بَعض ُ السَّيّارَةِ إِن كُنتُم فاعِلِين َ (10) قالُوا يا أَبانا ما لَك َ لا تَأمَنّا عَلي يُوسُف َ وَ إِنّا لَه ُ لَناصِحُون َ (11) أَرسِله ُ مَعَنا غَداً يَرتَع وَ يَلعَب وَ إِنّا لَه ُ لَحافِظُون َ (12) قال َ إِنِّي لَيَحزُنُنِي أَن تَذهَبُوا بِه ِ وَ أَخاف ُ أَن يَأكُلَه ُ الذِّئب ُ وَ أَنتُم عَنه ُ غافِلُون َ (13) قالُوا لَئِن أَكَلَه ُ الذِّئب ُ وَ نَحن ُ عُصبَةٌ إِنّا إِذاً لَخاسِرُون َ (14)

فَلَمّا ذَهَبُوا بِه ِ وَ أَجمَعُوا أَن يَجعَلُوه ُ فِي غَيابَت ِ الجُب ِّ وَ أَوحَينا إِلَيه ِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بِأَمرِهِم هذا وَ هُم لا يَشعُرُون َ (15) وَ جاؤُ أَباهُم عِشاءً يَبكُون َ (16) قالُوا يا أَبانا إِنّا ذَهَبنا نَستَبِق ُ وَ تَرَكنا يُوسُف َ عِندَ مَتاعِنا فَأَكَلَه ُ الذِّئب ُ وَ ما أَنت َ بِمُؤمِن ٍ لَنا وَ لَو كُنّا صادِقِين َ (17) وَ جاؤُ عَلي قَمِيصِه ِ بِدَم ٍ كَذِب ٍ قال َ بَل سَوَّلَت لَكُم أَنفُسُكُم أَمراً فَصَبرٌ جَمِيل ٌ وَ اللّه ُ المُستَعان ُ عَلي ما تَصِفُون َ (18) وَ جاءَت سَيّارَةٌ فَأَرسَلُوا وارِدَهُم فَأَدلي دَلوَه ُ قال َ يا بُشري هذا غُلام ٌ وَ أَسَرُّوه ُ بِضاعَةً وَ اللّه ُ عَلِيم ٌ بِما يَعمَلُون َ (19)

وَ شَرَوه ُ بِثَمَن ٍ بَخس ٍ دَراهِم َ مَعدُودَةٍ وَ كانُوا فِيه ِ مِن َ الزّاهِدِين َ (20) وَ قال َ الَّذِي اشتَراه ُ مِن مِصرَ لامرَأَتِه ِ أَكرِمِي مَثواه ُ عَسي أَن يَنفَعَنا أَو نَتَّخِذَه ُ وَلَداً وَ كَذلِك َ مَكَّنّا لِيُوسُف َ فِي الأَرض ِ وَ لِنُعَلِّمَه ُ مِن تَأوِيل ِ الأَحادِيث ِ وَ اللّه ُ غالِب ٌ عَلي أَمرِه ِ وَ لكِن َّ أَكثَرَ النّاس ِ لا يَعلَمُون َ (21)

كه بودي تو از پيش اينكه از جمله نياگاهان«2».

چون گفت يوسف پدرش را اي پدر من، من ديدم يازده ستاره و آفتاب و ماه را، ديدمشان كه مرا مي سجده كردند«3».

گفت اي پسرك من قصّه مكن خوابت را بر برادرانت كه بكنند با تو حيلتي كه ديو مر مردم را دشمني است آشكارا.

و همچنين برگزيند تو را خدايت و بياموزد تو را از تأويل خواب و تمام كند نعمتش بر تو و بر آل يعقوب، چنان كه تمام كرد آن را بر دو پدرت از پيش اينكه ابراهيم و اسحاق كه خداي تو دانا و محكم كار است.

بود«4» در يوسف و برادرانش دليلهايي پرسندگان را.

چون گفتند كه يوسف و برادرش دوست تر است به پدر از ما و ما گروهي ايم پدر ما در گمراهي است روشن.

بكشي يوسف را يا بيندازي او را به زميني [تا خالي شود شما]«5» را روي پدرتان را و باشي از پس او گروهي نيكان.

گفت گوينده اي از ايشان: مكشي يوسف را و در اندازي او را در قعر [چاه تا بر آرد او را بهري]«6» رهگذريان، اگر شما خواهي كردن.

-----------------------------------

(1). قم: به آنچه وحي كرديم، آو، بم: به آنكه وحي كرديم.

(2). قم: غافلان.

(3). قم: مرا سجده مي كردند، آو، بم: مرا سجده كردند.

(4). قم: بدرستي كه بود.

(6- 5). اساس، زير برش صحافي رفته، از قم، افزوده شد.

صفحه : 3

گفتند: [اي پدر]«1» ما چه بوده است تو را كه ايمن نمي داري ما را بر يوسف، و ما او را نصيحت كنيم«2» [1- پ].

«3»

بفرست او را با ما فردا تا بچرد و بازي كند و ما او را نگاهداريم«4».

گفت دژم كند«5» مرا آن كه

ببري شما او را و ترسم كه بخورد او را گرگ و شما از او بي خبر باشي.

گفتند: اگر بخورد او را گرگ- و ما جماعتي ايم- ما آنگه زيان كاران باشيم.

چون ببردند او را و عزم كردند«6» كه كنند او را در قعر چاه، و وحي كرديم به او كه خبر دهي«7» تو ايشان را به كارشان اينكه، و ايشان نمي دانند.

آمدند به پدرشان شبانگاه مي گريستند.

گفتند: اي پدر ما، ما برفتيم«8» و سبق مي برديم و رها كرديم يوسف را بنزديك متاع ما، بخورد او را گرگ و تو باور نداري«9» ما را و اگر چه ما راستيگرايم«10».

آوردند بر پيرهن خوني دروغ، گفت: بل بياراست

-----------------------------------

(1). اساس، زير برش صحافي رفته، از قم، افزوده شد. [.....]

(2). قم: كنندگانيم.

(3). اساس، قم، آو: نرتع و نلعب، كه با توجّه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(4). قم: نگاهداران ايم.

(5). آو، بم: اندوهگن كند.

(6). آو، بم، آج: گرد آمدند.

(7). آو، بم، آج: خبر كردي.

(8). آو، بم: بشديم.

(9). قم: نيستي تو بباور دارنده.

(10). قم: هستيم ما راست گويان، آو، بم، آج: راست گويان ايم.

صفحه : 4

براي شما تنهاي شما كاري، صبري نيكو، و از خداي ياري در خواسته است«1» بر آنچه وصف مي كني.

آمدند رهگذرياني بفرستادند پيشرو«2» ايشان را، فرو گذاشت دلوش، گفت: اي مژده من؟ اينكه غلامي است، و پنهان كردند«3» او را براي بضاعت، و خداي عالم است«4» به آنچه كردند ايشان.

بفروختند او را به بهاي اندك، درمي چند«5» شمرده، بودند در او از زاهدان«6» ناخواهان«7».

گفت آن كه بخريد او را از مصر زنش را: گرامي دار مقام او، باشد«8» كه سود دارد ما را، يا گيريم او را فرزند«9» همچنين تمكين كرديم يوسف

را در زمين و تا بياموزيم او را از تأويل حديثها«10»، و خداي غالب است بر كارش و لكن بيشتر مردمان ندانند«11»

قوله تعالي: الر، اختلاف اقوال مفسّران رفت«12» در حروف مقطّع كه در اوايل سور است. فاما، «الر»، بعضي مفسّران گفتند: چو«13» اوّل اينكه سورت را ضم كني با «حم»«14» و «نون»، الرحمن باشد. و قول بعضي مفسّران آن است كه نام سورت است. تِلك َ، اشارت است بآيات«15»، و الر، بر قول آن كه«16» گفت نام سورت است، در

-----------------------------------

(1). قم: و خداي است كه از او ياري خواهند.

(2). قم: به آب آينده.

(3). آو، بم: كردن.

(4). قم، آو، بم، آج: داناست.

(5). آو، بم، آج: به سيمها. [.....]

(6). قم: ندارد.

(7). آو، بم، آج: ندارد.

(8). قم: شايد.

(9). قم: به فرزند، آو، بم، آج: فرزندي.

(10). آو، بم، آج: خواب.

(11). قم، آو، بم، آج: نمي دانند.

(12). آو، بم، آج، آز: برفت.

(13). قم، آو، بم، آج، آز: چون.

(14). قم: حا و ميم.

(15). آو: با آيات.

(16). قم، آو، بم، آج، آز، آن كس كه.

صفحه : 5

محل ّ رفع است به ابتدا، و تقديره: هذه السّورة. تِلك َ، مبتداي دوم است و آيات ُ خبر اوست، و الر آيتي نيست باتّفاق براي آن كه مضاهي رؤوس آيات نيست بخلاف «طه»، كه آن آيتي است براي آن كه [2- ر]

مطابق رؤوس آيات است، و آيات ُ، دلالات و حجج باشد و روا بود كه مراد آيات«1»، قرآن است و مراد به الكِتاب ِ، قرآن است بلا خلاف، و المُبِين ِ، محتمل است دو معني را: [يكي روشن]

يكي بيان كننده براي آن كه «ابان» هم لازم باشد و هم متعدّي، يقال: ابان الشي ء«2» و ابنته اذا بيّنته.

مجاهده و قتاده

گفتند: «مبين» را معني آن است كه بيان كننده حلال و حرام است و قضايا و احكام است.

إِنّا أَنزَلناه ُ ما فرو فرستاديم اينكه كتاب قرآن. قُرآناً، نصب او بر حال است از ضمير مفعول به. و بيان كرديم كه اشتقاق قرآن من قرأت الشّي ء اذا جمعته باشد.

عَرَبِيًّا، صفت قرآن است و « يا » نسبت است يعني به لغت عرب. لَعَلَّكُم تَعقِلُون َ، تا همانا شما بداني و تعقّل كني و در فهم معاني و اغراض او عقل كار بندي. و «عقل» عبارت است از مجموع علومي كه ممكن بود«3» كه به آن استدلال كنند به شاهد«4» بر غايب، و فرق كنند به آن ميان حسن و قبيح«5». آنگه بر توسّع بر دگر علمها اجرا مي كنند، و در آيت دليل است بر حدوث قرآن براي آن كه خداي تعالي وصف كرد آن را به آن كه منزل است و مجموع است و منسوب است با لغت عرب. [و اتّفاق است كه لغت]«6» به مواضعه«7» شناسد و مواضعه«8» قديم نيست پس در آيت سه دليل است بر حدوث قرآن:

يكي قوله: أَنزَلناه ُ، و دگر: قُرآناً، و سديگر«9»: عَرَبِيًّا از اينكه وجه كه گفتيم كه منزل قديم نباشد، و قرآن جمع بود و مجموع، بعضي بر بعضي مقدّم بود و قديم را

-----------------------------------

(2)

(1). قم، آو، بم، آج، آز: به آيات.

(6). اساس: ندارد، از قم افزوده شد. [.....]

(2). قم، آو، بم، آج، آز اذا تبيّن.

(3). قم: باشد.

(4). قم: از شاهد، آو، بم: به شاهدي.

(5). آز: حسن و قبح.

(8- 7). قم: مواضعت.

(9). آج: ديگر، آز: سيئم.

صفحه : 6

چيزي بر او مقدّم نباشد و آنچه منسوب بود با عرب و لغت ايشان،

و عرب و لغت ايشان محدّث«1»، محال بود كه منسوب با آن قديم، باشد.

نَحن ُ نَقُص ُّ عَلَيك َ، ما قصّه خواهيم كردن بر تو و اصل قصّه و اشتقاق او، من قص ّ أثره إذا اتّبعه باشد، و منه: القصاص لأنّه اتّباع القاتل للقود، و منه: القصّة للشّعر لتتابع«2» بعضه بعضا علي النّسق. أَحسَن َ القَصَص ِ، نكوترين قصّه ها. و خلاف كردند در آن كه خداي تعالي اينكه قصّه را چرا نكوترين قصّه ها خواند. بعضي گفتند:

«أحسن» به معني حسن است تا لازم نيايد كه كلام خداي را- جل ّ جلاله- در باب حسن بعضي را بر بعضي مزيّتي و تفاضلي هست«3»، چنان كه گويند: هذا اولي بك، چيزي را كه جز او«4» والي نباشد آن را و مالك، و مثله قوله: وَ هُوَ أَهوَن ُ عَلَيه ِ ...«5»، أي هيّن، و قول الشّاعر:

عمرك ما ادري و انّي لاوجل،

اي و جل. و قول الشّاعر:

ان ّ الّذي سمك السّماء بنا«6» لنا بيتا دعائمه أعزّ و أطول

أي عزيزة«7» طويلة.

بعضي دگر گفتند: بر ظاهر خود است علي التفضيل. آنگه در وجه آن«8» خلاف كردند: مقاتل روايت كرد از سعيد جبير، كه او گفت اصحاب رسول- عليه السّلام«9»- بر سلمان رفتند، گفتند: براي ما از توريت حديثي گوي كه توريت را قصّه هاي نيكو در وي است«10». خداي تعالي اينكه آيت فرستاد و بيان كرد كه: قصّه هاي قرآن نيكوتر است از قصص توريت. بعضي دگر گفتند: براي آنش «أحسن القصص» خواند كه چندان«11» عبر و عجايب كه در اينكه قصّه است، در هيچ قصّه نيست. و از اينكه جا گفت:

لَقَد كان َ فِي يُوسُف َ وَ إِخوَتِه ِ آيات ٌ لِلسّائِلِين َ«12»، و گفت: لَقَد كان َ فِي قَصَصِهِم

-----------------------------------

(1). قم بود، آو، بم،

آج، آز: و آنچه منسوب بود با عرب و لغت ايشان محدث.

(2). آز: لتبليغ.

(3). آو، بم، آج، آز، باشد.

(4). بم: جزاي او.

(5). سوره روم (30) آيه 27.

(6). قم، بم: ندارد.

(7). آو، بم، آج، آز: عزيز.

(8). قم: و حد آن. [.....]

(9). قم: صلّي اللّه عليه.

(10). قم: نيكو است.

(11). قم، آو، آج: چنداني.

(12). سوره يوسف (12) آيه 7.

صفحه : 7

عِبرَةٌ لِأُولِي الأَلباب ِ«1»لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ«2»بِما أَوحَينا إِلَيك َ هذَا القُرآن َ، «با» متعلّق است به «نقص ّ»«4»، و «ما» مصدريّه است، أي بوحينا، به وحي كردن ما و القاي ما بر تو اينكه قرآن را. وَ إِن كُنت َ مِن قَبلِه ِ لَمِن َ الغافِلِين َ، و بدرستي كه«5» پيش از اينكه تو از اينكه قصّه و اخبار غافل بوده اي«6» و بي علم. و «غفلت»، سهو«7» باشد، و او عبارت بود از نفي علم، و اگر معني بودي ضدّ علم بودي.

إِذ قال َ يُوسُف ُ، عامل در ظرف فعلي«8» مقدّر است، و التّقدير: اذكر يا محمّد، ياد كن اي محمّد، چون گفت يوسف. و «يوسف» نامي است أعجمي و براي آن لا ينصرف است كه هم أعجمي است و هم علم، و هما السّببان المانعان من الصّرف. و از بعضي علما پرسيدند كه: يوسف چه باشد! گفت: «أسف»«9»، حزن باشد و «أسيف» بنده باشد، و هر دو در يوسف حاصل بود، يعني اشتقاق مي كنم آن را، إمّا از أسف، و إمّا أسيف، و قول اوّل درست تر است. أبو هريره روايت كرد«10» كه رسول- صلّي اللّه عليه و آله«11»- گفت:

الكريم بن الكريم بن الكريم بن الكريم يوسف بن يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم- عليه السّلام.

و يوسف به كسر السّين، لغة فيه، و بر اينكه

-----------------------------------

(1). سورة يوسف

(12) آية 111.

(2). سوره يوسف (12) آيه 92.

(3). آو، بم، آج، آز: حيلت.

(4). آو، بم، آج، آب: ندارد.

(5). قم: و اگر، آو، بم، آج، آز: و اگر چه.

(6). قم، آو، بم، آز، بودي.

(7). آو، بم، آج: و سهو.

(8). آو، بم، آج، آز: فعل.

(9). آز: ندارد.

(10). قم، آو، بم، آج، آز: كند. [.....]

(11). قم، آو، آج، آز: عليه السّلام.

صفحه : 8

لغت ممكن بود كه به تازي نزديك تر بود. آنگه سبب منع صرف، علميّت باشد و وزن فعل«1»، كه اينكه لفظ بر وزن يفعل باشد«2».

ياد كن چون گفت يوسف پدرش را- يعقوب: يا أَبَت ِ، اي پدر من؟ إبن عامر و ابو جعفر خواندند اينكه جا و در همه قرآن: يا أبت، به فتح التّا«3»، و دگر قرّاء به كسر «تا» خواندند اينكه جا و در همه قرآن: و إبن كثير بر «ها» وقف كرد، « يا أبه». امّا اينكه «تا»، بيشتر نحويان گفتند: بدل است از « يا » ي اضافت الي نفس المتكلّم، و بعضي گفتند: به منزله«4» «ها» ي طلحه و حمزه است، و بعضي دگر گفتند: عوض«5» است از «واو» ساقط براي آن كه اصل «آب» ابو بوده است به دلالت قولك أبوان في التّثنية و لذلك«6» لزمت الإسم حتّي صارت كانّها من نفس الكلمة«7» لأنّها عوض«8» حرف أصل. امّا از آنان كه«9» به كسر «تا» خواندند، گفتند، «تا» دليل باشد بر آن كه بدل است از اضافت. و بعضي دگر گفتند: چون مستعمل شد و بسيار شد استعمال او، صار كنفس الكلمة حذف منها «ياء» الإضافة«10» و بقي الكسر«11» ليدل ّ«12» علي حذف ياء الإضافة. و آنان كه مفتوح خواندند، گفتند: اصل كلمه

« يا ابتا»«13» بوده است چنان كه شاعر گفت«14»:

يا أبتا علّك«15» أو عساكا

و اينكه الف بدل « يا » ي اضافت است چون «الف» بيفگندند فتحه «تا» را دليل حذف «الف» كردند، اي پدر من: إِنِّي رَأَيت ُ، من ديدم، من الرّؤيا. يقال: رأيت، علي ثلاثة معان: من رؤية العين، و رأي القلب و رؤيا المنام، اينكه از رؤياي«16» خواب

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج: سبب منع صرف و وزن فعل باشد، آز: سبب منع صرف وزن فعل باشد.

(2). قم: و وزن فعل اينكه لفظ، يفعل باشد.

(3). آو، بم، آج، آز: به فتح تا.

(4). قم، آو، بم، آج، آز: به منزلت.

(5). قم: عوضي.

(6). قم: كذلك.

(7). قم: من ينسي الظلمة.

(8). قم، آو، آج، بم، آز عن.

(9). آو، بم، آج، آز: آن كه.

(10). آو، بم، آج، آز: منها بالاضافة.

(11). آج: الكسرة.

(12). آو، بم، آج، آز: لتدل ّ.

(13). بم: يا ابتاه. [.....]

(14). آج شعر.

(15). بم: عليك.

(16). قم: اينكه رؤيا.

صفحه : 9

است«1». اهل علم سير گفتند: ابتداي قصّه يوسف و يعقوب آن بود كه در سراي يعقوب«2» درختي بود هر گه كه يعقوب را پسري آمدي از آن درخت شاخي بر آمدي و با آن پسر مي باليدي. چون پسر بزرگ شدي شاخ بزرگ شده بودي و قوي گشته، پدر آن«3» بگرفتي و به او دادي گفتي: اينكه چوب تراست و عصاي تو است«4» كه با تو زاد و رست و بباليد«5». تا آنگه كه يوسف آمد او را از آن«6» هيچ شاخ نرست.

چون يوسف- عليه السّلام«7»- بزرگ شد و برادران او هر يك چوبي و عصايي داشتند- و ايشان ده بودند و يوسف يازدهمين بود و بنيامين«8» دوازدهمين- يوسف پدر

را گفت: اي پدر [3- ر]

برادران من هر يكي را چوبي هست و مرا نيست چرا چنين آمد! از خداي براي من چوبي بخواه از بهشت. يعقوب دعا كرد خداي تعالي جبريل را فرستاد با عصايي از چوب بهشت، گفت: اينكه به يوسف ده. يوسف- عليه السّلام- آن چوب بستد و آن چوبي بود از زبرجد سبز. شبي يوسف- عليه السّلام- در خواب ديد كه آن عصاي خود«9» به زمين فرو زدي«10» و برادران او بيامدندي و عصاهاي خود در پيرامن آن«11» به زمين فرو زدندي«12». عصاي او بلند شدي و برگ بياوردي و شاخها بكشيدي و سايه«13» بگستردي و سر در اعنان«14» آسمان بكشيدي و عصاهاي«15» برادرانش بر حال خود بماندي آنگه بادي برآمدي و عصاهاي برادران از بيخ بركندي و در دريا انداختي و عصاي او بر جاي بماندي او از خواب در آمد ترسيده. پدر گفت: چه بود تو را اي فرزند من و اي قرّة العين من! او اينكه حديث با پدر گفت. برادران بشنيدند از او حقد و كينه در دل گرفتند و گفتند: اي«16» پسر راحيل عجب خوابي ديده اي؟ همانا تو سيّد خواهي بودن و ما بندگان تو و كار تو بلند شود و غالب شود بر كار ما«17».

-----------------------------------

(1). بم: جواب است.

(2). قم عليه السّلام.

(3). آج: آن را.

(4). آو، بم، آج، آز: اينكه چوب و عصاي تو است.

(5). قم: باليد.

(6). قم، آو، بم، آج، آز درخت.

(7). آو، بم بر، آز نيز.

(8). قم: إبن يامين.

(9). قم را.

(10). آو، بم، آج: فرو برد، آز: فرود برد.

(11). آو، بم، آج: در بر آن، آز: در برابر آن. [.....]

(12). آج: فرو بردندي.

(13).

آو، بم، آج، آز: برگ.

(14). قم، آج: عنان.

(15). آو، بم، آج، آز: عصاي.

(16). آو، بم، آج: اينكه.

(17). آو، بم، آز، آج: كارهاي ما.

صفحه : 10

وهب گفت: يوسف چون«1» اينكه خواب ديد، او را هفت سال بود و چون خواب آفتاب و ماه و ستاره ديد او را دوازده سال بود. و يعقوب- عليه السّلام- چنان كه در اخبار آمد يوسف«2» را از چشم فرو نگذاشتي يك ساعت، پيوسته پيش او بودي و پيش او خفتي.

شبي از شبها پيش از خفته بود- و گفتند: شب«3» آدينه بود- در خواب ديد كه يازده ستاره و ماه و آفتاب از قطب آسمان جدا شدي و پيش او سجده كردندي. او از خواب در آمد و گفت: اي پدر خوابي ديدم عجب؟ گفت: چه ديدي! گفت: در خواب ديدم كه درهاي آسمان گشاده شدي و نوري عظيم پديد آمدي چنان كه همه جهان بگرفتي و كوهها و صحرا روشن شدي از او و درياها موج زدي و ماهيان دريا به انواع لغات تسبيح كردندي و مرا جامه اي پوشانيدندي كه«4» دنيا از نور و حسن آن«5» نور گرفتي«6» و پنداشتمي كه كليد گنجهاي زمين پيش من بنهادندي و پنداشتمي كه يازده ستاره و ماه و آفتاب«7» مرا سجده كردندي، و ذلك قوله: إِنِّي رَأَيت ُ أَحَدَ عَشَرَ كَوكَباً.

ابو جعفر خواند تنها: أحد عشر، به سكون «عين» إلي تسعة عشر، جمله به سكون «عين» گويد كَوكَباً، نصب او بر تمييز است بعد تمام الاسم، و تمام اسم اينكه جا تقدير تنوين است، لأن ّ الاصل«8» أحد و عشر، من باب قولهم: قدر راحة سحابا و ثلاثة رطل عسلا. رَأَيتُهُم لِي ساجِدِين َ، ديدم

كه مرا سجده همي كردندي«9». براي آن گفت كه: رأيتهم لي ساجدين و لم يقل رأيتها لي ساجدة، براي آن كه سجده كه«10» كار عقلاست و از شأن ايشان«11» است چون اسناد آن با كواكب كرد آنان را جاري مجراي عقلا داشت.

سدّي روايت كند از عبد الرّحمن بن سابط«12» از جابر بن عبد اللّه الانصاري ّ كه او

-----------------------------------

(1). قم: چون يوسف- عليه السّلام.

(2). قم عليه السّلام.

(3). قم: آن شب.

(4). آو، بم، آب، آز، آج در.

(5). قم: او.

(6). آو، بم، آب، آز، آج: بگرفتي.

(7). قم: آفتاب و ماه.

(8). آو، بم، آب، آز، آج: ان ّ الاصل. [.....]

(9). قم: همي كردند.

(10). آو، بم، آب، آز، آج: سجده كردن.

(11). آج: آن است كه.

(12). آو، بم، آب، آز، آج: سليط.

صفحه : 11

گفت: مردي جهود بنزديك رسول آمد، گفت: يا محمّد؟ مرا خبر ده تا نام آن ستاره ها چه بود كه يوسف را سجده كردند! رسول- عليه السّلام- سر در پيش افگند به انتظار وحي. جبريل«1» آمد و رسول را خبر داد از نامهاي ايشان. رسول- عليه السّلام- جهود را گفت: اگر تو را خبر دهم به نامهاي ايشان و تو داني كه چنان است، اسلام آري!

گفت: آري«2» گفت: نامها«3» اينكه بود: جريان و طارق و ذيال ذو الكتفاف«4» و ذو القرع و ذناب و عموران«5» و قابس و ضروح و مصبح و فليق«6». چنان ديد كه در هوا«7» او را سجده مي كردندي، سجده حقيقي كه معروف و معهود است. و بعضي دگر گفتند [3- پ]

مراد به سجده خضوع و خشوع است. و گفته اند: ميان آن خواب كه يوسف- عليه السّلام- ديد در معني عصا و ميان اينكه خواب هفت

سال بود آنگه اينكه خواب بديد و با پدر بگفت. يعقوب- عليه السّلام- او را گفت: يا پسرك من«8» نگر تا اينكه خواب با برادرانت«9» نگويي كه با تو كيدي كنند و مكري سازند و حيلتي، چه ديو، مردم را دشمني است آشكارا. گفتند يعقوب- عليه السّلام- او را گفت: اينكه خواب با كس مگو، و يعقوب برفت و با زن خود بگفت و با او عهد كرد«10» كه با كس نگويد. راست كه او برفت و فرزندان يعقوب در آمدند آن زن با ايشان بگفت ايشان را حسد زيادت شد. و گفتند: اينكه غلام سر پادشاهي مي دارد گاهي خوابش چنان باشد كه در عصا او ديد«11». گاهي خواب چنين مي بيند كه ماه و آفتاب و ستاره او را مي سجده برد«12». به هر حال ماه و آفتاب مادر و پدر«13» باشد و يازده ستاره ما يازده برادريم، و بر سري پدر او را دوست تر«14» از ايشان داشت. گفتند: با اينكه كيدي بايد كردن، چنان كه خداي تعالي

-----------------------------------

(1). قم عليه السّلام.

(2). قم: آرم، بقيه نسخه ها اينكه جا بيش از يك سطر افتادگي دارد.

(3). آو، بم، آب، آز، آج: يا محمّد نامهاي ايشان.

(4). آو، بم، آب، آج: ذو الكقفات، آز: ذو الكعفات.

(5). قم: عمروان، آو، بم، آب، آز، آج: عمودان.

(6). قم: فيلق.

(7). آو، بم، آب، آز، آج: در خواب.

(8). قم: اي پسرك من، آو، بم، آب، آز، آج: اي پسر من.

(9). آو، بم، آب، آز، آج: اينكه خواب برادرانت را.

(10). قم: و از او عهد ستد. [.....]

(11). قم: در عصا ديد.

(12). قم: سجده مي كند، آب، آز، آج: سجده مي برد.

(13). قم: آفتاب و ماه، پدر و مادر.

(14). آو،

بم، آج: دوستر.

صفحه : 12

حكايت كرد كه يعقوب گفت: فَيَكِيدُوا لَك َ كَيداً، «نون» براي آن بيفتاده است كه جواب نهي است به «فا»«1»، و محل ّ او نصب است و عمل به اضمار «أن» كند. و كسائي خواند- الّا به روايت ابو الحارث- و قتيبه و إبن البريدي«2» و العبسي«3»:

«رؤياك» به اماله، و باقي قرّاء به تفخيم. و قوله: يا بُنَي َّ، در او سه « يا » است:

« يا » ي اصلي و « يا » ي تصغير و « يا » ي اضافت. آنگه « يا »«4» ي اضافت بيفگندند و قناعت كردند از او به كسره، و يك « يا » را در ديگر ادغام كردند. و امّا كسر « يا » و فتح او دو لغت است، يقال: يا بني ّ و يا بني ّ، كسر براي آن تا دليل حذف « يا » ي اضافت كند، و فتح لكونه أخف ّ الحركات«5»، أو لما ذكرنا في قوله: يا أبت بالفتح. و «كيد» طلب أذي و رنج باشد از صاحب غيظ مر غيري را. آنگه حق تعالي حكايت كرد از يعقوب كه او بر سبيل مثل در ميان قصّه گفت إِن َّ الشَّيطان َ، كه ديو مر آدمي را دشمني است آشكارا. و اينكه «لام» اضافت است يقال: هو أب لك و أخ لك و ولي ّ لك و عدوّ لك. و معني «لام» اضافت آن است كه چون اينكه «لام» بيفگني اضافت حاصل باشد«6»، آنگه در معني او دو وجه بود: يكي آن كه شيطان ايشان را إغرا كند به كيد با تو كه شيطان دشمني است آشكارا آدمي را، و وجه«7» دگر آن كه مراد خود

ايشان اند ايشان را شيطان او خواند چون با او فعل شيطان كردند و از شياطين انس بودند. كمال قال: شَياطِين َ الإِنس ِ وَ الجِن ِّ«8» قوله: وَ كَذلِك َ يَجتَبِيك َ رَبُّك َ- الآيه، اجتباء و اصطفاء و اختيار«9» هر سه«10» يكي باشد. اينكه هم حكايت است از يعقوب- عليه السّلام- كه او مي گويد در تعبير خواب يوسف كه خداي تعالي تو را برگزيند و تو را تأويل احاديث در آموزد، و اصل «اجتباء» من جباية الخراج باشد، إذا اخلصته لنفسك او لغيرك، و مراد تعبير خواب است بقول: وَ يُعَلِّمُك َ مِن تَأوِيل ِ الأَحادِيث ِ، في قول مجاهد و قتاده. و إبن زيد

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج: ندارد.

(2). قم: إبن الزّبدي.

(3). آز، العيسي.

(4). قم: و « يا » ي.

(5). آو، بم، آب، آز، آج: من الحركات.

(6). آج، لب: آيد.

(7). آو، بم، آب، آز، آج، لب: وجهي.

(8). سورة انعام (6) آيه 112.

(9). قم: ندارد.

(10). قم: هر دو. [.....]

صفحه : 13

گفت«1»: در عهد او تاويل و تعبير خواب به از او كس ندانست. زجّاج گفت: مراد تأويل آيات است در ادلّه توحيد و جز از آن از علوم دين«2». تأويل آن باشد كه معني با او گردد، من الاول و هو الرّجوع، و گفت: نيز اينكه خواب دليل آن مي كند كه خداي تعالي نعمت خود بر تو و بر آل يعقوب تمام كند چنان كه بر پدرانت تمام كرد، ابراهيم و اسحاق و آن كه ايشان را برگزيد و دو پيغامبر«3» مرسل كرد، آنگه گفت:

خداي محكم كار و داناست آنچه كند به حكمت و مصلحت كند. إبن اسحاق گفت: خداي تعالي هر فصلي«4» و حالي از احوال يوسف [4- ر]

براي

غرضي«5» صحيح با رسول- عليه السّلام- حكايت كرد، و غرض از اينكه فصل«6» آن بود«7» تا رسول- عليه السّلام- متسلّي شود از كيد و حسد قوم او بر او كه پيش از اينكه برادران يوسف بر يوسف حسد بردند و با او كيد كردند.

قوله: لَقَد كان َ فِي يُوسُف َ وَ إِخوَتِه ِ آيات ٌ لِلسّائِلِين َ، آنگه حق تعالي گفت: در يوسف و برادرانش آياتي و علاماتي و عبرتي و دلالاتي«8» هست مر پرسندگان را. و برادران يوسف يازده بودند و نامهاي ايشان اينكه است: روبيل- و او برادر مهتر است«9»- و شمعون، و لاعون«10»، و يهودا، و ريالون و يسجر و مادر او، ليّا- بنت ليان بود- و او دختر خاله«11» يعقوب بود و چهار پسر ديگر او را آمدند«12» از دو سرّيّه«13»: نام يكي زلفه و نام يكي بلهه«14»، دان و تقتالي«15» و حاد«16». و اشر«17» آنگه ليّا را وفات آمد يعقوب خواهرش«18» راحيل«19» بزني كرد از او يوسف آمد او را و بنيامين. پس جمله فرزندان

-----------------------------------

(1). قم: گفتند.

(2). آو، بم، آز، آب، آج، لب، اينكه جا قريب يك سطر افتادگي دارد.

(3). بم: پيغمبر.

(4). بم، آج، لب: فضلي.

(5). آو، بم، آب، آز، آج، لب: غرض.

(6). بم، آج، لب: فضل.

(7). آو، بم، آب، آز، آج، لب: آن است.

(8). آج، لب: دلالتي.

(9). قم: بود.

(10). همه نسخه بدلها: لاوي.

(11). آو، بم، آز، آب، آج، لب: خال.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: آمد.

(13). قم، آب، آز: سريت.

(14). قم بود و، آو، بم، آب، آز، آج، لب و. [.....]

(17- 15). كذا: در اساس و بسياري از نسخه بدلها.

(16). آج، لب: جاد.

(18). جميع نسخه بدلها را.

(19). آو، بم، آب، آز، آج، لب

را.

صفحه : 14

يعقوب دوازده بودند«1» و آنان كه در آن كار بودند و با يوسف آن كيد كردند، ده بودند.

و اهل مكّه خواندند: «آية للسّائلين» بر واحد، و باقي قرّاء بر جمع. و براي آن گفت:

«للسّائلين» كه جهودان رسول را- عليه السّلام- پرسيدند از قصّه يوسف، او ايشان را خبر داد همچنان كه در توريت بود. ايشان عجب بماندند و گفتند: يا محمّد؟ اينكه از كجا دانستي! گفت: از وحي خداي تعالي. و بعضي دگر گفتند: معني آن است كه: آيات للسّائلين و لمن لم يسئل. چنان كه شاعر گفت«2»:

ما أدري أرشد طلابها

و إنّما المعني«3»: أرشد طلابها أم غي ّ. و از آيات يوسف- عليه السّلام- آن بود كه حق تعالي او را تخصيص كرد به بهره اي از حسن كه از أهل عصر خود مميّز شد به آن. و گفته اند خداي تعالي حسن قسمت كرد ميان آدميان دو ثلث به يوسف داد و ثلثي به همه جهان و گفته اند: ثلثي به او داد و دو ثلث به همه جهان«4».

و أبو سعيد خدري روايت كرد«5» از رسول- عليه السّلام- كه او گفت: شب معراج«6» چون مرا به آسمان بردند، يوسف را ديدم جبريل را گفتم: اينكه كيست!

گفت: اينكه يوسف است. گفتند: يا رسول اللّه چگونه ديدي او را! گفت: چنان كه ماه در شب چهارده«7».

و أنس مالك روايت كرد از رسول- عليه السّلام- كه او گفت: يوسف را و مادرش را نيمه حسن بدادند. اسحاق بن عبد اللّه بن أبي فروه گفت: يوسف- عليه السّلام به جمال تانجا«8» بود كه او در كويهاي«9» مصر مي گذشتي«10» نور روي او بر ديوارها مي تافتي چنان كه نور

آفتاب.

كعب الاحبار گفت: خداي تعالي صورت پيغامبران«11» به آدم نمود تا او يك يك

-----------------------------------

(1). آج، لب: بود.

(2). لب: گويد.

(3). قم: و المعني، آز: انّا المعني.

(4). اينكه جمله اخير در هيچ كدام از نسخه بدلها نيست.

(5). آو، بم: بكرد.

(6). قم، آو، بم، آب، آز: كه.

(7). قم: ماه شب چهارده.

(8). كذا: در اساس و قم، آو، بم، با آن جا، آب، آز، آج، لب: تا آن جا.

(9). آز: كوچه ها.

(10). آو: مي گزشتي. [.....]

(11). بم، آج، لب: پيغمبران.

صفحه : 15

را بديد. در طبقه ششم يوسف را به نمود، تاج و قار بر سر«1» نهاده، و پيرهن«2» بهاء پوشيده و قضيب«3» ملك به دست گرفته و رداي كرامت بر دوش نهاده«4»، بر راست او هفتاد هزار فريشته«5» و بر چپ او هفتاد هزار فريشته«6» و جماعتي از امّت پيغامبران«7» در پي او، و ايشان را زجلي و آوازي بود به تسبيح و تهليل و در پيش او درختي كه آن را درخت سعادت مي خواندند، هر كجا او مي رفت با او مي رفت. آدم گفت: بار خدايا: اينكه كيست از فرزندان من! گفت: يا آدم؟ اينكه مردي است محسود بر آنچه من به او خواهم دادن. گفت: بار خدايا؟ او را چه خواهي دادن! گفت: حظّي تمام از حسن. آدم او را در بر گرفت و بوسه بر چشم او داد و گفت:

لا تأسف يا بني ّ و إنّه يوسف.

پس اوّل كس كه او را يوسف خواند آدم بود«8».

و در خبر هست كه: او بر صورت آدم بود و بر حسن و بهاء و نور او پيش از آن كه«9» از درخت بخورد، چون از درخت بخورد آن نور و بها، از

او برفت، و خداي تعالي به يوسف داد. و گفته اند: [4- پ]

يوسف را چندان نور و بهاء بود كه نور روي او در شب چنان بودي كه شبه«10»، و سپيد لون بود و نكو روي بود و جعد موي بود، فراخ چشم بود راست خلق، ستبر«11» ساق و ستبر«12» ساعد«13»، ميان باريك«14»، تيزبيني«15»، خرد دندان، بر«16» روي راست خالي«17» سياه داشت و بر ميان دو چشم علامتي سپيد داشت پنداشتي كه ماه تابان است، چون بخنديدي يا سخن گفتي نور از دندانهاي او مي تافتي. و هيچ وصّاف وصف او ندانستي كردن. و گفتند: او حسن به ميراث از جدّش اسحاق يافت و اسحاق از مادرش ساره و خداي تعالي ساره را بر صورت حور العين آفريده بود و لكن صفاي حور نداشت جز آن كه يوسف از صفاي لون و رقّت و لطافت اندام به آن جا«18» بود كه اگر از اينكه

-----------------------------------

(1). آج، لب او.

(2). جميع نسخه بدلها: پرهن.

(3). آو، بم، آب، آز، آج: قصب.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: افگنده.

(6- 5). آو، بم، آج، لب: فرشته.

(7). آج، لب به آدم نمود تا او يك يك را بديد.

(8). آو، بم، آج، لب عليه السّلام.

(9). جميع نسخه بدلها: پيش از آن كه.

(10). كذا در نسخه اساس، قم، آو، آب، بم، آز: روز، آج، لب: روزي.

(12- 11). آج، لب: سطبر. (15- 14- 13). آب، آز، آج، لب و.

(16). آو، آب، بم، آز، اج، لب جانب.

(17). آج، لب: خالي. [.....]

(18). آج، لب: تا آن جا.

صفحه : 16

خضر چيزي بخوردي سبزي آن در پوست او پيدا بودي كه به گلوش«1» فرو مي شدي«2». و ساره حسن از

حوّا يافت به ميراث«3».

عبد اللّه مسعود روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت: جبريل آمد و مرا گفت خداي«4» مي گويد من حسن يوسف از نور كرسي دادم و حسن تو از نور عرش. و بعضي علما را گفتند: يوسف نكوتر«5» بود يا محمّد! گفت: در اوّلينان«6» يوسف نكوتر بود و در آخرينان«7» محمّد- صلّي اللّه عليه و علي آله«8»- و نيز از آيات يوسف- عليه السّلام- علم تعبير خواب بود كه هر خواب كه از او پرسيدند«9» او تعبير آن بگفتي و همچنان بودي كه او بگفتي«10».

قوله تعالي: إِذ قالُوا لَيُوسُف ُ وَ أَخُوه ُ أَحَب ُّ إِلي أَبِينا مِنّا- الآية عامل در «إذ» آن فعلي مضمر است، نحو: اذكر. و روا بود كه عامل در او «كان» باشد، في قوله: لَقَد كان َ فِي يُوسُف َ وَ إِخوَتِه ِ آيات ٌ لِلسّائِلِين َ. «اذ قالوا» اينكه ظرف آن فعل باشد، و «كان» تامّه بود به معني حصل و حدث، چون گفتند برادران يوسف. «ليوسف» «لام» ابتداست و گفتند: جواب قسمي مقدّر است، و التّقدير: و اللّه ليوسف و أخوه، يوسف و برادرش بنيامين، أَحَب ُّ إِلي أَبِينا مِنّا، دوست تر«11» است از ما بنزديك پدر ما، وَ نَحن ُ عُصبَةٌ، و ما جماعتي ايم، ده كس بودند، و «عصبه» از سه باشد تا به ده و گفتند از ميان ده تا چهل، و او را از لفظ خود واحدي نيست، كالقوم و الرّهط، و النّفر«12»، پدر ما در ضلالي است روشن. و مراد به ضلال ذهاب است از ره صواب و راي و تدبير، و ضلال از دين نخواستند. و گفتند: مراد ايشان به ضلال فرط محبّت يعقوب بود يوسف را.

آنگه با يك ديگر بنشستند و

رايي«13» زدند و تدبير كردند و گفتند چاره اي بايد تا

-----------------------------------

(1). آو، آب، بم، آز، آج، لب: به گلويش.

(2). آج، لب: مي رفتي.

(3). آو، آب، بم، آز، آج، لب: ميراث يافت.

(4). آج، لب تعالي.

(5). قم، آو، بم، آج، لب: نيكوتر.

(6). آو، بم، آج، لب: اوّليان.

(7). آج، لب: آخريان.

(8). آو، آب، بم، آز، آج، لب: عليه السّلام.

(9). جميع نسخه بدلها: پرسيدندي.

(10). جميع نسخه بدلها: گفتي.

(11). آو، آب، بم، آز، آج، لب: دوستر.

(12). آب، بم، آج، لب: و النّضر.

(13). جميع نسخه بدلها: راي. [.....]

صفحه : 17

ما او را از پدر دور كنيم، يكي گفت از ايشان: اقتُلُوا يُوسُف َ أَوِ اطرَحُوه ُ أَرضاً، يوسف را بكشي يا او را به زمين افگني دور كه روي پدر، شما را خالي و صافي و مستخلص شود. خلاف كردند در آن كه اينكه گوينده كه بود: بهري گفتند، شمعون گفت.«1» اينكه قول وهب است. كعب گفت: دان بود كه اينكه گفت، و آنگه از پس او يعني از پس كشتن او گروهي صالح نيك باشي تايب. مقاتل گفت: صالح ما بينكم و بين أبيكم، كار ميان شما و پدر سره شود چون او را بكشي.

قال َ قائِل ٌ مِنهُم، يكي از ايشان گفت. و بيشتر مفسّران برآنند كه اينكه گوينده روبيل بود«2»- و او پسر خاله يوسف بود و در حق ّ يوسف نكو راي«3» بود و برادر مهين بود و ايشان در حكم او بودند- گفت: لا تَقتُلُوا يُوسُف َ، يوسف را مكشي كه كشتن برادر عظيم باشد وَ أَلقُوه ُ فِي غَيابَت ِ الجُب ِّ، و او را در چاه افگني. بعضي«4» گفتند: مراد به «غيابة الجب ّ» طاقي باشد كه در چاه بود پيش از آن كه به

آب رسد. حسن گفت:

غيابت چاه قعر چاه باشد«5». بعضي دگر گفتند ظلمت و تاريكي چاه باشد، و بعضي دگر گفتند آن جا كه خير«6» غايب شود. و اصل «غيابت»«7» از غيبت و غيبوبت باشد و اهل مدينه «غيابات» خواندند«8» علي الجمع [5- ر]

و باقي «غيابت» علي الواحد. و «جب ّ» چاهي باشد ناپيراسته و به سنگ بر نياورده. قتاده گفت: چاه بيت المقدّس است. وهب گفت: به زمين اردن بود. كعب گفت: ميان مصر و مدين بود. مقاتل گفت: بر سه فرسنگي خانه يعقوب بود، يَلتَقِطه ُ بَعض ُ السَّيّارَةِ، تا بهري«9» رهگذريان«10» باشد كه او را بر آرند. جمله قرّاء خواندند: «يلتقطه» به « يا » براي آن كه مسند است با «بعض» و حسن بصري تلتقطه به «تا» خواند براي آن كه «بعض» مضاف است با مؤنّث. و گفت: خبر«11» از «بعض»«12» چون خبر«13» از جمله باشد چنان كه شاعر گفت:

-----------------------------------

(1). آو، آب، بم، آز، آج، لب و.

(2). آج، لب: روبيل بود گوينده اينكه.

(3). آج، لب: نيكو راي.

(4). قم دگر.

(5). همه نسخه بدلها: بود.

(6). كذا در نسخه اساس، قم، بم، آج، لب: خبر، آو، آب: حبر.

(7). آو، بم، آج، لب: غايب.

(8). آو، آب، بم، آز، آج، لب: خوانند.

(9). آج، لب: بعضي.

(10). قم: راهگذريان، آو: رهگزريان

(13- 11). كذا در اساس، چاپ شعراني: جزء.

(12). همه نسخه بدلها: بعضي.

صفحه : 18

أري مرّ السّنين أخذن منّي كما أخذ السّرار من الهلال

و قال آخر:

إذا مات منهم سيّد قام سيّد فدانت له أهل القري و الكنايس

و «تا» در «سيّارة» براي مبالغت است كعلّامة و نسّابة. و گفتند: صفت موصوفي محذوف است، نحو: العصبة و الطّايفة و الفرقة و

الجماعة. إِن كُنتُم فاعِلِين َ، اگر لا بدّ اينكه بخواهي كردن.

حسن بصري را گفتند: مؤمن حسد برد! گفت: اي سبحان اللّه؟ برادران يوسف را فراموش كردي! و از اينكه جا گفتند: الأب جلّاب و الأخ سلّاب، پدر جمع كننده باشد و برادر رباينده. آنگه گفتند: به هر حال حيلتي بايد كه ميان او و پدر جدا كنيم.

آنگه گفتند: او را از پدر ببايد خواستن تا با ما به چراگاه«1» آيد، دگر باره گفتند: پدر ما را بر او استوار ندارد و او را به ما ندهد، تدبير آن است كه او را بگوييم. اوّل بيامدند و پيش او با يك ديگر كشتي گرفتند«2» و انواع بازيها از جستن و سنگ دستي«3» و سلاح بازي كردن، او گفت: هر روز به چره گاه«4» چنين كني! گفتند: از اينكه بيشتر و خوشتر، و لكن«5» تو را دل خواهد كه با ما بيايي«6» تا آن جا نظاره ما كني و تو نيز ساعتي بازي كني و او را مشوّق كردند تا او راغب شد. آنگه جمله بجمع بيامدند و پيش پدر بر پاي ايستادند- و اينكه عادت ايشان بود چون حاجتي بودي«7»- ايشان را پدر گفت«8»: چه حاجت است شما را و چه كار را آمده اي! گفتند: يا أَبانا، اي پدر ما، ما لَك َ چه بوده است تو را!- و «ما» استفهامي است- لا تَأمَنّا عَلي يُوسُف َ، كه ما را مأمون نمي داري بر يوسف، جمله قرّاء به ادغام خواندند و اشمام«9» رفع در «نون»، و ابو جعفر خواند: «لا تأمننا»«10» به جزم «نون» اوّل. و يحيي بن وثّاب«11»

-----------------------------------

(4- 1). آج، لب: چراگاه.

(2). آو، بم: گرفتن. [.....]

(3). قم: سنگ انداختن، لب:

سبك دستي.

(5). جميع نسخه بدلها: و اگر.

(6). قم بياي.

(7). آج، لب: داشتند.

(8). آو، آب، بم، آز، آج، لب: پدر ايشان را گفت.

(9). اساس: اتمام، با توجه به اتّفاق نسخه بدلها تصحيح شد.

(10). آو، آب، بم، آز، آج، لب: لا تأمننا خواند.

(11). قم: روبان. [بي نقطه]

صفحه : 19

در شاذّ«1» لا تيمّنا، علي لغة من قال من تعلم و نعلم«2». وَ إِنّا لَه ُ لَناصِحُون َ، و ما او را نصيحت گريم و بدو خير خواهيم و با او خيانت نكنيم، و النّصح ضدّ الغش ّ، و أصل او اخلاص عمل باشد از خيانت، و منه: التّوبة النّصوح، الخالصة. و نصح اخلاص«3» باشد، و منه: النصاحة للخياطة.

أَرسِله ُ مَعَنا، يوسف را با ما بفرست«4»، فردا. يَرتَع وَ يَلعَب«5»، إبن كثير و أبو عمرو إبن عامر خواندند: «نرتع و نلعب» به «نون» در هر دو فعل و كسر«6» «عين» من الارتعاء، افتعال من الرّعي، و جزم كه باشد به حذف « يا » باشد براي جواب أمر، و أهل الحجاز- إلّا المالكي ّ و العطّار عن الزّينبي ّ- خواندند به اثبات « يا » در حال وصل«7» و وقف.

و نافع خواند: «يرتع و يلعب» بالياء فيهما، حكاية عن يوسف- عليه السّلام- بفرست او را تا با ما چره كند و بازي كند، و يعقوب خواند: «نرتع و يلعب» اوّل به «نون» دوّم به « يا »، چنان كه «رتع» را اضافت با ايشان باشد كه بزرگان بودند و بازي را اضافت كردند«8» با يوسف«9» كه كودك بود. و باقي قرّا «نرتع و نلعب» به «نون» و جزم هر دو فعل من الرّتع«10» و هو الرّعي. وَ إِنّا لَه ُ لَحافِظُون َ، و ما او را

نگاه داريم. [5- پ]«11».

قال َ إِنِّي لَيَحزُنُنِي أَن تَذهَبُوا بِه ِ، گفت مرا دلتنگ بكند آن كه شما او را ببري. «أن» مع الفعل در محل ّ رفع است، علي أنّه فاعل «يحزنني»، و «ني» ضمير منصوب متّصل است، علي انّه مفعول به. وَ أَخاف ُ أَن يَأكُلَه ُ الذِّئب ُ، و ترسم كه او را گرگ بخورد، وَ أَنتُم عَنه ُ غافِلُون َ، و شما از او غافل و بي خبر«12» باشي. خلاف كردند در آن كه«13» يعقوب- عليه السّلام- چگونه گفت ايشان را كه او را گرگ بخورد و اينكه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها خواند.

(2). قم، لب، آز: قال، تعلم و نعلم، آو، بم، آج: قال يعلم و تعلم، آب: قال نعلم و نعلم.

(3). آو، آب، بم، لب، آز، آج: اصلاح.

(4). قم غدا.

(5). اساس، قم، آو، آب، بم، آز: نرتع و نلعب، با توجه به قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). قم «تا» و. [.....]

(7). بم، لب، آج: وصف.

(8). آز: كردن.

(9). قم: اضافت با يوسف- عليه السّلام- كرد.

(10). لب: من ارتع.

(11). نسخه اساس از اينكه جا يك برگ افتادگي دارد.

(12). آو، آب، لب، بم، آز، آج: بي خبر و غافل

(13). آو، آب، لب، بم، آز، آج: در آيت كه.

صفحه : 20

غيب است اگر به وحي تقرير كرد و به فرستادن«1» گوييم، از اينكه چند جواب گفته اند«2»: يكي آن كه زمين مسبعه بود و گرگ بسيار بود آن جا، براي اينكه گفت.

وجهي ديگر آن است كه بر دل او بگذشت و بر زبان او براند«3» خداي تعالي، تا وقت احتجاج و اعتلال [ايشان]«4» را دست افزار«5» نباشد. بعضي دگر گفتند: در خواب ديد كه او را گرگ خورده بود، و گفتند: در خواب ديد

كه ايشان او را ببردند و باز نياوردند و چون پرسيد كه او را كجا بردي! گفتند: او را گرگ بخورد، و گفتند: در خواب ديد كه ده گرگ گرد يوسف- عليه السّلام- در آمده بودند و او را تعرّض مي كردند و بر او حمله مي كردند«6» و يكي از آن جمله از او ذب ّ و دفع مي كرد و زمين بشكافت و يوسف به زمين فرو شد و از آن جا بر نيامد إلّا از پس سه روز. چون يعقوب اينكه خواب بديد او را از برادران نگاه مي داشت، چون استدعا كردند گفت: وَ أَخاف ُ أَن يَأكُلَه ُ الذِّئب ُ.

عبد اللّه عمر«7» روايت كرد از رسول- عليه السّلام«8»- كه او گفت مردمان را دروغ تلقين مكني«9» كه فرزندان يعقوب ندانستند كه گرگ آدمي را خورد«10» چون يعقوب بگفت: وَ أَخاف ُ أَن يَأكُلَه ُ الذِّئب ُ، ايشان«11» بياموختند و آن را دست افزار خود كردند و گفتند: فَأَكَلَه ُ الذِّئب ُ. و اينكه آن است كه در مثل گفتند: أذكرتني الطّعن و كنت ناسيا.

پدر را گفتند: لَئِن أَكَلَه ُ الذِّئب ُ، اگر چنان كه گرگ او را بخورد و ما، ده مرد«12» با او، پس ما زيانكار باشيم، و «لام» جواب قسمي مضمر است في قوله: لَئِن، و «واو» حال راست، في قوله: وَ نَحن ُ عُصبَةٌ، و إِذاً ملغاست، لوقوعه بين المبتدأ و الخبر.

فَلَمّا ذَهَبُوا بِه ِ- الآية، در كلام حذفي و اختصاري هست، تقديره: فأجابهم إلي ملتمسهم و أرسله معهم، فلمّا ذهبوا به. يعقوب- عليه السّلام- ايشان را اجابت كرد و

-----------------------------------

(1). آو، آب، لب، آز، آج: تقرير باشد به فرستادن او، بم: تقدير باشد به فرستادن او.

(2). آو، آب، لب، بم، آز، آج: جواب است.

(3).

بم: بر آمد.

(4). قم: ندارد، از آو افزوده شد.

(5). آو، لب، آج: به اقرار، آز: اقرار.

(6). لب، آج: مي بردند.

(7). آو، بم رضي اللّه عنهما. [.....]

(8). آب، آز: صلّي اللّه عليه و آله و سلّم.

(9). آو، آب، لب، بم، آز: مكن، آج: نكن.

(10). آو، آب، بم، آز، آج: آدمي خورد.

(11). آو، لب، بم، آز، آج از او.

(12). بم: ده برادر.

صفحه : 21

يوسف را با ايشان بفرستاد.

راويان اخبار گويند سدّي و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و كعب الاحبار و حسن بصري به اختلاف الفاظ و اتّفاق معاني، كه: چون برادران يوسف را از پدر بخواستند«1» به حيلت و دستان، و پدر ايشان را گفت: من ترسم كه او را گرگ بخورد، ايشان گفتند: گرگ او را چگونه بخورد؟ و نحن عصبة، و ما، ده مرد با اوايم و شمعون با ماست. و او مردي بود كه چون خشم گرفتي نعره اي بزدي«2» هيچيز«3» نبودي از حيوانات كه آواز او بشنيدي نه بيوفتادي«4»، و اگر آبستني«5» بودي بچّه بيفگندي- و يهودا در ميان ماست و او چون خشم گرفتي«6» شير را بدريدي از هم«7».

چون يعقوب- عليه السّلام- از ايشان چون«8» اينكه سخن بشنيد ساكن شد، يوسف- عليه السّلام- بيامد و پيش پدر بايستاد و گفت: اي پدر مرا با برادران بفرست، يعقوب گفت: تو را مي بايد! گفت: آري.

گفت: دستوري دادم. چون روز ديگر«9» بود، يوسف- عليه السّلام- جامه در پوشيد و كمر بر بست و قضيب به دست گرفت و بيرون شد با برادران. يعقوب- عليه السّلام- سلّه اي بگرفت و آن بندي كه ابراهيم زاد اسحاق- عليهما السّلام- در آن جا نهادي و چند گونه

طعام«10» براي يوسف در آن جا نهاد«11» و فرزندان را وصايت خير كرد به يوسف و گفت: اي فرزندان من؟ اينكه پسرك من يوسف امانت است از من به شما، از خداي بترسي و در او هيچ خيانت مكني. به خداي بر شما كه اگر گرسنه شود طعامش دهي و اگر آب خواهد«12» آبش دهي و بر او شفقت و مهرباني كني«13» و او را رها مكني و از چشم فرو مگذاري«14» و در رفتن بر او رنج منهي. گفتند: يا پدر او ما را برادر است و ما

-----------------------------------

(1). آو، آب، بم و.

(2). آو، آب، بم، لب، آز، آج و نعره زدي.

(3). همه نسخه بدلها: هيچ چيز.

(4). همه نسخه بدلها: و الّا بيفتادي.

(5). همه نسخه بدلها: آبستن.

(6). همه نسخه بدلها: گيرد.

(7). همه نسخه بدلها: شير را از هم بدرد.

(8). همه نسخه بدلها: ندارد.

(9). همه نسخه بدلها: دگر روز. [.....]

(10). همه نسخه بدلها: براي يوسف چند گونه طعام.

(11). آو، بم ببجارد، آب، آز بجارد.

(12). آج، لب: تشنه باشد.

(13). همه نسخه بدلها: به جاي آري.

(14). آو: نگزاري، آب، آز: نگزاريد.

صفحه : 22

را بر او شفقت برادران است«1» و يكي از ماست بل مفضّل است بر ما براي دوستي تو او را، يعقوب- عليه السّلام- با ايشان به صحرا پاره اي بيرون رفت و ايشان را به خداي سپرد و يوسف را در بر گرفت و بوسه بر چشم«2» داد و گفت: تو را به خداي و برادران سپردم و عهد وثيقت«3» كردم با آن كه ترسم كه تو را ضايع مي كنم و برگرديد. ايشان او را به صحرا بيرون بردند تا پدر با ايشان بود و به

چشم پدر بودند او را بر دوش گرفته بودند و اكرام مي كردند. چون پاره اي نيك برفتن و او را به بيابان فرو بردند و دور شدند از شهر، سخن بگردانيدند و او را جفا كردن«4» و زدن گرفتند، و هر گه كه برادري او را بزدي او به استعانت به ديگري شدي او نيز او را بزدي و آن طعامي كه پدر براي او ساخته بود چيزي بخوردند و چيزي به سگان دادند و او را چيزي ندادند و او را پياده مي تاختند گرسنه و تشنه«5» و مي زدند، او مي گريست و مي گفت پدر را: بي خبري كه با يوسف تو چه مي كنند؟ عند آن حال فريشتگان بگريستند«6» به رحمت بر يوسف- عليه السّلام.

اينكه حال نيك با حال«7» حسن و حسين- عليهما السّلام- ماند كه تا رسول- صلّي اللّه عليه و آله«8»- در حال حيات«9» بود براي تقرّب او ايشان را اكرام مي كردند تا آن روز كه از حظيره بني النّجّار«10» ايشان را مي آورد بر دوش گرفته، يك يك به تقرّب مي رفتند كه يكي را به ما ده، رسول- عليه السّلام- مي گفت:

نعم المطيّة انا و نعم الرّاكبان هما و أبوهما خير منهما.

چون رسول- عليه السّلام- با جوار رحمت ايزدي شد يكي را«11» به زهر بكشتند و يكي را«12» به تيغ.

چون خواستند كه او«13» را بكشند و راي ايشان بر اينكه درست شد، يهودا«14»- و او

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب: برادري است.

(2). آج، لب: بر سرو چشمش.

(3). اصل متن: شفقت، با توجّه به همه نسخه بدلها و فحواي عبارت تصحيح شد.

(4). آو، آب، آز، آج، لب: كردند.

(5). آج، لب: پياده و گرسنه و تشنه مي تاختند.

(6). آو:

بگرستند، آز: بكاء بستند.

(7). همه نسخه بدلها: ماند به حال.

(8). همه نسخه بدلها، بجز آج و لب: عليه السلام.

(9). همه نسخه بدلها: در حيات. [.....]

(10). همه نسخه بدلها رسول.

(11). همه نسخه بدلها: اينكه را.

(12). همه نسخه بدلها: و آن را.

(13). همه نسخه بدلها: يوسف را.

(14). آو، بم را، آج، لب كه.

صفحه : 23

پسر خاله يوسف بود- گفت: نه با من عهد كرده اي كه يوسف را نكشي! گفتند: بلي عهد كرده ايم اكنون چه كنيم او را! گفت: او را در چاهي افگني كه«1» رهگذر كاروان است، باشد كه از اينكه رهگذريان«2» كسي او را بر آرد.

و ذلك قوله: فَلَمّا ذَهَبُوا بِه ِ وَ أَجمَعُوا أَن يَجعَلُوه ُ، «لمّا» در جاي ظرف افتد«3» و «با» تعديت راست و «ها» ضمير يوسف است و إجماع«4» عزم باشد. يقال: أجمع علي كذا و أزمع، و عزم بمعني، و بي حرف جر نيز«5» گويند، يقال: أزمع و أجمع أن يفعل كذا. وَ أَوحَينا إِلَيه ِ، در اينكه وحي خلاف كردند، بعضي گفتند: وحي پيغامبري بود و خداي تعالي عند آن حال او را پيغامبري داد و جبرئل آمد و او را خبر داد و بشارت بآنچه«6» خواست بودن و او را تسليت داد، و بعضي دگر گفتند: القاء القلب«7» است، در دل او افگند خداي تعالي. و قول اوّل قول حسن بصري است و جماعتي مفسّران و اينكه ظاهر آيت است. و قوله: لَتُنَبِّئَنَّهُم، كه خبر دهي ايشان را به كار ايشان و آنچه با تو مي كنند. و مورد اينكه كلمه تهديد و وعيد است. وَ هُم لا يَشعُرُون َ، «واو» حال است، يعني در حالي كه ايشان ندانند. عبد اللّه عبّاس و

حسن و إبن جريج گفتند:

يعني ندانند كه او يوسف است. مجاهد و قتاده گفتند: يعني ايشان ندانند كه او را وحي آمده است. و «شعور» إدراك علم دقيق بود، مشبّه بالشّعر. و دو قول گفتند در جواب «لمّا»: يكي آن كه محذوف است و تقدير آن است كه: و لمّا ذهبوا به و أجمعوا أن يجعلوه في غيابت الجب ّ عظمت فتنتهم و كبر ما قصدوا له. و بعضي دگر گفتند: «أوحينا» جواب «لمّا» ست و «واو» صله است و التّقدير: لمّا ذهبوا به أوحينا إليه، تا جواب را بشايد«8»]«9»، چه اگر «واو» بود عطف باشد و جواب نتواند بودن، و اينكه مذهب كوفيان است. و گفتند: مانند اينكه بيت امرؤ القيس است.

فلمّا أجزنا ساحة الحي ّ و انتحي بنا بطن خبت ذي قفاف«10» عقنقل

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بر.

(2). آو: رهگزريان.

(3). همه نسخه بدلها: افتاد.

(4). بم: اجتماع.

(5). بم: جزم و نيز.

(6). آو، بم: با آنچه.

(7). آو، آج، لب: القاه في القلب، بم: القاه القلب، آب، آز: القيناه في القلب.

(8). بم: نشايد.

(9). نسخه اساس تا اينكه جا افتادگي دارد، از قم آورده شد. [.....]

(10). قم: حقاف، آج: قفاق.

صفحه : 24

و التقدير: انتحي. و قال آخر:

حتّي إذا ثملت بطونكم و رأيتم أبناءكم شبّو«1»

و قلبتم ظهر المجن ّ لنا إن ّ اللّئيم لعاجز خب ّ

التّقدير: قلبتم، و بصريان روا نمي دارند«2».

چون يوسف را به كنار چاه آوردند پيرهن«3» از او بر كردند«4»- و اينكه چاهي بود ميان اردن و مصر«5». و گفتند: تا به خانه يعقوب از آن جا سه فرسنگ بود و بر ره كاروان بود و چاهي بود تاريك و وحش«6» و سر او تنگ«7»، تنگ بود و

بن چاه فراخ«8» و براي آن كردند«9» تا بر نتواند آمدن«10». و گفتند: آب اينكه«11» چاه شور بود، و سام بن نوح كنده بود آن چاه«12» پس دستهايش ببستند و پيراهنش بكندند. گفت: اي برادران؟ پيراهن«13» با من دهي تا عورت پوش من باشد در حيات من و كفن من باشد در مماتم«14»، و دستم بگشايي تا هوام ّ زمين را از خود باز دارم. به«15» او گفتند: آن يازده ستاره را و ماه و آفتاب را كه تو را در خواب سجده مي كردند بخوان تا دستهاي تو«16» بگشايند و پيرهن«17» با تو دهند«18». آنگه رسني در ميان او بستند و او را فرو گذاشتند«19» چون به نيمه رسيد رسن ببريدند و او را در چاه افگندند. خداي تعالي از ميان آن آب سنگي بر آورد بزرگ و ليّن تا يوسف بر آن سنگ آمد و رنج«20» نرسيد او را. و در روايتي ديگر آمد كه خداي تعالي جبريل را گفت: درياب يوسف را، به يك پر زدن به زمين آمد و يوسف

-----------------------------------

(1). قم، لب: شبّوا.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: روا ندارند.

(3). قم: پيراهن، آو، بم: پرهن.

(4). قم: بركشيدند، آو، بم، آز، آج، لب: به در كردند، آب: از بر او به در كردند.

(5). آج، لب: مصر و اردن.

(6). آب، آز: وحشي، آج، لب: موحش.

(7). همه نسخه بدلها، بجز قم: سر تنگ.

(8). آو، بم، آج، لب: بن فراخ، آب، آز: بن او فراخ.

(9). آو: كردن.

(10). قم: آمد، آو، آب، آز، آج، لب: بر نتوان آمدن، بم: بر نتواند آمدند.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: آن.

(12). قم، آب، آز، آج، لب را.

(13). آو، بم، آج، لب:

پرهن. [.....]

(14). قم، آو، آز، آج، لب: ممات من.

(15). قم، آو، بم، آب، آز: او را.

(16). همه نسخه ها بجز قم: دستهايت.

(17). آو، بم، آج، لب: پرهن، آز: پيراهن.

(18). آو، بم: دهد.

(19). آو، بم: گزاشتند.

(20). قم: رنجي.

صفحه : 25

را در ميان چاه گرفت و بآساني بر آن سنگ نهاد و او را تسليت داد و احوالي كه بر سر او«1» خواست رفتن با او بگفت. چون ايشان آواز وقع او نشنيدند او را آواز دادند، او جواب داد. گفتند: او زنده است هنوز، خواستند تا او را سنگسار كنند يهودا رها نكرد و گفت: نه عهد شما با من آن است كه او را نكشي! رها كردند.

در خبر است كه: چون يوسف را- عليه السّلام- به چاه افگندند چاه تاريك بود روشن شد و آبش شور بود خوش شد و او از آن آب مي خورد، آن آب او را به جاي طعام و شراب بود، خداي تعالي فريشته اي را بفرستاد تا أنيس او شد تا مستوحش نباشد و آن بندها از او بر گرفت و پيرهني«2» از حرير بهشت فرستاد خداي تعالي تا در او پوشانيدند«3».

و روايتي ديگر آن است كه: چون ابراهيم را به آتش انداختند او را برهنه بكردند و بند بر دست و پاي او نهادند آتش بندهاي او بسوخت و جبريل آمد و پيرهني«4» از حرير بهشت بياورد و در او پوشانيد. او به ميراث به اسحاق رها كرد و اسحاق به يعقوب و يعقوب آن خواست كه به يوسف رسد در تعويذي نهاد و بر گردن او بست. آن فريشته آن تعويذ بشكافت، آن پيرهن«5» بگرفت و در او پوشانيد.

و

روايتي دگر آن است كه اينكه فريشته او را«6» بهي بياورد تا او بخورد. چون شب درآمد فريشته خواست تا برود. يوسف گفت- عليه السّلام: اگر تو بروي من تنها مانم و مستوحش شوم«7» گفت: من تو را دعايي بياموزم كه چون بخواني وحشت از تو برود.

بگو:

8» يا صريخ المستصرخين يا غوث المستغيثين يا مفرّج كرب المكروبين قد تري مكاني و تعرف حالي و لا يخفي عليك شي ء من أمري«.

يوسف- عليه السّلام- اينكه بگفت. خداي تعالي هفتاد«9» فريشته را بفرستاد تا گرد او در آمدند و او را انس

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب. با او.

(2). آو، بم، آج، لب: پرهني، آز: پيراهني.

(3). آج: پيرهني از حرير بهشت بياورد و در او پوشيد، لب: پرهني از حرير بهشت بياورد و در او پوشانيد، آو، بم، آب: پرهني از حرير بهشت فرستاد تا در پوشيد.

(5- 4). آو، بم، آج، لب: پرهن، آز: پيراهن.

(6). همه نسخه بدلها از بهشت.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(8). آج، لب برحمتك يا رب. [.....]

(9). همه نسخه بدلها هزار.

صفحه : 26

مي دادند و يهودا هر روز بيامدي و طعام و شراب بياوردي و به چاه فرو گذاشتي.

[6- ر].

چون سه روز در چاه بود روز چهارم جبرئيل آمد و گفت: تو را كه در اينكه چاه افگند! گفت: برادرانم گفت: چرا! گفت: بر من حسد كردند براي دوستي پدر مرا.

گفت: خواهي تا از اينكه چاه بر آيي«1»! گفت: آري. گفت، بگو:

2»3» « يا صانع كل ّ مصنوع، و يا جابر كل ّ كسير، و يا حاضر كل ّ ملا، و يا شاهد كل ّ نجوي، و يا قريبا غير بعيد، و يا مونس كل ّ وحيد

و يا غالبا غير مغلوب، و يا حيّا لا يموت، و يا محيي الموتي، يا لا إله إلّا أنت، اللّهم ّ إنّي أسئلك بان ّ لك الحمد لا إله إلّا أنت بديع السّموات و الإرض ذو الجلال و الإكرام أن تصلّي علي محمّد و آل محمّد و أن تجعل لي من أمري فرجا و مخرجا، و أن ترزقني« من حيث لا أحتسب«.

يوسف- عليه السّلام- اينكه كلمات بگفت خداي تعالي او را فرج داد از چاه و ملك مصر به او داد از آن جا كه او انديشه نكرد. مجاهد گفت: يوسف«4» از پدر جدا شد شش ساله بود چون با پدر رسيد چهل ساله بود.

قوله: وَ جاؤُ أَباهُم عِشاءً يَبكُون َ- الآية، در آيت محذوفي هست و آن اينكه است:

و لمّا فعلوا«5» ما أجمعوا عليه من إلقائه في الجب ّ جاءوا أباهم عشاء. چون آنچه در دل داشتند و بر آن عزم كرده بودند از آن كه او را در چاه افگنند بكردند، آمدند با نزديك«6» پدر نماز شام گريان. «أباهم» در محل نصب است به مفعول به«7». «عشاء» نصب بر ظرف است. يَبكُون َ، محل او نصب است بر حال. آن روز برفتند همه روز و يعقوب- عليه السّلام- در بند انتظار مي بود و دل مشغول تا ايشان با يوسف چه كردند.

چون ايشان يوسف را به چاه افگندند، حسن بصري گفت: در اينكه وقت او را هفده«8» سال بود و در بندگي و زندان و پادشاهي هشتاد سال بماند و بيست و سه سال ديگر بماند از آن پس، و چون فرمان يافت او را صد و بيست سال بود.

-----------------------------------

(1). بم: بر آهي.

(2). آو، بم، آب، آز، آج: و

ارزقني.

(3). بم: لا يحتسب.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم عليه السّلام.

(5). قم، آب، آز: و فعلوا، آو، بم، آج، لب: و افعلوا 6. بم، آب، آز: تا بنزديك.

(7). قم: لمفعول به، آو، بم، آب، آز، آج، لب: مفعول به.

(8). آو، بم: هوده، آب، آز: هژده.

صفحه : 27

آنگه بيامدند و بزغاله اي را بگرفتند«1» از گلّه و بكشتند و پيرهن يوسف در خون«2» آغشتند و روي با خانه نهادند. يعقوب- عليه السّلام- به سر راه آمده بود به انتظار ايشان، چون پدر را ديدند جمله به يكبار بانگ بر آوردند و گريستن گرفتند. يعقوب بدانست كه ايشان را كاري افتاده است و«3» يوسف را نديد، گفت: يوسف كجاست!

ايشان به يكبار دست بزدند و جامه ها بدريدند و خروش و ناله كردند گرفتند«4». و گفتند: إِنّا ذَهَبنا نَستَبِق ُ، ما برفتيم تا سبق بريم بر يكديگر، و قوله: «نستبق» در جاي حال است، اي مستبقين. وَ تَرَكنا يُوسُف َ عِندَ مَتاعِنا، و يوسف را بنزديك متاع و ثقل خود رها كرديم، فَأَكَلَه ُ الذِّئب ُ، گرگ او را بخورد. وَ ما أَنت َ بِمُؤمِن ٍ لَنا، تو ما را به راست گوي نداري«5» و اگر چه ما راستيگريم«6» در اينكه گفتار. و اصحاب ما به اينكه«7» آيت استدلال كردند«8» بر آن كه ايمان تصديق باشد«9» كه خداي تعالي در اينكه آيت ايمان گفت. و مراد او تصديق بود به اتّفاق. و جواب «لو» محذوف است. براي دلالت كلام بر او، و التّقدير: و لو كنّا صادقين ما صدّقتنا«10». و اهل اشارت گفتند: براي آن نماز شام آمدند تا وقت تاريك باشد، ايشان را از آن دروغ گفتن«11» شرم نيايد در سخن فرو نمانند. و

از اينكه كار«12» گفته اند: چون از كسي حاجتي خواهي به شب مخواه«13» كه حيا در چشم است و چون تاريك بود چشم نگيرد«14». و چون عذرخواهي به روز مخواه كه فرو ماني در عذر خواستن. و اينكه گريه دروغ كه ايشان مي كردند آب از همه گريه هاي براست ببرد.

شعبي گفت: زني بنزديك شريح آمد به حكومت و مي گريست و جزع مي كرد

-----------------------------------

(1). آج، لب: بزغاله اي از گلّه بگرفتند.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: در آن خون.

(3). آج، لب: پس.

(4). آو، بم: خروش كردن گرفتن، آب: خروش كردن گرفتن، آز: خروش كردند گرفتند، آج، لب: خروش كردند.

(5). بم: ما را راست نداري. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: راست گوييم.

(7). بم: با اينكه.

(8). قم: استدلال كردند بدين آيت.

(9). همه نسخه بدلها، بجز قم: بود.

(10). آو، بم، لب: صدّقنا.

(11). بم: درغ گفتن.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: و از اينكه جا.

(13). آب، آز: بخواه.

(14). قم: نبيند، آج، لب: تاريك باشد ايشان را از آن خواستن،

صفحه : 28

پس از آن كه حجت بر او متوجّه شد، يكي گفت«1»: بنگر كه اينكه مسكينه چگونه مي گريد [6- پ]

همانا مظلومه است، شريح گفت: برادران يوسف ظالم بودند و با ظلم مي گريستند و اينكه آيت بخواند. و شاعر در اينكه معني گويد«2»:

أغرك من شيخ بكاء«3» و مملقة أم اللّحية البيضاء للنّتف مطلقة

فان ّ بني يعقوب جاءوا أباهم عشاء و هم يبكون زورا و مخرقة

آنگه آن پيرهن«4» خونالود عرضه كردند و گفتند«5»: اينك پيرهن«6» او خون آلود است.

و ذلك قوله: وَ جاؤُ عَلي قَمِيصِه ِ بِدَم ٍ كَذِب ٍ، اي مكذوب فيه، و آوردند«7» بر پيرهن«8» او خوني دروغ«9». اگر گويند «دروغ» صفت قول باشد و در

خبر شود چون مخبر او بر خلاف خبر باشد، چگونه در خون استعمال فرمود! جواب گوييم كه: مراد به «كذب» مكذوب فيه است لفظ مصدر است و معني مفعول«10»، كقولهم: رجل رضا، اي مرضي، و ماء سكب، و شراب صب ّ، اي مسكوب و مصبوب، و به معني فاعل نيز استعمال كنند چنان كه: ماء غور و رجل صوم و فطر، و بر عكس اينكه مفعول گويند و مراد ايشان مصدر، يقولون: ما له معقول، أي عقل، و ماله علي هذا الأمر مجلود، اي جلد، قال الشاعر:

حتّي إذا لم يتركوا لعظامه«11» لحما و لا لفؤاده معقولا

و قال آخر:

قد و الّذي«12» سمك السّماء بقدره«13» بلغ العزاء و أدرك المجلود

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب كه.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: گفته.

(3). بم، آج: يكاف.

(4). آو، آب، آز: پيراهن، بم: پراهن.

(5). آو، بم: گفتن. [.....]

(6). آو، بم: پراهن.

(7). آو، بم: آوردن.

(8). آو، بم: پرهن.

(9). آب، آز: خونين به دروغ، آج، لب: به خون دروغ.

(10). اساس به، كه با توجه به معني و نسخه بدلها زائد مي نمود.

(11). يتركوا العظامه، با توجّه به معني به قياس قم و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: قدر الّذي.

(13). آج، لب: بقدرته: آو، بم: بقدرة.

صفحه : 29

و فرّاء گفت و ديگر نحويان كه: بدم كذبا، به نصب«1» روا باشد«2» در نحو جز كه نخوانده اند و نصب او بر مصدري«3» باشد محذوف الفعل، كانّه قال: بدم كذبوا فيه كذبا، و روا بود كه نصب او بر تمييز«4» بود، و براي آن دروغ گفت آن را كه آن، خون«5» يوسف نبود خون بزغاله بود. يعقوب- عليه السّلام- پيرهن«6» به دست

گرفت و گفت: چه حليم گرگي بود«7» كه يوسف را بدريد«8» و پيرهنش«9» نيازرد«10» و ندريد«11»؟ ايشان فرو- ماندند. گفتند«12»: لا، بل قتله اللّصوص، بل دزدان او را بكشتند. گفت: اي سبحان اللّه؟ دزدان او را بكشتند و پيرهن او«13» رها كردند و حاجت ايشان به پيرهن«14» بود نه به كشتن او؟ و گفته اند در پيرهن«15» يوسف سه آيت بود: يكي اينكه روز كه بياوردند خونالود و يعقوب از آن جا بدانست كه دروغ مي گويند. دوم آن جا كه زليخا در او آويخت و پيرهن«16» او بدريد از پس«17» و سه ام«18» آن روز كه بياوردند و بر روي«19» يعقوب فگندند«20» او بينا شد، آنگه پيرهن«21» بستد و بر سر و چشم نهاد و ببوييد«22» و نعره اي بزد و بيوفتاد«23» و هوش از او برفت. روز ديگر«24» كه با چره گاه«25» رفتند گفتند: ديدي كه پدر ما را چگونه«26» خجل و دروغزن كرد«27»! تدبير آن است كه برويم و يوسف را از«28» چاه بر آريم و پاره پاره كنيم و استخانهاي«29» او با پيش«30» پدر بريم تا قول ما راست شود.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: نصب.

(2). قم: بود.

(3). آج، لب: مصدر.

(4). آج، لب: تميز.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: كه خون. (16- 15- 14- 9- 6). آو، بم، آج، لب: پرهن. [.....]

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: بوده.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: بدريده.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: نيازرده: قم: نيازارد.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: ندريده.

(12). بم: گفتن.

(13). آو، بم، آج، لب: پراهنش.

(17). همه نسخه بدلها بجز قم پشت.

(18). آو، آج، لب: سيوم، بم، آب: سيم.

(19). آج، لب: در روي.

(20). همه نسخه بدلها: افگندند.

(21).

بم: پراهن، آز، آب: پيراهن، آج، لب: پرهن.

(22). همه نسخه بدلها بجز قم: ببوسيد.

(23). همه نسخه بدلها بجز قم: بيفتاد.

(24). آو، آب، آز: روزي ديگر، آج، لب: روزي دگر. [.....]

(25). همه نسخه بدلها بجز قم: چراگاه.

(26). همه نسخه بدلها بجز قم: چون.

(27). همه نسخه بدلها بجز قم: دروغزن و خجل كرد. 28. همه نسخه بدلها بجز قم آن.

(29). همه نسخه بدلها: استخوانهاي. 30. آب، بم، آج، لب: او پيش.

صفحه : 30

يهودا گفت: نه«1»، با من عهد كرده اي كه يوسف را نكشي، و ايشان را از آن منع كرد. نماز شام چون با خانه«2» شدند، پدر گفت ايشان را: اگر چنان است كه راست مي گويي اينكه گرگ كه او را بخورد بگيري و پيش من آري. ايشان برفتند و چوب و رسن بر گرفتند«3» و به صحرا شدند و گرگي را بگرفتند و دست و پاي«4» ببستند و پيش يعقوب آوردند و بيفگندند. يعقوب- عليه السّلام- گفت: دست و پاي او بگشايي، او را بگشادند«5»، يعقوب«6» گفت: اي گرگ بياي، او بيامد و پيش يعقوب بايستاد، يعقوب گفت: اي گرگ شرم نداري كه فرزند مرا و ميوه دل مرا و روشنايي چشم مرا بخوري«7»! گرگ به آواز آمد و گفت:

لا، و حق ّ شيبتك يا نبي ّ اللّه ما أكلت لك ولدا و ان ّ لحومكم و دماءكم، معاشر الانبياء محرّمة علينا و إنّي لمظلوم مكذوب علي ّ و إنّي غريب في بلاد مصر،

به حق ّ شيبت تو كه من فرزند تو را نخوردم [7- ر]

و گوشت و خون شما كه پيغامبراني«8» بر ما حرام است و من مظلومم و دروغ بر من نهاده اند و من بدين«9» زمين غريبم.

گفت: براي چه به اينكه زمين آمده اي! گفت: مرا اينكه جا خويشان اند به زيارت ايشان آمده بودم، اينكه پسران تو مرا بگرفتند و ببستند و پيش تو آوردند و اينكه دروغ بر من نهادند.

عند آن يعقوب گفت: بَل سَوَّلَت لَكُم أَنفُسُكُم أَمراً، «تسويل» تزيين نفس باشد كاري«10» كه نيكو نباشد، علي قول قتاده. و گفته اند: تقرير المعني في النّفس باشد. گفت: «بل»، و اينكه كلمه إضراب را باشد و اعراض را از كلامي به كلامي ديگر. سَوَّلَت لَكُم أَنفُسُكُم، نفس شما اينكه كار بياراست در چشم شما. فَصَبرٌ جَمِيل ٌ، أي صبري صبر جميل، أو شأني«11» صبر جميل، مرفوع است بر خبر مبتداي محذوف، كار من امروز و شأن من صبري است نكو«12». و صبر نكو«13» آن باشد كه در

-----------------------------------

(1). بم كه.

(2). آج، لب: به خانه.

(3). آو، بم: بر گرفتن.

(4). آج، لب: پايش.

(5). آو، بم، آب، آز: بگشادند او را.

(6). آج، لب او را.

(7). بم، آج، لب: بخوردي.

(8). آو، بم، آب، آز: گروه پيغامبران. [.....]

(9). همه نسخه بدلها: در اينكه.

(10). آو، بم، آج، لب: به كاري.

(11). آو، بم، آب، آز: شأن.

(13- 12). همه نسخه بدلها بجز قم: نيكو.

صفحه : 31

خلال آن جزعي«1» نباشد. وَ اللّه ُ المُستَعان ُ، و خداي است كه از او ياري«2» خواهند و به او«3» استعانت كنند بر آنچه شما وصف مي كني، يعني من به خداي استعانت مي كنم و ياري مي خواهم از او.

قوله: وَ جاءَت سَيّارَةٌ- الآية، يوسف- عليه السّلام- سه روز در آن چاه بماند، روز چهارم كارواني مي گذشت آن جا از مدين مي آمدند«4» و به مصر مي شدند«5» به تجارت از جادّه راه بگرديده بودند بنزديك اينكه چاه فرود آمدند و اينكه

چاه بر جادّه راه نبود، مردي را بفرستادند از عرب از بلاد مدين نام او مالك بن الذّعر«6» تا آب آرد براي ايشان، او به كنار«7» چاه آمد و دلو فرو گذاشت«8» تا آب بر كشد. يوسف- عليه السّلام- دست در رسن زد و از چاه بر آمد مرد آب كش نگاه كرد كودكي را ديد، من اجمل«9» اهل زمانه.

و ذلك قوله تعالي: وَ جاءَت سَيّارَةٌ، صفت موصوفي محذوف است، اي رفقة سيّارة، فعّالة من السّير. و روا بود كه «ها»«10» براي مبالغت باشد كه داب و عادت كاروان رفتن باشد. فَأَرسَلُوا وارِدَهُم، حق تعالي گفت: كارواني به آن جا رسيدند وارد ايشان را بفرستادند، و وارد آن كس باشد كه به آب آيد، يقال: ورد«11» الماء، إذا أتاه، و صدر عنه إذا رجع عنه، و رائد گويند آن را كه از پيش بيايد به طلب آب و گياه.

فَأَدلي دَلوَه ُ، اي أرسلها، و دلّاها«12» إذا أخرجها و نزعها، و دلّاها«13» لتكثير الفعل. و دلو آلت سقي باشد و فعل از او بر گرفته اند. قال َ يا بُشري«14»، در كلام حذفي و اختصاري هست و التقدير: فأدلي دلوه فتعلّق يوسف بالحبل و خرج من البئر فلمّا راه الوارد قال: يا بشراي«15»، أهل كوفه خواندند: « يا بشري» بي « يا » علي وزن فعلي من

-----------------------------------

(1). آج، لب: جزع.

(2). آو، بم، آج، لب: ياوري.

(3). آو، بم: وي را و، آج، لب: و بر او.

(4). آو، بم، آج، لب: مي آمد.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: مي رفتند.

(6). آو، بم، آب، آز: الزّعر، آج، لب: الزّعير.

(7). آو، آب، آز: به كناره.

(8). آو: فرو گذاشت.

(9). بم: اجل ّ.

(10). آب: تا. [.....]

(11). اساس: اورد،

با توجّه به قم و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(12). آب، بم: دلالها.

(13). بم، آز: دلالها.

(15- 14). بم، آب، آز، آج، لب: بشري.

صفحه : 32

غير اضافة إلي « يا » لمتكلّم«1»، و باقي قرّا خواندند: يا بشراي«2»، به «الف» و « يا » علي الاضافة إلي « يا » لمتكلّم«3»، كقولهم: هواي و عصاي. آنگه در معني او دو قول گفتند: قتادة و سدّي گفتند: معني آن است كه: اي بشارت من، يعني بشارتي است مرا اينكه«4»، كانّه نادي بشارته، پنداري مژده و بشارت خود را مي بخواند. و شايد كه « يا » در«5» اسمي محذوف شده باشد كأنّه قال: يا هذا و يا صاح بشراي. و التقدير: هذا بشراي، أي هذا الغلام أو هذه الحال بشراي«6»، چنان كه: يا عافاك اللّه، و مانند اينكه.

و قول دوّم آن است كه «بشري»«7» نام رفيق او باشد، او را ندا كرد گفت: يا بشراي، بمثابت قولهم: يا صاحبي. و بر قراءت كوفيان يا بشري، يعني يا فلان، هذا غُلام ٌ، اينكه كودكي است وَ أَسَرُّوه ُ بِضاعَةً، و او را پنهان كردند براي بضاعت.

در او دو قول گفتند: يكي آن كه اينان كه آب مي كشيدند پنهان كردند او را از ديگران تا طمع نصيب نكنند. و قول ديگر«8» آن است [7- پ]

كه برادران كار او پنهان كردند و نگفتند او برادر ماست، و قول اوّل درست تر است، لقوله: «بضاعة» يعني أعدّوه بضاعة، و نصب او بر مفعول له باشد. و روا بود كه تمييز بود و روا بود كه حال بود«9» علي تأويل«10»: و أعدّوه بضاعة، و البضاعة، القطعة من المال يتّجر بها، و اشتقاقه من البضع

و هو القطع و البضعة من اللّحم، القطعة منه، و البضع ما بين الثلاثة الي العشرة، و ما بين العقدين«11» فهو بضع. و نيش را مبضع براي آن گويند كه به آن رگ زنند آلت قطع باشد. بعضي دگر گفتند: معني آن است كه كار او پوشيده كردند. و گفتند:

اينكه غلام بضاعتي است كه اهل اينكه آب به ما داده اند تا براي ايشان بفروشيم. آنگه حق تعالي گفت بر سبيل تهديد و وعيد كه آن حال پوشيده نماند بر خداي تعالي و او عالم است به آنچه ايشان كردند«12».

-----------------------------------

(3- 1). همه نسخه بدلها: يا المتكلّم.

(2). آز: بشري اي، آج: بشرا.

(4). آج، لب: معني آن است كه بشارت است مرا.

(5). بم: ياد را.

(6). بم، آج، لب: بشري.

(7). آو، بم، آب، آز: بشراي.

(8). آج، لب: دگر.

(9). آب، آز: حال تمييز بود.

(10). بم: تقدير، آج، لب: تقدير تأويل.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: العقدتين. [.....]

(12). بم: كردن.

صفحه : 33

وَ شَرَوه ُ بِثَمَن ٍ بَخس ٍ، اي باعوه. بر دگر روز يهودا به سر چاه آمد بر عادت و طعام بياورد تا يوسف را طعام دهد، آواز داد. يوسف جواب نداد و در چاه نبود. بيامد به طلب او، آن كاروان را ديد و يوسف در ميان ايشان بنزديك مالك ذعر«1». برادران را خبر داد، بيامدند و مالك را گفتند: اينكه غلام ماست از ما گريخته است. مالك گفت: اگر خواهي«2» با شما دهم او را و اگر خواهي«3» بخرم از شما. گفتند: نخواهيم او«4» را كه با ما دهي، بخر او را تا بفروشيم و لكن«5» اينكه غلامي است دزد و گريزنده و ما اينكه را به اينكه عيب مي فروشيم.

مالك گفت: با اينكه«6» عيبها به چند مي دهي«7»!

گفتند! به چندان كه تو مي خواهي، به شرط آن كه او را از اينكه ولايت ببري تا با نزديك«8» ما نيايد. گفت: آخر به چند بفروشي«9» اينكه را! گفتند: بر حكم تو، و ذلك قوله: وَ شَرَوه ُ، بفروختند او را، يعني برادران. و «شري» هم بيع باشد و فروختن و هم خريدن و منه قوله: وَ لَبِئس َ ما شَرَوا بِه ِ أَنفُسَهُم«10» ...، اي باعوها«11»، و قال الشّاعر:

و شربت بردا ليتني من بعد برد كنت هامة«12»

بِثَمَن ٍ بَخس ٍ، اي باخس، و هو من«13» باب رجل صوم و عدل، به بهاي اندك، آنگه آن را شرح داد كه: درمي چند شمرده بود، و در عدد و مبلغ آن علما خلاف كردند:

عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و قتاده و سدّي گفتند: بيست درم بود، مجاهد گفت:

بيست و دو درم بود، عكرمه گفت: چهل درم بود، و بعضي دگر گفتند: هژده«14» درم بود، بعضي اهل معاني گفتند: زير ده درم بود براي آن كه «دراهم» آن را گويند زير ده باشد تا به ده، چون بر ده بيفزايد درهما گويند. آن درمها بستدند و با يك ديگر

-----------------------------------

(1). قم، لب: مالك بن ذعر، آب، آز: مالك بن زعر، آج: مالك بن زعير، آو، بم: مالك بن زعرا، آج، لب آمد و.

(3- 2). آب، آج، لب: خواهيد.

(4). آج، لب: كه او را.

(5). آج، لب: و ليكن.

(6). آب، آز، آج، لب: به اينكه.

(7). آب، آز، آج، لب: مي دهيد.

(8). آج: بنزديك: لب: نزديك.

(9). آو، بم: فروشي، آب، آز: فروشيد، آج، لب: مي فروشي.

(10). سورة بقره (2) آيه 102.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: باعوا.

(12). بم،

آب، آز: هامد.

(13). آج، لب: ندارد.

(14). آو، بم: هيژده، آج: هشتده، لب: هيجده. [.....]

صفحه : 34

ببخشيدند. يوسف- عليه السّلام- مي نگريد«1» و نيارست گفتن كه خلاف آن است كه ايشان مي گويند كه از كشتن مي ترسيد. و براي اينكه او را به اينكه بهاي اندك بفروختند«2» كه ايشان از جمله زاهدان بودند در او، يعني ايشان را به او رغبت نبود، يقال: زهد في كذا، إذا رغب عنه و لم يرده، و زاهد را براي اينكه«3» خوانند كه در دنيا و مال دنيا رغبت نكنند«4».

و در خبر مي آيد كه يوسف- عليه السّلام- يك روز در آينه نگريد جمال او او را به عجب«5» آورد، گفت: اگر من بنده اي بودمي بهاي من كس ندانستي كه چند است، امتحان كردند او را و بهاي او به او نمودند درمي چند شمرده.

و في قوله: مَعدُودَةٍ دو قول گفتند: يكي آن كه عادت نبود كه درم سنجند، به عدد شمردندي و هنوز در بعضي شهرها چنين است«6»- و قولي دگر آن«7» كه «معدودة» كنايت است از قلّت و حقارت چنان كه أَيّاماً مَعدُودات ٍ«8» در باب روزه، و كذلك قوله حكاية عن اليهود: وَ قالُوا لَن تَمَسَّنَا النّارُ إِلّا أَيّاماً مَعدُودَةً ...«9» آنگه«10» كاروان از آن جا بار بر گرفت و برادران يوسف با ايشان مي رفتند [8- ر]

و مي گفتند اينكه غلام را نگاه داري كه اينكه غلامي گريزنده دزد«11» دروغزن است و ما اينكه را به اينكه عيبها فروخته ايم. مالك او را بر شتري نشاند و روي به مصر نهادند و ره ايشان بر گور مادر يوسف بود- راحيل- يوسف چون از دور گور مادر بديد خويشتن از شتر به

زير افگند«12» و به سر گور مادر آمد و زيارت كرد و بگريست و مي گفت: اي مادر اگر هيچ تواني سر از خاك بردار و بنگر كه با فرزند تو چه معامله كردند«13»، و آنچه با او كرده بودند از سر دل تنگي در آن گور مي گفت: اي مادر بي خبري كه برادران بي رحمت«14» مرا از پدر

-----------------------------------

(1). آج، لب: مي نگريست.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: فروختند.

(3). همه نسخه بدلها زاهد.

(4). قم، آو، بم، آب، آز: نكند.

(5). بم، آج، لب: تعجّب.

(6). بعضي نسخه بدلها و از آن جمله: بم، آج، لب، در اينكه جا قدري مغشوش است.

(7). همه نسخه بدلها است.

(8). سوره بقره (2) آيه 184.

(9). سوره بقره (2) آيه 80.

(10). آو، بم، آب، آز، لب: آنگاه آن.

(11). آج، لب: دزد و گريزنده و.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: در افگند.

(13). بم: كردن.

(14). بم: بي حرمت، آج، لب: بي رحم. [.....]

صفحه : 35

جدا كردند و در چاه افگندند و روي من به تپنچه«1» سياه كردند و مرا در بيابان سنگسار كردند و در «من يزيد» چنان كه بندگان را فروشند، بفروختند و چنان كه اسيران را از شهري به شهري«2» برند بر شتر«3» مرا مي برند«4».

كعب الاحبار گويد: چون يوسف اينكه مي گفت از پس پشت او هاتفي آواز داد:

وَ اصبِر وَ ما صَبرُك َ إِلّا بِاللّه ِ«5». مالك ذعر«6» باز نگريد او را بر شتر نديد، گفت:

آه«7»؟ آن كه گفتند اينكه غلام گريزنده است، راست گفتند. آنگه در كاروان افتاد و بانگ مي كرد و يوسف را طلب مي كرد و مي گفت: اينكه غلام را كه بخريدم بگريخت و با خانه اهل خود رفت. آنگه در آن ميانه طلب كردن

برسيدند«8» او را ديدند بر سر آن گور، آمدند و او را بگرفتند و بزدند و گفتند: ما را باور نبود از آنچه ما را گفتند كه تو گريزنده اي تا بديديم تو را كه بگريختي. او گفت: من نگريختم و لكن اينكه گور مادر من است چون بديدم خواستم تا آن را زيارتي كنم«9». باورش نداشتند و بندي گران بياوردند و بر پاي او نهادند و او را بر شتر نشاندند و به مصر آوردند«10».

مالك ذعر«11» گفت: ما به هيچ منزل فرود نيامديم و الّا بركت او بر من و رحل من و مال من پديد آمد، و به بامداد و شبانگاه مي شنيدم كه فريشتگان بر او سلام مي كردند، آواز ايشان مي شنيدم و شخصان«12» نمي ديدم، و تا در راه بوديم هر روز ابري سپيد بيامدي و بر بالاي سر او بايستادي و او را سايه مي كردي. چون برفتي با او برفتي و چون بايستادي با او بايستادي.

چون در شهر آمدند مالك ذعر او را به گرماوه برد و برآورد و جامه اي نو كرد

-----------------------------------

(1). آج، لب: طپانچه.

(2). آو، آب، آز، آج، لب: از شهر به شهري، بم: از شهر به شهر.

(3). همه نسخه بدلها: ندارد.

(4). لب: مي بردند.

(5). سوره نحل (16) آيه 127.

(6). قم: مالك به ذعر، آو، بم، آب، آز، آج، لب: مالك زعر.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(8). آو، آب، آز: در آن ميان برسيدند، بم، آج، لب: در آن ميان پرسيدند.

(9). آج، لب: خواستم كه زيارت كنم آن را.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: بردند.

(11). بم، آب، آز، آج، لب: زعر.

(12). قم: شخص شان، ديگر نسخه بدلها: شخصشان.

صفحه : 36

براي او و او

از شكلي«1» به شكلي«2» دگر شد. او را به بازار آورد و عرض كرد بر بيع.

مردي او را بخريد كه خزينه دار ملك«3» بود و او را لقب عزيز بود و نام قطفير، و گفته اند: اظفر بن رحيب. و ملك مصر در آن روزگار الريّان«4» بن الوليد بن ثروان بن اراشة بن عمرو بن عملان بن لاوذ بن سام بن نوح بود. و گفته اند: اينكه پادشاه به يوسف ايمان آورد و اينكه ملك پيش از يوسف«5» فرمان يافت.«6» از پس او پادشاهي به قابوس بن مصعب افتاد و يوسف- عليه السّلام- او را به اسلام دعوت كرد، ابا كرد و ايمان نياورد.

عبد اللّه عبّاس گفت: چون كاروان به مصر رسيد اينكه قطفير به استقبال كاروان رفت و يوسف را به بيست دينار و جفتي نعلين و دو پاره كمان بخريد. وهب منبّه گفت: چون يوسف را در بازار آوردند و بر بيع عرض كردند، چشمها در او متحيّر بماند كه مانند او به جمال نديده بودند، در بهاي او زيادت مي كردند«7» تا بهاي او به آن جا رسيد كه گفتند«8»: او را برابر به زر بردارند و به سيم و به مشك و به حرير به اينكه چهار جنس او را برابر برداشتند. و قطفير العزيز او را بخريد و به خانه برد، و زني داشت نام او فكا بنت ينوس«9»، او را گفت: آنچه خداي تعالي از او حكايت كرد:

وَ قال َ الَّذِي اشتَراه ُ مِن مِصرَ لِامرَأَتِه ِ أَكرِمِي [8- پ]

مَثواه ُ عَسي أَن يَنفَعَنا أَو نَتَّخِذَه ُ وَلَداً، گفت اينكه را نكو دار كه ما را در اينكه«10» خيري و نفعي باشد يا اينكه را فرزند«11»

گيريم كه ما فرزند نداريم. و ذلك قوله تعالي: وَ قال َ الَّذِي اشتَراه ُ.

چون عزيز او را بخريد و با خانه«12» برد، زنش را گفت: أَكرِمِي مَثواه ُ، اينكه را گرامي دار و مقام او جاي نيكو باز كن. و المثوي، المقام، من قولهم: ثوي بالمكان إذا أقام به، و قال:«13»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: شكل.

(2). آو، بم، آز: به شكل. [.....]

(3). بم ملك.

(4). آج، لب: الوليد بن الرّيّان.

(5). آج، لب: آن.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم و.

(7). همه نسخه بدلها و مي فزودند.

(8). بم، آج، لب: گفت.

(9). آب، آز: ببوس.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: از اينكه.

(11). قم: تا اينكه فرزند، آو، بم، آب: اينكه را به فرزند، آج، لب: اينكه را به فرزندي.

(12). آج، لب: به خانه.

(13). قم الشاعر.

صفحه : 37

رب ّ ثاو يمل ّ منه الثّواء و الثّاوي، المقيم، و الثّوي، المقام. و «عسي» كلمتي است كه براي مقاربت دارند، و فيها طمع و اشفاق، طمع در آن كه باشد، و اشفاق از آن كه«1» نباشد، كه باشد كه ما را از اينكه سود بود، و انّما براي آن گفت كه در فراست او مي ديد. و عبد اللّه مسعود گفت، سه كس فراست نكو كردند: يكي عزيز چون زن را گفت در حق ّ يوسف:

أَكرِمِي مَثواه ُ عَسي أَن يَنفَعَنا. و ديگر، دختر شعيب چون پدر را گفت«2»: يا أَبَت ِ استَأجِره ُ«3» ... و أبو بكر«4» آنگاه كه عمر بن الخطّاب«5» را خليفه كرد.

أَو نَتَّخِذَه ُ وَلَداً، يا «6» باشد كه او را فرزند گيريم، كه ايشان را فرزند نبود.

آنگه حق تعالي گفت: وَ كَذلِك َ مَكَّنّا لِيُوسُف َ فِي الأَرض ِ، و ما همچنين تمكين كرديم يوسف را در زمين. گفتند:

وجه تشبيه در «كاف» آن است كه چنان كه عزيز او را ممكّن كرد و مملّك بر اسباب«7» خود، پس از آن كه او را به بها بخريد، ما او را به اسباب توفيق تمكين داديم تا از اينكه چاهش«8» به سر گاه برآوريم. وَ لِنُعَلِّمَه ُ مِن تَأوِيل ِ الأَحادِيث ِ، اينكه «لام» معطوف است علي تقدير قوله: دبّرنا ذلك لتمكينه، وَ لِنُعَلِّمَه ُ مِن تَأوِيل ِ الأَحادِيث ِ، و مراد به تأويل احاديث«9» تعبير خواب است. وَ اللّه ُ غالِب ٌ عَلي أَمرِه ِ، و خداي- جل ّ جلاله«10»- غالب است بر كارش، مغلوب نيست، كس او را غلبه نتواند كردن. و در «ها» كه ضمير مجرور است، في أمره، خلاف كردند كه راجع با كيست«11»: بعضي گفتند، راجع است با نام خداي تعالي، و بعضي گفتند: راجع است با يوسف. و مرجع غلبه و غالبي«12» راجع است با قادري.

وَ لكِن َّ أَكثَرَ النّاس ِ لا يَعلَمُون َ، و لكن بيشتر مردمان ندانند.

-----------------------------------

(1). قم: در آن كه.

(2). آب، آز در حق ّ موسي.

(3). سوره قصص (28) آيه 26. [.....]

(4). بم رضي الله عنه، آب: و ديگر أبو بكر.

(5). قم رضي الله عنهما: بم رضي الله عنه.

(6). آج، لب: تا.

(7). آو، بم، آب، آز: مملّك اسباب.

(8). آج، لب: چاه.

(9). آج: ندارد.

(10). همه نسخه بدلها: تعالي.

(11). آب: راجع است با كيست، آج: راجع كيست.

(12). آج: غالبا.

صفحه : 38

قوله تعالي:

لا أَن رَأي بُرهان َ رَبِّه ِ كَذلِك َ لِنَصرِف َ عَنه ُ السُّوءَ وَ الفَحشاءَ إِنَّه ُ مِن عِبادِنَا المُخلَصِين َ (24) وَ استَبَقَا الباب َ وَ قَدَّت قَمِيصَه ُ مِن دُبُرٍ وَ أَلفَيا سَيِّدَها لَدَي الباب ِ قالَت ما جَزاءُ مَن أَرادَ بِأَهلِك َ سُوءاً إِلاّ أَن يُسجَن َ أَو عَذاب ٌ أَلِيم ٌ (25) قال َ هِي َ راوَدَتنِي عَن نَفسِي وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِن أَهلِها إِن كان َ قَمِيصُه ُ قُدَّ مِن قُبُل ٍ فَصَدَقَت وَ هُوَ مِن َ الكاذِبِين َ (26)

وَ إِن كان َ قَمِيصُه ُ قُدَّ مِن دُبُرٍ فَكَذَبَت وَ هُوَ مِن َ الصّادِقِين َ (27) فَلَمّا رَأي قَمِيصَه ُ قُدَّ مِن دُبُرٍ قال َ إِنَّه ُ مِن كَيدِكُن َّ إِن َّ كَيدَكُن َّ عَظِيم ٌ (28) يُوسُف ُ أَعرِض عَن هذا وَ استَغفِرِي لِذَنبِك ِ إِنَّك ِ كُنت ِ مِن َ الخاطِئِين َ (29) وَ قال َ نِسوَةٌ فِي المَدِينَةِ امرَأَت ُ العَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَن نَفسِه ِ قَد شَغَفَها حُبًّا إِنّا لَنَراها فِي ضَلال ٍ مُبِين ٍ (30) فَلَمّا سَمِعَت بِمَكرِهِن َّ أَرسَلَت إِلَيهِن َّ وَ أَعتَدَت لَهُن َّ مُتَّكَأً وَ آتَت كُل َّ واحِدَةٍ مِنهُن َّ سِكِّيناً وَ قالَت ِ اخرُج عَلَيهِن َّ فَلَمّا رَأَينَه ُ أَكبَرنَه ُ وَ قَطَّعن َ أَيدِيَهُن َّ وَ قُلن َ حاش َ لِلّه ِ ما هذا بَشَراً إِن هذا إِلاّ مَلَك ٌ كَرِيم ٌ (31)

قالَت فَذلِكُن َّ الَّذِي لُمتُنَّنِي فِيه ِ وَ لَقَد راوَدتُه ُ عَن نَفسِه ِ فَاستَعصَم َ وَ لَئِن لَم يَفعَل ما آمُرُه ُ لَيُسجَنَن َّ وَ لَيَكُوناً مِن َ الصّاغِرِين َ (32) قال َ رَب ِّ السِّجن ُ أَحَب ُّ إِلَي َّ مِمّا يَدعُونَنِي إِلَيه ِ وَ إِلاّ تَصرِف عَنِّي كَيدَهُن َّ أَصب ُ إِلَيهِن َّ وَ أَكُن مِن َ الجاهِلِين َ (33) فَاستَجاب َ لَه ُ رَبُّه ُ فَصَرَف َ عَنه ُ كَيدَهُن َّ إِنَّه ُ هُوَ السَّمِيع ُ العَلِيم ُ (34) ثُم َّ بَدا لَهُم مِن بَعدِ ما رَأَوُا الآيات ِ لَيَسجُنُنَّه ُ حَتّي حِين ٍ (35) وَ دَخَل َ مَعَه ُ السِّجن َ فَتَيان ِ قال َ أَحَدُهُما إِنِّي أَرانِي أَعصِرُ خَمراً وَ قال َ الآخَرُ إِنِّي أَرانِي أَحمِل ُ فَوق َ رَأسِي خُبزاً تَأكُل ُ الطَّيرُ مِنه ُ نَبِّئنا بِتَأوِيلِه ِ إِنّا نَراك َ مِن َ المُحسِنِين َ

(36)

قال َ لا يَأتِيكُما طَعام ٌ تُرزَقانِه ِ إِلاّ نَبَّأتُكُما بِتَأوِيلِه ِ قَبل َ أَن يَأتِيَكُما ذلِكُما مِمّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكت ُ مِلَّةَ قَوم ٍ لا يُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ هُم بِالآخِرَةِ هُم كافِرُون َ (37) وَ اتَّبَعت ُ مِلَّةَ آبائِي إِبراهِيم َ وَ إِسحاق َ وَ يَعقُوب َ ما كان َ لَنا أَن نُشرِك َ بِاللّه ِ مِن شَي ءٍ ذلِك َ مِن فَضل ِ اللّه ِ عَلَينا وَ عَلَي النّاس ِ وَ لكِن َّ أَكثَرَ النّاس ِ لا يَشكُرُون َ (38) يا صاحِبَي ِ السِّجن ِ أَ أَرباب ٌ مُتَفَرِّقُون َ خَيرٌ أَم ِ اللّه ُ الواحِدُ القَهّارُ (39) ما تَعبُدُون َ مِن دُونِه ِ إِلاّ أَسماءً سَمَّيتُمُوها أَنتُم وَ آباؤُكُم ما أَنزَل َ اللّه ُ بِها مِن سُلطان ٍ إِن ِ الحُكم ُ إِلاّ لِلّه ِ أَمَرَ أَلاّ تَعبُدُوا إِلاّ إِيّاه ُ ذلِك َ الدِّين ُ القَيِّم ُ وَ لكِن َّ أَكثَرَ النّاس ِ لا يَعلَمُون َ (40) يا صاحِبَي ِ السِّجن ِ أَمّا أَحَدُكُما فَيَسقِي رَبَّه ُ خَمراً وَ أَمَّا الآخَرُ فَيُصلَب ُ فَتَأكُل ُ الطَّيرُ مِن رَأسِه ِ قُضِي َ الأَمرُ الَّذِي فِيه ِ تَستَفتِيان ِ (41)

وَ قال َ لِلَّذِي ظَن َّ أَنَّه ُ ناج ٍ مِنهُمَا اذكُرنِي عِندَ رَبِّك َ فَأَنساه ُ الشَّيطان ُ ذِكرَ رَبِّه ِ فَلَبِث َ فِي السِّجن ِ بِضع َ سِنِين َ (42)

به اهل تو بدي! الّا آن كه در زندان كنند او را، يا عذابي دردناك.

گفت: او فريفت مرا از خود«14»، و گوايي«15» داد

-----------------------------------

(1). قم، آو، بم، آج، لب: همچنين.

(2). قم: آج، لب: پاداش.

(3). آج، لب: خانه اش.

(4). قم: فراتر آي، آو، بم، آج، لب: بيا.

(5). قم، آو، بم: ظالمان، آج، لب: ستمكاران. [.....]

(6). قم: همچنين، آو، بم، آج، لب: چنين.

(8- 7). قم: خالص كرده ماست، آو، بم، آج، لب: خاص ّ من است.

(9). آج، لب: بدويد.

(10). آو، بم، لب: پراهن، آج، پيراهن.

(11). آو، بم، آج، لب: خداوند.

(12). آو، بم، آج، لب: چه باشد.

(13). قم: جزاي آن كس، آو، بم، آج، لب: جزاي آن كه.

(14). آو، بم، آج، لب: از تن من.

(15). آو، بم، آج، لب: گواهي.

صفحه : 39

گوايي«1» از اهل زن اگر پيرهن«2» او دريده شده است از پيش زن راست گفت و مرد از جمله دروغزنان است.

و اگر پيرهن«3» او دريده شده است از پس، زن دروغ گفت، و او از راستيگران«4» است.

چون بديد پيرهن«5» او كه دريده بود از پس، گفت: اينكه از كيد شما«6» ست كه كيد شما بزرگ است.

اي يوسف بگرد از اينكه و آمرزش خواه اي زن براي گناهت كه تو از جمله گناهكاراني.

گفتند زناني در شهر، زن عزيز مي فريبد غلامش را از نفس او غلبه كرد او را دوستي ما مي بينيم او را در گمراهي روشن.

چون بشنيد مكر ايشان، بفرستاد به ايشان و بساخت براي ايشان تكيه گاهي و بداد هر يكي را از ايشان، كاردي و گفت: برون شو«7» بر ايشان«8»، چون بديدند او را بزرگ داشتند او را و ببريدند دستهايشان و گفتند:

دور باد خداي«9» نيست اينكه آدمي،

نيست اينكه مگر فريشته اي گرامي«10».

گفت: اينكه آن است كه ملامت

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج، لب: گواهي دهنده. (5- 3- 2). آو، بم، لب: پرهن.

(4). قم، آو، بم، آج، لب: راست گويان.

(6). آو، بم، آج، لب زنان.

(7). قم: بيرون شو، آو، بم: برون آي، آج، لب: بيرون آي. [.....]

(8). آو: ورايشان.

(9). آو، بم، آج، لب: حاش للّه.

(10). قم، آو، بم، آج، لب: بزرگوار.

صفحه : 40

كردي مرا در اينكه و من مطالبه كردم«1» او را از نفس او، خود را نگاه داشت، و اگر نكند آنچه من فرمايم او را، باز دارند او را و«2» باشد از ذليلان«3».

گفت: بار خدايا«4» زندان دوست تر است به من از آنچه مي خوانند مرا به آن«5» و اگر بر نگرداني از من كيد ايشان ميل كنم به ايشان و باشم از نادانان«6».

اجابت كرد او را خدايش، بگردانيد از او«7» كيد ايشان كه او شنوا و داناست.

پس پديد آمد ايشان را از پس آن كه بديدند آيتها كه باز دارند او را تا مدّتي.

و در رفت با او در زندان دو جوان، گفت يكي از ايشان: من مي ديدمي خود را كه مي فشارمي«8» مي«9»، و گفت ديگر: من مي بينمي«10» خود را كه بر گرفتمي«11» بالاي«12» سر خود نان، مي خوردمي مرغ از او. خبر ده ما را به تأويل آن كه ما مي بينيم تو را از نكوكاران.

گفت:

نيارند«13» به شما طعامي كه به روزي كنند شما را، الّا خبر دهم شما را به تأويل آن پيش از آن كه آيد به شما، آن آن است كه بياموخت مرا خدايم، من رها كردم«14» دين

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج، لب: بفريفتم.

(2). قم هر آينه.

(3). قم، آو، بم، آج، لب:

خواران.

(4). قم: اي خداوند من.

(5). قم: با آن، آو، بم: وا آن.

(6). آو، بم، آج، لب: جاهلان.

(7). آو: از ايشان، بم: ازشان.

(8). آو، بم: مي فشاردم، آج، لب: مي فشردم.

(9). آو، بم، آج، لب: خمري.

(10). قم، آو، بم، آج، لب: مي ديدمي.

(11). آو، بم: بر گرم، آج، لب: بر گيرم. [.....]

(12). آو، بم: زور/ زبر.

(13). بم: نيارد، آج، لب: بنيارند.

(14). آو، بم، آج، لب: دست بداشتم.

صفحه : 41

گروهي كه ايمان ندارند«1» به خداي و ايشان به قيامت كافران اند.

و پيروي«2» كردم ملّت پدرانم را ابراهيم و اسحاق و يعقوب، نباشد ما را كه شرك آريم به خداي هيچ چيزي، آن از فضل خداست بر ما و بر مردمان، و لكن بيشترين مردمان شكر نكنند.

اي دو رفيق زنداني، خداونداني پراگنده بهتر باشند يا خداي كه يكي است و قهر كننده!

نمي پرستي شما از فرود او«3» مگر نامهايي كه نام نهادي آن را شما و پدران شما، نفرستاد خداي به آن هيچ حجّتي، نيست حكم مگر خداي را فرمود كه نپرستي مگر او را، آن ديني است راست و لكن بيشتر مردمان ندانند.

اي دو رفيق زنداني؟ امّا يكي از شما بدهد خداوندش را مي«4» و امّا دگر«5» را بردار كنند، خورد مرغ از سر او براندند آن كار كه در او فتوي مي پرسي«6».

گفت آن را كه گمان برد كه او رستگار خواهد بودن«7» از ايشان: ياد كن مرا نزديك خداوندت كه فراموش گردانيد او را ديو«8» ياد خداي او، بماند«9» در زندان اند سالها.

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج، لب: نگروند.

(2). قم، آو، بم: پسروي.

(3). آو، بم، آج، لب: از جز او.

(4). آو، بم، آج، لب: خمر.

(5). قم، آو، بم، آج، لب: ديگر.

(6). آج،

لب: فتوي مي نوشتي.

(7). قم: رستگار بود، آو، بم، آج، لب: خواهد بود.

(8). آج، لب: شيطان.

(9). آج، لب: درنگ كرد.

صفحه : 42

قوله: وَ لَمّا بَلَغ َ أَشُدَّه ُ الآية، «لمّا» در او معني ظرف باشد، «آتيناه» جواب او باشد و عامل در او به منزلت «إذا». چون برسيد به «أشدّ» خود. در «أشدّ» خلاف كردند، مفسّران و اهل لغت نيز، بعضي گفتند: أشدّ جمع است و واحد او شدّ. كفلس و أفلس، و بهري دگر گفتند: واحده شدّ كود و اود يقال فلان ودّي و القوم اودّي.

و بهري دگر گفتند: واحد او شدّت باشد، كنعمة و أنعم، و بهري گفتند: هي«1» جمع لا واحد له، و اينكه از بناء قلّت باشد. امّا معني او: بهري گفتند هژده«2» سال باشد تا شست«3» سال. عبد اللّه عبّاس گفت: بيست سال باشد. مجاهد گفت: سي و سه سال«4» باشد. آتَيناه ُ حُكماً وَ عِلماً، ما او را حكمت و علم داديم و اينكه حكم به معني حكمت است چنان كه رسول- عليه السّلام- گفت:

ان من الشعر لحكما

، و حكم حكومت و قضا باشد ميان مردمان، و حكم قولي باشد فاصل«5» قاطع كه دعوت كند با حكمت، اينكه قول رمّاني است. و اصل او منع باشد من حكمة اللّجام. و علم اعتقادي باشد كه اقتضاي سكون نفس كند. و بهري دگر در حدّ علم گفتند: معنيي باشد كه يتبيّن به الشّي ء علي ما هو به«6». وَ كَذلِك َ نَجزِي المُحسِنِين َ، و هم چنين جزا كنيم و پاداشت دهيم«7» و وجه تشبيه آن است كه همچنان كه يوسف را پاداشت داديم، دگر نيكوكاران«8» را پاداشت دهيم.

قوله: وَ راوَدَته ُ الَّتِي هُوَ فِي بَيتِها عَن نَفسِه ِ-

الآية، چون يوسف- عليه السّلام- با خانه عزيز رفت و عزيز او را به زن«9» سپرد، و جمال و حسن او به آن حد بود كه شرح داده شد زن عزيز را و نام او«10» زليخا بود چشم در او افتاد و او را دوست بداشت و هر چه روز آمد«11» جمال يوسف زيادت بود [10- ر]

و عشق زليخا زيادت، تا صبر و طاقت

-----------------------------------

(1). قم ندارد.

(2). آج: هشتده، لب: هيجده. [.....]

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: شصت.

(4). آو، بم، آز، آب: سي سال.

(5). آب، آز و.

(6). آج، لب قوله.

(7). آو، بم، آب، آز نكو كاران را، آج، لب نيكوكاران را.

(8). آو، بم، آب، آز: نكوكاران.

(9). آب، آز: با زن.

(10). آب، آز: كه به نام.

(11). قم: بود، آج، لب: هر روز.

صفحه : 43

و قوّت داشت، پنهان مي داشت چون از حد بگذشت«1» و به غايت رسيد بر او اظهار كرد«2» و او را مراودت كرد، و مراودت مخادعه باشد، و گفتند: مطالبه باشد براي كاري به نوعي حيلت تا«3» كاري كند، و مرود«4» گويند ميل را براي آن كه آلت عملي كه به حيلت و تدبير توان كردن، و اصل او من راد يرود باشد إذا جاء و ذهب، آمد و شد«5» كند تا آن كار به چنگ آرد به حيلت و خديعت. «الّتي» اسمي است موصول، و ما بعده صلة له، و صله او هميشه جمله اي باشد از مبتدا و خبر، يا فعل و فاعل. «هو» ضمير مرفوع منفصل است و كنايت است از يوسف- عليه السّلام- فِي بَيتِها، يعني بيت زليخا، يعني بفريفت و مطالبه كرد او را آن كس كه او در

خانه او بود به غلامي، از نفس او، يعني خواست تا او را از دست اوها گيرد«6». يقال: راودته«7» عن كذا، بمعني خادعته«8» عنه. و در تفصيل«9» مراودت او مر يوسف را، مفسّران بسيار سخنها گفتند.

عبد اللّه عبّاس گفت: از جمله مراودت او آن بود كه با يوسف بنشست و او را گفت: اي يوسف چه نيكوست اينكه موي تو؟ گفت: اول چيز كه در خاك پراگنده شود«10»، اينكه موي باشد. گفت: يا يوسف؟ چه نيكوست اينكه روي تو؟ گفت: خداي در رحم مادر نگاشت اينكه را. گفت: يا يوسف؟ حسن صورت تو تن من«11» لاغر بكرد؟ گفت: شيطان تو را بر اينكه معاونت مي كند. گفت: يا يوسف؟ عشق تو آتش در دل من زد آن آتش را بنشان. گفت: اگر آتش تو بنشانم به آتش دوزخ سوخته شوم. گفت:

خيز«12» در آن خانه شو و آبي بيار كه من تشنه شده ام. گفت: در آن خانه آن كس شود كه كليد خانه به دست اوست. گفت: يا يوسف؟ در آن خانه بستر حرير باز كرده ام، خيز در آن خانه آي و مراد من از خود بده. گفت: پس نصيب من از بهشت بشود.

گفت: يا يوسف؟ خيز با من در آن پرده آي كه كس را در آن پرده راه نيست. گفت:

-----------------------------------

(1). آو: بگزشت.

(2). قم: ظاهر كرد.

(3). آو، بم، آج، لب: يا .

(4). آو: مراود.

(5). قم: ندارد، ديگر نسخه بدلها: آمد شد. [.....]

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: فراز گيرد.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: راوده.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: خادعه.

(9). آب، آز: تفسير، آج، لب: تفضيل.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: بريزد.

(11)- همه نسخه بدلها:

مرا.

(12). آب، آز: برخيز.

صفحه : 44

هيچ پرده مرا از خداي نپوشد. گفت: يا يوسف؟ دست بر دل من نه تا از دست تو شفا يابم«1»، گفت: عزيز به اينكه اوليتر است. گفت: چه گويي اگر من عزيز را شربه اي«2» دهم كه در آن شربه«3» زيبق باشد و زرّ سوده«4» تا بميرد و اعضايش پاره پاره شود، آنگه در چيزي پيچم او را و در نهان خانه فگنم او را تا كس نبيند او را نيز و ملك او به تو دهم! گفت: پس چگونه رستگاري يابي از عقاب«5» خداي! گفت: يا يوسف، چنداني كه در شمار تو آيد«6» تو را زر و جواهر دهم تا در رضاي خداي خود صرف كني. گفت: يا هذه، اي زن مرا مسلّم كن.

سدّي و إبن اسحاق گفتند: مراودت او يوسف را آن بود كه خويشتن مي آراست و بر او عرضه مي كرد«7» و محاسن خود پيش او مي گفت و ذكر مي كرد و او را با خود دعوت مي كرد، يك بار به رغبت، يك بار به رهبت، مي گفت: يا يوسف، اينكه روي من نه به جمال است! گفت: در خاك پوسيده شود. مي گفت: اينكه موي من نه نيكوست! گفت: با خاك بر آميخته شود. و چون پيش يوسف بنشستي يوسف روي بگردانيدي به جانب ديگر با آن«8» جانب شدي«9» بايستادي. و خانه اي بساخت از آيينه«10»، زير و بالا و ديوارها همه از آيينه افروخته«11» و يوسف را گفت: اينكه خانه بنگر تا هيچ چنين ديده هستي«12»؟ يوسف در آن خانه رفت او بيامد«13» پيش او بنشست. يوسف روي بگردانيد [10- پ]

با دگر جانب«14»، چون در نگريد زليخا را ديد

از عكس آيينه و به هر جانب كه نگريد هم چونين«15» زليخا را مي ديد خواست تا بيرون آيد از آن جا،

-----------------------------------

(1). قم: ياوم.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: شربتي.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: شربت.

(4). بم: در سوده، آب، آز: زير سوده، آج، لب: زرد شود.

(5). همه نسخه بدلها: عذاب.

(6). همه نسخه بدلها: نيايد.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: عرض مي كرد. [.....]

(8). بم، آز: به آن.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم و.

(10). قم، آبگينه.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: ديوارها همه افروخته.

(12). آو، بم، آب، آز، لب: تا هيچ چنين ديدستي، آج: تا هيچ ديدستي چنين خانه اي.

(13). آب، آز: در آمد.

(14). بم، آج، لب شد.

(15). همه نسخه بدلها: همچنين.

صفحه : 45

درها بسته يافت. و ذلك قوله: وَ غَلَّقَت ِ الأَبواب َ، و در بست درها، و تشديد عين الفعل براي تكثير فعل است، يقال: أغلقت الباب و غلّقت الابواب«1»، براي آن كه أبواب جمع است. و گفته اند براي آن مشدّد گفت تا فايده آن بود كه سخت ببست و نيك ببست و استوا بكرد، اينكه تشديد براي مبالغت است. وَ قالَت هَيت َ لَك َ، ابو عمرو«2» و عاصم و حمزه و كسائي خواندند: هيت لك به فتح «ها» و «تا». إبن كثير خواند: هيت لك به فتح «ها» و ضم ّ «تا». نافع و إبن عامر خواندند: هيت لك به كسر «ها» و فتح «تا». و هشام بن عمّار«3» روايت كرد از إبن عامر: هئت به معني تهيّأت به همز«4»، و أبو عمرو«5» و كسائي همز«6» را منكرند. أمّا قراءت إبن كثير هيت، شاهد«7» او قول طرفه است:

ليس قومي بالأبعدين إذا ما قال داع من العشيرة هيت

هم يجيبون ذا هلم ّ«8» سراعا«9» كالأبابيل لا يغادر بيت

ابو عبيده«10» گفت: معني «هيت لك» هلم ّ باشد كلمت حث ّ و تحريض، و مجاهد گفت: لغت تميم است و معني دعاي غيري است با«11» خود، معناه إلي ّ إلي ّ.

حسن گفت: اينكه كلمتي است سرياني، سدّي گفت: قبطي است، و عكرمه گفت:

لغت اهل حوران«12» است، و معني يكي است. و آنان كه گفتند: كلمت تازي نيست، گفتند حكايت قول اوست، و آنان كه گفتند: كلمه تازي است، گفتند:

أصل او من هيّت فلان بفلان إذا صاح به«13»، قال الشّاعر:

قد رابني«14» أن ّ الكري ّ أسكتا«15» لو كان معنيّا«16» به لهيّتا

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم، اينكه سطر اخير را ندارند.

(2). بم، آب، آز: ابو عمر.

(3). آب، آج، لب: عامر.

(6- 4). آب، آز، آج، لب: همزه.

(5). آب: ابو عمر.

(7). بم: ندارد، آز: شاهدا. [.....]

(8). آز: إذا هم.

(9). آب، آز: مراعا.

(10). آب، آز: إبن عبيده.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: يا .

(12). قم: حوزان، آو، آج، لب: حوازان، آب، آز، جوازان.

(13). قم باشد.

(14). آو، بم، آج، لب: رأتني.

(15). آو، بم، آج، لب: اسكتنا.

(16). بم، لب: مغينا، آب، آز: معينا، آج: مغيتا.

صفحه : 46

أي، صاح به، و أما حجّت ابو عمرو و موافقان او در قراءت «هيت» قول شاعري است كه أمير المؤمنين- عليه السّلام- را مي گويد:

أبلغ أمير المؤمنين أخا العراق إذا أتيتا«1»

إن ّ العراق و أهله عنق«2» إليك فهيت هيتا

أي، أقبل أقبل، و معني قراءت آن كس كه او خواند: «هيت لك» بالكسر، و ضم ّ التّا، گفت معني آن است كه تهيّأت لك، براي تو ساخته بجارده ام«3»، ساخته ام خود را. و ابو القاسم بن حبيب گفت: در بعضي تفاسير ديدم كه

معني آن است«4»: هل لك رغبة في جمالي، و ابو عبيده گفت: اينكه كلمت را تثنيه و جمع و تذكير و تأنيث نباشد، بل در جمله به يك صورت آيد«5»: يوسف- عليه السّلام- گفت: به جواب«6» او: مَعاذَ اللّه ِ، و نصب او بر مصدر است و تقدير او آن است كه: أعوذ باللّه معاذا، پناه با خداي مي دهم«7» پناه دادني. آنگه فعل بيفگند و مصدر را اضافه كرد با مفعول، كقوله: صنع اللّه، و كتاب الله، و فطرة اللّه في اضافة المصدر إلي الفاعل«8». يعني پناه با خداي مي دهم از آن كه من چنين فعل بكنم و مرا«9» اينكه انديشه باشد. إِنَّه ُ رَبِّي، او سيّد و خواجه من است و ولي ّ نعمت من، يعني شوهر تو عزيز. و «رب ّ» اينكه جا به معني سيّد است أَحسَن َ مَثواي َ، أي أنزلني«10» منزلا حسنا. و المثوي، المنزل و المقام. و روا بود كه مصدر بود، و روا بود كه موضع بود، مرا نيكو«11» داشت و إكرام كرد، و اگر من اينكه انديشه كنم ظالم باشم و ظالمان را بس«12» فلاحي و ظفري و بقايي نباشد. زجّاج گفت: روا باشد كه به «رب ّ» خداي«13» را خواست يعني خداي من- جل ّ جلاله- با من نيكويي كرد و مقام و منزلت«14» رفيع كرد. و قول اوّل اوليتر است.

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج: اتينا.

(2). قم: عنو، آو: عنف، بم، آب، آز، آج، لب: عتق.

(3). قم: ساخته ام، آو، آب، آز، آج، لب: بيجارده ساخته ام.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم كه.

(5). قم: به يك صورت اند. [.....]

(6). همه نسخه بدلها: جواب.

(7). قم: مي خواهم.

(8). قم: المصدر الفاعل.

(9). همه نسخه بدلها: تو را.

(10). بم: انزلتي.

(11). قم، آو، بم،

آب، آز: نكو.

(12). آز، آج، لب: پس.

(13). همه نسخه ها بجز قم تعالي.

(14). قم: منزل من، ديگر نسخه بدلها من.

صفحه : 47

قوله: وَ لَقَد هَمَّت بِه ِ وَ هَم َّ بِها- الآية، آنگه خداي تعالي حكايت كرد فعل ايشان را كه زليخا به يوسف همّت كرد و يوسف نيز همّت كرد به زليخا، أمّا أصحاب حديث [11- ر]

و حشويان گفتند: شيطان بيامد و يك دست بر پهلوي اينكه نهاد و يك دست بر پهلوي آن دگر، و ايشان را جمع كرد در يك خانه، و چون ايشان با يك ديگر حاضر آمدند، زليخا چنداني مراودت و مخادعت كرد و تضرّع و لابه كه يوسف را نرم كرد و يوسف اجابت كرد او را و عزم كرد بر معصيت. و همّت هر دو را بر يك وجه تفسير كردند و آن عزم است. گفتند: هر دو بر معصيت عزم درست كردند و يوسف- عليه السّلام- جلس منها مجلس الخائن، أو از زليخا«1» آن جا بنشست كه جاي خيانت كنندگان و جاي زانيان باشد و كار ميان ايشان تا حل ّ«2» سراويل برسيد«3» و چون يوسف عزم درست كرد بر معصيت و خواست تا«4» با او خلوت كند، خداي تعالي برهاني به او نمود، و آن برهان را- علي قولهم الفاسد- به چند وجه تفسير كردند«5»:

يكي آن كه جبريل بانگ بر او زد و او را بترسانيد و منع كرد، و قولي دگر«6» گفتند:

فريشته اي بانگ بر او زد و گفت: نام تو در آسمان از جمله صدّيقان است و پيغامبران و جاي تو در زمين جاي خيانت«7» كنندگان است. و قولي دگر«8» به روايتي دگر كه دريچه اي پيدا شد

و صورت يعقوب پديد آمد از او«9» انگشت مي كشت«10» بر او بر وجه تهديد.

و به روايتي دگر«11» آن كه: فريشته اي بر صورت يعقوب از پس پشت او در آمد و لگدي بر پشت او زد چنان كه آب پشت او به پيشاني«12» بيرون آمد و از اينكه ترّهات و محالات، آنچه عقل و شرع و قرآن و اخبار، پيغامبران خداي«13» را از آن منزّه كرده است، و اينكه هيچ بنزديك ما روا نيست بر پيغامبران- عليهم السّلام- از آن جا كه

-----------------------------------

(1). آو، آب، آز: او با زليخا.

(2). قم، بم: خدّ.

(3). بم: برسد.

(4). بم: كه.

(5). قم، آو، بم، آب، آز: كردند. [.....]

(11- 6). آو، بم، آب، آج: قولي ديگر، آز، لب: قول ديگر.

(7). بم: خيانت.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: ديگر.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: بر او.

(10). همه نسخه بدلها: مي گزيد.

(12). آز: شتابي، آج: بتأنّي.

(13). آب، آز تعالي.

صفحه : 48

ايشان معصومان و مطهّرانند و پاكيزگان«1»، و صغيره و كبيره بر ايشان روا نيست از آن جا كه ادلّه عقل دليل كرده است بر عصمت ايشان، چه در عقل مقرّر است كه تجويز صغاير و كباير«2» بر ايشان منفّر بود مكلّفان را از قبول قول ايشان [و استماع وعظ ايشان«3»، و غرض قديم تعالي از بعثت ايشان قبول قول ايشان است]«4» و امتثال أمر و اجابت دعوت ايشان، آنچه قدح كند در آن، واجب بود كه حق«5» تعالي ايشان را از آن معصوم و منزّه دارد، و تجويز زنا، كه من أكبر الكباير است و اعظم الخطايا و امّهات الذّنوب است واجب بود كه از آن منزّه باشند كه حظّ او در تنفير بغايت و

نهايت است.

امّا تفسير آيت بر وجهي كه مطابق ادلّه عقل بود و موافق مذهب حق آن است كه: حق تعالي همّت با هر يك«6» از ايشان اضافت كرد جز كه از قراين ادلّه خالي نكرد آن را، عقلي و قرآني، اگر چه مورد هر دو يكي است«7» از قراين همّت يوسف را حمل كنند، علي أحسن الوجه، و همّت او را علي وجه غير حسن، كما يليق بهما«8» و حكّي اللّه عنهما«9». و اوّل آن است كه گوييم: هم ّ و همّت در كلام عرب بر معاني مختلف آمد: منها، از آن جمله عزم بر كاري، كقوله تعالي: إِذ هَم َّ قَوم ٌ أَن يَبسُطُوا إِلَيكُم أَيدِيَهُم فَكَف َّ أَيدِيَهُم عَنكُم«10» ... و كما«11» قال الشّاعر:

هممت«12» و لم أفعل و كدت و ليتني تركت«13» علي عثمان تبكي حلايله

و كما قالت«14» الخنساء.

و فضّل مرداسا علي النّاس حمله«15» و أن كل ّ هم ّ همه فهو فاعله

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: ندارد.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: كباير و صغاير.

(3). قم: بر ايشان منع استماع وعظ ايشان كند.

(4). اساس: ندارد، از آو، افزوده شد.

(5). همه نسخه بدلها: خداي.

(6). قم: به هر يك، بم: بر هر يك.

(7). آو، بم، آز، آج كه. [.....]

(8). آو، بم، آب، آز، آج: بها.

(9). بم، آب، آز: عنها.

(10). سوره مائده (5) آيه 11.

(11). اساس: كمال، كه با توجه به ديگر نسخه بدلها و سياق عبارت تصحيح شد.

(12). بم، آب، آز: همّت.

(13). آو، بم، آب، آز: تراكت.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: قال.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: جملة.

صفحه : 49

و از جمله وجوه «هم» خطور«1» الشّي ء بالبال باشد و اگر چه عزم نبود بر آن، چنان كه

خداي تعالي گفت: إِذ هَمَّت طائِفَتان ِ مِنكُم أَن تَفشَلا وَ اللّه ُ وَلِيُّهُما«2» ...

و اينكه همّت عزم نيست براي آن كه اگر عزم بودي عزم بر معصيت بودي و خداي تعالي والي«3» آن كس نباشد«4» كه او عازم بود«5» بر معصيت، نبيني كه خداي تعالي در حق آنان كه اينكه عزم كردند«6» چه گفت!. وَ مَن يُوَلِّهِم يَومَئِذٍ دُبُرَه ُ إِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتال ٍ أَو مُتَحَيِّزاً إِلي فِئَةٍ فَقَد باءَ بِغَضَب ٍ مِن َ اللّه ِ وَ مَأواه ُ جَهَنَّم ُ وَ بِئس َ المَصِيرُ«7»، و چون فرار رجف«8» معصيت باشد عزم بر معصيت هم معصيت باشد، تا گروهي گفتند: عزم بر كبيره كبيره باشد«9» و عزم بر كفر كفر باشد، و از جمله شواهد اينكه وجه قول كعب بن زهير است كه گفت:

فكم فيهم من سيّد متوسّع و من فاعل للخير إن هم ّ أو عزم

نبيني كه عطف كرد عزم را بر همّت [اگر نه آنستي كه همّت]«10» در بيت جز عزم است و الّا [11- پ]

تكرار بودي بلا فايده. و از وجوه«11» «هم ّ» آنست كه به معني مقاربت«12» استعمال كنند، گويند: هم ّ بكذا إذا كاد أن يفعله، كما قال ذو الرّمّة:

أقول لمسعود بجرعاء مالك و قد هم ّ دمعي أن تلج ّ أوايله

أي كاد و قارب. و قال أبو الاسود الدّؤلي ّ.

و كنت متي تهمم يمينك مرّة لتفعل«13» خيرا تقتفيها شمالكا

و عزم بر دست روا نباشد بر مقاربه حمل كردند«14» و اگر بر عزم حمل كنند، علي التوسّع لا علي الحقيقة، روا باشد. و از وجوه «هم ّ» شهوت باشد، يقول العرب: هذا الأمر من همّي و أربي و وطري«15» و هذا أهم ّ الاشياء إلي ّ، اينكه به معني ميل طباع باشد،

-----------------------------------

(1). آج: خطر.

(2).

سوره آل عمران (3) آيه 122.

(3). همه نسخه بدلها: ولي.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: نبود.

(5). قم: باشد.

(6). لب: عزم كردند بر معصيت. [.....]

(7). سوره انفال (8) آيه 16.

(8). قم، آب، آز، لب: زحف، آو، بم، آج: رحف.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: بود.

(10). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(11). آز: وجه.

(12). بم، آج است.

(13). آو، بم، آب: ليفعل، آز، آج، لب: لنفعل.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: كردن.

(15). آو، بم، آب، آز، لب: و فطري، آج: و فطرتي.

صفحه : 50

و حسن بصري آيت بر اينكه حمل كرد در حق ّ يوسف- عليه السّلام- و در حق ّ زليخا بر عزم.

حسن را از اينكه آيت سؤال كردند، گفت: أمّا همّها فكان أخبث الهم ّ و أمّا همّه فما طبع عليه الرّجال«1» من شهوة النّساء. و چون وجوه «هم ّ» مختلف باشد چنان كه مي بيني در حق ّ يوسف- عليه السّلام- بر آن تفسير بايد دادن«2» كه به او لايق باشد و از اينكه وجوه شهوت و ميل طباع روا باشد، و خطوره«3» بباله روا باشد، و مقاربه هم روا باشد، علي بعض الوجوه، ما دام تا عزم با او«4» نباشد، و عزم روا نباشد به هيچ وجه،«5» إلّا آن است كه اگر بر عزم«6» حمل كنند، آيت را بر وجهي تفسير بايد دادن«7» كه همّت و عزم متعلّق نباشد به معصيت و آن وجه چنين بود: «و لقد همّت به و هم ّ بها» أي، بضربها«8» و دفعها عن نفسه، او همّت كرد به يوسف كه در او آويزد و يوسف همّت كرد به او، به آن معني كه او را بزند و براند و از خويشتن دور كند«9» اگر

گويند بر اينكه«10» تفسير كه شما دادي چه تأويل بود اينكه را كه گفت: لَو لا أَن رَأي بُرهان َ رَبِّه ِ، و دفع او از خويشتن طاعت باشد برهان از آن منع نكند! گوييم ممتنع نباشد«11» كه چون يوسف- عليه السّلام- خواست تا او را بزند و دفع كند«12» و بعنف، براند او را خداي تعالي برهاني بنمود كه يوسف از آن امتناع كرد چه در معلوم چنان بود كه اگر او را بزدي اهل او يوسف را بكشتندي يا تهمت بزدندي«13» بر او به زنا و او آن را حجّت خود كردي گفتي«14» او مرا استدعا كرد با زنا، چون من امتناع كردم«15» مرا بزد، پس بر اينكه وجه معني اينكه بود اينكه آيت را«16». كَذلِك َ لِنَصرِف َ عَنه ُ السُّوءَ وَ الفَحشاءَ، ما هم

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: طبع الرجال.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: داد.

(3). قم: خطور.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: به او.

(5). آج، لب و. [.....]

(6). بم، آج، لب: اگر عزم.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: كرد.

(8). آو، بم، آب، آج: يضربها.

(9). آج، لب و به عنف براند او را.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: كه اينكه.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: نبود.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: و براند و از خويشتن دور كند.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: به تهمت بردندي.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم كه.

(15). قم او.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم: معني بود آيت را.

صفحه : 51

چونين«1» صرف كنيم سوء و فحشاء، يعني قتل و مكروه را«2» يا تهمت و گمان زنا را«3» چه اينكه معني از ضرب و زجر«4» نابوده او مي گويد اعني زليخا آن

جا كه يوسف از او بگريخت و او در يوسف آويخت و پيراهن«5» او بدرّيد.

ما جَزاءُ مَن أَرادَ بِأَهلِك َ سُوءاً إِلّا أَن يُسجَن َ أَو عَذاب ٌ أَلِيم ٌ. اگر گويند:

جواب «لو لا» بر اينكه وجه كجاست! گوييم: جواب «لو لا» با اينكه وجه محذوف است و تقدير آن است: و لقد همّت به«6» و هم ّ بضربها«7» و دفعها لو لا أن رأي برهان ربّه لفعلهما«8» و أقدم عليهما«9». و جواب «لو لا» از كلام بسيار حذف كنند چنان كه حق تعالي گفت: وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَيكُم وَ رَحمَتُه ُ وَ أَن َّ اللّه َ رَؤُف ٌ رَحِيم ٌ«10». و تقدير آنست كه: «و لو لا فضل اللّه عليكم و رحمته لهلكتم»، و مثله قوله: كَلّا لَو تَعلَمُون َ عِلم َ اليَقِين ِ، لَتَرَوُن َّ الجَحِيم َ«11»، و تقدير آن كه: لو تعلمون علم اليقين لم تحرصوا«12» علي حطام الدّنيا و لم تنافسوا«13» فيها.

و قال امرؤ القيس:

فلو أنّها نفس تموت«14» سويّة«15» و لكنّها نفس تساقط أنفسا

أراد: لتقضّت و فنيت. اگر گويند اينكه وجه كه شما گفتي مخالف ظاهر است، گوييم: چنين نيست براي آن كه باتّفاق ما و خصم همّت«16» تعلّق دارد به چيزي كه روا نباشد كه عزم متعلّق بود به او، و آن ذوات باقيه موجوده است، و عزم تعلّق ندارد الّا به امري معدوم كه حدوثش صحيح بود [12- ر]

پس لا بدّ است ما را«17» تعليق عزم كردن

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: همچنين.

(2). آو، بم، آج، لب: تو را.

(3). قم: گمان را به زنا. [.....]

(4). آو، بم، آج، لب: جرّ و ضرب، آب، آز: جبر و ضرب.

(5). آو، بم، آج، لب: پرهن، آز، آب: پيرهن.

(6). آو، بم، آب، آز: همّته.

(7). آو، بم،

آز: يضربها.

(8). آو، بم، آب، آز: لفعلها.

(9). بم، آب، آز: عليها.

(10). سوره نور (24) آيه 20.

(11). سوره تكاثر (102) آيه 5 و 6.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: لم يحرصوا.

(13). همه نسخه بدلها بجز قم: يتنافسوا.

(14). آو، بم، آب، آز، آج: يموت.

(15). آو، بم، آب، آج، لب: هويه، آز: موته.

(16). بم، لب در آيت.

(17). همه نسخه بدلها و او را. [.....]

صفحه : 52

به أمري كه صحيح بود كه متعلّق باشد به او از ايقاع فعلي به او جز كه ايشان گفتند متعلّق بود به زنا، و ما گفتيم متعلّق بود به ضرب و دفع، پس ظاهر نيست با ما و ايشان و چون ما را و ايشان را عدول مي بايد كردن از ظاهر، ايشان چه اوليترند از ما كه حمل كنند بر زنا«1» از آن كه ما حمل كنيم بر ضرب و دفع، بعد ما كه ما اوليتريم كه ما حمل به دليل مي كنيم و ايشان بي دليل، و با حمل ما پيغامبر مسلّم است و منزّه و با حمل ايشان پيغامبر ملوم و مذموم و متّهم. اگر گويند هر دو همّت وارد است يك«2» مورد، چرا يكي«3» حمل كردي بر وجهي نيكو- و آن ضرب و دفع است- و يكي علي الزّنا و القبيح«4»! گوييم: براي دليل چنين كرديم كه ادلّه عقل و قرآن و آثار«5» بر اينكه دليل كرد و الّا هر دو را حمل كردندي علي وجه واحد، امّا من حيث العقل دليلي نيست بر عصمت زليخا، حمل كرديم بر آنچه گفتند در حق او از همّت قبيح و زنا، و امّا در حق ّ يوسف- عليه السّلام- چون ادلّه عقل راه

نمود به عصمت او و تنزيه«6» او از صغاير و كبائر، لا بدّ حمل بايست كردن بر وجهي كه لايق باشد به حال او. اما ادلّه قرآن كه دليل مي كند بر عصمت يوسف و براءت او از گناه و بر اتّهام زليخا، چند آيت است:

منها قوله تعالي: وَ قال َ نِسوَةٌ فِي المَدِينَةِ امرَأَت ُ العَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَن نَفسِه ِ قَد شَغَفَها حُبًّا إِنّا لَنَراها فِي ضَلال ٍ مُبِين ٍ«7»، و قوله: وَ راوَدَته ُ الَّتِي هُوَ فِي بَيتِها [عَن نَفسِه ِ]«8» الآن َ حَصحَص َ الحَق ُّ أَنَا راوَدتُه ُ عَن نَفسِه ِ وَ إِنَّه ُ لَمِن َ الصّادِقِين َ«10»، و قوله ايضا: فَذلِكُن َّ الَّذِي لُمتُنَّنِي فِيه ِ وَ لَقَد راوَدتُه ُ عَن نَفسِه ِ فَاستَعصَم َ وَ لَئِن لَم يَفعَل ما آمُرُه ُ لَيُسجَنَن َّ وَ لَيَكُوناً مِن َ الصّاغِرِين َ«11»،

-----------------------------------

(1). بم: به زنا.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: به يك.

(3). آج، لب را.

(4). آو، بم، آز، آج، لب: القبح.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: آيات، آو، بم كه.

(6). همه نسخه ها بجز قم: عصمت و تنزيه.

(7). سوره يوسف (12) آيه 30.

(8). اساس: ندارد، با توجه به قرآن مجيد افزوده شد.

(9). سوره يوسف (12) آيه 23.

(10). سوره يوسف (12) آيه 51.

(11). سوره يوسف (12) آيه 32.

صفحه : 53

قال َ: رَب ِّ السِّجن ُ أَحَب ُّ إِلَي َّ مِمّا يَدعُونَنِي إِلَيه ِ- الي قوله: فَصَرَف َ عَنه ُ كَيدَهُن َّ«1»، و قوله: كَذلِك َ لِنَصرِف َ عَنه ُ السُّوءَ وَ الفَحشاءَ«2» ...، و قوله: ذلِك َ لِيَعلَم َ أَنِّي لَم أَخُنه ُ بِالغَيب ِ«3».، و منها قول العزيز: إِنَّه ُ مِن كَيدِكُن َّ إِن َّ كَيدَكُن َّ عَظِيم ٌ، يُوسُف ُ أَعرِض عَن هذا وَ استَغفِرِي لِذَنبِك ِ«4»، و بر قول ايشان كيد مصروف نبود از او و سوء و فحشاء مدفوع نبود و او خاين«5» و به جاي خيانت«6» كنندگان بنشسته«7»، و چنان كه زن را«8» استغفار فرمود

اگر دانستي كه او نيز گناهكار است او را نيز استغفار فرمودي. و اينكه آيتها جمله دليل مي كند بر براءت ساحت يوسف- عليه السّلام- و بر تهمت«9» زليخا، براي اينكه تعليق كرديم همّت هر يكي بدانچه دليل به آن راه نمود.

پس آيت را بر دو وجه تفسير كردند اهل حق: يكي آن كه جواب «لو لا»«10» در او محذوف باشد و همّت واقع«11»، و لكن متعلّق به ضرب و دفع و مانند اينكه، و تقدير آيت چنين: و لقد همّت بالزّنا و هم ّ- عليه السّلام- بضربها و دفعها«12» عن نفسه و لو لا أن رأي برهان ربّه لفعل ما هم ّ به، و وجه ديگر آن كه جواب «لو لا» متقدّم«13» باشد بر لو لا، و تقدير آن كه: و لقد همّت به، و لو لا ان رأي برهان ربّه، لهم ّ بها، و بر اينكه تقدير همّت واقع نباشد براي آن كه برهان از او منع كرد، پس همّت از زليخا حاصل بوده باشد و از يوسف به هيچ وجه حاصل نباشد. و مثال اينكه كلام چنان بود كه: قد كنت هلكت لو لا أن تداركتك و قتلت لو لا أنّي خلّصتك، و معني آن كه لو لا تداركي لهلكت و لو لا تخليصي«14» لقتلت، و كقول الشّاعر:

-----------------------------------

(1). سوره يوسف (12) آيه 34.

(2). سوره يوسف (12) آيه 24.

(3). سوره يوسف (12) آيه 52. [.....]

(4). سوره يوسف (12) آيه 28 و 29.

(5). همه نسخه ها بجز قم بود.

(6). بم و كار.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: بنشست.

(8). آو، بم، آب: آن را، آز: او را.

(9). آو، بم، آب، آز، آج: همّت بد.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: ندارد.

(11).

قم: دافع.

(12). آو، بم، آب، آز: بالضّرب و الدّفع.

(13). بم، آب، آج، لب: مقدّم.

(14). آو، بم، آب، آز: تخلّصني.

صفحه : 54

فلا«1» يدعني«2» قومي صريحا«3» لحرّة لئن كنت مقتولا و تسلم«4» عامر«5» [21- پ]

و قال آخر:

فلا يدعني«6» قومي ليوم كريهة لئن لم أعجّل ضربة او أعجّل

و بر هر دو وجه در آيت شرطي هست باتّفاق كه وقوع همّت با آنچه همّت به آن تعلّق داشت بر آن موقوف بود، چون برهان حاصل آمد آنچه بر او موقوف بود بايد تا نباشد كه قضيّت معني «لو لا» اينكه است، نبيني كه: لو لا علي ّ لهلك عمر، چون وجود علي هست هلاك عمر واجب است كه نباشد«7». و كلام در لو و لو لا«8» بيان كرديم كه با نفي معني إثبات دهد«9» و با اثبات نفي.

اگر گويند: آن برهان چه بود كه خداي تعالي بنمود تا يوسف عند آن امتناع كرد از قبيح! گوييم: امّا آنچه ايشان گفتند از مشاهده فريشته و يا صورت يعقوب و نداي فريشته و مانند اينكه، ر [و]

ا نبود«10» براي آن كه اينكه اسباب إلجا باشد و تكليف بالجا«11» روا نباشد و اگر ملجا بودي او را در آن هيچ مدحي و ثوابي نبودي و اينكه قول فاسد باشد.

امّا برهان روا بود كه لطفي باشد كه خداي تعالي با او بكرد عند آن حال كه او منصرف«12» شد از آنچه خواست كردن از ضرب و دفع با«13» همّت آن. و آن لطف كه مكلّف عند آن از قبايح امتناع كند، آن است كه ما آن را عصمت مي خوانيم«14».

و گفته اند: برهان آن ادلّه و حجج بود كه خداي تعالي

نصب كرده بود او را بر تحريم زنا و آن كه فاعل آن مستحق ّ عقاب«15» عظيم بود براي آن كه آن نيز صارف باشد از فعل

-----------------------------------

(1). آب، آز: فلو لا.

(2). همه نسخه بدلها: تدعني.

(3). آو، بم، آب، آز، آج: حريصا. [.....]

(4). اساس: و ليسلم، با توجه به قم و مآخذ بيت تصحيح شد.

(5). آو، بم، آج، آب: عامرا.

(6). بم، آب، آج، لب: تدعني.

(7). قم: واجب نيست، آج: واجب است.

(8). آو، بم، آج: لو و لا.

(9). قم: معني باشد.

(10). قم: روا نبودي.

(11). همه نسخه بدلها: با الجا.

(12). قم، آب، آز، آج: متصرّف.

(13). لب: يا .

(14). آو، بم، آب، آز، لب: خوانيم.

(15). آج، لب: عذاب.

صفحه : 55

قبيح و مقوّي باشد داعي امتناع را. و روا بود كه رؤيت به معني علم بود چنان كه بسيار جايها هست. و اللّه أعلم بمراده.

كَذلِك َ لِنَصرِف َ عَنه ُ السُّوءَ وَ الفَحشاءَ، حق تعالي گفت: ما چنين كنيم كه كرديم براي آن كه تا«1» از او صرف كنيم، يعني چنان كه نموديم اينكه برهان و كرديم اينكه لطف، نيز الطاف كنيم و آيات«2» نماييم تا سوء و فحشاء از او صرف كنيم و برگردانيم.

و در سوء و فحشاء چند قول گفتند: يكي قتل و مكروه، بر قول آن كس كه گفت: همّت تعلّق داشت به ضرب و دفع يا به تهمت«3» و ظن ّ خطا و زنا به او، و گفتند سوء، گمان بد است و فحشاء، زنا. إِنَّه ُ مِن عِبادِنَا المُخلَصِين َ، كه او از بندگان خالص كرده ماست. مكّيان و بصريان مخلصين خواندند به كسر لام، و باقي قرّا به فتح لام،«4» به كسر، فاعل باشد و به فتح، مفعول.

قوله: وَ استَبَقَا

الباب َ- الآية، چون زليخا يوسف را در آن خانه پيخت«5» و درها ببست و در او آويخت و بر او إلحاح كرد و يوسف- عليه السّلام- از او امتناع مي كرد، عبد اللّه بن احمد الطّايي ّ روايت كرد از پدرش از جدّش از زين العابدين علي ّ بن الحسين- عليهما السّلام- كه گفت: چون زليخا بر يوسف الحاح كرد، بتي در گوشه خانه نهاده بود برفت و جامه اي بر روي آن بت افگند، يوسف«6» گفت: چرا چنان كردي! گفت: او معبود من است شرم دارم از او كه به مشاهده او معصيت كنم.

يوسف- عليه السّلام- گفت: عجب از تو؟ شرم مي داري از جمادي كه لا يَسمَع ُ وَ لا يُبصِرُ وَ لا يُغنِي عَنك َ شَيئاً«7»، و من شرم ندارم از خدايي كه خالق و رازق و منعم«8» من است و عالم به سرّ«9» و علانيه من است! گفتند: برهان«10» اينكه بود. قولي ديگر اينكه است«11»: يوسف از دست او بجست و از دري از درهاي خانه بيرون«12» آمد و زليخا به

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم سوء و فحشاء.

(2). آج، لب: الطاف و آيات. [.....]

(3). آج: با تهمت.

(4). آو، بم، آز، آج، لب و.

(5). آو، بم، آب، آز، آج: يافت، لب: تافت.

(6). قم او را.

(7). سوره مريم (19) آيه 42، آب است.

(8). آج، لب: من است و منعم من.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: عالم سرّ.

(10). بم: برها.

(11). همه نسخه بدلها: آن است كه.

(12). آو، بم: برون.

صفحه : 56

قفاي او. و استباق، افتعال باشد از سبق، اي تبادرا و تسارعا، مي شتافتند به جانب در خانه تا كه سبق برد؟ يوسف بر وجه گريختن از او«1» و زليخا

به دنبال او در بر در- آويخته«2».

چون به در خانه رسيد«3»، زليخا به او رسيد و در پيرهن«4» او آويخت. يوسف- عليه السّلام- پيرهن«5» از او در كشيد، پيرهن«6» يوسف دريده شد. يوسف از خانه بدر جست [13- ر]

و زليخا بر پي او و پيرهن«7» يوسف دريده. چون نگاه كردند عزيز را كه خواجه يوسف بود او را«8» بر در خانه يافتند. و ذلك قوله: وَ أَلفَيا سَيِّدَها لَدَي الباب ِ، اي وجدا زوجها. و اينكه جا«9» سيّد به معني شوهر است. زليخا پيش دست شد و سبق«10» برد به سخن گفتن، براي آن كه آن حركات متّهمان بود «و حركة المريب«11» لا تخفي». گفت: ما جَزاءُ مَن أَرادَ بِأَهلِك َ سُوءاً، چه«12» جزا و مكافات باشد آن را كه به اهل و خانه تو بدي خواهد، يعني زنا. إِلّا أَن يُسجَن َ أَو عَذاب ٌ أَلِيم ٌ، إلّا آن كه او را به زندان باز دارند يا عذابي مولم كنند او را«13».

عبد اللّه عبّاس گفت: ضرب تازيانه خواست و اينكه آن مثل ساير است كه گفته اند: «رمتني بدايها و انسلّت» و دگر مثل كه گفته اند: «خذ اللّص ّ من قبل«14» أن يأخذك»، و ما گوييم: «دزد باش و مرد باش».

يوسف- عليه السّلام- گفت: هِي َ راوَدَتنِي عَن نَفسِي، او مراوده كرد مرا از خود و مخادعه و مطالبه كرد، و چون از او بگريختم در من آويخت و پيرهن«15» من بدريد.

يكي از جمله علما، نام او نوف«16» الشامي ّ، گفت: اگر زليخا نگفتي:

-----------------------------------

(1). قم: گريخت بر او.

(2). قم: به دنبال او در او آويخته، آو، آب، آج، لب، آز: به دنبال او در آويخته.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم: برسيد.

(5- 4).

قم: پيراهن، آو، بم، آج: پرهن، لب: پراهن. [.....]

(7- 6). قم: پيراهن، آو، بم، آج، لب: پرهن.

(8). در هيچكدام از نسخه بدلها نيست.

(9). آج: آن جا.

(10). بم: سبقت.

(11). قم: المستريب.

(12). لب: و.

(13). بم، آب: آن را.

(14). آو، بم، آب، آج، آز: ندارد.

(15). قم، آب، آز: پيراهن، آج، لب: پراهن.

(16). قم: يوف، اساس هم نقطه ندارد.

صفحه : 57

ما جَزاءُ مَن أَرادَ بِأَهلِك َ سُوءاً، يوسف نگفتي: هِي َ راوَدَتنِي عَن نَفسِي، جز آن كه چون او يوسف را«1» متّهم بكرد، يوسف براي نفي تهمت و براءت ساحت واجب شناخت اينكه قدر گفتن. عزيز كه شوهر زليخا بود گفت: يا يوسف؟ شما هر دو مدّعيي، تو بر دعوي خود گواي«2» داري! گفت: بلي. و ذلك قوله«3»: وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِن أَهلِها.

در اينكه گواه خلاف كردند: سعيد جبير و ضحّاك گفتند: كودكي بود در گاهواره«4»، يوسف- عليه السّلام- گفت: گواي«5» من آن كودك است. عزيز گفت: آن كودك در گاهواره«6» چگونه گواي«7» دهد! گفت: او براي من گواي«8» دهد. آنگه بنزديك گاهواره«9» كودك شدند، يوسف- عليه السّلام- گفت: يا كودك؟ چنان كه ديدي بگو. به فرمان خداي كودك به سخن در آمد و به زباني درست گفت: إِن كان َ قَمِيصُه ُ قُدَّ مِن قُبُل ٍ فَصَدَقَت وَ هُوَ مِن َ الكاذِبِين َ، اگر پيراهن«10» يوسف از پيش دريده است زن راست مي گويد و مرد دروغ، و اگر پيرهن«11» از پس دريده است مرد راست مي گويد و زن دروغ. چون بنگريدند پيرهن«12» از پس دريده بود. عزيز گفت زن را: إِنَّه ُ مِن كَيدِكُن َّ، اينكه جمله از كيد«13» شماست و كيد شما عظيم باشد.

و دليل اينكه قول حديث«14» عبد اللّه عبّاس«15» است. گفت، چهار كس

پيش از وقت سخن گفتند: پسر ماشطه«16» دختر فرعون، و گواي«17» يوسف- عليه السّلام- و صاحب جريح الرّاهب و عيسي- عليه السّلام- و قصّه اينان در جاي خود بيايد«18».

و در خبر مي آيد كه: يوسف- عليه السّلام- چون پادشاهي با او فتاد«19» و خداي تعالي او را به پيغامبري به اهل آن ولايت فرستاد، يك روز جبريل بنزديك«20» او نشسته بود،

-----------------------------------

(1). قم: يوسف را چون او.

(7- 2). بم، آب، آز: گواهي.

(3). آج: ندارد.

(6- 4). همه نسخه بدلها: گهواره. [.....]

(17- 5). آب، آز، آج، لب: گواه.

(8). آز، آب، آج، لب: گواهي.

(9). قم، آج، لب: گهواره. (12- 11- 10). قم: پيراهن، آو، بم، آب، آج، لب: پرهن.

(13). قم، آو، بم، آب، آز: اينكه از جمله كيد.

(14). قم: ندارد.

(15). آب، آز و صاحب جريح.

(16). آو، بم، آز: ماشط.

(18). همه نسخه ها بجز قم ان شاء اللّه.

(19). قم: با او افتاد، آو، بم، آب، آز: به او افتاد، آج، لب: يافت.

(20). قم: نزد، آج، لب: پيش.

صفحه : 58

جواني از در سراي در آمد، چاكر بعضي مطبخيان او، و جامه شوخگن پوشيده و چيزي از آلت مطبخ به دست گرفته و بگذشت«1». جبريل- عليه السّلام- گفت: يا يوسف؟ اينكه برنا را شناسي! گفت: نه. گفت: اينكه آن كودك است كه براي تو در گاهواره گواي داد«2». يوسف- عليه السّلام- گفت: چون چنين است او را حقّي بر ما«3» ثابت شده است«4». بفرمود تا او را بياوردند و آن جامه از او بركندند«5» و خلعتي گران مايه در او پوشانيد«6» و او را وزارت خود داد.

اينكه جا اشارتي است و در آن اشارت تو را بشارتي است«7»، و آن آن است كه:

اگر كودكي نا بالغ نه باختيار«8» گواهي داد«9» به حق، درجه وزارت يافت، اي موحّدي كه هفتاد سال است كه بر توحيد و عدل باري و تنزيه او از قبايح گواي«10» مي دهي [13- پ]

عجب باشد كه در بهشت درجه امارت و ولايت يابي!

اشارتي ديگر: اگر كودكي گواي«11» داد تنها بر براءت ساحت يوسف، وزارت يافت، چه عجب كه آن كس كه با خداي گواي«12» دهد بر نبوّت رسول- عليه السّلام- في قوله: قُل كَفي بِاللّه ِ شَهِيداً بَينِي وَ بَينَكُم وَ مَن عِندَه ُ عِلم ُ الكِتاب ِ«13»، اگر استحقاق وزارت و خلافت«14» يابد؟ اشارت اخري«15»: آن كه بر عصمت يوسف گواي«16» داد وزارت يوسف يافت اگر آن كس كه بر توحيد و عدل خداي- عزّ و جل- گواي«17» دهد، في قوله: شَهِدَ اللّه ُ- إلي قوله: وَ أُولُوا العِلم ِ قائِماً بِالقِسطِ«18» ...، و از جمله اولوا العلم باشد بل سر ايشان و مقدّم

-----------------------------------

(1). بم: بگزشت.

(2). آو، بم، آب، آز: اينكه است كه از براي تو در گهواره گواهي داد، آج، لب: اينكه است كه از براي تو گوايي داد در گهواره.

(3). قم: بر ما حقي. [.....]

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: شده باشد.

(5). همه نسخه بدلها: بجز قم: بركشيدند.

(6). همه نسخه بدلها: پوشانيدند.

(7). قم: ندارد، ديگر نسخه بدلها: اشارت بشارتي.

(8). قم خود.

(9). آب، آز: گواهي.

(11- 10). قم، آز، آب: گواهي.

(12). همه نسخه بدلها: گواهي.

(13). سوره رعد (13) آيه 43.

(14). آج، لب: يا بدو خلافت، آب، آز چه عجب باشد.

(15). همه نسخه بدلها بجز قم: دگر.

(17- 16). همه نسخه بدلها: گواهي.

(18). سوره آل عمران (3) آيه 18.

صفحه : 59

ايشان«1»، چه عجب اگر وزارت و خلافت يابد؟ گفتم«2»: علما

را سر بود آز آن كه مدينه علم را«3» در بود، اخري«4» چو«5» مدينه را باب بود، خلافت را بابت«6» بود. أخري در مدينه بود، و اصل سفينه بود، و صاحب سكينه بود، و مرد هزينه بود، و چونين«7» مناقب او كمينه بود.

حسن و عكرمه و قتادة گفتند: كودك نبود، بل مردي بود بزرگ حليم با وقار كه مردم گواي مثل او بشنوند«8» و قبول كنند«9»، و از جمله خواص ّ ملك بود. سدّي گفت: يكي از بني أعمام را عيل بود كه با قطفر«10» بر در خانه نشسته بود كه اينكه سخن گفت و اينكه حكم كرد خداي تعالي از آن خبر داد.

و قوله: قُدَّ، اي شق ّ«11»، و القدّ، القطع و الشق ّ، و كذلك الخدّ و الجدّ و الجذّ و الحذّ«12» و الجزّ و الحزّ، و كلها متقاربة اللفظ و المعني، و القبل و القبل«13» بالتّخفيف و التّثقيل، و كذلك الدّبر و الدّبر«14» بمعني كالحلم و الحلم«15» و الخلق و الخلق«16».

يُوسُف ُ أَعرِض عَن هذا، و التّقدير: يا يوسف، از اسم منادي چون علم باشد حرف ندا روا بود كه بيفگنند«17»، چنان كه زيد و عمرو، براي آن كه بناء بر ضم ّ در اسماي معربه دليل كند بر حذف حرف ندا. گفت: اي يوسف؟ از سر اينكه حديث برو و اينكه حديث پوشيده دار، و زن را«18» گفت: وَ استَغفِرِي لِذَنبِك ِ، استغفار كن و آمرزش خواه براي گناهانت. اگر خواجگان روزگار ما را معلوم شد كه يوسف گناه كرد و خطاب كرد و همّت و عزم معصيت كرد، عزيز را معلومتر بودي كه مشاهد«19» حال بود او

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم آن نيز. [.....]

(2). قم،

آب، آز: گفتيم.

(3). بم: علم ر/ علم را.

(4). بم: آخر.

(5). همه نسخه بدلها: چون.

(6). بم: نايب، آج: ثابت.

(7). همه نسخه بدلها: چنين خصال در.

(8). آو، آج، لب: بشنودند، قم: بشنود.

(9). آج، لب: كردند.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: قطفير.

(11). آب، آز: شدّ.

(12). قم: الخدّ و الجذّ و الجزّ، آو: بم، آج: الحذ و الحد و الحد و الحرد و الجز، آب، آز: الخدو الجد و الجذ و الجرّ و الحز، لب: الخدّ و الجدّ و الجذ و الحر و الجز و الحز. (16- 15- 14- 13). قم: ندارد.

(17). آو، آب، بم، آز: روا باشد كه حرف ندا بيفگنند، آج، لب: روا باشد كه حرف ندا.

(18). آز: زن ر/ زن را. [.....]

(19). همه نسخه بدلها، بجز قم: شاهد.

صفحه : 60

را نيز گفتي تو هم استغفار كن كه توي«1» عزمي كردي. چون استغفار زن را بفرمود پس«2» و نسبت به خطا او را كرد بس«3» كه: إِنَّك ِ كُنت ِ مِن َ الخاطِئِين َ، كه تو از جمله خطا كنندگاني.

وَ قال َ نِسوَةٌ فِي المَدِينَةِ، و گفتند زناني در شهر، يعني شهر مصر. و براي آن «قال» گفت كه فعل«4» مقدّم است و اگر مؤخّر بودي «قلن» بايستي«5» و اگر گفتي «قالت» هم روا بودي، لاجل الجمع، براي آن كه جمع مؤنث است، و آن زنان گفتند«6». مفسّران گفتند: زن ساقي ملك بود و زن نانواي ملك و زن صاحب زندان و زن صاحب دواب ّ ستور دار، چنان كه عادت زنان باشد در مثل اينكه حديث كه باز گويند با يكديگر، گفتند: زن عزيز يعني عزيز«7» خزينه دار كه قطفر«8» نام بود. و بعضي مفسّران گفتند: عزيز در كلام عرب ملك باشد،

كما قال أبو داود«9»:

درّة غاص عليها تاجر جلبت«10» عند عزيز يوم طل ّ

أي، ملك. تُراوِدُ فَتاها عَن نَفسِه ِ، اي تخادع«11» غلامها الكنعاني ّ مي بخواهد«12» و بخواند و بفريبد غلامش را. و الفتي، الغلام، ها هنا. همانا اهل آن روزگار كه مشاهدان«13» حال بودند آن حال ايشان را مصوّرتر بود كه مردمان اينكه روزگار را، ايشان حوالت به راعيل كردند كه زليخا بود و بر يوسف«14» هيچ حوالت نكردند، گفتند: امرَأَت ُ العَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَن نَفسِه ِ. و الفتي، الغلام الشّاب ّ، و الفتاة، الجارية الشّابّة، قال الشّاعر:

كأنا يوم قري إن ..... - نما نقتل«15» إيانا -----------------------------------

(1). كذا در اساس و آو، جز اينكه كه در آوروي «ي» خطي كشيده شده و بالاي آن «نيز» افزوده اند، قم: توهم، ديگر نسخه بدلها: تو نيز.

(3- 2). قم: و بس.

(4). قم: بر او.

(5). آج، لب گفتن.

(6). همه نسخه بدلها، بجز قم اينكه جمله را ندارند.

(7). قم: زن.

(8). همه نسخه بدلها، بجز قم: قطفير.

(9). قم: أبو دؤاد.

(10). قم: حيلت، آو، بم، آب، آز، آج: حلبت.

(11). آو، بم، آب، آز، آج: يخادع.

(12). آز: مي خواهد.

(13). آج: شاهد.

(14). همه نسخه بدلها: به يوسف. [.....]

(15). قم: نقتله، آو، بم، آب، آز: يقتل.

صفحه : 61

قتلتا منهم«1» كل ّ فتي أبيض حسّانا«2»

[14- ر]

و نيز حوالت عشق و محبّت و غلبه آن بر دل هم به زليخا كردند. قَد شَغَفَها حُبًّا، اي دخل شغاف قلبها، أي داخله. و قيل شغاف القلب، حجابه. سدّي گفت: شغاف.

پوستكي تنك باشد بر دل، آن را «لسان القلب» گويند، يقال: شغفه الحب ّ، اذا علاه من شعاب«3» الجبل و هو أعلاه، و شغفه الحب ّ اذا دخل جوف قلبه، قال النّابغة الذّبياني:

و قد

حال هم دون ذلك داخل دخول الشّغاف تبتغيه الأصابع«4»

عبد اللّه عبّاس گفت: شغفها، اي علقها، حسن و قتاده گفتند: بطنها و استبطنها، دوستي او در دل گرفت پنهان، و عطاردي و شعبي و اعرج در شاذّ خواندند:

«شعفها» بالعين غير المعجمة، و الشّعف«5»، الحب ّ. و قال الفرّاء: أصله من شعف«6» الجبل، و معني آن كه: ذهب بها كل ّ مذهب، و هذا من شعف«7» الدّابّة«8»، چون او را به هر جانب بتازي و ببري. و قال امرؤ القيس:

أ تقتلني و قد شعفت«9» فؤادها كما شعف«10» المهنوءة«11» الرّجل الطّالي

أخفش گفت«12»: برّح بها، اي شدّد بها الحب ّ، دوستي كار بر او سخت كرد.

محمّد بن جرير گفت: غمّها، دل«13» تنگ بكرد او را. إِنّا لَنَراها فِي ضَلال ٍ مُبِين ٍ، ما او را در ضلال«14» و گمراهي و ذهاب از ره صواب مي بينيم و مي دانيم، من الرّأي و الرّؤية. و ضلال نيز حوالت به زن كردند«15» دون يوسف.

فَلَمّا سَمِعَت بِمَكرِهِن َّ، چون راعيل كه زن عزيز بود مكر ايشان و حديث و گفتار ايشان بشنيد، دعوتي ساخت براي ايشان و كس فرستاد و ايشان را بخواند و ديگر زنان

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب: قبلنا منهم، لسان (13/ 115): قياما بينهم.

(2). قم: حسبانا. آو، بم، آب، آز، آج، لب: حيانا.

(3). قم، آب، آز، لب: شغاف، آو، بم: شعاف.

(4). آز: الاصابع.

(5). همه نسخه بدلها: و الشغف.

(7- 6). قم، آب، آز: شغف.

(8). آب، آز: الدّار.

(10- 9). آو، بم، آب، آز، آج: شغفت.

(11). آو، بم، آب، آز: المهبّوة، آج: المبهوّة.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب اي.

(13). آو، بم، آب، آز، آج: دلها.

(14). قم: ضلالي.

(15). بم: كرد. [.....]

صفحه : 62

را تا جمله خواندگان

و حاضران از آن مهماني چهل زن بر آمدند، و محمّد بن اسحاق گفت: براي آن، حديث ايشان را مكر خواند كه ايشان به آن حديث مكر كردند و حيلت تا يوسف را ببينند، كه يوسف از خانه بيرون نيامدي«1» و ايشان را مراد«2» بود كه او را ببينند از آنچه مي شنيدند از جمال او، اينكه حديث بكردند تا باشد كه راعيل«3» ايشان را بحاضر«4» كند و او را به ايشان«5» نمايد آن چنان آمد كه ايشان انداختند و نيز«6» انديشه ايشان خطا نشد، او دعوت«7» بساخت و ايشان را بخواند. وَ أَعتَدَت لَهُن َّ مُتَّكَأً، و بساخت براي ايشان مجلسي در او بالشها نهاده كه بر او تكيه كنند. و «أعتدت» أفعلت من العتاد و أعتد و أعدّ بمعني واحد، قال اللّه تعالي: إِنّا أَعتَدنا لِلظّالِمِين َ ناراً«8» وَ آتَت كُل َّ واحِدَةٍ مِنهُن َّ سِكِّيناً، و«14» هر يكي را ازيشان«15»

-----------------------------------

(1). آب، آز: بيامدي.

(2). بم آن.

(4). همه نسخه بدلها: حاضر.

(5). آو، بم، آب، آز: با ايشان.

(6- 3). بم، آب، آز، آج، لب: و نيز.

(7). همه نسخه بدلها: دعوتي.

(8). سوره كهف (18) آيه 29.

(9). بم: خورده.

(10). بم: آن.

(11). قم خوردن.

(12). قم: ندارد.

(13). آو: به كار.

(14). بم: او.

(15). آو، بم، آز: ايشان. [.....]

صفحه : 63

كاردي به دست داد، ايشان كارد به دست گرفتند و او يوسف را جامه سپيد«1» پوشانيد و او را گفت: اگر هيچ مرا بر تو حقّي هست از اينكه جاي خود برون آيي«2» و بر اينان گذري كن كه تو را در اينكه زياني نيست. و گفتند: ايشان را در خانه اي نشانده بود«3» و دو دركه«4» آن جا رهگذر يوسف بود به كاري كه او

را بودي او را گفت به آن خانه در رو و گذر كن و فلان كار بكن. او به خانه درآمد و به ايشان بگذشت.

گفتند: براي آنش جامه سپيد«5» پوشانيد تا نگويند كه او به جامه گرانمايه نكوست كه حسني كه به جامه بود حسني«6» عاريتي باشد، چو«7» جامه بكنند«8» برود.

حسن يوسف چنان بود كه اگر جامه گرانمايه پوشيدي جامه از او آراسته شدي، چنان كه شاعر گفت:

و تزيدين طيب الطّيب طيبا إن تمسّيه«9» أين مثلك أينا

و إذا الدّرّزان«10» حسن وجوه كان للدّرّ حسن وجهك زينا

و گفتند: ايشان را در صفّه اي بنشاند«11» كه بر آن صفّه خانه اي بود و يوسف در آن خانه بود و يوسف را گفت: اخرُج عَلَيهِن َّ، برون«12» آي بر اينان. در كلام حذفي و اختصاري هست، و التّقدير: فخرج عليهن فلما رأينه، يوسف- عليه السّلام- بيرون«13» آمد. گفتند، زليخا ايشان را گفت: كه من اينكه جوان را خواهم گفتن كه بر شما گذري كند، اكنون چون او بگذرد هر يكي از شما از اينكه ترنج كه به دست داري«14» پاره اي ببري«15» و او را«16» دهي«17» براي من. فَلَمّا رَأَينَه ُ أَكبَرنَه ُ، چون او را بديدند بزرگ آمد او در چشم ايشان. عبد اللّه عبّاس گفت: «حضن لاجله»، حيض پديد آمد ايشان

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب: سفيد.

(2). آب، آز، آج، لب: بيرون آي.

(3). آو، بم، آب، آز، آج: بودند.

(4). آو، بم، آب، آز، آج: و دري كه.

(5). بم، آب، آز، لب: سفيد.

(6). بم، آب، لب: حسن، آج: چون.

(7). همه نسخه بدلها: چون.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم: برون كنند.

(9). بم، آب، آز: يمسّه.

(10). بم: الدّررن.

(11). آو، بم، آب، آج،

لب: بنشاندند، آز: بنشانند.

(12). آج، لب: بيرون.

(13). آو، بم: برون.

(14). آب، آز، آج، لب: داريد. [.....]

(15). آب، آز، آج، لب: ببريد.

(16). آو، بم، آب، آز، آج، لب: و به او.

(17). آب، آز، آج، لب: دهيد.

صفحه : 64

را چون او را ديدند. و قال: الاكبار الحيض، قال الشّاعر«1»:

تأتي«2» النّساء لدي أطهارهن ّ و لا نأتي«3» النّساء إذا اكبرن«4» إكبارا

و بر اينكه تأويل تقدير آن باشد كه: «أكبرن له»«5»، اي لاجله، و مثله قول عنتره:

و لقد أتيت علي الطّوي و أظلّه حتّي أنال«6» به كريم المطعم«7»

اي، و أظل ّ عليه. اصمعي گفت: اينكه بيت پيش رسول بخواندند گفت: هيچ شاعر نبود در جاهليّت كه مرا بايست كه او را ببينم مگر عنتره را«8» براي اينكه بيت.

وَ قَطَّعن َ أَيدِيَهُن َّ، دستها ببريدند از دهش و تحيّر، چنان كه بي خبر شدند«9» و هوش از ايشان برفت«10» كه دست مي بريدند و از نظاره جمال يوسف خبر ألم«11» نداشتند. وهب گفت: از آن چهل زن، نه بمردند، قتاده گفت: بعضي از ايشان دست جدا كردند، مجاهد گفت: ايشان از دست بريدن آنگه خبر داشتند كه خون ديدند«12» آنگه از سر تعجّب و تحيّر گفتند: حاش َ لِلّه ِ، پر گست باد«13»؟ ابو عبيده گفت، اينكه كلمت را دو معني است: يكي تنزيه، يكي استثنا، پس بر اينكه قول معني آن باشد كه: سبحان اللّه؟ و التنزيه للّه و المحاشاة له عمّا لا يليق به، يعني منزّها خدايا كه چنين خلق آفريند؟ عامه قرّاء خواندند: «حاش للّه» بي الف.

آنگه در او چند قول گفتند:

يكي آن كه«14» اصل «حاشي» بوده است به الف، براي كثرت استعمال الف بيفگندند، چنان كه گفتند: لا أب لك

و لا أب لشانيك، و الاصل: لا أبا لك،

-----------------------------------

(1). آج، لب شعر.

(2). آو، بم، آب، آز، آج: يأتي، لب: نأتي.

(3). آو، بم، آب، آز، آج: يأتي.

(4). آب، آز: اكبرت.

(5). آو، بم، آج: اكبرنه، آب: اكبرن.

(6). همه نسخه بدلها: اتاك.

(7). آو، بم، آب، آج، آز: المعظم.

(8). آو، بم، آج، لب: عنتره براي.

(9). قم: بي خود شدند، ديگر نسخه بدلها: بي هوش ند.

(10). قم: بشد، آج، لب چنان.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: خبر نداشتند از الم. [.....]

(12). همه نسخه بدلها بجز قم: بديدند.

(13). آو، بم، آب، آج، لب: بركت باد، آز: برگشت باد.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم در.

صفحه : 65

و چنان كه حذف كردند از «لم»«1» و «بم» و «عم ّ». و ابو علي گفت: حاش و حشا و حاشي«2» سه لغت است، قال:«3»:

حشا رهط النّبي ّ فإن ّ فيهم

بحورا لا يقطّعها الدّلاء

و اما «حاشي» فكقول«4» الشّاعر:

حاشي أبي«5» ثوبان إن ّ به ضمنا«6» عن الملحاة«7» و الشّتم

و ابو علي گفت: اينكه كلمت دو معني دارد [15- ر]: يكي حرف جرّ و يكي فعل ماضي. أمّا حرف جرّ صورت نبندد اينكه جا، پس فعل ماضي باشد و فاعل او يوسف باشد، يعني: حاش يوسف- عليه السّلام- ممّا قرف«8» به للّه تعالي، اي صار في حشا و ناحية من ذلك لما نري«9» فيه من العفّة و الصّلاح. گفتند: ما او را از اينكه كار كه بر او تهمت مي كنند«10» دور مي بينيم«11» و بر كناره مي بينيم از آنچه در او ديديم از سيماي خير و علامت رشد و عفّت و صلاح. ما هذا بَشَراً، اينكه نه آدمي است، و اينكه «ما» عمل «ليس» كند، رفع اسم و نصب خبر«12»،

و أعمش خواند: «ما هذا بشر» بر آن كه«13» اعمال «ما» نكرد، و اينكه لغت اهل نجد است و بني تميم، و أنشد الفرّاء:

و يزعم حسل«14» أنّه فرع قومه و ما أنت فرع يا حسيل«15» و لا اصل

و أنشد أيضا:

لشتّان ما أنوي و ينوي بنو أبي جميعا فما هذان مستويان

تمنّوا لي«16» الموت الّذي يشعب الفتي و كل ّ فتي و الموت يلتقيان

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج: الم.

(2). قم: حاشا.

(3). آز الشاعر.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: فلقول.

(5). قم، آو، بم، آز، آج: اي، لب: بي.

(6). قم، آو، بم، آج: ضنّا، آب، آز: صبا.

(7). قم، لب: المحاة، بم، آج: الملجاه.

(8). آو، بم، آب، آز: حرف، آج: صرف.

(9). آز: يري.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم: مي نهند.

(11). آو، بم، آب، آز: مي بينم. [.....]

(12). اساس: جر، با توجه به قم و فحواي جمله تصحيح شد.

(13). قم: بدان كه.

(14). بم، آج: حل، آب، آز: جيل.

(15). آب، آز: جبيل، بم، آج: حل.

(16). همه نسخه بدلها بجز بم: تمنّوا الي.

صفحه : 66

و أبو الحويرث«1» الحنفي ّ خواند: «ما هذا بشري ّ«2»» اي بمشتري«3»، چنين شخص خريده نباشد و بنده نتواند بودن. إِن هذا إِلّا مَلَك ٌ كَرِيم ٌ، اينكه نيست إلّا فريشته اي كريم، و «ان» به معني«4» حرف نفي است، و المعني: ما هذا الّا ملك كريم.

قالَت فَذلِكُن َّ الَّذِي لُمتُنَّنِي فِيه ِ، زليخا گفت: آن زنان ملامت كننده را كه تا يوسف را نديده بودند زبان ملامت دراز كرده بودند و چون او را بديدند روي ملامت به ملامت خود نهادند و بدانستند كه ايشان به ملامت اولي ترند، و زليخا دست يافت و عذرش روشن شد«5». فَذلِكُن َّ الَّذِي، «ذا»«6» اشارت است به يوسف

و «كن ّ» خطاب ايشان است، گفت: اينكه آن شخص است كه شما«7» مرا در حق ّ او ملامت مي كردي«8».

أقول قول زليخا من عواذلها هذا العزيز الّذي لمتنّني فيه

آنگه بر«9» خويشتن اقرار داد«10»: وَ لَقَد راوَدتُه ُ عَن نَفسِه ِ فَاستَعصَم َ، و من او را مراودت كردم و مطالبه از نفس او. فَاستَعصَم َ، خويشتن نگاه داشت از من و امتناع كرد، از همه جهان به كار يوسف در اينكه مسألة زليخا نزديك تر بود، او مي گويد:

فاستعصم، و مجبّران مي گويند: فاستعصي. آن زنان او را گفتند: چرا فرمان او نكني!

گفت: فرمان خداي رها نكنم و فرمان او كنم عند آن زليخا گفت: وَ لَئِن لَم يَفعَل ما آمُرُه ُ، اگر آنچه منش فرمايم نكند لَيُسجَنَن َّ، به زندانش باز دارند و از جمله ذليلان و خواران شود. او را تهديد كرد به زندان و مذلّت، و «نون» تأكيد«11» ثقيله و خفيفه و «لام» في قوله: لَيُسجَنَن َّ وَ لَيَكُوناً«12» رَب ِّ السِّجن ُ أَحَب ُّ إِلَي َّ، روي از ايشان و حديث ايشان بگردانيد و با خداي تعالي به مناجات گفت:«1» خداوند«2» من و پروردگار من؟ من«3» زندان دوست تر مي دارم از آنچه ايشان مرا با آن مي خوانند. و اينكه دليل آن مي كند كه هر يكي از ايشان در او طمع كرد«4» و استدعا كرد«5» او را، يا بر عموم«6» مي گويد براي آن كه زليخا از ايشان بود، يعني اگر هر يكي از ايشان«7» هم آن«8» دست يابند كه زليخا، همان كنند از استدعا كه او كرد«9».

اگر گويند چگونه گفت: السِّجن ُ أَحَب ُّ إِلَي َّ مِمّا يَدعُونَنِي«10» وَ إِلّا تَصرِف عَنِّي كَيدَهُن َّ، و اگر كيد ايشان از من برنگرداني به الطاف و مرا با خود رها كني، أَصب ُ إِلَيهِن َّ، من

ميل كنم به ايشان و الصّبّو، الميل، يقال: صبا إليه يصبو صبّوا«6»، و منه الصّبي ّ لميله إلي اللّهو و اللّعب، قال الشّاعر:

إلي هند صبا قلبي و هند مثلها بصبي«7»

و قال آخر:

صبا قلبي و مال إليك ميلا و أرّقني خيالك يا أثيلا«8»

و اگر لطف تو مرا در نيابد من از جمله جاهلان باشم«9»، يعني ممكن بود كه اگر تو لطف نكني من ارتكاب اينكه معصيت كنم چه در مقدور او بود، و آنگه از جمله جاهلان باشم.

حق تعالي گفت: فَاستَجاب َ لَه ُ رَبُّه ُ، خداي او را اجابت كرد و كيد ايشان صرف كرد از او«10». و اگر چنانستي كه مجبّران«11» گفتند، نه دعا را اجابت بودي و نه كيد مصروف، براي آن كه آنچه«12» معصيت بود از عزم بر قبيح، و جلوسه«13» منها مجلس الخائن حاصل بود، علي قولهم الفاسد الشّنيع. و اينكه آيت نيز از جمله ادلّه است بر

-----------------------------------

(1). آب، آز: تقديم.

(2). آو، بم، آب، آز، آج: ضربي.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم دليل.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم: نيكو.

(5). قم: باشند.

(6). آب، آز: صبا.

(7). مل: تصبي، همه نسخه بدلها وَ أَكُن مِن َ الجاهِلِين َ

(8). آج: ابتلا. [.....]

(9). آج: هم.

(10). آو، بم، آب، آز، آج، لب: از او صرف كرد.

(11). آو، بم، آب، آز، آج: مجبّره.

(12). همه نسخه بدلها بجز قم و مل: ندارد.

(13). آج، لب: جلوسها.

صفحه : 69

عصمت يوسف- عليه السّلام-. إِنَّه ُ هُوَ السَّمِيع ُ العَلِيم ُ، كه او شنواست اقوال ايشان«1» را و عالم است به احوال ايشان.

و اهل معاني گفتند، در آيت حذفي هست و تقدير آن است: و إلّا تصرف عنّي ثمرة كيدهن ّ أو عاقبة كيدهن ّ، براي آن كه كيد ايشان دعوت

و مراودت و مطالبه بود و آن حاصل بود و آنچه مدفوع و مصروف بود از او، معصيت بود كه ثمره كيد ايشان بود و اينكه«2» از جمله حذف المضاف و اقامة المضاف إليه مقامه باشد.

قوله: ثُم َّ بَدا لَهُم مِن بَعدِ ما رَأَوُا الآيات ِ، آنگه روي راي ايشان چنان راه داد و بدا لهم، ظهر لهم باشد پس از آن كه آيات و دلالات بديدند و بدانستند كه مجرم زليخاست- كه يوسف را محبوس كنند- تا ايهام«3» كنند بر مردمان كه گناهكار«4» يوسف است و زليخا بي گناه. و أمّا فاعل «بدا»، رمّاني گفت: فاعل او مضمر است، أي بدا لهم رأي، و اگر چه ذكر زنان رفته است چون عزيز و دگر كس با ايشان مضاف شدند، «لهم» گفت«5»، تغليبا للمذكّر علي المؤنّث. و كذلك: لَيَسجُنُنَّه ُ، فعل جماعت مردان«6» است با «نون» تأكيد مشدّد«7» و «نون» تأكيد هم براي إضمار قسم است، و التّقدير:

بدا لهم ان أقسموا ليسجننّه. و روا بود كه «أن» مع الفعل كه مقدّر است فاعل «بدا» باشد. امّا آيات: پيرهن دريده و گواي«8» گواه و قطع الايدي و اعتراف المرأة. و «حتّي» حرف جرّ است به معني «إلي». و «حين» اينكه جا مدّتي است نا معيّن چنان كه ما گوييم: روزي چند تا بادي به سر اينكه كار بجهد«9».

وَ دَخَل َ مَعَه ُ السِّجن َ فَتَيان ِ، در كلام حذفي هست [16- ر]

و التّقدير: فسجن«10» و دخل معه، اينكه بگفتند و يوسف را به زندان فرستادند. سدّي گفت: سبب حبس يوسف آن بود كه زليخا گفت شوهرش را: اينكه غلام كنعاني مرا رسوا بكرد«11» در ميان

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج: اينان.

(2). آو، بم،

آب، آز، آج: ندارد.

(3). آو، بم، آج: اتّهام.

(4). مل: گناه.

(5). بم: ندارد.

(6). بم: مرد.

(7). بم: نون مشدّد، آب، آز: نون تأكيد، آج، لب: نون تأكيد ثقيله مشدّد.

(8). آو، بم، آب، مل، آز: گواهي.

(9). مل: در گذرد. [.....]

(10). آو، بم، مل، آز، آج، لب: فيسجن، قم: ندارد.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: كرد.

صفحه : 70

مردمان، او مي گويد من مراودت كردم او را، و من نمي توانم با هر يكي تقرير عذر خود كردن«1»، يا مرا دستور باش تا برون«2» روم و عذر خود ظاهر كنم يا او را محبوس كن«3» تا نيز حديث من نكند«4»، و مردم اينكه حديث نيز«5» از زبان فرو نهند«6».

عزيز پيش ملك رفت و گفت: مرا غلامي است اكنون از او گناهي«7» در وجود آمد بفرماي«8» تا او را به زندان برند. ملك بفرمود تا يوسف را به زندان«9» بردند«10» و با او دو جوان«11» را به زندان بردند: يكي خوان سالار ملك بود و يكي شراب دار، و گفتند: دو غلام بودند ملك را«12»، نام خوان سالار«13» مجلث«14» بود و نام شراب دار نبو«15»، و ملك بر ايشان خشم گرفته بود، و سبب خشم او آن بود كه او را خبر دادند كه«16» خوان سالار تدبير آن مي كند كه او«17» را زهر دهد و ساقي در آن«18» خبر مي دارد و با هم راست كرده اند.

و سبب اينكه آن بود كه جماعتي كه ايشان را از ملك رنج بود از اهل مصر و رعايا خواستند تا ملك را زهر دهند، ممكن نشد ايشان را الّا از ره طعام و شراب. اينكه هر دو غلام را بفريفتند و ايشان را مالهاي بسيار وعده دادند، خوان سالار

مال بستد و زهر بستد«19» و در طعام كرد و ساقي پشيمان رسيد«20» و مال نستد و زهر نستد. چون وقت طعام و شراب آمد خوان سالار به عادت طعام پيش آورد«21» و بنهاد. شراب دار

-----------------------------------

(1). قم: با هر يكي عذر خود كردن، ديگر نسخه بدلها: عذر خود تقرير كردن.

(2). آب، مل، آز، آج، لب: بيرون.

(3). بم: او محبوس كن.

(4). آج: نكنند.

(5). آو، بم، آب: ندارد.

(6). آو، بم، آب: از زبان بنهند، مل: من از زبان مردمها اوفتم.

(7). آز: مناهي.

(8). آز: بفرمايي.

(9). آو، بم: ندارد.

(10). آب: يوسف را بزدند.

(11). مل، آج، لب ديگر.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: دو غلام ملك. [.....]

(13). قم: نام يكي.

(14). آب، آز: مجلب.

(15). قم: نام ديگر كه شراب دار بود نيو، آب، آز: نمو (بي نقطه)، لب: بنو.

(16). آب، آز: كه گفتند.

(17). آو، بم، آب، آج، لب: تو.

(18). همه نسخه بدلها بجز مل: از آن.

(19). آو، بم، آب، آز، آج، لب: ندارد.

(20). قم: ساقي را پشيماني رسيد، ديگر نسخه بدلها: پشيمان شد.

(21). مل: پيش آورد به عادت.

صفحه : 71

بيامد و گفت: أيّها الملك؟ لا تأكل هذا الطّعام فانّه مسموم، اينكه طعام مخور كه زهر آلود است. خوان سالار گفت: أيّها الملك؟ آن شراب كه او دارد نيز زهر آلود است آن مخور. ملك گفت: چنين است! گفت: دروغ مي گويد. گفت: او نيز دروغ مي گويد.

ملك ساقي را گفت: آن شراب باز خور. او«1» شراب باز خورد، او را گزند نكرد كه در او زهر نبود. صاحب طعام را گفت: اينكه طعام بخور، نخورد و ابا كرد. ملك گفت: تا بهيمه اي را بياوردند و آن طعام به او دادند. بخورد و

در حال بمرد. ملك فرمود تا هر دو را به زندان بردند و يوسف- عليه السّلام«2»- در زندان تعبير خواب كردي چه زندانيان از دل تنگي و دل مشغولي خوابهاي آشفته بسيار بينند و براي اينكه صالح بن عبد القدّوس مي گويد اينكه«3» ابيات، چون مهدي او را در زندان كرد به تهمت زنديقي«4»:

خرجنا من الدّنيا و نحن من أهلها فلسنا من الأحياء فيها و لا الموتي

إذا دخل السّجّان يوما لحاجة عجبنا و قلنا جاء هذا«5» من الدّنيا

و نفرح«6» بالرّؤيا«7» و جل ّ حديثنا اذا نحن اصبحنا«8» الحديث عن الرّؤيا«9»

فإن حسنت لم«10» تأت«11» عجلي و أبطأت و ان قبحت لم تحتبس و أتت عجلي

طوي دوننا الأخبار«12» سجن ممنّع له حارس تهدي«13» العيون و لا يهدي«14»

قبرنا و لم ندفن فنحن بمعزل من النّاس لا نخشي«15» فنغشي و لا نغشي«16»

ألا أحد يأوي لأهل محلّة مقيمين في الدّنيا و قد فارقوا الدّنيا

و گفته اند در وصف زندان و زندانيان«17» به از اينكه ابيات نگفته اند.

-----------------------------------

(1). مل: اينكه، آج، لب: از آن.

(2). آب، آز: عليه الصّلاة و السّلام.

(3). آو، بم، آج، لب: از.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: زندقه.

(5). مل: جاهدا. [.....]

(6). بم، آج، لب: تفرح.

(7). بم، آج، لب: بالدّنيا.

(8). آو، بم، مل، آج، لب: اصبحت.

(9). آو، بم، آج: من الحديث الرّؤيا، مل: من الرّؤيا، لب: من الحديث عن الرّؤيا.

(10). آج، لب: فلم.

(11). مل: يأت.

(12). آز: الاخبار.

(13). بم: يهد، آز، آج: يهدي.

(14). مل: تهدي.

(15). آو، بم، مل، آج، لب: لا تخشي.

(16). آو، بم، آج: فيعشي و لا نعشي، مل: فبغشي و لا يغشي، آب، آز: فنغشي و لا يغشي، لب: فنغشي، و لا تغشي.

(17). آج:

زندانبان.

صفحه : 72

چون زندانيان بامداد برخاستند«1» هر يكي چند خواب مختلف ديده و روي به يوسف نهادندي«2» و خوابها پرسيدن گرفتندي«3» و او تعبير مي كردي. ايشان خواستند تا تجربه كنند اينكه خوابها [16- پ]

ببنداختند و گفتند: ما در خواب ديديم- و نديده بودند- خوان سالار گفت«4»: در خواب ديدم كه نان بر سر داشتمي«5» و مرغان هوا نان از سر من مي خوردندي«6» و شراب دار گفت: من در خواب ديدمي«7» كه انگور مي فشاردمي«8» و به خداوندگار«9» مي دامي.

عكرمه روايت كرد از عبد اللّه عبّاس از رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله، كه هر كه او خوابي«10» نديده باشد گويد«11» ديدم، و در خواب ديده دروغ گويد«12»، روز قيامت دو جو«13» به دست او دهند و او را تكليف كنند تا بر يك دگر«14» بندد. و هر كه او گوش با حديث قومي«15» كند كه ايشان نخواهند كه او آن شنود«16»، فردا«17» قيامت سرب در گوش او گدازند«18»، اينكه قول عبد اللّه مسعود است«19».

بهري«20» دگر گفتند: خواب راست بود و آن را حقيقتي بود و آنچه گفتند در خواب ديدند. محمّد بن جرير الطّبري گفت: خواب بر عكس ديدند بدل كردند آن را، او خواب اينكه بر خود بست«21» و او خواب آن بر خود.

چون يوسف- عليه السّلام- تعبير كرد، آن كه صاحب خواب بد«22» بود گفت:

-----------------------------------

(1). قم، مل: برخاستندي.

(2). لب: روي يوسف كردندي، آج، روي به يوسف كردندي. [.....]

(3). مل: خوابها پرسيدندي.

(4). قم من.

(5). آز: داشتي.

(6). مل: مي ربودند.

(7). همه نسخه بدلها: ديدم.

(8). آج، لب: مي فشردمي.

(9). آز: خداوند.

(10). آج، لب: خواب.

(11). آو، آج، لب خواب، آب، آز در خواب.

(12). آب، آز: گويد در خواب

ديدم به دروغ.

(13). آو، بم: جودانه، آب، آز، آج، لب: دانه جو.

(14). مل: تا گره بر او.

(15). مل: كسي.

(16). آب، آج، لب: بشنود. [.....]

(17). قم، مل، آب، آز، آج، لب: فرداي، آو، بم: فردا قيامت/ در قيامت.

(18). قم، آز: گذارند، مل: ريزند گداخته.

(19). مل: عبد اللّه مسعود اينكه قول گفت.

(20). آب، آز: بعضي. 21. مل: نهاد.

(22). قم: نيك.

صفحه : 73

حاشا آن خواب نيك من ديده ام و خواب بد او، يوسف- عليه السّلام- گفت: قُضِي َ الأَمرُ الَّذِي فِيه ِ تَستَفتِيان ِ.

مجاهد گفت: اوّل كه اينكه دو غلام آمدند كه«1» از او خواب پرسند، او را گفتند:

اي جوان تو سخت نيكو روي«2» و بخرد و بخير جواني«3»، ما تو را«4» دوست مي داريم. او گفت: به خداي بر شما كه مرا دوست نداري«5» كه هر«6» كه مرا دوست داشت من از محبّت او بلا ديدم«7». عمّه من مرا دوست داشت و خواست تا مرا بر خود باز گيرد كمري از ابراهيم به ميراث يافته بود بر ميان من بست و من خفته«8» و بي خبر از آن، آنگه مرا تهمت دزدي نهاد«9» تا بعلّت آن يك سال مرا بنزد خود باز گرفت- و شرع ايشان، چنان بود كه چون كسي از كسي چيزي بدزديدي يك سال سارق را خدمت مسروق منه بايستي كردن- و اگر پدر مرا دوست داشت«10» در محنت برادران افتادم تا مرا به چاه افگندند و به بندگي بفروختند. و اگر زليخا گفت: تو را دوست دارم مرا به محنت زندان افگند«11». زنهار«12» مرا دوست مداريد«13». گفتند: ما تو را دوست داريم«14» و ما را با تو الف«15» مي باشد.

آنگه همه روز«16» بيامدندي«17» و حديث او مي شنيدندي

و بر او«18» آفرين مي كردندي، تا شبي در خواب ديدند آنچه خداي حكايت كرد از ايشان، بر دگر روز بيامدند و پيش او بنشستند«19» و گفتند: أيّها العالم؟ ما دوش هر يكي خوابي ديده ايم اگر دستور

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: تا.

(2). همه نسخه بدلها بجز قم: نيكورويي.

(3). آو، بم، مل، آج، لب: بخرد جواني.

(4). مل سخت.

(5). آو، آب، آز: مداريد، قم، بم: مداري.

(6). مل كس.

(7). مل: مرا به بلاي عظيم افگند اول.

(8). مل: كه من خفته بودم. [.....]

(9). مل: بنهاد.

(10). مل: داشتي.

(11). آب، آز: گرفتار كرد.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: زينهار.

(13). آو، بم: مداري.

(14). همه نسخه بدلها بجز قم: مي داريم.

(15). آج، لب: الفت.

(16). بم: هر روز.

(17). آج، لب: همه آمدندي.

(18). مل ثنا.

(19). آو، بم: آمدند، آب، آز: شدند، آج، لب: ندارد.

صفحه : 74

باشي«1» بپرسيم و تو آن را تعبير فرمايي«2». گفت: بگو«3».

ساقي گفت: من در خواب ديدم كه پنداشتمي كه در بستاني ام«4»، رزي بود«5» و تا كي«6». از آن آن رز سه خوشه انگور داشت من بگرفتمي و كأس ملك به دست من«7» بودي در آن جا فشردمي و ملك را دادمي تا باز خوردي«8».

و خوان سالار گفت: من در خواب ديدمي«9» كه سه سبد نان بر سر نهاده بودمي و بر آن جا ألوان طعامها بودي سباع الطّير و مرغان شكاري از سر من آن نان مي خوردندي، فذلك قوله: وَ دَخَل َ مَعَه ُ السِّجن َ فَتَيان ِ. زجّاج گفت: ايشان مملوك را «فتي» خوانند اگر پير باشد و اگر جوان، و دگر اهل لغت گفتند: «فتي» جوان با قوّت باشد، قال الشّاعر:

يا عزّ«10» هل لك في شيخ فتي أبدا و قد يكون شباب

غير فتيان

قال َ أَحَدُهُما، يكي از ايشان گفت: إِنِّي أَرانِي، حكايت حال است و أفعال شك ّ و يقين از ميان همه افعال متعدّي باشد به نفس فاعل بي آن كه ذكر نفس كنند، يقول القايل [17- ر]: رأيتني و علمتني و وجدتني«11» و زعمتني و كذا الباقي، و رأيتك و زعمتك و وجدتك، و لا يقال ضربتني و«12» قتلتني و اكرمتني، إنّما يقال:

ضربت نفسي و قتلت نفسي. أَعصِرُ خَمراً، أي عنبا. و گفتند: «خمر» به لغت عمان انگور باشد براي آن كه خمر نتوان فشردن چه خمر خود فشرده باشد«13». و در قراءت عبد اللّه مسعود چنين است كه: أعصر عنبا.

اصمعي ّ گفت، معتمر«14» بن سليمان گفت: اعرابيي را ديدم كه انگور داشت.

-----------------------------------

(1). آز، آج، لب: باشد.

(2). مل: كني.

(3). مل، آب: بگوييد. [.....]

(4). آو، بم، آب، آج، آز، لب: در بستانم، مل: در بستاني بودمي.

(5). قم: بودي.

(6). مل: شاخي، آج: ندارد.

(7). قم: بر من.

(8). آو، بم، آب، آز، آج، لب: باز خورد.

(9). مل: ديدم.

(10). آج: ندارد.

(11). قم: و حدثتني.

(12). بم لا.

(13). مل: فشرده است.

(14). مل: مقيم.

صفحه : 75

گفتم: ما معك! قال: خمر، چه داري! گفت: خمر، و از اينكه جا سركه انگور«1» را، «خل ّ خمر» خوانند، يعني خل ّ العنب، و بعضي دگر گفتند: خمر بر جاي خود است و اينكه چنان است كه گويند: فلان يعصر الدّهن و الزّيت، و إنّما هو يعصر«2» ما يستخرج منه الدّهن و الزّيت، يعني تعاطي افعال«3» مي كند«4» از عصر كه از آن جا خمر و دهن و زيت حاصل شود، و اينكه قول سديد«5» است. وَ قال َ الآخَرُ، آن ديگر گفت: من ديدمي كه نان بر سر گرفته ام«6» و از

بالاي سر من مرغان مي خوردندي، تَأكُل ُ الطَّيرُ، در جاي صفت خبز«7» است. نَبِّئنا، ما را خبر ده به تأويل آن. إِنّا نَراك َ مِن َ المُحسِنِين َ، كه«8» ما تو را از جمله محسنان مي بينيم. در او چند قول گفتند:

فرّاء گفت، من المحسنين لتأويل الرّويا، يعني ما تو را مي بينيم كه تأويل خواب نيك«9» مي داني، و عرب كسي را كه صنعتي داند و نيك«10» داند گويند: فلان يحسن كذا، فلان اينكه صنعت نكو مي داند. و بعضي دگر گفتند: من المحسنين إلينا و المنعمين علينا ان عبّرت رؤيانا«11». ما تو را از جمله محسنان و منعمان دانيم اگر تأويل خواب ما بگويي، و اينكه قول محمّد بن اسحاق است. ضحّاك گفت: مراد آن است كه ما تو را از جمله نكوكاران مي بينيم با«12» زندانيان و او همه روز تعهّد ايشان كردي، بيماران را معالجه كردي و آنان را كه«13» جامه دريده بودي بدوختي و جامه ايشان بشستي و ايشان را تسلّي دادي.

در خبر است كه: چون يوسف- عليه السّلام- در زندان شد«14» اهل زندان را يافت دلتنگ و پژمرده«15»، ايشان را گفت: أبشروا و اصبروا، صبر كني و بشارت باد شما را

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: انگوري.

(2). آو، بم، آب، آز، آج، لب: يستعصر.

(3). قم: ندارد، مل: افعالي. [.....]

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: مي كنند.

(5). آو، آب، آز، آج: سدّي.

(6). مل: بر گرفته ام.

(7). قم، بم، آو، مل، آج: خبر، آب، آز: خمر، لب: خير.

(8). قم: يعني.

(9). آو، بم، آج، لب: نكو، آب: نيكو.

(10). قم: صنعتي نيك.

(11). آو، آج، لب: رؤيا، مل: الرّويا.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: از.

(13). مل: كسي را كه.

(14). آج، لب: رفت.

(15). مل: درمانده.

صفحه

: 76

كه خداي شما را بر اينكه مزد«1» دهد و فرج عاجل و ثواب آجل«2»، و رنج و صبر شما ضايع نيست. ايشان دل خوش و آسوده شدند و گفتند: رحمت خداي بر تو باد كه تا«3» تو اينكه جا نبودي ما دلتنگ و رنجور بوديم«4». چون تو در آمدي ما را به ديدار تو راحت و انس«5» حاصل شد«6» و متسلّي شديم، چه نكوست«7» روي تو و خوي تو و حديث تو، ما را خبر مي دهي«8» از مزد ما و كفّارت ما و طهارت ما از گناه، و تا تو اينكه جايي ما نخواهيم تا«9» از صحبت تو مفارقت كنيم. فمن أنت يافتي! تو كيستي اي جوانمرد!

گفت: أنا يوسف بن يعقوب صفي ّ اللّه بن اسحاق ذبيح اللّه بن ابراهيم خليل اللّه. عامل زندان او را گفت: اي پيغامبرزاده؟ و اللّه اگر من توانستمي تو را رها كردمي و لكن به آنچه«10» ممكن باشد در خدمت«11» و مراعات تو تقصير نكنم هر كجا«12» كه اختيار كني و خواهي بنشين. فهذا معني قوله: إِنّا نَراك َ مِن َ المُحسِنِين َ«13».

قال َ لا يَأتِيكُما طَعام ٌ تُرزَقانِه ِ، گفت نيايد به شما طعامي كه به روزي«14» شما كنند«15» و إلّا من خبر دهم شما را به تأويل آن پيش«16» آن كه به شما آيد، اينكه از جمله آن است كه خداي تعالي مرا آموخته است. گفتند: اينكه براي آن گفت كه دانست كه از آن خوابها كه ايشان«17» پرسيدند يكي بد است، و از حق معبّر«18» آن است كه چون از او خوابي پرسند كه بد باشد آن را تعبير نكند [17- پ]

و از آن عدول كند و نگويد براي آن كه

ابو رزين العقيلي ّ«19» گفت كه از رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله- شنيدم كه

-----------------------------------

(1). بم: ندارد.

(2). آج، لب دهد. [.....]

(3). آج، لب: اگر، آو، بم، آب، آز: ندارد.

(4). مل: ما را همه غم دل تنگي بود.

(5). او، بم، آب، آز، آج، لب: راحتي و انسي، مل: انس و راحت و تسلّي.

(6). آو، آب، آز، آج، لب: پيدا شد.

(7). آو، بم، آب، آز، آج، لب: نيكوست.

(8). قم، آو، بم، مل، آج، لب: خبر دهي.

(9). مل: كه.

(10). آج، لب: تا آنچه.

(11). آو، بم، آب، آز، آج، لب تو، مل: خدمت كردن.

(12). همه نسخه بدلها: هر جاي كه.

(13). قم، مل قوله.

(14). آو، بم، آب، آز، آج، لب: كه روزي.

(15). مل: كند.

(16). آو، بم، آب، آز، آج، لب از، مل: از پيش. [.....]

(17). آو، بم، آز، آب، آج، لب: ندارد.

(18). آو، بم، آب، آز، آج: عابر.

(19). مل: أبو ذر العقيلي.

صفحه : 77

گفت:

1»2»3» ان ّ الرّويا علي رجل طائر ما لم يعبّر« فاذا عبّرت وقعت و إن ّ« الرّؤيا جزء من ستّة و أربعين« جزءا من النبوّة فلا تقصّها إلّا علي ذي رأي

، گفت: خواب بر پاي مرغ«4» پرنده باشد تا تعبير نكرده باشند، چون تعبير بكنند بيوفتد«5». و خواب جزوي است از چهل و شش جزء از پيغامبري، خوابي كه بيني جز با خداوند راي مگو.

انس مالك روايت كرد كه رسول- عليه السّلام- گفت:

الرّؤيا لأوّل عابر

، خواب اوّل تعبير كننده«6» راست، براي اينكه سبب يوسف- عليه السّلام- تعلّل كرد و از تعبير كردن«7» عدول كرد و براي آن آغاز«8» حكايت علم خود كرد تا ايهام نيفگند«9» كه او تعبير آن خوابها نمي داند. گفت وقت مرا«10» اينكه تعبير ناگفتني است

و شما را نبايد«11» كه وهم آيد كه من به تأويل اينكه«12» خواب عالم نيم«13» كه هيچ طعام به شما نيارند.

خلاف كردند«14» در آن كه در خواب خواست يا در بيداري:

محمّد بن اسحاق گفت: مراد آن است كه هيچ طعامي به شما نيارند در خواب براي آن كه او علم تعبير مي گفت. و بيشتر مفسّران بر آنند كه در بيداري خواست و غرض او آن بود تا«15» بنمايد كه او احوال ايشان و علم غيب در باب طعام و شراب ايشان در بيداري داند، بإعلام اللّه تعالي.

إبن جريج گفت: عادت آن ملك آن بود كه كسي را«16» از زندانيان«17» بخواستي كشتن، طعامي مخصوص فرستادي او را تا بخوردي، آنگه او را بفرمودي كشتن. و ابو علي گفت: سبب اينكه گفتار آن بود تا نبوّت خود و علم خود و معجز«18» و دلالت

-----------------------------------

(1). آز: لم تعبر.

(2). قم: فان ّ.

(3). آب، آز: من سبعين.

(4). قم: برنا مرغي.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: بيفتد، قم: ندارد.

(6). آو، بم: كنند.

(7). همه نسخه بدلها: گفتن.

(8). مل: براي آغاز آن.

(9). بم، مل، آب، آز، آج، لب: بيفگند.

(10). همه نسخه بدلها: وقت را.

(11). آو، بم، آب، آز، آج، لب: مبادا، قم، مل: نبادا. [.....]

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: آن.

(13). آو، بم، مل، آب، آز، آج، لب: نه ام.

(14). قم: كرده اند.

(15). آو، بم، آب، آج، لب: كه.

(16). مل، آب، آز كه.

(17). قم كه.

(18). همه نسخه بدلها بجز آج: علم معجز.

صفحه : 78

نبوّت«1» با ايشان تقرير كند، و اوّل دعوت كند ايشان را با معرفت خداي«2» و توحيد او، ألا تري«3» إلي قوله: ذلِكُما«4» إِنِّي تَرَكت ُ مِلَّةَ قَوم ٍ لا يُؤمِنُون َ بِاللّه ِ، و

من رها كرده ام دين و طريقت قومي كه ايشان به خداي ايمان ندارند و به سراي باز پسين، يعني به قيامت كافرند. وَ اتَّبَعت ُ مِلَّةَ آبائِي إِبراهِيم َ وَ إِسحاق َ وَ يَعقُوب َ، آن جا«11» كشف كرد هم از نسب و هم از مذهب، و من پيروي مي كنم دين و ملّت پدران خود را كه ابراهيم و اسحاق و يعقوبند. ما كان َ لَنا أَن نُشرِك َ بِاللّه ِ مِن شَي ءٍ، ما را نيست كه هيچ چيز را«12» انباز و شريك او كنيم«13». و قوله: «من شي ء»، «من» زيادت است تأكيد نفي را«14»، و التّقدير: نشرك«15» باللّه شيئا، «ذلك» اشارت است به اينكه كه گفت: مِن فَضل ِ اللّه ِ، «من» تبيين راست، اينكه از فضل خداست بر ما و بر جمله خلايق و لكن بيشتر مردمان شكر اينكه نعمت نكنند، امّا فضل او بر ما از آن جاست كه ما را پيغامبر كرد، بر مردمان از آن جا كه ما را بايشان«16» فرستاد تا ايشان را دعوت كنيم و بيان شرايع كنيم براي ايشان. آنگه با ايشان تقرير توحيد كرد و نقض شرك، صورت استفهام است و مراد تقرير.

گفت: يا صاحِبَي ِ السِّجن ِ، اي دو رفيق زندان؟ أَ أَرباب ٌ مُتَفَرِّقُون َ خَيرٌ، خدايان پراگنده بهتر باشند يا يك خداي«17» قهر كننده! و براي آن گفت ايشان را اينكه سخن

-----------------------------------

(1). لب خود.

(2). آج، لب: ايشان را به خداي تعالي.

(3). مل: يري.

(4). مل: ذلك.

(5). آو، بم، آب، آز، آج: در آموخت.

(6). آج، لب: با آنچه.

(7). آب، آز: اينكه. [.....]

(8). مل: صاحب السّجن.

(9). آب، آز: به تبيين.

(10). آب، آز: باشد.

(11). آو، آب، آز، آج، لب: اينكه جا.

(12). آج، لب به خداي.

(13). مل: شريك گيريم او را.

(14).

آو، بم، آب، آز، آج، لب: تأكيد را.

(15). آو، بم، آب، آز، آج: يشرك.

(16). آو، بم، آب، آز، آج، لب: با ايشان.

(17). آو، بم، آب، آز، آج، لب: يا خداي.

صفحه : 79

كه ايشان در زندان«1» بتان داشتند«2» و آن را مي پرستيدند [18- ر]

و سجده مي كردند، و براي آن پراگنده گفت كه در شكل و صفت«3» متفاوت بودند از كوچك و بزرگ و ميانه از هر نوعي ساخته، و گفتند: معبودان مختلف را خواست از اصنام و آتش و آفتاب و نجوم و جز آن، و آنان كه چنين باشند مقهور و مغلوب باشند و خداي تعالي يكي است بي همتا و«4» انباز، و بي مثل و مانند و قاهر و غالب است و قادر بر هر چه خواهد.

آنگه تنبيه كرد ايشان را بر آنچه مي كردند از فساد راي«5»، چون انديشه كني«6» شما بدون«7» خداي نمي پرستي إلّا نامهايي كه بر نهاده اي شما و پدران شما، يعني شما اينكه اصنام را آلهه«8» مي خواني. و «إله» آن باشد كه مستحق ّ عبادت بود و تا اصول نعم نكند مستحق ّ عبادت نشود و تا قادر نبود بر آن نتواند كردن«9» و از او صحيح نبود، و تا حي ّ نباشد«10» محال است كه قادر بود«11»، چون اينان جمادند اجراي نام «إله» بر اينان«12» جز نام بي معني نباشد. و اينكه دليل است بر آن كه اسم مسمّي نباشد. چه«13» اگر اسم مسمّي بودي به نام إله كه بر ايشان نهادند«14» ايشان إله بودندي و عبادت ايشان واجب بودي و ايشان به صفت إله بودندي، و اينكه محال است. آنچه ادا كند به اينكه هم باطل باشد.

اگر گويند: چگونه گفت كه

شما نام مي پرستي«15» و ايشان مسمّي مي پرستيدند از اصنام و اوثان! گوييم: غرض إلهيّت«16» است يعني چيزي مي پرستي«17» كه بر او از الهيّت و استحقاق عبادت جز نام بي معني نيست و آن نامها«18» كه شما و پدران شما بر

-----------------------------------

(1). مل: و فرزندان.

(2). آز: در زندان داشتند.

(3). آج، لب: صورت.

(4). قم بي. [.....]

(5). همه نسخه بدلها بجز لب گفت.

(6). اساس: كه، با توجّه به قم تصحيح شد.

(7). آز: بدان.

(8). قم، بم، مل: اله.

(9). بم: نتواند كردند.

(10). همه نسخه بدلها بجز مل: نبود.

(11). آج: تا حي ّ نبود قادر نبود.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: نام اله بر ايشان اجرا كردن.

(13). آو، بم، آج، لب: چرا.

(14). آو، بم، آب، آز، آج، لب: نهادندي.

(15). قم، پرستي، آب، آز، آج، لب: نام پرستي.

(16). آو، بم، آلهه.

(17). آز: مي پرسيد.

(18). قم، آب، لب: نامهاي، آز: نامي، آج، نامهايي. [.....]

صفحه : 80

اينكه بتان نهاده اي«1» كه خداي تعالي به آن حجّتي نفرستاد. و قوله: سَمَّيتُمُوها و قوله: ما أَنزَل َ اللّه ُ، هر دو در جاي صفت اسماست. آنگه گفت: اينكه احكام كه شما كردي باطل است حكم نيست إلّا خداي را- عزّ و جل ّ- و او فرمود به حكم و به حكمت خود كه جز او را نپرستند«2».

آنگه اشارت كرد به اينكه جمله كه ذكر او برفت و گفت: ذلِك َ الدِّين ُ القَيِّم ُ، اينكه ديني و طريقتي است راست مستقيم و لكن بيشتر مردمان ندانند از آن جا كه نظر و تفكّر نكرده باشند در دليل، و اينكه علمي است كه إلّا به طريق نظر حاصل نشود.

چون يوسف- عليه السّلام- در اينكه حديث خوض كرد در اينكه معني اطناب و استقصا كرد و

بكلّي از سر جواب سؤال ايشان برفت، ايشان گفتند: جواب سؤال ما و تعبير خواب ما بگو«3». او گفت: توقّف كني از آن كه مصلحت در اينكه است، ايشان الحاح كردند، او گفت: أَمّا أَحَدُكُما فَيَسقِي رَبَّه ُ خَمراً، گفت: أمّا يكي از شما- و آن ساقي ملك بود و نام او مجلّث بود- تأويل خواب او آن است كه او بر سر كار خود رود و ملك را خمر دهد، أمّا آن سه خوشه انگور كه ديد«4» تأويل او آن است كه سه روز در زندان بماند«5». و أما تعبير خواب آن ديگر كه سه سبد«6» ديد در خواب و نان بر او مرغان«7» مي خوردند او سه روز در زندان بماند پس از آن او را بر دار كنند و مرغان«8» مغز سر او بخورند.

عبد اللّه مسعود گفت: چون اينكه شنيدند پشيمان شدند گفتند: ما خوابي«9» چيزي نديديم«10» ما بازي مي كرديم تا تو را بيازماييم. يوسف- عليه السّلام- گفت: آن رفت و قضا كرده شد«11». قُضِي َ الأَمرُ الَّذِي فِيه ِ تَستَفتِيان ِ، براندند و حكم بكردند به آن كار

-----------------------------------

(1). قم، بم، آو، نهادي، آج: نهاديد، لب: نهادند، آب: نهاده آيد.

(2). آو، بم، آج، لب: نپرستيدند.

(3). قم: بگوي، آو: بگزار، بم، آب، آز، آج، لب: بگذار.

(4). آج، لب: ديده بود.

(5). آب، آز: بماني.

(6). مل: كه سه نان سپيد، آج، لب: سبد.

(7). قم، مل از آن، آب، آز، آج، لب از او.

(8). آج، لب از.

(9). قم: در خواب:

(10). مل: ما هيچ خواب نديديم، آو، بم، آب، آز: ما خوابي نديديم، آج، لب: ما خوابي نديده بوديم.

(11). مل: گفت: قضا كردند.

صفحه : 81

كه شما در او فتوي پرسيدي«1».

چون مدّت

برفت و سه روز بر آمد روز چهارم گماشتگان ملك آمدند«2» و ايشان را از زندان برون«3» بردند. يوسف- عليه السّلام- گفت ساقي را كه خواب نيك ديده بود [18- پ]، و يوسف دانست كه او را نجات خواهد بودن: اذكُرنِي عِندَ رَبِّك َ، گفت: حديث من ياد ده ملك را و پيش او ذكر من و حديث من بگو. و در آن حال شيطان از ياد يوسف ببرد كه نام خداي برد«4». جبريل آمد و دست يوسف گرفت و او را با گوشه اي برد از زندان و بر زمين زد«5» و زمين اوّل بشكافت، گفت: فرو نگر«6» تا چه مي بيني«7». او فرو نگريد، گفت: زمين دوم مي بينم، آن نيز بشكافت. گفت:

فرونگر. در نگريد زمين سه ام«8» بديد، و هم چونين«9» تا هفت زمين بشكافت. گفت:

فرونگر. تا چه مي بيني«10». فرو نگريد سنگي ديد عظيم. گفت: سنگي مي بينم بزرگ جبريل پر بر آن سنگ زد و سنگ«11» بشكافت. از ميان آن سنگ كرمي بيرون آمد«12» برگي سبز«13» در دهان گرفته. جبريل گفت: خدايت سلام مي كند و مي گويد: چه گمان بردي! پنداشتي من تو را فراموش كرده ام در زندان و اينكه كرم را در زير هفتم زمين در ميان اينكه سنگ فراموش نكردم!«14» اكنون به عزّ عزّت«15» كه هفت سال اينكه جا بماني. يوسف گفت: و خداي از من راضي باشد! گفت: آري. گفت: اگر اينكه كه هفت است«16»، هفتاد باشد، باك ندارم.

در خبر است كه چون يوسف- عليه السّلام- جبريل را ديد در زندان، او را گفت:

-----------------------------------

(1). قم: فتوي كردي.

(2). آو، بم: گماشتگان مي آمدند.

(3). آو، مل، آب، آز، آج، لب: بيرون. [.....]

(4). مل: بردي، آو، بم، لب: ببرد.

(5).

قم: پر بزد بر زمين، آب، آز، آج، لب: پر بر زمين زد، كه بر متن رجحان دارد.

(6). آب، آز: فرو نگريد.

(7). آو: تا چه بيني، بم، آب، آج، لب: تا چه بيني.

(8). قم: سوم، بم، مل: سيم، لب: سيوم.

(9). همه نسخ بدلها: همچنين.

(10). قم، آج، لب: چه بيني.

(11). آج، لب نيز.

(12). آو، بم، آب، آز: برون.

(13). آو، بم، آب، آز، آج، لب: سبزي.

(14). آو، بم، آب، آز، آج، لب: نكرده ام.

(15). همه نسخه بدلها من.

(16). آو، آب، آز، آج، لب: اينكه كه هفت است اگر، بم: اينكه هفت است، اگر.

صفحه : 82

1» يا أخا المنذرين مالي اراك بين« الخاطئين،

جبريل او را گفت:

2» يا طاهر الطّاهرين يقرأ عليك السّلام رب ّ العالمين، و يقول لك اما استحييت منّي اذ استعنت بالآدميّين« و عزّتي لألبثتك في السّجن بضع سنين.

و كعب الاحبار گفت: جبريل آمد- عليه السّلام- و او را گفت: خدايت سلام مي كند و مي گويد: تو را كه آفريد! گفت: خداي. گفت: صورتت در رحم«3» كه نگاشت! گفت: خداي. گفت«4»: بر پدر دوست و محبوب داشته«5» كه گردانيد!

[گفت: خداي، گفت تو را از محنت و كربت چاه كه رهانيد! گفت: خداي.

گفت: تو را علم تعبير خواب كه آموخت!]«6» گفت: خداي. گفت: چرا استعانت كردي به جز خداي!

اكنون بدان كه در اينكه اعتراضي نيست بر يوسف براي آن كه حبس او در زندان معصيت بود، و بر او بود كه به هر طريق كه گمان برد كه او را در آن خلاص«7» خواهد بود تمسّك كند. امّا عتاب خداي تعالي با او در اينكه معني براي ترك اولي بود و پيغامبران ترك اولي و اخلال به مندوبات بسيار

كنند و معاصي ايشان محمول بود بر اينكه و مأوّل«8» باشد به اينكه معني.

و امّا سبب بماندن او در زندان«9» روا بود كه مصلحت بگشته باشد، عند اينكه سؤال، پس از سؤال صلاح او در اينكه بود و اگر چه پيش از سؤال به خلاف اينكه بوده باشد. و اگر گويند: سبب طول مقام او در حبس نه اينكه بود هم روا باشد براي آن كه در آيت نه بر سبيل تعليل است بل خبر مطلق است في قوله: فَلَبِث َ فِي السِّجن ِ بِضع َ سِنِين َ، و اگر معلّل بودي بر وجه عقوبت بودي و از فعل خداي بودي و بر سبيل مجازات بر فعل او بودي، و خداي تعالي نسيان او را با شيطان حواله كرد و حبس او معلوم است كه از قبل«10» آن ظلمه بود. چگونه توان گفتن كه حبس او از خداي بود بر

-----------------------------------

(1). قم، مل، آج، لب: بين. [.....]

(2). آو، بم، آب، آج، لب: بالادمين، مل: بالادتين.

(3). همه نسخه بدلها بجز قم مادر.

(4). همه نسخه بدلها تو را.

(5). همه نسخه بدلها: دوست داشته و محبوب.

(6). نسخه اساس افتادگي دارد، از قم آورده شد.

(7). قم، لب: خلاصي.

(8). مل: مأمول.

(9). آو، بم، آب، آز، آج، لب هفت سال.

(10). لب: قيل.

صفحه : 83

جزاي فعل شيطان!

امّا در اينكه معاتبات روا باشد«1» كه لطف باشد او را و بسياري مكلّفان را در عهد او و پس از او چون بشنوند. كلبي گفت: پنج سال بود تا محبوس بود از آن پس هفت سال ديگر بماند تمامي دوازده سال، چون مدّت محنت«2» به سر آمد، و از ره فرج بر سبيل بشارت خبر آمد، حق تعالي سبب

ساخت«3» ملك در خواب ديد كه هفت گاو لاغر هفت گاو فربه را بخوردندي«4» و هفت خوشه سبز ديدي كه هفت خوشه خشك گرد آن در آمدي و آن را نيست كردي. او از خواب در آمدي«5» ترسيده و مذعور«6» و كس فرستاد و سحره و كهنه و قيّافان را بخواند و خواب برايشان عرضه كرد«7» [19- ر].

قوله تعالي:

لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِم َ رَبِّي إِن َّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيم ٌ (53) وَ قال َ المَلِك ُ ائتُونِي بِه ِ أَستَخلِصه ُ لِنَفسِي فَلَمّا كَلَّمَه ُ قال َ إِنَّك َ اليَوم َ لَدَينا مَكِين ٌ أَمِين ٌ (54) قال َ اجعَلنِي عَلي خَزائِن ِ الأَرض ِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيم ٌ (55) وَ كَذلِك َ مَكَّنّا لِيُوسُف َ فِي الأَرض ِ يَتَبَوَّأُ مِنها حَيث ُ يَشاءُ نُصِيب ُ بِرَحمَتِنا مَن نَشاءُ وَ لا نُضِيع ُ أَجرَ المُحسِنِين َ (56) وَ لَأَجرُ الآخِرَةِ خَيرٌ لِلَّذِين َ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُون َ (57)

هفت سال سخت بخورند«7» آنچه از پيش«8» نهاده باشي«9» آن را الّا اندكي از آنچه نگاه داري.

پس آيد از پس آن سالي كه در او فرياد رسند مردمان را و در او انگور فشارند.

گفت پادشاه: بياريدش به من، چون آمد به او رسول، گفت: باز گرد با خداوندت بپرس از او«10» كه چه بود آن زنان را كه ببريدند دستهاشان«11» كه خداي من به كيد ايشان داناست؟

گفت: چه كار بود شما را چون مطالبت كردي يوسف را از تن او«12»!

گفتند: پرگست باد«13»؟ ندانيم بر او هيچ بديي«14». گفت زن عزيز: اكنون پيدا شد«15» حق

-----------------------------------

(1). قم، آو، بم، آج، لب: راستگوي.

(2). قم: گاوان.

(3). قم: مي خورند، آو، بم، آج، لب: بخوردند.

(4). بم، آج، لب: گردم.

(5). بم: كه از آن.

(6). قم، آو، بم، آج، لب: از پس آن.

(7). آج، لب: بخورد.

(8). آج، لب: از پس. [.....]

(9). بم: باشند.

(10). آو، بم: او را.

(11). قم: دستهاي خود را، آو، بم، آج، لب: دستها.

(12). آو، بم، آج، لب: نفس او.

(13). قم: پرگست بادا، آو، آج، لب: باز دارد، بم: ياد دارد.

(14). قم، آو، بم، آج، لب: بر او از بدي.

(15). آو، بم، آج، لب: شود.

صفحه : 85

من مطالبت كردم او را از تن او، و او از جمله راستيگران«1» است.

آن تا بداند«2» كه من خيانت نكردم«3» با او«4» در غيبت و خداي ره ننمايد«5» كيد خيانت كنندگان را.

بري نمي كنم تن«6» خود را كه تن«7» فرماينده است به بدي الّا آنچه ببخشايد خداي من كه خداي من آمرزنده و بخشاينده است.

گفت پادشاه«8» بياريد«9» او را به من تا برگزينم«10» او را براي خود. چون سخن گفت با او، گفت: تو امروز

بنزديك ما ممكّن«11» و استواري.

گفت: كن مرا بر خزينه هاي«12» زمين كه من نگاه دار«13» و داناام.

هم چونين«14» تمكين كرديم يوسف را در زمين تا مقام كند از آن، آن جا كه خواهد برسانيم رحمت ما به آن كه خواهيم و ضايع نكنيم مزد نكوكاران.

و مزد سراي پسين«15» بهتر است آنان را كه ايمان آرند«16» و ترس كار باشند«17».

-----------------------------------

(1). قم، آو، بم، آج، لب: راستگويان.

(2). آو، بم، آج، لب: بدانند.

(3). آج، لب: كردم.

(4). قم: او را.

(5). لب: به راه ننمايد.

(6). آج، لب: نفس.

(7). آو، بم، آج، لب: نفيس [.....] 8. آو، بم، آج، لب: ملك.

(9). آو، بم: بياري، كه با استعمال متن هم سازگارتر مي نمايد.

(10). آو، بم، آج، لب: برگزينيم.

(11). قم: مكين، بم، آج، لب: با تمكين.

(12). اساس، قم، آو، آج، لب: خزينها، بم: خزاينها.

(13). آو، بم، آج، لب: نگاه داري.

(14). قم، آو، بم، آج، لب: همچنين.

(15). قم: باز پسين، آو، بم، آج، لب: آخرت.

(16). قم: آوردند.

(17). قم: و بودند كه پرهيزگاري مي كردند.

صفحه : 86

قوله تعالي: وَ قال َ المَلِك ُ«1»، گفت ريّان بن وليد، يعني ملك مصر كه من در خواب ديدمي«2» هفت گاو فربه كه ايشان را هفت گاو لاغر مي خوردندي«3» و هفت خوشه گندم سبز و هفت«4» ديگر خشك كه اينكه خشك آن تر را بخوردي و نيست كردي. فتوي كني«5» مرا در خواب من، اگر شما تعبير خواب مي داني«6». إِنِّي أَري، من الرّؤيا. سَبع َ بَقَرات ٍ، براي آن «سبع» گفت بي «ها» كه معدود مؤنّث است و بقرات جمع بقره باشد، جمع سلامت، و اصل او از «بقر» باشد و آن شق ّ بود.

سمان، جمع سمين باشد و فعال در جمع فعيل به معني فاعل«7» قياسي

مطّرد باشد، نحو: طويل و طوال، و قصير و قصار، و عريض و عراض، و كريم و كرام. يَأكُلُهُن َّ سَبع ٌ عِجاف ٌ، جمع عجيف. وَ سَبع َ سُنبُلات ٍ خُضرٍ، «واو» عطف است علي «اري»، اي و اري سبع سنبلات خضر، جمع سنبله خضراء، و فعل«8» في جمع افعل صفة و فعلاء للمؤنّث قياسي است مطّرد نحو: احمر و حمراء و حمر، و أصفر و صفراء و صفر. وَ أُخَرَ، اي سبع سنبلات اخر، جمع اخر و اخري، و او لا ينصرف است و علّت منع صرف او صفت است و عدل چه او صفت سنبلات محذوف است، و معدول است از اخريات.

آنگه ايشان را گفت: يا أَيُّهَا المَلَأُ، اي جماعت معروفان؟ أَفتُونِي فِي رُءياي َ، فتوي كني مرا در خواب من، اگر شما تعبير خواب مي كني.

قالُوا، ايشان گفتند: أَضغاث ُ أَحلام ٍ، جمع ضغث، و ضغث دسته گندم«9» باشد و

-----------------------------------

(1). قم ايتوني به، چون مدت محنت يوسف- عليه السّلام- به سر آمد و از ره فرح بر سبيل بشارت خبر آمد، حق تعالي سبب ساخت تا ملك ديد كه هفت گاو لاغر هفت گاو فربه را بخوردندي و هفت خوشه سبز ديدي كه هفت خوشه خشك گرد آن درآمدي و آن را نيست كردي، او از خواب در آمد ترسيده و مذعور كس فرستاد و سحره و كهنه و قيافان را بخواند و خواب بر ايشان عرضه كرد، پس گفت، يعني ملك مصر.

(2). همه نسخه بدلها: ديدم.

(3). قم، آب: بخوردي، آو، بم، آز، آج، لب: مي خوردي.

(4). قم: كه هفت خوشه. [.....]

(5). آب، آز، آج، لب: كنيد.

(6). قم قوله.

(7). قم بود.

(8). آج، لب: فعيل.

(9). بم: جمع ضغث دسته گندم.

صفحه :

87

رفع او بر خبر مبتداي محذوف است، اي رؤياك اضغاث احلام، و ما ذكرت اضغاث احلام، و ما تأويل خواب ندانيم. عند آن حال ساقي را ياد آمد كه در زندان مردي هست«1» كه او علم تعبير«2» نيك داند، و ذلك قوله: وَ قال َ الَّذِي نَجا مِنهُما، گفت آن كس كه برسته بود از ايشان، يعني از آن دو صاحب سجن: وَ ادَّكَرَ بَعدَ أُمَّةٍ، افتعل من الذّكر. و اصله اذتكر، «تا» را «ذال» كردند لقرب المخرج، آنگه «ذال» را «دال» كردند هم براي اينكه علّت، آنگه ادغام كردند، و ياد آمد او را از پس مدّتي. و «أمّت» اينكه جا به معني «حين» است و در شاذّ خواندند: بعد امد، اي بعد نسيان«3».

أَنَا أُنَبِّئُكُم بِتَأوِيلِه ِ فَأَرسِلُون ِ، من خبر دهم شما را به تأويل آن، مرا بفرستي پس از اينكه. در كلام حذفي و اختصاري هست، و التّقدير: فارسلوه فلما وصل الي السجن.

قال ليوسف: يُوسُف ُ أَيُّهَا الصِّدِّيق ُ، او را بفرستادند چون به زندان رسيد، يوسف را گفت: اي يوسف؟ و حرف ندا بيفگند«4» لدلالة الكلام عليه و التّقدير، يا يوسف، اي صدّيق راستيگر«5» در آنچه گويي از تعبير خواب. و فعّيل بناي مبالغت باشد كخمّير و سكّير و شرّيب. أَفتِنا، فتوي كن ما را. رمّاني گفت: فتوي و فتيا دو لغت است، و حدّ او جواب باشد از حكم معني«6»، گفت: براي آن كه جواب از نفس معني آن را فتوي نخوانند، يقال: استفتيته فافتاني«7»، در هفت گاف فربه كه ايشان را مي خورد هفت گاف لاغر، و در هفت خوشه سبز و هفت ديگر خشك تا بين مردم«8» شوم و ايشان را«9» خبر دهم تا

بدانند.

يوسف- عليه السّلام- گفت: تعبير اينكه خواب آن است و تدبير اينكه كار«10» كه در اينكه هفت سال تخمي كه كاري«11» آنچه حاصل آيد از«12» دخل [20- ر]

در خوشه رها

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب: است.

(2). آو، بم، آب، آز، آج، لب: كه او تعبير خواب.

(3). آج: اي نسيان.

(4). قم: بينداخت.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: راستگوي.

(6). آج، لب: يعني.

(7). آو، بم: و افتاني.

(8). قم، مل: تا با مردم، آو، بم، آب، آز، آج، لب: تا بر مردمان.

(9). آو، بم، آز، آب، آج، لب: بايشان. [.....]

(10). قم، آب، آز آن.

(11). مل، آب، آز: كاريد.

(12). آج، لب: از او.

صفحه : 88

كني تا بماند«1»، الّا اندكي كه براي قوت به كار بايد«2». آنگه از پس آن هفت سال قحط آيد قحطي سخت كه هر چه در اينكه هفت سال نهاده باشي«3» ذخيره، همه خرج شود و خورده شود«4» جز اندكي از آنچه نگاه داري. آنچه پس از آن سالي آيد سال فراخي و خصب«5»، سالي كه در او فرياد مردمان رسند و در او عصر«6» كنند و انگور فشارند و آنچه در او آبي و«7» روغني باشد.

قوله: قال َ تَزرَعُون َ، زرع هم«8» كشتن باشد، يقال: زرعت«9» البذر، و هم رويانيدن، يقال: زرعه اللّه، اي أنبته، و الزّرع، النّبات. قال اللّه تعالي: كَزَرع ٍ أَخرَج َ شَطأَه ُ«10»دَأَباً، اي، عادة، قال اللّه تعالي: كَدَأب ِ آل ِ فِرعَون َ«11» فَما حَصَدتُم، حصد و حصاد، قطع زرع باشد، و براي آن فرمود كه در سنبل رها كني تا سوس و شپشه«20» در او نيفتد و مدّتي دراز«21» بماند.

ثُم َّ يَأتِي مِن بَعدِ ذلِك َ سَبع ٌ، اي سبع سنين. شِدادٌ، جمع شديد. و قوله:

-----------------------------------

(1). آو، بم:

نماند.

(2). آو، بم، آب، آز، آج، لب: آيد.

(3). آب، آز: باشيد.

(4). قم: خورده آيد.

(5). آو، بم، آب، آج، لب: خصيب.

(6). قم، بم، آب، آز، آج، لب: عصير.

(7). آب، آز: يا .

(8). بم، آب، آز، آج، لب تخم.

(9). آز: ذرعت.

(10). سوره فتح (48) آيه 29.

(11). سوره آل عمران (3) آيه 11 و سوره انفال (8) آيه هاي 52 و 54. [.....]

(12). آو، بم، آب، آز: دابنا.

(13). آز: نفعل.

(14). آز: و الدّواب.

(15). آو، بم، آب، آز، آج: سمع.

(19- 16). همه نسخه بدلها: همزه.

(17). آج: خواند.

(18). آج، لب: به تخفيف.

(20). كذا در اساس و قم، آو، بم، آب، آز، آج، لب: شپشه.

(21). آز: در آن.

صفحه : 89

يَأكُلن َ، يعني يفنين«1»، بخورند اينكه سالهاي قحط آنچه نهاده باشي«2» در سالهاي پيشين.

و اينكه بر دو وجه بود: يكي آن كه «اكل» به معني افنا«3» باشد چون سال قحط بود و تخم نروياند و مدد نباشد و خرج«4» بود پنداريي«5» سال قحط آن را به فاني كرد. آنگه آن افنا و اهلاك«6» را كل خواند. و وجه دوم«7» آن كه مراد آن است: تأكلون«8» فيها، كه شما در اينكه سالها بخوري. آنگه سالها را به اكل وصف كرد، لوقوع الاكل فيها، كما يقال: نهار صايم و ليل قايم، و كما قال الشّاعر:

نهارك بطّال و ليلك نايم و عيشك يا مغرور عيش البهايم

و شدّت در وصف سال، كنايت است از قحط. و گفته اند: شدّت در هفت جاي استعمال كنند: در كرّت«9» و در مدّ و زمان«10» و خشم و الم و شراب و تن. و الاحصان، الاحراز، و الجعل في الحصن.

ثُم َّ يَأتِي مِن بَعدِ ذلِك َ عام ٌ فِيه ِ يُغاث ُ النّاس ُ، العام، السّنة، و

اشتقاقه«11» من عام في الماء يعوم عوما، اذا سبح«12» فيه، براي سيرش«13» را. و «الف» او منقلب است از «واو» بدلالة«14» قولهم في الجمع اعوام، و الحول«15»، السّنة لحوله و دوره«16» علي النّاس.

يُغاث ُ النّاس ُ، غوث نفعي باشد بر سر شدّتي و سختيي. و غوث، فرياد رسيدن باشد، و اغاثة، مصدر او باشد. و استغاثة، فرياد خواستن باشد، و غيث باراني باشد كه در وقت حاجت بارد. و آن گياه كه به آن باران رويد آن را «غيث» خوانند. وَ فِيه ِ يَعصِرُون َ، جمله قرّا به « يا » خواندند خبرا عن الغايب. و حمزه و كسائي به «تا» ي خطاب خواندند و مراد به «عصر»، هر چيزي كه از او شرابي بگيرند چون: انگور و

-----------------------------------

(1). آز: يفتين.

(2). آو، بم، آب، آز، آج، لب: بنهاده باشي.

(3). آج: فنا.

(4). آو، بم، آب، آز: خروج.

(5). همه نسخه بدلها: پنداري. [.....]

(6). قم، آب، آز: هلاك.

(7). آج، لب: دگر.

(8). آو، بم، آب، آز، آج: يأكلون.

(9). آو، بم: كر، آب، آز: كوه.

(10). آو، بم، زبان، آج: زبان.

(11). قم: و استعامه.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: سبح، مل: شح.

(13). آو، بم، آب، آز: شيرش.

(14). قم: بدلا عن.

(15). آو، بم: الحوال.

(16). بم، آج، لب: لدوره.

صفحه : 90

سيب و بهي و هر چي«1» كه از او روغني بگيرند، چون: كنجيد«2» و زيتون و جز آن«3».

يعني چنان كه در سالها خصب بودي،«4» هم چنان«5» شود.

و روايتي كردند«6» از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: مراد به عصر«7»، حلب است، يعني شير بسيار دوشي از گاف«8» و گوسپند«9» و شتر براي آن كه چون گياه بسيار باشد ايشان را شير بسيار باشد«10». معني سه ام«11»، [20-

پ]

ابو عبيده و زجّاج گفتند:

تعصرون، اي تنجون، نجاة المعتصر، اي الملتجي، و العصرة، الملجأ، و الاعتصار«12»، الالتجاء. قال عدي ّ بن زيد:

لو بغير«13» الماء حلقي«14» شرق كنت كالغصّان بالماء اعتصاري«15»

و قال ابو زبيد«16» الطّائي ّ:

صاديا يستغيث«17» غير معان و لقد كان عصرة المنجود

و اصل اينكه هم«18» از «عصر» است براي آن كه تشنه چون اعتصار كند به آب، اندك اندك مي خورد او بمثابت عاصر باشد، في عصر الماء في فيه. و نيز آن كس«19» كه التجا كند به كسي يا به جايي بمنزلت آن باشد كه: يتخلّص من مضيق الي سعة كالمايع«20» المعصور. و روايت كرده اند از بعضي قرّا: يعصرون، علي الفعل المجهول، اي يمطرون و يغاثون. ابو القاسم بلخي گفت: آيت دليل بطلان قول آنان مي كند كه گويند: الحكم للمعبّر الاوّل، حكم آن را باشد كه اوّل خواب را تعبير كند، براي آن كه ايشان گفتند: «اضغاث احلام» آنگه از پس آن يوسف آن را تعبير كرد و حكم

-----------------------------------

(1). قم: چيز، آو، آب، بم، مل، آج، لب: هر چه، آز: هر جا.

(2). همه نسخه بدلها: كنجد.

(3). قم: غير آن. [.....]

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: بود.

(5). همه نسخه بدلها: همچنان.

(6). آو، بم، آب، آز، آج، لب: روايت كردند.

(7). قم: عصير.

(8). همه نسخه بدلها: گاو.

(9). آب، مل، آج، لب، آز، گوسفند.

(10). همه نسخه بدلها بجز آب: بود، قم و.

(11). آب، آز: سيوم.

(12). آو، بم، آب، آز: الاعصار.

(13). آو: يغير.

(14). آب، آب: خلقي.

(15). آو، بم، آج، لب: اعصاري.

(16). همه نسخه بدلها بجز قم: ابو زيد.

(17). قم، لب: تستغيث، ديگر نسخه بدلها: مستغيث. [.....]

(18). مل: اينكه همه.

(19). آو، بم، آب، آز: و هر آن كس.

(20).

مل: كالمانع.

صفحه : 91

تعبير او را بود. و ممكن باشد كه از اينكه جواب«1» گويند كه: ايشان تعبير نكردند، ايشان دفع تعبير كردند«2» كه تعبير ندانستند. گفتند: اينكه نه خوابي است كه آن را تعبير كنند. پس از اينكه در«3» كلام حذفي هست و اختصاري، و تقدير آن است كه: فرجع الّذي نجا منهما الي الملك و اخبره بما قال يوسف.

وَ قال َ«4»ما خَطبُكُن َّ، و الخطب، الامر العظيم. و البال، الحال، يقال: ما بالك، اي ما حالك.

و ما خطبك و ما شأنك بمعني واحد. گفت: چه حال بود شما را با يوسف، چون او را مراودت كردي و مطالبت از نفس او، و او شما را مراودت كرد يا نه! گفتند: حاش َ لِلّه ِ، پرگست«6» باد؟ كه ما از او الّا خير و صلاح ندانيم و بر او هيچ بدي و تهمتي نديديم. [21- ر]

عند آن حال زليخا«7» مقرّ آمد و گفت: الآن َ حَصحَص َ الحَق ُّ، اي بان و ظهر.

عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده گفتند: حصحص الامر، اذا حصل علي«8» أمكن وجوهه، و كلمت از مضاعف رباعي است، و أصله من حص ّ شعره اذا استأصله بالقطع، و منه الحصّة، القطعة من الشّي ء، فمعني حصحص، انقطع، بظهوره«9» عن غيره. و مثله:

كبكبوا و كبّوا و كف ّ الدّمع و كفكفه، و ردّه و ردّده. و يقال: حصحص البعير بثفناته في الارض، اذا حكّه بها«10» فيستبين آثارها«11» فيها. و قال حميد بن ثور الهلالي ّ:

و حصحص في صم ّ«12» الحصي ثفناته و رام القيام ساعة ثم ّ صمّما«13»

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز مل: آي.

(2). بم، آج، لب: مدّتي.

(3). آو، بم، آز، آج: دستها بريدند.

(4). آز: باز پيش.

(5). آز، آج: بداني.

(6).

آج: ندارد، ديگر نسخه بدلها: برگشت.

(7). مل نيز.

(8). آو، بم، آب، آز، آج، لب ما.

(9). اساس: و ظهوره، با توجّه به آب تصحيح شد.

(10). آز: بما.

(11). آو، بم، آج: مستنيرا نارها، مل: فيسير لنارها، آب، آز: فتبير آثارها. [.....]

(12). قم: ضمير، آو، بم، مل، آب، آز، آج: ضم ّ.

(13). قم، مل، آب، آز، آج: ضمّما.

صفحه : 93

و انحص ّ«1» الوبر«2» عن جنب البعير و انحت ّ«3» اذا انحسر. أَنَا راوَدتُه ُ عَن نَفسِه ِ، مراودت و مطالبت من كردم او را از نفس او و يوسف در آنچه مي گويد راستيگر است«4».

ذلِك َ لِيَعلَم َ أَنِّي لَم أَخُنه ُ بِالغَيب ِ، اينكه براي آن است تا بداند كه من با او در غيبت«5» خيانت نكردم. خلاف كردند در آن كه اينكه«6» كلام كيست. بعضي مفسّران گفتند چون حسن و مجاهد و قتاده و ضحّاك كه: اينكه حكايت كلام«7» يوسف است، گفت: اينكه استكشاف براي آن كردم تا عزيز بداند كه من در غيبت او با او خيانت نكردم در حق ّ زليخا. وَ أَن َّ اللّه َ لا يَهدِي كَيدَ الخائِنِين َ، و خداي تعالي كيد خيانت كنندگان را هدايت نكند و رها نكند كه بر كار شود و پوشيده ماند.

وَ ما أُبَرِّئ ُ نَفسِي، آنگه گفت: من نفس خود را مبرّا نمي كنم كه نفس مردمان را به بدي فرمايد. و اينكه كلام بر سبيل خضوع و خشوع و كسر نفس گفت و انقطاع با خداي تعالي. و بعضي دگر گفتند: اينكه از كلام زليخاست براي آن كه به كلام او متّصل است و بر اينكه تأويل«8» كلام از نسق خود بنمي رود«9»، و معني آن بود كه تا يوسف بداند كه من در غيبت او با او خيانت

نكردم و چون مرا پرسيدند از حديث او، راستي بگفتم«10» و خداي هدايت نكند كيد خاينان را، پس براي اينكه خيانت نكردم با يوسف- آنگه گفت: وَ ما أُبَرِّئ ُ نَفسِي، و من خويشتن را مبرّا نخواهم كرد از بدي تا ديگران متّهم شوند كه نفس مردم را كار بد فرمايد و مردم به آن مسرع باشند«11» كه نفس فرمايد از بدي. إِلّا ما رَحِم َ رَبِّي، الّا آنچه خداي رحمت كند، يعني اگر بعضي مردمان از آفت«12» نفس امّاره به معصيت سلامت يابند به لطف و رحمت خداي بود، و

-----------------------------------

(1). قم: و الحص.

(2). مل: الوتر.

(3). مل: و الحب.

(4). قم، مل، راست مي گويد، آو، بم، آز، آج، لب: راست گوي است.

(5). آو، بم، آب، آز، آج، لب: من در غيبت او، مل: من در غيبت با او.

(6). آو، بم، مل، آز از.

(7). آو، بم، آز: اينكه از كلام، آج، لب: از كلام.

(8). آب، آز: تقدير.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم: نمي رود.

(10). آو، بم، آب، آز، آج، لب: او را راست بگفتم.

(11). قم، مل: باشد.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب: ندارد. [.....]

صفحه : 94

آن لطف آن است كه آن را عصمت مي خوانند، و خداي تعالي آمرزنده و بخشاينده است.

و در خبر است كه: چون يوسف- عليه السّلام- خواست تا از زندان بيرون آيد، اهل زندان جزع كردند از مفارقت او و گفتند: ما را وجود تو اينكه جا انس بود و راحت و فوايد، اكنون مي بروي ما چه كنيم و كه باشد ما را كه غمگسار ما بود! يوسف- عليه السّلام- ايشان را دعا كرد و گفت:

1» اللّهم ّ اعطف عليهم بقلوب الاخيار و لا تعم« عليهم

الاخبار،

بار خدايا دلهاي ولات و نيكان بر اينان مشفق گردان و اخبار بر اينان پوشيده مدار براي«2» اينكه در همه شهرها خبر«3» شهر ايشان بهتر دانند. چون بيرون آمد«4» بر در زندان بنوشت:

5» هذا قبر« الاحياء و بيت الاحزان و تجربة الاصدقاء و شماته الاعداء،

اينكه گور زندگان است و خانه اندوهان است و تجربت دوستان است و شماتت«6» دشمنان«7» است. آنگه به گرماوه«8» رفت و غسل كرد و خويشتن پاكيزه كرد از درن و وسخ زندان [21- پ]

و خلعت ملك در پوشيد. چون به در سراي ملك رسيد بر در سراي بايستاد و گفت:

9»10»11»12» حسبي ربّي من دنياي« و حسبي ربّي من خلقه عزّ جاره« و جل ّ ثناؤه« و لا اله غيره«،

چون در پيش ملك رفت، گفت:

اللّهم ّ انّي أسئلك بخيرك من خيره و أعوذ بك من شرّه و شرّ غيره.

چون چشمش بر ملك افتاد، سلام كرد بر ملك و او را تحيّت كرد به زبان عرب. ملك او را گفت: اينكه چه زبان است!

گفت: زبان عمّم اسماعيل. آنگه در ميانه زبان بگردانيد و او را به عبراني دعايي گفت«13»، ملك گفت: اينكه چه زبان است! گفت: زبان پدران من است.

وهب منبّه گفت: ملك هفتاد زبان دانست به هر زبان كه با يوسف سخن گفت، يوسف جواب داد و به آن لغت«14» سخن گفت. ملك به عجب فرو ماند از او- و.

-----------------------------------

(1). آد: لا يعم، آب، آز، آج، لب: لا تكتم.

(2). قم: از براي.

(3). قم: ندارد.

(4). آو، بم: برون آمد.

(5). همه نسخه بدلها: قبور.

(6). آب، آز: شاد كامي.

(7). آو، بم: اعداء.

(8). قم، آب، آز، آج، لب: گرمابه.

(9). آو، بم، آب، آز، آج: زيبايي.

(10). قم: جازك.

(11).

قم: ثناءك.

(12). قم: غيرك.

(13). قم: بگفت.

(14). آج، لب: ندارد. [.....]

صفحه : 95

يوسف را آن روز سي سال بود- ملك در جمال او مي نگريد و حداثت سن ّ او و غزارت علم او. با نديمان خود نگريد، گفت: اينكه آن است كه تأويل خواب من بگفت، و كس ندانست. آنگه او را گفت: يا يوسف من مي خواهم تا تأويل اينكه خواب از زبان تو بشنوم، يوسف- عليه السّلام- گفت«1»: اوّل«2» خواب تو به تفصيل بگويم كه تو چه ديدي و چگونه ديدي! گفت«3»: روا باشد. گفت: اي ملك؟ تو هفت كاف«4» ديدي فربه نيكو سپيد روشن ديم«5»، كه رود نيل بشكافت و ايشان از آن جا برآمدند پستانها پر شير. تو در ايشان مي نگريدي و از حسن ايشان متعجّب مي بودي كه نگاه كردي آب نيل به زمين فرو شد و زمين پديد آمد و از ميان گل و خرّ«6» او هفت گاف«7» بر آمدند لاغر و گرد گن موي،«8» خاك رنگ، شكمها با پس«9» شده، بي پستان و بي شير، دندان و پنجه«10» داشتند چون دست و پنجه سگان و خرطومها داشتند چون خرطومهاي«11» سباع با آن گاوان ديگر آميخته شدند و ايشان را بدرّيدند و بخوردند و استخانهاي«12» ايشان بشكستند و مغز استخانهاي«13» ايشان بمكيدند و تو در آن«14» مي نگريدي و متعجّب مي بودي. از آن پس هفت خوشه گندم از زمين بر آمد سبز و هفت ديگر سياه خشك در يك جايگاه«15»، تو به تعجّب با خود مي گفتي كه اينكه خوشه هاي گندم عجب است در يك جاي رسته«16» هفت سبز سير آب، و هفت سياه خشك بي بر«17». در اينكه ميانه بادي بر آمد و

آن خوشه هاي سياه خشك را بر آن خوشه هاي سبزتر زد«18» و آتش در آن زد و آن را بسوخت. اينكه آخر«19» خواب تو است. آنگه از خواب درآمدي ترسيده«20» مذعور. ملك از آن

-----------------------------------

(1). در اساس دو بار تكرار شده است.

(2). آو، بم، آب، آز: به اوّل.

(3). آو، بم: گفتند.

(4). همه نسخه بدلها: گاو.

(5). كذا در اساس و مل، ديگر نسخه بدلها: ندارد.

(6). قم: ندارد، آو، بم، آب، آز، آج: حمأ.

(7). همه نسخه بدلها: گاو.

(8). قم، مل، آب، آز، آج، لب: گر كن موي، يا گرگن موي، آو: گروكن موي، كه روي واو با قلم مشابه متن خط كشيده شده است.

(9). آب، آز: باز پس.

(10). مل، آب، آز: پنجه اي.

(11). آو، بم، آب، آز، لب: خرطوم.

(13- 12). همه نسخه بدلها: استخوانهاي.

(14). مل: در ايشان.

(15). آو، بم، آب، آز: جاي. [.....]

(16). قم: برسته.

(17). قم: بي برد.

(18). همه نسخه بدلها بجز قم: بر زد.

(19). آو، بم، آج جواب.

(20). آو، بم، آب، آز، آج، لب: مي ترسيدي و.

صفحه : 96

به تعجّب فروماند و گفت: اينكه گفت«1» تو عجب تر از خواب من است تا پنداري كه اينكه خواب تو ديدي«2»، و به خداي كه هيچ خلل نكردي و هيچ خطا نگفتي. اكنون اي صدّيق روزگار؟ چه راي است تو را در اينكه خواب كه من ديده ام! گفت:

مصلحت در آن است كه بفرمايي تا گندم و جو بسيار چندان كه به دست آيد بيارند و بكارند و هر چه تو را در خزينه است همه خرج كني بر تخم كار و عمارت زمين«3»، چه اضعاف اضعاف آن بازيابي. چون به بر آيد«4» و برسد، بفرمايي تا بدروند و در خوشه رها كنند

تا به زيان نيايد و آفت وسوس به او راه نبرد و نيز تا دانه او قوت آدميان باشد و كاه او علف چهار پاي«5» بود. و از اينكه طعامي كه حاصل آيد خمسي برداري براي قوت سال و أربعة أخماس در انبارها بنهي، در اينكه هفت سال چنين كني. چون اينكه سالها«6» برود، هفت سال آيد سالهاي قحط و قحطي عام باشد و به اطراف عالم برسد از اقصاي جهان«7» بيايند و از تو طعام خواهند و بخرند. تو آنچه در اينكه سالها نهاده باشي به حكم و مراد خود بفروشي از آن جا خزينه هايي«8» نهي و گنجهايي كه كس نديده است و نشنيده«9». ملك گفت: به اينكه كار كه قيام كند و اينكه كه داند كردن كه تو گفتي! يوسف- عليه السّلام- [22- ر]

عند آن گفت:

اجعَلنِي عَلي خَزائِن ِ الأَرض ِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيم ٌ، اي كاتب حاسب، من نويسنده و محاسبم به كتابت«10» و حساب نگاه دارم و اينكه علم مرا حاصل است. و گفتند: من حفيظم آن را كه به من سپاري و عالمم به احوال سالهاي قحط.

عبد اللّه عبّاس گفت، رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله- گفت:

رحم اللّه اخي يوسف لو لم يقل اجعلني علي خزائن الإرض انّي حفيظ عليم

، اگر نگفتي مرا به عامل خزاين كن، هم در حال عمل به او خواست دادن«11». چون استدعا كرد، يك سال با پس«12» افتاد تا يك سال نرفت عمل به او نداد. و رسول- عليه السّلام- گفت:

انّا لا

-----------------------------------

(1). مل: گفتار.

(2). مل: خود تو ديده اي، بم، آب، آز، آج: ديده اي.

(3). آج، لب: ندارد.

(4). آب، آز: چون بر آيد.

(5). همه نسخه بدلها بجز مل:

چهار پايان.

(6). قم، آج، لب: اينكه هفت سال.

(7). آو، بم، آب، آز، آج، لب: جهان.

(8). قم: خزانه هايي.

(9). آو، بم، مل، آب، آز، آج، لب: نديده باشد. [.....]

(10). لب كردن.

(11). آو، آب، آز، آج، لب: داد.

(12). آو، بم، مل، آب، آج، لب: باز پس.

صفحه : 97

الله نستعمل علي عملنا من اراده}

، ما عمل به آن ندهيم كه او خواهد. يوسف- عليه السّلام- يك سال پيش او مي بود و با او مجالست«1» مي كرد و او از او علوم و آدابي مي ديد«2»، در او«3» متعجّب مي بود. يك روز يوسف را گفت: مرا با تو به هر نوعي مي بايد تا«4» اختلاط كنم، جز آن است كه مرا استنكاف مي باشد از آن كه با تو طعام خورم.

يوسف- عليه السّلام- گفت: من اوليتر«5» كه استنكاف كنم از اينكه«6». من پسر يعقوبم، اسرايل اللّه، پسر اسحاق، ذبيح اللّه، پسر ابراهيم، خليل اللّه. گفت: راست گفتي و از آن پس با او مؤاكله و مشاربه كرد.

عبد اللّه عبّاس گفت: چون يك سال برآمد، ملك يوسف را بخواند و تاج بر سر او نهاد و شمشير خاص ّ خود حمايل كرد او را«7» و او را بر سريري نشاند از زر مرصّع به درّ و ياقوت و كلّه اي استبرق بر بالاي آن بزد. طول آن سرير سي گز بود و عرضش ده گز. بر او سي بستر اوگنده بود و شست«8» مقرمه كرده«9» و او را بر آن سرير نشاند و ملوك را و امرا را در فرمان او كرد و ملك در خانه بنشست و پادشاهي به دست يوسف«10» داد و كار مصر با او گذاشت«11» و قطفر«12» را از آن عمل كه داشت

معزول بكرد و عمل او نيز به يوسف داد. قطفر«13» روزكي چند بماند آنگه بمرد. ملك زليخا را به يوسف داد. چون يوسف در نزديك زليخا شد و با او بنشست، او را گفت: اينكه بهتر است يا آنچه تو مرا به آن استدعا مي كردي! زليخا گفت: اي صدّيق؟ تو مرا بر آن ملامت مكن كه من زني بودم جوان، در نعمت، با جمال و مال چنان كه تو ديدي. و شوهر مرا شهوت به زنان نبود و پيرامن«14» نگشتي و آنگه تو نكوترين اهل روزگار بودي.

من از محبّت تو مبتلا شدم به امري كه مانند آن كس را نبود. چون يوسف دست به او يازيد او را بكر يافت، دانست كه او راست گفت. و يوسف را از او دو فرزند آمد: يكي

-----------------------------------

(1). مل: محاسبه.

(2). قم، مل، لب كه.

(3). مل بود.

(4). قم: كه.

(5). همه نسخه بدلها: اولي ترم.

(6). آو، بم، مل، آب، آز، لب كه.

(7). آو، بم، آب، آز، آج، لب: حمايل او كرد.

(8). همه نسخه بدلها: بجز قم: شصت.

(9). مل، آب، آز بود.

(10). لب: به يوسف.

(11). آو، بم: گزاشت. [.....]

(13- 12). همه نسخه بدلها: قطفير.

(14). همه نسخه بدلها من.

صفحه : 98

افراييم«1» و يكي ميشا«2»، و ملك مصر بر يوسف راست گشت«3»، در ميان رعيّت عدل آشكارا كرد و همه زنان و مردان«4» مصر او را دوست گفتند و شكر گفتند، فذلك قوله تعالي:لا كه وَ قال َ المَلِك ُ ائتُونِي بِه ِ أَستَخلِصه ُ لِنَفسِي- الي قوله: وَ كانُوا يَتَّقُون َ، و قال البحتري ّ:

اما في رسول اللّه [يوسف]«5» اسوة لمثلك محبوسا علي الظّلم و الافك

اقام جميل الصّبر في السّجن برهة فآل«6» به الصّبر الجميل الي«7» الملك

و

كتب بعضهم الي صديق له:

وراء مضيق الخوف متّسع الأمن و اوّل مفروح«8» به آخر الحزن

فلا تيأسن فاللّه ملّك يوسفا خزائنه بعد الخروج من السّجن

قوله:لا كه وَ قال َ المَلِك ُ ائتُونِي [بِه ِ]«9»لا أَستَخلِصه ُ لِنَفسِي، ملك گفت: اينكه مرد را كه علم«10» چنين داند، او را در زندان رها نكنند، او را به من آري تا من او را بخاصّه و خالصه خود كنم. او سزاي«11» آن باشد كه«12» وزارت من كند، چه جاي آن است كه او در زندان با زندانيان عمر مي گذارد! [22- پ]

و الاستخلاص، استفعال من الخلاص و من الخلوص ايضا، و هر دو معني را محتمل است، بياري او را از بند و زندان برهانم براي خود تا او را بخالص و خاصّه خود كنم از همه جهان، و اينكه قريب«13» تر است.لا كه فَلَمّا كَلَّمَه ُ، در كلام حذفي و اختصاري هست، و التّقدير فأتوا به فلمّا جاءه كلّمه، او را بياوردند. چون بيامد و ملك با او سخن گفت و او را در سخن بيازمود، بدانست كه بيش از آن است كه گفته اند، چنان كه«14» گفت:

-----------------------------------

(1). لب: افرايم.

(2). بم، آج: مشا.

(3). آو، بم، آب، آز، آج، لب: شد.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: همه مردمان.

(5). آو، بم، آج، لب: البحري، آب، آز شعر.

(6). اساس: ندارد! از قم، افزوده شد.

(7). قم: علي.

(8). بم، آب، آز، آج، لب: مفروج.

(9). اساس و آز، ندارد، با توجه به ضبط قرآن مجيد افزوده شد.

(10). مل علم خواب داند.

(11). مل: سزاوار.

(12). آو، بم، آب، آز، آج، لب او. [.....]

(13). آب: قرين.

(14). آج، لب شاعر.

صفحه : 99

و استكبر«1» الاخبار قبل لقائه فلمّا التقينا صغّر«2»

الخبر الخبر

تا مي شنيد روا داشت«3» كه چنان است«4» يا نه چنان است، چون بديد او را و بديدن او را شناخت تا با او سخن گفت و از او سخن شنيد. و تكليم، خطاب باشد، فرقي نبود ميان كلّمه و خاطبه، چون استنطاق كرد او را و او به سخن در آمد، از سخن او مايه علم او بشناخت و از مايه علم او پايه قدر او بدانست. و از اينكه جا گفت امير المؤمنين«5»- عليه السّلام:

6» المرء مخبوّ« تحت لسانه

، مرد در زير زبان پنهان است.

و هم او گفت- عليه السّلام:

لسان المرء ترجمان عقله

، زبان مرد ترجمان عقل او بود«7». صورت عقل از روي مثل به حاسّه سمع بينند، تا نگويد«8» ندانند كه داناست يا نادان، چون به گفتار در آيد اگر چه غرض او خبر از غيري باشد نهاد كلام اوّل از مقدار عقل او و اندازه علم او خبر مي دهد، اگر نيك گويد ثمره اينكه باشد كه:

فلمّا التقينا صغّر الخبر الخبر و اگر بد آيد و بد گويد«9»، بر او اينكه مثل زنند كه«10»:

و ان ّ لسان المرء ما لم تكن«11» له حصاة علي عوراته لدليل

و از اينكه جا گفت امير المؤمنين«12» عليه السّلام:

لا تنظر الي من قال و انظر الي ما قال،

گفت: به گوينده منگر كه كيست! به سخن او نگر كه او را از سخن او بشناسي. و شاعر«13» پارسيان هم اينكه معني گفت«14»:

سخن آراي هر چه بر دارد مايه خويش«15» از او«16» پديد آرد

بنمايد به خلق پايه خويش«17» آگهيشان دهد ز مايه خويش«18»

-----------------------------------

(1). قم، آو، بم، آج: و استكثر.

(2). آو، بم، آب، آج، لب: استصغر.

(3). قم، بم،

آب، آز، آج، لب: مي داشت، آو: مي داشتم.

(4). همه نسخه بدلها بجز مل: بود.

(5). آو، بم، آب، آز علي، مل، آج، لب علي بن ابي طالب.

(6). آز، مل: مخبوء.

(7). آو، بم، آب، آز، آج، لب: اوست.

(8). قم، آج: نگويند.

(9). آج، لب: بد گويد و بد آيد.

(10). آب، آز، آج، لب شعر.

(11). همه نسخه بدلها: يكن.

(12). آج، لب: علي عليه الصّلوة و السّلام. [.....]

(13). آز: شاعران، آو، بم، آب، لب: شاعر پارسيان گويد.

(14). آب، آز بيت، آج، لب نظم. (18- 17- 15). آو، بم: خوش.

(16). آج، لب: آن.

صفحه : 100

گر چه مردي بزرگوار بود در معاني سخن گذار«1» بود

تا نگويد سخن ندانندش خيره و عمر«2» سار«3» خوانندش

مرد زير زيان بود پنهان ساير است اينكه مثل به گرد جهان

چون از سخن او مايه او بديد، در خور آن او را پايه«4» نهاد، گفت:لا كه إِنَّك َ اليَوم َ لَدَينا مَكِين ٌ أَمِين ٌ، تو امروز بنزديك ما مكين و اميني. عذر آن خواست كه پيش از اينكه تو را نشناختم، چون تو را امروز شناختم«5» لا جرم به قدر امانتت«6» پايه مكانتت«7» نهاديم.

اگر آن كس كه او خوابي را تعبير بگفت مستحق ّ وزارت ملك«8» شد بل«9» ملك مصر به او دادند و بر سرير ملكش«10» بنشاندند و تاج مملكت«11» بر سرش نهادند و نگين ملك در انگشت او كردند. آن كه توريت و انجيل و زبور و قرآن«12» را تفسير و تأويل بگفت سزاوار وزارت و خلافت نباشد! او در هفت گاف«13» سخن گفت و راست گفت، از آن گفت«14» پادشاهي صد هزار هزار مرد يافت. آن كس كه او حكم هر«15» آدمي صورت گاف«16» سيرت بشناخت آن

بر پادشاه حاكم شد كم از آن كه او بر اينكه گاف«17» سيرتان خر بصيرتان حاكم شود. گفت چون اميني است در خويشتن از قبل ما مكين بايد كه نيكو نباشد در عدل پادشاه مرد مؤتمن و از قبل او نا ممكّن، نكو گفت امام زمخشري«18»:

امتحنوه فكان مؤتمنا ثم ّ استشاروه بعد ما امتحنوا

ثم ّ دعوه لذاك«19» مؤتمنا للملك و المستشار مؤتمن

-----------------------------------

(1). كذا در اساس، آب، آز، آج، لب، ديگر نسخه بدلها: گزار.

(2). قم، آو، از، غمر.

(3). آز: ساز، آج: ساي.

(4). آب، آز: مقام.

(5). آو: بشناختيم.

(6). آب، آز: امانت.

(7). آب، آز: مكانت.

(8). آج: ملك.

(9). مل: بل كه.

(10). آج: لب: مملكتش. [.....]

(11). آج، لب: ملك.

(12). آب، آز: فرقان. (17- 16- 13). گاف/ گاو، همه نسخه بدلها: گاو.

(14). مل: گفت خود.

(15). مل: هزار.

(18). آب، آز شعر.

(19). آو، بم، آج، لب: لذلك.

صفحه : 101

يوسف- عليه السّلام- چون آن تمكين ديد، درآمد و گفت: اجعَلنِي عَلي خَزائِن ِ الأَرض ِ. اگر گويند: شايد تا او از قبل ظالم و از دست او ولايت خواهد، گوييم:

ولايت به صورت، ملك مصر را بود، به معني يوسف را بود، جز كه ممكّن نبود [23- ر]

او كه خواست حق ّ خود خواست و آن را كه حقّي بود او را به هر وجه كه تواند بود كه توصّل«1» كند به آن، آنگه آن خواست از پادشاه كه قوام ملك به آن باشد و آن خزانه است«2»، گفت: مرا به سر خزانه زمين موكّل كن و كار خزانه به من مفوّض كن، آنگه چون كسي نبود كه آن جا او را شناختي و تزكيه او كردي او خود تزكيه«3» خود كرد، گفت: إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيم ٌ،

من نگاه دارم و ضايع نكنم و عالمم به وجوه دخل و خرج آن به علم حاصل كنم و به حفظ نگاه دارم و ضايع نكنم و چون وقت خرج باشد، به جاي خود بنهم، چه عالمم به مصالح آن و حافظم آن را از نا اهل.

آنگه حق تعالي گفت: وَ كَذلِك َ مَكَّنّا، اگر چه ملك مي گفت تو نزد ما مكيني، حق تعالي مي گفت تو از جهت من با تمكيني، تمكين تو من كنم و مكان و مكانت تو من دهم كه تو را به حقيقت من شناسم، لا جرم او را در زمين تمكين كرد، يَتَبَوَّأُ مِنها حَيث ُ يَشاءُ، تا جاي سازد آن جا كه خواهد، يقال: تبوّأت الموضع اذا اتّخذته«4» منزلا و مأوي، و اصله من «باء»«5»، اذا رجع، و منه البواء في الدّم لأنّه يرجع اليه في القصاص. آنگه بيان فضل خود گفت كه عام ّ است با همه كس، گفت:

نُصِيب ُ بِرَحمَتِنا مَن نَشاءُ، برسانيم به رحمت خود آن را كه خواهيم. وَ لا نُضِيع ُ أَجرَ المُحسِنِين َ، و مزد نكوكاران ضايع نكنيم، و قوله: مَكَّنّا لِيُوسُف َ، اينكه «لام» صله است و زياده، كقوله: رَدِف َ لَكُم«6» إِن كُنتُم لِلرُّءيا تَعبُرُون َ«7»مَكَّنّاهُم فِيما إِن مَكَّنّاكُم فِيه ِ«8» يَتَبَوَّأُ مِنها، في موضع النّصب، علي الحال.

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب: توسّل.

(2). آو، بم، آب، آز، آج، لب: خواست.

(3). قم، آج: تزكيت.

(4). همه نسخه بدلها بجز مل، منه.

(5). همه نسخه بدلها: با.

(6). سوره نحل (27) آيه 72.

(7). سوره يوسف (12) آيه 43. [.....]

(8). سوره احقاف (46) آيه 26.

صفحه : 102

قوله: وَ لَأَجرُ الآخِرَةِ خَيرٌ لِلَّذِين َ آمَنُوا، آنگه گفت: مزد آخرت كه ثواب است به از اينكه ملك

مصر باشد«1» كه به يوسف داديم آنان را كه ايمان دارند و متّقي باشند مجتنب از معاصي.

إِنِّي أَنَا أَخُوك َ فَلا تَبتَئِس بِما كانُوا يَعمَلُون َ (69) فَلَمّا جَهَّزَهُم بِجَهازِهِم جَعَل َ السِّقايَةَ فِي رَحل ِ أَخِيه ِ ثُم َّ أَذَّن َ مُؤَذِّن ٌ أَيَّتُهَا العِيرُ إِنَّكُم لَسارِقُون َ (70) قالُوا وَ أَقبَلُوا عَلَيهِم ما ذا تَفقِدُون َ (71) قالُوا نَفقِدُ صُواع َ المَلِك ِ وَ لِمَن جاءَ بِه ِ حِمل ُ بَعِيرٍ وَ أَنَا بِه ِ زَعِيم ٌ (72)

قالُوا تَاللّه ِ لَقَد عَلِمتُم ما جِئنا لِنُفسِدَ فِي الأَرض ِ وَ ما كُنّا سارِقِين َ (73) قالُوا فَما جَزاؤُه ُ إِن كُنتُم كاذِبِين َ (74) قالُوا جَزاؤُه ُ مَن وُجِدَ فِي رَحلِه ِ فَهُوَ جَزاؤُه ُ كَذلِك َ نَجزِي الظّالِمِين َ (75) فَبَدَأَ بِأَوعِيَتِهِم قَبل َ وِعاءِ أَخِيه ِ ثُم َّ استَخرَجَها مِن وِعاءِ أَخِيه ِ كَذلِك َ كِدنا لِيُوسُف َ ما كان َ لِيَأخُذَ أَخاه ُ فِي دِين ِ المَلِك ِ إِلاّ أَن يَشاءَ اللّه ُ نَرفَع ُ دَرَجات ٍ مَن نَشاءُ وَ فَوق َ كُل ِّ ذِي عِلم ٍ عَلِيم ٌ (76) قالُوا إِن يَسرِق فَقَد سَرَق َ أَخ ٌ لَه ُ مِن قَبل ُ فَأَسَرَّها يُوسُف ُ فِي نَفسِه ِ وَ لَم يُبدِها لَهُم قال َ أَنتُم شَرٌّ مَكاناً وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِما تَصِفُون َ (77)

قالُوا يا أَيُّهَا العَزِيزُ إِن َّ لَه ُ أَباً شَيخاً كَبِيراً فَخُذ أَحَدَنا مَكانَه ُ إِنّا نَراك َ مِن َ المُحسِنِين َ (78) قال َ مَعاذَ اللّه ِ أَن نَأخُذَ إِلاّ مَن وَجَدنا مَتاعَنا عِندَه ُ إِنّا إِذاً لَظالِمُون َ (79) فَلَمَّا استَيأَسُوا مِنه ُ خَلَصُوا نَجِيًّا قال َ كَبِيرُهُم أَ لَم تَعلَمُوا أَن َّ أَباكُم قَد أَخَذَ عَلَيكُم مَوثِقاً مِن َ اللّه ِ وَ مِن قَبل ُ ما فَرَّطتُم فِي يُوسُف َ فَلَن أَبرَح َ الأَرض َ حَتّي يَأذَن َ لِي أَبِي أَو يَحكُم َ اللّه ُ لِي وَ هُوَ خَيرُ الحاكِمِين َ (80)

فرود آرندگانم.

اگر«9» نياري به من او را، كيل«10» نيست شما را بنزديك من و پيرامن [من]«11» مگردي.

گفتند: بخواهيم«12» از او پدرش را و ما بكنيم اينكه كار.

و گفت غلامانش«13» را: كني بضاعت ايشان«14» دربارشان تا همانا ايشان بشناسند آن را، چون باز گردند با اهل خود يا باشد كه باز آيند«15».

-----------------------------------

(1). مل: است.

(2). آو، بم، آج، لب: قوله تعالي، آب، آز: قوله: تبارك تعالي، مل: قوله تعالي و تقدّس.

(3). قم: پس درآمدند.

(4). قم: نمي شناختند، آب: نشناسند.

(5). اساس، آب، آز: فلمّا، كه با توجّه به متن قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). قم: بساخت، آب: آماده كرد.

(7). قم آن.

(8). قم، آب، پيمانه را.

(9). قم: پس اگر.

(10). آب: پيمانه.

(11). ساس ندارد، از قم، افزوده شد.

(12). آو، آب، آج، لب: بخواهش.

(13). قم: مر غلامش. [.....]

(14). قم، آب را.

(15). قم: تا مگر ايشان باز گردند.

صفحه : 103

چون بازگشتند با پدرشان«1»، گفتند: اي پدر ما؟ باز داشتند از ما پيمودن«2»، بفرست با ما برادر ما را تا بپيماييم و ما او را نگاه داريم.

گفت: ايمن باشم«3» از شما بر او مگر چنان كه ايمن بودم از شما بر برادرش از پيش اينكه! خداي بهتر است نگاهبان«4» و او بخشاينده تر بخشايندگان«5» است.

چون بگشادند بارشان، يافتند بضاعتشان داده بودند«6» با ايشان، گفتند: اي پدر ما؟ چه جوييم! اينكه بضاعت ماست«7»، باز دادند با ما و طعام آريم اهل ما را و نگاه داريم برادرمان و بيفزاييم پيمودن شتري، آن پيمودني اندك است.

گفت: نفرستم او را با شما تا بدهي مرا استواريي«8» از خداي كه به من آري او را مگر گرد در آيند به شما، چون بدادند«9» به او عهدشان، گفت: خداي بر

آنچه ما مي گوييم و كيل است.

گفت: اي پسران من؟ مشوي«10» از يك در و در شوي از درهاي پراگنده و بنگزيرانم«11» از شما از خداي از چيزي«12» نيست حكم و الّا«13» خداي را، بر او توكّل كردم و بر او بايد تا توكّل كنند«14» توكّل كنندگان.

-----------------------------------

(1). آو، بم: وا پدرشان.

(2). قم: پيمانه را.

(3). قم: اي آمن باشم.

(4). قم: نگاه داشتن را.

(5). قم: مهربانان، آو، بم، آب: رحمت كنندگان.

(6). قم: كه باز داده بودند.

(7). قم: اينكه است بضاعت ما.

(8). قم، آو، بم: استواري.

(9). قم: پس چون دادند.

(10). قم، آو، بم: در مشوي.

(11). قم: بنه گزيرانم، آج، لب: بنگزيرانيدن.

(12). قم كه. [.....]

(13). قم: مگر.

(14). قم: كنندا.

صفحه : 104

چون در شدند از آن جا كه فرمودشان«1» پدرشان بنگزيرانيد«2» از ايشان از خداي از چيزي«3» مگر حاجتي در تن يعقوب كه روا كرد آن را و او خداوند علم است به آنچه ما او را آموختيم و لكن بيشترين مردمان ندانند.

چون شدند«4» بر يوسف، باز گرفت با او«5» برادرش را گفت: من برادر توام، در سختي مباش به آنچه ايشان مي«6» كنند.

چون ببجارد«7» ايشان را به سازشان، كرد آنچه به آن آب خوردي«8» ملك دربار برادرش، پس بانگ كرد كننده اي«9» كه اي كاروان«10» شما دزداني.

گفتند و روي كردند«11» بر ايشان، چه«12» گم كرده اي!

گفتند: گم كرده ايم صاع پادشاه و آن را«13» كه بيارد آن«14»، بار شتري است و من به آن پايندانم.

گفتند: به خدا كه داني شما كه ما نيامديم تا فساد كنيم در زمين و ما نبوديم دزد«15».

گفتند: چه پاداشت بود او را«16» اگر دروغزن

-----------------------------------

(1). قم: فرمودند ايشان را.

(2). قم: نبود كه بگزيراند، آو، بم، آج، لب: بنگزيرانيدن، آب:

مستغني نكرد.

(3). آو، بم: چيزي.

(4). قم، آو: و چون در شدند.

(5). قم: خود.

(6). قم: بودند كه.

(7). قم: بساخت.

(8). قم، آو، بم: خورند.

(9). قم، آو، بم: بانگ كننده اي.

(10). قم بدرستي كه.

(11). قم: روي فرا كردند.

(12). قم: چه چيز. [.....]

(13). قم: راست.

(14). قم را.

(15). قم، آو، بم: دزدان.

(16). قم: چيست پاداش او.

صفحه : 105

باشي«1»!

گفتند:

جزاي«2» او آن بود كه هر كه را يابند«3» دربار او، آن بود جزايش«4»، همچنين پاداشت دهيم بيدادگران را.

ابتدا بكرد به جوالها«5» ايشان پيش جوال«6» برادرش، پس بيرون آورد آن را از جوال«7» برادرش، همچونين كيد كرديم براي«8» يوسف نگرفتي«9» برادرش را در طريقت پادشاه الّا آنگه«10» كه خواست خداي، برداريم، پايها آن كس كه خواهيم و بالاي«11» هر خداوند علمي، دانايي«12» هست.

گفتند: اگر دزدي كرد او، دزدي كرد برادري او را«13» از پيش اينكه پنهان داشت«14» يوسف در نفس«15» خود و نكرد آشكارا برايشان، گفت: شما بدي«16» به جايگاه و خداي عالمتر است به آنچه مي گوييد«17».

[24- ر]

گفتند: اي عزيز؟ او را پدري هست پير، بزرگ، بگير يكي«18» از ما به جاي او كه ما مي بينيم تو را از جمله نكوكاران.

گفت:

-----------------------------------

(1). قم: اگر باشي شما دروغزنان.

(2). قم: پاداش، آو، بم: پاداشت.

(3). آو، آن كه يافت شود، بم: آن كه يافته شود.

(4). قم: پاداشت او.

(5). قم: به باردانهاي.

(7- 6). قم: باردان.

(8). قم: از بهر.

(9). قم: نبود كه بگيرد.

(10). قم: مگر كه.

(11). آو، بم: زور، آج، لب: زبر. [.....]

(12). قم: داناست.

(13). قم: پس بدرستي كه دزدي كرد برادر او.

(14). قم آن را.

(15). قم: تن.

(16). قم، آو، بم: بتر.

(17). قم: وصف كني.

(18). قم: فرا گير يكي را.

صفحه : 106

پناه دهيم به خداي كه نگيريم«1» الّا

آن را كه يافتيم متاع ما بنزديك«2» او كه ما بس«3» بيدادگر باشيم.

چون نوميد شدند از او، تنها برفتند رازگويان، گفت مهتر«4» ايشان: نمي داني«5» كه پدرتان ها گرفت«6» بر شما عهدي از خداي و از پيش آنچه تقصير كردي د«7» يوسف، نروم«8» از اينكه زمين تا دستوري دهد مرا پدرم يا حكم كند خدا«9»، و او بهترين حكم كنندگان است.

قوله تعالي: وَ جاءَ إِخوَةُ يُوسُف َ، چون يوسف- عليه السّلام- ممكّن گشت و بر سبيل نيابت ملك بر سرير ملك بنشست و تدبير و ترتيب سياست مي كرد تا سالهاي خصب و فراخي بگذشت و سال جدب«10» آغاز كرد، شبي از شبها بفرمود تا براي ملك در ميانه شب طعام ساختند. طبّاخان و اصحاب طعام گفتند: ملك عادت ندارد كه باين وقت طعام خورد. يوسف گفت: شما نداني، طعام بسازي، بساختند.

نيم شب ملك از خواب درآمد و گفت: طعامي بياري، هر چه باشد كه مرا گرسنگي غالب شد و مي گفت: الجوع الجوع. يوسف- عليه السّلام- بفرمود تا طعامها كه ساخته بودند بياوردند. او گفت: اينكه طعام كي ساختي! گفتند: درين شب.

گفت: چه دانستي كه مرا طعام خواهد بايست! گفتند: ما را يوسف فرمود. او را گفت: تو چه دانستي! گفت: من دانستم كه امشب اوّل سالها قحط است و از اسباب قحط، يكي آن بود كه خداي تعالي شهوت طعام بيشتر آفريند، من دانستم كه تو را بر خلاف عادت، در ميان شب طعام بايد. بفرمودم تا بساختند. ملك بتعجّب فرو

-----------------------------------

(1). قم، آو، بم: فرا گيريم.

(2). قم: متاع خود را نزديك.

(3). قم، آو، بم: آنگاه.

(4). قم: ميهين، آو، بم، آج، لب: بزرگشان.

(5). قم: اي نمي داني.

(6). قم، آو،

بم: فرا گرفت.

(7). قم، آو، بم: در. [.....]

(8). قم: پس فراتر نروم، بم: نرويم.

(9). قم، آو، بم مرا.

(10). آو، بم، آب، آز و قحط.

صفحه : 107

ماند از علم او در هر كاري. چون سال قحط در آمد و آن سال دخلي نبود و باراني نيامد و نباتي نرست، مردم در آن سال آن ذخيره اي كه داشتند بخوردند و آنان كه ذخيره نداشتند آمدند«1» و از يوسف طعام خريدند به زر و سيم. سال اوّلشان به زر و درم بفروخت به نرخي كه مقرّر بود، و سال دوم به حلّي و جواهر. سال سه ام«2» به چهار پاي از اسب و ستر«3» و شتر«4» و گاف«5» و گوسپند، سال چهارم به بنده و پرستار و مماليك كه داشتند، و سال پنجم به ضياع و عقار و سرايها و املاك، تا با اهل مصر هيچ چيز«6» از مال نماند، سال ششم چيزي نداشتند، فرزندان را بياوردند و به او فروختند و طعام بستدند، سال هفتم هيچ نماند ايشان را، خود را به يوسف فروختند و همه مردان و زنان«7» بنده او شدند و او ايشان را بخريد و طعام بدادشان تا يوسف را ملكي حاصل شد كه كس را نبوده بود، و خزانه اي بنهاد كه كس چنان نديده بود. ملك را گفت:

چگونه ديدي صنع خداي و نعمت او! ملك گفت: رأي ما تبع رأي تو است.

و در خبر آورده اند كه: در اينكه سالهاي قحط، يوسف- عليه السّلام- طعام سير بنخوردي. گفتند: چرا چنين كني! گفت: تا گرسنگان را فراموش نكنم. آنگه طبّاخان ملك را گفت: در شبان روز«8» يك بار طعام سازي براي ملك، نماز پيشين تا

نماز پيشين. ملك گفت: من گرسنه مي باشم، چرا بر عادت دو بار طعام نمي فرماي«9» ما را! گفت: تا تو نيز طعم گرسنگي بيابي«10»، درويشان و گرسنگان را فراموش نكني. گفت نكو رأي ديده اي، همچنين بايد كردن«11»، از آنگه عادت شد كه ملوك يك بار خوان نهند در شبان روز«12»، و چون قحط عام شد، در ديار و اقطار و نواحي زمين به كنعان نيز برسيد و يعقوب را [24- پ]

و فرزندان او را رنج عظيم رسيد. چون شنيدند كه در همه ولايات«13» طعام جايي نمي توان يافتن«14» الّا بنزديك عزيز مصر،

-----------------------------------

(1). قم: بيامدند.

(2). قم: سوّم، آو، بم: سيّم.

(3). آو، بم، آب: استر.

(4). قم: آو، بم: اشتر.

(5). همه نسخه بدلها: گاو.

(6). قم: هيچيز.

(7). آو، بم: آب جمله.

(8). قم: شباروز، آو، بم، آب: شبانه روزي.

(9). آو، بم، آب، آج، لب: نفرمايي.

(10). آج، لب و.

(11). قم: همچنين كن، آو، بم، آب: همچنين بايد كرد. [.....]

(12). قم: شباروز، آو، بم، آب، آز، شبانه روزي.

(13). قم: ولايت.

(14). آو، بم، آب، آز، آج، لب: يافت.

صفحه : 108

پسران را گفت: لا بدّ است شما را از آن كه به مصر روي و چيزي كه«1» ميسّر شود از بضاعت ببري و پاره اي طعام بياري. ايشان را گسيل كرد و بنيامين«2» را- برادر يوسف را- از مادر نزد خود باز گرفت كه او غم يوسف به او گساردي«3» و ده پسر را گسيل كرد و منزل ايشان به عرنات«4» بود از زمين فلسطين به غور شام، و«5» بدوي بودند و چهار پاي داشتند و يوسف- عليه السّلام- منتظر مي بود مقدم ايشان را. ايشان چيزكي بساختند كه آلت شبانان باشد از ماستينه«6» و ترف

و گليمي چند و پاره اي پشم رنگ- كرده، برگرفتند و روي به مصر نهادند.

عبد اللّه عبّاس گفت: بضاعت ايشان اديم بود و نعلها«7». قتاده گفت: درم داشتند دربار«8» تعبيه كرده، و ذلك قوله تعالي: وَ جاءَ إِخوَةُ يُوسُف َ، آمدند برادران يوسف. گفتند: «اخوة»، برادران نسب باشند، و «اخوان» برادران مودّت. فَدَخَلُوا عَلَيه ِ، در پيش او شدند. فَعَرَفَهُم، يوسف- عليه السّلام- ايشان را بشناخت و ايشان او را نشناختند.

عبد اللّه عبّاس گفت: ميان آن كه ايشان يوسف را به چاه افگندند«9» و تا اينكه روز كه با پيش يوسف رفتند«10» به مصر، چهل سال بود، براي آن باز نشناختند او را. و گفتند: براي آن او را نشناختند كه او را كودكي«11» طفل رها كرده بودند، چونش بديدند«12»، پادشاهي را ديدند بر سرير ملك بر مرتبت«13» پادشاهي در زي ّ پادشاهان مصر، جامه هاي«14» گرانمايه پوشيده و تاج زر مرصّع به انواع جواهر بر سر نهاده، طوقي زرّين در گردن كرده.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: چيزي كه.

(2). قم: إبن يامين.

(3). همه نسخه بدلها، بجز قم: گذاردي.

(4). قم: بعرناق، آو، بم: بعزيات، آب، آز، بغزيات، مل: عرفات، آج: بعير باب.

(5). قم ايشان.

(6). آج: ماسينه.

(7). قم: نعال.

(8). آو، بم: پاي، آج: درباري، لب: در بادي.

(9). همه نسخه بدلها، بجز مل: انداختند.

(10). قم: شدند.

(11). قم: كودك. [.....]

(12). قم: چون بديدندنش، آو، بم، آج: چون بديدند.

(13). همه نسخه بدلها: مرتبه.

(14). قم: جامه.

صفحه : 109

و گفته اند: براي آن نشناختند او را كه او برقع به رو«1» فرو گذاشته بود. و گفتند:

براي طول عهد كه ميان ايشان شست«2» سال بود. و بعضي حكما گفتند: براي آن او را نشناختند كه، معصيت، نكره بار آرد

و ديده شناخت را تاريك كند. چون يوسف در ايشان نگريد و با ايشان سخن گفت، و ايشان به زبان عبراني با او سخن گفتند، يوسف- عليه السّلام- چنان نمود كه شما را نمي شناسم، گفت: شما چه مردماني!

گفتند: ما جماعتي شبانانيم، ولايت ما را قحط رسيده است و ما آمده ايم تا ما را طعامي فروشي. يوسف گفت: نبايد تا«3» شما جاسوس باشي، آمده اي تا ملك من بنگري و عورات ولايت من نشان كني! گفتند: لا و اللّه؟ كه ما جاسوس نه ايم، و لكن ما برادرانيم و ما را پدري پير هست پيغامبري از پيغامبران خداي يعقوب گويند او را. گفت: شما چند برادر بودي! گفتند: ما دوازده برادر بوديم. گفت: اكنون چندي! گفتند: ما يازده مانده ايم. گفت: آن يكي كجا رفت! گفتند: روزي با ما به بيابان آمد، آن جا هلاك شد. گفت: آن ديگر كجاست! گفتند: پدر ما آن برادر را از همه دوست تر«4» داشتي، چون او غايب گشت از پدر، اينكه برادر را بيادگار او از چشم فرو نگذارد براي آن كه برادر او بود«5» از مادر. يوسف گفت: كيست كه گواي«6» دهد براي شما كه چنين است كه شما مي گوي! گفتند: ايّها الملك؟ ما درين شهر غريبيم و كس ما را نشناسد. يوسف- عليه السّلام- گفت: من آنگه دانم كه شما راست مي گوي كه آن برادر را كه گفتي بر پدر است از اينكه نوبت او را با خود بياري.

و ذلك قوله: وَ لَمّا جَهَّزَهُم بِجَهازِهِم قال َ ائتُونِي بِأَخ ٍ لَكُم مِن أَبِيكُم. «جهاز» متاع فاخر باشد كه از شهري به شهري برند، و مرد«7» مجاهز از اينكه جا«8» گويند، و منه جهاز

المرأة. حق تعالي گفت: چون ساز برادران بكرد و طعام بداد ايشان را، چون

-----------------------------------

(1). قم، بم، آج، لب: به روي، آو، آب، آز: بر روي، مل: كه معصيت نكرده او را كه او برقع به روي.

(2). آو، بم، آب، آز، مل، آج، لب: شصت.

(3). قم: كه.

(4). همه نسخه بدلها: دوستر.

(5). قم: هم از آن مادر بود.

(6). آو: گوايي، بم، آب، آز، مل، آج، لب: گواهي.

(7). آج، لب را.

(8). آج: آن جا.

صفحه : 110

بخواستند آمدن، گفت: آن برادر را كه گفتي، با خود«1» بياري تا من كيل شما تمامتر بدهم. وَ أَنَا خَيرُ المُنزِلِين َ، اي، المضيفين، و شما مي داني كه من بهترين مهمان دارانم.

فَإِن لَم تَأتُونِي بِه ِ، اگر او را نياري، شما را بنزديك من كيل نيست [25- ر]

و روي طعام دادن نيست و نيز پيرامن«2» مگردي.

ايشان جواب دادند: سَنُراوِدُ عَنه ُ أَباه ُ، بكوشيم و چاره سازيم تا او را از پدر بخواهيم و آنچه توانيم در اينكه معني به جاي آريم.

وَ قال َ لِفِتيانِه ِ، اهل كوفه «لفتيانه» خواندند و باقي قرّاء: «لفتيته» و هما جمعان، كالاخوة و الاخوان. و تفسير «بضاعت» بگفتيم. و «رحال»، جمع رحل باشد.

آنگه غلامان خود را فرمود و عاملان را كه: آن چيزي كه ايشان آورده اند در ميان بار ايشان كني تا چون با خانه شوند متاع خود بشناسند، ايشان را به باز آمدن داعي قويتر باشد كه دانند كه طعام رايگان داده اند ايشان را. و گفته اند: براي آن فرمود كه متاع ايشان در ميان بار ايشان كنند«3» كه گفت: نبايد كه به علّت آن كه چيزي ندارند باز مانند«4»، اگر خواهند تا بيايند نتوانند. گفت: بضاعت ايشان با ايشان دهي

پوشيده، و براي آن «لعل ّ» در دو جايگاه بگفت كه، هر يك از آن«5» مجوّز بود غير مقطوع عليه، پس حرف ترجّي و اشفاق در او برد.

و بعضي دگر گفتند: براي آن بضاعت ايشان رد كرد با ايشان تا بدانند كه استدعاي برادر نه براي طمع است در مال ايشان. بعضي دگر گفتند: براي آن رد كرد كه روا نداشت كه پدر را و برادران را طعام ببها دهد، و خزاين زمين در دست او.

بعضي دگر گفتند: براي آن كرد كه، دانست كه ديانت يعقوب او را رها نكند كه آن بضاعت آن جا باز گيرد، ايشان را باز پس فرستد تا بضاعت باز پس برند.

ايشان از آن جا برفتند، چون به خانه رسيدند، پدر گفت: چون بودي و احوالتان چون بود! گفتند: اي پدر؟ ما از بر مردي مي آييم كه فضل و كرم او را وصف ندانيم

-----------------------------------

(1). قم: خويشتن.

(2). آو، آج، لب: پرامن، همه نسخه بدلها من.

(3). قم: كني، آو، بم، آز، آج، لب: نهند. [.....]

(4). آج، لب و.

(5). قم: ايشان.

صفحه : 111

كردن، و با ما آن كرد از انعام و اكرام كه اگر يكي بودي از فرزندان يعقوب همانا بيش از آن نكردي؟ گفت: پس برادرتان كجاست شمعون كه با شما نيست! گفتند:

ملك مصر او را بگرو دارد تا ما باز پس شويم و بنيامين«1» را از اينكه نوبت با خود ببريم. گفت: او چه داند كه شما را برادري هست! گفتند: ما گفتيم. گفت:

چرا گفتي! گفتند: براي آن كه ما را به جاسوسي متّهم كردند، چون ما شرح حال خود بگفتيم و او مي پرسيد، ما حديث برادر كرديم. گفت: اگر راست

مي گوي، در اينكه نوبت ديگر او را با خود بياري و آن قصّه كه آن جا رفت با پدر بگفتند، آنگه پدر را در آن«2» گرفتند كه بنيامين«3» را با ما بفرست.

و ذلك قوله: فَلَمّا رَجَعُوا إِلي أَبِيهِم قالُوا يا أَبانا مُنِع َ مِنَّا الكَيل ُ، اي پدر منع كردند كيل از ما- و گفته اند: اينكه براي آن گفتند تا تحريض كنند پدر را بر فرستادن برادر با ايشان. اكنون برادر ما را با ما بفرست، نَكتَل، تا كيل تمام بياريم. جمله قرّا «نكتل» خواندند به «نون» خبرا عن انفسهم، و حمزه و كسائي، «يكتل» خواندند به « يا » خبرا عن أخيهم. و كال الطّعام و اكتال، فعل و افتعل گفتند: به يك معني باشد، و گفتند: كال لغيره و اكتال لنفسه، كما يقال: خبز و اختبز«4»، و شوي و اشتوي، يعني تا او نيز به نصيب خود كيلي بيارد. وَ إِنّا لَه ُ لَحافِظُون َ، و ما او را نگاه داريم، براي آن گفتند كه ايشان به كار يوسف متّهم بودند، گفتند: ما او را نگاه داريم و آنچه در كار يوسف تقصير كرديم، در كار او و حفظ او و مراعات او به جاي آريم.

قال َ هَل آمَنُكُم عَلَيه ِ- الاية: يعقوب گفت- عليه السّلام: ايمن باشم بر او؟ صورت، استفهام است و مراد نفي، يعني ايمن«5» نباشم مگر چندان كه«6» بر يوسف. و اينكه بر سبيل توبيخ گفت، آنگه گفت: فَاللّه ُ خَيرٌ حافِظاً، علي تقدير فاللّه خيركم حافظا. و نصب او بر حال است، و حمزه و كسائي و حفص، علي خلاف عنه حافظا خواندند، و باقي قرّا، حفظا بي «الف»، و نصب او علي التمييز«7» باشد.

وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِين َ، حق تعالي گفت: يوسف را به برادران سپردي، ضايع كردند او را

-----------------------------------

(3- 1). قم: إبن يامين.

(2). قم: در ميان.

(4). آو، بم، آب، آز: اخبر و اختبر، آج: خبر و اختبر.

(5). قم: آمن.

(6). همه نسخه بدلها: چنان كه.

(7). آو، بم، مل، آج، لب: تميز.

صفحه : 112

[25- پ]

و بنيامين را به من سپردي في قولك: فَاللّه ُ خَيرٌ حافِظاً، يوسف بر سري با او«1» با تو دادم تا بداني كه من خدايي ام كه آنچه به من سپارند ضايع نشود، وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِين َ، و او رحيمتر از همه رحيمان است.

وَ لَمّا فَتَحُوا مَتاعَهُم، آنگه چون متاع و بار خود بگشادند، متاع خود ديدند برمّت كه«2» در ميان بار بود، و قوله: رُدَّت إِلَيهِم، در جاي نصب است، بكونه مفعول الثّاني لوجدوا، اي مردودة اليهم. قالُوا يا أَبانا، گفتند: اي پدر ما؟ ما نَبغِي، ما چه جوييم و چه خواهيم پس از اينكه كه اينكه مرد كرد! از كرمش ما را طعام بداده است و متاع ما با ما داده، و اينكه براي آن گفتند تا دل پدر نرم كنند بر آن كه بنيامين را با ايشان بفرستد. و «ما» استفهامي است و معني او جحد، يعني چيزي دگر نماند كه كار ما بر آن موقوف باشد و ما از تو چيزي دگر نمي خواهيم، چه ما را براي«3» اينكه نوبت اينكه كه داريم كفايت است. هذِه ِ بِضاعَتُنا، اينكه بضاعت ماست كه با ما داده اند. وَ نَمِيرُ أَهلَنا، و براي اهل خود طعام آريم، يقال: ما رهم يميرهم ميرا اذا اتاهم بالطّعام من بلد غير بلده و غارهم يغيرهم«4» ايضا، و الغيرة«5» و الميرة،

الطّعام، و امتار يمتار امتيارا، مثله قال الشّاعر:

بعثتك مايرا فذهبت حولا متي يأتي«6» غياثك من تغيث«7»

و قال آخر:

أتي قرية فيها كثيرا طعامها كعفر«8» التّراب كل ّ شي ء يميرها

و براي اهل خود طعام آريم. وَ نَحفَظُ أَخانا، برادر بنيامين را نگاه داريم، وَ نَزدادُ كَيل َ بَعِيرٍ، و كيل يك شتر وار بيفزاييم به نصيب او كه اينكه كيلي اندك است، و اينكه جمله بر سبيل مراودت مي گفتند، و مراودت ايشان اينكه بود كه خداي تعالي حكايت كرد از ايشان در اينكه آيت.

قال َ لَن أُرسِلَه ُ مَعَكُم، يعقوب- عليه السّلام- گفت: نفرستم او را با شما تا مرا

-----------------------------------

(1). آب، آز: بر سر او، آج، لب: با او.

(2). مل: همچنان، آج: پر هست.

(3). قم: در اينكه.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: يعيرهم.

(5). آو، بم، آب، آز، آج، لب: العيرة.

(6). آب، آز: تأتي. [.....]

(7). قم، آو، بم، آج، لب: يغيث.

(8). بم، آب، آز، آج، لب: كعقر.

صفحه : 113

وثيقتي بندهي«1» از عهد و پيمان و سوگند به خداي كه او را با نزديك من آري، آنگه استثنا كرد، گفت: إِلّا أَن يُحاطَ بِكُم، الّا كه گرد شما درآيند، و اينكه كنايتي است از آن كه الاي كه خداي تعالي شما را فرو گيرد به هلاكي، چنان كه گفت:

إن به وَ اللّه ُ مِن وَرائِهِم مُحِيطٌ«2»إن، يا جز خداي تعالي، و معني آن كه: به اختيار خود او را رها نكني و ضايع نكني جز كه كار از دست شما بشود. اينكه قرار بدادند و اينكه شرط بكردند. و در كلام حذفي هست، و التّقدير: فاجابوه الي ما التمسه من ايتاء الموثق.

فَلَمّا آتَوه ُ مَوثِقَهُم، چون سوگند بخوردند و آنچه او خواست

بكردند از عهد و پيمان و سوگند به خداي، او دگر باره- اعني يعقوب- بر سري خداي را گواه كرد و گفت:

وَ اللّه ُ عَلي ما نَقُول ُ وَكِيل ٌ، و خداي بر آنچه ما مي گوييم وَكِيل ٌ اي شاهد و حفيظ، گواه است و نگاهدار. و بعضي دگر گفتند: كفيل، پايندان است.

عبد اللّه عبّاس گفت، اينكه وثيقه و سوگند كه بر سري ايشان را داد، آن بود كه گفت: بگوي«3» به حق ّ محمّد مصطفي- صلّي اللّه عليه و آله«4»- كه خيانت نكني«5».

ايشان به حق ّ محمّد سوگند بخوردند.

آنگه چون خواستند تا«6» بيايند، ايشان را وصايت كرد و گفت: يا بَنِي َّ، اي پسران من؟ چون به مصر رسي همه به يك بار بجمع به يك دروازه در شهر مروي. وَ ادخُلُوا مِن أَبواب ٍ مُتَفَرِّقَةٍ، و از درهاي پراگنده در شوي. گفتند: براي آن گفت كه ايشان يازده برادر بودند، نكو روي، تمام قامت، مردان نيك. گفت تا چشم بد در ايشان نرسد.

آنگه گفت: نه آن كه اگر خداي خواهد كه شما را چيزي رساند اينكه كه من گفتم سود دارد و غنا كند، و قوله: مِن َ اللّه ِ، «من» تبيين راست«7»، و قوله: مِن شَي ءٍ، «من» زيادت است مؤكّد نفي. إِن ِ الحُكم ُ إِلّا لِلّه ِ، «ان» به معني «ما» ي نفي است، حكم نيست مگر خداي را- جل ّ جلاله [26- ر]، بر او توكّل كردم و توكّل

-----------------------------------

(1). قم: ندهي، آب، آز: بندهيد.

(2). سوره بروج (85) آيه 20.

(3). آب، آج، لب: بگوييد.

(4). قم، آز: صلّي اللّه عليه و آله، آو، بم: عليه السّلام.

(5). آب، آز: نكنيم.

(6). قم: كه.

(7). قم: تبييني است.

صفحه : 114

كنندگان بر او توكّل كنند.

و مصر را چهار دروازه بود،

ايشان پراگنده شدند و به هر چهار دروازه در مصر شدند، چنان كه يعقوب فرموده بود. ما كان َ يُغنِي عَنهُم مِن َ اللّه ِ مِن شَي ءٍ، از خداي تعالي هيچ غنا نكرد آن دخول ايشان از درهاي پراگنده مگر حاجتي كه در دل يعقوب بود كه آن حاجت روا شد، و آن شفقت پدران بود بر فرزندان و ترس و انديشه او از چشم بد.

آنگه يعقوب را وصف كرد به علم، گفت: او عالم بود به آنچه ما او را آموختيم، و گفتند: حافظ بود آن علم را كه ما آموختيم او را، و گفتند: عامل بود بر آنچه عالم بود به آن، يعني بر علم عمل كردي و لكن بيشتر مردمان ندانند اينكه حال.

وَ لَمّا دَخَلُوا عَلي يُوسُف َ، چون برادران به مصر رسيدند و در نزديك يوسف شدند و گفتند: ايّها العزيز آن چنان كه فرمودي بكرديم و آن برادر را كه خواستي بياورديم. گفت: نكو كردي و صواب كردي و پاداشت اينكه از من بيابي.

آنگه بفرمود تا ايشان را جايي فرود آوردند و اكرام كردند و مهمانداري فرمود ايشان را، و بفرمود تا براي هر دو برادر خواني بياوردند«1» در پيش ايشان بنهادند، بنيامين تنها بماند، گفت: اگر برادر من يوسف بر جاي بودي، با من بنشستي و من تنها نبودمي. اينكه مي گفت و مي گريست. يوسف- عليه السّلام- گفت: خواهي تا من برادر تو باشم! گفت: تو خود پادشاهي و عزيز مصري، و لكن مرا به جاي او كس نباشد. گفت: اكنون تا تنها نباشي، خيز بر من آيي«2» و با من نان بخور، و او را بر سرير برد و با خود بنشاند تا

با او طعام خورد. چون شب را«3» به طعام بنشستند، هم چنين كرد. چون وقت خفتن بود براي هر دو برادر از ايشان بستري بگستردند، بنيامين«4» تنها ماند، گفت«5»: با من به جامه من در آي، و او را با خود بخوابانيد. بر دگر روز گفت:

اي فرزندان يعقوب؟ من شما را جفت مي بينم و همه را با يكديگر الف«6» مي بينم«7»،

-----------------------------------

(1). بم، آب، آز، آج و.

(2). همه نسخه بدلها: آي.

(3). قم: در آمد.

(4). قم: إبن يامين.

(5). همه نسخه بدلها تو. [.....]

(6). آز، لب: الفتي.

(7). قم: مي يابم.

صفحه : 115

جز اينكه فرد«1» را كه او تنهاست و يار ندارد، من او را با خود گرفتم تا پي من مي باشد. و ايشان را جايي باز كرد«2» و اجرا بفرمود ايشان را«3»، و بنيامين را با خود گرفت، و ذلك قوله: آوي إِلَيه ِ أَخاه ُ، يقال: اويته الي نفسي، اي ضممته الي ّ فاوي اي انضم ّ. چون به خلوت با او بنشست، گفت: نام تو چيست! گفت: إبن يامين.

گفت: إبن يامين چه باشد! گفت: إبن المثكل، پسر مرد مصيبت رسيده. گفت: چرا چنين نام نهاد پدر«4» تو را! گفت: براي آن كه چون من بزادم، مادرم با پيش خداي شد. گفت: مادرت كه بود! گفت: راحيل بنت ليان بن ناحور. گفت: هيچ فرزند داري! گفت: ده پسر دارم. گفت: چه نام است ايشان را! گفت: يكي را «بالعا»«5» نام است و يكي را «اخيرا»«6» و يكي را «اشكل» و يكي را «احيا»«7» و يكي را «خير» و يكي را «نعمان» و يكي را «ارد» و يكي را «ارس» و يكي را «حبتم» و يكي را «ميتم». گفت: اينكه چه نامهاست! گفت:

اشتقاق اينكه نامها از احوال برادرم يوسف گرفته ام:

امّا «بالعا»«8»، از آن جا گرفتم كه او ناپيدا شد، كان ّ الارض ابتلعته، پنداشتي زمين او را فرو برد.

و امّا «اخير»«9» را براي آن كه او بكر فرزندان مادرم بود، يعني اوّل فرزند بود او را.

و امّا «اشكل»، براي آن كه همشكل«10» بود و از مادر و پدر من بود و همسن ّ من بود.

و امّا «خير»«11»، براي آن كه او بهينه ما بود هر كجا بوديم.

و امّا «نعمان»، براي آن كه او متنعّم و با ناز بود بنزديك مادر و پدر.

و امّا «ارد»، براي آن كه او در ميان [26- پ]

ما چون ورد بود، يعني گل.

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: مرد.

(2). قم: راست كرد.

(3). قم: فرمودشان.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: نهادند.

(8- 5). آو، بم، آب، آز: بلعا.

(6). قم: اخيرا.

(7). قم، آو، آب: اخيا.

(9). قم: احيرا، آو، بم، آب، آز، آج، لب: اخيرا.

(10). همه نسخه بدلها من.

(11). آب و امّا احيا.

صفحه : 116

و امّا «ارس»«1»، براي آن كه بمنزلت رأس بود و سر بر تن.

و امّا «حيتم»«2»، براي آن كه گمان ما و اميد ما آن است كه او حي ّ است و زنده.

و امّا «ميتم»«3»، براي آن كه اگر او را باز بينم خورّمي«4» من آنگه تمام شود.

يوسف- عليه السّلام- گفت: خواهي تا من برادر تو باشم به بدل برادرت! گفت:

يا عزيز؟ چون تو برادر كه را باشد! و لكن اگر تو برادر من شوي«5»، چگونه برادر من باشي، و تو را يعقوب و راحيل نزاده اند! عند آن يوسف- عليه السّلام- بگريست و برقع از روي دور كرد و گفت: إِنِّي أَنَا أَخُوك َ، من يوسفم

برادر تو و تو با ايشان هيچ مگوي و پوشيده دار. فَلا تَبتَئِس، اي لا تكن في بؤس و شدّة و حزن، دلتنگ مباش و بر تو سخت مباد آنچه برادران با تو و برادرت كردند.

وهب منبّه گفت: او آنگه اعلام نكرد او را كه من يوسفم و پيش از اينكه بگفت كه: أَنَا أَخُوك َ، من تو را برادرم، يعني به جاي برادرم، و قول اوّل درست تر است.

آنگه بفرمود تا ساز ايشان بكردند و برگشان بساختند و براي هر برادري شتر واري گندم بفرمود، و براي إبن يامين همچونين شترواري گندم بفرمود، آنگه بفرمود تا سقايه در رحل إبن يامين نهادند، و ذلك قوله: فَلَمّا«6» أَنَا أَخُوك َ، من برادر توام، إبن يامين سخت شادمانه«10» شد به ديدار او و خداي را شكر گزارد«11»، و يوسف را گفت: من به هيچ وجه از تو مفارقت نكنم. گفت: پس چگونه

-----------------------------------

(1). بم، مل، آج: آرس.

(2). بم، آب، آز، آج: حيثم. [.....]

(3). آب، آز، ميثم: ميثم.

(4). همه نسخه بدلها: خرّمي.

(5). مل هيچ مگو و پوشيده و تو را يعقوب و راحيل.

(6). اساس: و لمّا، كه با توجه به متن قرآن مجيد تصحيح شد. (9- 8- 7). قم: إبن يامين.

(10). آو، بم، آب، آز، آج، لب: شاد.

(11). آو، بم، آب، آز، آج، لب: كرد.

صفحه : 117

باشد احوال پدر كه او را تسلّي از من به ديدار تو بود! تو نيز اينكه جا باز ايستي! گفت:

فرج او نيز نزديك است. گفت: اينكه ميسّر نشود الّا به تهمتي كه آن بر تو نيكو نباشد، و آن تهمت دزدي باشد. گفت: همه رنجي تحمّل كنم اندي«1» كه از تو جدا نشوم. و اينكه

قول بعيد نيست براي آن كه بر اينكه وجه سؤال سايل ساقط شود كه گويد: چگونه روا باشد كه او برادر را متّهم كند به دزدي از وجهي كه او نداند و غم و دلتنگي بر او«2» راه دهد! و چون بر اينكه جمله«3» باشد، اينكه سؤال لازم نيايد.

امّا سؤال كه گويند: چگونه روا باشد كه او غم پدر بيفزايد با آن كه داند كه تسلّي پدر به ديدار إبن يامين است او را باز گيرد تا پدر رنجورتر شود! جواب از اينكه، آن است كه گوييم: يوسف- عليه السّلام- اينكه به فرمان خداي«4» كرد، نه از خويشتن، و خداي تعالي خواست كه كار يعقوب و محنت او بنهايت رسد تا برسد كه هر چيز كه آن بغايت رسد، برسد، چنان كه شاعر گفت:

اذا تم ّ امر دنا نقصه توقّع زوالا اذا قيل تم ّ

و ديگري گفت«5»:

اذا الحادثات بلغن المدي و كادت لهن ّ تذوب«6» المهج

و حل ّ البلاء و قل ّ العزا و عند«7» التّناهي يكون الفرج

و منه

قوله- عليه السّلام: اشتدّي ازمة تنفرجي

، سخت شواي سختي تا بشوي، واي تنگي تا گشاده شوي.

امّا: «صواع» و «صاع» و «سقايت»«8»، اشتباهند و مفسّران در او خلاف كردند:

بهري«9» گفتند، شكل سغراقي«10» بود كه او به آن آب خوردي، زرّين«11»- اينكه قول إبن زيد

-----------------------------------

(1). آج، لب: آن دمي.

(2). قم: به او.

(3). آج: حمل.

(4). همه نسخه بدلها تعالي.

(5). آب، آز، آج، لب شعر.

(6). آو، بم: يذوب، آز: يتذوب.

(7). قم، آب، آز: فعند. [.....]

(8). مل: سقا.

(9). آج، لب: بعضي.

(10). آب، آز، مل، لب: سقراقي، قم، در حاشيه افزوده: يعني مشربه بود.

(11). مل: ذرّين، آز: زترين.

صفحه : 118

است. و گفتند: سيمين بود.

و گفتند«1»: شكل چهار يكي«2» بود سيمين. و بعضي دگر گفتند: شكل كاسي بود زرّين«3»، جوهري گرانمايه در ميان او. ملك به آن آب خوردي چون طعام عزيز شد براي عزّت طعام و حرمت او به اينكه سقايت مي پيمودند.

[27- ر]

و «رحل»، متاع مسافر باشد و بنگاه او. ثُم َّ أَذَّن َ مُؤَذِّن ٌ، اي نادي مناد، پس مناديي ندا كرد، للايذان«4»، و هو الاعلام و الالقاء في الاذن، پس مناديي ندا كرد كه: اي كاروانيان؟ شما دزداني و دزد آن باشد كه چيزي از حرزي بر گيرد كه نه او را باشد بر خفيه«5» و پوشيدگي، امّا«6» در شرع تا به مقداري معلوم نرسد، بر فاعلش«7» قطع واجب نبود- و بيان اينكه رفته است در سورة المائده.

امّا، جَعَل َ السِّقايَةَ فِي رَحل ِ أَخِيه ِ، تعريض برادر نباشد به دزدي براي آن كه وجود «صاع» در رحل او محتمل بود وجوه را حمل كردن بر دزدي بي دليلي وجه ندارد، و گناه آن كس را بود كه اينكه حمل كند.

و امّا نداي منادي بي اذن و دستوري او بود، و اگر چه جَعَل َ السِّقايَةَ فِي رَحل ِ أَخِيه ِ به فرمان و علم او بود، در او چند قول گفتند:

يكي آن كه: مناديي ايشان را نشناخته«8»، چون صواع بر جاي نديد«9»، گفت: شما دزدي، بر سبيل خبر«10»، و گفتند: مراد استفهام است، و حرف استفهام براي آن بيفگند كه حال بر او دليل كرد، براي آن كه ايشان را نيز قطعي نبود، و آن جا كه قطع«11» نباشد استفهام نيكو بود.

و گفتند، مراد آن است كه: انّكم تشبهون السّرّاق، شما با دزدان ماني«12»، و معني آن كه: همانا شما دزديده باشي اينكه

صواع.

و گفتند، مراد آن بود كه: شما دزداني كه يوسف را از پدر بدزديدي، و اينكه قول بعيد است براي آن كه لايق اينكه حال نيست، و بدين جاي در خور نيست.

-----------------------------------

(1). آو، بم، آو، آز، آج بر.

(2). بم، آج: خاركي، لب: چاركي، آز: چادركي.

(3). آو: رزين، مل، آز: ذرّين.

(4). قم: نادي مناد، من الايذان.

(5). مل: به حقيقت.

(6). آب، بم: و لها.

(7). آو، بم، آج، لب: فاعلين.

(8). همه نسخه بدلها: نشناخت.

(9). آب، آز: بديد.

(10). آب، آز: خير. [.....]

(11). آو، بم، آب، آز، آج، لب: قطعي.

(12). آب، آز، مل، آج، لب: مانيد.

صفحه : 119

ايشان گفتند: ما ذا تَفقِدُون َ، چرا چنين مي گوي و چه مفقود كرده اي! و ذلك قوله: قالُوا وَ أَقبَلُوا عَلَيهِم، گفتند: يعني برادران يوسف. وَ أَقبَلُوا، «واو» حال است.

عَلَيهِم، علي اصحاب يوسف در آن حال كه روي در ايشان نهادند و گفتند: چه گم كرده اي، ايشان گفتند: نَفقِدُ صُواع َ [المَلِك ِ]«1» وَ لِمَن جاءَ بِه ِ حِمل ُ بَعِيرٍ، و آن را كه آن با ميان آرد شترواري گندم بدهيم، وَ أَنَا بِه ِ زَعِيم ٌ، و من به آن پايندانم«2». اينكه منادي گفت كه او مهتر آن كيّالان و كساني بود كه تولّاي آن كار مي كردند. و الزّعيم، و الضّمين و الكفيل و القبيل، واحد، قال الشّاعر«3»:

فلست بآمر فيها بسلم«4» و لكنّي علي نفسي زعيم

و «زعيم»«5»، رئيس قوم باشد براي آن كه او ضامن جريره«6» ايشان باشد، چنان كه ليلي اخيليّه«7» گفت:

حتّي اذا برز اللّواء رأيته يوم اللّقاء علي الخميس زعيما«8»

و مصدره: الزّعامة، و اصله: الزّعم و الزّعم، الّذي هو القول لأن ّ الزّعيم هو القايل عنهم و الذّاب عن حريمهم.

ايشان در اينكه معني سوگند خوردند

و از اينكه حال تبرّا كردند، بقولهم: تَاللّه ِ، به خداي سوگند خوردند، و اصل اينكه «با» است، آنگه «واو»، آنگه «تا»، يقال:

حلفت باللّه و تاللّه لأفعلن ّ كذا، آنگه «واو» از «تا» بدل كنند و فعل با او بيفگنند، يقال: و اللّه لأفعلن ّ، آنگه «تا» از او بدل كنند، و «با»«9» عامتر است براي آن كه در ظاهر و مضمر شود«10»، يقال باللّه و بحياتك و بك و به. امّا «واو» در ظاهر شود، در مضمر نشود، يقال: و اللّه، و لا يقال: وك، و وه«11»، آنگه «تا» از همه خاصتر است براي آن كه در يك اسم شود و آن «اللّه» است، يقال: تاللّه، و لا يقال: تا الرّحمن و لا ترب ّ

-----------------------------------

(1). اساس ندارد، با توجه ديگر نسخه ها و معني عبارت آورده شد.

(2). آج: يا بنده ايم.

(3). مل شعر.

(4). قم: بلم، آو، بم، آز، آج، لب: مسلم، مل: مسلم.

(5). آو، بم، آب، آز، آج، مل قوم.

(6). آج: جريده.

(7). بم، آز: احليه، آج: اصله.

(8). اساس: زعيمها، با توجّه به نسخه بدلها تصحيح شد.

(9). آو، بم، آب، آز: تا.

(10). قم در مظهر و در مضمر شود.

(11). قم، آو، بم: وه، آب، آز: وه.

صفحه : 120

الكعبه. گفتند: به خداي كه شما داني كه ما نه به آن«1» آمده ايم تا در زمين فساد كنيم، يعني راه زنيم، لقوله: وَ يَسعَون َ فِي الأَرض ِ فَساداً«2» ...، وَ ما كُنّا سارِقِين َ، و ما دزد نبوده ايم.

قالُوا فَما جَزاؤُه ُ إِن كُنتُم كاذِبِين َ، گفتند: چه جزا و پاداشت بود آن را، يعني آن دزدي را [27- پ]

يا آن كار كه ذكر آن مي رفت اگر دروغ گوي!

ايشان گفتند: جَزاؤُه ُ مَن وُجِدَ فِي رَحلِه ِ فَهُوَ

جَزاؤُه ُ، و تقدير آن است كه:

جزاؤه استرقاق من وجد في رحله فهذا الجزاء. جَزاؤُه ُ، علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه لوضوح«3» الكلام و دلالة الحال عليه، گفت«4»: جزاي او آن بود كه آن را كه اينكه صاع«5» در رحل او بيابند، بندگي كند خداوند صاع«6» را، اينكه جزاي چونين«7» جزاي او باشد.

و وجهي دگر گفتند، و آن آن است كه: جَزاؤُه ُ مبتدا باشد، مَن وُجِدَ فِي رَحلِه ِ مبتداي دوم باشد، فَهُوَ جَزاؤُه ُ، اي الاسترقاق جزاؤه- و اينكه جمله در جاي خبر مبتداي دوم باشد. و از استرقاق بهو كنايت براي آن كرد كه حال بر او دليل كرد.

و وجهي دگر آن است كه: جَزاؤُه ُ مَن وُجِدَ فِي رَحلِه ِ عندنا فهو كجزائه عندكم، گفت: جزاي آن كس كه در رحل او يابند اينكه صاع، آن است كه او را بنده آن كنند كه خداوند صاع«8» است، همچنان كه بنزديك شما هست، يعني در اينكه حكم از ميان ما و شما خلاف نيست. و قوله: مَن وُجِدَ، «من» محتمل است دو وجه را: يكي آن كه موصوله باشد، و يكي آن كه مجازات را باشد، نبيني«9» كه در جواب او «فا» مي آيد في قوله: فَهُوَ جَزاؤُه ُ. كَذلِك َ نَجزِي الظّالِمِين َ، چنين جزا دهيم ستمكاران را. اينكه حكايت قول ايشان است كه گفتند: ما جزاي هر ظالمي چنين كنيم«10» و در تأويل آيت دو وجه گفتند: يكي آن كه اينكه حكم، اعني استرقاق السّارق

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج: براي. [.....]

(2). سوره مائده (5) آيه 64.

(3). آو، بم، آب، آز، آج، لب: لوضع.

(4). قم، مل: گفتند.

(6- 5). آو، آج: متاع.

(7). همه نسخه بدلها: چنين.

(8). آب، آز: متاع.

(9). مل: نمي بيني.

(10).

مل: دهيم.

صفحه : 121

در شرع پيغامبري بود از پيغامبران، و گفتند: عادت ملوك ايشان بود بر سبيل عقوبت، لقوله: ما كان َ لِيَأخُذَ أَخاه ُ فِي دِين ِ المَلِك ِ، اي في عادة الملك.

آنگه بفرمود تا بارهاي ايشان جستن گرفتند و ابتدا به باردان«1» برادرانش بكردند پيش از وعاء إبن يامين«2»، آنگه چون به وعاء او رسيد، از وعاء او بيرون آوردند، و ذلك قوله: ثُم َّ استَخرَجَها، و براي آن به لفظ تأنيث گفت- با آن كه صواع مذكّر است- كه رد كرد با معني و آن سقايت است. و زجّاج گفت: صواع يذكّر و يؤنّث. و از اينكه جا گفت: وَ لِمَن جاءَ بِه ِ، و لم يقل: بها، و مثله قوله: الَّذِين َ يَرِثُون َ الفِردَوس َ هُم فِيها خالِدُون َ«3»، اي في الجنّة، ذهب الي المعني، و قوله: وَ إِذا حَضَرَ القِسمَةَ الي قوله: فَارزُقُوهُم مِنه ُ«4» كَذلِك َ كِدنا لِيُوسُف َ، دليل آن مي كند كه آن به امر خداي بود. گفت:

همچونين«6» ما كيد كرديم، يعني تدبير ساختيم براي يوسف. عبد اللّه عبّاس گفت:

صنعنا. ربيع گفت: الهمنا. إبن الانباري ّ گفت: اردنا. ما كان َ لِيَأخُذَ أَخاه ُ، «ما» نفي است و «لام»، مؤكّد نفي است، كقوله تعالي: ما كان َ اللّه ُ لِيَذَرَ المُؤمِنِين َ عَلي ما أَنتُم عَلَيه ِ«7» ...، وَ ما كان َ اللّه ُ لِيُعَذِّبَهُم«8» ...، وَ ما كان َ اللّه ُ لِيُطلِعَكُم عَلَي الغَيب ِ«9» فِي دِين ِ المَلِك ِ، اي في سلطانه، و قيل: في طاعة الملك. و براي آن گفت فِي دِين ِ المَلِك ِ، كه عادت ملك آن بود كه دزد را اند«1» تازيانه بزدي«2» و دو«3» ضعف آنچه دزديده بودي غرامت كردي«4». و گفتند: عادت او آن بود كه دزد را بركشيدي«5» و چشمها به مسمار بدوختي، پس كيد خداي

آن بود كه بر زبان برادران براند، تا گفتند: جزاي دزد [28- ر]

بنزديك ما آن باشد كه او را به بندگي به صاحب متاع دهند، و اينكه مراد يوسف بود، فذلك معني قوله: كَذلِك َ كِدنا لِيُوسُف َ، اي كدنا اخوته ما كان َ لِيَأخُذَ«6» نَرفَع ُ دَرَجات ٍ مَن نَشاءُ، يعقوب خواند: يرفع، به « يا » كنايت عن اسم اللّه، يعني خداي رفع كند«8» درجات آن كس كه او خواهد. و كوفيان، «درجات» به تنوين خواندند، و باقي قرّاء به اضافت. بر قراءت اوّل معني آن بود كه: رفيع گردانيم آن را كه خواهيم به درجاتي و پايه هايي«9». و نصب او بر ظرف بود و «من» در محل ّ نصب بود، علي انّه مفعول«10» ليرفع. و بر قراءت دوم، «درجات» مفعول به«11» باشد، يعني رفيع گردانيم درجات آن كس كه ما خواهيم. وَ فَوق َ كُل ِّ ذِي عِلم ٍ عَلِيم ٌ، و از بالاي هر عالمي، عالمي هست. يعني، عالمان متفاوت الدّرجات اند، از بالاي هر يكي ديگري باشد كه از او عالمتر بود.

در خبر هست كه: برادران يوسف چون در مصر آمدند، دهنهاي چهار پايان ببسته بودند تا زرع كسي نخورند. چون حديث «صاع» رفت، گفتند: ما كي روا داريم اينكه

-----------------------------------

(1). آز: اندك.

(2). آج، لب: بزدندي.

(3). همه نسخه بدلها، بجز قم، لب: دزد را.

(4). همه نسخه بدلها، بجز قم: كردندي.

(5). قم: پي كشيدي، مل: پي بر كشيدي.

(6). اساس: يأخذ، كه با توجه به متن قرآن مجيد و ساير نسخ تصحيح شد.

(7). همه نسخه بدلها: آمر، قم: ندارد.

(8). همه نسخه بدلها، بجز قم: رفيع كند.

(9). همه نسخه بدلها: پايها/ پايه ها.

(10). همه نسخه بدلها: مفعول به. [.....]

(11). همه نسخه بدلها، بجز قم: مفعول.

صفحه : 123

كه مي گوي«1»! و گفتند: آن صاعي بود كه آن را جام گيتي نماي گويند«2»، و آن جامي بودي كه ايشان به آن كهانت كردندي و ملك در او نگريدي و به آن كهانت كردي، اينكه مرد كه اينكه صاع به او سپرده بودند، بيامد و گفت: اي قوم؟ اگر اينكه صاع گم شود و با ديد نيايد، خون من در اينكه برود، اينكه صاع كهانت ملك اكبر است، و آن كس كه اينكه با من آرد شترواري گندم از خاص ّ خود به او دهم، و من ضامن و كفيلم به اينكه كه مي گويم: گفتند: معاذ اللّه كه ما دزدي كنيم و روا داريم؟ و اينك بارهاي ما پيش تو است، بجوي اگر خواهي. مرد بايستاد و هر گه كه باريكي بجستي و نيافتي، استغفار كردي و تشوير خوردي تا همه بجست و چيزي نيافت. چون به بار إبن يامين رسيد، رها كرد و گفت: به هر حال اينكه جا نباشد كه او از اينكه معني دورتر است و از او نيايد. ايشان گفتند«3»: نه، ممكن نيست كه رها كنيم تا بار او نيز بنگري«4» تا تو را براءت ساحت ما معلوم شود و دل تو و دل ما خوشتر باشد. چون بار او بگشادند، صاع دربار او بود. ايشان خجل شدند و روي در او نهادند و گفتند: يابن يامين؟ اينكه چيست كه بجاي ما كردي! روي ما سياه كردي و حرمت ما برداشتي. اينكه چه محنت است كه ما را از پسران راحيل پيش آمد؟ اينكه صاع كي برگرفتي! إبن يامين گفت: لا، بل بلاي شما هميشه بر پسران راحيل مي باشد، برادري

را از آن من ببردي و در بيابان هلاك كردي و اكنون مي خواهي تا مرا تهمت دزدي نهي. گفتند: آخر اينكه صاع در بار تو چه مي كند! گفت: اينكه صاع دربار من هم آن كس نهاد كه درم و بضاعت دربار شما نهاد، نه شما از آن بي خبر بودي و تا با خانه نشدي از آن خبر نداشتي؟ آنگه روي به يوسف كردند و گفتند: إِن يَسرِق، اگر او دزدي كرد- يعني إبن يامين. فَقَد سَرَق َ أَخ ٌ لَه ُ مِن قَبل ُ، او را برادري بود پيش از اينكه او نيز دزدي كرد- يوسف را گفتند و او را خواستند. و اينكه، آن مثل است كه گويند: عذره شرّ من جرمه، عذرش از گناه بتر است.

-----------------------------------

.

(1). آو، بم، آج، لب: مي گويي، آب، آز: مي گوييد، مل: مي گويند:

(2). قم: گفتندي، آو، بم، آب، آز، آج، لب: خوانند.

(3). در اساس، عبارت «ايشان گفتند» تكرار شده است.

(4). مل: بنگريد.

صفحه : 124

مفسّران خلاف كردند در آن سرقت كه ايشان بر يوسف حوالت كردند.

سعيد جبير گفت و قتاده: او را پدر«1» مادري بود، او صنمي داشت زرّين. يوسف- عليه السّلام- از آن كه از كودكي بت را و بت پرست را دشمن داشتي، آن بت از او بدزديد و بشكست و بر راه بيفگند.

إبن جريج گفت: مادرش فرمود كه بتي از آن خال او- برادر مادرش- بدزديد و بشكست.

مجاهد گفت: سايلي روزي سؤال مي كرد و يوسف كودك بود، خايه مرغي بدزديد و به آن سايل داد.

وهب منبّه گفت: او را عادت بود«2» كه چون خوان بنهادندي، طعام پنهان برگرفتي و بنهادي براي سايلان.

ضحّاك و جماعتي ديگر [28- پ]

گفتند«3»: اوّل محنت كه يوسف

را بود، آن بود كه مادرش فرمان يافت و او كوچك بود، يعقوب او را به خواهر خود داد- دختر اسحاق- تا او را تربيت كند، او را بستد و مي داشت و اسحاق را كمري بود«4» كه بميراث فرزندان مهين«5» ابراهيم داشتند. به حكم آن كه اينكه خواهر، مهين«6» فرزندان بود، كمر او بر گرفت. چون يوسف بزرگ شد، يعقوب بيامد و گفت: اي خواهر؟ يوسف را به من ده. گفت: ندهم كه من از او نشكيبم. گفت: من اوليترم، و الحاح كرد. عمّه يوسف گفت: اگر لا بدّ است رها كن تا يك دو روز ديگر اينكه جا باشد تا من او را«7» ببينم، آنگه ببر او را اگر خواهي. و شبي يوسف خفته بود، او بيامد و آن كمر اسحاق بر ميان او بست و او بي خبر. چون يعقوب آمد كه يوسف را باز خواهد، گفت: آن كمر من دزديده اند و من به طلب آن دل مشغولم. يعقوب نيز دلتنگ شد، آنگه او در سراي مي جست، آنگه گفت آنان را كه در اينكه سراي اند: برهنه بايد شدن؟ يك يك را برهنه مي كردند تا به يوسف رسيد، كمر بر ميان او بود و از دين ابراهيم استرقاق السّارق بود. يعقوب گفت: اكنون بر تو مي باشد چندان كه تو خواهي. تا زنده بود،

-----------------------------------

(1). آو، بم، آب، آز، آج، لب: پدري.

(2). قم: بودي.

(3). قم كه: 4. قم از آن ابراهيم- عليهما السّلام.

(6- 5). قم: ميهين.

(7). همه نسخه بدلها نيك.

صفحه : 125

يوسف بر او بود بعلّت كمر، فهذا معني قولهم: إِن يَسرِق فَقَد سَرَق َ أَخ ٌ لَه ُ مِن قَبل ُ.

فَأَسَرَّها يُوسُف ُ فِي«1» أَنتُم شَرٌّ مَكاناً، و نصب

او بر تميز است بعد تمام الاسم، امّا بظاهر التّنوين، او بتقدير الاضافة، اي انتم شرّ النّاس مكانا و منزلة، شما بترين«3» مردماني به پايه و منزلت. و قوله: فَأَسَرَّها، براي آن به كنايت تأنيث گفت كه كلمت خواست يا مقالت. و گفتند: سرقه خواست، و گفتند: آن حالت خواست.

آنگه در آن كلمت خلاف كردند: بعضي گفتند اينكه بود كه: أَنتُم شَرٌّ مَكاناً، اينكه در دل گفت«4»، به زبان نگفت. بعضي دگر گفتند: آن حالت و حكايت و حوالت كه ايشان كردند از سرقه بر يوسف. و براي آن گفت كه: أَنتُم شَرٌّ مَكاناً كه آن حديث اگر راست بودي، سعايت بود و غيبت، و اگر دروغ بود، بهتان بود، آن حديث در آن جا مهم نبود گفتن و ايشان را به آن حاجت نبود. وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِما تَصِفُون َ«5» أَيُّهَا العَزِيزُ إِن َّ لَه ُ أَباً شَيخاً كَبِيراً- الاية. در خبر مي آيد كه: چون صاع پيش يوسف بردند، يوسف- عليه السّلام- در صاع نگريد«9» و انگشت بر صاع زد و آوازي بيامد از او، روي به برادران كرد و گفت بر طريق تعريض: داني تا

-----------------------------------

(1). اساس: عن، كه با توجه به ضبط قرآن مجيد تصحيح شد.

(2). قم: اينكه سخن پوشيده داشت در دل و اظهار نكرد و گفت.

(3). همه نسخه بدلها، بجز قم و مل: بدترين. [.....]

(4). قم: گرفت.

(5). اساس و قم: يصفون، كه با توجه به متن قرآن مجيد تصحيح شد.

(6). اساس: اوصف، با توجه به نسخه بدلها تصحيح شد، مل: ما اوصف.

(7). قم: فهو.

(8). همه نسخه بدلها: سرقه.

(9). قم: نگريست.

صفحه : 126

اينكه صاع من چه مي گويد! گفتند: نه. گفت: مي گويد، شما دوازده برادر

بودي، يكي را ببردي و بفروختي. إبن يامين چون اينكه شنيد، برخاست و گفت: ايّها الملك؟ براي خداي از اينكه صاع بپرس تا برادر من زنده هست! يوسف- عليه السّلام- صاع بزد، گفت:

مي گويد زنده است و تو او را بيني. گفت: اكنون هر چه خواهي مي كن كه چون او حال من بداند مرا برهاند. يوسف- عليه السّلام- برخاست و وضو تازه كرد و باز آمد.

إبن يامين گفت: ايّها الملك؟ از اينكه صاع بپرس تا او را دربار من كه نهاد! گفت:

صاع من خشمگين است از اينكه پس«1» نگويد، و فرزندان يعقوب چون خشم گرفتندي كس طاقت ايشان نداشتي. روبيل گفت: ايّها الملك [29- ر]

رها كن ما را و الّا نعره اي زنم كه هيچ آبستن نماند و الّا بچّه بيفگند- و موي بر اندام او برخاست و از پيراهن«2» او برون آمد، و خداي تعالي عادت چنان رانده بودي كه چون يكي از ايشان خشم گرفتي، يكي از آن نژاد ايشان«3» دست بر او نهادي خشم او ساكن شدي.

يوسف- عليه السّلام- پسرش را گفت: برو و دست بر روبيل نه. كودك از پس پشت او درآمد و دست بر او نهاد، خشم او ساكن شد، گفت: از فرزندان يعقوب كسي اينكه جاست! يوسف گفت: يعقوب كه باشد! گفت: يعقوب اسرايل«4» اللّه بن ذبيح اللّه بن خليل اللّه. يوسف گفت: اينكه سخن راست است«5»، چون به حكم برادران چنان آمد كه بنيامين«6» بر يوسف باشد«7»، يوسف گفت: بروي و برادر را اينكه جا رها كني به حكم شرع شما.

گفتند: يا أَيُّهَا العَزِيزُ، اي عزيز اينكه شهر؟ إِن َّ لَه ُ أَباً شَيخاً كَبِيراً، او پدري دارد پير، و

مردي بزرگوار است، اگر هيچ ممكن باشد يكي را از ما به جاي او باز گير كه ما تو را از جمله محسنان و نكوكاران«8» مي بينيم، و احسان تو عام است با ما و با ديگران.

إبن اسحاق گفت، معني آن است كه: اگر اينكه بكني از جمله محسنان باشي.

يوسف گفت: مَعاذَ اللّه ِ، پناه با خداي مي دهم كه آن را كه متاع ما بنزديك او

-----------------------------------

(1). مل: بيش.

(2). همه نسخه بدلها، بجز قم و آز: پرهن.

(3). قم، آو، بم، آب، آز، آج، لب: كسي، مل: يكي.

(4). همه نسخه بدلها، بجز قم: اسرائيل.

(5). قم پس.

(6). قم، مل: إبن يامين.

(7). قم: شد.

(8). همه نسخه بدلها: نيكوكاران. [.....]

صفحه : 127

بود رها كنيم و آن را گيريم كه متاع ما بنزديك او نبود. إِنّا إِذاً لَظالِمُون َ، اگر چنين كنيم از جمله ظالمان باشيم. و بيان كرديم كه مَعاذَ اللّه ِ، نصب«1» او بر مصدر است، اي نعوذ باللّه معاذا فحذف الفعل ثم ّ اضاف المصدر الي المفعول، و مثله: سبحان اللّه و ربّما يضاف المصدر الي الفاعل، نحو وعد اللّه و صبغة اللّه، اي وعد اللّه وعدا و صبغ اللّه صبغة«2».

فَلَمَّا استَيأَسُوا مِنه ُ خَلَصُوا نَجِيًّا، چون نوميد شدند از آن كه يوسف اجابت ايشان خواهد كردن، برفتند و با يكديگر به خلوت بنشستند و به راز با هم سخن گفتند، و قوله: استَيأَسُوا، استفعلوا، من اليأس. و قوله: خَلَصُوا، اي صاروا الي جانب بحيث لم يكن معهم من لم يكن منهم فكانوا بمثابة الشّي ء الخالص، و قوله:

نَجِيًّا، اي متناجين«3»، و نصب او بر حال است از فاعل. خَلَصُوا، از خلوص است و «نجي ّ»، مصدر است واحد را و جمع را و تثنيه

و مؤنّث و مذكّر«4» را به يك لفظ باشد كعدل وزود«5». و اصل «نجي ّ» من النّجو باشد، و هو الارض المرتفع، و اينكه از جمله آيات مشار اليهاست در فصاحت، براي آن كه معاني بسيار در لفظ اندك بياورد با جزالت لفظ و حسن نظم. و اينكه آيت و چند آيت چونين«6» عمده آنان است كه وجه اعجاز، فرط فصاحت گويند. قال َ كَبِيرُهُم، اي اكبرهم، برادر مهترين از ايشان گفت. قتاده و إبن اسحاق گفتند: روبيل بود- و او پسر خاله يوسف بود و به سال از ايشان مه بود و او آن بود كه رها نكرد ايشان را كه يوسف را بكشند.

كلبي و وهب گفتند: يهودا بود- و او عاقلترين ايشان بود، بعضي دگر گفتند: لاوي بود. گفت: نمي داني كه پدر بر شما عهد گرفته است، عهد خداي و سوگند به خداي و پيش از اينكه آن تقصير كه كردي در حق ّ يوسف، وَ مِن قَبل ُ ما فَرَّطتُم فِي يُوسُف َ، در موضع «ما» خلاف كردند: بعضي گفتند: در محل ّ نصب است بوقوع العلم«7» عليه، يعني الم تعلموا ما فرّطتم في يوسف من قبل هذا! و بعضي گفتند: محل ّ او رفع است

-----------------------------------

(1). قم: نصبي.

(2). همه نسخه بدلها، بجز مل: صبغ صبغة.

(3). همه نسخه بدلها، بجز قم و لب: مناجين.

(4). همه نسخه بدلها، بجز قم و مل: تذكير و تأنيث.

(5). كذا در اساس و قم، آو، آب، آز، آج، لب: زور، مل: روز.

(6). همه نسخه بدلها: چنين.

(7). آو، بم، آب، آج، لب: الفعل.

صفحه : 128

به ابتداء و خبر او مِن قَبل ُ است مقدّم بر او، يعني، و من قبل هذا تفريطكم في يوسف.

و «ما» بر

اينكه هر دو وجه مصدري باشد. و وجه سه ام«1» در او آن است كه «ما» زيادت است [29- پ]

و او را محلّي نيست از اعراب. فَلَن أَبرَح َ الأَرض َ، من از اينكه زمين بنشوم«2» تا پدر دستوري ندهد«3» يا خداي تعالي حكم كند«4» براي من، و او«5» بهترين حاكمان است. و گفتند، در ميانه آن مشاورت«6» گفتند: اگر«7» جنگ بايد كردن ما را تا برادر را باز ستانيم، اختيار كنيم و اگر چه كشته شويم اينكه جا. دگر باره گفتند: رنج پدر در اينكه بيشتر باشد. پس يك معني اينكه گفتند: او يحكم اللّه لنا بالمحاربة و ردّ أخينا. و بعضي دگر گفتند: او يحكم اللّه لنا بالانصراف و ترك الاخ ها هنا«8»، تا«9» خداي حكم كند ما را برويم و برادر را رها كنيم يا حكم كند كه كالزار«10» كنيم و باز ستانيم او را.

رَوح ِ اللّه ِ إِلاَّ القَوم ُ الكافِرُون َ (87) فَلَمّا دَخَلُوا عَلَيه ِ قالُوا يا أَيُّهَا العَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهلَنَا الضُّرُّ وَ جِئنا بِبِضاعَةٍ مُزجاةٍ فَأَوف ِ لَنَا الكَيل َ وَ تَصَدَّق عَلَينا إِن َّ اللّه َ يَجزِي المُتَصَدِّقِين َ (88) قال َ هَل عَلِمتُم ما فَعَلتُم بِيُوسُف َ وَ أَخِيه ِ إِذ أَنتُم جاهِلُون َ (89) قالُوا أَ إِنَّك َ لَأَنت َ يُوسُف ُ قال َ أَنَا يُوسُف ُ وَ هذا أَخِي قَد مَن َّ اللّه ُ عَلَينا إِنَّه ُ مَن يَتَّق ِ وَ يَصبِر فَإِن َّ اللّه َ لا يُضِيع ُ أَجرَ المُحسِنِين َ (90)

قالُوا تَاللّه ِ لَقَد آثَرَك َ اللّه ُ عَلَينا وَ إِن كُنّا لَخاطِئِين َ (91) قال َ لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ يَغفِرُ اللّه ُ لَكُم وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِين َ (92) اذهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلقُوه ُ عَلي وَجه ِ أَبِي يَأت ِ بَصِيراً وَ أتُونِي بِأَهلِكُم أَجمَعِين َ (93) وَ لَمّا فَصَلَت ِ العِيرُ قال َ أَبُوهُم إِنِّي لَأَجِدُ رِيح َ يُوسُف َ لَو لا أَن تُفَنِّدُون ِ (94) قالُوا تَاللّه ِ إِنَّك َ لَفِي ضَلالِك َ القَدِيم ِ (95)

فَلَمّا أَن جاءَ البَشِيرُ أَلقاه ُ عَلي وَجهِه ِ فَارتَدَّ بَصِيراً قال َ أَ لَم أَقُل لَكُم إِنِّي أَعلَم ُ مِن َ اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ (96) قالُوا يا أَبانَا استغفِر لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئِين َ (97) قال َ سَوف َ أَستَغفِرُ لَكُم رَبِّي إِنَّه ُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِيم ُ (98) فَلَمّا دَخَلُوا عَلي يُوسُف َ آوي إِلَيه ِ أَبَوَيه ِ وَ قال َ ادخُلُوا مِصرَ إِن شاءَ اللّه ُ آمِنِين َ (99) وَ رَفَع َ أَبَوَيه ِ عَلَي العَرش ِ وَ خَرُّوا لَه ُ سُجَّداً وَ قال َ يا أَبَت ِ هذا تَأوِيل ُ رُءياي َ مِن قَبل ُ قَد جَعَلَها رَبِّي حَقًّا وَ قَد أَحسَن َ بِي إِذ أَخرَجَنِي مِن َ السِّجن ِ وَ جاءَ بِكُم مِن َ البَدوِ مِن بَعدِ أَن نَزَغ َ الشَّيطان ُ بَينِي وَ بَين َ إِخوَتِي إِن َّ رَبِّي لَطِيف ٌ لِما يَشاءُ إِنَّه ُ هُوَ العَلِيم ُ الحَكِيم ُ (100)

رَب ِّ قَد آتَيتَنِي مِن َ المُلك ِ وَ عَلَّمتَنِي مِن تَأوِيل ِ الأَحادِيث ِ فاطِرَ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ أَنت َ

وَلِيِّي فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسلِماً وَ أَلحِقنِي بِالصّالِحِين َ (101)

ما رسيد و به«8» اهل ما سختي، و آورده ايم«9» بضاعتي اندك، تمام بده ما را كيل«10» و صدقه كن بر ما كه خداي جزا دهد صدقه دهندگان را.

گفت: داني«11» كه چه كردي به يوسف و برادرش آنگه كه نادان بودي.

-----------------------------------

(1). قم، آو، بم، آب: اندوها، آج، لب: اندها.

(2). لب: سفيد.

(3). همه نسخه بدلها: دو چشم، مل: ترجمه آيات را ندارد.

(4). همه نسخه بدلها، بجز لب: اندوه، لب: اي اندوه.

(5). قم: خشم فرو خورنده، آو، بم، آب، آج، لب: فرو مي خورد.

(6). آو، بم، آج: تا. [.....]

(7). آب: برسيد.

(8). آو، بم، آب، آج، لب: با.

(9). آو، بم، آب، آج، لب: آورديم.

(10). قم: پيمانه.

(11). قم: اي داني.

صفحه : 130

گفتند: تو كه توي يوسفي«1»! گفت:

من يوسفم و اينكه برادر من است«2»، منّت نهاد خداي بر ما هر كه پرهيزگار باشد«3» و صبر كند، خداي ضايع نكند رنج نكوكاران«4».

گفت«5»: به خداي كه برگزيد تو را خداي بر ما، و ما خطا كرديم.

گفت:

سرزنش«6» نيست بر شما امروز، بيامرزاد خداي شما را«7»، رحيمتر رحمت كنندگان است.

ببري پيرهن«8» من اينكه برافگني بر روي پدرم تا باز بينا شود و به من آري اهلتان را جمله [30- ر].

چون بازگشت كاروان، گفت پدرشان كه: من مي يابم بوي يوسف اگر نه آنستي كه مرا ملامت كني«9».

گفتند: به خداي كه تو در محبّت«10» قديم ديرينه اي.

چون آمد مژده دهنده بر انداخت«11» آن را بر روي او، بازگشت«12» بينا، گفت: نگفتم«13» شما را كه من دانم از خداي آنچه شما نداني؟

گفتند: اي پدر ما؟ آمرزش

-----------------------------------

(1). قم: اي تو تو، آب: آيا تو توي.

(2). قم بدرستي كه.

(3). آو، بم، آب: بپرهيزد.

(4). قم، آب: مزد نيكوكاران.

(5). همه نسخه بدلها: گفتند.

(6).

آو، بم، آب، آج، لب: سرزنشي.

(7). همه نسخه بدلها واو.

(8). قم: پيراهن، آو، بم، لب: پرهن.

(9). قم: به خرفي منسوب كني مرا، كه مناسبتر مي نمايد. [.....]

(10). آب، آج، لب: محنت.

(11). قم: بيفگند، آو، بم، آب، آج، لب: بر افگند.

(12). قم: پس گشت.

(13). قم: اي نگفتم.

صفحه : 131

خواه براي ما گناه«1» ما را كه ما خطا كرديم.

گفت«2»: آمرزش خواهم براي شما از خدايم كه او آمرزنده و بخشاينده است.

چون در شدند بر يوسف [باز گرفت با خود مادر و پدرش را]«3» و گفت در شوي در مصر اگر خواهد خداي ايمن«4».

برداشت پدر مادرش به سرير، به رو در افتادند براي او به سجده و گفت: اي پدر؟ اينكه تعبير«5» خواب من است از پيش بكرد آن را خداي من درست و نيكوي كرد با من چون بيرون آورد مرا از زندان و آورد شما را از بيابان از پس آن كه تباه كرد ديو ميان من و ميان برادران من، خداي لطف كننده است آن را كه خواهد و او دانا و محكم كار است.

بار خدايا؟ بدادي مرا از پادشاهي و بياموختي مرا از تعبير خواب«6» اي آفريننده آسمانها و زمين؟ تو خداوند«7» مني در دنيا و آخرت، جان بردار مرا مسلمان«8»، و در رسان مرا به نيكان«9».

قوله تعالي: ارجِعُوا إِلي أَبِيكُم- الايه، اينكه حكايت قول بعضي برادران است كه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: گناهان.

(2). قم، آو زود بود، آب، آج زود باشد.

(3). اساس: ناخواناست، از قم، افزوده شد.

(4). قم: آمنان.

(5). آو، بم، آب: تفسير.

(6). قم: خوابها.

(7). آو، بم، آب: خداي.

(8). آب: جان مرا بردار به مسلماني.

(9). قم: به نيكمردان.

صفحه : 132

با يكديگر گفتند عند

آن كه راي مي زدند و مناجات مي كردند، يكي از ايشان گفت:

چون حال چنين است، باز گردي و با نزديك پدر شوي و بگوي كه پسرت- يعني إبن يامين- دزدي كرد، يعني صاع ملك بدزديد.

و عبد اللّه عبّاس و ضحّاك، در شاذّ خواندند: سرّق، به تشديد «را» علي الفعل المجهول، اي نسب«1» الي السّرقة، او را دزد كردند و بر او تهمت دزدي نهادند. و از بعضي قرّاء شاذّ روايت كردند كه او خواند: ان ّ ابنك سرق، علي الفعل المجهول و التّخفيف، پسرت را بدزديدند. وَ ما شَهِدنا إِلّا بِما عَلِمنا، و ما گواي«2» نداديم الّا به آنچه دانستيم، يعني ما گواي«3» نمي دهيم الّا بردانسته، و «الّا»«4» قول محمّد بن اسحاق است.

إبن زيد گفت، پدر ايشان را گفت: ايشان چه دانستند كه دزد را به بندگي بايد گرفتن! گفتند: وَ ما شَهِدنا إِلّا [بِما]«5» وَ ما كُنّا لِلغَيب ِ حافِظِين َ، و ما غيب ياد نداريم«7» كه بايد گفتن كه او دزدي كرد يا به دروغ بايد گفتن كه حكم دزد آن است كه او را به بنده گيرند. و بعضي دگر گفتند: معني آن است كه ما اينكه گواي«8» بر ظاهر حال مي دهيم، و غيب خداي داند، ما حافظ غيب نه ايم.

قولي دگر از عبد اللّه عبّاس آن است كه مراد به «غيب»، شب است، يعني مگر شب«9» كرده باشد و ما نديديم. و «غيب» به لغت «حمير»، شب باشد. قتاده و مجاهد گفتند: ما ندانستيم كه كاري چونين«10» پيش خواهد آمدن، و آنچه گفتيم:

وَ نَحفَظُ أَخانا«11» ما شَهِدنا إِلّا بِما عَلِمنا. ايشان از آن جا برفتند و با نزديك پدر شدند و پدر را خبر دادند«4» به

قصّه إبن يامين و صاع و آنچه رفته بود. پدر گفت: همانا نه چنين باشد. ايشان گفتند: ما گواي«5» از علم داديم و ما غيب ندانيم و ندانستيم.

آنگه به شاهد قول خود و صحّت خبر خود گفتند: وَ سئَل ِ القَريَةَ الَّتِي كُنّا فِيها، بپرس از اينكه ديه«6» كه ما آن جا بوديم، يعني اهل مصر، علي حذف المضاف و اقامة المضاف اليه مقامه، و لكن اينكه طريقت هر جاي مطّرد نبود مگر آن جا كه در كلام دليل بود و لبسي و شبهتي نباشد و نه هر جاي توان گفتن تا«7» اگر گوي جاءني زيد، و آنگه دعوي كني كه من غلام زيد خواستم، محال باشد. وَ العِيرَ الَّتِي أَقبَلنا، و نيز از اهل اينكه كاروان بپرس كه ما با ايشان بوديم. وَ إِنّا لَصادِقُون َ، و ما راستيگريم«8» در آنچه مي گوييم، و به اتّفاق مفسّران، مراد به «قريت» اينكه جا مصر است، و قريه هر جاي باشد مشتمل بر سراها«9» و خانه ها، و اشتقاق او من قريت الماء في الحوض باشد اذا«10» جمعته.

يعقوب- عليه السّلام- ايشان را باور نداشت از آنچه با يوسف كرده بودند و دروغها گفته و خيانت ايشان ظاهر شده، گفت: بَل سَوَّلَت لَكُم أَنفُسُكُم، نه چنين است همانا، بَل سَوَّلَت. قتاده گفت: زيّنت، و ديگران گفتند: سهّلت، بياراست يا آسان كرد بر شما نفس شما كاري، يعني گمان چنان است كه اينكه كاري است كه

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز قم: گواهي.

(2). آب، آز، آج، لب: گواهي.

(3). قم: اخبروا له.

(4). آج، لب: خبر كردند.

(5). مل، آب، آز، آج، لب: گواهي. [.....]

(6). قم، بم، آج، لب: ده.

(7). آو، بم، آب، آز، آج: يا

.

(8). آز، بم، آب، آج: راست گوييم.

(9). قم، آو، بم، آب، آز، آج، لب: سرايها.

(10). همه نسخه بدلها: اذ.

صفحه : 134

شما انداخته اي با خود و نفس شما، شما را به اينكه دعوت كرده است و اينكه كار مزيّن بكرده در چشم شما، و لكن من چه توانم كردن و چاره من چه باشد مگر صبري نيكو، اي شأني و امري صبر جميل، كار من و تدبير من جز صبري نكو نيست، يعني صبري كه در خلال آن جزع نبود. آنگه انديشه كرد و انديشه بس صواب آمد، گفت: همانا غم من بغايت رسيده چون بغايت رسيد نهايتش باشد. عَسَي اللّه ُ أَن يَأتِيَنِي بِهِم جَمِيعاً، باشد، و اميد است كه خداي تعالي همه را با من آرد. و براي آن به جمع گفت كه، يوسف را خواست و بنيامين«1» را و روبيل«2» كه او نيز آن جا مقام كرد تا پدر چه فرمايد، حيث قال: فَلَن أَبرَح َ الأَرض َ«3» حَتّي يَأذَن َ لِي أَبِي«5»وَ تَوَلّي عَنهُم، از ايشان برگشت و روي در گردانيد از ايشان، يعني يعقوب- عليه السّلام- سخن ايشان در بريد و روي از ايشان بگردانيد و گفت: يا أَسَفي، اي اندوها؟ و «اسف»، گفته اند: خشم باشد و اندوه، و گفته اند: سخت تر اندوهي باشد، و اينكه كلمت و مانند اينكه، نحو: يا اسفا، و يا عجبا، و يا ويلي، و يا حسرتي، همه آن است كه اينكه چيزها را ندا مي كند و مي گويد: بيايي«6» كه اينكه حال، حال آن است كه تو بيايي«7» و جاي تو است، و اينكه كنايت باشد از شدّت حال، پنداريي«8» كه او اندوه را ندا مي كند و مي گويد: بيا كه اينكه

جاي تو است و وقت تو است، يقال:

اسف، يأسف، اسفا و تأسّف، تأسّفا. و قوله: وَ ابيَضَّت عَيناه ُ مِن َ الحُزن ِ، و سپيد شد چشمهاي«9» او از اندوه.

آنگه در معني او خلاف كردند، بيشتر مفسّران گفتند: معني آن است كه از غم و اندوه و گريه نابينا شد، [31- ر]

و گروهي گفتند: اينكه كنايت است از طول انتظار، چه نشايد كه پيغامبر نابينا باشد، و قول اوّل درست تر است براي آن كه با آن كلام بر ظاهر خود است و بر حقيقت خود. فامّا امتناع از آن كه پيغامبر نابينا باشد اگر

-----------------------------------

(1). قم، مل: إبن يامين.

(2). همه نسخه بدلها را.

(5- 3). سوره يوسف (12) آيه 80.

(4). قم: بنه روم.

(6). قم: و از.

(7). قم: همه نسخه بدلها: بياي.

(8). همه نسخه بدلها: پنداري.

(9). قم: چشمهاش.

صفحه : 135

ممتنع بود«1»، براي آن بود كه منفّر باشد، و مرجع در آنچه منفّر باشد يا نباشد، با عادت است، ممتنع نبود كه در آن روزگار نابيناي منفّر نبوده باشد، پس منع كردن از اينكه وجهي ندارد. فَهُوَ كَظِيم ٌ، او غم در دل مي داشت و فرو مي خورد و اظهار نمي كرد، و منه قوله: وَ الكاظِمِين َ الغَيظَ«2» إِنّا لِلّه ِ وَ إِنّا إِلَيه ِ راجِعُون َ«5» يا أَسَفي عَلي يُوسُف َ.

حسن بصري گفت: ميان آن كه يوسف از پدر غايب شد تا آن روز كه او را ديد، هشتاد سال بود كه در اينكه هشتاد سال چشم او از گريه نياسود و اجفان او خشك نشد و بر همه روي زمين از او گراميتر بر خداي تعالي نبود.

فرزندان يعقوب عند آن حال گفتند: تَاللّه ِ، به خداي تَفتَؤُا تَذكُرُ يُوسُف َ، اي لا تزال تَذكُرُ يُوسُف َ، حرف نفي

مضمر است، براي آن كه قسم را لا بد جواب بايد«6»، جواب او يا نفي باشد يا اثبات، اگر اثبات بود، در او «لام» باشد يا ان ّ، و از اينكه خالي نشايد كه باشد، نحو قولهم: و اللّه لأفعلن ّ كذا و اللّه ان ّ زيدا منطلق، و نفي را لا بد باشد از حرف نفي، نحو: و اللّه لا اخرج و و اللّه لن افعل كذا، و و اللّه ما فعلت.

چون جواب او از «لام» و «ان ّ» خالي بود در آيت لا محال گفتند: بايد تا حرف نفي مقدّر باشد، و نيز معني چنين راه مي دهد و دليل مي كند و مانند اينكه در اشعار عرب بسيار است، قال امرؤ القيس:

-----------------------------------

(1). قم: نبود، ديگر نسخه بدلها: باشد. [.....]

(2). سوره آل عمران (3) آيه 134.

(3). قم: فرو مي برند، آج: مي خورند.

(4). اساس: العمد، خوانده مي شود، با توجه به قم و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد.

(5). سوره بقره (2) آيه 156.

(6). قم و.

صفحه : 136

فقلت يمين اللّه ابرح قاعدا و لو قطعوا رأسي لديك و أوصالي

اي، لا ابرح، و قال آخر:

اليت اثقف منهم ذالجبة ابدا فينظر عينه في مالها

اي، لا اثقف، و قولهم: ما فتئ، اي ما زال، و يقال: فتأ«1» يفتأ فتأ«2» و فتوؤا، و قال أوس بن حجر:

فما فتئت خيل تثوب و تدّعي و يلحق منها لا حق و تقطّع«3»

فما فتئت حتّي كأن ّ غبارها سرادق يوم ذي رياح ترفّع

و او، از اخوات «كان» باشد و عمل او عمل «كان» بود، من رفع الاسم و نصب الخبر، و قوله: تَذكُرُ يُوسُف َ، در جاي خبر اوست، و التّقدير: لا تزال ذاكرا يوسف، حَتّي تَكُون َ«4» حَتّي

تَكُون َ حَرَضاً، تا خود را به حدّ هلاك رساني و مرگ، يا خود هلاك شوي.

يعقوب- عليه السّلام- عند اينكه حال گفت: مرا اينكه«2» با شما نيست و من از شما با شما شكايت نمي كنم، چه شكايت با شما به منزلت، شكوي الجريح الي الغربان و الرحم باشد، بل شكايت با خداي مي كنم. و گفتند: سبب اينكه آن بود كه، يك روز همسايه اي در نزديك او شد، او را گفت: يا يعقوب؟ بس شكسته و درهم افتاده مي بينم تو را، و تو به آن سن ّ«3» نه اي كه چونين«4» شوي، گفت: آنچه خداي مرا به آن مبتلا كرد از غم يوسف مرا به اينكه حد رسانيد. خداي تعالي جبريل را فرستاد و گفت:

يا يعقوب؟ تشكوني الي خلقي

، شكايت من با بندگان من مي كني؟ گفت: بار خدايا خطا كردم و توبه كردم. از آن پس هر كه او را«5» پرسيدي كه تو را چون است!«6» گفتي:

أَشكُوا بَثِّي وَ حُزنِي إِلَي اللّه ِ.

و در خبر آورده اند كه: در اينكه مدّت يعقوب- عليه السّلام- خانه اي ساخت و آن را بيت الاحزان نام نهاد«7» و در آن جا رفت و با كس نگفت و نخورد و نياسود. و گفتند:

چشم او را آفت نبود، او چشم بر هم نهاد، گفت: نيز نخواهم تا پس از يوسف كس«8» را بينم و جهان بينم.

در خبر مي آيد كه، روزي مردي يعقوب را گفت: چشم تو به چه آفت چنين شد! گفت: به گريه يوسف«9». گفت: پشتت چرا دو تا شد! گفت: به غم يوسف.

گفت: چرا چونين«10» در هم افتاده اي و ضعيف شده! گفت: به فراق يوسف.

خداي تعالي وحي كرد به او، گفت: أ تشكوني الي

خلقي، شكايت من با بندگان من مي كني؟ بعزّت و جلال من كه اينكه غم از تو كشف نكنم تا مرا بنخواني عند آن

-----------------------------------

(1). آب: اراد.

(2). بم، لب: از اينكه.

(3). آو، بم، آب، آز، آج، لب: پيري.

(4). همه نسخه بدلها: چنين.

(5). آو، بم، آب، آز، آج، لب: از او.

(6). مل: چيست.

(7). همه نسخه بدلها: نام كرد.

(8). آب، آز، آج، لب: كسي.

(9). قم، مل، آز، آج، لب: بر يوسف.

(10). قم: چنين.

صفحه : 138

يعقوب- عليه السّلام- گفت:

اشكو بثّي و حزني الي اللّه

، خداي تعالي وحي كرد و گفت: بعزّت من كه اگر مرده بودندي اينكه فرزندان تو، من ايشان را زنده كردمي و با تو دادمي. و سبب اينكه امتحان آن بود كه، روزي گوسپندي در سراي تو بكشتند، درويشي آمد و چيزي خواست، چيزش«1» ندادند، و من از همه خلقان، پيغامبران را دوست تر دارم. پس درويشان را اكنون طعامي بساز و درويشان را بخوان تا بخورند.

يعقوب- عليه السّلام- طعامي بساخت و بفرمود تا منادي در شهر ندا كرد كه: هر كه امروز روزه دار است بايد تا«2» به خانه يعقوب روزه گشايد. جماعتي حاضر آمدند و طعام بخوردند، خداي تعالي كشف آن محنت كرد.

وهب منبّه و سدّي روايت كردند«3» كه: چون يوسف- عليه السّلام- در زندان بود، جبريل بنزديك او آمد و او را گفت: ايّها الصّدّيق؟ مرا مي شناسي! گفت: نه، جز كه روي نكو مي بينم و بوي خوش مي يابم، گفت:«4» روح الامين و رسول رب ّ العالمين ام.

يوسف گفت: چون آمدي به اينكه جاي گناهكاران، و أنت اطيب الاطيبين و رأس المقرّبين و رسول رب ّ العالمين! جبريل گفت: يا يوسف؟ تو نمي داني كه خداي تعالي جايها«5» به مردان

پاك بكند، و هر آن زمين كه شما در آن جا باشي بهترين زمينها باشد، و خداي تعالي اينكه زندان و پيرامن او پاك بكرد به حصول تو در وي«6»، اي سيّد پاكيزگان و پسر صالحان و مخلصان؟ يوسف گفت: يا جبريل؟ مرا چگونه به نام صدّيقان مي خواني و از جمله مخلصان و پاكان مي شماري! و من در جاي گناهكاران گرفتارم و به قهر مفسدان در زندانم! گفت: براي آن كه تو مخالفت هواي نفس كردي [32- ر]

و فرمان آن كه تو را با معصيت خواند نكردي، براي آن نام تو در صدّيقان بنوشتند و تو را از جمله مخلصان شمردند و درجه پدرانت ارزاني داشتند. گفت: اي روح الامين؟ خبر يعقوب چه داري! گفت: خداي او را صبر نكو«7» داد بر مفارقت تو، و او را ابتلا كرده است به حزن و اندوه تو، فَهُوَ كَظِيم ٌ،

-----------------------------------

(1). بم، آب، آز، آج، لب: به چيزيش. [.....]

(2). بم، مل: كه.

(3). آو، بم، آب، آز، آج، لب: گفتند.

(4). قم آنا، آو، بم، آب، آز، آج، لب من.

(5). قم: خانها.

(6). آب: آن، لب: درون.

(7). آو، بم، آب، آز، آج: صبري نيكو.

صفحه : 139

او دلي غمگين دارد«1». گفت: اي جبريل؟ حزن او چه قدر«2» است! گفت: هفتاد چندان كه مادري را باشد كه فرزندش بميرد. گفت: يا جبريل؟ چه مزد است او را!

گفت: مزد صد شهيد. گفت: مرا ملاقات خواهد بودن! گفت: آري؟ يوسف- عليه السّلام- گفت: لا ابالي بعد ذلك بما يصيبني، پس از اينكه بار باز نگيرم«3» به هر چه به من رسد، و دل خوش شد.

قوله: إِنَّما أَشكُوا بَثِّي، شكايت و شكوي، وصف آن باشد

كه آدمي يابد از بليّت، و «بث ّ»، حزني و اندوهي باشد كه خداوندش بر كتمان او«4» صبر ندارد تا آن را باز نگويد«5» و نپراگند«6». و اصل «بث ّ»، تفريق«7» باشد، يقال: بث ّ الشّي ء اذا فرّقه يبثّه بثّا. آنگه نام «بث ّ» كه تفريق است بر اينكه حزن«8» نهادند تا گفتند: ابثّه در جاي احزنه، كما قال ذو الرّمّة:

وقفت«9» علي ربع لمّية«10» ناقتي فما زلت ابكي عنده و اخاطبه

و اسقيه حتّي كاد ممّا ابثّه تكلّمني«11» احجاره و ملاعبه

حسن بصري گفت: «بثّي»، اي حاجتي، حاجت من. محمّد بن جرير گفت:

يعني آنچه من در وي ام. وَ أَعلَم ُ مِن َ اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ، و من از خداي آن دانم كه شما نداني. عبد اللّه عبّاس گفت، معني آن است كه گفت: من دانم كه خواب يوسف درست است، و بس بر نيايد تا من و شما او را سجده بكنيم. بعضي دگر گفتند: مراد آن بود كه، من دانسته ام كه يوسف زنده است. آنگه خلاف كردند كه از كجا گفت، بعضي گفتند: بالهام اللّه، خداي در دل او افگند«12»، و بعضي دگر گفتند: خداي اعلام كرد او را، و بعضي دگر گفتند: او ملك الموت را در خواب ديد، گفت: جان يوسف برداشتي! گفت: لا و اللّه؟ و هو في الاحياء، لا و اللّه او زنده است. بعضي دگر گفتند: از آن جا گفت كه روزي گرگي بيامد و بر او سلام كرد و

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: دلي دارد غمگين.

(2). آو، بم، آب، آز، آج، لب: به چه حدّ.

(3). قم، مل: باك ندارم.

(4). قم: آن.

(5). آو، بم، آب، آز، آج: گويد.

(6). قم: تبرّا نكند، آو، بم، آب، آز،

آج: بپراگند.

(7). آج: نفرين.

(8). قم: بر حزن. [.....]

(9). آو، بم، آب، آز، آج، لب: وقعت.

(10). قم، آو، بم، آب، آز، آج، لب: لبثة.

(11). آو، آز، مل، آج: يكلّمني.

(12). آج، لب: انداخت.

صفحه : 140

با او سخن گفت، يعقوب او را گفت: شما آني«1» كه قرّة العين مرا و ميوه دل مرا بخوردي! گرگ گفت: لا و اللّه؟ اي يعقوب تو ندانسته اي كه گوشت پيغامبران و پيغامبرزادگان بر ما حرام است.

امّا سؤال سايل«2» كه: شايد كه يعقوب- عليه السّلام- اينكه جزع و تهالك كند و ترك صبر و تماسك«3» كند! و از شأن«4» انبيا- عليه السّلام- آن است كه، صبر كنند و جزع نكنند، چه جزع كار سخيفان باشد. گوييم: يعقوب را- عليه السّلام- در كار يوسف- عليه السّلام- واقعه اي«5» عجب افتاد و محنتي غريب اوّل آن كه خداي تعالي او را از يوسف فرزندي«6» داد، من احسن النّاس و اجملهم خلقا و خلقا و اكملهم فضلا و علما و ادبا و عفافا. در اينكه جمله خصال يگانه روزگار بود. آنگه او را مصيبتي افتاد عجبتر مصيبتي«7»، و آن، آن بود كه: او را از پيش او ببردند و حوالت كردند كه مانده نيست، او ندانست كه او زنده است تا اميد«8» دارد، و ندانست كه مرده است تا نوميد شود و طمع بردارد، و اينكه صعبتر حالي باشد كه آدمي را بود، و يكي از ما قادر نباشد بر دفع غم و حزن. و از اينكه جا منهي نيست از آن، بل منهي از نوحه كردن و جامه دريدن و روي خراشيدن و تپنجه«9» بر روي زدن باشد، و آن كه بر زبان چيزي«10» گويد

كه روا نباشد. و از اينكه جا گفت رسول- صلّي اللّه عليه و علي آله- چون پسرش ابراهيم با جوار [32- پ]

رحمت ايزدي شد- و او مي گريست، و مي گفت:

11»12»13» العين تدمع و القلب يخشع« و لا نقول« ما نسخط« الرّب ّ

، با آن كه يعقوب- عليه السّلام- اندكي پيدا كرد از بسياري كه در دل داشت و اظهار نكرد. دگر آن كه: صبر كردن بر مصيبت، و حزن پنهان داشتن از مندوبات است، واجب نيست. و پيغامبران

-----------------------------------

(1). آز: آنيد.

(2). مل: سايلي.

(3). آج: متماسك.

(4). آج، لب: نشان.

(5). آو، بم: واقع.

(6). قم: او را چنو فرزندي آو، بم، آب، مل، آز، آج، لب: او را چون فرزندي.

(7). آو، بم، آب، آز: مصيبتها.

(8). مل مي.

(9). آج، لب: طپانچه، مل: تپانچه.

(10). مل: كبايري. [.....]

(11). آو، بم، مل: يخشع.

(12). قم، لب: نقول.

(13). قم: تسخط، آب، آز: يسقط.

صفحه : 141

- عليهم السّلام- از مندوبات بسيار به جاي آرند و بسياري رها كنند و بر ايشان لومي و ذمّي و عقابي نبود.

آنگه يعقوب- عليه السّلام- پسران را گفت: يا بَنِي َّ اذهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِن يُوسُف َ وَ أَخِيه ِ، اي پسران من؟ بروي و خبر يوسف و برادرش بجوي و بپرسي و تفحّص كني و «تحسّس»، تفعّل باشد از «حس ّ»، يقال: تجسّس و تحسّس و تبحّث و تفحّص، اذا تطلّبت«1»، پس تحسّس، طلب چيزي باشد به حاسّه، و اينكه لفظ براي مبالغت باشد در طلب. وَ لا تَيأَسُوا مِن رَوح ِ اللّه ِ، نوميد مشوي از رحمت خداي و راحت او. و «الرّوح»، الفرج«2»، و آن نفعي باشد مقرون به لذّت و اصل و اشتقاق او من الرّيح الّتي فيها الرّاحة، از بادي باشد كه در

او راحت«3» بود. إِنَّه ُ لا يَيأَس ُ مِن رَوح ِ اللّه ِ إِلَّا القَوم ُ الكافِرُون َ، چه آيس و نوميد نشود از رحمت خداي الّا گروه كافران. و اينكه آيت دليل مي كند بر آن كه فاسق از رحمت خداي نوميد نباشد، و الّا آيت از فايده بشود.

فَلَمّا دَخَلُوا عَلَيه ِ، در كلام حذفي هست و اختصاري و آن، آن است«4»: فامتثلوا امره و خرجوا الي مصر قاصدين ليوسف، آنچه پدر گفت به جاي آوردند و روي به مصر نهادند به بر يوسف. چون در پيش او شدند، او را خطاب چنين كردند كه: يا أَيُّهَا العَزِيزُ، اي عزيز مصر؟ مَسَّنا وَ أَهلَنَا الضُّرُّ، ما را و اهل ما را سختي و تنگي رسيده است. و «ضرّ»، لفظي است مستعمل در جاي رنج و بيماري و قحط و درويشي. و الضّرّ، خلاف النّفع، و الضّرّ خلاف النّعمة. وَ جِئنا بِبِضاعَةٍ مُزجاةٍ، و بضاعتي آورده ايم اندك بد«5»، و اصل مزجات، مفعله باشد من الازجاء، و هو السّوق.

قال اللّه تعالي: أَ لَم تَرَ أَن َّ اللّه َ يُزجِي سَحاباً«6» فَأَوف ِ لَنَا الكَيل َ، تمام بده ما را كيل، «ايفاء» تمام بدادن باشد، آنگه دانستند كه به استحقاق نرسد، گفتند: وَ تَصَدَّق عَلَينا، صدقه كن بر ما كه خداي تعالي مكافات كند صدقه دهندگان را. حق تعالي در اينكه آيت ما را حاجت خواستن بياموخت تا اگر از خداي خواهيم و اگر از مخلوقان، اينكه شرط ادب به جاي آريم، اوّل، مدح و ثناي مسؤول، في قوله: أَيُّهَا العَزِيزُ، آنگه شرح حال خود و حكايت ضعف حال، في قوله: مَسَّنا وَ أَهلَنَا الضُّرُّ، و ذم ّ«4» آنچه هديه برده باشند [33- ر]

از طاعتي و عملي، بقوله: وَ

جِئنا بِبِضاعَةٍ مُزجاةٍ، آنگه بنمود كه: از كريمان حاجت در خور ايشان بايد خواستن، چنان كه لايق كرم ايشان باشد، بقوله:

فَأَوف ِ لَنَا الكَيل َ، آنگه بيان كرد كه اعتراف بايد دادن كه آن بر سبيل تفضّل باشد دون استحقاق، بقوله: وَ تَصَدَّق عَلَينا، آنگه بر سبيل ترغيب و تقريب به نجح حاجت ايشان گفتند: إِن َّ اللّه َ يَجزِي المُتَصَدِّقِين َ.

و قوله: وَ تَصَدَّق عَلَينا، در او دو قول گفتند: يكي آن كه نقصان سعر خواستند براي آن كه صدقه بر ايشان حرام بود، و اينكه قول سعيد جبير است و سفيان عيينه گفت: در شرع ايشان صدقه حلال بود پيغامبران را. مجاهد گفت، نشايد گفتن:

اللّهم ّ تصدّق علينا، براي آن كه بر صدقه توقّع ثواب باشد، و درست آن است كه بر حقيقت نشايد گفتن، بر سبيل توسّع و مجاز شايد گفتن، بمعني التّفضّل. و بعضي

-----------------------------------

(1). قم: و منفي.

(2). آب، آز، آج، لب: گاو.

(3). بم: از اينكه.

(4). بم، آب، آز، لب: و دوم تحقير، مل: و دوم. [.....]

صفحه : 143

دگر گفتند: معني آن است كه: صدقه كن بر ما به آن كه برادر ما را إبن يامين را با من«1» دهي. و گفتند: براي آن بر عموم گفتند: يَجزِي المُتَصَدِّقِين َ، و نگفتند: ان ّ اللّه يجزيك، كه ندانستند كه او مؤمن است و جزا بر عمل گويد.

قوله: قال َ هَل عَلِمتُم ما فَعَلتُم بِيُوسُف َ وَ أَخِيه ِ إِذ أَنتُم جاهِلُون َ، چون كار به اينكه جاي رسيد، يوسف- عليه السّلام- خويشتن بر برادران اظهار كرد و گفت ايشان را: هَل عَلِمتُم، شما داني تا چه كردي با يوسف و برادرش آنگه كه جاهل بودي؟ خلاف كردند در آن كه سبب چه بود

كه يوسف- عليه السّلام- اظهار كرد خود را بر برادران، محمّد بن اسحاق گفت: سبب آن بود كه چون برادران شرح حال خود دادند و ذكر بر بي برگي و سختي حال خود و آن پدر كردند، او را رقّت آمد و دلش تنگ شد و گفت: از پس اينكه خويشتن را پوشيده داشتن معنيي«2» ندارد، ايشان را گفت: هَل عَلِمتُم، شما داني كه با يوسف و برادرش چه كردي؟ كلبي گفت:

سبب آن بود كه يوسف گفت با ايشان كه، مالك بن الذّعر«3» گفت: من در فلان سال غلامي را يافتم در چاهي به اينكه صفت و اينكه صفت، او را به چند درم بخريدم از قومش. ايشان گفتند: ايّها الملك؟ آن غلام را ما فروختيم. يوسف- عليه السّلام- از آن به خشم آمد و گفت: اينان را ببري و گردن بزني. چون خواستند تا ايشان را بكشند، يهودا گفت: ايّها الملك؟ يعقوب را فرزندي بود نام او يوسف، از او غايب شد. امروز چند سال است تا او از گريه بياسوده نيست«4»، چندان بگريست كه چشمهايش تباه شد. در بيت الاحزان رفته است و روي به ديوار كرده، با كس نگويد و كس بر او نشود، و با كس انس نباشد او را، به فقد يك فرزند آن كرد، چگونه باشد چون خبر قتل ده فرزند به او رسد او چه كند! همانا خويشتن هلاك كند. آنگه گفتند: ايّها الملك؟ اگر لا بد ما را بخواهي كشتن، اينكه متاعك ما پيش پدر ما فرست كه او فلان جاي است. عند آن حال او را رحمت آمد و دلش رقيق شد و بگريست و ايشان

را گفت: هَل عَلِمتُم ما فَعَلتُم بِيُوسُف َ.

بعضي دگر گفتند: سبب آن بود كه، چون يوسف- عليه السّلام- إبن يامين را باز

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز آز: با ما.

(2). همه نسخه بدلها: معني.

(3). آب، آز، آج، لب: مالك زعر.

(4). همه نسخه بدلها: نياسوده است.

صفحه : 144

گرفت و برادران با پيش پدر شدند- و او با ايشان نبود- او يك بارگي رنجور شد. چون خواستند تا باز گردند و با پيش«1» او شوند، او نامه اي نوشت به او: من يعقوب اسرائيل اللّه بن اسحاق ذبيح اللّه بن ابراهيم«2» خليل اللّه، بدان اي ملك كه ما اهل البيتي ايم كه بلا موكّل است به ما. امّا جدّ ما را- ابراهيم«3» را- نمرود دست و پاي ببست و به آتش انداخت، خداي تعالي آتش را بر او «برد و سلام«4»» كرد. و امّا پدر مرا دست و پاي ببستند تا براي خداي قربان كنند و كارد بر گلوي او نهادند، خداي تعالي [33- پ]

او را فدا كرد به كبش. و امّا من، مرا فرزندي بود من احسن خلق اللّه و احب ّ اولادي الي ّ، از همه جهان نيكوتر و از همه فرزندان بنزديك من دوست تر،«5» او«6» را از پيش من ببردند بامداد. نماز شام آمدند و پيرهني«7» خونالود«8»، پيش من آوردند و گفتند: او را گرگ بخورد. من در محنت او بماندم و بر او چندان بگريستم كه چشمهام«9» برفت. او را برادري بود از مادر او، من او را بر خويشتن باز گرفته بودم و غم آن فرزند به او مي گساردم، هم برادران او را از پيش من ببردند و باز آمدند و گفتند: او دزدي كرد و

تو او را از من باز گرفتي، و ما اهل البيتي ايم كه در ميان ما دزد نباشد و از فرزندان ما دزدي نيايد. اگر اينكه فرزندك مرا با من فرستي و الّا تو را دعا مي كنم«10» كه به هفتم بطن از فرزندان تو برسد. چون يوسف- عليه السّلام- نامه بر خواند، خويشتن بر جاي نتوانست داشتن تا بسيار گريست، عند آن خويشتن آشكارا كرد.

بعضي دگر گفتند: اينكه براي آن كرد كه او بنيامين«11» را گفت: هيچ فرزند داري! گفت: سه پسر دارم. گفت: چه نام كرده اي ايشان را! گفت: فرزند مهين«12» را يوسف نام كرده ام. گفت: چرا! گفت: براي آن كه مرا برادري بود يوسف نام، برادران او را ببردند و هلاك كردند. از دوستي او فرزند را يوسف نام كردم و ديگر«13» را «گرگ» نام كردم. گفت: چرا! گفت: براي آن كه حوالت كردند كه او را

-----------------------------------

(1). آب، آ، آز، آج، لب: مصر.

(3- 2). اساس: ابراهيم.

(4). اشاره است به سوره انبيا (21) آيه 69.

(5). همه نسخه بدلها برادران.

(6). قم او.

(7). قم: پيراهني، آو، بم، آب: پرهني.

(8). همه نسخه بدلها: خون آلود.

(9). قم: چشمها، بم، آب، آز، آج، لب: چشمهاي من.

(10). قم: گويم.

(11). قم، مل: إبن يامين. [.....]

(12). همه نسخه بدلها، بجز مل: مهتر.

(13). آج، لب: ديگري.

صفحه : 145

گرگ بخورد. و سه ام«1» را «خون» نام كردم. گفت: چرا! گفت:

براي آن كه ايشان پيرهن«2» خونالود«3» آوردند، چون حوالت خون او بر گرگ كردند. عند آن، آن حال گفت اگر دگر باره اينان باز آيند من بيش از اينكه ايشان را ور«4» بند ندارم، جز كه خويشتن اظهار كنم. چون برادران باز آمدند و گفتند: أَيُّهَا

العَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهلَنَا الضُّرُّ، او گفت: هَل عَلِمتُم ما فَعَلتُم بِيُوسُف َ وَ أَخِيه ِ، گفت:

شما داني كه با يوسف و برادرش چه كردي در وقتي كه جاهل بودي. بعضي گفتند:

يعني جاهل بودي و ندانستي كه كار او به كجا رسد؟ و بعضي دگر گفتند: آنگه كه گناهكار بودي كه گناهكار همه جاهل باشد براي آن كه كار جاهلان كند. عبد اللّه عبّاس گفت: يعني آنگه كه شما كودك بودي كه كودك جاهل باشد. حسن گفت: آنگه كه برنا بودي و برنا جاهل بود،

لقوله- عليه السّلام-: الشّباب شعبة من الجنون

، برناي«5» شاخي«6» ديوانگي است، و آنچه درست است، آن است كه او به فرمان خداي«7» پوشيده داشت و به فرمان خداي خود را اظهار كرد، چه پيغامبران مانند اينكه به فرمان خداي كنند.

اگر گويند: چگونه گفت: بِيُوسُف َ وَ أَخِيه ِ، چه كردي با يوسف و برادرش! و ايشان با برادر يوسف هيچ نكردند، آنچه كردند با يوسف كردند، گوييم: از اينكه چند جواب است:

يكي آن كه چون يوسف را از بر پدر ببردند، پدر را و برادر را به فراق او ممتحن كردند كه از برادران فقد«8» يوسف إبن يامين را سخت آمد، ديگران شادمانه بودند به آن.

جواب ديگر آن كه: چون حديث صاع افتاد، و صاع دربار بنيامين«9» يافتند، زبان دراز كردند و او را دشنام دادند و سفاهت كردند و گفتند: اي بني راحيل؟ ما را از

-----------------------------------

(1). قم: سوم، آو، آب، لب: سيوم، آج: سئوم، بم، مل: سيم.

(2). قم، از، آج، لب: پيراهن، مل: پرهن، آو، آب، بم: پراهن.

(3). همه نسخه بدلها: خون آلود.

(4). همه نسخه بدلها: در.

(5). آو، بم، آب: برنايي، آز: برنائي.

(6). قم

است از، مل، آو، بم، آب، آج، لب از.

(7). همه نسخه بدلها خود را.

(8). آج، لب: فرقت.

(9). قم، مل، آج، لب: إبن يامين.

صفحه : 146

شما چند محنت خواهد بودن؟ جواب ديگر آن است كه: چون ايشان برفتند، يوسف إبن يامين را گفت: اينان با تو چه كردند و چگونه بودند! گفت: همچنان دشمني و معادات كه با تو كردندي با من هم از آن كردند و پيوسته مرا جفا كردند و دشنام دادند، و اگر تمكين يافتندي از من، با من همان كردندي كه با تو.

چون يوسف- عليه السّلام- اينكه بگفت، ايشان گفتند: أَ إِنَّك َ لَأَنت َ يُوسُف ُ، إبن كثير خواند: إنّك لانت، علي الخبر، به يك «الف» بر وجه خبر، و باقي به دو «الف» خواندند بر وجه استفهام.

خلاف كردند در آن كه برادران عند اينكه حال او را چگونه بشناختند: ضحّاك گفت از عبد اللّه عبّاس [34- ر]

كه: يوسف- عليه السّلام- مبرقع بودي چون بيرون آمدي، از فرط جمال و صيانت و سياست ملك. چون اينكه بگفت، برقع از روي بر گرفت، ايشان در نگريدند او را بشناختند.

بعضي دگر گفتند: يوسف- عليه السّلام- چون بخنديدي از برق دندانهاي او نوري پيدا شدي، اينكه بگفت و باز خنديد، به برق دندان«1» او را بشناختند.

روايتي دگر«2» از عبد اللّه عبّاس آن است كه، يوسف- عليه السّلام- بر سر علامتي داشت، و يعقوب همچونين و اسحاق همچونين«3» و ساره همچونين«4». يوسف- عليه السّلام- اينكه بگفت و تاج از سر بنهاد. ايشان در نگريدند آن علامت ديدند، او را به آن بشناختند، گفتند: أَ إِنَّك َ لَأَنت َ يُوسُف ُ، تو يوسفي! گفت: من يوسفم، و اينكه برادر من

است- إبن يامين. قَد مَن َّ اللّه ُ عَلَينا، خداي منّت نهاد بر ما به آن كه جمع كرد ميان ما از آن پس كه شما تفريق كردي. و اصل المنّة، القطع من قوله تعالي: لَهُم أَجرٌ غَيرُ مَمنُون ٍ«5» إِنَّه ُ مَن يَتَّق ِ وَ يَصبِر، «ها»، ضمير شأن

-----------------------------------

(1). آو، بم، آج، لب: دندانها.

(2). قم، آو، بم، مل، آب: ديگر.

(3). همه نسخه بدلها: همچنين. [.....]

(5- 4). سوره فصّلت (41) آيه 8، و سوره انشقاق (84) آيه 25.

(6). قم: نعمته.

صفحه : 147

و كار است، يعني شأن و كار چنين آمد كه هر كس كه او متّقي باشد و از معاصي بپرخيزد«1» و واجبات بگزارد و صبر كند از محارم، فَإِن َّ اللّه َ لا يُضِيع ُ أَجرَ المُحسِنِين َ، خداي تعالي رنج نكوكاران ضايع نكند و مزد ايشان بدهد. اگر گويند نه چون جزاء شرط جمله آيد، لابد بايد كه در او ضميري باشد عايد با جمله شرطي! گوييم: لابد بايد امّا به لفظ و امّا به معني. و اينكه جا اگر چه در لفظ نيست، در معني هست، و معني آن است كه: إِنَّه ُ مَن يَتَّق ِ وَ يَصبِر، فانّه محسن و اللّه لا يُضِيع ُ أَجرَ المُحسِنِين َ، او، إِنَّه ُ مَن يَتَّق ِ وَ يَصبِر فَإِن َّ اللّه َ لا يُضِيع ُ أَجرَ المُحسِنِين َ، لأنّه محسن.

ايشان چون اينكه حال ديدند و اينكه شنيدند، از دست در افتادند و گفتند: تَاللّه ِ لَقَد آثَرَك َ اللّه ُ عَلَينا، به خداي كه خداي تو را برگزيد بر ما به انواع خصال خير از«2» علم و عقل و فضل و حلم و حسن و ملك. وَ إِن كُنّا لَخاطِئِين َ، و ما مخطي و خطا كننده بوده ايم، «ان» مخفّفه است«3» از ثقيله«4»، و اينكه «لام»

ملازم باشد با خبر او. و تقدير آن است كه: و انّا كنّا خاطئين. و كوفيان گفتند: «ان»، به معني «ما» ينفي است و «لام» به معني الّا، و تقدير آن است كه: و ما كنّا الّا خاطئين، يقال: خطأ، يخطأ، خطأ و خطأ، و أخطأ، يخطئ، اخطاء به معني«5» و بعضي اهل لغت فرق كردند، گفتند: اخطأ، اذا لم يتعمّد، و خطي ء، اذا تعمّد، قال الشّاعر:

و ان ّ مهاجرين تكنّفاه غداتئذ لقد خطئا و خابا«6»

و عبد اللّه عبّاس را گفتند، چرا گفتند ايشان: وَ إِن كُنّا لَخاطِئِين َ، و ايشان آن به قصد كردند! گفت: اخطاؤا الحق ّ و ان تعمّدوا، اگر چه فعل به قصد كردند، از حق تخطّي و تجاوز كردند، و هر كس او گناهي كند ره صواب و صلاح خطا كرده باشد.

يوسف- عليه السّلام- حلم كار بست و گفت: لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ، امروز بر شما سرزنش نيست و آن گناه با روي شما نمي آرم من. و «تثريب»، سرزنش و ملامت باشد و اينكه لغت اهل حجاز است، و از اينكه جاست قول رسول- عليه السّلام:

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها: بپرهيزد.

(2). قم: و.

(3). قم: مخفّف است.

(4). آج، لب: مثقّله.

(5). همه نسخه بدلها، بجز قم و مل: بمعني واحدا.

(6). اساس و ديگر نسخه بدلها، بجز آج: خانا، به قياس نسخه آج تصحيح شد.

صفحه : 148

اذا زنت امة احدكم فليجلدها و لا يثربها

، اي لا يعيرها«1»، گفت: چون پرستار يكي از شما زنا كند، بايد تا به تازيانه اش بزند و سرزنش نكند. يَغفِرُ اللّه ُ لَكُم، آنگاه به اينكه رها نكرد تا دعا كرد ايشان را، و گفت: خدا بيامرزاد شما را. لفظ خبر است

و معني دعا. وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِين َ، و او رحيم تر از همه رحيمان است. عطا روايت كرد از عبد اللّه عبّاس كه او گفت: روز فتح مكّه حلقه در خانه به دست گرفت و مردم مكّه پناه با خانه [34- پ]

داده بودند. رسول- عليه السّلام- گفت:

الحمد للّه الّذي صدق وعده و نصر عبده و هزم الاحزاب وحده

، آنگه گفت: اي اهل مكّه كه مرا رنجانيده اي و تكذيب كرده و از زاد و بود خود بيرون كرده؟ چه گمان مي بري به من كه با شما خواهم كردن! گفتند: گمان خير مي بريم به تو، اخ كريم و إبن اخ كريم، تو برادري كريمي و پسر برادري كريم، و امروز قادري و مالكي، دست قدرت تو راست. رسول- عليه السّلام- گفت: من امروز همان خواهم كرد«2» كه برادرم يوسف كرد، و گفت: لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ يَغفِرُ اللّه ُ لَكُم وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِين َ.

سدّي گفت، چون يوسف- عليه السّلام- خويشتن بر ايشان اظهار كرد، اوّل حديث اينكه كرد كه گفت: پدرم چون است! گفتند: چشمهايش برفته است. پيرهن از تن بر كشيد و گفت: اذهَبُوا بِقَمِيصِي هذا، پيرهن من ببري و بر روي پدرم افگني تا بينا شود. و آنان كه گفتند: يعقوب- عليه السّلام- نابينا نشد، و آن كنايت است از طول انتظار، گفت: يَأت ِ بَصِيراً، معني آن است كه: يرجع قرير العين تا پس از آن كه سخين العين بود قرير العين شود، چشمش به اميد ديدار او روشن شود. و آنان كه وَ ابيَضَّت عَيناه ُ بر عمي حمل كردند، گفتند: يَأت ِ بَصِيراً، معني آن است كه: يعد بصيرا، بينا«3» شود.

ضحّاك گفت آن پيرهن از جامه

بهشت بود. مجاهد گفت: يوسف- عليه السّلام- دانست كه پيرهن چشم رفته باز ندهد، و لكن آن پيرهن از بهشت آورد جبريل- عليه السّلام- آن روز كه ابراهيم را به آتش انداختند پيرهن از او بر كشيدند و او را بند و غل نهادند. چون خداي تعالي آتش بر او «برد و سلام»«4» كرد، جبريل آمد

-----------------------------------

(1). لب: يعيّرها.

(2). همه نسخه بدلها، بجز بم: كردن.

(3). آج: بعد بصير و بينا.

(4). اشاره است به سوره انبيا (21) آيه 69.

صفحه : 149

و او را از بهشت آن پيرهن آورد. ابراهيم«1» به اسحاق رها كرد و اسحاق به يعقوب و يعقوب در ميان تعويذي نهاد و بر گردن يوسف بست. چون برادران او را به چاه انداختند، پيرهن از او بر كشيدند و به خون ملطّخ كردند و او را برهنه به چاه افگندند.

جبريل آمد و آن تعويذ بشكافت و آن پيرهن«2» بگرفت و در يوسف پوشانيد. چون يوسف خواست كه پدر را بشارت دهد، جبريل گفت: اينكه پيرهن به او فرست«3» و گفتند، براي آن گفت: اذهَبُوا بِقَمِيصِي هذا، كه سبب محنت يعقوب اوّل از پيرهن بود، آنگه پيرهن خون آلود«4» آوردند، يعقوب را گفت تا راحت هم از آن جا باشد كه محنت بود. وَ أتُونِي بِأَهلِكُم أَجمَعِين َ، و اهل خود را جمله به من آري. و اجمعين، نصب او بر حال است.

وَ لَمّا فَصَلَت ِ العِيرُ، چون كاروان برگرفت. و «فصل»، قطع باشد و او خلاف وصل بود، يعني، و لمّا فارقت و خرجت من مصر. چون كاروان بگسست از آن جا، حق تعالي باد شمال را فرمود- اعني فريشتگان باد را: تا بوي پيرهن«5» در

ربودند«6» و به شام ّ«7» يعقوب رسانيدند.

در خبر است كه چون كاروان از مصر بيرون آمد، برادران يوسف پيرهن«8» بر افلاختند«9»، باد در آمد و بوي پيرهن«10» بر بود و به يعقوب رسانيد.

آنگه خلاف كردند كه يوسف را بوي مخصوص بود«11»، بعضي گفتند: يوسف را بوي بود مخصوص، و اينكه بعيد است براي آن كه بسياري مردمان متنعّم باشند كه اندام ايشان را بوي مخصوص بود كه همه كس بيابد«12»، و بهري دگر گفتند: يوسف را بوي بود و لكن جز يعقوب نشناختي. مجاهد گفت: بوي بهشت مي آمد از پيرهن«13»، و يعقوب- عليه السّلام- چون آن بوي بيافت، بدانست كه بوي پيرهن«14» يوسف است،

-----------------------------------

(1). قم به ميراث.

(2). قم: از او. [.....]

(3). ق م كه از او بوي بهشت مي آيد، بر هيچ بيمار مبتلا و ممتحن نيايد الّا كه شفا يابد.

(4). اساس: خونالود/ خون آلود.

(5). قم يوسف.

(6). آو، بم، آب: بر ربودند، آج، آز، لب: بربودند.

(7). همه نسخه بدلها: به مشام ّ. (14- 13- 10- 8). قم: پيراهن، آو، بم: پرهن.

(9). قم: مي آوردند، مل: بر افراختند، ديگر نسخه بدلها: بيفشاندند.

(11). قم و اگر نه.

(12). آو، بم، مل، آج: نيابند.

صفحه : 150

براي آن كه در آن وقت بوي بهشت جز از آن پيرهن«1» نبودي. عبد اللّه عبّاس گفت:

ميان ايشان هشت روزه راه بود، به روايتي ديگر هم از عبد اللّه عبّاس كه او گفت:

ميان يوسف و يعقوب چندان بود كه ميان كوفه و بصره، حسن گفت: ميان ايشان هشتاد فرسنگ راه بود، براي آن كه يعقوب به وادي كنعان بود از زمين فلسطين.

[35- ر]

و گفته اند: به زمين جزيره بود و يوسف به مصر بود. يعقوب راست كه بوي

پيرهن«2» يوسف [بيافت]«3» مضطرب شد، گفت بوي آشنايان مي شوم«4». گفتند: چه بوي مي شنوي«5»! گفت: بويي كه اگر بگويم مرا ملامت كني. گفتند: آخر [بگوي]«6» گفت: بوي يوسف مي يابم. لَو لا أَن تُفَنِّدُون ِ، اگر نه آنستي كه شما مرا ملامت كني.

مجاهد گفت: اگر نه آنستي كه مرا سفيه خواني. عبد اللّه عبّاس گفت: مرا جاهل خواني. إبن جريج گفت: گوي«7» عقلت برفته است. سعيد جبير و سدّي و ضحّاك گفتند: مرا به دروغ داري. ضحّاك گفت: مرا گوي«8» خرف گشته است. ابو عمرو بن العلا گفت: بر من زشت«9» كني«10». كسائي گفت: مرا عاجز خواني. اخفش گفت: مرا ملامت كني. و اصل «فند»، فساد باشد، من قول الشّاعر:

الّا سليمان اذ«11» قال المليك له قم في البريّة فاحددها عن الفند

اي امنعها من الفساد، و قال الشّاعر في معني التفنيد، بمعني اللّوم«12»:

يا صاحبي ّ دعا لومي و تفنيدي

فليس ما فات من امر بمردود

و قال جرير بن عطيّة«13»:

يا عاذلي ّ دعا الملام و اقصرا

طال الهوي و اطلتما التّفنيدا

و يقال: افنده الدّهر اذا افسده، و قال إبن مقبل«14»:

دع الدّهر يفعل«15» ما اراد فانّه اذا كلّف الإفناد بالنّاس افندا

-----------------------------------

(2- 1). آو، بم، آب: پرهن، آج، لب: پيراهن.

(6- 3). اساس: ندارد، از قم افزوده شد.

(4). قم: مي يابم.

(5). قم: مي يابي.

(8- 7). گوي/ گويي/ گوييد. [.....]

(9). آو، بم، آب، لب: زشتي.

(10). قم: گوي/ گويي.

(11). اساس: اذا، با توجّه به قم و ديگر نسخه بدلها تصحيح شد. (14- 13- 12). آب شعر.

(15). همه نسخه بدلها، بجز قم و لب: تفعل.

صفحه : 151

حاضران چون اينكه شنيدند، گفتند: تَاللّه ِ إِنَّك َ لَفِي ضَلالِك َ القَدِيم ِ، گفتند:

ضلال در آيت به معني محبّت«1» است،

يعني تو هنوز در آن محبّت«2» قديمي. و گفته اند:

مراد به ضلال، خروج است از ره صواب، و ايشان چنان اعتقاد كرده بودند كه آن افراط«3» محبّت، به منزلت ضلال است براي افراط را، و اينكه قول قتاده است. و گفتند: اينكه مقالت، پسران او گفتند و پيرهن جماعتي دگر آوردند در وقتي كه فرزندان يعقوب به كنعان بودند. و هر متقدّم الوجودي را، علي التوسّع و التشبيه، عرب قديم خواند، و در عرف متكلّمان عبارت باشد از ذاتي كه در ازل موجود بود. حسن گفت: اينكه براي آن گفتند كه پنداشتند كه يوسف مانده نيست، آنگه او آنچه مي گويد نه از سر بصيرت مي گويد.

بس بر نيامد كه مبشّر در آمد. و «بشير»، فعيل باشد به معني فاعل. و «تبشير»، تكثير فعل را باشد، مژده دهنده در آمد و آن پيرهن«4» بر روي يعقوب افگند، خداي تعالي چشم با يعقوب داد. عبد اللّه عبّاس گفت: آن بشير، يهودا بن يعقوب بود، يهودا گفت: آن پيرهن«5» خونالود كه سبب محنت يعقوب بود، من بردم پيش او و آن خبر گرگ خوردن من دادم، اكنون اينكه خبر هم من برم و اينكه بشارت، و مژدگان«6» هم من دهم.

عبد اللّه عبّاس گفت: يهودا چون پيرهن بستد، سر برهنه كرد و پاي برهنه كرد و بتاختن پياده بيامد و كاروان را بازگذاشت«7» و از زاد هفت نان داشت هنوز تمام نخورده بود كه به«8» يعقوب رسيده بود و بشارت داده. جويبر گفت از ضحّاك از عبد اللّه عبّاس كه: آن مبشّر مالك ذعر«9» بود، در آمد و آن پيرهن بر روي يعقوب افگند«10»، يعقوب- عليه السّلام- بينا شد و چشم

بر كرد«11» و آن ملامت كنندگان را گفت: أَ لَم أَقُل لَكُم إِنِّي أَعلَم ُ مِن َ اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ، نه من گفتم شما را كه من از خداي آن

-----------------------------------

(1). اساس و همه نسخه بدلها: و اللّه، كه با توجه به متن قرآن مجيد تصحيح شد.

(2). آو، بم، آب، آز، آج: محنت.

(3). قم: فرط.

(4). آو، بم، آب: پرهن.

(5). بم: پرهن، آب، آز: پيراهن.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: مژدگاني.

(7). آو، بم: باز گزاشت.

(8). آز، آب: با.

(9). آب، آز، آج، لب: زعر. [.....]

(10). آو، آج: پيش يعقوب انداخت.

(11). همه نسخه بدلها بجز قم: باز كرد.

صفحه : 152

دانم كه شما نداني! چه خوش باشد مرد متردّد را، بين اليأس و الطّمع معلّقا بين الباب و الدّار، كه نزديك آن باشد كه يأسش بر اميد غالب شود همي نابيوساني بريد بشارت به سرعت ملاقات محبوب اشارت كند، اگر چشم رفته باز آيد چه عجب«1»؟

جاء البشير مبشّرا بقدومه فملئت من قول البشير سرورا

فكأنّني يعقوب من فرح به اذا«2» عاد من شم ّ القميص بصيرا

و اللّه لو قنع البشير بمهجتي اعطيته و رأيت ذاك يسيرا [53- پ]

يحيي بن سليم روايت كرد كه: يعقوب- عليه السّلام- من اكرم خلق اللّه بود بر ملك الموت، و ملك الموت دستوري خواست از خداي تعالي تا به زيارت يعقوب شود«3»، دستوري يافت. چون بيامد، يعقوب او را گفت: يا ملك الموت؟ به آن خداي كه تو را آفريد كه بگوي تا جان يوسف در ميان جانها قبض كردي! گفت: نه.

گفت: من رنجور از آنم كه هيچ خبر«4» او نمي دارم«5». ملك الموت- عليه السّلام- گفت: تو را كلماتي بياموزم كه به بركات آن

ممكن بود كه ميان شما ملاقات بود، گفت، بگو«6»:

يا ذا المعروف الّذي لا ينقطع ابدا و لا يحصيه غيرك.

يعقوب- عليه السّلام- آن شب اينكه كلمات بگفت. صبح بر آمده نبود«7» كه مبشّر آمد و پيرهن بر روي او«8» افگند و او بينا شد. ضحّاك گفت: چشمش باز آمد پس از آن كه نابينا بود و قوّتش باز آمد پس از آن كه ضعيف شده بود، و جوان شد پس از آن كه پير«9» شده بود، و شادمانه شد پس از آن كه دلتنگ بود. روي در ايشان نهاد و گفت: أَ لَم أَقُل لَكُم إِنِّي أَعلَم ُ مِن َ اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ.

قالُوا يا أَبانَا استَغفِر لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئِين َ، عند آن حال، فرزندان تضرّع كردند و گفتند: اي پدر ما؟ براي ما استغفار كن و آمرزش خواه كه ما خطا كرديم.

يعقوب- عليه السّلام- ايشان را وعده استغفار داد و گفت: استغفار كنم براي شما و

-----------------------------------

(1). آب شعر.

(2). قم، آب، مل، آز: اذ.

(3). قم، مل: رود، آو، بم، آب، آز، آج، لب: رود.

(4). بم، خبري از، آو، آب، مل، آز، آج، لب: خبر از.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم: نمي دانم.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم گفت.

(7). قم: بر نيامد، آج، لب: بر نيامده بود.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم و مل: بروي.

(9). آب، آو: پر.

صفحه : 153

آمرزش خواهم از خداي- جل ّ جلاله.

اگر گويند چرا چون از يعقوب استغفار خواستند، وعده داد«1» و توقّف نمود، و يوسف- عليه السّلام- كه صاحب واقعه بود توقّف نكرد و گفت: لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ، گوييم: از اينكه دو جواب گفتند، يكي آن كه: از كار جوانان تعجيل باشد

و از كار پيران تأنّي. جواب ديگر آن كه گفتند: براي آن تأخير كرد تا وقت سحر در آيد براي آن كه وقت سحر، وقت استغفار باشد، نبيني كه حق تعالي چند جاي در قرآن استغفار به وقت سحر باز بست، في قوله: وَ بِالأَسحارِ هُم يَستَغفِرُون َ«2»وَ المُستَغفِرِين َ بِالأَسحارِ«3» سَوف َ أَستَغفِرُ لَكُم رَبِّي! عبد اللّه عبّاس روايت كرد از رسول- عليه الصّلاة و السّلام- كه او گفت: وعده ايشان به شب آدينه داد«7». وهب گفت: بيست و اند سال هر شب آدينه اي براي ايشان آمرزش مي خواست. عطاء الخراساني ّ گفت: حاجت از جوانان خواستن اوليتر باشد كه از پيران، نبيني كه يوسف به اوّل وهلت برادران را گفت: لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ يَغفِرُ اللّه ُ لَكُم، و يعقوب گفت: سَوف َ أَستَغفِرُ لَكُم رَبِّي. و شعبي گفت: براي آن

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم و مل و گفت استغفار كنم، آو، آب، آز براي شما.

(2). سوره ذاريات (51) آيه 18.

(3). سوره آل عمران (3) آيه 17. [.....]

(4). آب: بگذارد.

(5). از قم افزوده شد.

(6). بم: با او.

(7). قم: بود.

صفحه : 154

توقّف كرد تا بداند كه يوسف از ايشان راضي شده است«1» يا نه.

در خبر است كه چون مبشّر بشارت داد، يعقوب را به حيات يوسف، يعقوب گفت: چون است او! گفت: ملك مصر است. گفت: ملك را چه خواهم كردن؟ بر چه دين است! گفت: بر دين اسلام. گفت: نعمت تمام آن است. يوسف- عليه السّلام- بر دست مبشّر هر ساز و عدّت كه ايشان را به كار بايست بفرستاد، و دويست راحله بچارده و پيغام فرستاد به يعقوب كه: بياي، و اهلت را بيار. يعقوب برگ«2» بكرد

و روي به مصر نهاد با جمله اهل البيت خود [36- ر]. چون بنزديك رسيدند، يوسف- عليه السّلام-«3» پادشاه را كه يوسف نايب او بود، گفت: مرا پدري است كه او پيغامبر خداست، و پيغامبر زاده است و پدران من پيغامبران اند، و او از كنعان به ديدار من مي آيد، توقّع آن است كه به استقبال او آيي. ملك با چهار هزار مرد از خواص ّ خود بر نشست و يوسف با اهل مصر جمله به استقبال يعقوب رفتند.

يعقوب- عليه السّلام- پياده مي رفت، چون نگاه كرد، يوسف را ديد با لشكر جهان، و اهل مصر در زي ّ ملوك. يعقوب يهودا را گفت: اينكه فرعون مصر است. گفت: اينكه پسر تو است يوسف. چون به يكديگر رسيدند، يوسف خواست تا سلام كند بر يعقوب، يعقوب سبق برد و گفت:

السّلام عليك يا مذهب الاحزان،

سلام بر تو باد اي ببرنده«4» اندوهان؟ اگر گويند: چرا يعقوب را گفتند بر يوسف رو، و يعقوب پدر بود و پير بود، اوليتر آن بودي كه يوسف بر يعقوب رفتي! جواب گفتند: اگر يوسف بر يعقوب رفتي، بيت الاحزان ديدي و درويشي و دست تنگي و بي نوايي، يوسف نيز از راحت به رنج افتادي و دلتنگ شدي. يعقوب را گفتند تو دير است كه در بند و رنجي، بر يوسف رو تا مملكت و ولايت بيني كه كودكي طفل را از«5» تو ببردند، امروز پادشاه مصرش با تو خواهم دادن.

در خبر است كه: چون خبر منتشر شد به آمدن يعقوب و استقبال يوسف او را،

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها، بجز قم و مل: راضي هست.

(2). مل: ترك.

(3). آب آن.

(4). همه نسخه بدلها بجز قم و مل:

برنده.

(5). آو، بم، آب، آز، آج، لب بر، مل پيش.

صفحه : 155

زليخا پير«1» شده«2» بود و نابينا شده بود و درويش شده بود و از يوسف جدا مانده و در غم يوسف چونين«3» شده، كسي را شفاعت كرد تا دست او گرفت و او را به راه يوسف برد و بنشاند«4». هر گه كه كوكبه لشكر بر آمدي، قايد او گفتي: بر خيز كه يوسف آمد، او گفتي: اينكه نه يوسف است، گفتي: تو چه داني! گفتي: من بوي او شناسم، تا چند فوج بگذشت«5» راست كه آن كوكبه پديد آمد كه يوسف در آن ميان بود، آواز داد و گفت: بوي يوسف مي شنوم، إِنِّي لَأَجِدُ رِيح َ يُوسُف َ، مرا پيش بر، او را پيش بردند، يوسف- عليه السّلام- بنگريد، از دور زليخا را بشناخت. از روي حرمت اسپ باز داشت و او را گفت: زليخا؟ چونت است«6»! گفت: چنين كه مي بيني. گفت: كه آن ماليت كجا شد! گفت: رفت و تلف شد. گفت: جمالت كجا شد! گفت: در فراق تو نيست شد. گفت: چشم«7» را چه كردي! گفت: از گريه تباه شد. گفت: ملك نماند و مال نماند و جمال نماند، آن معني كه مي گفتي از محبّت هيچ مانده هست! گفت: هر چه روز مي آيد زيادت است. آنگه گفت:

سبحان من جعل العبيد ملوكا بطاعته و جعل الملوك عبيدا بمعصيته،

سبحان آن خداي كه به طاعت بندگان را پادشاه گرداند و به معصيت پادشاهان را بنده گرداند. يوسف- عليه السّلام- گفت: چه خواهي و چه آرزو كني!

گفت: آن كه خداي را دعا كني تا چشم با من دهد«8» تا يك باري«9» جمال تو باز بينم. يوسف-

عليه السّلام- دعا كرد تا خداي تعالي جواني و جمال و چشم با او داد و او را به نكاح به زني كرد و از او دو فرزندش آمد نرينه«10».

فَلَمّا دَخَلُوا عَلي يُوسُف َ آوي إِلَيه ِ أَبَوَيه ِ، حق تعالي حكايت ملاقات ايشان كرد، گفت: چون در پيش يوسف شدند، پدر و مادر را با خويشتن گرفت، اي ضم ّ، و مراد به مادر باتّفاق خاله است، چه مادرش در اينكه وقت بر جاي نبود. و عرب، عم ّ را پدر خواند و خاله را مادر. وَ قال َ ادخُلُوا مِصرَ إِن شاءَ اللّه ُ آمِنِين َ، اگر گويند، چگونه

-----------------------------------

(1). آو، آب: پر.

(2). قم: گشته.

(3). همه نسخه بدلها: چنين.

(4). قم: آورد و بايستاد.

(5). آو: بگزشت. [.....]

(6). آج، لب: چوني.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: چشمت.

(8). قم، مل: باز دهد.

(9). همه نسخه بدلها بجز قم، آو، بم: يك بار ديگر.

(10). همه نسخه بدلها بجز قم و لب: پسرينه.

صفحه : 156

گفت ايشان را پس از آن كه در مصر رفته بودند: ادخُلُوا مِصرَ إِن شاءَ اللّه ُ آمِنِين َ، بعد قوله تعالي: فَلَمّا دَخَلُوا عَلي يُوسُف َ، و چگونه استثنا به مشيّت درآورد، بقوله: إِن شاءَ اللّه ُ، و آن در مستقبل شود، دون ماضي! گوييم، از اينكه چند جواب گفتند:

يكي آن كه، اينكه سخن آنگه گفت كه هنوز بيرون بودند و او به استقبال رفته بود و آن را دخول خواند، و معني ملاقات.

و بعضي دگر مفسّران گفتند: [36- پ]

استثنا به مشيّت از استغفار است. و در كلام تقديم و تأخيري هست، و تقدير آن است: «قال سوف استغفر لكم ربي، ان شاء الله انه هو الغفور الرحيم، فلما دخلوا علي يوسف اوي اليه ابويه

و قال ادخلوا مصر امنين.»

بعضي دگر گفتند: استثنا به مشيّت واقع است از «امن»«1» نه بر دخول.

گفت: در مصر شوي و اگر خداي خواهد ايمن باشي. عبد اللّه عبّاس گفت براي آن گفت آمِنِين َ، كه ايشان پيش از آن از ملوك مصر خايف بودندي و در مصر نيارستندي شدن الّا به جواز. و قوله: أَبَوَيه ِ، محمّد بن اسحاق گفت: مادرش بود و پدرش، و ديگر مفسّران گفتند: مادر«2»، خاله بود- چنان كه گفتيم- چه مادر او راحيل بود و او به نفاس إبن يامين فرمان يافت و او را إبن المثكل خواندند، و يعقوب پس از او خواهر او را- ليّا را- به زني كرد و خداي تعالي اينكه جا خاله را مادر خواند، چنان كه عم را پدر خواند، في قوله: قالُوا نَعبُدُ إِلهَك َ وَ إِله َ آبائِك َ إِبراهِيم َ وَ إِسماعِيل َ وَ إِسحاق َ«3»وَ رَفَع َ أَبَوَيه ِ عَلَي العَرش ِ، يوسف- عليه السّلام- بر سرير ملك بنشست و پدر را و خاله را با خود بر سرير بنشاند. راست چون ايشان بر سرير بنشستند و گفتند سرير به ميدان برده بودند و جمله اهل مصر از مردان و زنان حاضر بودند- الّا ما شاء اللّه- چون ايشان بر سرير بنشستند، جمله زنان و مردان اهل مصر پيش او به سجده شدند و برادران پيش سرير او بر پاي ايستاده بودند به سجده شدند. پدر و مادر چون چنان

-----------------------------------

(1). قم، مل: آمنين.

(2). قم: مراد به مادر، بم، آب، آج، لب: پدر و، مل مادر و.

(3). سوره بقره (2) آيه 133.

صفحه : 157

ديدند، ايشان نيز به سجده شدند، و ذلك قوله تعالي: وَ خَرُّوا لَه ُ سُجَّداً، خرور«1»، به روي

در آمدن باشد، السّقوط علي الوجه، قال اللّه تعالي: فَخَرَّ عَلَيهِم ُ السَّقف ُ مِن فَوقِهِم«2» هذا تَأوِيل ُ رُءياي َ مِن قَبل ُ قَد جَعَلَها رَبِّي حَقًّا، گفت: اينكه تأويل آن خواب است كه من ديدم پيش از اينكه خداي تعالي به درست كرد. يعقوب- عليه السّلام- گفت: يا يوسف؟ اينان كه اند كه تو را سجده كردند!

گفت: اينان همه بندگان و پرستاران من اند، همه را بخريده ام به طعام در ايّام قحط«4»، امروز از كرامت ديدار تو همه را آزاد كردم.

در خبر است كه: جبريل- عليه السّلام- اينكه قصّه با رسول مي گفت. رسول را عجب آمد از كرم يوسف. جبريل برفت و باز آمد، گفت: خدايت سلام مي كند و مي گويد: عجب مي داري؟ به عزّ عزّت من كه فردا قيامت«5» چنداني شفاعت دهم«6» كه تو مي گويي: حسبي حسبي، مرا بس، مرا بس، و ذلك قوله: وَ لَسَوف َ يُعطِيك َ رَبُّك َ فَتَرضي«7» لَه ُ با يوسف كردن اوليتر است براي آن كه كنايات جمله راجع است با او. و دگر آن كه له سجّدا گفت، اليه نگفت. و گفته اند: در عهد ايشان ملوك را بر وجه تحيّت سجده كردندي،

-----------------------------------

(1). همه نسخه بدلها بجز قم: خرّوا.

(2). سوره نحل (16) آيه 26.

(3). آب شعر.

(4). قم: گذشته.

(5). قم، مل، آز، آج، لب: فرداي قيامت، آب: فردا قيامت/ در قيامت.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم تو را. [.....]

(7). سوره ضحي (93) آيه 5.

(8). بم، آب، آز، آج، لب: بعضي.

(9). آو، مل: در.

صفحه : 158

چنان كه شاعر گفت«1»:

فلمّا اتانا بعيد الكري سجدنا له و رفعنا العمادا

وَ قال َ يا أَبَت ِ، يوسف- عليه السّلام- عند آن حال گفت: يا أَبَت ِ، در اصل يا ابه [بود]«2» به «هاي» ي استراحت«3».

آنگه در حال وصل با «تا» كردند، آنگه آن را به «تا» ي تأنيث«4» تشبيه كردند، آنگه به « يا » اضافة الي المتكلّم يا ابتي كردند، آنگه « يا » بيفگندند و كسره«5» رها كردند تا دليل كند بر « يا ».

گفت: پدر را«6» اينكه تأويل آن خواب است [37- ر]

كه من پيش از اينكه ديدم. و آن، آن بود كه: إِنِّي رَأَيت ُ أَحَدَ عَشَرَ كَوكَباً«7» قَد جَعَلَها رَبِّي حَقًّا، خداي- عزّ و جل ّ- آن را درست كرد، وَ قَد أَحسَن َ بِي إِذ أَخرَجَنِي مِن َ السِّجن ِ، و با من احسان كرد چون مرا از زندان بيرون آورد.

در خبر است كه چون يعقوب را با يوسف ملاقات افتاد، گفت: يا يوسف؟ بگو تا برادران با تو چه كردند! گفت پدرا«9»: از من چه پرسي كه برادران با من چه كردند، از من آن پرس كه خداي با من چه كرد. گفت: چه كرد! گفت: وَ قَد أَحسَن َ بِي إِذ

-----------------------------------

(1). آب شعر.

(2). از قم افزوده شد.

(3). بم، آب: استراحة بايد، آو، بم، مل، آز، آج بايد.

(4). بم، آب، آز: به تأنيث.

(5). آو، آب: به كسره.

(6). آج، لب كه.

(7). سوره يوسف (12) آيه 4.

(8). همه نسخه بدلها بجز قم، آو، مل: وقت.

(9). پدرا/ پدر را، با ادغام دو حرف همجنس كه در اينكه نسخه ها نمونه هاي بسيار دارد.

صفحه : 159

أَخرَجَنِي مِن َ السِّجن ِ وَ جاءَ بِكُم مِن َ البَدوِ، با من نكويي كرد چون مرا از زندان بيرون آورد، و شما را از بيابان بنزديك من آورد.

اهل اشارت گفتند، يوسف- عليه السّلام- گفت: إِذ أَخرَجَنِي مِن َ السِّجن ِ و لم يقل: من الجب ّ«1» من كرمه، از كرم گفت: مرا«2»

از زندان بدر آورد، و نگفت مرا از چاه بر آورد تا تذكير گناه برادران نباشد و تعبير ايشان، پس از آن كه ايشان را عفو كرده بود، بقوله: لا تَثرِيب َ عَلَيكُم ُ اليَوم َ. و براي آن گفت: وَ جاءَ بِكُم مِن َ البَدوِ، كه يعقوب و فرزندانش بدوي بودند و اهل باديه و گوسپنددار و طالب آب و گياه. مِن بَعدِ أَن نَزَغ َ الشَّيطان ُ بَينِي وَ بَين َ إِخوَتِي، پس از آن كه شيطان ميان من و برادرانم وحشت و فرقت افگند و دوستي تباه كرد. و النّزغ، التّحريش بين الاثنين و افساد ما بينهما، و منه قوله: وَ إِمّا يَنزَغَنَّك َ مِن َ الشَّيطان ِ نَزغ ٌ«3»إِن َّ رَبِّي لَطِيف ٌ لِما يَشاءُ، يعني لطيف تدبير است و لطف كننده. و لطف آن بود كه مكلّف را به فعل واجب نزديك گرداند و از قبيح دور كند، و عالم است و محكم كار.

مفسّران خلاف كردند در مدّت غيبت يوسف از يعقوب. كلبي گفت: بيست دو سال بود. سلمان پارسي و عبد اللّه شدّاد گفتند: چهل سال بود. حسن بصري گفت:

هشتاد سال بود. محمّد بن اسحاق گفت: هژده«4» سال بود، و عمر يوسف- عليه السّلام- صد و بيست سال بود و از زليخا او را سه فرزند آمد: افراييم و ميشا، دو پسر، و دختري نام او رجمه«5» كه زن ايّوب پيغامبر بود- عليه السّلام.

وهب منبّه گفت: يعقوب- عليه السّلام- و فرزندانش و خويشان او كه در«6» مصر آمدند، هفتاد و دو كس بودند، و آنگه كه با موسي از مصر بيرون شدند«7»، شصد«8» هزار

-----------------------------------

(1). اشاره است به آيات 10 و 15 سوره يوسف (12).

(2). در اساس تكرار شده است. [.....]

(3). سوره اعراف

(7) آيه 200 و سوره فصلّت (41) آيه 36.

(4). بم: هيژذه، آج: هشتده، لب: هيجده.

(5). كذا در اساس، قم: دخمه، آو، بم، آب، آز، آج، لب: رحمه، مل: دو رحمه.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم و مل: به.

(7). آب، آز: آمدند.

(8). كذا، در اساس، آو، بم، قم، آب، آز، آج، لب: ششصد، مل: سيصد، ضبط اساس به دو وجه قابل قراءت و توجيه است: شصد/ شصت (با تبديل «د» به «تا»)، يا : شصد/ شصّد (با ادغام دو حرف قريب المخرج).

صفحه : 160

و پانصد و هفتاد و اند مرد مقاتل بودند، جز زنان و كودكان و پيران و بازماندگان و ممتحنان. و اينان كه بازمانده بودند از كودكان و زنان، هزار هزار و دويست هزار بودند، جز آنان كه گفتيم كه مقاتلان بودند.

اهل تاريخ گفتند: يعقوب پس از آن كه با مصر آمد و اهل را با مصر آورد، بيست [37- پ]

و چهار سال بماند در راحت و آسايش و غبطت حال و هناءت عيش. و به مصر فرمان يافت و چون وفاتش نزديك رسيد، وصايت كرد يوسف را كه: مرا بنزديك«1» پدرم بر اسحاق، به شام و آن جا دفن كن. يوسف- عليه السّلام- همچنان كرد، او را ببرد و آن جا دفن كرد و با مصر آمد.

سعيد جبير گفت: يعقوب را- عليه السّلام- در تابوتي از ساج نقل كردند با«2» بيت المقدس، و چون يعقوب را از مصر به بيت المقدس آوردند، هم آن روز«3» باتّفاق برادرش عيص فرمان يافته بود، هر دو را در يك گور نهادند و هر دو بهم زاده بودند و عمرشان صد و چهل و هفت

سال بود. گفتند: چون خداي تعالي يوسف را آنچه مراد و آرزوي او بود بداد و شمل ايشان«4» جمع كرد و ملك و نعمت دنيا بر او تمام كرد انديشه كرد دانست كه آن بنماند و لا بدّ از آن مفارقت بايد كردن. تمنّاي بهشت كرد و انديشه آن گرفت او را نفسش آرزومند بهشت شد، تمنّاي مرگ كرد، و هيچ پيغامبر پيش از او و پس از او تمنّاي مرگ نكردند«5».

گفت: رَب ِّ قَد آتَيتَنِي مِن َ المُلك ِ، «من»، تبعيض راست اينكه جا، بار خدايا مرا بدادي از ملك بهره اي تمام. براي آن كه همه ملك به او نداد خداي- عزّ و جل ّ- وَ عَلَّمتَنِي مِن تَأوِيل ِ الأَحادِيث ِ، و مرا بياموختي از تأويل خواب، فاطِرَ السَّماوات ِ [اي]«6» يا فاطر، اي آفريننده آسمانها و زمين؟ أَنت َ وَلِيِّي فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ، تو خداوند مني و به من اوليتري در دنيا و آخرت، تَوَفَّنِي مُسلِماً، جان من بردار بر مسلماني. و اگر آنان كه گفتند كه يوسف تمنّاي مرگ كرد از اينكه آيت گفتند در آيت اينكه نيست. براي آن كه تَوَفَّنِي مُسلِماً دعا نيست به طلب مرگ،

-----------------------------------

(1). آب: با نزديك.

(2). بم، آج، لب: تا.

(3). قم، آج، لب: همان روز.

(4). آب: ايشا/ ايشان.

(5). قم، بم: نكرد.

(6). از قم افزوده شد، آب تقديره.

صفحه : 161

دعاست به استدامت لطف و توفيق كه او با آن برايمان بايستد تا مرگ به او رسيدن«1»، تَوَفَّنِي مُسلِماً، يعني بار خدايا آن الطاف«2» كه من با آن برايمان بمانم با من پياپي دار. و مُسلِماً، نصب بر حال است از مفعول، وَ أَلحِقنِي بِالصّالِحِين َ، و مرا به«3» صالحان و نيكان در رسان، يعني

مرا با پدران خود حشر كن و به پايه و درجات ايشان برسان. خداي تعالي او را به مصر وفات داد و او را در رود نيل دفن كردند در صندوقي از رخام، و سبب آن بود كه چون فرمان خداي به او رسيد مردمان مصر در او مشاحّت«4» كردند و گفتند هر كس: كه به محلّه ما«5» دفن كنيم او را تاخير و بركه او با ما«6» باشد. در اينكه معني گفتاگوي«7» بسيار كردند تا كار به آن جا انجاميد كه خواستند تا كالزار«8» كنند به اينكه سبب آخر قرار دادند كه او را در رود نيل دفن كنند آن جا كه بخشش آب نيل بود تا آب بر او مي رود و به هر محلّه اي مي شود و بركت و خير او«9» آن جا مي رساند تا مردم در اينكه معني راست باشند- بر اينكه قرار دادند و هم چونين«10» كردند.

انس مالك روايت كرد كه: چون كار يوسف و يعقوب و برادران يوسف به مصر منتظم شد و شمل ايشان مجتمع، مدّتي بودند آنگه برادران يك روز گفتند با يكديگر كه: ما مي دانيم كه چه كارها كرده ايم و چه گناهان كباير ارتكاب كرده ايم؟ گفتند: همچونين است، و اگر چه يوسف ما را عفو كرد و پدر دل خوش كرد، ما ندانيم كه خداي ما را عفو كرده هست«11» يا نه! بيايي تا طلب عفو خداي كنيم. آنگه بيامدند به يك بار پيش پدر آمدند و يوسف- عليهما السّلام- در پهلوي پدر نشسته بود، و گفتند«12»: اي پدر؟ ما را كاري افتاده است كه از آن سخت تر«13» نباشد. گفت: و آن چه كار است! گفتند: آنچه ما

با تو و با برادر«14» كرده ايم و اگر چه شما عفو كرده اي

-----------------------------------

(1). قم: تا رسيدن مرگ به او.

(2). آب: لطف. [.....]

(3). آب: با.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: مناقشه، مل: مشاجره.

(5). همه نسخه بدلها بجز قم و مل: خويش.

(6). همه نسخه بدلها بجز قم: به ما، مل: ما به او.

(7). همه نسخه بدلها بجز قم: گفت و گوي.

(8). همه نسخه بدلها بجز آو: كار زار.

(9). آو، بم، آب با.

(10). همه نسخه بدلها: همچنين.

(11). همه نسخه بدلها: كرده است.

(12). قم: گفت.

(13). آو، بم، آب، مل، آز: سختر.

(14). همه نسخه بدلها، بجز قم: با تو و برادر.

صفحه : 162

ما را [38- ر]

و لكن ما را عفو شما سود ندارد، اگر خداي تعالي ما را عفو نكند از خداي در خواهي تا ما را عفو كند، و چون عفو كرده باشد به وحي معلوم شما كند تا چشم ما روشن شود و دل ما بيارامد. يعقوب- عليه السّلام- برخاست و يوسف«1»، و در محراب ايستادند و فرزندان ديگر در قفاي ايشان استادند تا يعقوب دعا كرد و ايشان آمين كردند، اجابت نيامد تا بيست سال دعا كرد«2»، صالح المرّي ّ گفت: تا بيست سال بر آمد دعاي ايشان را اجابت آمد و ايشان دلخوش«3» شدند- اينكه طرفي است از قصّه يوسف كه به آيات متعلّق بود«4».

هُم عَنها مُعرِضُون َ (105) وَ ما يُؤمِن ُ أَكثَرُهُم بِاللّه ِ إِلاّ وَ هُم مُشرِكُون َ (106)

أَ فَأَمِنُوا أَن تَأتِيَهُم غاشِيَةٌ مِن عَذاب ِ اللّه ِ أَو تَأتِيَهُم ُ السّاعَةُ بَغتَةً وَ هُم لا يَشعُرُون َ (107) قُل هذِه ِ سَبِيلِي أَدعُوا إِلَي اللّه ِ عَلي بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَن ِ اتَّبَعَنِي وَ سُبحان َ اللّه ِ وَ ما أَنَا مِن َ المُشرِكِين َ (108) وَ ما أَرسَلنا مِن قَبلِك َ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيهِم مِن أَهل ِ القُري أَ فَلَم يَسِيرُوا فِي الأَرض ِ فَيَنظُرُوا كَيف َ كان َ عاقِبَةُ الَّذِين َ مِن قَبلِهِم وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَيرٌ لِلَّذِين َ اتَّقَوا أَ فَلا تَعقِلُون َ (109) حَتّي إِذَا استَيأَس َ الرُّسُل ُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُم قَد كُذِبُوا جاءَهُم نَصرُنا فَنُجِّي َ مَن نَشاءُ وَ لا يُرَدُّ بَأسُنا عَن ِ القَوم ِ المُجرِمِين َ (110) لَقَد كان َ فِي قَصَصِهِم عِبرَةٌ لِأُولِي الأَلباب ِ ما كان َ حَدِيثاً يُفتَري وَ لكِن تَصدِيق َ الَّذِي بَين َ يَدَيه ِ وَ تَفصِيل َ كُل ِّ شَي ءٍ وَ هُدي ً وَ رَحمَةً لِقَوم ٍ يُؤمِنُون َ (111)

آب: ياد كردني.

(9). قم: چندا از دليلي.

(10). آو، بم: مي گزرند.

(11). قم، آو، بم، آب، آج، لب: بيشتر.

صفحه : 163

يشعرون، ايمن«1» شده اند از آن كه آيد به ايشان پوششي از عذاب خداي يا به ايشان آيد قيامت بناگاه و ايشان ندانند!

بگو اينكه راه من است، مي خوانم با خداي بر علم و بينايي من و آنان كه پسرو منند«2»، و منزّه است خداي و نيستم من از جمله مشركان.

نفرستاديم ما از پيش تو مگر مرداني را كه وحي كردند به ايشان از اهل شهرها،«3» نمي روند اينان در زمين تا بنگرند كه چون بوده است آخر كار آنان كه از پيش ايشان بودند! و سراي باز پسين بهتر است آنان را كه پرهيزگار باشند،«4» خرد نداري شما!

تا آن كه نوميد شوند«5» پيغامبران و بدانند كه ايشان را دروغ خواهند داشتن، آمد به ايشان ياري ما، برهانيم آنان را كه ما خواهيم و باز ندارند عذاب ما از گروه گناهكاران.

بود در قصّه هاي ايشان عبرتي خداوندان عقلها را، نبود حديثي كه فرو«6» بافند و لكن راستي آنچه از پيش اوست و تفصيل هر چيزي و بياني و بخشايشي گروهي را كه ايمان آرند.

قوله«7»: ذلِك َ مِن أَنباءِ الغَيب ِ- الايه، ذلِك َ، اشارت است به آنچه رفت از

-----------------------------------

(1). قم: اي ايمن.

(2). قم: پسروي كرد مرا.

(3). قم اي.

(4). قم، آو، آب، آز: كذبوا.

(5). قم، آو، آب، بم، آج، لب: شدند. [.....]

(6). قم، آو، بم، آب، آج، لب: فرا.

(7). همه نسخه بدلها، بجز قم تعالي.

صفحه : 164

حديث يوسف و يعقوب و برادران يوسف، يعني آنچه رفت از اخبار غيب است و «من» تبعيض را«1». و «أنباء»، اخبار باشد، واحدها «نبأ». نُوحِيه ِ إِلَيك َ، كه

به تو وحي مي كنيم و القا مي كنيم بر تو. و «غيب»، ذهاب چيز«2» باشد از حس ّ«3»، يعني اخبار غايبات بر تو وحي مي كنيم بر زبان جبريل. آنگه گفت: وَ ما كُنت َ لَدَيهِم، و تو بنزديك ايشان نبودي، چون ايشان اجماع كردند و عزم درست كردند و سازكار جمع كردند و با يوسف- عليه السّلام- مكر كردند به آن كه«4» او را در چاه افگندند، يعني اينكه خبر كه تو اهل كتاب را بگوي. و مخبر بر وجه خبر باشد و تو ايشان را نديده و حاضر نابوده و كتب ناخوانده و از كسي نشنيده و نگرفته دليل آن كند كه اينكه از وحي گفتي كه بر تو كرده اند«5» تا دليل صدق تو كند در نبوّتت [38- پ].

وَ ما أَكثَرُ النّاس ِ وَ لَو حَرَصت َ، يعني تو اينكه ابلاء«6» جهد و افراغ وسع در دعوت براي آن مي كني بر«7» اظهار معجزات، تا اينان ايمان آرند، و حريصي بر ايمان اينان، و احوال ايشان نداني و آنچه در دلها و ضماير ايشان است و آنچه مآل كار ايشان با آن شود تو را خبر مي دهم به آن تا دل عزيز تو در بند نباشد و دل به ايشان رنجور نداري كه بيشترينه«8» ايشان ايمان نخواهند آوردن، و اگر چه تو حريصي بر ايمان ايشان. و گفته اند: اشتقاق «ناس»، از نوس است، و هو الحركة، و حرص طلب چيز«9» باشد بغايت اجتهاد.

وَ ما تَسئَلُهُم عَلَيه ِ مِن أَجرٍ، و تو اي محمّد از ايشان مزدي نمي خواهي بر اداي اينكه رسالت تا ايشان را صارف باشد از اجابت دعوت. و سؤال، قول القايل لمن هو فوقه افعل او اسئلك«10» ان تفعل.

و اگر سؤال استخبار باشد، طلب خبر بود، و «اجر»، جزاي عمل بود به خير. و «ذكر»، حضور المعني للنّفس باشد، اينكه ياد كردي«11» است براي جهانيان كه تا جهان باشد اينكه بخوانند و بدانند و باز گويند.

-----------------------------------

(1). قم، بم، مل، آج، لب است.

(2). آب، آز: چيزي.

(3). آو، بم، آج، لب: چشم.

(4). آو، بم، آب، آز، آج، لب: تا آن كه.

(5). آو، بم، آب، آز: از وجهي گفتي كه بر تو وحي كرده اند، آج، لب: از وجه گفتي.

(6). همه نسخه بدلها، بجز قم: ابلاغ.

(7). همه نسخه بدلها: و.

(8). همه نسخه بدلها، بجز قم و مل: بيشتر.

(9). همه نسخه بدلها بجز، آو، مل: چيزي.

(10). مل: يسأل.

(11). مل: يا ذكري.

صفحه : 165

آنگه صفت غفلت و جهالت ايشان گفت، اعني كافران: گفت. وَ كَأَيِّن اي كم، مِن آيَةٍ، بس آيت و دليل و حجّت. و «كم» و «كايّن» با «من» استعمال كنند بيشتر، و اينكه «من» زيادت باشد. فِي السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ، كه در آسمانها و زمين هست«1» كه اينكه كافران به آن مي گذرند«2» و از آن اعراض و عدول مي كنند و در آن انديشه نمي كنند آيات آسمان آفتاب و ماه و ستاره و سير و دور ايشان است، علي وتيرة لا يختلف«3» الحال فيها. و آيات زمين انواع حيوان و نبات و اشجار و انوار و ازهار«4» و ثمار هر چيزي در وقت و اوان«5» خود.

حسن بصري گفت: مراد به آيات، اهلاك امم ماضي«6» است كه ايشان از انديشه در آن اعراض مي كنند، چنان كه گفت: وَ إِنَّكُم لَتَمُرُّون َ عَلَيهِم مُصبِحِين َ، وَ بِاللَّيل ِ أَ فَلا تَعقِلُون َ«7»وَ ما يُؤمِن ُ أَكثَرُهُم بِاللّه ِ، و بيشترينه«8» ايشان به خداي ايمان

نيارند، الّا و ايشان مشرك باشند.

عبد اللّه عبّاس و مجاهد و قتاده گفتند: مراد به آيت مشركانند كه ايشان را چون«9» گفتندي: مَن خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ«10» مَن خَلَقَهُم لَيَقُولُن َّ اللّه ُ«12» هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَ اللّه ِ«14» ما نَعبُدُهُم إِلّا لِيُقَرِّبُونا إِلَي اللّه ِ زُلفي«15» عُزَيرٌ ابن ُ اللّه ِ«3» المَسِيح ُ ابن ُ اللّه ِ«4» وَ ما يُؤمِن ُ أَكثَرُهُم بِاللّه ِ إِلّا وَ هُم مُشرِكُون َ، يعني في التّلبية. و گفتند: سبب نزول آيت آن بود كه مشركان چون آنچه پيش اينكه آيت است بشنيدند، گفتند: ما ايمان داريم كه

-----------------------------------

(1). آو، بم: مي گويم، آج، لب: مي گرويم.

(2). قم، بم، مل، آز: باو.

(4- 3). سوره توبه (9) آيه 30.

(5). مل: ممّا.

(6). كذا در اساس و قم، آو، بم، آب، آز، آج، لب: عجبا، مل: نجيحا.

(7). همه نسخه بدلها، بجز لب: بلادك.

(8). مل: بعيدا.

(9). آو، بم، آج، تلقين.

(10). قم: النّوق، مل: الرّيق.

(11). آو، بم: يغادي.

(12). آب، آز، و ردّ.

صفحه : 167

خداي آفريننده اينكه چيزهاست، و لكن گوييم او را«1» شريكانند.

عطا گفت: آيت در دعا آمد كه ايشان در حال رخا«2» و امن وسعت و صحّت، خداي را فراموش كردندي، چون ايشان را رنجي و تنگيي«3» و بيماريي پديد آمدي«4»، در دعا آويختندي و در دعا گرفتندي، چنان كه گفت: وَ ظَنُّوا أَنَّهُم أُحِيطَ بِهِم دَعَوُا اللّه َ مُخلِصِين َ لَه ُ الدِّين َ-«5» وَ إِذا غَشِيَهُم مَوج ٌ كَالظُّلَل ِ دَعَوُا اللّه َ مُخلِصِين َ لَه ُ الدِّين َ«6» وَ إِذا مَس َّ الإِنسان َ الضُّرُّ دَعانا لِجَنبِه ِ«7» وَ إِذا مَسَّه ُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِيض ٍ«8» رَبَّنَا اكشِف عَنَّا العَذاب َ إِنّا مُؤمِنُون َ«10» إِنَّكُم عائِدُون َ«12» يا أَيُّهَا الَّذِين َ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ«13»فَتُؤمِنُون َ بِبَعض ِ الكِتاب ِ وَ تَكفُرُون َ بِبَعض ٍ«16» أَ فَأَمِنُوا، ايمن شده اند اينان كه به ايشان آيد پوششي! يعني عذابي«2»

عام، عذاب استيصال كه به ايشان برسد«3» و جمله ايشان را باز پوشاند. و مراد به «غشيان»«4»، اصابت است، و قوله: مِن عَذاب ِ اللّه ِ، «من» تبيين راست. أَو تَأتِيَهُم ُ السّاعَةُ بَغتَةً، اي فجأة، يا «5» قيامت به ايشان آيد ناگاه. نصب او بر حال است، و بغتة و فلتة و فجأة، ناگاه باشد، و قال الشّاعر:

و لكنّهم بانوا«6» و لم ادر بغتة و افظع«7» شي ء حين يفجؤك«8» البغت

و حق تعالي، قيامت را براي آن، ساعت نام نهاد، و ساعت آن وقت باشد كه تو در وي«9» باشي و نيز عبارت بود از مدّتي اندك از زمان، كساعات«10» اللّيل و النّهار، يا عبارتي باشد منبئ از قرب و سرعت او و تعجيل او در آمدن، چنان كه گفت: ... وَ ما أَمرُ السّاعَةِ إِلّا كَلَمح ِ البَصَرِ أَو هُوَ أَقرَب ُ«11»قُل هذِه ِ سَبِيلِي أَدعُوا [إِلَي]

اللّه ِ، خطاب است با رسول- عليه السّلام- و امر است او را به آن كه: بگوي كه، اينكه راه من است، يعني اينكه دين مسلماني راه من است كه من با آن دعوت مي كنم شما را بر بصيرت و علم و يقين. سَبِيلِي، إبن زيد گفت: سنّتي و منهاجي. ربيع گفت: دعوتي. ضحّاك گفت: دعواي. مقاتل گفت: ديني. نظيره قوله: ادع ُ إِلي [39- پ]

سَبِيل ِ رَبِّك َ«12»أَنَا وَ مَن ِ اتَّبَعَنِي، يعني دعوت با اينكه دين من مي كنم و آنان كه بر دين و ملّت من اند، همچونين«1» دعوت با اينكه دين كنند، اينكه قول كلبي است و إبن زيد. بعضي دگر گفتند: معني آن است كه من بر هدايت و بصيرتم و اتباع من نيز همچونين«2». عبد اللّه عبّاس گفت: مراد صحابه رسولند كه

ايشان بر نكوتر طريقتي اند و فاضلتر هدايتي، و معدن علم بودند و كنز ايمان و لشكر خداي رحمان. وَ سُبحان َ اللّه ِ و منزّه است خداي از آن كه به او«3» شرك آرند. آنگه گفت: وَ ما أَنَا مِن َ المُشرِكِين َ، اگر شما مشركي«4»، من نيستم از جمله ايشان.

آنگه حق تعالي به ردّ بر آنان كه گفتند: خداي چرا پيغامبر از بشر«5» فرستاد و چرا پيغامبران او فريشتگان نبودند! و نشايد كه خداي تعالي رسالت دهد«6» آدمي را، گفت: بگو اينكه محمّد كه: وَ ما أَرسَلنا، ما نفرستاديم از پيش تو، إِلّا رِجالًا، الّا مرداني را از جمله آدميان، دون فريشتگان، مِن أَهل ِ القُري، از اهل شهرها دون اهل باديه، كه مردمان شهرها عاقلتر و رحيمتر«7» و مجرّبتر باشند. أَ فَلَم يَسِيرُوا فِي الأَرض ِ، اينكه كافران جاحدان در زمين نمي روند و سفر نمي كنند تا بنگرند عاقبت آنان كه پيش«8» ايشان بودند! و همان كردند كه ايشان مي كنند از كفر و تكذيب كه ما با ايشان چه كرديم از عذاب استيصال به انواع عذاب، و به آن«9» اعتبار برگيرند؟ وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَيرٌ، و سراي باز پسين كه سراي ثواب است بهتر باشد متّقيان را كه اداي واجبات كنند و از معاصي اجتناب«10» كنند، أَ فَلا تَعقِلُون َ«11» وَ لَدارُ الآخِرَةِ، اضافت كرد دار را با آخرت، لاختلاف اللّفظين، كقوله تعالي: إِن َّ هذا لَهُوَ حَق ُّ اليَقِين ِ«12»، و قولهم«13»: عام الاوّل و بارحة الاولي و يوم الخميس و ربيع الاخر، و اينكه جمله بمنزلت اضافة الشّي ء الي نفسه

-----------------------------------

(2- 1). همه نسخه بدلها: همچنين.

(3). قم، مل: با او.

(4). مل: مشركانيد. [.....]

(5). مل: از پس.

(6). مل جز.

(7). همه نسخه بدلها: حليمتر.

(8). مل

از.

(9). مل: تا به آن.

(10). همه نسخه بدلها، بجز آج: احتراز.

(11). اساس و بسياري از نسخه بدلها: يعقلون، ترجمه و تفسيرهم با توجّه به همين ضبط صورت گرفته است.

(12). سوره واقعه (56) آيه 95.

(13). مل: قوله.

صفحه : 170

است، جز كه براي اختلاف لفظ روا داشتند«1»، و مثله قول الشّاعر:

و لو اقوت عليك ديار عبس«2» عرفت الذّل ّ عرفان اليقين

اينكه قول ضعيف است، مذهب درست آن است كه بصريان گفتند به هيچ وجه اضافة الشّي ء الي نفسه روا نباشد«3»، و لا اضافة الموصوف الي صفته. و اينكه چيزها و امثال اينكه بر تأويل حذف الموصوف و اقامة الصّفة مقامه باشد، و كذلك يوم الجمعة و بارحة الأولي و جانب الغربي و دار الاخرة و صلاة الاولي و مسجد الجامع و بقلة الحمقاء، و انّما هو علي تأويل يوم صلاة الجمعة و بارحة السّاعة الأولي و جانب المكان الغربي ّ و دار الحيوة الاخرة و صلاة السّاعة الاولي و مسجد الوقت الجامع و بقلة الحبّة الحمقاء، و همچونين«4» اضافت صفت با موصوفش نشايد، فامّا قولهم، عليه سحق«5» عمامة و جرد قطيفة«6»، و اخلاق«7» ثياب، و هل عندك جائية خير«8» بر تأويل انفصال«9» اضافت به معني «من» و التّقدير: سحق من عمامة و جرد من قطيفة و اخلاق«10» من ثياب، كقولك: خاتم فضّة و باب ساج، اي من فضّة و من ساج.

حَتّي إِذَا استَيأَس َ الرُّسُل ُ، تا نوميد شدند رسولان و پيغامبران از ايمان ايشان.

وَ ظَنُّوا أَنَّهُم قَد كُذِبُوا، و گمان بردند كه ايشان را تكذيب خواهند كردن و به دروغ داشتن. و ابو جعفر المدني ّ خواند به تخفيف: كذبوا، كه با ايشان دروغ خواهند گفتن، يعني در خبر

دادن از خويشتن به ايمان، و ايمان ندارند، بل منافق باشند. و قولي دگر گفتند كه: وَ ظَنُّوا، يعني امّتان پيغامبران گمان بردند كه پيغامبران با ايشان دروغ گفتند در آنچه وعده دادند ايشان را، و گفتند: از نزول«11» عذاب به ايشان، و اينكه قول سعيد بن جبير است [40- ر]

و عبد اللّه عبّاس گفت به روايت إبن ابي مليكه كه معني آن است: فظنّوا، يعني امّتان پيغامبران گمان بردند كه آنچه ايشان را وعده دادند از نصر و فتح دروغ است و با ايشان دروغ گفته اند، و مثله قوله:

-----------------------------------

(1). بم: دانستند.

(2). آو، بم، مل، آج: عيش.

(3). قم: درست نباشد.

(4). همه نسخه بدلها: همچنين.

(7- 5). آب، آج، لب من. [.....]

(6). قم: قطنه، آب: قطيعت.

(8). مل: خبير.

(9). همه نسخه بدلها بود.

(10). بم: اختلاف.

(11). آو، آب، آز، آج: زوال.

صفحه : 171

حَتّي يَقُول َ الرَّسُول ُ وَ الَّذِين َ آمَنُوا مَعَه ُ مَتي نَصرُ اللّه ِ«1» وَ ظَنُّوا أَنَّهُم قَد كذبوا، و رسولان را گمان چنان بود«3» كه ايشان را دروغ دارند و تصديق نكنند در آنچه مي گويند، و چنين گفتند كه قراءت به تخفيف، قراءت امير المؤمنين علي است و زين العابدين و باقر و صادق- عليهم السّلام- و زيد بن علي و محمّد بن عبد اللّه بن الحسن و عبد اللّه عبّاس و عبد اللّه مسعود و سعيد بن جبير و ابو عبد الرّحمن السّلمي ّ و عكرمه و ضحّاك و علقمه و مسروق و نخعي ّ و محمّد بن كعب القرظي ّ و اعمش و طلحة بن مصرّف. جاءَهُم، به ايشان آمد نَصرُنا، نصرت ما. و سياق آيت دليل قراءت به تشديد مي كند«4»، و بر قراءت به تشديد، ظن ّ، به معني

علم باشد چون با پيغامبران مسند خواهد بودن، و يأس با علم اوليتر بود، و اينكه قول قتاده است. و بعضي دگر گفتند، معني آيت آن است بر تشديد قراءت تا رسولان نوميد شدند از كافران قوم خود و گمان بردند كه آنان كه بگرويده اند نيز بر خواهند گشتن«5». از استبطاء نصرت و ظفر. و مجاهد خواند: و ظنوا انهم قد كذّبوا، يعني ظنّت الامم ان ّ الرّسل قد كذبوا، به فتح الكاف و الذّال و التّخفيف. و وجهي دگر اينكه قراءت را حتّي اذا استيأس الرّسل من ايمان قومهم و ظنّت الرّسل ان ّ قومهم قد كذبوا«6» و افتروا علي اللّه. و بر اينكه قول، «ظن»، به معني علم باشد. جاءَهُم نَصرُنا، يعني عند يأس و نوميدي از نصرت، نصرت به ايشان آمد، چنان كه يعقوب را- عليه السّلام- عند اشرافه علي اليأس، اشارت آمد به حيات يوسف و آن كه ايشان را ملاقات خواهد بودن. فَنُجِّي َ مَن نَشاءُ، برهانيم آن را كه خواهيم.

عاصم و إبن عامر خواندند: فنجّي، به ضم ّ «نون» و فتح اليا، علي وزن فعّل بر بناي ماضي علي ما لم يسم ّ فاعله، برهانيدند آن را كه ما خواستيم. و باقي قرّاء

-----------------------------------

(1). سوره بقرة (2) آيه 214.

(2). بم، آو: آو.

(3). آب، آز: بردند.

(4). بم، آب، مل، آز، آج، لب وَ لا يُرَدُّ بَأسُنا عَن ِ القَوم ِ المُجرِمِين َ و عذاب ما بر نگردانند از گروه مجرمان گناهكاران.

(5). همه نسخه بدلها، بجز قم و مل: گشت.

(6). آب، مل، آج، لب كه.

صفحه : 172

خواندند: فننجي«1»، برهانيم آن را كه خواهيم از آنان كه مستحق ّ نجات باشند به ايمان. وَ لا يُرَدُّ بَأسُنا، و عذاب ما كس

بنتواند«2» گردانيدن از گروه كافران و گناهكاران.

لَقَد كان َ فِي قَصَصِهِم عِبرَةٌ لِأُولِي الأَلباب ِ، در قصّه هاي اينكه پيغامبران گذشته عبرتي و پندي و عظتي هست خداوندان عقل را كه عقل كار بندند و اختيار خير كنند. و گفتند: ضمير راجع است با يعقوب و فرزندان او از يوسف و جز او. ما كان َ حَدِيثاً يُفتَري، اينكه حديثي نبوده است كه فرا بافته اند و دروغ بر نهاده، و لكن اينكه تصديق و باور دارنده«3» آن است كه پيش از اينكه بود از كتابها و در اينكه كتاب تفصيل و گزارش هر چيز كه مردمان را به آن حاجت باشد هست با آن كه در او نيز هدي است، و اينكه بر دو وجه محمول بود: لطف و بيان و رحمتي است. نيز گروهي را كه ايمان آرند. و تخصيص كرد مؤمنان را با آن كه قرآن لطف است و بيان كافر را و مؤمن را، براي آن كه مؤمنان منتفع شدند به آن دون كافران.

-----------------------------------

(1). آو، آب، آج: فنجي.

(2). همه نسخه بدلها، بجز قم: نتواند.

(3). مل: ياد دارنده. [.....]

صفحه : 173

بِه ِ وَ مَن هُوَ مُستَخف ٍ بِاللَّيل ِ وَ سارِب ٌ بِالنَّهارِ (10) لَه ُ مُعَقِّبات ٌ مِن بَين ِ يَدَيه ِ وَ مِن خَلفِه ِ يَحفَظُونَه ُ مِن أَمرِ اللّه ِ إِن َّ اللّه َ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوم ٍ حَتّي يُغَيِّرُوا ما بِأَنفُسِهِم وَ إِذا أَرادَ اللّه ُ بِقَوم ٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّ لَه ُ وَ ما لَهُم مِن دُونِه ِ مِن وال ٍ (11) هُوَ الَّذِي يُرِيكُم ُ البَرق َ خَوفاً وَ طَمَعاً وَ يُنشِئ ُ السَّحاب َ الثِّقال َ (12) وَ يُسَبِّح ُ الرَّعدُ بِحَمدِه ِ وَ المَلائِكَةُ مِن خِيفَتِه ِ وَ يُرسِل ُ الصَّواعِق َ فَيُصِيب ُ بِها مَن يَشاءُ وَ هُم يُجادِلُون َ فِي اللّه ِ وَ هُوَ شَدِيدُ المِحال ِ (13) لَه ُ دَعوَةُ الحَق ِّ وَ الَّذِين َ يَدعُون َ مِن دُونِه ِ لا يَستَجِيبُون َ لَهُم بِشَي ءٍ إِلاّ كَباسِطِ كَفَّيه ِ إِلَي الماءِ لِيَبلُغ َ فاه ُ وَ ما هُوَ بِبالِغِه ِ وَ ما دُعاءُ الكافِرِين َ إِلاّ فِي ضَلال ٍ (14)