ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

/4

به میدانهای قتال بروند و حال آن که خدای تعالی سپاه اسلام را با فرستادن لشکری از ملائکه یاری نمود.ملائکه برای مسلمانان از سوی پروردگار بشارت پیروزی آوردند در این سوره همچنین سخن از جهاد است و علل و عوامل هزیمت کفار و پیروزی مسلمانان در آیات(15 تا 29)سخن از پایداری در نبرد است،برای خشنودی خداوند و اطاعت از مقام فرماندهی و اجابت دعوت رسول اللّٰه(ص)و دوری گزیدن از فتنه و رهایی خویش از جاذبۀ زن و فرزند و دارایی و متحلی شدن به حلیۀ تقوی و بصیرت.

در آیات(30 تا 35)سخن از مکر کفار است و ادعاهای باطل آنان،مثل این ادعا که می توانند همانند قرآن کتابی بیاورند یا محاجّه با پیغمبر در باب نازل کردن عذاب بر آنها و نهی از آن گونه نماز گزاردن در برابر خانۀ کعبه که بر حسب عادتشان با فریادها و صفیر زدنها همراه بود.یا هزینه کردن اموالشان در طریق بازداشتن مردم از روی آوردن به اسلام و این که از این کار هیچ گونه سودی نخواهند برد.

قرآن ضرورت قتال را با کفار را به منظور بر کندن ریشۀ فتنۀ آنها بیان می دارد و مسلمانان را توصیه می کنند که بیمی به دل راه ندهند زیرا پیروزیشان نزدیک است.خدای تعالی جنگ را با وجود سستی و درنگ فریقی از مسلمانان که از جنگ بیمناک بودند مقرر می دارد و آنان را همواره وعدۀ پیروزی می دهد ولی این پیروزی آسان به دست نمی آید و برای تحقق آن شروطی لازم است.از آن شروط است پایداری و فرمانبرداری و خودداری از نزاع و خصومت با یکدیگر و شکیبایی و مغرور نشدن به خود و دوری از ریا کاری و نیز هر جنگجوی مجاهد باید که تحمل هر رنجی که می کند برای خشنودی خدا باشد.اما آن گروه که هدف خود را بازداشتن و انحراف مردم از راه خدا قرار داده اند دستخوش اغوای شیطان اند.شیطان می فریبدشان سپس آنان را وا میگذارد،ولی دین مردم را به جهاد دلیر می کند و این نه نیرنگ است و نه فریب.و هر گاه /4 که جنگ فساد را ریشه کن نکند این سنت خداوند است در زندگی که ریشۀ مفسدان را بر می کند آن سان که خدای تعالی با

ص :9

آل فرعون که مردمی ستم پیشه بودند چنان کرد.

در آیات(57 تا 69)سخن از تاکتیکهای جنگی است.قرآن فرمان می دهد که باید نه تنها در دل آن گروه از دشمنان که در جبهه هستند بیم افکند بلکه همۀ دشمنان را باید مرعوب کرد.مسلمانان،ضروری است که همواره آماده پیکار باشند و چون از سوی دشمن پیشنهاد آشتی شد بپذیرند و در این کار بر خدا توکّل کنند که مباد پیشنهادشان نوعی خدعه باشد و همچنین در این آیات به ضرورت اتحاد و تحریض بر قتال و آمادگی روحی برای قبول فداکاریها تأکید شده است.مسلمانان در برابر این فداکاریها از غنایم حلال برخوردار می شوند.

در آیات(70 تا 71)سخن از اسیران است که اگر نیاتشان صافی و پاک باشد خداوند پاداش آنان را خواهد داد و باید بدون خوف از خیانت آنها،با آنان رفتاری پسندیده داشت.

در پایان سوره آیات(72 تا 77)خلاصه ای از همۀ موضوع سوره است.در اینجا فرمان است به مهاجرت و جهاد به مال و جان و نیز ستودن کسانی که مهاجران را مکان و مسکن می دهند و با این عمل خویش در یاری اسلام می کوشند.

در حالی که کفار همه یک گروهند،مؤمنان و مجاهدان از مهاجران و انصار نیز باید به مثابۀ یک گروه واحد باشند که خویشاوندان به یکدیگر سزاوارترند.

بدین گونه آیات سورۀ انفال بر محور مسائل جهاد در راه خدا دور می زند.

ص :10

/4 سورة الأنفال

/4

در میان جنگجویان،باقی می ماند به چه کسی تعلق می گیرد.اصولا هر گاه داراییهایی آزاد از ملکیت این یا آن شخص وجود داشته باشد،این سؤال مطرح می شود.و از این رو است که تعبیر قرآنی عام و کلی است و پاسخ آن نیز شامل همۀ دارییهای عمومی می شود یا هر چیزی که در ملکیت شخص معینی نباشد.البته کلمه انفال دلالت می کند بر هر چیزی که افزون آید و فقها مفهوم آن را توسعه داده اند تا آنجا که با ملکیت عمومی در تعابیر معمولی ما به یک معنی شده است.کسی که در آن تصرف می کند پیامبر است که خود فرمانده شرعی است و پس از وی خلفای او هستند.اما موارد تصرف باید بر حسب ارزشهای توحیدی باشد و در نتیجه در راه خدا به عبارت دیگر آن هر عملی است که اهداف رسالت را تحقق می بخشد و در درجۀ اول تضمین اجتماعی است برای فقراء و مساکین و نیز هزینۀ کارگزاران دولتی و خدمتگزاران ملت و مآلا برای نشر رسالت در سراسر آفاق.

قرآن می گوید که انفال برای خداست سپس رسول او به اعتبار این که خشنودی خدا هدف تصرف در این داراییهاست و پیامبر یا رهبری و فرماندهی دستگاه نبوت عامل تحقق این هدف است.

یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفٰالِ قُلِ الْأَنْفٰالُ لِلّٰهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللّٰهَ

تو را از غنایم جنگی می پرسند بگو:غنایم جنگی متعلق به خدا و پیامبر است پس از خدا بترسید.»

برده شود و به گونه ای مستمر و بی وقفه پی گیری شود.

وَ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ

و از خدا و پیامبرش فرمان برید،اگر از مؤمنان هستید.»

خوانده شود،ایمانشان افزون گردد.» آیات گاه آیات ناطقۀ خدا هستند چون قرآن و گاه آیات حیات اند یعنی هر تطوری که در طبیعت صورت گیرد بر وفق یک نظام دقیق است و بر تدبیر باری تعالی دلالت دارد.هر نعمتی که پدید آید و یا از میان برود،هر حادثه ای که در شرف وقوع است و خدا آن را دفع می کند همه از آیات خداوندی هستند زیرا سبب می شوند که بر میزان معرفت مؤمنان به خدا و به تسلیم او در برابر قضاء الهی و اراده خدایی بیفزاید.

ج:هر بار که ایمان شخصی افزوده می گردد اطمینان او به رحمت خدا افزون می شود و به حسن تدبیر او اعتماد بیشتر می یابد و کم کم به این یقین می رسد که خدای تعالی او را در نیمۀ راه تنها نخواهد گذاشت و رشتۀ عنایت خود پاره نخواهد ساخت.پس اگر به همان راه صحیحی که خداوند در پیش پای او گشوده است قدم نهد،سنن حیات و قوانین طبیعت و تأییدات غیبی او را در کارهایش یاری خواهند داد.

وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ

و بر پروردگارشان توکل می کنند.» انسان جاهلی و عقب مانده از طبیعت می ترسد و آن را در تسخیر خویش نمی گیرد و چون از مردم هم بیمناک است پس خرد خود را به خدمت نمی گیرد و از هواهای نفسانی ایشان متابعت می کند،از هلاکت می ترسد و دست به فعالیت نمی زند در حالی که مؤمن عارف به خدا،از خدا می ترسد و در برابر طبیعت می ایستد.از خدا می ترسد و از عقل خود پیروی می کند و بر وفق راهنمایی عقل قدم بر می دارد تسلیم هواها و هوس مردم نمی شود و از مواهب الهی در حق خود آگاه است چه در زمان حال و چه در زمان آینده.از مرگ بیمی به دل ندارد از این رو لبریز از تحرک و فعالیت است.این بعضی از معانی توکّل بر خدا است و این توکّل دال بر این است /4 که به قدرتها و نیروهایی که خدا به او عنایت کرده امیدوار و مطمئن است بی آن که به دست دیگران بنگرد.

اینها صفات مؤمنان است این صفات در راه و روش آنان،در نماز و عبادات

ص :15

آنان که خوف از خدا و امید به او در سراسر آنها متجلی است به آشکارا منعکس است.

[3]

اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰةَ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ همان کسان که نماز می گزارند و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند.» این خود مقیاسی است برای سنجش میزان ایمان هر کس که در آن فوائد بسیار است و مهمترین آنها:یکی این است که تکامل شخصیت فرد بر حسب درجات ایمان اوست.این تکامل با مقیاس متداول مردم سنجیده نمی شود بلکه مقیاس آن بر حسب ارزشهای خدایی است بنا بر این اگر مردم مؤمنی را که دارای شخصیت تکامل یافته ای است آن سان که باید قدر نشناسند،او را چه زیان؟ [4]

أُولٰئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجٰاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ اینان مؤمنان حقیقی هستند و در نزد پروردگارشان صاحب درجاتند و مغفرت و رزقی نیکو.» به وسیلۀ ایمان دل آدمی از آلودگیها و بیماریها و از خودپسندی و خودخواهی و غرور و خودبینی و از حسد و کینه و سوء ظن و دشمنی و از نادانی و پیروی از غیر حق پاک می شود.

چون قلب پاکیزه گردید،عمل نیز پاکیزه می شود و صاحب چنین قلبی دست به اعمالی می زند که او را کرامت و عزت عطا کند.مسلما آنچه مؤمن به پایمردی ایمان خویش فرا چنگ آرد همانند چیزی نیست که منافقان و کفار به دست می آورند.آنچه منافقان و کفار حاصل می کنند نابود کنندۀ عزت و کرامت انسانی است.

/4

بود،نه دست یابی مسلمانان به حطام دنیا.می باید مجرمان به ظهور حق و نابودی باطل گردن نهند و از آن پس هوس مقاومت در برابر امر رسالت را در سر نپزند.

/4

گویی می بینند که آنها را به سوی مرگ می برند.» زیرا حقیقت حق را نمی شناسند و نمی دانند که سرانجام آن خیر و آسودگی است از این رو در طریق آن گام بر نمی دارند و شوق دیدار آن در دل نمی پرورند، بلکه آن سان به سوی آن حرکت می کنند که گویی به کام مرگ رهسپارند.

/4

فرمانی که خداوند به بسیج مسلمانان برای نبرد داده بود،بدان سبب نبود که مسلمانان به غنیمتی چند دست یابند بلکه هدف اقامۀ حکم خدا در زمین بود و نابودی طاغوتان.

وَ یَقْطَعَ دٰابِرَ الْکٰافِرِینَ

و ریشۀ کافران را قطع کند.» [8]

و در اینجا پروردگار ما را حکمتی دیگر است و آن شکستن قدرت مجرمان است تا نتوانند در برابر امر رسالت پایداری کنند.

لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُبْطِلَ الْبٰاطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ

تا حق را ثابت و باطل را ناچیز گرداند،هر چند گناهکاران ناخشنود باشند.» /4

اسلام ریشه دوانده بود و توکلی که به خداوند قادر متعال داشتند سبب شد که به خوابی خوش فرو روند،در این حال بارانی باریدن گرفت و هوا را لطافت بخشید و بدنها را شستشو داد و بر دلها مژدۀ رحمت فرستاد و وسوسه های شیطانی از آنها بزدود و مسلمانان را /4 عزم کارزار قوت گرفت و در نبرد پای فشردند.خدا نیز در دلهای کافران بیم افکند و مسلمانان از نظر روحیه بر کافران تفوق یافتند و گردنها و سرهای ایشان را در زیر ضربات خویش گرفتند و دستهایشان را ببریدند.در اینجا سؤالی پیش می آید که چرا خدای تعالی بر ضد کفار اقدام نمود؟آیا کفار بندگان او نبودند؟ آری،بندگان او بودند ولی با رسول و فرستادۀ او به مجادله و معارضه برخاسته بودند و خدا سخت عقوبت کند.و این عقوبت منحصر به دنیا نیست بلکه در آخرت هم آنان را به عذابی سخت گرفتار خواهد ساخت.

حکایت از ایمانی قوی دارد به وجود مواهب بسیار در نزدیک فرد.

فَاسْتَجٰابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلاٰئِکَةِ مُرْدِفِینَ

و خدا بپذیرفت که من با هزار فرشته که از پی یکدیگر می آیند،یاریتان می کنم.» یعنی از سوی شما،حمایتتان می کنند.

[10]

ولی نزول ملائکه به آن معنی نیست که آنان به جای شما خواهند جنگید و نیز /4 به این معنی نیست که برای مؤمنان نیرویی می رسد و آنان را از فعالیت و تلاش بی نیاز می سازد.بلکه معنی دیگری در بر دارد،یعنی باید به اتکاء و اعتماد یک قدرت غیبی تا حد امکان تلاش و کوشش کرد تا بتوان آن هدف عالی را تحقق بخشید.

وَ مٰا جَعَلَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ بُشْریٰ وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ

و آن کار را خدا جز برای شادمانی شما نکرد،تا دلهایتان بدان آرام گیرد.» پیروزی یک موهبت خدایی است برای کسی که شرایط و عوامل پیروزی در او موجود باشد و برای به دست آوردن آن دست به عمل زند و خودپرستیها و خودبینیها را از خود دور سازد.زیرا پروردگار ما در عین این که قوی و قهار است دانا و حکیم هم هست بنا بر این پیروزی را به کسی که در خور و سزاوار آن نباشد عنایت نخواهد کرد.

وَ مَا النَّصْرُ إِلاّٰ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

و یاری تنها از سوی خداست که پیروزمند و حکیم است.» [11]

ملائکه از وسایل یاری هستند و در اینجا وسایل دیگر هم هست که چون خدای تعالی بخواهد آن را به حد وفور ارزانی دارد.مثلا در جنگ بدر در لحظاتی که اعصاب آشفته و دلها هراسان بود و تنها چرکین،ایمان و توکل را به دلها مسلط گردانید آن سان که به خوابی سبک و خوش فرو رفتند تا اعصاب بیارامید و مردان برای پیکار روز بعد مهیّا شدند.

إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعٰاسَ أَمَنَةً مِنْهُ

و به یاد آرید آن گاه را که خدا چنان ایمنیتان داده بود که خوابی خوش شما را فرو گرفت.»

ص :23

هنگامی که بنده بر خدای خود توکل کند،در سایۀ اعتماد و اطمینان او می آرمد و به تقدیر او رضا می دهد و از آن پس هرگز گرفتار هیجانات عصبی نمی شود و نومید نمی گردد بلکه در کنف امان پروردگار خویش قرار می گیرد.

مؤمنان واقعی کسانی هستند که در لحظات عسرت و سختی بر ایمانشان می افزاید زیرا در این گونه لحظات است که جوهرۀ طبیعت بشری آشکار می گردد و نهانها آشکار می شوند.

وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ

خوابی سبک شما را فرو گرفت و از آسمان برایتان بارانی بارید تا شستشویتان دهد.» زیرا بسیاری از میکربهایی که هوا را آلوده کرده به وسیلۀ هوا و آب از /4 شخصی به شخص دیگر منتقل می گردد،با آمدن باران می میرند،و همچنین لشکری که خطرها را تحمل کرده است اکنون به آسودگی می رسد.

وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطٰانِ

و وسوسه های شیطان را از شما دور کند.» چون هوا به باریدن باران لطافت گیرد،آدمیان از برکات خداوندی برخوردار گردند و دلهایشان آرامش پذیرد و ترس و تردید از وجودشان رخت بر بندد همچنین باران آلایشهای مادی را نیز که بر نفس انسانی چیره گردیده زایل گرداند و این به وسیله وضو و غسل است.

وَ لِیَرْبِطَ عَلیٰ قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدٰامَ

و دلهایتان را قوی گرداند و قدمها را استوار سازد.» هنگامی که مسلمانان باران را مشاهده می کنند که بر آنان می بارد پی می برند که این یکی از نعمتهای خداوندی است که به آنان ارزانی شده در این حال ایمانشان به رحمت پروردگار خویش افزونی می گیرد و یقین می کنند که برکات آسمانها و زمین هر چه هست از اوست و بدین گونه دلهایشان مطمئن می شود و این اطمینان دل سبب ثبات و پایداری آنها در میدان کارزار می گردد.

ص :24

ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشٰاقِقِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعِقٰابِ

زیرا با خدا و پیامبرش به مخالفت برخاستند و هر که با خدا و پیامبرش مخالفت ورزد،بداند که عقوبت خدا سخت است.» حتی مؤمنانی که خداوند در آن روز پیروزیشان داده بود،اگر از راه راست پروردگارشان منحرف شوند عذاب سخت الهی را رویاروی خویش خواهند یافت.

[14]

خداوند تنها به عذاب دنیوی بسنده نمی کند بلکه عذاب اخروی را نیز از آن باز نخواهد گرفت:

ذٰلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَ أَنَّ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰابَ النّٰارِ

این چنین است.عقوبت را بچشید و عذاب آتش از آن کافران است.» /4

بر حوادث.

وَ إِنْ تَعُودُوا

و اگر باز گردید.» یعنی به میدان جنگ و جنگ از سر گیرید، نَعُدْ وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ وَ أَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ سپاه شما هر چند فراوان باشد برایتان سودی نخواهد داشت که خدا با مؤمنان است.» /4

/4

آگاهی باشد از گناهان کبیره است و از آشکارترین عوامل هزیمت.اطاعت آگاهانه از پیامبر اوج ایمان و تسلیم در برابر خدا و رسالت رسول اوست.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ لاٰ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ

ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و در حالی که سخن او را می شنوید از او روی بر مگردانید.» یعنی در حالت شنیدن آیات و شناخت صدق رسالت و به هنگام تبلیغ وظایف دینی.مخالفت با رسول شدیدترین محرمات بلکه فسق و کفر است.

[21]

آیا کسی می تواند مخالفتش را با پیامبر بدین گونه توجیه کند که سخن او را به درستی نشنیده و در نیافته است؟هرگز،زیرا خدای تعالی به افراد بشر ادوات و اسباب شنیدن و دریافتن داده است.بر اوست که از آن ادوات و اسباب استفاده کند و آنها را به کار بندد تا سبب فرهیختگی روح او شود.

وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّذِینَ قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ هُمْ لاٰ یَسْمَعُونَ

و از آنان مباشید که گفتند شنیدیم در حالی که نمی شنوند.» یعنی همچون منافقان نباشید که بی هیچ درنگی همراه با بینش به صرف شنیدن بسنده می کنند.

[23]

چون بشر از فطرتی سالم برخوردار شده باشد دعوت حق او را سودمند افتد.که دعوت حق همانند باران است که چون ببارد زمین مستعد و نیکو را بارور دارد.اما هنگامی که فطرت دگرگون شود و شهوات و کینه ها بصیرت را فرو پوشانند نه تنها دعوت حق سودی نکند بلکه بر کفر و انکار شخص هم افزوده می گردد.

از این رو خدای تعالی می فرماید.

وَ لَوْ عَلِمَ اللّٰهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ

اگر خدا خیری در آنها می یافت شنوایشان می ساخت.» مراد از خیر همان استعداد فطری است که خداوند به نوع بشر ارزانی داشته هنگامی که او را گوش و چشم و دل عطا کرد و موارد خطا و پرهیز را به او الهام نمود ولی آن کسان که در مرحلۀ پست حیوانی باقی مانده اند از آنها سودی نمی برند.

وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ

اگر هم آنان را شنوا ساخته بود باز هم بر می گشتند و رویگردان می شدند.»

ای کسانی که ایمان آورده اید!چون خدا و پیامبرش شما را به چیزی فرا خوانند که زندگیتان می بخشد،دعوتشان را اجابت کنید.» مهم نیست که هفتاد سال زندگی کنیم مهم این است که زندگی ما با علم و آزادی و فعالیت توأم باشد.مؤمنی که از قیود شهوات آزاد است و شورشگری که برای گسستن بند و زنجیرهای اجتماعی بر پای می خیزد و آن کسی که برای مصالح خود و مصالح اجتماع به نیروی علم طبیعت را مسخر خویش می سازد هر یک روز یک روز عمر خود را زندگی کرده اند اما کافر که جزیی از طبیعت و جزئی از نظام حاکم بر طبیعت شده و تسلیم ارادۀ دیگران است هر چند دلش بتپد و نبضش بزند مرده ای بیش نیست.

خدا ما را به زندگی حقیقی در این دنیا فرا می خواند البته زندگی آمیخته به سعادتی که به حیات اخروی پیوندد،آنجا که شهیدان و صدیقان در عین بهجت و سرور آرمیده اند.

قلب آدمی هم چنان عاشق زندگی است و دعوت به زندگی را با وجود همه حجابها و عقده های روحی می پذیرد،زیرا خداوند میان انسان و قلبش حایل است و نمی گذارد شعلۀ محبت در دل او خاموش گردد،به گونه ای که باطل را حق انگارد و حق را باطل شمارد.هرگز!جلوۀ خداوندی در دل مؤمن،سبب می شود که او میان حق و باطل فرق نهد و بر اساس این خصلت فردا که همگان در محشر گرد می آیند از او حساب می کشد.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ

و بدانید که خدا میان آدمی و قلبش حایل است و به پیشگاه او گرد آورده شوند.» در حدیثی به جا مانده از امام صادق(ع)آمده است که:

«هرگز قلب،یقین نمی یابد که حق،باطل است و هرگز باور پیدا نمی کند که باطل،حق است». (1)

ص :35

/4

نعمت به جای آوریم و بر اطاعت خویش بیفزاییم.تنها راه رهایی از اختلافات داخلی این است که از خدا بترسیم و تقوی پیشه سازیم و از راه خدا که همه نورانیت است و ما را به شناخت حق و یاران حق و شناخت باطل و اصحاب باطل راه می نماید منحرف نشویم.رفتن در این راه روشن سبب می شود که آمرزش او و فضل و رحمت او نصیب ما شود.

/4

فتنه به اختلافات اجتماعی دلالت کند بیشتر از گرفتاریهای فردی.در حدیث از زبیر بن العوّام روایت شده که گفت:

«روزگاری ما این آیه را می خواندیم و خود را مشمول آن نمی شمردیم در حالی که مقصود ما بودیم و بدان عمل نکردیم تا آن گاه که ما را در برگرفت». (1)

/4

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعِقٰابِ

و بدانید که خدا به سختی عقوبت می کند.» خداوند کسانی را که باعث رواج فتنه می شوند عذاب می کند،همچنین کسانی را که در برابر رواج فتنه از خود واکنشی نشان نمی دهند و از رویارویی با آن تن می زنند.آری،در آخرت کسانی که به امر به معروف و نهی از منکر نمی پردازند و از فرمان رهبری رخ بر می تابند مورد مؤاخذه قرار می گیرند.

/4 و ناتوانی شما را به نیرومندی بدل کرد، وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ و از چیزهای پاکیزه روزی داد.» یعنی فقر و زبونی شما را به غنا و رفاه بدل می کند، لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ باشد که سپاس گویید.» پروردگارتان را در برابر این نعمتها.معنی شکر نگهداری آن عواملی است که سبب تغییر وضع فساد آلود شما به یک زندگی سعادتمندانه شده است.از بارزترین این عوامل یکی اتحاد است و یکی دوری گزیدن از فتنه انگیزی.بدین طریق که از فرمانهای رسول خدا اطاعت کنید فرمانهایی که شما را به سویی می خواند که به زندگی سراسر نیکبختی و نور و سرور منتهی می گردد.

خود تکان نخورده بودم که دریافتم به پیامبر خیانت کرده ام.پس این آیه نازل شد.

ابو لبانه خود را به یکی از ستونهای مسجد بست و گفت به خدا لب به آب و غذا نخواهم زد تا بمیرم یا خداوند توبۀ مرا قبول کند.ابو لبانه هفت روز به همان حال ببود تا خدا توبه اش را بپذیرفت و رسول خدا بندهای او بگشود.

/4

[28]

از علل و انگیزه های خیانت به دولت اسلامی و به رهبری آن یکی حب اموال و فرزندان است.چنان که ابو لبانه بدان گرفتار آمد.از این رو خدای تعالی ما را از این دو عامل فساد بر حذر می دارد و می فرماید:

وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا أَمْوٰالُکُمْ وَ أَوْلاٰدُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ

بدانید که داراییها و فرزندان وسیلۀ آزمایش شمایند و پاداش بزرگ نزد خداست.» مراد از فتنه هر پدیده ای است که بشر بدان مورد آزمایش قرار می گیرد.چون بشر از این گردنه صعبناک بگذشت،خدای تعالی هم هر چه را که در روزهای آزمایش از دست داده به او عنایت خواهد کرد.

/4

توبه نکنند و از خدای تعالی آمرزش نخواهند.در حالی که پیامبر هنوز در میان آنهاست و امید توبه و استغفار می رود عذاب نازل نخواهد شد.

/4

متحلی گشتی گناهانت آمرزیده شود.

وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ

و گناهانتان را بزداید و شما را بیامرزد و خدا صاحب فضل و کرمی بزرگ است.» /4 خداوند به فضل و کرم فرا گیر خود نعمتهایش را در دنیا و در آخرت نصیب پرهیزگاران کرده است.

این درجه از صفا و خلوص رسید به فضل خداوند بر همۀ توطئه های نابکارانۀ خصم پیروز می گردد.

[31]

یکی از کارهای ناشایست کفار برای ضربه زدن به اسلام-هر چند ناموفق بود-این بود که همواره شایعه ها می پراکندند که قرآن به آن درجه از بلاغت و علم نیست که مدعی است.ما خود به آن گوش فرا داده ایم و اگر بخواهیم ما نیز از آن گونه سخنان خواهیم گفت.ولی ما مردمی مترقی و پیشرفته هستیم و اینها که در قرآن آمده افکار کهنه و ارتجاعی است که /4 کسانی که دلباختۀ خرافات هستند به آنها معتقدند.

وَ إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُنٰا قٰالُوا قَدْ سَمِعْنٰا لَوْ نَشٰاءُ لَقُلْنٰا مِثْلَ هٰذٰا إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ

چون آیات ما بر آنها خوانده شد،گفتند شنیدیم و اگر بخواهیم همانند آن می گوییم.این چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست.» [32]

با این سخن که بر زبان آوردند آهنگ هماوردی با کلام خدا نمودند حتی کار را به جایی رسانیدند که آمادۀ مباهله شدند و گفتند:پروردگارا اگر کلام رسول اللّٰه حق است بر ما عذاب نازل کن و بر سر ما بارانی از سنگ ببار.

وَ إِذْ قٰالُوا اللّٰهُمَّ إِنْ کٰانَ هٰذٰا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنٰا حِجٰارَةً مِنَ السَّمٰاءِ أَوِ ائْتِنٰا بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ

و آن هنگام را که گفتند:بار خدایا اگر این که از جانب تو آمده حق است،بر ما از آسمان بارانی از سنگ ببار یا عذاب دردآوری بر ما بفرست.»

آمرزش می طلبد هر چند از خدا طلب عذاب کند بر او عذاب نازل نمی شود.البته نازل نشدن عذاب دلیل صحت همۀ اعمال او نیست یا نشان صحت راه و روش او نمی باشد،بلکه دلیل بر آن است که هنوز بقایایی از ایمان در اعماق دلش باقی است و همین امر موجب عدم نزول عذاب می شود.

وَ مٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ

تا آن گاه که تو در میانشان هستی خدا عذابشان نکند.» ای رسول خدا!تو آنها را به راه هدایت می خوانی چه بسا به تو گوش فرا می دهند.وجود پیامبر رحمت و سرور آفریدگان در زمان خود مانع نزول عذاب بود و وجود افراد صالح و نیکوکار در میان امت اسلامی در زمانهای بعد،از همان گونه تأثیر برخوردار است.

وَ مٰا کٰانَ اللّٰهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ

و تا آن گاه که از خدا آمرزش می طلبند،نیز عذابشان نخواهد کرد.» از آیات دیگر قرآن چنان بر می آید که عذاب خدا از آسمان نازل می شود به هنگامی که /4 دلهای همگان از ایمان خالی شده و صالحان یا از میان مردم بیرون رفته و یا رخت از جهان کشیده اند.این نیز جنبۀ دیگری بود از مکر کافران.

/4

/4

اصلاح حال بندگان خدا و یاری مظلومان و کمک به محرومان نیست،بلکه برای این است که مردم دیگر را از رسیدن به مسجد الحرام باز دارند.ولی مسلم است که از این همه هزینه ای که در طریق باطل می کنند طرفی نخواهند بست و سرانجام در آتش جهنم خواهند سوخت. /4 خداوند صفوف پلیدان و پاکان را از هم جدا می کند تا پلیدان را به سبب اعمال نابکارانه و ناشایستشان در جهنم افکند و جهنم بد جایگاهی است.

کرد.سخن از غاصبان مسجد الحرام است:

وَ مٰا لَهُمْ أَلاّٰ یُعَذِّبَهُمُ اللّٰهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ مٰا کٰانُوا أَوْلِیٰاءَهُ إِنْ أَوْلِیٰاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

چرا عذابشان نکند،حال آن که مردم را از مسجد الحرام باز می دارند و صاحبان آن نیستند! صاحبان آن تنها پرهیزگارانند ولی بیشترینشان نمی دانند.» اینان از فلسفۀ مساجد و نقش حساس آنها در هدایت مردم و یاری آنها بر ضد ستمکاران بی خبرند.

[35]

اما کسانی که مساجد را مراکز لهو و ریشخند به ارزشهای والای اسلامی کردند نمازشان در بیت الحرام(که مقدس ترین مکانهای روی زمین است) جز صفیر کشیدن /4 و دست زدن نیست.

وَ مٰا کٰانَ صَلاٰتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاّٰ مُکٰاءً وَ تَصْدِیَةً

و دعایشان در نزد خانۀ کعبه جز صفیر کشیدن و دست زدن هیچ نبود.» و عذاب خدا که به دست مؤمنان بر سر آنان خواهد آمد به همین سبب است که به هنگام نماز و دعا صفیر می کشیدند و دست می زدند و مورد چنین خطابی واقع شدند:

فَذُوقُوا الْعَذٰابَ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ

پس به پاداش انکارتان عذاب را بچشید.» از ابن عباس روایت شده که عربها عریان بر گرد کعبه طواف می کردند و صفیر می کشیدند و دست می زدند و روایت شده که چون رسول اللّٰه به نماز می ایستاد دو مرد از بنی عبد الدار در جانب راست او می ایستادند و صفیر می کشیدند و دو مرد در جانب چپ او می ایستادند و دست می زدند و بدین گونه نماز او را بر هم می زدند.

خداوند آنها را در جنگ بدر به هلاکت رسانید.خداوند به آن چهار تن و به بقیۀ بنی عبد الدار می گوید:«اینک عذاب را بچشید».

سخن آخر آن که:این آیه و آیه قبل از آن به گونه ای آشکار دلالت دارند بر این که قدرتهایی که مردم را از رفتن به زیارت کعبه باز می دارند و مانع اعمال

ص :48

مردم می شوند و حرمت حرم را می شکنند و می خواهند که مساجد را به صورت مراکز فساد و منکر در آورند،قدرتهایی ستمکارند و باید در برابر آنها ایستادگی کرد تا خداوندشان به دست مؤمنان عذاب کند.

[36]

این تصویری از چهرۀ سیاسی این دار و دسته است اما چهرۀ اقتصادی آنها هم چهره ای زشت خطا کارانه است.زیرا اقتصاد وسیله ای است در دست اینان برای رسیدن به اهداف پلیدشان،یعنی مانع تراشی است برای روندگان راه حق و اقامه عدل و اشاعۀ رفاه و سلامت.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ

کافران اموالشان را خرج می کنند تا مردم را از راه خدا بازدارند.» اموالشان را برای نشر کتابهای گمراه کننده صرف می کنند یا برای تقویت روزنامه ها و مجلاتی که ثناگوی طاغوت اند یا برای پرداخت حق السکوت به مشتی مدعیان علم که خادمان معبد ستم و ستیزه اند /4 یا برای تهیه ساز و برگ نظامی یا جاسوسی.

مسلم است که این هزینه ها برایشان حاصلی جز حسرت به بار نخواهد آورد و سودی عایدشان نخواهد ساخت حتی بسا به حالشان زیانمند باشد و آنان را به جهنم راه بنماید.

فَسَیُنْفِقُونَهٰا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلیٰ جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ

اموالشان را خرج می کنند تا مردم را از راه خدا باز دارند و کافران در جهنم گرد آورده شوند.» [37]

اکنون ببینیم که هزینه ای که اینان برای بازداشتن مردم از راه خدا بر خود تحمیل می کنند چگونه موجب پیروزی مؤمنان بر آنان می شود؟قرآن خود به این پرسش پاسخ می دهد:

اولا:این مال پاک و ناپاک را در اجتماع از یکدیگر متمایز می سازد.

پاکان را ثروت دنیوی نمی فریبد بلکه به پاکی آنها می افزاید.در حالی که ناپاکی را که به ایمان تظاهر می کند رسوا می کند و در جامعه پرده از کارش بر می گیرد.

ص :49

ثانیا:عناصر ناپاک ممکن است یکدیگر را بیابند و به هم دست اتفاق دهند ولی زمانی که اجتماع علیه ایشان بر پای خیزند نمی توانند جان خویش را برهانند.

لِیَمِیزَ اللّٰهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلیٰ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ

تا خدا ناپاک را از پاک باز نماید و ناپاکان را بر هم نهد آن گاه همه را گرد کند و به جهنم افکند.اینان زیانکارانند.» /4

که دولت کفر دوام نمی یابد و بر آنهاست که به توبه گرایند و از فعالیتهای خویش بس کنند تا خداوند گناهان پیشین ایشان را ببخشاید.آن گاه پس از این اتمام حجت آنان را به قتال تهدید می کند تا مگر در زمین دامنۀ فساد خود نگسترند و از فتنه گری باز ایستند و فرمان خداوند آری تنها فرمان خداوند بر زمین روان باشد.و چون به نیروی پیکار تسلیم شدند خداوند خواهد دانست که آیا در عمل و ادعای خود صادق اند یا نفاق می ورزند پس اگر آنان به کارهای ناشایست خود ادامه دادند مسلمانان نیز به جنگ ادامه خواهند داد.زیرا او مولای مسلمانان است و یاری دهنده ای نیکوست.

یعنی گروهی به جای گروه دیگر جای گیرند و بر آنان مسلّط شوند،بلکه هدف اقامه حکم خدا و برکندن ریشۀ فتنه است.فتنه چیست؟آیا مراد از فتنه شرک به خداست؟یا فساد در زمین است؟یا ستم کردن مردم است بر یکدیگر؟یا تسلط گروهی است از مردم بر گروهی دیگر و برده کردن و بهره کشی از آنهاست یا تحمیل فرهنگ معینی بر آنها؟ بدیهی است که فتنه در زبان قرآن تسلط غیر مشروع است هم چنان که این سلطۀ شرعی است که از ایمان به خدا مدد می گیرد و از حق یاری می جوید و به آزادی انسان می اندیشد.آشکارترین معانی شرک تسلط نامشروع است یا خضوع در برابر چنین تسلطی است.

وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّٰهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّٰهَ بِمٰا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

و با آنان نبرد کنید تا دیگر فتنه ای نباشد و دین همه دین خدا گردد.پس اگر باز ایستادند خدا کردارشان را می بیند.» خداوند می داند که آیا آنان در دعوی خویش صادق اند یا اهل نفاق و جایز نیست که به جنگ با آنان به بهانۀ این که هنوز در شمار کفارند ادامه داد در حالی که به ظاهر دعوی اسلام می کنند.

/4

[40]

ولی اگر از اسلام سرباز زدند و باز هم به قتال گراییدند و به اشاعۀ فساد پرداختند،شما نیز به قتال خویش ادامه دهید بدون هیچ اندوه یا سستی و درنگی.زیرا شما سرانجام بر آنان پیروز می شوید،خدا مولای شماست و پیشوای شماست.اوامر و نواهی و تعالیم او برای شما بهتر است زیرا او شما را به قدرت مقهور ناشدنی خود یاری می کند.

وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ مَوْلاٰکُمْ نِعْمَ الْمَوْلیٰ وَ نِعْمَ النَّصِیرُ

و اگر سرباز زدند،بدانید که خدا مولای شماست و او یاری دهنده ای نیکوست.» /4

/4

گرفت.کافران از ثروت خود برای بازداشتن مردم از راه خدا استفاده می کردند و این از مواردی است که ثروت موجب وبال و گناه می شود.در این آیات سخن از مالی است که برای مصارف خیر مقرر می گردد یعنی خمس غنایمی است که هر کس به دست آورده و یا به گونه ای بهره مند شده است.

همچنین در این آیات از اهمیت انفاق و دشواریهایی که مسلمانان در روز بدر تحمل کردند ذکری به میان آمده.خداوند به برکت اسلام مسلمانان را پیروز گردانید با آن که دشمن را بر آنان از جنبه هایی برتری بود.مثلا مسلمانان در قسمت پایین دست وادی بودند و کافران در قسمت بالای آن حتی مسلمانان چنان که باید به موقع کارهای خود ساخته نکرده و برخی خلف وعده کرده بودند.ولی خداوند مقدر کرده بود که حجت خویش بر خلق تمام کند و آنان را با اظهار بینات و حجج به امر رسالت خویش راه بنماید.اگر تقدیر خداوندی نبود مسلمانان را یارای آن نبود که آن را سدی را که کفار در برابر نشر رسالت کشیده بودند در هم بشکنند.چون دو گروه در مقابل یکدیگر ایستادند خداوند شمار کافران در چشم مسلمانان اندک نمود و شمار مسلمانان در چشم آنان اندک.تا این امر سبب پیکار شود و در این پیکار اسلام پیروز گردد.

/4

چون بر پای داشتن جمعه ها و جماعات و برگزاری مراسم حج برای تقویت ارتباط افراد با یکدیگر یا انجام امر به معروف و نهی از منکر و دعوت و ارشاد جاهل در برابر تبلیغات بیگانگان.همچنین نشر علم و دور داشتن علمای دینی از متابعت قدرتها در امور فرهنگی و اتکاء به خمس و زکات و صدقات برای تقویت بنیۀ مالی.

با آن که خمس به امامی که نایب مناب رسول اللّٰه در رهبری امت است تعلق می گیرد ولی این به آن معنی نیست که خمس به دولت پرداخت می شود مگر وقتی که رئیس دولت خود امام باشد.در اینجا خمس به انگیزۀ ایمان به او پرداخت می گردد.مثلا در دولت اسلامی ایران که رهبر آن حضرت امام امت آقای خمینی طاب ثراه است،اگر حقوق شرعی چون خمس و زکات و صدقات و نذور به ایشان تقدیم شود به اعتبار این که رئیس دولت است نمی باشد،بلکه به اعتبار این است که ایشان زعامت دینی دارند و بنا بر این کسی که خمس مال خود را تقدیم او می کند صرفا به سبب ایمان واقعی اوست به ضرورت و وجوب ادای خمس.

/4

بنا بر این خمس بر هر چیزی که شخص کسب می کند یا به غنیمت می گیرد واجب می شود.خمس یک ضرورت دفاعی است و به همین مناسبت قرآن آن را در ضمن آیات قتال آورده است.هم چنان که انفاق در راه خدا و جهاد به مال را در ضمن بحث از جنگ و جهاد با نفس آورده بود.

وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ

و بدانید که هر گاه چیزی به غنیمت گرفتید،خمس آن از آن خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و در راه ماندگان است.»

ارواحنا له الفداء است و سه قسمت دیگر به یتیمان و مساکین و ابناء سبیل که از جانب پدر به عبد المطلب نسب برسانند داده می شود.

در کتاب الدر المنثور از ابن المنذر از عبد الرحمن بن ابی لیلی روایت شده که گفت از علی(ع)پرسیدم یا امیر المؤمنین مرا بگوی که ابو بکر و عمر(رض) سهم شما را از خمس چگونه می پرداختند؟علی(ع)فرمود: /4 در زمان حکومت ابو بکر خمس نبود ولی عمر همواره سهم ما را می پرداخت از خمس شوش و جندیشاپور.پس روزی که من در نزد او بودم گفت این سهم شما اهل بیت از خمس است و حال آن که بهتر است به بعضی از مسلمانان که سخت نیازمندند داده شود من گفتم:بلی.

عباس بن عبد المطلب برجست و گفت:متعرض سهم ما مشو.گفتم:آیا در حالی که امیر المؤمنین شفاعت مستمندان را می کند ما از هر کس دیگر به کمک و مساعدت به آنها شایسته تر نیستیم.پس عمر خمس از ما باز گرفت.بخدا سوگند دیگر به ما خمس داده نشد در عصر حکومت عثمان هم ما نتوانستیم سهم خود بستانیم. (1)

إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّٰهِ وَ مٰا أَنْزَلْنٰا عَلیٰ عَبْدِنٰا یَوْمَ الْفُرْقٰانِ

اگر به خدا و آنچه بر بندۀ خود در روز فرمان نازل کردیم.» یعنی اگر به خدا و به رسول او دینی که بنده و پیامبر او محمد آورده ایمان آورده اید خمس را بپردازید.روزی که به وسیلۀ جنگ ناپاک از پاک جدا شده است.

یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعٰانِ

روزی که دو گروه به هم رسیدند.» یعنی گروه کافران و گروه مسلمانان.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

و خدا بر هر چیزی تواناست.» تواناست به یاری دادن مسلمانان بر دشمنانشان.چون خدای تعالی دین محمد را یاری دهد دلیل بر این است که محمد رسول اوست و هر چه می گوید به

ص :57

زیور راستی آراسته است.

خداوند بود.

لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْییٰ مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ

تا هر که هلاک شود به دلیلی هلاک شود و هر که زنده ماند به دلیلی زنده ماند.» پس از این پیروزی جانانه در جنگ بدر اسلام به دو جهت از رشد و اشاعۀ فراوان برخوردار شد:

/4 یکی:برای مردم،صدق گفتار رسول اکرم و صدق دعوت او محقق شد.

دیگر آن که:موانع و گردنه های خوف و دعویهای باطل و سلطۀ جاهلی از راه دین برداشته شد.اکنون برای همه میسر بود که بدون هیچ رادع و مانعی به دین خدا اعتراف کنند.در این هنگام هر کس که ایمان می آورد به پایمردی عقلش بود و هر کس کافر می ماند حجت بر او تمام بود.

وَ إِنَّ اللّٰهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ

و هر آینه خدا شنوا و داناست.»

إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ

که او به آنچه در دلهاست آگاه است.» خداوند به بیم و هراسی که در دلهای مؤمنان جایگزین می شود احاطه دارد.

[44]

حتی در آغاز نبرد می بینیم که خدای تعالی جماعت کفار را در چشم مسلمانان اندک می نماید،هر چند /4 در شمار بر آنان بیشی داشتند.این امر سبب شد که مسلمانان با دلی پرتوان روی به کارزار نهند.اما دشمنان نیز به قدرت خداوندی مسلمانان را اندک شمردند تا دشمن را حقیر شمارند و به ساز نبرد چنان که باید نکوشند همۀ اینها برای آن بود که جنگ به شکست دشمن و انتشار امر رسالت انجامد.

وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلاً

و آن گاه چون به هم رسیدید آنان را در چشم شما اندک نمود.» در حالی که شمار آنان نزدیک به هزار تن بود.

وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللّٰهُ أَمْراً کٰانَ مَفْعُولاً وَ إِلَی اللّٰهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ

و شما را نیز در چشم آنان اندک تا خدا آن کار که مقرر داشته بود واقع گردد و همۀ کارها به خدا باز می گردد.» اوست که با وجود سنن و معیارهای ظاهری بر وفق حکمت بالغۀ خویش کارها را تدبیر می کند.آنجا عواملی است نهانی،بعضی روحی و بعضی طبیعی و این عوامل در لحظات مهم نقش مهمی بازی می کنند.مثلا در حملۀ امریکا به ایران پس از پیروزی مؤمنان دشمن با یک توفان ریگ روان رویاروی شد که هرگز آن را در محاسبات خود نیاورده بود.این امر سبب شکست حمله ای شد که بزرگترین نیروی نظامی جهان ماهها در بسیج آن وقت صرف کرده بود.و پنداشته بود که بر ارادۀ خداوندی غلبه می یابد ولی عامل طبیعی به گونه ای غیر منتظره پدیدار گردید و مسیر تاریخ را دگرگون ساخت.زیرا پایان و سرنوشت کارها به دست خداوند است و هر چه هست ارادۀ والای اوست و بس.

ص :60

/4

/4

رابعا:مغرور شدن به نیرویی که در اختیار دارند.

خامسا:اعتماد بر شیطان و هوسها و امیال شیطانی.

کفار به فریب شیطان اعتماد می کنند و منهزم می شوند،زیرا شیطان آنان را فریفته و در صحنۀ پیکار رها کرده است تا خود را عرضۀ شمشیرهای دشمن سازند.و نیز از آنان تبری جسته و حال که در نیرنگ خویش پیروز شده به دروغ می گوید من از پروردگار جهانیان می ترسم.

فرق است میان غرور و توکّل.منافقان این فرق را نمی شناسند و می پندارند که اعتماد بر دین صحیح و بر خدا چون اعتماد بر خرافات و سخنان شیطان است.

هرگز...خدای پیروزمند حکیم به نیروی خود شوکت کفار را در هم می شکند و به حکمت خود مؤمنان را پیروز می گرداند.

خشنودی و محبت اوست همان محبتی که مؤمن را وا می دارد راه شهادت پوید تا مگر خشنودی او جوید.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذٰا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللّٰهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

ای کسانی که ایمان آورده اید،اگر به فوجی از دشمن برخوردید پایداری کنید و خدا را فراوان یاد کنید باشد که پیروز شوید.» پیروزی نتیجه ثبات و استقامت است و ثبات و استقامت به سبب ذکر خدا حاصل می شود.

[46]

شرط سوم پیروزی اطاعت از فرمانهای خدا و رسول اوست.رسولی که برای تنفیذ اوامر خدا به نام خدا فرمان می راند.

وَ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ

و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.» از بارزترین فواید فرمانبرداری ایجاد وحدت و طرد همۀ اختلافهاست و ارجاع همۀ آنها به حکم خدا و رسول اوست.پس:

وَ لاٰ تَنٰازَعُوا

به نزاع برنخیزید.» ولی چرا باید از نزاع پرهیز کرد؟ نخست:بدان سبب که اراده را ضعیف می کند و جرئت و شهامت از دل می زداید.

/4 دوم:عزت و کرامت را می میراند بدین گونه که هر طرف می کوشد با ایراد تهمتها و افترائات،شخصیت و حیثیت طرف دیگر را مخدوش و لکّه دار سازد.مسلّم است کسی که شخصیتش خرد شده باشد و حیثیتش بر باد رفته باشد نمی تواند در برابر خصم چنان که سزد پای دارد و در مبارزه پیروز شود.این است که می فرماید:

فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ

که ناتوان شوید و مهابت و قوت شما برود.» از این جا در می یابیم رهبریی که جامعه در پرتو آن به سر می برد کشمکشهایی است که رهبری حقیقی به شمار نمی آید،همان گونه که دریافتیم عوامل نامرئی پیروزی دادن اعتماد و کرامت است به جنگندگان و کوچک

ص :64

نگرفتن آنها.

و اما آخرین شرط پیروزی پس از اطاعت محض همانا شکیبایی و تحمل دشواریهاست.

وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصّٰابِرِینَ

صبر پیشه گیرید که خدا همراه صابران است.» آری،شکیبایی،آدمی را در برابر مصاعب و مشکلات یاری می کند و استواری می بخشد.هر جا شکیبایی باشد استراتژی دراز مدت است و تاکتیکها پی در پی و مستمر اجرا می شود و جنگاوران در عین تحمل زخمها و جراحتها در عرصه نبرد می مانند تا در کارزار رایت پیروزی را بر فراز سر خود به اهتزاز در آوردند اینها که بر شمردیم جلوه ای از جلوه های شکیبایی است و شکیبایی را جلوه های است بس تابناکتر از آنچه گفتیم.

[47]

چون پیکار برای هدفی مقدس باشد،طبیعت و اتفاق نیز به مدد پیکارجویان می آید و گامهایشان را استواری می بخشد.اما اگر هدف پیکار هدفی نامقدس باشد،مثلا برای کسب افتخار و نام آوازه باشد یا آن که بدین هدف باشد که او از دیگران نعمت و مواهب بیشتر دارد پس حق اوست که دیگران را فرمانبردار خود سازد،خدای تعالی نیز او را یاری نخواهد کرد.

وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیٰارِهِمْ بَطَراً وَ رِئٰاءَ النّٰاسِ

همانند آن کسان مباشید که سرمست غرور و برای خودنمایی از دیار خویش بیرون آمدند.» هنگامی که کسی احساس بی نیازی کند و چنان پندارد که اکنون که در زندگی مادی و نعمات این جهانی به حد کمال رسیده،غرور بر او چیره می شود /4 و در این حال می خواهد که دیگران را مقهور اراده و قدرت خویش گرداند و بر آنان تسلط یابد.

در تفاسیر از ابن عباس نقل شده که چون ابو سفیان دید که کاروانش به جای امنی رسیده است قریش را گفت که باز گردند.ابو جهل گفت:نه باز نمی گردیم تا به بدر برویم(و بدر در آن ایام یکی از بازارهای عرب بود که هر

ص :65

سال یک بار بر پای می گردید)ابو جهل می خواست سه روز در بدر مقام کند تا مگر اعراب قوت و شوکت قریش بنگرند و بیمشان در دلها جای گیرد.پس همگان به بدر روی نهادند و در آنجا جامهای شرنگ مرگ سرکشیدند و نوحه گرانشان بر آنان گریستند.

این واقعۀ تاریخی نمونه ای است از مواردی که یک فرد بنا به خواست خویش آتش جنگ را برمی افروزد:یکی می خواهد فاتح جهان شود همان گونه که هیتلر آن را می خواست،و همان گونه که صدام در عراق می کوشید برای آن که به قهرمان جدید قادسیه تبدیل شود آتش جنگ را برافروخت و لذا او و نظامش نخستین جنگ افروزان بودند.

در این جا جنگ پلید دیگری نیز هست که مجموعۀ منظّمی آن را بر می افروزند و هدف از آن متوقف کردن گسترش رسالت است همچون جنگ امپریالیسم علیه جنبشهای آزادیبخش،و این به جنگهای منظّمی می ماند که جاهلیت علیه رسالت اسلام به راه می انداخت.

وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ بِمٰا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ

و دیگران را از راه خدا باز داشتند و خدا به هر کاری که می کنند احاطه دارد.»

اعمال بدو منفی اعمال نیکو و مثبت را در قلوب آنان زشت و ناپسند جلوه می دهد.

وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ

شیطان کردارشان را در نظرشان بیاراست.» دوم:غرور و اعتقاد به این که نیروی آنان ما فوق هر نیروی دیگری است و از این روست که خدای تعالی می فرماید:

وَ قٰالَ لاٰ غٰالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النّٰاسِ

و گفت امروز از مردم کسی بر شما پیروز نمی شود.» سوم:در دل کافر این تصور پدید می آید که برخی از مردم اعمال آنان را تأیید می کنند و این به سبب وعده های توخالی است و بس.از این رو شیطان می گوید:

وَ إِنِّی جٰارٌ لَکُمْ

و من پناه شمایم.»

/4 آنچه در بدر اتفاق افتاد-چنان که در حدیث آمده است-نمونۀ آشکاری است برای همۀ کافرانی که شیاطین جنی و انسی آنان را می فریبند و به میدان می کشانند و سپس رهایشان کرده رو به گریز می نهند.

گاه این شیطانهای فریبکار شماری از مردم بی ریشه اند که خود را-برای به چنگ آوردن دیناری چند-به سران دشمن می رسانند.اینان غالبا کاسه های داغتر از آش می شوند و شعارها و تهدیدهایشان گوش خراشتر است ولی در موقع سختی پای به گریز می نهند و برای توجیه واپس نشستن خود می گویند که آنها چیزهایی می دانند که دیگران نمی دانند.

[49]

در جبهۀ اسلامی هم عناصر ترسویی از منافقان بودند که فرورفتن مؤمنان را در دریای پیکار نوعی تهور می شمردند و می گفتند که فریب دین جدید را خورده اند:

إِذْ یَقُولُ الْمُنٰافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هٰؤُلاٰءِ دِینُهُمْ

منافقان و آن کسان که در دل بیماریی دارند گفتند:اینان را دینشان بفریفته است.» بیماری گاه ممکن است نفاق باشد و گاه بیم از دشمن.

اینان از یاد می برند که کافران را یارای توکل بر خدا نیست و نمی دانند که توکل را در انگیزش نیروهای معنوی روح چه اثری شگرف است.

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ فَإِنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

و هر کس که به خدا توکل کند او را پیروز و حکیم خواهد یافت.» /4

/4

عذاب اند.آیا نه چنین است که خدای سبحان به بندگانش ستم روا نمی دارد.مثلا قوم فرعون را و کسانی را که به آیات خدا کافر شدند خدای تعالی به سبب گناهانشان بازخواست می کند زیرا کفر بدون کیفر نخواهد بود و خدا سخت عقوبت است.بشر خود زندگانی حال و آیندۀ خود را می سازد و خدای تعالی نعمتی را که به قومی ارزانی داشته از آنان باز نمی ستاند مگر آن که آن قوم خود دگرگون شوند و نیات و افعالشان بد گردد.چنان که زمانی قوم فرعون را به عذاب خویش گرفتار کرد که آیات الهی را تکذیب کردند و بر خود و مردم ستم روا داشتند.خداوند کافران را دوست ندارد و آنان را بدترین موجودات زنده ای که بر روی زمین می جنبند به حساب می آورد،زیرا اینان پیمانی را که با خدا بسته بودند شکسته اند /4 و از پروردگارشان نمی ترسند از این رو خدا بر آنان خشم گرفته و فرمان قتال آنان داده است.

کرده بودید.» اگر چنین نباشد العیاذ باللّه به ذات پروردگار نسبت ستمگری داده ایم،در حالی که او بخشنده و مهربان است و دلیل آن این همه نعمتهایی است که ما را عنایت کرده است.

/4

وَ أَنَّ اللّٰهَ لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ

و خدا به بندگانش ستم روا نمی دارد.» ما بندگان او هستیم،چرا بر ما ستم روا دارد؟آیا خداوند از ستم کردن لذت می برد؟هرگز،که او بی نیاز و ستوده است.یا خداوند از ما می ترسد و می خواهد بر ما ستم کند تا طوق بندگی او بر گردن نهیم،نه،خدای تعالی نیرومند و پیروز است.

[52]

نمونۀ این قوم فرعون است که دستخوش عذاب خدا شدند،آیا اینان خود بر خویش ستم کردند یا خدا بر آنان ستم کرد؟مسلّم است آنچه آنان بدان گرفتار آمدند نتایج اعمال ناپسند خودشان بود و بس.

کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ

و این به شیوۀ خاندان فرعون بود.» یعنی شیوه ای که بر آل فرعون جاری بود.

وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ فَأَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللّٰهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقٰابِ

و کسانی که پیش از آنها بودند،آنان به آیات خدا کافر شدند پس خدا آنان را به کیفر گناهانشان مؤاخذه کرد،که خدا نیرومند و سخت عقوبت است.» یعنی دربارۀ کسانی که مستحق عذاب هستند و در معاقبتشان نه از جنبۀ مادی ناتوانی است و نه از جنبۀ معنوی.

[53]

این که گفتیم مربوط به سنت خداست در آخرت،اما سنت او در این دنیا آن سان که آشکار است و به چشم خود می بینیم بر این جاری است که تا زمانی که مردم به راه هدایت می روند و به ارزشهای آسمانی ارج می نهند و عمل صالح به جای می آورند نعمات و برکات خداوندی شامل حال آنهاست و چون دگرگون شدند و روی در فساد نهادند نعمات و برکات خداوندی نیز منقطع شود و

ص :71

جای آن را نکبت و هلاکت گیرد.

ذٰلِکَ بِأَنَّ اللّٰهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَهٰا عَلیٰ قَوْمٍ

زیرا خدا نعمتی را که به قومی ارزانی داشته است دگرگون نسازد.» تا آن گاه که آن عوامل که سبب فیضان نعمت و رحمت حق شده است از میان برود.خداوند به قومی نعمت حریت عطا کرده و اعطای این نعمت به سبب توحید آنهاست که آنان را به طرد تسلیم در برابر فشار /4 طاغوت واداشته یا ایشان را نعمت سلامت بخشیده زیرا راه و روش زندگی شان بر طبق فطرت اولیه بوده است و فطرتی که بدان آفریده شده اند.یا آنان را نعمت راحت و آسایش ارزانی داشته و این راحت و آسایش به این علت است که از سلامت اخلاق و صحت سلوک و تربیت برخوردارند ولی این نعمتها برقرار خود است.

حَتّٰی یُغَیِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

تا آن قوم دگرگون شوند و خدا شنوا و داناست.» یعنی خدا آنچه را که در ظاهر جوامع بشری می گذرد می شنود.و به درون دل یک یک مردم نیز آگاه است.

[54]

خدا به آل فرعون نعمت داد و امنیت و رفاه ارزانی داشت و باغها و بستانهایی عنایت فرمود که نهرها از زیر درختانشان جاری بود ولی آنان سر به طغیان برداشتند و به جای تعاون و روابط دوستانه با یکدیگر به استثمار یکدیگر پرداختند و به جای فعالیت در کارهای نیکو به فساد و اعمال نکوهیده روی نهادند.خداوند تعالی نیز روش خویش دیگرگون ساخت و بر آنان طوفان فرستاد و شهرشان را ویران ساخت و برای آنان شپش و وزغ فرستاد و به جای ثمرات و ارزاق بادهای صرصر روان داشت و آن باد درختانشان از ریشه برکند و خودشان را در دریا غرقه ساخت.

کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیٰاتِ رَبِّهِمْ

و این به شیوۀ خاندان فرعون بود و کسانی که پیش از آنها بودند،آنها آیات پروردگارشان را تکذیب کردند.» یعنی حجتها و بینات و رسالات بلیغۀ خدایی را که برنامه های صحیح

ص :72

زندگی سعادتمندانۀ ایشان را پیشنهاد می کرد،دروغ شمردند.

فَأَهْلَکْنٰاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کٰانُوا ظٰالِمِینَ

و ما به کیفر گناهانشان هلاکشان کردیم و خاندان فرعون را غرقه ساختیم،زیرا همه ستمکاران بودند.» از آوردن قید«همه»در آخر آیه بر می آید که همۀ آن غرقه شدگان از ستمکاران /4 بر خود بودند.

[55]

سیاق اندیشۀ قرآن این است که مقیاس صلاح و فساد بشر در نزد خدا،ایمان و کفر است نه چیز دیگر.به عبارت دیگر کافر بدترین مردم بلکه بدترین جانداران و جنبندگان است.

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّٰهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ

هر آینه بدترین جنبندگان در نزد خدا آنهایند که کافر شده اند و ایمان نمی آورند.» کافری که توبه کرده و ایمان آورده بدترین جنبندگان روی زمین نیست بلکه آن گونه کافران که هم چنان در کفرشان پایدارند و دیده بر فروغ هدایت بسته می دارند در خور چنین عنوانی هستند.

[56]

ولی یک سؤال پیش می آید که چرا کافر در چنین حضیض اسفلی سرنگون می شود؟ پاسخ این است:

اولا:کافر عهد و پیمان نمی شناسد و خود و دیگران را محترم نمی دارد و چنان از خود سلب مسئولیت می کند که گویی او را وجود و حضوری در جامعه نیست.او را می بینی که پیمانی می بندد سپس آن را می شکند و بار دیگر دست بیعت به پیش می آورد و باز بیعت خود نقض می کند.

دیگر آن که:به برنامه های نبوت خود را ملزم نمی شناسد و به وظایف خود عمل نمی کند.

اَلَّذِینَ عٰاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لاٰ یَتَّقُونَ

کسانی که تو از آنان پیمان گرفتی،سپس پیاپی پیمان خویش می شکنند

ص :73

و هیچ پروا نمی کنند.»

[فانبذ]

:نبذ،دادن خبر به کسی که آن را نمی داند.

[سواء]

:سواء،عدل است.

/4

ایشان بسته ای بگسلی،زیرا خائنان محبوب خدا نیستند.

[59]

کسانی که کافر شده اند می پندارند که آنها نیرومندترند و محق تر زیرا آنان از مسلمانان پیش افتاده اند و به سبب این پیش افتادگی حق دارند که هر گونه که دلشان بخواهد با مسلمانان رفتار کنند ولی چنین نیست:

وَ لاٰ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لاٰ یُعْجِزُونَ

آنان که کافر شده اند نپندارند که جسته اند،زیرا خدا را ناتوان نمی سازند.» پیشرفت را با وجود کفر هیچ معنی نیست،زیرا کفر دیدگان را کور می کند و دل را به تشویش می افکند و جهان را در نظر تیره و تار می سازد.

[60]

پس پیشرفت را چه زمانی سودی حاصل است؟ آری،زمانی سودبخش است که آمادگی برای آینده باشد نه برای همان لحظات نیاز.

دیگر آن که این آمادگی در اثر یک فعالیت فشرده باشد به گونه ای که شخص هیچ امکان و کوشش و فرصتی را از دست ندهد جز آن که از آن برای تقویت مبانی قدرت خویش سود جوید.

و سوم آن که هدف از آن غلبه بر تمام نقاط ضعف دشمن باشد و حمله به تمام مرزهای امنیتی و اجتماعی او.

وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَیْلِ

در برابر آنان تا آنجا که می توانید نیرو و اسبان سواری آماده کنید.» بدین گونه پروردگار ما ما را وا می دارد که تمام استعدادهایی را که در قوه داریم /4 به مرحلۀ فعلیت در آوریم باید که فکر و عقلمان به علم و خبرت تحول یابد.و خبرت به بناها و عمارات و مهمانخانه ها.همچنین قدرتهای جسمانی ما باید به اسلحه و آلات نبرد و تیر صناعات گوناگون تحول یابد.

هم چنان که برنامه های فکری اسلامی باید به یک نیروی اجتماعی پایدار مبدل گردد و معادن و ذخایر که به یک نیروی اقتصادی و یک ثروت مادی ولی نباید تمام توان ما صرف تهیۀ صناعات مادی یا تسلیحاتی گردد،بلکه باید به ما

ص :77

بیاموزد که چه سان در عرصۀ پیکار خود را نبازیم و از برابر خصم واپس ننشینیم.

پس هدف پس از آمادگی ساز و برگ نباید منحصر به قدرت بر دفاع باشد بلکه قدرت بر هجوم را نیز نباید از یاد ببریم آن هم به گونه ای که در دلهای دشمن رعب و وحشت افکنیم.

تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّٰهِ وَ عَدُوَّکُمْ

تا دشمنان خدا و دشمنان خود را بترسانید.» وقتی نیروی دفاعی پرتوان باشد و جبهۀ داخلی استوار،هرگز مشتی مردم ناتوان و ضعیف النفس و ضعیف الاراده فرصت نمی یابند که به امید جاه و مقام دنیوی با دشمن رابطه برقرار کنند.

وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لاٰ تَعْلَمُونَهُمُ اللّٰهُ یَعْلَمُهُمْ

و جز آنها که نمی شناسید و خدا می شناسد.» تقویت نیروی دفاعی نیازمند هزینه هایی است.یقینا که این هزینه ها به هدر نخواهند رفت بلکه سود آن حتی افزونتر از آن سرمایه ای که مصرف شده به جامعه باز می گردد.

وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاٰ تُظْلَمُونَ

و آنچه را که در راه خدا هزینه می کنید به تمامی به شما باز گردانده شود و به شما ستم نشود.» /4 مراد این است که بی کم و کاست به شما باز می گردد.

[61]

آمادگی برای نبرد به معنی برانگیختن روحیۀ کشتار و تجاوز نیست بدین گونه که هر کس دست به هر کاری که بخواهد تواند زد.بلکه ضروری است که ملت به همان اندازه که نیرومند است با انضباط هم باشد و اهتمام او به صلح از غرش به قتال بیشتر باشد.

وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهٰا

اگر به صلح گرایند،تو نیز به صلح گرای.» قرارداد صلح باید به اختیار مقام رهبری باشد و نیز نباید که خوف از تجاوز

ص :78

دشمن ما را به تجاوز بر دشمن وادارد،بلکه باید این خوف انگیزه مقاومت باشد و برای چنین مقاومتی باید بر خدای تعالی توکّل نمود.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

و بر خدا توکل کن که اوست شنوا و دانا.»

دلهایشان می زداند و آنان را کتاب و پیامبر می فرستد تا همگان دست به ریسمان مستحکم او زنند و فرمانهایش را به اجرا درآورند میان دلهایشان نیز طرح الفت می افکند،در حالی که این الفت با صرف اموال بسیار فراهم نمی آید.

إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

بدرستی که خدا پیروزمند و حکیم است.»

/4

عاری از فهمند.» کسانی هستند که اهمیت ایمان و صبر و فداکاری را برای رسیدن به بهشت و خشنودی خدا نمی دانند و از ارزشهای معنوی بی خبرند.

هر شناخت خود مجموعه ای است از شناختهای دیگر و ایمان به خدا و ارزشهای دینی از ارگان مهم و مستحکم در بنای علم است.آیا ارزشها و معنویات جزء مهمی از عالم نیست.آیا کسی که به آنها اعتقاد نداشته باشد می تواند به حقیقت عالم دانا گردد.آیا ندیده ای که کودکان برخی از حروف را چون دال و لام و راء و سین نمی توانند تلفظ کنند این امر سبب می شود کلمات بسیاری را بد یا غلط تلفظ کنند زیرا بسیاری از کلمات از یکی از این حروف خالی نیستند.همچنین کسی هم که به خدا کافر می شود حقیقت علم را در نمی یابد زیرا جزئی از حقیقت علم-دست کم-عبودیت و خضوع در برابر خداست.

[66]

هر امّتی در آغاز خیزش خود از شور و آگاهی بیشتری برخوردار است.بدین سبب قدرت آنها بر دفاع از خود بیشتر است و بر تحمل فشارها و مشکلات هم توان بیشتری از خود بروز می دهند.از این رو بیست تن از آنها معادل دویست تن هستند اما چون زمانی بگذرد وضع نیز دگرگون می شود،یعنی یک تن فقط معادل دو تن می شود و این خود یک نوع ضعف و ناتوانی است.

اَلْآنَ خَفَّفَ اللّٰهُ عَنْکُمْ

اکنون خدا بار از دوشتان برداشت.» و خداوند در حالی که شمار شما کمتر از نصف دشمن باشد شما را به حمله و هجوم فرمان نمی دهد.

وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً

و از ناتوانیتان آگاه شد.» /4 و این ضعف از جنبۀ روحی و معنوی است.

فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صٰابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّٰهِ

اگر از شما صد تن باشند و در جنگ پای فشرند بر دویست تن پیروز می شوند و اگر از شما هزار تن باشند به یاری خدا بر دو هزار تن پیروز می شوند.»

ص :83

پس پیروزی شما در این هنگام حتمی نیست،بلکه به اذن خداوند است و در صورت انجام واجبات شرعی است.

وَ اللّٰهُ مَعَ الصّٰابِرِینَ

و خدا با آنهاست که پایداری می کنند.» [67]

و نمی توان بدون فداکاری در انتظار غنایم و دستاوردهای جنگ نشست.پس پیامبری نیست که بدون آن که زمین از کشتگان و مجروحان پر شود به غنایم دست یابد یا اسیرانی بگیرد.

مٰا کٰانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْریٰ حَتّٰی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیٰا وَ اللّٰهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

برای هیچ پیامبری نسزد که اسیران داشته باشد تا که در روی زمین کشتار بسیار کند شما متاع این جهانی را می خواهید و خدا آخرت را می خواهد و او پیروزمند و حکیم است.» یعنی شما چشمتان به منافع زود گذر مادی است در حالی که خدای تعالی برای شما آخرت را خواسته است.

[68]

اگر نه این بود که خداوند پیروزی مؤمنان را مقرر داشته بود،ای بسا مستوجب عذابی بزرگ می شدند.زیرا اینان با آن که می بایست همه به تبلیغ رسالت بیندیشند نه به منافع مادی باز هم به منافع مادی و غنایم گرایش یافتند.ممکن است مراد از عذاب بزرگ همان هزیمت از کارزار باشد.

لَوْ لاٰ کِتٰابٌ مِنَ اللّٰهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیمٰا أَخَذْتُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

اگر پیش از این از جانب خدا حکمی نشده بود به سبب آنچه گرفته بودید عذابی بزرگ به شما می رسید.» [69]

آنچه حرام دانسته شده این است که پیکار جوی مسلمان همۀ همّ و غمّش منافع مادی باشد نه آنچه شرعا از غنایم برای پیکار جوی مقرر شده،زیرا آنچه مسلمانان در عرصۀ پیکار با ضوابط اسلامی به دست می آورند، /4 تصرفش حلال است.

فَکُلُوا مِمّٰا غَنِمْتُمْ حَلاٰلاً طَیِّباً

از آنچه به غنیمت گرفته اید که حلال و پاکیزه است بخورید.»

ص :84

مراد از خوردن تصرف کردن است.

وَ اتَّقُوا اللّٰهَ

و از خدا بترسید.» پس از حد عرف تجاوز نکنید.

إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

که خداوند آمرزنده و مهربان است.»

مؤمنان بحق کسانی هستند که مهاجرت کرده اند و رسول اللّٰه را یاری کرده اند.اما کسانی که پس از نیرومند شدن /4 اسلام مهاجرت کرده اند آنان هم در زمرۀ مهاجران اولیّه اند.همۀ این علایق و روابط معنوی و دینی و جهادی مانع روابط و علایق خویشاوندی نمی شود که البته آن روابط هم باید مرعی داشته شود.زیرا خدا به هر چیزی داناست.

بسی فراتر است و گسترده تر.خدا تو را بر آنان و خیانتشان پیروز خواهد کرد.

وَ إِنْ یُرِیدُوا خِیٰانَتَکَ فَقَدْ خٰانُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

و اگر قصد خیانت تو را داشته باشند،پیش از این به خدا خیانت ورزیده اند و خدا تو را بر آنها نصرت داده است که خدا دانا و حکیم است.» وحشت بی جا از اسیران جایز نیست،زیرا خداوندی که رسول را بر آنان غلبه داده و آنان را در برابر امر رسالت خویش خاضع ساخته، /4 می تواند در آینده هم پیامبر را بر آنان پیروز گرداند.

عقیدت خویش برهانند رنج سفر بر خود هموار نمودند و انصار را حقی است که در تقویت جنبش اسلامی از جان و مال دریغ نورزیدند.اما آنان را که هم چنان در وطن خویش ماندند یا محکوم نظام طاغوت شدند در عضویت امت اسلامی حقی نیست ولی این امت است که باید برای رهایی آنان از زیر یوغ طاغوت و از چنگال ستم او تلاش ورزد و کوشش کند.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهٰاجِرُوا مٰا لَکُمْ مِنْ وَلاٰیَتِهِمْ مِنْ شَیْءٍ حَتّٰی یُهٰاجِرُوا وَ إِنِ /4 اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ

و آنان که ایمان آورده اند و مهاجرت نکرده اند خویشاوندان شما نیستند تا آن گاه که مهاجرت کنند ولی اگر از شما یاری خواستند...» یعنی در تحقق واجبات دینی و ارزشهای آن چون اقامۀ شعایر و آزادی و رفاه.

فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ

باید که به یاریشان برخیزید.» زیرا یاری کردن مؤمن مستضعف را از بارزترین واجبات امت اسلامی است.در اینجا سؤالی جالب مطرح می شود که هر گاه مصالح دولتی که بر اساس آیین اسلام به وجود آمده با مصالح مسلمانان غیر مهاجر و غیر مجاهد تعارض کند چه خواهد شد؟مثلا مصلحت مسلمانان مدینه در مرحلۀ صلح حدیبیه یک چیز است و مصلحت مسلمانان مکه که مهاجرت نکرده اند چیز دیگر.به عبارت دیگر این صلح به نفع اینان نیست.در این باب چگونه باید قضاوت کرد.قرآن می گوید:

إِلاّٰ عَلیٰ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثٰاقٌ

مگر آن که بر ضد آن گروهی باشد که میان شما و ایشان پیمانی بسته شده باشد.» و این بدان روی است که کرامت دولت و جامعۀ نوپا بزرگتر و مهمتر است از مسلمانانی که در دیگر بلاد جای دارند.

از این آیه استنباط می شود که مصلحت دولت اسلامی بسی فراتر است از مصلحت انقلاب جهانی مسلمانان.زیرا پیمانی که دولت اسلامی می بندد پیش از هر چیز ناظر به مصالح اوست.عقلا هم باید چنین باشد زیرا بدون یک دولت

ص :89

متمرکز و مقتدر اسلامی چگونه می توان به انقلاب جهانی امید بست؟ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ و خدا به آنچه می کنید بیناست.» بر شماست که امور را از روی دقت ارزش نهید.

/4

این فتنه در خارج انعکاس می یابد و سبب اختلافات شدیدی میان امت اسلامی می شود،یعنی میان آنان که پیرو خط اصیل دینی هستند و آنان که از غرب تأثیر پذیرفته اند یا از شرق.و گاه نیز میان تأثیر پذیرفتگان از بیگانه اختلافات پدید می آید و این خود یکی از مظاهر بزرگ فساد است و موجب می شود که جامعۀ اسلامی ثبات خود را از دست بدهد.

[74]

و واجب است که مسلمانان در مسیر ایجاد ارتباط حقیقی بر مبنای ایمان تلاش کنند.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولٰئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ

آنان که ایمان آورده اند و مهاجرت کرده اند و در راه خدا جهاد کرده اند و آنان که جایشان داده اند و یاریشان کرده اند به حقیقت مؤمنان اند.آمرزش و روزی نیکو از آن آنهاست.» [75]

مؤمنان حقیقی همان مهاجران اولیه اند ولی کسانی که از آن پس مهاجرت کنند در صورت جهاد فی سبیل اللّٰه از مؤمنان به حساب خواهند آمد.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولٰئِکَ مِنْکُمْ

و کسانی که بعدا ایمان آورده اند و همراه شما جهاد کرده اند از شما هستند.» وجود علاقۀ ایمانی،دیگر علاقات را چون خویشاوندی و علاقات طبیعی را که اسلام به آنها اهتمام می ورزد لغو نمی کند.

وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

به حکم خدا خویشاوندان به یکدیگر سزاوارترند و خدا بر هر چیزی داناست.»

ص :91

ص :92

/4

ص :94

سورۀ توبه /4

که آیات بر او نازل می گشت پس بعضی از کسانی که برایش بنویسند را می خواند پس به او می گفت این آیات در سوره ای است که در آن این چنین و این چنین است، و انفال اولین چیزی بود که در مدینه بر پیامبر نازل گشت و برائت آخرین آنچه از قرآن نازل شد و داستانش شبیه داستان آن بود پس پنداشتیم که این از آن است رسول خدا(ص)برای ما روشن نکرد که این از آن است پس هر دو را در سبع الطوال قرار دادیم و بینشان سطر بسم اللّٰه الرحمن الرحیم ننوشتیم و قرینتین خوانده می شدند.

/4

سوم آن که:در تهیۀ وسایل جهاد بکوشد و این بعضی از موضوعاتی است که سیاق سوره از آن سخن می گوید.افزون بر این به هدفهای انسانی جهاد آگاه باشد تا مباد که به جای جهاد در راه خدا به صورت انسانی کینه توز درآید.

در آیات(58 تا 60)سخن از صدقات است به سبب ارتباطی که این صدقات با جهاد دارند،سپس سخن از منافقان است و نقش تخریبی آنان در مبارزه.آیات(61 تا 68)سخن از مؤمنان و وحدت و صفات عالیه ایشان است و آیات(71 و 72)فرمان به قتال منافقان و کفار است و نیز در این موضوع که بعضی از مردم پس از آن که ایمان آوردند در اثر تعرض مردم،راه نفاق می پویند.آیات(75 تا 78)بحث از کسانی است که منافقان که صدقه و زکات نمی دهند.آیات(79 تا 80)از کسانی که از جهاد تن می زنند سخن رفته است.آیات(81 و 87)در باب عذرتراشیهای منافقان است در امر جهاد و استثناهایی در امر جهاد.آیات (90 تا 96)بحث از اعراب منافق است و اعراب مؤمن.آیات(97 تا 99)از اهل مدینه سخن می گوید و در آیه(101)از اعراب منافق غیر معروف.

از مطالب دیگر این سوره این است که طایفه ای از اعراب به گناهان خود اعتراف کرده اند و واجب است که از آنان صدقات و زکات گرفته شود تا پاکیزه شوند و توبۀ آنان پذیرفته گردد،(آیات 102 تا 104)پس از انگیزش بر عمل، صحبت از گروهی است که مسجد ضرار را ساختند و در آنجا قصد پیکار با خدا و رسول خدا را داشتند.در آیات(105 تا 110)ذکر این گروه است و ترغیب مسلمانان به ترک آنها و بریدن از ایشان و به جای آن مسجد تقوی را برگزیدن.در آیات(111 و 112)سخن از مؤمنانی است که جانها و مالهای خود را در راه خدا دادند و این نکته که میان مسلمانان و کافران هیچ پیوندی نیست و خدا حجت خود بر بندگانش تمام کرده /4 و کسانی که به جهاد روند یا توبه کنند مورد بخشایش الهی واقع می شوند.

(آیات 113 تا 118)بدین سبب بر مؤمنان قتال واجب است تا شناخته شود که اعمال صالحۀ آنان پذیرفته آمده است و جزای آن داده شده(آیات 119 تا 121) همچنین باید طایفه ای برای تفقه در دین و بیم دادن مردم از شهر خود خارج شوند

ص :97

(122).چون این سوره نازل شد منافقانی که در دلهایشان بیماری بود پیامبر را استهزاء کردند(آیات 124 تا 127)و رسول خیر خواه شماست ولی اگر کسی از او رویگردان شود خداست که به حساب او می رسد.(آیات 128 و 129)بدین گونه سوره به پایان می رسد.

ص :98

سوره التّوبة

از مشرکان بیزارند مگر آن گاه که توبه کنند.

آن گروه از مشرکان که مسلمانان با آنان پیمان موقت بسته اند،بدانند که اسلام به عهد خود وفا می کند،تا زمانی که آنان به عهد خویش وفا کنند.

اما پس از چهار ماه که به ماه صفر منتهی می شود زمین از لوث وجود آنان پاک خواهد شد.مگر آنکه /4 توبه کنند و ایمان آورند و واجبات دینی را گردن نهند و خدا آمرزنده و مهربان است.

را از او سلب کنید ولی به شما این حق داده می شود که مدت چهار ماه آزادانه در شهر بگردید.

وَ أَنَّ اللّٰهَ مُخْزِی الْکٰافِرِینَ

و اوست که کافران را رسوا می سازد.» خدا نقشه های کافران را بی اثر می سازد و از آنان سلب اراده می کند و آنان را از رسیدن به هدفهایشان باز می دارد.

در حدیث از ابو جعفر علیه السلام آمده است که علی علیه السلام در حالی شمشیر خود به دست داشت برای مردم سخن گفت و گفت:

«از این پس کسی را نشاید که برهنه گرد خانه طواف کند و هیچ مشرکی حق به جای آوردن حج ندارد.و هر کس که معاهده ای بسته /4 تا پایان مدت آن معاهده معاهده برجای است و هر کس معاهده ای ندارد به مدت چهار ماه به او فرصت داده می شود».

این خطبه در روز عید اضحی ادا شد پس از چهار ماه:بیست روز از ماه ذو الحجة بود و همۀ محرم و صفر و ربیع الاول و ده روز از ربیع الآخر.و گفت:

«روز پیروزی روز حج اکبر است».

از این حدیث برمی آید که قرآن معاهداتی را که مطلق و بدون مدت بودند لغو کرد.این گونه معاهدات قابل لغو شدن بودند و در میان اعراب نیز رسم چنین بود.ولی معاهداتی که مدت معین داشتند با این قرار ملغی نمی شدند.

از سوی دیگر،در آن سال بدعت نسیء یا تأخیر ماه حرام از موعد مقرر آن رواج یافته بود.از این رو قرآن زمان را به چهار ماه محدود کرد.دیگر این که اعلان این موضوع در ایام حج اکبر بود یعنی روزهای اجتماع بزرگ مردم در منی.

[3]

قرآن اعلان خود را در آن سال برای مشرکان تکرار کرد اعم از این که با جبهۀ اسلامی معاهده ای داشته بودند یا نداشته بودند.

وَ أَذٰانٌ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّٰاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ

روز حجّ اکبر از جانب خدا و پیامبرش به مردم اعلام می شود.» کلمه پیامبر در این آیه ها مکرر آمده است زیرا پیامبر است که تعالیم

ص :102

خداوند را نفاذ می دهد و نیز اشاره به دین است که این قضیه تنها یک سفارش دینی نیست بلکه یک حقیقت جدید سیاسی است.«روز حج اکبر»مراد روز اجتماع عظیم مکه به مناسبت حج در ماه ذو الحجة الحرام است.در مکه روزهای دیگری هم که مردم در آن اجتماع می کردند وجود داشت و شمار جمعیت در آن روزها بسی کمتر از روز حج اکبر بود.بعضی گویند مراد از حج اکبر /4 روزی است که مؤمنان و مشرکان در آن روز با هم در مکه حاضر می شوند،زیرا بعد از آن سال دیگر مشرکان را به حج راه نبود.

أَنَّ اللّٰهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّٰهِ

که خدا و پیامبرش از مشرکان بیزارند.پس اگر توبه کنید برایتان بهتر است ولی اگر سرپیچی کنید بدانید که از خدا نتوانید گریخت.» و مقاومت شما را هیچ فایده ای نیست.

وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ

و کافران را به عذابی دردآور بشارت ده.» این عذاب در آخرت است هم چنان که در دنیا است.

[4]

لغو پیمانها و سوگندهایی که میان مسلمانان و مشرکان بود به چند بعد محدود بود:

نخست آن که:لغو کردن به سبب آن بود که مشرکان روح معاهده یا بندها و فقرات آن را نقض کرده بودند.

دیگر آن که:مدت معاهده سر آمده بود.

سوم آن که:ممکن است معاهده به گونه ای بوده باشد که هر یک از دو طرف حق داشته باشند به شرط دادن مهلتی معین به طرف دیگر آن را لغو کند.و معلوم می شود که بیشتر معاهداتی که میان عربها بسته می شد از این نوع بوده زیرا در این آیه به انجام معاهداتی که دارای مدت معین است تأکید شده است.و در حالی که هیچ یک از دو طرف هم خلاف آن رفتار نکرده اند.

ص :103

إِلاَّ الَّذِینَ عٰاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً

مگر آن گروه از مشرکان که با ایشان پیمان بسته اید و در پیمان خود هیچ کاستی نیاورده اند.» یعنی هیچ یک از بندهای معاهده نامه را نقض نکرده اند.

وَ لَمْ یُظٰاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً

و با هیچ کس علیه شما همدست نشده اند.» /4 و با روح معاهده مخالفت نورزیده اند.

فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلیٰ مُدَّتِهِمْ

با اینان به پیمان خویش تا پایان مدتش وفا کنید.» یعنی تا پایان مدتی که معین کرده اند،آن رسال رسول اللّٰه(ص)با بنی کنانه و بنی حمزه چنان کرد که از مدت آنها نه ماه مانده بود آن حضرت فرمان داد که آن نه ماه را نیز به پایان رسانند زیرا اینان علیه مؤمنان متحد نشدند و عهد رسول اللّٰه را نیز نقض نکردند.

هم چنان که با اهل هجر و اهل بحرین و ایله و دومة الجندل رفتار شد که در آن موارد نیز پیامبر تا پایان عمر خود به آن عهد وفا کرد.

إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ

زیرا خدا پرهیزکاران را دوست دارد.» یعنی آن کسان را که به پیمان خود با مسلمان و کافر و نیکوکار و بدکار وفا می کنند.

است و این ماه آخرین مهلت کفار بود.

وَ خُذُوهُمْ

و بگیریدشان.» یعنی اسیرشان کنید.

وَ احْصُرُوهُمْ

و به حبس افکنید.» /4 یا آن که آنان را در محاصرۀ نیروهای خود قرار دهید،تا شوکت مادی و معنوی ایشان فرو شکند.

وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ

و در همه جا به کمینشان نشینید.» یعنی در آنجا که مساکن آنهاست نیروهای خود متمرکز کنید تا بدانند که از ایشان غفلت ننموده اید.

فَإِنْ تٰابُوا وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ آتَوُا الزَّکٰاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ

اما اگر توبه کردند و نماز خواندند و زکات دادند از آنها دست بردارید.» بدون آن که در صحت ادعای مسلمانی آنان به تحقیق و تفحص پردازید.

إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

زیرا خدا آمرزنده و مهربان است.» خدای تعالی با وجود سختگیری و شدت عمل نسبت به مشرکان در توبه را نیز به روی آنان گشوده است.آری خداوند هر کس را که حکم اسلام بر گردن نهد و تسلیم امر او گردد آمرزنده و مهربان است.

به این حکم برّندۀ کوبنده بنگرید:یا اسلام یا جنگ.این چیزی جز رحمت خداوند در حق مردم نیست.

/4

مگر آنان همان کسان نبودند که دین خویش به بهایی اندک فروختند و راه بر هر چیزی بربستند و هر کار که از آن نکوهیده تر نبود به جای آوردند.آیا نه این بود که حقوق مؤمنان را زیر پای نهادند و بدون رعایت هیچ عهد و پیمانی بر آنان تجاوز کردند.

آری،اگر توبه کنند و نماز به جای آورند و زکات بدهند توبۀ آنان قبول می شود،زیرا مبارزه با آنان یک مبارزۀ شخصی نیست و نیز بر اساس نژادپرستی نخواهد بود.از این رو پس از توبه به زودی با مسلمانان برادر می شوند.

/4 در این درس و درسهای بعدی طرح معامله با مشرکان ریخته می شود هم چنان که قرآن به بیان منش ایشان می پردازد.

خدا را بشنود سپس به مکان امنش برسان.» چرا به مشرک پناه داده می شود،در حالی که با اسلام می جنگد؟زیرا مشرکان از حقیقت آگاه نیستند.

ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ یَعْلَمُونَ

زیرا اینان مردمی نادانند.» در نظر اسلام مخالفان چونان صخره ای نیستند که هیچ میخی در آن فرو نمی رود /4 بلکه آنان انسانهایی نادانند که به مرور سخن را در آنان تأثیر است و هدایت به دلهایشان راه باز می کند.

[7]

به طور کلی مشرکان به ارزشهای والا وقعی نمی نهند از این رو سست عهد و پیمان شکن می شوند.مگر آن گروه از ایشان که مسلمانان با آنان عهد بستند ملزم به انجام آن شده اند،البتّه تا زمانی که مشرکان به شروط معاهده وفادار هستند.

کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ

چگونه مشرکان را با خدا و پیامبر او پیمانی باشد؟» در آیه بعدی قرآن سبب این حکم را بیان می دارد از این قرار که مشرکان حرمت پیمان خود نگه نمی دارند.اما در اینجا استثنایی است:

إِلاَّ الَّذِینَ عٰاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ فَمَا اسْتَقٰامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ

مگر آنهایی که در نزد مسجد الحرام با ایشان پیمان بستید.اگر بر سر پیمانشان ایستادند بر سر پیمانتان بایستید.خدا پرهیزگاران را دوست دارد.» مراد از پرهیزگاران کسانی هستند که به عهد و پیمان خویش ملزم هستند هر چند طرف مقابلشان مسلمان هم نباشند.از آیه بر می آید که یکی از شرایط تقوی وفای به عهد است چه با مسلمان و چه با کافر.

که با آنان می بندند رعایت خواهند کرد؟آیا جان و مالشان را محترم خواهند داشت؟هرگز...

کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لاٰ یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلاًّ وَ لاٰ ذِمَّةً

چگونه پیمانی باشد که اگر بر شما پیروز شوند به هیچ عهد و سوگند خود و خویشاوندی وفا نکنند.» اما اکنون آنان تظاهر می کنند که مردمی پای بند عهد و پیمان خویشند و حقوق دیگران را محترم می دارند.

/4

یُرْضُونَکُمْ بِأَفْوٰاهِهِمْ

به زبان خشنودتان می سازند.» یعنی با کلماتی تو خالی که از زبان در نمی گذرند و به عرصۀ عمل نمی رسند.

وَ تَأْبیٰ قُلُوبُهُمْ

و در دل سر می پیچند.» قلبا به آنچه می گویند معتقد نیستند.

وَ أَکْثَرُهُمْ فٰاسِقُونَ

و بیشتر عصیانگرانند.» یعنی اساسا ملتزم به عهد و سوگند نیستند و ارزش آن نمی شناسند.

[9]

آیا کسی که دینش را به بهایی اندک می فروشد می تواند به ارزشها تمسک جوید؟ اِشْتَرَوْا بِآیٰاتِ اللّٰهِ ثَمَناً قَلِیلاً آیات خدا را به بهای اندک فروختند.» هر بهایی که در برابر التزام به ارزشهای معنوی پرداخت شود اندک است، زیرا شخصیت انسان و کرامت انسانی او حتی تمدن او وابسته به معنویات اوست و به میزان التزام او به ارزشهای معنوی است.بنگر چگونه ایشان دین خود به دنیا فروختند و مردم را از راه خدا بازداشتند و راه بر هر عمل خیری بربستند.

فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ سٰاءَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

و مردم را از راه خدا بازداشتند و بد کاری می کردند.» [10]

آنان به حقوق مردم بویژه به حقوق مؤمنان توجهی ندارند.

لاٰ یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَ لاٰ ذِمَّةً وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ

عهد و

ص :109

سوگند و خویشاوندی هیچ مؤمنی را رعایت نمی کنند و مردمی تجاوزکارند.» اولا،معاملۀ مسلمانان با آنان جلوگیری از تجاوز بود و امروز نیز چنین است یک سو امت اسلامی است که خواستار حقوق از دست رفتۀ خویش است و در یک سو طاغوتان که /4 همواره از ما می خواهند که قوانین جابرانه ای را که بر ما مقرر داشته اند،محترم شماریم،در حالی که به ساده ترین حقوق ما توجه ندارند و بر ما تجاوز روا می دارند.از این روست که ما هیچ واقعه ای را مجزا از تسلسل تاریخی حوادث بررسی نمی کنیم،بلکه همواره سیاستمان را بر طبق روشی که آنان در برابر ما اتخاذ می کنند تعیین می کنیم.

/4

خوار می گرداند.و دلهای مؤمنان را صفا می بخشد و مسرور می گرداند. /4 در حالی که زین پیش پر از خشم و کینه بود.کسانی را که دست آورد زندگی شان گناه و فجور بوده جنگ تطهیر می کند زیرا خدا توبۀ هر کس از بندگانش را که بخواهد می پذیرد.

بزرگی به اسلام وارد خواهند آورد.

در واقع از این مراکز توطئه نمی توان انتظار وفای به عهد داشت زیرا بنای حرکت آنها بر مبارزه با ارزشهای والا و مقاومت در برابر نیروهای مصلح اجتماعی است.از این رو می بینیم که تمام همّشان بر این است که در عین این که با مسلمانان پیمان می بندند قصد پیمان شکنی در دل نهفته دارند.

إِنَّهُمْ لاٰ أَیْمٰانَ لَهُمْ

زیرا ایشان را رسم سوگند نگه داشتن نیست.» البته قتال با پیمان شکنان نباید به قصد انتقامجویی باشد،بلکه باید به هدف نگهداشتن آن در مرز خود باشد به گونه ای که راه تجاوز بر آنان بسته گردد و به ارزشهای اسلامی خستو شوند و چون دیگر مسلمانان از حریت و کرامت و حقوق خویش بهره مند گردند.از این رو پروردگار ما می گوید:

لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ

باشد که از کردار خویش باز ایستند.» یعنی دیگر پیمان شکنی نکنند و از طعن در دین باز ایستند.

[13]

اما عواملی که ما را به قتال با پیمان شکنان وامی دارد عبارتند از:

اولا:عمل نکردن به سوگند و شکستن پیمان های سیاسی با جامعۀ اسلامی،در نتیجه مخالفت ایشان با نظام اجتماعی.مراد از پیمان همان تعهدی است که مسلمانان از طریق بیعت و اهل ذمه از طریق معاهدۀ بین دو طرف بدان گردن نهاده است.هر گاه یک گروه پیمان خود نقض کند جامعۀ اسلامی امنیت خود را در خطر می بیند،در نتیجه می ترسد که دیگران هم عهد و بیعت خویش بگسلند و این امر سبب بحران جامعۀ اسلامی گردد.از این رو می فرماید:

أَ لاٰ تُقٰاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمٰانَهُمْ

آیا نمی جنگید با مردمی که سوگند خود شکستند؟» /4 ثانیا:مقاومتشان در برابر نظام سیاسی و قصد براندازی حکومت اسلامی از طریق نبرد با قیادت شرعی که در وجود رسول اللّٰه یا امام متمثل شده است.

وَ هَمُّوا بِإِخْرٰاجِ الرَّسُولِ

و آهنگ اخراج پیامبر کردند.» ثالثا:اینان بودند که نخست خصومت آغاز کردند و آن که به ظلم آغاز کند

ص :113

ستمگرتر است.

وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ

و آنها که علیه شما دشمنی آغاز کردند.» معمولا مردم از پیمان شکنان در هراسند ولی خداوند مؤمنان را علیه آنان ترغیب می کند و می گوید:

أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ

آیا از آنها می ترسید و حال آن که اگر ایمان آورده باشید سزاوارتر است که از خدا بترسید و بس.» زمانی که انسان اصول و ارزشهایش را زیر پای نهد و به عهد و پیمانهای خود با مردم،وقعی ننهد پس دیگر برای او از مکارم اخلاق چه باقی می ماند که او را مؤمن بنامند.

[14]

از پیش نتیجۀ قتال برای خدای تعالی روشن است.از این قرار:

اولا:خدای تعالی به زودی کفار را به دست مؤمنان عذاب می کند.

قٰاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ بِأَیْدِیکُمْ

با آنها بجنگید،خدا به دست شما عذابشان می کند.» و این بدین معنی است که خداوند بعضی از مشیتهای خویش را از طریق مسلمانان به اجرا در می آورد.پس بر مسلمانان است که بشتابند و خدا گامهای آنان را استواری خواهد بخشید.برای آنها تنبلی و سستی جایز نیست بویژه اگر آن را به نام توکّل بر خدا بخوانند.

ثانیا:کشتی عزت و غرور و گناه آلود آنان چون بر صخرۀ استوار استقامت اسلامی برخورد کند درهم شکسته خواهد شد.

/4

وَ یُخْزِهِمْ

و خوارشان می سازد.» پیمان شکنان درهم شکسته شدن کشتی عزت و غرور اجتماعی خود را به گونه ضربتی خرد کننده تلقی می کنند.

ثالثا:خدای تعالی مؤمنان را یاری می نماید و به نسیم پیروزی دلهایشان را شادمان می سازد.

ص :114

وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ

و شما را پیروزی می دهد و دلهای مؤمنان را خنک می گرداند.» [15]

رابعا:قتال عقده های روحی را می گشاید و آن اندوه و غم که به سبب سرکشی عهد شکنان بر مسلمانان چیره شده بود به شادمانی بدل می شود.

وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ

و کینه از دلهایشان می برد.» و آنها برای سازندگی و پیشرفت آماده تر می شوند و بهتر می توانند در برابر دشمنان خود پایداری ورزند.

خامسا:بعضی از مسلمانان ممکن است تحت تأثیر دعویهای پیمان شکنان قرار گیرند یا در پیکار با آنان درنگ کنند،نبرد و پیروزی به آنان نیز آمادگی خواهد داد.همچنین برخی مرتکب گناهان کوچک یا بزرگ شده اند به سبب جهاد در راه خدا،خداوند گناهانشان را می آمرزد.

وَ یَتُوبُ اللّٰهُ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

و خدا توبۀ هر که را که بخواهد می پذیرد و خدا دانا و حکیم است.» و این بدان معنی است که نمی توان به این امر دلخوش بود که کسی فقط به جهاد در راه خدا متکی باشد و بگوید من گناه می کنم و در راه خدا هم جهاد می کنم پس خدا گناه مرا خواهد بخشید.هرگز،خدا دانا و حکیم است و هر گناهکاری را نخواهد آمرزید مگر کسانی را که از روی جهالت گناهی مرتکب شوند،سپس استغفار کنند.

/4

ساختن مسجدها در نزد خداوند ارزشی ندارد،بلکه سبب زیان آنها می شود و هیچ نفعی عایدشان نمی سازد.زیرا آنان جاودانه در آتش اند.در واقع عمارت مسجد به اقامۀ نماز و دادن زکات و ترس از خدا است نه فقط به انجام یک سلسله اعمال ظاهری از روی ریا یا برای اشتهار به نیکوکاری چون عمارت مسجد الحرام و آب دادن به حاجیان.نزد خدای تعالی ایمان و جهاد در راه خدا به مال و جان ثوابش بیشتر از ساختن مساجد است.خداوند مؤمنان صادق را به رحمت خود در دنیا و آخرت بشارت می دهد، /4 آری،بهشتهایی همه نعمتهای خداوندی پاداش آنهاست.

روی اخلاص صورت نمی پذیرد.این معیاری است که مؤمن را از کافر تمیز می دهد.اما اعمال ظاهری مانند ساختن مسجد نه تنها به آنان سودی نمی رساند برایشان زیان آور هم هست زیرا بر ضد آنها شهادت خواهد داد.

/4

مٰا کٰانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَسٰاجِدَ اللّٰهِ شٰاهِدِینَ عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ

مشرکان را نرسد که در حالی که به کفر خود اقرار می کنند مسجدهای خدا را عمارت کنند.» زیرا مسجد محراب مؤمن است و بیانگر هویت جامعۀ اسلامی است بنا بر این ربطی به یاران طاغوت پرستندگان بتان سنگی و انسانی ندارد.

أُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ

اعمال آنها ناچیز شده.» زیرا عملی که بر یک بنیان استوار و یک دید سالم و یک ایمان قوی استوار نباشد،چون درختی بدون ریشه و بنایی بدون پایه و بنیان فرو می ریزد.

وَ فِی النّٰارِ هُمْ خٰالِدُونَ

و در آتش جاویدانند.» [18]

عمارت مسجد با گذاشتن سنگی بر روی سنگ دیگر صورت نمی بندد بلکه علاوه بر آن باید با ایمان به خدا و روز بازپسین توام باشد و با به جای آوردن نماز و دادن زکات همراه بود.مسجد باید در برابر فشارهایی که از سوی قوای سیاسی و اجتماعی طاغوت بر آن وارد می آید پایداری ورزد.

إِنَّمٰا یَعْمُرُ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ آتَی الزَّکٰاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّٰهَ

مسجدهای خدا را کسانی عمارت می کنند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند و نماز می گذارند و زکات می دهند و جز از خدای نمی ترسند.» ترسیدن از غیر خدا بشر را به سوی تسلیم به طاغوت که خواه و ناخواه نوعی شرک است سوق می دهد.

چون این شروط به نحو کامل عملی شد آن گاه راه آدمی به سوی صلاح و فلاح گشوده خواهد گشت.

فَعَسیٰ أُولٰئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ

امید است که اینان از

ص :118

هدایت یافتگان باشند.» /4 وقتی قرآن می گوید«امید است»مراد این است که هر عملی برای رسیدن به چنان هدفی کافی نیست.باید در عمل سختکوش و مقاوم بود.مثلا اگر کسی فرزندش بیمار شود و از مرگ او بترسد،چگونه برای دست یافتن به یک راه علاج تلاش و کوشش می کند در اینجا نیز اگر ترس از خدا در دل او جای گرفته باید در عمل از هیچ کوششی باز نایستد.

عمل صالح بر هدایت می افزاید عکس آن هم درست است.زیرا ظلم حجاب چهرۀ عقل است و بشر را از هدایت باز می دارد.در آیه بعد به این نکته اشارت دارد.

[19]

اعمال ظاهری چون اعمال بنیادی نیستند.مثلا آب دادن حاجیان و تعمیر مسجد الحرام چون ایمان به خدا و روز بازپسین و جهاد در راه خدا نیست، زیرا کافر و منافق و فاجر اگر هم این اعمال را به جای آورد می خواهد در پشت سر آنها به اعمال ناپسند خود پردازد.

أَ جَعَلْتُمْ سِقٰایَةَ الْحٰاجِّ وَ عِمٰارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جٰاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ

آیا آب دادن به حاجیان و عمارت مسجد الحرام را با عمل کسی که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده برابر می دانید؟» در حدیث آمده است که علی(ع)عباس را گفت:ای عمو!مهاجرت نمی کنی؟نمی خواهی به رسول اللّٰه ملحق شوی؟عباس گفت:آیا کار من بزرگتر از مهاجرت نیست؟من مسجد الحرام را عمارت می کنم و حاجیان بیت اللّٰه را آب می دهم.و این آیه در پاسخ به عباس نازل شده است. (1)

لاٰ یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ

به نزد خدا برابر نیستند و خدا ستمکاران را هدایت نمی کند.»

ص :119

/4 جهاد همان مقیاسی است که خطا نمی کند البته زمانی که در چهارچوب ایمان محاط شده باشد،زیرا بر دهان شهوات لجام می زند و هواها و هوسها را سر می کوبد و در برابر طاغوت پایداری می کند و اراده را صیقل می دهد.بسیارند کسانی که از جهاد سر بر می تابند و سپس عمل خویش را توجیه می کنند و توجیهشان بدین طریق است که دست به یک سلسله اعمال ظاهری می زنند که با سر و صدای بسیار و تبلیغ همراه است.این گونه کارها هم از طاغوت سر می زند و هم از پیروان پلید آنان.مثلا فلان بازرگانان محتکر و بندۀ طاغوت در حالی که خون محرومان را می مکند فقرا را اطعام می کنند و بیمارستان می سازند یا پارکها و تفریحگاهها بر پا می کنند،در حالی که ملت را در چنگال طاغوت بی هیچ یار و مددکاری رها کرده اند.

بدین گونه عباس بن عبد المطلب چون در جنگ بدر اسیر گردید،مهاجران و انصار گردش را گرفتند و او را به سبب کفر و قطع رحم عیب کردند و سرزنش کردند.عباس گفت:چگونه است که زشتیهای ما را نکوهش می کنید و از اعمال نیک ما سخنی بر زبان نمی آورید.گفتند:کدام اعمال نیک؟گفت:ما مسجد الحرام را تعمیر می کنیم و اسیران را آزاد می سازیم،در این هنگام آیه نازل شد که:

«مشرکان را نرسد که در حالی که به کفر خود اقرار می کنند مسجدهای خدا را عمارت کنند».

سخن آخر آن که:هر یک از ما ممکن است یک طاغوت شویم یا هم پیمان طاغوت،و به خود فریبی مبتلا گردیم.پس بر ماست که /4 به مقیاسی دقیق تمسّک جوییم تا بیماری خود فریبی را از خود دور سازیم و این مقیاس دقیق همانا جهاد است.پس در لحظه ای که احساس می کنی که به آسودگی و بی حالی گرفتار آمده ای و از مقاومت در برابر انحراف باز ایستاده ای و اراده ات سست گردیده است باید که خود در طریق اصلاح خویش دست به عملی زنی که هدایت از عمل انسان و تصمیم و خواست او مایه می گیرد که آن بر خود ستم روا می دارد،روی هدایت نمی بیند.از این رو قرآن در پایان آیه تأکید می کند که:

ص :120

«خدا ستمکاران را هدایت نمی کند».

ستمکاران در منجلاب ستمکاری خویش فرو رفته اند و می پندارند که هدایت یافتگانند خدا نیز آنان را به حال خود رها کرده است.

[20]

در معیار قرآنی و اسلامی جهاد اولی از هر عملی است و دیگر اعمال بعد از آن قرار گرفته اند چون بنای مساجد و بنای شهرها.زیرا مهمترین چیز،در نزد انسان،آزادی اوست از تسلّط سیاسی و استثمار اقتصادی و ساختن یک بنیان اجتماعی صالح،پس از آن نوبت به آبادانی می رسد.

اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ

آنان که ایمان آوردند و مهاجرت کردند و در راه خدا به مال و جان خویش جهاد کردند.» این جهاد برای بر پای داشتن حکومت خداست در زمین.حکومت آزادی و عدالت و استقلال.آنان که چنین می کنند:

أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّٰهِ

در نزد خدا درجتی عظیمتر دارند.» آری،درجۀ آنان در نزد خدا بزرگتر است از کسانی که در آزمایشگاهها کار می کنند و استادان دانشگاهها و کارگران کارخانه ها و کشاورزان در مزارع و واعظان در مساجد.زیرا نظام اقتصادی فاسد اعمال خیر همۀ اینان را تباه می سازد و چه بسا همۀ این مشاغل در خدمت نظام طاغوت در می آیند و در استحکام بنای ظلم او به کار می روند. /4 مثلا همۀ دانشگاههای ایالات متحدۀ امریکا تحقیق می کنند تا یک طرح پیشرفتۀ فیزیکی و شیمیایی ارائه دهند.آن گاه مهندسان در کارخانه ها آن طرح را به منصۀ عمل در آورند و سلاحی وحشتناک از آن بسازند تا مزارع و کارخانه ها و مردم ویتنام را فرو کوبند و ویران سازند.واعظان کلیساهای امریکایی در سایۀ نظام سرمایه داری کمر به خدمت پنتاگون بسته اند و سیاست میلیتاریستی آن شیطان بزرگ را بسط می دهند و تقویت می کنند.

بنا بر این جهاد کنندگانی که هدفشان دگرگون ساختن نظام فاسد و آزاد ساختن انسان از بردگی سرمایه داری است اجرشان در نزد خدا از دیگر مردم بیشتر

ص :121

است،آری:

وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْفٰائِزُونَ

و کامیافتگانند.» [21]

به سبب اهمیت جهاد و دشواری آن تنها کسانی به آن می گرایند که از اخلاص در عمل برخوردار باشند و به پاداش عمل خویش جز خشنودی خداوند نخواهند و همین امور است که آنان را از اجری عظیم متمتع می سازد.

یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوٰانٍ وَ جَنّٰاتٍ لَهُمْ فِیهٰا نَعِیمٌ مُقِیمٌ

پروردگارشان به رحمت و خشنودی خود به بهشتی که در آن نعمتهای جاوید باشد بشارتشان می دهد.» از مظاهر رحمت بر افکندن طاغوت است و نشستن حکومت حق است به جای آن و انجام دادن اعمالی بزرگتر و والاتر از آنچه پیش از این بوده است.

اما خشنودی خداوند نشانه اش این است که کارها از سوی خدا به نیکوترین و سهلترین وجهی صورت پذیرد و در مردم حالت آرامش و سکون پدید آید.

و به بهشتی جاودان که بیم زوال نعمتش نباشد نایل گرداند.

[22]

خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً إِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ در آن بهشت جاوید بمانند،زیرا اجر و مزد بزرگ در نزد خداوند است.»

/4

آنچه قرآن اثبات کرده است». (1)

هر خویشاوندی و دوستی باید در چارچوب ارزشهای اسلامی باشد اگر چنین نباشد نمی توان گفت که مسلمان انتساب به اسلام را امری جدی گرفته است.

وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ

هر کس از شما دوستشان بدارد پس آنها از ستمکارانند.» [24]

تنها انتساب خانوادگی مانع انتساب صحیح به دین خدا نیست بلکه هر گونه ارتباط و انتسابی که میان مسلمان و عقیدۀ اسلامی او مانع ایجاد کند، مردود است.

قُلْ إِنْ کٰانَ آبٰاؤُکُمْ وَ أَبْنٰاؤُکُمْ وَ إِخْوٰانُکُمْ وَ أَزْوٰاجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوٰالٌ اقْتَرَفْتُمُوهٰا وَ تِجٰارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسٰادَهٰا وَ مَسٰاکِنُ تَرْضَوْنَهٰا أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهٰادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا

بگو اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و زنانتان و خویشاوندانتان و اموالی که اندوخته اید و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و خانه هایی که بدان دلخوش هستید،برای شما از خدا و پیامبرش و جهاد کردن در راه او دوست داشتنی تر است پس منتظر باشید.» منتظر باشید،زیرا چنین جامعه ای که چنین تسلیم خواهشهای نفسانی خود می شود هرگز یک جامعۀ اسلامی نیست. /4 پس زودا که به مصیبتی گرفتار آید.

حَتّٰی یَأْتِیَ اللّٰهُ بِأَمْرِهِ

تا خدا فرمان خویش بیاورد.» گاه این مصیبت در اختلافات داخلی است و کشاکشهای احزاب و گروه ها که موجب از هم گسیختن یکپارچگی سیاسی می شود یا برخی گرایشهای افراطی ولی قلابی ملی گرایانه که اساس یک ملت را متزلزل می سازد.

/4 امروزه امت اسلامی به هفتاد و پنج کشور بزرگ و کوچک تقسیم شده و هر یک ارتش و فرهنگی دارد،با خواستهایی دیگر.این وضع سبب تجزیه امت

ص :126

اسلامی شده است.در چنین وضعی برای بیگانگان بلعیدن چند لقمۀ کوچک کاری آسان است و غول سهمناک واپس ماندگی اقتصادی چه زود سعادت و رفاه آنان را به کام می کشد.

وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفٰاسِقِینَ

خدا نافرمانان را هدایت نخواهد کرد.» هنگامی که شخص به خود و منافع خود وابسته باشد کارهایی که می کند همه رنگ خطا دارند.چنین شخصی در زمرۀ فاسقان است.در این وضع عالم را از پشت عینک خودخواهی می نگرد بنا بر این نمی تواند حقایق را آن سان که هستند درک کند و در این حال است که هدف تیر بلاها می گردد.

زیرا هر فردی اراده و عزم و خلوص خود را در اثر اعتماد به کثرت افراد یک گروه یا یک حزب یا یک طایفه یا یک عشیره از دست می دهد.و غالبا با خود می اندیشد که بگذار تا دیگران جان و مال خویش فدا کنند و سود از آن او باشد.

همچنین کثرت شمار مسلمانان امروز هم چندان فایده ای ندارد،زیرا افزونی به کمیت را بدون تعالی کیفیت چه فایدت؟این کمیت باید با وحدت و یکپارچگی توام باشد.مثلا سرزمین مقدس در دست دشمنان ماست در حالی که شمار مسلمانان دهها برابر غاصبان است.

وَ ضٰاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِمٰا رَحُبَتْ

و زمین با همۀ فراخیش بر شما تنگ شد.» آن کثرت شمار مانع تحرک شما شده بود همانند دهها اتومبیل که همه می خواهند از راه تنگی عبور کنند هر یک راه دیگری را می بندد زیرا هر یک می خواهد تنها عمل کند.در حالی که اگر همه با یکدیگر همکاری می کردند می دیدند که راه آن قدرها هم که می پنداشتند تنگ نبود.

ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ

و بازگشتید و به دشمن پشت کردید.» آن سان که امروز مسلمانان از برابر صهیونیستها واپس نشستند.امتی که جمعش پراکنده باشد همواره چنین سرنوشتی در پیش خواهد داشت.

[26]

اما در میان آن گروه گریختگان جماعتی هم بودند که پایداری ورزیدند و خداوند آنان را آرامش بخشید.

/4

ثُمَّ أَنْزَلَ اللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلیٰ رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ

آن گاه خدا آرامش خویش را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد.» دلهایشان مطمئن و آرام گردید و به پیروزی یقین کردند و این همه در اثر رحمت خداوندی بود.

وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهٰا

و لشکریانی که آنها را نمی دیدید فرو فرستاد.» از بارزترین وظایف این لشکریانی که نمی دیدند-و همه از ملائکه بودند-پایداری و ثبات عزم مسلمانان بود و آن سان که در جنگ بدر اتفاق افتاد بار

ص :128

دیگر اعتماد و امید به دلهایشان باز گردید.

در حدیثی از حضرت رضا(ع)آمده است که فرمود:«سکینت(آرامش) بادی است خوش که از بهشت می وزد آن را چهره ای است چون چهرۀ انسان و همواره با پیامبران است» (1) ممکن است آن ملائکه که فرود آمدند خود سکینت بوده باشند یا حاملان سکینت باشند.

وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ذٰلِکَ جَزٰاءُ الْکٰافِرِینَ

و کافران را عذاب کرد و این است کیفر کافران.» خدای تعالی در کشاکشهای اجتماعی بیهوده دخالت نمی کند دخالت او در زمانی است که جانبی کافر باشد و جانبی مؤمن.خدای تعالی جانب مؤمن را یاری می کند و جانب کافر را وا می گذارد.

[27]

ولی هزیمت از میدان جنگ پایان یک امت نیست بلکه تجربه ای است که باعث صیقلی شدن نفوسشان می شود و عوامل ضعف و ناتوانی را از آنان دور می سازد زیرا توبه می کنند و خدا توبۀ آنها را می پذیرد و پیروزشان می گرداند.

ثُمَّ یَتُوبُ اللّٰهُ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

از آن پس خدا توبۀ هر کس را که بخواهد می پذیرد که آمرزنده و مهربان است.»

که آنان را از مسجد الحرام طرد کنند،بدون هیچ ترسی از فقر و بینوایی،زیرا آن که روزی می دهد خداست.خداوند به قتال کفّار از اهل کتاب که به خدا و روز جزا ایمان حقیقی ندارند فرمان می دهد.زیرا اگر به خدا و روز جزا ایمان حقیقی داشتند جلوه هایی از آن در اعمال و رفتارشان هویدا بود.اینان هم چنان که به آیینهای الهی گردن نمی نهند و اوامر رسول اللّٰه را اجرا نمی کنند،همچنین به سیادت دین و نظام حق نیز گردن نخواهند نهاد.پس قتال آنان واجب است تا در برابر حق خاضع شوند و جزیه بدهند و این جزیه را در عین خواری و مذلت ادا کنند.

یهودیان می گفتند که عزیر پسر خداست،هم چنان که مسیحیان عیسی را پسر خدا می پنداشتند و در این ادعاهای خویش هیچ حجتی نداشتند،تنها به قول کفار تشبه یافته بودند.به سبب این عقیدۀ فاسد خداوند به آنان اعلان جنگ داده است زیرا این گونه گمراهیها آنان را هر چه بیشتر به تسلیم در برابر حبرها و رهبانها می کشاند تا آنجا که آنان را به جای خدا مقام ربوبیت دهند،در حالی که آنان به /4 پرستش خدای یکتا،خدایی که هیچ شریکی ندارد مأمور شده اند.

کنید و برای تأیید فرمان خود به این آیه استناد کرد.از امام حسن(ع)روایت شده که گفت:«با مشرکان مصافحه نکنید،پس هر که مصافحه کند باید وضو بگیرد» این همان چیزی است که اصحاب ما به آن عمل می کنند که هر کس با کافری مصافحه کند و دستش تر باشد واجب است که دست خود بشوید ولی اگر دست هر دو خشک بود باید که دست به دیوار کشد.بعضی از مفسران گفته اند که کافران را نجس خوانده به سبب خبث اعتقاد و افعال و اقوالشان.اینان به ذمی اجازه می دهند که به مساجد داخل شوند و می گویند اشکال در ورود آنان به مکه است برای انجام حج.قتاده گوید:آنان را نجس نامید زیرا از نجاست اجتناب نمی کنند و خود را نمی شویند و وضو نمی سازند.از سوی دیگر غسل به جا نمی آورند و جنب را نشاید که به مسجد درآید. (1)

از جنبۀ لغوی نجس هر چیز کثیفی است و معلوم می شود که کلمه را سه بعد است /4 اولا:شرک عقیدۀ باطلی است و فرهنگی که بر اساس شرک مبتنی باشد فرهنگی فاسد است و بر مسلمین است که از مشرکان فاصله بگیرند تا به افکار باطل آنان آلوده نشوند.

ثانیا:به نظام و آیین اسلام بی توجه اند مخصوصا در امور مربوط به پاکیزگی تن و رعایت بهداشت پس بر آنهاست که به بلاد اسلامی داخل نشوند تا مسلمانان هم از نظر پاکیزگی آسیب نبینند و هم از نظر بهداشت.معمولا آنان از بول و خون اجتناب نمی کنند و بعضی چیزها را که برای سلامت آدمی زیانمند هستند چون شراب و خوک را همراه دارند و این دو خود از عوامل انتقال امراض هستند.کسانی که زندگی شان این چنین است باید از بلاد اسلامی طرد شوند تا شرایط بهداشت و پاکیزگی در بلاد اسلامی رعایت گردد.

ثالثا:کشور اسلامی از نظر اقتصادی مستقل است.بنا بر این باید به سوی

ص :132

تکامل اقتصادی و خودکفایی به سرعت گام بردارد و با بیگانگان بویژه در آنچه مربوط به تغذیه است روابط بازرگانی نداشته باشد.

در این آیه اشاره ای به همۀ این ابعاد هست که اینک در آن درنگ می کنیم:

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا

ای کسانی که ایمان آورده اید.» خطاب متوجه مؤمنان است بنا بر این منظور بیان یک حقیقت علمی نیست بلکه نظر حکمی که در پی می آید بنای جامعۀ اسلامی است.

إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلاٰ یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرٰامَ بَعْدَ عٰامِهِمْ هٰذٰا

مشرکان نجسند و از سال بعد نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند.» از آنجا که مسجد الحرام مرکز توجیه اسلامی است،باید آن را از آثار عقاید و فرهنگهای منحرف و فاسد پاکیزه نمود.

وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً

و اگر از بینوایی می ترسید.» یعنی می ترسید که بریدن از کافران سبب فقر و تنگدستی شما شود.

/4

فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شٰاءَ إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

خدا اگر بخواهد به فضل خود بی نیازتان خواهد کرد،زیرا خدا دانا و حکیم است.» فضل خدا موهبتی است که پس از منع مشرکان از حج نصیب مسلمانان شد.

مشرکان که به مکه می آمدند همراه خود طعام ها یا لباسهایی می آوردند و آنان را می فروختند و در مقابل چیزهایی از مکّیان می خریدند.اکنون راه این داد و ستد بسته شده بود و مسلمانان به انزوای اقتصادی گرفتار آمده بودند خدای تعالی به جای آنان راه مکه را به روی مردم نجد و صنعاء و جرش بگشود اینان اسلام آوردند.و همان بضاعت که مشرکان به مکه می آوردند اینان بر پشت چارپایان از یمن می آوردند.بدین گونه خدای تعالی جبران نمود.

ص :133

در عین مذلت یعنی در عین تسلیم در برابر قدرت اسلام،زیرا پرداخت مالی از طرف دولتی به دولت اسلام بدون اظهار تسلیم و حقارت جنبۀ جزیه ندارد.همان گونه که امروز فلان دولت توانگر مالی به یکی از دولتهای فقیر اسلامی کمک می کند تا او را فریفتۀ خود سازد.بلکه جزیه زمانی است که آن مال را در عین حقارت و مذلت تسلیم کند.

گرفتند.» حبر،عالم دینی است هم به علمای دین یهود اطلاق می شود و هم به علمای دین نصاری.و راهب به معنی ترسنده از خداست.راهبان جامۀ عبادت بر تن دارند اینان مردمی زاهد و تارک دنیا هستند.

یهود و نصاری تعالیم و نصوص آشکار دین را پس پشت افکندند و به آراء و نظریات حبرها و رهبانها دل نهادند در حالی که آن آراء و نظریات متأثر از هواهای نفسانی آنان بود.

/4

وَ مٰا أُمِرُوا إِلاّٰ لِیَعْبُدُوا إِلٰهاً وٰاحِداً لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ

و حال آن که مأمور بودند که تنها یک خدا را بپرستند که هیچ خدایی جز او نیست.» خدای تعالی در تورات و انجیل آنان را به یکتاپرستی خوانده بود،ولی آنان تحت تأثیر القائات احبار و رهبانها به چیزهایی اعتقاد پیدا کردند که با نص صریح تورات و انجیل مخالف بود و در منجلاب شرک غوطه ور شدند.

سُبْحٰانَهُ عَمّٰا یُشْرِکُونَ

منزّه است از آنچه شریکش سازند.» وحی و رسالت و شرایع او دستخوش هواهای فاسده نخواهد شد.آیین او کاشف حقایق است و متناسب با سنتهای تغییر ناپذیر الهی.بنا بر این هر کس باید خود مستقیما از آن سرچشمۀ آب بیاشامد و تسلیم افکار وسوسه انگیز حبرها و راهبان نگردد.

عدی بن حاتم گوید که به نزد رسول اللّٰه آمدم در حالی که صلیبی از طلا بر گردن داشتم.رسول اللّٰه(ص)فرمود«ای عدی این بت از گردن باز کن و به دور افکن».

عدی گوید من آن صلیب از گردن بیفکندم و بار دیگر به نزد او شدم.دیدم که این آیه از سورۀ البراءة می خواند: اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً. چون از تلاوت آیه فارغ شد مرا گفت:آیا شما آنچه را خدا حلال کرده حرام نمی کنید و آنچه را که حلال نموده حرام نمی شمارید.گفتم:آری.پس گفت:پس آن است عبادت شما.

ص :136

/4 و از ابو جعفر و ابو عبد اللّٰه علیهما السلام روایت شده که گفتند:

«سوگند به خدا نه روزه گرفتند و نه نماز خواندند،حرامی را حلال کردند و حرامی را حلال پس از آنان متابعت کردند و آنان را پرستیدند بی آن که بدانند که چه می کنند». (1)

امروز بسیاری از مسلمانان را می بینیم که نصوص دینی و الهام عقل را ترک گفته اند و تسلیم برخی مدعیان علم و دین شده اند با آن که نیک می دانند که اینان بر حسب اهواء خود یا در اثر فشارهای اجتماعی چیزهایی را حلال و چیزهایی را حرام می کنند.از پی احزاب و سازمانهایی می روند و کورکورانه از آنها پیروی می کنند ولی آیا خداوند این کسان را که از برکات نعمت عقل که به آنها عنایت شده،خویشتن را بی بهره ساخته اند،در اعمالشان معذور خواهد دانست.دریغا که اینان با بهره نگرفتن از نیروی عقل و خرد خویش خود را در شمار چارپایان گمراه درآورده اند،در حالی که خداوند ایشان را با صورت انسانی آفریده است.آیا آن که خداوندش چشم داده تا پیش پای خود بنگرد ولی او چشم بینای خود بر هم می نهد و هم چنان در راههای ناشناخته گام می نهد تا در حفره ای سرنگون می گردد.این عمل خود را چگونه توجیه می کند.بزرگترین بدبختی انسان در عالم سیاست و دین تقلید کورکورانه است از صاحبان قدرت و شهرت.

/4

اکنون این سؤال پیش می آید که چرا تقلید احبار و راهبان در تعالیم دین آنها جایز نیست.

پاسخ این است که:

بسیاری از ایشان خائنان اند و امین اموال مردم نیستند پس چگونه می توان آنان را اهل ایمان خواند. /4 آنان اموال مردم را به باطل می خورند و اعمال و رفتارشان در مسیر مصلحت محرومان نیست بلکه بر عکس آنان را می بینی که مردم را از راه خدا منحرف می سازند و طلا و نقره گرد می آورند و در راه خدا انفاق نمی کنند.

آیا جزای کسی که زر و سیم را می اندوزد چیست؟جزای او عذابی است دردناک در روز قیامت.در آن روز آن زرها و سیمها را در آتش جهنم می گدازند و بر پیشانی و پهلوهای آنان می نهند تا بسوزد.ملائکۀ عذاب به آنان می گویند این است عاقبت آن اموال که اندوخته بودید.آری،بدینسان بلای شما شد و حال آن که شما امید آن داشتید که مایه خوشبختی گردد.

وَ یَأْبَی اللّٰهُ إِلاّٰ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکٰافِرُونَ

و خدا جز به کمال رساندن نور خود نمی خواهد،هر چند کافران را خوش نیاید.» /4 هدف این گونه علمای نابکار این است که مردم را در ضلالت و جهل نگاه دارند عقولشان را در بند کشند تا نه به چیزی بیندیشند،و چیزی بفهمند.ولی خدای تعالی به آدمیان عقل عنایت کرده و عقل به نور رسالت پیامبران راه نموده است و به کمال می رساند.زیرا چراغ هدایت الهی مانع آن است که انسان قدرت درک خود را از دست بدهد بلکه همواره او را بیدار آگاهی می دهد و عقلش را بیداری می بخشد و به انواع وسایل او را هشدار می دهد تا حجت بر او تمام گردد در این حال او را آزادی می دهد که یا به سوی بندگی و تقلید از باطل رود یا به سوی حق گراید.

و شاید آیه را اشارت به این حقیقت باشد.

فرستاد،با دینی درست و بر حق تا او را بر همۀ دینها پیروز گرداند،هر چند مشرکان را خوش نیاید.» یعنی مشرکان با آن مخالف باشند.

خلافی است که همگان آن را طبعا می شناسند و نیازی برای بطلان آن به استدلال اخلاقی و دینی نیست.بزرگتر از این آن که مردم را از راه خدا منحرف می ساختند.

راه خدا مراد هر راهی است که به چیزی انجامد مانند دفاع از مظلومان و مستضعفان و یاری فقرا و مسکینان.و کار در راه سازندگی وطن و امثال آن.اینان نه تنها خود در این راه قدم بر نمی داشتند مانع راه دیگران هم می شدند.

وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ

و دیگران را از راه خدا باز می دارند.» همچنین می بینیم که بازرگانان زر و سیم اندوز را نیز تأیید می کنند بلکه خود همانند آنان به اندوختن زر و سیم می پردازند.

وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لاٰ یُنْفِقُونَهٰا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذٰابٍ أَلِیمٍ

و کسانی را که زر و سیم می اندوزند و در راه خدا انفاقش نمی کنند به عذابی دردآور بشارت ده.» آیا کسانی را که خدا به ایشان وعدۀ عذاب داده،می توان مورد متابعت قرار داد و به اوامر آنها عمل نمود؟ [35]

عذابی که از سوی خداوند در انتظار این گروه از مردم است این است که در روز جزا به فرمان پروردگار این نقدینه های زرینه و سیمینه را داغ می کنند و بر چهره و پهلوهای آنان می گذارند.

/4

یَوْمَ یُحْمیٰ عَلَیْهٰا فِی نٰارِ جَهَنَّمَ فَتُکْویٰ بِهٰا جِبٰاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هٰذٰا مٰا کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ

روزی که در آتش جهنم گداخته شود و پیشانی و پهلو و پشتشان را با آن داغ کنند این آن چیزی است که برای خود اندوخته بودید.» به جای آن که اهداف زر اندوزی شان تحقق پذیرد و از آنان سود برند اموالشان وسیلۀ عذابشان می شود.

فَذُوقُوا مٰا کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ

حال طعم اندوختۀ خویش را بچشید.»

ص :142

احکام مسلمانان چه کار؟سخن خداوند راست که می گوید«کسانی را که زر و سیم می اندوزند و در راه خدا انفاقش نمی کنند به عذابی دردآور بشارت ده».

د:در حدیثی از امام محمد باقر روایت شده که فرمود:

«خداوند گنج کردن زر و سیم را حرام کرده و به انفاق آن در راه خدا فرمان داده است». (1)

اختلاف در این احادیث مربوط به موقعیتهای مختلف است.

پردازند باز هم بر سر مسلمانان لشکر می کشند و آتش جنگ می افروزند.خداوند مسلمانان را وعدۀ پیروزی داده ولی به شرطی که ملتزم پرهیزگاری باشند.

اما بازی کردن با احکام خدا و تغییر ماهها بر حسب هواهای نفسانی افزونی در کفر است و ضلالتی که کفار گرفتار آن شدند اینان به میل خود ماهی را در این سال جزء ماههای حلال به حساب می آوردند و در ماه دیگر از ماههای حرام می شمردند و بدین گونه با تعالیم الهی مخالفت می ورزیدند.انگیزۀ آنها در این کار گرایش آنها به اعمال ناپسند بود خدای تعالی ضمایر کافران در پردۀ پندار محجوب گرداند و قوم کافران را هدایت نمی کند.

خدای تعالی مؤمنان را مخاطب می سازد که چرا در رفتن به جهاد کندی و سستی به خرج می دهند،آیا /4 این کندی و سستی به خاطر دل بستن به دنیاست،در حالی که ارزش دنیا در برابر ارزشهای اخروی پس اندک است.

پس آنچه در کتاب طبیعت است هم چنان که در کتاب شریعت است بر یک نظام ثابت متین جریان دارد.بر ماست که این نظام را کشف کنیم تا با توفیق همراه شویم و گرنه گرفتار رنجهای بسیار خواهیم شد و در ورطه هایی خواهیم افتاد که خدا ما را از افتادن در آنها نهی فرموده است.

مِنْهٰا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلاٰ تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ

چهار ماه ماههای حرامند.این است شیوۀ درست در آن ماهها.بر خویشتن ستم مکنید.» مشرکان کسانی هستند که به این حقایق وقعی نمی نهند و بر ماست که برای تصحیح روش آنان با آنان قتال کنیم:

وَ قٰاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمٰا یُقٰاتِلُونَکُمْ کَافَّةً

و هم چنان که مشرکان همگی به جنگ شما برخاستند همگی به جنگ ایشان برخیزید.» زیرا راه ها مختلف است.

/4

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ

و بدانید که خدا با پرهیزگاران است.» یعنی کسانی که به راه و روش اسلام که مخالف عمل به خواهشهای نفسانی است خود را موظف می شمارند.

که چند ماه بدون جنگ و ستیز دست روی دست بگذارند و مثلا ماه حرام محرم را صبر کنند تا صفر برسد از این رو ماه صفر را ماه حرام می شمردند و حرمت محرم را رعایت نمی کردند.

این به تأخیر افکندن و تصرف در ماههای حرام زیادت در کفر است.

اکنون این سؤال پیش می آید که چرا به تأخیر انداختن ماهها زیادت در کفر است.

زیرا تجاوزی که مردم عصر جاهلی برای آن ماهها را به تأخیر می افکندند عمل حرامی بود پس اگر یک حکم شرعی یا یک قرارداد اجتماعی را برای اجراء آن تجاوز تغییر دهند /4 مرتکب عمل حرامی شده اند.ولی می پرسیم اصولا چرا اهل جاهلیت برای اعمال تجاوزکارانۀ خود دست به چنین اعمالی می زدند؟ پاسخ این است که آنان می خواستند از فشار و جدان رهایی یابند و از ملامت گروهی که به شرایع الهی ایمان داشتند.هم چنان که طاغیان هم امروز بر جرائم خود جامۀ قانون می پوشند و کسانی را که خواستار آزادی و حقوق خود هستند در زیر شعار حفظ امنیت سرکوب می نمایند و گاه نیز به اسم دین دست به این کار می زنند.

بدین گونه توجیهی که مجرمان از اعمال خود می کنند تا از شفاعت آن بکاهند بسا خود گناهی دیگر است از این رو می فرماید:

یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا

موجب گمراهی کافران است.» کافران جاهلی ماه شخصی را مثلا ماه ذی الحجة را در این سال از ماههای حلال می شمردند در حالی که در سال بعد بر حسب نقشه های جنگی شان ماه حرامش به شمار می آوردند.آری،اینان بدین گونه با دین بازی می کردند.

یُحِلُّونَهُ عٰاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عٰاماً لِیُوٰاطِؤُا عِدَّةَ مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ

آنان یک سال آن ماه را حلال می شمردند و یک سال حرام تا با آن شمار که خدا حرام کرده است توافق یابند.» یعنی تا همانگونه که خدای تعالی فرموده است شمار ماههای حرام چهار شود،البتّه بعد از آن که بر حسب میل و هوای خود محتوای آن را تغییر دهند.

ص :148

فَیُحِلُّوا مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمٰالِهِمْ

پس آنچه را که خدا حرام کرده است حلال می شمارند.کردار ناپسندشان در نظرشان آراسته گردیده.» /4 مراد از کردار ناپسند اعمال تجاوزکارانۀ آنهاست که برای آن حتی احکام خدا را دگرگون می سازند.اینان برای توجیه کردن اهداف شوم خود به توجیه وسیله چنگ می زنند.در حالی که کردارهای آنها همه سبب ضلالت و انکار است،زیرا دل خواهشناک انسانی چون هدفش مطامع شخصی باشد دیگر در جستجوی حقیقت نمی افتد و از این رو بدان هم دست نمی یابد.

وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکٰافِرِینَ

و خدا کافران را هدایت نمی کند.» کفر در اینجا مخالفت با اقدام برای انجام وظایف است پس کفر بر عقل اثر می گذارد و نور معرفت را از عقل سلب می کند.

[38]

گفتیم مهم ترین چیزی که فکر بشر و رفتار او را محدود می سازد همانا هدف اوست که در چشم او آراسته شده و شوق وصول به او در سرش افتاده است اگر هدفش خدا و روز بازپسین باشد،همانند راننده ای دل آگاه و آشنا به راه ماشین زندگی را از راههای خوب و بی خطر به پیش می برد و اگر نه چرخهای ماشین او از راه به در می رود.بدین گونه دیگران را هم با خود به گمراهی می برد.اگر کسی را هدف تمتع از زندگی مادی و ترک جهاد در راه خداست،هر گاه فرمان خدا رسد او در انجام آن تکاهل می ورزد.

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مٰا لَکُمْ إِذٰا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ اثّٰاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ

ای کسانی که ایمان آورده اید!چیست که چون شما را گویند که برای جنگ در راه خدا بسیج شوید گویی که به زمین چسبیده اید؟» یعنی سنگین می شوید و تکاهل می کنید و برای توجیه رفتار ناپسند خود خواستار به تأخیر افکندن جنگ می شوید.

گاه می گویید اکنون هوا گرم و سوزان است.آیا صبر نمی کنیم که هوا معتدل شود.و گاه می گویید اکنون هوا سرد است اندکی صبر کنیم تا هوا ملایم شود گاهی هم گویید،نه،فعلا ساز و برگ جنگ را مهیا نکرده ایم.

ص :149

جنبش در راه خدا منحصر به شرکت در جنگها نیست بلکه شامل هر جنبش و تلاش دیگر هم که برای خدا و یاری دین خدا باشد،می شود.

/4 جای تأسف است که بسیاری از ما اقدام و عمل در راه خدا را به دلایل و بهانه های مختلف رها می کنیم ولی آنچه در دل نهفته داریم همانا حب دنیاست.

أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا مِنَ الْآخِرَةِ فَمٰا مَتٰاعُ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا فِی الْآخِرَةِ إِلاّٰ قَلِیلٌ

آیا به جای زندگی اخروی به زندگی دنیا راضی شده اید؟متاع این دنیا در برابر متاع آخرت جز اندکی نیست.» مؤمن واقعی کسی است که از زمین برکنده شده باشد و خود را از جاذبیت ماده رهایی بخشیده باشد و جز به اوامر خداوندی توجه نداشته باشد زیرا هر چه از دنیا متمتع باشد باز هم با آسایش آخرت برابری نتواند کرد.زیرا دنیا در گذر است و تمتع و بهره مندی از آن با مشکلات و مصاعب همراه است در حالی که آخرت جاویدان است و راحتش را هیچ رنجی در پی نیست.

و چون در مسئلۀ انتقام بیندیشم.هرگز نمی توانم از خدا انتقام بگیرم.

وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

که خدا بر هر کاری تواناست.» زیرا او قادر است که نیرویی را که به من داده از من بستاند و این در صورتی است که من آن نیرو را در طریق انجام در امر او به کار نبندم.چون چنین شود برای من جز خواری و سرافکندگی در دنیا و عذاب آخرت چه خواهد ماند؟

کسی،در این غار داخل شده بود این تخمها را می شکست و این تارها را می گسست.

فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ

خدا به دلش آرامش بخشید.» یعنی بر دل رسول اللّٰه که حامل بار گران رسالت بود.همچنین کسانی که عهده دار نشر رسالت باشند خدا بر دلهای آنان نیز آرامش و ثبات می بخشد تا در برابر حوادث و کجتابیهای مخالفان یارای مقاومتشان باشد.

وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهٰا

و با لشکرهایی که شما آن را نمی دیدید تأییدش کرد.» این لشکرها ملائکه بودند که دیدگان عادی را یارای دیدن آنها نبود.

وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلیٰ

و کلام کافران را پست گردانید.» زیرا کلام کافران بر اساسی استوار اتکاء ندارد.بنیان آن کفر است و انکار حقیقت و چنین بنیانی چگونه می تواند استوار باشد.

وَ کَلِمَةُ اللّٰهِ هِیَ الْعُلْیٰا

و کلام خدا بالاست.» کلام خدا چنین آفریده شده و کلام بالا را پیروزی است.

وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

و خدا پیروزمند و حکیم است.» ذات احدیت به عزت خویش سخن کافران را پست می دارد.اگر گاهگاهی کافران را اندک پیروزی و علوّی در کلام است برای آزمایش مؤمنان می باشد،تا خود به میزان پایداری خویش پی ببرند.خدای تعالی به حکمت خویش کارهای جهان را می گرداند.

کشف عناصر ناتوان و منافق و هر کس را که اجازت خواست که از جهاد تخلف ورزد و در خانه بماند،اجازت ندهد،زیرا مؤمنان واقعی که تصمیم گرفته اند به مال و جان خویش در راه خدا جهاد کنند هرگز از این گونه بهانه ها نمی آورند.

این گونه شک و تردیدها و بهانه جوییها ویژۀ کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان واقعی ندارند.

/4

قناعت توأم باشد-افزون آید.مثلا یک نفر کارگر دو سوم مزدش را صرف امور زندگی اش می کند و یک سوم آن را برای امر جهاد در راه خدا اختصاص می دهد.

همچنین کارمندی که دستش به دهانش می رسد باید نصف حقوق خود را خرج و نصف دیگر را در راه خدا هزینه کند.مدیری که یک سوم درآمدش زندگی اش را اداره می کند باید دو سوم باقی را برای کارهای خدایی اختصاص دهد.بدین گونه جهاد به مال با هزینه کردن بخشی از دارایی اش که افزون بر ما یحتاج اوست حاصل می گردد.البته ادای حقوق مفروض مثل زکات /4 و خمس شامل این امر نمی شود.

ما به گونۀ دیگر هم می توانیم جهاد مالی کنیم بدین گونه که مثلا هر یک ما با خود قراری نهیم که سه ساعت در روز به مدت کارمان بیفزاییم و مزد و درآمد آن را به مصالح اسلام اختصاص دهیم.

جهاد به جان تنها شهادت در راه خدا نیست بلکه مراد از آن کار جدی در راه خدا هم هست مثلا شرکت یک روز در هفته در کارهای عمرانی مثل ساختن پلها و کشیدن جاده ها یا شرکت در ساختن و پرداختن اسلحه یا اعمال مهندسی نظامی.

جهاد به مال و جان در مرحله آمادگی برای پیکار است از این رو جهاد به مال را بر جهاد به جان مقدم داشت زیرا برای هر جنگی سرمایه از ضروریات اولیه است.

امتی که در راه خدا جهاد می کند آیندۀ خود را می سازد و دژ استقلال خود را بنا می کند و به آرزوها و رؤیاهای خویش در تمدن و رفاه جامۀ عمل می پوشد.در حالی که جامعه ای که همه به منافع خود چشم دارند هر فردی برای خود تلاش می کند و مصالح خاص خویش را در نظر دارد.چنین مردمی در اولین رویارویی با دشمن شکست می خورند یا چون حوادث طبیعی پیش آید از هم می پاشد و در نبردهای اجتماعی استقلال خود را از دست می دهد.از این رو است که برای امت اسلامی جهاد بهتر از شانه خالی کردن از پیکار است.مردم باید به حقیقت جهاد پی ببرند و این نکته را دریابند که در جهاد هر سودی که هست به خودشان

ص :155

باز می گردد.اگر به این معنی آگاه شوند به فداکاری و جانبازی در راه اهداف عالیه خویش خو می گیرند.

ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

این برای شما بهتر است اگر می دانستید.»

رخصت می خواهند.» در بسیاری مواقع انسان می پندارد مؤمن واقعی است و حال آن که دلش را شک و تردید فرا گرفته است.شک و تردید دربارۀ خدا و روز بازپسین.

تحمل کارهای دشوار به مثابۀ عاملی است که این دو گروه مؤمن و منافق را از یکدیگر جدا می کند.

/4

خانه بمانند.اصولا کافر برای هیچ کاری صلاحیت ندارد و روی رستگاری نمی بیند.

ه:از علامات منافقین یکی این است که هر گاه مسلمانان شکست بخورند آنان شادمان می شوند و هر گاه پیروز گردند محزون می گردند و می پندارند بر کنار ماندن از قافلۀ مسلمانان دلیل کمال عقل ایشان است و نشان حزم و دور اندیشی.به این معنی که از کشته شدن و مجروح شدن در امان می مانند.پروردگار عالمیان می گوید سرنوشت هر کس مقدر و مکتوب است.مؤمنان از آینده نمی ترسند زیرا بر خدای توکّل کرده اند.نهایت مصیبتی که به آنان رسد کشته شدن است در راه خدا در حالی که این یکی از آن دو نیکی است که خدا برایشان مقرر کرده است و آن دو نیکی یکی شهادت است و یکی پیروزی.در حالی که منافقان می میرند در حالی که در نزد خداوند معذب اند یا زنده می مانند و گرفتار رنج و عذاب اعمال خود می شوند.

الف:جهاد به معنی استقلال از دیگران است و عدم خضوع در برابر اوامر آنان یا تسلیم فشارهای آنان شدن،در نتیجه اعلان پیکار با آنان.

ب:معنی جهاد یکی هم این است که جامعه آن چنان مهیا باشد که از هیچ فشار سیاسی یا محاصرۀ اقتصادی دشمن بیمی به دل راه ندهد به عبارت دیگر خود را به درجۀ خودکفایی برساند.و این امر میسر نمی شود مگر با کوشش و سعی افراد جامعه پیش از آنچه وظیفۀ آنهاست.

همچنین چهرۀ دیگر جهاد اندوختن ما یحتاج زندگی است و ساختن اسلحه و ذخیرۀ آن و تقویت لشکر و مؤسسات نظامی،همه اینها نیازمند سعی و کوشش و کار و تلاش اضافی است.

ج:جهاد در پاره ای مراحل آن تحول در اقتصاد را ضروری می سازد،مثلا تنظیم یک اقتصاد نظامی به گونه ای که همۀ چرخها برای جنگ بچرخد.

د:جهاد از جنبۀ دیگر یعنی تعلیم و تمرین نظامی و آماده سازی کسانی که قادر به حمل سلاح هستند برای رویارویی با حوادث میدانهای جنگ.گاه این تعلیمات نظامی و آشنا شدن با انواع سلاحها مدتها به طول خواهد انجامید.

/4 ه:جهاد نیازمند یک روحیۀ قوی است و یک آمادگی ذهنی و جسمی برای تحمل دشواریها.

بنا بر این شکل یک جامعۀ جنگی و پیکارجوی با یک جامعۀ تسلیم طلب فرق بسیار دارد از این رو قرآن به کسانی که خود را برای جهاد آماده نمی دارند به دیدۀ تردید می نگرد.اینان می خواهند شانه خالی کردن از جنگ را به حساب عدم آمادگی خود بگذارند.

وَ لَوْ أَرٰادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً

اگر می خواستند به جنگ بیرون شوند برای خویش ساز و برگ آماده کرده بودند.» حرکت به سوی هدف دلیل صدق نیّت و سلامت عزیمت است.

وَ لٰکِنْ کَرِهَ اللّٰهُ انْبِعٰاثَهُمْ

ولی خدا بسیج آنان را ناخوش داشت.» یعنی نخواست آنان را به حرکت درآورد و ارادۀ آنان را تحریک کند.

ص :161

فثبطهم و از جنگشان بازداشت.» یعنی ارادۀ آنان بستد و آنان را زمینگیر گردانید.

وَ قِیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقٰاعِدِینَ

و به ایشان گفته شد که همراه کسانی که باید در خانه بنشینند،در خانه بنشینید.» یعنی همراه کسانی که قادر به حرکت و عمل نیستند که در واقع چه فرق است میان آن که از هر عملی عاجز است و کسی که خود دست به عملی نمی زند؟ امروز با کمال تأسّف می بینیم که جهان اسلامی از استقلال سخن می گوید ولی برای تحقّق بخشیدن به آن وسائل لازم را فراهم نمی آورد.از جنگ با «اسرائیل»سخن می گوید بدون آن که به طور جدّی خود را مهیّای آن گرداند.

/4

وَ لَأَوْضَعُوا خِلاٰلَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِیکُمْ سَمّٰاعُونَ لَهُمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ

و تا فتنه انگیزی کنند و برای دشمنان به جاسوسی پردازند در میان شما رخنه می کنند و خدا به ستمکاران آگاه است.» این واژه از«ایضاع»گرفته شده است.«اوضع الإبل فی سیره»یعنی شتر در راه رفتن شتاب کرد و«خلال»یعنی در صفوف شما.

/4 یعنی می خواهند که شما به گروهی از مخالفان داخلی تبدیل شوید و از جنگ،سرد گردید.

سوم:اینان دشمنان شمایند.

هر ستمگری سرنوشتش به این عاقبت می رسد،و ما نباید تنها به ظاهر اشخاص بنگریم بلکه باید در تاریخ و رفتار گذشتۀ آنها درنگ کنیم و این که چگونه در گذشته عمل می کرده اند و طبعا در آینده نیز به همان ترتیب عمل خواهند کرد.

وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ

که در آیه آمده است مراد همین است.در مجمع البیان ج 36/5 این معنی از ابو مسلم نقل شده است.

من تصور می کنم که معنی آن چنین باشد که امور را نه به صورت حقیقی و واقعی آنها جلوه می دادند یا آن که در اطراف رسول اللّٰه شایعه پراکنی می کردند،ولی به هر معنی که باشد یک چیز مسلم است که اعمال آنان به شکست انجامید و دین خدا آشکار شد و در حرارت پیروزی و تحقق امر رسالت چونان تکه برفی آب شد.

حَتّٰی جٰاءَ الْحَقُّ وَ ظَهَرَ أَمْرُ اللّٰهِ وَ هُمْ کٰارِهُونَ

تا آن گاه که حق فراز آمد و فرمان خدا آشکار شد در حالی که از آن کراهت داشتند.» منافقان پیوسته در این اندیشه بودند که نور خدا را با این گونه گفتارها و شایعات باطل خاموش کنند.

یعنی مرا مورد آزمایش قرار مده که آیا جهاد را ترک می کنم یا نه.بلکه پیش از آن که از من مخالفتی آشکار شود مرا واگذار تا از آمدن به جهاد معاف باشم.

أَلاٰ فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا

آگاه باش که اینان خود در فتنه افتاده اند.» یعنی در فتنه ای بزرگتر از رخصت خواستن برای ترک جهاد.

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکٰافِرِینَ

و جهنم بر کافران احاطه دارد.» همانا اعمال ناپسندشان و صفات نکوهیده ای که در دلهای آنها جای گرفته،خود آتش ملتهبی است که سراپای وجودشان را در خود می سوزاند یا عقربها و مارهایی است که آنان را آزار می دهد همانند آنچه در روز بازپسین خواهند دید.

آنان که از طریق حق منحرف می شوند در این دنیا هم به کیفر اعمال خویش گرفتار خواهند شد.

وَ یَتَوَلَّوْا وَ هُمْ فَرِحُونَ

آن گاه شادمان باز می گردند.» آنان به خیال خود زیان نکرده اند.

بنگرید که مؤمنان چگونه خود را از روی اخلاص به رنج و تعب می اندازند و منافقان چگونه منتظر فرصتی هستند که خود را از زیر ضربه خارج نمایند.

از این رو است که چون پیکارشان به شکست انجامد آن شکست را تقدیر الهی دانند و گویند که این شکست اگر گامی به واپس است دو گام به پیش است و به اذن و ارادۀ خدا است و به برکت توکّل به اوست.

موضع آنان در برابر دارایی و ثروت خود بحث می شود و این که چگونه بر خلاف مؤمنان منافقین هیچ گاه خود را فراموش نمی کنند.بلکه همواره به مال دنیا دلبسته اند و بدان آزمند.آن را انفاق نمی کنند اگر هم انفاق کنند خدا از آنان نمی پذیرد زیرا عملشان از روی ریا و خودنمایی است.اموال و اولادشان برایشان در دنیا مایۀ عذاب است و غرور و فریبی است که آنان را به سوی استمرار در کفر سوق می دهد.

رابطۀ منافقان به مؤمنان را مصالح خاصۀ آنها معین می کند.مثلا هر گاه در این رابطه برای خود سودی سراغ کنند به آن روی می آورند و می کوشند تا نام خود را در زمرۀ مؤمنان درج کنند و اگر منافعی سراغ نداشته باشند به نزد برادران شیطان صفت خود می گریزند ولی در هر حال می بینی که سوگندهای گران می خورند که ما در صف مؤمنان جای داریم.در واقع آنان در صف مؤمنان جای ندارند،بلکه هر جا منافعشان باشد در آنجایند.

/4

مقدار پول می دهیم،خدای تعالی نیز از آنان نمی پذیرد.

قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فٰاسِقِینَ

بگو:خدا از شما نمی پذیرد،چه از روی رضا انفاق کنید و چه از روی کراهت.

زیرا مردمی نافرمان هستید.» نافرمان کسی است که از فرمان رهبر دینی خود سر بر می تابد و در عوض بند از مال می گشاید.خدا انفاقهای او را قبول نمی کند زیرا این انفاق نه برای خدا،که برای تحکیم موقعیت خود اوست.یا سپری است برای حفظ دیگر منافع او.در کشور ما هم از این گونه اشخاص می توان یافت.بعضی از سرمایه داران و فئودالهای بزرگ می خواهند با دادن وجهی وظیفۀ خود را در برابر دین و انقلاب ادا کنند.اینان می گویند در امور خیریه اموال خود را صرف می کنند.در حقیقت،اعمال خیریه نیست بلکه پرداخت رشوه است.حتی برخی از دولتهای /4 ثروتمند مبالغی به این یا آن نهضت انقلابی کمک می کنند و نامش را خدمت به انسانیت می گذارند،در حالی که مردم آن کشورها را استثمار می کنند و ثروتهای ملی آنان را به غارت می برند.

بنا بر این هر جریان انقلابی که با چنین بذل و بخششهایی مواجه می شود باید چشم و گوش خود بگشاید تا به دام رشوه و فساد نیفتد.

[54]

قرآن انگیزه های منافقان را از انفاق و علت پذیرفته نشدن آن را از سوی خدای تعالی بیان می دارد.

وَ مٰا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقٰاتُهُمْ إِلاّٰ أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّٰهِ وَ بِرَسُولِهِ

هیچ چیز مانع قبول انفاقهایشان نشده،مگر آن که به خدا و پیامبرش ایمان نیاورده اند.» و نخواسته اند تسلیم قدرت رهبری دینی گردند.

وَ لاٰ یَأْتُونَ الصَّلاٰةَ إِلاّٰ وَ هُمْ کُسٰالیٰ

و جز با بی میلی به نماز حاضر نمی شوند.» یعنی ایمان در نفوسشان ریشه ندوانیده و اگر نمازی می خوانند صرفا یا از روی عادت است یا از روی ریا کاری.

ص :170

وَ لاٰ یُنْفِقُونَ إِلاّٰ وَ هُمْ کٰارِهُونَ

و جز به کراهت انفاق نمی کنند.» اگر مالی در راه خدا هزینه می کنند به سبب ترسی است که از حکومت دارند مثل کسی که می ترسد در شهری اقامت کند پس برای آن که بگریزد خانۀ خود را می فروشد در واقع خانۀ خود را به رضایت فروخته ولی اگر چنان موقعیتی نداشت هرگز چنان کاری نمی کرد.انگیزۀ فروش او ترس است.

چه بسا از آیه نخستین این معنی حاصل شود که دولت اسلامی منافقان را به پرداخت مالی که بر آنها مقرر می دارد مجبور می کند ولی ثوابی برای آنان منظور نمی دارد.

مالی که از ربا حاصل شده باشد و فرزند فاسد نعمت نیستند،بلکه نقمت اند و برای صاحبانشان عذاب.

وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کٰافِرُونَ

و در حالی که هنوز کافرند جانشان برآید.» ثروت و تجملات اجتماعی شخص را گرفتار غرور و خودپسندی می کنند و او را به کفر و عصیان در برابر خدا وا می دارند و آن مرد مغرور و ناتوان به بدبختی خود آگاه نمی شود،مگر وقتی که مرگ جانش ربوده باشد.

[56]

منافقان نمی توانند عنصر جامعۀ مسلمانان باشند زیرا نمی توانند در رنج و مصیبت امت شرکت کنند.

وَ یَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ مٰا هُمْ مِنْکُمْ وَ لٰکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ

به خدا سوگند می خورند که از شمایند و حال آن که از شما نیستند اینان از شما بیمناکند.» از شدت خوف آنان را می بینی که تظاهر به همدستی و همراهی شما می کنند ولی این اظهار دوستی تنها و تنها از روی ترس است.

/4 [57]

لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغٰارٰاتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَ هُمْ یَجْمَحُونَ اگر پناهگاه یا غار یا نهانگاهی می یافتند شتابان بدان جای روی می آوردند.» آری اگر جایی بیابند که آنان را پناه دهد به آن جا پناهنده می شوند حتی اگر غار یا شکاف کوهی می بود یا سوراخی در زیر زمین.آنان شتابان بدان سو می گریزند و هیچ در اندیشۀ این امر که تعهدی سپرده اند و باید به تعهد خود وفا کنند نیستند.

/4

در راه مصالح عامه.به همین نحو کسانی که در راه سفر،راهتوشۀ آنان به پایان رسیده و از سفر بازمانده اند.اینهاست مصارف صدقات و خداوند حکیم به /4 نیازهای واقعی مردم آگاه است.

فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهٰا رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْهٰا إِذٰا هُمْ یَسْخَطُونَ

اگر به آنها عطا شود خشنود می شوند و اگر عطا نشود خشم می گیرند.» [59]

عمل صالح در جامعه وقتی تحقق می یابد که کارها بر طبق قانونی باشد اسلامی و آن قانون را رهبری اسلامی که به فضیلت دادگری موصوف است به اجرا درآورد و مردم نیز تسلیم آن شوند.این قانون است که جامعه را به کارهای سازنده سوق می دهد و برای همگان امنیت و پیشرفت به بار می آورد.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ قٰالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ سَیُؤْتِینَا اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ

چه می شود اگر به آنچه خدا و پیامبرش به آنان عطا می کند خشنود باشند و بگویند خدا ما را بس است.خدا و پیامبرش ما را از فضل خویش بی نصیب نخواهند گذاشت.» چون امتیازات باطله ملغی گردد جامعه به سبب اعمال سازندۀ خود راه تقدم در پیش می گیرد و این سازندگی و تقدم در تمام شؤون اجتماعی و اقتصادی آشکار می گردد.

إِنّٰا إِلَی اللّٰهِ رٰاغِبُونَ

و ما به خدا رغبت می ورزیم.» یعنی اگر در این جهان به آنچه حق آنهاست دست نیابند پاداش اخروی آنها چند برابر خواهد شد.

وَ الْعٰامِلِینَ عَلَیْهٰا

و کارگزاران جمع آوری آن.» یعنی کسانی که برای گرفتن زکات به میان مردم می روند.

وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ

و نیز برای به دست آوردن دل مخالفان.» از سپاهیان که هنوز برای شرکت در لشکر اسلام انگیزۀ ایمانی ندارند.

اینان غالبا مردانی خارج از دین اسلام هستند.

وَ فِی الرِّقٰابِ

و آزاد کردن بندگان.» بیت المال بر صاحبان آنها مالی می پردازد تا آزادی آنان را باز گرداند.

اینان غالبا در جنگ اسیر شده اند.

وَ الْغٰارِمِینَ

و قرض داران.» یعنی کسانی که قادر به پرداخت قروض خود نیستند.

وَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ

و در راه خدا.» یعنی در هر مصلحتی که خدا به آن فرمان داده،چون ساختن پلها و کشیدن راهها و /4 ساختن آب انبارها و خدمات بهداشتی و امثال آنها.

وَ ابْنِ السَّبِیلِ

و مسافران نیازمند.» و آن مسافری است که دستش از خانه و کاشانۀ خود خالی شده و اکنون راهتوشه اش به پایان رسیده است.از صدقات مالی به او می پردازند تا خود را به خانۀ خویش رساند.

فَرِیضَةً مِنَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

و آن فریضه ای است از جانب خدا و خدا دانا و حکیم است.» در این آیه معین شده که صدقات باید در چه مواردی مصرف شود.این امر امید منافقین طفیلی صفت و صاحبان امتیازات را قطع می کند که دندان طمع برکشند و به حق خود راضی باشند.در این باب به روش علی(ع)توجه می کنیم و رفتاری که با برادرش عقیل داشت.

در ایامی که علی(ع)مقام خلافت ظاهری داشت عقیل نزد او آمد و از فقر و بینوایی شکایت کرد.عقیل نابینا شده بود.علی قطعه آهنی در آتش بگداخت و

ص :176

چون عقیل دست خود برای گرفتن مال دراز کرد آن آهن بر دست او نهاد چون عقیل دست خود بکشید علی(ع)گفت:

«ای عقیل!زنان فرزند مرده بر تو گریه کنند.آیا از داغی این قطعه که به آتش این جهانی از روی بازیچه گرم شده می نالی آن گاه مرا به آتشی که خداوند جبار افروخته است می کشانی؟تو از این رنج گذرا می نالی و من از آن لهیب سوزنده ننالم؟.

بود مخالفت می ورزیدند مردم به آنان خوشبین نبودند از این رو منافقان می خواستند وضع خود را توجیه کنند.

اولا:ادعا می کردند که رسول خود از عیب منزه است ولی جمعی دور او را احاطه کرده اند و علیه ما به او اخباری می رسانند پس اگر ما گاهی با او مخالفت می کنیم بیشتر به این سبب است.قرآن این ادعا را باطل می سازد که رسول اللّٰه(ص) فقط به اخباری گوش می دهد که مصالح مؤمنان را در برداشته باشد.

ثانیا:به خدا سوگند می خوردند تا مگر نفاق خود را توجیه کنند و ادعا می کردند که مخالفت با ایشان به معنی مخالفت با جامعۀ مسلمانان نیست.قرآن به آنان پاسخ می دهد که سزاوارتر این است که به صدق نیت و اخلاص عمل خدا را از خود خشنود گردانید و به اطاعت و تسلیم رسول اللّٰه.

/4 قرآن،بیان می دارد که هر که از حدود خدا و رسول تجاوز کند و با اوامر الهی مخالفت روا دارد کیفر او جهنم است.

یعنی هر کس هر چه به او بگوید می شنود و بدون آن که سخن دروغ از راست تشخیص دهد به همه گوش می دهد.آیا این ادعا راست است؟هرگز،به چند سبب:

یکی آن که:رهبر خود مسئول دستیاران خویش است.و یک رهبر دینی اطرافیان خود را از میان پاک ترین مردم بر می گزیند.فرضا که چنین چیزی مقدور نباشد چنان رهبری تسلیم هر سخن باطل نمی شود به عبارت دیگر رسول جوهر ذات مردم را نیک می شناسد و اگر کسی هم چیزی از روی هوی گوید کلام او را در رسول تأثیری نیست.

/4 دیگر آن که:هدف دین و رهبر دینی تحقق مصلحت امت است بنا بر این اخباری را که به شخصیت این یا آن زیان برساند به گوش نمی رساند و می داند که فلان سخن در حق فلان کس از کجا آب می خورد.

دیگر آن که:رسول(ص)و هر رهبر مذهبی هدفش اشاعۀ رحمت و برکت است برای همۀ افراد جامعه،چه دور باشد و چه نزدیک.اشارات این آیات کریمه به همین منظورهاست.

قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ

بگو:او برای شما شنوندۀ سخن خیر است.» یعنی به شایعات باطل گوش نمی سپارد و سخنی را که خلاف مصلحت باشد نمی شنود.

یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ

به خدا ایمان دارد و مؤمنان را یاور دارد.» ایمان به خدا عامل مهمی است که رسول را از پرداختن به شایعات باطل حفظ می کند.

وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ

و رحمتی است برای آنهایی از میان شما که ایمان آورده اید.» آری،پیامبر برای همه رحمت است.

وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

و آنان که رسول خدا را

ص :179

بیازارند به شکنجه ای دردآور گرفتار خواهند شد.»

/4

عمل می زنند یاران خود یا دیگران را به منکر فرمان می دهند و از معروف باز می دارند.

اینان خدا را از یاد برده اند و غافل از این شده اند که او هر چه اراده کند همان شود خداوند نیز به سبب فسقشان آنان را فراموش کرده است و از نعمت خود دور داشته و هم در دنیا و هم در آخرت گرفتار عذابشان خواهد کرد.

/4

می کردید؟» این حقایق را نمی باید به مسخره گرفت زیرا حقایقی هستند بس عظیم و آیندۀ بشر با آنها سر و کار دارد.

تعویق افتاد در ارتکاب معاصی و فسق دلیرتر شدند ولی معلوم است که عاقبت فسق چه خواهد بود.

نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ

خدا را فراموش کردند و خدا هم آنها را فراموش کرد.همانا منافقان همان تبهکارانند.» /4

/4

از جمله منافقان در اعصار قدیم قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مدین همچنین مؤتفکه بودند.آری،اینان به خود ستم کردند و خدا نخست برایشان پیامبران فرستاد با براهین و آیات و چون نپذیرفتند هلاک شدند.

در مقابل جوش و خروش منافقان مؤمنان بودند که از دل و جان دوستدار یکدیگر بودند و در کارهای مهم و ارزشمند اسلامی یار و یاور هم.امر به معروف می کردند و نهی از /4 منکر و نماز بر پای می داشتند و زکات می دادند و همه واجبات اجتماعی و اقتصادی را به جای می آوردند و در برابر خدا و رسول خدا مطیع بودند.

خدا بر اینان رحمت فرستاد و آسودگی بخشید که خداوند پیروزمند و حکیم است.

اینها که بر شمردیم پاداشهای دنیوی آنان بود اما در آخرت دارای مقامهایی ارجمند هستند،خدا به آنان وعدۀ بهشتهایی داده جاویدان که آب در آنها جاری است و برتر از اینها رستگاری بزرگی است که از آن نصیب می برند.

یعنی آنان در حصول به خواستهای خود از نصیب خود تمتع گرفتند همان گونه که شما می کنید.پس باید خود را با آنان بسنجید و بنگرید که آنان را چه سرنوشتی پیش آمد.

وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خٰاضُوا

هم چنان که کسانی که پیش از شما بوده اند از نصیب خویش بهره مند شده بودند شما سخنان ناپسند گفتید هم چنان که ایشان سخن ناپسند می گفتند.» یا به عبارت دیگر شما نیز همانند آنان در دریای شهوات خویش غوطه ور گردیدید بی آن که بر این سمند سرکش،از عقل و خرد لجام زنید یا از آنچه بر پیامبر وحی شده بهره ای گیرید.در چنین صورتی سرنوشت شما همانند سرنوشت آنهاست.آری:

/4

أُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ

اعمال آنان در دنیا و آخرت ناچیز گردید و زیانمند شدند.» یعنی کارهای مثبتشان هم اعم از این که برای امور دنیوی باشد یا اخروی چیزی جز زیان به بار نخواهد آورد و این به سبب اعمال ناپسند آنهاست.

[70]

منافق و کافر در یک راه گام برمی دارند،زیرا پیشوای هر دو یک چیز است و آن هم شهوات نفسانی است همچنین منافقین باید از سرنوشت کافران در تاریخ،عبرت بگیرند.

أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عٰادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْرٰاهِیمَ وَ أَصْحٰابِ مَدْیَنَ

آیا نشنیده اند خبر کسانی که پیش از آنها بودند چون قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مدین،» اصحاب مدین یعنی قوم شعیب که خدا آنان را به عذاب آن روز ابرناک هلاک نمود.

وَ الْمُؤْتَفِکٰاتِ

و مؤتفکه.» یعنی آنان که شهرشان واژگون شد که مراد شهرهای قوم لوط است.

أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ فَمٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لٰکِنْ کٰانُوا

ص :187

أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

که پیامبرانشان با نشانهای آشکار بر آنها مبعوث شدند خدا به آنها ستم نمی کرد آنان خود بر خویشتن ستم می کردند.» مراد از ظلم کردن به خود همانا نادیده گرفتن نشانه های آشکار خداوندی بود و ایمان نیاوردنشان به پیامبران.

جامعه رخ خواهد داد می داند و با مردم از روی حکمت عمل می کند و به آنان بر حسب کار و کوششها و نیاتشان پاداش می دهد.

[72]

خدای سبحان برای مؤمنان در آخرت زندگی سعادتمندانه ای قرار داده هر چند در این دنیا از رفاه و آسایش محروم بوده اند.

وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا وَ مَسٰاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّٰاتِ عَدْنٍ

خدا به مردان مؤمن و زنان مؤمن بهشتهایی را وعده داده است که جویها در آن جاری است و بهشتیان همواره در آنجایند و نیز خانه های نیکو در بهشت جاوید.» در آن باغها نه پائیز را مجال خودنمایی است و نه زمستان را و نه نعمتش زوال می یابد.ولی برتر از همۀ نعمتها خشنودی خداوند است که می فرماید:

/4

وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اللّٰهِ أَکْبَرُ

ولی خشنودی خدا از همه برتر است.» و این خشنودی نشان این است که اعمال آنان در این جهان بر وفق تعالیم شریعت بوده است.

ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

پیروزی بزرگ خشنودی خداوند است.»

/4

ادعا می کنند که اگر آن فرصت به دست آید هر چه دارند در راه خدا بذل خواهند کرد ولی هنگامی که خداوند آن فرصت را به آنان عطا کند از گفتۀ خود سرباز می زنند و با خدا و رسول او به پیکار بر می خیزند.از این رو خداوند نه تنها آن فرصت از آنان سلب نخواهد کرد،بلکه در دلهایشان بذر نفاق خواهد افکند و این نفاق تا پایان عمر روح آنان را آزرده خواهد داشت زیرا از آن فرصت که دست داده بود استفاده نکردند بلکه در برابر خدا و رسول مقاومت ورزیدند و دین خدا را دگرگون ساختند.

رویشان گشود بخل می ورزند و آن زشتکاریها در جانشان نهفته بوده نمودار می گردد.

علامت نفاق اینان این است که به وعده ای که با خدا نهاده اند عمل نمی کنند پس آن تعهد از آغاز دروغ بوده و خداوند به دلشان آگاه است.ممکن است برای خود توجیهاتی داشته باشند مثلا چون محصول خود درویدیم انفاق خواهیم کرد یا چون در فلان تجارت سود بردیم چنین و چنان خواهیم کرد که اینها هم خود گونه ای از نفاق است.

واقع سرکشی در برابر اسلام است و تمرد است.در این عبارت قرآنی به این حقیقت اشارت دارد:

وَ هَمُّوا بِمٰا لَمْ یَنٰالُوا

قصد کاری کردند ولی به آن نایل نشدند.» این قصد قصد اخراج رسول و فاسد ساختن مسلمانان بود تا آنان از طریق شایعه پراکنیها بر ضد قدرت اسلامی قیام کنند.مثلا یکی از منافقان به نام جلاس در انگیزش یارانش بر ضد پیامبر گفت:«اگر محمد در آنچه می گوید صادق باشد ما بدتر از خران هستیم».

بعضی از آنان در شب عقبه قصد قتل رسول اللّٰه داشتند و می خواستند چون به گردنه صعب العبور(عقبه)رسیدند شتر رسول اللّٰه(ص)رم بدهند و آن حضرت را در دره سرنگون کنند.

بعضی هم مثل عبد اللّٰه بن ابی آهنگ آن داشت که رسول(ص)را از شهر بیرون راند.همۀ اینان هر کدام قصدی داشتند ولی همگان را یک هدف بود و آن تغییر نظام حاکم اسلامی به سود خود.

وَ مٰا نَقَمُوا إِلاّٰ أَنْ أَغْنٰاهُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ

عیبجویی شان از آن روست که خدا و پیامبرش از غنایم بی نیازشان کردند.» در صورتی که آنان را از غنایم بی نیاز کرده باشند دیگر چرا عیبجویی می کنند و عناد می ورزند؟ /4 سبب این است که بعضی از مردم در برابر ناتوانان سختگیرند و در برابر توانایان،زبون.

بدین سبب آن گاه که منافقان در وضعی نابهنجار بودند و فقر و شکنجه بر آنان چیره شده بود یا در فشار سنتهای قبیلگی بودند یا گرفتار استثمار بازرگانان یهود،در این روزها آنچه همۀ فکر آنان را به خود مشغول داشته بود همانا لقمه نانی بود که شکمشان را سیر کند یا چند درهمی که آثار فقر و بیماری را از آنان بزداید، اما اکنون که خداوند آنان را از فضل و کرم خود بر خوردار ساخته و دیگر برای یک لقمه نان در تعب نیستند سر برداشته اند و با همان دین و آیینی که سبب نجات آنان شده به مخالفت برخاسته اند.

ص :193

آیا پاداش احسان جز احسان است؟نباید از پیامبری که آنان را از جاهلیتشان رهانیده است سر تسلیم فرود آورد؟ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ عَذٰاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ پس اگر توبه کنند خیرشان در آن است و اگر رویگردان شوند خدا به عذاب دردناکی در دنیا و آخرت معذبشان خواهد کرد.» لازم به ذکر است که طایفه ای از منافقان پنداشته بودند که دولت اسلام ناتوان است از این رو با خود می گفتند در چنین حالتی فرصت را از دست ندهند و در برابر آن قد علم کنند و چون رازشان فاش شد آن گاه بگویند که توبه می کنیم.ولی زمانی می رسد که دیگر راهها به رویشان بسته می شود و دیگر کسی یاریشان نمی کند و در گروهشان داخل نمی گردد.آری،در چنین حالی:

وَ مٰا لَهُمْ فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ

آنها را در روی زمین نه دوستداری خواهد بود و نه مددکاری.» /4

زکات می دهیم و در زمرۀ صالحان در می آییم.» فضل خدا شایسته است که شخص را به صدقه و صلاح گرایش دهد.زیرا آن که عطا کرده،تواند عطای خویش سلب کند و بار دیگر چهرۀ فقر را به او نشان دهد.ولی صاحبان نفوس ضعیف و اراده های سست در عوض انفاق به نعمت و فضل خدا مغرور می شوند.

[76]

گاه منافق یکی از خود ماست بی آن که بدانیم زیرا شخص می تواند در برابر فشار فقر پایداری کند ولی در برابر وسوسه های پول نمی تواند مقاومت کند، حتی کسی ممکن است تسلیم وسوسۀ مال نشود ولی در برابر وسوسۀ مقام پایداری نتواند.

پس هر کس باید به سلاح ایمان مسلح باشد و به خدا توکل کند تا همانند آن کسان نگردد که خدا دربارۀ آنها گفته است:

فَلَمّٰا آتٰاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ

چون خدا از فضل خود مالی نصیبشان کرد،بخل ورزیدند و به اعراض بازگشتند.» یعنی علاوه بر آن که به عهدی که کرده بودند وفا ننمودند و صدقه ای را که به گردن گرفته بودند نپرداختند می بینیم که در برابر فرمان خدا و رسول هم مقاومت می ورزند و با شریعت اعلان جنگ می دهند.

/4 در تفاسیر آمده است که مردی بود به نام ثعلبة بن حاطب و از انصار بود.

روزی به پیامبر(ص)گفت:دعا کن که خدا مرا روزی دهد.پیامبر فرمود:ای ثعلبه اندک مالی که قادر به شکر آن باشی بهتر است از مالی بسیار که شکر آن به جای نتوانی آورد.آیا نمی خواهی به رسول اللّٰه اقتدا کنی؟به خدایی که جانم به دست اوست اگر بخواهم که همۀ این کوه ها برای من زر شود چنان خواهد شد.روز دیگر ثعلبه باز هم نزد پیامبر آمد و گفت:یا رسول اللّٰه دعا کن خدا مرا مالی دهد.به خدا سوگند اگر خدا مرا توانگر سازد،حق هر کس را که بر من حقی دارد ادا خواهم کرد.رسول اللّٰه(ص)دعا فرمود که خدایا ثعلبه را توانگر کن ثعلبه گله ای گوسفند داشت.آن گله روز به روز افزون شد آن سان که دیگر در مدینه جایش نبود.ثعلبه با

ص :195

گلۀ خود به صحرا رفت و از آن پس در نمازهای جمعه و نمازهای جماعت شرکت نتوانست.رسول اللّٰه(ص)کسی را برای گرفتن زکات نزد او فرستاد و مطالبۀ زکات کرد.ثعلبه نداد و گفت:این زکات به منزلۀ جزیه است.رسول اللّٰه(ص)گفت:

«وای بر ثعلبه،وای بر ثعلبه»و این آیات نازل شد.

امیر المؤمنین علی فرماید:«آن که صاحب چیزی می شود باید ایثار کند».

آری،بسا شود که مال دنیا مسلمان مؤمن را به ورطۀ نفاق اندازد.

[77]

قرآن می گوید که این انفاق تا زمان مرگ هم دست از گریبان اینان بر نخواهد داشت.

فَأَعْقَبَهُمْ نِفٰاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلیٰ یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِمٰا أَخْلَفُوا اللّٰهَ مٰا وَعَدُوهُ وَ بِمٰا کٰانُوا یَکْذِبُونَ

و از آن پس تا روزی که همراه با آن خلف وعدۀ با خدا و آن دروغها که می گفتند با او ملاقات کنند،دلهایشان را جای نفاق ساخت.» در ابتدا می پنداشتند که مؤمنانی صادق هستند و به زودی به نیکوترین وجه به عهدی که با خدا بسته اند وفا خواهند کرد.

/4 [78]

بر آدمی است که نیت خویش خالص گرداند و خدا را بر آنچه در دل دارد شاهد قرار دهد و سخنی نگوید و کاری نکند مگر بر وفق همان حقیقتی که بدان معتقد است:

أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوٰاهُمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ

آیا نمی دانند که خدا راز دلشان را می داند و از پچ پچ کردنشان آگاه است،زیرا اوست که دانای نهانهاست.»

/4

از جانب خداوند در کار نخواهد بود.زیرا کفرشان به خدا و رسول خدا از فسقشان ناشی می شود و مجالی برای آمرزش خدا و خشنودی محرومان باقی نمی گذارد.

منافقان می پندارند که تن زدنشان از جهاد به سود آنهاست،از این رو جهاد را ناخوش می دارند و به عمل خویش شادمان اند و دیگران را هم از جهاد منع می کنند ولی سرانجام این اعمال چیست؟آیا جز آتش جهنم پاداشی در انتظار آنهاست؟ آتشی که جاودانه در آن خواهند بود ولی اینان حقایق امور را در نمی یابند.

به سبب این روش ناپسند که برگزیده اند زودا که عذاب خداوندی ایشان را در بر خواهد گرفت هم عذاب روحی و هم عذاب اجتماعی به گونه ای که باید لب /4 از خنده بربندند و به حال خویش بگریند.

پس از بازگشت رسول اللّٰه به مدینه و انجام وظیفۀ رسالتی که بر عهده داشت بعضی از منافقان خواستند خود را به او نزدیک سازند،پس اجازت طلبیدند که همراه او به جهاد روند ولی پیامبر حتی ثانیه ای اجازت نفرمود زیرا آنان در آن ایام که مسلمانان در سختی افتاده بودند راضی شدند که در خانه بمانند.پس اکنون هم که جنگ به پایان رسیده باید با جماعت گمراهان یعنی منافقان رسوا در نظر مردم و محروم از فعالیّت سیاسی،بمانند.

که در آن سوی هر عمل صالح باید سودی مادی خفته باشد و از این روست که بر کسانی که اعمال خیر را از روی صفای نیت و صدق عقیدت و بی هیچ چشمداشتی جز خشنودی خدا انجام می دهند عیب می گیرند.

اَلَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقٰاتِ

کسانی که به استهزاء می گیرند مؤمنانی را که به رغبت صدقه می دهند.» یعنی ایشان را به ریاکاری متهم می سازند و مؤمنان فقیر را هم به سبب آن که توان آن را ندارند که انفاقهای کرامند کنند به ریشخند می گیرند.

وَ الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ إِلاّٰ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ

و کسانی را هم که بیش از استطاعت خویش چیزی نمی یابند عیب می گیرند و مسخره شان می کنند.» /4 زیرا اینان مردمی تنگدست و فقیراند و جز نیروی بدن و دست رنجی که از کار حاصل می کنند چیز دیگری ندارند.این گروه اگر یک روز کار نکنند گرسنه خواهند ماند.اینان را منافقان مسخره می کنند که چرا در زمرۀ طبقات مرفه نیستند.

سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

خدا مسخره شان کرد و ایشان را عذابی دردآور است.» مسخرۀ منافقان جز باد هوا نیست و بر ماست که در برابر سخنان واهی آنان واپس ننشینیم و اعتماد به نفس خویش را از دست ندهیم،و نیز مؤمنان نباید به سخن منافقان گوش فرا دهند و از انفاق در راه خدا هر چند هم ناچیز بود خودداری ورزند.ناظر به همین امر است پاسخی که رسول اللّٰه به مردی که دربارۀ برترین صدقات از او سؤال کرد داد که:«برترین صدقات صدقه ای است که بینوایی از دست رنج خود می پردازد». (1)

ص :199

می زنند و به منفی بافی می پردازند،بیم آن است که اگر مسئله آن چنان که باید روشن نگردد گروهی دیگر نیز از پی آنان روند و این بیماری در سراسر اجتماع رسوخ یابد.

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاٰفَ رَسُولِ اللّٰهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجٰاهِدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ

آنان که در خانه نشسته اند و از همراهی با رسول خدا تخلف ورزیده اند خوشحال اند.جهاد با مال و جان خویش را در راه خدا ناخوش شمردند.» در خانه نشستن این گروه در زمانی که رسول اللّٰه(ص)برای جهاد،از شهر خارج شده دلیل بر این است که آنان قصد جهاد ندارند و با سخنانی که در توجیه عمل خود می گویند می خواهند بر ننگی که مرتکب شده اند پرده کشند.

وَ قٰالُوا لاٰ تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ

و گفتند در هوای گرم به جنگ نروید.» اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا مسلمان می تواند گرمی آتش جهنم را از خود دور سازد،بدون آن که در میدان جهاد تحمل مشقات کند؟ قُلْ نٰارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کٰانُوا یَفْقَهُونَ اگر می فهمند بگو:گرمای آتش جهنم بیشتر است.» [82]

حتی مصاعب و مشکلات دنیا بدون تحمل مصاعب و مشکلاتی دیگر از سر راه آدمی برداشته نخواهند شد.اگر /4 دشمنی در گرمی تابستان یا سرمای زمستان بر سر تو بتازد،آیا می توانی بگویی:اکنون مجال کار زارم نیست،صبر کن تا بهار یا پائیز؟چگونه چنین توان گفت در حالی که خصم آمادۀ پیکار است و سر تا پا غرق در سلاح؟کسانی که از حل مشکلات می گریزند و به زودی بر مشکلاتشان هر چه بیشتر افزوده خواهد شد.روزگار تیره ای را در پیش رو دارند؛روزگاری که باید فراوان بگریند و اندک بخندند.آری:

فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ

به سزای اعمالی که انجام داده اند باید که اندک بخندند و فراوان بگریند.» مؤمنان راستین در روزگاران صلح و آسایش،خود را برای روزهای سخت

ص :201

نبرد آماده می کنند و چون چنین کنند دشمن بیمناک خواهد شد و خیال تجاوز از سر بیرون خواهد کرد و مسلمانان در سایۀ قدرت و سلطۀ خویش در امنیت خواهند زیست.

برخی اساس هر ارزشی است بی مقدار جلوه دهد،مسلمانان را از نماز خواندن بر جنازۀ منافق و ایستادن بر سر قبر او به عنوان تکریم او منع کرده است.کسی که کافر زیسته و فاسق مرده در خور هیچ تکریمی نیست هر چند دارای ثروتی فراوان و قوم و قبیله ای نیرومند باشد،زیرا کثرت مال و کثرت یاران چیزهایی است که خدای تعالی برای امتحان بندگان خود به آنان عطا کرده است هر گاه آنها را در اعمال خدایی به کار برند منشأ خیراند و اگر نه سبب عذاب در دنیا و آخرت می شوند.

منافقان توانگر همواره از جهاد سرپیچی می کردند و از پیامبر می خواستند که رخصت دهد تا با کسانی که جهاد بر آنان مقرر نیست چون زنان و کودکان و بیماران در خانه بمانند،بدون این که بفهمند که این عمل خود اهانتی است که در حق خود روا می دارند و سبب اخراج آنان از عرصۀ اجتماعی مسلمانان می شود.

اما پیامبر و مؤمنان با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند /4 و در این جانبازی و فداکاری خیراتی حاصل می کنند که در خانه نشستگان بدان دسترسی نخواهند یافت.آری،مجاهدان در راه خدا در دنیا پیروزی و رفاه حاصل می کنند و در آخرت از نعیم بهشتی که خداوند برای آنها مهیا کرده است تمتع می یابند.

بهشتهایی که آب در زیر درختانش جاری است و آنان همواره در آنجا خواهند بود.

و این است رستگاری بزرگ.

در این آیات سخن از ارزشهای ایمان و جهاد است و بی ارج ساختن ارزشهای مادی جاهلی که بر اساس ثروت و کثرت یاران پی ریزی شده است.

هر در گذشته ای به عمل می آید،نهی می فرماید.

وَ لاٰ تُصَلِّ عَلیٰ أَحَدٍ مِنْهُمْ مٰاتَ أَبَداً وَ لاٰ تَقُمْ عَلیٰ قَبْرِهِ

چون بمیرند بر هیچ یک از آنان نماز مکن و بر قبرشان مأیست.» یعنی آن مراسمی که رسول خدا(ص)برای مؤمنان به هنگام مردنشان اجرا می فرمود و بر سر قبر آنان درنگ می کرد و برایشان آمرزش می خواست از منافقان سلب شده است و چون این فرمان قطعی از جانب خداوند به پیامبر رسید تا زنده بود بر قبر هیچ منافقی توقف نکرد و بر جنازه هیچ منافقی نماز نخواند.

إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ مٰاتُوا وَ هُمْ فٰاسِقُونَ

اینان به خدا و رسولش کافر شده اند و نافرمان مرده اند.» یعنی از نظر فکری و عملی از راه خدا و رسولش منحرف شده اند و از اجرای احکام الهی سرباز می زنند.

/4 نماز و دعا در حق این گونه مردم گاه سبب می شود که آنان در داخل جامعۀ اسلامی مشروعیتی احساس کنند و همین امر جامعۀ اسلامی را در معرض خطری بزرگ قرار خواهد داد.

عذابشان کند.» پس مال و فرزند و به تعبیر دیگر عدّت و عدّت اگر وسیلۀ خیر و صلاح نباشند سبب عذاب و وبال اند،نه تنها برای صاحبان آن بلکه برای کسانی هم که می خواهند آنها را وسیلۀ تقرب خود سازند.کسی که ثروت توانگران یا شمار یاران و فرزندان توانمندان او را به اعجاب وا می دارد و به اعمال و اهداف ایشان توجه ندارد به زودی گرفتار درد و محن می گردد زیرا دیری نمی پاید که در برابر آنها خاضع خواهد شد و از بسیاری از ارزشها به خاطر میل آنها صرفنظر خواهد کرد.مثلا اگر حکومت اسلامی بخواهد توانگران و نیرومندان را خوشدل و از خود خشنود سازد،این امر به حساب چه کسی خواهد بود؟آیا به حساب فقراء و مستضعفان نخواهد بود؟ آیا توانگران و نیرومندان کم کم حکومت را وادار نخواهند کرد که به آنان امتیازات غیر قانونی بیشتر دهد؟فسادی که از این گونه اعمال می زاید فسادی است که همگان را در بر خواهد گرفت /4 و از طرف دیگر ثروت و قدرت سبب می شود که توانگران و قدرتمندان هم چنان در کفر خویش پای فشرند،و در نتیجه به عذاب خداوندی هر چه بیشتر گرفتار آیند.

وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کٰافِرُونَ

و در عین کفر جان سپارند.»

آری،توانگران منافق می خواهند به جهاد نروند و تن به مرگ ندهند ولی در عین حال عمل خود را به گونه ای توجیه کنند،پس عذرها می تراشند تا مگر رسول اللّٰه(ص)آنان را رخصت دهد تا با کسانی که جهاد بر آنها واجب نیست در خانه بمانند،و این یکی از امتیازاتی بود که توانگران می خواستند حاصل کنند ولی آیا اسلام به چنین کسان چنین امتیازهایی می دهد،هرگز.

[87]

اسلام ارزش جهاد را از هر ارزش دیگر چون ثروت و قوت برتر می داند و تذکر می دهد که کسانی که از جهاد سر بر می تابند نمی دانند که با خود چه معامله ای می کنند. /4 اینان خود را در زمرۀ مشتی زنان و ناتوانان که به سبب ناتوانی و عجزشان از حساب جامعه بیرون رفته اند،در می آورند.به راستی چگونه راضی می شوند به جماعت عاجزان و از پای افتادگان پیوندند؟ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوٰالِفِ و بدان راضی شده اند که قرین خانه نشینان باشند.» زجّاج می گوید:خوالف(در متن آیه)زنان باشند زیرا می توانند از جهاد بازمانند.و ممکن است جمع خالفه باشد در مردان.و خالفه و خوالف مردم دور از نجابت اند.

وَ طُبِعَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَفْقَهُونَ

بر دلهایشان مهر نهاده شده و نمی فهمند.» یعنی قدر حقیقی خود را نمی شناسند که با جهاد و تحمل مسئولیت است که فرد ارتقاء می یابد و به درون جامعۀ اسلامی راه می یابد.

لٰکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جٰاهَدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ أُولٰئِکَ لَهُمُ الْخَیْرٰاتُ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آورده اند با مال و جان خود در راه خدا جهاد کردند و نیکیها از آن آنهاست و آنهایند که رستگارانند.» آنچه اینان حاصل می کنند بر خلاف منافقان عذاب و عقاب خداوندی نیست بلکه رستگاری و سعادت است،زیرا این خیرات از طریق عمل خیر به دست امت می آید و زودا که از آن بهره ها جویند و تمتعها یابند.

/4 با این سخن دیدگاه اسلام دربارۀ اموال و اصحاب روشن می شود.بدین معنی که اگر آن دو از راه درست و کسب حلال به دست آمده باشند،و در راه اهداف صالحه به کار روند سبب سعادت و رستگاری هستند.به عبارت دیگر اسلام حکم مطلق دربارۀ قدرت مالی و قدرت عشیرتی صادر نمی کند نه آنها را یک جا تأیید می کند و نه یک جا نفی می نماید همان گونه که دربارۀ توانگران و فقرا هم به گونه مطلق رأی نمی دهد.بلکه ثروت مالی و قدرت عشیرتی را در چارچوبی که خود ارائه می دهد قرار می دهد.اگر در راه خیر و در راه خدا به کار روند محموداند و گرنه مذموم.

[89]

بدین گونه اسلام ارزش عمل صالح را فرامی برد و می گوید:

أَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

خدا برایشان بهشتهایی که جویها در آن روان است و در آنجا جاویدانند آماده کرده است.این است رستگاری بزرگ.» بر ماست که این رستگاری عظیم را در جهاد و عمل صالح جستجو کنیم نه در قدرت مالی و توان عشیرتی.

/4

ایشان را با خود به جهاد برد ولی پیامبر اظهار می کرد که مالی در دست ندارد که هزینۀ بسیج آنان را بدهد،اینان گریان باز می گشتند،می گریستند،زیرا از فیض جهاد و فوز شهادت محروم شده بودند.

/4

وَ قَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ

و آنهایی که به خدا و پیامبرش دروغ گفته بودند در خانه نشستند.» اینان از جنگ سر برتافتند و حتی از رسول اللّٰه(ص)رخصتی برای این عمل خود نگرفتند،زیرا هم به خدا دروغ می گفتند و هم به رسول او.

سَیُصِیبُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ

زودا که به کافرانشان عذابی دردآور خواهد رسید.» /4 در میان مسلمانان گروهی بودند که شخصیتشان تکامل یافته بود و مسلمانی واقعی شده بودند در حالی که اعراب بادیه نشین هنوز جاهل بودند و دروغ می گفتند و بدون هیچ عذری از انجام واجبات سر بر می تافتند.حساب اینان با خداست اوست که از کفر و جهلشان پرده می افکند و عذابی بزرگ در انتظارشان خواهد بود.

من معتقدم که«اعراب»نوع خاصی از منافقان بوده اند.اینان علت نفاقشان جهل و عدم رسوخ ایمان در دلهایشان بوده است زیرا هنوز با اسلام خو نگرفته بودند و رسوبات جاهلی از اعماق دلشان زدوده نشده.در این گونه عربها هنوز امید هدایت هست از این رو قرآن عذاب خود را مختص کسانی از آنها کرده است که هنوز نور ایمان در دلهایشان نتابیده است نه همۀ آنها.

زیاد طول کشیده یا بیماریشان ممکن است به دیگران سرایت کند،ساقط شده است.

ج:همچنین جهاد از فقرایی که نمی توانند برای خود آذوقه و سلاح تهیه کنند یا برای هزینۀ زن و فرزند خود چیزی بگذارند،برداشته شده.

/4 د:نیز کسانی که دولت اسلامی نمی توانند هزینۀ آذوقه و سلاحشان را فراهم آورد می توانند به جهاد نروند.

لَیْسَ عَلَی الضُّعَفٰاءِ وَ لاٰ عَلَی الْمَرْضیٰ وَ لاٰ عَلَی الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ مٰا یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذٰا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ

بر ناتوانان و بیماران و آنان که هزینۀ خویش نمی یابند هر گاه در عمل برای خدا و پیامبرش،اخلاص ورزند گناهی نیست اگر به جنگ نیایند.» یعنی بر آنان کاری که ما فوق طاقتشان باشد تکلیف نمی کنند یا به کاری وا نمی دارند که سبب رنج و مشقت آنان شود و قدرت تحمل آن را نداشته باشند.

به انجام رساند مثلا روح مقاومت در جامعه بدمد یا با کسانی که می پندارد ستون پنجم دشمن هستند مبارزه کند و مواظب اعمال آنان باشد و از انتشار دروغ و شایعه پراکنی جلوگیری کند.

/4

گاه مؤمنانی را که عذری دارند شیطان وسوسه می کند و آنها از بیم آن که مبادا حرج /4 به چنان شدتی نرسیده باشد که آنان را از جنگ باز دارد.قرآن برای چنین کسانی است که اعلام می دارد که اگر نیت صالح باشد و اخلاص در عمل خداوند نیکوکاران را مورد عتاب قرار نخواهد داد و در پایان هم می افزاید که:

وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

خدا آمرزنده و مهربان است.» [92]

همچنین حرجی نیست بر کسانی که آهنگ رفتن به جنگ دارند و نام خود را در زمرۀ آماده شدگان به پیکار ثبت می کند ولی دولت اسلامی توان آن را ندارد که برای او سلاح مهیا کند یا آذوقه معین کند.

وَ لاٰ عَلَی الَّذِینَ إِذٰا مٰا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاٰ أَجِدُ مٰا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّٰ یَجِدُوا مٰا یُنْفِقُونَ

و نیز بر آنان که نزد تو آمدند تا ساز و برگ نبردشان دهی و تو گفتی که ساز و برگی ندارم و آنها برای خرج کردن هیچ نیافتند و اشک ریزان و محزون بازگشتند،گناهی نیست.» مفسران گویند که این سوره در حق گریندگان نازل شده و آنان هفت تن بودند که نزد پیامبر آمدند و گفتند یا رسول اللّٰه!ما را اسب و سلاح ده که هیچ نداریم.پیامبر فرمود مرا نیز هیچ وسیله ای نیست. (1)

چه بسا دلالت بر آن داشته باشد که بر مسلمان واجب است که همواره آمادۀ پیکار باشد، /4 با هر وسیله ای که برایش ممکن است.اگر نداشته باشد اقلا آمادگی روحی داشته باشد که در حدیث آمده است:

هر که بمیرد و به جهاد نرفته باشد یا برای جنگ با خود پیمان نبسته باشد اگر بمیرد چون اهل جاهلیّت می میرد».

ص :214

می طلبند که در خانه بمانند و به جهاد نروند.

این گروه برای توجیه اعمال خود اکنون که مجاهدان از جهاد بازگشته اند نزد امام مسلمانان آمده اند و باز هم پوزش می خواهند.خداوند پیامبر را از پذیرفتن پوزش آنها نهی می کند،زیرا آیندۀ ایشان بهتر از گذشتۀ آنها نخواهد بود،خدا به اعمال آنان می نگرد و چون روز بازخواست فرا رسد آن خدایی که دانای نهان و آشکار است کیفرشان خواهد داد و به گفتار و توجیهاتشان نخواهد نگریست.

این جماعت برای اثبات حقانیت خود قسمهای دروغ می خورند یا جبن و خیانت خویش را مخفی می دارند تا مورد بازخواست مسلمانان واقع نگردند.قرآن از آنان می خواهد که سوگند نخورند ولی نه بدان سبب که از ایشان خشنود شده بلکه از آن روی که مردمی پلیداند و ارزش سوگند خوردن ندارند و جایگاهشان جهنم است.

/4 اینان می خواهند با قسم دروغ رضایت مسلمانان را جلب کنند ولی خدا از آنان راضی نخواهد شد زیرا مردمی فاسق و نافرمان اند.کردارهایشان ناپسند و دلهایشان فاسد است.

خانه بمانند.» یعنی با زنان و کودکان و کسانی که عاجز از خروج از شهر هستند.

وَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ

خدا دلهایشان را مهر برنهاده است که نمی دانند.» اینان به سبب جهلشان که خود از نافرمانیشان سرچشمه می گیرد دوست دارند که با ناتوانان در خانه بمانند.به نظر من همین امر سبب می شود که ارزش اجتماعی خود را از دست بدهند و پاره ای از حقوق مدنی ایشان ملغی گردد.

خدایی که هم به گذشته آگاه است و هم به آینده و راز دلها را می داند و در ورای هر عملی که بنده انجام می دهد نیت نیک و بد او را می بیند بنا بر این شما نمی توانید اعمال فاسد و ناپسند خود را به ظاهر بیارایید و با پوزش خواستنهای بیهوده توجیه کنید.

فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

تا از نتیجۀ اعمالتان آگاهتان سازد.»

بادنجان را می ستودی؟خادم گفت:من خادم حاکم نیشابور هستم نه خادم بادنجان.

اگر ملل مسلمان دید اسلامی پیدا کنند و ارزش اشخاص و حکومتها را به اعمال و تاریخ زندگی آنان بسنجند و منتظر بمانند تا هر کس حقیقت اعمال و رفتارش بر ملا شود هرگز پشیزی برای خریدن روزنامه های دروغپرداز منافق نمی پردازند و دیگر هر طاغیه ای نمی تواند آنها را با شعارهای تو خالی به سوی خود کشد.

[95]

آری،منافقان سعی می کنند در فن سخنوری استاد شوند زیرا از گفتار به کردار نمی پردازند و سخن خود را همواره به سوگندهای گران مؤکّد می سازند زیرا نمی خواهند گفتار را با کردار خود به اثبات رسانند.

سَیَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ

چون نزدشان باز گردید،برایتان سوگند می خورند تا از خطایشان در گذرید.از ایشان اعراض کنید که مردمی پلیداند.» /4 آنان گناهان خود را کوچک وانمود می کنند تا مردم در پیرامون آنها چیزی نگویند.

بر مؤمنان واجب است که از آنان اعراض کنند و از جرایم آنان زبان بربندند نه از آن روی که جرایم در خور بحث نیستند،بل از آن روی که آنان در نظر مردم به کلی سقوط کرده اند و از مردم جدا شده اند و پلید و نجس گردیده اند.

وَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ

و به خاطر اعمالشان جایشان در جهنم است.» [96]

قرآن تأکید می کند که هدف منافقان از سوگند خوردن خشنود ساختن مردم است ولی مردم نباید با آن ناپاکان دل خوش کنند.فرضا که مردم با آنان دل خوش کنند خدا از ایشان خشنود نخواهد شد و ناخشنودی خدا به سبب اعمال جنایت آمیز آنهاست که هم چنان بر روش پیشین ادامه دارد.

یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَرْضیٰ

ص :219

عَنِ الْقَوْمِ الْفٰاسِقِینَ

برایتان سوگند می خورند تا از آنان خشنود شوید.اگر هم شما خشنود شوید خدا از این مردم نافرمان خشنود نخواهد شد.» آری،اگر از درون دگرگون شوند و از فسق خود توبه کنند خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت.

سخن آخر آن که:مؤمن به خشنودی خدا خشنود است و به خشم او خشمگین.آیا زمانی که پروردگار از اهل نفاق ناخشنود است ما را رخصت آن هست که از آنها خشنود باشیم؟نه!

آن چنان که باید آنان را ارزشیابی کند به بیان وضع آنان در آغاز اسلام می پردازد و از کفر و نفاق آنان سخن می گوید که عربهای بادیه نشین به سبب دور بودنشان از شناخت رسالت از دیگر عربها در کفر و نفاق بیش بودند و از فهم حقایق دین و التزام شریعت هر چه ناآگاهتر.

در آنجا فرقه ای از همین عربها بودند که می پنداشتند که،انفاق کردنشان در راه خدا نوعی ضرر و زیان است و از این رو می کوشیدند هر چه بیشتر خود را به سویی کشند و از ادای پشیزی هم خودداری ورزند و تا به زعم خود برایشان مزاحمی نباشد منتظر نزول بلا بر مسلمانان بودند و همواره چنین می خواستند.خداوند تعالی سخن آنان می شنید و از راز دلشان آگاه بود.

ولی گروهی دیگر از اعراب بودند که به خدا و پیامبرش ایمان داشتند و از گردنه های بخل و جهل گذشته بودند و اموال خویش در راه خدا انفاق می کردند تا مورد عنایت رسول اللّٰه واقع شوند و او در حق ایشان دعای خیر کند.خدای تعالی پاداش ایشان فراوان کند و آنان را به آستان گستردۀ رحمت خود وارد گرداند.که او آمرزنده و مهربان است.

/4

نفاق.زیرا زندگی در بادیه دشوار است و این دشواری موجب شدت در هر کاری است یا بگوییم که اعراب بدوی جاهل بودند و جهل مورث شدت است.

اَلْأَعْرٰابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفٰاقاً وَ أَجْدَرُ أَلاّٰ یَعْلَمُوا حُدُودَ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ عَلیٰ رَسُولِهِ

عربهای بادیه نشین کافرتر و منافقتر از دیگرانند و به بی خبری از احکامی که خدا بر پیامبرش نازل کرده سزاوارترند.» اینان به سبب سکونت در صحرا از مراکز علم دور بوده اند و این دوری سبب جهلشان به احکام شرعیه می شود که قرآن از آن در موارد متعدد به«حدود» تعبیر می کند.

وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

و خدا دانا و حکیم است.» دانا به احوال ایشان و حکیم در صفاتی که به ایشان اطلاق می کند.

[98]

از مظاهر کفر و نفاقشان یکی این است که می پندارند که انفاق در راه خدا سبب ضرر و زیان است و این امر علاوه بر جهل مبین بخل و خستشان هم هست.

وَ مِنَ الْأَعْرٰابِ مَنْ یَتَّخِذُ مٰا یُنْفِقُ مَغْرَماً

پاره ای از عربهای بادیه نشین آنچه را که خرج می کنند چون غرامتی پندارند.» و از مظاهر جهلشان این است که همواره چشم به راه هستند که بر مسلمانان بلایی نازل گردد و این /4 امر بر آن دلالت دارد که ایشان مردم خبیث اند،هم چنان که حاکی از عقب ماندگی ایشان است زیرا به جای این که خود برخیزند و علیه کسی که او را دشمن می پندارند دست به کاری زنند می نشینند و انتظار می کشند.

وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوٰائِرَ

و منتظرند تا به شما حوادثی برسد.» مراد از این حوادث امور ناخوش آیندی است که غالبا مردم را احاطه کرده است و راه خروج بر آنان بسته داشته.قرآن در پاسخ انتظار آنان می گوید:

عَلَیْهِمْ دٰائِرَةُ السَّوْءِ وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

حوادث بد بر خودشان باد و خدا شنوا و داناست.» [99]

این طبیعت اولیۀ اعراب است که از جهل آنها به شریعت مایه

ص :222

می گیرد ولی جماعتی دیگر از اعراب هستند که به خدا و روز رستاخیز واقعا ایمان دارند.اینان از روی رضا انفاق می کنند و می دانند که انفاق بازگشت به خدا و سبب دعای رسول خدا(ص)است در حق آنها.

وَ مِنَ الْأَعْرٰابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَتَّخِذُ مٰا یُنْفِقُ قُرُبٰاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَ صَلَوٰاتِ الرَّسُولِ أَلاٰ إِنَّهٰا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ

و پاره ای از عربهای بادیه نشین به خدا و روز قیامت ایمان دارند و آنچه را که خرج می کنند برای نزدیک شدن به خدا و به خاطر دعای پیامبر خرج می کنند.بدانید که همین سبب نزدیکی شان به خدا خواهد شد و خدا به رحمت خویش داخلشان خواهد کرد زیرا خدا آمرزنده و مهربان است.» با وجود آن که اسلام زندگی کردن در بادیه را تصویب نمی کند،همه ساکنان بادیه را هم مورد نکوهش قرار نمی دهد.بلکه دربارۀ آنان به حسب ایمان و عملشان حکم می کند.

ولی نه به انگیزۀ کفر و نفاق،بلکه به سبب ضعف ایمان و امید به بخشایش خداوند.باشد که خدا توبۀ اینان را بپذیرد زیرا آمرزنده و مهربان است.

الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ /4 فِیهٰا أَبَداً ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

خدا از ایشان خشنود است و ایشان نیز از خدا خشنودند برایشان بهشتهایی که در آنها نهرها جاری است و همیشه در آنجا خواهند بود آماده کرده است.این است کامیابی بزرگ.»

یا آنان را عذاب می کند یا توبه شان را می پذیرد و این بر حسب علم اوست و بر مقتضای حکمت بالغۀ اوست و به آنان کیفر یا پاداش خواهد داد.

توأم باشد.

/4

وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاٰتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ

و برایشان دعا کن زیرا دعای تو مایۀ آرامش آنهاست.» دعا در حق اینان به خیر و برکت است و همین دعا سبب آرامش دل آنان می شود به گونه ای که اعتمادشان به خدا و جامعۀ اسلامی که رهبری اسلامی زمام ادارۀ آن را بر عهده دارد.

وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

و خدا شنوا و داناست.» یعنی آن دعا را می شنود و به اهداف آن که دعا می کند و او را می ستاید و برای برادران مسلمانش خیر و سعادت طلب می کند آگاه است.

بنا بر این کسی که عمل خیری انجام می دهد نباید بیمی به دل راه دهد و چنان پندارد که به نتیجۀ مطلوب نخواهد رسید.آری او نتیجۀ عمل خود را خواهد یافت یا در این جهان و یا در آن جهان.

وَ سَتُرَدُّونَ إِلیٰ عٰالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

و شما به نزد دانای نهان و آشکارا باز گردانده می شوید و او از اعمالتان آگاهتان خواهد کرد.» خداوند تعالی ظاهر و باطن را می داند و تنها به دادن جزاء به کسی که کاری انجام داده اکتفاء نمی کند،بلکه برای او بیان می کند که این جزاء در برابر فلان عمل است تا در کام جان او خوشگوارتر بود و بیشتر موجب عزّت و افتخار او گردد.

همۀ اینها علاج نفوس ضعیفی است که ایمانشان هنوز به مرحلۀ کامل خلوص نرسیده و اعمال نیک آنها به کردارهای ناپسند آمیخته است.

سخن آخر آن که:بیشتر مسلمانان از این گروه اند که هنوز شخصیت ایمانی آنان تکامل نیافته است.بر اینان واجب است که از این وسیلۀ علاج برای تعمیق روح تقوی در نفوس خود سود جویند.

مرتکب گناهی شود. /4 درهای رحمت باری تعالی برای چنین کسی گشاده است.

اما گاه ممکن است که شخصی می خواهد در برابر اوامر خداوند سرکشی کند یا عمدا به آن اهمیت ندهد و در گرداب شهوات غوطه ور شود،خدای تعالی چنین کسی را به سختی عقاب می کند:

و خدا دانا و حکیم است».

پس آدمی نباید از رحمت خداوند مأیوس گردد و هم چنان به نافرمانی و گناه ادامه دهد هر چند گناهانش بسیار و بزرگ باشد بلکه در حد معینی درنگ کند و بکوشد که هیچ گاه رابطۀ خود را با خدا نگسلد.از سوی دیگر نباید اعتماد به رحمت خدا او را از عمل باز دارد چه بسا چون دیده بر هم نهد به سبب بسیاری گناهانش با نقمت و عذاب خدا رو به رو گردد.

خدا به لطایف نیّات افراد بشر و دقایق اعمال ایشان عالم است و به سبب حکمت اوست که دقیقه ای از اعمال بندگان فروگذار نمی شود،و حساب همه را دارد بی هیچ کم و کاستی.باید همگان برای خلاص از عذاب خدا و وصول به رحمت گسترده او تلاش کنند و از رحمت او مأیوس نباشند و به اعمال خویش مغرور نگردند.

/4

سقوط در اعماق این پرتگاه است /4 و سرانجام چنان مردمی که در چنان مسجدی گرد می آیند سقوط در آتش جهنم است،زیرا خداوند ظالمان را هدایت نمی کند اینان با پذیرفتن کفر و فساد بر خود ستم روا داشته اند.

این بنای منحرف را هیچ اساس استواری نیست حتی در دل و جان بنیانگذاران آن.زیرا اینان به صحت راه و روش خویش اعتماد ندارند و آن قدر در این تردید و بی اعتمادی خواهند ماند،تا دلهایشان پاره شود و اراده شان به نابودی کشد.خداوند به اعمال آنان آگاه است و از روی حکمت خویش پاداششان خواهد داد.

رؤسای قبایل نژادپرست.مسلما هدف چنین مسجدی جز زیان رساندن به مستضعفان و تسلط بر مردم آن هم به نام دین،نخواهد بود.

وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ

و میانشان کفر و تفرقه اندازند.» محتوی چنان مسجدی از جنبۀ ایدئولوژی و فرهنگی کفر به خدا و به ارزشهای دین است هر چند که در آنجا نماز هم اقامه شود.زیرا نماز اینان ضد نماز حقیقی است و اقامه شعایرشان هدفی جز اعادۀ حکومت مستکبران ندارد و از آن جز کفر و ضلالت نزاید.

در مسجد اینان میان فقیران،و مستضعفان و مهاجران از مکّه و میان اغنیا و رؤسای قبایل و سران منافقان که از مردم مدینه بودند فرق نهد در حالی که اصل و اعتبار مسجد در این است که میان همۀ افراد آن مساوات و برابری برقرار باشد.

وَ إِرْصٰاداً لِمَنْ حٰارَبَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ

و تا برای کسانی که می خواهند برای خدا و پیامبرش جنگ کنند کمینگاهی باشد.» شایسته است که مسجد خاستگاه نیروهایی باشد صادق در دفاع از اسلام.

ولی این مسجد مجمع جماعات منافقان بود و همۀ تلاش آنها نه دفاع از اسلام بلکه گردآوردن نیروهایی بود برای محاربه با خدا و رسول او.

بنا کنندگان و ساکنان این مسجد و هر مسجد دیگری که چنین خصایصی داشته باشد ادعا می کنند که قصد بدی ندارند،بلکه هدفشان مقدس است و می خواهند بهترین زندگی را برای مردم فراهم آورند یا از حقوق بشر حمایت کنند یا از آزادی و استقلال نگهداری کنند.

وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنٰا إِلاَّ الْحُسْنیٰ وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ

آن گاه سوگند می خورند که ما را جز نیکوکاری قصدی نبوده است خدا گواهی می دهد که دروغ می گویند.» /4

می کند.

لاٰ تَقُمْ فِیهِ أَبَداً

هرگز در آن مسجد نماز مگزار.» حتی اگر بنا هم بنام مسجد باشد جنبۀ شرعی و قانونی کسب نخواهد کرد، زیرا هدف از بنای آن فساد و کفر بوده است و اگر پیامبر و هر رهبری دینی در چنین مسجدی نماز بخواند مشروعیت دادن به اعمال طاغوتیان است یا تحقق بخشیدن به ارزشهای جاهلی است.

لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْویٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ

مسجدی که از روز نخست بر پرهیزگاری بنیان شده شایسته تر است که در آنجا نماز بگزاری.» پرهیزگاری در این آیه نماد این معنی است که بنای مسجد برای نفع همۀ مردم است هم از ناحیۀ اقتصادی و هم از ناحیۀ اجتماعی و نیز اشاعۀ ارزشهای دینی از جنبۀ پرورشی و گسترش روح دوستی و همکاری از نظر اخلاقی و سیاسی است.

ولی کسانی که در مسجدی که بنای آن پرهیزگاری باشد گرد می آیند یا رهبری آن را در دست دارند مردمانی پاکیزه خوی اند و هدفشان نخست تزکیۀ نفس خود و سپس تربیت مردم است.

فِیهِ رِجٰالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ

در آنجا مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند،زیرا خدا پاکیزگان را دوست دارد.» هدف آنان استثمار فقرا و تسلّط بر آنها به نام دین نیست و نمی خواهند به نام دانش و فضل بر آنان بزرگی فروشند.بلکه آنها در جستجوی طهارت نفوس خویشند و در پی تکمیل شخصیتشان و نماد زندۀ کسانی هستند که در مساجد از روی صدق نیت اقامه نماز می کنند.

[109]

اساس مسجد تقوی با مسجد ضرار فرق بسیار دارد.مسجد تقوی را بنیان پرهیزگاری است و جستجوی خشنودی حق و در پی آن تنفیذ برنامه های نبوت و تحقق اهداف آن در حالی که مسجد ضرار بنیانش متزلزل است،زیرا بر پیهای

ص :236

/4 لرزان هوا و هوس و مصالح بی ارزش مادی بنا شده با هر باد که می وزد به سمتی متمایل می شود.روزی این یک را ثنا می گویند و روزی دیگری را،یا این خاندان را لعنت می کند و روزی دیگر خاندان را.

أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیٰانَهُ عَلیٰ تَقْویٰ مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیٰانَهُ عَلیٰ شَفٰا جُرُفٍ هٰارٍ

آیا کسی که بنیان مسجد را بر ترس از خدا و خشنودی او نهاده است بهتر است یا آن کس که بنیان را بر کنارۀ سیلگاهی که آب زیر آن را شسته است نهاده است.» یعنی بر کنارۀ پرتگاهی.

فَانْهٰارَ بِهِ فِی نٰارِ جَهَنَّمَ

تا با او در آتش جهنم سرنگون گردد.» مسجد باید در واقع مرکز ثقل اجتماع و سیاست باشد و مردم آن سان که به وسیلۀ ستارگان راه خود را در بیابان می یابند در امور سیاسی و اجتماعی هم به هدایت آن راه خود بیابند و بدان اعتماد داشته باشند و در سایۀ آن بیارامند و مستضعفان پراکنده را در محضر امام راهنما گرد آورد آن سان که ترسندگان در پناهگاهی امن قرار می گیرند.مسجد همۀ نیروهای مؤمن را بسیج و متحد می کند.

پس نباید دستخوش دگرگونیهای سیاسی شود و باید که امامان مسجد مستقل از نفوذ قدرتها باشند اما اگر چون اقماری در فلک سیاست هر لحظه در تغییر و دگرگونی باشند در این صورت به خود ستم کرده اند و خداوند ستمکاران را دوست ندارد و هدایت نمی کند.

وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ

و خدا مردم ستمگر را هدایت نمی کند.» [110]

مسجدی که بر اساس ظلم بنا شده مستاصل و لرزان است.ساکنان آن همواره در تردید و عدم اعتماد خواهند بود.

/4

لاٰ یَزٰالُ بُنْیٰانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَةً فِی قُلُوبِهِمْ إِلاّٰ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

آن بنا که برآورده اند همواره مایۀ تشویش در دلشان خواهد بود.تا آن هنگام که دلشان پاره گردد و خدا دانا و حکیم است.»

ص :237

زیرا به بنای خود ایمان ندارند و برای آن نقشی در راهنمایی جامعه قایل نیستند،زیرا آن را برای اهداف بی ارزش مادی ساخته اند و اکنون که به آن هدفها رسیده اند مسجد را رها می کنند.چنان که شاعر گوید:

صلی المصلی لامر کان یطلبه

لمّا انقضی الامر لا صلّی و صاما

نمازگزاری است که نماز می خواند تا به مقصودی رسد و چون رسید و کار به پایان آمد دیگر نه نماز می خواند و نه روزه می گیرد.

/4

محمد(ص).

/4

وَ مَنْ أَوْفیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللّٰهِ

و چه کسی بهتر از خدا به عهد خود وفا خواهد کرد.» خداوند محققا به عهد خود وفا کند زیرا او صادق است و قادر است و پیروزمند است و مهربان ترین مهربانان است.هر چه را به تو وعده کرده چند برابر پرداخت خواهد کرد.

فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بٰایَعْتُمْ بِهِ وَ ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

بدین خرید و فروخت که کرده اید شاد باشید که کامیابی بزرگی است.»

بشناسند و پیام حق را به آنان ابلاغ کنند و نفس خود در راه خدا به رنج افکنند.

ه:رکوع و سجود می کنند،زیرا آن دو مظهر صادق عبادت اند.

/4 و:امر به معروف می کنند و نهی از منکر زیرا خود را برای این مسئولیت مهم مهیّا کرده اند.

ز:همواره می کوشند تا پای از حدود دین بیرون ننهند و هرگز به خود اجازه تجاوز از حدود شرعی را نمی دهند و مجاهده در راه خدا را بهانۀ چنین اعمالی نمی سازند.بلکه خود را به رعایت حدود و ضوابط دین از هر کس دیگر ملتزم تر می دانند.خداوند چنین کسان را به رحمت گستردۀ خود بشارت می دهد.

اَلتّٰائِبُونَ الْعٰابِدُونَ الْحٰامِدُونَ السّٰائِحُونَ الرّٰاکِعُونَ السّٰاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّٰاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ

توبه کنندگانند،پرستندگانند،ستایندگانند،روزه دارانند،رکوع کنندگانند، سجده کنندگانند،امر کنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکرند و حافظان حدود خدایند و مؤمنان را بشارت ده.»

/4 بدین گونه خدای تعالی از طلب آمرزش برای مشرکان نهی فرموده است زیرا خدا آنها را راه نموده ولی آنان کوری و ضلالت را دوست داشتند خدا نیز برایشان گمراهی خواست و آنان را از رحمت خود دور نمود.خداوندی که دارنده فرمانروایی آسمانها و زمین است دوستدار و سرپرست بشر است بدان سان که او را از خاندان و خویشاوندان بی نیاز می گرداند.

ولی باز هم شفاعت به آن معنی نیست که بر خدا است که گناهان را بیامرزد.بلکه بنده باید خدا را بخواند و خدا به فضل خود دعای او را مستجاب کند. /4 همچنین شفاعت و استغفار به یک معنی است زیرا استغفار دعاست برای آمرزش گناه گناهکاران.آیه ای که می آید تأکید است بر این شرط اخیر که مهمترین این شرایط هم هست که می فرماید:

مٰا کٰانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کٰانُوا أُولِی قُرْبیٰ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ الْجَحِیمِ

نباید پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند برای مشرکان هر چند از خویشاوندان باشند-پس از آن که دانستند که به جهنم می روند-طلب آمرزش کنند.» تا زمانی که شخصی مشرک است اهل جهنم است بنا بر این طلب آمرزش برای او وجهی ندارد.و چرا باید با چنین کسی مؤمنان ارتباط معنوی پیدا کنند.او از امتی است و ما از امت دیگر.سرانجام او آتش است و سرانجام مؤمن بهشت.

[114]

آری،استغفار برای مشرک هم جایز است هنگامی که مقصود طلب هدایت او باشد.هم چنان که رسول اللّٰه در مواردی برای قوم خود که مشرک بودند از خدا طلب هدایت می کردند و می گفتند:«خدایا قوم مرا هدایت کن که مردمی نادان هستند»همچنین ابراهیم به پدر خود وعده داد که برای او از خدا آمرزش خواهد:

«سلام بر تو،از پروردگار خود برای تو آمرزش خواهم خواست الخ».

ابراهیم نیز قصدش از آمرزش خواستن هدایت قوم خود و بیرون آوردن ایشان از ضلالت بود.ولی هنگامی که دریافت که پدرش و قومش دشمنان خدا هستند و شرکشان نه از جهلشان بلکه از کینه توزی آنهاست از آنها دوری گزید و بیزاری جست.

وَ مٰا کٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِیمَ لِأَبِیهِ إِلاّٰ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِیّٰاهُ فَلَمّٰا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ لَأَوّٰاهٌ حَلِیمٌ

آمرزش خواستن ابراهیم برای پدرش نبود مگر به خاطر وعده ای که به او داده بود.چون برای او آشکار شد که پدرش دشمن خداست از او بیزاری جست.زیرا ابراهیم بسیار خدای ترس و بردبار

ص :245

بود.» [115]

خدای تعالی فرمان به قطع رابطه با مشرکان بدون سابقۀ بشارت به بهشت و انذار از عذاب خدا نمی دهد.بر ما است که به هر وسیلۀ ممکن آنها را به سوی هدایت فرا خوانیم.از جملۀ این وسایل دعا در حق آنهاست که به راه راست هدایت شوند /4 و چون دشمنی ورزیدند،آنان را ترک گوییم و از آنها بیزاری جوییم.

هم چنان که خدای سبحان هرگز مردمی را که هدایت کرده گمراه نمی سازد.

وَ مٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدٰاهُمْ

خدا قومی را که هدایت کرده است گمراه نمی خواهد.» هدایت او گاه از روی فطرت است زیرا خدا مردم را آفریده است و معرفت خود در نفوس آنان جای داده و توشۀ عقل و خرد بخشیده تا حقیقت را بشناسند.یا هدایت به وسیلۀ فرستادن پیغمبران است و چون هدایت یافتند آنان را نعمت دهد.

گاه این نعمت سبب طغیان آنان شود و هر چه را رسولان به آنان گفته اند از یاد ببرند.در این هنگام خدا نیز گمراهشان می خواهد و نعمت هدایت را از آنان سلب می کند.همان هدایتی که به آنان ارزانی داشته بود و آنان در نگهداشت آن نکوشیدند و اعمال و آیینهایی که بر آنان مقرر داشته بود رها کردند و به محرمات توجهی ننمودند و از آنها اجتناب نکردند.

حَتّٰی یُبَیِّنَ لَهُمْ مٰا یَتَّقُونَ

تا برایشان روشن کند که از چه چیز باید بپرهیزند.» یعنی از چه گناهانی باید اجتناب ورزند.

إِنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

که خدا بر هر چیزی داناست.» [116]

همچنین نباید انسان خود را وابسته به خویشاوندان کافر خود گرداند و برای آنان آمرزش نخواهد،زیرا فرمانروایی آسمانها و زمین از آن خداست و خانواده و قبیله و عشیرۀ یک فرد هرگز او را از خدای بی نیاز نمی کند.

إِنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ

فرمانروایی آسمانها و زمین از آن خداست.زنده می کند و

ص :246

می میراند و شما را جز خدا دوستدار و یاوری نیست.»

خدا پناهی نیست،بیامرزید.تا چون آمرزیده شوند به او باز گردند و همان برنامه های الهی را که برایشان مقرر شده بود به پایان برند.

پس،این دو آیه مکمل آیات پیشین است که می فرمود استغفار وقتی است که گناه به سطح شرک نرسیده باشد و چون به آن سطح رسید دیگر آمرزشی در کار نخواهد بود ولی پیش از آن خدای سبحان برخی از گناهان را می آمرزد.

کارهای کوچک را می بخشاید ولی مهمترین نقطه پیروی از رسول اللّٰه است و عدم مخالفت با او در مواقعی که به سبب دشواری وضع بشر دامن شکیبایی از دست فرو می هلد.

مِنْ بَعْدِ مٰا کٰادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ

از آن پس که نزدیک بود گروهی را دل از جنگ بگردد.» ناشکیبایی گاه موجب انحراف از ایمان به خدا و رسول او می گردد ولی اگر مؤمن گوش به فرمان رهبری داشته باشد و در آن تردید نکند،همین امر سبب آمرزیدن گناهان او می شود.زیرا پیامبر یا مقام ولایت در برابر پروردگار او را شفاعت می کند و در حق او دعا می کند و برای او آمرزش می طلبد.ما از این راه به فلسفۀ شفاعت آگاه می گردیم.

/4

ثُمَّ تٰابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ

توبه شان را بپذیرفت زیرا به ایشان رئوف و مهربان است.»

وَ ظَنُّوا أَنْ لاٰ مَلْجَأَ مِنَ اللّٰهِ إِلاّٰ إِلَیْهِ

و خود دانستند که جز خداوند هیچ پناهگاهی که بدان روی آورند ندارند.» در واقع این حقیقت در مقابلشان مجسم شده بود که تنها حصن حصینی که آنان را در برابر هجوم مشکلات در سایۀ حمایت خود می گیرد خدای قادر متعال است.

ثُمَّ تٰابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ

پس خداوند توبۀ آنان را بپذیرفت تا به او باز آیند،که توبه پذیر و مهربان است.»

هم چنان که هر عمل خرد و کلانی را خدا پاداش می دهد همچنین اگر کسی راهی را طی کند او را نیز به همان مقدار که خسته می شود پاداش نیک می دهد.بر همۀ مؤمنان که در سرتاسر روی زمین پراکنده اند واجب است که هر گروه جمعی را برگزینند /4 تا به مرکز رهبری اسلامی آیند(یعنی شهر مدینه)تا به مرکز حوادث نزدیک باشند و تعالیم دین خود را فرا گیرند و در فهم رسالت پیامبر تعمق کنند،تا چون به شهر خود باز گردیدند قوم خود را هشدار دهند و تزکیه و تعلیم کنند و به راه راست راهشان نمایند.

وَ لاٰ یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفّٰارَ

یا قدمی که کافران را خشمگین سازد بر ندارند.» خواه بمانند یا در پیکار زیانها بینند.

وَ لاٰ یَنٰالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً إِلاّٰ کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صٰالِحٌ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ

یا به دشمن دستبردی نزنند مگر آنکه عمل صالحی برایشان نوشته شود.که خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی سازد.» در این جا دو سنجه برای کار در میان است که خداوند تبارک به سبب آن پاداش عطا می کند:

/4 مقیاس اوّل:در نظر گرفتن مقدار سختی و فشار.

مقیاس دوم:این که کار تو در بیرون بویژه اثر آن در دشمنت تجسّم یابد، که خداوند سبحان بر اساس این یا آن مقیاس به تو پاداش می دهد بی آن که اجرت را تباه سازد.

دارد.برای این منظور نیازمند به گروهی است که در حکم طلایه داران باشند و تنها همّشان تحقیق و تجسس در اموری دینی و تعمق در امر رسالت آسمانی آن باشد.

این طلایه داران همواره با حوادث دست به گریبانند در حالی که مسلمانان دیگر در شهرهای خود سرگرم امور عادی خویشند.

وَ مٰا کٰانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً

و نتوانند مؤمنان که همگی به سفر روند.» /4 به عبارت دیگر نمی شود همه یا در شهر بمانند و در کنار رسول اللّٰه باشند یا همه با او راهی سفر گردند.

فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ

چرا از هر گروهی دسته ای به سفر نروند.» یعنی یک دسته تعمد کنند که به نیابت از سوی دیگران وظایف خاصی را انجام دهند.مثلا از هر عشیره یکی و از هر منطقه شماری از یک عشیره،بومیان به واقعیاتشان نزدیکترند و به مشکلات خود آگاهتر.

لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ

تا دانش دین خود را بیاموزند.» یعنی علم دین را عمیقتر و بهتر از دیگران فرا گیرند ولی وظیفۀ این گروه در همین خلاصه نمی شود که پس از فرا گرفتن علم به رجال بسنده کنند،بلکه باید:

وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ

چون بازگشتند مردم خود را هشدار دهند باشد که از زشتکاری حذر کنند.»

مبارزۀ میان جاهلیت و اسلام فرا می گیرند.

ثالثا:چون علم دین آموختند در جایی نمی مانند تا مردم نزد آنان آیند،بلکه خود به میان مردم می روند و هشدارشان می دهند.

این هشدار به قصد ایجاد روحیۀ حذر از زشتکاری و توجه به پرهیزگاری است.آن هم نه بدان گونه که /4 چون زبان به انذار و هشدار گشودند از ایشان اسقاط تکلیف می شود بلکه باید همواره در صدد تهذیب اخلاق و تخلق خود به خلق و خوی اسلامی باشند.

/4

رژیمهای حاکم بر ایشان که احساس ضعف می کنند با دشمنی که به آنها نزدیکتر است و خطرش هم بیشتر متحد می شوند تا با دشمن دورتر مخالفت و ضدیت خویش ابراز دارند.از این رو می بینیم با برخی کشورهای شرقی با غرب دم مخالفت می زنند و حال آن که دشمن واقعی در کنار گوش آنهاست.نمونۀ این گونه برداشتها کشور افغانستان است که در برابر روسها تسلیم شد و پنداشت که دشمن اصلی او امریکاست.همچنین است رژیم مصر که با اسراییل پیمان دوستی می بندد و انظار مردم را متوجه خطر لیبی می سازد.یا بعضی از جنبشهای اسلامی را می بینیم که با رژیمهای غربی که بر پشت ملتهای مستضعف و مظلوم سوار شده اند و می تازند دوستی می ورزند و خطر بعید الوقوع کمونیسم را جعل می کنند و با آن به مبارزه بر می خیزند.اینان با دشمن خانگی پیمان دوستی می بندند تا با دزدی که نمی دانند آیا چه زمان خواهد آمد پیکار کنند.

این ضعف همان عاملی است که سبب می شود که در درون جامعۀ اسلامی رخنه های نفاق پدید آید.رژیمهای طاغوتی پیوسته دشمنانی خیالی می سازند و شماری از مردم ضعیف النفس را علیه آنان بر می انگیزند و آن گاه از آنان برای نبرد با آن دشمن خیالی سود می جویند.

/4

این رو چون آیه ای نازل می شد می دانستند که نزول آن آیه یکی از نیازهای روحی و اجتماعی آنان را برآورده خواهد کرد،از این رو شادمان می شدند.و بر ایمانشان افزوده می شد.

آن را ترک می گوید.همچنین بعضی از قبایل قریش بودند که بنی هاشم را رقیب دیرینۀ خود می شمردند و نمی خواستند که سخن حق را از دهان یکی از آنان بشنوند.از این رو با امر نبوت رسول اللّٰه(ص)به معارضه برخاستند و این معارضه فقط به آن سبب بود که این ندا از خاندان هاشم برخاسته بود.

وَ إِذٰا مٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ هَلْ یَرٰاکُمْ مِنْ أَحَدٍ

چون سوره ای نازل شود بعضی به بعض دیگر نگاه می کنند:آیا کسی شما را می بیند؟» مراد این است که به صورت یکدیگر نگاه می کنند تا دریابند در برابر این سورۀ جدید چه عکس العملی در آنها پیدا می شود.یعنی نمی خواهند از عقل خویش داوری بخواهند،گویی به عقل خویش اعتماد ندارند.

ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ یَفْقَهُونَ

و باز می گردند.خدا دلهایشان را از ایمان منصرف ساخته.زیرا مردمی نافهمند.» نمی دانند که فواید سوره به آنان باز می گردد و این در صورتی است که مجرد از نفاق در آن قضاوت کنند نه آن که در ارزیابی آن همان معیارهای فاسد خود را به کار دارند.

شده است،یعنی از خود آن مردم،می آید.او متأثر و محزون می شود به هنگامی که برای قوم او حادثه ای ناخوش پدید آید بر سلامت آنان آزمند است و نسبت به مؤمنان شیوه ای آمیخته به رأفت و مهربانی دارد.

ولی این به آن معنی نیست که رسول(ص)بر قوم خود متکی است و از اعمال منفی آنها هم متأثر می گردد.هرگز.رسول در برابر اعمال منفی با اتکاء به خدای تعالی ایستادگی می کند و هر گاه قوم او ترکش گویند خدا او را بسنده است.

آن خداوندی که پروردگار عرش بزرگ است.

ص :266

/4 سورۀ یونس /4

چه وقت انسان حقیقت خویش را در خواهد یافت که او بندۀ خداست و خداست که یکتا و بی همتاست؟ مسلما وقتی به این حقیقت پی می برد که به رنج و مصیبتی گرفتار آمده باشد در این هنگام است که حجابهای غفلت و شرک از مقابل دیدگان او به کناری می رود و قدرت خداوند تعالی تجلی می یابد.

در سورۀ یونس سه بار بر این حقیقت تأکید می شود و با قصۀ قوم یونس و یونس که خدا این سوره را به نام او نامیده است تناسب دارد.خداوند پس از آن که قوم یونس را عذاب احاطه کرده بود عذاب را دفع کرد و آنان را برهانید.

/4 در آیات این سوره از مجادلۀ کفار در پیرامون قرآن می خوانیم و شاید این نیز یکی از موارد معارضه ای باشد که در این سوره به آن فرمان شده است.(17/15) برای آن که هر کس بتواند در مواجهه با طاغوتان و قوای طبیعت معارضه کند باید از بتانی که نه سود می دهند و نه زیان بپرهیزد.(18)و به تأخیر افتادن عذاب آنان به سبب سخنی است که پیش از این از پروردگار صادر گشته.(19)و علم غیب در نزد اوست(20)و مکر خدا از هر چه در تصور آید سریعتر است و رسولان(دو فرشتۀ)او هر مکری را می نویسند.(21) قرآن می گوید مردمی هستند که چون خطر فراز آید خدا را به زاری می خوانند و پس از رفع خطر به همان حال که بودند باز می گردند.(23/22)آن گاه زندگی دنیا را مثل می زند که چون بارانی است که موجب روییدن نباتات می گردد(24)سلامت در نزد خداست و اوست که مردم را به راه راست هدایت می کند(25)و این مژدۀ سلامت ویژۀ کسانی است که نیکی می کنند اما مجرمان را جایگاه آتش است.

(27/26) همچنین ما را فرمان می دهد که بتان را نپرستیم زیرا بتان از پیروان خویش تبری می جویند و کیفر کافران با خداست(30/28)هم چنان سخن ادامه می یابد در بیان حقیقت بتان که موجوداتی بی ثباتند و سرگشته و پیروانشان جز از پنداری پیروی نمی کنند.(36)

ص :268

آن گاه به این مسئله باز می گردد که در قرآن تردیدی نیست و فقط جهل آنهاست که ایشان را به تکذیب قرآن وا می دارد(40)قرآن ما را به معارضۀ با مشرکان و بیزاری از ایشان فرا می خواند و ضلالت کسانی را که به قرآن کافر شده اند باز می نماید و می گوید که آنان کور و کراند ولی عامل این کوری و کری خودشان هستند.زیرا خدا به کسی ستم نمی کند.(44) سپس به این نکته می پردازد که خداست که مالک سود و زیان است و ما باید بر او توکل کنیم و بتان را ترک گوییم(52)و نیز تأکید می کند که قرآن و هر چه در آن آمده حق است و پاداش روز جزا بر حق است و وعدۀ خداوند راست است و خداست که زنده می کند و میمیراند و قرآن شفاعت و موعظه است.(58) همۀ این امور دل مؤمنان را استواری می بخشد تا از مشرکان برائت جویند.

/4 و قرآن بیان می دارد که وضع قانون شریعت خاص خداوند است نه کسانی جز او از این رو کسانی را که به عنوان وضع قانون شریعت بر خدا دروغ می بندند سخت بیم می دهد.خدا هر سخنی را می شنود هر چیز چه خرد باشد و چه بزرگ در نزد او ثبت و ضبط می گردد.(61) دوستان خدا را از چیزی هراس نیست(بر عکس دوستاران بتان.)خدا دوستان را بشارت می دهد و عزت و غلبه از آن خداست نه از آن مشرکان و هر چه در آسمانها و زمین است متعلق به خداست نه به طاغوتان.اوست کسی که شب را جای آرامش ما قرار داد و روز را روشن ساخت تا مردم توانند دید و به کارهای خود توانند پرداخت و بتان را هرگز چنین توانی نیست.(67/62) مشرکان می گویند که خدا را فرزند است.این سخنی گمراه کننده است.

زیرا خدا بی نیاز است.گوینده چنین افترایی هرگز رستگار نمی شود زیرا هدف افتراء متاع دنیوی است که چیزی است بی مقدار و پایان کار مشرکان به سبب کفرشان عذابی شدید است.(70) تا اینجا به مثابۀ مقدمه ای است برای این سخن که باید از مشرکان برائت جست همان گونه که شیخ پیامبران نوح علیه السلام برائت جست و خداوند قوم او

ص :269

را غرقه ساخت.آری،مشرکان زیانکارانند.(73) آیات(93/70)شاید اوج سخن است در این سوره در آنجا رویارویی رسولان با طاغوتان زمان به تفصیل آمده است و رسولان پیروان خویش را فرمان می دهند که به خدا توکل کنند و چون توکل کردند خدای تعالی آنان را یاری خواهد کرد.

پس از بیان داستانهای پیامبران خداوند تعالی فرمان می دهد که در باب قرآن زنگ شک از دلها بزدایند و از تکذیب آیات خدا احتراز کنند و کافران ایمان نمی آورند تا زمانی که عذاب الیم را به چشمان خود بنگرند.(97) ولی آیا در آن روز ایمان به کارشان خواهد آمد.نه،هرگز.

تنها در یک سرزمین بود که ایمان آنان را سودمند افتاد.آن هم مردم سرزمین یونس بودند که چون به خدا ایمان آوردند سودمندشان افتاد.(98) ولی ایمان از بنده است یا از پروردگار؟ تردیدی نیست که خداوند مردم را فرا نمی خواند که از روی اکراه ایمان بیاورند.این بر هر بنده ای است که اگر در ورطه ضلالت غوطه ور است تلاش کند /4 تا خود را به ساحل نجات برساند.(100) قرآن به این معنی باز می گردد که بندۀ خدا نباید که دست روی دست بگذارد تا ایمان به سراغ او آید،بر هر کس واجب است که برای دست یابی به ایمان تلاش کند تا در زمرۀ کسانی باشد که خداوند آنان را از عذاب دردناک می رهاند.(103) قرآن به زبان رسول اللّٰه اعلان می کند که باید از هر چه برای خدا شریک قرار می دهند بپرهیزد و تنها و تنها در برابر ذات باری تعالی مخلصانه عبادت کند.(104) خداوند فرمان می دهد که از سر اخلاص روی به جانب خداوند آورد و هر چه را دیگران برای او شریک قرار می دهند طرد کند.که اگر چنین نکند در حق خود ستم کرده است،(106).و به این امر معتقد باشد که خداست که هر زیان و ناپسندی را دور می سازد و چون برای بندۀ خود خیری خواهد کس را یارای آن نیست

ص :270

که مانع آن شود.

همچنین بر هر مؤمنی فریضه است که با بتان و بت پرستان تحدی کند و به هدایت حق تمسک جوید،زیرا سود او در این است.هم چنان که اگر به جز خداوند به معبودی دیگر روی آورد زیانش کند.مؤمن باید آنچه را که به پیامبر وحی می شود راهنمای خود گرداند و شکیبایی ورزد تا خداوند که بهترین داوران است داوری کند(109).

آری،می توانیم از سورۀ یونس روح توکل به خدا را استفاده کنیم و در برابر طبیعت و طاغوتان و ضعف نفس در برابر مشکلات و خطرها مقاومت ورزیم.

ص :271

/4 سورة یونس

می کشد ولی مردم این حقیقت را باور ندارند که مردی از میان خودشان برگزیده شود و خدا به او وحی فرستد.در حالی که در این امر شگفتی نیست:هدف نزول وحی بیم دادن مردم است و بشارت دادن مؤمنان است به این که آنان را در نزد پروردگارشان مقامی است ارجمند و چون در اعتقاد خویش به خدا ثابت قدم اند خدا هم آنان را هدایت می کند و پاداش نیک می دهد.

ولی کافران گفتند که این مرد به آشکارا جادوگر است،زیرا چیزی آورده که دیگران را توان آوردن آن نیست؟که همه حجتهای روشن و بینات استوار است.

در این دو آیه به طور اجمال بسیاری از مطالبی که در این سوره آمده است که در آیات بعد آنها را به تفصیل بیان کرده است.

/4

ممکن است مردی از میان ما حامل پیام خداوند بزرگ باشد.پیامی همه بیم و امید.

أَ کٰانَ لِلنّٰاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النّٰاسَ

آیا مردم در شگفتند از این که به مردی از خودشان وحی کردیم که مردم را بترسان.» ولی اگر هدف قرآن هشدار دادن و ترسانیدن مردم است،پس حکمت خداوندی چنین تقاضا می کند که حامل رسالت هم یکی از افراد بشر باشد.بنا بر این شگفتی را دیگر جایی نیست.

/4

وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ

و مؤمنان را بشارت ده که در نزد پروردگارشان پایگاهی رفیع دارند.» «قدم صدق»که در آیه آمده است مراد قدمهایی است که از روی آگاهی در جای صحیح گذاشته شود.زیرا مؤمن می داند که به کجا می رود.او برای تحقق دادن به هدف خود پیش می رود هدفی که جز خشنودی خدا نیست.

پس قدمی که به سوی خدا برداشته می شود قدم صدق است و این خود محتوای کتاب حکیم است ولی:

قٰالَ الْکٰافِرُونَ إِنَّ هٰذٰا لَسٰاحِرٌ مُبِینٌ

کافران گفتند که این مرد آشکارا جادوگری است.» کافران رسالت را جادو می پنداشتند زیرا به سبب کوتاهی فکر و عدم درک و نیز تاریکی دل نمی توانستند حقیقت آن را بشناسند و سحر و معجزه را از هم تمیز دهند.

/4

و هیچ چیز به عبث و بیهوده آفریده نشده.قرآن سخن حق را روشن و آشکار بیان می کند تا مردمی که به حلیه دانش آرسته اند آن را دریابند.

ربوبیت پروردگار توانا،بار دیگر از جهتی دیگر تجلی می یابد،در آمدن و سپری شدن شب و روز به گونه ای که این آمد و شد با نظمی خاص و برای هدفی خاص هم چنان از آغاز جهان ادامه دارد.

قادر به کاری باشد،این قدرت در مجرای قدرت اوست و به اذن اوست.

ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ

این است اللّٰه پروردگار شما او را بپرستید،چرا پند نمی گیرید.» با اندک توجهی به معیارهای عقلی کافی است که به ما ثابت شود که پروردگار حقیقی جز اللّٰه نیست و هر قدرت و توان در برابر قدرت و توان او هیچ است.

[4]

از مظاهر ربوبیت و آیات واضحۀ او این است که خدای تعالی آخرین مرجع ماست و ما به زودی خود را در برابر او خواهیم یافت تا به اعمال ما رسیدگی شود.

إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ بِالْقِسْطِ

بازگشت همۀ شما به اوست.این به یقین وعدۀ خداست.او مخلوقات را بیافریند آن گاه آنان را به سوی خود بازگرداند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند از روی عدل پاداش دهد.» یعنی با دقت تمام بی هیچ کم و کاست مورد رسیدگی قرار گیرد.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرٰابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْفُرُونَ

و کافران را به جزای کفرشان شرابی است از آب جوشان و عذابی است دردآور.»

افزونتر گردد همه زمین خواهد سوخت و اگر از آنچه هست کمتر شود زمین و هر چه در آن هست منجمد گردد و در هر دو حال زندگی رخت برخواهد بست.ماه را نمی نگری که فروغ خود از خورشید می ستاند و شب هنگام با پرتو مهتاب خود زمین را روشن می دارد و در هر شب در منزلی از منازل خویش است گاه هلال است و گاه بدر و گاه در محاق.چنین است تا افراد بشر حساب روزها را داشته باشند و برنامۀ خود چنان که باید تنظیم کنند. /4 آری،خورشید هر روز همانند روز پیش طلوع می کند و پس از طی مسیری معین در هر فصل رخت به سوی مغرب می کشد اما ماه چنین نیست گاه زودتر طلوع می کند و گاه دیرتر،هلال است،بدر می شود و در محاق می افتد تا فرایاد ما آورد که عمر تو و زندگی تو روی در تحول و دگرگونی دارد،در حالی که تو خود هم چنان در غفلت و بی خبری هستی.

هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیٰاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنٰازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسٰابَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِکَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ

اوست که خورشید را فروغ بخشید و ماه را منور ساخت و برایش منازلی معین کرد تا از شمار سالها و حساب آگاه شوید.خدا همۀ اینها را جز به حق نیافرید.» و برای تحقق هدفی معین.

یُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

و آیات را برای مردمی که می دانند به تفصیل بیان می کند.» [6]

آمد و شد شب و روز دلیل دیگری است بر ربوبیت خدای سبحان، زیرا این آمد و شد خود دلیل این است که آفرینش را هدفی است.

إِنَّ فِی اخْتِلاٰفِ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ وَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ

در آمد و شد شب و روز و آنچه در آسمانها و زمین آفریده است برای پرهیزگاران عبرتهاست.» انواع گوناگون موجودات را جز خداوند نمی داند و هر آفرینشی را هدفی است خاص،که پرهیزگاران هستند که از مشاهدۀ عالم وجود پند و عبرت می گیرند زیرا مردم دیگر در حجاب غفلت و جهالت محجوبند و در دلشان هیچ پدیده ای مؤثر

ص :278

نمی افتد.بنا بر این نمی توانند به اهداف خلقت پی ببرند.

به آن مقام والا و مرتبت سترگ فرا روی.پس راه وصول و وسیله وصول کدام است.

آنجا که می گوید:«برای پرهیزگاران عبرتهاست»راه و وسیله را مشخص کرده چون در طریق تقوا گام نهی به یقین به سر منزل مقصود خواهی رسید.

در آیه دیگر آمده است: /4 «در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند و می گویند پروردگارا تو اینها را بر باطل نیافریده ای.تو منزه هستی.پس ما را از عذاب آتش در امان دار». (1)

پیشین از آن سخن رفت،چرا باز هم برخی از مردم ایمان نمی آورند و در وادی کفر سرگردان می مانند؟ به طور خلاصه آن که آنان دیدار با خدا را دوست ندارند،و به زندگی در این سپنجی سرای خرسند شده اند و به نعمتهای ناپایدار آن دلبستگی یافته اند و پنداشته اند که آنچه بدان دلبسته اند همیشگی است و جاویدان.با این خیالهای باطل از آیات خداوندی که آنان را هشدار می دهد که دنیا پایان پذیر است و آدمی برای زندگی در سرای آخرت آفریده شده،غافل می مانند.

عاقبت این جماعت کافران چیست؟ جایگاهشان آتش است.زیرا با اندیشه های تنگ میدان خواه و ناخواه مرتکب گناه می شوند و مستوجب آتش می شوند.

در حالی که مؤمنان می دانند که آن سوی این دنیای گذرنده جهان دیگری است بس فراختر و بهتر و گواراتر از این حیات مادی.از این رو اینان همۀ همشان تحصیل رضایت خداوند است که راه رسیدن به آن جهان ابدی است اینان هدایت یافتگان اند، /4 زیرا پرتو ایمان هر نقطۀ تاریکی را روشن می سازد و هر شک و شبهتی را از میان بر می دارد و در می یابند که پاداششان در برابر کارهای نیکشان بهشتی است که در آن نهرها جاری است.

هر بار ایمانشان روی در فزونی دارد.چون روی در خدا می آورند بر زبان می رانند«بار خدایا تو منزهی»و چون با یکدیگر سخن می گویند با«سلام»و تحیت سخن آغاز می کنند.پس پیوند آنها با خدا و برادرانشان استواری بیشتری می یابد،و دلهایشان راضی است و مطمئن است از این رو نعمت خداوندی را سپاس می گویند:«سپاس خدای را،آن پروردگار جهانیان»را.

عالی است ولی بعضی از مردم بدان امید ندارند اینان در زندگی در پی یافتن و رسیدن اهداف عالیه نیستند.از این رو وجهۀ همتشان دنیای ناپایدار و زودگذر است و جز به نعمتهای زایل و فناپذیر آن تمتع نمی جویند.

إِنَّ الَّذِینَ لاٰ یَرْجُونَ لِقٰاءَنٰا وَ رَضُوا بِالْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا

کسانی که به دیدار ما امید ندارند و به زندگی دنیوی خشنود شده اند.» در حالی که آنان از آیات بیّنات خداوندی که گرداگردشان را فرا گرفته، غافل هستند و نمی دانند که آدمی را چه مقام شامخی است و اگر به خود آید به چه درجات و مراتب بلندی خواهد رسید.اینان چون مؤمنان در اندیشۀ تعالی خویش نیستند.پس اگر آرامشی یافته اند به تعمیم این جهانی است و اگر به خشنودی و خرسندی رسیده اند چون ستوران هستند که بدانچه در آخورشان ریزند خشنود و خرسنداند.

وَ اطْمَأَنُّوا بِهٰا وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیٰاتِنٰا غٰافِلُونَ

و بدان آرامش یافته اند و آنان از آیات ما بی خبرند.» با اندکی تفکر در آیات خداوند آدمی نیک در می یابد که این جهان مادی پوچ و بی ارزش است و فروتر از آن است که کسی آن را هدف خود قرار دهد.به راستی کار کردن و خوردن و خوابیدن /4 و بار دیگر و بار دیگر تکرار آن را می توان هدف آفرینش انسان دانست؟!من کار می کنم تا بخورم و بخورم تا بخوابم و بخوابم تا روز دیگر بتوانم کار کنم و این دور باطل را ادامه دهم.

[8]

اینان به دنیا دلبسته اند.آرامش دلشان دنیاست و دنیا آنان را تسلیم آتش خواهد کرد،زیرا کسی که دنیا را نهایت سیر و تکاپوی خود بداند مرتکب گناهان می شود و در اکتساب بدیها گام می نهد و این گناهان و بدیها او را به آتش دوزخ می کشانند.

أُولٰئِکَ مَأْوٰاهُمُ النّٰارُ بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ

به کیفر کارهایی که می کرده اند،جایگاهشان جهنم است.» آری،ارتکاب اعمال ناشایست سبب سوختن آنها در آتش دوزخ می شود ولی

ص :282

ارتکاب این گونه اعمال هم نتیجه اعتقادات فاسد آنهاست.

/4

هر گاه به غفلت خود باز گردد به اعمال ناپسند خود هم باز می گردد:

خدای تعالی دعا و زاری بندۀ زیان رسیده خود را اجابت می کند ولی تا مدتی محدود.چون مهلت به پایان رسید خدای تعالی او را فرو می گیرد آن سان که اقوام پیشین را که مرتکب خطا و ستم شدند فرو گرفت.خدا می خواهد حجت خود را بر بندگان خود تمام کند /4 و چون حجت تمام شد گرفتار عذابشان خواهد کرد.

آن گاه خداوند قوم دیگری را جانشین آنها خواهد ساخت البته نه از آن رو که آنان را در زمین سروری و تملک داده،بلکه فقط برای امتحان آنها.

خدا به مردم فرصتهایی محدود عطا کرده است و آنها باید در خلال این فرصتها راه خود را اختیار کنند.در پایان فرصتها پاداش کامل خود را خواهند یافت.

/4

فَنَذَرُ الَّذِینَ لاٰ یَرْجُونَ لِقٰاءَنٰا فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ

پس آنان را که به دیدار ما امید ندارند وا می گذاریم تا در گمراهی خویش سرگردان بمانند.» یعنی خداوند کسانی را که به او و روز بازپسین ایمان ندارند وا می گذارد و از دیدار حق محروم می دارد و این به کیفر ظلم و طغیانی است که بر آنان احاطه دارد.

زاری نکرده است.

کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ

اعمال اسرافکاران این چنین در نظرشان آراسته شده است.» بر هر انسانی واجب است که از آفات نعمتهایی که خدا به او داده است بر حذر باشد.یکی از این آفات دوست داشتن مال دنیاست که موجب غرور و ارتکاب معاصی می شود.

/4

زمرۀ قوم مجرم درآیند که خدا آنان را به کیفر رسانیده است.

ثُمَّ جَعَلْنٰاکُمْ خَلاٰئِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ

آن گاه شما را در روی زمین جانشین آنها گردانیدیم تا بنگریم که چگونه عمل می کنید.» آری،جانشینان آنها هستیم و همان فرصت و مهلتی که به آنان داده شده بود به ما نیز داده شده آیا اگر ما از سرگذشت آنان پند نگیریم و خطاهای آنان را تکرار کنیم کاری خردمندانه کرده ایم؟

/4

/4

از سوی خود دگرگون کنم.» /4 پس کتاب کتاب حق و علم و عقل است.هوای نفس و شهوات و رعایت مصالح این یا آن را در آن دخالتی نیست.

إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّٰ مٰا یُوحیٰ إِلَیَّ إِنِّی أَخٰافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذٰابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ

هر چه به من وحی می شود پیرو همان هستم.می ترسم که اگر به پروردگارم عاصی شوم به عذاب آن روز بزرگ گرفتار آیم.» رسول،پیرو وحی خداست و مردم را به متابعت از آن فرا می خواند و از چیزی می ترسد که باید از آن بترسد و آن عذاب روز رستاخیز است.

ایرانیان و رومیان ربط دهند یا /4 به سحر و قوای غیبی دیگر منسوب دارند،زیرا میان آنچه را در قرآن آمده بود با اعتقادات شایع خود متناقض می دیدند.امروزه هم برخی از خاورشناسان و مدعیان علم تاریخ می خواهند افکار بلند قرآنی را بر گرفته از افکار کوته بینان احبار و رهبانان به حساب آورند.

در حالی که میان آن دو تفاوت بسیار است قرآن همه بیّنات و هدایت است در حالی که فرهنگ آنها آمیزه ای است از مانویت و عقاید نو افلاطونی که در جهان یهود و نصارا در آن روزگار رواج بسیار داشت.

پس واضح شد که آنچه بر زبان رسول جاری شده همه وحی الهی است.

فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ

پیش از این در میان شما عمری زیسته ام چرا به عقل در نمی یابید؟» [17]

رسول خدا بر این حقیقت تأکید دارد که نسبت فکر و رؤیت به خدا گناهی بزرگ است و کیفر این جهانی آن،این است که صاحب چنین پنداری به هدف خود یعنی هدفی که برای ارتقاء نفس خود در نظر گرفته نمی رسد /4 به عبارت دیگر رستگار نمی شود.بنا بر این هرگز به چنین جریمه ای اقدام نمی کند.پس اگر وحی از سوی خدا نباشد آن را به خدا نسبت نمی دهد.

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیٰاتِهِ إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ

کیست ستمکارتر از آن که بر خدا دروغ می بندد یا آیات او را دروغ می انگارد؟هر آینه مجرمان رستگار نمی شوند.» معمولا کسانی که می خواهند بر خدا دروغ بندند این عمل ناپسند را خود به یک مبدأ دیگر منسوب می دارند.این مبدأ یا الهی است و یا جاهلی از آنجا که چراغ جاهلیت را فروغی نیست دروغهای خود را به مبدأ الهی نسبت می دهند تا این وسوسه را در دلها پدید آرد که آنچه او می گوید حق است و آنچه دیگران می گویند باطل است.

بعضی مردم هستند که مستقیما به خدا افترا نمی بندند ولی اعمال و رفتارشان به گونه ای است که از سراسر آن بوی افتراء می آید.این خود بدون تردید

ص :293

گناهی بزرگ است.

نمی توانند آنان را بازخواست کنند.

چنان نیست که خدای تعالی بعضی از مردم را کافر آفریده باشد و بعضی را مسلمان.بلکه خداوند همه را یکسان آفریده و آنها را اختیار عطا کرده،طایفه ای هدایت را بر گزیدند و طایفه ای ضلالت را و مقرر شده که تا زمان معین حکم ثواب و عقاب دربارۀ آنها به تأخیر افتد،و اگر نه چنان مقرر شده بود خدا دربارۀ آنچه دربارۀ آن اختلاف می ورزند،حکم کرده بود.

بعضی می خواهند که خدا بر پیامبرش آیه ای مخصوص نازل کند تا آنان را به ایمان مجبور سازد /4 در حالی که خداوند این جهان را سرای آزمایش قرار داده و او به حکمت بالغۀ خویش می داند که هر کس کارش به کجا خواهد کشید.

صورت اطاعت اطاعت از خداست،زیرا به اذن او و به امر اوست.از این رو اطاعت از رسول و اولو الامر بعد از اطاعت خدا قرار داده شده،زیرا به اجازۀ او و برای خشنودی اوست.

سؤالی که قرآن برای آنان مطرح می کند این است که آیا برای خدا شریکی هست یا شفیعی هست که خدا از آن آگاهی ندارد؟ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللّٰهَ بِمٰا لاٰ یَعْلَمُ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِی الْأَرْضِ بگو:آیا به خدا چیزی را خبر می دهید که در زمین و آسمان از آن سراغی ندارد؟» /4 اگر در جهان،در آسمانها و زمین جز خدا قدرت دیگری بود همانا خدا از آن آگاهی داشت و رسول او مردم را از وجود او خبر می داد تا به او تقرب جویند:

سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ

خدا منزه است و از آنچه با او شریک می سازید فراتر است.» خداوند سبحان فراتر از این است که کسی در خدایی همتای او گردد یا بتواند در مقام تنزیه و قدوسیت او قرار گیرد به گونه ای که شریک او گردد.

خداوند نیز آنان را مهلت داد تا آزمایش آنها به پایان رسد.

وَ لَوْ لاٰ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیمٰا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ

و اگر نه آن سخنی بود که پیش از این از پروردگارت صادر گشته بود میانشان در آنچه اختلاف می کنند داوری شده بود.» این کلمه-چنان که به ذهن من می رسد-این است که خداوند تعالی این دنیا را سرای آزمایش قرار داد نه سرای جزا و کیفر.

/4

/4

طرف کشتی را در میان می گیرد.مسافران کشتی مرگ خود را رویاروی می بینند در این حال آن بتان را که می پرستیدند فراموش می کنند و به خدای یکتا روی می آورند و او را به زاری می خوانند.

/4 چون خدای تعالی آنها را از مهلکه رهانید بینی که باز در زمین به فساد می پردازند و مرتکب معاصی می شوند و سرانجام به عذاب خدا گرفتار می آیند.

است چون زوال نعمت در صورتی که مردم سپاس نگویند و شرایط آن به انجام نرسانند.

/4 ملائکه اعمال انسان را چه خرد و چه بزرگ می نویسند تا کسی بعدا مدّعی نشود که عمل صالحی انجام داده ولی پاداش نیک آن داده نشده است.

از سوی دیگر این آیه ناظر به اقوامی است که در تمدن به مقامی رفیع رسیدند ولی به نوشخواری و لذتجویی گرفتار آمدند خداوند دربارۀ آنان مکرش بدین گونه بود که از اوج رفعت به حضیض ذلت سرنگونشان ساخت.

[22]

خدای تعالی در اثبات این حقیقت مثلی آورد و آن مردمی هستند که در یک کشتی بادبانی نشسته اند.چون بادی نمی وزد کشتی در وسط دریا هم چنان ایستاده است در این حال بادی خوش می وزد کسانی که در کشتی نشسته اند شادمان می شوند ولی این نعمتی را که خدا به آنان عطا کرده از یاد می برند و شکر آن به جای نمی آورند.

پس از لحظاتی به ناگاه چهرۀ سهمناک خطر آشکار می شود باد خوش به بادی توفنده بدل می شود و امواج کوه پیکر دریا کشتی را چون پر کاهی این سو و آن سو می کشاند.مسافران دست تضرع به درگاه خدا بر می دارند و از او می خواهند که نجاتشان دهد خدای تعالی رحمت خود شامل حال آنان می کند خطر غرق از آنان دور می کند ولی باز هم نعمت فراموش می کنند و سپاس حق نمی گویند.

هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتّٰی إِذٰا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِهٰا جٰاءَتْهٰا رِیحٌ عٰاصِفٌ وَ جٰاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکٰانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ

اوست که شما را در دریا سیر می دهد تا آن گاه که در کشتیها هستند و باد موافق به حرکتشان می آورد شادمانند.چون طوفان فرا رسد و موج از هر سو بر ایشان ریزد چنان پندارند که در محاصره موج قرار گرفته اند.» یعنی در دایره خطر محاط و محاصره شوند و همۀ راههای فرار بر آنان بسته گردد.

ص :300

دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ

خدا را از روی اخلاص عقیدت بخوانند.» یعنی این دعا و تضرعشان با آنچه پیش از ایشان بود فرق دارد.پیش از این هم خدا را می خواندند /4 و هم آنهایی را که برای او شریک می پنداشتند یعنی در دلشان دو قبله بود؛قبله ای که به سوی خدا بود و قبله ای که روی در شریکان برساخته حق بود ولی اکنون جز خدا به هیچ چیز دیگر نمی پردازند و دلهایشان از لوث شرک پاک شده است.

لَئِنْ أَنْجَیْتَنٰا مِنْ هٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّٰاکِرِینَ

که اگر ما را از این خطر برهانی از سپاسگزاران خواهیم بود.» معنی این سپاسگزاری چیست؟آیا همان تکرار عبارت سپاسگزاری است یا مفهوم فراتری دارد؟مسلم است که سپاسگزاری در این مورد به مفهوم فراتر از سپاسگزاری معمولی است.

کارهایی که می کرده اید آگاهتان سازیم.»

/4

چهره هایشان سیاه است.آن سان که گویی در تاریکی فرو رفته اند.آری،اینان اهل جهنّم اند و در آتش جاویدان.

می خورند و چه آنها که چارپایان می چرند.» یعنی به سبب آب روییدنی های زمین با یکدیگر بیامیزند و چیزی نتیجه دهد که خوراک آدمیان باشد و چیزی که حیوانات از آن استفاده کنند.

حَتّٰی إِذٰا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهٰا وَ ازَّیَّنَتْ

چون زمین پیرایۀ خویش بر گرفت و آراسته شد.» مراد از پیرایه منافعی است که از زمین حاصل می شود و مراد از آراستگی، لطف و صفا و خرمی و طراوت آن است.

وَ ظَنَّ أَهْلُهٰا أَنَّهُمْ قٰادِرُونَ عَلَیْهٰا أَتٰاهٰا أَمْرُنٰا لَیْلاً أَوْ نَهٰاراً فَجَعَلْنٰاهٰا حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذٰلِکَ نُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

و مردمش پنداشتند که خود قادر بر آن بوده اند،فرمان ما شب هنگام یا به روز در رسد و چنان از بیخش بر کنیم که گویی دیروز در آن مکان هیچ چیز نبوده است.آیات را برای مردمی که می اندیشند این چنین تفصیل می دهیم.» پس آیات الهی خواه آنها که انسان بر پردۀ طبیعت می بیند یا آنها که از زبان رسول می شنود برای کسانی که دربارۀ آنها تفکر کنند آیاتی روشن و آشکارند.

چگونه جایی است؟ مراد از آن در این دنیا آن خوشیها و لذاتی است که از اعمال حسنه نصیب ما می شود و ما را به زندگی بهتر راه می نماید.

لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنیٰ وَ زِیٰادَةٌ

پاداش آنان که نیکی می کنند نیکی است و چیزی افزون بر آن.» خداوند برای هر کس که بخواهد پاداش کردارهای نیکش را افزون کند زیرا رحمت خدا بر غضبش پیشی دارد و پیش از آن که شدید العقاب باشد ارحم الراحمین است.

وَ لاٰ یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لاٰ ذِلَّةٌ

نه سیه روی شوند و نه خوار.» یعنی بر چهرۀ ایشان غبار شرمساری ننشیند و احساس حقارت نکنند.

أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ

اینان اهل بهشت اند و در آن جاویدانند.» شهوات دنیا تاریکی سرای آخرت است هم چنان که غرور و استکبار در جهان حقارت و ذلت در آن دنیا را از پی خواهد داشت.

/4

نخواهد بود تنها خداست که آنها را می رهاند نه بتان.

کَأَنَّمٰا أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً

چنان شوند که گویی صورتشان در پاره ای از شب تاریک پوشیده شده است.» یعنی تاریکی بر آنها احاطه پیدا کرده.آری،فرو رفتن در شهوات نتیجه اش ظلمت ابدی است.

أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ

اینان اهل جهنّم اند و جاودانه در آن هستند.» هر یک از ما می توانیم مصداق این آیه واقع شویم،مگر کسانی از ما را که خداوند توفیق توبه از گناهان و عمل به مقتضای برنامه های الهی عنایت کرده باشد.

/4

مجسم کنیم برای توضیح آن حقیقت ما را کفایت می کند.چرا؟ زیرا آنچه میان ما و فهم حقیقت فاصله افکنده است غفلت است یا غرور است و یا خودپسندی.تصور کن که در آن روز پرده های غفلت به کناری می رود.و غرور از ما دور می شود و ما به حالتی در می آییم که می توانیم حقیقت را بدون پرده ببینیم.در اینجا گفتگویی که میان بتان و مشرکان صورت می گیرد و ما را با حقیقتی روشن آشنا می سازد.

وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً

و روزی همۀ آنها را در محشر گرد آوریم.» یعنی آنها را که شریک خدا می پنداشتند و مشرکان را.

ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکٰانَکُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَکٰاؤُکُمْ

سپس مشرکان را گوییم شما و بتهایتان در مکان خود قرار گیرید.» یعنی منتظر بمانید تا از شما پرسش شود.سپس آن دو فرقه را از هم دور گرداند.

فَزَیَّلْنٰا بَیْنَهُمْ وَ قٰالَ شُرَکٰاؤُهُمْ مٰا کُنْتُمْ إِیّٰانٰا تَعْبُدُونَ

سپس آنها را از یکدیگر جدا می کنیم و بتهایشان می گویند:شما هرگز ما را نمی پرستیده اید.» آری،بتان پرستش پرستندگان خود را انکار می کنند هم چنان که در آیه دیگر آمده ملائکه هم پرستش پرستندگان خود را انکار می کنند.

کارهای خاص خود بوده اند.

[30]

در روز بازپسین حقایق برای هر کس آشکار می شود و به عیان می داند که چه توشه ای پیشاپیش فرستاده است.

هُنٰالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَی اللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ

در آنجا هر کس هر چه کرده است پاداشش را خواهد دید و همه را به سوی خدا مولای حقیقیشان باز می گردانند و همۀ آن بتان که به باطل می پرستیده اند نابود می شوند.» اینان بر خدا دروغ می بسته اند و می گفته اند خدا در برابر فشار این شریکان خاضع است یا می گفته اند خدا سخن آنان را می شنود.اما اکنون هیچ ندارند و آنچه بدان امید بسته بودند چون سراب بیابان از میان رفته است.

/4

مرده پدید می آورد و مرده را از زنده.» از این عبارت بر می آید که زندگی موهبتی است الهی که به شیء داده می شود و او زندگی می یابد و چون از اشیاء جدا گردد مرگ حاصل می شود.مثلا انسان نطفه است خدا او را زندگی می بخشد،سپس نطفه از موادی که فاقد جان هستند تغذیه می کند و این مواد مرده دارای حیات می گردند عکس این نیز صادق است.

وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ

و کارها را به سامان می آورد.» اگر این سؤالها را حتی از مشرکان بپرسند در پاسخ چاره ای ندارند جز آن که بگویند:خدا.

فَسَیَقُولُونَ اللّٰهُ فَقُلْ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ

خواهند گفت:اللّٰه.بگو:آیا پروا نمی کنید.»

است چرا برخی بدان تجاهل می کنند و خود را به هلاکت می اندازند؟ قرآن حکمت آموز چنین پاسخ می دهد.سبب فسق است.فسق آنان را از ایمان باز می دارد.این سنت خداوند است که فاسق ایمان نمی آورد.

کَذٰلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ

پس سخن پروردگار تو دربارۀ عصیانگران که گفت:اینان ایمان نمی آورند،به حقیقت پیوست.» ولی این نه به آن معنی است که خداوند آنان را از ایمان منع کرده است بلکه بدین معنی است که آنان عادة ایمان نمی آورند،زیرا فسق چنان در وجود آنان انباشته شده که چون پرده ای ضخیم بصر و بصیرتشان را فرو پوشیده است.

/4

استثمارگر سر فرود می آورد یا از صاحبان شهرت و نفوذ اطاعت می کند می داند که پیشوا و فرمانروای او نمی تواند او را زندگی بخشد یا اگر زندگی اش را از کف داد آن را به او باز گرداند بلکه می داند همۀ این کار تنها از خدای یکتا ساخته است اوست صاحب قدرت بی منتهی و علم بی پایان.در اینجا قرآن سؤالی مطرح می کند که با این همه توانایی که خدا راست چگونه برخی در برابر موجوداتی جز خداوند سر تسلیم فرود می آورند.

قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکٰائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ

بگو:آیا از این بتان شما کسی هست که چیزی را بیافریند.» و پاسخ می آورد که:هرگز.

قُلِ اللّٰهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ

بگو:خدای یکتا مخلوقات را می آفریند و باز زنده می کند.» او آفرینش را بدون هیچ مثال و الگویی آغاز می کند او همانند ما محتاج به تجربه نیست.اگر او محتاج تجربه بود برای آفریدن یک سلول زنده نیازمند به میلیاردها بار تجربه بود و این معنی را علم جدید تأیید کرده است.

فَأَنّٰی تُؤْفَکُونَ

پس چگونه از حق منحرفتان می کنند.» یعنی هواهای نفسانی و عقاید فاسده شما را به کجا می برند.چرا آن آفریدگار بزرگ را ترک می گویید و پاره ای از مخلوقات ناتوان را خدای خود می پندارید؟ /4

یاد داده است و چه کسی آنها را به کاری که صلاح آنها در آن است راهنمایی کرده است؟ دیگر موجودات زنده و حتی نباتات همه برای مصالحشان تلاش می کنند.

آیا نه این است که خدا آنها را به مصالحشان راه می نماید؟ قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکٰائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللّٰهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ بگو:آیا از این بتان شما کسی هست که به حق راه نماید؟بگو خدا به حق راه می نماید.» اوست که بشر را و طبیعت را بر وفق نظام فطرت خلق کرده است و اوست که به انسان آموخته است که چگونه از طبیعت بر طبق آن نظام بهره مند گردد.

أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لاٰ یَهِدِّی إِلاّٰ أَنْ یُهْدیٰ

آیا آن که به حق راه می نماید به متابعت سزاوارتر است یا آن که به حق راه نمی نماید و خود نیز نیازمند هدایت است؟» بتان و دیگر شریکان هدایت نمی یابند مگر زمانی که خدا آنان را هدایت کند.آیا این طاغوتی که مردم او را می پرستند،اگر خداوند عقلش و علمش را از او بستاند جز دیوانۀ نادانی است؟آیا آن ثروتمند فرو رفته در فخر و غرور اگر بی خرد و علم گردد وسیلۀ مسخرۀ مردم نخواهد بود؟آیا این تکه سنگی که نادانانش خدا می گویند تا کنون توانسته است کسی را هدایت کند؟ فَمٰا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ چگونه حکم می کنید.» چرا بتان را با خدای یکتا مقایسه می کنید.به نظر من آیۀ کریمه ناظر به /4 کسانی باشد که مردم آنها را پیشوایان فکری خود قرار می دهند و به جای خدا از آنان علوم و فرهنگ خود را فرا می گیرند بی آن که سخنان آنان را به مکیال و معیار دین بسنجند.در حدیث شریف آمده است:

کسی که به سخن گوینده ای گوش سپارد او را پرستیده است.اگر آن گوینده سخن خدا بگوید او خدا را پرستیده است و اگر سخن شیطان بگوید او

ص :317

شیطان را پرستیده است». (1)

و در حدیث دیگر در تفسیر این آیه: اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ آمده است که«به خدا سوگند برای آنان نماز نمی خوانند و روزه نمی گیرند ولی از آنان اطاعت می کنند در اموری که معصیت خداست.» و در حدیث دیگر آمده است که:

هر کس سخن خدا از عالم صادق نشنود خدا او را به وادی فنا اندازد و هر کس سخنی را از دری که خدا آن را برای بندگانش نگشوده است اخذ کند، /4 مشرک است.و این در همان امامی است که امین اسرار مکنون الهی است».

در چند حدیث دیگر همین مضمون ذکر شده است. (2)

پیروی از یک تن به طور مطلق و بدون بهره مندی از عقل خود گونه ای آشکار از انواع شرک به خداست.مهمترین زیانهای شرک این است که آدمی را در عرصۀ زندگی گمراه می سازد.

بیشترشان فقط تابع گمانند و گمان نمی تواند جای حق را بگیرد.» سؤال این است که چرا اینان در عین این که از عقل و بصیرت بهره یافته اند،از پی پندار خویش می روند؟ پاسخ این است که مشرکان تابع هواهای خود هستند و هوی و هوس و حب نفس را محور تحرکات خود قرار می دهند و هرگز نمی خواهند به حقیقت برسند تا از راههای وصول به آن جستجو کنند یعنی هرگز در پی یافتن علم نیستند.از این رو با اصرار تمام مرتکب جرائم می شوند.

إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِمٰا یَفْعَلُونَ

هر آینه خدا به کاری که می کنند آگاه است.» /4 خدای تعالی آنان را بر طبق افعالشان کیفر می دهد.ولی باز هم آنان را تذکر می دهد که پیروی از پندار راهی خطاست.مؤمن باید از پندار بر حذر باشد تا به حقیقت برسد.

/4

جهانیان ارزانی می دارد.او پروردگار انسان است.بشر را به سر حد کمال رسانیده است یعنی به او از جانب خود وحی فرستاده.پس آن که بخشایندۀ عقل است همان نازل کنندۀ قرآن است و آری،انسانی که دریچه های دلش بر روی حقایق مسدود نباشد،به روشنی این حقایق را درک خواهد کرد.

[38]

ولی بعضی اصرار می ورزند که بگویند که قرآن وحی خدا نیست.

یعنی چیزی است که انسانی آن را بر ساخته است قرآن به اینان خطاب می کند که اگر توانید سوره ای همانند آن بیاورید.سوره ای که در علم و بلاغت همتای قرآن باشد.

أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ

می گویند که آن را به دروغ به خدا نسبت می کند.بگو:

اگر راست می گویند جز خدا،هر که را می توانید به یاری بخوانید و سوره ای همانند آن بیاورید.» پس هم چنان که کسی نمی تواند یک مورچه بیافریند نمی تواند حتی جزئی از قرآن را بیاورد،زیرا آفرینندۀ مورچه همان کسی است که قرآن را وحی کرده و قرآن در آن نمط والای خود در مرتبه ای است که علم و قدرت بشر را یارای فرا رفتن به آن نیست.

و این خصلت عموم مردم است و امام علی(ع)از آن چنین تعبیر کرده که مردم دشمن چیزهایی هستند که به آنها جاهل اند».

/4 یکی از بدترین صفات جاهلیت که هنوز هم چون سدی بر سر راه پیشرفت نوع بشر قرار گرفته همین است.بر انسان واجب است که خود و جامعۀ خود را به گونه ای تربیت کند که از هر تازه ای با روحیه ای مثبت استقبال کند و هر پدیدۀ تازه ای را به مجرد این که دربارۀ آن شناختی نداشت مردود نشمارد.

دیگر از صفات جاهلیت انتظار تحول حقیقت است به واقع.مثلا اگر مردم جاهلی را بگویند که تنبلی یا اختلافات و بی سامانیها سبب قحطی می شود حقیقت را نمی پذیرند،و به انتظار فرا رسیدن سالهای قحطی می مانند و چون به وقوع پیوست آن وقت است که حقیقت را می پذیرند.

ما از پی علم می رویم تا به نیروی آن بر حوادث سبقت گیریم و خود را از خطرها برهانیم و چون حوادث در رسیدند و خطرها آشکار شدند دیگر ایمان سود نکند.

وَ لَمّٰا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذٰلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الظّٰالِمِینَ

کسانی که پیش از آنان بودند نیز پیامبران را چنین به دروغ نسبت دادند.پس بنگر که عاقبت کار ستمگران چگونه بوده است.» [40]

بار دیگر قرآن تأکید می کند که یکی از عوامل اساسی کفر به قرآن حکمت آموز ارتکاب کردار بد است که در دلهای کافران جای گرفته است.و نمی گذارد که به پیامبر ایمان بیاورند و این عمل خود فساد در زمین است.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ

برخی از ایشان بدان ایمان می آورند.» در آینده،اگر مصلح و پاکدل باشند،منتظر آیات و نشانه های بیشترند یا کسانی که دارای چنان روحیۀ نیرومندی هستند که می توانند بر فشارهای اجتماع فاسد یا شهوات زودگذر فایق آیند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ لاٰ یُؤْمِنُ بِهِ

و برخی ایمان نمی آورند.» این گروه به سبب فرو شدنشان در فساد به امر نبوت ایمان نمی آورند زندگی

ص :323

اینان از جادۀ هدایت منحرف است.

/4

وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ

و پروردگار تو به مفسدان آگاهتر است.»

می سازد که با وجود محقق بودن امر رسالت هر کس رسول را دروغ شمارد باید که از او بیزاری جست،هم چنان که آنان از رسول بیزاری می جویند.پس هر کس مسئول عمل خویش است.بنا بر این رسول و مؤمنان یک امت اند و منکران رسالت هم امتی دیگر.

بعضی از آنان پندارند که اگر بدون این که به رسول ایمان بیاورند خود را به او نزدیک سازند ایشان را سود دهد ولی آیا رسول می تواند کسی را که گوشش کر است سخن بشنواند؟هرگز!نقص در وجود اوست و در توانایی اوست به پاسخ به دعوت رسول.

همچنین کسانی هستند که به رسول می نگرند بدین امید راه هدایت را به آنان بنماید بدون این که به رسالت او ایمان آورند و حال آن که ایمان به رسالت روشنی و هدایت است.ولی هنگامی که چشم نابینا باشد آیا پرتو آفتاب هر چند هم تابناک باشد او را سود خواهد داد؟کری و کوری از سوی خدا نیست،بلکه به اراده خود مردم است. /4 زیرا خدا به کس ستم نمی کند که او را کور و کر بیافریند.هرگز، این مردم اند که نمی خواهند ببینند و بشنوند و از این رو به خود ستم روا می دارند.

در این بخش بیان می داریم که مسئول کفر و ایمان مردم خود مردم هستند و آنهایند که یا نیکو را بر می گزینند یا بد را.

است و عمل شما از آن شما.شما از کار من بیزارید و من از کار شما بیزارم.» هر کس بر حسب هدف خویش کار می کند و مسئولیت عمل خود را هم بر عهده می گیرد آنچه گروه های مردم را از یکدیگر متمایز می دارد نحوۀ تفکر و عقیدت آنهاست،نه چیز دیگر.وقتی مردمی را با مردم دیگر از حیث عقیده و فکر افتراق باشد وحدت زمین و زبان را فایده ای نیست.در چنین وضعی حتّی رابطۀ خویشاوندی هم کارساز نخواهد بود.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ

برخی از آنها به تو می نگرند.» گویی رسول مسئول هدایت و راهبری اوست.

أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کٰانُوا لاٰ یُبْصِرُونَ

آیا اگر نبینند تو می توانی کوران بی بصیرت را راه بنمایی.» کور نمی بیند،نه به آن سبب که نور اندک است،بلکه بدان سبب که وسیلۀ بینایی اش ناقص است.پس حرکت باید نخست از سوی فرد باشد.

[44]

جایز نیست که انسان چنان پندارد که خدا شنوایی یا بینایی او را از او سلب کرده است.بلکه این انسان است که از شنوایی و بینایی خود سود نمی برد.

إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَظْلِمُ النّٰاسَ شَیْئاً وَ لٰکِنَّ النّٰاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

خداوند به مردم هیچ ستم نمی کند ولی مردم خود،به خود ستم می کنند.» مردم از وسایلی که خدا در اختیارشان گذاشته است استفاده نمی کنند.

قرآن /4 سخنش همواره با مردم است زیرا این مردم هستند که یکدیگر را گمراه می نمایند و آنهایند که مسئول هدایت یکدیگر هستند.در تعبیر قرآنی از شنیدن، صورت جمع برگزیده شده در حالی که در دیدن صورت مفرد،زیرا شنیدن یک عمل اجتماعی است که همه بدان مکلّف اند و حال آن که دیدن جنبۀ فردی دارد.

[45]

انسان جاهل را دو اشتباه بزرگ است.

اشتباه اول:

عدم فهم طبیعت جزاء.زیرا ضروری نیست که حتما بلافاصله بعد از عمل آشکار شود.مسلما جزای عمل خواهد آمد و هر چه آمدنی باشد دیر یا زود خواهد آمد.بنا بر این جایز نیست که جزای عمل را به سبب این که بلافاصله پس از عمل آشکار نمی شود انکار کرد.جزای عمل بر طبق منطق قرآنی دارای دو خصیصۀ اساسی است:

نخست آن که:جاویدان است.

دوم آن که:ممکن نیست آدمی از آن بگریزد یا از پروردگارش بخواهد که او را بار دیگر به دنیا برگرداند و امتحان را تجدید کند.

ص :327

در مقایسه با جاویدان بودن جزای عمل زندگی دنیا بس اندک می نماید.

وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّٰ سٰاعَةً مِنَ النَّهٰارِ

و روزی که خداوند آنان را در محشر گرد آورد،چنان که پنداری تنها ساعتی از روز را درنگ کرده اند.» آری،چنان تصور کن که کسی در دنیا هفتاد سال یا هشتاد سال یا بیشتر یا کمتر زیسته باشد،در حالی که در روز قیامت یک روز پنجاه هزار سال خواهد زیست.آیا می توان آن مدت اندک زندگانی دنیا را با این پنجاه هزار سال مقایسه کرد؟آیا در بر آن چون یک ساعت بیشتر نمود می کند؟ /4 یَتَعٰارَفُونَ بَیْنَهُمْ یکدیگر را بشناسند.» یعنی چنان که گویی در دنیا هستند.آیا در این روز خسارت و زیان نصیب چه کسی است؟نصیب آنان که چنان روزی را انکار می کردند،اما آنان که به فرا رسیدنش یقین داشتند آن روز از نعمت و رحمت پروردگار متمتع می شوند.

قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقٰاءِ اللّٰهِ وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ

آنها که دیدار با خدا را دروغ می انگاشتند زیان دیده اند و هدایت نیافته اند.» [46]

اما اشتباه دوم:

این است که می پندارند که جزایی که رسول اللّٰه وعده می دهد از جانب خود اوست.مثلا منتظر وفات رسول هستند یا برای کشتن او توطئه ها می کنند به این امید که از آنچه بیمشان می داده برهند.

رسول اللّٰه بشارت می دهد و بیم می دهد،اما عذاب از جانب خداست چه رسول در میان آنها باشد و چه نباشد در هر حال جزای اعمالشان به ایشان خواهد رسید.

وَ إِمّٰا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنٰا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّٰهُ شَهِیدٌ عَلیٰ مٰا یَفْعَلُونَ

یا پاره ای از چیزهایی را که به آنها وعده داده ایم به تو می نمایانیم یا تو را می میرانیم.بازگشت همه شان به نزد ماست و خدا به هر کاری که می کنید ناظر است.»

ص :328

خدا بیش از پیامبر ناظر آنهاست پس به کجا می گریزند؟

/4

مدتی معین قرار می دهد.چون پیامبرشان مبعوث شد و رسالت خویش به انجام رسانید،اگر آن امت او را تکذیب کردند خدا آن گونه که مقتضای عدالت است با آنان رفتار خواهد کرد.مؤمنان را پاداش نیک خواهد داد و کافران را جزای بد و بر کس ستم نکند.

وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذٰا جٰاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ

هر امتی را پیامبری بود.چون پیامبرشان بیامد کارهایشان به عدالت فیصله یافت و مورد ستم واقع نشوند.» سؤال این است که آیا این رسول باید مستقیما از سوی خدا بر او وحی نازل شود،یا اگر یکی از اولیاء خدا باشد و تابع پیامبری که از سوی خدا بر او وحی نازل می شده باز هم مشمول همان حکم می شود؟ به نظر می رسد حکم مشتمل بر شق ثانی هم خواهد بود.

[48]

اما چه وقت خدا حکم خود را دربارۀ امتی اجرا خواهد کرد؟و مدت میان بعثت رسول و کافر شدن مردم به او و نزول عذاب چقدر است؟ وَ یَقُولُونَ مَتیٰ هٰذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ می گویند:اگر راست می گویید این وعده چه وقت خواهد آمد؟» پس این مدت ادامه می یابد و عذاب به تأخیر می افتد تا کافران به شیوه ای ریشخندکنان /4 بپرسند که عذاب چه وقت خواهد بود؟چرا دیگر عذاب نازل نمی شود؟ [49]

این سؤال از دو خطای اساسی بشر پرده بر می دارد.

خطای اول:مردم می پندارند تبلیغ کنندۀ رسالت همان است که عذاب نازل می کند.

خطای دوم:مردم می پندارند که عذاب باید بلافاصله بعد از عمل نازل شود.

قُلْ لاٰ أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اللّٰهُ

بگو:من دربارۀ خود جز آنچه خدا بخواهد-مالک سود و زیانی نیستم.» چون خدا خواهد به قدری که حکمتش اقتضا می کند سود می رساند یا زیان.

ص :331

لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ فَلاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ یَسْتَقْدِمُونَ

مرگ هر امتی را زمانی معین است.چون زمانشان فرا رسد،نه یک ساعت تأخیر کنند و نه یک ساعت پیش افتند.»

در برابر چشم گیرند و غرق در وحشت شوند و خواهند که ایمان آورند ولی این کاری عبث خواهد بود.

أَ ثُمَّ إِذٰا مٰا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ

آیا چون عذاب به وقوع پیوندد بدان ایمان آورید؟اکنون این همان چیزی است که فرا رسیدنش را به شتاب می خواستید.» آن به شتاب خواستن دلیل عدم ایمان ایشان بود،زیرا می پنداشتند که عذابی در کار نخواهد بود.

/4

[52]

جنبۀ پر خطر قضیه این است که عذاب را نهایتی نیست و همواره و جاوید خواهد بود.

ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذٰابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّٰ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ

آن گاه به ستمکاران گویند:عذاب جاوید را بچشید.آیا نه چنین است که در برابر اعمالتان کیفر می بینید؟» کیفر درست همان اعمالی است که مرتکب می شدید،آری آن اعمال اکنون به عذاب الیم تبدیل شده اند.خداوند ما را از عذاب خود نگهدارد.