانع، مب، مر: نافع. (6). ضبط بیت در سیرت رسول اللّه (1/ 248) کذبتم و بیت اللّه نبزی محمّدا || و لمّا نطاعن دونه و نناضل (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ابو طالب. (8). دب، آج، لب: می‌کنی/ می‌کنید. (9). همه نسخه‌بدلها بجز وز از آن زخم. (10). اساس، وز، دب، لب: فق: مب، مر: یا ، با توجّه به آج تصحیح شد. [.....] (11). اساس، وز: کلمه به صورت «خندق» هم خوانده می‌شود. صفحه : 50 یذوقونهم حرّ أسیافهم

یعرّونه بعد ما قد شجب و اخبار متظاهر است به بلاء امیر المؤمنین علی در اینکه روز، و ابلاء جهد او حتّی أتی علی شطر القوم، تا در اخبار هست که: نیمه قوم را او کشت، سی و پنج شجاع معروف را او بتنهایی بکشت چون: عاص وائل سهمی و نوفل بن خویلد و حنظلة إبن أبی سفیان و عثمان و مالک ابناء عبید اللّه برادران طلحه، و عم‌ّ طلحه را عمر بن عثمان را، و مسعود بن امیّه، و قیس بن الفاکه، و حذیفة بن ابی حذیفه و غیرهم- إلی تمام العدد که ذکر ایشان در کتب مغازی مشهور است و اسماء ایشان مثبت، بیرون از آن که مشارکت کرد با دیگران. و نوفل بن خویلد آن بود که پیش«1» هجرت در مکّه ابو بکر را و طلحه را به یک رسن در هم بست، و یک روز تا به شب ایشان را عذاب کرد تا شفاعت کردند قومی و او رها کرد ایشان را. راوی خبر گوید که: چون رسول- علیه السّلام- بشنید که او حاضر است به بدر، دست برداشت و گفت: اللّهم اکفنی نوفلا، بار خدایا کار نوفل مرا کفایت کن، و کان أشدّ النّاس عدواة لرسول اللّه، و از او دشمنتر رسول را نبود. معمر روایت کند از زهری که امیر المؤمنین علی گفت: نوفل را دیدم در کارزارگاه متحیّر مانده چون کسی که راه از پیش و پس نداند، به جانب او تاختم و ضربه‌ای زدم او را در سرش بماند و کاری نکرد، برکشیدم از آن جا و در عش مشمّر بود و ساقش گشاده بزدم«2» هر دو پایش بیفگندم، بیفتاد بکشتمش. چون کارزار به یک سو شد، رسول- علیه السّلام- گفت: من له علم بنوفل ، کیست که حال نوفل داند! من گفتم: یا رسول اللّه انا قتلته ، منش کشتم. رسول- علیه السّلام- تکبیر کرد و گفت: الحمد للّه الّذی أجاب دعوتی فیه، اسپاس«3» خدای را که دعای من در او اجابت کرد. ابو بکر الهذلی‌ّ روایت کرد از زهری عن صالح بن کیسان که: یک روز سعید بن العاص و عثمان بن عفّان در مسجد رسول آمدند در عهد عمر خطّاب«4». امّا عثمان به جایگاهی که لایق او بود بنشست، امّا سعید بن العاص به جانبی رفت دورتر و ----------------------------------- (1). دب، فق، مب، مر از. (2). وز، دب، آج، لب، فق: بودم. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: شکر و سپاس. (4). مب، مر: عمر بن الخطّاب. صفحه : 51 بنشست، عمر او را گفت: چرا کرانه می‌گیری! می‌پنداری که پدرت را من کشتم روز بدر! و اللّه که خواستمی که من کشته بودمی او را، و لکن روز بدر او را دیدم که می‌آمد کالثّور، مانند گاو- و از خشم کف از دهن می‌انداخت. از او عدول کردم، او قصد من کرد و مرا گفت: الی أین یابن الخطّاب، کجا می‌روی ای پسر خطّاب! علی از پس پشت او درآمد و او را تیغی زد و بیفگند، آنگه تمام بکشت او را، و علی حاضر بود، گفت: 1» اللّهم‌ّ عفوا و غفرا ذهب الشّرک بما فیه«، چرا مردمان را احوال گذشته یاد می‌دهی! سعید بن العاص گفت: و اللّه که من بخواستمی«2» که کشنده پدرم جز پسر عمّش بودی- علی‌ّ بن ابی طالب- که او کفوی کریم است. عروة بن الزّبیر گفت از امیر المؤمنین که: روز بدر طعیمة بن عدی‌ّ بن نوفل از پیش من بر افتاده [259- پ] بود«3» به نیزه از پشت اسپش بیفگندم«4» چنان که برنخاست«5»، و گفتم: 6» و اللّه« لا تخاصمنا فی اللّه بعد هذا، به خدا که پس از اینکه با ما در حق‌ّ خدای خصومت نکنی، و در باب قتال امیر المؤمنین و کشتن او مشرکان را، و بذل جهد کردن او و تحریض«7» مشرکان بر او«8»، اسید بن إیاس گفت: فی کل‌ّ مجمع غایة اخزاکم

جذع أبرّ علی المذاکی القرّح للّه درکم المّا تنکروا

قد ینکر الحرّ الکریم و یستحیی هذا إبن فاطمة الّذی افناکم

ذبحا و قتلة قعصة لم تذبح اعطوه خرجا و اتّقوا بضریبة

فعل الذّلیل و بیعة لم تربح أین الکهول و أین کل‌ّ دعامة

فی المعضلات و أین زین الابطح أفناهم قعصا و ضربا یفتری

بالسّیف یعمل حدّه لم یصفح اینکه طرفی است از اینکه قصّه بر سبیل اختصار چنان که شرط رفته است و شرح و سیاقه آن در کتب مغازی مشروح باشد. فَاتَّقُوا اللّه‌َ لَعَلَّکُم تَشکُرُون‌َ، از خدای بترسید«9» تا شاکر باشید«10»، و ثواب شما ----------------------------------- (1). دب ای عمر، آج، لب، فق، مب، مر یا عمر. (2). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه‌بدلها: نخواستمی. (6- 3). وز و. (4). دب، آج، لب، فق: فگندم. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: برنخواست. (7). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تحریص. (8). مب، مر چنان که. (9). آج، لب، فق: بترسی/ بترسید. (10). آج، لب، فق: باشی/ باشید. [.....] صفحه : 52 ثواب شاکران بود. إِذ تَقُول‌ُ لِلمُؤمِنِین‌َ، یاد کن ای محمّد چون می‌گفتی مؤمنان را: أَ لَن یَکفِیَکُم أَن یُمِدَّکُم، کفایت نیست شما را که خدای مدد می‌کند شما را به سه هزار فرشته!«1» مفسّران خلاف کردند که اینکه که بود و چگونه بود«2». قتاده گفت: روز بدر بود«3»، خدای تعالی مسلمانان را مدد فرستاد«4» به هزار فرشته نخست بار، حیث قال: فَاستَجاب‌َ لَکُم«5» بِثَلاثَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ مُنزَلِین‌َ، آنگه ایشان را پنج هزار کرد، حیث قال: بِخَمسَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ مُسَوِّمِین‌َ، و پنج هزار مشروط بود و«8» به صبر و تقوی، مؤمنان صبر و تقوی به جای آوردند، خدای تعالی اینکه مدد پنج هزار بفرستاد، اینکه قول قتاده است. حسن بصری گفت: اینکه پنج هزار همیشه یار مؤمنانند تا به روز قیامت. عبد اللّه عبّاس و مجاهد گفتند: فرشتگان کارزار نکردند بر زمین الّا روز بدر، در دگر کارزارها حاضر آمدند و قتال نکردند، انّما«9» عدد و مدد بودند. عمیر بن اسحق گوید: روز احد چون مردم بهزیمت برفتند، سعد بن مالک«10» پیش رفته بود و تیر می‌انداخت تا تیر برسید«11». برنایی«12» از کناری برآمد«13» و تیرها جمع [می]«14» کرد و پیش او می‌انداخت و می‌گفت: إرم یا أبا اسحاق، إرم أبا«15» اسحاق ای بو اسحاق«16» بینداز. چون کارزار تمام شد ما پرسیدیم از او«17»، کس او را نشناخت، ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: که خدای تعالی مسلمانان را مدد می‌فرستاد به هزار فرشته نخست بار. (2). آج، لب، فق: خلاف کرده‌اند که از اینکه چگونه بود و که بود، مب، مر: خلاف کردند که اینکه چگونه بود. (3). آج، لب، فق، مب، مر که. (4). آج، لب، فق: خدای تعالی گفت مسلمانان را مدد می‌فرستم. (6- 5). سوره انفال (8) آیه 9. (7). آج، لب، فق، مب، مر به. (8). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه‌بدلها: ندارد. (9). مب، مر: لیکن. (10). کذا: در اساس و همه نسخه‌بدلها، چاپ شعرانی (3/ 176): سعید بن مالک. (11). آج، لب، فق، مب، مر: تا تیر تمام شد، وز در حاشیه با خطّی دیگر افزوده: یعنی آخر شد و دیگر نماند. (12). مب، مر: جوانی. (13). مب، مر: درآمد. (14). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (15). آج، لب: یا ابا اسحق، مر: یا با اسحق. [.....] (16). آج، لب، فق، مب: یا ابا اسحق. (17). مب، مر: از حال آن جوان هیچ. صفحه : 53 بدانستیم که«1» فرشته بود. شعبی گفت: روز بدر کرز بن جابر النّجاری‌ّ خواست تا با لشکری به مدد مشرکان آید. رسول- علیه السّلام- بشنید، سخت آمد او را. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: أَ لَن یَکفِیَکُم أَن یُمِدَّکُم رَبُّکُم بِثَلاثَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ، کفایت نباشد شما را که اگر او بیاید به مدد مشرکان، من شما را مدد فرستم از فرشتگان به سه هزار فرشته. او نیامد، و خدای تعالی آن مدد نفرستاد. و انّما همان«2» بود که اوّل هزار«3» فرستاده بود. و بعضی دگر«4» مفسّران گفتند«5»: خدای تعالی وعده داد که اگر صبر کنند و از محارم اجتناب کنند، خدای تعالی مدد فرستد ایشان را در دگر کارزارها به فرشتگان، نکردند و خدای تعالی نفرستاد، و اگر فرستاده بودی در احد آن وهن«6» نیفتادی. در احزاب شرط به جای آوردند، خدای تعالی مدد فرستاد، چنان که گفت: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اذکُرُوا نِعمَةَ اللّه‌ِ عَلَیکُم إِذ جاءَتکُم جُنُودٌ فَأَرسَلنا عَلَیهِم رِیحاً وَ جُنُوداً لَم تَرَوها«7» ...، یعنی الملائکة، برای آن که آن لشکر که ما از«8» ایشان را نبینیم که مدد مسلمانان کنند جز فرشتگان نباشند. و عبد اللّه بن أبی أوفی گفت: نیز در حصار بنی قریظه ما را مدد فرشتگان فرستادند، و آن چنان بود که ما چند روز حصار می‌دادیم«9» گشاده نشد، برگشتیم تا برویم و رسول- علیه السّلام- پاره‌ای غسل«10» بخواست و بر سر نهاد و سر می‌شست، جبرئیل آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ سلاح بنهادی و بازگشتی، و فرشتگان سلاح ننهادند هنوز! رسول- علیه السّلام- خرقه«11» بخواست و در سر بست و آن غسل«12» بر سر نهاده«13» و سر ناشسته سلاح در پوشید و منادی ندا کرد، و لشکر سلاح بر گرفتند و رفتند ----------------------------------- (1). مب، مر او. (2). اساس، وز، آج، لب، فق: هم آن، مب، مر: همچنان. (3). آج، لب، فق، مب، مر فرشته. (4). آج، لب، فق، مب، مر: دیگر از. (5). آج، لب، فق، مب، مر: گویند. (6). مب، مر: آن هزیمت و سستی. (7). سوره احزاب (33) آیه 9. (8). همه نسخه‌بدلها: ندارد. (9). مب: چند روز بر در حصار جنگ می‌انداختیم، مر: چند روز بر در حصار جنگ می‌کردیم. (12- 10). آج: گل. (11). وز: خرقه‌ای. (13). آج، لب، فق، مر: نهاد. [.....] صفحه : 54 با آنکه رنجور و خسته بودند از نشاط مدد فرشتگان تا به بر حصن آمدند«1»، و خدای تعالی سه هزار فرشته را فرستاد و عن قریب فتح برآمد. بعضی دگر گفتند: وعده پنج هزار روز احد بود به شرط صبر و تقوی، چون به شرط وفا نکردند خدای تعالی مدد نکرد، و آن وهن بیفتاد«2»، اینکه قول عکرمه و ضحّاک است. بعضی دگر گفتند: اینکه روز احد بود. چون ابو سفیان خواست که رجعت کند و باز آید، و می‌گفت: تا مدینه نستانم نروم. و رسول- علیه السّلام- مستشعر می‌بود، از آن امیر المؤمنین را فرستاد و گفت: برو و بنگر تا«3» ابو سفیان و مشرکان چه می‌کنند؟ اگر بر اسپان نشسته‌اند و شتران پیش کرده، آهنگ مدینه دارند. و اگر بر شتر نشسته‌اند و اسپان بر قود گرفته«4» آهنگ [260- ر] مکّه دارند. و آنچه بینی کس را مگو تا مرا گویی«5». امیر المؤمنین گفت: من بیامدم«6»، ایشان را دیدم بر شتران نشسته و اسپان بر قود گرفته«7»، دانستم که عزم مکّه دارند. شادمانه«8» شدم، باز آمدم و رسول را خبر دادم، و ما نیز با مدینه رفتیم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: أَ لَن یَکفِیَکُم، نه بس است شما را که خدای تعالی کفایت کرد شما را بازگشتن مشرکان از شما! و ایشان را از شما برگردانید. و در اینکه وجه ضعفی هست برای آن که خلاف ظاهر است. أَن یُمِدَّکُم رَبُّکُم، مفضّل گفت: فرق از میان «مدّ» و «أمدّ» آن است که هر چه بر سبیل معونت و نصرت باشد، آن جا «امدّه» گویند، و آنچه بر سبیل زیاده باشد آن جا «مدّ» گویند، بیانه قوله تعالی: وَ البَحرُ یَمُدُّه‌ُ مِن بَعدِه‌ِ سَبعَةُ أَبحُرٍ«9» ...، و بعضی دگر گفتند: فرق آن است که «امدّ» در خیر مستعمل باشد و «مدّ» در شر، الا تری الی قوله: وَ أَمدَدناکُم بِأَموال‌ٍ وَ بَنِین‌َ«10» ...، و قوله: أَنَّما نُمِدُّهُم بِه‌ِ مِن مال‌ٍ وَ بَنِین‌َ«11». و ----------------------------------- (1). مب، مر: تا به در حصار رسیدند. (2). مب، مر: آن هزیمت واقع شد. (3). مر: که. (4). آج، فق: اسپان پیش دارند، مب، مر: اسپان پیش کرده. (5). مب، مر: با کس مگوی تا پیش من آیی. (6). مب و. (7). مب، مر: و عنان اسپان به دست گرفته. (8). لب: شادمان، مب، مر: شادان. (9). سوره لقمان (31) آیه 27. (10). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 6. (11). سوره مؤمنون (23) آیه 55. صفحه : 55 در شر گفت: وَ یَمُدُّهُم فِی طُغیانِهِم یَعمَهُون‌َ«1»، و قوله: وَ نَمُدُّ لَه‌ُ مِن‌َ العَذاب‌ِ مَدًّا«2». و قولی دیگر آن است که: هر دو لغت است به معنی واحد. بِثَلاثَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ، از سه تا ده معدود مجموع باشد و مجرور به اضافه، و از یازده تا نود و نه موحّد باشد و منصوب بر تمیز، و از صد تا هزار و بالای آن موحّد و مجرور باشد به اضافه. و «من» تبیین راست. إبن عامر و حسن و مجاهد و طلحة بن مصرّف و عمرو بن میمون خوانند: «منزّلین»، بتشدید علی تکثیر الفعل، بیانه قوله: وَ لَو أَنَّنا نَزَّلنا إِلَیهِم‌ُ المَلائِکَةَ«3». و ابو حیاة خواند: «منزلین» بکسر «زا» و تخفیف، یعنی منزلین النّصر علی المؤمنین، و باقی قرّاء خواندند: «منزلین» چنان که مفعول باشد من الانزال، بیانه قوله: وَ أَنزَل‌َ جُنُوداً لَم تَرَوها«4» ...، و قوله: لَو لا أُنزِل‌َ عَلَینَا المَلائِکَةُ«5». و «انزال» و «تنزیل» نقل چیز«6» باشد من علو الی سفل، از جهت علو به سفل، آنچه از بالا فرود آرد«7» انزال گویند کانزال المطر، و انزال آب مرد برای آن است که: یَخرُج‌ُ مِن بَین‌ِ الصُّلب‌ِ وَ التَّرائِب‌ِ«8»، هم از بالا فرود می‌آید. بَلی إِن تَصبِرُوا، آنگه گفت: اگر صبر کنی«9» بر جهاد و متابعت فرمان خدای و فرمان رسول- علیه السّلام- کنی«10»، نیز شما را مدد فرستد به پنج هزار. گفتند آن که«11»: أَ لَن یَکفِیَکُم أَن یُمِدَّکُم رَبُّکُم بِثَلاثَةِ آلاف‌ٍ، روز بدر بود، و اینکه وعده مشروط به صبر و تقوی، که اگر بر اوامر خدای صبر کنی«12» و از معاصی اتّقا و اجتناب کنی«13» روز احد بود، شرط به جای نیاوردند، خدای تعالی نفرستاد- چنان که گفته شد. و قوله: وَ یَأتُوکُم مِن فَورِهِم هذا، در او دو قول گفتند: یکی آن که من سرعتهم و«14» وجههم و جهتهم الّتی قصدوا الیها، اگر چه«15» برفور و تعجیل با شما گردند، یعنی ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 15. (2). سوره مریم (19) آیه 79. (3). سوره انعام (6) آیه 111. [.....] (4). سوره توبه (9) آیه 26. (5). سوره فرقان (25) آیه 21. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی. (7). دب: فرود آید، آج، لب، فق: فرود می‌آید. (8). سوره طارق (86) آیه 7. (13- 12- 10- 9). مب، مر: کنید. (11). دب، مب، مر: ندارد. (14). آج، لب، فق، مب، مر من. (15). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اگر چنان که. صفحه : 56 ابو سفیان در عزم کرّت و رجعت چنان که رفت چون باز نیامد، خدای نفرستاد. و قولی دیگر آن است که: مِن فَورِهِم، من غضبهم، از سر خشم به شما آیند. و اصل هر دو یکی است من فارت القدر اذا غلت. و مستعجل چو«1» تیز باشد، او را فورتی باشد، و نیز آن کس که خشمگین باشد او را فورتی و جوششی باشد. پس هر دو مجاز است و از روی وضع و اصل کلمه در«2» جوشش دیگ است، و دگر از آن جا استعاره کردند چنان که شاعر گفت: تفور علینا قدرهم فندیمها

و نفثأها عنهم اذا حمیها غلا الّا آن است که به قرینه «هذا» حمل کردن بر سرعت و استعجال و وجه و رفتن اولیتر است، عرب گوید: رجعت من وجهی هذا و من وقتی هذا و ساعتی هذه، و لا یقال: من غضبی، پس اولیتر است قول اوّل که: وَ یَأتُوکُم مِن فَورِهِم هذا، أی من جهتهم هذه مسرعین، اگر ایشان هم از اینکه جا و هم اینکه ساعت باز گردند دل مشغول«3» مدارید که من شما را مدد فرستم«4» پنج هزار فرشته. اگر گویند: یک جا«5» سه هزار گفت، و یک جا«6» پنج هزار، نه مناقضه باشد! جواب معتمد آن است که گوییم: بر اینکه وجه که شرح دادیم اینکه سؤال لازم نیست، جواب دیگر آن است بر قول قتاده که: اوّل هزار بودند، و آنگه سه هزار، و آنگه پنج«7»، هم مناقضه زایل باشد. و آنان که گفتند: مدد پنج هزار بود، مختلف شدند. حسن بصری گفت: جمله پنج هزار بودند، اوّل هزار پس دو دیگر تا سه شدند، پس دو دیگر تا پنج شدند. و گروهی دیگر گفتند: هشت هزار بود، اوّل سه هزار، و آنگه پنج هزار دیگر مضاف با آن. مُسَوِّمِین‌َ، أی معلّمین، علامت بر کرده من السّیماء و السّیمیاء، و هما العلامة، ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها: چون. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). اساس اولیتر، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها زاید می‌نماید. (4). دب، آج، لب، فق به. (5). دب، آج، لب، فق: یک جای، مب، مر: به یک جای. [.....] (6). آج، لب، فق: یک جای. (7). کذا: در اساس و همه نسخه‌بدلها، چاپ شعرانی (3/ 179): پنج هزار. صفحه : 57 و قال الشاعر: مسوّمین بسیما النّار أنفسهم

لا مهتدین و لا فیها براضینا إبن کثیر و ابو عمرو و عاصم و یعقوب خواندند بکسر «الواو»، بر آن که فاعل ایشان باشند، یعنی أنّهم سوّموا أنفسهم و خیولهم بعلامات، ایشان علامتی بر خود کرده بودند. و باقی قرّاء خواندند: «مسوّمین» أی معلّمین، برای آن که ایشان مفعول باشند. و قراءت اوّل اختیار ابو حاتم است، و دوم اختیار ابو عبیده. خلاف کردند در علامت ایشان که چه بود: عمیر بن اسحق روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او صحابه را گفت روز بدر که: خود را علامت«1» برکنی که فرشتگان علامت کردند خود را به پاره‌ای پشم«2» سفید که بر بالای ترک و کلاه نهاده‌اند. ضحّاک و قتاده گفتند پاره‌ای پشم«3» رنگین در پیشانی اسپان و دنبال اسپان بسته بودند. مجاهد گفت: علامت ایشان آن بود که دنبال اسپان و برشهای ایشان ببریده بودند. ربیع گفت: علامت آن بود [260- پ] که بر اسپان ابلق بودند، و علی‌ّ بن ابی طالب و عبد اللّه عبّاس گفتند: دستارهای سپید داشتند دنبال دراز به میان کتف فرو گذاشته. عبد اللّه زبیر گفت: عمامه‌های زرد داشتند. زبیر بن المنذر گفت عن جدّه ابی اسید- و او بدری بود- و مکفوف«4» شده بود- گفت: اگر مرا چشم درست بودی، من شما را آن جا بردمی و آن شعب که فرشتگان از او بیرون آمدند با شما نمودمی، که پنداری در ایشان می‌نگرم که می‌آمدند با عمامه‌های زرد دنبال دراز فرو گذاشته. عکرمه گفت: بر ایشان سیمای قتال و کارزار بود. سدّی گفت: سیمای مؤمنان بود. قوله: وَ ما جَعَلَه‌ُ اللّه‌ُ إِلّا بُشری لَکُم وَ لِتَطمَئِن‌َّ، های ضمیر راجع است با مدد یا با وعده مدد خدای تعالی گفت: نکرد خدای تعالی آن مدد را و آن وعده دوم«5» که داد به مدد إلّا تا شما را که به مؤمنانید بشارتی باشد و دلهای شما ساکن شود و جزعی و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: علامتی. (2). دب: بریشم، مب، مر: ابریشم. (3). دب، آج، لب، فق: بریشم، مب، مر: ابریشم. (4). اساس: مکشوف، که با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (5). مب: دویم. صفحه : 58 فزعی نبود شما را از قلّت خود و کثرت دشمن. وَ مَا النَّصرُ إِلّا مِن عِندِ اللّه‌ِ، «ما» نفی است، و نصرت نیست إلّا از جهت خدای عزیز حکیم، تا از عدد و مدد فرشته نبینی چه از خدای بینی- جل‌ّ جلاله، که او عزیز است و غالب و کس او را غالب نیست، و حکیم است به حکمت و مصلحت، نصرت کند گاه به حجّت و گاه به مدد فرشتگان و گاه به غلبه و ظفر. لِیَقطَع‌َ طَرَفاً، «لام» متعلّق است بقوله تعالی: وَ لَقَد نَصَرَکُم‌ُ اللّه‌ُ بِبَدرٍ، و خدای تعالی شما را به بدر نصرت کرد تا ببرّد طرفی از کافران«1» که دشمنان شمااند، یعنی گروهی را هلاک کند از ایشان، و اینکه «قطع» عبارت است از هلاک، نظیره قوله: فَقُطِع‌َ دابِرُ القَوم‌ِ الَّذِین‌َ ظَلَمُوا«2». سدّی گفت: معنی آن است تا رکنی از ارکان شرک بیران کند«3» به قتل و أسرتا روز بدر چهل کس را از معروفان مشرکان بکشتند، و چهل را اسیر گرفتند. أَو یَکبِتَهُم، یا به روی درآرد ایشان را، و اینکه عبارت باشد از مذلّت و قهر و غلبه بر ایشان. کلبی گفت: مراد از «کبت» هزم است، تا ایشان را منهزم کند. پس قطع قتل باشد، و کبت، أسر- چنان که رفت. مؤرّج گفت: أی یحزنهم، تا ایشان را محزون و دژم کند. نضر بن شمیل گفت: یغیظهم، به خشم آرد ایشان را. مبرّد گفت: ظفر دهد بر ایشان، سدّی گفت: لعنت کند بر ایشان. ابو عبیده گفت: هلاک کند ایشان را، بعضی اهل لغت گفتند: اصل یکبتهم یکبدهم، و «تا» مبدّل است از «دال» لقرب مخرجیهما«4»، و به معنی آن که: یصیبهم فی اکبادهم، تا جگر ایشان را برنجاند به حزن و عداوت و خشم و بسوزاند، و عرب دشمن را وصف کند به سواد الکبد، کما قال الأعشی: فما احشمت من اتیان قوم

هم الاعداء و الاکباد سود همانا آن خواست که جگر به عداوت«5» سوخته شود سیاه گردد، و «دال»«6» ----------------------------------- (1). مب، مر را. (2). سوره انعام (6) آیه 45. (3). مب، مر: ویران کند. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: مخرجها. (5). اساس: عداو، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مب، مر متقارب. صفحه : 59 و «تا» متعاقب باشند، یقال: هرد الثّوب و هرته اذا خرّقه فَیَنقَلِبُوا خائِبِین‌َ، برگردند نومید از آنچه امید داشته باشند از ظفر و فتح و فوز به غنیمت و مانند اینکه. لَیس‌َ لَک‌َ مِن‌َ الأَمرِ شَی‌ءٌ- الآیة. در سبب نزول آیت خلاف کردند. عبد اللّه مسعود گفت: سبب آن بود که رسول- علیه السّلام- [خواست]«1» تا دعا کند بر آنان که روز احد به هزیمت بشدند از جمله اصحاب او- و آن بیشتر صحابه بودند- خدای تعالی گفت: من توبه ایشان پذرفتم«2»، کار ایشان به تو نیست به من است، تا توبه ایشان قبول کنم یا عذاب کنم ایشان را که ظلم کردند. عکرمه و مقسم گفتند: مردی از هذیل نام او عبد اللّه بن قمیئه روز احد روی رسول- علیه السّلام«3»- خون آلود کرد. رسول- علیه السّلام- بر او دعا کرد، خدای تعالی تیسی را بر او مسلّط کرد تا او را به سرو«4» بکشت، و«5» عتبه ابو وقّاص«6» سنگی بر سر رسول زد و سنگی دیگر بزد و«7» دندان رسول بشکست، و رسول بر او دعا کرد، گفت: بار خدایا؟ سال بر مگردان بر او تا بمیرد کافر. سال برنگشت که او بر کفر بمرد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. ربیع و کلبی گفتند: رسول- علیه السّلام- همّت کرد«8» که بر کافران دعا کند روز احد، خدای تعالی گفت: توقّف کن، و آیت فرستاد برای آن که دانست که از ایشان باشند جماعتی که ایمان آرند. انس مالک روایت کند که: روز احد رسول را- علیه السّلام- شجّه بر سر آمد بر ابروش و سنگی بر رویش آمد و دندانش شکسته شد. رسول- علیه السّلام- با کناره شد و آبی بخواست و روی می‌شست و می‌گفت: کیف یفلح قوم خضّبوا وجه نبیّهم بالدّم، چگونه فلاح یابند گروهی که روی پیغمبرشان به خون برجند«9»، و او ایشان را ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. [.....] (2). آج، لب، فق، مب، مر: پذیرفتم. (3). دب، آج، لب، فق را. (4). مب، مر: به شاخ. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر گویند. (6). مب، مر: عتبة بن ابی وقّاص. (7). مب، مر: زد و دو، فق: بر دو. (8). آج، لب، فق، مب، مر: کردی. (9). کذا: در اساس، وز، دب، لب، آج، برکشند، مب، مر: پیغمبر خود را خون آلود کنند. صفحه : 60 با خدای خواند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و شعبی و محمّد بن اسحق بن یسار گفتند: روز احد چون کارزار منقرض شد، جماعتی مشرکان بر بالایی شدند. رسول- علیه السّلام- گفت: برانی«1» اینان را [از]«2» اینکه جا. ایشان را براندند، و رسول- علیه السّلام- بر آن بالا شد و بنگرید، هند را دید و جماعتی زنان با او، مر کشتگان مسلمانان را مثله می‌کردند گوش و بینی و انگشتان و مذاکیر می‌بریدند و با رشته می‌کردند«3». و هند- علیها اللّعنة«4»- شکم حمزه بشکافته بود و جگر او بگرفته و در دهن نهاده خواست تا بخاید«5»، خدای تعالی تمکین نکرد و در دهن او سنگی شد. آن ملعونه بر بالایی شد و به آواز بلند اینکه بیتها می‌خواند: نحن جزیناکم بیوم بدر

و الحرب بعد الحرب ذات السّعر«6» ما کان عن عتبة لی من صبر

أبی و عمّی و أخی و بکری شفیت نفسی و قضیت نذری

و سکّن القتلی غلیل صدری عبد اللّه بن جحش پیش از کارزار احد گفت: بار خدایا؟ [261- ر] اگر فردا ما را ملاقات به اینکه کافران شود، من می‌خواهم تا شکمم بشکافند و گوش و بینی«7» ببرند تا روز قیامت با پیش تو آیم، تو گویی: اینکه معامله با تو چرا کردند! من گویم: برای تو، چون کارزار برفت همچنان کردند. یکی از جمله صحابه که اینکه سخن شنیده بود از او، گفت: امّا اینکه مرد آنچه خواست [در دنیا بدادند او را، و آنچه خواست]«8» در قیامت هم بدهند. چون رسول- علیه السّلام- آن دید که با حمزه و صحابه کرده بودند از مثله، گفت: اگر ما را بر اینان دست بود مکافات اینکه باز کنیم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: برانید. (8- 2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (3). مب، مر: و با ریسمانی می‌کشیدند. (4). مب، مر: هند ملعونه. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تا بخورد. (6). کذا: در اساس و همه نسخه‌بدلها، سیرت رسول اللّه (2/ 677): ذات سعر. [.....] (7). مب، مر مرا. صفحه : 61 عطا گفت و عبد اللّه عمر که: رسول- علیه السّلام- چهل بامداد جماعتی را از ملوک کنده لعنت کرد، و ابو سفیان را و حارث بن هشام را و صفوان بن امیّه را، پس اینکه آیت آمد، و آیت اگر چه به لفظ عموم است، مراد خصوص است، یعنی لیس لک من أمر«1» هؤلاء شی‌ء. و گفته‌اند: «لام» به معنی «الی» است، و اینکه دو حرف متعاقب باشند در چند فعلها، یقال: دعوته لکذا و الی کذا، و هدیته لکذا و الی کذا، قال اللّه تعالی: الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی هَدانا لِهذا«2» ...، و قال تعالی: سَمِعنا مُنادِیاً یُنادِی لِلإِیمان‌ِ«3» ...، و اگر بر ظاهر حمل کنند اولیتر باشد برای آن که معنی آن است که: تو را از اینکه کار چیزی نیست، یعنی لا تملکه و لا یختص‌ّ بک و لا یتعلّق بک، و چون «الی» گویی، معنی آن باشد«4»: کار اینان با تو مفوّض و موکول نیست، و هر دو معنی یکی است و از ظاهر عدول نکردن اولی‌تر باشد. أَو یَتُوب‌َ عَلَیهِم أَو یُعَذِّبَهُم، یا توبه اینان بپذیرد یا عقاب کند اینان را. اگر توبه پذیرد فضل کرده باشد، و اگر عذاب«5» کند عدل کرده باشد. و قرینه مخصّص اینکه است که در آیت گفت، یعنی از باب قبول توبه یا عذاب کردن اینان به تو تعلّق ندارد. و در نصب او دو وجه گفتند: یکی آن که معطوف است علی قوله: لِیَقطَع‌َ طَرَفاً مِن‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَو یَکبِتَهُم، أَو یَتُوب‌َ عَلَیهِم أَو یُعَذِّبَهُم، [و وجهی دیگر آن است«6»: «او» به معنی «الّا ان» باشد، کقولهم: لألزمنّک او تعطینی حقّی، و قول امرؤ القیس:

حاول ملکا او نموت فنعذرا المعنی: الّا ان یتوب علیهم او یعذّبهم]«7» ابو حاتم گفت: نصب او به اضمار «ان» است، و التّقدیر: لیس لک من الامر شی‌ء أو من ان یتوب علیهم«8»، آنگه ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: من الامر. (2). سوره اعراف (7) آیه 43. (3). سوره آل عمران (3) 193. (4). مب، مر که. (5). مب، مر: عقاب. (6). آج، لب، فق، مب، مر که. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (8). دب، آج، لب، مب، مر المعنی الّا ان یتوب علیهم او یعذّبهم او من ان یعذّبهم. صفحه : 62 «أن» بر جای بدل امر باشد و در محل‌ّ مصدر افتاده بود، المعنی: لیس لک من امرهم شی‌ء من قبول توبتهم، او من عذابهم، و اینکه وجه از هر دو قریبتر است، و اینکه قول ابو حاتم است، و آن دو قول اختیار فرّاء. آنگه حق تعالی بیان کرد که: چرا تو را هیچ نیست از کار اینان! گفت«1»: برای آن که ملک آسمان و زمین و آنچه در آسمان و زمین است همه خدای راست، هر کسی مالک آن قدر باشند«2» که او را تملیک کند. چون همه او راست، آن را که خواهد بیامرزد، و آن را که خواهد عذاب کند، و آن را که بیامرزد به رحمت بیامرزد، و آن را که عذاب کند باستحقاق«3» کند که او آمرزنده و بخشاینده است. قوله تعالی:

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَأکُلُوا الرِّبَوا أَضعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللّه‌َ لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ (130) وَ اتَّقُوا النّارَ الَّتِی أُعِدَّت لِلکافِرِین‌َ (131) وَ أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ لَعَلَّکُم تُرحَمُون‌َ (132) وَ سارِعُوا إِلی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم وَ جَنَّةٍ عَرضُهَا السَّماوات‌ُ وَ الأَرض‌ُ أُعِدَّت لِلمُتَّقِین‌َ (133) الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الکاظِمِین‌َ الغَیظَ وَ العافِین‌َ عَن‌ِ النّاس‌ِ وَ اللّه‌ُ یُحِب‌ُّ المُحسِنِین‌َ (134) وَ الَّذِین‌َ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَو ظَلَمُوا أَنفُسَهُم ذَکَرُوا اللّه‌َ فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم وَ مَن یَغفِرُ الذُّنُوب‌َ إِلاَّ اللّه‌ُ وَ لَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُم یَعلَمُون‌َ (135) أُولئِک‌َ جَزاؤُهُم مَغفِرَةٌ مِن رَبِّهِم وَ جَنّات‌ٌ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِین‌َ فِیها وَ نِعم‌َ أَجرُ العامِلِین‌َ (136) قَد خَلَت مِن قَبلِکُم سُنَن‌ٌ فَسِیرُوا فِی الأَرض‌ِ فَانظُروا کَیف‌َ کان‌َ عاقِبَةُ المُکَذِّبِین‌َ (137) هذا بَیان‌ٌ لِلنّاس‌ِ وَ هُدی‌ً وَ مَوعِظَةٌ لِلمُتَّقِین‌َ (138) وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحزَنُوا وَ أَنتُم‌ُ الأَعلَون‌َ إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (139) إِن یَمسَسکُم قَرح‌ٌ فَقَد مَس‌َّ القَوم‌َ قَرح‌ٌ مِثلُه‌ُ وَ تِلک‌َ الأَیّام‌ُ نُداوِلُها بَین‌َ النّاس‌ِ وَ لِیَعلَم‌َ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنکُم شُهَداءَ وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الظّالِمِین‌َ (140) «4»

ای آنان که گرویده‌اید«5» مخورید«6» زیادت حرام بارها دوباره کرده«7»، و بترسید«8» از خدای تا همانا فلاح یابید«9». و بترسید«10» از آن آتش که نهاده‌اند«11» کافران را. و فرمان برید خدای را و پیغامبر«12» را تا همانا بر شما رحمت کنند. و بشتابید«13» به آمرزش از خدایتان و بهشتی که پهنای آن آسمان و زمین بود ----------------------------------- (1). چاپ شعرانی (3/ 183) وَ لِلّه‌ِ ما فِی السَّماوات‌ِ وَ ما فِی الأَرض‌ِ ...را (2). مب، مر: باشد. (3). مب، مر عذاب. (4). وز، دب: الرّبا. (5). دب: گرویده‌ای/ گرویده‌اید. [.....] (6). دب: مخوری/ مخورید. (7). آج، لب، فق: حال آن که افزونیها بود فزون گردانیده. (8). دب: بترسی/ بترسید. (9). دب: فلاح یابی/ فلاح یابید، آج، لب، فق: تا مگر شما رستگاری یابید. (10). دب: و بترسی/ و بترسید. (11). آج، لب، فق: که ساخته گردانیده است. (12). آج، لب، فق: پیغامبر فرستاده. (13). دب: و بشتابی/ بشتابید. صفحه : 63 که نهاده‌اند«1» برای پرهیزگاران. آنانی که هزینه کنند«2» در توانگری و درویشی و فرو برندگان خشم«3» و عفو کنندگان از مردمان، و خدای دوست دارد نیکوکاران را. و آنان که چون بکنند زشتی یا بیداد کنند بر خود، یاد کنند خدای را و آمرزش خواهند برای گناهشان، و کیست که بیامرزد گناهان مگر خدای و مقام نکنند بر آنچه کرده باشند، و«4» ایشان دانند. ایشان پاداش‌شان«5» آمرزش بود از خدایشان و بهشتهایی«6» که می‌رود در«7» زیر آن جویها، همیشه باشند در آن«8» و نیک مزد بود اینکه کنندگان را«9». [261- پ] بگذشت از پیش شما سنّتها بروید«10» در زمین بنگرید«11» که چگونه بود عاقبت«12» به دروغ دارندگان. «13» اینکه بیانی است«14» مردمان را و ----------------------------------- (1). وز، دب: بجارده‌اند. (2). آج، لب، فق: نفقه می‌کنند. (3). آج، لب، فق: فرو خورندگان خشم. (4). آج، لب، فق حال آن که. (5). وز، دب: پاداششان، آج، لب، فق: پاداش ایشان. (6). آج، لب، فق: و بستانهایی. [.....] (7). وز، دب: از. (8). وز، دب: آن جا. (9). آج، لب، فق: و نیکامزد کار کنندگان. (10). دب: بروی/ بروید، آج، لب: بر شوید، لب، فق: پس بروید. (11). دب: بنگری/ بنگرید. (12). آج، لب، فق: انجام کار. (13). اساس، وز، دب، آج، لب، مب: موعظة، نیز چاپ شعرانی (3/ 184)، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (14). آج، لب، فق: اینکه قرآن هویدا شدنی برای. صفحه : 64 لطفی«1» و پندی پرهیزگاران«2» را. و اندوهگین«3» مباشید«4» و شما بلندتر باشید«5» اگر ایمان آوردید«6». اگر برسد شما را رنجی«7» پس رسید«8» ایشان را جراحتی مانند آن، و اینکه روزگار می‌گردانیم میان مردمان و تا بداند خدای آنان را که بگرویدند و بگیرد از شما گواهان«9»، و خدای دوست ندارد بیدادکاران را. قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَأکُلُوا الرِّبَوا-«10» الایة، وجه اتّصال آیت به آیت متقدّم آن است که: قدیم- جل‌ّ جلاله- چون ذکر عذاب کرد و آن که او را هست که آن را [که]«11» مستحق بود عذاب کند یا عفو کند، از آن وجوه و افعال که بر آن مستحق‌ّ عذاب شوند«12» یکی بگفت، و آن «ربا» ست، و آن آن است که«13»: در جاهلیّت دادند و بر دست داشتند. عطا و مجاهد گفتند«14»: در جاهلیّت مردی را بر کسی دینی بود«15» مؤجّل، وقت حلول اجل درآمدی مطالبت کردی. مرد گفتی: در اجل بیفزای تا در مال بیفزایم، خدای تعالی اینکه حرام کرد و نهی کرد از او و گفت: لا تَأکُلُوا الرِّبَوا. و بیان کردیم که: اصل او در لغت و شرع زیادت بود. و از وجوهی که گفته‌اند در تحریم ربا، معتمد آن است که مصلحت دینی به او«16» تعلّق دارد، که خدای تعالی ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: و راهنمونی. (2). دب، آج، لب: بر پرهیزگاران. (3). آج، لب، فق: اندوهگن. (4). مب: مباشی/ مباشید، آج، لب، فق: مشوید. (5). دب: باشی/ باشید، آج، فق: غالبترانید. (6). آج، لب، فق: اگر هستید باور دارندگان. [.....] (7). وز، دب: جراحتی، آج، لب، فق: خستگی. (8). وز، دب: برسید. (9). دب: گوایان. (10). اساس، وز، دب، آج، لب: الرّبا. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (12). اساس: شدند، با توجّه به وز تصحیح شد. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر: رباست که. (14). دب، آج، لب، فق، مب، مر اگر. (15). دب، آج، لب، فق، مب: بودی. (16). دب، آج، لب، فق، مب، مر: بدو. صفحه : 65 داند که صلاح چیست در آن، و ما را به آن طریق نیست. و وجوهی بر سبیل تقریب گفتند، یکی آن که: تا فرق باشد«1» میان بیع و ربا، وجهی دگر آن که: تا اظهار عدل باشد در آن که چندان بستاند که داده باشد. دگر آن که: تا تحریض«2» باشد بر مکارم اخلاق و انظار معسر بی زیادتی، و قرض دادن و دستگیری درماندگان کردن بی‌ضرورتی که عاید بود یا محتاج، و اینکه وجه باز پسین از صادق- علیه السّلام- روایت کرده‌اند«3»، و در تکرار اینکه حکم اینکه جا با آن که در سورة البقرة گفته بود: وَ أَحَل‌َّ اللّه‌ُ البَیع‌َ وَ حَرَّم‌َ الرِّبا«4» ...، دو وجه گفتند: یکی تأکید و توثیق تحریم را، و دیگر آن که: آن جا به لفظ تحریم است، و اینکه جا به لفظ نهی تا معلوم شود که تحریم او علی أبلغ الوجوه است که ره«5» منع از حکیم در تکلیف بیش از اینکه دو نباشد. قوله: أَضعافاً مُضاعَفَةً، نصب او بر حال است از «ربا» که مفعول است، و «ضعف» چیز«6» مثلش باشد، و گفته‌اند: دو مثلش باشد، و از خدای بترسید تا فلاح یابید، و «فلاح» نجاح و ظفر به مراد باشد. وَ اتَّقُوا النّارَ الَّتِی أُعِدَّت لِلکافِرِین‌َ، و بترسید«7» از آن آتش که برای کافران بجارده‌اند«8». اگر گویند: چون دوزخ برای کافران و فاسقان بجارده‌اند«9»، چرا کافران را تخصیص کرد! گوییم، از اینکه چند جواب است: یکی آن که دوزخ اگر چه معدّ است برای هر دو، و لکن ذکر آنان [کرد]«10» که مقطوع علیهم‌اند دون آنان که مجوّز است در حق‌ّ ایشان، و اینکه جواب بر اصل«11» ما روان باشد، بر مذهب اهل وعید نرود. جواب دیگر از اینکه آن است که: اینکه آتشی است مخصوص که در آن جا کافران باشند دون فاسقان، چه دوزخ«12» منازل و درکات است، و هر گروهی را درکه‌ای باشد تا منافقان در درک اسفل باشند از آن. و جوابی دیگر از او آن است ----------------------------------- (1). دب در. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: تحریص. (3). دب، آج، لب، فق، مب، مر: روایت کنند. (4). سوره بقره (2) آیه 275. [.....] (5). مب، مر: راه. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: چیزی. (7). دب، آج، لب، فق: و بترسی/ و بترسید. (8). مب، مر: کافران معد و مهیّا کرده‌اند. (9). مب، مر: مهیّا کرده‌اند. (10). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (11). مب، مر مذهب ما. (12). مب، مر را. صفحه : 66 که: اینکه از آن خاص است که با او دلیل است بر عام، أعنی اینکه خاص است و عمومش به دلیل دیگر دانند«1»، نظیرش قوله: کُلَّما أُلقِی‌َ فِیها فَوج‌ٌ سَأَلَهُم خَزَنَتُها أَ لَم یَأتِکُم نَذِیرٌ قالُوا بَلی قَد جاءَنا نَذِیرٌ، فَکَذَّبنا«2» ...، و معلوم است که جمله اهل دوزخ اینکه نگویند، و مثله قوله: إِذ نُسَوِّیکُم بِرَب‌ِّ العالَمِین‌َ«3»، و معلوم است که همه اهل دوزخ تسویه نکرده‌اند میان خدا و شیطان«4» و اعداد و استعداد و اهبه و اتّخاذ به یک معنی باشد. آنگه چون ذکر دوزخ کرد و عذابی که نهاده است کافران را، ترغیب کرد مکلّفان را در آن که طریقی سپرند که ره«5» نجات باشد و به رحمت انجامد، و آن طاعت خداست. و «طاعت» بگفتیم که: موافقت امر و اراده باشد، و نیز طاعت رسول برای آن که طاعت رسول در آنچه فرماید همچنان واجب است که طاعت خدای تعالی در او امری که کند [262- ر] از واجبات، و در اینکه آیت اگر بر خصوص گیرند امر باشد به ترک ربا و بیان تحریم او، و اینکه به سمع توان شناختن و به قول رسول. لَعَلَّکُم تُرحَمُون‌َ، تا باشد که بر شما رحمت کنند، و معنی «لعل‌ّ» ترجّی باشد، و اینکه بر خدای تعالی روا نبود جز«6» آن است که راجع نیست با خدای تعالی، بل راجع است با مکلّفان، و معنی آن که: اگر طاعت خدا و رسول داری«7»، امید رحمت بود شما را، پس امید راجع با ماست نه با خدای تعالی. وَ سارِعُوا إِلی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم، نافع و إبن عامر خوانند: «سارعوا» بی «واو» عطف، باقی قرّاء به «واو» خوانند: وَ سارِعُوا. و در مصاحف اهل شام بی «واو» است، و در مصاحف اهل عراق به «واو»، امر است و ترغیب از خدای تعالی مکلّفان را به مسارعت و شتافتن به کارهایی که موجب مغفرت و بهشت بود از توبه و عمل صالح، و معنی علی أحد الوجهین إمّا دریافتن قبل الفوت و إمّا تباطی و تثاقل نا کردن- چنان که برفت. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مب، مر و. (2). سوره ملک (67) آیه 8 و 9. (3). سوره شعرا (26) آیه 98. (4). دب: میان دوزخ اینکه نگویند خدا و شیطان. (5). دب، آج، لب، فق: که در او. (6). دب، آج، لب، فق، مب، مر: جواب. [.....] (7). مب، مر: دارید. صفحه : 67 و مفسّران خلاف کردند«1» که کدام فعل مراد است به آیت که جالب و سبب مغفرت بود. عبد اللّه عبّاس گفت: اسلام است، ابو العالیه و ابو روق گفتند: هجرت است، امیر المؤمنین علی گفت: ادای فرایض است، عثمان بن عفّان گفت: اخلاص است، انس مالک گفت: تکبیر افتتاح است در نماز، سعید جبیر گفت: ادای طاعات است، یمان گفت: نماز پنج است، ضحّاک گفت: جهاد است، عکرمه گفت: توبه است، مقاتل گفت: عمل صالح است، ابو بکر ورّاق گفت: کار کردن بر معروف و باز ایستادن از منکر، بعضی دگر گفتند: نماز آدینه و جماعت است، و حمل کردن بر عموم اولیتر است برای آن که تنافی نیست میان اینان. وَ جَنَّةٍ عَرضُهَا السَّماوات‌ُ وَ الأَرض‌ُ، آنگه مضاف بیفگند و مضاف الیه به جای او بنهاد، چنان که: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«2»، وَ جاءَ رَبُّک‌َ«3»، و قوله: ما خَلقُکُم وَ لا بَعثُکُم إِلّا کَنَفس‌ٍ واحِدَةٍ، أی کخلق نفس واحدة، و شواهد اینکه از اشعار گفته شده است، و آن بسیار باشد در کلام عرب آن جا که لبسی نبود. و تخصیص «عرض» برای مبالغه کرد که در غالب عادت طول بیش از عرض باشد، یعنی چون عرض چندین باشد طول چه باشد؟ زهری گفت: اینکه وصف عرض است، و امّا طولش جز خدای نداند، و مثال اینکه در معنی: مُتَّکِئِین‌َ عَلی فُرُش‌ٍ بَطائِنُها مِن إِستَبرَق‌ٍ«4»، چون آستر از استبرق باشد، افره«5» از چیزی باشد به از آن. و بعضی اهل معانی گفتند: مراد نه عرض است که خلاف طول باشد، و انّما مراد سعت و فراخی و بزرگی است، چنان که عرب گوید: أعرض من الدّهنا«6»، أی أوسع، قال جریر: لجّت امامة فی عذلی و ما علمت

عرض السّماوة روحاتی و لا بکری و قال آخر: تجیز بنا عرض الفلاة و ما لنا

علیهن‌ّ الّا و خزهن‌ّ شفا و قال آخر: کأن‌ّ بلاد اللّه و هی عریضة

علی الخائف المطلوب کفّة حابل ----------------------------------- (1). مب، مر در آن. (2). سوره یوسف (12) آیه 82. (3). سوره فجر (89) آیه 22. (4). سوره رحمن (55) آیه 54. (5). آج، لب، فق، مب: ابره. (6). وز: من الذّهب، مب، مر: من الدّنیا. صفحه : 68 و اینکه کنایت باشد از سعت و فراخی بهشت، آنگه علی التّقریب بخواطر السّامعین تشبیهی کرد آن را به عرض آسمان و زمین، چنان که گفت: ما دامَت‌ِ السَّماوات‌ُ وَ الأَرض‌ُ«1»، و مراد تأبید است و مبالغه در طول مدّت. و در خبر آمده است که: ملک روم نامه نوشت به رسول- علیه السّلام- و گفت: تو ما را با بهشتی می‌خوانی که عرض او چند آسمان و زمین است، پس دوزخ کجا باشد! رسول- علیه السّلام- گفت: یا سبحان اللّه؟ چون روز درآید، شب کجا باشد؟ و انس مالک را پرسیدند که بهشت در آسمان است یا در زمین! گفت: و«2» بهشت در کدام آسمان و زمین گنجد؟ گفتند: پس کجاست! گفت: بالای هفت آسمان است در زیر عرش، و قتاده گفت: در روایت چنین آمد که بهشت بالای هفت آسمان است و دوزخ در زیر هفتم زمین. و ابو مسلم محمّد بن بحر«3» الاصفهانی گفت: اینکه نه عرض است که خلاف طول باشد، اینکه عرض از معارضه است کقولهم: هذا الثّوب عرضه کذا، أی قیمته الّتی یعارض بها، یعنی آن«4» قیمت که به آن معارضه کنند او را. پس بر اینکه قول، معنی اینکه«5» باشد که: بهشتی که هفت آسمان و هفت زمین ارزد، و فیه بعض التعسّف، برای آن که فهم و وهم سامع سبق نبرد به اینکه. أُعِدَّت لِلمُتَّقِین‌َ، و اینکه دلیل باشد بر آن که بهشت«6» آفریده است که آنچه معدوم باشد معدّ نبود، و دوزخ نیز که: أُعِدَّت لِلکافِرِین‌َ«7»، گفت آن را. آنگه وصف کرد آن متّقیان را که بهشت برای ایشان بجارده است«8»، گفت: الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ، آنان که مال نفقه و هزینه کنند در خواری و دشواری«9»، در توانگری و درویشی، اوّل خلقی از اخلاق ایشان که موجب بهشت بود ایشان را، سخاوت شمرد. و رسول- علیه السّلام- گفت: الجنة دار الاسخیاء ، بهشت ----------------------------------- (1). سوره هود (11) آیه 107 و 108. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: ندارد. (3). اساس، وز، مت: بحیر، با توجّه به دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (4). دب، آج، لب، فق، مب، مر: اینکه. (5). همه نسخه‌بدلها: آن. (6). مب، مر و دوزخ هر دو. (7). سوره بقره (2) آیه 24. [.....] (8). مب، مر: مهیّا کرده است. (9). دب، آج، لب، فق: دشخواری. صفحه : 69 سرای سخاوتیان است. و ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: السّخی‌ّ قریب من اللّه، قریب من الجنّة، قریب من النّاس، بعید من النّار، و البخیل بعید من اللّه، بعید من الجنّة، بعید من النّاس، قریب من النّار، و لجاهل سخی‌ّ احب‌ّ الی اللّه من عالم بخیل، گفت: سخی نزدیک است به خدا و به بهشت و به مردمان«1»، دور است از دوزخ و بخیل دور است از خدای [262- پ] و بهشت و مردمان، و نزدیک است به دوزخ، و خدای تعالی سخی جاهل را دوست‌تر«2» دارد از آن که عالمی بخیل را. و انس روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: سخاوت درختی است در بهشت شاخهای«3» آن در دنیاست، هر که دست به شاخی از شاخهای«4» او زند او را به بهشت برد، و بخل درختی است در دوزخ، شاخهای«5» آن در زمین است، هر که دست به شاخی از شاخهای«6» او زند او را به دوزخ برد. و رسول- علیه السّلام- گفت: 7» تجافوا« عن ذنب السّخی‌ّ فان‌ّ اللّه اخذ بیده کلّما عثر ، گفت: از گناه سخی در گذری«8» که خدای دست گیر او بود هر کجا بیفتد. وَ الکاظِمِین‌َ الغَیظَ، و آنان که خشم فرو بردند«9»، و برای آن «کظم» گفت که مرد خشم گرفته چون ممتلی باشد از آن خشم، و راحت ممتلی در آن بود که قذف کند از روی تشبیه او را از خشم به گلوا«10» می‌برآید«11» تا به دهن او فرو برد و بر زبان نراند و امضا نکند و اظهار، رسول- علیه السّلام- گفت: من کظم غیظا و هو یقدر علی انفاذه ملاه اللّه امنا و ایمانا، هر که خشمی فرو برد«12» و او تواند تا آن خشم از پیش ببرد، خدای تعالی«13» او را پر از امن و ایمان باز کند. و اصل «کظم» حبس الشّی‌ء عند امتلائه باشد، یقال: کظمت القربة اذا ملأتها ماء. و مجاری آب را «کظائم» خوانند ----------------------------------- (1). همه نسخه‌بدلها و. (2). مر: دوستر. (6- 5- 4- 3). شاخهای/ شاخه‌های. (7). کذا: در اساس، وز، مب، مر، دب: تجافرا، دیگر نسخه‌بدلها: تجاوزا. (8). مب، مر: درگذرید. (9). وز، دب، آج، لب، فق: فرو برند، مب، مر: فرو خورند. (10). دب، آج، لب، فق، مب، مر: به گلو. (11). فق، مب، مر: بر می‌آید. (12). مب، مر: فرو خورد. (13). دب، آج، لب، فق، مب، مر دل. صفحه : 70 برای آن که به آب ممتلی باشد، یکی را کظامة گویند، و از اینکه جا گویند: اخذت بکظمه، أی بمجاری نفسه، برای آن که آن مجاری از نفس ممتلی باشد. و «کظم الابل» آن باشد که نشخوار در شکم جمع کند بر نیارد، و شتر اینکه عند فزع و جهد کند، قال الاعشی یصف رجلا مهیبا تهابه الابل لأنّه یسخرها للأضیاف: و تکظم البزل منه حین تبصره

حتّی تقطّع فی أجوافها الجرر و رجل کظیم و مکظوم اذا کان ممتلیا غمّا و حزنا، قال اللّه تعالی: وَ ابیَضَّت عَیناه‌ُ مِن‌َ الحُزن‌ِ فَهُوَ«1» ظَل‌َّ وَجهُه‌ُ مُسوَدًّا وَ هُوَ کَظِیم‌ٌ«3»، و قال عبد المطّلب بن هاشم: و حضضت قومی و احتسبت قتالهم

و القوم من خوف المنایا کظّم و در خبر می‌آید: ما من جرعة احمد عقبی من جرعة غیظ مکظوم، گفت: هیچ جرعه نیست عاقبت آن پسندیده‌تر از جرعه خشم که بنده فرو برد. و انس روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: هر کس که او خشمی فرو برد و او قادر بود که آن خشم براند، خدای تعالی روز قیامت او را بخواند بر سر خلقان و مخیّر کند او را در حور العین تا هر کدام که خواهد اختیار کند، و شاعر گفت: و اذا غضبت فکن و قورا کاظما

للغیظ تبصر ما تقول و تسمع فکفی به شرفا تصبّر ساعة

یرضی به عنک الاله و ترفع و رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ جرعه نیست که خدای دوست‌تر«4» دارد از جرعه خشم که بنده فرو برد، یا جرعه‌ای از صبر که بر مصیبتی فرو برد. وَ العافِین‌َ عَن‌ِ النّاس‌ِ، ریاحی«5» و کلبی گفتند: مراد به اینکه «ناس» مملوکان و بردگانند که چون ایشان گناهی کنند تو عفو کنی. زید بن اسلم گفت: عمّن ظلمهم و اساء الیهم، عفو کنند«6» از آنان که بر ایشان ظلم کنند و با ایشان اساءت کنند«7». ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب، مر: و هو. (2). سوره یوسف (12) آیه 84. [.....] (3). سوره زخرف (43) آیه 17. (4). مب: دوستر. (5). اساس، دب، لب، فق، مر: رباحی (بدون نقطه)، وز: رباحی، آج، مب: ریاحی. (6). اساس، وز: نکنند، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (7). مب، مر: بدی کنند. صفحه : 71 مقاتل بن حیّان گفت، روایت کردند ما را که: رسول- علیه السّلام- چون آیت بخواند، گفت: اینان در امّت من کم نباشند«1» مگر کسی که خدای او را عصمت کند. ابو هریره روایت کند که: رسول- علیه السّلام- با ابو بکر در مجلسی حاضر بود، مردی از جمله حاضران در پوستین ابو بکر افتاد، و رسول- علیه السّلام- می‌خندید و تبسّم می‌کرد. چون ابو بکر به جواب درآمد و بعضی سخنهای او را جواب کرد، رسول- علیه السّلام- خشم گرفت و برخاست و برفت. ابو بکر برخاست و از قفای رسول- علیه السّلام- برفت و گفت: ای رسول اللّه؟ اینکه مرد مرا دشنام می‌داد، تو تبسّم می‌کردی. چون من به جواب بعضی سخنهای او مشغول شدم، خشم گرفتی و برخاستی و جا رها کردی«2»! گفت: بلی، آنگه که او تو را دشنام می‌داد و تو خاموش بودی، فرشته‌ای ایستاده بود که جواب می‌داد برای تو، مرا از آن تبسّم می‌بود«3». چون تو به جواب درآمدی«4»، فرشته برفت و شیطان درآمد، و من جایی که شیطان حاضر باشد ننشینم آن جا«5». سه کلمه از من بشنو یا با بکر«6»؟ بنده«7» نباشد که مظلمتی فرو برد و عفو بکند«8» از آن الّا«9» و خدای تعالی نصر او عزیز گرداند، و هیچ بنده نباشد که در سؤال بر خود بگشاید برای کثرت مال الّا خدای تعالی او را درویشی بیفزاید [و هیچ بنده‌ای نباشد که او در عطایی وصلتی[السلام ما «10» بگشاید و الّا خدای تعالی او را مال بیفزاید][السلام ما «11»، و قال عروة بن الزّبیر: لن[السلام ما «12» یبلغ المجد اقوام و ان کرموا

حتّی یذلّوا و ان عزّوا لأقوام و یشتموا فتری الألوان مشرقة

لا عفو ذل‌ّ و لکن عفو احلام وَ اللّه‌ُ یُحِب‌ُّ المُحسِنِین‌َ، مقاتل گفت: معنی آن است که اینکه چیزها که از ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: کم شدند، مب، مر: کم شده‌اند. (2). دب، آج، لب، فق، مب، مر: و جا به ما باز گذاشتی. (3). مب، مر: می‌آمد. (4). مب، مر آن. (5). دب، آج، لب، فق، مب، مر تو. (6). وز، دب، آج، لب، فق هیچ، مر بدان که هیچ. (7). وز، دب: بنده/ بنده‌ای. (8). اساس، دب، لب، فق: نکند، با توجه به وز تصحیح شد. (9). آج، لب: و الّا. [.....] (10). دب، آج، لب، فق: صلت. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (12). اساس و همه نسخه‌بدلها: لم، با توجّه به (چاپ شعرانی (3/ 190) و مآخذ شعری تصحیح شد. صفحه : 72 پیش رفت از انفاق و خشم فرو بردن[السلام ما «1» و عفو بکردن احسان است، هر که اینکه کند محسن باشد، و خدای تعالی محسنان را دوست دارد. حسن بصری گفت: احسان آن باشد که عام داری بر همه کس از دوست و دشمن و مستحق و نامستحق چون آفتاب و چون باد و باران، سفیان ثوری گفت: احسان آن باشد که به آن کس احسان کنی که با تو اساءت کند، که احسان کردن با آن که با تو احسان کرده باشد مکافات بود، سری‌ّ السّقطی گفت: احسان آن باشد [263- ر] که در اوقات امکان به جای آری[السلام ما «2» و فرصت نگاه‌داری، و اینکه معنی بعضی شعرا نظم کرد: لیس فی کل‌ّ ساعة و أوان

یتهیّأ صنایع الاحسان فاذا امکنت تبادرت فیها

حذرا من تعذّر الامکان أنس مالک روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: شب معراج کوشکهایی دیدم در اعلا درجات بهشت، جبرئیل را گفتم: اینکه که راست! گفت: للکاظمین[السلام ما «3» الغیظ و العافین عن النّاس و المحسنین[السلام ما «4»، آنان راست که خشم فرو برند و عفو بکنند و احسان کنند. و در خبر می‌آید که: زین العابدین- علیه السّلام- و در دگر روایت کاظم موسی بن جعفر- علیهما السّلام- دست می‌شست، و غلام آب بر دست او می‌ریخت، مشغول شد، گوشه ابریق بر سر او آمد. او به غلام برنگرید، غلام گفت: وَ الکاظِمِین‌َ الغَیظَ، گفت: کظمت غیظی، خشم فرو بردم[السلام ما «5»، گفت: وَ العافِین‌َ عَن‌ِ النّاس‌ِ، گفت: السلام ما «6» [عفوت عنک][ ، عفو بکردم از تو، گفت: وَ اللّه‌ُ یُحِب‌ُّ المُحسِنِین‌َ[السلام ما «7»، گفت: اعتقتک ، آزادت کردم[السلام ما «8». قوله: وَ الَّذِین‌َ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً[السلام ما «9»، عبد اللّه مسعود گفت: سبب نزول آیت آن ----------------------------------- (1). مب، مر: فرو خوردن. (2). لب: آوری. (3). آج، لب، فق: و الکاظمین. (4). وز، دب، آج، لب، فق: و للمحسنین. (5). مب: فرو خوردم. (6). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (7). نسخه مب: در اینکه جا پایان می‌پذیرد. (8). وز، دب: بکردم. (9). وز، دب، فق، مر الایة. صفحه : 73 بود که جماعتی از صحابه گفتند: یا رسول اللّه؟ همانا بنی اسرائیل از ما گرامیتر بودند بر خدای[السلام ما «1»! گفت: چرا! گفتند: برای آن که چون گناهی کردندی، بر در سرای ایشان نوشته‌ای پیدا شدی که بر خویشتن عقوبتی بکنی[السلام ما «2» از گوش بریدن یا بینی بریدن یا مانند اینکه، تا کفّارت گناهان باشد. ایشان آن بکردندی، و واثق شدندی به کفّارت گناه[السلام ما «3». خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، گفت: شما گرامیترید[السلام ما «4» بر من که شما را اینکه نفرمودم به کفّارت گناه، از شما به توبه و استغفار راضی شدم. عطا گفت[السلام ما «5»: در نبهان[السلام ما «6» التّمّار آمد که او مردی خرما فروش بود، زنی به دکّان او شد تا خرما خرد. زن را جمالی بود، مرد گفت: یا هذه؟ مرا خرما به از اینکه هست به خانه، اگر خواهی تا به خانه رویم و از آن خرما بدهم. زن با او به خانه رفت. چون او را خرما داده بود، او را به بر گرفت[السلام ما «7» و بوسه داد[السلام ما «8»، زن گفت: اتّق اللّه، از خدای بترس. مرد در حال پشیمان شد و دست از او بداشت و به نزدیک رسول اللّه آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ خویشتن[السلام ما «9» هلاک کردم، و قصّه با رسول بگفت و گفت: یا رسول اللّه؟ آنچه من سزاوار آنم با من بکن. جبرئیل آمد و اینکه آیت آورد. مقاتل و کلبی گفتند: رسول- علیه السّلام- برادری داد میان مردی انصاری و مردی ثقفی. ثقفی را رسول- علیه السّلام- در سریّتی به غزای فرستاد، اینکه مرد انصاری تعهّد خانه و عیال او می‌کرد. روزی پاره‌ای گوشت به خانه ثقفی برد، و زن بیرون آمد تا گوشت از او بستاند. بستد و در سرای برد او از پس او در سرا رفت، او در خانه رفت. مرد از پس او در خانه رفت، مرد قصد آن کرد که بوسه[السلام ما «10» به زن باز دهد. زن دست بر روی نهاد، او بوسه بر پشت دست او داد، گفت: نکو محافظت کردی غیبت برادرت را؟ مرد پشیمان شد و از آن جا بیرون آمد و به نزدیک ابو بکر شد و گفت: ----------------------------------- (1). مر: نزد خدای. (2). مر: بکنید. [.....] (3). آج، لب، فق: گناهان. (4). دب، آج، لب، فق: گرامیتری، مر: شما گرامیترین امّتید. (5). مر آیت. (6). لب، فق، مر: نهان التّمّار، چاپ شعرانی (3/ 191): تیهان التّمّار. (7). آج، لب، فق، مر: در بر گرفت. (8). مر بوسه بر روی او می‌داد. (9). آج، لب، فق را. (10). وز، دب، آج: بوسه/ بوسه‌ای. صفحه : 74 کار مرا هیچ درمانی هست! ابو بکر گفت: ندانی که خدای تعالی آن حمیت که برای غازی برد، برای مقیم نبرد؟ از آن جا به نزدیک عمر شد، هم عمر اینکه گفت. مرد انصاری برخاست و از مدینه بیرون شد و در کوه و بیابان می‌گردید و می‌گریست و عذر می‌خواست و توبه می‌کرد. مرد ثقفی باز آمد، زن او را خبر داد از آنچه رفته بود، مرد او را گفت: چون بینم ملامت کنم او را، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. وَ الَّذِین‌َ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً، اینکه صفت موصوفی محذوف است، یعنی اذا فعلوا فعلة او خصلة فاحشة، آنان که فعلی[السلام ما «1» زشت کنند. و اصل «فحش» پای از حدّ بیرون نهادن باشد، برای اینکه گویند آن را که سخت دراز باشد، انّه لفاحش الطّول، و کلام بد زشت را کلام فاحش گویند، و أفحش فی کذا اذا فعله خارجا عن العادة. سدّی گفت: مراد به اینکه «فاحشة» زناست، و از جابر عبد اللّه انصاری مانند اینکه روایت کردند. أَو ظَلَمُوا أَنفُسَهُم، گفت: مراد معاصی دیگر است. مقاتل گفت و کلبی: دون الزّنا باشد از بوسه و لمس و مانند اینکه. أصم‌ّ گفت: فَعَلُوا فاحِشَةً، کبایر است، أَو ظَلَمُوا أَنفُسَهُم صغایر، و بعضی دگر گفتند: فَعَلُوا فاحِشَةً، معصیتی کنند بفعل أَو ظَلَمُوا أَنفُسَهُم بالقول، یا به زبان محالی و هزلی گویند. ذَکَرُوا اللّه‌َ، جواب «اذا» است و عامل است در او، و هر کجا «اذا» باشد او را جواب باید و عامل، برای آن که ظرف است، و ظرف را عامل باید، و عامل در او آن بود که جواب او بود. ذَکَرُوا اللّه‌َ، ضحّاک گفت: معنی آن است که روز عرض اکبر یاد کنند آن روز که ایشان را و اعمال ایشان بر خدای عرض کنند. مقاتل و واقدی‌ّ گفتند: مراد آن است که در خویشتن یاد آرند که خدای تعالی ایشان را از آن بخواهد پرسیدن، پشیمان شوند و به استغفار مشغول شوند. مقاتل بن حیّان گفت: ذَکَرُوا اللّه‌َ، ذکر خدای کنند به زبان به تسبیح و تهلیل[السلام ما «2» و «استغفار»، و اینکه «سین» طلب راست، یعنی طلب آمرزش کنند و از خدای تعالی ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: فعل. (2). چاپ شعرانی (3/ 192) فاستغفروا لذنوبهم. صفحه : 75 آمرزش خواهند. در خبر می‌آید که رسول- علیه السّلام- گفت [263- پ]: السلام ما «1» ما صرّ[ من استغفر و لو عاد فی الیوم سبعین مرّة ، گفت: اصرار نکرده باشد آن که استغفار کند، و اگر چه در روزی هفتاد بار با سر گناه شود. در خبر آمده است: طوبی لمن وجد فی صحیفته تحت کل‌ّ ذنب استغفر اللّه، خنک آن را که در صحیفه خود در زیر هر گناهی نوشته بیند: «استغفر اللّه». در خبر است که باقر- علیه السّلام- گفت: هر که او بگوید: استغفر اللّه الّذی لا اله الّا هو الحی‌ّ القیّوم و أتوب الیه عقیب نماز بامداد، خدای تعالی او را هفتصد[السلام ما «2» کبیره بیامرزد، و آنگه گفت: و خیری نباشد در کسی که در روزی هفتصد[السلام ما «3» کبیره بیشتر کند. و از صادق- علیه السّلام- روایت است که او گفت: هر که او صد بار استغفار کند چون بخواهد خفتن همه شب گناه از او ریزد[السلام ما «4» تا در روز آید و بروی هیچ گناه نباشد. و رسول- علیه السّلام- گفت: خدای تعالی بیامرزد گناهکاران را الّا آن را که نخواهد کش بیامرزند[السلام ما «5»، [گفتند: یا رسول اللّه؟ که باشد که نخواهد کش بیامرزند!][السلام ما «6» گفت: آن که استغفار نکند[السلام ما «7». و من یغفر الذّنوب الّا اللّه، و کیست که گناه آمرزد جز خدای تعالی؟ استثنا که نفی باشد با استفهام غیر موجب باشد ما بعد «الّا» مرفوع بود آن جا که در کلام فاعل باشد، چنان که: ما جاءنی احد الّا زید، بر بدل مرفوع باشد، و نصب نیز روا باشد. امّا رفع بر فاعلیّت است و «الّا» را هیچ عمل نیست. حق‌ّ تعالی بر سبیل ترغیب و تحریض[السلام ما «8» بر فزع کردن و گریختن با درگاه او اینکه گفت. صورت استفهام ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: ما اصرّ. (3- 2). دب: هفصد. (4). وز، دب، آج، لب: می‌ریزد. (5). فق، مر: بیامرزد. [.....] (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (7). اساس، وز، دب: نکنند، با توجّه به آج و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (8). دب، لب، فق، مر: تحریص. صفحه : 76 است و معنی تقریر. وَ لَم یُصِرُّوا، و اصرار و مقام نکنند بر آنچه کرده باشند از گناه. و در معنی اصرار خلاف کردند، بیشتر مفسّران اینکه گفتند که بیان کردیم. قتاده گفت: إیّاکم و الاصرار، پرهیزید[السلام ما «1» از اصرار که آنان که اصرار کردند هلاک شدند، آنان که بر گناه بروند«2» و در معاصی تقدّم کنند ترس خدای ایشان را از محرّمات باز ندارد و توبه نکنند از گناه تا مرگ به ایشان آید. حسن بصری گفت: گناه بر سبیل عمد اصرار باشد الّا که توبه کند. سدّی گفت: الاصرار، السّکوت و ترک الاستغفار آن باشد که استغفار نکند و از آن خاموش باشد، و به اینکه خبر تمسّک کرد: 3» ما صرّ« من استغفر و لو عاد فی الیوم سبعین مرّة. و ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: لا کبیرة مع استغفار و لا صغیرة مع اصرار، گفت: گناه بزرگ نباشد با استغفار و کوچک نباشد با اصرار. و مراد به استغفار نه گفت«4» زبان است بس، بلکه پشیمانی بر گذشته و عزم بر آینده که با مثل آن رجوع نکند، برای آن که رسول- علیه السّلام- گفت: المصرّ علی ذنبه المستغفر بلسانه کالمستهزء بربّه، آن کس که او اصرار کند بر گناه و به زبان استغفار می‌کند، او چون مستهزی است به خدای خود. و اصل «اصرار» در لغت ثبات باشد، قال الحطیئة یصف الخیل: عوابس بالشّعث الکماة اذا انتقوا

علالتها«5» بالمحصدات أصرّت وَ هُم یَعلَمُون‌َ، و ایشان دانند که آنچه می‌کنند معصیت است. ضحّاک گفت: ایشان بدانند که خدای به توبه گناه ایشان بیامرزد. سدّی گفت: و ایشان دانند که گناه کرده‌اند. بعضی دگر گفتند: و ایشان دانند که توبه نه«6» از اصرار است، چنان که شاعر ----------------------------------- (1). دب: پرخزی/ پرخیزید پرهیزید، آج، لب، فق، مر: پرخیزی/ پرهیزید. (2). فق، مر: سعی کنند. (3). دب، آج، لب، فق، مر: ما اصرّ. (4). آج، لب، فق، مر: نه گفتن. (5). آج: اذا انتقوا غلالتها، تفسیر قرطبی (4/ 211): اذا ابتغوا علالتها. (6). کذا: در اساس و وز، دب: به، دیگر نسخه‌بدلها: ندارد. صفحه : 77 گوید: أقرر بذنبک ثم‌ّ اطلب تجاوزه

ان‌ّ الجحود جحود الذّنب ذنبان حسین بن الفضل«1» گفت: وَ هُم یَعلَمُون‌َ، ایشان دانند که ایشان را خدایی هست که گناه بیامرزد، و اینکه از قول رسول- علیه السّلام- گرفت آن جا که گفت: 2» من اذنب ذنبا و علم أن‌ّ« له ربّا یغفر الذّنوب غفر له و ان لم یستغفر، هر که او گناهی بکند و داند که او را خدایی هست که گناه بیامرزد، او را بیامرزند و اگر چه استغفار نکند. و رسول- علیه السّلام- گفت خدای تعالی گفته است: هر که داند که من قادرم بر آن که گناه او بیامرزم، بیامرزم او را و باک ندارم. عبید بن عمیر گفت در بعضی کتابهای خدای هست که: یابن آدم انّک ما دعوتنی و رجوتنی لأغفرن‌ّ لک علی ما کان منک و لا ابالی، فرزند آدم؟ مادام تا مرا خوانی و به من امید داری من گناهت بیامرزم به آن که از تو در وجود آمده است و باک ندارم. محمّد بن المنکدر روایت کرد از جابر عبد اللّه انصاری از رسول- علیه السّلام- که گفت: در بنی اسرائیل مردی به سر توله‌ای بگذشت، در آن نگرید از روی اعتبار، به روی درآمد و سر بر زمین نهاد و گفت: بار خدایا؟ انت انت و انا انا انت العوّاد بالمغفرة و انا العوّاد بالذّنوب ، بار خدایا؟ من منم و تو تویی، من آنم که با سر گناه شوم تو با سر آمرزش. هاتفی آواز داد که: همچنین است که گفتی، سر بردار کت بیامرزیدند. بعضی دگر گفتند: وَ هُم یَعلَمُون‌َ، و ایشان دانند که اگر توبه کنند من ایشان را بیامرزم که توبه سبب آمرزش است. أُولئِک‌َ جَزاؤُهُم، ایشان آنانند که پاداش«3» ایشان آمرزش باشد- یعنی آنان که به اینکه صفت باشند که در آیات مقدّم برفت- و بهشتهایی که در زیر درختان آن جویها می‌رود. خالِدِین‌َ فِیها، در آن جا مخلّد مؤبّد باشند. و نصب او بر حال است از ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: حسین بن فضل. (2). اساس: الی، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (3). همه نسخه‌بدلها بجز فق: پاداشت. صفحه : 78 مفعول، و عامل در او «جزاءهم»، و التّقدیر: یجازون بمغفرة و«1» جنّات خالدین فیها. وَ نِعم‌َ أَجرُ العامِلِین‌َ، و نیک مزد عمل کنندگان است بهشت [264- ر] و تقدیر اینکه است: و نعم اجر العاملین الجنّة، و لکن از کلام بیفگند للدّلالة علیه، برای آن که کلام بر او دلیل می‌کند و الّا «نعم» و «بئس» مستقل نباشد«2» به یک اسم تا ایشان را مخصوص بالمدح و الذّم نباشد«3»، چنان که: نعم الرّجل زید، و بئس الغلام عمرو. و در خبر هست که خدای تعالی وحی کرد به موسی عمران: یا موسی؟ ما اقل‌ّ حیاء من یطمع فی جنّتی بغیر عمل، یا موسی کیف أجود برحمتی علی من یبخل بطاعتی، یا موسی؟ چه بی‌شرم باشد آن کس که او طمع کند در بهشت بی عمل؟ یا موسی چگونه سخاوت کنم به رحمتم بر آن که بخل کند به طاعت من. شهر بن حوشب گفت: طمع بهشت بی عمل از جمله گناه است. ثابت البنانی گفت: چنین رسید به من که چون اینکه آیت آمد: وَ الَّذِین‌َ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً- تا به آخر آیات، ابلیس بگریست، آنگاه گفت: به عزّت تو که تا توانم اغراء و اغواء می‌کنم ایشان را. خدای تعالی گفت: به عزّت و جلال من که بیامرزم ایشان را مادام با«4» استغفار می‌کنند. قَد خَلَت مِن قَبلِکُم سُنَن‌ٌ، حق تعالی خواست تا بر سبیل وعظ و اعتبار یاد دهد مکلّفان را احوال گذشتگان، و آن که پیش از شما مردمان بودند و گناه کردند و کیفر کشیدند و عقوبت دیدند. قَد خَلَت، بگذشت از پیش شما سنن. إبن درید گفت: ای أمثال، مانند شما بسیار کسان بگذشتند. مفضّل گفت: سنن، أی امم، جماعات بسیار گذشتند پیش«5» شما، قال: و السنّة الامّه، قال الشّاعر: ما عاین النّاس من فضل کفضلکم

و لا رأوا مثلکم فی سالف السّنن أی الامم. بعضی دگر گفتند معنی آن است که: اصحاب سنن. عطا گفت: ----------------------------------- (3- 1). اساس، وز، دب: بمغفره تو، با توجّه به آج و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (2). دب، آج، لب، فق، مر: باشد. [.....] (4). کذا: در اساس، وز: تا، دب: به، آج، لب، فق، مر: که. (5). پیش شما/ پیش از شما. صفحه : 79 شرایع أی اصحاب شرایع، هم بر تأویل حذف مضاف و اقامة المضاف الیه مقامه. کلبی گفت: قد مضت لکل‌ّ امّة سنّة، هر امّتی را سنّتی و منهاجی و دینی بوده است که اگر متابعت آن کردندی خدای از ایشان راضی شدی. مجاهد گفت: از خدای تعالی سنّتی و عادتی و طریقتی گذشته است در آنان که پیش«1» شما پیغمبران را به دروغ داشتند. و «سنّة» در لغت طریقت مسلوکه و امام متّبع مقتدی باشد، یقال: سن‌ّ فلان سنّة حسنة و سنّة و سیّئة، چون عملی کند«2» از خیر یا شرّ که به او اقتدا کنند در آن. قال لبید: من معشر سنّت لهم آبائهم

و لکل‌ّ قوم سنّة و امامها و قال سلیمان بن قتّة: و ان‌ّ الاولی بالطّف من ال هاشم

تأسّوا فسنّوا للکرام التّأسّیا و معنی آیت آن است که: پیش«3» شما امّتان و طوایف گذشته‌اند از آنان که تکذیب انبیا و رسل کردند. فَسِیرُوا فِی الأَرض‌ِ، در زمین بروی و بنگری«4» تا عاقبت آن کافران مکذّبان چگونه بود و کجا رسید، و حقیقت عاقبت آن بود که سبب مقدّم مؤدّی بود با او، و نه چنین است آخرت، برای آن که شاید که شمارنده از او ابتدا کند، پس او اوّل گردد. و اینکه فرق است میان عاقبت و آخرت و اشتقاق او از عقب و عقب باشد. هذا بَیان‌ٌ لِلنّاس‌ِ، حسن گفت: «هذا» اشارت است [به قرآن. خدای تعالی گفت: اینکه قرآن بیان و دلالت و حجّت است مردمان را. محمّد بن اسحق گفت: اشارت است]«5» به آن آیات و قصص که [از]«6» پیش رفت، یعنی اینکه که گفتیم بیان است، و «هدی» در آیت امّا«7» محمول بود بر لطف، و امّا«8» بر بیان، و لکن برای اختلاف لفظ را تکرار کرد، چنان که:

هند أتی من دونها النّأی و البعد ----------------------------------- (1). مر از. (7- 3- 2). مر: کنند. (4). مر: بروید و بنگرید. (6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه‌بدلها افزوده شد. (8). مر: یا . صفحه : 80 و امّا محمول بود بر آن که اداء کند مکلّف را به ره بهشت و ثواب، که از جمله وجوه «هدی» یکی آن است. و «موعظة» مفعله باشد من الوعظ، و آن مصدر است کالمعذرة و المعدلة. لِلمُتَّقِین‌َ، پرهیزگاران را، و اگر چه قرآن جز متّقیان را لطف است و پند، و لکن حق تعالی تخصیص ایشان کرد«1» به ذکر برای آن که ایشان مهتدی و متّعظ شدند به آن، چنان که گفت: إِنَّما أَنت‌َ مُنذِرُ مَن یَخشاها«2»، تو پیغامبر آن کسی که بترسد«3» و او پیغامبر همه است، جز آن که آنان را که نترسند اعتداد نکرد به ایشان. آنگه حق تعالی تسلیه«4» داد مؤمنان را از آن وهنی که روز احد افتاد، و حث‌ّ کرد«5» ایشان را بر آن که دگر تکاسل و تثاقل نکنند، گفت: سستی مکنید«6» و ضعف و بد دلی پیشه مگیری«7»، و از آن که رفت دلتنگ و رنجور نباشید«8» که احوال کارزار چنین باشد: تارة لکم و تارة علیکم، یک بار شما را باشد و یک بار بر شما. آن که شما را باشد به فتح و ظفر و رحمت و توفیق خدای باشد، و آن که بر شما باشد از تخاذل و تواکل و تثاقل شما بود تا خذلان او شما را دریابد و از مقصود باز مانی«9»، و در مثل گفته‌اند: الحرب سجال، أی مساجلة، و مساجلت مفاخرت باشد فی السّقی بالسّجل، و هو الدّلو العظیم، آن نیز همچنین باشد مرد در در«10» گاه غالب باشد و گاه مغلوب، و گاه قاهر و گاه مقهور، و شاعری از پارسیان ممدوح خود را تسلیه می‌دهد از وهنی که بر لشکر«11» افتاد در بعضی از کارزارها، می‌گوید: ای خداوند گر از لشکر تو پیش روی

بی تو در حرب گرفتار شد الحرب سجال نه همه سال«12» ظفر اهل ظفر یافته‌اند

یا نه هرگز نچشیده است«13» بدی نیک اسگال«14» ----------------------------------- (1). اساس، وز، دب: کردند، با توجّه به آج و دیگر نسخه‌بدلها تصحیح شد. (2). سوره نازعات (79) آیه 45. (3). مر: آن کسانی که بترسند. (4). مر: تسلّی. (5). مر: ترغیب کرد. (6). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (7). مر: پیشه خود مسازید. [.....] (8). دب، آج، لب، فق: مباشی. (9). مر: باز مانید. (10). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق: مرد در دو، مر: مرد درو. (11). همه نسخه‌بدلها تو، چاپ شعرانی (3/ 196) او. (12). دب، آج، لب، فق: ساله. (13). آج، لب، فق، مر: هر گونه چشیده است. (14). آج، مر: نیک سگال. صفحه : 81 گر همه سال بود کامروا مردم نیک

پس چه بود آن همه ناکامی پیغامبر«1» و آل«2» و در اینکه روز پنج مهاجر معروف را بکشتند و هفتاد مرد انصاری را از جمله مهاجر، یکی حمزه عبد المطّلب بود- رحمة اللّه علیه- عم‌ّ رسول- علیه السّلام- که رسول او را سیّد الشّهداء گفت: هند زن«3» ابی سفیان وحشی را جعلی«4» پذیرفت«5» بر آن که یا محمّد را یا علی را یا حمزه را [264- پ] بکشد، وحشی گفت: امّا محمّد فقد حف‌ّ به اصحابه، امّا محمّد اصحابانش«6» گرد در آمده باشند«7» بر او ظفر نشاید یافتن. و امّا علی‌ّ فی الحرب أحذر من الذّئب، او شیری است در کارزار که از گرگ حذرتر«8» باشد، پنداری که از هر جانبی چشم«9» دارد. و امّا حمزه مردی معجب است و به دشمن مبالات نکند، و چون خشم گیرد از سختی خشم چشمش تاریک شود، در او حیله سازم. و آنگه بیامد و بر رهگذار او کمین ساخت، و حمزه- رحمة اللّه علیه- خویشتن علامت بر کرده بود به پر شتر مرغی«10» که از بالای زره به سینه فرو کرده بود تا مکان او در کارزار بشناسند، و از چپ و راست حمله می‌برد و مبارز می‌افگند. وحشی از کمین بیرون آمد. چون حمزه به او بگذشت و«11» از پس پشت او حربه بیفگند و از سینه حمزه ----------------------------------- (1). دب، فق، مر: پیغمبر. (2). اساس و وز در حاشیه آورده است: شعر فارسی لطیف در تسلیه بعضی سلاطین که شکستی به لشکر او رسیده بود. لعله وقع سهوا من قلم النّاسخ او الظاهر زوجة ابی سفیان کما یدل‌ّ علیه بعض الاثار، و شعر الشیخ الغزنوی- قدس سرّه: داستان پسر هند مگر نشنیدی || که از او و سه کس از او به پیمبر چه رسید پدر او لب و دندان پیمبر بشکست || مادر او جگر عم‌ّ پیمبر بمکید او بنا حق حق داماد پیمبر بستد || پسر او سر فرزند پیمبر ببرید بر چنین قوم تو لعنت نکنی شرمت باد || لعن اللّه یزیدا و علی قوم یزید اینکه اشعار با مختصر تغییری در دیوان سنائی (چاپ مدرس رضوی ص 1072) آمده است. (3). اساس: ضبط کلمه به صورت «بنت» بوده و با خطی متفاوت از متن به «زن» تصحیح گردیده است که مرجّح می‌نماید، همه نسخه بدلها بجز مر: بنت. (4). مر: چیزی. (5). مر: قبول کرد. (6). آج، لب، فق: اصحابش. (7). دب: گرد بر آمده باشند. [.....] (8). مر: جلوتر. (9). مر: چشمی. (10). دب، آج، لب، فق، مر: شتر مرغ. (11). آج: او. صفحه : 82 بیرون آورد. او از اسپ درآمد و بیفتاد. وحشی بیامد و نزد او نیارست رفتن از دور آواز می‌داد و می‌گفت: یا حمزه یا حمزه؟ چون جواب نداد، دانست که او را کشته است، بیامد و حربه بر گرفت و به نزدیک هند شد و گفت: حمزه را کشتم، هند حلیّی«1» که داشت بر خود به او داد. چون شب درآمد و کارزار یک سو شد و مردم بعضی با هم افتادند، بعضی مجروح و بعضی منهزم، حمزه باز نیامد، رسول- علیه السّلام- همه شب دل مشغول می‌بود و می‌پرسید که: من له علم بعمّی حمزة، کس هست که خبر عم‌ّ من حمزه دارد! کس خبر نداد. چون صبح اثر کرد، رسول- علیه السّلام- کس فرستاد به طلب او، و در شب هند بیامده بود و او را مثله کرده و شکم بشکافته و جگر بگرفته، هر که آمد و حمزه را چنان دید، دلش نداد«2» که با پیش رسول رود و او را اینکه خبر دهد، تا چند کس بیامدند و کس باز پس نرفت«3». رسول- علیه السّلام- بنفس خود برخاست بیامد، اینکه جماعت بر سر حمزه ایستاده بودند و می‌گریستند. رسول- علیه السّلام- پدید آمد، ایشان یک سو شدند. چون چشم رسول بر حمزه افتاد، پشت دولا کرد«4» و گریان به بالین حمزه شد و بفرمود تا حمزه را برگرفتند و او را تجهیز کرد، با آن«5» جامه همچنین خون‌آلود بیاوردند و رسول- علیه السّلام- بر او نماز کرد، هفتاد تکبیر بکرد. چون فارغ شد، صحابه گفتند: یا رسول اللّه؟ هرگز چنین نکردی! گفت: برای آن بود که هر گه پنج تکبیر کردم، چون خواستم که از نماز بیرون آیم، فوجی«6» دگر از فرشتگان رسیدند نماز با سر گرفتم. چون رسول- علیه السّلام- با مدینه آمد، و آنان که در مدینه بودند از پیش باز آمدند، و آنان را که کسی«7» کشته بودند بر کشتگان خود می‌گریستند، و کس بر حمزه نمی‌گریست که او غریب بود، و او را در مدینه اهلی نبود. رسول- علیه السّلام- گفت: پیداست که حمزه غریب است کس بر او نمی‌گرید، اکنون برای دل من بر او بگریید و نوحه کنید. مردم دست از کشتگان خود بداشتند و برای دل رسول بر حمزه نوحه ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: حلیتی. (2). مر: بار نداد. (3). مر: و هیچ کس باز نرفت. (4). آج، لب، فق، مر: دو تا کرد. (5). دب: با او همان، آج، لب: و با هم آن. (6). وز: قومی. (7). دب، آج، لب، فق: و آن را که کسی، مر: و هر که را کسی. صفحه : 83 کردن گرفتند. در مدینه سنّتی شد از آن روز تا إلی یومنا هذا، که هر کس را که کسی بمیرد اوّل بر حمزه بگرید، و رسول- علیه السّلام- ایشان را شکر کرد و بارع زوزنی گوید«1» در اینکه معنی: ما کان فی النّاس غبن

کهلک لیث بجحش أمثل حمزة یهوی

بمثل حربة وحشی و هم او گوید در قصیده: فکأنّما شهداء بدر انجم

و البدر حمزة سیّد الشّهداء و از آن پنجگانه مصعب بن عمیر بود، و عبد اللّه بن جحش بود پسر عمّه رسول، و عثمان بن شمّاس بود، و سعد مولای عتبه«2». وَ أَنتُم‌ُ الأَعلَون‌َ إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ، و شما بلندتر و رفیع‌تر و غالب‌تر باشید«3» و فتح و ظفر بود شما را اگر مؤمن باشید«4». چند قول گفتند در اینکه، یکی آن که: اگر بر ایمان ثبات کنید. دگر آن که: اذ کنتم مؤمنین، چون شما مؤمنید، دگر آن که: لانّکم مؤمنین، برای آن که شما مؤمنید. عبد اللّه عبّاس گفت: چون مسلمانان هزیمت شدند روز احد خالد بن الولید با لشکری«5» بسیار از مشرکان بر سر کوه آمدند«6» و خواستند تا به سر لشکر«7» رسول درآیند. رسول- علیه السّلام- دست برداشت و گفت: 8» اللّهم‌ّ لا یعلن‌ّ« علینا، بار خدایا تمکین مکن اینان را که بر ما غالب و عالی شوند. اللّهم‌ّ لا قوّة الّا بک، بار خدایا قوّت نیست الّا به تو. اللّهم‌ّ لا یعبدک بهذه البلدة غیر هؤلاء النّفر ، بار خدایا در اینکه شهر الّا اینکه گروه نیستند که تو را می‌پرستند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. و جماعتی از تیراندازان مسلمانان باز آمدند و ایشان را به تیر [از]«9» آن جا براندند، و رسول ----------------------------------- (1). اساس، وز و مت: با رع زوز می‌گوید، که خطای کاتب است. (2). دب، آج، لب، فق: مولای بن عتبه. (3). دب، آج، لب، فق: باشی/ باشید. [.....] (4). دب، لب: باشی/ باشید. (5). دب، آج، لب، فق، مر: لشکر. (6). آج، لب: آمد. (7). دب، آج، لب، فق: تا پس لشکر، مر: تا از پس لشکر. (8). آج: لا یعلی، مر: لا تعلن. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 84 - علیه السّلام- بر جای ایشان شد، فهذا معنی قوله: وَ أَنتُم‌ُ الأَعلَون‌َ. و بعضی دگر گفتند: معنی آیت آن است«1»: و لا تهنوا لما نالکم«2» من الهزیمة و لا تحزنوا لما«3» فاتکم من الغنیمة وَ أَنتُم‌ُ الأَعلَون‌َ إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ بقضاء اللّه و وعده، ضعیف دل مشوید«4» به اینکه هزیمت که به شما رسید و دلتنگ مشوید«5» به اینکه غنیمت که از شما فوت شد، و شما غالب‌تر باشید«6» اگر به قضا و وعده خدای ایمان دارید«7». قوله: إِن یَمسَسکُم قَرح‌ٌ، راشد بن سعید«8» گفت: سبب نزول آیت آن بود که چون رسول- علیه السّلام- از احد باز آمد، و صحابه او جماعتی کشته و جماعتی مجروح، و آن زنان و کودکان نوحه می‌کردند- رسول- علیه السّلام- دلتنگ شد و گفت: بار خدایا با رسول تو چنین کنند؟ خدای تعالی اینکه آیت فرستاد [265- ر]: إِن یَمسَسکُم قَرح‌ٌ، اگر شما را جراحتی رسید روز احد، ایشان را نیز جراحت رسید روز بدر. حمزه و عاصم و کسائی و خلف خواندند: «قرح» بضم‌ّ القاف، و باقی قرّاء بفتح القاف، و در شاذّ محمّد بن السّمیقع خواند: «قرح» [بفتحهما. بعضی اهل لغت گفتند: «قرح» و «قرح» دو لغت است مثل: جهد و جهد، و وجد و وجد. بعضی دگر گفتند: «قرح]«9» به فتح «قاف» جراحات بود، یکی را قرحه خوانند. و «قرح» به ضم‌ّ «قاف» الم جراحت بود. وَ تِلک‌َ الأَیّام‌ُ نُداوِلُها بَین‌َ النّاس‌ِ، اینکه روزگار می‌گردانیم از میان مردمان، روزی ایشان را بود و روزی بر ایشان. روزی چون روز بدر باشد که از مشرکان هفتاد را بکشند و هفتاد را اسیر کنند به یک روایت، و روزی روز احد باشد که هفتاد و پنج مرد مهاجر و انصار را بکشند. أنس مالک روایت کند که: روز احد امیر المؤمنین علی«10» با پیش رسول آمد و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر که. (2). آج، لب، فق: اتیکم. (3). همه نسخه بدلها: بما. (5- 4). دب، آج، لب، فق: مشوی/ مشوید. (6). دب، آج، لب، فق: باشی/ باشید. (7). دب، آج، لب، فق: ایمان داری/ ایمان دارید. (8). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه بدلها: راشد بن سعد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (10). دب علیه السّلام. صفحه : 85 شصت«1» و اند جراحت بر اندام«2» از تیر و نیزه و تیغ، رسول- علیه السّلام- دست بر او می‌مالید، در حال درست می‌شد چنان که پنداشتی«3» هرگز نبود، و نظیر اینکه آیت در معنی قوله: أَ وَ لَمّا أَصابَتکُم مُصِیبَةٌ«4» ...، یعنی یوم احد قَد أَصَبتُم مِثلَیها«5» وَ لِیَعلَم‌َ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا، ظاهر آیت آن است که خدای تعالی اینکه برای آن کرد تا بداند آنان را که مؤمنند از شما، و معنی آن است که: خدای تعالی معامله آنان ----------------------------------- (1). دب، آج، لب: شست. (2). دب، آج، لب، فق او آمده بود. (3). دب، آج، لب، فق که. (5- 4). سوره آل عمران (3) آیه 165. (6). مر: را نرسد و نیست. (7). مر: که بر ما غالب شوند. (8). مر: برابر. (9). مر: می‌گویید. (10). دب، آج، لب، فق، مر کشتگان. (11). مر: مثله گرانند. (12). مر: یوم. صفحه : 86 کرد [که نداند]«1» تا بداند آنان را، چنان که گفت: خَلَق‌َ المَوت‌َ وَ الحَیاةَ لِیَبلُوَکُم«2» وَ یَتَّخِذَ مِنکُم شُهَداءَ، و از«4» شما گواهان گیرد، یعنی چون ظاهر شده باشد که کیست که صفت عدالت دارد و صلاحیت شهادت او را اختیار کند، برای آن تا بر خلقان گواه باشند، و اگر چه او ایشان را ناآفریده داند که معصوم کیست [و نامعصوم کیست]«5». و تأویل هم آن باشد که گفته شد. وَ اللّه‌ُ لا یُحِب‌ُّ الظّالِمِین‌َ، و خدای تعالی ظالمان را دوست ندارد، و معنی آن است که: مرید«6» نباشد ثواب ایشان را. قوله تعالی- عزّ و جل‌ّ:

وَ لِیُمَحِّص‌َ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ یَمحَق‌َ الکافِرِین‌َ (141) أَم حَسِبتُم أَن تَدخُلُوا الجَنَّةَ وَ لَمّا یَعلَم‌ِ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ جاهَدُوا مِنکُم وَ یَعلَم‌َ الصّابِرِین‌َ (142) وَ لَقَد کُنتُم تَمَنَّون‌َ المَوت‌َ مِن قَبل‌ِ أَن تَلقَوه‌ُ فَقَد رَأَیتُمُوه‌ُ وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ (143) وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُول‌ٌ قَد خَلَت مِن قَبلِه‌ِ الرُّسُل‌ُ أَ فَإِن مات‌َ أَو قُتِل‌َ انقَلَبتُم عَلی أَعقابِکُم وَ مَن یَنقَلِب عَلی عَقِبَیه‌ِ فَلَن یَضُرَّ اللّه‌َ شَیئاً وَ سَیَجزِی اللّه‌ُ الشّاکِرِین‌َ (144) وَ ما کان‌َ لِنَفس‌ٍ أَن تَمُوت‌َ إِلاّ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ کِتاباً مُؤَجَّلاً وَ مَن یُرِد ثَواب‌َ الدُّنیا نُؤتِه‌ِ مِنها وَ مَن یُرِد ثَواب‌َ الآخِرَةِ نُؤتِه‌ِ مِنها وَ سَنَجزِی الشّاکِرِین‌َ (145) وَ کَأَیِّن مِن نَبِی‌ٍّ قاتَل‌َ مَعَه‌ُ رِبِّیُّون‌َ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا استَکانُوا وَ اللّه‌ُ یُحِب‌ُّ الصّابِرِین‌َ (146) وَ ما کان‌َ قَولَهُم إِلاّ أَن قالُوا رَبَّنَا اغفِر لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسرافَنا فِی أَمرِنا وَ ثَبِّت أَقدامَنا وَ انصُرنا عَلَی القَوم‌ِ الکافِرِین‌َ (147) فَآتاهُم‌ُ اللّه‌ُ ثَواب‌َ الدُّنیا وَ حُسن‌َ ثَواب‌ِ الآخِرَةِ وَ اللّه‌ُ یُحِب‌ُّ المُحسِنِین‌َ (148) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِن تُطِیعُوا الَّذِین‌َ کَفَرُوا یَرُدُّوکُم عَلی أَعقابِکُم فَتَنقَلِبُوا خاسِرِین‌َ (149) بَل‌ِ اللّه‌ُ مَولاکُم وَ هُوَ خَیرُ النّاصِرِین‌َ (150)

و تا خالص گرداند خدای آنان را که ایمان آرند و هلاک کند«7» کافران را. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره ملک (67) آیه 2. [.....] (4). دب، آج، لب، فق: او از. (3). است که معلوم او باشد بر هر وجهی که صحیح باشد که معلوم بود. اینکه عبارت نسخه «وز» است که صحیح بنظر می‌رسد و جمله: (از اینکه ظاهر عدول کردن) که در اساس است کاملا زائد به نظر میرسد که احتمالا تصحیفی باشد از کاتب که در سطر قبل کلمه «واجب است» را نوشته و بعد از آن جمله: (از اینکه ظاهر عدول کردن) و عین اینکه جمله را بعد از کلمه (واجب است) در سطر بعدی تکرار کرده که زائد است. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). دب، فق: مر، آج: مر ایشان را، لب: مزد، مر: هرگز. (7). آج، لب، فق، لب: کاسته گرداند. صفحه : 87 یا پنداشتی«1» شما که بهشت شوید«2» و بندانسته خدای آنان را که جهاد کنند از شما و دانسته صابران را. و شما تمنّای مرگ می‌کردید از پیش آن«3»، که بدیدید«4» آن را و شما می‌نگریدید. و نیست محمّد مگر پیغمبری که گذشته«5» از پیش او پیغامبران، اگر بمیرد یا بکشند«6» او را بر گردید بر پیهایتان«7»! و هر که بر گردد بر پیش زیان ندارد خدای را چیزی و پاداش دهد خدای شاکران را. [265- پ] و نباشد هیچ کس را«8» که بمیرد مگر به فرمان خدا نامه موقّت. و هر که خواهد نفع اینکه سرای نزدیکتر، بدهیم او را [از آن]«9». و هر که خواهد ثواب سرای باز پسین بدهیم او را از آن، و پاداش دهیم شکر کنندگان را. و بسا«10» پیغمبر که کارزار کردند، با او«11» جماعتی بسیار، سست نشدند«12» از آنچه برسید به ایشان در ره خدای و ضعیف نشدند«13» و ذلیل نشدند و خدا دوست دارد صبر کنندگان را. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: یا نه که پنداشتید. (2). کذا در اساس و وز، دب: به بهشت شوید، آج، لب، فق: در آیید در بهشت. (3). اساس: آنان، با توجّه به وز تصحیح شد. (4). آج، لب، فق: ببینند. (12- 5). وز، دب: گذشتند. (6). آج، لب، فق: شهید شود. (7). وز: پیشینهایتان، آج، لب، فق: پاشنهای شما. (8). آج، لب، فق: تنی را. (9). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. [.....] (10). آج، لب، فق: چند. (11). آج، لب، فق: و با ایشان. (13). اساس: شدند، با توجّه به معنی و نسخه‌های وز و دب تصحیح شد. صفحه : 88 و نبود گفتار ایشان الّا آن که گفتند: خدای ما بیامرز ما را گناهان ما و اسراف ما در کار ما. و بر جای بدار«1» پایهای ما و یاری ده ما را بر گروه کافران. بداد ایشان را خدای نعمت اینکه سرای و نیکوئی نعمت آخرت و خدای دوست دارد نیکوکاران را. ای آنان که بگرویدید اگر فرمان برید کافران را بر گردانند شما را بر پی شما، پس برگردید زیانکار. خدای«2» یار شماست و او بهترین یاوران«3» است. قوله تعالی: وَ لِیُمَحِّص‌َ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا، «واو» عطف را است علی قوله: وَ لِیَعلَم‌َ اللّه‌ُ الَّذِین‌َ آمَنُوا ...، و اینکه«4» را «لام کی» گویند برای آن که معنی و عملش یکسان باشد و نیز «لام غرض» گویند. و در معنی تمحیص چند قول گفتند: عبد اللّه عبّاس و سدّی و مجاهد گفتند به معنی ابتلاست و نیز برای آن که تا ابتلا و امتحان کند و آزمایش خدای تعالی مؤمنان را. و تأویل آن است که گفتم«5». فرّاء گفت: معنی آن است که خدای تعالی اینکه که کرد از تمکین و تخلیه کفّار برای آن کرد تا کفّارت گناه مؤمنان باشد. پس بر اینکه وجه تمحیص تکفیر السّیّئات باشد. زجّاج گفت: تمحیص تخلیص باشد، و ابو العبّاس مبرّد هم اینکه گفت، و معانی متقارب است، و اصل کلمه خالص بکردن باشد یقال محّصه، اذا خلّصه«6» من العیوب. و محص و ملص و محض، اذا ذهب اثره. و فی الدّعاء: اللّهم‌ّ محّص عنّا ذنوبنا. و اصل المحق، النقصان وَ یَمحَق‌َ الکافِرِین‌َ، ای«7» ینقص«8» عددهم. فی قول إبن عبّاس. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: ثابت‌دار. (2). آج، لب، فق: نه که خدای. (3). آج، لب: یاری دهندگان، فق: یاری کنندگان. (4). دب لام. (5). لب، فق، مر: گفتیم. (6). مر: خلّصته. (7). اساس: الی، با توجّه به وز تصحیح شد. (8). لب: نقص. صفحه : 89 و نیز تا عدد کافران کم کند. و گفته‌اند مراد هلاک است ای یهلکهم. آنگه حق تعالی تحریض کرد مؤمنان را و ترغیب افگند به لفظ ملامت، گفت: أَم حَسِبتُم، یا شما که مؤمنانی«1» می‌پنداری که در بهشت خواهی رفتن بگذاف«2» رنج نابرده و اجتهاد و صبرنا کرده. وَ لَمّا یَعلَم‌ِ اللّه‌ُ، و هنوز خدای ندانسته که از شما مؤمن کیست و مجاهد کیست، و صابر و محتسب کیست، یعنی جهاد و صبر شما«3» ظاهر ناشده و بر سبیل تقریب و تشبیه به علم ما که تا پیدا نشود ندانیم. و تحقیق معنی آن که: و شما مجاهد و صابر نا شده تا خدای تعالی شما را چنان داند در حال، چه در ماضی دانست که چگونه خواهند بودن در مستقبل. فان‌ّ العلم بان‌ّ الشّی‌ء سیوجد علم بوجوده اذا وجد، و علم و عالمی تعلّق دارد بمعلوم علی ما هو به و جعل«4» معلوم نکند علی ما هو به، پس اینکه معنی اینکه باشد که گمان بردی که به بهشت خواهی رفتن مجاهد ناشده و صبر کار نابسته، و اینکه بیت متضمّن معنی اینکه آیت است: لا تحسب المجد تمرا انت آکله

لن تبلغ المجد حتّی تلعق الصّبرا و حسن بصری خواند: و یعلم الصّابرین، عطفا علی قوله: وَ لَمّا یَعلَم‌ِ اللّه‌ُ، و جمله قرّاء خوانند: و یعلم الصّابرین، و کوفیان اینکه را نصب علی الصّرف گویند، و بصریان به اضمار ان، و اینکه «واو» را «واو» جمع خوانند، چنان که: لا تأکل السّمک و تشرب اللّبن أی [266- ر] مع ان تشرب اللّبن، و اینکه را شرح دادیم. وَ لَقَد کُنتُم تَمَنَّون‌َ المَوت‌َ- الایة. حسن بصری و مجاهد و قتاده و ربیع و سدّی گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون روز بدر جماعتی شهید شدند، جماعتی دیگر از صحابه تمنّای شهادت کردند، خدای تعالی از پس وقعه«5» احد اینکه آیت فرستاد، گفت: تمنّای مرگ می‌کردید«6» [و]«7» شهادت پیش از آن که مرگ به شما آید و شما را با مرگ ملاقات بود. فَقَد رَأَیتُمُوه‌ُ، اکنون روز احد بدیدی آنچه تمنّا کردی. و اهل ----------------------------------- (1). مر: مؤمنانید. (2). کذا: در اساس، لب، دیگر نسخه بدلها: بگزاف. (3). اساس: یعنی صابر و جهاد شما، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (4). وز، مر: جهل. (5). وز، لب، مر: واقعه. (6). دب، آج، لب، فق: می‌کردی/ می‌کردید. (7). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 90 معانی گفتند: یعنی اسباب و مقدّمات مرگ بدیدی برای آن که مرگ نتوان دیدن چه اگر معنی بودی هم دیدنی نبودی، فکیف او معنی نیست و انّما مرجع او با نفی حیات است بر مذهب درست، و لکن آیت بر حذف مضاف گفت، چنان که بسیار رفت از اینکه، و مثله قول الشّاعر: و محلّما یمشون تحت لوائه

و الموت تحت لواء آل محلّم«1» ای اسباب الموت و ابو القاسم بلخی گفت: فَقَد رَأَیتُمُوه‌ُ، «رؤیت» اینکه جا به معنی علم است. اگر گویند: شاید که صحابه رسول تمنّای آن کنند که مشرکان ایشان را بکشند! گوییم: نه، برای آن که اینکه معصیت باشد، و چنان که اراده معصیت معصیت باشد، تمنّای معصیت هم معصیت باشد، و انّما ایشان تمنّای جهاد کردند و مصابرت و ثبات در کارزار، و اگر چه مؤدّی باشد با قتل ایشان، نبینی که شهادت صفت مدح است شهید را، و باتّفاق مدح او نه بر کشتن کافر می‌کنند او را، برای آن که کشتن کافر مسلمان را کبیره است- من اعظم الکبائر- و نیز بر فعل کسی دیگری را مدح نکنند، پس معلوم شد که مدح او به ثبات و مصابره و مداومت و فرار ناکردن و قوّت دین خدای جستن و بذل جهد و طاقت کردن باشد تا آنگه که مؤدّی بود بر قتل«2» او و اینکه غایت کار باشد، و بر حقیقت ایشان تمنّای شهادت برای اینکه کردند، و تمنّای«3» به نزدیک ما و محقّقان از قبیل کلام باشد، و هو قول القائل: «لیت کذا کان» آن را که نباشد، و: «لیت کذا لم یکن» آن را که باشد، و از ارادت در چیزی نباشد، و لکن برای آن که تمنّا بیشتر محال باشد، عاقلان اظهار کمتر کنند. اشتباه افتاد جماعتی را که او معنی باشد در دل. و قوله: وَ أَنتُم تَنظُرُون‌َ، در او دو قول است: یکی آن که تأکید رؤیت باشد، کما یقال: رأیته بعینی، و أخذت ذلک بیدی، و بر اینکه قول نظر، تقلیب حدقه باشد، و قول دگر آن که: و أنتم تتأمّلون أسبابه و مقدّماته، و شما تأمّل می‌کردید در اسباب و احوال و مقدّمات آن. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: ندارد. (2). وز، دب، آج، لب، فق: با قتل. (3). وز، دب: تمنا. صفحه : 91 قوله: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسُول‌ٌ، اهل سیر و اصحاب مغازی گفتند: رسول- علیه السّلام- با نهصد مرد به احد آمد و به شعب فرود آمد، و عبد اللّه جبیر را برادر خوّات بن جبیر را با پنجاه مرد بر شعب بداشت، و گفت: البتّه از اینکه جا مفارقت نکنی«1»، خالد بن ولید بیامد و عکرمة بن ابی جهل با جماعتی با لشکری و در برابر ایشان بایستادند، و جماعتی زنان بیامدند و دف می‌زدند و شعری«2» می‌خواندند، و هند می‌گفت: نحن بنات طارق نمشی علی النّمارق ان تقبلوا نعانق«3» او تدبروا نفارق

فراق غیر وامق و اوّل کس از مشرکان که پیش آمد عبد عمرو بن الصّیفی با جماعتی احابیش. رسول- علیه السّلام- تیغی به دست داشت به ابو دجانة الانصاری‌ّ داد و نام او سماک بن خرشه«4» بود، او آن تیغ بستد و می‌گفت: انا الّذی عاهدنی خلیلی

و نحن بالسّفح لدی النّخیل الّا اقوم الدّهر فی الکیّول

أضرب بسیف اللّه و الرّسول و کارزار پیوسته شد چنان که طرفی را شرح دادیم، و امیر المؤمنین سه یا چهار مرد صاحب رایت را بکشت، و مشرکان بهزیمت شدند. آن جماعت شعب نگاه کردند، مشرکان را منهزم دیدند و مسلمانان را به غنیمت گرفتن مشغول، امیر خود را گفتند: ما نیز به طلب غنیمت رویم. امیر گفت: نشاید که رسول اینکه ثغر به ما سپرده است و تأکید کرده، ایشان گفتند: رسول- علیه السّلام- اینکه آن وقت گفت که حال نه بر اینکه جمله بود، اکنون چون مشرکان هزیمت شدند و مسلمانان غنیمت ببردند، فردا ما را چیزی نباشد از غنیمت. و فرمان امیر نکردند و بیامدند، و او مقام کرد تنها«5». خالد بن الولید که آن دید«6»، با لشکر در آمد و او را بکشت و آن ثغر گشاده شد، و ----------------------------------- (1). وز، دب، آج، لب: مکنی/ مکنید. (2). وز: شعر. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط بیت در سیرت رسول اللّه (2/ 655) چنین است: ان تقبلوا نعانق || و نفرش النّمارق (4). اساس، وز: خرشسه، دیگر نسخه بدلها: خرشیه، با توجّه به مآخذ خبر تصحیح شد. (5). مر: و امیرشان تنها بماند. (6). مر: چون چنان دید. صفحه : 92 مشرکان از پس درآمدند و رفتگان رجعت کردند و مسلمانان را در میان گرفتند و جماعتی را بکشتند و دیگران منهزم شدند. و عبد اللّه بن قمیئة الحارثی‌ّ سنگی بینداخت بر روی رسول آمد و جراحت کرد و دندان رسول بشکست«1»، و اینکه ملعون بیامد و قوام رسول- علیه السّلام- می‌داشت تا فرصتی یابد. مصعب بن عمیر را دید، گمان برد که رسول است او را ضربه‌ای زد و بکشت و باز آمد، و گمان چنان برد که رسول را کشته است و بانگ برداشت«2» و می‌گفت: قتلت محمّدا. و در خبر می‌آید که: ابلیس نیز از سر کوه آواز داد که: قتل محمّد. صحابه رسول- علیه السّلام- به یک بار دل شکسته شدند و هزیمت شدن گرفتند. امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- گوید: من دانستم که رسول را نکشتند، برای آن که واثق بودم به وعد«3» خدای تعالی و لکن چون باز آمدم و او را بر جای خود ندیدم، گمان بردم که او را از میان ما به آسمان بردند [266- پ]. گفت: در اینکه میانه رسول را دیدم- علیه السّلام- به شکر به روی درآمدم و گفتم: یا رسول اللّه؟ کجا بودی! مرا گفت: بر اینان حمله بر- چنان که طرفی برفت«4». در اینکه میانه أبی‌ّ بن خلف الجمحی‌ّ نگاه کرد، رسول را دید فی حف‌ّ من اصحابه، با جماعتی اندک، طمع افتاد او را، درآمد و گفت: لا نجوت ان نجوت، مرا نجات مبادا اگر تو از من بجهی«5»، و آهنگ رسول کرد. صحابه گفتند: یا رسول اللّه؟ دستور باش«6» تا ما یکی پیش او رویم! رسول- علیه السّلام- گفت: رها کنید تا بیاید، و پیش از آن هر گه پیغامبر را دیدی، گفتی: مادیانی دارم، هر روز او را فرقی ارزن می‌دهم تا تو را بر پشت او بکشم. رسول- علیه السّلام- گفتی: من کشم- ان شاء اللّه تو را. چون روز احد بود و اینکه ملعون قصد رسول کرد، رسول- علیه السّلام- گفت: رها کنید تا بیاید. چون نزدیک درآمد، حربه از دست حارث بن الصّمّه‌ها گرفت«7» و یک حربه بر گردن او زد چنان که اثری اندک بکرد، مانند خدشه، او از اسپ بیفتاد و بانگ و فریاد بر گرفت و می‌گفت: ----------------------------------- (1). اساس: بشکستند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (2). مر: فریاد برآورد. (3). دب، فق، مر: وعده. (4). مر: چنان که قبل از اینکه مذکور شد. (5). مر: از من نجات یابی. (6). آج، لب، فق: دستور باشد، مر: دستوری ده. (7). آج: باز گرفت، مر: بستد. صفحه : 93 قتلنی محمّد. او را از آن جا بر گرفتند اصحابش و می‌گفتند: اینکه جراحت را هیچ اثر«1» نیست و بیشتر از خدشه«2» نیست. او می‌گفت: و اللّه که اگر اینکه طعنه«3» که محمّد بر من زد بر همه ربیعه و مضر زدی همه هلاک شدندی، و اینکه از آن است که او مرا گفت: من تو را بکشم، و اگر نیز هیچ بر من نزدی چون اینکه مقاله گفته بود، من هم کشته او می‌بودمی. او آن روز زنده بود و شب را بمرد، و حسّان بن ثابت در إبن باب گفت: لقد ورث الضّلالة عن أبیه

ابی‌ّ حین بارزه الرّسول اتیت الیه تحمل ثم‌ّ عظما

و توعده و انت به جهول«4» و قد قتلت بنو النّجّار منکم امیّة اذ یغوّث یا عقیل و هم او گفت در اینکه معنی. ألا من مبلغ عنّی أبیّا فقد القیت فی جوف السّعیر تمنّی بالضّلالة من بعید و تقسم أن قدرت مع النّذور تمنّیک الامانی من بعید و قول الکفر یرجع فی غرور لقد لاقیت طعنة ذی حفاظ کریم الاصل لیس بذی فجور له فضل علی الاحیاء طرّا اذا نابت ملمّات الامور چون خبر فاش شد به آن که رسول را- علیه السّلام- بکشتند، بعضی مسلمانان گفتند: ما را رسولی باید به عبد اللّه ابی‌ّ سلول تا امانی بستاند برای ما از ابو سفیان«5». و بعضی گفتند: اگر محمّد را کشته باشند، ما را [با]«6» دین اوّل«7» باید شدن. أنس بن النّضر گفت عم‌ّ أنس مالک: ای قوم؟ اگر محمّد را بکشتند، خدای محمّد را بنکشتند«8»، و ما زندگانی چه«9» خواهیم کردن از پس رسول- علیه السّلام- بیایید تا ----------------------------------- (1). دب: اثری. (2). دب، آج، لب، فق: خدشه‌ای، مر: جراحتی. (3). مر: طعن. (4). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط شعر در دیوان حسّان ص 88 چنین است: أ جئت محمّدا عظما رمیما || لتکذبه و انت به جهول (5). مر: ابی سفیان. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). اساس، وز: اولا، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). اساس: بنه کشتند/ بنکشتند. [.....] (9). دب، آج، لب، فق، مر: ندارد. صفحه : 94 همچنان کارزار می‌کردیم می‌کنیم«1» تا ما را شهید کنند. آنگه گفت: اللّهم‌ّ انّی اعتذر الیک ممّا یقول هؤلاء. آنگه حمله کرد بر قوم و کارزار می‌کرد تا بکشتندش. ایشان درین بودند«2»، رسول- علیه السّلام- از کناره برآمد و بر سر سنگی آمد«3» و بایستاد و آواز داد، اوّل کس که رسول را بشناخت، کعب بن مالک بود، گفت: در نگریدم، چشمهای رسول در زیر مغفر بشناختم، آواز دادم و گفتم: ای مسلمانان؟ بشارت به آن که«4» رسول- علیه السّلام- اشارت کرد به من که خاموش جماعتی صحابه با بر«5» رسول افتادند، و رسول- علیه السّلام- صحابه را ملامت کرد بر گریختن. ایشان گفتند: یا رسول اللّه؟ ما را دل بر جای نماند که آواز قتل تو شنیدیم، و عذر خواستند، و خدای تعالی درین باب اینکه آیت فرستاد: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسُول‌ٌ قَد خَلَت مِن قَبلِه‌ِ الرُّسُل‌ُ، «ما» نفی است، گفت: محمّد- صلّی اللّه علیه و آله- نیست الّا پیغمبری«6» و پیش«7» او پیغامبران گذشته‌اند، اگر او بمیرد یا او را بکشند، شما بر خواهید گردیدن و مرتد شدن. و «محمّد» اسمی علم است و معنی او المحمود بجمیع خصاله فی جمیع أحواله. و «محمّد» از «محمود» بلیغتر است برای آن که آن از «حمد» باشد و اینکه از «تحمید»، و تفعیل تکثیر فعل را باشد، حق تعالی رسولش را به اینکه نامها مخصوص کرد: محمود و [محمّد]«8» احمد، و محمّد از محمود بلیغتر است، و احمد از هر دو بلیغتر برای «الف» تفضیل. و در خبر هست که: خدای تعالی نام محمّد- صلّی اللّه علیه و آله- از نام خود مشتق کرد، که از نامهای حق تعالی یکی محمود است، یعنی مستحق‌ّ حمد، و اینکه معنی حسّان بن ثابت بگفت در ابیاتی: الم تر أن‌ّ اللّه أرسل عبده ببرهانه و اللّه أعلی و أمجد ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: تا همچنان کارزار کنیم. (2). دب، مر که. (3). دب، آج، لب، فق: برآمد. (4). دب، آج، لب، فق: بشارت که اینک، مر: بشارت باد که. (5). دب: با برابر، آج، لب، فق، مر: با. (6). وز، دب: پیغامبری. (7). مر از. (8). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 95 و شق‌ّ له من اسمه لیجلّه فذو العرش محمود و هذا محمّد نبی‌ّ أتانا بعد یأس و فترة من اللّه الأوثان فی الارض تعبد و أرسله«1» ضوءا منیرا و هادیا یلوح کما لاح الصّقیل«2» المهنّد رسول- علیه السّلام- گفت نبینی«3» که خدای تعالی چگونه صرف کرد از من ستم کافران، ایشان مذمّم را دشنام می‌دهند، و من محمّدم به لفظ و معنی، جز آن است که کافران نخواستند که رسول را از دشمنی به اسم مدح خوانند او را بر عکس مذمّم خواندند. رسول گفت: آن دشنام ایشان متناول نباشد مرا که ایشان دشنام مذمّم را می‌دهند، و من مذمّم نه‌ام، محمّدم«4». علی‌ّ بن موسی الرّضا«5» روایت کند از پدرانش از امیر المؤمنین علی از رسول- علیه السّلام- که گفت: چون فرزند را محمّد نام بر نهید«6» او را اکرام کنید«7». و چون در مجلسی آید، جایش کنید«8» و روی بر او ترش مکنید«9»، و هیچ قوم نباشند که مشورتی کنند و در میان ایشان کسی باشد که نام او احمد یا محمّد باشد، او را در آن مشورت برند و الّا ایشان را خیره جهانند«10» و هیچ سرای نباشد که در آن جا خوانی«11» نهند و بر آن خوان«12» کسی باشد که نام او احمد یا محمّد بود و الّا هر روزی دو بار قدس و برکت بدان خوان«13» فرو فرستند. أنس روایت کند که: رسول- علیه السّلام- روزی در بازار می‌گذشت، مردی ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: فارسله. (2). اساس، دب، آج، لب، فق، مر: الصّیقل، با توجّه به دب و دیوان شاعر ص 25 تصحیح شد. (3). مر: نبینید. (4). اساس: محمّد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). امام علی‌ّ بن موسی الرّضا. [.....] (6). دب، آج، لب، فق: بر نهی/ برنهید. (7). دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید، مر: گرامی دارید. (8). دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید، مر: جای نیکو بنشانید. (9). دب، آج: مکنی، لب، فق: نکنی. (10). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مر: الّا آنچه خیر ایشان باشد بگوید. (11). مر: خانی. (12). دب، آج، لب، فق: و در آن جا، مر: و بر سر آن خان. (13). دب، لب، فق: بر آن خانه، آج: بر ان خوانه، مر: بر سر آن خان. صفحه : 96 مردی را بانگ می‌زد: یا با القاسم«السلام ما «1»؟ رسول [267- ر] باز نگریست«السلام ما «2»، پنداشت که و را گویند«السلام ما «3»، مرد گفت: ای رسول اللّه؟ من آن مرد را می‌خواندم. رسول- علیه السّلام- [گفت]«السلام ما «4»: شما را رواست که نام من برگیرید«السلام ما «5» و روا نیست تا کنیه من بر گیری؟«السلام ما «6» و ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: لا تجمعوا بین اسمی و کنیتی، از میان نام من و کنیت من جمع مکنید«السلام ما «7»، [یعنی کسی«السلام ما «8» را نام محمّد مکنید«السلام ما «9»] و کنیت ابو القاسم. آنگه گفت: اللّه یعطی و انا أقسم ، خدا بدهد و من قسمت کنم. آنگه امیر المؤمنین علی را رخصت داد، گفت: یا علی؟ اگر تو را فرزندی آید نرینه، من نام و کنیت خود به او دادم. امیر المؤمنین را از خولة الحنفیّه پسری آمد، او را محمّد نام کرد و کنیت ابو القاسم به رخصت رسول- علیه السّلام- و اینکه رخصت نیز داده است آخر ائمّه را از فرزندان امیر المؤمنین«السلام ما «10» آن جا که گفت: السلام ما «11» لو لم یبق من الدّنیا الّا یوم واحد لطوّل اللّه ذلک الیوم حتّی یخرج رجل من ولدی یواطی اسمه اسمی و [کنیته]« کنیتی یملأ الارض عدلا و قسطا کما ملئت جورا و ظلما، گفت: اگر نماند از دنیا الّا یک روز، خدای تعالی آن روز به دراز کند تا بیاید مردی از فرزندان [من]«السلام ما «12» نامش نام من و کنیت او کنیت من«السلام ما «13»، زمین پر از عدل و انصاف کند پس از آن که پر از جور و ظلم باشد. وَ مَن یَنقَلِب عَلی عَقِبَیه‌ِ، اینکه«السلام ما «14» کنایت است از ارتداد هر کس که بر پی پایی«السلام ما «15» گردد، یعنی هر که مرتد شود خدای را هیچ زیان ندارد، زیان او را دارد. ----------------------------------- (1). آج، فق، مر: یا ابا القاسم. (2). وز، دب، آج: باز نگرید. (3). همه نسخه بدلها: می‌گویند. (12- 11- 4). اساس: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، آج، لب: برگیری/ برگیرید. (6). مر: برگیرید. [.....] (9- 7). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (8). آج، لب، فق: کس. (10). دب علی را، آج، لب، فق علی. (13). و کنیتش کنیه من باشد. (14). وز: آن. (15). وز، دب، آج، لب: پای. صفحه : 97 وَ سَیَجزِی اللّه‌ُ الشّاکِرِین‌َ، و خدای تعالی شاکران را پاداشت کند به شکرشان. سعید بن المسیّب گوید عن ابی هریره که: چون رسول- علیه السّلام- با جوار رحمت خدای رفت، صحابه در ارجاف و اضطراب افتادند. عمر خطّاب به مسجد آمد و گفت: ای قوم؟ جماعتی منافقان ارجاف می‌افگنند که رسول خدای بمرد، رسول نمرد«السلام ما «1» و انّما رسول به نزدیک خدای برفت چنان که موسی عمران، و منافقان بنی اسرایل ارجاف افگندند به مرگ او، و او با میان قوم آمد، و رسول هم چنین باز آید. ابو بکر اینکه بشنید از عمر، برخاست و در حجره عایشه شد، و رسول- علیه السّلام- جان به خزانه رحمت تسلیم کرده بود، و جامه«السلام ما «2» بر روی رسول افگنده بود [ند]«السلام ما «3» آن جامه بر گرفت و روی رسول بدید و به روی او در افتاد و بوسه بر روی رسول می‌داد، آنگه بیرون آمد و عمر را گفت: علی رسلک، ساکن باش از اینکه سخن گفتن. عمر خاموش نمی‌شد، او نیز بر گوشه‌ای بایستاد و سخن آغاز کرد. مردم عمر را رها کردند و روی به أبو بکر [کردند]«السلام ما «4»، حمد و ثنای خدای کرد و آنگه گفت: ای جماعت صحابه؟ هر که محمّد را می‌پرستید، محمّد با جوار رحمت خدا رفت، و هر که خدای محمّد را می‌پرستید، او خدای«السلام ما «5» که هرگز نمیرد، آنگه اینکه آیت بخواند: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسُول‌ٌ قَد خَلَت مِن قَبلِه‌ِ الرُّسُل‌ُ أَ فَإِن مات‌َ أَو قُتِل‌َ انقَلَبتُم عَلی أَعقابِکُم وَ مَن یَنقَلِب عَلی عَقِبَیه‌ِ فَلَن یَضُرَّ اللّه‌َ شَیئاً ...، پنداشتی آن«السلام ما «6» آیت آن ساعت می‌شنوند. و عمر چون اینکه بشنید، از آن گفتن باز ایستاد و به تعزیت رسول مشغول شدند. وَ ما کان‌َ لِنَفس‌ٍ أَن تَمُوت‌َ إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ کِتاباً مُؤَجَّلًا، معنی آن است که هیچ نفس نباشد که او جز«السلام ما «7» به فرمان خدای بمیرد. أخفش گفت اینکه «لام» که در نفس است منقول است از موت به او، و تقدیر ----------------------------------- (1). اساس، وز: نه مرد/ نمرد. (2). آج: جامه/ جامه‌ای. (4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، آج، لب، فق، مر: بدانید که او خدایی است. (6). آج، لب، فق، مر: اینکه. (7). آج، لب، فق، مر: بجز. صفحه : 98 آن است که: و ما کان«السلام ما «1» لنفس«السلام ما «2» لتموت، تا«السلام ما «3» معنی اینکه باشد که ما گفتیم، و اینکه معنی که ما گفتیم از آن لفظ هم مستفاد باشد. إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، یعنی بأمر اللّه، و قیل: بعلم اللّه. کِتاباً، نصب او بر مصدر است از فعلی«السلام ما «4» محذوف، أی کتب اللّه لها کتابا. مُؤَجَّلًا، أی موقّتا، و در آیت دلیل است بر آن که اجل یکی است، و هو وقت الموت او القتل، خلاف آن که إبن الأخشاد و ابو القاسم بلخی‌ّ گفتند. وَ مَن یُرِد ثَواب‌َ الدُّنیا، و هر که نفع دنیا خواهد و برای دنیا سعی کند و عمل کند، ما دنیا از او دریغ نداریم و بدهیم او را، و هر که نفع آخرت جوید بدهیم او را، یعنی هر که غرض او دنیا باشد بدهیم او را و در آخرت نصیب نبود او را، چنان که: مَن کان‌َ یُرِیدُ حَرث‌َ الآخِرَةِ نَزِد لَه‌ُ فِی حَرثِه‌ِ وَ مَن کان‌َ یُرِیدُ حَرث‌َ الدُّنیا نُؤتِه‌ِ مِنها وَ ما لَه‌ُ فِی الآخِرَةِ مِن نَصِیب‌ٍ«السلام ما «5». و چنان که رسول- علیه السّلام- گفت من طلب الدنیا بعمل الآخرة فما له فی الآخرة من نصیب ، و چنان که شاعر گفت: و ان‌ّ امرءا دنیاه اکبر همّه لمستمسک منها بحبل غرور و دیگری گفت: و من یصحب الدّنیا یکن مثل قابض علی الماء خانته فروج الاصابع بعضی دگر از مفسّران گفتند: آیت مخصوص است به آنان که روز احد شعب رها کردند و به طمع غنیمت برفتند تا آن وهن افتاد، و آنان که ثبات کردند و صبر کردند تا شهید شدند، ایشان را نصیب«السلام ما «6» دنیا بود و اینان را نصیب آخرت. و راوی خبر گوید که- رسول- علیه السّلام- گفت: السلام ما «7» الاعمال بالنیّات و انّما لکل‌ّ امرئ ما نوی فمن کانت هجرته الی اللّه و رسوله فهجرته الی اللّه و رسوله و من کانت هجرته الی دنیا یصیبها و« امرأة ینکحها فهجرته الی ما هاجر الیه، گفت: عملها به نیّت است، و هر مردی به او کار بر حسب نیّتش کنند، هر که هجرت کند«السلام ما «8» او به ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: کانت. (2). دب، آج، لب، فق، مر: نفس. [.....] (3). اساس اینکه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). دب، آج، لب، فق، مر: فعل. (5). سوره شوری (42) آیه 20. (6). آج، لب: بنصیب. (7). دب، آج، لب، فق، مر: أو. (8). وز، دب، آج، لب، فق: ندارد. صفحه : 99 خدای و پیغمبر باشد هجرت او به موقع خود بود به خدای و پیغامبر، و هر که هجرت او برای دنیا باشد که دریابد یا زنی که به زنی کند هجرت او به آن باشد که آن را قصد کرده بود، و مورد آیت آن است که: مکلّف مخیّر است و ممکّن به آنچه خواهد و اختیار کند مجبّر نیست چنان که مجبّر گفت. خدای تعالی گفت: هر چه [267- پ] خواهی بخواه از آنچه رای تو است برای تو، اگر خویشتن را اختیار دنیا کنی و به آن قناعت است با کثرت معایب و مصائب و سرعت زوال و انتقال از تو دریغ نیست، و اگر آخرت خواهی بقایی که به آن فنا نبود و حیاتی که در او ممات ندارد، و تن درستی بی بیماری«السلام ما «1» و برنایی بی پیری، ملکی بی زوال و ملکی بی ملال، و ملکی بی وحشت و لجاج، و ملکی بی قسمت و خراج به آن بر تو بخل نیست، ازین پس زمام اختیار به دست تو است، اگر اینکه خواهی راه اینکه گیر، و اگر [آن]«السلام ما «2» خواهی ساز آن کن. قوله: وَ کَأَیِّن مِن نَبِی‌ٍّ، حسن بصری و ابو جعفر خواند«السلام ما «3»: «کاین» مقصور بی همز«السلام ما «4» بی شدّ، و إبن کثیر و مجاهد و شیبه خواندند: «کائن» علی وزن فاعل، و باقی قرّاء خواندند: «و کأیّن» مشدد به وزن کعیّن، و همه به یک معنی است، و همه لغات معروف است، و قال زهیر فی الممدود: و کأیّن تری من صامت لک معجب زیادته او نقصه فی التّکلّم و قال اخر فی التّشدید: کأیّن من اناس لم یزالوا اخوهم فوقهم و هم کرام و قال آخر و جمع بین اللّغتین: کأیّن أبرنا من عدوّ بعزّنا و کائن أجرنا من ضعیف و خائف و همه را معنی «کم» بود، و اینکه «کاف» تشبیه است که در «أی‌ّ» شده است، و معنی او خبر باشد از تکثیر، یعنی بسا پیغامبر و بیشترها من«السلام ما «5» به کار دارند، ----------------------------------- (1). وز و بی انتقال. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق، مر: خواندند. (4). وز: همزه. (5). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مر: با من. صفحه : 100 چنان که «کم» فی قوله: وَ کَم مِن قَریَةٍ أَهلَکناها«السلام ما «1» وَ کَم مِن مَلَک‌ٍ فِی السَّماوات‌ِ«2». قاتَل‌َ«3» فَما وَهَنُوا، ضعیف نشدند بر سبیل مدح، و محال است که پس از قتل وهن باشد تا وصف کنند ایشان را به نفی وهن، و از آن جا سعید جبیر گفت: ما نشنیدیم هرگز که پیغامبری را در کارزار بکشتند. دگر آن که ابو عبید گفت: چون خدای تعالی حمد کند آن را که کارزار کند، آنان که کشته شوند داخل باشند در آن. و چون مدح«4» متناول آن را باشد که کشته شود، کارزاریان ناکشته در آن جا نشوند، پس «قاتل» عامتر از «قتل» است. و آن که «قتل» خواند بر وجهی از سه باشد، یکی آن که: قتل تمام کلام باشد، و قوله: مَعَه‌ُ رِبِّیُّون‌َ، کلامی مبتدا باشد، یعنی بس پیغامبر«5» که او را بکشند و با او جماعتی بودند بسیار، چنان که گویند: قتل فلان معه جیش کثیر، أی و معه جیش. و بر اینکه وجه «قتل» متناول باشد پیغامبر را تنها. و وجه دوم«6» آن است که: «قتل» متناول باشد «ربّیّون» را، و اگر چه در ظاهر کلام جمله را گفت، مراد بعضی باشد، چنان که: قتل بنو تمیم«7»، و اگر چه همه را نکشته باشند، و آنان که مانده باشند صفت ایشان اینکه بود که: فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُم فِی سَبِیل‌ِ [اللّه‌ِ]«8» تا آن لازم نیاید که پس از «قتل» نفی وهن«9» محال بود. و وجه سه‌ام«10» آن است که: «قتل» متناول باشد پیغامبر«11» را و قوم را، و تقدیر کلام چنین باشد که: و کأیّن من نبی‌ّ قتل هو و قتل معه ربّیّون کثیر. ----------------------------------- (1). سوره اعراف (7) آیه 4. (2). سوره نجم (53) آیه 26. (3). اساس و همه نسخه بدلها: قتل، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. [.....] (4). وز و. (5). دب: پیغامبری، آج، لب، فق، مر: پیغمبری. (6). مر: دویم. (7). وز، دب، آج، لب، فق، مر: بنو تمیم. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید افزوده شد. (9). دب، آج، لب، فق: وهنی. (10). دب، آج، لب: سیوم. (11). دب: پیغامبران، آج، لب، فق: پیغمبران. صفحه : 101 مفسّران در «ربّیّون» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده و ربیع و سدّی گفتند: جموع کثیرة، جماعتی بسیار با او بودند، و قال حسّان: و اذا معشر تجافوا عن الح ق‌ّ حملنا علیهم ربّیّا أی جیشا عظیما. عبد اللّه مسعود گفت: ربّیّون هزاران باشند«1» ضحّاک گفت: یک ربّیّه هزار عدد باشد، کلبی گفت: ده هزار باشند«2». حسن بصری گفت: علما و حکما باشند، إبن زید گفت«3»: اتباع باشند، و ربّانیّون والیان باشند، و ربّیّون رعیّت. بعضی دگر گفتند: خدای پرستان باشند و منسوب باشد با «رب‌ّ»، و کسره «را» از تغیّرات نسب باشد، چنان که بصری را بصری گویند بعضی عرب، و حسن بصری خواند: «ربّیّون» بضم‌ّ الرّاء، و اینکه لغت تمیم است، و باقی قرّاء به کسر «را» و اینکه لغت«4» حجاز است و عامّه عرب. فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، ایشان با اینکه همه واهن نشدند و ضعیف و سست از آنچه به ایشان رسید در ره خدای که جهاد است، یقال: و هن یهن وهنا، علی وزن وعد یعد«5» وعدا، و أنشد المبرّد: ان‌ّ القداح اذا اجتمعن فرامها بالکسر ذو جلد و بطش أیّد عزّت و لم تکسر و ان هی بدّدت فالوهن و التّکسیر للمتبدّد و ابو السّمّاک العدوی‌ّ خواند: «فما وهنوا»، به کسر «ها»، و در آن خلاف کردند اهل لغت، بعضی گفتند: من وهن یهن مثل ورم یرم، اینکه قول ابو حاتم است. و کسائی گفت: من وهن یوهن وهنا، مثل: و جل یوجل وجلا، قال الشّاعر: طلب المعاش مفرّق بین الاحبّة و الوطن و مصیّر الجلد الجلید الی الضّراعة و الوهن وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا استَکانُوا، و ضعیف و ذلیل نشدند، بل قتال کردند بر آنچه پیغامبرشان بر آن قتال کرد تا جان بدادن. و استکانت خضوع و مذلّت و ضراعت باشد، خدای تعالی آیت به تعییر آنان فرستاد که همّت کردند که مرتد شوند، چون ارجاف شنیدند به قتل رسول- علیه السّلام- گفت: پیش از شما پیغامبران بوده‌اند که ----------------------------------- (2- 1). همه نسخه بدلها: باشد. (3). مر ربّیّون. (4). مر اهل. (5). اساس: یعد وعد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 102 ایشان را با جماعتی بسیار بکشته‌اند، آن باقی که بماندند از ایشان مرتد نشدند و ذلیل و سست و واهن«1» نگشتند، بل صابر بودند و محتسب، و خدای تعالی صابران را دوست دارد. وَ ما کان‌َ قَولَهُم، حسن بصری خواند: و ما کان قولهم، به رفع بر آن که اسم «کان» باشد، و أن مع الفعل در جای خبر، و باقی قرّاء به نصب خوانند«2» بر خبر «کان»، و أن [268- ر] مع الفعل در جای اسم باشد، و المعنی و ما کان قولهم الّا قولهم، و هر دو قراءت متقارب المعنی‌اند برای آن که چون مبتدا و خبر هر دو معرفه باشد، تو مخیّر باشی هر کدام خواهی اسم کنی و هر کدام خواهی خبر، و نظیره قوله: وَ ما کان‌َ جَواب‌َ قَومِه‌ِ إِلّا أَن قالُوا«3» ما کان‌َ حُجَّتَهُم إِلّا أَن قالُوا«4» وَ إِسرافَنا فِی أَمرِنا، و «اسراف» مجاوزة الحدّ الی غیر الصّواب باشد، و نقیض او تقصیر باشد، و هر دو مذموم است. و السّرف الخطا، یقال: مررت بکم فسرفتکم، أی أخطأت مکانکم و مجاورتکم. و السّرف النّسیان أیضا. وَ ثَبِّت أَقدامَنا، و پای ما بر جای دار، یعنی با ما الطافی کن که ما به آن بر جای بمانیم، و ما را ظفر و نصرت ده بر کافران، ایشان چنین گفتند، شما که اصحاب محمّداید«8» چرا چنین نگفتی لا جرم! فَآتاهُم‌ُ اللّه‌ُ، خدای تعالی ایشان را هم ثواب دنیا داد، یعنی ظفر بر دشمن و ----------------------------------- (1). اساس: اوهن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). دب، آج، لب، فق، مر: خواندند. [.....] (3). سوره اعراف (7) آیه 82. (4). سوره جاثیه (45) آیه 25. (5). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق: خبر، مر: جزای. (6). چاپ شعرانی (3/ 212) رَبَّنَا اغفِر لَنا ذُنُوبَنا (7). وز، دب، آج، فق: قولی. (8). دب، آج، لب، فق: محمّدی/ محمّدید محمّداید. صفحه : 103 غنیمت، و اینکه قول قتاده و ربیع است. و ثواب در منافع دنیا مجاز باشد در شرع، و اگر چه در لغت بر اصل باشد. وَ حُسن‌َ ثَواب‌ِ الآخِرَةِ، و در آخرت حقیقت باشد، و حقیقت ثواب نفعی باشد مستحق‌ّ مقرون با تعظیم و تبجیل، به نفع، مباین باشد عقاب را که مضرّت است، و به استحقاق، مباین باشد تفضّل را، [و]«1» به مقارنت تعظیم و تبجیل، مباین باشد عوض را. وَ اللّه‌ُ یُحِب‌ُّ المُحسِنِین‌َ، و خدای تعالی دوست دارد نکوکاران را. یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِن تُطِیعُوا الَّذِین‌َ کَفَرُوا، ای مؤمنان اگر شما فرمان کافران برید«2». امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: مراد به کافران منافقانند که مؤمنان را گفتند در غزاة احد که: با سر دین اوّل شوید«3» و با نزدیکان برادرانتان«4» شوید«5». و بعضی دگر مفسّران گفتند: مراد جهودان و ترسایانند، و گفتند: مراد ابو سفیان است و اصحابش. یَرُدُّوکُم عَلی أَعقابِکُم، جزای شرط است. فَتَنقَلِبُوا«6»بَل‌ِ اللّه‌ُ مَولاکُم، «بل» برای اضراب باشد، و اضراب«9» اعراض باشد از اوّل و ترک ذکر او و اخذ در کلامی نو، تقول: جاءنی زید بل عمرو ذکر زید رها کردی«10» و ذکر عمرو آغاز کردی«11». بَل‌ِ اللّه‌ُ مَولاکُم، بل خدای- عزّ و جل‌ّ- مولیکم، أی ولیّکم و ناصرکم و اولی بکم و بولایتکم. و «مولی» بر معانی مختلف آمد، و مرجع معنی در همه با اولی، و گفتند: مراد در آیت ناصر است به قرینه قوله تعالی: وَ هُوَ خَیرُ النّاصِرِین‌َ، و «ناصر» را نیز به آن، مولی خوانند که یکون اولی بنصرة [من ینصره]«12»، ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). دب، آج، لب، فق: بری/ برید. (3). دب، آج، لب، فق: شوی/ شوید، مر: روید. (4). دب: برادرتان. (5). دب، آج، لب، فق: شوی/ شوید. (6). اساس و وز: فینقلبوا، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق: بری/ برید. (10- 8). اساس و وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (9). دب، آج، لب، فق، مر برای. (11). مر: کردید. (12). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 104 و کلام درین آیت بیاید- ان شاء اللّه- در جای خود. قوله- عزّ و علا:

سَنُلقِی فِی قُلُوب‌ِ الَّذِین‌َ کَفَرُوا الرُّعب‌َ بِما أَشرَکُوا بِاللّه‌ِ ما لَم یُنَزِّل بِه‌ِ سُلطاناً وَ مَأواهُم‌ُ النّارُ وَ بِئس‌َ مَثوَی الظّالِمِین‌َ (151) وَ لَقَد صَدَقَکُم‌ُ اللّه‌ُ وَعدَه‌ُ إِذ تَحُسُّونَهُم بِإِذنِه‌ِ حَتّی إِذا فَشِلتُم وَ تَنازَعتُم فِی الأَمرِ وَ عَصَیتُم مِن بَعدِ ما أَراکُم ما تُحِبُّون‌َ مِنکُم مَن یُرِیدُ الدُّنیا وَ مِنکُم مَن یُرِیدُ الآخِرَةَ ثُم‌َّ صَرَفَکُم عَنهُم لِیَبتَلِیَکُم وَ لَقَد عَفا عَنکُم وَ اللّه‌ُ ذُو فَضل‌ٍ عَلَی المُؤمِنِین‌َ (152) إِذ تُصعِدُون‌َ وَ لا تَلوُون‌َ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُول‌ُ یَدعُوکُم فِی أُخراکُم فَأَثابَکُم غَمًّا بِغَم‌ٍّ لِکَیلا تَحزَنُوا عَلی ما فاتَکُم وَ لا ما أَصابَکُم وَ اللّه‌ُ خَبِیرٌ بِما تَعمَلُون‌َ (153) ثُم‌َّ أَنزَل‌َ عَلَیکُم مِن بَعدِ الغَم‌ِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغشی طائِفَةً مِنکُم وَ طائِفَةٌ قَد أَهَمَّتهُم أَنفُسُهُم یَظُنُّون‌َ بِاللّه‌ِ غَیرَ الحَق‌ِّ ظَن‌َّ الجاهِلِیَّةِ یَقُولُون‌َ هَل لَنا مِن‌َ الأَمرِ مِن شَی‌ءٍ قُل إِن‌َّ الأَمرَ کُلَّه‌ُ لِلّه‌ِ یُخفُون‌َ فِی أَنفُسِهِم ما لا یُبدُون‌َ لَک‌َ یَقُولُون‌َ لَو کان‌َ لَنا مِن‌َ الأَمرِ شَی‌ءٌ ما قُتِلنا هاهُنا قُل لَو کُنتُم فِی بُیُوتِکُم لَبَرَزَ الَّذِین‌َ کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القَتل‌ُ إِلی مَضاجِعِهِم وَ لِیَبتَلِی‌َ اللّه‌ُ ما فِی صُدُورِکُم وَ لِیُمَحِّص‌َ ما فِی قُلُوبِکُم وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِذات‌ِ الصُّدُورِ (154) إِن‌َّ الَّذِین‌َ تَوَلَّوا مِنکُم یَوم‌َ التَقَی الجَمعان‌ِ إِنَّمَا استَزَلَّهُم‌ُ الشَّیطان‌ُ بِبَعض‌ِ ما کَسَبُوا وَ لَقَد عَفَا اللّه‌ُ عَنهُم إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ (155)

‌در افگنیم ‌در دلهای کافران ترس ‌به آنچه انباز گرفتند ‌با خدای آنچه نفرستاد«1» ‌به ‌آن حجّتی و جای ‌ایشان دوزخ ‌بود و بد جای ‌است ‌آن بیدادکاران«2» ‌را. بدرستی براست [گفت]«3» ‌با ‌شما«4» خدای وعده ‌پس چون می‌کشتی«5» ‌به فرمان ‌او ‌تا آنگه ‌که سستی و منازعت کردی ‌در کار و عاصی شدی ‌از ‌پس ‌آن ‌که ‌با ‌شما نمود آنچه دوست داری، ‌از ‌شما کس هست ‌که دنیا می‌خواهد و ‌از ‌شما کس هست ‌که آخرت می‌خواهد ‌پس برگردانید ‌از ‌ایشان ‌تا بیازماید و عفو بکرد ‌از ‌شما، و خدای خداوند فضل ‌است ‌بر مؤمنان. «6» چون فرو شدید«7» و باز نایستادید ‌بر کسی و پیغامبر می‌خواند ‌شما ‌را ‌در آخرتان«8» جزا داد ‌شما ‌را غمی ‌به غمی ‌تا دژم نشوید ‌بر آنچه فائت شد ‌از ‌شما و نه ‌بر آنچه رسید ‌به ‌شما، و خدای داناست ‌به آنچه می‌کنید. [268- پ]، ----------------------------------- (1). اساس: فرستاد، وز، دب: بفرستاد، ‌با توجّه ‌به آج تصحیح شد. (2). دب: بیدادگران. (3). اساس، وز: ندارد، ‌از دب افزوده شد. (4). اساس، وز: باسمان، ‌با توجّه ‌به دب تصحیح شد. (5). وز، دب: می‌کشی، آج، لب: می‌کشید، فق: می‌کشتید. (6). اساس: یصعدون، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها و ‌با توجّه ‌به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (7). آج، لب: دور می‌رفتید. (8). دب، آج، لب، فق: جماعت بازپسین. صفحه : 105 ‌پس فرود آورد ‌بر ‌شما ‌از ‌پس غم ایمنی خوابی ‌که برسید ‌به گروهی ‌از ‌شما و بگرفت گروهی ‌از ‌ایشان غم جانهای ‌خود گمان برند ‌به خدای جز راستی ظن‌ّ کافران ‌که پیش اسلام بودند می‌گویند هست ‌ما ‌را ‌از ‌اینکه کار چیزی! بگو ‌که فرمان همه خدای راست پنهان می‌دارند ‌در دل آنچه آشکارا کنند تو ‌را، می‌گویند ‌اگر بودی ‌ما ‌را ‌از ‌اینکه کار چیزی بنکشتندی ‌ما ‌را ‌اینکه جا، بگو ‌اگر بودی«1» ‌شما ‌در خانه‌هایتان بیرون شدندی آنان ‌که نوشتند ‌بر ‌ایشان کشتن ‌به خوابگاه ‌خود ‌تا امتحان کند«2» خدای آنچه ‌در سینه‌های شماست، و خالص کند آنچه ‌در دلهای شماست، و خدای داناست ‌به رازهای سینه‌ها. آنان ‌که پشت ‌بر کردند ‌از ‌شما«3» ‌آن روز ‌که ‌به ‌هم آمدند«4» دو لشکر بخیزانید«5» ‌ایشان ‌را شیطان ‌به بهری«6» آنچه کرده بودند و عفو بکرد خدای ‌از ‌ایشان ‌که ‌خدا آمرزنده و بردبار ‌است. ‌قوله: سَنُلقِی فِی قُلُوب‌ِ الَّذِین‌َ کَفَرُوا الرُّعب‌َ- ‌الآیة. سدّی ‌گفت: چون ابو سفیان و اصحابش ‌آن قتل بکردند و ‌آن وهن ‌در صحابه ‌رسول، برفتند. [و روی ‌به مکّه نهاده چون ‌به بعضی راه برفتند]«7»، ابو سفیان ‌گفت: خطا کردیم ‌ما قومی بسیار ‌از اینان بکشتیم و جمعشان مفترق کردیم و ‌از ‌ایشان جز جماعتی اندک ضعیف نماندند، چرا بیامدیم ‌ایشان ‌را استیصال ناکرده! بیایید ‌تا باز گردیم و ‌ایشان ‌را مستأصل کنیم. عزم کردند ‌که باز گردند، خدای ‌تعالی ترس ‌در دل ‌ایشان افگنده«8» ‌تا ----------------------------------- (1). آج، لب: بودید. (2). آج، لب، فق: ‌تا شبه آزمایش نماید. (3). آج، لب ‌در. [.....] (4). آج، لب، فق: ‌به ‌هم رسیدند. (5). آج، لب، فق: ‌بر گناه داشت. (6). آج، لب، فق ‌از. (7). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). دب، آج، لب، فق: افگند، مر: نهاد. صفحه : 106 نیارستند بازگشتن، و ‌اینکه قصّه ‌در جای دگر بیاید. خدای ‌تعالی خبر داد ‌از غیب پیش ‌از ‌آن ‌که کرد«1» ‌تا ‌رسول- ‌علیه السّلام- و صحابه ایمن شوند ‌از ‌آن ‌که ‌ایشان باز خواهند گشتن، ‌گفت: سَنُلقِی، ‌ما ‌در افگنیم، و ‌اینکه ‌را «سین» استقبال گویند ‌برای ‌آن ‌که ‌اینکه افعال ‌که زواید اربع ‌در ‌او متعاقب ‌باشد صالح ‌بود حال ‌را و استقبال ‌را، چون «سین» یا «سوف» ‌در ‌او شود، ‌آن اشتراک برخیزد و فعل خالص شود مستقبل ‌را، حق ‌تعالی ‌گفت: ‌ما ترس ‌در دل ‌ایشان افگنیم، و ‌اینکه ‌از جمله معجزات ‌رسول و قرآن ‌باشد ‌برای ‌آن ‌که خبر ‌است ‌از غیب و مخبر مطابق خبر. ابو ایّوب السّختیانی‌ّ خواند ‌در شاذّ: «سیلقی» ‌به « یا » ردّا ‌الی اسم اللّه ‌تعالی ‌فی ‌قوله: بَل‌ِ اللّه‌ُ مَولاکُم، و باقی قرّاء ‌به «نون»، و ‌إبن عامر و کسائی و یعقوب و ابو جعفر خواندند: «الرّعب» ‌به تحریک «عین»«2»، باقی«3» خواندند: «الرّعب» باسکان «عین» و ‌هر دو لغت ‌است، کالعذر و العذر و السّحت و السّحت. و ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: نصرت بالرّعب، مرا یاری کردند ‌به ترس، و ‌در بعضی روایات: ‌بین یدی‌ّ مسیرة شهر، ‌از پیش ‌من ‌به یک ماه راه ‌تا ‌هر کجا ‌رسول- ‌علیه السّلام- فرود آمدی ‌بر یک ماهه راه دشمن ‌از ‌او بترسیدی. بِما أَشرَکُوا، ‌اینکه «با» بدل و مجازات ‌است، و «ما» مصدری ‌است، أی بشرکهم باللّه. و ‌قوله: ما لَم یُنَزِّل، «ما» نکره موصوفه ‌باشد، أی شیئا ‌ما انزل اللّه ‌به ‌من سلطان حق ‌تعالی ‌گفت: ‌من ترس ‌در دل کافران ‌به ‌آن افگندم ‌که ‌ایشان ‌به ‌من شرک آوردند. ظاهر آیت منبی ‌است ‌از ‌آن ‌که ‌اینکه معنی ‌بر ‌ایشان ‌بر سبیل عقوبت رفت ‌به ‌آن ‌که ‌ایشان چیزی ‌را انباز ‌من کرده‌اند ‌که ‌من ‌به ‌آن حجّتی نفرستاده‌ام ‌از آسمان. وَ مَأواهُم‌ُ النّارُ، و مأوای ‌ایشان و مرجعشان دوزخ ‌است، ‌من أوی اذا رجع، ‌یعنی جایشان«4»، یقال أوی الیه ای انضم‌ّ الیه. وَ بِئس‌َ مَثوَی الظّالِمِین‌َ«5» و «مثوی» مقام ‌باشد ‌من ثوی اذا أقام، و تقدیر ‌آن ‌است ‌که: بئس مثوی الظّالمین النّار، بد جای ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: عبارت «پیش ‌از ‌آن ‌که کرد» ‌را ندارد. (2). دب، آج، لب، مر و. (3). مر قرّاء. (4). دب، آج، لب، فق: جای ‌ایشان. (5). سوره آل عمران (3) آیه 151. صفحه : 107 ‌است ظالمان ‌را دوزخ، چنان ‌که برفت ‌فی ‌قوله: وَ نِعم‌َ أَجرُ العامِلِین‌َ. درین آیت مخصوص بالذّم ‌است محذوف، چنان ‌که ‌آن جا مخصوص بالمدح محذوف ‌است لدلالة الکلام علیهما. وَ لَقَد صَدَقَکُم‌ُ اللّه‌ُ وَعدَه‌ُ- الایة. صدق ‌به دو مفعول متعدّی شود، [269- ر] یقال: صدقته الوعد، چون غصب و سلب و نهب و مانند ‌اینکه. محمّد ‌بن کعب القرظی‌ّ ‌گفت: اصحاب ‌رسول چون ‌با مدینه شدند گفتند: ‌ما ‌را وهن ‌اینکه«1» ‌از کجا افتاد، و خدای ‌ما ‌را وعده نصرت و ظفر داده ‌بود، یعنون«2» ‌قوله: بَلی إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا«3»- الایة. خدای ‌تعالی آیت فرستاد و ‌گفت: ‌آن وعده ‌که ‌من کردم راست ‌بود، و ‌شما ‌را ‌از قبل ‌خود آمد ‌که شعب رها کردی ‌تا دشمن راه یافت. إِذ تَحُسُّونَهُم و الحس‌ّ القتل الذّریع، قتل سخت عام ‌را حس‌ّ گویند، ‌قال الشّاعر: حسسناهم بالسّیف حسّا فأصبحت بقیّتهم ‌قد شرّدوا فتبدّدوا ابو عبیده ‌گفت: الحس‌ّ، الاستیصال بالقتل، یقال: جراد محسوس ‌إذا قتله البرد، و سنة حسوس سالی ‌باشد ‌که آفت همه چیز ببرد، ‌قال رؤبة: اذا تشکوا سنة حسوسا تأکل ‌بعد الاخضر الیبیسا«4» حَتّی إِذا فَشِلتُم، ‌یعنی همچنین ‌بر فتح و ظفر و قتل و قوّت بودی«5» ‌تا ‌به آنگه ‌که جبن و فشل و ضعف کار بستی، و المعنی ‌الی ‌ان فشلتم. و بعضی اهل معانی گفتند: ‌در کلام تقدیم و تأخیری هست، و تقدیر ‌اینکه ‌است: حتّی اذا تنازعتم ‌فی الامر و عصیتم فشلتم أی جبنتم و ضعفتم، و «واو» ‌فی ‌قوله: وَ تَنازَعتُم، مقحم ‌است. و منازعت ‌ایشان ‌اینکه ‌بود ‌که چون صحابه ‌رسول ‌به غنیمت مشغول شدند، اصحاب شعب گفتند: مردمان غنیمت ببرند و ‌ما بی نصیب مانیم. ‌عبد اللّه جبیر ‌که امیر ‌ایشان ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: ‌ما ‌را ‌اینکه وهن. (2). دب، آج، لب، فق، مر: ندارد. (3). سوره آل عمران (3) آیه 125. (4). کذا: ‌در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط بیت ‌در لسان العرب (4/ 244) چنین ‌است: اذا شکونا سنة حسوسا || نأکل ‌بعد الخضرة الیبیسا [.....] (5). مر: بودید. صفحه : 108 ‌بود ‌گفت: مکنید«1» و فرمان ‌رسول رها مکنید«2». ‌ایشان گفتند: ‌رسول ‌اینکه ‌آن وقت ‌گفت ‌که کار بخلاف ‌اینکه ‌بود، اکنون چون ‌ایشان بهزیمت شدند- چنان ‌که ‌در قصّه برفت- ‌اینکه گفتاگوی«3» ‌که ‌با ‌عبد اللّه جبیر کردند منازعت ‌آن ‌بود. وَ عَصَیتُم، و عاصی شدی«4» ‌در فرمان ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌که ‌شما ‌را فرمود ‌که ‌از ‌اینکه جا مفارقت مکنید، و ‌اگر بینی«5» ‌که ‌ما ‌را بکشند ‌از آخر ‌ما، و ‌اگر بینی«6» ‌که ‌ما غنیمت می‌گیریم، فرمان نبردند و عصیان کردند«7». مِن بَعدِ ما أَراکُم ما تُحِبُّون‌َ، ‌پس ‌آن ‌که خدای آنچه محبوب و مراد ‌شما ‌بود و«8» ‌با ‌شما نمود، ‌یعنی ‌از فتح و ظفر و نصرت ‌شما ‌به باد صبا ‌تا ‌در سیر می‌آید ‌که: ‌تا ‌ایشان ‌بر جای بودند باد صبا می‌جست و خاک ‌بر روی مشرکان می‌زد. چون شعب رها کردند باد صبا دبور گشت، و روی ‌بر ‌ایشان نهاد و ‌ایشان مدهوش شدند و نمی‌دانستند ‌که حال چگونه ‌است، و ‌بر عمیا یکدگر«9» می‌زدند و می‌کشتند، آنگه حق ‌تعالی ‌گفت: ‌اینکه ‌برای ‌آن ‌بود ‌که ‌شما دو گروه بودی«10»، یکی دنیا جوی و یکی آخرت خواه. بعضی ‌به کارزار ‌که حاضر آمدی«11» ‌برای غنیمت حاضر آمدی«12» و طالب دنیا بودی«13»، و بعضی ‌برای نصرت دین خدای و طالب آخرت و بهشت. ثُم‌َّ صَرَفَکُم عَنهُم، أی بالهزیمة، ‌پس ‌شما ‌را ‌از ‌ایشان برگردانید. و ‌در اضافه«14» صرف ‌ایشان ‌از مشرکان ‌با خدای ‌تعالی ‌با ‌آن ‌که معصیت ‌است، دو قول گفتند: یکی [آن ‌که]«15» ‌شما ‌از ‌ایشان بازگشتی«16» ‌به حکم و فرمان خدای، ‌که خدای ‌تعالی ثبات صد مسلمان ‌در پیش دویست کافر واجب کرد، فامّا چون ناقص شدند ‌از ‌اینکه عدد، یا ----------------------------------- (2- 1). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (3). آج، لب، مر: گفتگوی. (4). مر: شدید. (6- 5). مر: بینید. (7). آج، لب، فق: فرمان نبردید و عصیان کردید. (8). آج، لب، فق: ندارد، مر: ‌آن آخر ‌با ‌شما نمود. (9). مر: ‌بر یکدیگر. (10). مر: شدید، چاپ شعرانی (3/ 216) مِنکُم مَن یُرِیدُ الدُّنیا وَ مِنکُم مَن یُرِیدُ الآخِرَةَ (12- 11). مر: آمدید. (13). مر: بودید. (14). آج، لب: اضافه. (15). اساس و وز: ندارد، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (16). مر: بازگشتید. [.....] صفحه : 109 کافران زیادت شدند، مرخّص ‌است مسلمانان ‌که ثبات نکنند، چون انصراف ‌ایشان ‌بر ‌اینکه وجه ‌به فرمان و رخصت و حکم خدای ‌بود، حق ‌تعالی ‌با ‌خود اضافه کرد ‌گفت: ‌من برگردانیدم ‌شما ‌را، و ‌اینکه وجه اختیار ابو ‌علی ‌است، و ابو القاسم بلخی‌ّ ‌گفت: معنی «صرف» ‌اینکه جا ‌آن ‌است ‌که خدای بفرمود ‌ایشان ‌را ‌که ‌هم ‌از ‌اینکه فور و ‌از ‌اینکه جای ‌با سر ‌ایشان گردی«1» ‌تا ابتلا کند ‌شما ‌را ‌به مظاهرت و مواترت نعمت ‌بر ‌شما یک ‌از ‌پس دیگر ‌تا«2» شکر خواهید کردن«3» یا نه؟ ‌پس معنی «صرف» ‌بر ‌اینکه قول تخفیف تکلیف ‌باشد ‌به ترک امر ‌به رجوع ‌با قتال ‌ایشان ‌در حال. وَ لَقَد عَفا عَنکُم، آنگه ‌با ‌اینکه همه ‌که کردید«4» ‌شما ‌را عفو بکرد«5» ‌از عقاب قیامت، [اینکه یک]«6» قول ‌است، و قولی دیگر ‌آن ‌است ‌که: ‌شما ‌را عفو بکرد ‌از ‌آن ‌که ‌به دنبال ‌ایشان شوید ‌پس ‌از ‌آن ‌که جماعتی صلاح ‌در ‌آن دیدند ‌که ‌به دنبال ‌ایشان بشوند قولی دیگر ‌آن ‌است ‌که ‌شما ‌را عفو بکرد ‌از عذاب استیصال، و ‌ایشان ‌را ‌از ‌شما بازداشت، و ‌شما ‌را حمایت کرد ‌پس ‌از ‌آن ‌که مستولی بودند ‌ایشان ‌بر ‌شما، نظیره ‌قوله: ثُم‌َّ عَفَونا عَنکُم مِن بَعدِ ذلِک‌َ«7»وَ اللّه‌ُ ذُو فَضل‌ٍ عَلَی المُؤمِنِین‌َ، و خدای ‌تعالی خداوند فضل و احسان ‌است ‌بر مؤمنان. إِذ تُصعِدُون‌َ، عامل ‌در ‌او دو وجه دارد، یکی ‌قوله: وَ لَقَد عَفا عَنکُم، یکی عامل مقدّر ‌من ‌قوله: اذکر. قتاده و حسن و سلمی‌ّ خواندند: اذ تصعدون، ‌به فتح «تا» و «عین»«8» ‌من صعدت الجبل أصعده، و باقی خواندند: إِذ تُصعِدُون‌َ، ‌من الاصعاد. ابو حاتم ‌گفت: فرق ‌از میان «صعد» و «أصعد» ‌آن ‌باشد ‌که صعد ‌آن ‌باشد ‌که ‌از نشیبی ‌بر بالای شود چون کوه و اکمه«9» و مانند ‌اینکه، و اصعد ‌إذا مضی«10» ‌علی وجهه ----------------------------------- (1). مر: روید. (2). دب، آج، لب، فق: باز، مر: باره. (3). دب، آج، لب، فق: خواهی کردن. (4). دب، آج، لب، فق: کردی. (5). دب: عفو کرد، مر: عفو کردم. (6). اساس و وز: ندارد، ‌با توجّه ‌به دب افزوده شد. (7). سوره بقره (2) آیه 52. (8). اساس و همه نسخه بدلها: صاد، ‌با توجّه ‌به متن عربی روایت ‌در تبیان (3/ 20) و مجمع البیان (1/ 521) تصحیح شد. (9). آج، لب، فق، مر: ندارد. (10). فق: معنی. صفحه : 110 ‌فی الارض المستویة ‌آن ‌باشد ‌که ‌در زمین راست سر ‌در نهد و برود، و گفته‌اند: اصعد خلاف صعد ‌باشد، یقال: صعد الجبل و أصعد ‌فی الوادی، و مبرّد ‌گفت: اصعد اذا ابعد ‌فی الذّهاب، چون دور بشود گویند: اصعد، چنان ‌که ‌در خبر ‌است ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- بعضی صحابه ‌را ‌گفت ‌که: ‌از ‌پس سه روز باز آمد: لقد ذهبت [962- پ] ‌فیها عریضا، ‌در ‌اینکه هزیمت پهن بشدی، و ‌قال الأعشی: ألا أیّهذا السّائلی ‌اینکه أصعدت«1» فان‌ّ لها ‌فی أهل یثرب موعدا فرّاء ‌گفت: «اصعاد» ابتدای ‌به سفر رفتن ‌باشد، و «انحدار» رجوع ‌باشد، یقال: أصعدنا ‌من کذا ‌الی کذا ‌إذا سافر الیه، و انحدرنا ‌إذا رجع ‌منه، و أنشد ابو عبیدة: ‌قد کنت تبکین ‌علی الإصعاد و الیوم سرّحت و صاح الحادی و مفضّل ‌گفت: صعد و أصعد و صعّد بمعنی واحد. وَ لا تَلوُون‌َ عَلی أَحَدٍ، أی ‌لا تعرجون، و ‌با کس نایستادی، یقال: ذهب فلان فلم یلو ‌علی شی‌ء و ‌لم یلبث ‌علی شی‌ء و ‌لم یعرج ‌علی شی‌ء اذا مضی ‌علی وجهه ‌لا یقیم ‌علی شی‌ء، ‌یعنی ‌در ‌اینکه هزیمت برفتی«2» رفتنی بلیغ سریع ‌بر وجهی ‌که یک ‌با یک نایستادی«3»، و هیچ چیز«4» ‌شما ‌را ‌از رفتن مانع نبود«5». و حسن بصری خواند: «و ‌لا تلون» ‌به یک «واو» ‌برای تخفیف، [کقولهم. استحییت و استحیت، یک «واو» و ‌به یک « یا » بیفگندند ‌برای تخفیف]«6»، کلبی ‌گفت: عَلی أَحَدٍ، ‌بر کسی، یعنی ‌رسول اللّه صلّی اللّه ‌علیه و«7» آله. «و الرّسول»، «واو» حال راست، و پیغامبر ‌شما ‌را می‌خواند ‌که: الی‌ّ الی‌ّ، ‌به ‌من آیی عباد اللّه. فِی أُخراکُم، ‌در آخر ‌شما ایستاده می‌گفت: ‌به ‌من آیی و مروی«8» ای بندگان خدای، 9» [من]« یکرّ فله الجنّة، ‌هر ‌که باز آید بهشت ‌او ‌را«10». یا عجب؟ ‌اگر ‌آن ‌که باز آید ‌او ----------------------------------- (1). کذا: ‌در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط کلمه ‌در سیرت ‌رسول اللّه/ 377) چنین ‌است: ألا أیّهذا السّائلی أین یمّمت (2). مر: برفتید. (3). مر: نایستادند (ضبط «نایستادند» مرجّح ‌است). (4). دب، آج، لب، مر: چیزی. [.....] (9- 5). فق: نبودی. (6). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). وز ‌علی. (8). مر: ‌به ‌من آیید و مروید. (10). دب، آج، لب، فق، مر ‌باشد. صفحه : 111 ‌را بهشت«1» رسد، ‌آن ‌که ‌خود برود ‌او ‌را چه رسد! ‌او ‌را«2» قسمت ‌از میان دوزخ و بهشت رسد، یقال: جاء فلان ‌فی اخر النّاس و اخراة النّاس و آخراة النّاس و اخریات النّاس. فَأَثابَکُم، جزا«3» داد ‌شما ‌را، و حقیقت ثواب ‌در جزای خیر ‌باشد، و ‌در جزای شرّ حقیقت عقاب ‌بود، امّا ‌بر سبیل توسّع عقاب ‌را ثواب خواند«4»، و نظیره ‌قوله: هَل ثُوِّب‌َ الکُفّارُ ما کانُوا یَفعَلُون‌َ«5» فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌ٍ أَلِیم‌ٍ«6». و حقیقت بشارت ‌در خیر و سرور ‌باشد، و ‌در عذاب مجاز ‌باشد، و مثله قول الشّاعر: اخاف زیادا ‌ان ‌یکون عطاؤه اداهم سودا ‌أو محدرجة«7» فتلا«8» و ‌برای ‌آن ‌به لفظ ثواب ‌گفت ‌که ‌آن ‌به جای ثواب ‌بود ‌ایشان ‌را، ‌اگر بخلاف ‌آن کردندی ‌به بدل ‌آن ثواب بودی ‌ایشان ‌را، و ‌در بیت همچنین ‌اینکه بند و تازیانه ‌به جای عطا ‌بود ‌او ‌را. حسن بصری ‌گفت: معنی آیت ‌آن ‌است ‌که بداد ‌ایشان ‌را روز احد غمی ‌به بدل غم کافران روز بدر، ‌تا معنی ‌آن ‌باشد ‌که: یوما ‌لهم و یوما ‌علیهم. و بعضی دگر گفتند: أی غمّا ‌علی غم‌ّ، و گفته‌اند: غمّا متّصلا بغم‌ّ، غمی پیوسته ‌به غمی دگر. غم ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: باز آید ‌به بهشت. (2). دب، آج، لب، فق، مر حاکمی (دب: جا یکی) ‌از بهشت و دوزخ (آج، لب، فق، مر رسد) و قسمت ‌هر دو ‌بر مؤمن و فاسق- للّه درّ قائل: علی‌ّ حبّه جنّة قسیم النّار و الجنّة مر وصی‌ّ المصطفی حقّا امام الانس و الجنّة همه نسخه بدلها بجز وز ‌او ‌را چه رسد، ‌او ‌را. (3). وز: جزای. (4). دب: کنند، مر: خوانند. (5). سوره مطفّفین (83) آیه 36. (6). سوره آل عمران (3) آیه 21، توبه (9) آیه 36، انشقاق (84) آیه 24. (7). آج، لب، فق: مدحرجة، ضبط بیت ‌در دیوان فرزدق (1/ 118) چنین ‌است: ‌است: فلمّا خشیت ‌ان ‌یکون عطاؤه || اداهم سودا ‌أو محدرجة سمرا (8). دب، آج، لب، فق ‌یعنی السّیاط. صفحه : 112 اوّل فوت ظفر و غنیمت، و غم دوم قتل و جراح و هزیمت، و گفته‌اند: غم اوّل قتل و جراحت و هزیمت، و غم دوم ارجاف ‌به قتل ‌رسول- ‌علیه السّلام. و گفته‌اند: غم اوّل راه یافتن خالد ‌بن الولید ‌بر ‌ایشان ‌از شعب، و غم دوم بازگشتن ابو سفیان و ظفر ‌او ‌بر مسلمانان، ‌اینکه ‌برای چه کرد«1»! لِکَیلا تَحزَنُوا«2» وَ لا ما أَصابَکُم، المعنی و ‌لا ‌علی ‌ما اصابکم، «ما» ‌در محل‌ّ جرّ ‌است لعطفه ‌علی مجرور، و نه ‌بر آنچه ‌به ‌شما ‌در رسید ‌از جراحت و قتل و هزیمت، و نظیر ‌او ‌از وجهی ‌قوله ‌تعالی: لِکَیلا تَأسَوا عَلی ما فاتَکُم وَ لا تَفرَحُوا بِما آتاکُم«4». گفتند معنی ‌آن ‌است ‌که: چون مسلمانان ‌را ‌از جهت ارجاف منافقان ‌به قتل ‌رسول- ‌علیه السّلام- و کسر و وهن دلتنگ شدند، بس«5» ‌بر نیامد ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌به بالایی برآمد و ‌گفت: أنا ‌رسول اللّه. مسلمانان شادمانه«6» شدند. بس«7» ‌بر نیامد ‌که ابو سفیان ‌با جماعتی ‌بر سر کوه آمدند، مسلمانان دلتنگ شدند ‌از ‌آن ‌که ترسیدند ‌که دگر باره ‌بر ‌ایشان زنند و ‌ایشان ‌را مجروح و منکوب کنند. ‌رسول- ‌علیه السّلام- دعا کرد، خدای ‌تعالی بگردانید ‌ایشان ‌را ‌تا ‌از کوه فرود آمدند و روی ‌به راه نهادند مسلمانان شادمانه«8» شدند ‌به یک ساعت چند بار دلتنگ شدند و خرّم شدند، خدای ‌تعالی ‌گفت: ‌تا ‌بر رنج دنیا و محنت و بلای ‌او دلتنگ نباشید«9» ‌که هیچ دو ‌را«10» بقا نیست: اصبر لدهر نال منک فهکذا مضت الدّهور فرحا و حزنا مرّة ‌لا الحزن دام و ‌لا السّرور مفضّل ‌گفت: «لا» صله ‌است، و المعنی لکی«11» تحزنوا، ‌اینکه ‌برای ‌آن کرد ‌تا ----------------------------------- (8- 1). آج، فق ‌قوله ‌تعالی. [.....] (2). دب، مر: تأسوا. (3). مر: نباشید. (4). سوره حدید (57) آیه 23. (5). آج، لب، فق، مر: بسی. (6). لب، مر: شادمان. (7). دب، آج، لب، فق، مر: بسی. (9). دب، آج، لب: نباشی/ نباشید. (10). وز، لب: ‌او ‌را، مر: دور ‌را. (11). مر: لکیلا. صفحه : 113 ‌شما دژم بباشید«1» ‌بر آنچه فایت شد ‌از ظفر و غنیمت، و ‌بر آنچه ‌به ‌شما رسید ‌از قتل و هزیمت ‌بر سبیل عقوبت ‌به آنچه کردی«2» و ثغر«3» رها کردی«4»، چنان ‌که ‌گفت: لِئَلّا یَعلَم‌َ أَهل‌ُ الکِتاب‌ِ«5»، و المعنی لیعلم اهل الکتاب. وَ اللّه‌ُ خَبِیرٌ بِما تَعمَلُون‌َ، و خدای عالم ‌است و آگاه و ‌با خبر ‌از آنچه ‌شما می‌کنید«6» ‌تا جزا دهد ‌هر یک ‌را ‌بر حسب آنچه کرده ‌باشد«7» ‌از خیر و شر، و هیچ ‌از ‌او فرو نشود. و مورد ‌او مورد وعید و تحذیر ‌است. ‌قوله: ثُم‌َّ أَنزَل‌َ عَلَیکُم مِن بَعدِ الغَم‌ِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغشی طائِفَةً- الایة. ‌عبد اللّه زبیر روایت کند ‌از پدرش زبیر ‌بن العوّام ‌که ‌گفت: ‌من ‌با ‌رسول بودم- ‌علیه السّلام. چون خوف و غم ‌بر ‌ما سخت شد، خوابی و نعاسی ‌بر ‌من افتاد [و]«8» ‌بر جماعتی ‌که ‌با ‌ما بودند ‌تا ‌من سخن معتّب ‌بن قشیر می‌شنیدم ‌که می‌گفت: ‌لو ‌کان لنا ‌من الامر شی‌ء ‌ما قتلنا هیهنا، پنداشتم ‌که ‌در خواب می‌بینم. ‌پس خدای ‌تعالی ‌بر سبیل منّت و تذکیر نعمت ‌اینکه آیت فرستاد: ثُم‌َّ أَنزَل‌َ عَلَیکُم مِن بَعدِ الغَم‌ِّ أَمَنَةً«9». [270- ر]، أی امنا، و ‌اینکه لفظ مصدر ‌است کالعظمة و الغلبة، و ‌إبن محیصن ‌در شاذّ خواند: «أمنة» ‌به سکون «میم»، «نعاسا» بدل ‌است ‌از «أمنة»، و نعاس اوّل خواب ‌باشد. یَغشی طائِفَةً مِنکُم، حمزه و کسائی و خلف خواندند: «تغشی»، بالتّاء ردّا ‌الی الأمنة، و دیگران ‌به « یا » خوانند«10» ردّا ‌الی النّعاس، و ‌اینکه اختیار ابو عبید«11» و ابو حاتم ‌است ‌برای ‌آن ‌که فعل ‌از ‌پس نعاس می‌آید، ردّش ‌با ‌او اولیتر ‌باشد. ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: خدای ‌تعالی مسلمانان ‌را ‌از ‌پس خوف عظیم امنی تمام داد ‌تا ‌در امن ‌به جایی رسیدند ‌که خواب ‌بر ‌ایشان غلبه کرد، و خواب ‌با امن ‌باشد ‌با خوف نباشد. ----------------------------------- (1). دب، لب، فق: نباشی، آج: بباشی. (4- 2). مر: کردید. (3). مر: شعب. (5). سوره حدید (57) آیه 29. (6). دب، آج، لب، فق: می‌کنی. [.....] (7). دب، آج، لب، فق: باشند. (8). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). اساس امنة، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (10). دب، آج، لب، فق، مر: خواندند. (11). مر: ابو عبیده. صفحه : 114 ابو طلحه گوید: روز احد سر برداشتم، هیچ کس ‌را ندیدم ‌از قوم و الّا مایل ‌شده ‌از خواب، و ابو طلحه ‌گفت«1»: ‌من ‌از جمله آنان بودم ‌که خواب ‌بر ‌من غلبه می‌کرد ‌تا یک بار شمشیر ‌از دستم بیفتاد، برگرفتم، و یک بار تازیانه. وَ طائِفَةٌ قَد أَهَمَّتهُم أَنفُسُهُم، حق ‌تعالی چنان ‌که ‌ایشان دو گروه بودند، ‌ایشان ‌را ‌به دو فرقه بنهاد: مؤمنان بودند و منافقان. مؤمنان ‌را امنی بداد ‌تا ‌از فرط ایمنی خواب ببرد ‌ایشان ‌را، و منافقان خائف و بی‌خواب، ‌از خوف بی‌قرار بدند«2» و ‌از بی‌خوابی شعار داشتند«3». و «طائفة»، مرفوع ‌است ‌به ابتدا، [و]«4» ‌در خبر ‌او خلاف کردند، بعضی گفتند: «یظنّون» خبر مبتداست، و «قد اهمّتهم» ‌در جای صفت طائفة ‌است، ‌یعنی و طائفة ‌من صفتها کذا، یظنّون. و گروهی ‌که صفت ‌ایشان ‌آن ‌بود ‌که غم جان ‌خود گرفته ‌بود«5» ‌ایشان ‌را، گمان می‌بردند«6» ‌به خدای ظن‌ّ اهل جاهلیّت، ‌یعنی ظن‌ّ بد. و بعضی دگر گفتند: «قد اهمّتهم» خبر مبتداست، و «یظنّون» ‌در جای حال ‌است. و گروهی دیگر ‌آن بودند ‌که ‌به غم آورد ‌ایشان ‌را نفس ‌خود، ‌یعنی ‌ایشان ‌را غم جان ‌بود غم ایمان نبود، ‌از غم جان پروای خدای و ‌رسول و دین خدای و شرع ‌رسول نبود ‌ایشان ‌را ‌برای ‌آن ‌که منافق بودند، و ‌در باطن خلاف ‌آن داشتند ‌که ‌به ظاهر گفتند، ‌لا جرم گمانشان ‌در خور اعتقاد«7» آمد، چو«8» ‌به خدای اعتقاد بد داشتند«9»، ‌به ‌او گمان بد بردند، و ‌قوله: غَیرَ الحَق‌ِّ، صفت موصوفی محذوف ‌است، ‌یعنی ظنّا باطلا، ‌به خدای گمانی«10» باطل بردند و ‌قوله: ظَن‌َّ الجاهِلِیَّةِ، أی ظنّا مثل ظن‌ّ الجاهلیّة، کقولهم: ضربته ضرب زید، أی ضربا مثل ضرب زید، و ‌آن ‌آن ‌بود ‌که گمان بردند ‌که خدای ‌تعالی رسولش ‌را نصرت نخواهد کردن، و ‌آن غلبه و استیلای کافران همیشه ----------------------------------- (1). وز و. (2). دب، آج، لب، فق، مر: بودند. (3). کذا: ‌در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 219): شعور نداشتند. (4). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). وز و. (6). اساس: می‌برند، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مر: اعتقادشان. (8). اساس: بجز، دب، مر: چون، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد. (9). کذا: ‌در اساس و وز، دیگر نسخه بدلها: نداشتند. [.....] (10). دب: گمان. صفحه : 115 بخواهد ماندن«1»، آنگه ‌با چنین گمان و اعتقاد تمنّای امر و امرة«2» کردند. یَقُولُون‌َ هَل لَنا مِن‌َ الأَمرِ مِن شَی‌ءٍ، می‌گویند: ‌از ‌اینکه کار ‌ما ‌را نصیبی هست! مفسّران گفتند: ‌من أمر النّصرة، ‌یعنی ‌از باب نصرت، حق ‌تعالی ‌رسول ‌را ‌گفت: جواب ‌ایشان باز ده ‌بر وجهی ‌که طمعشان منقطع شود، و بگو ‌که: إِن‌َّ الأَمرَ کُلَّه‌ُ لِلّه‌ِ. ابو عمرو و یعقوب «کلّه» خواندند ‌به رفع، و باقی قرّاء ‌به نصب وجه قراءت ابو عمرو ‌آن ‌است«3»: «أمر» مبتدای اوّل ‌باشد و «کلّه» مبتدای دوم، و ‌قوله: «للّه» ‌در جای خبر مبتدای اوّل ‌بود، کقولهم: زید ابوه منطلق، عمرو وجهه حسن. و وجه قراءت دگر ‌آن ‌است ‌که: «کلّه»«4» تأکید ‌است. ضحّاک ‌گفت ‌از ‌عبد اللّه عبّاس ‌که: مراد ‌به آیت تکذیب ‌به قدر ‌است ‌که منافقان ‌به قضا و قدر خدای ایمان نداشتند، ‌پس بیشتر غم ‌ایشان ‌آن ‌بود، بیانش قول ‌رسول- ‌علیه السّلام: الایمان بالقدر یذهب الهم‌ّ و الحزن، ایمان ‌به قدر خدای غم و اندوه ببرد، بگو ‌که فرمان همه خدای راست، و کار ‌آن ‌است ‌که خدای کند، آنگه حق ‌تعالی بیان نفاق ‌ایشان کرد«5»، ‌گفت: یُخفُون‌َ فِی أَنفُسِهِم ما لا یُبدُون‌َ لَک‌َ، ‌در دل می‌دارند آنچه اظهار نمی‌کنند ‌بر تو، و ‌اینکه سیرت منافق ‌باشد ‌که ‌در دل خلاف ‌آن دارد ‌که ‌بر«6» زبان، آنگه آنچه گفتند ‌از ‌آن ‌که لایق اعتقاد ‌ایشان ‌بود، حق ‌تعالی ‌با ‌رسول باز ‌گفت: یَقُولُون‌َ لَو کان‌َ«7»قُل لَو کُنتُم فِی بُیُوتِکُم، بگو ‌که ‌اگر ‌شما ‌در خانه‌های ‌خود نشسته بودیتان، لَبَرَزَ الَّذِین‌َ کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القَتل‌ُ إِلی مَضاجِعِهِم، برون«1» آمدندی آنان ‌که قتل و کشتن«2» ‌بر ‌ایشان نوشتند، ‌یعنی ‌بر ‌ایشان واجب کردند«3» ثبات کردند ‌در کارزار ‌تا ‌از دو کارزار«4» یکی پدید آید، امّا ظفر و امّا کشتن ‌ایشان ‌به خوابگاه و مصرع ‌خود، ‌یعنی ‌ایشان چون ‌به کارزار آیند دل چنان ‌بر مرگ نهاده باشند ‌که پنداری ‌اینکه مصرع و افتادنگاه«5» ‌ایشان خوابگاه ‌است ‌ایشان ‌را. وَ لِیَبتَلِی‌َ اللّه‌ُ ما فِی صُدُورِکُم، و ‌تا خدای امتحان و آزمایش کند آنچه ‌در دلهای شماست ‌بر ‌آن تأویل ‌که گفتیم. وَ لِیُمَحِّص‌َ ما فِی قُلُوبِکُم، و خالص کردند«6» آنچه ‌در دلهای شماست، ‌یعنی آنچه ‌شما ‌در دل داری«7» ‌از نفاق اظهار کند ‌رسول- ‌علیه السّلام- و مؤمنان ‌را، چنان ‌که ‌گفت: ما کان‌َ اللّه‌ُ [270- پ] لِیَذَرَ المُؤمِنِین‌َ عَلی ما أَنتُم عَلَیه‌ِ حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث‌َ مِن‌َ الطَّیِّب‌ِ«8». وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ بِذات‌ِ الصُّدُورِ، و خدای ‌تعالی عالم ‌است ‌به اسرار دلها، و ‌در ‌اینکه لفظ دلیل ‌است ‌بر ‌آن ‌که حقیقت ابتلاء ‌بر خدای نباشد، ‌برای ‌آن ‌که ‌به ابتلاء ‌آن«9» ‌را حاجت ‌بود ‌که چیزی نداند«10» ‌تا بداند«11»، و ‌آن ‌که ‌او«12» اسرار دلها داند ‌او ‌را ‌به آزمایش حاجت نباشد. ‌قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ تَوَلَّوا مِنکُم- الایة. بیشتر مفسّران گفتند: مراد آنانند ‌که روز احد بگریختند، آنان ‌که ‌از ‌شما پشت بدادند. یَوم‌َ التَقَی الجَمعان‌ِ، ‌آن روز ‌که دو لشکر روی ‌به ‌هم نهاد«13»، ‌یعنی روز احد، و گفتند: مراد جماعتی‌اند ‌که ‌با مدینه شدند. إِنَّمَا استَزَلَّهُم‌ُ الشَّیطان‌ُ، شیطان ‌ایشان ‌را ‌از راه ببرد و بخیزانید«14» و پای ‌ایشان ----------------------------------- (1). مر: بیرون. (3- 2). لب و خالص گرداند آنچه ‌در دلهای شماست. (4). آج، لب، فق، مر: دو کار. [.....] (5). مر: و جای افتادن. (6). کذا: ‌در اساس و وز، دب، آج، لب: ندارد، مر: خالص گرداند. (7). مر: دارید. (8). سوره آل عمران (3) آیه 179. (9). مر: کسی. (10). اساس و وز: بداند، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). مر: و خواهد ‌که بداند. (12). مر: اضمار. (13). آج، لب، فق، مر: نهادند. (14). مر: بلغزانید. صفحه : 117 ‌از زیر فرو گرفت، گفته‌اند: أزل‌ّ و استزل‌ّ ‌به یک معنی ‌باشد، و گفته‌اند: «سین» [طلب راست، ‌یعنی]«1» طلب ازلال ‌ایشان کرد چنان ‌که: استعلم و استفهم و استخبر. و مفضّل ‌گفت: حملهم ‌علی الزّلل و هی الخطیئة، و مراد هزیمت ‌است. بِبَعض‌ِ ما کَسَبُوا، ‌در ‌اینکه دو قول گفتند: یکی ‌آن ‌که مراد محبّت غنیمت ‌است و حرص ‌بر حیات و مال، ‌یعنی چون ‌بر ‌اینکه راه بودند هوای ‌ایشان موافق رای شیطان ‌بود، ‌از ‌اینکه جا ‌بر ‌ایشان راه یافت، و قولی دگر زجّاج ‌گفت: بِبَعض‌ِ ما کَسَبُوا، ‌به ‌آن گناهان مقدّم ‌که کرده‌اند«2» و توبه نکرده کار ‌خود ساخته ندیدند، ‌خود ‌را اختیار شهادت نکردند ‌تا ‌به وقت دگر ‌باشد ‌که توبه کنند، ‌هر گه«3» کار ‌او ساخته ‌باشد ‌به مرگ، چنین قلّت مبالات نماید ‌که: ‌لا ابالی وقع الموت علی‌ّ أم وقعت ‌علی الموت، و تمنّای شهادت چنین کند ‌که: ‌ما ینتظر اشقاها ‌ان یخضبها ‌من فوقها بدم، چه انتظار می‌کنند ‌آن شقی‌ترین امّت ‌که محاسن سپید ‌از خون ‌اینکه سر خضاب نمی‌کند. وَ لَقَد عَفَا اللّه‌ُ عَنهُم، و خدای ‌تعالی عفو بکرد ‌از ‌ایشان. ‌در ‌اینکه دو قول گفتند: یکی ‌آن ‌که ‌ایشان ‌را بتعجیل عقوبت نکرد، و دگر ‌آن ‌که ‌آن عقاب مستحق ‌به فرار ‌از زحف ‌به ‌ایشان رها کرد، و ‌اگر ‌بر ‌هر دو حمل کنند روا ‌باشد ‌برای ‌آن ‌که تنافی نیست میان ‌ایشان، و لقوله: إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ حَلِیم‌ٌ، و خدای ‌تعالی آمرزنده ‌است، ‌یعنی«4» گناه ‌ایشان«5» ‌را ‌که فرار«6» زحف ‌بود، و حلیم ‌است ‌که ‌ایشان ‌را بتعجیل عقوبت نکرد. ‌قوله: عزّ و علا«7»:

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخوانِهِم إِذا ضَرَبُوا فِی الأَرض‌ِ أَو کانُوا غُزًّی لَو کانُوا عِندَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا لِیَجعَل‌َ اللّه‌ُ ذلِک‌َ حَسرَةً فِی قُلُوبِهِم وَ اللّه‌ُ یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ (156) وَ لَئِن قُتِلتُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أَو مُتُّم لَمَغفِرَةٌ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ رَحمَةٌ خَیرٌ مِمّا یَجمَعُون‌َ (157) وَ لَئِن مُتُّم أَو قُتِلتُم لَإِلَی اللّه‌ِ تُحشَرُون‌َ (158) فَبِما رَحمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ لِنت‌َ لَهُم وَ لَو کُنت‌َ فَظًّا غَلِیظَ القَلب‌ِ لانفَضُّوا مِن حَولِک‌َ فَاعف‌ُ عَنهُم وَ استَغفِر لَهُم وَ شاوِرهُم فِی الأَمرِ فَإِذا عَزَمت‌َ فَتَوَکَّل عَلَی اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ یُحِب‌ُّ المُتَوَکِّلِین‌َ (159) إِن یَنصُرکُم‌ُ اللّه‌ُ فَلا غالِب‌َ لَکُم وَ إِن یَخذُلکُم فَمَن ذَا الَّذِی یَنصُرُکُم مِن بَعدِه‌ِ وَ عَلَی اللّه‌ِ فَلیَتَوَکَّل‌ِ المُؤمِنُون‌َ (160) وَ ما کان‌َ لِنَبِی‌ٍّ أَن یَغُل‌َّ وَ مَن یَغلُل یَأت‌ِ بِما غَل‌َّ یَوم‌َ القِیامَةِ ثُم‌َّ تُوَفّی کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ما کَسَبَت وَ هُم لا یُظلَمُون‌َ (161) أَ فَمَن‌ِ اتَّبَع‌َ رِضوان‌َ اللّه‌ِ کَمَن باءَ بِسَخَطٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ مَأواه‌ُ جَهَنَّم‌ُ وَ بِئس‌َ المَصِیرُ (162) هُم دَرَجات‌ٌ عِندَ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ بَصِیرٌ بِما یَعمَلُون‌َ (163)

ای آنان که ----------------------------------- (1). اساس و وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: کرده بودند. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 221): هر که. (4). دب، آج، لب، فق، مر که. [.....] (5). آج، لب، فق: گناهان ایشان. (6). مر از. (7). وز: عزّ و جل، دب، آج، لب، فق، مر: قوله تعالی. صفحه : 118 گرویده‌اید مباشید«1» چون آنان که کافر شدند، و گفتند برادر«2» ایشان را چون برفتند«3» در زمین تا بودند غزا کنندگان اگر بودید«4» نزدیک ما نمردندی و بنکشتندی ایشان را«5» تا کند خدای آن را اندوهی در دلهای ایشان، و خدای زنده کند و بمیراند، و خدای به آنچه می‌کنید شما بیناست. و اگر بکشتند شما را«6» در راه خدا یا بمیرید«7» آمرزش از خدای و بخشایش بهتر بود از آن که«8» شما گرد می‌کنید. و اگر بمیرید«9» یا بکشتند«10» شما را، با خدای جمع کنند شما را. [به]«11» بخشایشی از خدای«12» نرم شدی ایشان را و اگر بودی تو بدخو، درشت دل، پراگنده شدندی از پیرامن تو، عفو بکن«13» از ایشان و آمرزش خواه بر ایشان«14» و مشورت کن با ایشان در کار، چون عزم کنی توکّل کن«15» بر خدای که خدای دوست دارد توکّل کنندگان را. و اگر یار باشد خدای شما را نبود غلبه کننده شما را، و اگر رها کند شما را کیست آن که یاری کند شما را از پس او! و بر خدای باید تا توکّل کنند مؤمنان. ----------------------------------- (1). دب: گرویده‌ای مباشی. (9- 2). آج، لب، فق: برادران. (3). آج، لب، فق: می‌رفتند، مر: برفتندی. (4). دب: بودی. (5). آج، لب، فق، مر: کشته نشدندی. (6). آج، لب، فق: و اگر کشته شوید، مر: اگر بکشند شما را. (7). دب: بمیری/ بمیرید. (8). آج، لب، فق: آنچه. (10). آج، لب، فق: یا کشته شوید. (11). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (12). وز و. [.....] (13). آج، لب، فق: جرم فروگذار. (14). وز، آج، لب، فق: برای ایشان. (15). آج، لب، فق: اعتماد نمای. صفحه : 119 [271- ر] و نبود«1» پیغمبری«2» را که خیانت کند، و هر که خیانت کند بیارد آنچه خیانت کرده باشد روز قیامت، پس تمام بدهند هر نفسی«3» را آنچه کرده باشد و نقصان نکنند ایشان را. آن کس که پیروی کند رضای خدای را چنان باشد که باز آید به خشمی از خدای، و جای او دوزخ باشد و بد بازگشتن گاه است. از ایشان پایه‌هااند«4» به نزدیک خدای و خدای بیناست به آنچه ایشان می‌کنند. قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِین‌َ کَفَرُوا- الایة. حق تعالی درین آیت مؤمنان را نهی کرد از آن که [آن]«5» گویند که منافقان گفتند، چون عبد اللّه ابی‌ّ سلول و اصحابش، گفت: ای مؤمنان چنان مباشید«6» که کافران در اینکه معنی که گفتند ایشان برادر ایشان را«7»، امّا در دین و امّا در نسب. إِذا ضَرَبُوا فِی الأَرض‌ِ، چون برفتندی در زمین، یعنی به سفر شدندی برای تجارت و طلب معیشت. و اصل اینکه کلمه هم اینکه«8» «ضرب» معروف است که زدن باشد، الّا آن است که اینکه ضرب فی الإرض بالرّجل أو بالرّاحلة باشد، چنان که ما گوییم: ما آن راه بکوفتیم، و بعضی دگر گفتند: الضّرب فی الارض عبارت است از افراط در رفتن و مبالغه در او. أَو کانُوا غُزًّی، جمع غاز، یا غازیان باشند«9»، و اینکه لفظ بر وزن فعّل«10» است اکنون، و اصل او غزّی بوده است علی وزن فعّل«11» فی جمع فاعل، نحو: شاهد و شهّد، و راکع و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: و نسزد هیچ. (2). وز، دب: پیغامبری. (3). آج، لب، فق: تمام داده شود هر تنی. (4). اساس، وز: پایهااند/ پایه‌هااند. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). دب: مباشی/ مباشید. (7). دب، آج، فق، مر: برادرانشان. (8). دب: کلمه به معنی. (9). دب، آج، لب، فق، مر: باشد. (10). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 223): فعّا. (11). اساس: افعل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] صفحه : 120 رکّع، و ساجد و سجّد، و فعّل در جمع فاعل قیاسی مطّرد است، پس حرکت از حروف علّت برگرفتند و با حرف صحیح دادند، چنان که در قاض و غاز کردند، و الأصل قاضی و غازی، و او در هر سه حال به یک صورت باشد بمثابة اسماء«1» مقصوره است مادام تا منکّر منّون باشد بی «لام» تعریف، و نیز جمع کنند اینکه لفظ را که غازی است علی غزاة، کقاض و قضاة و رامی و رماة، و نیز جمع کنند علی غزّاء کخارب و خرّاب، و کاتب و کتّاب، یا غازی باشند و مجاهد«2» گویند اینکه منافقان: لَو کانُوا عِندَنا، اگر اینکه مردمان مسافر یا غازی به نزدیک ما بودندی بنمردندی، و یا ایشان را بنکشتندی، و اینکه خطاست از ایشان«3» بزرگ برای آن که اعتقاد«4» کردند اگر مسافر به سفر نشود در حضر مرگ به او نرسد، و اگر غازی را در غزا نکشند بنمیرد، اینکه اعتقاد فاسد است برای آن که حکم ایشان در سفر و حضر و غزا و مقام یکی باشد هیچ وقت از اوقات نیست و الّا مجوّز است که ایشان در آن وقت بمیرند. فامّا حکم کشته، قطع کردن بر آن که اگر او را بنکشتندی نمردی خطاست، و نیز قطع کردن بر آن که لا محال بمردی هم خطاست، بل مجوّز است چنان که احوال دیگران روا باشد که هر ساعت مرگ به ایشان رسد، و روا باشد که بمانند«5» سالهای بسیار. پس ایشان از اینکه وجه مخطی بودند که اعتقاد کردند که اگر ایشان از وطن مفارقت نکردندی علی القطع، زنده ماندندی، و اینکه خلاف صواب است. و قوله«6»: ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا، تقسیم است«7»، موت با مسافر می‌شود و قتل با غازی، حق تعالی گفت: لِیَجعَل‌َ اللّه‌ُ ذلِک‌َ حَسرَةً فِی قُلُوبِهِم، اینکه «لام» تعلّق دارد بقوله: لا تَکُونُوا کَالَّذِین‌َ کَفَرُوا، لِیَجعَل‌َ اللّه‌ُ ذلِک‌َ حَسرَةً فِی قُلُوبِهِم دونکم، چو«8» ایشان مباشید«9» در اینکه گفتن تا خدای اینکه معنی در دل ایشان به حسرت کند نه در دل شما، و ابو علی ----------------------------------- (1). اساس: اقصا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس و مت: مجاهده، با توجه به وز تصحیح شد. (3). دب، آج، لب، فق، مر خطای. (4). وز: اعتقادی. (5). دب، آج، لب، فق، مر: بماند. (6). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (7). آج: بقسمست، لب: بقسمت، مر: تقسیم. (8). دب، آج، لب، فق، مر: چون. (9). دب، آج، لب، فق: مباشی/ مباشید. صفحه : 121 گفت: «لام» عاقبت راست، کقوله: لدوا للموت و ابنوا للخراب و امّا حسرت ایشان از دو چیز بود: یکی آن که ایشان را مراد بود که مسلمانان با ایشان موافق باشند در اینکه گفتار و جز اینکه، چون خلاف ایشان کردند، حسرتی شد در دل ایشان. قول دیگر فوت ظفر و غنیمت و آنچه لایق ظاهر است آن است که آن اعتقاد فاسد که اگر ایشان نرفتندی نمردندی، اکنون چون رفتند مردند، کاری فایت باشد«1»، و حسرت از آن خورند که چرا رها کردیم ایشان را که رفتند، و اینکه قول قریبتر است از آن هر دو«2». حقیقت حسرت اندوه باشد بر چیزی که فایت شده باشد که مرد گمان برد که نخواهد رسیدن«3»، قال الشّاعر: فوا حسرتی لم اقض منکم لبانتی و لم أتمتّع بالجوار و بالقرب آنگه خبر داد که مرگ و زندگانی تعلّق به خدای دارد، به سفر و حضر بنگردد«4». وَ اللّه‌ُ یُحیِی وَ یُمِیت‌ُ، خدای است که زنده دارد [و]«5» بمیراند نه اسبابی که ایشان گمان بردند. وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ بَصِیرٌ، إبن کثیر و حمزه و کسائی و خلف و شبل«6» و حسن و أعمش و طلحة بن مصرّف به « یا » خوانند، و باقی«7» به «تا» ی خطاب. و مورد اینکه، مورد تهدید و وعید است. وَ لَئِن قُتِلتُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، اگر بکشتند«8» شما را در ره خدای، یعنی جهاد. أَو مُتُّم، یا بمیرید«9»، نافع و بیشتر اهل کوفه خوانند: «متّم» به کسر «میم»، و باقی قرّاء به ضم‌ّ «میم». آن که به ضم‌ّ خواند، من مات یموت«10» از او مت‌ّ آید، چنان که قلت من [271- پ] قال یقول، و کنت من کان یکون. و آن که «مت‌ّ» خواند، گوید: من مات یمات علی فعل یفعل، کخاف یخاف و هاب یهاب، و الأصل موت یموت ----------------------------------- (1). مر: فوت شد. (2). همه نسخه بدلها بجز وز و. (3). وز، دب: بخواهد رسیدن، آج، لب، مر: بخواهد رسیدن. (4). وز: نبه گردد/ نبگردد، مر: بازنگردد. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (6). دب، آج، لب، فق، مر: شبلی. (7). مر قرّاء. (8). وز، دب، آج، فق، مر: بکشند. (9). دب، آج، لب، فق: بمیری/ بمیرید. (10). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 224) و حکایت. صفحه : 122 و خوف یخوف و هیب یهیب، و الحکایة منها خفت وهبت. حق تعالی رد کرد بر منافقان که گفتند: ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا، گفت: اگر شما را در ره خدای بکشند یا بمیری در سفر، آمرزش و رحمت خدای تعالی شما را بهتر بود از آنچه منافقان جمع می‌کنند از حطام دنیا. و در آیت نیز تقسیم است برای آن که چون مرگ گفت و قتل در سفر و غزاة، به جزای آن مغفرت و رحمت گفت، تا هر یکی در برابر یکی افتد، و مرگ در سفر بمثابه«1» شهادت باشد، لقوله- علیه السّلام: من مات غریبا مات شهیدا، هر که او غریب میرد شهید میرد، پس هر دو شهیدند یکی بحقیقت یکی بتوسّع. اگر گویند: جزای شرط که «إن» است کجاست! گوییم: «لام» جواب قسمی مقدّر است، اکتفا کرد به اوّل آن«2»، و اگر چه لفظ او جواب قسم است، در معنی هم جواب قسم است و هم جزای شرط، برای آن که جمله است از مبتدا، و خبر در جای جزای شرط افتاده، و اگر نه تقدیر قسم بودی به جای «لام»، «فا» بودی که آن جا که جزا جمله اسمی باشد «فا» باید، چنان که: إن تأتنی فانت مکرم. و حفص «یجمعون» خواند بالیاء، تا خبر باشد از غایبان، و باقی قرّاء بتاء الخطاب علی نسق الکلام«3». وَ لَئِن«4» بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم«8»، و اگر به مرگ رود اینکه پایه نیابد، و اگر به جوانی نرود لا بد به پیری برود: و لا بدّ من ترک احدی اثنتی ن امّا الشّباب و امّا العمر آخر«9»: ----------------------------------- (1). وز: ندارد. (2). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه بدلها، به او از آن. (3). دب، آج، لب، فق و قوله. (4). اساس و وز: و ان، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید تصحیح شد. (5). مر: روید. (6). مر شما. (7). بنه کشند/ بنکسند، مر: نکشند. (8). سوره آل عمران (3) آیه 169. (9). آج: قال آخر. [.....] صفحه : 123 من لم یمت عبطة یمت هرما للموت کأس و المرء ذائقها آخر«1»: و من لا یعتبط یسئم و یهرم و یسلمه المنون إلی انقطاع چون از مرگ چاره نیست علی احسن الحال، رفتن اولیتر باشد عند اللّه و عند النّاس خصوصا به نزدیک عرب که ایشان پسندیده ندارند آن را که به مرگ خود میرد، چنان پسندند که بکشند، و اینکه معنی در کلام و اشعار ایشان ظاهر است: و ما مات منّا سیّد حتف أنفه و لا طل‌ّ منّا حیث کان قتیل تسیل علی حدّ الظّبان نفوسنا و لیست«2» علی غیر السّیوف تسیل چون حال بر اینکه جمله است و مرجع با خداست«3»، عقل اقتضای آن کند که چنان روند که به محل‌ّ اکرام و اعزاز باشند. آنگه حق تعالی از ذکر ایشان و ناهمواری گفت«4» ایشان به رسول بازگشت و با او خطاب کرد بقوله: فَبِما رَحمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ لِنت‌َ لَهُم، و وجه اتّصال آیت به آیات متقدّم آن است که: رسول- علیه السّلام- با اینکه همه ناراستی و ناهمواری که ایشان می‌کردند بر ایشان رحیم و مشفق و مهربان و لیّن بود، حق تعالی گفت: اینکه خوی خوش تو بر جفات غلاظ اجلاف همه نه از تو است، از رحمت خداست. فَبِما رَحمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ لِنت‌َ لَهُم، به رحمتی از خدای بر ایشان لیّن شدی، و «ما» صله است و زیاده، نه زیادتی که بی معنی باشد، در او معنیی«5» هست، و آن آن است که اصل «ما» که حرف بود نفی را باشد، اینکه جا نیز که زیاده آوردند شمّه‌ای از نفی با او ماند تا معنی«6» چنین آمد که: فبرحمة من اللّه لنت لهم لا بغیرها، و مثله قوله تعالی: فَبِما نَقضِهِم مِیثاقَهُم«7»، و آن «ما» نیز «کافّه» باشد در «انّما» و اخوات او هم اینکه حکم دارد در لفظ، اثر او اینکه باشد که حروف عوامل را از عمل منع کند برای آن «کافّه» خوانند«8»، و در معنی اینکه فایده بدهد که: ینفی ما سوی ذلک، چنان ----------------------------------- (1). آج: قال آخر. (2). آج: لیست، مر: لسنا. (3). وز و. (4). دب، آج، لب، فق، مر: گفتن. (5). دب، آج، لب، فق، مر: معنی. (6). دب، آج، لب، فق، مر: بمعنی. (7). سوره نساء (4) آیه 155، سوره مائده (5) آیه 13. (8). وز، آج، لب، فق، مر او را. صفحه : 124 [که]«1» گویند: انّما العالم فلان، یعنی هو، لا غیره، پس لاثبات الشّی‌ء و نفی ما سواه باشد، قوله: فَبِما رَحمَةٍ، و مانند اینکه «ما» در قرآن و کلام عرب بسیار است، قال اللّه: عَمّا قَلِیل‌ٍ«2» ... و: جُندٌ ما هُنالِک‌َ«3» ...، و قال عدی‌ّ بن زید: لم أر مثل الفتیان فی اعین ال أنام ینسون ما عواقبها أی ینسون عواقبها. و بعضی دگر گفتند: محتمل باشد که «ما» استفهامی بود، و تقدیر اینکه باشد«4»: فبأی‌ّ رحمة من اللّه- علی وجه التّعجّب، چه بزرگ رحمتی بوده است آن رحمت که خدای با تو کرد تا تو با اینکه اجلاف فظاظ غلاظ چنین خوش و نرم آواز شدی؟ و «ما» که در بیت عدی‌ّ آمد، هم محتمل است که استفهامی باشد، جز آن است که اگر حمل بر استفهام کنند «عواقبها» مرفوع باید«5»، منصوب نشاید. لِنت‌َ لَهُم، یقال: لان فلان لفلان، یلین لینا و لیانا«6» اذا رق‌ّ له، چون بر او مشفق و رحیم باشد. وَ لَو کُنت‌َ فَظًّا، أی سیّئ الخلق، و اگر بد خو بودی کریه الخلق قاسی القلب، لَانفَضُّوا مِن حَولِک‌َ، اینان از پیرامن تو بر میدندی، و کس با تو آرام نگرفتی، یقال: فظظت، فظاظة و فظاظا و أنت فظّ، و الانثی فظة، و قال الشّاعر: و لیس بفظّ فی الأدانی و لا الاولی یؤمّون جدواه و لکنّه سهل و لآخر: و فظّ علی اعدائه یحذرونه فسطوته حتف و نائله جزل و لاخر فی المؤنّث«7»: اموت من الضّرّ فی منزلی و غیری یموت من الکظّة و دنیا تجود علی الجاهلی ن و هی علی ذی النّهی فظّة و اصل اینکه کلمه در آب شکنبه باشد [272- ر]، آنگه بدخور را بدان تشبیه کنند برای کراهت و نفرت را. لَانفَضُّوا مِن حَولِک‌َ، از پیرامن تو پراگنده شدندی و با تو آرام نگرفتندی، یقال: فضضت القوم فانفضّوا، أی فرّقتهم فتفرّقوا، و اصل الفض‌ّ ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره مؤمنون (23) آیه 40. (3). سوره ص (38) آیه 11. (4). دب: اینکه بود، آج، لب، فق، مر: اینکه بود که. (5). دب، آج، لب، فق، مر و. (6). دب، آج، لب، فق، مر: لینا. [.....] (7). آج: و لا بی الذّویب. صفحه : 125 الکسر، و منه الفضّة، و قال أبو النّجم: مستعجلات القبض عین جرد«1» ینفض‌ّ عنهن‌ّ الحصی بالصّمد و اشارت در آیت و حکایت غایت کرم اوست، منه العطاء، و منه الثّناء، هم او بدهد، و هم او ثنا کند. فَاعف‌ُ عَنهُم، [عفو]«2» بکن از ایشان آنچه روز احد کردند. وَ استَغفِر لَهُم، و برای ایشان استغفار کن و آمرزش خواه تا من ایشان را بیامرزم. اشارت در اینکه آن است که از دو بیرون نیست: یا تو را آزارند یا مرا، اگر تو را می‌آزارند من شفیعم. فَاعف‌ُ عَنهُم، و اگر مرا آزارند تو شفیع باش، وَ استَغفِر لَهُم. وَ شاوِرهُم فِی الأَمرِ، و به ایشان مشورت کن در کار. و اصل «مشورت» استخراج رأی باشد، من قولهم: شرت الدّابّة إذا استخرجت جریها، و شرت العسل إذا استخرجته، اشرته و اشترته بمعناه، و اینکه جای را که در او اسپ تا زند یا اسپ عرضه کنند بر خریدار آن را مشوار خوانند، قال الاعشی: کأن‌ّ جنیّا من الزّنجبی ل بات بفیها و أریا مشورا من شرت و من اشرت، قول عدی‌ّ بن زید: فی سماع بأذن الشّیخ له و حدیث مثل مأذی‌ّ مشار و علما خلاف کرده‌اند در آن که خدای- جل‌ّ جلاله- چرا رسول را- علیه السّلام- فرمود که با کمال عقل و اصابت رأی و اندیشه او در عواقب با ایشان مشورت کن و با وحی آسمان او را به آن چه حاجت بود! بعضی گفتند: مراد خاص‌ّ است، یعنی به آنچه در آن بنزدیک تو از خدای«3» وحی«4» نباشد با ایشان مشورت کن. دلیل اینکه قول قراءت عبد اللّه عبّاس است: و شاورهم فی بعض الأمر. کلبی گفت: خاص‌ّ است به امر کارزار و آنچه تعلّق به آن دارد که ایشان را در آن علمی و تجربتی بود. ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، مصراع در تفسیر قرطبی (4/ 249) چنین است: مستعجلات القیض غیر جود (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر: بنزدیک خدای. (4). آج: وحیی. صفحه : 126 مقاتل بن حیّان و قتاده گفتند: سبب آن بود که اشراف عرب چون در کارها با ایشان مشورت نکردندی، سخت آمدی بر ایشان. حق تعالی گفت: برای استمالت ایشان با ایشان مشاورت کن. و در خبر است که: چون جماعتی با یکدیگر مشورت کنند و غرض ایشان خدای باشد، خدای تعالی ایشان را ارشاد کند بر صلاح. و نظیر اینکه خبر رسول- علیه السّلام- است: البکر تستأمر فی نفسها انّما امر باستیذانها لاستطابة نفسها، گفت: بکر را که پدر به شوهر خواهد دادن، مستحب آن است که با او مشورت کند و دستوری با او برد برای دلخوشی او. و حسن بصری گفت: خدای تعالی دانست«1» که او را به اینکه حاجت نیست، و لکن خواست تا مردمان به او اقتدا کنند از پس او، و دلیل اینکه تأویل قول رسول- علیه السّلام- که گفت: 2» ما شقی عبد قطّ بمشورة و لا سعد باستغناء رأی« گفت: هیچ بنده به مشورت شقی نشود و به استبداد رأی سعید نشود، آنگه گفت: خدای تعالی و کتابش و پیغامبرش مستغنی‌اند از مشورت، و لکن خدای تعالی خواست تا سنّتی باشد که به آن اقتدا کنند هیچ کار را از کار دنیا و دین«3» قطع مکن تا مشورت نکنی، و خدای تعالی مدح کرد آنان را که مشورت کردند فی قوله: وَ أَمرُهُم شُوری بَینَهُم«4». و رسول- علیه السّلام- گفت: اذا کان امراءکم خیارکم و اغنیاءکم سمحاءکم و امرکم شوری بینکم فظهر الارض خیر لکم من بطنها، و اذا کان امراءکم شرارکم و اغنیاءکم بخلاءکم و لم یکن امرکم شوری بینکم فبطن الارض خیر لکم من ظهرها، گفت: چون امیرانتان نیکانتان باشند و توانگران سخی باشند و کارهایتان به مشورت رود از میان شما، پشت زمین شما را از شکم زمین به بود، و هر گه که امیرانتان بدان باشند و توانگرانتان بخیلان باشند و کارهایتان نه به مشورت رود از میان شما، شکم زمین شما را بهتر بود از پشت زمین. ----------------------------------- (1). مر: می‌دانست. (2). اساس: برای آن، وز، دب، آج، لب، مر: برای، فق: براء، با توجّه به منابع خبر تصحیح شد. (3). وز: کارزار کارهای دین و دنیا، آج، لب، فق، مر: کارهای دین و دنیا، دب: کارزار کارهای دین و دنیا. (4). سوره شوری (38) آیه 42. صفحه : 127 و رسول- علیه السّلام- گفت: ما خاب من استخار و لا ندم من استشار ، گفت: نومید نشود آن که استخاره کند، و پشیمان نشود آن که مشورت کند. و قال- علیه السّلام: المستشار مؤتمن و المستشیر معان، گفت: آن را که با او مشورت کنند امین باید داشت، و آن را که مشورت کند یاری باید دادن، یعنی برأی. شیخ ابو القاسم الزّمخشری‌ّ اینکه خبر به معنی کرد در مدح کسی که او را مؤتمن الملک گفتند، گفت: إمتحنوه فکان مؤتمنا ثم‌ّ استشاروه بعد ما امتحنوا ثم‌ّ دعوه فکان مؤتمنا للملک و المستشار مؤتمن اینکه معنی سخت لطیف است بر انگیخته شده از اینکه خبر، و قال الشّاعر: إذا کنت فی حاجة مرسلا فأرسل حکیما و لا توصه و إن باب«1» أمر علیک التّوی فشاور لبیبا و لا تعصه و نص‌ّ الحدیث الی اهله فإن‌ّ الوثیقة فی نصّه و إذ المرء«2» أضمر خوف الال ه تبیّن ذلک فی شخصه و قال آخر: شاور صدیقک فی الخفی‌ّ المشکل و اقبل نصیحة ناصح متفضّل فاللّه قد أوصی بذاک نبیّه فی قوله: «شاورهم» و «توکّل» فَإِذا عَزَمت‌َ فَتَوَکَّل عَلَی اللّه‌ِ، در قراءت جعفر صادق- علیه السّلام- آمده است و جابر عبد اللّه انصاری: فاذا عزمت، بضم‌ّ «تا» علی معنی أوجبت علیک و عزمت لک و ارشدتک و وفّقتک فتوکّل [272- پ] علی اللّه. و توکّل تفعّل باشد من وکلت الامر الیه إذا فوّضته الیه، چون عزم کردی توکّل بر خدای کن لا علی المشورة. و بر قراءت صادق: «عزم کردم» از کلام خدای باشد که از خود خبر می‌دهد که: چون تو را ارشاد و هدایت کردم به صلاح تو، و توکّل بر من کن و آن کار بکن. و عبارات اصحاب عبارت در «توکّل» مختلف است که توکّل چه باشد و متوکّل که بود. سهل بن عبد اللّه گفت: اوّل مقام توکّل آن است که بنده پیش خدای ----------------------------------- (1). آج: بات، مر: مات، چاپ شعرانی (3/ 229): ناب. (2). دب، آج، لب، فق، مر: و اذا المرء، چاپ شعرانی (3/ 229): اذ المرء. صفحه : 128 چون مرده باشد بر تن شور«1» از پیش غاسل تا چنان که خواهد او را می‌گرداند، متوکّل را سؤال نبود و ارادت و اختیار نبود. ابو تراب النّخشبی‌ّ گفت: توکّل آن باشد که بنده را سکون به خدای خود باشد. ذو النّون مصری را گفتند: توکّل چه باشد! گفت: خلع الارباب و قطع الأسباب، گفتند: زیادتی بکن«2»، گفت: القاء النّفس فی العبودیّة و اخراجها من الرّبوبیّة. ابراهیم خوّاص گفت: توکّل آن باشد که ترس و امید ببری از هر چه دون اوست. إبن الفرجی‌ّ گفت: قناعت باشد به وقت روز، و حدیث فردا از پس پشت انداختن. ابو علی الرّود باری‌ّ«3» گفت: توکّل را سه درجه [است]«4»، درجه اوّل آن که: چون بدهندش شاکر باشد، و چون ندهندش صابر باشد. درجه دگر آن است که: دادن و نادادن بنزدیک او یکی باشد. سه‌ام«5» آن است که: چون بدهندش شکر کند که دانسته باشد که صلاح او در آن است. ابراهیم خوّاص گفت: در بادیه شخصی وحش«6» را دیدم، او را گفتم: تو جنّیی یا انسیی«7»! گفت: جنّی. گفتم: کجا می‌روی! گفت: به مکّه. گفتم: پس زاد و راحله کجاست! گفت: در میان ما نیز متوکّلان باشند که بر توکّل روند. گفتم: بحقیقت توکّل چیست! گفت: الأخذ من اللّه، آن که از خدای ستانی. ذو النّون گفت: توکّل، ره مطامع بر خود بسته داشتن باشد، و سهل گفت: توکّل، شناختن روزی دهنده خلقان باشد، و اینکه آنگه شناسد که چنان گمان برد که آسمان از روی است و زمین از آهن، نه از آن باران خواهد آمدن«8»، نه از اینکه نبات«9» خواهد رستن. آنگه با اینکه همه بداند که خدای او را فراموش نخواهد کردن، و آنچه ضمان کرده است از روزی او به او رساند از میان اینکه روی«10» و آهن. ----------------------------------- (1). مر: مرده‌ای باشد بر روی تخت تن شوی. (2). مر: زیاده کن. (3). آج، لب، فق، مر: ابو علی رودباری. [.....] (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، آج، لب: سیوم، فق، مر: سیم. (6). آج، مر: وحشی. (7). آج، لب: جنّی یا انسی، فق، مر: انسی یا جنّی. (8). مر و. (9). مر: انبات. (10). وز، آج، مر: رو، فق: رود. صفحه : 129 بعضی دگر گفتند«1»: آن باشد که در خدای عاصی نشود برای روزی. دیگری گفت: توکّل آن باشد که خود را یاری دگر نجوید جز خدای، و روزیش«2» را خازنی و عملش را گواهی جز او«3». جنید گفت: توکّل آن باشد که بکلّی بر او اقبال کند«4» و از هر چه دون اوست اعراض کند«5». نوری«6» گفت: آن باشد که تدبیر خود با او گذاری تا او وکیلت باشد که گفت: وَ کَفی بِاللّه‌ِ وَکِیلًا«7». و دیگری گفت: التّوکّل، اکتفاء العبد الذّلیل بالرّب‌ّ الجلیل کاکتفاء الخلیل بالخلیل«8» حین لم ینظر الی عنایة جبرئیل. دیگری گفت: هو السّکون عن الحرکات اعتمادا علی رب‌ّ السّماوات. بهلول مجنون را گفتند: بنده کی متوکّل باشد! گفت: آنگه که از خلق غریب شود و به حق قریب، و حاتم أصم‌ّ را گفتند: حدّ توکّل تو«9» کجاست! گفت: بنای آن بر چهار چیز است، یکی آن که: شناخته‌ام که روزی مقدّر من کس نخورد، از آنم تیمار نیست. دگر آن که: دانسته‌ام که عمل من غیری«10» نکند، پیوسته به آن مشغولم. سه‌ام«11»: دانسته‌ام که مرگ ناگاه آید، استعداد او می‌کنم. چهارم آن که: شناخته‌ام که خدای به من نگران است، چیزی نکنم که شرم باشد مرا«12» از او. طاووس یمانی گفت: اعرابیی«13» را دیدم در مکّه بر راحله نشسته به ساز تمام، به در مسجد الحرام رسید، فرود آمد و راحله بخوابانید و سر سوی آسمان کرد و گفت: بار خدایا؟ اینکه راحله و آنچه بروی است در ضمان تو است تا من بیرون آیم، با من بسپاری«14». و در مسجد رفت، چون برون آمد«15» راحله او برده بودند، سر سوی آسمان کرد ----------------------------------- (1). مر که توکّل. (2). مر: روزی. (3). مر نبود. (5- 4). مر: کنی. (6). آج، فق، مر: ثوری. (7). سوره نساء (4) آیه 81. (8). دب، آج، لب، فق، مر: بالجلیل. [.....] (9). دب، آج، لب، فق، مر تا. (10). دب، آج، لب، فق، مر: غیر. (11). دب، آج، لب: سیؤم، فق، مر: سیم. (12). مر: مرا شرمساری باشد. (13). اساس و همه نسخه بدلها: اعرابی، با توجّه به سیاق عبارت و رسم الخط مختار ما بدین صورت آورده شد. (14). دب، لب، فق، مر: سپاری. (15). لب، فق، مر: بیرون آمد. صفحه : 130 و گفت: بار خدایا؟ اینکه دزد از من چیزی ندزدید، از تو دزدید«1» گفت: نگاه کردم از سر کوه ابو قبیس مردی را دیدم که می‌آمد«2» زمام ناقه اعرابی به دست چپ گرفته و دست راست بریده و در گردن افگنده، اعرابی را گفت: بستان راحله‌یت«3» با هر چه در او بود«4» ما او را گفتیم: قصّه تو چون بود! گفت: اینکه راحله ببردم، چون به سر کوه رسیدم، سواری بر آمد بر اسپی أشهب«5» نشسته و مرا گفت: ای دزد؟ دست راست بیرون کن. من دست بیرون کردم، دست من بر سنگی نهاد و به سنگی دیگر«6» جدا کرد و در گردن من فگند و گفت: برو هم اینکه ساعت و راحله با اعرابی سپار. من بیامدم و راحله باز آوردم. من گفتم: سبحان من لا یضیّع ودائعه و لا یخیّب سائله، سبحان آن خدای که ودائع او ضایع نشود وسائل او خایب نشود، و رسول- علیه السّلام- گفت: 7» لو توکّلتم علی اللّه حق‌ّ توکّله لرزقکم کما ترزق« الطّیر تغدو خماصا و تروح بطانا، اگر توکّل کنید«8» بر خدای حق‌ّ توکّل«9» شما را روزی دهد چنان که مرغان را«10»، بامداد از آشیانها بیرون آیند حوصله‌ها«11» تهی و نماز شام با آشیانها شوند حوصله‌ها«12» پر. و عبد اللّه عبّاس روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: من سرّه ان یکون اقوی النّاس فلیتوکّل علی اللّه، و من سرّه ان یکون اکرم النّاس فلیتّق اللّه، و من [372- ر] سرّه ان یکون اغنی النّاس فلیکن بما فی ید اللّه اوثق منه بما فی یده، هر که خواهد که قویتر از همه مردمان باشد، گو توکّل بر خدای کن، و هر که خواهد که کریمتر همه مردمان باشد، گو از خدای بترس، و هر که خواهد که توانگرتر مردمان باشد، گو به آنچه نزدیک خداست استوارتر باشد از آن که به نزدیک تو است، و قال الشّاعر: ----------------------------------- (1). مر: ندزدیده، از تو دزدیده است. (2). مر و. (3). دب، آج، لب، فق، مر: راحله‌ات. (4). مر: در اوست. (11- 5). دب، آج، لب، فق: اسپ اشهب، مر: اسپس اشهبی. (6). مر دست مرا. (7). دب، آج، لب، فق، مر: یرزق. [.....] (8). دب، آج، لب، فق: توکّل کنی. (9). مر او. (10). مر روزی می‌دهد که. (12). اساس و همه نسخه بدلها: حوصلها/ حوصله‌ها. صفحه : 131 هوّن علیک فان‌ّ الامور بامر الاله مقادیرها فلیس بآتیک مصروفها و لا عازب عنک مقدورها قوله: إِن یَنصُرکُم‌ُ اللّه‌ُ فَلا غالِب‌َ لَکُم، آنگه حق تعالی بیان کرد که: نصرت و ظفر بر دشمنان دین خدای نه به ماست و شوکت و قوّت و عدد و عدّت ما، و لکن به خدای تعلّق دارد، گفت: اگر خدای نصرت کند شما را در جهان کس شما را غلبه نکند، و اگر خذلان کند شما را، که باشد که شما را پس از او یاری کند! و نصرت و معاونت و تقویت متقارب باشند. و ضدّ «نصرت»، «خذلان» بود، و آن«1» باشد که آن رها کند مرد را و سپارد«2» تا بر او ظلم کنند تا هلاک شود. و «خذول» گویند آن گاو«3» را یا آهو را که دیگران او را رها کنند و بروند، قال طرفة: خذول تراعی ربربا بخمیلة تناول اطراف البریر و ترتدی و قال آخر: نظرت الیک بعین جاریة خذلت صواحبها علی طفل عبید بن عمیر خواند: «و ان یخذلکم» من الافعال بمعنی یحملکم علی تخاذل. و قوله: «من بعده»، قیل: من بعد نصره، از پس نصرت او، و قیل: سواه، چنان که گویند: اطیعک ثم‌ّ لا اطیع أحدا بعدک، أی سواک. گفتند: پس او، یعنی جز او، چنان که کسی گوید: من از پس تو طاعت کس ندارم، یعنی بجز تو. چون حال بر اینکه جمله بود، مؤمنان باید«4» تا توکّل و اعتماد بر خدای کنند که نصرت و خذلان به او متعلّق است. قوله: وَ ما کان‌َ لِنَبِی‌ٍّ أَن یَغُل‌َّ، عکرمه روایت کرد از عبد اللّه عبّاس که: سبب نزول آیت آن بود که روز بدر گلیمی از آن بعضی صحابه مفقود شد، منافقان حواله بر رسول- علیه السّلام- کردند، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد. و جویبر«5» روایت کرد از ضحّاک از عبد اللّه عبّاس که گفت: آیت در غزات هوازن آمد که چون غنیمت ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 233) آن. (2). دب، آج، لب، فق، مر: بسپارد که. (3). آج، لب، فق: گاف/ گاو. (4). مر که. (5). دب، آج، لب، فق، مر: جریر. صفحه : 132 می‌بخشید رسول- علیه السّلام- مردی در زنی«1» برگرفت پنهان، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد، و اینکه بر قراءت آن کس باشد که خواند: و ما کان لنبی‌ّ ان یغل‌ّ، به ضم‌ّ « یا » و فتح «غین» علی الفعل المجهول، گفت: نباشد، یعنی نشاید که با هیچ پیغامبر خیانت کنند. مقاتل و کلبی گفتند: آیت در روز احد آمد که آن جماعت که ثغر داشتند و آن شعب چون امیر ایشان را گفت: مروی و طلب غنیمت مکنید«2» که رسول- علیه السّلام- شما را محروم نکند و نصیب شما بدهد از غنیمت. گفتند«3»: ترسیم که ندهد و برفتند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. بعضی دگر گفتند: سبب نزول آیت آن بود که جماعتی بزرگان و معروفان طمع کردند که ایشان را تمییز«4» و تخصیصی باشد و زیادتی بر دیگران، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. محمّد بن اسحاق بن یسار گفت: آیت در باب وحی آمد، یعنی نباشد هیچ پیغامبر را که در وحی خدای با امّت خیانت کند و در آن زیادت و نقصان کند. جماعتی گفتند از مشرکان:«5» اگر محمّد در اینکه که می‌خواند عیب آلهه و معبودان ما نکردی یا مسامحه‌ای بکردی و کمتر گفتی از اینکه معانی، خدای تعالی آیت فرستاد که: اینکه که«6» شما می‌خواهی خیانت باشد، و خیانت در وحی روا نیست هیچ پیغمبر«7» را. إبن کثیر و ابو عمرو«8» و عاصم خواندند: «یغل‌ّ» به فتح « یا » و ضم‌ّ «غین»، و سلمی‌ّ و مجاهد هم چنین خواندند علی إضافة الفعل إلی النّبی‌ّ- علیه السّلام. و باقی قرّاء خواندند: «یغل‌ّ» به ضم‌ّ « یا » و فتح «غین» علی الفعل المجهول، و اینکه قراءت عبد اللّه مسعود است، و اوّل قراءت عبد اللّه عبّاس. معنی قراءت اوّل آن باشد که: هیچ ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: سوزنی. (2). دب، آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (3). اساس: گفت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). لب، فق: تمیز، مر: تمیزی. (5). مر که. [.....] (6). اساس شکایت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (7). وز: پیغامبر، مر: پیغمبری. (8). همه نسخه بدلها: ابو عمر. صفحه : 133 پیغامبر را نبود که خیانت کند«1»، چنان که خیانت«2» منسوب و مسند با پیغامبر باشد، و قراءت دوم بر عکس اینکه است در معنی، یعنی هیچ پیغامبر را نبود که به او خیانت کنند، یعنی نرسد کس را که با پیغامبران خیانت کند. و بعضی اهل معانی گفتند: «لام» منقول است«3» «یغل‌ّ» با نبی‌ّ، و التّقدیر: و ما کان النّبی‌ّ لیغل‌ّ، و اینکه «لام» برای تأکید نفی است، یعنی«4» پیغامبر به هیچ وجه خیانت نکند، نفی خیانت است از او بر سبیل تأکید، و مثله قوله: ما کان‌َ لِلّه‌ِ«5»وَ مَن یَغلُل یَأت‌ِ بِما غَل‌َّ یَوم‌َ القِیامَةِ، و هر که خیانت کند آنچه کرده باشد روز قیامت بیارد، یعنی با میان آرد در حساب تا جزای آن بستاند. کلبی گفت: روز قیامت آن چیز دزدیده و خیانت کرده در او بیارند و در دوزخ بدارند، گویند بر او آن«9» برگیر و بیار. چون برود و آن بر گیرد بر پشت نهد و تا به کناره بیارد، او را با پس [273- پ] افگنند و دگر باره تکلیف کنند او را که: بر گیر و بیار، دگر باره هم چنان کند و او را باز پس افگنند«10» و همچنین می‌کنند و به اینکه نوع او را عذاب می‌کنند. ----------------------------------- (2- 1). اساس باو/ به او، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). دب، لب، فق ان، مر: از، آج: کلمه «آن» بوده است و با خطی دیگر به صورت «از» تبدیل شده است، با توجّه به مر افزوده شد. (4). همه نسخه بدلها بجز وز بر. (5). همه نسخه بدلها: اللّه، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (6). سوره مریم (19) آیه 35. (7). همه نسخه بدلها و. (8). مر: دویم. (9). مر: برو و آن. (10). آج، لب، فق: او را پس افگنند. صفحه : 134 ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السّلام- روزی خطبه کرد و به ذکر غلول و خیانت رسید، در آن مبالغه کرد گفت: لا الفین احدکم یوم القیامة یجی‌ء علی رقبته بعیر له رغاء یقول یا رسول الله أغثنی فاقول لا أملک لک من الله شیئا ، نباید که فردای قیامت یکی از شما را بینم می‌آید شتری بر گردن گرفته، و شتر بانگ می‌دارد مردم را گوید: ای رسول اللّه؟ فریاد من رس، من گویم: من مالک نباشم تو را از خدای هیچ چیز. قد ابلغتک، من پیغام خدای به تو رسانیدم کار نبستی، و نباید که فردای قیامت یکی از شما [می]«1» آید اسپی بر گردن گرفته، له حمحمة، و او را آوازی باشد، مرا گوید: ای رسول اللّه؟ فریاد من رس. من گویم: نتوانم با خدای چیزی گفتن برای تو، پس از آن که تبلیغ کردم. و نباید که فردای قیامت یکی از شما [می]«2» آید گوسفندی بر گردن گرفته، و له یعار، و او را آوازی باشد، مرا گوید: فریاد من رس ای رسول اللّه؟ من گویم: نتوانم تو را از خدای تعالی حمایت کردن چون تبلیغ کردم بر من هم اینکه بود. [و]«3» نباید که فردای قیامت یکی از شما می‌آید و از مال صامت چیزی بر گردن نهاده و مرا هم اینکه گوید، و من جواب هم اینکه«4» دهم که برفت. و نباید که فردای قیامت یکی از شما می‌آید و رقعه‌ای چند می‌آرد یعنی بر سامی«5» چند از خرقه پاره‌ها که دزدیده باشد و خیانت کرده در آن، مرا گویند: ای رسول اللّه؟ مرا فریاد رس، گویم: نتوانم، نه پیغام خدا بگذاردم«6» به تو، چرا خلاف«7» کردی! عبد اللّه بن عمر روایت کرد«8» که: در عهد رسول- علیه السّلام- مردی بمرد نام او کرکره، او را می‌بردند. رسول- علیه السّلام- گفت: اینکه به دوزخ می‌شود«9». چون ----------------------------------- (3- 2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مر: همان. [.....] (5). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مر: سنامی. (6). آج: بگزاردم، مر: رسانیدم. (7). مر آن. (8). دب، آج، لب، فق: کند. (9). دب: می‌رود، مر: اینکه را به دوزخ می‌برند. صفحه : 135 تفحّص کردیم چادری دزدیده بود. إبن حمید السّاعدی‌ّ روایت کرد که: رسول- علیه السّلام- مردی را به جبایت فرستاد تا چیزی از صدقات بستاند به بعضی قبایل عرب، مرد از أزد بود، برفت و باز آمد و چیزی که داشت گفت: اینکه شما راست، و بعضی«1» گفت: اینکه هدیّه من است که ایشان دادند مرا. رسول- علیه السّلام- برخاست و بر منبر خطبه کرد و آنگاه گفت: چرا عاملی را که من به جایی فرستم آنچه بستاند، گوید: بعضی از آن هدیّه من است! چرا اینکه هدیّه او را آن روز ندادند که او به خانه مادر و پدر خود بود! به آن خدای که مرا بحق به خلقان فرستاد که هیچ کس نباشد که من او را جایی فرستم، او چیزی بر گیرد از آن الّا روز قیامت می‌آید آن بر گردن گرفته، اگر شتر بود«2» او را رغایی باشد، و اگر گاو بود او را خواری باشد، و اگر گوسفند بود او را«3» یعاری باشد، آنگه دستها برداشت تا سپیدی«4» بغل او پیدا شد و می‌گفت: اللّهم‌ّ هل بلغت! بار خدایا«5» برسانیدم! تا سه بار تکرار می‌کرد. زید بن خالد روایت کرد که: مردی از جمله اصحاب رسول فرمان یافت روز خیبر، بیامدند و گفتند: یا رسول اللّه؟ بر اینکه نماز کن. گفت: من نماز نمی‌کنم بر او، شما نماز کنید. گفتند: یا رسول اللّه؟ چه کرده است! گفت: خیانت کرده است، متاع او بجستند، مهرکی بود در میان متاع او از آن اهل خیبر که دو درم نه ارزید«6» ابو هریره روایت کند که: چون به غزات خیبر رفتیم، و خیبر گشاده شد، و غنیمت خیبر پیش آوردند، در او زری و سیمی نبود جز جامه و متاع. رسول- علیه السّلام- قسمت کرد. چون به وادی القری آمدیم، رسول را- علیه السّلام- غلامی سیاه بهدیّه آوردند، نام او مدعم، او ایستاده بود و بار از چهارپای رسول باز می‌گرفت، ناگاه تیری آمد بر او، و بر جا«7» بیوفتاد و بمرد. صحابه گفتند: هنیئا له الجنّة«8». رسول ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 235) را. (2). دب، آج، لب، فق: شتر باشد. (3). مر: اگر گوسفندی باشد او را. (4). لب، مر: سفیدی. (5). مر آیا. (6). دب: نه ارزیدی. (7). اساس: بر آمد بر جا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). اساس، وز: هنیئا که الجنّه، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 136 - علیه السّلام- گفت: نه، به آن خدای که مرا بحق به خلقان فرستاد«1» که بخلاف اینکه است، آن گلیم که در پشت دارد از غنیمت بر گرفت«2» پیش از قسمت فردای قیامت آن گلیمی«3» از آتش شود در تن او. صحابه چون اینکه بشنیدند برفتند، هر یکی محقّری از شراکی و دوالی می‌آوردند و می‌گفتند: ای رسول اللّه؟ زنهار«4» نباید که«5» اینکه فردا آتش گردد و در ما پیچد. عبد اللّه بن عمر روایت کند که: رسول را- علیه السّلام- غنیمتی آوردند. بلال را بفرمود تا ندا کرد که: هر که [از غنیمت]«6» چیزی دارد بیارید«7». [صحابه آمدند و آنچه داشتند بیاوردند، و رسول- علیه السّلام- قسمت کرد. چون ساعتی برآمد، مردی می‌آمد و زمامی می‌آورد از موی بافته، و گفت: یا رسول اللّه؟ اینکه از جمله غنیمت است. رسول- علیه السّلام- گفت: آواز بلال شنیدی که ندا می‌کرد که: هر که چیزی«8» دارد بیارید«9»؟]«10» گفت: بلی. گفت: چرا نیاوردی! گفت: یا رسول اللّه؟ عذری بود. رسول- علیه السّلام- گفت: برو نگاه‌دار تا فردا«11» قیامت بیاری که من از تو قبول نمی‌کنم. محمّد بن زائده گوید که«12». با مسلمه به غزای روم بودیم، چون غنیمتی یافتیم مردی را آوردند که خیانت کرده بود در چیزی، از سالم پرسید که: چه باید کردن! گفت: از پدرم شنیدم که او گفت از بعضی صحابه شنیدم که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او در غنیمت خیانت کند او را بزنی«13» و متاعش بسوزی«14». گفت: اکنون اینکه را که به خیانت برگرفته است«15» چه حکم باشد! گفت: بفروش و بهایش به«16» درویشان ده. ----------------------------------- (1). دب، مر: فرستاده. [.....] (2). مر: برگرفته. (3). دب، آج، لب، فق، مر: گلیم. (4). دب: زینهار. (10- 5). مر: مبادا که. (9- 6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب، آج، لب: بیاری/ بیارید، فق، مر: بیارد. (8). مر از غنیمت. (11). دب، لب، فق، مر: فردای. (12). وز: گفت که. (13). مر: بزنید. (14). مر: غارت کنید. (15). دب: بگرفته‌اند. (16). دب: و بهای آن را به. صفحه : 137 عمرو بن شعیب گفت: که رسول- علیه السّلام- چون مطّلع شدی بر خیانت کسی او را بزدی و متاعش«1» بسوختی، و به روایتی دیگر: او را نصیب ندادی از غنیمت. و رسول- علیه السّلام- گفت: الغلول من جمر جهنّم، خیانت از انگشت دوزخ باشد. ثُم‌َّ تُوَفّی کُل‌ُّ نَفس‌ٍ، پس هر نفسی را آنچه«2» کرده باشد بدهند بتمام و کمال، کما یقال: توفّیت المال و استوفیته، اذا اخذته [274- ر] و اعطیته تامّا وافیا، و منه قوله: اللّه‌ُ یَتَوَفَّی الأَنفُس‌َ«3». وَ هُم لا یُظلَمُون‌َ، و ایشان را هیچ نقصان نکنند، و قیل: لا یظلمون«4»، لا یعذّبون بما لا یستحقّونه، و اگر بر هر دو حمل کنند روا باشد، چه تنافی نیست میان ایشان. قوله: أَ فَمَن‌ِ اتَّبَع‌َ رِضوان‌َ اللّه‌ِ،- الایة، آنگه حق تعالی جمع کرد از میان جزای خاین و امین، و بر مکلّفان عرض کرد تا به عقل بیندیشند و اختیار بد نکنند برای خود، [گفت]«5»: آن کس که متابعت رضای خدا کند، چنان باشد«6» او به خشم خدای باز گردد! و مأوای و جای او دوزخ بود و بد جای است اینکه، یعنی«7» راست نباشد با یکدیگر. صورت«8» استفهام است و مراد تقریر است، تا قرار دهد با عاقلان و اقرار بستاند«9» از ایشان تا به هر حال مقرّ آیند که آن به باشد که متابعت رضای خدا کند«10» تا مستوجب رحمت و ثواب خدای شود«11». و مورد آیت تحریض«12» و تحذیر است و ترغیب و ترهیب، تا مردم در اینکه آویزند و از آن بگریزند- وفّقنا اللّه لمرضاته بفضله و رحمته. ----------------------------------- (1). مر بغارت. [.....] (2). دب، آج، لب، فق: پس نفس هر چه، مر: پس هر نفس هر چه. (3). سوره زمر (39) آیه 42. (4). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 237) ای. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). دب، آج، لب، فق، مر که. (7). وز، مر: معنی. (8). دب، آج، لب، فق، مر: اینکه صورت. (9). دب: بیستاند. (10). مر: کنند. (11). دب: شوند. (12). دب، لب، فق، مر: تحریص. صفحه : 138 هُم دَرَجات‌ٌ عِندَ اللّه‌ِ، ایشان درجات و پایه‌هااند«1» به نزدیک خدای، یعنی هم اصحاب درجات عند اللّه، ایشان اصحاب منازل و درجاتند به نزدیک خدای، علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه، و اینکه را امثله برفت، و مثله قول«2» إبن هرمه أنشده سیبویه: انصب للمنیّة تعتریهم رجالی أم هم درج السّیول أم«3» هم أصحاب درج، و لکن چون ایشان مختلف بودند در مستحقّات خود«4» اختلافی ظاهر- کاختلاف الدّرجات- ایشان را خود درجات خواند، و اینکه جنس لا بد بر طریق مبالغه بود. حق تعالی بیان کرد درین آیت که: اینکه دو گروه درجاتند«5»، پایه‌ها دارند. و اصل «درجه» پایه نردبان باشد که به او بر روند«6»، اینان را در بهشت من أعلی و ایشان را در دوزخ من اسفل، برای آن که در دوزخ طبقات و درکات است، و«7» بهشت منازل و درجات«8»، تا در خبر آمده است که: اهل بهشت اهل علیّین را چنان بینند که ستاره که ما بینیم«9» در افق آسمان. وَ اللّه‌ُ بَصِیرٌ بِما یَعمَلُون‌َ، مورد او«10» مورد وعید«11» و تهدید است و تنبیه، بر آن که خدای تعالی عالم است به احوال و اعمال ایشان«12» هر کس از اینکه دو گروه، تا هر یکی«13» به«14» وفق استحقاق جزا دهد«15».

لَقَد مَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَی المُؤمِنِین‌َ إِذ بَعَث‌َ فِیهِم رَسُولاً مِن أَنفُسِهِم یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِه‌ِ وَ یُزَکِّیهِم وَ یُعَلِّمُهُم‌ُ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ إِن کانُوا مِن قَبل‌ُ لَفِی ضَلال‌ٍ مُبِین‌ٍ (164) أَ وَ لَمّا أَصابَتکُم مُصِیبَةٌ قَد أَصَبتُم مِثلَیها قُلتُم أَنّی هذا قُل هُوَ مِن عِندِ أَنفُسِکُم إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (165) وَ ما أَصابَکُم یَوم‌َ التَقَی الجَمعان‌ِ فَبِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ لِیَعلَم‌َ المُؤمِنِین‌َ (166) وَ لِیَعلَم‌َ الَّذِین‌َ نافَقُوا وَ قِیل‌َ لَهُم تَعالَوا قاتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أَوِ ادفَعُوا قالُوا لَو نَعلَم‌ُ قِتالاً لاتَّبَعناکُم هُم لِلکُفرِ یَومَئِذٍ أَقرَب‌ُ مِنهُم لِلإِیمان‌ِ یَقُولُون‌َ بِأَفواهِهِم ما لَیس‌َ فِی قُلُوبِهِم وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِما یَکتُمُون‌َ (167) الَّذِین‌َ قالُوا لِإِخوانِهِم وَ قَعَدُوا لَو أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُل فَادرَؤُا عَن أَنفُسِکُم‌ُ المَوت‌َ إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (168) وَ لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ قُتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ أَمواتاً بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُون‌َ (169) فَرِحِین‌َ بِما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ وَ یَستَبشِرُون‌َ بِالَّذِین‌َ لَم یَلحَقُوا بِهِم مِن خَلفِهِم أَلاّ خَوف‌ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون‌َ (170) یَستَبشِرُون‌َ بِنِعمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ فَضل‌ٍ وَ أَن‌َّ اللّه‌َ لا یُضِیع‌ُ أَجرَ المُؤمِنِین‌َ (171) الَّذِین‌َ استَجابُوا لِلّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ مِن بَعدِ ما أَصابَهُم‌ُ القَرح‌ُ لِلَّذِین‌َ أَحسَنُوا مِنهُم وَ اتَّقَوا أَجرٌ عَظِیم‌ٌ (172) الَّذِین‌َ قال‌َ لَهُم‌ُ النّاس‌ُ إِن‌َّ النّاس‌َ قَد جَمَعُوا لَکُم فَاخشَوهُم فَزادَهُم إِیماناً وَ قالُوا حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ (173) فَانقَلَبُوا بِنِعمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ فَضل‌ٍ لَم یَمسَسهُم سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضوان‌َ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ ذُو فَضل‌ٍ عَظِیم‌ٍ (174) إِنَّما ذلِکُم‌ُ الشَّیطان‌ُ یُخَوِّف‌ُ أَولِیاءَه‌ُ فَلا تَخافُوهُم وَ خافُون‌ِ إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ (175)

منّت ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: پایه‌های بلند یابند. (2). اساس: قوله، با توجّه به وز تصحیح شد. (3). دب، آج، لب، فق، مر: ای. [.....] (4). وز: در مستحق خود. (5). مر: درجات. (6). مر: که به آن بالا روند. (7). مر در. (8). مر است. (9). دب، آج، لب، فق: می‌بینیم. (10). مر: آیه. (11). اساس: وعد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). همه نسخه بدلها: ندارد. (13). دب، آج، لب، مر: کسی. (14). دب، فق: بر. (15). دب، آج، لب، فق، مر و از قلیل و کثیر مکافات کند، وز قوله: عزّ و جل‌ّ، دیگر نسخه بدلها قوله تعالی. صفحه : 139 نهاد خدا بر مؤمنان چون بفرستاد از«1» ایشان پیغمبری از ایشان که می‌خواند بر ایشان [آیات]«2»، و پاکیزه می‌کرد«3» ایشان [را]«4» و می‌آموزد ایشان را کتاب و حکمت و اگر چه بودند از اینکه پیش در گمراهی روشن. چون برسد به شما مصیبتی که برسانیدید«5» شما دو چندان گفتید«6» چگونه است [اینکه]«7» بگو او«8» از نزدیک شماست که خدای بر همه چیزی قادر است. و آنچه برسد به شما«9» آن روز که به هم رسیدند آن دو گروه به علم«10» خدای بود و تا بدانند«11» مؤمنان را. و بدانند«12» آنان را که نفاق کردند و گفتند ایشان را بیایید تا کارزار کنید در راه خدای یا باز دارید«13»، گفتند اگر دانستمانی«14» کارزاری«15» پسر وی کردمانی شما را ایشان به کفر آن روز نزدیکترند از ایشان به ایمان، می‌گویند به دهنهایشان آنچه نیست در دلهایشان و خدای داند آنچه پنهان کنند«16». ایشان آنان که گفتند برادرانشان«17» را و بنشینند اگر ----------------------------------- (1). وز، دب: در، آج، لب، فق: در میان. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد، دب: آیاتش. [.....] (3). اساس: و پاک کرد، با توجّه به وز و دب تصحیح شد. (4). دب: برسانیدی. (5). دب: گفتی. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دب افزوده شد. (7). وز، دب، آج، لب، فق: آن. (8). آج، لب، فق در. (9). آج، لب، فق: پس به فرمان. (10). آج، لب، فق: تا ظاهر گرداند. (12- 11). آج، لب، فق: و ظاهر گرداند. (13). دب: داری/ دارید. (14). آج، لب، فق: دانستمی. (15). آج، لب، فق را. (16). وز، دب: می‌کنند. (17). آج، لب، فق: برادران ایشان. [.....] صفحه : 140 طاعت ما داشتند«1» بنه کشتندی«2» بگو ایشان را باز دارید«3» [از خویشتن]«4» مرگ اگر راست می‌گویید«5». و مپندار«6» آنان را که بکشتند ایشان را در راه خدای که مردگانند، بل زندگانند به نزدیک خدااند روزی می‌دهند [ایشان را]«7». [374- پ] خرّمند«8» به آنچه داد ایشان را خدای از نعمتش و خورّمند«9» [ایشان]«10» به آنان که در نرسیدند به ایشان از پس ایشان، که نیست ترسی بر ایشان و نه ایشان اندوهگین«11» شوند. شادمانه‌اند به نعمتی از خدای و افزونی و آن که خدای ضایع نکند«12» مزد مؤمنان«13». آنان که اجابت کردند خدای و پیغامبر را از پس آن که رسید به ایشان«14» جراحت«15» آنان را که نیکویی کردند از ایشان و بترسیدند مزدی بزرگ«16». آنان که گفتند ایشان را مردمان [که مردمان]«17» جمع کردند برای شما بترسید«18» از ایشان بیفزود ایشان را ایمان، و گفتند بس است«19» ما را ----------------------------------- (1). وز: طاعت داشتندی، دب: طاعتی ما داشتندی. (2). آج، لب، فق: کشته نشدندی. (3). دب: بازداری/ بازدارید. (17- 10- 7- 4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دب افزوده شد. (5). دب: می‌گویی. (6). دب: مپنداری/ مپندارید. (8). آج، لب، فق: شادند. (9). آج، لب، فق: شادمان می‌شوند. (11). آج، لب، فق: اندوهگن. (12). وز: هرزه بنه کند، دب: هرزه نکند. (13). دب، آج، لب، فق را. (14). اساس: رسید ما را، با توجّه به وز و دب تصحیح شد. (15). آج، لب، فق: خستگی. (16). وز باشد. [.....] (18). دب: بترسی/ بترسید، آج، لب، فق: پس بترسید. (19). لب، فق: بسنده است. صفحه : 141 خدای و نیک و کیل است. و برگشتند به نعمتی از خدای و افزونی، نرسید به ایشان بدی پسر وی کردند رضای خدای [را]«1» و خدای خداوند فضل بزرگ«2» است. آن دیو است که می‌ترساند دوستانش را«3»، مترسید«4» از ایشان و از من بترسید«5» اگر مؤمنید. قوله: لَقَد مَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَی المُؤمِنِین‌َ، حق تعالی گفت: منّت نهاد خدای- عزّ و جل‌ّ- بر مؤمنان چون بفرستاد رسولی از ایشان به ایشان. مفسّران گفتند: آیت عام است به لفظ و خاص به معنی، برای آن که رسول- علیه السّلام- از عرب است به آن که مبعوث است به کافّه مردمان از عرب و عجم و روم و هند و ترک. و گفته‌اند که: در عرب نیز تخصیصی هست برای آن که اهل علم به انساب گفتند: هیچ قبیله و حی‌ّ نیست از عرب و الّا رسول را- علیه السّلام- به او نسبتی نیست«6» مگر بنی تغلب که حق تعالی رسول را از ایشان نگاه داشت که در ایشان اصرار بر نصرانیّتی«7» بود. و بعضی دگر گفتند: جمله مؤمنان را خواست، و معنی آن که گفت: مِن أَنفُسِهِم، از ایشان بود به ایمان و شفقت، نه به نسب، چنان که یکی از ما گوید: تو از منی و نفس منی، بیانش: لَقَد جاءَکُم رَسُول‌ٌ مِن أَنفُسِکُم«8». قوله: یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِه‌ِ، آیات خدای بر ایشان می‌خواند. اینکه صفت اوست و محل‌ّ او نصبت است علی صفة «رسولا»، یعنی رسولا تالیا علیهم آیاته مزکیّا لهم معلّما لهم الکتاب و الحکمة، و ایشان را تزکیه می‌کند«9». قولی آن است که: ایشان را ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دب افزوده شد. (2). وز، دب: بزرگی، آج، لب: خدای خداوند بخشایش تمام. (3). آج، لب، فق، مر: می‌ترساند شما را از دوستان خود. (4). دب: بترسی/ بترسید. (6- 5). همه نسخه بدلها: هست. (7). همه نسخه بدلها بجز وز: نصرانی. (8). سوره توبه (9) آیه 128. (9). اساس: می‌کنند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 142 دعوت می‌کند به دینی که بدان دین مزکّی و مطهّر باشند، و اقوال در اینکه برفت و ایشان را کتاب می‌آموزد و حکمت می‌آموزد، یعنی قرآن و شریعت. وَ إِن کانُوا مِن قَبل‌ُ لَفِی ضَلال‌ٍ مُبِین‌ٍ، و اگر چه ایشان پیش از اینکه در ضلال و گمراهی ظاهر بوده‌اند. کوفیان اینکه را رفع علی الغایة گویند، و بصریان مبنی گویند بر ضم بنای عارض چون مضاف الیه از او قطع کردند، اینکه را بر ضم بنا کردند. أَ وَ لَمّا أَصابَتکُم، همزه استفهام راست و «واو» عطف است، و «لمّا» ظرف است و معنی استفهام اینکه جا تقریع است، و عامل در او جواب او باشد. و هو قوله: قُلتُم، و المعنی قلتم ما قلتم حین اصابتکم. حق تعالی گفت: آنگه که به شما رسید مصیبتی و نکبتی، یعنی روز احد، که شما دو چندان رسانیده بودی«1» به دشمنان، یعنی در روز بدر، و آن چنان بود که روز احد هفتاد کس را از صحابه بکشتند، [و روز بدر مسلمانان صد و چهل«2» را بکشتند از مشرکان به یک روایت، و به یک روایت چهل«3» را بکشتند]«4» و چهل«5» را اسیر گرفتند، برای آن گفت: قَد أَصَبتُم مِثلَیها قُلتُم أَنّی هذا، أی کیف وقع هذا، گفتی«6» اینکه چگونه افتاد و ما مسلمانانیم و بر حقّیم، و پیغامبر خدای در میان ماست، و وحی از آسمان به ما می‌آید و ایشان مشرکانند و بر باطلند! از کجا افتاد اینکه حال، و چرا چنین آمد! ای محمّد؟ بگو و جواب ده ایشان را که: اینکه چه تعجّب است؟ اینکه هم از نزدیک شماست، یعنی منکم علیکم، از شما بر شما آمد که شعب رها کردی«7» و فرمان رسول را مخالفت کردی«8». و بعضی دگر مفسّران گفتند: مراد ترک قتل و قبول فداست، و آن آن بود«9» که«10» عبیدة السّلمانی‌ّ روایت کرد [از]«11» امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که او گفت: جبرئیل آمد به رسول- علیه السّلام- و گفت: خدای تعالی کاره است فدا شدن شما از کافران و ایشان را رها کردن، ----------------------------------- (1). مر: بودید. (5- 2). دب، آج، لب، فق، مر کس. (11- 3). مر: هفتاد. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (6). مر: گفتید. (7). مر: رها کردید. (8). مر: کردید. (9). آج، لب، فق، مر: اینکه آن است. (10). آج، لب، فق، مر ما ایشان را نکشیم و فدیه بستانیم و بر برگ لشکر و کارزار صرف کنیم اینکه آن بود که. صفحه : 143 و خدای تعالی رسول را مخیّر بکرد از میان دو کار: یکی آن که همه اسیران را پیش آرند و گردنشان بزنند، و امّا عددی مخصوص را بکشند و از«1» باقی فدیه بستانند. ایشان گفتند: عشایر و خویشان مااند، و صلاح در آن است که ما اینان«2» را نکشیم و فدیه [275- ر] بستانیم و بر برگ و ساز و آلت کارزار صرف کنیم، و هم چنان کردند. چون روز احد آن وهن افتاد، ایشان گفتند: أَنّی هذا، اینکه چگونه افتاد، و چرا بود! حق تعالی گفت: هُوَ مِن عِندِ أَنفُسِکُم، از شما افتاد که اگر شما اینان را روز بدر کشته بودی«3»، روز احد با شما اینکه نکردندی که کردند. إِن‌َّ اللّه‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ، و خدای بر همه چیزی قادر است، قادر بود که شما را از ایشان منع کردی«4» و ایشان را از شما منع کردی بقهر، الّا آن است که حکمت و تکلیف مانع بود از اینکه«5». وَ ما أَصابَکُم یَوم‌َ التَقَی الجَمعان‌ِ، و آنچه به شما رسید آن روز که دو لشکر روی به هم دادند، یعنی روز احد، آن قتل و أسر و جراحت و وهن و کسر، فَبِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، ای بعلم اللّه، [به علم]«6» خدای بود و خدای دانست که چنان خواهد بودن، جز که دانستن خدای واجب نکند وجود معلوم«7»، برای آن که علم و عالمی تعلّق دارد به معلوم علی ما هو به، و معلوم را بر صفتی نکند، پس عالمی تبع معلوم باشد و معلوم تبع عالمی نباشد، بیان اینکه آن است که: یکی از ما که داند که خدای تعالی عالم و قادر و حی‌ّ و موجود است«8» و حاصل بر صفت کمال، و او نه برای آن بر آن صفات حاصل است که او می‌داند، و اینکه سخن آن است که حسم مادّه هر شبهتی کند که در اینکه باب آرند که اینکه را ارتکاب نتوانند کردن. و «اذن» به معنی علم در لغت ظاهر است. وَ لِیَعلَم‌َ المُؤمِنِین‌َ، وَ لِیَعلَم‌َ الَّذِین‌َ نافَقُوا، و نیز تا بداند که از میان شما مؤمن ----------------------------------- (1). اساس: به صورت «ان» هم خوانده می‌شود. (2). دب، آج، لب، فق، مر: ایشان. (3). مر: بودید. (4). دب، آج، لب، فق، مر: منع کند. (5). آج، لب، فق قوله. (6). اساس، وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مر را. (8). آج، لب، فق، مر: موحّد است. صفحه : 144 کیست و منافق کیست، و معنی آن است که تا پیدا شود که مؤمن کیست و منافق کیست و فرق و تمییز«1» پدید آید، و لکن چون معامله آنان کرد که ندانند تا بدانند نام آن بر اینکه اجرا کرد- و اینکه فصل مستقصی برفت- اعادت کردن وجهی ندارد. قولی دگر گفتند که: «علم» به معنی رؤیت است، چنان که رؤیت به معنی علم آید، یعنی تا خدای تعالی آنچه می‌داند در حق‌ّ شما و آن معدوم ببیند«2»، و ممکن نباشد که نبیند تا در وجود نیاید که معدوم نتوان دیدن، و اینکه وجهی قریب باشد پس از آن که درست شود که «علم» به معنی «رؤیت» آمده است. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که تا خدای شما را معلوم کند که او نفاق ایشان می‌داند و ایمان اینان، و اینکه وجه از ظاهر بر نیاید. و وجه معتمد آن است که ما گفتیم. وَ قِیل‌َ لَهُم، و گفتند ایشان را، یعنی عبد اللّه ابی‌ّ سلول را و اصحاب او را از منافقان: تَعالَوا قاتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، بیایی«3» تا کارزار کنی«4» در ره خدای، یعنی جهاد در دین خدای. أَوِ ادفَعُوا، و اگر شما را تیمار مسلمانی نمی‌دارد. بر سبیل دفع از خود و خانه و حریم و حمایتگاه خود بر عادت عرب بکنید«5». قالُوا لَو نَعلَم‌ُ قِتالًا، گفتند: اگر ما دانستمانی«6» که کارزار خواهد بودن، نرفتمانی«7» و بر پی«8» شما بیامدی«9»، و اینکه آن بود که چون رسول- علیه السّلام- به احد می‌آمد، عبد اللّه ابی‌ّ سلول اصحاب خود را گفت: چه مهم است ما را برای محمّد و قوم او خویشتن«10» طعمه شمشیر ساختن؟ بیایید تا با مدینه شویم، و برگشتند سیصد مرد و با مدینه شدند. چون رسول- علیه السّلام- ملامت کرد ایشان را و اصحاب«11»، عذر اینکه آوردند که: لَو نَعلَم‌ُ قِتالًا لَاتَّبَعناکُم، حق تعالی گفت: دروغ می‌گویند. هُم لِلکُفرِ یَومَئِذٍ أَقرَب‌ُ مِنهُم لِلإِیمان‌ِ، ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: تمیز. [.....] (2). دب، آج، لب، فق: بیند. (3). دب، لب، بیا، مر: بیایید. (4). اساس: کارزار کنیم، وز: کارزار کنید، با توجه به دب و دیگر نسخه بدلها و معنی عبارت تصحیح شد. (5). دب، آج، لب: بکنی/ بکنید. (6). مر: می‌دانستیم. (7). مر: نمی‌رفتیم. (8). مر: در پی. (9). مر: می‌آمدیم. (10). آج، لب، فق را، مر: خود را. (11). همه نسخه بدلها: و صحابه. صفحه : 145 گفتند: «لام» به معنی «الی» است، چنان که گفتیم که متعاقب باشد در بسیاری فعلها، یقال: هدیته لکذا و الی کذا، و دعوته لکذا و الی کذا، و ارشدته لکذا و الی کذا، گفت: ایشان آن روز به کفر نزدیکتر بودند که به ایمان«1»، برای آن که کفر در دل داشتند و ایمان بر زبان. آنگه آنچه حقیقت نفاق است در حق‌ّ ایشان محقّق گردد که: یَقُولُون‌َ بِأَفواهِهِم ما لَیس‌َ فِی قُلُوبِهِم، به زبان چیزی می‌گویند که در دل ندارند. وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِما یَکتُمُون‌َ، و خدای عالمتر است به آنچه ایشان در دل [پنهان می]«2» دارند از کفر. آنگه ذکر اقوال و احوال ایشان باز گفت: الَّذِین‌َ قالُوا لِإِخوانِهِم وَ قَعَدُوا، گفت: رها نکردند به آن که خود بنشستند، برادران خود را در دین و یا در نسب گفتند که: اگر آنان که در احد کشته شدند فرمان ما کرده بودندی و به خانه بنشسته، ایشان را بنه کشتند«3» چنان که ما را بنه کشتند«4»، چنان که حق تعالی پیش از اینکه حکایت کرد که: ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا«5» وَ لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ قُتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، مپندار و گمان مبر که آنان را که در سبیل خدای بکشتند ایشان مردگانند، بل زندگانند به نزدیک خدای- جل‌ّ جلاله- روزی [می]«9» دهند ایشان را، و شادمانه‌اند به آنچه خدای به ایشان می‌دهد. و اینکه آیت دلیل آن است که شهدا به اجسام و ارواح زنده‌اند، و بر صفات«10» ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: با ایمان. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). بنه کشتندی/ بنکشتندی. (4). بنه کشتند/ بنکشتند. [.....] (5). سوره آل عمران (3) آیه 156. (6). دب، آج، لب، فق: می‌گویی/ می‌گویید. (7). مر: باز دارید. (8). آج، لب، فق، مر: تا آیت. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. صفحه : 146 کمال که لایق ایشان بود حاصلند. بعضی مفسّران گفتند: آیت در روز بدر آمد و شهیدان بدر، و ایشان چهارده مرد بودند: شش از«1» مهاجر و هشت از انصار، و دیگران گفتند: آیت در کشتگان احد آمد، و ایشان هفتاد مرد بودند: چهار مرد مهاجر و باقی انصار. عبد اللّه [275- پ] عبّاس«2» روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت در حق‌ّ شهیدان احد: 3» جعل الله ارواحهم فی اجواف طیر خضر ترد انهار الجنة و تأکل من ثمارها و تسرح« من الجنة حیث شاءت و تأوی الی قنادیل من ذهب تحت العرش ، گفت: خدای تعالی جانهای«4» ایشان در شکمهای مرغان«5» سبز نهاد که از جویهای بهشت آب می‌خورند«6» و از درختان بهشت میوه [می]«7» خورند«8» و در بهشت چنان که خواهند«9» می‌گردند و مأوای«10» و منزل ایشان قندیلهاست«11» از زر، و در زیر عرش رب‌ّ العزّت آویخته، آنگه گفت: چون آن کرامت و منزلت دیدند از خدای تعالی، گفتند: کاشکی قوم ما دانستندی آنچه ما در آنیم از کرامت و نعمت؟ حق تعالی گفت: من ایشان را معلوم کنم تا شادمانه«12» شوند، و آنگه اینکه آیت فرستاد، اینکه وجهی است در سبب نزول آیت. قتاده و ربیع گفتند: ما را روایت کردند که چون اینکه جماعت را به احد شهید کردند«13»، مسلمانان گفتند: کاشک«14» تا ما دانستمانی«15» که حال اینکه برادران ما که ایشان را بکشتند«16» چیست! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ قُتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ- الآیة. ----------------------------------- (1). اساس: کلمه به صورت «ان» هم خوانده می‌شود، مر: تن از. (2). مر: عبد اللّه بن عبّاس. (8- 3). دب: تفرح، مر: تروح. (4). مر: روحهای. (5). همه نسخه بدلها بجز لب، مر: مرغانی. (6). وز: می‌خوردند. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). لب: می‌خواهند. [.....] (10). وز: مأوی. (11). وز: قندیلها راست. (12). لب، مر: شادمان. (13). وز و. (14). آج، لب، فق، مر: کاشکی. (15). مر: می‌دانستیم. (16). برادران ما که کشته شدند. صفحه : 147 مسروق گفت: ما عبد اللّه مسعود را پرسیدیم از اینکه آیت، گفت: خدای تعالی ارواح شهیدان احد«1» در أجواف«2» مرغانی«3» سبز کرد، چنان که در خبر اوّل برفت. آنگه اطّلاع کرد بر ایشان و گفت: چه آرزوست شما را! گفتند: بار خدایا؟ از بالای اینکه چه آرزو و تمنّا باشد که ما از میوه‌های«4» بهشت می‌خوریم، و از جویهای بهشت آب می‌خوریم و در زیر عرش مجید مسکن و منزل داریم؟ حق تعالی دگر باره اطّلاع کرد و گفت: هیچ آرزو هست شما را! گفتند: آرزوی ما آن است که ما تا«5» با دنیا شویم و در پیش رسول تو جهاد کنیم و شهید شویم تا ما را بنزدیک تو«6» منزلت بیفزاید. حق تعالی«7» گوید: من حکم کرده‌ام که آن را که به آن جا رسانیدم با دنیا که سرای محنت و تکلیف است نبرم. گفتند: بار خدایا؟ چون حکم تو چنین است، آرزوی ما آن است که سلام ما به رسول خود برسانی و او را«8» احوال ما معلوم کنی و بفرمایی که تو از ما [راضی شدی و ما را از خود]«9» راضی کردی، حق تعالی گفت: امّا هذا فنعم، اینکه بکنم برای شما و اینکه آیت فرستاد. جابر عبد اللّه أنصاری گفت: پدر مرا- عبد اللّه را- به احد شهید کردند، و او جماعتی اطفال را به من رها کرد. یک روز رسول- علیه السّلام- مرا گفت: یا جابر؟ بشارت دهم تو را! گفتم، بلی، یا رسول اللّه؟ گفت: پدرت را چون به احد شهید کردند«10»، خدای تعالی او را زنده کرد و بی‌واسطه با او سخن گفت، و گفت: یا عبد اللّه؟ چه آرزوست تو را! گفت: بار خدایا؟ آن که مرا زنده کنی تا در پیش رسول تو دگر باره شهید شوم. حق تعالی گفت: در حکمت نیست که آن را که اینکه جا رسانیدم با دنیا برم. گفت: بار خدایا؟ آرزوی دیگر مرا آن است که قوم من بدانند که من در چه کرامت و منزلتم«11». حق تعالی گفت: من اینکه اعلام بکنم، و اینکه آیت فرستاد. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر را. (2). دب، لب، فق: اجوافی. (3). مر: مرغان. (4). اساس: میوهای/ میوه‌های. (5). مر: که دیگر باره. (6). دب: بنزدیک خداوند. (7). دب جواب. [.....] (8). دب، مر از. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (10). اساس و او جماعتی اطفال را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). دب: بدانند که درجه و منزلت و کرامت من نزد خداوند چیست. صفحه : 148 أنس مالک«1» روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: هیچ کس نبود که بمیرد و او را از خدای تعالی منزلتی باشد که او تمنّای رجوع با دنیا کند مگر شهیدان که«2» با دنیا آیند و دگر باره شهید شوند از آن منازل و درجات و کرامات که ایشان را بنزدیک خدای باشد. و بعضی دگر گفتند: آیت در شهیدان چاه معونه آمد، و قصّه اینکه آن بود که محمّد بن اسحاق بن یسار گفت باسناده از حمید طویل از أنس مالک، و جماعتی دیگر از اهل علم«3» روایت کردند که ابو براء عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب- ملاعب الأسنّه را- و«4» سیّد بنی عامر بن صعصعه بود بنزدیک رسول آمد به مدینه و او را هدیّه نیکو آورد. رسول- علیه السّلام- هدیّه او قبول نکرد و گفت: یا أبا براء؟ من هدیّه مشرکان نپذیرم، اسلام آر اگر خواهی که هدیّه تو قبول کنم، و اسلام بر او عرضه کرد«5» و بگفت او را آنچه خدای وعده داده است«6» مؤمنان را از کرامت«7» و نعمت و ثواب، و«8» قرآن چند آیت بر او خواند، او اسلام نیاورد و لکن نزدیک بود، و قول رسول او را نکو آمد و گفت: ای محمّد؟ اینکه دین که تو ما را با او دعوت می‌کنی دینی نکوست، اگر جماعتی صحابه را بفرستی با اهل نجد تا ایشان را دعوت کنند به اینکه دین، امید من چنان است که اجابت کنند. رسول- علیه السّلام- گفت: من ایمن نباشم بر ایشان که ایشان را به میان قوم کفّار فرستم«9» که«10» ایشان را بکشند. ابو براء گفت: در حمایت منند، ایشان را بفرست. رسول- علیه السّلام- منذر بن عمرو را با هفتاد مرد از اخیار«11» مسلمانان بفرستاد، از جمله ایشان: حارث بن صمّه و حزام بن ملحان و عروة بن أسماء و نافع بن بدیل بن ورقاء الخزاعی‌ّ- و اینکه مرد از پدران ماست- ----------------------------------- (1). مر: انس بن مالک. (2). دب، آج، لب، فق ایشان تمنّا کنند که. (3). وز، دب، آج، لب، فق هم. (4). کذا: در اساس و وز، آج: الأسنّه و او بزرگ و، لب: الأسنه، فق، مر: ملاعب که. (5). مر: عرض کرد. (6). دب: وعده داده بود. (7). مر و رحمت. (8). وز، مر: و از. (9). وز، آج، لب، فق، مر: قومی کفّار فرستم، دب: قومی فرستم از کفّار. (10). مر مبادا. [.....] (11). وز، دب، آج، لب، فق، مر: از خیار. صفحه : 149 و اینکه در صفر بود سال چهارم از هجرت بر سر چهار ماه از وقعه«1» احد بیامدند و به چاه معونه فرود آمدند، و اینکه زمین است از میان زمین بنی عامر و بنی سلیم. چون فرود آمدند«2»، گفتند: کیست از میان ما که رسالت رسول- علیه السّلام- بگذارد به اینکه جماعت! حزام بن ملحان گفت: من بگذارم. آنگه نامه رسول بر گرفت و بیامد و بر ایشان بایستاد«3» و گفت: یا أهل بئر معونه؟ أنا رسول رسول اللّه إلیکم، من رسول رسول خداام به شما، [276- ر] من گواهی می‌دهم که خدا یکی است و محمّد بنده و رسول اوست، به خدای و پیغامبرش ایمان آرید«4». مردی از خیمه بیرون آمد و نیزه«5» بر پهلوی او زد و به دیگر پهلو برون برد، او گفت: اللّه اکبر، به فوز اکبر رسیدم، و بیفتاد و جان بداد. آنگه عامر بن طفیل بن عامر آواز داد بنی عامر را و با قتال اینکه جماعت مسلمانان خواند، اجابت نکردند و گفتند: ما ابو براء را نیازاریم که اینان در جوار اویند. استغاثه کرد به جماعتی از بنی سلیم و قبایل ایشان، منهم: رعل«6» و ذکوان، ایشان اجابت کردند و بیامدند، و اینکه قوم مسلمانان را در میان گرفتند. مسلمانان چون آن دیدند، دست به تیغ و نیزه زدند«7» و بذل جهد کردند در قتال تا«8» همه کشته شدند الّا کعب بن یزید که او را در کارزارگاه«9» بیفگندند و او را رمقی بود«10» و جراحت بسیار داشت، از میان کشتگان برخاست«11» و بهتر شد و در کارزار خندق«12» کشته شد، و اشتران اینکه مسلمانان به چره بودند«13»، و دو مرد با آن بود«14»: یکی عمرو بن امیّة الضّمری‌ّ و انصاری دیگر احد بنی عمرو بن عوف«15»، ایشان را هیچ خبر نبود از احوال اینکه ----------------------------------- (1). دب، لب، فق، مر: واقعه. (2). وز: فرود آمد. (3). مر: خواند. (4). دب، آج، لب، فق: آری/ آرید. (5). وز، دب، فق، مر: نیزه/ نیزه‌ای. (6). اساس: رعل. (7). مر: بردند. (8). مر: و می‌کوشیدند تا. (9). همه نسخه بدلها بجز وز: کارزار. (10). مر: مانده بود. (11). آج، لب، فق: برخواست، مر: بیرون آمد. (12). اساس: چنان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (13). مر: به چرا بود. [.....] (14). مر: دو مرد با شتران بودند. (15). وز: احد بن عمرو بن عوف، دب، لب، فق: احدثنی عمرو بن عوف. صفحه : 150 مسلمانان الّا که نگاه کردند مرغان را دیدند که آن جا که لشکرگاه ایشان بود پرواز می‌کردند، گفتند: اینکه مرغان چرا آن جا«1» پرواز می‌کنند، بیامدند و بنگریدند قوم را کشته یافتند، گفتند: رای چیست! عمرو بن امیّه [گفت: برویم و رسول خدای را خبر دهیم از اینکه حال. انصاری گفت: امّا من نخواهم که از صحبت اینکه جماعت باز پس افتم و در وقعتی که منذر بن عمرو را کشتند من نخواهم تا آن جا کشته شوم. آنگه بیامد و کارزار کرد تا او را بکشتند، و عمرو بن امیه]«2» را اسیر گرفتند. چون بگفت که از مضرم، رهاش کردند«3» و موی پیشانیش ببریدند، و اینکه علامت اسیر باشد که او را رها کرده باشند. عامر بن الطّفیل گفت: مادرم عهدی کرد که برده‌ای«4» آزاد کند، من اینکه را به عوض آن برده آزاد کردم، او با نزدیک رسول آمد و خبر داد آنچه رفته بود. رسول- علیه السّلام- گفت: اینکه گناه ابو براء است و من کاره بودم رفتن اینکه جماعت را آن جا. چون خبر به ابو براء رسید، سخت آمد بر او و خصوصا ضمان او اینکه جماعت را از رسول، و در«5» جمله اینکه کشتگان عامر بن فهیره بود. راوی خبر گوید که: عامر بن الطّفیل که کشنده اینکه جماعت بود، گفت اینکه مرد کیست که او را از کارزارگاه«6» به آسمان بردند تا از بالای آسمانش ببردند! گفتند: اینکه عامر بن فهیره است، و حسّان ثابت اینکه بیتها بگفت در تحریض«7» ابو براء علی عامر بن الطّفیل، و هی: بنی ام‌ّ البنین ألم«8» یرعکم و انتم من ذوایب اهل نجد تهکّم عامر بأبی براء لیخفره و ما خطا کعمد الا أبلغ ربیعة ذا المساعی فما احدثت فی الحدثان بعدی ابوک ابو الحروب ابو براء و خالک ما جد حکم بن سعد ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها بجز وز: ندارد. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب: رها کردندش. (4). دب: بنده‌ای. (5). مر: از. (6). فق: کارزار، مر: قتلگاه. (7). لب، فق، مر: تحریص. (8). اساس: لا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 151 و قال کعب بن مالک فی ذلک: لقد طارت شعاعا کل‌ّ وجه خفارة ما أجار أبو براء بنی ام‌ّ البنین أما سمعتم دعاء المستغیث مع المساء و تنویه الصّریخ بکی«1» و لکن عرفتم انّه صدق اللّقاء چون«2» ابیات به ربیعة بن أبی البراء رسید، اسپ بر نشست و نیزه بر گرفت و به راه عامر بن الطّفیل رفت و او را نیزه بزد و از اسپ بیفگند و بکشت، چون بیفتاد گفت: اینکه عمل ابو براء است، اگر من بمیرم خون من از او طلب کنید«3» و باز مفروشید«4» مرا، و اگر بزیم رای خود بینم. اسحاق بن ابی طلحه گفت از أنس بن مالک«5» که او گفت: خدای«6» در باب شهیدان بئر معونه قرآن بفرستاد«7»، و هو: بلغوا قومنا عنا انه قد لقینا ربنا فرضی عنا و رضینا عنه، آنگه تلاوتش منسوخ شد بس آن که ما مدّتی می‌خواندیم، و خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ قُتِلُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ- الایة. بعضی دگر گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون اولیای آن کشتگان را نعمتی و سروری رسیدی، ایشان را یاد کردندی و گفتندی: نحن فی نعمة و سرور و آباؤنا و أبناؤنا و اخواننا فی القبور، ما در نعمت و سروریم و پدران و فرزندان و برادران ما در گوراند، از آن تحسّر خوردندی«8»، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و باز نمود که: حال ایشان بهتر از حال شماست، گمان مبر«9» که آنان را که در سبیل من بکشتند مردگانند، بل زندگانند بنزدیک خدای. و «حسب» به دو مفعول متعدّی باشد همیشه، «الّذین قتلوا» مفعول اوّل است، و «امواتا» مفعول دوم. مراد به «سبیل خدای» جهاد است بلا خلاف. بَل أَحیاءٌ، رفع بر خبر مبتدای محذوف است، ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 247): بلی، نیز چنین است مجمع البیان (1/ 536). (2). مر اینکه. (3). دب، آج، لب، فق: طلب کنی/ طلب کنید. (4). دب، آج، لب، فق: باز مفروشی/ باز مفروشید. [.....] (5). دب، آج، لب، فق، مر شنیدم. (6). مر: خدای تعالی. (7). مر: آیت فرستاد. (8). دب، آج، لب: تحسّر خوردن، فق: تحسّر خوردند. (9). مر: گمان مبرید. صفحه : 152 التّقدیر: أهم«1» احیاء. و إبن ابی عبله«2» خواند: «بل أحیاء» علی تقدیر: بل احسبهم احیاء. بعضی گفته‌اند مراد آن است که: بل أحیاء فی الدّین، ایشان در دین زنده‌اند، و بعضی گفته‌اند«3»: احیاء فی العلم، یعنی در معلوم خداست که زنده خواهند شدن«4»، و گفته‌اند: بل احیاء ببقاء الذّکر، زنده‌اند از آن جا که ذکر و نام ایشان مانده است در میان مردمان، چنان که شاعر گفت: موت التّقی‌ّ حیات لا فناء لها قد مات قوم و هم فی النّاس احیاء بعضی دگر گفتند برای آن گفت: بَل أَحیاءٌ، که ایشان ثواب اعمالی که کردندی«5» ایشان را همچنان می‌نویسند، و هر جهادی که مجاهدی کند از آن روز تا روز قیامت ایشان را مثله اینکه«6» می‌نویسند، برای آن که بذل جهد کردند و جان فدا کردند تا دیگران به ایشان اقتدا کنند«7» و اینکه اقوال اقتضای کند آن کند «بل أحیاء» مجاز باشد. و بعضی دگر گفتند: برای آن که ارواح ایشان در زیر عرش خدای را سجده می‌کند«8» چنان که زندگان کنند، و چنان که ارواح مؤمنانی که ایشان بر وضوء بخسپند، علی ما جاء فی اخبار [276- پ] الاحاد. و گفته‌اند: برای آن که ایشان در گور پوسیده نشوند چون دگر مردگان. و در خبر آمده است که چهار گروه در گور درست بمانند: پیغمبران و عالمان، و شهیدان، و حاملان قرآن. عبد الرّحمن بن عبد اللّه بن [عبد]«9» الرّحمن بن أبی صعصعه گفت: عمرو بن الجموح و عبد اللّه بن عمرو بن حازم«10» از جمله کشتگان احد بودند، ایشان هر دو را در ----------------------------------- (1). کذا: در اساس، وز، دب، فق، دیگر نسخه بدلها: هم. (2). اساس، وز: عیله، با توجّه به دب تصحیح شد. (3). مر بل. (4). دب، آج، لب، فق، مر: خواهد شدن. (5). فق: کردند. (6). همه نسخه بدلها بجز وز: مثل آن، وز: مثله آن. (7). وز، دب، آج، لب، فق: اقتدا کردند. (8). آج، لب، فق، مر: می‌کنند. (9). اساس و وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (10). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، کشف الاسرار (2/ 346) عبد اللّه بن عمرو بن حزام، سیرت رسول اللّه (1/ 441) عبد اللّه بن عمرو بن حرام. صفحه : 153 یک گور نهاده بودند. وقتی سیلی عظیم بیامد- و گور ایشان بر گذر سیل«1» بود- و گور ایشان را خاک ببرد و ایشان در گور ظاهر شدند درست که پنداشتی ایشان را هم آن ساعت نهاده‌اند، و دست ایشان بر جراحت نهاده بود. یکی برفت و دست او چند بار از جراحت برگرفت، هر بار با جراحت نهاده شد، و از وقعه احد تا به روزگار اینکه سیل چهل و شش سال بود«2». بعضی دگر گفتند: برای آن که ایشان را نشویند چنان که مردگان را. رسول- علیه السّلام- در حق‌ّ شهیدان گفت: زملوهم بدمائهم و کلومهم فانهم یحشرون یوم القیمة بدمائهم اللون لون الدم و الریح ریح المسک ، گفت: اینان را هم چنین دفن کنی خون‌آلود«3» با جراحت [که فردای قیامت]«4» هم چنین برخیزند خون‌آلود«5»، رنگ رنگ خون باشد، و بوی بوی مشک. و عبید بن عمیر روایت کند که: رسول- علیه السّلام- روز احد به مصعب بن عمیر بگذشت«6»، او کشته افگنده بود، بر بالین او بایستاد و اینکه آیت می‌خواند: مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ رِجال‌ٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّه‌َ عَلَیه‌ِ«7»- الآیة، آنگه گفت: رسول خدای گواهی می‌دهد که اینان فردا«8» قیامت گواهان«9» باشند بنزدیک خدای- جل‌ّ جلاله«10»- بیایید و اینان«11» را زیارت کنید و بر اینان سلام کنید که به«12» آن خدای که جان من به امر اوست که هیچ کس نباشد که بر ایشان سلام کند و الّا جوابش باز دهند، و اینکه یک دو خبر«13» دلیل آن می‌کند که ایشان بر حقیقت زنده باشند، و ظاهر قرآن بر اینکه است، حمل بر ظاهر باید کردن که آن اولیتر است و از آن مانعی نیست، و چیزی که«14» حمل کند بر آن که از ظاهر عدول کنند. ----------------------------------- (1). وز: گز رسیل. (2). دب: گذشته بود، مر: رفته بود. (3). مر: دفن کنید و خون آلوده. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). فق: خون نالود. (6). دب، آج، لب، فق، مر و. (7). سوره احزاب (33) آیه 23. (8). دب، آج، لب، فق، مر: فردای. (9). دب، آج، لب، فق، مر من. (10). دب، آج، لب، فق، مر بر ظلم ظالمان. (11). دب، آج، لب، فق، مر: ایشان. (12). مر حق. [.....] (13). دب، آج، لب، فق، مر: و اینکه خبر. (14). دب، آج، لب، فق، مر: خبری که. صفحه : 154 یُرزَقُون‌َ، ایشان را روزی می‌دهند از میوه‌های«1» بهشت و آبهای بهشت. فَرِحِین‌َ، شادمانه‌اند«2» به آنچه خدا می‌دهد ایشان را از فضل«3» و نعمت. و نصب او بر حال است من قوله «یرزقون»، و إبن السّمیقع خواند: «فارحین» و هما لغتان: کفارهین و فرهین، و حاذرین و حذرین. وَ یَستَبشِرُون‌َ، و شادمانه«4» می‌باشند، و اصل او از «بشره» است، برای آن که آن کس که شاد بود او را شادی بر بشره پیدا شود. در معنی او خلاف کردند، بعضی گفتند معنی آن است که: ایشان- یعنی شهیدان- خرّم باشند به آنان که زنده مانده باشند از اقربا و دوستان، ایشان بر ایمان و طاعت مقیم باشند، و خدای ایشان را از احوال اینان خبر می‌دهد و از طاعت و عبادت ایشان، و آنان شادمانه«5» می‌باشند. قولی دگر آن است که: خدای تعالی خبر دهد«6» شهیدان را که از خویشان و یاران شما فلان و فلان شهید خواهند شدن، و ایشان نیز به اینکه کرامت و منزلت در شهادت برسند که شما رسیده‌ای«7». ایشان«8» اینکه بشنوند، شادمانه شوند. سدّی گفت: شهیدان هر وقت نامه‌ای به ایشان دهند که فلان و فلان از خویشان و یاران شما«9» در فلان وقت عن قریب با نزدیک شما خواهند آمدن«10»، ایشان آن بشنوند و شادمانه«11» شوند چنان که مرد مسافر که نامه دوستان و عزیزان خود بخواند و معلومش شود که ایشان را عن قریب ملاقات خواهد بودن. أَلّا«12» أَلّا خَوف‌ٌ عَلَیهِم، در جای بدل افتاد، من، الّذین لم یلحقوا بهم. و از جمله ابدال، بدل اشتمال باشد برای آن که«1» گفت: وَ یَستَبشِرُون‌َ بِالَّذِین‌َ لَم یَلحَقُوا بِهِم، در جای بدل«2»، آنگه گفت: أَلّا خَوف‌ٌ عَلَیهِم. و استبشار بحقیقت به نفی خوف و حزن است از ایشان، و بدل اشتمال حالتی متّصل بود به مبدل، چنان که: اعجبنی زید عقله، و سلب زید ثوبه، و قوله: لَم یَلحَقُوا، یقال: لحق فلان بفلان و ألحقته به، و قیل: لحق به و الحق به بمعنی واحد، و لهذا جاء فی الحدیث: ان عذابک بالکفار ملحق ، أی لا حق، و روی «ملحق» و الاوّل اکثر فی الرّوایة. یَستَبشِرُون‌َ بِنِعمَةٍ، شادمانه«3» می‌باشند به نعمت و فضل خدا، و فایده آن که منکّر گفت و نگفت: «بنعمة اللّه و فضله» آن است که آن نعمت و فضل به آن جای است که وصف نشاید کردن«4» آن را که به آن معرّف«5» شود، و «لام» تعریف در او نمی‌شاید آوردن تا از جنس آن شود که مخاطب شناسد، بل چون به حدّی است که مثل آن معتاد و معهود نیست، چون مبهمی«6» نکره است [277- ر] برای آن«7» نکره گفت، آنگه گفت «من اللّه» تا کرامت پیدا شود و بدانند که آن نعمت«8» خدای صادر است، و «من» شاید«9» تا تبیین بود، و شاید«10» تا ابتدا غایت بود. و «ان‌ّ اللّه» المعنی و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: باشد آنگه. [.....] (2). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها عبارت «در جای بدل» را ندارد. (3). لب، مر: شادمان. (4). وز، دب، آج، لب، فق: نمی‌شاید کردن، مر: نمی‌توان کردن. (5). همه نسخه بدلها: معروف شود. (6). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق: منهی، مر: در حاشیه: مبهمی، نیز چاپ شعرانی (3/ 250): مبهمی. (7). وز: اینکه. (8). مر از. (9). همه نسخه بدلها بجز مر: و می‌شاید. (10). وز، مر که. صفحه : 156 بأن‌ّ اللّه محل‌ّ او جرّ است لعطفه علی مجرور، و کسائی خواند: «و ان‌ّ اللّه»، و نیز مفضّل و محمّد بن عیسی و فرّاء در شاذّ علی الاستیناف، بیان اینکه قراءت، قراءت عبد اللّه مسعود است: و اللّه«1» لا یُضِیع‌ُ أَجرَ المُؤمِنِین‌َ، و بر قراءت اوّل یک کلام باشد، و بر«2» قراءت دوم دو کلام باشد، و آن که خدای- عزّ و جل‌ّ- رنج مؤمنان ضایع نکند. کلبی گفت باسنادش که: مرد مجاهد چون پیش دشمن رود در صف کارزار«3» جهاد، دری از درهای آسمان برگشایند و دو شخص از حور العین بیایند و نظاره او می‌کنند. چون او روی به دشمن آرد و کارزار می‌کند«4»، ایشان گویند: اللّهم‌ّ وفّقه و سدّده، بار خدایا؟ توفیق و تسدیدش ده، و چون پشت بر دشمن کند و برود، ایشان گویند: اللّهم‌ّ اعف عنه، بار خدایا؟ عفو بکن او را. چون او را بکشند، خدای تعالی به او با فرشتگان مباهات کند، گوید: بنده من«5» نگرید که چگونه تن و جان در سبیل من بذل کرد برای طلب رضای من؟ فرشتگان گویند: بار خدایا؟ ما نرویم به نصرت او! حق تعالی گوید: دست بدارید«6» از بنده من که دیر است که او رنجور است برای من، و لقای من دوست می‌دارد، و من لقای او. آنگه آن حوریان فرود آیند و به بالین او آیند، و حق تعالی فرشتگان را فرماید تا«7» از آفاق زمین بیایند«8» به تحیّت و بشارت او، به کراماتی که خدای نهاده باشد او را. چون بشارت داده باشند او را، حق تعالی گوید: بر گردی«9» و او را با زنان خود رها کنید«10» تا با ایشان بیاسایند«11». ایشان او را گویند: مدّتهاست تا ما را به تو یا سه«12» و آرزومندی است. او گوید: و مرا نیز همچنین، آنگه خدای تعالی ایشان را به محل‌ّ خود رساند. ----------------------------------- (1). مر: و ان‌ّ اللّه. (2). مر: و در. (3). دب از. (4). آج، لب، فق: کارزار کند. (5). وز: به بنده من نگرید، دب، آج، لب، فق. به بنده من نگری، مر: گوید ای فرشتگان بنده مرا ببینید. [.....] (6). دب، آج، لب، فق: دست بداری/ دست بدارید. (7). مر: که. (8). مر: از افق آسمان به زمین آیند. (9). برگردی/ برگردید. (10). دب، مر: رها کنی. (11). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 251): بیاساید. (12). وز: یا سه/ یا سه‌ای. صفحه : 157 ابو القاسم عبد اللّه بن أحمد بن عامر روایت کند از«1» علی‌ّ بن موسی الرّضا از پدرش موسی بن جعفر الکاظم، از پدرش جعفر بن محمّد الصّادق، از پدرش محمّد بن علی‌ّ الباقر، از پدرش زین العابدین علی‌ّ بن الحسین، از پدرش حسین بن علی الشّهید، از پدرش امیر المؤمنین علی«2» که: یک روز بر منبر خطبه می‌کرد و قوم را تحریض«3» می‌کرد بر جهاد. مردی بر پای خاست و گفت: یا امیر المؤمنین؟ مجاهد را که به جهاد رود، او را چه مژد باشد«4»! امیر المؤمنین گفت: من یک روز ردیف رسول«5» بودم- علیه السّلام- بر ناقه عضباء، اینکه که تو از من پرسیدی از او بپرسیدم، او مرا گفت: بدان که مرد غازی چون همّت و عزم غزا کند، خدای تعالی برای او براتی از دوزخ بنویسد. چون به برگ و ساز کردن گیرد، خدای تعالی به او [با]«6» فرشتگان«7» مباهات کند. چون اهل و عشیرت را وداع کند، در و دیوار بر او بگرید و از گناه به درآید«8» چنان که مار از پوست به درآید«9»، و خدای تعالی بر هر مردی از غازیان چهل هزار فرشته را موکّل کند تا او را نگاه می‌دارند از پس و پیش و چپ و راست، و هیچ حسنه نکند الّا مضاعف کنند«10»، و هر روزی او را عبادت هزار مرد بنویسند که هر مردی هزار سال عبادت کرده باشد، هر سالی سیصد و شصت«11» روز، هر روزی چندان که همه عمر دنیا، چون برابر دشمن رسید«12»، علم اهل دنیا از حصر و حدّ ثواب ایشان باز ماند. چون به کارزارگاه درآیند«13» و نیزه‌ها«14» بر یکدیگر راست کنند و کمانها به زه آرند و تیر بپیوندند و به یکدیگر«15» درآویزند، فرشتگان بر گرد ایشان«16» در آیند و دعا کنند ایشان را به نصرت و ثبات قدم، و منادی ندا کند«17»: الجنة تحت ظلال السیوف ، بهشت در زیر سایه شمشیرهاست. ----------------------------------- (1). مر امام. (2). دب، مر علیهم السّلام. (3). دب، لب، فق: تحریص. (4). همه نسخه بدلها: مزد باشد. (9- 5). مر خدای. (6). اساس و وز: ندارد، از دب افزوده شد. (7). مر: خدای تعالی با فرشتگان به او. [.....] (8). مر: بیرون آید. (10). وز: ندارد. (11). وز: شست. (12). لب: برسید، مر: رسد. (13). مر: درآید. (14). اساس و همه نسخه بدلها: نیزها/ نیزه‌ها. (15). فق: با یکدیگر. (16). مر: بر گرد او. (17). مر که. صفحه : 158 چون چنین باشد هر طعنه و ضربه«1» که بر مرد مسلمان آید، او را خوارتر آید«2» از آن که شربه«3» آب سرد در گرمگاهی. چون از پشت اسپ بر زمین آید، هنوز بر زمین افتاده نباشد«4» که جفت او را«5» حور العین به بالین او رسد و او را بشارت دهد به آنچه خدای بجا رده«6» باشد او را از کرامت. چون بر زمین افتد«7»: زمین گوید او را که: مرحبا بالرّوح الطّیّبة اخرجت من البدن الطّیّبة«8»، مرحبا به جانی پاکیزه که از تنی پاکیزه می‌برود، بشارت باد تو را که برای تو نهاده است آنچه هیچ چشم چنان دیده نیست، و هیچ گوش چنان شنیده نیست، و بر خاطر هیچ بشر چنان گذشته نیست، و خدای تعالی گوید: من خلیفه اویم بر اهلش، هر که رضای ایشان جوید رضای من جسته باشد، و هر که ایشان را به خشم آرد«9» مرا به خشم آورده باشد، و حق تعالی روح او در حوصله مرغانی کند سبز«10» که در بهشت می‌برند«11» هر کجا خواهند«12»، و از هر طعام که خواهند می‌خورند، و با قندیلهای زرّین شوند از عرش آویخته، و هر مردی را«13» از ایشان هفتاد غرفه در بهشت بدهند«14» از غرفه تا غرفه«15» چندان باشد که از صنعا«16» تا به شام، [و به روایتی دیگر: از منا تا به شام]«17»، نور آن غرفه چندان می‌تابد که از شرق تا غرب پر کند«18». بر هر غرفه هفتاد در باشد، هر دری را هفتاد مصراع باشد از زر، بر هر دری پرده‌ای آویخته باشد، در هر غرفه‌ای هفتاد خیمه باشد، در«19» هر خیمه«20» ----------------------------------- (1). مر: طعن و ضربی. (2). مر: آسانتر باشد. (3). دب: شربتی. (4). دب: نیامده باشد. (5). دب، آج، مر: ندارد. [.....] (6). اساس: بجا آورده، مر: مهیّا کرده با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مر: و چون از مرکب بیفتد. (8). همه نسخه بدلها: الطّیّب. (9). دب: آورد. (10). مر: مرغی سبز کند. (11). مر: می‌پرد. (12). مر: بخواهد. (13). مر: هر شهیدی را. (14). اساس: بدهد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (15). آج، فق: غرفه/ غرفه‌ای. (16). وز: صنعان. (18). اساس، دب: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (17). اساس: پر کنند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (19). دب: بر. [.....] (20). دب، آج: خیمه/ خیمه‌ای. صفحه : 159 هفتاد سریر باشد از زر [277- پ]، قوایم آن از زبرجد و درّ«1» مرصّع به قضبان زمرّد، بر هر سریری چهل بستر کرده باشد، کثافت هر بستری چهل گز، بر هر بستری جفتی از حور العین که صفت ایشان آن باشد که خدای تعالی گفت: عُرُباً أَتراباً«2». مرد گفت: یا امیر المؤمنین! «عرب» و «أتراب» چه باشد! گفت: الغنجات الرّضیّات الشّهیّات ، نازنینان پسندیده آرزو، و هر یکی را از ایشان«3» هفتاد [هزار]«4» کنیزک و هفتاد هزار غلام باشند«5» با رویهای چون ماه و تاجهای زر و لؤلؤ، ازارهای شراب«6» بر دوش افگنده و کوزه‌ها«7» و ابریقها بر دست گرفته، چون روز قیامت باشد و ایشان بر مرتبه خود می‌آیند، به آن خدای که جان محمّد به امر اوست که اگر پیغمبران در راه پیش ایشان به افتند«8» از بهاء«9» ایشان پیاده شوند«10». پس اینکه شهیدان بیایند و در موقف شفاعت بایستند، هر یکی از ایشان هفتاد هزار گناهکار را شفاعت کنند از اهل البیت«11» و همسایگان، تا دو همسایه با یکدیگر خصومت کنند هر یکی گوید: من اولیترم به شفاعت او که من نزدیکترم به جوار و همسایگی او، آنگه بیاید و با من و با ابراهیم بر مائده خلد بنشیند، خدای تعالی به رحمت به ایشان«12» می‌نگرد، و ایشان به ثواب و کرامت خدای می‌نگرند به بامداد«13» و شبانگاه. راوی خبر روایت کند- قیس الجذامّی- از رسول- علیه السّلام- که او گفت: خدای تعالی شهیدان را شش خصلت بدهد عند آن که«14» اوّل قطره خون او بر زمین آید، گناهانش«15» جمله بیامرزد و جای خود در بهشت بیند و جفت خود را از حور العین، و از ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: درّ و زبرجد. (2). سوره واقعه (56) آیه 37. (3). مر: و در خدمت هر یکی. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). دب، آج، لب، فق: باشد. (6). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق: سراب، مر: شرب. (7). اساس و همه نسخه بدلها: کوزها/ کوزه‌ها. (8). کذا: در اساس و وز، دب، آج، لب، فق: بر افتند، مر: آیند. (9). وز، زیر اینکه کلمه با خط اصلی افزوده است: یعنی از ملاحظه نور و صفای ایشان. (10). وز: ایشان شوند. (11). دب: اهل بیت. (12). آج، لب: با ایشان، مر: بر ایشان. (13). دب: بام داد، لب: می‌نگرند بامدادی. [.....] (14). مر: پیش از آن که. (15). دب، آج، لب، فق را. صفحه : 160 فزع اکبرش ایمن کند، و از عذاب گور ایمن باشد، و به حلّه ایمانش آراسته دارند. أنس مالک روایت کند که: با رسول- علیه السّلام- بودیم در بعضی غزوات، مردی سیاه بیامد«1» گفت: یا رسول اللّه؟ من مردی‌ام چنین که می‌بینی سیاه و زشت روی و کریه بوی، درویش، بی مال. اگر در پیش تو جهاد کنم تا مرا بکشند، جای من کجا باشد! رسول- علیه السّلام- گفت: بهشت. آن مرد اینکه بشنید، نیزه به دست گرفت«2» و حمله برد و کارزار می‌کرد تا بکشتند او را. رسول- علیه السّلام- بیامد و بر بالای سر او بایستاد«3» و گفت: 4» لقد بیّض اللّه وجهک و طیّب ریحک و اکثر« مالک، خدای روی تو سپید بکرد، و بوی تو خوش بکرد، و مال تو بسیار بکرد«5». آنگه [گفت]«6»: به خدای که زنان او را دیدم از حور العین که با یکدیگر منازعت می‌کردند در آن جبّه پشمین که او«7» داشت تا که با او در آن جا شود. ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: مرد مجاهد که او را شهید کنند، زخم نیزه و شمشیر همچنان یابد که کسی قرصه‌ای به او بر دهد. و در خبری دیگر چنین آمد که: عض‌ّ نملة أشدّ علی الشّهید من مس‌ّ السّلاح، گاز«8» مورچه«9» بر تن شهید سخت‌تر آید از طعن نیزه و ضرب شمشیر. عبد الرّحمن بن عبد اللّه روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: خدای را بندگانی«10» باشند«11» که بخل کند بر ایشان بر قتل«12»، یعنی نخواهد که ایشان را بکشند، ایشان را از قتل و زلازل و اسقام نگه دارد، عمر ایشان دراز کند در حسن عمل، و روزی فراخ دهد ایشان را و زندگانی دراز و عافیت، و قبض روحشان کند در عافیت، و جان ایشان بر دارد بر بستر نرم، و ایشان را به درجه شهیدان برساند: قوله الَّذِین‌َ استَجابُوا لِلّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ ... الآیة. أبو سفیان و اصحابش چون از احد بازگشتند و به ----------------------------------- (1). مب و. (2). دب، آج، فق: بر سرگرفت، لب، مر: بر گرفت. (3). دب: باستاد. (4). مب: کثر. (5). دب: بگردانید. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). دب را. (8). مر: گزیدن. (9). وز، مر: مورچه/ مورچه‌ای. (10). مر: بندگان. (11). دب، آج، لب، فق، مر: باشد. (12). دب، آج، لب: به قتل. [.....] صفحه : 161 روحاء رسیدند، پشیمان شدند و یکدیگر را ملامت کردند«1»، گفتند: ما چه کردیم نه محمّد را کشتیم، و نه غارتی کردیم«2» بر زنان ایشان، قومی را بکشتیم و جماعتی اندک ضعیف را با گذاشتیم«3». باز گردید تا بتمامی دمار برآریم از اینکه باقی که مانده‌اند. اینکه خبر به«4» رسول«5» رسید، خواست تا کافران را بترساند، و از خویشتن شدّتی و شوکتی بنماید تا کافران گمان برند که مسلمانان را قوّتی هست که از قفای ایشان می‌بروند. باز گردید، بفرمود تا ندا کردند که رسول- علیه السّلام- از قفای اینکه کافران بخواهد رفتن. ساز رفتن باید کردن«6»، و مردم بیشتر مجروح و رنجور بودند. جابر عبد اللّه انصاری گوید: پدر مرا«7» کشته بودند، و او هفت دختر را رها کرده بود. من گفتم: یا رسول اللّه؟ چه فرمایی مرا! دانی که پدر هفت عورت به من رها کرده است، و بر سر ایشان مرد نیست! و من نخواهم که تو به جهاد روی و من در خدمت تو نباشم. رسول- علیه السّلام- گفت: [بر ایشان]«8» خلیفتی بدار، و تو بیای با ما، هم چنین کردم. رسول- علیه السّلام- برخاست و وجوه صحابه«9»، رفتند تا به جایی که آن را حمراء الأسد گویند، و از آن جا تا به مدینه هشت میل است. إبن السّائب روایت کند که مردی از بنی عبد الأشهل گفت: من از جمله مجروحان بودم، و برادرم را جراحت سخت‌تر بود، با یکدیگر گفتیم که: چه چاره است! ما مجروحیم و رنجوریم، و مرکوبی«10» نداریم، و قوّت رفتن نیست ما را، و رسول خدای را چگونه رها کنیم! آخر عزم مصمّم کردیم بر رفتن، ساعتی می‌رفتیم و هر گه برادر«11» رنجور و«12» مانده شدی، من او را برگرفتمی و پاره‌ای بردمی، و او پاره‌ای«13» برفتی تا بر رسول برفتیم به حمراء الأسد. ----------------------------------- (1). اساس: ملاقات کردند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). همه نسخه بدلها بجز وز: غارت کردیم. (3). دب، مر: بگذاشتیم، آج: باز گذاشتیم. (4). دب: بر. (5). دب، آج، لب، فق علیه السّلام. (6). مر: ساز رفتن کنید. (7). مر: پدرم را. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). وز، آج، لب و. (10). دب، آج، لب، فق، مر: مرکبی. (11). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (12). وز، مر: ندارد. (13). مر خود. صفحه : 162 معبد الخزاعی‌ّ به«1» رسول- علیه السّلام- بگذشت و او مشرک بود، و بنی خزاعه مسلمانان و کافرانشان«2» هواه خواه رسول بودند، و با رسول- علیه السّلام- عهد داشتند، گفت«3»: یا محمّد؟ سخت است بر ما [278- ر] اینکه رنج که به صحابه تو رسید، و اگر آسایشی بودی بهتر بودی و بگذشت. چون به ابی سفیان رسید به روحاء، او را گفت: چه می‌کنی! گفت: عزم آن داریم که برویم و اینکه بقایای اصحاب محمّد را مستأصل کنیم. معبد گفت: بی خرد مردی، محمّد را دیدم و اصحابش لشکری که مثل آن ندیدم ساخته و بجارده، و آنان که حاضر نبودند حاضر شده«4» و ساختن و تعجیل«5» به دنبال شما می‌آیند و تأسّف می‌خورند بر آن که چرا رها کرده«6» شما را و اگر تا به در مکّه بروی«7» همانا از قفای شما«8» باز نگردند، و ابو سفیان و قومش را تخویفی عظیم کرد از رسول. ابو سفیان گفت: چه می‌گویی! [ما]«9» ایشان را مجروح و منهزم و متفرّق رها کردیم. گفت: آن ندانم که شما چه کردید، امّا اکنون لشکری را دیدم که از شوکت و عدّت و حرص ایشان بر شما مرا در دل آمد که بیتی چند گفتم، ابو سفیان گفت: و آن بیتها چیست! گفت اینکه است: کادت«10» تهدّ من الاصوات راحلتی اذ سالت الارض بالجرد الابابیل تردی باسد کرام لا تنابلة عند اللّقاء و لا خرق معاذیل فظلت عدوا ظن‌ّ الارض مایلة لمّا سموا برئیس غیر مخذول فقلت ویل إبن حرب من لقائکم إذا تغمّطت البطحاء بالخیل انّی نذیر لاهل البسل ضاحیة لکل‌ّ ذی إربة منهم و معقول من جیش احمد لا وخش قنابله و لیس یوصف ما أنذرت بالقیل ----------------------------------- (1). دب: بر. [.....] (2). وز: کافر ایشان، مر: کافران ایشان همه. (3). دب: و گفتند، مر: گفتند. (4). تب: حاضر شدند. (5). کذا: در اساس و وز، آج، لب، فق، مر: بتاختن و بتعجیل، تب: بتاختند و بتعجیل. (6). همه نسخه بدلها: رها کردند. (7). مر: می‌روید. (8). وز: شمایان. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). اساس، وز، دب: کاد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 163 چون ابو سفیان و اصحابش اینکه بشنیدند بترسیدند و توقّف کردند. و جماعتی از عبد القیس بگذشتند به ابو سفیان، او گفت: کجا می‌روید! گفتند: به مدینه. گفت: چه کار را! گفتند: تا پاره‌ای گندم خریم. گفت: پیغامی از من به محمّد برید«1» و شما را بر من است که اینکه اشتران شما پر بار به شما سپارم به بازار عکاظ گفتند: آن پیغام چیست! گفت: محمّد را بگوی«2» که ما ابو سفیان را دیدیم با لشکر«3» عظیم بتعجیل می‌آمدند، گفتند: ما می‌رویم تا بقیّه اصحاب محمّد را استیصال کنیم. اینکه بگفتند و روی با مکّه نهادند. و اینکه قوم بیامدند و رسول را- علیه السّلام- اینکه بگفتند و به مدینه شدند. رسول- علیه السّلام- و صحابه گفتند: حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ. و رسول- علیه السّلام- از پس سه روز با مدینه شد، و رسول- علیه السّلام- در آن منزل معاویة بن المغیرة بن العاص را بگرفت و ابو عزّة الجمحی‌ّ را بگرفت، اینکه قول بیشتر مفسّران است. مجاهد و عکرمه گفتند: آیت در غزاء بدر کهتر آمد، و آن چنان بود که ابو سفیان روز احد چون بخواست رفتن، رسول را- علیه السّلام- گفت: موعد ما سال آینده«4» موسم بدر کهتر است. رسول- علیه السّلام- گفت- چنین باشد- إن شاء اللّه تعالی. چون وقت موعد درآمد، ابو سفیان و اهل مکّه بیامدند تا به منزلی که آن را مجنّه خوانند، خدای تعالی خوفی در دل ایشان افگند و خواستند تا با مکّه شوند. نعیم بن مسعود الأشجعی‌ّ را دیدند در راه که به عمره آمده بود. ابو سفیان نعیم را گفت: یا نعیم؟ ما را با محمّد موعدی هست به بدر صغری، و اینکه سال قحط است و اینکه کار ما جز به سال خصب و فراخی بنرود«5»، ما و چهارپا چیزی یابیم، و صلاح در آن می‌بینیم که باز گردیم و نمی‌باید که محمّد گوید که ما از سر ضعف و بد دلی باز گردیدیم«6»، چون محمّد را بینی به مدینه بگو که: ابو سفیان با لشکر بسیار ساخته عزم آن دارد که با موعد تو آید، و تخویفی بکن ایشان را از ما و به مکافات اینکه تو را بر من ده شتر ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: بری/ برید. (2). مر: بگویید. (3). دب، مر، تب: لشکری. (4). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). آج، لب، فق تا. [.....] (6). فق، تب: باز گردیم. صفحه : 164 است که به تو سپارم به ضمان سهیل بن عمرو، و سهیل بن عمرو ضمان بکرد. نعیم بیامد تا به مدینه آمد، لشکر رسول- علیه السّلام- ساز غزاة می‌کردند. نعیم گفت: کجا خواهید رفتن«1». گفتند«2»: میان ما و ابو سفیان موعدی هست به بدر صغری، آن جا خواهیم رفتن. نعیم گفت: بد رای است اینکه که دیده‌اید«3»، ایشان به در شهر شما آمدند و شما در شهر خود و خانه خود، آن رفت که دیدی«4». اکنون بر خواهید خاستن«5» و به جایی رفتن«6»، و با جمعی بسیار تمام سلاح«7» تمام آلت قتال کردن. ترسم که کس از شما باز نیاید«8» اگر بروی«9»، و تهویلی بکرد اصحاب رسول را، و ایشان را فتوری پدید آمد. رسول- علیه السّلام- گفت: اگر مرا تنها بباید رفتن، بروم و باز نمایم«10». آنان که شجاعان قوم بودند، گفتند: ما با تو آییم«11» ای رسول اللّه، و از ایشان نه اندیشیم«12». حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ. رسول- علیه السّلام- برفت تا به بدر صغری فرود آمد، هر کجا مشرکی بر آمدی صحابه رسول پرسیدندی از اهل مکّه و ابو سفیان، گفتندی: قَد جَمَعُوا لَکُم فَاخشَوهُم، جمعی بسیار مجتمع شده‌اند و جای ترس است شما را از ایشان، صحابه رسول گفتند: حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ. تا به بدر رسیدند، و آن آبی است بنی کنانه را، و بازارگاهی بود در جاهلیّت آن جا که هر سال«13» روز بازار بودی. رسول- علیه السّلام- آن جا مقام کرد و منتظر ابو سفیان می‌بود، و ابو سفیان با مکّه شده بود. اهل مکّه ایشان را جیش السّویق خواندند، یعنی ایشان با سویق خوردن شده بودند، و ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: خواهی رفتن، مر: خواهید رفت. (2). دب، آج، لب، فق، مر: گفت. (3). دب، آج، فق، تب: دیده/ دیده‌ای دیده‌اید. (4). مر: دیده‌اید. (5). اساس: بر خواهید ساختن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). مر: به جایی خواهید رفتن. (7). مر و. (8). اساس که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (9). مر: بروید. (10). کذا: در اساس، وز، تب، دب، مر: باز نمانم، آج، لب، فق: باز نمانیم. (11). وز، آج، لب، فق: با توایم. (12). مر: نیندیشیم. (13). آج، لب، فق، مر هشت. [.....] صفحه : 165 رسول- علیه السّلام- آن جا هیچ کس را از مشرکان ندید، و وقت بازار درآمد و مردم بعادت موسم آن جا آمدند، و اصحاب رسول- علیه السّلام- تجارتی بسیار و معامله بسیار کردند، و ایشان را در آن خیر و نفع بسیار بود، و بر هر درمی [278- پ] دو سود کردند، و باز مدینه آمدند با سلامت و غنیمت، فذلک قوله: الَّذِین‌َ استَجابُوا لِلّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ، آنان که اجابت کردند خدای و پیغامبر را، یعنی آنگه که ایشان را با بقیّه قوم احد خواندند یا با غزات بدر صغری. و محل‌ّ «الّذین» جرّ است برای آن که صفت مجروری است، و هو قوله: «المؤمنین»، و التّقدیر: وَ أَن‌َّ اللّه‌َ لا یُضِیع‌ُ أَجرَ المُؤمِنِین‌َ المستجیبین للّه و الرّسول. مِن بَعدِ ما أَصابَهُم‌ُ القَرح‌ُ، پی آن که«1» ایشان را جراحات و زخمها رسیده بود«2»، و اینکه به حد [یث]«3» احد لا یقتر است، و اینکه کلام تمام است. آنگه ابتدا کلامی«4» دیگر کرد و گفت: لِلَّذِین‌َ أَحسَنُوا مِنهُم وَ اتَّقَوا أَجرٌ عَظِیم‌ٌ، آنان را که احسان کنند و طاعت داشت«5» رسول- علیه السّلام- در آنچه ایشان را فرماید. «و اتّقوا»، بپرهیزند«6» از مخالفت و معصیت او مزدی و ثوابی عظیم باشد، و آن جا که خبر مبتدا ظرفی مقدّم بود، شاید که مبتدا نکره بود. الَّذِین‌َ قال‌َ لَهُم‌ُ النّاس‌ُ، محل‌ّ «الّذین» هم جرّ است، به آن علّت که در اوّل گفتیم. مراد به «ناس» اوّل نعیم بن مسعود است در قول مجاهد و مقاتل و عکرمه و واقدی‌ّ، و اینکه عامّی بود که مراد از او خاص است، و ابو اسحاق گفت و جماعتی دیگر که: مراد به «ناس» آن جماعتند از عبد القیس که قصّه ایشان برفت. سدّی گفت: چون رسول- علیه السّلام- برگ آن کرد که به بدر رود برای میعاد ابو سفیان، منافقان بیامدند و گفتند: نه ما شما را گفتیم پارسال«7» که مروید«8»، برفتید«9» ----------------------------------- (1). مر: بعد از آن که. (2). مر: زخمهایی بسیار رسیده بود. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مر: ابتدای به کلامی. (5). مر: فرمان برند. (6). اساس، وز: بپرهیزید، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). آج، لب، فق: به آن سال. (8). دب، آج، لب، فق: مروی/ مروید. (9). دب: و رفتی/ و رفتید، آج، لب، فق: برفتی/ برفتید. صفحه : 166 و آن رنج دیدید که دیدید«1»، امسال دگر باره می‌روید«2» و ایشان جمعی بسیاراند، اگر بروید«3» از شما کس باز نیاید«4»، نصیحت ما بشنوید«5» و از ایشان بترسید«6» و بر حذر باشید«7»، ایشان گفتند: حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ، بر اینکه قول مراد به «ناس» منافقان باشد. إِن‌َّ النّاس‌َ قَد جَمَعُوا لَکُم، یعنی ابا سفیان«8» و اصحابش لشکر جمع کردند برای قتال شما، از ایشان بترسید«9» و حذر کنید«10» که شما را قوّت ایشان نباشد. فَزادَهُم إِیماناً، ایشان را«11» گفتار ایمان بیفزود. امّا آن که ایمان را زیاده و نقصان روا بود یا نه! «ایمان» در لغت تصدیق باشد، و در شرع هم چنین«12»، و بر حقیقت مرجع ایمان به اعتقادات علمی بود. و «معارف» عبارتی [باشد]«13» از مجموع علومی که چون مجتمع شود ایمانش خوانند، و تا مجموع نبود ایمان نخوانند آن را. پس بر اینکه قاعده زیاده و نقصان در او مجاز باشد، برای آن که اگر از اینکه مجموع نقصان کند ایمان نباشد و زیادت مجاز باشد در او، و مراد آن بود که طریق و دلیل آن زیاده شود. و اخباری که آمده است در زیادت و نقصان ایمان متأوّل باشد«14» بر اینکه تأویل که گفتیم. امّا به قول آنان که ایشان تصدیق بالقلب و اقرار باللّسان و عمل بالأرکان گفتند، زیاده و نقصان در او حقیقت باشد، و ما بعضی از آن اخبار بگوییم: عبد اللّه عمر گوید از رسول- علیه السّلام- پرسیدم«15» که: ایمان زیاده و نقصان پذیرد! گفت: بلی، بیفزاید چندان که صاحبش را به بهشت برد، و بکاهد چندان که صاحبش را به دوزخ برد. و تفسیر اینکه آن بود که: چون تمام نشده باشد«16» صاحبش دوزخی بود به تقصیر در اتمام آن و زیاده در خبر«17» عبارت باشد از تمام ایمان را. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: دیدی که دیدی/ دیدید که دیدید. (2). دب، آج، لب، فق: می‌روی/ می‌روید. (3). دب، آج، لب، فق: بروی/ بروید. (4). دب، آج، لب، فق، مر: کسی از شما باز نیاید. (5). دب، آج، لب، فق: بشنوی/ بشنوید. [.....] (9- 6). دب، آج، لب، فق: بترسی/ بترسید. (7). دب، آج، لب، فق: باشی/ باشید. (8). دب، مر: ابو سفیان. (10). دب، آج، لب، فق: کنید. (11). مر از اینکه. (12). مر بود. (13). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). همه نسخه بدلها بجز وز: متناول. (15). اساس، دب، آج، لب، فق: پرسیدیم، با توجّه به وز تصحیح شد. (16). آج، فق، مر: تمام شود. (17). تب: خیر. صفحه : 167 ابو سعید خدری‌ّ روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: مجادله یکی از شما در دنیا در حقّی که او را باشد، سخت‌تر نبود که مجادله مؤمنان با خدای در حق‌ّ برادران مؤمنشان که ایشان را به دوزخ برده باشند، گویند: بار خدایا؟ در حق‌ّ برادران ما«1» به دنیا با ما نماز کردند و روزه داشتند و حج کردند، حق تعالی گوید: بروی«2» و هر کس را که شناسید«3» از دوزخ بیرون آرید«4»، بیایند ایشان را به صورت بشناسند، بعضی از ایشان تا نیمه ساق در آتش باشند و بعضی تا به کعب ایشان را بیرون آرند، حق تعالی گوید: بروید«5» هر کس را که در دلش وزن دیناری ایمان باشد بیارید«6»، بیایند گروهی دیگر را بیارند، گویند«7»: بروی«8» و آن را که در دل وی مقدار نیم دینار ایمان بود بیاری«9»، آنگه گوید: بروید«10» هر که در دل او مثقال ذرّه‌ای ایمان بود او را بیارید«11»، و اینکه خبر حجّت کردند بر زیادت و نقصان ایمان، و معلوم است باتّفاق که اینکه مجاز است برای آن که وزن یک دینار و نیم دینار و مثقال ذرّه«12» در جسم صورت بندد، در عرض روا نباشد. و تأویل اینکه خبر هم اینکه باشد که گفتیم که در أدلّه و طرق متفاوت باشند. عبد اللّه بن عمر الجملّی«13» روایت کرد از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که او گفت: «ایمان» اوّل لمظه«14» باشد سپید در دل، آنگه می‌فزاید تا همه دل سپید شود، و «نفاق» لمظه«15» باشد سیاه در دل چندان که می‌فزاید دل سیاه می‌شود تا همه دل سیاه می‌شود. و اگر دل مؤمن بشکافند سپید باشد، و اگر دل منافق بشکافند سیاه باشد، و شبهه زایل است«16» در آن که اینکه الفاظ مجاز است و تشبیه و تمثیل، و الّا ----------------------------------- (1). چاپ شعرانی (3/ 258) که. (2). بروی/ بروید. (3). دب، آج، لب، فق: شناسی/ شناسید. [.....] (4). دب، آج، لب، فق: آری/ آرید. (5). آج، لب، فق: بروی/ بروید. (6). دب، آج، لب، فق، مر: بیاری/ بیارید، مر: بیارند. (7). مر: گوید. (8). مر: بروید. (9). مر: بیارید. (10). دب، آج، لب، فق: بروی/ بروید. (11). دب، آج، لب، فق: بیاری/ بیارید. (12). وز، دب، آج، لب، فق، تب: ذرّه/ ذرّه‌ای. (13). اساس: عبد اللّه بن عمر الجلی، با توجّه به وز تصحیح شد، چاپ شعرانی (3/ 258): عبد اللّه بن عمرو الجملی. (15- 14). مر: نقطه. (16). آج، لب، فق، مر: شبهه اینکه است. صفحه : 168 ایمان و کفر عرض است، و عرض محال است که [متلوّن باشد و انّما]«1» متلوّن اجسامی باشد که محل‌ّ الوان باشد. وَ قالُوا حَسبُنَا اللّه‌ُ، أی کافینا و ثقتنا، ما را خدای بس است و کفایت کننده است، و «نون» و «الف» ضمیر مجرور متّصل است به اضافه، و شاعر گفت«2» [279- ر]: فیملأ بیتنا أقطا و سمنا و حسبک من غنی شبع و ری‌ّ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ، أی الموکول الیه الأمور، فعیل باشد به معنی مفعول، برای آن که و کیل مرد در کارها آن بود که کار به او گذاشته باشند، من وکلت الیه الأمر أکله«3». واقدی‌ّ گفت: و کیل اینکه جا مانع است، و کذلک فی قوله: ثُم‌َّ لا تَجِدُ لَک‌َ بِه‌ِ عَلَینا وَکِیلًا«4»، أی مانعا. و کذلک«5» قوله: إِن‌َّ عِبادِی لَیس‌َ لَک‌َ عَلَیهِم سُلطان‌ٌ وَ کَفی بِرَبِّک‌َ وَکِیلًا«6». و ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: ابراهیم را- علیه السّلام- چون به«7» آتش افگندند، آخر سخن«8» که از او شنیدند اینکه بود که گفت: حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ . عوف بن مالک روایت کند که: رسول- علیه السّلام«9»- از میان دو مرد حکومتی کرد، آن را که حکم بر او بود برخاست«10» و می‌گفت: حسبی اللّه«11» و نعم الوکیل. رسول- علیه السّلام- گفت: باز آرید اینکه مرد را. باز آوردند او را، گفت: یا هذا؟ خدای- عزّ و جل‌ّ- بر زیرکی حمد می‌کند و بر عجز ملامت. چون کاری«12» بر تو غالب شود اینکه کلمه بگوی، تنبیه کرد او را بر آن که اینکه کلمه نه به جای خود گفتی، و ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). تب شعر. [.....] (3). دب، آج، لب، فق، مر: الأمر کلّه. (4). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 86. (5). دب، آج، لب، فق مر فی. (6). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 65. (7). مب: در. (8). دب، مر: سخنی. (9). دب، آج، لب، فق گفت. (10). دب، لب، مر، تب: برخواست. (11). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 259): حسبنا اللّه. (12). دب، آج، لب، فق، مر: کار. صفحه : 169 فَانقَلَبُوا بِنِعمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ فَضل‌ٍ، برگشتند از آن جا و باز«1» خانه شدند با نعمت خدای و فضل و افزونی او. و گفته‌اند: مراد به «نعمت» عافیت است، و به «فضل» آن سود که ایشان را بود در تجارت و معامله بازار موسم بدر- چنان که قصّه آن برفت. لَم یَمسَسهُم سُوءٌ، نرسید ایشان را بدی، یعنی قتل و جراحتی و مکروهی«2». در خبر است که صادق«3»- علیه السّلام- گفت: عجبت لمن یفزع اربعا کیف لا یفزع الی اربع، عجب از آن که«4» از چهار چیز ترسد، چگونه پناه با چهار چیز ندهد؟ یکی از آن که از دشمنی«5» ترسد، چرا فزع نکند با اینکه کلمه که: حَسبُنَا اللّه‌ُ وَ نِعم‌َ الوَکِیل‌ُ، و می‌شنود که خدای تعالی به عقب اینکه«6» می‌گوید: فَانقَلَبُوا بِنِعمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ فَضل‌ٍ لَم یَمسَسهُم سُوءٌ، و«7» آن که او از مکر ماکری ترسد، چرا پناه با اینکه کلمه نبرد«8»: وَ أُفَوِّض‌ُ أَمرِی إِلَی اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ بَصِیرٌ بِالعِبادِ«9»، و می‌شنود که خدای تعالی به عقب آن می‌گوید: فَوَقاه‌ُ اللّه‌ُ سَیِّئات‌ِ ما مَکَرُوا«10». و عجب [از]«11» آن که او را غمی باشد و چگونه پناه با اینکه«12» ندهد: لا إِله‌َ إِلّا أَنت‌َ سُبحانَک‌َ إِنِّی کُنت‌ُ مِن‌َ الظّالِمِین‌َ«13». و می‌شنود که خدای تعالی به عقب اینکه می‌گوید: فَاستَجَبنا لَه‌ُ وَ نَجَّیناه‌ُ مِن‌َ الغَم‌ِّ وَ کَذلِک‌َ نُنجِی المُؤمِنِین‌َ«14». و عجب از آن که او زیادت مال طمع دارد و فزع نکند با اینکه کلمه که: ما شاءَ اللّه‌ُ لا قُوَّةَ إِلّا بِاللّه‌ِ«15»، و می‌شنود که خدای تعالی به عقب اینکه می‌گوید: فَعَسی رَبِّی أَن یُؤتِیَن‌ِ«16»وَ اتَّبَعُوا رِضوان‌َ اللّه‌ِ، و متابعت رضای خدای کردند، یعنی طاعت خدای و رضا از باب ارادت باشد، و سبب آن بود که ایشان گفتند: یا رسول اللّه؟ اینکه که ما کردیم غزا ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: و به آن. (2). مر و. (3). مر: امام جعفر صادق. (4). مر: عجب می‌دارم از کسی که. [.....] (5). دب، آج، لب، فق: دشمن. (6). اساس بود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (7). مر دیگر. (8). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: ندهد. (9). سوره غافر (40) آیه 44. (10). سوره غافر (40) آیه 45. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). دب کلمات. (13). سوره انبیاء (21) آیه 87. (14). سوره انبیاء (21) آیه 88. (15). سوره کهف (18) آیه 39. (16). اساس: وز، آج، لب، فق: یؤتینی، با توجّه به دب و ضبط قرآن تصحیح شد. (17). سوره کهف (18) آیه 40. صفحه : 170 بود! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: اینکه متابعت فرمان و رضای من است، ثوابش ثواب غازیان باشد، و سلامت و غنیمت با آن یار، و رضای من حاصل. وَ اللّه‌ُ ذُو فَضل‌ٍ، و خدای- جل‌ّ جلاله- خداوند فضل و نعمت بزرگ است. إِنَّما ذلِکُم‌ُ الشَّیطان‌ُ، «ذلکم» اشارت است به آن که آن سخن گفت که: إِن‌َّ النّاس‌َ قَد جَمَعُوا لَکُم فَاخشَوهُم، یعنی آن دیو بود، و اینکه را دو وجه بود: یکی آن که نعیم بن مسعود از شیاطین انسی«1» باشد که تخویف کرد مؤمنان را و تثبیط کرد ایشان را از قتال ابو سفیان، و وجه دوم آن که او آنچه کرد بغرور و وسوسه و اغواء شیطان کرد«2». قوله: یُخَوِّف‌ُ أَولِیاءَه‌ُ، در او چند وجه گفتند: یکی آن که: یخوّف المؤمنین«3» باولیائه، و لکن مفعول اوّل از کلام بیفگند و «با»«4» از مفعول دوم بیفگند چنان که گفت: لِیُنذِرَ بَأساً شَدِیداً«5»، و التّقدیر: لینذرکم ببأس شدید، و قوله: لِیُنذِرَ«6» وَ تُنذِرَ یَوم‌َ الجَمع‌ِ«8»، چون«9» حروف جرّ بیفگند، فعل به مفعول رسید در او عمل نصب کرد، چنان که گفت: وَ اختارَ مُوسی قَومَه‌ُ سَبعِین‌َ رَجُلًا«10»، أی من قومه، و اینکه معنی قول عبد اللّه عبّاس است و مجاهد و قتاده. زجّاج گفت و ابو علی الفارسی‌ّ که: به اینکه تقدیر حاجت نیست، برای آن که «خوف» متعدّی باشد به یک مفعول، و تخویف متعدّی باشد به دو مفعول، یقال: خفت زیدا و خوّفت زیدا عمروا، و از کلام مفعول اوّل بیفگنده است و مفعول دوم رها کرده، و هذا من باب اعطیت زیدا درهما و کسوت عمروا ثوبا، در معنی آن که تو مخیّر باشی فی حذف احد المفعولین. بعضی دگر از اهل علم«11» عربیّت گفتند: اینکه در آیت«12» روا نباشد برای آن که ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: انس. [.....] (2). همه نسخه بدلها و. (3). اساس: المؤمنون، با توجه به نسخه بدلها و معنی عبارت تصحیح شد. (4). آج، لب، مر را. (5). دب، آج، لب، فق، مر من لدنه، سوره کهف (18) آیه 2. (6). اساس، وز: لتنذر، با توجّه به دب و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (7). سوره مؤمن (40) آیه 15. (8). سوره شوری (42) آیه 7. (9). دب، آج، لب، فق، مر و. (10). سوره اعراف (7) آیه 155. (11). آج، لب، فق: ندارد. (12). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی روایت. صفحه : 171 حذف احد المفعولین آن جا روا باشد که لبس نبود، و در کلام دلالتی باشد بر محذوف و معنی مفهوم شود، و در آیت اینکه نیست، و إنّما معنی آیت اینکه«1» است که: شیطان دوستان خود را از منافقان می‌ترساند، و بد دلی می‌دهد تا ایشان با مؤمنان مساعدت نمی‌کنند در جهاد، و اینکه وجهی قریب«2» است و مفهوم از ظاهر آیت اگر نه آنستی که گفت: فَلا تَخافُوهُم وَ خافُون‌ِ، از ایشان مترسید«3» از من ترسی، و اینکه قرینه با آن وجه‌های اوّل روان باشد، و با اینکه وجه بنه رود«4» که منافقان را گوید: فَلا تَخافُوهُم، از ایشان مترسید«5» اگر مؤمنی«6»، و اینکه لفظ که: إِن کُنتُم مُؤمِنِین‌َ، هم مانع است از اینکه، برای آن که خدای«7» می‌داند که منافقان مؤمن نه‌اند، چگونه شاید که اینکه گوید؟ قوله- عزّ و علا«8»:

وَ لا یَحزُنک‌َ الَّذِین‌َ یُسارِعُون‌َ فِی الکُفرِ إِنَّهُم لَن یَضُرُّوا اللّه‌َ شَیئاً یُرِیدُ اللّه‌ُ أَلاّ یَجعَل‌َ لَهُم حَظًّا فِی الآخِرَةِ وَ لَهُم عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ (176) إِن‌َّ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الکُفرَ بِالإِیمان‌ِ لَن یَضُرُّوا اللّه‌َ شَیئاً وَ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ (177) وَ لا یَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَنَّما نُملِی لَهُم خَیرٌ لِأَنفُسِهِم إِنَّما نُملِی لَهُم لِیَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم عَذاب‌ٌ مُهِین‌ٌ (178) ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیَذَرَ المُؤمِنِین‌َ عَلی ما أَنتُم عَلَیه‌ِ حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث‌َ مِن‌َ الطَّیِّب‌ِ وَ ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیُطلِعَکُم عَلَی الغَیب‌ِ وَ لکِن‌َّ اللّه‌َ یَجتَبِی مِن رُسُلِه‌ِ مَن یَشاءُ فَآمِنُوا بِاللّه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ وَ إِن تُؤمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُم أَجرٌ عَظِیم‌ٌ (179) وَ لا یَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ یَبخَلُون‌َ بِما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ هُوَ خَیراً لَهُم بَل هُوَ شَرٌّ لَهُم سَیُطَوَّقُون‌َ ما بَخِلُوا بِه‌ِ یَوم‌َ القِیامَةِ وَ لِلّه‌ِ مِیراث‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیرٌ (180) لَقَد سَمِع‌َ اللّه‌ُ قَول‌َ الَّذِین‌َ قالُوا إِن‌َّ اللّه‌َ فَقِیرٌ وَ نَحن‌ُ أَغنِیاءُ سَنَکتُب‌ُ ما قالُوا وَ قَتلَهُم‌ُ الأَنبِیاءَ بِغَیرِ حَق‌ٍّ وَ نَقُول‌ُ ذُوقُوا عَذاب‌َ الحَرِیق‌ِ (181) ذلِک‌َ بِما قَدَّمَت أَیدِیکُم وَ أَن‌َّ اللّه‌َ لَیس‌َ بِظَلاّم‌ٍ لِلعَبِیدِ (182) الَّذِین‌َ قالُوا إِن‌َّ اللّه‌َ عَهِدَ إِلَینا أَلاّ نُؤمِن‌َ لِرَسُول‌ٍ حَتّی یَأتِیَنا بِقُربان‌ٍ تَأکُلُه‌ُ النّارُ قُل قَد جاءَکُم رُسُل‌ٌ مِن قَبلِی بِالبَیِّنات‌ِ وَ بِالَّذِی قُلتُم فَلِم‌َ قَتَلتُمُوهُم إِن کُنتُم صادِقِین‌َ (183) فَإِن کَذَّبُوک‌َ فَقَد کُذِّب‌َ رُسُل‌ٌ مِن قَبلِک‌َ جاؤُ بِالبَیِّنات‌ِ وَ الزُّبُرِ وَ الکِتاب‌ِ المُنِیرِ (184) «9» [279- پ]

و اندوهگین مکناد تو را آنان که می‌شتابند در کفر که ایشان زیان نکنند«10» خدای را چیزی می‌خواهد [خدای]«11» که نکند ایشان را بهره‌ها«12» در سرای بازپسین و ایشان را عذابی بود بزرگ. آنان که بخریدند کفر به ایمان زیان نکند خدای را چیزی ایشان را عذابی بود دردمند. «13» و مپندار آنان را که کافر شدند که آن فرو ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: آن. (2). دب: غریب. (5- 3). دب، آج، لب، فق: مترسی/ مترسید. [.....] (4). لب: بنرود. (6). مر: مؤمنید. (7). دب، آج، لب، فق، مر تعالی. (8). دب: و جل‌ّ. (9). وز، آج، لب: ان لا. (10). آج، لب، فق، مر: ایشان گزند نتوانند رسانید. (11). اساس: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (12). اساس: بهرها/ بده‌ها، تب: بهره/ بهره‌ای. (13). اساس، وز، دب، آج، لب: و لا تحسبن‌ّ، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. صفحه : 172 گذاشتن ما«1» ایشان را بهتر است ایشان را برای آن مهلت دادیم ایشان را تا زیاده کنند گناه«2»، و ایشان را عذابی بود خوار کننده. خدای رها نکند مؤمنان را بر آنچه شما بر آنید تا جدا کند پلید را از پاک و نه خدای اطّلاع دهد شما را بر غیب، و لکن خدای برگزید«3» از پیغمبرانش«4» آن را که خواهد، ایمان آرید به خدای و پیغامبرانش و اگر ایمان آرید و بپرهیزید«5» شما را باشد مزدی بزرگ. «6» و مپندار آنان را که بخل بکردند به آنچه داد ایشان را خدای از نعمتش که آن بهتر است ایشان را، بل آن بتر است«7» ایشان را طوق کنند«8» ایشان را آنچه بخل کرده باشند به آن«9» روز قیامت و خدای راست میراث آسمانها و زمین و خدای به آنچه شما می‌کنید«10» داناست. بشنید«11» خدای سخن آنان [که]«12» گفتند که خدای درویش است و ما توانگرانیم، بنویسیم آنچه گفتند«13» و کشتن ایشان پیغمبران را بنا حق«14»، و گوییم بچشید«15» عذاب دوزخ شوریده«16». ----------------------------------- (1). تب: آن که فرو می‌گذاریم ما. (2). آج، لب، فق، مر: بزهمندی. (3). دب: برگیرد، آج، لب، فق، مر، تب: برگزیند. (4). تب: پیغامبراش. (5). دب: ایمان آری و بپرهیزی. [.....] (6). اساس، وز، دب: تحسبن‌ّ، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (7). آج، لب، فق، مر، تب: بدتر است. (8). آج، لب، فق، مر: به گردن در افگنند. (9). اساس: باشند ایشان را، با توجّه به وز تصحیح شد. (10). دب: می‌کنی/ می‌کنید. (11). آج، لب، فق: بحقیقت شنود، تب: بدرستی که بشنود. (12). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (13). اساس: گفتیم، با توجّه به وز تصحیح شد. (14). دب، آج، لب، فق، مر: بی شبهه استحقاق. (15). دب: بچشی/ بچشید. (16). دب: سوزنده، آج، لب، فق، مر: عذاب آتش سوزان. صفحه : 173 از آن است«1» که در پیش افگند دستهای شما«2»، و آن که خدای نیست بیداد کننده بر بندگان. آنان که گفتند که خدای عهد کرد«3» با ما که ایمان نیاریم«4» به هیچ پیغمبر تا به ما آرد قربانی که بخورد آن را آتش، گو که آمدند«5» به شما پیغامبرانی از پیش من به حجّتها، و آنچه گفتید، شما چرا بکشتی«6» ایشان را اگر راست می‌گویید«7». «8» اگر به دروغ دارند«9» تو را به دروغ داشتند پیغمبرانی را پیش از تو«10»، آوردند حجّتها و کتابها و کتاب«11» روشن. قوله: وَ لا یَحزُنک‌َ، نافع خواند در همه قرآن: «یحزنک» به ضم‌ّ « یا » و کسر «زا» من الافعال، الّا آن که در سورة الانبیاست: لا یَحزُنُهُم‌ُ الفَزَع‌ُ الأَکبَرُ«12» الَّذِین‌َ یُسارِعُون‌َ فِی الکُفرِ، طلحة بن مصرّف در شاذّ خواند: «یسرعون»، ----------------------------------- (1). تب: آن به آن است. (2). اساس، وز: ایشان، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مر: پیمان کرد. [.....] (4). آج، لب، فق، مر: باور نداریم. (5). آج، لب، فق، مر، تب: آمد. (6). آج، لب، فق، مر: کشتید. (7). آج، لب، فق، مر، تب: اگر هستید راست گویان. (8). آج، لب: کذّب. (9). آج، لب، فق، مر: پس اگر باور ندارند. (10). وز، دب، تب: از پیش تو. (11). وز، دب، تب: کتابی. (12). سورها انبیا (21) آیه 103. (13). کذا: در اساس، وز، دیگر نسخه بدلها: او. (14). تب شعر. صفحه : 174 ضحّاک گفت: کفّار قریش‌اند، و مجاهد و إبن اسحاق گفتند: مراد منافقان مدینه‌اند، و قوله: وَ لا یَحزُنک‌َ، نهی غایب است، یعنی نباید که تو را دلتنگ کند آنان که ایشان در کفر شتاب زده‌اند، یعنی حریص‌اند. إِنَّهُم لَن یَضُرُّوا اللّه‌َ شَیئاً، ایشان به خدای هیچ زیان نتوانند کردن به مسارعتشان در کفر و مظاهرتشان. یُرِیدُ اللّه‌ُ أَلّا یَجعَل‌َ لَهُم حَظًّا فِی الآخِرَةِ، خدای تعالی می‌خواهد تا ایشان را در آخرت حظّی و بهره‌ای ندهد برای آن که مستحق‌ّ آن نه‌اند. اگر گویند: ارادت از«1» خدای تعالی که تعلّق دارد به عقاب ایشان دارد، و آن به قیامت باشد، و ارادت چون بر فعل مقدّم باشد عزم باشد و توطین النّفس، و اینکه بر خدای روا نباشد، گوییم از اینکه دو جواب است: یکی آن که اینکه لفظ چنان که صالح باشد حال را، صالح باشد استقبال را. اینکه جا مراد استقبال است، و المعنی سیرید اللّه، خدای تعالی خواهد در قیامت. و جواب دیگر آن است که: مراد حکم است، خدای تعالی می‌خواهد تا حکم کند به آن که ایشان را در قیامت ثوابی نباشد و عقاب باشد ایشان را، و حکم در حال حاصل است آنچه به او تعلّق دارد ارادت باشد. وَ لَهُم عَذاب‌ٌ عَظِیم‌ٌ، و ایشان را عذابی«2» عظیم باشد، آیت وارد است مورد تسلیت رسول- علیه السّلام«3»- از کفر ایشان و آن که ایشان به آنچه می‌کنند از مسارعت در کفر جز خویشتن را زیان نمی‌کنند«4» که خویشتن را عقاب حاصل می‌کنند و ثواب فوت می‌کنند. إِن‌َّ الَّذِین‌َ اشتَرَوُا الکُفرَ بِالإِیمان‌ِ، آنان که کفر به ایمان بخریده‌اند، یعنی بدل کرده‌اند. و متبایعین متبادلین باشند«5» که هر یکی از ایشان اندک دارد«6» بدهد و آن که صاحبش دارد بستاند، به اینکه که کرده‌اند خدای را هیچ زیان نکرده‌اند، و إنّما زیان به خود کرده‌اند. و فرق از میان «اساءت» و «مضرّت» آن است که اساءت الّا قبیح نباشد، و مضرّت هم حسن باشد و هم قبیح، چون مستحق باشد یا بر وجه لطف ----------------------------------- (1). اساس و وز: کلمه به صورت «ان» هم خوانده می‌شود. (2). دب، آج، لب، فق: عذاب. (3). مر را. [.....] (4). اساس که خویشتن را زیان نمی‌کنند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). دب، آج، لب، فق: باشد. (6). آج، لب، فق آنچه دارد. صفحه : 175 اعتبار بود یا بر وجه تأدیب، اینکه حسن باشد و اگر بر وجه«1» ظلم باشد قبیح بود و ایشان را عذابی بود دردمند. وَ لا یَحسَبَن‌َّ«2» وَ أُملِی لَهُم إِن‌َّ کَیدِی مَتِین‌ٌ«9»، و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: وجهی. (2). اساس، وز، دب، آج، لب، فق، تب: تحسبن‌ّ، با توجّه به مرو ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (3). اساس و وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). همه نسخه بدلها بجز وز: و آن. (5). تب شعر. (6). همه نسخه بدلها بجز لب: او، لب: واو. (7). دب، آج، لب، فق، مر: یا نباید که پندارند. (8). اساس، وز، دب، فق، مر و، با توجّه به لب، تب، زاید می‌نماید. (9). سوره اعراف (7) آیه 183. صفحه : 176 قال: سَوَّل‌َ لَهُم وَ أَملی لَهُم«1»، و منه قوله: وَ اهجُرنِی مَلِیًّا«2»، أی زمانا طویلا، یقال: تملّیت معه و تملّیته، أی عشت معه ملاوة من الدّهر، قال الشّاعر«3»: لو تملّتهم عشیرتهم لاقتناء العزّ أو ولدوا و قال الرّاجز«4»: و قد ارانی للغوانی مصیدا ملاوة کأن‌ّ فوقی جلدا و الملوان اللّیل و النّهار، قال تمیم بن مقبل: الا یا دیار الحی‌ّ بالسّبعان أمل‌ّ علیها بالبلی الملوان آنگه کلام با سر گرفت و ابتدا کرد: أَنَّما نُملِی لَهُم، ما ایشان را مدّت دراز به آن می‌دهیم، لِیَزدادُوا إِثماً، تا بزه بیفزایند و ایشان را عذابی بود خوار کننده«5». و اینکه «لام» اگر چه غرض را ماند «لام» عاقبت است، و معنی «لام» عاقبت آن بود که آن کار را مآل و انجام به آن بود بر وجهی که خلاف آن نباشد تا پنداری«6» که فاعل را خود غرض آن بوده است، پس «لام» از معنی غرض خالی نیست، جز که بر مجاز و اتّساع نه بر حقیقت، اینکه تفسیر «لام» عاقبت است، و در قرآن و اشعار از اینکه بسیار است، قال اللّه تعالی: فَالتَقَطَه‌ُ آل‌ُ فِرعَون‌َ لِیَکُون‌َ لَهُم عَدُوًّا وَ حَزَناً«7» ...، و معلوم است که آل فرعون موسی را نه برای عداوت و حزن بر گرفتند، نبینی«8» آسیه چگونه می‌گوید: قُرَّت‌ُ عَین‌ٍ لِی وَ لَک‌َ لا تَقتُلُوه‌ُ عَسی أَن یَنفَعَنا أَو نَتَّخِذَه‌ُ وَلَداً«9» ...، و قوله: وَ جَعَل‌َ لِلّه‌ِ أَنداداً لِیُضِل‌َّ عَن سَبِیلِه‌ِ«10» ...، و قوله: لِیَجعَل‌َ اللّه‌ُ ذلِک‌َ حَسرَةً فِی قُلُوبِهِم«11» ...، و قوله: وَ لَقَد ذَرَأنا لِجَهَنَّم‌َ کَثِیراً [280- پ] مِن‌َ الجِن‌ِّ وَ الإِنس‌ِ«12» ...، و قال الشّاعر«13»: له ملک ینادی کل‌ّ یوم لدوا للموت و ابنوا للخراب و قال آخر: ----------------------------------- (1). سوره محمّد (47) آیه 25. (2). سوره مریم (19) آیه 46. [.....] (3). تب شعر. (5). لب، تب: خار کننده. (6- 4). مر: نپنداری. (7). سوره قصص (28) آیه 8. (8). دب، آج، لب، فق، مر که. (9). سوره قصص (28) آیه 9. (10). سوره زمر (39) آیه 8. (11). سوره آل عمران (3) آیه 156. (12). سوره اعراف (7) آیه 179. (13). تب شعر. صفحه : 177 و أم‌ّ سماک فلا تجزعی فللموت ما تلد الوالدة و قال آخر«1»: اموالنا لذوی المیراث نجمعها و دورنا لخراب الدّهر نبنیها و قال آخر«2»: و للمنایا تربّی کل‌ّ مرضعة و للخراب یجدّ النّاس بنیانا و نشاید گفتن که اینکه «لام» غرض باشد بر حقیقت، برای آن که اراده قبیح قبیح باشد، و از حکیم اینکه غرض فاسد نکو نبود. و دگر آن که بر اینکه اصل لازم آید که کافر مطیع باشد خدای را که او آن کرده است که خدای از او خواست. بعضی مفسّران گفتند: آیت در مشرکان آمد، و مقاتل و ضحّاک گفتند: آیت در بنی قریظه و بنی النّضیر آمده راوی خبر گوید که، یکی رسول را سؤال کرد و گفت: یا رسول اللّه؟ أی‌ّ النّاس خیر! قال: من طال عمره و حسن عمله، از مردمان که بهتر است ای رسول اللّه؟ گفت: آن که عمرش دراز بود و عملش نکو بود. گفت: از مردمان که بتر است«3»! گفت: آن که عمرش دراز بود و عملش بد بود. رسول- علیه السّلام- گفت: السّعادة کل‌ّ السّعادة طول العمر فی طاعة اللّه ، نیک بختی و همه نیک بختی درازی عمر باشد در طاعت خدای و آن که عمل او بر عکس اینکه بود حال او بر خلاف اینکه بود، چنان که شاعر گوید: چه خیر است در دیر ماندن کسی را که چندان که ماند زیادت کند [شرّ]«4» و عبد اللّه مسعود گفت: هیچ کس نباشد از برّ و فاجر الّا و مرگ او را بهتر بود، اگر برّ«5» بود از مشقّت تکلیف برهد، و اگر فاجر بود مردمان از بلای او برهند، آنگه«6» در حق‌ّ برّ«7» اینکه آیت برخواند: نُزُلًا مِن عِندِ اللّه‌ِ وَ ما عِندَ اللّه‌ِ خَیرٌ لِلأَبرارِ«8»، [و]«9» در حق‌ّ ----------------------------------- (2- 1). تب شعر. (3). دب، مر، تب: بدتر است. (4). اساس: ندارد، وز: شرم، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). مر: نیکوکار. [.....] (6). دب حق تعالی. (7). مر: نیکوکاران. (8). سوره آل عمران (3) آیه 198. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 178 فاجر بر خواند: وَ لا یَحسَبَن‌َّ«1» ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیَذَرَ المُؤمِنِین‌َ عَلی ما أَنتُم عَلَیه‌ِ- الایة. مفسّران در سبب نزول آیت خلاف کردند. کلبی گفت: سبب نزول آیت آن بود که مشرکان گفتند«2»: ای محمّد [تو]«3» دعوی می‌کنی که هر که به من ایمان دارد از«4» اهل بهشت [است]«5» و خدای از او راضی است، و آن که به من ایمان ندارد جای«6» او دوزخ است، و خدای بر او بخشم است، اکنون ما را بگو تا کیست که به تو ایمان دارد، و کیست که ندارد! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«7». سدّی گفت سبب نزول آیت آن بود که، رسول- علیه السّلام- گفت: امّت مرا بر من عرضه کردند در صورتها«8» که ایشان برآنند در گل، چنان که بر آدم عرضه کردند، و مرا معلوم کردند که کیست که به من ایمان دارد«9»، و کیست که به من ایمان ندارد. منافقان گفتند: عجب از کار محمّد«10»؟ دعوی می‌کند که: من آنان را که نیستند و در کتم عدم‌اند می‌دانم که مؤمن کیست از ایشان و کافر کیست، و ما منافقان در لشکر او و در پیش او و احوال ما نمی‌داند. اینکه حدیث به سمع رسول رسید، به منبر برآمد و خطبه کرد و حمد و ثنای خدای گفت، آنگه گفت: ما بال اقوام جهلونی، چیست مردمانی را که مرا نمی‌شناسند و در علم من طعن می‌زنند! و اگر از من بپرسند از امروز تا به«11» قیامت، ایشان را خبر دهم. عبد اللّه بن حذافة السّهمی‌ّ برخاست«12» و گفت: یا رسول اللّه؟ من أبی، پدر من کیست! گفت: حذافه. عمر ----------------------------------- (1). اساس و همه نسخه بدلها بجز مر: تحسبن‌ّ، با توجّه به مر و ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (2). اساس که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و همه نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس و وز: کلمه به صورت «آن» هم خوانده می‌شود. (5). اساس و وز: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). لب: بجای. (7). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (8). تب: صورتهایی. (9). اساس: آرد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). وز و. [.....] (11). دب، آج، لب، فق، مر: تا روز. (12). دب، لب، مر، تب: خواست. صفحه : 179 خطّاب بر پای خاست«1» [و]«2» گفت: رضینا باللّه ربّا و بالإسلام دینا و بالقران اماما و بک نبیّا فاعف عنّا عفا اللّه عنک، ما راضی شدیم به آن که خدای- جل‌ّ جلاله- خدای ماست، و اسلام دین ماست، و قرآن امام ماست، و تو پیغامبر مایی، عفو بکن ما را که خدای تو را عفو کناد. رسول- علیه السّلام- گفت: 3» فهلا« أنتم منتهون، آنگه از منبر به زیر آمد«4». چون عبد اللّه حذافه با خانه رفت، مادر او را گفت: ای پسر؟ چرا مرا بر پیغامبر عرض کردی! گفت: برای آن که مردم سخنها«5» می‌گفتند، خواستم تا حقیقت صحّت نسب خود بدانم، و آن که قول مردمان در تو راست است با دروغ. اکنون چون رسول اینکه بگفت، دگر کسی سخنی نتواند گفتن، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«6». ابو العالیه گفت: مؤمنان از رسول- علیه السّلام- درخواستند تا از خدای در خواهد تا ایشان را علامتی نهد میان ایشان و منافقان. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، قوله: ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیَذَرَ المُؤمِنِین‌َ، «ما» نفی است و «لام» تأکید نفی است، چنان که قائل گوید: ما کنت لا فعل کذا«7»، معنی آن است که: من از آنان«8» نیم که اینکه کار کنم هرگز نیست خدای تعالی از آن که شما را بر ابهام و عطلت رها کند. در نظم آیت خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و مقاتل و ضحّاک و کلبی گفتند و بیشتر مفسّران که تقدیر آن«9» است: ما کان اللّه لیذر المؤمنین علی ما انتم علیه ایّها الکافرون و المنافقون فی تلبّسکم بالمؤمنین و تشبّهکم بهم فی اظهار شعار الاسلام، آیت خبر است از مؤمنان و خطاب است با کافران و منافقان. و بعضی دگر گفتند: آیت خبر است از مؤمنان و خطاب است به ایشان، و التّقدیر: ما کان اللّه لیذر المؤمنین علی ما هم علیه، الّا أنّه عدل عن الغیاب الی الخطاب، بر تلوین«10» کلام گفت- چنان که عادت ایشان است- در عدول کردن از غیاب با خطاب، چنان که گفت: ----------------------------------- (1). دب، لب، مر، تب: خواست. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). آج، لب، فق، مر: فهل. (4). آج، لب، فق: از منبر برآمد. (5). دب: سخنان. (6). اساس و، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (7). تب: افعل کذا. (8). دب، آج، لب، فق، مر: از آن. (9). آج، لب، فق: اینکه. (10). آج، تلواین. صفحه : 180 حَتّی إِذا کُنتُم فِی الفُلک‌ِ وَ جَرَین‌َ بِهِم«1» ... و کما قال الشّاعر«2»: یا لهف نفسی کان جدّة خالد و بیاض وجهک [182- ر] للتّراب الاعفر حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث‌َ مِن‌َ الطَّیِّب‌ِ، خدای تعالی بر اینکه ابهام رها نخواهد کردن تا پلید از«3» پاک جدا کند. کوفیان خواندند: «یمیّز»، به ضم‌ّ « یا » و فتح «میم» و تشدید « یا » ی دوم من التّمییز«4»، و باقی قرّاء خواندند حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث‌َ، به فتح « یا » و کسر «میم»، یقال: مزت الشّی‌ء أمیزه میزا فامتاز و انماز«5» و میّزت تمییزا«6» برای تکثیر فعل، چنان که فرقت بین الشّیئین فرقا، و فرّقت بین القوم تفریقا، برای تکثیر فعل. و اینکه تمییز مفسّران گفتند: روز احد بود از میان مؤمنان و منافقان که مؤمنان با رسول برفتند و منافقان نرفتند. قتاده گفت: تمیز«7» از میان مؤمن و منافق«8» به هجرت و جهاد بود. إبن کیسان گفت: عَلی ما أَنتُم عَلَیه‌ِ، من ظاهر الحال حتّی یبتلیهم بالجهاد و الفرائض و التّکالیف الشّاقّة، خدای تعالی به اینکه ظاهر اسلام رها نخواهد کردن تا تکلیف شاق‌ّ کند از جهاد و ادای فرایض. ضحّاک گفت: خدای بر اینکه رها نخواهد کرد«9» تا فرق کند از میان شما و ایشان در اصلاب آباء و ارحام امّهات تا پلید از پاک جدا کند [یعنی تا کافر از مؤمن جدا کند]«10» به آن که گناه مؤمنان به جهاد فرو نهد«11» و محو کند، و حق تعالی پس از آن چند علامت نهاد که به آن مؤمن از منافق پیدا شود«12»، یکی از جمله آن قوله«13»: ----------------------------------- (1). سوره یونس (10) آیه 22. (2). تب شعر. [.....] (3). دب، لب: پلید آن رای از، آج: پلیدان را. (4). اساس، وز: التمیز، با توجه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). وز: فامتازوا انماز. (6). اساس، وز: تمیزا، با توجه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). دب، تب: تمییز. (8). دب، آج، لب، فق: میان مؤمنان و منافقان. (9). دب: رها نخواهد کردن. (10). اساس: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). تب: باز نهد. (12). دب، آج، لب، فق: جدا شود. (13). مر قوله. صفحه : 181 وَ لا یَأتُون‌َ الصَّلاةَ إِلّا وَ هُم کُسالی وَ لا یُنفِقُون‌َ إِلّا وَ هُم کارِهُون‌َ«1». مردی به نزدیک رسول«2» آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ انّی اخاف ان اکون منافقا، من می‌ترسم که منافق باشم. گفت: چون تنها باشی نماز کنی! گفت: بلی. گفت: برو که منافق نه‌ای«3». و از جمله علامات که فرق توان کردن به آن از میان مؤمن و منافق یکی دوستی و دشمنی امیر المؤمنین«4» است چنان که در اخبار متظاهر متواتر است عن زرّ بن حبیش عن الجارود عن الحارث الهمدانی‌ّ و جز ایشان که گفتند، از امیر المؤمنین علی شنیدیم«5» که می‌گفت بر منبر: 6» انه لعهد« الی النبی الأمی أنه لا یحبک الا مؤمن و لا یبغضک الا منافق ، و در خبر دیگر: قضاء قضاه الله تعالی علی لسان النبی الأمی أنه لا یحبنی الا مؤمن و لا یبغضنی الا منافق و قد خاب من افتری ، گفت: حکمی است که خدای تعالی کرد بر زبان پیغامبر امّی که مرا دوست ندارد الّا مؤمنی«7»، و دشمن ندارد الّا منافقی«8»، و هر که دروغ گوید خایب و نومید شود. وَ ما کان‌َ اللّه‌ُ لِیُطلِعَکُم عَلَی الغَیب‌ِ، و خدای تعالی شما را بر غیب مطّلع نکند و راه ندهد، و لکن از پیغامبران آن را که خواهد برگزیند و او را اطّلاع کند بر بهری علم غیب، نظیره قوله: عالِم‌ُ الغَیب‌ِ فَلا یُظهِرُ عَلی غَیبِه‌ِ أَحَداً، إِلّا مَن‌ِ ارتَضی مِن رَسُول‌ٍ«9». بعضی دگر گفتند: خدای تعالی محمّد را که رسول اوست بر غیب اطّلاع نکند، و لکن او را به نبوّت اختیار کرد. فَآمِنُوا بِاللّه‌ِ وَ رُسُلِه‌ِ. به خدای و پیغامبرانش ایمان آرید«10»، و قول اوّل درست‌تر است برای آن که از جمله معجزات رسول- علیه السّلام- نوعی اخبار غیب بود باعلام اللّه تعالی ایّاه، به آن که خدای تعالی او را به وحی خبر دادی با«11» دلیل و علامت ----------------------------------- (1). سوره توبه (9) آیه 54. (2). دب، آج، لب، فق علیه السّلام. (3). دب، تب: نه/ نه‌ای، مر: نیستی. [.....] (4). دب، آج، لب، فق علی. (5). وز، فق: شنیدم. (6). دب، آج، لب، فق: العهد. (7). دب: مؤمنی متّقی، آج، لب، فق: مؤمن تقی‌ّ. (8). دب: منافقی شقی، آج، لب، فق، مر: منافق شقی. (9). سوره جن‌ّ (72) آیه 26 و 27. (10). دب، آج، لب، فق: آری/ آرید. (11). تب: تا. صفحه : 182 نبوّت او«1» بودی. وَ إِن تُؤمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُم أَجرٌ عَظِیم‌ٌ، اگر به خدای ایمان آرید«2» و از او بترسی«3» و از معاصی او اجتناب کنی«4»، شما را مزدی عظیم باشد. قوله تعالی: وَ لا یَحسَبَن‌َّ«5» اللّهُم‌َّ إِن کان‌َ هذا هُوَ الحَق‌َّ«10» وَ یَرَی«11»سَیُطَوَّقُون‌َ ما بَخِلُوا بِه‌ِ یَوم‌َ القِیامَةِ، «سین» سین استقبال است، به معنی «سوف»، و اثر او آن بود که فعل مضارع را از آن ببرد که حال را شاید به مستقبلش مخصوص کند، به طوقی کند آن مال که او به آن بخل کرده باشد، و «بخل» عبارت باشد از منع واجب چون زکات و نفقات آنان که نفقه‌یش«4» بر او واجب بود، برای آن که بخل اسم ذم‌ّ است و ذم‌ّ الّا به ترک واجب و فعل قبیح نباشد، و آنچه در عرف آن را که [281- پ] عطا ندهد و احسان نکند او را بخیل خوانند مجاز بود، و عرب برای آن بخیل خوانند که او را که«5» منع قری و میزبانی بکند«6» رهگذری را که به نزدیک ایشان قری الضّیف واجب«7»، پس مذمّت هم بر ترک واجب کنند، و ابیاتی که گفتند در مذمّت آنان که ایشان منع طعام کردند از مهمان کقول الشّاعر«8»: قوم اذا أکلوا أخفوا کلامهم و استوثقوا من رتاج الباب و الدّار قوم اذا استنبح«9» الاضیاف کلبهم«10» قالوا لأمّهم بولی«11» علی النّار و مانند اینکه محمول باشد بر اینکه که گفتیم ایشان واجب شناخته‌اند. قوله: سَیُطَوَّقُون‌َ، بعضی مفسّران گفتند: روز قیامت آنان را که منع زکات کرده باشند بیارند، و آن مال ایشان ماری گرداند خدای تعالی و در گردن ایشان طوق کند تا او مغز ایشان می‌خورد تا آنگه خدای تعالی حساب خلقان بکند، آنگه او را همچنان مطوّق به آن طوق به دوزخ برند، و اینکه قول عبد اللّه مسعود و عبد اللّه عبّاس و ابو وائل و ابو مالک ----------------------------------- (1). دب: فی الاخرة. (2). مر چون. (3). همه نسخه بدلها: ندارد. (4). تب: نفقه‌اش. (5). وز، دب: که آن را که، آج، لب، فق: که آن را، تب: که. [.....] (6). اساس: نکند، با توجّه به آج تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق، مر باشد، تب بود. (8). تب شعر. (9). اساس، وز، تب: اذا استبخ، لب، فق: اذا استبح، مر: ندارد، متن با توجّه به آج و مآخذ شعری تصحیح شد. (10). اساس، وز، لب، فق، مر، تب: کلّهم، با توجّه به آج و مآخذ شعر و لغت تصحیح شد. (11). اساس، وز، دب، لب، فق، مر: بولوا، با توجّه به آج و مآخذ شعر و لغت تصحیح شد. صفحه : 184 و شعبی و سدّی است. و عبد اللّه مسعود روایت کند از رسول- علیه السّلام- [که گفت]«1»: ما من رجل منع زکات ماله الا جعل له شجاعا فی عنقه یوم القیامة ثم قرأ- علیه السلام: سیطوقون ما بخلوا به یوم القیمة ، هیچ مردی نباشد که او زکات مال ندهد و [الّا]«2» آن مال او را ماری کند«3» [روز قیامت]«4» و در گردن او کنند، آنگه اینکه آیت بر خواند. و رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ کسی نباشد که خویشی و پیوسته‌ای به او آید و از او چیزی خواهد از فضله آنچه خدای او را داده باشد پس او بخل کند بر او، و الّا خدای تعالی از دوزخ ماری بر آرد و به گردن او بیخته«5» شود و از او می‌مکد، آنگه اینکه آیت بخواند، و اینکه محمول بود بر منع واجب. و ابو هریره روایت کند از رسول- علیه السّلام- که گفت: هیچ بنده‌ای نباشد که او را مالی بود و«6» از حق باز دارد و به ناحق‌ّ صرف کند، الّا خدای تعالی آن را ماری کند سرو دار ناخوش بوی، که به هیچ کس بنگذرد الّا«7» پناه با خدای دهد از او، بیاید و گوید: من از مال توام که بخل کردی به من، و آنگه طوق شود و در گردن او افتد و با او می‌باشد تا او را به دوزخ برد، و تصدیق آن در قرآن است فی قوله: سَیُطَوَّقُون‌َ ما بَخِلُوا بِه‌ِ یَوم‌َ القِیامَةِ. و ابراهیم النّخعی گفت: طوقی از آتش در گردن او کنند، مجاهد گفت: سیطوّقون، أی یکلّفون أن«8» یأتوا بما بخلوا به، ایشان را فرمایند و تکلیف کنند که آنچه بخل کردی«9» به آن روز قیامت بیاری«10» اکنون، و اینکه عبارت باشد از نوعی عذاب. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4- 2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). آج، لب، فق، مر، تب: کنند. (5). وز: در بیخته، آج: در آبیخته، لب، تب: در آویخته، فق: در آمیخته، مر: پیچد. (6). همه نسخه بدلها بجز مر: او. (7). تب که. (8). اساس: بما، تب: بأن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). دب، آج، لب، فق: آنچه کردی، مر، تب: آنچه بخل کردید. [.....] (10). مر، تب: بیارید. صفحه : 185 مؤرّج گفت: جزای«1» آن عمل در گردن ایشان کنند ملازم باشد به ایشان چون ملازمت طوق با گردن، و مثله قوله: أَلزَمناه‌ُ طائِرَه‌ُ فِی عُنُقِه‌ِ«2». أنس روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او گفت: مانع الزّکوة فی النّار، آن که زکات بندهد«3» در دوزخ است. و رسول- علیه السّلام- گفت: صدقه با هیچ مال آمیخته نشود الّا هلاک کند«4» آن را«5». رسول- علیه السّلام- گفت: هیچ قوم نباشد که زکات مال باز گیرند، الّا«6» خدای تعالی باران از ایشان باز گیرد. در خبر هست«7» که: اعرابی بود و گوسپند«8» داشت و زکات ندادی«9» از آن، روزی سائلی سؤال کرد، بره‌ای«10» به او داد. شبی در خواب دید که: آن گوسپندان«11» همه بیامدند و قصد او می‌کردند، و آن بره«12» بیامدی و ایشان را منع می‌کردی و در پیش او می‌ایستادی«13»، و او می‌گفتی: اگر من دانستمی اینکه را یاران«14» بسیار کردمی. چون بیدار شد، حساب بکرد و زکات تمام بداد، و شاعر گوید«15»: یا مانع المال کم تضن‌ّ به تطمع باللّه فی الخلود معه هل حمل المال میّت معه اما تراه لغیره جمعه و قال اخر«16»: یا جامعا مانعا و الدّهر یرمقه مفکّرا ای‌ّ باب منه تغلقه جمعت مالا ففکّر هل جمعت له یا جامع المال أیّاما تفرّقه و در خبر است که: زهری یک روز«17» نزدیک زین العابدین علی‌ّ بن الحسین ----------------------------------- (1). اساس، لب، فق: چرا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). سوره بنی اسرائیل (17) آیه 13. (3). دب، آج، لب، فق، مر: ندهد. (4). الّا که تباه کند. (5). همه نسخه بدلها و. (6). مر که. (7). دب، آج، لب، فق، مر: است. (8). همه نسخه بدلها: گوسفند. (9). فق، مر: نمی‌داد. (12- 10). دب، فق، مر: برّه (با تشدید). (11). همه نسخه بدلها بجز وز: گوسفندان. (13). مر: او ایستاده بود، دیگر نسخه بدلها: او ایستادی، دب، آج، لب، فق و منع ایشان کردی از وی، همه از آن یک بره هزیمت کردندی. (14). آج، لب، فق: یاد آن. [.....] (16- 15). تب شعر. (17). همه نسخه بدلها بجز مر در. صفحه : 186 شد. زین العابدین او را گفت: کجا بودی! گفت: به بالین بیماری که مرا وصایت کرد فی ألف دینار فی صندوق«1»، و زین العابدین تکیه زده بود. چون اینکه بشنید با راست بود«2»، گفت: ألف دینار فی صندوق لعلّه من باطل جمعه و من حق‌ّ منعه، اینکه هزار دینار همانا از باطل«3» جمع کرده باشد و از حق منع کرده«4»، و محمود ورّاق گوید«5»: اسعد بمالک فی حیاتک انّما یبقی خلافک مصلح أو مفسد فاذا«6» جمعت لمفسد لم یبقه و أخو الصّلاح قلیله یتزیّد فان استطعت فکن لنفسک وارثا ان‌ّ المورّث نفسه لمسوّد و لاخر«7»: ان‌ّ الّذی انت فیه لست حامله الی التّراب اذا ما عمرک انصرما ان‌ّ الجدیدین فی طول اختلافهما لا یبقیان ثراء لا و لا عدما وَ لِلّه‌ِ مِیراث‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، و خدای راست میراث اهل آسمان و زمین، علی حذف المضاف و اقامة المضاف إلیه مقامه، کقوله: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«8»وَ اللّه‌ُ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیرٌ، إبن کثیر و ابو عمرو به « یا » خوانند«12»، و باقی قرّاء به «تا»«13». عطیّه روایت کرد«14» از عبد اللّه عبّاس که: مراد به آیت أحبار [282- ر] جهودانند«15» که بخل کردند بر مردمان به علمی که دانستند«16» از صفات رسول ----------------------------------- (1). مر: وصیّت کرد در هزار دینار که در صندوق داشت. (2). مر: راست بنشست. (7- 3). وز: باطلی. (4). همه نسخه بدلها باشد. (5). تب شعر. (6). اساس: اذا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). سوره یوسف (12) آیه 82. (9). آج، لب، فق: پس از فنای همه خلقان، پس از فنای خلقان همه. (10). مر: بماند. (11). دب، آج، مر: خوانند. (12). مر: خواندند. (13). دب، آج، لب، فق، مر و. [.....] (14). دب، آج، لب، فق، مر: روایت کند. (15). دب، آج، لب، مر: جهودان است. (16). دب، آج، لب، فق: به علمی که دانستند که بخل کردند بر مردمان. صفحه : 187 - علیه السّلام- بیانش آن که در سورة النّساء گفت: الَّذِین‌َ یَبخَلُون‌َ وَ یَأمُرُون‌َ النّاس‌َ بِالبُخل‌ِ وَ یَکتُمُون‌َ ما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ«1» ...، أی «العلم» علی احد القولین. لَقَد سَمِع‌َ اللّه‌ُ قَول‌َ الَّذِین‌َ قالُوا إِن‌َّ اللّه‌َ فَقِیرٌ- الایة. حسن بصری و مجاهد گفتند چون اینکه آیت آمد: مَن ذَا الَّذِی یُقرِض‌ُ اللّه‌َ قَرضاً حَسَناً،«2» ...، جهودان گفتند: إِن‌َّ اللّه‌َ فَقِیرٌ وَ نَحن‌ُ أَغنِیاءُ، خدای درویش است و ما توانگر، نبینی که از ما قرض می‌خواهد«3»، و حسن بصری گفت: اینکه، حیی‌ّ أخطب گفت. عکرمه و سدّی و مقاتل و محمّد بن اسحاق گفتند: رسول- علیه السّلام [با ابو بکر نامه نوشت به جهودان]«4» قینقاع و ایشان را به اسلام خواند و [نماز و زکات، ایشان گفتند]«5»: خدای درویش است و ما توانگر«6» و اینکه قول، فنحاص بن عازورا گفت، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: لَقَد سَمِع‌َ اللّه‌ُ قَول‌َ الَّذِین‌َ قالُوا إِن‌َّ اللّه‌َ فَقِیرٌ وَ نَحن‌ُ أَغنِیاءُ، گفت: خدای تعالی بشنید قول آنان که گفتند: ما توانگریم و خدای درویش. سَنَکتُب‌ُ، بنویسم«7» آنچه ایشان گفتند ما«8» ایشان را بر آن جزا دهیم. مقاتل گفت: معنی آن است که آن نگاه داریم و فرو نگذاریم. کلبی گفت: بواجب کنیم«9» بر ایشان در آخرت آنچه گفتند در دنیا. واقدی گفت«10»: بفرماییم حفظه را ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 37. (2). سوره بقره (2) آیه 245 و سوره حدید (57) آیه 11. (3). دب، آج، لب، فق، مر اینکه قول فنحاص بن عازورا گفت. (4). اساس، وز و تب که ظاهرا از روی نسخه واحد کهنی نوشته شده‌اند، در اینکه جا چند کلمه افتادگی دارد که نسخه مستند آنها در اینکه جا مخدوش بوده است، کما اینکه که نسخه وز در حاشیه اینکه سطر به خط کاتب اصلی نوشته است: کذا کان محوا، دیگر نسخه بدلها تمام اینکه روایت را حذف کرده‌اند. ضبط مجمع البیان (1/ 547) چاپ کتابخانه آیت اللّه مرعشی به اینکه صورت است: و قیل کتب (النّبی‌ّ (ص) مع ابی بکر الی یهود بنی قینقاع ...، چاپ شعرانی (3/ 272): نامه نوشت به جهودان ...، آنچه در متن آورده‌ایم بر اساس ضبط مجمع البیان است به قرینه چاپ شعرانی. (5). اساس: چند کلمه افتادگی دارد، دیگر نسخه بدلها: ندارد، با توجّه به چاپ شعرانی (3/ 272) افزوده شد. (6). کذا: در اساس و دیگر نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 272): خدای در غویش است و ما توانگر که از ما قرضی می‌خواهد. (7). دب: ما بنویسیم. (8). آج، تب: تا، دب، مر: یا . (9). مر: واجب کنیم. (10). مر یعنی. صفحه : 188 بنویسند، چنان که گفت: وَ إِنّا لَه‌ُ کاتِبُون‌َ«1». حمزه خواند: «سیکتب» به « یا » ی مضموم و «تا» ی مفتوح علی الفعل المجهول، و باقی قرّاء به «نون». وجه قراءت حمزه آن است که اگر چه فعل بر بنای مجهول است، اسناد فعل با خدای تعالی باشد. و در شاذّ أعمش و أعرج به قراءت حمزه خواندند: «و قتلهم الأنبیاء»، خواند به رفع «لام»، و نیز خواند: «و یقول» به « یا »«2» و در مصحف عبد اللّه مسعود چنین است که: «و یقال لهم»، و بر قراءت حمزه «ما»، در محل‌ّ رفع باشد، معطوف«3» برای اینکه«4» مرفوع باشد، و«5» قراءت قرّاء دیگر محل‌ّ «ما» نصب باشد«6»، و «قتل»«7» بر او معطوف، و نیز کشتن ایشان پیغمبران«8» را بنا حق، و هر کجا قتل انبیا گفت، «بغیر الحق»«9» با آن ضم‌ّ کرد تا بدانند که قتل انبیا نبود هرگز جز بنا حق. وَ نَقُول‌ُ ذُوقُوا، و گوییم ایشان را که بچشی عذاب. «حریق»، «فعیل» باشد به معنی «مفعل»«10»، چون «الیم»«11» به معنی «مؤلم» و «سمیع» به معنی «مسمع». ذلِک‌َ بِما قَدَّمَت أَیدِیکُم وَ أَن‌َّ اللّه‌َ لَیس‌َ بِظَلّام‌ٍ لِلعَبِیدِ، خدای تعالی علّت استحقاق ایشان عقاب را بگفت. «ذلک» اشارت است به آن که رفت«12» از ذکر عذاب، و «با» مجازات راست، چنان که برفت«13» دگر جای. و تخصیص ذکر دست اینکه جا برای آن است که حظّ بیشتر در فعل و تولّای آن دست را بود، و اگر چه اضافه ----------------------------------- (1). سوره انبیاء (21) آیه 94. [.....] (2). اساس: خواند و به یا یقول، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 272): و قتل معطوف. (4). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 272): بر او و اینکه. (5). دب، آج، لب، فق: وبر، مر، تب: و در. (6). دب، آج، لب، فق، مر بر مفعول به. (7). اساس و همه نسخه بدلها: قیل، با توجّه به چاپ شعرانی (3/ 272) تصحیح شد. (8). وز، دب، تب: پیغامبران. (9). که در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 272): بغیر حق‌ّ. (10). اساس: مفعول، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). اساس و وز: الم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (12). دب، آج، لب، فق، مر، تب: برفت. (13). اساس: گفت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 189 بر حقیقت با جمله بود، و جمله فاعل باشد. دگر آن که به اضافه فعل به فاعل محقّق شود، چنان که در مثل هست: «یداک أوکتا و فوک نفخ»، یعنی یداک لا یدا غیرک و فوک لا فو«1» سواک. اینکه برای آن است که دستهای تو تقدیم کرد، یعنی تو کردی به آلت خود، برای آن که محال است که غیری به جارحت تو فعل تواند کردن. و آیت دلیل است بر بطلان قول مجبّره که خدای تعالی اضافه فعل با آلت و جارحت تو کرد، و محال است که خدای تعالی به آلت و جارحت«2» فعل کند. دگر آن که بیان کردیم که: مستفاد اینکه لفظ آن بود که اثبات کنند فعل او را و نفی کنند از جز او، و اینکه اضافه فعل باشد با فاعلش علی ابلغ الوجوه، وَ أَن‌َّ اللّه‌َ لَیس‌َ بِظَلّام‌ٍ لِلعَبِیدِ، و خدای تعالی بر بندگان ظلم نکند که ایشان را به گناه غیری نگیرد«3»، یا گناه ناکرده ایشان را عقوبت کند، و اگر گناهکاری را به گناه دیگری گرفتن ظلم باشد به فعلی که او کند و داند که او کرده است«4»، و بنده بیچاره ضعیف را در آن اختیار نیست، چه قدرت موجبه است و ارادت موجبه است، و سایر«5» وجوه حقایق«6» از احداث و ایجاد و اخراج از عدم به وجود به خدای تعلّق دارد، اولی و أحری که ظلم باشد- تعالی اللّه عن ذالک علوّا کبیرا. الَّذِین‌َ قالُوا إِن‌َّ اللّه‌َ عَهِدَ إِلَینا- الایة. کلبی گفت: آیت در کعب بن اشرف آمد و مالک بن الضّیف و وهب بن یهودا و زید بن التّابوت و فنحاص بن عازورا و حیی‌ّ بن أخطب، که ایشان به نزدیک رسول آمدند و گفتند: ای محمّد؟ تو دعوی می‌کنی که خدای مرا به پیغامبری بفرستاده است و کتابی به من داده«7»! و خدای با ما عهد کرده است که به هیچ کس که دعوی پیغامبری کند ایمان نیارم«8» تا آنگه که قربانی بیارد که آتش آن را بخورد، اگر تو هم چنین قربانی بیاری که آتش آن را ----------------------------------- (1). فق: لافوا. (2). مر تو. [.....] (3). دب، آج، لب، فق، مر: بگیرد. (4). دب: او بد کرده است. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مر: و بسایر. (6). وز، آج، لب، فق، مر: و حقایق. (7). آج، لب، فق است. (8). کذا: در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مر، تب: نیاریم. صفحه : 190 بخورد، ما به تو ایمان آریم. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. «الَّذِین‌َ»، و محل‌ّ او جرّ است به آن که بدل آن است که خدای گفت«1»: قَول‌َ الَّذِین‌َ قالُوا- الآیة، و قوله عَهِدَ إِلَینا، أی أوصی الینا، ما را وصیّت کرد در کتابش بر زبان پیغامبرش که هیچ مدّعی نبوّت را تصدیق نکنیم و به راست نداریم. «حَتّی» غایت را باشد، تا قربانی به ما آرد. و «قربان» هر چیز«2» بود که به آن تقرّب کنند به خدای، و اینکه مصدری است به جای اسم نهاده. و گفته‌اند: اینکه وزن هم اسم باشد و هم مصدر، مثال اسم سلطان و برهان باشد، و مثال مصدر عدوان و خسران و غفران باشد. و عیسی بن عمر خواند «بقربان» به ضم‌ّ «را». مفسّران گفتند: قربان و غنیمت حلال نبود بر بنی اسرائیل، اگر به قربانی«3» بکردندی علامت قبولش آن بودی که آتشی [282- پ] بیامدی سپید«4» که آن را دود نبودی و آن را حفیفی و آوازی بودی، آن قربان بسوختی. و حکم غنیمت هم اینکه بودی، و چون مقبول نبودی بر حال خود بماندی. عطا گفت: بنی اسرائیل چون ذبیحه بکشتندی، آنچه نبه«5» بودی و دوست«6» نکو بودی بیاوردندی و«7» در خانه بایستادی و با خدای مناجات کردی، و بنی اسرائیل بیرون خانه ایستاده بودندی«8»، آتشی بیامدی آن قربان بر گرفتی«9» و پیغامبر به سجده شدی و خدای تعالی وحی کردی به آنچه خواستی. سدّی گفت: خدای تعالی در تورات بنی اسرائیل را بفرمود که به هیچ پیغامبر ایمان میارید«10» مگر آن که قربانی بیارد که آتش بخورد آن را، تا نوبت«11» به عیسی- علیه السّلام- و محمّد- صلّی اللّه علیه و آله- رسید. چون ایشان شما را دعوت کنند ----------------------------------- (1). آج لَقَد سَمِع‌َ اللّه‌ُ (2). آج، لب، فق، مر: چیزی. (3). مر، تب: قربانی. (4). لب: سفید، مر: آتش سفیدی بیامدی. (5). کذا: در اساس، وز و تب (!) دب: نیه، دیگر نسخه بدلها: پیه. (6). کذا: در اساس، وز و تب (!) دیگر نسخه بدلها: گوشت. (7). کذا: در اساس، وز، دب و تب، دیگر نسخه بدلها جایی پنهان کردندی که سقف آن گشاده بودی و پیغمبر وقت بیامدی و. (8). مر: بایستادندی. [.....] (9). دب، آج، لب، فق: برگرفتندی. (10). دب، آج، لب: میاری/ میارید. (11). مر: چون نبوّت. صفحه : 191 ایمان آرید«1» و از ایشان مطالبه اینکه قربان مکنید«2». آنگه حق تعالی گفت: یا محمّد؟ به جواب ایشان بگو قَد جاءَکُم رُسُل‌ٌ مِن قَبلِی بِالبَیِّنات‌ِ، پیش از من پیغامبرانی آمدند با حجّتها و قربانها که آتش بخورد، چرا ایشان را بکشتید«3» چون زکریّا و یحیی- علیهما السّلام- و دیگر پیغمبران«4» را که جهودان بکشتند ایشان را، اگر«5» شما راستیگرید«6» در اینکه دعوی که می‌کنید«7»! و [آیت]«8» اگر چه خطاب است با جهودان عطر رسول، مراد پدران ایشان‌اند چنان که«9» آیات سورة البقره گفتند برای آن حواله کرد بر ایشان که همه یکی بودند در ملّت و اعتقاد، و گفته‌اند: برای آن که اینان به فعل ایشان راضی بودند، و آیت وارد است مورد تکذیب جهودان در آن دعوی که کردند، و نیز در آیت رسول را- علیه السّلام- تسلیت«10» است از اینکه وجه که اگر اینان صدق تو می‌دانند«11» و تو را تکذیب می‌کنند، چه عجب که پدران اینان صدق آن پیغامبران [می]«12» دانستند و ایشان را می‌کشتند. آنگه رسول را- علیه السّلام- دلخوشی می‌دهد بقوله: فَإِن کَذَّبُوک‌َ فَقَد کُذِّب‌َ رُسُل‌ٌ مِن قَبلِک‌َ، اگر تو را ای محمّد تکذیب می‌کنند، پیش از تو پیغامبران دیگر را تکذیب کردند که: جاؤُ بِالبَیِّنات‌ِ، که ایشان حجّتها آوردند [و کتابها آوردند]«13». و «زبر» جمع زبور باشد، و زبور به تازی کتاب بود، فعول به معنی مفعول است، من زبرت أی کتبت«14». ----------------------------------- (1). دب، آج: آری/ آرید. (2). دب، آج، لب، فق: نکنی/ نکنید. (3). دب، آج، لب، فق: بکشتی/ بکشتید. (4). تب: پیغامبران. (5). اساس: که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب: راستگری/ راستگرید، فق: راستگیری، تب: راست گویید. (7). دب، آج، لب: می‌کنی/ می‌کنید. (12- 8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 274) در. (10). دب، آج، لب، فق، مر: تسلّی. (11). مر: نمی‌دانند. [.....] (13). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). آج لامرئ القیس، تب شعر. صفحه : 192 لمن طلل ابصرته فشجانی کخطّ زبور فی عسیب یمانی و مفضّل گفت از بعضی اهل لغت که: زبور کتابی بود که خطّش نکو بود و شاعر گفت«1»: عرفت الدّیار کخطّ الدّوی ی‌ّ یزبره الکاتب الحمیری‌ّ إبن عامر خواند: «و بالزّبر» به اعاده حرف جرّ، و در مصاحف اهل شام چنین است. عکرمه و واقدی گفتند: مراد به «زبر» احادیث پیشینگان است. وَ الکِتاب‌ِ المُنِیرِ، أی الواضح البیّن«2»، و کتاب روشن. قوله- عزّ و جل‌ّ«3»:

کُل‌ُّ نَفس‌ٍ ذائِقَةُ المَوت‌ِ وَ إِنَّما تُوَفَّون‌َ أُجُورَکُم یَوم‌َ القِیامَةِ فَمَن زُحزِح‌َ عَن‌ِ النّارِ وَ أُدخِل‌َ الجَنَّةَ فَقَد فازَ وَ مَا الحَیاةُ الدُّنیا إِلاّ مَتاع‌ُ الغُرُورِ (185) لَتُبلَوُن‌َّ فِی أَموالِکُم وَ أَنفُسِکُم وَ لَتَسمَعُن‌َّ مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ مِن قَبلِکُم وَ مِن‌َ الَّذِین‌َ أَشرَکُوا أَذی‌ً کَثِیراً وَ إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِن‌َّ ذلِک‌َ مِن عَزم‌ِ الأُمُورِ (186) وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَتُبَیِّنُنَّه‌ُ لِلنّاس‌ِ وَ لا تَکتُمُونَه‌ُ فَنَبَذُوه‌ُ وَراءَ ظُهُورِهِم وَ اشتَرَوا بِه‌ِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئس‌َ ما یَشتَرُون‌َ (187) لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ یَفرَحُون‌َ بِما أَتَوا وَ یُحِبُّون‌َ أَن یُحمَدُوا بِما لَم یَفعَلُوا فَلا تَحسَبَنَّهُم بِمَفازَةٍ مِن‌َ العَذاب‌ِ وَ لَهُم عَذاب‌ٌ أَلِیم‌ٌ (188) وَ لِلّه‌ِ مُلک‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ (189) إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ لَآیات‌ٍ لِأُولِی الأَلباب‌ِ (190) الَّذِین‌َ یَذکُرُون‌َ اللّه‌َ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِم وَ یَتَفَکَّرُون‌َ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلاً سُبحانَک‌َ فَقِنا عَذاب‌َ النّارِ (191) رَبَّنا إِنَّک‌َ مَن تُدخِل‌ِ النّارَ فَقَد أَخزَیتَه‌ُ وَ ما لِلظّالِمِین‌َ مِن أَنصارٍ (192) رَبَّنا إِنَّنا سَمِعنا مُنادِیاً یُنادِی لِلإِیمان‌ِ أَن آمِنُوا بِرَبِّکُم فَآمَنّا رَبَّنا فَاغفِر لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّر عَنّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَع‌َ الأَبرارِ (193) رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدتَنا عَلی رُسُلِک‌َ وَ لا تُخزِنا یَوم‌َ القِیامَةِ إِنَّک‌َ لا تُخلِف‌ُ المِیعادَ (194)

‌هر تنی«4» چشنده ‌است مرگ ‌را و تمام بدهند ‌شما ‌را مزدتان روز قیامت، ‌هر ‌که ‌را دور کنند«5» ‌از دوزخ و ‌به بهشت برند«6» ظفر یافته«7» و نیست زندگانی دنیا مگر متاع«8» فریفتن. بیازمایند ‌شما ‌را ‌در مالهای ‌شما و جانهایتان«9» و بشنوید ‌از آنان ‌که دادند ‌ایشان ‌را کتاب ‌از پیش ‌شما«10» و ‌از آنان ‌که مشرک شدند رنجی بسیار، و ‌اگر صبر کنید و پرهیزگار شوید«11» ‌آن ‌از عزم کارها ‌باشد«12». ----------------------------------- (1). تب شعر. (2). دب، آج، لب، فق: المبین. (3). دب، آج، لب، فق، مر، تب: ‌قوله ‌تعالی. (4). آج، لب، فق: نفسی. (5). آج، لب، فق، مر: دور گردانیده شود. (6). آج، لب، فق، تب: ‌در آورند ‌در بهشت. (7). آج، لب، فق: فیروزی یافته، مر: پیروزی یافته، بدرستی ‌که ظفر یافته ‌باشد. (8). آج، لب، فق، مر: کالای. (9). آج، لب، تب: تنهای ‌شما. (10). اساس: ‌من ‌از ‌شما، ‌با توجّه ‌به وز و تب تصحیح شد، آج، لب: پیش ‌از ‌شما، فق، مر: پیش ‌از زمان ‌شما. (11). تب بدرستی ‌که. (12). آج، لب، فق، مر: بدرستی ‌که ‌از کارهای کردنی ‌است. [.....] صفحه : 193 چون ها گرفت«1» خدای عهد آنان ‌که دادند ‌ایشان ‌را کتاب ‌که بیان کنید مردمان ‌را و پنهان نکنید، بینداختند ‌از ‌پس پشتشان«2» بدل کردند«3» ‌به ‌آن بهای اندک بد چیزی ‌بود ‌که خریدند«4». مپندار آنان ‌را ‌که شاد شدند«5» ‌به آنچه کردند و دوست دارند«6» ‌که بستایند ‌ایشان ‌را ‌به آنچه نکرده باشند«7» مپندار ‌ایشان ‌را ‌به رستگاری«8» ‌از عذاب و ‌ایشان ‌را عذابی ‌بود دردمند«9». خدای راست ملک«10» آسمانها و زمین و خدای ‌بر همه چیزی قادر ‌است. ‌در آفریدن«11» آسمانها و زمین و گردیدن«12» شب و روز دلایلی هست خداوند [ان]«13» عقل ‌را. [283- ر] آنان ‌که یاد کنند خدای ‌را ایستاده و نشسته و ‌بر پهلوهایشان و اندیشه کنند ‌در آفرینش آسمانها و زمین، خدای ‌ما؟ نیافریدی ‌اینکه ‌را ‌به باطل منزّهی تو، نگاه دار ‌ما ‌را ‌از عذاب دوزخ. خدای ‌ما تو ‌آن ‌را ‌که ‌به دوزخ بری هلاک کرده باشی ‌او ‌را، و نیست بیدادگران ‌را ‌از یارانی. ----------------------------------- (1). مر: فرا گرفت. (2). آج، لب، فق: پشتهای ‌ایشان، تب: پشتهاشان. (3). آج، لب، مر، تب: و بدل کردند. (4). وز ‌به ‌آن، تب: چیزی ‌بود آنچه بدل کردند ‌به ‌آن. (5). آج، لب، فق، مر، تب: شاد می‌شوند. (6). آج، لب، فق، مر، تب: می‌دارند. (7). آج، لب، مر: آنچه نکردند ‌پس. (8). آج، لب، فق، مر: ‌به جای رستن. (9). آج، لب، فق، مر، تب: دردناک. (10). آج، لب، فق، مر، تب: پادشاهی. (11). آج، لب، فق، مر، تب: آفرینش. (12). آج، لب، فق، مر: آمد شد. (13). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 194 خدای ‌ما ‌ما شنیدیم«1» ندا کننده‌ای ‌را ‌که ندا می‌کرد«2» ‌برای ایمان ‌که ایمان آرید ‌به خدایتان، ایمان آوردیم«3»، خدای«4» بیامرز ‌ما ‌را گناهان ‌ما، و بستر«5» ‌از ‌ما گناهان ‌ما، و بمیران ‌ما ‌را ‌با نیکوکاران. خدای ‌ما بده ‌ما ‌را آنچه وعده کردی ‌ما ‌را ‌بر«6» پیغمبرانت و هلاک مکن«7» ‌ما ‌را روز قیامت ‌که تو خلاف نکنی وعده ‌را. ‌قوله- عزّ و جل‌ّ: کُل‌ُّ نَفس‌ٍ، «نفس» ‌بر معانی مختلف آمده ‌است: ‌به معنی تن آمد و ‌به معنی جان و حیات آمد، و ‌به معنی ذات و شی‌ء آمد، و ‌به معنی همّت و عزم و اراده آمد، و ‌به معنی أنفه و حمیّت آمد، و ‌به معنی مقداری ‌از داروی دباغ آمد، و ‌به جای ‌خود شرح داده شود- ‌ان شاء اللّه. و ‌اینکه جا مراد تن ‌است و حیات، و گفته‌اند: نفس ‌را ‌برای ‌آن تأنیث کردند ‌که محمول ‌است ‌بر معنی حیات. و ‌قوله: ذائِقَةُ المَوت‌ِ، أعمش خواند ‌که: «ذائقة الموت»، ‌گفت: ‌برای ‌آن ‌که هنوز نچشید ‌است«8»، چنان ‌که فلان ضارب زید چون حال خواهی، و ضارب زیدا چون معنی استقبال خواهی. و ذوق نفس مرگ ‌را عبارت ‌است ‌از ‌آن ‌که مرگ ‌به ‌او رسد، ‌قال امیّة ‌بن الصّلت: ‌من ‌لم یمت عبطة یمت هرما الموت کأس فالمرء«9» ذائقها ابو هریره روایت کند ‌از ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌که: چون خدای ‌تعالی گل آدم ‌از زمین برداشت و ‌از ‌او آدم ‌را بیافرید، زمین ‌در خدای بنالید ‌از آنچه ‌از ‌او برداشته ‌بود. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: شنودیم. [.....] (2). آج، لب، فق، مر: آواز دهنده‌ای ‌را ‌که می‌خواند. (3). اساس: ایمان آرید، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، لب، فق، مر: ای پروردگار ‌ما، تب: ای خدای ‌ما. (5). آج، لب، فق، مر: و بپوشان، تب: بستران. (6). آج، لب، فق، مب زبان. (7). آج، لب، فق، مر: شرمسار مگردان، تب: هلاک مگردان. (8). وز، دب، آج، لب، فق، تب: نچشته ‌است. (9). کذا: ‌در اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مر، تب: فالموت، چاپ شعرانی (3/ 277): و المرء. صفحه : 195 حق ‌تعالی ‌گفت: ‌من ‌هر چه ‌از تو برداشته‌ام ‌با تو دهم، هیچ آدمی نباشد و الّا ‌او ‌را ‌در ‌آن بقعه دفن کنند ‌که خاک ‌او ‌را ‌از ‌آن جا گرفته باشند«1». و روزی ابو هریره گوری نو دید نهاده، ‌گفت: سبحان«2» ‌آن خدای ‌که ‌اینکه بنده ‌را ‌به ‌اینکه تربت آورد ‌که ‌او ‌را ‌از ‌آن آفرید، بیانش: مِنها خَلَقناکُم وَ فِیها نُعِیدُکُم وَ مِنها نُخرِجُکُم تارَةً أُخری«3». وَ إِنَّما تُوَفَّون‌َ أُجُورَکُم، یقال: وفّیته حقّه و توفّیته، حق تمام ‌به دادن ‌باشد و استیفا تمام بستدن ‌باشد. و «توفّی» عبارت ‌از جان بستدن ‌باشد ‌برای ‌آن ‌که ‌پس ‌از ‌آن هیچ نماند. ‌گفت: مزدهای اینان تمام داده شود ‌از خیر و شرّ، و ‌اینکه دلیل ‌است ‌بر ‌آن ‌که جزا ‌بر عمل ‌باشد. فَمَن زُحزِح‌َ، أی أبعد و نحّی، ‌هر ‌که ‌را ‌از دوزخ دور کنند و ‌به بهشت رسانند ‌او ‌به مراد ‌خود ظفر یافته ‌بود و ‌از مکروه رسته، و ‌اینکه معنی فوز ‌بود. وَ مَا الحَیاةُ الدُّنیا إِلّا مَتاع‌ُ الغُرُورِ، و حیات دنیا الّا متاع و برخورداری غرور و فریفتن نیست، ‌برای ‌آن ‌که: أوثق ‌ما ‌یکون بها یسلبها، آنگه ‌که«4» واثق‌تر ‌بود ‌به ‌آن ناگاهش ‌از ‌آن بربایند و دور کنند، چنان ‌که فرمود: وَ ظَن‌َّ أَهلُها أَنَّهُم قادِرُون‌َ عَلَیها أَتاها أَمرُنا لَیلًا أَو نَهاراً فَجَعَلناها حَصِیداً کَأَن لَم تَغن‌َ بِالأَمس‌ِ.«5» بعضی دگر گفتند: «متاع الغرور» ‌از«6» محقّران«7» ‌است ‌که مردمان دارند و ‌از ‌آن بنگزیرد«8»، چون دیگ و کاسه و چیزهای بی‌قیمت سریع النّفاد و الهلاک. ‌عبد الرّحمن سابط ‌گفت: کزاد الرّاعی، و ‌آن یک روزه ‌باشد. حسن بصری ‌گفت: کخضرة النّبات و لعبة البنات، چون سبزی گیاه و بازی کودکان ‌که ‌آن ‌را حاصلی نبود. و خدای ‌تعالی دنیا ‌را ‌به ‌اینکه وصف کرد ‌در ‌سورة الحدید. و ‌در خبر ‌است ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌به بزغاله مرده گوش بریده بگذشت ‌با ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: گرفته ‌باشد. (2). اساس اللّه، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). سوره طه (20) آیه 55. (4). دب: آنکه، آج ‌در حاشیه آورده: آنچه ‌که، مر: ‌آن کسی ‌که. (5). سوره یونس (10) آیه 24. (6). دب، آج، لب، فق، مر: ‌آن. [.....] (7). آج، لب، فق، مر، تب: محقّرات. (8). دب: بنگزیرند. صفحه : 196 جماعتی اصحابان«1» ‌گفت: ‌که خرد ‌اینکه ‌به درمی! گفتند: ای ‌رسول اللّه ‌اگر زنده بودی ‌به ‌اینکه عیب گوش بریدگی کس نخریدی، فکیف ‌که مرده ‌است. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: دنیا ‌به نزدیک خدای ‌تعالی ‌از ‌اینکه خوارتر ‌است. و امیر المؤمنین- ‌علیه السّلام- ‌گفت: دنیای ‌شما ‌به نزدیک ‌من خوارتر ‌از خفیدن«2» بزی ‌است ‌به نزدیک خداوندش«3». زاهدی ‌را گفتند: دنیا ‌را وصفی کن. ‌گفت: جمّة المصائب رنقة المشارب ‌لا تمتّع صاحبا بصاحب. یک دیگر«4» ‌را گفتند: دنیا ‌را وصفی کن، ‌گفت: أراها و ‌ان کانت تحب‌ّ کأنّها سحابة صیف ‌عن قلیل تقشّع و لاخر: و التذّ ‌ما اهواه و الموت دونه کشارب سم‌ّ ‌فی إناء مفضّض و حسن بصری ‌در وصف دنیا ‌به ‌اینکه تمثیل کردی«5»: الیوم عندک دلّها و حدیثها و غدا لغیرک کفّها و المعصم و ‌در خبر ‌است ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: 6» ‌من سرّه ‌ان یزحزح ‌عن النّار و ‌أن یدخل الجنّة فلیأته منیّته و ‌هو یشهد ‌ان ‌لا اله الّا اللّه و ان‌ّ محمّدا ‌رسول اللّه« و یأتی ‌الی النّاس ‌ما یحب‌ّ ‌ان یؤتی الیه ، ‌هر ‌که ‌او خواهد ‌که ‌او ‌را ‌از دوزخ دور کنند«7» و ‌به بهشت رسانند«8»، باید ‌که چون مرگ ‌به ‌او آید، ‌او گواهی دهد ‌که خدای یکی ‌است و محمّد ‌رسول اوست«9»، و ‌با مردمان ‌آن کند [283- پ] ‌که خواهد ‌که ‌به ‌او کنند. و ابو هریره روایت کرد ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: جای تازیانه‌ای ‌در بهشت بهتر ‌است ‌از همه دنیا و ‌هر چه ‌در دنیاست، ‌اگر خواهی بخوانی: فَمَن زُحزِح‌َ عَن‌ِ النّارِ وَ أُدخِل‌َ الجَنَّةَ فَقَد فازَ وَ مَا الحَیاةُ الدُّنیا إِلّا مَتاع‌ُ الغُرُورِ. ‌قوله: ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: اصحاب. (2). آج ‌در حاشیه افزوده: خفیدن ‌به معنی عطسه کردن ‌باشد. (3). دب: صاحبش. (4). دب، مر، تب: یکی دیگر. (5). تب شعر. (6). آج، لب، فق و ‌أن علیا ولیه. (7). اساس: کند، ‌با توجه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مر: ‌به بهشت درآید. (9). آج، لب، فق، مر و ‌علی ولی اوست. صفحه : 197 لَتُبلَوُن‌َّ فِی أَموالِکُم وَ أَنفُسِکُم، عکرمه و مقاتل و کلبی و ‌إبن جریح«1» گفتند: سبب نزول ‌آن ‌بود ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- نامه فرستاد ‌بر دست ‌أبو بکر ‌به فنحاص ‌بن عازورا، و ‌در ‌آن جا«2» دعوت کرده ‌بود ‌او ‌را ‌با اسلام و نماز«3» و زکات، و ابو بکر ‌را ‌گفت: هیچ چیز نکنی ‌تا ‌با ‌من رجوع نکنی. ‌او برفت و نامه بداد. ‌او نامه ‌بر خواند و ‌گفت: خدای«4» ‌شما ‌را«5» محتاج ‌است ‌به ‌ما ‌تا ‌از ‌ما چیزی می‌خواهد. ابو بکر ‌گفت: خواستم ‌تا جواب ‌او دهم«6» ‌به شمشیری ‌که ‌با ‌من ‌بود، دگر باره سخن رسولم یاد آمد ‌که ‌گفت: نگر ‌تا هیچ کار«7» نکنی بی رجوع ‌با ‌من. ‌از ‌آن جا برگشتم رنجور دل، خدای ‌اینکه آیت فرستاد. زهری ‌گفت: آیت ‌در کعب ‌بن الأشرف آمد ‌که ‌او ‌رسول ‌را هجو کرد و صحابه ‌را، و ‌در شعر تحریض کردی«8» مشرکان ‌را ‌بر مسلمانان و غزل گفتی و ذکر زنان مسلمانان کردی«9» ‌در شعر، و ‌ایشان ‌را ‌به ‌اینکه انواع ایذا کردی. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: کیست ‌که مرا کفایت کند کار کعب اشرف! محمّد ‌بن مسلمه ‌گفت: ‌من کفایت کنم ای ‌رسول اللّه. آنگه بیامد و«10» اندیشه می‌کرد ‌تا چه حیلت سازد، و طعام و شراب نمی‌خورد الّا مقدار ‌آن ‌که سدّ رمق کردی، و کعب ‌بر حصنی حصین ‌بود. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌را خبر دادند ‌که محمّد مسلمه طعام و شراب نمی‌خورد. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: چرا دست بداشته‌ای ‌از طعام و شراب! ‌گفت: ای ‌رسول اللّه؟ چیزی بگفته‌ام و نمی‌دانم وفا توانم کردن«11» یا نه؟ ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: ‌بر تو بیش ‌از ‌آن نیست ‌که جهد کنی. ‌او ‌گفت: ای ‌رسول اللّه؟ ‌لا بد ‌ما ‌را چاره‌ای باید ساختن و ‌در ‌آن میانه حدیثی بباید کردن ‌به تعریض، و ‌باشد ‌که زیادت و نقصانی ‌باشد. ‌رسول [علیه السّلام]«12» ‌گفت: تدبیر باید کردن. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر خواندند ‌بر ‌اینکه منوال و ‌هم ‌ایشان. (2). مر: ‌در نامه. (3). وز، مر و روزه. [.....] (4). اساس، وز: بخدای، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). تب: ندارد. (6). مر: گویم. (7). دب، آج، لب، فق: کاری، مر: چیز. (8). دب، لب، فق، مر: تحریص کردی. (9). آج، لب، فق، مر: گفتی. (10). دب، آج، لب، فق، مر ‌اینکه. (11). وز، مر، تب ‌به ‌آن. (12). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 198 آنگه محمّد مسلمه و ابو نایلة ‌بن سلامه- و ‌او برادر کعب اشرف ‌بود، ‌از جهت رضاع- و عباد ‌بن بشر، و الحارث ‌بن أوس ‌بن معاذ، و ابو عیسی ‌بن حبر«1» شبی عزم کردند و ‌از مدینه بیرون شدند، و ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌با ‌ایشان برفت ‌تا ‌به بقیع غرقد، آنگه ‌ایشان ‌را بفرستاد و ‌گفت: انطلقوا ‌علی اسم اللّه اللّهم‌ّ اعنهم، بروی ‌به نام خدای، بار خدایا یار اینان باش. ‌ایشان برفتند و ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌با مدینه آمد. ‌ایشان ‌به نزدیک حصن«2» رفتیدند«3». ابو نایله ‌از پیش برفت، و ‌اینکه شب شبی روشن مقمر ‌بود، آواز داد. ‌او ‌را ‌بر حصن«4» بردند و بنشست ‌با کعب و ساعتی نیک حدیث کردند و شعر خواندند و سمر گفتند. آنگه ابو نایله ‌گفت: یا کعب چیزی بخواهم گفتن ‌با تو سرّی ‌اگر نگاه داری ‌بر ‌من. ‌گفت: بگو. ‌گفت: بدان ‌که ‌اینکه مرد برخاست و ‌به ‌اینکه شهر ‌ما آمد، و ‌اینکه بلایی ‌است ‌ما ‌را، همه عرب ‌به دشمنی ‌ما برخاستند، و باتّفاق روی ‌به ‌ما نهادند و آمد و شد ‌از ‌ما باز بریدند و خبرها منقطع شد. کعب ‌گفت: ‌من می‌گفتم ‌شما ‌را ‌که راه مدهید ‌او ‌را. ‌گفت: اکنون جماعتی‌اند ‌با ‌من«5» و ‌ایشان ‌را قرضی می‌باید ‌از تو پاره‌ای طعام و رهنی و وثیقتی پیش تو بنهند. ‌گفت: باید ‌تا فرزندان ‌را پیش ‌من ‌به رهن بنهند. ‌گفت: ‌بر تو ایمن نباشند، و لکن آنچه دوستر دارند و حاجت ‌ایشان ‌به ‌آن بیشتر ‌باشد- و ‌آن سلاح ‌است- پیش تو بنهند، و ‌اینکه ‌برای ‌آن ‌گفت ‌که ‌تا ‌او چون سلاح بیند اندیشه دیگر نکند، گمان برد ‌که ‌به گرو آورده‌اند. کعب ‌گفت: روا ‌باشد، بیارشان. ابو نایله رفت«6» و ‌ایشان«7» ‌را ‌بر گرفت و ‌به حصن برد و آواز داد. کعب ‌از بستر خواب بجست و قریب العهد ‌بود ‌به عرس. زن ‌در ‌او آویخت، ‌گفت: کجا می‌روی! شب ‌است و تو مردی کارزاری«8» و اینان دشمنانند، صلاح ----------------------------------- (1). اساس، وز، تب کلمه ‌به صورت «جبر» یا «جبیر» ‌هم خوانده می‌شود. (2). اساس، وز، دب، آج، لب، فق: حصین، ‌با توجّه ‌به مر، تب تصحیح شد. (3). کذا: ‌در اساس، وز، مر: آمدند، دیگر نسخه بدلها: رفتند. (4). اساس، دب، آج، لب، فق: حصین، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد. (5). وز، تب: جماعتی ‌با من‌اند، دب، آج، لب، فق: جماعتی ‌با ‌من آمدند. [.....] (6). دب، آج، لب، فق، مر، تب: برفت. (7). اساس: ‌اینکه، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق، مر، تب: مرد کارزاری. صفحه : 199 نباشد تو ‌را بیرون شدن. ‌گفت: برو، اینان ‌که باشند! ‌اگر ‌من خفته باشم اینان مرا بیدار نیارند کردن- و ابو نایله برادر ‌من ‌است. ‌اینکه بگفت و ‌از حصن ‌به زیر آمد و ساعتی بنشستند و ‌هر گونه«1» حدیثها کردند. آنگه ابو نایله ‌گفت: شب«2» خوش ‌است، پاره‌ای برویم ‌تا ‌به شعب عجوز. ‌گفت: روا ‌باشد. ‌از ‌آن جا بیامد ‌تا ‌به ‌اینکه شعب آمدند و بنشستند و حدیث کردند. ‌در میانه ابو نایله دست ‌به سر کعب اشرف فرود آورد«3» و دست ‌به بو«4» باز گرفت و ‌گفت: طیبی خوش ‌است ‌که ‌به کار برده‌ای، طیب عرس ‌است! ‌گفت: بلی، طیب فلانه ‌است، ‌یعنی زن ‌او. آنگه دگر باره ‌هم چنان کرد و دگر باره، آنگه ‌به بار چهارم ‌به ‌هر دو دست موی ‌او بگرفت و ‌گفت: اضربوا عدوّ اللّه، ‌ایشان تیغها برگرفتند و ‌در ‌او نهادند و چند جراحت ‌بر ‌او کردند و هیچ نیک نبود«5». آخر محمّد مسلمه ‌گفت: ‌من سیخی داشتم ‌آن بزدم ‌بر شکم ‌او ‌تا زهارش بدریدم«6»، بیوفتاد و سرش ببریدم، و [بر]«7» گشتند و آمدند، و حارث ‌بن أوس ‌را جراحتی رسید ‌بر سر، و«8» ‌از ‌ما باز ‌پس افتاد و ‌به آخر شب ‌به ‌ما رسید، و ‌ما ‌با نزدیک ‌رسول آمدیم ‌با سر کعب اشرف. و ‌رسول- ‌علیه السّلام- آب [دهن]«9» ‌در زخم حارث دمید، ‌به فرمان ‌خدا نیک شد. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: ‌از ‌اینکه ‌پس ‌هر جهودی ‌را ‌که بگیری بکشی«10». ‌در مدینه [284- ر] جهودی ‌بود بازرگان، نام ‌او شنینه. محیصة ‌بن مسعود ‌او ‌را بکشت، و ‌اینکه محیصه برادری داشت حویصه نام ‌بود هنوز اسلام نیاورده ‌بود، برادر ‌را ‌گفت: یا عدوّ اللّه؟ مردی ‌را بکشتی ‌که توبه نعمت ‌او پرورده شده‌ای. ‌گفت: بلی ‌آن ‌که مرا فرمود ‌که ‌او ‌را بکش، ‌اگر فرماید تو ‌را ‌که برادری ‌هم بکشم و درنگ نکنم. حویصّه ‌گفت: ‌به خدای ‌بر تو ‌که ‌اگر محمّد تو ‌را فرماید مرا بکشی! ‌گفت: بلی، و اللّه ‌که ----------------------------------- (1). دب، تب: گونه/ گونه‌ای. (2). تب: شبی. (3). وز، تب: فرو آورد. (4). اساس، وز، دب، لب، فق: ‌به تو، آج: ‌به مو، ‌با توجّه ‌به تب تصحیح شد. (5). مر: ‌بر ‌او کردند امّا کاری نبود. (6). آج، لب، فق، مر: ببریدم. (9- 7). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). مر پا. (10). مر، تب: بگیرید بکشید. صفحه : 200 ‌اگر فرماید توقّف«1» نکنم. حویصه ‌گفت: ‌اینکه دینی عظیم ‌باشد ‌که مردم ‌در ‌آن دین ‌به سبب دیانت برادر ‌را بکشند، و ‌اینکه حدیث ‌او ‌را لطف شد و اسلام آورد، و خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت ‌در قصّه کعب بفرستاد. لتبلون‌ّ، بیازمایند«2» ‌شما«3»، و معنی «ابتلا» بگفتیم، و بگفتیم ‌که: ‌از خدای ‌به چه معنی ‌باشد. فِی أَموالِکُم، ‌در مالهایتان ‌به زکات و صدقات و احتیاج و آفات و خسران و نقصان. وَ أَنفُسِکُم، و ‌در تنهای ‌شما ‌به امراض و اسقام و نکبات و مصائب اقارب و مفارقت دوستان. عطا ‌گفت: مراد مهاجرانند ‌که چو«4» ‌ایشان هجرت کردند و ‌از مکّه ‌به مدینه آمدند، سرایها و املاک و اسباب رها کردند، مشرکان سراهاشان بفروختند و املاکشان ‌به دست فرو گرفتند. حسن بصری ‌گفت: مراد ‌به ابتلای تن ‌آن ‌است ‌که ‌بر مکلّفان واجب کرد ‌از عباداتی ‌که تعلّق ‌به ابدان دارد، چون: نماز و روزه، و ابتلای اموال چون: زکات و صدقات و حج‌ّ و جهاد. وَ لَتَسمَعُن‌َّ، «لام» ‌در ‌هر دو لفظ جواب قسمی مقدّر ‌است، و «نون» تأکید راست، و ضمّه لام الفعل ‌برای سقوط «واو» جمع ‌است، ابتلا کنند ‌شما ‌را ‌در مالها و تنهایتان، و بشنوید«5» ‌از جهودان و ترسایان و مشرکان عرب چیزهایی ‌که ‌شما ‌را ‌از ‌آن رنجهای بسیار ‌باشد. وَ إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا، ‌اگر صبر کنید«6» ‌بر ‌آن رنج، و پرهیزگاری کار بندید«7»، فَإِن‌َّ ذلِک‌َ مِن عَزم‌ِ الأُمُورِ، أی ‌من حق‌ّ الامور و جدّها و خیرها. عطا ‌گفت: ‌من حقیقة الایمان، و ‌برای ‌آن کار جدّ و حقیقت ‌را «عزم» خواند ‌که ‌در وجود نیاید الّا ‌به عزم، نه چون فعلی ‌باشد ‌که ‌بر سبیل سهو کرده شود«8». وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ لَتُبَیِّنُنَّه‌ُ لِلنّاس‌ِ، یاد کن [ای محمّد]«9» ----------------------------------- (1). اساس: ‌اگر فرماید تو ‌را ‌که برادری ‌هم بکشم و درنگ نکنم، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها ‌اینکه عبارت تکرار عبارت فوق ‌است، لذا تصحیح شد. (2). اساس، دب، لب، تب: کلمه ‌به صورت «بیازمایید» ‌هم خوانده می‌شود. [.....] (3). دب، آج، لب، فق، مر ‌را. (4). دب، آج، لب، فق، مر: چون. (5). دب، آج، لب، فق: بشنوی/ بشنوید. (6). دب، آج، لب، فق: کنی/ کنید. (7). دب، آج، لب، فق: کاربندی/ کاربندید. (8). آج، لب، فق ‌قوله. (9). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به ور و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 201 چون‌ها گرفت«1» خدای ‌تعالی عهد اهل کتاب ‌که بیان کنند ‌برای مردمان و پنهان باز نکنند. عاصم و ابو عمرو و اهل مکّه خواندند ‌در ‌هر دو فعل: ‌به « یا »، ‌بر وجه خبر ‌از مغایبه، و باقی قرّاء ‌به «تا» ی خطاب ‌بر تقدیر اضمار قول، ‌یعنی: و اذ أخذ اللّه میثاقهم و ‌قال ‌لهم، ‌برای ‌آن ‌که چون تقدیر قول کنند خطاب ‌باشد ‌به ‌ایشان، و ‌اگر ‌اینکه تقدیر نکنند خبر ‌باشد ‌از غایبان. حجّت ‌آن کس ‌که ‌به «تا» ی خطاب خواند، ‌قوله ‌تعالی: فَنَبَذُوه‌ُ وَراءَ ظُهُورِهِم، ‌ایشان عهد خدای ‌تعالی ‌با ‌پس پشت انداختند و ‌به بهای اندک بفروختند ‌از ‌آن طعمه و رشوت ‌که ‌ایشان ‌را بنزدیک عوام‌ّ ‌بود، آنگه حق ‌تعالی ‌گفت: فَبِئس‌َ ما یَشتَرُون‌َ، بد چیزی ‌است آنچه ‌ایشان می‌کنند ‌از ‌آن بیع و شرا و معاوضه ‌که بهای اندک می‌ستانند و دیانت ‌به ‌آن«2» می‌فروشند، و «ما» روا ‌باشد ‌که مصدریّه ‌بود، أی بئس الشّی‌ء اشتراءهم. و روا ‌باشد ‌که نکره موصوفه ‌باشد، أی بئس الشّی‌ء شی‌ء یشترونه ‌به، و مصدریّه اولیتر ‌است. قتاده ‌گفت: ‌اینکه«3» عهدی ‌است ‌که خدای ‌تعالی ‌بر اهل علم گرفته ‌است ‌که آنچه دانند بگویند و پنهان نکنند، ‌که پنهان کردن ‌آن مؤدّی ‌با هلاک ‌باشد. محمّد ‌بن کعب ‌گفت: حلال نباشد عالم ‌را ‌که ‌بر علم خاموش ‌باشد، و نه جاهل ‌را ‌که ‌بر جهل خاموش ‌باشد، آنگه ‌در حق‌ّ عالم بخواند: وَ إِذ أَخَذَ اللّه‌ُ مِیثاق‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ- ‌الآیة، و ‌در حق‌ّ جاهل بخواند: فَسئَلُوا أَهل‌َ الذِّکرِ إِن کُنتُم لا تَعلَمُون‌َ«4». و ابو هریره ‌گفت: ‌اگر نه آنستی ‌که خدای ‌تعالی عهد گرفته ‌است ‌از اهل علم ‌که علم پنهان نکنند، ‌من حدیث نکردمی ‌شما ‌را ‌به چیزی، آنگه ‌اینکه آیت برخواند. و ‌عبد اللّه مسعود روایت کند ‌از ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌که ‌گفت: 5» ‌من کتم علما ‌عن« اهله الجم یوم القیمة بلجام ‌من نار ، ‌هر ‌که ‌او علمی پنهان کند ‌از اهلش روز قیامت لگامی«6» ‌از آتش ‌بر سر ‌او کنند. ----------------------------------- (1). آج: باز گرفت، مر: فرا گرفت. (2). تب: باز. (3). اساس: ‌به صورت «ای» ‌هم خوانده می‌شود. (4). سوره انبیا (21) آیه 7. (5). اساس: کلمه ‌به صورت «من» ‌هم خوانده می‌شود. (6). مر: لجامی. صفحه : 202 الحسن ‌بن عمارة«1» ‌گفت: ‌به نزدیک زهری شدم ‌پس ‌از ‌آن ‌که حدیث رها کرده ‌بود، ‌او ‌را گفتم: حدیث کن مرا ‌به بعضی مسموعات ‌خود. ‌گفت: تو نمی‌دانی ‌که ‌من حدیث رها کرده‌ام! گفتم: یا تو حدیث کن یا «2» ‌من حدیث کنم تو ‌را. ‌گفت: تو حدیث کن. گفتم: حدّثنی الحکم ‌بن عتیبة ‌عن«3» یحیی الخرّاز، ‌قال سمعت علی‌ّ ‌بن أبی طالب یقول: ‌ما اخذ ‌الله ‌علی اهل الجهل ‌ان یتعلموا ‌حتی اخذ ‌علی اهل العلم ‌ان یعلموا ، خدای ‌تعالی عهد نگرفت ‌بر جاهلان ‌که علم آموزند، [گفت]«4» ‌تا«5» عهد گرفت ‌بر«6» عالمان ‌که ‌ایشان ‌را علم آموزند«7»، اکنون بشنو ‌تا بگویم و چهل حدیث روایت کرد. لا تَحسَبَن‌َّ الَّذِین‌َ یَفرَحُون‌َ بِما أَتَوا، حمید خواند: «لا یحسبن‌ّ» ‌به « یا » ‌علی تقدیر: ‌لا یحسبن‌ّ الفارحون فرحهم ‌بما اتوا و فعلوا منجیا ‌لهم ‌من العذاب، و جمله قرّاء ‌به «تا» خواندند خطاب ‌با ‌رسول- ‌علیه السّلام. «الّذین یفرحون» ‌در جای مفعول اوّل ‌باشد، و ‌قوله: بِمَفازَةٍ مِن‌َ العَذاب‌ِ، [284- پ] ‌در جای مفعول دوم. و تکرار فعل ‌برای تأکید کرد چون کلامی دگر معترض شد میان مفعول اوّل و دوم، فعل عامل ‌با سر گرفت، ‌گفت: فَلا تَحسَبَنَّهُم، ‌گفت: مپندار ای محمّد آنان ‌را ‌که شادمانه باشند ‌به ‌آن ‌که کرده باشند، و دوست دارند ‌که ‌ایشان ‌را حمد کنند و بستایند ‌به آنچه نکرده باشند ‌که ‌ایشان ‌از عذاب برهند. ضحّاک و عیسی ‌بن عمر خواندند: «فلا تحسبنّهم» بالتّاء«8» بضم‌ّ الباء خطاب ‌با ‌رسول ‌باشد و صحابه ‌او، و مجاهد و ‌إبن کثیر و ابو عمرو خواندند: «یحسبنّهم»، بالیاء و ضم‌ّ الباء، نهی غایب ‌باشد«9»، نباید ‌که ‌ایشان خویشتن ‌را رستگار پندارند ‌از عذاب ‌که ‌ایشان ‌را عذابی سخت خواهد بودن. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: حسن ‌بن عمّار. [.....] (2). اساس، وز: ‌تا، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس: ‌بن، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس: یا ، وز: ‌با (بی نقطه)، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق، مر: ‌از. (7). همه نسخه بدلها بجز وز ‌گفت. (8). دب، آج، لب، فق و بضم‌ّ التّاء و. (9). دب، آج، لب، فق، مر ‌که. صفحه : 203 خلاف کردند ‌در ‌آن ‌که آیت ‌در شأن ‌که آمد. عطاء ‌بن یسار ‌گفت ‌عن أبی سعید الخدری‌ّ ‌که: جماعتی منافقان ‌در عهد ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و آله- گفتندی: یا ‌رسول اللّه؟ ‌اگر غزایی ‌باشد، ‌ما ‌با تو بیاییم. چون غزای پدید آمدی تخلّف کردندی و باز ماندندی«1» ‌از ‌رسول- ‌علیه السّلام- و ‌به ‌آن تخلّف و تأخّر شاد بودندی، بیانش: فَرِح‌َ المُخَلَّفُون‌َ بِمَقعَدِهِم خِلاف‌َ رَسُول‌ِ اللّه‌ِ وَ کَرِهُوا أَن یُجاهِدُوا بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ«2» ...، چون ‌رسول- ‌علیه السّلام- باز آمدی، عذر آوردندی و تعلّل کردندی ‌که ‌ما ‌را مانع فلان چیز ‌بود، چنان ‌که حق ‌تعالی ‌گفت: یَعتَذِرُون‌َ إِلَیکُم إِذا رَجَعتُم إِلَیهِم«3»- ‌الآیة. آنگه باین همه خواستندی«4» ‌که ‌ایشان ‌را همچنان حمد کنند ‌که مجاهدان ‌را ‌که ‌به جهاد حاضر بودند، خدای ‌تعالی ‌در حق‌ّ ‌ایشان [اینکه]«5» آیت بفرستاد. عکرمه ‌گفت: آیت ‌در فنحاص ‌بن عازورا ‌را آمد و أشیع و امثال ‌ایشان ‌از احبار جهودان ‌که ‌ایشان شاد بودند ‌به ‌آن ‌که مردم ‌را اضلال می‌کردند و ‌از مسلمانی باز می‌داشتند، و ‌به ‌آن ‌که مردم ‌ایشان ‌را ‌با علم نسبت می‌کردند و ‌ایشان اهل علم نبودند، فذلک ‌قوله: وَ یُحِبُّون‌َ أَن یُحمَدُوا بِما لَم یَفعَلُوا. ضحّاک و سدّی گفتند: جهودان اهل مدینه بودند«6»، نامه ‌به جهودان یمن نوشتند ‌که: ‌اینکه محمّد نه ‌آن پیغمبر«7» ‌است ‌که ‌ما ‌را گفته‌اند ‌که ‌به آخر زمان بیرون آید. ‌بر دین ‌خود باشید و مردم ‌را رها مکنید«8» ‌که ‌در دین ‌او شوند، آنگه شادمانه بودند ‌به ‌آن ‌که کلمه ‌ایشان ‌در کفر مجتمع ‌بود، و گفتند«9»: الحمد للّه ‌که کلمه ‌ما مجتمع ‌است و ‌ما ‌بر دین ابراهیم‌ایم«10»، و نبودند. خدای ‌تعالی آیت ‌در«11» ‌ایشان فرستاد. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: باز ایستادندی. (2). سوره توبه (9) آیه 81. (3). سوره توبه (9) آیه 94. (4). اساس: خواستند، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مر ‌که. [.....] (7). وز، دب، تب: پیغامبر. (8). اساس: کنید، آج، لب، فق: مکنی، مر: مگذارید، ‌با توجّه ‌به وز تصحیح شد. (9). مر: گفتندی. (10). مر و حال ‌آن ‌که. (11). دب، آج، لب، فق، مر شأن. صفحه : 204 مجاهد ‌گفت: جهودانند ‌که ‌ایشان شاد بودند ‌به تغییر و تبدیل ‌که ‌در تورات می‌کردند، و می‌نمودند ‌که: ‌اینکه ‌از نزدیک خداست و می‌خواستند ‌تا مردمان ‌ایشان ‌را ‌بر آنچه نمی‌کردند و نمی‌دانستند حمد کنند. حمید ‌بن [عبد الرّحمن ‌بن]«1» عوف ‌گفت: مروان حکم مولایش ‌را ‌أبو رافع بنزدیک ‌عبد اللّه عبّاس فرستاد و ‌گفت: ‌اگر چنان ‌که خدای ‌تعالی عذاب خواهد کردن ‌آن ‌را ‌که شاد«2» ‌باشد ‌به آنچه نکند«3» یا خواهد ‌که ‌او ‌را حمد کنند ‌بر آنچه نکرده ‌باشد، ‌ما همه همچنینیم، ‌پس کیست ‌که ‌از عذاب مسلّم خواهد بودن! ‌عبد اللّه عبّاس ‌گفت: ‌اینکه آیت ‌را ‌با ‌ما ‌اینکه«4» چه سبیل ‌است! ‌اینکه«5» ‌در شأن جماعتی«6» جهودان آمد ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- چیزی ‌از ‌ایشان بپرسید، بخلاف راستی خبر دادند و نمودند ‌که: ‌ما راست گفتیم. آنگه ‌به ‌آن کتمان و خلاف راستی شاد بودند و خواستند«7» ‌تا ‌ایشان ‌را ‌بر ‌آن محال ‌که گفته بودند حمد کنند، خدای ‌تعالی آیت ‌در ‌ایشان فرستاد«8». قتاده و مقاتل گفتند: آیت ‌در«9» جهودان خیبر آمد ‌که بنزدیک ‌رسول آمدند و گفتند: ‌ما تو ‌را می‌شناسیم و می‌دانیم ‌که تو پیغامبر خدایی، و ‌به تو ایمان داریم، و رای ‌ما موافق رای تو ‌است. چون بیرون آمدند، مسلمانان ‌ایشان ‌را حمد کردند. ‌ایشان ‌به ‌آن شادمانه شدند، خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت بفرستاد. ابراهیم النّخعی‌ّ ‌گفت: جهودان جماعتی ‌را برگ بکردند و ‌به مدد ‌رسول فرستادند، آنگه ‌به ‌آن«10» شاد بودند، و ‌بر ‌اینکه قاعده بخواند: «بما آتوا»، أی ‌بما اعطوا، ‌یعنی ‌به ‌آن نفقه ‌که کردند ‌بر ‌ایشان. و سعید جبیر خواند: «بما اوتوا»، أی ‌بما اعطوا، حق ‌تعالی ‌گفت: ‌ایشان ‌را ‌از عذاب رستگاری نبود و عذاب ‌ایشان سخت ‌بود. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مر: شادمان. (3). لب: مکند. (4). مر: ندارد. (5). آج، لب، فق: ‌که. (6). آج، لب، فق، جماعت. (7). آج، لب، فق، مر: و می‌خواستند. (8). مر: ‌اینکه آیت فرستاد ‌در شأن ‌ایشان. (9). دب، آج، لب، فق، مر شأن. [.....] (10). مر، تب: ‌بر ‌آن. صفحه : 205 آنگه حق ‌تعالی ‌گفت: ملک آسمان و زمین خدای راست، و ‌او ‌بر همه چیز قادر ‌است. و وجه اتّصال آیت ‌به آیات مقدّم ‌آن ‌است ‌که: ‌اینکه آیات ‌که رفت جمله ‌در حق‌ّ جهودان ‌است و اقوال و احوال ‌ایشان. و ‌آن ‌که گفتند: إِن‌َّ اللّه‌َ فَقِیرٌ وَ نَحن‌ُ أَغنِیاءُ«1» ...، حق ‌تعالی ‌به ‌اینکه آیت رد کرد ‌بر ‌ایشان و ‌گفت: ‌آن ‌که مالک آسمان و زمین ‌باشد و ‌هر چه ‌در وجود هست، ملک و ملک ‌او ‌باشد، و ‌او ‌بر همه چیز قادر ‌باشد، چگونه گویند ‌او ‌را ‌که درویش ‌است و ‌ما توانگر. آنگه حق ‌تعالی ‌گفت: ‌اینکه همه ‌که آمد ‌بر اینان ‌که جهودان و کافرانند، ‌از ‌آن آمد ‌که ‌ایشان اندیشه نکردند و تأمّل«2» کار نبستند ‌که ‌در خلق آسمان و زمین و آمد شد شب و روز آیاتی و علامتی«3» و دلالاتی«4» و عجایبی هست خداوندان عقلها ‌را، ‌فقال: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ«5»- ‌الآیة. عطاء ‌بن ابی رباح ‌گفت: ‌با ‌عبد اللّه عمر ‌در نزدیک عایشه شدم. ‌عبد اللّه عمر ‌گفت: یا عائشه؟ خبر ده ‌ما ‌را«6»- ‌به عجبتر چیزی ‌که ‌از [285- ر] ‌رسول- ‌علیه السّلام- دیدی. ‌گفت: کار ‌او همه عجب ‌بود، شبی ‌از شبها نوبت ‌من ‌بود ‌در بستر آمد و بخفت«7»، هنوز پهلو آرام نگرفته«8» ‌بر زمین، برخاست و جامه ‌در پوشید و قربه آب نهاده ‌بود، ‌از ‌آن وضو کرد و آب بسیار بریخت، آنگه ‌در نماز ایستاد و ‌در نماز چندان بگریست ‌که آب چشمش سینه ‌او و پیش جامه ‌او تر بکرد، آنگه بنشست و حمد و ثنای خدای می‌کرد و می‌گریست ‌تا آب چشمش کنارش تر بکرد، آنگه سر ‌بر زمین نهاد و چندان بگریست ‌که آب چشمش زمین تر بکرد، ‌تا صبح ‌بر آمد«9» و بلال آمد و ‌او ‌را ‌به نماز بامداد خواند. ‌او ‌را گریان یافت، ‌گفت: ای ‌رسول اللّه«10»؟ می‌بگریی! و خدای ‌تعالی گناه تو بیامرزید گذشته و نا آمده، ‌گفت: 11» افلا اکون« عبدا شکورا، ----------------------------------- (1). سوره آل عمران (3) آیه 181. (2). لب، فق: تاصل. (3). آج، لب، فق، مر: علاماتی. (4). دب، آج، لب، فق: دلالتی. (5). دب، آج، لب و ‌الإرض. (6). دب: مرا. (7). لب: نخفت. (8). دب، آج، لب، فق ‌بود. (9). همه نسخه بدلها همچنین ‌بود. (10). همه نسخه بدلها بجز مر، تب چرا. (11). دب، آج، لب، فق، تب للّه. صفحه : 206 خدای ‌را بنده شاکر نباشم! و چرا نگریم، و خدای ‌تعالی امشب آیاتی ‌بر ‌من انزله کرد: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، ‌الی ‌قوله: إِنَّک‌َ لا تُخلِف‌ُ المِیعادَ«1»، آنگه ‌گفت: ویل لمن قرأها و ‌لم یتفکر ‌فیها ، وای ‌بر ‌آن کس ‌که ‌اینکه آیات بخواند و ‌در ‌او تفکّر نکند؟ امیر المؤمنین«2»- ‌علیه السّلام- روایت کرد ‌که: چون ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌به نماز شب برخاستی، اوّل مسواک کردی، آنگه ‌در اطراف آسمان نگریدی«3» و ‌اینکه آیت ‌بر خواندی: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ ‌الی ‌قوله: فَقِنا عَذاب‌َ النّارِ«4». بریده أسلمی‌ّ روایت کرد«5» ‌که ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و سلّم- ‌گفت: هیچ آیت ‌بر جنّیان سخت‌تر نیامد ‌از ‌اینکه آیت ‌که خدای ‌تعالی می‌گوید: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ- ‌إلی آخر الایات. ‌در اثر هست ‌که مردی ‌به نزدیک یکی ‌از جمله صالحان آمد و ‌گفت: یا فلان؟ مرا دعایی بیاموز ‌که ‌به اجابت نزدیک ‌باشد. ‌گفت: ‌در اوّل دعا پنج بار بگوی: ربّنا ربّنا، آنگه حاجت بخواه ‌که خدای ‌تعالی ‌اگر صلاح داند اجابت کند. ‌گفت: ‌از کجا گفتی! و تخصیص ‌اینکه عدد چراست! ‌گفت: لقوله ‌تعالی: إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، ‌الی ‌قوله: رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلًا«6»، ‌الی ‌قوله: إِنَّک‌َ لا تُخلِف‌ُ المِیعادَ«7»، ‌در ‌اینکه آیات«8» پنج بار هست ‌اینکه کلمه ‌که: «ربّنا»، آنگه ‌به عقب ‌آن می‌گوید: فَاستَجاب‌َ لَهُم رَبُّهُم«9». و ‌در خبر هست ‌که: ‌هر ‌که ‌او ‌در مقدّمه دعا هفت بار بگوید: « یا اللّه یا رب‌ّ»، دعای ‌او اجابت کنند«10». سعید جبیر ‌گفت ‌از ‌عبد اللّه عبّاس ‌که«11»: قریش بنزدیک جهودان آمدند و گفتند: ----------------------------------- (1). سوره آل عمران (3) آیه 194. (2). دب، آج، فق، تب ‌علی. [.....] (3). آج، لب، فق: نگرستی. (4). سوره آل عمران (3) آیه 191. (5). دب، آج، لب، فق: روایت کند. (6). سوره آل عمران (3) آیه 191. (7). سوره آل عمران (3) آیه 194. (8). دب، آج، لب، فق: و ‌در ‌اینکه آیت. (9). سوره آل عمران (3) آیه 195. (10). دب، آج، لب، فق: مستجاب گردد. (11). دب، آج، لب، فق: ‌گفت ‌که، مر: ‌که ‌او ‌گفت. صفحه : 207 موسی ‌که ‌به ‌شما آمد چه معجزه آورد«1»! گفتند: عصا و ید بیضاء. ‌به ترسایان آمدند، و گفتند: عیسی چه آورد! گفتند: احیاء موتی و ابراء أکمه و أبرص. بنزدیک ‌رسول آمدند و گفتند: ای محمّد؟ آیت تو چیست«2»! ‌از خدای ‌در خواه ‌تا کوه صفا ‌برای ‌ما ‌با زر کند. خدای ‌تعالی ‌اینکه آیات فرستاد«3» ‌که: ‌اگر ‌شما طلب آیتی [می]«4» کنید یا دلالتی، ‌در خلق آسمان و زمین و اختلاف شب و روز آیاتی و دلالاتی«5» هست خداوندان عقل ‌را. ‌قوله: وَ اختِلاف‌ِ اللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ، محتمل ‌است دو معنی ‌را: یکی آمد شد، ‌برای ‌آن ‌که عرب گوید: فلان یختلف ‌الی فلان، فلان بنزدیک فلان اختلاف می‌کند، ‌یعنی آمد شد«6» می‌کند، و ‌برای ‌آن چنین ‌است«7» ‌که آمد شد مختلف ‌باشد، و چون تحقیق کنی مختلفی متضادّ ‌باشد، ‌برای ‌آن ‌که ‌از باب أکوان ‌باشد، و أکوان ‌به اختلاف جهات«8» متضادّ ‌باشد. و وجهی دگر ‌آن ‌است ‌که: مراد ‌آن ‌است ‌که ‌به اختلاف یکدیگراند ‌در لون، ‌که ‌اینکه روشن ‌است و ‌آن تاریک، مراد اختلاف نور و ظلمت ‌است. و مراد ‌به «اولو الالباب»، آنانند ‌که ‌ایشان عقل کار بندند و اندیشه و تفکّر کنند«9». آنگه وصف کرد ‌ایشان ‌را ‌گفت: الَّذِین‌َ یَذکُرُون‌َ اللّه‌َ، آنان ‌که ذکر خدای کنند ‌بر جمیع حالات ‌که باشند. قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِم، ‌در ‌آن حال ‌که ایستاده و نشسته و ‌بر پهلو خفته باشند. و نصب ‌اینکه ‌بر حال ‌است. و ‌قوله: وَ عَلی جُنُوبِهِم، جار و مجرور ‌هم ‌در«10» محل‌ّ حال ‌است، و المعنی مضطجعین ‌علی جنوبهم. ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر، تب: معجز آورد. (2). چاپ شعرانی (3/ 285) ‌گفت: ‌هر چه ‌شما طلب کنید، گفتند. (3). همه نسخه بدلها بجز مر: بفرستاد. (4). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). وز، دب، آج، لب، فق، مر: دلالتی. [.....] (6). آج، لب، فق: آمد و شد. (7). دب، آج، لب، فق، مر: خبر ‌است. (8). اساس، وز: جهاد، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). دب، آج، لب، فق، مر: بکنند. (10). اساس ‌اینکه، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. صفحه : 208 امیر المؤمنین ‌علی- ‌علیه السّلام- ‌گفت و ‌عبد اللّه عبّاس و نخعی و قتاده: مراد نماز کنندگان‌اند ‌که ‌در حال قدرت و صحّت نماز کنند ‌بر پای، و چون نتوانند و ‌از قیام عاجز باشند نشسته، و چون نشسته نتوانند ‌بر پهلو، و ‌اینکه فضلی ‌است ‌از خدای ‌تعالی و تخفیفی مر خلقان ‌خود ‌را، ‌تا بدانند ‌که خدای ‌تعالی آنچه بنده نتواند ‌بر ‌آن ننهد«1». دیگر مفسّران گفتند: مراد مداومت و مواظبت ‌ایشان ‌است ‌بر ذکر خدای، ‌برای ‌آن ‌که مردم ‌از ‌اینکه هیأت خالی نباشند، یا ایستاده، یا نشسته، یا ‌بر پهلو خفته باشند. معاذ جبل روایت کند ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت ‌که«2» ‌هر ‌که: ‌او خواهد ‌که ‌در بستانهای بهشت چرا کند، گو ذکر خدای بسیار کن«3». و ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: ذکر خدای ‌تعالی علامت ایمان ‌است و برات بیزاری ‌است«4» ‌از نفاق، و حصن ‌است ‌از شیطان، و حرز ‌است ‌از آتش دوزخ. و ‌در خبر ‌است ‌که خدای ‌تعالی ‌به موسی وحی کرد: 5» یا موسی؟ اجعلنی منک ‌علی بال« و ‌لا تنس ذکری ‌علی ‌کل حال، و لیکن همک ذکری فان الطریق ‌علی ، ‌گفت: یا موسی مرا ‌بر یاد دار و ذکر ‌من فراموش مکن ‌بر هیچ حال و باید ‌تا همّت تو ذکر ‌من ‌باشد ‌که راه تو ‌بر ‌من ‌است. و ‌در اخبار اهل البیت هست ‌که: آیت ‌در نماز شب ‌است ‌که«6» ذکر خداست ‌در ‌اینکه سه حال: حالت قیام و قعود ‌به دعوات«7»، وَ عَلی جُنُوبِهِم، چون ‌از نماز وتر فارغ شود ‌فی روایة [285- پ]، و ‌به روایتی دیگر: چون ‌از رکعتی الفجر فارغ شود ‌بر پهلوی راست خسپد و دست راست ‌در زیر روی نهد و ‌اینکه دعا بخواند: 8»9» استمسکت بعروة اللّه الوثقی [الّتی]« ‌لا انفصام لها و اعتصمت بحبل اللّه المتین و اعوذ باللّه ‌من شرّ فسقة« ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق: ‌بر ‌او ننهد. (2). همه نسخه بدلها: ندارد. (3). دب، آج، لب، فق: بسیار کند، مر: بسیار گوید. (4). آج، لب، فق، مر: براءت و بیزاری ‌است، دب: برات بیزاری ‌است. (5). اساس، وز، آج، لب: ‌علی مال، مر: ‌علی کل‌ّ حال، ‌با توجّه ‌به دب، تب تصحیح شد. (6). دب، آج، لب، فق، مر ‌در ‌آن جا. (7). دب، آج، لب، فق، مر: قعود و هجوع. (8). اساس: ندارد، ‌از وز افزوده شد. (9). دب اهل. [.....] صفحه : 209 الله‌العرب و العجم و ‌من شرّ فسقة الجن‌ّ و الانس سبحان رب‌ّ الصّباح فالق الاصباح} ، سه بار بگوید ‌اینکه کلمه، آنگه گوید: 1»2» بسم اللّه وضعت جنبی للّه امنت باللّه« فوّضت امری ‌الی اللّه توکّلت ‌علی اللّه ‌ما شاء اللّه« ‌لا حول و ‌لا قوّة الّا باللّه العلی‌ّ العظیم، إِن‌َّ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّیل‌ِ وَ النَّهارِ - ‌الی ‌قوله: إِنَّک‌َ لا تُخلِف‌ُ المِیعادَ«3». وَ یَتَفَکَّرُون‌َ فِی خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ، و اندیشه کنند ‌در عجیب«4» خلقت آسمانها، و ‌آن ‌که قدیم- جل‌ّ جلاله- چگونه آفرید ‌اینکه هفت آسمان معلّق مطبّق بی عمادی و ستونی ‌در هوا ایستاده، و آسمان دنیا ‌به زینت ستارگان«5» آراسته، و هفت زمین یک ‌در زیر یک«6» نهاده، و ‌به انواع حیوان آبادان کرده، و ‌به انواع نبات آراسته، و ‌به چشمه‌های«7» آب زنده داشته، و ‌به باران آسمان مدد کرده. چون ‌در ‌اینکه اندیشه کنند، بدانند ‌که ‌اینکه افعال محکم متقن بی صانعی قادر«8» عالم حی‌ّ موجود«9» مرید«10» کاره«11» مدرک مخالف اشیاء بنه ‌باشد. ابو هریره روایت کند ‌از ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌که ‌او ‌گفت: شب معراج ‌که مرا ‌به آسمان بردند، گردی دیدم و دودی و غباری و آوازی، جبرئیل ‌را گفتم: ‌اینکه چیست! گفتند«12»: ‌اینکه شیاطینند ‌که ‌اینکه گرد می‌کنند ‌تا حجاب ‌باشد چشمهای خلایق ‌را ‌از ‌آن ‌که عجایب آسمان ببینند«13»، و ‌اگر نه آنستی خلقان عجایب«14» دیدندی. ‌إبن عون«15» ‌گفت: فکرت غفلت ببرد و خشیت باز آرد«16»، چنان ‌که آب نبات ‌را و زرع ‌را زیاده کند و دل«17» هیچ چیز چنان نه افروزد ‌که«18» اندوه، و هیچ چیز چنان ----------------------------------- (1). دب، آج، لب و. (2). دب، آج، لب، فق، مر ‌کان. (3). سوره آل عمران (3) آیه 194. (12- 4). وز: عجب. (5). لب: ستارگان. (6). تب: یکی ‌در زیر یکی. (7). اساس و همه نسخه بدلها: چشمهای/ چشمه‌های. (8). دب، آج، لب، فق، مر: قادری. (11- 9). دب، آج، لب، فق و. (10). کذا: ‌در اساس، وز، دب، دیگر نسخه بدلها: ‌گفت. (13). مر: نه بینند. (14). دب، آج، لب، فق، مر آسمان. (15). اساس ‌به صورت: «إبن عوف» ‌هم خوانده می‌شود. (16). همه نسخه بدلها: بار آرد. [.....] (17). تب، مر ‌را. (18). اساس، وز: نه افزود ‌که، مر: نیفروزد، ‌با توجّه ‌به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 210 روشن نکند دل ‌را ‌که فکرت. ابو هریره روایت کرد ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: بینا دلی مرد«1» ‌بر بستر ستان«2» خفته ‌باشد، ‌در آسمان نگرد و ‌در ستارگان آسمان«3»، گوید: گواهی«4» دهم ‌که تو ‌را آفریدگاری و خالقی و مدبّری هست«5»، آنگه گوید: اللهم اغفر لی ، بار خدایا بیامرز مرا، خدای ‌تعالی ‌به رحمت ‌به ‌او نگرد و بیامرزد ‌او ‌را. ابو الاحوص ‌گفت چنین خواندم ‌در کتابی ‌که: عابدی ‌در بنی اسرائیل سی سال عبادت کرد«6». ‌در بنی اسرائیل چنان عادت ‌بود ‌که چون عابدی سی سال عبادت کردی خالص، و ‌در ‌آن میانه«7» گناهی«8» نکردی، ابری بیامدی و ‌او ‌را سایه کردی. ‌اینکه عابد ‌پس ‌از سی سال عبادت ‌از ‌آن هیچ اثر ندید، مادر ‌را ‌گفت: یا مادر؟ ‌اینکه چه حال«9» ‌است ‌من عبادت کردم سی سال و اثر ‌آن پیدا نشد! ‌گفت: همانا گناهی کردی ‌در ‌آن میانه«10»! ‌گفت: نکردم، و نه نیز همّت کردم«11». ‌گفت: هیچ بار اتّفاق افتاد ‌که ‌بر آسمان نگریدی و اندیشه ناکرده چشم ‌از ‌او بگرفتی! ‌گفت: بسیار. ‌گفت: تو ‌را ‌از ‌اینکه جا آفت آمد. رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلًا، ‌اینکه ‌از جمله ‌آن جایهاست ‌که گفتیم عرب اضمار قول کنند، و تقدیر ‌آن ‌که: یقولون ربّنا ‌ما خلقت ‌هذا باطلا. گویند: بار خدایا؟ ‌اینکه«12» ‌به باطل نیافریدی، بیانش: ما خَلَقنَا السَّماءَ«13»سُبحانَک‌َ، منزّه می‌گویم تو ‌را تنزیه گفتنی، و نصب ‌او ‌بر مصدر ‌است ‌از فعل محذوف، ‌یعنی نسبّحک سبحانا، آنگه اضافت مصدر کرد ‌با مفعول. «فقنا»، صورت امر ‌است و معنی دعا، و فرق ‌از میان ‌ایشان ‌به اعتبار رتبه پیدا شود ‌که امر ‌آن ‌باشد ‌که آمر فوق مأمور ‌باشد ‌به رتبه، و دعا و سؤال ‌بر عکس ‌اینکه ‌باشد، سائل«3» ‌به رتبه فروتر ‌باشد ‌از مسؤول. و «وقی» [متعدّی ‌باشد ‌به دو مفعول، یقال: وقیته کذا، و ‌منه قول النّبی‌ّ- ‌علیه السّلام- لأمیر المؤمنین علی‌ّ«4»: اللّهم‌ّ قه الحرّ و البرد، آنگه ‌که ‌او ‌را ‌به یمن می‌فرستاد]«5». رَبَّنا إِنَّک‌َ مَن تُدخِل‌ِ النّارَ فَقَد أَخزَیتَه‌ُ، بار خدایا ‌آن ‌را ‌که تو ‌در دوزخ بری ‌او ‌را بخزی کرده باشی، و «خزی» نکال ‌باشد و اهانت. و مفضل ‌گفت: هلال ‌باشد، ‌قال الشّاعر: اخزی الاله ‌من الصّلیب الهه و اللابسین قلانس الرّهبان و گفته‌اند: فضیحت ‌باشد، بیانش: وَ لا تُخزُون‌ِ فِی ضَیفِی«6» ...، و اصحاب وعید ‌به ‌اینکه آیت تمسّک کردند و گفتند: مؤمنان مخزی‌ّ نباشند، لقوله ‌تعالی: یَوم‌َ لا یُخزِی اللّه‌ُ النَّبِی‌َّ وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا مَعَه‌ُ«7» ...، یک جواب ‌از ‌اینکه ‌آن ‌است ‌که: انس مالک و قتاده و سعید جبیر گفتند: مَن تُدخِل‌ِ النّارَ، ‌من تخلد ‌فی النّار، و ‌اینکه اقوال ‌به اسناد ‌از ‌ایشان روایت ‌است، تأویل آیت ‌بر ‌آن کردند ‌که تخصیص آیت کردند ‌به کافران ‌که ‌در دوزخ [مخلّد]«8» باشند. ----------------------------------- (2- 1). اساس و دیگر نسخه بدلها بجز وز و تب: کلمه ‌به صورت «فعلا» ‌هم خوانده می‌شود. (3). اساس: ‌به صورت «سائلی» ‌هم خوانده می‌شود. (4). دب ‌علیه السّلام. (8- 5). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). سوره هود (11) آیه 78. (7). سوره تحریم (66) آیه 8. صفحه : 212 عمرو ‌بن دینار ‌گفت: جابر ‌عبد اللّه انصاری ‌به مکّه آمد ‌برای عمره. ‌من و عطا بنزدیک ‌او شدیم، گفتیم: چه گویی ‌در ‌اینکه آیت ‌که خدای ‌تعالی می‌گوید: رَبَّنا إِنَّک‌َ مَن تُدخِل‌ِ النّارَ فَقَد أَخزَیتَه‌ُ، ‌اینکه «إخزا» ‌را چه معنی ‌باشد! ‌گفت: الاحراق بالنّار، سوختن ‌به آتش، ان‌ّ دون ‌ذلک لخزیا، ‌در کمتر ‌از ‌اینکه خزی ‌باشد، و ‌اینکه جوابی نیکوست. و جواب معتمد ‌در جمع ‌بین الآیتین ‌آن ‌باشد ‌که: آیت نفی خزی ‌رسول و مؤمنان مخصوص ‌باشد ‌به مؤمنانی ‌که«1» ‌ایشان ‌را ‌به دوزخ نبرند و محمول نباشد ‌بر عموم، و دلیل مخصّص«2» ‌او قرینه ‌است ‌که ‌در [286- ر] آیت ‌گفت: وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا مَعَه‌ُ«3» ...، ‌تا مخصوص ‌باشد ‌به صحابه ‌رسول- ‌علیه السّلام- آنان ‌که ‌از صفت ‌ایشان ‌اینکه ‌است ‌که: یَسعی نُورُهُم بَین‌َ أَیدِیهِم وَ بِأَیمانِهِم«4»- ‌الآیة. و وجهی دگر ‌در تأویل آیت ‌آن ‌است ‌که: یَوم‌َ لا یُخزِی اللّه‌ُ النَّبِی‌َّ«5». ‌اینکه کلامی تمام ‌است، وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا«6»، کلامی دگر ‌باشد. و «واو» استیناف ‌را ‌باشد و محل‌ّ ‌او رفع ‌باشد ‌به ابتدا. و «معه» ‌در جای خبر ‌او ‌باشد، و معنی ‌آن ‌بود ‌که: المؤمنون ملازمون«7» ‌له مصاحبون إیّاه. و چون آیت ‌بر ‌اینکه وجه حمل کنند سؤال ساقط ‌باشد، ‌برای ‌آن ‌که نفی خزی مخصوص بوده«8» ‌به ‌رسول- ‌علیه السّلام. و وجهی دگر ‌آن ‌است ‌که: «خزی» ‌بر وجوه ‌است، ‌به معنی اهلاک«9» و اهانت و فضیحت، و ‌اینکه همه ‌در حق‌ّ آنان ‌که ‌به دوزخ شوند حاصل ‌باشد. دگر ‌از وجوه «خزی» یکی شرم ‌بود، یقال: خزی، یخزی، خزایة، و اخزیته ‌إذا فعلت ‌به فعلا یخزی ‌منه. ‌پس خزی مؤمنان ‌به معنی استحیا ‌باشد، و خزی کافران ‌به معنی خلود ‌در دوزخ، و ‌اینکه وجه ضعیف ‌است. و وجوه معتمد ‌آن ‌است ‌که رفت. ----------------------------------- (1). اساس: و، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مر: مخصوص. (3). سوره بقره (2) آیه 214، نیز سوره تحریم (66) آیه 8. (4). سوره حدید (57) آیه 12. (5). سوره تحریم (66) آیه 8. (6). سوره بقره (2) آیه 214 و سوره تحریم (66) آیه 8. [.....] (7). آج، لب: و المؤمنین ملازمان، دب: و المؤمنین ملازمون. (8). دب: ‌باشد، آج، لب، فق: ‌بود. (9). دب، آج، لب، فق، مر و افناء. صفحه : 213 وَ ما لِلظّالِمِین‌َ مِن أَنصارٍ، و ظالمان ‌را یاری نبود. و ‌در ‌اینکه آیت دلیل«1» نبود ‌بر ‌آن ‌که ظالمانی ‌را ‌که نه کافر باشند شفیع نبود، ‌برای ‌آن ‌که ناصر ‌آن کس ‌باشد ‌که یاری منصور کند ‌علی وجه«2» الحمایة ‌علی ‌من أراده و أراد اضراره، و کس ‌را ‌در قیامت ‌اینکه دست و قوّت نباشد«3» ‌که ‌بر خدای حمایت کند و کسی ‌را ‌با پناه گیرد. و وجهی دگر ‌آن ‌که تخصیص ظالمان کنند ‌به کافران ‌برای ‌آن ‌که کفر ‌هم ظلم ‌باشد [بل عظیمتر ظلمی ‌باشد]«4»، لقوله- عزّ و جل‌ّ: إِن‌َّ الشِّرک‌َ لَظُلم‌ٌ عَظِیم‌ٌ«5». ‌قوله: رَبَّنا إِنَّنا سَمِعنا مُنادِیاً یُنادِی لِلإِیمان‌ِ، ‌اینکه ‌هم حکایت قول ‌آن مؤمنان ‌است ‌که ‌ایشان ‌در دعا و مناجات گویند: بار خدایا؟ ‌ما شنیدیم منادی ‌را ‌که ندا می‌کرد و دعوت می‌کرد ‌به ایمان، ‌یعنی محمّد مصطفی- صلّی اللّه ‌علیه و«6» آله- و ‌اینکه قول [عبد اللّه مسعود و]«7» ‌عبد اللّه عبّاس ‌است و بیشتر مفسّران. و قرظی‌ّ ‌گفت: مراد قرآن ‌است، ‌برای ‌آن ‌که نه همه مردمان ‌که ‌از امّت رسولند ‌او ‌را دیدند، و «لام» ‌به معنی «الی» ‌است، چنان ‌که اوّل گفتیم، مثاله: یَعُودُون‌َ لِما نُهُوا عَنه‌ُ«8». و گفته‌اند: «لام» ‌به معنی اجل ‌است، ‌یعنی لأجله. قتاده ‌گفت: خدای ‌تعالی ‌اینکه معنی ‌از مؤمنان جن‌ّ و إنس حکایت کرد، امّا ‌از جنّیان ‌قوله: إِنّا سَمِعنا قُرآناً عَجَباً«9»، و ‌از إنسیان ‌قوله: إِنَّنا سَمِعنا مُنادِیاً یُنادِی لِلإِیمان‌ِ، و ‌اینکه جا نیز قول محذوف ‌است، و المعنی: و یقول «ان امنوا» ‌بر قول بعضی، و ‌اینکه درست نیست ‌برای ‌آن ‌که ندا تعلّق دارد ‌به ‌آن، ندا می‌کرد ‌که: ایمان آرید ‌به خدای. فَآمَنّا، ایمان«10» آوردیم. رَبَّنا فَاغفِر لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّر عَنّا سَیِّئاتِنا، بار خدایا گناهان ‌ما بیامرز و سیّئات ‌ما مکفّر«11» و پوشیده کن. وَ تَوَفَّنا مَع‌َ الأَبرارِ، و ‌ما ‌را ‌با ابرار و نکوکاران وفات ده. ----------------------------------- (1). تب: دلیلی. (2). دب: ‌علی الوجه. (3). دب، آج، لب، فق، مر: نبود. (4). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره لقمان (31) آیه 13. (6). وز، تب ‌علی. (7). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). سوره مجادله (58) آیه 8. (9). سوره جن (72) آیه 1. (10). مر: ‌پس ایمان. (11). آج، لب، فق، مر: مکفور، دب: ‌ما ‌را مکفوف. [.....] صفحه : 214 رَبَّنا وَ آتِنا، ‌هم حکایت دعا و تضرّع ‌ایشان ‌است ‌که می‌گویند: بار خدای ‌ما و پروردگار ‌ما؟ بده ‌ما ‌را آنچه ‌بر پیغمبران«1» وعده کردی ‌ما ‌را، ‌یعنی ‌بر زبان پیغمبران«2» ‌علی حذف المضاف و اقامة المضاف إلیه، مقامه کقوله: وَ سئَل‌ِ القَریَةَ«3». ‌اگر گویند: چگونه گفتند ‌ایشان ‌در دعا ‌که آنچه وعده کرده‌ای«4» ‌بر زبان پیغمبران بده ‌ما ‌را، ‌با ‌آن ‌که ‌ایشان دانستند ‌که خدای ‌تعالی خلف میعاد نکند! جواب ‌از ‌اینکه ‌آن ‌است ‌که: خدای ‌تعالی ‌ایشان ‌را و ‌ما ‌را متعبّد بکرده ‌است ‌به دعا کردن، و ‌اگر چه ‌ما ‌را معلوم ‌است ‌که آنچه صلاح ‌باشد خدای ‌تعالی بکند ‌با ‌ما، ‌اگر ‌ما دعا کنیم و ‌اگر نه، چنان ‌که ‌گفت: قال‌َ رَب‌ِّ احکُم بِالحَق‌ِّ«5» بار خدایا حکم کن بحق«6»، و خدای ‌تعالی حکم بحق کند، ‌اگر ‌ما گوییم و ‌اگر نه، و لکن ‌ما ‌را ‌به ‌اینکه متعبّد بکرد ‌تا ‌ما ‌را ‌در ‌اینکه گفتن لطف ‌باشد و ‌بر«7» گفتن ثواب. بعضی دگر گفتند: لفظ«8» دعاست و معنی خبر، و تقدیر ‌آن ‌است: و ‌لا تحزنا لتؤتینا ‌ما وعدتنا ‌علی السنة رسلک بعضی دگر گفتند: معنی ‌آن ‌است بار خدایا ‌ما ‌را ‌از جمله آنان کن ‌که آنچه ‌بر زبان پیغامبران وعده داده‌ای بدهی ‌او ‌را. و بعضی دگر گفتند: مراد ‌آن ‌است ‌که آنچه وعده کرده‌ای ‌بر زبان پیغامبران ‌از نصرت و ظفر تعجیل فرمای«9» ‌که ‌ما ‌را ‌با حلم تو طاقت نباشد. ثابت البنانی‌ّ روایت کرد ‌از أنس مالک ‌که ‌رسول- صلّی اللّه ‌علیه و آله- [گفت]«10»: ‌هر ‌که ‌را خدای وعده ثواب دهد، ‌لا محال انجاز ‌آن وعده کند، و ‌هر ‌که ‌را وعده عقاب کند ‌او مخیّر ‌است، خواهد کند ‌آن عقاب و خواهد نکند، و کرم اقتضای ‌اینکه کند، نبینی ‌که شاعر چگونه می‌گوید ‌در مدح ‌خود ‌به ‌اینکه معنی: و انّی اذا اوعدته ‌او وعدته لمخلف ایعادی و منجز موعدی ----------------------------------- (2- 1). وز: پیغامبران. (3). سوره یوسف (12) آیه 82. (4). مر ‌ما ‌را ‌یعنی. (5). سوره انبیاء (21) آیه 112. (6). همه نسخه بدلها: حکم ‌به حق کن. (7). دب، آج، لب، فق ‌اینکه. (8). وز: ‌به لفظ. (9). دب: فرمایی. (10). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 215 و جواب صحیح ‌از ‌اینکه سؤال ‌که گویند: خدای ‌تعالی خلف میعاد نکند- ‌اگر ‌به ثواب ‌باشد و ‌اگر ‌به عقاب، ‌برای ‌آن ‌که کذب ‌باشد و کذب ‌بر ‌او روا نیست- ‌آن ‌است ‌که گوییم: ‌آن ‌را ‌که وعید متناول ‌باشد ‌او ‌را ‌لا محال ‌به ‌او برسد، جز ‌که آنان ‌که معفوّ باشند یا مشفّع فیهم خبر متناول نبود ‌ایشان ‌را، و ‌اگر چه لفظ صورت عموم دارد«1» ‌برای ‌آن ‌که عموم ‌را بنزدیک ‌ما صیغتی مفرد«2» مخصوص نیست ‌که ‌اگر ‌در خصوص استعمال کنند مجاز ‌باشد«3»، چنان ‌که ‌در جای ‌خود بیاید- ‌ان شاء اللّه. و أصمعی‌ّ ‌گفت، ابو عمرو ‌بن العلاء ‌گفت«4»، عمرو ‌بن عبید ‌گفت: مرا خدای خلف وعد کند! گفتم: نه، ‌گفت: خلف وعید کند! گفتم: آری، ‌گفت: چرا! ‌گفت«5»: ‌برای ‌آن ‌که ‌اینکه علامت لؤم ‌باشد، و ‌آن دلالت کرم، و آنگه ‌اینکه بیتها بخواند«6»: و ‌لا یرهب ‌بن العم‌ّ ‌ما عشت صولتی و ‌لا اختبی ‌من خشیة المتهدّد و انّی اذا اوعدته ‌او وعدته لمخلف ایعادی و منجز موعدی ابو هریره روایت کرد ‌که: ‌رسول- ‌علیه السّلام [286- پ] ‌هر شب«7» ده آیت ‌از آخر ال عمران بخواندی. و ‌در خبر ‌است ‌که: ‌هر کس ‌که ‌اینکه آیات بخواند، همچنان ‌باشد ‌که ‌آن شب«8» نماز کرده. و عمّار الدّهنی‌ّ روایت کرد ‌از حضرت صادق- ‌علیه السّلام- ‌که ‌او ‌گفت: ‌هر ‌که ‌را کاری پیش آید، پنج بار بگوید: [ربّنا]«9»، خدای ‌تعالی نجات دهد ‌او ‌را ‌از آنچه ترسد، و برساند ‌او ‌را ‌به آنچه امید دارد. گفتند: چگونه«10»! ‌اینکه آیات برخواند- ‌الی ‌قوله: إِنَّک‌َ لا تُخلِف‌ُ المِیعادَ«11»، آنگه ‌گفت: نه ‌از ‌پس ‌اینکه اجابت ‌است: فَاستَجاب‌َ لَهُم رَبُّهُم؟ ----------------------------------- (1). اساس: لفظ عموم صورت دارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مر: منفرد. (3). دب، آج، لب، مر: نباشد. (4). دب، آج، مر، تب: ابو عمرو ‌بن العلا ‌گفت. (5). مر، تب: گفتم. [.....] (6). تب شعر. (7). دب، آج، لب، فق، مر آدینه. (8). مر ‌تا روز. (9). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). دب، آج، لب، فق، مر ‌گفت. (11). سوره: آل عمران (3) آیه 194. صفحه : 216 ‌قوله- عزّ و جل‌ّ«1»:

فَاستَجاب‌َ لَهُم رَبُّهُم أَنِّی لا أُضِیع‌ُ عَمَل‌َ عامِل‌ٍ مِنکُم مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی بَعضُکُم مِن بَعض‌ٍ فَالَّذِین‌َ هاجَرُوا وَ أُخرِجُوا مِن دِیارِهِم وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَن‌َّ عَنهُم سَیِّئاتِهِم وَ لَأُدخِلَنَّهُم جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ ثَواباً مِن عِندِ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ عِندَه‌ُ حُسن‌ُ الثَّواب‌ِ (195) لا یَغُرَّنَّک‌َ تَقَلُّب‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا فِی البِلادِ (196) مَتاع‌ٌ قَلِیل‌ٌ ثُم‌َّ مَأواهُم جَهَنَّم‌ُ وَ بِئس‌َ المِهادُ (197) لکِن‌ِ الَّذِین‌َ اتَّقَوا رَبَّهُم لَهُم جَنّات‌ٌ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِین‌َ فِیها نُزُلاً مِن عِندِ اللّه‌ِ وَ ما عِندَ اللّه‌ِ خَیرٌ لِلأَبرارِ (198) وَ إِن‌َّ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ لَمَن یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ وَ ما أُنزِل‌َ إِلَیکُم وَ ما أُنزِل‌َ إِلَیهِم خاشِعِین‌َ لِلّه‌ِ لا یَشتَرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِک‌َ لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم إِن‌َّ اللّه‌َ سَرِیع‌ُ الحِساب‌ِ (199) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اصبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّه‌َ لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ (200)

اجابت کرد ایشان را خدایشان که من ضایع نکنم«2» کار«3» کار کننده‌ای از شما از نر یا ماده«4» بهری از شما از بهری‌اند آنان که هجرت کردند و بیرون کردند ایشان را از سرایهایشان و برنجانند«5» ایشان را در راه من«6» و کارزار [کر]«7» دند و بکشتند«8» [بسترم]«9» از ایشان گناهانشان«10» و ببرم ایشان را بهشتهایی که«11» می‌رود از زیر آن جویها ثوابی از نزدیک خدای، و خدای را نزدیک اوست نیکو ثواب. نباد«12» که بفریبد تو را گشتن آنان که کافر شدند در شهرها. متاعی اندک است پس جای ایشان دوزخ بود و بد جایی است آن«13». لکن آنان که بترسیدند از خدایشان ایشان را بهشتها«14» که می‌رود«15» از زیر آن جویها همیشه باشند در آن جا نعمتی از نزدیک خدای و آنچه نزدیک خدای است به بود«16» نکوکاران را. ----------------------------------- (1). وز، تب: عزّ و علا. (2). آج، لب، فق: نگردانم. (3). آج، لب، فق، مر هیچ. (4). آج، لب، فق، مر: از نرینه یا مادینه. (5). آج، لب، فق، مر: و رنجانیدن، تب: و برنجانیدند. (6). آج، لب، فق، مر: راه دین. (7). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (8). آج، لب، فق، مر، تب: و کشته شدند. [.....] (9). اساس: ندارد، وز: ایشان را به سنن، آج، لب، فق، مر: هر آینه پوشانم، با توجّه به تب افزوده شد. (10). اساس: ندارد، با توجّه به وز تصحیح شد. (11). آج، لب، فق: درآورم ایشان را در بوستانهایی که. (12). وز: نبادا، آج، لب، فق، تب: باید. (13). آج، لب، فق: بدا گستردنی آن. (14). آج، لب، فق، مر: بوستانهایی. (15). تب: که روان شود. (16). آج، لب، فق، مر، تب: بهتر است. صفحه : 217 و از اهل کتاب کس هست که ایمان آرد«1» به خدای و آنچه فرستادند بر شما و آنچه فرستادند به ایشان گردن نهاده خدا را نخرند به آیات خدا بهای اندک، ایشان آنانند که مزدشان بنزدیک خدایشان«2» که خدای زود شمار است. ای آنان که ایمان آوردید صبر کنید با مشرکان پای بدارید«3» باز بندید خود را و بترسید از خدا تا باشد که ظفر یابید. قوله: فَاستَجاب‌َ لَهُم رَبُّهُم، مجاهد گفت سبب نزول آیت آن بود که ام‌ّ سلمه- رحمة اللّه علیها- گفت: یا رسول اللّه؟ ما در قرآن ذکر مردان می‌شنویم در هجرت و جهاد، و ذکر زنان چیزی نیست، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. و انصاریان گفتند: اوّل کس که از زنان هجرت کرد ام‌ّ سلمه بود. أَنِّی لا أُضِیع‌ُ، أی بانّی لا اضیع متعلّق باشد به فعل«4» اعنی «فاستجاب». خدای تعالی ایشان را جواب داد به آن که گفت: من عمل هیچ عامل و کار هیچ کار کننده و طاعت هیچ مطیع و رنج هیچ نکوکار ضایع نکنم، اگر مرد باشد و اگر زن، نه برای آن که زن باشد و در بعضی امور شرعی حکم او مخالف باشد حکم مردان را. در احکام عقلی حکم زنان با مردان مختلف شود. بَعضُکُم مِن بَعض‌ٍ، بهری از بهری شما، یعنی همه یکیی«5» بنزدیک من از روی خلقت، چنان که گفت- علیه السّلام: النّاس کأسنان المشط، مردم چون دندانه شانه‌اند، یعنی از روی خلقت«6»، چنان که شاعر گفت«7»: ----------------------------------- (1). وز، تب: دارد. (2). وز هست. (3). اساس: کلمه به صورت «ندارید» هم خوانده می‌شود. (4). اساس: قول، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). یکیی/ یکی‌اید، تب: یکی‌اید. (6). لب: خلق. [.....] (7). تب شعر، لب در حاشیه افزوده است: قال امام المتقین و یعسوب الذّین و ذو العلم الیقین صهر خاتم النّبیّین غالب کل غالب علی‌ّ بن ابی طالب- علیه الصّلاة و السّلام. صفحه : 218 النّاس من جهة التّمثال اکفاء ابوهم آدم و الام‌ّ حوّاء ما ان تری لهم فی اصلهم حسبا«1» یفاخرون به فالطّین و الماء کلبی گفت: بعضکم من بعض فی الدّین و النّصرة، یعنی چون دین یکی باشد تا«2» ناصر یکدیگر باشید«3». ضحّاک گفت: یعنی هیچ فرقی نیست در طاعت از میان مردان [و زنان]«4»، از روی خلقت یکی‌اند، و از روی طاعت یکی‌اند، و از طریق معصیت یکی‌اند. هر که طاعتی کند، اگر مرد باشد اگر زن ثواب یابد، و اگر معصیتی کند جزا یابد. اگر خدای عفو نکند، اگر مرد باشد اگر زن، اینکه جا هیچ فرقی نیست، فرق به علم است و [به]«5» عمل. امّا علم فی قوله: وَ الَّذِین‌َ أُوتُوا العِلم‌َ دَرَجات‌ٍ«6» قُل هَل یَستَوِی [287- ر] الَّذِین‌َ یَعلَمُون‌َ وَ الَّذِین‌َ لا یَعلَمُون‌َ«7». و امّا عمل فی قوله: إِن‌َّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّه‌ِ أَتقاکُم ...«8»، و قوله تعالی: أَمَّن هُوَ قانِت‌ٌ آناءَ اللَّیل‌ِ ساجِداً وَ قائِماً«9»- الآیة. به جای تسویه فرمود که: کأسنان المشط، و به جای تفاوت فرمود که: النّاس معادن کمعادن الذهب و الفضة ، معدنهااند چون معدنهای زر و سیم، چندان تفاوت است که از زر تا سیم. اینکه کی بود«10»؟ در عهد رسول اللّه«11»- علیه السّلام: اذ النّاس ناس و الزّمان زمان. امّا امروز، حال چنان است که آنان که آن روز ابریز«12» بودند امروز ارزیزاند، و آنان که چیز بودند امروز ناچیزند، آنان که ذهب [بودند]«13» ذاهب شدند و، آنان که فضّه بودند مفضّض گشتند. ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط دیوان امام علی (چاپ بیروت، ص 5) چنین است: أن‌فان یکن لهم من أصلهم شرف (2). دب، آج، لب، فق، مر، تب: باید تا. (3). دب، آج، لب، فق: باشی/ باشید. (13- 4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (6). سوره مجادله (58) آیه 11. (9- 7). سوره زمر (39) آیه 9. (8). سوره حجرات (49) آیه 13. (10). دب، آج، لب، فق: اینکه که بود، مر: اینکه بود که. (11). همه نسخه بدلها: عهد رسول. (12). آج در حاشیه افزوده است: الا بریز: ذهب الخالص. صفحه : 219 امروز، خواص‌ّ رصاصند و عوام‌ّ هوام‌ّاند، به صورت مردمند به سیرت سباعند. بهری ذئابند و بهری کلابند«1»، آنان که زهّاداند ثعالب و ارانب‌اند، و آنان که ولاتند چون کلب کلبند، مؤمن در میان ایشان«2» چون برّه یا چو آهو«3» که پیرامن«4» او اینکه سباع باشند، اگر جان به کنار برد کاری عظیم است- فمن نجا برأسه فقد ربح- چه جای سر است، و سر چه محل‌ّ دارد؟ هر که دین به سر برد، او گوی به سر [برده است]«5»، اگر هزار سر چنین بنهد تا یک سر از آن نبرد هم او بر سود«6» است. اگر در عهد تو چنین باشد، چه عجب که در عهد امیر المؤمنین علی چنین بود که: و العشرة تباع برأس من بنی فراس، أعنی قوله- علیه السّلام: لیت معاویة صرفنی بکم صرف الدّینار بالدّرهم اخذ منّی عشرة منکم و اعطانی واحدا من بنی فراس من بنی غنم، لا جرم چو سر بنهادند، سر ببردند«7» که: وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا، [قاتلوا]«8» گوی باختن و اسپ تاختن ایشان [است]«9» در میدان مردان، و «قتلوا»، جان بدادن و سر بنهادن است. لَأُکَفِّرَن‌َّ عَنهُم سَیِّئاتِهِم وَ لَأُدخِلَنَّهُم، دست یافتن ایشان و سر بردن«10» است، اگر سر است و اگر پای است، تا ننهی نبری، بل تا ندهی نگیری«11»- کمثل المیزان من اوفی استوفی، تا پای در ننهی دست نبری، و تا سر بر سر«12» ننهی سر نبری، و تا جان ندهی جان نبری، برای آن که هر که با جان است بی‌جان است، که: إِنَّک‌َ مَیِّت‌ٌ وَ إِنَّهُم مَیِّتُون‌َ«13». و آن که بر تو بی جان است، بر ما، هم با جان است و هم با جانان است، که: بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُون‌َ«14». دع من هذا، از اینکه ره رها کن و از اینکه در فراتر شو. ----------------------------------- (9- 8- 1). اساس: کلاب، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز، دب، آج، لب، فق: اینان. [.....] (3). وز: چو آهوی، دب، آج، لب: چو بزی، فق، مر: یا جوهری، تب: یا جواهری. (4). وز، دب، آج: پرامن. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). اساس: بر سر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). دب، آج، لب، فق: سرفراز دو جهان گشتند. (10). دب، آج، لب، فق، مر: سر بریدن. (11). همه نسخه بدلها بجز وز: نبری. (12). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 293): سپر. (13). سوره زمر (39) آیه 30. (14). سوره آل عمران (3) آیه 169. صفحه : 220 رسول- علیه السّلام- در آن دو حدیث مردم را تشبیه کرد، یکی از روی خلقت یکی از روی سیرت. چون به جای سریرت رسید گفت: النّاس کإبل مائة لا تجد فیها راحلة واحدة ، اگر آن روز از صد یکی بر نیامدند، امروز از صد هزار یکی بر نیایند«1». عجب کار است«2» آن که در نیامد چگونه بر آید- ثبّت العرش ثم‌ّ انقش، آن که پای در ننهاد چگونه به پایه بر آید، و آن که به پایه بر نیامد چگونه پایه یابد«3»، و آن که پای ندارد کجا پایه دارد«4». فقر الجهول بلا قلب الی أدب فقر الحمار بلا رأس الی رسن خر را اوّل سر باید پس تو بره باید، اگر هر خری را سری بباید، صد هزار خر را سری نباید. خواجه آن خر است که سر سر ندارد، لا جرم چنین بی سر و بی تن است«5» که هر بی سر و بی تنی«6» بشریش می‌نشاید«7»: لا یعرف الفرق بین الرّأس و الذّنب مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی، نه برای آن که او زن است، نه از بر زن است پیش از آن نیست که نه از اهل گرزن«8» است: و ما التّأنیث لاسم الشّمس عیبا و لا التّذکیر فخرا للهلال آن که اهل در زن باشد، نه سزای گر زن باشد، مردت مادر زن«9» است و زنت با گر زن است، اقلب و قد أصبت و الّا ففی عقلک اصبت، رجعنا الی الحدیث: 10» فالذین هاجروا«، طوعا و اخرجوا من دیارهم کرها ، آنان که هجرت کردند بهری از ایشان بطوع، و بهری را از خانه‌های خود برون کردند بکره، وَ إِذ یَمکُرُ بِک‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لِیُثبِتُوک‌َ أَو یَقتُلُوک‌َ أَو یُخرِجُوک‌َ ...«11»، آنان که سران اینکه کار بودند، یکی را ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: برنیاید. (2). مر: کاری است. (3). دب، آج، لب، فق: چگونه بماند، مر: به پایه بماند. (4). دب، آج، لب، فق، مر: پای دارد. [.....] (5). آج، مر: بی بن است. (6). وز، آج، مر، تب: بی بنی. (7). دب، آج، لب، فق: سر به سر می‌نشاید، تب: به سر بشر می‌نشاید شعر. (8). اساس: گذر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 294): بادر زن. (10). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). سوره انفال (8) آیه 30. صفحه : 221 در خانه رها کردند«1» و یکی را در خانه رها نکردند«2» که بیرون آید، او را گفتند: خانه به ما رها [کن]«3» که ما را خانه تو می‌باید، گفت: شهر به شما رها کردم، خانه من به من رها کنی«4»: گر شهر تو را رسد مرا کوی رسد ور«5» بحر تو را رسد مرا جوی رسد اینکه را گفتند: در خانه بنشین که ما را شهر می‌باید، او خانه رها کرد و به شب بگریخت که: 6» الفرار ممّا لا یطاق من سنن النّبیّین«، ففررت منکم لمّا خفتکم«7» ...، و اینکه در خانه بنشست«8» و به زبان اشارت می‌گفت: سأصبر«9» حتّی یجمع اللّه بیننا فان نلتقی یوما فسوف أقول و اخر: فتعسا لأیّام اذا کان بومها شباعا لها قوت و جاعت صقورها و قد ینهض العصفور صحّة ریشه و تبعد ألّا ریش فیها نسورها و هبنی رحا یهوی من النّبل ماؤها و لیس لها قطب فمن ذا یدیرها و اوذو«10» فی سبیلی، و ایشان را برنجانیدند در راه من، یعنی ایشان تحمّل رنج کردند برای من. وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا، قتال کردند و ایشان را بکشتند تا هم مجاهد بودند و هم شهید. حمزه و کسائی و خلف خواندند. و در شاذّ أعمش. و یحیی بن وثّاب: و قتلوا و قاتلوا، و اینکه را چند وجه باشد: یکی تقدیم و تأخیر برای آن که «واو» ایجاد ترتیب نکند، اینکه معنی [287- پ] در «فا» بود، و وجهی دگر آن که «قتلوا»، أی قتل بعضهم ثم‌ّ قاتل من بقی منهم، چنان که گویند: قتلنا بنی تمیم، و اگر چه همه را نکشته باشند. و وجهی دگر آن است که: قتلوا و قاتلوا، أی و قد قاتلوا بمعنی بعد ما قد ----------------------------------- (10- 1). همه نسخه بدلها: رها نکردند. (2). همه نسخه بدلها: رها کردند، وز یکی در خانه خود رها نکردند که بنشینند، یکی را در خانه رها نکردند، دیگر نسخه بدلها یکی را در خانه خود رها نکردند که بنشیند، یکی را از خانه خود رها نکردند. (3). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (4). تب: رها کنید. (5). اساس: وار، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). تب: المرسلین. (7). سوره شعرا (26) آیه 21. [.....] (8). وز در حاشیه افزوده: یعنی حضرت علیه السّلام. (9). اساس، وز: صأصبر، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 222 قاتلوا، بکشتند ایشان را پس از آن که ایشان«1» بذل جهد کرده بودند در قتال، و باقی قرّاء خواندند: و قاتلوا و قتلوا، علی تقدیم الفاعلین علی المفعولین. و حسن بصری خواند: و قاتلوا و قتلوا، أی قطّعوا فی المعرکة- بر سبیل مبالغت، یعنی ایشان را در معرکه پاره پاره بکردند. و عمر عبد العزیز«2» خواند: و قتلوا و قتلوا، ایشان کشتند، آنگه ایشان را نیز مشرکان بکشتند. لَأُکَفِّرَن‌َّ عَنهُم سَیِّئاتِهِم، حق تعالی گفت: من به جزای آن که ایشان کردند«3» گناهان ایشان مکفّر کنم، و اینکه رنجها را کفّارت گناه ایشان گردانم تا از گناه پاک شوند، آنگه پاک کرده«4» ایشان را به بهشت رسانم. وَ لَأُدخِلَنَّهُم جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ، بستانهایی که در زیر درختان آن آبها روان باشد. ثَواباً مِن عِندِ اللّه‌ِ، نصب او بر مفعول له باشد. کسائی گفت: حال است، مبرّد گفت: مصدر است، یعنی لأثیبنّهم ثوابا، و قول اول درست‌تر است. وَ اللّه‌ُ عِندَه‌ُ حُسن‌ُ الثَّواب‌ِ، و حسن المآب بنزدیک خداست- جل‌ّ جلاله- فمن رغب فیه فزع الیه، هر که آن خواهد با در«5» او شود، که در اینکه در اوست«6»، و جز او بر اینکه در توانا کس نیست. عبد اللّه بن عمرو«7» روایت کرد«8» از رسول- علیه السّلام- که گفت: حق تعالی فردای قیامت بفرماید تا بهشت«9» بیارایند و چونان که«10» عروس را بر داماد عرض کنند، او را بر خلایق عرضه کنند. او گوید- یعنی خازنان او- کجایند: آنان که ایشان در ره من جهاد کردند! و ایشان را برنجانیدند برای من، و ایشان را بکشتند در سبیل من! ایشان را به من آرید«11». فرشتگان بیایند و می‌گویند: ----------------------------------- (1). اساس را، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (2). مر: عمر بن عبد العزیز. (3). مر من. (4). دب: پاک گردانم. (5). وز: تا در. (6). دب، آج، لب، فق، مر: در اینکه در است. (7). آج، لب، فق، مر: عبد الله بن عمر. (8). دب، آج، لب، فق، مر: روایت کند. (9). دب، مر را. (10). دب، آج، لب، فق، مر: چنان که. (11). دب، آج، لب، فق: آری/ آرید. صفحه : 223 سَلام‌ٌ عَلَیکُم بِما صَبَرتُم فَنِعم‌َ عُقبَی الدّارِ«1». قوله: لا یَغُرَّنَّک‌َ، ای محمّد تو را مغرور مکناد«2»، خطاب با رسول است و مراد امّت«3». تَقَلُّب‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا فِی البِلادِ، گشتن اینکه کافران در شهرها. آیت در«4» مشرکان عرب آمد، آن که از ایشان در نعمت و رفاهیت و حسن تجارت و لهو و بطر و نعمت و ناز بودند، مسلمانان گفتند: أی سبحان اللّه؟ دشمنان خدای در اینکه ناز و نعمتند«5»، و ما از گرسنگی به مرگ می‌رسیم، خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد«6». فرّاء گفت: آیت در جهودان آمد که ایشان بازرگانیها کردندی و در شهرها رفتندی، حق تعالی گفت: لا یَغُرَّنَّک‌َ، تو را مغرور مکناد گشتن ایشان در شهرها«7»: لا یغ«8» امرءا عیشه کل‌ّ عیش صایر للزّوال یعقوب خواند: لا یغرّنک، به «نون» خفیف، و معنی هم آن باشد، قال الشّاعر«9»: لا یغرّنک عشاء ساکن قد یوافی بالمنیّات السّحر نظیره قوله تعالی: فَلا یَغرُرک‌َ تَقَلُّبُهُم فِی البِلادِ«10»، امروز می‌روند تا فردا که بمانند لا محال که هر که رود مانده شود، ایشان چندان بروند تا بمانند، و چندان بمانند که نمانند، بسیار بتازد و بیارد«11» و بگذارد و بسازد، عاقبت رها کند و ضایع ماند و برود«12»: و یمسی المرء ذا اجل قریب و فی الدّنیا له امل طویل و یعجل بالرّحیل و لیس یدری الی ماذا یقرّبه الرّحیل می‌رود و نمی‌داند«13» که به اجل خود می‌رود«14»: و ان‌ّ امرءا قد سار خمسین حجّة«15» الی منهل من ورده لقریب ----------------------------------- (1). سوره رعد (13) آیه 24. [.....] (9- 2). اساس: مکن و، مر: نکند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مر بود. (4). دب، آج، لب، فق، مر شأن. (5). مر: نعمت باشند. (6). اساس: فرستاد، با توجّه به وز تصحیح شد. (12- 7). تب شعر. (8). تب: لا یغرّنک. (10). سوره مؤمن (40) آیه 4. (11). دب: بنازد، آج، تب: بیازد، مر: بیاورد. (13). آج، لب، فق، مر: می‌روند و نمی‌دانند. (14). آج، لب، فق، مر: می‌روند، تب شعر. (15). آج: منزلا. صفحه : 224 لآخر«1»: و المرء ساع لأمر لیس یدرکه و العیش شح‌ّ و إشفاق و تحمیل آنگه گفت: مَتاع‌ٌ قَلِیل‌ٌ، خبر مبتدای محذوف است، و التّقدیر هو متاع قلیل. آن گشتن ایشان در شهرها متاعی و تمتّعی و برخورداری اندک است. و «متاع» آن چیزی باشد که توبه او متمتّع شوی آنگه آن لذّت برود، و دنیا هم چنین است، و با آن که متاع اندک است«2»: انّما الدّنیا متاع لیس للدّنیا ثبوت انّما الدّنیا کبیت نسجته العنکبوت و ابو العتاهیه گوید«3»: فکّرت فی الدّنیا و جدّتها فاذا جمیع جدیدها یبلی و اذا لها نوب«4» تعدّ لنا فی کل‌ّ موضع نظرة«5» افعی و بلوت اکثر أهلها فاذا کل‌ّ امرء فی شأنه یسعی و لقد نظرت فلم أجد أحدا بأعزّ من قنع و لا اغنی و لقد خبرت فلم أجد کرما أعلی بصاحبه من التّقوی و لقد مررت علی القبور فما میّزت بین العبد و المولی دار الفجایع و المنون ودا ر البث‌ّ«6» و الأحزان و الشّکوی مرّ المذاقة غب‌ّ ما اجتلبت منها یداک و بیئة المرعی بینا الفتی فیها بمنزلة اذ صار تحت خرابها«7» ملقی و لقل‌ّ«8» یوما ذرّ شارقه الّا سمعت بها لک ینعی مَتاع‌ٌ قَلِیل‌ٌ، رسول- علیه السّلام- گفت: 9» ما الدّنیا فی الاخرة الّا کما یجعل أحدکم اصبعه السّبّابة فی الیم‌ّ فلینظربم« یرجع، دنیا نیست در جنب آخرت الّا به ----------------------------------- (3- 1). تب شعر. (2). دب، آج، مر لاخر، تب شعر. [.....] (4). اساس، وز: نواب، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس، وز، دب، آج، لب، فق، مر: نظیره، با توجّه به تب تصحیح شد. (6). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، دیوان ابی العتاهیه (بیروت 1384، ص 22: دار الفجائع و الهموم، و دار البؤس). (7). اساس، تب، دب، آج، لب: جزائها، با توجّه به وز تصحیح شد. (8). آج، لب: و أقل‌ّ. (9). دب، لب، فق، مر، تب: ثم‌ّ. صفحه : 225 منزلت آن که یکی از شما انگشت به دریای آب فرو زند، بنگر تا از آن دریاچه با انگشت او باز آید. برید النّخعی‌ّ گفت: دنیا در اصل اندک است که: قُل مَتاع‌ُ الدُّنیا قَلِیل‌ٌ«1» خَسِرَ الدُّنیا وَ الآخِرَةَ ذلِک‌َ هُوَ الخُسران‌ُ المُبِین‌ُ«11»، مرجع و مأوی با دوزخ باشد. ثُم‌َّ مَأواهُم جَهَنَّم‌ُ وَ بِئس‌َ المِهادُ، أی الفراش، و بد بستر است«12» از برای آتش. «مهاد» خواند که بازگشتن گاه هر کس از پس ماندگی رفتن با بستر باشد، اینان بسیار دویده‌اند و رمیده‌اند و چمیده و چریده‌اند و مانده و خسته شده‌اند، جایی باید اینان را که بیاسایند، آسایشگاه ایشان دوزخ است، و بستر ایشان آتش است، و ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 77. (2). دب، آج، لب، فق، تب: اندکی. (3). مر: با آن که. (4). مر: جامه‌ای است که. (5). دب: یک تار از او بماند، آج، لب، فق، مر: تا بر یک تار او بماند. (6). مر: تار بماند، دم به دم آن است که. (7). دب، آج، لب، فق، مر: باز کنی، تب: نازکی. (10- 8). تب شعر. [.....] (9). اساس: بدین و زود، آج، لب، فق: آنگه زود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). سوره حج (22) آیه 11. (12). مر، تب: بستری است. صفحه : 226 بد جایی است، و نالی«1» فراش است و ناممهّد مهاد است، و لکن دست تو گسترده است، و اختیار تو گزیده است، و هوای تو خواسته است، کس را گناه نیست- منک علیک، یداک أوکتا و فوک نفخ، فذق جنایة جنی یدک و انظر ما قدّمت فی یومک لغدک. اللّه تعالی چنان که عادت اوست که وعد با وعید و مؤمن با کافر و برّ و فاجر و شی‌ء«2» با ضد یاد کند، گفت: لکِن‌ِ الَّذِین‌َ اتَّقَوا، «لکن» استدراک را باشد، و آنچه پس او بود مخالف باشد«3» آن را که پیش او بود«4» نفیا و اثباتا، و لکن آنان را که متّقی باشند. خدای ترس باشند و پرهیزگار باشند، از معاصی بپرهیزند از آن که از عقاب آن ترسند«5» بیرون آن که از آن برهند به اینکه برسند«6»، که: لَهُم جَنّات‌ٌ تَجرِی، ایشان را بهشتها باشد، یعنی بوستانهایی که درختان آن زمین آن بپوشد، و در زیر درختان آن جویها می‌رود از آب و می و شیر و انگبین، و آن منغّص نباشد به خوف انقطاع، مخلّد مؤبّد باشند آن جا، خلود لا موت ابدا. نُزُلًا مِن عِندِ اللّه‌ِ، کلبی گفت: جزاء و ثوابا، و «نزل» و نزل وظیفه باشد مقدّر به وقت. حسن بصری و نخعی خواندند: «نزلا» به تخفیف «زا»، و باقی قرّاء به تثقیل. و نصب او بر تمیز است«7» چنان که گویند: هبة او صدقة، و گفته‌اند: مصدر است، أی أنزلوها علیهم انزالا و نزلا مصدر لا من لفظ الفعل. اینکه قول فرّاء است، و گفته‌اند: جعل ذلک نزلا، مفعول دوم جعل باشد، و اینکه از مضمون کلام می‌شناسند. وَ ما عِندَ اللّه‌ِ خَیرٌ لِلأَبرارِ، من متاع الکفّار، و اینکه ثواب که بنزدیک خداست ابرار را بهتر است از متاع کفّار. أنس مالک گوید که: یک روز رسول- علیه السّلام- خفته بود بر چیزی از سازه«8» ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و وز، دب، آج، لب، فق، تب: نای، مر: ناخوش، چاپ شعرانی (3/ 298): بائی. (2). مر: هر شی‌ء. (3). دب: مخالف او بود. (4). مر: که از پیش بود. (5). دب، مر: عقاب او ترسند. (6). تب: نرسند. (7). تب: تمییز است. (8). اساس: سازی (ظ: سازیی/ سازه‌ای)، آج: سازو، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. توضیح آن که در برهان قاطع: سازو بر وزن بازو به معنی ریسمان محکم بافته شده از لیف خرما آمده است، و همین واژه در لهجه مردم یزد و حوالی به کار می‌رود. صفحه : 227 بافته و بالشی در زیر سر نهاده از ادیم که حشوش لیف«1» بود، جماعتی صحابه در آمدند. رسول«2» برخاست«3» و آن درشتی سازه«4» در پهلوی او اثر کرده«5»، یکی از صحابه بگریست. رسول- علیه السّلام- گفت: چرا می‌گریی! گفت: یا رسول اللّه؟ کسری و قیصر بر حریر و دیبا نمی‌خسپند به تنعّم، و تو اینکه چنین بر سازه«6» خفته و پهلوهای تو«7» از آن رنجور شده؟ گفت: چه باک است لهم الدنیا و لنا الاخرة، ایشان را دنیاست و ما را آخرت. وَ إِن‌َّ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ- الآیة، اینکه اسم به مثابت علم شده است جهودان و ترسایان را، أعنی اهل کتاب. در سبب نزول او خلاف کردند. جابر عبد اللّه انصاری و عبد اللّه عبّاس گفتند و أنس و قتاده که: آیت در نجاشی آمد پادشاه حبشه، و نام او أصحمه بود، و آن به تازی عطیّه باشد. چون او به حبشه فرمان یافت، جبرئیل- علیه السّلام- بیامد و رسول را خبر داد. رسول- علیه السّلام- صحابه را گفت: بیرون آیید«8» تا بر برادری از آن شما نماز کنیم که فرمان یافته است، نه بر زمین شما. گفتند: یا رسول اللّه؟ و آن کیست! گفت: نجاشی. رسول- علیه السّلام- به گورستان بقیع آمد با صحابه، و خدای تعالی حجاب برداشت تا رسول- علیه السّلام- جنازه او بدید و بر آن نماز کرد و استغفار کرد، منافقان گفتند: بنگرید«9» بر علجی حبشی ترسا نماز می‌کند که هرگز ندیده است او را، و نه بر دین اوست، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عطا گفت: آیت در چهل مرد آمد از اهل نجران من بنی الحارث بن کعب، و سی و دو مرد از حبشه، و هشت مرد از روم که ایشان بر دین عیسی بودند، به محمّد- علیه السّلام- ایمان آوردند. إبن جریج و إبن زید گفتند: در عبد اللّه سلام آمد و اصحابش. مجاهد گفت: در مؤمنان اهل کتاب آمد. ----------------------------------- (1). مر خرما. (2). همه نسخه بدلها بجز مر علیه السّلام. (3). همه نسخه بدلها بجز وز: برخواست. [.....] (6- 4). آج: سازو. (5). فق، مر بود. (7). اساس: پهلوها تهی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). دب، آج، لب، فق: بیرون آیی/ بیرون آیید. (9). آج، لب، فق: بنگری/ بنگرید. صفحه : 228 وَ إِن‌َّ مِن أَهل‌ِ الکِتاب‌ِ لَمَن یُؤمِن‌ُ بِاللّه‌ِ، گفت: از اهل کتاب کس هست، و «من» نکره موصوفه است، که به خدای ایمان دارد«1» و به کتاب شما که قرآن است ایمان دارد، و به کتاب ایشان که تورات و انجیل است ایمان دارد. خاشِعِین‌َ، أی خاضعین متواضعین للّه، و نصب او بر حال است، و برای [آن]«2» به لفظ جمع گفت که «من» مجموع المعنی است موحّد اللّفظ، ضمیر و صفت او گاه با لفظ برند و گاه با معنی. لا یَشتَرُون‌َ بِآیات‌ِ اللّه‌ِ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِک‌َ لَهُم، به طمع حطام دنیا تغییر و تحریف توریت و انجیل نکنند، و آیات خدای را به بهای اندک بفروشند«3»، خلاف آنان که ذکر ایشان برفت که: یَشتَرُون‌َ بِعَهدِ اللّه‌ِ وَ أَیمانِهِم ثَمَناً قَلِیلًا«4» ایشان آنانند که مزد ایشان بنزدیک خدای ایشان معد و بجارده است«5» و عن قریب به ایشان رسد، که خدای تعالی سریع الحساب است [288- پ]. و اختلاف اقوال و احتمال معانی او گفته شد در سورة البقرة. یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا اصبِرُوا، ای مؤمنان صبر کنید«6» و شکیبایی کاربندی«7». حسن بصری گفت: علی دینکم، بر دین صبر کنید و دین رها مکنید«8» در حالتی الشّدّة و الرّخاء، در خواری«9» و دشواری«10»، و در سرّاء و ضرّاء. قتاده گفت: اصبروا علی طاعة اللّه. ضحّاک و مقاتل بن سلیمان گفتند«11»: علی أمر اللّه، بر«12» فرمان خدای. مقاتل بن حیّان گفت: علی فرائض اللّه. زید بن أسلم گفت: علی الجهاد. کلبی گفت: علی البلاء. وَ صابِرُوا، عامّه مفسّران گفتند: مراد مصابره با مشرکان است، برای آن که ----------------------------------- (1). دب، آج، لب، فق، مر: ایمان آوردند. (2). اساس، وز و تب: ندارد، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). دب، آج، لب، فق، مر: نفروشند. (4). سوره آل عمران (3) آیه 77. (5). دب، مر: معدو مهیّاست. (6). صبر کنید/ صبر کنی. (7). دب، مر: کار بندید. (8). دب، مر: دین از دست مدهی، لب: رها مکنی. (9). دب، مر: در آسانی. [.....] (10). آج، لب، فق، تب: دشخواری. (11). دب که. (12). اساس، وز: و، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 229 اغلب مفاعله از میان دو کس باشد، و تکرار برای آن است که فایده مختلف است. و عطا و قرظی‌ّ گفتند: مصابره کنید«1» بر وعده‌های خدای، یعنی بر انتظار وعده خدای. وَ رابِطُوا، و خویشتن«2» موقوف کنید«3» بر جهاد مشرکان بمنزله«4» چهار پای باز بسته«5». و اصل «مرابطه» آن بود که ایشان در برابر اینان اسپان«6» ببندند و اینان در برابر ایشان. پس کنایت شد از ملازمت کارزار و آن کس که او مقام کند در بعضی ثغور برای اخافه کافران، قال اللّه تعالی وَ مِن رِباطِ الخَیل‌ِ تُرهِبُون‌َ بِه‌ِ عَدُوَّ اللّه‌ِ«7». ابو حامد الخارزنجی‌ّ گفت: «مرابطه» سلاح بر بستن مبارزان بود در کارزار، و أصلة من الرّبط، و هو الشّدّ. و از اینکه جا رسن«8» که اسپ را به او ببندند رباط گویند، و فلان رابط الجأش، أی قوی‌ّ القلب، قال لبید«9»: ابط الجأش علی کل‌ّ و جل‌ّ- أش علی کل‌ّ و جل ابو عبیده گفت: رابِطُوا، مداومت و ثبات کنی«10». راوی خبر گوید- سمط بن عبد اللّه البجلی‌ّ- که: سلمان پارسی- رحمة اللّه علیه- در لشکری بود، ایشان را شدّتی و ضیقی برسید. سلمان گفت: من حدیث کنم شما را به حدیثی که از رسول- علیه السّلام- شنیدم. رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او مرابطه کند یک شبانروز در سبیل خدای، هم چنان بود که یک ماه روزه داشته و نماز کرده که روزه باز نگشاید و از نماز بر نگردد«11» الّا برای حاجتی، و هر که را در سبیل خدای وفات رسد«12»، خدای تعالی مزد او می‌راند«13» تا آنگه که از میان اهل بهشت و دوزخ حکم بکند. جابر عبد اللّه انصاری گفت از رسول- علیه السّلام- که: هر که او یک روز مرابطه کند در سبیل خدای تعالی، از میان او و دوزخ هفت خندق پدید آرد، فراخی هر ----------------------------------- (1). دب: مصابرت کنید، آج، لب، فق: مصابرت کنی. (2). دب، آج، لب، فق، مر را. (3). آج، لب، فق: کنی/ کنید. (4). آج، لب، فق: بمنزلت. (5). آج، لب، فق: بار بسته. (6). اساس، وز: اسباب، با توجّه به دب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). سوره انفال (8) آیه 60. (8). تب: رسنی. (9). تب شعر. (10). مر، تب: کنید. (11). دب، آج، لب، فق: از نماز نگردد. [.....] (12). دب، مر یعنی در جهاد. (13). دب، مر: مزد جهاد به او می‌رساند، آج: مزد او را می‌راند، لب: مراد او را می‌داند، فق: مر او را می‌راند. صفحه : 230 خندقی«1» هفت آسمان و هفت زمین. ابو سلمة بن عبد الرّحمن گفت: اینکه آیت آن وقت آمد که خدای تعالی جهاد نفرموده بود، مراد به «مصابره» و «مرابطه» آن است که: مرد خویشتن بر نمازها«2» موقوف کند انتظار نمازی بعد نمازی می‌کند، و اینکه قول بعینه روایت است از امیر المؤمنین- علی- علیه السّلام. و دلیل اینکه تأویل آن است که، ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السّلام-«3» که او گفت: خبر دهم شما را به آنچه گناهان«4» بسترد و درجات رفیع کند! گفتند: بلی یا رسول اللّه، گفت: إسباغ الوضوء علی المکاره. بر مکاره وضو تمام کردن. و کثرة الخطا الی المساجد ، و از راه دور به مسجد شدن. و انتظار الصّلوة بعد الصّلوة، و انتظار نماز کردن از پس نماز، 5» فذلکم الرّباط، فذلکم الرّباط«. و اصحاب تذکیر گفتند: اصبِرُوا عند قیام الیقین علی احتمال الکرب، وَ صابِرُوا علی مقاساة العناء و التّعب، وَ رابِطُوا فی دیار أعدائی بلا هرب، وَ اتَّقُوا اللّه‌َ بهمومکم فی الالتفات الی السّبب، لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ غدا بلقائی علی بساط الطّرب. و قال سری‌ّ السّقطی‌ّ: اصبِرُوا علی الدّین«6» رجاء السّلامة، وَ صابِرُوا عند القتال بالثّبات و الاستقامة، وَ رابِطُوا هوی النّفس اللّوّامة، وَ اتَّقُوا ما یعقب لکم النّدامة«7»، لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ غدا علی بساط الکرامة، و قیل: اصبِرُوا علی بلائی، وَ صابِرُوا علی نعمائی، وَ رابِطُوا فی دار«8» أعدائی، وَ اتَّقُوا محبّة سوائی، لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ غدا بلقائی، و قیل: اصبِرُوا علی النّعماء، وَ صابِرُوا علی البأساء و الضّرّاء، و رابِطُوا فی دار الأعداء، وَ اتَّقُوا اله الارض و السّماء، لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ فی دار البقاء«9». ----------------------------------- (1). دب، مر مساوی، فق برابر، تب چند. (2). دب، آج، لب، فق، مر: نماز. (3). وز، دب، آج، لب، فق: رسول صلّی اللّه علیه و علی آله. (4). دب، مر شما. (5). وز، آج، فق: عبارت «فذلکم الرّباط» را تکرار نکرده است، لب فذلکم الرّباط. (6). دب، آج، لب، فق، مر، تب: علی الدّنیا. (7). دب، آج، لب، فق: یعقب النّدامه، تب: یعقبکم النّدامه. (8). آج، لب جفاء. (9). دب، آج، مر رزقنا اللّه هذا العطاء برحمته، نسخه دب: در اینکه جا پایان می‌یابد. صفحه : 231 سورة النّساء مدنی است جمله بر قول بیشتر مفسّران، و بعضی مفسّران گفتند: هر کجا در قرآن « یا أیّها النّاس» مکّی است، و هر کجا « یا أیّها الّذین آمنوا» است مدنی است. و اینکه قول بر تقریب و تغلیب باشد نه بر تحقیق. و بعضی دگر گفتند: جمله مدنی است مگر یک آیت، و هی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الأَمانات‌ِ إِلی أَهلِها.«1» و عدد آیاتش صد و هفتاد و شش است در عدد کوفیان، و پنج در عدد بصریان و مدنیان، و سه هزار و هفصد«2» و [چهل]«3» پنج کلمه است، و شانزده هزار و سی حرف است. و ابو امامه روایت کند از ابی‌ّ کعب که ابی‌ّ کعب گفت که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: هر که او سورة النّساء بخواند، هم چنان باشد که صدقه داده بر هر وارثی که میراثی را مستحق‌ّ شده باشد«4»، و چندان مزد بود او را که آن را که آزادی را باز خرد از بردگی«5» و از شرک بری باشد، و در مشیّت خدای از آنان«6» باشد که خدای عفو بکند«7»- قوله عزّ و جل‌ّ [289- ر]. ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 58. (2). مر: نهصد، تب: هفتصد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (4). مر: میراثی داشته باشد. (5). مر: بندگی. (6). وز: از آن. (7). آج، لب، فق و در قیامت حساب او نکند و با انبیاء و اولیاء باشد. صفحه : 232

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِیم‌ِ یا أَیُّهَا النّاس‌ُ اتَّقُوا رَبَّکُم‌ُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَفس‌ٍ واحِدَةٍ وَ خَلَق‌َ مِنها زَوجَها وَ بَث‌َّ مِنهُما رِجالاً کَثِیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللّه‌َ الَّذِی تَسائَلُون‌َ بِه‌ِ وَ الأَرحام‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلَیکُم رَقِیباً (1) وَ آتُوا الیَتامی أَموالَهُم وَ لا تَتَبَدَّلُوا الخَبِیث‌َ بِالطَّیِّب‌ِ وَ لا تَأکُلُوا أَموالَهُم إِلی أَموالِکُم إِنَّه‌ُ کان‌َ حُوباً کَبِیراً (2) وَ إِن خِفتُم أَلاّ تُقسِطُوا فِی الیَتامی فَانکِحُوا ما طاب‌َ لَکُم مِن‌َ النِّساءِ مَثنی وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ فَإِن خِفتُم أَلاّ تَعدِلُوا فَواحِدَةً أَو ما مَلَکَت أَیمانُکُم ذلِک‌َ أَدنی أَلاّ تَعُولُوا (3) وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِن‌َّ نِحلَةً فَإِن طِبن‌َ لَکُم عَن شَی‌ءٍ مِنه‌ُ نَفساً فَکُلُوه‌ُ هَنِیئاً مَرِیئاً (4) وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم‌ُ الَّتِی جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَکُم قِیاماً وَ ارزُقُوهُم فِیها وَ اکسُوهُم وَ قُولُوا لَهُم قَولاً مَعرُوفاً (5) وَ ابتَلُوا الیَتامی حَتّی إِذا بَلَغُوا النِّکاح‌َ فَإِن آنَستُم مِنهُم رُشداً فَادفَعُوا إِلَیهِم أَموالَهُم وَ لا تَأکُلُوها إِسرافاً وَ بِداراً أَن یَکبَرُوا وَ مَن کان‌َ غَنِیًّا فَلیَستَعفِف وَ مَن کان‌َ فَقِیراً فَلیَأکُل بِالمَعرُوف‌ِ فَإِذا دَفَعتُم إِلَیهِم أَموالَهُم فَأَشهِدُوا عَلَیهِم وَ کَفی بِاللّه‌ِ حَسِیباً (6) لِلرِّجال‌ِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ وَ لِلنِّساءِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ مِمّا قَل‌َّ مِنه‌ُ أَو کَثُرَ نَصِیباً مَفرُوضاً (7)

«1» [به نام خدای بخشاینده بخشایشگر«2»]«3» ای مردمان بترسید از خدایتان آن که بیافرید شما را از یک تن«4»، و بیافرید از آن جفت«5» او را، و بپراگند«6» از ایشان مردانی بسیار و زنان، و بترسید از خدای آن که خواهی«7» به او و خویشیها«8»، خدای بر شما نگاهبان است. و بدهید یتیمان را مالهایشان، و بدل مکنید پلید به پاک، و مخورید مالهایشان با«9» مالهای شما که آن بزه‌ای بزرگ است. «10»«11» [و]«12» اگر ترسید که داد بدهید«13» در یتیمان بزنی کنید آنچه خوش آید شما را از زنان، دو دو، و سه سه، و چهار چهار. اگر ترسید که داد ندهید یکی یا آنچه مالک باشد دستهای شما، یعنی برده آن نزدیک بود به آن که جور نکنید. و بدهید زنان را مهرهایشان«14» به دادن، اگر دل خوش بکند شما را از چیزی از ----------------------------------- (1). فق و به ثقتی. (2). آج، لب، تب: بخشاینده مهربان. (12- 3). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (4). آج، لب، فق: از تنی یگانه یعنی آدم. (5). آج، لب، فق: زن. (6). آج، لب، فق: پراگنده گردانید، تب: پراکنده کرد. (7). تب: خواهید. (8). تب بدرستی که. (9). اساس: و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). وز: أن لا. [.....] (11). وز، آج، لب، مر: أن لا. (13). کذا: در اساس و وز، آج، لب: عدالت نگاه ندارید، مر، تب: داد نکنید. (14). مر: کابین ایشان. صفحه : 233 آن بخورید آن را نوش و گوارنده«1». و مدهید به سفیهان مالهاتان آنگه که کرد«2» خدای شما را قوامی، به روزی دهید ایشان را در آن و بپوشید ایشان را و گوی«3» ایشان را سخنی نیکو. و بیازمایی«4» یتیمان را«5» تا آنگه که برسند به نکاح اگر بینی«6» از ایشان صلاحی بدهید به ایشان مالهاشان، و مخورید باسراف و شتاب آن را که بزرگ شوند، و هر که توانگر باشد [باید]«7» تا پر خیز کند«8»، و هر که درویش باشد باید تا بخورد«9» باندازه، چون بدهید به ایشان مالهایشان گواه بر گیرید بر ایشان، بس است«10» خدای شمار کننده. مردان را بهره باشد از آنچه بگذارد«11» پدر و مادر و نزدیکتران«12» و زنان«13» بهره از آنچه بگذارد پدر و مادر و نزدیکتران از آنچه کمتر بود از آن یا بیش«14» بهره‌ای اندازه کرده. قوله: یا أَیُّهَا النّاس‌ُ، خطاب است با جمله مکلّفان مردان و زنان و آزادان و بردگان و کودکان و ناقص عقلان و دیوانگان که از اینکه خطاب به در شوند به«15» دلیلی ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، تب: گوارنده‌ای. (2). تب: آن که کرد. (3). آج، لب، تب: بگویید. (4). آج، لب، تب: بیازمایید. (5). اساس حتّی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (6). فق، تب: بینید. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). تب: پرهیز کند. (9). آج، لب: باید که خورد، تب: باید که بخورد. (10). آج، لب، فق: بسنده است. (11). آج، لب، فق: گذاشت. [.....] (12). وز، تب: نزدیکان. (13). آج، لب، فق: و مر زنان راست. (14). تب: بیشتر. (15). مر: به در نشوند الّا به. صفحه : 234 عقلی به در شوند، و اینکه دلیل است که برخاسته است«1» بر حکمت خدای- عزّ و جل‌ّ- که به اینان خطاب کردن روا ندارد، و اینکه امر که از پس اینکه خطاب می‌آید امری است متناول جمله مکلّفان را، و هو قوله تعالی: اتَّقُوا رَبَّکُم‌ُ، و اینکه [289- پ] دو وجه دارد، یکی آن که: اتّقوا معاصیه و اجتنبوا نواهیه، از معاصی او بپرهیزید«2»، دوم آن که: اتّقوا عقابه باجتناب معاصیه، و اینکه هم راجع باشد با معنی اوّل، و بر هر دو وجه علی حذف المضاف و اقامة المصاف الیه مقامه بود. الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَفس‌ٍ واحِدَةٍ، بیان کردیم که: «خلق» اخراج الشّی‌ء من العدم الی الوجود باشد، علی ضرب من التّقدیر. «من نفس واحدة» بلا خلاف مراد آدم است. اللّه تعالی جمله مخاطبان را می‌گوید: ای مردمان؟ بترسید از خدایتان که بیافرید شما را علی اختلاف اجناسکم و صورکم و ألوانکم و أخلاقکم و أحوالکم، آن از یک تن که آن«3» آدم است که پدر برتر شماست. وَ خَلَق‌َ مِنها زَوجَها، بیافرید از او جفتش را، یعنی حوّا را. در اینکه دو قول گفتند. در بعضی اخبار ما آمد که: خدای تعالی [حوّا را از بقیّه طینت آدم آفرید. و قول دیگر آن است که: جمله مفسّران و اصحاب اخبار گفتند: خدای تعالی]«4» آدم را بیافرید و مدّتی در بهشت بود تنها، از تنهایی مستوحش شد. حق تعالی خوابی بر او افگند تا او بخفت، آنگه جبرئیل را فرستاد تا از پهلوی چپ او استخوانی«5» بر کشید، و از آن استخوان حوّا را بیافرید، و ظاهر قرآن دلیل اینکه می‌کند لقوله: وَ خَلَق‌َ مِنها، أی من النّفس و اینکه قصّه برفت. وَ بَث‌َّ مِنهُما، أی اظهر و فرّق، و پدید آورد و بپراگند از ایشان هر دو، رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً، مردان و زنان بسیار را، و منه قوله: کَالفَراش‌ِ المَبثُوث‌ِ«6»، یقول العرب: بث‌ّ الیه سرّه اذا القاه الیه و أبثّه. وَ اتَّقُوا اللّه‌َ الَّذِی تَسائَلُون‌َ بِه‌ِ، أی تتساءلون، آنگه «تا» ی تفاعل را قلب کردند با «سین»، آنگه ادغام کردند در «سین». و کوفیان خواندند: «تساءلون»، تا ----------------------------------- (1). تب: بر خواسته است. (2). لب: بپرخیزی/ بپرهیزید. (3). آج، لب، فق: از. (4). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (5). لب، فق: استخانی. (6). سوره قارعه (101) آیه 4. صفحه : 235 «تا» ی تفاعل بیفکند تخفیف را، نحو قوله تعالی: وَ لا تَعاوَنُوا«1». حمزه خواند: «و الارحام»، به جرّ، عطفا علی الضّمیر المجرور، چنان که گویند: سألتک باللّه و الرّحم. و در شاذّ نخعی و یحیی بن وثّاب و قتاده و أعمش هم چنین خواندند به جرّ، و باقی قرّاء به نصب خواندند، و اینکه قراءت درست‌تر و فصیح‌تر است برای آن که عرب عطف نکند اسم ظاهر را بر ضمیر مجرور، الّا آن که حرف جرّ باز آرند، یقولون: مررت به و بزید«2»، و لا یقولون: مررت به و زید«3». و چون حرف جرّ باز نیارند نصب کنند، یقولون: مررت به«4» و زیدا، کما قال الشّاعر: یا قوم مالی و أبا ذویب و نیز همچنین کنند در باب بدل و صفت، کقوله- علیه السّلام: سلمان منّا أهل البیت، و لا یجوز أهل البیت و لا یقولون بی المسکین وقع الأمر، علی مذهب البصریّین، و نصب او بر قراءت عامّه قرّاء علی أحد وجهین باشد: امّا عطف باشد علی اسم اللّه تعالی فی قوله: وَ اتَّقُوا اللّه‌َ، و امّا عطف باشد علی محل‌ّ الجارّ و المجرور، چنان که در بیت هست. و حمزه در اینکه قراءت حجّت آورد به چند بیت که عرب را هست، منها قول الشّاعر«5»: فالیوم قد بت‌ّ تهجونا و تشتمنا فاذهب فما بک و الأیّام من عجب و قال اخر«6»: نعلّق فی مثل السّواری سیوفنا و ما بینها و الکعب غوط نفانف و قال آخر«7»: فان‌ّ اللّه یعلمنی و وهبا و إنّا سوف یلقاه سوانا سیبویه گفت: اینکه در ضرورت شعر روا باشد، امّا فی القرآن و اتّساع الکلام فلا یجوز. و خلاف کردند در وجه فساد اینکه. ابو عثمان المازنی‌ّ گفت: برای آن که معطوف و معطوف علیه دو شریکند، هر چه با یکی برود باید که با دیگر همان برود، چنان که نشاید گفتن: مررت بزید و ک«8»، الّا آن که حرف جرّ باز آری، گویی: ----------------------------------- (1). سوره مائده (5) آیه 2. (2). اساس: بزید، با توجّه به وز تصحیح شد. (3). وز: وزید، فق، تب: و زیدا. (4). آج، لب، فق و. [.....] (5، 6، 7). تب شعر. (8). اساس، وز، آج، لب، فق: و بک، با توجّه به تب تصحیح شد. صفحه : 236 و بک. همچنین نشاید: مررت بک وزید، و اینکه وجهی نکوست. و ابو علی‌ّ الفارسی‌ّ گفت: برای آن که حرف جرّ در ضمیر به منزله بعضی از اوست، و العطف علی بعض الاسم لا یصح‌ّ. وجهی دیگر گفت: اسم ظاهر مستقل است و اسم ضمیر به نفس خود مستقل نیست، و روا نبود عطف ما یستقل‌ّ علی ما لا یستقل‌ّ. و گروهی که عذر قراءت حمزه خواستند، گفتند: «واو» قسم است، برای آن مجرور است ما بعد او، و بر اینکه وجه اعتراض کردند به آن که گفتند: معنی قسم لایق نیست اینکه جا، برای آن که اگر جواب قسم خواهند «ان‌ّ اللّه» باشد، و بر اینکه قسم نکند خدای تعالی، سوگند جز به خدای و نامهای خدای روا نبود. و رسول- علیه السّلام- گفت: لا تحلفوا بآباءکم، سوگند مخورید به پدرانتان. چگونه شاید که رسول- علیه السّلام- از چیزی نهی کند، و حق تعالی از آنچه بلیغ‌تر باشد روا فرماید«1» داشت. و عبد اللّه عبّاس و عکرمه و سدّی و حسن و ربیع و ضحّاک و إبن جریج و إبن زید گفتند، معنی آن که: فاتّقوا اللّه و اتّقوا الارحام فصلوها، و ارحام را مراقبت کنی«2» که بپیوندی«3». و عبد اللّه بن یزید المقری خواند: «و الارحام»، به رفع، علی تقدیر و الارحام فصلوها«4» و گفت: بر اغراء باشد که اگر چه اغراء بیشتر منصوب آید، مرفوع هم آمده است فی قول الشّاعر«5»: ان‌ّ قوما منهم عمیر و أشبا ه عمیر و منهم السّفّاح لجد یرون باللّقاء إذا قا ل أخو النّجدة السّلاح السّلاح اللّه تعالی«6» در آیت تحذیر کرد مکلّفان را از معاصی او و تذکیر نعمت او بر ایشان به خلق ایشان، و امر کرد ایشان را به مراعات و مراقبت جانب خویشان برای آن که در اینکه جا وصیّت باشد به زنان و عورات«7» و اطفال صغار و تودّد و تراحم تنبیه ایشان را بر آن که ایشان از یک نفس آفریده‌اند تا ایشان [را]«8»، [289- پ] بر یکدیگر رحمت ----------------------------------- (1). فق: باید. (2). تب: کنید. (3). تب: بپیوندید. (4). اساس و ارحام را مراقبت کنی که بپیوندی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (5). وز شعر. (6). آج، لب، فق: «اللّه تعالی» را ندارد. (7). اساس و وز: به زبان عورت، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 237 و رقّت و شفقت بیشتر باشد، و کسی بر کسی تطاول و مفاخرت نکند، چه همه از یک اصلند، «أبوهم آدم و الام‌ّ حوّاء». آنگه دگر باره در آخر آیت برای تأکید، تحذیر و تهدید کرد بقوله: إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلَیکُم رَقِیباً، أی حفیظا، که خدای تعالی نگهبان شماست. اینکه قول مجاهد است، و إبن زید گفت: «رقیب» عالم باشد، و بر هر دو قول فعیل به معنی فاعل بود. قوله«1»: وَ آتُوا الیَتامی أَموالَهُم، مقاتل و کلبی گفتند: آیت در مردی آمد از غطفان مالی«2» بسیار از آن پسر برادرش در دست او بود و او کودک یتیم بود، چون بالغ شد و طلب مال پدر کرد، عم‌ّ مال به او نداد. به حکومت بنزدیک رسول- علیه السّلام- آمدند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. چون مرد اینکه بشنید، گفت: أطعنا اللّه و اطعنا الرّسول نعوذ باللّه من الحوب الکبیر، فرمان خدای و رسول را منقادیم، و پناه با خدای می‌دهیم از بزه عظیم، و مال به او داد. رسول- علیه السّلام- گفت: هر کس که«3» او را بخل نفس خود نگاه بدارند«4» و طاعت خدای دارد«5»- چنان که اینکه مرد- به منزل بهشت فرود آید. چو مال آن بستد«6» و در سبیل خدای نفقه کرد، رسول- علیه السّلام- گفت: ثبت الأجر و بقی الوزر ، [مزد]«7» ثابت شد و وزر و وبال بماند. گفتند: یا رسول اللّه؟ دانیم که اجر ثابت شد برای آن که مال در سبیل خدای خرج شد، چگونه وزر بماند! گفت: مزد ثابت شد«8» غلام را«9» وزر بر پدرش. خدای تعالی به اینکه آیت خطاب به اوصیای مرده و اولیای یتیم کرد، گفت: وَ آتُوا الیَتامی«10»، بدهی«11» یتیمان را مال ایشان«12». و یتیم آنگه باشد که طفل بود، چون بالغ شد یتیم نخوانند او را، لقوله- علیه السّلام: لا یتم بعد حلم، پس از بلوغ یتیمی نباشد. جواب از اینکه آن است که، اینکه بر سبیل توسّع و مقاربت«13» گفت، حالت اوّل ----------------------------------- (1). آج، لب، فق تعالی. (2). آج، لب، فق: مال. (3). آج، لب، فق: ندارد. (4). آج، لب، فق: نگاه بدارد. [.....] (5). آج، لب، فق: بدارد. (6). وز، لب، فق: جوان مال بستد، آج، نب: چو آن مال بستد. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). آج، لب، فق کودک. (9). آج، فق، تب و. (10). تب اموالهم. (11). آج، فق: بدی، تب: بدهید. (12). آج، لب، فق، تب: مالهایشان. (13). آج، لب، فق، تب: مقارنت. صفحه : 238 بلوغ را به حالت یتیمی، چنان که گفت: فَأُلقِی‌َ السَّحَرَةُ ساجِدِین‌َ«1»، و ایشان در آن حال که به روی آمدند به سجده ساحر و کافر نبودند، بل مؤمن بودند، و لکن حق تعالی برای مقاربت«2» حال را ساحر خواند ایشان را که اینکه وصف بر ایشان بمثابت نام شده بود، هم چنین در آیت ما، و رسول را- علیه السّلام- پس از چهل سال یتیم ابو طالب می‌خواندند، برای آن که یتیم از پدر باز ماند، و ابو طالب او را در حجره«3» خود بپرورد. وَ لا تَتَبَدَّلُوا الخَبِیث‌َ بِالطَّیِّب‌ِ، و بدل مکنید«4» پلید را به پاک، یعنی مالهای ایشان [که]«5» بر شما حرام است بر مگیری«6»، و مال خود که حلال است شما را با جای نهی«7». و پلید و پاک کنایت است از حلال و حرام، نظیره قوله: قُل لا یَستَوِی الخَبِیث‌ُ وَ الطَّیِّب‌ُ«8»، أی الحلال و الحرام«9». مفسّران در معنی اینکه تبدیل و تغییر خلاف کردند. بعضی گفتند که: ایشان را عادت بودی که مال نیک رفیع بر گرفتندی و بد و خسیس به جای آن بنهادندی، اینکه قول سعید بن المسیّب است و نخعی و زهری و سدّی و ضحّاک. عطا گفت: به مال یتیم تجارت کردند [ی]«10» و سود به او ندادندی. إبن زید گفت: در جاهلیّت کودکان خرد«11» را میراث ندادندی، میراث به بزرگان دادندی و زنان را میراث ندادندی. و إبن زید چنین خواند فی قوله تعالی: وَ تَرغَبُون‌َ أَن تَنکِحُوهُن‌َّ وَ المُستَضعَفِین‌َ مِن‌َ الوِلدان‌ِ«12»، لا تورثوهن‌ّ شیئا، مجاهد گفت: تعجیل مکنید«13» به نفقه حرام تا حلال به دست آمدن. وَ لا تَأکُلُوا أَموالَهُم إِلی أَموالِکُم، یعنی مع اموالکم، و مالهای ایشان با مالهای خود مخورید. و «إلی» اینکه جا به معنی «مع» است، و مثله قوله: ----------------------------------- (1). سوره شعرا (26) آیه 46. (2). تب: مقارنه. (3). همه نسخه بدلها بجز لب: حجر. (4). آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (10- 5). اساس: ندارد، با توجه با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (6). تب: بر مگیرید. (7). تب: نهید. (8). سوره مائده (5) آیه 100. (9). آج، لب، فق، تب: أی الحرام و الحلال. (11). تب: خورد. (12). سوره نساء (4) آیه 127. (13). آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. صفحه : 239 مَن أَنصارِی إِلَی اللّه‌ِ«1»، و المعنی مع اللّه، و قال الشّاعر«2»: یشدّون أبواب القباب بضمّر إلی عتق مستوبقات الأواصر«3» أی مع عتق، و تحقیق آن است که «الی» متعلّق است به فعلی محذوف، و التّقدیر: مضافا الی أموالکم و مضافا الی اللّه، و کذلک فی البیت. إِنَّه‌ُ کان‌َ حُوباً کَبِیراً، أی اثما عظیما، که در آن بزه‌ای عظیم باشد. و در او سه لغت است: «حوب» و «حوب» و «حاب» و قیل: الحوب الاسم، و الحوب المصدر، یقال: حاب یحوب حوبا و حابا و حیابة، و قال امیّة اللّیثی‌ّ- و قد هاجر ابنه بغیر اذنه«4»: و ان‌ّ مهاجرین تکنّفاه غداتئذ لقد خطئا و حابا و قال آخر«5»: عض‌ّ علی شیبه الأریب فظل‌ّ لا یلحی و لا یحوب و قال آخر«6»: إیها قطیع بن عبس انّها رحم حبتم بها فأناختکم بجعجاع«7» أی اثمتم. قوله: وَ إِن خِفتُم أَلّا«8» وَ یَستَفتُونَک‌َ فِی النِّساءِ قُل‌ِ اللّه‌ُ یُفتِیکُم فِیهِن‌َّ وَ ما یُتلی عَلَیکُم فِی الکِتاب‌ِ فِی یَتامَی النِّساءِ اللّاتِی لا تُؤتُونَهُن‌َّ ما کُتِب‌َ لَهُن‌َّ وَ تَرغَبُون‌َ أَن تَنکِحُوهُن‌َّ«2» وَ إِن«3» وَ السَّماءِ وَ ما بَناها«3»، أی و من بناها، و قوله: قال‌َ فِرعَون‌ُ وَ ما رَب‌ُّ العالَمِین‌َ«4». و ابو عمرو بن العلاء گفت، در مکّه شنیدم از بعضی اعراب: سبحان ما«5» سبّح الرّعد بحمده. ما طاب‌َ لَکُم، أی حل‌ّ لکم. إبن ابی اسحاق و الجحدری‌ّ و الاعمش خواندند: «ما طیب»، به اماله. و در مصحف ابی‌ّ به « یا » نوشته است، نکاح بندی«6» بر زنان چندان که حلال است شما را. مَثنی وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ، اینکه اعدادی«7» معدول است عن اثنین اثنین و عن ثلثة ثلثة، و بر اینکه قیاس تا به ده شاید، و لکن مسموع تا چهار است و در بیت کمیت آمده«8»: فلم یستر یثوک حتّی رمی ت فوق الرّجال خصالا عشارا و سبب منع صرف او وصف است و عدل، و «واو» در آیت به معنی «او» ست که معنی «او» تخییر است، کقوله تعالی: قُل إِنَّما أَعِظُکُم بِواحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلّه‌ِ مَثنی وَ فُرادی«9»فَإِن خِفتُم، اگر ترسی«11». و ترس از باب ظن‌ّ باشد که عدل نتوانی کردن و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: معاقبند. (2). تب: یکدیگر. (3). سوره شمس (91) آیه 5. (4). سوره شعرا (26) آیه 23. (5). اساس: من، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب، فق: ببندی، وز، تب: بندید. (7). آج، لب، فق: اعداد. (8). آج، لب، فق: کم آمده. (9). سوره سبأ (34) آیه 46. [.....] (10). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (11). تب: ترسید. صفحه : 243 انصاف دادن از میان چهار. فَواحِدَةً، بنصب علی تقدیر: فانکحوا واحدة، و ابو جعفر المدنی‌ّ خواند: [فواحدة]«1»، علی تقدیر: فلیکفکم واحدة، أو فواحدة کافیة لکم، کقوله: فَرَجُل‌ٌ وَ امرَأَتان‌ِ«2»، أی یشهدون أی«3» یکفون. أَو ما مَلَکَت أَیمانُکُم، به آنچه دست راست شما مالک بود آن را، یعنی پرستاران. و اگر چه اضافه «ملک» بر حقیقت با جمله بود، یمین را برای آن تخصیص کرد که علامت ملک تصرّف بود، و تصرّف در اغلب به دست راست کنند. و بعضی اهل معانی گفتند: أَو ما مَلَکَت أَیمانُکُم، أی ما نفذت فیه أیمانکم، جمع یمین من القسم و الحلف از آنان که سوگند شما در او روان باشد، و تمسّک کرد در اینکه قول بقول النّبی‌ّ- علیه السّلام:4» لا نذر فی معصیة اللّه و لا فیما [لا]« یملک بن ادم، و اینکه قول ضعیف است. و تمسّک آنان که به ظاهر آیت تمسّک کردند در وجوب نکاح درست نیست، اگر چه ظاهر او در امر قرآن«5» بر وجوب بود برای آن که به دلیل عدول کنند از ظاهر، و اجماع [291- ر] امّت است بر آن که نکاح سنّت است و واجب نیست. دگر آن که از قراین آیت معلوم آن است که آیت را اگر چه ظاهر امر است، مراد نهی و تهدید است از نکاح بیشتر از چهار زن. ذلِک‌َ أَدنی أَلّا«6»وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِن‌َّ نِحلَةً، کلبی و جماعتی مفسّران گفتند: اینکه خطاب است با اولیای زن، که ایشان چون زنی در قبیله به کسی دادندی و مهر بستندی، چیزی به او ندادندی، قلیل و کثیر. و اگر به غریبی دادندی، او را بر شتر نشاندندی و آن جا فرستادندی و بیش از آن شتر نبودی او را. و از اینکه جا چون کسی را دختری آمدی، تهنیت او چنین کردندی که: هنیئا لک النّافجة، یعنی چون او«7» مهر گیرد اینکه ----------------------------------- (1). آج: او. (2). اساس، وز، آج، لب، فق: ابو عمر الزّردی، مر: ابو عمرو الزروی، تب: ابو عمر الرززنییدی، با توجّه به منابع خبر تصحیح شد. (5- 3). تب شعر. (4). آج، لب، فق، مر، تب: بر. [.....] (6). آج، لب، فق، مر أی یفتقر. (7). آج، لب، فق: آن. صفحه : 245 شتر«1» باشد که بر شتر اینان آید، فینفجها أی یعظّمها و یکثّرها، خدای تعالی نهی کرد ایشان را از اینکه، و گفت: مهر حق‌ّ ایشان است، به ایشان باید دادن. و حضرمی‌ّ گفت: ایشان در جاهلیّت نکاح شغار کردندی، و آن آن بودی که او دختر را یا خواهر به کسی دادی بر آن که او کسی را از آن خود به او دهد، و در میانه مهری نبودی جز نکاح اینکه در برابر نکاح آن، خدای تعالی از اینکه نهی کرد، و رسول- علیه السّلام- گفت: لا شغار فی الإسلام ، در اسلام شغار نیست. بعضی دگر گفتند: خطاب با شوهران است، خدای تعالی از اینکه«2» فرمود ایشان را که مهر زنان بدهند، و اینکه ظاهرتر و درست‌تر است. و «صدقات» مهور باشد، واحدتها صدقة- بفتح «صاد» و ضم‌ّ «دال» و اینکه لغت اهل حجاز است. و تمیم گوید: در واحدش «صدقة» و جمعها «صدقات»، کظلمة و ظلمات. نِحلَةً، قتاده گفت: فریضة واجبة. إبن جریج و إبن زید گفتند«3»: فریضة مسمّاة، و ابو عبید«4» گفت: نحلة، الّا مسمّی نباشد و معلوم، کلبی گفت: عطیّة و هبة، و ابو عبید«5» گفت: عن طیب نفس، از دل خوشی. و زجّاج گفت: تدیّنا«6». و در او دو لغت هست: «نحلة» و «نحلة»، و اصل او عطا باشد. و نصب او بر تمییز است. و گفته‌اند: بر مصدری لا من لفظ الفعل. عقبة بن عامر روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: ان‌ّ احق‌ّ الشّروط ان یوفی ما استحللتم به الفروج، اولیتر شرطی که به آن وفا کنند آن است که آنچه به آن فرج حلال کرده‌اند تمام بدهند، یعنی مهر زنان. صهیب روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که او وامی ستاند«7»، و آن روز که می‌ستاند عزم کند که با جایگاه ندهد او دزد است، و آن کس که زنی کند بر مهری، و عزم کند که آن مهر ندهد او زانی است. ----------------------------------- (1). لب، فق، مر: بیشتر. (2). همه نسخه بدلها «از اینکه» را ندارد. (3). اساس، وز: گفت، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). مر: ابو عبیده. (5). مر، تب: ابو عبیده. (6). آج: دینا، 7. آج، لب، فق: می‌ستاند. صفحه : 246 فَإِن طِبن‌َ لَکُم عَن شَی‌ءٍ مِنه‌ُ نَفساً، اگر چنان باشد که اینکه زنان دل خوش بکنند شما را از چیزی از آن، یعنی اگر چیزی از آن به شما دهند بطیبة نفس، فَکُلُوه‌ُ هَنِیئاً مَرِیئاً، بخورید«1» آن نوش و گوارنده، یعنی حلال است شما را آن، [و]«2» نصب «نفسا» بر تمیز«3» باشد. و برای آن که نقل فعل کرد«4» با اصحاب نفس، از نفس، برای آن نفس را موحّد کرد، و مثله قوله تعالی: وَ ضاق‌َ بِهِم ذَرعاً«5»، و قال تعالی: وَ قَرِّی عَیناً«6». کوفیان گفتند: لفظ «نفس» اینکه جا واحد است و معنی جمع، و مانند اینکه بسیار است، منها قول الشّاعر«7»: بها جیف الحسری فأمّا عظامها فبیض و أمّا جلدها فصلیب و لم یقل جلودها. و بصریان گفتند: أراد بالنّفس الهوی، به نفس هوای نفس خواست، و آن مصدر است، و او را تثنیه و جمع نکنند. بعضی مردمان کراهت داشتند آن که از مهر چیزی با ایشان آید، و اگر چه زن به دلخوشی بدو داده بودی، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و رخصت داد ایشان را [291- پ] در آن و بیان کرد که چون اکراهی نباشد [و]«8» خدیعتی حلال بود. قوله: هَنِیئاً، اشتقاق او من هنأت البعیر بالقطران باشد إذا عالجته به، شتر را چون گر دارد او را به قطران بیندایی هنأت گویی، و یقال: هنأنی الطّعام یهنئنی علی فعل یفعل و هنئنی یهنأنی علی فعل یفعل هنأة، و هنی‌ء طعامی باشد گوارنده که با او«9» تنغیصی نباشد، و یقول العرب: هنأنی الطّعام و مرأنی فاذا أفردوه، قالوا: أمرأنی الطّعام بالألف، و اینکه کنایت است از آن که در دنیا وبالی نبود آن را و در آخرت تبعتی. عبد اللّه عباس گوید رسول را- علیه السّلام- از اینکه آیت پرسیدند، گفت: چون زنان چیزی به شما دهند به دلی خوش بی اکراهی در دنیا، سلطان را بر شما مؤاخذه ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: بخوری/ بخورید. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). تب: تمییز. (4). آج، لب، فق، مر: کردن. (5). سوره هود (11) آیه 77. [.....] (6). سوره مریم (19) آیه 26. (7). تب شعر. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). آج، لب، فق، مر: که او با. صفحه : 247 نبود و در آخرت خدای را مطالبه. ابو حمزه گفت: هنیئا لا إثم فیه، مریئا لا داء فیه، در او بزه و دردی نباشد، مغیرة بن شعبة روایت کند از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- که گفت: چون یکی را از شما را رنجی رسد، باید تا سه درم از صداق زن بخواهد و به آن انگبین بخرد و به آب باران بیامیزد و بخورد تا جمع کرده باشد میان هنأت و مراءت و شفا و برکت را، لقوله: فَکُلُوه‌ُ هَنِیئاً مَرِیئاً، و قوله: فِیه‌ِ شِفاءٌ لِلنّاس‌ِ«1»، و قوله: وَ نَزَّلنا«2» وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم‌ُ- الآیة. خلاف کردند در آن که اینکه سفیهان که‌اند که خدای تعالی نهی کرد از دادن مال به ایشان. بعضی گفتند: زنانند. حضرمی‌ّ گفت: آیت در حق‌ّ مردی آمد که و مالی داشت به زن داد تا تلف کرد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. مجاهد گفت: نهی است اینکه آیت مردان را از آن که مال به هیچ زن بدهند«4»، اگر زن باشد و اگر دختر و اگر خواهر. جویبر«5» گفت از ضحّاک که گفت: زنان از همه سفیهان سفیه‌تر باشند، دلیل اینکه تأویل حدیث ابو امامه که روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: انّما خلقت النّار للسّفهاء- یقولها ثلاثا: ألا و إن‌ّ السّفهاء النّساء، گفت: دوزخ برای سفیهان آفریده‌اند- تا سه بار گفت، آنگه گفت: سفیهان زنانند. أنس مالک روایت کند که: زنی سیاه بنزدیک رسول«6» آمد ملیح، فصیح زبان، گفت: یا رسول اللّه؟ در حق‌ّ ما خیری«7» بگو که همه شرّ می‌گویی در حق‌ّ ما. گفت: چه گفتم در حق‌ّ شما از شرّ! گفت: ما را سفیه خواندی. گفت: سفیه من نخواندم شما را، خدای خواند فی قوله: وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم‌ُ. گفت: یا رسول اللّه؟ ما ----------------------------------- (1). سوره نحل (16) آیه 69. (2). اساس و همه نسخه بدلها: و انزلنا، با توجّه به ضبط قرآن مجید تصحیح شد. (3). سوره ق (50) آیه 9. (4). همه نسخه بدلها: دهند. (5). وز: جویر، آج، لب: حویص. (6). آج، لب، فق علیه السّلام. (7). فق، مر، تب: چیزی. صفحه : 248 را ناقص خواندی. گفت: ناقص نباشی«1» که در ماهی چند روز نماز نکنی«2»! آنگه گفت: کفایت نیست شما را که چون یکی از شما بار بر گیرد، چندانی مزد بود [او را]«3» که خود را«4» در ره خدا باز بندد، برای جهاد کافران چون بار بنهد او را مزد آن شهید بود که در خون بگردانند او را در ره خدای، چون کودک را شیر دهد به هر جرعه‌ای چنان باشد که یکی از فرزندان اسماعیل آزاد کرده. و چون بی‌خواب شود، به هر شبی که خواب از چشم باز کند هم چنان باشد که برده‌ای از فرزندان اسماعیل آزاد کرده، آنگه گفت: اینکه ثواب و اعواض مؤمنات خاشعات صابرات را باشد که کفران«5» نکنند. زن برگشت و می‌گفت: عظیم فضلی است، اگر نه اینکه شرایط به دنبال آن است. و عاصم روایت کند از مورّق که: زنی به عبد اللّه عمر بگذشت، او اینکه آیت بخواند. معاویة بن قرّه گفت: زنان را نه به عادت کنی«6» که ایشان سفیه باشند، اگر ایشان را فرو گذارند هلاک کنند مردان را«7». عبد اللّه عبّاس و زهری و ابو مالک و إبن زید گفت«8»: مراد فرزندان نابالغ‌اند، بعضی دگر گفتند: زنان و کودکان‌اند، و حسن بصری هم چنین گفت. قتاده گفت: مال به زن و فرزند مده که تباه کنند، آنگه اینکه آیت بخواند: وَ لا تَأکُلُوا أَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل‌ِ«9». عبد اللّه عبّاس گفت: مالی که خدای تعالی قوام عیش تو و سبب معیشت تو کرد به زنان و کودکان سفیه بی خرد مده که آنگه به ایشان محتاج شوی«10»، و لکن نگاه‌دار و به قدر حاجت از مؤونت و کسوت بر ایشان صرف می‌کن. ----------------------------------- (1). مر، تب: نباشید. (2). مر، تب: نکنید. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (4). آج، لب، فق: که کسی که خود را. (5). اساس آن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (6). تب: کنید. (7). آج، لب، فق، مر به مکر و حیله. (8). کذا: در اساس، وز، آج، لب، فق، مر، تب: گفتند. (9). سوره بقره (2) آیه 188. (10). آج، لب، فق، مر: که پس از آن زود باشد که محتاج ایشان گردی. صفحه : 249 شعبی گفت: مال«1» به هیچ زن مده تا شوهر بنکند«2» و اگر چه توریت و انجیل و قرآن«3» خوانده باشد، و به هیچ کودک مده [تا بالغ نشود. سعید جبیر و عکرمه گفتند: مراد مال یتیم است که در دست تو باشد، خدای تعالی گفت به او مده]«4» تا بالغ و رشید شود. اگر گویند: اینکه قول چگونه درست آید، و خدای تعالی مال با ما اضافه کرد، و چون مال ایشان را باشد، اینکه اضافه درست نیاید! گوییم: مراد جنس مال است، یعنی اینکه مال که در دست شما باشد، چنان که گفت: لَقَد جاءَکُم رَسُول‌ٌ مِن أَنفُسِکُم«5»، و قال- علیه السّلام: حبّب الی‌ّ من دنیاکم. و وجهی دگر آن است که: چون متصرّف و مدبّر و مصلحت بین در آن او باشد برای آن با او اضافه کرد، و اینکه سفیه که مال به او نشاید دادن محجور باشد ناقص عقل بود یا نابالغ بود، و صلاحیت حفظ مال و تدبیر و تصرّف آن نداند. و اصل سفه جهل باشد و خفّت و آن نقیض حلم«6» بود. و حسن بصری و نخعی خواندند: اموالکم اللّاتی، و معنی همان باشد. قال الشّاعر«7»: من اللّواتی و الّتی و اللّاتی زعمن أنّی کبرت لداتی «الّتی» واحد باشد در مؤنّث، و «اللّاتی» جمع، و «اللّواتی» جمع الجمع. قوله: الَّتِی جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَکُم قِیاماً، أراد قواما، که خدای تعالی قوام شما به آن کرده است. و در شاذّ خواندند: «قواما» و «قواما» بفتح القاف و کسره. و اصل «قیام»، قوام بوده است، و لکن برای کسره «قاف» را«8» «واو» را « یا » کردند، کالصّیام و القیام. و قوام کار آن باشد که کار به او قایم بود، یعنی [292- ر] قوام و ملاک معیشت شما به او بود. و نافع خواند: جعل اللّه لکم قیما«9»، به کسر قاف. ضحّاک ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر را. (2). آج، لب، فق، مب، مر: مده تا اندیشه شوهر دیگر نکند. (3). مر: فرقان. (4). اساس و تب: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره توبه (9) آیه 128. (6). مر: علم. (7). تب شعر. [.....] (8). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه بدلها: ندارد. (9). اساس: قیاما، با توجّه به وز تصحیح شد. صفحه : 250 گفت: برای آنش قوام خواند که قیام اعمال خیر به او باشد، چون حج‌ّ و جهاد و اعمال خیر. بعضی دگر گفتند: مراد آن است که مالهایی که شما به آن بر پایی«1». وَ ارزُقُوهُم فِیها، یعنی نفقه کنید ایشان را از آن [و]«2» طعام دهید«3». وَ اکسُوهُم، و جامه کنید«4» ایشان را، یعنی آنان را که نفقه و کسوت ایشان بر شما واجب بود«5» از زنان و فرزندان و یا یتیمان که نفقه ایشان بر تو واجب باشد در مال ایشان. و برای آن «فیها» گفت و «منها» نگفت که خدای تعالی بواجب کرده است در مال تا مؤذن باشد به اینکه معنی، و تقدیر اینکه است که: اجعلوا لهم فیها رزقا، [و رزق]«6» از شما نفعی و خیری موظّف معیّن باشد بر کسی، و منه رزق السّلطان للجند، رزق [از]«7» اینکه جا خوانند آنچه سلطان با لشکر دهد، و رزق خدای تعالی موظّف«8» و محدود نبود، بل به حسب مصلحت باشد. وَ قُولُوا لَهُم قَولًا مَعرُوفاً، یعنی ایشان را وعده نیکو دهی«9». عطا گفت: معنی آن است که بگوی«10» که آنچه بر اینکه خیر و نفع و سود باشد در تجارت تو را خواهد بودن. ضحّاک گفت: جوابی نکو باشد به حسب اقتضای وقت. إبن زید گفت: دعا باشد به آن که گوید: عافاک اللّه و بارک فیک. مفضّل گفت: سخنی نرم که دل او به آن خوش شود و معروف«11» در قول و فعل نکو باشد که نفس به آن ساکن شود و نافر نباشد از آن و منکر نبود آن را. زجّاج گفت: با نفقه و کسوت کار دین بیاموزی«12» ایشان را. و در آیت دلیل است بر«13» آن که یتیم باید که محجور باشد و اگر چه بالغ شود چون از او رشدی نبینند و ندانند. قوله: وَ ابتَلُوا الیَتامی، گفتند: آیت در ثابت بن رفاعه آمد، و در عمّش. چون رفاعه فرمان یافت و ثابت طفل بود و در حجر عم‌ّ بود، [عم]«14» بنزدیک رسول اللّه آمد، ----------------------------------- (1). مر، تب: برپایید. (7- 6- 2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). آج، لب، فق: دهی/ دهید. (4). آج، لب، فق: کنی/ کنید. (5). آج، لب، فق، مر: واجب است. (8). مر و معین باشد بر کسی. (9). مر، تب: دهید. (10). تب: بگویید. (11). آج، لب، فق، مر: و معنی. (12). تب: بیاموزید. (13). اساس: برای، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (14). اساس: ندارد، با توجه به وز افزوده شد. [.....] صفحه : 251 گفت: یا رسول اللّه؟ پسر برادرم طفل است و در حجر من است، مرا از مال او چیزی باشد! و مال او کی با او دهم! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ ابتَلُوا الیَتامی، آیت خطاب است با اولیای یتیم و آنان که در حجر ایشان یتیمی باشد. حق تعالی ایشان را احتیاط می‌فرماید، می‌گوید: بیازمایی«1» یتیمان را، یعنی احوال ایشان را مراقبت کنی«2» تا آنگه که به آن جا رسند که از ایشان قوّت و صلاحیت خلوت زنان باشد. و در کیفیّت «ابتلاء» علما خلاف کردند. بعضی گفتند: حال طفل از دو بیرون نبود، یا پسر باشد یا دختر. اگر پسری باشد، ابتلای ولی‌ّ او را آن بود که یک ماهه نفقه یا کمتر بر گیرد و به دست او دهد و او را بگوید«3» که: چگونه صرف کن، و او را رها کند، و آنگه بنگرد تا چگونه کرده است. اگر خرج و ترتیب آن به وجه خود کرده باشد چنان که پسندیده آید او رشید است، مال به او دهد. و اگر بخلاف اینکه باشد، مال به او ندهد که او رشید نباشد هنوز. و اگر دختر بود پاره‌ای پنبه بخرد«4» او را و کاری که در خانه باشد که مفوّض بود به زنان بفرماید او را و ترتیب آن بگوید او را، و بنگرد«5» اگر به وجه خود بر آرد و آن پنبه ریسمان کند و به کسها دهد به مزد معلوم تا ریسمان کنند- چنان که در آن غبطت باشد- او رشیده باشد مال به او دهد، و اگر نه، نگاه دارد تا رشدش پیدا شود. و قوله: إِذا بَلَغُوا النِّکاح‌َ، و بلوغ به«6» نکاح به یکی باشد از پنج چیز: سه مردان و زنان در او مشترک باشند، و دو به زنان مختص‌ّ باشد. امّا آنچه مشترک است بین الرّجال و النّساء احتلام است و انزال آب منی، سوا اگر از جماع باشد یا نباشد، در خواب و بیداری. و [بر]«7» هر حال که باشد هر گه انزال آب منی بود او را او بالغ بود، لقوله تعالی: وَ إِذا بَلَغ‌َ الأَطفال‌ُ مِنکُم‌ُ الحُلُم‌َ فَلیَستَأذِنُوا«8»- الآیة، و لقوله- علیه السّلام- و برای آن که رسول- علیه السّلام- گفت معاذ ----------------------------------- (1). مر: بیازمایید. (2). مر، تب: کنید. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 315): نگوید. (4). آج، لب، فق: پنبه بدو دهند و. (5). آج، لب، فق، مر: کاری که در خانه زنان را باشد تعلیم دهند که چگونه کن آن را بنگرند. (6). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: ندارد. (7). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (8). سوره نور (24) آیه 59. صفحه : 252 را آنگه که او را به یمن فرستاد: خذ من کل‌ّ حالم دینارا ، از هر کس که به حلم رسیده باشد دیناری بستان، یعنی او مرد باشد، و حکم او حکم مردان بود. و دیگر سال است، و علما در سال خلاف کردند. مذهب اهل البیت آن است که: چون پانزده ساله«1» شود بالغ باشد، و اینکه مذهب شافعی است و ابو یوسف و محمّد، و به نزدیک ابو حنیفه بلوغ کنیزک به هفده ساله«2» باشد، و بلوغ غلام به نوزده سال، و به روایت لؤلؤئی از او هژده«3» سال«4»، و قول اوّل ظاهرتر است و مناظره اصحاب او بر آن است و دلیل بر آن که به پانزده سال غلام را حکم بلوغ کنند، حدیث عبد اللّه عمر است که او گفت- آن سال که جنگ احد بود: مرا بر رسول- علیه السّلام- عرض کردند، رد کرد مرا و گفت: کودک است، مرا ده سال بود، چون عام الخندق بود، مرا پانزده سال بود، مرا بر رسول عرضه کردند«5» اجازت کرد و نام [من]«6» بنوشت. علامت دیگر آن انبات است، و آن آن بود که موی بر آرد به زهار اگر مرد بود و اگر زن. و شافعی را در انبات دو قول است: [یکی آن که بلوغ باشد و]«7» یکی آن که علامت بلوغ باشد و ابو حنیفه گفت: انبات را هیچ حکم نیست«8»، نه بلوغ باشد نه علامت او. و دلیل بر آن که انبات بلوغ باشد حدیث عطیّة القرظی‌ّ از سعد معاذ که رسول- صلّی اللّه علیه و آله- او را بحاکم کرد در بنی قریظه، او گفت: کشف می‌کردم مؤتزر«9» هر کسی که مشکوک بود از مردان در بلوغ، هر که انبات کرده بود او را گردن می‌زدم، و هر که انبات نکرده بود [292- پ] او را الحاق می‌کردم به کودکان و نابالغان و ایشان را برده می‌کردم. و رسول- علیه السّلام- گفت: لقد حکمت فیهم بحکم اللّه من فوق سبعة ارقعة ، گفت: حکمی کردی در ایشان که خدای تعالی از بالای هفت آسمان هم آن حکم کرد. عطیّه گفت: من از جمله آنان بودم که مرا ----------------------------------- (2- 1). آج، لب، فق، مر: سال. (3). فق، مر: هیجده. (4). آج، لب، فق بلوغ کند. (5). همه نسخه بدلها: عرض کردند. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). اساس و وز: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (8). لب، فق، مر، تب و. (9). اساس: مؤتند را، با توجّه به وز تصحیح شد. صفحه : 253 انبات نبود، مرا الحاق کرد به نابالغان. امّا تخصیص زنان به حیض باشد یا به سنّی«1» مخصوص نزدیک ما و نزدیک شافعی. و سن در زنان بنزدیک اهل البیت نه سال باشد. و دلیل بر آن که حیض بلوغ باشد زنان را، قول النّبی- علیه السّلام: لا یقبل اللّه صلاة حائض الّا بخمار، گفت: خدای تعالی نماز زن حایض نپذیرد الّا که مقنع دارد. قوله: فَإِن آنَستُم مِنهُم رُشداً، أی ابصرتم و وجدتم، اگر از ایشان رشدی بینی. و «ایناس» دیدن باشد، و گفته‌اند: اشتقاق او از انسان چشم است، انستم، أی ابصرتم بانسان عیونکم. و گفته‌اند: اشتقاق او از انس باشد برای آن که آن را که دیدی انس دادی با چشم خود، و قال تعالی: آنَس‌َ مِن جانِب‌ِ الطُّورِ ناراً«2»، ای ابصر«3» و قال الحارث بن حلّزة«4»: آنست نبأة و افزعها القنّاص عصرا و قد دنا الإماء و در مصحف عبد اللّه مسعود چنین است: فإن احستم، بمعنی أحسستم، یک «سین» بیفگند، کقوله: فَظَلتُم«5»، أی فظللتم، و قال الشّاعر«6»: خلا أن‌ّ العتاق من المطایا أحسن به فهن‌ّ الیه شوس در شاذّ سلمی‌ّ و عیسی بن عمر خواندند: رشدا، و باقی قرّاء «رشدا» بضم‌ّ الرّاء و سکون الشّین. و مفسّران در معنی او خلاف کردند. بعضی گفتند: عقلا و صلاحا فی الدّین و حفظا للمال و علما بما یصلحه. سعید جبیر گفت: کس باشد که محاسن به دست گیرد و او رشید نباشد، و مال به او نشاید دادن و اگر چه پیر شود، و اینکه قول مجاهد و شعبی است. و ضحّاک گفت: مال به او ندهند، و اگر چه صد ساله شود الّا آن که از او اصلاح مال دانند. بدان که زوال حجر از طفل که باشد به اینکه دو شرط باشد که ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 316): بآبستنی. (2). سوره قصص (28) آیه 29. (3). اساس، مر: ابصرتم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). تب شعر. (5). سوره واقعه (56) آیه 65. (6). تب شعر. صفحه : 254 خدای تعالی گفت: یکی بلوغ، و یکی إیناس رشد. و رشد را فقها در او خلاف کردند. شافعی گفت: آنگه رشد باشد که در دین صالح بود و مال تباه نکند، و گفت: مراد به صلاح دین آن است که مرتکب کبایر نباشد«1»، چون شرب خمر و زنا و لواط«2». و اصلاح مال آن بود که ضایع نکند و تبذیر نکند و«3» بازرگانی نکند که در او غبنی«4» فاحش باشد. رشد به نزدیک شافعی دو چیز باشد«5»: آن که گواهی او در شرع مسموع و مقبول باشد، و آن که مال تباه نکند. و ابو حنیفه و ابو یوسف و محمّد گفتند: چون بالغ باشد و عاقل و مصلح مال، حجر از او زایل شود، سواء اگر مصلح باشد در دین و اگر مفسد، اعتبار به صلاح مال کردند دون صلاح دین، آنگه نیز خلاف کردند در آن که چون عاقل و بالغ باشد و مال تباه کند، حجر از او زایل شود یا نه. ابو یوسف و محمّد گفتند: حجر از او زایل نشود«6»، و تصرّف که کند در مال خود باطل باشد الّا نکاح و عتق«7». و ابو حنیفه گفت: چون عاقل و بالغ باشد، حجر از او زایل شود، و اگر چه مال تباه کند، جز که مال به او ندهند تا بیست و پنج ساله شود. چون به اینکه سن برسد، مال به او دهند [سواء اگر اصلاح کند و اگر افساد. و گفت: پیش از آن که مال به او دهند، در مدّت منع مال، یعنی دون بیست و پنج سال تصرّف او در مال او روان باشد، و انّما منع مال از او برای«8» احتیاط کنند. و تخصیص بیست و پنج سال برای آن نهاد که اگر به دوازده سالگی مقاربت کند با زن او را فرزند آید از او به شش ماه، و آن که فرزند او دوازده ساله شود و به شش ماه دیگر«9» فرزند آید، تمام بیست و پنج سال، یعنی اگر او را رشدی خواهد بودن چون فرزند فرزند بیارد، باید تا محجور نباشد، و اینکه دلیل رشد نباشد بنزدیک ما، و بنزدیک [شافعی]«10» پس گفت: شرم آید مرا از آن ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: نشود. (2). همه نسخه بدلها: لواطه. (3). آج، لب، فق، مر به آن. (4). آج، لب، فق، مر: غبن. (5). آج، لب یکی. (6). مر و اگر چه مال تباه کند جز که مال به او دهند. [.....] (7). مر: آن نکاح و عقد. (8). آج، لب، فق: به. (9). آج، لب، فق، مر او را. (10). اساس، وز: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 255 که حجر کنم بر کسی که او جدّ باشد تا«1» صلاحیّت آن دارد که جدّ باشد. و مالک گفت: کنیزک اگر چه عاقل و بالغ و رشید باشد، محجوره بود مادام تا شوهر ندارد، که«2» شوهر بکند، حجر از او زایل شود مال او به او دهند]«3» و لکن او را روا نباشد که تصرّف کند بی‌دستوری شوهر، الّا آنگه که بزرگ شود و مجرّب و احوال معاملات بشناسد. و در غلام خلاف نکرد، اینکه قول در حجر است، و بیان حکم او علی اختلاف الفقهاء فی قوله تعالی: وَ ابتَلُوا الیَتامی، و فی قوله: وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم‌ُ- الآیة. اما کلام در آن که بر سفیه حجر کنند یا نه و چگونه کنند، فقهاء خلاف کردند. ابو حنیفه و زفر گفتند: حجر نباشد بر هیچ آزاد عاقل و بالغ و اگر چه فاسقتر هر چه در جهان باشد [و مسرفتر، و اینکه مذهب ابراهیم نخعی است. و شافعی گفت: اگر مفسد باشد در دین و مفسد باشد مال را بر او حجر کنند، و اگر مفسد باشد]«4» در دین و مصلح مال باشد در او دو قول باشد شافعی را، یکی آن که حجر کنند، و یکی آن که حجر نکنند، و اینکه ظاهر مذهب اوست. و قول اوّل اختیار«5» ابو العبّاس شریح است، و بنزدیک ما آن است که: محجور باشد اگر افساد مال کند، و در اینکه باب صلاح دین اعتبار نیست- چنان که مذهب شافعی است و اختیار ابو اسحاق المروزی‌ّ من أصحاب الشّافعی‌ّ. و قول به آن که سفیه باید تا محجور بود قول امیر المؤمنین علی«6» است و عثمان و زبیر و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه جعفر، و در تابعین شریح، و در فقهاء مالک و اهل مدینه و اهل شام و أوزاعی و ابو یوسف و محمّد و احمد و اسحاق و ابو ثور. و در اینکه باب دعوی اجماع صحابه کردند به خبری که روایت کردند از هشام از عروه از پدرش از عبد اللّه جعفر که او گفت: من زمینی خریدم سبخه به بیست هزار درم«7». ----------------------------------- (1). مر: یا . (2). آج: تا که، تب: که چون. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). اساس: اختلاف، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). لب، فق، مر علیه السّلام. (7). آج، فق، تب: به شست هزار درم، لب، مر: به شصت هزار درم. صفحه : 256 امیر المؤمنین«1» علی کس فرستاد به عثمان و گفت: پسر برادرم زمینی سبخه خریده است به چندینی«2»، حجر کن بر او. گفت: من برفتم و زبیر را گفتم«3». زبیر گفت: من شریک توام. چون شرکت زبیر در آمد، عثمان حجر نتوانست کردن، و اگر نه شرکت زبیر بودی حجر کردندی بر عبد اللّه جعفر. قوله: وَ لا تَأکُلُوها إِسرافاً وَ بِداراً أَن یَکبَرُوا، خطاب است با اولیای یتیمان، گفت: مخورید«4» مالهای یتیمان باسراف، و قیل: ظلما و عدوانا، به بیداد و ناحق. و «إسراف»، مجاوزة الحدّ باشد، و «افراط» و «سرف» [293- ر] اخطا باشد، یقال: مررت بکم فسرفتکم، ای اخطأتکم و تجاوزت عنکم، و قال جریر«5»: اعطوا هنیدة یحدوها ثمانیة ما فی عطائهم من‌ّ و لا سرف«6» وَ بِداراً أَن یَکبَرُوا، و شتاب آن را که بزرگ شوند و مال با دست خود گیرند، و «أن» مع الفعل در جای مصدر است و منصوب علی انّه مفعول له، یقال: بادرته کذا، و قال الشاعر: بادرها و لحاق«7» الخمرّ آنگه گفت: وَ مَن کان‌َ غَنِیًّا فَلیَستَعفِف، هر که توانگر و مستغنی باشد باید تا تعفّف کند و اجتناب و بپرهیزد«8» از آن. و «عفّت» امتناع باشد عمّالا یحل‌ّ، یعنی رها کند و«9» به اندک و بسیار طمع نکند، و هر که درویش باشد و محتاج، فَلیَأکُل بِالمَعرُوف‌ِ، از مال ایشان بخورد بمعروف. و علما خلاف کردند در آن که بر«10» چه وجه روا باشد فقیر را که مال یتیم خورد«11». بعضی گفتند: بر سبیل قرض، و اینکه قول سعید جبیر است. و عبیدة السّلمانی‌ّ و ابو العالیه و أبو وائل و شعبی و مجاهد، و روایت کرده‌اند از باقر- علیه السّلام- و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر علیه السّلام. (2). آج، لب، فق، مر: به چندین. (3). آج، لب، فق، مر: بگفتم. [.....] (4). آج، لب، فق: مخوری/ مخورید. (5). تب شعر. (6). آج، لب، فق، مر أی اخطأ. (7). لب فق: او لحاق، مر: او لحاف، شعرانی: و لجات. (8). لب، فق: پرخیزد، تب پرهیزد. (9). آج، لب، فق باید که. (10). اساس او، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). آج، لب، فق، مر: بخورد. صفحه : 257 گفت: دلیل بر آن که چنین است، آن است که خدای تعالی گفت: با جایگاه دهد و گواه بر ایشان گیرد. و حسن بصری و ابراهیم و مکحول و عطاء بن ابی رباح گفتند: درویش را روا باشد که از مال یتیم [به مقدار]«1» سدّ جوعه«2» و عورت پوش بردارد و بر او قضا نبود. و اجرت مثل نگفتند که واجب باشد او را. و شعبی گفت: به مقدار آن که از مردار تناول کند عند ضرورت از مال یتیم آن مقدار روا باشد، و اینکه نیز قول کسی است که اجرت مثل نگوید«3». بعضی دگر گفتند: او را باشد که از میوه درختان و غلّه زمین و شیر شتر و گوسفند و آنچه ریع و زیاده باشد از آن روا باشد که بعضی بر گیرد، امّا از رقبه مال نرسد او را، و بنزدیک ما هر که که تعهّد مال او کند از عمارت«4» زمین و تلقیح و سقی درختان و مراعات مواشی او را اجرت مثل رسد. ضحّاک گفت: مانند آن که چار پای بر نشیند و غلام را کاری بفرماید«5» امّا از اصل مال چیزی نرسد او را. محمّد بن القاسم گفت: بنزدیک عبد اللّه عبّاس حاضر بودم، مردی آمد بنزدیک او و گفت: در حجر«6» من یتیمان هستند و ایشان را شتران‌اند، مرا روا باشد که شیر آن شتران بخورم، و چه مقدار روا باشد! گفت: هر گه«7» رمیده آن را باز آری، و گم شده را بجویی، و گردار را دار و مالی حوض ایشان بیندایی، و روز آب ایشان را به آب بری، از فضله شیر ایشان چیزی بخوری روا باشد، مادام تا به بچه ایشان زیان نکنی و در دوشیدن استقصاء نکنی. و اجرت مثل که ما گفتیم، روایت کردند از عایشه و جماعتی اهل علم از عبد اللّه عبّاس و محمّد بن الکعب القرظی‌ّ، و گفتند: او به منزله مزدوری است، او را طعمه‌ای خدای تعالی رخصت داد، بقوله: فَلیَأکُل بِالمَعرُوف‌ِ و دلیل بر اینکه آن است که عبد اللّه عبّاس گفت: مردی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ یتیمی در ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). کذا: در اساس، وز، آج، لب، فق، تب، مر: جوع. (3). آج، لب، فق: بگوید. (4). آج، لب، فق، مر و. (5). وز: فرماید. (6). مر: حجره. [.....] (7). همه نسخه بدلها که. صفحه : 258 حجر من است، شاید که او را بزنم! گفت: بر آنچه فرزندت را بزنی او را [نیز بزن]«1» گفت: او را مالی است در دست من، مرا از آن هیچ روا باشد! گفت: نه چنان که از آن جا مال اندوزی، یا آن را سپر مال خود کنی و مال خود به آن حمایتی کنی«2». و «معروف» در اینکه جای مراد مقدار و اندازه و قاعده است، به عکس آن که گفت: وَ لا تَأکُلُوها إِسرافاً، از اسراف خوردن نهی کرد و به قصد و میانه رخصت داد، و مانند اینکه قول رسول- علیه السّلام- که گفت: من کان آمرا بمعروف فلیکن امره ذلک بمعروف، گفت: هر که امر معروف کند [باید]«3» تا آن امر به معروف کند، یعنی بوجه و قاعده«4» و باندازه بر وجه مأمور و مشروع. فَإِذا دَفَعتُم إِلَیهِم أَموالَهُم فَأَشهِدُوا عَلَیهِم، گفت: چون مال با ایشان دهی«5» گواه بر ایشان گیری«6». قولی آن است که: آنچه بر گرفته باشی«7» بر سبیل قرض چون قضا کنی گواه برگیری«8». و قول دیگر آن که: چون ایشان به حدّ بلوغ و رشد رسند، و مال به ایشان خواهی«9» دادن، گواه بر ایشان گیری«10» تا به وقت دوّم در دعوی ایشان بر شما بسته باشد و از تهمت دور باشی«11»، و کسی را در شما طعنی نبود. وَ کَفی بِاللّه‌ِ حَسِیباً، و خدای- جل‌ّ جلاله- بس است محاسب و مجازی و مکافی و گواه، و «فعیل» اینکه جا به معنی مفاعل باشد، کالاکیل و النّدیم و الرّسیل، و به معنی فاعل روا باشد که بود، و المعنی حاسبا أی کافیا. لِلرِّجال‌ِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ- الایة. مفسّران گفتند سبب نزول«12» آیت آن بود که: أوس بن ثابت الأنصاری‌ّ فرمان یافت و زنی را رها کرد و دو ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مر، تب: حمایت کنی. (3). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (4). همه نسخه بدلها بجز مر: بقاعده. (5). مر، تب: دهید. (6). مر، تب: گیرید. (7). تب: باشید. (8). مر، تب: قضا کنید گواه بر گیرید. (9). مر، تب: خواهید. (10). مر، تب: گیرید، اساس: عبارت «قولی آن است که آنچه بر گرفته باشی بر سبیل قرض ...» را تکرار کرده است، که با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). مر، تب: باشید. (12). مر اینکه. صفحه : 259 دختر را و دو پسر عم را- یکی قتاده نام و یکی عرفطه«1»- در قول کلبی، و دیگر راویان گفتند: سوید و عرفطه«2». پسران عم‌ّ مال بر گرفتند و چیزی به زن و دختر ندادند. و در جاهلیّت عادت چنین بود که زنان را و کودکان را میراث ندادندی و گفتندی: ما مال به کسی دهیم که او بر پشت ستور کارزار کند و غنیمت آرد. آن زن برخاست«3» و بنزدیک«4» رسول آمد- و او در مسجد فضیخ بود- و گفت: ای رسول اللّه؟ أوس بن ثابت فرمان یافت، و سه دختر به من رها کرد، و من زنی عورتم«5» و چیزی ندارم، و او مالی بسیار رها کرد. پسران عم‌ّ او مال بر گرفتند [293- پ] و چیزی به فرزندان او ندادند و به من ندادند«6» و ایشان بی‌برگ در پیش منند. رسول- علیه السّلام- ایشان را بخواند و اینکه حدیث با ایشان براند. گفتند: یا رسول اللّه؟ ایشان که بر اسپ ننشینند و در دشمنی«7» نکایتی نکنند چیزی به ایشان باید دادن ما را! رسول- علیه السّلام- گفت: باز گردی«8» تا خدای تعالی چه فرماید در کار شما. ایشان بازگشتند خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: لِلرِّجال‌ِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ وَ لِلنِّساءِ نَصِیب‌ٌ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ. و مراد به «رجال» فرزندان نرینه‌اند، و به «نساء» دختران برای آن که گفت: مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ. و «نصیب» حظّ و بهره باشد، و اینکه فعیل به معنی مفعول باشد، کأنّه نصب له و اعدّ له وَ الأَقرَبُون‌َ، حق‌ّ تعالی در اینکه آیت بیان ابطال حکم جاهلیّت کرد که آنچه ایشان بر آن بودند از آن اعتقاد باطل بود، بل هر کسی را نصیبی مقدّر باشد به حسب مصلحت، اگر اندک باشد و اگر بسیار. نَصِیباً مَفرُوضاً، نصب او فرّاء گفت: برای آن است که خرج مخرج المصدر، چنان که: لک عندی درهم هبة أو قرضا، و کسائی گفت: نصب او بر حال است، و أخفش گفت: منصوب است به فعلی مقدّر، یعنی جعل ذلک نصیبا مفروضا، و «مفروض» ----------------------------------- (2- 1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط تفسیر قرطبی (5/ 46): عرفجة. [.....] (3). اساس، آج، لب: برخواست. (4). اساس: نزدیک، با توجّه به وز تصحیح شد. (5). عورتی‌ام. (6). تب: به فرزندان او و به من ندادند. (7). مر: بر دشمن، دیگر نسخه بدلها: در دشمن. (8). مر، تب: باز گردید. صفحه : 260 مقدّر باشد و مثبّت. و اصل «فرض» ثبوت باشد. و فرضه«1» حزّه‌ای«2» باشد در کمان که زه در او افگنند، و فریضه [از]«3» اینکه جاست که خدای تعالی ثابت و لازم بکرده است بر مکلّفان. حق تعالی در اینکه آیت مجمل بگفت و تفصیل و تفسیر آن در یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ«4» بیان کرد- الی قوله: الفَوزُ العَظِیم‌ُ«5». و در«6» آیت دلیل است بر آن که تأخیر بیان«7» از حال خطاب روا بود تا حال حاجت. چون اینکه آیت«8» آمد، رسول- علیه السّلام- ایشان را بخواند و ثمن به زن داد و باقی به دختران به یک روایت، و روایت دیگر زن را ثمن داد و دختران را ثلثان، و باقی به عصبه داد، در روایت آنان که به تعصیب گویند، و بیان اینکه بیاید- ان شاء اللّه. قوله- عزّ و علا«9»:

وَ إِذا حَضَرَ القِسمَةَ أُولُوا القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکِین‌ُ فَارزُقُوهُم مِنه‌ُ وَ قُولُوا لَهُم قَولاً مَعرُوفاً (8) وَ لیَخش‌َ الَّذِین‌َ لَو تَرَکُوا مِن خَلفِهِم ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیهِم فَلیَتَّقُوا اللّه‌َ وَ لیَقُولُوا قَولاً سَدِیداً (9) إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَأکُلُون‌َ أَموال‌َ الیَتامی ظُلماً إِنَّما یَأکُلُون‌َ فِی بُطُونِهِم ناراً وَ سَیَصلَون‌َ سَعِیراً (10) یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ فِی أَولادِکُم لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ فَإِن کُن‌َّ نِساءً فَوق‌َ اثنَتَین‌ِ فَلَهُن‌َّ ثُلُثا ما تَرَک‌َ وَ إِن کانَت واحِدَةً فَلَهَا النِّصف‌ُ وَ لِأَبَوَیه‌ِ لِکُل‌ِّ واحِدٍ مِنهُمَا السُّدُس‌ُ مِمّا تَرَک‌َ إِن کان‌َ لَه‌ُ وَلَدٌ فَإِن لَم یَکُن لَه‌ُ وَلَدٌ وَ وَرِثَه‌ُ أَبَواه‌ُ فَلِأُمِّه‌ِ الثُّلُث‌ُ فَإِن کان‌َ لَه‌ُ إِخوَةٌ فَلِأُمِّه‌ِ السُّدُس‌ُ مِن بَعدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِها أَو دَین‌ٍ آباؤُکُم وَ أَبناؤُکُم لا تَدرُون‌َ أَیُّهُم أَقرَب‌ُ لَکُم نَفعاً فَرِیضَةً مِن‌َ اللّه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیماً حَکِیماً (11) وَ لَکُم نِصف‌ُ ما تَرَک‌َ أَزواجُکُم إِن لَم یَکُن لَهُن‌َّ وَلَدٌ فَإِن کان‌َ لَهُن‌َّ وَلَدٌ فَلَکُم‌ُ الرُّبُع‌ُ مِمّا تَرَکن‌َ مِن بَعدِ وَصِیَّةٍ یُوصِین‌َ بِها أَو دَین‌ٍ وَ لَهُن‌َّ الرُّبُع‌ُ مِمّا تَرَکتُم إِن لَم یَکُن لَکُم وَلَدٌ فَإِن کان‌َ لَکُم وَلَدٌ فَلَهُن‌َّ الثُّمُن‌ُ مِمّا تَرَکتُم مِن بَعدِ وَصِیَّةٍ تُوصُون‌َ بِها أَو دَین‌ٍ وَ إِن کان‌َ رَجُل‌ٌ یُورَث‌ُ کَلالَةً أَوِ امرَأَةٌ وَ لَه‌ُ أَخ‌ٌ أَو أُخت‌ٌ فَلِکُل‌ِّ واحِدٍ مِنهُمَا السُّدُس‌ُ فَإِن کانُوا أَکثَرَ مِن ذلِک‌َ فَهُم شُرَکاءُ فِی الثُّلُث‌ِ مِن بَعدِ وَصِیَّةٍ یُوصی بِها أَو دَین‌ٍ غَیرَ مُضَارٍّ وَصِیَّةً مِن‌َ اللّه‌ِ وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ حَلِیم‌ٌ (12) تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ وَ مَن یُطِع‌ِ اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ یُدخِله‌ُ جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِین‌َ فِیها وَ ذلِک‌َ الفَوزُ العَظِیم‌ُ (13) وَ مَن یَعص‌ِ اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَه‌ُ یُدخِله‌ُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَه‌ُ عَذاب‌ٌ مُهِین‌ٌ (14)

چون«10» حاضر آیند به قسمت خویشان«11» و یتیمان و درویشان، روزی دهید ایشان را از آن و بگویی«12» ایشان را سخنی نیکو. باید«13» تا بترسند آنان که اگر رها کنند از پس ایشان«14» فرزندانی ضعیف ترسند بر ایشان، گو از خدای بترسید«15» و بگویید سخنی درست نیکو. آنان که می‌خورند مالهای یتیمان به بیداد«16» می‌خورند در شکمهای ایشان«17» ----------------------------------- (1). اساس، وز: فرض، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). فق: چیزی، تب: خرهای. (3). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (4). سوره نساء (4) آیه 11. (5). سوره نساء (4) آیه 13. (6). آج، لب اینکه. (7). مر: بیان کردن. (8). همه نسخه بدلها: آیات. [.....] (9). آج، لب، فق: عزّ و جل‌ّ. (10). آج، لب، فق، تب: و چون. (11). وز: خویشتن، تب: خویشاوندان. (12). آج، لب، فق، تب: بگویید. (13). آج، لب، فق، تب: و باید. (14). تب: پس خود. (15). آج، لب، فق، تب: پس باید که بترسید از خدای. (16). تب: یتیمان را به بیدادی. (17). تب: شکمهاشان. صفحه : 261 آتش و ملازم شوند با دوزخ«1». اندرز می‌کند خدای شما را در اولاد شما«2» نر را مانند بهره دو ماده اگر باشند زنان بالای دو ایشان را بود چهار دانگ آنچه بگذاشته بود، و اگر باشند«3» یکی او را نیمه بود، و پدر و مادرش را هر یکی را از ایشان دانگی بود از آنچه بگذاشته باشد، اگر او را فرزند«4» بود و اگر نبود او را فرزند«5»، و میراث گیرد از و پدر و مادر [مادرش را]«6» دو دانگ بود، اگر«7» باشند او را برادران، مادرش را دانگی بود از پس اندرزی که کرده باشد به آن، یا وامی، پدرانتان و پسرانتان ندانی«8» که کدام نزدیک«9» است شما را به سود، فرمانی است از خدای که خدای بود دانا و محکم کار«10». [294- ر] و شما راست نیمه آنچه گذاشته‌اند«11» زنان شما اگر نباشد ایشان را فرزند«12»، اگر«13» باشد ایشان ----------------------------------- (1). آج، لب: زود باشد که در آیند در آتش. (2). تب: در فرزندانتان. (3). آج، لب، فق: باشد. (4). تب: فرزندی. (5). وز: مادرش را، تب: مادر او. [.....] (6). اساس: ندارد، از وز آورده شد. (7). وز، تب: و اگر، آج، لب: پس اگر. (8). آج، لب، تب: نمی‌دانید. (9). وز، آج، لب، فق: نزدیکتر. (10). وز بوده است. (11). وز، تب: بگذاشته باشند. (12). وز، آج، لب، فق، تب: فرزندی. (13). آج، لب، فق: پس اگر. صفحه : 262 را فرزندی شما را بود دانگی نیم«1» از آنچه گذاشته باشند«2» پس اندرزی که کرده باشند یا وامی، و ایشان راست دانگی نیم«3» از آنچه گذاشته باشید شما اگر نبود شما را فرزندی، اگر بود شما را فرزندی ایشان را هشت یکی باشد از آنچه گذاشته باشید از پس وصیّتی که کرده باشید یا وامی، و اگر باشد مردی که از او میراث گیرند برادران و خواهران، یا زنی، و او را برادری بود یا خواهری، هر یکی را از ایشان دانگی بود«4». اگر باشند بیشتر از آن، ایشان انبازان باشند در دو دانگ«5» از پس اندرزی که اندرز کنند به آن یا وامی جز زیان کننده اندرزی از خدای و خدای دانا و بردبار است. اینکه حدهای خداست، و هر که فرمان برد خدای را و پیغامبر را، ببرد او را به بهشتها که«6» می‌رود از زیر آن«7» جویها، همیشه باشند در آن جا، و آن رستگاری بزرگ است. و هر که فرمان نبرد خدای را و پیغامبر او را و بگذرد از حدهای او، ببرد او را در آتشی که آن جا همیشه باشند، و او را عذابی بود خوار کننده. قوله تعالی: وَ إِذا حَضَرَ القِسمَةَ- الایة. خلاف کردند در آن که اینکه آیت منسوخ است یا نه. بنزدیک ما آیت محکم است و منسوخ نیست، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و سعید جبیر و حسن بصری و ابراهیم النّخعی‌ّ و مجاهد و شعبی و زهری و یحیی بن یعمر«8» و سدّی، و اختیار ابو القاسم بلخی‌ّ«9» و ابو علی جبّائی و زجّاج و بیشتر ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: چهار یک. (2). وز: باشد. (3). آج، لب، فق: چهار یک، تب: دانگی و نیم. (4). آج، لب، فق: شش یک مال. (5). آج، لب، فق: در ثلث مال. (6). آج، لب، فق: در آرد او را در بوستانهایی که، تب: به بهشتهایی که. [.....] (7). آج، لب، فق: می‌رود از فرود اشجار آن. (8). آج، لب، فق: یحیی بن عمرو. (9). وز، آج، لب، فق، مر: ابو القاسم البلخی. صفحه : 263 مفسّران و فقها، و آنان که گفتند: منسوخ نیست، خلاف کردند فی قوله: فَارزُقُوهُم، تا«1» اینکه امر بر وجوب است یا بر ندب. بلخی و جبّایی و رمّانی و جعفر بن مبشّر گفتند: مندوب است و واجب نیست، و مجاهد گفت: واجب نیست مادام که دل وارثان خوش باشد. و آنان که گفتند منسوخ است، سعید بن المسیّب است، و ابو مالک و ضحّاک گفتند: اینکه آیت پیش قسمت میراث و تعیین فرض اصحاب فرایض بود که نصیب هر کسی چیست. چون آیت میراث آمد و نصیبها معیّن شد، اینکه آیت منسوخ شد، و اینکه بر سبیل وصیّت بود. آنگه خلاف کردند در آن که: فَارزُقُوهُم خطاب با کیست. بیشتر مفسّران بر آنند که خطاب با ورثه است، و درست اینکه است لقوله: وَ إِذا حَضَرَ القِسمَةَ، و «قسمت» وارثان را باشد. و بعضی دگر گفتند: خطاب به آن کس که او را وفات خواهد رسیدن که در مرگ وصیّت کند آنان را که وارث نباشند چیزی تا دل ایشان باز نماند، قالوا، و ذلک قوله: وَ قُولُوا لَهُم قَولًا مَعرُوفاً. و ظاهر قرآن از اینکه مانع است، برای آن که چون مرد زنده باشد قسمت میراث او صورت نبندد، و حق تعالی اینکه امر معلّق بکرد به وقت قسمت میراث: فی قوله: وَ إِذا حَضَرَ القِسمَةَ. آنگه خلاف کردند در آن که: وَ قُولُوا لَهُم قَولًا مَعرُوفاً، خطاب است با که، و اینکه «قول معروف» چیست! قولی آن است که گفتیم: خطاب به آن است که حضرته الوفاة، و اینکه درست نیست، درست آن است که خطاب با ورثه است، بر قول آنان که گفتند: آیت در میراث است در وصیّت نیست. و آنان که گفتند: آیت در وصیّت است، گفتند: خطاب با اولیا و اوصیاست، و «واو» به معنی «او» است برای آن که از سه وجه بیرون نباشد«2»: یا ورثه بزرگ باشند یا کوچک، یا هم بزرگ و هم کوچک. آنان که بزرگ باشند خطاب ایشان اینکه است که: فَارزُقُوهُم، برای آن که ایشان [294- پ] مالک نصیب خود باشند، و انفاذ وصیّت از وصی و از ایشان ----------------------------------- (1). آج: آیا، لب، فق، مر: یا . (2). آج، لب، فق: بیرون نیست. صفحه : 264 درست«1» آید. و آنان که طفل باشند، وصی گوید: اینکه مال یتیمان است، و مرا در اینکه چیزی نیست، و اگر مرا بر اینکه حکمی بودی شما را نصیب کردمی، عافاکم اللّه و أغناکم، اینکه و مانند اینکه از عذر و دعا، فذلک القول المعروف، یعنی یا رزق یا قول معروف. و اگر بر ظاهر حمل کنند اولیتر باشد، برای آن که جمع از میان هر دو متعذّر نیست که هم چیزی بدهد و هم عذر خواهد و دعا کند. عبیدة السّلمانی‌ّ گوسفندی از آن یتیمان بکشت و قسمت کرد بر اهل اینکه آیت، و گفت: اگر نه اینکه آیت آن بودی«2»، اینکه از مال خود کردمی، یعنی خواست تا حکم آیت به جای آرد، آن را طعمه ساخت برای اهل اینکه آیت. و طعمه و رزق را حدّی محدود و مقداری مقدّر نیست، آنچه خواهند و دل ایشان به آن خوش باشد. حسن بصری و قتاده را از اینکه آیت پرسیدند که: منسوخ است یا نه! گفتند: آیت منسوخ نیست، و لکن مردمان بخیل‌اند، وجه نیست ایشان را که طعمه به کسی دهند، می‌گویند: آیت منسوخ است. حسن گفت: چیزی که محقّر باشد، و شرم دارند در قسمت آوردن به ایشان باید دادن. و عبد اللّه عبّاس گفت: چون وصیّت کرده باشد، اگر وارثان بزرگ باشند، چیزی اندک بدهند، و اگر کوچک باشند عذر بخواهند«3» چنان که بیان کرده شد. و از عبد اللّه عبّاس هر دو قول روایت است، و راوی خبر گوید که: چون عبد الرّحمن بن ابی بکر فرمان یافت، پسرش عبد اللّه میراث او بخشید«4»، در سرای هیچ کس نماند از خویش و بیگانه که او را چیزی نداد. و اینکه در حیات عایشه بود، آنگه اینکه آیت برخواند. عبد اللّه عبّاس را بگفتند که او چنین کرد، گفت: آیت نه در اینکه باب است، در وصیّت است. خدای- جل‌ّ جلاله- از کرم چون به حسب مصلحت بعضی خویشان را به قرابت و قربت حظّی نهاد روا نداشت که آنان را که دورتر باشند یا بیگانه باشند محروم مانند، بر سبیل ندب و استحباب گفت چون ایشان حاضر آیند به وقت قسمت ----------------------------------- (1). اساس: درشت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز، آج، لب، مر، تب: اگر نه اینکه آیت بودی، فق: اگر نه آیت بودی. (3). اساس و وز: نخواهند، با توجّه به آج و لب و فق و مرو فحوای عبارت تصحیح شد. (4). همه نسخه بدلها: می‌بخشید. صفحه : 265 میراث. فَارزُقُوهُم مِنه‌ُ، ایشان را از آن رزقی و طعمه‌ای دهی«1»، و بر سری عذری بخواهی«2» و سخنی نکو بگویی«3»، و اینکه بر سبیل ندب باشد. و در آیت دلیل است بر آن که اسم رازق بر ما اطلاق کنند، و نفعی که از ما به کسی رسد آن را رزق خوانند، که خدای تعالی اینکه اطلاق فرمود. قوله: وَ لیَخش‌َ الَّذِین‌َ لَو تَرَکُوا مِن خَلفِهِم ذُرِّیَّةً ضِعافاً- الایة. در معنی آیت چهار قول گفتند: یکی آن که اینکه نهی است از آن که مرد در وصیّت اجحاف کند و اسراف و اضرار کند در وصیّت به ورثه از ثلث تعدّی کند، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است به یک روایت، و سعید جبیر و قتاده و سدّی و مجاهد و ضحّاک. قول دوم حسن گفت: آیت در حق‌ّ کسانی است که به بالین محتضری حاضر آیند و او را گویند: خویشتن را باش، و خویشتن را بین، و وارثان را خدای کفایت بکند، و تو را چیزی که هست بر خویشتن ایثار کن، و فلان را چندین بده و فلان را چندین، تا عامّه مال مستغرق کنند. خدای تعالی ایشان را بترسانید، گفت: بگو تا از خدای بترسند آنان که چنین سخنها گویند، و اندیشه کنند که اگر ایشان را وفاتی رسد«4» و فرزندانی طفل ضعیف باز گذارند، به ورثه اینکه متوفّی هم آن خواهند و سگالند که به فرزندان یتیم خود، و سخن به وجه گویند و از شرع تعدّی نکنند. قول سه‌ام«5» آن است که: خطاب با اولیای ایتام است که در مال ایشان امانت به جای آرند، و آن کنند به ایشان که اگر اینان«6» را وفات باشد، خواهند که دیگران با اطفال ایشان آن کنند که او را از آن کراهت نباشد. باید تا از خدای بترسد و با اطفال مؤمنان«7» و مالهای ایشان همان کند، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است به یک روایت. قول چهارم مقسم گفت: آیت در حق‌ّ کسانی است که مرد را از وصیّت نهی کنند و گویند: جانب وارثان نگاه‌دار و اجانب را مراقبت مکن، و اقاربی را که نه ----------------------------------- (1). مر، تب: دهید. (2). مر، تب: بخواهید. (3). مر، تب: بگویید. (4). همه نسخه بدلها: باشد. (5). آج، لب: سیوم، تب: سیم. [.....] (6). آج، لب، فق، مر: ایشان. (7). همه نسخه بدلها: مسلمانان. صفحه : 266 وارثند، بر عکس آن قولی که گفتیم. و اصل «ذرّیّة»، فعلیّت باشد، من ذرأ اللّه الخلق، أی خلقهم. و قول آن کس که گفت: اشتقاق او از «ذرّ» است و گمان برد که برای صغر ایشان را ذریّت خوانند قولی ضعیف است، برای آن که فرزند را ذرّیّت خوانند اگر بزرگ باشد و اگر کوچک، بیانه قوله تعالی: وَ مَن صَلَح‌َ مِن آبائِهِم وَ أَزواجِهِم وَ ذُرِّیّاتِهِم«1»فَلیَتَّقُوا اللّه‌َ، باید تا از خدای بترسند و سخنی سدید گویند، یعنی قولی با سلامت که در او خلل و فساد نباشد، و آن قولی باشد که به ورثه اجحاف نبود در حق‌ّ [و]«2» در حق‌ّ موصون تقصیر نبود، و اصل او از سدّ خلل است، و صواب را سداد گویند از اینکه جا که در او خلل نبود. و سدّد السّهم إذا قوّمه. و برای اینکه نهی کرد رسول- علیه السّلام- سعد را از آن که وصیّت کند بیشتر از ثلث، [و گفت]«3»: و الثّلث کثیر لأن تدع عیالک اغنیاء خیر من أن تترکهم عالة یتکفّفون النّاس. إِن‌َّ الَّذِین‌َ یَأکُلُون‌َ أَموال‌َ الیَتامی ظُلماً- الایة. مقاتل بن حیّان گفت: آیت در مردی آمد از غطفان نام او مرثد بن زید، برادرش بمرد [295- ر] و طفلی رها کرد و مال طفل در حجر او بود، و مال در دست او، مال او بخورد. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد در حق‌ّ او و تهدید کرد او را. و اگر چه آیت در حق‌ّ شخصی معیّن باشد، هر که با او مشارکت کند در آن فعل مشارک او باشد در آن حکم، و حمل آیت بر عموم کردن اولیتر باشد. و قوله: «ظلما»، نصب او بر تمییز«4» باشد، و گفته‌اند: بر مصدر من معنی الفعل لأن‌ّ أکل مال الیتیم ظلم فکأنّه قال: ان‌ّ الّذین یظلمون فی أموالهم ظلما، إنّما یأکلون فی بطونهم نارا، در جای خبر ان‌ّ است. حق تعالی گفت: آنان که مال یتیمان خورند به ظلم، و برای آن قید زد به ظلم که مال یتیمان«5» و اجرت مثل ولی را باشد که بخورد و او را اینکه وعید و عقاب نباشد، ----------------------------------- (1). سوره رعد (13) آیه 23. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق، مر: تمیز. (5). آج، لب، فق، مر، تب: یتیم از او. صفحه : 267 برای آن که ظلم نیست، و نیز اگر کسی بر سبیل قرض بردارد هم عین مال یتیم بود که خورده باشد، و لکن ظلم نبود. «ایشان آتش می‌خورند در شکمشان»، در او دو وجه گفتند: یکی آن که سدّی گفت: روز قیامت خورنده مال یتیم را بر انگیزند و آتش از دهن و بینی و چشم و گوش او به در می‌آید، چون کسی که شکم او پر آتش باشد، و اینکه علامت بود فرشتگان عذاب را که او آکل مال یتیم است. و دوم آن که: اینکه بر طریق مثل بود، برای آن که آن کس که مال یتیم خورد مآل و عاقبت او با دوزخ بود، و شکم پر آتش باز کند به عقوبت آن، و اگر نه آن نبودی او را پس بمنزلت آن باشد که اوّلا آتش خورده از آن جا که ثمره و عاقبت آن خوردن آتش بود، و اینکه جاری مجرای آن مثل باشد در معنی که: «کالباحث بظلفه عن حتفه، و قولهم: أتتک بخائن رحلاه، و قول الشاعر«1»: و ان‌ّ الّذی أصبحتم تحلبونه دم غیر أن‌ّ اللّون لیس باحمرا می‌گوید: اینکه شتران که شما به دیه و عوض خون بستده«2» و از آن جا شیر می‌دوشی«3» آن نه شیر است، آن خون مقتول شماست، الّا آن است که به رنگ سرخ نیست. و قوله: وَ سَیَصلَون‌َ سَعِیراً، إبن عامر و عاصم به روایت ابی بکر خواند«4»: «و سیصلون» بر فعل مجهول از افعل، یقال: صلیت النّار و بالنّار و أصلیته النّار اصلاء و الصّلاء النّار و الاصطلاء لزوم النّار. قال العجّاج: صالیات للصّلی صلی چون به فتح گویند مقصور باید، چون به کسر صاد گویند ممدود، کما قال الفرزدق«5»: و قاتل کلب الحی‌ّ عن نار أهله لیربض فیها و الصّلا متکنّف و یروی و الصّلی متکنّف«6»، و الصّالی بالنّار المصطلی بها و بالنّسر«7» الواقع فیه، ----------------------------------- (1). تب شعر. (2). بستده/ بستده‌ای، بستده‌اید. (3). مر، تب: می‌دوشید. (4). آج: خواندند. (5). تب شعر. (6). فق: منکّف. (7). آج، لب، فق، مر: بالشّر. [.....] صفحه : 268 قال الشّاعر: لم اکن من جناتها علم اللّ ه و انّی بحرّها الیوم صالی و شاة مصلیّة«1»، أی مشویّة. و سعیر فعیل باشد به معنی مفعول، یعنی نارا مسعورة«2»، کقتیل و خضیب و دهین، یقال: سعرت النّار و أسعرتها، و سعّرتها فاستعرت، أی أو قدتها فاتّقدت. قوله: یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ فِی أَولادِکُم- الایة، مفسّران در سبب نزول آیت خلاف کردند. بعضی گفتند: سبب نزول آیت آن بود که در جاهلیّت وراثت به مردی و قوّت بودی، میراث به مردان دادندی، به زنان و کودکان ندادندی. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و حکم جاهلیّت باطل کرد«3». محمّد بن المنکدر«4» گفت: از جابر عبد اللّه انصاری شنیدم که گفت: آیت در باب من فرود آمد که بیمار بودم سخت. رسول- علیه السّلام- در بالین من آمد، و من نیاگاه«5» بودم. پاره‌ای آب بخواست و به روی من زد، و من با هوش آمدم و گفتم: یا رسول اللّه؟ چگونه فرمایی که در ترکه خود کنم! رسول- علیه السّلام- هیچ نگفت. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. عطا گفت: سعد بن الرّبیع النقیب را در احد«6» بکشتند، او زنی رها کرد و دو دختر را و برادری را، برادر او جمله مال بر گرفت و چیزی به زن و دختران او نداد. زن به شکایت پیش رسول آمد«7» رسول- علیه السّلام- گفت: باز گرد«8» که باشد که خدای تعالی در حق‌ّ تو حکمی فرماید. برفت، پس از آن باز آمد و شکایت کرد و بگریست. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. رسول- علیه السّلام- برادر سعد را بخواند و مال از او بستد و به ایشان داد. ----------------------------------- (1). اساس: متصلیه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). تب: مسعورا. (3). آج، لب، فق: بکرد. (4). اساس، تب: محمّد بن المکندر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس: در حاشیه اینکه کلمه را به اینکه صورت توضیح داده است: بیهوش بودم، مر: بیهوش بودم. (6). همه نسخه بدلها: با حد. (7). اساس: آمدند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، فق: باز گردی. صفحه : 269 مقاتل و کلبی گفتند: آیت در ابو کحّه«1» آمد- که قصّه او برفت. سدّی گفت: در عبد الرّحمن آمد، برادر حسّان شاعر«2»- بمرد و زنی رها کرد و پنج خواهر را، وارثان دیگر بیامدند و مال بر گرفتند و چیزی به زن ندادند. زن به شکایت به«3» رسول آمد، خدای تعالی«4» آیت فرستاد. عبد اللّه عبّاس گفت: پیش از نزول اینکه آیت میراث فرزندان را بودی«5»، وصیّت مادر و پدر را. خدای تعالی آیت وصیّت به اینکه آیت منسوخ کرد. و اینکه قول درست نیست، و بیان اینکه کرده شد در سورة البقره در آیت وصیّت. پیش از آن که به تفسیر آیت مشغول شویم طرفی از حکم آیت بر وجه اختصار بگوییم. بدان که: چون مرد را وفات رسد، ابتدا به تکفین و تجهیز او کنند از صلب مالش، آنگه به قضای دیون اگر بر او وامی باشد، آنگه به وصیّتی که کرده بود، آنگه به میراث. و استحقاق میراث به دو چیز باشد بنزدیک ما به نسب و سبب بر دو ضرب بود. و بنزدیک فقها به سه چیز: به سبب و نسب و تعصیب، و بنزدیک اهل البیت به تعصیب میراث نباشد. آنگه از جهت«6» نسب به دو وجه ثابت شود: یکی به فرض و تسمیه، دگر به قرابت. و سبب بر دو ضرب بود: زوجیّت و ولاء. میراث به زوجیّت به فرض«7» باشد الّا در یک مسأله که گفته شود جای دگر. و «ولاء» بر سه ضرب باشد: ولای عتق باشد، و ولای تضمّن [295- پ] جریره، و ولای امامت. و اینکه هیچ سه به فرض نباشد. و آنچه مانع باشد از میراث سه چیز است: کفر است و رق‌ّ و قتل عمد بر وجه ظلم، و هر چه منع کند از میراث از اینکه سه وجه منع کند از حجب مادر از ثلث با سدس. ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر قرطبی (5/ 58): ام‌ّ کجّه. (2). اساس بود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید، مر که او. (3). فق: بر. (4). آج، لب، فق، مر اینکه. (5). آج، لب، فق، مر و. (6). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. [.....] (7). اساس: کلمه به صورت «عرض» هم خوانده می‌شود. صفحه : 270 امّا سهام موارث شش است، نصف است، و ربع، و ثمن، و ثلثان، و ثلث، و سدس. امّا «نصف» سهم چهار کس بود: شوهر با عدم فرزند، و فرزند زاده- و اگر چه نازل باشند، و سهم دختر است، و سهم خواهر است که از مادر و پدر باشد. و سهم خواهر است از پدر چون خواهر مادری و پدری نباشد«1». و «ربع» سهم دو کس بود: سهم شوهر با وجود فرزند و یا فرزند زاده، و سهم زن با عدم فرزند و فرزند زاده- و اگر چه نازل باشند. و «ثمن» سهم زن است با وجود فرزند یا فرزند زادگان- و اگر چه نازل باشند، لا غیر. و «ثلثان» سهم [سه]«2» کس باشد: سهم دو دختر یا بیشتر، و سهم دو خواهر یا بیشتر هر گه که از یک پدر و مادر باشند، و سهم دو خواهر پدری یا بیشتر هر گه که خواهر مادری و پدری نباشد. و «ثلث» سهم دو کس باشد: سهم مادر باشد با عدم فرزند و فرزند زاده و عدم آن که او را حجب کند، و سهم دو کس یا بیشتر از کلاله مادر. و «سدس» سهم پنج کس باشد: سهم هر یکی از مادر و پدر با وجود فرزند یا فرزندزاده، و سهم مادر [باشد با عدم فرزند]«3» و فرزند زاده با وجود آن که حجب کند. و آنان که حجب کنند بنزدیک اهل البیت دو برادر باشند، یا یک برادر و دو خواهر، یا چهار خواهر چون مادری و پدری باشند، یا پدری باشند دون مادری، و سهم هر یکی«4» از کلاله مادر اگر نرینه باشد اگر مادینه. و آن کس که او ساقط نشود از میراث به دیگران و با یکدیگر میراث گیرند شش کس باشند: مادر و پدر و پسر و دختر و زن و شوهر، اینکه سر جمله است که گفته شد از مقدّمات مواریث بر سبیل اختصار بر مذهب اهل البیت- علیهم السّلام- و اینکه را شرحی«5» مطوّل بود و در کتب فقه ما مشروح است، و اختلاف فقها نیز رها کرده شد، ----------------------------------- (1). اساس: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس و وز: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق، مر: هر یک. (5). آج، لب، فق، مر: شرح. صفحه : 271 کراهت تطویل را، چه غرض از اینکه کتاب تفسیر قرآن است و آنچه گذارش«1» معنی به آن باشد. قوله: یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ، وصیّت می‌کند خدای تعالی شما را و اندرز می‌کند. زجّاج گفت: وصیّت از خدای تعالی ایجاب باشد چنان که در سورة الانعام چند جا گفت: ذلِکُم وَصّاکُم بِه‌ِ«2»فِی أَولادِکُم«5»، در کار فرزندانتان چون شما را وفات رسد، و اینکه جمله حذف کرد برای دلالت حال بر او. لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ، یک پسر را چندان نصیب بود که دو دختر را، علی کل‌ّ حال مع الانفراد و مع الاجتماع بلا خلاف بین الامّة. فَإِن کُن‌َّ نِساءً، یعنی وارثان اگر چنان که اینکه فرزندان باز مانده از مادر و پدر رفته همه دختران باشند و از بالای دو«6» باشند- یعنی سه یا بیشتر- نصیب ایشان دو ثلث باشد از ترکه، و اگر دو باشند هم ثلثان باشد ایشان را، و لکن اینکه حکم از آیت ندانند، از اجماع امّت دانند. و بعضی مفسّران و اهل معانی گفتند: اینکه حکم از آیت دانند به زیادت فوق، که اینکه لفظ را صله کنند یعنی زیاده، چنان که گفت: فَاضرِبُوا فَوق‌َ الأَعناق‌ِ«7»، أی فاضربوا الاعناق و «فوق» صله است. و اگر چنین باشد از آیت حکم دو دختر دانند. حکم بیشتر از دو دختر هم به اجماع توان شناختن«8». پس متساوی باشند«9» در هر دو طرف. چون چنین خواهد بودن، اولیتر آن باشد که ظاهر آیت«10» رها نکنند«11». ----------------------------------- (1). وز، آج، فق: گزارش. (2). سوره انعام (6) آیه 151 تا 153. (3). اساس: وجب، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، لب، فق، تب را. (5). آج، لب، فق، مر أی فی امر أولادکم. (6). اساس: دور، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). سوره انفال (8) آیه 12. (8). آج، لب، فق، مر: هم از اجماع توان دانستن. [.....] (9). آج، لب، فق، مر، تب: باشد. (10). آج، لب، فق را. (11). مر: رها کنند. صفحه : 272 و ابو العبّاس مبرّد گفت: در آیت دلیل است بر آن که دو دختر را ثلثان باشد برای آن که اوّل عدد پسری و دختری را باشد، چون چنین بود پسر را چهار دانگ بود و دختر را دو دانگ، چون نصیب یک دختر به نص‌ّ قرآن در اصل مسأله ثلث افتاد، چون دو شوند دو ثلث باشد ایشان را. و اسماعیل بن اسحاق القاضی اینکه وجه اختیار کرد، جز آن که بر مذهب آنان که قیاس نگویند مطّرد نباشد. و زجّاج حکایت کرد از بعضی فقها که گفت: ثلثان دو دختر از آن آیت معلوم شود«1» که حق تعالی گفت: یَستَفتُونَک‌َ قُل‌ِ اللّه‌ُ یُفتِیکُم فِی الکَلالَةِ إِن‌ِ امرُؤٌ هَلَک‌َ لَیس‌َ لَه‌ُ وَلَدٌ وَ لَه‌ُ أُخت‌ٌ فَلَها نِصف‌ُ ما تَرَک‌َ«2» وَ إِن کانَت واحِدَةً فَلَهَا النِّصف‌ُ. آنگه در آیت کلاله گفت: فَإِن کانَتَا اثنَتَین‌ِ فَلَهُمَا الثُّلُثان‌ِ مِمّا تَرَک‌َ«4»، دو خواهر را دو ثلث نهاد باید تا اینکه جا نیز دو دختر را«5» دو ثلث باشد، قیاسا لهما علی الاختین، و اینکه محض قیاس باشد بر قاعده نفات قیاس نرود. و نظّام در کتاب النّکت حکایت کرد قولی از عبد اللّه عبّاس که او گفت: یک دختر را نیمه«6» مال بود، و سه را دو ثلث، و دو را نیم و نیم دانگ [برای آن که چون یک دختر را نیمه بود، و سه را چهار دانگ، دو را باید تا آن باشد که میان نیم دینار و چهار دانگ بود، و آن نیم و نیم دانگ باشد]«7» و اینکه هم طریقی«8» قیاسی است. وَ إِن کانَت واحِدَةً عامّه قرّاء خوانند: «واحدة» به نصب علی خبر «کان»، و اسم در او مقدّر بود [296- ر]، و التّقدیر: و إن کانت«9» البنت واحدة. و اهل مدینه خوانند: «واحدة» به رفع بر آن که «کان» تامّه بود، التّقدیر: فان حصلت أو وجدت واحدة فلها النّصف. ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: می‌شود. (2). سوره نساء (4) آیه 176. (3). همه نسخه بدلها را. (4). سوره نساء (4) آیه 176. (5). آج، لب، فق، مر: دو ثلث نهاد تا اینکه جا دو دختر را. (6). اساس: یک نیمه دختر را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). اساس: طریقه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). اساس: کان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 273 اگر مردی یا زنی فرمان یابد و یک دختر را رها کند، فریضه او به تسمیه نیمه مال بود [و]«1» باقی بنزدیک ما ردّ بود با او به قرابت و آیت اولوا الأرحام، و هی قوله تعالی: وَ أُولُوا الأَرحام‌ِ بَعضُهُم أَولی بِبَعض‌ٍ«2»، و بنزدیک فقها نیمه دیگر اگر عصبه باشند ایشان را باشد و الّا بیت المال را بود. وَ لِأَبَوَیه‌ِ لِکُل‌ِّ واحِدٍ مِنهُمَا السُّدُس‌ُ مِمّا تَرَک‌َ إِن کان‌َ لَه‌ُ وَلَدٌ«3»، مادر و پدر را ابوین«4» خواند، به نام پدر بخواند«5» مادر را لتغلیب المذکّر علی المؤنّث، چنان که در باب تغلیب مشرقین گویند مشرق را و مغرب را، و عمرین گویند ابو بکر و عمرا«6»، و حسنین گویند حسن و حسین را و اینکه بابی است از کلام عرب، گفت: نصیب مادر و پدر«7» هر یکی از ایشان را دانگی رسد اگر متوفّی را فرزند بود. و قوله: وَ لِأَبَوَیه‌ِ، کنایتی است نه از مذکوری اراد و لابوی المیّت، و همچنین باشد اگر مادر و پدر باشند و اگر یکی از ایشان باشد نصیب او دانگی بود باجماع و باقی فرزندان را بود: لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ. و اگر فرزند دختری باشد و أحد الأبوین دختر را نیمه باشد به تسمیه و دانگی أحد الأبوین را باشد، و باقی ردّ باشد به ایشان علی قدر سهمیهما بنزدیک ما. و مخالفان گفتند: اگر أحد الأبوین پدر باشد، باقی ردّ بود با او که او عصبت است به علّت تعصیب، و اگر مادر باشد بعضی از ایشان گفتند: باقی ردّ بود با او و با دختر چنان که ما گفتیم«8». و بعضی از ایشان گفتند: بیت المال را باشد باقی، و حجّت ما در ردّ با خداوندان سهام آیت اولو الأرحام است، و حجّت ایشان در تعصیب خبری واحد است که آوردند: ما ابقت الفرائض فلأولی عصبة ذکر «9»، گوییم اینکه ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره انفال (8) آیه 75. [.....] (3). اساس فقها نیمه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (4). آج، لب، فق: ابویه. (5). مر: بخوانند. (6). کذا: در اساس و وز: عمرا/ عمر را، دیگر نسخه بدلها: عمر را. (7). آج، لب، فق، مر را. (8). اساس: چنان که گفتیم ما، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مر: اگر. صفحه : 274 خبری ضعیف واحد است، و به خبر واحد ظاهر قرآن رها نکنند و تخصیص نکنند عموم قرآن را به آن، و قوله: فَإِن لَم یَکُن لَه‌ُ وَلَدٌ وَ وَرِثَه‌ُ أَبَواه‌ُ فَلِأُمِّه‌ِ الثُّلُث‌ُ، گفت: اگر فرزند نباشد متوفّی را، وارثان مادر و پدر باشند، مادر را ثلث رسد و دگر پدر گیرد«1»، لدلالة فحوی الخطاب علیه، برای آن که فحوای خطاب دلیل او می‌کند، و باتّفاق ثلثان باقی پدر را باشد، اگر در فریضه شوهر یا زن در افتد نصیب خود گیرند از نصف یا ربع و نصیب مادر هم آن ثلث بر جای باشد، و نقصان در نصیب پدر آید. و عبد اللّه عبّاس و إبن سیرین همچنین گفتند. و قوله: فَإِن کان‌َ لَه‌ُ إِخوَةٌ فَلِأُمِّه‌ِ السُّدُس‌ُ، اصحابان ما را در اینکه دو قول است: یکی آن که اینکه برادران مادر را«2» آنگه حجب کنند از ثلث با سدس که پدر باشد، و چون پدر نباشد«3» حجب نکنند. و گفتند تقدیر«4» آیت چنین است: فإن کان له اخوة و ورثه أبواه فلأمّه السّدس. و بیشتر اصحاب بر آنند که برادران حجب کنند«5» مادر را از ثلث با سدس، سواء اگر پدر باشد و اگر نه، و اینکه مذهب جمله فقهاست الّا آن است که مذهب ما آن است که: چون پدر باشد«6»، برادران آنچه از مادر حجب کنند ایشان را نباشد به هیچ وجه، با پدر افتد و اگر پدر نباشد باقی هم ردّ باشد با مادر تا مادر دانگی به تسمیه ببرد و باقی به ردّ، و با وجود مادر برادران را چیزی نرسد اگر از قبل پدر و مادر باشند یا پدری یا مادری، برای آن که مادر به درجه نزدیکتر است، و اینکه برادران که حجب کنند مادر را از ثلث باشد با سدس، باید تا دو باشند یا برادری و دو خواهر یا چهار خواهر، و باید تا از مادر و پدر باشند یا از پدر تنها، چه اگر از مادر تنها باشند حجب نکنند، و دو خواهر حجب نکنند به هیچ وجه. و جمله فقها«7» ما را خلاف کردند. و قولی هست عبد اللّه عبّاس را که: برادران را تا سه نباشند حجب نکنند حملا ----------------------------------- (1). مر: برگیرد، تب: بگیرد. (2). آج، لب، فق: اینکه برادر را و مادر را، مر: اینکه مادر را و برادر را. (3). اساس: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). مر اینکه. (6- 5). اساس: نکنند، با توجّه به فق، مر، لب تصحیح شد. (7). مر گفتند و. صفحه : 275 علی ظاهر قوله: فَإِن کان‌َ لَه‌ُ إِخوَةٌ، و اقل‌ّ جمع سه باشد، و اینکه قولی شاذّ است، و جمله«1» بر خلاف این‌اند. جواب آن است او را که گوییم: اگر چه اقل‌ّ جمع بر حقیقت سه باشد، اینکه جا حمل کنیم بر دو سبیل توسّع من قوله تعالی: إِن تَتُوبا إِلَی اللّه‌ِ فَقَد صَغَت قُلُوبُکُما«2» مِن بَعدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِها أَو دَین‌ٍ، اگر گویند: چرا تقدیم وصیّت کرد بر دین، و باتّفاق دین مقدّم باشد بر وصیّت! جواب از اینکه آن است [که]«5»: [296- پ] «أو» ایجاب ترتیب نکند، برای آن که «أو» یا شک باشد یا تخییر را، و ترتیب در هیچ دو صورت نبندد. پس «او» در اینکه باب بمثابه «واو» است. جواب دیگر آن است [که]«6»: برای آن تقدیم وصیّت کرد بر دین، که وصیّت عام است، در حق‌ّ همه کس باشد، و دین همه کس را نباشد. پس چنان است که وصیّت به جای ثبات و حصول بنهاد، و دین به جای شک، گفت: اگر باشد، برای آن که باشد که بود و باشد که نبود. قوله: آباؤُکُم وَ أَبناؤُکُم لا تَدرُون‌َ أَیُّهُم أَقرَب‌ُ لَکُم نَفعاً، حق تعالی پنداری به ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مب فقها. [.....] (2). سوره تحریم (66) آیه 4. (3). تب الشاعر. (4). آج، لب، فق، تب: یا . (6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 276 جواب کسی کرد که او را تعجّب آمد از تفاوت نصیبها، و آن که نصیب مادر و پدر کمتر است از نصیب فرزندان. و در معنی او خلاف کردند. مجاهد گفت: یعنی در دنیا شما ندانی«1» که کیست که نافعتر است از اینان که پدران شمااند یا فرزندان شما شما را. بعضی دگر گفته‌اند: معنی آن است«2» پدر را نفقه فرزند واجب بود چون فرزند محتاج باشد، و فرزند را نیز نفقه پدر واجب بود چون پدر محتاج باشد. پس ایشان در اینکه باب راست‌اند، و لکن شما ندانی«3» که حاجت که را باشد به صاحبش از اینان. قولی دگر آن است که: شما ندانی«4» که باشد که از پیش صاحبش بمیرد تا میراث او بردارد، و تمنّای مرگ یکدیگر مکنی«5» برای میراث، و نصب «نفعا» بر تمیز«6» باشد. و قوله: فَرِیضَةً، گفته‌اند: نصب او بر حال است، یعنی لهؤلاء الورثة ما ذکرناه مفروضا مقدّرا. و گفته‌اند: علی المصدر، من قوله: یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ فِی أَولادِکُم لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ، فرضا مفروضا. و گفته‌اند: تمیز«7» است من قوله: فَلِأُمِّه‌ِ السُّدُس‌ُ فریضة، کما تقول«8»: هذا المال لک هبة أو صدقة. و در ثلث و ربع«9» تثقیل و تخفیف روا بود، و هر دو لغت است. إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیماً حَکِیماً، أی لم یزل کذلک، کان دلیل ماضی باشد و معنی آن است که: خدای تعالی همیشه علیم و حکیم بود. فامّا «علیم» مبالغه باشد در عالم، و عالمی او را صفت ذات است. و در حکیمی دو وجه رواست، چنان که بیان کرده شد پیش از اینکه. قوله: وَ لَکُم نِصف‌ُ ما تَرَک‌َ أَزواجُکُم- الآیة، قدیم- جل‌ّ جلاله- در آن آیت که رفت ذکر وارثانی که من جهت النّسب میراث گیرند بکرد«10»، در اینکه آیت ذکر میراث خواران سببی کرد، گفت: شما راست که مردانید«11» نیمه آنچه زنان شما بگذارند اگر ----------------------------------- (1). وز، آج، لب، تب: ندانید، مر: ندانستید. (6- 2). آج، لب، فق، مر، تب که. (4- 3). آج، لب، مر، تب: ندانید. (5). مر، تب: مکنید. (7). وز، تب: تمییز. (8). فق: یقول، مر: یقال. (9). آج، لب به. (10). آج، لب و. (11). آج، لب، فق: مردانی/ مردانید. صفحه : 277 فرزند نباشد ایشان را، و اگر فرزند باشد ایشان را، سواء اگر از شما باشد یا از غیر شما، از نصف با ربع افتد، و اینکه نوعی حجب است که فرزند کند شوهر مادرش را از نصف به ربع، و زن پدر را کند از ربع به ثمن. وَ لَهُن‌َّ الرُّبُع‌ُ، و زنان را ربع مال باشد از میراث شوهران اگر شوهران فرزند ندارند«1»، اگر دارند حجب کنند آن فرزند زنان را از ربع به ثمن، و در اینکه هیچ خلاف نیست میان امّت، و نصیب شوهر بر نصف نیفزاید و از ربع بنکاهد، و نصیب زن از ربع نیفزاید و از ثمن بنکاهد، و نقصان در ایشان نشود و همچنین نصیب مادر و پدر را از سدس بنکاهد به هیچ حال. و عول درست نیست بنزدیک ما، و چنان که بیان کردیم ابتدا از مال متوفّی به کفن بکنند، اگر از آن جا چیزی بماند قضای دین کنند از او که وامی باشد بر او، و آنگه اگر چیزی بماند وصیّت کار بندند از آن از ثلث آنچه مانده باشد آنچه از وصیّت باز ماند میان ورثه بود علی فرائض اللّه. قوله: وَ إِن کان‌َ رَجُل‌ٌ یُورَث‌ُ کَلالَةً أَوِ امرَأَةٌ، تقدیر آن است که: و ان کان رجل أو امرأة یورث کلاله، اگر مردی را یا زنی را از او میراث گیرند به کلالگی. و نصب «کلالة» محتمل است چند وجه را: یکی آن که مصدری بود در جای حال، و تقدیر چنین باشد که: یورث متکلّل النّسب. رمّانی و بلخی گفتند: نصب است بر خبر «کان» که رجل اسم «کان» است، و همچنین امراة و یورث صفت اوست، و کلالة خبر کان است، و اینکه قول آن کس بود که گوید: کلاله، مرده موروث منه باشد، و گفته‌اند که: مفعول دوم یورث باشد، و تقدیر چنین بود که: یورث ما له [کلالة]«2». حسن بصری و عیسی بن عمر خواند: «یورث»، به کسر الرّاء، چنان که فعل مسند باشد با مرد، و «کلالة» مفعول دوم باشد، یعنی اگر مردی مال خود رها کند به کلاله. و در کلاله خلاف کردند. ضحّاک و سدّی گفتند: موروث منه باشد، یعنی مرده. سعید جبیر گفت: وارثان باشند. نضر بن شمیل گفت: مال موروث باشد. ----------------------------------- (1). مر و. [.....] (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. صفحه : 278 روایت کرده‌اند که: مردی رسول را- علیه السّلام- پرسید از کلاله. رسول- علیه السّلام- آیت آخر اینکه سورت برخواند. مرد گفت: بیانی زیاده کن. رسول- علیه السّلام- گفت: لست بزایدک حتّی ازاد، من زیاده نکنم تا مرا زیاده نکنند. شعبی گفت که از ابو بکر صدّیق پرسیدند که: «کلاله» چه باشد! گفت: بگویم اگر صواب باشد از خدای بود، و اگر خطا بود از من بود و شیطان، و خدای تعالی از اینکه«1» بری است. هر وارثی باشد که نه پدر بود نه فرزند. چون به عهد عمر رسید، عمر را پرسیدند. گفت: من شرم دارم که مخالفت ابو بکر کنم. همان گویم که او گفت. طاووس گفت [297- ر]: ما دون الولد، هر که جز فرزند بود. حکم گفت: هر که جز پدر بود. عطیّه گفت: برادران مادری باشند. عبید بن عمیر گفت: برادران پدری باشند. جابر بن عبد اللّه گفت، من گفتم: یا رسول اللّه؟ وارثان من دو خواهرند، مرا چگونه میراث گیرند! خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: یَستَفتُونَک‌َ قُل‌ِ اللّه‌ُ یُفتِیکُم فِی الکَلالَةِ«2» ...، و امیر المؤمنین علی«3» گفت: برادران و خواهران باشند از پدر و مادر، و آنان را که در اینکه آیت ذکر است از مادر باشند، و آنان را که در آخر سورت ذکر است از پدر و مادر، یا از پدر- علی ما جاء فی اخبارنا. و اصل «کلاله» إحاطه بود، و اکلیل تاج را از اینکه جا گویند لإحاطته بالرّأس، و همه را کل‌ّ برای آن خوانند که به همه محیط بود. و «کلاله» را برای آن کلاله خوانند که محیط بود به اصل نسب. و «کلال» که تعب باشد هم از اینکه جاست لا حاطته بالرّجل. و ابو مسلم محمّد بن بحر الاصفهانی‌ّ گفت: اشتقاق کلاله از کلال«4» است که تعب و اعیاء و ماندگی باشد، پنداری که تناول میراث که می‌کند«5» من بعد کلال و أعیاء می‌کند«6». ----------------------------------- (1). اساس: از من، آج، لب، فق، مر: از آن، با توجّه به وز تصحیح شد. (6- 2). سوره نساء (4) آیه 176. (3). آج، لب، فق، مر علیه السّلام. (4). اساس: کلاله، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). مر: می‌کنند. صفحه : 279 حسین بن علی‌ّ المغربی‌ّ گفت: اصل او آن است که مردم باز گذارد، و هو مصدر الاکل‌ّ«1» و هو الظّهر. و اینکه اسمی است که عرب شناسند و خبر دهند به او از جمله نسب، قال عامر بن الطّفیل: و إنّی و ان کنت إبن فارس عامر و فی السّرّ منها و الصّریح المهذّب فما سوّدتنی عامر عن کلالة أبی اللّه أن أسموا بأم‌ّ و لا أب معنی آن است که: و إنّما سوّدتنی عن خصالی و ما یتعلّق بی، و قال زیاد بن زید العدوی‌ّ«2»: و لم أرث المجد التّلید کلالة و لم یأن منّی فترة لعقیب و آن کس که گفت که: پدر و مادر کلاله نشود، استدلال کرد به قول شاعر که می‌گوید«3»: و إن‌ّ أبا المرء«4» أحمی [له]«5» و مولی الکلالة لا یغضب و قال الفرزدق«6»: و رثتم قناة الملک لا عن کلالة عن ابنی مناف عبد شمس و هاشم وَ لَه‌ُ أَخ‌ٌ أَو أُخت‌ٌ، ذکر مرد و زن رفته است و کنایت با مرد برد دون زن، علی عادة العرب فی ردّ الکنایة إلی الأهم‌ّ الأعرف، قال اللّه تعالی: وَ إِذا رَأَوا تِجارَةً أَو لَهواً انفَضُّوا إِلَیها«7» وَ استَعِینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ«8» یَکنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنفِقُونَها فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ«9»فَلِکُل‌ِّ واحِدٍ مِنهُمَا السُّدُس‌ُ، هر یکی از ایشان را دانگی بود. ایشان را از اینکه هیچ نقصان نکنند، و هر یکی از ایشان بر اینکه زیاده نکنند. و برادر و خواهر چون ----------------------------------- (6- 3- 1). آج: مصدر کل‌ّ. (2). تب شعر. (4). آج: و انّی أنا المرء. (5). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (7). سوره جمعه (62) آیه 11. (8). سوره بقره (2) آیه 45. (9). سوره توبه (9) آیه 34. صفحه : 280 مادری«1» باشند نصیب راست گیرند، لقوله- عزّ و علا: فَلِکُل‌ِّ واحِدٍ مِنهُمَا«2»، أی من الأخ و الأخت السّدس. هر یکی از ایشان را دانگی فرمود حق تعالی، و هر دو را به یک درج«3» فرود آورد. و کلاله سواء اگر مادری باشند«4» یا پدری و مادری، مقاسمت نکنند با مادر و پدر و فرزندان اگر پسر باشد«5» و اگر دختر. و ایشان با یکدیگر میراث گیرند، اگر کلاله پدری یا «6» کلاله مادری مجتمع شوند دانگی کلاله مادری را باشد اگر یکی بود، و باقی کلاله پدری را. و اگر کلاله مادری بیشتر از یکی بود، چندان که باشند ایشان را دو دانگ بود، بیشتر نه، لقوله تعالی: فَإِن کانُوا أَکثَرَ مِن ذلِک‌َ فَهُم شُرَکاءُ فِی الثُّلُث‌ِ، و باقی چهار دانگ کلاله پدری را باشد«7»، اگر شوهر یا زن مزاحمت کنند ایشان را، نقصان بر کلاله پدری در شود دون کلاله مادری، از آن که چهار دانگ ایشان یا پنج دانگ، شوهر نیمه ببرد، و اگر زن برد«8» دانگی و نیم. و اگر کلاله مادری و پدری معا جمع شوند با کلاله مادری و کلاله پدری، کلاله مادری را دانگی باشد اگر یکی باشند یا دو دانگ اگر بیشتر باشند بالسّویّه بینهم زن و مرد یکسان گیرند و باقی و آن چهار دانگ یا پنج دانگ میان«9» کلاله مادری و پدری باشد، لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ، و کلاله پدری بیوفتد و ایشان را چیزی نباشد. میراث کلاله بر اینکه جمله باشد که گفتیم و اعتبار اینکه است، و هم الإخوة و الأخوات علی ما شرحنا و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. و جدّ و جدّه مقاسمت کنند با کلاله برای آن که ایشان در یک درجه‌اند. جدّ من قبل الأب بمنزلت برادر است من قبل الام‌ّ«10»، و جدّه بمثابت خواهر و جدّ و جدّه من قبل الأم‌ّ بمثابة الأخ و الأخت من قبلها درج«11» اینان متساوی است، و ذکر اختلاف فقها رها کردیم تا مطوّل نشود، و اشارت کردیم به رؤوس المسائل که مذهب است ----------------------------------- (1). اساس و وز: برادری، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (2). لب مر السّدس. (3). تب: درجه. (4). آج، لب: باشد. (5). آج، لب، فق، مر، تب: باشند. (6). لب، مر: با. (7). آج، لب، فق و. (8). مر: بود. (9). مر: و باقی بر آن چهار دانگ یا پنج دانگ بود میانه. (10). آج، لب، فق، مر، تب: الأب. (11). آج، لب، فق، مر: درجه. صفحه : 281 در اینکه باب و شرح و بسط آن در کتب فقه مشروح است، از آن جا طلب باید کردن. غَیرَ مُضَارٍّ، نصب او بر حال است، و در معنی او خلاف کردند. بعضی گفتند: معنی آن است که إضرار ورثه نکند و اقرار به دینی که کسی را بر او نباشد. و بعضی دگر گفتند: تجاوز نکند در وصیّت از ثلث. وَصِیَّةً مِن‌َ اللّه‌ِ، نصب او بر مصدر باشد، وصیّتی است و اندرزی و فرضی از خدای تعالی. وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ حَلِیم‌ٌ، قتاده گفت: خدای تعالی کاره است مضارّت را هم در حال حیات [297- پ] و هم در حال موت، و نهی کرد از آن در هر دو حال، و خدای تعالی داناست به احوال بندگان و بردبار است، از ایشان تعجیل نکند به عقاب، برای آن که تعجیل آن کند که ترسد که فایت شود. و مورد او مورد تهدید و وعید است، و در آیت دلیل است بر آن که: فاطمه- علیها السّلام- وارث رسول بود و مستحق‌ّ میراث او بود فی عموم قوله تعالی: یُوصِیکُم‌ُ اللّه‌ُ فِی أَولادِکُم«1»، چه اتّفاق است که اوّل مخاطب به خطاب قرآن رسول است«2»، و همچنین«3» اوّل مأمور و منهی اوست به اوامر و نواهی قرآن، و فی قوله تعالی: وَ إِن کانَت واحِدَةً فَلَهَا النِّصف‌ُ، و داخل باشد در عموم هر دو آیت، و تخصیص عموم به خبر واحد روا نبود برای آن که اینکه معلوم است و آن مظنون، و برای مظنون دست از معلوم بنه دارند. و آن که دعوی دارند که رسول- علیه السّلام- گفت: نحن معاشر الأنبیاء لا نورّث ما ترکناه صدقة، خبر واحد است اگر تسلیم کنیم، و به او تخصیص قرآن نشاید کردن. قوله: تِلک‌َ حُدُودُ اللّه‌ِ«4»، اشارت باشد به غایب، و «هذه» اشارت باشد به حاضر. زجّاج گفت: «تلک» در آیت به معنی «هذه» است، یعنی اینکه حدهای خداست. در معنی حدود خلاف کردند. سدّی گفت: حدود شرایط است، أی شرائط اللّه. عبد اللّه عبّاس گفت: طاعة اللّه، و بعضی دگر گفتند: فرائض اللّه، و بعضی دگر گفتند: تفصیل اللّه لفرائضه، اینکه تفصیلی است که خدای تعالی داد فرایض خود را، و اینکه لایقتر است به معنی آیت و اشتقاق لفظ، برای آن که حدود سرای آن باشد که ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 11. (2). همه نسخه بدلها علیه السّلام. (3). آج: همچونین. (4). آج، لب، فق، مر تلک. [.....] صفحه : 282 فصل کند میان او و غیر او. پس معنی آیت آن است که: اینکه قسمتی است که خدای تعالی کرد برای شما، و اینکه فواصلی است میان طاعت و معصیت. وَ مَن یُطِع‌ِ اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ، هر که در اینکه«1» و جز اینکه طاعت خدای دارد و فرمان او کار بندد، یُدخِله‌ُ جَنّات‌ٍ، او را [به]«2» بهشتها«3» برد که در زیر درختان آن«4» جویهای روان باشد. اگر گویند: اینکه تخصیص چراست، طاعت در مواریث را به وعده‌های بهشت، و اینکه در همه طاعات باشد! جواب گوییم: برای عظم موقع او، او را به ذکر تخصیص کرد اینکه جا. خالِدِین‌َ فِیها، همیشه باشند در آن جا، و نصب او بر حال است، و تحقیق معنی آن که: یدخلهم عالمین فیها بالخلود، برای آن که «خالدین» حال باشد به عمل یدخلهم، و ایشان در حال دخول مخلّد نباشند که اینکه صورت نبندد، و انّما در آن حال عالم باشند و معتقد که آن جا مخلّد خواهند بودن، و گفت مثالش چنان بود که: مررت برجل معه باز صائدا به غدا. وَ ذلِک‌َ الفَوزُ العَظِیم‌ُ، و آن فلاح و ظفری بزرگ است. و در معنی «عظیم» دو قول گفتند: یکی آن که عظیم است به اضافت به امور دنیا و منافعی که معتاد و معهود است ما را. قولی دگر آن که به اضافت با منفعت خیانتی که کسی بکند در باب مواریث. وَ مَن یَعص‌ِ اللّه‌َ، و هر که عاصی شود در خدای«5» و نافرمانی کند خدای و پیغامبر را در آنچه فرمودند از فرایض و مواریث و اموال یتیمان. وَ یَتَعَدَّ حُدُودَه‌ُ، و از حدودی که او نهاد تعدّی کنند و تجاوز، و پای به سر آن بنهند. یُدخِله‌ُ ناراً خالِداً فِیها، او را در آتشی برد«6» که آن جا همیشه ماند. و حکم «خالدا» هم اینکه باشد که گفتیم، من کونه«7»: حالا من یدخله. نافع و إبن عامر در هر دو آیت «ندخله» به «نون» بخواندند، خبرا عن المخاطب علی وجه التّعظیم، و اینکه عدول باشد از مغایبه با خبر از گوینده، چنان که گفت: ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر حکم. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). مر، تب: بهشتهایی. (4). آج، لب، فق، مر: او. (5). آج، لب، فق، مر: به خدای. (6). مر: برند. (7). آج، لب، فق، مر: فی کونه. صفحه : 283 بَل‌ِ اللّه‌ُ مَولاکُم وَ هُوَ خَیرُ النّاصِرِین‌َ، سَنُلقِی«1». وَ لَه‌ُ عَذاب‌ٌ مُهِین‌ٌ، و او را عذابی و المی بود مقرون به استخفاف و اهانت، و اینکه صفت عقاب خداست مستحقّان عذاب را، و معتزله به اینکه آیت تمسّک کردند در آن که فاسق لا محاله معاقب باشد، و عقاب او منقطع نبود، جواب گوییم: ایشان را در آیت تمسّکی نیست از وجوه بسیار، منها آن که حدود جمع است و بر عموم است و آن را تخصیص کردن بی دلیلی وجه ندارد، و آن کس که او جمله حدود خدای را- جل‌ّ جلاله- تعدّی کند کافر باشد، و کافر لا محال«2» معاقب بود و عقابش مؤبّد باشد. دگر آن که: وَ مَن یَعص‌ِ اللّه‌َ، لفظ «من» لفظی«3» صالح عموم را و خصوص را بنزدیک ما، چه بنزدیک ما عموم را صیغتی مخصوص نیست که اگر آن صیغت در خصوص استعمال کنند مجاز باشد، و دلیل بر اینکه آن است که قائل چون گوید: من دخل داری أکرمته به اینکه لفظ یک بار عموم خواهد و یک بار خصوص، و مجرّد استعمال ایشان لفظ را در یک معنی یا بیشتر دلیل کند بر حقیقت آن و اشتراک او در آن معنی که در او استعمال کرده باشد ما دام«4» تا خالی بود از قرینه که دلیل کند بر آن که مراد ایشان مجاز است به آن یا به یکی از آن. دلیل دیگر بر آن که اینکه لفظ، أعنی لفظ «من» مشترک است بین العموم و الخصوص آن است که: ما به ضرورت دانیم حسن استفهام آن کس که شنود از قایلی که گوید: من دخل داری أکرمته، بپرسد از او و گوید: امن العلماء، أم من عامّة النّاس، أم من الأحرار، أم من العبید، أم من الغرباء- الی غیر ذلک. و در حسن [298- ر] استفهام دلیل است بر آن که لفظ مشترک است بین المعنیین، چه اگر لفظ مختص‌ّ بودی استفهام نیکو نبودی، و ما حسن استفهام بضرورت می‌دانیم علی وجه لا دفع له، چون لفظ مشترک بود بین العموم و الخصوص چه منکر باشند از آن که تخصیص کنند آیت را به کافران دون فاسقان اهل صلات. دگر آن که: ایشان اصحاب صغایر را از اینکه عموم اخراج می‌کنند، اگر ایشان را بود که بعضی را اخراج کنند چرا ما را نبود که بعضی دگر را اخراج کنیم. ----------------------------------- (1). سوره آل عمران (3) آیه 150 و 151. (2). آج، لب، مر: لا محاله. (3). آج، لب، فق، مر، تب است. (4). آج، لب: مادامی. صفحه : 284 دگر آن که: ایشان تایبان را اخراج می‌کنند از عموم آیت، و ایشان چه اولیتراند به آن که تایب را اخراج کنند از ما به آن که اخراج کنیم آنان را که عفو خدای- جل‌ّ جلاله- ایشان را دریافته باشد. دگر آن که: اگر نیز تسلیم کنیم [که]«1» «من» جز عموم را نشاید تخصیص عموم به دلیل روا باشد، و ما را ادلّه است بر تخصیص اینکه عموم از جهت عقل و سمع از آیات ارجی، مثل قوله تعالی: وَ یَغفِرُ ما دُون‌َ ذلِک‌َ لِمَن یَشاءُ«2» وَ إِن‌َّ رَبَّک‌َ لَذُو مَغفِرَةٍ لِلنّاس‌ِ عَلی ظُلمِهِم«3» إِن‌َّ اللّه‌َ یَغفِرُ الذُّنُوب‌َ جَمِیعاً«4» أَخلَدَ إِلَی الأَرض‌ِ وَ اتَّبَع‌َ هَواه‌ُ«5»، أی اطمأن‌ّ الیها و طال عمره فیها، و معلوم است بضرورت که او در زمین مؤبّد نماند، و عرب گوید: فلان مخلّد، إذا تقاعس عن الشّیب فی وقت یشیب فیه نظراؤه. چون به وقت خود پیر نشود، او را مخلّد گویند. پس بر اینکه وجه و قاعده چه منکر باشند«6» از آن که خلود عبارت باشد از طول مدّت دون تأبید. اینکه جمله دلیل است بر آن که ایشان را به ظاهر آیت هیچ تمسّک نیست- و اللّه ولی‌ّ التّوفیق. [قوله- عزّ و جل‌ّ]«7»:

وَ اللاّتِی یَأتِین‌َ الفاحِشَةَ مِن نِسائِکُم فَاستَشهِدُوا عَلَیهِن‌َّ أَربَعَةً مِنکُم فَإِن شَهِدُوا فَأَمسِکُوهُن‌َّ فِی البُیُوت‌ِ حَتّی یَتَوَفّاهُن‌َّ المَوت‌ُ أَو یَجعَل‌َ اللّه‌ُ لَهُن‌َّ سَبِیلاً (15) وَ الَّذان‌ِ یَأتِیانِها مِنکُم فَآذُوهُما فَإِن تابا وَ أَصلَحا فَأَعرِضُوا عَنهُما إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ تَوّاباً رَحِیماً (16) إِنَّمَا التَّوبَةُ عَلَی اللّه‌ِ لِلَّذِین‌َ یَعمَلُون‌َ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُم‌َّ یَتُوبُون‌َ مِن قَرِیب‌ٍ فَأُولئِک‌َ یَتُوب‌ُ اللّه‌ُ عَلَیهِم وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلِیماً حَکِیماً (17) وَ لَیسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِین‌َ یَعمَلُون‌َ السَّیِّئات‌ِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ قال‌َ إِنِّی تُبت‌ُ الآن‌َ وَ لا الَّذِین‌َ یَمُوتُون‌َ وَ هُم کُفّارٌ أُولئِک‌َ أَعتَدنا لَهُم عَذاباً أَلِیماً (18) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا یَحِل‌ُّ لَکُم أَن تَرِثُوا النِّساءَ کَرهاً وَ لا تَعضُلُوهُن‌َّ لِتَذهَبُوا بِبَعض‌ِ ما آتَیتُمُوهُن‌َّ إِلاّ أَن یَأتِین‌َ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ فَإِن کَرِهتُمُوهُن‌َّ فَعَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَ یَجعَل‌َ اللّه‌ُ فِیه‌ِ خَیراً کَثِیراً (19) وَ إِن أَرَدتُم‌ُ استِبدال‌َ زَوج‌ٍ مَکان‌َ زَوج‌ٍ وَ آتَیتُم إِحداهُن‌َّ قِنطاراً فَلا تَأخُذُوا مِنه‌ُ شَیئاً أَ تَأخُذُونَه‌ُ بُهتاناً وَ إِثماً مُبِیناً (20) وَ کَیف‌َ تَأخُذُونَه‌ُ وَ قَد أَفضی بَعضُکُم إِلی بَعض‌ٍ وَ أَخَذن‌َ مِنکُم مِیثاقاً غَلِیظاً (21) وَ لا تَنکِحُوا ما نَکَح‌َ آباؤُکُم مِن‌َ النِّساءِ إِلاّ ما قَد سَلَف‌َ إِنَّه‌ُ کان‌َ فاحِشَةً وَ مَقتاً وَ ساءَ سَبِیلاً (22)

و آنان که«8» کنند ناپارسایی از زنان شما، گواه انگیزید بر ایشان ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (2). سوره نساء (4) آیه 48. (3). سوره رعد (13) آیه 6. [.....] (4). سوره زمر (39) آیه 53. (5). سوره اعراف (7) آیه 176. (6). مر: باشد. (7). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (8). آج، لب، فق: و آن زنانی که. صفحه : 285 چهار مرد از شما، اگر گواهی دهند باز دارید ایشان را در خانه‌ها تا جان بردارد ایشان را مرگ، یا کند خدای ایشان را راهی. و آن دو کس که کنند زنا از شما برنجانید ایشان را، اگر توبه کنند و نیک شوند بگردید از ایشان که خدای توبه پذیرنده و بخشاینده بوده است همیشه. توبه بر خدای آنان را بود که کنند بدی به نادانی، آنگه توبه کنند از نزدیک، ایشان را بپذیرد توبه خدای بر ایشان، و خدای دانا و محکم کار بود. و نیست توبه آنان را که کنند بدی تا آن که حاضر آید«1» به یکی ایشان مرگ، گوید که: من توبه کردم اکنون، و نه آنان که بمیرند و ایشان کافر باشند، ایشان [را]«2» نهاده‌ایم ما برای ایشان عذابی سخت. ای آنان که ایمان آورده‌اید حلال نبود شما را که به میراث برگیرید زنان را به ستم، و منع مکنید«3» ایشان را از نکاح [تا ببرید] بهری از آنچه داده باشید ایشان را الّا آن که کنند از زنا آشکارا، و زندگانی کنید با ایشان به وجه«4»، اگر نخواهید ایشان را، باشد که شما نخواهید چیزی و کرده باشد خدای در آن خیری بسیار [298- پ]. و اگر خواهی تا بدل کنی«5» زنی را به جای زنی، و ----------------------------------- (1). اساس: آیند، با توجّه به وز تصحیح شد. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). آج، لب، فق: و زندگانی بد مکنید. (4). آج، لب، فق، تب: به نیکویی. (5). تب: اگر خواهید تا بدل کنید. صفحه : 286 بدهی«1» یکی را از ایشان مالی بسیار تا مگیرید«2» از او چیزی، ها مگیرید«3» به دروغ و بزه آشکارا. و چگونه ها گیرید«4»! برسیده باشد«5» بهری شما به بهری، و ها گرفتند از شما پیمانی ستبر«6». مکنید به زنی آن را که به زنی کرده باشد پدرانتان از زنان الّا آنچه گذشت که آن زشت است و دشمنی و بد راهی است. قوله: وَ اللّاتِی یَأتِین‌َ الفاحِشَةَ مِن نِسائِکُم- الایة، «اللّاتی» جمع الّتی باشد، و کذلک اللّواتی و اللّائی، قال اللّه تعالی: وَ اللّائِی یَئِسن‌َ مِن‌َ المَحِیض‌ِ«7»، بیشتر مفسّران گفتند چون ضحّاک و إبن زید و عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده و سدّی و جبّائی و بلخی‌ّ و زجّاج که: آیت منسوخ است. در اوّل شرع چنان بود که چون زنی زنا کردی و چهار گواه بر او گواهی دادندی، حکم او آن بودی که او را در خانه باز داشتندی تا به مردن«8». چون آیت حدّ آمد و حکم رجم، اینکه آیت منسوخ شد بقوله تعالی: الزّانِیَةُ وَ الزّانِی«9»أَو یَجعَل‌َ اللّه‌ُ لَهُن‌َّ سَبِیلًا، یا خدای خلاصی بدهد ایشان را به شوهری حلال، و اینکه قول خلاف اجماع است برای آن که خلاف نیست میان مفسّران در آن که مراد به فاحشه زناست، و آیت منسوخ است بآیة الحدّ و حکم الرّجم. و از صادق و باقر- علیهما السّلام- هم اینکه روایت است، و رسول- علیه السّلام- گفت: چون آیت حدّ فرود آمد: قد جعل اللّه لهن‌ّ سبیلا، البکر بالبکر مائة جلدة و الثّیب بالثّیب الجلد ثم‌ّ الرّجم. خدای تعالی راه پدید آورد بکر که با بکر زنا کند حدّ باید زدن ایشان را صد تازیانه، و مراد به بکر از ایشان آن است که زن ندارد از مرد، و شوهر ندارد از زن. و ثیّب با ثیّب چون زنا کند، اوّل حد و آنگه رجم- علی خلاف فیه بین الفقهاء. ----------------------------------- (1). مر، تب: انگیزید. (2). مر، تب: گفتند. (3). آج، لب، فق، مر، تب: براند. (4). آج، لب، فق، مر: شهرش. صفحه : 288 وَ الَّذان‌ِ یَأتِیانِها مِنکُم، إبن کثیر خواند به تشدید «نون»، و همچنین فی قوله: «هذان»«1»، و «ذانک»، و در «فذانک»«2» ابو عمرو موافقت کرد. باقی قرّاء به تخفیف «نون» خواندند. ابو علی فارسی گفت: وجه قراءت آن کس که به تشدید خواند، آن است که شدّ را عوض آن دو محذوف کرد که از کلمه ساقط است یکی «لام الفعل» از «ذا»، و یکی از «لذان» برای آن که اصل «لذیان» بوده است، و بعضی عرب واحد را «اللّذ» گویند، و تثنیه را «اللّذان»، و جمع را «اللّذون» در حال رفع، و حال نصب و جر «الّذین»، قیاسا علی الأسماء المعربة. و در لغت طی‌ّ، به جای «الّذی»، «ذو»، به جای «الّتی»، «ذات» باشد. و در معنی آیت سه قول گفتند: [299- ر]، حسن بصری و عطا گفتند: مراد مرد و زن است که زنا کنند، و لکن بر عادت عرب که چون مذکّر و مؤنّث جمع شوند تغلیب مذکّر را باشد، چنان که گفت: إِن‌َّ المُسلِمِین‌َ وَ المُسلِمات‌ِ«3»، ثم‌ّ قال: أَعَدَّ اللّه‌ُ لَهُم«4». مجاهد گفت: مراد دو مردند که لواطه«5» کنند، و ابو مسلم هم اینکه گفت«6». بعضی دگر گفتند: مراد سحق زناست«7» و در شرع اسم زنا بر همه اطلاق کنند و همچنین در لغت، و از اینکه جا اهل عراق گفتند: متلوّطین را حدّ واجب نباشد، هم اینکه قدر باشد که او را دشنامی بدهند و به زبان ایذایی کنند. حق تعالی گفت«8»: آن دو کس که اینکه کار کنند. عامّه مفسّران بر آنند«9» که مراد«10» زناست، و «ها» راجع است با فاحشه. فَآذُوهُما، برنجانی«11» ایشان را. عطا و قتاده و سدّی گفتند: به زبان برنجانی«12» ایشان را و تعییر و سرزنش کنی«13» ----------------------------------- (13- 1). سوره حج (22) آیه 19. (2). سوره قصص (28) آیه 32. [.....] (3). سوره احزاب (33) آیه 35. (4). سوره احزاب (33) آیه 35. (5). وز: لواط. (6). اساس: گفتند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). کذا: در اساس، وز، تب، دیگر نسخه بدلها، زنان است. (8). همه نسخه بدلها و. (9). وز: براینند. (10). آج، لب، فق، مر: که اینکه. (11). مر، تب: برنجانید. (12). مر، تب: کنید. صفحه : 289 مانند اینکه که از خدای نترسی«1» و شرم نداری«2». مجاهد گفت: دشنام دهی«3» ایشان را. عبد اللّه عبّاس گفت: برنجانی«4» ایشان را به دست و زبان، و «ایذا» ی دست«5»، زدن به نعل و کفش باشد، اگر توبه کنند و عمل نیک کنند اعراض کنی«6» از ایشان و ایذاء مکنی«7» ایشان را، و اینکه حکم نیز منسوخ است به حدّ و رجم، و حدّ از قرآن معلوم است، و رجم از سنّت. راوی خبر گوید، ابو هریره و زید بن خالد الجهنی‌ّ گفتند: دو مرد به خصومت پیش رسول آمدند و گفتند: یا رسول اللّه؟ اقض بیننا بکتاب اللّه، میان ما حکم کن به کتاب خدای. رسول- علیه السّلام- گفت: بگوی«8»، یکی از ایشان گفت: یا رسول اللّه؟ پسر من مزدور«9» اینکه مرد بود، با زن او زنا کرد. مرا گفت: حکم او آن است که رجم کنند او را. من فدیه کردم اینکه پسر را به صد گوسفند و کنیزکی، اکنون چون معلوم شد واجب او صد تازیانه است، و واجب زن رجم است که پسر من محصن نبود و زن محصنه است. رسول- علیه السّلام- گفت: به خدای که از میان شما به کتاب خدای حکم کنم، امّا گوسپند و کنیزک تو ردّ است با تو، با تو باید دادن. و پسر را حاضر کردند«10»، بفرمود تا او را صد تازیانه بزدند و از شهر براندند تا یک سال. و مرد دیگر را گفت- و نام او لنیس«11» بود- تا زن را به حاضر کرد، و گفت: اگر اقرار دهد رجمش کنم. زن اقرار داد، بفرمود تا رجمش کردند. و عروة الزّبیر گفت: مروان«12» در عهد عمر زنا کرد، عمر او را حدّ زد و یک سال براند. جابر عبد اللّه انصاری گفت: مردی بیامد از أسلم و گفت: یا رسول اللّه؟ من زنا ----------------------------------- (6- 1). مر: نترسید. (2). نداری/ ندارید. (3). مر، تب: دهید. (4). مر، تب: برنجانید. [.....] (5). اساس: بدست، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مر، تب: مکنید. (8). مر: بگویید. (9). وز: مزدور (با همین اعراب). (10). اساس بفرمود تا او را حاضر کردند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (11). کذا: در اساس، وز: لنبس، آج، فق: النیس، لب، تب: انیس، مر: التس، تفسیر قرطبی (5/ 87): أنیس. (12). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 342): مردی. صفحه : 290 کردم. رسول- علیه السّلام- روی از او بگردانید، به دگر جانب رفت و بگفت. رسول از او«1» روی بگردانید. به دگر جانب رفت و بگفت تا بر خویشتن چهار بار گواهی داد. رسول- علیه السّلام- گفت«2»: دیوانه‌ای تو! گفت: نه، ای رسول اللّه. گفت: تو زن داری! گفت: بلی، یا رسول اللّه. رسول- علیه السّلام- بفرمود تا او را به مصلّی بردند و رجم کردند و بر او ثنا«3» کردند. بریده روایت کند، گوید: ماعز بن مالک بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ انّی زنیت فطهّرنی، من زنا کرده‌ام مرا پاک کن. رسول- علیه السّلام- گفت: برو توبه کن و آمرزش خواه از خدای تعالی. برفت پاره‌ای، نه بس دور. باز آمد و گفت: [ یا رسول اللّه؟]«4» زنیت فطهّرنی. رسول همان گفت. برفت پاره‌ای و باز آمد و هم اینکه سخن گفت، و رسول- علیه السّلام- همان جواب داد تا چهار بار. به بار چهارم رسول گفت: تو دیوانه‌ای! گفت: نه. از صحابه پرسید، گفت: از اینکه هیچ دیوانگی دانی«5»! گفتند: نه یا رسول اللّه. گفت: بنگرید«6» تا مست هست«7»! بدیدند مست نبود. رسول- علیه السّلام- گفت که: زنا کردی محصن بودی! گفت: بلی. رسول- علیه السّلام- بفرمود تا او را رجم کردند، آنگه گفت: استغفروا لماعز، برای ماعز استغفار کنید، و رسول- علیه السّلام- برای او استغفار کرد و گفت: لقد تاب توبة لو قسمت بین امّة لوسعتها، گفت ماعز«8» توبه‌ای کرد که اگر از میان امّتی ببخشند به همه برسد. عبد اللّه عبّاس گفت که، عمر خطّاب گفت«9»: من می‌ترسم [که]«10» چون روزگار دراز بر آید، مردمان گویند: رجم در کتاب خدای نمی‌یابیم، فریضه‌ای از فرایض خدای ضایع کنند الا و رجم واجب است بر آن که زنا کند و محصن باشد، ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها «از او»: ندارد. (2). اساس تو، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). اساس: نثار، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). مر، تب: دانید. (6). آج، لب، فق: بنگری/ بنگرید. (7). آج: نیست. [.....] (8). اساس و دیگر نسخه بدلها: ماعزین، با توجّه به معنی حدیث و چاپ شعرانی ج 3 ص 342 تصحیح شد. (9). آج، لب، فق، تب که. (10). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. صفحه : 291 چون بیّنه‌ای به آن قایم شود، یا او اقرار دهد، یا حملی ظاهر شود، و من در قرآن خوانده‌ام: الشّیخ و الشّیخة إذا زنیا فارجموهما البتّة. و رسول- علیه السّلام- در عهد خود رجم کرد، و ما رجم کردیم. قوله: إِنَّمَا التَّوبَةُ عَلَی اللّه‌ِ لِلَّذِین‌َ یَعمَلُون‌َ السُّوءَ بِجَهالَةٍ، حق تعالی گفت: توبه بر خدای آنان راست که گناه کنند به جهالت. و فی قوله «علی اللّه» أقوال. بعضی گفتند معنی آن است که عند اللّه، بعضی دگر گفتند: من اللّه. و اگر بر ظاهر رها کنند آن را وجهی باشد، و معنی آن بود که: قبول توبه بر خدای آن را بود برای آن که توبه چون با خدای مضاف بود به معنی قبول بود، یعنی بر خدای چون حقّی است که قبول کند توبه آن کس که چنین باشد، قال اللّه تعالی: ثُم‌َّ تاب‌َ اللّه‌ُ عَلَیهِم«1»، أی قبل توبتهم، و قوله: فَتاب‌َ عَلَیه‌ِ«2». و در معنی جهالت چند قول«3» گفتند: یکی آن که مجاهد و ضحّاک گفتند: عمد«4» است. کلبی گفت: جاهل نباشد که آن گناه است و لکن عقوبتش ندانند«5». و بیشتر مفسّران گفتند: مراد جمله گناه است برای آن که هر کس که او معصیت کند جاهل باشد تا توبه کردن، و قتاده گفت: [299- پ] بر اینکه قول اجماع صحابه است. فرّاء گفت و جبّائی که: بر سبیل تأویل باشد«6»، گناه کنند و ندانند که آن گناه است. زجّاج گفت: جهالت آن است که اختیار لذّت عاجل کنند بر لذّت باقی. و بعضی دگر گفتند: ندانند که آن گناه است، از آن که نظر نکرده«7» باشند. و آیت دلیل است بر آن که خدای تعالی توبه قبول کند از جمله معاصی، اگر کفر باشد و اگر دون کفر. ----------------------------------- (1). سوره مائده (5) آیه 71. (2). سوره بقره (2) آیه 37. (3). مر: وجه. (4). اساس، وز: عهد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). تب: نداند. (6). مر که. (7). اساس: کرده، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 292 ثُم‌َّ یَتُوبُون‌َ مِن قَرِیب‌ٍ، آنگه توبه کنند زود از مدّتی نزدیک. سدّی و کلبی گفتند: پیش از بیماری و مرگ. عکرمه گفت: هر چه پیش از مرگ بود آن نزدیک باشد. ابو مجلز و ضحّاک گفتند: پیش از آن که ملک الموت را بیند. ابو موسی گفت: پیش از آن که مرگ به او رسد به فواق ناقه‌ای. عبد الرّحمن السّلمانی‌ّ گفت: چهار کس از اصحاب رسول حاضر بودند، حدیث توبه بر آمد. یکی گفت: من از رسول- علیه السّلام- شنیدم که گفت: خدای تعالی توبه بنده بپذیرد پیش از مرگ به نیم روز«1». دیگری گفت: من شنیدم که چون پیش از مرگ به چاشتی توبه کند، خدای تعالی«2» قبول کند. چهارم گفت من شنیدم که گفت: ان‌ّ اللّه یقبل توبة عبده ما لم یغرغر، خدای تعالی توبه بنده قبول کند مادام تا جانش به غرغر«3» رسیدن. عبادة بن الصّامت گفت، رسول- علیه السّلام- گفت: هر کس او پیش از مرگ به یک سال«4» توبه کند، خدای تعالی توبه او قبول کند. آنگه گفت: یک سال بسیار بود، هر که او پیش از«5» مرگ به یک ماه توبه کند، خدای تعالی توبه او قبول کند. آنگه گفت: ماهی بسیار بود، هر که پیش از مرگ به یک هفته توبه کند، خدای تعالی توبه او قبول کند. آنگه گفت: هفته‌ای بسیار باشد«6»، هر که او پیش از مرگ به یک روز«7» توبه کند، خدای تعالی توبه او قبول کند. آنگه گفت: روزی بسیار بود، هر که او پیش از مرگ به ساعتی توبه کند، خدای تعالی توبه او قبول کند. آنگه گفت: ساعت بسیار باشد«8»، هر که او توبه کند پیش از آن که جان او به ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: پیش از مرگ به دو روز، مر: پیش از دو روز از مرگ. (2). اساس: که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مر: غرغره. (4). تب: ساله. [.....] (5). اساس: هر که پیش او از، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). همه نسخه بدلها: بود. (7). مر توبه او. (8). اساس: هر که او روزی پیش از مرگ، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 293 غرغره«1» رسد، خدای تعالی توبه او قبول کند. ابو سعید خدری‌ّ روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت، ابلیس گفت: خدای را به عزّت و جلال تو که مفارقت نکنم از بنی آدم مادام تا جانشان در تن بود. حق تعالی گفت: به عزّت و جلال من که در توبه بر ایشان گشاده دارم تا جانشان زیر بر باشد. هم ابو سعید روایت کند که، رسول- علیه السّلام- گفت که: ابلیس [گفت]«2»: بار خدایا؟ به اینکه که با من کردی بندگان تو را اضلال و اغوا می‌کنم تا جانشان در تن باشد. حق تعالی گفت: به عزّت و جلال من که«3» ایشان را می‌آمرزم تا استغفار می‌کنند. وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلِیماً حَکِیماً و خدای تعالی همیشه دانا و محکم بوده است«4»، دانا به احوال بندگان، و حکیم به عفو و عقوبت ایشان«5». وَ لَیسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِین‌َ یَعمَلُون‌َ السَّیِّئات‌ِ- الایة، حق تعالی در آیت بیان کرد که قبول توبه تا کی باشد، گفت: توبه نباشد آنان را که اصرار کنند بر کفر و معاصی تا آنگه که مرگ به ایشان حاضر آید و به در مرگ رسند، و اعلام مرگ پیدا شود ایشان را از معاینه فرشته و جز آن چیزهایی که ایشان را ملجا کند به توبه، آنگه گویند ما توبه کردیم، و حکم کافران در اینکه باب هم اینکه است: وَ لَا الَّذِین‌َ یَمُوتُون‌َ وَ هُم کُفّارٌ، و نه آنان که به در مرگ رسند و ایشان کافر باشند. و «الّذین» در محل‌ّ جرّ است عطفا علی قوله للّذین«6» و التّقدیر«7»: و لا الّذین«8» یموتون، و «واو» حال راست فی قوله: وَ هُم کُفّارٌ أُولئِک‌َ أَعتَدنا، و أصله أعددنا، قلب کردند یک «دال» را با ----------------------------------- (6- 1). آج، لب، فق: به غرغر. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر من. (4). آج، لب، فق، مر: محکم کار باشد. (5). مر قوله تعالی. (7). اساس: للتقدیر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مر، تب: و لا للّذین. صفحه : 294 «تا»، و گفته‌اند: أعتدنا أفعلنا، من العتاد، و الشّی‌ء العتید هو المعتد«1»، فعیل به معنی مفعول، و العتیدة طبل یجعل فیه طیب، و العتاد اسم للشّی‌ء المعدّ، و هو ایضا اسم للمصدر، و قال عدی‌ّ بن الرّقاع فی معنی للمفعول«2»: تأتیه أسلاب الأعزّة عنوة قسرا و یجمع للحروب عتادها و یقال للفرس المعدّ للحرب عتد و عتد، أیضا قال الأشعر الجعفی‌ّ«3»: راحوا بصائرهم علی اکنافهم و بصیرتی یعدو بها عتد و أی و البصیرة بقیّة الدّم. اگر گویند چرا در اینکه وقت توبه را قبول نباشد! گوییم: برای آن که اعلام قیامت ظاهر شود و الجاء حاصل آید، و آن علوم که مستدل‌ّ بود ضروری گردد، و در آخرت هم برای اینکه علّت قبول توبه نباشد«4» که علوم ضروری حاصل آید، و منافع و مضارّ بی کرانه«5» بی اندازه که موعود بود منقود شود، و اینکه جمله سبب«6» الجاست، و آیت دلیل نیست بر آن که خدای تعالی قبول توبه فاسق یا کافر نکند پیش از اینکه حالت، و نه آن که خدای تعالی عفو بکند«7» از مؤمن فاسق بی‌توبه، و اگر ما را با عقل رها کردندی در حق‌ّ کفّار هم اینکه گفتمانی«8»، جز آن است که سمع منع می‌کند از اینکه، من قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ«9»- الایة. و قوله: عَذاباً أَلِیماً، أی مؤلما«10»: فعیل به معنی مفعل«11»، ما برای ایشان [عذابی]«12» نهاده‌ایم دردناک. آیت مخصوص باشد به آنان که معلوم از حق‌ّ ایشان آن است که توبه نکنند از کفر و فسق، و در جمله فسّاق به آنان که معلوم از حق‌ّ ایشان آن است که خدای عفو نکند از ایشان. یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا یَحِل‌ُّ لَکُم أَن تَرِثُوا النِّساءَ کَرهاً- الایة، مفسّران گفتند: ----------------------------------- (1). آج، لب: المعد (بدون نقطه)، تب: المعد. (3). تب شعر، اساس و همه نسخه بدلها: الجحفی، با توجّه به مآخذ شعری تصحیح شد. (4). آج، لب، فق، مر: توبه قبول نباشد. [.....] (5- 2). مر و. (6). مر: اسباب. (7). آج، لب، فق، مر، تب: نکند. (8). مر: گفتیمی. (9). سوره نساء (4) آیه 116. (10). اساس، وز: مولی، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). آج، لب، فق، مر: مفعول باشد. (12). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 295 سبب نزول آیت آن بود که در جاهلیّت [300- ر] و بدایت اسلام چنان بود که چون مردی فرمان یافتی و زنی رها کردی، وارثی از آن مرد بیامدی و جامه بر او افگندی یا بر خیمه او«1» اولیتر گشتی به او از نفس او«2»، زن را بر خود هیچ حکم نماندی در حباله او اوفتادی«3» بی مهری به مهر اوّل که متوفّی کرده بودی. آنگه مرد مخیّر بودی، خواستی دخول کردی با او به مهر اوّل و خواستی عضل کردی او را، أعنی منع کردی از نکاح و دخول نکردی با او و او را اضرار کردی تا او فدیه کردی از مال خود و خود باز خریدی، و یا وفات آمدی او را میراثش برداشتی. و اگر زن برفتی پیش از آن که اینکه مرد جامه بر او افگندی، مالک نفس خود شدی، همچنین می‌بود تا ابو قیس بن الأسلت الأنصاری‌ّ فرمان یافت و زنی را رها کرد نام او کبیشه«4»، پسری از آن ابو قیس بیامد- که نه از اینکه زن بود- و جامه بر او افگند و زن را در حباله گرفت و دخول نکرد با او و نفقه نکرد او را، زن برخاست و به شکایت پیش رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ پسر شوهرم بیامد و مرا در بند کرد، رها نمی‌کند که شوهر کنم و نفقه نمی‌کند بر من، و من درمانده‌ام. رسول- علیه السّلام- گفت: برو بنشین تا خدای در باب تو چه حکم کند. زنان مدینه چون بشنیدند که اینکه زن شکایت با رسول کرده است، بیامدند و گفتند: یا رسول اللّه؟ ما نیز از اینکه حال متشکّی‌ایم، خدای تعالی آیت فرستاد: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا یَحِل‌ُّ لَکُم، ای مؤمنان حلال نباشد شما را، أَن تَرِثُوا النِّساءَ کَرهاً، که زنان را به میراث بر گیری به کره و جبر بی‌اختیار ایشان- چنین که شرح دادیم. حمزه و کسائی و خلف و أعمش و یحیی وثّاب«5» خواندند: «کرها» بضم‌ّ الکاف اینکه جا و در سورة التّوبة، و باقی قرّاء به فتح «کاف» خواندند. کسائی گفت: اینکه دو لغت است به یک معنی. فرّاء گفت: الکره«6»، الاکراه، و الکره المشقّة، آنچه از قبل دیگری باشد کره بود، و آنچه از قبل او بود کره بود بضم‌ّ الکاف. ----------------------------------- (1). وز، لب، فق، مر، تب او. (2). مر و. (3). همه نسخه بدلها: حباله او فتادی. (4). وز، آج، لب، فق: کبیثه، مر: کبشه. (5). مر: یحیی بن وثّاب. (6). آج، لب، فق، مر و. [.....] صفحه : 296 وَ لا تَعضُلُوهُن‌َّ لِتَذهَبُوا بِبَعض‌ِ ما آتَیتُمُوهُن‌َّ، جویبر گفت از ضحّاک که: آیت در حق‌ّ کسانی آمد که در حجر ایشان دختران یتیم بودندی، ایشان را به شوهر ندادندی و عضل کردندی طمع در مال ایشان. یا زنی پیر داشتی خداوند مال، و او را با او خوش نبودی خواستی تا زنی جوان کند، یا زنی جوان به زنی کردی آن زن را مقاربت نکردی و دست بنه داشتی طمع در مال او، تا چون وفاتش آید میراثش بردارد. حق تعالی گفت: عضل مکنید کسانی چنین را تا بهری از آنچه به ایشان داده باشید«1» [چیزی]«2». إِلّا أَن یَأتِین‌َ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ، الّا آنگه فاحشه کنند ظاهر. إبن کثیر و ابو بکر عن عاصم خواندند: «مبیّنة» به کسر الیاء، و باقیان به فتح « یا ». و در «فاحشة» خلاف کردند، بعضی گفتند: زناست. حسن بصری گفت: اگر زن زنا کند، شوهر را بود که با او خلع کند. عطا گفت: در بدایت اسلام چنان بود که چون زنی زنا کردی، شوهر از او چیزها گرفتی«3»، یا مهر از او باز ستدی، اینکه حکم منسوخ شد به حدّ. عبد اللّه مسعود و قتاده و ضحّاک گفتند: مراد به «فاحشة» نشوز است، و در اخبار ما آمده است که: از جمله فاحشه و کمینه او آن بود که اهل مرد را به زبان برنجاند. جابر«4» عبد اللّه أنصاری روایت کند از رسول- علیه السّلام- که او خطبه کرد و گفت: اتقوا الله فی النساء فانکم أخذتموهن‌ّ بأمانة الله و استحللتم فروجهن بکلمة الله. و شما را بر ایشان آن است که کسی را بر بستر شما نیارند که شما را از آن کراهت بود، اگر از اینکه معنی چیزی کنند بزنی«5» ایشان را زدنی، و طعام و کسوت از ایشان باز مگیری«6» به سنّت و قاعده. وَ عاشِرُوهُن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ، و به ایشان به وجه«7» زندگانی کنی«8». بعضی گفتند: ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر، تب: باشی/ باشید. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد، مر، تب: ببرید، دیگر نسخه بدلها: ببری. (3). آج، لب، فق، مر، تب: چیزی گرفتی. (4). مر: جابر بن. (5). مر، تب: بزنید. (6). مر، تب: باز مگیرید. (7). مر معروف. (8). مر، تب: کنید. صفحه : 297 مراد آن است که آنچه ایشان با شما کنند، به ایشان همان کنید«1»، و اگر شما به طبع ایشان را کاره باشی«2» به ایشان بسازی«3» و مفارقت مکنی«4» که بسیاری چیزها باشد که شما آن را کاره باشید«5» و خدای تعالی در آن خیر بسیار نهاده باشد. بعضی گفتند: فرزند است، یعنی باشد که شما را از ایشان فرزند باشد. قولی دگر آن است که: باشد«6» دلهای شما از آن کراهت بگردد، و شما صلاح خود ندانی«7». عبد اللّه عمر گفت: مرد باشد که استخاره کند در کاری، و خدای تعالی برای او آنچه خیره«8» او باشد اختیار کند، او را خوش نیاید. چون بنگرد به عاقبت بداند که آنچه خدای تعالی برای او اختیار کرد صلاح و خیر او در آن بود. وَ إِن أَرَدتُم‌ُ استِبدال‌َ زَوج‌ٍ مَکان‌َ زَوج‌ٍ، عرب را عادت بودی که چون زنی کردندی و مهری«9» دادندی او را، آنگه ایشان را از او«10» ملالی بودی، آنچه او را داده بودندی از او بستدندی«11» و به مهر دیگری دادندی. حق تعالی از اینکه نهی کرد و گفت: اگر خواهی«12» که زنی را [به دیگری]«13» بدل کنی«14»، و آن زن اوّل را قنطاری زر یا سیم داده باشی«15» به مهر یا به هبه، روا نیست شما را که از او بازگیری«16» الّا که از او نشوزی بود یا فاحشه. و تفسیر «قنطار» برفت، و مراد آن که عبارت است از مال بسیار، آنگه گفت: أَ تَأخُذُونَه‌ُ بُهتاناً وَ إِثماً مُبِیناً، لفظ استفهام است و مراد تقریع [300- پ] و توبیخ و انکار، و نصب «بهتانا و إثما» بر تمیز«17» باشد. و گفته‌اند: به اضمار فعلی مقدّر، و التقدیر: أ تأخذونه فتصیبون فی أخذه بهتانا و إثما مبینا. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: کنی/ کنید. (2). مر، تب: باشید. (3). مر، تب: بسازید. (4). مر، تب: مکنید. (5). آج، لب، فق: باشی/ باشید. (6). آج، لب، فق که. [.....] (7). مر، تب: ندانید. (8). آج، لب، فق، مر: خیر. (9). آج، لب، فق، مر: مهر. (10). آج، لب، فق: از آن. (11). آج، لب، فق، مر: بستاندی. (12). مر، تب: خواهید. (13). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (14). مر، تب: کنید. (15). مر، تب: باشید. (16). مر، تب: باز گیرید. (17). وز، تب: تمییز. صفحه : 298 وَ کَیف‌َ تَأخُذُونَه‌ُ، آنگه بر سبیل تقریع و انکار گفت: چگونه ها گیری«1» از او چیزی. وَ قَد أَفضی بَعضُکُم إِلی بَعض‌ٍ، «واو» حال راست، و بهر«2» از شما به بهری رسیده، و اینکه کنایت است از جماع. و اصل «افضا» رسیدن باشد به چیزی بر وجهی که حایلی نبود میان ایشان. وَ أَخَذن‌َ مِنکُم مِیثاقاً غَلِیظاً، و ایشان عهدی محکم بستده«3» از شما. حسن بصری گفت: مراد آن عهد است که زن یا ولی زن با مرد کند که با او از دو کار یکی کند: فَإِمساک‌ٌ بِمَعرُوف‌ٍ أَو تَسرِیح‌ٌ بِإِحسان‌ٍ«4». مجاهد گفت: کلمه نکاح خواست که بدان استحلال فرج کنند. شعبی و عکرمه گفتند و ربیع- هو قوله: أخذتموهن بأمانة الله و استحللتم فروجهن بکلمة الله. بدان که قلّت و کثرت مهر موقوف بر اتّفاق و تراضی هر دو بود آن مقدار که قرار افتد، جز که مستحب آن است که تجاوز نکنند از مهر محمّدی، و آن پنجاه دینار [زر]«5» سرخ باشد، قیمتش پانصد درم نقره سره، و آن مهر فاطمه زهراست«6». و چون مردی بر زنی نکاح بندد علی الصّداق المحمّدی، اینکه قدر لازم باشد او را، بیشتر نه. و در اخبار آمد«7» که: [عمر خطّاب که]«8» ام‌ّ کلثوم بنت فاطمة بنت رسول اللّه را بخواست چهل هزار درم مهر او بکرد. و إبن سیرین گفت: که حسن علی«9»- علیهما السّلام- زنی بخواست با مهر صد کنیزک به او فرستاد، هر کنیزکی بدره‌ای درم داشتند هزار در [م در]«10» او. عقبة بن عامر الجهنی‌ّ گفت، رسول- علیه السّلام- مردی را گفت: خواهی که فلان زن را به تو دهم! گفت: آری. رسول- علیه السّلام- آن زن را به آن مرد داد و صداقی معیّن نکرد، و اینکه مرد به حدیبیه حاضر بود [و]«11» به خیبر، و او را نصیبی بود ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: بگیری، مر: گیرید، تب: ها گیرید. (2). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه بدلها: بهری. (3). مر: بستده‌اند. [.....] (4). سوره بقره (2) آیه 229 «فامساک بمعروف ...». (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مر صلوات اللّه علیها. (7). وز، مر: آمده. (11- 10- 8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مر: حسن بن علی. صفحه : 299 در غنیمت، و قسمت نگرفته بود. او را وفات نزدیک رسید، وصایت کرد و گفت: رسول- علیه السّلام- اینکه زن را به من داد و صداقی معیّن نکرد، و مرا سهمی و نصیبی در غنیمت هست، آنچه نصیب من است به اینکه زن دهی«1» به مهر او. چون قسمت غنیمت کردند«2»، نصیب او به زن دادند، به صد هزار درم بفروخت. و عبد اللّه عبّاس زنی را از بنی سلیم به زنی کرد«3» بر مهر ده هزار درم«4». و عروة البارقی‌ّ دختر هانی بنت قبیصه را به زنی کرد بر چهل هزار درم. و مطرّف بن شخّیر زنی را به زنی کرد بر مهر ده هزار درم، رسول- علیه السّلام- گفت: 5» خیر النّکاح أیسره« ، و رسول- علیه السّلام- گفت: از یمن و خجستگی زن آن است که نکاحش آسان بود و رحمش آسان، یعنی مهرش اندک بود و ولادتش آسان. و ابو هریره گفت: در عهد رسول- علیه السّلام- صداق زنان ما، ده اوقیّه بودی، هر اوقیّه«6» چهل درم. عبد الرّحمن روزی در نزدیک رسول آمد و اثر خلوق بر وی«7». رسول- علیه السّلام- گفت«8»: چیست اینکه! گفت: یا رسول اللّه زنی کرده‌ام بر مهر و زن استخان«9» خرمایی. رسول- علیه السّلام- گفت: بارک اللّه لک أولم و لو بشاة، ولیمه بکن و اگر به گوسفندی باشد. سهل بن سعد السّاعدی‌ّ گفت: روزی زنی بنزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ من خویشتن را به زنی به تو دادم. رسول- علیه السّلام- جواب نداد. یکی از جمله صحابه گفت: ای رسول اللّه؟ اگر تو را رغبت نیست، به من ده او را. رسول- علیه السّلام- گفت: چیزی داری که به مهر او دهی! گفت: یا رسول اللّه؟ هیچ ندارم مگر اینکه ازار پای. رسول- علیه السّلام- گفت: پس تو را از آن بنگزیرد، برو انگشتری به او ده، و اگر از آهن باشد. گفت: یا رسول اللّه؟ ندارم. گفت: أمعک شی‌ء من القران، قرآن چیزی دانی! گفت: بلی. کذا و کذا سورة فلان و فلان سوره. ----------------------------------- (1). مر، تب: دهید. (2). مر: چون غنیمت قسمت کردند. (3). مر: کرده بود. (4). آج، لب، فق، مر: مهر هزار درم. (5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 347) مهرا. (6). تب: اوقیه/ اوقیّه‌ای. (7). مر بود. (8). آج، لب، فق، مر دید. [.....] (9). وز، لب، مر، تب: استخوان. صفحه : 300 رسول- علیه السّلام- گفت: به تو دادم او را بر اینکه که تو دانی از قرآن او را بیاموز. عبد اللّه بن عامر روایت کرد که: مردی در عهد رسول- علیه السّلام- زنی خواست. رسول گفت: مهر او چه داری! گفت: اینکه نعلین که در پای دارم. زن را رسول- علیه السّلام- [زن را گفت]«1»: راضی باشی بر اینکه«2»! گفت: آری. رسول- علیه السّلام- او را به آن داد به آن نعلین. جابر عبد اللّه انصاری گفت از رسول- علیه السّلام- که گفت: هر کس که در مهر زنی کفی پست یا گندم یا خرما بدهد، استحلال کرده باشد و حلال بود او را. و ابو سعید خدری‌ّ گفت: رسول- علیه السّلام- ام‌ّ سلمه را بر ده درم به زنی کرد. ابراهیم بن عبد اللّه الکنانی‌ّ گفت: سعید بن المسیّب دخترش را به مردی داد به دو درم مهر. و رسول- علیه السّلام- گفت: من استحل‌ّ بدرهم فقد استحل‌ّ ، گفت: هر کس که او زنی را به درمی به حلال کند حلال باشد او را. و در خبر است که: چون مأمون دخترش را- ام‌ّ الفضل«3»- به محمّد بن علی‌ّ بن موسی التّقی‌ّ داد، آن روز هفتصد«4» هزار دینار سرخ او را خرج افتاد، و لکن صداق پنجاه دینار سرخ کرد، قیمت پانصد درم نقره صداق محمّدی. قوله: وَ لا تَنکِحُوا ما نَکَح‌َ آباؤُکُم مِن‌َ النِّساءِ- الایة، گفتند: آیت در حصین بن ابی قیس آمد که زن پدر را به زنی کرد کبیشه«5» بنت معن، و در أسود بن خلف که زن [301- ر] پدر را به زنی کرد- فاخته بنت الأسود بن المطّلب- و در منظور بن زبّان که زن پدر را به زنی کرد. أشعث بن سوّار گفت: ابو قیس فرمان یافت و از جمله صالحان انصاریان بود، پسر او قیس زن پدر را گفت: به زن من باش. او گفت: تو مرا به جای فرزندی، و من ندانم تا روا باشد یا نه، و لکن از رسول- علیه السّلام- بباید پرسیدن«6». رسول را ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). همه نسخه بدلها: باین/ به اینکه. (3). وز، تب: دخترش ام‌ّ الفضل را. (4). آج: هفصد. (5). وز، آج: کبیثه. (6). وز: پرسید. صفحه : 301 پرسیدند، گفت: تا خدای چه فرماید«1». اینکه آیت آمد: وَ لا تَنکِحُوا ما نَکَح‌َ آباؤُکُم مِن‌َ النِّساءِ. گفته‌اند: «ما» به معنی «من» است یعنی نکاح مکنید بر آن کس که پدرتان بر او نکاح کرده باشد. و گفتند: «ما» مصدریّه است، یعنی و لا تنکحوا النّکاح الّذی نکح آباؤکم من النّساء، و مراد جنس است تا آزاد و برده در او شوند، امّا آزاد: به عقد و وطی، و امّا برده: به وطی دون ملک، برای آن که آن پرستار را که پدر دیده باشد به خلوت، بر فرزند ملکش حرام نبود وطیش حرام بود. امّا آن را که پدر بر او عقد بسته بود، پسر را حرام باشد بر او عقد بستن و زن پدر«2»- و إن علوا حرام باشد بر فرزند و فرزندزاده- و إن سفلوا. و در آیت دلیل است بر آن که عبارت توان کردن به یک لفظ از دو معنی مختلف، برای آن که مراد به نکاح در آیت هم عقد است و هم وطی، خلاف آنچه معتزله گفتند: و بر اینکه چه انکار است؟ چه می‌شاید که عبارت کنند به یک لفظ از متضادّین، نحو قولهم: إذا غاب الشّفق صل‌ّ العشاء، و شفق عبارت است از حمرت و بیاض، و ایشان متضادّند چون در ضدّین جاری است در مختلفین اولیتر. إِلّا ما قَد سَلَف‌َ«3»، دو قول گفتند: یکی آن که الّا ما قد سلف فإن‌ّ اللّه قد عفا عنکم، الّا آن که گذشت که خدای عفو بکرد از شما«4»، و بر اینکه وجه استثنا منقطع بود«5». وجه دیگر آن«6» است که: الّا ما قد سلف فابقوا علیه، إلّا آنچه گذشته است که آن«7» حرام نیست، آنچه پس او نیست«8» حرام باشد، بر اینکه وجه استثنا متّصل باشد. إِنَّه‌ُ کان‌َ فاحِشَةً، مراد به «فاحشه» حرام است، و اینکه اولیتر است از قول آن کس که گفت: معنی فاحشه زناست، برای آن که اینکه عقد است یا شبهت«9» عقد ----------------------------------- (1). وز، تب: می‌فرماید. (2). آج، لب، فق، مر و پدر، تب و پدر پدر. (3). مر در او. (4). همه نسخه بدلها: خدای تعالی شما را عفو بکرد از آن. (5). آج، لب، فق، مر، تب و. (6). وز، آج، لب، تب: اینکه. (7). آج، لب، فق: او. [.....] (8). تب: اینکه است. (9). آج، لب، تب: شبهه، مر: شبه. صفحه : 302 است، و هیچ دو زنا نباشد. مبرّد گفت: «کان» زیادت است، زجّاج گفت: اینکه درست نیست برای آن که «کان» چون زیادت باشد عمل نکند، چنان که شاعر گفت«1»: علی کان المسوّمة العراب و دیگری گفت:«2» جیران لنا کانوا کرام وَ مَقتاً، و المقت البغض علی فعل قبیح، یقال: مقته علی کذا فهو ممقوت و مقت هو إلی النّاس یمقت مقاتة. وَ ساءَ سَبِیلًا، أی ساء ذلک السّبیل الّذی سلکوه سبیلا، و بد راه است آن راه که ایشان سپردند، یعنی بد فعل است آن که ایشان کردند. نصب «سبیلا» بر تمیز«3» باشد، کقوله تعالی: ساءَ مَثَلًا«4». قوله«5»:

حُرِّمَت عَلَیکُم أُمَّهاتُکُم وَ بَناتُکُم وَ أَخَواتُکُم وَ عَمّاتُکُم وَ خالاتُکُم وَ بَنات‌ُ الأَخ‌ِ وَ بَنات‌ُ الأُخت‌ِ وَ أُمَّهاتُکُم‌ُ اللاّتِی أَرضَعنَکُم وَ أَخَواتُکُم مِن‌َ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهات‌ُ نِسائِکُم وَ رَبائِبُکُم‌ُ اللاّتِی فِی حُجُورِکُم مِن نِسائِکُم‌ُ اللاّتِی دَخَلتُم بِهِن‌َّ فَإِن لَم تَکُونُوا دَخَلتُم بِهِن‌َّ فَلا جُناح‌َ عَلَیکُم وَ حَلائِل‌ُ أَبنائِکُم‌ُ الَّذِین‌َ مِن أَصلابِکُم وَ أَن تَجمَعُوا بَین‌َ الأُختَین‌ِ إِلاّ ما قَد سَلَف‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ غَفُوراً رَحِیماً (23) وَ المُحصَنات‌ُ مِن‌َ النِّساءِ إِلاّ ما مَلَکَت أَیمانُکُم کِتاب‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ أُحِل‌َّ لَکُم ما وَراءَ ذلِکُم أَن تَبتَغُوا بِأَموالِکُم مُحصِنِین‌َ غَیرَ مُسافِحِین‌َ فَمَا استَمتَعتُم بِه‌ِ مِنهُن‌َّ فَآتُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ فَرِیضَةً وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم فِیما تَراضَیتُم بِه‌ِ مِن بَعدِ الفَرِیضَةِ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیماً حَکِیماً (24) وَ مَن لَم یَستَطِع مِنکُم طَولاً أَن یَنکِح‌َ المُحصَنات‌ِ المُؤمِنات‌ِ فَمِن ما مَلَکَت أَیمانُکُم مِن فَتَیاتِکُم‌ُ المُؤمِنات‌ِ وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِإِیمانِکُم بَعضُکُم مِن بَعض‌ٍ فَانکِحُوهُن‌َّ بِإِذن‌ِ أَهلِهِن‌َّ وَ آتُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ بِالمَعرُوف‌ِ مُحصَنات‌ٍ غَیرَ مُسافِحات‌ٍ وَ لا مُتَّخِذات‌ِ أَخدان‌ٍ فَإِذا أُحصِن‌َّ فَإِن أَتَین‌َ بِفاحِشَةٍ فَعَلَیهِن‌َّ نِصف‌ُ ما عَلَی المُحصَنات‌ِ مِن‌َ العَذاب‌ِ ذلِک‌َ لِمَن خَشِی‌َ العَنَت‌َ مِنکُم وَ أَن تَصبِرُوا خَیرٌ لَکُم وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِیم‌ٌ (25) یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُبَیِّن‌َ لَکُم وَ یَهدِیَکُم سُنَن‌َ الَّذِین‌َ مِن قَبلِکُم وَ یَتُوب‌َ عَلَیکُم وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ حَکِیم‌ٌ (26) وَ اللّه‌ُ یُرِیدُ أَن یَتُوب‌َ عَلَیکُم وَ یُرِیدُ الَّذِین‌َ یَتَّبِعُون‌َ الشَّهَوات‌ِ أَن تَمِیلُوا مَیلاً عَظِیماً (27) یُرِیدُ اللّه‌ُ أَن یُخَفِّف‌َ عَنکُم وَ خُلِق‌َ الإِنسان‌ُ ضَعِیفاً (28)

حرام گردید«6» بر شما«7» مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمگانتان و خالگانتان و دختران برادران«8» و دختران خواهر را«9» و مادرانی که شما را شیر داده باشند و خواهرانتان از شیر خوردن و مادران زنانتان و دختران زنانتان که در کنار«10» شما باشند از زنان که در شده باشند به ایشان، اگر در نشده باشند به ایشان بزه نیست بر ----------------------------------- (1). تب شعر. (3). وز، تب: تمییز. (4- 2). سوره اعراف (7) آیه 177. (5). فق، مر، تب تعالی. (6). آج، لب، فق: حرام کرده شد، تب: حرام کرده‌اند. (7). آج، لب نکاح. (8). وز، تب: برادر را. (9). اساس که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (10). تب: کنارهای. صفحه : 303 شما، و زنان پسرانتان آنان که از پشت«1» شما باشند. و آن که جمع کنی«2» میان هر دو خواهر الّا آنچه گذشت، خدای بوده است آمرزنده و بخشاینده. [301- پ] و آنان که شوهر دارند از زنان الّا آنچه مالک باشد دستهای شما ایشان را نوشته خدای بر شما و حلال بکرد شما را و آنچه جز آن است بجویی«3» به مالتان نکاح کننده«4» جز زنا کننده«5» آنچه متعه کنید به آن از ایشان بدهی«6» مهرهایشان واجب«7»، بزه نیست بر شما در آنچه راضی شوی«8» به آن از پس مهر معیّن، خدای دانا و محکم کار بوده است. و آنچه ندارد«9» از شما و سعی و مالی که به زنی کند زنان آزاد مؤمن را آنچه مالک باشد دستهای شما از جوانان یعنی کنیزکان مؤمن، و خدای عالمتر است به ایمان شما بهری از بهری، به زنی کنید ایشان را به فرمان خداوندانشان و بدهید مهرهایشان بتمام نکاح کننده جز زنا کننده، و نه گیرنده دوستان چون شوهر بکنند اگر کنند ناشایستی از زنا بر ایشان است نیمه آنچه بر آزادان باشد از عذاب، اینکه آن راست که ترسد از زنا برای غلبه شهوت از شما، و آن که صبر کنید به بود شما را، و خدای آمرزنده و ----------------------------------- (1). تب: پشتهای. (2). فق، تب: کنید. (3). تب: بجویید. [.....] (4). تب: به مالهاتان نکاح کننده‌گان. (5). تب: زنا کننده‌گان. (6). تب: بدهید. (7). تب: بواجبی. (8). تب: شوید. (9). آج، لب، فق: و هر که نتواند، تب: و هر که ندارد. صفحه : 304 بخشاینده است. می‌خواهد خدای تا بیان کند شما را و بنماید شما را راه آنان که«1» پیش شما بوده‌اند، و توبه پذیرد [بر]«2» شما، و خدای دانا و محکم کار است. و خدای می‌خواهد که توبه پذیرد بر شما، و می‌خواهند آنان که پی شهوتها دارند«3» که بچسبی«4» شما چسبیدنی«5» بزرگ. می‌خواهد خدای که سبک کند از شما، و آفریده‌اند آدمی را سست. قوله: حُرِّمَت عَلَیکُم أُمَّهاتُکُم- الایة، بعضی متکلّمان در اصول الفقه گفتند: اینکه آیت و آنچه جاری مجری اینکه است، من قوله: حُرِّمَت عَلَیکُم‌ُ المَیتَةُ«6» الایة، مجملی است که از ظاهر او چیزی نتوان شناختن«7» الّا به بیان، برای آن که اعیان حرام نباشد و انّما تصرّفات حرام باشد، و تصرّفات معیّن نیست بیان باید، و درست آن است که اینکه مجمل نیست، و مراد به ظاهر اینکه معلوم است برای آن که آنچه حرام و حلال باشد از زنان در شرع، عقد و وطی باشد و لا سیّما و قرینه‌ای در پیش برفت، من قوله: وَ لا تَنکِحُوا ما نَکَح‌َ آباؤُکُم مِن‌َ النِّساءِ«8» حُرِّمَت، و اصل اینکه کلمه منع باشد، یقال: حرّمته کذا إذا منعته إیّاه، و «حرمان» خلاف رزق باشد، و «محروم» نقیض مرزوق باشد، و چون عین مضعّف کنند بلیغتر شود و به عرف شرع مخصوص شد به معنی مخصوص بر وجهی مخصوص. ----------------------------------- (1). تب از. (2). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (3). تب: پیروی می‌کنند شهوتها را. (4). آج، لب، فق: میل کنند، تب: بچسبید. (5). آج، لب: میلی. (6). سوره مائده (5) آیه 3. (7). آج، لب، فق: شناخت. (8). سوره نساء (4) آیه 22. [.....] (9). آج، لب، فق: چون که. صفحه : 305 أُمَّهاتُکُم، واحد «ام‌ّ» باشد، و در اصل امّهة بوده است علی وزن فعّلة، مثل قبّره و حمّرة، «ها» در واحد بیفتاد و در جمع باز آمد، قال الشّاعر«1»: مّهتی خندف و الدّوس أبی و گفته‌اند: اصل «ام‌ّ»، «امّة» بوده است، و قال الشّاعر«2»: تقبّلتها عن أمّة لک طال ما تنوب«3» إلیها فی النوائب أجمعا آنگه جمعش «امّات» بود، قال الشّاعر«4»: کانت نجائب منذر و محرّق امّاتهن‌ّ و طرقهن‌ّ فحیلا حق تعالی در اینکه آیت چهارده کس را حرام کرد، هفت [302- ر] از جهت نسب، و هفت از جهت سبب. امّا از جهت نسب مادرانند و إن علون، چندان که از جدّات باشند من قبل الأم و الأب داخل باشند تحت اینکه. وَ بَناتُکُم، جمع بنت باشد، و دختران، و إن سفلن، دخترزادگان و پسر زادگان در اینکه جا داخل باشند. وَ أَخَواتُکُم، جمع اخت، و خواهرانتان من قبل الأب و الأم، أو من قبل الأب أو من قبل الأم. وَ عَمّاتُکُم وَ خالاتُکُم، و عمّگان«5» و خالگان«6» علی اختلاف أنسابهن‌ّ. وَ بَنات‌ُ الأَخ‌ِ، و دختران برادر، و إن نزلن علی اختلاف أحوالهم. وَ بَنات‌ُ الأُخت‌ِ، و إن نزلن، و دختران خواهر اگر چه نازل شوند بر اختلاف انسابشان، اینکه هفت از جهت نسب حرامند. و امّا آنان که از جهت سبب حرامند: وَ أُمَّهاتُکُم‌ُ اللّاتِی أَرضَعنَکُم، آنان که شما را شیر داده باشند مادر رضاع باشند و خواهران از جهت رضاع، و هر چه از جهت نسب حرام باشند [از جهت رضاع حرام«7» باشند]«8» لقوله- علیه السّلام: یحرم من الرّضاع ما یحرم من النّسب. ابو عبد الرّحمن السّلمی روایت کرد از امیر المؤمنین- علیه السّلام- که گفت: من رسول را- علیه السّلام- گفتم یا رسول اللّه؟ چرا دیگران و دوران را به زنی می‌کنی، و ----------------------------------- (4- 1). تب شعر. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر قرطبی (5/ 107): تثوب. (3). مر: عمتکان. (5). مر: خالتکان. (6). آج، لب، فق نیز. (7). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (8). آج، لب را. صفحه : 306 کسانی که نزدیکترند رها می‌کنی! گفت: برای که می‌گویی! گفتم: دختر حمزه گفت: او حلال نباشد مرا، که او دختر برادر من است از جهت رضاع، و شرط تحریم رضاع یکی باشد از سه چیز. إمّا آن که چندان بود«1» که گوشت رویاند و استخان«2» سخت کند. و إمّا پانزده رضعه باشد پیاپی که در میانه شیر هیچ کس نباشد یا شبان روزی که در آن میانه شیر هیچ کس دیگر نخورد، و دگر از شرط او آن است که در مدّت دو سال باشد، چه اگر«3» پس دو سال باشد حکمی نباشد آن را. شرط دیگر آن است که: زن باید تا مرضعه باشد، چه اگر شیر او در آورده باشند به دارو و غذا، و زن شیر دهنده نباشد آن را حکمی نباشد اندک و بسیارش را. و بنزدیک شافعی اعتبار به پنج رضعه است و توالی اعتبار نکرد، و گفتند در قرآن بود که: عشر رضعات یحرمن، آنگه منسوخ شد به پنج رضعه- علی قولهم، و بنزدیک ابو حنیفه اندک و بسیار تحریم آورد، و اینکه قول بعضی اصحاب ماست. و شافعی نیز اعتبار کرد که در مدّت دو سال باشد، و ابو حنیفه گفت: از پس دو سال به شش ماه بود هم تحریم آرد و مالک گفت: از پس دو سال به یک ماه حکم تحریم آرد، و دلیل بر آن که رضاع را بعد الحولین حکمی نباشد، قوله تعالی: وَ الوالِدات‌ُ یُرضِعن‌َ أَولادَهُن‌َّ حَولَین‌ِ کامِلَین‌ِ لِمَن أَرادَ أَن یُتِم‌َّ الرَّضاعَةَ«4»وَ أُمَّهات‌ُ نِسائِکُم، و مادر زنانتان- علی کل‌ّ حال- سواء اگر دخول کرده باشی«6» با دختر ایشان یا نکرده باشی«7»، بر قول بیشتر فقها و مفسّران. و اهل عراق گفتند: اگر با زنی نزدیکی کند به حرام، یا بوسه‌ای دهد او را، یا ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: چندانی بودی. (2). وز، لب، مر، تب: استخوان. (3). همه نسخه بدلها از. (4). سوره بقره (2) آیه 233. (5). آج، لب: اتمام، فق، مر: باتمام. (7- 6). مر: باشید. [.....] صفحه : 307 لمس کند او را به شهوت دختر بر او حرام شود، و بنزدیک شافعی الّا به عقدی صحیح حرام نشود. و روایتی از عبد اللّه عبّاس آوردند که او گفت: دخول در هر دو شرط است در مادر زن و دختر زن که ربیبه باشد. و روایتی شاذّ کردند از علی«1» و زید بن ثابت: وَ رَبائِبُکُم‌ُ اللّاتِی فِی حُجُورِکُم مِن نِسائِکُم‌ُ اللّاتِی دَخَلتُم بِهِن‌َّ، و دختران زنانتان که در حجر شما باشند و پرورده شما باشند به شرط آن که با مادران دخول رفته باشد. و معنی «دخول» فقها را در آن خلاف است. بعضی گفتند: جماع است، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و اختیار جریر طبری، و عطا گفت و جماعتی مفسّران که: لمس را هم اینکه حکم باشد، و اینکه مذهب ماست و اگر چه حق تعالی گفت: فِی حُجُورِکُم، آنان نیز که در حجر مرد نباشند تا«2» پرورده او نباشند، اندی که بر مادر عقد بسته شد دختر بر او حرام گردد به شرط دخول، و وجه اینکه آن بود که عرب آن را که«3» بخواهند کشتن یا بخواهد [مردن]«4» او را قتیل و ذبیح و مرده خوانند بر طریق مقاربت، قال اللّه تعالی: إِنَّک‌َ مَیِّت‌ٌ وَ إِنَّهُم مَیِّتُون‌َ«5»، و: هذه الشّاة ذبیحة فلان، أی ممّا یذبح و یصلح للذّبح، و: أراک فی وجهک قتیلا، أی ستقتل. و «ربائب» جمع ربیبه باشد، فعلیه به معنی مفعوله، کالقتیله و الذّبیحه و قول آن کس که مِن نِسائِکُم‌ُ اللّاتِی دَخَلتُم بِهِن‌َّ، رد کند با هر دو جمله از ربائب و امّهات النّساء بعید است، برای آن که اینکه خلاف ظاهر است و قرینه‌ای نیست و دلیلی که بر آن حمل توان کردن از برای آن، و اینکه در جای صفت زنانی افتاد که مادران ربائب باشند و از آن تعدّی کردن وجهی ندارد، و دختران ربائب و إن نزلن داخل باشند در اینکه باب، [و]«6» اگر دخول نرفته باشد اینکه حکم نبود او را در تحریم، بل رخصت است لقوله: فَلا جُناح‌َ [302- پ] عَلَیکُم. وَ حَلائِل‌ُ أَبنائِکُم‌ُ الَّذِین‌َ مِن أَصلابِکُم، و زنان پسرانتان که از صلب شما ----------------------------------- (1). تب علیه السلام. (2). آج، لب، فق، مر، تب: یا . (3). آج، لب، فق، مر: آن دمی که، تب در حاشیه آورده: چندان که. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره زمر (39) آیه 30. (6). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. صفحه : 308 باشند بر اطلاق، اگر دخول کرده باشند و اگر نه و فرزندزادگان- و إن نزلوا- در عموم اینکه شوند، و برای آن گفت: مِن أَصلابِکُم، تا پسری خوانده در او نیاید، که خدای تعالی از اینکه بلیغتر بفرمود رسول را در حق‌ّ زن زید حارثه- و او پسری‌خوانده رسول بود- چون زید او را طلاق داد، حق تعالی گفت: او را به زنی کن تا شبهه آنان که گمان می‌برند که زن پسرخوانده را به زنی نشاید کردن و حکم پسری خوانده در اینکه باب حکم فرزند صلب باشد زایل شود، و اگر چه بعد الدّخول باشد، فی قوله تعالی: فَلَمّا قَضی زَیدٌ مِنها وَطَراً زَوَّجناکَها لِکَی لا یَکُون‌َ عَلَی المُؤمِنِین‌َ حَرَج‌ٌ فِی أَزواج‌ِ أَدعِیائِهِم إِذا قَضَوا مِنهُن‌َّ وَطَراً«1». عطا گفت: اینکه آیت آنگه آمد که رسول- علیه السّلام- زن زید«2» حارثه را عقد بست، و منافقان طعن زدند. و «حلائل» جمع حلیله باشد، و حلیله زن مرد باشد، و در آن که چرا او را حلیله خوانند سه قول گفتند: یکی آن که تحل‌ّ له و یحل‌ّ لها، برای آن که بر یکدیگر حلال باشند من الحلال. و قولی دگر آن که: تحل‌ّ«3» حیث یحل‌ّ الرّجل، برای آن که آن جا فرود آید که مرد فرود آید من الحلول. و قولی دگر آن که: بند خود بر او گشاید من الحل‌ّ، و مرد را که شوهر او باشد حلیل گویند، و قال الشّاعر«4». یدافع قوما علی مخزهم«5» دفاع الحلیلة عنها الحلیلا یدافعه«6» نومها تارة و یمکنه رجلها أن یشولا وَ أَن تَجمَعُوا بَین‌َ الأُختَین‌ِ، و آن که جمع کنی«7» از میان دو خواهر، سواء اگر به عقد نکاح باشد و اگر به ملک الیمین، اگر بر دو خواهر عقد بندد از دو بیرون ----------------------------------- (1). سوره احزاب (33) آیه 37. (2). اساس را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). اساس له، که چون زائد می‌نمود با توجّه به نسخه بدلها حذف شد. (4). تب شعر. (5). آج، لب، فق: فخرهم، مر، تب: محوهم. (6). اساس: یدافعها، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). مر، تب: کنید. صفحه : 309 نباشد: یا به دو وقت بندد، یا به یک وقت. اگر به دو وقت بندد، عقد بر اوّل درست باشد و بر دوم باطل، و اگر در یک حال بندد مخیّر باشد از میان«1» هر دو از دو گانه یکی را بدارد و یکی را دست بدارد، و از میان دو خواهر جمع شاید کردن به ملک، و به وطی نشاید. چون دو کنیزک دارد و خواهران باشند از ایشان، هر که را [خواهد]«2» مقاربت کند آن دیگر حرام شود بر او، الّا آن که«3» یکی را از ملک خود بیرون کند، و اگر جمع کند میان هر دو خواهر در وطی، و عالم باشد به تحریم آن، اوّل بر او حرام شود و تا دوم بنه میرد«4» اوّل او را حلال نباشد. و اگر عالم نباشد به تحریم آن، چون دوم را از ملک بیرون کند، اوّل او را حلال شود. اینکه محرّمات سببی در اینکه آیت شش است، هفتم در آیت اوّل است فی قوله: وَ لا تَنکِحُوا ما نَکَح‌َ آباؤُکُم مِن‌َ النِّساءِ، آن را که پدر بر او عقد بسته باشد، بر پسر حرام باشد«5»، سواء اگر دخول کرده باشد و اگر نه، [و]«6» در عموم اینکه داخل باشد زنان اجداد- و إن علوا من قبل الأب و الأم بلا خلاف. إِلّا ما قَد سَلَف‌َ، استثنا منقطع است، و تقدیر: و لکن ما قد سلف، یعنی آن که از پیش اینکه گذشته است معفّو است، و هو الجمع بین الأختین، که در شرع دیگر پیغمبران«7» روا بود. و در خبر است که: یعقوب- علیه السّلام- دو خواهر را به جمع به زنی داشت، «لیّا» مادر یهودا را و «راحیل» مادر یوسف را. و روا باشد که در بدایت اسلام در شرع ما اینکه نیز رخصت بوده باشد، آنگه خدای تعالی حرام بکرد«8». إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ غَفُوراً رَحِیماً، خدای تعالی همیشه غفور و آمرزنده و بخشاینده بوده است. قوله: وَ المُحصَنات‌ُ، کسائی هر کجا محصنات است در قرآن به کسر «صاد» خواند، مگر اینکه جا که موافقت کرد با قرّاء در فتح «صاد». بعضی مفسّران گفتند: اینکه هفتم است آنان را که از جهت سبب حرامند تمامی چهارده که گفتیم، حق ----------------------------------- (1). اساس: میا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). وز، تب: الّا که آن. (4). بنه میرد/ بنمیرد. (5). همه نسخه بدلها: شود. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز افزوده شد. (7). وز: پیغامبران. (8). آج، فق و. صفحه : 310 تعالی گفت. و از جمله آنان که حرامند بر شما برای سبب، زنانی‌اند که شوهر دارند که آنان را که شوهری بر ایشان عقد بست، حرام شد بر دیگری، سواء اگر دخول بود و اگر نبود، و نیز آن زنی که در حباله شوهری باشد از عدّه طلاق رجعی یا عدّه توفّی [که]«1» شوهر فرمان یافته باشد. آنگه استثنا کرد از آنان که شوهر دارند، بعضی را که روا بود ایشان را که شوهر کنند با آن که شوهر دارند، و آن پرستارانند که ایشان را به سبی بیارند که ایشان در نکاح مشرکان باشند، سبی ایشان بمنزلت طلاقشان باشد از شوهران شرعا، و اینکه قول علی«2» است و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و ابو قلابه و مکحول و زهری و اختیار جبّائی. آنان که چنین باشند حلال باشد آنان را که ایشان را بیارند وطی ایشان بعد الإستبراء بحیضة. و ابو سعید خدری‌ّ گفت: آیت در سبی أوطاس آمد که رسول- علیه السّلام- روز حنین لشکری را به أوطاس فرستاد از آن جا برده آوردند که ایشان را شوهران بودند تحرّج کردند از وطی ایشان، خدای تعالی آیت فرستاد. و در شاذّ علقمه خواند: «و المحصنات»، و مراد زنان پارسا باشند که ایشان نفس خود را احصان کنند و در حصن و حرز«3» گیرند از فساد، ایشان نیز حرامند و بر اینکه قراءت به شرط مانع باشد از نکاح بر او [303- ر] از شوهر و عدّت. إِلّا ما مَلَکَت أَیمانُکُم، الّا آنچه دست شما بر ایشان مالک شود به عقد نکاح و مهر یا به ملک یمین. بعضی دگر گفتند: مراد به «محصنات» زنان آزادند، و روایت کردند از باقر- علیه السّلام- و از یمان که ایشان گفتند: مراد آن است که زنان آزاد بر شما حرامند آنچه بالای چهار باشند. إِلّا ما مَلَکَت أَیمانُکُم، الّا بردگان که چندان که خواهی و دسترس [بود]«4» شما را حلال است، و اینکه خلاف ظاهر است و تخصیص عموم، ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق: امیر المؤمنین علی علیه السّلام. (3). وز: حذر. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 311 جز که بر اینکه تخصیص اجماع دلیل است. إبن جریج گفت از عطا پرسیدم، گفت: إِلّا ما مَلَکَت أَیمانُکُم، را معنی آن است که تو را کنیزکی باشد به بنده خودش دهی، آنگه تو را باید که او را وطی کنی از او باز استانی او را، نزع تو او را از او به جای طلاقش باشد. و عبد اللّه عبّاس گفت طلاق پرستار به شش چیز باشد: به سبی و بیع و عتق و هبه و میراث و طلاق. و حکم کنیزک چون به او نکاح کنند از دو بیرون نباشد: یا آزادی بر او نکاح بندد یا بنده. اگر آزادی نکاح بندد بر او درست نباشد الّا به دستوری مالکش، و مهر به خواجه کنیزک باید دادن چندان که باشد، و عقد درست بود و فرزندان او را باشند، و طلاق به دست شوهر باشد، اگر خواجه او را بفروشد نکاح باطل شود، آن که او را خریده باشد مخیّر بود، خواهد عقد بر جای بدارد و خواهد فسخ کند،«1» موقوف بود بر اختیار خواجه، اگر رضا دهد به عقد پس از آن او را خیار نباشد، و اگر فسخ کند«2» مفسوخ شود. و اگر خواجه اوّل بمیرد، حکم وارثان هم اینکه باشد اگر رضا دهند و عقد برانند رفته باشد، و اگر بشکافند ایشان را بود. و اگر خواجه اوّل آزادش بکند، کنیزک مخیّر باشد خواهد رضا دهد به عقد و خواهد ندهد. اگر رضا دهد پس از آنش خیار نباشد، و اگر رضا ندهد عقد باطل شود. و اگر آن که بر او عقد بندد، بنده باشد یا بنده خداوند کنیزک باشد یا بنده دیگری، اگر بنده خداوند کنیزک باشد، عقد و فسخ به دست خواجه باشد تا خواهد عقد بسته می‌باشد، پس از آن که از مال خود چیزی بدهد به مهر او، و هر گه خواهد فسخ کند، و فسخ او اینکه باشد که گوید: فرقت بینکما، از میان شما جدا کردم. و اگر بنده دیگری باشد، یا مأذون باشد در نکاح یا نباشد. اگر مأذون باشد به نکاح، حکم او حکم آزادی باشد، جز که طلاقش به دست خواجه بنده«3» باشد و خواجه کنیزک را جز مهر نرسد. و اگر مأذون نباشد در نکاح از قبل خواجه خود، نکاح درست نباشد، و فرزندان که حاصل آیند بندگان او باشند. قوله: وَ المُحصَنات‌ُ، اصل «إحصان» در حصن گرفتن باشد و نگاه داشتن«4». و ----------------------------------- (2- 1). کذا: در اساس، وز، تب، دیگر نسخه بدلها: عبارت «موقوف بود بر اختیار خواجه ... فسخ کند» را ندارد. (3). مر: بنده خواجه. (4). وز، تب: نکاح داشتن. [.....] صفحه : 312 مکان حصین و درع حصینه، چون ممنوع باشد از طالبانش. و زن پارسا را حاصن و حصان گویند، برای آن که خود را نگاه دارد از ناشایست. و فرس حصان گویند اسپی که خداوندش را نگاه دارد از دشمن، پشت او بمثابه حصنی باشد. و حصنت المرأة تحصن حصنا فهی حصان، مثل جبنت جبنا فهی جبان، و أحصن إذا تزوّج، مرد«1» که زن بکند یا زن«2» که شوهر«3» بکند. و إحصان بر چهار وجه باشد: یکی به تزویج که شوهر بکند، کقوله تعالی: وَ المُحصَنات‌ُ مِن‌َ النِّساءِ، و دوم به اسلام باشد، کقوله تعالی: فَإِذا أُحصِن‌َّ فَإِن أَتَین‌َ بِفاحِشَةٍ فَعَلَیهِن‌َّ نِصف‌ُ ما عَلَی المُحصَنات‌ِ مِن‌َ العَذاب‌ِ«4» وَ الَّذِین‌َ یَرمُون‌َ المُحصَنات‌ِ ...«6»، چهارم به حرّیّت باشد، نحو قوله: وَ المُحصَنات‌ُ مِن‌َ الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ مِن قَبلِکُم«7». کِتاب‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم، در نصب او دو وجه گفتند: یکی آن که منصوب باشد به فعلی مضمر و مصدر آن فعل باشد، کأنّه قال: کتب اللّه علیکم کتابا، آنگه فعل بیفگند و اضافه کرد«8» مصدر را با فاعل، و مثله قوله: صِبغَةَ اللّه‌ِ«9» صُنع‌َ اللّه‌ِ«10»، و روا بود که گویند: در اینکه فعل که ظاهر است معنی کتابت بود، کأنّه قال: حرّم اللّه هؤلاء کتابا منه علیکم، چنان که شاعر گفت«11»: رضت فذلّت صعبة أی‌ّ إذلال [کأنّه قال: و أذللت صعبة أی‌ّ إذلال]«12» فذلّت. دوم زجّاج گفت: روا بود که نصب او بر مفعول به بود، کأنّه قال: الزموا کتاب اللّه علیکم، و قول سه‌ام«13» آن که: «علیکم» اگر چه در او عمل نکند بر سبیل اغراء ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: مردی. (2). آج، لب، فق: زنی. (3). آج، لب، فق: شوهری. (4). سوره نساء (4) آیه 25. (5). مر، تب: و سیم. (6). سوره نور (24) آیه 4. (7). سوره مائده (5) آیه 5. (8). مر: بیفگندند و اضافه کردند. (9). سوره بقره (2) آیه 138. (10). سوره نمل (27) آیه 88. (11). تب شعر. (12). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (13). آج، لب: سوم، فق، مر، تب: سیم. صفحه : 313 برای آن که متأخّر است، و لکن یدل‌ّ علی فعل عامل فیه النّصب، کأنّه قال: علیکم کتاب اللّه علیکم، کقوله تعالی: وَ القَمَرَ قَدَّرناه‌ُ مَنازِل‌َ«1»وَ أُحِل‌َّ لَکُم ما وَراءَ ذلِکُم، و حلال بکرد شما را آنچه دون اینکه است اینکه چهارده تن که گفته«2» از جهت سبب و نسب، و اینکه قول بیشتر مفسّران است که: آنچه دون اینکه مذکورانند حلال باشند، و مذهب شافعی آن است که: نیز حرام باشد با عمّه و خاله جمع کردن میان ایشان و دختر برادر و خواهر ایشان چون زنی به حکم تو باشد، دختر خواهر و دختر برادر او را بر سر ایشان به زنی نشاید کردن، لقوله- علیه السّلام:3» لا تنکح« المرأة علی عمتها و لا علی خالتها، و بنزدیک ما آن است [303- پ] که: عقد بر اینان«4» نشاید بستن الّا به رضای عمّه و خاله، و اگر بندد عقد موقوف باشد بر رضای ایشان، اگر روا دارند عقد روان باشد، و اگر روا ندارند عقد باطل بود. و چون رضا دادند، پس از رضا خیار نرسد ایشان را، و حکم اینکه«5» نکاح حکم آن محرّمات نبود و عموم قوله تعالی: وَ أُحِل‌َّ لَکُم ما وَراءَ ذلِکُم، دلیل تحلیل اینکه است فأمّا خبر، محمول بود بر اینکه که ما گفتیم که: نشاید الّا به رضای ایشان. دگر آن که به خبر واحد تخصیص قرآن نکنند. عبیدة السّلمانی و سدّی گفت«6»: معنی آن است که احل‌ّ لکم ما دون الخمس، آنچه زیر چیز پنج است از زنان حلال است شما را. أَن تَبتَغُوا بِأَموالِکُم، که طلب کنی به مالهایتان. مُحصِنِین‌َ، أی متزوّجین عاقدین لعقد النّکاح، چون به عقد صحیح شرعی باشد. عطا گفت: معنی آن است که آنچه دون اینانند که ذکر رفت از اقارب و خویشان شما حلال است شما را. قتاده گفت: احل لکم ما وراء ذلکم من الاماء، آنچه جز اینکه است«7» از ----------------------------------- (1). سوره یس (36) آیه 39. [.....] (2). همه نسخه بدلها: گفت. (3). آج، لب، فق، مر: لا تنکحوا. (4). مر: ایشان. (5). آج، لب، فق، مر محرّمات. (6). مر، تب: گفتند. (7). آج: آنچه زیر اینکه است، لب، فق، مر: آنچه تو را نیست. صفحه : 314 بردگان و پرستاران حلال است شما را، و وجه اوّل اولیتر است برای آن که عام است و شامل اینکه جمله را. اهل کوفه و ابو جعفر خواندند: وَ أُحِل‌َّ لَکُم، به ضم‌ّ «الف»«1» و کسر «حا» علی ما لم یسم‌ّ فاعله بناء علی قوله تعالی: حُرِّمَت عَلَیکُم. و باقی قرّاء خواندند: «و أحل‌ّ لکم» اسنادا الی اللّه تعالی، برای آن که به ذکر خدای تعالی نزدیک است، من قوله: کِتاب‌َ اللّه‌ِ عَلَیکُم، و أحل‌ّ، یعنی و أحل اللّه، و خدای به حلال کرد، و بر قراءت اوّل به حلال کردند بر فعل مجهول، و معنی هم منسوب باشد و مضاف با خدای تعالی. أَن تَبتَغُوا، «أن» مع الفعل در محل‌ّ نصب است علی أنّه بدل«2» من قوله: «ما» و آن بدل اشتمالی«3» باشد، و «ما» در محل‌ّ نصب است علی المفعول به بر قراءت آن که أحل‌ّ خواند، و بر قراءت آن که احل‌ّ خواند، محل‌ّ هر دو رفع باشد، أعنی «ما» و «ان». و قوله: مُحصِنِین‌َ غَیرَ مُسافِحِین‌َ، نصب هر دو بر حال است، و معنی احصان اینکه جا محتمل است دو وجه را: یکی آن که متزوّجین عاقدین للنّکاح، عقد نکاح کننده، و دیگر: حافظین لفروجهم، و قول اوّل اولیتر است برای آن که اینکه معنی خود مستفاد است، من قوله: غَیرَ مُسافِحِین‌َ، و «مسافح» زانی باشد، و سفاح زنا باشد من سفح الماء، أی صبّه، و اگر چه آن که حلال کند هم سفح آب کند، و لکن به عرف شرع آن را نکاح خوانند و اینکه را سفاح. و دگر آن که سفح پنداری ریختنی است بر سبیل افساد و تضییع، و بن کوه را سفح الجبل خوانند«4»، برای آن که مصب‌ّ آب آن جا بود. زجّاج گفت: مسافح و مسافحه آن دو زانی باشند که با همه کس زنا کنند، و امّا آن کس که او با یک شخص مخصوص کند او ذات خدن باشد، یعنی دوست گرفته، و بر هر دو وجه زنا بود. ----------------------------------- (1). اساس، مر: اوّل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). لب، فق: یدل. (3). مر: اشتمال. (4). مر: گویند. صفحه : 315 قوله: فَمَا استَمتَعتُم بِه‌ِ مِنهُن‌َّ فَآتُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ، حسن و مجاهد گفتند: آنان را که تمتّع کنی«1» به ایشان و تلذّذ به نکاح، فَآتُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ، مزد ایشان بدهی«2»، یعنی مهر ایشان بدهی«3» بتمام و کمال، برای آن که چون یک بار خلوت کرد مهر بتمام واجب شد، و دیگر مفسّران گفتند و فقها که: نکاح متعه است، آنگه خلاف کردند، بعضی گفتند: منسوخ است، و بعضی گفتند: محکم است. آنان که گفتند منسوخ است، بعضی گفتند: در بدایت اسلام حلال بود، آنگه منسوخ شد. بعضی دگر گفتند: بیشتر از سه روز حلال نبود، پس از آن حرام شد. آنگه خلاف کردند در وقت نسخ و تحریم او. بعضی گفتند: عام خیبر بود. بعضی دگر گفتند: عام الفتح بود، و در اینکه معنی اخباری مختلف مضطرب روایت کردند متفاوت اللّفظ و المعنی که ینقض بعضه بعضا. و بعضی دیگر از علما گفتند: آیت محکم است و منسوخ نیست، و اینکه مذهب اهل البیت است. و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و سعید جبیر و ابی‌ّ کعب. و در قراءت اینکه قوم از صحابه، و در مصحف أبی‌ّ و عبد اللّه مسعود چنین است که: فما استمتعتم به منهن‌ّ الی أجل مسمّی فاتوهن‌ّ اجورهن‌ّ. حسین بن ثابت گفت: عبد اللّه عبّاس مصحفی به من داد، گفت: اینکه مصحف ابی‌ّ است در آن جا نوشته بود: فما استمتعتم به منهن‌ّ الی أجل مسمّی. داود روایت کرد از ابو نضره گفت: از عبد اللّه عبّاس پرسیدم نکاح متعه، مرا گفت: سورة النّساء نمی‌خوانی! گفتم: کجا! گفت قوله: فما استمتعتم به منهن الی أجل مسمی فاتوهن اجورهن. گفت: ما چنین نمی‌خوانیم. گفت: و اللّه لهکذا أنزلها اللّه- ثلث مرّات، به خدای که خدای اینکه آیت چنین أنزله کرد«4»- سه بار- بر اینکه حدیث سوگند یاد کرد. ابو رجاء العطاردی‌ّ گفت: عمران بن حصین را پرسیدم از نکاح متعه، گفت: به تحلیل آن آیتی محکم از کتاب خدای فرود آمد، و هو قوله تعالی: فَمَا استَمتَعتُم بِه‌ِ ----------------------------------- (1). مر، تب: کنید. (3- 2). مر، تب: بدهید. (4). آج، لب، فق، مر: نازل کرد. صفحه : 316 مِنهُن‌َّ«1» إِلی أَجَل‌ٍ مُسَمًّی. [.....] (2). آج، لب، فق: فرود. (3). اساس: نهی کرد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، لب، فق: میانه. (5). تب شعر. (6). اساس و همه نسخه بدلها: اذا طال، با توجّه به چاپ شعرانی (3/ 359) و مآخذ شعری تصحیح شد. (7). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 359): فی. (8). آج، لب، فق، مر، تب اگر عمر نهی نکردی از متعه در جهان کس زنا نکردی الّا شقی. (9). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (10). آج، لب، فق، مر، تب: از. (11). آج، لب، فق، مر تو. صفحه : 317 طعنه زنی. امّا دلیل بر صحّت متعه اینکه آیت است و آیت، آیتی محکم است، و وجه استدلال از آیت آن است که گوییم لفظ استمتاع و اجور از دو بیرون نیست: یا بر عرف حمل کنند یا بر شرع. اگر بر عرف حمل کنند لازم آید که هر کجا مزدی بدهند و لذّتی برانند روا باشد که عرف مانع نیست از اینکه، یا فرقی نباشد از میان نکاح و سفاح، و اگر بر عرف شرع حمل کنند به اجماع جز اینکه نکاح مؤجّل نباشد که ما گفتیم. و «اجور» در عرف شرع مهور باشد«1» در سایر آیات که در آن جا ذکر نکاح است، و هر کجا مهر باشد نکاح باشد«2»، و لفظ تمتّع و متعه و استمتاع به او مقرون، جز اینکه نکاح باشد«3» که ما گفتیم! دگر آن که اگر استمتاع بر انتفاع و تلذّذ حمل کنند لازم [آید که آن را منتفع نشده باشد و تمتّع نکرده، او را چیزی لازم نبود، و اینکه خلاف اجماع است برای آن که او را نیمه مهر لازم باشد]«4» به اجماع. دگر آن که اگر دخول کند و ملتذّ نشود از جهت نفار طبع خوش نیاید او را، باید تا او را مهر لازم نیاید، و اینکه نیز خلاف اجماع است«5». متکلّمان اصول الفقه را که هر لفظ در قرآن آید و محتمل بود عرف لغت را و عرف شرع را، بر عرف شرع حمل باید کردن دون عرف لغت، کالصّلوة و الزّکوة و غیرهما لأن‌ّ عرف الشّرع طار علی عرف اللّغة کالنّاسخ له. دگر آن که«6»: اتّفاق است میان ما و ایشان که در عهد رسول بود و حلال و مشروع هر که دعوی نسخ«7» کند بر او دلیل باشد. دلیلی دگر آن که نسخ قرآن به اخبار آحاد روا نباشد علی ما بیّن فی غیر موضع، و من أدل‌ّ الدّلیل علی صحّته قول عمر خطّاب است: متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر و. (2). آج، لب، فق، مر و هر کجا نکاح. (3). آج، لب، فق، مر، تب: نباشد. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (5). وز دگر آن که اگر دخول کند، اجماع است. (6). اساس: گفت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). آج، لب، فق، مر: فسخ. صفحه : 318 محلّلتین فأنا احرّمهما و أعاقب علیهما متعة النّساء و متعة الحج‌ّ، گفت: دو متعه هست«1» که در عهد رسول حلال بود، من حرام کردم و بر آن عقوبت می‌کنم: متعه زنان و متعه حج. و در اینکه خبر اینکه است که در عهد رسول حلال بود، و گفت: من حرام می‌کنم، و اینکه دلیل باشد بر آن که حلال بوده است و به تحریم او حرام کردند«2». دلیل دیگر بر اینکه«3» قول امیر المؤمنین- علیه السّلام- و فتوای او بر اینکه و قول او در اینکه حجّت است برای عصمتش. [دلیل]«4» دیگر اجماع ائمّه معصوم«5» است و جماعتی بسیار از صحابه که ذکرشان رفت. دیگر دلیل بر اینکه اجماع اینکه طایفه است، و اجماع اینان حجّت است، لکون المعصوم فیهم علی ما بیّن فی کتب اصول الفقه. اگر معارضه کنند اینکه آیت را بقوله تعالی: إِلّا عَلی أَزواجِهِم أَو ما مَلَکَت أَیمانُهُم«6» وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم فِیما تَراضَیتُم بِه‌ِ مِن بَعدِ الفَرِیضَةِ. حسن بصری و إبن زید گفت«4»: معنی آن است که بزه«5» نیست بر شما در آنچه تراضی بود میان شما از پس تعیین و تقدیر مهر از زیاده و نقصان و حطّ بهری و تأخیر و تأجیل آن از وقتی به وقتی و هبه بعضی یا جمله آن. و سدّی گفت و جماعتی از قایلان به متعه که: معنی آن است که بزه«6» نیست شما را در آنچه تراضی بود میان شما در استیناف عقد پس انقضای مدّت به عقدی جدید و مهری نو، و به اتّفاق مراد به «اجور» مهور است، و خدای تعالی مهر را اجر خواند برای آن که در برابر بضع است. و قوله: فَرِیضَةً، نصب آن بر مصدری«7» باشد لا من لفظ الفعل، و شاید که صفت مصدری محذوف باشد، أی إیتاء فریضة، و شاید که تمییز«8» بود چنان که: وهبت له المال صدقة. و در کمیّت مهر خلاف کردند، بعضی گفتند: کمتر از ده درم نباشد یا قیمت آن از زر، برای آن که آنچه از اینکه کمتر باشد آن را مال نخوانند. و اینکه مذهب ----------------------------------- (1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها بجز آج، آج: و نعلی، وز در بین دو سطر به خط کاتب اصلی زیر اینکه بیت افزوده است: یعنی ان‌ّ نکاح المتعة الذی هو فعلی و عملی سدّ و حفظ لدبر القوم المصوّبین لما قاله إبن سکّره من الصغر فی حل‌ّ المتعة. (6- 2). اساس: سکر الاست، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). مر: در اینکه. (4). فق، مر: گفتند. (5). تب: بزه/ بزه‌ای. (7). وز: آن مصدری. (8). آج، لب، فق، مر: تمیز. صفحه : 321 ابو حنیفه است و مذهب ما، و مذهب شافعی«1» آن است که: چندان که تراضی باشد بر آن از اندک و بسیار، چنان که بر اینکه اخبار بسیار بگفتیم. و أنس مالک روایت کند که: رسول- علیه السّلام- یکی را گفت از جمله صحابه که: یا فلان؟ زن داری! گفت: نه. گفت: چرا! گفت: برای آن که چیزی ندارم. گفت: نه قُل هُوَ اللّه‌ُ أَحَدٌ«2» دانی! گفت: بلی. گفت: آن ربع قرآن است، نه قُل یا أَیُّهَا الکافِرُون‌َ«3» دانی! گفت: بلی. [گفت]«4»: آن ربع قرآن است: نه إِذا جاءَ نَصرُ اللّه‌ِ«5»إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیماً حَکِیماً، خدای- جل‌ّ جلاله- عالم است به مصالح شما، و حکیم است، آنچه کند و فرماید به حکمت و صواب کند. وَ مَن لَم یَستَطِع مِنکُم طَولًا- الایة، حق تعالی گفت: هر که نتواند و مالک نباشد طول را- و آن وسع و یسار و دست رس باشد. عبد اللّه عبّاس و سعید جبیر و مجاهد و قتاده و سدّی و إبن زید گفتند: هو الغنی«7»، توانگری باشد. و از باقر- علیه السّلام- اینکه روایت است، و ربیعه و جابر و عطا و ابراهیم گفتند: «طول» هوی است، یعنی اگر میل او به پرستاری باشد با آن که«8» وسع دارد، شاید تا پرستار«9» را به زنی کند، و درست قول اول است برای شاهد لغت که «طول» فضل و نفع باشد، و قولهم: لا طائل فیه، أی لا نفع فیه. عبد اللّه عبّاس گفت: سیصد درم باشد«10» چون سیصد درم دارد حج بر او [305- ر] واجب باشد، و نشاید که بر پرستار عقد ----------------------------------- (1). مر: و شافعی را مذهب. (2). سوره اخلاص (112) آیه 1. (3). سوره کافرون (109) آیه 1. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). سوره فتح (110) آیه 1. (6). مراد آیات 255 الی 257 سوره بقره (2) است. [.....] (7). آج، لب، فق، مر او. (8). اساس و همه نسخه بدلها: بانک/ بانکه، هم می‌تواند «به آن که» خوانده شود، و هم «با آن که». (9). آج، لب، فق، مر: پرستاری. (10). اساس: دارم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 322 بندد، آنگه چون طول«1» ندارد روا باشد او را که عقد بندد بر پرستار غیری به مهری معلوم به عقدی شرعی به رضای خداوند او- چنان که شرح دادیم. و مراد به «محصنات» در آیت زنان آزادند دون متزوجات و دون عفایف به قرینه، فَمِن ما مَلَکَت أَیمانُکُم مِن فَتَیاتِکُم‌ُ المُؤمِنات‌ِ، از پرستاران مؤمنات. و قید به «مؤمنات» دلیل است بر آن که پرستاران اهل کتاب را نشاید تا عقد بندد، و اینکه قول مالک أنس است و مجاهد و سعید بن عبد العزیز و حسن بصری و محمّد بن جریر الطّبری‌ّ، و بعضی دگر گفتند: روا باشد، و اینکه قید بر سبیل استحباب است، و اینکه مذهب ابو حنیفه و اصحاب اوست، و قول اوّل معتمد است لدلالة الظّاهر علیه، و بنزدیک ما اولیتر آن باشد که: عقد نبندد«2» بر بردگان«3» اهل کتاب، و اگر بندد عقد درست باشد«4»، و بنزدیک شافعی عقد درست نباشد. و از شرط صحّت عقد بر پرستار آن است که مرد را زن آزاد نباشد، و اگر زنی آزاد دارد خواهد تا برده‌ای را به زنی کند عقد موقوف باشد بر رضای زن آزاد، اگر راضی شود عقد درست بود، و اگر راضی نشود عقد منسوخ«5» بود، و پس از رضای«6» او را خیار نبود، و بنزدیک بیشتر فقها هم چنین است. امّا اگر پرستاری را به زنی دارد و بر سر او زنی آزاد کند عقد درست باشد، و پرستار را خیار نباشد. و مذهب بیشتر فقها اینکه«7» است. و اگر زن آزاد داند«8» و راضی باشد عقد هر دو درست باشد. و اگر نداند، او را باشد که یا نکاح خود فسخ«9» یا نکاح پرستار«10»، و بعضی فقها را مذهب آن است که عقد زن آزاد طلاق پرستار باشد. مِن فَتَیاتِکُم‌ُ المُؤمِنات‌ِ، جمع فتاة باشد. و آن زن جوان باشد. و فتاه کنایت باشد از پرستار، و اگر چه پیر باشد. و گفته‌اند: فتاة لغتی است در پرستار، و أصل کلمة الفتی، الشّاب‌ّ الحدث، و مصدرش فتوّت باشد، و فتوی و فتیا مسأله باشد در ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: آنکه طول. (2). آج، لب، فق: عقد بندند. (10- 3). آج، لب، فق، مر: بندگان. (4). آج، لب، فق: نباشد. (5). مر، تب: مفسوخ. (6). آج، لب، فق، مر، تب: رضا. (7). آج، لب، فق، مر: آن. (8). آج، لب، فق، مر: دارند. (9). آج، مر کند، تب کند (کلمه در آج و تب الحاقی است، و با خطّی دیگر بالای سطر افزوده شده است). صفحه : 323 حادثه‌ای«1»، یقال: أفتی الفقیه بکذا. آنگه چون در حق‌ّ پرستار قید ایمان زد، باز نمود که شما بر حقیقت ایمان یکدیگر واقف نباشی«2»، بر آن که ایمان تصدیق به دل باشد و شما را بر آن اطّلاع نبود، من به آن عالمترم. وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِإِیمانِکُم، آنگهی«3» گفت: اگر بر حقیقت آن علمی نبود از روی حکم همه بر ایمانی«4». بَعضُکُم مِن بَعض‌ٍ، اینکه قولی است، و قولی دیگر آن که: همه از آدمید«5» از یک نسل، و باشد که پرستار بنزدیک خدا بهتر بود از آزاد و ثوابش بیشتر بود. و اینکه بر سبیل تسلیه گفت آنان را که طول ندارند که عقد آزاد بندند، بر پرستار عقد بندد«6» و آنان که گفتند: اینکه نکاح مکروه است گفتند: برای آن که فرزند مملوک باشد، و اینکه درست نیست بنزدیک ما برای آن که چون به رضای خواجه او بود و مهر به او«7» دهد فرزند آزاد باشد- چنان که بیان کردیم. و قوله: فَانکِحُوهُن‌َّ بِإِذن‌ِ أَهلِهِن‌َّ، بر ایشان نکاح بندی«8» به دستوری خداوندانشان«9». و در آیت«10» دلیل است بر آن که عقد بر پرستاران«11» درست [نباشد]«12» الّا به اذن خداوندان. وَ آتُوهُن‌َّ أُجُورَهُن‌َّ، و به ایشان دهی«13» مزدشان، یعنی مهرشان. و مراد آن است که به خداوندان ایشان«14» دهی«15»، برای آن که او مالک نفس خود نیست، او ملک غیری است، منافعی که از او حاصل آید بر وفق شرع خواجه‌یش«16» را باشد. و قوله: بِالمَعرُوف‌ِ، یعنی بر آن قرار که عقد بر آن«17» بسته باشی«18» بی بخسی«19» و نقصانی، و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر و گفته‌اند: فتاة لغتی است در حادثه. [.....] (2). مر، تب: نباشید. (3). تب: آنگه. (4). مر: ایمانید، آج: ایمان‌اید. (5). وز، آدمند، آج، لب: آدمی/ آدمید. (6). تب: بندند. (7). آج، لب، فق، مر: با او. (8). مر، تب: بندید. (9). وز، مر: تب: خداوند ایشان. (10). آج، لب، فق، مر: و آیت. (11). آج، لب، فق، مر: عقد پرستاران. (12). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (15- 13). مر، تب: دهید. (14). آج، لب، فق، مر: خداوندانشان. (16). مر، تب: خواجه‌اش. [.....] (17). مر: عقد بر ایشان. (18). مر، تب: باشید. (19). آج، لب، فق، مر: بی رنجی. صفحه : 324 گفته‌اند: رابح بی مطلی و عشوه‌ای. و قوله: مُحصَنات‌ٍ، یعنی مزوّجات معقودا علیهن‌ّ، به زنی کرده ایشان را به عقد نکاح. غَیرَ مُسافِحات‌ٍ، نه زنا کننده، یعنی به زنی نه به «زنا، و نصب او بر حال است. وَ لا مُتَّخِذات‌ِ أَخدان‌ٍ، و نه آن که ایشان کسی را به دوست گیرند. و «أخدان» جمع خدن باشد، و آن صدیق باشد. در جاهلیّت پرستاران دوست گرفتندی، و خویشتن را از دیگران منع کردندی مگر از او«1». زجّاج گفت: اینکه فرق است بین المسافحات و المتّخذات أخدانا. فَإِذا أُحصِن‌َّ، کوفیان خواندند: «احصن‌ّ» به ضم‌ّ «الف» و کسر «صاد» الّا حفص. و باقی قرّاء «أحصن‌ّ» به فتح «الف» و «صاد»، گفتند: معنی آن است بر قراءت عامّه قرّاء «تزوّجن» چون شوهر بکنند، و بعضی دگر گفتند: أسلمن اسلام آوردند. و احصن‌ّ، أی زوّجن، ایشان را به شوهر دهند، یعنی مالکان و خداوندان ایشان، و قیل: أحصن‌ّ، أی تعفّفن و حفظن فروجهن‌ّ، پارسا باشند، و اینکه قول ضعیف است، لقوله: فَإِن أَتَین‌َ بِفاحِشَةٍ، و تفسیر احصان بر تزوّج و اسلام باید کردن، و اینکه قول حسن است و عمرو بن مسعود و شعبی و سدّی و نخعی، و اینکه اولیتر است برای آن که خلاف نیست که اگر شوهر ندارد بر او نیمه حد بود- پنجاه تازیانه باشد«2». و اگر شوهر بکند«3» پنجاه تازیانه«4»، برای آن که رجم متجزّی و متبعّض نشود، و مراد «فاحشه» زناست، و مراد به «محصنات» حرایر است دون متزوّجات بدلالة قوله فی اوّل الایة. وَ مَن لَم یَستَطِع مِنکُم طَولًا أَن یَنکِح‌َ المُحصَنات‌ِ، ای الحرایر، برای آن که آن کس که شوهر دارد«5»، او به زنی نتوان کردن، حق تعالی گفت: چون شوهر کنند اینکه کنیزکان یا اسلام آرند، آنگه فاحشه کنند- یعنی [305- پ] زنا«6» ----------------------------------- (1). اساس و وز: از دو، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، لب، فق، مر، تب: ندارد. (3). وز هم اینکه، آج، لب، فق هم آن، مر، تب همان. (4). همه نسخه بدلها باشد. (5). آج، لب، فق و. (6). اساس و وز: زنان را، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 325 بر ایشان نیمه آن بود که بر زنان آزاد بود از عذاب، و لا محال آن«1» عذاب را تفسیر به حد و جلد شاید کردن دون رجم، برای آن که«2» رجم را نیمه نباشد و بیش از پنجاه تازیانه نباید زدن او را اگر زن باشد. و امّا مرد را«3» چون بنده باشد و زنا کند هم اینکه حکم دارد. و اگر یک بار یا دو بار حد بزنند ایشان را و معاودت می‌کنند تا هشت بار، به بار نهم«4» بر ایشان قتل باشد. و بنزدیک ما بر ایشان موی تراشیدن و از شهر بیرون کردن«5» به جایی که چندانی مسافت باشد که در او نماز را قصر باید کردن. و بنزدیک ما نفی و موی تراشیدن بر ایشان نباشد، بر مرد آزاد بکر باشد- و شرح اینکه به جای خود بیاید- ان شاء اللّه. ذلِک‌َ لِمَن خَشِی‌َ العَنَت‌َ مِنکُم، «ذلک» اشارت است به نکاح الإماء، گفت: و اینکه نکاح بر پرستاران آن را شاید که از عنت ترسد، یعنی از زنا برای غلبه شهوت، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و سعید جبیر و عطیّة العوفی و ضحّاک و إبن زید. و بعضی دگر گفتند: مراد ضرری سخت است از غلبه شهوت. و قوله: وَ أَن تَصبِرُوا خَیرٌ لَکُم، «أن» مع الفعل در جای مصدر باشد، یعنی صبرکم خیر لکم، اگر صبر کنی«6» از نکاح پرستاران شما را بهتر بود. أنس مالک گفت، از رسول- علیه السّلام- شنیدم که گفت: هر که او خواهد که«7» با پیش خدای شود پاک و پاکیزه، باید تا زن آزاد به زنی کند، که زن آزاد صلاح خانه بود، و برده خراب خانه یا فساد خانه باشد. قوله: یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُبَیِّن‌َ لَکُم- الایة، حق تعالی بیان کرد که: غرض او در اینکه گفتن اینکه احکام«8» چیست. گفت: خدای می‌خواهد تا بیان کند برای شما. و نحویان در اینکه «لام» چند قول گفتند: یکی آن که به معنی «أن» است، و اینکه قضیّه ----------------------------------- (1). همه نسخه بدلها: اینکه. (2). مر فاحشه کنند. (3). آج، لب، فق، مر: ندارد. (4). آج، لب، فق، مر و دهم. (5). آج، لب، فق، مر باشد و بنزدیک شافعی ایشان را حد بباید زدن و از شهر بیرون کردن. [.....] (6). مر، تب: کنید. (7). آج، لب، فق، مر او. (8). آج، لب، فق: در اینکه گفتن احکام. صفحه : 326 در اراده و امر باشد برای آن که«1» او نیز تعلّق به مستقبل دارد، قال الشّاعر«2»: أحاول اعدائی«3» بما قال أم رجا لیضحک منّی أو لیضحک صاحبه و گفتند: «لام» و «ان» متعاقب باشند، چنان که حق تعالی گفت: أُمِرت‌ُ أَن أَکُون‌َ أَوَّل‌َ مَن أَسلَم‌َ«4» وَ أُمِرنا لِنُسلِم‌َ«5» یُرِیدُون‌َ لِیُطفِؤُا«6»یُرِیدُون‌َ أَن یُطفِؤُا«7» إِن کُنتُم لِلرُّءیا تَعبُرُون‌َ«15»، و: رَدِف‌َ لَکُم«16» أُمِرنا لِنُسلِم‌َ«3»وَ یَهدِیَکُم، و می‌خواهد تا شما را راه نماید و هدایت دهد به راهها و طرایق و سنن از شرع آنان که پیش«6» شما بودند. «هدی» متعدی بود به دو مفعول، و نیز با حرف جرّ به استعمال کنند«7»، یقال: هدیته الطّریق و هدیته لکذا و إلی کذا، قال اللّه تعالی: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ«8». و قال: الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِی هَدانا لِهذا ...«9» و قال: وَ اللّه‌ُ یَهدِی مَن یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُستَقِیم‌ٍ«10»، و نیز می‌خواهد تا توبه شما قبول کند و شما بر توبه باشید«11». و در آیت دلیل است بر بطلان قول مجبّره که خدای تعالی گفت: من بیان می‌خواهم، و ایشان گفتند: تلبیس ادلّه کند و خواهد، و گفت: من«12» خواهم که بر توبه باشید،«13» [و ایشان گفتند: اصرار بر معصیت می‌خواهد، و گفت: هدایت می‌خواهم]«14»، و ایشان گفتند: ضلال می‌خواهد، پس در اینکه یک آیت مختصر سه دلیل است بر بطلان مذهب ایشان. وَ اللّه‌ُ عَلِیم‌ٌ حَکِیم‌ٌ، و خدای تعالی دانا و محکم کار است. وَ اللّه‌ُ یُرِیدُ أَن یَتُوب‌َ عَلَیکُم، آن اراده که لایق حکمت اوست به خود حواله کرد، و آن اراده که لایق جهل و سفه تو است که تو به خدای حواله کردی به تو حواله ----------------------------------- (1). تب که. (2). لب، فق، مر: یرده. (3). سوره انعام (6) آیه 71. (5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). مر از. (7). آج، تب: جر استعمال کنند، لب، فق: جرّا باستعمال کنند، مر: جرا با استعمال کنند. (8). سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 6. (9). سوره اعراف (7) آیه 43. (10). سوره نور (24) آیه 46. (13- 11). آج، لب، فق: باشی/ باشید. (12). لب می. [.....] (14). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 328 کرد. وَ یُرِیدُ الَّذِین‌َ یَتَّبِعُون‌َ الشَّهَوات‌ِ، خدای فعل تو با تو افگند و تو بر خدای افگندی، به وقت جزا پیدا شود، اگر اینکه جا نمی‌دانی، آن جا که روز جزا بود بدانی. اگر عقاب خدای را کنند بدانی که قول قول تو باشد و فعل فعل خدای بود. و اگر عقاب تو را کنند، بدانی که فعل بد و قول بد و اعتقاد بد تو را بوده است«1» در خدای تعالی حیث لا ینفعک العلم، آن جا که علمت سود ندارد و پشیمان شوی، آن جا که پشیمانی در نگیرد و سود ندارد. اگر گویند: چرا تکرار کرد حدیث توبه، و در آیت اوّل«2» گفته بود! جواب آن است«3»: در آیت دوم به آن باز گفت تا مطابقه باشد میان ارادت او و ارادت آنان که فساد خواهند تا مطابقه به مقارنه پیدا شود، که هر چیز به عکس خویش پیدا گردد. مفسّران خلاف کردند در آن که«4» متّبع شهواتند. مجاهد گفت: مراد زنا کنندگانند که ایشان چون مفسدند می‌خواهند تا شما [306- ر] همچو«5» ایشان باشید، وَدُّوا لَو تَکفُرُون‌َ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُون‌َ سَواءً«6»: و ودّوا لو کفرنا فاستوینا و صار النّاس کالشّی‌ء المشوب«7» سدّی گفت: جهودان و ترسایانند که نکاح محرّمات روا می‌دارند. بعضی دگر گفتند: کنیزکانند که هیچ تحرّج نکنند از اینکه معانی. قول دیگر اینکه«8» است که جمله مبطلانند که متابعت اهواء«9» و شهوات کنند، و اینکه اولیتر برای عمومش و میل، خلاف استقامت بود. خدای تعالی از تو استقامت و راستی می‌خواهد به دلالت آن که تو را استقامت فرمود، و به آن دعوت کرد، و بر آن مدح کرد فی آیات کثیرة، مثل قوله: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ«10»، و قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ قالُوا رَبُّنَا اللّه‌ُ ثُم‌َّ استَقامُوا«11» لِمَن شاءَ مِنکُم أَن یَستَقِیم‌َ«12»، و قوله: وَ یَهدِیَک‌َ صِراطاً مُستَقِیماً«13». و اصحاب ----------------------------------- (1). آج نه. (2). آج، لب، فق: توبه. (3). تب که. (4). آج، لب، فق، مر، تب: آنان که. (5). همه نسخه بدلها: همچون. (6). سوره نساء (4) آیه 89، تب شعر. (7). اساس: و الشّی المثوب، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). مر، تب: آن. (9). آج، لب، فق، مر: هوا. (10). سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 6. (11). سوره فصلّت (41) آیه 30. (12). سوره تکویر (81) آیه 28. (13). سوره فتح (48) آیه 2. [.....] صفحه : 329 شهوات از تو کژی و ناراستی می‌خواهند، و در آیت دلیل نیست بر آن که اتّباع شهوت به هیچ وجه نشاید، و انّما بر وجه حرام نشاید برای آن که آیت را مورد ذم است، و ذم‌ّ به آن کس لایق بود که طالب حرام باشد، نه به آن که قانع بر حلال بود. یُرِیدُ اللّه‌ُ أَن یُخَفِّف‌َ عَنکُم، حق تعالی یک بار پس از دیگر تقریر فضل و کرم خود می‌کند با بندگان گفت: خدای تعالی می‌خواهد تا بار گران از شما تخفیف کند، چنان که گفت: یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُم‌ُ العُسرَ«1» یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُبَیِّن‌َ لَکُم، وَ اللّه‌ُ یُرِیدُ أَن یَتُوب‌َ عَلَیکُم، یُرِیدُ اللّه‌ُ أَن یُخَفِّف‌َ عَنکُم، إِن تَجتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنهَون‌َ عَنه‌ُ«1» إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ«2» إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ ...«3»، وَ مَن یَعمَل سُوءاً أَو یَظلِم نَفسَه‌ُ ...«4»، ما یَفعَل‌ُ اللّه‌ُ بِعَذابِکُم«5». قوله- عزّ و علا:

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَأکُلُوا أَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل‌ِ إِلاّ أَن تَکُون‌َ تِجارَةً عَن تَراض‌ٍ مِنکُم وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ بِکُم رَحِیماً (29) وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ عُدواناً وَ ظُلماً فَسَوف‌َ نُصلِیه‌ِ ناراً وَ کان‌َ ذلِک‌َ عَلَی اللّه‌ِ یَسِیراً (30) إِن تَجتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنهَون‌َ عَنه‌ُ نُکَفِّر عَنکُم سَیِّئاتِکُم وَ نُدخِلکُم مُدخَلاً کَرِیماً (31) وَ لا تَتَمَنَّوا ما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بِه‌ِ بَعضَکُم عَلی بَعض‌ٍ لِلرِّجال‌ِ نَصِیب‌ٌ مِمَّا اکتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیب‌ٌ مِمَّا اکتَسَبن‌َ وَ سئَلُوا اللّه‌َ مِن فَضلِه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ بِکُل‌ِّ شَی‌ءٍ عَلِیماً (32) وَ لِکُل‌ٍّ جَعَلنا مَوالِی‌َ مِمّا تَرَک‌َ الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ وَ الَّذِین‌َ عَقَدَت أَیمانُکُم فَآتُوهُم نَصِیبَهُم إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ شَهِیداً (33) الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بَعضَهُم عَلی بَعض‌ٍ وَ بِما أَنفَقُوا مِن أَموالِهِم فَالصّالِحات‌ُ قانِتات‌ٌ حافِظات‌ٌ لِلغَیب‌ِ بِما حَفِظَ اللّه‌ُ وَ اللاّتِی تَخافُون‌َ نُشُوزَهُن‌َّ فَعِظُوهُن‌َّ وَ اهجُرُوهُن‌َّ فِی المَضاجِع‌ِ وَ اضرِبُوهُن‌َّ فَإِن أَطَعنَکُم فَلا تَبغُوا عَلَیهِن‌َّ سَبِیلاً إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیًّا کَبِیراً (34) وَ إِن خِفتُم شِقاق‌َ بَینِهِما فَابعَثُوا حَکَماً مِن أَهلِه‌ِ وَ حَکَماً مِن أَهلِها إِن یُرِیدا إِصلاحاً یُوَفِّق‌ِ اللّه‌ُ بَینَهُما إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیماً خَبِیراً (35)

ای آنان که ایمان آورده‌اید«6»، مخورید مالهایتان میان شما بنا حق مگر که باشد بازرگانی از خوشنودی«7» از شما، و مکشید خود«8» را که خدای به شما بخشاینده بوده است«9». و هر که کند آن [بی]«10» اندازگی و بی‌دادی، بتابیم«11» او را به«12» آتش، و آن بر خدای آسان بود. اگر بپرخیزید«13» بزرگها آنچه شما را نهی کردند از آن، بستریم از شما گناهان شما و در بریم شما را در جای کریم. و تمنّا مکنید«14» آنچه تفضیل داد«15» خدای به آن بهری را بر بهری، مردان را نصیبی«16» بود از ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 31. (2). سوره نساء (4) آیه 48. [.....] (3). سوره نساء (4) آیه 40. (4). سوره نساء (4) آیه 110. (5). سوره نساء (4) آیه 147. (6). وز: ایمان دارید. (7). وز، آج، لب، فق، تب: خشنودی. (8). آج، لب، فق: یکدیگر. (9). تب: که خدای تعالی به شما مهربان است. (10). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (11). آج، لب، فق: پس زود بود که در آریم. (12). آج، لب، فق: در. (13). آج، لب، فق: دوری گزینید، تب: بپرهیزید از. (14). آج، لب، فق: آرزو مبرید. (15). تب: افزونی نهاد. (16). تب: بهره‌ای. [.....] صفحه : 331 آنچه کرده باشند و زنان را بهره است از آنچه کرده باشند، و بخواهی«1» از خدای از فضلش که خدای به همه چیزی داناست. [306- پ] و هر یکی را کردیم اولیترانی از آنچه بگذاشته باشند پدر و مادر و نزدیکان و آنان که بسته باشند سوگندتان، بدهی به ایشان«2» بهره ایشان که خدای بر همه چیز«3» گواه است. مردان ایستادگانند«4» بر زنان به آنچه خدای تفضیل داد بهری را بر بهری و به آنچه نفقه کنند از مالهای ایشان«5»، نیکان فرمانبرندگانند و نگه«6» دارندگانند غیبت را به آنچه نگاه داشت خدای، و آنان که ترسند ناساخت ایشان«7»، پند دهید و رها کنی«8» ایشان را در بسترها و بزنیدشان اگر فرمان برند شما را طلب می‌کنید بر ایشان راهی، خدای«9» همیشه بزرگ«10» بوده است. و اگر بترسید ناساخت«11» میان ایشان، بفرستی«12» حاکمی از اهل مرد و حاکمی از اهل زن اگر خواهند به اصلاح آوردنی، توفیق دهد خدای میان ایشان، که خدای هست دانا، و با خبر است. قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، حق تعالی نهی کرد مؤمنان را و خطاب کرد به ----------------------------------- (1). آج، لب، تب: بخواهید. (2). تب: بدهید ایشان را. (3). آج، لب، تب: چیزی. (4). آج، لب، فق: استیلا دارنده‌اند. (5). آج، لب، فق، تب: خود. (6). اساس: نکو، با توجّه به وز تصحیح شد. (7). تب: و آن زنانی که می‌ترسید شما ناسازی ایشان را. (8). تب: رها کنید. (9). آج، لب، فق، تب: بدرستی که خدای. (10). آج، لب، فق، تب: بزرگوار بزرگ. (11). تب: ناساختگی، آج، لب، فق: مخالفتی. (12). تب: بفرستید. صفحه : 332 ایشان- و اگر چه جز ایشان از کافران داخلند در اینکه خطاب- و لکن توجیه خطاب کرد به ایشان برای اکرام ایشان و گفت: مخورید«1» مالهایتان، یعنی بعضی مال بعضی در میان شما. و «بینکم»«2»، نصب او بر ظرف باشد. بِالباطِل‌ِ، بحرام از«3» ربا و قمار و قطع و غصب و دزدی و خیانت و جمله آنچه ناواجب باشد که کنند تا مال کسی ببرند. چون آیت آمد جماعتی تحرّج کردند از آن که به خانه کسی طعامی خورند، تا اینکه آیت آمد در سورة النّور: لَیس‌َ عَلَی الأَعمی حَرَج‌ٌ- الی قوله: أَن تَأکُلُوا جَمِیعاً أَو أَشتاتاً«4». إِلّا أَن تَکُون‌َ تِجارَةً، استثناء منقطع است به معنی لکن، برای آن که مستثنی نه از جنس مستثنی عنه«5» است. کوفیان خواندند: «تجارة»، به نصب علی خبر کان، و قالوا و التّقدیر: الّا أن یکون ذلک تجارة، و قیل: الّا أن یکون الأموال تجارة، و قیل: الّا أن یکون التّجارة تجارة، کما قال الشّاعر«6»: إن کان یوما ذا کواکب أشنعا ذکره ابو علی‌ّ الفارسی، و باقی قرّاء به رفع خوانند بر آن که «کان» تامّه بود، و معنی آن که: الّا أن توجد و تحصل تجارة. و در آیت دلیل است بر بطلان قول آن کس که او گفت: مکاسب حرام است برای آن که خدای تعالی مکاسب و تجارت استثنا کرد از منهیّاتی که گفت، و مثله قوله: وَ أَحَل‌َّ اللّه‌ُ البَیع‌َ وَ حَرَّم‌َ الرِّبا«7». و قوله: عَن تَراض‌ٍ، در [او]«8» دو قول گفتند: یکی آن که امضای بیع کنند به تفرّق تا خیار بعد العقد زایل شود، و اینکه قول شریح است و شعبی و إبن سیرین، لقوله- علیه السّلام: البیّعان بالخیار ما لم یتفرّقا، گفت: متبایعین«9» به خیاراند تا با یکدیگر باشند، چون متفرّق شدند خیار نباشد ایشان را. و گفته‌اند: روا باشد«10» که بعد البیع ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: مخوری/ مخورید. (2). اساس، وز، آج، لب: منکم، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و متن قرآن مجید تصحیح شد. [.....] (3). اساس: کلمه به صورت «ان» هم خوانده می‌شود. (4). سوره نور (24) آیه 61. (5). همه نسخه بدلها: مستثنی منه. (6). تب شعر. (7). سوره بقره (2) آیه 275. (8). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (9). آج: مبایعین. (10). آج، لب، فق، مر: وقتی باشد. صفحه : 333 گوید«1» هر یکی صاحبش را که: اختر إن شئت، اگر خواهی تا اقالت کنم تو را، و قال النّبی‌ّ- علیه السّلام-2» البیع عن تراض و الخیار بعد الصّفقة و لا یحل‌ّ لمسلم« أن یغش مسلما، و قال النّبی‌ّ- علیه السّلام:3»4» البیّعان بالخیار ما لم یفترقا« فإن صدقا و بیّنا بورک لهما فی بیعهما و إن کتما« و کذبا محق برکة بیعهما. عمرو بن جریر گفت: ابو هریره گفت، که رسول- علیه السّلام- گفت: هذا البیع عن تراض ، قول دوم آن است که گفتند: مراد به تراضی آن است که امضای بیع کنند به عقد، و اینکه قول ابو حنیفه است و مالک و ابو یوسف و محمّد. و بعضی دگر گفتند: مراد آن است که اگر چه در بیع عیبی بود، چون تراضی باشد میان متبایعین روا بود. قوله: وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم، در او سه قول گفتند: یکی آن که یکدیگر را مکشید«5»، و مراد به «نفس» جمله‌اند، برای آن که اهل یک ملّتند، چنان که رسول- علیه السّلام- گفت: المؤمنون کنفس واحدة، و مثله قوله تعالی: فَإِذا دَخَلتُم بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنفُسِکُم «6»، أی فلیسلّم بعضکم علی بعض. و گفته‌اند: مراد آن است که کسی را بکشد و داند که به قصاص او را باز خواهند کشتن، همچنان باشد که خود را [307- ر] کشته، و چون بر کسی سلام کند و داند که جواب خواهد شنیدن، همچنان باشد که بر خویشتن سلام کرده. و اینکه قول عطا و سدّی و زجّاج و جبّائی است. و قولی دیگر آن است که ابو القاسم بلخی گفت: مراد آن است که خود را بمکشید«7» در حال غضب و ضجارت. و قولی دیگر آن است که: خویشتن هلاک مکنید«8» بارتکاب المحارم و المآثم من أکل اموال النّاس بالباطل، به آن که معصیت کنی«9» و مال یتیمان خوری«10» و مال مردمان خوری«11» بنا واجب که در قیامت معذّب و ----------------------------------- (1). اساس: بود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). تب: یحل المسلم. (3). وز: یفترقان. (4). اساس، وز: اوکتما، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت تصحیح شد. (5). آج، لب، فق: نکشی/ نکشید. (6). سوره نور (24) آیه 61. [.....] (7). وز: بکشید، آج، لب، فق: بمکشی/ بمکشید. (8). آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. (9). تب: معصیتی کنید. (10). تب: خورید. (11). خوری/ خورید، تب: برید. صفحه : 334 معاقب باشی آنگه به دست خود کرده باشی همچنان بود که خود را کشته«2». قولی دیگر آن است که از صادق- علیه السّلام- روایت کردند که: معنی آن است که خویشتن در کارزار میفگنید«3» در وقتی که ظاهر حال آن باشد که کشته شوید«4» از ضعف و بی‌سازی و کثرت و غلبه دشمن، و اینکه آیت جاری مجرای آن بود که گفت: وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ«5»، چه اگر چنین کنید«6» خود را در خطر نهاده باشید«7» و خود را به دست خود کشته. فضیل عیاض را پرسیدند از اینکه آیت: وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم، چه باشد! گفت معنی آن است که: و لا تغفلوا عن حظّ أنفسکم، از بهره و نصیب نفس خود غافل مباشید«8»، یعنی برای خود ذخیره‌ای نهی«9» که آن کس که او سفری در پیش دارد و زاد بر نگیرد و به راه برود، خود را بکشته باشد، و اینکه همه نزدیک است بقوله تعالی: وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم إِلَی التَّهلُکَةِ. یکی را از جمله صحابه، رسول [علیه السّلام]«10» به سریّتی فرستاد«11»، و گفت«12» مرا در راه«13» احتلام افتاد و سرما سخت بود، من نیارستم غسل کردن که از هلاک ترسیدم، تیمّم کردم و نماز کردم به قوم خود. چون باز آمدم رسول را خبر دادم، مرا گفت: یا هذا صلیت بأصحابک و أنت جنب، به اصحابت نماز کردی و تو جنب بودی. من گفتم: ای رسول اللّه؟ سرما«14» سخت بود و من بر خویشتن خائف بودم، خواستم تا غسل کنم اینکه آیتم یاد آمد که خدای تعالی می‌گوید: وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم، رسول- علیه السّلام- بخندید و دگر هیچ نگفت«15». جندب بن عبد اللّه اصحابش را گفت در بعضی غزوات: ان‌ّ هؤلاء و لغوا فی دمائهم، اینان در خون خود می‌شوند، یعنی نه بر بصیرت قتال می‌کنند. آنگه گفت: ----------------------------------- (2). آج، لب، فق: کشته/ کشته‌ای، مر: کشته‌اید. (3). آج، لب، فق: میفگنی/ میفگنید. (4). آج، لب، فق: شوی/ شوید. (5). سوره بقره (2) آیه 195. (6). آج، لب، فق: کنی/ کنید. (7). آج، لب، فق: باشی/ باشید. (8). آج، لب، فق: مباشی. (9). مر، تب: نهید. (10). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. [.....] (11). فق: افتاد. (12). تب: او گفت. (13). همه نسخه بدلها بجز مر: در راه مرا. (14). مر، تب: سرمای. (15). همه نسخه بدلها: دگر چیزی نگفت. صفحه : 335 نباید که منع کند شما را از بهشت چندان که«1» بر کفی کنند از خون مسلمانی، که من از رسول- علیه السّلام- شنیدم که گفت مردی را از آنان که پیش شما بودند و قرحه‌ای به دست بر آمد، او«2» کاردی بر گرفت و آن قرحه ببرید، رگ بریده شد و خون باز نایستاد تا مرد بمرد، خدای تعالی وحی کرد به پیغامبر وقت«3» گفت«4»: بادرنی إبن آدم بنفسه فقتلها فقد حرمت علیه الجنة ، گفت: فرزند آدم با من مبادرت کرد و مسابقت به جان خود، یعنی پیش از آن که من او را بمیرانم خود را بکشت، من بهشت بر او حرام کردم. إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ بِکُم رَحِیماً، بعضی گفتند: «کان» صله است، و معنی آن است که: ان‌ّ اللّه رحیم بکم، و اولیتر آن بود تا ممکن بود که کلام خدای را- جل‌ّ جلاله- بر وجهی حمل کنند که مفید باشد و معنی‌دار بر زیادت حمل«5» نکنند، و «کان» اینکه جا هم آن حکم دارد که در جمله آیتها که گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ غَفُوراً رَحِیماً«6»، و: کان‌َ«7» وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ عُدواناً، و هر که آن کند. خلاف کردند در آن که «ذلک» اشارت به چیست. بعضی گفتند: اشارت به خوردن مال مردمان است به باطل، و بعضی دگر گفتند: اشارت به قتل خود است برای آن که وعید عقیب«10» اینکه هر دو چیز«11» است. بعضی دگر گفتند: اشارت به جمله محرّمات است که در اینکه سوره«12» گفت و بیان کرد. قول چهارم آن است که: راجع است الی قوله تعالی: ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: چنان که. (2). وز، آج، لب: و. (3). مر و. (4). آج، لب، فق: ندارد. (5). فق: حکم. (6). سوره نساء (4) آیه 23. (7). آج، لب، فق، مر الله. (8). سوره نساء (4) آیه 24، نیز سوره دهر (76) آیه 30. (9). آج، لب، فق: ما مضی. [.....] (10). آج، لب، فق: عقب. (11). آج، لب، فق، مر: خیر. (12). آج، لب، فق: صورت. صفحه : 336 یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا یَحِل‌ُّ لَکُم أَن تَرِثُوا النِّساءَ کَرهاً«1»- الایة. و «عدوان» تعدّی باشد، مصدر«2» بود من عدا طوره، أی تجاوز حدّه، و نصب او بر تمیز«3» بود، چنان که: أعطیته کذا صلة، أو صدقة و أخذت ذلک منه قهرا و قسرا. و برای آن گفت و قید زد«4» به اینکه که«5» بر وجه سهو و غلط و نسیان کند مستحق‌ّ اینکه وعید نبود. فَسَوف‌َ نُصلِیه‌ِ ناراً، بچشانیم و بسوزانیم«6» او را به آتش دوزخ. وَ کان‌َ ذلِک‌َ عَلَی اللّه‌ِ یَسِیراً، و اینکه بر خدای آسان است، و مورد اینکه آیت مورد وعید است، یعنی خدای تعالی قادر است، و اینکه معنی بر او متعذّر نبود. قوله«7»: إِن تَجتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنهَون‌َ عَنه‌ُ، بدان که علما در «کبائر» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس گفت: هر چه خدای را به آن بیازارند کبیر«8» باشد. و سعید جبیر و مجاهد و ابو العالیه و ضحّاک گفتند: هر چه خدای تعالی از آن نهی کرد و وعید کرد بر آن به عقاب دوزخ آن کبیره است. و بنزدیک ما هر چه معصیت است همه کبیره است، جز آن که«9» به اضافه بعضی با بعضی کبیره‌تر«10» بود تا یک گناه باشد که هم صغیره«11» بود و هم کبیر«12». به اضافه با آن که عقابش کم [307- پ] از آن باشد کبیر«13» بود به اضافه با آن که عقابش بیش از آن باشد صغیر«14» بود. و بنزدیک معتزلیان صغیره آن باشد که عقابش در جنب طاعات و اجتناب کبائر محبط باشد، و بنزدیک ما و ایشان معیّن نبود، جز خدای نداند تا مکلّفان به چشم حقارت به معصیت خدا ننگرند و مغری نشوند به قبیح. و از جمله آنچه باتّفاق کبیره است: قتل نفس محرّمه«15» است و ظلم و غصب و قذف محصنات و زنا و ربا و لواطه و ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 19. (2). مر، تب: مصدری. (3). تب: تمییز. (12- 4). مر: قید کرد. (5). تب اگر. (6). آج، لب، فق، مر: بسوزانیم و بچشانیم. (7). اساس و، با توجّه به دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید زاید به نظر می‌رسد. (8). آج، لب، فق، مر، تب: کبیره. (9). اساس: چنان که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). وز، آج، لب، فق: کبیرتر. (11). وز، آج، لب، فق: صغیر. [.....] (13). مر، تب: کبیره. (14). تب: صغیره. (15). آج: محترمه. صفحه : 337 شرب خمر و فرار از زحف، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و سعید جبیر و حسن بصری و ضحّاک. و روایت کرده‌اند از صادق- علیه السّلام- الّا آن که در حدیث صادق زیادتی هست و آن شرک به خدای است و انکار الولایة و عقوق الوالدین، و عبد اللّه مسعود گفت: هر چه خدای تعالی نهی کرد از آن از اوّل سوره تا به سر سی آیت همه کبیره«1» است. و در خبر است که رسول- علیه السّلام- [گفت]«2»: عقوق الوالدین و شهادة الزور کبیرة ، در مادر و پدر عاصی شدن و گواهی به دروغ دادن کبیره است. عبد اللّه مسعود گفت: من از رسول- علیه السّلام- پرسیدم و گفتم: یا رسول اللّه؟ کدام گناه عظمیمتر است! گفت: آن که با خدای انباز گیرید«3». گفتم: پس از آن! گفت: آن که فرزندت«4» را بکشی ترس آن را که با تو نان خورد. گفتم: پس از آن! گفت: آن که با زن همسایه زنا کنی، و تصدیق اینکه حدیث در کتاب خدای است- جل‌ّ جلاله- آن جا که گفت: وَ الَّذِین‌َ لا یَدعُون‌َ مَع‌َ اللّه‌ِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقتُلُون‌َ النَّفس‌َ الَّتِی حَرَّم‌َ اللّه‌ُ إِلّا بِالحَق‌ِّ وَ لا یَزنُون‌َ«5». بریده روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت بزرگتر کبیره«6» شرک به خدای است و عقوق الوالدین، و آن که آب از مردمان باز داری پس از آن که تو سیراب شده باشی. عبد اللّه بن عمرو«7» روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: که از جمله کبایر شرک به خدای است، و سوگند به دروغ است، و عقوق الوالدین، و قتل النّفس. أنس مالک روایت کرد از«8» رسول- علیه السّلام- که گفت: کبایر چهار است: ----------------------------------- (1). وز: کبیر. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). آج، لب، فق: گیری/ گیرید. (4). وز: فرزندان. (5). سوره فرقان (25) آیه 68. (6). تب: کبیره/ کبیره‌ای. (7). همه نسخه بدلها بجز وز: عبد اللّه عمر. (8). اساس: که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 338 شرک است، و قتل نفس، و عقوق الوالدین، و گواهی به دروغ. سفیان گفت و عبد اللّه بن عمر در حدیثی مرفوع که: از جمله کبایر آن باشد که مرد پدر و مادر را دشنام دهد. گفتند: چگونه باشد که مرد پدر و مادر خود را دشنام دهد! گفت: بلی، مادر و پدر کسی را دشنام دهد، تا آن کس مادر و پدر او را دشنام دهد، و اینکه مانند آن است که گفت- علیه السّلام: 1» المسنبّان ما قالا فعلی البادی ما لم« یعتد المظلوم. و عبد اللّه مسعود گفت: کبایر چهار است: شرک به خدای، و نومیدی از روح خدای، و یأس از رحمت خدای، و امن از مکر خدای. عبد اللّه عمر گفت: کبایر هفت است: شرک و قتل عمد و عقوق الوالدین و أکل الرّبا و أکل مال الیتیم و قذف المحصنات و الفرار من الزّحف و السّحر. و روایت کردند از صادق- علیه السّلام- که او گفت: کبایر سه است: ترک ملّت، و تبدیل سنّت، و قتال اهل صفقت. و فرقد گفت: در توریت خواندم که امّهات گناه سه است- و آن اوّل گناه است- که کردند: اوّل کبر و آن ابلیس کرد، دوم حرص و آن آدم کرد. سه‌ام«2» حسد و آن قابیل کرد. عبد اللّه عبّاس را گفتند: کبایر هفت است، گفت: هفت است تا به هفتصد«3»، الّا آن است که گناه به استغفار کبیره نباشد، و به اصرار صغیره نباشد. سعید جبیر [گفت]«4»: هر چه معصیت خداست همه کبیره است، الّا آن است که بنده چون گناهی بکند باید تا استغفار کند که خدای تعالی در دوزخ هیچ کس را مخلّد ندارد الّا آن را [که]«5» کافر باشد، یا فریضه را منکر باشد یا به قدر ایمان ندارد. علی‌ّ بن [ابی]«6» طلحه گفت: هر گناهی که خدای مقرون کرد«7» به لعنت یا به ----------------------------------- (1). اساس: مالا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). آج، لب، تب: سیوم، فق، مر: سیم. (3). مر، تب: هفتصد. [.....] (6- 5- 4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). وز، آج، لب، فق: بکرد. صفحه : 339 غضب یا به دوزخ یا به عذاب، آن کبیره باشد. ضحّاک گفت: هر چه در دنیا بر آن حدّ زنند، و قیامت بر آن عقاب بود، آن کبیره باشد. حسین بن الفضل گفت: هر چه خدای تعالی آن را در قرآن کبیره خواند یا عظیم خواند آن کبیره باشد، نحو قوله: إِنَّه‌ُ کان‌َ حُوباً کَبِیراً«1» إِن‌َّ قَتلَهُم کان‌َ خِطأً کَبِیراً«2» إِن‌َّ الشِّرک‌َ لَظُلم‌ٌ عَظِیم‌ٌ«3» إِن‌َّ کَیدَکُن‌َّ عَظِیم‌ٌ«4» سُبحانَک‌َ هذا بُهتان‌ٌ عَظِیم‌ٌ«5» إِن‌َّ ذلِکُم کان‌َ عِندَ اللّه‌ِ عَظِیماً«6» نُکَفِّر عَنکُم سَیِّئاتِکُم، مفضّل عن عاصم خواند: «یکفّر» و «یدخلکم» بالیاء ردّا الی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ بِکُم رَحِیماً«3»، حق تعالی گفت: اگر بپرهیزی«4» از کبایر گناهانی که شما را از آن نهی کردم آن به کفّارت سیّئاتتان کنم، یعنی آنچه دون آن باشد در گذارم از شما به تفضّل، و او را بود که چنین کند چه عقاب حق‌ّ اوست، و قبض و استیفایش به اوست، و به استیفایش مضرّت تعلّق دارد، و در اسقاطش اسقاط حق‌ّ غیری نیست«5» باید که اسقاطش نیکو بود کالدّین، و اینکه هم مبتدا کند و هم عند فعلی که ما بکنیم چنان که«6» در اینکه آیت گفت. عبد اللّه مسعود گفت: من الصّلاة الی الصّلاة، از آن نماز تا اینکه نماز، آنچه در میان آن هر دو نماز بود خدای تعالی بیامرزد، و آن نمازها کفّارت آن گناهان باشد. و من الجمعة الی الجمعة، و از نماز آدینه تا«7» نماز آدینه خدای تعالی آنچه میان آن باشد بیامرزد، و آن نمازهای آدینه را کفّارت آن بکند. و در خبر است که: هر کس غسل آدینه کند، غفر له ما بین الجمعتین، هر چه در آن هفته کرده باشد از غسل کفّارت آن شود. و من رمضان الی رمضان، و آنچه میان دو رمضان کند خدای تعالی روزه ماه رمضان را کفّارت آن کند. و من الحج‌ّ الی الحج‌ّ، و آنچه از میان دو حج بود نیز بیامرزد و حجّها را کفّارت«8» آن کند، [و]«9» رسول- علیه السّلام- گفت: 10»11» [الصّلوات]« الخمس کفّارات لما بینهن‌ّ ما اجتنبت« الکبائر، نماز پنج«12» کفّارت هر گناه است«13» که میان آن باشد مادام تا کبیره نکند. ----------------------------------- (2- 1). اساس: نکند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). سوره نساء (4) آیه 29. (4). مر، تب: بپرهیزید. (5). مر و. (6). مر: چنانچه. (7). آج، لب، فق، مر، تب به. (8). اساس: کفایت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10- 9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (11). همه نسخه بدلها بجز مر: ما اجتنب. (12). آج، لب، فق، مر، تب: پنج گانه. [.....] (13). فق، تب: گناهی است. صفحه : 341 وَ نُدخِلکُم مُدخَلًا کَرِیماً، عاصم و اهل مدینه خواندند: «مدخلا» به فتح المیم. و «مدخل» موضع دخول باشد، و باقی قرّاء خواندند: «مدخلا» به ضم‌ّ میم، و آن مصدر باشد و موضع باشد و مفعول باشد، و او را به جای کریم بریم یعنی بهشت. ابو سعید خدری‌ّ و ابو هریره روایت کردند که رسول- علیه السّلام- یک روز بر منبر گفت: به آن خدای که جان من به امر اوست- سه بار و خاموش شد. مردم گریستن گرفتند از آن که ندانستند که رسول- علیه السّلام- [آن]«1» سوگندان«2» چرا یاد کرد، آنگه گفت: هیچ بنده«3» نباشد که او پنج نماز بگذارد و ماه رمضان روزه دارد و از کبایر اجتناب کند و الّا درهای بهشت بر او بگشایند چنان که بر هم می‌آید. آنگه اینکه آیت بخواند: إِن تَجتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنهَون‌َ عَنه‌ُ- الایة«4». وَ لا تَتَمَنَّوا ما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بِه‌ِ بَعضَکُم عَلی بَعض‌ٍ- الایة، مفسّران گفتند: سبب نزول آیت آن بود که زنان جمع شدند و رسولی کردند«5» به رسول خدای- عزّ و جل‌ّ- و گفتند: یا رسول اللّه؟ نه خدای تعالی خدای مردان است و زنان«6»، و تو پیغامبری به مردان و زنان؟ چرا خدای تعالی«7» همه ذکر مردان می‌کند و ذکر زنان نمی‌کند! ما می‌ترسیم که نباد«8» که در ما خیری نیست، یا ما خدای را به کار نه‌ایم؟ خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد، و نیز قوله: إِن‌َّ المُسلِمِین‌َ وَ المُسلِمات‌ِ«9»، و قوله: أَنِّی لا أُضِیع‌ُ عَمَل‌َ عامِل‌ٍ مِنکُم مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی«10»، و قوله: مَن عَمِل‌َ صالِحاً مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی«11». بعضی دگر گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون خدای تعالی آیت میراث فرستاد و گفت: لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ«12»، یک مرد را دو چندان میراث باشد که یک«13» زن را. زنان گفتند: یا سبحان اللّه؟ چرا چنین باشد، ما اولیتریم که نصیب ما ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و همه نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مر: سوگند. (3). فق، تب: بنده/ بنده‌ای. (4). مر قال اللّه تعالی. (5). تب: روان کردند. (6). همه نسخه بدلها: مردان و زنان است. (7). اساس را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (8). آج، لب، فق، مر: مبادا، تب: نبادا. (9). سوره احزاب (33) آیه 35. (10). سوره آل عمران (3) آیه 195. (11). سوره نحل (16) آیه 97. (12). سوره نساء (4) آیه 11. (13). اساس، وز، آج، لب، فق، مر: دو، با توجّه به تب تصحیح شد. [.....] صفحه : 342 بیشتر باشد که ما ضعیفانیم و ایشان اقویا، و ما عوراتیم و ایشان سرگشاده، به هر نوع بر طلب معاش قادراند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. مجاهد گفت: سبب آن بود که ام‌ّ سلمه گفت: یا رسول اللّه؟ مردان غزا می‌کنند و ما نمی‌کنیم، و ایشان را حظّ و بهره در هر دو سرای بیش است که ما را، کاشک«1» تا مرد بود مانی«2»، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. قتاده و سدّی گفتند: چون آیت قسمت مواریث«3» آمد لِلذَّکَرِ مِثل‌ُ حَظِّ الأُنثَیَین‌ِ«4»، مردان گفتند: ما امید داریم که ثواب ما در آخرت مضاعف باشد، چنان که نصیب ما در دنیا مضاعف است بر نصیب زنان. و زنان گفتند: ما امید داریم که وزر و عقاب ما در قیامت نیمه آن باشد که وزر و عقاب مردان، چنان که نصیب ما از میراث بر نیمه نصیب مردان است. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و نهی کرد، و هر یکی را از اینکه دو گروه که تمنّای حال یکدیگر کنند، گفت: تمنّا می‌کنید آنچه خدای تعالی تفضیل داد بعضی را از شما بر بعضی. و حقیقت «تمنّا» آن باشد که کسی گوید چیزی را که باشد: کاشک نبودی، و آن را که نباشد گوید: کاشک بودی، و از قبیل کلام باشد، و برای اینکه اهل لسان در اقسام کلام شمردند، و بعضی مردمان گفتند: «تمنّا» معنی باشد در دل بیرون از شهوت و بیرون از اراده. و رمّانی گفت: تمنّا آن بود که مرد دوست«5» دارد بر سبیل استمتاع به او. و بعضی دگر گفتند: اراده را چون مراد حاصل نیاید تمنّا باشد. و مذهب درست آن است که گفتیم که: تمنّا از قبیل کلام باشد برای آن که ارادت تعلّق ندارد الّا به آنچه حدوثش صحیح باشد، و تمنّا به محال و صحیح تعلّق دارد، و ارادت تعلّق ندارد الّا [308- پ] به معدوم و به شهوت به هر دو تعلّق دارد، و ظاهر آیت اقتضای آن ----------------------------------- (1). فق، مر، تب: کاشکی. (2). اساس: کاشک تا مادر بودمانی، مر: کاشک تا مرد بودیمی، تب: کاشکی ما مرده بودمانی، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). همه نسخه بدلها: میراث. (4). سوره نساء (4) آیه 11. (5). اساس و وز: دو دست، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 343 می‌کند که تمنّای حال غیری کردن حرام باشد. و فرّاء گفت: اینکه بر سبیل ندب است، و وجه تحریم او آن است که: اینکه حسد باشد یا از دواعی حسد باشد، و اینکه از دنایای اخلاق بود چون رضا«1» به آنچه خدای قسمت کرده نباشد او را. و گفتند: حسد مذموم است و غبطه جایز، برای آن که حسد تمنّای حال غیری باشد، و غبطه تمنّای مثل حال او«2» باشد، و اینکه روا بود. ضحّاک گفت: روا نباشد که کسی تمنّای حال کسی کند، نبینی که حق تعالی چگونه حکایت کرد از آنان که تمنّای مثل حال قارون کردند: یا لَیت‌َ لَنا مِثل‌َ ما أُوتِی‌َ قارُون‌ُ«3»، آنگه چون او را و اموال او را خسف کردند بر آن تمنّا پشیمان شدند، چنان که خدای تعالی از ایشان باز گفت: وَ أَصبَح‌َ الَّذِین‌َ تَمَنَّوا مَکانَه‌ُ بِالأَمس‌ِ- الی قوله: لَو لا أَن مَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَینا لَخَسَف‌َ بِنا«4». و کلبی گفت: در توریت نوشته است که نشاید که کسی گوید: اللّهم أعطنی مال فلان و امراته و أمواله و أحواله«5»، و لکن روا بود که گوید: اللّهم‌ّ«6» ارزقنی مثل ذلک و خیرا من ذلک، بار خدایا مرا مانند آن و بهتر از آن بده، و اینکه معنی اگر بر سبیل تمنّا باشد و اگر بر طریق دعا باشد، جز به شرط مصلحت روا نباشد، اگر چه در لفظ نگوید یا اظهار نکند در ضمیر آن دارد. آنگه گفت: هر کسی را نصیب خود باشد از آنچه کنند: لِلرِّجال‌ِ نَصِیب‌ٌ مِمَّا اکتَسَبُوا، قتاده گفت: هر یکی«7» را نصیب خود باشد از ثواب و عقاب بر وفق عملش، در اینکه باب فرقی نیست برای آن که در حق‌ّ مردان و زنان جزای اعمال بر یک حدّ است فی قوله تعالی: مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه‌ُ عَشرُ أَمثالِها وَ مَن جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجزی إِلّا مِثلَها«8»، بر هر حسنتی ده ثواب و بر«9» سیّئتی یک جزا در حق‌ّ مردان و زنان بسویّه. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر باشد، تب دهد. (2). آج، لب، فق، مر: حال مثل او. (3). سوره قصص (28) آیه 79. (4). سوره قصص (28) آیه 82. (5). آج، لب، فق: احواله و امواله. (6). آج، لب، فق، مر اعطنی و. (7). همه نسخه بدلها: کسی. (8). سوره انعام (6) آیه 160. (9). آج، لب، فق، تب هر، مر هر یک. [.....] صفحه : 344 و قولی دیگر آن است که: مراد حظّ و نصیب دنیاست از رزق، و مراد به کسب اکتساب مرد است در دنیا رزق و مال را. گفت: هر کسی را نصیبی هست به حسب آنچه صلاح اوست از رزق و کسب و کار او از مردان و زنان، تمنّا زیاده نباید کردن چه اگر صلاح او در آن بودی او را همچنان بدادندی. چون ندادند، مراعات مصلحت او کردند، بیانه قوله تعالی: وَ لَو بَسَطَ اللّه‌ُ الرِّزق‌َ لِعِبادِه‌ِ لَبَغَوا فِی الأَرض‌ِ وَ لکِن یُنَزِّل‌ُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ«1». عبد اللّه عبّاس گفت: مراد نصیب میراث است که چون زنان را نصیب کم از نصیب مردان آمد، تمنّای حال ایشان کردند. خدای تعالی از آن نهی کرد و گفت: هر کسی را نصیب خود است، و بر اینکه قول «اکتساب» به معنی اصابت و حوز باشد، و در اینکه قول ضعفی هست برای آن که خلاف ظاهر است. آنگه گفت:«2» دست از تمنّا بدارید«3» و در دعا فزایی«4». وَ سئَلُوا اللّه‌َ مِن فَضلِه‌ِ، إبن کثیر و کسائی و خلف خواندند: «و سلوا اللّه» حذف«5» همزه در جمله قرآن چندان که امر مخاطب است، و باقی به همز خواندند و آنچه امر غایب است یا فعل مضارع خلاف نکردند در آن که مهموز خواندند، نحو قوله: لِیَسئَل‌َ الصّادِقِین‌َ عَن صِدقِهِم«6» وَ لیَسئَلُوا ما أَنفَقُوا«7». رسول- صلّی اللّه علیه و آله- گفت: 8» سلوا اللّه« من فضله فانّه یحب‌ّ أن یسئل و ان‌ّ من أفضل العبادة انتظار الفرج، از خدای تعالی بخواهی«9» فضل او که خدای دوست دارد که از او سؤال کنند، و فاضلتر عبادتی انتظار فرج باشد. و ابو هریره روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: من لم یسئل اللّه من فضله غضب اللّه علیه، هر کس از خدای تعالی نخواهد فضل او، خدای تعالی بر او خشم ----------------------------------- (1). سوره شوری (42) آیه 27. (2). آج، لب، فق: گفتند. (3). همه نسخه بدلها بجز مر: بداری/ بدارید. (4). مر: فزایید. (5). آج، لب، فق، مر: به حذف. (6). سوره احزاب (33) آیه 8. (7). سوره ممتحنه (60) آیه 10. (8). اساس: و اسئلوا اللّه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). بخواهی/ بخواهید، آج، لب، فق از. صفحه : 345 گیرد. و از بعضی زنان رسول- علیه السّلام- روایت است که گفت: هر چه خواهی«1» از خدای خواهی«2» و اگر همه دوال نعلین باشد، که اگر خدای میسّر نکند میسّر نشود. و سفیان عیینه گفت: خدای تعالی ما را نفرمود که از او سؤال کنیم الّا تا اجابت کند، اگر نه آنستی که عطا دوست [دارد]«3» ما را سؤال نفرمودی. قوله: وَ لِکُل‌ٍّ جَعَلنا مَوالِی‌َ- الایة، گفت: هر کسی را مولای کردیم از آنچه رها کرده باشد مادر و پدر و خویشان. در اینکه «موالی» خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده و إبن زید گفتند: عصبه است. سدّی گفت: وارثانند که اولیتر باشند به میراث. و اصل کلمه من الولی باشد و هو القرب و من ولی الشّی‌ء یلیه اذا اتّصل به، و معنی متقارب است. و مولی بر وجوه است: پسر عم‌ّ باشد و عصبه باشد و معتق باشد و معتق باشد. و ولی‌ّ مرد باشد، و ولی نعمت باشد، و همسایه باشد، و حلیف باشد و ناصر باشد، و اولی باشد. مولی بر اینکه ده قسمت بود و مرجع همه با اولی است برای آن که کلمه از اینکه مشتق‌ّ است، و هر یکی را از اینان«4» برای آن مولی خوانند که به صاحبش اولی باشد. امّا معنی آیت، در او چند قول گفتند: یکی آن که معنی آن است«5»: وَ لِکُل‌ٍّ جَعَلنا، یعنی لکل‌ّ واحد من الرّجال و النّساء موالی، أی ورثة هم اولی بمیراثه یرثونه ممّا ترک والداه و أقربوه من میراثهم له، گفت: کردیم و نهادیم، یعنی بیان کردیم و مشروع کردیم هر یکی را از مردان و زنان وارثانی که ایشان اولیتر باشند به میراث ایشان قرابة«6»، تا بردارند به میراث [309- ر] آنچه مادر و پدر و خویشان رها کرده باشند برای ایشان چون وفات بود ایشان را، و بر اینکه قول مادر و پدر و اقربا مورّث باشند، أعنی متوفی‌ّ که میراث رها کرده باشند. و قولی دیگر آن است که: معنی چنین بود که هر کسی را وارثی کردیم که ----------------------------------- (2- 1). مر، تب: خواهید. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس: به صورت «از بیان» هم خوانده می‌شود. (5). وز، مر که. (6). همه نسخه بدلها بجز وز: بقرابت. [.....] صفحه : 346 میراث او گیرد، مِمّا تَرَک‌َ، أی ممّن ترک، أی ممّن خلّفهم. و «ما» به معنی «من» بود. آنگه بیان کرد وارثان را گفت: الوالِدان‌ِ وَ الأَقرَبُون‌َ، علی تقدیر و هم الوالدان و الأقربون، وارثان پدر و مادر و خویشانند که نزدیکتر باشند، و بر اینکه قول مادر و پدر و أقربون وارثان باشند. آنگه ابتدا کرد و گفت: وَ الَّذِین‌َ عَقَدَت، محل‌ّ او رفع است بر ابتدا، و خبر او فی قوله: فَآتُوهُم نَصِیبَهُم. و کوفیان خواندند: «عقدت» بی الف، و باقی قرّاء خواندند: «عاقدت»، بالألف. اوّل از عقد باشد، دوم از معاقده، و آن معاهده بود«1». و ابو علی‌ّ الفارسی‌ّ گفت: اینکه اولیتر است برای آن که عهد و سوگند میان دو کس باشد، و مفاعله بنای فعلی باشد که از میان دو کس بود و العهد و العقد و المیثاق و الوثیقة و الیمین نظایر، و در شاذّ سعد بن الرّبیع خواند: «عقدت» علی تکثیر الفعل، و عرب برای آن سوگند را «یمین» خوانند که در وقت سوگند دست راست او به دست راست خود بگیرند، و تقدیر آن است که: و الّذی عقدت أیمانکم حلفهم أو«2» عاقدتهم أیمانکم، علی القرائتین. و در ظاهر اسناد فعل با یمین است که سوگند باشد و در معنی با مرد سوگند خوار. و در معنی آیت چند قول گفتند، قتاده گفت: در جاهلیّت مخالفت کردندی و با یکدیگر عهد و سوگند خوردندی، و محالف معاهدش را گفتی: دمی دمک، و هدمی هدمک، و ثاری ثارک. و حربی حربک، و سلمی سلمک، و ترثنی و ارثک، و تطلب بی و اطلب بک، و تعقل عنّی و أعقل عنک، گفتی: خون من خون تو است و بیرانی«3» سرای من بیرانی«4» سرای تو است، و کینه من کینه تو است، جنگ من جنگ تو است، و صلح من صلح تو است، و تو از من میراث گیری و من از تو میراث گیرم، و تو طلب خون من کنی و من طلب خون تو کنم، و تو از من دیت دهی و من از تو دیت دهم. چون اینکه گفته«5» بودندی میان ایشان موارثت ثابت شدی، و نصیب حلیف از میراث دانگی بودی. خدای تعالی گفت: نصیب ایشان بدهید از میراث، آنگه آن را منسوخ کرد به آیت اولوا الأرحام. ----------------------------------- (1). آج، لب: باشد. (2). آج، لب، فق: أی. (4- 3). مر: ویرانی. (5). آج، لب، فق، مر: و همچنین گفته. صفحه : 347 مجاهد و نخعی گفتند: نصیب او بدهید«1» از وفا و نصرت و معاونت و دیت آنچه بر آن عهد کرده‌ای«2» دون میراث، و بر اینکه قول آیت منسوخ نباشد لقوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَوفُوا بِالعُقُودِ«3»، و لقول النّبی‌ّ- علیه السّلام: اوفوا للحلفاء عقودهم الّتی عقدت أیمانکم، وفا کنید«4» با حلیفانتان به آنچه بر آن سوگند خورده باشی«5». و روز فتح مکه در خطبه گفت: آنچه در جاهلیت کرده‌ای«6» از عهد«7» سوگند نگاه داری«8» که اسلام آن را نیفزود الّا قوّت و زیادت، و از آن پس سوگند مخوری«9» و محالفت مکنید«10» که لا حلف فی الإسلام. و عبد الرّحمن عوف«11» روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: به سوگند مطیّبان حاضر بودم و من کودک بودم با بعضی اعمام خود، و اختیار نکنم که آن عهد شکافته شود«12»، به بدل آن مرا شتران سرخ موی سیاه چشم باشد. عبد اللّه عبّاس و إبن زید گفتند: آیت در آنان آمد که رسول- علیه السّلام- میان ایشان برادری داد روز مؤاخات از مهاجر و انصار، چون به مدینه آمد ایشان به آن برادری میراث گرفتندی، آنگه به آیت فرایض منسوخ شد .. سعید بن المسیّب گفت: آیت در آنان آمد که ایشان پسری«13» خواندگان یافتندی«14» در جاهلیّت، و از جمله ایشان زید حارثه بود که رسول- علیه السّلام- او را به پسری برخواند، خدای تعالی فرمود که ایشان را از وصیّتی نصیبی کنند، و میراث خویشان را باشد. فذلک قوله: فَآتُوهُم نَصِیبَهُم، یعنی من الوصیّة. إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ شَهِیداً، که خدای تعالی بر همه چیزی گواه است. و مورد اینکه کلمه تهدید و وعید است تا مردمان خلل نکنند به آنچه واجب باشد در اینکه باب. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: بدهی/ بدهید. (2). مر، تب: کرده‌اید. (3). سوره مائده (5) آیه 1. (4). آج، لب، فق: کنی/ کنید. (5). مر، تب: باشید. (6). مر: کرده‌اید. (7). مر، تب و. (8). مر، تب: دارید. (9). مر، تب: مخورید، آج، لب، فق و اگر خورید. (10). آج، لب، فق: مکنی/ مکنید. [.....] (11). تب: عبد الرّحمن بن عوف. (12). آج، لب، فق، مر، تب و. (13). آج، لب، فق، مر، تب: پسر. (14). آج، لب، فق، مر: گرفتند، تب: گرفتندی. صفحه : 348 الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَی النِّساءِ- الایة، مقاتل گفت: اینکه آیت در سعد بن الرّبیع آمد، و او از جمله نقیبان بود و در زنش حبیبه بنت زید بن ابی زهیر، و هر دو انصاری بودند. زن بر او نشوز کرد، مرد او را بزد. [او]«1» با پدرش برخاست و بنزدیک رسول آمدند به شکایت، و گفت: ای رسول اللّه؟ من اینکه کریمه خود را در حکم او کرده‌ام، اکنون او را تپنچه«2» بر روی زد. رسول- علیه السّلام- گفت: قصاص باید کردن. جبرئیل آمد و اینکه آیت آورد. رسول- علیه السّلام- گفت: ما چیزی خواستیم، خدای تعالی چیزی دگر خواست، و آنچه خدای خواست بهتر است، و قصاص برداشت در آنچه از میان شوهر و زن باشد بر وجه تأدیب. و [قتاده]«3» گفت: آیت در سعد بن الرّبیع آمد و زنش دختر محمّد مسلمه، و قصّه هم اینکه«4» که رفت. و ابو روق گفت: آیت در جمیله بنت عبد اللّه بن ابی أوفی آمد و در شوهرش ثابت بن قیس بن شمّاس، و قصّه هم اینکه که«5» رفت، [گفت]«6»: مردان قیّمان و ایستادگانند بر زنان گماشته و مسلّطاند، و دست [309- پ] ایشان بر زبر است و دست اینان زیر، مردان را زبان امر است و گفتار نهی است و دست تأدیب است. و قوّام فعّال باشد من القیام، و اینکه بنا مبالغه را باشد و کثرت فعل را تا به صنایع و حرف اینکه بنا مخصوص شد. و زهری گفت و جماعتی علما که: آنچه از میان زن و شوهر باشد از جراحات و شجاج در او قصاص نباشد مادام تا دون نفس باشد، و انّما دیت باشد بر مرد و به حسب آنچه شرع فرموده بود. بِما فَضَّل‌َ اللّه‌ُ بَعضَهُم عَلی بَعض‌ٍ، به آن تفضیلی که خدای داد بهری خلقان را بر بهری، گفتند: مراد عقل است، و گفته‌اند: بزیادة الدّین و الیقین، از آن جا که زن ناقص عقل«7» ناقص دین است، برای آن که در ماهی چند روز نماز نتوانند کردن«8» و روزه داشتن، و گفته‌اند: به نقصان گواهی که گواهی دو زن به یک مرد باشد: ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). تب: طپنچه. (6- 3). اساس: افتادگی دارد، با توجّه به وز افزوده شد. (4). آج، لب: قصّه او هم از اینکه نوع است. (5). آج، لب، فق: و قصّه او هم از اینکه نوع است که. (7). همه نسخه بدلها بجز وز و. (8). همه نسخه بدلها: نتواند کردن. صفحه : 349 فَرَجُل‌ٌ وَ امرَأَتان‌ِ«1»، و گفته‌اند: به تصرّف و تجارات، و گفته‌اند: به جهاد، که در حق‌ّ مردان فرمود: انفِرُوا خِفافاً وَ ثِقالًا وَ جاهِدُوا بِأَموالِکُم وَ أَنفُسِکُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ«2»، و در حق‌ّ زنان فرمود: وَ قَرن‌َ فِی بُیُوتِکُن‌َّ«3». ربیع گفت: بالجمعة و الجماعات، که بر زنان نماز آدینه نیست. و حسن بصری گفت: به نفقه که بر مردان است، بر زنان نیست. و گفته‌اند«4»: تفضیل به آن است که مردی را چهار زن نهاد شرع، و زنی«5» بیشتر«6» از یک شوهر نتوان کردن«7»، و گفته‌اند: به آن که طلاق [به]«8» مردان است، و قال- علیه السّلام: الطلاق بالرجال و العدة بالنساء. و گفته‌اند: به میراث، و گفته‌اند: به دیت، که دیت زنی نیمه دیت مردی باشد، و گفته‌اند: به نبوّت و امامت و خلافت، که خدای تعالی از زنان هیچ پیغامبر نفرستاد، و از ایشان امام و خلیفه نباشد. رسول- علیه السّلام- گفت: المرأة مسکینة ما لم یکن لها زوج، زن مسکین باشد تا شوهرش نباشد. گفتند: یا رسول اللّه؟ و ان کان لها مال، [و اگر چه مال دارد! گفت]«9»: و اگر چه مال دارد، آنگه بر خواند الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَی النِّساءِ. ابو هریره«10» روایت کند که رسول- علیه السّلام- گفت: بهترین زنان زنی بود که چون در او نگری شادان شوی، و اگرش چیزی فرمایی طاعت دارد، و اگر از او غایب شوی غیبت تو را محافظت کند در نفس خود و مال تو، آنگه اینکه آیت بر خواند: الرِّجال‌ُ قَوّامُون‌َ عَلَی النِّساءِ. فَالصّالِحات‌ُ قانِتات‌ٌ، امّا آن زنانی که صالح باشند مطیع باشند خدای را- جل‌ّ جلاله- و شوهران خود را. حافِظات‌ٌ لِلغَیب‌ِ، غیبت شوهر خود را محافظت کنند هم ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 282. (2). سوره توبه (9) آیه 41. (3). سوره احزاب (33) آیه 33. [.....] (4). آج، لب، فق، مر بهترین. (5). وز، آج، لب، فق، مر: وزن. (6). اساس: نیست، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (7). آج، لب، فق، مر، تب: نتواند کردن. (8). اساس: ندارد، آج، لب، فق، مر: از، با توجّه به وز تصحیح شد. (9). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (10). وز گفت و. صفحه : 350 در اسرار [هم در اموال]«1» هم در نفس خود. بِما حَفِظَ اللّه‌ُ، أی بحفظ«2» اللّه لهن‌ّ، به نگاه داشت خدای ایشان را. و ابو جعفر خواند: بما حفظ اللّه، به نصب «ها» ی اللّه، أی بحفظهن‌ّ اللّه، به نگاه داشت ایشان خدای را. و «ما» در هر دو قراءت مصدری باشد، و معنی چنان است در هر دو قراءت که رسول گفت- علیه السّلام: احفظ الله یحفظک. وَ اللّاتِی تَخافُون‌َ نُشُوزَهُن‌َّ، و آنان زنانی که ترسی«3» که نشوز کنند. و «نشوز» ناساختن و آرام ناگرفتن باشد، و اصل او در حرکت و اضطراب بود، و در عرف شرع از میان زن و شوهر باشد، و آن را که از هر یکی از ایشان بود نشوز خوانند امّا«4» از قبل زن اینکه است که در اینکه آیت گفت: وَ اللّاتِی تَخافُون‌َ نُشُوزَهُن‌َّ، و از قبل مرد آن است«5» فرمود: وَ إِن‌ِ امرَأَةٌ خافَت مِن بَعلِها نُشُوزاً أَو إِعراضاً«6»، اگر ترسی«7» که عصیان و ناسازگاری کنند، فَعِظُوهُن‌َّ، اوّل پند دهی«8» او را، اگر سود ندارد او را«9» و اصرار کنند وَ اهجُرُوهُن‌َّ فِی المَضاجِع‌ِ، ایشان را در بستر رها کنی«10» و جانبی دگر بخسپی«11». و گفته‌اند: که پشت بر ایشان کنی«12»، و اگر سود ندارد، وَ اضرِبُوهُن‌َّ، آنگه بزنید ایشان را زدنی که به قاعده باشد بر وجه تأدیب، چنان که عیبی و نقصانی بر ایشان نیاید«13». و در خبر هست که رسول- علیه السّلام- گفت: علّق السّوط حیث تراه أهل بیتک ، تازیانه جایی درآویز که اهل خانه و زیر دستان تو بینند. أسماء بنت ابی بکر گفت: من چهارم زن بودم که زبیر عوّام مرا به زنی کرد، چون بر یکی از ایشان خشم گرفتی او را«14» چوب مشجب زدی، چنان که بشکستی بر او، و مشجب سه پایه باشد که جامه بر او افگنند. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب: یحفظ. (3). مر، تب: ترسید. (4). مر اگر. (5). همه نسخه بدلها بجز وز که. (6). سوره نساء (4) آیه 128. (7). تب: ترسید. [.....] (12- 8). مر، تب: دهید. (9). همه نسخه بدلها: لفظ «او را» ندارد. (10). مر، تب: کنید. (11). تب: بخسبید. (13). آج، لب، فق، مر اگر چه خود همه عیب و نقصان و مایه فساد و طغیان‌اند. (14). آج، لب، فق، مر، تب به. صفحه : 351 فَإِن أَطَعنَکُم، اگر شما را طاعت دارند بر ایشان راهی مجویی«1»، یعنی راه تعنّت و تجنّی. و گفته‌اند: تکلیف مجنه«2» نکنی«3» ایشان را. إِن‌َّ اللّه‌َ [کان‌َ]«4»وَ إِن خِفتُم شِقاق‌َ بَینِهِما، و اگر ترسی«6» شقاقی میان ایشان. و «شقاق» ناسازگاری باشد از هر دو جانب، و اشتقاق او«7» من الشّق‌ّ باشد، و شق‌ّ نصف الشّی‌ء باشد، فعل به معنی مفعول. و شقاق و مشاقّه مصدر شاقّه مشاقّة و شقاقا باشد، و آن از میان دو کس بود. فَابعَثُوا حَکَماً مِن أَهلِه‌ِ وَ حَکَماً مِن أَهلِها، دو حاکم را بدارید«8» یکی از جانب مرد و یکی از جانب زن تا بنشینند و مصلحت برانند«9». إِن یُرِیدا إِصلاحاً، اگر صلاح«10» خواهند، گفته‌اند: مراد حکمین‌اند، و گفته‌اند: مراد زن و شوهراند. یُوَفِّق‌ِ اللّه‌ُ بَینَهُما، خدای تعالی توفیق دهد [310- ر] میان ایشان. عبیدة السّلمانی گفت: در روزگار امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- مردی و زنی بیامدند و با هر یکی جماعتی مردمان به حکم گاه، او گفت: چه می‌باید اینان را! گفتند: یا امیر المؤمنین؟ میان ایشان شقاقی هست. امیر المؤمنین گفت از اهل مرد حکم کنید«11» و از اهل زن حکمی، آنگه ایشان را پیش خواند- أعنی هر دو حکم را- گفت: دانی«12» تا شما را چه می‌باید کردن! بنشینی«13» و رایی زنی«14»، اگر صلاح در جمع باشد جمع کنی«15»، و اگر صلاح در تفریق باشد تفریق کنی«16». زن گفت: ----------------------------------- (1). مر، تب: مجویید. (2). آج، لب، فق، مر: محبّت. (3). آج، لب، فق: مکنی، مر، تب: مکنید. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید افزوده شد. (5). مر و خواهد بود قوله تعالی. (6). مر، تب: ترسید. (7). اساس و وز: و، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، فق: بداری/ بدارید. [.....] (9). اساس و وز: بر، آج، لب، فق: بر آن است، مر: ببینند، با توجّه به تب تصحیح شد. (10). آج، لب، فق، مر، تب: اصلاح. (11). آج، لب، فق: حکمی کنی، تب: حکمی کنید. (12). مر: دانید. (13). تب: بنشینید. (14). وز، آج، لب، فق: رای زنی، مر، تب: رای زنید. (16- 15). مر، تب: کنید. صفحه : 352 رضیت بکتاب اللّه حکما بمالی و علی‌ّ، راضی شدم به کتاب خدای به آنچه مراست یا بر من است. مرد گفت: تفرقت، امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: تا هر دو به قول ایشان راضی نشوی«1» حکم نیست. و نزدیک ما چنان است که: اگر رای زنند و صلاح در جمع بینند جمع کنند، و میان ایشان«2» مشورت نکنند. و اگر تفریق«3» مصلحت بینند [تفریق بکنند]«4» بی مراجعت ایشان و اگر یکی جمع بیند و یکی تفریق«5» از اینکه دو حکم آن را حکمی نباشد تا آن که رای ایشان متّفق نشود«6»، امّا علی الجمع أو علی التّفریق. حق تعالی گفت اگر ایشان طلب صلاح و اصلاح کنند من توفیق دهم. إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلِیماً خَبِیراً،«7» که خدای تعالی دانا و خبیر است از کارها. و «توفیق» لطفی باشد که عند آن اتّفاق طاعت بیوفتد«8». وَ بَینَهُما، ضمیر حاکمین است. و فقها خلاف کردند«9» در آن که اینکه حاکمان و کیل باشند یا حکم باشند. نزد ما آن است که حاکم باشند. آن کس که گفت: و کیل باشند، گفت: ایشان را بود که از دو کار آنچه«10» رای بینند بکنند بی مراجعت، و اینکه قول سعید جبیر است و شعبی و نخعی و شریح، و بر قول اوّل حسن بصری موافق است و قتاده و إبن زید. و در تواریخ هست که چون امیر المؤمنین- علیه السّلام- به صفّین با معاویه کارزار کرد، گاه دست اینان را بودی و گاه ایشان را، تا یک بار کار به آن جا رسید که لشکر امیر المؤمنین قوّت گرفتند و از ایشان قومی بسیار بکشتند، و تنگ خیمه معاویه برسیدند«11»، و بس نماند که او را اسیر گیرند«12»، او عمرو بن العاص را گفت: ----------------------------------- (1). مر، تب: نشوید. (2). همه نسخه بدلها: و بایشان. (3). آج، لب، فق: تفرقه. (4). اساس: ندارد، تب: تفریق نکنند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). مر: تفرقه. (6). آج، لب، فق: شود. (7). اساس، تب: حکیما، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها و قرآن مجید تصحیح شد. [.....] (8). آج، لب، فق، مر: بیفتد. (9). وز، آج، لب، فق: کرده‌اند. (10). مر: دو کار یکی آنچه مصلحت و. (11). آج، لب، فق، مر: بریدند. (12). مر: اسیر کنند. صفحه : 353 چه رای است! گفتند: رای آن است که بفرمایی تا چند پاره«1» جامع بیارند و مفرّق کنند و بر سر نیزه‌ها کنند و گویند: ای قوم؟ ما شما را با کتاب خدای می‌خوانیم تا میان ما حاکم«2» باشد، [همچنین کردند]«3» و سلاح بینداختند و مصحفها و ورقها بر سر نیزه‌ها بستند، و اینکه ندا کردن گرفتند. لشکر امیر المؤمنین«4» از جنگ باز ایستادند، مگر اندکی که مستبصر بودند. امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: یا قوم؟ خطا می‌کنی«5»، 6»7» امضوا علی بصیرتکم فانّهم لیسوا بأهل دین و لا قرآن و انّما رفعوها« مکیدة«، بر کار خود بروی«8» که اینان اهل دین و قرآن نه‌اند و اینکه مصحفها به کید بر سر چوبها کرده‌اند. شنیدند«9» و اصرار کردند و گفتند: لا بدّ حکمین باید کردن و الحاح کردند. امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: اکنون چون لابد چنین باید تا من حاکمی«10» را اختیار کنم و عبد اللّه عبّاس را اختیار کرد، گفتند: نخواهیم«11»، ما یمینی«12» و مضری‌ّ«13» را خواهیم. گفت: مالک اشتر را، گفتند: اینکه همه آفت از او آمد، تا ابو موسی اشعری را اختیار کردند برای خود و برفتند، و اینکه حکمین کردند چنان که معروف است. چون عمرو بن العاص آن مکیده بکرد، و ابو موسی را بفریفت و او خلع کرد امیر المؤمنین علی را از امامت علی زعمه، هم آن قوم که آن اختیار کرده بودند خارجی شدند و چهار هزار مرد به یک بار برخاستند و لشکرگاه رها کردند و با جانبی شدند و فرود آمدند. امیر المؤمنین عبد اللّه عبّاس را فرستاد به ایشان، و گفت: چرا جدا شده‌ای«14»! ----------------------------------- (1). اساس و وز: با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد، آج، لب، فق قرآن. (2). آج، لب، فق، مر: حکم. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق، مر علی. (5). تب: می‌کنید. (6). اساس: کلمه به صورت «دفعوها» نیز خوانده می‌شود. (7). تب: از اینکه جا به بعد صفحاتی چند افتادگی دارد. (8). بروی/ بروید. (9). آج، لب، فق، مر: نشنیدند. [.....] (10). مر: حکمی. (11). اساس، لب: نخواهم، با توجّه به وز تصحیح شد. (12). آج، لب، فق، مر: یمنی. (13). اساس و وز، به صورت «مضرّتی» هم خوانده می‌شود (14). شده‌ای/ شده‌اید. صفحه : 354 گفتند: برای آن که علی حکمین کرد. عبد اللّه عبّاس گفت: پس حکمین نشاید کردن«1»! گفتند: نه، گفت: [نه]«2» خدای تعالی در بعضی احکام شرع می‌فرماید: وَ إِن خِفتُم شِقاق‌َ بَینِهِما فَابعَثُوا حَکَماً مِن أَهلِه‌ِ وَ حَکَماً مِن أَهلِها«3»- الایة، جواب نداشتند«4» و باز نیامدند. عبد اللّه عبّاس با«5» نزدیک امیر المؤمنین آمد و خبر داد [او را]«6» به آنچه رفته بود. او گفت: تو نیک گفتی، و لکن جواب ایشان نه اینکه است. آنگه خود برفت و ایشان را گفت: به خدای بر شما اگر کسی در میان شما هست که اینکه کار نکرده است و نخواسته و الحاح نکرده، جدا شوی«7» یا جواب دهی«8». کس از ایشان جواب نداد، گفت: اکنون خون«9» شما کردی«10» هم شما بیرون آمدید«11»، آنگه [به]«12» ایشان به نهروان قتال کرد تا همه را بکشت مگر تنکی«13» چند بجستند. قوله- عزّ و جل‌ّ:

وَ اعبُدُوا اللّه‌َ وَ لا تُشرِکُوا بِه‌ِ شَیئاً وَ بِالوالِدَین‌ِ إِحساناً وَ بِذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکِین‌ِ وَ الجارِ ذِی القُربی وَ الجارِ الجُنُب‌ِ وَ الصّاحِب‌ِ بِالجَنب‌ِ وَ ابن‌ِ السَّبِیل‌ِ وَ ما مَلَکَت أَیمانُکُم إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ مَن کان‌َ مُختالاً فَخُوراً (36) الَّذِین‌َ یَبخَلُون‌َ وَ یَأمُرُون‌َ النّاس‌َ بِالبُخل‌ِ وَ یَکتُمُون‌َ ما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ وَ أَعتَدنا لِلکافِرِین‌َ عَذاباً مُهِیناً (37) وَ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم رِئاءَ النّاس‌ِ وَ لا یُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ لا بِالیَوم‌ِ الآخِرِ وَ مَن یَکُن‌ِ الشَّیطان‌ُ لَه‌ُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً (38) وَ ما ذا عَلَیهِم لَو آمَنُوا بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ وَ أَنفَقُوا مِمّا رَزَقَهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ کان‌َ اللّه‌ُ بِهِم عَلِیماً (39) إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ وَ إِن تَک‌ُ حَسَنَةً یُضاعِفها وَ یُؤت‌ِ مِن لَدُنه‌ُ أَجراً عَظِیماً (40) فَکَیف‌َ إِذا جِئنا مِن کُل‌ِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئنا بِک‌َ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً (41) یَومَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُول‌َ لَو تُسَوّی بِهِم‌ُ الأَرض‌ُ وَ لا یَکتُمُون‌َ اللّه‌َ حَدِیثاً (42) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم سُکاری حَتّی تَعلَمُوا ما تَقُولُون‌َ وَ لا جُنُباً إِلاّ عابِرِی سَبِیل‌ٍ حَتَّی تَغتَسِلُوا وَ إِن کُنتُم مَرضی أَو عَلی سَفَرٍ أَو جاءَ أَحَدٌ مِنکُم مِن‌َ الغائِطِ أَو لامَستُم‌ُ النِّساءَ فَلَم تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامسَحُوا بِوُجُوهِکُم وَ أَیدِیکُم إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَفُوًّا غَفُوراً (43) [310- پ]

بپرستید«14» خدای را و انباز مگیرید به او چیزی«15» و با مادر و پدر نیکویی کنی«16» و با خویشان و یتیمان و درویشان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همسایه هم پهلو، و رهگذری«17» و بردگانتان که خدای ندارد دوست آن را که متکبّر ----------------------------------- (1). مر: نشاید گرفتن. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). سوره نساء (4) آیه 35. (4). آج، لب، فق، مر: ندانستند. (5). مر: باز. (12- 6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مر: شوید. (8). مر: دهید. (9). آج، لب، فق، مر: چون. [.....] (10). کردی/ کردید. (11). آج، لب، فق: آمدی. (13). مر: تنی. (14). آج، لب، فق: و بپرستید. (15). آج، لب: با او هیچ چیز را. (16). کنی/ کنید. (17). آج، لب: و مسافر. صفحه : 355 باشد و نا زنده. آنان که بخیلی کنند و فرمایند مردمان را به بخل و پنهان کنند«1» آنچه داده باشد خدای ایشان را از فضلش، نهادیم«2» برای کافران عذابی خوار کننده. و آنان که نفقه کنند«3» مالهاشان برده«4» مردمان«5» و ایمان نیارند به خدای و نه به روز بازپسین، و هر که باشد دیو او را همتا بد همتای باشد او را. و چه باشد بر ایشان اگر ایمان آرند به خدای و به روز باز پسین و نفقه کنند از آنچه روزی داد خدای ایشان را و به ایشان خدای داناست. خدای بیداد نکند به سنگ ذرّه«6» و اگر باشد نیکویی دو چندان [کند آن را]«7» و بدهد از نزدیک او مزدی عظیم. چگونه بیاریم«8» ما از هر گروهی گواه و بیاریم تو را بر اینان گواه. آن روز«9» که تمنّا کنند کافران و آنان که عاصی باشند در رسول اگر زمین به ایشان راست کنند«10» و پنهان نکنند از خدا حدیثی. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق: و نهان می‌دارند. (2). آج، لب: و ساخته‌ایم. (3). آج، لب، فق، مر: می‌کنند. (4). کذا: در اساس و وز (بدون نقطه)، شاید کلمه تصحیفی از «بدیده» باشد، آج، لب، فق: برای نمایش. (5). آج، لب، فق: مردم. (6). آج، لب، فق: برابر یک مورچه خورد. (7). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. [.....] (8). آج، لب، فق: پس چگونه بود حال کفار چون آریم. (9). اساس: آن را، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (10). آج، لب، فق: اگر راست کنند با ایشان زمین را. صفحه : 356 «1» ای آنان که بگرویده‌اید مگردید پیرامن نماز و شما مست«2» باشید تا بدانید آنچه گویید و نه جنب الّا گذرنده به راه تا غسل کنید و اگر باشید بیمار«3» یا بر سفر یا آید یکی از شما از قضای حاجت یا بپسایی زنان«4» را نیابید آب تیمّم کنید به خاکی پاک و بمالی«5» به رویهایتان و دستهایتان که خدای در گذارنده و پوشنده گناه است. قوله: وَ اعبُدُوا اللّه‌َ، اینکه، خطاب است با جمله مکلّفان، خدای تعالی می‌فرماید ایشان را که: او را پرستند و با او انباز نگیرند، و با مادر و پدر نیکویی کنند. و نصب إِحساناً بر مصدر باشد از فعلی محذوف، یعنی و احسنوا بالوالدین احسانا و بذی القربی، أی بذی القرابة. و «قربی» مصدر است کالزّلفی، و با خویشان نیز نکویی کنی«6» و با یتیمان نیز نکویی کنید. و «یتیم» آن بود که به طفولیّت پدرش بمیرد. و «مساکین». جمع مسکین باشد، آن که او را چیزکی باشد و کفایتش نبود، و إبن ابی عبله خواند: و بالوالدین احسان، به رفع علی تقدیر و علیکم احسان بالوالدین. ابو هریره روایت کرد که: مردی بنزد رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه؟ دلم سخت شده است [311- ر] گفت: اگر خواهی تا دلت نرم شود مسکینان را طعام ده و دست به سر یتیمان فرود آور، و ایشان را طعام ده. وَ الجارِ ذِی القُربی، و همسایه خویشاوند را. عبد اللّه عبّاس خواند: [ «و الجار» به نصب علی الاغراء]«7». وَ الجارِ الجُنُب‌ِ، حق تعالی گفت: با هر دو همسایه، هم به آن همسایه که ----------------------------------- (1). اساس، وز: لا مستم. (2). آج، لب: مستان. (3). آج، لب: بیماران. (4). آج، لب، فق: یا بپساید بشره برهنه به زنان. (5). آج، لب، فق: و بسایید. (6). آج، لب: کنید. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 357 خویش است هم به آن که بیگانه است احسان کن. آن که خویش است دو حق دارد: حق‌ّ القربة و حق‌ّ القرابة، و آن دگر حق دارد حق‌ّ الجوار بملاصقة الدّیار. ضحّاک گفت: یعنی غریب، أعمش و مفضّل خواندند: و الجار الجنب، بفتح الجیم و سکون النّون و هر دو لغت است، یقال: رجل جنب و جنب و جنب و أجنب و أجنبی‌ّ اذا لم یکن قریبا، قال الأعشی: أتیت حریثا زائرا عن جنابة فکان حریث فی عطائی جامدا أی عن بعد و غربة. و جنب را برای آن خوانند که از نماز و مسجد دور باشد، و نوف گفت: الجار الجنب، مراد همسایه کافر است. وَ الصّاحِب‌ِ بِالجَنب‌ِ، یعنی رفیق در سفر، اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و سعید جبیر و عکرمه و قتاده. و رسول- علیه السّلام- گفت: التمسوا الجار قبل شری الدّار و الرّفیق قبل الطّریق. بعضی دگر گفتند: الصاحب بالجنب، همسایه ملاصق باشد که سرایش به پهلوی سرای تو بود. بعضی دگر گفتند: آن کس که ملازم تو باشد به پهلوی تو بنشیند، طمع دارد به خیر تو. عبد اللّه عبّاس گفت: من شرم دارم و از«1» مردی که او سه بار پای بر بساط من نهد و از من بر او اثری نباشد. مهلّب گفت پسرانش را که: چون مردی بامداد و شبانگاه خویشتن بر شما عرض کند«2» بس باد او را از سؤال به اینکه قدر. و رسول- علیه السّلام- گفت: ان‌ّ خیر الاصحاب عند اللّه خیرهم لصاحبه و خیر الجیران عند اللّه خیرهم لجاره، بهترین رفیقان بنزدیک خدای آن بود که رفیقش را به بود«3». و ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: مؤمن نباشد آن که همسایه از شرّ او ایمن نبود، و هر آن کس که او را در سرای بسته [باید]«4» داشتن که ایمن نباشد از همسایه بر اهل و مالش همسایه او مؤمن نباشد. گفتند: یا رسول اللّه؟ حق‌ّ همسایه بر همسایه چیست! گفت: آن که اگرت بخواند اجابت کنی، و اگر ----------------------------------- (1). آج، مر: دارم از. (2). اساس: کنند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مر و بهترین همسایگان بنزدیک خدای آن بود که صالح و متعبّد بود به صدق. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] صفحه : 358 درویش باشد دستگیری کنی، و اگر قرض خواهد بدهی، و اگر خیری رسد او را تهنیت کنی، و اگرش مصیبتی رسد تعزیتش دهی، و اگر بمیرد به جنازه‌یش حاضر آیی، و دیوار از بالای سرای او بر نیاری تا باد از او منع کند، و او را نرنجانی به بوی مطبوخات که تو را بود الّا که او را نصیب کنی«1»، و اگر بیمار شود به عیادت او شوید، و اگر میوه خری«2» او را از آن نصیب کنی، و اگر نکنی پنهان داری از او«3»، رها نکنی«4» تا کودکان تو چیزی از آن به در برند و کودکان او بینند که پس ایشان را آرزو آید. آنگه گفت: همسایگان سه‌اند. یکی سه حق دارد، و یکی دو حق، و یکی یک حق. امّا آن که سه حق دارد: همسایه باشد مسلمان خویشاوند، حق‌ّ همسایگی دارد و حق اسلام و حق‌ّ خویشی. و آن که دو حق دارد: همسایه مسلمان باشد، حق‌ّ اسلام و جوار دارد. و آن که یک حق دارد: همسایه مشرک که حق‌ّ همسایگی دارد«5» بس. و أنس روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: من آذی جاره فقد آذانی، هر که همسایه را بیازارد مرا آزرده باشد، و هر که مرا آزارد خدای«6» آزرده باشد، و هر که با همسایه کارزار کند با من کارزار کرده باشد. و رسول- علیه السّلام- گفت: ما زال أخی جبرائیل یوصینی فی حق‌ّ الجار حتّی ظننت أنّه یرثنی، برادرم جبرائیل مرا چندانی وصیّت کرده در حق‌ّ همسایه تا گمان بردم که میراث من به او رسد. وَ ابن‌ِ السَّبِیل‌ِ، رهگذری، و اگر چه در شهر خود خداوند یسار«7» و نعمت باشد چون به غربت افتد و دست تنگ باشد با او نیز احسان باید کردن«8»، و گفته‌اند: منقطع به باشد، آنگه«9» در راه از یاران و عدیلان خود باز مانده بود ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر تا هر چه خوری موجب صحت و سلامت تو و فرزندان تو باشد. (2). آج، لب، فق: خوری، مر: چیزی آید. (3). وز و. (4). آج، لب، فق: مکنی، مر: مکنید. (5). مر و. (6). فق، مر را. (7). آج، لب، فق، مر: مال بسیار. (8). اساس: کند، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). آج: آنک/ آن که. صفحه : 359 وَ ما مَلَکَت أَیمانُکُم، و آنچه دستهای شما آن را مالک بود از بردگان. ابو ذرّ غفاری‌ّ گفت: رسول- علیه السّلام- غلامی به من داد و مرا گفت: اینکه را نکودار و از آن طعامش ده که تو خوری، و از آن کسوت پوشش که تو پوشی. ابو ذرّ غفاری‌ّ گفت: من [خود]«1» یک پیراهن داشتم به دو نیمه کردم، یک نیمه در او پوشانیدم. چون به نماز شام در مسجد شدم، رسول- علیه السّلام- مرا گفت: پیراهن را چه کردی! گفتم: ای رسول اللّه؟ گفتی غلام را نیکودار، از آنش ده که خوری، از آنش پوشان که تو پوشی، و من پیراهن هم اینکه یکی داشتم، نیمه«2» پیراهن او کردم. رسول- علیه السّلام- مرا گفت: نکودارش. بیامدم و آزاد کردم. پس رسول- علیه السّلام- مرا پرسید که: غلامت را چه کردی! من گفتم: من غلام ندارم. گفت: چه کردی! گفتم«3»: آزادش کردم. مرا گفت: آجرک اللّه، خدات مژد«4» دهاد. ابو هریره روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که: گوسفند برکت است و شتر عزّت است«5» اهلش را، و اسپ خیر در پیشانی او بسته است تا به روز قیامت، و بنده برادر تو است اگر درماند و عاجز شود یاری دهیش. امیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: آخر سخن رسول- علیه السّلام- اینکه بود که گفت: الصلاة و ما ملکت ایمانکم ، نماز به پای دارید و زیر دستان را [311- پ] نکو دارید. إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ مَن کان‌َ مُختالًا فَخُوراً، خدای تعالی دوست ندارد آن را که متکبّر باشد«6» بر همسایه درویش و خویشاوند درویش تکبّر کند. و «مختال» مفتعل باشد من الخیلاء، و اصل کلمه من خال إذا ظن‌ّ باشد، برای آن که«7» متکبّر«8» در خویشتن چیزی«9» پندارد که در او نباشد، و خیال از اینکه جاست، و اصل کلمه ظن‌ّ است. فخور، کثیر الفخر باشد، و فعول بنای مبالغه باشد، چون کفور و شکور و جهول و بذول. ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (2). وز: نیمه. (3). اساس: گفت، با توجّه به وز تصحیح شد. (4). وز، آج، لب، فق، مر: مزد. (5). همه نسخه بدلها: عزّ است. [.....] (6). آج، لب، فق، مر بربنده و. (7). لب، فق، مر درویش را خوار دارد و. (8). آج، لب، فق، مر آن کس بود که (9). آج، لب: خیری. صفحه : 360 الَّذِین‌َ یَبخَلُون‌َ، محل‌ّ او نصب است برای آن که صفت «من» است، و او منصوب المحل‌ّ است به آن که مفعول «لا یحب‌ّ» است، آنان که بخل کنند. و بخل در لغت منع فضلات منافع باشد، و در شرع منع واجب«1». و در او چهار لغت است: بخل و بخل و بخل و بخل. و بخل قراءت عامّه قرّاء است، و بخل قراءت کسائی و حمزه و خلف است- بفتح الباء و الخاء. در سبب نزول آیت خلاف کردند. بعضی گفتند: مراد جهودانند که صفت رسول- علیه السّلام- پنهان کردند و بخل کردند به اینکه علم و خیر«2» بر مردمان. سعید جبیر گفت: آیت در عالمانی است که به علم بخل کنند، و علم پنهان کنند از طالبش. عبد اللّه عبّاس گفت و إبن زید که: آیت در کردم بن زید آمد و اسامة بن حبیب و نافع إبن ابی نافع و بحر بن عمرو«3» و حیی‌ّ بن أخطب و رفاعة بن زید بن التّابوت که ایشان بنزدیک جماعتی انصار آمدند و ایشان را گفتند: اینکه مال خرج مکنید بر محمّد و اصحابش که پس«4» درویش شوی«5». خدای تعالی در ایشان اینکه آیت فرستاد که خود بخیل بودند، و مردمان را بخل فرمودند، و آنچه خدای تعالی ایشان را داده بود از مال و نعمت پنهان کردند. یمان گفت: به صدقه بخل کردند. راوی خبر گوید: روزی عمران بن حصین بیرون آمد جامه خز پوشیده که پیش از آن نداشت و نیز دگر نپوشید«6». ما عجب داشتیم، گفت: خواستیم«7» تا قول رسول را- علیه السّلام- کار بندم که گفت: اذا أنعم اللّه علی عبد نعمة أحب‌ّ أن یری علیه، چون خدای بر بنده نعمتی کند دوست دارد که آن نعمت بر او بینند. وَ أَعتَدنا لِلکافِرِین‌َ عَذاباً مُهِیناً، و ما بجارده‌ایم«8» برای کافران عذابی ----------------------------------- (1). آج، لب، فق بود. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 387): خبر. (3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر طبری (8/ 353): مجری‌ّ بن عمرو. (4). وز، آج: بس. (5). اساس: نشوی، مر: می‌شوید، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مر: دیگر نپوشیده. (7). آج، فق: خواستم. (8). فق: ببجارده‌ایم، مر: ما نهادیم. صفحه : 361 خوارکننده با مذلّت و اهانت، و اینکه صفت عقاب است که از حق‌ّ او آن است که مقرون بود به استخفاف و اهانت. وَ الَّذِین‌َ یُنفِقُون‌َ أَموالَهُم، صفت«1» آنان است که ذکر ایشان رفت، حق تعالی گفت«2»: یا ندهند یا اگر دهند به ریای مردمان دهند به چشم دیده ایشان. و «ریاء»، فعال باشد من الرؤیة، و فعال و مفاعله به یک معنی باشد، و فاعل او مرائی باشد علی وزن مفاعل. و روا بود که در جای صفت کافران باشد آنگه محل‌ّ او جرّ باشد. گفتند: در جهودان آمد، و سدّی گفت: در منافقان آمد، و گفته‌اند: در مشرکان مکّه آمد که مال خرج می‌کردند در عداوت رسول- علیه السّلام. وَ لا یُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ لا بِالیَوم‌ِ الآخِرِ، آن که«3» اوّل گفت صفت منافقان و فاسقان است، آنگه بیان کرد که با آن که مرایی‌اند کافراند به خدای و به روز باز پسین، یعنی روز قیامت. وَ مَن یَکُن‌ِ الشَّیطان‌ُ لَه‌ُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً، هر کس که دیو قرین او بود بد قرین است دیو او را، و قرین و یار و همنشین دیوند. و گفته‌اند: مراد آن است چنان که امروز قرین دیوند، فردا حق تعالی ایشان هر یکی را با دیوی به سلسله بندد تا چنان که در دنیا در طاعت او بود در قیامت با او باشد. و قرین مرد همسر او باشد. و قرن همسال او باشد، و قرن همقتال او باشد. قال عدی‌ّ: عن المرء لا تسأل و ابصر قرینه فان‌ّ القرین بالمقارن یقتدی و بر اینکه معنی تفسیر دادند اینکه آیت را که حق تعالی گفت: وَ إِذَا النُّفُوس‌ُ زُوِّجَت«4»، أی قرنت بقرینتها خیرا کان او شرا. فَساءَ قَرِیناً، أی فساء القرین قرینه، و نصب او بر تمیز«5» بود کقوله تعالی: ساءَ مَثَلًا«6»، و: ساءَت مُستَقَرًّا وَ مُقاماً«7» و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: هم صفت. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 387) آن کسانی که نفقه کنند مالهای خود رای به ریاء. [.....] (3). فق: آنگه. (4). سوره تکویر (81) آیه 7. (5). وز: تمییز. (6). سوره اعراف (7) آیه 177. (7). سوره فرقان (25) آیه 66. صفحه : 362 ساءَت مُرتَفَقاً«1». مفسّران گفتند: چون با اوش در بندند، ندا کند که: یا لَیت‌َ بَینِی وَ بَینَک‌َ بُعدَ المَشرِقَین‌ِ فَبِئس‌َ القَرِین‌ُ«2». وَ ما ذا عَلَیهِم لَو آمَنُوا بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ، «ما» استفهام راست و معنی تقریع و ملامت، و مورد او تعجّب و تعجیب است، می‌گوید: چه آید بر ایشان، و چه زیان دارد اینکه کافران و مشرکان و جهودان و بخیلان«3» اگر به خدای و قیامت ایمان آرند، و از آنچه ما ایشان را داده‌ایم و روزی کرده نفقه کنند؟ و اگر در همه قرآن هم اینکه یک آیت بودی که دلیل فساد مذهب جبر کردی بس بودی، اگر مذهب جبر است ایشان را باشد که گویند«4»: ماذا علیک لو خلّیتنا و لم تمنعنا من الایمان و لم تجبرنا علی الکفر و لم تخل‌ّ«5» بیننا و بین الایمان بسلب القدرة الموجبة للإیمان و خلق القدرة الموجبة للکفر و الطّغیان. ما را می‌گویی«6» شما را چه زیان است اگر ایمان آری تو را چه زیان است، اگر ما را رها کنی تا ایمان آریم منع نکنی، و قدرت موجب کفر نیافرینی، و قدرت ایمان نستانی، و ارادت موجب کفر نیافرینی، و ارادت موجب ایمان نستانی، و مهر از دل و چشم و گوش ما برداری و تکلیف ما لا یطاق نکنی«7»، در ما جای تعجّب نیست جای تعجّب در تو است که آن می‌کنی و اینکه می‌گویی، بر اینکه مقاله حجّت بنده کافر را باشد بر خدای، خدای را بر او هیچ حجّت نباشد- تعالی عن ذلک علوّا کبیرا. آنگه گفت: وَ کان‌َ اللّه‌ُ بِهِم عَلِیماً [312- ر]، و خدای به ایشان و احوال ایشان عالم است. و مورد او مورد وعید و تهدید است و با اینکه همه که کرد اینکه جا تهدید می‌کند و آن جا عقاب می‌بجارد تا اینکه جا ظالم باشد آن جا متعدّی- نعوذ باللّه من هذه الجهالة فی مثل هذه المقالة. آنگه حق تعالی چون به آن آیت بر کافران طعن زد بنای مذهب جبر بیران«8» ----------------------------------- (1). سوره کهف (18) آیه 29. (2). سوره زخرف (43) آیه 38. (3). آج، فق را. (4). آج، لب، فق، مر ماذا علیهم لو امنوا و. (5). آج، لب، فق، مر: تخّل. (6). مر: می‌گویند. (7). وز و. (8). فق، مر: ویران. صفحه : 363 کرد«1»، در اینکه آیت که از پی اوست، اساس قاعده عدل ممهّد و مقرّر کرد، گفت: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ، خدای تعالی بر کس ظلم نکند چندان که مثقال ذرّة«2»، و اینکه آن است که در خاطر تو از اینکه کمتر در نیاید. بعضی مفسّران گفتند: مراد به «ذرّه» مورچه خرد است سرخ«3»، و بیانش آن که در قراءت عبد اللّه مسعود آن است که: لا یظلم مثقال نملة. عبد اللّه عبّاس را پرسیدند از ذرّه. پاره‌ای خاک خرد به دست بر گرفت و بریخت و آنگه دست بیفشاند تا گردی رقیق از دست او جدا شد، گفت: هر جزوی از اینکه ذرّه است«4». و گفته اندر «ذرّه» آن باشد که آفتاب به سوراخی در جهد«5» در آن میانه چیزکها پیدا شود ذرّه آن باشد، و گفت«6»: ذرّه جزوی از اجزای هوا باشد، هوا به لطافت [به]«7» حدّی است که جمله او را ثقلی نباشد، فکیف جزوی از اجزای او، و اینکه غایت مبالغت است. و گفته‌اند: «ذره» خردل باشد سپندان، و بر جمله کنایت است عن أقل الأشیاء و أصغرها و أحقرها، چنان که فرمود: وَ لا یُظلَمُون‌َ فَتِیلًا«8»، وَ لا یُظلَمُون‌َ نَقِیراً«9»، إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ النّاس‌َ شَیئاً«10»، از اینکه بلیغتر و صریحتر در نفی ظلم از ذات منزّه خود بنشاید گفتن با اینکه همه هیچ مثقال ذرّه یا فتیلی یا نقیری از ظلم در جهان نیست یا نبود یا نخواهد بودن، و الّا مجبّر به سایر وجوه و حقایق [حواله]«11» به خدای می‌کند از فعل و خلق و احداث و انشاء و اخراج از عدم در وجود و آن که او فاعل ظلم است بر حقیقت و مخاطب و مکلّف به نهی و زجر از آن و امر و نهی بر او متوجّه، و ----------------------------------- (1). اساس: کردند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....] (2). وز: ذرّه‌ای. (3). کذا: در اساس و وز، آج، لب، فق، مر: شرح. (4). آج، لب، فق، مر: ذرّه‌ای است. (5). اساس: در چهد، اختیار متن بر اساس وز و دیگر نسخه بدلها صورت گرفت. (6). وز: گفته، دیگر نسخه بدلها: گفته‌اند. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (8). سوره نساء (4) آیه 49. (9). سوره نساء (4) آیه 124. (10). سوره یونس (10) آیه 44. (11). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 364 وعد و وعید متعلّق به او، و ثواب و عقاب در حق او، [و]«1» مدح و ذم‌ّ راجع به او. جهتی نامعقول که از او جز عبارت بی معنی حاصل نیست با او گذاشت که کسبش تعلّق به ظالم دارد«2» نکو اعتقاد و نکو گمان است به خدای. و حقیقت ظلم ضرری باشد محض که به غیری رسانند«3» نه برای نفعی تا«4» دفع مضرّتی پیش از آن. و در لغت نقصان باشد، و بر توسّع گفتند: وضع الشّی‌ء فی غیر موضعه، نه بر وجه استحقاق یا مدافعه، و در حکم چنان نباشد که از فعل مضرور یا از جهت غیر فاعل ضرر«5». و در آیت دلیل است بر آن که خدای تعالی قادر است بر ظلم، برای آن که نفی کرد از خود بر سبیل مدح و به آن تمدّح کرد، و اگر قادر نبودی او را بر آن مدح نبودی که آن کس که چیزی نکند از آن جا که قادر نباشد بر آن، او را مدح نکنند بر آن و او را بر آن تمدّح نرسد. و دلیل بر آن که خدای تعالی«6» ظلم نکند از جهت عقل آن است که ظلم قبیح است و قبح او از بدیهه عقل دانند به ضرورت، و قبیح آن کس کند که جاهل باشد به قبح آن یا محتاج باشد یا جاهل باشد به آن که مستغنی است، چون جهل و حاجت بر خدای- جل‌ّ جلاله- روا نیست، ظلم بر او روا نباشد به هیچ وجه. و «مثقال» مفعال باشد من الثّقل، و اینکه بنا بیشتر در آلت به کار دارند، کالمفتاح و المقلاة و المعلاق، و اینکه جا مراد مقدار است چندان که«7» ثقل او ثقل ذرّه است. وَ إِن تَک‌ُ«8»وَ إِن تَک‌ُ، «نون» به کثرت استعمال ساقط شد، برای آن که جزم در حرف صحیح اسقاط حرکت کند، و در معتل‌ّ اسقاط حرف و نون حرفی صحیح باشد، و در قرآن هر دو هست، قال اللّه تعالی إِن یَکُن غَنِیًّا أَو فَقِیراً«1». عامّه قرّاء خوانند«2»: «یضاعفها» مگر إبن کثیر و إبن عامر که ایشان خواندند: «یضعّفها» به تشدید بی «الف». حق تعالی گفت: من چندان که مقدار ذرّه باشد ظلم نکنم، و اگر حسنتی باشد مضاعف کنم و دو چندان کنم پس از آن که یکی را ده بدهم و یکی را هفصد«3» بدهم. أنس مالک روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: خدای تعالی حسنات مؤمن را ثواب باز نگیرد به سبب رزقی که او را داده باشد در دنیا، و امّا کافر حسنات او به رزق برابر کند تا چون با قیامت آید او را حسنتی نباشد، و اگر اینکه خبر و مانند اینکه درست باشد محمول بر آلام و اعواض بود، و إلّا خدای تعالی به دادن«4» روزی بر مؤمن و کافر متفضّل است، و از اینکه جا وصف کرد خود را به رحمان، و کافر را خود حسنتی واقع به موقع قبول نباشد تا ایشان را بر آن جزای باشد از رزق و جز رزق. و ابو سعید خدری‌ّ روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که گفت: روز قیامت چون مؤمنان از دوزخ بگذرند و ایمن شوند، مجادله یکی از شما با صاحبش در دنیا در حقّی که او را باشد بر او بیش از آن نباشد که مجادله مؤمنان با خدای در حق‌ّ مؤمنانی که در دوزخ باشند گویند: بار خدایا؟ برادران مااند، با ما به قبله نماز کردند و روزه داشتند و حج کردند. اکنون در دوزخ‌اند، بار خدایا؟ اگر رحمت کنی [312- پ] و کردم فرمایی ما شفاعت می‌کنیم. حق تعالی گوید: بروی«5» هر که را شناسی از دوزخ بیاری«6». ایشان بیایند جماعتی را بینند ایشان را به صورت باز شناسند، بهری از ایشان را آتش گرفته تا به نیمه ساق و بهری«7» را تا به کعب، ایشان را از دوزخ بیرون ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 135. (2). آج، لب، فق، مر: خواندند. (3). مر: هفتصد. (4). اساس: بدان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). فق، مر: بروید. (6). فق، مر: بیارید. (7). فق: بعضی. صفحه : 366 آرند. آنگه حق تعالی گوید: بروی«1» هر کس را که وزن دیناری ایمان در دل او بوده است او را«2» بیاری«3». آنگه گوید: آن را که وزن [نیم]«4» دینار بوده است او را به در آری«5» تا به آن جا رساند که گوید: هر کس را که مثقال ذرّه‌ای ایمان در دل او بوده است او را از دوزخ بیاری«6». آنگه ابو سعید خدری‌ّ گفت: هر کس که اینکه راست ندارد و اینکه را تصدیق نکند، گو اینکه آیت بخوان که: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ وَ إِن تَک‌ُ حَسَنَةً یُضاعِفها وَ یُؤت‌ِ مِن لَدُنه‌ُ أَجراً عَظِیماً، و اینکه بر سبیل توسّع و مبالغه باشد هم در آیت هم در خبر، چه وزن مثقال نه در ایمان و نه در ظلم بر حقیقت نبود که آن هر دو عرض است، و ثقل در اجسام باشد، گویند: بار خدایا؟ ما برفتیم و هر که را شناختیم از دوزخ بیرون آوردیم و کس نماند آن جا که در او خیری بوده است«7». حق تعالی گوید: پیغامبران شفاعت کردند و فرشتگان شفاعت کردند و مؤمنان شفاعت کردند«8» و شفاعت ایشان برسید، و رحمت من که أرحم الرّاحمین‌ام بماند، آنگه بفرماید تا یک دو قبضه از آتش دوزخ برگیرند در آن جا جماعتی باشند که: 9» قد احترقوا حتی صاروا حمما«، سوخته شده باشند تا فحم گشته باشند، بفرماید تا ایشان را بیرون آرند و ایشان را به آبی آرند که آن را ماء الحیوة«10» گویند، آن آب بر ایشان ریزند ایشان برویند چنان که دانه در سنبل، از پوست بیرون آیند چنان که دانه مروارید، بر روی ایشان نوشته که: عتقاء اللّه، آزاد کردگان خدای. آنگه بفرماید تا ایشان را به بهشت برند، و گویند هر چه شما را آرزو و تمنّاست شما راست، گویند: بار خدایا؟ با کس اینکه کرامت نکردی که با ما، حق تعالی گوید: شما را بر من از اینکه بهتر است، گویند: بار خدایا؟ بهتر از اینکه چه باشد! گوید: رضای من، رضایی که پس از آن خشم نگیرم بر شما هرگز. ----------------------------------- (1). فق، مر: بروید. (2). وز، آج، لب از دوزخ. [.....] (6- 3). آج، لب، فق، مر: بیارید. (4). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (5). آج، لب، فق، مر: آرید. (7). وز، آج: بودست. (8). اساس: کردیم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (9). مر: فحما. (10). آج، مر: مادّة الحیوة. صفحه : 367 و عبد اللّه مسعود گفت: چون روز قیامت باشد، خدای تعالی خلایق اوّلین و آخرین را جمع کند، آنگه بفرماید تا منادی ندا کند، ألا و هر کس که او را بنزدیک کسی مظلمتی هست گو بیا و حق‌ّ خود بستان از او، و اگر چه از پدر و برادر و فرزند و جفت باشد و اگر چه اندک باشد. خداوندان حقها شاد شوند، آنگه بیارند آنان را که بر ایشان حق‌ّ او باشد و بر او ندا کند علی رءوس الخلایق، اینکه فلان بن فلان است. هر کس را که بر او حقّی هست بیایی«1» و مطالبه کنی«2». خداوندان حق بر او جمع شوند. قدیم«3»- جل‌ّ جلاله- گوید: حقهای«4» اینان بده، گوید: بار خدایا؟ از کجا بدهم، و دنیا رفت. حق تعالی فرشتگان را گوید: بنگرید«5» به اعمال او تا چیست، اعمال بنگرند، مستغرق شوند به حقوق اصحاب حقوق مگر مثقال ذرّه‌ای، حق‌ّ تعالی گوید فرشتگان را که: چه رفت و چه ماند- و او عالمتر«6»، گویند: بار خدایا؟ تو عالمتری، مثقال ذرّه‌ای بماند از حسنات وی. حق تعالی آن را مضاعف می‌کند تا بسیار شود، آنگه گوید او را به رحمت من به بهشت برید«7». آنگه عبد اللّه مسعود اینکه آیت برخواند: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ وَ إِن تَک‌ُ حَسَنَةً یُضاعِفها وَ یُؤت‌ِ مِن لَدُنه‌ُ أَجراً عَظِیماً، اگر بنده از جمله اشقیا باشد حسنات او به مظالم خلقان جمله مستغرق شود و او بماند با سیّئات و نیز مظلمه مردمان بماند بر او، حق تعالی بفرماید تا او را در دوزخ اندازند. و تأویل اینکه خبر هم بر آن وجه بود که گفتیم که: اینکه از باب اعواض بود، و دلیل بر اینکه آن است که: در خبر لفظ مظلمه گفت: و مقابله مظلمه به عوض باشد، و ثواب عمل کسی به کسی ندهند«8» و بر فعل کسی دیگری را عقاب نکنند از ادله عقل و آیات محکم، و قوله تعالی: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ أُخری«9»، و قوله: ----------------------------------- (1). مر: بیایید، فق: بیایند. (2). مر: کنید. (3). آج، لب، فق: خدای تعالی. (4). آج، لب، فق، مر: حق. (5). آج، لب، فق: بنگری/ بنگرید. (6). آج است. (7). آج، لب: بری/ برید. [.....] (8). اساس و وز: بدهند، با توجه به آج و دیگر نسخه بدلها و فحوای مطالب تصحیح شد. (9). سوره فاطر (35) آیه 18. صفحه : 368 مَن یَعمَل سُوءاً یُجزَ بِه‌ِ«1» وَ مَن یَعمَل مِن‌َ الصّالِحات‌ِ مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی وَ هُوَ مُؤمِن‌ٌ«2» مَن عَمِل‌َ صالِحاً فَلِنَفسِه‌ِ وَ مَن أَساءَ فَعَلَیها وَ ما رَبُّک‌َ بِظَلّام‌ٍ لِلعَبِیدِ«3»- الی ما لا یحصی کثرة، قرآن همه از اینکه است«4» چون خبری«5» آید به خلاف ادلّه عقل و آیات محکمه قرآن اگر هیچ احتمال تأویلی کند که مطابق آن ادلّه شود بر آن حمل کنند، و اگر نبود در«6» توقّف کنند یا رد کنند که رسول- علیه السّلام- چنین فرمود که: اذا أتاکم عنّی حدیث فاعرضوه علی کتاب اللّه و حجّة عقولکم فان وافقهما فاقبلوه و الّا فاضربوا به عرض الجدار، چون حدیثی از من به شما آید بر کتاب خدای و حجّت عقل عرضه کنی«7»، اگر مطابق باشد قبول کنی«8»، و الّا بر جانب دیوار زنی«9»، و اینکه یک دو خبر برای آن آوردم که لایق آیت بود و محتمل تأویل- و اللّه یوفقنا لما فیه المحبّة و الرّضاء. وَ یُؤت‌ِ مِن لَدُنه‌ُ أَجراً عَظِیماً، اینکه فعل عطف است بر آن فعل مجزوم من قوله: وَ إِن تَک‌ُ حَسَنَةً یُضاعِفها، و «لدن» در او چند لغت است: لد، و لدن، و لدی و لدی، و بدهد او را از نزدیک خود مزدی عظیم، یعنی ثواب عمل. و ابو عثمان النّهدی«10» گفت که: به من رسید که ابو هریره [313- ر] می‌گوید«11» که پیغامبر- صلّی اللّه علیه و سلّم- گفته است که خدای تعالی بنده مؤمن را به یک حسنه هزار هزار حسنه بدهد، مرا عجب آمد تا اتّفاق افتاد که به حج رفتم، او را دیدم به مکّه. گفتم: خبری«12» از تو روایت می‌کنند که رسول- علیه السّلام- گفت، و من شنیدم از او که خدای تعالی بنده مؤمن را به یک حسنه هزار هزار بدهد، گفت: من نه چنین گفتم، من گفتم: رسول«13» دو هزار حسنه بدهد، و اگر ----------------------------------- (1). سوره نساء (4) آیه 123. (2). سوره نساء (4) آیه 124، وز و. (3). سوره فصلّت (41) آیه 46. (4). آج، لب، فق، مر: همه از اینکه معنی می‌گوید که می‌شنوی. (5). آج، لب، فق، مر: خیر. (6). آج، مر: در او. (7). فق، مر: کنید. (8). فق، مر: زنید. (9). زنی/ زنید. (10). اساس، آج، لب، فق، مر: ابو عثمان الهندی، با توجّه به وز تصحیح شد. (11). آج، لب، فق، مر: می‌گفت. (12). وز: چیزی. [.....] (13). اساس افتادگی دارد، از وز افزوده شد. صفحه : 369 باور ندارید«1» اینکه آیت برخوان: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَظلِم‌ُ مِثقال‌َ ذَرَّةٍ وَ إِن تَک‌ُ حَسَنَةً یُضاعِفها وَ یُؤت‌ِ مِن لَدُنه‌ُ أَجراً عَظِیماً، بنگر که آن که خدای تعالی آن را عظیم خواند چه باشد و قدر آن که داند«2»؟ فَکَیف‌َ إِذا جِئنا مِن کُل‌ِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ، حق تعالی چون آیتی وعد بگفت، در پی آن آیتی وعید بگفت تا مکلّفان را به هر دو طریق تحریض کرده باشد بر فعل طاعات و اجتناب مقبّحات، گفت: چگونه باشد چون ما از هر أمّتی گواهی بیارم«3» بر ایشان، یعنی پیغامبرشان [را]«4»، و لفظ استفهام است و معنی تقریر و تعجیب و تعظیم و تهویل کار و آنچه استفهام به آن تعلّق دارد کلام محذوف است، یعنی چگونه باشد حال اینان را«5» از کفّار و فسّاق تا چگونه کنند و چه مدفع سازند و چه جواب دهند و چه عذر آرند چون حال چنین باشد چون من از هر امّتی گواهی بیارم بر ایشان از ایشان و تو را بیارم تا گواهی دهی بر ایشان، و آن که برای کسی گواهی دهد تا حق‌ّ او به او رسد گویند: شهد له، و آن را که بر او گواهی دهند تا حق از او بستانند گویند: شهد علیه. عبد اللّه مسعود گفت رسول- صلّی اللّه علیه و آله- مرا گفت: از قرآن چیزی بخوان، من سورة النّساء آغاز کردم. چون به اینکه آیت رسیدم بگریست و گفت: با سر گیر، با سر گرفتم. دگر باره چون به اینکه آیت رسیدم بگریست بیش از آن که اوّل گریسته بود، آنگه گفت: حسبی، بس است مرا اینچ«6» خواندی. یَومَئِذٍ، نصب او بر ظرف است من قوله: وَ جِئنا بِک‌َ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً، آن روز که خواهند و تمنّا کنند کافران و آنان که در پیغامبر«7» عاصی شده باشند اگر زمین به ایشان راست باز کنند. مدنیان و شامیان خواندند: «لو تسّوّی» به فتح «تا» و تشدید «سین» علی وزن ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: نداری. (2). مر قوله تعالی. (3). کذا: در اساس و وز، دیگر نسخه بدلها: بیاریم. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (5). همه نسخه بدلها لفظ «را» ندارد. (6). آج، لب، فق، مر: آنچه. (7). وز: پیغامبری، دیگر نسخه بدلها: پیغمبران. صفحه : 370 تفعّل، آنگه «تا» ی تفعّل را در «سین» ادغام کردند، و اصل او «تتسوّی» بوده است، پس «تسوّی» به چهار درج«1» به اینکه جا رسید. و کوفیان خوانند«2» الّا عاصم: «لو تسوّی» به فتح «تا» و تخفیف «سین» بر حذف «تا» ی تفعل، نحو قوله تعالی: یَوم‌َ یَأت‌ِ لا تَکَلَّم‌ُ«3»، علی تقدیر: لا تتکلّم، و باقی خوانند«4»: «تسوّی» به ضم‌ّ «تا» و تخفیف «سین» بر فعل مجهول، أی لو سوّیت بهم الإرض. قتاده و ابو عبیده گفتند: معنی آن است که زمین باز شدی و ایشان به زمین فرو شدندی با زمین راست شدندی. إبن کیسان گفت: معنی آن است که خواستندی که ایشان را زنده نکرده بودندی و بر نه انگیخته، زمین به ایشان راست بودی. کلبی گفت: چون خدای تعالی انتصاف کند میان بهایم و سباع و طیور، ایشان را گوید: کن ترابا، خاک شوید، همه خاک شوند. عند آن کافران تمنّای حال ایشان کنند که کاشک ایشان نیز خاک شدندی و مردم بر سر ایشان می‌رفتندی. ابو القاسم بن حبیب گفت: از بعضی مردم شنیدم که تفسیر اینکه آیت چنین کردند که تمنّا آن کنند که ایشان را به وزن زمین به زر برابر کنند بر سبیل فدیه، بیانه قوله: یَوَدُّ المُجرِم‌ُ لَو یَفتَدِی مِن عَذاب‌ِ یَومِئِذٍ بِبَنِیه‌ِ«5» الی قوله: وَ مَن فِی الأَرض‌ِ جَمِیعاً ثُم‌َّ یُنجِیه‌ِ«6»، خواستندی که حال بر اینکه جمله بودی، و ایشان نعت و صفت رسول و نبوّت او پنهان نکرده بودندی. بعضی دگر گفتند: اینکه کلامی مستأنف است، تعلّق ندارد بما قبله، و معنی آن است که: ایشان از خدای چیزی پنهان نتوانند کردن و چیزی بر او پوشیده نشود. کلبی گفت: چیزی از خدای پنهان نتوانند کردن [که دانند]«7» که جوارح و اعضای ایشان بر او گواهی دهند«8». قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا لا تَقرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُم سُکاری- الایة، خدای تعالی ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: درجه. (4- 2). آج، لب، فق، مر: خواندند. (3). سوره هود (11) آیه 105. (5). سوره معارج (70) آیه 11. (6). سوره معارج (70) آیه 14. (7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (8). وز، آج، لب، فق: دهد. صفحه : 371 نهی کرد مردمان را از آن که نماز کنند در حال مستی. بعضی مفسّران گفتند: در بدایت اسلام که خمر حرام نبود، جماعتی خمر خوردندی و مست شدندی و نماز کردندی، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد. «واو» حال راست، و «سکاری» جمع سکران باشد، و أصله من السّکر و هو السّد، و منه السّکر بند آب را که بسته باشد سکر گویند، و مستی را برای آن سکر گویند که ره عقل به دانستن چیزها ببندد. اگر گویند چگونه شاید که خدا با مست خطاب کند، و او را عقل نباشد، و جاری مجرای دیوانه و کودک باشد! جواب آن است که: اگر چه در ظاهر نهی است از نماز، در معنی نهی است از شرب خمر که عند آن مست شود و نماز او درست نیاید، فکأنّه قال: لا تشربوا الخمر فتسکروا فیمنعکم عن الصّلاة، کما قال تعالی: وَ یَصُدَّکُم عَن ذِکرِ اللّه‌ِ وَ عَن‌ِ الصَّلاةِ«1». اگر گویند: مست را چگونه مکلّف گویی«2»، و خدای تعالی او را نهی می‌کند از نماز، و به اجماع هر که مکلّف باشد نماز از او ساقط نشود! جواب هم آن است که: نهی از نماز نیست، از شرب خمر است، امّا چون مست شد بیان است که نماز«3» از او درست نیست و به موقع قبول نیست اگر کند، و حال حالی بود که نداند چه می‌خواند و چه می‌گوید، اعاده واجب بود. و در آیت دلیل است بر آن که شارب خمر در آن حال [313- پ] که مست باشد مؤمن است«4»، خدای تعالی به خطاب مؤمن و به اطلاق اسم ایمان بر او حکم کرد، خلاف آن که معتزله گفتند و ضحّاک بن مزاحم گفت مراد مست خواب است. و عایشه روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که: چون از شما یکی در نماز باشد و او را نعاس رنجه دارد باید تا بخسبد، چه اگر خفته نماز کند خود را دشنام دهد پندارد که استغفار می‌کند، و به لفظی دیگر باشد که بر خود نفرین کند و پندارد که دعا می‌کند. ----------------------------------- (1). سوره مائده (5) آیه 91. (2). مر: گویید. (3). فق کند، چاپ شعرانی (3/ 394): نبایست که نماز کند که نماز. (4). آج، لب، فق، مر که. صفحه : 372 عبیدة السّلمانی‌ّ گفت: مراد حاقن است، بیانه قوله- علیه السّلام: لا یصلّین‌ّ أحدکم و هو زناء و لا یصلّین‌ّ أحدکم و هو یدافع الاخبثین، جز اینکه که [اینکه]«1» قولها مخالف ظاهر است و بر خواب حمل کردن مجاز باشد، و بر حقن حمل کردن هیچ وجهی ندارد در لغت. آنگه آن را حدّی نهاد که: تا کی نشاید! گفت: حَتّی تَعلَمُوا ما تَقُولُون‌َ، تا آنگه که داند چه می‌گوید و چه می‌خواند«2». وَ لا جُنُباً، نصب او بر حال است، و اینکه لفظ صالح باشد واحد [و]«3» تثنیه و جمع و تأنیث را، یقال: رجل [جنب]«4» و امرأة جنب، و رجلان و امرأتان و رجال و نساء جنب، یقال: أجنب الرّجل و جنب إذا صار جنبا، و اصل جنابت بعد باشد، برای آن که جنب مجتنب باشد از نماز و مسجد و مصحف و امور شرعی. آنگه حالتی از آن استثنا کرد، گفت: إِلّا عابِرِی سَبِیل‌ٍ، در معنی او خلاف کردند. بعضی گفتند: مراد مسافر است، یعنی الّا که مسافر باشی که آنگه نماز روا باشد به تیمّم، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و سعید جبیر و مجاهد و الحکم و إبن زید و إبن کثیر. و بعضی دگر گفتند: مراد مواضع نماز«5» از مساجد، و حذف کرد«6» برای دلالت کلام بر او، و اینکه قول سعید بن المسیّب است و إبن یسار و ضحّاک و حسن و عکرمه و ابو الضّحی و عطاء الخراسانی‌ّ. و روایت است از باقر- علیه السّلام-«7» لیث روایت کرد عن زید بن ابی حبیب که جماعتی انصار را درهای سرای در مسجد بود، چون جنب شدندی راهی دگر نبود ایشان را، خدای تعالی رخصت داد که به ره گذر در مسجد بگذرند، و اینکه در بدایت اسلام بود پیش از آن که سدّ ابواب کردند و درهای که در مسجد بود بر آوردند، مگر در حجره امیر المؤمنین و فاطمه. ام‌ّ سلمه روایت کرد که رسول- علیه السّلام- گفت: ألا إن‌ّ مسجدی حرام علی ----------------------------------- (5- 1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). مر: که دانید چه می‌گویید و چه می‌خوانید. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مر است. (6). آج، لب، فق، مر از. (7). فق که. صفحه : 373 الله‌کل‌ّ حائض من النّساء و جنب من الرّجال الّا علی محمّد و اهل بیته علی‌ّ و فاطمة و الحسن و الحسین} ، گفت: اینکه مسجد من حرام است بر هر حایضی از زنان و جنبی از مردان الّا بر محمّد و اهل بیت او علی و فاطمة و حسن و حسین، و اینکه قول اولیتر است برای آن که حکم تیمّم و آنان که ایشان را تیمّم باید کردن در آیت خواهد آمدن، اگر بر تیمّم حمل کنند تکرار باشد، و انّما خواست تا در آیت هم بیان«1» حکم مسجد کند و هم بیان آن که نماز چگونه کند چون آب نیابد. وَ إِن کُنتُم مَرضی، جمع مریض، اگر بیمار باشی«2» و مراد بیماری است که او را آبله باشد یا جراحتی یا ریشی یا شکسته«3» باشد او را بر اعضای طهارت یا بر اندام چون جنب شود، و جمله فقها را مذهب اینکه است مگر حسن بصری و عطا که گفتند: تیمّم روا نباشد او را، و آن خلاف منقرض است امروز. جابر عبد اللّه انصاری روایت کرد که: ما«4» جماعتی صحابه در سفری«5» بودیم، مردی را سنگی بر سر آمد و سرش بشکست، در شب او را احتلام افتاد. بر دگر روز رجوع کرد با قوم، گفت: مرا هیچ رخصت می‌یابی«6»! گفتند: نه، آب هست تو را غسل باید کردن. مرد غسل کرد و آب بر سر ریخت بمرد. چون باز آمدیم رسول را بگفتیم، دلتنگ شد و گفت: قتلوه قتلهم اللّه أ لا سئلوا اذا لم یعلموا فانّما شفا العی‌ّ السؤال ، مرد«7» را بکشتند که خدا بکشاد ایشان را، چرا نپرسیدند چون ندانستند که شفای فروماندگی سؤال است. او را تیمّم کفایت بودی یا آن که جراحت ببستی و همه اندام بشستی و دست‌تر به بالای آن خرقه فرود آوردی. أَو عَلی سَفَرٍ، [ یا ]«8» بر سفر«9» باشد، اگر دور بود و اگر نزدیک. چون آب نیابد با طلب او را تیمّم باید کردن باتّفاق، فامّا چون در شهر باشد آب منقطع شود یا متغلّبان ----------------------------------- (1). اساس: بیاید، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). مر: باشید. (3). مر: شکسته‌ای. [.....] (4). آج، فق: با. (5). آج، لب، فق، مر: سفر. (6). مر: می‌باشد. (7). آج، لب، فق: مردی. (8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). وز: بر سر سفر. صفحه : 374 آب از او بگردانند چنان که آب نباشد آن جا دو سه مذهب است. مذهب ما و شافعی و محمّد بن الحسن آن است که: تیمّم کند و نماز کند، جز که بر مذهب ایشان نماز باز کند، و به مذهب ما نماز باز نباید کردن، و اینکه مذهب مالک است و اوزاعی و ابو یوسف و مذهب ابو حنیفه آن است که: تیمّم نکند و نماز نکند تا آن که آب یابد وضو کند و نماز کند. أَو جاءَ أَحَدٌ مِنکُم مِن‌َ الغائِطِ، و «غائط» در لغت زمین پست باشد، و غوط و غیط و غائط هر سه لغت است و هی المطمان‌ّ من الإرض. مجاهد گفت: وادی باشد، محمّد بن جریر گفت: نشیب زمین باشد. مؤرّج گفت: قراری باشد از زمین که پیرامون او آکام و بلندیها باشد که آن را باز پوشد و جمعها غیطان، و فعل از او غاط«1» یغوط باشد و تغوط اذا أتی الغائط، و اینکه از جمله اسمای منقوله است برای آن که ایشان قضای حاجت در مطمأنات زمین کردندی، پس نام زمین بر حدث نهادند، مثل العذرة و الحش‌ّ. و در آیت مراد قضای حاجت است و برازی که از شکم بیرون آید، و برای آن ذکر اینکه کرد که از جمله نواقض طهارت است. أَو لامَستُم‌ُ النِّساءَ، حمزه و کسائی و خلف خواند: «لمستم» بی الف، اینکه جا و نیز در سورة المائده و آن اختیار [314- ر] ابو عبید«2» است، و باقی قرّاء به «الف» خواندند من الملامسة، مفاعلة بین اثنین. مفسّران و فقها خلاف کردند در معنی لمس و ملامسه. قومی گفتند: مراد جماع است و خلوت، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و حسن بصری و مجاهد و قتاده، و روایت است از صادق و باقر- علیهما السّلام- و اینکه مذهب ماست. سعید بن جبیر گفت: در اینکه لفظ خلاف رفت، روزی جماعتی از عرب گفتند: لمس جماع باشد، و جماعتی موالی گفتند: جماع نباشد. من به نزدیک عبد اللّه عبّاس آمدم و از او پرسیدم، مرا گفت: تو از کدام گروهی! گفتم: من بر قول موالی‌ام، گفت: مغلوبی تو و«3» ایشان، که لمس جماع باشد، و کذالک المس‌ّ و المباشرة، و لکن خدای تعالی کفایت کند به آنچه خواهد، و اینکه لفظ در اصل لغت ----------------------------------- (1). اساس، وز، لب، مر: غائط، با توجّه به آج، فق تصحیح شد. (2). آج، لب، فق، مر: ابو عبیده. (3). کذا: در اساس، وز: مغلوبی بر او، آج، لب، فق، مر: مغلوبی تو از. صفحه : 375 برای لمس دست نهادند، جز آن است که به عرف و شرع حقیقت گشت به جماع لکثرة الاستعمال. و بیشتر الفاظ که به آن کنایت کردند از جماع به عرف و شرع حقیقت است، کالمجامعة و الجماع و المباشرة و المباضعة، و المس‌ّ و اللّمس و الباه«1»، اینکه هر یکی در لغت معنی و اشتقاقی دارد جز جماع، و لکن عرف و شرع بر او طاری شد و به آن چیزها مجاز گردد و به اینکه معنی حقیقت. و اینکه فصل برای آن گفتیم تا شافعی و اوزاعی و مالک و آنان که گفتند: لمس نقض طهارت کند، ایشان را نبود که به ظاهر آیت تمسّک کنند و گویند حقیقت اینکه است و آن مجاز، بل بر عکس آن است که ایشان گفتند، و ایشان گفتند: اینکه کنایت است از جماع برای آن که به لمس به جماع رسند، چنان که عرب بر توسّع ابر را آسمان خواند و باران را و گیاه را، قال الشّاعر: اذا سقط السّماء بارض قوم رعیناه اذا کانوا غضابا جماعتی دیگر گفتند مس‌ّ البشرتین«2» باشد، سواء اگر جماع باشد و اگر نه، و اینکه قول عبد اللّه مسعود است و عبد اللّه عمر و ابو عبیده و شعبی و نخعی و حمّاد و حکم. و فقها در حکم آیت خلاف کردند بر پنج مذهب، شافعی گفت: هر اندام که از مرد به اندام زن رسد اگر دست باشد و اگر جز دست طهارت بشکافد، و اینکه قول عبد اللّه مسعود است و عبد اللّه عمر و زهری و ربیعه، و اوزاعی گفت: اگر لمس به دست باشد نقض طهارت کند، و اگر جز به دست باشد نقض نکند، و مذهب مالک و لیث بن سعد و احمد حنبل و اسحاق بن راهویه آن است که: اگر لمسی به شهوت باشد نقض کند، و اگر به شهوت نباشد نقض نکند، و مذهب ابو حنیفه و ابو یوسف آن است که: اگر ملامستی فاحش باشد نقض کند، و اگر فاحش نباشد نقض نکند. و تفسیر فاحش به آن کرد که انتشار پدید آید با آن، و جماعتی دیگر گفتند: لمس به هیچ وجه نقض طهارت نکند، و اینکه مذهب اهل البیت است، و در صحابه قول عبد اللّه عبّاس است، و در تابعین حسن بصری، و در فقها محمّد حسن، و یک روایت از سفیان ثوری، و دگر روایت از او چون مذهب مالک است، آنگاه آنان که گفتند ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر: بساط، چاپ شعرانی (3/ 397): المباشرة. (2). آج، لب: مس البشر، فق، مر: مس البشرین. صفحه : 376 که: لمس نقض طهارت کند خلاف کردند«1» که اگر حائلی باشد و دست مرد به اندام زن در جامه باشد، مذهب جمهور فقها آن است که نقض نکند، و مالک اعتبار کرد گفت: اگر حائلی رقیق باشد نقض کند، و اگر کثیف باشد نکند، و لیث«2» و ربیعه گفتند: نقض کند علی کل‌ّ حال اگر رقیق باشد اگر کثیف. امّا آن که ملموس را طهارت تباه شود یا نه شافعی را در او دو قول است. فَلَم تَجِدُوا ماءً، آب نیابی، فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً، بدان که تیمّم از خصایص اینکه امّت است که خدای تعالی اینکه امّت را به آن تخصیص کرد. حذیفة الیمان روایت کرد که رسول- صلّی اللّه علیه و آله گفت: فضلنا علی النّاس بثلاث، ما را به سه چیز تفضیل دادند بر دیگران: زمین جمله به مسجد ما کردند و خاکش به طهور ما، تا چون آب نیابیم تیمّم کنیم، و صفهای مادر نماز چون صف فرشتگان کردند. امّا ابتدای تیمّم در اخبار آمده است که: بعضی زنان رسول«3» در بعضی سفرها با رسول بودند، عقدی داشت عاریت از کسی خواسته گم شد، چندان که طلب کردند نیافتند. رسول- علیه السّلام- و صحابه آن شب آن جا باز ماندند و در آن منزل آب نبود و آبی که داشتند برسید«4» و بن«5» در آمد و مردم چون رنجوری شدند. جبرئیل- علیه السّلام- آمد به وقت نماز و آبها هیچ نمانده بود، و آیت تیمّم آورد. رسول- علیه السّلام- تیمّم کرد و اصحابان«6» و نماز کردند، چون اشتران را برانگیختند تا بار کنند عقد«7» در زیر شتر بود. و از شرایط اباحت تیمّم و جواز او آن است که آب نیابد با آن که طلب کند در رحل خود، و از چهار جانب مقدار یک دو تیر پرتاب«8» و اینکه مذهب ماست و شافعی و بیشتر فقهاء، و ابو حنیفه گفت: طلب آب شرط نیست در جواز تیمّم، بل طلب کردن آب مستحب است و دلیل بر وجوب طلب آب، قوله تعالی: ----------------------------------- (1). اساس و در فقها محمّد حسن و یک روایت از سفیان ثوری و، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (2). اساس بن، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید. (3). آج، لب علیه السلام. [.....] (4). فق، مر: نرسید. (5). مر: صبح. (6). آج، لب، فق، مر: صحابه. (7). نسخه تب، تا بدین جا افتادگی دارد. (8). وز: پرتاف. صفحه : 377 فَلَم تَجِدُوا ماءً، آب نیابی«1» و وجدان«2» آن جا باشد که طلب باشد، دگر آن که اگر آب باشد و [لکن]«3» در چاهی باشد و آلت ندارد یا در پیش آن حایلی باشد از دشمنی و سبعی و خوفی هم به منزله آن باشد که نیابد بنزدیک شافعی و بیشتر فقها، و شرط دیگر آن است که مرضی نباشد او را مانع از استعمال آب یا قرحه و جراحتی برآرد«4» بر اندام یا بر اعضای طهارت که آب بر او«5» نشاید رسانیدن، آنگه اگر بیماری یا قرحه‌ای باشد خلاف کردند اگر خوف تلف نفس بود باتفاق تیمّم [314- پ] باید کردن، و اگر ضرر دون تلف نفس بود نزدیک ما هم تیمّم کند، و شافعی را در او دو قول است: یکی چنان که ما گفتیم، و اینکه مذهب ابو حنیفه است، و یکی آن که نشاید تیمّم کردن و هر گه که چندانی آب یابد که وضو را یا غسل را کفایت نباشد، او را تیمّم باید کردن، و روا نبود که بعضی به آب بشوید و بعضی به خاک بمالد، و مذهب ابو حنیفه هم اینکه است، و مالک و مزنی‌ّ و شافعی را در او دو قول است: یکی آن که روا باشد، و یکی آن که نباشد تیمّم باید کردن. اگر بر اعضای طهارت جراحتی دارد یا ریشی و بسته بود در حال وضو و غسل دست به سر آن فرود آرد اگر ممکن نباشد باز گشادن و از مضرّت ترسد، آنگه بر آن وضو و غسل نماز کند نماز [باز]«6» باید کردن یا نه! به نزدیک ما باز نباید کردن، و شافعی را در او دو قول است: یکی چنان که ما گفتیم، و دوم آن که اعادت باید کردن، و آن اختیار مزنّی است. امّا آنچه به آن تیمّم شاید کردن، زمین باشد یا آنچه نام زمین بر او افتد باطلاق از خاک و سنگ و کلوخ، سواء اگر چیزی از آن در دست رسد یا نه، و فقها را در او چهار مذهب است: ابو حنیفه را مذهب موافق«7» مذهب ماست در آن که اعتبار نکرد آن که دست آلوده شود به او جز آن که او را واداشت که به چیزهای سوده چون سرمه و زرنیخ و آهک و گچ و جوهر خرد سوده تیمّم کند، و نزدیک ما روا نباشد و به سحاله ----------------------------------- (1). تب: نیابید. (2). آج، لب، فق، مر: وجد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). آج، لب، فق: ندارد. (5). وز، تب: باو، آج، لب، فق، مر: بدو. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و تب افزوده شد. آج، فق، مر: نماز را باز. (7). آج، لب، فق، مر، تب: مذهب ابو حنیفه موافق. صفحه : 378 زر و سیم و روی و برنج و آهن و مس و ارزیز هم روا نباشد، و ابو حنیفه هم روا ندارد. و مالک گفت: تیمّم به زمین باشد و هر چه به زمین پیوسته باشد تا به معادن و درختان روا دارد. و اوزاعی و ثوری گفتند: به زمین و به هر چه بر زمین باشد از حجر و مدر و شجر و برف و یخ، و شافعی گفت: جز خاک نشاید خاکی نرم که دست به او آلوده شود و آن را غباری باشد. امّا کیفیّت او که چگونه باید کردن، تیمّم بر دو ضرب باشد: یکی بدل وضو، و یکی بدل غسل. آن که بدل غسل باشد، دست بر زمین زند به شرط آن که زمینی پاکیزه باشد و بیفشاند و مسح کند به او از آن جا که موی سر است پیشانی را تا به کناره بینی، و یک بار دیگر بر زمین زند و بر پشت دستها مالد از زند تا به سر انگشتان، ابتدا به دست راست کند پس به دست چپ. و آنچه بدل وضو باشد، دست یک بار بر زمین زند برای دیم«1» و دستها، و فرقی نباشد جز اینکه که گفتیم، و کیفیّت یکی باشد و فقها را در او پنج مذهب است، زهری گفت: یک بار در روی مالد و یک بار در دستها تا به زیر بغل و بالای دوش. إبن سیرین گفت: سه بار دست بر زمین نهد«2»، یک بار [برای]«3» روی و یک بار برای کفها و یک بار برای بازوها. و شافعی گفت: دو بار، یک بار برای روی و یک بار برای دستها از ارسنه«4» تا به سر انگشتان چنان که در وضو باشد، و اینکه قول بعضی اصحابان«5» ماست، و در صحابه قول عبد اللّه عمر است و جابر عبد اللّه انصاری، و از تابعین حسن بصری و شعبی، و از فقها ابو حنیفه و ثوری و مالک و لیث. و [مذهب]«6» اوزاعی و احمد و اسحاق آن است که: یک دفعه روا باشد دست بر زمین زدن«7» برای روی و برای دستها، و اینکه قول سعید بن المسیّب است. و راوی خبر گوید که: مردی بنزدیک عمر خطّاب آمد و او را پرسید از کسی ----------------------------------- (1). آج: روی، فق: دویم. (2). وز، آج، لب، فق، مر: زند. [.....] (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). کذا: در اساس، وز، تب، آج، لب: آرش، فق: ارشنه، مر: از بر سینه. (5). آج، لب، فق: اصحاب. (6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). آج، لب، فق: زند. صفحه : 379 که او را جنابت رسد و آب نیابد، گفت: صبر کند تا آب یابد غسل کند، تا آب نیابد نماز نکند. عمّار یاسر حاضر بود، او را گفت: یاد نداری که ما با پیغمبر در فلان سفر بودیم، مرا جنابت رسید، برفتم و خویشتن در خاک بگردانیدم، پس بیامدم و رسول را خبر دادم، مرا گفت: یا عمّار؟ اینکه قدر کفایت بود تو را، و دست بر زمین زد و در روی مالید و دگر باره در دستها«1»، و گفت: نگر تا دگر چنان نکنی. امّا آن که نماز به تیمّم کرده باز باید کردن یا نه! بنزدیک ما آنچه بدل وضو بود باز نباید کردن، و آنچه بدل غسل بود اعتبار کنند، اگر جنابت«2» از احتلام باشد یا جنابتی نه باختیار، هم باز نباید کردن، [و اگر از جماع بود و جنابت عمد نماز باز باید کردن، و بنزدیک شافعی اینکه اعتبار نیست باز نباید کردن]«3»، و بنزدیک ما درست نباشد الّا به آخر وقت که وقت تنگ شود، و بنزدیک شافعی به اوّل وقت روا باشد و پیش از وقت نشاید. و مذهب ابو حنیفه آن است که: هر گه خواهد روا باشد، و مالک و شافعی و لیث بن سعد و احمد بن حنبل گفتند که: به یک تیمّم دو نماز نشاید کردن، بل برای هر نمازی تیمّمی باید کردن، و بنزدیک ما هر پنج نماز به یک تیمّم روا باشد که بکند مادام تا [حدثی]«4» نباشد که آن را بشکافد، [و]«5» هر چه نواقض طهارت بود، نواقض تیمّم باشد، و زیادتی دیگر و آن آن است که متمکّن شود از آب و استعمال آن که چون بر تیمّم باشد و آب به دست آید تیمّم باطل شود، و اگر وضو باز نکند و آب از دست بشود تیمّم با سر باید گرفتن و هر چه به وضو مباح باشد به تیمّم مباح باشد از نماز و طواف و مانند آن. و اصل تیمّم در لغت قصد باشد، یقال: امّم و یمّم و تیمّم، و أم‌ّ اذا قصد، قال الأعشی«6»: تیمّمت ارضا و کم دونه من الارض من مهمه ذی شزن و اینکه از اسماء منقوله باشد. و صعید روی زمین باشد سواء اگر بر او خاک باشد و اگر نه. زجّاج گفت: خلاف نیست در اینکه از میان اهل لغت. طیّبا، أی«7» طاهرا. و ----------------------------------- (1). تب مالید. (2). آج، لب، فق، مر: چنانچه. (5- 4- 3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). تب شعر. (7). اساس: او، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. صفحه : 380 سفیان گفت: یعنی حلالا. فَامسَحُوا بِوُجُوهِکُم وَ أَیدِیکُم«1»أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ یَشتَرُون‌َ الضَّلالَةَ وَ یُرِیدُون‌َ أَن تَضِلُّوا السَّبِیل‌َ (44) وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِأَعدائِکُم وَ کَفی بِاللّه‌ِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللّه‌ِ نَصِیراً (45) مِن‌َ الَّذِین‌َ هادُوا یُحَرِّفُون‌َ الکَلِم‌َ عَن مَواضِعِه‌ِ وَ یَقُولُون‌َ سَمِعنا وَ عَصَینا وَ اسمَع غَیرَ مُسمَع‌ٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلسِنَتِهِم وَ طَعناً فِی الدِّین‌ِ وَ لَو أَنَّهُم قالُوا سَمِعنا وَ أَطَعنا وَ اسمَع وَ انظُرنا لَکان‌َ خَیراً لَهُم وَ أَقوَم‌َ وَ لکِن لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِکُفرِهِم فَلا یُؤمِنُون‌َ إِلاّ قَلِیلاً (46) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ آمِنُوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُم مِن قَبل‌ِ أَن نَطمِس‌َ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِها أَو نَلعَنَهُم کَما لَعَنّا أَصحاب‌َ السَّبت‌ِ وَ کان‌َ أَمرُ اللّه‌ِ مَفعُولاً (47) إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ وَ یَغفِرُ ما دُون‌َ ذلِک‌َ لِمَن یَشاءُ وَ مَن یُشرِک بِاللّه‌ِ فَقَدِ افتَری إِثماً عَظِیماً (48)أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ یُزَکُّون‌َ أَنفُسَهُم بَل‌ِ اللّه‌ُ یُزَکِّی مَن یَشاءُ وَ لا یُظلَمُون‌َ فَتِیلاً (49) انظُر کَیف‌َ یَفتَرُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ وَ کَفی بِه‌ِ إِثماً مُبِیناً (50) أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ یُؤمِنُون‌َ بِالجِبت‌ِ وَ الطّاغُوت‌ِ وَ یَقُولُون‌َ لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهدی مِن‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا سَبِیلاً (51) أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ وَ مَن یَلعَن‌ِ اللّه‌ُ فَلَن تَجِدَ لَه‌ُ نَصِیراً (52) أَم لَهُم نَصِیب‌ٌ مِن‌َ المُلک‌ِ فَإِذاً لا یُؤتُون‌َ النّاس‌َ نَقِیراً (53) أَم یَحسُدُون‌َ النّاس‌َ عَلی ما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ فَقَد آتَینا آل‌َ إِبراهِیم‌َ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ آتَیناهُم مُلکاً عَظِیماً (54) فَمِنهُم مَن آمَن‌َ بِه‌ِ وَ مِنهُم مَن صَدَّ عَنه‌ُ وَ کَفی بِجَهَنَّم‌َ سَعِیراً (55) إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوف‌َ نُصلِیهِم ناراً کُلَّما نَضِجَت جُلُودُهُم بَدَّلناهُم جُلُوداً غَیرَها لِیَذُوقُوا العَذاب‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَزِیزاً حَکِیماً (56) وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ سَنُدخِلُهُم جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِین‌َ فِیها أَبَداً لَهُم فِیها أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدخِلُهُم ظِلاًّ ظَلِیلاً (57)

نبینی«4» آنان را که بدادند ایشان را بهره‌ای از کتاب«5»، می‌خرند گمراهی را و می‌خواهند تا«6» گم کنی«7» شما راه! و خدای داناتر است به دشمنان شما. و بس است خدای دوست، و بس است«8» خدای یار. از آنان که جهود شدند می‌گردانند سخنها را از جایگاه خود و می‌گویند شنیدیم و عاصی شدیم و بشنو ناشنواینده«9» و ما را نگاه دار لغزی است به زبان ایشان و طعنه زدنی در دین، و اگر ایشان گفتندی شنیدیم و فرمان بردیم، بشنو و درمانگر باشد بهتر ایشان را و راست‌تر، و لکن لعنت کرد«10» ایشان را خدای به کفرشان ایمان نیارند مگر اندکی. ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر منه، «ها» راجع است با صعید. (2). اساس: نکننده، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). وز، تب: نه بینی، آج، فق: ای ننگرستی، لب: ای ننگریستی. [.....] (5). آج، لب، فق: از دانش. (6). آج، لب، فق: که. (7). گم کنی/ گم کنید. (8). آج، لب، فق: بسنده است. (9). لب، فق: ناشنوانیده. (10). آج، لب، فق: دور گردانید. صفحه : 381 ای آنان که کتاب دادندشان«1»؟ ایمان آرید به آنچه فرستادیم راست دارنده آن را که با«2» شماست از پیش آن که ببریم«3» اثر رویهایی و باز بگردانیم آن را با پسها، یا لعنت کنیم ایشان را چنان که لعنت کردیم خداوندان شنبه را«4»، و کار خدای کرده بود. خدای نیامرزد«5» که با او انباز گیرند«6» و بیامرزد، آنچه کم از آن باشد آن را که خواهد، و هر که انباز گیرد با خدای، فرو بافته باشد دروغی بزرگ. نبینی«7» آنان را که تزکیه می‌کنند«8» خود را، بل خدای تزکیه کند آن را که خواهد و بیداد نکنند بر ایشان اندکی! بنگر که چگونه فرو می‌بافند بر خدای دروغ، و بس باشد آن، بزه آشکارا. نبینی«9» آنان را که دادند ایشان را بهره‌ای از کتاب! ایمان می‌آرند به معبودانی که دون خدایند و می‌گویند آنان را که کافر شدند اینان راه یافته‌تراند از آنان که ایمان آورده‌اند به راه. اینان آنانند«10» لعنت کرد ایشان را خدای، و هر که را لعنت کند خدای نیابی او را یاری. یا ایشان را بهره‌ای ----------------------------------- (1). تب: دادندتان. (2). تب: آنچه با. (3). آج، لب، فق: محو گردانیم. (4). آج، لب، فق: اهل شنبه کردن. (5). وز: بنیامرزد. (6). اساس با خدای، با توجّه به وز و تب و معنی عبارت زاید می‌نماید. (7). آج، لب، فق: ای ننگرستی. (8). آج، لب، فق: به پاکی نسبت می‌دهند. [.....] (9). آج، لب، فق: ای ننگرستی. (10). آج، لب، فق که، تب که خدای. صفحه : 382 باشد از پادشاهی، پس ندهند مردمان [را]«1» اندکی«2». [315- پ] یا حسد می‌برند بر مردمان بر آنچه داد ایشان را خدای از فضلش، دادیم ما آل ابراهیم را کتاب و نبوّت و دادیم ایشا«3» پادشاهی بزرگ. از ایشان کس هست که ایمان آرد و از ایشان کس هست که برگردید از او، و بس است دوزخ افروخته. آنان که کافر شدند به آیات ما بچشانیم«4» ایشان را آتشی که هر گه که پخته شود پوستهای ایشان بدل کنیم ایشان را پوستهایی جز آن تا بچشند«5» عذاب که خدای قاهر و محکم کار است. و آنان که بگرویدند و کردند کارهای نیکو در بریم ایشان را در بهشتهایی که می‌رود از زیر آن جویها، همیشه باشند آن«6» جا جاودان، ایشان را بود در آن جا زنان«7» پاکیزه، و در برویم ایشان را در سایه‌ای گسترده«8». قوله تعالی: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ، خطاب است با رسول- علیه السّلام- و صورت او استفهام است، و مراد تعجیب، نمی‌بینی؟ زجّاج گفت ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و تب افزوده شد. (2). آج، لب، فق: که آنگاه ندادندی مردم را مقدار گواسته خرما که بر پشت او بود. (3). وز، تب، آج، لب، فق: ایشان را. (4). آج، لب، فق: زود بود که در آریم. (5). اساس: بچشید، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). تب: در آن. (7). وز، تب: زنانی. (8). آج، لب، فق: سایه‌ای نیک سایه. صفحه : 383 معنی آن است که: الم تعلم. رمّانی گفت: به معنی رؤیت بصر است، و رؤیت و علم هیچ دو به «الی» متعدّی نباشد، و گفتند: «الی» برای مبالغه آورد، یعنی الم تنته برؤیتک و علمک إلیهم، برای آن که «الی» انتهای غایت را باشد، و آنان که ایشان را نصیب دادند از کتاب، جهودانند که در مدینه بودند در قول عبد اللّه عبّاس و قتاده و عکرمه. یَشتَرُون‌َ الضَّلالَةَ، که گمراهی می‌بخرند«1»، و در آیت حذفی و اختصاری هست، و معنی آن است که: بالهدی، یعنی بدل کردند هدی را به ضلالت، و ایمان را به کفر، و ره نجات را به ره هلاک. زجّاج گفت: برای آن به لفظ «اشتراء» گفت که ایشان از عوام‌ّ رشوت ستدندی، پس به آن ماند که آن به بهای دیانت و هدایت خود کردند، برای آن که چون آن بستدند اینکه از دست بدادند. و مراد به «کتاب» توریت است. آنگه گفت: ایشان شما را چون خود می‌خواهند، چنان که ایشان بر ضلالند و می‌خواهند تا شما نیز بر ضلال باشید. وَ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ بِأَعدائِکُم، یعنی منکم، و خدای به دشمنان شما از شما عالمتر است تا به ایشان گمان خیر نبری«2» و به ایشان مشورت نکنی«3» و از ایشان طلب نصیحت نکنی«4». و گفته‌اند: «أعلم» به معنی علیم است، چنان که گفت: وَ هُوَ أَهوَن‌ُ علیه ای هین آنگاه گفت: شما را با ایشان چه حاجت است و به یاری و مشورت و رأی ایشان! و خدای شما را بس است به ولایت و نصرت. و گفتند: ولایت هم به معنی نصرت است، الا آن است که تکرار برای اختلاف لفظ کرد، کقوله: الفی قوله«5» کذبا و مینا و گفته‌اند: ولایت اولیتر است، و اولیتر آن بود که معنی مختلف باشد، و «با» در «کفی»«6» زیادت است، و معنی کفی اللّه، و نصب «ولیّا» و «نصیرا» بر تمییز«7» ----------------------------------- (1). تب: می‌خرند. (2). مر، تب: نبرید. (3). مر، تب: نکنید. (4). سوره روم (30) آیه 27. [.....] (5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط کلمه درج 9 ص 180 و ج 16 ص 105: قولها می‌باشد. (6). مر، تب: کفی باللّه. (7). آج، لب، فق: تمیز. صفحه : 384 است، چنان که کفی بزید رجلا. مِن‌َ الَّذِین‌َ هادُوا یُحَرِّفُون‌َ الکَلِم‌َ عَن مَواضِعِه‌ِ، در او دو قول گفتند: فرّاء و زجّاج و رمّانی گفتند: «من» تبیین است، آنان را که گفت ایشان را نصیب کتاب دادند، اینکه در جای بدل آن باشد بدل اشتمال، و تقدیر آن که: ألم تر الی تحریفهم الکتاب. و یحرّفون شاید تا از صله الّذین باشد، شاید که نباشد، بل چنان بود که قائل گوید: انظر الی النّفر من قومک ما صنعوا. وجه دوم آن است که: متعلّق نباشد به اوّل و کلامی مستأنف بود، و تقدیر چنین بود: من الّذین هادوا فریق یحرّفون الکلم، و قیل: من الّذین هادوا من یحرفون، کما قال تعالی: وَ ما مِنّا إِلّا لَه‌ُ مَقام‌ٌ مَعلُوم‌ٌ«1»، أی من له مقام معلوم، و قال ذو الرّمّة: فظلّوا و منهم دمعه سابق«2» له و آخر یثنی دمعة العین بالهمل«3» أی و منهم من دمعه أو رجل دمعه و أنشد سیبویه«4»: و ما الدّهر الّا تارتان فمنهما أموت و اخری أبتغی العیش اکدح«5» [316- ر] المعنی فتارة منهما«6»، مراد احبار و علمای جهودانند که ایشان برای طعمه و رشوت و طمع در حطام دنیا تحریف و تبدیل توریت کردند از صفت و نعت رسول- علیه السّلام- و آیت رجم و جز آن، و تحریف و تصحیف و تغییر و تبدیل متقاربند. و «کلم» جمع کلمه باشد [علی قول الاخفش و غیره، و بنزدیک سیبویه روا نباشد که حروف اسم واحد بیشتر باشد]«7» از حروف جمع، پس او گوید جنس باشد کتمر و تمرة، و جمع کلمة کلمات باشد، قال: الا تری الی قوله: عَن مَواضِعِه‌ِ، و لم یقل: عن مواضعها، و اگر جمع بودی «ها» بایستی، آنگه گفت: با آن که آن ----------------------------------- (1). سوره صافّات (37) آیه 164. (2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، دیوان ذو الرّمة، چاپ سوم ص 570: غالب. (3). اساس و همه نسخه بدلها: بالمهل، با توجّه به ضبط دیوان شاعر ص 570 تصحیح شد. (4). تب شعر. (5). اساس و وز به صورت: «اکرح» هم خوانده می‌شود. (6). اساس و وز به صورت: «منها» هم خوانده می‌شود. (7). اساس، وز، تب: ندارد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 385 می‌کنند، اینکه می‌گویند: سَمِعنا وَ عَصَینا، [بر طریق استهزاء]«1» می‌گویند: شنیدیم و لکن فرمان نخواهیم بردن، به عکس آن که مؤمنان گفتند: سَمِعنا وَ أَطَعنا«2». وَ اسمَع غَیرَ مُسمَع‌ٍ، در او دو قول گفتند: یکی اسمع غیر مقبول، و دیگر اسمع لا سمعت، بشنو که اگر تو گویی ما قبول نخواهیم کردن«3»، و بشنو که مشنو یاش«4» لعنهم اللّه، و نیز گفتند: راعنا، و اینکه به زبان ایشان دشنام بود، و گفتند: اینکه کلمه استهزا بود در اصطلاح ایشان، و گفتند: اینکه کلمتی بودی که زبردست زیر دست را گفتی، چنان که: ارعنی سمعک و انصت لکلامی و اصغ الی‌ّ. و قوله: لَیًّا بِأَلسِنَتِهِم، اصل «لی‌ّ» برپیختن باشد، یقال: لویت الشّی‌ء فالتوی، [و]«5» قال«6»: وی یده اللّه الّذی هو غالبه ولی‌ّ«7» الغریم مطله و لوی لسانه بکذا، اذا عدل به عن الکلام المعتاد. و مراد لغز است و چیزی که هر کس که آن اصطلاح نشناسد نداند. و نصب او بر تمییز بود، و کذلک قوله: وَ طَعناً فِی الدِّین‌ِ، و لسان زبان باشد که آلت کلام است، و لسان لغت باشد، قال اللّه تعالی: وَ ما أَرسَلنا مِن رَسُول‌ٍ إِلّا بِلِسان‌ِ قَومِه‌ِ«8»، و مراد در اینکه آیت لغت است به لغت ایشان بد بود، و طعن قدح باشد و اصل او طعن به سنان است، آنگه طعن به زبان را به آن تشبیه کردند. وَ لَو أَنَّهُم قالُوا، و اگر ایشان گفتندی شنیدیم و طاعت داشتیم، به جای سَمِعنا وَ عَصَینا، وَ اسمَع وَ انظُرنا، و به جای غَیرَ مُسمَع‌ٍ، وَ اسمَع، گفتندی، و به جای راعِنا، انظُرنا، و معنی آن که انتظرنا، توقّف کن بر ما تا کلام تو بشنویم و بدانیم و تأمّل کنیم، و حق تعالی در سورة البقرة از اینکه لفظ نهی کرد و به دیگر امر، فی قوله: ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). سوره بقره (2) آیه 285، سوره نساء (4) آیه 46، سوره مائده (5) آیه 7. (3). وز به عکس آن که مؤمنان گفتند. (4). آج: مشنوی، لب، فق، مر: مشنو. [.....] (5). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (6). تب شعر. (7). اساس، وز، آج، لب: و الی، فق، مر: و اذا، با توجّه به تب تصحیح شد. (8). سوره ابراهیم (14) آیه 4. صفحه : 386 لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انظُرنا«1»، گفت: اینکه عبارت مگویی«2»، اینکه گویی«3» که به حال شما اینکه لایق باشد که در خطاب رسول گویی«4»: لَکان‌َ خَیراً لَهُم وَ أَقوَم‌َ، ایشان را به بودی و راست‌تر و صوابتر. وَ لکِن لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ بِکُفرِهِم، و لکن خدای تعالی لعنت کرد بر ایشان به کفرشان. فَلا یُؤمِنُون‌َ إِلّا قَلِیلًا، و معنی «لعن» ابعاد باشد من الرّحمة، خدای تعالی ایشان را از رحمت خویش دور کرده است، و معلوم از حال ایشان آن است که ایمان نیارند الا اندکی از ایشان. و بعضی گفتند: مراد آن است که الّا اندک«5» از ایشان که در ماضی ایمان آورده‌اند. یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ أُوتُوا الکِتاب‌َ، ای آنان که ایشان را کتاب دادند، خطاب است با جهودان و ترسایان، و امر است ایشان را که به رسول ما- صلّی اللّه علیه و آله- و کتاب او که قرآن است و احکام شرع او از مسلمانی ایمان آرند. «مصدّقا» نصب است بر حال از «ما» و عامل در او «نزّلنا» یعنی اینکه کتاب قرآن که ما فرستادیم بر اینکه خاتم پیغامبران مصدّق است و راست دارنده آن کتابها که به ایشان است از توریت و انجیل، و توریت و انجیل مصدّق اوست که در اینکه هر دو کتاب ذکر او و نعت و صفت او مکتوب است. مِن قَبل‌ِ أَن نَطمِس‌َ وُجُوهاً، ایمان آرید«6» پیش از آن که ما طمس کنیم رویهای ایشان را. در اینکه چند قول گفتند: عبد اللّه عبّاس و عطیّه و قتاده گفتند معنی آن است که: ما ایشان را ببریم و روی ایشان را چون قفا گردانیم، و چشمهای ایشان در قفا کنیم تا چون روند با شگونه روند. حسن و مجاهد و ضحّاک و سدّی و إبن ابی نجیح گفتند: مراد آن است که ما روی ایشان از هدی برگردانیم به ضلالت، و اینکه بر سبیل مذمّت گفت ایشان را، چه ایشان خود بر ضلالت بودند، و مراد«7» آن که اگر به رسول ایمان نیاری«8» شما را به ----------------------------------- (1). سوره بقره (2) آیه 104. (2). مر، تب: مگویید. (4- 3). مر، تب: گویید. (5). همه نسخه بدلها: اندکی. (6). آج، لب، فق: ایمان آرند. (7). وز به. (8). مر، تب: نیارید. صفحه : 387 خذلان با خود رها کنم تا در ضلال بمانی«1»، و اینکه قول، ابو الجارود روایت کرد از باقر- علیه السّلام. وجه سه‌ام«2» فرّاء گفت و بلخی و مغربی که: ما رویهای ایشان را چون قرده و خنازیر کنیم که اینکه حیوانات [را]«3» موی بر روی باشد و آدمیان را بر پس سر. اگر گویند: نه خدای اینکه بکرد«4» با ایشان و اینکه وعیدی بود که ایشان را کرد اگر ایمان نیارند، و ایشان ایمان نیاوردند، گوییم: از اینکه دو جواب است. یکی آن که از ایشان بعضی ایمان آوردند، چون عبد اللّه سلام و اسد بن عبید و مخیریق و ثعلبه، و آنان که ایمان نیاوردند اینکه عقوبت بکند ایشان را در قیامت. و مبرّد گفت: لا بدّ من طمس فی الیهود و مسخ قبل قیام السّاعة، گفت: پیش از قیامت بکند خدای تعالی به ایشان. جواب دیگر آن است از او که: خدای تعالی از دو چیز خبر داد بر تخییر، گفت: أَن نَطمِس‌َ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِها أَو نَلعَنَهُم، یا لعنت کنیم ایشان را آن را که طمس نکرد لعنت کرد، و «طمس» إذهاب اثر باشد و رسم طامس و دارس و داثر، أی ذاهب مندرس. راوی خبر گوید که: چون اینکه خبر آمد عبد الله سلام بشنید، بشتافت و بنزدیک رسول آمد و ایمان آورد و گفت: یا رسول اللّه؟ می‌ترسیدم که پیش از آن که به تو رسم رویم با قفا گردانند. نخعی گفت: در عهد عمر [خطّاب، عمر]«5» اینکه آیت بر کعب الأحبار خواند، کعب گفت: یا رب‌ّ امنت یا رب‌ّ أسلمت، بار خدایا ایمان آوردم اسلام آوردم، ترس آن را که اینکه وعید به او رسد. إبن زید گفت [316- پ]: معنی آن است که محو آثار ایشان کنم از وجوه و نواحی ایشان و اثر ایشان از اینکه ولایت ببرم تا به آن جا«6» شوند که آمدند، یعنی شام. و ----------------------------------- (1). مر، تب: بمانید. (2). آج، لب، فق، مر: سیوم، تب: سیم. (3). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. [.....] (4). اساس: کرد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (6). آج، لب، فق: با آن جا. صفحه : 388 گفت: اینکه معنی برفت با ایشان یعنی إجلاء بنی النّضیر از دیار و حصون خود یا «1» أذرعا«2» و اریحا از ناحیه شام. أَو نَلعَنَهُم کَما لَعَنّا أَصحاب‌َ السَّبت‌ِ، یا لعنت کنیم ایشان را چنان که اصحاب سبت را، و ایشان را با خوک و بوزنه«3» کنیم و قصّه اصحاب السّبت به جای خود بیاید- ان شاء اللّه. وَ کان‌َ أَمرُ اللّه‌ِ مَفعُولًا، یعنی هر کاری«4» که خدای تعالی از افعال خود خواهد بباشد، و از افعال غیر او بر سبیل اکراه و اجبار. و وجهی دگر آن است: آن امر که خدای کند بباشد، یعنی قوله: انما أمرنا«5» لِشَی‌ءٍ إِذا أَرَدناه‌ُ أَن نَقُول‌َ لَه‌ُ کُن فَیَکُون‌ُ«6»، بر قول اوّل امر به معنی فعل باشد، من قولهم: أمره مستقیم و أمره صالح و به زبان [ما]«7» کار باشد، و بر قول دوم امر قول باشد، أی قول القائل لمن هو دونه افعل با اراده مأمور به. إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ وَ یَغفِرُ ما دُون‌َ ذلِک‌َ لِمَن یَشاءُ، فرّاء گفت: «ان» مع الفعل در محل‌ّ نصب است، و تقدیر آن است که: لا یغفر الشّرک. خدای- جل‌ّ جلاله- در اینکه آیت خبر داد که شرک نیامرزد، [و]«8» ما دون شرک آن را که خواهد بیامرزد. عبد اللّه عمر گفت: سبب نزول آیت آن بود که چون اینکه آیت آمد که خدای تعالی می‌گوید: قُل یا عِبادِی‌َ الَّذِین‌َ أَسرَفُوا عَلی أَنفُسِهِم، الی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ یَغفِرُ الذُّنُوب‌َ جَمِیعاً«9»، رسول- علیه السّلام- اینکه آیت بر منبر بخواند. مردی بر پای خاست«10» و گفت: یا رسول اللّه و الشّرک، رسول چیزی نگفت. دگر باره باز گفت تا سه بار باز گفت که: شرک نیز بیامرزد ای رسول اللّه، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد ----------------------------------- (1). آج، لب: با. (2). آج: اذرعات. (3). لب، مر، تب: بوزینه. (4). آج، لب، فق، تب: کار. (5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط قرآن با توجّه به آیه مورد نظر: قولنا. (6). سوره نحل (16) آیه 40. (8- 7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (9). سوره زمر (39) آیه 53. (10). اساس، آج، لب، فق، مر، تب: خواست، با توجّه به وز تصحیح شد. صفحه : 389 که شرک نیامرزم. عبد اللّه عمر گفت: چون یکی از ما بر کبیره«1» بمردی، حکم کردمانی که او از اهل دوزخ است تا اینکه آیت آمد، ما توقّف کردیم در حق‌ّ صاحب کبیره. جابر عبد اللّه انصاری روایت کرد که: رسول- صلّی اللّه علیه و آله- [گفت]«2» که: مغفرت و آمرزش به بنده فرو می‌آید مادام تا حجاب نباشد، ما گفتیم: ای رسول اللّه؟ حجاب چیست! گفت: شرک به خدا، آنگه اینکه آیت بخواند: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ مسروق روایت کرد از عبد اللّه عمر که رسول- علیه السّلام- گفت: هر که با پیش خدای شود و او مشرک نباشد به خدای تعالی، به بهشت شود، و هیچ معصیت زیان ندارد او را چنان که اگر با پیش خدای شود و مشرک باشد به دوزخ شود و هیچ طاعت سود ندارد او را. از أمیر المؤمنین علی روایت کردند که او گفت: در قرآن هیچ آیت نیست که من دوست‌تر دارم از اینکه آیت، و اینکه آیت دلیل است بر آن که خدای تعالی فسّاق اهل صلاة را بیامرزد، و اگر چه توبه نکرده باشند. و وجه استدلال از آیت آن است که خدای تعالی در آیت نفی و اثباتی نهاد، گفت: شرک نیامرزم و مادون شرک بیامرزم، و امّت اجماع کردند بر آن که خدای تعالی شرک بیامرزد با توبه«3»، اگر مادون شرک نیامرزد بی‌توبه فرقی نباشد میان نفی و اثبات، و قولی گفتن که مؤدّی بود بارتفاع«4» فرق بین النّفی و الاثبات قولی فاسد باشد، و اگر چنان بودی که اصحاب وعید گفتند که: هیچ دو بی توبه نیامرزیدی، بایستی تا گفتی: ان‌ّ اللّه لا یغفر المعاصی کلّها الّا بالتّوبة. بر دو قسم نهادن به طریقه نفی و اثبات معنی ندارد، و اینکه چنان باشد که کسی گوید: من مال بسیار به تفضّل به کس ندهم و مال اندک به استحقاق و واجب دهم، او را گویند: اینکه قسمت محال است، تو را می‌باید گفتن که من چیزی به کس ندهم الّا به واجب و ----------------------------------- (1). تب: کبیره/ کبیره‌ای. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....] (3). مر و. (4). مر: بر ارتفاع. صفحه : 390 استحقاق. اگر گویند: چرا نشاید که مراد بدون الشّرک صغایر باشد که خدای بی توبه بیامرزد گوییم: نشاید، برای آن که در قرآن مطلق گفت و تخصیص نکرد صغایر را از کبایر تخصیص او کردن بی دلیلی وجه ندارد، دگر آن که صغایر خود مکفّر و محبط باشد بنزدیک ایشان به آمرزیدن او حاجت نباشد و به مشیّت باز بستن معنی ندارد. اگر گویند: مشیّت برای آن آورد«1» تا قطع نکنند بر غفران مادون الشّرک، جواب آن است که گوییم: مشیّت در مغفور له شده است از مکلّفان نه در گناهان، حق تعالی گفت بر اطلاق مادون شرک بیامرزم آن را که خواهم اگر خواهم، اگر گویند: مشیّت برای اشتراط توبه در آورد، گوییم: اینکه تفسیر قرآن باشد بر وفق مذهب«2»، مذهب را بر وفق قرآن راست باید کردن، و از کجا ممکن بود دعوی کردن که خدای تعالی جز تایب را نخواهد که بیامرزد با آن که بر مذهب ایشان راست نباشد، برای آن که تایب را بر خدای واجب بود اسقاط عقاب او بر حدّی که اگر نکند اخلال به واجب کرده باشد، و آن که بر سبیل وجوب کند آمرزش نباشد. اگر گویند: مشیّت را فایده چیست! گوییم: تا مکلّفان به«3» قبیح مغری نباشند«4» که اگر مطلق بودی اغراء به قبیح بودی تا هر کسی چنان گمان برد که باشد که او در مشیّت آمرزش نیست، گناه نکند و اگر اینکه را معارضه کنند به آیات وعید ما آن آیات را معارضه کنیم به آیات [رجا«5» و چون آیات]«6» متعارض شوند ساقط شوند با حکم عقل رجوع باید کردن، چون با عقل رجوع کنند عفو و حسن او در عقلها مقرّر است. آنگه گفت: وَ مَن یُشرِک بِاللّه‌ِ فَقَدِ افتَری إِثماً عَظِیماً، و هر که به«7» خدای شرک آرد و با خدای تعالی [317- ر] در افعال او یا در استحقاق عبادت با او انبازی ----------------------------------- (1). وز: دارد. (2). آج، لب، فق و. (3). تب: بر. (4). اساس، وز: باشد، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (5). آج، لب، فق، مر: ارجا. (6). اساس، وز: ندارد، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). لب، مر، تب: با. صفحه : 391 و شریکی بدارد، او دروغی عظیم بر خدای نهاده باشد. أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ یُزَکُّون‌َ أَنفُسَهُم- الایة، آیت در حق‌ّ جماعتی جهودان آمد، چون بحر بن عمرو و نعمان بن أوفی و مرحب بن زید، بیامدند و اطفال خود را پیش رسول- صلّی اللّه علیه و آله- آوردند و گفتند: ای محمّد؟ چه گویی، اینان را گناهی هست! گفت: نه. گفتند: و اللّه که ما هم چنینیم در پاکی که اینان هستند، هر گناهی که ما به روز کنیم به شب از ما مکفّر کنند، و هر گناه که ما به شب کنیم به روز از ما مکفّر کنند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و ایشان را تکذیب کرد. حسن و ضحاک و قتاده و مقاتل و سدّی گفتند: آیت در جهودان و ترسایان آمد، چون گفتند: نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«1» لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری«2». عبد اللّه عبّاس و عطیّه گفتند، جهودان گفتند: پدران و فرزندان ما که از پیش رفتند شفیعان ما باشند و ما را تزکیه کنند. عبد اللّه مسعود گفت: ایشان یکدیگر را تزکیه کردندی، و تزکیه آن باشد که غیری را گوید: زکی است، گفتند«3» ما أزکیاییم، و زکا زیاده باشد در صلاح، یقال: زکا الزّرع اذا نما. حق تعالی گفت: به تزکیه ایشان چه اعتبار است، مزکّی آن باشد که منش تزکیه کنم، بَل‌ِ اللّه‌ُ یُزَکِّی مَن یَشاءُ، خدای تزکیه کند آن را که خواهد، و آن را که خواهد که مزکّی باشد. وَ لا یُظلَمُون‌َ فَتِیلًا، و بر ایشان ظلم نکنند«4»، یعنی نقصان حق‌ّ ایشان نکنند«5» از تزکیه. و ظلم در لغت نقصان باشد. فَتِیلًا، به مقدار فتیلی. عبد اللّه عبّاس گفت و مجاهد و قتاده و ضحّاک و عطیّه که: «فتیل» آن باشد که در شکاف استخان«6» خرما بود، و «نقیر» آن گو باشد که بر پشت استخوان خرما بود، و «قطمیر» پوست استخوان خرما باشد. و روایتی دیگر از عبد اللّه عبّاس و سدّی و ابو مالک آن است که: فتیل آن باشد ----------------------------------- (1). سوره مائده (5) آیه 18. (2). سوره بقره (2) آیه 11. (3). آج: بگفتند. (5- 4). فق، مر: نکند. (6). وز، آج، لب، فق، مر، تب: استخوان. [.....] صفحه : 392 که انگشت به هم مالی«1» آنچه حاصل آید از آن جا از چرک و شوح آن را فتیل گویند، برای آن که چون تافته‌ای باشد من فتل الحبل، و قال الشّاعر«2»: یجمع«3» الجیش ذا الألوف و یغزوا ثم‌ّ یرزا العدوّ فتیلا و نصب او بر مفعول دوم«4» است که ظلم متعدّی باشد به دو مفعول، یقال: ظلمته حقّه، اینکه قول زجّاج است. رمّانی گفت: محتمل است که تمییز«5» باشد. انظُر کَیف‌َ یَفتَرُون‌َ عَلَی اللّه‌ِ الکَذِب‌َ، بنگر که چگونه فرو بافتند بر خدای تعالی دروغ. و «نظر» اینکه جا به معنی فکر و اندیشه باشد، و «افتراء» اختلاق باشد، و «فریه» دروغی مبتدا بود، و اصل کلمه فری باشد و هو القطع، یقال: فراه إذا قطعه علی وجه الصّلاح، و أفراه إذا قطعه علی وجه الفساد و افتری الکذب اذا اختلقه و قطعه، و انّه لیفری«6» الفری‌ّ، أی یأتی بالعجب کأنّه یقطعه من حیث لا یعلم، و افترای«7» ایشان اینکه جا آن بود«8» که گفتند: نَحن‌ُ أَبناءُ اللّه‌ِ وَ أَحِبّاؤُه‌ُ«9» لَن یَدخُل‌َ الجَنَّةَ إِلّا مَن کان‌َ هُوداً أَو نَصاری«10»وَ کَفی بِه‌ِ إِثماً مُبِیناً، و اینکه بس است بزه ظاهر، و اینکه لفظ بر سبیل مبالغت گویند در مدح یا ذم‌ّ، یقال: کفی بذلک شرفا و کفی به خزیا، و نصب او بر تمیز«11» است. قوله: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ- الایة، بعضی قرّاء در جمله قرآن خواندند: «أ لم تر» ساکنة الرّاء، و اینکه لغت بعضی عرب است که ایشان قناعت نکردند در فعل معتل‌ّ الاخر به حذف حرف، تا آن حرف صحیح که پیش از آن بود نیز تسکین کردند حرکت او را، کقول الشّاعر«12»: ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، مر، تب: بمالی. (2). تب شعر. (3). تب: تجمع. (4). مر: دویم. (5). آج، لب، فق: تمیز. (6). آج، لب، فق، مر: لیفتری. (7). آج، لب: افتراء. (8). آج، لب، فق، مر: آن بودی. (9). سوره مائده (5) آیه 18. (10). سوره بقره (2) آیه 11. (11). وز، تب: تمییز، که بر اساس مرجّح می‌نماید. (12). تب شعر. صفحه : 393 من یهده اللّه یهتد لا مضل‌ّ له و من أضل‌ّ فما یهدیه من هاد حق تعالی گفت: نبینی آنان را که ایشان را از کتاب نصیبی دادند ایمان می‌آرند به جبت و طاغوت. مفسّران خلاف کردند در جبت و طاغوت. عکرمه گفت: دو صنم بودند که مشرکان آن را پرستیدندی. ابو عبیده گفت: هر چه بدون خدای پرستند از حجر و مدر و شجر و صورت و شیطان همه را جبت و طاغوت خوانند، گفت دلیلش قوله: أَن‌ِ اعبُدُوا اللّه‌َ وَ اجتَنِبُوا الطّاغُوت‌َ«1» وَ الَّذِین‌َ اجتَنَبُوا الطّاغُوت‌َ أَن یَعبُدُوها«2». عطیّه گفت از عبد اللّه عبّاس که: جبت اصنام است، و طاغوت ترجمان ایشان که از ایشان سخن گویند و مردمان را با عبادت ایشان دعوت کنند. و گفته‌اند: جبت بتان باشند، و طاغوت شیاطین ایشان که اغراء کنند مردمان را بر عبادت او، و هر صنمی را شیاطینی باشد. عبد اللّه عمرو شعبی و مجاهد گفتند: جبت سحر است و طاغوت شیاطین. زید أسلم گفت: جبت ساحر است و طاغوت شیطان، دلیلش قوله: وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا أَولِیاؤُهُم‌ُ الطّاغُوت‌ُ«3»وَ یَقُولُون‌َ لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهدی مِن‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا سَبِیلًا، مفسّران گفتند: کعب اشرف با هفتاد سوار از جهودان برخاستند و به مکّه رفتند پس«1» آن که وقعه«2» احد بوده [بود]«3» تا با قریش سوگند خوردند«4» و عهدی که از میان ایشان و رسول- علیه السّلام- بود بشکافند«5». کعب اشرف به سرای ابو سفیان فرود آمد، ابو سفیان او را مهمانداری نکو کرد، و جهودان به سرایهای قریش فرود آمدند، قریش گفتند: شما اهل کتابید، و محمّد اهل کتاب است، ما بر شما ایمن نباشیم که میل شما با او بود، و اینکه آمدن شما به اینکه جا مکر است، اگر خواهی«6» که ما را بر شما امانی باشد اینکه بتان ما را سجده کنید«7» تا ما ایمن شویم بر شما و عهد شما، ایشان آن دو بت را سجده کردند، فذلک قوله تعالی: یُؤمِنُون‌َ بِالجِبت‌ِ وَ الطّاغُوت‌ِ. آنگه کعب اشرف قریش را گفت: سی مرد از شما و سی مرد از ما بیاییم و شکم به دیوار کعبه باز نهیم و با خدای کعبه عهد کنیم که از یکدیگر جدا نشویم، و با هم دست یکی داریم تا محمّد را قهر کنیم«8». چون اینکه عهد بکردند [و]«9» فارغ شدند، ابو سفیان گفت کعب را که: تو مردی اهل کتابی«10» و ما مردمانی امّیییم«11» ندانیم خواند، بگو تا ما به حق نزدیکتریم یا محمّد! کعب گفت: شما دین و طریقه خود عرض کنید«12» بر من. ابو سفیان گفت: طریقه ما آن است که برای حاج‌ّ اشتر کشیم و ایشان را آب دهیم و طعام دهیم و مهمان‌داری کنیم، و اسیران را از بند رها کنیم، و صله رحم کنیم، و خانه خدای را عمارت کنیم، و ما از اهل حرمیم، و محمّد از دین پدران ----------------------------------- (1). مر از. (2). آج، لب، فق، مر: واقعه. (3). اساس: ندارد، مر: شده بود، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). اساس: خورند، با توجّه به وز و دب تصحیح شد. (5). تب: بشکافند. (6). مر، تب: خواهید. (7). آج، لب، فق: کنی، که بر متن مرجّح است. (8). فق، بقهر کنیم. (9). اساس: ندارد، از وز افزوده شد. (10). آج، لب، فق: مردی از اهل کتاب. (11). آج، لب، فق، تب چیزی. [.....] (12). همه نسخه بدلها: عرضه کنید. صفحه : 395 مفارقت کرده است، و رحم بریده است و حرم رها کرده است، و دین ما قدیم است و دین او محدث است، ما به حق اولیتریم یا او! کعب گفت: شما به حق اولیترید، [و دین شما]«1» از دین محمّد بهتر است، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ أُوتُوا نَصِیباً مِن‌َ الکِتاب‌ِ، إلی قوله: وَ یَقُولُون‌َ لِلَّذِین‌َ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهدی مِن‌َ الَّذِین‌َ آمَنُوا سَبِیلًا، گفت: با آن که به جبت و طاغوت ایمان می‌دارند کافران را می‌گویند: راه شما در دین راست‌تر است از راه مسلمانان محمّد و اصحابش. و نصب «سبیلا» بر تمییز«2» است، چنان که فلان أحسن منک وجها. أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ لَعَنَهُم‌ُ اللّه‌ُ، «اولا» جمع «ذا» باشد علی غیر لفظه، کالمرأة و النّساء، چون اشارت به جماعتی حاضران باشد، «ها» ی تنبیه در اوّل آرند، گویند: هؤلاء، و چون به جماعتی«3» غایبان باشد، «کاف» خطاب در آخر آورند، گویند: اولئک، و جمع نکنند میان هر دو، و لا یقال: هؤلئک. و بیان کردیم که «لعن»، ابعاد باشد من رحمة اللّه علی وجه العقوبة و الّا مستحق نباشد. حق تعالی گفت: ایشان آنانند یعنی حیی‌ّ أخطب و کعب اشرف و آنان که ذکر ایشان در آیت متقدّم برفت که: خدای ایشان را لعنت کرده است، و هر که را خدای«4» لعنت کند تو او را یاری نیابی. اگر گویند: چگونه گفت که او را یار نیابی با تناصر و تعاون ایشان یکدیگر را! گوییم از اینکه دو جواب است: یکی آن که ایشان را یاری نبود بر خدای- عزّ و جل‌ّ- که ایشان را از عقاب خدای برهاند، دگر آن که اگر چه ایشان را یاران بسیار باشند غنا نکنند با لعنت خدای و سخط خدای بر ایشان. أَم لَهُم نَصِیب‌ٌ مِن‌َ المُلک‌ِ، «أم»، اینکه جایگاه منقطع است و معادل الف استفهام نیست و به معنی «بل» باشد، و لکن در او معنی استفهام است«5» بر وجه تقریع، و گفته‌اند: «میم» زیادت است و معنی آن است که: ألهم نصیب من الملک. و وجه اتّصال اینکه آیت به آیت دیگر آن است که: آیت دوم که از پس اینکه ----------------------------------- (1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب: تمیز. (3). آج، لب، فق، مر: جماعت. (4). مر او را. (5). همه نسخه بدلها: باشد. صفحه : 396 آیت است متضمّن حسد است، و اینکه آیت متضمّن بخل است، و وصف ایشان به حسد و بخل متناسب باشد. و بعضی دگر گفتند: «أم»، متّصله است و معادله الف استفهام مقدّر، و تقدیر اینکه است که: الهم النبوّة حتّی یحکموا«1» بهدی النّاس و ضلالهم أم لهم نصیب من الملک. و در «اذا» دو قول گفتند: یکی آن که جواب فعلی مقدّر [است]«2»، و تقدیر آن است که: و لو کان لهم نصیب من الملک فَإِذاً لا یُؤتُون‌َ النّاس‌َ نَقِیراً، و اگر ایشان را نصیب بودی از ملک هم مردمان را نقیری ندادی«3». و قولی دگر آن که: چنان که در عمل ملغی است، در معنی ملغی باشد، و تقدیر اینکه است«4»: فلا یؤتون النّاس نقیرا، و کوفیان گفتند: «اذا» برای آن عمل نمی‌کند که «لا» حایل است میان او و میان عمل، و «اذا» تا عمل کند او را چند شرط باید: یکی آن که فعل مستقبل باشد. دوم«5» آن که جواب کلامی باشد، چنان که کسی گوید: أنا آتیک، تو گوی: اذا اکرمک. دگر آن که: ما بعد «اذا» معتمد نباشد علی ما قبلها به آن که خبر مبتدا باشد یا «6» جزای شرط، چنان که زید اذا اکرمه و ان تأتنی اذا أکرمک، چون چنین باشد ملغی بود«7» او را عملی ندهند، و عمل او آن جا که عمل کند نصب فعل مضارع باشد، چنان که گفتیم. و مفسّران در تفسیر خلاف کردند. عبد اللّه عباس گفت: آن نقطه«8» باشد که بر پشت استخان«9» خرما بود. مجاهد گفت: در میان استخان«10» خرما دانه‌ای کوچک باشد نقیر آن بود. ابو العالیه گفت: آن باشد که مرد سر انگشت بر چیزی زند و منه النّقر و ----------------------------------- (1). آج، لب، فق، تب: یحکموا. (2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). مر: ندادندی. (4). مر: آن است که. (5). مر: دویم. (6). اساس، وز: تا، با توجّه به آج تصحیح شد. (7). وز، آج، لب و. (8). تب: نقطه/ نقطه‌ای. [.....] (9). وز، آج، لب: استخوان. (10). همه نسخه بدلها: استخوان. صفحه : 397 منقار الطّیر لآلة النّقر. و «نقیر»، فعیل به معنی مفعول بود بر«1» قول عبد اللّه عبّاس. أَم یَحسُدُون‌َ النّاس‌َ، یا حسد می‌برند [318- ر] اینکه جهودان بر عرب به آن که خدای تعالی محمّد را در میان ایشان فرستاد. عبد اللّه عبّاس و مجاهد و ضحّاک و سدّی و عکرمه گفتند: مراد به «ناس» محمّد است- صلّی اللّه علیه و آله- جهودان حسد بردند او را بر نبوّت. بعضی دگر گفتند: مراد رسول است، او را حسد کردند بر آن که خدای تعالی او را نه زن حلال کرد، جهودان طعن زدند گفتند: اگر پیغمبر«2» بودی او را چنین همه زنان نبودی. خدای تعالی گفت ایشان را: اینکه عجب می‌آید و نمی‌دانند که بنزدیک داود صد زن بودند و او را حلال بود، و بنزدیک سلیمان هزار زن بودند، سیصد مهیره و هفصد«3» سرّیّه. رسول- علیه السّلام- گفت: ای عجب صد و هزار بیشتر باشد یا نه؟ بر ایشان به آن عدد انکار نبود، بر من به اینکه عدد چرا انکار است! چون اینکه بشنیدند بعضی امساک کردند. خدای تعالی گفت: فَمِنهُم مَن آمَن‌َ بِه‌ِ وَ مِنهُم مَن صَدَّ عَنه‌ُ، سدّی گفت: آیت در ابراهیم خلیل- علیه السّلام- آمد که او سالی زرعی بسیار کرد، زرع او به برآمد و زرع دیگران تباه شد، او را حسد کردند. چون محتاج شدند به طعام آمدند و از او طعام خواستند، او گفت: هر که ایمان آرد طعامش دهم، و هر که نیارد ندهمش. بعضی ایمان آوردند و بعضی نیاوردند، فذلک قوله: فَمِنهُم مَن آمَن‌َ بِه‌ِ وَ مِنهُم مَن صَدَّ عَنه‌ُ. در تفسیر باقر آمد- علیه السّلام- که: مراد به «ناس» محمّد است و آل محمّد، و مراد به حاسدان آنانند که رسول را بر نبوّت حسد کردند و آل او را بر امامت، بیانش قوله تعالی: فَقَد آتَینا آل‌َ إِبراهِیم‌َ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ، گفت: ما آل ابراهیم را کتاب دادیم و حکمت، و آل ابراهیم شامل است بر محمّد و اهل البیت [او]«4»، و مراد به «کتاب» قرآن است، و به «حکمت» نبوّت، و به «ملک عظیم» امامت، و اینکه جمله ----------------------------------- (1). اساس، وز: و، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (2). وز، تب: پیغامبر. (3). تب: هفتصد. (4). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. صفحه : 398 مجموع نبود الّا در خانه رسول- علیه السّلام. ملک«1» دو است: یکی ملک دنیا، یکی ملک آخرت. آن که ملک دنیاست، خدای تعالی آن را عظیم خواند و به محمّد و آل محمّد داد، فی قوله: وَ آتَیناهُم مُلکاً عَظِیماً، و ملک آخرت را کبیر خواند و به ایشان داد، فی قوله: وَ إِذا رَأَیت‌َ ثَم‌َّ رَأَیت‌َ نَعِیماً وَ مُلکاً کَبِیراً«2». و آن را که دو ملک چنین بود عجب نبود که محسود چنین بود«3»، و اینکه بیتها بر او حواله کنند، اگر چه لفظش به فصاحت او لایق نیست، معنی به احوال او لایق است: انّی حسدت فزاد اللّه فی حسدی لا عشت ما عشت یوما غیر محسود لا یحسد المرء الّا من فضائله بالعلم و الفضل و البأساء و الجود و اینکه ابیات همچنین لایق احوال«4» اوست«5»: ان یحسدونی فانّی غیر لائمهم قبلی من النّاس أهل الفضل قد حسدوا فدام لی و لهم ما بی و ما بهم و مات کثرنا غیظا بما یجد«6» أنا الّذی وجدونی فی حلوقهم لا أرتقی صدرا منها و لا أرد و حسد خصلتی بد است از خصال مذمومه، در او یک چیز هست نیک، و آن آن است که حاسد را همه زیان بود و محسود را سود، نبینی که طایی چگونه گفت«7»: و إذا أراد اللّه نشر فضیلة طویت أتاح لها لسان حسود لو لا اشتعال النّار فیما جاورت ما کان یعرف طیب عرف العود گفتا: حسد حاسد«8» چون آتش است و خصال محموده محسود چون عود، حاسد آتش حسد در میان جسد پوشیده دارد، او را می‌سوزد و کس خبر ندارد، او داند کز آن آتش بر او«9» چه آسیب می‌رسد؟ چون صبرش برسد و بی طاقت شود آن«10» آتش حسد پاره‌ای بر محسود ریزد، چنان باشد که آتش به عود رسد آن معنی که در اوست پیدا ----------------------------------- (1). مر: و ملک. (2). سوره دهر (76) آیه 20. (3). همه نسخه بدلها: محسود بود. (4). وز، آج، لب، فق، تب: حال. (5). تب شعر. (6). اساس و دیگر نسخه بدلها: یجدوا، طبق قاعده به صیغه مفرد تصحیح شد. (7). تب شعر. (8). آج، لب، فق، مر، تب: حاسدان. [.....] (9). آج، لب، فق، مر، تب: بدو. (10). تب، بالای کلمه با خطی متفاوت با متن نوشته است: از. صفحه : 399 شود، که اگر نه آنستی پیدا نشدی. پس از حق‌ّ محسود آن است که او را بر آن شکر کند یا صبر، چنان که شاعر گفت«1»: اصبر علی مضض الحسو د فإن‌ّ صبرک قاتله کالنّار تأکل نفسها إن لم تجد ما تأکله و رسول- علیه السّلام- هم اینکه تشبیه فرمود فی قوله: ان الحسد لیأکل الحسنات کما تأکل النار الحطب ، گفت: حسد حسنات را همچنان خورد که آتش هیزم را. و حاسد اینکه همه برای آرزوی سیادت کند و نداند که چندان که بیش کند از آن دورتر باشد که: الحسود لا یسود. و أمیر المؤمنین- علیه السّلام- گفت: الحاسد مغتاظ علی من لا ذنب له، حاسد بر کسی خشم می‌گیرد که او را گناه نیست. سفیان ثوری گفت، در کتب اوایل هست که، خدای تعالی گفت: الحاسد عدوّ نعمتی غیر راض بقسمتی، و منصور فقیه گفت در اینکه معنی: ألا قل لمن کان لی حاسدا أ تدری علی من أسأت الأدب أسأت علی اللّه فی فعله إذا أنت لم ترض فیما وهب جزاؤک منه زیاداتنا و أن لا تنال الّذی تطلب دشمنی هر کس را که دشمنی نه از روی حسد کند دوا توان کردن، امّا با حسد حاسد چه چاره سازند«2». کل‌ّ العداوة قد ترجی إماتتها إلّا عداوة من عاداک من حسد و لاخر«3»: محسّدون و شرّ النّاس منزلة من عاش فی النّاس یوما غیر محسود آخر«4»: إن‌ّ العرانین تلقاها محسّدة و لا تری للئام النّاس حسّادا در خبر است که: یک روز جماعتی زنان قریش با زنان رسول- علیه السّلام- حاضر بودند، هر کسی از قبیله خود و حسب و نسب و قوم خود چیزی می‌گفت، فاطمه زهرا- صلوات اللّه علیها- درآمد [318- ر]، ایشان حدیث رها کردند، یکی گفت: ----------------------------------- (4- 3- 1). تب شعر. (2). تب شعر. صفحه : 400 چرا حدیث رها کردی«1»! گفتند: برای آن که در پیش او حدیث حسب و نسب کردن محال باشد، و حسب و نسب او آن که می‌دانی«2». یکی از جمله ایشان گفت: ما بالکم یا بنی هاشم حزتم السّیادة بأسرها أمّا أبوک فسیّد ولد آدم، و أما بعلک فسیّد العرب و أمّا أنت فسیّدة نساء العالمین، و امّا ابناک فسیّدا شباب أهل الجنّة، و أما عمّک فسیّد الشّهداء فما ترکتم لأحد شیئا من السیادة، گفت: چیست ای بنی هاشم که همه سیادت جمع کردی«3» خود را و گوی سیادت از همه عالم بر بودی«4». امّا پدرت سیّد ولد آدم است، و امّا تو سیّده زنان جهانی، و اما شوهرت سیّد عرب است، و امّا فرزندانت سیّدان جوانان بهشتند، و امّا عمّت حمزه سیّد شهیدان است«5». بر پای خاست و می‌خواند: أَم یَحسُدُون‌َ النّاس‌َ عَلی ما آتاهُم‌ُ اللّه‌ُ مِن فَضلِه‌ِ- الایة. فَمِنهُم مَن آمَن‌َ بِه‌ِ وَ مِنهُم مَن صَدَّ عَنه‌ُ، گفت: از ایشان کس بود که ایمان آورد و کس بود که برگردید- بر آن اقوال که برفت«6»- و «من» نکره موصوفه است، و «صدّ» از صدود و اعراض باشد. وَ کَفی بِجَهَنَّم‌َ سَعِیراً، آنگه بر سبیل تهدید گفت: بس است دوزخ آتش افروخته. إِن‌َّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوف‌َ نُصلِیهِم ناراً، آنان که به آیات ما کافر شدند ایشان را بچشانیم آتشی و بسوزانیم به آتشی که هر گه که پوستی از آن ایشان«7» در آتش سوخته شود با پوستی دیگر بدل کنیم به جای آن. عبد اللّه عبّاس گفت: پوستی بدل کنند ایشان را سپید چون کاغذ. نافع روایت کرد از عبد اللّه عمر که: مردی اینکه«8» آیت بخواند پیش عمر خطّاب، گفت: باز خوان. معاذ جبل گفت: تفسیر اینکه آیت بنزدیک من هست. گفت: بیار. گفت: در یک ساعت صد بار بدل کنند پوست ایشان را. عمر گفت: من همچنین شنیدم از رسول- علیه السّلام. ----------------------------------- (1). مر، تب: کردید. (2). مر: می‌دانید. (3). مر، تب: کردید. (4). مر، تب: بر بودید. (5). چاپ شعرانی (3/ 414) فاطمه. (6). اساس: رفت، با توجّه به وز تصحیح شد. (7). اساس: نشاید، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (8). آج، لب، فق دو. صفحه : 401 فضیل عیاض گفت از هشام از حسن بصری در تفسیر اینکه آیت، گفت: آتش هر روز هفتاد هزار بار بخورد هر گه که پوستی سوخته می‌شود، دیگری باز می‌آفریند. مجاهد گفت: از میان پوست کافر و گوشتش کرمانی باشند که ایشان را جلبه‌ای بود چون بانگ خران کوهی. ابو هریره روایت کرد که، رسول- علیه السّلام- گفت: سطبری پوست کافر چهل و دو گز باشد، [و اهرش چندان باشد که کوه احد]«1». اگر گویند: چگونه شاید که خدای تعالی پوستی نو بیافریند که او مستحق‌ّ عقاب نباشد و مباشرت گناه نکرده باشد و آن را عقاب کند! گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که معذّب جمله مکلّف باشند«2» نه پوست، و به پوست اعتبار نیست برای آن که چون به حی‌ّ متّصل نباشد الم نیابد«3»، و انّما متألّم جمله آدمی و حیوان باشد، نبینی که اگر چه گناهکار گناه به بعضی اعضا و اجزا کند، چون چشم و گوش و زبان و دست و پای، در شاهد مذمّت و ملامت راجع با جمله او باشد [دون ابعاضش، همچنین عقاب بر جمله او باشد]«4» و متألّم به آن الم جمله باشد. دگر آن که: اگر چه ضرب و قطع و مانند اینکه بر عضوی از اعضا باشد، متألّم و معذّب جمله حی‌ّ«5» بود، و جمله حی‌ّ ادراک آن کند بانقار طبع، پس از اینکه وجوه به پوست اعتبار نیست که آن باشد یا نه آن باشد، که پوست بمثابت لباس است حی‌ّ را. گفتند دلیل بر اینکه ظاهر آیت است که گفت: لِیَذُوقُوا العَذاب‌َ، عذاب با جمله ایشان حواله کرد، و نگفت: لیذوق«6» العذاب، تا راجع باشد با پوست. جواب دیگر آن است که: مراد تبدیل، اعادت است و به غیر«7»، تغایر صفت و هیأت و تألیف و ترکیب، چنان که یکی از ما پیرهنی دارد بشکافد و قبا کند، هر گه بینند گوید: هذا غیر ذاک، اگر چه داند که اصل او بر جای است. و آن کس که انگشتری دارد بشکند و باز دگر باره پیراید به شکل دیگر، گویند: هذا الخاتم غیر ----------------------------------- (4- 1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (2). آج، لب، فق، مر، تب: باشد. [.....] (3). تب: نباشد. (5). اساس: می، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (6). آج، لب، فق، مر: لتذوق. (7). وز: به تغییر. صفحه : 402 ذاک الخاتم الّذی کان لک. و همچنین آن کس که کسی را دیده باشد تن درست و جوان و نکو روی، چون روزگار برآید و او را باز بیند پیر شده و بیمارگونه گردیده، گوید او را: کیف رأیت فلانا، فلان را چون دیدی! گوید: رأیت غیر من رأیت، جز آن را [دیدم که]«1» دیده بودم، و کذا قوله: یَوم‌َ تُبَدَّل‌ُ الأَرض‌ُ غَیرَ الأَرض‌ِ«2» سَرابِیلُهُم مِن قَطِران‌ٍ«3»، برای آن که بر ایشان ملازم باشد آن را پوست خواند، چون آن سوخته گردد پیراهنی دیگرش پوشند«4» جز آن، چنان که شاعر گفت«5»: کسا اللوم تیما خضرة فی جلودهم فویل لتیم من سرابیلها الخضر در بیت کنایت کرد از پوست ایشان به پیرهن. بعضی دگر گفتند: خدای تعالی اهل دوزخ را پوستی آفریند«6» از بالای همه پوستها که ألم نیابد آن پوست، و او«7» عذابی باشد بر خداوندش بمنزلت پیرهن که چون از قطران باشد خداوندش را عذاب باشد و او ألم نیابد. آنگه حق تعالی بیان کرد که: اینکه برای آن کند تا ایشان عذاب خدای بچشند که خدای تعالی قاهر و غالب است، کس او را غلبه نکند، و حکیم است عذاب جز به عدل و حکمت و استحقاق نکند. آنگه عقیب«8» آیت وعید آیت وعد گفت علی عادته الکریمة: وَ الَّذِین‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ، در اینکه آیت و امثال اینکه دلیل است بر بطلان قول آنان که گفتند: عمل صالح ایمان باشد، چه اگر چنین بودی بمثابت آن بودی که گفتی: إن‌ّ الّذین امنوا و امنوا، و در اینکه فایده نبودی. ----------------------------------- (1). لب: که. [.....] (2). وز، ماند بار که، آج، لب، فق، مر: شاید نازکی، تب: باید باز که. (3). سوره ابراهیم (14) آیه 50. (4). مر: پوشانند. (5). تب شعر. (6). آج، لب، فق، مر: پوست آفرید. (7). آج، لب، فق، تب: و آن. (8). آج، لب، فق، مر: عقب. صفحه : 404 سَنُدخِلُهُم، «سین» استقبال را باشد تا فعل خالص کند به مستقبل و از آن ببرد که اینکه بنا حال را بشاید«1»، چه اگر «سین«2»» نبود مشترک باشد اینکه بنا بین الحال و الاستقبال. جَنّات‌ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ، گفت: آنان که ایمان آرند و عمل صالح کنند ما ایشان را به بهشتهایی بریم که در زیر درختان از«3» جویها می‌رود. و «جنت»، بستانی باشد که: درختان او به سایه، زمین بپوشد، من الجن‌ّ و هو السّتر، و قوله: تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ، از جمله اتّساع است، و حقیقت آن است که ماء الأنهار برای آن که جوی نرود، آب جوی رود و لکن علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه. خالِدِین‌َ فِیها، همیشه باشند آن جا، و نصب او بر حال است. أَبَداً، نصب او بر ظرف است، و روا بود که مؤکّد حال بود«4»، أی خالدین مؤبدین. لَهُم فِیها أَزواج‌ٌ مُطَهَّرَةٌ، ایشان را در آن جا زنانی باشند پاکیزه- و اینکه را شرح رفته است. وَ نُدخِلُهُم ظِلًّا ظَلِیلًا، و ایشان را در سایه گسترده بریم، جایی که سایه باشد و آفتاب با او نرسد آن را ظل‌ّ گویند، و آن که آفتاب به او برسد و از او بشود آن را فی‌ء گویند من فاء اذا رجع، برای آن که در بهشت آفتاب نباشد. و گفته‌اند: ظل‌ّ سایه بامداد بود و فی‌ء سایه نماز دیگر، و اینکه را نیز مرجع با قول اوّل است، قال الشّاعر«5»: فلا الظّل‌ّ من برد الضّحی نستطیعه و لا الفی‌ء من برد العشی‌ّ نذوق و ظلیل آن باشد که در او گرما و سموم نباشد فی قول الحسن، چنان که گفت: وَ ظِل‌ٍّ مَمدُودٍ«6».

‌در«7» خبر هست ‌که: ‌در بهشت درخت«8» ‌باشد ‌که سوار ‌در سایه ‌آن صد سال می‌رود«9» ‌به آخر نرسد، ‌برای ‌اینکه ‌گفت: ظِلًّا ظَلِیلًا، ‌تا ‌با سایه دوزخ نماند ‌آن جا ‌که ‌گفت: إِلی ظِل‌ٍّ ذِی ثَلاث‌ِ شُعَب‌ٍ. لا ظَلِیل‌ٍ«10»إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الأَمانات‌ِ إِلی أَهلِها وَ إِذا حَکَمتُم بَین‌َ النّاس‌ِ أَن تَحکُمُوا بِالعَدل‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ نِعِمّا یَعِظُکُم بِه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ سَمِیعاً بَصِیراً (58) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه‌َ وَ أَطِیعُوا الرَّسُول‌َ وَ أُولِی الأَمرِ مِنکُم فَإِن تَنازَعتُم فِی شَی‌ءٍ فَرُدُّوه‌ُ إِلَی اللّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ إِن کُنتُم تُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ وَ الیَوم‌ِ الآخِرِ ذلِک‌َ خَیرٌ وَ أَحسَن‌ُ تَأوِیلاً (59) أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ یَزعُمُون‌َ أَنَّهُم آمَنُوا بِما أُنزِل‌َ إِلَیک‌َ وَ ما أُنزِل‌َ مِن قَبلِک‌َ یُرِیدُون‌َ أَن یَتَحاکَمُوا إِلَی الطّاغُوت‌ِ وَ قَد أُمِرُوا أَن یَکفُرُوا بِه‌ِ وَ یُرِیدُ الشَّیطان‌ُ أَن یُضِلَّهُم ضَلالاً بَعِیداً (60) وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم تَعالَوا إِلی ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ وَ إِلَی الرَّسُول‌ِ رَأَیت‌َ المُنافِقِین‌َ یَصُدُّون‌َ عَنک‌َ صُدُوداً (61) خدای می‌فرماید ‌شما ‌را ‌که بدهید زنهارها ‌با خداوندانش، چون حکم کنید میان مردمان حکم کنید«2» براستی ‌که خدای نیک چیز ‌است«3» پند می‌دهد ‌شما ‌را ‌به ‌آن، خدای همیشه شنوا و بینا بوده ‌است. ای آنان ‌که گرویده‌اید، فرمان برید خدای ‌را و فرمان برید پیغامبر ‌را و خداوندان فرمان ‌را ‌از ‌شما«4»، ‌اگر منازعت کنید ‌در چیزی باز افگنید ‌آن ‌را ‌با خدای و پیغامبر ‌اگر ‌شما ایمان [می د]«5» ارید«6» ‌به ‌خدا و ‌به روز قیامت، ‌آن«7» بهتر ‌است و نکوتر ‌به تأویل«8». [319- پ] نبینی«9» آنان ‌را ‌که دعوی می‌کنند ‌که ‌ایشان ایمان دارند ‌به آنچه فرستاد ‌به تو و آنچه فرستاد ‌از پیش تو می‌خواهند ‌که حکومت کنند ‌به طاغوت و بدرست«10» فرمودند ‌ایشان ‌را ‌که کافر شوند ‌به ‌او و می‌خواهد ابلیس ‌که گمراه کند ‌شما ‌را گمراهی دور. چون گویند ‌ایشان ‌را بیایید ‌به آنچه فرستاد خدای و ‌به ‌رسول ببینی ----------------------------------- (1). تب: ‌قال اللّه تبارک و ‌تعالی. (2). آج، لب، فق: داوری کنید. (3). تب ‌که. (4). آج، لب، فق، تب ‌پس. (5). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و تب افزوده شد. (6). آج، لب، فق: ایمان می‌آرید. (7). آج، لب، فق روز. (8). آج، لب، فق: ‌به عاقبت. (9). آج، لب، فق: ای ننگرستی. (10). تب: و بدرستی ‌که. صفحه : 406 منافقان ‌را ‌که برگردند ‌از تو برگردیدنی. ‌قوله ‌تعالی: إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم، بعضی ‌از مفسّران گفتند سبب نزول آیت ‌آن ‌بود ‌که: چون ‌رسول- ‌علیه السّلام- مکّه بگشاد و ‌در مکّه شد، خواست ‌تا ‌در خانه کعبه شود، کلید عثمان ‌بن طلحة الحجبی داشت ‌من بنی ‌عبد الدّار، و ‌او ‌از جمله سدنه و خدم کعبه ‌بود، ‌در خانه ‌در بست و ‌بر بام شد و کلید ‌به دست داشت و ‌از دست بنمی داشت«1» و ‌گفت: ‌اگر ‌من دانستمی ‌که ‌او ‌رسول خداست کلید ‌به ‌او دادمی. امیر المؤمنین بیامد و کلید ‌از دست ‌او بستد، و ‌او قوّت ‌علی نداشت، کلید ‌از دست بداد. امیر المؤمنین ‌در بگشاد و ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌در خانه رفت و نماز بکرد. چون ‌به درآمد، عبّاس ‌گفت: یا ‌رسول اللّه؟ کلید خانه مرا ده ‌تا سقایة الحاج‌ّ و سدانت کعبه مرا ‌باشد، خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت فرستاد: إِن‌َّ اللّه‌َ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الأَمانات‌ِ إِلی أَهلِها. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌علی ‌را ‌گفت: کلید ‌به ‌او ده. امیر المؤمنین بیامد و کلید ‌با عثمان داد و ‌از ‌او عذر خواست. عثمان ‌گفت: یا ‌علی؟ آمدی«2» و مرا بیازردی و کلید ‌از ‌من ‌به قهر بستدی، و اکنون نه ‌به ‌آن«3» می‌گویی! ‌اینکه رفق چیست، و ‌آن عنف چه ‌بود! ‌گفت: خدای ‌تعالی ‌در ‌اینکه معنی آیتی فرستاد، و آیت ‌بر ‌او خواند، ‌او ‌در حال ‌گفت: أشهد ‌أن ‌لا اله الّا اللّه و ان‌ّ محمّدا ‌رسول اللّه«4»، و اسلام آورد. جبریل آمد و ‌گفت: ای ‌رسول اللّه؟ ‌تا ‌اینکه خانه ‌باشد کلید ‌ایشان راست. قولی دگر ‌آن ‌است ‌که: آیت ‌بر عموم ‌است ‌در ‌هر امانتی ‌که ‌باشد، و ‌در ‌هر امانت داری ‌که ‌باشد، چنان ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- فرمود: أد الأمانة ‌الی ‌من ائتمنک و ‌لا تخن ‌من خانک ، ‌گفت: امانت ‌به ‌آن کس ده ‌که تو ‌را امین دارد و امانت ‌به تو دهد، و خیانت مکن ‌به ‌آن ‌که ‌با تو خیانت کند«5». و ‌اینکه قول ‌عبد اللّه عبّاس ‌است و ابی‌ّ کعب و حسن و قتاده، و روایت کرده‌اند ‌از صادق و باقر- ----------------------------------- (1). کذا: ‌در اساس، وز، لب، فق، مر: نمی‌داد، آج، تب: بنمی داد. [.....] (2). فق، مر: بیامدی. (3). آج، لب، فق، مر، تب: ‌به ‌آن زبان. (4). آج، لب، فق، مر و ان‌ّ علیّا ولی‌ّ اللّه. (5). مر: کرد. صفحه : 407 علیهما السّلام. زید ‌بن اسلم و شهر ‌بن حوشب و مکحول ‌گفت«1»: مراد ‌به امانت امامانند و ‌به امانت امامت ‌است. خدای ‌تعالی می‌فرماید امامان ‌را ‌که: امامت ‌بر سبیل امانت یک ‌به یک تسلیم می‌کنند«2»، و ‌اینکه قول نیز روایت ‌است ‌از صادق و باقر- علیهما السّلام. و باقر- ‌علیه السّلام- ‌گفت: نماز و زکات و روزه و حج ‌از جمله امانت ‌است و غنیمت ‌از ‌اینکه جمله ‌است ‌که امانت ‌در ‌او ‌به جای آرند و خیانت نکنند ‌در ‌او. وَ إِذا حَکَمتُم بَین‌َ النّاس‌ِ أَن تَحکُمُوا بِالعَدل‌ِ، حق ‌تعالی ‌گفت: خدای می‌فرماید ‌شما ‌را ‌که مکلفانید ‌که، ادای امانت کنید«3» ‌با خداوندانش. ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: ‌علی الید ‌ما أخذت ‌حتی تؤدّیه، ‌گفت: ‌بر دست واجب ‌است آنچه ها گرفت«4» ‌تا ‌با جایگاه دهد. و نیز می‌فرماید ‌که: چون ‌از میان مردمان حکم کنید«5» [عدل کنید«6»]«7» و جور مکنید«8». عجب ‌باشد ‌که خدای ‌تعالی ظالم ‌را عدل فرماید و ‌او عدل نکند؟ إِن‌َّ اللّه‌َ نِعِمّا یَعِظُکُم بِه‌ِ، خدای ‌تعالی نیک چیز ‌است آنچه ‌شما ‌را بدان«9» پند می‌دهد ‌از ادای امانت و عدل ‌در حکومت، و تقدیر ‌آن ‌است ‌که: نعم الشّی‌ء شیئا یعظکم ‌به. و «ما» پیوسته باید نوشتن، بمنزلت «ما» ی کافّه ‌در إنّما و ربّما، و ‌اگر چه ‌آن جا حرف ‌است و ‌اینکه جا اسم و ‌او ‌را نکره موصوفه گویند«10»، ‌فی ‌قوله: فَنِعِمّا هِی‌َ ...«11»یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه‌َ، بدان ‌که خدای- جل‌ّ جلاله- ‌به ‌اینکه آیت خطاب کرد ‌با مؤمنان، و ‌اگر چه جز مؤمنان داخل‌اند ‌در ‌اینکه تکلیف ‌به دلیلی دگر ‌برای ‌آن ‌که همه مکلّفان ‌از مؤمن و کافر مکلّفند ‌به طاعت خدای و طاعت ‌رسول و طاعت اولی الأمر. و «طاعت» امتثال امر ‌باشد یا امتثال ارادت، ‌پس طاعت ‌خدا و ‌رسول امتثال اوامر و نواهی ‌ایشان ‌بود، و همچنین حکم اولی الأمر. و ‌در اولی الأمر سه قول ‌است: بعضی گفتند: امرااند، و بعضی گفتند: علمااند، و بعضی گفتند: ائمّه‌اند ‌من أهل بیت«2» ‌رسول اللّه، و ‌اینکه قول ‌از باقر و صادق- علیهما السّلام- روایت کردند، و چون ‌آن دو قول باطل کنیم صحّت ‌اینکه قول پیدا شود. و ‌ما ‌را ‌در ‌اینکه آیت چند وجه ‌است ‌در استدلال ‌بر امامت ‌اینکه ائمه معصوم- علیهما السّلام: اوّل ‌آن ‌که بتدریج مخصوص می‌شود ‌برای ‌آن ‌که: أَطِیعُوا اللّه‌َ، عام ‌است ‌اینکه خطاب ‌با همه [320- ر] مکلّفان، و ‌رسول- ‌علیه السّلام- داخل ‌در ‌اینکه خطاب، چون ‌گفت: وَ أَطِیعُوا الرَّسُول‌َ، ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌از خطاب بیرون شد لاستحالة ‌أن ‌یکون- ‌علیه السّلام- مطیعا مطاعا، ‌برای ‌آن ‌که رتبه معتبر ‌است ‌از میان مطیع و مطاع، و ‌در حق‌ّ اولی الأمر ‌هم ‌اینکه ‌اگر حمل کنند اولی الامر ‌را ‌بر امرا و علما ‌در ‌هر عصری خلقی عظیم ‌از ‌اینکه خطاب بیرون شوند، و ‌اینکه خلاف اجماع ‌باشد. و ‌بر قول و قاعده«3» مذهب ‌ما ‌در ‌هر عصری شخصی ‌از ‌اینکه خطاب بیرون ‌باشد، چنان ‌که ‌در عهد ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌او تنها ‌از خطاب طاعت ‌خود بیرون ‌بود، و ‌اینکه وجهی لطیف ‌است. وجهی دیگر ‌آن ‌که: خدای ‌تعالی ‌ما ‌را و اولی الأمر ‌را ‌به طاعت ‌رسول نفرمود«4»، ----------------------------------- (1). تب و ‌آن. (2). اساس: اهل البیت، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (3). آج، لب، فق، مر و. (4). آج، لب، فق، مر: فرمود. صفحه : 409 و الّا ‌رسول- ‌علیه السّلام- فوق ‌ما و اولی الأمر ‌بود لاعتبار الرّتبة، ‌برای ‌آن ‌که رتبه معتبر ‌است ‌از میان مطیع و مطاع، باید ‌تا ‌به رتبه فوق مطیع ‌باشد، همچنین کلام ‌در اولی الامر. ‌پس حمل کردن اولی الأمر ‌را ‌بر امرا و علما محال ‌است، ‌برای ‌آن ‌که ‌در مأموران ‌به طاعت ‌ایشان- ‌علی زعمهم- بسیار کس ‌باشد ‌که ‌به رتبه و منزلت بنزدیک خدای ‌تعالی فوق ‌ایشان ‌باشد، و ‌اینکه درست نیاید. ‌پس باید ‌تا اولی الأمر کسانی باشند ‌که ‌ایشان بنزدیک خدای ‌تعالی بهتر ‌از همه خلایق باشند و اعلا رتبة و اعظم منزلة عند اللّه ‌تعالی چون ‌رسول- ‌علیه السّلام، ‌برای ‌آن ‌که خدای ‌تعالی طاعت ‌ایشان ‌با طاعت ‌او مقرون کرد. طریقتی«1» دیگر ‌آن ‌است ‌که: خدای ‌تعالی چون طاعت اولی الأمر ‌با طاعت ‌رسول و طاعت ‌خود مقرون کرد، چنان ‌که قدیم ‌تعالی منزّه ‌است«2» ‌از همه قبایح و ‌رسول- ‌علیه السّلام- معصوم و مطهّر ‌از همه معاصی کبیره و صغیره، اولی الأمر باید ‌تا همچنین ‌باشد«3»، ‌که حکمت ‌از کلام حکیم ‌اینکه واجب کند، و ‌به ‌اینکه صفت جز اینان نبودند- ‌علیهم السّلام. وجهی دگر ‌در استدلال ‌از آیت ‌آن ‌است ‌که: محال ‌باشد ‌که حکیم ‌ما ‌را فرماید ‌به طاعت جماعتی مختلفی الأقوال و الاراء و المذاهب و ‌به اتّباع ‌ایشان ‌در اقوال و فتاویشان، و بعضی ‌را ‌بر بعضی مزیّتی نبود، و ‌ما ‌را طریقی«4» نبود ‌به تمیز«5» حق ‌از میان ‌آن اقوال مختلف متناقض متضادّ، و ‌اینکه مؤدّی ‌بود ‌با تکلیف ‌ما ‌لا یطاق، [و ‌از حکیم ‌تعالی تکلیف ‌ما ‌لا یطاق]«6» نیکو نبود، ‌پس محال ‌است ‌که امرا و علما باشند ‌از ‌اینکه وجه ‌که بیان کرده شد. طریقتی دیگر ‌آن ‌است ‌که: معلوم ‌است بضرورت ‌که ‌اگر خدای ‌تعالی ‌ما ‌را تکلیف کند ‌به طاعت ‌رسول«7» و ‌ما ‌را تعیین نکند شخص ‌او ‌به دلالتی و علم معجزی ‌اینکه تکلیف قبیح ‌باشد، و ‌از باب تکلیف ‌ما ‌لا یطاق ‌بود، همچنین ‌در حق‌ّ اولی الأمر ----------------------------------- (1). مر: طریقی. (2). نسخه فق: ‌در ‌اینکه جا پایان می‌یابد. (3). آج، لب، مر نه اولی الخمر و الزّمر. (4). آج، لب: طریقتی. (5). مر، تب: تمییز. (6). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (7). مر و اله صفحه : 410 ‌اگر نصّی نباشد ‌بر اعیان ‌ایشان، یا دلالت ‌که علم معجز ‌باشد یا جاری مجری ‌آن ‌هم مؤدّی ‌بود ‌به ‌آن ‌که تکلیف ‌ما ‌لا یطاق ‌باشد، چون قبح ‌اینکه مقرّر ‌است ‌در عقل لابد، چنان ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- معیّن ‌است ‌از خدای ‌به نص‌ّ ‌بر ‌او و اظهار اعلام معجزات ‌بر دست ‌او اولی الأمر باید چنین باشند«1» منصوص ‌علیهم ‌أو منصوب ‌علیهم الأدلّة بالأعلام المعجزة، و الّا مؤدّی ‌بود ‌به ‌اینکه فساد ‌که گفتیم. طریقتی دیگر، و ‌آن ‌آن ‌است ‌که: ‌آن اجماع ‌است ‌که ‌اینکه امر متوجّه ‌است ‌بر اهل ‌هر عصری و ‌اینکه مطّرد نباشد الّا ‌بر قول ‌آن کس ‌که گوید: ‌هر زمانه ‌از امامی مفترض الطّاعه خالی نباشد، و ‌بر قول ‌آن کس ‌که امامت ‌به اختیار گوید و گوید: الخلافة ثلثون سنة مطّرد نبود. طریقتی دیگر ‌آن ‌است ‌که: ‌اگر آیت حمل کنند ‌بر ‌آن ‌که ‌ایشان گفتند ‌از علما و مفتیان، ائمّه ‌ما- ‌علیهم السّلام- داخل باشند ‌در ‌آن و ‌بر قول و قاعده ‌ما ‌آن ‌که ‌ایشان گفتند خارج ‌باشد ‌از ‌او، ‌پس ‌اینکه متّفق ‌علیه ‌است و ‌آن مختلف ‌فیه، و الأخذ بالاجماع و الاتّفاق اولی، ‌در امّت کس نخواهد گفتن ‌که نه ‌اینکه ائمّه ‌هر یکی ‌از ‌ایشان فاضلتر و عالمتر و جامعترند خصال خیر ‌را ‌از اهل ‌هر عصر، ‌پس ‌اینکه آیت ‌از ‌اینکه هفت وجه دلیل می‌کند ‌بر امامت ‌اینکه ائمّه ‌علیهم السّلام. ‌قوله: أَطِیعُوا اللّه‌َ، حق ‌تعالی ‌گفت: أَطِیعُوا اللّه‌َ، طاعت خدای دارید«2»، خدایی ‌که ‌شما ‌را ‌برای طاعت و ایمان آفرید، ‌که: وَ ما خَلَقت‌ُ الجِن‌َّ وَ الإِنس‌َ إِلّا لِیَعبُدُون‌ِ«3»، نه طاعت«4» خدایی ‌که ‌شما ‌را ‌برای کفر و معصیت آفرید، بل کفر و معصیت ‌در ‌شما آفرید خدای«5» ‌که ‌به ‌شما جز خیر نخواهد و شر«6» نخواهد. ما یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیَجعَل‌َ عَلَیکُم مِن حَرَج‌ٍ وَ لکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُم«7» یُرِیدُ اللّه‌ُ أَن یُخَفِّف‌َ عَنکُم«8»یُرِیدُ اللّه‌ُ لِیُبَیِّن‌َ لَکُم«9» یُرِیدُ اللّه‌ُ بِکُم‌ُ الیُسرَ ...«10»، طاعت ‌رسول دارید«11»، مشفق ‌بر ----------------------------------- (1). مر: ‌باشد. (2). آج، لب: داری/ دارید. [.....] (3). سوره زاریات (51) آیه 56. (4). آج، بدارید، لب، مر ندارید. (5). تب: خدایی. (6). آج، لب، مر: و معصیت، تب ‌به ‌شما. (7). سوره مائده (5) آیه 6. (8). سوره نساء (4) آیه 28. (9). سوره نساء (4) آیه 26. (10). سوره بقره (2) آیه 185. (11). آج، لب: داری/ دارید ‌که. صفحه : 411 ‌شما«1» حریص ‌بر ایمان ‌شما«2». لَقَد جاءَکُم رَسُول‌ٌ مِن أَنفُسِکُم«3»- الایة، وَ کُنتُم عَلی شَفا حُفرَةٍ مِن‌َ النّارِ فَأَنقَذَکُم مِنها«4» وَ کان‌َ بِالمُؤمِنِین‌َ رَحِیماً«5». طاعت امامانی مستحق‌ّ التّقدیم مفترض الطّاعة معصومین ‌من الزّلل، مأمونین ‌من الخطل ‌غیر موصوفین بالضّعف و الفشل. عمیر ‌بن هانی ‌گفت ‌از جنادة ‌بن أبی امیّه«6» شنیدم ‌که ‌گفت: روز صفّین امیر المؤمنین ‌علی ‌را دیدم ‌در میان دو صف نیزه ‌بر دست می‌گردانید و می‌گفت: کَلّا إِن‌َّ الإِنسان‌َ لَیَطغی، أَن رَآه‌ُ استَغنی«7». ‌اینکه آیات می‌خواند ‌که [320- پ] نگاه کردیم ‌عبد اللّه ‌بن اسید الیربوعی‌ّ می‌آمد و اسیری ‌را ‌از لشکر معاویه گرفته و دست ‌بر«8» بسته، ‌او ‌را پیش امیر المؤمنین آورد. امیر المؤمنین ‌در ‌او نگرید و ‌گفت: ای مرد چه کسی! ‌گفت: مردی‌ام ‌از اهل شام، ‌گفت: قتلکم اللّه أتباع کل‌ّ ناعق، ‌گفت: خدای ‌شما ‌را بکشاد«9» تبع ‌هر بانگ شبانی چون بهایم. آنگه ‌گفت: بگو ‌از ‌من پسر خورنده«10» جگر ‌را: 11» أ تباهینی و أنا ‌ألذی ‌لم اومن ‌بعد کفر و ‌لم أعلم ‌بعد جهل و ‌لم احکم بحکم رجعت عنه، أنا قاتل أشیاخکم ببدر و مفرق قومک باحد ‌الی کم تواجهونا بنی هاشم برایتکم ‌الّتی تولی ‌الله نکسها ‌کما نکس یوم بدر، و لقد علمتم ‌أن ‌الله أوجبت« علیکم طاعتی و تعبدکم بمتابعة أمری لأنی أهل للمتابعة و مستحق للطاعة لقلعی باب خیبر اذ عجزتم و ثباتی یوم احد إذ فرزتم و تسلیمی لیلة الغار إذ أبیتم و أجابتی للمسائل ‌إذا جهلتم ، ‌گفت بگو پسر هند ‌را ‌که: ‌با ‌من مباهات می‌کنی و ‌من آنم ‌که ایمان آوردم نه ‌از سر کفر، و بدانستم نه ‌از ‌پس جهل، و حکمی نکردم ‌که ‌از ‌آن باز آمدم، ‌من کشنده پیران توام ‌به بدر و پراگننده«12» قوم تو ‌به احد، ‌تا چند ‌اینکه رایت ‌به روی ‌ما بنی هاشم آری، ‌که خدای ----------------------------------- (1). آج، لب و. (2). آج، لب: شماست. (3). سوره توبه (9) آیه 128. (4). سوره آل عمران (3) آیه 103. (5). سوره احزاب (33) آیه 43. [.....] (6). آج: جنادة ‌بن امیّه، لب، مر: جنادة بنی امیّه. (7). سوره علق (96) آیه 6 و 7. (8). آج، لب، مر پشت. (9). مر: بکشد. (10). اساس: خوانده، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (11). تب: اوجب. (12). وز، مر: پراگنده کننده. صفحه : 412 ‌تعالی تولّای نگوساری«1» ‌آن کرده ‌است چنان ‌که روز بدر کرد، و ‌شما دانید«2» ‌که خدای ‌تعالی طاعت ‌من ‌بر ‌شما فریضه کرده ‌است و ‌شما ‌را متعبّد بکرده«3» ‌است«4» ‌به متابعت ‌من ‌برای ‌آن ‌که اهل متابعتم و مستحق‌ّ طاعتم، ‌که ‌در خیبر ‌من کندم چون ‌شما عاجز بدید، و بایستادم روز احد چون ‌شما بگریختید، و شب غار، جان تسلیم کردم چون ‌شما ابا کردید، و جواب مسایل ‌من دادم چون ‌شما جاهل بودید ‌به ‌آن. جابر الجعفی‌ّ روایت کرد ‌از جابر ‌عبد اللّه أنصاری ‌که ‌گفت: چون ‌اینکه آیت آمد، ‌من گفتم: یا ‌رسول اللّه؟ خدای و ‌رسول ‌را می‌شناسم، و اولو الأمر کیستند ‌که خدای ‌تعالی طاعت ‌ایشان ‌با طاعت تو و طاعت ‌خود بپیوست! ‌گفت: یا جابر؟ ‌هم خلفائی و أئمة المسلمین بعدی اوّلهم علی‌ّ ‌بن أبی طالب، ثم‌ّ الحسن، ثم‌ّ الحسین، ثم‌ّ علی‌ّ ‌بن الحسین، ثم‌ّ محمّد ‌بن ‌علی المعروف ‌فی التّوریة بالباقر و ستدرکه یا جابر فاذا لقیته فاقرءه منّی السّلام، ثم‌ّ الصّادق جعفر ‌بن محمّد، ثم‌ّ موسی ‌بن جعفر، ثم‌ّ علی‌ّ ‌بن موسی، ثم‌ّ محمّد ‌بن علی‌ّ، ثم‌ّ ‌علی ‌بن محمّد، ثم‌ّ الحسن ‌بن ‌علی، ثم‌ّ سمیّی و کنیّی حجّة اللّه ‌فی أرضه و بقیّته ‌فی عباده ‌إبن الحسن ‌بن ‌علی ذاک الّذی یفتح اللّه ‌علی یده مشارق ‌الإرض و مغاربها ذاک الّذی یغیب ‌عن شیعته غیبة ‌لا یثبت ‌فیه ‌علی القول بامامته الّا ‌من امتحن اللّه قلبه للإیمان، ‌گفت: ‌ایشان خلیفتان منند و امامان مسلمانانند ‌از ‌پس ‌من، اوّلشان ‌علی، و آنگه حسن، و ‌پس حسین، و ‌پس علی‌ّ ‌بن الحسین، آنگه محمّد ‌بن ‌علی- ‌که ‌در توریت ‌به باقر معروف ‌است- و تو ‌او ‌را دریابی، چون ‌او ‌را بینی ‌از منش سلام برسان. آنگه یک یک ‌را نام برد ‌تا ‌به حجّت رسید، ‌گفت: آنگه مردی ‌که نامش نام ‌من ‌بود و کنیتش کنیت ‌من ‌بود حجّت خدای ‌بود ‌در زمین و بقیّه ‌او ‌در بندگانش پسر حسن ‌علی، و ‌او ‌آن ‌بود ‌که خدای ‌تعالی بگشاید ‌بر دست ‌او مشارق و مغارب زمین، ‌او ‌آن ‌است ‌که ‌از شیعتش غایب شود، غیبتی ‌که ‌بر امامت ‌او ثبات نکند ‌با ‌آن غیبت الّا مؤمنی ‌که خدای ‌تعالی دل ‌او ‌را ‌به ایمان امتحان کرده ‌باشد. جابر ‌گفت، ‌من گفتم: یا ‌رسول اللّه؟ شیعه ‌او ‌را ‌در غیبت ‌او ‌به ‌او انتفاع ‌باشد! ----------------------------------- (1). مر: نگونساری. (2). آج: دانی/ دانید. (3). آج، لب، مر: نکرده. (4). آج، لب، مر الّا. صفحه : 413 ‌گفت: بلی، چنان ‌که انتفاع ‌باشد مردمان ‌را ‌به آفتاب، و ‌اگر چه ابری ‌در پیش ‌او آید. یا جابر؟ ‌هذا ‌من مکنون سرّ اللّه و مخزون علم اللّه فاکتمه الّا ‌عن أهله، ‌اینکه ‌از مکنون سرّ خداست و مخزون علم خدای، نگاه‌دار ‌اینکه ‌را الّا ‌از اهلش. جابر ‌گفت: چون ‌به ‌اینکه مدّت دراز ‌بر آمد، ‌من روزی ‌در نزدیک علی‌ّ ‌بن الحسین زین العابدین شدم و پیش ‌او بنشستم و ‌با ‌او حدیث می‌کردم. پسر ‌او محمّد ‌بن علی‌ّ الباقر ‌از حجره زنان بیرون آمد، و ‌او کودک ‌بود و دو گیسو ‌در ‌بر افگنده. جابر ‌گفت: چون ‌او ‌را بدیدم، گوشت پشت مازه ‌من بلرزید و موی ‌بر اندام ‌من برخاست چون ‌او ‌را بدیدم. آنگه گفتم: یا غلام؟ اقبل فاقبل، ثم‌ّ قلت ‌له: ادبر فادبر، گفتم: روی ‌به ‌من کن، روی ‌به ‌من کرد. گفتم: پشت ‌بر ‌من کن، پشت ‌بر ‌من کرد. گفتم: شمایل ‌رسول اللّه و رب الکعبة، ‌به خدای کعبه ‌که شمایل ‌رسول ‌است. آنگه گفتم: یا غلام؟ ‌ما اسمک! نام تو چیست! ‌گفت: محمّد. گفتم: پسر کییی! ‌گفت: ‌إبن علی‌ّ ‌بن الحسین. گفتم: تن و جان ‌من فدای تو باد؟ همانا تو باقری! ‌گفت: آری. مرا ‌گفت: پیغام ‌رسول بگذار. گفتم: ‌رسول خدای مرا بشارت داده ‌که ‌من بمانم ‌تا تو ‌را دریابم و ‌گفت: چون ‌او ‌را دریابی ‌از منش سلام برسان«1». اکنون ‌رسول خدای تو ‌را سلام می‌کند. ‌او ‌گفت: ‌علی ‌رسول اللّه السّلام ‌ما قامت السّموات و ‌الإرض و علیک یا جابر ‌بما بلّغت السّلام ، سلام خدای ‌به ‌رسول خدای باد ‌تا آسمان و زمین ‌باشد، و سلام ‌بر تو باد ‌به ‌آن ‌که سلام ‌رسول ‌به ‌من رسانیدی. جابر ‌عبد اللّه الانصاری‌ّ ‌گفت: ‌من ‌پس ‌از ‌آن پیش ‌او می‌رفتم و ‌از ‌او می‌پرسیدم و می‌آموختم. یک روز ‌از ‌من مسأله پرسید. ‌من گفتم: ‌لا و اللّه ‌لا ادخل ‌فی نهی [321- ر] ‌رسول اللّه، ‌به خدای ‌که ‌من ‌در نهی ‌رسول خدای نروم ‌که پیغامبر خدای مرا خبر داد ‌که: انکم الأئمة الهداة ‌من بعده احکم ‌النّاس صغارا و اعلمهم کبارا، و ‌قال: ‌لا تعلموهم فانهم اعلم منکم ، ‌گفت: ‌ایشان امامان راه نمایانند«2» ‌از ‌پس ‌من حکیمترین مردمان ‌در ‌آن حال ‌که کوچک باشند و عالمتر مردمان ‌در ‌آن حال ‌که بزرگ باشند. و ‌گفت: ‌ایشان ‌را چیزی میاموزید ‌که ‌ایشان ‌از ‌شما عالمتر باشند. ----------------------------------- (1). لب: برسانی. (2). آج، لب: راهنمایند، مر: راهنما نیداند. صفحه : 414 باقر- ‌علیه السّلام- ‌گفت: صدق جدّی ‌رسول اللّه، راست ‌گفت ‌رسول خدای- عزّ و جل‌ّ- جدّ ‌من، و اللّه ‌که ‌من ‌اینکه مسأله بهتر ‌از تو دانم، و لقد اوتیت الحکم صبیا، و مرا حکمت دادند و ‌من کودک بودم. ‌کل ‌ذلک بفضل ‌الله علینا و برکته لنا اهل البیت - ‌اینکه خبر خواجه ابو جعفر بابویه- رحمة اللّه ‌علیه- ‌در کتاب الغیبة بیاورد، و نه ‌از یک طریق و ده طریق و صد طریق، ‌از طرق مخالف و مؤالف آوردند ‌که ‌رسول- ‌علیه السّلام- ‌گفت: ‌من اطاع علیّا فقد اطاعنی، و ‌من اطاعنی فقد اطاع اللّه، و ‌من عصی علیّا فقد عصانی، و ‌من عصانی فقد عصی اللّه ، ‌هر ‌که ‌او طاعت علی‌ّ دارد طاعت ‌من داشته ‌باشد، و ‌هر ‌که طاعت ‌من دارد طاعت خدای داشته ‌باشد، و ‌هر ‌که ‌در علی‌ّ عاصی شود، ‌در ‌من عاصی ‌شده ‌باشد، ‌هر ‌که ‌در ‌من عاصی شود ‌در خدای عاصی ‌شده ‌باشد. ‌اینکه اخبار نیز دلیل ‌است ‌بر ‌آن ‌که اولوا الأمر ‌اینکه معصومانند. ‌قوله: فَإِن تَنازَعتُم فِی شَی‌ءٍ فَرُدُّوه‌ُ إِلَی اللّه‌ِ وَ الرَّسُول‌ِ، ‌اگر منازعت کنی«1» ‌در چیزی. و منازعت، مخالفت ‌باشد مفاعله ‌من النّزع، و ‌هو الجذب، ‌برای ‌آن ‌که مخالفین چون دو مجاذب رسن باشند ‌به طریق مثل. رد کنید ‌با خدای و ‌رسول. ردّ ‌با خدای ردّ ‌با کتاب خدای ‌باشد، و ردّ ‌با ‌رسول ردّ ‌با سنّت و شریعت ‌او ‌باشد ‌برای ‌آن ‌که ‌اینکه خطاب اهل همه عصرهاست، ‌اینکه قول مجاهد ‌است و قتاده و سدّی و میمون ‌بن مهران. و ردّ ‌با ائمّه معصوم- ‌علیهم السّلام- جاری مجرای رد ‌با ‌رسول ‌باشد، چنان ‌که رد ‌با ‌رسول ردّ ‌با خدای ‌باشد، نبینی ‌که ‌در دگر آیت ‌گفت: وَ لَو«2»إِن کُنتُم تُؤمِنُون‌َ بِاللّه‌ِ، ‌اگر ‌به خدای ایمان دارید، ‌یعنی ‌هر ‌که ‌به خدای ایمان دارد چنین کند. ذلِک‌َ خَیرٌ وَ أَحسَن‌ُ تَأوِیلًا، قتاده و سدّی و ‌إبن زید گفتند: احمد عاقبة، عاقبت محمودتر ‌باشد مجاهد ‌گفت: احسن جزاء، جزایش نیکوتر ‌باشد، و ----------------------------------- (1). تب: کنید. [.....] (2). اساس: ‌لو، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها ‌از قرآن مجید تصحیح شد. (3). سوره نساء (4) آیه 83. صفحه : 415 تأویل تفعیل ‌باشد ‌من آل ‌إذا رجع، و الأول الرّجوع، و المآل المرجع. و زجّاج ‌گفت: أحسن ‌من تأویلکم ‌من ‌غیر ردّ ‌الی اللّه و الرّسول، ‌آن تأویل ‌که ‌از خدای و ‌رسول ‌باشد بهتر ‌باشد ‌از تأویلی ‌که ‌از تلقاء نفس ‌خود کنی«1». و ‌در آیت دلیل ‌است ‌بر بطلان قیاس ‌برای ‌آن ‌که خدای ‌تعالی ‌ما ‌را عند منازعت و اشتباه رجوع فرمود ‌با کتاب و سنّت، و ‌اگر قیاس ‌از ‌آن جمله بودی ‌که مرجوع الیه بودی، عند منازعت«2» خدای ‌تعالی فرمودی ‌که ‌با ‌اینکه نیز رجوعی ‌باشد، و ‌به ‌اینکه رها نکرد ‌تا ‌گفت: ذلِک‌َ خَیرٌ وَ أَحسَن‌ُ تَأوِیلًا، خصوصا ‌بر ‌اینکه تفسیر ‌که دادند ‌من تأویل انفسکم. فامّا قول ‌آن کس ‌که ‌گفت: ردّ ‌با خدای و ‌رسول [آن جا باید ‌که منازعت ‌بود، چون منازعت نبود ردّ ‌با خدای و ‌رسول]«3» واجب نباشد درست نیست، ‌برای ‌آن ‌که ‌اینکه قول ‌به دلیل الخطاب ‌بود، و ‌آن بنزدیک بیشتر اهل علم باطل ‌است. أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ یَزعُمُون‌َ أَنَّهُم آمَنُوا بِما أُنزِل‌َ إِلَیک‌َ- ‌الآیة، ظاهر آیت استفهام ‌است و معنی تقریع و تعجیب. حق ‌تعالی ‌گفت: نبینی آنان ‌را ‌که دعوی می‌کنند ‌که ‌ما ایمان داریم ‌به آنچه ‌بر تو فرود آمد ‌یعنی قرآن، و ‌به آنچه پیش تو فرود آمد ‌از توریت و انجیل و کتب متقدّمان ‌آن ‌که می‌خواهند ‌تا ‌به حکومت بنزدیک طاغوت شوند. خلاف کردند ‌در ‌آن ‌که «طاغوت» کیست ‌اینکه جا حسن بصری و جبّائی گفتند: مراد بتانند، و آیت ‌در قومی منافقان فرود آمد ‌که ‌ایشان ‌به حکومت پیش بتان رفتند و ‌به قداح توصّل کردند، و ‌آن جنس قرعه ‌بود ‌که ‌ایشان عند اشتباه کار ‌بر ‌ایشان بگردانیدندی. قتاده و شعبی و سدّی گفتند: مراد ‌به طاغوت مردی کاهن ‌است نام ‌او بو برده«4»، منافقی ‌را ‌با جهودی حکومتی افتاد، جهود ‌گفت: بنزدیک محمّد رویم ‌که ‌او رشوت نگیرد، و منافق ‌گفت: بنزدیک ابو برده کاهن رویم، خدای ‌تعالی ‌اینکه آیت فرستاد. ‌عبد اللّه عبّاس و مجاهد و ربیع و ضحّاک گفتند: مراد کعب اشرف ‌است، ‌از ----------------------------------- (1). مر: کنید. (2). مر: نزد منازعت. (3). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). بو برده/ ابو برده. صفحه : 416 میان جهودی و منافقی حکومتی افتاد. جهود ‌گفت: بنزدیک محمّد رویم ‌که ‌او رشوت نگیرد، و منافق ‌گفت: بنزدیک کعب اشرف رویم. کلبی ‌گفت ‌عن ابی صالح ‌عن ‌إبن عبّاس«1»: [آیت]«2» ‌در مردی منافق آمد نام ‌او بشر، ‌از میان ‌او و جهودی حکومتی ‌بود، جهود ‌گفت: ‌به محمّد رویم، و منافق ‌گفت: ‌به کعب اشرف رویم. جهود الحاح کرد و بنزدیک ‌رسول آمدند، ‌رسول- ‌علیه السّلام- [حکم کرد]«3» ‌برای جهود ‌بر منافق، منافق بیرون آمد و ‌گفت: بیا ‌تا بنزدیک [321- پ] عمر خطّاب رویم. جهود ‌گفت: ‌با سبحان اللّه؟ پیش محمّد رفتیم و ‌او حکم بکرد، اکنون می‌گویی پیش عمر رویم. پیش عمر رفتند. جهود ‌گفت: بدان ‌که میان ‌ما حکومتی ‌بود، پیش محمّد رفتیم و ‌او حکم کرد مرا ‌بر ‌اینکه مرد. اکنون راضی نیست ‌به حکم محمّد، ‌گفت: پیش تو آییم ‌به حکومت و ‌در ‌من آویخت و الحاح کرد عمر منافق ‌را ‌گفت: چنین ‌است ‌که ‌او می‌گوید! ‌گفت: ‌هم چنین ‌است. ‌گفت: اکنون یک ساعت توقّف کنید«4» ‌تا ‌من بیرون آیم، و ‌در خانه رفت و تیغ ‌بر گرفت و ‌بر گردن منافق زد و سرش بینداخت، و جهود بگریخت. و عمر ‌گفت: ‌اینکه حکم ‌من ‌است ‌بر کسی ‌که ‌او ‌به حکم ‌خدا و پیغامبر راضی نباشد، ذکره الثّعلبی‌ّ ‌فی تفسیره. و گفته‌اند: مراد حیی اخطب ‌است، و ‌از صادق و باقر- علیهما السّلام- روایت کردند ‌که: آیت ‌بر عموم ‌است، و مراد ‌هر حاکمی ‌است ‌که بخلاف حق«5» حکومت کند، و ‌اینکه اولیتر«6» لعموم الفائدة و دخول الکل‌ّ تحته. وَ قَد أُمِرُوا أَن یَکفُرُوا بِه‌ِ، و ‌ایشان ‌را فرموده‌اند ‌که کافر شوند ‌به ‌آن، ‌یعنی ‌به طاغوت. وَ یُرِیدُ الشَّیطان‌ُ أَن یُضِلَّهُم ضَلالًا بَعِیداً، و شیطان می‌خواهد ‌که ‌ایشان ‌را اضلال کند ضلالی بعید بلیغ. وَ إِذا قِیل‌َ لَهُم تَعالَوا إِلی ما أَنزَل‌َ اللّه‌ُ، و چون گویند ‌ایشان ‌را ‌که بیایید ‌به ----------------------------------- (1). تب ‌که. (2). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (3). اساس: ‌گفت، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. (4). آج، لب: کنی/ کنید. (5). آج، لب و مراد ‌خود، مر ورای ‌خود. (6). مر ‌بود. صفحه : 417 آنچه خدای فرستاد، ‌یعنی ‌آن منافق ‌را ‌که ‌با جهود حکومت افتاد ‌علی قول قتاده، و ‌إبن جریج ‌گفت: مسلمانی ‌را ‌با منافقی حکومت افتاد، مسلمان اختیار ‌رسول کرد و منافق اختیار طاغوت. و تعالی تفاعل ‌باشد ‌من العلوّ و ‌هو الارتفاع، و اصل ‌اینکه لغت چنان وضع افتاد ‌که گوینده«1» ‌علی مکان مرتفع ‌بود دیگری ‌را ‌گفت: تعال، أی ارتفع، آنگه بسیار شد«2» ‌تا نیز ‌آن ‌که ‌در نشیبی ‌باشد کسی ‌را ‌از بلندی ‌بر ‌خود خواند، گوید: تعال. و «صدّ» ‌هم لازم ‌باشد و ‌هم متعدّی، یقال: [صدّ]«3» ‌عن کذا ‌إذا أعرض عنه و عدل صدودا، و صدّ فلانا ‌عن کذا ‌إذا منعه عنه صدّا، چون ‌ایشان ‌را گویند: بیایی«4» ‌به آنچه خدای فرستاد و پیغامبر، منافقان ‌را بینی«5» ‌که صدود و اعراض می‌کنند. ‌در سبب صدود ‌ایشان دو وجه گفتند: یکی ‌آن ‌که دانستند ‌که پیغامبر- ‌علیه السّلام- رشوت نپذیرد و حکم می‌کند«6» ‌به حق، و دگر دشمنی ‌ایشان ‌رسول ‌را. و ‌قوله: «صدودا» نصب ‌او ‌بر مصدر ‌است و ‌برای تحقیق فعل گویند، ‌کما ‌قال ‌تعالی: وَ کَلَّم‌َ اللّه‌ُ مُوسی تَکلِیماً«7»، و ‌قیل: اراد صدودا ظاهرا و تکلیما بیّنا تمّت المجلّدة الخامسة«8» و یتلوه ‌فی السّادسة ‌ان شاء اللّه ‌تعالی ‌قوله: فَکَیف‌َ إِذا أَصابَتهُم مُصِیبَةٌ بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم«9» ----------------------------------- (1). آج، لب، مر: گویند. (2). مر: بسیار بلند ‌باشد. [.....] (3). اساس: ندارد، ‌با توجّه ‌به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. (4). مر: بیایید. (5). تب: بینید. (6). آج، لب، تب: حکم مر کند، مر: حکم کند. (7). سوره نساء (ع) آیه 164. (8). آج بتوفیق اللّه ‌تعالی ‌فی غرة شهر ذی حجّة الحرام سنة ست‌ّ و ثلاثین و تسع مائة کتبه الفقیر الفقیر ‌الی اللّه الغنی‌ّ ‌عبد الغفّار القرشی‌ّ غفر ‌له، لب بتوفیق اللّه ‌تعالی ‌فی شهر صفر بالخطر سنه هزار و هفتاد کتبه الحقیر ‌الی الغنی میرزا ‌علی چپ نویس غفر ‌له. (9). سوره نساء (4) آیه 62. صفحه : 418 الایة، و الحمد للّه حمد الشّاکرین و الصّلوة ‌علی محمّد و اله الطّاهرین«1». وقع الفراغ ‌من تحریره«2» ضحوة الأربعاء ‌من ذی الحجّة سنة تسع و تسعین و تسعمائة [322- ر] ----------------------------------- (1). جلد پنج ‌از نسخه وز ‌در ‌اینکه جا پایان می‌پذیرد. (2). تب جوف لیلة الجمعه سنه 890 هجریه النّبویة. (2). تب جوف لیلة الجمعه سنه 890 هجریه النّبویة.

فَکَیف‌َ إِذا أَصابَتهُم مُصِیبَةٌ بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم ثُم‌َّ جاؤُک‌َ یَحلِفُون‌َ بِاللّه‌ِ إِن أَرَدنا إِلاّ إِحساناً وَ تَوفِیقاً (62) أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ یَعلَم‌ُ اللّه‌ُ ما فِی قُلُوبِهِم فَأَعرِض عَنهُم وَ عِظهُم وَ قُل لَهُم فِی أَنفُسِهِم قَولاً بَلِیغاً (63) وَ ما أَرسَلنا مِن رَسُول‌ٍ إِلاّ لِیُطاع‌َ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ وَ لَو أَنَّهُم إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم جاؤُک‌َ فَاستَغفَرُوا اللّه‌َ وَ استَغفَرَ لَهُم‌ُ الرَّسُول‌ُ لَوَجَدُوا اللّه‌َ تَوّاباً رَحِیماً (64) فَلا وَ رَبِّک‌َ لا یُؤمِنُون‌َ حَتّی یُحَکِّمُوک‌َ فِیما شَجَرَ بَینَهُم ثُم‌َّ لا یَجِدُوا فِی أَنفُسِهِم حَرَجاً مِمّا قَضَیت‌َ وَ یُسَلِّمُوا تَسلِیماً (65) وَ لَو أَنّا کَتَبنا عَلَیهِم أَن‌ِ اقتُلُوا أَنفُسَکُم أَوِ اخرُجُوا مِن دِیارِکُم ما فَعَلُوه‌ُ إِلاّ قَلِیل‌ٌ مِنهُم وَ لَو أَنَّهُم فَعَلُوا ما یُوعَظُون‌َ بِه‌ِ لَکان‌َ خَیراً لَهُم وَ أَشَدَّ تَثبِیتاً (66)
وَ إِذاً لَآتَیناهُم مِن لَدُنّا أَجراً عَظِیماً (67) وَ لَهَدَیناهُم صِراطاً مُستَقِیماً (68) وَ مَن یُطِع‌ِ اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ فَأُولئِک‌َ مَع‌َ الَّذِین‌َ أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَیهِم مِن‌َ النَّبِیِّین‌َ وَ الصِّدِّیقِین‌َ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِین‌َ وَ حَسُن‌َ أُولئِک‌َ رَفِیقاً (69) ذلِک‌َ الفَضل‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ کَفی بِاللّه‌ِ عَلِیماً (70)
«2»

چگونه بود چون برسد به ایشان مصیبتی به آنچه در پیش افگنه دستهایشان، پس آیند به تو، سوگند می‌خورند به خدای، که ما نخواستیم مگر نیکویی و توفیق.
ایشان آنانند که داند خدای آنچه در دل ایشان است، بگرد از ایشان«3» و پند ده ایشان را و بگو ایشان را«4» در نفسهای ایشان سخنی رسیده.
و نفرستادیم ما هیچ پیغامبری مگر تا طاعتش دارند«5» به فرمان خدا، و اگر ایشان چون بیداد کردند بر خود به تو آمدندی و آمرزش خواستندی از خدای و آمرزش خواستی برای ایشان پیغامبر، یافتندی خدای را توبه پذیر و بخشاینده.
نه به خدای تو که ایمان ندارند تا به حاکم کنند تو را در آنچه خلاف بود میان ایشان، پس نیابند در خویشتن تنگی از آنچه حکم کرده باشی و بسپارند سپردنی«6».
-----------------------------------
(1). اساس، وز، مت، آج، لب، مر، لت: ندارد، از تب افزوده شد.
(2). اساس، تب: جاءوک.
(3). آج، لب: پس اعراض کن از عقوبت کردن ایشان.
(4). اساس و بگوی، با توجّه به وز و تب زاید می‌نماید.
(5). اساس مگر، با توجّه به وز و تب زاید می‌نماید. [.....]
(6). آج، لب: و گردن نهند فرمان را گردن نهادنی.
صفحه : 2
و اگر ما بنویسیم بر ایشان که بکشید خود را یا بیرون شوی«1» از سراهای خود«2»، نکنند مگر اندکی از ایشان، و اگر ایشان بکنند آنچه پند می‌دهند ایشان را به آن، باشد بهتر«3» ایشان را و سخت [تر]«4» بر جای بودنی.
پس ما بدهیم ایشان را از نزد ما مزدی بزرگ.
و راه نماییم«5» ایشان را راه راست.
هر که«6» فرمان برد خدای را و پیغامبر را، ایشان با آنان باشند که انعام کرد«7» برایشان خدای«8» از پیغامبران و راست گویان و شهیدان«9» و نیکان و نکو باشند ایشان همراه«10».
آن فضل است از خدای و بس است خدای دانا.
قوله: فَکَیف‌َ إِذا أَصابَتهُم «کیف» سؤال عن«11» حال باشد و معنی او استفهام بود، و اینکه جا تقریع و تعجیب است. و در موضع او دو قول گفته‌اند«12»: یکی رفع به خبر ابتدا، أی فکیف [322- پ]
صنیعهم اذا اصابتهم مصیبة.
بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم، و التقدیر: الإساءة صنیعهم بالجرأة فی کذبهم ام الاحسان بالتوبة. و «کیف» چون در جای خبر ابتدا باشد لا بد مقدّم بود بر ابتدا، برای آن که
-----------------------------------
(1). اساس: شدی، با توجّه به وز تصحیح شد، تب: شوید، آج، لب: بیرون آیند.
(2). تب: سرایهاتان.
(3). اساس، مت است، با توجه به وز و تب زاید می‌نماید.
(4). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و تب افزوده شد.
(5). آج، لب: راه نمودیمی.
(6). تب، آج، لب: و هر که.
(7). آج، لب: نیکویی کرد.
(8). وز، تب، آج، لب: خدای برایشان.
(9). آج، لب: کشته شدگان در راه خدای.
(10). آج، لب: اینان رفیقان در راه دین.
(11). تب: از.
(12). مت، آج، لب: گفتند.
صفحه : 3
استفهام را صدر کلام باشد. و گفته‌اند: محل‌ّ او نصب است، و تقدیر آن که: کیف یکونون أم مصرّین«1» أم تائبین.
و در معنی «مصیبت» در آیت دو قول گفتند: یکی«2» آیت در عبد اللّه أبی سلول«3» آمد، و مصیبت«4» آن مذلّت بود که به او رسید چون از غزاة بنی المصطلق باز آمدند در وقعتی که آن را مریسیع گفتند، و سورة المنافقین در شأن او فرود آمد و او در عذر و خشوع گرفت«5»- و قصّه آن«6» در سورة المنافقین بیاید- إن شاء اللّه. آنگه بیامد و سوگند خورد که او به آنچه گفت از میان آن دو گروه جز احسان و توفیق نخواست.
قولی دگر آن است که: چون وفاتش نزدیک رسید، مصیبت آن است که بیامد و رسول را گفت: یا رسول اللّه؟ مرا از پیراهنهای خاص تو«7» یکی ده مرا«8» تا تبرّک را در پوشم تا مرا امانی باشد از دوزخ. چون او را گفتند: تو منافقی، و اینکه نه از اعتقاد می‌گویی، و اینکه به نفاق می‌گویی، سوگند خورد بر اینکه که من از اینکه جز توفیق و احسان«9» نمی‌خواهم، و اینکه قول علی‌ّ بن الحسین مغربی است.
بعضی دگر گفتند: مراد به «مصیبت»، کشتن آن مرد بود که عمر بن الخطّاب بکشت او را«10»، آنگه اولیای خون او آمدند و طلب دیت کردند و سوگند خوردند که ما را غرض در اینکه إطفاء نائره است، و ما طلب صلاح می‌کنیم و إلّا احسان و توفیق نمی‌خواهیم.
قولی دیگر آن است که: آیت بر عموم است، و مراد مصیبتی معیّن نیست، یعنی هر گه که ایشان را نکبتی رسد و نقمتی، اعتبار بر نگیرند و از سوگند دروغ خوردن باز نایستند، و آنچه بخلاف راستی به ظاهر وفاق و باطن نفاق کنند بر آن سوگند خورند که ما به اینکه جز احسان و صلاح و صواب نخواستیم، حق تعالی تکذیب ایشان کرد به
-----------------------------------
(1). مر: یکونون مصرّین، چاپ شعرانی (3/ 427): یکونون أمصرّین. [.....]
(2). مت، تب آن که.
(3). مت: عبد اللّه بن أبی‌ّ سلول.
(4). آج، لب او.
(5). مر: در عذر و خشوع رفت.
(6). تب، آج، لب: او.
(7). مر: خود.
(8). وز، آج، لب: یکی مراده، مر: به من ده.
(9). وز، مت، تب، آج، لب، مر: احسان و توفیق.
(10). وز، مت، تب، آج، لب، مر: او را بکشت.
صفحه : 4
آنچه گفتند، گفت: أُولئِک‌َ الَّذِین‌َ یَعلَم‌ُ اللّه‌ُ ما فِی قُلُوبِهِم، ایشان آنانند که خدای تعالی داند آنچه در دلهای ایشان [است]«1». و «اولئک» اشارت است به آن منافقان که ذکر ایشان در آیت اوّل رفت. حق تعالی گفت: یا محمّد؟ از ایشان اعراض کن و بگرد [و بر]«2» ایشان اقبال مکن. وَ عِظهُم، و برای اعذار و انذار و حجّت ایشان را وعظ کن و پند ده به زبان، و عقوبت مکن ایشان را.
وَ قُل لَهُم فِی أَنفُسِهِم قَولًا بَلِیغاً، بعضی گفتند مراد آن است که: ایشان را به قتل بترسان اگر توبه نکنند. ضحّاک گفت: ایشان را بر ملاء وعظ کن و در سرّ قولی بلیغ گوی که ایشان را زجر کند«3» در مستقبل از مثل اینکه بعضی دگر گفتند: اعرض«4» عن قبول عذرهم، عذرشان مپذیر که دروغ می‌گویند، و پند ده ایشان را و بلیغ گوی، و معنی آن که: اگر آنچه در دل داری اظهار کنی، بفرمایم کشتن شما را«5».
آنگه حق تعالی غرض و حکمت خود در بعثت انبیا بگفت که: وَ ما أَرسَلنا مِن رَسُول‌ٍ، و اینکه «من» زیادت است، و لکن در او معنی هست و آن مبالغت است و تأکید در نفی، چنان که گویی: ما جاءنی من احد، تا مستغرق جنس باشد در نفی، یعنی هیچ پیغامبر را نفرستادیم«6» إلّا برای آن تا طاعتش دارند و فرمانش برند. بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ، أی بأمر اللّه، به فرمان خدای که طاعت ایشان بر خلقان واجب کرد، نظیره قوله تعالی: وَ ما کان‌َ لِنَفس‌ٍ أَن تَمُوت‌َ إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ«7» وَ ما کان‌َ لِنَفس‌ٍ أَن تُؤمِن‌َ«8» وَ ما هُم بِضارِّین‌َ بِه‌ِ مِن أَحَدٍ إِلّا بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ«9» وَ لَو أَنَّهُم إِذ ظَلَمُوا، و اگر ایشان چون بر خویشتن ظلم کردند.
مفسّران گفتند: بتحاکمهم«10» الی الطّاغوت، به آن که به حکومت بر طاغوت رفتند.
و ظلم ایشان را بر خود دو معنی بود: یکی از جهت لغت، و دگر«11» از جهت
-----------------------------------
(2- 1). اساس: ندارد، با توجّه به وز، مت، تب افزوده شد.
(3). مرّ: کنند.
(4). کذا: در اساس، وز، مت، تب، با توجّه به آج، لب و مر تصحیح شد.
(5). مر: بفرمایم بستن شما را و بکشند.
(6). مر الا لیطاع. [.....]
(7). سوره آل عمران (3) آیه 145.
(8). سوره یونس (10) آیه 100.
(9). سوره بقره (2) آیه 102.
(10). اساس، وز، مت: یتحاکمهم، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(11). آج، لب: و یکی.
صفحه : 5
اصطلاح. امّا از جهت لغت معنی آن بود که ایشان چون نقصان حظّ خود کردند از ثواب به آنچه کردند [که اگر نکردندی ایشان را ثواب بودی، و «ظلم» در لغت نقصان باشد. در وجه دوم تا چون ایشان نفس خود را اضرار کردند و به آنچه کردند]«1» استجلاب مضرّت عقاب کردند، پس بمنزله ظالم نفس خود بودند، اگر آنگه که اینکه کردند به تو آمدندی و عذر خواستندی و طلب مغفرت کردند [ی]«2» از خدای و از دل استغفار و توبه کردندی«3» و رسول- علیه السلام- برای ایشان استغفار کردی، ایشان خدای را توبه پذیرنده و بخشاینده یافتند«4»، یعنی خدای تعالی چنین بودی تا اگر وجدان و ادراک«5» بودی جز چنین نبودی، برای آن که ادراک تعلّق به مدرک که«6» دارد علی ما هو به دارد، پس اینکه کنایت باشد از آن که خدای- جل‌ّ و عزّ- جز چنین«7» که گفت«8» از توّابی و رحیمی نیست با تائبان و مستغفران چون از سر توبه و اخلاص استغفار کنند، و از حق‌ّ آن که او استغفار کند آن است که اوّل در دل توبه کند از ندم و عزم که گفتیم، پس به زبان استغفار کند چه اگر به اصرار کند«9» به دل و زبان استغفار کند، چنان بود که رسول- علیه السّلام- گفت:
المصرّ علی ذنبه المستغفر بلسانه کالمستهزی‌ء بربّه
، گفت: آن که به زبان استغفار کند [323- ر]
و به دل اصرار کند، او بر خدای فسوس«10» می‌دارد.
حسن بصری گفت: آیت در حق‌ّ دوازده مرد منافق آمد که با یکدیگر بر نفاقی اتّفاق کردند و خدای تعالی رسول را- علیه السّلام- خبر داد، گفت: در میان شما که حاضرانید«11» دوازده مرد بر کاری نفاق اتّفاق کردند، و خدای تعالی مرا خبر داد«12». اگر
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). اساس، وز: ندارد، با توجّه به مت و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). آج، لب، مر از خدای.
(4). تب، آج، لب، مر: یافتندی.
(5). آج، لب، مر بر او روا.
(6). آج، لب: مدرکه.
(7). اساس نبودی برای آن که ادراک تعلّق به مدرک که دارد، که با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زائد و تکراری می‌نمود و حذف گردید.
(8). کذا: در اساس، مت، دیگر نسخه بدلها: چنین که گفت.
(9). آج، لب، مر: ندارد. [.....]
(10). مر: افسوس.
(11). آج، لب: حاضرانی/ حاضرانید.
(12). مر و.
صفحه : 6
برخیزند و استغفار کنند و عذر خواهند و توبه کنند، من برای ایشان شفاعت کنم.
برنخاستند«1» تا رسول- علیه السّلام- هر دوازده«2» را به نام و نسب«3» برخواند و رسوا کرد، آنگه گفتند: یا رسول اللّه؟ برای ما استغفار کن، خدای تعالی آیت فرستاد که: اگر اوّل که آن کردی«4» بیامده بودی«5» و توبه کرده«6»، من بیامرزیدمی شما را. اکنون پس از اینکه شما را بر من جاهی«7» نیست، و بر رسول من جای نیست. رسول- علیه السّلام- بفرمود تا ایشان را از مسجد بیرون کرد«8» و دگر ایشان را پیش خود رها نکرد«9». و در آیت دلیل است بر بطلان مذهب مجبّره از آن جا که خدای تعالی گفت به «لام» غرض که: غرض من در بعثت رسولان«10» است«11» تا همه خلایق طاعت او دارند، نه آن که بعضی طاعت«12» دارند و بعضی عاصی شوند. و مذهب مجبّره آن است که: خدای تعالی از مطیعان طاعت می‌خواهد و از عاصیان معصیت، بل مطیعان به خواست او طاعت می‌دارند و عاصیان به ارادت او عصیان می‌کنند برای آن که بنزدیک ایشان ارادت موجب، مراد باشد.
و در خبر می‌آید«13» از امیر المؤمنین- علیه السّلام- که او گفت: چون رسول را- علیه السّلام- دفن کردیم و سه روز بر آمد، اعرابی بیامد و به سر گور رسول آمد و به«14» سر گور درافتاد و می‌گریست و از آن خاک تربت رسول بر سر می‌ریخت و می‌گفت:
یا رسول اللّه؟ آنچه گفتی بشنیدم و بگرویدم، و آنچه از خدایها گرفتی ما از تو بواجب‌ها نگرفتیم«15» و از جمله آنچه خدای بر تو انزله کرد اینکه بود که: وَ لَو أَنَّهُم إِذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُم جاؤُک‌َ فَاستَغفَرُوا اللّه‌َ وَ استَغفَرَ لَهُم‌ُ الرَّسُول‌ُ لَوَجَدُوا اللّه‌َ تَوّاباً رَحِیماً.
-----------------------------------
(1). مر و توقّف کردند. رسول- علیه السلام- چند بار گفت.
(2). مر کس.
(3). وز، تب، آج، لب: نسبت.
(4). تب: کردید، مر: کردندی.
(5). تب: بیامده بودید، مر: بیامدندی.
(6). مر: توبه کردندی.
(7). مت، آج، لب، مر: جای.
(8). کذا: در اساس، وز، مت، تب و دیگر نسخه بدلها: بیرون کردند.
(9). آج، لب: پیش خود راه نداد.
(10). تب، آج، لب، مر آن.
(11). مر که. [.....]
(12). آج، لب، مر او.
(13). مر: خبری آمد.
(14). مر: بر.
(15). آج، لب: باز نگرفتیم، مر: فرا نگرفتیم.
صفحه : 7
و من بر خویشتن ظلم کردم و آمده‌ام تا تو برای من استغفار کنی یا رسول اللّه. از گور آواز آمد: قد غفر لک، بیامرزیدند تو را ای گوینده.
قوله: فَلا وَ رَبِّک‌َ- الایة از مفسّران بعضی گفتند: آیت در زبیر آمده و خصمی که او را بود. و در نام او خلاف کردند«1». صالحی گفت: ثعلبة بن حاطب، و دیگران گفتند: حاطب بن أبی بلتعه«2»، ایشان به حکومت پیش رسول آمدند در آبی که از رود می‌آمد، و زمین زبیر بالای زمین اینکه مرد بود. رسول- علیه السّلام- بر طریق مسامحه گفت: یا زبیر تو زرع خود را آب بده و آب به او رها کن. مرد را از آن خوش نیامد، گفت: أن کان إبن عمّتک قلت هذا، اینکه برای آن گفتی که او پسر عمّه تو است!
رنگ«3» رسول بگردید، زبیر را گفت: ای زبیر؟ آنچه حق‌ّ تو است از آب بخور تمام، و بستان و جای خود تا به دیوار پر آب بدار که اینکه حق‌ّ تو است، چون حق‌ّ خود تمام خورده باشی آنگه آب رها کن. و آنچه اوّل گفت، بر طریق مسامحه گفت تا جانب آن مرد را مراعات کند«4» بر طریق شفاعت و مساهله زبیر با او. چون مرد آن اساءت ادب کرد، رسول- علیه السلام- گفت: چون مرد به اینکه ابلهی است که نمی‌داند که من جانب او بهتر مراعات«5» می‌کنم«6»، زبیر را گفت: اکنون برو حق‌ّ خود تمام بخور از آب و آنگه رها کن، و اینکه حکمی شرعی بود بحق.
ایشان از پیش رسول بیامدند به مقداد بگذشتند. مقداد گفت: یا با بلتعه؟ حکم که را بود! مرد گفت: قضی لابن عمّته علی‌ّ، برای پسر عمّه‌یش«7» حکم کرد و لب بر پیخت«8» به طریق استهزاء. جهودی نشسته بود آن بدید، گفت: عجبا لهؤلاء، عجب است کار اینان، می‌گویند: ما گواهی می‌دهیم که اینکه مرد رسول خداست، آنگه او را متّهم می‌دارند در حکمی که می‌کند به خدایی خدا، که ما در عهد موسی گناهی کردیم، آمدیم تا توبه کنیم، موسی ما را گفت: توبه شما آن است که خود را بباید
-----------------------------------
(1). وز: خلاف کرد.
(2). آج، لب، مر: حاطب بن ابی ربیعه.
(3). وز، تب، آج، لب، مر روی.
(4). مر: کرده باشد.
(5). مر: رعایت.
(6). آج، لب، مر که جانب زبیر را.
(7). مت: عمّیش، تب، آج، مر: عمّه‌اش، لب: عمّش.
(8). اساس، وز، مت، آج، لب، مر: آب بریخت، با توجّه به تب تصحیح شد.
صفحه : 8
کشتن. ما تیغ برداشتیم و در یکدیگر نهادیم تا هفتاد هزار مرد کشته شد«1» در طاعت خدای- عزّ و جل‌ّ- تا از ما راضی شد. ثابت بن قیس بن شمّاس حاضر بود، گفت: و اللّه که اگر رسول- علیه السّلام- می«2» فرماید که خود را بکش، من در کشتن خود هیچ توقّف نکنم، و خدای تعالی از من داند که راست می‌گویم، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و آیت دیگر که از پس آن است الی قوله: إِلّا قَلِیل‌ٌ«3»، یعنی ثابت بن قیس بن شمّاس.
مجاهد و شعبی گفتند: آیت در بشر منافق آمد و آن مرد جهود که به حکومت پیش رسول رفتند و عمر او را بکشت- و قصّه آن برفت.
قوله: فَلا وَ رَبِّک‌َ در «لا» چند قول گفتند: بعضی گفتند معنی آن است که:
لیس الأمر کما زعموا، اینکه کار نه چنان است که ایشان گفتند.
قولی دگر آن است که: «لا» ایذان و اخبار می‌کند به آن که از پس او نفی خواهد آمدن، و هو قوله: لا یُؤمِنُون‌َ، چنان که ما گوییم: نه چنین نیست، آنگه گفت: وَ رَبِّک‌َ، قسم از سر گرفت، وَ لا یُؤمِنُون‌َ، به جواب قسم کرد و آن «لا» در پیش افگند تا تنبیه باشد بر اینکه نفی و مؤکّد اینکه بود.
قولی دگر آن است که: «لا» صله است، نحو قوله: لا أُقسِم‌ُ بِیَوم‌ِ القِیامَةِ«4»- و هذا أضعف الوجوه.
حق تعالی گفت: نه چنین نیست«5» که ایشان گمان بردند به خدای تو که ایشان ایمان نیاورده باشند، و ایمان ایشان درست نباشد تا آنگه که تو را به حاکم کنند در آن خلافی [323- پ]
که میان ایشان باشد، آنگه به آن حکم که تو کرده باشی راضی باشند، و در نفس خود از آن حرجی و ضیقی نیابند. و قوله: شَجَرَ، أی اختلف و تشاجر الرّجلان إذا اختلفا و تخاصما، و درخت را شجر برای اینکه خوانند لالتفاف اغصانه، و الشّجیر الخصیم، قال«6»:

ألفیتنی هش‌ّ الیدی ن بمری قدحی أو شجیری
لأنّه یشاجره فی القمار، و یقال: لعصی‌ّ الهودج: شجار، و تشاجر الرّماح
-----------------------------------
(1). وز، تب، آج، لب: شدند، مر: شدیم.
(2). وز، تب، آج، لب، مر: مرا. [.....]
(3). تب، آج، لب منهم.
(4). سوره قیامت (75) آیه 1.
(5). مر: چنین است.
(6). تب شعر، چاپ شعرانی (3/ 431) المتنخل.
صفحه : 9
اختلافها، قال«1»:

نفسی فداءک و الرّماح شواجر و القوم فی ضنک اللّقاء قیام
ثُم‌َّ لا یَجِدُوا فِی أَنفُسِهِم، معنی آن است که تا رضای تو بر هوای خود اختیار نکنند و تسلیم نکنند و انقیاد ننمایند، اگر چه به زبان گویند مؤمنیم مؤمن نباشند، و ایمانی«2» درست نبود ایشان را.
وَ لَو أَنّا کَتَبنا عَلَیهِم، و اگر ما برایشان نویسیم که خویشتن را بکشی«3»، یعنی فریضه کنیم بر ایشان چنان که بر بنی اسرائیل کردیم. أَوِ اخرُجُوا مِن دِیارِکُم، یا هجرت کنی«4» و خانه‌های خود رها کنی«5». ما فَعَلُوه‌ُ، نکنند، و «ها» راجع است با قتل لأنّه اشدّ، یا راجع است الی کل‌ّ واحد منهما، یا راجع است الی امتثال المأمور به فیهما.
إِلّا قَلِیل‌ٌ مِنهُم، رفع او بر فاعلیّت است و «إلّا» چون حشو است در لفظ و اگر چه از روی معنی فایده او برجاست، و آن استثناء است«6»، و اگر گویند: از روی معنی فاعل است بر حقیقت هم روا بود، برای آن که معنی ما جاءنی الّا زید، آن است که جاءنی زید لا غیر، و کذا ما رأیت الّا زیدا، و ما مررت الّا بزید.
و اگر گویند: اینکه استثناء منقطع است به وجهی روا بود، برای آن که آنان که اینکه نکنند أعنی قتل نفس و سرای مسکون«7» رها کردن مباین و مخالف باشند در دیانت و اعتقاد مؤمنان را، و اگر گویند: متّصل است، روا باشد برای آن که به ظاهر اهل یک ملّتند و کلمه اسلام می‌گویند. دگر آن که، خدای تعالی گفت: «منهم»، و گفتند: آیت در ثابت بن قیس بن شمّاس آمد، و مراد به «قلیل» اوست چنان که پیش از اینکه برفت. و إبن عامر خواند: الّا قلیلا، و در مصحف اهل شام چنین است، و نصب او بر استثنا بود برای آن که در استثنا غیر موجب هر دو وجه رواست«8»، و اگر گویند: حمل بر استثنای منقطع کرده است بعید نباشد.
-----------------------------------
(1). تب شعر.
(2). آج، لب: ایمان.
(3). تب: بکشید.
(5- 4). تب، مر: کنید.
(6). اساس، مت و اگر گویند از روی معنی فایده او برجاست، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(7). مر: سکون.
(8). تب: روا بود.
صفحه : 10
حسن بصری و مقاتل گفتند: چون اینکه آیت آمد، عمّار یاسر و عبد اللّه مسعود و جماعتی گفتند- و اگر چه اندک بودند- که: به خدای«1» اگر خدای و رسول ما را بفرمایند که خود را«2» بکشیم و خانه‌ها رها کنیم و برویم.
اینکه حدیث به رسول- علیه السّلام- رسید، گفت:
ان‌ّ من امّتی رجالا الإیمان أثبت فی قلوبهم من الجبال الرّواسی
، از امّت من مردانی«3» هستند که ایمان در دل«4» ایشان از کوهها ثابت‌تر و محکمتر است.
إبن کثیر و نافع و إبن عامر و کسائی خواندند: «أن اقتلوا»، «او اخرجوا»، بالضّم فیهما «نون» و «واو» بضم‌ّ، و عاصم و حمزه هر دو مکسور خواندند، و ابو عمرو«5» «واو»«6» مضموم خواند و «نون» مکسور. آنان که هر دو مضموم خواندند، اتباع کردند ضمّه را به ضمّه، و آنان که هر دو مکسور خواندند بر اصل تحریک التقاء ساکنین حمل کردند که آن کسره باشد. و ابو عمرو «نون» بر اصل التقاء ساکنین به کسر رها کرد و ضم‌ّ در «واو» برای نسبت آورد که «واو» اخت ضمّه است.
وَ لَو أَنَّهُم فَعَلُوا ما یُوعَظُون‌َ بِه‌ِ، حق تعالی گفت: اگر آنچه فرمودم از قتل نفس و رها کردن نشیمن سخت بود برایشان و اندکی مردم به جای آوردند، اکنون آنچه کم از آن است که ایشان را از آن«7» وعظ کردند، اگر«8» به جای آرند ایشان را بهتر باشد.
وَ أَشَدَّ تَثبِیتاً، در او دو قول گفتند: یکی آن که معنی«9» آن است که ثابت‌تر و پای بر جایتر در باب اعتقاد [و بصیرت برای آن که اعتقاد]«10» حق«11»، از سر دلیل و حجّت اعتقادی«12» علمی باشد مقتضی سکون نفس، به خلاف اعتقاد جهل و تقلید و تنحیت«13» که نفس به آن مضطرب باشد. و قولی دگر آن که مراد به ثبات نفع ثواب
-----------------------------------
(1). مر که.
(2). مر بکشی که.
(3). مر: مردمانی. [.....]
(4). مر: دلهای.
(5). مر: إبن عمرو.
(6). مر را.
(7). وز، تب، آج، لب، مر: را به آن.
(8). مر ایشان.
(9). مر: معنی‌اش.
(10). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). مر که.
(12). تب، آج، لب: اعتقاد.
(13). تب: به تنحیت.
صفحه : 11
است، یعنی ثواب خدای تعالی و نفع آن بهتر باشد ایشان را از نفع دنیا، که اینکه منقطع بود و آن دایم. و قوله: و اذا لآتیناهم، بیان کردیم که: «اذا» جواب باشد و جزاء«1» عطف است علی جواب «لو»، من قوله: «لکان خیرا لهم»، یعنی اگر آنچه گفتند و پند دادند ایشان را به آن بکردندی ایشان را به بودی، و پس ما ایشان را بدادمانی«2» از نزدیک ما مزدی عظیم، یعنی ثواب خدای و بیرون از آن که تخصیص داد ثواب را به آن که از نزدیک اوست تا به شرف و کرامت مختص باشد، چون قدیم- جل‌ّ جلاله- تولّای آن کند«3» به خودی خود، گفت: عظیم است، و چگونه عظیم نباشد آن که تعظیم و تبجیل او با آن مقرون باشد؟ و به بقای او بماند«4»، حیات بلا موت و عزّ بلا ذل‌ّ.
وَ لَهَدَیناهُم صِراطاً مُستَقِیماً، یعنی الطافی کنیم با ایشان که به آن الطاف ثبات کنند و بر راه راست که ره اسلام است بباشند و بمانند، نحو قوله تعالی: اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم‌َ«5»، و اینکه اولیتر است از آنچه ابو علی گفت که: مراد الأخذ بهم فی طریق الجنّة، برای آن که تکرار باشد. دگر آن که چون در اوّل آیت بگفت که: من ایشان را ثواب دهم و نعیم بهشت، در آخرت«6» بر سبیل عطف چیزی گوید که کم از آن باشد از هدایت و ره بهشت لایق نباشد.
قوله: وَ مَن یُطِع‌ِ اللّه‌َ وَ الرَّسُول‌َ [324- ر]
فَأُولئِک‌َ مَع‌َ الَّذِین‌َ أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَیهِم، بعضی مفسّران گفتند: اینکه آیت در ثوبان آمد مولای رسول- علیه السّلام- و او پیغامبر را سخت دوست داشتی«7». روزی در آمد گونه«8» بگشته و اثر حزن و کأبت«9» بر روی او ظاهر، رسول- علیه السّلام- او را گفت: تو را چه بوده است! گفت: یا رسول اللّه؟ مرا هیچ رنج نبود الّا یاسه«10» دیدار تو، آنگه اندیشه کردم که فردای قیامت حال من از هر دو«11» بیرون نبود: یا اهل بهشت باشم، [ یا اهل دوزخ، و هرگز روی تو نبینم. و اگر از
-----------------------------------
(1). مر اینکه جا.
(2). آج، لب: بدادمی.
(3). آج، لب: آن کرد.
(4). آج، لب و. [.....]
(5). سوره فاتحة الکتاب (1) آیه 6.
(6). تب، آج، لب: در آخر آیت، مر: لایق نباشد در آخر آیت.
(7). وز، تب، آج، لب و از او صبر نداشتی، مر و بی او صبر نداشتی.
(8). مر او.
(9). مر: اندوه.
(10). مر: الا نادیدن.
(11). وز، تب، آج، لب، مر: از دو.
صفحه : 12
اهل بهشت باشم]«1» منزله و جای من آن جا نبود که جای تو باشد، تو را نبینم. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد، و رسول- علیه السّلام- گفت: به آن خدای که جان من به فرمان اوست که هیچ بنده‌ای مؤمن نباشد و ایمان او درست نبود تا مرا از جان خود و«2» پدر و مادر و اهل و ولد خود دوست‌تر ندارد، و بعضی گفتند: جماعتی از صحابه بودند که اینکه گفتند، و خدای اینکه آیت برای ایشان«3» فرستاد. و اگر بر عموم حمل کنند اولیتر باشد، برای آن که فایده‌یش«4» بیشتر بود و برای آن که «من» اسمی است متضمّن معنی شرط را، و چون شرط حاصل آمد لا بدّ جزا باید تا با آن بود. حق تعالی گفت: هر که طاعت خدای دارد و طاعت رسول«5»، ایشان فردا با آنان باشند که خدای را برایشان نعمت است، آنگه به «من» تبیین بیان کرد ایشان را، گفت: مِن‌َ النَّبِیِّین‌َ، از پیغامبران و صدّیقان و شهیدان و نیکان و رفاقت و صحبت ایشان نیک چیز است«6» و نکو«7»، بیان کردیم که: لفظ نبی از نباوت مشتق است و هی الرّفعة، و اینکه اولیتر است از قول آن کس که او گفت: من النّبأ، و هو الخبر، برای آن که باتّفاق اینکه لفظ مدح است، و در خبر دادن هیچ مدح نیست. و دگر آن که فعیل از ثلاثی آید، از مزید نیاید، و فعل از آن «أنبأ» و «نبّأ» باشد. دگر آن که رسول- علیه السّلام- گفته است:
لا تنبزوا باسمی
، أی لا تهمزوا، نام من به همز«8» مگوی«9»، هم اینکه معنی خواسته است که اشارت کردیم با او تا از «نباوت» باشد، از «نبأ» نباشد.
و الصدّیق، الکثیر [الصدق]«10»، و الّذی ذلک«11» من عادته، کالسّکّیر و الخمّیر و الشّرّیب.
و در شهید دو قول گفتند: یکی آن که قام بشهادة الحق‌ّ، که او به شهادت و گواهی حق ایستاده باشد تا او را بکشتن«12»، و دیگر آن است که فردای قیامت از جمله
-----------------------------------
(1). اساس، وز، مت، تب، آج، لب: ندارد، با توجّه به مر و سیاق عبارت افزوده شد. اساس به جای اینکه عبارت در حاشیه، و وز در متن آورده است: که استیما معلما علیه فی الاصل.
(2). مر از.
(3). مت: برایشان.
(4). تب، مر، لب: فایده‌اش.
(5). تب: طاعت خدا و طاعت رسول دارد.
(6). کذا: در اساس، وز، مت، تب، آج، لب، مر: خیر است.
(7). وز، تب، آج، لب و. [.....]
(8). آج، لب، مر: همزه.
(9). تب، آج، لب، مر: مگویید.
(10). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). مت: ذاک.
(12). کذا: در اساس، وز، مت، تب، آج، لب: بکشند، مر: بکشتند.
صفحه : 13
گواهان خدای باشد- جل‌ّ جلاله- کما قال تعالی: وَ کَذلِک‌َ جَعَلناکُم أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاس‌ِ«1»، اینکه دو قول از گواهی است. و بر اینکه قولها فعیل به معنی [فاعل باشد، و معنی دگر محتمل است، و آن آن است که: تشهده الملائکة، فرشتگان به قتل او و وفات او حاضر باشند، و بر اینکه قول فعیل به معنی]«2» مفعول باشد، و صلاح استقامت نفس باشد در حسن عمل، و مصلح مقوّم نفس خود یا کار دیگری باشد.
وَ حَسُن‌َ أُولئِک‌َ رَفِیقاً، نصب او گفتند بر تمییز است، و اولیتر آن بود که بر حال باشد. امّا آن که چرا لفظ واحد گفت، با آن که ذوا الحال«3» جمع‌اند، چند قول گفتند: یکی آن که ذهب به مذهب الفعل، و الفعل لا یثنّی و لا یجمع. یکی آن که رجع بالوصف إلی کل‌ّ واحد منهم. قولی دگر آن است که: عرب اینکه جنس را چون نصب کنند بر حال یا تمییز، آن جا هم واحد گویند«4» هم جمع، قال اللّه تعالی: ثُم‌َّ یُخرِجُکُم طِفلًا«5». و قالوا: للّه درّهم فارسا، و هؤلاء من احسن النّاس وجها أو«6» سیرة و طریقة، و یقولون أیضا: فرسانا و وجوها. قولی«7» دگر آن است که: لفظ واحد به جای جمع نهاد، نحو قوله: وَ یُوَلُّون‌َ الدُّبُرَ«8»، و: یَنظُرُون‌َ مِن طَرف‌ٍ خَفِی‌ٍّ«9»، قال الشّاعر«10»:

نصبن الهوی ثم‌ّ ارتمین قلوبنا باعین اعداء و هن‌ّ صدیق
اراد اصدقاء، و اصل کلمه من الرّفق باشد. و فعیل به معنی مفاعل باشد، کالأکیل و النّدیم و الجلیس و الصّدیق.
و در متناول«11» آیت سه قول گفتند: یکی عکرمه گفت مراد به پیغامبران محمّد مصطفی است- صلّی اللّه علیه و آله- و به صدّیقان ابو بکر صدّیق«12»، و به شهداء عمر و
-----------------------------------
(1). سوره بقره (2) آیه 143.
(2). اساس و مت: افتادگی دارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). مت، آج، لب، مر: ذو الحال.
(4). وز، تب، آج، لب، مر و.
(5). سوره غافر (40) آیه 67.
(6). وز: و.
(7). مت، آج، لب، مر: و قولی.
(8). سوره قمر (54) آیه 45.
(9). سوره شوری (42) آیه 45. [.....]
(10). تب شعر.
(11). تب: تأویل، آج: متأول.
(12). آج، لب، مر: به صدّیقان علی‌ّ بن ابی طالب و حمزه و جعفر.
صفحه : 14
عثمان و علی‌ّ«1»، و به صالحان باقی صحابه.
وَ حَسُن‌َ أُولئِک‌َ رَفِیقاً، اینکه وصف و حال ایشان است در حسن صحبت، و بعضی دگر مفسّران گفتند: آیت بر عموم است، مراد جمله انبیا و صدّیقان و شهیدان و صالحانند.
و در تفسیر اهل البیت- علیهم السّلام- چنین آمد از محمّد بن علی‌ّ الباقر که:
مراد به پیغامبران محمّد مصطفی است، و به صدّیقان علی ابو طالب«2» است، و به شهیدان حسن و حسین، و به صالحان ده«3» از فرزندان حسین از زین العابدین تا به حسن عسکری. وَ حَسُن‌َ أُولئِک‌َ رَفِیقاً، مهدی امّت است.
و در خبر است که: یک روز أبو ذرّ غفاری- رحمة اللّه علیه- از رسول حدیثی روایت می‌کرد، قومی را باور نمی‌بود، گفتند: أبو ذرّ دروغ می‌گوید، او دلتنگ شد.
رسول- علیه السّلام- در آمد، او شکایت کرد با رسول از ایشان و گفت: ای رسول اللّه؟ اینکه خبر نه تو گفتی«4»! گفت: بلی، آنگه گفت:
ما أظلّت الخضراء و لا اقلّت الغبراء اصدق لهجة من ابی ذرّ،
آسمان سایه بر کس نیفگند، و زمین کس را بر نگرفت راست گویتر از«5» أبو ذرّ.
چون رسول- علیه السّلام- اینکه می‌گفت، امیر المؤمنین علی«6» از در درآمد، گفت:
إلّا هذا الرّجل المقبل فانّه الصّدّیق الأکبر و الفاروق الأعظم،
جز اینکه مرد که روی به ما دارد که او صدّیق اکبر است و فاروق اعظم، و ذلک ممّا أورده الشّیخ ابو جعفر بن بابویه- رحمه اللّه- فی کتاب معانی الأخبار«7».
ذلِک‌َ الفَضل‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ، اینکه از خدای فضلی و نعمتی است. «ذلک» اشارت به ثواب است، و گفته‌اند: اشارت به لطف و هدایت است که عند آن افعالی کنند از
-----------------------------------
(1). آج، لب، مر: و به شهداء ائمّه معصومین علیهم السّلام، قریب بدین مضمون است چاپ شعرانی: (3/ 435) و به تصرّفی که در نسخه شده، اشاره شده است.
(2). مر: علی بن ابی طالب.
(3). ضبط همه نسخه بدلها مثل اساس است، ظاهرا هشت صحیح است.
(4). اساس: گرفتی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). اساس و مت: راست گوی ترا چون، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). تب، آج، لب، مر علیه السّلام.
(7). اساس، مت: معنی الاخبار.
صفحه : 15
طاعت خدای و رسول که مستحق‌ّ اینکه شوند. و «فضل» اگر چه زیادت بود، در نعمت استعمال کنند [324- پ]. و وجهی دگر آن که: ثواب اگر چه واجب است، سبب او که تکلیف است تفضّل است، و کذالک القول فی اللّطف. وَ کَفی بِاللّه‌ِ عَلِیماً- و کفایت مقداری بود که مقاوم«1» حاجت بود، و خدای تعالی بس است دانا، یعنی به احوال آنان که اینکه کنند یا نکنند و اینکه پایه یابند یا نیابند، و نصب او بر تمیز«2» است«3».

یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا خُذُوا حِذرَکُم فَانفِرُوا ثُبات‌ٍ أَوِ انفِرُوا جَمِیعاً (71) وَ إِن‌َّ مِنکُم لَمَن لَیُبَطِّئَن‌َّ فَإِن أَصابَتکُم مُصِیبَةٌ قال‌َ قَد أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَی‌َّ إِذ لَم أَکُن مَعَهُم شَهِیداً (72) وَ لَئِن أَصابَکُم فَضل‌ٌ مِن‌َ اللّه‌ِ لَیَقُولَن‌َّ کَأَن لَم تَکُن بَینَکُم وَ بَینَه‌ُ مَوَدَّةٌ یا لَیتَنِی کُنت‌ُ مَعَهُم فَأَفُوزَ فَوزاً عَظِیماً (73) فَلیُقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ الَّذِین‌َ یَشرُون‌َ الحَیاةَ الدُّنیا بِالآخِرَةِ وَ مَن یُقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ فَیُقتَل أَو یَغلِب فَسَوف‌َ نُؤتِیه‌ِ أَجراً عَظِیماً (74) وَ ما لَکُم لا تُقاتِلُون‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ المُستَضعَفِین‌َ مِن‌َ الرِّجال‌ِ وَ النِّساءِ وَ الوِلدان‌ِ الَّذِین‌َ یَقُولُون‌َ رَبَّنا أَخرِجنا مِن هذِه‌ِ القَریَةِ الظّالِم‌ِ أَهلُها وَ اجعَل لَنا مِن لَدُنک‌َ وَلِیًّا وَ اجعَل لَنا مِن لَدُنک‌َ نَصِیراً (75)
الَّذِین‌َ آمَنُوا یُقاتِلُون‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ وَ الَّذِین‌َ کَفَرُوا یُقاتِلُون‌َ فِی سَبِیل‌ِ الطّاغُوت‌ِ فَقاتِلُوا أَولِیاءَ الشَّیطان‌ِ إِن‌َّ کَیدَ الشَّیطان‌ِ کان‌َ ضَعِیفاً (76) أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ قِیل‌َ لَهُم کُفُّوا أَیدِیَکُم وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمّا کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القِتال‌ُ إِذا فَرِیق‌ٌ مِنهُم یَخشَون‌َ النّاس‌َ کَخَشیَةِ اللّه‌ِ أَو أَشَدَّ خَشیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِم‌َ کَتَبت‌َ عَلَینَا القِتال‌َ لَو لا أَخَّرتَنا إِلی أَجَل‌ٍ قَرِیب‌ٍ قُل مَتاع‌ُ الدُّنیا قَلِیل‌ٌ وَ الآخِرَةُ خَیرٌ لِمَن‌ِ اتَّقی وَ لا تُظلَمُون‌َ فَتِیلاً (77) أَینَما تَکُونُوا یُدرِککُم‌ُ المَوت‌ُ وَ لَو کُنتُم فِی بُرُوج‌ٍ مُشَیَّدَةٍ وَ إِن تُصِبهُم حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِه‌ِ مِن عِندِ اللّه‌ِ وَ إِن تُصِبهُم سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِه‌ِ مِن عِندِک‌َ قُل کُل‌ٌّ مِن عِندِ اللّه‌ِ فَما لِهؤُلاءِ القَوم‌ِ لا یَکادُون‌َ یَفقَهُون‌َ حَدِیثاً (78) ما أَصابَک‌َ مِن حَسَنَةٍ فَمِن‌َ اللّه‌ِ وَ ما أَصابَک‌َ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِک‌َ وَ أَرسَلناک‌َ لِلنّاس‌ِ رَسُولاً وَ کَفی بِاللّه‌ِ شَهِیداً (79)

ای آنان که گرویده‌اید بگیرید«4» سلاحتان بروید«5» گروه گروه، یا بروی«6» جمله.
از شما کس هست که درنگ می‌کند اگر برسد شما را نکبتی، گوید: نعمت کرد خدای بر من چون نبودم به ایشان حاضر.
و اگر برسد شما را نعمتی از خدای گوید:
پنداری نبوده است میان شما و او دوستی، کاشک بودمی با ایشان تا بهره یافتمی بهره‌ای بزرگ.
بگو تا کارزار کنند در راه خدا آنان که بفروختند«7» زندگانی نزدیکتر«8» به سرای باز پسین. و هر که کارزار کند در راه خدای بکشند او را«9» یا غلبه کند بدهیم او را مزدی بزرگ.
-----------------------------------
(1). اینکه کلمه در اساس به صورت «مقادم» هم خوانده می‌شود.
(2). وز، تب: تمییز.
(3). وز قوله عزّ و جل، تب، مر قوله تعالی.
(4). آج، لب: فرا گیرید. [.....]
(5). اساس، وز: برو، با توجّه به تب تصحیح شد.
(6). وز: بر روی، تب: بروید.
(7). آج، لب: می‌فروشند.
(8). آج، لب را.
(9). آج، لب: پس کشته شود.
صفحه : 16
چیست«1» شما را که کارزار نمی‌کنید در راه خدای و ضعیفان از مردان و زنان و کودکان، آنان که می‌گویند خدای«2» ما«3» ببر ما را از اینکه شهر بیدادگر اهلش، کن ما را از نزدیک تو«4» دوستی و کن ما را از نزدیک تو«5» یاری.
آنان که مؤمن باشند کارزار کنند در راه خدای، و آنان که کافر باشند کارزار کنند در راه دیو، کارزار کنید با دوستان دیو که کید دیو سست باشد.
نبیبی«6» آنان را که گفتند ایشان را که باز گیرید دستهایتان و به پای دارید نماز و بدهید زکات، چون نوشتند برایشان کارزار ناگاه گروهی از ایشان می‌ترسند از مردمان چون ترس خدای یا سخت‌تر به ترس«7»، گفتند خدای«8» چرا نوشتی بر ما کارزار، چرا باز پس نداشتی«9» ما را تو به وقتی نزدیک، بگو متاع دنیا اندک است و آخرت بهتر است آن را که پرهیزگار باشد و بیداد نکنند برایشان اندکی.
هر کجا باشید دریابد شما را مرگ و اگر چه باشید در کوشکهای بلند محکم و اگر برسد ایشان را نیکویی،
-----------------------------------
(1). آج، لب: و چیست.
(2). تب: می‌گویند پروردگار ما، آج، لب: می‌گویند ای پروردگار ما.
(3). اساس را، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(5- 4). تب: خود.
(6). آج، لب: ای ننگرستی.
(7). تب، آج، لب و.
(8). آج، لب: ای پروردگار ما.
(9). اساس: باز پس داشتی، با توجّه به وز و معنی عبارت تصحیح شد.
صفحه : 17
گویند اینکه از نزدیک خداست، و اگر برسد ایشان را بدی گویند اینکه«1» از نزدیک تو است، بگو همه از نزدیک خدای است، چیست اینکه قوم را که نزدیک نیست تا بدانند حدیثی«2».
آنچه«3» رسد به تو از نیکویی از خداست، و آنچه رسد به تو از بدی از تو است، و فرستادم تو را برای مردمان پیغامبر، و بس است خدا گواه.
قوله«4»: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا خُذُوا حِذرَکُم«5»، خطاب است با مؤمنان و آنان که خدای و رسول را تصدیق کرده باشند، ایشان را می‌فرماید که: حذر خود برگیرید.
و در «حذر» دو قول گفته‌اند: از باقر- علیه السّلام- روایت کردند که: «حذر» سلاح باشد و سلاح را برای آن حذر خواند«6» که آلت حذر است به او از دشمن حذر کنند. و قولی دگر آن است که: مراد به «حذر»، حذر است، و هما لغتان، کالمثل و المثل، و الشّبه و الشّبه، و الاذن و الأذن«7»، و معنی آن است که: احذروا و کونوا علی حذر، حذر کنید و بر حذر باشید.
و اصل «نفر» رمیدن باشد از فزع، یقال: نفر من کذا. و النّفر جماعتی باشد«8» که از ایشان بباید گریختن و«9» بترسیدن، و نفیر عند قتال العدوّ از فزع باشد، و منافرت مفاخرت باشد لفزع کل‌ّ واحد منهما إلی ما اثره«10». و نفر الحاج‌ّ آن باشد که از منا بروند، و روا بود که جمع نافر باشد، کرکب و شرب فی جمع راکب و شارب، و معنی در آیت رفتن است. و «ثبات» جمع ثبه باشد و هی جماعات فی تفرقه. و باقر-
-----------------------------------
(1). آج، لب بدی. [.....]
(2). آج، لب: که دریابند سخنی را.
(3). اساس: و آنچه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها «آنچه» مرجّح می‌نماید.
(4). تب، مر تعالی.
(5). تب الایة.
(6). تب، آج، لب: خوانند، مر: گویند.
(7). اساس، مت: بالاذن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). آج، لب، مر: باشند.
(9). آج، لب، مر بباید. اینکه معنی برای «نفر» در فرهنگها و کتب تفسیر به نظر نرسید.
(10). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (3/ 438): مأثره.
صفحه : 18
علیه السّلام- گفت: مراد به ثبات سرایاست، و قال ابو ذؤیب«1»:

فلمّا اجتلاها بالایّام تحیّزت ثبات علیها ذلّها و اکتیابها
یصف عاسلا و تدخینه الی النّحل، و قال زهیر«2»:

و قد اغدوا علی ثبة کرام نشاوی واجبین«3» لما یشاء
و یجمع أیضا جمع السّلامة علی ثبین، و مثله کرین و قلین و عزین و سنین، و اگر چه اینکه نوع از جمع عقلا را باشد، و لکن به عوض نقصانی کردند که در او راه یافت برای آن که فقیل«4» ثبیة بوده است، و از اینکه اسماء از بهری «واو» ساقط است و از بهری «یاء».
عبد اللّه عبّاس و ضحّاک و مجاهد و قتاده و سدّی گفتند: معنی آن است که بروید«5» جماعت از پس جماعت، یا هر جماعتی به جانبی. أَوِ انفِرُوا جَمِیعاً، یا جمله به یک راه بروید«6» به یک بار به حسب مصلحت. و نصب «ثبات» و «جمیعا» هر دو بر حال است از فاعل.
وَ إِن‌َّ مِنکُم لَمَن لَیُبَطِّئَن‌َّ، بیشتر مفسّران گفتند: آیت در منافقان آمد که ایشان مردم را دل شکسته بکردندی و از جهاد بازداشتندی، آنگه چون مسلمانان را نکبتی رسیدی از قتلی و جراحتی و هزیمتی، بر طریق شماتت گفتندی: قد انعم اللّه علینا«7»، خدای بر ما نعمت کرد که ما با شما نبودیم، حق تعالی اینکه خبث نیّت و طویّت از ایشان باز گفت. و قوله: «لمن»، «لام» تأکید راست در مبتدا چون واقع باشد اینکه موقع، أعنی خبرش ظرف بر او متقدّم«8»، و «من» نکره موصوفه است، و التّقدیر: و ان‌ّ منکم رجلا أو«9» انسانا. و إبطاء، اطالة المدّة باشد و نقیض إسراع بود، و «بطی‌ء» خلاف سریع باشد. و برای آن گفت منافقان را که از شمااند که به ظاهر حال و
-----------------------------------
(2- 1). تب شعر.
(3). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، طبری (8/ 536) و تبیان (3/ 253): واجدین.
(4). کذا: در اساس، وز، مت، تب، آج، لب، مر: فعیل، چاپ شعرانی (3/ 438): اصل ثبه.
(6- 5). آج، لب: بروی/ بروید.
(7). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط قرآن مجید: أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَی‌َّ [.....]
(8). تب، آج، لب، مر: مقدّم.
(9). وز: و.
صفحه : 19
حکم شرع از ایشان‌اند و حکمشان حکم مسلمانان است در مناکحه و موارثه و مانند اینکه. و شهید اینکه جا به معنی حاضر است، فعیل به معنی فاعل«1».
وَ لَئِن أَصابَکُم فَضل‌ٌ مِن‌َ اللّه‌ِ، و اگر فضلی رسد شما را از خدای چون ظفری و غنیمتی، تمنّا کنند«2» که کاشک«3» با ایشان بودی«4» تا از آن غنیمت نصیب یافتی«5»، و خدای تعالی ایشان را به اینکه تمنّا ذم‌ّ کرد برای دو وجه: یکی«6» رغبت ایشان در عاجل غنیمت و ایثار آن بر ثواب آخرت برای شک‌ّ ایشان در ثواب و جزا، دگر حسد ایشان بر مؤمنان و آن که اینکه گفتار بر وجه حسد گفتند.
و قوله تعالی: کَأَن لَم تَکُن«7» قال‌َ قَد أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَی‌َّ إِذ لَم أَکُن مَعَهُم شَهِیداً، کأن لم یکن بینکم و بینه مودّة، بر اینکه قول محل‌ّ او نصب باشد علی أنّه مفعول به لقال، و اینکه وجه اختیار ابو علی الفارسی‌ّ است.
وجه سه‌ام آن که: موضع او حال بود، چنان که گویی: مررت بزید کأن لم یکن بینی و بینه معرفة فضلا علی المودّة، أی مررت به و الحال هذه أی مشبّها«9» بمن
-----------------------------------
(1). مر باشد.
(2). آج، لب، مر: تمنّا کنید.
(3). تب، مر: کاشکی.
(4). آج، لب، مر: بودمانی.
(5). مر: یافتیمی.
(6). مر آن که.
(7). مت، تب، آج، لب، مر: یکن.
(8). اساس لیقولن یا لیتنی کنت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(9). مر: مشتبها.
صفحه : 20
لیس بیننا معرفة. و زجّاج هر سه وجه روا داشت.
و در معنی آیت دو قول گفتند: یکی آن که اینکه منافقان که مردم را از جهاد باز می‌دارند از جمله سخنهای ایشان اینکه باشد که گویند مسلمانان را انگار که میان شما و او، یعنی محمّد- علیه السّلام- دوستی نیست یا نبوده است. و قول دوم [325- پ]
آن که: اینکه منافقان با شما معامله کسی می‌کنند که از میان ایشان و شما معرفتی و صداقتی نباشد.
علی‌ّ بن الحسین المغربی‌ّ گفت: خدای تعالی در اینکه آیت منافقان را به بد عهدی وصف کرد که ایشان نخواستند که در سرّاء و ضرّاء با مسلمانان باشند، بل خواستند که در حال غنیمت با شما باشند و در حال نکبت از شما دور باشند. و قوله:
فَأَفُوزَ فَوزاً، نصب او بر جواب تمنّاست به «فا». و کوفیان گفتند: نصب بر صرف«1» است، برای آن که مصروف است از آن که معطوف تواند بودن، یعنی یا لیتنی کنت معهم ففزت، اگر چنین بودی عطف بودی چون مصروف است از اینکه وجه نصب علی الصّرف گفتند اینکه را، و بصریان گفتند: الجواب بالفاء فی الأشیاء السّتة من الأمر و النّهی و النّفی و الاستفهام و العرض و التّمنّی باضمار «أن» منصوب باشد. و ابو جعفر و حفص و رویس و برجمی خواندند: کأن لم تکن، بالتّاء برای لفظ مودّت.
فَلیُقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، حق تعالی چون حکایت تثبیط منافقان بکرد از جهاد، در عقب او ذکر آنان کرد از مؤمنان که بخلاف اینکه بودند، گفت: فَلیُقاتِل، بگو آنان را که ایشان زندگانی دنیا بدل کرده‌اند به آخرت که سرای ثواب است تا قتال کنند در سبیل خدای تعالی، و اینکه امر غایب باشد به «لام»، و مراد سبیل خدای جهاد است بلا خلاف. و «شری» هم بیع باشد و هم خریدن، و مراد در آیت بیع است، یعنی آنان که دنیا بفروخته‌اند به آخرت، یعنی دنیا رها کرده‌اند و از دست بداده و آخرت بستده«2»، و منه قوله تعالی: وَ شَرَوه‌ُ بِثَمَن‌ٍ بَخس‌ٍ دَراهِم‌َ مَعدُودَةٍ«3» [وَ]«4» وَ مَن یُقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، هر که او در سبیل خدای جهاد کند بکشند او را یا او بکشد و غالب شود بر خصم، و برای آن در برابر «یقتل»، «یقتل» نگفت، «یغلب» گفت که اینکه عامتر است، چه غلبه هم به قتل باشد هم به تاختن دشمن، چون دشمن را بشکند هم غالب باشد«4».
فَسَوف‌َ نُؤتِیه‌ِ أَجراً عَظِیماً، ما او را مزدی بزرگ دهیم، [یعنی ثواب جهاد یا صبر بر شهادت.
آنگه حق تعالی هم بر طریق ترغیب به لفظ استفهام و معنی تقریع گفت: ما لَکُم، چه بوده است شما را که]«5» کارزار نمی‌کنید در سبیل خدای و نصرت نمی‌کنید«6» و نمی‌رهانید«7» از مسلمانان مستضعفان را که در دست کفّار مکّه اسیر مانده‌اند و در رنج و عذاب ایشان افتاده‌اند.
در محل «مستضعفین» دو قول گفتند: یکی آن که جرّ است علی معنی قوله: «فی سبیل الله و فی المستضعفین»، یعنی فی حقّهم و نصرتهم و الذّب‌ّ عنهم و تخلیصهم من ایدی الکفّار، علی حذف المضاف و اقامة المضاف الیه مقامه، و گفته‌اند: محل‌ّ او نصب است و عامل در او معنی «تقاتلون»، برای آن که چون قتال کند با کسی برای کسی آن را که برای او قتال کند که مدفوع عنه باشد او را خلاص بود، کأنّه قال: ما لکم لا تخلّصون المستضعفین.
کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که گفت تقدیر اینکه است که: و عن المستضعفین، أی ذبّا و دفعا عنهم، برای آن که چون رسول- علیه السّلام- از مکّه
-----------------------------------
(1). سوره بقره (2) آیه 207.
(2). اساس، وز، مت، تب، لب، مر: زید، با توجّه به آج و مآخذ اعلام تصحیح شد.
(3). تب شعر.
(4). مر: دشمن را بکشد هم غالب شد.
(5). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). آج، لب، مر: نمی‌کنی/ نمی‌کنید.
(7). آج، لب: نمی‌رهانی/ نمی‌رهانید.
صفحه : 22
بیامد و جماعتی که ساز آمدن نداشتند آن جا بماندند، مشرکان ایشان را عذاب کردند و ایذا نمودند و عقوبت کردن گرفتند. آنگه بیان کرد به «من» تبیین که: اینکه ضعیفان هم مردانند هم زنانند هم کودکان«1». و الولدان، جمع کثیر«2» باشد ولد را، کخرب و خربان و ورل و ورلان، و آنچه غالب بود بر جمع اینکه باب فعال بود، کجبل و جبال و جمل و جمال. آنگه بگفت که ایشان در آن جا چه می‌گویند و چه«3» دعا می‌کنند:
رَبَّنا، بار خدایا؟ ما را بیرون بر از اینکه شهر بیدادگر اهل«4»، و ظالم در لفظ صفت «قریة» است، و در معنی صفت «اهل»، برای آن که فعل اهل قریه است. و رفع «أهل» بر فاعلیّت است برای آن که اسم فاعل عمل فعل کند، و مراد به «قریة» مکّه است بر قول عامّه مفسّران، و ایشان شهر بزرگ را قریه خوانند برای آن که مردم در او مجتمع باشند، و نیز در دعا می‌گویند: وَ اجعَل لَنا مِن لَدُنک‌َ وَلِیًّا، و ما را از نزدیک تو«5» ولی‌ّ کن، و «ولی‌ّ» قیّم باشد به کاری که او به آن اولیتر باشد، و ما را از نزدیک تو«6» یاری کن، تولّای کار ما تو کن و با کس مگذار، و نصرت ما را تو قوّت فرمای.
و ابو علی گفت: از جمله بازماندگان ضعیفان عیّاش بن ابی ربیعة بود و أبو جند بن سهیل و سلمة بن هشام و الولید و غیرهم، خدای تعالی دعای ایشان اجابت کرد و رسول- علیه السّلام- مکّه بگشاد و عتّاب بن اسید را بر او امیر کرد، و او یار ایشان شد تا آنان که مظلوم بودند و ذلیل و ضعیف قاهر و غالب و قوی گشتند بر ظالمان.
آنگه حق تعالی وصف کرد هر دو فرقه را از مؤمنان و کافران و باز گفت«7» نصرت ایشان معبود خود را، گفت: الَّذِین‌َ آمَنُوا، آنان که مؤمنانند در سبیل خدای جهاد کنند، و آن غزات کافران است.
و در «سبیل اللّه» دو قول گفتند: یکی جهاد و یکی ره«8» بهشت، و المعنی فی
-----------------------------------
(1). وز، تب، مر: کوکان‌اند.
(2). مر: کثرت.
(3). مر: چون.
(4). مر: بیدادگرند اهل او.
(6- 5). مر: خود.
(7). تب از. [.....]
(8). مر: راه.
صفحه : 23
طاعة اللّه [326- ر]
فانّها تؤدّی الی الجنّة و الثّواب، و آنان که کافراند جهاد می‌کنند در ره«1» طاغوت.
حسن و شعبی گفتند: شیطان است، و ابو العالیه گفت: کاهن است، و زجاج گفت: هر معبود«2» که فرود خداست. آنگه امر کرد مؤمنان را به جهاد کافران، گفت:
فَقاتِلُوا أَولِیاءَ الشَّیطان‌ِ، قتال کنید با دوستان شیطان که کید شیطان ضعیف بوده است همیشه. و معنی «کان» آن است که: لم یزل ضعیفا.
و کید شیطان را وصف کرد به ضعف برای چند وجه را: یکی باضافه با نصرت خدای، و دوم برای ضعف دواعی اولیای او، چه حاصل نه‌اند بر بصیرتی از سر شبهت قتال کنند و مؤمنان از سر حجّت.
قوله: أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین‌َ قِیل‌َ لَهُم کُفُّوا أَیدِیَکُم، کلبی گفت: آیت در عبد الرّحمن عوف آمد و سعد أبو وقاص و قدامة بن مظعون در مکّه از مشرکان رنج می‌دیدند، گفتند: یا رسول اللّه؟ دستور باش«3» تا با اینان کارزار کنیم که از حدّ ببردند! رسول- علیه السّلام- گفت: مرا نفرموده‌اند به قتال اینان، صبر باید کردن تا وقت باشد.
چون رسول- علیه السّلام- هجرت کرد و به مدینه آمد و خدای تعالی غزات بدر فرمود، رسول گفت: جهاد باید کردن از آن«4» را که در مکّه آرزوی کارزار بود به دروغ، چون بدانستند به درست«5» که جهاد می‌باید کردن، خوش نیامد ایشان را و اظهار کراهت و ضعف و فشل کردند. خدای تعالی اینکه آیت بفرستاد و در ایشان حق تعالی گفت: نبینی آنان را که ایشان را گفتند: کُفُّوا أَیدِیَکُم، دست فرود آرید و امتناع کنید، یعنی در مکّه از قتال مشرکان پیش«6» نزول آیت جهاد، و بر نماز و زکات اقتصار کنی«7».
و مجاهد گفت: آیت در جهودان آمد، خدای تعالی اینکه امّت را فرمود که آن
-----------------------------------
(1). مر: راه.
(2). آج، لب، مر: معبودی.
(3). آج، لب: دستور باشد.
(4). کذا: در اساس، همه نسخه بدلها: آنان.
(5). اساس: بدر است، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). مر از.
(7). مر: کنید.
صفحه : 24
مکنی«1» که ایشان کردند. و قولی دگر گفتند: آیت به مدینه آمد برای آن که خدای تعالی در مکّه زکات نفرموده بود، و آنان که آن گفتند لفظ زکات بر صدقه حمل کردند چنان که خدای تعالی زکات را صدقه خواند فی قوله: إِنَّمَا الصَّدَقات‌ُ لِلفُقَراءِ«2»فَلَمّا کُتِب‌َ عَلَیهِم‌ُ القِتال‌ُ، چون کارزار بر ایشان نوشتند. إِذا فَرِیق‌ٌ، اینکه را «إذا» مفاجات خوانند، نحو قول القائل: فتحت الباب فاذا زید بالباب، که نگاه کردی گروهی از ایشان چنان می‌ترسیدند از مشرکان که از خدای ترسند یا سخت‌تر، و گفتند: بار خدای ما؟ چرا کارزار بر ما نوشتی و ما را باز پس نداشتی تا به وقتی نزدیک! و معنی «أو» گفتند: «واو» است، یعنی و أشّد«3» خشیة، و گفتند: «بل» است، یعنی بل اشدّ خشیّة، و گفتند: برای ابهام است بر مخاطب، کقول القائل: اکلت الیوم تمرا أو زبدا، و او شاک‌ّ«4» نباشد در آنچه خورده بود کقوله تعالی: وَ أَرسَلناه‌ُ إِلی مِائَةِ أَلف‌ٍ أَو یَزِیدُون‌َ«5»، تا لازم نیاید که در کلام شکّی باشد یا «أو» برای شک‌ّ بود. و بعضی گویند: آیت در منافقان آمد که ایشان را یقینی نبود. و بعضی دگر گفتند:
در جهودان، و بعضی گفتند: در مؤمنانی که سست یقین و بصیرت بودند. و معنی «لولا» هلا است، و مراد به «اجل قریب»، وقت مرگ است.
آنگه حق تعالی بیان کرد که: آنچه در آن رغبت می‌کنند از متاع دنیا چیزی نیست و اندک است بالإضافة الی ما عند اللّه و الاخرة، و آخرت بهتر است آنان را که پرهیزگار باشند.
و بر ایشان ظلم نکنند به مقدار فتیلی. و در او دو قول گفتند: یکی آن که «فتیل» آن باشد که چون دو انگشت به هم بمالد چو رشته چرک حاصل شود، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است. و بعضی دگر گفتند: شبه رسنی باریک باشد در میان استخوان خرما. و «فتیل» فعیل باشد به معنی مفعول، و اینکه کنایت است از چیز اندک بر سبیل مبالغه.
-----------------------------------
(1). تب: مکنید.
(2). سوره توبه (9) آیه 60.
(3). آج، لب، مر تثبیتا و اشدّ.
(4). مر: شاکی.
(5). سوره صافّات (37) آیه 147.
صفحه : 25
آنگه حق تعالی رد کرد بر منافقان و تحریض مؤمنان بر جهاد تا از مرگ نترسند، و رغبت نکنند در حیات دنیا، و گمان نبرند که برای آن که به کارزار نروند همیشه خواهند ماندن و مرگ به ایشان نخواهد رسیدن، گفت: أَینَما تَکُونُوا یُدرِککُم‌ُ المَوت‌ُ، هر کجا باشی«1» مرگ شما را دریابد. وَ لَو کُنتُم فِی بُرُوج‌ٍ مُشَیَّدَةٍ، و اگر همه در حصنهای حصین باشید، اینکه قول قتاده است. عکرمه گفت: فی قصور محصّصة، من الشّید و هو الجص‌ّ، ابو عبیده گفت: مزیّنة، آراسته. قتیبی گفت: مطوّلة، بلند کرده، من شاد البناء اذا رفعه و شیّده برای مبالغه را. و مراد به «بروج» حصون و قلاع است، و گفتند: آیت ردّ است بر آنان که گفتند از منافقان مجاهدان و شهیدان را: لَو کانُوا عِندَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا«2» قَد أَنعَم‌َ اللّه‌ُ عَلَی‌َّ إِذ لَم أَکُن مَعَهُم شَهِیداً«3» وَ إِن تُصِبهُم حَسَنَةٌ، اینکه در جهودان و منافقان آمد«4» که ایشان چون رسول- علیه السّلام- به مدینه آمد، هر گه ایشان را نکبتی رسیدی و احتیاجی و نقصانی«5» ریع و میوه بودی، گفتند«6»: هذا بشوم هذا الرّجل، اینکه از شومی اینکه مرد است، و اگر ایشان را خصبی«7» و راحتی و نفعی و زیادتی بودی، گفتندی«8»: هذِه‌ِ مِن عِندِ اللّه‌ِ، یعنی اینکه نعمت از نزدیک خداست«9».
بعضی دگر گفتند: مراد به «حسنه» ظفر و غنیمت است، و مراد به «سیّئه» قتل و هزیمت، یعنی که اگر نه سبب آن بودی که تو که محمّدی ما را به کارزار بردی یا فرستادی، ما را اینکه نکبت نرسیدی، و قول اوّل درست‌تر است. حق تعالی [326- پ]
گفت: جواب ده ایشان را و بگو که اینکه همه از رنج و راحت و بیماری و تن درستی و تنگی و فراخی و خصب و جدب و رخص و غلا- علی بعض الوجوه- از قبل خداست-
-----------------------------------
(1). تب، مر: باشید. [.....]
(2). سوره آل عمران (3) آیه 156.
(3). سوره نساء (4) آیه 72.
(4). اساس و مت و مجاهدان و شهیدان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها و فحوای عبارت زاید می‌نماید.
(5). وز، تب، آج، لب: نقصان.
(6). تب، مر: گفتندی.
(7). اساس، مت: رخصتی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). وز: گفتند.
(9). وز: حق است.
صفحه : 26
جل جلاله- برای آن که او را که محمّد است در اینکه شرعی نیست و به دست او از اینکه چیزی نیست.
آنگه بر سبیل تقریع و انکار گفت: فَما لِهؤُلاءِ القَوم‌ِ، چه بوده است اینکه قوم را که نزدیک آن نیست که چیزی بدانند؟ وصف کرد ایشان را بقلّة الفهم و التّفکّر. و «کاد» برای مقاربت باشد، قربی قریب، و خبر او فعل مضارع باشد بی «أن». و «فقه» در لغت علم باشد، من قولهم: فقهت الشّی‌ء اذا علمته، و به عرف شرع مخصوص شد به علم شریعت، و آن را که اینکه نوع علم داند او را فقیه گویند، و اینکه از اسماء مخصوصه باشد. و بعضی گفتند: مراد به «حدیث» قرآن است که خدای تعالی قرآن را حدیث خواند فی قوله: نَزَّل‌َ أَحسَن‌َ الحَدِیث‌ِ«1»، و قول اوّل بهتر است برای تنکیر و اگر مراد قرآن بودی معرّف«2» بودی به «لام» و اللّه أعلم بمراده.
و قوله: فَما لِهؤُلاءِ، در مصاحف «لام» جدا می‌نویسند، علّت معتمد آن است که اتّباعا للمصحف، متابعت مصحف را که به خطّ صحابه چنین یافتند.
و فرّاء وجهی گفت برای کثرت استعمال «ما» ی استفهامی با اینکه «لام» جارّه که مالک و ماله و مالی و ما للقوم، پنداری گمان افتاد که «لام» از اصل کلمه است از معمول مجرورش جدا کردند و آن علّت ضعیف است.
آنگه حق تعالی آنچه حقیقت کار است بیان کرد، گفت: چرا با تو حواله می‌کنند، می‌گویند: یا به شوم«3» تو است یا به سوء تدبیر تو، نمی‌دانند که هر چه حسن است از خصب و سعت و نعمت و ظفر و غنیمت، هم«4» از من است که خداام، و هر چه قحط و شدّت و نکبت و آفت است به شوم«5» کفر و معصیت ایشان است، و خطاب با رسول است و مراد امّت، نحو قوله: یا أَیُّهَا النَّبِی‌ُّ إِذا طَلَّقتُم‌ُ النِّساءَ«6». قتاده گفت: خطاب با یکی است از جمله مخاطبان مبهم، کأنّه قال: ما اصابک ایّها الأنسان.
و در «حسنه» و «سیّئه» دو قول است- چنان که گفتیم: یکی خصب و
-----------------------------------
(1). سوره زمر (39) آیه 23.
(2). وز: معروف، مر: معرفه.
(5- 3). مر: به شومی.
(4). مر: همه.
(6). سوره طلاق (65) آیه 1.
صفحه : 27
خباب«1» و نعمت و نقمت، و یکی ظفر و غنیمت چنان که روز بدر بود، یا قتل و هزیمت چنان که روز احد بود. و بر اینکه قول، فَمِن نَفسِک‌َ، بر حقیقت خود باشد برای آن که آنچه به ایشان رسید به احد از فعل ایشان بود، و بر قول اوّل که فعل خدای باشد اضافه به ایشان مجاز بود، یعنی به شوم کفر و معصیت او بر سبیل عقوبت.
و ابو العالیه گفت: مراد طاعت و معصیت است، یعنی طاعت به توفیق و اقدار و تمکین و الطاف و تسهیل«2» اوست و معاصی به فعل«3» بد تو بی اعانت و ارادت خدای.
و ابو القاسم بلخی گفت: مراد به «سیّئه» عقوبت است بر سبیل جزا علی المعاصی المتقدّمة، و عقوبت را بر توسّع سیئه خواند، چنان که گفت: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ«4» قُل کُل‌ٌّ مِن عِندِ اللّه‌ِ، برای آن که در آیت دوم تفصیل اینکه جمله بداد و بگفت: ما أَصابَک‌َ مِن حَسَنَةٍ فَمِن‌َ اللّه‌ِ وَ ما أَصابَک‌َ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِک‌َ، و «من» فی قوله: مِن حَسَنَةٍ، و: مِن سَیِّئَةٍ، برای تبیین است، زیاده نیست. وَ أَرسَلناک‌َ لِلنّاس‌ِ رَسُولًا، و ما تو را بفرستادیم برای مردمان به رسالت و پیغام. و نصب «رسولا» بر حال باشد از «کاف» که خطاب رسول«5» است. وَ کَفی بِاللّه‌ِ شَهِیداً، و نصب او بر تمییز«6» است، معنی آن است که: ما تو را به رسالت فرستادیم که اگر چه تو نیز بر اینان گواهی، [اگر گواهی تو نباشد، گواهی]«7» من کفایت است، چه من عالمم به احوال ایشان و لکن برای بلاغ حجّت گفتم«8»: وَ جِئنا بِک‌َ«9»مَن یُطِع‌ِ الرَّسُول‌َ فَقَد أَطاع‌َ اللّه‌َ وَ مَن تَوَلّی فَما أَرسَلناک‌َ عَلَیهِم حَفِیظاً (80) وَ یَقُولُون‌َ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِن عِندِک‌َ بَیَّت‌َ طائِفَةٌ مِنهُم غَیرَ الَّذِی تَقُول‌ُ وَ اللّه‌ُ یَکتُب‌ُ ما یُبَیِّتُون‌َ فَأَعرِض عَنهُم وَ تَوَکَّل عَلَی اللّه‌ِ وَ کَفی بِاللّه‌ِ وَکِیلاً (81) أَ فَلا یَتَدَبَّرُون‌َ القُرآن‌َ وَ لَو کان‌َ مِن عِندِ غَیرِ اللّه‌ِ لَوَجَدُوا فِیه‌ِ اختِلافاً کَثِیراً (82) وَ إِذا جاءَهُم أَمرٌ مِن‌َ الأَمن‌ِ أَوِ الخَوف‌ِ أَذاعُوا بِه‌ِ وَ لَو رَدُّوه‌ُ إِلَی الرَّسُول‌ِ وَ إِلی أُولِی الأَمرِ مِنهُم لَعَلِمَه‌ُ الَّذِین‌َ یَستَنبِطُونَه‌ُ مِنهُم وَ لَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُه‌ُ لاتَّبَعتُم‌ُ الشَّیطان‌َ إِلاّ قَلِیلاً (83) فَقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ لا تُکَلَّف‌ُ إِلاّ نَفسَک‌َ وَ حَرِّض‌ِ المُؤمِنِین‌َ عَسَی اللّه‌ُ أَن یَکُف‌َّ بَأس‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا وَ اللّه‌ُ أَشَدُّ بَأساً وَ أَشَدُّ تَنکِیلاً (84)مَن یَشفَع شَفاعَةً حَسَنَةً یَکُن لَه‌ُ نَصِیب‌ٌ مِنها وَ مَن یَشفَع شَفاعَةً سَیِّئَةً یَکُن لَه‌ُ کِفل‌ٌ مِنها وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ مُقِیتاً (85) وَ إِذا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحسَن‌َ مِنها أَو رُدُّوها إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ حَسِیباً (86) اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ لَیَجمَعَنَّکُم إِلی یَوم‌ِ القِیامَةِ لا رَیب‌َ فِیه‌ِ وَ مَن أَصدَق‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ حَدِیثاً (87) فَما لَکُم فِی المُنافِقِین‌َ فِئَتَین‌ِ وَ اللّه‌ُ أَرکَسَهُم بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُون‌َ أَن تَهدُوا مَن أَضَل‌َّ اللّه‌ُ وَ مَن یُضلِل‌ِ اللّه‌ُ فَلَن تَجِدَ لَه‌ُ سَبِیلاً (88) وَدُّوا لَو تَکفُرُون‌َ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُون‌َ سَواءً فَلا تَتَّخِذُوا مِنهُم أَولِیاءَ حَتّی یُهاجِرُوا فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ فَإِن تَوَلَّوا فَخُذُوهُم وَ اقتُلُوهُم حَیث‌ُ وَجَدتُمُوهُم وَ لا تَتَّخِذُوا مِنهُم وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً (89)
إِلاَّ الَّذِین‌َ یَصِلُون‌َ إِلی قَوم‌ٍ بَینَکُم وَ بَینَهُم مِیثاق‌ٌ أَو جاؤُکُم حَصِرَت صُدُورُهُم أَن یُقاتِلُوکُم أَو یُقاتِلُوا قَومَهُم وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَسَلَّطَهُم عَلَیکُم فَلَقاتَلُوکُم فَإِن‌ِ اعتَزَلُوکُم فَلَم یُقاتِلُوکُم وَ أَلقَوا إِلَیکُم‌ُ السَّلَم‌َ فَما جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَکُم عَلَیهِم سَبِیلاً (90) سَتَجِدُون‌َ آخَرِین‌َ یُرِیدُون‌َ أَن یَأمَنُوکُم وَ یَأمَنُوا قَومَهُم کُلَّما رُدُّوا إِلَی الفِتنَةِ أُرکِسُوا فِیها فَإِن لَم یَعتَزِلُوکُم وَ یُلقُوا إِلَیکُم‌ُ السَّلَم‌َ وَ یَکُفُّوا أَیدِیَهُم فَخُذُوهُم وَ اقتُلُوهُم حَیث‌ُ ثَقِفتُمُوهُم وَ أُولئِکُم جَعَلنا لَکُم عَلَیهِم سُلطاناً مُبِیناً (91)

‌هر که فرمان برد رسول را فرمان خدای برده باشد، و هر که پشت بر کند«1» ما نفرستادیم تو را بر ایشان نگاهبان.
و گویند فرمان تو طاعت است، پس چون بیرون روند«2» از نزدیک تو می‌سگالند«3» گروهی از ایشان جز آن که تو گویی، و خدای بنویسد آنچه ایشان می‌سگالند«4»، بر گرد ایشان و توکّل کن بر خدای و بس است خدای و کیل.
اندیشه نمی‌کنند در اینکه قرآن! و اگر از نزدیک جز خدای بودی، یافتندی«5» در او خلافی در بسیار.
و چون آید با ایشان کاری از ایمنی باشد یا ترس، آشکارا کنند، و اگر با رسول افگنند و با خداوندان کار از ایشان بدانند آنان که بیرون می‌آرند آن را از ایشان، و اگر نه فضل خدای بودی بر شما و بخشایش او از پی دیو بودیتان مگر اندکی.
کارزار کن در ره خدای تکلیف نمی‌کنند مگر نفس تو، و بر انگیز مؤمنان را تا باشد که خدای باز دارد شرّ آنان که کافر شدند، و خدای سخت‌تر«6» است به قوّت و سخت‌تر است به عقوبت«7».
-----------------------------------
(1). آج، لب: و آن کس که برگشت از فرمان.
(2). اساس، مت: بیرون دید، تب، آج، لب: بیرون آیند، با توجّه به وز تصحیح شد.
(3). آج، لب: از نزد تو به شب کاری سازند. [.....]
(4). آج، لب: آنچه به شب می‌سازند.
(5). اساس، مت: نیافتندی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). آج، لب کارزار.
(7). آج، لب: به صولت.
صفحه : 29
هر که شفاعتی کند نیکو، باشد او را بهری«1» از آن، و هر که شفاعتی کند بد، باشد او را بهره از آن، و خدای بر همه چیزی تواناست.
و چون تحیّت کنند شما را به سلام«2»، تحیّت کنید نیکوتر از آن یا رد کنید، هم آن«3» که خدای بر همه چیزی حساب کننده است.
خدای، نیست بجز او«4» خدای گرد آرد«5» شما را به روز قیامت، شک نیست در او و کیست که راست‌تر گوید از خدای سخن.
چیست شما را که در منافقان دو گروهی«6»، و خدای باز پس افگند ایشان را به آنچه کرده بودند می‌خواهید تا راه دهید آن را که گمراه کند خدای«7»! و هر که گمراه کند خدای او را نیابی او را راهی.
تمنّا کردند که کافر شوید شما چنان که کافر شدند ایشان تا باشید راست، مگیرید از ایشان دوستان تا هجرت کنند در راه خدای«8»، اگر برگردند بگیرید ایشان را و بکشید ایشان را هر کجا یابید ایشان را، و مگیرید از ایشان دوستی و نه یاری.
-----------------------------------
(1). مت: بهره، آج، لب: بهره‌ای.
(2). آج، لب: سلامی.
(3). آج، لب: بدرستی که.
(4). تب: خدای آن است که نیست خدایی جز او.
(5). تب: کرد کند.
(6). تب، آج، لب: دو گروهید.
(7). تب او را.
(8). تب پس.
صفحه : 30
مگر آنان که پیوندند به قومی که از میان شما و ایشان عهدی باشد یا آیند به شما تنگ شده دلهای ایشان که تا کارزار کنند با شما یا کارزار کنند با قوم خود، و اگر خواهد خدای مسلّط کردی ایشان را تا با شما کارزار کردندی، اگر دور شوند«1» و کارزار نکنند با شما و به شما افگنند صلح«2»، نکرد خدای شما را بر ایشان راهی.
[327- پ]«3»
یابید«4» گروهی دیگر را که می‌خواهند که ایمن باشند از شما و ایمن باشند از قوم خود، هر گه باز برند ایشان را با کفر سرنگون کنند ایشان را در آن، اگر دور نشوند از شما و نیفگنند به شما صلح و دست بنه دارند بگیرید ایشان را و بکشید هر کجا یابید ایشان را، ایشان‌اند که ما کردیم شما را بر ایشان حجّتی روشن.
قوله: مَن یُطِع‌ِ الرَّسُول‌َ«5»وَ مَن تَوَلّی، و هر که پشت بر فرمان او کند و اعراض و عدول کند، فَما أَرسَلناک‌َ عَلَیهِم حَفِیظاً ما تو را به محافظت او نفرستادیم، کار تو بیشتر از تبلیغ نیست، حافظ و رقیب و محاسب اعمال ایشان منم.
و در معنی او چند قول گفتند: یکی آن که تو نگاهبان ایشان نه ای تا برنگردند که اینکه نه تکلیف تو است، دگر آن که تو نگاهبان اعمال ایشان نه‌ای برای جزا که جزای آن به دست تو نیست. دگر آن که گفتند: تو مسلّط نه‌ای برایشان، چه کار تو جز تبلیغ رسالت نیست، و مثله قوله: لَست‌َ عَلَیهِم بِمُصَیطِرٍ«2» وَ یَقُولُون‌َ طاعَةٌ، در رفع او دو وجه گفتند: یکی آن که خبر مبتداست محذوف، یعنی أمرک طاعة، و یک قول آن که: مبتداست و خبر محذوف، یعنی منّا طاعة لک، چنان که گفت: قُل لا تُقسِمُوا طاعَةٌ مَعرُوفَةٌ«3»، و قوله: فَأَولی لَهُم، طاعَةٌ وَ قَول‌ٌ مَعرُوف‌ٌ«4».
خلاف کردند در آن که آنان که اینکه گفتند که بودند! بعضی گفتند: منافقان
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). سوره غاشیه (88) آیه 22.
(3). سوره نور (24) آیه 53.
(4). سوره محمّد (47) آیه 19 و 20.
صفحه : 32
بودند، چون بنزدیک رسول آمدندی، گفتندی: فرمان تو ما را طاعت است، و ما منقاد فرمان توایم. چون از پیش او برفتندی و با خلوت افتادندی، کارهای دیگر به خلاف آن سگالیدن گرفتندی. بعضی دگر گفتندی: آنان بودند که خدای تعالی از ایشان حکایت کرد که: یَخشَون‌َ النّاس‌َ کَخَشیَةِ اللّه‌ِ«1»فَإِذا بَرَزُوا مِن عِندِک‌َ بَیَّت‌َ طائِفَةٌ، ابو عمرو و حمزه ادغام کردند «تا» را در «طا» لقرب المخرج، و کسائی در فعل روا نداشت، [در اسم روا داشت]«2»، أعنی بیّت«3» طائفة«4» ادغام نکرد و روا داشت: بیّتت«5» طائفة، و زجاج و مبرّد گفتند: اینکه را وجهی نیست، و فرقی نکردند و ادغام «تا» «در طا» برای قرب مخرج است، امّا روا نداشتند که «طا» در «تا» ادغام کنند برای آن که «طا» مطبق است و «تا» مهموس در او مدغم نشود.
و «تبییت»«6» کاری سگالیدن باشد به شب، و شبیخون را و غارت شب را «تبییت» خوانند برای آن که به شب سگالیده باشد. و جبّائی گفت: کاری باشد که در خانه بسگالند، همانا از بیت اشتقاق کرد، و اهل لغت اینکه بگفتند«7»، و اینکه اشتقاق دور است. رمّانی گفت: در او معنی اخفاء فی النّفس در است، برای آن بر خدای تعالی اجرا نکنند، قال عبید بن همام:

أتونی فلم ارض ما بیّتوا و کانوا أتونی بأمر نکر

لانکح أیّهم منذرا و هل ینکح العبد حرّ لحرّ
و قال النّمر بن تولب«8»:

فها تبیّتک الملامة فاهجعی
و أخفش گفت: آن بیت«9» شعر است بر سبیل تشبیه که ایشان آن کار به شب
-----------------------------------
(1). سوره نساء (4) آیه 77.
(2). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). مر: بیّت.
(4). اساس، مت ابو عمرو و حمزه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(5). آج، لب، مر: بیّت.
(6). آج: تبیّت. [.....]
(7). تب، آج، لب: نگفتند.
(8). تب شعر.
(9). مر: گفت اشتقاق آن از بیت.
صفحه : 33
سگالند، چنان که شاعر ابیات شعر به شب«1» سگالد.
وَ اللّه‌ُ یَکتُب‌ُ ما یُبَیِّتُون‌َ، و خدای آنچه ایشان می‌سگالند می‌نویسد. در معنی او دو قول گفتند: یکی آن که خدای تعالی در لوح محفوظ بنویسد تا ایشان را بر آن جزا دهد، و قولی دگر آن که: در نوشته قرآن بر تو انزله کند«2» چنان باشد که او نوشته، و روا باشد که فرشتگان را فرماید تا برنامه اعمال ایشان نویسند، آنگه چون به امر او بود اضافه با خود کرد. و گفته‌اند: معنی «یکتب» یحفظ است، و خدای تعالی نگاه دارد آنچه ایشان می‌کنند، چنان که کسی چیزی به کتابت نگاه دارد.
آنگه رسول را- علیه السّلام- فرمود که: از ایشان اعراض کن و بگرد و توکّل بر خدای کن، یعنی به ایشان التفات مکن و بر ایشان اعتماد مکن«3» با خدای تعالی افگن که خدای تعالی بس است و کیل [328- ر]
که قیام کند به آنچه به او تفویض کنی.
قوله: أَ فَلا یَتَدَبَّرُون‌َ، حق تعالی گفت: در اینکه قرآن تأمّل نمی‌کنند و آنگه«4» اگر نه از نزدیک خدا بودی در او خلاف بسیار بودی، و در آیت چهار دلیل است بر چهار اصل از اصول مذهب ما: یکی بطلان تقلید و حث‌ّ بر نظر و تأمّل و تدبّر، دگر دلیل است بر بطلان قول آن کس که گفت: معنی قرآن نشاید دانستن الّا به قول رسول، و اینکه مذهب مجبّران است و جماعتی حشویان، برای آن که خدای تعالی ما را حث‌ّ کرد بر تدبّر و تأمّل او بدانیم که کلام خداست بانتفاء الاختلاف عنه، و اینکه آنگه باشد که ما از او به تأمّل چیزی بدانیم. دگر دلالت آن که او کلام خداست به نفی اختلاف و تناقض فرمود، نه از جهت قدم و حدوث، نه گفت اگر نه کلام خدای بودی محدث بودی. دلیل چهارم آن که اختلاف و تناقض و تفاوت نه از فعل خدای است، برای آن که اگر از فعل او بودی از عند او بودی، و خدای تعالی گفت:
آن از عند غیر من باشد.
و معنی «تدبّر» نظر در عواقب امور باشد، و تدبیر اصلاح کار باشد برای عاقبتش، و اصل او از دبر است، و دبر الأمر، عاقبته، و تدابر که تواضع است«5» هم از اینکه
-----------------------------------
(1). آج، لب: که شاعران کار و اندیشه شعر را به شب.
(2). مر: انزال کند.
(3). مر و گفتند ایشان را عقوبت مکن.
(4). تب، آج: آنک/ آن که.
(5). آج، لب، مر: تقاطع.
صفحه : 34
جاست که هر کسی از ایشان پشت بر صاحبش کند، و فرق«1» میان تدبّر و تفکّر آن است که «تدبّر» تصرّف دل باشد به نظر [در عواقب و تفکّر تصرّف دل باشد به نظر]«2» در دلائل. و حقیقت اختلاف آن باشد که ممتنع باشند از آن که یکی قایم بود مقام آن دیگر در آنچه راجع بود با ذاتشان چون سواد و بیاض و سواد و حلاوت.
و در معنی اختلاف اینکه جا سه قول گفتند: یکی آن که ابو علی‌ّ گفت: علی حدّ واحد است از فصاحت و بلاغت هیچ در او رکیک و ضعیف و بد و مرذول نیست.
زجّاج گفت: یعنی در او اختلاف نیست در اخبار غایبات، و آنچه از احوال و اسرار شما خبر می‌دهد همه اخبارش وفق مخبر است. قتاده و إبن زید گفتند: در او تناقضی و تفاوتی نیست از جهت حقّی و باطلی.
و اختلاف سه گونه باشد: اختلاف تناقض باشد، و اختلاف تفاوت، و اختلاف تلاوت. و آن دو اختلاف باتّفاق در قرآن نیست.
و امّا اختلاف تلاوت از اختلاف قرّاء در او نه اختلافی است که در او نقصی آرد، بل همه بر منهاج حق و صواب است، چون هر یکی را وجهی و دلیلی و بیّنتی از کلام عرب هست، پس بمثابه آن است لاختلاف«3» فیه من هذه الجهة علی هذا اللّسان. و اختلاف که در تازی آمد شد باشد، هم موافق مذهب متکلّمان است برای آن که ایشان اکوان متضادّ گویند به اختلاف جهات و تضادّ اختلاف باشد و زیادة علیه.
وَ إِذا جاءَهُم أَمرٌ مِن‌َ الأَمن‌ِ أَوِ الخَوف‌ِ أَذاعُوا بِه‌ِ، اینکه هم وصف منافقان است که رسول- علیه السّلام- سریّتی را به جایی فرستادی و ایشان را ظفری یا کسری بودی، منافقان بشتافتندی و آن خبر از صادر و وارد بپرسیدندی و با یکدیگر بازگفتندی پیش از آن که با رسول گفتندی، و بعضی دگر گفتند: مراد«4» آن ارجاف است که ایشان در مدینه افگندندی به نیک و بد بی‌بصیرتی، چنان که خدای تعالی گفت:
وَ المُرجِفُون‌َ فِی المَدِینَةِ ...«5»، و آن که چنین چیزی گوید ایمن نباشد از آن که
-----------------------------------
(1). وز، تب، آج، لب از.
(2). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). تب، آج، لب: لا اختلاف.
(4). مر از.
(5). سوره احزاب (33) آیه 60.
صفحه : 35
دروغ گوید، و گفته‌اند: مرا به امن و خوف ظفر و هزیمت است، و اگر حمل کنند بر عموم اولیتر باشد. أَذاعُوا بِه‌ِ، آشکارا کنند و بپراگنند، و إذاعة السّر افشاؤه باشد، قال«1»:

اذاع به فی النّاس حتّی کأنّه بعلیاء نار أوقدت بثقوب
و اصل او تفریق باشد. تبّع گفت- آنگه که به مدینه آمد و آب مدینه باز خورد«2»:

و لقد شربت علی براجم شربة کادت بباقیة الحیوة تذیع
أی تتفرّق«3». براجم: ماء بالمدینة، و گفته‌اند: او از اینکه [آب]«4» باز خورد زره«5» در آب بود در گلوی او گرفت، و ذاع الخبر اذا فشا، و رجل مذیاع اذا کان لا یحفظ السرّ، و ذاع و شاع و فشا و علن و ظهر متقارب است.
آنگه گفت: وَ لَو رَدُّوه‌ُ إِلَی الرَّسُول‌ِ وَ إِلی أُولِی الأَمرِ مِنهُم، و اگر با رسول افگندی تا او بگفتی و افشا کردی در قول آنان که گفتند مراد حدیث سرایاست، و گفته‌اند: إِلَی الرَّسُول‌ِ، أی الی سنّته، یا طریقت و سنّت او رد کردندی. و امّا «اولی الأمر، باقر- علیه السّلام- گفت: أئمّه معصوم‌اند«6»، و وجوهی بسیار از«7» استدلال برفت بر اینکه.
إبن زید و سدّی و جبّائی گفتند: امراء«8»، سرایایند، حسن و قتاده و إبن جریج گفتند: علمااند و ملازمان رسول- علیه السّلام. و قول باقر- علیه السّلام- که گفت:
مراد معصومانند اولیتر است، برای آن که خدای تعالی گفت: اگر به ایشان رد کنند بدانند آنان که استنباط و استخراج آن می‌کنند، و هیچ کس نباشد که به قول او علم حاصل شود مگر معصومی که دروغ بر او روا نباشد.
دگر آن که قول ایشان که گفتند: امرا و علمااند، داخل است در قول ما که
-----------------------------------
(1). تب شعر، مر الشّاعر. [.....]
(2). تب شعر.
(3). آج، لب، مر: تفرّق.
(4). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). اساس: به صورت «ذره» هم خوانده می‌شود، اج: ذروه، و در زیر کلمه معنی کرده است «زالو».
(6). مر: معصومین‌اند.
(7). مر ادلّه.
(8). مر: اولی الأمر.
صفحه : 36
اینان هم امامند هم امرا هم علما، و قول ما داخل نیست در قول ایشان. پس اینکه متّفق علیه است، و آن قول مختلف فیه.
و قوله: یَستَنبِطُونَه‌ُ، أی یتجسّسونه، آنان که تجسّس می‌کنند فی قول إبن عبّاس و ابی العالیه، و زجّاج گفت: معنی استنباط استخراج باشد، و أنبط الماء اذا اخرجه، قال الشاعر«1»:

ذا قال قولا أنبط الماء فی الثّری
و اینکه سوادیان عرب را برای آن نبیط خوانند که ایشان چشمه‌های آب بیرون آرند [328- پ]، قال المعرّی«2»:

اینکه امرؤ القیس و القوافی اذ مال من تحته الغبیط

استنبط العرب فی الموامی بعدک و استعرب النبیط
و در «منهم» دو قول گفتند که ضمیر با که راجع است: یکی آن که راجع است با «اولی الامر»، و دگر با فرقه منافقان که خبر می‌پرسیدند. وَ لَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُه‌ُ، و اگر نه فضل و رحمت خدای بودی بر شما از تواتر و ترادف الطاف شما پسر و«3» شیطان شدی. إِلّا قَلِیلًا، مگر اندکی.
خلاف کردند در رجوع اینکه استثناء که با که راجع است بر چهار قول: قولی آن است که راجع با ضمیر مخاطبان است، من قوله: لَاتَّبَعتُم‌ُ، که در بر«4» اوست، و اینکه اولیتر است برای آن که ظاهر کلام اینکه است، و تقدیر اینکه است که: الّا قلیلا منهم«5».
و قول دگر ابو علی گفت: الّا قلیلا من الإتّباع، یعنی همه اتّباع شما شیطان را بودی مگر اتّباعی اندک که آن نه شیطان را بودی.
حسن بصری و قتاده و فرّاء گفتند: استثناست از مستنبطان، و تقدیر آن که:
لعلمه الّذین یستنبطونه منهم الّا قلیلا. چهارم عبد اللّه عبّاس و إبن زید و کسائی و فرّاء و مبرّد گفتند: أذاعوا به الّا قلیلا، استثنا از «إذاعة» کردند، و اینکه جمله اگر چه جایز است [در رجوع«6»]«7» إلی کل‌ّ واحدة من هذه الجمل صلاحا خلاف نیست، و لکن
-----------------------------------
(2- 1). تب شعر.
(3). مر: پیروی.
(4). آج، لب: برابر.
(5). وز، تب، آج، لب، مر: منکم.
(6). آج، لب، مر استثناء.
(7). اساس ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 37
خلاف در آن است که«1» هل یرجع الی جمیعها قطعا، أو الی کل‌ّ واحدة منها قطعا، أو الی ما یلیه قطعا! و کلام در اینکه مسأله جای دگر بیاید«2» مستقصی- إن شاء اللّه- و جز به قرینه رد نتواند کردن«3» إلی أحد المحتملین و قطع کردن که راجع است با یکی از اینکه. و بعضی اهل علم گفتند معنی آن است که: لولا فضل اللّه علیکم لاتّبعتم الشّیطان کلّکم، چنان که گویند: قل‌ّ ما رأیت مثله، أی«4» ما رأیت مثله، و قال: قلیل المثالب و القادحة«5»، أی لا قادحة«6» فیه و لا مثلبة- و اللّه اعلم بمراده.
قوله: فَقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، آنگه رسول- علیه السّلام- را فرمود که: تو به کار خود مشغول باش و مبالات مکن به تخلّف منافقان و ارجاف مرجفان، تو در سبیل خدای جهاد کن«7» که تکلیف ایشان بر تو نیست تا ضرر معصیت ایشان با تو آید، بل تکلیف ایشان بر ایشان است و وبال و ضرر فعل ایشان برایشان بود، تو را جز تکلیف خود نیست. آنگه گفت: وَ حَرِّض‌ِ المُؤمِنِین‌َ، مؤمنان را تحریض کن بر جهاد تا کسی گمان نبرد که به اینکه که خدای تعالی گفت: لا تُکَلَّف‌ُ إِلّا نَفسَک‌َ، او را نیست که مردمان را جهاد فرماید. و «تحریض» و «تحضیض» و «حث‌ّ» به یک معنی باشد، و در آیت دلیل است بر آن که خدای تعالی به گناه کسی، دیگر را نگیرد.
و در آن که اینکه «فا» فی قوله: فَقاتِل، به چه تعلّق دارد دو قول گفته‌اند: یکی آن که جواب آن است که گفت: [وَ]«8»آنها فی آنها فی، فَقاتِل فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ]
أنت ایضا طمعا فی ذلک، و گفته‌اند تعلّق دارد بقوله: وَ ما لَکُم لا تُقاتِلُون‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ«10» فَقاتِل، چرا کارزار
-----------------------------------
(1). مر و. [.....]
(2). اساس، مت: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). وز، تب: نتواند کردن، آج، لب، مر: نتوان کرد.
(4). اساس، مت: الی، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). آج، لب: و القارحه.
(6). آج، لب: قارحه.
(7). اساس، مت: کند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها، از قرآن مجید افزوده شد.
(9). سوره نساء (4) آیه 74.
(10). سوره نساء (4) آیه 75.
صفحه : 38
نمی‌کنی«1» تو کارزار کن.
و قوله: عَسَی اللّه‌ُ أَن یَکُف‌َّ بَأس‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا، در «عسی» اینکه جا دو قول گفته‌اند: یکی آن که «عسی» اطماع است از خدای تعالی مکلّفان را و طمع افگند [ایشان را و قطع نکرد]«2» ایشان را بر کف‌ّ بأس کافران برای ضربی مصلحت، نه آن که شکّی باشد از خدای تعالی در اینکه. دگر آن که گفتند: «عسی» از خدای واجب باشد همه جایی.
اگر گویند بر اینکه قول که: «عسی» از خدای واجب باشد، انجاز اینکه وعده کجاست که ما نمی‌بینیم که بأس کافران ممنوع نیست! گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که آیت خاص است در بدر کوچک، که چون رسول- علیه السّلام- تحریض کرد صحابه را بر قتال، تکاسل کردند و تثاقل نمودند. رسول- علیه السّلام- بر نشست با هفتاد سوار بیرون رفت. ابو سفیان بشنید که رسول بیرون آمد و بترسید و خدای تعالی ترس در دل او افگند، برگردید و با مکّه شد، فذلک قوله: عَسَی اللّه‌ُ أَن یَکُف‌َّ بَأس‌َ الَّذِین‌َ کَفَرُوا. قولی دیگر آن است که: اینکه در حدیبیّه بود، آن جا که خدای تعالی گفت: وَ هُوَ الَّذِی کَف‌َّ أَیدِیَهُم عَنکُم وَ أَیدِیَکُم عَنهُم«3»- الآیة.
قولی دیگر آن است که: آیت مخصوص است به آنان که خدای تعالی ترس رسول- علیه السّلام- در دل ایشان افگند تا با رسول- علیه السّلام- کارزار نیارستند کردن.
قولی دیگر آن است که: آیت مخصوص است به اهل ذمّه که قبول جزیه کردند و اختیار کارزار نکردند. قولی دیگر آن است که آیت عام است، جز آن که انجاز اینکه وعد هنوز نیست، آنگاه باشد که صاحب الزّمان- علیه السّلام- بیرون آید، و عیسی- علیه السّلام- از آسمان فرود آید، و خلاف بر خیزد، و دین یکی شود، و کفر مقموع و مقهور گردد، و دین خدای تعالی بر همه دینها ظاهر شود، چنان که گفت: لِیُظهِرَه‌ُ عَلَی الدِّین‌ِ کُلِّه‌ِ«4»وَ اللّه‌ُ أَشَدُّ بَأساً، و قوّت و شدّت خدای را- جل‌ّ جلاله- سخت‌تر است. وَ أَشَدُّ تَنکِیلًا، أی عقوبة. و «تنکیل» تفعیل باشد از نکال، و اصل او از نکول است و آن امتناع بود برای خوف. و «نکل» بند باشد برای آن که مانع باشد از رفتن، و نکال مانع و زاجر باشد از گناه، و اصل کلمه امتناع است، و نصب هر دو بر تمیز«1» است.
مَن یَشفَع شَفاعَةً حَسَنَةً- الآیة، در او چند قول گفتند: یکی آن که مراد به شفاعت نیک دعای خیر است، و مراد به شفاعت بد دعای بد است برای آن که مؤمنان یکدیگر را دعا«2» کردندی و جهودان نفرین کردندی، حق تعالی گفت: هر که دعای نیک کند او را از آن نصیب باشد، و هر که دعای بد کند او را از آن نصیب باشد.
در خبر می‌آید که: چون مؤمنی دیگری را دعا کند در غیبت او، فرشتگان گویند بدأ اللّه بک، خدای تعالی ابتدا [329- ر]
به تو کناد. و چون کسی کسی را نفرین کند بناحق، آن نفرین باز گردد به او، اگر او نیز مستحق‌ّ آن نباشد با جهودان گردد.
حسن بصری و مجاهد و إبن زید گفتند: مراد به «شفاعت حسنه» وسیلت است، و آن که شفاعت کند برای کسی دیگری را تا او را از بند رها کند یا حقّی مستحق‌ّ«3» به او بخشد، یا در حق‌ّ او مکرمتی کند و شفاعت بد آن است که در حق‌ّ کسی تخلیط و نکادت و نمیمت کند و سبب سازد تا مضرّتی به او رسد. و امیر المؤمنین علی- علیه السّلام- گفت:
الشّفیع جناح الطّالب
، شفاعت کننده بال طلب کننده است، و ازهری‌ّ«4» گفت معنی آن است که: هر که عمل بر عمل زیادت کند از خیر و شر و طاعت و معصیت.
و «شفع«5»» در لغت زیاده باشد، و «شفع«6»» جفت باشد و «وتر» تاق، و اصل کلمه اینکه است، و شفاعت و شفعه از اینکه جاست به معنی ضم‌ّ، برای آن که شفیع
-----------------------------------
(1). وز، تب: تمییز. [.....]
(2). مر: دعای خیر.
(3). مر: حق‌ّ مستحقّی.
(4). اساس، مت: و زهری، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6- 5). آج، لب، مر: شفیع.
صفحه : 40
جفت مشفوع فیه باشد، و «شفعه» برای آن گویند که شفیع می‌خواهد تا ضم‌ّ کند آن ملک را با ملک خود، و بر اینکه تفسیر دادند
قول رسول را- علیه السّلام: اشفعوا توجروا.
دوم آن مرد تنها شوید«1» که در صف نماز تنها بود تا مزد بود شما را.
و حقیقت شفاعت بنزدیک ما در اسقاط مضارّ بود، و در مسأله منافع«2» بر مجاز به کار دارند، دلیل بر اینکه آن است که: چون در حق‌ّ رسول- علیه السّلام- از خدای تعالی زیاده منافع و درجات خواهیم، نگویند: ما شفیع رسولیم و برای او شفاعت می‌کنیم«3»، و در باب شفاعت رتبه معتبر است از میان شافع و مشقوع إلیه، چنان که از میان آمر و مأمور و از میان شافع و مشفوع فیه رتبه نباشد، بخلاف آن که اصحاب وعید گفتند، برای آن که کلام بر دو ضرب است: یکی آن که در او اعتبار رتبه کنند، و یکی آن که نکنند. امّا آن نوع که در او اعتبار رتبه کنند از میان مخاطب و مخاطّب باشد دون ما یتعلق«4» به الخطاب، کالأمر و النّهی و الدّعاء و المسألة، فکذلک الشّفاعة، و از اینکه جاست که روا باشد که یکی از ما شفیع خود باشد، و روا نبود که آمر خود باشد یا ناهی خود.
و قوله: یَکُن لَه‌ُ کِفل‌ٌ مِنها، حسن و قتاده گفتند: به معنی وزر بود، و اینکه قول باقر است- علیه السّلام. و سدّی و ربیع و إبن زید گفتند: «کفل» نصیب باشد، و منه قوله: یُؤتِکُم کِفلَین‌ِ مِن رَحمَتِه‌ِ«5»وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ مُقِیتاً، و در مقیت پنج قول گفتند: سدّی و إبن زید گفتند: مقتدر باشد، عبد اللّه عبّاس گفت: حفیظ و نگاه‌دار بود، مجاهد گفت: گواه
-----------------------------------
(1). وز، آج، لب: شوی، مر: دوم از مزد تنها شوی.
(2). وز در زیر کلمه افزوده: یعنی سؤال نفع بود.
(3). مت وی را.
(4). مر: من یتعلّق.
(5). سوره حدید (57) آیه 28.
(6). مر: اشتر.
(7). مر: و برای اینکه کفلین گویند.
صفحه : 41
باشد، بعضی دگر گفتند: حسیب باشد، پنجم گفتند: جزا دهنده باشد. و اصل «مقیت» از قوت باشد و گفته‌اند از قوّة، و قال الزّبیر بن عبد المطلب عم‌ّ النّبی- علیه السّلام- فیه بمعنی القادر«1»:

و ذی ضغن کففت النّفس عنه و کنت علی مسائته مقیتا
و قال کثیّر«2»:

و ما ذاک عنها عن نوال أناله و لا أنّنی منها مقیت علی ودّ
و إبن کثیر گفت: المقیت القادر علی کل‌ّ شی‌ء.
قوله: وَ إِذا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ- الایة. اینکه آیت خطاب است از خدای تعالی با جمله مؤمنان، حق تعالی می‌فرماید مردمان را که: چون کسی شما را تحیّتی کند از سلامی یا دعاء بخیر بالبقاء و البرکة و طول العمر، شما او را از آن نکوتر باز گویید.
[أو ردّوها]«3»، یا مثل آن رد کنید با او، یعنی به جواب او کنید.
و «احسن» لا ینصرف است برای وزن فعل و صفت. و «تحیّة» تفعله باشد من حیّاه إذا سلّم علیه و دعا له بطول الحیاة. و عطا و ابراهیم گفتند و سدّی و إبن جریج که: مراد آن است که چون کسی بر شما سلام کند، جوابش از آن نکوتر دهید که او گفته باشد.
در خبر است که: چون کسی از مسلمانان بر رسول- علیه السّلام- سلام کردی، گفتی: سلام علیک«4»، گفتی:
و علیک السّلام و رحمة اللّه
، چون گفتی: السّلام علیکم و رحمة اللّه، [رسول گفتی:
5» و علیک السّلام و رحمة اللّه]« و برکاته
هم چنین او زیاده گفتی در جواب که آن کس«6» گفته بودی.
و در خبر می‌آید که چون بنده مؤمن برادرش را گوید:
سلام علیک،
او را ده حسنه بنویسند، چون گوید«7»
السّلام علیک و رحمة اللّه
، بیست حسنتش بنویسند،
-----------------------------------
(2- 1). تب شعر.
(3). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها از قرآن مجید افزوده شد.
(4). مر او. [.....]
(5). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). مر: در جواب آن کس که سلام.
(7). مر: و چون بگوید.
صفحه : 42
چون گوید:
السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته
، سی حسنتش بنویسند، و هم چنین جواب دهنده را. و عبد اللّه عبّاس گفت: هر کس که او برده کس سلام کند، یا بر کسی ده بار سلام کند، هم چنان بود که برده‌ای آزاد کرده.
و در خبر است که: از میان سلام کننده و جواب دهنده صد حسنه باشد، نود و نه آن را بود که سلام کند و یک حسنه آن را که جواب دهد. گفتند: برای آن چنین آمد که او ابتدا کرد و اختیار اینکه خیر کرد و رغبت نمود، و آن که جواب دهد لا بد«1» او را جواب باید دادن و بمنزلت کسی است که نه به اختیار خود است.
و آورده‌اند که، زایری به نزدیک عبد اللّه جعفر آمد. عبد اللّه او را صلتی و عطایی نکو داد. آن مرد اندیشه کرد که من چه کنم تا مکافات او باز کنم! دست خود از مکافات او کوتاه دید، یک روز عبد اللّه [329- پ]
جعفر در بازار می‌آمد، او روی بگردانید. عبد اللّه جعفر عجب داشت، با پیش روی او شد گفت: یا فلان؟ سلام علیک، او بجست و جواب داد. گفت: چرا روی بگردانیدی! گفت: برای آن«2» تا تو سلام کنی مرا جواب باید دادن، آن ثواب بسیار تو را باشد و اندک مرا، که مرا قوّت مکافات تو نیست.
و سلام در شرع برای سلامت نهادند«3»، برای اینکه گفت رسول- علیه السّلام:
افشوا السّلام تسلموا
، سلام فاش داری«4» تا سلامت یابی«5». و
قال- علیه السّلام: السّلام تحیّة لملّتنا و امان لذمّتنا،
و برای آن«6» فرمود- علیه السّلام- که
السّلام للرّاکب علی الرّاجل، و للقائم علی القاعد،
گفت: سلام سوار را باید کردن بر پیاده و ایستاده را باید کردن بر نشسته، برای آن که سوار از پیاده ایمن باشد و ایستاده«7» از سوار خائف. و هم چنین استاده و نشسته«8». أَو رُدُّوها، یا همان، یعنی مثل آن«9» بر او رد کنی«10» آنچه گفته باشد او را باز گویی«11».
-----------------------------------
(1). مر است که.
(2). مر که.
(3). وز: نهادندی.
(4). مر: کنید.
(5). مر: باشید.
(6). وز، تب، آج، لب، مر: اینکه.
(7). آج، لب، مر: و پیاده.
(8). مر قوله.
(9). اساس، مت نه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(10). کنی/ کنید.
(11). تب: باز گویید. [.....]
صفحه : 43
و رسول- علیه السّلام- گفت: چون یکی از اهل ذمّه بر شما سلام کند، بگویید او را:
علیک
، یا :
و علیکم.
و جماعتی به اینکه«1» تمسّک کردند در آن که سلام سنّت است و جواب فریضه، برای آن که حق تعالی گفت به لفظ امر: فَحَیُّوا بِأَحسَن‌َ مِنها أَو رُدُّوها، و ظاهر امر قرآن بر وجوب باشد.
إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ عَلی کُل‌ِّ شَی‌ءٍ حَسِیباً، که خدای تعالی بر همه چیزی حسیب است. گفتند: مراد محاسب و مجازی است، و گفته‌اند: حفیظ است و کفایت کننده، و گفته‌اند: کافی است و بسند کار«2». من قولهم: حسبی کذا، أی کفانی، زجاج گفت معنی او«3» آن است که: همه چیز«4» اندازه«5» دهد«6»، و منه قوله:
عَطاءً حِساباً«7»، أی کافیا.
قوله: اللّه‌ُ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ لَیَجمَعَنَّکُم، اینکه «لام» جواب قسمی مضمر است، و تقدیر آن است که: و اللّه ان‌ّ اللّه لیجمعنّکم، خدای شما را جمع کند و حشر کند برای روزی که در آن روز شکّی نیست، و آن روز قیامت است. و گفتند: اینکه روز را برای آن روز قیامت خواندند که مردم از گورها برخیزند، و گفته‌اند: برای آن که پیش خدای بایستند، چنان که گفت: یَوم‌َ یَقُوم‌ُ النّاس‌ُ لِرَب‌ِّ العالَمِین‌َ«8» لا رَیب‌َ فِیه‌ِ، شک نیست در او. گفته‌اند: ضمیر راجع است با روز، یعنی در روز شک‌ّ نیست. [و گفته‌اند: راجع است با مصدر «لیجمعنّکم»، أی فی الجمع. و قوله: وَ مَن أَصدَق‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ حَدِیثاً، استفهامی است به معنی تقریر، و کیست که]«9» از خدای راستگیرتر«10» است به حدیث، و نصب او بر تمیز«11» است، و معنی آن که: هیچ کس نیست از خدای
-----------------------------------
(1). مر: به آن.
(2). آج: پسندکار، مر: پسندیده کار.
(3). مر: معنی حسیب.
(4). مر: چیزی.
(5). تب، آج، لب، مر: به اندازه.
(6). مر: دهنده است.
(7). سوره نبأ (78) آیه 36.
(8). سوره مطفّفین (84) آیه 6.
(9). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(10). کذا: در اساس، وز، مت، تب، مر: راست‌گوتر، آج، لب: راست‌گوی‌تر.
(11). تب: تمییز.
صفحه : 44
تعالی راستگوی‌تر برای آن که کذب بر او روا نیست به هیچ وجه از وجوه«1»، او عالم است به قبح آن و مستغنی است از آن، و دروغ آن کس گوید که به او«2» جرّ منفعت کند یا دفع مضرّت، و اینکه بر خدای روا نیست.
قوله: فَما لَکُم فِی المُنافِقِین‌َ فِئَتَین‌ِ، خدای تعالی به اینکه آیت خطاب کرد با مؤمنان صحابه رسول، گفت: چیست شما را که در منافقان دو گروه شدی«3»! و نصب او بر حال است، چنان که گویی: مالک قائما ههنا. وَ اللّه‌ُ أَرکَسَهُم، «واو» حال است، و ارکسهم و عکسهم«4» و نکسهم، به معنی واحد، أی ردّهم الی أحکام اهل الشّرک فی اباحة دمائهم، و خدای ایشان را با حکم اهل شرک برده است از آن که خونشان حلال است و مالشان، و سبی زنان و فرزندان‌شان. و الإرکاس الرّدّ. و در مصحف عبد اللّه مسعود و ابی بی «الف» نوشته‌اند: رکسهم، قال امیّة بن الصّلت«5»:

فارکسوا فی حمیم النّار انّهم کانوا عصاة و قالوا الافک و الزّورا
و در آن که آیت در که انزله بود پنج قول گفتند: بعضی گفتند در منافقانی که روز أحد از رسول- علیه السّلام- باز ایستادند و با مدینه شدند، و چون ایشان را در آن باب ملامت کردند جواب اینکه دادند که: لَو نَعلَم‌ُ قِتالًا لَاتَّبَعناکُم«6» فَما لَکُم فِی المُنافِقِین‌َ فِئَتَین‌ِ.
مجاهد و ابو جعفر و فرّاء گفتند: آیت در قومی آمد که از مکّه به مدینه آمدند«8» و اظهار اسلام کردند به نفاق، و مدّتی به مدینه بودند، خوش نیامد ایشان را آن جا، گفتند: برویم. آنگه گفتند: به چه علّت رویم! گفتند: به علّت تنزّه برویم از مدینه، به علّت تنزّه بیرون شدند و ره«9» مکّه برگرفتند و نامه نوشتند به رسول- علیه السّلام-
-----------------------------------
(1). اساس برای آن که کذب بر او روا نیست، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(2). مر: آن.
(3). تب: شدید. [.....]
(4). تب، آج، لب: رکسهم، مر: أنکسهم.
(5). تب شعر.
(6). سوره آل عمران (3) آیه 167.
(7). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). نسخه لت، تا بدین جا افتادگی داشت.
(9). مر: راه.
صفحه : 45
که: ما هم بر آن عهدیم [از اسلام]«1» که با تو کردیم، جز«2» هوای مدینه خوش نیست ما را، روزی چند به مکّه رویم و خویشان و دوستان را ببینیم و باز آییم. جماعتی گفتند: چه منع است ما را از آن که اینان که از ما مفارقت کردند و سرای هجرت ما رها کردند! برویم و ایشان را بکشیم و مال ایشان برداریم. گروهی دگر گفتند:
چگونه روا باشد مردمانی بر دین ما و ملّت ما، برای آن که از شهر ما برفتند! و اینکه مناظره میان ایشان به حضور رسول- علیه السّلام- می‌رفت، و رسول- علیه السّلام- هیچ نگفت«3» تا خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و رسول را خبر داد از نفاق ایشان. رسول- علیه السّلام- گفت:
انّها طیّبة و انّها تنفی الخبث کما تنفی النّار خبث الفضّة،
گفت: طیبه یعنی مدینه پاک است، پلیدی را چنان بیندازد که آتش پلیدی سیم را [330- ر].
عبد اللّه عبّاس و قتاده گفتند: آیت در دو مرد آمد از قریش که در مکّه اظهار اسلام کردند و هجرت نکردند. جماعتی اصحاب رسول ایشان را در راهی دیدند، خواستند تا«4» ایشان را بکشند، گفتند: خون ایشان حلال است، و گروهی گفتند:
حلال نیست، خلاف کردند. خدای تعالی [اینکه]«5» آیت فرستاد.
سدّی گفت: جماعتی منافقان بودند، گفتند: ما می‌رویم که ما را بضاعتی هست جایی تا بیاریم و بازارگانی کنیم، و غرض ایشان آن بود تا از رسول علیه السّلام- بگریزند، برفتند. صحابه رسول در ایشان خلاف کردند، خدای تعالی آیت فرستاد.
پنجم إبن زید گفت: آیت در منافقان«6» افک آمد که دروغ بر عایشه نهادند.
عبد اللّه ابی‌ّ سلول بود و اصحابش، خدای تعالی آیت در«7» ایشان فرستاد. وَ اللّه‌ُ أَرکَسَهُم، در معنی او خلاف کردند. عبد اللّه عبّاس گفت: معنی ارکاس رد باشد، و
-----------------------------------
(1). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). آج، لت که.
(3). وز، تب، آج، لب، مر، لت: نمی‌گفت.
(4). مر: که.
(5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). آج، مر، لت اهل.
(7). لت شأن.
صفحه : 46
به روایتی دیگر گفت: ارکاس ایقاع باشد. قتاده گفت: اهلاک باشد، و سدّی گفت: به معنی اضلال باشد.
و«1» قوله: أَ تُرِیدُون‌َ أَن تَهدُوا مَن أَضَل‌َّ اللّه‌ُ، می‌خواهی«2» که هدایت دهی«3» آن را که خدای اضلال کرده باشد! و در اینکه «اضلال» دو قول گفتند: یکی آن که سمّاهم ضالّین و حکم بضلالهم، چنان که کمیت گفت«4»:

فطایفة قد أکفرونی بحبّکم و طایفة قالوا مسی‌ء و مذنب
و وجه دیگر آن که: وجدهم اللّه ضالین، خدای ایشان را ضال‌ّ یافته بود، چنان که شاعر گفت«5»:

هبونی امرءا منکم أضل‌ّ بعیرة له ذمّة ان‌ّ الذّمام کبیر
و وجهی دگر محتمل است، و آن آن است: خذلهم اللّه بکفرهم علی سبیل العقوبة. مراد به اضلال خذلان باشد بر سبیل عقوبت. و وجهی دگر آن است که:
اضلّه عن طریق الجنّة و الثّواب، خدای ایشان را از ره بهشت و ثواب اضلال کند، و اینکه هر چهار وجه محتمل است و کلام در «ضلال» باستقصاء برفته است فی قوله:
یُضِل‌ُّ بِه‌ِ کَثِیراً وَ یَهدِی بِه‌ِ کَثِیراً«6».
وَ مَن یُضلِل‌ِ اللّه‌ُ فَلَن تَجِدَ لَه‌ُ سَبِیلًا، و هر که خدای او را اضلال کند به اینکه معانی که گفتیم تو او را راهی نیابی امّا به ره ثواب و امّا به تسمیه و حکم هدی، و امّا به توفیق و لطف، و هیچ تمسّک نیست مجبّره را بقوله: أَرکَسَهُم، برای آن که گفت: بِما کَسَبُوا، تصریح کرد به آن که اینکه معنی به ایشان به استحقاق رفت و به جزای کسب ایشان بر سبیل عقوبت. و «فئه» در لغت فرقه باشد من فأوت رأسه بالسّیف إذا شققته به، و الفأو شعب من شعاب الجبل.
قوله: وَدُّوا لَو تَکفُرُون‌َ کَما کَفَرُوا، آنگه خدای تعالی از اینکه منافقان خبر داد که: ایشان تمنّا می‌کنند و می‌خواهند که شما هم چو«7» ایشان کافر باشید. آنگه نهی
-----------------------------------
(1). آج، لب: فی. [.....]
(2). می‌خواهی/ می‌خواهید.
(3). دهی/ دهید.
(4، 5). تب شعر.
(6). سوره بقره (2) آیه 26.
(7). مر: همه، آج، لب، مر، لت: هم چون.
صفحه : 47
کرد ایشان را، أعنی مؤمنان را از ولایت و تولّای ایشان، گفت: از ایشان تبرّا کنی«1» تا آنگه که هجرت کنند در راه خدای.
و هجرت بر سه وجه بود: یکی هجرت مؤمنان با رسول- علیه السّلام- از مکّه به مدینه، چنان که خدای تعالی گفت: لِلفُقَراءِ المُهاجِرِین‌َ الَّذِین‌َ أُخرِجُوا مِن دِیارِهِم وَ أَموالِهِم«2»، و قوله: وَ مَن یَخرُج مِن بَیتِه‌ِ مُهاجِراً إِلَی اللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ«3».
و دوم«4» هجرت کافران و منافقان باشد از کفر و نفاق با ایمان چنان که در اینکه آیت هست، و از اینکه جاست در باب امامت نماز که: اگر جماعتی حاضر آیند و وقت نماز آن را تقدیم کنند به امامت نماز که قاریتر باشد قرآن به‌داند«5»، اگر در قراءت راست باشند، آن کس که [فقیه‌تر باشد، اگر در فقه راست باشند، آن کس که]«6» در هجرت مقدّمتر باشد در عهد رسول بر هجرت حمل کردند، و در عهد ما بر آن که پدرانش در اسلام پیشتر«7» باشند.
و سه‌ام«8» هجرت مؤمنان معاصی را من
قوله- صلّی اللّه علیه«9»:10» المهاجر من هجر« ما نهاه اللّه عنه.
فان تولّوا، اگر برگردند و پشت بر اسلام و توحید کنند و هجرت نکنند. فَخُذُوهُم، بگیری«11» ایشان را و بکشی«12» هر کجا یابی«13» در حل‌ّ و حرم«14»، از ایشان هرگز دوست و یار مگیری«15» که ایشان دوستی را نشایند و یاری نکنند شما را. و قوله: فَتَکُونُون‌َ سَواءً، اگر چه به «فاء» است و عقیب تمنّاست برای آن مرفوع است منصوب نیست که جواب نیست، بل تقدیر اینکه است: ودّوا لو تکفرون فتکونون بر سبیل عطف، کأنّه قال: و ودّوا أیضا لو تکفرون«16» سواء، و مثله قوله:
-----------------------------------
(1). تب، مر: کنید.
(2). سوره حشر (59) آیه 8.
(3). سوره نساء (4) آیه 100.
(4). مر: دویم.
(5). اساس، مت: قرآن به باشد، مر: و قرآن بهتر داند، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). کلمه در اساس به صورت «بیشتر» هم خوانده می‌شود.
(8). تب: سیوم، مر، لت: سیم.
(9). مر و اله. [.....]
(10). آج، لب، لت: هاجر.
(11). تب، مر، لت: بگیرید.
(12). تب، مر: بکشید.
(13). تب، مر: یابید.
(14). تب، آج، لب، مر، لت و.
(15). تب، مر: مگیرید.
(16). وز، تب، آج، لب، مر، لت: تکونون.
صفحه : 48
وَدُّوا لَو تُدهِن‌ُ فَیُدهِنُون‌َ«1»، و قوله: وَدَّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَو تَغفُلُون‌َ«2» إِلَّا الَّذِین‌َ یَصِلُون‌َ إِلی قَوم‌ٍ، یعنی ینتسبون فی قول أبی عبیدة، و گفت
فی الحدیث: من اتّصل فاغصّوه،
أی من دعا دعوی الجاهلیّة، هر که دعوی جاهلیّت کند او را تمکین مکنی«4» از آن گفتن، و آب دهنش در گلو گیرانی«5»، لأن‌ّ المعنی أغصّوه بریقه، و قال الاعشی«6»:

اذا اتّصلت قالت بکر بن و وائل و بکر سبتها و الانوف رواغم
أی انتتسبت. و بعضی دگر گفتند: یصلون من الوصول و مراد التجاست، یعنی چرا آنان که التجا کنند به قومی که میان شما و ایشان عهدی و میثاقی باشد. خلاف کردند در آن که مراد به اینکه قوم کیست، و اینکه قوم مستثنی از حکم آیت اوّل از سفک الدّماء، و آن که هر کجا بینند ایشان را بکشند که‌اند«7»! بعضی گفتند: بنی مدلج‌اند، و آن آن بود که سراقة بن مالک بن جعشم المدلجی‌ّ بنزدیک رسول آمد از پس کارزار [330- پ]
احد، و از رسول- علیه السّلام- عهدی بستند«8» که رسول به غزای ایشان نرود و گفت: هر گه قریش ایمان آرد، ما نیز ایمان آریم برای آن که ایشان حلیف قریش بودند. رسول- علیه السّلام- بر اینکه قرار داد با او و عهد کرد، و اینکه قول عمر بن شیبه است. و باقر- علیه السّلام- گفت: مراد بنی اسلم‌اند که هلال«9» بن عویمر الأسلمی‌ّ و قیل: السّلمی‌ّ- بیامد و با رسول- علیه السّلام- عهد کرد که او و قوم او به غزای رسول نیایند، و رسول- علیه السّلام- و قومش نیز به غزای ایشان نشوند، و او معاونت مشرکان نکند و یک جانب شود از ایشان. رسول- علیه السّلام- گفت: هر که در جوار و حمایت ایشان است در اینکه عهد است، تعرّضی«10» مکنید«11» او را.
-----------------------------------
(1). سوره قلم (68) آیه 9.
(2). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، ضبط قرآن مجید چنین است: وَدَّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَو تَغفُلُون‌َ.را (3). سوره نساء (4) آیه 102.
(4). تب: مکنید.
(5). تب: گیرانید.
(6). تب شعر.
(7). مر: کیستند. [.....]
(8). تب، آج، لب، لت: بستد، مت: بستدند، مر: بستاند.
(9). اساس، وز، تب، مت: بلال، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها و مراجع خبری تصحیح شد.
(10). لب، مر، لت: تعرّض.
(11). آج، لب: مکنی.
صفحه : 49
أَو جاؤُکُم، بعضی گفتند: «أو» به معنی «واو» است، چنان که چند جایگاه گفتیم که «أو» به معنی «واو» عطف آمد. بعضی گفتند: بنی مدلج‌اند، و بعضی گفتند: بنی أسلم. عمر بن شیبه گفت: بنی اشجع‌اند که ایشان به مدینه آمدند و پیشرو ایشان مسعود بن رخیله بود. رسول- علیه السّلام- بفرمود تا ایشان را میزبانی«1» کردند به خرما، و ایشان را گفت: به چه کار آمده‌اید! گفتند: برای آن آمدیم که جای ما به تو نزدیک است، و ما حرب تو را«2» کارهیم و کارزار بنی ضمره را که از میان ما و ایشان عهدی هست. آیت در حق‌ّ ایشان آمد، و آنان که اینکه گفتند، «قد» تقدیر کردند، گفتند: معنی آن است که أو جاءوکم قد حصرت، برای آن که «قد» تقریب«3» فعل ماضی کند به حال، چنان که گویند: جاء فلان ذهب عقله، و المعنی قد ذهب عقله، یعنی در آن حال و اینکه جمله حال باشد از آنان که «یصلون الی قوم» صفت ایشان است.
و قولی دگر آن است: أو الّذین جاءوکم، بر اینکه قول اینکه قوم دگر باشند، و بر هر دو قول حَصِرَت صُدُورُهُم، حال باشد، و یعقوب خواند: «حصرة صدورهم»، نصب بر حال، و معنی آنست که: ضاقت صدورهم، به شما آیند و دلهای ایشان تنگ شده باشد از قتال شما یا قتال قوم خود- که از مسلمانان جماعتی بسیار خویش ایشان بودند- یا معاهد و حلیف- و خلاصه معنی آن است که: حق تعالی ذکر گروهی منافقان کرد«4»، و آن که«5» حکم ایشان حکم کافران است، و ایشان را هر کجا یابی«6» بباید کشتن مگر گروهی که متّصل باشند به قومی که میان شما و ایشان عهدی و میثاقی باشد، امّا اتّصالی نسبی- چنان که گفتیم- یا اتّصالی عهدی از طریق همکاری، که ایشان را نباید کشتن و امّا گروهی که ایشان را ملال باشد از قتال شما و قتال متّصلان قوم خود نخواهند که با شما یا با ایشان قتال کنند، نه بر شما باشند نه با شما، و اینکه حکم منسوخ است باتّفاق.
-----------------------------------
(1). لت: مهمانی.
(2). وز، آج، لب: حرب تو.
(3). اساس، مت: تقدیر، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). آج، لب: منافق کرد.
(5). آج، لب: آنگه.
(6). تب، مر: یابید.
صفحه : 50
خلاف در آن افتاد که به کدام آیت منسوخ است! آنگه گفت: وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَسَلَّطَهُم عَلَیکُم، چون ذکر حصر و دلتنگی کرد و آن را به خدای تعالی تعلّق است، گفت: اگر به بدل حصر و دلتنگی و دل شکستگی ایشان و ملال ایشان از قتال شما ایشان را دلیری دادی بر شما بر اینکه وجه مورد آیت مورد منّت بود، گفت:
اگر خدای خواستی ایشان را بر شما مسلّط کردی مشیّت قدرت، چنان که گفت:
وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَأَعنَتَکُم«1» وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَذَهَب‌َ بِسَمعِهِم وَ أَبصارِهِم«2»، چنان که یکی از ما گوید: اگر من خواهم چنین کنم و چنین کنم، یعنی توانم کردن و در دست من است. حق تعالی هم بر اینکه وجه گفت: تواند، و لکن نکند برای آن که حکمت مانع است از آن. اگر خدای خواستی مسلّط کردی ایشان را بر شما تا با شما کارزار کردندی، نه آن که دلشان تنگ کرد تا ملال آمد ایشان را از قتال شما و با شما قتال نکنند.
وَ أَلقَوا إِلَیکُم‌ُ السَّلَم‌َ، و القا کنند به شما صلح، یعنی با شما صلح کنند و از ره کارزار شما دور شوند. و بعضی مفسّران گفتند چون بلخی و طبری و جبّائی که: مراد به «سلّم» اسلام است، یعنی اگر اسلام آورند، و معنی از روی لغت متقارب است برای آن که مسلم مستسلم باشد، و کذلک المسالم الّذی هو خلاف المحارب، قال الطّرمّاح«3».

و ذاک ان‌ّ تمیما غادرت سلما للاسد کل‌ّ حصان وعثة الکبد
فَما جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَکُم عَلَیهِم سَبِیلًا، خدای تعالی شما را بر ایشان راهی نکرد، یعنی دستی نداد از روی شرع، و رخصت نداد در قتال ایشان مادام تا مسلم یا مسالم باشند. اگر مسلمان شوند برادران شمااند، و اگر در عهد و صلح شما آیند معاهد شما باشند، به هیچ دو وجه«4» شما را نیست که با ایشان کارزار کنی«5».
آنگه گفت: سَتَجِدُون‌َ آخَرِین‌َ، گروهی دگر را یابی«6» شما، یعنی گروهی دگر هستند که حکم ایشان خلاف حکم اینان است. خلاف کردند مفسّران در آن که
-----------------------------------
(1). سوره بقره (2) آیه 220.
(2). سوره بقره (2) آیه 20.
(3). تب شعر.
(4). مر: به هیچ یک از اینکه دو وجه. [.....]
(5). تب، مر: کنید.
(6). تب: یابید.
صفحه : 51
ایشان که بودند:
کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که گفت: ایشان أسد و غطفان بودند، بیامدند و اظهار اسلام کردند و منافق بودند، و چون قوم ایشان ایشان را گفتندی: به کی«1» اسلام آورده‌ای«2»! گفتندی: بهذا القرد و بهذا العقرب، به اینکه کپی و به اینکه گزدم«3». و چون رسول را دیدندی و اصحاب او را، گفتندی: ما از شماییم، حق تعالی نفاق ایشان اظهار کرد، بگفت«4»: غرض ایشان در اینکه گفتن آن است تا به اظهار کلمه اسلام از شما ایمن باشند، و به اظهار کلمه کفر از قوم خود ایمن باشند.
و جویبر گفت از ضحّاک از عبد اللّه عبّاس که: ایشان بنو عبد الدّار بودند، و سدّی گفت: در نعیم بن مسعود [331- ر]
الأشجعی آمد، که او هر وقت آمدی بنزدیک رسول و از او امانی بستده بود، و آنگه چیزهایی«5» که رفتی نقل کردی با مشرکان، و غرض آن بود تا از هر دو گروه ایمن باشد. قتاده گفت: اینان می‌بودند از عرب به تهامه فرود آمدند، خواستند تا از هر دو قوم ایمن باشند.
و قوله: کُلَّما رُدُّوا إِلَی الفِتنَةِ أُرکِسُوا فِیها، ابو العالیه گفت که: هر گه که ایشان را امتحان و ابتلا کنند به بلیّتی تا«6» سر کفر شوند و اظهار کفر کنند. قتاده گفت: هر گه که بلایی رسد ایشان را به آن«7» با سر طریقه اوّل شوند از کفر. عبد اللّه عبّاس گفت معنی آن است که: هر گه که ایشان را با کفر دعوت کنند با سر کفر شوند.
و اصل «فتنه» اختبار و امتحان باشد، و «إرکاس» نکس باشد و سرنگونسار گردانیدن«8»، و اینکه عبارت برای تقبیح حال ایشان گفت، و برای آن با خدای تعالی حواله کرد بلفظ ما لم یسم‌ّ فاعله، که از طریق خذلان و منع توفیق بود و ایشان را با
-----------------------------------
(1). اساس، وز، تب، کلمه به صورت: «یکی» هم خوانده می‌شود، مت، آج: بکه.
(2). تب، مر: آورده‌اید.
(3). همه نسخه بدلها: کژدم.
(4). تب، آج، لب: و گفت، مر، لت: و بگفت.
(5). وز: خبرهایی.
(6). تب، آج، لب، مر، لت: با.
(7). کذا: در اساس، وز، مت، تب، آج، لب، مر، لت: ایشان را باز.
(8). وز: سرنگوسار گردانید.
صفحه : 52
خود گذاشتن. آنگه حق تعالی حکم ایشان بگفت فی قوله: فَإِن لَم یَعتَزِلُوکُم، گفت: اگر از شما جدا نشوند و با میان قوم خود که کافرانند نروند، یا دست به مصالحت و به مسالمت به شما ندهند، و معاهد شما نشوند و دست از قتال شما بنه دارند«1»، بگیری«2» ایشان را و بکشید«3» هر کجا یابید«4» که ایشان آنانند که ما شما را بر ایشان سلطانی مبین دادیم.
سدّی و عکرمه گفتند: یعنی حجّتی ظاهر، و دیگران گفتند: دستی قوی به خلاف حکم آنان که در آیت اوّل ذکر ایشان کرد که: فَما جَعَل‌َ اللّه‌ُ لَکُم عَلَیهِم سَبِیلًا«5».
قوله تعالی«6»:

وَ ما کان‌َ لِمُؤمِن‌ٍ أَن یَقتُل‌َ مُؤمِناً إِلاّ خَطَأً وَ مَن قَتَل‌َ مُؤمِناً خَطَأً فَتَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهلِه‌ِ إِلاّ أَن یَصَّدَّقُوا فَإِن کان‌َ مِن قَوم‌ٍ عَدُوٍّ لَکُم وَ هُوَ مُؤمِن‌ٌ فَتَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ وَ إِن کان‌َ مِن قَوم‌ٍ بَینَکُم وَ بَینَهُم مِیثاق‌ٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهلِه‌ِ وَ تَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ فَمَن لَم یَجِد فَصِیام‌ُ شَهرَین‌ِ مُتَتابِعَین‌ِ تَوبَةً مِن‌َ اللّه‌ِ وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلِیماً حَکِیماً (92) وَ مَن یَقتُل مُؤمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ خالِداً فِیها وَ غَضِب‌َ اللّه‌ُ عَلَیه‌ِ وَ لَعَنَه‌ُ وَ أَعَدَّ لَه‌ُ عَذاباً عَظِیماً (93) یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا ضَرَبتُم فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ فَتَبَیَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَن أَلقی إِلَیکُم‌ُ السَّلام‌َ لَست‌َ مُؤمِناً تَبتَغُون‌َ عَرَض‌َ الحَیاةِ الدُّنیا فَعِندَ اللّه‌ِ مَغانِم‌ُ کَثِیرَةٌ کَذلِک‌َ کُنتُم مِن قَبل‌ُ فَمَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَیکُم فَتَبَیَّنُوا إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیراً (94) لا یَستَوِی القاعِدُون‌َ مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ المُجاهِدُون‌َ فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم فَضَّل‌َ اللّه‌ُ المُجاهِدِین‌َ بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم عَلَی القاعِدِین‌َ دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّه‌ُ الحُسنی وَ فَضَّل‌َ اللّه‌ُ المُجاهِدِین‌َ عَلَی القاعِدِین‌َ أَجراً عَظِیماً (95) دَرَجات‌ٍ مِنه‌ُ وَ مَغفِرَةً وَ رَحمَةً وَ کان‌َ اللّه‌ُ غَفُوراً رَحِیماً (96)

نباشد«7» مؤمنی«8» که بکشد مؤمنی را مگر به خطا و هر که بکشد مومنی را به خطا بر اوست آزاد کردن گردنی مؤمن و دیتی سپرده«9» به خداوندش مگر که صدقه کنند اگر باشد از مردمانی که دشمن شما باشند و او مؤمن بود آزاد کردن گردنی مؤمن باید، و اگر باشد از گروهی میان شما و ایشان عهدی باشد دیتی سپرده باید به اهلش و آزاد کردن گردنی مؤمن، هر که نیابد روزه دو ماه پیوسته توبه از خدای، و بوده است«10» خدای دانا و محکم کار.
و هر که بکشد مؤمنی«11» را بقصد، جزای او دوزخ است
-----------------------------------
(1). کذا: در اساس، وز، تب، مت، آج، لب، مر، لت: بندارند.
(2). تب، مر: بگیرید.
(3). لت: بکشی/ بکشید.
(4). لت: یابی/ یابید. [.....]
(5). سوره نساء (4) آیه 90.
(6). اساس: ندارد، از وز افزوده شد.
(7). وز، آج، لب: و نباشد.
(8). تب، مت، آج، لب، لت را.
(9). آج، لب: و خونبهایی فرا سپرده.
(10). اساس: بود است، وز، تب: بودست/ بوده است.
(11). آج، لب: گرونده‌ای.
صفحه : 53
همیشه«1» آن جا باشد، و خشم گیرد خدای بر او و لعنت کند او را و بجارد«2» برای او عذابی بزرگ.
«3»«4»
ای آنان که ایمان آورده‌اید چون بروید«5» در ره خدای ساکنی کنید«6» و مگویید آن را که بیفگند به شما اسلام نیستی مؤمن می‌جویی مال زندگانی نزدیکتر بنزدیک خدا غنیمتهاست بسیار هم چنین بودی شما از اینکه پیش منّت نهاد [خدای]«7» بر شما، بر جای باشید که خدای بود به آنچه شما می‌کنید دانا.
راست نباشند نشستگان از مؤمنان نه خداوندان آفت نابینایی و جهاد کنندگان در راه خدای به مالشان و جانشان تفضیل داد خدای جهاد کنندگان را به مالشان و جانشان بر نشستگان پایه‌ای، و همه را وعده داد خدا نیکوتر و تفضیل داد [خدای]«8» جهاد کنندگان را بر نشستگان مزدی«9» بزرگ [331- پ].
پایه‌هایی از او و آمرزشی و بخشایشی و بود خدای آمرزنده و بخشاینده.
قوله تعالی: وَ ما کان‌َ لِمُؤمِن‌ٍ- الآیة. مفسّران گفتند: آیت در عیّاش بن ابی
-----------------------------------
(1). تب در.
(2). تب: بجارده، لت: بیجارد.
(3). اساس: فثبتوا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد.
(4). اساس: فتثبتوا، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها و ضبط قرآن مجید تصحیح شد.
(5). لت: بروی.
(6). مت: بر جای باشید.
(7). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(8). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(9). مت: مژدی.
صفحه : 54
ربیعة المخزومی‌ّ«1» آمد که بنزدیک رسول آمد به مکّه پیش از هجرت و ایمان آورد.
چون رسول«2» با مدینه آمد، او در مکّه نتوانست بودن بیامد و با بعضی کوههای مدینه رفت و جای بساخت و آن جا مقام کرد. چون خبر اسلام او به مادرش رسید، جزعی عظیم کرد و سخت آمد او را و پسرانش را گفت- ابو جهل و حارث را- پسران هشام- و اینان«3» برادران عیّاش بودند از مادر- که: به خدای که در زیر هیچ سقفی نشوم و هیچ طعامی و شرابی نخورم تا نبروی«4» و او را پیش من نیاری«5».
ایشان برخاستند- و حارث بن زید بن أنیسه با ایشان بود- و بیامدند به آن جا که عیّاش جای ساخته بود و او را گفتند: مادرت سوگند خورده است که در زیر هیچ سقفی نشود و طعام و شراب نخورد تا تو را نبیند، و با او عهد کردند و سوگند خوردند که او را نیازارند، و در باب دین بر او اکراه نکنند.
او چون حدیث مادر شنید و سوگند و عهد ایشان، به زیر آمد و دست در دست ایشان نهاد. ایشان او را بگرفتند و دستهایش ببستند، و هر برادری او را صد تازیانه بزدند و او را با مکّه آوردند پیش مادرش. مادر سوگند خورد که او را از بند رها نکند تا کافر نشود و از دین برنگردد. آنگه او را بیاوردند و در آفتاب افگندند. او چون کار بر او سخت شد، آنچه ایشان می‌خواستند از او بگفت. او را بگشادند. اینکه حارث بن زید که با ایشان همراه بود او را ملامت کرد و عیب کرد و گفت: یا عیّاش؟ اینکه چیست که کردی؟ نه بر دین پدرانت بماندی نه در اینکه دین که رفته بودی«6». و اگر اینکه دین که بر او بودی هدی بود از هدی برگشتی، و اگر ضلالت بود تو چندگاه ضال‌ّ بودی. مانند اینکه حدیثهای موحش گفت. عیّاش گفت: و اللّه که هر کجا خالی یابم تو را، از تو برنگردم«7» تات«8» نکشم. آنگه برخاست و با مدینه آمد و اسلام تازه کرد و در مدینه مقام ساخت. پس از آن به مدّتی اینکه حارث بن زید هم به مدینه آمد و اسلام
-----------------------------------
(1). اساس، وز، مت: المخذومی، با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). وز، تب، آج، لب، لت علیه السّلام.
(3). مر: ایشان.
(4). تب: بنروید، آج، لب: بنروی، لت: نروی.
(5). تب، مر: نیارید.
(6). آج، لب بماندی، لت: گرفته بودی بماندی.
(7). مر، لت: باز نگردم.
(8). تب، مر: تا تو را، لت: تا آن که تو را.
صفحه : 55
آورد، و در اینکه وقت عیّاش غایب بود و خبر نداشت از اسلام حارث. چون بازآمد، یک روز اینکه حارث را دید به قبا، حمله برد بر او و او را بکشت. مردم او را گفتند:
چرا کشتی اینکه را که اینکه مسلمان است! او گفت: من ندانستم و پشیمان شد، و بنزدیک رسول آمد و اینکه حال با رسول- علیه السّلام- بگفت و سوگند خورد که من از اسلام او خبر نداشتم. خدای تعالی اینکه آیت فرستاد: وَ ما کان‌َ لِمُؤمِن‌ٍ أَن یَقتُل‌َ مُؤمِناً إِلّا خَطَأً، گفت: نباشد هیچ مؤمن را که مؤمنی را بکشد، یعنی روا نباشد او را و حلال نبود و رخصت نیست او را که مؤمنی را بکشد [مگر]«1» به خطا. [خطا]«2» استثنای منقطع است بر«3» قول بیشتر مفسّران به معنی «لکن»، چنان که شاعر گفت«4»:

من البیض لم تظعن بعید او لم تطأ علی الإرض [الّا ریط برد مرجّل]«5»
[و المعنی انّها لم تطأ علی الارض]«6» وطئت علی برد مرجّل و هو غیر الارض یصفها بانّها ناعمة، و اینکه را مثال بسیار است، قال اللّه تعالی: ما لَهُم بِه‌ِ مِن عِلم‌ٍ إِلَّا اتِّباع‌َ الظَّن‌ِّ«7»، و تقدیر اینکه است که: هیچ مؤمن را نیست که مؤمن را بکشد بعمد و قصد، امّا اگر به خطأ کشد او را حکمش اینکه است که گفت در آیت. و قومی گفتند«8»: استثنا متّصل است و معنی آن است که: اگر مؤمنی [مؤمنی]«9» را بکشد بخطا از ایمان و حکم ایمان بیرون نباشد«10»، و اگر بعمد باشد از حکم بدر بود«11»، و اصحاب وعید باشد«12» حکم آن کس که او بر سبیل خطا کسی را بکشد بگفت.
و «خَطَأً» در هر دو جایگاه نصب او بر تمییز«13» است، برای آن که در اوّل تقدیر
-----------------------------------
(9- 1). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). اساس و همه نسخه بدلها بجز مت: ندارد، از مت افزوده شد.
(3). اساس، مت سبیل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(4). تب شعر. [.....]
(6- 5). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). سوره نساء (4) آیه 157.
(8). مر که.
(10). مر: بدر نیاید.
(11). لب، لت، مر و اینکه تأویل معتزله.
(12). تب، آج امّا، لب، مر، لت: آنگه.
(13). امت، آج، لب، مر: تمیز.
صفحه : 56
هم اینکه است: الّا ان یقتله (خطأ)«1» آن کس که مؤمنی را به خطا بکشد، فَتَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ، أی فعلیه تحریر رقبة، بر اوست که برده مؤمن«2» آزاد کند«3».
بدان که قتل بر سه ضرب است: عمد محض است و خطای«4» محض است و خطاء شبیه بالعمد، و مذهب ابو حنیفة و شافعی هم اینکه است، و مالک [گفت]«5» بر دو ضرب است: عمد و خطا، و آنچه ما شبیه«6» عمد گفتیم او عمد گفت.
امّا قتل عمد را در وقود باشد و قصاص، الّا که اولیای مقتول عفو بکنند یا به دیت راضی شوند. و خطای شبیه«7» عمد آن باشد که: قصد کند به تأدیب کسی که او را [در]«8» شرع باشد که او را تأدیب کند«9» کشته شود، یا کسی را فصد کند«10»، یا دارو«11» دهد و غرض منفعت و مصلحت آن کس باشد قتل حاصل شود اینکه خطایی باشد که با عمد ماند، اینکه جا قصاص واجب نبود، بل دیت باید دادن مغلّظ در خاص‌ّ مال قاتل دون عاقله.
و امّا خطای محض آن بود که کسی تیری به صیدی اندازد بر کسی آید«12» کشته شود آن کس«13» بر او کفّارت باشد در خاص‌ّ مال او و دیت بر عاقله باشد [332- ر]، مخفّف- چنان که بیان کردیم«14»- وقود نباشد به هیچ حال.
امّا قتل عمد هر عاقلی بالغ که او قصد کشتن غیری کند به هر آلت که باشد از آهن و جز آن از چوب و سنگ و زهر و گلو گرفتن و هر چه به غالب عادت عند آن قتل حاصل آید- اگر آزاد باشد و اگر بنده- و اگر کافر باشد یا مسلمان- مرد یا زن به هر وجه که باشد قصاص واجب بود بر او«15» الّا که اولیای مقتول راضی شوند به دیت یا به
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز مت و.
(2). مر: بنده مؤمن را.
(3). مر و.
(4). وز، تب، مر: خطاء.
(5). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7- 6). ملب: شبه.
(8). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(9). مر: تأدیب باید کرد، چون او را تأدیب کند.
(10). تب، لب، مر: قصد کند.
(11). مر: دارویی.
(12). تب، مر و.
(13). مر را.
(14). همه نسخه بدلها: چنان که بیان کنیم.
(15). اساس، مت که، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 57
عفو، و بنزدیک شافعی هم چنین است، و مالک و إبن ابی لیلی و ابو یوسف و محمّد بن الحسن، و بنزدیک ابو حنیفه اگر نه به آهن کشته باشد قصاص واجب نبود، و شعبی و نخعی و حسن بصری هم چنین گفتند. و اگر کودکی یا دیوانه‌ای یا ناقص عقلی کسی را بکشد بعمد، حکم آن حکم خطا باشد، بر او قصاص نبود بل دیت باشد بر عاقله و قوله: تَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ، بنزدیک ما برده‌ای باید«1» بالغ مؤمن، یعنی مظهر ایمان از کلمه شهادت و شعار اسلام، و با وجود بالغ طفل نشاید عندنا و عند الشّافعی، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و شعبی و حسن و ابراهیم و قتاده، و اگر بالغ نیابد روا باشد که کودکی آزاد کند مسلمان زاده، و اگر نیابد کودکی را از آن نوع که باشد، سواء اگر مقتول مرد باشد یا زن یا کودک یا دیوانه یا کافر یا بنده، و شافعی در همه موافقت کرد«2»، و ابو حنیفه در بنده موافقت کرد بس، و مالک در بنده خلاف کرد.
و اگر جماعتی مشارکت کنند در قتل یک کس، بر هر یکی از ایشان کفّارتی باشد، و جمله فقها موافقت کردند مگر عثمان بتّی که او گفت: بر همه یک کفّارت باشد.
و کفّارت قتل عمد سه چیز باشد علی الجمع: برده«3» مؤمن که آزاد کند، و شصت درویش را طعام، و دو ماه پیوسته روزه‌ها دارد«4»، و جمله فقها خلاف کردند در اینکه. و کفّارت قتل خطا یا برده‌ای باشد، اگر نیابد روزه دارد دو ماه، و اگر نتواند شصت درویش را طعام دهد مانند کفّارت ظهار. و شافعی را دو قول است: یکی چنین که ما گفتیم، و دگر آن که روزه در ذمّه او می‌باشد تا آن که توانا شود و بدارد.
و در کفّارت قتل«5» عمد اصلا که خود بر او کفّارت باشد یا نه، شافعی و مالک و زهری موافقت کردند، و ابو حنیفه و اصحابش و سفیان ثوری گفتند: کفّارت نیست بر او به هیچ وجه. و اگر کسی خود را بکشد بر او دیت و کفّارت نباشد بنزدیک ما و
-----------------------------------
(1). مر: باشد.
(2). مر: کرده.
(3). مر: بنده.
(4). مت: دو ماه روزها پیوسته دارد، وز، تب، آج، لب، مر: پیوسته روزه دارد.
(5). اساس و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
صفحه : 58
بیشتر فقها، و شافعی گفت: بر او کفّارت باشد، و از مالش برده‌ای«1» بخرند و آزاد کنند برای او.
وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهلِه‌ِ، و دیتی که به اهل مقتول بسپارد و ایشان اولیای خون باشند اولیتر کس به او و به میراث او«2» اگر عمد باشد یا شبه«3» عمد بر خاص‌ّ مال او و اگر خطای محض باشد بر عاقله و ایشان عصبه او باشند از برادران پدری یا پدری و مادری دون مادری تنها، و اعمام و بنی اعمام پدر و پسران اعمام پدر و موالی اعنی من فوق«4» قال ابو حنیفة، و در موالی من اسفل.
شافعی را دو قول است: یکی چنان که ما گفتیم که بر ایشان چیزی نیست، و یکی آن که هست و مذهب شافعی هم اینکه است و جماعتی فقیهان، و ابو حنیفه گفت«5»: پدر و فرزند هم عاقله باشند، و دیت قتل خطا ابتداء بر عاقله واجب باشد، و بعضی اصحابان ما گفتند: عاقله دیت بدهند به اولیای مقتول و از قاتل باز ستانند، و مذهب درست، اوّل است.
و شافعی را دو قول است: یکی چنین که«6» ما گفتیم، و دگر آن که بر قاتل واجب می‌شود اوّلا آنگه عاقله از او تحمّل کند، و ابو حنیفه چنین گفت، پس شافعی به یک قول موافق ماست و به یک قول موافق ابو حنیفه و چون عاقله بسیار باشند«7» و بیش از دیت باشند«8» بر ایشان ببخشند به نصیب، و شافعی گفت: از توانگر بیش از نیم دینار نستانند«9» و از متحمل«10» دانگ و نیم«11»، اگر چیزی بماند بر امام باشد.
و بیت المال ابتداء بالأقرب فالأقرب کنند چنان که استحقاق میراث ایشان باشد، و بنزدیک ما بر بیت المال«12» چیزی نباشد إِلّا أَن یَصَّدَّقُوا، و المعنی الّا أن
-----------------------------------
(1). مر: بنده‌ای.
(2). آج، لب و. [.....]
(3). تب، آج، لب: شبیه.
(4). لب، لت و به.
(5). مر: و جماعتی فقها و ابو حنیفه گفتند.
(6). مر: چنان که.
(7). اساس، مت: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). تب: باشد.
(9). اساس، مت: نستاند، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(10). تب، لب، مر، لت: متجمّل.
(11). لت: دانگی نیم.
(12). وز: ما بیت المال.
صفحه : 59
یتصدّقوا، الّا که صدقه کنند اولیای مقتول و به ایشان بخشند و رها کنند به ایشان.
«تا» ی تفعّل را قلب کردند با «صاد»، و آنگه در «صاد» ادغام کردند، و کذلک فی «اطّیرنا«1»» و «اثّاقلتم«2»» و الأصل تطیّرنا و تثاقلتم. فَإِن کان‌َ مِن قَوم‌ٍ عَدُوٍّ لَکُم وَ هُوَ مُؤمِن‌ٌ، یعنی فان کان المقتول خطأ، اگر اینکه را که به خطا کشته باشند و از جمله کافران باشد، یعنی در میان ایشان باشد، و او که کشته است مؤمن باشد کشنده را کفّارت باشد و دیت نبود بر او.
آنگه«3» خلاف کردند. بعضی گفتند که: اینکه مسلمانی باشد در میان کافران کسی او را بکشد بر او کفّارت باشد و دیت نباشد برای آن که ورثه او کافرانند و کافر از مسلمان میراث نگیرد، و اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و سدّی و قتاده و ابراهیم و إبن زید، بعضی دگر گفتند: کسی را خواست که از سرای حرب به سرای اسلام آید [و اسلام آرد]«4» آنگه با سرای حرب رود چون لشکری از مسلمانان به غزای ایشان روند کافران بگریزند، او نبگریزد«5» [332- پ]
برای ایمانش، ایشان بیایند«6» ندانند که او مسلمان است او را بکشند، و اینکه [از]«7» جنس«8» قتل خطا باشد و اینکه روایتی است از عبد اللّه عبّاس.
وَ إِن کان‌َ مِن قَوم‌ٍ بَینَکُم وَ بَینَهُم مِیثاق‌ٌ و اگر اینکه کشته از قومی باشد که میان شما و ایشان عهدی باشد و ذمّتی، و نه از اهل حرب باشد، آنگه او را به خطا بکشند دیتی لازم آید که به قوم و اهل او دهند، از عاقله بستانند، و قاتل، کفّارت را برده«9» مؤمن آزاد کند.
آنگه در اینکه کشته دوم خلاف کردند که شرط هست که او مؤمن باشد یا نه، بعضی گفتند که: اگر کافر باشد هم اینکه حکم دارد و ایمان شرط نیست، و اینکه قول
-----------------------------------
(1). اشاره است به سوره نحل (27) آیه 47.
(2). اشاره است به سوره توبه (9) آیه 38.
(3). اساس، مت: برانک، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(5). تب، لت: بنگریزد.
(6). آج، لب، مر و.
(7). اساس، مت، مر: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(8). مر: اینکه چنین.
(9). مر: بنده.
صفحه : 60
عبد اللّه عبّاس است و زهری و شعبی و ابراهیم و نخعی و قتاده و إبن زید و اینکه مذهب شافعی است، و بعضی دگر گفتند: مراد آن است که او اگر چه از کافران معاهد باشد او مؤمن باشد، و اینکه مذهب ماست و قول جماعتی مفسّران چون حسن بصری و ابراهیم النّخعی، الّا آن که مذهب ما آن است که دیت به وارثان مسلمانش دهند و به کافران ندهند، و اگر هیچ وارث مؤمن ندارد«1» دیت«2» بیت المال را باشد، و مراد به عهد ذمّه است، و خطا آن باشد که او قصد چیزی دگر کند آن بر نیاید چیزی دگر بر آید.
امّا دیت، بنزدیک ما شش جنس باشد: شتر و گاو و گوسفند و زر و سیم و حلّه، اگر مرد اهل شتر باشد صد شتر، و اگر اهل گاو باشد دویست گاو، و اگر اهل گوسپند باشد هزار گوسپند، و اگر اهل زر باشد هزار دینار، و اگر از اهل درم باشد ده هزار درم، و اگر از اهل حلّه باشد دویست حلّه، و اینکه قول ابو یوسف و محمّد الحسن«3» است و احمد حنبل، الّا آن است که ایشان از گوسپند دو هزار گفتند، و ابو حنیفه گفت: اصل او سه است زر و درم و شتر، الّا آن است که گفت: مخیّر باشد و اعواز شرط نکرد.
و شافعی را دو قول است در قدیم گفت: صد شتر اگر نیابند«4» یا هزار دینار یا دوازده هزار درم و بیشتر«5» فاضلتر باشد، و قولی دگر آن است که در جدید گفت: صد شتر باید، اگر نیابد انتقال کند با بهایش چندان که برآید. و در روایت بعضی اصحاب ما از درم دوازده هزار آمده است. آنگه در تغلیظ و تخفیف آن خلاف کردند.
دیت عمد مغلّظ ستانند، اگر زر باشد هزار دینار سرخ، و اگر شتر باشد صد شتر تمام است، و شافعی گفت: در قتل عمد و شبیه [عمد]«6» دیت بر سه ثلث باشد، سی«7» حقّه و آن سه ساله باشد در چهارم شده که مستحق‌ّ رکوب باشد سی جذعه و آن
-----------------------------------
(1). اساس، مت و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(2). وز، تب، آج، لب، مر، لت او.
(3). لب، مر، لت: محمّد بن الحسن.
(4). مر: و اگر نباشد.
(5). تب، آج، مر، لت: و شتر.
(6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). مر: سی و سه.
صفحه : 61
پنج ساله باشد و چهل خلفه و آن آبستن باشد فی بطونها أولادها، و محمّد بن الحسن هم اینکه گفت، و ابو حنیفه و ابو یوسف و ثوری گفتند: از چهار ربع باشد ربعی و آن بیست و پنج بود. بنت مخاض، و آن یک ساله باشد، و بیست و پنج [بنت]«1» لبون و آن دو ساله باشد، و بیست و پنج حقّه و بیست و پنج جذعه.
و دیت عمد بنزدیک ما حال‌ّ باشد بنزدیک بیشتر اصحاب ما، و بعضی اصحاب«2» گفتند: به یک سال از او بستانند، و شافعی چنان گفت که قول اوّل ماست که حال‌ّ باشد، و ابو حنیفه گفت که: به سه سال«3» بستانند.
امّا دیت عمد شبیه بالخطا مغلّظ باشد بر اثلاث سی و سه بنت لبون و سی و سه حقّه و سی و چهار خلفه که به حدّ آن باشد که فحل بر او گشنی کند، و در راویان بعضی اصحاب ما سی بنت مخاض و سی بنت لبون و چهل خلفة طروقة الفحل.
و شافعی فرقی نکرد میان عمد محض و شبیه الخطا در اینکه مسأله و اجل چنان گفت که ما در دیت خطا گوییم در سه سال، و ابو حنیفه بر ارباع گفت- چنان که بیان کردیم- در عمد مذهب او، و مالک گفت: قصاص واجب باشد در شبیه العمد، چنان که در عمد دیت نبود. شبرمه گفت: دیه شبیه العمد حال‌ّ بود چنان که ما گفتیم در عمد محض.
و دیت قتل خطا مغلّظ بود در ماه حرام و در حرم، و شافعی هم چنین گفت جز [که]«4» او یکی بفزود«5» و آن قتل یکی از محرم است چون مادر و پدر و برادران و خواهران و فرزندان ایشان. و ابو حنیفه و مالک گفتند: در او تغلیظ نباشد به هیچ وجه، و در صحابه مذهب شافعی روایت کرده‌اند«6» عمر و عثمان و عبد اللّه عبّاس، و در تابعین سعید بن المسیّب و سعید جبیر«7» و عطا و طاووس و زهری، و مذهب ابو حنیفه روایت است«8» از عبد اللّه مسعود، و در تابعین نخعی و شعبی.
امّا دیت قتل خطا صد شتر باشد اگر عاقله از اهل شتر بود ارباع باشد ربعی بنت
-----------------------------------
(1). اساس: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(2). آج، لب، مر، لت ما. [.....]
(3). تب مال.
(4). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). مر: بیفزود.
(6). آج، لب، مر، لت از.
(7). تب، مر: سعید بن جبیر.
(8). وز: روا نیست.
صفحه : 62
مخاض و ربعی بنت لبون و ربعی حقّه و ربعی جذعه، و اینکه روایت است از امیر المؤمنین علی- علیه السّلام. و بعضی دگر گفتند: اخماس است، بیست بنت مخاض، و بیست بنت لبون، و بیست إبن لبون، و بیست حقّه، و بیست جذعه، و اینکه از عبد اللّه مسعود روایت است. و در اخبار ما هر دو آمده است، و اینکه روایات متکافی است، و اولیتر تخیّر«1» باشد و به سه سال بستانند.
امّا دیه اهل ذمّه بهری گفتند که: چون دیت [333- ر]
مسلمانان است، و اینکه روایت کرده‌اند از ابو بکر و عثمان و عبد اللّه مسعود و ابراهیم نخعی و مجاهد [و]«2» زهری و شعبی، و اینکه مذهب ابو حنیفه است و اصحاب او.
و بعضی دگر گفتند: نیمه دیت مسلمان باشد، و اینکه روایت است از عمر خطّاب و عمر بن عبد العزیز و عمرو بن شعیب، و بعضی دگر گفتند: بر ثلث دیت مسلمان باشد، و اینکه قول سعید بن المسیّب است و مذهب شافعی و اسحاق و ابو ثور.
و احمد حنبل گفت: اگر قتل عمد باشد، مانند دیت مسلمان باشد، و اگر خطا بود نیمه دیت مسلمان، و معاهد و مستأمن و ذمّی یک معنی دارد، و بنزدیک ما هشصد«3» درم باشد، و فرقی نبود میان اهل کتاب أعنی جهودان و ترسایان و میان گبرکان«4» در اینکه باب بنزدیک ما که دیت هر یکی از ایشان هشصد«5» درم باشد، و مذهب شافعی و مالک با مذهب [ما]«6» موافق است در اینکه باب.
و عمر عبد العزیز«7» گفت: دیت او نیمه دیت مسلمان باشد چنان که در اهل کتاب گفت، و ابو حنیفه گفت: دیت او چون دیت مسلمان باشد.
قوله: فَمَن لَم یَجِد فَصِیام‌ُ شَهرَین‌ِ مُتَتابِعَین‌ِ، أی فعلیه صیام شهرین متتابعین، هر که نیابد. خلاف کردند در آن که چه نیابد. بعضی گفتند: برده‌ای«8» که آزاد کند و بهای او، و اینکه قول مجاهد است و بیشتر مفسّران. و بعضی دگر گفتند: نیابد، یعنی
-----------------------------------
(1). مر: نخییر.
(2). اساس، وز، مت: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5- 3). تب، مر، لت: هشتصد.
(4). مر: گبران.
(6). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). مت، مر: عمر بن عبد العزیز.
(8). مر: بنده‌ای.
صفحه : 63
دیت و کفّارت روزه او را کفایت باشد و قایم بود مقام دیت و کفّارت، و اینکه قول مسروق است و قول اوّل درست‌تر است برای آن که دیت بر عاقله است و کفّارت بر او به اجماع و آنچه تکلیف دیگری باشد او را عوض نباید کردن.
و از شرط روزه آن است که: متتابع بود، پیاپی بلا فصل، و اگر یک ماه بدارد و از دوم چیزی بدارد و اگر خود یک روز باشد پس بگشاید مخطی باشد جز آن که بنا شاید کردن«1» و با سر نباید گرفتن، و اگر یک ماه بدارد و از ماه دوم«2» هیچ نداشته باشد«3» بگشاید«4» باید گرفتن به همه حال.
و قوله: تَوبَةً مِن‌َ اللّه‌ِ، نصب او بر مفعول له باشد، یعنی عودی و رجعتی است از خدای تعالی بر شما به رحمت تا تخفیف باشد آن را که برده«5» ندارد. و در کفّارت بر او بسته نشود، و کسی را نبود که اعتراض کند بر وجوب دیت بر عاقله و گوید اینکه ظلم است یا تکلیف مالا یطاق، برای آن که اینکه آن گاه بودی که اینکه در حق‌ّ عاقله بر سبیل عقوبت بودی، اینکه بر وجه عبادت است و خدای تعالی عاقله را بر اینکه ضمان ثواب کرده است اینکه به مثابت زکات و صدقه و خمس است نه آن است«6» به جنایتی که دیگری کرد او را می‌فرماید گرفتن.
وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلِیماً حَکِیماً، و خدای تعالی همیشه عالم و حکیم بوده است، عالم به احوال مکلّفان و مصالح ایشان، و حکم«7» در اوامر و نواهی که ایشان را کند.
وَ مَن یَقتُل مُؤمِناً مُتَعَمِّداً- الایة. مفسّران گفتند: آیت در مقیس بن صبابة الکنانی‌ّ آمد، و آن آن بود که او برادرش را- هشام بن صبابه را- کشته یافت در بنی النّجّار، و برادرش مسلمان بود، بنزدیک رسول آمد، و رسول را- علیه السّلام- بگفت. رسول- علیه السّلام- مردی را از بنی فهر با او بفرستاد به بنی النّجّار، و گفت ایشان را بگو«8» که: رسول خدای سلام می‌کند شما را و می‌گوید اگر قاتل برادر اینکه مرد
-----------------------------------
(1). تب: بنا نشاید کردن. [.....]
(2). مر: دویم.
(3). تب و.
(4). تب، آج، لب، لت با سر.
(5). مر: بنده.
(6). همه نسخه بدلها که.
(7). آج، لب، مر: حکیم.
(8). مر: بگوی.
صفحه : 64
را می‌دانی«1» با او دهیدش تا بکشد او را، و اگر نمی‌دانی«2» که او را که کشته است دیت او به برادرش دهی«3».
اینکه مرد فهری بیامد و اینکه پیغام بداد، ایشان گفتند: سمعا و طاعة للّه و لرسوله، به خدای که ما قاتل او را نمی‌دانیم و لکن دیتش بدهیم، و آنگاه صد شتر بیاوردند و به مقیس دادند، و ایشان هر دو روی با مدینه نهادند و مسافت نزدیک بود، شیطان وسواس آورد مقیس را که [تو]«4» اینکه دیت بستانی مردم تو را عیب کنند. رای آن است که اینکه مرد را بباید کشتن تا در برابر خون برادرت باشد و شتر براندن و به رفتن«5». آنگه رها کرد تا فهر«6» غافل شد، سنگی برداشت بزرگ و بر سر او زد«7» و او را بکشت، و شتری را بر نشست و باقی شتر براند و روی به مکّه نهاد و مرتد شد، و اینکه بیتها بگفت«8»:

قتلت به فهرا و حمّلت عقله سراة بنی النّجّار ارباب فارع

و ادرکت ثأری و اضطجعت مرسّدا و کنت الی الأوثان اوّل راجع
خدای تعالی در حق‌ّ او اینکه آیت فرستاد و بیان کرد که: هر کس که مؤمنی را بکشد بقصد، جزا و پاداشت او دوزخ باشد که در آن جا خالد بدارد او را، و خشم خدای بر او بود، و لعنت کند«9» او را و او را عذابی عظیم دهد.
و اهل وعید از معتزله و خوارج تمسّک کردند به اینکه آیت در آن که کشنده مؤمن ابد در«10» دوزخ بماند و از ایمان به درآید به اینکه کشتن، و بنزدیک ما و جمله مرجیان از اسم ایمان و حکم اهل ایمان بیرون نیاید، و به اینکه فعل مؤبّد در دوزخ بنماند. و دلیل بر آن که قاتل به قتل از حکم ایمان به در نیاید آن است که: حق تعالی چون ذکر قتل
-----------------------------------
(1). تب، مر: می‌دانید.
(2). تب، مر: نمی‌دانید.
(3). تب، مر: دهید.
(4). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). آج، لب، لت: شتر براندند و برفتند، مر: شتر راندند و برفتند.
(6). مر: فهری.
(7). اساس، مت: آورد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(8). تب شعر.
(9). مر خدا.
(10). لت: مؤمن اندر.
صفحه : 65
عمد کرد ایشان را به نام ایمان خواند فی قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا کُتِب‌َ عَلَیکُم‌ُ القِصاص‌ُ«1» فَمَن عُفِی‌َ لَه‌ُ مِن أَخِیه‌ِ شَی‌ءٌ«4» ذلِک‌َ تَخفِیف‌ٌ [333- پ]
مِن رَبِّکُم وَ رَحمَةٌ«7»، و اینکه از صفت مؤمنان است برای آن که خدای تعالی با کافران تخفیف و رحمت نکند، آنگه آن را که اعتداء کند، پس از اینکه گفت: او را عذابی الیم باشد، و ذکر کفر و تخلید نکرد. و عذاب متناول باشد قصاص را و حکم او حکم عقاب نیست، دلیل بر اینکه قوله: قاتِلُوهُم یُعَذِّبهُم‌ُ اللّه‌ُ بِأَیدِیکُم«8». دلیل«9» دیگر قوله تعالی: وَ إِن طائِفَتان‌ِ مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ اقتَتَلُوا فَأَصلِحُوا بَینَهُما«10»- الآیة، ذکر ایشان به نام ایمان کرد در حال اقتتال با یکدیگر، و اقتتال به عمد باشد به خطا نباشد. و از جهت اخبار آنچه اخبار متواتر است بر آن که رسول- علیه السّلام- بیعت مردمان که ستدی«11» بر آن ستدی«12» که شرک نیارند و خون به ناحق نکنند و آنچه«13» شرایط اسلام است از اجتناب کبایر، آنگه گفتی:
فمن فعل من ذلک شیئا فاقیم علیه الحدّ فهو کفّارة له و من ستر علیه فامره الی اللّه عزّ و جل‌ّ ان شاء غفر له و ان شاء عذّبه
، گفتی: هر که از اینکه کبایر ارتکاب چیزی کند و حدّ بر او برانند آن کفّارت باشد او را، و هر که را پرده به او فرو گذارند«14» کار او با خداست، اگر خواهد بیامرزد او را و اگر خواهد عذابش کند.
-----------------------------------
(1). اساس: القتال، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها، از قرآن مجید تصحیح شد. (7- 4- 2). سوره بقره (2) آیه 178.
(3). اساس، مت: باشد، مر: نمی‌باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). تب، آج، لب، مر، لت را.
(6). اساس، مت و، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها زاید می‌نماید.
(8). سوره توبه (9) آیه 14.
(9). لت: دلیلی.
(10). سوره حجرات (49) آیه 9.
(11). مر: بستدی.
(12). مر: بر آن شرط بستدی.
(13). تب: و آن که. [.....]
(14). لت: فرو گزارند.
صفحه : 66
و اگر قاتل کافر بودی، اینکه حدیث را وجهی نبودی که حکم کافر خلاف اینکه باشد.
و نیز اجماع امّت است که: در عهد رسول- علیه السّلام- بسیار قتل افتاد به عهد«1»، رسول- علیه السّلام- ولی‌ّ خون را گفت:
أ تعفوا
«2»، عفو کنی«3» اینکه مرد را! چون شفیعی«4»، گفت: نه، گفت: دیت بستانی«5»! گفت: نه، گفت: قصاص کنی، و مرد را نفرمود که ایمان با سر گیر که کافر شدی، و نیز شفاعت نکردی در حق‌ّ کافر«6» مرتد، و نیز آن که او را عفو کردند یا دیت از او قبول کردند، حکم اهل ردّت بر ایشان نراند«7» از تحریم زن و فساد عقد، و اگر چیزی بودی از اینکه معنی واجب بودی که بیان کردی.
دگر آن که گفت:
8» من اصل الاسلام الکف‌ّ عمّن قال لا اله الّا اللّه لا یکفّره« بذنب،
از اصل مسلمانی آن است که زبان از گوینده لا اله الّا اللّه نگاه داری و او را به هیچ گناه که کند کافر نخوانی.
دلیلی دیگر آن است که: کفر به اتّفاق جحود است، و قاتل منکر نیست خدای تعالی [را]«9»- جل‌ّ جلاله- و جاحد نیست، و اگر آن که کفر نیارد روا باشد که او را کافر خوانند آن کس که ایمان ندارد روا باشد که او را مؤمن خوانند.
اگر گویند: نه خدای تعالی واجب کرد قاتل مؤمن را خلود در دوزخ! گوییم از اینکه چند جواب است: یکی آن که بیان کردیم پیش از اینکه که عموم را صیغتی مختص نیست، بل الفاظ عموم که گویند اصحاب عموم مشترک است میان عموم و خصوص.
دگر آن که بیان کردیم که آیت در حق‌ّ شخصی معیّن آمد به روایت جماعتی مفسّران- چنان که قصّه‌اش برفت.
-----------------------------------
(1). کذا: در اساس، وز، مت، دیگر نسخه بدلها: به عهد.
(2). مر: العفو.
(3). کنی/ کنید.
(4). آج، لب: شفیع.
(5). اساس، مت: بستان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). لت، مر: کافری.
(7). اساس: براند، با توجّه به تب، مر و لت تصحیح شد.
(8). تب، مر: تکفره.
(9). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 67
دگر آن که چون ابطال عموم کردیم تخصیص توان کردن آیت: به من«1» قتل مؤمنا متعمّدا لایمانه و«2» مستحلّا بقتله، چون برای ایمانش کشد«3» یا مستحل‌ّ قتل او باشد کافر شود«4» مستحق‌ّ عقاب ابد بود.
دگر آن که گفت: فَجَزاؤُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ، یعنی مستحق‌ّ دوزخ شود، چنان که یکی از ما گوید: من فعل کذا فجزاءه کذا، از کجا که آن جزا لا محال واقع باشد به ایشان، و جزا«5» نشاید که بعد الاستحقاق [آن جزا به ایش]«6» ان رسد، و از اینکه جاست که مزدوری که برای کسی کاری کند و مستحق‌ّ اجرتی شود، آن زر و سیم که در کیسه مستأجر باشد نگویند جزای اوست، بل مزد او بر ذمّه مستأجر باشد دراهمی نامعیّن تا از آن جا دهد که او خواهد، و از اینکه جا گویند: جزا قاتل العمد القود، و اگر چه نکرده باشند«7»، و جزاء الزّانی المحصن الرّجم، و اگر چه در وجود نیامده باشد، و جزاء الکافر الخلود فی النّار، و محال است که خلود در دوزخ در وجود آید. الّا شیئا بعد شی‌ء، برای آن که آنچه در وجود آید متناهی باشد، و مالا یتناهی در وجود محال است. به اینکه جمله معلوم شد که آنچه اصحاب وعید گفتند که: جزاء موجود باشد و نا موجود را جزاء نگویند صحیح نیست.
امّا قوله: وَ غَضِب‌َ اللّه‌ُ عَلَیه‌ِ وَ لَعَنَه‌ُ، مانع نیست از اینکه برای آن که اینکه هم بر سبیل استحقاق است، و روا باشد که بعد الاستحقاق عفو دریابد [او را]«8». و اصحاب وعید را چاره از آن که آیت را تخصیص کنند بر اصل خود به نفی توبه، چون ایشان را باشد که اخراج تایب کنند از حکم آیت، و آیت را تخصیص کنند و تقیید به نفی توبه، ما را باشد که اخراج کنیم آن را که عفو متناول باشد او را. و اگر«9» ایشان را گوییم: از کجا خلود را بر تأیید تفسیر دادی«10»! و خلود در کلام عرب عبارت باشد از
-----------------------------------
(1). تب: من، مر: فمن.
(2). مر، لت: او.
(3). مر: کشند.
(4). آج، لب و. [.....]
(5). آج، مر: چرا.
(6). اساس، وز، مت: افتادگی دارد، آج، لب، مر، لت: عفو خداوند به ایشان، با توجّه به تب افزوده شد.
(7). لب، مر، لت: جزاء القاتل. تب، مر: باشد.
(8). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(9). وز، تب، آج، لب، مر، لت: دگر.
(10). تب، مر: دادید.
صفحه : 68
طول مدّت بیانش قولهم: «خلّدت فلانا السّجن»، و همه عاقلان دانند نه سجن مخلّد باشد و نه مسجون، و قوله: أخلد الی الإرض و اتّبع هویه«1»، و فلان مخلّد إذا کان بطی الشّیب. و قوله: یَحسَب‌ُ أَن‌َّ مالَه‌ُ أَخلَدَه‌ُ«2»، و هیچ عاقل در دنیا تأبید گمان نبرد. اگر گویند: غَضِب‌َ اللّه‌ُ عَلَیه‌ِ وَ لَعَنَه‌ُ، و«3» دلیل آن کند که خارج است از ایمان، گوییم: عطف است بر جزا، و جزا- چنان که بیان کردیم- اسمی باشد واقع بر مستحق دون حاصل، و تقدیر آن است«4»: و جزاءه ان یغضب اللّه علیه و ان یلعنه. و دلیل بر آن که چنین است مضافا الی ما تقدّم من الادلّة و الامثلة و مؤکّدا له. قوله تعالی: إِنَّما جَزاءُ الَّذِین‌َ یُحارِبُون‌َ اللّه‌َ وَ رَسُولَه‌ُ وَ یَسعَون‌َ فِی الأَرض‌ِ فَساداً أَن یُقَتَّلُوا أَو یُصَلَّبُوا«5»- الایة. و از هزار محارب یکی را با او اینکه معامله نرود«6» معلوم شد که مراد [334- ر]
استحقاق است نه وصول و حصول، و قال: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثلُها«7»، و اگر حاصل«8» و اصل بودی، اینکه سخن عقیب او معنی نداشتی که گفت:
فَمَن عَفا وَ أَصلَح‌َ فَأَجرُه‌ُ عَلَی اللّه‌ِ«9».
دگر آن که علاء بن المسیّب روایت کرد عن عاصم بن أبی النّجود و عن إبن عبّاس فی هذه الایة فی قوله: فَجَزاؤُه‌ُ جَهَنَّم‌ُ، که او گفت: جزایش دوزخ باشد، ان شاء عذّبه و ان شاء غفر له، اگر خدای خواهد عذابش کند و اگر خواهد عفوش کند.
و امّا قول آن کس که گفت: قاتل عمد را توبه نباشد، قول او خارج اجماع است و مخالف کتاب و سنّت، برای آن که خدای تعالی گفت: وَ تُوبُوا إِلَی اللّه‌ِ جَمِیعاً أَیُّهَا المُؤمِنُون‌َ لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ«10»، و قوله: فَمَن تاب‌َ مِن بَعدِ ظُلمِه‌ِ«11»، و قوله:
إِلّا مَن تاب‌َ وَ آمَن‌َ«12»، و مانند اینکه از آیات، و تخصیص نکرد گناهی را دون گناهی.
-----------------------------------
(1). اساس و همه نسخه بدلها: هواه، ضبط مختار متن بر اساس قرآن مجید است، سوره اعراف (7) آیه 176.
(2). سوره همزه (104) آیه 3.
(3). وز، تب، آج، لب، مر: ندارد.
(4). مر که.
(5). سوره مائده (5) آیه 33.
(6). تب: با خطی دیگر افزوده «پس»، آج، لب پس.
(7). سوره شوری (42) آیه 40.
(8). چاپ شعرانی (3/ 472) و. [.....]
(9). سوره شوری (42) آیه 4.
(10). سوره نور (24) آیه 31.
(11). سوره مائده (5) آیه 39.
(12). سوره مریم (19) آیه 60.
صفحه : 69
دگر آن که به اجماع از کفر توبه باشد«1»، قتل دون کفر باشد، چون از آنچه بیشتر از قتل است توبه باشد اولیتر که از آنچه دون کفر است توبه باشد، و اخباری که در اینکه باب آورده‌اند که خدای تعالی توبه او نپذیرد اخبار آحاد باشد و قبول نکنند برای آن که خلاف ادلّه عقل است و قرآن و اجماع، و آنچه اصحاب وعید گفتند که: آیت در اهل صلات«2» است وجهی ندارد، برای آن که آیت اوّل که در قتل خطاست مختص است به اهل صلات«3» وجهی ندارد، برای آن که دیت قتل خطا لازم بود هم مؤمن را و هم معاهد را و کفّارت لازم باشد مؤمن را و کافر را و معاهد را برای آن که بنزدیک ما کفّار به شرایع متعبّداند، و اگر تسلیم کنیم که آیت اوّل مختص است به اهل ایمان و صلات«4» واجب نباشد که آیت دوم حمل کنند بر آیت اوّل بی‌دلیلی جامع میان ایشان، بل ممتنع نبود که مراد به آیت اوّل مؤمنان باشند و به آیت دوم کافران.
و امّا احکامی که به قتل عمد تعلّق دارد و«5» در آیت اوّل بگفتیم که ذکر اقسام قتل کردیم، و اختلاف فقها در آن، و قتل عمد اگر به آهن باشد و اگر جز به آهن قصاص جز به آهن نشاید کردن
لقوله- علیه السّلام: لا قود الّا بحدیدة،
و شافعی گفت: به آن قصاص کنند«6» که او را«7» کشته باشد و قصد عمد باشد«8» و عمد الی کذا اذا قصد الیه، و تعمّد تکلّف العمد باشد و جزا پاداشت باشد، مقابله فعل بود به خیر و شرّ، و مراد آن است که: جزای فعل او عذاب دوزخ باشد.
و «خالدا»، نصب بر حال است و «فیها» ضمیر دوزخ است، و غضب ارادت عقاب باشد از خدای به مستحقّش. و «لغت» طرد و ابعاد و راندن و دور کردن از رحمت باشد و اعداد و استعداد بجاردن«9» باشد.
قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا ضَرَبتُم، کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که: آیت در مردی آمد از بنی مرّه بن عفو و سعد بن ذبیان«10»، نام«11» مرداس بن
-----------------------------------
(1). مر و.
(2). مر: صلوات.
(4- 3). تب، مر: صلاة.
(5). آج، لب، مر، لت: ندارد.
(6). لت: ندارد.
(7). تب به آن.
(8). مر، لت: و عمد قصد باشد.
(9). لت: پجاردن.
(10). آج، لب، لت: بنی مرّة بن عوف بن سعد دینار.
(11). مر، لت او. [.....]
صفحه : 70
نهیک، و او از اهل فدک بود و مسلمان بود و از قوم او جز او مسلمان نبود«1». رسول- علیه السّلام- سریّتی را فرستاد به غزای ایشان. چون خبر یافتند بگریختند، و اینکه مرد مقام کرد برای آن که مسلمان بود. چون لشکر نزدیک در آمدند، اندیشه کرد که نباید که [نه]«2» لشکر پیغامبر باشند«3»؟ گوسپند را با شکسته کوهی«4» راند و او بر سر آن کوه شد، چون لشکر فرود آمدند و تکبیر کردن گرفتند، او بدانست که لشکر مسلمانانند.
فرود آمد و تکبیر کرد و برایشان سلام کرد و گفت: لا اله الّا اللّه، محمّد رسول اللّه.
اسامة بن زید بن حارثه«5» آهنگ او کرد، او را بکشت و گوسپندش«6» براند، آنگه بنزدیک رسول آمدند و او را خبر دادند. رسول- علیه السّلام- دل تنگ شد و خشم گرفت بر اسامة و گفت: من دانم که او را برای طمع گوسپندان کشتی، و خدای تعالی اینکه آیت فرستاد«7». رسول- علیه السّلام- آیت بر او خواند، او گفت: یا رسول اللّه؟ استغفار کن برای من. رسول- علیه السّلام- گفت: پس با
«لا اله الّا اللّه»
چه کنم؟ تا چند بار اسامة از رسول- علیه السلام- استغفار خواست، او گفت:
فکیف بلا اله الّا اللّه،
یعنی چگونه استغفار کنم برای کسی که او گوینده «لا اله الّا اللّه» را بکشت به طمع حطام دنیا، تا اسامه گفت: من خواستمی تا«8» آن روز ایمان آورده بودمی از آن وهن که بر من افتاد آن روز، آنگه پس از آن رسول استغفار کرد برای او و او را گفت: برده‌ای«9» آزاد کن.
عکرمه گفت از عبد اللّه عبّاس که: آیت در مردی آمد از بنی سلیم گوسپند«10» داشت به«11» جماعتی از صحابه رسول- علیه السّلام- بگذشت و بر ایشان سلام کرد.
ایشان گفتند: اینکه مرد اینکه سلام برای آن کرد تا گوسپند«12» را حمایت کند و الّا مسلمان نیست، آنگه او را بکشتند و گوسفندانش برگرفتند، خدای تعالی آیت فرستاد.
-----------------------------------
(1). آج، لب: نبودند.
(2). اساس، مت، مر: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). وز، لب: باشد.
(4). لت: کویی.
(5). آج، لب، لت: حارث.
(6). آج، لب، مر: گوسفندش.
(7). آج، لب، لت: بفرستاد.
(8). مر: خواستمی که کاشک.
(9). مر: بنده.
(12- 10). مت، آج، لب: گوسفند.
(11). مر: بر.
صفحه : 71
حسن بصری گفت: جماعتی مسلمانان بر جماعتی مشرکان غزا کردند و ایشان را«1» هزیمت کردند، در جمله مردی را بگرفتند. او گفت: من مسلمانم، و اظهار شهادتین کرد، از او قبول نکردند و برای متاعش و سلاحش او را بکشتند و متاعش برداشتند. رسول- علیه السّلام- کشنده او را گفت: مردی را که می‌گفت من مسلمانم چرا کشتی! گفت: ای رسول اللّه؟ او از خوف می‌گفت. رسول- علیه السّلام- گفت:
چرا دلش بنشکافتی تا بدانی که دروغ تو می‌گویی یا او، ما را الّا با زبان کار«2» نیست. بس«3» برنیامد [334- پ]
که آن کشنده«4» آن مرد بمرد. او را بیاوردند و در پهلوی گور او دفن کردند، زمین او را برانداخت. دگر باره دفن کردند، زمینش بر انداخت، و سه‌ام«5» بار هم چنین. چون بدیدند که زمین او را قبول نمی‌کند، پای او«6» گرفتند«7» و او را در شعبی از شعاب کوه بینداختند و خدای تعالی در حق‌ّ ایشان اینکه آیت فرستاد.
قوله: یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا، خدای تعالی خطاب می‌کند با جمله مؤمنان و می‌فرماید ایشان را: چون در زمین روند و سیاحت کنند اگر مجاهد باشند و اگر مسافر، و مراد به «سبیل اللّه» جهاد است، «و الضّرب» السّیر فی الارض امّا من ضرب الارض بالرّجل او ضرب الرّاحلة الارض برجلها، و اینکه کنایت باشد از سیر شدید.
فَتَبَیَّنُوا«8»، کوفیان خوانند: «فتثبّتوا» بثامن الثّبوت، مگر عاصم هم اینکه جا و هم در سورة الحجرات، و باقی قرّاء و عاصم خوانند من التّبیین«9» «فتبیّنوا».
و تثبّت سکون و آهستگی باشد و ترک استعجال، و فلان متثبّت اذا کان ساکنا ثابت القول و القدم فی الامور، و آن که از تبیّن خواند من قولهم: تبیّنت کذا، أی علمته و
-----------------------------------
(1). مر به.
(2). مر: کاری.
(3). تب، آج، لب، مر: بسی. [.....]
(4). تب، آج، لب، مر: که کشنده.
(5). تب، لت: سیم، مر: سیوم.
(6). آج، لب، لت را.
(7). مر: پاش گرفتند و بیرون کشیدند.
(8). اساس، مت: فثبّتوا، با توجّه به وز و ضبط قرآن مجید تصحیح شد.
(9). مر، لت: من التّبیّن.
صفحه : 72
بیّنته لغیری، أی أعلمته بالبیان.
حق تعالی گفت: در کارها تعجیل مکنی«1» و ثبات و سکون«2» به جای آری«3» و نیک بدانی«4» و اندیشه کنی«5»، وَ لا تَقُولُوا لِمَن أَلقی إِلَیکُم‌ُ السَّلام‌َ، اهل مدینه و إبن عامر و حمزه و خلف خوانند بی «الف» من السّلم و هو الصّلح أو من الإسلام، و مگوی«6» آنان را که القای کلمه اسلام کنند بر شما یا القای کلمه صلح کنند بر شما که مسلمان نه‌ای«7» برای طمع دنیا، و باقی قرّاء خوانند: لِمَن أَلقی إِلَیکُم‌ُ السَّلام‌َ، یعنی آنان که بر شما سلام کنند. و سلام تحیّت اهل اسلام است، عامه«8» مسلمانی باشد. مگوی«9» او را که تو مؤمن نه‌ای برای متاع دنیا [و مال و متاع دنیا]«10» را عرض خواند تشبیها بالعرض الّذی هو خلاف الجوهر و لا یکون له لبث کلبث الأجسام.
ثبات و بقا ندارد و گذرنده باشد، برای آنش عرض خواند که مشبّه است بعرض لا یبقی.
آنگه گفت: اگر شما چنین کارها به طمع حطام دنیا می‌کنی«11» و طمع غنیمت، بنزدیک خدای تعالی غنیمتها بسیار است، یعنی ثواب بهشت آن کس را که تحرّج کند از مثل اینکه کارها. آنگه گفت: اینکه همه تعجّب نیست از ایشان، شما نیز هم چون ایشان بودی«12» پیش از اینکه، یعنی کافر بودی«13» به اظهار کلمه اسلام ایمن شدی«14». اینکه قول إبن زید است.
بعضی دگر گفتند: کَذلِک‌َ کُنتُم مِن قَبل‌ُ، شما نیز هم چنین بودی«15» که اینکه مقتول، ایمان از قوم کفّار پوشیده می‌داشتی«16» ترس«17» ایشان را.
-----------------------------------
(1). مر: نکنید.
(2). مر: سکونی.
(3). تب، مر: آرید.
(4). تب، مر: بدانید.
(5). تب، مر: کنید.
(6). تب، مر: مگویید.
(7). تب، مر: نه‌اید.
(8). کذا: در اساس، وز، لب، دیگر نسخه بدلها: علامت. [.....]
(9). تب: مگویید.
(10). اساس: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). تب، مر: می‌کنید.
(13- 12). تب، مر: بودید.
(14). تب، مر: شدید.
(15). تب، مر: بودید.
(16). تب، مر: می‌داشتید.
(17). مر از.
صفحه : 73
فَمَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَیکُم، خدای بر شما منّت نهاد به تقویت شما تا ممکّن شدی«1» و اسلام ظاهر بکردی«2» اینکه قول سعید جبیر است.
مغربی گفت: کَذلِک‌َ کُنتُم مِن قَبل‌ُ، شما پیش از اینکه هم چون او بودی«3» آحاد و أذلّاء، یک یک بی یار و ناصر، هر کس شما را دیدی بر شما ظفر یافتی، فمن‌ّ اللّه علیکم بأن کثّرکم و اظهرکم علی المشرکین. سدّی گفت: تاب اللّه علیکم، خدای تعالی توبه شما را بپذیرفت.
فَتَبَیَّنُوا، نیک بدانی«4» تا تثبّت کنی«5» و تأنّی به جای آری«6». و در آیت دلیل نیست بر آن که ایمان قول به زبان باشد، برای آن که حکم اسلام از تبقیه و حقن الدّماء و الأموال به اسلام باشد و بر ایمان ثواب باشد، و ایمان به دل باشد و اسلام به جوارح. و نیز در آیت تمسّک نیست مجبّره را برای آن که خدای«7» گفت: فَمَن‌َّ اللّه‌ُ عَلَیکُم، برای آن که اینکه منّت بر قول بیشتر مفسّران بر اعزاز و اظهار و اکثار است، و بر قول إبن زید که گفت: منّت به اسلام است، مراد آن است که به الطاف و توفیق و اقدار«8» و تمکین و ازاحت علّت و نصب ادلّه و اسبابی که در تکلیف تعلّق دارد به خدای تعالی تا بنده ایمان آرد و بر ایمان ثبات کند.
إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ بِما تَعمَلُون‌َ خَبِیراً، که خدای تعالی به هر چه شما می‌کنی«9» از خیر و شر عالم است بر او هیچ پوشیده نیست. و ابو جعفر من طریق النّهروانی‌ّ خوانده است: «مؤمنا»«10» به فتح «میم» دوم علی انّه مفعول، و ابو القاسم بلخی اینکه قراءت روایت کرد از باقر- علیه السّلام- و معنی آن باشد که: آن کس که به امان به شما آید و از شما زنهار جوید مگوی«11» او را که تو ایمن نه‌ای و ما تو را ایمن نخواهیم کردن، بر اینکه قراءت اصل کلمه امان باشد«12» بر قراءت عامّه از ایمان باشد.
-----------------------------------
(1). مر: متمکّن شدید.
(2). تب، مر: بگردید.
(3). تب، مر: بودید.
(4). تب، مر: بدانید.
(5). تب، مر: کنید.
(6). تب، مر: به جای آرید. [.....]
(7). آج، لب تعالی.
(8). وز: اقرار.
(9). تب، مر: می‌کنید.
(10). تب: لست مؤمنا.
(11). تب، مر: مگویید.
(12). تب و.
صفحه : 74
قوله: لا یَستَوِی القاعِدُون‌َ مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ، کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که سبب نزول آیت آن بود که: چون خدای تعالی ذکر مجاهدان کرد و بیان درجات ایشان و ترغیب کرد ایشان را در جهاد، عبد اللّه ام‌ّ مکتوم و عبد اللّه جحش بنزدیک رسول آمدند، و ایشان نابینا بودند، گفتند: یا رسول اللّه؟ خدای تعالی بندگان را جهاد فرمود و ترغیب کرد، و احوال ما از بی‌دیدگی«1» اینکه است که تو می‌دانی و ما را آرزوی جهاد است، ما را رخصتی هست که جهاد نکنیم«2»! اینکه آیت فرود آمد و استثنا کرد خداوندان ضرر را، یعنی عمی. و ضرر در آیت گفتند: عماست، و أعمی را از اینکه جا ضریر گویند، و اینکه«3» فعیل است به معنی مفعول.
حمّاد روایت کرد از ثابت از عبد الرّحمن أبی لیلی که اینکه آیت اوّل چنین آمد که: لا یستوی القاعدون من المؤمنین و المجاهدون. عبد اللّه بن ام‌ّ مکتوم دعا کرد و گفت: اللّهم‌ّ [335- ر]
انزل عذری، بار خدایا عذر من فرو فرست، خدای تعالی بفرستاد: غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ، و بفرمود که به جای خود بنه، و«4» پس از آن به غزا رفتی و گفتی: مرا راست بدارید«5» در بر اینکه«6» دشمن و رایت به من دهی«7» که من بنگریزم و نتوانم گریختن.
زید بن ثابت گفت: غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ، أی الزّمانة، آن که زمن نباشد و مقعد نبود. علی‌ّ بن ابی طلحه گفت عن إبن عبّاس که: مراد به «ضرر» عذر است، هر عذر که باشد.
اهل مدینه و إبن کثیر خواندند: «غیر» منصوب بر استثناء، و باقی قرّاء خواندند:
«غیر» بر رفع بر صفت «قاعدون». حق تعالی گفت: راست نباشد«8» مؤمنانی که فرو نشینند از جهاد بی عذری و منعی طلب رفاهیت و آسایش را«9»، مؤمنانی که ایشان به جان و مال جهاد کنند در سبیل خدای، ایشان در منازل و درجات راست نباشد«10» با
-----------------------------------
(1). اساس، مت، وز: بی دید که، ضبط کلمه با توجّه به تب و دیگر نسخه بدلهاست.
(2). تب: جهاد کنیم.
(3). تب: و آن.
(4). لت: او.
(5). آج، لب، لت: بداری.
(6). تب، آج، لب، مر، لت: در برابر.
(7). تب، مر: دهید.
(8). لب، مر: نباشند. [.....]
(9). تب و، مر، لت با.
(10). تب، آج، لب، مر، لت: نباشند.
صفحه : 75
اینان، بل آنان«1» را که مجاهد باشند فضل ایشان«2» بر آنان که نشسته باشند، و اینکه تفضیلی است که خدای تعالی داد ایشان را بقوله: فَضَّل‌َ اللّه‌ُ المُجاهِدِین‌َ بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم عَلَی القاعِدِین‌َ دَرَجَةً.
آنگه گفت: ایشان«3» بی نصیب نه‌اند، هر کسی پایه خود دارد. وَ کُلًّا وَعَدَ اللّه‌ُ الحُسنی، خدای تعالی همه را وعده ثواب داده است. و «حسنی» تأنیث أحسن باشد که افعل تفضیل بود و کنایت است از ثواب، بیانش: لِلَّذِین‌َ أَحسَنُوا الحُسنی وَ زِیادَةٌ«4».
وَ فَضَّل‌َ اللّه‌ُ المُجاهِدِین‌َ عَلَی القاعِدِین‌َ أَجراً عَظِیماً، دَرَجات‌ٍ مِنه‌ُ، و خدای تفضیل داد جهاد کنندگان را بر نشستگان به ثوابی و مزدی«5» عظیم درجه‌هایی«6» و پایه‌هایی«7» از او رحمت و آمرزش«8».
اگر گویند در آیت اوّل«9» گفت: تفضیل یک درجه است، و در آخر آیت گفت:
به درجات است، و اینکه متناقض باشد، گوییم از اینکه دو جواب است:
یکی آن که: خدای تعالی در آیت اوّل«10» وعده داد به فضل مجاهدان را بر نشستگانی که خداوند ضرر باشند به یک درجه، و در آخر آیت بر نشستگانی که نه خداوندان ضرر باشند به درجات، و بر اینکه وجه تناقض زایل بود.
جواب دوم آن که: مراد به درجه در اوّل آیت علوّ منزلت است و ارتفاع قدر بر سبیل مدح، چنان که گویند: فلان أعلی درجة عند الأمیر من فلان. و مراد به «درجات» درجات بهشت است که درجات بهشت متفاضل باشد بعضی را بر بعضی بر قدر استحقاق، و بر اینکه وجه همه تنافی زایل باشد.
-----------------------------------
(1). تب، آج، لب: اینان.
(2). تب راست، مر، لت: فضل بود.
(3). وز، تب نیز.
(4). سوره یونس (10) آیه 26.
(5). مت: مژدی.
(6). اساس، تب: درجهای/ درجه‌هایی، مر: درجاتها.
(7). اساس، وز، تب: پایهای/ پایه‌هایی.
(8). وز، تب: آمرزش و رحمت، لت: و آمرزش و رحمت.
(9). وز، تب: در اوّل آیت.
(10). وز، تب، آج، لب: در اوّل آیت.
صفحه : 76
قوله تعالی:

إِن‌َّ الَّذِین‌َ تَوَفّاهُم‌ُ المَلائِکَةُ ظالِمِی أَنفُسِهِم قالُوا فِیم‌َ کُنتُم قالُوا کُنّا مُستَضعَفِین‌َ فِی الأَرض‌ِ قالُوا أَ لَم تَکُن أَرض‌ُ اللّه‌ِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِک‌َ مَأواهُم جَهَنَّم‌ُ وَ ساءَت مَصِیراً (97) إِلاَّ المُستَضعَفِین‌َ مِن‌َ الرِّجال‌ِ وَ النِّساءِ وَ الوِلدان‌ِ لا یَستَطِیعُون‌َ حِیلَةً وَ لا یَهتَدُون‌َ سَبِیلاً (98) فَأُولئِک‌َ عَسَی اللّه‌ُ أَن یَعفُوَ عَنهُم وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَفُوًّا غَفُوراً (99) وَ مَن یُهاجِر فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ یَجِد فِی الأَرض‌ِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً وَ مَن یَخرُج مِن بَیتِه‌ِ مُهاجِراً إِلَی اللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ ثُم‌َّ یُدرِکه‌ُ المَوت‌ُ فَقَد وَقَع‌َ أَجرُه‌ُ عَلَی اللّه‌ِ وَ کان‌َ اللّه‌ُ غَفُوراً رَحِیماً (100) وَ إِذا ضَرَبتُم فِی الأَرض‌ِ فَلَیس‌َ عَلَیکُم جُناح‌ٌ أَن تَقصُرُوا مِن‌َ الصَّلاةِ إِن خِفتُم أَن یَفتِنَکُم‌ُ الَّذِین‌َ کَفَرُوا إِن‌َّ الکافِرِین‌َ کانُوا لَکُم عَدُوًّا مُبِیناً (101)
وَ إِذا کُنت‌َ فِیهِم فَأَقَمت‌َ لَهُم‌ُ الصَّلاةَ فَلتَقُم طائِفَةٌ مِنهُم مَعَک‌َ وَ لیَأخُذُوا أَسلِحَتَهُم فَإِذا سَجَدُوا فَلیَکُونُوا مِن وَرائِکُم وَ لتَأت‌ِ طائِفَةٌ أُخری لَم یُصَلُّوا فَلیُصَلُّوا مَعَک‌َ وَ لیَأخُذُوا حِذرَهُم وَ أَسلِحَتَهُم وَدَّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَو تَغفُلُون‌َ عَن أَسلِحَتِکُم وَ أَمتِعَتِکُم فَیَمِیلُون‌َ عَلَیکُم مَیلَةً واحِدَةً وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم إِن کان‌َ بِکُم أَذی‌ً مِن مَطَرٍ أَو کُنتُم مَرضی أَن تَضَعُوا أَسلِحَتَکُم وَ خُذُوا حِذرَکُم إِن‌َّ اللّه‌َ أَعَدَّ لِلکافِرِین‌َ عَذاباً مُهِیناً (102) فَإِذا قَضَیتُم‌ُ الصَّلاةَ فَاذکُرُوا اللّه‌َ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُم فَإِذَا اطمَأنَنتُم فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِن‌َّ الصَّلاةَ کانَت عَلَی المُؤمِنِین‌َ کِتاباً مَوقُوتاً (103) وَ لا تَهِنُوا فِی ابتِغاءِ القَوم‌ِ إِن تَکُونُوا تَألَمُون‌َ فَإِنَّهُم یَألَمُون‌َ کَما تَألَمُون‌َ وَ تَرجُون‌َ مِن‌َ اللّه‌ِ ما لا یَرجُون‌َ وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلِیماً حَکِیماً (104)

آنان که جان برداشت ایشان را فرشتگان بیداد کننده بر خود، گفتند در چه بودید«1». شما! گفتند: بودیم ضعیفان در زمین.
گفتند: نیند«2» زمین خدای فراخ تا هجرت کردیتان«3» در اینکه جا ایشان را جایشان دوزخ باشد و بد جاست«4».
مگر ضعیفان را از مردان و زنان و کودکان، نتوانند حیلتی و ندانند راهی«5».
ایشان باشند که خدای عفو کند از ایشان، و هست خدا عفو کننده و آمرزنده«6».
و هر که هجرت کند در راه خدا یابد در زمین راهی و نشستگاهی«7» بسیار و فراخی، و هر که بیرون آید از خانه‌اش هجرت کننده به خدا و پیغامبر، پس دریابد او را مرگ«8»، حاصل باشد مزدش بر خدا و خدای تعالی آمرزنده و بخشاینده [بوده است]«9».
چون بروید در زمین نیست بر شما بزه اگر قصر کنید«10» از نماز اگر ترسید که رنج دارند«11» شما را
-----------------------------------
(1). لت: بودی.
(2). تب: نبود. [.....]
(3). آج، لب: هجرت کنید.
(4). آج، لب: و بدا جای بازگشتن آن.
(5). آج، لب: چاره‌ای.
(6). لت بوده است.
(7). اساس، مت: لس کاهی (!)، آج، لب: جای هجرت کردن، لت: کشتی گاهی، متن با توجّه به ضبط تب انتخاب شد.
(8). تب که.
(9). اساس، وز، مت: ندارد، آج، لب هست، با توجه به تب، لت افزوده شد.
(10). اساس، مت: کنند، لت: کنی، با توجه به وز تصحیح شد.
(11). آج، لب: که فتنه دارند.
صفحه : 77
کافران که کافران بودند شما را دشمنی روشن.
و چون باشی«1» در ایشان و نماز کنی«2» برای ایشان بگو تا بایستند گروهی از ایشان با تو و برگیرند سلاحهاشان چون سجده کننده باشند از پس شما، و بگو تا بیایند گروهی دگر که نماز نکرده باشند و نماز کنند با تو و برگیرند آلت حذرشان و سلاحهاشان و خواهند کافران که غافلان شوید«3» از سلاحتان و متاعهایتان بچسبند«4» بر شما یک چسبیدن«5»، و بزه نیست بر شما اگر باشد شما را رنجی از باران، یا باشید«6» بیماران که فرو نهید سلاحهایتان و بگیرید«7» حذرتان«8»، خدای بجارد«9» برای کافران عذابی خوار کننده.
چون«10» بگذارید«11» نماز«12» ذکر خدای کنید«13» ایستاده و نشسته و بر پهلوهاتان«14» چون ساکن شوید«15»، به پای دارید«16» نماز که«17» نماز بوده است بر مؤمنان نوشته به وقت.
-----------------------------------
(1). تب: باشید.
(2). تب: کنید.
(3). لت: شوی/ شوید.
(4). آج، لب: حمله کنند.
(5). آج، لب: حمله کردنی. [.....]
(6). لت: باشی/ باشید.
(7). لت: بگیری/ بگیرید.
(8). آج، لب: پرهیز.
(9). آج، لب: بساخت، لت: بچارد.
(10). آج، لب: پس چون.
(11). لت: بگذاری/ بگذارید.
(12). تب، آج، لب را.
(13). لت: کنی/ کنید.
(14). آج، لب: بر پهلوها خفته پس.
(15). لت: شوی/ شوید.
(16). لت: داری/ دارید.
(17). تب، آج، لب: نماز را که.
صفحه : 78
سستی مکنید«1» در طلب«2» کافران که اگر شما الم و درد می‌یابید«3»، ایشان نیز درد می‌یابند [چنان که شما می‌یابید]«4» و امید می‌دارید«5» شما از خدای آنچه ایشان امید ندارند«6»، و خدای دانا و محکم کار بوده است.
قوله: إِن‌َّ الَّذِین‌َ تَوَفّاهُم‌ُ المَلائِکَةُ، مفسّران گفتند: آیت در جماعتی آمد از اهل مکّه«7» به زبان ایمان آوردند و در دل نفاق داشتند، از جمله ایشان قیس بن الفاکه بود و قیس بن الولید بن المغیره، و هجرت نکردند با رسول- علیه السّلام. چون مشرکان به بدر حاضر آمدند، ایشان با مشرکان حاضر آمدند، چون قلّت لشکر مسلمانان دیدند گفتند: غرّ هؤلاء دینهم«8»، دین ایشان اینان را بفریفته است. ایشان در غزات بدر کشته شدند، فرشتگان بر روی و پشت ایشان می‌زدند و می‌گفتند: ذُوقُوا عَذاب‌َ الحَرِیق‌ِ«9».
ابو الجارود روایت کرد از باقر- علیه السّلام- که اینان پنج کس بودند: حارث بن زمعة بن الأسود، و ابو العاص بن منبّه بن الحجّاج، و علی‌ّ بن امیّة بن خلف، و قیس بن الولید بن المغیره، و قیس بن الفاکه بن المغیره، هر پنج در بدر کشته شدند. حق تعالی گفت: آنان که«10» فرشتگان جانهای ایشان برداشتند، و ایشان ظالم نفس خود بودند. و نصب او بر حال است از مفعول به، یعنی در آن حال که ایشان چنین بودند. و «توفّی» و «استیفاء» تمام بستدن باشد. و «توفیة» تمام به دادن باشد، و مراد قبض روح است، و قبض و استیفاء و توفّی در یک طریق باشد جز که توفّی بلیغتر است از قبض. و مرده را متوفی برای آن گویند که مقبوض الرّوح باشد، قال اللّه تعالی«11»:
یَتَوَفَّی الأَنفُس‌َ حِین‌َ مَوتِها«12» ...، و مراد به ظلم نفس کفر است، و اصل او نقصان
-----------------------------------
(1). لت: مکنی مکنید.
(2). تب قوم، آج، لب گروه. [.....]
(3). لت: می‌یابی می‌یابید.
(4). اساس، مت، ندارد، با توجّه به وز افزوده شد.
(5). لت: داری/ دارید.
(6). وز، تب، آج، لب، لت: نمی‌دارند.
(7). تب، لت که.
(8). سوره انفال (8) آیه 49.
(9). سوره حج (22) آیه 22.
(10). آج، لب: گفت که.
(11). تب، لت اللّه.
(12). سوره زمر (39) آیه 42.
صفحه : 79
حظّ نفس باشد، یقال: ظلمته حقّه اذا بخسته حقّه، و شاید که مراد ادخال الضّرر علیها بالعقاب باشد. و گفته‌اند«1»: مراد به ملائکه ملک الموت است، و گفته‌اند: مراد اعوان«2» اویند، و گفته‌اند: مراد فرشتگانند که روز بدر خدای تعالی ایشان را به یاری رسول- علیه السّلام- فرستاد فی قوله: یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ آلاف‌ٍ مِن‌َ المَلائِکَةِ مُسَوِّمِین‌َ«3».
قالُوا فِیم‌َ کُنتُم، گفتند ایشان را، یعنی فرشتگان گفتند اینکه کافران را: فِیم‌َ کُنتُم، در چه بودی«4» شما«5»! سؤال توبیخ و تعنیف است، و بیان کردیم که حرف جرّ چون در «ما» ی [336- ر]
استفهامی شود «الف» از او بیفگنند و به فتحه اکتفا کنند، چنان که «فیم» و «لم» و «بم» و «علام» و «حتّام».
قالُوا کُنّا مُستَضعَفِین‌َ فِی الأَرض‌ِ، جواب دادند که: ما در زمین مکّه ضعیفان بودیم، و مستضعف آن باشد که او را ضعیف دارند، یعنی ضعف ما پوشیده نبود بر مردمان که مشرکان ما را ضعیف کردند. فرشتگان«6» ایشان را جواب دادند«7»: أَ لَم تَکُن أَرض‌ُ اللّه‌ِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها، نه زمین خدای فراخ بود؟ گفتند: زمین مدینه خواست، و قوله: فَتُهاجِرُوا، در محل‌ّ نصب است برای آن که جواب استفهام است به «فا» و علامت نصبش سقوط «نون» است، چنان که گفت: فَهَل لَنا مِن شُفَعاءَ فَیَشفَعُوا لَنا«8»، نه زمین فراخ بود تا هجرت کردیتان در زمین. آنگه حق تعالی بیان کرد که: اینان دروغ [می]«9» گویند و اینکه تعلّل باطل است، و آنچه گفتند بنفاق گفتند و انّما مأوای و مرجع ایشان دوزخ است. و «مأوی» مفعل باشد من أوی الیه إذا ذهب الیه.
وَ ساءَت مَصِیراً، یعنی و ساءت النّار مصیرا، و «مصیر» مرجع باشد، یقال:
-----------------------------------
(1). لت که.
(2). همه نسخه بدلها بجز مت: اعوانان.
(3). سوره آل عمران (3) آیه 125.
(4). تب، مر: بودید. [.....]
(5). آج، لب را.
(6). تب: فریشتگان.
(7). اساس، مت: دادیم، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). سوره اعراف (7) آیه 53.
(9). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 80
صار الیه اذا رجع الیه، و نصب او بر تمیز است.
آنگه استثنا کرد از ایشان گروهی مستضعفان بر حقیقت را که ایشان را راهی و حیلتی نباشد و از مردانی پیر و درویش و زنان و کودکان که اینان چاره هجرت و برگ و ساز و قوّت آن ندارند که بیرون آیند و راه بدانند«1»، ایشان که چنین باشند همانا خدای تعالی ایشان را عفو بکند چون عذر ایشان داند. و «عسی» برای مقاربه عفو و ترجّی ایشان گفت تا مکلّف قاطع نباشد بر آن، بل متردّد بود از میان خوف و رجاء، که خدای تعالی عفو کننده و آمرزنده است.
حسن بصری روایت کرد از رسول- علیه السّلام- که او گفت: هر که دین خود بگریزاند از«2» زمینی به زمینی، و اگر چه از روی مثل بدستی باشد بهشت واجب شود او را،«3» در بهشت رفیق ابراهیم خلیل باشد و رفیق من که محمّدم.
وَ مَن یُهاجِر فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ، و هر که او هجرت کند در راه خدای، یعنی [در]«4» طاعت خدا«5» و رضای او، یَجِد فِی الأَرض‌ِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً، در زمین مرا غمی بسیار یابد و فراخی. مجاهد گفت: مراغم متزحزح باشد، یعنی مبعد و دوری از مکاره. عبد اللّه عبّاس و ضحّاک گفتند: مراغم متحوّل باشد از زمینی به زمینی، و ابو عبیده گفت: مراغم مهاجر باشد، و گفتند: مذهب و مضطرب، و قال النّابغة الجعدی‌ّ«6»:

کطود یلاذ بارکانه عزیز المراغم و المذهب
و قال اخر«7»:

الی بلد غیر دانی المحل‌ّ عزیز المراغم و المهرب
وَ سَعَةً، گفتند«8»: مراد فراخی شهرهاست، و گفتند: مراد فراخی روزی است، و معنی آیت بر نهاد اینکه بیتهاست که شاعر گفت:
-----------------------------------
(1). تب، آج، لب، مر، لت: ندانند.
(2). وز: بگریز اندازد.
(7- 3). وز، تب، آج، لب، مر، لت و.
(4). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). تب: خدای.
(6). تب شعر.
(8). اساس، مت: گفت، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 81

و فی الارض عن ذی الجور منأی و مذهب و کل‌ّ بلاد أوطئت«1» کبلادی
و دیگری گفت«2»:

و فی النّاس ان رثّت حبالک و اصل و فی الارض عن دار القلی متحوّل

اذا انت لم تنصف اخاک وجدته علی شرف الهجران ان کان یعقل

و یرکب حدّ السّیف من ان تضیمه اذا لم یکن عن شفرة السّیف مزحل

و کنت إذا ما صاحب رام ظنّتی و بدّل سوء بالّذی کنت افعل

قلبت له ظهر المجن‌ّ فلم أدم علی ذاک الا ریث ما أتحوّل

اذا انصرفت نفسی عن الشی‌ء لم تکد الیه بوجه اخر الدّهر تقبل
تقول العرب: راغمت فلانا اذا هاجرته و ترکته و ان کان بالرّغم منه و المذلة، و اصله من الرّغام و هو التّراب، و منه قولهم: علی رغم أنفه و قولهم و ان رغم أنفه، أی ترب. اصل کلمه اینکه است که گفتیم.
مفسّران گفتند: سبب نزول آیت آن بود که چون خدای تعالی اینکه آیت فرستاد که پیش از اینکه است:
إِن‌َّ الَّذِین‌َ تَوَفّاهُم‌ُ المَلائِکَةُ ظالِمِی أَنفُسِهِم- الایة، جماعتی مسلمانان، منهم ضمرة بن العیص بیمار بود، گفت: من از جمله آنان نه‌ام«3» که خدای استثنا کرد مرا، بل من راه دانم و ساز دارم، حرام است بر من اگر من یک شب در مکّه قرار کنم«4».
بفرمود تا برای او چهار پای«5» و جای خوار«6» بساختند و او را از مکّه بیرون آوردند. در راه به تنعیم رسید فرمان یافت، خدای تعالی در او اینکه آیت فرستاد.
عمر بن شبّه«7» گفت: اینکه مرد ابو امیّة بن ضمرة بن جندب الخزاعی بود، زبیر بن بکّار گفت: خالد بن حزام بود. عکرمه گفت: جماعتی از مکّه به در آمدند تا به مدینه آیند، مشرکان از قفای ایشان بیامدند و ایشان را بفریفتند و باز پس بردند، خدای تعالی در ایشان اینکه آیت بفرستاد.
-----------------------------------
(1). اساس، وز، تب، مت، آج، لب: اوطنت.
(2). تب شعر. [.....]
(3). مر: نبودم، لت: نه‌یم.
(4). وز، تب، آج، لب، مر، لت: مقام کنم.
(5). مر: چارپای.
(6). تب، مت، آج: خواب، لب: خاب.
(7). مر: عمر بن شیبه.
صفحه : 82
وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن یَقُول‌ُ آمَنّا بِاللّه‌ِ فَإِذا أُوذِی‌َ فِی اللّه‌ِ جَعَل‌َ فِتنَةَ النّاس‌ِ کَعَذاب‌ِ اللّه‌ِ«1»، مسلمانان از مدینه اینکه آیت به ایشان نوشتند، ایشان بخواندند و توبه کردند و هجرت کردند، خدای تعالی در ایشان اینکه آیت بفرستاد. ثُم‌َّ إِن‌َّ رَبَّک‌َ لِلَّذِین‌َ هاجَرُوا مِن بَعدِ ما فُتِنُوا ثُم‌َّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِن‌َّ رَبَّک‌َ مِن بَعدِها لَغَفُورٌ رَحِیم‌ٌ«2». آنگه حق تعالی در حق‌ّ آنان که هجرت کردند و در راه وفات رسید ایشان را اینکه آیت بفرستاد و گفت«3»: هر که او از خانه خود بیرون آید، مُهاجِراً هجرت کننده- و نصب او بر حال است- به خدای و پیغامبر، آنگه مرگ در یابد او را، فَقَد وَقَع‌َ أَجرُه‌ُ عَلَی اللّه‌ِ.
و سبب آن بود که چون اینکه مرد بیمار از مکّه بیرون آمد آن جا که حال بر او سخت شد [336- پ]
و دانست که بخواهد مردن، دست راست می‌برآورد«4» و بر دست چپ می‌زد و می‌گفت: اللهم هذه لک و هذه لرسولک، بار خدایا اینکه بیعت تو راست و اینکه بیعت رسولت راست«5»، ابایعک علی ما بایع علیه رسولک، بیعت می‌کنم تو را بر آنچه رسول خدای تو را بیعت کرد. اینکه بگفت و گذشته شد«6». مسلمانان گفتند: اگر به مدینه رسیدی ثواب و مزد مهاجران یافتی، امّا چون نرسید ندانیم که او را مزد مهاجران باشد یا نه؟ و مشرکان گفتند: اینکه مرد نه به خانه خود بماند و نه به مقصود رسید- بر طریق شماتت«7». خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و گفت: فَقَد وَقَع‌َ أَجرُه‌ُ عَلَی اللّه‌ِ- أی وجب، مزد او بر خدای واجب شد و نزدیک«8» خدای واقع شد و به موقع افتاد. وَ کان‌َ اللّه‌ُ غَفُوراً رَحِیماً، و خدای تعالی آمرزنده است، آن را که او در حال شرک کرد، و بخشاینده است بر او در آنچه در حال اسلام کرد.
وَ إِذا ضَرَبتُم فِی الأَرض‌ِ، و چون در زمین سفر کنی و بروی«9». فَلَیس‌َ عَلَیکُم
-----------------------------------
(1). سوره عنکبوت (29) آیه 10.
(2). سوره نحل (16) آیه 110.
(3). مر وَ مَن یَخرُج مِن بَیتِه‌ِ مُهاجِراً.را (4). اساس، مت: می‌بردارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). اساس، مت: رسولست، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(6). مر: درگذشت.
(7). مر اینکه می‌گفتند.
(8). تب، لت: بنزدیک.
(9). تب، مر: سفر کنید و بروید. [.....]
صفحه : 83
جُناح‌ٌ، بر شما بزه‌ای و حرجی نیست که قصر کنی«1» به نماز اگر ترسی«2» از فتنه کافران.
بدان که ظاهر آیت چنین می‌نماید که قصر در نماز روا نبود الّا با خوف، و خلاف نیست که اگر خوف باشد و اگر نباشد«3» در نماز سفر قصر باید کردن، و خوف شرط نیست در قصر نماز برای اینکه معنی اصحاب شافعی گفتند که: اینکه جا کلام تمام است که گفت: «من الصّلوة». و قوله: إِن خِفتُم، ابتدای کلام دگر است، و «واو» مقدّر است، و تقدیر آن است که: و ان خفتم ان یفتنکم الّذین کفروا. و آنچه او را حمل کرد بر اینکه آن است که ما گفتیم، و جماعتی بسیار از فقها گفتند که:
اگر چه ظاهر قرآن چنان است که قصر با خوف باشد اینکه حکم منسوخ است به اجماع و بنزدیک او نسخ الکتاب بالسنّة روا نباشد آن را بنابر اینکه کرد،«4» بر مذهب ما و دیگر فقها آن است که: نسخ القران بالسّنّة المعلومة المقطوع علیها روا باشد، برای آن که حکم سنّت معلومه از اخبار متواتر و اجماع امّت حکم قرآن است، چنان که نسخ قرآن روا باشد بعضی بر«5» بعضی نسخ قرآن بسنّة مقطوع علیها روا باشد، و فرقی نبود.
فامّا نسخ قرآن بالسنّة غیر المقطوع علیها، بنای آن بر عمل به اخبار آحاد باشد آن کس که عمل گوید به اخبار آحاد بنزدیک او روا باشد و بنزدیک ما روا نباشد، برای آن که بنزدیک ما عمل به اختبار آحاد روا نباشد. و آن تقدیر که ایشان کردند آیت را، تقدیری فاسد است برای آن که اگر «ان خفتم» به شرطی مستأنف کند آن را جزایی باید، و در«6» آیت جزای آن شرط که ایشان تقدیر کردند نیست. دگر آن که «واو» ی تقدیر کردند که در کلام نیست، و نه دلیلی هست بر حذف آن.
و نیز ظاهر آیت آن است که: مرد مسافر مخیّر است در قصر نماز، و بنزدیک ما و بیشتر فقها آن است که مسافر مخیّر نیست بین القصر و الاتمام، بل چون سفر به شرایط خود بود واجب است او را که قصر کند.
-----------------------------------
(1). تب، مر: کنید.
(2). تب: ترسید.
(3). آج، لب: باشد یا نباشد.
(4). وز، تب، آج، لب، مر، لت و.
(5). مر، لت: به.
(6). مر آخر.
صفحه : 84
و مذهب شافعی آن است که: مسافر مخیّر است اگر خواهد قصر کند و اگر خواهد اتمام، و اتمام اولیتر باشد و القصر رخصة.
عبد اللّه عبّاس گفت: اوّل نماز که در او قصر فرمودند نماز دیگر بود به عسفان در غزات ذی أنمار، و اینهم از جمله آن است که منسوخ است به اختبار متواتر و اجماع اهل البیت اعنی التخییر بین القصر و الاتمام، و بنزدیک ما فرض مسافر قصر [است]«1»، چنان که فرض حاضر اتمام است، و خوف شرط نیست، بل خوف سببی است برأسه موجب قصر.
و از شرایط [سفر]«2» تا در او قصر باید کردن آن است که سفر مباح باشد یا طاعت، معصیت نبود، و هشت فرسنگ باشد یا بیشتر.
و ابو حنیفه گفت: سه مرحله باید [بیست]«3» و چهار فرسنگ، و شافعی گفت:
شانزده فرسنگ، چهل [و]«4» هشت میل، و گروهی دگر از فقها گفتند: در اندک و بسیار سفر قصر واجب بود، و قصر در نماز چهارگانه واجب باشد از نماز پیشین و دگر، و نماز خفتن که چهار دو شود. فامّا نماز شدم و نماز بامداد«5» بر حال خود بود در سفر و حضر، و بنزدیک ما سنّت هفده رکعت بیوفتد در سفر و هفده بماند. آن هفده که بیوفتد شانزده رکعت سنت پیشین است و دو رکعت نشسته از پس نماز خفتن که آن را وتیره گویند، و آن به یک رکعت شمارند.
و از شرط مسافر تا قصر کند آن است که: نیّت سفر از شب کرده باشد، چه اگر به روز اتّفاق افتد ناگاه که بیرون رود آن روز نماز تمام کند، و تا از شهر بیرون نرود و چندان بنشود که دیوارهای شهر از چشم او غایت شود یا بانگ نماز شهر نشنود او را قصر نشاید کردن. و چون به شهری یا منزلی فرود آید و ده روز نیّت مقام کند، حکم او حکم حاضران است. و اگر عزم مقام کمتر از ده روز باشد، نماز به قصر کند که حکم او حکم مسافران است. و اگر نداند که چه مقدار مقام خواهد بودن، گوید:
امروز بروم و فردا بروم و منتظر صحبت باشد و هر ساعت مجوّز بود که صحبت در افتد،
-----------------------------------
(4- 3- 2- 1). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(5). اساس: بام دارد/ بامداد.
صفحه : 85
او نماز به قصر کند تا سی روز [بگذرد]«1». اگر سی روز بگذرد، سی [و]«2» یکم روز نماز تمام کند، و اگر همه [337- ر]
یک نماز باشد.
و آن کس که یک نماز تمام بکند در منزل، پس از آن عزم مقام ده روز بگرداند او را نماز تمام باید کردن.
و چند کس را از جمله مسافران قصر نشاید کردن: مکاری و ملاح و شبان و بودی که به طلب باران«3» گردد، [و]«4» آن که در عمارت خود می‌گردد از شهری به شهری، و آن که در تجارت می‌گردد از بازاری به بازاری. و آن را که سفر بیش از حضر باشد. و حدّش آن بود که در شهری ده روز مقام نکند، و آن که سفر او معصیت باشد، و آن کس که سفر او به صید لهو و بطر باشد. فامّا آن کس که صید او برای تجارت باشد، او نماز تمام کند و روزه بگشاید. و آن کس که سفر او به صید باشد برای قوت عیال، او را نماز قصر باید کردن و روزه بگشادن.
و در چهار جایگاه اتمام مستحب است: در مکّه و مدینه و مشهد امیر المؤمنین علی- علیه السلام- و مشهد حسین علی- علیهما السلام.
و قولی دگر در آیت آن است که: مراد به قصر نماز، قصر ارکان نماز است در حال خوف، و بنزدیک ما نماز خوف به قصر باید کردن چون نماز سفر، و بیانش بیاید. و نماز شدّت خوف به ایماء باشد. روی به تکبیر احرام به قبله کند، و آنگه چنان که می‌آید روی می‌گرداند و رکوع و سجود به اشارت کند، و سجودش از رکوع خافضتر باشد، اگر چنین نتواند کردن«5»، به بدل هر رکعتی چهار تسبیح کند: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر.
و بعضی مفسّران گفتند دو گونه است: یکی قصر نماز مسافر بی خوف که او را هر چهار رکعت دو شود، و یکی قصر نماز خوف است که آن قصر قصر باشد، اعنی
-----------------------------------
(1). اساس، مت، مر، لت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4- 2). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). آج، لب: بازان و مرغان شکاری، مر: یاران.
(5). اساس، مت: نتوان کردن، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 86
قصر نماز مسافر دو یکی«1»، چنان که آنچه حاضر را چهار باشد، مسافر خایف را یکی باشد، و اینکه مذهب عبد اللّه عبّاس است به روایتی.
و فتنه کافران در آیت دل مشغولی دادن ایشان باشد مؤمنان را به ترسانیدن و کید کردن و حرب کردن با ایشان، و اصله فی الامتحان.
إبن جریح و قتاده گفتند: در قراءت ابی‌ّ چنین است: اذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلوة ان یفتنکم الّذین کفروا- و «ان خفتم» در جامع او نیست، علی معنی لئلا یفتنکم الّذین کفروا، کما قال تعالی: یُبَیِّن‌ُ اللّه‌ُ لَکُم أَن تَضِلُّوا«2»، و المعنی لئلا تضلّوا، و قوله: وَ أَلقی فِی الأَرض‌ِ رَواسِی‌َ أَن تَمِیدَ بِکُم«3»، و المعنی: لئلا تمید بکم- و معنی آن که بر شما حرجی نیست که قصر کنی«4» از نماز تا به فتنه نیفگنند شما را کافران، و بر اینکه قراءت چون در آیت خوف نبود بر مذهب ما و مذهب فقها راست باشد.
و راوی خبر گوید که من گفتم عمر خطّاب را که: ما را چه عذر است که قصر می‌کنیم، و خدای تعالی به خوف مشروط بکرد و ما ایمنیم! گفت: اینکه که تو را مشکل است، مرا نیز«5» مشکل بود، از رسول- علیه السلام- پرسیدم، گفت:
صدقة تصدّق اللّه بها علیکم فاقبلوا صدقته
، گفت: صدقه«6» است که خدای تعالی به شما داد، صدقه او قبول کنی«7».
و قومی گفتند که: قصر روا نباشد الّا با خوف، و اینکه از عایشه روایت کردند و سعد ابو وقّاص«8»، و اینکه خلاف منقرض«9» است و در«10» فقهاء مذهب هیچ کس نیست. و قوله: إِن‌َّ الکافِرِین‌َ کانُوا لَکُم عَدُوًّا مُبِیناً، برای آن«11» به لفظ واحد گفت «عدوّا» با آن که کافران جمع‌اند، که فعول و فعیل را لفظ واحد و جمع یکی باشد، یقال: رجل
-----------------------------------
(1). وز: مسافر یکی شود، تب، آج، لب، لت: مسافر دو یکی شود، مت: مسافر یکی دو، مر: مسافر که دو یکی شود.
(2). سوره نساء (4) آیه 176. [.....]
(3). سوره نمل (16) آیه 15، لقمان (31) آیه 10.
(7- 4). تب، مر: کنید.
(5). مر: هم.
(6). تب، مر: صدقه‌ای، لت: صدقه/ صدقه‌ای.
(8). مر: سعد بن وقاص.
(9). وز: متعرّض.
(10). مر: و از.
(11). وز: برای استحقاق، تب، آج، لب، مر، لت: برای آن که.
صفحه : 87
عدو و قوم عدو، و کذلک: کفور و شکور، و کذلک جریح و قتیل.
قوله: وَ إِذا کُنت‌َ فِیهِم فَأَقَمت‌َ لَهُم‌ُ الصَّلاةَ، قوله: فِیهِم، أی فی الضاربین فی الارض. حق تعالی گفت: یا محمّد؟ اگر تو در میان اینکه مسافران و مجاهدان باشی که ایشان از دشمن ترسند، و خواهی تا نماز جماعت کنی برای ایشان بر اینکه ترتیب باید کردن: نماز کنی به«1» ایشان قصر مسافر دون قصر خائف که او را شدّت خوف نباشد، اغنی از نقصان ارکان نماز و اقتصار در رکوع و سجود بر ایماء، بل دو رکعت نماز کنی برای ایشان- چنان که شرح دهیم- و اینکه به دو شرط باشد:
یکی آن که: در مسلمانان کثرتی باشد که چون دو فرقه بباشند هر یکی از ایشان در برابر دشمن مقاومت توانند کردن.
دگر آن که: دشمن در خلاف جهت قبله باشد، چون اینکه دو شرط باشد رسول- صلی اللّه علیه و علی آله- یا امام که نایب رسول باشد، یا کسی که نایب امام باشد در جهاد در نماز ایستد و تکبیر احرام بکند«2»، و گروهی بیایند و در قفای او بایستند و نماز ببندند با او، و گروهی دیگر در برابر دشمن با سلاح مقاومت می‌کنند با ایشان، و امام با اینان«3» یک رکعت نماز بکند و به دوم برخیزد و «الحمد» بخواند و سورتی دراز، و اینکه قوم که در قفای او باشند آن رکعت مخفّف کنند و بنشینند و سلام باز دهند و بروند و به جای آن فرقت«4» بایستند در برابر دشمن، و ایشان بیایند و به قفای امام آیند و تکبیر ببندند و آن یک رکعت با امام بکنند. چون امام به تشهّد بنشیند، تشهّد«5» مطوّل کند تا ایشان برخیزند و یک رکعت دیگر ضم‌ّ کنند با آن رکعت و بنشینند تشهد خفیف خوانند، و امام با ایشان سلام باز دهد، فرقه اوّل را تکبیر باشد و دوم«6» را تسلیم.
و اگر نماز«7» شام بود هم اینکه ترتیب باشد جز که«8» اگر امام خواهد [337- پ]
به فرقه اول یک رکعت کند و به فرقه دوم«9» دو رکعت، و اگر خواهد به فرقه اول دو رکعت
-----------------------------------
(1). مر: نماز کن یا .
(2). مر: بگوید.
(3). لب، مر: با ایشان.
(4). مر: آن گروهی دیگر.
(5). مر را.
(9- 6). مر: دویم. [.....]
(7). آج، لب نماز.
(8). مر: جز آن که.
صفحه : 88
کند و به فرقه دوم یک رکعت، و همچنین فرقه اول را تکبیر باشد و فرقه دوم را تسلیم، فهذا معنی قوله: فَلتَقُم طائِفَةٌ مِنهُم مَعَک‌َ وَ لیَأخُذُوا أَسلِحَتَهُم فَإِذا سَجَدُوا فَلیَکُونُوا مِن وَرائِکُم وَ لتَأت‌ِ طائِفَةٌ أُخری لَم یُصَلُّوا فَلیُصَلُّوا مَعَک‌َ، و اینکه کیفیّت«1» بعینها مذهب شافعی است و مذهب احمد حنبل و مذهب مالک در اوّل، آنگه«2» باز آمد از اینکه و خلاف کرد در یک فصل، و آن آن است که گفت: چون امام سلام باز دهد، ایشان که در پی اویند سلامها باز ندهند، بل برخیزند و رکعتی دگر کنند و آنگه سلام باز دهند. و إبن ابی لیلی هم چنین گفت، جز که در یک فصل خلاف کرد و آن آن است که گفت: امام به اوّل تکبیر احرام به هر دو فرقه ببندد، و آنگه«3» فرقتی بروند و یک فرقت با او ایستند«4» و باقی چنان که گفتیم.
و مذهب ابو حنیفه آن است که«5»: دو فرقه شوند- چنان که ما گفتیم- و امام تکبیر احرام کند و به یک فرقه یک رکعت نماز بکند، چون به رکعت دوم«6» برخیزد اینکه گروه که به اول یک رکعت کرده باشند در نماز بروند و به برابر دشمن روند«7» و آن طایفه بیایند و تکبیر نماز ببندند و با امام اینکه یک رکعت«8» بکنند و امام سلام دهد«9» و ایشان ندهند، بل در نماز بروند و به برابر دشمن شوند، و آن«10» طایفه اوّل باز آیند و آن رکعت دوم«11» که بر ایشان مانده باشد بکنند و برابر دشمن روند، و آنگه آن طایفه بیایند- أعنی طایفه دوم- و نماز خود تمام بکنند، و هر دو فرقه را نماز تمام باشد. مخالفت او با ما چند جای است:
یکی آن که گفت: در نماز آیند و شوند، و نمازشان تباه نشود به سبب خوف، و دوم«12» آن که گفت: با امام سلام بدهند«13». و اصحاب شافعی حکایت مذهب«14» إبن ابی لیلی کنند«15»، و اخبار بسیار آمده از طرف«16» ما و مخالفان بر اینکه ترتیب که ما گفتیم
-----------------------------------
(1). مر: اینکه طریق.
(3- 2). مر: آنگاه.
(4). وز، تب، آج، لب، لت: بایستند.
(5). مر به. (12- 11- 6). مر: دویم.
(7). لت: شوند.
(8). آج، لب نماز.
(9). مر: باز دهد.
(10). مر: آنگاه آن.
(13). تب، آج، لب: ندهند.
(14). آج، لب ابو حنیفه بر مذهب.
(15). آج، لب، لت: و اصحاب ابو حنیفه از اصحاب شافعی حکایت إبن لیلی کنند. [.....]
(16). تب: طریق، اج، لب، مر، لت: طرق.
صفحه : 89
که: رسول- علیه السلام- صلات خوف چنین کرد، و در چندین جایگاه به عسفان و ذات النّخل و ذات الرّقاع و جز آن.
و امّا نماز شام: اگر چه امام«1» مخیّر است بنزدیک ما فاضلتر آن است که به فرقه اوّل یک رکعت کند و [به]«2» دوم دو رکعت، و مذهب شافعی هم اینکه است، و اصحاب او از او«3» دو قول گفتند و اختیار مذهب آن«4» کردند که به فرقه اوّل دو رکعت کند و به دوم یک رکعت، و نماز خوف در سفر و حضر جایز باشد، و مذهب ابو حنیفه و شافعی هم چنین است.
و مذهب مالک آن است که: در حضر روا نبود، دلیل ما عموم آیت است و عموم اخبار، و تخصیص نیست حال سفر را از حال حضر، اگر امام قوم را به چهار فرقه بکند در حضر، و به هر فرقتی رکعتی بکند نماز امام و مأموم باطل باشد.
و ابو حنیفه گفت: نماز امام درست باشد و نماز مأموم باطل، و شافعی را دو قول است: یکی آن که نماز هر دو درست باشد، و یکی چون قول ابو حنیفه.
قوله: وَ لیَأخُذُوا أَسلِحَتَهُم، سلاح بر گرفتن واجب است بنزدیک ما بر اینکه گروه که نماز می‌کنند، و اینکه مذهب داود است از فقها،: و یک قول شافعی، و قول دوم«5» شافعی را آن است که: مستحب است، و اینکه مذهب ابو حنیفه است.
نماز شدّت خوف بنزدیک ما چنان است که گفتیم: به ایماء و [به]«6» تکبیر احرام روی به قبله کند و چنان که آید می‌گردد«7»، از آمدن و شدن و تیغ زدن و نیزه زدن، و پشت بر قبله و روی به قبله و به هر وجه که باشد.
و مذهب شافعی هم اینکه است، الّا آن که او گفت: اگر نیزه زند و شمشیر زند نمازش تباه شود بگذرد در نماز و پس نماز با سر گیرد، و ابو العبّاس سریج گفت: نماز
-----------------------------------
(1). اساس، مت: نماز، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3). اساس، مت: او را، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). مر: او.
(5). مر: دویم.
(6). اساس: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(7). آج، لب و.
صفحه : 90
با سر نگیرد. مثل آن که ما گفتیم [و ابو حنیفه هم چنین گفت که ما گفتیم]«1» جز آن که او گفت: اگر رود نمازش تباه شود، و اگر به طعن و ضرب محتاج باشد هم نماز درست نبود، مثل قول الشافعی نماز را تأخیر کند و آنگاه قضا کند.
چون سواری بیند و گمان برد که دشمن است نماز خوف بکند، آنگه پیدا شود که دشمن نیست، مثلا شتر«2» باشد یا گاو و یا قومی دگر که [نه]«3» کافران و دشمنان باشند نمازش درست بود و با سر نباید گرفتن. و شافعی را دو قول است: یکی چنان که ما گفتیم، و یکی آن که با سر باید گرفتن، و اینکه مذهب ابو حنیفه است.
نماز آدینه بر هیأت نماز خوف روا باشد در شهر و صحرا چون شرایط وجوبش حاصل بود«4». ابو حنیفه گفت: نماز آدینه روا نباشد الّا در شهر یا در صحرا در مصلی که نماز عید کنند، و شافعی گفت: در صحرا به هیچ حال روا نباشد، و جز در شهر روا نبود.
و نماز خوف در سفر و حضر دو رکعت باشد جمله نمازها الا نماز شام«5» که سه رکعت بود، و اینکه مذهب عبد اللّه عبّاس و حسن بصری و طاووس، و بعضی اصحاب ما گفتند: نماز خوف در سفر دو شود، امّا در حضر بر حال خود باشد چهار چهار، و اینکه مذهب جمله فقهاست، و قول اول در مذهب درست‌تر است، و مذهب جمله فقها و مذهب ما آن است که: صلات خوف منسوخ نیست، و ابو یوسف و مزنی گفتند: منسوخ است، و ابو یوسف از آن باز آمد و به قول فقها گفت، و«6» مزنی تنها بر خلاف ماند و آن خلاف منقرض است امروز.
قوله: وَ إِذا کُنت‌َ فِیهِم فَأَقَمت‌َ لَهُم‌ُ الصَّلاةَ، کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که او گفت: سبب نزول آیت آن بود که رسول- علیه السلام- در بعضی غزوات نماز پیشین بکرد بر هیأت آن که هر وقت کردی بجماعت، و جمله صحابه و لشکر با او نماز بکردند [338-]، و دشمن در برابر. چون رسول- علیه السلام- از نماز
-----------------------------------
(2- 1). وز: مثل اشتر.
(3). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). همه نسخه بدلها- و.
(5). مر: مغرب.
(6). مر: امّا.
صفحه : 91
فارغ شد، مشرکان تأسّف خوردند و گفتند: چرا ما بر اینان حمله نبردیم، چون اینان در نماز بودند، و اینان را به تیغ و نیزه فرو نگرفتیم«1»! رها کنی«2» که ایشان«3» را نمازی دیگر هست که آن نماز دوست‌تر دارند از پدران و فرزندان خود، چون در آن نماز شوند ما مراد خود بیابیم.
چون رسول- علیه السلام- خواست که نماز دیگر کند، جبرئیل آمد و او را از کید مشرکان خبر داد، و نماز خوفش بیاموخت- چنان که شرح دادیم- و گفت: اینکه نماز خوف است چون حال بر اینکه جمله باشد نماز چنین کند و اینکه آیت آورد. وَ إِذا کُنت‌َ فِیهِم، خطاب است با رسول- علیه السلام- یعنی چون تو در میان اینان باشی«4» و با اینان حاضر باشی و خواهی تا نماز کنی، فَلتَقُم طائِفَةٌ مِنهُم مَعَک‌َ، «لام» امر است، و امر غایب به «لا» م بود، یعنی باید تا گروهی با تو بایستند«5». وَ لیَأخُذُوا أَسلِحَتَهُم، و بگو تا سلاح بر گیرند، و اینکه گروه نماز کنان را می‌گوید، و اینکه دلیل است بر صحّت مذهب ما در آن که گفتیم که: سلاح بر گرفتن اینکه گروه را واجب است، برای آن که خدای تعالی امر کرد به اخذ سلاح اینکه قوم را، و امر قرآن را ظاهر بر وجوب بود تا دلیلی برخاستن که واجب نیست، و آن سلاح که برگیرند تیغ باشد و کارد و خنجر- فی قول اکثر المفسرین- و در اخبار ما هم چنین آمد.
و عبد اللّه عبّاس گفت: اینکه گروه که مأموراند به اخذ سلاح، آنانند که در برابر دشمن‌اند، و قول اوّل درست‌تر است که ظاهر دلیل آن می‌کند در سیاقت کلام.
فَإِذا سَجَدُوا، چون سجده کنند، یعنی آن گروه که با تو در نمازند و از سجده فارغ شوند، فَلیَکُونُوا مِن وَرائِکُم، باز پس شما شوند، یعنی با برابر دشمن با جای آن گروه دیگر، و اینکه دلیل است بر قاعده‌ای از قواعد ما در اینکه مسأله، و آن آن است که ما گفتیم اینکه نماز بر اینکه وجه به دو شرط واجب باشد: یکی آن که دشمن در خلاف جهت قبله باشد، از اینکه کار«6» حق تعالی گفت اینان را که: با جایگاه مقاومان دشمن
-----------------------------------
(1). تب، آج، لب، مر، لت باز گفتند. [.....]
(2). تب، مر: کنید.
(3). تب، آج، لب، مر، لت: اینان.
(4). همه نسخه بدلها بجز مت: باشی که بر متن مرجّح می‌نماید.
(5). وز، لت یا بگو تا گروهی با تو بایستند.
(6). مر: جهت.
صفحه : 92
می‌شوند که: فَلیَکُونُوا مِن وَرائِکُم. و شرط دیگر آن که: در مسلمانان کثرتی باشد- چنان که گفتیم.
وَ لتَأت‌ِ طائِفَةٌ أُخری لَم یُصَلُّوا، و بفرما تا بیایند آن گروهی دیگر که نماز نکرده باشند. فَلیُصَلُّوا مَعَک‌َ، و بگو تا با تو نماز کنند، و اینکه نیز دلیل صحت قول ماست در مسأله علی ابی حنیفة و غیره ممن خالفنا، که حق تعالی گروه اول را یک رکعت فرمود با رسول، و رکعت دوم«1» طایفه دیگر«2» را، و آنگه گفت«3»: اینان نیز که بیایند باید تا سلاح دارند«4» برای آن که طمع دشمن در آنان بیشتر باشد که نماز کنند، پس ایشان را به سلاح گرفتن احتیاط بهتر باید کردن. دگر آن که آنان که برابر دشمن باشند ایشان را حاجت نیست که امر کنند به اخذ سلاح، برای آن که در قضیّه عقل خود واجب است بر ایشان و بیش از امر وجوب اینکه دانند بر خود چه از باب دفع ضرر است.
آنگه گفت: وَدَّ الَّذِین‌َ کَفَرُوا لَو تَغفُلُون‌َ عَن أَسلِحَتِکُم وَ أَمتِعَتِکُم، و کافران خواهد و تمنّا کنند که شما غافل شوی«5» از سلاح و متاعتان تا ایشان بر شما حمله آرند به یک بار یک حمله. تقول العرب: ملنا علیهم، أی حملنا علیهم، و از اینکه جاست کقول عبّاس بن عبادة بن فضلة الانصاری شب عقبه دوم«6» رسول را- علیه السلام: و اللّه لو شئت لتمیلن‌ّ غدا علی اهل منی بأسیافنا، به خدای که اگر خواهی ما فردا بر اهل منا به شمشیر حمله کنیم. رسول- علیه السلام- گفت: مر نفرموده‌اند هنوز، پس از حق‌ّ شما آن است که غافل نباشید«7» و تمکین نکنی«8» دشمن را از خود که غدر کرده باشی«9».
آنگه گفت بر سبیل رخصت چون امر واجب کرده بود به اخذ سلاح: وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم، بر شما حرجی و بزه‌ای نیست اگر شما را از باران رنجی باشد یا بیمار و مجروح باشی«10». أَن تَضَعُوا أَسلِحَتَکُم، که سلاح بنهی«11» و آنچه آلت حذر و احتیاط
-----------------------------------
(6- 2- 1). مر: دویم.
(3). آج، لب که.
(4). آج، لب: باید که برابر دشمن با سلاح آیند، مر: بردارند.
(5). تب، مر: شوید.
(7). آج، لب، لت: نباشی/ نباشید.
(8). تب: نکنید.
(9). تب: باشید، مر: غره شده باشید.
(10). تب، مر: باشید.
(11). مر: بنهید. [.....]
صفحه : 93
است به جای آری«1». و الحذر و الحذر لغتان بمعنی ککبد و کبد، و کرش و کرش و فخذ و فخذ، و گفتند: آیت برای آن آمد که بعضی صحابه رنجور و بیمار بودند و سلاح برایشان گردان بود. گفتند: روا باشد اگر ما سلاح بنهیم! خدای تعالی رخصت داد.
إِن‌َّ اللّه‌َ أَعَدَّ لِلکافِرِین‌َ عَذاباً مُهِیناً، که خدای تعالی برای کافران عذابی بجارده«2» است ذلیل و مهین کننده و مخلّد مؤبّد، و اینکه «لام» ها که در آیت است، «لام» امر است و عمل او جزم باشد، و اصل او کسر است چون ابتدا کنند به او، چنان که گویی: لیقم«3» زید، چون حرفی به او پیوندد از «واو» یا «فا» ساکن کنند، چنان که: فلتقم، و لیأخذوا«4»، اگر «ثم‌ّ» باشد، هر دو روا باشد، هم حرکت «لام» و هم سکون فی قوله: ثُم‌َّ لیَقضُوا تَفَثَهُم«5»، و حق تعالی در اینکه خبر از طایفه‌ای که داد یک بار بر لفظ آرند«6» و یک بار بر معنی، بر لفظ گفت: «فلتقم»، و «و لتأت طائفة»، و باقی به لفظ جمع فرمود من قوله: وَ لیَأخُذُوا حِذرَهُم وَ أَسلِحَتَهُم، و قوله: لَم یُصَلُّوا فَلیُصَلُّوا، و نگفت: و لتأخذ حذرها و أسلحتها، و کذا الباقی، و مثله قوله: وَ إِن طائِفَتان‌ِ مِن‌َ المُؤمِنِین‌َ اقتَتَلُوا فَأَصلِحُوا بَینَهُما فَإِن بَغَت إِحداهُما عَلَی الأُخری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبغِی حَتّی تَفِی‌ءَ إِلی أَمرِ اللّه‌ِ«7»هر هو هر هو ...، در اینکه آیت بیشتر با لفظ داد، و در آیت ما بیشتر با معنی، و مثله: فَرِیقاً حَق‌َّ عَلَیهِم‌ُ الضَّلالَةُ«9»نَحن‌ُ جَمِیع‌ٌ مُنتَصِرٌ«10»، علی اللّفظ [338- پ]
دون المعنی. و در قرآن از اینکه بسیار است، و در آیت دلیل است بر نبوّت رسول- صلی اللّه علیه و آله- برای آن که اینکه آیت فر وقعتی«11» آمد که رسول- علیه السلام- به عسفان بود و مشرکان به ضجنان. رسول- علیه السلام- نماز پیشین بکرد، و از میان مسلمانان و کافران مسافتی بود، ایشان سگالش آن کردند که به سر مسلمانان فرود آیند، خدای تعالی از کیدشان«12» رسول را
-----------------------------------
(7- 1). تب، مر: آرید.
(2). لب، لت: بچارده.
(3). اساس، وز، مت: یقم، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). آج، لب و.
(5). سوره حج (22) آیه 29.
(6). مر، لت: راند.
(8). سوره حجرات (49) آیه 9.
(9). سوره اعراف (7) آیه 30.
(10). سوره قمر (54) آیه 44.
(11). وز، مر: وقتی.
(12). وز، آج، لب، مر، لت: ایشان.
صفحه : 94
خبر داد بی آن که کسی از ایشان به لشکرگاه رسول آمد«1»، و گفتند: سبب اسلام خالد ولید اینکه بود. و قوله: وَ لا جُناح‌َ عَلَیکُم إِن کان‌َ بِکُم أَذی‌ً مِن مَطَرٍ، بعضی گفتند: در عبد الرحمن عوف آمد که او را بیمار بود و سلاح نمی‌توانست برگرفتن. و کلبی گفت عن ابی صالح عن عبد اللّه بن عبّاس که: آیت در رسول- علیه السلام- آمد، و آن آن بود که رسول- علیه السلام- به غزاء محارب و بنی أنمار شد به منزلی فرو آمد«2» و مسلمانان فرود آمدند، و از مشرکان هیچ کس پدید نبود. رسول- علیه السلام- برخاست و به قضای حاجتی برفت، و باران می‌آمد. چون رسول- علیه السلام- فارغ شد و خواست تا با لشگرگاه آید، رود در آمده بود و حایل شده. رسول- علیه السلام- از آن جانب بماند تنها و سلاح نداشت، برفت و در زیر درختی بنشست. از سر کوه حویرث بن الحارث المحاربی ثم الحضرمی نگاه کرد. رسول [را]«3»- علیه السلام- از دور بدید، اصحابش را گفت: هذا محمّد قد انقطع من أصحابه، آن محمّد است که تنها آن جا نشسته است از اصحاب خود تنها شده«4»، قتلنی اللّه ان لم اقتله، خدای مرا بکشاد و اگر او را بنکشم«5». بیامد شمشیر به دست گرفته و بر کشیده. که رسول خبر داشت- به سر او رسیده بود«6» با تیغ، گفت«7»: من یمنعک منّی، تو را از من که حمایت کند! رسول- علیه السلام- گفت: اللّه«8»، خدای تعالی مرا از تو حمایت کند، آنگاه گفت: [اللهم]«9» اکفنی حویرث بن الحارث بماء شئت، بار خدایا شرّ اینکه مرد کفایت کن مرا به هر چه خواهی. آنگه تیغ برآورد تا بر رسول زند، فرشته‌ای بیامد و پری بر میان کتف او زد و او به رو«10» در آمد و تیغ از دستش بیفتاد. رسول- علیه السلام تیغ بر گرفت و بر سر او بایستاد و گفت:
الان من یمنعک منّی
اکنون تو را که از من
-----------------------------------
(1). اساس، مت: آمدند، مر: آید، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(2). مت، آج، لب، مر، لت: فرود آمد.
(3). اساس، وز، مت: ندارد، با توجه به تب و دیگر نسخه بدلها افزوده شد. [.....]
(4). مر: جدا شده.
(5). اساس، وز، مت، آج: بنه کشم/ بنکشم.
(6). مر: که تا رسول خبر دارد شد آن بر رسول رسیده بود.
(7). مر، لت یا محمّد.
(8). مر عزّ و جل‌ّ.
(9). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(10). مر، لت: روی.
صفحه : 95
حمایت کند«1»! گفت: لا احد یمنعنی منک، کس نیست که مرا از تو حمایت کند.
رسول- علیه السلام- گفت: گواهی ده که خدا«2» یکی است و محمّد رسول اوست تا تیغ با تو دهم تا بروی، گفت: اینکه نگویم، و لکن با تو عهد کنم که هرگز با تو و قوم تو کارزار نکنم و کس را بر تو یاری نکنم.
رسول- علیه السلام- تیغ به او داد، او تیغ بستند و گفت: و اللّه لانت خیر منّی، به خدای که تو از من بهتری. رسول- علیه السلام- گفت:
انا احق بذلک منک
به هر حال من سزاوارترم به آن که از تو به باشم«3». حویرث با اصحابش شد، او را گفتند: ویلک، تیغ برکشیده به سر محمّد شدی، چرا تیغ نزدی و جهانی را از دست او نرهانیدی، و چرا بیوفتادی«4» بی آن که تو را بیفگند! گفت: آن جا که من تیغ برآوردم، پنداشتی کسی بیامد و چیزی«5» بر پشت من زد و مرا بیفگند و تیغ از دست من بیوفتاد«6»، و محمّد تیغ برگرفت و اگر خواستی که مرا بکشد توانستی و لکن نکرد، و او از من جوانمردتر بود، مرا گفت: اسلام آر«7». قبول نکردم، و لکن عهد کردم که نیز با او قتال نکنم و کس را بر او یاری نکنم، و رود ساکن شد«8» رسول- علیه السلام- با لشگرگاه آمد و از اینکه حال صحابه او خبر داد و آیت برایشان خواند.
و اصل «جناح» من جنح اذا مال باشد، برای آن که صاحب جناح مایل است از صواب و راستی. پس گفتند: سبب نزول آیت اینکه بود- و اللّه اعلم.
فَإِذا قَضَیتُم‌ُ الصَّلاةَ- الایة. حق تعالی گفت: چون حال اینکه حال باشد، و شما را با دشمن مصاف باشد و نماز خوف کرده باشی«9» و پرداخته، در عقب آن ذکر خدای [کنی]«10» از حمد و ثنای او و دعای خود و برادران خود به فتح و ظفر و نصرت و نفرین بر دشمنان خدای، تا باشد که ظفر یابی«11»، چنان که گفت«12»:
-----------------------------------
(1). مر، لت حویرث.
(2). آج، لب، مر، لت: خدای.
(3). مر چون.
(4). آج، لب، مر، لت: بیفتادی.
(5). مر گران.
(6). آج، لب، مر، لت: بیفتاد.
(7). مر، لت: آور. [.....]
(8). لب و.
(9). تب، مر: باشید.
(10). اساس، مت: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(11). تب، مر: یابید.
(12). آج، لب فَإِذا قَضَیتُم‌ُ الصَّلاةَ.ما‌شده‌یا أَیُّهَا الَّذِین‌َ آمَنُوا إِذا لَقِیتُم فِئَةً فَاثبُتُوا وَ اذکُرُوا اللّه‌َ کَثِیراً لَعَلَّکُم تُفلِحُون‌َ اینکه قول عبد اللّه عبّاس است و بیشتر مفسّران. و در اخبار ما آمد که: مستحب‌ّ است که عقب نماز سفر و نماز خوف که با قصر می‌باید کردن، سی بار بگوید: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر ، تا جبران نقصان نماز باشد. و قوله: قِیاماً وَ قُعُوداً، جمع قایم و قاعد باشد، و نصب او بر حال باشد. وَ عَلی جُنُوبِکُم، جار و مجرورهم در محل نصب است بر حال، و التقدیر: مضطجعین علی جنوبکم، در اینکه احوال که باشی«1» اگر ایستاده باشی«2» و اگر نشسته، و اگر بر پهلو خفته. آنگه چون ذکر نماز سفر و نماز خوف و حالات اعذار بگفت، باز نمود که: چون خوف زایل«3» و سفر کناره شود، فَإِذَا اطمَأنَنتُم، چون ساکن شوی«4» و جای به شما آرام گیرد، فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ نماز را اقامت کنی«5» بتمام و کمال و حدود و ارکان و شرایط خود، چنان که نماز حضر و امن بود، بی قصری و ایمایی«6» به رکوع و سجود و قراءت. إِن‌َّ الصَّلاةَ کانَت عَلَی المُؤمِنِین‌َ کِتاباً مَوقُوتاً، عبد اللّه عبّاس و عطیّة العوفی و إبن زید و سدّی و مجاهد گفتند: فریضة مفروضة، نماز بر مؤمنان فریضه [339- ر]
مفروض است و هو المروی‌ّ عن ابی جعفر و ابی عبد اللّه- علیهما السلام. و دیگران گفتند: فرضا واجبا، و معنی متقارب است، و بعضی دگر گفتند: فرضا منجّما، فریضه منجّم است نجم نجم، به وقت خود بیاید گزاردن«7». اینکه قول عبد اللّه مسعود است و زید بن أسلم و قتاده. و «موقوت»، مفعول باشد از وقت، یعنی فریضه است موقّت. -----------------------------------
(1). سوره انفال (8) آیه 45.
(2). تب، مر: باشید.
(3). وز، تب، آج، لب شود.
(4). اساس، مت: شدی، تب، مر: شوید، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). تب، مر: کنید.
(6). آج، لب، مر: ایمای.
(7). اساس، مت، لب: گذاردن.
صفحه : 97
قوله: وَ لا تَهِنُوا فِی ابتِغاءِ القَوم‌ِ، حق تعالی در اینکه آیت قوم را تحریض کرد بر قتال کفّار و نهی کرد ایشان را از آن که سستی و ناتوانی و کسل«1» نمایند، گفت:
وَ لا تَهِنُوا، من الوهن و هو الضّعف، یقال: و هن، یهن و هنا إذا ضعف، فِی ابتِغاءِ القَوم‌ِ، در طلب اینکه قوم یعنی ابو سفیان و لشکرش- چنان که قصّه آن در سوره آل عمران گذشت«2». آنگه گفت: إِن تَکُونُوا تَألَمُون‌َ فَإِنَّهُم یَألَمُون‌َ کَما تَألَمُون‌َ، اگر از جراحت و قتل الم«3» می‌یابی«4». ایشا [ان]«5» هم چو«6» شما آدمیانند از گوشت و خون آفریده، هم چنان الم یابند که شما می‌یابی«7»، و اینکه بر طریق مثل است چنان که شاعر گفت:

القوم امثالکم لهم شعر فی الرأس لا ینشرون ان قتلوا
و مثله بالفارسیّة«8»:

فریدون فرخ فرشته نبود ز مشک و از«9» عنبر سرشته نبود
آنگه گفت: شما را در اینکه باب برایشان مزیّتی هست که شما از خدای امید ثواب می‌داری«10» و ایشان را اینکه امید نیست. پس شمار«11» به مصابرت کردن بر کارزار و احتساب کردن و مزد بدو رسیدن اولیتری«12»، و گفتند مراد آن است که: آن وعده نصرت و ظفر که شما را هست از خدای تعالی کافران را نیست، پس شما از خدای فتح و ظفر امید می‌دارید«13» که ایشان نمی‌دارند و بعضی دگر گفتند: مراد به رجاء خوف است، یعنی از خدای می‌ترسی«14» بر مخالفت فرمان او به آنچه ایشان نمی‌ترسند.
فرّاء گفت: «رجاء» به معنی خوف آن جا باشد که جحد«15» باشد، چنان که:
-----------------------------------
(1). مر: کسلانی.
(2). وز، تب، آج، لب، لت: برفت، مر: بگذشت. [.....]
(7- 3). آج، لب: المی.
(4). تب، مر: می‌یابید.
(5). اساس: ندارد، با توجه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(6). تب: هم چون.
(8). تب بیت.
(9). وز، تب، آج، لب، مر: وز.
(10). تب، مر: می‌دارید.
(11). آج، لب، مر را.
(12). تب، مر: اولیترید.
(13). آج، لب، لت: می‌داری/ می‌دارید.
(14). تب، مر: می‌ترسید.
(15). آج، لب، مر، لت: حجّت.
صفحه : 98
قُل لِلَّذِین‌َ آمَنُوا یَغفِرُوا لِلَّذِین‌َ لا یَرجُون‌َ أَیّام‌َ اللّه‌ِ«1»، و نحو قوله: ما لَکُم لا تَرجُون‌َ لِلّه‌ِ وَقاراً«2»، أی لا تخافون له عظمة«3»، و اینکه لغت اهل حجاز است، و قال الشاعر«4»:

لا ترتجی حین تلافی الزایدا أ سبعة لاقت معا ام واحدا
و قال الهذلی«5»:

اذا لسعته النحل لم یرج لسعها و خالفها فی بیت نوب عوامل«6»
و مراد آن است که: «رجاء» به معنی خوف آن جا استعمال کنند که در فحوای کلام دلیلی باشد بر او یا در کلام قرینه‌ای بود، و کسائی گفت: اینکه لغت الّا به تهامه نشنیدم، و در جای مبالات استعمال می‌کنند، چنان که شاعر گفت«7»:

لعمرک ما ارجو اذا کنت مسلما علی ای جنب کان للّه مصرعی
ای ما أبالی، و اگر بر خوف تفسیر دهند در بیت هم روا باشد.
قوله تعالی:

إِنّا أَنزَلنا إِلَیک‌َ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ لِتَحکُم‌َ بَین‌َ النّاس‌ِ بِما أَراک‌َ اللّه‌ُ وَ لا تَکُن لِلخائِنِین‌َ خَصِیماً (105) وَ استَغفِرِ اللّه‌َ إِن‌َّ اللّه‌َ کان‌َ غَفُوراً رَحِیماً (106) وَ لا تُجادِل عَن‌ِ الَّذِین‌َ یَختانُون‌َ أَنفُسَهُم إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ مَن کان‌َ خَوّاناً أَثِیماً (107) یَستَخفُون‌َ مِن‌َ النّاس‌ِ وَ لا یَستَخفُون‌َ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ هُوَ مَعَهُم إِذ یُبَیِّتُون‌َ ما لا یَرضی مِن‌َ القَول‌ِ وَ کان‌َ اللّه‌ُ بِما یَعمَلُون‌َ مُحِیطاً (108) ها أَنتُم هؤُلاءِ جادَلتُم عَنهُم فِی الحَیاةِ الدُّنیا فَمَن یُجادِل‌ُ اللّه‌َ عَنهُم یَوم‌َ القِیامَةِ أَم مَن یَکُون‌ُ عَلَیهِم وَکِیلاً (109)
وَ مَن یَعمَل سُوءاً أَو یَظلِم نَفسَه‌ُ ثُم‌َّ یَستَغفِرِ اللّه‌َ یَجِدِ اللّه‌َ غَفُوراً رَحِیماً (110) وَ مَن یَکسِب إِثماً فَإِنَّما یَکسِبُه‌ُ عَلی نَفسِه‌ِ وَ کان‌َ اللّه‌ُ عَلِیماً حَکِیماً (111) وَ مَن یَکسِب خَطِیئَةً أَو إِثماً ثُم‌َّ یَرم‌ِ بِه‌ِ بَرِیئاً فَقَدِ احتَمَل‌َ بُهتاناً وَ إِثماً مُبِیناً (112) وَ لَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیک‌َ وَ رَحمَتُه‌ُ لَهَمَّت طائِفَةٌ مِنهُم أَن یُضِلُّوک‌َ وَ ما یُضِلُّون‌َ إِلاّ أَنفُسَهُم وَ ما یَضُرُّونَک‌َ مِن شَی‌ءٍ وَ أَنزَل‌َ اللّه‌ُ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ وَ الحِکمَةَ وَ عَلَّمَک‌َ ما لَم تَکُن تَعلَم‌ُ وَ کان‌َ فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیک‌َ عَظِیماً (113) لا خَیرَ فِی کَثِیرٍ مِن نَجواهُم إِلاّ مَن أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَو مَعرُوف‌ٍ أَو إِصلاح‌ٍ بَین‌َ النّاس‌ِ وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ فَسَوف‌َ نُؤتِیه‌ِ أَجراً عَظِیماً (114)
وَ مَن یُشاقِق‌ِ الرَّسُول‌َ مِن بَعدِ ما تَبَیَّن‌َ لَه‌ُ الهُدی وَ یَتَّبِع غَیرَ سَبِیل‌ِ المُؤمِنِین‌َ نُوَلِّه‌ِ ما تَوَلّی وَ نُصلِه‌ِ جَهَنَّم‌َ وَ ساءَت مَصِیراً (115) إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ وَ یَغفِرُ ما دُون‌َ ذلِک‌َ لِمَن یَشاءُ وَ مَن یُشرِک بِاللّه‌ِ فَقَد ضَل‌َّ ضَلالاً بَعِیداً (116)

‌ما فرستادیم به تو کتاب«8» بدرستی تا حکم کنید«9» میان مردمان به آنچه با تو نمود خدای، و مباش خیانت کنندگان را خصم.
و آمرزش خواه از خدای که خدای همیشه آمرزنده و بخشاینده است.
جدال مکن از آنان که خیانت کنند با خود«10»، خدای دوست ندارد آن را که خیانت کننده و بزهکار باشد.
پنهان می‌دارند از مردمان و پنهان نمی‌دارند از
-----------------------------------
(1). سوره جاثیه (45) آیه 14.
(2). سوره نوح (71) آیه 13. [.....]
(3). اساس، مت: عظمته، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(7- 4). تب شعر.
(6). لب: عواسل.
(8). وز، آج، لب: قرآن را.
(9- 5). تب، آج، لب: حکم کنی/ حکم کنید.
(10). مت، آج، لب که.
صفحه : 99
خدای و او با ایشان است چون می‌سگالند به شب آنچه نپسندد از گفتار، و بوده است خدای به آنچه می‌کنند دانا.
شما آنانید«1» که خصومت کردید از«2» ایشان در زندگانی دنیا«3» که خصومت کند از«4» ایشان روز قیامت«5»! یا که«6» باشد بر ایشان و کیل«7»!
و هر که کند بدی یا بیداد کند بر خود آنگه آمرزش خواهد از خدای، یابد خدای را آمرزنده و بخشاینده.
[339- پ]
و هر که بیندوزد گناهی بدرستی که بیندوزد آن را بر خود، و بوده است خدای دانا و محکم کار.
و هر که بیندوزد گناهی یا بزه‌ای پس بیندازد به آن بی‌گناهی را، برگرفته باشد دروغی و بزه‌ای روشن.
اگر نه نعمت خدای بودی بر تو و بخشایش او، و همّت کردند«8» گروهی از ایشان که گمراه بکنند ترا و گمراه نکنند مگر با خود، و زیان نمی‌کنند تو را چیزی، و فرستاد خدای بر تو کتاب و شریعت و بیاموخت تو را آنچه تو ندانستی، و بود فضل خدای بر تو بزرگ.
-----------------------------------
(1). لت: آنانی/ آنانید.
(2). آج، لب برای.
(3). وز، لت: نزدیکتر.
(4). آج، لب: پس کیست که خصومت کند با خدای از برای.
(5). آج، لب: در روز رستاخیز.
(6). آج، لب: یا کیست که.
(7). آج، لب: نگهبان.
(8). آج، لب: هر آینه قصد کردند. [.....]
صفحه : 100
خیر نیست در بسیاری از سرّ ایشان الّا آن که فرماید صدقه‌ای یا برّی یا صلاح جستنی میان مردمان، و هر که کند آن، طلب خشنودی خدای را، بدهیم او را مزدی بزرگ.
و هر که فرمان نبرد پیغامبر را از پس آن که روشن شد او را حق، و پسروی کند جز راه مؤمنان را، با او گذاریم آنچه کرده باشد، و بسوزانیم او را دوزخ«1»، و بد جایگاه است آن.
خدای نیامرزد آن که به او شرک آرند، و بیامرزد آنچه فرود آن باشد آن را که خواهد«2»، هر که شرک آرد به خدای گمراه شود گمراهی دور«3».
کلبی روایت کرد از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که گفت: اینکه آیت در مردی انصاری آمد نام او طعیمة«4» بن ابیرق که او درعی بدزدیده بود از همسایه‌ای که او را قتادة بن النعمان گفتند، و آن درع در انبانی بود که در آن انبان پاره‌ای آرد بود، و انبان را سوراخی بود، و«5» آن انبان برگرفت و از خانه انصاری به خانه مردی جهود برد که او را زید بن السّمیر«6» گفتند، و همه راه که او می‌رفت«7» آرد می‌ریخت. بامداد که ایشان طلب درع کردند بر جای نبود، برخاستند و بر اثر آن آرد که«8» ریخته بود می‌شدند تا به خانه زید بن السّمیر. او را بگرفتند و گفتند: اینکه درع تو دزدیدی. گفت: درع طعیمة بن ابیرق پیش من بودیعت نهاد، و جماعتی جهودان گواهی دادند بر آن آمدند و او را گفتند: اینکه درع حواله بر تو می‌کنند، او سوگند خورد که از آن خبر ندارد«9». قوم او برخاستند و به شکایت بنزدیک رسول آمدند و گفتند: یا رسول اللّه؟ بنی«10» قتاده را
-----------------------------------
(1). آج، لب: و در آوریم او را به دوزخ.
(2). آج، لب، لت و.
(3). تب، مر، لت قوله تعالی: إِنّا أَنزَلنا إِلَیک‌َ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ الایة.
(4). اساس و همه نسخه بدلها: طعمه، با توجّه به همین کلمه در سطرهای بعدی تصحیح شد.
(5). وز، مر، لت: او.
(6). مر، لت: زید بن السّمین.
(7). وز، تب، آج، لب، مر، لت: او می‌برد.
(8). آج، لب می.
(9). آج، لب، لت: ندارم.
(10). تب، آج، لب، مر، لت: بینی.
صفحه : 101
که درعی از خانه او جهودی دزدیده بود«1» و در خانه او بازیافته‌اند او را دست بداشته است«2» و در مردی از آن ما آویخته، طعیمة«3» بن ابیرق را خواستند. رسول- علیه السّلام- ایشان را بخواند و همه را حاضر کرد و آن مجارّه برفت. رسول«4»- علیه السّلام- از حسن ظن به مرد مسلمان و از اتّهام او جهود را گمان برد که خود«5» دزدیده است و مسلمان مبرّاست، خواست تا با جهودان«6» خصومت کند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و رسول را آن حال معلوم کرد.
و روایتی دگر از عبد اللّه عبّاس آن است که طعیمة«7» بن ابیرق درعی از کسی بدزدید، و آن درع در انبانی بود که در آن جا پاره‌ای سپوست«8» بود، آن انبان پاره‌ای سوراخ«9» کرد تا در راه [آن]«10» سپوست«11» می‌ریخت، آنگه انبان بیاورد و بر در سرای زید بن السّمیر«12» الیهودی‌ّ بنهاد و درع به در«13» گرفت و به خانه خود برد. چون بامداد بود، خداوند درع طلب درع کرد، درع نیافت. از سرای بیرون آمد، سبوس«14» ریخته بود، بر اثر آن برفت و پی به در سرای زید بن السّمیر«15» برد و او را بگرفت و پیش رسول آورد.
رسول- علیه السّلام- همّت آن کرد که آن جهود را دست ببرد، خدای تعالی آیت فرستاد.
ضحّاک گفت: آیت در مردی انصاری آمد که درعی به ودیعت به او«16» دادند.
چون بازخواستند انکار کرد و گفت: خبر ندارم. مرد در او آویخت و او را پیش رسول آورد. قوم او بیامدند و گفتند: اینکه مردی صالح [است]«17» و اینکه خیانت [340- ر]
به او لایق نباشد و خداوند درع بر او دروغ [می]«18» گوید. رسول- علیه السّلام- گواهی
-----------------------------------
(1). همه نسخه بدلها بجز مت: جهودی بدزدیده است.
(2). تب: بداشته‌اند.
(7- 3). اساس، وز، مت، تب: طعمه، با توجّه به آج و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). آج، لب را. [.....]
(5). تب، آج، لب، مر: جهود.
(6). آج، لب، مر، لت: جهود.
(11- 8). آج، لب، مر: سبوس، لت: سبوست.
(9). وز، مر: سولاخ/ سوراخ. (18- 17- 10). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(12). لت: زید بن السّمیت.
(13). مر: بر.
(14). تب: سبوست.
(15). لت: زید بن السّمین.
(16). مر: با او.
صفحه : 102
ایشان«1» بشنید و آن مرد را که صاحب درع بود ملامت کرد، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد و خیانت او معلوم کرد. چون او به وحی رسوا گشت«2» مرتد گشت و با مکّه شد، خدای تعالی اینکه آیات در حق‌ّ او بفرستاد الی قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ«3».
مقاتل گفت: زید بن السّمیر«4» درعی بنزدیک طعیمة بن ابیرق«5» به ودیعت نهاد.
چون بازخواست، جحود کرد و در سرای ببست و درع بر بام برد و در سرای همسایه انداخت، آنگه در بگشاد و گفت: سرای من بجوی، بجستند چیزی نبود آن جایگاه«6».
بر بام رفتند. او گفت: نگاه می‌کنم، در سرای اینکه همسایه درعی می‌بینم، ندانم تا شما را هست یا نی«7»! چو«8» بدیدند درع ایشان بود، و نام اینکه همسایه ابو هلال بود.
مردمان اینکه مرد که درع پیش او بود«9» جمع شدند و بنزدیک رسول آمدند و از اینکه صاحب درع شکایت کردند که او صاحب ما را متّهم کرد. رسول خواست تا به گواهی ایشان و تزکیه ایشان آن مرد را ملامت کند، خدای تعالی اینکه آیت فرستاد.
مجاهد و قتاده و إبن زید و عکرمه گفتند: آیت در بنو ابیرق آمد، و ایشان سه برادر بودند بشر و بشیر و مبشّر، و کنیت اینکه بشر ابو طعیمه«10» بود، نقبی در سرای عم‌ّ قتادة بن نعمان زدند و تیغی و زرهی و پاره‌ای طعام بدزدیدند. او اینکه شکایت با پسر برادرش کرد قتاده، و اینکه قتاده مردی بدری بود، او بنزدیک رسول آمد و اینکه قصّه باز گفت، و مردی با ایشان در سرای بود نام او لبید بن سهل مردی درویش بود، و لکن مردی مؤمن [و]«11» شجاع بود. بنو ابیرق، قتاده را گفتند: اینکه کار ما نباشد، اینکه کار لبید است. چون لبید اینکه حدیث بشنید، تیغ بر گرفت و بیرون آمد و گفت پسران ابیرق
-----------------------------------
(1). آج، لب: او.
(2). مر: شد.
(3). سوره نساء (4) آیه 116.
(4). مر: زید بن السّمین. [.....]
(5). آج، مر، لت: طعمة بن ابیرق.
(6). لت: آن جا آنگاه.
(7). وز، تب، آج، لب، مر، لت: نه.
(8). آج، لب، مر، لت: چون.
(9). آج، لب، لت: مردمان اینکه درع که بدیدند پیش او.
(10). اساس و همه نسخه بدلها: ابو طعمه، با توجّه به موارد مشابه در سطور گذشته تصحیح شد.
(11). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
صفحه : 103
را«1»: تهمت دزدی بر من می‌نهی«2»، و شما به آن اولیتری«3» که شما منافقانی«4» و هجو رسول می‌گویی«5» و بر قریش می‌بندی«6»؟ اگر اینکه کار روشن بنکنی«7»، اینکه تیغ در شما نهم«8» و همه را به تیغ بیارم«9». ایشان او را دلخوش کردند و خاموش کردند، و چون بشنیدند که قتاده اینکه حدیث با رسول«10» گفته است، بیامدند و ایشان را خویشی بود نام او أسیر بن عروة، مردی زبان‌آور بود، اینکه حال با او بگفتند. او برخاست با جماعتی پیش رسول آمد، و گفت: ای رسول اللّه؟ اینکه شرط باشد که قتاده بیاید و جماعتی را از اهل البیتی معروف به دزدی متّهم کند؟ و اینکه حدیث در ایشان نگنجد.
رسول- علیه السّلام- قتاده را ملامت کرد به گفتار و گواهی ایشان. قتاده دلتنگ از پیش رسول«11» برگشت و عم‌ّ را گفت: اینکه چه کار است که مرا آورده‌ای«12» که رسول- علیه السّلام- امروز مرا ملامتی می‌کرد«13» که من تمنّای مرگ کردم در اینکه«14» حال. عم‌ّ گفت: خدای می‌داند که من مظلومم و لکن چه توانم کردن، اللّه«15» المستعان، جز آن که از خدای یاری می‌خواهم، خدای تعالی اینکه آیات فرستاد إلی قوله: وَ مَن یَکسِب خَطِیئَةً أَو إِثماً ثُم‌َّ یَرم‌ِ بِه‌ِ بَرِیئاً فَقَدِ احتَمَل‌َ بُهتاناً وَ إِثماً مُبِیناً«16»، الی قوله: وَ کان‌َ فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیک‌َ عَظِیماً«17».
اینکه خبر به بنی ابیرق رسید، مرتد شدند و به مکّه گریختند و آن جا مقام ساختند با قریش، چون رسول- علیه السّلام- مکّه بگشاد به شام گریختند، خدای تعالی در ایشان اینکه آیت فرستاد: وَ مَن یُشاقِق‌ِ الرَّسُول‌َ مِن بَعدِ ما تَبَیَّن‌َ لَه‌ُ«18»، الی آخر الایة«19».
-----------------------------------
(1). مر که.
(2). تب، مر: می‌نهید، آج، لب: تهمت دزدی می‌کنی مرا.
(3). تب، مر: اولیترید.
(4). تب، مر: منافقانید.
(5). تب، مر: می‌گویید.
(6). تب، مر: می‌بندید.
(7). تب: بنکید، مر: نکنید. [.....]
(8). آج، لب: بنهم.
(9). تب: بیازم.
(10). وز، آج، لب، مر، لت علیه السّلام.
(11). تب، آج، لب، لت علیه السّلام.
(12). مر: آوردی.
(13). وز، تب، آج، لب، لت، مر: ملامتی کرد.
(14). وز، تب، آج، لب، لت: در آن.
(15). تب: و اللّه.
(16). سوره نساء (4) آیه 112.
(17). سوره نساء (4) آیه 113.
(18). مت، مر، لت الهدی، سوره نساء (4) آیه 115.
(19). وز، تب، آج، لب الایات.
صفحه : 104
و چون به مکّه آمدند، به سرای زنی فرود آمدند انصاری، نام او سلامة«1» بنت«2» سعد بن شهید، و اینکه زن شوهری داشت از بنی عبد الدّار، حسّان بن ثابت اینکه زن را هجا کرد به سبب آن که ایشان را جای کرده بود، به اینکه بیتها«3»:

و قد انزلته بنت سعد و أصبحت ینازعها جلد استه و تنازعه

ظننتم بان یخفی الّذی قد صنعتم«4» و فینا نبی‌ّ عنده الوحی واضعه
چون شعر به اینکه زن رسید، رحل ایشان برگرفت و بیرون انداخت و گفت: شاید«5» تا برای شما زبان شاعران در من دراز شود«6».
قوله: إِنّا أَنزَلنا إِلَیک‌َ الکِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ، قدیم- جل‌ّ جلاله- به اینکه آیت خطاب کرد با رسولش و گفت: ما فرستادیم اینکه کتاب قرآن را بر تو به درستی و راستی تا تو حکم کنی میان مردمان به آنچه خدای تعالی تو را باز نموده است و اعلام کرده. آنگه گفت: وَ لا تَکُن لِلخائِنِین‌َ خَصِیماً، خصومت مکن برای خیانت کنندگان، یعنی طعیمة«7» بن ابیرق یا آن کس که هست«8» به اختلاف روایات.
وَ استَغفِرِ اللّه‌َ، و از خدای آمرزش خواه که خدای تعالی غفور و رحیم است. و اینکه آیت دلیل نیست بر آن که رسول- علیه السّلام- چیزی کرد او را نبود که کند نه صغیره و نه کبیره. برای آن که به ادلّه عقل که احتمال تأویل نکند درست شده است که او معصوم است، صغیره و کبیره بر او روا نیست، و نهی خدای تعالی او را بقوله:
وَ لا تَکُن لِلخائِنِین‌َ خَصِیماً، دلیل نکند که او آن خصومت کرده است، برای آن که بسیار نهی باشد که کنند کسانی را که ایشان منهی‌ّ عنه نکرده باشند، و مانند اینکه در عرف و در قرآن بسیار است، قال اللّه تعالی: لَئِن أَشرَکت‌َ لَیَحبَطَن‌َّ عَمَلُک‌َ«9»، و یکی از ما فرزندش را گوید: لا تفعل کذا و کذا، و اگر چه او هرگز آن فعل نکرده
-----------------------------------
(1). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، تفسیر طبری (9/ 180) و تفسیر قرطبی (5/ 376): سلافة.
(2). اساس، مت: إبن، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
(3). تب شعر.
(4). تب، آج، لب: صنعتما.
(5). آج: نشاید.
(6). مر، لت: دراز نشود، آج، لب: دراز گردد.
(7). مر، لت: طعمه.
(8). مر: آن کسان که گذشت.
(9). سوره زمر (39) آیه 65.
صفحه : 105
باشد. و قوله: وَ استَغفِرِ اللّه‌َ [340- پ]، دلیل نباشد بر آن که آن استغفار برای گناهی بود، چه استغفار طاعتی است مستقل، و فایده او تحصیل ثواب باشد بنزدیک ما دون اسقاط عقاب، چه اسقاط عقاب خدای تعالی کند [عند]«1» توبه و استغفار به تفضّل.
قوله: وَ لا تُجادِل عَن‌ِ الَّذِین‌َ یَختانُون‌َ أَنفُسَهُم، آنگه گفت: مجادله و خصومت مکن از آنان که با خود خیانت کنند، أی دفعا و ذبّا و نیابة عنهم، و قوله یَختانُون‌َ أَنفُسَهُم، در [او]«2» دو قول است:
یکی آن که معنی آن است که: عصیان کنند، و هر کس که معصیت کند و داند که او را بر آن معصیت عقوبت خواهد بودن بمنزلت آن باشد که با خود خیانت کرده، برای آن که ضرر آن فعل به عاقبت به او باز گردد.
و قول دیگر آن است که: با مؤمنان و با یکدیگر و با آنان که حکم ایشان حکم شما باشد خیانت مکنید، و آنان را که از یک دین و ملّت و اعتقاد بودند و یا از یک نسب و یک شهر، ایشان را نفس یکدیگر خواند کما قال تعالی: وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم«3»، أی بعضکم بعضا.
إِن‌َّ اللّه‌َ لا یُحِب‌ُّ مَن کان‌َ خَوّاناً أَثِیماً، که خدای دوست ندارد آن«4» را که خیانت کننده باشد به دزدی و سرقت و أثیم باشد و بزهکار، به آن که حواله بر دیگری کند. و مراد به آیت هم بنو ابیرق‌اند که ذکر ایشان برفت.
یَستَخفُون‌َ مِن‌َ النّاس‌ِ، آنگه بیان کرد که: اینکه قوم خیانت خود از مردمان پوشیده می‌دارند و از خدای پنهان نمی‌کنند، و مردمان را بر ایشان دستی نباشد مگر آن که باز گویند و خدای تعالی که قادر است از ایشان بر تعجیل عقوبت و خزی و نکال دنیا و آخرت از او باز نمی‌پوشند، و او اولیتر که از او باز پوشیدندی. و معنی آن است که: نکردندی، چه صورت نبندد از او پنهان کردن برای آن که او عالم الذّات است، بر او پوشیده نشود.
وَ هُوَ مَعَهُم، و او با ایشان است، «واو» حال راست. إِذ یُبَیِّتُون‌َ، چون می‌سگالند
-----------------------------------
(2). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(3- 1). سوره نساء (4) آیه 29.
(4). اساس، مت: آنان، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
صفحه : 106
به شب سخنهایی که خدای تعالی نپسندد، یعنی انداخت سرقت و دروغ بر دیگری نهادن. و تبییت کاری سگالیدن باشد به شب، و بعضی اهل لغت گفتند: تبییت به لغت طی‌ّ تبدیل باشد، و قال شاعرهم:

و بیّت قولی عند الملیک قاتلک اللّه عبدا کنودا
وَ کان‌َ اللّه‌ُ بِما یَعمَلُون‌َ مُحِیطاً، و خدای به آنچه ایشان می‌کنند داناست، و مورد آیت مورد وعید و تهدید است.
قوله«1»: ها أَنتُم، «ها» تنبیه راست، خطاب می‌کند با قوم طعیمة بن ابیرق که آمدند و جدل«2» قول و خصومت می‌کردند برای او، یعنی شما آنانی«3» که جدل می‌کردی«4» از ایشان، یعنی از بنو ابیرق در دنیا. و «هؤلاء»، اینکه جا به معنی الّذین است علی قول الزّجاج، یعنی ها انتم الّذین، چنان که هذا بمعنی الّذی آمد فی قول الشّاعر«5»:

جوت و هذا تحملین طلیق
ای و الّذی تحملین. و مغربی گفت: «هؤلاء» کنایت است از دزدان و «أنتم»، آنانند که مجادلت و خصومت کردند برای ایشان، برای آن تکرار «ها» ی تنبیه کرد. و اشتقاق جدل، من جدلت الحبل إذا احکمت قتله، و رجل مجدول شدید الخلق. و الأجدل الصّقر لأنّه من أشدّ الطّیور، و معنی آیت آن است که خدای تعالی گفت: ای بنی ابیرق؟ هب که شما با مردمان اینکه جا در دنیا مجادله کنی«6» برای ایشان و ذب‌ّ کنی«7» از ایشان، کیست که فردای قیامت برای ایشان با خدای مجادله خواهد کردن! و کیست که و کیل و نایب ایشان خواهد بودن در خصومت! چون اینکه جمله تشنیع و تهدید بکرد ایشان را، پس ازین همه امید داد و گفت: هر که بدیی«8» کند یا بر خود ظلم کند.
-----------------------------------
(6- 1). آج، لب: و قوله.
(2). اساس، مت: جعل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). تب، آج، لب: آنانید.
(4). تب، آج، لب: می‌کردید. [.....]
(5). تب شعر.
(7). تب، مر: کنید.
(8). وز، لب، مر، لت: بدی.
صفحه : 107
بعضی مفسّران گفتند: یَعمَل سُوءاً، بالسّرقة بدیی کند«1»، یعنی دزدی درع. و ظلم بر خود آن است که با غیری حواله کند. ثُم‌َّ یَستَغفِرِ اللّه‌َ، پس آمرزش خواهد از خدای، خدای را غفور [و]«2» رحیم یابد آمرزنده و پوشنده گناه و بخشاینده بر گناهکاران، [و]«3» آیت اگر چه وارد است بر سببی و در حق‌ّ گروهی، خلاف نیست از میان مفسّران که بر عموم حمل می‌باید کردن، برای آن که حکم همه کس و حکم همه گناهها«4» اینکه است که هر کس که از آن توبه کند و آمرزش خواهد، خدای تعالی بیامرزد او را. و در آیت دلیل است بر صحّت قول ما که گفتیم عند توبه [بر خدای تعالی واجب نیست که بنده را بیامرزد، و نه نیز توبه اسقاط عقاب کند بر احباط یا موازنه، بل اسقاط عقاب عند توبه]«5» خدای کند به تفضّل، برای آن که لفظ غفران و رحمت آورد، و آن کس که کاری واجب کند نگویند رحمت می‌کند و نه، می‌آمرزد«6».
قوله: وَ مَن یَکسِب إِثماً- الآیة، گفت: هر که«7» او گناهی کند بر خویشتن«8» و بال [و]«9» و زر آن خیانت و گناه بر او باشد. گفتند: مراد دزدی است، و گفتند:
مراد سوگند به دروغ است، و خدای به آن دیگری را نگیرد، و خدای تعالی عالم است به آن که سرقت کرد، و حکیم است در امر کردن به دست بریدن دزد.
قوله: وَ مَن یَکسِب خَطِیئَةً«10»، هر که او گناهی کسب کند، و اصل «کسب» اگر چه در جرّ منفعت به کار دارند«11»، بر مجاز در گناه استعمال کرد، یعنی سرقت درع«12» آن زره دزدیدن. ثُم‌َّ یَرم‌ِ بِه‌ِ بَرِیئاً، آنگه گناه«13» بر بی‌گناهی نهد از زید بن السّمیر الیهودی‌ّ یا جز او- چنان که برفت. فَقَدِ احتَمَل‌َ بُهتاناً، او بهتانی بر گرفته باشد، و «بهتان» دروغی بود که چون بگویند خداوندش مبهوت و متحیّر شود، و لفظ او
-----------------------------------
(9- 1). مر: بد می‌کنند، آج، لب: بدیی کنند. (5- 3- 2). اساس، مت: ندارد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها افزوده شد.
(4). مر: همه گناهی.
(6). مر: می.
(7). مر: هر کس.
(8). مر، لت کندو.
(10). لت گفت.
(11). مر، لت در لغت.
(12). وز: دروغ.
(13). مر را.
صفحه : 108
مصدر است چون سبحان و قربان، یقال بهت [341- ر]
فلان فلانا فهو باهت بهتان نهنده را، و المفعول مبهوت آن را که بهتان بر او نهاده باشد«1». وَ إِثماً مُبِیناً، و بزه‌ای ظاهر. و قوله: ثُم‌َّ یَرم‌ِ بِه‌ِ، کنایت به لفظ واحد آورد و اگر چه خطیئة و اثم برفت، برای آن که ذهب الی جنس الفعل علی قول الفرّاء، و فعل همه یک جنس باشد. و گفته‌اند: ردّ کنایت کرد الی کل‌ّ واحد منهما، و گفته‌اند: ردّ الکنایة الی اقرب المذکورین و هو الاثم، کما قال«2» تعالی: وَ الَّذِین‌َ یَکنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنفِقُونَها فِی سَبِیل‌ِ اللّه‌ِ«3».
وَ لَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیک‌َ وَ رَحمَتُه‌ُ، آنگه خطاب کرد با رسول- علیه السّلام- بر سبیل منّت، او را گفت: وَ لَو لا فَضل‌ُ اللّه‌ِ، اگر نه فضل خدای و رحمت او بودی بر تو، فضل خدای به نبوّت و رحمت به انزال وحی«4»، گروهی همّت کرده بودند که تو را از ره صواب ببرند، قیل: یضلّوک، بمعنی یزلّوک«5» عن الصّواب. و گفتند معنی آن است که: تو را هلاک کنند به تلبیس کار خیانت و سرقت. وَ ما یُضِلُّون‌َ، و اینکه اضلال و ازلال به معنی و اهلاک«6» جز خویشتن را نمی‌کنند برای آن که وبال«7» راجع نیست جز با ایشان، و عقاب آن واقع نیست جز بر ایشان.
وَ ما یَضُرُّونَک‌َ مِن شَی‌ءٍ، و به تو هیچ زیان نکنند برای آن که خدای تعالی تو را فرو نگذارد از توفیق و تسدید خویش به انزال وحی و بیان آنچه بر تو تلبیس کردند از کار محق و مبطل و سارق و بری‌ء. وَ أَنزَل‌َ اللّه‌ُ عَلَیک‌َ الکِتاب‌َ، و خدای تعالی کتاب بر تو فرستاد یعنی قرآن، وَ الحِکمَةَ، یعنی نبوّت. وَ عَلَّمَک‌َ ما لَم تَکُن تَعلَم‌ُ، و بیاموخت تو را آنچه ندانستی از حلال و حرام و احکام شرع از امور غایبات و حدیث امم سالفه. و حمل او بر عموم کردن اولیتر است از هر چه آن رسول را- علیه السّلام- به وحی معلوم کرده‌اند. وَ کان‌َ فَضل‌ُ اللّه‌ِ عَلَیک‌َ عَظِیماً: و فضل و نعمت خدای بر تو
-----------------------------------
(1). تب، آج، لب، مر: باشند. [.....]
(2). مر، لت اللّه.
(3). سوره توبه (9) آیه 34.
(4). مر که.
(5). کذا: در اساس و همه نسخه بدلها، چاپ شعرانی (4/ 9): یضلّوک.
(6). کذا: در اساس و مت، دیگر نسخه بدلها: و ازلال و اهلاک.
(7). آج، لب ایشان، مر: لت آن.
صفحه : 109
عظیم بوده است قدیما در شکر او فزای.
و قوله: لا خَیرَ فِی کَثِیرٍ مِن نَجواهُم- الایة، کلبی گفت از ابو صالح از عبد اللّه عبّاس که: آیت هم در بنی ابیرق آمد. حق تعالی گفت: خیری نیست در سرّ ایشان و مناجات ایشان. و «نجوی» حدیثی باشد که دو کس یا سه کس یا تنی چند به او مخصوص باشند اگر سرّ بود [و]«1» اگر جهر، و اشتقاقه من نجوت الشّی‌ء إذا خلّصته، و نجوت الجلد عن البعیر إذا ألقیته عنه، قال الشّاعر«2»:

فقلت انجوا عنها نجا الجلد انّه سیرضیکما منها سنام و غاربه
و نجوت فلانا اذا استنکهته، قال الشّاعر«3»:

نجوت مجالدا فوجدت منه کریح الکلب مات حدیث عهد
و نجوت الوتر و استنجیته إذا خلصته، قال الشّاعر«4»:

لسة الأعسر یستنجی الوتر
و اصل هم از نجوت است و هی المرتفع من الإرض، قال الشّاعر«5»:

فمن بنجوته کمن بعقوته و المستکن کمن یمشی بقرواح«6»
و النّجو اسم للحدث«7» لأنّه انّما یکون خلف نجوات الإرض، و اینکه از اسماء منقوله باشد کالغایط.
إِلّا مَن أَمَرَ بِصَدَقَةٍ، در محل‌ّ «من» سه قول گفتند: یکی جرّ، عطفا علی قوله:
فِی کَثِیرٍ، و التّقدیر الّا فی من امر بصدقة، و بر اینکه قول روا باشد که نجوی اسم جماعت متناجیان باشد کقوله: وَ إِذ هُم نَجوی«8»مَن أَمَرَ بِصَدَقَةٍ، جنس مناجات نباشد و بر استثناء متّصل بر قول آن که نجوی را بر متناجیان حمل کنند«1». برای آن که مَن أَمَرَ بِصَدَقَةٍ، جنس متناجیان است، کأنّه قال: لا خیر فیهم الّا من امر، أی الّا انسانا أمر بصدقة.
و قول سه‌ام آن که: محل‌ّ او رفع باشد، مثل قول الشّاعر«2»:

و بلدة لیس بها أنیس الّا الیعافیر و الّا العیس
و اینکه وجه ضعیف است برای آن که آیت با بیت نماند، که «یعافیر» و «عیس» که مرفوع است در بیت برای آن است که بدل «أنیس» است، و در آیت حمل کردن بر بدل ممکن نیست، چه اگر بر بدل حمل کنند مجرور باشد مرفوع نباشد، که مبدّل منه مجرور است، و حکم اینکه آیت حکم بیت نابغه نباشد که گفت«3»:

ما بالرّبع من أحد الّا أواری‌ّ
چه در آن بیت سه وجه رواست: رفع و نصب و جرّ، نصب بر استثناء، و جرّ بر بدل لفظ، و رفع بر بدل از معنی که تقدیر اینکه است: و ما بالرّبع«4» أحد الّا أواری‌ّ.
حق تعالی گفت: خیری نیست در ایشان در آن حال که با یکدیگر راز می‌گویند، یا خیری نیست در راز گفتن ایشان با یکدیگر، الّا کسی که از ایشان صدقه‌ای فرماید یا امر معروفی کند یا سخنی گوید که از میان مردمان صلاحی پیدا شود.
وَ مَن یَفعَل ذلِک‌َ ابتِغاءَ مَرضات‌ِ اللّه‌ِ، و هر که آن کند، و اشارت «ذلک» به اینکه جمله است از صدقه و امر معروف و اصلاح از میان مردمان. آنگه قید زد«5» که:
باید که کننده را در اینکه کردن، غرض جانب خدای باشد و طلب رضای خدای. و «ابتغاء» منصوب است بر مفعول له، و «من» مجازات راست، و «فا» به جواب شرط باز آمد [341- پ]. و «سوف» حرفی باشد که فعل را از حال ببرد و به استقبال
-----------------------------------
(1). وز، تب، مر: حمل کند.
(2). تب شعر.
(3). تب شعر.
(4). اساس: بالرّفع، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها و مفهوم عبارت تصحیح شد.
(5). مر: کرد.
صفحه : 111
تخصیص کند. نُؤتِیه‌ِ، أی نعطیه. أَجراً عَظِیماً، أی ثوابا جزیلا، و هر که اینکه کند که«1» اشارت کرده شد«2»، یاد و ذکر آن در آیت برفت، از اینکه سه کار ما او را مزد عظیم و ثوابی بسیار دهیم.
وَ مَن یُشاقِق‌ِ الرَّسُول‌َ، و هر که مشاقّه کند با رسول، یعنی از او ببرد و در فرمان او عصیان کند. و مشاقّه و شقاق مفاعله باشد من الشّق، از شکافتن و شق‌ّ الشّی‌ء نصفه، فعل به معنی مفعول، و اینکه از مفاعله باشد که میان دو کس نبود کقوله: عافاه اللّه«3» و عاقبته و طارقت النّعل«4»، برای آن که اینکه شقاق از ایشان بود، از رسول- علیه السّلام- نبود. و مشاقّة مباینت بود علی سبیل العداوة.
مِن بَعدِ ما تَبَیَّن‌َ لَه‌ُ الهُدی، پس از آن که حق ظاهر شد او را و مسلمانی روشن شد پیش او. وَ یَتَّبِع غَیرَ سَبِیل‌ِ المُؤمِنِین‌َ، و متابعت کند جز راه مؤمنان را، یعنی بر راهی باشد که مؤمنان بر آن راه نباشند. نُوَلِّه‌ِ ما تَوَلّی، با او گذاریم آن را که به او تولّی کرده باشد، یعنی او را با معبود خودش گذاریم و با متبوع خود رها کنیم او را.
وَ نُصلِه‌ِ جَهَنَّم‌َ، و او را به دوزخ باز تفسانیم«5»، یعنی به دوزخ بسوزیم او را و آن بد جای«6» است.
مفسّران گفتند: آیت در طعیمة«7» بن ابیرق آمد و آن خاینان که خیانت کردند.
چون خدای تعالی اینکه آیات بفرستاد و دزدی بر طعیمه«8» درست شد و قطع واجب شد بر او، برخاست و مرتد شد و بگریخت و به مکّه رفت. خدای تعالی در حق‌ّ او اینکه آیت فرستاد چون به مکّه شد، هم بر سر سرقت و دزدی بود. شبی نقبی در سرای یکی از بنی سلیم زد در مکّه نام او حجّاج بن علاط. دیوار فرو نشست و او در نقب بماند، نتوانست بیرون آمدن تا روز شد، او را بگرفتند و خواستند تا بکشند، دگر باره گفتند:
-----------------------------------
(1). آج، لب به.
(2). اساس، مت: باشد، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(3). اساس، مت: عافا اللّه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). اساس، مت: الفعل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(5). مر: باز رسانیم.
(6). تب: جایی.
(7). اساس، مت، تب، مر، لت: طعمه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(8). اساس، مت، تب، مر، لت: طعمه، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد. [.....]
صفحه : 112
مردی است به پناه ما آمده، رها کردند او را و از مکّه‌یش«1» بیرون کردند، با جماعتی از«2» بازرگانان از بنی قضاعه به شام شد.
چون ایشان به منزلی«3» فرود آمدند، متاعی از آن ایشان بدزدید، او را بگرفتند و سنگسار کردند و آنگه سنگ بسیار بر او ریختند و گور او آن است«4». و بعضی دگر گفتند: در کشتی نشست، و از مردمان کشتی گلیمی بدزدید. و چیزی از زر، با آن او را بگرفتند و در دریا انداختند، و گفتند: در بنی سلیم فرود آمد و با ایشان بت می‌پرستید تا به مردن.
ضحّاک گفت از عبد اللّه عبّاس که: آیت در حق‌ّ قومی از قریش آمد که از مکّه به مدینه آمدند و اظهار ایمان کردند تا مقصودی که ایشان را بود تحصیل کردند، آنگه برگشتند و با مکّه شدند و مرتد گشتند. و جماعتی متکلّمان در اصول الفقه و فقها به اینکه آیت استدلال کردند بر صحّت اجماع و آن که اجماع حجّت است، به آن که گفتند: خدای تعالی وعید کرد بر اتّباع غیر سبیل مؤمنان، چنان که بر مشاقّه رسول وعید کرد باید تا اتّباع سبیل مؤمنان واجب باشد چنان که اتّباع رسول و ترک مشاقّه او، و اینکه درست نیست از چند وجه:
یکی آن که: بر قول جمله مفسّران، در حق‌ّ گروهی مخصوص معیّن آمده است، از آن تجاوز کردن بی دلیلی معنی ندارد. و اگر متناول باشد جز ایشان را، باید تا در آن حکم باشد که در حق‌ّ ایشان بود از عبادت اصنام که مراد در آیت در باب ایشان بقوله: وَ یَتَّبِع غَیرَ سَبِیل‌ِ المُؤمِنِین‌َ، عبادت اصنام است، و در آن جا دلیل باشد بر صحّت اجماع.
دگر آن که: مسلّم نیست که مراد به «من» و به «مؤمنان» عموم است، و نه آن که مراد به «سبیل» جمله راههاست، و چون عام نباشد ما را باشد که تخصیص کنیم به مخالفت ایمان که کفر باشد، و مؤمنان را تخصیص کنیم به بعضی و هم المعصومون- علیهم السّلام- و اگر حمل کنند بر عموم، حمل باید کردن بر اهل همه
-----------------------------------
(1). تب: مکّه‌اش.
(2). تب: ندارد.
(3). اساس، مت: منزل، با توجّه به وز و دیگر نسخه بدلها تصحیح شد.
(4). مر: گور او راست کردند بارسی.
صفحه : 113
اعصار دون اهل هر عصری علی حدّه، برای آن که عموم اقتضای اینکه کند چون ایشان تخصیص کنند به اهل هر عصری، ما را بود که تخصیص کنیم به وجهی دیگر.
دگر آن که: در آیت«1» بیان تحریم سبیلی است که نه سبیل مؤمنان باشد، از کجا که اتّباع سبیل مؤمنان واجب بود که نه هر چه«2» حرام نباشد باید تا واجب بود، بل روا باشد که مندوب بود یا مباح تا اتباع سبیل مؤمنان موقوف بود بر دلیل.
دگر آن که: اتّباع سبیل ایشان به شرط ایمان واجب باشد، و ما را دلیلی دگر باید جز آیت بر آن که ایشان مؤمنند. دلیلی که ما را ایمن کند از آن که ایشان«3» صفت مؤمنی بشوند، دگر«4» وعید متناول است آن را که مشاقّه رسول کند و اتّباع راهی که نه راه مؤمنان باشد علی الجمع، از کجا که بر انفراد متناول وعید باشد، و خدای تعالی بر جمع گفت.
قوله: إِن‌َّ اللّه‌َ لا یَغفِرُ أَن یُشرَک‌َ بِه‌ِ- الایة. بیشتر مفسّران برآنند که آیت در شأن طعیمة«5» بن ابیرق آمد آنگه که برگشت و به مکّه رفت و مرتد شد و با سر بت پرستیدن شد، خدای تعالی گفت او را و آنان را که از جنس او باشند از انواع مشرکان از آنان که بت پرستند، یا با خدای تعالی شریکی کنند از ثنویان و جهودان و ترسایان که گفتند«6»: عُزَیرٌ ابن‌ُ اللّه‌ِ، و المَسِیح‌ُ ابن‌ُ اللّه‌ِ«7» إِن‌َّ اللّه‌َ ثالِث‌ُ ثَلاثَةٍ«8» فَقَد ضَل‌َّ ضَلالًا بَعِیداً، او از راه رفته باشد رفتنی دور، برای آن که از شرک عظیمتر گناهی نیست، و الضّلال الذّهاب عن قصد السّبیل.
آنگه گفت«7»: