يا چنان كه بگذشت بر ديهى (1)و آن افتاده (2)بود بر سقفهايش،گفت چگونه زنده كند اينها را (3)خداى پس مرگشان،پس بميرانيد او را خداى صد سال،آنگاه زنده كرد (4)،گفت:چند مقام كردى (5)،گفت:

بماندم (6)روزى يا پاره اى از (7)روزى،گفت نه چنين است بماندى صد سال،درنگر به طعام خود و شراب خود كه بنگرديده است (8)،و درنگر به خرت،و تا سازيم تو را علامتى (9)براى مردمان (10)و نظر كن به استخوانها (11)كه چگونه برداريم (12)پس بر او پوشيم گوشت (13)پس چون پيدا شد او را (14)،گفت:مى دانم آن كه خداى بر همه چيز تواناست.

و چون گفت ابراهيم:بار خدايا بنماى مرا كه چگونه زنده كنى مردگان را.گفت ايمان ندارى (15)؟گفت آرى (16)،و لكن تا بيارامد دل من،گفت:بگير (17)چهار مرغ پس پاره پاره كن با تو (18)،آنگاه كن بر هر كوهى از ايشان پاره اى،پس بخوان ايشان را تا به تو آيند به تاختن،و بدان كه آن خداى عزيز و محكم كار است.

قوله: أَ لَمْ تَرَ ،اين فصل به استقصا برفت،اعني تفسير.

ص : 2

قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ ،«محاجّه»،مفاعله باشد از حجّة،يقال:

حاججته فحججته،كما يقال:خاصمته فخصمته.و«محجوج»گويند آن را كه در حجّت مغلوب باشد،يعنى به آن كه حجّت آوردم غلبه كردم او را.و آن كه با ابراهيم-عليه السّلام-در حقّ خداى تعالى محاجّة كرد نمرود بن كنعان بن سنخاريب ابن كوش بن سام بن نوح بود.او اوّل كس بود كه تاج بر سر نهاد و در زمين جبّارى كرد،و دعوى كرد كه خداى است.

أَنْ آتٰاهُ اللّٰهُ .اى لأن آتاه اللّه الملك،و موضع«ان (1)»نصب است بنزع حرف الصفة عند الكوفيّين.

مجاهد گفت:دو مؤمن و دو كافر پادشاهى همه زمين بيافتند امّا دو مؤمن:يكى سليمان بود و يكى ذو القرنين بود،و امّا دو كافر:يكى نمرود بود و يكى بخت نصّر.

در وقت اين مناظره خلاف كردند.مقاتل گفت:چون ابراهيم-عليه السلام- بتان را بشكست نمرود او را بازداشت.آنگاه به درش آورد او را تا به آتش اندازد گفت:اين خداى كه تو ما را به عبادت او مى خوانى كيست؟ابراهيم گفت: رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ ،و ديگر مفسّران گفتند:اين مناظره پس از آن كردند كه او را به آتش انداختند.

زيد بن اسلم گفت:اوّل جبّارى كه بود بر زمين،نمرود بن كنعان بود، مردمان از اقصاى عالم مى آمدند و طعام مى بردند از نزديك او يعنى جو و گندم.چون جماعتى به او بگذشتى (2)،او گفتى:من ربّكم؟خداى شما كيست-بر عادتى كه او را بود؟ايشان گفتند:خداى ما تويى (3)،ابراهيم گفت: رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ .

چنان كه خداى تعالى از او حكايت كرد،نمرود همه را طعام دادى مگر ابراهيم را كه ابراهيم را بازگردانيد بى طعام،ابراهيم بازگشت.چون به در شهر خود رسيد،شرم داشت از شماتت اعدا انديشه كرد كه گويند همه آمدند (4)و گندم آوردند، و ابراهيم نياورد.و تلّى ريگ بود،از آن ريگ جوالها پر كرد،تا به در سراى و بار بر در سراى بيفگند،و او مانده بود (5)،آنجا بخفت،اهل ابراهيم از خانه به در آمدند و

ص : 3

سر جوالها بگشادند آردى سپيد و پاكيزه بود كه از آن نيكوتر نباشد از آن آرد نانى بپخت چون ابراهيم در سراى شد،آن طعام در پيش او بنهاد،ابراهيم گفت:اين از كجا آورديد (1)؟گفت:از آن آرد است كه تو آورده اى.او دانست كه نعمتى است كه خداى تعالى با او كرد.

آنگاه خداى تعالى ابراهيم را بفرستاد به نمرود كه به من ايمان آر (2)تا ملك به تو رها كنم.او گفت:خدايى ديگر هست تو را كه مرا به او دعوت مى كنى،و آن خداى كيست؟گفت: رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ ،خداى من آن است كه احيا و اماتت كند،مرده را زنده كند و زنده را بميراند (3).

و در آيت محذوفى هست،و تقدير اين است:اذ قال له الجبار من ربك؟قال له: رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ .و اين مناظره به حضور قوم نمرود بود،او خواست تا بر ايشان تلبيس كند،گفت: أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ ،من نيز احيا و اماتت كنم.

حمزه خواند:ربى الّذي يحيى و يميت،باسكان الياء،و در شاذ اعمش و عيسى همچنين خواندند،و قرّاى مدينه خواندند:انا احيى و اميت،به مدّ در همه قرآن، و اين لغت قومى است كه وصل چون وقف دارند،و انشد (4)-شعر:

انا سيف العشيرة و اعرفونى (5)حميد قد ترقّيت السّناما

و در وقف بعضى عرب«انا»گويند،و بيشتر عرب در وقف«انه»گويند.

ابراهيم-عليه السلام-گفت:احيا و اماتت چگونه كنى؟كس فرستاد و دو شخص را حاضر كرد،يكى را بكشت و يكى را رها كرد و گفت:اين را اماتت كردم و آن (6)را كه بنكشتم زنده كردم.

سدّى گفت:چهار مرد را بگرفت و در خانه كرد و طعام و شراب نداد تا به حدّ هلاك رسيدند.آنگاه از آن چهارگانه دو را طعام و شراب داد تا زنده ماندند،گفت:

اين احياست،و دو را رها كرد تا بمردند،گفت:اين اماتت است.

ابراهيم-عليه السلام-توانست گفتن كه من احيا و اماتت كه دعوى كردم خداى

ص : 4

خود را،به احياء خلق حيات خواستم كه در مرده چندساله آفريند،و به اماتت، اماتتى كه بى مماسّت باشد،و لكن انديشه كرد و ترسيد كه بر حاضران مشتبه شود و گمان بردند كه آن كه او كرد جنس اين (1)است كه ابراهيم گفت،و اين حال ايشان را روشن نشود،انتقال كرد از آن (2)طريقه به دليلى و طريقى ديگر كه از آن روشن تر بود،و دانست كه او در آن طريقه شبهت نتواند آوردن كه تلبيس كند بر حاضران.

و مناظره (3)را كه با كسى مجادله كند،غرض او آن باشد.كه اصل مدّعى كه دعوى كرده باشد درست كند به آنچه در وسع او بود،چون داند كه يك طريقت گفت روشن نشد خصم را طريقتى (4)ديگر بگويد،اين يك جواب است آنان را كه سؤال كردند كه:ابراهيم-عليه السلام-چرا انتقال كرد از دليلى به دليلى؟و اين آن كس كند كه عاجز باشد از نصرت دليل اوّل.

و جواب ديگر از اين سؤال آن است كه:عدول نكرد و انتقال و لكن اين سخن به نصرت دليل اوّل بود.او گفت:از حقّ آن كه قادر بود بر اماتت و احيا،آن است كه قادر بود بر اتيان آفتاب از مشرق و مغرب،اگر تو قادرى به اين كه دعوى كرده اى، او از شرق مى آرد،تو از مغرب بر آر.

اگر سؤال كنند و گويند چگونه گفت ابراهيم كه: فَأْتِ بِهٰا مِنَ الْمَغْرِبِ ،تو از مغرب بر آر و او را بودى (5)كه گفتى خداى تو را بگو تا از مغرب بر آرد-و اگر بگفتى خداى تعالى[346-پ]اجابت كردى يا نه؟ جواب (6)گوييم:اگر بگفتى،خداى تعالى ابراهيم را اجابت كردى،و اين بر سبيل معجز بر دست او اظهار كردى-و اگرچه خارق عادت بودى.[و] (7)همانا براى آن نگفت كه دانست كه اگر بگويد،و ابراهيم در خواهد،خداى تعالى اجابت كند.

چون ابراهيم-عليه السلام-اين بگفت،او دانست كه در چيزى كه به آسمان (8)تعلّق

ص : 5

دارد او (1)شبهتى نتواند آوردن،فروماند و متحيّر شد،چنان كه خداى تعالى گفت:

فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ ،اى تحيّر و انقطعت حجّته،يقال:رجل مبهوت اذا كان منقطع الحجّة،قال الشّاعر-شعر:

و ما هى الّا ان اراها فجاءةفأبهت حتّى ما اكاد اسير

و محمّد بن السّميقع (2)خواند:فبهت،به فتح الباء و الهاء،اى بهته ابراهيم، بيانه: بَلْ تَأْتِيهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ (3)،اى تحيّرهم و تدهشهم.

وَ اللّٰهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الظّٰالِمِينَ الى الحجّة،و خداى تعالى كافران را هدايت نكند به حجّت،يعنى ايشان را مخذول كند،و الطافى كه در حقّ مؤمنان كند با ايشان نكند.امّا ازآنجا كه داند كه ايشان را لطف نباشد،و إمّا بر سبيل عقوبت-على ما ذهب اليه ابو على في اكثر المواضع.

خداى تعالى دگرباره ابراهيم را گفت:نمرود را دعوت كن و وعده ده (4)كه اگر ايمان آرد،ملك بر او رها كنم.گفت:من خداى ديگر را ندانم جز خويشتن (5).

ابراهيم بار سديگر (6)مراجعت كرد،نمرود گفت:من ندانم تا تو چه مى گويى (7)،اگر خداى تو را قوتى هست،گو لشكر بيار تا حرب كنيم،هركه غالب آيد ملك او را باشد كه عادت ملوك اين باشد.

آنگه گفت:خداى تو را لشكر است؟گفت:بلى،خداى مرا لشكرهاست.

گفت:اكنون برو و بگو (8)تا به سه روز لشكر جمع كند،تا من نيز لشكر جمع كنم و كالزار (9)كنيم،«فمن غلب سلب»ابراهيم گفت:بار خدايا!تو مى دانى كه اين كافر چه مى گويد!خداى تعالى گفت:ما منش گذار.

آنگه نمرود لشكرى عظيم جمع كرد و لشكرها (10)به صحرا بيرون برد (11)،و ابراهيم

ص : 6

را گفت:لشكر من اين است،از لشكر خداى تو اثرى نمى بينم.خداى تعالى وحى كرد به فريشته اى كه به سراشك (1)موكّل است.و به روايتى ديگر جبريل را گفت:از لشكرهاى من چه ضعيف تر دانى؟گفت:بار خدايا!تو عالم ترى،و لكن من از سراشك ضعيف تر هيچ نمى دانم.

گفت:از ايشان كه را ضعيف تر دانى؟گفت:سراشكان فلان دريا را [347-ر].حق تعالى گفت:بگو آن فريشته را كه بر ايشان موكّل است كه يك در برگشاى (2)ايشان را (3)،او درى بر گشاد،از آن در چندانى (4)سراشك بيرون آمد كه آفتاب و روى آسمان بپوشيد.نمرود گفت:چرا امروز آفتاب بر نمى آيد؟ابراهيم گفت:لشكر خداى من رها[نمى كند] (5).

آنگاه آن سراشكان در ايشان افتادند و گوشت و خون ايشان بخوردند،[از آدميان] (6)و چهارپايان الّا استخوان نماند،و نمرود همچونين (6)مى نگريد (7)و [ايشان] (9)او را تعرّض نرسانيدند.ابراهيم گفت (8):ايمان آرى؟گفت:نه،خداى تعالى بفرمود[سراشكى را] (11)تا لب زيرين (9)،او بگشت (10)،[و آنگاه لب زبرين او بگشت (11)] (12).او بخاريد،لبهاى او چندانى بياماهيد (13)كه از دهن او[دور] (14)بازافتاد، آنگاه (15)سراشك (16)در بينى او رفت و به دماغ او رسيد و از دماغ او مى خورد تا آنگاه كه بزرگ شد چند موشى.او آن ساعت (17)ساكن شدى كه چيزى سنگى (18)بر سر او

ص : 7

مى زدندى،و هركس كه خواستى كه بر او كرامتى كند دستها بر هم نهادى و بر سر او زدى.خداى تعالى او را در اين عذاب چهارصد سال بداشت چنان كه چهارصد سالش در ملك داشته بود.آنگه هلاك شد و با عذاب خداى رفت. قوله: أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلىٰ قَرْيَةٍ ،اين آيت عطف است بر معنى آيت اوّل،و معنى آيت اوّل آن است (1):«أ رايت كالّذي حاجّ ابراهيم في ربّه»، أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلىٰ قَرْيَةٍ ،بر سبيل تعجّب مى فرمايد كه:هيچ چنان كسى ديدى كه با ابراهيم محاجّه (2)كرد،يا چنان كسى كه برآن ده (3)گذر كرد.

و قولى ديگر آن است كه:«كاف»زيادت است،و تقدير آن است كه:أ لم تر الى الّذي حاجّ ابراهيم في ربّه و الى الّذي مرّ[على قرية] (4)،و«كاف»تشبيه زايد باشد در كلام عرب،نحو قوله: لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ (5).

و علما خلاف كردند در آن كه آن گذرنده كه بود؟قتاده و ربيع و عكرمه و ناجية بن كعب و ضحّاك و سدّى و سليمان بن بريده و سالم الخواصّ گفتند:

عزير بن شرحيا بود.و وهب منبّه و عبد اللّه بن عبيد بن عمر (6)گفتند:ارمياء بن جلقيا بود و او از سبط هارون بن عمران بود،و گفته[اند] (7)او خضر است.

مجاهد گفت:مردى بود كافر شاكّ در بعث.ضحّاك گفت:آن ده از جمله زمين مقدّسه (8)بود.ابن زيد گفت:آن زمين (9)بود كه خداى تعالى آنان را كه از خانه بيرون آمدند و از وبا مى گريختند،برآن زمين هلاك كرد،و ايشان آنان بودند كه ذكر ايشان برفت في قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيٰارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ (10).

كلبى گفت:ديرى بود كه آن را سابرآباد گفتند (11).سدّى گفت:نام آن ده

ص : 8

سلماباد (1)بود.و گفته اند:دير هرقل بود،و گفته اند[347-پ] (2):ديهى بود كه آن را ده انگور خواندند بر دو فرسنگى بيت المقدّس.

وَ هِيَ خٰاوِيَةٌ عَلىٰ عُرُوشِهٰا ،«واو»حال راست،اى ساقطة،يقال:خوى البيت يخوى خوى بالقصر اذا سقط[و خوى] (3)يخوى خواء اذا خلا على عروشها،بر سقفهايش و بناهايش.واحدش عرش (4)،و عرب هر بناى را عرش خوانند،قال اللّه تعالى: وَ مٰا كٰانُوا يَعْرِشُونَ (5)،اى يبنون.و«عريش»چفته باشد،و«عرش»سرير باشد في قوله: وَ لَهٰا عَرْشٌ عَظِيمٌ ،و عرش عبارت باشد[از ملك و] (6)استقامت كار، قال الشاعر-شعر:

رأوا عرشي تثلّم جانباهفلمّا ان تثلّم افردوني

قوله: خٰاوِيَةٌ عَلىٰ عُرُوشِهٰا ،عبارت است از خراب آن جايگاه،يعنى سقفها و ديوارها افتاده.اگر گويند:سقف بر زمين افتد،چگونه گفت كه:بر (7)سقف افتاد؟ يك جواب آن است كه:سقف او فتاده (8)باشد اوّل،آنگه ديوارها بر سر آن افتاد (9).و جواز ديگر آن است كه:«على»به معنى«مع»است،اى مع عروشها،چنان كه (10)هو على صغر سنّه،يقول الشعر و قال الشاعر (11):

فلو سالت سارة الحىّ سلمىعلى ان قد تلون (12)بي زماني

قٰالَ أَنّٰى يُحْيِي هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهٰا ،اى كيف يحيي،چگونه زنده كند خداى اينان را پس مرگشان!اين بر سبيل تعجّب گفت نه بر سبيل شكّ.

و سبب اين در روايت (13)محمد بن اسحاق عن وهب آن بود كه:چون خداى

ص : 9

تعالى ارميا را به پيغامبرى بفرستاد،او را گفت:يا ارميا!من پيش ازآن كه تو را آفريدم تو را برگزيدم،و پيش ازآن كه تو را نگاشتم (1)تو را پاكيزه كردم،و پيش ازآن كه بالغ شدى تو را پيغامبرى دادم و تو را براى كارى عظيم اختيار كردم.

آنگاه به پادشاه بنى اسرايل فرستاد،و نام او ناشية بن اموص بود تا او را مسدّد (2)كند و ترتيب كار او و اخبار غيب به وحى خداى (3)او را معلوم كند،بيامد و مدّتى بود.

بنى اسرايل احداث بسيار كردند،و ارتكاب معاصى كردند،و حرامها (4)حلال (5)داشتند.خداى تعالى ارميا را گفت:بترسان اين قوم را و نعمتهاى من (6)ياد ده ايشان را و معاصى ايشان.

او گفت:من ندانم اگر تو مرا الهام ندهى،گفت:برو كه (7)تو را الهام دادم.

بيامد و خطبه اى بليغ كرد ايشان را،و در آنجا بگفت كه خداى تعالى مى گويد كه:

اگر توبه نكنى و اصرار نمايى،طاغيى را بر شما مسلّط كنم كه در دل او رحمت نباشد (8)با لشكرى مثل سواد اللّيل المظلم.ايشان امتناع كردند.خداى تعالى وحى كرد به ارميا كه:من بنى اسرايل را به يافث هلاك خواهم كردن-و يافث اهل بابل بودند[348-ر]من (9)اولاد يافث بن نوح.

ارميا بگريست و جزع كرد،خداى تعالى گفت:تو را خوش نمى آيد كه [من] (10)ايشان را هلاك كنم.من ايشان را به دعاى تو هلاك كنم.ارميا دل خوش گشت و پادشاه را گفت:خداى تعالى مرا وعده داد كه تا من دعا نكنم،بنى اسرايل را هلاك نكند.

آنگه از پس آن سه سال ديگر بماندند الّا (11)معصيت و طغيان و فساد نيفزودند،و پيغامبر و پادشاه ايشان را وعظ مى كردند و سود نبود.خداى تعالى بخت نصّر

ص : 10

را بر گماشت با[شش صدهزار ] (1)رايت تا آهنگ بيت المقدّس كرد.

خبر به پادشاه رسيد،ارميا را گفت:نه تو گفتى خداى تعالى[مرا] (2)وعده داد كه تا من برايشان دعا نكنم (3).ايشان را هلاك نكند (4)!گفت:بلى،و من واثقم به وعده خداى تا لشكر (5)نزديك رسيد.

خداى تعالى فريشته اى را فرستاد به ارميا بر صورت مردى تا بيامد و گفت:اى رسول اللّه!از راهى دور آمده ام تا تو را مسأله اى پرسم.آنچه دانى مرا فتوا كن در آن.گفت:بگو،گفت:تو را فتوا مى پرسم (6)در جماعتى كه زيردستان كسى باشند،و از آن خداوندگار بر ايشان همه نعمت بود،و ايشان به بدل نعمت و به جاى شكر،كفران كنند،و او را آزارند و فرمان او نكنند در صلاح خود،و هرچه (7)او كرامت بيش كند، ايشان كفران بيش كنند.گفت:برو و بگو كه نعمت (8)بازمگير از ايشان،و با ايشان بساز تا خدايت مزد دهد.

برفت و روزى چند بايستاد و بازآمد و گفت:نعمت بيشتر كرد و ايشان طغيان بيشتر كردند.اكنون سزاوار چه باشند (9)؟گفت:سزاوار هلاك و دمار.گفت:اكنون با من يار (10)باش،دعا كن برايشان تا خداى ايشان را (11)هلاك بر آرد.و در اين وقت بخت نصّر به نزديك بيت المقدّس رسيده بود با لشكرى (12)از عدد ملخ بيشتر.

گفت:اين يك بار ديگر برو،باشد كه (13)بهتر شوند.اگر نيك نشوند،من برايشان دعا كنم.او برفت،بر سر روزى چند بازآمد،گفت:نعمت برايشان زيادت شد،و فساد ايشان به نعمت بيفزود،اكنون آنچه مرا وعده دادى از دعا برايشان وفا كن.

ارميا گفت:بار خدايا!اگر اين مرد راست مى گويد و اينان به اين صفتند و

ص : 11

مستحقّ هلاكند،هلاك برآور (1)از ايشان.و اگر به خلاف اين است،ايشان را نگاه دار و هلاك مكن.

چون ارميا اين بگفت،آتشى از آسمان بيامد و جاى قربان از بيت المقدّس بسوخت،و نه در از درهاى او به زمين فروشد.ارميا بيوفتاد و بى هوش شد.چون در آمد (2)گفت:بار خدايا!نه مرا وعده دادى كه بى دعاى تو اينان را هلاك نكنم؟هم آن فريشته آمد و گفت:خدايت[348-پ]سلام مى كند و مى گويد:تا تو دعا نكردى،عذاب نفرستادم.

ارميا بدانست كه آن فريشته اى بوده است (3)از قبل خداى تعالى فرستاده (4)بر سبيل امتحان،و او آن دعا بر بنى اسرايل (5)كرده است (6)و آن اخلاق و اوصاف در ايشان بوده است،و آن فريشته را راستگو (7)بود در (8)آنچه گفت.

ارميا برخاست و بيت المقدّس رها كرد و بگريخت،و بخت نصّر در افتاد (9)و بيت المقدّس خراب كرد و اهلش را كه بنى اسرايل بودند به سه قسمت كرد:بهرى (10)را بكشت و ثلثى را اسير كرد و ثلثى را رها كرد در شام تا در دست (11)او باشند.آنگه (12)بفرمود تا كودكان اين ثلث را كه اسير كرده بودند بياوردند (13)،صدهزار به عدد بر آمدند از ميان ملوك و امراى لشكر خود ببخشيد،هر پادشاهى را چهار برسيد.برخاست و

ص : 12

بازگشت و لشكر را فرمود به وقت بازگشتن كه:هريكى سپرى از خاك بر گيرى و در بيت المقدّس اندازى.بكردند (1)تا كوهى عظيم پيدا شد آنجا از خاك.

چون ايشان بازگشتند ارميا بر خر نشست و روى به بيت المقدّس نهاد.پاره اى انگور داشت در سلّه اى و پاره اى عصير داشت.چون برسيد آن خرابى ديد و آن كشتگان را،گفت: أَنّٰى يُحْيِي هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهٰا بر سبيل تعجّب،و آنجا فرود آمد و خر را ببست و چيزى كه داشت آنجا بنهاد.خواب بر او غلبه كرد و بخفت.خداى در خواب جان از او بستد و (2)او بمرد.آنجا صد سال مرده افگنده (3)بود،خداى تعالى او را از چشم مردمان پنهان كرد و گوشت او از سباع[زمين] (4)نگاه داشت.

چون هفتاد سال بر آمد،خداى تعالى فرمود پادشاهى را از پادشاهان پارس تا بيامد و بيت المقدّس را آبادان كرد.او بيامد و هزار قهرمان را بر گماشت،هر قهرمانى را سيصد هزار مرد كار كن زيردست (5)بودند تا در مدّت اندك بيت المقدس و شهرها و دهها (6)باز كردند نكوتر ازآن كه بود.و خداى تعالى بخت نصّر را هلاك كرد.و آنان كه از بنى اسرايل مانده بودند،با بيت المقدّس آمدند و عمارت مى كردند در مدّت سى سال تا به ازآن كه بود باز كردند.

چون صد سال از آن واقعه (7)و خواب ارميا بر آمد،خداى تعالى او را زنده كرد.او برخاست طلب خر كرد.خر (8)نديد،رسن مانده بود از او،و جز استخوانهاى سپيد (9)نمانده بود،و انگور و عصير او بر حال خود مانده بود.از آسمان آوار (10)آمد كه:اى

ص : 13

استخوانهاى پوسيده گشته و متفرّق شده مجتمع شوى.به فرمان خداى با هم آمدند،و آواز (1)آمد كه:اى گوشت!بر او پوشيده شو (2).پوشيده شد.گفت:پوست[349-ر]بر سر او پوشيده شو.چنان شد،و خداى تعالى جان در او آفريد،برخاست[به فرمان خداى] (3)و نهق (4)و بانگ كرد.اين روايت وهب است.

فاما قول آنان كه گفتند:عزير بود،خبرى است از موسى بن جعفر (5)-عليهما السّلام-كه گفت:در وقتى كه من از دشمنان مى گريختم و متنكّر مى رفتم،به بهرى از دههاى (6)شام برسيدم.كوهى ديدم،و از آن دهها كه بر حوالى آن بود مردم بسيار بيرون مى آمدند (7)و برآن كوه مى شدند.

من پرسيدم ايشان را كه:اين چه جاى است،و شما كجا مى روى؟گفتند:در اين كوه غارى است،و در آن غار راهبى است ما را،سال تا سال يك بار (8)ازآنجا بيرون آيد و[براى ما] (9)چيزى گويد،و ما را مشكلى كه بايد (10)از او بپرسيم.

گفت:من نيز در ميان ايشان برفتم تا بر كوه شدم (11)،منبرى بياوردند و بنهادند،و پيرى را از ديرى بيرون آوردند ابروها بر چشمها فروافتاده و به عصابه ابروى او بر پيشانى او بستند،و او برآن منبر نشست (12)و يك بار به آن قوم در نگريد،چشمش براساس

ص : 14

موسى جعفر افتاد،نورى ديد از فرق سر او تابان تا به عنان آسمان.

روى با او كرد (1)و گفت:يا هذا،اى مرد همانا تو غريبى در ميان اين قوم؟ گفت:بلى.

گفت:از مايى يا بر مايى،منّا ام علينا؟گفت:

لست منكم، از شما نيستم.

گفت:همانا از امّت مرحومه اى؟گفت:بلى،گفت:أ من علمائهم انت ام من جهالهم،از علماى (2)ايشانى يا از جاهلانش؟گفت:

لست من جهّالهم ،از جاهلانشان (3)نيم.

گفت:أسألك ام تسألني (4)،من پرسم تو را يا (5)تو پرسى مرا؟گفت:

ذاك اليك، گفت:اختيار تو راست.گفت (6):من پرسم،گفت:

سل عمّا بدا لك، بپرس از آنچه خواهى.

راهب گفت:ما و شما مى گوييم در بهشت درختى است آن را طوبى گويند، ما مى گوييم:اصل آن در سراى عيسى است،و شما مى گويى:اصل آن در سراى محمّد است،و لكن در بهشت هيچ جاى و بقعه اى و خطّه اى نيست و الّا شاخى از آن درخت سر در آنجا دارد (7)،مثال آن در دنيا چيست؟ گفت:مثال آن در دنيا آفتاب است،بامداد سر از مشرق خود بر آرد.چون به قطب فلك رسد،هيچ جاى و بقعه اى نباشد كه شاخى از شعاع او در آنجا نيفتد (8).

گفت:نكو گفتى.

مرا خبر ده كه ما و شما مى گوييم كه:اهل بهشت او طعام و شراب بهشت مى خوردند،چندان كه بيش خورند زيادت باشد و نقصان نبود،مثال آن در دنيا چيست؟گفت:مثال آن در دنيا كتاب خداست كه چندان كه خوانندگان

ص : 15

مى خوانند و گويندگان در انواع علومش سخن مى گويند از قرائت و تفسير و تأويل و فقه[و كلام] (1)و حدود و احكام و حلال و حرام سخن مى گويند (2)و بنمى رسد.

گفت:نكو گفتى.مرا خبر ده ازآن كه ما و شما مى گوييم كه اهل بهشت طعام و شراب خورند و ايشان را بول و غائط نباشد[349-پ]مثال آن در دنيا چيست؟ گفت:جنين در شكم مادر كه طعام و شراب كه مادر خورد او از آن نصيب يابد و او را بول و غائط نباشد.

گفت:نكو گفتى و راست گفتى (3).خبر ده مرا (4)از كليد بهشت تا (5)از زر است يا از سيم يا از چيست؟گفت:كليد بهشت نه از زر است و نه از سيم،كليد بهشت زبان بنده مؤمن است كه در دهن بگرداند و بگويد: لااله الّااللّه.ترسا گفت:همه (6).

نكو گفتى و راست گفتى و لكن تو را مسأله اى پرسم (7)كه در او متحيّر فرومانى.

گفت:اگر جواب گويم و صواب باشد ايمان آرى و به دين ما در آيى؟گفت:بلى.

و بر اين عهد كردند.گفت:بيار.

گفت:مرا خبر ده از آن دو برادر هم شكم كه به (8)يك شب از مادر جدا شدند و به يك روز با پيش خداى شدند،و چون بمردند يكى را دويست سال بود و يكى را صد سال.گفت:ايشان عزر و عزير (9)بودند كه دو توأم (10)بودند در يك شكم،به يك شب بزادند و پنجاه سال با يكديگر بودند.پس از آن،يك روز عزير به بعضى دهها رفته بود،ازآنجا مى آمد بر چهار پاى نشسته و پاره اى انگور و انجير در سلّه اى نهاده و

ص : 16

پاره اى شير و عصير در جاى (1)كرده،بر بعضى دهها بگذشت خداى تعالى اهل آن را هلاك كرده بود و ده (2)بيران (3)شده،بر سبيل تعجّب گفت: أَنّٰى يُحْيِي هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهٰا ،خداى تعالى فرمان داد تا از خر بيفتاد و بمرد و خر از دگر جانب بيفتاد و بمرد (4)،صد سال مرده در آن بيابان افگنده بودند و آن طعام و شراب نهاده بود (5)بر حال (6)خود كه هيچ گونه (7)متغيّر نشده بود.

چون صد سال بر آمد،خداى تعالى او را زنده كرد.جبرئيل (8)آمد و گفت:يا عزير!چند گاه است تا تو اين جايى؟گفت:روزى يا پاره اى (9)از روزى.جبريل گفت:نه چنين است،صد سال است كه (10)تو اين جايى.اكنون از روى عبرت به طعام و شرابت نگر كه هيچ متغيّر نشده است و از روى تصديق (11)و مدّت مقام تو اين جا در خر نگر كه استخوانهايش (12)چگونه پوسيده شده است تا خداى تعالى او را پيش تو زنده كند و خداى چهار پاى او را زنده كرد تا او بر نشست و آنچه داشت بر گرفت و با ده (13)آمد و (14)با برادر پنجاه سال ديگر بماند.آنگه به يك بار (15)با پيش خداى شدند.

راهب گفت (16):نكو گفتى و راست گفتى و من گواهى دهم كه خداى يكى [است] (17)و محمّد بنده و رسول اوست و آن جماعت ايمان آوردند.

و بر قول آنان كه گفتند ارميا بود،گفتند:او خضر است،خداى تعالى او را زنده كرد و هنوز زنده است و او را در بيابانها و جايهاى دشت بينند،فهذا معنى قوله:

فَأَمٰاتَهُ اللّٰهُ مِائَةَ عٰامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ،پس زنده كرد او را.و«بعث»احيا باشد و تنبيه باشد از

ص : 17

خواب و فرستادن باشد،و اين جا احيا است به قرينه قوله: فَأَمٰاتَهُ اللّٰهُ ،و در سوره الكهف تنبيه است في قوله: ثُمَّ بَعَثْنٰاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ (1)به قرينه: فَضَرَبْنٰا عَلَى آذٰانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَداً (2)،و به معنى فرستادن في قوله: فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ (3).

قٰالَ كَمْ لَبِثْتَ ،گفت او را چند مقام كردى اين جا،و ظاهر چنان است كه خداى گفت،و لكن به واسطه گفته باشد يا جبريل[350-ر]باشد.بر قول آن كس [] (4)كه گفت:پيغامبر بود يا فرشته اى باشد گماشته از قبل خداى تعالى.

كَمْ لَبِثْتَ ،«كم»استفهام است از عدد و محلّ او نصب است به آن فعل كه از پس اوست،و عامل در او لا بدّ بايد (5)تا مؤخر بود براى آن كه استفهام را صدر كلام باشد.

و ابو عمرو و حمزه و كسائى«لبتّ»و«لبتّ»به ادغام خوانند امّا للمجاورة و قرب مخرج الثّاء من التّاء،و امّا للقلب اولا ثمّ الادغام.و«لبث»و«مكث»مقام [كردن] (6)باشد،يقال:لبث يلبث لبثا و لباثا،جواب داد كه: لَبِثْتُ (7)يَوْماً يك روز است تا من اين جا مقيم،و او چاشتگاه (8)آنجا رسيده بود.چون برنگريد،هنوز آفتاب مانده بود،استدراك (9)كرد و گفت: أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ،يا بهرى از روزى.

و گفته اند:«او»به معنى«بل»است،كقوله: أَوْ يَزِيدُونَ (10)،و اين تعسّف به كار نيست براى آن كه خبر اوّل كه داد از ظنّ خود داد كه گمان برد (11)كه روزى تمام است.آنگه خواست كه خبر را از آن ببرد كه مقطوع عليه باشد براى شكّى كه او را

ص : 18

بود،گفت: أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ،پس اولى تر حمل او بود على ظاهره.جواب داد او را آن پرسنده كه: بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عٰامٍ ،و«بل»براى اضراب باشد از اوّل،اعني عدول از كلام اوّل و (1)كلامى ديگر پس از آن آغاز كردن. لَبِثْتَ مِائَةَ عٰامٍ (2)،صد سال است تا تو اين جايى.اكنون از روى اعتبار نظر كن: فَانْظُرْ إِلىٰ طَعٰامِكَ وَ شَرٰابِكَ ، گفته اند:طعامش انجير بود،و گفته اند:انگور،و شرابش گفته اند عصير بود،و گفته اند:شير بود،و اين (3)چيزها سريع التّغيير باشد.

لَمْ يَتَسَنَّهْ ،اى لم يتغيّر.حمزه و كسائى«لم يتسنّ»خوانند بى«ها»در حال وصل.و هم چنين[في قوله] (4): فَبِهُدٰاهُمُ اقْتَدِهْ (5)،بى«ها»در حال وصل،و باقى قرّاء به«ها»خوانند في حالتى الوصل و الوقف.و طلحة بن مصرّف در شاذّ خواند:

«لم يسّنّه»،به ادغام«تا»در«سين»،و گفت:در مصحف ابىّ كعب چنين است، يعنى گشت سالها آن را (6)بنگردانيده است.

آنان كه«ها»بيفگندند،گفتند:زيادت است.و اصل«يتسنّ»،«يتسنّى» بوده است،«يا»براى جزم بيفتاده است آنگه در حال وقف«ها»استراحة از«يا» بدل كردند،و اين بر قول آن كس باشد كه«ها»در«سنة»زياده گويد،و گويد:

اصلها سنوة،و الجمع سنوات،و الفعل منه سانيت مساناة و تسنّيت تسنّيا،الّا آن است كه«واو»با«يا»گردانند در تفعل و تفاعل،كالتّداعى و التّنادى،براى آن كه«يا» خفيف تر از«واو»است.

ابو عمرو گفت:اصل او«تسنّن»است به دو«نون»،و آن تغيّر باشد من قوله:

مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (7) ،آنگه به بدل يك«نون»،«يا»بياوردند،كالتّظنّى،و اصله التّظنّن،قال الشّاعر:

ص : 19

فهلاّ اذ سمعت تجيب عنهو لم تمض الحكومة بالتّظنّي (1)

[و قال الحجّاج] (2):

تقضى البازي اذا البازي كسر

اراد تقضض،تقول العرب:خرجنا نتلعى،و الاصل نتلعّع اذا خرجوا في اجتناء نبت ناعم يقال له اللعّاع،بپارسى هنجيمك (3)گويند آن را،و منه قوله تعالى: وَ قَدْ (4)خٰابَ مَنْ دَسّٰاهٰا (5)اى دسّسها و آن كس كه«ها»بر جاى دارد در حال وصل و وقف، گويد:«ها»اصلى است و لام الفعل،و اين قوم گويند:اصل سنة سنهة بوده است، نبينى كه در تصغير«ها»بيارند،گويند:سنيهة (6)و فعل از (7)مسانهة باشد.قال لشاعر.

ليست بسنهاء و لا رجبيّةو لكن عرايا في السّنين الجوائح[350-پ]

[عرايا جمع عريّه و هى شجرة في دار الانسان لغيره] (8)، اگر گويند چگونه گفت بر لفظ واحد لم يتسنّه و در پيش دو،مذكور رفته است از طعام و شراب،گوييم (9)براى آن كه ضمير را رد كرد الى اقرب اللّفظين كما قال تعالى:

وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاٰ يُنْفِقُونَهٰا (10)... ،[ردّ ضمير الى اقرب المذكورين كرد] (11).

و جوابى ديگر آن است كه:اكتفى بذكر احدهما عن الآخر،كقول الشّاعر:

عقاب عقبناه (12)كأنّ وظيفهاو خرطومها الأعلى سنان ملوّح

و لم يقل سنانان ملوّحان.و دليل اين تاويل قرائت عبد اللّه مسعود است:

فَانْظُرْ إِلىٰ طَعٰامِكَ ،و هذا شرابك،بالرّفع[على الابتداء و الخبر] (13)لم يتسنّ.

ص : 20

وَ انْظُرْ إِلىٰ حِمٰارِكَ ،بهرى (1)از علما گفتند:خر زنده بود همچنان كه خداى تعالى طعام و شراب از تغيّر (2)نگاه مى داشت خر را بسته همچنان بر جاى مى داشت تا آيتى باشد او را،و بر اين قول«عظام»نه استخوان (3)خر باشد،استخوان (4)بهرى از آن مردگان باشد كه آنجا بودند،و بر قولى استخوانهاى (5)پاى او،كه در تفسير چنان آمد كه:خداى تعالى نيمه تن او باز آفريد.[و نيمه تنش استخوان بود تا] (6)او مى نگريد تا استخوانهاى (7)پايش با هم آمد،و گوشت و پوست بر او پوشيده شد،و جان در او آمد، و اين قول ضحّاك و قتاده و ربيع و ابن زيد است.

ابو عمرو (8)و ابن عامر (9)و حمزه و كسائى خواندند:الى حمارك به امالة،و بعضى علما گفتند:در آيت تقديم و تأخيرى هست،و نظم آيت اين است كه:فانظر الى طعامك و شرابك و لنجعلك آية للنّاس و انظر الى حمارك.

و بهرى دگر گفتند نظم آيت چنين است:فانظر الى طعامك و شرابك لم يتسنّ (10)و انظر الى حمارك و انظر الى العظام كيف ننشزها ثمّ نكسوها لحما و لنجعلك آية للنّاس.و به اين تعسّف حاجت نيست،چه ضرورتى نيست از فساد معنى و عدم استقامت او تا حاجت باشد به اين تقديم و تأخير.

وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظٰامِ (11) ،بيشتر مفسّران گفتند مراد آن است كه:الى عظام حمارك،و«الف»و«لا»به جاى اضافه بداشت.[چنان كه] (12)مثالش (13)برفت پيش از اين،و اين قول بيشتر مفسّران است.

كَيْفَ نُنْشِزُهٰا ،ابن عامر و حمزه و كسائى و خلف خوانند:بضمّ النّون و الزاء (14)و

ص : 21

كسر الشّين،و اين روايت ابو العاليه است عن زيد بن ثابت و روايت معاوية بن قرّة عن عبد اللّه بن العبّاس،انّه قال:انها زاء فزوّها،اى اقراها بالزّاء،و الانشاز الرّفع،اى كيف نرفعها و نزعجها،يقال:انشزته فنشز،اى رفعته فارتفع،و منه نشوز المرأة على زوجها.و نشز الغلام اذا ارتفع،در اين استخوانها نگر كه ما چگونه از زمين برداريم و بر يكدگر نشانيم.

عبد اللّه عبّاس و سدّى گفتند:«نخرجها»،بيرون آريم آن را.كسائى گفت:

ننبتها و نعظمها،برويانيم آن را و بزرگ گردانيم.نافع و ابن كثير و ابو عمرو و يعقوب خوانند،و در شاذّ قتاده و عطا و ايّوب:ننشرها بالرّاء و كسر الشّين و ضم النّون،اى نحييها،كه چگونه زنده كنيم آن را،يقال:انشر اللّه الموتى نشرا،فنشروا هم نشورا، قال اللّه تعالى: ثُمَّ إِذٰا شٰاءَ أَنْشَرَهُ (1)و قال تعالى: كَذٰلِكَ النُّشُورُ (2)،و قال حارثة بن بدر الغدانيّ:

فأنشر موتاها و اقسط بينهافبان و قد ثابت اليها عقولها

و قال الاعشى في«نشر»لازما[351-ر]:

حتّى يقول النّاس ممّا راوايا عجبا للميّت النّاشر

و بعضى اهل لغت گفتند:«نشر»هم لازم است و هم متعدّى،يقال:نشر (3)اللّه الموتى نشرا فنشروا نشورا،كالرّجع و الرّجوع.و النشر ضدّ الطّى.و در شاذّ نخعى[بر اين لغت] (4)خواند:«ننشرها»بفتح النّون و ضمّ الشّين.

ثُمَّ نَكْسُوهٰا لَحْماً ،آنگه گوشت بر او پوشيم (5).و جامه را از اين جا كسوت گويند (6)كه تن بازپوشد.«لحما»،نصب بر تمييز باشد،و شايد كه مفعول دوم (7)بود، چه«كسوته»به معنى البسته باشد،[و آن را دو مفعول] (8)بايد.

ص : 22

امّا«لام»في قوله: وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنّٰاسِ ،فرّاء گفت:تعلّق دارد به اضمار فعلى از پس او،و تقدير[آن است] (1):و لنجعلك آية للنّاس فعلنا ذلك.

بهرى دگر گفتند:«واو»زايد است، آيَةً لِلنّٰاسِ ،[اى دلالة] (2)و عبرة،تا دليل باشد بر آنكه پس[از] (3)مرگ بعث و نشور خواهد بودن،و«لام» (4)تعلّق به«بعثه» دارد في قوله: ثُمَّ بَعَثَهُ [اى بعثه] (5)لنجعلك و (6)حالك آية للنّاس و در آيت دلالت است على صحّة الرجعة و فساد قول من انكرها مستبعدا.[دگر في] (7)قوله تعالى:

فَانْظُرْ إِلىٰ طَعٰامِكَ وَ شَرٰابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ ،خداى تعالى در نگاهداشت طعام و شرابى سريع التّغير (8)به حسب اجراى عادت براى حكمت و مصلحتى را حرق عادت كرد،و آن طعام و شراب از تغيّر (9)نگاه داشت،نشايد كه شخصى را كه[صلاح] (10)جهانى به او منوط است،سالى چند بخلاف عادت عمر ابناء وقت او بدارد كه پير نشود و بى قوّت نگردد.

دگر بر قول آنان كه گفتند از قتاده و ضحّاك و ربيع و ابن زيد كه:خر زنده بود،ايشان روايت مى كنند،و تو روا مى دارى كه خرى در بيابانى بر بالين مرده صد سال زنده بماند (11)بسته كه آب نخورد و گياه و علف نخورد (12)اين را منكر نه اى، اگر گويند:خداى تعالى شخصى را در جهان زنده مى دارد كه طعام و شراب خورد و بيايد و بشود،آنت منكر آيد و منكر شوى آن را!اين به صحّت در مقدور و حكمت نزديكتر از آن است-لو لا العناد.

ضحّاك و ديگر مفسّران گفتند:چون خداى تعالى او را زنده كرد،او برخاست (13)و بر خر نشست و باده آمد برنا و سياه موى،و فرزندان (14)و فرزندزادگان او پير و كهل شده بودند.

ص : 23

عبد اللّه عبّاس و مقاتل گفتند:چون عزير با ده (1)آمد،نهاد ده (2)و محلّت از آن بگشته بود،بروهم بيامد و به در سراى خود آمد و در بزد.ايشان را كنيزكى بود كه آن روز كه عزير برفت (3)بيست ساله بود،و چون (4)بازآمد صد و بيست ساله شده بود،و مقعد و نابينا شده.او را آواز داد.[او] (5)گفت:كيست كه در مى زند؟او گفت:اين سراى عزير است؟گفت:آرى و بگريست،و گفت:اى مرد!تو چه كسى كه عزير را مى شناسى؟كه صد سال است تا عزير مفقود شده است،و كس نام او نبرد.

گفت:من عزيرم.

عجوز گفت:اى سبحان اللّه!عزير صد سال است تا مفقود است و كس از او خبر ندارد.عزير گفت:همچنين است.خداى تعالى صد سال مرا بميرانيد و اكنون زنده كرد.

آن (6)كنيزك گفت:اين را علامتى باشد (7)،گفت!و آن (8)چيست؟گفت (9):

عزير مردى مستجاب الدّعوه بود،اصحاب امراض و بلايا (10)را دعا كردى،خداى تعالى به دعاى او ايشان را شفا دادى.اگر تو عزيرى،دعا كن تا خداى تعالى چشم من بازدهد (11)تا من تو را ببينم،كه من عزير را نيك شناسم[351-ر].

عزير دعا كرد و دست بر (12)چشم او ماليد،چشمش درست شد و دست او گرفت و گفت:قومي باذن اللّه،برخيز به فرمان خداى.پايش درست (13)شد،برخاست (14)و به رفتن آمد.در او نگريد،گفت:گواهى دهم كه تو عزيرى.آنگه برخاست (15)و به محافل بنى اسرايل آمد،و در آن محفل پسرى از آن عزير بود صد و (16)هيژده ساله پير و ضعيف شده،و او را فرزندان بودند پير شده.[آن كنيزك] (17)آواز داد و گفت:يا قوم!

ص : 24

خبر دارى كه عزير بازآمده است؟گفتند:برو محال مگو،عزير صد سال است تا (1)مفقود است و كس از او هيچ نشان نديد (2)،گفت:من فلانه ام،پرستار او نابينا و مقعد شده،به دعاى او مرا خداى تعالى عافيت داد،و او مى گويد:مرا خداى تعالى صد سال بميرانيد،و اكنون زنده كرد مرا.مردم برخاستند و به ديدن عزير آمدند.

پسرش گفت:عزير را خالى بود بر ميان دو كتف چون ستاره درفشان (3)،بيامد و او را گفت:ميان كتف مرا بنماى.او جامه برداشت،آن خال پيدا شد و از آن خال آن حال پيدا شد-فربّ (4)خال يدلّ على حال-او را (5)ميان كتف بود در (6)زيرجامه،و اين (7)را بر روى (8)راست باشد ناپوشيده به جامه،على خدّه الايمن خال...،كانه كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ (9).

سدّى و كلبى گفتند:عزير با خانه خود آمد و بخت نصّر تورات بسوخته بود [و نسخه هايى كه آنجا بود] (10)كس نداشت و ندانست،خداى تعالى فريشته اى را فرستاد با انايى (11)آبى (12)در او كرده و گفت:از اين آب بخور.او (13)آب بازخورد، تورات او را حفظ شد،و خداى تعالى آن به معجز او كرد و او را به بنى اسرايل فرستاد.او بيامد و دعوى پيغامبرى كرد (14)،گفتند:چه معجز (15)دارى؟گفت:تورات من ظهر القلب خوانم،و مى خواند.پيرى بود،گفت:پدر مرا رزى هست،مرا

ص : 25

وصيّت كرده (1)است كه در آنجا خنبى (2)در زير خاك كرده است (3)نسخه اى از تورات (4)در آنجا نهاده است (5).برفتند و باز كردند و برگرفتند و به آن كه عزير مى خواند مقابل (6)كردند،حرفى كما بيش (7)نبود،به او ايمان آوردند و او را باور داشتند،و هيچ كس پيش از عزير تورات از بر نخواند،گفتند:جهودان را اين شبهه شد،و گفتند:اين اختصاص كه او (8)را هست بيش از پيغامبرى است،بايد كه (9)اين پسر خداى باشد-تعالى علوّا كبيرا-چنان كه خداى تعالى از ايشان حكايت كرد في قوله: وَ قٰالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّٰهِ (10)،و قصّه اين در سورة التّوبة بيايد-ان شاءاللّه تعالى. فَلَمّٰا تَبَيَّنَ لَهُ ،چون پيدا شد او را و به عيان بديد (11)،و به يقين بدانست (12)،معنى آن است كه:[آنچه] (13)به دليل شناخت به ضرورت بديد،گفت: أَعْلَمُ أَنَّ اللّٰهَ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ،مى دانم كه خداى بر همه چيزى قادر است.

جمله قرّاء خوانند (14):«اعلم»به فتح«الف»و قطع او و[به] (15)ضمّ«ميم»بر خبر،مگر حمزه و كسائى كه ايشان خوانند:«قال اعلم»به«الف»وصل و سكون «ميم»بر امر،و در شاذّ عبد اللّه عباس و ابو رجاء العطاردىّ هم چنين خواندند (16).

وهب منبّه گفت:در بهشت هيچ سگ نخواهد بودن و هيچ خر مگر سگ

ص : 26

اصحاب الكهف،و خر عزير كه خداى تعالى او را با عزير بميراند و زنده كرد.

قوله: وَ إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتىٰ -الآية بدان كه علما چند وجه گفتند در سبب[352-ر]سؤال ابراهيم-عليه السلام-از خداى تعالى احياى موتى:حسن بصرى و قتاده و عطاء خراسانى و ضحّاك و[ابن جريج]گفتند:سبب آن بود كه ابراهيم-عليه السلام-بگذشت به مرده اى از جمله دوابّ،بعضى از او در دريا بود و بعضى بر خشك،آنچه در آب بود حيوان بحر از او مى خوردند،و آنچه بر خشك بود (1)حيوان بر از او مى خوردند.چون سباع برفتند[ى] (2)مرغان هوا از او مى خوردند[ى] (3).ابراهيم-عليه السلام-گفت:بار خدايا!من دانم كه تو قادرى بر آنكه اين را از شكم اين جانوران[پراگنده] (4)جمع كنى[و زنده كنى] (5)و لكن مى خواهم تا معاينه ببينم آنچه به دليل مى دانم،خداى تعالى او را بر سبيل تقرير گفت: أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ ،[ايمان ندارى] (6)به احياى موتى؟با آن كه دانست كه (7)او ايمان دارد،و لكن براى تقرير[گفت] (8)تا او بگويد«بلى»،گفت (9):بلى ايمان دارم (10)،و لكن (11)تا دلم ساكن شود،يعنى آنچه به دليل مى دانم بر وجهى كه شكّ و شبهه را در او محال است به معاينه ببينم و به ضرورت (12)بدانم تا علمم چنان شود كه (13)شبهه را در او مجال نباشد.

ابن زيد گفت:ماهى اى بود بزرگ مرده (14)،نيمه اى در دريا و نيمه اى بر خشك،و دوابّ برّ و بحر از او مى خوردند.ابليس ابراهيم را وسواس كرد (15)-استبعاد اعادة ذلك حيّا (16).ابليس گفت او را (17):چگونه باشد اين را جمع كردن از بطون سباع و حواصل

ص : 27

طيور و شكمهاى دوابّ بحر؟ابراهيم سؤال كرد،گفتند او را: أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قٰالَ بَلىٰ وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي من وسوسة ابليس.

بعضى دگر گفتند:چون ابراهيم-عليه السلام-با نمرود مناظره كرد و گفت:

خداى من احياء و اماتت كند،او گفت:من نيز احياء و اماتت كنم-چنان كه شرح آن برفت (1).ابراهيم گفت:من نه اين خواستم كه (2)زنده اى را بكشى و زنده اى را رها كنى،من آن خواستم كه خداى من مرده بى حيات را حيات دهد و زنده كند،و زنده را جان بر دارد بى مماسّه.نمرود گفت:تو ديده اى كه خداى تو مرده زنده كرده است؟او نتوانست گفتن كه آرى،كه نديده بود و نخواست كه گويد نه،عدول كرد از آن دليل به دليلى ديگر،پس از آن گفت: رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتىٰ ،بار خدايا!مرا باز نماى كه مرده چگونه زنده كنى؟خداى تعالى گفت: أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ ، گفت:بلى (3)و لكن تا دلم ساكن شود.اگر پس از اين مرا با كسى مناظره باشد،و مرا گويد:تو ديده اى (4)معاينه كه خداى تو مرده زنده كرده است؟من به طمأنينه بتوانم گفتن كه:آرى،و دلم به آن ساكن باشد.

بعضى دگر گفتند نمرود او را گفت:اگر خداى تو مرده زنده نكند-چنان كه تو گفتى و دعوى كردى-من تو را بكشم،او از خداى درخواست احياء موتى.خداى او را گفت: أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ ،[او] (5)گفت: بَلىٰ[وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي من خوف القتل] (6)،و لكن تا دلم (7)ساكن شود از خوف قتل،و اين قول محمّد بن اسحاق بن يسار است.

عبد اللّه عباس و سعيد جبير و سدّى گفتند:سبب آن بود كه خداى تعالى چون خواست كه ابراهيم را بخليل (8)خود گيرد،ملك الموت را فرستاد به او تا او را بشارت دهد به خلّت.ملك الموت بيامد و در سراى ابراهيم شد و ابراهيم حاضر نبود،و او مردى غيور بود.چون ابراهيم بازآمد،مردى را ديد در سراى خود.آهنگ او كرد [352-پ]و او را گفت تو از كجا در اين سرا آمده اى بى دستورى خداوند سراى؟

ص : 28

ملك الموت گفت:مرا خداوند اين (1)سراى فرستاد اين جا.او بدانست كه ملك الموت است،گفت:تو ملك الموتى؟گفت:آرى (2).گفت:براى چه آمده اى؟ گفت:آمده ام تا تو را بشارت دهم به خلّت كه خداى تعالى تو را بدوست خود خواهد گرفتن (3).ابراهيم گفت:كى؟گفت:آنگه كه تو (4)دعا كنى به دعاى تو مرده زنده كند.ابراهيم-عليه السلام-مدّتى صبر كرد.آنگه خواست تا بداند كه وقت آن وعده هست (5)،گفت: رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتىٰ قٰالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قٰالَ بَلىٰ وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي بالخلّة،و لكن تا دلم بيارامد و ساكن شود به آن كه تو مرا خليل خود گرفتى.

بعضى دگر گفتند:خداى تعالى وحى كرد به ابراهيم كه:

اني متخذ فى الارض خليلا ،من در زمين دوستى خواهم گرفتن.ابراهيم عليه السلام گفت:بار خدايا!آن دوست تو را علامت چه باشد؟گفت:آن كه بر دست او احياء موتى كنم.

چون مدّتى بر آمد،ابراهيم-عليه السلام-خواست تا بداند كه او آن خليل هست يا نه (6).گفت: رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتىٰ قٰالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قٰالَ بَلىٰ وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي بانّي خليلك.

ابو ابراهيم المزنى را پرسيدند از اين آيت و از خبرى كه در اين آيت (7).ابو هريره روايت كرد از رسول-عليه السلام-كه:

نحن احق بالشك من ابراهيم، گفت:امّا خبر را تأويل آن است كه،ابراهيم-عليه السلام-شاكّ بود در آن كه خداى تعالى اجابت دعاى او كند يا نه!پس رسول-عليه السلام-گفت:ما اولى تريم به شكّ از ابراهيم،يعنى در آن كه خداى تعالى دعاهاى ما به همه حال اجابت كند يا نه.و امّا تأويل آيت آن است كه:حنّ الخليل الى صنع خليله و لم يتّهمه،خليل را حنين و تا سه

ص : 29

خواست (1)به صنع خليل خود گفت:آرزوست مرا كه از روى دل دوستى بعضى صنعهاى تو كه نديده ام عيان ببينم،نه آن كه او را در گفت متّهم داشت و آن كه خداى او را گفت: أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ ،نه تو ايمان دارى؟اين گواهى است كه بر ايمان او داد،چنان كه شاعر گفت آن ممدوحان خود را:

أ لستم خير من ركب المطاياو اندى العالمين بطون راح

مراد آن است كه:انتم كذلك،قال:بلى،و لكن ليطمئن قلبي بالعلم الضّرورىّ او بالخلّة او من خوف القتل،تا دل من ساكن شود به علم ضرورى،يا به خلّت،يا به امان او قتل-چنان كه گفته شد.

قٰالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ ،خداى تعالى او را گفت:چهار مرغ[را] (2)بگير.

مفسران خلاف كردند در آن مرغان.عبد اللّه عبّاس گفت:طاوس بود و كركس و كلاغ و خروه (3).مجاهد و عطاء بن يسار و ابن جريج گفتند:كلاغ بود و خروه و طاوس و كبوتر.ابو هريره گفت:طاوس بود و خروه و كبوتر و مرغى كه آن را غرنوق (4)گويند.عطاء خراسانى گفت:خداى تعالى وحى كرد به او كه چهار مرغ بگير:بطّى سبز (5)و كلاغى سياه و كبوترى سپيد و خروهى (6)صرخ (7).

اهل اشارت گفتند:اختصاص اين مرغان از آن بود كه طاوس مرغى با زينت (8)است،و كلاغ مرغى حريص است،و خروه (9)شهوانى است،و كركس دراز عمر است،و كبوتر الوف است.

گفتند:اين چهار مرغ را بگير با اين چهار معنى و ايشان را بكش،و به كشتن ايشان اين چهار معنى خود را (10)بكش،كركس را بكش[353-ر]و طمع (11)از طول عمر

ص : 30

برگير،و طاوس را بكش و طمع از زينت دنيا ببر،و كلاغ را بكش و گلوى حرص ببر،و خروه (1)را بكش و مرغ شهوت را پروبال بشكن،و كبوتر را بكش و الف از همه جهان بگسل.چون اين مرغان كه موصوفند هريكى به چيزى از اين معانى-و در هريكى يك معنى است-كشتن را شايند (2)،تو كه (3)اين همه معانى در تو جمع شده است (4)بل بيشتر،پس تو چه چيز را شايى (5)! جمله خصال ناپسنديده اين مرغان در تو است،پس تو از وجهى هر چهار مرغى، و از روى ديگر كه به كار ايشان بازنيايى و به جاى ايشان بنشايى و به رنج ايشان بنپايى (6)،هيچ مرغى نه اى تو،بو العجب (7)مرغى كه زينت طاووست نيست،و لكن رعونت او دارى.جدّ كلاغت نيست،و لكن حرص بيش از او دارى.غيرت خروهت (8)نيست،و لكن شهوت چنو دارى.منظر طاوس ندارى و مخبر عنقايت (9)نيست، لحنى چون لحن بلبل ندارى،و همّتى چو همّت بازندارى،و قوّتى چو قوّت عقاب ندارى،آخر تو چه مرغى و تو را با چه خورند (10)؟از روى (11)رنگ ابو براقشى،هر زمان به لونى دگر مى نمايى:

كأبي براقش كلّ لون لونه يتخيّل

و در (12)جاى تخيّل اخيلى،و زغرا[بت در] (13)ناهموارى غرابى،اگر او غراب البين است تو غراب الحينى،پس تو غرابى غريبى،حكم تو در ميان مرغان عجيب است،و حديث تو در ميان ايشان غريب است،پس تو را از كدامان شمارند و در عداد

ص : 31

كدامان آرند!چون هيچ نه اى،و از اين همه در هيچ نه اى (1):

سيمرغ نه اى كه بى تو نام تو برندطاوس نه اى كه با تو در تو نگرند

بلبل نه كه بر نواى تو (2)جامه درندآخر تو (3)چه مرغى و تو را با چه خورند

در روزگار سليمان-عليه السلام-مردى (4)در بازار مرغكى خريد كه آن را (5)هزار دستان گويند.اگر او را در نوا هزار دستان است،تو را در هوا هزار دستان بيش است (6)، او را در نوا و تو را در بى نوايى.آن[مردآن] (7)مرغك را به خانه برد و آنچه شرط او بود از قفص (8)و جاى (8)آب و علف (9)بساخت و با آواز او مستأنس مى بود.

يك روز مرغكى بيامد هم از جنس او (10)بر قفص (12)او نشست و چيزى به قفص (13)او فروگفت.آن مرغك نيز بانگ نكرد.مرد آن قفص (14)برگرفت و پيش سليمان آورد،گفت:يا رسول اللّه!اين مرغك ضعيف را به بهاى گران خريدم (11)،و به آنچه شرط اوست از جا و آب و علف (12)قيام نمودم تا براى من بانگ كند.روزى چند بانگ كرد،مرغكى بيامد و چيزى به قفص (17)او فروگفت.اين مرغ گنگ شد.[از او] (13)بپرس تا چرا (14)اوّل بانگ كرد و اكنون نمى كند؟و آن مرغك چه گفت او را (15)؟ سليمان-عليه السلام-قفص (21)پيش خواست و آن مرغ را گفت:چرا بانگ نمى كنى؟مرغك گفت:يا رسول اللّه![من] (16)مرغى بودم هرگز دام و دانه صيّاد ناديد،صيّادى بيامد و بر گذر من دامى بگسترد و دانه اى چند در آن دام فشاند (17).من

ص : 32

چشم حرص باز كردم،دانه بديدم،چشم عبرت باز نكردم تا دام ديدمى (1).به طمع دانه در دام شدم،به دانه نارسيده در دام افتادم،پاى به دام بسته شد و دانه به دست نيامدم (2)[353-پ]،[چنين باشد] (3):

پروانه به طمع (4)نور در نار افتدچون مرغ به طمع دانه در دام افتد (5)

صيّاد مرا بگرفت از جفت و بچّه جدا كرد[و به بازار آورد] (6)،اين مرد مرا بخريد و در زندان قفص (7)بازداشت.من از سردرد فرقت ناليدن گرفتم،او از سر شهوت و غفلت سماع مى كرد و از درد من (8)بى خبر: (9)

از درد دل محب حبيب آگه نيستمى نالد بيمار و طبيب آگه نيست

آن مرغك بيامد (10)،مرا گفت:اى بيچاره!چند نالى (11)كه سبب حبس تو اين (12)ناله تو است!من عهد كردم كه تا در اين زندان باشم[نيز] (13)ننالم.سليمان بخنديد و مرد را گفت (14)،اين مرغك مى گويد:عهد كرده ام[كه] (15)تا در اين زندان باشم [نيز] (16)ننالم.مرد قفص (17)پيش خواست و در او بكشيد (18)و مرغ را رها كرد و گفت:

ص : 33

من اين را (1)براى آواز دارم (2)،چون (3)بانگ نخواهد كرد،من او را چه خواهم كرد[ن] (4).

اين مثل (5)تو است،تو مرغ اويى و دنيا قفص (6)تو است.تو را در زندان قفص (7)براى ناله تو مى دارند (8).اگر در اين قفص (9)ناله نكنى،تو را بر او هيچ خطر نباشد، قُلْ مٰا يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لاٰ دُعٰاؤُكُمْ (10).

قوله: فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ،نافع و ابن كثير و ابن عامر و عاصم و كسائى و ابو عمرو و يعقوب خواندند:به ضمّ«صاد»و در شاذّ ابو الاسود و ابو رجاء العطاردىّ و ابو عبد الرّحمن السلمى و حسن بصرى[و عكرمه] (11)و اعرج و شيبه.و اين قرائت اميرالمؤمنين على-عليه السلام-است،و معنى آن است كه:ايشان را با خود چفسان (12)،يقال:صرت الشّىء اصوره اذا املته،قال امرؤ القيس:

و افزع ميّال يكاد يصورهاو عجز كدعص اثقلته البوائص

اى يميلها،و قال و الطّرماح:

عفائف الأذيال (13)او ان يصورهاهوى و الهوى للعاشقين صؤر

و يروى صروع.و رجل اصور اذا كان مايل العنق،يقول العرب:انّي لأصور اليك اى مشتاق،و امراة صوراء و قوم صور،قال الشاعر (14):

اللّه يعلم انّا في تلفتنا (15)يوم الوداع الى جيراننا صور

اى مائلون.عطا و عطيّه و ابن زيد و مؤرّج گفتند معنى آن است كه:ضمّهنّ

ص : 34

اليك و اجمعهنّ،يقال:صار يصور صورا،اذا جمع،و از اين جا جمله نخل را«صور» گويند،و جمله گاو كوهى را«صوار»گويند،قال الشاعر:

و جاءت خلعة (1)دهس صفايايصور عنوقها احوى زنيم

اى يضمّ.

ابو عبيده و ابن الانبارىّ گفتند،معنى آن است كه:قطعهنّ،پاره پاره بكن ايشان را.و الصّور القطع،قال توبة الحمير (2):

فلمّا جذبت الحبل اطّت (3)نسوعهباطراف عيدان شديد اسورها

فأدنت لى الأسباب حتّى بلغتهابنهضى و قد[كاد] (4)ارتقائى (5)يصورها

اى يقطعها و قال رؤبة:

صرنا به الحكم فأعيا الحكما

اى قطعنا،و حمزه و خلف به كسر«صاد»خواندند (6)،و در شاذّ علقمه و عبيد بن عمير و سعيد بن جبير و قتاده و طلحة بن مصرّف و يحيى بن وثاب و اعمش،و معنى آن است كه:قطّعهنّ و مزقهنّ،يقال:صار الشّىء يصيره صيرا اذا قطعه و انصار اذا انقطع، قالت الخنساء (7):

فلو تلاقى الّذي لاقيته خضر (8)[354-ر]لظلّت الشّم (9)منها و هى تنصار

اى تنقطع،و اين بيت لغز (10)از اينجاست كه شاعر گفت (11):

و غلام رايته صار كلباثمّ في ساعتين صار غزالا

اى قطع،فرّاء گفت:اين مقلوب است من صرى[يصرى] (12)چنان كه:عثا و

ص : 35

عاث و جذب و جيذ،قال الشّاعر (1):

يقولون انّ الشّام يقتل اهلهفمن لى ان لم آته بخلود

تعرّب آبائي فهلاّ صراهممن الموت ان لم يذهبوا و جدودي

اى قطعهم،آنگه آن را مقلوب كرد و گفت:صار.و در شاذّ از عبد اللّه عبّاس دو روايت است:يكى«فصرهنّ»به فتح«صاد»و كسر«را»و«ها»من التّصرية و هى الجمع،و منه الشّاة المصرّاة للّتى يجمع لبنها في ضرعها للبيع و هو تدليس فى البيع.

و روايتى دگر:«فصرهنّ»،به ضمّ«صاد»و فتح«را»مشدّد من الصّرّ و هو الشّدّ و الجمع،و منه الصّرّة.

و بر قول آنان كه تفسير به تقطيع كردند،در كلام (2)تقديم و تأخيرى باشد،و تقدير اين بود كه:فخذ اربعة من الطّير اليك فصرهنّ،براى آن كه [«الى»از صلة] (3)اخذ باشد و از صلة قطع نباشد،يقال:خذ هذا اليك،و لا يقال اقطع هذا اليك.

و بر قول آنان كه تفسير بر (4)جمع و اماله كردند،در كلام محذوفى باشد،و تقدير چنين بود:فخذ اربعة من الطّير فصرهنّ اليك ثمّ اذبحهنّ و[قطّعهنّ] (5)و فرّقهنّ ثمّ اجعل على كلّ جبل.و اين جمله از كلام براى آن بيفگند كه: ثُمَّ اجْعَلْ عَلىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ،بر او[دليل است] (6)،اكتفا كردند[به ذكر] (7)اين از ذكر آن چنان، كه يكى از ما گويد:خذ هذا الثّوب و اجعل على كلّ رمح منه علما،و اين راست نيايد الّا بعد التّخريق و التّمزيق،و لكن در لفظ به اين حاجت نيست كه از فحوى معلوم مى شود.

و مراد به«كلّ»بعضى است اين جا،براى آن كه به هر كوه در جهان پاره اى

ص : 36

نرسد (1)،و نه ابراهيم به آنجا رسد (2)،و مثله قوله: وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ (3)... ،و قوله: تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهٰا (4)... ،عاصم به روايت ابو بكر و مفضّل مى خواند:«جزءا»، بتحريك الزّاء (5)در همه قرآن،و ابو جعفر مشدّد مى خواند.باقيان مهموز مخفّف مى خوانند.و«جزء»بعضى و نصيبى باشد،و هو خلاف الكل.

مفسران گفتند خداى تعالى ابراهيم را فرمود كه:چهار مرغ (6)بگير،و هريكى را به چهار پاره كن و بر چهار كوه بنه،آنگه بخوان ايشان را تا منشان (7)زنده كنم تا پيش تو آيند،تا اشارت باشد و تنبيه تو را بر آنكه من قادرم كه خلايق را از ارباع زمين كه مشرق و مغرب و شمال و جنوب است برانگيزم،و اين قول عبد اللّه عبّاس است.

و قتاده و ربيع و ابن اسحاق[و] (8)ابن جريج و سدّى گفتند:آن مرغان را بكشت و پاره پاره كرد و مختلط كرد و به هفت قسمت كرد و بر سر هفت كوه نهاد و سرهايشان (9)به انگشتان باز كرد،آنگه ايشان را بخواند آن،اجزاء پراگنده مختلط ايشان از اين كوه به آن كوه و از آن كوه به اين كوه مى شد تا ملتئم شد،و خداى تعالى حيات در ايشان آفريد-على ما رووا-ايشان به تاختن پيش ابراهيم آمدند.

ابراهيم-عليه السلام-سر هريكى بر تن ايشان نهاد (10)،و ايشان بپريدند.

و در خبر است كه:ابراهيم-عليه السلام-امتحان را[354-پ]سر مرغى ديگر به تن ديگر مرغ مى نهاد،تن از آن دور مى شد و التيام نمى گرفت تا آنگه كه سر او بر تن او (11)نهادى[آنگاه] (12)التيام گرفتى.

و قوله (13): يَأْتِينَكَ سَعْياً ،نصب او بر مصدر است لا من لفظ الفعل،و المعنى

ص : 37

يسعين اليك سعيا،و روا بود كه مصدرى بود در جاى حال،و المعنى:ياتينك ساعيات،و شايد كه تمييز بود براى آن كه اتيان محتمل بود وجوه بسيار را از مشى و عدو و هروله و طيران فلمّا ميّزه باحدها نصبه على التّمييز و السعى العدو و الاسراع،و براى آن سعى گفت و طيران نگفت كه«مشى»و«سعى»در حجّت بليغتر باشد و از شبهت بعيدتر.

و نضر بن شميل (1)گفت خليل احمد را گفتم:پريدن مرغ را سعى گويند؟ گفت:نه،گفتم پس چگونه گفت خداى تعالى:يأتينك سعيا؟گفت تقدير (2)آن است كه:يأتينك و انت تسعى سعيا،بر آنكه سعى از فعل ابراهيم باشد،و در اين وجه بعدى (3)و تعسفى هست.

وَ اعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ،و بدان كه خداى تعالى عزيز است،و غالب،و لا يغلبه شىء،و حكيم است آنچه كند به حكمت[و صلاح] (4)كند.

را باشد،مزدشان نزديك (1)خدايشان،و نه ترسى بود برايشان و نه ايشان اندوهگن (2)شوند.

سخنى نيكو و آمرزشى بهتر بود از صدقه اى كه به دنبال آن باشد رنجى،و خداى بى نياز (3)و بردبار است.

اى آنان كه گرويده اى به باطل مكنى صدقه هايتان به منّت و رنج چنان كه آن كس كه نفقه كند مالش را (4)به رياى مردمان،و ايمان ندارد به خدا و روز بازپسين، مثلش (5)چون مثل سنگى نرم است كه بر او خاكى باشد برسد به او بارانى سخت (6)، رها كند او را ساده (7)،قادر نباشد بر چيزى از آنچه بيند و زند،و خداى ره ننمايد گروه كافران را.

و مثل آنان كه هزينه كنند خواسته هايشان طلب خشنودى خداى را و بر جاى داشتن (8)از خويشتن،چون مثل بستانى باشد بر بلندى كه به او رسد بارانى بزرگ قطره،بدهد ميوه اش (9)دو بهره (10)،اگر نرسد به او ياران بزرگ،خرد (11)برسد،و خداى به آنچه مى كنيد بيناست.

ص : 39

خواهد (1)يكى از شما كه باشد او را (2)بستانى از (3)درختان خرما (4)و انگورها[كه] (5)مى رود از زير آن جويها او را بود در آنجا از همه ميوه ها،و به او رسد پيرى،و او را فرزندانى باشد (6)ضعيف،برسد (7)آن را بادى با گرد كه در او آتشى باشد بسوزد آن را (8)؟همچنين بيان كند خداى براى شما حجّتها تا مگر شما انديشه كنى.

اى آنان كه گرويده اى،هزينه كنى از پاكهاى (9)آنچه مى اندوزى (10)و از آنچه بيرون آورديم براى شما از زمين،و قصد مكنى پليد را (11)كه از او هزينه كنى،و نستانى (12)شما (13)مگر آنگه كه چشم بر هم نهى (14)در آن،و بدانى كه خداى توانگر و ستوده است.

ديو (15)وعده دهد شما را درويشى و فرمايد به ناخوبى،و خداى وعده دهد شما را آمرزش،از او و افزونى (16)،و خداى فراخ عطا و داناست.

بدهد حكمت آن را كه خواهد،و هركه را بدهد (17)حكمت او را

ص : 40

داده باشند خير بسيار،و اين انديشه نكنند (1)مگر خداوندان عقلها.

و آنچه نفقه كنى از هزينه اى يا نذر كنى از نذر پذيرفته اى (2)،خداى داند آن را و نيست ظالمان را از يارانى.

اگر پيدا كنى صدقات (3)نيك چيزى است آن و اگر پوشيده دارى آن را و بدهى به درويشان،آن بهتر بود شما را و بپوشانيم از شما (4)گناهانتان،و خداى به آنچه شما كنى داناست.

نيست بر تو (5)ايمان ايشان (6)و لكن خداى ره دهد (7)آن را كه خواهد و هرچه (8)نفقه كنى از مالى (9)براى خود كنى،و شما هزينه نمى كنى مگر طلب رضاى خداى را،و آنچه هزينه كنى از مالى تمام بدهند به شما و شما را نقصان نكنند.

درويشانى را آنان كه بازدارندشان در ره خداى نتوانند رفتن در زمين بپندارد ايشان را نادان توانگر از پرهيزيدن،بشناسى ايشان را به علامتشان،نخواهند از مردمان[به سختى] (10)و هرچه نفقه كنى از خيرى (11)خداى به آن داناست.

ص : 41

آنان كه هزينه كنند خواسته هايشان به شب و روز -پنهان و آشكارا-ايشان را بود مزدشان به نزديك خدايشان،و نه ترسى باشد برايشان و نه ايشان اندوهگن (1)شوند.

قوله تعالى: مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ الآية،در آيت اضمارى و اختصارى هست و تقدير آن است كه (2):مثل صدقات الّذين ينفقون اموالهم،براى آن كه آنچه ممثّل است به دانه اى كه بكارند تا از او هفت خوشه برويد (3)و[در] (4)هر خوشه اى صد دانه باشد،صدقه است كه مرد بدهد نه دهنده صدقه است،و يا اضمار اسمى اين جا تقدير بايد كردن:مثل الّذين ينفقون اموالهم في سبيل اللّه كمثل زارع حبّة،براى آن كه دهنده صدقه با زارع دانه ماند،و اين طريقتى است معروف عرب را في حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه،كقوله: وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ (5)... ، وَ جٰاءَ رَبُّكَ (6)... و اين طريقت به استقصا گفته شد-و پيش از اين فرق از ميان تشبيه و تمثيل بگفتيم.

و«حبّه»دانه باشد از هر جنس كه بود از گندم و جو و ارزن و كنجد[و نخود و برنج] (7)و جز آن. أَنْبَتَتْ ،اى اخرجت،و اضافت انبات به حبّه كرد من حيث انّه يحصل عند بذر الحبّة في الأرض،و بر حقيقت از (8)فعل خداى بود-جل جلاله.

سَبْعَ سَنٰابِلَ ،ابو عمرو و حمزه و كسائى ادغام كردند«تا»را در«سين»،انبت سبع،و باقى قرّاء اظهار كردند.حجّت آنان كه ادغام كردند،آن است كه گفتند كه:«تا»و«سين»هر دو مهموسند و متعاقب باشند،چنان كه شاعر گفت (9):

ص : 42

يا لعن (1)اللّه بنى السعلاةعمرو بن ميمون (2)شرار (3)النّات

اى النّاس.

مِائَةُ حَبَّةٍ ،ابو جعفر و اعشى تخفيف همز (4)كنند«مائة»را هركجا باشد.

اگر گويند:كسى نديد صد دانه در خوشه اى تا خداى به آن مثل زد (5)،گوييم:ممتنع نباشد كه بود در گاورس،[چه نوعى است در جاورس] (6)كه در او صد دانه و بيشتر باشد.

وجه ديگر آن كه:واجب نباشد كه مثل و ممثول محقّق باشند،بل بر سبيل تقريب (7)بود،چنان كه يكى از ما گويد:فلان (8)چون ديو است و چون غول است-و اگرچه او نديده باشد ديو و غول را-و لكن استقباح (9)و استهوال منظر را و استبشاع را،قال اللّه تعالى: طَلْعُهٰا كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّيٰاطِينِ (10)[356-ر]،و قال امرؤ القيس (11):

و مسنونة زرق كأنياب (12)اغوال

وَ اللّٰهُ يُضٰاعِفُ لِمَنْ يَشٰاءُ ،و خداى تعالى مضاعف كند آن را كه خواهد.خداى تعالى حسنه را يكى به ده وعده داد في قوله: مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا (13)،و در اين آيت يكى به هفصد (14)وعده كرد،و در آيت قرض به اضعاف مضاعفه وعده كرد.

ضحّاك گفت:هركه صدقه اى دهد،خداى تعالى او را در دنيا يكى را هفصد (15)عوض بدهد و در آخرت يكى را دو هزار هزار (16)عوض بدهد.

در خبر است كه:يك روز اميرالمؤمنين (17)-عليه السلام-در حجره فاطمه شد،او را

ص : 43

يافت (1)كه حسن و حسين را (2)مى خوابانيد و ايشان نمى خفتند از گرسنگى،فاطمه گفت:يا بن عم رسول اللّه!بنگر تا چيزكى به دست آرى براى اين كودكان كه از گرسنگى بنمى خسبند (3)و سه روز است تا طعام نخورده اند؟ اميرالمؤمنين (4)از خانه به در آمد (5)و به نزديك عبد الرّحمن عوف شد (6)و او را گفت:دينارى زر به قرض مرا ده.او (7)در خانه رفت و كيسه اى بيرون آورد صد دينار صرخ (8)در او كرده و گفت:بستان و هرگز عوض مده (9)،اميرالمؤمنين گفت:لا و اللّه،كه اين از تو نستانم و قبول نكنم.گفت چرا؟گفت:براى آن كه از رسول-عليه السلام- شنيده ام كه:

اليد العليا خير من اليد السفلى ،گفت:دست زبرين بهتر از دست زيرين باشد،يعنى دست دهنده به از دست گيرنده باشد،و من نخواهم كه كسى را بر من دستى بود تا (10)دست او از دست من بهتر باشد،و لكن يك دينار مرا ده بر سبيل قرض (11)،و اين خبر از من بشنو،گفت بيار (12).

گفت از رسول-عليه السلام-شنيدم كه گفت:

الصدقة عشرة (13)اضعاف و القرض ثمانية عشر ضعفا ،صدقه يكى را (14)ده باشد و قرض يكى را (15)هژده (16).

عبد الرّحمن (17)دست در كيسه كرد و دينارى ازآنجا برداشت و به اميرالمؤمنين داد.او بستد (18)و ازآنجا بيامد تا به بازار چيزى خرد،مقداد اسود را ديد-جالسا على

ص : 44

قارعة الطّريق،بر سر راه نشسته.اميرالمؤمنين او را گفت:[اى مقداد] (1)!در اين وقت در چنين جاى چرا نشسته اى؟گفت:ضرورتى را.گفت:چيست آن؟گفت:چند روز است تا طعامى نيافتم.گفت:چند روز است؟گفت:چهار روز،آن دينارى كه به قرض بستده بود (2)به او داد و گفت:تو اولى ترى كه تو چهار روز است كه چيزى نيافته اى (3)و ما سه روز،مقداد آن بستد و برفت.

و اميرالمؤمنين با مسجد رسول آمد،در شأن او و اين قصه (4)آيت آمده بود كه:

وَ يُؤْثِرُونَ عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَةٌ (5) ،چون با رسول-عليه السلام-نماز شام بكرد.رسول-عليه السلام-گفت:يا على!من امشب به خانه تو مى آيم.او شرم داشت كه رسول را گويد:در خانه ما (6)چيزى نيست،گفت:

عزازة و كرامة يا رسول الله ،و برخاست و از پيش برفت و فاطمه را گفت:رسول خداى امشب به خانه ما مى آيد و در خانه چيزى نيست! براثر او رسول[356-پ]عليه السلام-در آمد و بنشست.فاطمه زهرا (7)-عليها السلام-برخاست و در خانه شد و دو ركعت نماز كرد،در ركعت اوّل«الحمد» برخواند و«الم السجدة»،و در دوم[ركعت] (8)«الحمد»و سورة الانعام،و (9)چون سلام بداد سر بر زمين نهاد و گفت:بار خدايا!از تو مى خواهم به حقّ محمّد و آل محمّد كه براى ما خوانى (10)فرستى از آسمان تا ما از آن (11)بخوريم و در شكر تو بيفزاييم.

سر برداشت جفنه اى ديد از (12)ثريد،و عليها عراق من لحم،و بر سر آن گوشت نهاده از استخوان (13)جدا كرده،و دستارى بر سر آن نهاده كه كسى مانند آن نديده بود.از خانه

ص : 45

به در آمد و آب پيش (1)رسول آورد تا رسول-عليه السلام-دست بشست،و اميرالمؤمنين در او مى نگريد تا[او] (2)چه خواهد كردن! آنگه در خانه رفت و آن جفنه بيرون آورد و در پيش ايشان بنهاد.رسول -عليه السلام-و اميرالمؤمنين و فاطمه و حسن و حسين از آن طعام مى خوردند.

سايلى به در حجره فراز آمد و سؤال كرد.اميرالمؤمنين دست فرار كرد (3)تا پاره اى[از آن] (4)طعام به او دهد.رسول-عليه السلام-گفت[مه] (4):يا على!مكن[اى على] (6)كه اين سايل ابليس است،خبر يافت كه خداى ما را طعام بهشت فرستاده، خواست تا (5)با ما شريك باشد،و طعام بهشت در دنيا همه (6)هركس[را] (9)نرسد.

اميرالمؤمنين گفت:يا رسول اللّه!اين طعام از بهشت است؟گفت:آرى![و] (10)خداى تعالى طعام بهشت به كس نفرستاد مگر[آن خوان كه] (11)براى عيسى[مريم فرستاد] (12)،و اين جفنه براى ما.

اميرالمؤمنين گفت:يا رسول اللّه!آن خوان كه (7)براى عيسى[بن مريم] (14)فرستاد چه[نوع بود و برآن خوان چه طعام] (15)بود؟گفت (8):[آن] (17)خوانى[بود كه] (9)از زر سرخ،مكلّل به درّ و ياقوت و زمرّد،چهل گز در چهل گز[و] (19)آن را چهار پايه بود، و برآن خوان (10)پنج نان بود[و] (21)بر سر هر نانى نارى (11)بود پوست باز كرده،و بر زبر (12)هر نارى سيبى،[و] (24)از انواع ترها (13)برآن خوان همه چيزى بود-ما خلال الثّوم

ص : 46

و الجر جير،مگر سير و ككج،و بر ميان آن سفره اى صرخ بود (1)،و برآن ماهى اى (2)برشته (3)،به نزديك سرش نمك نهاده و به نزديك دنبالش سركه نهاده،و به دستارى از دستارهاى بهشت پوشيده.اصحاب عيسى حاضر آمدند و گفتند:تو را كشف اين بايد كردن،او دست فراز كرد و آن دستار از روى خوان برگرفت،توانگران (4)بديدند (5)حقير آمد ايشان را از آن بنخوردند،گفتند:اندكى (6)است.

عيسى-عليه السلام-ندا كرد و درويشان را بخواند تا از آن خوان مى خوردند، چهل چاشت از آن بخوردند[تا چهار هزار يا چهل هزار مرد از آن بخوردند] (7)،هيچ بيمار (8)نخورد كه نه شفا يافت،و هيچ ديوانه نخورد و (9)الّا به هوش آمد،و هيچ نابينا نخورد و الّا بينا شد،و هيچ مقعد نخورد و الّا به رفتن آمد،و هيچ پير نخورد و (10)و الّا برنا شد.

چون رسول-صلوات اللّه عليه و آله-و ايشان از آن فارغ شدند و دست بشستند، رسول-عليه السلام-گفت:اين جفنه برگير و همان جا كه نهاده بود بنه (11)،جفنه بر گرفت و با جاى خود برد[357-ر]و بنهاد،[در حال] (12)به آسمان بردند و رسول -عليه السلام-و اميرالمؤمنين با مسجد شدند و نماز خفتن بكردند.

[بر دگر روز] (13)اميرالمؤمنين -عليه السلام-در مسجد نشسته بود،اعرابى بيامد بر ناقه اى نشسته و على را از مسجد بيرون خواند (12)و كيسه اى بزرگ به او داد (13)،گفت:

اين بستان كه تو راست و ناپيدا شد[اميرالمؤمنين -عليه السلام] (16)بيامد و كيسه به رسول داد و او را بگفت (14)كه:[اين] (18)اعرابى به من داد و ناپيدا شد.

رسول-عليه السلام-سر آن كيسه بگشاد و[از پيش] (19)بريخت در آنجا هفصد (15)

ص : 47

دينار بود.رسول-عليه السلام-گفت:يا على!شناختى آن اعرابى را؟گفت:نه، گفت:او (1)جبريل بود،كنزى از كنزهاى زمين[براى تو] (2)بيرون كرد،و خداى تعالى تو را به عوض آن يك دينار كه به مقداد دادى بيست و چهار جزو[ثواب داد]و خير، از جمله (3)آن دو معجّل بكرد،آن جفنه و اين كيسه،و بيست و دو در آخرت براى تو معدّ بكرد،آنچه (4)چشمها چنان ديده نيست و گوشها چنان شنيده (5)نيست،و بر خاطر هيچ بشر چنان گذشته نيست.اميرالمؤمنين آن زر بر سخت (6)هفصد (7)دينار بود،گفت:

صدق اللّه جلّت عظمته حيث قال: مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّٰهُ يُضٰاعِفُ لِمَنْ يَشٰاءُ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِيمٌ آنگه ازآنجا دينارى برداشت و با عبد الرّحمن عوف داد،و باقى بر اهل البيت و فقراى مهاجر (8)و[انصار] (9)تفرقه كرد (10).

وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِيمٌ ،و خداى تعالى فراخ عطاست،اگر بر اندكى بسيارى (11)بدهد خزانه او را نقصان نرسد (12)و داناست به اجزا و مقادير اعمال و استحقاق ثواب و جزاى آن (13).

اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ -الآية،خداى-جلّ جلاله-چون در آيت مقدّم تحريص (14)كرد بندگان را بر انفاق (15)و بذل مال در زكات و صدقات و نفقات،در اين آيت بازنمود كه:چگونه بايد دادن تا آن را موقعى باشد،گفت:آنان كه مال

ص : 48

هزينه كنند در راه خداى،و مال آنگه در ره خداى مصروف باشد كه قصد و نيّت و ارادت تو،خداى باشد،و طلب رضاى او.براى رضاى حق بايد نه براى رياى خلق،آنگه در راه[خداى] (1)باشد كه براى خداى باشد،اوّل در مقدّمه نيّتى (2)چنين بايد كه سابق (3)بود برآن،و در عقب آن رنجى نيايد (4)از منّتى و اذيّتى، [اگر بدهى و] (5)منّت ننهى و (6)بر سر ستاننده نزنى و رنج بر دل او ننهى از تو قبول كنند،و اگر هيچ به وقتى از اوقات بر سر او زنى هم در آن وقت بر روى تو زنند،[به منّت منكّد (7)مكن و به اذيّت مكدّر مگردان] (8).كريم آن باشد كه بدهد و منّت بر خود گيرد (9)،نه آن كه منّت برگيرنده نهد،[بدهد] (10)و عذر خواهد،چنان كه[بزرگى] (11)گفت (12):

يعطي عطاء المحسن الخضل النّدىعفوا و يعتذر اعتذار المذنب

[و قال ]الآخر (13):

يعطيك مبتدئا فان اعجلتهاعطاك معتذرا كمن قد اجرما

كريم آن باشد كه[يخفى و يعطى] (14)،عطا دهد و پوشيده دارد،بدهد و منّت ننهد،ببخشايد و ببخشد،به اوّل مطل ندهد و به آخر منّت ننهد،دعا نخواهد و جزا چشم ندارد و ثنا نجويد،و آنچه داده باشد با كس نگويد[357-پ]چنان كه آن سر جوانمردان كرد:در شب بداد و به روز بازنگفت،شرط بر نهاد و منّت بر ننهاد،و شرط بر نهاد سايل را كه كس را (15)نگويد: لاٰ نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزٰاءً وَ لاٰ شُكُوراً (16).

ص : 49

و اصل«منّت»و«منّ»قطع بود من قولهم:حبل منين (1)،اى ضعيف لأنّه سريع الانقطاع،و منه قوله تعالى: لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ (2)،اى غير مقطوع.

و گفته اند:اصل«منّت»نعمت بود،يقال:منّ عليه اذا انعم عليه،و منه قوله تعالى: هٰذٰا عَطٰاؤُنٰا فَامْنُنْ (3)،اى اعط،آنگه مستعمل شد تا ذكر نعمت را و اعتداد به آن را منّت خواندند.

و«اذى»رنج باشد،آن باشد كه ذكر آن بسيار كند و پيش كسانى بازگويد كه او را خوش نيايد،يا گويد (4):تا چند از اين سؤال تو و تو را خداى سير تواند كردن و تو هميشه درويش خواهى بودن،و خدا مرا از تو برهاناد،و مانند اين كلمات موذيه.

ضحّاك گفت:عطا نادادن و منّت نانهادن به از آن[باشد] (5)كه عطا (6)دادن و منّت نهادن.عبد الرّحمن بن زيد بن اسلم گفت:پدرم گفتى چون كسى را عطا دهى (7)و دانى كه سلام تو بر او گران خواهد آمدن،بر او سلام مكن.

راوى خبر گفت (8):زنى به نزديك اسامه زيد (9)آمد و گفت:[من] (10)جعبه اى دارم (11)تيرى چند در او،مرا ره نماى به مردى كه رفتن وى به جهاد براى خداى بود نه براى ريا،كه اين مجاهدان (12)بيشتر براى آن مى روند تا از باغهاى مردم (13)ميوه خورند.اسامة ابن زيد گفت:«لا بارك الله فيك و لا في جعبتك آذيتهم قبل ان اعطيتهم»،پيش ازآن كه بدادى (14)ايذا كردى،خداى تعالى حرام كرد منّت نهادن بر عطا،گفت:كس را نرسد كه منّت نهد بر كسى در عطا،اين مرا رسد كه بر بندگان خود منّت نهم براى آن كه منّت خلقان (15)تكدير و تعيير باشد،و منّت خداى تنبيه و تذكير باشد،و محمود

ص : 50

ورّاق گويد (1):

احسن من كلّ حسنفي كلّ وقت و زمن

صنيعة مربوبةخالية من المنن

و انشد أبو ذر القراطيسى (2):

ما تمّ معروفك عند امرئكلّفته للعرف اعظامكا

انّ من البرّ فلا تكذبناكرام من اظهر اكرامكا

و المنّ للمنعم نقص فلاتستفسدن بالمنّ انعامكا

و العزّ فى الجود و بخل الفتىمذلّة (3)احببت اعلامكا

و انشد ابو علىّ البصرىّ:

و صاحب سلفت منه الىّ يدابطا عليه مكافاتي فعاداني

لمّا تيقّن انّ الدّهر حاربنيابدى النّدامة ممّا كان اولاني

افسدت بالمنّ ما قدّمت من حسنليس الكريم اذا اعطى بمنّان

لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ،«اجر»،نفعى باشد مستحقّ بر عمل،و براى آن گفت:«عند ربّهم»،تا ايمن باشد (4)ازآن كه خلاف خواهد بودن يا تلف خواهد شدن،چه وعده از مليىء (5)است و وديعت به نزديك امينى است.

و در خبر است كه رسول-عليه السلام-گفت:

المنان بما يعطى لا يكلمه الله و لا ينظر اليه و لا يزكيه ،آن كس كه چيزى بدهد و منّت بر نهد،خداى تعالى با او سخن نگويد و بدو نظر نكند[358-ر]،و او را تزكيه نكند.

وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاٰ هُمْ يَحْزَنُونَ ،بر او خوف و ترس نبود،بل ايمن باشد چنان كه سايل را ايمن داشت از منّت،و اندوهگن (6)نشود چنان كه اندوهگن (7)نكرد سايل را به اذيّت.

قَوْلٌ مَعْرُوفٌ ،سخنى نيكو يعنى ردّى جميل و جوابى بوجه سايل را،و گفته اند:وعده نيكو.كلبى گفت:دعاى نيكو،چنان كه گويد:وسع اللّه عليك

ص : 51

و اصلح اللّه شأنك،و كفاك المؤنة،و اغناك عن سؤال النّاس.

ضحّاك گفت:قول في اصلاح ذات البين،يعنى چيزى گويد كه از ميان مردمان اصلاح با ديد آيد،[كما قال الشاعر في هذا المعنى-شعر:

قد جئت أرجو جودكم سائلاما ذا تردّون على السائل

ان لم تنيلوه فقولوا لهقولا جميلا بدل النّائل

وَ مَغْفِرَةٌ ] (1)،يعنى بازپوشد آنچه بداند از حال مردم،اگر مطلع شود بر حال كسى از فقر و فاقه و سوء الحال يا سايل با او بگويد آن حال بر او پوشيده دارد و افشا نكند.

كلبى و ضحّاك گفتند:مراد آن است كه چون كسى بر او ظلمى كند از آن در گذرد و عفو كند او را،و گفته اند:مراد آن است كه چون سايل سؤال كند و[تو] (2)او را رد كنى و چيزى (3)ندهى،ربّما كه از سر ضجارت (4)و دلتنگى سخنى گويد كه تو را از آن كراهت باشد،از سر آن در گذر و عفو كن او را (5)،حق تعالى گفت:سخنى نيكو يا ردّى جميل يا مغفرتى بر اين وجوه كه گفته شد، خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهٰا أَذىً ، بهتر باشد از صدقه اى كه رنجى به دنبال (6)آن باشد از منّتى و تعييرى سايل را و عيبى و كلمتى موحش.

وَ اللّٰهُ غَنِيٌّ ،و خداى بى نياز است از صدقات بندگان،و اگر او خواهد همه خلق (7)را غنى گرداند تا كسى را به كسى حاجت نباشد،و لكن توانگران را مال داد تا شاكر باشند،و درويشان را امتحان كرد تا صابر باشند،و ذلك قوله: وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلىٰ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ (8).

عبد الرّحمن سلمى (9)روايت كند كه رسول-عليه السلام-گفت:چون سايل سؤال كند،قطع سؤال او مكنى تا از آن فارغ شود،آنگه جوابى كنى او را با وقار و لين،

امّا ببذل يسير او بردّ جميل ،يا به چيزى اندك كه يا به ردّى نكو،كه وقت باشد كه

ص : 52

سايلى به شما آيد كه نه انسى باشد (1)نه جنّى،تا بنگرند (2)تا خود شما در نعمتى كه خداى با شما كرده است چگونه مى كنى! راوى خبر گويد كه:اميرالمؤمنين -عليه السلام-و خضر به هم رسيدند، اميرالمؤمنين خضر را گفت:سخنى حكمت بگوى تا[از تو] (3)ياد گيرم.خضر- عليه السلام-گفت:

ما احسن عطف الاغنياء[على الفقراء] (4)رغبة في ثواب الله ، چه نيكوست شفقت توانگران بر درويشان رغبت ثواب خداى تعالى را.

اميرالمؤمنين -عليه السلام-گفت:دانى كه از آن نكوتر چيست؟گفت:بگو، فرمود (5):

و احسن من ذلك تيه الفقراء على الأغنياء ثقة بالله ،و نكوتر از آن تكبّر درويشان[است] (6)بر توانگران اعتماد بر خداى-عزّ و جلّ.خضر گفت:اين كلمه سزاوار (7)آن است كه به قلم زرّين بنويسند.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذىٰ ،حق تعالى در اين آيت به لفظ نهى مؤ[منان] (8)،[358-پ]را منع (9)و زجر كرد ازآن كه صدقات خود تباه كنند به منّت يا به (10)رنج،و تقدير اين است كه:ثواب صدقاتكم و اجور نفقاتكم.

و مراد از آيت آن است كه:صدقه چنان دهى كه خالى باشد از منّت و عارى باشد از اذيّت (11)،[چه] (12)اگر نه چنين باشد خود موقعى ندارد و به موقع قبول نيفتد،و لكن از روى ظاهر به آن ماند كه واقع شد و آنگه (13)باطل شود (14)،براى آن كه اگر نه چنين باشد احباط بود،و احباط باطل است به نزديك[ما به] (15)ادلّه اى كه رفت و نيز آيد-ان شاءاللّه.

ص : 53

عبد اللّه عبّاس گفت:بالمن على اللّه و الاذى للسائل،به آن كه بر خداى منّت نهى وسايل را برنجانى.آنگه آن را مثلى زد،گفت: كَالَّذِي يُنْفِقُ مٰالَهُ رِئٰاءَ النّٰاسِ ،چنان (1)كه آن كس كه مال خود نفقه و خرج كند به رياى مردمان تا مردم (2)گويند:او كريم و سخى است.و نصب«رئاء»بر مفعول له است.

وَ لاٰ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ،و به خدا و (3)قيامت ايمان ندارد (4)،يعنى هم مرائى بود و هم منافق (5)،مثل او با چه ماند،مثل او يعنى مثل عمل او، كَمَثَلِ صَفْوٰانٍ ،به سنگى (6)نرم ماند. عَلَيْهِ تُرٰابٌ ،كه بر او خاكى باشد. فَأَصٰابَهُ وٰابِلٌ ،بارانى بزرگ قطره (7)بدو رسد،سنگ را ساده رها كند (8)و هيچ خاك بر او نماند،چون حال بر اين جمله بود كس نتواند كه چيزى (9)از خاك برآن سنگ بدارد،منافقان و مرائيان همچنين باشند،عملشان (10)با خاكى ماند بر سنگى نرم كه بارانى عظيم بر او آيد هيچ نماند (11)[از خاك] (12)برآن سنگ،همچنين عمل مرائى.

و دليل بر آنكه اين،دليل احباط نكند و اصحاب وعيد را به اين (13)تمسكى نيست،و مراد از اين آيت و ما قبلها نفى وقوع و قبول است اوّلا،و قوله: وَ لاٰ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ،ايمان ندارد به خدا و روز (14)قيامت،و اتّفاق است كه آن كس كه ايمان ندارد به خدا و (15)قيامت عمل او خود واقع نشود به موقع قبول،نه آن كه واقع شود.

ص : 54

پس محبط شود.و«صفوان»[به تازى] (1)سنگ نرم باشد،چنان كه شاعر گفت (2):

مالي لديك كأنّي قد زرعت حصىفي عام جدب و وجه الارض صفوان

اما لزرعي ابّان فأحصدهكما يكون لزرع النّاس (3)ابّان

و اين لفظ هم واحد است و هم جمع.آن كه گفت جمع است،گفت:

واحدش«صفوانة»باشد (4)به زيادت«تا»،و اين از باب تمر و تمرة باشد،و آن كه گفت:[جمع نيست] (5)واحد است،جمع او«صفيّ»گفت،قال الشّاعر (6):

مواقع الطّير على الصّفي

و زهرى خواند:صفوان»و جمعه صفوان،كورشان و ورشان و كروان و كروان.

عَلَيْهِ ،اى على ذلك الصّفوان،برآن سنگ نرم. تُرٰابٌ فَأَصٰابَهُ وٰابِلٌ ، «وابل»،باران (7)سنگى باشد (8)،و«وبال»ثقل بود و«وبيل»ثقيل بود،و«صلد» سنگى سخت نرم باشد،قال تأبّط شرّا (9):

و لست بجلب جلب رعد (10)و قرّةو لا به صفا صلد عن الخير اعزل[359-ر]

و آن زمين زمينى باشد كه نبات نروياند،و از سرها سرى باشد كه موى بر نيارد (11)،قال رؤبة (12).

لمّا راتني خلق المموّهبرّاق اصلاد الجبين الأجله

اين مثلى است آن كس را كه خاك برآن سنگ كند و در (13)بيابان رها كند، گمان برد كه هرگه كه او آنجا رسد آن خاك بر جاى (14)باشد.

ص : 55

حق تعالى گفت:اين تمنّا محال است كه خاك از آن سنگ (1)به باران اوّل زائل شده باشد،همچنين مرائى و منافق گمان برد كه عملى (2)كرده است كه آن را فردا ثوابى خواهد بودن.چون به قيامت آيد،چيزى نيابد،چنان كه فرمود: وَ قَدِمْنٰا إِلىٰ مٰا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنٰاهُ هَبٰاءً مَنْثُوراً (3)،برآن تفسير كه گفته شد.

لاٰ يَقْدِرُونَ عَلىٰ شَيْءٍ مِمّٰا كَسَبُوا ،اى على تحصيل (4)شيء من ثواب ما كسبوا و عملوا،براى آن كه [عمل] (5)نه خداى را كرده باشند (6)،و آن كه عمل نه خداى را كند (7)[او را] (8)ثوابى نباشد.

عبد اللّه عبّاس روايت كند از رسول-عليه السلام-كه او گفت:چون روز قيامت باشد[در آن روز منادى] (9)ندا كند چنان كه اهل جمع بشنوند (10):كجااند آنان كه در دار دنيا مردمان را پرستيدند (11)؟ايشان را گو برويد و مزد بستانيد (12)از آنان كه (13)از براى ايشان عمل كرديد كه من قبول نكنم عملى كه آن آميخته باشد به چيزى از دنيا و اهل دنيا.

راوى خبر گويد:عبد الوهّاب المزنىّ (14)ازآن كه (15)از او شنيد (16)كه گفت به مدينه رسول-صلى اللّٰه عليه و آله-رسيدم و در مسجد رسول-صلى اللّٰه عليه و على آله- رفتم،ابو هريره را ديدم كه گفت:حدّثني خليلي ابو القاسم،آنگه گريه بر او غلبه كرد (17)،دگرباره گفت:حدّثني خليل ابو القاسم،دگرباره گريه منع كرد (18)او را،به بار سيوم (19)بگفت (20)و بگريست و برخاست تا برود.[من] (21)دست در دامن او زدم و

ص : 56

گفتم:[من مردى] (1)غريبم،و آمدم تا حديثى از احاديث (2)رسول خدا-عليه السلام- بشنوم.تو سه بار حديث آغاز كردى و بگريستى (3)و اكنون مى بروى،بگو تا رسول خداى چه حديث كرد تو را؟گفت:رسول-عليه السلام (4)-گفت:روز قيامت مردى را بيارند،و او را گويند:نه ما در دنيا تو را مال (5)بسيار داديم (6)!چه كردى با آن (7)؟ گويد:بار خدايا!صدقه دادم و نفقه كردم.

گويند او را:كردى،و لكن براى آن كردى تا گويند:فلان (8)سخى است و كريم است،و بگفتند،تو را ازآنچه سود؟ ديگرى را بيارند،و او را گويند:نه ما تو را قوّت و شجاعت داديم!چه كردى؟ گويد:بار خدايا!جهاد كردم و جان سبيل (9)كردم.گويند:كردى،و لكن براى آن كردى تا گويند:فلان شجاع است و بگفتند:فما ذا يغني عنك؟تو را چه سود است از آن؟ ديگرى[را] (10)بيارند،گويند:نه ما تو را علم داديم و فهم،در دنيا چه كردى؟ گويد:بار خدايا!علم بياموختم و مردمان را در آموختم و نشر كردم،گويند:كردى، و لكن براى آن كردى تا مردمان گويند:فلان عالم است[359-پ]،اين بگفتند،تو را ازآنچه سود؟آنگه بفرمايد تا هر سه را به دوزخ برند.

وَ اللّٰهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكٰافِرِينَ ،گفت:خداى تعالى هدايت نكند كافران را به ره بهشت،يا لطفى نكند با ايشان كه با مؤمنان كند،چه آنچه با مؤمنان كند با كافران نكند،چه اگر كند لطف نباشد ايشان را،و اين دليل ديگر است بر آنكه آيت در شأن كافران است تا در باب احباط،اصحاب وعيد را تمسك نبود به آيت.

ص : 57

وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ ،اى طلب رضاء اللّٰه،و نصب او بر مفعول له است،و«بغى»و«بغا»و«ابتغاء»،طلب باشد.و«مرضات» و«رضا»به يك معنى بود.

وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ ،شعبى و كلبى و ضحّاك گفتند:تصديقا من انفسهم، زكات دهند به دلخوشى و ثبات نفس و طيب قلب،متيقّن (1)به آن كه آنچه بدهند به از آن باشد كه بنهند.

سدّى و ابو صالح و ابو روق گفتند:تثبيتا،اى يقينا،مفضّل گفت:متيقّن باشند به آن كه حق تعالى (2)عوض بازخواهددادن.قتاده گفت:احتسابا،براى خداى دهند توقّع ثواب او.يمان گفت:ثقة،استوار باشند و واثق به خداى تعالى.عطا و مجاهد گفتند:يتثبّتون (3)اين يضعون (4)اموالهم،انديشه كنند در آن كه مال به كه دهند و كه را مستحق يابند (5).و حسن بصرى گفت:يكى از صحابه چون خواستى كه صدقه دهد، انديشه نيك بكردى،اگر ثواب (6)خداى بودى بدادى،و اگر چيزى ديگر بدان آميخته شدى رها كردى.

سعيد جبير و ابو مالك گفتند:تحقيقا في دينهم،از سر تحقيق دينى (7)دهند [آنچه دهند] (8).ابن كيسان گفت:اخلاصا و توطينا لأنفسهم.يقين خود موطّن بكنند برآن و دل برآن بنهند.

زجّاج گفت:از سر آن دهند كه دانند كه ايشان را برآن ثواب خواهد بودن.

و اصل كلمه من ثبّت فلانا اذا صحّحته و قوّيت عزمه (9)و رايه على الامر،قال عبد اللّٰه بن رواحه (10):

فثبّت اللّٰه ما آتاك من حسنتثبيت موسى و نصرا كالّذي نصروا

ص : 58

كَمَثَلِ جَنَّةٍ ،چون مثل بستانى است.فرّاء گفت:چون در بستان درخت خرما باشد،آن را جنّت خوانند،و چون در او رز باشد آن را فردوس خوانند.و اصل كلمت از«ستر»است،بوستانى پردرخت كه درختان او سايه افگند بر زمين آن را جنّت خوانند.و اصل الجنّ و الستر.و ديو را (1)از اين جا جنّى خوانند،و سپر فراخ را جنّه خوانند،و ديوانگى را جنّة و جنون خوانند كه عقل بپوشد.

مجاهد خواند:كمثل حبّة،بالحاء و الباء.

بِرَبْوَةٍ ،عاصم و ابن عامر،و در شاذّ سلمى و عطاردىّ و حسن خوانند (2)به فتح «را»اين جا و در سورة المؤمنين،و اين لغت تميم است.و نافع و ابن كثير و حمزه و كسائى و خلف و يعقوب و ابو عمرو و ابو جعفر و شيبه و اعمش و ايّوب،«بربوة»خوانند (3)[360-ر]به ضمّ«راء»،و اين لغت بيشتر عرب است.

و عبد اللّٰه عبّاس و ابو اسحاق سبيعى (4)خوانند:«بربوة»به كسر«راء»،و اشهب العقيلىّ خواند:«برباوة»به كسر«را»با«الف»،و معنى جمله جاى بلند بود و راست كه آب بر او برود و چنان نبود كه آب به سر او در شود،و چنان نبود كه آب بر او نرسد.و اصل كلمه من ربا الشّىء (5)يربوا اذا زاد باشد،و منه الرّبا في البيع،و منه قوله تعالى: اِهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ ، (6)،اى انتفخت،و تخصيص اين[زمين] (7)براى آن كرد كه نباتش نكوتر باشد (8).

أَصٰابَهٰا وٰابِلٌ ،به او رسد بارانى بزرگ قطره،سخت بسيار. فَآتَتْ أُكُلَهٰا ضِعْفَيْنِ ،نافع و ابن كثير و ابو عمرو:«اكلها»خوانند به تخفيف،و باقى به تثقيل،و آن ميوه باشد،بدهد آن بستان ميوه خود دو بهره،يعنى چندان كه زمينى (9)ديگر به دو سال بر دهد،آن به يك سال بر دهد،اين قول عطاء است.[عكرمه گفت:مراد آن است كه در يك سال دو بار بر دهد] (10).و ديگران گفتند[مراد آن است] (11)كه:دو

ص : 59

چندان كه ديگر زمينها دهد به عادت (1).مفضّل گفت:«اكل»بسيار[ى] (2)چيزى بود (3)كه نافع بود آن را[كه در او بود] (4)،يقال:ثوب كثير الاكل،اى[كثير] (5)الغزل.

فَإِنْ لَمْ يُصِبْهٰا وٰابِلٌ فَطَلٌّ ،اگر وابل نبود طلّ.و اين (6)باران ضعيف بود.زيد اسلم (7)گفت:به اين صفت كه خداى تعالى گفت زمين مصر است،اگر بارانش نرسد بر دهد،و اگر رسد مضاعف شود.اين مثلى است كه خداى تعالى زد مؤمن مخلص را در برابر اين (8)مثل منافق مرائى به زمينى (9)نيك بلند راست كه بر او بستانى بود،آنگه باران رسد آن را يا وابل يا طلّ چنان كه اين بستان بر آرد،و آن را ريع بود و اسباب نما و ذكا در او حاصل بود،لا محال (10)آن را ثمره نيكو باشد،همچنين عمل مؤمن مخلص آن را به قيامت ثواب باشد، أَضْعٰافاً مُضٰاعَفَةً (11)،اگر اندك بود و اگر بسيار،چنان كه آن بوستان را اگر وابل رسد و اگر طلّ.

وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ،و خداى بدانچه شما كنى (12)بيناست،يعنى عالم است تا جزاى آن در خور آن بدهد.

أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ -الآية،[اين آيت متّصل است] (13)بقوله تعالى:

لاٰ تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذىٰ (14) ،حق تعالى براى مطابقت معنى را چون مثل منافق (15)مرائى بگفت،خواست تا به (16)عقب آن مثل مؤمن مخلص (17)بگويد تا مطابقت ظاهر شود،دگرباره با سر حديث مرائى رفت و عمل و صدقه او را مثل زد و تشبيه كرد به كسى چنين كه در اين آيت وصف كرد او را،گفت: أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ ،خواهد و تمنّا كند و دوست دارد يكى از شما كه او را بستانى (18)بود از درختان خرما و انگور كه (19)

ص : 60

جويها در زير درختان او (1)مى رود،و در آنجا از همه جنس ميوه باشد (2).

وَ أَصٰابَهُ الْكِبَرُ ،و پيرى به او رسيده باشد،اين«واو»حال است (3). وَ لَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفٰاءُ ،و او را فرزندانى (4)باشند (5)ضعيف و عاجز،اين«واو»نيز[واو] (6)حال است.

آنگه به اين بستان[رسد] (7)إِعْصٰارٌ ،بادى سخت كه خاك از زمين بردارد و بر طول در هوا برد بر شكل (8)عمودى،قال الكميت (9)[360-پ]:

تسدى الرّياح بها دبلا (10)و تلحمهذا معنق من رقاق التّرب موّار

في منخل جاء من هيف يمانيةبالسافياء و في غربال اعصار

و جمع اين لفظ اعاصير بود،قال يزيد بن المفرغ الحميرىّ (11):

اناس اجارونا فكان جوارهماعاصير من فسق (12)العراق المبذر (13)

و (14)با اين باد آتشى بود. فَاحْتَرَقَتْ ،سوخته شود اين بستان،و وجه تشبيه آن است كه:حق تعالى (15)مثل زد عمل منافق را و صدقه او را به بستانى چنين،در حالى چنين كه او از پيرى و ضعف نتواند آن را عوض (16)ساختن يا اعادت آن عمارت كردن، و نيز فرزندان او كوچك و ضعيف باشند و قوّت آن ندارند،آن تلف و هلاك شود چنان كه صلاح نپذيرد،همچنين باشد عمل منافق،هيچ ثباتى و اصلى نباشد آن را، و او آنگه بداند كه او را توبه و پشيمانى و عذر سود ندارد،يعنى روز قيامت كه تكليف نباشد و در توبه بسته بود،مستقبل (17)را اقالت نكنند،و مستعتب را اعتاب (18)نكنند.

ص : 61

كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْآيٰاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ،خداى تعالى همچنين بيان كند آياتش براى شما (1)تا همانا شما (2)انديشه كنى (3)در آن.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبٰاتِ مٰا كَسَبْتُمْ ،اى گرويدگان (4)نفقه كنى از پاك و حلال آنچه كسب (5)مى كنى.نظيرش قوله تعالى: لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ حَتّٰى تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ (6).

عبد اللّٰه مسعود گفت:مراد به طيّب،حلال است،دليلش قوله تعالى: يٰا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبٰاتِ وَ اعْمَلُوا صٰالِحاً (7).

رسول-صلى اللّٰه عليه و آله-گفت:

ان الله تعالى قسم بينكم اخلاقكم كما قسم بينكم ارزاقكم و ان الله طيب لا يقبل الا طيبا (8) ،گفت:خداى تعالى قسمت اخلاق شما بكرد چنان كه قسمت ارزاق شما بكرد و خداى تعالى پاك است،جز پاك نپذيرد.هيچ بنده نباشد كه مالى از حرام جمع كند و از آن (9)صدقه دهد كه آن صدقه از او مقبول باشد و اگر از آن نفقه كند (10)بركت نباشد او را در آن،و اگر بگذارد زاد او بود (11)تا به دوزخ،و خداى تعالى سيّئه به سيّئه محو نكند (12)،سيّئه به حسنه محو كند و پليد را پليد (13)محو نكند.

مٰا كَسَبْتُمْ ،آنچه اندوخته باشى.مفسران گفتند:مراد به كسب در آيت تجارت است يا صناعت.

عبيد (14)بن رفاعة گفت:رسول-عليه السلام-بيرون آمد و گفت:

يا معشر (15)التجار انتم فجار الا من اتقى و بر و صدق و قال بالمال هكذا و هكذا، گفت:اى جماعت

ص : 62

بازرگانان!شما فاجرانى (1)الّا آن كه متّقى باشد و نيكوكار و راستگر (2)كه مال خرج مى كند از اين جانب و از آن جانب.

قيس بن ابي غرزة الغفارىّ گفت:ما را در عهد رسول-عليه السلام-در مدينه سمسار خواندندى.رسول-عليه السلام-آمد و ما را نامى نهاد از آن بهتر،گفت:

يا معشر (3)التجار، اى جماعت بازرگانان!

هذا البيع يحضره اللغو و الكذب و اليمين فشوبوه بالصدقة ،اين بيع،را لغو و دروغ و سوگند در وى شود،آن را با صدقه به يك جا برآميزى.

ابو امامة روايت كند كه،رسول[361-ر]-عليه السلام-گفت:خير ده جزو است،فاضل ترين آن تجارت است چون حق بستاند و حق بدهد.و رسول-عليه السلام- گفت:

تسعة اعشار روزى در تجارت است.

و عبد اللّٰه عبّاس روايت كرد كه رسول-عليه السلام-گفت:نبادا كه (4)موالى شما را (5)غلبه كنند بر تجارت،اى جماعت قريش!كه بركت در تجارت است و خداوندش درويش (6)نشود الّا بازرگانى كه سوگندخواره باشد.

ابو وائل گفت:يك درم از تجارت دوست تر دارم كه ده (7)درم از عطا.و رسول -عليه السلام-گفت:پاك تر آنچه مردم (8)خورد از كسب او باشد و فرزند او (9)[از كسب اوست] (10).

سعيد بن عمير (11)گفت:رسول را-عليه السلام-پرسيدند كه:از كسبهاى مرد چه

ص : 63

پاك تر (1)است (2)؟گفت:آنچه به دست كند،و هر سعى (3)كه آن (4)مبرور بود،يعنى حلال.

ابراهيم النّخعى به زنى بگذشت از قبيله مراد،و او (5)دوك مى رشت.او را گفت:يا امّ بكر!پير شدى،وقت نيامد (6)كه اين از دست بيفگنى؟گفت:چگونه بيفگنم،كه من از اميرالمؤمنين [على] (7)-عليه السلام (8)-شنيدم كه گفت:

انه من طيبات الرزق ،كه اين از روزيهاى پاك است. وَ مِمّٰا أَخْرَجْنٰا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ ،و از آنچه ما از زمين برآريم از انواع حبوب و ثمار.

جابر عبد اللّه انصارى گويد (9)كه:رسول-عليه السلام-در بستانى (10)شد از آن امّ معبد،او را گفت:اين غرس (11)كافرى نشانده است يا مسلمانى؟[امّ معبد] (12)گفت:يا رسول اللّه مسلمانى نشانده است.گفت:هيچ مسلمان نباشد كه او غرسى نشاند (13)، ازآنجا آدمى يا چهارپايى يا مرغى بخورد و الّا او را صدقه اى مى نويسند تا به روز قيامت.

و رسول-عليه السلام-گفت:

اطلبوا الرزق في خبايا الأرض ،روزى طلب كنى (14)در نهان خانه هاى زمين.

مالك دينار گفت در تورات خواندم:طوبى لمن اكل من ثمرة يده (15)،خنك آن را كه او از ميوه دست خود (16)خورد.

ص : 64

وَ لاٰ تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ ،ابن كثير به تشديد«تا»خواند در اين لفظ و در اخوات او در همه قرآن،و آن سى و يك جايگاه است،«تا»محذو[ف باز] (1)آورد،آنگه ادغام كرد براى آن كه در اصل«و لا تتيمّموا»بوده است به دو«تا»،يكى«تا»ى خطاب و يكى«تا»ى تفعل.

و عبد اللّه مسعود خواند:و لا تأمّموا،من الأم و هو القصد،و عبد اللّه عبّاس خواند:

«و لا تيمّموا»به ضمّ«تا»و كسر«ميم»اوّل من التّفعيل،يعنى (2)لا توجّهوا (3)،پليد و حرام را روزى مسازى.و باقى قرّاء خواندند:«و لا تيمّموا»اى لا تقصدوا،يقال:

يمّمت فلانا و امّمته و تيمّمته اذا قصدته،قال ميمون بن قيس الاعشى (4):

تيمّمت قيسا و كم دونهمن الأرض من مهمه ذي شزن

براء بن عازب (5)گفت:آيت در (6)جماعت (7)انصاريان آمد كه چون مردمان خرما صدقه آوردندى (8)بر خوشه هاى ايشان خوشه ها حشف و خرماى بد در آن ميانه (9)بياوردندى و بنهادندى،و رسول-عليه السلام-فرموده بود تا رسنى بسته بودند در ميان دو اسطوانه،آن خوشه ها ازآنجا بياويختندى[361-پ].چون درويشان بيامدندى ازآنجا بخوردندى،چون خيانت در آن (10)آوردند و خرماى بد در ميان تعبيه كردند (11)، خداى تعالى اين آيت فرستاد،گفت:قصد آن مكنى كه از (12)پليد و بد و نفايت نفقه كنى در ره خداى.

عبد اللّه عبّاس گفت در اين آيت كه،رسول-عليه السلام-گفت صحابه را:

ان لله في اموالكم حقا ،خداى تعالى را در مالهاى شما حقّى هست چون مال شما به حدّ آن حق رسد-يعنى به نصاب-زكات بدهى و رها مكنى.پس ايشان (13)بيامدندى و

ص : 65

صدقاتى كه ايشان را بودى بياوردندى و در مسجد بنهادندى،چون پر شدى (1)رسول -عليه السلام-قسمت كردى.

روزى مردى بيامد (2)و پاره اى خرماى بد بياورد و بنهاد.چون رسول-عليه السلام- در آمد و آن ديد گفت:اين خرماى بد چيست و كه آورده است؟

بئس ما صنع صاحب هذا ،بد كرده است خداوند اين،و در بعضى الفاظ خبر چنين است كه:[اما] (3)

ان صاحب هذا ليأكل الحشف يوم القيامة ،خداوند اين را فرداى (4)قيامت هم حشف دهند،آنگه بفرمود تا آن خوشه خرما در آويختند (5)تا هركه مى ديد ملامت مى كرد آن را كه (6)آن آورده است (7)،خداى تعالى به نهى كردن از اين معنى اين آيت فرستاد.

اميرالمؤمنين على-عليه السلام-گفت (8)،و حسن و مجاهد و ضحّاك كه (9):

جماعتى بودند كه چون زكات يا صدقه خواستدندى (10)دادن بگزيدندى (11)آنچه خيار بودى خود را بازگرفتندى،و آنچه رذال (12)بودى صدقه را بنهادندى از هر جنسى، خداى تعالى اين آيت در حقّ ايشان بفرستاد تا از (13)خرما حشف ندهند،و از حبوب زؤان (14)و نوعى كه بد باشد از آن،و از زرّ و سيم زيوف و نبهره (15)ندهند.

وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلاّٰ أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ ،زهرى خواند:الّا ان تغمضوا،به فتح«تا» و ضمّ«ميم».و حسن بصرى خواند:الّا ان تغمضوا به فتح«تا»و كسر«ميم» (16)، يقال:غمض يغمض[و يغمض] (17)،و قتاده خواند:الّا ان تغمّضوا[فيه] (18)من التّغميض

ص : 66

للمبالغة.و ابو مجلس (1)خواند:الّا ان تغمضوا[فيه] (2)،به ضمّ«تا»و فتح«ميم»على معنى الّا ان تغمض (3)لكم فيه،و اين همه در شواذّ است،و قرائت عامّه قرّاء اين است كه:الّا ان تغمضوا،به ضمّ«تا»و كسر«ميم»من الاغماض،و هو غضّ البصر و اطباق الجفن،قال رؤبة:

ارّق عينىّ من الإغماضبرق سرى في عارض نهّاض

و در معنى آيت چند قول گفتند:يكى آن كه معنى آن است كه چيزى به حق (4)و صدقه مدهيد (5)كه اگر به شما دهند نستانى الّا على مسامحة و مساهلة.و اغماض العين كنايت و عبارت باشد از مساهلت و مسامحت (6)،و در زبان (7)ما هم چنين آيد كه گويند:به اندكى (8)چشم بر هم ته،يعنى مسامحت كن (9)،در بيع و جز بيع (10)استعمال كنند هركجا (11)معنى مسامحت خواهند (12)،و منه قول الطّرمّاح (13):

لم يفتنا بالوتر قوم و للضّيم (14)رجال يرضون بالإغماض (15)

و اميرالمؤمنين (16)-عليه السلام-گفت و براء بن عازب كه:معنى آيت آن است كه (17)كسى را بر كسى حقّى[362-ر]بود،و از اين جنس چيزى به او دهد،او چنان داند كه (18)بعضى حقّ او را اغماض كرده است،يعنى نقصان.يعنى چنان داند كه حقّ خود بعضى بستده است و بعضى رها كرده،و اين به معنى نزديك است به قول اوّل،و اين روايت (19)عوفى است از عبد اللّه عبّاس.

والبى (20)روايت كرد از او كه:معنى آيت آن است كه اگر شما را بر كسى (21)دينى

ص : 67

و حقّى بود (1)اين بدهد بنستانى (2)الّا آنگه كه وضع كنى چيزى از او و نقصان كنى،و بد به حساب نيك نستانى (3).

حسن و قتاده گفتند:معنى آن است كه اگر اين جنس در بازار بينى كه مى فروشند بنستانى الّا آنگه كه بر شما ظلم كنند و حيف،و اين قول بنا بر قرائت خود كرد كه خواند:الّا ان تغمضوا فيه-على ما لم يسمّ فاعله،و[بر] (4)اء بن عازب نيز گفت:اگر كسى به هديّه به شما آرد شما نپذيرى الّا كه چشم بر هم نهى از شرم خداوندش.

و بر اين قول«اغماض»،كنايت باشد از شرم،و بر (5)قولهاى ميانين عبارت باشد از نقصان،و معنى آن كه خداى تعالى گفت:آنچه خود را نمى پسندى (6)چرا مرا مى پسندى (7).

قولى ديگر آن است كه خداى تعالى گفت:اصحاب صدقات شريكان شمااند در مال،اگر همه نيك بود جز نيك نبايد دادن،و اگر همه بد بود[روا بود] (8)كه بد بدهى براى آن كه بر (9)تو آن است،پس اگر مال بد بود و تو اغضا كنى برآن و مسامحت،و حق خداى تعالى نيك بدهى به باشد،و اين قول خلاف ظاهر است لقوله: وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ ،و نمى گويد:و لستم بمعطيه او بباذليه (10).

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ،و بدانيد (11)كه خداى تعالى مستغنى است از صدقات شما اگر ندهى،و حميد است،يعنى حامد است سعى شما را اگر بدهى.و بر اين قول فعيل به معنى فاعل باشد،و گفته اند:فعيل به معنى مفعول است،يعنى (12)

ص : 68

محمود است و پسنديده در افعالش (1).

ابو شريح الكعبى (2)گفت:چون مرا بينيد (3)كه مال بد به صدقه مى دهم،مرا بند كنى و داغ نهى و بدانى كه ديوانه شده ام،و اين ابو شريح از اصحاب رسول بود.

اَلشَّيْطٰانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ ،اى بالفقر،يقال:وعدته كذا و بكذا،امّا آن كس كه گفت:وعدته كذا،و«با»حذف كرد،گفت:چنان است كه شاعر گفت:

امرتك الخير فافعل ما امرت بهفقد تركتك ذا مال و ذا نشب (4)

يقال:وعدته بالخير و الشّر،امّا فى الخير قوله تعالى: وَعَدَكُمُ اللّٰهُ مَغٰانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهٰا (5)،و در شرّ قوله تعالى: اَلنّٰارُ وَعَدَهَا اللّٰهُ الَّذِينَ كَفَرُوا (6).چون ذكر خير و شرّ نكنى و ذكر وعد كنى مطلق (7)،استعمال او در خير باشد و استعمال وعيد در شرّ،يقال:

في الخير وعدته و في الشرّ او عدته،قال الشّاعر (8):

و انّي اذا اوعدته او وعدتهلمخلف ميعادى و منجز موعدي

و«فقر»سوء الحال و قلّة ذات اليد باشد،«فقر»لغت است در وى (9)، كالضّعف و الضّعف،و«فقير»فعيل باشد به معنى مفعول،[اى مفقور] (10)يعنى مكسور فقار الظّهر،شكسته[362-پ]پشت باشد،و كذلك الفقر (11)،قال الشّاعر (12).

و اذا تلسنني السنهاانّني لست بموهون فقر

حق تعالى در اين آيت تحريص مى كند مردم (13)را بر صدقات و نهى مى كند (14)از بخل،مى گويد:شيطان شما را وعده درويشى دهد (15)،گويد:مال مدهى در زكات و

ص : 69

صدقه كه پس درويش بباشى (1).

وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشٰاءِ ،اى بالبخل،شما (2)را بخل فرمايد.

مقاتل و كلبى گفتند:هركجا در قرآن فحشاست مراد زنا است،مگر در اين آيت كه مراد بخل است،شيطان تو را بخل فرمايد و نفس امّاره ميل به بخل كند،و آن كس كه از آن آفت با سلامت است مفلح اوست،قال اللّه (3)تعالى: وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (4).

ابن مهدى روايت كند كه:اعرابى اى (5)بيامد و عنان فضل بن يحيى بن خالد بگرفت و گفت (6):

أ لم تر انّ الجود من صلب آدمتحدّر (7)حتّى صار في راحة الفضل

تناسله الفضل بن يحيى بن خالدكذا كلّ معروف يصير الى النّسل

فضل (8)تيرى (9)در كمان نهاد تا به مرغى اندازد،اعرابى گفت (10):

و قوسك جود و النّدى و تر لهاو سهمك فيه البشر فاقتل به (11)فقري

فضل گفت:فقر تو به چند كشته شود (12)؟گفت:به صدهزار درم.بفرمود تا (13)بدادند،ندما او را ملامت كردند و گفتند:اين چه اسراف است؟او اين بيتها انشا كرد (14):

اذا جمعت مالا يداى و لم انلفلا انبسطت كفي و لا نهضت رجلي

اروني بخيلا نال خلدا ببخلهو هاتوا اروني باذلا مات من هزل (15)

على اللّه اخلاف الّذي اتلفت يديفلا (16)مهلكي بذلي و لا مخلدي بخلي

ص : 70

و غرض از اين حديث (1)بيتهاى فضل است كه لايق اين (2)حال است،و اسحاق موصلي گويد هارون را (3):

و آمرة بالبخل قلت[لها اقصدي] (4)فذلك شىء ما اليه سبيل

ارى النّاس اخوان الجواد و لا ارىبخيلا له في العالمين خليل

و انّى (5)رايت البخل يزري باهله (6)فاكرمت نفسي ان يقال بخيل

عطاى عطاء المكثرين تكرّماو مالى كما قد تعلمين قليل

و من خير حالات الفتى لو علمتهاذا نال شيئا ان يكون ينيل

و كيف اخاف الفقر او احرم الغنىو راى اميرالمؤمنين جميل

هارون با جلساء خود نگريد و گفت:للّه درّ ابيات اتى بها اسحاق ما اتقن اصولها و احسن وصولها،و اجود فصولها و ابرق نصولها،و اكثر محصولها.اسحاق گفت:نثر تو از نظم من بهتر است.

و گويند كه (7):معاويه-عليه اللّعنة (8)-به حجّ رفت و اهل مكّه و مدينه را عطا (9)بسيار داد،كسان او ملامت كردند او را،او گفت (10):

و ما انا مسرفا في بذل ماليعوضني ثناء العالمينا (11)

و لو لا الجود ما اجتمعت قريشعلى انّي امير المؤمنينا (12)

و اشعار در اين معنى بسيار است (13).

وَ اللّٰهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً ،و خداى تعالى وعده مغفرت مى دهد (14)شما را و فضل (15)،[363-ر]آمرزش گناه بر سبيل كفارت از صدقاتتان. وَ فَضْلاً ،يعنى روزى

ص : 71

و عوض آنچه داده باشى عاجلا،در آجل (1)مغفرت و در (2)عاجل عوض.

دو وعده است:يكى از خداى (3)،و يكى از شيطان.وعده شيطان متضمّن (4)غرور باشد،و وعده خداى تعالى (5)متضمّن سرور باشد.وعده شيطان وسواس و تخييل بود، وعده خداى تعالى وحى و تنزيل بود.وعده خداى تعالى (6)به عوض و ثواب باشد،و وعده شيطان چون سراب بود (7).

وعده خداى تعالى نور و فروغ (8)باشد،و وعده شيطان زور و دروغ (9)باشد.وعده خداى تعالى با اخلاف باشد از خلف-و آن عوض بود،و وعده شيطان با إخلاف بود از خلف-و آن خلاف بود.

خداى خلف دهد و شيطان خلاف كند،پس به وعده شيطان مغرور مشو كه او تو را دشمن است: إِنَّ الشَّيْطٰانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا (10)،[او تو را دشمن (11)و تو او را دشمن] (12): لاٰ تَعْبُدُوا الشَّيْطٰانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (13)،تو را با معصيت مى خواند و به (14)درويشى مى ترساند و به وسوسه ات مى رنجاند،و خداى تعالى تو را مى نوازد و كار تو مى سازد،وعده خوبت مى دهد و مرتبه بلندت مى نهد،شقاوت باشد از اين بگريختن و در آن (15)آويختن.

شيطان در خويشتن مفلس است،تو را وعده افلاس مى دهد،و خداى-جلّ جلاله-توانگر است و خداوند فضل،تو را وعده مغفرت و فضل مى دهد.

وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِيمٌ ،و خداى فراخ عطا (16)و داناست،به عوض بخل نكند،بدهد و بيش از داده تو دهد،داناست آنچه (17)نهد به جاى خود و به مقدار خود نهد.

ص : 72

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشٰاءُ ،حكمت به آن كس دهد كه او خواهد.سدّى گفت:

مراد به حكمت نبوّت است.عبد اللّه عبّاس و قتاده و ابو العاليه گفتند:مراد علم قرآن است،ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و مقدّم و مؤخّر و حلال و حرام.

ضحّاك گفت:مراد قرآن است و حفظ او و فهم معانى او،و گفت:در (1)قرآن صد و نه آيت است از ناسخ و منسوخ،و هزار آيت است در حلال و حرام،و هيچ مؤمن را روا نبود كه رها كند ناآموخته تا بنياموزد (2)،بياموزى آن را تا چون اهل نهروان نباشى.

مجاهد گفت:مراد علم فقه است،و هم او گفت به روايت ابن ابي نجيج كه:

مراد اصابت قول و فعل است كه مرد (3)در آنچه كند و گويد مصيب باشد.ابن زيد گفت:مراد عقل است.بعضى دگر گفتند:مراد معرفت است.ربيع انس گفت:

مراد ترس خداست،بيانش

قول رسول-عليه السلام: خشية الله راس كل حكمة.

سهل بن عبد اللّه گفت:مراد به حكمت سنّت است.اهل اشارت گفتند:علم لدنّى است.بعضى ديگر گفتند:خداى (4)را گواه كردن است بر جميع احوال.

ابو عثمان النّهدىّ گفت:نور الهى است كه فرق كند ميان وسواس و الهام.و گفته اند:

مراد تجريد سرّ است از خلق براى حق.بعضى دگر گفتند:هى سرعة الجواب مع اصابة الصّواب[363-پ].و اهل لغت گفتند در حدّ حكمت:كلّ فضل (5)جزل من قول او فعل،و اصل او از منع باشد،و منه حكمة الدّابة،و منه قول الشّاعر (6):

ابني حنيفة احكموا سفهائكم

كنانى (7)گفت:خداى تعالى پيغمبران را براى نصيحت خلقان فرستاد،و كتابها براى تنبيه دلهاى ايشان،و حكمت براى (8)سكون ارواح ايشان.پيغامبر دعوت مى كند با امر خداى،و كتاب دعوت مى كند به احكام او،و حكمت دعوت مى كند با فضل او.

ص : 73

و امّا معنى

قول رسول-عليه السلام: كلمة الحكمة ضالة كل حكيم، و

قوله- عليه السلام: الحكمة ضالة المؤمن ،يك (1)معنى اين است كه:مؤمن هركجا حكمت بيند در او آويزد (2)،بخواهد و بنويسد و ياد گيرد و[تعو] (3)يذ كند،پندارى (4)گم شده اوست.و معنى ديگر آن كه:كلمت حكمت اگرچه از سفيهى شنوى از حكيمى گم شده باشد،از اهلى افتاده باشد (5)كه نااهلى گرفته باشد.

يعقوب خواند:«و من يؤت الحكمة»به كسر«تا»،على تقدير:و من يؤته اللّه الحكمة،و اعمش خواند:و من يؤته اللّه الحكمة،و باقى قرّاء خواندند:«و من يؤت (6)الحكمة»بر فعل مجهول،و مفعول اوّل در او مضمر باشد،و ضمير راجع با«من»،و محلّ او رفع باشد باسناد الفعل المجهول اليه،و«حكمة»،منصوب است به آن كه مفعول دوم«يؤت (7)»است.

حسن بصرى گفت: وَ مَنْ يُؤْتَ (8)الْحِكْمَةَ ،هركه را حكمتى (9)بدهند،مراد به اين حكمت ورع در دين خداست (10).

فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً ،«فا»براى جزاى شرط آمد و«قد»همچنين،براى آن كه هركجا جزاى فعل ماضى باشد«فا»بايد و«قد»،كقول القائل (11):ان تكرمني فلقد اكرمتك و ان شكرتني فقد انعمت عليك.

فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً ،او را خير بسيار داده باشند،بنگر كه آنچه خير باشد كه خدا (12)آن را بسيار خواند،و جمله دنيا را اندك (13)خواند في قوله: قُلْ مَتٰاعُ الدُّنْيٰا قَلِيلٌ (14).

وَ مٰا يَذَّكَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ،و اين انديشه نكنند مگر خداوندان خرد.و

ص : 74

گفته اند:«لبّ»،صافى عقل باشد (1)،از عقل خاصّ تر است،و لبّ چيز (2)مغز او باشد، و اگر عقل را لبّ خوانند سزاوار است براى آن كه پوست قشر تن است،و سينه قشر دل است،و دل قشر عقل است.اگر آنچه در يك قشر باشد لبّ بود،آنچه در سه قشر باشد اولى و احرى كه لبّ بود،و اين بر سبيل تشبيه باشد.

وَ مٰا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ [364-ر] أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ ،هر (3)نفقه اى كه كنى از آنچه خداى واجب (4)كرد بر شما يا نذرى كه شما واجب (5)كردى بر خود.و«نذر»عقد الشىء على النّفس باشد،و آنگه منعقد باشد كه گويد:للّه على كذا (6)ان كان كذا، خداى را بر من فلان چيز (7)است از حجّ و روزه و نماز و صدقه اگر فلان[كار] (8)بباشد، بر اين اتّفاق اصحاب است و بيشتر فقها.

و به نزديك بعضى اصحاب (9)ما،«نذر»منعقد شود،و اگرچه مطلق باشد،چنان كه گويد:للّه على كذا،و اگرچه نگويد:ان كان كذا،چون چنين گويد،[وفا] (10)واجب بود به آن،و اگر ذكر خداى نكند و گويد:علىّ كذا،او:«نذرت»،او:

«عاهدت نفسي»،و آنچه به اين (11)ماند،وفا كردن به آن مستحبّ بود.

و«نذر»بر وجوه (12)باشد:يكى آن بود كه نذر كند با خدا بر اداى واجبات يا اجتناب (13)بعضى مقبّحات،يا فعل بعضى خيرات و طاعات،وفا به اين واجب بود و اين نذر طاعت باشد.

و نذر (14)ديگر نذر معصيت بود،و آن چنان باشد كه نذر كند با خدا كه واجبى (15)

ص : 75

نكند[يا قبيحى] (1)بكند يا نذر كند كه هرگه كه او را معصيتى ميسر شود كارى كند از خير،اين جمله نذر معصيت باشد،وفا كردن به او واجب نباشد.

و بعضى (2)دگر آن بود كه:نذر كند بر كارى از كارهاى مباح و حلال (3)چون شركت و سفر (4)و تجارت و صناعت و تزوّج و تزويج،نگاه كند اگر صلاح باشد كردن آن وفا كردن به آن واجب بود،و اگر مصلحت نباشد (5)كردن آن وفا كردن به آن واجب نبود،و در مخالفت آن كفّارت واجب نباشد.و به كفّارت يا برده اى آزاد كند يا شصت مسكين را طعام دهد،يا دو ماه پيوسته روزه دارد بر سبيل تخيير،اين (6)كفّارت نقض نذر باشد.

و اصل كلمت از خوف است،يقال:نذرت بالقوم اذا علمت بهم و بكيدهم فاستعددت لهم و انذرت فلانا اذا اعلمته (7)بما تخوّفه به،و منه:[364-پ]النّذير و المنذر،[براى آن كه (8)نذر برآن (9)زنده كه ترسد كه مبادا (10)كه تقصير افتد در آن، و نذرت النّذر اذا عقدته على نفسك] (11).و نذر و عهد و عقد متقارب المعنى است،و حكم (12)نذر و عهد در شرع يكى است،قال الشّاعر (13):

هم ينذرون دمي و ان ذر ان لقيت بأن اشدّا

فَإِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُهُ ،«ما»مجازات راست في نحو قولك:ما تصنع اصنع،هر نفقه اى كه كنى يا نذرى كه ببندى (14)خداى تعالى داند.و«فا»براى جزاى شرط

ص : 76

آمد،چون جزاى شرط جمله اى اسمى بود (1)حاجت باشد به«فا»تقول:ما تصنع فانّي عالم به،و ان تفعل خيرا فانّي (2)مجازيك (3)عليه (4).

وَ مٰا لِلظّٰالِمِينَ مِنْ أَنْصٰارٍ ،[انصار] (5)،جميع نصير باشد كشريف و اشراف، و حبيب و احباب،و قياس جمع او بر فعلاء باشد،چون علماء و ظرفاء.

و قوله: فَإِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُهُ ،ردّ (6)الى اقرب المذكورين،و مثله قوله: وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاٰ يُنْفِقُونَهٰا (7)،اگرچه در پيش ذكر دو چيز رفته است،ردّ (8)كنايت با نزديكتر مذكور كرد،و اگر خواهى ردّ كنى با«ما»في قوله (9): وَ مٰا أَنْفَقْتُمْ ،و مثله قوله (10): وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتٰابِ وَ الْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ (11)،و لم يقل:بهما (12).

إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقٰاتِ فَنِعِمّٰا هِيَ ،اگر صدقات آشكارا دهى نيك چيز (13)است آن.سبب نزول آيت آن بود كه پرسيدند از رسول-عليه السلام-كه:صدقه به سرّ دهى (14)اولى تر بود يا آشكارا (15)؟خداى تعالى[اين] (16)آيت فرستاد و گفت:اگر صدقه آشكارا دهى نيك چيز است آن،و اگر پنهان دهى به درويشان آن بهتر باشد شما را.

و قوله: فَنِعِمّٰا (17)،«نعم»در اصل نعم بوده است و«ما»نكره است غير موصوفه و لا موصولة،و التّقدير:فنعم شيئا هى،على تقدير:فنعم الشّىء شيئا هى.و محلّ«ما» نصب است على التّمييز في نحو قولك:نعم رجلا زيد،و تقدير چنين باشد كه:نعم الرّجل رجلا زيد،و مثله قوله تعالى: سٰاءَ مَثَلاً (18)،اى ساء المثل مثلا. مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا (19)،چون«ما»در آمد خواستند تا ادغام كنند تخفيف را،«ميم» (20)

ص : 77

ساكن كردند و«عين»ساكن بود با اصل خود بردند كه«نعم»است على وزن فعل، و«ميم»كه لام الفعل است ساكن بكردند و آنگه ادغام كردند«نعمّا»شد.

و حسن بصرى بى ادغام خواند:فنعم ما،و ابو عمرو و نافع-نه (1)به روايت ورش- و عاصم به روايت ابو بكر[365-ر]و ابو جعفر و شيبه خواندند:«فنعمّا (2)»به كسر «نون»و اختلاس حركت عين بين الحركة و السكون،و در سورة النّساء همچنين في قوله: إِنَّ اللّٰهَ نِعِمّٰا يَعِظُكُمْ بِهِ (3)،و مثله

قوله (4)-عليه السلام: نعما بالمال الصالح للرجل الصالح.

و ابن عامر[و حمزه] (5)و كسائى و خلف خواندند:«فنعمّا»،به فتح«نون»و كسر «عين».و در شاذّ،اعمش (6)و يحيى وثاب و ابن كثير و يعقوب به كسر«نون»و «عين»خواندند،و در شاذّ طلحة بن مصرّف و ايّوب.

وَ إِنْ تُخْفُوهٰا ،و اگر بازپوشى.و«اخفا»پوشانيدن (7)باشد،و اخفا نيز اظهار بود (8)، و كلمت از اضداد است.و گفته اند:«اخفا»ستر (9)باشد،و«اختفا»اظهار باشد- ذكره ثعلب.حق تعالى گفت:هر دو نيك باشد (10)چون براى خداى بود،و لكن صدقه سرّ بهتر باشد.

و در خبر مى آيد كه رسول-عليه السلام-گفت:

صدقة السر تطفئ غضب الرب ،يعنى صدقه سرّ (11)خشم خداى بنشاند،و در دگر خبر:

تطفئ الخطيئة (12)كما تطفئ (13)الماء النار و تدفع سبعين بابا من البلاء ،گناه را بنشاند چنان كه آب آتش را و هفتاد نوع بلا (14)بگرداند.

ص : 78

ابو هريره روايت كند كه (1)رسول-عليه السلام (2)-گفت:فرداى قيامت خداى تعالى (3)هفت كس را در سايه عرش سايه (4)كند آنجا كه سايه نبود (5)جز سايه عرش:

اوّل امام عادل را،دوم جوانى كه او (6)در طاعت خداى تعالى پرورده شده باشد.

و مردى كه او را دل به مسجد باشد.و دو مرد[را] (7)كه با يكديگر دوستى كنند براى خداى تعالى،مواصلتشان فى اللّه باشد و مفارقتشان فى اللّه.و مردى كه او را زنى ذات جمال با خود دعوت كند به فساد،او (8)رها كند (9)او را براى خداى تعالى.و مردى كه به دست راست صدقه اى دهد از دست چپ پوشيده دارد.و مردى كه در خلوت خداى تعالى را ياد كند (10)از ترس خداى بگريد.

وَ يُكَفِّرُ (11)عَنْكُمْ ،عبد اللّه عبّاس و عكرمه خواندند:«و تكفّر»بالتّاء ردّ الفعل الى الصدقه،يعنى صدقه كفّارت گناه كند (12).و ابن عامر و حفص خواندند:و يكفّر» بالياء و الرّفع على معنى:و يكفّر اللّه،و ابن كثير و عاصم و ابو عمرو و يعقوب خواندند:

به«نون»و رفع«را»على الاستيناف،اى و نحن نكفّر.و نافع و حمزه و كسائي و در شاذّ شيبه و اعمش و ايّوب[365-پ]و ابو حاتم خواندند (13):به«نون»و جزم«را»ردّا على موضع فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ،براى آن كه او جزاى شرط است و محلّ او جزم بود.

ص : 79

و قوله: مِنْ سَيِّئٰاتِكُمْ ،«من»براى تبعيض است تا مكلّف مغرى (1)نشود به قبيح، و به اعتماد صدقه بر معصيت دليرى نكند (2).و گفته اند:زيادت است.و بيشتر علما گفته اند (3):آيت (4)در باب صدقه تطوّع است،براى آن كه (5)اجماع علما است كه:

زكات فريضه اظهارش اولى تر از اخفا باشد براى دو (6)وجه:يكى براى نفى تهمت تا مردم نگويند (7)اين مرد زكات نمى دهد (8)فاسق است از او تبرا كنند.دون تا مردمان بينند (9)به او اقتدا كنند،چنان كه نماز فريضه در مسجد به جماعت فاضل تر[و اولى تر] (10)بود ازآن كه در خانه تنها،و نوافل در خانه اولى تر بود تا از ريا دورتر باشد.

و عمّار دهنى روايت كرد كه از باقر-عليه السلام-كه او گفت مراد بقوله تعالى: إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقٰاتِ ،زكات فريضه است، وَ إِنْ تُخْفُوهٰا مراد صدقه تطوّع است،و اسم صدقه هر دو را شامل است في قوله: إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ (11).

سويد الكلبيّ روايت كرد از رسول-عليه السلام-كه او را (12)پرسيدند از:جهر در قرائت و اخفات،گفت:آن (13)چون صدقه است إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقٰاتِ فَنِعِمّٰا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوهٰا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرٰاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ .و اگر اين خبر درست بود،رسول -عليه السلام-آنگه (14)گفته باشد كه مردم مخيّر بودند در قرائت از ميان جهر و اخفات.

ص : 80

عقبة بن عامر روايت كرد (1)كه رسول-عليه السلام-گفت:

المسر (2)بالقرآن كالمسر (3)بالصدقة،و الجاهر بالقرآن كالجاهر بالصدقة ،گفت (4):آن كس كه قرآن خواند در سرّ چنان بود كه آن كس كه صدقه دهد به سرّ.و آن كس كه به آواز بلند خواند،چنان بود كه آن كس (5)صدقه دهد آشكارا (6).

علىّ بن طلحه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس (7)كه او گفت:صدقه تطوّع را در سرّ بر صدقه آشكارا چندان تفاوت است كه يكى از اين هفتاد ضعف آن باشد،و صدقه فريضه در سرّ بر (8)علانيه به بيست و پنج ضعف افزون است،و همچنين جمله فرائض و نوافل. وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ،و خداى به آنچه شما مى كنى دانا و آگاه است.

لَيْسَ عَلَيْكَ هُدٰاهُمْ ،كلبى گفت:رسول-صلى اللّه عليه و على آله-برفت تا عمره آرد-عمره اى كه او را قضا شده بود-و اسماء بنت ابى بكر با او بود،و مادرش قتيله[366-ر]و جدّه اش (9)،بيامدند و از او چيزى خواستند-و ايشان مشرك بودند.او گفت:من چيزى به شما ندهم تا دستورى با (10)رسول خداى نبرم كه شما بر دين ما نه اى (11).آنگه دستورى با رسول خداى بود كه شايد كه اينان را چيزى بدهم؟خداى تعالى اين آيت فرستاد.رسول-عليه السلام-گفت:آيت آمد به جواز اين،از صدقه سنّت چيزى به ايشان ده.

كلبى روايتى دگر (12)آورد و گفت:جماعتى مسلمانان بودند كه ايشان را خويشان و پيوستگان بودند از جهودان،و با ايشان مبرّت كردندى و برايشان نفقه كردندى.چون مسلمان شدند آن خير و بر وصلت بازگرفتند (13)،رسول-عليه السلام-را گفتند كه:شايد كه چيزى به اينان دهيم؟خداى تعالى اين آيت فرستاد.

ص : 81

سعيد جبير گفت:مسلمانان عادت داشتندى كه صدقه به درويشان اهل ذمّت دادندى.چون درويشان مسلمانان (1)بسيار شدند آن بازگرفتند،خداى تعالى اين آيت فرستاد: لَيْسَ عَلَيْكَ هُدٰاهُمْ .

وَ لٰكِنَّ اللّٰهَ يَهْدِي مَنْ يَشٰاءُ ،مراد به«هدى»در آيت توفيق و لطف است كه به خداى تعالى تعلّق دارد كه عند آن بنده ايمان آرد تا نزديكتر باشد.اين بر رسول نيست،بر خداست،[و اين] (2)خود رسول نتواند كرد.و مراد به«هدى»بيان و دعوت نيست،كه هدى (3)بيان و دعوت بر رسول است.

عمر عبد العزيز روايت كند كه يك روز (4)عمر خطّاب پيرى را ديد از اهل ذمّت كه بر در سرايى سؤال مى كرد.عمر گفت:انصاف نيست كه ما از تو جزيت مى ستديم تا جوان بدى،چون پير شدى صدقه به تو ندهيم،آنگه اجرايى پديد كرد از بيت المال،خداى تعالى گفت:هداى مردمان كه ايمان دارند يا ندارند (5)بر تو نيست،و لكن خداى تعالى هدايت دهد از باب الطاف و توفيق آن را كه خواهد.

وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ ،و آنچه شما نفقه كنى از مال براى خود كنى.

«ما»هم جزاى است براى آن (6)در جوابش«فا»بازآمد. وَ مٰا تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغٰاءَ وَجْهِ اللّٰهِ ،اين«ما»نفى است،و شما نفقه جز براى خداى نمى كنى (7).و مراد به «وجه»در آيت رضاى خداست.

وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ ،«ما»اين جا (8)نيز مجازات راست، يُوَفَّ إِلَيْكُمْ جزاى اوست (9)براى آن هر دو مجزوم است،و آنجا كه«ما»[حرف] (10)نفى است،«نون»بر جاى است،و اين دو جاى ساقط است به جزم شرط و جزاء هرچه نفقه كنى از مال جزا (11)و مكافات آن تمام بدهند شما را. وَ أَنْتُمْ لاٰ تُظْلَمُونَ ،اى

ص : 82

لا تنقصون،و هيچ نقصان نكنند شما را و بر شما هيچ ظلم نكنند و حقّتان بازنگيرند، من قوله تعالى: آتَتْ أُكُلَهٰا وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئاً (1)،[366-پ]اى لم (2)تنقص.و اين آيت لا بدّ مخصوص باشد به صدقه تطوّع،براى آن كه زكات[واجب] (3)جز به مؤمنان مستبصر ظاهر ستر نشايد دادن از (4)آنان كه در آيت مذكوراند في قوله: إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ وَ الْمَسٰاكِينِ (5)،مگر مؤلفة قلوبهم كه ايمان در حقّ ايشان معتبر نيست.

آنگاه (6)قديم-جلّ جلاله-بيان كرد كه صدقه فريضه[و سنّت] (7)به كه بايد دادن و به كه اولى تر بود،گفت: لِلْفُقَرٰاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ ،و مبتدا در آيت (8)محذوف است،و تقديره (9):للفقراء الّذين احصروا في سبيل اللّه حق واجب في اموالكم،گفت:آن درويشان كه ايشان محصر (10)و عاجز و ممنوع (11)باشند به ضعف و ابتلاء و شيخوخيّت (12)و قلّت ذات اليد ازآن كه كارى نتوانند كردن (13)تا (14)در زمين خداى بروند و ايشان فقراى مهاجريان (15)بودند به نزديك چهارصد مرد بودند،ايشان را در مدينه سرايى نبود و مسكنى و ملكى و ضيعتى و عشيرتى و مالى و صنعتى.همه روز و شب در مسجد بودندى،اگر كسى ايشان را كارى فرمودى بكردندى و الّا همه روز در مسجد نشسته (16)بودندى و گاهگاهى (17)استخوان خرما كوفتندى (18)براى شتر مردمان،

ص : 83

و قرآن مى آموختندى،و وقتى كه رسول ايشان را در سريّتى بفرستادى برفتندى،ايشان اصحاب صفّه بودند،خداى تعالى قوم را تحريض (1)كرد بر مواسات ايشان (2)، هركس را كه چيزكى (3)فاضل بودى از عشا به ايشان آوردى.

عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه:يك روز (4)رسول-عليه السلام-به (5)اصحاب صفّه بگذشت و آن فقر و مسكنت ايشان ديد (6)،گفت:هركس از امّت من كه بر اين حال باشد كه شمايى (7)،و به آن (8)حال راضى و قانع (9)باشد،او فرداى قيامت (10)در بهشت از رفيقان من باشد.

در خبر (11)مى آيد كه:يك روز (12)عمر خطّاب (13)هزار دينار فرستاد به سعيد بن عامر،[او] (14)آن بستد[و] (15)با خانه آمد دلتنگ و اندهگن (14).اهل او (15)او[را] (18)گفتند:تو را چه بوده است؟مگر (16)حادثه اى افتاد؟گفت:بلى،و سخت حادثه اى!آنگه آن هزار دينار (17)آنجا بيفگند (18)گفت:اين به من داده اند،برخيز و آن پيرهن (19)كهنه بيار.

[او] (23)برفت و پيرهن (20)[كهنه] (25)بياورد پاره پاره كرد آن را،و آن زر به (21)صرّه ها در بست و پيش خود بنهاد و همه شب نماز مى كرد و مى گريست.بامداد بيامد و بر سر راه

ص : 84

بنشست و آن صرّه ها مى داد به درويشان تا جمله بداد.

آنگه گفت (1)از رسول (2)شنيدم كه او گفت (3):روز قيامت درويشان مهاجريان (4)در عرصات قيامت آيند (5)،فريشتگان ايشان را گويند:به حسابگاه آييد (6)تا حساب بازدهيد (7).گويند:ما را چيزى نبود تا حساب آن بازدهيم.ايشان را به بهشت برند پيش از توانگران به پانصد سال،تا مردى از جمله توانگران در ميان ايشان شود،خواهد كه با ايشان به بهشت رود (8)،فريشتگان بيايند و دست او گيرند (9)و او را از آن ميان بيرون آرند.عمر خواست تا من آن مرد باشم.به خداى كه من نخواهم كه همه دنيا مرا بود و من آن مرد باشم.

قوله (10): أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ ،اى حبسوا و منعوا (11)،يقال:احصره المرض، و حصره العدوّ. فِي سَبِيلِ اللّٰهِ ،اى في طاعة اللّه (12). لاٰ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ ، اى سيرا فيها.ايشان نتوانند كه در زمين بروند به سفرى و تجارتى و طلب معاشى.و ضرب در زمين،[367-ر]كنايت باشد از سير شديد سريع كما قال (13)تعالى: وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ (14)،و قوله: إِذٰا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ (15)،قال الشّاعر:

قليل المال تصلحه فيبقىو لا يبقى الكثير مع الفساد

لحفظ المال ايسر من بغاه (16)و ضرب في البلاد بغير زاد

قتادة گفت معنى آن است كه:خود را بازداشته باشند (17)،در راه خدا (18)،و جهاد و عبادت (19)

ص : 85

خود را برآن وقف كرده باشند،از آن با سفر و تجارت و طلب معاش (1)نپردازند.

ابن زيد گفت:ازآن كه [بسيار] (2)جهاد كرده باشند در زمين سير نتوانند كردن كه به هر جهت كه بروند همه جهان (3)دشمن ايشان باشند.

سعيد جبير گفت:اينان آنان بودند كه با رسول (4)به جهاد رفتند مجروح و مبتلا و زمن شدند،نتوانستند جايى (5)به رفتن (6).و كسائى اين قول (7)اختيار كرد براى آن كه محصر ممنوع بيمارى و زمانت بباشد،و محصور (8)ممنوع دشمن[باشد] (9).و الحصر و الاحصار،المنع،و منه الحصار،و منه الحصر لاحتباس البطن.

قوله تعالى: يَحْسَبُهُمُ الْجٰاهِلُ ،حمزه و عاصم و ابو جعفر در همه قرآن«يحسب» خوانند (10)به فتح«سين»،و اين اختيار حسن (11)و اعمش و شيبه است،و باقى قرّاء به كسر«سين»خوانند (12)،و هر دو لغت است.و روايت كرده اند كه:فتح،لغت رسول است-عليه السلام.

عاصم بن لقيط روايت كرد از پدرش كه گفت:من وافد بنى المنتفق (13)بودم.

چون بر رسول (14)-عليه السلام-فرود آمديم،شبان را بخواند و گفت:گوسفندى (15)براى اينان بكش.آنگه گفت:

لا تحسبن انا انما ذبحناها (16)من اجلكم ،اين لغت به فتح «سين»گفت،به كسر (17)نگفت.گفت:مپندارى كه اين براى شما كشتم،و لكن

ص : 86

ما را صد گوسفند (1)هست،هرگه كه يكى بيفزايد بكشيم تا صد بيش نباشد.

«الجاهل»،يعنى آن كه ايشان را و احوال ايشان (2)نداند،گمان برد كه ايشان توانگراند ازآن كه ايشان كس را سؤال نكنند،و اگر كنند الحال نكنند در سؤال.

و«التّعفّف»،التّفعّل من العفّة،و عفّ عن كذا اذا كفّ عنه،و تعفّف تكلّف الكفّ،قال رؤبة:

فعفّ عن اسرارها بعد الغسق

محمّد بن المفضّل گفت:بلندهمّتى (3)ايشان را منع كند كه جز از خداوند خود سؤال كنند و حاجت خواهند،و اين علوّ همّت كارى عظيم است و در هركس نيابند (4)، و آن را كه آن باشد خود گمان برد كه از او توانگرتر (5)در جهان (6)كس نيست،دنيا و حطام او در چشم او وقعى ندارد و چيزى نسنجد از سر همّت خود.اگر به پادشاه نگرد رعيّت بيند او را،امير به نزديك او همان و حشم به نزديك (7)او همان.از اين جا قديم-جلّ جلاله-رسول خود را مدح كرد كه شب معراج چون كون و كائنات بر او عرض كردند،از بلندهمّتى [367-پ]به گوشه چشم با هيچ ننگريد (8)،عرش با عظمت و كرسى با سعت (9)و لوح با بسطت و قلم با جريت و بهشت با نعمت و دوزخ با سطوت، نه به اين طمع كرد و نه از آن بشكوهيد،لا جرم قرآن مجيد[ش] (10)چنين ستود كه: مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغىٰ (11).و آنها (12)كه در دور دولت او بودند،اقتدا بدو كردند و همّت بلند داشتند ازآن كه از هركسى بل (13)از هر خسى چيزى خواهند كه در آن،وضع قدر ايشان باشد،و عمر بر فقر و فاقه به سر مى بردند (14)و بدان (15)راضى بودند،چنان كه

ص : 87

محمد بن حازم گفت:

لطىّ يوم و ليلتينو لبس طمرين باليين

ايسر (1)من نعمة لقوماغضّ منها جفون عيني

و له ايضا:

اشدّ من فاقة و جوعمقام حرّ على خضوع

فاطلب غنى (2)ما بقدر (3)قوتو انت بالمنزل الرّفيع

و لا ترد ثروة بمالينال بالذّلّ و الخشوع

و ارحل (4)اذا اجدبت بلادعنها الى الرّيف و الرّبيع

لعلّ دهرا مضى بنحسيكرّ بالسعد في الرّجوع

و در اين معنى (5)بسيار گفته اند،و لكن جا معتر و نكوتر ازآن كه (6)قاضى ابو الحسن علىّ بن عبد العزيز الجرجانىّ گفت،كس نگفته است (7)،من قصيدته (8):

و ما زلت منحازا (9)بعرضي جانبامن الذّلّ اعتدّ الصّيانة مغنما

اذا قيل هذا مشرب قلت قد ارىو لكن نفس الحرّ (10)تحتمل الظّما

انهنهها (11)عن بعض ما لا يشينهامخافة اقوال العدى فيم او لما

فأصبح عن عيب اللّئيم مسلّماو قد رحت في نفس الكريم مكرّما

فاقسم ما عزّ امرؤ حسنت لهمسامرة الاطماع ان بات معدما

بقولون لي فيك انقباض و انّماراوا رجلا (12)عن (13)موقف الذّل محجما

ارى (14)النّاس من داناهم (15)هان عندهمو من اسلمته عزّة النّفس (16)اكرما

ص : 88

و لم اقض حقّ العلم ان كان كلّمابدا طمع صيّرته لى سلّما

و لم ابتذل في خدمة العلم مهجتيلأخدم من لاقيت لكن لاخدما

ء اشقى به غرسا و اجنيه ذلّةاذا فاتّباع الجهل قد كان اجزما

و لو انّ اهل العلم صانوه صانهمو لو عظّموه في النّفوس لعظّما

و لكن اذلّوه (1)فهان و دنّسوامحيّاه بالأطماع حتّى تجهّما

و انّي اذا ما فاتنى الأمر لم ابتاقلّب كفّي اثره متندّما

و لكنّه ان جاء عفوا قبلتهو ان مال لم اتبعه هلا و ليتما

و اقبض خطوى عن حظوظ كثيرة (2)اذا لم انلها وافر (3)العرض مكرما

و اكرم نفسي ان اضاحك عابسا (4)و ان اتلقّى بالمديح مذمّما

و كم طالب رقّي بنعماه لم يصلاليه و ان كان الرّئيس المعظّما

و ما كل برق لاح لي يستفزّنيو لا كلّ اهل الارض ارضاه منعما

و لكن اذا ما اضطرّني (5)الامر لم ازلاقلّب فكري منجدا ثمّ متهما

الى ان ارى من لا اغصّ (6)بذكرهاذا قلت قد اسدى علىّ و انعما

فكم نعمة كانت على الحرّ نقمةو كم مغنم يعتدّه (7)الحرّ مغرما

و ما ذا عسى الدّنيا و ان جلّ خطبهاينال (8)به من صير الصّبر معصما

تَعْرِفُهُمْ بِسِيمٰاهُمْ ،حمزه و كسائى به اماله خوانند (9)و باقى به تفخيم.و «سيما»مقصور و«سيمياء (10)»ممدود علامت باشد،و اصل او از سمه است،و آن علامت باشد.مجاهد گفت:علامتى كه (11)ايشان را به آن (12)بشناختند تواضع بود و خشوع.

ربيع و سدّى گفتند:اثر جهد و درويشى بود.ضحّاك گفت[368-ر]:

زردرويى و نحافت اندام.ابن زيد گفت:خلق جامگى.يمان گفت:سكينه و وقار با

ص : 89

نحول و هزال.ثورى گفت:[شادمانى] (1)ايشان به درويشى.بهرى دگر گفتند از اهل اشارت:غيرت ايشان بود بر درويشى.ابو عثمان گفت:ايثار آنچه دارند با مساس (2)حاجت بهرى (3)دگر گفتند:طيبت (4)قلب و بشاشت روى و اظهار تجمّل.

لاٰ يَسْئَلُونَ النّٰاسَ إِلْحٰافاً ،عطا گفت:چون غدا داشتندى عشا نخواستندى،و چون عشا داشتندى غدا بخواستندى (5).

اهل معانى (6)گفتند معنى آيت آن است كه:لا يسألون النّاس بوجه من الوجوه لا الحافا و لا غير الحاف،و اين چنان بود كه يكى از ما گويد:قلّ ما رأيت مثله،معنى آن باشد كه:ما رأيت مثله،و كذا قوله تعالى: فَقَلِيلاً مٰا يُؤْمِنُونَ (7)،و ايشان اندك و بسيار ايمان نياوردند،قال الشّاعر (8):

على (9)لاحب لا يهتدى بمناره

و اين طريقه مستقصى برفت في قوله تعالى: وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ (10)و الحاح[و الحاف] (11)لجاج باشد و استقصا،و اشتقاق او من لحف الجبل و هو خشونته باشد،در طلب خشونت كار بندد.

ابن سيرين روايت كند از ابو ذرّ غفارىّ-رحمة اللّه عليه-كه رسول-عليه السلام- گفت:هركه چهل درم دارد و سؤال كند او ملحف بود،يعنى الحاح كننده باشد در سؤال.و حسن بصرى گفت:هركه پنجاه درم دارد توانگر بود.

ابو هريره روايت كند كه رسول-عليه السلام-گفت:مسكين نه آن باشد كه او را يك لقمه يا دو لقمه طعام از تو برگرداند،درويش و (12)مسكين آن مرد متعفّف باشد كه

ص : 90

برگش نبود كه سؤال كند،و راهش (1)بندهد (2)كه حال خود با تو بگويد (3)،نمى خوانى:

لاٰ يَسْئَلُونَ النّٰاسَ إِلْحٰافاً .

هم او روايت كرد كه،رسول-عليه السلام-گفت:خداى تعالى دوست دارد كه اثر نعمت او بر بنده[اش] (4)بيند،و كاره باشد اظهار بؤس و حاجت را.و مرد (5)عليم و متعفّف را[دوست دارد] (6)،و فاحش پليد زفان (7)بسيار سؤال ملحف (8)را دشمن دارد.

قبيصة بن مخارق گويد (9):نزديك رسول آمدم در ديتى كه بر ما لازم بود، گفت:باش به نزديك ما تا ديت (10)بدهيم،يا (11)معاونت كنيم تو را برآن (12).و بدان كه كس را حلال نباشد كه سؤال كند الّا به يكى از اين سه سبب (13):امّا ديتى كه (14)لازم باشد و او قوّت ندارد[كه آن ديت بدهد] (15)،سؤال كند تا[آن] (16)ديت بگذارد،آنگه نيز سؤال نكند (17)،و كسى (18)كه او را احتياجى رسد و مالش تلف شود او سؤال كند تا كفافى از عيش بيابد،پس امساك كند و نيز سؤال نكند،و كسى كه درويش باشد (19)و او را چيزى نبود و سه كس از قوم او بر درويشى او گواهى دهند او نيز سؤال كند تا قوامى از عيش به دست آرد (20)آنگه نيز سؤال نكند.و آنچه بيرون از

ص : 91

اين باشد از سؤال حرام است،خداوندش حرام خورده باشد آنچه از آن خورد.

ابو سعيد خدري گفت (1):ما را سالى نكبتى رسيد،من برخاستم (2)و پيش رسول خداى رفتم بر آنكه تا (3)او را سؤال كنم و از او چيزى خواهم.رسول-عليه السلام- اوّل كه حديث كرد چون مرا ديد (4)،اين بود كه گفت:

من استعف اعفه الله و من استغنى اغناه الله و من سألنا لم ندخر عنه شيئا[نجده] (5) ،هركه عفّت كند خداى تعالى او را عفيف گرداند،يعنى هركه سؤال نكند خداى[تعالى] (6)او را از سؤال مستغنى كند (7)،و هركه خويشتن از مردم (8)بگزيراند (9)خداى تعالى او را توانگر كند.[368-پ]و هركه از ما چيزى خواهد كه ما را باشد بر او بخل نكنيم.من گفتم:اين كه رسول-عليه السلام-گفت،كار بندم و سؤال نكنم و تعفّف كنم تا خداى تعالى مرا مستغنى كند از سؤال،و از رسول-عليه السلام-هيچ (10)نخواستم و خداى تعالى كفايت كرد،پس از آن چندان مال پديد آمد ما را كه ما و قوم ما در آن غرق (11)شديم،و نيز حاجت نبود كسى را از ما سؤال كردن.

و رسول-عليه السلام-گفت:

ان الله كره لكم ثلاثا قيل و قال و كثرة و السؤال و اضاعة المال و نهى عن عقوق الامهات و واد (12)البنات و من منع و هات ،گفت:

خداى تعالى كاره شد از شما سه چيز را:گفت و گوى (13)و سؤال بسيار كردن و مال ضايع كردن،و نهى كرد (14)از عصيان مادر،و زنده در گور كردن دختران را (15)،و از نادادن (16)و گرفتن.

ص : 92

و رسول گفت-صلّى اللّه عليه (1):دست نعمت خداى تعالى بالاى (2)همه دستهاست،آنگه[گفت] (3):دست دهنده و بخشنده زور (4)است،و دست خواهنده و گيرنده زير است تا به قيامت.و هركه چيزى خواهد و او را حاجت نباشد،آن سؤال او روز قيامت بر روى او خراشيدگيها و جراحتها شود.گفتند:يا رسول اللّه!چه مقدار باشد كه مرد به آن مستغنى بود از سؤال؟گفت:پنجاه درم يا بهاى آن از زر.

و رسول-عليه السلام-گفت:

لا تزال المسألة بالعبد حتى يلقى الله و ما في وجهه مضغة (5)لحم ،گفت سؤال بنده را به جايى آرد كه چون با پيش خداى شود بر روى او هيچ گوشت نبود (6)و هركه او را نفسى بود (7)و خواهد كه نفيس باشد نفاست كند، اعنى بخل كند به نفس خود و تكرّم كند از سؤال لئيمان،كه سؤال به اوّل مذلّت است،و به ميانه خوف منع،و به آخر يا منع يا منّت،و هيچ آدمى كه او را نفسى باشد خود را در اين معرض ننهد،ابن قسام گويد (8):

[لا تطلبنّ الى] (9)صديق حاجةمن عفّ خفّ على قلوب العالم

انت المسوّد ما رزقت كفايةفاذا طلبت ذللت ذلّ الخادم

و لابي عبد اللّه الازدي (10):

ابا هاني لا تسئل النّاس و التمسبكفّيك فضل اللّه و اللّه اوسع

فلو (11)تسئل النّاس التّراب لأوشكوااذا قلت هاتوا ان يملّوا فيمنعوا (12)

و لابي هفان البصرى (13):

اقسم باللّه لرضخ (14)النّوىو شرب[ماء] (15)القلب المالحة

اعزّ للإنسان من حرصهو من سؤال الأوجه الكالحة

ص : 93

فاستغن باليأس و كن ذا غنى (1)مغتبطّا بالصّفقة الرّابحة

الزّهد عزّ و التّقى سوددو رغبة النّفس لها فاضحة

من يكن الدّنيا به برّةفانّها يوما له ذابحة

و لمحمود الوراق (2):

للنّاس مال و لي مالان مالهمااذا تحارس اهل المال حرّاس

مالى الرّضا بالّذي اصبحت املكهو مالى اليأس ممّا يملك النّاس

و للشّافعى (3):

امتّ مطامعي فأرحت نفسيفانّ النّفس ما طمعت تهون

و احييت القنوع و كان ميتاو فى احيائه عرض مصون

اذا طمع احلّ بقلب عبدعلته مذلّة و علاه هون

و اين معنى بسيار گفته اند.و اميرالمؤمنين (4)-عليه السلام-نكو (5)گفته است:

اليأس حر و الرجاء عبد ،نوميدى آزاد است و اميد بنده.

وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ ،«ما»مجازات راست (6)،براى آن«فا»در جوابش آمد،و آنچه نفقه كنى از خير،يعنى مال[369-ر]. فَإِنَّ اللّٰهَ بِهِ عَلِيمٌ ،خداى به آن (7)عالم است تا برآن جزا دهد به حسب استحقاق.

اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهٰارِ سِرًّا وَ عَلاٰنِيَةً (8) ،مجاهد روايت كند از عبد اللّه عبّاس كه او گفت:آيت در (9)اميرالمؤمنين على[عليه السلام] (10)آمد كه او چهار درم داشت:يكى به شب بداد (11)و يكى به روز،و يكى پنهان و يكى آشكارا، [خداى تعالى اين آيت فرستاد و از او بازگفت كه:آنان كه مالهاى خود نفقت كنند

ص : 94

به شب و روز پنهان و آشكارا] (1)،حالت مرد (2)اين دو حال باشد:از (3)سرّ و علانيه،و وقت اين دو باشد كه مردم در او بود از شب و روز،حق تعالى بازگفت كه:او بر (4)اين دو حال خود و در اين دو وقت از اين خير خالى نيست،لا جرم به عاجل اين ثنا بستند،و به آجل (5): فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ،و او به امثال اين (6)،آيات متضمن به مدح و ثنا بسيار دارد.

ابو اسحاق روايت كرد از يزيد بن رومان كه گفت:ما نزل في احد من القرآن ما نزل في علىّ بن ابي طالب (7)،از قرآن آنچه در حقّ اميرالمؤمنين على (8)آمد در حقّ هيچ كس نيامد.و بدان منگر كه درم به عدد چهار بود كه او داد،كه حق تعالى آن را مالها خواند براى آن كه از سر اخلاص و صفاى عقيدت بود،براى اين رسول- عليه السلام-گفت:

سبق درهم مائة الف درهم [گفت] (9):يك درم باشد (10)كه سابق [بود] (11)صدهزار درم را.گفتند:يا رسول اللّه!و آن كدام درم باشد كه يكى از او صدهزار را سابق بود؟گفت:مردى دو درم دارد،يكى بهتر بگزيند و براى خدا بدهد،و مردى مال بسيار دارد از عرض (12)آن مال صدهزار درم بدهد،آن يك درم او بهتر باشد كه صدهزار درم (13)اين.

ابن[جبير] (14)روايت كند (15)از ضحّاك كه اصحاب صفّه را حاجتى ماسّ پيدا شد.عبد الرّحمن عوف مالى بسيار بياورد (16)و برايشان صرف كرد،و[در شب] (17)

ص : 95

اميرالمؤمنين على بيامد و ايشان را وسقى خرما آورد-و وسقى شصت صاع بود (1)- دوست ترين اين دو صدقه به نزديك خداى تعالى صدقه اميرالمؤمنين على بود،و در باب او اين آيت آمد كه: اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ (2)-الآية.

و بعضى دگر مفسران گفتند:آيت در حقّ مرابطان آمد كه اسبان (3)در راه خداى و جهاد كفّار بازبستند و برايشان نفقه مى كردند به شب و روز پنهان و آشكارا.

عبد اللّه بن عريب روايت كرد كه رسول-عليه السلام-گفت:شيطان گرد سرايى نگردد كه در آنجا اسبى تازى[بسته] (4)بود (5).

و از ابو ذر غفارىّ روايت كردند كه (6):روزى اسبى چند ديد نكو،گفت:

خداوندان اين اسبان آنانند كه خداى تعالى در حقّ ايشان گفت: اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهٰارِ سِرًّا وَ عَلاٰنِيَةً .

عبد اللّه الصّنعانيّ روايت كند (7)از عبد اللّه عبّاس كه او گفت:الآية نزلت في علف الخيل،آيت در باب علف اسبان فرود آمد (8).

ابو شريح روايت كند (9)از ابو الفقيه كه او گفت:[هركس] (10)كه (11)اسبى در ره خداى[تعالى] (12)بازبندد،به هر موى كه از آن اسب بيفتد (13)،حق تعالى او را حسنه اى (14)بنويسد.و ابو هريره هركجا اسبى فربه بديدى،اين آيت بخواندى،و چون اسبى لاغر ديدى نخواندى (15).

اسماء بنت يزيد روايت كند كه رسول-عليه السلام-گفت:هركه او اسبى در ره خداى (16)بازبندد و بر او نفقت كند احتساب را سيرى و گرسنگى و سيرابى و تشنگى و بول و روث آن است روز قيامت در ترازوى او بود،و معنى آن است كه:به

ص : 96

هر حالتى از حالات آن اسب خداى تعالى منفقش را صدقه اى (1)مى نويسد.

مكحول روايت كرد كه (2)رسول-عليه السلام (3)-گفت:آن كس كه بر اسب جهاد نفقت كند،همچنان[369-پ]بود كه دست به صدقه گشاده.

فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ ،اخفش گفت:چون اسم موصول را صله[اى كه آيد] (4)به فعل آيد در خبر مبتدا«فا»درآيد،براى آن كه كلام متضمّن شرط باشد،و تقدير چنين بود كه:

من انفق فلهم اجرهم.و«اجر»براى آن گفت تا بدانند كه رنج ايشان ضايع نيست.

و عِنْدَ رَبِّهِمْ براى آن گفت:تا بدانند كه فايت نيست. وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاٰ هُمْ يَحْزَنُونَ براى آن گفت تا واثق (5)باشند بر آنكه (6)ايشان را ثواب خواهد بودن و عقاب نخواهد بودن،از مضرّت عقاب (7)ايمن باشند اين جا خائف باشند كه: إِنّٰا نَخٰافُ مِنْ رَبِّنٰا (8)و: يَخٰافُونَ يَوْماً (9)تا آنجا ايمن باشند كه: فَوَقٰاهُمُ اللّٰهُ شَرَّ ذٰلِكَ الْيَوْمِ (10)و اين جا حزين باشند كه دانند كه:

ان الله يحب كل قلب حزين ،و: إِنَّ اللّٰهَ لاٰ يُحِبُّ الْفَرِحِينَ (11)،تا آنجا نباشند كه: وَ لاٰ هُمْ يَحْزَنُونَ .

و قول آنان كه گفتند:آيت در باب اسب (12)مجاهدان آمد هم به اميرالمؤمنين على لا يقتر است،براى آن كه آن مقاسات و مكابدت كه در ره خداى او كرد كس نكرد،[و] (13)اگر اسب مجاهد (14)را برسد،مرد مجاهد (15)را بهتر رسد (16)،و اگر آنچه به چهار پاى دهند اين موقع دارد آن واقع تر باشد كه به مؤمنى دهند-و اللّه اعلم[بمراده] (17).

ص : 97

[قوله تعالى] (1):

اگر نكنيد بدانى (1)به كارزارى از خدا و رسولش،و اگر توبه كنيد شما راست سرمايه (2)شما،ستم نكنيد[شما] (3)و بر شما ستم نكنند (4).

و اگر باشد درويشى (5)،مهلت دهيد تا به دست فراخى (6)و اگر صدقه كنيد (7)بهتر بود شما را اگر دانيد (8).

و بترسيد از روزى كه شما را بازبرند در او (9)با خداى،پس تمام بدهند (10)هر تنى را آنچه كرده باشد،و برايشان ستم نكنند (11).

قوله: اَلَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبٰا (12)،حق تعالى گفت:آنان كه ربا خورند.و«ربا» در لغت عرب زيادت بود،قال اللّه تعالى: وَ مٰا آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوٰالِ النّٰاسِ فَلاٰ يَرْبُوا عِنْدَ اللّٰهِ (13)،اى لا يزيد،و قال عزّ من قائل: فَإِذٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْهَا الْمٰاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ (14)،اى ارتفعت و انتفخت،و آن نيز از روى ظاهر زيادتى باشد و در شرع هم زيادت باشد جز كه زيادت بر رأس المال را ربا خوانند و هر (15)زيادات (16)را ربا نخوانند،و اين از اسماء مخصوصه باشد كالصّوم و الحج.

بدان كه خلافى نيست از (17)ميان اهل اسلام در تحريم ربا،و صادق-

ص : 99

عليه السلام-گفت:يك درم ربا به نزديك خداى تعالى عظيم تر است از هفتاد بار زنا كردن همه با محرم خود از مادر و خواهر،و آنچه از آن حاصل شود حرام باشد و رد (1)بايد كردن (2)با خداوندش،اگر خداوندش را نشناسد[به] (3)صدقه بدهد براى او،و چون خداوندش را (4)شناسد و مال ندارد كه به او دهد،يا (5)حلالى بخواهد (6)از او اگر حلالش كند يا مصالحت كند با او بر چيزى.

و ربا نباشد ميان پدر و فرزند و (7)ميان بنده و خداوند،و نه از ميان زن و شوهر (8)،و نه از ميان مسلمان (9)و اهل حرب،براى آن كه مال ايشان غنيمت است (10)،و از ميان مسلمان (11)و اهل ذمّت ربا باشد براى آن كه مال ايشان غنيمت نيست.

و ربا نباشد الّا در مكيلات و موزونات به نزديك ما و (12)ابو حنيفه و اصحابش و اهل عراق،و مذهب شافعى و اهل حجاز آن است كه:ربا نباشد الّا در اثمان از زر و سيم،و در مأكول و مشروب.و (13)مذهب مالك آن است كه:ربا در آن باشد كه قوت را شايد و به قوت بخورند،و در اثمان ربا نگويند (14).

و آنچه مكيل يا موزون باشد بيع (15)آن درست نباشد چون جنس يكى بود (16)الّا مثلا بمثل (17)يدا بيد.و تفاضل در او ربا بود و حرام باشد،مثال او چنان كه دينارى به دينارى و درمى به درمى،و چهار يكى (18)گندم با (19)چهار يكى (20)گندم يا به جو،براى آن كه جو و گندم در اين باب چون يك جنس باشد و جز بنقد نشايد و به نسيه (21)روا

ص : 100

نبود،و تفاضل در او روا نبود لا نقدا و لا نسية.

و چون جنس مختلف شود تفاضل روا بود،چنان كه دو (1)درم نقره به دينارى، يا درمى نقره به دو دينار،و لكن چون (2)بنقد نشايد بنسبه روا نبود،و كيله اى گندم به دو كيله (3)گاورس (4)يا برنج يا جنسى ديگر كه نه گندم يا جو باشد (5)روا بود بنقد،و به نسيه (6)روا نبود.

و آنچه كيل و وزن در آن نشود تفاضل در او روا بود،چنان كه جامه اى به دو جامه و بنده اى به دو بنده و اسپى به دو اسپ بنقد،و به نسيه روا نبود (7)،و اگر هريكى را على حدة از آن قيمتى (8)بكنند و به قيمت بخرند و بفروشند به احتياط نزديكتر باشد.

و بيع گوسپند به گوشت و رطب به خرما روا نبود.بيع نان به گندم روا باشد سربه سر به نقد،و به نسيه روا نبود و تفاضل نشايد در او.و حكم آرد و پست يكى باشد، و حكم شير و كره و گاو (9)روغن (10)يكى باشد در آن معنى كه بيعش روا نبود جز سربه سر سر و دست به دست.

و بيع گوشت به گوشت-اگرچه (11)جنس متّفق بود-روا نباشد الّا سربه سر و دست به دست،و چون جنس مختلف شود تفاضل روا بود بنقد،و به نسيه نشايد به هيچ وجه .و جمله مكيلات (12)[370-پ]و موزونات و معدودات را بيع روا نبود به گزاف،و تفاضل در روغنها روا نبود چون اصل از يك جنس باشد،و چون جنس مختلف شود روا بود بنقد.

و انواع خرما بمثابت يك جنس باشد،تفاضل در او روا نبود.و حكم انواع

ص : 101

ميويز (1)هم اين است (2)هم (3)از يك جنس باشد در اين باب،و آنچه معدود باشد زيادت در او نشود بيع او متفاضل روا بود،و لكن به شرط آن كه نقد باشد،و فروع اين و شعبش در كتب فقه مشروح باشد و اين قدر كفايت است[اين جا] (4).

حمزه و كسائى ربا خوانند به اماله براى كسره (5)«را»و باقى قرّاء به تفخيم،و اگرچه لفظ قرآن در اكل است مراد معامله (6)و بيع و شرا (7)و تعاطى است و اگرچه آن كس وقت را (8)نخورد براى آن كه مكيل و موزون باشد از مأكولات غرض از او اكل بود،و كذلك الحكم في اغلب الاثمان.

لاٰ يَقُومُونَ ،بر نخيزند،يعنى روز قيامت از گورها الّا چنان كه آن كس (9)بر خيزد كه شيطان او را بزده باشد و بيفگنده و در پاى گرفته.و اصل«خبط»ضرب باشد و وطئ،و منه خبط الورق من الشّجر للغنم،و فلان يخبط خبط العشواء،اى يطأ.و ناقة خبوط[گويند] (10)شترى باشد كه مردم (11)را لگد زند و در پاى گيرد،و قال زهير:

رايت المنايا خبط عشواء من تصبتمته و من تخطئ يعمّر فيهرم

مِنَ الْمَسِّ ،از ديوانگى،يقال:مسّ الرّجل و ألس (12)فهو ممسوس و مألوس اذا جنّ.و اصل كلمت از«مسّ»باشد كه لمس دست بود،براى آن كه ايشان اعتقاد چنان كردند كه ديوانه را (13)ديو بزند و به دست گيرد.

قتاده گفت معنى آيت آن است كه:آكل (14)ربا فردا (15)قيامت ديوانه بر خيزد از گور.

ص : 102

ابو سعيد خدرىّ روايت كند (1)در حديث معراج كه رسول-عليه السلام-گفت:

شب معراج كه مرا به آسمان بردند جماعتى را ديدم شكمهايشان (2)برآماهيده (3)،هر شكمى چند خانه بزرگ بر رهگذر آل فرعون افتاده،و آل فرعون را (4)هر بامداد و شبانگاه بر دوزخ عرضه[مى] (5)كنند چنان كه حق تعالى گفت: اَلنّٰارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهٰا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا (6).

ايشان مى آمدند بمانند شتران مست مهار گسسته،هيچ سنگى و كلوخى و درختى پيش نيامدى و الّا ايشان پاى برآن نهادندى[و] (7)پست كردندى.چون به ايشان رسيدندى،ايشان خواستندى كه از راه ايشان (8)برخيزند چندان كه جهد كردندى نتوانستندى،و هرگه كه برخاستندى (9)[با جاى] (10)افتادندى تا ايشان در آمدندى و اين قوم را در پاى گرفتندى و پست كردندى،در آمدن و شدن همچنين مى كردندى و آل فرعون مى گفتند:اللّهم لا تقم الساعة ابدا،بار خدايا قيامت برمينگيز هرگز،من گفتم (11):يا جبريل!اين افتادگان كيند (12)؟گفت:[اينان] (13)آنانند كه در دنيا ربا خوردندى.

لاٰ يَقُومُونَ إِلاّٰ كَمٰا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ ،گفتم آل فرعون چرا مى گويند:«اللّهم لا تقم الساعة ابدا»؟گفت:براى آن كه خداى تعالى ايشان را وعده چنين داد كه (14): يَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذٰابِ (15).

ابو هريره روايت كرد كه رسول-عليه السلام-گفت:شب معراج كه مرا به آسمان بردند جماعتى را ديدم با شكمهاى بزرگ پر از ماران چنان كه از بيرون شكم

ص : 103

ايشان مى شايست ديدن آنچه در اندرون بود،و آن ماران احشاء شكم ايشان مى خوردند.من گفتم:يا (1)جبريل!اينان كنيد (2)؟گفت:هؤلاء آكلة الرّبا،اينان رباخوارانند.

ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قٰالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبٰا .حق تعالى بازنمود كه:اين براى آن است كه ايشان ربا حلال داشتند و گفتند:بيع همچون رباست[371-ر]كه در اين جا سود است و در آن سود است،چيزى به دينارى بخريم و به دو بفروشيم رواست، چرا روا نيست كه دينارى بدهم و دو بستانيم،و اگرچه متاعى در ميان نيست! حق تعالى رد كرد برايشان و گفت:اين تحليل و تحريم به مصالح تعلّق دارد،و شما مصالح و عواقب امور نشناسيد (3)،خداى تعالى بيع حلال كرده است و ربا حرام، براى آن كه در اين مصلحت است و در آن مفسده از وجهى كه شما ندانيد (4).

بعضى دگر گفتند:مراد آن است كه اهل جاهليّت چون ايشان را بر كسى دينى بودى و آن كس نداشتى،بيامدى و گفتى:مرا مهلتى بده تا[در] (5)مال زيادت كنم،چنين كردندى.چون رسول-عليه السلام-بيامد و (6)گفت:اين نشايد كردن (7)، گفتند[اگر] (8):متاعى به او فروشيم (9)تا مدّتى به بهايى كه كم از آن ارزد روا بود؟ گفت:بلى.گفتند:پس بيع هم رباست (10)،چون اين رواست (11)آن نيز روا بود.خداى تعالى بر ايشان رد كرد كه اين نه كارى است كه مقائيس را در او راه (12)بود،بيع براى آن حلال است كه من حلال كردم،و ربا براى آن حرام است كه من حرام كردم.

فَمَنْ جٰاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهىٰ ،هركه [را] (13)موعظتى و پندى و تذكيرى به او آيد از خداى تعالى،و او بازايستد از آن، فَلَهُ مٰا سَلَفَ ،آنچه گذشته باشد خداى تعالى او را عفو كند،يعنى هركه (14)توبه كند،خداى تعالى اسقاط عقاب كند از او و

ص : 104

گذشته با روى او نياورد.و براى آن فعل به لفظ تذكير گفت كه نظر به معنى كرد،و تقدير آن است كه:وعظ و (1)ذكر.

سدّى گفت:مراد به موعظه«قرآن»است،و لفظ قرآن مذكّر (2)است،و عرب چنين بسيار كند،قال اللّه تعالى: إِلاّٰ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذٰلِكَ خَلَقَهُمْ (3)...،اراد الرّحم (4)او الفضل لا لفظ الرّحمة،و قال الشّاعر (5):ما هذه الصوت.

و ذهب الى الصّيحة.

و بعضى[دگر] (6)گفتند:مراد به«موعظه»نهى است،بيانش قوله تعالى:

فَانْتَهىٰ فَلَهُ مٰا سَلَفَ ،قبل النّهى و امره الى اللّه بعد النّهى.چون توبه كرد و بازايستاد (7)و آنچه از پيش (8)نهى كرد او راست،و آمرزگار او (9)خداست،پس نهى كرد (10)،اگر دگر كند كار او به خداى تعلّق دارد (11)،خواهد عفوش كند خواهد عقوبت كند (12).

و گفته اند:مراد آن است كه اگر خواهد توفيقش دهد تا بر توبه بماند،و اگر خواهد خذلان كند (13)تا توبه تباه كند.

و گفته اند:مراد آن است كه كار او با خداست در آنچه امر كند يا نهى كند يا حلال كند يا حرام كند،از اين معانى چيزى به بنده تعلّق ندارد،چنان كه محمود ورّاق گفت (14):

الى الله كلّ الامر في كلّ خلقهو ليس الى المخلوق شىء من الامر

بيانه قوله تعالى: لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ (15)-الآية.

ص : 105

وَ مَنْ عٰادَ ،و هركه عود كند (1)و پس از (2)تحريم و آمدن موعظه با سر ربا دادن و (3)خوردن شود-مستحلاّ له،و حلال دارد آن را ايشان اصحاب و اهل دوزخند و آنجا باشند هميشه،و براى آن،تقدير استحلال كرديم كه در آيت اين معنى هست في قوله تعالى: ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قٰالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبٰا -چنان كه بيانش برفت،و دگر ادلّه عقلى و شرعى كه دليل مى كند بر انقطاع عقاب فساق اهل صلات.

ابو هريره روايت كرد كه رسول-عليه السلام-گفت:ربا هفتاد باب است، آسان ترين به نزديك خداى تعالى چون نكاح مادر باشد.

عبد اللّه مسعود گفت:رسول-عليه السلام-لعنت كرد آن (4)را كه ربا خورد،و آن را كه او را دهد تا بخورد،و آن را كه نويسد و گواه شود.

ابو هريره گفت از رسول-عليه السلام-كه:چون خداى تعالى خواهد كه شهرى هلاك كند،علامتش آن بود كه ربا در ميان ايشان آشكارا (5)شود.

عبد اللّه مسعود[371-پ]گفت از رسول-عليه السلام-كه:ربا اگرچه بسيار بود عاقبت اندك شود،و ذلك قوله تعالى: يَمْحَقُ اللّٰهُ الرِّبٰا ،و اصل المحق النقصان و الاهلاك و اذهاب البركة،و محاق ماه از اين جا باشد در شب آخرين ماه كه چنان (6)ناقص شود كه نتوان ديدن (7).

عبد اللّه عبّاس گفت:معنى يَمْحَقُ اللّٰهُ الرِّبٰا ،آن است كه از سبب ربا،خداى تعالى از زكات و صدقه و قربات و برّ و صله رحم كه او كند نپذيرد،مثله قوله تعالى:

فَلاٰ يَرْبُوا عِنْدَ اللّٰهِ (8) .

وَ يُرْبِي الصَّدَقٰاتِ ،اى يكثرها يقال:ربا (9)الشّىء اذا زاد،و اربيته انا اى زدته، مراد آن است كه:كار بر آن (10)است كه تو به ظاهر مى بينى يا مى شناسى،براى

ص : 106

آن كه تو در ربا زياده مى بينى و در صدقه نقصان،و[كار] (1)بر اين است،ربا نقصان است به معنى،و اگرچه به ظاهر،زيادت است،و صدقه به معنى،زيادت است و اگرچه به ظاهر،نقصان است،[و] (2)رسول-عليه السلام-گفت:

لا ينقص مال من صدقة ،هيچ مال به زكات و صدقه بنكاهد. وَ يُرْبِي الصَّدَقٰاتِ ،خداى تعالى صدقات[بدارد و] (3)بپرورد و بيفزايد و به بركت كند (4)،و ثواب برآن مضاعف كند.

وَ اللّٰهُ يُضٰاعِفُ لِمَنْ يَشٰاءُ (5) .

ابو هريره روايت كند از رسول-صلى اللّه عليه و آله-كه[او] (6)گفت:خداى تعالى صدقات نپذيرد و (7)از آن الّا آن كه پاك بود بپذيرد و او[را] (8)بستاند از دهنده،و به دست راست بستاند،و اين عبارتى باشد از تولاّ آن به ذات خود و از كرامت آن،و آن را مى پرورد چنان كه يكى از شما[اسپ] (9)كرّه خود را (10)مى پرورد تا يك لقمه را (11)چندان كند كه كوه احد،و تصديق اين در كتاب خداى تعالى هست و در دو آيت، في قوله: أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقٰاتِ (12)... ،و في قوله: يَمْحَقُ اللّٰهُ الرِّبٰا وَ يُرْبِي الصَّدَقٰاتِ .

يحيى معاذ (13)گفت:هيچ دانه اى نشناسم كه بر كوههاى دنيا بسنجد الّا دانه اى كه[در] (14)صدقه باشد.

در خبر است كه:بنده يك لقمه نان يا يك خرما يا نيم خرما به صدقه بدهد، حق تعالى آن را مى پرورد و مى افزايد (15)تا چندان شود كه كوه احد.روز قيامت

ص : 107

خداوند آن صدقه به نزديك (1)ترازو (2)آيد و حساب او برآرند (3)و كفّه حسنات او از طاعت سبك باشد،آن مرد فروماند.حق تعالى آن صدقه او بيارد (4)و در كفّه حسناتش نهد، كفّه گران بار شود و بر كفّه سيئات بچربد (5)،بنده گويد:بار خدايا!اين طاعت گران چيست كه من خويشتن را نمى دانم طاعتى چنين (6)!حق تعالى گويد:اين آن نيم خرماست كه تو فلان روز براى من به صدقه دادى (7)،من اين را براى تو مى پروردم (8)تا به وقت درماندگى تو را فريادرس باشد (9).

وَ اللّٰهُ لاٰ يُحِبُّ كُلَّ كَفّٰارٍ أَثِيمٍ ،و خداى تعالى دوست ندارد هيچ كافرى را به تحريم ربا كه مستحل ربا بود.اثيم،اى مأثوم،بزهكارى كه مستعمل آن بود[پس] (10)به استحلال،كافر شود،[و] (11)به استعمال،مأثوم (12).

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ ،قديم تعالى (13)چون ذكر آنان كرد كه ايشان ربا دهند و ربا خورند و حلال دارند و ذكر عقوبت ايشان كرد،در[مطابقه آن و] (14)مقابله آن ذكر مؤمنان كرد كه نماز به پاى دارند و زكات مال بدهند،ايشان را مزد و ثواب بود به نزديك خداى تعالى،و بر ايشان ترس و اندوه نبود[تا آن خير باشد ايشان را] (15)و از آن بليّت ايمن باشند (16).

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ ذَرُوا مٰا بَقِيَ مِنَ الرِّبٰا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ،عطا و عكرمه گفتند:آيت در عبّاس عبد المطّلب آمد و عثمان عفان،و آن چنان (17)بود كه

ص : 108

ايشان خرماى بسيار بسلف (1)خريده بودند،[372-ر]و (2)چون وقت محلّ در آمد مطالبه كردند،ايشان گفتند:اگر حقّ شما بدهيم چيزى به ما بنماند (3)و ما بى برگ مانيم، آنچه شما راست نيمه (4)بستانيد و نيمه ديگر مضاعف كنيد (5)تا دگر سال بدهيم،چنين كردند.رسول-عليه السلام-[چون] (6)بشنيد،نهى كرد،و خداى تعالى اين آيت فرستاد،و ايشان آن را انقياد (7)كردند و سرمايه بستدند.

سدّى گفت:آيت در عبّاس و خالد وليد آمد،و ايشان هر دو انباز بودند، در جاهليّت ايشان سلف كردندى و ربا دادندى در بنى عمرو بن عمير (8)،و ايشان قومى بودند از ثقيف،چون اسلام در آمد (9)،ايشان را مالى عظيم جمع شده بود (10)بر ايشان خداى تعالى اين آيت فرستاد.رسول-عليه السلام گفت:هر ربايى (11)كه در جاهليّت داده اند من وضع كردم،و اوّل ربا كه وضع مى كنم رباى عمّ من است عبّاس عبد المطّلب (12)،و هر خونى كه در جاهليّت كرده اند من وضع كردم،و اوّل خونى كه وضع مى كنم خون ربيعة بن الحارث بن عبد المطلب[است] (13)پسر عمّ من،و او را قبيله هذيل كشته بودند (14).

مقاتل گفت:آيت در چهار برادر ثقفى آمد:مسعود و عبد ياليل و حبيب و ربيعه،و ايشان پسران عمرو بن عمير بن عوف الثّقفيّ بودند،و ايشان از بنو المغيره وام ستدندى و ربا گرفتندى از ايشان.چون[اسلام] (15)در آمد و رسول-عليه السلام- طايف بستد و با ثقيف صلح كرد و ايشان ايمان آوردند،اين چهار برادر نيز ايمان

ص : 109

آوردند.چون وقت محلّ بود مطالبه مال كردند،ايشان گفتند:ما در اسلام ربا ندهيم،و خداى تعالى و پيغامبر-عليه السلام-ربا وضع كرده است از مسلمانان،ما به هيچ حال شقى ترين مردمان (1)نخواهيم بودن به اين كار،به حكومت پيش عتّاب بن اسيد شدند-و او عامل رسول بود بر مكّه.عتّاب نامه اى نوشت بر رسول (2)-عليه السلام- و اين حديث به فتوى كرد و از رسول-عليه السلام-بپرسيد،خداى تعالى اين آيت بفرستاد (3)،و رسول-عليه السلام-فرمود (4)تا به او نوشتند كه:خداى تعالى وضع مى فرمايد،وضع بايد كردن.حق تعالى گفت:اى مؤمنان!از خداى بترسيد (5)و از عقاب (6)او حذر كنيد (7)[و رها كنيد] (8)آنچه شما را مانده است بر مردمان از ربا اگر مؤمنيد.

بيان كرديم كه از اين (9)فعل كه«ذر»و«دع»است،جز مستقبل و امرونهى نيايد (10)،ماضى نيايد و مصدر نيايد (11)و فاعل و مفعول نيايد.

حسن بصرى خواند:«ما بقى»،به فتح«قاف»على فعل،و اين لغت طىّ است كه ايشان جاريه را جارات گويند و ناصيه را ناصات گويند.و در رضي و بقي، رضى و بقى گويند،قال شاعرهم (12):

لعمرك ما اخشى التصعلك ما بقىعلى الأرض قيسىّ يسوق الأباعرا

و بعضى اهل معانى گفتند:معنى آن است في قوله (13): إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ .اى اذ كنتم مؤمنين،و كذلك في قوله: وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (14)،اى اذ كنتم، و آنچه ايشان از آن بگريخته اند (15)آن لازم نيست،و آن آن است كه پنداشتند كه اين

ص : 110

جا شكّى لازم آيد بر گوينده،و شكّ بر او روا نيست-تبارك و تعالى-و اين لازم نيست براى آن كه يكى از ما گويد:اين كار روا مدار اگر مسلمانى و اگر خداى (1)دانى، غرض او در اين حديث تذكير خداى باشد او را و حرمت مسلمانى،نه آن كه او شاك باشد[372-پ]در اسلام آن كس (2).

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا ،اى اعلموا،اگر نكنيد و فرمان نبريد بدانيد و آگاه باشيد (3)،يعنى اگر نكنى (4)آنچه شما را گفتند (5)از رها كردن باقى ربا، فَأْذَنُوا ،قرائت عامّه قرّاء فَأْذَنُوا است به«الف»وصل،من اذن يأذن.و حمزه خواند و عاصم (6)به روايت ابو بكر:فأذنوا من الايذان،اى اعلموا انفسكم او غيركم،يقال:اذن الشّىء يأذن اذنا و اذنا اذا سمعه (7)و علمه،و اذنته اى اعلمته.و اصل كلمه از اذن باشد كه گوش است،براى آن كه ايذان ايقاع في الاذن باشد.

بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ،يعنى اگر اين،كار نبنديد (8)و از سر استحلال ربا بنرويد،آگاه باشيد (9)كه شما محارب خدا و رسوليد (10)،و خداى و پيغامبر محارب شمااند،يعنى شما به اين دليرى و جرئت كه مى كنيد (11)بر خداى و رسولش با ايشان كالزار (12)مى كنى.

سعيد جبير گفت از عبد اللّه عبّاس كه:روز قيامت رباخوار (13)را گويند:

خذ سلاحك للحرب ،سلاح برگير تا با خداى كالزار (14)كنى.

ص : 111

والبى (1)روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت:[هركس] (2)كه او اصرار كند بر ربا،بر امام مسلمانان (3)است كه استتابه كند او را[يعنى] (4)توبه بر او عرضه (5)كند، اگر توبه كند (6)و الّا گردنش بزند.

اهل معانى گفتند: بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ ،حرب خداى با او آتش دوزخ باشد،و حرب رسول به (7)تيغ جهاد (8)باشد (9).

وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوٰالِكُمْ ،و اگر توبه كنى از ربا به هر حال از سرمايه نقصانى نبود شما را،سرمايه شما شما را بود (10). لاٰ تَظْلِمُونَ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ ،شما ظلم نكنيد (11)بر ايشان به خواستن ناحق،و ايشان نيز نبايد كه بر شما ظلم كنند و سرمايه تان بندهند (12).

ابان و مفضّل روايت كنند (13)از عاصم[به] (14)ضم«تا»ى اوّل و فتح دوم (15)،چنان كه فعل اوّل مجهول باشد و دوم (16)مستقيم برعكس قرائت عامه قرّاء،نه بر شما ظلم كنند و نه شما (17)ظلم كنيد.

وَ إِنْ كٰانَ ذُو عُسْرَةٍ ،«كان»بر دو وجه باشد:يكى تامّه و يكى ناقصه.معنى (18)تامّه آن بود كه در او معنى حدث باشد،چنان كه (19)كانت الكائنة و كان كذا اذا وجد،قال الشّاعر (20):

ص : 112

اذا كان الشّتاء فادفئونيفانّ الشّيخ يهدمه الشّتاء

اى اذا حدث (1).

و ناقصه آن باشد كه در او معنى حدث نبود،بل معنى حدث در خبر بود،چنان كه:كان زيد منطلقا.

وَ إِنْ كٰانَ ذُو عُسْرَةٍ ،اى وجد ذو عسرة،اگر چنان كه درويشى باشد، فَنَظِرَةٌ ، اى انتظار[او انظار] (2).

و ابى كعب و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود خواندند:و ان كان ذا عسرة،بر تقدير اضمار اسم،و معنى آن بود كه:و ان كان الغريم (3)ذا عسرة.

و ابان بن عثمان خواند:و من كان ذا عسرة،و اعمش خواند:و ان كان معسرا.و «عسرت»درويشى و تنگدستى (4)باشد.و اعسر الرّجل،درويش شد مرد،و ايسر (5)، توانگر شد.

فَنَظِرَةٌ ،«فا»به جواب شرط بازآمد،و اين صيغت خبر است و معنى امر، المعنى فانظروه،مهلت دهيد او را،و تقدير كلام اين است كه:فعليه نظرة،اى انظار و امهال.و حسن و قتاده و عطاردىّ خواندند:فناظرة،اى منتظرة.

و عطاء ابن ابي رباح خواند:فنظرة،ساكنة الظّاء،و آن مصدر باشد،امّا من النّظر [الّذي] (6)هو الانتظار،و امّا اسم انظار و امهال باشد (7).

إِلىٰ مَيْسَرَةٍ ،نافع خواند و عطا و شيبه و حميد و ابن محيصن:ميسرة،به ضمّ «سين».و باقى قرّاء به فتح«سين»،[خواندند] (8)،و مجاهد و ابو سراح (9)خواندند (10):

الى ميسره،به ضمّ«سين»و اضافت با«ها»ى ضمير،يعنى الى غناه و سعته.

حق تعالى گفت:اگر درويشى باشد او را مهلت بايد دادن[373-ر]تا به

ص : 113

وقت آن كه خداى تعالى بر او فراخ كند و ميسر شود او را،و اعمش روايت كرد از عاصم از زر حبيش (1)از عبد اللّه مسعود كه او خواند:فناظروه الى ميسوره،و مطالبه غريم با ظهور اعسار او مكروه است.

و شافعى گفت حقوق بر دو ضرب (2)باشد:

يكى آن كه عوض چيزى باشد كه در دست او (3)آمده باشد از دينى و بهاى متاعى و مانند اين.اگر[مرد] (4)دعوى اعسار كند او را گواه بايد براى آن كه اصل يسار اوست از آنچه داشت چون (5)دعوى كند كه نمانده بر غريم باشد (6).

دوم (7)آن كه:از آن عوضى (8)بستده نباشد چون مهر و ضمان و آنچه بدين ماند چون دعوى اعسار كند بر صاحب (9)حق گواه باشد كه او مال دارد اگر (10)گواه نبود او سوگند خورد،على اعساره،براى آن كه اصل در حقّ آدمى فقر است و نابودن مال.

چون حالت (11)غنى از او معلوم نباشد بر اصل حكم كنند تا آنگه كه يسارش معلوم شود.و حسن بصرى گفت:قول قول اوّل (12)باشد در دعوى اعسار يا سوگند.و بر (13)غرما آن باشد كه مال و يسار او بر او درست كنند به بيّنه.و ابو حنيفه گفت:چون حق بر او درست شود و دعوى اعسار كند حاكم او را بازدارد دو ماه،و از پس او در سرّ تفحّص احوال او بكند (14).اگر درست شود كه چيزى ندارد دست از او بدارند،و اگر معلوم شود كه چيزى دارد از او بستاند،و به نزديك ما و (15)شافعى،بازندارند او را (16)،الّا پس از آن

ص : 114

كه معلوم شود كه دارد و دفع مى كند.و دليل بر اين،حديث ابو سعيد الخدرى كه گفت:مردى را در مدينه وام بر آمد (1)او را پيش رسول آوردند اعسار كرد.رسول -عليه السلام-گفت:غريمان او را:

خذوا ما وجدتم و ليس لكم الا ذلك (2) ،آنچه دارد بستانيد و جز اين نرسد شما را.و نيز ظاهر آيت فَنَظِرَةٌ إِلىٰ مَيْسَرَةٍ ،و التّقدير (3):فعليه، اى على صاحب الحقّ انظاره الى ميسرة،بر صاحب حقّ است كه او را رها كند، الى ان يوسع اللّه عليه،و اگر نيك مسلمانى كند و نيكومعاملتى و حقّ صاحب حق بر دارد و به در سراى او برد مستحقّ مزد (4)و ثواب عظيم شود.

سعيد جبير (5)روايت كرد از عبد اللّه عبّاس از رسول-صلى اللّه عليه و آله-كه او گفت كه:هركه او حقّ غريمش بر گيرد و به در سراى او برد همه جانوران زمين بر او صلوات (6)فرستند يعنى او را دعا كنند و همه ماهيان دريا (7)،و خداى تعالى به هر گامى كه بر دارد (8)براى او در بهشت درختى بنشاند[و گناهانش بيامرزد،] (9)و اگر دارد و مطل و مدافعه (10)كند ظالم باشد،

لقوله-عليه السلام: مطل الغنى ظلم ،گفت:وام سپوختن (11)مرد.توانگر ظلم باشد،و چون معلوم شود كه ندارد و معسر است (12)،صاحب حق او را مهلت دهد و بر او سختى نكند (13).

ابو هريره روايت كند از رسول-عليه السلام-كه گفت:

من انظر معسرا او وضع.له اظله الله تحت ظل عرشه يوم لا ظل الا ظله (14) ،هركه مهلت دهد وام دار (15)درويش.را يا از مال او چيزى وضع كند،خداى تعالى او را سايه كند در زير سايه عرش آن

ص : 115

روز كه سايه نباشد مگر سايه عرش.

عبد اللّه عمر روايت كند (1)كه رسول-عليه السلام-گفت:هركه خواهد كه دعاى او اجابت كنند و غمهايش (2)كشف كنند بايد كه بر معسر سختى نكند.

حذيفه يمان (3)روايت كند كه،روز قيامت بنده را بيارند او گويد:بار خدايا (4)! در عمر خود خويشتن را عملى صالح نمى دانم جز آن كه مرا در دنيا مالى دادى،من درويشان را به وام دستگيرى كردم (5)،چون نداشتند كه قضا كنند بر ايشان سختى.نكردم.خداى تعالى گويد[373-پ]:من اولى ترم كه تو را دست گيرم (6)كه.

درمانده اى

فتجاوزوا عن عبدى ،از بنده من درگذارى.

ابو مسعود الانصارىّ گفت:گواهى دهم كه حذيفه اين حديث از رسول -عليه السلام-شنيد.

بريده روايت كند از رسول-عليه السلام-كه گفت:هركه او وام دار معسر (7)را.مهلت دهد به هرروزى صدقه بنويسند او را (8)[و هركه مهلت دهد او را خداى تعالى.او را صدقه بنويسد (9)هرروزى بمانند آن كه او را بر او باشد] (10)بمانند آن مال كه او را برآن غريم باشد.[من گفتم:اى رسول اللّه اوّل فرمودى به هرروزى صدقه بنويسند او را،دگرباره گفتى بمانند آن كه او را بر او باشد (11)هر روز صدقه بنويسند او را؟ گفت:بلى.اوّل پيش اجل (12)گفتم،دوم پس اجل (13)] (14)جابر بن عبد اللّه انصاري به در سراى وام دارى شد كه بر او وامى داشت (15)تا

ص : 116

تقاضاى كند او را.مرد (1)روى از او پنهان كرد و بيرون نيامد،او برفت و جايى بنشست تا مرد گمان برد كه او برفت.آنگه بيرون آمد.جابر او را گفت:چرا روى از.من پنهان مى كنى و حقّ من نمى دهى؟گفت:براى آن كه شرم مى دارم و معسرم چيزى ندارم تا از حقّ تو بيرون آيم.گفت:به خداى بر تو كه ندارى؟گفت:به خداى بر من كه ندارم (2).دست در آستين كرد و قباله او برون آورد و پيش او بينداخت و برفت.

عبد اللّه جعفر گويد از رسول-عليه السلام-كه او گفت:خداى تعالى با وام دار است تا قضاى دين كردن (3)ما دام تا نه در كراهت خداى صرف كرده باشد.

عبد اللّه جعفر هر روز خازن و و كيل (4)خود را گفتى بروى و وامى بستانى براى.ما،كه من نخواهم كه هيچ شب بخسبم و الّا خداى با من باشد از آن خبر كه (5)از.رسول-عليه السلام-شنيدم.

ابو هريره روايت كند كه رسول-عليه السلام-گفت:هركه او وامى بستاند و نيّت آن كند كه قضا نكند (6)او دزد باشد.

ابو قتاده روايت كرد كه جنازه اى بياوردند و بنهادند تا رسول-عليه السلام-بر او.نماز كند.رسول-عليه السلام-صحابه را گفت:بر او نماز كنى كه من بر او نماز نمى كنم،گفتند:چرا يا رسول اللّه؟گفت:براى آن كه بر او وام است.ابو قتاده گفت:من ضمان كردم كه وام او بگذارم (7).رسول-عليه السلام-گفت:به تمام و كمال؟گفتم:به تمام و كمال.رسول-عليه السلام-بر او نماز كرد.ابو قتاده گفت:

وامى كه بر او بود هفده يا هژده (8)درم بود.

ابو موسى اشعرى روايت كرد از رسول-عليه السلام-كه او گفت:هيچ گناهى [نيست] (9)عظيم تر به نزديك خداى تعالى پس از كباير گناه ازآن كه مرد بميرد و بر

ص : 117

ذمّت (1)او وامى باشد مردم (2)را كه آن را وجه قضا نبود.

انس مالك روايت كرد كه رسول-عليه السلام (3)-گفت:

اياكم و الدين فانه هم بالليل و مذلة بالنهار.

و در خبر است كه:فرداى قيامت دو بنده پيش خداى شوند كه يكى را بر يكى حقّى باشد،صاحب حق به وام دارد در آويزد و گويد:[بار خدايا!بفرماى تا حقّ من.بدهد.خداى تعالى گويد:كه از عهده حقّ او به درآى (4).گويد:] (5)بار خدايا من از عهده حقّ او چگونه برون توانم آمدن (6)،و آنچه حقّ اوست بر من،ندارم.حق تعالى.گويد:بنده (7)هيچ ممكن باشد كه او را عفو كنى؟بنده گويد بار خدايا نكنم كه حقّ من بازگرفت.حق تعالى گويد:اكنون با او باش تا حقّ تو بدهد.ايشان ساعتى توقّف كنند.گرماى قيامت در ايشان كار كند و تشنگى بر ايشان غالب شود،حق تعالى بفرمايد[374-ر]تا حجاب بر دارند از ميان آن بنده (8)و بهشت و منازل و درجات و عرفات بهشت پيدا شود ايشان را و نسيم بهشت بر ايشان جهد (9).مرد صاحب حق گويد:بار خدايا!اين درجات و غرفات و منازل كراست؟حق تعالى گويد:

بنده اى راست كه حقّ دارد[بر كسى] (10)و آن كس از قضاى حقّ او عاجز باشد او را عفو كند و حقّ خود به او رها كند.آن بنده گويد:بار خدايا!بر من گواه باش كه (11)حقّ خود را (12)رها كردم.حق تعالى گويد. (13)تو حقّ خود رها كردى من اولى ترم (14)كه حقّ خود بر بنده خود رها كنم.درست در (15)دست يكديگر نهيد (16)و به بهشت رويد.

وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللّٰهِ ،ابو عمرو و يعقوب و سلاّم و ابو بحريه (17)

ص : 118

خواندند (1):ترجعون به فتح«تا»و كسر«جيم»اعتبار به قرائت ابىّ و اتّقوا يوما تصيرون فيه الى اللّه،و ديگر قرّاء«ترجعون»خواندند (2)،على الفعل المجهول (3)اعتبارا (4)به قرائت عبد اللّه مسعود:و اتّقوا يوما تردّون فيه الى اللّه.معنى قرائت اوّل آن است كه،حق تعالى گفت:بترسيد از روزى كه در آن روز با پيش خدا شويد (5).و قرائت دوم معنى آن است كه از خداى بترسى در روزى كه در آن روز شما را با پيش خدا برند.و«رجع»هم لازم باشد و هم متعدّى (6)،و فرق از ميان ايشان به مصدر پيدا شود كه مصدر لازم«رجوع»باشد و مصدر متعدّى«رجع».و معنى آيت و رجوع و رجع با خداى معنى آن دارد كه ايشان را با جايى برند كه در آن جاى كس را حكمى و امرى نباشد جز خداى را-عزّ و جلّ.

و امّا معنى رجوع در آيت با آن كه ايشان از قبضه قدرت حقّ بيرون نيند (7)،آن است كه:عرب ذهاب را-و اگرچه بر سبيل ابتدا باشد (8)-رجوع و عود خوانند،چنان كه شاعر گفت (9):

فان تكن الايّام احسن مرّةالىّ فقد عادت لهنّ ذنوب (10)

المعنى:فقد ظهرت لهنّ ذنوب،[و اين طريقه و] (11)و كلام در اين (12)باب مستقصى برفت.

ابو صالح روايت كند از عبد اللّه عبّاس كه (13)گفت:چون (14)آيت فرود آمد،جبريل- عليه السلام-گفت،خداى تعالى مى فرمايد كه:اين آيت (15)بر سر دويست و هشتاد آيت از سورة البقرة بنه.عبد اللّه عبّاس گفت:اين آخر آيتى است كه از قرآن فرود

ص : 119

آمد،و به روايت ديگر از او:آن است كه آخر آيت از قرآن آيت ربا بود.

مفسّران گفتند:چون خداى تعالى اين آيت فرستاد كه (1): إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ (2)،رسول-عليه السلام-گفت:

ليت شعري متى يكون ذلك، كاشكى (3)بدانستمى كه چون (4)خواهد بودن!خداى تعالى آيت فرستاد: إِذٰا جٰاءَ نَصْرُ اللّٰهِ وَ الْفَتْحُ (5).چون اين سورت آمد،رسول-عليه السلام-چون اين آيت (6)بخواندى،[پيش تكبير] (7)گفتى:

سبحان الله و بحمده استغفر الله و اتوب اليه. گفتند:يا رسول اللّه! پيش از اين نمى گفتى.گفت:

نعيت الى نفسي، خبر مرگ من با من رسيد (8)،آنگه بگريست.گفتند:يا رسول اللّه!از مرگ مى بگريى (9)؟و خداى تعالى تو را بيامرزيده است (10)آنچه كرده اى و (11)خواهى كردن.رسول-عليه السلام-گفت:هول مطّلع كجاست و تنگى گور و ظلمت لحد و اهوال قيامت؟ رسول-عليه السلام-پس از نزول اين (12)سورت يك سال ديگر بماند،پس از آن خداى (13)آيت فرستاد: لَقَدْ جٰاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ -الى آخرها.

و رسول-عليه السلام-پس از آن شش ماه بزيست،آنگه به حجّ وداع رفت و در راه[اين آيت] (14)فرود آمد: يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّٰهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلاٰلَةِ (15).چون بازگشت در منصرف او به غدير خم رسيد،فرود آمد (16): يٰا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ (17).

ص : 120

چون پيغام بگزارد (1)،و قائم مقام فروداشت -چنان كه شرحش بيايد در جاى خود-ان شاءاللّه -و هم در آن منزل بود كه (2)آيت آمد: اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ (3)- الآية.پس از آن هشتاد[و دو] (4)روز[374-پ]بر آمد (5)آيت ربا آمد (6)،پس از آن اين آيت كه (7): وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللّٰهِ ،و اين آخر آيتى است كه از قرآن فرود آمد،و رسول-عليه السلام-پس از آن بيست و يك روز بزيست.

ابن جريج گفت:نه روز،مقاتل گفت:هفت روز،و فرمان خداى به او رسيد روز دوشنبه سيم (8)ربيع الاوّل وقت زوال سال يازدهم (9)هجرت.

ثُمَّ تُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مٰا كَسَبَتْ ،پس تمام بدهند هر نفسى را آنچه كرده باشد.

وَ هُمْ لاٰ يُظْلَمُونَ ،و ايشان را هيچ ظلم و نقصان نكنند.

قوله تعالى:

بستانى وامى (1)تا به وقتى معيّن بنويسى آن را و بايد كه بنويسد ميان شما دبيرى به داستان (2)و سربازنزند دبيرى ازآن كه بنويسد چنان كه آموخته باشد (3)او را خدا بنويسد و املا كند آن كس كه بر او حقّ باشد و بپرهيزد (4)از خداى[خود] (5)كه پروردگار اوست،و نقصان نكند (6)از آن چيزى (7)،اگر باشد آن كه بر او حق بود نادان يا كوچك يا نتواند (8)املا كند او،بايد كه املا كند وليّش (9)به داستان (10)،و برگيرى دو گواه از مردان شما،اگر نباشند دو مرد يك مرد (11)و دو زن از آن كسان كه بپسنديد (12)از گواهان تا چو (13)فراموش كند يكى از ايشان،با ياد (14)دهد يكى از ايشان ديگرى را،و بازنايستند (15)گواهان چون بخوانندشان،و ملال منمايى (16)ازآن كه بنويسى (17)كوچك يا بزرگ تا به وقتش (18)،آن شما را به دادتر باشد نزديك خدا و راست تر در گواهى و نزديكتر به آن كه شك نكنى (19)مگر كه باشد بازرگانى حالى (20)كه مى گردانى ميان شما كه نباشد بر شما (21)گناهى كه ننويسى (22)آن را و گواه برگيريد چون بيع كنى (23)و نبايد كه زيان كند (24)دبير (25)و گواه (26)،و اگر كنى،آن فسق است به شما،بترسى از خدا و مى آموزد شما را خدا،و خداى به همه چيزى داناست.

ص : 122

و اگر باشى بر سفر (1)و نيابى دبير (2)گروها (3)گرفته،اگر ايمن باشد بهرى از شما بهرى (4)،بدهد آن كه او را امين داشته باشند (5)زنهارش،و گو بترس از خداى خود و پنهان مكنى گواهى،و هركه پنهان كند بزهكار است دل او،و خداى به آنچه مى كنى داناست.

خدا راست آنچه در آسمانهاست و آنچه در زمين است،و اگر آشكار كنى (6)آنچه در تنهاى شماست يا پنهان كنيد (7)شمار كند شما را بدان خداى (8)،بيامرزد آن را كه خواهد و عقوبت كند آن را كه خواهد،و خداى بر همه چيز (9)تواناست.

بگرويد (10)پيغمبر بدانچه فروفرستاده اند (11)به او از خدايش،و گرويدگان همه گرويدند به خدا و فريشتگانش و كتابهايش و پيغامبرانش،ما جدا نكنيم (12)ميان يكى از پيغامبران (13)،گفتند:شنيديم (14)و فرمان برداريم آمرزش ده خداى (15)ما و به (16)تو است بازگشتن.

ص : 123

بر ننهد (1)خدا هيچ نفس (2)را مگر توانايى او (3)،او راست آنچه كرد و بر اوست آنچه كند (4).خداى ما!مگير ما را اگر فراموش كنيم يا خطا كنيم،خداى ما!منه بر ما گرانى چنان كه نهادى برآن كسان كه پيش از ما بودند،خداى ما!بار منه ما را آنچه توانايى نيست ما را به آن،عفو كن (5)از ما و بيامرز ما را و ببخشاى بر ما،تو خداوند مايى (6)،يارى دهد ما را بر گروه ناگرويدگان.

قوله تعالى: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا تَدٰايَنْتُمْ بِدَيْنٍ -الآية،عبد اللّه عبّاس گفت:

چون خداى-جلّ جلاله-ربا حرام كرد (7)سلم حلال كرد تا آنان كه از آن (8)بازمانند (9)ايشان را عوض باشد به ازآن كه هم مقصود[و] (10)منفعت حاصل بود و هم مضرّت [و] (11)معصيت مندفع،گفت:اى گرويدگان (12)! إِذٰا تَدٰايَنْتُمْ بِدَيْنٍ ،چون دين دهى (13)يكديگر را،و تفاعل[از] (14)ميان جماعت باشد،چون:تقابل و تضارب و تمانع و جز آن.

إِلىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى ،تا به وقتى معيّن،و دان فلان فلانا يدينه دينا اذا اعطاه الدّين فهو دائن،و المعطى مدين و مديون،و قوله: تَدٰايَنْتُمْ ،وام و نسيه و سلم در او داخل باشد و هر حقّى كه مؤجّل باشد،و آنچه مؤجّل نباشد آن را«حالّ»خوانند و«عين» خوانند،و براى آن گفت:«بدين»،تا (15)اشتباه نباشد به مجازات،براى آن كه اين تفاعل اگر مبهم بگذاشتى ملتبس شدى به آن كه از«دين»است نه از«دين»،پس قيد زد و بيان كرد تا احتمال برخيزد و پيدا شود كه از دين است نه از دين-كه جزا باشد-و گفته اند (16):بر سبيل تأكيد است،چنان كه گفت:

ص : 124

وَ لاٰ طٰائِرٍ يَطِيرُ بِجَنٰاحَيْهِ ... (1)،و قوله: فَسَجَدَ الْمَلاٰئِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ (2)،و: تِلْكَ عَشَرَةٌ كٰامِلَةٌ (3)[375-پ].

فَاكْتُبُوهُ ،بنويسى آن را كه داده باشى اگر قرض باشد و اگر بيع سلم (4)براى آن كه تا در او شكى و شبهتى و خلافي و جحودى نرود (5).

خلاف كردند در اين امر كه بر وجوب است يا ندب.مذهب اهل ظاهر آن است كه:[بر] (6)وجوب است،و اين اختيار محمّد جرير طبرى است.و مذهب ما و دگر فقها آن است كه:[اين امر] (7)بر سبيل استحباب و ندب (8)است.

آنان (9)كه وجوب گفتند،تمسك كردند به حديث ابو موسى كه روايت كرد از رسول-عليه السلام-كه (10)گفت:سه كس را خداى تعالى دعا اجابت نكند.مردى كه دينى به كسى دهد و گواه بر نگيرد،و مردى كه مالى به سفيهى دهد،و شنيده باشد قول خداى (11)تعالى: وَ لاٰ تُؤْتُوا السُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَكُمُ (12)... ،و مردى كه زنى بدخو (13)دارد و طلاقش ندهد.

و بهرى دگر[از] (14)مفسران و فقها گفتند:كتابت واجب بود،منسوخ شد بقوله تعالى: فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمٰانَتَهُ (15)...،و اين قول شعبى است.

آنگه حق تعالى بيان آن كتابت (16)بكرد،گفت: وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كٰاتِبٌ بِالْعَدْلِ .حسن بصرى به كسر«لام»خواند،و اين«لام»امر غايب است چون پيش

ص : 125

او حرفي نباشد و ابتدا خواهى كنى به آن (1)لا بدّ مكسور بايد،و اگر پيش او حرفي بود «واو»يا«فا»يا جز آن،عرب بيشتر برآنند كه تسكين كنند براى تخفيف (2)را.و معنى آن است كه:چون چنين بود كاتبى (3)عدل بايد كه (4)اين نوشته (5)دين از ميان داين و مدين (6)يا بايع و مشترى بنويسد بحقّ و عدل و داستان (7)چنان كه در آنجا حيفي و ظلمى و زيادتى و نقصانى نباشد،و تقديم و تأخير اجل نباشد،و چيزى نباشد كه حقّ صاحب حقّى از ايشان باطل كند (8)،چنان كه ايشان ندانند.

وَ لاٰ يَأْبَ كٰاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمٰا عَلَّمَهُ اللّٰهُ فَلْيَكْتُبْ ،و نبايد كه ابا كند نويسنده ازآن كه بنويسد (9)چنان كه خداى تعالى آموخته باشد او را،براى آن كه در عهد رسول -عليه السلام-نويسندگان اندك بودند خصوصا آنان كه اين دانستند نوشتن.

و علما خلاف كردند در آن كه اين نوشتن بر نويسنده واجب است يا نه (10)[و تحمّل شهادت بر گواه واجب است يا نه.گروهى] (11)گفتند:واجب است،و اين قول مجاهد است و ربيع و مذهب اهل ظاهر.و حسن بصرى گفت:واجب بود آنجا كه حقّ كسى ضايع خواهد شدن و كسى دگر نبود كه بنويسد،امّا چون دگر كس باشد بر او معيّن نبود.و[بر] (12)مذهب ما و بيشتر فقها واجب نيست (13)،اگر بنويسد متبرّع باشد، و اگر اجرتى خواهد[برآن ] (14)او را رسد.

و ضحّاك گفت:واجب بود،و لكن منسوخ شد بقوله: وَ لاٰ يُضَارَّ كٰاتِبٌ وَ لاٰ شَهِيدٌ .سدّى (15)گفت:واجب باشد بر او (16)در حال فراغ.

ص : 126

وَ لْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ ،و املا كند آن كس كه بر او حقّ باشد،يعنى مقرّ مديون كه وام ستده باشد يا سلم فروخته.و«املا»و«املال»دو لغت اند صحيح فصيح،يقال:املى و املّ بمعنى،قال اللّه تعالى: فَهِيَ تُمْلىٰ عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً (1).

و اصل[376-ر].«املال» (2)،اعادة الشّىء مرّة بعد اخرى باشد،و الحاح كردن،قال الشّاعر:

الا يا ديار الحىّ بالسبعاناملّ عليها بالبلى الملوان

اى الحّ،و اصل او هم از املال است كه ملال انگيختن باشد براى آن كه چون يك بار پس از ديگر املا كند ملال انگيزد.

آنگه حق تعالى تخويف كرد صاحب كتاب را كه املا مى كند،يعنى مقرّ كه بر كاتب املا كند (3)،گفت:بايد (4)از خداى بترسد و از آنچه حق باشد بر او چيزى نقصان نكند (5).و اين براى آن گفت كه آنان كه در آن عهد بودند،كتابت و قرائت ندانستند.

و«بخس»،نقصان باشد و به دو مفعول تعدّى كند،يقال:بخسه حقّه اذا نقصه.

فَإِنْ كٰانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهاً ،اگر املاكننده كه مقرّ باشد به دين،و حق بر ذمّت او باشد جاهل بود و (6)املا نداند كردن،اين قول مجاهد است.ضحّاك و سدّى گفتند:مراد به«سفيه»اين جا طفل كوچك است،و اصل«سفه»،خفّت باشد،و قال الشّاعر:

نخاف ان تسفه احلامنافنخمل الدّهر مع الخامل

اى تخفّ.

أَوْ ضَعِيفاً ،يا پيرى خرف.[سدّى] (7)و ابن زيد گفتند:عاجزى كم عقل (8).

أَوْ لاٰ يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ ،يا نتواند كه او به نفس خود املا كند از خرسى يا عيبى يا لكنتى يا عجمتى يا زمانتى يا حبسى كه نتواند حاضر شدن به نزديك كاتب (9).

ص : 127

فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ ،بايد كه ولىّ او و قيّم به كار او و آن كه با او اولى تر باشد املا كند به عدل و داستان (1)و راستى.

آنگه بيان كرد كه به اين قناعت نبايد كردن تا گواه بر گيرد و دو گواه را از جمله مردان كه اهل گواهى باشند (2).اين«سين»طلب راست،كالاستفهام و الاستعلام و الاستخبار،اى اطلبوا منهما الشّهادة. مِنْ رِجٰالِكُمْ ،يعنى مردان بالغ آزاد كه نه كودك باشند و نه بنده،و اين مذهب ابو حنيفه است و سفيان و مالك[و شافعى] (3)و بيشتر فقها،و مذهب شريح و ابن سيرين آن است كه:گواهى بنده در دين مقبول باشد،و (4)به نزديك ما هم چنين باشد (5)،حريّت شرط نيست در قبول شهادت،و انّما (6)آنچه شرط است ايمان است و عدالت.

و ابو ثور و عثمان البتّي و شريح و انس بن مالك و ابن سيرين با ما موافقند (7)در اين، و تمسك فقها به اضافه في قوله: مِنْ رِجٰالِكُمْ ،در آنچه آزادى (8)شرط است معتمد نيست،براى آن كه ايشان نيز با ما مضافند،چنان كه حق تعالى گفت: وَ الصّٰالِحِينَ مِنْ عِبٰادِكُمْ وَ إِمٰائِكُمْ (9).

فَإِنْ لَمْ يَكُونٰا رَجُلَيْنِ ،اگر دو مرد نباشند،يعنى اگر گواه دو مرد نباشند.و اسم «كان»مضمر است،و تقديره (10):فان لم يكن الشّاهدان رجلين فَرَجُلٌ (11)،«فا»براى جزاى شرط (12)آمد.امّا رفع«رجل»محتمل است چهار وجه را:

يكى فليكن رجل و امراتان،دوّم:فليشهد رجل و امراتان،سيم (13):فالشّاهد رجل و امراتان،چهارم:فرجل و امراتان يشهدون (14)،اول اسم«كان»باشد مقدّر،دوم فاعل فعلى محذوف باشد،سيم (15)خبر مبتداى[376-پ]مقدّر باشد،چهارم مبتدا باشد

ص : 128

و خبرش محذوف.و اجماع فقهاست در آن كه:گواهى زنان با مردان در (1)دين و مال (2)مقبول (3)باشد.

آنگه در ما دون (4)مال خلاف كردند.مالك و اوزاعى و شافعى و ابو عبيد (5)و ابو ثور و احمد حنبل گواهى زنان با مردان الّا در (6)مال روا ندارند.

و ابو حنيفه و اصحابش و سفيان ثورى گواهى زنان با مردان در همه چيزى روا دارند الّا در حدود و (7)قصاص.

و به نزديك ما گواهى زنان بر سه ضرب است:ضربى آن كه به هيچ حال (8)نشنوند[سواء] (9)اگر مرد با ايشان باشد و اگر نه،و آن در طلاق و رؤيت هلال بود.و ضرب دوم (10)آن كه:گواهى ايشان بشنوند (11)،و اگرچه مردان با ايشان نباشند،و آن چيزى بود كه به زنان تعلّق دارد و مردان را در آن رايى (12)نبود،چون بكارت و كارهايى (13)كه به زنان و اندام زنان تعلّق دارد.

و گواهى چهار زن بشنوند در وصيّت و ميراث كودك كه از مادر جدا شده باشد زنده،و اگر سه زن گواهى دهند گواهى ايشان مقبول بود در نصف و ربع ميراث و وصيّت،و اگر دو زن باشند در نيمه،و اگر يكى بود در ربع،و گواهى قابله تنها بشنوند در ربع ميراث مستهلّ اعنى كودك زنده.عند عدم مردان باشد اين جمله.

فامّا ضرب سيم (14)آن بود كه:گواهى ايشان (15)با مردان بشنوند،و آن چند جاى است:منها الرّجم،كه چون سه مرد و دو زن بر كسى گواهى دهند به زنا،و (16)محصن

ص : 129

باشد،رجم بايد كردن او را.

و اگر دو مرد و چهار زن گواهى دهند بشنوند و لكن رجم نكنند،حدّ زنند حدّ (1)زانى.

و اگر يك مرد (2)و شش زن گواهى دهند (3)[قبول نكنند] (4)و همه را حدّ مفترى بزنند.

و گواهى زنان در قتل و قصاص بشنوند چون مردان با ايشان باشند،همچنان كه در اموال.

اگر مردى و دو زن گواهى دهند بر قتل و[بر] (5)جراح مقبول باشد.

و در دين چون مردى گواهى دهد و دو زن بشنوند،چون دو زن گواهى دهند يا يك مرد،مدّعى سوگند خورد تا به جاى يك گواه باشد و حاكم به آن حكم كند،و اين مذهب اهل البيت است خاصّ.

مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدٰاءِ ،يعنى آنان كه مرضى باشند در ديانت و امانت و كفايت،و مراد آن است كه مسلمان باشند و ظاهر ستر و مرتكب چيزى نباشند از قبايح،و اخلال نكنند به واجبات اين معنى عدالت (6)است در گواهى.عمر خطّاب (7)گفت:هركه اظهار خير كند،ما به او ظنّ خير بريم،و برآن دوست داريم او را،و هركه اظهار شرّ كند،[ما] (8)به او گمان بد بريم و او را برآن دشمن داريم.و چون مرد بر همسايه و رفيق و خويشاوند خود ثنا گويد،شكّ مكنى در صلاح او.

نخعي گفت:هركه از او تهمتى و ريبتى (9)پيدا نشود،او عدل باشد،[و] (10)شعبى گفت:هركه مطعون نباشد در بطن و فرج،او عدل بود.حسن بصرى گفت:

ص : 130

هركه از او خزيى ندانند (1)،او عدل باشد.

و رسول-صلى اللّه عليه و آله گفت:

لا يجوز شهادة خائن و لا خائنة [377-ر]و لا محدود و لا ذي حقد على اخيه و لا مجرب عليه شهادة زور و لا القانع مع اهل البيت[يعني] (2)الخادم لهم ،گفت:گواهى خائن و حدّ زده و حقود كينور (3)بر برادر مسلمان،و نه آن كه او را به گواهى دروغ آزموده باشند،و نه آن كه در سراى مرد خدمت او كند،گواهى اينان مقبول نباشد (4).

شافعى گفت:گواه را ده شرط بايد تا گواهى او مقبول باشد:بايد كه (5)آزاد بود (6)و بالغ و مسلمان و عدل،و عالم باشد به آن گواهى كه دهد،و به آن گواهى جرّ منفعت خود نكند و نه دفع مضرّت،و معروف نباشد بكثرة الغلط و ترك المروّة،و از ميان او و ميان مشهود عليه عصبيّت نباشد،و گواهى زنان بر انفراد-آنجا كه گفتيم- مقبول باشد به نزديك شافعى در عيوبى (7)كه بر عورات زنان باشد،و در استهلال كودك و رضاع و ولادت.

و ابو حنيفه نيز در اين مسائل موافقت كرد،الّا در رضاع كه در رضاع گواهى زنان بر انفراد روا نداشت.

امّا صفت گواهى و آن كه مرد كى شايد كه (8)گواهى دهد:طاوس روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه گفت:رسول را (9)عليه السلام-پرسيدند از گواهى،كه كى دهند و چگونه دهند؟گفت:آفتاب مى بينى (10)؟گفتند:بلى.گفت:هرگه كه همچنان دانى كه آفتاب روشن،گواهى دهيد (11)و الّا رها كنى (12).

عبد اللّه عبّاس روايت كرد از رسول-عليه السلام-كه گفت:

اكرموا الشهود فان الله يستخرج بهم الحقوق و يدفع بهم الظلم ،گواهان را اكرام كنى كه خداى تعالى

ص : 131

حقها به ايشان بيرون آرد،و ظلم به ايشان بازدارد.

در خبر مى آيد (1)كه:پس از كارزار (2)بصره روزى عبد اللّه بن قفل التّيميّ بر (3)اميرالمؤمنين على (4)بگذشت درعى پوشيده،اميرالمؤمنين -عليه السلام-گفت:

هذه درع طلحة اخذتها غلولا يوم البصرة (5) ،اين درع طلحه است كه تو روز كارزار (6)بصره به خيانت گرفته اند،او انكار كرد و گفت:بيني و بينك الحاكم الّذي رضيته للنّاس،از ميان من و تو حاكمى حكم كند كه تو او را براى حكومت مردم بنشانده اى-يعنى شريح.

آنگه پيش شريح رفتند.اميرالمؤمنين -عليه السلام-بر او دعوى كرد،شريح گواه خواست.اميرالمؤمنين حسن على را بياورد تا گواهى داد.شريح گفت:به يك گواه حكم نكنم.او قنبر را بياورد[تا گواهى داد] (7)،گفت:به گواهى بنده حكم نكنم.

اميرالمؤمنين -عليه السلام-گفت:

قبحك الله من حاكم لقد جرت في حكمك ثلاث مرات ،در اين حكم سه بار جور كردى:اوّل آن كه از امام گواه خواستى،و امام مأمون باشد از او گواه نخواهند،دگر آن كه گفتى:به گواهى حسن تنها حكم نكنم،و رسول-عليه السلام-به گواهى خزيمه ثابت حكم كرد و او را ذو الشّهادتين خواند (8)،دگر گفتى:به گواهى بنده حكم نكنم،ندانى كه گواهى بنده براى خواجه مقبول باشد بر او مقبول نباشد!ندانى[377-پ]كه رسول-عليه السلام-به گواهى من تنها حكم كرد آن روز كه بر خالد وليد گواهى دادم،و گفت:گواهى مردى قرشى (9)به گواهى هفت مرد باشد كه نه از قريش بود (10)،و گواهى تو اى على به گواهى هفت قرشى (11)است،و خداى تعالى مردى قرشى (12)را قوّت هفت مرد داد كه نه از قريش باشند،و تو را قوّت هفت قرشى (13)داد،به خدا كه دگر حكم نكنى از ميان دو

ص : 132

كس و الّا (1)مرا خبر دهى.

قوله: أَنْ تَضِلَّ إِحْدٰاهُمٰا ،حمزه خواند:«ان تضلّ»به كسر«الف»على الشّرط. فَتُذَكِّرَ به رفع (2)،و«تضلّ» (3)جزم باشد به«ان»،و لكن ظاهر نمى شود براى ادغام،و رفع«تذكّر»براى«فا»است،كقولك:ان تكرمني فاكرمك،على تقدير:

فانا اكرمك.و دگر قرّاء به فتح«ان»خوانند و نصب«تضلّ»و«تذكر»به عمل آن.

و در معنى آن چند قول گفتند:سيبويه گفت:محلّ آن جرّ است به«لام» مقدّر،و تقديره (4):لان تضلّ،براى آن كه چون ضال شود،يعنى ناسى و ضلال اين جا به معنى نسيان است،يكى از ايشان آن ديگر (5)را ياد دهد (6).و اگرچه غرض ضلال (7)نيست اذكار است به حكم آن كه اذكار عند ضلال باشد كه نسيان است آن را چون معروض (8)و مقصود،[كرد]،چنان كه يكى از ما گويد:اعددت الخشبة ان يميل الحائط فادعمه.و غرض از اعداد چوب ميل ديوار نباشد،دعم و به بازگرفتن او باشد، و لكن چون دعم عند ميل باشد ميل را غرض كرد.

و فرّاء گفت:از جمله مقدّم مؤخّر كلام است و معنى بر تقديم و تأخير مستقيم شود،چنان كه يكى از ما گويد:يعجبني ان يسأل سائل فيعطى،به عجب آرد مرا كه سائل چيزى خواهد بدهندش.و اعجاب در عطا باشد در سؤال سايل نباشد،پس تقدير آيت اين است كه (9):ان تذكّر إحداهما الاخرى ان ضلّت،براى آن كه تا ياد دهد يكى ديگر را اگر (10)فراموش كند،و مثله قوله: