آنچه در آسمانها و زمين است و او عزيز و محكم كار است.

او راست پادشاهى آسمانها و زمين،زنده مى كند و مى ميراند و او بر همه چيزها تواناست.

او پيش از همه چيزها و بازپسين و پيدا به حجّت و نهان از چشم مردم،و او به همه چيزها داناست.

او آن است كه بيافريد آسمانها و زمين را در شش روز،پس مستوى شد بر عرش داند آنچه در شود در زمين و آنچه بيرون آيد از آن و آنچه فرود آيد از آسمان و آنچه بر شود در آن،و او با شماست هركجا باشيد و خداى به آنچه شما مى كنيد بيناست.

او راست پادشاهى آسمانها و زمين،و با خداى بود بازگشت كارها.

در آورد شب در روز و در آورد روز در شب،و او داناست به سرّ دلها.

ايمان آوريد به خداى و به رسول او و هزينه كنيد از آنچه گردانيد شما را خليفه در وى.آنان كه ايمان آرند از شما و هزينه كردند،ايشان را مزدى بزرگ[باشد] (1).

ص : 2

و چه بوده است (1)شما را كه ايمان نياريد به خداى،و رسول مى خواند شما را تا ايمان آريد به پروردگارتان و به درستى كه گرفته است عهد شما اگر هستيد مؤمنان.

او آن خداست كه فرومى فرستد بر بنده اش آيتهاى روشن تا برون آرد شما را از تاريكيها به روشنايى،و به درستى كه خداى به شما بخشاينده و مهربان است.

[2-ر] چيست شما را كه نفقه نمى كنيد در راه خداى و خداى راست ميراث آسمانها و زمين.راست نباشد از شما آن كه نفقه كند از پيش فتح و كارزار كند ايشان را درجۀ بزرگوار بود از درجۀ آنانى كه نفقه كنند (2)از پس و كارزار كنند.و همه را وعده داد خداى بر نيكويى و خداى بر آنچه شما مى كنيد داناست.

كيست آن كه قرض دهد خداى را قرضى نيكو خداى دادن آن را مضاعف كند او (3)و او را مزدى باشد با كرامت.

ص : 3

روزى كه بينى مردان (1)و زنان مؤمن را كه مى رود روشنايى ايشان پيش ايشان و بر راست ايشان مژده شما را امروز بهشتها كه مى رود از زير آن جويها،هميشه باشند در آن،آن ظفرى است بزرگوار.

روزى كه گويند منافقان از مردان و زنان آنان را كه بگرويدند انتظار ما كنيد تا فراگيريم از روشنايى شما، گويند بازگرديد بازپس و طلب كنيد روشنايى،بزنند (2)ميان ايشان باره اى،او را درى باشد اندرون او در[او] (3)رحمت و بيرون او از پيش او عذاب باشد.

ندا كنند ايشان را:نه ما با شما بوديم؟گويند:آرى و ليكن شما فتنه بوديد شما را و انتظار كرديد و شك كرديد و بفريفت شما را آرزوها تا آمد فرمان خداى و بفريفت شما را به خداى[فريبنده يعنى] (4)شيطان.

امروز نگيرند از شما فدايى و نه از آنان كه كافر شدند.جاى شما دوزخ است آن اولى تر به شما و آن بد جايى است!

ص : 4

نيامد وقت آنان كه ايمان آوردند[كه خاشع شود دل ايشان به فرمان خداى و آنچه فرود آمد از حقّ،و مباشند چنان كه آنان را كه داديم ما ايشان را كتاب پيش از اين.دراز گشت بر ايشان روزگار،سخت شد دلهاى ايشان و بسيارى از ايشان بى سامانند] (1).

بدانيد كه خداى زنده كند زمين پس مرگش،بيان كرديم براى شما آيتها تا مگر شما بدانيد.(2) صدقه دهندگان از مردان و زنان و وام دادند خداى را وامى نيكو دوچندان كنند (3)به ايشان (4)و ايشان را مزدى باشد با كرامت.

و آنان كه ايمان آوردند به خداى و پيغمبرانش ايشان براستى كردند و شهيدان نزديك خدايشان،ايشان را مزد باشد و روشنايى شان و آنان كه كافر شدند و دروغ داشتند آيات ما را ايشان اهل دوزخند.

[3-ر]

ص : 5

بدانى (1)كه زندگانى دنيا بازى است و نشاطى و[آرايشى] (2)و مفاخرت و مباهات است در بسيارى (3)خواسته ها و فرزندان،مانند بارانى كه به شگفت آرد برزگران را رستن آن،پس خشك شود،پس بينى آن را زرد،پس كرده پاره پاره،و در سراى بازپسين عذابى سخت و آمرزش از خداى و خشنودى،و نيست زندگانى دنيا مگر متاع فريفتنى.(4) سبق بريد به آمرزش از خدايتان و بهشتى كه پهناى آن همچون پهناى آسمان و زمين است،بساخته اند براى آنان كه بگرويدند به خداى و پيغمبران او، آن نعمت خداست بدهد آن را كه خواهد،و خداى خداوند فضل است و بزرگوارى.

نرسيد از مصيبتى در زمين و نه در تنهاتان مگر در نوشته از پيش آن كه بيافريديم آن را،آن بر خداى آسان است.

تا تنگدل نشويد بر آنچه فايت شد از شما و شاد نشويد به آنچه داد شما را،و خدا دوست ندارد هر تكبّر كننده اى فخرآرنده (5).

ص : 6

آنان كه بخل كنند و بفرمايند مردمان را به بخل،و هركه برگردد به درستى كه خداى توانگر است و پسنديده.

به درستى كه بفرستاديم پيغمبران ما به حجّتها و فروفرستاديم با ايشان نامه و[ترازو] (1)براى مردمان تا قيام كنند به عدل و انصاف،و فروفرستاديم آهن را كه در او سختى است،و بهره ها براى[مردم] (2)و تا بداند خداى كه كيست كه يارى كند او را و پيغمبرانش را در نهانى،كه خداى توانا و قادر است.

و بفرستاديم نوح را و ابراهيم را و كرديم در فرزندان هر دو پيغمبرى را (3)و كتاب،از ايشان راه يافته اند و بسيارى از ايشان بى سامانند.

پس بر پى داشتيم براثر ايشان پيغمبران ما را و پى داشتيم به عيسى بن مريم و بداديم او را انجيل و كرديم در دلهاى آنان كه پيروى كردند[او را] (4)،

ص : 7

مهربانى و رحمت و رهبانيّتى (1)كه ابتداع كردند برآن.ننوشتيم آن را بر ايشان مگر براى طلب خشنودى خداى،نگاه نداشتند حقّ نگاهداشت آن،داديم آنان را كه گرويدند از ايشان مزد ايشان،و بسيارى از ايشان فاسق بودند.

اى كسانى كه بگرويديد بترسيد از خداى و ايمان آريد به رسول او تا بدهد شما را دو نصيب از رحمت خويش و كند شما را روشنايى كه برويد،و بيامرزد شما را و خداى آمرزنده و مهربان است.

[4-ر] تا بدانند اهل كتاب كه نيستند توانا بر چيزى از فضل خداى،و فضل به دست خداست بدهد آن را كه خواهد و خداى خداوند رحمت و بزرگوار است (2).

قوله تعالى-عزّ و علا: سَبَّحَ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ -الآية.

حق تعالى گفت:تسبيح كرد و مى كند خداى را-جلّ جلاله-آنچه در آسمان و زمين است.بيان كرديم پيش از اين كه:«تسبيح»تبعيد و تنزيه باشد خداى را -جلّ جلاله-از صفات نقص و آنچه بدو لايق نباشد از عقلا اين بود و از ناعاقلان و جمادات دليل باشد بر آنكه آن را (3)خالقى هست مستحقّ[تسبيح و مثله قوله تعالى: وَ لِلّٰهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ (4)،يعنى افعال او كه در آسمان و زمين است دليل مى كند كه آن را فاعلى هست مستحقّ] (5)سجود،براى

ص : 8

آن كه وجود او دليل كند بر صانعى مستحقّ سجده،نگرنده در او به علم رسد، آنگه سجده كند.چون حامل بر سجده او باشد به مثابت آن باشد كه سجدۀ آن (1)كرده باشد،و هرچه در آسمان و زمين است از آنچه قديم تعالى-جلّ جلاله-مختص است به قدرت بر اين (2)،چون در او نگردند دليل كند بر آنكه آن را خالقى و صانعى هست،فهذا معنى تسبيح الجمادات-و اين فصل مشبع برفت (3)في قوله: وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّٰ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ ، (4)گفت:تسبيح مى كنند (5)خداى را هرچه در آسمان و زمين است،و اين معنى (6)كه گفتيم: وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ،و آن خداى عزيز و منيع غالب قاهر محكم كار است.

لَهُ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،ملك آسمان و زمين او راست،او زنده كند مردگان را و بميراند زندگان را. وَ هُوَ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ،و او بر همه چيز قادر و تواناست.

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّٰاهِرُ وَ الْبٰاطِنُ ،[او اوّل است و آخر و ظاهر و باطن.در اين بسيار قولها گفته اند،آنچه محقّقان گفتند آن است كه:او اوّل است] (7)،يعنى قديم است،به وجود بود پيش از همۀ موجودات و همۀ موجودات به او موجود شد (8)امّا بنفسه أو بواسطة،و آخر است يعنى همه چيزها فانى شود و او بماند.او اوّل موجودات است بر اين معنى و آخر موجودات است بر اين معنى.و ظاهر است،يعنى ظاهر الوجود است به دليل از أدلّه (9)كه بر ثبوت و

ص : 9

وجود (1)او برخاسته است به حدّى است كه پندارى ظاهر است بر حاسّه (2).و باطن است به آن معنى كه از حواس دور است،و او را هيچ حاسّه از حواس ادراك نكند.

عبد اللّه عبّاس گفت:اوّلى است بى ابتدا و آخرى است بى انتها،و ظاهر است يعنى غالب و قاهر و عالى بر همه چيزها،هرچه (3)جز اوست زير اوست و دون (4)او در رتبت،و باطن[است،يعنى عالم است به كارهاى پوشيده،ضحّاك گفت:آن خواست كه اوّل اوّلها از اوست و] (5)آخر آخرها بدوست و ظهور هر ظاهر و بطون هر باطن.

مقاتل حيّان گفت:اوّل است كه كس او را به اوّل نكرد،و ظاهر است بى اظهار كس،و باطن (6)بى ابطان كس.يمان گفت:اوّلى قديم است و آخرى رحيم است و ظاهرى حكيم است و باطنى عليم.محمّد بن الفضل گفت:اوّل است به برّ خود (7)و آخر است به عفو خود،و ظاهر به احسان و باطن به پوشيدن گناه بر بندگان.

ابو بكر ورّاق گفت:هو الأوّل بالأزليّة و الآخر بالأبديّة،و الظّاهر بالأحديّة،و الباطن بالصّمديّة.حسين بن الفضل گفت:اوّل است بى ابتدا و آخر است بى انتها و ظاهر است بى اقتراب و باطن است بى حجاب.عبّاد گفت:اوّل

ص : 10

است،يعنى سابق است به فعل خيرات و احسان او بر همۀ احسانها مقدّم،و آخر است پس از فناى خلق،و ظاهر است به غلبه بر همه چيز با آن كه پوشيده است از چشمها،و باطن است يعنى عالم است به خفاياى امور.

سدّى گفت:اوّل است به توفيق توحيد،و آخر است به توفيق توبه،و ظاهر است به توفيق سجود (1)،و باطن است به ستر عيوب (2).ابن عطا گفت:اوّل است به كشف احوال دنيا تا رغبت نكنند در او،و آخر است به كشف احوال عقبى تا نشكيبند از او،و ظاهر است بر دلهاى دوستان تا بشناختند او را،و باطن است از دلهاى دشمنان تا منكر شدند او را،و بعضى ديگر گفتند:اوّل است به تكوين، بيانه قوله تعالى: إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَيْءٍ إِذٰا أَرَدْنٰاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (3)،و آخر است به تلقين (4)، يُثَبِّتُ اللّٰهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّٰابِتِ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا (5)،و ظاهر است به تبيين،بيانه: يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ (6)،و باطن است به تزيين،بيانه: وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ (7).

محمّد بن عليّ التّرمذى گفت:الاوّل بالتّأليف،و الآخر بالتّكليف، و الظّاهر بالتّصريف،و الباطن بالتّعريف.جنيد گفت:الأوّل بشرح القلوب، و الآخر بغفران الذّنوب،و الظّاهر بكشف الكروب،و الباطن بعلم الغيوب.

در خبر است كه:عمر خطّاب از اين آيت پرسيد كعب أحبار را، گفت:معنى آن است كه[4-پ]اوّل چنان داند كه آخر،و باطن چنان داند كه ظاهر.و گفتند:اوّل است به هيبت و سلطان،و آخر است به رحمت

ص : 11

و احسان،و ظاهر است به حجّت و برهان،و باطن است به عصمت و امتنان.و گفتند:هو الاوّل بالهداية،و الآخر بالكفاية،و الظّاهر بالولاية،و الباطن بالرّعاية[و قيل:هو الأوّل بالانعام،و الآخر بالاتمام،و الظّاهر بالاكرام،و الباطن بالالهام] (1)و قيل:هو الاوّل بتسمية الأسماء،و الآخر بتكملة النّعماء،و الظّاهر بتسوية الأعضاء،و الباطن بصرف اللّأواء (2).و قيل:هو الاوّل بانشاء الخلائق[و الآخر بافناء الخلائق] (3)و الظّاهر باظهار الحقائق،و الباطن بعلم (4)الدّقائق.بعضى گفتند:اين«واو»ها صله است،و التّقدير:هو الأول الآخر الظاهر الباطن،تا عطف شىء نباشد بر نفس خود،و درست آن است كه«واو»هاى عطف بر جاى خود است و اختلاف صفات به جارى مجرى موصوفات (5)كرد، چنان كه شاعر گفت در اين بيت-شعر:

الى الملك القرم و ابن الهمام***و ليث الكتيبة في المزدحم

قتاده گفت:روايت كرده اند ما را كه رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- [يك روز] (6)با صحابه نشسته بود،ابرى بر آمد.اصحاب را گفت:شما دانيد تا اين چيست؟گفتند:خداى و رسول عالم تر (7).گفت:اين را عنان (8)خوانند،اين ابرى است كه زمين را سيراب كند.خداى تعالى اين ابر را براند بر قومى كه او را شكر نكنند و او را نخوانند،آنگه گفت:دانيد تا از بالاى اين چيست؟گفتند:اللّه و رسوله اعلم،خداى و رسول عالم تر (9).گفت:[بالاى او] (10)آسمان دنياست و آن را

ص : 12

رقيع خوانند و آن موجى مكفوف است و سقفى محفوظ،آنگه گفت:دانيد كه پس از آن چيست؟گفتند:خداى و رسول عالم تر (1)،گفت:بالاى آن آسمان دوم است و از آسمان دوم تا اوّل (2)پانصدساله راه است[و از هر آسمانى تا به آسمانى پانصدساله راه است.آنگه از بالاى آن عرش است.و از آسمان هفتم تا به عرش پانصدساله راه است] (3).آنگه گفت:دانيد تا زير شما چيست؟گفتند:

خدا و رسول عالم تر (4)،گفت:زمينى ديگر است،و از اين زمين تا (5)آن زمين پانصدساله راه است،همچنين گفت (6):تا هفت زمين (7).آنگه گفت:به آن خدايى كه جان محمّد به دست اوست كه اگر[خداى را] (8)بخوانيد از بالاى عرش جواب دهد شما را و از زير هفتم زمين جواب دهد شما را،آنگه اين آيت برخواند (9): هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّٰاهِرُ وَ الْبٰاطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ،و مراد آن است بعلم و قدرت و خلق.

ابو صالح روايت كرد از ابو هريره كه:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- يك روز در حجرۀ حضرت (10)فاطمه شد-عليها السّلام-از او فاطمه (11)خادمه اى خواست.رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-گفت:تو را راه نمايم بر چيزى كه تو را بهتر است از اين كه تو مى خواهى.گفت:چيست آن؟گفت بگوى:

اللّهمّ ربّ السّماوات[السّبع] (12)و ربّ العرش العظيم،ربّنا و ربّ كلّ شيء منزل التّورات و الانجيل و الفرقان فالق الحبّ و النّوى،أعوذ بك من شرّ كلّ شيء انت اخذ

ص : 13

بناصيته انت الاوّل فليس قبلك شيء،و أنت الآخر فليس بعدك شيء،و انت الظّاهر فليس فوقك شيء،و انت الباطن فليس دونك شيء،اقض عنّا الدّين و أغننا من الفقر.

[ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ،و او به همه چيز داناست] (1).

هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ ،گفت:او آن خداست كه آسمان و زمين بيافريد در شش روز. ثُمَّ اسْتَوىٰ عَلَى الْعَرْشِ ،پس بر عرش مستوى (2)شد.و تفسير اين بگفته ايم چند جايگاه. يَعْلَمُ مٰا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ ،داند آنچه در زمين شود و آنچه از زمين برآيد،و آنچه از آسمان فرود آيد و آنچه بر آسمان شود.

وَ هُوَ مَعَكُمْ ،و او با شماست هركجا باشيد به معنى علم،يعنى عالم است به احوال شما بر وجهى كه بر او هيچ پوشيده نيست به مانند آن كه كسى با كسى باشد از او غايب نباشد. وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ،و خداى به هرچه شما مى كنيد عالم است.

لَهُ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،ملك آسمان و زمين او راست از روى خلق و نفاذ امر و امضاى تصرّف. وَ إِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ،و بازگشت كارها با اوست.

يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهٰارِ وَ يُولِجُ النَّهٰارَ فِي اللَّيْلِ ،شب (3)در روز آرد (4)و روز (5)در شب آرد (6)،و اختلاف اقوال در او (7)برفته است در سورت آل عمران. وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ ،و او عالم است با آنچه در دلهاست.و مراد«بذات الصّدور»اسرار است[5-ر]،پندارى (8)سرّ را بر دل خود (9)مستولى كرد،كقولهم:

ذات مال.

ص : 14

آمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ،گفت:ايمان آريد به خداى و رسول او.و انفقوا،و هزينه كنيد (1). مِمّٰا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ ،از آنچه شما را در آن خليفه كرد، يعنى به ميراث از ديگران به شما رها كرد،و قيل:مملّكين معمّرين فيه،مملّك و معمّر كرد شما را در آن. فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ ،آنان كه ايمان دارند از شما و نفقه كنند ايشان را مزدى بزرگ باشد و ثوابى عظيم.

آنگه بر سبيل انكار و تقريع گفت:و ما لكم،[«ما»استفهام است] (2)،چه بوده است شما را كه ايمان نمى آريد به خداى! وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ ،«واو»حال راست،و حال آنكه (3)رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شما را مى خواند و دعوت مى كند تا به خداى ايمان آريد. وَ قَدْ أَخَذَ مِيثٰاقَكُمْ ،[هم«واو»حال است،يعنى و حال حالى كه عهد از شما بستده است با آن كه در عقل شما مقرّر بكرده است و مركوز وجوب معرفت و توحيد و عدل او،و وجوب تصديق انبيا و رسل او،و برآن دليلها اقامت كرده است و حجج نصب كرده] (4).عامّۀ قرّاء[خواندند:أخذ ميثاقكم بر فعل مستقيم و نصب«ميثاق»على معنى و قد اخذ اللّه ميثاقكم] (5)،مگر ابو عمرو كه او خواند:و قد اخذ ميثاقكم،على الفعل المجهول (6)،و پيمان شما فراگرفته اند (7). إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ،اگر ايمان داريد.گفتند:

معنى آن است كه اگر هيچ ايمان خواهيد آوردن وقتى از وقتها،اكنون اولى تر است كه ايمان آريد (8)كه هم دعوت رسول است و هم ادلّۀ عقل هست بر صحّت اسلام و نبوّت رسول ما-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.و گفتند:[اگر] (9)به چيزى ايمان خواهيد آوردن لقيام الدّلالة عليه،اين جاى آن است كه به او

ص : 15

ايمان آريد (1).[و در آيه دليل است بر بطلان جبر،چه از حكيم نيكو نباشد كه كافر را منع كند از ايمان به خلق قدرت موجبۀ كفر و سلب قدرت موجبۀ ايمان.آنگه گويد: مٰا لَكُمْ ،چه بوده است شما را كه ايمان نمى آريد] (2).

هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلىٰ عَبْدِهِ آيٰاتٍ بَيِّنٰاتٍ ،آنگه گفت:او آن خداست كه بر بندۀ خود يعنى محمّد-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-فروفرستاد آياتى و علاماتى و دلايلى روشن. لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَى النُّورِ ،تا برون آرد شما را از تاريكى به روشنايى.خلاف كردند در آن كه فعل اخراج[را] (3)اسناد با كيست!بعضى گفتند:راجع است با خداى تعالى-جلّ جلاله-و گفتند:راجع است با رسول- صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و هر دو محتمل است و نيكو. وَ إِنَّ اللّٰهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ ،و خداى تعالى به شما مهربان و رحيم است.

وَ مٰا لَكُمْ ،[«ما»هم استفهاميّه است] (4)آنگه گفت هم بر سبيل تقريع و ملامت: وَ مٰا لَكُمْ (5)چيست شما را و چه افتاده است شما را كه نفقه نكنيد (6)در سبيل خداى و آن جهاد است (7)و وجوه مصالح دينى و ابواب برّ او (8). وَ لِلّٰهِ مِيرٰاثُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،و خداى را ميراث آسمانها و زمينها،يعنى اهل آسمانها و زمين كه بميرند همه،خداى تعالى باقى باشد.آنگه بيان كرد فضل سابقان را، گفت: لاٰ يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ ،راست نباشد (9)آنان كه نفقه كنند پيش از فتح.بيشتر مفسّران گفتند:مراد فتح مكّه است،و شعبى گفت:مراد صلح حديبيّه است براى آن كه در خبر آمد كه رسول را-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-گفتند:صحابه (10)بر صلح حديبيّه كه اين فتح است؟گفت:آرى فتحى

ص : 16

عظيم است. وَ قٰاتَلَ ،و با نفقه قتال كند در نصرت دين رسول اللّه-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم. أُولٰئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً ،ايشان را درجه بزرگوار بود از درجۀ آنانى كه پس از آن نفقه كنند و قتال.

ابو سعيد خدري روايت كرد كه رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- گفت:نزديك است كه قومى آيند كه اعمال شما (1)حقير دارند در جنب اعمال خود.ما گفتيم:كيستند ايشان يا رسول اللّه؟قريش اند؟گفت:نه،از ايشان تنگ دل تر باشند و اشارت كرد به يمن و گفت اهل يمن اند:

الا انّ الايمان يمان و الحكمة يمانية.

گفتند (2):يا رسول اللّه ايشان بهترند از ما؟گفت:به آن خداى كه نفس من به فرمان اوست كه اگر يكى از ايشان به مانند كوهى از زر نفقه كند به پايۀ شما نرسند و نه به نيمۀ آن،آنگه انگشتان به هم بازنهاد و انگشت كهترين (3)برداشت و گفت:اين چنين است (4)فضل ميان[ما و] (5)مردمان ديگر كه فضل اين (6)انگشتان بر انگشت كهين و اين آيت بخواند: لاٰ يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ -الآية.

از (7)عموم آيت آن است كه خداى تعالى رفع تسويه كرد ميان آنان كه پيش از فتح مكّه و يا حديبيّه نفقه و قتال كردند،و اين به دو خصلت بازبسته است:

يكى سخاوت و يكى شجاعت.و اتّفاق است كه در اين دو خصلت[5-پ] بل ساير خصايل (8)حضرت اميرالمؤمنين على-صلوات اللّه و سلامه عليه (9)-

ص : 17

مقدّم بود بر صحابه و از هيچ كس در اين دو خصلت بازنگفتند كه از او،تا در خبر است كه:يك روز اعرابى (1)بر او سؤال كرد،او و كيل را گفت:

اعط الاعرابىّ ألفا، اعرابى را هزار (2)بده.گفت از زر دهم (3)يا از سيم؟گفت:

كلاهما عندي حجران فاعط الاعرابىّ انفعهما له گفت:هر دو به نزديك من سنگ است (4)،اعرابى را آن ده كه او را نافعتر بود،امّا قتال كس خلاف نخواهد كردن،پس آيت اگر تخصيص كنند به قومى دون قومى آنچه مضمون اوست به او لايق تر است ازآن كه به ديگر كس.

آنكه گفت:اينان نيز كه پس از فتح نفقه و قتال كردند بى نصيب نيستند، هركس حظّ خود دارد. وَ كُلاًّ وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنىٰ ،گفت:همه را وعده داد خداى به آن نيكوتر از آنچه كرده باشند.و«حسنى»تأنيث احسن باشد. وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ،خداى تعالى به آنچه شما مى كنيد داناست تا جزا دهد شما را بدانچه مى كنيد.

مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً ،آنگه تحريض كرد خلق را بر انفاق و زكات و صدقه و نفقه،گفت:كيست آن كه قرض دهد به خداى تعالى قرضى نيكو؟آن دادن تو را قرض خواند تا بدانيد كه جزاى آن واجب است (5)به منزلۀ (6)جزاى دين و گزاردن قرض،آنگه بيان كرد كه:از يك روى با قرض ماند و آن وجوب قضاست،و از يك روى با تجارت ماند كه يكى را ده عوض باشد و هفتاد هفتصد (7)،گفت:خداى دادن آن را مضاعف كند و او را مزدى و ثوابى باشد با كرامت.

ص : 18

آنگه گفت: يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ ،ياد كن اى محمّد آن روزى كه تو بينى مردان مؤمن را و زنان مؤمنات را كه نور ايشان مى رود و سعى مى كند و مى شتابد در پيش ايشان و بر دست راستشان،گفتند:جملۀ جهات خواست،الّا آن است كه اكتفا كردند به ذكر بعضى از كل،بعضى ديگر گفتند:تخصيص جهت از پيش براى آن كرد كه نور از رويهاى ايشان مى تابد براى وضو و نماز و سجده كه كرده باشند،

لقوله-عليه السّلام: امّتى الغرّ المحجّلون يوم القيمة من آثار الوضوء ،گفت:امّت من أغرّ محجّل باشند روز قيامت از آثار وضو و نماز،و امّا (1)دست راست در خبر است كه:بندۀ مؤمن كه او تسبيح كرده باشد به انگشتان شمرده (2)و نگاه داشته از سر هر (3)انگشتى از انگشتان او به مانند مشعله اى نور مى درخشد (4).

عبد اللّه مسعود گفت:نورشان به قدر عملشان باشد،مرد بود كه نور او چند درخت خرما باشد.و بود كه چند قامت مردى بود،و آن كس را كه از آن كمتر نبود به مقدار انگشتى باشد،گاه[بتابد كه] (5)ببينند و گاه نبينند.

قتاده گفت مرا روايت كردند از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-كه او گفت:روز قيامت مرد باشد كه نور او چندان باشد كه از مدينه تا عدن و صنعاء (6)يمن تابد،و كم از آن تا چندانى بود كه جاى قدم خود بيند و بس،و مؤمن بود كه او را چندانى نور بود كه آتش دوزخ را بنشاند و تاب ببرد تا آنجا كه بر صراط مى گذرد،از دوزخ آواز مى آيد[كه] (7):

جز يا مؤمن فانّ نورك اطفأ لهبي ،بگذر اى مؤمن كه نور تو نار ما را بكشت.

بشريكم اليوم جنّات تجري من تحتها الانهار ،

ص : 19

يعنى فرشتگان گويند ايشان را كه:مژده (1)شما را امروز بهشتهاست كه در زير درختان او جويها مى رود. خٰالِدِينَ فِيهٰا ،در آنجا هميشه باشند. ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ،آن (2)ظفرى و (3)دست يافتنى بزرگ است.

آنگه چون ذكر مؤمنان بكرد،ذكر منافقان با آن بگفت تا هر دو معلوم شود، گفت:ياد كن اى محمّد آن روز كه گويند مردان منافق و زنان منافقات مؤمنان را «انظرونا».و اين آنگه باشد كه مؤمنان در قيامت آيند با نور تمام،منافقان از دور بنگرند به نور ايشان،ايشان را بشناسند،در دنبال ايشان افتند و ايشان را مى گويند: اُنْظُرُونٰا ،انتظار ما كنيد. نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ [6-ر]،تا ما از نور شما روشنايى بازگيريم و از چراغ شما چراغى برافروزيم.«نظر»در آيت به معنى انتظار است،يقول العرب:انظرني،أى انتظرني،و حمزه خواند و يحيى و أعمش:«انظرونا،أى أمهلونا،ما را مهلت دهيد،يعنى بر ما تعجيل مكنيد من الانظار و هو الإمهال،و قال عمرو بن كلثوم-شعر:

ابا هند فلا تعجل علينا***و انظرنا (4)نخبّرك اليقينا

مفسّران گفتند:مؤمنان روز قيامت در عرصۀ قيامت آيند،به نور عمل خود صراط مى برند،و منافقان درآيند در قدر پايۀ خود نورى ضعيف بود ايشان را على وجه المكر و الخديعة بمعنى العذاب لقوله تعالى: يُخٰادِعُونَ اللّٰهَ وَ هُوَ خٰادِعُهُمْ (5)، ايشان به آن نور ضعيف راه مى برند گه بتابد تا بروند،گه بميرد تا (6)بمانند،ناگاهى (7)بادى برآيد و نور ايشان بنشاند،ايشان عند آن حال كه در تاريكى بمانند اين گويند كه:

ص : 20

اُنْظُرُونٰا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ ،گفت و ازآنجاست كه حكايت كرد از مؤمنان كه:

يَقُولُونَ رَبَّنٰا أَتْمِمْ لَنٰا نُورَنٰا (1)،ترس آن را كه نبايد كه با ايشان هم آن معامله رود و يكى از شعرا اين قدر تضمين كرد در مصراعى گفت:

أثّرت أيدى البلى في دوركم***منذ اقوت دوركم عن (2)حوركم

قد ضللنا في دجى ليل النّوى***فانظرونا نقتبس من نوركم

جواب دهند مؤمنان ايشان را كه (3): اِرْجِعُوا وَرٰاءَكُمْ ،بازپس رويد و طلب نور ازآنجا كنيد كه ما (4)نور از دنيا آورديم،اين نور آن وضوهاست به طهارتها كه ما در سرماى سرد كرديم (5)،ايشان در اين باشند. فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ ،بزنند ميان ايشان بارويى (6)،ديوارى بكنند (7)كه آن را درى بود.كسائي گفت«با»صله است،و التّقدير:ضرب بينهم سور.گفتند:اين ديوارى باشد حاجز و حايل ميان بهشت و دوزخ كه

باب باطنه فيه الرّحمة ،در اندرون او (8)رحمت بود،مراد به«باطن»بهشت است. فِيهِ الرَّحْمَةُ ،در او رحمت است.و قوله:فيه،ضمير راجع است با لفظ دون (9)معنى. وَ ظٰاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ ،اى من قبل الظّاهر العذاب،و ظاهر او از قبل ظاهر[او] (10)عذاب باشد،يعنى دوزخ.ابو سيّار (11)گفت:با علىّ بن عبد اللّه عبّاس بودم به نزديك وادى جهنّم (12)،گفت از پدرم شنيدم عبد اللّه عبّاس كه اين آيت

ص : 21

برخواند كه: فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ ،گفت:اين باره (1)است كه خداى تعالى در اين آيت گفت.عبد اللّه بن عمرو گفت در اين آيت كه:اين باره (2)كه خداى تعالى در قرآن گفت كه: فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ ،بارۀ (3)مسجد بيت المقدّس است.له باب،در مسجد است. بٰاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ ،يعنى المسجد. وَ ظٰاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذٰابُ ،يعنى آن وادى كه آن را وادى جهنّم (4)گويند.

زياد بن ابى سوده گفت:عبادة بن الصّامت را ديدم بر بارۀ (5)بيت المقدّس ايستاده از جانب شرقى و مى گريست،گفتم:يا أبا وليد (6)،چرا مى گريى؟گفت:

ازآنجا كه خبر داد ما را رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-كه:وادى دوزخ است.شريح گفت كه كعب الأحبار گفت:[له باب] (7)اين در (8)بيت المقدّس كه آن را باب الرّحمة مى گويند،آن است كه خداى تعالى گفت: فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بٰابٌ بٰاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ -الآية.

يُنٰادُونَهُمْ ،ندا كنند منافقان مؤمنان را كه: أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ ،نه ما با شما بوديم (9)؟نماز كرديم و روزه داشتيم و ميان ما مناكحت و مؤانست (10)بود. قٰالُوا :

گويند مؤمنان كه:آرى،با ما بوديد به ظاهر نه به باطن،به زبان نه به دل،به نفاق نه به وفاق. وَ لٰكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ ،خويشتن به فتنه افگنديد،يعنى خويشتن هلاك كرديد به نفاق،و مراد به اين«فتنه»هلاك است. وَ تَرَبَّصْتُمْ ،و به مؤمنان انتظار هلاك و دايره كرديد. وَ ارْتَبْتُمْ ،شاك شديد در توحيد و عدل خداى.

وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمٰانِيُّ ،آرزوهاى باطل شما را بفريفت.ابو بكر ورّاق گفت:طول الامل،

ص : 22

درازى اميد خواست.

أنس مالك روايت كرد كه رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-يك روز با صحابه نشسته بود و ايشان را وعظ مى كرد،خطها بر زمين مى كشيد در بر (1)يكديگر،آنگه خطّى ديگر از گوشه اى بكشيد[6-پ]آنگه گفت:دانيد تا اين (2)چيست؟گفتند:نه.گفت:اين مثل فرزند آدم است و آرزوهاى او،و آن خطّ ديگر اميد است چنان كه (3)او در ميان آرزوها و اميد باشد كه مرگ به او رسد و امانيّ او باطل كند.و اميرالمؤمنين على-صلوات اللّه و سلامه عليه-گفته (4):

لا تتّكل (5)على المنى فانّها بضائع النوكى، گفت:بر آرزوها تكيه مكن (6)كه آن بضاعت احمقان است،و شاعر گويد:

الا يا نفس ان ترضى بقوت***فأنت عزيزة ابدا غنيّة

دعي عنك المطامع و الامانيّ***فكم امنيّة جلبت منيّة

حَتّٰى جٰاءَ أَمْرُ اللّٰهِ ،تا فرمان خداى آمد يعنى مرگ. وَ غَرَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ ،و بفريفت شما را به خداى فريبنده اى،يعنى شيطان.صفت موصوف (7)محذوف است،و سماك بن حرب در شاذّ خواند:«غرور»به ضمّ«غين»،يعنى اباطيل.و «غرور»به ضم مصدر باشد،و به فتح اسم فاعل.قتاده گفت:بر خدعۀ شيطان مى بودند تا خداى تعالى در دوزخ فگند ايشان را.

فَالْيَوْمَ لاٰ يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ ،امروز از شما فديه نستانند،يعنى عوضى و بدلى كه شما را به آن از دوزخ بازخرند.ابن عامر و ابو جعفر و يعقوب«لا تؤخذ» خواندند به«تا»ى تأنيث لأجل الفدية،و باقى قرّاء به«يا»خواندند لتقدّم الفعل و

ص : 23

لأنّ التّأنيث غير حقيقىّ. وَ لاٰ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا ،و نه نيز از كافران فديه نستانند.

مَأْوٰاكُمُ النّٰارُ ،مأواى شما دوزخ است. هِيَ مَوْلاٰكُمْ ،[أى اولى بكم] (1)،آن اولى تر است به شما (2)،قال لبيد:

فغدت كلا الفرجين تحسب انّه (3)***مولى المخافة خلفها و أمامها

وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ ،و بد جاى بازگشتى است (4).

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا ،گفت:وقت نيامد؟كلبى و مقاتل گفتند:آيت در منافقان آمد پيش از هجرت،و سبب آن بود كه سلمان را گفتند:ما را خبر ده از آنچه در تورات ديده اى از عجايب،خداى تعالى آيت فرستاد[كه] (5): نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ (6).مدّتى از اين گفتار بازايستادند.چون خداى تعالى زجر كرد ايشان را، به آنكه گفت:قرآن نيكوترين (7)قصّه هاست و نافع ترين،ديگرباره با سر سؤال سلمان شدند،خداى تعالى آيت فرستاد: اَللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ (8).مدّتى ديگر فروگذاشتند،آنگه با سر سؤال شدند.خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت:

وقت نيست كه اين (9)مؤمنان يعنى مظهران ايمان به زبان و مبطنان كفر كه دل ايشان خاشع شود به فرمان خداى تعالى و براى امر (10)خداى.

عبد اللّٰه مسعود گفت:ميان اسلام ما و ميان آن كه ما را عتاب كردند به اين آيت الّا چهار سال نبود.آنگه مؤمنان يكديگر را عتاب كردن گرفتند،بعضى ديگر گفتند:اين وعظى است كه خداى تعالى كرد مؤمنان را مبتدأ چون از

ص : 24

ايشان قساوت قلب ديد. وَ مٰا نَزَلَ (1)مِنَ الْحَقِّ ،و آنچه فروفرستاد خداى تعالى (2)از حقّ،و محلّ«ما»جرّ است از اعراب عطفا على قوله: لِذِكْرِ اللّٰهِ .و نافع و حمزه و عاصم به روايت مفضّل و حفص خواندند:«نزل»به تخفيف«زا»،على لزوم الفعل،و آنچه فرود آمد از حق[و باقى قرّاء به«نزّل»به تشديد،و آنچه خداى تعالى فروفرستاد از حق] (3).رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-گفت:اوّل چيزى كه از امّت[من] (4)بردارند خشوع باشد. وَ لاٰ يَكُونُوا ،[در او خلاف كردند] (5)،بعضى (6)گفتند:محلّ او نصب است عطفا على قوله: أَنْ تَخْشَعَ ،و التّقدير:ان (7)لا يكونوا (8)،و بعضى ديگر گفتند:نهى است و محلّ[او] (9)جزم است چه سقوط«نون»تثنيه و جمع و«نون»تأنيث براى نصب و جزم باشد،گفت:

مباشند (10)چنان كه آنان كه ما ايشان را كتاب داديم پيش از اين،يعنى جهودان و ترسايان،[و مثله فى احتمال الوجهين اعنى النّصب و الجزم،قوله تعالى: وَ لاٰ تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبٰاطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ (11)،و قد مضى الكلام فيه] (12). فَطٰالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ ،روزگار بر ايشان دراز گشت از عهد پيغمبران،يعنى ايّام فتور دراز گشت.

فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ ،دلهاى ايشان سخت شد.

ربيع بن عميله (13)گفت از عبد اللّه مسعود كه او گفت:حديثى شنيدم از رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-كه از آن خوش تر حديث نشنيدم الّا كتاب

ص : 25

خداى تعالى،و آن آن است كه رسول-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-گفت:[7-ر] چون عهد بنى اسرائيل به مدّت پيغمبران دراز شد دلها[ى ايشان] (1)سخت شد، كتابى از بر خود بنهادند بر مراد و هواى خود و آنچه ايشان را به دل خوش آمد،و تورات بازپس پشت افگندند،چه در او احكامى بود كه ايشان را خوش نبود به آن از نواهى و موانع،چنان كه حق تعالى گفت: نَبَذَ فَرِيقٌ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ كِتٰابَ اللّٰهِ وَرٰاءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لاٰ يَعْلَمُونَ (2)،آنگه گفتند:اين نوشته بر بنى اسرائيل عرض كنند (3)،اگر قبول كنند فهو المراد و اگر نكنند بكشند (4)ايشان را، يعنى[بر] (5)احبار و علماى ايشان.[و] (6)گفتند:راى آن است كه فلان حبر كه از او عالم تر نيست بر او عرض بايد كردن،اگر او قبول كند كس رد نيارد كردن،و اگر او قبول نكند او را ببايد كشتن كه پس از آن كس بر شما اعتراض نيارد كردن.همه گفتند:راى اين است.آن حبر از اين حال خبر نداشت (7)،برفت و آياتى چند از تورات كه فرستادۀ خداى بود بر ورقى نوشت و بر سر وى نهاد و در گردن [افگند] (8)و در زير جامه.چون آن كفرۀ (9)بنى اسرائيل آمدند و كتاب محرّف خود آوردند (10)و بر او عرض كردند،او تقيّه را از (11)خوف ايشان دست برآن قرن نهاده گفت:اين كتاب خداست و تورات موسى است كه بدو انزله كرد و من بدو ايمان دارم،و مراد (12).آن بود كه در سر او بود (13)،ايشان شادمانه شدند و از بر او

ص : 26

بيامدند (1)گروهى كه خواصّ (2)او بودند اين سرّ از او دانستند.چون او فرمان يافت، اين سرّ از او (3)آشكارا كردند.خلاف در ميان بنى اسرائيل افتاد،تا به هفتاد و اند فرقه ببودند،فرقه اى مصيب اصحاب ذى القرن (4)بودند (5)،آنان كه متابعت[اين] (6)قرن كردند.

مقاتل بن حيّان گفت:مؤمنان اهل كتاب را خواست كه پيش از رسول -صلّى اللّه عليه و آله-بودند. فَطٰالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ ،يعنى خروج النّبيّ-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-.مدّت ايشان دراز شد،يعنى آمدن رسول ما-صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-.دلهاشان سخت شد تا بدعت رهبانيّت بنهادند،چنان كه گفت: وَ رَهْبٰانِيَّةً ابْتَدَعُوهٰا مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ (7).و صومعه ها بساختند و راهب شدند.بعضى بر دين عيسى بماندند و ايشان اندكى بودند و بيشتر برگشتند و ايشان آن (8)بودند كه خداى تعالى ايشان را فاسق خواند.

محمّد بن كعب گفت:جماعتى از صحابه در مكّه در سختى و قحطى (9)بودند،چون به مدينه آمدند در خصب و فراخى افتادند،بطر گرفت ايشان را دلهاشان سخت شد.

أبو وائل بن بكر روايت كرد كه عيسى-عليه السّلام-گفت كه:بسيار مگوييد الّا ذكر خداى تعالى،كه دلهاتان سخت شود و دل سخت (10)دور باشد از رحمت خداى تعالى (11)،و لكن شما ندانيد.آنگه گفت:در گناه مردمان منگريد چون خداوندان،و در گناه خود نگريد چون بندگان كه مردمان دواند:صاحب

ص : 27

عافيت و صاحب بلا.بر اهل بلا رحمت كنيد و بر اهل عافيت خداى را شكر كنيد.

فضل بن موسى الشّيبانىّ گفت:سبب توبۀ فضيل بن عياض آن بود كه او كنيزكى را دوست داشتى،شبى وعده داد كه او بر او شود (1)،او به ديوارى بر رفت و به بام خاست تا بر او شود (2)،از سراى او آوازى بر آمد كه كسى مى خواند (3):

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّٰهِ .اين آيت بر دل او آمد (4).

ساعتى بگريست،گفت:بلى و اللّه قد أنى،آرى و اللّه كه وقت آمد كه دل من نرم شود براى ذكر خداى.آنگه بازپس آمد و در ويرانه شد (5)تا آنجا بخسپد.جماعتى آنجا فرود آمده بودند،با يكدگر مى گفتند:اى قوم بيدار باشيد كه امشب فضيل بر راه است،نبايد تا (6)راه ما بزند و فضيل راهزن بود،با خويشتن گفت:نبينى كه بندگان خداى از من چگونه مى ترسند!بار خدايا توبه كردم، و علامت توبه ام آن است كه در خانۀ تو كه مسجد الحرام است مجاور باشم.

آنگه او آواز داد كه:يا قوم فضيل عياض منم،از من مترسيد كه من بر سر آن نيستم كه تا امروز بودم،آنگه ازآنجا بيرون آمد و به مكّه (7)رفت[7-پ]و مجاور بنشست.

عبد اللّه مبارك را پرسيدند كه:چنان فاسقى متهتّك كه تو بودى سبب توبۀ تو چه بود؟گفت:من سخت مولع بودم به خمر خوردن و بربط زدن.شبى از شبها در باغى بودم،خمر مى خوردم.بربط بر درختى نهادم و بخفتم.نيم شب از

ص : 28

خواب در آمدم،برخاستم تا بربط برگيرم (1)،از شاخ درخت آواز مى آمد كه: أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّٰهِ .آن آواز مرا لغطى (2)شد بترسيدم و توبه كردم و سبب توبه و زهد من اين بود (3).

اِعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا ،گفت:بدانيد كه خداى تعالى زمين را زنده كند پس ازآن كه مرده باشد از سرما در فصل زمستان. قَدْ بَيَّنّٰا لَكُمُ الْآيٰاتِ ، بيان كرديم براى شما آيات را و بيّنات را و ادلّه را. لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ،تا همانا عقل (4)كار بنديد و بر مقتضى عقل كار كنيد.

إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقٰاتِ ،ابن كثير و عاصم به روايت ابو بكر خواندند و مفضّل«مصدّقين»به تخفيف«صاد»در هر دو كلمه من التّصديق،معنى آن كه انّ المؤمنين و المؤمنات،و باقى قرّاء به تشديد هر دو«صاد»خواندند،و [اصل] (5)او متصدّق بوده است،«تا»را در«صاد»ادغام كردند،و مثله:المزمل، المدثر.و ابىّ كعب (6)خواند:انّ المتصدّقين و المتصدقات (7)،مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده. وَ أَقْرَضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً ،و اگر گويند:چگونه عطف كرد فعل را بر اسم؟گوييم از اين دو جواب گفتند:يكى آن كه«الف»و«لام»در «مصّدّقين» (8)و«مصدّقات» (9)به معنى«الّذين»است،و تقدير كلام آن است كه:

إنّ الّذين تصدقوا و اقرضوا اللّه.و جواب دوم آن كه:«الّذين»مضمر است في قوله: أَقْرَضُوا اللّٰهَ ،و التّقدير:و الّذين اقرضوا اللّه قرضا حسنا،[و نيز ممكن است كه

ص : 29

«واو»حال باشد،عطف نباشد.و بر اين قول بايد تا«قد»تقدير كنند،يعنى و قد أقرضوا اللّه قرضا حسنا.و پيش از آن خداى را قرض داده باشند و اين نيز وجهى نيكوست] (1)،گفت:آنان صدقه دهند از مردان و زنان و قرض دهند به خداى تعالى يعنى صدقات دهند به درويشان و مال بذل كنند در طاعت خداى از عمارت مسجدها و رباطها و پلها (2)و انواع خيرات و مبرّات.و براى آن قرض خواند آن را كه دهنده توقّع عوض كند كالقارض من المستقرض (3)،قرضى نيكو يعنى دادنى على ما امر اللّٰه به،بر وجهى هركدام نيكوتر. يُضٰاعَفُ لَهُمْ ،مضاعف كنند (4)ايشان را آنچه كرده باشند،يعنى ثواب و جزاى عمل ايشان.[ وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ ] (5)،و ايشان را مزدى و ثوابى باشد با كرامت.و قوله: يُضٰاعَفُ ،خبر«إنّ» است.ابن كثير و ابن عامر و ابو جعفر خواندند:«يضعّف»به تشديد«عين»من التّضعيف (6).

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ ،گفت:آنان كه ايمان آرند (7)به خداى تعالى و پيغمبران او بگروند و تصديق كنند. أُولٰئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَدٰاءُ ،ايشان صدّيقان باشند،و«صدّيق»آن بود كه كار او همه صدق بود،و فعّيل بناى مبالغه، باشد،نحو شرّيب و سكّير و خمّير (8)،و شهيدان باشند به نزديك خداى تعالى، يعنى ثواب ايشان ثواب شهيدان باشد و صدّيقان. لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ ،ايشان را

ص : 30

باشد نورشان و مزد و ثوابشان.

علما خلاف كردند در نظم اين آيت.بهرى گفتند: أُولٰئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ ،آنجا (1)وقف بايد كرد (2). وَ الشُّهَدٰاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ ،«واو»استيناف راست و او كلامى است مبتدا و رفع او بر ابتداست،و قوله: لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ ،در جاى خبر اوست،و اين قول عبد اللّٰه عبّاس است و مسروق و جماعتى (3)علما.بعضى ديگر گفتند:متّصل است به كلام پيشين و«واو» عطف راست،آنگه در معنى او خلاف كردند.ضحّاك گفت:آيت در (4)قومى آمد مخصوص از مؤمنان كه همه شهيد شدند.و بعضى ديگر گفتند:آيت در جملۀ مؤمنان آمد و معنى آن كه:ثواب ايشان ثواب صدّيقان و شهيدان باشد.

عبد اللّٰه مسعود گفت:مقاتلان بر وجوهند:يكى آن باشد كه قتال براى آن كند تا مكان او مردمان ببينند و دانند و شجاعت او[8-ر]معروف شود ميان مردمان،و بعضى آن باشند كه براى طلب دنيا و طمع غنيمت كنند،و بعضى آن باشند كه براى خداى كنند،و بسيار كس بر بستر بميرند كه ايشان ثواب شهيدان يابند.آنگه اين آيت برخواند: وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ أُولٰئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَدٰاءُ .مجاهد گفت:هر مؤمنى صدّيق باشد و شهيد،آنگه اين آيت بر خواند.عبد اللّٰه عبّاس گفت به روايتى ديگر كه:مراد به اين آيت پيغمبرانند كه ايشان شهدااند،[و شهداء] (5)جمع شهيد[باشد] (6)يعنى گواهان (7)كه هم راستگيرانند (8)و

ص : 31

هم گواهان اند (1). وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ ،و آنان كه كافر باشند و تكذيب آيات ما كنند ايشان (2)اهل دوزخ اند.

اِعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ ،گفت:بدانيد كه زندگانى دنيا بازى كودكان است و لهو و بطر (3)جوانان است و زينت زنان است و تفاخر اقران است و تكاثر توانگران است،يعنى به اين ماند.و گفتند:«ما»زيادت است،و گفتند:كافّه است.و تَفٰاخُرٌ بَيْنَكُمْ ،و فخر آوردن است ميان شما و مفاخرت و مباهات است در بسيارى مالها و فرزندان،و بعضى اهل اشارت گفتند:لعب كلعب الصّبيان،و لهو كلهو الفتيان،و زينة كزينة النّسوان،و تفاخر كتفاخر الاقران،و تكاثر كتكاثر الدّهقان.و حضرت اميرالمؤمنين على -صلوات اللّٰه و سلامه عليه-عمّار ياسر را گفت:يا عمّار!بر دنيا اندوه مخور كه جملۀ لذّات دنيا شش است:مطعوم است و مشروب و مشموم و ملبوس و منكوح و مركوب.امّا شريف ترين طعام او انگبين است و آن لعاب مگسى است،و معظم (4)شراب او آب است و همه حيوانات در او يكى اند،و شريف ترين مشموم او مشك است و او خون آهويى است،و نبيل ترين مركوبش اسب است و مردان را بر پشت او هلاك رسد،و نيكوترين ملبوس او ديباست و آن بافتۀ كرمى است،و معظم منكوح او (5)زنانند و آن

مبال في مبال است،پس دنيا را چه خطر باشد! در خبر است كه:روزى رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بگذشت به بزغالۀ مرده اى گوش بريده،گفت:كه خواهد كه اين را بخرد به درمى؟گفتند:يا رسول اللّٰه،اگر زنده بودى هم درمى نه ارزيدى به اين عيب كه دارد،فكيف كه

ص : 32

مرده است!گفت:دنيا بر خداى خوارتر است ازآن كه اين بر اهلش.

در خبر است كه:رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شترى بود آن را عضباء گفتندى،با هيچ شتر مسابقه نكردى الّا (1)سبق بردى.روزى اعرابى (2)بيامد بر شترى جوان و با او مسابقه كرد و شتر اعرابى سبق ببرد ناقۀ عضباء را.صحابۀ رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم (3)-دلتنگ شدند.رسول صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:دل خوش داريد،

انّ حقّا على اللّٰه ان لا يرفع شيئا من الدّنيا الّا وضعه ،بر خدا واجب است كه هيچ چيز از دنيا (4)رفيع نكند و الّا وضيع بكند (5)آن را.و زاهدى را گفتند:دنيا را وصفى كن براى ما،گفت:هى جمّة المصائب رنقة المشارب لا تمتّع صاحبا بصاحب،گفت:مصيباتش بسيار است و مشاربش تيره است و دوستى را به دوستى برخوردارى ندهد،و لابن دريد (6):

و من عادة الأيّام انّ صروفها***اذا سرّ منها جانب يبك جانب

و[قال] (7)الآخر:

هى الدّنيا تقول بملإ فيها***حذار حذار من بطشي و فتكي

و لا يغرركم حسن (8)ابتسامي***فقولي مضحك و الفعل مبكى

ثابت بن سعيد گفت:دنيا چون دنبال كژدم است كه در او الّا نيش و زهر نيست.مأمون گفت:اگر دنيا را پرسند كه خود را وصفى كن،از اين بليغتر نگويد كه شاعر گفت:

اذا امتحن الدّنيا لبيب تكشّفت***له عن عدوّ في ثياب صديق

ص : 33

و للآخر فيها:

و التذّ ما أهواه و الموت دونه***كشارب سمّ في اناء مفضّض

و للآخر فيها (1):

أراها و ان كانت تحبّ كانّها***سحابة صيف عن قليل تقشّع

و للآخر فيها:

لا تلهينّك دنيا طال ما لعبت***بالنّاس قبلك أيّما لعب

غرّارة اهلها منها على وجل***اىّ امرئ بسهام الدّهر لم يصب

آنگه حق تعالى مثل زد او را گفت: كَمَثَلِ غَيْثٍ ،گفت:چون بارانى است [8-پ]كه در وقت حاجت ببارد،براى آن غيث خوانند[اين باران را] (2)،كه غياث خلق باشد و فريادرس بود،و بر توسّع ابر را غيث خوانند چنان كه باران را و ابر را سماء خوانند،گفت:دنيا به ابرى ماند كه در وقت حاجت بارانى ببارد،آنگه چندانى نبات نيكو رايق از او پديد آيد (3)كه برزگران (4)را به عجب آرد،آنگه روزى چند برآيد و ايّام ربيع بگذرد و اعتدال هوا و باران منقطع شود و تابستان گرم شود و آفتاب بالا گيرد. ثُمَّ يَهِيجُ (5)،آنگه آن نبات خشك شود. فَتَرٰاهُ مُصْفَرًّا ،تو آن را زرد بينى،[سبزى] (6)و طراوت و آب و رونق (7)از او برود (8). ثُمَّ يَكُونُ حُطٰاماً ،آنگه پوسيده و شكسته شود.و اصل كلمه از «حطم»است و هو الكسر.باد آن را در عالم ببرد و بپراگند و متلاشى شود و از او هيچ نماند (9): وَ فِي الْآخِرَةِ عَذٰابٌ شَدِيدٌ ،و صاحب و جامع و طالب او را بغير

ص : 34

حلّه (1)عذابى سخت بود در قيامت.و اگر از وجه حلال طلب كرده باشد و به حلال قناعت كرده باشد و از آن تعدّى نكرده باشد به حرام،نه در جمعش نه در انفاقش از رضاى خداى تعالى در گذشته نباشد (2)،او را از خداى تعالى آمرزش باشد و خشنودى.آنگه[گفت] (3):بر جمله دان (4)كه زندگانى دنيا هيچ نيست الّا غرور و سراى فريفتن.

سٰابِقُوا ،آنگه گفت براى تحريض مكلّفان بر طلب مغفرت و رضاى خداى:مسابقت كنيد و بشتابيد به آمرزش خداى تعالى به افعالى (5)از توبه و طاعات كه شما را به آمرزش رساند و جنّت و بهشتى كه عرض او چندان است كه عرض و پهناى آسمانها و زمين،[يعنى] (6)چون عرض او چندين باشد،طول او بنگر تا چند باشد.

در خبر است كه:روزى (7)جبرئيل-عليه السّلام-خواست تا طول بهشت بداند،چند هزار سال مى پريد،بماند.از خداى تعالى (8)قوّت خواست.خداى تعالى قوّتش زيادت كرد.مدّتى ديگر مى پريد تا چند بار مدد خواست و خداى تعالى او را قوّت داد (9)،گفت:بار خدايا بيشتر گذشته ام (10)يا بيشتر مانده؟حورى از خيمه آواز داد كه (11):يا روح اللّٰه،چرا خويشتن را مى رنجانى؟چندين هزار سال است كه (12)مى پرى،هنوز از ملك من بيرون نشدى.جبرئيل گفت:تو كيستى؟ گفت:من حورى ام از حوريان كه مؤمنى را باشم از مؤمنان.

ص : 35

در حكايت الصّالحين (1)مى آيد كه:زاهدى بود از جملۀ زهّاد،به نماز شب برخاستى (2)و نماز كردى و قرآن خواندى.چون به آيتى (3)وعيد رسيدى،آن آيت باز مى خواندى و تكرار مى كردى و مى گريستى.شبى از شبها به اين آيت رسيد كه:

وَ جَنَّةٍ عَرْضُهٰا كَعَرْضِ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ ،مى خواند و مى گريست.بر ديگر روز همسايگان او گفتند:هر شب بر آيت وعيد مى گريستى (4)،امشب بر آيت وعد (5)مى گريستى؟گفت:براى آن كه خداى تعالى مى گويد:[مرا] (6)بهشتى است كه پهناى او چند آن است كه پهناى آسمان و زمين،چندان كه نگاه مى كنم (7)مرا آنجا جاى (8)قدم نيست.

أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ ،ببجارده اند (9)براى آنان كه به خداى ايمان دارند و به پيغامبران او. ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ ،اين نعمت و فضل خداى است. يُؤْتِيهِ مَنْ يَشٰاءُ ،به آن كس (10)دهد كه او خواهد،براى آن كه اگرچه ثواب واجب است و به استحقاق باشد،خداى تعالى به تكليف كردن و اسباب (11)مقدّمات،به او (12)متفضّل است،براى آن گفت: ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشٰاءُ.وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ،و خداى تعالى خداوند فضل و بزرگوارى است.

مٰا أَصٰابَ مِنْ مُصِيبَةٍ ،گفت:نرسد هيچ مصيبت در زمين از قحط و تنگى و آفت و هلاك زرع و ثمار. وَ لاٰ فِي أَنْفُسِكُمْ ،و نه در نفسهاى شما از بيمارى (13)و دردها و رنجها و دلتنگيها.شعبى گفت:مراد به مصيبت هر چيزى است كه به

ص : 36

مردم رسد از خير و شر و نيك و بد و بيمارى و تن درستى و تنگى و فراخى و خرّمى و دژمى،بيانش قوله تعالى: لِكَيْلاٰ تَأْسَوْا عَلىٰ مٰا فٰاتَكُمْ وَ لاٰ تَفْرَحُوا بِمٰا آتٰاكُمْ (1)-الآية.

إِلاّٰ فِي كِتٰابٍ ،الّا در كتاب است،يعنى در لوح محفوظ. مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهٰا ،از پيش آن كه ما بيافريديم آن را.خلاف كردند[9-ر]در آن كه آن (2)ضمير راجع با چيست (3).بعضى گفتند:راجع است با زمين،[يعنى] (4)پيش ازآن كه [ما] (5)زمين آفريديم (6).بعضى[دگر] (7)گفتند:راجع است با«انفس».عبد اللّٰه عبّاس گفت:راجع است با«مصيبت».بر اين قول كلمه اى مخصوص باشد به افعال خداى تعالى.أبو العاليه گفت:راجع است با نسمه و هى النّفس. إِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَسِيرٌ ،آن بر خداى تعالى آسان است،هم خلق آن و هم حفظ آن و هم دفع آن.

لِكَيْلاٰ تَأْسَوْا عَلىٰ مٰا فٰاتَكُمْ وَ لاٰ تَفْرَحُوا بِمٰا آتٰاكُمْ ،گفت:تا دلتنگ نشويد بر آنچه از شما فايت شود و خرّم نشويد بر آنچه خداى داد شما را.و عامۀ قرّاء خواندند به«الف ممدود»من الايتاء الّذي هو الإعطاء،و ابو عمرو خواند:بما أتاكم به«الف»مقصور من الاتيان،و ابو عبيده (8)اين اختيار كرد للزوم الفعلين، گفت:تا هر دو فعل لازم باشد-اعنى فوت و اتيان.عكرمه گفت:[هيچ كس] (9)نباشد كه او را خرّمى و دژمى نباشد،بايد تا (10)در حال خرّمى شاكر باشد و در حال دژمى صابر.عبد اللّٰه مسعود گفت:اگر پاره اى آتش بر من افگنند تا از من چندان كه بدو رسد بسوزد دوستر دارم ازآن كه آن را كه باشد گويم كاشكى تا نبودى،يا

ص : 37

آن چيز كه نباشد گويم كاشكى تا بودى،و متنبّئ گويد (1)-شعر:

لا اشرئب الى ما لم يفت طمعا***و لا أبيت على ما فات حسرانا

و لا أسرّ بما غيرى الحميد به***و لو حملت الىّ الدّهر حملانا (2)

و قاضى ابو الحسن علىّ بن عبد العزيز الجرجانىّ گويد اين معنى در قصيده اى-شعر:

و انّى اذا ما فاتنى الأمر لم أبت***أقلّب كفّي اثرة متندّما

و لكنّه ان جاء عفوا قبلته***و ان مال لم اتبعه هلاّ و ليتما

و حضرت امام جعفر صادق-صلوات اللّٰه و سلامه عليه-گفت (3):

يا بن آدم مالك تأسّف على مفقود لا يردّه اليك الفوت و ما لك تفرح بموجود لا يتركه في يديك الموت، گفت:چرا غمناك مى شويد بر مفقودى كه چون فوت شوى با تو نيايد.و چرا خرّم مى باشيد به موجودى كه مرگ آن را به تو رها نكند.بوذرجمهر را گفتند:

يا حكيم،چرا دلتنگ نشوى بر آنچه فايت شود و خرّم نشوى به آنچه به تو آيد؟ گفت:براى آن كه فايت را تلافى نتوان[كردن] (4)به عبرت و حاصل را استدامت نتوان كردن به حبرت (5).

فضيل گفت در اين معنى:الدّنيا مفيدة مبيدة (6)،دنيا فايده دهنده است و ستاننده،و آنچه بستاند بازندهد،و آنچه بدهد زود بستاند (7).حسين بن الفضل گفت:خداى تعالى به اين آيت خلقان را تنبيه كرد (8)بر آنكه بر فايت صبر كنند و برپاينده خرّم نباشند،يا دست از هر دو بدارند و به قضاى او راضى شوند.

قتيبة بن سعيد گفت:در بعضى أحياء عرب شدم،صحرايى ديدم پر از

ص : 38

شتر مرده چندان كه آن را عدد ندانستم.عجوزى (1)را ديدم،پرسيدم كه (2):اين شتران كه را بودند؟گفت:آن پير (3)را كه برآن تل نشسته است و پشم مى تابد.

برفتم و گفتم:يا پير،اين همه تو را بوده است؟گفت:به نام من بوده است.گفتم:

چه رسيد اينان را؟گفت:آن كه داد بستد (4).گفتم:در اين باب چيزى گفتى؟ گفت:بلى دو بيت گفته ام.گفتم:چيست آن؟گفت-شعر:

و الّذي انا عبد من خلائقه***فالمرء (5)في الدّهر نصب الرّزء (6)و المحن

ما سرّنى أنّ (7)ابلي في مباركها***و ما جرى من قضاء اللّٰه لم يكن

سلام خوّاص گفت:هركه او خواهد كه هر دو سراى او را باشد،بايد تا با طريقت ما آيد تا دنيا و آخرت در دست او نهند.گفتند:طريقت (8)شما چيست؟ گفت:رضا به قضا و مخالفت هوا،آنگه اين بيتها بگفت-شعر:

لا تطل الحزن على فائت (9)***فقل ما يجدي عليك الحزن

سيّان محزون على ما مضى***و مظهر حزنا لما لم يكن

وَ اللّٰهُ لاٰ يُحِبُّ كُلَّ مُخْتٰالٍ فَخُورٍ ،و خداى تعالى دوست ندارد هر متكبّرى فخركننده را.

اَلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبُخْلِ ،[آنگه وصف كرد متكبّران فخركننده را.و] (10)محلّ«الّذين»جرّ است به صفت«مختال فخور»،گفت:آنان كه بخل

ص : 39

كنند و مردمان را بخل فرمايند،خود اختيار خير نكنند و مردمان را رها نكنند [9-پ]تاخير كنند. وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ ،و هركه برگردد،از راه خداى تعالى اعراض كند و عدول نمايد (1)،خداى تعالى بى نياز است و پسنديده.

و«حميد»فعيل است به معنى محمود.مدنيان و شاميان«هو»نخواندند بل:

و من يتول فان الله الغنى الحميد خواندند (2).

لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا بِالْبَيِّنٰاتِ ،حق تعالى گفت:ما فرستاديم رسولان خود را به حجّتها و ادلّه و معجزات. وَ أَنْزَلْنٰا مَعَهُمُ الْكِتٰابَ ،و فروفرستاديم كتاب براى بيان شرايع. وَ الْمِيزٰانَ ،و ترازو براى راستى و انصاف.و گفتند:«ميزان»خود كنايت است از عدل،و همچنين تفسير دادند بعضى مفسّران ترازوى قيامت را. لِيَقُومَ النّٰاسُ بِالْقِسْطِ ،تا مردمان قيام كنند به عدل و انصاف و راستى. وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ ، و فروفرستاديم آهن كه در او شجاعتى و سختى سخت (3)هست.

عبد اللّٰه عبّاس گفت:آدم از بهشت پنج چيز بياورد از آهن (4):گزين (5)و سندان و كلبتين و مثقب (6)و سوزن.اهل معانى گفتند:مراد آن است كه آهن از معادن بيرون آورديم براى شما تا از او آلتى كه (7)خواستيد بسازيد (8)به وحى و اعلام من.و معنى آيت آن است كه نزلى براى شما كردم،و مثله قوله: وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعٰامِ ثَمٰانِيَةَ أَزْوٰاجٍ (9).

عبد اللّٰه عمر گفت رسول خداى گفت (10):خداى تعالى چهار بركت از

ص : 40

آسمان فرستاد (1)،آب و آتش و نمك و آهن.و بيشتر اهل علم برآنند كه تيغ خواست،لقوله تعالى (2): فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ ،در او شجاعتى هست سخت.و اين به تيغ لا يقتر است ازآن كه (3)به سوزن و گزين (4).و در اخبار اصحاب ما آمده است كه مراد به اين آهن ذو الفقار است كه براى رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-از آسمان فروفرستاد (5)،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به حضرت على -صلوات اللّٰه و سلامه عليه-داد تا در پيش او به آن قتال مى كرد.و در اخبار مخالفان اقوال مختلف آمد:در روايتى آن است كه حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه-روايت كرد كه جبرئيل-عليه السّلام-به نزديك رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-آمد و گفت:يا رسول اللّٰه،در يمن صنمى است (6)در آهن گرفته،كس (7)بفرست و بفرماى تا آن صنم بشكند و از آهن او دو تيغ سازند كه بدو قتال كنند (8).

اميرالمؤمنين (9)گفت:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مرا بخواند و آنجا فرستاد.من برفتم و آن صنم بشكستم و آهن او پيش رسول آوردم (10)،از او دو تيغ ساختند:يكى را مخذوم نام كرد و يكى را ذو الفقار،و به من داد تا بدو (11)قتال مى كردم.روز احد رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مرا گفت:

لا سيف الّا ذو الفقار و لا فتى الّا عليّ.

و روايتى ديگر آن است كه:ذو الفقار تيغ عاص بن منبّه السّهمىّ بود،

ص : 41

حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه (1)-او را بكشت و آن تيغ برگرفت در غزاة (2)بدر.و روايت ديگر آن است كه:ذو الفقار از جملۀ آن شمشيرها بود كه بلقيس به هديّه به سليمان فرستاد به دست منبّه بن الحجّاج السّهمىّ افتاد (3)، حضرت اميرالمؤمنين او را بكشت روز بدر و تيغ برگرفت.

روايت چهارم آن است كه:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شاخى از درختى بگرفت (4)و به اميرالمؤمنين داد كه به او قتال كن (5).در دست آن حضرت تيغى (6)شد و آن ذو الفقار بود (7).قول (8)پنجم آن است كه:جبرئيل از آسمان آورد،و اين در روايات ما ظاهرتر است لقوله: فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ .

داود بن على گفت:نزديك ناصر حق (9)بودم به طبرستان،تيغى نيكو پيش او نهاده بود و بر او اين بيتها نقش كرده-شعر:

عندي اذا كره الفتى حبّ الحياة من النّزال***سيف تشقّ له النّساء جيوبهنّ على الرّجال

ماض كأنّك تنتضي من جفنه رقراق آل***متردّد فيه الفرند تردّد الماء الزّلال

آثاره ينسبنه للعين من قبل السّؤال

وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ ،گفت:در آهن منافع است مردمان را اگر بر عموم اشارت به آهن است منافع عام تر باشد،و اگر مراد تيغ است منافعى بود كه مختص باشد بدو[10-ر].و دليل ديگر بر آنكه مراد به آهن تيغ است،قوله: وَ لِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ،و تا خداى بداند كه كيست كه خداى را و پيغمبران (10)را يارى كند بر ظهر الغيب.و معنى«ليعلم اللّٰه»آن (11)است كه خداى تعالى به اين

ص : 42

فعل معاملۀ مختبران كند چون كسى كه نداند تا بداند. إِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ ،خداى تعالى قوى و عزيز است (1).

آنگه گفت: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً وَ إِبْرٰاهِيمَ ،ما (2)بفرستاديم نوح را در عهد او و ابراهيم را در روزگار او. وَ جَعَلْنٰا ،و كرديم در فرزندان ايشان پيغمبرى و كتاب،يعنى فرزندان ايشان را كتاب داديم و پيغمبرى داديم. فَمِنْهُمْ ،از فرزندان ايشان بهرى مؤمن و مهتدى و راه راست يافته بودند (3)،و بسيارى از ايشان فاسق بودند.

ثُمَّ قَفَّيْنٰا عَلىٰ آثٰارِهِمْ بِرُسُلِنٰا ،آنگه براثر ايشان بفرستاديم رسولان ما را.و «تقفيه»،تفعله باشد از قفا. وَ قَفَّيْنٰا ،و از پس ايشان عيسى (4)مريم بفرستاديم و كتاب انجيل به او داديم. وَ جَعَلْنٰا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً ،و كرديم در دل آنان كه پسر او بودند رأفت و رحمت و بخشايش.و رأفت و رحمت (5)يكى باشد و براى اختلاف لفظ تكرار كرد،كالنّأى و البعد. وَ رَهْبٰانِيَّةً ،عطف نيست بر اسماء پيشين و نصب او بر«جعلنا»نيست،إنّما نصب او بر فعلى محذوف است كه اِبْتَدَعُوهٰا بر او دليل كند،و التّقدير ابتدعوا (6)رهبانيّة ابتدعوها،و مثله قوله:

وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنٰاهُ مَنٰازِلَ (7) .[و آنها كه گفتند:نصب او بر عطف است بر اسماء پيشين،و بعضى كه گفتند:نصب است بر«جعلنا»هر دو (8)خطاست] (9).

آنگه گفت:رهبانى (10)كه ايشان ابتداع و اختراع كردند از تلقاء نفس خود (11).

ص : 43

مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ ،ما (1)بر ايشان ننوشتيم و بر ايشان فرض (2)نكرديم. إِلاَّ ابْتِغٰاءَ رِضْوٰانِ اللّٰهِ ،استثناء منقطع،المعنى (3)و لكن كتبنا عليهم ابتغاء رضوان اللّٰه، گفت:آنچه ما بر ايشان نوشتيم ننوشتيم الّا براى رضاى ما و اگرچه (4)ايشان ابتداع كردند. فَمٰا رَعَوْهٰا حَقَّ رِعٰايَتِهٰا ،ايشان مراعات نكردند آن را و نگاه نداشتند چنان كه بايست و واجب بود رعايت آن (5).

عبد اللّٰه مسعود گفت:رديف رسول بودم-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بر چهار پاى (6)،مرا گفت:يا ابن امّ عبد!دانى كه ترسايان چگونه ابتداع رهبانى كردند؟ گفتم:خداى و رسولش (7)عالم تر.گفت:جبّارين (8)و گردن كشان بر ايشان مستولى شدند از پس عيسى-عليه السّلام-و معاصى آشكارا كردند و مؤمنان نتوانستند آن ديدن،با ايشان قتال كردند،تا سه بار جبّاران مؤمنان را هزيمت كردند و بسيارى را بكشتند،آن اندكى (9)كه بماندند گفتند:اگر ما ديگرباره[با ايشان (10)] قتال كنيم همه را بكشند و در جهان از ما كس نماند.تدبير آن است كه اين زمين به ايشان (11)رها بايد كردن و در عالم پراگنده شدن تا آنگه كه محمّدى كه (12)عيسى ما را بشارت داد بيرون آيد.برفتند و غارهاى كوه (13)جاى خود ساختند و آنجا مى بودند،آنگه بعضى از ايشان بر دين خود بايستادند و بعضى بدعتها نهادند،

ص : 44

و ذلك قوله: (1)اِبْتَدَعُوهٰا مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ -الآية.آنگه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-اين آيت بخواند،آنگه گفت:يا بن امّ عبد!دانى كه رهبانى (2)امّت من چه باشد؟گفتم:خداى و رسول (3)عالم تر.گفت:هجرت (4)و جهاد و نماز و روزه و حجّ و عمره و تكبير كردن خداى را بر پشته هاى (5)بلند.

عبد اللّٰه مسعود گفت يك روز در پيش رسول شدم،مرا گفت:يا بن مسعود! آنان كه پيش شما بودند بر هفتاد و دو فرقه شده اند (6)،سه از آن جمله ناجى اند و باقى هالك.يكى آنان كه در عهد عيسى برفتند،و دوم آنان كه با ملوك و جبابره قتال كردند،و گروهى آنان كه دين خود را از ايشان بگريزانيدند،و ايشان آنانند كه خداى تعالى در حقّ ايشان گفت: وَ رَهْبٰانِيَّةً ابْتَدَعُوهٰا مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغٰاءَ رِضْوٰانِ اللّٰهِ ،آنگه گفت:هركه به من ايمان آورد از ايشان،فقد رعاها حق رعايتها،و آن كه (7)به من ايمان نياورد هالك شد.

و ضحّاك و عطيّه روايت كردند از عبد اللّٰه عبّاس كه او گفت:خداى تعالى [قتال] (8)بر قوم عيسى نوشت پيش ازآن كه رسول ما ظاهر شد.چون (9)اهل حق كه مؤمنان بودند عدد ايشان كم شد و كافران بسيار شدند،مردم را رنج باستدند (10)و ايذاء كردند تا جماعتى از ايشان دين عيسى رها كردند[10-پ]،و گروهى كه بماندند بگريختند و با غارها شدند.

ص : 45

گروه اوّل آن بودند كه خداى تعالى[در حقّ ايشان] (1)گفت: فَمٰا رَعَوْهٰا حَقَّ رِعٰايَتِهٰا ،گروه دوم آن كه (2): فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ ،گفت:بداديم (3)آنان را كه ايمان آوردند از جملۀ ايشان مزد و ثوابشان كه مستحق بودند،و ايشان آنان بودند كه ما در دل ايشان رأفت و رحمت كرديم. وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فٰاسِقُونَ ، و بسيارى از ايشان فاسق اند و ايشان آنانند كه ابتدعوها و ما رعوها حقّ رعايتها.

و در نظم آيت و معنى او دو وجه گفتند:يكى آن كه مٰا كَتَبْنٰاهٰا ،در جاى صفت رهبانيّت است،أى غير مكتوبة عليهم،يعنى رهبانى كه ما بر ايشان ننوشتيم و فريضه نكرديم،بل ايشان از خويشتن به تكليف (4)بر خود نهادند از انفراد و انزوا در غارها و صوامع و زيادات رنجها كه تكليف به آن وارد نبود.و وجه ديگر آن كه: مٰا كَتَبْنٰاهٰا ،بريده است از كلام اوّل،و معنى مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغٰاءَ رِضْوٰانِ اللّٰهِ ،ما بر ايشان ننوشتيم اين رهبانى الّا بر وجه رضاى خداى تعالى.پس[بر اين وجه] (5)بر ايشان مكتوب باشد على وجه رضوان اللّٰه.و بر وجه اوّل خود مكتوب نباشد بر ايشان بر هيچ وجه.

قوله: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ ،گفت:اى آنان كه گرويده ايد از خداى بترسيد. وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ ،و ايمان آريد به رسول او يعنى محمّد-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم. يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ ،تا بدهد شما را دو بهره (6)از رحمت خود.و«كفل» نصيب باشد،و ابو موسى الأشعرىّ گفت:«كفل»ضعف باشد،كفلين اى ضعفين.

و آن كس كه نصيب گفت،[گفت] (7)معنى آن است كه:دو نصيب بدهد شما را،يكى

ص : 46

از ثواب بر ايمانتان به پيغمبران اوّل (1)،و يكى بر ايمانتان (2)به محمّد-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و گفتند[يكى بر ايمانتان به عيسى-عليه السّلام-و يكى بر ايمانتان به محمّد-صلّى اللّٰه عليه و آله.و گفتند] (3):«كفل»ضعف باشد به زبان حبشه.

ابن جرير گفت:اصل او آن است كه مرد سوار اكتفال كند به او يعنى چيزى بر كفل چهار پاى نهد از جامه و جز آن تا بنيوفتد،و كفالت ازآنجاست براى آن كه براى (4)تحصين (5)مال كنند چنان كه اين براى تحصين (6)مرد (7)كنند. وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً ،و شما را نورى مى دهد كه به آن برويد-يعنى قرآن.مجاهد گفت:هدى و بيان.سعيد جبير گفت:سبب نزول آيت آن بود كه چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-جعفر بن ابي طالب را به حبشه فرستاد با هفتاد سوار[به نزديك] (8)نجاشى (9)، برفتند و دعوت كردند و ايشان اجابت كردند و ايمان آوردند.چون بازگشتند،چهل مرد از مردمان (10)حبشه دستورى خواستند از نجاشى تا پيش رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-آيند.نجاشى دستورى داد ايشان را.چون بيامدند،رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-غزات (11)احد در پيش بود و مسلمانان ضعيف حال بودند و محتاج.چون آن (12)بديدند،از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-دستورى خواستند،گفتند:يا رسول اللّٰه ما را مال بسيار است،دستور باش (13)تا برويم و مالى بياريم تا اين غازيان بر خود و احوال خود صرف كنند.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله

ص : 47

و سلّم-گفت:روا باشد.برفتند و مال بياوردند و با مسلمانان به آن مساوا (1)كردند، خداى تعالى در حقّ ايشان آيت فرستاد: اَلَّذِينَ آتَيْنٰاهُمُ الْكِتٰابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ (2)،تا آنجا كه گفت: وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ يُنْفِقُونَ (3)،اين نفقه آن بود كه با[مردمان مواسات كردند.چون كافران اهل كتاب اين آيت بشنيدند كه: أُولٰئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمٰا صَبَرُوا (4)،بر] (5)مسلمانان فخر كردند،گفتند با مسلمانان[كه] (6):هركه از ما به كتاب ما و شما ايمان دارد،او را دو بهره مزد بود،و آن كه (7)به يك كتاب ايمان دارد او را يك بهره مزد بود.ما با شما راستيم از (8)مزد كه ما به كتاب خود ايمان داريم و شما به كتاب خود.شما را بر ما فضلى نيست.خداى تعالى اين آيت فرستاد.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ ،گفت:هر مؤمن متّقى را دو بهره از مزد بدهيم و بر سرى نورى كه به او راه برند و نيز آمرزش بر سرى.

در تفسير اهل البيت آمد كه:مراد به«كفلين»حضرت امام حسن و حضرت امام حسين اند-صلوات اللّٰه و سلامه عليهما (9)-و به«نور»حضرت [11-ر]اميرالمؤمنين (10)-صلوات اللّٰه و سلامه عليه-يعنى ايمان آريد به رسول و متّقى باشيد تا من شما را شفاعت حسن و حسين دهم و نور حضرت علىّ بن ابي طالب تا (11)بر صراط برآن برويد.

[در خبر است كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله-جبرئيل-عليه السّلام-را گفت كه:امّت من بر صراط چگونه گذرند؟گفت:ندانم.برفت و بازآمد،

ص : 48

گفت:خدايت سلام مى كند و مى گويد:

أنت تجوز على الصّراط بنور اللّٰه و علىّ بن ابي طالب يجوز على الصّراط بنورك و أمّتك تجوز على الصّراط بنور على،فنورك من نور اللّٰه و نور علىّ من نورك و نور امّتك من نور عليّ.و يغفر لكم ،و بيامرزد شما را.

وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ،و خداى تعالى آمرزنده و بخشاينده است.] (1)لِئَلاّٰ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتٰابِ ،سعيد جبير خواند:لكيلا يعلم،و«لا»صله است،و التّقدير ليعلم اهل الكتاب،و گفتند:اين«لا»اگرچه صله است در او شمّه اى از نفى است،و آن آن است كه اهل كتاب نمى دانند (2)،من اين براى آن كردم تا بدانند.و گفته اند:«لا»صله باشد در هر كلامى كه در ضمن او نفى بود و اگرچه مصرّح نباشد،چنان كه در اين آيت بيان كرديم،و مثله قوله[تعالى] (3): قٰالَ مٰا مَنَعَكَ أَلاّٰ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ (4)،و قوله: وَ مٰا يُشْعِرُكُمْ أَنَّهٰا إِذٰا جٰاءَتْ لاٰ يُؤْمِنُونَ (5)،و قوله: حَرٰامٌ عَلىٰ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنٰاهٰا أَنَّهُمْ لاٰ يَرْجِعُونَ (6).

أَلاّٰ يَقْدِرُونَ عَلىٰ شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ [أى لا يقدرون.«أن»ناصبه نيست بل مخفّفه است از ثقيله،و تقدير آن كه:«أنهم لا يقدرون على شىء من فضل الله».

گفت] (7):بدانند كه ايشان قادر نه اند بر هيچ چيز از فضل و نعمت خداى، بل (8)فضل و رحمت او به دست اوست.كلبي گفت:مراد به اين اهل كتاب بيست و چهار مردند كه (9)از يمن به مكّه آمدند،نه جهود بودند و نه ترسا بر دين پيغمبران ديگر بودند اسلام آوردند.ابو جهل ايشان را گفت:و فدى بوديد (10)شما

ص : 49

قوم خود را و بد قوميد[شما] (1).ايشان جواب دادند كه: وَ مٰا لَنٰا لاٰ نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ مٰا جٰاءَنٰا مِنَ الْحَقِّ (2)-الآية.خداى تعالى ايشان را و مؤمنان اهل كتاب[را] (3)از اصحاب عبد اللّٰه سلام دو بهره مزد وعده داد،[پس] (4)ايشان بر اصحاب رسول فخر كردند،گفتند:ما از شما فاضل تريم،شما را يك مزد است و ما را دو مزد.

خداى تعالى اين آيت فرستاد (5)لِئَلاّٰ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتٰابِ -الآية.

ابو موسى الاشعرىّ روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:هركه او را پرستارى باشد (6)او را شرع بياموزد و ادب نيكو بياموزد و آزادش بكند يا به زنى كند او را دو بار (7)مزد باشد،و بنده اى كه طاعت خداى دارد و طاعت سيّدش،و حقّ خداى و حقّ خواجه اش بگزارد (8)،او را دو مزد باشد،و مردى از اهل كتاب كه ايمان دارد (9)به آنچه عيسى آورد و آنچه محمّد-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم (10)-او را دو مزد باشد.

قتاده گفت:اهل كتاب حسد بردند مسلمانان را،خداى تعالى اين آيت فرستاد.مجاهد گفت اهل الكتاب (11)گفتند:نزديك است كه پيغمبرى آيد از ما (12)حدّ زند و حكم راند و دستها و پايها برد.چون از عرب آمد (13)كافر شدند، خداى تعالى اين آيت فرستاد: لِئَلاّٰ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتٰابِ (14)،تا بدانند اهل كتاب كه ايشان قادر نه اند بر فضل خداى يعنى به نبوّت (15). وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّٰهِ ،و فضل كه نبوّت است به دست خداى است،به آن دهد كه او خواهد.و«أن»مخفّفه

ص : 50

است (1)از ثقيله عمل نصب نكند،براى آن«نون»بماند با او كه علامت رفع است، و مثله قوله (2): أَ فَلاٰ يَرَوْنَ أَلاّٰ يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلاً (3)،و منه قول الشّاعر-شعر:

إنّي كفيل يا نوى***قة ان نجوت الى الصّباح

و سلمت من عرض الحتو***ف من الغدوّ الى الرّواح

أن تهبطين بلاد قو***مي يرتعون من الطّلاح

أي إنّك تهبطين.عبد اللّٰه عمر گفت كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم گفت:خداى تعالى عمل[و] (4)مزد ببخشيد و قسمت كرد جهودان را گفت:عمل كنيد،عمل كردند از بامداد و تا نيمروز (5)ايشان را مزد دادند نصف قيراط،و ترسايان را گفتند (6):عمل كنيد،عمل كردند از نيمۀ روز تا نماز ديگر[و نماز شام] (7)،ايشان را مزد دادند يك قيراط.و مسلمانان را گفتند:عمل كنيد،عمل كردند از نماز ديگر تا نماز شام.جهودان و ترسايان در اين سخن (8)گفتند،خداى تعالى اين آيت فرستاد: لِئَلاّٰ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتٰابِ -الآية.

وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ،و خداى خداوند فضل بزرگ (9)است.

ص : 51

ظهار (1)كنند از شما از زنانشان،نيستند آن زنان مادرانشان.نيست[مادرانشان] (2)مگر آنان كه بزاد ايشان را.و ايشان قولى منكر مى گويند و دروغ،و به درستى كه خداى عفوكننده و آمرزنده است.

و آنان كه ظهار (3)كنند از زنانشان پس بازآيند از آنچه مى گويند آزاد كردن بنده اى از پيش آن كه خلوت كنند،اين آن است كه شما را به آن وعظ مى كنند (4).و خداى به آنچه مى كنيد داناست.

هركه نيابد بر او باشد روزۀ دو ماه پيوسته از پيش آن كه خلوت كند، هركه نتواند پس طعام دادن شصت درويش،اين براى آن است تا شما ايمان آريد (5)به خداى و رسول او و آن حدهاى خداست و كافران را عذابى بود دردناك.

آنان كه محادّه (6)كنند خداى را و رسول او را به روى درآرندشان چنان كه كردند با آنان كه از پيش ايشان بودند و بفرستاديم آيتهاى روشن و كافران را عذابى بود خواركننده.

ص : 53

آن روز كه برانگيزد خداى ايشان را جمله،خبر دهند ايشان را به آنچه كرده باشند بشمرد آن را خداى و فراموش كردند،و خداى بر همه چيزى گواه است.

[12-ر] نمى بينى (1)اى محمّد كه خداى داند آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است،نباشد از راز سه كس مگر او چهارم ايشان است و نه پنج كس مگر او ششم ايشان است و نه كمتر از آن و نه بيشتر و الّا[او] (2)با ايشان است هركجا باشند (3)پس خبر دهد ايشان را به آنچه كرده باشند روز قيامت كه خداى به همه چيزى داناست.

نبينى آنان را كه نهى كردند ايشان را از راز گفتن پس شوند به آنچه نهى كردند از آن و راز مى گويند به بزه و ظلم و خلاف پيغمبر،و چون آيند به تو تحيّت كنند تو را به آن كه نكرد به آن خداى و مى گويند در خود چرا عذاب نمى كند ما را خداى به آنچه مى گوييم بس ايشان را دوزخ بسوزد و بد جايى هست! اى آنان كه ايمان

ص : 54

آورديد چون راز گوييد پس راز مگوييد به بزه و ظلم و خلاف رسول و راز گوييد به نيكويى و پرهيزكارى و بترسيد از خداى آن خدايى كه به او است حشر شما.

به درستى كه راز از ديو باشد تا اندوهگين كند آنان را كه ايمان آوردند و نيست زيان كننده ايشان را مگر به فرمان خداى و بر خداى توكّل كنند مؤمنان.

اى آنان كه بگرويديد چون گويند شما را فراخى كنيد در مجلس ها جاى فراخ كنيد،جاى فراخ كند خداى بر شما و چون گويند برشويد بر شويد تا خداى تعالى رفيع گرداند (1)آنان را كه گرويدند از شما و آنان را كه دادند ايشان را دانش پايه ها (2)و خداى به آنچه شما مى كنيد داناست.

[12-پ] اى آنان كه بگرويده ايد چون راز گوييد با رسول در پيش افكنيد رازتان صدقه،آن بهتر است شما را و پاك تر،اگر نيابيد خداى آمرزنده و بخشاينده است.

مى ترسيد كه در پيش داريد از پيش رازتان صدقه؟چون نكرديد و توبه پذيرفت خداى بر شما به پاى داريد نماز (3)و بدهيد زكات و طاعت داريد خداى را و

ص : 55

رسول را،و خداى داناست به آنچه شما مى كنيد.

نبينى آنان را كه تولّى كردند به گروهى خشم كرد خداى بر ايشان؟و نيستند ايشان از شما و نه از ايشان و سوگند مى خورند به دروغ و ايشان مى دانند.

بساخت خداى ايشان را عذابى سخت ايشان بد مى كنند.

گرفتند [سوگندشان سپر] (1)،بازداشتند از راه خداى،ايشان را باشد عذابى خواركننده.

غنا نكند از ايشان (2)مالهاى ايشان و نه فرزندان ايشان از خداى چيزى ايشان اهل دوزخند هميشه باشند در آن.

آن روز كه برانگيزد خداى ايشان را جمله سوگند خورند چنان كه مى خوردند بر شما و مى پندارند كه ايشان بر چيزى اند، ايشان دروغ گويانند.

مستولى شد بر ايشان ابليس،ذكر خداى از ياد ايشان ببرد (3)،لشكر ديوند كه لشكر ديو ايشان زيان كارانند.

آنان كه معانده و محادّة

ص : 56

كنند (1)با خدا و پيغمبرش ايشان در ميان ذليل ترين و خوارترين مردمان باشند (2).

بنوشت خداى كه غلبه كنم من و رسولان من (3)،كه خداى قوى و عزيز است.

[13-ر] نيابى قومى را كه ايمان آرند به خدا و روز قيامت،دوستى كنند با آن كس كه معانده كند (4)با خدا و رسولش و اگرچه باشند پدر ايشان و فرزند ايشان و برادران ايشان و خويشان ايشان،نوشت در دلهاى ايشان ايمان،و قوى كرد ايشان را به روح از او،و در آورد ايشان را در بهشتها كه مى رود از زير آن جويها هميشه باشند در آن،خشنود است خداى از ايشان و خشنودند از او ايشان، ايشان لشكر خدايند،بدان كه لشكر خدا ظفريافتگانند.

قوله تعالى: قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِي تُجٰادِلُكَ فِي زَوْجِهٰا ،حق تعالى گفت:

بشنيد خداى-جلّ جلاله-سخن آن زن كه با تو مجادله مى كند در حقّ شوهرش،آن زنى بود از جملۀ انصاريان از قبيلۀ خزرج.و در نامش خلاف كردند.عبد اللّٰه عبّاس گفت:خوله بنت خويلد بود.أبو العاليه گفت:خوله (5)

ص : 57

بنت الدّيلم (1).قتاده گفت خوله (2)بنت[تغلب بود.مقاتلان گفتند:خوله بنت ثعلبة بن مالك بن خزامة الخزرجيّه من بني عمرو بن عوف.عطيّه گفت از عبد اللّٰه عباس:خوله بنت] (3)الصّامت.عائشه گفت:جميله نام بود (4)و شوهرش اوس بن الصّامت بود برادر عبادۀ صامت.

گفتند:سبب آن بود كه او زنى بجمال و نيكو اندام بود.يك روز نماز مى كرد،شوهرش در او مى نگريد شهوت بر او غالب شد.چون از نماز فارغ شد، خواست تا با او خلوت كند.منع كرد او را.و اين اوس مردى بود تيز و در او حدّتى بود.زن را گفت:أنت علىّ كظهر امّي،تو بر من چون پشت مادرى،آنگه پشيمان شد بر آنچه گفته بود،و ظهار و ايلاء (5)از طلاق و عهد جاهليّت بودى، آنگه زن را گفت:گمان من چنان است كه تو بر من حرامى.گفت:برو (6)و از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بپرس.گفت:شرم مى دارم كه اين از رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بپرسم.گفت:رها كن تا من بپرسم.گفت:برو و بپرس.پس زن بيامد و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله-در حجرۀ عائشه (7)سر مى شست.زن بيامد و گفت:يا رسول اللّٰه،بفرماى دانستن كه شوهر من أوس بن صامت مرا بزنى كرد و من جوان بودم و مرا مال بود (8)و خويشان بودند (9)،اكنون چون مال من بخورد و جوانى به پيرى بدل شد و مرا خويشان نماندند،ظهار كرد از من و اكنون پشيمان است.هيچ تدبيرى باشد اين كار ما را؟

ص : 58

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله-گفت:تو حرام شدى بر او.گفت:يا رسول اللّٰه،به خدايى كه تو را بحق (1)فرستاد كه او پدر فرزندان من است و دوست ترين مردمان است بر من.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:

اگرچه چنين است،تو بر وى حرامى (2).گفت:يا رسول اللّٰه به خدايى كه تو را بحق (3)فرستاد كه او ذكر طلاق نكرد.گفت:حرامى بر وى.او گفت (4):اشكو الى اللّٰه فاقتي و وحدتي،شكايت با خداى مى كنم حاجت و تنهايى خود را و طول صحبت با وى (5)،و آنگه مرا پدر فرزندان است.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:از ظاهر شرع،تو بر وى حرامى،و خداى در باب تو چيزى نفرستاد و باشد كه بفرستد.و هرگه كه رسول[13-پ]-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفتى:تو بر وى حرامى،او گفتى:اشكو الى اللّٰه فاقتي و شدّة حالي،اللّهمّ انزل على لسان نبيّك ما فيه خلاصي و راحتي،بار خدايا فروفرست بر زبان پيغمبر آنچه راحت و خلاص من در آن باشد،و آن اوّل ظهارى بودى در اسلام،تا (6)چون آن حال مى رفت،عائشه سر رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مى شست.يك نيمه بشسته بود (7)و نيمۀ دگر تمام ناشسته كه آيت آمد بر رسول صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- (8):

قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِي تُجٰادِلُكَ فِي زَوْجِهٰا ، (9)خداى بشنيد قول آن زن كه با تو مجادله و مناظره مى كند در باب شوهرش و حال خود با خداى شكايت مى كند. وَ اللّٰهُ يَسْمَعُ تَحٰاوُرَكُمٰا ،خداى تعالى محاوره و مناظرۀ شما مى شنود.

إِنَّ اللّٰهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ ،كه خداى تعالى شنوا و بيناست.اين آيت براى تسلّى آن زن

ص : 59

بفرستاد و آنچه ميان او و رسول رفت (1).

آنگه حكم ظهار در ديگر آيت پيدا كرد (2)گفت: اَلَّذِينَ يُظٰاهِرُونَ -الآية.

چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-از شنيدن وحى فارغ شد،كس فرستاد و شوهر او را بخواند-أوس بن الصّامت-و آيات بخواند بر وى.أوس بن الصّامت چون بشنيد،عائشه گفت:تبارك الّذي وسع سمعه الاصوات،متعالى است آن خدايى كه هيچ آواز بر وى پوشيده نشود.زنى در كنج خانه آوازى داد كه ما بعضى شنيديم و بعضى نشنيديم،بر خداى تعالى از آن هيچ پوشيده نشد.

آنگه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-أوس را گفت:توانى تا برده اى آزاد كنى؟گفت:رنجور شدم (3)از آنچه مال من اندك است (4)و برده گران است.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:توانى تا دو ماه پيوسته روزه دارى؟ گفت:يا رسول اللّٰه،من اگر روزى يك يا دو بار چيزى نخورم ضعيف شوم و چشمم تاريك شود.گفت:توانى تا شصت درويش را طعام دهى؟گفت:لا و اللّٰه يا رسول اللّٰه،الّا كه تو مرا برآن يارى دهى.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:من تو را يارى دهم به پانزده صاع و دعا كنم تا خداى تعالى تو را بركت دهد،آنگه پانزده صاع بفرمود تا به او دادند و كار ايشان فراهم آمد،و ذلك قوله: اَلَّذِينَ يُظٰاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسٰائِهِمْ .اختلاف قرّاء در اين لفظ ياد كرديم أعني في قوله: اَللاّٰئِي تُظٰاهِرُونَ (5)در سورة الاحزاب.حق تعالى گفت در اين آيت:

آنان كه ظهار كنند از شما از زنان خود،و اين لفظى است شرعى و معنى او از اصطلاح اهل شرع توان شناخت (6)و الّا معنى او در لغت معاونت باشد من الظّهر الّذي هو العون و منه الظّهير.و در آيت معنى آن است كه مرد گويد زن را:أنت

ص : 60

علىّ كظهر امّى،و اولى تر آن است كه تا گويند اين از اسماء مخصوصه است دون منقوله الّا آن است كه تخصيص در (1)وجه است و الّا اشتقاق هر دو از«ظهر» است. مٰا هُنَّ أُمَّهٰاتِهِمْ ،حق تعالى گفت:آن زنان در حقيقت مادران ايشان نيستند (2)،مادران ايشان جز آنان نباشند بر حقيقت كه ايشان را زاده باشند،و«ان» به معنى«ما»ى نافيه است. وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً ،و ايشان يعنى مردان (3)مظاهر قولى منكر مى گويند و دروغ. وَ إِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ ،و خداى تعالى عفوكننده و آمرزنده است.جملۀ قرّاء خواندند. مٰا هُنَّ أُمَّهٰاتِهِمْ ،به كسر«تا»در محلّ نصب على انّه خبر للنّفى،كقوله: مٰا هٰذٰا بَشَراً . (4)مفضّل[امّهاتهم]، خواند به رفع«تا»بر لغت تميم فى ترك اعمال ماء المشبّه بليس،و مفضّل] (5)از جملۀ راويان عاصم است.

و الذين يظهرون من نسائهم -الآية.ظهار (6)به نزديك ما آن باشد كه مرد زن خود را گويد:انت علىّ كظهر امّي،أو بنتي او اختي أو عمّتي أو خالتى او إحدى المحرّمات،گويد:تو بر من چون پشت مادر (7)يا خواهر يا دختر يا عمّه يا خاله يا يكى از محرّمات كه آيت به تحريم ايشان ناطق است،و زن مدخول بها باشد و طاهر (8)باشد،طهرى كه در آن طهر با وى مواقعه نرفته (9)باشد[14-ر]و دو مرد مسلمان (10)گواه كند و قصد[او به] (11)اين لفظ تحريم باشد.چون اين شرايط حاصل باشد،مرد مظاهر شود و حكم ظهار لازم آيد.و وطى زن بر او حرام شود و

ص : 61

تا كفّارت نكند بر او حلال نباشد،و هرگه كه از اين شرايط چيزى مختل شود حكم ظهار لازم نبود.

و مذهب شافعى آن است كه:ظهار بر دو ضرب بود،يكى صريح بود و يكى كنايت.صريح آن باشد كه گويد:انت علىّ كظهر امّي،تو بر من چون پشت مادرى يا به نزديك من چنينى يا با من چنينى،يا چون شكم مادرى يا چون سر او يا چون فرج او،يا دست و پاى او،اين همه ظهار باشد،و به نزديك ما همچنين است (1)، و نيز مذهب شافعى با مذهب ما راست است در تشبيه به احدى المحرّمات از مادر و خواهر و عمه و خاله (2)و دختر مادر و دختر خواهر،و چون گويد:پشت تو يا شكم تو يا سينۀ تو يا عضو از اعضاى تو[بر من چون عضوى از اعضاى] (3)مادر است،به اين گفتار مظاهر باشد.و حكم اين مسئله حكم طلاق باشد به نزديك فريقين اذا علّق الطّلاق بعضو من اعضائها.

و خلاف اين مسئله ميان ابو حنيفه و شافعى چون خلاف در مسائل طلاق باشد.و امّا كنايۀ ظهار (4)به نزديك شافعى آن باشد كه گويد:تو مرا چون مادرى يا به جاى مادرى،اعتبار نيّت كند،اگر به نيّت ظهار گويد مظاهر باشد،و اگر به نيّت [ظهار] (5)نكرده باشد ظهار نباشد.و به نزديك شافعى هر زنى را كه طلاقش درست باشد (6)ظهار در حقّ او درست است،و به نزديك ما تا مدخول بها نباشد ظهار درست نباشد در حقّ او.و جملۀ فقها در اين خلاف كرده اند،و مذهب ابو حنيفه آن است كه:ظهار ذمّى درست نباشد از زنى كه او را طلاق داده باشند (7)رجعى،و به نزديك ما ظهار از كافر درست نباشد و كفّاره نيز درست نباشد،[و مالك گفت:

ص : 62

ظهار بنده درست نباشد] (1)و مذهب ما و جملۀ فقها خلاف اين است،و مزنيّ گفت:ظهار درست نباشد از زنى كه او را طلاق داده باشند،و ابو حنيفه همچنين گفت و شافعى گفت:ظهارش درست باشد و از كفّاره عتق و اطعام درست باشد و روزه درست نباشد اگر ظهار كند از زن آن كه طلاقش دهد طلاق رجعى ظهارش درست باشد و كفّاره ساقط شود (2)،اگر مراجعه كند زوجيّت بازآيد و كفّاره واجب شود.

و شافعى را دو قول است:يكى آن كه گويد رجعت عود باشد (3)،گفت:

كفّاره لازم نباشد (4)،و برآن قول كه گفت:رجعت عود نباشد،چون عقيب (5)رجعت طلاقش دهد كفّاره لازم نباشد (6)،و برآن قول ظهار از مرد مست درست نباشد،و اين قول روايت كرده اند از عثمان و (7)عبد اللّٰه عبّاس،و از فقها ليث بن سعد،و مزنىّ و داود هم اين گفتند.و مذهب كافّۀ فقها آن است كه:درست باشد چون ابو حنيفه و اصحابش و شافعى و مالك و ثورى و فرقى نكردند ميان مست و هشيار.

و ظهار با پرستار كه مملوك باشد (8)واقع بوده يا مدبّر (9)و يا مادر فرزند، چنان كه با زن نكاحى،و[اين] (10)در صحابه مذهب اميرالمؤمنين على-صلوات اللّٰه و سلامه عليه-است،و در فقها مذهب مالك و ثورى.و امّا ابو حنيفه و اصحابش و شافعى و أوزاعى گفتند:ظهار واقع نباشد الّا به زن نكاحى،چون

ص : 63

گويد زن را:تو بر من چون دست و پاى مادرى و قصد او ظهار باشد مظاهر شود.

و شافعى را در او دو قول است:يكى چنين كه گفتيم،و اين قول جديد است-و قول درست اين است به نزديك ايشان.و قول دوم آن كه:مظاهر نباشد،و اين مذهب ابو حنيفه است،ظهار درست نباشد پيش (1)نكاح.و شافعى همين گفت،و مالك و ابو حنيفه گفتند:درست باشد،و اگر مرد زنى را گويد كه:هرگه كه من بر تو نكاح بندم تو از من هشته اى،يا بر من چون پشت مادرى نه طلاق واقع شود و نه ظهار به نزديك ما،و مذهب شافعى هم اين است.و ابو حنيفه گفت:

طلاق واقع باشد به نزديك ما (2)ظهار واقع نباشد،و مالك گفت:هر دو واقع باشد.

به نزديك ما نيّت معتبر است در صريح ظهار،و جملۀ فقها مخالفت كردند در اين چون گويد زن را (3):تو بر من چون پشت مادرى و نيّت طلاق كند نه طلاق باشد و نه ظهار،و بيشتر اصحاب شافعى گفتند:طلاق باشد و بعضى اصحاب او گفتند:ظهار باشد،و ظهار آنگه درست باشد كه زن پاك باشد[14-پ]، پاكيزگى كه در او خلوت نباشد (4).و جملۀ فقها خلاف كردند در اين (5)چون گويد:

تو بر من حرامى چون پشت مادر،نه طلاق باشد و نه ظهار،اگر نيّت كند و اگر نه.و شافعى گفت:در او پنج مسئله است،يكى آن كه نيّت طلاق كند،دوم آن كه نيّت ظهار كند،سيم آن كه اطلاق لفظ كند بى هيچ نيّت،چهارم آن كه نيّت،هر دو كند،پنجم آن كه نيّت تحريم عين او كند.آنگه در اين مسائل گفت:چون اطلاق كند مظاهر باشد،و چون گويد:نيّت ظهار (6)نكردم،از او قبول كنند.و

ص : 64

بعضى اصحاب او گفتند:حكم ظهارش لازم بود و نيّت طلاق از او قبول نكنند (1).

اگر چهار زن دارد (2)از هر چهار زن ظهار كند،از دو وجه بيرون نباشد:يا به يك (3)كلمه از هر چهار ظهار كند يا از هريكى به كلمتى ظهار كند.اگر از هريكى به كلمتى مفرد ظهار كند بر او چهار كفّارت باشد بلا خلاف،و اگر از همه به يك كلمه ظهار كند،چنان كه گويد:أنتنّ علىّ كظهر أمّي،هم چهار كفّارت لازم آيد او را به نزديك ما،و شافعى را (4)دو قول است:قول جديد مثل قول ما،و اين قول درست است به نزديك اصحاب او،و مذهب ابو حنيفه هم اين است.و در قديم گفت:يك كفّارت واجب بود بر وى.اگر اين يك كلمه چند بار بگويد،از هريك يك بار كفارتى واجب شود او را،و شافعى هم اين گفت در جديد،و در قديم گفت:

يك كفّارت.

بدان كه (5)ظهار بر دو ضرب باشد:يكى مطلق بود و يكى مشروط.در مطلق كفّارت واجب بود هرگه كه خواهد تا خلوت كند،و در مشروط كفّارت واجب نبود الّا عند تشرّط (6).و آنچه (7)مطلق بود كفّارت پيش (8)از وطى لازم آيد [و اگر وطى كند پيش از كفّارت،كفّارتى ديگرش لازم آيد.و هربار كه وطى كند او را يك كفّارت لازم آيد.چون مشروط باشد و شرط حاصل آيد او را يك كفّارت واجب بود.اگر وطى كند پيش از كفارت،كفّارتى ديگرش لازم آيد] (9).و بعضى اصحاب ما گفتند:چون ظهار مشروط باشد واقع نشود چون طلاق.

مردمان خلاف كردند در سبب وجوب كفّارت ظهار بر سه مذهب.بعضى

ص : 65

گفتند:به ظهار و عود واجب شود،آنگه در عود خلاف كردند بر چهار مذهب.

شافعى گفت:عود آن باشد كه امساك كند زن را و دست بندارد از او با آن كه تواند كه طلاقش دهد.و مالك و احمد حنبل گفتند كه:عود عزم بر وطى باشد.مجاهد و ثورى گفتند:به لفظ ظهار كفّارت واجب شود.گروهى ديگر گفتند:عود وطى باشد و اين (1)قول حسن است و داود و زهرىّ،گروهى (2)گفتند:عود،تكرار لفظ ظهار باشد،و اين مذهب داود است و (3)اهل ظاهر.گروهى ديگر گفتند كه:

كفّارت ظهار ثابت نشود در ذمّه به هيچ حال،و انّما براى استباحت وطى كنند، و اين مذهب ابو حنيفه است،گفت:مظاهر به منزلۀ آن كس باشد كه خواهد كه نماز تطوّع كند،اگر خواهد تا نماز كند طهارتش بايد كردن و الّا بر او هيچ نيست.

همچنين مظاهر اگر خواهد تا خلوت كند،كفّارتش بايد كردن استباحت وطى را و الّا فلا كفّارة على ذمّته،اين مذهب ابو حنيفه است.و مذهب ما آن است كه:

عود عزم بر وطى باشد و نقض ظهار،فهذا معنى قوله (4): ثُمَّ يَعُودُونَ لِمٰا قٰالُوا (5).فرّاء گفت معنى آن است كه: ثُمَّ يَعُودُونَ الى ما قالوا،و هذا كقولهم:عاد لكذا و عاد إلى كذا،و مثله قولهم:دعاه لكذا و دعاه إلى كذا،و بر اين قول معنى عود تكرار (6)ظهار باشد و اعادت او،بعضى ديگر گفتند:معنى عود آن است كه پشيمان شود و نقض كند آن را كه گفته باشد،چنان كه (7):عاد لما فعل،أى نقض ما فعل.

قوله: فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ ،أى فعليه تحرير رقبة،آنگه بيان كفّارت كرد،گفت:

بر او باشد كه برده اى آزاد كند. مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسّٰا ،پيش ازآن كه مماسّه كند،و

ص : 66

«مماسّه»ملامسه باشد و او كنايت است از وطى باتّفاق،و به نزديك ما بايد تا برده كه در اين كفّارت آزاد كند مؤمن باشد،سواء اگر بنده باشد اگر پرستار،اگر كوچك بود اگر بزرگ،و اين بر سبيل استحباب باشد،و لكن (1)مؤمن نبود مجزى بود الّا از (2)قتل خطا كه قيد زد خداى تعالى به ايمان گفت: فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ ،و اين قول عطاست و نخعى و ثورى و مذهب ابو حنيفه است و اصحابش،الّا آن است كه ايشان گفتند:فرقى نباشد ميان مؤمن و كافر[15-ر]و به نزديك ما كافر مكروه باشد.و شافعى گفت در انواع كفّارات برده:الّا مؤمن نشايد،و اين مذهب مالك و احمد و اسحاق است،اگر برده مكاتب باشد روا نباشد او را آزاد كردن،سواء اگر از مال مكاتبت چيزى داده باشد يا نداده باشد،و اين مذهب ماست و مذهب شافعى و مالك و اوزاعى و ثورى،و ابو حنيفه و اصحابش گفتند:اگر از مال مكاتبت چيزى نداده باشد روا بود،و اگر داده باشد روا نبود، مادر (3)فرزند را در كفّارت آزاد كردن روا باشد و جملۀ فقها خلاف كردند در اين (4)، مدبّر فرزند را در كفّارت آزاد شايد كردن به نزديك ما،و شافعى و ابو حنيفه گفتند:

نشايد.

ذٰلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ ،اين آن است كه شما را به آن وعظ مى كنند و خداى تعالى به آنچه شما مى كنيد داناست.وطى باتّفاق حرام است.امّا جز وطى از تقبيل و لمس حرام نباشد (5)در قول بيشتر اهل علم،و اين قول حسن و سفيان است و قول درست از مذهب شافعى،و قولى ديگر شافعى را آن است كه:عام است در لمس و تقبيل و انواع تلذّذ.

فَمَنْ لَمْ يَجِدْ ،گفت:هركس كه نيابد،يعنى برده ندارد كه آزاد كند يا

ص : 67

بهايش ندارد (1)،محتاج باشد به او براى خدمت يا به بهايش محتاج باشد به نفقه (2)، يا سرايى دارد براى مسكن و جز آن ندارد،او را انتقال بايد كرد از برده به روزه،اين مذهب ماست و مذهب شافعى،و ابو حنيفه گفت:اگر هرچه محتاج باشد به برده يا به بها عتق كند و عدول نشايد كردن از عتق به روزه. فَصِيٰامُ شَهْرَيْنِ مُتَتٰابِعَيْنِ (3)،بر او باشد كه دو ماه پيوسته روزه دارد.و«تتابع»به نزديك ما آن باشد كه ماه اوّل روزه دارد و از ماه دوم چيزى بدارد (4)،اگر همه يك روز بود.اگر در ماه اوّل يا پيش ازآن كه از دوم چيزى روزه دارد بازگشايد،بنگرند تا به عذرى باشد يا بى عذرى.اگر به عذرى باشد از بيمارى و جز آن بنا كند در همه حال،اگر در ماه اوّل باشد و اگر در ماه دوم،و اگر بى عذرى باشد اگر در ماه اوّل باشد يا پيش ازآن كه از دوم چيزى داشته بود تتابع منقطع شود و با سر بايد گرفتن،و اين مذهب ماست و قول سعيد جبير است و حسن و عطا و عمرو بن دينار و شعبى، و اين قولى است از دو قول شافعى.

و قولى ديگر شافعى را آن است كه:تتابع واجب است به همه حال،و اگر به عذرى افطار كند و اگر بى عذرى تتابع منقطع شود و اعادت واجب شود، و اين قول جديد اوست و قول نخعى.

اگر در ماه اوّل سفر كند[تتابع منقطع شود،و اگر در ماه دوم بود و چيزى داشته بود منقطع نبود.و شافعى را در اين] (5)دو قول است چنان كه در مرض گفت:اگر به مرض منقطع شود به سفر اولى تر،و برآن قول كه او گفت به مرض منقطع نشود.در سفر دو قول گفت:يكى چنان كه ما گفتيم،و ديگر آن كه منقطع شود.

ص : 68

امّا زن آبستن و شيردهنده حكم ايشان حكم بيمار است بلا خلاف.

چون افطار كنند خوفا على ولديهما،به هيچ حال تتابع منقطع نشود.و اصحاب شافعى را در او دو قول است:[قولى چون قول ما،و قولى ديگر آن كه منقطع شود.اگر طعام يا شراب در حلق روزه دار كنند به اكراه تتابع منقطع شود،و شافعى را در او دو قول است] (1):اگر مرد را برده نبود و بها ندارد، به روزه مشغول شود،[اگر] (2)در ميانه دست فراخ شود و قادر[بر] (3)برده واجب نيست او را كه عدول كند،بل به روزه برود،الّا آن كه مستحب آن است كه عتق كند و اين مذهب ماست و مذهب مالك و شافعى و اوزاعى و احمد و اسحاق است،و ثورى،و ابو حنيفه و اصحابش گفتند:عدول كند با عتق و روزه رها كند،نيّت تتابع در باب روزه شرط نيست،بل نيّت روزه كفايت باشد.و شافعى را در او سه قول است:يكى چنين كه ما گفتيم،و دوم آن است كه محتاج باشد به نيّت تتابع در شب اوّل.و قول سئوم (4)آن كه هر شب تجديد نيّت تتابع بايد كردن.مظاهر چون برده آزاد كند پيش از عود مجزى نباشد از او،چنان كه سوگند خوار را (5)اگر كفّارت كند پيش از حنث،و شافعى گفت روا باشد.

فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعٰامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً (6) ،اگر نتواند دو ماه روزه داشتن فعليه فَإِطْعٰامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً ،بر اوست كه شصت مسكين را طعام دهد،[هر] (7)مسكينى را دو مدّ[15-پ]طعام دهد اگر تواند،و اگر نتواند يك مدّ.و مدّى دو رطل و ربع رطلى باشد به عراقى در جملۀ كفّارات،و شافعى گفت:يك مدّ بايد دادن در

ص : 69

جملۀ كفّارات الّا فى كفّارات اذى حلق الرّأس (1)كه آنجا دو مدّ بايد دادن،و اين قول عبد اللّٰه عمر است و عبد اللّٰه عبّاس و ابو هريره.و ابو حنيفه گفت:اگر خرما دهد يا جو،صاعى بايد دادن،و اگر گندم دهد نيم صاع،و صاعى چهار مدّ باشد.

و در مويز دو روايت است:يكى يك صاع و يكى نيم صاع،و مذهب مالك چون مذهب شافعى است الّا در كفّارت ظهار كه گفت:هر مسكينى را مدّى بايد دادن حجازى،و آن مدّى و ثلث مدّى باشد به مدّ رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و از آن بايد دادن كه غالب باشد بر قوت او و قوت عيال او.و شافعى گفت:از آن بايد دادن كه غالب باشد بر قوت اهل شهر،و اين به مؤمنان بايد دادن،به كافران نشايد دادن.و شافعى همين گفت،و ابو حنيفه گفت:شايد دادن،و به مكاتب نشايد دادن،و شافعى هم چنين گفت،و ابو حنيفه گفت:

شايد دادن هرچه آن را طعام خوانند[شايد دادن] (2)و روايت اصحاب ما آن است كه:بالاترين او (3)نان و گوشت باشد و ميان نان و زيت و فروتر نان و نمك، شافعى گفت:الّا دانه نشايد،آرد و پست (4)و نان نشايد،و أنماطى از اصحاب شافعى گفت:آرد شايد،و خلاف در فطره همچنين است.اين طعام به درويشان خرد (5)و بزرگ بايد دادن و اگر ايشان را حاضر كرده باشد تا طعام بخورند،هر دو كودك را به مردى حساب بايد كردن.و مالك موافقت كرد ما را فى عدّ صغيرين بكير (6).و ابو حنيفه و شافعى گفتند:طعام به كودكان نشايد دادن،بل در دست ولىّ ايشان بايد كردن تا صرف كند در مصالح ايشان.

ص : 70

اگر اين طعام به كسى دهد كه در ظاهر لبوس درويش بود،چون نداند (1)توانگر باشد روا بود،و ابو حنيفه و مالك و شافعى در قديم همين گفتند،و شافعى گفت در جديد:روا نباشد.و كفّاره بر هر حال مقدّم باشد بر خلوت بلا خلاف به هرچه خواهد كردن[از عتق] (2)و روزه و اطعام.و مالك در اطعام خلاف كرد و گفت:شايد تا خلوت مقدّم بود و بر او اخراج قيمت نشايد در كفّارت،بل اعيان اين چيزها بايد،و شافعى هم اين گفت.و اهل عراق گفتند:روا باشد الّا در عتق،چون زن شوهر را گويد:تو بر من چون پشت مادرى،بر او هيچ نباشد و اين گفتار لغو بود.و ابو حنيفه و شافعى و محمّد همين گفتند.ابن ابى ليلى و حسن بصرى گفتند:بر او ظهار باشد،و ابو يوسف گفت:بر او كفّارت سوگند باشد.

و روايت كردند كه:مردى اين مسئله پرسيد از ابن[ابي] (3)ليلى،گفت:

بر او كفّارۀ ظهار باشد،از محمّد پرسيدند،گفت:بر او هيچ نباشد.از ابو يوسف پرسيدند،و نگفت كه ايشان فتوى چه گفتند (4)،گفت:سبحان اللّٰه!دو پير از پيران مسلمان غلط كردند در اين مسئله،بر او كفّارت سوگند باشد.اگر مرد درويش باشد و زن براى او كفّارت كند روا باشد،و شافعى همين گفت.

و ابو حنيفه گفت:روا نباشد (5)،بدان كه كفّارات بر چهار وجه است:مخيّر است و مرتّب[و مخيّر و مرتّب است] (6)به يك جاى و مجموع.فامّا آنچه مرتّب است،كفّارت ظهار است كه اوّل عتق بايد،اگر از عتق عاجز باشد روزه دارد، اگر روزه بر او دشوار (7)آيد طعام دهد.و كفّاره به نقض نذر و عهد مخيّر باشد ميان هر سه.

ص : 71

و در كفّارۀ روزۀ ماه رمضان خلاف كردند.اصحاب ما بعضى گفتند:

مخيّر است.بعضى گفتند:مرتّب است.و آنچه مخيّر و مرتّب است كفّارت سوگند است كه او مخيّر باشد ميان عتق و اطعام و كسوت.اگر از اين هر سه بازماند ،آنگه سه روز روزه دارد.و آنچه مجموع است بر جمع هر سه واجب باشد كفّارۀ قتل عمد است كه هم عتق و اطعام و هم روزه به يك بار ببايد كردن بعد رضاى أولياء المقتول امّا بالعفو أو بالدّية.اعتبار ترتيب در كفّاره (1)مرتّب در حال اداست دون حال وجوب،هركه در حال اداء بر عتق قادر باشد روزه از او مجزى نباشد و اگرچه در حال وجوب قادر نبوده باشد بر عتق.

و شافعى را در او سه قول است:يكى مانند آن كه ما گفتيم،و اين قول صحيح (2)است به نزديك اصحاب او،و و قول ديگر آن كه [16-ر]به اغلظ الحالين (3)باشد از وقت وجوب تا (4)وقت ادا،و مسائل در اين (5)بسيار است و اين قدر كفايت است اين جا.

ذٰلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ،اين براى آن است تا شما ايمان آريد به خداى و پيغمبر.معنى آن كه:تا اين احكام شرعى لطف (6)باشد شما را چون بشنويد (7)در ايمان به خداى و[رسول،يا لطف باشد مؤمنان را در ثبات بر ايمان به خداى و] (8)رسولش. وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ ،و اين حدهاى خداست تا مردم از آن تعدّى نكنند، و آنان كه به اين حدود و احكام كافر باشند،ايشان را عذابى باشد مولم دردناك.

إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ ،گفت:آنان كه با خداى تعالى محادّت و

ص : 72

ممانعت و مخالفت و معادات كنند،ايشان كافران باشند. كُبِتُوا ،ايشان را به روى درآرند به خزى و هلاك چنان كه كردند با آنان كه از پيش ايشان بودند از كافران به انواع هلاك و عذاب.[ وَ قَدْ أَنْزَلْنٰا آيٰاتٍ بَيِّنٰاتٍ ،و ما بر ايشان آيات روشن و دلالات واضح فرستاده بوديم] (1). وَ لِلْكٰافِرِينَ عَذٰابٌ مُهِينٌ ،و كافران را عذابى باشد خواركننده كه ايشان را ذليل و مهين بكند.

يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَمِيعاً ،گفت:ياد كن اى محمّد آن روز كه خداى تعالى ايشان را همه زنده گرداند و خبر دهد ايشان را به آنچه كرده باشند،و اين بر سبيل تهديد و وعيد است[و مردانه خبر دادن است.يعنى با روى ايشان آرند آنچه كرده باشند براى تشوير و تخجيل،و گفتند:اين خود عبارت است از عذاب و عقوبت،چنان كه يكى از ما گويد:من با تو بگويم و با تو نمايم و تو را آگاه كنم از آنچه كرده اى.و مراد از اين همه تهديد و وعيد باشد] (2)به عذاب نه گفتار[و نه] (3)خبر.آنگه بر سبيل زجر و وعظ و تذكير گفت: أَحْصٰاهُ اللّٰهُ وَ نَسُوهُ ،آن اعمال و معاصى كه ايشان كرده اند فراموش كردند،و خداى تعالى فراموش نكرده است، بل بشمرده (4)است آن و نگاه داشته و بفرموده نوشتن (5)تا به ايشان تقرير كند و ايشان را بر وفق آن عقوبت كند. وَ اللّٰهُ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ،و خداى تعالى بر همه چيزى گواه است.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ ،گفت:نمى بينى،يعنى نمى دانى اى محمّد كه خداى تعالى مى داند آنچه در آسمان و زمين است و بر او هيچ پوشيده نماند. مٰا يَكُونُ مِنْ نَجْوىٰ ثَلاٰثَةٍ ،نباشد هيچ راز سه كس.جملۀ قرّاء «يكون»خواندند به«يا»براى آن كه حايلى هست ميان فعل و فاعل از«من».و «من»زيادت است آنجا،و ابو جعفر به«تا»خواند براى تأنيث«نجوى»و

ص : 73

گفت:«من»زيادت است،اگرچه در لفظ حايل است در معنى حايل نيست،و قوله:ثلاثة،أى ثلاثة نفر.فرّاء گفت:جرّ«ثلاثة»رواست كه به اضافۀ«نجوى»باشد به او.و رواست كه صفت«نجوى»باشد،و التّقدير:من نجوى ثلاثة (1)،يعنى از سه راز،و بر قول اوّل از راز سه كس. إِلاّٰ هُوَ رٰابِعُهُمْ ،الّا و او چهارم ايشان است از روى علم،يعنى بر او پوشيده نباشد و او در علم به منزلۀ آن كس باشد كه با ايشان بوده باشد. وَ لاٰ خَمْسَةٍ ،و نه نيز پنج كس با هم سرّ گويند،و الّا او ششم ايشان است. وَ لاٰ أَدْنىٰ مِنْ ذٰلِكَ وَ لاٰ أَكْثَرَ ،و نه كم (2)از آن و نه بيش (3)از آن،و الّا او با ايشان شنود و احوال ايشان داند.عامۀ قرّاء خواندند: وَ لاٰ أَكْثَرَ ،به فتح«را» در محلّ جرّ،براى آن كه لا ينصرف است،و ابواب لا ينصرف در (4)جرّ (5)مفتوح بود،تقول:ليس عندي من دينار و لا درهم،و لا اقلّ منه و لا اكثر.و يعقوب خواند: «وَ لاٰ أَكْثَرَ» به رفع حملا على انّه لم يعتدّ بمن الزّائد (6)و گفت:

جار و مجرور در محلّ رفع است،چنان كه:ما جاءني من احد،و المعنى احد.و اين بر قول آن كس روان باشد كه نجوى ثلاثة صفت و موصوف گويد،فامّا قول آن كس كه مضاف و مضاف إليه گويد به هيچ وجه جرّ (7)نشايد،براى آن كه عطف«اكثر»بر«ثلاثة»باشد،و«ثلاثة»مجرور بود به اضافه على كلّ حال.فامّا آن كه صفت و موصوف گويد«ثلاثة»به ظاهر مجرور است و به معنى مرفوع، و زهرىّ در شاذّ«اكبر»خواند به«با». إِلاّٰ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مٰا كٰانُوا ،و الّا خداى-جلّ جلاله-با ايشان است هركجا باشند. ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمٰا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيٰامَةِ ،آنگه ايشان را خبر دهد به آنچه كرده باشند روز قيامت،و خداى تعالى به

ص : 74

همه چيزى عالم است.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوىٰ ،گفت:نبينى آنان را كه ايشان را نهى كردند از راز گفتن. ثُمَّ يَعُودُونَ لِمٰا نُهُوا عَنْهُ ،آنگه ايشان با سر آن مى شوند كه ايشان را از آن نهى كردند.عبد اللّٰه عبّاس گفت:آيت در جهودان و منافقان آمد كه ايشان با يكديگر راز گفتندى از مؤمنان پوشيده،و مؤمنان را به چشم نگاه داشتندى (1)،چون مؤمنان ايشان را ديدندى كه از ايشان پوشيده راز مى گويند،دل مشغول شدندى،گفتندى:همانا از خويشان و برادران ما كه سرايا (2)رفته اند [خبرى يافته اند] (3)از كشتن يا از مرگ يا مصيبتى يا نكبتى كه از ما پوشيده [16-پ]مى دارند؟دل تنگ شدندى.

چون خويشان ايشان در آمدندى به سلامت،ايشان فارغ دل شدندى و تا آمدن ايشان دل مشغول شدندى،گفتندى:همانا اين،جهت پريشانى ما مى گويند.پس اين شكايت با رسول كردند (4).رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- ايشان را نهى كرد از آن راز گفتن،بازنايستادند و منهى نشدند.خداى تعالى اين آيت فرستاد.

مقاتلان گفتند:آيت در جهودان آمد كه ميان ايشان و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مصالحتى بود.ايشان بيامدندى و بر راهها بنشستندى،چون مؤمنان بر ايشان گذر كردندى،ايشان با يكديگر در راز گفتن شدندى تا ايهام افگنند بر مؤمنان و وهن افگنند بر ايشان،تا ايشان پنداشتندى كه ايشان را كيدى خواهند كردن تا (5)مسلمانان انديشناك (6)شدندى.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله

ص : 75

و سلّم[اين] (1)حديث بشنيد،كس فرستاد و ايشان را بخواند و نهى كردند (2)از اين منتهى نشدند و بازنايستادند،خداى تعالى اين آيت فرستاد.

ابن زيد گفت:سبب آن بود كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- رخصت داده بود هركس را كه با او راز گويد از كرم خلق و عادت حميدۀ او، جهودان بيامدندى و ايشان را با رسول كارى بودى و حاجتى،آن به راز گفتندى، و مسلمانان ضعيف بودندى و همۀ جهان دشمن آن گروه (3)بودند.مسلمانان پنداشتندى كه كارى افتاده است يا دشمنى پديد آمده يا كارزارى (4)مى بايد كردن، يا واقعه اى است كه آن را خطرى هست كه برملا نمى بايد گفت (5).دل مشغول شدندى،خداى تعالى ايشان را نهى كرد.ايشان منتهى نشدند،اين آيت آمد در شأن و قصّۀ ايشان.

وَ يَتَنٰاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ ،[گفت] (6):با سر آنچه نهى كرده اند ايشان را از آن،مى شوند (7)و مناجات مى كنند با يكديگر با آنچه در آن بزه است و ظلم و عدوان و تعدّى است از فرمان خداى تعالى،و آزار و مخالفت فرمان رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- وَ إِذٰا جٰاؤُكَ حَيَّوْكَ بِمٰا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللّٰهُ ، چون به تو آيند تو را تحيّتى كنند كه خداى تعالى تو را از آن تحيّت نكرده است،و آن آن بود كه (8)جهودان در نزديك رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-آمدندى و گفتند[ى] (9)السّام عليك،و«سام»به نزديك ايشان مرگ بود.رسول-صلّى اللّٰه عليه

ص : 76

و اله و سلّم-گفتى:و عليكم،و ندانستى كه غرض ايشان چيست.يك روز در آمدند و رسول را اين خطاب كردند.عائشه بشنيد،بشناخت (1)كه ايشان چه مى گويند[و غرض ايشان چيست] (2)گفت:و عليكم السّام و الذّام و الدّاء و اللّعنة،بر شما باد (3)مرگ و درد و عيب و لعنت.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت (4):خاموش باش اى عائشه كه خداى تعالى رفق (5)دوست دارد در كارها و فحش دوست ندارد.عائشه گفت:نمى شنوى يا رسول اللّٰه كه ايشان چه مى گويند؟مى گويند:السّام عليك.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت (6):نمى شنوى كه من ايشان را چه جواب مى دهم؟[مى گويم] (7):

و عليكم،آنچه شما مى گوييد بر شما باد.خداى تعالى اين آيت فرستاد و اين حال بازگفت.

پس رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:چون كسى از اهل كتاب بر شما سلام كند،در جواب گوييد:و عليكم،اين مقدار،يعنى آنچه شما مى گوييد بر شما باد از نيك و بد. وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لاٰ يُعَذِّبُنَا اللّٰهُ بِمٰا نَقُولُ ، آنگه در خويشتن گفتندى:اگر محمّد پيغمبر بودى،خداى ما را عذاب كردى به اين كه ما مى گوييم در حقّ او،و خداى تعالى رسول را از سرّ ايشان خبر داد كه ايشان مى گويند:چرا خداى ما را هلاك نمى كند با آنچه ما مى گوييم،آنگه حق تعالى گفت به جواب آن: حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ ،بس است ايشان را دوزخ. يَصْلَوْنَهٰا ،كه ملازم باشند با آن و مؤبّد بمانند آنجا،و بد جايى است ايشان را دوزخ،عذاب ايشان اين بس است.

ص : 77

و حمزه و يحيى و اعمش خواندند:«ينتجون»:على وزن يفتعلون من الانتجاء،و باقى قرّاء خواندند: يَتَنٰاجَوْنَ ،من التّناجي،و اين قرائت بهتر است لقوله تعالى: إِذٰا تَنٰاجَيْتُمْ فَلاٰ تَتَنٰاجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ ، گفت:اى مؤمنان چون با يكديگر راز گوييد،راز (1)مگوييد كه در[او] (2)بزه اى باشد يا ظلمى[17-ر]يا معصيتى از آن رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم.و رويس روايت كرد از يعقوب كه او خواند:«فلا تنتجوا»من الانتجاء على وزن افتعال.

وَ تَنٰاجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوىٰ ،و با يكديگر مناجات و راز گفتن به برّ و تقوى و نيكوكارى و پرهيزكارى كنيد. وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ،و بترسيد از خداى كه حشر شما با او خواهد بودن.حق تعالى در اين آيت مؤمنان را نهى كرد ازآن كه [اين كنند كه] (3)منافقان و جهودان كردند.

إِنَّمَا النَّجْوىٰ مِنَ الشَّيْطٰانِ ،گفت:آن راز گفتن برآن وجه از ديو باشد و از ابليس،يعنى به وسواس و اغراء و اغواى او باشد تا مؤمنان را بدان دل تنگ كند.

آنگه گفت: وَ لَيْسَ بِضٰارِّهِمْ شَيْئاً إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ ،ايشان را هيچ زيان ندارد مگر به علم و تمكين خداى تعالى.و«اذن»به معنى علم بسيار آمده است،چنان كه بيان كرده ايم. وَ عَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ،و بر خداى توكّل كنند مؤمنان و گرويدگان.

عبد اللّٰه مسعود روايت كرد كه:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- نهى كرد از راز گفتن (4)آنان را كه سه كس باشند،يعنى (5)سه كس جايى حاضر باشند (6)،دو كس با يكديگر راز نگويند (7)،چه آن سوم دل تنگ شود و

ص : 78

داند (1)كه آن از او پوشيده است.و چون چهار كس باشند يا بيشتر،آنگه دو كس راز گويند،هريك از باقيان روا دارند كه از آن ديگر پوشيده است (2).و در خبر آمد از حضرت امام جعفر صادق-صلوات اللّٰه و سلامه عليه- (3)كه او گفت:هركس كه خوابى بيند هايل و از آن خواب ترسد (4)،بايد تا چون بيدار شود اين آيت بخواند:

إِنَّمَا النَّجْوىٰ مِنَ الشَّيْطٰانِ لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا -الآية،و بگويد:

اللّهمّ قني (5)شرّ ما اريت في منامي ،و آن خواب با كسى نگويد،خداى تعالى مضرّت آن (6)بگرداند-ان شاءاللّٰه.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجٰالِسِ -الآية،حق تعالى در اين آيت گفت:اى مؤمنان،چون گويند شما را كه جاى فراخ كنيد در مجلس، جاى فراخ كنيد تا خداى بر شما جاى فراخ كند.قتاده گفت:سبب نزول آيت آن بود كه صحابه مناقشه كردندى در مجلس رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- به (7)جاى،چون كسى از در در آمدى خواستى تا نزديكتر بنشيند به رسول،رها نكردندى و گفتندى:ما با اين جاى سبق برديم (8)،ندهيم.خداى تعالى گفت مسلمانان را:جاى باز كنيد كه درآيند.

مقاتلان گفتند:يك روز از روزهاى آدينه،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-خطبه مى كرد و جايگاه تنگ بود در صفّه.جماعتى از اهل بدر[در] (9)آمدند و جاى نبود.بر رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-سلام كردند (10)،رسول

ص : 79

جواب داد.ايشان بر پاى مى ايستادند تا مردمان (1)ايشان را جاى دهند (2)،نكردند.و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-اهل بدر را نيكو حرمت داشتى.قومى را آواز داد به عدد آنان كه بر پاى بودند[كه] (3):يا فلان يا فلان،برخيزيد تا ايشان بنشينند.

ايشان برخاستند (4)و كراهت آمد ايشان را از آن.منافقان طعنه زدند (5)كه:شما مى گوييد كه صاحب ما عادل است،اين كه كرد[نه] (6)عدل است كه جماعتى سبق برده و جاى گرفته،ايشان را برخيزاند تا كسانى را بنشاند كه ايشان بى وقت آمدند،و سابق نبودند لاحق بودند.خداى تعالى اين آيت فرستاد به تسلّى هر دو قوم: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجٰالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللّٰهُ لَكُمْ -الآية.

كلبى گفت:آيت در ثابت بن قيس بن شمّاس آمد،و قصّۀ او در سورة الحجرات برفت.خداى تعالى در حقّ او آن آيات فرستاد و در حقّ آن كه او را جاى باز نكرد اين آيت فرستاد،گفت:اى مؤمنان،چون گويند شما را كه فراخ بكنيد جاى در مجلس، فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللّٰهُ لَكُمْ ،تا خداى تعالى شما را جاى كند.و الفسحة السّعة،و مكان فسيح أى واسع.عاصم خواند و حسن (7)و سلمى و جحدرىّ:«فى المجالس»،على الجمع،و قتاده خواند:[«تفاسحوا» از بناى تفاعل] (8).و ابو هريره روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:نبايد تا كسى كس را از جاى خود برخيزاند (9)،بل بايد گويد:مرا جاى باز

ص : 80

كنيد.ابو العاليه و قرظىّ (1)گفتند:مراد مجالس حرب است و مقاعد قتال،مرد بيامدى گفتى:[17-پ]مرا در صف جاى كنيد،نكردندى.ازآن كه بر كارزار حريص بودندى.خداى تعالى آيت فرستاد[و گفت:بعضى بعضى را جاى- كنيد.حسن گفت:چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-قتال كردى و مسلمانان صفها بركشيدندى،در صف اوّل مشاحّه كردندى،چون كسى آمدى كه مرا جاى كنيد،نكردندى ازآن كه خواستندى كه ايشان به دشمن نزديكتر باشند تا شهادت يابند.خداى تعالى اين آيت فرستاد،گفت] (2)كه:جاى كنيد يكديگر را در صف قتال تا خداى تعالى جاى بر شما فراخ كند. وَ إِذٰا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا ، عاصم و اهل مدينه خواندند به ضمّ«شين»به دو لفظ (3)،و هما لغتان،يقال:

نشز ينشز و ينشز،و چون گويند شما را[كه] (4):برخيزيد و بجنبيد و بر بالا شويد، همچنين كنيد.و بيشتر مفسّران گفتند معنى آن است كه:چون شما را گويند به جهاد آييد و به نماز آييد و به ذكر خداى و عمل خير سعى كنيد،بشتابيد و فرمان بريد.ضحّاك و عكرمه گفتند معنى آن است كه:چون منادى ندا كند براى نماز،به نماز شتابيد.و اين براى آن گفت كه گروهى در نماز كسلانى كردندى.

ابن زيد گفت:اين مخصوص است به خانۀ رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و سبب آن بود كه بيامدندى در خانۀ رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- و مقام كردندى (5)و دير كردندى،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-را رنج بودى از آن.خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت:از خانۀ رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-زود بازگرديد،و مثله قوله:

ص : 81

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ (1) -الآية.

يَرْفَعِ اللّٰهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ ،تا خداى تعالى رفيع گرداند شما را و آنان را كه ايشان را علم داده اند به درجاتى و منازلى مؤمنان را به ايمان و عالمان را به علم.

خداى تعالى در اين آيت بيان كرد كه:مؤمنان را شرط آن است كه جاى يكديگر باز كنند،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مصيب بود در آن كه قومى را بر انگيخت و قومى را بنشاند،چه اينان به ايمان سابق تراند (2)و به علم بيشتراند،[و درجۀ اينان رفيع تر از درجۀ آنان كه زودتر رسيدند] (3)به مسجد،[چه] (4)،اعتبار در زير و بالا و نشستن در مجالس به استحقاق رفعت منزلت باشد و درجه،و آن به ايمان و علم (5)باشد. وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ،و خداى تعالى به آنچه شما مى كنيد داناست.

حسن بصرى گفت:عبد اللّٰه مسعود اين آيت بخواند و گفت اى قوم اين آيت بخوانيد و معنى او بدانيد تا رغبت شما در علم زيادت شود،كه خداى تعالى در اين آيت مى گويد:من مؤمن عالم را رفيع گردانم برآن كه از او فروتر باشد به علم به چندين (6)درجه هاى بسيار.جابر عبد اللّٰه انصارى (7)روايت كرد از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-كه او گفت:خداى تعالى عالم را تفضيل داد بر شهيد به درجه اى (8)،و شهيد را تفضيل داد بر عابد به درجه اى (9)،و تفضيل داد قرآن را به (10)ساير كلام[ها] (11)به چندان كه فضل خداست بر خلقان،و

ص : 82

فضل عالم بر ساير خلقان چندان كه (1)فضل من بر يكى از كمترين خلقان.و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:هركس را كه فرمان خداى به او رسد و او در طلب علم باشد،فرداى قيامت ميان او و ميان پيغمبران يك درجه بيشتر (2)نباشد.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا نٰاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰاكُمْ صَدَقَةً ،عبد اللّٰه عبّاس گفت:سبب نزول اين آيت آن بود كه مردمان به [نزديك] (3)رسول بسيار مى آمدند و سؤال بسيار مى كردند و حديث بسيار مى كردند.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-از آن رنجور بود،خداى تعالى اين آيت فرستاد و ايشان را ادب آموخت.مقاتل حيّان گفت:آيت در توانگران آمد كه بيامدندى و مقام را دراز كردندى و درويشان را منع كردندى،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-را از آن كراهت بود (4)و شرم داشت گفتن[ايشان] (5)را.

خداى تعالى اين آيت فرستاد و ايشان را برگردانيد از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به اين آيت،گفت:اى مؤمنان چون خواهيد كه با رسول من مناجات كنيد و سرّ گوييد و حديث كنيد و مسئله پرسيد،پيش ازآن كه[ گوييد و پرسيد] (6)صدقه بدهيد.مردم همه بازايستادند امّا توانگران بخل كردند و درويشان چيزى نداشتند.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-يك دو روز برآسود.

مجاهد گفت:صحابه را نهى كردند از مناجات با رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-الّا به تقديم صدقه،گفت (7):مناجات نكرد با رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-الّا حضرت اميرالمؤمنين علىّ بن ابي طالب

ص : 83

-صلوات اللّٰه و سلامه عليه (1)-كه دينارى[18-ر]به صدقه داد و مناجات كرد.آنگه آيت رخصت فرود آمد و اين حديث از طريق مخالفان و موافقان روايت كردند كه حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه (2)-گفت:

آيتى است از كتاب خداى تعالى كه (3)فرود آمد و منسوخ شد و كس بر او عمل نكرد و نكند جز من تا به روز قيامت،و هي قوله[تعالى] (4): يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا نٰاجَيْتُمُ الرَّسُولَ ، علىّ بن علقمة الانبارىّ روايت كرد از حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه (5)-كه او گفت:چون (6)آيت فرود آمد،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-اين آيت بر قوم خواند،برفتند و رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-رها كردند و آن زحمت به خلوت بدل شد (7).رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-كس فرستاد و مرا بخواند،گفت:چيست با تو؟ گفتم:دينارى.آنگه برفتم در حال و به آن يك دينار ده درم گرفتم (8)و هربار يك درم مى دادم به صدقه و پيش رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- مى رفتم و مسائل مى پرسيدم و بر اسرار علوم واقف مى شدم تا ده درم را به ده بار بدادم و هربار پيش رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مى رفتم و آنچه مى خواستم مى پرسيدم.آنگه اين آيت[آمد] (9)كه: أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰاكُمْ صَدَقٰاتٍ ،و آن آيت را منسوخ كرد (10)،خداى تعالى به سبب من تخفيف كرد (11)از اين امّت،و اين آيت فرود آمد[و منسوخ

ص : 84

شد] (1)و كس برآن عمل نكرد الّا من.

و عبد اللّٰه عمر گفت از پدرم شنيدم كه گفت:حضرت اميرالمؤمنين علىّ بن ابي طالب را-صلوات اللّٰه و سلامه عليه (2)-سه چيز بود كه كس را نبود و اگر يكى از آن مرا بودى دوستر (3)داشتمى از (4)شتران سرخ موى:يكى تزويج فاطمه-عليها السّلام-كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- همۀ صحابه را منع كرد و رد،آنگه بدو داد او را (5).ديگر رايت روز خيبر آنگه كه گفت (6):

لاعطينها رجلا يحبّ اللّٰه و رسوله و يحبّه اللّٰه و رسوله كرّارا غير فرّار. اصحاب رسول متطاول شدند آن را و طمع كردند در او به كس نداد و بدو داد.ديگر آيت نجوى كه فرود آمد و منسوخ شد و كس بدو كار نكرد جز او.

و عبد اللّٰه بن هارون الخراسانيّ گفت از حضرت امام الجن و الانس علىّ ابن موسى الرّضا-عليه التّحية و الثّناء (7)-پرسيدم كه:چرا صدقه بر شما حرام كردند؟گفت:از كارى عظيم سؤال كردى.بدان كه ما چون خود را به دادن پاكيزه كرده ايم،خداى[تعالى] (8)نخواست كه به گرفتن ما را مدنّس كند،آنگه گفت:در قرآن كجاست اين؟گفتم (9): وَ يُطْعِمُونَ الطَّعٰامَ ، (10):گفت:نه اين است،آن اين است كه (11)خداى تعالى گفت: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا نٰاجَيْتُمُ الرَّسُولَ -الآية.

ص : 85

گفتند:يك روز بيش نبود بر (1)ديگر روز آيت رخصت آمد،آنگه گفت: ذٰلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ ،شما را اين بهتر باشد و پاكيزه تر (2)،يعنى تقديم صدقه كردن در پيش مناجات به فرمان خداى تعالى چون مصلحتى به اين تعلّق دارد،آنگه عذر خواست براى آنان كه ندادند تا بدانند كه خداى تعالى تكليف ما لا يطاق نكند.

فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا ،اگر نيابيد و نداريد. فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ،خداى تعالى آمرزنده و بخشاينده است،معذور دارد شما را.

آنگه اين آيت ناسخ فروفرستاد (3)،در عقب اين آيت گفت: أَ أَشْفَقْتُمْ ،و ترسيديد (4)ازآن كه پيش از مناجات با رسول شما را صدقه بايد دادن؟ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا ،چون نكرديد. وَ تٰابَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ ،و خداى تعالى توبۀ شما پذيرفت (5).

فَأَقِيمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ ،نماز به پاى داريد و زكات بدهيد و طاعت خداى داريد و طاعت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم. وَ اللّٰهُ خَبِيرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ ،و خداى داناست به آنچه شما مى كنيد.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ ،آيت در شأن منافقان آمد كه تولاّ كردند به جهودان و با ايشان دوستى كردندى و اسرار مؤمنان با ايشان تقرير كردندى،حق تعالى گفت:نمى بينى اى محمّد آنان را كه تولاّ كردند به گروهى كه خداى بر ايشان خشم گرفته است؟و آن جهودانند،آنگه گفت: مٰا هُمْ مِنْكُمْ وَ لاٰ مِنْهُمْ ،و ايشان نه از شما هستند كه مسلمانيد،و شما نه از ايشان كه جهودانند، و مثله قوله[تعالى] (6): مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذٰلِكَ لاٰ إِلىٰ هٰؤُلاٰءِ وَ لاٰ إِلىٰ هٰؤُلاٰءِ ، (7).

وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ ،و سوگند[18-پ]به دروغ مى خورند و

ص : 86

مى دانند كه آن دروغ است.

سدّى و مقاتل گفتند:آيت در عبد اللّٰه بن ابىّ سلول (1)آمد و او منافق بود،با رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بنشستى و آنگه حديثهاى او نقل كردى با جهودان.يك روز رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-در بعضى از حجره هاى (2)خود بود،جماعتى صحابه حاضر (3)بودند گفت:همين ساعت مردى از در درآيد كه دلش دل جبّاران است و به چشمهاى شيطان نگرد،در حال عبد اللّٰه نبتل (4)از در درآمد و او مردى بود ازرق چشم.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-او را گفت:براى چه مرا دشنام مى دهى (5)و صحابۀ مرا (6)؟او سوگند بخورد به خدا كه نگفته است،و اصحابش بيامدند و سوگند بخورند[كه نگفته اند.خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت:سوگند به دروغ خوردند و مى دانند كه] (7)به دروغ مى خورند (8).

[آنگه گفت:] (9): أَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ عَذٰاباً شَدِيداً ،بپجارده (10)خداى تعالى براى ايشان عذابى سخت. إِنَّهُمْ سٰاءَ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ ،كه ايشان بد مى كنند آنچه مى كنند (11).

اِتَّخَذُوا أَيْمٰانَهُمْ جُنَّةً ،گفت:سوگند[ان] (12)خود را[به] (13)سپر خود

ص : 87

كرده اند تا بدان از خويشتن دفع بلاها و مكاره مى كنند و از اسباب و اموال خود، و خويشتن در حمايت سوگند[به دروغ] (1)كرده اند. فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّٰهِ ،و اعراض كرده اند و برگرديده از راه خداى تعالى. فَلَهُمْ عَذٰابٌ مُهِينٌ ،ايشان (2)را عذابى باشد خواركننده،و از حقّ عقاب اين است كه مقرون باشد به استخفاف و اهانت.

لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوٰالُهُمْ وَ لاٰ أَوْلاٰدُهُمْ ،گفت:غنا نكند از ايشان مالهاى ايشان و فرزندان ايشان از خداى تعالى هيچ چيز،يعنى هيچ سود ندارد ايشان را و به فرياد ايشان نرسد. أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ ،ايشان اهل دوزخ باشند و در دوزخ مخلّد باشند (3).

يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَمِيعاً ،گفت:ياد كن اى محمّد آن روزى كه ايشان را خداى تعالى زنده كند و برانگيزد (4)براى او همچنان سوگند خورند كه براى شما سوگند خوردند[كه ما كافر نبوديم و برحق بوديم.و اين سوگندى باشد كه از ظنّ و اعتقاد خود خورند] (5)كه ايشان اعتقاد كرده اند كه ايشان بر حقّند و مشرك نباشند،بيانش قوله: وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلىٰ شَيْءٍ ،و پندارند و گمان برند كه ايشان بر چيزى اند و اين پندار است و گمان كه در دنيا باشد،براى آن كه در آخرت محال است كه اين ظنّ برند براى آن كه معارف آنجا ضرورى باشد.پس معلوم شد كه ايشان از ظنّ و اعتقاد خود خبر دهند و برآن سوگند خورند. أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ الْكٰاذِبُونَ ،ايشان دروغ زن اند در آنچه مى گويند و برآن سوگند مى خورند،براى آن كه بر اعتقاد جهل كرده اند و گمانى كه به دليل درست شده[است] (6)كه مظنون [به] (7)برخلاف آن است،و گفتند،معنى آن است كه ايشان در دنيا دروغ گفتند در

ص : 88

آن خبر كه گفتند رسول را (1):ما تو را دشنام نداديم و برآن سوگند خوردند.و بعضى ديگر اين ظنّ را تفسير به خيبت كردند،من قولهم:كذب ظنّه اذا خاب، امّا رمّاني و حسن بصرى گفتند:در قيامت مواقف مختلف باشد،در بعضى مواقف ايشان را تمكين كنند از فعل قبايح،و در بعضى نكنند.و گفتند:دروغ ايشان چون دروغ كودك باشد كه از سر دهشت (2)باشد و تحيّر[سخنى] (3)دروغ گويد،و مذهب درست آن است كه ايشان ملجأ باشند به آن كه دروغ نگويند و هيچ فعل قبيح نكنند.بعضى ديگر گفتند معنى آن كه:

الا انّهم هم الكاذبون ،آن است كه[ايشان] (4)در دنيا گفتند:ما مؤمنيم و دروغ گفتند،منافق بودند.

عبد اللّٰه عبّاس گفت از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شنيدم كه:

چون روز قيامت باشد منادى ندا كند:أين خصماء اللّٰه،خصمان خداى كجااند؟ قدريان بر پاى خيزند با رويهاى سياه و چشمهاى ازرق،لبها و دهنهاى ايشان كج شده (5)،آب از دهن ايشان مى رود،گويند:و اللّٰه كه ما بدون تو معبودى نگرفتيم و خدايى نپرستيديم بدون تو از آفتابى و ماهى و صنمى و وثنى.آنگه عبد اللّٰه عبّاس گفت:راست گويند.و لكن (6)شرك با ايشان از راهى آمد كه ايشان ندانستند آنگه [اين آيت] (7)بخواند (8)[19-ر]:

و يحسبون انّهم على شىء الا انّهم هم الكاذبون ، آنگه گفت:

هم و اللّٰه (9)القدريّة ،به خداى كه ايشان قدريّه باشند،سه بار بازگفت .

ص : 89

اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطٰانُ ،ابليس بر ايشان مستولى باشد (1). فَأَنْسٰاهُمْ ذِكْرَ اللّٰهِ ،ذكر خداى از ياد ايشان ببرد. أُولٰئِكَ حِزْبُ الشَّيْطٰانِ ،ايشان لشكر ابليس اند و لشكر او خاسران باشند و زيانكاران.

إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ ،گفت:آنان كه با خداى تعالى معاندت (2)و محادّت كنند (3). أُولٰئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ ،ايشان در ميان (4)ذليل ترين و خوارترين مردمان باشند.

كَتَبَ اللّٰهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي ،گفت:خداى تعالى بنوشته است در لوح محفوظ و قضا كرده كه غالب شوم من و رسولان من.سبب نزول آيت آن بود كه مسلمانان گفتند:اگر خيبر و پيرامن او (5)ما را گشاده شود[و مكّه] (6)،اميد داريم كه (7)روم و پارس[و حجاز] (8)ما را گشاده شود،و عبد اللّٰه ابىّ سلول گفت (9):

مى پندارى (10)كه روم و پارس چون اين ديه هاست كه پيرامن شماست تا به آسانى بگشايد!ايشان از آن قويترند و منيع تر و به عدد بيشتر و به شجاعت سخت تر (11).

خداى تعالى اين آيت فرستاد[ردّ بر او] (12): إِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ ،به درستى كه خداى تعالى عزيز و قوى است،نظيره قوله: وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنٰا -الى قوله: وَ إِنَّ جُنْدَنٰا لَهُمُ الْغٰالِبُونَ (13).

لاٰ تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ -الآية،گفت:نيابيد (14)گروهى را كه به خداى و روز قيامت ايمان دارند،آنگه دوستى كنند با دشمنان خداى و

ص : 90

پيغمبر او. وَ لَوْ كٰانُوا آبٰاءَهُمْ ،و اگر همه (1)پدران ايشان باشند يا پسران ايشان يا برادران ايشان يا خويشان ايشان.گفتند:آيت در شأن حاطب بن أبى بلتعه آمد چون او نامه نوشت به مكّه و قصّۀ او در سورة الامتحان بيايد- إن شاءاللّٰه.

سدّى گفت:آيت در شأن عبد اللّٰه بن عبد اللّٰه بن ابىّ آمد.يك روز بر (2)رسول حاضر آمد.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-آب بازخورد،آن بقيّه كه (3)در كوزه بماند،عبد اللّٰه گفت:يا رسول اللّٰه دستور باش (4)تا اين شربت ببرم تا پدرم بازخورد ؟باشد كه به بركت اين شربت دلش از شكّ و شرك پاك شود.رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:روا باشد.او برخاست و آن شربت آب برگرفت و پيش پدر برد.او گفت:اين چيست؟گفت:اين نيم خوردۀ (5)رسول است.بازخورد تا باشد كه دلت از اين شكّ و نفاق پاك شود.عبد اللّٰه ابيّ گفت:

چرا بول مادرت نياوردى.او بيامد (6)و رسول را گفت:يا رسول اللّٰه،دستور باش (7)تا گردنش (8)بزنم؟رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:برو و مدارا كن و بساز با او.

ابن جريج گفت كه ابو قحافه يك روز رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله- دشنام داد ابو بكر بگرفت (9)او را و بر ديوار زد و رسول را بگفت اين حال (10).

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم (11)-گفت:چنين كردى؟گفت:آرى

ص : 91

يا رسول اللّٰه و اگر تيغ داشتمى وى را بكشتمى.گفت:برو و ديگر مانند اين مكن،حق تعالى گفت:نيابى اى محمّد گروهى را كه با خداى ايمان دارند آنگه با دشمنان خداى دوستى كنند و اگرچه خويشان و نزديكان ايشان باشند.

أُولٰئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمٰانَ ،ايشان آنانند كه خداى ايمان بر دل ايشان نوشته است،[يعنى با ايشان الطافى كرده است كه ايمان در دل ايشان ثابت شده است، چون نقش بر حجر و گفتند:معنى آن است كه(كتب على قلوبهم الايمان) (1).يعنى فريضه كرد كه ايمان آرند،چنان كه گفت: فِي جُذُوعِ النَّخْلِ (2)و گفتند:معنى آن است كه حكم لهم بالايمان،ايشان را به ايمان حكم كرد.و ذكر دل براى آن كرد كه محلّ ايمان دل است. وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ،و قوى كرد ايشان را به نصرى (3)از او،و اين قول حسن بصرى است.ربيع گفت:مراد به روح قرآن است يعنى ايشان را به قرآن قوّت كرد (4)،نظيره قوله: كَذٰلِكَ أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا (5)،ابن جرير گفت:به الطاف و حجّت و به نور و برهان.و گفتند بروح،أى برحمة،ايشان را به رحمت قوّت كرد و گفتند به جبرئيل[19-پ] عليه السّلام.گفت: وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ ،در دنيا با ايشان اين احسان كرد و در قيامت ايشان را به بهشتها مى برند (6)كه در زير درختان آن جويها مى رود. خٰالِدِينَ فِيهٰا ،ايشان هميشه باشند آنجا. رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ،خداى تعالى راضى شده از ايشان و ايشان از خداى تعالى.

أُولٰئِكَ حِزْبُ اللّٰهِ ،ايشان لشكر خداى اند و لشكر خداى هميشه ظفريافتگان باشند.

در خبر است كه داود-عليه السّلام-در مناجات با خداى تعالى گفت:

ص : 92

بار خدايا لشكر تو و خادمان عرش تو كيستند؟گفت:يا داود آنان كه چشم بر هم دارند و دلهاى پاكيزه دارند و دستها با سلامت دارند،آنان كه چنين باشند گروه و لشكر منند.[و خدمت كاران عرش منند] (1).

ص : 93

او آن خداست كه بيرون كرد آنان را كه كافر شدند از اهل كتاب از سرايهاشان،اوّل جمع گمان نبرديد كه بيرون آيند و پنداشتند كه بازدارند ايشان را حصارهاشان از خداى و آمد به ايشان خدا ازآنجا كه نپنداشتند و افگند در دلهاشان ترس.خراب مى كنند خانه هاى خود را به دستهاى خود و دستهاى مؤمنان عبرت گيريد اى (1)خداوندان ديده ها.

و اگر نه آنستى كه بنوشتى خداى بر ايشان برون رفتن عذاب كردى ايشان را در دنيا و ايشان را باشد در آخرت عذاب دوزخ.

آن به آن است كه ايشان عصيان كردند خداى و پيغمبرش را.و هركه خلاف كند خداى را به درستى كه خداى سخت عقوبت است.

[20-ر] آنچه بريديد از درخت خرما يا بگذاشتيد ستاده بر اصلهاى خود به علم خداى است و تا هلاك كند فاسقان را.

و آنچه بازآورد خداى بر پيغمبرش از ايشان نراندى بر او از اسبى و نه اشترى و ليكن خداى مسلّط گرداند پيغمبرش را بر آنكه خواهد و خداى بر همه چيزى تواناست.

ص : 95

آنچه بازآورد خدا بر پيغمبرش از اهل دهها خداى راست و رسول را و نزديكان رسول را و يتيمان را و بيچارگان را و راهگذارى را تا نباشد آن مال دولت ميان توانگران از شما و آنچه داد شما را رسول فراگيريد و آنچه نهى كرد شما را از او بازايستد و بترسيد از خداى كه خداى سخت عقوبت است.

درويشان هجرت كنندگان راست آنان كه بيرون كردندشان از ديارشان و اموالشان مى جويند افزونى از خداى و خشنودى و يارى مى كنند خداى را و پيغمبرش را ايشانند راست گويان.

آنان كه جا گرفتند مدينه و به ايمان متحصّن شدند از پيش ايشان دوست مى دارند آنان كه هجرت كردند با ايشان و نيابند در سينه هاشان حاجتى از آنچه دادندشان و ايثار كنند بر تنهاى خود و اگرچه بودند به ايشان حاجتى و هركه را نگاه دارند[بخل] (1)تن او ايشانند رستگاران.

و آنان كه آمدند از پس ايشان مى گويند:خداوندا بيامرز ما را و برادران ما را آنان كه پيشى گرفتند به ايمان،و مكن در دلهاى ما كينه از آنان كه ايمان آوردند.خداى ما تو

ص : 96

بخشاينده اى و مهربان.

[20-پ] نمى بينى آنان را كه نفاق كردند مى گويند برادران خود را آنان كه كافر شدند از اهل كتاب اگر بيرون كنند شما را، (1)بيرون آييم با شما و نبريم فرمان در شما يكى را هرگز و اگر كارزار كنيد يارى دهيم شما را و خداى گواهى مى دهد كه ايشان دروغ مى گويند.

اگر بيرون كنند[ايشان را] (2)بيرون نشوند همراه با ايشان و اگر كارزار كنند[با ايشان] (3)يارى نكنند ايشان را و اگر يارى كنند ايشان را بر گردند به پس پشت خود پس يارى نكنندشان.

شما سخت تريد ترسيدن در دلهاى ايشان از خدا،آن به آن است كه ايشان قومى اند كه نمى دانند.

كارزار نكنند با شما جمله الّا در شهر آن حصن يا از پس ديوارها شجاعت ايشان در ميان ايشان سخت،پندارى ايشان جمله و دلهاى ايشان پراگنده (4)است.آن به آن است كه ايشان گروهى اند كه خرد ندارند.

مثل آنان

ص : 97

كه از پيش ايشان بودند نزديك،بچشيدند عاقبت كارشان و ايشان را عذابى باشد دردناك.

چون مثل ديو چون گفت به آدمى:كافر شو.چون كافر شد،گفت:من بيزارم از تو من مى ترسم از خداى،خداى عالميان.

و بود عاقبت ايشان در دوزخ جاودان در آنجا،و آن است جزاى بيدادگران.

اى آنان كه ايمان آورديد بترسيد از خداى،و انتظار كند هر نفسى آنچه از پيش فرستاد فردا را و بترسيد از خداى كه خداى دانا است به آنچه شما مى كنيد.

و مباشيد چنان كه آنان كه فراموش كردند خدا را و از ياد ايشان ببرد خود ايشان، ايشان فاسقانند.

راست نباشند اهل دوزخ و اهل بهشت.اهل بهشت ايشان رستگارانند.

[21-ر] اگر فروفرستيم اين قرآن را بر كوهى بينى آن را ترسناك شكافته از ترس خداى.و اين مثلها بزنيم براى مردمان تا ايشان انديشه كنند.

اوست خداى آن كه نيست خدايى مگر او،داناى نهان و آشكارا،اوست بخشاينده و مهربان.

ص : 98

اوست خداى آن كه نيست خدايى مگر او،پادشاه پاك بى عيب.نگاهدار بى همتا عزيز كامران بزرگوار،پاك است خداى از آنچه انباز گيرند با او.

اوست خداى آفرينندۀ صورت نگارنده او راست نامهاى نيكو تسبيح مى كند او را آنچه در آسمانها و زمين است و او عزيز و محكم كار است.

قوله تعالى: سَبَّحَ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ،اين آيت را تفسير رفته است در اوايل ديگر سورتها.مفسّران گفتند:اين آيت در بنى النّضير آمد،و سبب آن بود كه چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به مدينه آمد بنى النّضير با او مصالحه كردند بر آنكه اگر كارزارى (1)باشد نه بر او باشند و نه با (2)او باشند،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-از ايشان قبول كرد.چون كارزار بدر پديد آمد و ظفر رسول را بود،گفتند:اين آن پيغمبر است كه ما در تورات نعت و صفت او شنيده ايم و خوانده ايم،او حق است و صادق (3).رايت او هيچ راست بر نگرداند (4)و كس را بر او ظفر نباشد (5).چون روز احد بود و وهنى پديد آمد مسلمانان را گفتند:اين نه آن پيغمبر است شاك شدند و از آن گفتار بازآمدند و عهد بشكستند و عداوت رسول آشكارا كردند.كعب اشرف بر نشست و با چهل سوار از جهودان به مكّه رفت و با قريش عهد كردند (6)بر آنكه

ص : 99

سخنشان (1)يكى باشد به (2)رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم.آنگه ابو سفيان با چهل مرد از قريش در مسجد الحرام رفتند و كعب اشرف با چهل جهود،و پيش آستان (3)كعبه بنشستند و عهد ببستند (4).آنگه كعب اشرف بازگشت و اصحابش با مدينه آمدند (5)و رسول را خبر دادند (6)به آنچه كرده بودند و عهدى كه با ابو سفيان بسته بودند.

و خداى تعالى رسول را فرمود كه كعب اشرف را بكش.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-محمّد بن مسلمة الانصارىّ را فرمود تا او را بكشت،و او برادر كعب اشرف بود از جهت رضاع،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- آنگه مطّلع شد بر خيانت ايشان (7)و نقض عهدشان كه برخاست با جماعتى صحابه و حضرت اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب-صلوات اللّٰه و سلامه عليه (8)-تا يارى دهند مسلمانان را در ديۀ آن دو مرد كه عمرو بن اميّة الضّمرىّ ايشان را بكشته بود (9)آنگه كه از چاه معونه بازگشت،و آن دو مرد از بنى عامر بودند،ايشان گفتند:عزازة و كرامة با آنچه التماس است (10)به جاى آريم تو را ببايد نشستن،[21-پ]و رسول را و صحابه را بنشاندند و تدبيرات (11)كردند تا چه فكر كنند (12)برايشان و ناگاه بكشند ايشان را.و چنان انداختند كه ناگاه از بالاى حصن سنگى عظيم بر سر ايشان افگنند (13)،خداى تعالى رسول را خبر داد كه

ص : 100

اين قصّه رفته است،و نيز قتل كعب الاشرف رفته است.چون كعب اشرف را بكشتند رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-لشكر را به زير حصن بنى النّضير فرستاد و ايشان را ديهى بود كه آن را«زهره»گفتندى.چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله آنجا رفت ايشان را يافت كه نوحه مى كردند بر كعب اشرف (1).و او سيّد ايشان بود،گفتند (2):واعيه باشد،براثر اين واعيه باكيه و براثر آن باكيه (3).و اين بر سبيل تهديد گفتند.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:روا باشد.آنگه گفتند:

رها كن ما را تا اين تعزيت بگذاريم (4).رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:از اين جا برويد.گفتند:مرگ به ما نزديكتر است ازآن كه تو مى گويى.در حال ساز كارزار (5)كردند.منافقان كس به ايشان فرستادند (6)،عبد اللّٰه ابىّ و اصحابش،كه ما با شماييم شما از حصار بيرون مياييد،اگر محمّد با شما كارزار كند (7)ما با شماييم و اگر شما را بيرون كند ما با شماييم،ما نيز بيرون رويم (8).ايشان دانستند كه با رسول نه بس باشند.طريق غدر پيش گرفتند،كس فرستادند و گفتند:برخيز و با سى مرد بيا تا ما با سى مرد بياييم و بگوييم و بشنويم، اگر اين سى مرد ايمان آرند ما از قول ايشان بازنياييم (9)ما نيز ايمان آريم.رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم[برفت] (10)با سى مرد و ايشان بيامدند با سى مرد از جملۀ احبار به زمينى[خالى بر] (11)صحرا (12)در نگريدند،گفتند:چگونه كنيم

ص : 101

و (1)سى مرد با اويند كه مرگ خود اختيار كنند پيش از مرگ او؟گفتند:يا محمّد،سى مرد اينان اند و سى مرد[شما] (2)صياحى و جلبه اى (3)هست، اينان را گسيل كن (4)و سه مرد را بازگير تا ما نيز سه مرد بازگيريم و سخن گوييم.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-خواست تا همچنين كند.ايشان [آن] (5)سه مرد را كاردها بدادند تا ناگاه رسول را بكشند.در ميان ايشان زنى بود مسلمان و او را برادرى بود مسلمان با رسول،او كس فرستاد و برادر را آگاه كرد (6)از كيد و غدر بنى النّضير.برادر آن زن بيامد و رسول را خبر داد.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بازگشت و تا ديگر روز لشكر به زير حصن راند (7)،و بيست و يك روز (8)حصار داد ايشان را،و خداى تعالى ترس در دل ايشان افگند و از نصرت منافقان نوميد شدند (9)طلب صلح كردند.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:قرار صلح آن است كه از اين ولايت برويد-اگر خواستيد و اگر نه.تن در دادند و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-قرار داد (10)با ايشان كه آنچه بر شتر توانند نهاد (11)[برنهند و] (12)ببرند (13)،و آنچه نتوانند بردن رها كنند الّا سلاح كه اندك و بسيار با خود نبرند،و آنچه سرايها و عقار و املاك است بازگذارند.

ص : 102

عبد اللّٰه عبّاس گفت:صلح برآن كردند كه هر اهل سراى (1)سه شتروار (2)متاع و غلّه بيشتر (3)نبرند و آنچه بماند رها كنند.ضحّاك گفت:قرار چنان بود كه هر (4)سه كس شترى بار ببرند و وسقى گندم،بر اين جمله قرار دادند و ناحيۀ مدينه بازگذاشتند و به شام رفتند و به أريحا و به أذرعات الّا اهل دو خانه آل ابى الحقيق و آل حيىّ بن أخطب كه ايشان به خيبر رفتند،و گروهى به حيره رفتند، فذلك قوله-عزّ و جلّ: هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتٰابِ مِنْ دِيٰارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ،گفت:او آن خداست كه بيرون كرد كافران را از اهل كتاب،يعنى جهودان از سرايهاشان براى اوّل حشر.خلاف كردند در معنى اوّل حشر.بعضى مفسّران گفتند:اوّل حشر ايشان به شام بود،[و حشر] (5)دوم به زمين محشر روز قيامت،و در اخبار آمد كه:زمين محشر به (6)شام بود.عبد اللّٰه عبّاس گفت:هركه شاكّ است در آن كه محشر به زمين شام خواهد بود،گو اين آيت بخواند (7).گفت اين براى آن بود كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-ايشان را گفت:برويد.

گفتند:كجا رويم؟گفت:به محشر.خداى تعالى اين آيت فرستاد كه: لِأَوَّلِ الْحَشْرِ .

كلبى گفت براى آن گفت: لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ،كه ايشان اوّل قوم (8)بودند كه ايشان را به جمع و حشر گسيل كردند (9)به طريق جلا از زمينى به زمينى ديگر.

زهرىّ گفت:براى آن[22-ر]اوّل حشر گفت كه اينان از سبطى بودند كه

ص : 103

ايشان را هرگز جلا نفرمودند (1)،و خداى تعالى جلا بر ايشان نوشت.و«جلا» نشيمن رها كردن باشد (2)به رفتن،و اگر نه آن بودى خداى تعالى ايشان را عذاب فرستادى به آن كه با رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-كردند،چنان كه گفت (3):

وَ لَوْ لاٰ أَنْ كَتَبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاٰءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيٰا -الآية.

مرّة الهمدانىّ گفت:اين اوّل حشر بود ايشان را از مدينه،و حشر دوم از خيبر بود و جملۀ جزيرۀ عرب (4)از شام به أذرعات و اريحا در عهد عمر خطّاب.

قتاده گفت:اين حشر اوّل بود،امّا حشر دوم به آتشى باشد كه ايشان را جمع كند از مشرق به مغرب مى رانند (5)هركجا مقام كنند به شب مقام كند با ايشان،و هركجا قيلوله كنند قيلوله كند با ايشان.و هركه از ايشان بازپس ايستد بسوزانند او را.

يمان گفت (6):براى آن اوّل حشر گفت كه خداى تعالى به اوّل وهله كه رسول به ايشان فرستاد و قتال كرد ظفر او را بود.محمّد بن اسحاق گفت:جلاء بنى النّضير آنگه بود كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-از غزاة احد بازآمد، و فتح بنى قريظه آنگه بود كه از احزاب بازآمد،و ميان هر دو دو سال بود.آنگه خطاب كرد با مسلمانان گفت: مٰا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا ،شما گمان نبرديد كه ايشان بروند و خانه ها به شما (7)رها كنند. وَ ظَنُّوا ،و ايشان گمان بردند كه حصنهاى ايشان،ايشان را از خداى حمايت كند ازآنجا كه حصنهاى قوى و محكم كرده بودند و درها و دروازه ها دربسته (8). فَأَتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا ،خداى تعالى

ص : 104

قصد كرد ايشان را ازآنجا كه گمان نبردند و گفتند:(أتاهم امر الله)،فرمان خداى به ايشان بود ازآنجا كه ايشان نپنداشتند،چنان كه در مثل گفته اند (1):من مأمنه يؤتى الحذر،ازآنجا آيند حذركننده را كه او ايمن باشد،و قيل:أتاهم عذاب اللّٰه،و گفتند (2):عذاب خداى به ايشان آمد ازآنجا كه ايشان نپنداشتند.

وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ ،و ترس در دل ايشان فگند (3)به كشتن كعب اشرف.

يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ .عامّۀ قرّاء خواندند:«يخربون»به تسكين«خاء»من الاخراب،و ابو عمرو خواند و أبو عبد الرّحمن السّلمىّ:

«يخرّبون»به تشديد«را»من التّخريب،گفت:ويران (4)مى كنند خانه هاى خود به دستهاى خود و دستهاى مؤمنان.

ابو عمرو گفت:براى آن تشديد كردم كه (5)«اخراب»ترك المنزل خرابا باشد،جايى رها كنند تا ويران (6)شود.و«تخريب»آن باشد كه به هدم و نقض ويران كنند (7)،و بنو النّضير سرايها رها نكردند (8)تا ويران (9)شود،بل به دست خود بشكافتند.بعضى ديگر گفتند:«اخراب»و«تخريب»يكى باشد (10).زهرىّ گفت:

چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به ايشان قرار داد كه آنچه بر شتر بتوانند نهادن ببرند و سرايها و املاك (11)رها كنند،ايشان (12)در سرايها مى گرديدند و هر چوبى و دريچه اى و درى كه نيك بودى بشكافتندى و بر شتران نهادندى،و باقى مسلمانان خراب مى كردند.

ص : 105

ابن زيد گفت:چون بخواستند[رفتن] (1)بقصد،سرايها به دست خود ويران مى كردند تا مسلمانان در او ننشينند.عبد اللّٰه عبّاس گفت:مسلمانان چون ظفر يافتند بر ايشان،نقب در سرايهاى ايشان مى زدند تا ايشان را بگيرند.ايشان از جايى ديگر نقب در سرايها مى زدند كه (2)از پس آن بگريزند (3).قتاده گفت:

مسلمانان از بيرون مى شكافتند و ايشان از درون،و ذلك قوله: يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ.فَاعْتَبِرُوا يٰا أُولِي الْأَبْصٰارِ ،بر سبيل وعظ و تذكير گفت:

عبرت گيريد اى خداوندان چشمها و عقلها.

وَ لَوْ لاٰ أَنْ كَتَبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاٰءَ ،اگر نه آنستى كه خداى تعالى بر ايشان نوشت[جلا را] (4).بعضى مفسّران گفتند:مراد آن است كه در لوح محفوظ بنوشت،چنان كه در سابق علم او بود كه خواست بودن،و گفتند:

كَتَبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمُ ،أى حكم عليهم،حكم كرد بر ايشان،و قيل:أمرهم،بفرمود ايشان را،و گفتند:اين بر سبيل عقوبت بود ايشان را.و«جلا»آن باشد كه از سرايها بروند،يقال:جلا القوم عن منازلهم و اجليتهم اجلاء،أى اخرجتهم [22-پ]و أجلوا عن القتيل اجلاء اذا تفرّقوا عنه،و جلوت العروس (5)جلوة و جليت السّيف جلاء. لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيٰا ،گفت:اگر نه آنستى كه خداى تعالى در حقّ ايشان حكم كرد بر آنكه از سرايها و منازل خود بروند و رها كنند و به زمينى ديگر روند (6)،ايشان را عذاب كردى در دنيا عذابى استيصال،و گفتند:به قتل و أسر،چنان كه با مشركان كردند (7)در روز بدر. وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذٰابُ النّٰارِ ،و ايشان را باشد-با آن كه در دنيا از خان ومان براندند ايشان را-در

ص : 106

آخرت عذاب دوزخ.

ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ ،گفت:اين عذاب و عقوبت در دنيا جلا،و در آخرت عذاب دوزخ براى آن است كه ايشان مشاقّه و مخالفت كردند با خداى و پيغمبر (1).و اصل«مشاقّه»آن باشد كه ايشان در شقّى باشند و اينان در شقّى،و اين غايت مخالفت بود.آنگه گفت:هركه او با خداى مخالفت كند و معادات (2)،خداى تعالى سخت عقوبت است عقوبت خود برساند به او.

مٰا قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ -الآية،سبب نزول آيت آن بود كه چون رسول- صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به زير حصن ايشان فرود آمد،بفرمود تا بعضى درختان خرما كه ايشان را بود ببريدند.ايشان جزعى عظيم كردند و سخت آمد بر ايشان،بر سبيل طعن گفتند:يا محمّد تو دعوى مى كنى كه مرا به عدل فرستاده اند،و اين عدل نباشد كه (3)درختان برى،اين از جملۀ افساد و اخراب (4)زمين باشد.رسول را سخت آمد و مسلمانان مستضعف انديشه كردند كه مبادا كه اين فساد بود كه ما كرديم،مسلمانان بر (5)يكديگر خلاف كردند.بعضى گفتند:نبايد بريدن كه اين از جملۀ غنيمت و مال است (6)،بعضى گفتند:ببايد بريدن به رغم و خشم ايشان.خداى تعالى اين آيت فرستاد: مٰا قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهٰا ،آنچه ببريديد از درخت خرما و نيز درختى كه رها كرديد بر جاى خود برپاى ايستاده. فَبِإِذْنِ اللّٰهِ ،أى بعلم اللّٰه (7)،خداى داناست.و گفتند:بامر اللّٰه،به فرمان خداى،چه ممتنع نباشد كه خداى تعالى فرموده باشد كه بهرى ببرند و بهرى نبرند (8)،چه تكليف به

ص : 107

حسب مصلحت باشد و كس را برآن طريقى نيست،و اين مصالح جز خداى نداند كه عالم است به عواقب امور.

نافع روايت كرد از عبد اللّٰه عمر كه او گفت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت تا درختان بنى النّضير ببريدند و بسوختند (1)،و براى اين حسّان ثابت گفت-شعر:

و هان (2)على سراة بنى لؤىّ***حريق بالبويرة مستطير

و«ما»مجازات راست،و«فا»به جواب و جزاى او آمد.مفسّران خلاف كردند در معنى«لينة».عكرمه گفت:همۀ انواع خرما را لينة گويند جز عجوه را،و اين قول قتاده است و ابن رومان (3)،و روايت باذان (4)از عبد اللّٰه عبّاس كه او گفت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:جملۀ درختان خرما از ساير انواع ببريد مگر عجوه را[و آن نوعى است از كرايم انواع خرما.گفت:اهل مدينه انواع خرما را الوان خوانند مگر عجوه را] (5)، واحدها لون و لينة.و اصل او«لونه»بوده است براى كسرۀ«لام»واو را قلب كردند با«يا».زهرىّ گفت:«لينه»انواع خرما باشد جز (6)عجوه[و برنى] (7).

مجاهد گفت:همۀ انواع خرما باشد بى استثنا.عوفى گفت از عبد اللّٰه عباس:«لينه»نوعى باشد از درختان خرما.سفيان گفت:كرام النّخل، از درختان گرانمايه باشد (8).مقاتل گفت:نوعى از درخت خرما كه زرد

ص : 108

باشد (1)و لطيف و صافى چنان كه استخوان او از بيرون بينند،و ايشان آن نوع دوست تر داشتندى،سخت آمد بر ايشان،گفتند:دعوى صلاح مى كنيد و اين فساد است در زمين،[درختان] (2)رها كنيد كه[اين] (3)آنان را كه باشد كه غالب باشند،و گفتند:درختى باشد به زمين نزديك،و انشد الاخفش:

قد شجانى الحمام حين تغنّى***بفراق الأحباب من فوق لينة

و گفتند (4):عرب الوان نخل را«لينة»خوانند،قال ذو الرّمّة:

كأنّ قتودي فوقها عشّ طائر***على لينة فردا و تهفو جنوبها

و قال أيضا:

طراق الخوافي واقع فوق لينة***ندى ليله في ريشه يترقرق

و جمع اللّينة لين،و قيل:ليان،و قال امرؤ القيس:

و سالفة كسحوق اللّيا***ن أضرم فيه الغوىّ السّعر

أَوْ تَرَكْتُمُوهٰا قٰائِمَةً عَلىٰ أُصُولِهٰا ،يارها كرده ايد برپاى ايستاده.

فَبِإِذْنِ [23-ر] اَللّٰهِ ،به فرمان خداى بود. وَ لِيُخْزِيَ الْفٰاسِقِينَ ،و نيز تا خزى و مذلّت و غيظ جهودان كافر (5)باشد.حق تعالى در اين آيت وجه حسن آنچه جهودان فساد و استفساد خواندند آن را بازگفت كه براى هوان و مذلّت شما بود.

وَ مٰا أَفٰاءَ اللّٰهُ عَلىٰ رَسُولِهِ ،گفت:آنچه خداى تعالى بازآورد و رد كرد به رسول خود.«منهم»،از ايشان-يعنى (6)بنى النّضير.و«فيء»غنيمت باشد و

ص : 109

اشتقاق او از فاء اذا رجع باشد،و«أفاء»متعدّى باشد از او،و سايۀ بعد زوال را «فيء»گويند هم ازآنجا من فاء اذا رجع. فَمٰا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لاٰ رِكٰابٍ ، نتاختيد برآن هيچ اسبى و نه اشترى،يعنى هيچ رنجى نرسيده به شما و قطع مسافتى نكرديد و قتال نكرديد برآن و ايجاف و ايضاح اسراع باشد،و الوجيف السّير السّريع.و بيش از آن نبود كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بر شترى نشست و با تنى چند از صحابه آنجا رفت،خداى تعالى بر دست او بگشاد بر طريق مصالحه (1)و قرار بر آنكه بروند و خانه ها (2)رها كنند،و قوله:«عليه»ضمير راجع است (3)با لفظ«ما». وَ لٰكِنَّ اللّٰهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلىٰ مَنْ يَشٰاءُ ،و لكن خداى مسلّط كند پيغمبرانش را بر آنكه خواهد. وَ اللّٰهُ عَلىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ،و خداى تعالى بر همه چيز قادر است و توانا.

و خداى تعالى اموال بنى النّضير خاصّه به رسول داد (4).رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-،بر مهاجر ببخشيد،انصاريان را نداد (5)مگر سه كس را كه ايشان محتاج بودند (6):أبو دجانة سماك بن خرشه،و سهل بن حنيف،و دريد بن الصّمّه،و از بنى النّضير بيشتر از دو كس ايمان نياوردند،يكى:سفيان عمرو بن وهب (7)و ديگرى سعد بن وهب كه ايشان اسلام آوردند.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بفرمود تا مال و ملك ايشان با ايشان دادند.

عمر خطّاب روايت كرد كه:مال بنى النّضير خداى تعالى به رسول داد از (8)خاص،براى آن كه هيچ كس را در آن سعى نبود و به سعى حضرت رسول

ص : 110

-صلّى اللّٰه عليه و آله-و سلّم-حاصل شده بود.رسول ازآنجا (1)نفقه كردى نفقه (2)به سنّت،و باقى در وجه سلاح و كراع كردى براى جهاد.

مٰا أَفٰاءَ اللّٰهُ عَلىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرىٰ ،گفت:آنچه بازآورد خداى تعالى بر پيغمبرش (3)از مالها كافران اهل اين شهرها.عبد اللّٰه عبّاس گفت:بنو قريظه و بنو النّضير-و آن به مدينه است،و[به] (4)فدك و آن بر سه ميل است از مدينه،و خيبر و دههاى (5)عرينه و ينبع.خداى تعالى اين جمله به رسول داد خاصّه تا آنچه خواهد به آن مى كند،او آن جمله با خاصّ خود گرفت.گروهى گفتند:چرا قسمت نكرد؟خداى تعالى اين آيت فرستاد كه: مٰا أَفٰاءَ اللّٰهُ عَلىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرىٰ ،گفت:اين كه خداى تعالى بازآورد به رسولش از اين دهها (6)،خدا راست و رسول او را و خويشان رسول را كه بنى هاشم اند.

و فقها در وجه استحقاق ايشان مال خمس را خلاف كردند:بعضى گفتند:جهت استحقاق قرابت (7)است دون حاجت،توانگر و درويش (8)در اين باب يكى باشند و اين مذهب شافعى است و مذهب ما،و بعضى ديگر گفتند:

جهت استحقاق حاجت است و به محتاجان ايشان بايد دادن و اين مذهب ابو حنيفه است.آنگه خلاف كردند،بعضى گفتند:مال فىء[و مال جزيه و مال] (9)خراج[همه يكى] (10)است[و اين قول معمّر بن يحيى است آنگه گفتند:مال بر دو ضرب باشد:بهرى غنيمت باشد و بهرى نباشد.و غنيمت آن بود كه به تيغ بستانند،أربعة أخماس آن،مقاتله را باشد.و خمس آن مستحقّان خمس را

ص : 111

في قوله: وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ ، (1).بعضى ديگر گفتند:فىء،كه در آيت است مال غنيمت است.بعضى ديگر گفتند:مال فيء]، (2)فراخ تر است از مال صدقات،براى آن كه مال صدقات هشت صنف راست و مال فىء،مصروف باشد بر (3)مصالح جملۀ مسلمانان.عمر گفت:مال فيء رسول را بود و خويشان او را از بني هاشم و بنو المطّلب (4).

قتاده گفت (5):ابو بكر و عمر مال فىء بر دو قسمت نهاده اند:قسمى رسول را و قسمى قرابت او را.قسم او از پس او به قرابت او دهند[از] (6)توانگر و درويش،و قسمى ديگر بر سبيل صدقه براى او به درويشان و يتيمان دهند،و بعضى ديگر گفتند:غنيمت در ابتداى اسلام اينان را بود،آنگه منسوخ شد با آنچه خداى تعالى در آيت غنيمت گفت:در سورة الانفال:خمس،آن گروه را و اربعة اخماس مقاتله را،و مذهب ما آن است كه:مال فىء جز مال غنيمت باشد،چه مال غنيمت آن باشد كه به تيغ بستانند از سراى[23-پ]حرب به قهر از آنچه نقل نتوانند كردن (7)با سراى (8)اسلام،[و آنچه نقل توان كردن با سراى اسلام] (9)آن جمله مسلمانان را بود،امام آن را در مصالح مسلمانان صرف كند.و فىء آن باشد كه از كافران بستانند بى قتال يا زمينى كه اهلش رها كنند،آن رسول را باشد خاصّه و آنان را كه خداى تعالى ذكر ايشان كرد در اين آيت من قوله: فَلِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبىٰ وَ الْيَتٰامىٰ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ ،.

و جملة الامر آن است كه اموالى كه ائمّه و ولات را در آن تصرّف باشد بر

ص : 112

سه ضرب است:يكى آن است كه مسلمانان بستانند بر سبيل تطهير (1)و آن مال صدقه (2)است و حكم آن در آيت صدقات ظاهر است و مستحقّان آن پيدااند في قوله: إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ ، (3)-الآية.و دوم غنايم است (4)آن هر مالى باشد كه از كافران به تيغ بستانند بر سبيل قهر و غلبه و آن را مستحقّان ظاهراند في قوله:

وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ ، (5).چون خمس بيرون كنند و به مستحقّان او رسانند،أربعة أخماس،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-يا امام قسمت كند ميان مقاتلان (6)للفارس سهمان و للرّاجل سهم واحد (7)،و به نزديك ما ارباح تجارات و مكاسب داخل بود.جملۀ فقها را در اين خلاف بود (8).

و سيوم مال فىء است،و آن مالى باشد كه از كافران به مسلمانان آيد عفوا صفوا،بى قتالى و تاختى.آن،رسول را باشد خاصّه در حيات او،و از پس او قائم مقام او را باشد از ائمّه (9)،و اين قول اميرالمؤمنين -علىّ بن ابي طالب- است و عمر (10)و عبد اللّٰه عبّاس،و ايشان را مخالفى (11)نيست،امّا متاع و عروض و نقود و سلاح و كراع و آنچه منقولات است قسمت كنند ميان مقاتله،يعنى از مال غنايم دون مال فىء،و امّا زمينها و آنچه منقول نباشد در او خلاف كردند.

مالك گفت:امام را باشد كه زمينهاى ايشان بازگيرد و وقف كند بر مسلمانان تا

ص : 113

دخل (1)آن مصروف باشد با مصالح ايشان،و به مقاتلان رها نكند،و شافعى گفت:امام را نيست (2)كه زمينها بازگيرد كه وقف از ايشان كند،و حكم آن حكم ساير اموال است،يعنى قسمت كند تا (3)آنچه كند به رضاى مسلمانان كند،و ابو حنيفه گفت:مخيّر است،خواهد بازگيرد و وقف كند و خواهد قسمت كند چون ديگر اموال.

امّا قسمت فىء به نزديك ما چنان است كه قرآن به آن ناطق است بر شش قسمت چنان كه در آيت هست،و چنان كه در[آيت] (4)غنيمت هست.و شافعى گفت:در عهد رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بر بيست و پنج قسمت بودى:أربعة أخماس از آن،بيست سهم (5)رسول را بودى خاص،چنان كردى (6)كه او خواستى،و خمس باقى ببخشيدى (7).

امّا بعد از وفات رسول در آن خلاف كردند.مذهب ما آن است كه:قائم مقام (8).او را باشد از ائمّه.و شافعى را در او دو قول است:يكى آن كه با مجاهدان و آلات جهاد و مصالح ثغور صرف كنند،و ديگر آن كه با مصالح مسلمانان صرف كنند از سدّ ثغور و عمارات (9)كاريزها و بناى رباطها و پلها (10)،و ابتدا به مهم تر كنند.و امّا خمس غنايم و فىء به نزديك شافعى صرف كنند با مصالح مسلمانان پس از وفات رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-قولا واحدا.سهم ذى القربى ساقط نشود به مرگ رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و قول شافعى

ص : 114

هم چنان است،و بناى مسئله برآن است كه گفت:به استحقاق قرابت گيرند،و ابو حنيفه گفت:ساقط شود به مرگ رسول الّا (1)امام چيزى به ايشان دهد از براى فقر و مسكنت،و توانگران را چيزى ندهد.دليل بر صحّت قول ما آن است كه حق تعالى در اين آيت و در آيت غنايم به«لام»ملك گفت: فَلِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبىٰ وَ الْيَتٰامىٰ ،«لام»ملك است و«واو»اشتراك.آن كه خلاف كرد در اين،خلاف ظاهر قرآن كرد،[دليل] (2)ديگر قوله: لِذِي الْقُرْبىٰ وَ الْيَتٰامىٰ ،تصريح كرد به (3)ذكر قرابت من غير تخصيص بفقر و لا غنى،آن كس كه گفت:توانگران را برون (4)كرد خلاف ظاهر (5)كرده باشد.

حسن بن مطعم (6)روايت كرد كه:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-روز خيبر كه سهم ذى القربى به بنى هاشم داد و بنى المطّلب،و بنى نوفل و بني عبد الشّمس را نداد،گفت:من و عثمان برفتيم پيش رسول و گفتيم:يا رسول اللّٰه،ما همچنان پسران عمّيم كه بنو المطّلب هستند و ما منكر نه ايم فضل بنى هاشم را[24-ر]،براى آن كه تو از ايشانى.چون است كه بنو المطّلب مى گيرند و ما نمى گيريم و قرابت يكى است؟رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:من و بنو المطّلب متفرّق نشديم در جاهليّت (7)و اسلام،و من و ايشان يكى ايم.و اين خبر (8)حجّت شافعى است بر ابو حنيفه.و اخبار اصحاب ما برآن است كه:مستحقّان خمس و فىء بنو هاشم اند از فرزندان على و عبّاس و عقيل.

ص : 115

عبد الرّحمن بن[ابى] (1)ليلى روايت كرد از حضرت اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب-صلوات اللّٰه و سلامه عليه (2)-كه گفت:من و فاطمه و عبّاس و زيد بن حارثه به ديدن (3)رسول شديم و گفتيم:يا رسول اللّٰه،اگر حقّ ما از خمس در دست ما كنى در حيات خود تا كس با ما منازعت نكند از پس تو در آن.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-چنان كرد كه ما التماس كرديم (4)،در عهد ابو بكر در دست من بود و در عهد عمر همچنين (5).چون آخر عهد عمر بود،مالى بسيار آوردند،او حقّ ما بيرون كرد ازآنجا،من گفتم:بنو هاشم را اكنون حاجت نيست اگر صرف كنيد (6)با مصالح مسلمانان و ما را وقت دوم عوض دهى روا باشد.[گفت:روا باشد] (7)،همچنان كرد.عبّاس گفت:نبايد كردن (8)كه ترسم اين حقّ ما با ما ندهند پس از اين،و او مردى داهى بود همچنان افتاد كه (9)او گفت.

و يك روايت ديگر از او آن است كه:در آخر عهد عمر،مالى بسيار آوردند از فارس (10)و سوس و اهواز،عمر گفت:اگر شما كه بنو هاشميد حقّى كه شما راست بر سبيل قرض به من دهيد تا (11)در مصالح مسلمانان و حوائج ايشان صرف كنم،چون مالى آرند عوض بازدهم.من گفتم:روا باشد.عمر را وفات آمد (12)پيش ازآن كه مال رسيد (13)و آن قرض ناگزارده ماند،و اين اخبار و مانند اين اصحاب شافعى آوردند براى حجّت بر ابو حنيفه.

ص : 116

و دليل ما ظاهر قرآن است و اجماع اهل البيت و اجماع طايفه.[امّا] (1)به نزديك ما سهم ذى القربى امام را باشد،و به نزديك شافعى جملۀ خويشان را از دور و نزديك و زن و مرد و خرد (2)و بزرگ على فرائض اللّٰه: لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ (3).و مزنىّ و ابو ثور گفتند:زن و مرد راست باشند در او.و سهم ذى القربى به نزديك شافعى قسمت بايد كرد (4)بر هاشميان شرق و غرب،و ابو اسحاق اسفراينى گفت:بر اهل آن شهر قسمت بايد كردن،چه برآن وجه متعذّر باشد و اين فرع (5)ساقط است از ما،جز آن كه ما در سهم يتامى و مساكين و ابناء سبيل (6)چنان گوييم كه ابو اسحاق گفت بر اهل شهر و ما والاها. [وَ الْيَتٰامىٰ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ] (7)،آن سه سهم كه نصيب يتيمان و درويشان و راهگذران (8)است در خمس[و فىء] (9)به يتيمان آل محمّد و مساكين و ابناء سبيل ايشان بايد دادن به نزديك ما.و جملۀ فقها خلاف كردند در اين و گفتند:فقراى مسلمانان را باشد و ايتام و ابناء سبيل را از ايشان.دليل ما بيرون از (10)اجماع فرقه و اخبار (11)اهل البيت اين«لام»تعريف است كه نيابت كرد از اضافه في قوله: وَ الْيَتٰامىٰ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ ،كانّه قال:و لذي قربى آل محمّد و ليتاماهم و مساكينهم (12)و ابناء سبيلهم،براى آن كه در ذى القربى اجماع است

ص : 117

[كه] (1)اگرچه[] (2)مطلق است،مراد ذى القربى آل محمّداند،فكذلك فيما كان معطوفا (3)عليه. كَيْ لاٰ يَكُونَ دُولَةً ،عامّۀ قرّاء خواندند:يكون به«يا»و نصب «نون»على معنى(على معنى كى لا يكون)،الفيء دولة.و ابو جعفر به«تا»خواند و رفع «دولة»على معنى كي لا تكون دولة،اى تقع دولة،و«كان»تامّه باشد به معنى حدث (4)و وقع،اى كي لا تقع دولة.و جملۀ قرّاء به ضمّ«دال»خواندند الا ابو عبد الرّحمن السّلمىّ فى الشّاذّ كه او«دولة»خواند به فتح«دال».عيسى بن عمر (5)گفت:هما لغتان بمعنى واحد،و ديگران گفتند:فرق است ميان ايشان براى آن كه دولت به فتح«دال»ظفر و غلبه باشد،و به ضمّ«دال»ما يتداوله النّاس بينهم من الاموال كالعارية و غيرها،و قيل:الدّولة فى الملك و الدّولة فى المال.

حق تعالى گفت:تا اين فىء و غنيمت دولتى نباشد (6)ميان توانگران شما، براى آن كه در جاهليّت چون غنيمتى بودى رئيس ازآنجا ربع (7)برگرفتى،آنگه بيرون (8)آنچه خواستى[24-پ]و (9)او را به چشم نيكو آمدى بر گرفتى و آن را «صفايا»خوانند (10)،و على (11)ذلك قال شاعرهم-شعر:

لك المرباع منها و الصّفايا***و حكمك و النّشيطة و الفضول

و قال آخر:

ص : 118

انا ابن الرّابعين من آل عمرو***و فرسان المنابر من جناب

[أى] (1)أنا بن الآخذين ربع المال،يعنى انا بن الرّؤساء.حق تعالى (2)در اسلام ربع با (3)خمس كرد تا رسول را و اهل البيت و اقرباء او را از غنيمت خمس باشد،و آنچه خاصّ رسول است و آن فىء است كه جمله او را باشد و خويشان او را،چنان كه در اين آيت بيان كرد و اين را خمس نباشد.

و بدان كه زمينها بر چهار قسم است:زمينى آن است كه اهل او اسلام آرند بطوع و رغبت خود بى قتال (4)،آن زمين ايشان ايشان (5)را باشد،در دست ايشان رها كنند تا چنان كه خواهند[در آن] (6)تصرّف مى كنند به بيع و شرى و هبه بر ايشان در آنچه حاصل آيد ايشان را از غلاّت عشر باشد يا نصف العشر.

و زمينى ديگر آن باشد كه به شمشير بستانند،جملۀ مسلمانان را باشد.

امام به آن كس دهد به مقاطعه كه او خواهد به چندانى كه صلاح داند،و آنچه حاصل شود ازآنجا صرف كند با مصالح مسلمانان.

و ضرب سيوم (7)زمين صلح است،و آن زمين اهل جزيه باشد از اهل ذمّه،امام با ايشان مصالحه كند با آنچه صلاح داند از ربع و ثلث و كما بيش آن به حسب مصلحت،چون اسلام آرند صلح و جزيه از ايشان بيفتد،و حكم زمين ايشان حكم زمين آنان باشد كه بطوع اسلام آورده باشند،و اين از جزيه باشد كه امام بر ايشان نهد،خواهد بر سرايهاى ايشان و خواهد بر زمين ايشان.

و ضرب چهارم زمينى است كه اهلش بازگذارند و ازآنجا بروند،آن

ص : 119

خاص امام را باشد چنان كه زمين بنو النّضير رسول را بود،و همچنين زمينهاى موات كه آن را مالكى نباشد امام را بود كه احياى آن كند يا به كسى دهد تا احياى آن كند بر خراجى و قرارى.

وَ مٰا آتٰاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّٰهَ ،آنچه رسول به شما دهد (1)بستانيد،و آنچه نهى كند شما را از آن بازايستيد.حسن گفت:در اين آيت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-غنيمت به ايشان داد (2)و ايشان را از خيانت نهى كرد (3)،و حمل او بر عموم كردن اولى تر باشد،چه الفاظ عموم قرآن چون مطلق باشد و مخصّصى (4)نباشد،حمل كردن بر عموم واجب بود.و حكم بن عمير الثّماليّ (5)گفت كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:قرآن سخت (6)مستصعب است بر آنكه تركش كند،و خوار است بر آنكه متابعت او كند و طلب كند او را.و حديث من صعب و مستصعب و او حكم (7)است،هركه تمسّك كند به حديث من و جمع كند ميان او و قرآن بر او خوار باشد (8)،و هركه به قرآن تهاون كند و به حديث من،در دنيا و آخرت زيانكار باشد.و شما را فرموده اند كه:قول من گيريد و فرمان من كار بنديد و متابعت سنّت من كنيد،هركه به قول من راضى باشد به قرآن راضى باشد،و هركه به قول من استهزاء كند به قرآن استهزاء كرده باشد،قوله تعالى (9): وَ مٰا آتٰاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّٰهَ .

ص : 120

در خبر است كه عبد اللّٰه مسعود مردى را ديد محرم،احرام گرفته و جامۀ دوخته پوشيده،گفت:يا هذا،اگر محرمى جامۀ دوخته بركن.گفت:آيتى از قرآن بر من توانى خواندن در اين باب؟گفت:آرى (1): وَ مٰا آتٰاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّٰهَ ،و اين دليل آن است كه آيت را حمل بايد كردن بر عموم.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ شَدِيدُ الْعِقٰابِ ،گفت:از خدا بترسيد كه او سخت عقوبت است.

لِلْفُقَرٰاءِ الْمُهٰاجِرِينَ ،[گفتند تقدير آيت آن است كه: كَيْ لاٰ يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيٰاءِ مِنْكُمْ ،بل لِلْفُقَرٰاءِ الْمُهٰاجِرِينَ ] (2)،گفت:تا مال غنيمت متداول نشود ميان توانگران،بل درويشان را باشد از مهاجران كه در مكّه خانه و نشيمن خود رها كردند و با رسول به مدينه آمدند.آنگه وصف كرد ايشان را،گفت: اَلَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيٰارِهِمْ ،آنانند كه ايشان را بيرون كرده باشند از سرايهاشان و مالهاشان (3). يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰاناً [25-ر]در محلّ حال (4)،أى طالبين فضلا،در آن حال كه طلب فضل و رضاى خداى مى كنند. وَ يَنْصُرُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ ،و نصرت خداى و رسول خداى مى كنند،يعنى نصرت دين خداى و پيغمبر خداى مى كنند. أُولٰئِكَ هُمُ الصّٰادِقُونَ ،ايشان راستگيرانند.

در اخبار آمد كه:مردى (5)بود از ايشان كه سنگ بر شكم بستى تا پشت او راست دارد (6)و به زمستان چاله (7)بكندى و در او نشستى تا سرما كمتر يابد (8)كه هيچ جا بنداشتى (9)،سعيد جبير گفت و سعيد عبد الرّحمن بن أبزى كه:در جماعتى

ص : 121

مهاجر،قوم (1)بودند كه ايشان سراى داشتند و زن داشتند و بنده و پرستار و شتر (2)، جز آن است كه خداى تعالى ايشان را درويش خواند و در زكات سهمى پديد كرد براى ايشان.

وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدّٰارَ (3)وَ الْإِيمٰانَ مِنْ قَبْلِهِمْ ،گفت:و آنان كه سراى اسلام را -يعنى مدينه را-به جاى خود گرفتند و ايمان را،و آن را كهف و ملاذ خود ساختند (4)چنان كه مرد را مسكن باشد،پيش[از] (5)آمدن (6)رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به مدينه و جماعت مهاجر و انصار بودند،خداى تعالى بر ايشان ثنا گفت كه ايشان به رسول ايمان آوردند،و او هنوز به مكّه بود و مسجدها بنا مى كردند،[گفت] (7): يُحِبُّونَ مَنْ هٰاجَرَ إِلَيْهِمْ ،دوست مى دارند آنان را كه هجرت كردند از مكّه با ايشان (8). وَ لاٰ يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حٰاجَةً مِمّٰا أُوتُوا ،و در دل خود حاجتى و حزازتى و حسدى نمى يابند از آنچه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به مهاجران مى دهد،براى آن كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- اموال بنى النّضير قسمت كرد ميان مهاجر (9)و چيزى به انصار (10)نداد،مگر (11)سه كس را كه گفتيم پيش از اين. وَ يُؤْثِرُونَ عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ ،و ايشان مهاجر را بر خويش و اهل خويش ايثار مى كنند،و اگرچه ايشان را (12)حاجت باشد و نيز گفتند (13):

آيت در مردى آمد انصارى كه او را سر گوسفندى بود بريان كرده و او و اهل

ص : 122

و عيال او (1)محتاج بودند.آن سر به همسايه (2)فرستاد از جمله مهاجر او را بر خود و عيال خود ايثار (3)كردند.

عبد اللّٰه عبّاس گفت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-روز (4)بنى النّضير انصاريان را گفت:اگر خواهيد كه با مهاجر مواسى (5)كنيد در سرايهاتان و مالهاتان، كه ايشان را آنجا سرايى و مالى نيست تا من شما را نصيب كنم در قسمت مال بنى النّضير،و اگر نخواهيد تا اين (6)به ايشان دهم و مال شما شما راست.گفتند:ما مال خود با ايشان مقاسمه كنيم و به مال بنى النّضير طمع نداريم تا خاص ايشان را باشد.خداى تعالى در حقّ ايشان اين آيت فرستاد: وَ يُؤْثِرُونَ عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَةٌ .

شقيق بن سلمه روايت كرد از عبد اللّٰه مسعود گفت:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-يك شب نماز شام و خفتن بگذارد (7).مردى از ميان صف برخاست (8)و گفت:معاشر المهاجرين و الانصار!مردى غريبم و درويشم.و اين سؤال در نمازگاه رسول مى كنم.مرا طعام دهيد.رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:يا دوست ذكر غربت مكن كه رگهاى دلم ببريدى!

انّما (9)الغرباء اربعة ،غريبان چهار است (10).گفتند:يا رسول اللّٰه! كدامند ايشان؟گفت:

مسجد بين ظهرانى (11)قوم لا يصلّون فيه ،مسجدى در ميان قوم كه در او نماز نكنند و مصحفى در دست قومى كه بدو قرآن

ص : 123

نخوانند (1)و عالمى در ميان قومى كه احوال او ندانند و (2)تفقّد نكنند،و اسيرى در بلاد روم (3)در ميان كافران كه خداى را ندانند.آنگه گفت:كيست كه مئونت اين مرد كفايت كند تا خداى تعالى در فردوس اعلى او را جاى دهد؟حضرت اميرالمؤمنين على برخاست (4)و دست سائل گرفت و ببرد (5)به حجرۀ فاطمه عليها السّلام-و گفت:اى دختر رسول خداى در كار اين مهمان (6)نظر كن.

فاطمه گفت:اى پسر عمّ رسول خداى در سراى جز قدرى گندم نبود و از آن طعامى ساخته ام و كودكان ما (7)محتاجند و تو روزه دارى و طعام اندك است،يك كس را بيش نباشد.[گفت:حاضر كن.فاطمه-عليها السّلام-طعام را حاضر كرد.اميرالمؤمنين -عليه السّلام-چون ديد كه طعام اندك است،با خود] (8)گفت:

اگر من[25-پ]طعام نخورم نشايد و اگر طعام خورم مهمان را كفايت نباشد.

دست مبارك دراز كرد به علّت آن كه چراغ اصلاح مى كنم و چراغ را بنشاند.آنگه حضرت خير النّساء (9)را گفت:در چراغ روشن كردن تعلّل كن تا مهمان طعام نيك بخورد آنگه چراغ بيار،و حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه- دهان مبارك مى جنبانيد و مى نمود كه طعام مى خورم و (10)نمى خورد تا مهمان طعام تمام بخورد و سير شد.حضرت خير النّساء (11)-عليها السّلام-چراغ بياورد و بنهاد و طعام بر حال خود بود.پس اميرالمؤمنين مهمان را گفت:چرا طعام نخوردى (12)؟ گفت:يا ابا الحسن من طعام بخوردم و سير شدم و لكن خداى تعالى طعام را

ص : 124

بركت داده است.آنگه از آن طعام اميرالمؤمنين بخورد و حضرت خير النّساء و شاهزاده ها (1)-عليهم السّلام-نيز بخوردند و همسايه ها را (2)نصيب دادند از بركت كه خداى تعالى داده بود ايشان را.بامداد كه حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه-به مسجد آمد رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:يا على چون بودى به (3)مهمان؟گفت:بحمد اللّٰه يا رسول اللّٰه نيك بود.رسول گفت:خداى تعالى تعجّب نمود از آنچه تو (4)كردى دوش از چراغ كشتن و طعام نخوردن براى مهمان.گفت:يا رسول اللّٰه!تو را كه خبر داد؟ گفت:جبرئيل خبر داد مرا از آن،و اين آيت آورد در شأن تو: وَ يُؤْثِرُونَ عَلىٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَةٌ .

در حكايات الصّالحين آمد (5)كه ابو الحسين انطاكى گفت:هشتاد و اند مرد بر من حاضر آمدند به بعضى دههاى رى،و بر ما نانى چند بود آن نانها پاره پاره كردم و در پيش ايشان نهادم (6).چون ساعتى بر آمد (7)چراغى بياوردم و بنهادم آن پاره هاى نان بر حال خود بود كه (8)هيچ كس نخورده بود ازآن كه بر صاحبش ايثار كرده بود.

و در حكايت آمد عن حذيفة العدوىّ كه او گفت:روز يرموك (9)برخاستم (10)و پارۀ آب برگرفتم تا طلب پسر عمّى كنم كه با اين جماعت در بيابان بود (11).گفتم:اگر به او رسم و او را رمقى بود اين شربت آب بدو دهم.به او

ص : 125

برسيدم او رمق داشت،خواستم تا آب بدو دهم ناله اى بر آمد از پس پشت من.

پسر عمم اشارت كرد به او،برفتم.هشام بن العاص را ديدم،برفتم تا آب به او دهم نالۀ ديگر برآمد.او اشارت كرد كه آب بدو ده (1).چون به نزديك او رسيدم جان بداده بود.[تا به نزديك هشام آمدم او نيز جان بداده بود] (2).با نزديك پسر عمّ آمدم جان بداده بود.گفتم:سبحان اللّٰه!ايثار اين باشد.

در خبر است كه حضرت اميرالمؤمنين على-صلوات اللّٰه و سلامه عليه-روزى جماعتى را ديد گفت:

من انتم، كيستيد شما؟گفتند:

نحن قوم متوكّلون ،ما جماعتى ايم متوكّلون،به توكّل زندگانى كنيم.گفت:توكّل شما به كجا رسيده است (3)؟گفتند:

اذا وجدنا اكلنا و اذا فقدنا صبرنا، چون بيابيم بخوريم و چون نيابيم صبر كنيم.[على-عليه السّلام] (4)گفت:

هكذا يفعل الكلاب عندنا، سگان به نزديك ما همچنين كنند.گفتند:پس چگونه بايد كرد يا اميرالمؤمنين ؟گفت:چنان كه ما كنيم،چون نيابيم شكر كنيم و چون بيابيم ايثار كنيم.

ذو النّون مصرى را پرسيدند كه:زهد چه باشد؟گفت سه چيز[باشد] (5):

ترك طلب المفقود و تفريق المجموع و الايثار بالقوت ،گفت:آنچه داريد بدهيد و آنچه نداريد مجوييد (6)و آنچه قوت تو باشد به آن ايثار كنيد (7). وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ،گفت:هركس را كه او را نگاه دارند از بخل نفس،ايشان ظفريافتگان باشند.و«شحّ»در كلام عرب بخلى باشد با حرص، يقال:شحيح بين الشّحّ و الشّحّة و الشّحاحة،قال عمرو بن الكلثوم-شعر:

ترى اللّحز الشّحيح اذا امرّت***عليه بماله فيها مهينا

ص : 126

ابو الشّعثاء گفت مردى عبد اللّٰه مسعود را گفت:من مى ترسم كه هالك باشم.گفت:چرا؟گفت:براى آن كه خداى تعالى مى گويد: وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ،و من مردى شحيحم از دست من هيچ[26-ر] چيزى بيرون نيامد (1).گفت:شحيح نه آن باشد،شحّ آن باشد كه مال نگاه دارى و از مال برادرت خورى به ظلم،اين كه تو كردى بخل است و بخل بدخويى است.

علىّ بن طلحه گفت از عبد اللّٰه عبّاس كه گفت:در اين آيت مراد آن است كه هركس كه[او] (2)متابعت هواى نفس كند.ابن زيد گفت:هركس كه بخل نفس او را حمل نكند كه مأمورات را ترك كند و منهيّات را ارتكاب،از آنان [باشد] (3)كه او را نگاه داشته باشند از بخل نفس.

أنس مالك روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:

هركه او زكات بدهد و مهمان را طعام بدهد و در نائبه اى كه افتد خرجى كند،او برى باشد از شحّ نفس،و هم أنس مالك روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-در دعا گفتى:

اللّهمّ انّي اعوذ بك من شحّ نفسي و (4)اسرافها و وسواسها.

جابر عبد اللّٰه أنصارى روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:

اتّقوا الشحّ فانّ الشّحّ اهلك من كان قبلكم ،گفت:بپرهيزيد از بخل كه بخل هلاك كرد آنان را كه پيش شما بودند.

أبو الهيّاج الأسدىّ گفت:به خانۀ خداى طواف مى كردم،مردى را ديدم كه طواف مى كرد مى گفتى:

اللّهمّ قني شحّ نفسي، و برآن (5)زيادت نمى كرد.او

ص : 127

را گفتم:يا هذا تو خود دعا همين دانى؟گفت:مرا اين كفايت است براى آن كه چون (1)مرا از بخل نفس نگاه دارند (2)دزدى نكنم و زنا نكنم و فلان معصيت و فلان و فلان نكنم.پرسيدم كه:اين كيست؟گفتند:عبد الرّحمن عوف است.

گفتند (3)كسرى وزيرانش را گفت:چيست كه فرزندان آدم را زيان تر دارد؟ گفتند:درويشى.كسرى گفت:بخل بتر (4)است از درويشى،كه درويش چون مال يابد فراخ دل (5)شود،و بخيل هرگز فراخ دل نشود.

وَ الَّذِينَ جٰاؤُ (6)مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنٰا وَ لِإِخْوٰانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونٰا بِالْإِيمٰانِ ،حق تعالى گفت:و آنان كه از پس ايشان آمدند،يعنى اتباع و تابعان (7)و آنان كه از پس ايشان باشند قرن از پس قرن تا به قيامت.ابن ابى ليلى گفت:

امّت (8)بر سه طبقه است:صحابۀ رسولند و ايشان دو منزلت دارند:بهرى مهاجرند (9)،و ايشان آنانند كه خداى تعالى در حقّ ايشان گفت: وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدّٰارَ وَ الْإِيمٰانَ (10)-الآية.و تابعين اند،و اتباع تابعين اند،و ايشان آنانند كه خداى تعالى در حقّ ايشان گفت: وَ الَّذِينَ جٰاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ (11)،پس جهد كن تا از اين سه گروه بيرون نباشى.

عبد اللّٰه عبّاس گفت خداى تعالى فرموده است ما را كه:استغفار كنيم براى اصحاب رسول،با آن كه دانست كه ايشان مفتون خواهند شدن.

ص : 128

مسروق گفت از عائشه شنيدم كه گفت:شما را فرموده اند كه استغفار كنيد،اصحاب رسول را شما لعنت مى كنيد و من از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شنيدم كه گفت:امّت[من] (1)از دنيا بيرون بنرود (2)تا آخرينان اوّلينان (3)[را] (4)لعنت نكنند.و عبد اللّٰه عمر گفت:چون كسى را بينى كه صحابۀ رسول را لعنت كند،بگوى كه (5)لعنت برآن باد كه از شما بتر است.

عوّام بن حوشب گفت:من آنان را كه دريافتم از صدر اين امّت،گفتندى:

محاسن صحابه با مردم بگوى (6)تا دلها بر ايشان مؤتلف شود،و آنچه ميان ايشان رفت مگوى (7)تا مردم را بر ايشان نياغالى (8).اين اخبار و مانند اين دليل مى كند كه در آن عهد[اين] (9)معنى رفته است و ما را بر جمله (10)مكلّف به آنيم كه خداى (11)ما را گفت در اين آيت كه در دعا مى گوييم: رَبَّنَا اغْفِرْ لَنٰا وَ لِإِخْوٰانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونٰا بِالْإِيمٰانِ وَ لاٰ تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنٰا غِلاًّ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنٰا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ ،بار خدايا بيامرز ما را و آن برادران كه سبق بردند ما را به ايمان و در دل ما هيچ غلّى و حقدى مكن آنان را كه (12)مؤمن بودند (13)، كه[تو] (14)خداى مهربان و بخشاينده اى.و اين دعايى است كه جملۀ مؤمنان اوّلين و آخرين در او داخل اند.و آن كه خارج باشد از اين صفت، خارج باشد از اين دعا،چه اين دعا نه با كسى مى كنند كه بر او پوشيده

ص : 129

باشد (1)خفايا و ضماير-وفّقنا اللّٰه بما يرضيه عنّا و بعّدنا ممّا يسخطه علينا بفضله و رحمته.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نٰافَقُوا [26-پ] يَقُولُونَ لِإِخْوٰانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتٰابِ ،حق تعالى در اين آيت گفت:نبينى اى محمّد آنان را كه منافق شدند؟ و منافق آن باشد كه در دل كفر دارد و بر زبان ايمان،و اشتقاق آن (2)از«نافقاء» است،و آن سوراخ موش دشتى باشد كه چند سر دارد،چون از يكى قصد كنندش از ديگر راه بجهد،منافق همچنين باشد به ظاهر به در ايمان به درآيد و به باطن به در كفر بجهد،به زبان با مسلمانان باشد و به دل با كافران،و اين لفظى شرعى است و معنى او در شرع اسرار الكفر و اظهار الايمان باشد. يَقُولُونَ لِإِخْوٰانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا ،مى گويند (3)برادران خود را از كافران اهل كتاب يعنى جهودان بنى قريظه و بنى النّضير،و قوله: يَقُولُونَ ،در محلّ حال است،يعنى قائلين. لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ ،منافقان جهودان را گفتند:شما دل مشغول مداريد كه اگر شما را بيرون كنند ما با شما بياييم. وَ لاٰ نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَداً أَبَداً ،و در حقّ شما و قصد شما طاعت كس نداريم. وَ إِنْ (4)قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ ،و اگر با شما كارزار (5)[كنند] (6)ما شما را (7)نصرت كنيم. وَ اللّٰهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكٰاذِبُونَ ،و خداى تعالى گواهى مى دهد كه ايشان دروغ مى گويند.

لَئِنْ أُخْرِجُوا لاٰ يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ ،بل اگر ايشان را كه جهودانند (8)از مدينه بيرون كنند اين منافقان با ايشان بيرون نشوند،و اگر با ايشان كارزار (9)كنند اين

ص : 130

منافقان بيرون نروند و يارى نكنند ايشان را. [وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الْأَدْبٰارَ ثُمَّ لاٰ يُنْصَرُونَ ،و اگر نصرت كنند ايشان را پشت بر كنند و به هزيمت بروند،آنگه] (1)نصرت نكنند ايشان را از قبل خداى-جلّ جلاله.

آنگه گفت: لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِمْ مِنَ اللّٰهِ ،شما كه مؤمنانيد،به ترس در دل ايشان بيشتريد از خداى،يعنى از شما بيشتر ترسند (2)كه از خداى.

ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ يَفْقَهُونَ ،اين براى آن است كه ايشان مردمانى اند كه چيزى ندانند.

لاٰ يُقٰاتِلُونَكُمْ جَمِيعاً إِلاّٰ فِي قُرىً مُحَصَّنَةٍ ،گفت:اين جهودان با شما كارزار (3)نكنند الّا در شهرهاى حصين از حصارها و جايهاى محكم،و به صحرا بيرون نيايند بر عادت عرب. أَوْ مِنْ وَرٰاءِ جُدُرٍ ،يا از پس ديوارها.ابن كثير و ابو عمرو خواندند و عبد اللّٰه عبّاس و مجاهد (4):«من وراء جدار»به«الف»على لفظ الواحد،و باقى قرّاء«جدر»به ضمّ«جيم»و«دال»على لفظ الجمع،و از بعضى مكّيان روايت كردند:«جدر»به فتح«جيم»و سكون«دال». بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ ،شجاعت و صولت در ميان ايشان سخت است،يعنى تا با يكديگر باشند لاف زنند و به زبان شجاعت گويند.چون (5)بيرون آيند از ايشان ضعيف تر و بددل تر نباشد (6). تَحْسَبُهُمْ جَمِيعاً ،تو پندارى يكى اند و مجتمع اند و با يكديگر موافق اند،و به خلاف اين است (7)كه دلهاى پراگندۀ (8)مخالف دارند.

قتاده گفت:اهل باطل چنين باشند،مختلف الأهواء و الكلمات باشند.

ص : 131

مجاهد گفت:معنى آن است كه دين منافقان خلاف (1)دين جهودان است. ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ يَعْقِلُونَ ،گفت:اين براى آن است كه ايشان گروهى اند كه عقل (2)كار نمى بندند.

كَمَثَلِ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ،گفت:[مثل] (3)اينان چون مثل آنانند كه پيش ايشان بودند.عبد اللّٰه عبّاس گفت:بنو قينقاع اند.مجاهد گفت:مشركان قريش اند كه به بدر كشته شدند. ذٰاقُوا وَبٰالَ أَمْرِهِمْ ،بچشيدند وبال كار خود از قتل و اسر و جلا. وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ ،و ايشان را عذابى است دردناك.

آنگه مثلى بزد جهود و منافق را گفت: كَمَثَلِ الشَّيْطٰانِ ،چون مثل ابليس (4)كه گفت آدمى را كه:كافر شو.چون كافر شد،گفت:من از تو بيزارم كه من از خداى مى ترسم.

عبد اللّٰه عبّاس و عبد اللّٰه مسعود گفتند:مراد به انسان برصيصاى راهب است،و قصّۀ او آن بود كه در زمان فترت،در صومعه اى خداى را هفتاد سال عبادت كرد.ابليس چندان كه خواست كه بر او ظفر يابد نمى توانست.يك روز مردۀ شيطان (5)را جمع كرد،گفت:مرا حيلتى بياموزى (6)در كار برصيصا.يكى از جملۀ ايشان-كه او را أبيض گفتند-و او آن بود كه روزى بيامد و خواست تا رسول ما را وسوسه دهد (7)و جبرئيل بيامد و يكى پر (8)بزد و او را به اقصاى هند انداخت-او گفت:من تدبيرى سازم.بيامد و بر صورت[27-ر]راهبى ميان سر تراشيد (9)و جامۀ رهبانان پوشيد (10)،و به زير صومعۀ برصيصا آمد و او را آواز

ص : 132

داد.او جواب نداد،و او را عادت بودى كه روى از نماز بنگردانيدى الّا به وقت افطار يك ساعت،[و] (1)صوم الوصال داشتى پنج روز و ده روز.

چون ابيض بديد كه او جواب نمى دهد،در زير صومعۀ او بايستاد و به نماز مشغول شد.بر وجه نفاق و خداع.چون برصيصا از نماز فارغ شد، فرونگريد راهبى را ديد به نماز مشغول شده در زيّى (2)و هيئتى نيكو.چون چنان ديد تأسّف خورد بر آنكه جواب او نداد (3).آواز داد و گفت:يا عبد اللّٰه،مرا معذور دار كه تو آواز دادى و در نماز بودم.چون فارغ شدم بگوى تا چه كار است تو را؟ گفت:مرا آرزوست كه با تو به يك جاى باشيم (4)و به يك جاى عبادت كنيم (5)،و من سيرت تو برگيرم و به تو اقتدا كنم و از علم تو چيزى اقتباس كنم (6)و به دعاى تو رغبت مى كنم،و من نيز تو را دعا كنم.

برصيصا گفت:من از تو مشغولم و دعا[ى من] (7)عام است جملۀ مؤمنان را،اگر تو مؤمنى در اين ميانه[باشى] (8).آنگه او را رها كرد و با سر عبادت شد (9)چهل شبانه روز (10).چون بازنگريد (11)،او را ديد برپاى ايستاده و نماز مى كرد و تضرّع و ابتهال مى كرد.چون چنان ديد،گفت:اى بندۀ خداى بگوى تا چه حاجت دارى تا بدو رسى؟گفت:حاجت من آن است كه با تو به يك جاى باشم و بسيارى زارى كرد.برصيصا او را دستورى داد تا در صومعه رفت و با

ص : 133

او در عبادت ايستاد،و هم بر طريق و سيرت او روزۀ وصال مى داشت و عبادت مى كرد و تضرّع مى نمود و در عبادت (1)بر او مى افزود،و در صوم الوصال مدّت درازتر مى كرد.

چون برصيصا از او چنان بديد،عبادت خود حقير داشت و گفت:قوّت اين مرد در عبادت بيش از قوّت من است و او مجتهدتر از من است.چون سال برگذشت،أبيض برصيصا را گفت:من بخواهم رفتن كه مرا صاحبى هست (2)يارى ديگر،و من گمان بردم كه تو از او مجتهدترى،اكنون اجتهاد تو بديدم او از تو عابدتر است و مجتهدتر،بر او خواهم رفتن.برصيصا را سخت آمد و نخواست تا مفارقت كند از او.براى آن كه سخت مجتهد يافت او را.چون وداع كرد او را و خواست تا برود،گفت:يا برصيصا!تو را دعايى بياموزم كه آن بهتر از اين همه است،و آن نامهاست خداى را كه به آن بيماران را شفا دهد و مبتلايان را عافيت دهد و ديوانگان را عقل دهد.

گفت (3):نخواهم كه اگر مردم (4)اين حال (5)از من بدانند مرا مشغول كنند از عبادت و من از كار خود بازمانم.الحاح كرد بر او و گفت:وقت آيد كه تو را حاجت آيد (6)بدان.چندانى بگفت تا او آن دعوات ياد گرفت.آنگه بازآمد و ابليس را گفت:هلاك كردم آن مرد را.

آنگه بيامد و مردى را بگرفت و گلوى او به گاز (7)گرفت،آنگه بيامد بر صورت طبيبى و گفت:اين صاحب شما ديوانه است من او را معالجه كنم تا بهتر شود.گفتند:روا باشد.آنگه گفت:من شما را راه نمايم به مردى كه او

ص : 134

دعايى داند كه (1)بر اين مرد خواند در حال به شود.گفتند:راه نماى ما را.گفت:

برصيصاى راهب است در فلان دير.ايشان آمدند و تضرّع كردند و او دعا كرد.

أبيض آن ديو او را رها كرد (2)و خبر منتشر شد كه بر برصيصاى راهب دعايى مى داند كه ديوانگان را و آنان را كه ايشان را ديو رنجه مى دارد،به دعاى او خداى تعالى شفا دهد.

مردم از جوانب مى آمدند و او را رنجه مى داشتند و او جواب نمى داد،و اين ابيض هركس را كه بزدى از مردمان بيامدى و گفتى دواى او[به نزديك] (3)برصيصاست.چون پس از الحاح او جواب دادى و دعا كردى (4)،ابيض او را رها كردى[تا] (5)يك روز برفت و دخترى را از ملوك بزد،و او را پدر مرده بود و عمّ او بر جاى پدرش بود و پادشاه بنى اسرائيل بود[27-پ]و سه برادر داشت.چون اين دختر رنجور شد،هم اين ملعون آمد (6)و گفت:من راه نمايم شما را به كسى كه او دعا كند و به دعاى او اين دختر بهتر شود،گفتند:كيست؟گفت:برصيصاى راهب.گفتند:او اجابت نكند.گفت:برويد و تضرّع كنيد و الحاح كنيد،اگر قبول نكند دختر را در صومعۀ او بگذاريد و بگوييد كه (7)خواهر ما امانت است بر (8)تو،ما رفتيم تو دانى كه با امانت چه بايد كرد!همچنان كردند و دختر را آنجا بردند و بدو رها كردند و بر گرديدند.

او چون روى از نماز برگردانيد (9)،دختر را ديد من اجمل (10)خلق اللّٰه،دعا

ص : 135

كرد.آن ديو ملعون او را بازگذاشت،ديگرباره بگرفت او را.در روزى چند بار بگرفتى و رها كردى،و دختر با راهب تنها در دير بود.هم آن ملعون وسوسه كرد او را و گفت:يا برصيصا،هرگز در همۀ عمر مانند اين شخص (1)نديدى (2)و وقتى و تمكينى (3)نخواهد بودن تو را،و او بى خبر است با او مواقعه كن.او به غرور شيطان مغرور شد و (4)مواقعه كرد تا دلير (5)شد.هرگه كه او بى هوش (6)شدى، برصيصا با او خلوت كردى (7)تا آبستن شد و اثر آبستنى پديد آمد.

شيطان آمد و گفت:يا برصيصا،اين چيست كه تو كردى (8)و اين همه رهبانان عالم را زيان داشت،من تو را تدبيرى آموزم:اين دختر را بكش و در زير آن كوه گورى بكن و او را دفن كن.چون آيند و از او (9)پرسند،بگوى كه:شيطان [بر] (10)او مستولى بود،او را ببرد و من با او بس نبودم (11)،كه ايشان تو را باور دارند و متّهم ندارند.

برصيصا گفت:همچنين بايد كرد.او را در شب بكشت و فرود آمد و در آن كوه چاله اى (12)بكند هم در شب و او را دفن كرد.شيطان بيامد و گوشۀ جامۀ (13)او از خاك برون كشيد (14)به ظاهر زمين رها كرد و برفت.چون برادران بيامدند و گفتند:حال خواهر ما چيست؟راهب گفت:او را ديو ببرد و من با او

ص : 136

بس نبودم كه مستولى بود (1).ايشان او را باور داشتند و برفتند.چون ايشان برفتند، او بيامد و در خواب (2)برادر مهين نمود،گفت:شما دانيد (3)تا برصيصا (4)با خواهر شما چه كرده است.او را بكشته است و در زير كوه دفن كرده.برادر چون بيدار شد،التفات نكرد و گفت:اين خوابى است كه شيطان مرا نموده است.

برادر (5)ميانى را شب ديگر همين وسواس نمود،برادر كهين را شب ديگر همچنين نمود.

چون روز چهارم بود،برادران به يك جاى جمع شدند (6).برادر كهين گفت:

من چنين خوابى ديدم دوش،برادر ميانى و مهين گفتند:ما نيز ديديم.آنگه بيامدند و برصيصا را گفتند:خواهر ما را چه كردى؟گفت:نه شما را گفتم كه او را ديو ببرد.ايشان بازآمدند و شرم داشتند،گفتند:ما در خواب چيزى ديديم (7).

شبى ديگر[آن ديو] (8)بيامد و ايشان را گفت (9):برويد كه خواهر شما در فلان جاى در زير خاك است كشته و گوشۀ جامۀ او (10)ظاهر است،بنگريد.ايشان آمدند و ديدند راست بود،خواهر را برگرفتند و راهب را ازآنجا فرود آوردند و در ميان بازار دارى (11)بزدند تا او را بر دار كنند.

ابليس،ابيض را گفت:هيچ نكردى،اگر او را بر دار كنند كفّارۀ گناه او گردد و او نجات (12)[يابد] (13).ابيض گفت:من بروم و[كار او] (14)تمام كنم.بيامد و

ص : 137

بر راهب پيدا شد و گفت:يا برصيصا مرا مى شناسى؟گفت:نه.گفت:من آن راهبم كه تو را آن دعا آموختم،ويحك چه كردى از پس من!آبروى خود و همه عابدان عالم ببردى،و لكن من تو را چيزى بياموزم كه (1)از آن نجات يابى به دعواتى كه من دانم.گفت:چه كنم؟گفت:مرا يك بار سجده كن تا من به دعا چشمهاى اينان بگيرم تا تو بگريزى.آنگه چون گريخته باشى تو به كن با خداى (2).او سجده كرد او را و كافر شد،و ذلك قوله: كَمَثَلِ الشَّيْطٰانِ إِذْ قٰالَ لِلْإِنْسٰانِ اكْفُرْ فَلَمّٰا كَفَرَ قٰالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكَ إِنِّي أَخٰافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعٰالَمِينَ .

چون او[28-ر]سجده كرده بود،ديو از او تبرّا كرد (3)و گفت:من از تو بيزارم كه من از خداى مى ترسم،و اين خبر از اسانيد اصحاب الحديث است و با مذهب ما راست نيست،چه در او زحفى (4)چند است كه مخالف است اصول را،و اين (5)ممكن است تأويل گفتن،اگر در خبر درست شود تأويل آن باشد كه:

اگر اين خبر صحيح است،آن مرد (6)همچو ابيض منافق بوده باشد،چه ارتداد به نزديك ما درست نيست ازآنجا كه مؤدّى است با احباط يا با مذهب جبر،و به نزديك ما سجدۀ جز خداى به حقيقت كفر نباشد،چه كفر از افعال قلوب باشد و در احوال جوارح هيچ كفر نيوفتد،و لكن[از] (7)افعال[و] (8)علامات (9)كفر باشد چنان كه ايمان همه افعال دل باشد و نماز علامت او بود

لقوله-عليه السّلام:

علم الايمان الصّلاة، و علامت چيزى جز آن چيز باشد.

و امّا بايد گفتن كه:لفظ«كفر»در آيت به معنى اظهار كفر است في قوله:

ص : 138

فَلَمّٰا كَفَرَ ،أى فلمّا أظهر الكفر،چنان كه: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدٰادُوا كُفْراً (1)،يعنى اظهروا الايمان.و قوله: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّٰهِ (2)،يعنى يا ايّها الّذين اظهروا الايمان بالسنتكم آمنوا بقلوبكم.بر اين تأويل اين تفسير بر اين آيت درست باشد.امّا اظهار ديو خود را بر ما ابو على روا مى دارد كه ديو خود را بر ما ظاهر تواند كردن (3)[و بجز او كس روا ندارد كه ديو خود را ظاهر كند] (4)،گويد:روا باشد كه خداى تعالى ايشان را (5)اظهار كند بر ما بأحد الامرين،امّا به آن كه ايشان را كثيف كند و امّا به آن كه شعاع ما قوى كند.

و غرض از اين تشديد المحنة فى التّكليف[باشد] (6)تا مكلّف عند آن چون به ادلّه رجوع كند قدم بر جاى دارد به مستحق (7)،ثواب متزايد شود كه كثرت ثواب به شدّت مشقّت تكليف باشد،و بر اين وجوه در خبر هيچ شبهت نماند،و اين براى آن آوردم كه روايت از عبد اللّٰه عبّاس و عبد اللّٰه مسعود بود،و مثل اين قصّه به تفسير فارسى لايق باشد.

خداى-جلّ جلاله-مثل زد منافقان و جهودان را چون وعده دادند منافقان جهودان را،و گفتند:چون محمّد گويد از مدينه برويد،مرويد كه ما يار شماييم (8)،و اگر كارزار (9)كنيد شما را نصرت كنيم،و اگر محمّد غالب آيد و شما را بيرون كند از مدينه،ما با شما بيرون آييم.چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-محاربه كرد با ايشان،ايشان را نصرت نكردند،و چون از مدينه بيرون كردند ايشان را منافقان بيرون نشدند (10)،خداى تعالى مثل زد حال ايشان را به حال

ص : 139

برصيصا با ديو كه[ديو] (1)گفت:كافر شو تا تو را برهانم.چون كافر شد از او تبرّا كرد و گفت: إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكَ .

و قولى ديگر مفسّران را آن است كه:آيت عام است در جملۀ كفّار كه شيطان ايشان را به كفر وسوسه كرد.چون كافر شدند از ايشان تبرّا كرد،و مثله قوله: وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ وَ قٰالَ لاٰ غٰالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النّٰاسِ وَ إِنِّي جٰارٌ لَكُمْ -الى قوله: إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرىٰ مٰا لاٰ تَرَوْنَ (2).

إِنِّي أَخٰافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعٰالَمِينَ، فَكٰانَ عٰاقِبَتَهُمٰا أَنَّهُمٰا فِي النّٰارِ خٰالِدَيْنِ فِيهٰا وَ ذٰلِكَ جَزٰاءُ الظّٰالِمِينَ ،گفت:عاقبت آن هر دو-يعنى شيطان و انسان-آن است كه در دوزخ باشند مخلّد و مؤبّد (3)،و اين جزاى ظالمان است.

قوله: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مٰا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ،گفت:

اى مؤمنان از خداى بترسيد،و هر نفسى بايد تا انتظار كند آنچه تقديم كرده باشد و از پيش فرستاده براى فرداى قيامت،چه آنچه امروز كرده باشد جزا و مكافات (4)براى او نهاده باشند معدّ،و قديم (5)تعالى از حقّ او هيچ بازنگيرد . وَ اتَّقُوا اللّٰهَ ،از خداى بترسيد كه خداى داناست به آنچه شما مى كنيد.

وَ لاٰ تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللّٰهَ فَأَنْسٰاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ،گفت:مباشيد چنان كه آنان بودند كه خداى را فراموش كردند و دست از اوامر و نواهى او بداشتند،و حقوق او ضايع كردند و فرمانهاى او فروگذاشتند.خداى تعالى ايشان را از ياد ايشان ببرد تا پندارى حظّ خود از دنيا فراموش كردند[28-پ]كه براى خود زادى

ص : 140

تقديم كنند،[و اين] (1)بر طريق خذلان باشد. أُولٰئِكَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ ،گفت:ايشان فاسقانند كه از فرمان (2)بيرون آمده اند.

لاٰ يَسْتَوِي أَصْحٰابُ النّٰارِ وَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ ،گفت:راست نباشند اهل دوزخ و اهل بهشت،چه اهل بهشت رستگاران باشند و ظفريافتگان،و اهل دوزخ هالكان و فروماندگان (3)باشند،و لكن ذكر ايشان بيفگند از دو وجه:يكى اكتفاء بذكر اهل الجّنة و ثوابهم عن ذكر اهل النّار و ما بهم لدلالة الكلام عليه،و يكى ديگر استخفافا بهم و بذكرهم.

آنگه در تعظيم شأن قرآن گفت: لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ ،گفت:اگر ما اين قرآن بر كوهى انزله كنيم (4)-از طريق مثل-تو آن كوه (5)بينى اى محمّد خاشع و ذليل شده شكافته (6)از ترس خداى،و اين حقيقت نيست بر سبيل مثل است و طريق مبالغه،و مانند اين در كلام عرب و عجم و اشعار ايشان بسيار است،قال[ابن دريد]:

لو لا بس الصّخر الأصمّ بعض ما***يلقاه قلبي فضّ اصلاد الصّفا

و قال آخر:

و لو أنّ ما بي بالجبال تصدّعت***

و شاعر پارسى (7)گويد-بيت:

گر كوه غمان ما كشيدى ماهى***كوه از غم ما گداختى چون كاهى

و بعضى ديگر گفتند:در آيت محذوفى هست،و تقدير آن است كه:(لو انزلنا هذا القرآن على جبل و كان ممن يسمع و يعقل لرأيته خاشعا متصدعا من)

ص : 141

خشية اللّٰه،و وجه اوّل ظاهرتر است براى آن كه در كلام نظم و نثر اين (1)بسيار است،و[بعضى] (2)فصحا گفتند:لو الهمت الجمادات و سائر الحيوانات حرارة الاشتياق و مرارة الفراق لوقفت المياه عن جريها و أمسكت الشّمس عن سيرها و لذابت الجواهر في معادنها و تقلّعت الجبال عن اماكنها و لما انتفع النّاس بالنّهار المضيء و لا اهتدى احد بالكوكب (3)الدّريّ،و معنى آيت بعينه اين است كه بر سبيل مثل است،أ لا ترى الى قوله: وَ تِلْكَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ،گفت:ما مثلها مى زنيم براى مردمان تا همانا ايشان انديشه كنند.

آنگه در صفات و توحيد و ثناء خود گرفت،گفت: هُوَ اللّٰهُ الَّذِي لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ عٰالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهٰادَةِ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِيمُ ،گفت:او آن خدايى است كه جز او خدايى نيست داناى نهان و آشكار است و بخشاينده و بخشايشگر (4).حسن گفت:يعنى عالم سرّ و علانيه است.ديگر مفسّران گفتند:عالم است به آنچه بينند و آنچه نبينند.

هُوَ اللّٰهُ الَّذِي لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ،او آن خدايى است كه جز او خدايى نيست.

اَلْمَلِكُ ،پادشاه است،خداوند ملك و پادشاهى است.و بيان كرديم كه:مرجع اين نام با قادرى است،يعنى قادر است بر همه چيزها (5). اَلْقُدُّوسُ ،پاك است از همه عيب (6)و وصفى كه لايق نباشد[به او] (7)و منزّه از همۀ قبايح.قتاده گفت:

معنى قدّوس مبارك است.ابن كيسان گفت:ممجّد است و به سريانى «قديسا»ست اين نام،و اشتقاق او از قدس است و اين طهارت باشد. اَلسَّلاٰمُ ،

ص : 142

يعنى المسلّم،و مبرّاست از همۀ ناشايست (1). اَلْمُؤْمِنُ ،در او دو قول گفتند:يكى آن كه تصديق انبيا و رسل خود كند،و يكى آن كه بندگان را از ظلم خود ايمن دارد،و اين قول عبد اللّٰه عبّاس است و مقاتل و هو خلاف المخوّف،قال اللّٰه تعالى: وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ (2)،و قال النّابغة:

و المؤمن العائذات الطّير يمسحها***ركبان مكّة بين الغيل و السّند

و گفتند:مصدّق مؤمنان است در توحيد[و] (3)جمله صادقان،و اين قول ابن زيد است.و حسين بن فضل گفت:آمر است به ايمان،قرظىّ گفت:مجير است،چنان كه گفت (4): وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لاٰ يُجٰارُ عَلَيْهِ (5).

اَلْمُهَيْمِنُ ،عبد اللّٰه عبّاس گفت:امين است.مجاهد گفت و قتاده:شهيد است،يعنى گواه بر خلقان.ابن زيد گفت:مصدّق است.عطا گفت:مأمون الجانب است كه از ظلم او ايمن باشند.خليل گفت:رقيب است.يمان گفت:مطّلع است،سعيد مسيّب گفت:قاضى است.مبرّد گفت:مهربان است.عكرمه گفت:رهنماى است.ابن كيسان گفت:تأويل اين نام جز خداى نداند.ابو عبيده گفت:در كلام عرب بر اين وزن پنج نام است:المهيمن و المبيطر،و المسيطر،و المبيقر،و هو الذّاهب فى الأرض[29-ر]و المجيمر (6)و آن نام كوهى است.

اَلْعَزِيزُ ،غالب و قاهر است. اَلْجَبّٰارُ ،عبد اللّٰه عبّاس گفت:عظيم است، و (7)جبروت اللّٰه عظمته،و گفتند:مصلح است من الجبر و هو اصلاح الكسر، شكسته بازبندد،يقال:جبرت الأمر فجبر و انجبر،قال العجّاج:

ص : 143

قد جبر الدّين الإله فجبر (1)***

و لفظ«جبر» (2)لازم است و هم متعدّى،و منه (3)دلع لسانه فدلع،و فغر فاه و فغر فوه،و شحا (4)فاه و شحا (5)فوه و عمرت الدّار فعمرت.سدّى گفت:يعنى جبر كند بندگان را اگر خواهد،و كس او را عاجز نتواند كردن.و گفتند:

معنى جبّار آن است كه دستها بدو نرسد،من قول العرب:نخلة جبّارة،أى طويلة لا تنالها الأيدي،قال الشّاعر:

بواسق جبّار أثيث فروعه***و عالين قنوانا من البسر أحمرا

اَلْمُتَكَبِّرُ ،بزرگوار است و متعالي از همه قبايح،و اصل كبرياء،امتناع باشد از انقياد،قال حميد بن ثور:

عفت مثل ما يعفوا الفصيل فأصبحت***بها كبرياء الصّعب و هى ركوب (6)

سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا يُشْرِكُونَ ،منزّه است او از آنچه ايشان به او شرك مى آرند و انباز مى گيرند با او.

هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ ،او آن خداست كه آفريدگار است و دروجودآرندۀ معدومات است،[مقدّر] (7)به تقدير حكمت.(بارئ)،مبتدى به خلق بى مثال سابق.

اَلْمُصَوِّرُ ،نگارندۀ صورتهاست،و گفتند:مميّز ميان صورتها به اختلاف تركيب و تأليف. لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنىٰ ،او راست نامهاى نيكوتر. يُسَبِّحُ لَهُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ،تسبيح مى كند (8)او را هرچه در آسمان و زمين است به دلالت بر خالقى و آفريدگارى منزّه پاكيزه از عيبها. وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ،و او خداى قاهر و غالب

ص : 144

و محكم كار است-تعالى علوّا كبيرا لا يحصى ثناء عليه هو كما اثنى على نفسه.

نافع روايت كرد از عبد اللّٰه عمر كه او گفت:رسول را ديدم بر منبر ايستاده و مى گفت:چون روز قيامت باشد،خداى تعالى اهل آسمان و زمين را جمع كند،همه در قبضۀ[قدرت] (1)او باشند و همه پيش او باشند،آنگه گويد:

أنا اللّٰه، أنا الرّحمن أنا الرّحيم،أنا الملك،أنا القدّوس،أنا السّلام،أنا المؤمن،أنا المهيمن، أنا العزيز،أنا الجبّار،أنا المتكبّر،أنا الّذي بدأت الدّنيا و لم تك شيئا[أنا الّذي أنشأتها مرّة (2)اخرى،أين الملوك و الجبابرة] (3)، من آنم كه موصوفم به اين صفات، من آنم كه دنيا بيافريدم و هيچ نبود،من آنم كه[ دگرباره] (4)باز بيافريدم (5)،كجااند پادشاهان و جبّاران! أنس مالك روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-فرمود:هركه اواخر سورۀ حشر بخواند،خداى تعالى گناهش بيامرزد آنچه مقدّم باشد و آنچه مؤخّر.

معقل بن يسار روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:

هركه بامداد بگويد:

أعوذ باللّه السّميع العليم من الشّيطان الرّجيم ،و آن سه آيت از سورۀ حشر بخواند،خداى تعالى هفتاد هزار فرشته را بر او موكّل كند تا بر او صلوات مى دهند تا شب،و اگر آن روز بميرد شهيد باشد و شب هم بدين طريق (6).

أبو هريره گفت رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفتم:مرا نام مهترين بياموز،فرمود:

عليك بآخر سورة الحشر ،گفت:[آخر سورة الحشر] (7)بسيار

ص : 145

بخوان (1).ديگرباره پرسيدم،همين فرمود.سيوم بار (2)پرسيدم،هم اين جواب داد.

أبو امامه روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-فرمود كه:

هركه او خواتيم سورۀ حشر بخواند-اگر به روز بخواند و اگر به شب-چون بميرد بهشت واجب شود او را.

أنس مالك روايت كرد كه:هركه او (3)سورة الحشر بخواند تا آخر سوره و آن شب (4)بميرد،شهيد باشد.

ص : 146

كه كافر شدند به آنچه بيايد به شما از حق،بيرون كنند پيغمبر و شما را كه بگرويديد به خداى خداى شما اگر باشيد بيرون آييد كه جهاد كردن در راه من و جستن خشنودى من،همى پنهان كنيد بر ايشان دوستى،و من داناترم به آنچه پنهان كنيد و آنچه آشكارا كنيد،و هركه كند از شما كه گم بود (1)از راه راست.

اگر بيابند شما را باشند شما را دشمنان و بگسترانند سوى شما دستهاشان و زبانشان به بدى و دوست دارند اگر كافر شويد.

سود نكند شما را خويشان شما و نه فرزندان شما روز قيامت [جدا كند] (2)ميان شما،و خداى به آنچه مى كنيد بيناست.

به درستى كه بوده است شما را خويهاى نيكو اندر ابراهيم و آن كسان كه با او بودند كه گفتند مر گروه خويش را:ما بيزاريم از شما و از آنچه مى پرستيد از دون خداى منكر شديم و پديد آمد ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشه تا بگرويد به خداى يگانه مگر گفتار ابراهيم مر پدر را،آمرزش خواهم تو را و نه پادشاهى تو را از خداى از چيزى،و خداوندا بر تو توكّل كرديم[و با تو رجوع كرديم] (3)و به توست بازگشت.

[30-ر]

ص : 148

خداوند ما،مكن ما را فتنۀ آن كس ها كه كافر شدند و بيامرز ما را خداوند ما كه تويى بى همتا با حكمت.

به درستى كه بود شما را اندر ايشان خويى نيكوى آن را كه بود اميد دارد خداى را و روز قيامت را[و هركه ] (1)برگردد خداى از اوست بى نياز ستوده.

زود باشد كه خدا كند ميان شما و ميان آن كه دشمن داشتيد از ايشان دوستى،و خداى تواناست و خداى آمرزنده و بخشاينده است.

نهى نكند خداى از آن كس ها كه كارزار نكنند با شما در دين و نه بيرون كنند از سرايهاتان (2)كه برّ و نيكى كنيد (3)با ايشان و داد دهيد به ايشان كه خداى دوست دارد داددهندگان را.

كه نهى [كرد] (4)خداى[شما را] (5)از آن كس ها كه كارزار كردند در دين و بيرون كردند شما را از ديارتان و همپشتى كردند بر بيرون كردن شما كه دوستى كنيد با ايشان[و هركه با آنها دوستى كند] (6)ايشان باشند ستمكاران.

ص : 149

شما كه مؤمنانيد چون بيايد به شما زنان مؤمنه هجرت كنندگان بيازماييد ايشان را،خداى داناتر است به ايمان ايشان.پس اگر دانيد شما ايشان را مؤمنه،بازمگردانيدشان سوى كافران.

نه ايشان حلالند ايشان را و نه آن كافران حلالند آن زنان را،و بدهيدشان آنچه هزينه كرده اند،و بزه اى نباشد بر شما كه به زنى كنيد ايشان را چون بدهيد ايشان را مزدهايشان،و چنگ اندر مزنيد نگاه داشت كافران و بخواهيد آنچه هزينه كرديد،و بخواهند آنچه هزينه كردند.آن است شما را داورى خداى،داورى كند ميان شما،و خداى داناست و با حكمت.

[30-پ] و اگر بشود از شما چيزى از زنان شما سوى كافران،عقوبت كنيد (1)،بدهيد آن كس ها را كه بشدند از زنان مانند آنچه هزينه كردند و بترسيد از خداى آن كه شما بدو گرويده ايد.

يا پيغمبر چون بيايند به تو زنان مؤمنه تا بيعت كنند با تو بر آنكه انباز نيارند به خداى چيزى و نه دزدى كنند و نه زنا كنند و نه كشند فرزندان خويش را و نه آرند دروغ پنهان بنهند آن را ميان دست خود و پايهاشان و نافرمان نشوند تو را در

ص : 150

معروف،بيعت كن با ايشان و آمرزش خواه ايشان را از خداى كه خداى آمرزگار است و بخشاينده.

شما كه مؤمنانيد دوستى مكنيد با گروهى كه خشم از (1)خداى بر ايشان،نوميد شدند از آن جهان چنان كه نوميد شدند كافران از خداوندان گورها.

قوله تعالى: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِيٰاءَ -الآية.

مفسّران گفتند:آيت در حاطب بن ابى بلتعه آمد،و سبب آن بود كه زنى-نام او ساره مولاة أبى عمرو بن سيفىّ بن هاشم بن عبد مناف-از مكّه به مدينه آمد پيش رسول.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-او را گفت:به چه آمدى؟مسلمان مى شوى؟گفت:نه.گفت:به هجرت آمدى؟گفت:نه.گفت:پس به چه كار آمدى؟گفت:بر آنكه (2)مولاى من شماييد و مرا در مكّه مولاى نماند،و مرا حاجتى سخت هست،مرا حاجت (3)آورد اين جا.آمده ام تا مرا طعام دهى و جامه (4)دهى و عطايى،تا به مكّه شوم.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:اهل مكّه را (5)چرا نخواستى چيزى؟و اين زن مغنّيه بود و نايحه.گفت:پس از روز بدر كسى رغبت نكرد به غناى من.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-فرزندان عبد المطّلب را گفت:چيزى بدهيد او را تا برود.او را درم دادند و جامه دادند و نفقه دادند و

ص : 151

شتر دادند.و به نزديك حاطب بن أبى بلتعه-حليف بنى اسد بن عبد العزّى-آمد و از او چيزى خواست.او نامه نوشت به اهل مكّه و اعلام كرد ايشان را كه:

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-عزم آن كرده است تا به مكّه آيد تا بر حذر باشيد!و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-از خداى درخواسته بود تا خبر (1)او پوشيده دارد بر اهل مكّه تا او ناگاه برود،و حاطب نامه نوشت و به آن زن داد و او را ده درم داد-در قول مقاتل.و (2)عبد اللّٰه عبّاس گفت:ده دينار،بر آنكه (3)نامه به اهل مكّه رساند.او نامه بستد و در ميان موى خود پنهان كرد و روى به مكّه نهاد.جبرئيل آمد و رسول را خبر داد كه:حاطب[31-ر]نامه نوشته است به اهل مكّه.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-اميرالمؤمنين على را بخواند و زبير بن العوّام،و به يك روايت عمّار و مقداد را و عمر و طلحه را گفت:برويد كه زنى از مدينه به مكّه مى رود و نامه اى دارد به اهل مكّه،نامه از او بستانيد و او را رها كنيد.

رفتند (4)تا به او رسيدند،گفتند:نامه اى كه به اهل مكّه دارى ما را ده (5).او گفت:چيزى ندارم،و بگريست (6)و سوگند خورد كه نامه ندارم (7).او را بجستند و متاعش هم.چيزى نيافتند،خواستند بر گردند و رسول را خبر دهند كه او نامه ندارد.حضرت اميرالمؤمنين (8)فرمود كه:عجب از شما.رسول خداى از وحى جبرئيل مى گويد كه او نامه اى دارد،از او بستانيد،و شما مى گوييد كه:او نامه ندارد و بازمى گرديد.پس تيغ بر كشيد و پيش رفت و گفت (9):مرا مى شناسى؟

ص : 152

و اللّٰه كه اگر نامه اى كه دارى به من دهى،و الا بفرمايم تا برهنه ات كنند و نامه بستانند و گردنت بزنم.

چون اين بشنيد،گفت:زينهار يا بن ابى طالب،اكنون چون چنين است روى بگردان تا من نامه بيرون آرم.على عليه السّلام (1)-روى بگردانيد.او موى سر باز كرد (2)و نامه از او بگرفت و به حضرت اميرالمؤمنين داد (3).چون آن حضرت نامه از او بستد،او را رها كرد و نامه به خدمت حضرت رسول آورد (4).

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-نامه بستد و خطبه كرد.آنگه فرمود كه:يكى از شما نامه نوشته است به اهل مكّه و ايشان را از عزم ما به رفتن مكّه آگاه كرده (5).اگر برخيزد و الا وحى او را رسوا كند.يك دو بار فرمود (6)،كس برنخاست (7).نوبت سئوم (8)حاطب بن ابى بلتعه برخاست و گفت:يا رسول اللّٰه، صاحب نامه منم.نامه من نوشته ام و خداى داناست كه نفاق نكرده ام از پس اسلام و خيانتى نكرده ام پس از نصيحت،و جانب ايشان را مراعات نكرده ام،و لكن مرا در مكّه خويشى است و عشيرتى،من انديشه كردم كه اگر-و العياذ باللّه (9)- دست ايشان را بود بر ما،اين نامه به نزديك ايشان وسيلتى بود،و نيز اهل من به مكّه است و من بر ايشان ترسانم،خواستم تا به نزديك ايشان منّتى باشد مرا.عمر گفت:يا رسول اللّٰه،دستور باش (10)تا گردنش بزنم كه او منافقى كرده (11)؟

ص : 153

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله-گفت:او از اهل بدر است و خداى تعالى اطّلاع كرد بر ايشان،و همانا بيامرزيده باشد ايشان را،و لكن او را از مسجد بيرون كنيد.مردم دست به پشت فراز مى نهادند و (1)مى انداختند.او بازپس همى نگريد تا باشد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بر او رحمت كند.

چون به در مسجد رسيد،رسول فرمود كه او را بازآريد.او را بازآوردند (2).رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-فرمود كه توبه كن.او توبه كرد،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-قبول كرد از او (3)،و خداى تعالى در شأن حاطب اين آيت فرستاد:

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِيٰاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ ، گفت:اى مؤمنان مگيريد دشمن مرا و دشمن خود را دوست،يعنى با دشمنان من [و دشمنان خود] (4)دوستى مكنيد. تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ ،دوستى با ايشان مى افگنيد.«با»زيادت است،و التّقدير:[تلقون (5)المودّة اليهم،كقوله: وَ لاٰ تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ (6)،و قوله: وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحٰادٍ (7)،أى الحادا بظلم،و قال [الشّاعر] (8):

فلمّا رجت بالشّرب هزلها العصا***شحيح له عند الازاء نهيم

أى رجت الشّرب.

وَ قَدْ كَفَرُوا ،«واو»حال راست،يعنى در آن حال كه كافر شده اند به آنچه به شما آمده است از حقّ،يعنى قرآن.و«من»تبيين راست. يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيّٰاكُمْ ،رسول را و شما را از مكّه بيرون مى كنند. أَنْ تُؤْمِنُوا ،المعنى

ص : 154

لأن تؤمنوا باللّه ربّكم،براى آن كه (1)ايمان آورده ايد به خداى. إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهٰاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِي ،اين شرط تعلّق دارد به: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَتَّخِذُوا ،گفت:دشمنان (2)مرا به دوستى مگيريد (3)اگر به جهاد بيرون آمده ايد[31-پ]يعنى اگر اين هجرت[كه] (4)كرده ايد و از مكّه به مدينه آمده ايد براى جهاد كردن در سبيل خداى و طلب رضاى من. تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ ،و به سرّ (5)با ايشان دوستى مى كنيد (6). وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمٰا أَخْفَيْتُمْ وَ مٰا أَعْلَنْتُمْ ،و من عالم ترم به آنچه پنهان داريد و آشكارا داريد. وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ ،و هركس كه اين كند از شما،راه حق گم كرده باشد و راه راست [نديده] (7).

آنگه بر سبيل ملامت گفت ايشان را كه:اگر يابند شما را (8)دشمن باشند، گفت:چرا آن نكنيد با ايشان كه ايشان با شما كنند.كه اگر شما را دريابند دشمنى كنند با شما. وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ ،و دست و زبان بر شما گسترند (9)به بدى. وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ ،و ايشان خواهند و تمنّا كنند تا شما كافر شويد.پس چون حال چنين باشد،شما با ايشان دوستى مكنيد و نصيحت مكنيد ايشان را كه ايشان با شما دوستى نكنند و به شما خير نخواهند.

آنگه گفت:اگر اين براى خويش مى كنيد، لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحٰامُكُمْ وَ لاٰ أَوْلاٰدُكُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ ،فرداى قيامت شما را سود ندارد خويشاونديتان و (10)

ص : 155

فرزندانتان (1) . يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ ،ميان شما جدا كنند.

و قرّاء در اين كلمه خلاف كردند،عاصم و يعقوب خواندند: يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ ،به فتح«يا»و كسر«صاد»مخفّف من الفصل اضافة الى اللّٰه تعالى،و ابن عامر خواند:«يفصّل»به فتح«صاد»و تشديده على فعل المجهول،و نخعى و طلحة[بن](2) مصرّف خواندند:به«نون»و كسر«صاد»،و حمزه و كسائى و خلف خواندند:«يفصّل»به كسر«صاد»و تشديده من التّفصيل بر اضافت [فعل](3) با خداى تعالى،و ابو حياة خواند:«يفصل»به ضمّ«يا»و كسر«صاد» من الافصال.

وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ،و خداى با آنچه شما مى كنيد داناست.

تميم الدّارىّ روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:

الدّين النّصيحة ،دين نصيحت است.گفتند:يا رسول اللّٰه[كه را] (4)؟ گفت:خداى را و پيغمبر را و كتاب خداى را و ائمّۀ مسلمانان را[و عامّۀ مؤمنان را] (5).

قَدْ كٰانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ،گفت:شما را اقتدايى هست نيكو به ابراهيم خليل خداى،و با آنان كه با او بودند از اهل ايمان،يعنى در باب تبرّا كردن از مشركان. إِذْ قٰالُوا لِقَوْمِهِمْ ،چون قوم خود را گفتند: إِنّٰا بُرَآؤُا مِنْكُمْ ،ما از شما بيزاريم،جمع بريء كظريف (6)و ظرفاء و كريم و كرماء و عيسى بن عمر خواند:إنّا براء (7)على وزن[فعال] (8)،كقصير و قصار و طويل و طوال. وَ مِمّٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ ،و از اين بتان كه شما مى پرستيد بدون خداى. كَفَرْنٰا بِكُمْ ،ما كافر

ص : 156

شديم به شما. وَ بَدٰا بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمُ الْعَدٰاوَةُ وَ الْبَغْضٰاءُ أَبَداً ،و ميان ما و شما دشمنى پديد آمد و تباعد[در] (1)دلها هميشه[تا آن وقت كه به خدا ايمان آريد] (2).

إِلاّٰ قَوْلَ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ ،حق تعالى رسول را فرمود و مؤمنان را كه:

به ابراهيم اقتدا كنيد در جملۀ خصال،الا در اين يك خصلت كه او براى پدر و عم استغفار كرد براى عذرى ظاهر كه در سورة التّوبة (3)پديد كرد،فى قوله:

وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاّٰ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ (4) -الآية،و اين استغفارى بود مشروط به شرط ايمان،و چون شرط حاصل نيامد مشروط حاصل نبود،پس حق تعالى اين بگفت تا بدانند مؤمنان كه استغفار نشايد كردن مؤمنان را براى مشركان،چنان كه گفت: مٰا كٰانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَ لَوْ كٰانُوا أُولِي قُرْبىٰ (5)-الآية.اين قولى است (6)،و قول ديگر آن است كه:استثنا نه [از] (7)اقتداست،بل از اين جمله است كه استثناء عقيب او آمد بلا فصل،و هى قوله: إِذْ قٰالُوا لِقَوْمِهِمْ ،يعنى ايشان همه گفتند كافران قوم خود را كه:ما از شما بيزاريم،الّا ابراهيم كه اين تبرّا نكرد از پدر براى وعدۀ ايمان،بل گفت: لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ ،من آمرزش خواهم براى تو. وَ مٰا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ ،و من مالك نه ام تو را از خداى هيچ چيز،يعنى اگر عند آن كه خواهد كه تو را مؤاخذت كند به گناه تو،من ممانعت و مدافعت او نتوانم كردن (8).آنگه حكايت كرد از ابراهيم -عليه السّلام-و[مؤمنان] (9)با او كه ايشان گفتند: رَبَّنٰا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنٰا ،بار خدايا ما به (10)تو توكّل كرديم. وَ إِلَيْكَ أَنَبْنٰا ،أى رجعنا،با تو رجوع (11)كرديم. وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ ،

ص : 157

و بازگشت[32-ر]ما با تو است.

رَبَّنٰا لاٰ تَجْعَلْنٰا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا ،بار خدايا ما را فتنه و آزمايش مكن براى كافران.گفتند:معنى آن است كه ما را به كام ايشان مكن،و آنچه ايشان مى خواهند با ايشان منماى در ما.مجاهد گفت:معنى آن است كه ما را به دست ايشان عذاب مكن،يعنى ما را از ايشان نگاه دار و ايشان را بر ما مسلّط مكن.

بعضى ديگر گفتند:معنى آن است كه ما را امتحان مكن (1)كه چون ايشان ببينند (2)فتنه شوند و (3)به آن مفتون گردند،گويند (4):اگر اينان حق بودندى،[اينان را] (5)اين نكبت نرسيدى. وَ اغْفِرْ لَنٰا رَبَّنٰا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ،و ما را بيامرز بار خدايا كه تو عزيز (6)و حكيمى،كس با تو مغالبت نتواند كردن و كسى (7)را بر تو اعتراض نرسد،و حق تعالى بر سبيل تعليم و توقيف اين حكايت كرد با ما تا به مثل آن (8)حال اين دعا كنيم.

لَقَدْ كٰانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ،گفت:شما را[در ايشان] (9)جاى اقتداست اقتداى نيكو،اين خطاب است با مؤمنان امّت ما (10). لِمَنْ كٰانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ ،بدل«لكم» (11)است بدل البعض من الكلّ.[و محلّ جار و مجرور نصب است به خبر«كان»] (12)آن كس را كه به خداى و رحمت و ثواب او اميد

ص : 158

دارد (1)،و گفتند،آن را كه از عقاب او ترسد.و«رجاء» (2)گفتند اين جا به معنى خوف است (3). وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ ،و جزاى روز بازپسين. وَ مَنْ يَتَوَلَّ ،و هركه بر گردد از اين ملّت و طريقت و اقتداء (4)،خداى را هيچ زيان ندارد چه او بى نياز است و مستغنى از طاعت مطيعان،و حميد است و پسنديده در جمله آنچه كند.و ذكر اسوة و اقتدا براى آن تكرار كرد كه معنى مختلف است،اوّل اقتدا به ابراهيم است -عليه السّلام-در تبرّا از دشمنان خداى و معبودانى كه دون اويند،ديگر اقتدا در رغبت و رهبت و خوف و رجا به ثواب و عقاب،پس تكرار براى اختلاف معنى است.

عَسَى اللّٰهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ ،آنگه اميد داد ايشان را كه:نزديك است و بس بر نيايد و اميد هست كه خداى تعالى ميان شما و آنان كه با شما دشمنى مى كنند دوستى فگند (5)،گفتند:مراد دشمنان مكّه اند،و خداى تعالى اين وعده انجاز كرده است (6)[و] (7)اين خبر است (8)به ايمان بيشترى از ايشان تا با يكديگر مخالطت و مناكحت كردند (9).

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-[امّ حبيبه بنت ابي سفيان را به زنى كرد-و او زن عبد اللّٰه بن جحش بن رئاب بود-و ايشان هر دو از مهاجران حبشه بودند،امّا شوهرش ترسا شد و او را با ترسايى دعوت كرد.او امتناع كرد و ترسا نشد و شوهرش عبد اللّٰه بن جحش بر ترسايى بمرد.رسول-صلّى اللّٰه عليه

ص : 159

و آله و سلّم] (1)كس فرستاد به نجاشى و او را از نجاشى بخواست.نجاشى گفت:

كيست كه به اين زن اولى تر است؟گفتند:خالد بن سعيد بن العاص.گفت:او را به پيغمبر ده،او همچنان كرد و نجاشى او را چهارصد دينار (2)مهر كرد.و مهر با او گسيل كرد (3).و بعضى ديگر گفتند:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-او را از عثمان عفّان بخواست و كس فرستاد به نجاشى و او مهر او ازآنجا بفرستاد.

اين حديث به ابو سفيان رسيد و او مشرك بود،گفت:ذاك الفحل لا يقدع (4)أنفه، [يعنى چنان مردى را به دامادى دفع نكنند،چه او كفوى كريم است. وَ اللّٰهُ قَدِيرٌ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ،و خداى تعالى قادر و آمرزنده و بخشاينده است] (5). آنگه حق تعالى رخصت داد در وصلت (6)آنان كه با مؤمنان دشمنى نكردند و با ايشان قتال نكردند،و ايشان را از سرايهاى خود بيرون نكردند در مكّه (7)،گفت: لاٰ يَنْهٰاكُمُ اللّٰهُ ، خداى تعالى نهى نمى كند شما را از آنان كه با شما قتال و كارزار نكردند و شما را از خانه هاى خود بيرون نكردند. أَنْ تَبَرُّوهُمْ ،با ايشان برّ و نيكويى و صلۀ رحم كنيد.[قوله: أَنْ تَبَرُّوهُمْ] (8)بر حقيقت مفعول به است براى آن كه منهىّ عنه اوست، كأنّه قال: لاٰ يَنْهٰاكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقٰاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ ،عن قسطهم و العدل فيهم.[قولى ديگر آن است كه: أَنْ تَبَرُّوهُمْ ،محلّ او جرّ است على البدل من قوله:

عَنِ الَّذِينَ ،بدل اشتمال،يعنى] (9)و در ايشان قسط و عدل كار بنديد،كه خداى تعالى دادكنندگان را دوست مى دارد.

علما خلاف كردند در آن كه اين آيت در كه آمد.عبد اللّٰه عبّاس گفت:

ص : 160

آيت در خزاعه آمد و رؤساى ايشان،منهم:هلال بن عويم و سراقة بن مالك و بنو مدلج،و اينان (1)با رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله مصالحه كرده بودند كه با رسول كارزار (2)نكنند و كس را يارى نكنند بر او.عبد اللّٰه زبير (3)گفت:آيت در اسماء بنت ابى بكر آمد،و سبب آن بود كه مادرش قتيله بنت عبد العزّى من بنى مالك بن حسل به مدينه آمد به نزديك اسماء (4)،با او (5)پاره اى أقط (6)بود و پاره اى روغن گاو و چيزى ديگر،و او مشرك (7)بود.أسماء گفت:[32-پ]من هديّۀ تو قبول نكنم تا از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بازنپرسم.آنگه نزديك عائشه آمد تا عائشه (8)براى او بپرسيد،خداى تعالى اين آيت فرستاد.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-او را فرمود تا مادر (9)را به خانه برد و هديّه اش قبول كند و نيكو دارد او را.

آنگه بازنمود كه شما را نهى از كه كرد (10)،گفت: إِنَّمٰا يَنْهٰاكُمُ اللّٰهُ ،خداى تعالى نهى كرد (11)شما را از آنان كه در دين كارزار (12)كردند،و شما را از خانه (13)بيرون كردند و يكديگر را معاونت و مظاهرت كردند بر اخراج شما. أَنْ تَوَلَّوْهُمْ ،كه به ايشان تولاّ كنيد و با ايشان دوستى كنيد. وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولٰئِكَ هُمُ الظّٰالِمُونَ ،و هركه تولاّ كند به ايشان از جملۀ ظالمان باشد،و ولايت و مودّت نه به جاى خود نهاده باشد.

ص : 161

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا جٰاءَكُمُ الْمُؤْمِنٰاتُ مُهٰاجِرٰاتٍ ،گفت:اى مؤمنان گرويده چون به شما آيند زنان مؤمنات (1).و«مهاجرات»،نصب بر حال است،و در آن (2)حال كه مهاجر باشند.عبد اللّٰه عبّاس گفت:چون رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-خواست تا عمره دارد عام الحديبيّة،مشركان مكّه با او مصالحت كردند بر آنكه هركس كه از اهل مكّه به ايشان آيد با مكّه فرستند[و هركه از مدينه به مكّه آيد (3)به حمايت مشركان،ايشان را باشد (4)رد نكنند] (5)او را و با مدينه نفرستند.و بر اين[حديث] (6)نوشته اى بنوشتند و مهر كردند.پس از آن زنى نام او اسبعه (7)بنت الحارث الأسلميّه بيامد و مسلمان شده بود،به مدينه آمد پيش رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شوهرش (8)بيامد و نام او مسافر (9)بود از بني مخزوم.

مقاتلان گفتند:شوهرش صيفىّ بن الرّاهب (10)بود و كافر بود،پيش رسول آمد و گفت:يا محمّد،اين زن كه از من بگريخته است و پيش تو آمده به حمايت،با من ده كه شرط ميان ما آن است كه تو كسان (11)ما را به دست فرونگيرى،خداى تعالى اين آيت فرستاد:

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا جٰاءَكُمُ الْمُؤْمِنٰاتُ مُهٰاجِرٰاتٍ ،هجرت كننده از سراى كفر به سراى[ايمان. فَامْتَحِنُوهُنَّ ،امتحان كنيد ايشان را.عبد اللّٰه عبّاس گفت:امتحان ايشان به سوگند باشد كه به ايشان دهند كه آمدن ايشان

ص : 162

براى] (1)اسلام است و هجرت،نه به غرضى ديگر از طمعى و سببى الّا به دوستى با خداى و رسول و رغبت (2)اسلام.و روايتى ديگر از عبد اللّٰه عبّاس آن است كه:

امتحان ايشان به اظهار شهادتين باشد.عائشه گفت (3):امتحان ايشان به آن باشد كه در آيت ديگر گفت: إِذٰا جٰاءَكَ الْمُؤْمِنٰاتُ يُبٰايِعْنَكَ (4)-الآية.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-اين زن را سوگند داد به خداى كه هيچ چيز (5)نيست كه تو را حمل كرد بر اين هجرت الّا رغبت در مسلمانى و خداى و دين خداى (6)،و او سوگند بخورد،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مهر او بر سخت و به شوهرش داد و او را با شوهرش نداد،او عدّه برداشت به (7)زن عمر بن خطّاب بود (8).

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به حكم اين آيت هر زنى كه بيامدى به حمايت،او را بازگرفتى پس از امتحان.و هركس كه آمدى از مردان،او را با پيش ايشان فرستادى به حكم عهد. اَللّٰهُ أَعْلَمُ بِإِيمٰانِهِنَّ ،گفت:خداى عالم تر است به ايمان ايشان،يعنى شما را بر ايمان ايشان اطّلاع نباشد،چه ايمان به دل تعلّق دارد و اطّلاع بر دل جز خداى را نيست. فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنٰاتٍ ، اگر بدانيد كه ايشان مؤمنانند (9).اين علم را معنى ظنّ است و اعتقاد بستن از روى شرع و حكم كردن به ايمان ايشان چون از ايشان كلمۀ (10)شهادتين شنوند و شعار شرع بينند،و اين تكليف ماست در حقّ هركس كه از او ببينيم، حكم كنيم به ايمان و اسلام او و او را مؤمن خوانيم و اجراى احكام مؤمنان

ص : 163

كنيم بر او (1). فَلاٰ تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفّٰارِ ،گفت:چون ايشان را مؤمن دانيد بر اين تفسير،ايشان را با كافران مدهيد. لاٰ هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لاٰ هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ ،چه نه ايشان حلال باشند برآن شوهران و نه آن شوهران حلال باشند ايشان را.

وَ آتُوهُمْ مٰا أَنْفَقُوا ،و به شوهران ايشان دهيد آنچه ايشان خرج كرده باشند از مهر و نفقه.

امّا در عهد[كردن] (2)رسول و شرط او با مشركان دو قول گفتند:يكى آن كه شرط در حقّ مردان بود،در (3)زنان نبود،بر اين وجه آيت (4)ناسخ آن شرط نباشد،و قولى ديگر آن كه:شرط عام بود در حقّ مردان[33-ر]و زنان جز آن كه شرط به اين آيت منسوخ شد.

ابن زيد گفت:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-تفريق كرد ميان او و شوهرش بى طلاق شوهرش و بعد استبراء رحمها او را به شوهر داد.زهرىّ گفت:اگر نه آن مصالحه بودى،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-ردّ مهر نكردى و مهر با مشركان ندادى،و بعضى فقها گفتند:اين حكم نيز منسوخ است تا اگر امروز زنى از سراى حرب به سراى اسلام (5)آيد،مهر با شوهرش نبايد دادن، و به اتّفاق بينونت ايشان از شوهران (6)اسلام باشد.چون زنان اسلام آرند و مردان بر كفر اقامت كنند،و اگر شوهران اسلام آرند پيش ازآن كه زنان از عدّه بيرون آيند ايشان اولى تر باشند.

آنگه گفت: وَ لاٰ جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ ،بر شما حرجى و بزه اى[نباشد] (7)كه (8)ايشان را به زنى كنيد چون اجر بدهيد،و مراد به اجر و مزد،مهر است.و هركجا

ص : 164

در قرآن در باب مناكحت اجر آيد،به معنى مهر باشد. وَ لاٰ تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوٰافِرِ ،آنگه گفت:تمسّك مكنيد به عصمتهاى زنان كافرات.و«كوافر»،جمع كافره باشد.و عصمت سببى باشد كه امتناع كنند به او از مكروه،و آيت دليل است در آن كه عقد نشايد بستن بر هيچ كافره اگر حربيّه (1)باشد و اگر ذمّيّه (2)[و اگر بت پرست،براى عموم آيت،و نشايد تا تخصيص كنند به بت پرست براى آن كه ذكر در شأن ايشان آمد،چه اعتبار به عموم لفظ است نه به سبب نزول.و عامّه قرّاء خواندند[«و لا تمسكوا»به تخفيف«سين»من الامساك،و گفتند:«با»صله است.ابو عمرو و بصريان خواندند] (3):«تمسّكوا»به تشديد من التّمسك (4)،و نيز در عموم آيت شود،آنگه چون[زن] (5)مرتد (6)شود[و مرد بر اسلام باشد،ازآن كه با او مقام كند،بل ارتداد او سبب فراق باشد،و اگر مرد مرتد شود] (7)زن از او جدا شود به ارتداد،و بايد تا عدّه از او بدارد عدّة المتوفّى عنها زوجها،عدّۀ آن كس كه شوهرش بمرده باشد چهار ماه و ده روز،آنگه شوهرى ديگر كند اگر خواهد.

عبد اللّٰه عبّاس گفت: بِعِصَمِ الْكَوٰافِرِ ،أى بعقدهنّ،يعنى كسى كه او را زنى باشد كافره به مكّه و او به مدينه آيد مسلمان،عصمت زنا شوهرى ميان ايشان منقطع است،[و همچنين هر زنى كه از مكّه بيايد مسلمان شده و شوهرش كافر باشد، عصمت و عقد نكاح ميان ايشان منقطع است] (8).

زهرىّ گفت چون اين آيت آمد،[عمر خطّاب] (9)دو زن را طلاق داد كه به مكّه داشت،و ايشان مشركه بودند:قريبه بنت ابى اميّه،و او را معاوية[ابن] (10)ابى

ص : 165

سفيان به زنى كرد،و هر دو مشرك بودند.و همچنين زن ديگر:امّ كلثوم بنت عمرو بن جرول بود مادر عبد اللّٰه بن عمر،او را أبو جهم بن حذافه به زنى كرد،و هر دو مشرك بودند.و همچنين[طلحة بن] (1)عبيد اللّٰه (1)زن را رها كرد و هى أروى بنت ربيعة بن الحارث بن عبد المطّلب بود،اسلام ميان ايشان جدا كرد.آنگه مسلمان شد و از پس طلحه او را خالد بن سعيد بن العاص به زنى كرد،و او از جملۀ آن زنان بود كه با رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گريخت (2).رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-او را به خالد داد.[ديگر] (4)اميمة بنت بشر زن ثابت بن دحداحه (3)بود،اسلام آورد و با مدينه گريخت،رسول او را به سهل بن (4)حنيف داد از او عبد اللّٰه بن سهل آمد.

شعبىّ گفت:زينب[بنت] (7)رسول اللّٰه زن أبو العاص بن الرّبيع بود،اسلام آورد[و] (8)پيش رسول آمد به مدينه،ابو العاص از پى او بيامد و اسلام آورد.رسول زينب را به او داد. وَ سْئَلُوا مٰا أَنْفَقْتُمْ ،آنگه گفت:اى مسلمانان اگر چنان باشد كه زنان شما مرتد شوند و با سراى حرب شوند (5)پيش مشركان،شما نيز آنچه بر ايشان خرج كرده باشيد از مهر بخواهيد از ايشان. وَ لْيَسْئَلُوا مٰا أَنْفَقُوا ،و ايشان نيز از شما بخواهند اين خرج كه كرده باشند چون زنان ايشان با اسلام و هجرت پيش شما آيند. ذٰلِكُمْ ،اين حكم-اى جماعت مؤمنان-حكم خداى است كه ميان شما حكم مى كند[به] (10)آن،و خداى تعالى دانا و محكم كار است.

چون اين آيت آمد،مسلمانان كار بستند و چون زنى آمد از جملۀ كافرات

ص : 166

از مكّه به مدينه،ايشان مهر او بدادندى و زن را بازگرفتندى.امّا كافران بر[اين] (1)كار نكردند،[و] (2)چون زنى از مسلمانان بر (1)ايشان شدى و مرتد شدى (2)مهر او ندادندى با مؤمنان،خداى تعالى اين آيت فرستاد: وَ إِنْ فٰاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ أَزْوٰاجِكُمْ إِلَى الْكُفّٰارِ ،گفت:اگر فايت شود (3)شما را چيزى از زنان شما به كافران،يعنى زنانتان كه بروند[33-پ]مهر بازندهند.[فعاقبتم] (6)،قرائت عامّه (4)به«الف»[است] (8)و در شاذّ ابراهيم و حميد و أعرج خواندند:«فعقّبتم» و فعّل و فاعل به يك معنى بسيار آمده است،قال اللّٰه تعالى: [فَقٰالُوا رَبَّنٰا بٰاعِدْ بَيْنَ أَسْفٰارِنٰا (5)] (10)و«بعّد»[نيز] (11)خواندند:و مجاهد خواند:«فاعقبتم» أى صرتم ذوى عاقبة،و زهرىّ خواند:«فعقبتم»على وزن فعلتم خفيفة العين، و مسروق خواند:«فعقبتم»به كسر«قاف»[و] (12)گفت:معنى او آن است كه«فغنمتم» (6)،و [اين همه] (14)لغات است به يك معنى،يقال:عاقبت و عقب و عقّب و أعقب و تعقّب و اعتقب و تعاقب اذا غنم،و«عقبى»نامى است غنيمت را.

آنگه در معنى او خلاف كردند،گفتند: فَعٰاقَبْتُمْ ،يعنى عقوبت كنيد كافران را به جهاد و قتال،و گفتند:عقّبتم،غزاى كنيد پس از غزاى،و گفتند:

خداوند عاقبت شويد،يعنى دست يابيد بر ايشان.و گفتند:اگر (7)خداوند عقبى شويد كه غنيمت است،و اين قول قريب تر است براى آن كه به معنى آيت لا يقتر

ص : 167

است،و ديگر اقوال را مرجع از روى معنى با آن قول است،گفت:اگر چنان باشد كه بعضى از زنان شما بروند به نزديك ايشان-يعنى مشركان،و ايشان چيزى با شما ندهند از مهر و خرج ايشان رها كنيد تا آنگه كه قتالى باشد و غنيمتى عوض آن و تلافى (1)ازآنجا بكنيد،و ذلك قوله: فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْوٰاجُهُمْ مِثْلَ مٰا أَنْفَقُوا ،و جواب شرط كه گفت: وَ إِنْ فٰاتَكُمْ ،اين«فا»است في قوله: فَآتُوا ، گفت:بدهيد آنان را كه زنان ايشان رفته باشند،و ايشان عوض مهر نيافته باشند از مشركان مانند آن كه (2)ايشان خرج كرده باشند.

عبد اللّٰه عبّاس گفت:جملۀ آنان كه از مسلمانان (3)بازايستادند از زنان شش زن بودند:دو[از آن عمر بن الخطّاب كه ذكر ايشان برفت،و امّ الحكم بنت ابى سفيان بود كه] (4)زن عياض بن شدّاد الفهرىّ بود،و فاطمه بنت ابي أميّه خواهر امّ سلمه كه زن رسول بود-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و او[هم] (5)زن عمر بن الخطّاب بود[و بروع بنت عقبه زن شمّاس بن عثمان بود،و عبده بنت عبد العزّى زن عمرو بن عبد ود بود،و هنده بنت ابى جهل زن هشام بن العاص بود،و كلثوم زن عمر بن الخطّاب] (6).اينان (7)آنان بودند كه از شوهران بازايستادند.چون ايشان (8)به مدينه آمدند و مشركان مهر اينان بازپس ندادند، رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مهر اينان از غنيمت با شوهران ايشان داد.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ ،آنگه گفت:بترسيد از آن خداى كه ايمان داريد به او.

يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ ،آنگه خطاب كرد با رسول،گفت:اى پيغمبر بركشيدۀ

ص : 168

بلندمرتبه. إِذٰا جٰاءَكَ الْمُؤْمِنٰاتُ ،چون زنان مؤمنات پيش تو آيند به بيعت و تو را بيعت (1)كنند-و اين روز فتح مكّه بود.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بيعت مردان بستد و از آن فارغ شد،و او بر كوه صفا بود و حضرت اميرالمؤمنين على را -صلوات اللّٰه و سلامه عليه (2)-در ميان[ايشان] (3)سفير بود و زنان را بيعت مى گرفت به فرمان رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-[و بيعت او چنان بود زنان را] (4)كه جامه ميان ايشان و رسول افگنده بود،يك سر به دست رسول- يكسر زنان به دست مى گرفتند.هند بنت عتبه زن ابو سفيان (5)پيش رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-آمد در ميان زنان متنكّر كه نخواست كه رسول او را بشناسد،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بيعت مردان بر اسلام و جهاد ستده (6)بود،چون به بيعت زنان رسيد،گفت:بيعت مى كنيد بر من (7)و من با شما بيعت مى كنم (8)بر آنكه به خداى شرك نياريد و شرطهايى كه در آيت هست مى گفت.هند (9)سر برداشت و گفت:يا رسول اللّٰه با ما تشديدى مى كنى كه با مردان نكردى،چون گفت: وَ لاٰ يَسْرِقْنَ ،چيزى ندزدند،هند (10)گفت:يا رسول اللّٰه ابو سفيان مردى بخيل است و من از مال او چيزكها برگرفته ام (11)،ندانم تا مرا حلال است (12)يا نه؟گفت:از ابو سفيان هرچه برگرفته اى حلال است تو را.رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-او را شناخت،گفت:تو هندى دختر عتبه؟ او گفت:آرى يا رسول اللّٰه،فاعف عمّا سلف عفا اللّٰه عنك،عفو كن از

ص : 169

آنچه گذشت تا آخر (1)تا خداى تو را (2)عفو كناد،و اين براى آن گفت كه حمزه را شكم شكافته بود و جگر بيرون كرده (3)و مثله كرده (4)به روز (5)احد.

رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:

و لا يزنين ،زنا نكنند.

هند (6)گفت:أ و تزنى الحرّة،و زن آزاد[34-ر]زنا كند؟آنگه گفت: وَ لاٰ يَقْتُلْنَ أَوْلاٰدَهُنَّ ،و فرزندان را نكشند.هند (7)گفت:ما ايشان را بزرگ مى كنيم و مى پروريم،شما مى كشيد ايشان را.[اين] (8)براى آن گفت كه پسر او را -حنظلة بن ابى سفيان را-روز بدر حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه عليه-كشته بود،و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-تبسّم كرد از اين حديث.چون گفت (9): وَ لاٰ يَأْتِينَ بِبُهْتٰانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ ،و بهتانى ننهند بر يكديگر[كه] (10)از پيش دست و پاى خود فروبافند،و گفتند:

معنى آن است كه فرزندى[كه] (11)آرند نه از شوهر خود،بر او نبندند و نگويند تو راست.و هند (12)گفت:و اللّٰه كه بهتان زشت است و تو ما را جز مكارم اخلاق نمى فرمايى. وَ لاٰ يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ ،و در تو كه محمّدى عاصى نشوند در هيچ معروفى.هند (13)گفت:نه ما براى آن حاضر شديم در پيش تو كه در تو عاصى شويم.آنگه (14)زنان اقرار دادند به اين شرايط و بيعت كردند و اين شرايط (15)قبول كردند.

علما خلاف كردند در كيفيّت بيعت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-

ص : 170

زنان را.يك قول آن است كه گفتيم:جامه بيفگندند ميان رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و ايشان،و اين در اخبار ماست.و قولى ديگر آن است كه:رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بيعت ايشان به زبان گرفت نه بصفقة،اين آيت بر ايشان خواند،ايشان اقرار دادند و قبول كردند.اميمه بنت رقيّه (1)گفت:من رسول را بيعت مى كردم،گفتم:يا رسول اللّٰه دست من بگير به بيعت.رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:من دست زنان نامحرم نگيرم به دست (2)، و لكن بيعت من زنان را به زبان باشد.شعبي گفت:جامه اى از فطرى (3)در ميان ايشان بود،عمرو بن شعيب گفت:قدحى آب بياورد[ند] (4)و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-دست در او نهاد،آنگه زنان دست در آن آب مى زدند.كلبي گفت:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-مى گفت و عمر (5)دست ايشان به دست مى گرفت در جامه.

مفسّران در معنى«معروف»خلاف كردند.قرظىّ گفت:معروف كارى باشد كه در او هيچ معصيت نبود.ربيع گفت:هرچه موافق طاعت خداى تعالى باشد آن معروف بود.بكر بن عبد اللّٰه المزنيّ گفت:معروف هر كارى بود كه در او رشدى آن معروف بود.مجاهد گفت:آن باشد كه با هيچ مردى در خلوت ننشينند.ابن الزّيد و ابن السّائب گفتند:آن باشد كه جامه ندرند[و هى و آه نكنند] (6)و موى نكنند و روى نرويند (7)و سليطى نكنند (8)و سر نتراشند و شعر نخوانند و با مردمان نامحرم ننشينند و با نامحرمان سخن مگويند (9).

ص : 171

عبد اللّٰه عبّاس گفت:نوحه نكنند و سر نتراشند.مصعب بن نوح گفت:

عجوزى را يافتم كه گفت من از آنانم كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بر من بيعت گرفت،و در جمله بيعت او آن بود كه نوحه نكنند فى قوله: وَ لاٰ يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ .ابو هريره روايت كند كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:

نوايح را[بيارند روز قيامت و به دو صف بدارند،و ايشان بانگ مى كنند مانند بانگ سگان.أنس مالك روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:نوايح را] (1)روز قيامت برانگيزند از گورها خاك آلود،گردآلود،پيراهنى از لعنت پوشيده و دست بر سر نهاده مى گويند:وا ويلاه،و مالك مى گويد:حظّ و بهرۀ تو در دوزخ است (2).

ابو مالك الاشعرىّ روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- گفت:چهار سنّت از سنّتهاى جاهليّت در امّت من بمانده است كه ايشان دست بندارند (3):فخر كردن به احساب و طعن زدن در أنساب و استسقاء به نجوم و نوحه كردن.و رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:نايحه چون توبه نكند روز قيامت بيارند او را پيراهنى از قطران پوشيده و يكى از جرب (4).أبو هريره گفت از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-كه:فرشتگان صلوات نفرستند بر هيچ نوحه كننده اى (5).عبد اللّٰه عمر روايت كرد كه:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم- لعنت كرد نايحه را و آن (6)را كه گوش با او كند (7)،و آن (8)را[34-پ]كه آبگينه (9)براساس

ص : 172

روى فراز كند،و زن سليطه را و آن (1)را كه نگار كند،و آن را كه بر دست او نگار كنند (2).و عمر در عهد خود نايحه اى را به درّه مى زد مقنع (3)از سرش بيفتاد، [گفتند:يا فلان (4)مقنع (5)از سرش بيفتاد] (6)،گفت:او را حرمتى نباشد كه او فاسقه است.

و قوله: فَبٰايِعْهُنَّ ،«فا»جواب«إذا»است،براى آن كه«اذا»متضمّن معنى شرط است و او را جواب بايد،گفت (7):بيعت كن ايشان را. وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّٰهَ ،و براى ايشان از خداى آمرزش خواه كه خداى تعالى آمرزندۀ گناه است و بخشاينده.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تَتَوَلَّوْا قَوْماً ،آنگه خطاب كرد با مؤمنان گفت:اى گرويدگان تولاّ مكنيد به قومى كه خداى بر ايشان خشم گرفته است.گفتند:

سبب نزول آيت آن بود كه جماعتى از درويشان مسلمان بيامدندى به نزديك جهودان و به ايشان تقرّب كردندى به اخبارى كه ايشان بگفتندى از (8)مسلمانان و چيزى كه از ايشان (9)بستدندى از ميوه (10)،خداى تعالى گفت:تولاّ مكنيد به قومى كه خداى بر ايشان خشم گرفته است.

آنگه وصف كرد ايشان را،گفت (11):ايشان نوميدند از ثواب آخرت چنان كه كافران نوميدند از اهل گورها.در معنى او دو قول گفتند:يكى آن كه چنان كه

ص : 173

كافران نوميدند از بعث و نشور مردگان،و دوم مجاهد گفت:چنان كه كافرانى كه مرده اند و اصحاب گورهااند آيس (1)و نوميدند (2)از رحمت خداى،و بر اين قول «من»تعلّق ندارد به«يئس» (3)و مأيوس محذوف است.

ص : 174

كه آنچه گوييد (1)نكنيد (2).

كه خداى دوست دارد آنان كه قتال كنند در راه او صف صف،گويى كه ايشان بناهايى اند به ارزيز كرده.

و چون گفت موسى بنى اسرائيل را اى قوم چرا مى رنجانيد مرا و مى دانيد كه من پيغمبر خدايم به شما، پس چون گشتند از ايمان گردانيد خداى دلهاشان و خداى راه ننمايد گروه فاسقان را[35-ر].

و چون گفت عيسى پسر مريم اى بنى اسرائيل كه من رسول خدايم به شما راست دارنده آن را كه پيش من است از تورات و مژده دهنده به پيغمبرى كه آيد از پس من نام او احمد،چون آمد به ايشان به حجّتها گفتند اين جادويى روشن است.

و كيست ظالم تر ازآن كه فرابافد بر خداى دروغ و او را مى خوانند با مسلمانى،و خداى راه ننمايد گروه ظالمان را.

مى خواهند تا بنشانند نور خداى را به دهنهاشان و خداى تمام كننده است نور

ص : 176

خود را (1)و اگرچه چه كاره اند كافران.

او آن خداست كه بفرستاد پيغمبرش به راه راست و دين حق تا آشكارا كند بر دينها همه،و اگر نخواهند مشركان.(2) اى آنان كه گرويده ايد راه نمايم (3)شما را به بازرگانى كه برهاند شما را از عذاب دردناك؟ ايمان آريد به خداى و پيغمبرش و جهاد كنيد در راه خداى به مالهاى شما و تنهاى شما،آن بهتر است اگر شما دانيد.

بيامرزد شما را گناهان و در برد شما را به بهشتهايى كه مى رود از زير آن جويها و خانه هاى خوش از بهشتهاى عدن،آن رستگارى بزرگ است.

و ديگرى كه دوست داريد (4)يارى از خدا و گشايش نزديك و مژده مؤمنان را.

اى آنان كه

ص : 177

گرويده ايد باشيد ياران خداى چنان كه[گفت] (1)عيسى پسر مريم حواريّان را كيست ياران من با خداى،گفت:حواريّان (2)ما ياران خداى،پس بگرويدند گروهى از بنى اسرائيل و كافر شدند گروهى.ما قوّت داديم آنان را كه ايمان آوردند بر دشمنانشان،گشتند ظفر يافته[35 پ].

قوله تعالى: سَبَّحَ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ ،خداى تعالى گفت:تسبيح كرد خداى را هرچه در آسمان و هرچه در زمين است،و او خدايى است عزيز و حكيم-برآن تفسير كه چند جاى برفت.

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مٰا لاٰ تَفْعَلُونَ ،آنگه خطاب كرد با مؤمنان بر سبيل ملامت و تعنيف،گفت:اى گرويدگان چرا مى گوييد چيزى كه نكنيد.

مقاتلان گفتند:سبب نزول آيت آن بود كه مسلمانان گفتند اگر ما دانستمانى كه كدام عمل است كه خداى دوست دارد،ما آن عمل كردمانى و جان و مال در آن راه بذل كردمانى.خداى تعالى رسول را گفت:بگوى اينان را كه من عملى كه دوست دارم از اعمال شما جهاد است،اكنون آن كس كه طالب اين عمل است به وقت جهاد بايد تا ثابت قدم باشد.چون روز احد بود همه بگريختند-الّا ما شاء اللّٰه-مگر تنى چند معدود كه خداى تعالى به توبيخ ايشان اين آيت فرستاد كه چرا چيزى مى گوييد كه نكنيد،بگفتيد (3)كه:اگر ما بدانيم كه احبّ الاعمال الى اللّٰه كدام است به آن ملازمت كنيم و از آن تعدّى نكنيم و جان و مال در او بذل كنيم.چون جهاد پديد آمد بگريختند و ثبات نكردند، گفتند بيان اين قول اين است كه گفت: إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ ،-الآية.

ص : 178

كلبى گفت:چون مؤمنان گفتند ما اگر بدانيم كه كدام عمل است كه خداى دوست تر دارد آن عمل بر دست داشتمانى (1)و از آن تعدّى نكردمانى (2)خداى تعالى اين آيت فرستاد: هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلىٰ تِجٰارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذٰابٍ أَلِيمٍ ، (3).

مدّتى بر اين بماندند و بيان نبود (4)مسلمانان مى گفتند:كاشكى ما دانستمانى كه آن چيست تا به جان و مال بخريدمانى.چون وقت در آمد و غزات احد پيش آمد و وقت حاجت بود خداى تعالى بيان كرد،[گفت] (5): تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجٰاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ بِأَمْوٰالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ،-الآية.آنگه چون در كارزار (6)شدند بگريختند و بنايستادند (7)،خداى تعالى اين آيت فرستاد و گفت:چرا چيزى مى گوييد كه نكنيد.

محمّد بن كعب گفت:چون خداى تعالى پيغمبر را بازنمود ثواب شهيدان بدر،صاحبه گفتند:اگر ديگرباره قتالى باشد و غزايى ما بذل و سعى كنيم و افراغ جهد.چون روز احد بود بگريختند[و پيغمبر را رها كردند] (8)تا دندان مبارك آن حضرت شهيد شد (9)و سنگ بر روى ايشان زدند و زره در روى مبارك او شكستند (10)،خداى تعالى به تعبير ايشان اين آيت فرستاد.

سعيد بن المسيّب گفت:سبب نزول آيت آن بود كه مردى بود مشرك، مسلمانان را و رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-تعرّض كردى به زبان.روز

ص : 179

بدر صهيب او را بكشت.خبر آوردند رسول را كه فلان مشرك (1)بكشتند.رسول- صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شادمانه شد،گفت:او را كه كشت؟مردى از ميان قوم گفت:من كشتم يا رسول اللّٰه.عمر بن الخطّاب (2)و عبد الرّحمن عوف گفتند (3).دروغ مى گويد يا رسول اللّٰه،او را صهيب كشت-و صهيب حاضر بود- گفتند:چرا نگويى كه من كشتم؟گفت:من او را براى خداى كشتم نه براى آن كه به لاف بازگويم.رسول صهيب را گفت:تو كشتى آن مرد را؟گفت:آرى يا رسول اللّٰه،خداى تعالى در حقّ آن مشرك (4)مدّعى[به باطل]اين آيت فرستاد كه: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مٰا لاٰ تَفْعَلُونَ .

حسن گفت:اين آيت در حقّ منافقان آمد كه وعده هاى خير مى دادند مؤمنان را به دروغ،خداى[تعالى] (5)گفت:اى مؤمنان به زبانى كه (6)اظهار ايمان كرده ايد به نام مؤمنى مى رويد (7)،چرا چيزى مى گوييد كه نكنيد!مجاهد گفت:

آيت در جماعتى انصاريان آمد كه اين دعوى مى كردند كه:اگر بدانيم كه كدام عمل فاضل تر است،خويشتن را در آن عمل بنديم تا به مردن،و عبد اللّٰه رواحه در ميان ايشان بود،كس از ايشان وفا نكرد الّا عبد اللّٰه رواحه كه او ملازمت كرد تا او را به زمين مؤته با حضرت (8)جعفر طيّار بكشتند.ميمون گفت:مراد جملۀ آن كسانند كه به زبان لاف زنند و محال گويند و چيزها گويند كه بيش از ايشان باشد در لاف زدن[36-ر]و دعوى فراخ كردن (9)،و مثله قوله:

ص : 180

وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمٰا لَمْ يَفْعَلُوا (1).

عبد اللّٰه سلام گفت:ما يك روز جماعتى با هم نشسته بوديم،مى گفتيم كيست كه از ما بشود و از رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-بپرسد تا كدام عمل است كه خداى دوست تر دارد و ما را خبر دهد تا به آن دست گيريم (2).تا (3)ما در اين بوديم،كسى بيامد و گفت:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-شما را مى خواند.ما برفتيم،رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-اين سوره بر ما خواند از اوّل تا به آخر.

[ابو سلمه گفت:عبد اللّٰه سلام كه اين خبر مرا (4)روايت كرد،اين سوره بر ما خواند از اوّل تا به آخر] (5)،و اين (6)راوى كه اين (7)روايت كرد همچنين تا به خواجه مفيد سعيد بن عبد الرّحمن بن احمد بن الحسين النيشابورىّ الشّيخ الامام العمركىّ (8)كه او چون اين خبر روايت كرد آن سوره بخواند از اوّل تا آخر و اين از جملۀ مسلسلات (9)اخبار است.

كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّٰهِ أَنْ تَقُولُوا مٰا لاٰ تَفْعَلُونَ ،گفت:بزرگ مقتى و معصيتى است به نزديك خداى[تعالى] (10)كه شما چيزى مى گوييد كه نكنيد (11).و نصب«مقتا»بر تميز باشد،و قوله: أَنْ تَقُولُوا ،در محلّ رفع است به آن كه فاعل«كبر»است.و المقت و المقاته مصدر باشد،يقال:رجل ممقوت و مقيت مردى باشد[دشمن داشته] (12)كه مردم او را دوست ندارند،و معنى

ص : 181

آيت آن است كه خداى تعالى دروغ ز[نا] (1)ن را بر دروغ گفتن دشمن دارد، آنگه چون بگفت كه دروغ ز[نا] (2)ن را دشمن دارد،بگفت كه (3)[كه] (4)را دوست دارد،خداى تعالى گفت: إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيٰانٌ مَرْصُوصٌ ،دوست دارد خداى تعالى آنان را كه در سبيل او قتال كنند.«صفّا»در جاى حال است و لفظ مصدر،أى صافّين.و براى آن كه مصدر است وصف كرد جماعت را به او كه (5)از جاى نجنبند پندارى بنيانى اند به ارزيز كرده.

و الرّصّ (6)،اللّزوم و الاحكام و الشّدّ،و اصله من الرّصاص،و منه (7)

قول النّبيّ-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم: تراصوا بينكم فى الصفوف و لا يتخلّلكم الشّياطين (8)كأنّها بنات حذف، گفت:صفها بسته داريد تا شيطان در ميان شما نيايد به مانند گوسفندان كوچك،و اين دو صفت كه خداى[تعالى] (9)گفت از ملازمت صفّ كارزار (10)و محبّت خداى او را از جملۀ قوم،لايق حضرت اميرالمؤمنين على است-صلوات اللّٰه و سلامه عليه-كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-در حقّ او گفت (11):

لاعطينّ الرّاية غدا رجلا يحبّ اللّٰه و رسوله، و يحبّه اللّٰه و رسوله كرّار غير فرّار ،در روز خيبر.

وَ إِذْ قٰالَ مُوسىٰ لِقَوْمِهِ ،گفت:ياد كن اى محمّد چون گفت موسى عمران قومش را كه يا قوم چرا مرا مى رنجانيد،و اين آنگه گفت كه ايشان گفتند:موسى

ص : 182

ساحر است و كاذب و ابرص است و آدر است.

بعضى ديگر گفتند:ايذاء ايشان آن بود كه حوالت كردند به او كشتن هارون (1).چو[ن] (2)هارون (3)با او به سفر رفت و در راه فرمان يافت و موسى -عليه السّلام-او را (4)دفن كرد و اين قصّه برفت (5)فى قوله: لاٰ تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسىٰ (6)-الآية.

وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللّٰهِ إِلَيْكُمْ ،و بدانستيد كه من رسول خدايم به شما،به آيات مترادف و معجزات متواتر بدانستند كه پيغمبر است و لكن ايمان نياوردند و اقرار ندادند و او را تصديق نكردند و فرمان او را گردن ننهادند.آنگه گفت: فَلَمّٰا زٰاغُوا ،أى فلمّا مالوا،[چون بچسبيدند] (7)و از راه دين و طريق راستى برگشتند. أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ ،خداى تعالى دلهاى ايشان بگردانيد،يعنى مخذول گردانيد ايشان را و لطف از ايشان بازگرفت،و گفتند:معنى آن است كه حكم عليهم بالزّيغ،به زيغ بر ايشان حكم كرد،و گفتند:نام نهاد ايشان را مائل برگرديده و وجوهى كه در اضلال بيان كرديم در اين آيت مطّرد باشد،و گفتند:

معنى آن است كه چون از ايمان برگشتند،خداى تعالى (8)ايشان را از ثواب و راه بهشت برگردانيد،و محال است گفتن كه (9)چون ايشان از ايمان برگشتند،خداى تعالى دلهاى ايشان را از ايمان برگردانيد،براى آن كه چون زيغ به فعل ايشان حاصل آيد به ازاغت[36-پ]خداى[حاصل] (10)نيايد كه اين به منزلت ايجاد موجود باشد. وَ اللّٰهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفٰاسِقِينَ ،و خداى تعالى راه

ص : 183

ننمايد گروه فاسقان را.

آنگه گفت: وَ إِذْ قٰالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ،ياد كن (1)چون گفت عيسى پسر مريم،اى پسر[آن] (2)يعقوب من پيغمبر خداام به شما (3). مُصَدِّقاً ،نصب او بر حال است،راست دارنده اين كتاب را كه پيش من است از تورات موسى. وَ مُبَشِّراً ،و بشارت دهنده ام به رسولى كه از پس من خواهد بود (4)نام او احمد،بازگفت كه:

من جز (5)آن كه پيغمبر خدايم،به پيغمبران مقدّم ايمان دارم[و به پيغمبر بازپسين كه محمّد مصطفى است-صلّى اللّٰه عليه و آله-هم ايمان دارم] (6)و بشارت دهنده ام به آمدن او.

آنگه در معنى احمد به رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-دو قول گفتند:يكى آن كه بناى مبالغه است از«حامد»،كفاضل و افضل،و عالم و اعلم،يعنى اگر پيغمبران حمدكنندگانند خداى را،او حامدتر است.و قولى ديگر آن كه:اگرچه پيغمبران محمود و مرضىّ و پسنديده اند،او پسنديده تر است و مستحقّ حمد و ستايش.و قول اوّل بهتر است،چه افعل تفضيل بر اطلاق (7)از فاعل باشد و از مفعول بر سبيل شذوذ گويند.

فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ ،چون محمّد-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به ايشان آمد با تقدمۀ (8)بشارت عيسى،گفتند:اين جادويى است ظاهر،و بعضى ديگر گفتند:مراد آن است كه چون عيسى آمد با بيّنات،گفتند:اين سحر است

ص : 184

يعنى بيّنات او سحر و جادويى است.

آنگه حق تعالى گفت: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرىٰ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ ،كيست ظالم تر ازآن كه بر خداى[تعالى] (1)دروغ گويد و فروبافد بر او دروغ. وَ هُوَ يُدْعىٰ إِلَى الْإِسْلاٰمِ ،«واو»حال است،در آن حال كه او را به اسلام دعوت مى كنند. وَ اللّٰهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الظّٰالِمِينَ ،خداى هدايت ندهد ظالمان را،يعنى راه بهشت ننمايد.

يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ ،آنگه وصف كرد كافران را كه مى خواهند تا نور خداى بنشانند به دهن خود،چنان كه يكى از ما نور شمع و چراغ به دهن باد دهد و (2)بنشاند،و اين مثلى است كه خداى زد استحالت آن را كه دين خداى به گفتار ايشان خلل يابد. وَ اللّٰهُ مُتِمُّ نُورِهِ ،ابن كثير و حمزه و كسائى و خلف و حفص عن عاصم خواندند: مُتِمُّ نُورِهِ ،به اضافت،و باقى قرّاء به تنوين«ميم» خواندند و نصب«را»:متمّ نوره. وَ لَوْ كَرِهَ الْكٰافِرُونَ ،و خداى تعالى نور خود تمام كند و اگرچه كافران آن را كاره باشند.

هُوَ الَّذِي -الآية،او آن خداست كه رسول خود محمّد را بفرستاد. بِالْهُدىٰ ، به اسلام،و قيل:بالبيان،و قيل:بالقرآن،و قيل:بالادلّة الهادية (3)،و حملش بر عموم كردن اولى تر باشد. وَ دِينِ الْحَقِّ ،و اين دين (4)مسلمانى است. لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ ،تا آن را ظاهر گرداند بر همۀ دينها.و«اظهار»دو معنى را محتمل است:يكى پيدا كردن و يكى ظفر دادن،و حمل توان كردن بر هر دو وجه (5)،تنافى نيست ميان ايشان. وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ ،و اگرچه مشركان آن را كاره باشند.

ص : 185

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ،آنگه گفت:اى گرويدگان. هَلْ أَدُلُّكُمْ ،راه نمايم شما را بر بازرگانى كه شما را برهاند از عذاب اليم كه عذاب دوزخ است؟جملۀ قرّاء خواندند: تُنْجِيكُمْ ،به تخفيف من الانجاء،مگر ابن عامر كه او خواند به تشديد من التنجية. عَلىٰ تِجٰارَةٍ تُنْجِيكُمْ ،اين بيان آن مجمل است (1)و تفسير آن تجارت گفت آن است كه:ايمان آريد به خداى و پيغمبر خداى و جهاد كنيد در سبيل خداى به مال و جانتان. ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ ،آنگه براى ترغيب گفت:اين بهتر است شما را اگر دانيد و دعوى دانايى مى كنيد.

امّا قوله: تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ،مع قوله: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ،و آن كه ايمان دارد چگونه ايمان آرد!و از اين دو جواب باشد-چنان كه رفت فى قوله: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا .امّا ايمان اوّل حقيقت باشد و دوم مجاز به معنى استقامت،و امّا اوّل مجاز باشد به معنى اظهار و دوم حقيقت باشد.آنگه خطاب با منافقان كرد كه اظهار ايمان كرده اند (2)،امر كرد ايشان را به ايمان حقيقى،و قوله: ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ ،در او دو وجه باشد:يكى آن كه«خير»به معنى افعل تفضيل[نباشد،و معنى آن بود كه اين افعال خيرى باشد شما را و نفعى از جملۀ خيرات و منافع، يعنى جزاى آن و ثواب،اگر شما را خيرى باشد.وجه دوم آن كه در او معنى تفضيل باشد] (3)،و معنى آن كه ثواب ايمان و جهاد به قيامت شما را[37-ر]بهتر از آسايش و رفاهيت باشد كه شما را هست به ترك بطر و تحصيل معارف و جهاد در سبيل خداى.

اگر گويند:[چگونه] (4)تمام (5)كرد فعل را از اسم (6)في قوله:«تجارة»،آنگه

ص : 186

گفت: تُؤْمِنُونَ ؟گوييم (1):اين بر تقدير«أن»بود،و«أن»مع الفعل در تأويل مصدر باشد.عرب در مثل اين موضع يك بار«أن»بيارند و يك بار حذف كنند، قالوا (2):هل لك فى خير تقوم الى فلان فتعوده و ان تقوم الى فلان فتعوده، و قوله:

يَغْفِرْ لَكُمْ ،براى آن مجزوم است كه جواب استفهام است متضمّن معنى شرط را،و التّقدير:(فانكم ان فعلتم ذلك يغفر لكم من (3)ذنوبكم)،اگر آنجا (4)كارها به جاى آريد از ايمان به خداى و جهاد در سبيل خداى بيامرزد شما را گناهانتان. وَ يُدْخِلْكُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ ،و شما را به (5)بهشتهايى برد كه در زير درختان آن جويها مى رود. وَ مَسٰاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنّٰاتِ عَدْنٍ ،و خانه هاى (6)خوش در بهشت مقام.

حسن بصرى گفت از عمران حصين و ابو هريره پرسيدم تفسير: وَ مَسٰاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنّٰاتِ عَدْنٍ ،مرا گفتند:على الخبير سقطت،بر مردمان دانا افتادى.ما رسول را-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-پرسيديم،ما را گفت:كوشكى است در بهشت از يك پاره لؤلؤ،در آن كوشك هفتاد سراى باشد از ياقوت سرخ و در هر سرايى هفتاد خانه باشد از زمرّد سبز،و در هر خانه اى هفتاد سرير باشد،و بر هر سريرى هفتاد بستر باشد (7)،و بر هر بسترى جفتى از حور العين،و در هر خانه اى هفتاد مائده باشد،و بر سر هر مايده اى هفتاد لون طعام،و در هر خانه اى هفتاد غلام و كنيزك باشد.خداى تعالى مؤمن را چندان قوّت دهد كه به بامداد بر اينان همه بگذرد طعام بخورد و خلوت بسازد و از كارها (8)بپردازد. ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ،آن ظفر (9)بزرگوار است.

ص : 187

وَ أُخْرىٰ تُحِبُّونَهٰا نَصْرٌ مِنَ اللّٰهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ ،بصريان گفتند:محلّ او جرّ است عطفا على قوله: عَلىٰ تِجٰارَةٍ ،يعنى و على تجارة اخرى او خصلة اخرى تحبّونها.و هى نَصْرٌ مِنَ اللّٰهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ ،و نيز راه نمايم شما را به (1)تجارتى ديگر با خصلتى ديگر كه شما دوست داريد،و آن نصرت (2)است از خداى تعالى و فتحى قريب نزديك (3)از براى آن كه ايشان از روى طبع بشريّت عاجل دوست داشتند،گفتند:بيرون ازآن كه در ايمان و جهاد ثواب آجل است-برآن شرح كه وصف كرد-نصرت و فتح عاجل است و غنيمت،و كوفيان گفتند:محلّ «اخرى»رفع است على تقدير:ذلكم (4)مع ذلك خصلة اخرى او منفعة اخرى.

وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ،آنگه گفت:بشارت ده مؤمنان را به اين هر دو خير از نفع عاجل و ثواب آجل.

آنگه خطاب كرد با مؤمنان گفت:اى مؤمنان كُونُوا أَنْصٰارَ اللّٰهِ ،يار خدا باشيد.ابو عمرو و قرّاء حجاز خواندند:انصار اللّٰه،به تنوين و«لام»اضافه در «اللّٰه» (5). كَمٰا قٰالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ،و در آيت محذوفى هست،و تقدير آن كه:و قولي هذا لكم، كَمٰا قٰالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوٰارِيِّينَ ،اين چنان است كه عيسى گفت حواريّان را.و اختلاف اقوال رفته است در«حواريّان»در سورۀ مائده.

گفت: مَنْ أَنْصٰارِي إِلَى اللّٰهِ ،اى مع اللّٰه.«الى»به معنى«مع»است،و گفتند:

«الى»تعلّق دارد به محذوفى،و التقدير مضافا الى اللّٰه و منضمّا اليه (6). قٰالَ الْحَوٰارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصٰارُ اللّٰهِ ،[حواريّان گفتند-و ايشان خواصّ عيسى بودند- كه] (7):ما انصار خداييم و ياوران اوييم،و معنى[آن كه ] (8)ياوران دين اوييم،جز

ص : 188

آن كه خود را با خداى نسبت كردند،و اضافت براى تعظيم و تشريف را،كبيت اللّٰه و ناقة اللّٰه و لحمزة اسد اللّٰه. فَآمَنَتْ طٰائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرٰائِيلَ وَ كَفَرَتْ طٰائِفَةٌ ، ايمان آوردند گروهى از بنى اسرائيل به عيسى و گروهى كافر شدند با او،ما آنان را كه مؤمن بودند دست (1)قوى بكرديم بر دشمنان. فَأَصْبَحُوا ظٰاهِرِينَ ،أى ظافرين، در روز آمدند ظفر يافته.

ص : 189

منيع محكم كار.

اوست كه بفرستاد در مكّيان پيغمبرى از ايشان مى خواند بر ايشان آيات ما و تزكيت مى كند ايشان را و مى آموزد ايشان را كتاب و حكمت و اگرچه بودند از پيش در گمراهى روشن.

و ديگران از ايشان كه در او نرسيدند و او قوى و محكم كار است.

آن فضل خداى است مى دهد آن را كه مى خواهد و خداى خداوند فضل عظيم است.

مثل آنان كه بر ايشان نهادند تورات،پس نگرفتند (1)آن را چون خرى كه برگيرد كتابها را،بد مثل است مثل اين قوم آنان كه دروغ داشتند آيات خداى،و خداى راه ننمايد گروه ظالمان را.

بگوى اى آنان كه جهودانيد اگر دعوى كنيد كه شما دوستان خدايى (2)بجز از مردمان،تمنّا كنيد مرگ را اگر بوديد راست گير (3).

و تمنّا مكنند آن را هميشه به آنچه در پيش داشت دستهاشان و خداى داناست به ستمكاران.

ص : 191

بگوى مرگ،آن كه شما مى گريختيد از آن آن برسد به شما،پس بازبرند شما را به عالم غيب و شهادت خبر دهد شما را به آنچه كرده باشيد.

[40-1] اى آنان كه بگرويده ايد چون آواز دهند براى نماز از روز جمعه،بشتابيد به ذكر خداى و دست بداريد از خريد و فروخت آن بهتر شما را اگر شما مى دانيد.

چون بگذارند نماز پراگنده شويد در زمين و بجوييد از فضل خداى و ياد كنيد خداى را بسيار تا همانا رستگار باشيد.

و چون بينند (1)تجارتى يا بازيى،بشتابند بدان و رها كنند[تو را] (2)ايستاده بگو آنچه نزديك خداست بهتر است از بازى و از تجارت،و خداى بهتر روزى دهندگان است.

قوله تعالى: يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ،خداى تعالى گفت:تسبيح مى كند (3)خداى را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است كه پادشاهى است بى عيب.و عرب هر اسمى كه بر وزن فعّول باشد مفتوح الفاء گويند،نحو:سفّود و كلّوب و سمّور و شبّوط (4)لنوع من

ص : 192

السّمك،الا سه اسم (1)و هى:سبّوح و قدّوس و ذرّوح لواحد (2)الذّراريح،[و هى دويبّة مبرقشة بحمرة و سواد] (3)،اين مگس (4)كه گويند در او زهر است (5).كسائى گفت از ابو دينار (6)كه او خواند:«قدّوس»به فتح«قاف».

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ ،گفت:او آن خداست كه بفرستاد در امّيان كه چيزى نخوانند و ننويسند يعنى عرب،پيغمبرى را [از ايشان] (7)و آن محمّد است-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و گفتند (8):مراد به امّيان مكّيان اند براى آن كه مكّه را امّ القرى خوانند. يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيٰاتِهِ ،كه از صفت او آن است كه آيات خداى بر ايشان مى خواند. وَ يُزَكِّيهِمْ ،و تزكيه مى كند ايشان را. وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتٰابَ وَ الْحِكْمَةَ ،و ايشان را كتاب و حكمت مى آموزد (9). وَ إِنْ كٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلاٰلٍ مُبِينٍ ،يعنى او شريعت مى آموخت ايشان را اگرچه ايشان پيش از اين در ضلال و گمراهى بودند روشن كه كتاب نداشتند و شرع نداشتند،و مثله قوله: مٰا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتٰابُ وَ لاَ الْإِيمٰانُ (10).

وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ ،در او دو وجه است از اعراب:يكى جرّ عطفا على قوله:

فِي الْأُمِّيِّينَ ،و:(في آخرين منهم)،و وجهى ديگر نصب عطفا على الضّمير في قوله:

وَ يُعَلِّمُهُمُ ،و ايشان را مى آموزد و ديگران را همچنين مى آموزد كتاب و حكمت.

ص : 193

علما در آن خلاف كردند (1).عبد اللّٰه عمر و سعيد جبير گفتند:عجم اند ايشان،و اين روايت ليث است از مجاهد،و دليل اين قول آن خبر است كه أبو هريره روايت كرد كه:چون اين آيت آمد،صحابه در او سخن گفتند تا اين ديگران كيستند.رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-روى به سلمان كرد و گفت:اگر دين آنجا باشد كه ثريّاست،جماعتى از اينان دست به او زنند-يعنى از پارسيان.

عبد الرّحمن بن ابي ليلى روايت كرد از مردى از صحابۀ رسول كه رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت (2):در خواب ديدم گوسفندان بسيار در قفاى من مى روند سياه،پس دنبال (3)ايشان گوسفندان (4)خاك رنگ بر آمدند و متابعت كردند.يكى از صحابه (5)را گفت:تعبير اين خواب چه باشد؟گفت:يا رسول اللّٰه من تعبير آن چنان دانم (6)كه عرب مسخّر تو شوند.آنگه عجم از[پى] (7)ايشان مسخّرت شوند (8).رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:جبرئيل را پرسيدم همين تعبير كرد.سدّى گفت:هركجا كه (9)عبد الرّحمن بن ابي ليلى روايت كند:

حدّثني رجل (10)من اصحاب رسول اللّٰه،مراد به آن علىّ بن ابي طالب است -صلوات اللّٰه و سلامه عليه-و همچنين[چون] (11)گويد:مردى از اهل بدر روايت كرد[38-پ]هم او را خواهد.اصحاب او از او[چنين] (12)شناختندى از او نپرسيدندى.عكرمه گفت و مقاتل:تابعانند.ابن زيد و مقاتل حيّان گفتند:

ص : 194

مراد هركس اند كه در اسلام آمدند (1)از پس رسول تا روز قيامت (2).و آن روايت ابن ابي نجيح است از مجاهد.

سهل بن سعد السّاعديّ روايت كرد كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:در اصلاب مردانى از امّتان من مردانى و زنانى هستند كه در بهشت شوند بى حساب،آنگه اين آيت بخواند (3).

وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمّٰا يَلْحَقُوا بِهِمْ ،گفت:جماعتى ديگر هستند كه هنوز به ايشان نرسيده[اند] (4). وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ،و او خداى است عزيز و حكيم (5).

ذٰلِكَ فَضْلُ اللّٰهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشٰاءُ ،اين فضل خداست.«ذلك»،اشارت است به نعت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-[و] (6)گفتند:به آن لطف كه مكلّفان را هست در نبوّت،و قول اوّل اولى تر است. يُؤْتِيهِ مَنْ يَشٰاءُ ،به آن كس دهد كه او خواهد. وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ،و او خداوند فضل (7)بزرگوارى است (8).

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرٰاةَ ،آنگه مثل زد جهودان نافرمان بدكردار را (9)به چهارپايان،گفت:مثل آنان كه تورات بر ايشان نهند (10)،يعنى تكليف كردند ايشان را عمل كردند به تورات. ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهٰا ،پس بر نگرفتند آن را،يعنى كار نكردند برآن در اين باب (11)،مثل ايشان با مثل خر (12)بماند كه كتابها برگيرد.و«أسفار»جمع

ص : 195

«سفر»باشد،كشبر و اشبار،و طمر و اطمار،و طفل و اطفال،و شبل و اشبال، و براى آن كتاب را«سفر»خوانند كه در او كشف كرده باشند از چيزهاى پوشيده من قولهم:سفرت المرأة عن وجهها اذا كشفت عن وجهها،و الرّجل عمامته عن رأسه،و اسفر الصّبح اذا أضاء.و«سفر»مصدر باشد،و«سفر»مفعول كذبح و ذبح،و نقض و نقض،و وجه مثل و شبه ازآنجاست كه ايشان ندانند كه در تورات چيست به منزلۀ آن كه خر نداند كه بر پشت او چيست از آنچه در آن كتابها باشد،و أنشد ابو سعيد الضّرير (1):

زوامل للاسفار لا علم عندهم***بمضمونها الّا كعلم الاباعر

لعمرك ما يدري المطىّ اذا غدا***بأسفاره أو راح ما فى الغرائر

بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِ اللّٰهِ ،و گفتند تقدير آن است كه:

بئس القوم قوم هذه صفتهم،و«مثل»صله باشد،[يعنى] (2)بد قوم اند قومى كه اين صفت دارند. وَ اللّٰهُ لاٰ يَهْدِي الْقَوْمَ الظّٰالِمِينَ ،و خداى تعالى كافران را راه بهشت ننمايد. آنگه گفت يا محمّد جواب ده اين جهودان را كه گفتند:

نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ (3) ،بگوى كه اى آنان كه جهود شده ايد. إِنْ زَعَمْتُمْ ، اگر دعوى مى كنيد كه شما دوستان خداييد بيرون اين مردمان كه محمّد است-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-و صحابۀ او. فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ ،تمنّاى مرگ كنيد اگر راست گيريد در اين دعوى[براى آن كه مرگ باشد كه شما را به سراى ثواب رساند،و آن كس كه اين دعوى كند و راست گير باشد در اين دعوى] (4)همه تمنّاى او آن باشد كه از اين زندان بجهد و بدان راحت پيوندد،چنان كه حضرت اميرالمؤمنين -صلوات اللّٰه و سلامه

ص : 196

عليه (1)-گفت:

و اللّٰه لا ابالي وقع الموت علىّ ام وقعت على الموت ،و چون آن ضربت رسيد او را كه دانست كه از دنيا بخواهد رفت (2)،[گفت] (3):

فزت و ربّ الكعبة ، ظفر يافتم به خداى كعبه،براى آن كه بر يقين بود كه چگونه مى رود و كجا مى رود.

آنگه حق تعالى خبر داد از ايشان (4)كه:ايشان هرگز تمنّاى مرگ نكنند به آن كه ايشان كرده اند و به آن عمل كه ايشان دارند (5). وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ بِالظّٰالِمِينَ ،و خداى تعالى عالم است به احوال كافران.ابو هريره روايت كرد كه رسول -صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-گفت:هيچ كس از شما نباشد كه (6)تمنّاى مرگ كند اگر نيكوكار باشد و اگر بدكار،براى آن كه اگر نيكوكار باشد بود كه آن چيز زيادت كند،و اگر بدكردار باشد بود كه از آن توبه كند.

آنگه گفت كه:اين جهودان جز ازآن كه تمنّاى مرگ نكنند از مرگ گريزانند،اى محمّد بگوى ايشان را كه:اين مرگ (7)كه شما از او مى گريزيد،او شما را ملاقى خواهد شدن،يعنى مقاربه خواهد بودن شما را به او.و«فا»براى آن آورد كه كلام متضمّن است به معنى شرط و جزا،كأنّه قال:سواء فررتم أو لا تفرّوا فَإِنَّهُ مُلاٰقِيكُمْ ،قال زهير:

و من هاب اسباب المنايا ينلنه***و لو نال اسباب السّماء بسلّم (8)[39-ر]

ص : 197

ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلىٰ عٰالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهٰادَةِ ،پس شما را با خداى برند كه او داناى نهان و آشكار است تا خبر دهد شما را به آنچه كرده باشيد و جزا دهد شما را به آن[و پاداش يابيد] (1).

يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا نُودِيَ لِلصَّلاٰةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ ،آنگه خطاب كرد با مؤمنان گفت:اى گرويدگان به خداى و رسول،چون ندا كنند[شما را] (2)براى نماز،[يعنى چون بانگ نماز كنند] (3).گفتند:[مراد] (4)بانگ نماز است كه امام بدان بر منبر شود (1)،بيانش خبر سائب بن يزيد است كه گفت:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-را يك مؤذّن بود و آن بلال بود،بر در مسجد بانگ نماز بكردى چون رسول بر منبر شدى،و چون فرود آمدى قامت بگفتى.[و نيز] (6)گفت:در عهد ابو بكر[و عمر خطّاب] (2)هم چنين بودى،و (3)در عهد عثمان مردمان بسيار شدند و خانه ها (4)از مسجد دور شد (5)بفرمود تا روز آدينه بانگ نمازى ديگر بيفزودند (6)،بانگ نماز اوّل بر بام سرايى كه عثمان را بود به بازار-كه آن را«زورا»گفتندى-و چون او بر منبر بنشستى بانگ نماز دوم[باز] (7)بگفتندى.

مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ ،شايد كه«من»تبيين را باشد و شايد كه تبعيض را بود،و تقدير آن كه وقت صلاة الجمعة،و آن بعضى از روز باشد.و گفتند:«من»به معنى«في»است،أى في يوم الجمعة،و مثله قوله: مٰا ذٰا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ (8)،أى فى الارض،و جملۀ قرّاء«جمعه»خواندند به دو ضمّه،و أعمش به سكون«ميم»

ص : 198

خواند،و هر دو لغت است و جمعها جمع و جمعات.

ابو عبيده و فرّاء گفتند:قرآن بتثقيل آمد و سكون مقيس تر است در كلام عرب،كطرف و طرفه (1)،و غرف و غرفة (2)،و فرّاء گفت:بغير او لغتى ديگر هست، و هى جمعة كهمزة،و اين لغت بنى عقيل است.و گفتند:اين لغت پيغمبر است.

و خلاف كردند در آن كه اين روز را چرا جمعه خواندند.قولى آن است كه روايت كردند از سلمان كه او گفت:براى آن جمعه (3)خواندند اين روز را كه خداى تعالى در اين روز جمع كرد ميان آدم و حوّا،و يك روايت او (4)براى آن كه:خداى تعالى آفريدن چيزها در اين روز تمام كرد،پس مخلوقات در وجود مجتمع شدند (5)در آن روز،و گفتند:براى آن كه جماعات در آن روز مجتمع (6)شوند براى نماز،و گفتند:اوّل كس كه اين روز را جمعه خواند كعب بن لؤىّ بود.ابو سلمه گفت:اوّل كس كه«امّا بعد»گفت و آدينه را جمعه خواند كعب بن لؤى بود.و در جاهليّت اين روز را عروبه گفتندى،و هرروزى را كه در هفته نامى ديگر بود خلاف اين نام كه امروز هست،و شاعر جمع كرده آن را در دو بيت:

أؤمّل ان اعيش و انّ يومي***لأوّل او لاهون او جبار

او التّالي دبار فان أفته (7)***لمؤنس او عروبة او شيار (8)

ص : 199

و گفتند:اوّل كس كه اين روز را جمعه خواند (1)انصاريان بودند.ابن سيرين گفت:پيش از هجرت رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-جماعتى اندك كه بودند از مسلمانان،با يكديگر گفتند كه:جهودان را روزى هست كه در او مجتمع مى شوند و ترسايان را روزى هست (2)،ما نيز روزى اختيار كنيم كه در آن [روز] (3)عبادت بيفزاييم و شكر خداى كنيم روا (4)باشد،آنگه گفتند:جهودان را شنبه باشد و يكشنبه ترسايان را،ما (5)«عروبه»اختيار كنيم (6)و عروبه نام آدينه باشد در جاهليّت.[پس] (7)مجتمع شدند به سراى اسعد بن زراره،او نماز كرد با ايشان دو ركعت و براى ايشان گوسفندى بكشت.ايشان بيامدند و شبانگاه از آن بخوردند و كفايت بود ايشان را از اندكى كه بودند.پس براى اجتماع خود در اين روز اين روز را جمعه خواندند،خداى تعالى پس از آن اين آيت فرستاد.گفتند (8):

و اوّل جمعه بود كه در اسلام كردند.

و اوّل جمعه كه رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-كرد با اصحابش، اهل سير و تواريخ گفتند:رسول-صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم-به قبا فرود آمد در آن وقت كه هجرت كرد،و آن روزى بود دوازده روز گذشته از ربيع الاوّل، چاشتگاه به قبا فرود آمد تا به آدينه مقام كرد و آنجا شكل مسجدى بنا كرد.از آنجا آدينه برگرفت و روى به مدينه نهاد،به بنى سالم بن عوف رسيد وقت نماز (9)در آمد در آنجا فرمود[39-پ]تا شكل مسجدى كردند و آنجا خطبه كرد

ص : 200

و نماز آدينه كرد،و آن اوّل خطبه بود كه به مدينه كرد.

بدان كه نماز آدينه واجب است به شرايطى (1)،و از شرايط او آن است كه امامى عادل باشد يا كسى از جهت او به نزديك ما چون قاضى و اميرى،و بى امر امام درست نباشد.و مذهب ابو حنيفه و أوزاعى همچنين است،و محمّد بن الحسن گفت:اگر امام بيمار شود يا به سفر شود يا بميرد،رعيّت را باشد كه امامى را تقديم كند تا نماز آدينه كند با ايشان.

شافعى گفت:از شرط نماز آدينه وجود (2)امام نيست،و نه امر او،چون جماعتى حاضر شوند و نماز آدينه به جاى آرند درست باشد،و اين مذهب مالك و احمد است.

و از شرايط وجوب او ديگر حضور هفت كس است[يا بيشتر] (3)،چه اگر پنج[كس] (4)باشند فريضه نبود،سنّت باشد.و شافعى گفت:چهل مرد بايد تا حاضر باشند،و اين قول احمد و اسحاق است.و مذهب ابو حنيفه و ثورى آن است كه:به چهار كس منعقد است،سه كس باشند (5)و چهارم امام.و ليث و ابو يوسف گفتند:به سه كس كه دو مأموم باشند و سوم (6)امام منعقد شود،براى آن كه سه اقلّ جمع است.

حسن بن صالح بن حىّ گفت:به دو كس منعقد شود چون نماز جماعت.

و مالك را در عدد مذهبى نيست.نماز آدينه واجب است بر اهل شهرها و اهل ديهها چون شرايط وجوب حاصل باشد،و شافعى همچنين گفت و اين قول عمر است و عبد اللّٰه عبّاس،و در (7)فقها مالك و احمد و اسحاق.و ابو حنيفه

ص : 201

گفت:بر اهل سواد نماز جمعه واجب نيست،و ابو يوسف گفت:شهر آن باشد كه در او بازار باشد و قاضى بود كه[در او] (1)حقوق ستاند،و والى كه حدود راند.

و از شرايط وجوب او (2)ديگر آن است كه از خانۀ آن كس تا به مسجد آدينه[دو فرسنگ باشد يا كمتر،چون چنين بود نماز آدينه بر او واجب باشد.

و اگر بيش از] (3)دو فرسنگ بود واجب نباشد بر او حاضر آمدن.و مذهب ابو حنيفه آن است كه هركه (4)خارج دروازۀ شهر باشد،بر او واجب نبود حاضر آمدن.محمّد بن الحسن گفت ابو حنيفه را گفتم:بر اهل زبارا (5)واجب هست نماز جمعه؟گفت:نه،زبارا (6)دهى هست به قرب كوفه ميان او و شهر خندقى است.

شافعى گفت:اگر آنجا باشند كه (7)آواز مؤذّن بشنوند (8)واجب است ايشان را (9)حاضر آمدن به شرط آن كه مؤذّن بلندآواز باشد و روز باد (10)نباشد و بانگها ساكن باشد و مرد كر نباشد،آواز منادى (11)بشنود واجب باشد بر او حاضر آمدن و الّا واجب نباشد،اگر حاضر آيند از دورتر (12)تبرّع كرده باشند،و اين مذهب احمد است.و اوزاعى گفت:اگر جايى باشد كه بيايند و نماز بگزارند (13)و شب با خانه رسند واجب باشد كه حاضر آيند،و اگر دورتر باشند واجب نباشد.

ص : 202

عطا گفت:اگر بر ده ميل باشند واجب باشد كه حاضر آيند،و اگر بيشتر باشند واجب نبود.زهرىّ گفت:اگر بر شش ميل باشند واجب باشد كه حاضر آيند،و اگر بيشتر باشد واجب نباشد،و اين (1)مذهب ماست.ربيعه گفت:اگر بر چهار ميل باشند واجب بود،و اگر بيشتر بود نه.ليث و مالك گفتند:اگر بر سه ميل باشند حاضر آيند واجب باشد،اگر مسافت بيشتر باشد واجب نباشد.

و وجوب نماز آدينه ساقط شود از نه كس:پيرى پير،و طفلى كوچك،و از زنان و كودكان و بندگان و از مسافران،و از نابينا و لنگ و بيمار،و آن كه از خانۀ او تا به جامع دو فرسنگ[بيشتر] (2)باشد،جز آن كه اينان را همه بر جاى خود نماز پيشين چهار ركعت لازم باشد ايشان را جز طفل را كه بر او تكليف نيست.و مذهب شافعى آن است كه از پنج كس بيوفتد:زنان و كودكان و بندگان و بيماران و مسافران،و به نزديك ابو حنيفه از اهل سواد بيوفتد.در يك شهر دو جاى نماز آدينه نشايد كردن به نزديك ما و شافعى.و (3)محمّد بن الحسن گفت:روا باشد،و ابو يوسف گفت:آنگه روا باشد كه شهر بر دو جانب باشد،و به هر جانبى مسجدى و امامى باشد[40-ر]و به نزديك ما ميان دو جامع بايد تا سه ميل باشد كه يك فرسنگ بود يا بيشتر.و به نزديك ما مستحب آن است كه سنّت نماز آدينه از پيش (4)فريضه بگزارند (5)جمله،و آن بيست ركعت است،و چهار ركعت زياده بر سنّت ديگر روزها.

و از حضرت امام رضا-عليه التّحيّة و الثّناء (6)-روايت كردند كه:چون

ص : 203

آفتاب برآيد شش ركعت كند (1)،و چون آفتاب گسترده شود شش ركعت ديگر كند، و چون نزديك زوال شود شش ركعت ديگر كند،و چون زوال به نزديك شود دو ركعت زوال كند،و چون زوال بباشد فريضه كند.و[به] (2)مذهب فقها نوافل هم چندان است كه هر روز باشد،و از جملة سنّتهاى مؤكّد (3)روز آدينه غسل است،و جملۀ فقها هم اين گفتند.و حسن بصرى گفت:واجب است، و وقت او آنگه باشد كه صبح برآيد تا به وقت زوال آفتاب،و اگر پيش از صبح غسل كند مجزى نباشد از غسل (4)آدينه،الّا آن كه ترسد كه متمكّن (5)نباشد از غسل در روز آدينه.و جملۀ فقها را مذهب اين است،مگر اوزاعى كه (6)او گفت:پيش از صبح روا باشد همه كس را،و به نزديك ما تقديم شايد كردن به يك روز عند ضرورت.

و قرائت در ركعت اوّل«الحمد»خواند و«سورة الجمعة»،و در ركعت دوم«الحمد»خواند و«سورة المنافقين»مستحب اين است،و مذهب شافعى هم چنين است.و مذهب ابو حنيفه آن است كه:هرچه خواهد بخواند،و مالك گفت:در اوّل ركعت«الحمد»خواند و«سورة الجمعة»و در دوم«الحمد»خواند و«سورة الغاشيه».

خطبه شرط است در صحّت نماز روز آدينه،و اين قول سعيد جبير است و مذهب اوزاعى و ثورى و ابو حنيفه و اصحاب او و شافعى،و حسن بصرى گفت:بى خطبه درست باشد،[امّا] (7)بر امام آن است كه خطبه بر پاى خواند الّا كه معذور باشد و شافعى همين (8)گفت.و ابو حنيفه گفت:اولى تر آن است كه قائم

ص : 204

باشد (1)،اگر بنشيند بى عذر هم (2)روا باشد.

چون امام[خطبه مى خواند] (3)،بر مستمعان سخن گفتن حرام باشد،چه آن دو خطبه به جاى دو ركعت است در بعضى روايات،و شافعى و ابو يوسف همين (4)گفتند،و ابو حنيفه گفت (5):سخن گفتن مباح است،چندانى كه امام پديد آيد سخن گفتن حرام باشد تا امام از خطبه و نماز فارغ شود.و چون در مسجد درآيد و امام در خطبه باشد نشايد تا نماز كند و نه تحيّت مسجد،بل بنشيند و استماع[خطبه] (6)كند،و همچنين گفت ابو حنيفه و اصحابش،و مالك و ليث سعد و شافعى گفتند:تحيّت مسجد بكند و آنگه بنشيند و خطبه شنود،و اين مذهب حسن بصرى و ثورى و اسحاق و احمد است.

و كمتر آنچه در خطبه باشد حمد و ثناى خداى باشد و صلوات بر محمّد و آل،و چيزى از قرآن بخواند سورتى (7)خفيف (8)،و وعظ و زجر كند مردمان را، آن چهار جنس است كه كم از اين نشايد و زيادت (9)مستحب باشد،و قول شافعى هم اين است.و ابو حنيفه گفت:از خطبه يك كلمه كفايت باشد، اگر گويد«الحمد للّه»يا«اللّٰه اكبر»،يا«سبحان اللّٰه»،يا« لااله الّااللّه» كفايت باشد.ابو يوسف گفت و محمّد:چندانى بايد كه نام خطبه بر او افتد.

از شرط صحّت خطبه طهارت است و شافعى را در او دو قول است.در جديد چنين گفت (10)،و در قديم[گفت] (11):بى طهارت روا باشد،و اين مذهب

ص : 205

ابو حنيفه است.و به نزديك ما در نماز شام و خفتن و بامداد و پيشين و ديگر،شب آدينه و روز آدينه سورة الجمعة خواندن مستحب است،و فقها اين تخصيص نكردند.

و شافعى گفت:مستحب آن است كه در نماز بامداد و روز آدينه«الحمد» و«سورة لقمان»خواند،و در ركعت دوم«هل اتى»روا باشد كه امام خطبه كند آنگه كه آفتاب وقوف كند در قطب آسمان پيش از زوال چون زوالش بباشد (1)نماز فريضه كند.احمد حنبل گفت:اگر پيش از زوال بانگ نماز بكند و خطبه بخواند روا باشد،براى آن كه اوّل وقت نزديك او عند ارتفاع النّهار باشد.شافعى گفت:

خطبۀ نماز نشايد كردن الّا از پس زوال (2)اگر تقديم كند روا نباشد (3).اگر بانگ نماز كند پيش (4)زوال،[و] (5)خطبه و نماز پس (6)زوال كند[40-پ]نماز و خطبه درست باشد،به منزلت آن كس باشد كه نماز آدينه كند بى بانگ نماز،و ابو حنيفه (7)اين گفت،و مالك گفت:خطبه پيش (8)زوال روا باشد،و نماز روا نباشد الّا پس (9)زوال (10).

چون امام بر منبر بنشيند،بر او نيست كه سلام كند بر مردم،و اين مذهب ماست.و ابو حنيفه و مالك و شافعى گفتند:مستحب است او را كه سلام كند،و بر امام نيست كه در خطبه التفات كند با (11)دست راست و دست چپ،و شافعى هم اين گفت.و ابو حنيفه گفت:التفات مستحب است چنان كه در بانگ نماز گفت (12).سخن گفتن مكروه است خطيب را و مردمان را[و] (13)حرام نيست.

ص : 206

و شافعى را در او دو قول است:يكى چنان كه ما گفتيم و اين قول جديد است.و قولى ديگر در قديم آن است كه حرام باشد،و آن مذهب ابو حنيفه است و اصحابش و مالك و احمد و اسحاق و اوزاعى.

امام نماز آدينه شايد تا (1)بنده باشد چون به شرايط امامت نماز باشد، و اگرچه نماز آدينه بر او واجب نبود،امّا چون صالح باشد اين كار را و اين تكلّف بكند روا باشد،و ابو حنيفه و شافعى همين گفتند،و مالك گفت:روا نباشد.امام نشايد تا فاسق باشد[ابو حنيفه و بيشتر فقها هم اين گفتند.شافعى گفت:روا باشد،امّا] (2)كودك نابالغ به او نماز آدينه منعقد نشود،و شافعى را در او دو قول است،و[در اين باب] (3)مسائل بسيار است-و اين (4)قدر كفايت است (5).