ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

حکمت نامه حضرت عبدالعظیم (ع)

محمد محمدی ری شهری

ص :4

ص :5

ص :6

انسان کامل،ضروری است.به سخن دیگر،هم دانش مربوط به عقاید،«حکمت» است،هم دانش مربوط به اخلاق،و هم دانش مربوط به اعمال.از این روست که قرآن کریم،پس از ارائۀ ره نمودهای گوناگون در عرصه های اعتقادی و اخلاقی و عملی،همۀ آنها را حکمت می نامد و می فرماید:

ذلِکَ مِمّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ. 1

این [ سفارش ها ] از حکمت هایی است که پروردگارت به تو وحی کرده است.

این مفهوم از حکمت،نخستین فلسفۀ بعثت انبیای الهی است.قرآن کریم،در آیات متعدّدی،بر این مطلب،تأکید کرده است،از جمله در این آیه:

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ. 2

بی گمان،[ خدا] بر مؤمنان در برانگیختن فرستاده ای از میان خود ایشان، منّت نهاده است،که آیاتش را برایشان می خواند و آنها را پاکیزه می گرداند و به ایشان،کتاب و حکمت می آموزد،هر چند پیش از آن،در گم راهیِ آشکاری بودند.

می گردد (1)و ادارۀ انسان را به دست می گیرد و از آن پس،زمینه ای برای انجام دادن کارهای ناشایست،در وجود انسان،باقی نمی مانَد.در نتیجه،حکمت،با عصمت، همراه می گردد (2)و در نهایت،همۀ ویژگی های حکیم و عالِم حقیقی،برای آدمی حاصل می گردد و در بالاترین مراتب علم و حکمت،به والاترین درجات خودشناسی،خداشناسی،امامت و رهبری دست می یابد.

«پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث»،با نظمی نوین در پنج فصل ارایه می شود.البته اصلاحات زیادی در ترجمه صورت گرفته و شماری از روایات،مجدداً ترجمه شده اند.

3.کار اصلیِ نگارنده در این مجموعه،شرح اکثر احادیث آن است،و نکتۀ قابل توجّه در این باره،این است که در بسیاری از موارد،پیوند سخنان حکیمانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام با قرآن کریم،مشخص گردیده است،و اگر دیگر سخنان آن بزرگواران نیز بر همین منوال شرح داده شوند،معلوم می شود که ره نمودهای آنان،چیزی جز تفسیر قرآن و شرح پیام ها،اشارات و لطایف این کتاب آسمانی نیست.

4.سند کامل روایات،همراه با متن عربی آنها آمده تا معلوم شود که حضرت عبد العظیم علیه السلام در چه نقطه ای از سند قرار گرفته است.البته در مواردی که روایتی به منظور شرح دادن آن تقطیع شده باشد،در پانوشت،به متن کاملِ آن در فصل پنجم ارجاع می گردد.

و اینک در لیلة القدر،در جوار حرم مطهّر حضرت عبد العظیم حسنی علیه السلام،این مجموعه را به پیشگاه آن بزرگوار،هدیه می کنم،به امید آن که با کرامتش بپذیرد،و این خدمت گزار کوچک و همۀ خدمت گزاران این آستان را مشمول لطف و عنایت نماید، و از شفاعت خویش برخوردار فرماید.

ربّنا! تقبّل منّا،إنّک أنت السّمیع العلیم.

محمّد محمّدی ری شهری

بیست و سوم رمضان المبارک 1432

یکم شهریور 1390

ص:12

پنج نفر واسطه وجود دارد؛لیکن در نسخه های معتبر این کتاب، (1)میان«زید»-یعنی جدّ سوّم ایشان-و امام حسن علیه السلام،شخص دیگری واسطه نیست.بنا بر این،نیاکان حضرت عبد العظیم علیه السلام به ترتیب،عبارت اند از:

دوم.کرامت طبع،عزّت نفس و خدمت به محرومان.ملقّب شدن عبد العظیم به حضرت«السیّد الکریم»،ریشه در این ویژگی خانوادگی این بزرگوار دارد. (1)

مناقب العترةی احمد بن محمّد بن فهد حلّی و تاریخ نور الدین محمّد السمهودی نقل شده که ولادت حضرت عبد العظیم علیه السلام پنج شنبه چهارم ربیع ثانی سال 173 ق،در مدینه و وفاتش در پانزدهم شوّال 252 ق،بوده است. (1)

گفتنی است با توجّه به این که در منابع کهن و معتبر،تاریخ تولّد و وفات ایشان ذکر نشده و منابع گزارش های پیش گفته،شناخته شده نیستند،این گزارش ها فاقد اعتبارند؛لیکن در کتاب شریف الکافی،از حضرت عبد العظیم علیه السلام،از هشام بن حکم روایت نقل شده است. (2)تاریخ وفات هشام بن حکم،سال 199 ق،یا پیش از آن است. (3)و مظنون،این است که حضرت عبد العظیم علیه السلام هنگام نقل روایت،کمتر از بیست سال نداشته است.بنا بر این،تولّد ایشان باید سال 180 ق،یا پیش از آن باشد. (4)

همچنین بر اساس روایتی از امام هادی علیه السلام که ثواب زیارت قبر حضرت عبد العظیم علیه السلام،همانند زیارت مرقد سیّد الشهداء علیه السلام دانسته شده،باید بگوییم که او در دوران امام هادی علیه السلام و پیش از شهادت ایشان از دنیا رفته است و از آن جا که دوران امامت ایشان از سال 220 تا 254 ق بوده،وفات حضرت عبد العظیم علیه السلام پیش از سال 254 ق،اتّفاق افتاده است.

بنا بر این،هر چند بر پایۀ قراین یاد شده،احتمال تولّد حضرت عبد العظیم علیه السلام در سال 173 ق،و وفات ایشان در سال 252 ق،منطقی و معقول است،با این حال،اثبات آن نیاز به منبع معتبر دارد.

از سوی دیگر با عنایت به این که به هر دلیل،چهارم ربیع الثانی،به عنوان تاریخ

ص:17

تولّد حضرت عبد العظیم علیه السلام و پانزدهم شوّال،به عنوان تاریخ وفات ایشان شهرت یافته،بزرگداشت یاد آن حضرت و تجلیل از مقام معنوی آن بزرگوار در روزهای یاد شده،نیکوست. (1)

گفتنی است که در جلسۀ 628 مورّخ 1389/5/26 شورای انقلاب فرهنگی، چهارم ربیع الثانی،به عنوان«روز ولادت حضرت عبد العظیم علیه السلام»جهت درج در تقویم رسمی کشور به تصویب رسید و در تاریخ 1389/7/18 به آستان مقدّس آن حضرت ابلاغ گردید.

گفتنی است که طبق برخی از نسخه های رجال الطوسی،حضرت عبد العظیم علیه السلام از اصحاب امام عسکری شمرده شده (1)و در کتاب شِرعة التسمیةی میر داماد نیز آمده که ایشان محضر امام عسکری علیه السلام را نیز درک کرده است؛ (2)لیکن روایتی از آن امام،از طریق ایشان به ما نرسیده است.

ای ابو حمّاد! هنگامی که چیزی از امور دینی در منطقه ات برای تو مشکل شد،از عبد العظیم بن عبد اللّه حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان. (1)

این تعبیر،به روشنی نشان می دهد که حضرت عبد العظیم علیه السلام در عصر خود، مجتهد توانمندی بوده که بر اساس اصول و قواعدی که از اهل بیت علیهم السلام در اختیار داشته،می توانسته دیدگاه های اسلام ناب را در زمینه های مختلف اعتقادی و عملی، استخراج کند و به پرسش های مردم پاسخ گوید.

بنا بر این،ایشان تنها یک محدّث و راوی احادیث اهل بیت علیهم السلام نبوده است؛بلکه از علمای بزرگ خاندان رسالت بوده که پس از معصومان،توان پاسخگویی به مسائل علمی را داشته و توانمندی علمی اش مورد تأیید و تصدیق امام هادی علیه السلام قرار گرفته است. (2)

ص:20

گفتم:حسین بن علی علیه السلام را زیارت کردم.امام هادی علیه السلام فرمود:

أما إنَّک لَوزُرتَ قَبرَ عَبدِ العَظیمِ عِندَکُم کُنتَ کَمَن زارَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام. (1)

بدان که اگر قبر عبد العظیم را در شهر خودتان زیارت کنی،مانند کسی هستی که حسین بن علی علیه السلام را زیارت کرده باشد.

برای توضیح این روایت و تبیین عظمت معنوی حضرت عبد العظیم علیه السلام،باید موضوعات:فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام،و مقصود از برابری زیارت حضرت عبد العظیم با زیارت امام حسین علیه السلام و حکمت آن،بررسی گردند:

آنها نقل نشده و حدّ اقل به ما نرسیده که زیارتش با زیارت سیّد الشهدا برابری کند.

بنا بر این،حضرت عبد العظیم علیه السلام باید از خصوصیات و مقامی برخوردار باشد که از مرقد مطهّرش نور حرم حسینی ساطع گردد و شمیم دل انگیز سیّد الشهدا از آن استشمام شود.

گفتنی است که احادیث دیگری نیز در فضیلت زیارت حضرت عبد العظیم علیه السلام نقل شده اند،مانند آنچه از شهید ثانی در تعلیقۀ خلاصة الأقول علّامۀ حلّی از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود:

هر کس قبر عبد العظیم را زیارت کند،بر خدا لازم می شود که او را داخل بهشت کند. (1)

و در حدیث دیگری از آن امام آمده که فرمود:

هر کس نمی تواند مرا زیارت کند،برادرم عبد العظیم حسنی را در ری زیارت کند. (2)

لیکن این احادیث،علاوه بر ارسال و ضعف سند،از نظر تاریخی نیز مورد خدشه اند؛زیرا حضرت عبد العظیم علیه السلام سال ها پس از شهادت امام رضا علیه السلام زنده بوده است،مگر این که بگوییم از اخبار غیبیه امام رضا علیه السلام هستند.

کتاب جنّات النعیم، (1)شصت روایت؛روح و ریحان، (2)57 روایت؛التذکرة العظیمیة، (3)چهل روایت؛عبد العظیم الحسنی حیاته و مسنده، (4)78 روایت؛مسند حضرت عبد العظیم حسنی علیه السلام-که در مجموعه آثار کنگرۀ حضرت عبد العظیم علیه السلام به چاپ رسیده-، یکصد و بیست روایت. (5)

لیکن باید توجّه داشت که آنچه بدان اشارت رفت،همۀ روایات حضرت عبد العظیم علیه السلام نیستند.صاحب بن عبّاد،ایشان را«کثیر الحدیث و الروایة»توصیف کرده و در رسالۀ کوتاه خود،ایشان را چنین توصیف نموده:

ذو وَرَعٍ و دینٍ،عابِدٌ مَعروفٌ بِالأَمانَةِ و صَدقِ اللَّهجَةِ،عالِمٌ بِاُمورِ الدّینِ،قائِلٌ بِالتَّوحیدِ وَ العَدلِ،کَثیرُ الحَدیثِ وَ الرِّوایَةِ. (6)

[عبد العظیم،] شخصی پرهیزگار و دیندار بود.اهل عبادت بود و به امانت داری و راستگویی شهرت داشت.به امور دینی دانا بود.توحید و عدل را باور داشت و بسیار حدیث و روایت [از اهل بیت علیهم السلام ] نقل می کرد.

همان گونه که پیش از این اشاره شد،کتاب خطب امیرالمؤمنین و کتاب یوم و لیلة از جمله مصنّفات ایشان است،و بر این اساس باید گفت:بسیاری از روایات حضرت عبد العظیم علیه السلام،به دلایل مختلف به ما نرسیده اند.

مشخّص نیست؛لیکن می توان گفت که سابقۀ مبارزاتی خاندان آن بزرگوار از یک سو،و شخصیت علمی و جهادی و ارتباط بسیار نزدیک حضرت عبد العظیم علیه السلام با اهل بیت علیهم السلام از سوی دیگر،موجب شدند که ایشان در سال های پایانی زندگی،تحت تعقیب حکومت وقت،قرار گیرد.از این رو،برای ادامۀ فعّالیت ها و چه بسا با اشارۀ امام هادی علیه السلام،زندگی مخفی را انتخاب کرد،و با لباس پیک و به صورت مسافری ناشناس،وطن اصلیِ خود را ترک کرد و شهرهای مختلفی را پشت سر گذاشت تا آن که در شهر ری در مکانی به نام«سربان» (1)رحل اقامت افکند و در خانۀ یکی از پیروان اهل بیت علیهم السلام در محلّه ای-که«سکّة الموالی»نامیده می شد-،سکونت یافت.روزها روزه بود و شب ها به عبادت می پرداخت و گاه به صورت مخفیانه از خانه ای که در آن ساکن بود،خارج می شد و به زیارت قبری که هم اکنون در مقابل مزار او قرار دارد، می رفت و می فرمود:این،قبر مردی از فرزندان موسی بن جعفر علیه السلام است.

معلوم نیست که حضرت عبد العظیم علیه السلام چند سال در شهر ری سکونت داشته است.مسلّم،این است که ایشان به قدری در این شهر بوده که بیشتر شیعیان ری،به تدریج با ایشان آشنا شده بودند، (2)و با در نظر گرفتن این که ایشان به شدّت تحت تعقیب بوده و ارتباط تک تک مردم با او چه بسا مدّت ها طول می کشید،می توان گفت:احتمالاً ایشان چند سال از سال های پایانی عمر خود را در ری گذرانده است.

همچنین رفت و آمد بیشتر شیعیان با وی،حاکی از فعّالیت های فرهنگی و سیاسی اوست.

ص:26

در بارۀ گزارش های یاد شده،چند نکته قابل توجّه است:

1.گزارش صاحب بن عبّاد و نجاشی،معتبر و مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری است.بنا بر این در تعارض با گزارش های متأخّر،بر آنها تقدّم دارد.

2.گزارش های یاد شده نشان می دهند که ظاهراً تا قرن پنجم هجری،موضوع شهادت حضرت عبد العظیم مطرح نبوده است،و گرنه در این گزارش ها به آن اشاره می شد.

3.در صورتی که بتوانیم بر گزارش کتاب الشجرة المبارکة اعتماد کنیم،جمع میان این گزارش و گزارش مشجرات ابن معیّه و نیز گزارش منابع معتبر یاد شده،این است که ایشان در اثر مسموم شدن،بیمار شده و به شهادت رسیده است.

4.با عنایت به پیشینۀ خانوادگی حضرت عبد العظیم علیه السلام و قیام علویان در طبرستان،در صورتی که زمامداران فاسد بنی عبّاس از مخفیگاه ایشان در ری آگاه می شدند،قطعاً ایشان را به شهادت می رساندند،و بعید نیست در اثر کثرت رفت و آمد با ایشان در مدّت حضورشان در ری،به این موضوع پی برده باشند.

5.تشبیه زیارت حضرت عبد العظیم علیه السلام به زیارت امام حسین علیه السلام می تواند قرینه ای بر شهادت ایشان باشد.

بنا بر این،هر چند دلیل قاطعی بر شهادت حضرت عبد العظیم علیه السلام در دست نیست،لیکن دلیل محکمی بر نفی شهادت ایشان نیز وجود ندارد؛بلکه با توجّه به نکتۀ سوم،چهارم و پنجم،پذیرفتن اصل شهادت ایشان بعید نیست.

یکی از شیعیان ری در عالم رؤیا،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را دید که به او فرمود:«مردی از فرزندان مرا فردا از سَکَّةُ المَوالی می آورند و در باغ عبد الجبّار بن عبد الوهّاب،در کنار درخت سیب،دفن خواهند کرد».آن شخص نزد صاحب باغ رفت تا آن درخت و مکان آن را بخرد.صاحب باغ به او گفت:این درخت و مکانش را برای چه می خواهی؟او جریان رؤیای خود را بازگو کرد.صاحب باغ گفت:من هم چنین خوابی دیده ام و بدین جهت،محلّ این درخت و همۀ این باغ را وقف سادات و شیعیان کرده ام که اموات خود را در آن دفن کنند. (1)

بنا بر این گزارش،با عنایت به این که باغ های آن دوران،معمولاً بسیار بزرگ بوده، می توان حدس زد که تا شعاع قابل توجّهی در اطراف مرقد مطهّر حضرت عبد العظیم علیه السلام وقف دفن سادات و پیروان اهل بیت علیهم السلام بوده است.

ص:29

ص:30

فَقُلتُ:إنّی أقولُ:إنَّ اللّهَ تَعالی واحِدٌ لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ،خارِجٌ مِنَ الحَدَّینِ:حَدِّ الإبطالِ و حَدِّ التَّشبیهِ،و أنَّهُ لَیسَ بِجِسمٍ و لا صورَةٍ،و لا عَرَضٍ و لا جَوهَرٍ،بَل هُوَ مُجَسِّمُ الأَجسامِ،و مُصَوِّرُ الصُّوَرِ،و خالِقُ الأَعراضِ وَ الجَواهِرِ،و رَبُّ کُلِّ شَیءٍ ومالِکُهُ و خالِقُهُ،و جاعِلُهُ و مُحدِثُهُ،و أنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ و رَسولُهُ،خاتَمُ النَّبِیّینَ،فَلا نَبِیَّ بَعدَهُ إلی یَومِ القِیامَةِ،و أنَّ شَریعَتَهُ خاتِمَةُ الشَّرائِعِ،فَلا شَریعَةَ بَعدَها إلی یَومِ القِیامَةِ،و أقولُ:إنَّ الإِمامَ وَ الخَلیفَةَ و وَلِیَّ الأَمرِ بَعدَهُ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام،ثُمَّ الحَسَنُ،ثُمَّ الحُسَینُ،ثُمَّ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ،ثُمَّ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ،ثُمَّ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ،ثُمَّ موسی بنُ جَعفَرٍ،ثُمَّ عَلِیُّ بنُ موسی،ثُمَّ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ علیهم السلام،ثُمَّ أنتَ یا مَولایَ.

فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام:ومِن بَعدِیَ الحَسَنُ ابنی،فَکَیفَ لِلنّاسِ بِالخَلَفِ مِن بَعدِهِ؟

قالَ:فَقُلتُ:و کَیفَ ذاکَ یا مَولایَ؟

قالَ:لِأَنَّهُ لا یُری شَخصُهُ،و لا یَحِلُّ ذِکرُهُ بِاسمِهِ حَتّی یَخرُجَ،فَیملأَ الأَرضَ قِسطاً و

گفتم:من معتقدم که خدای متعال،یکی است و مانندی ندارد،و از دو حدّ ابطال و تشبیه،بیرون است.خداوند،جسم و صورت و عَرَض و جوهر نیست؛بلکه اوست که اجسام را جسمیّت داده و صورت ها را صورت بخشیده و اعراض و جواهر را آفریده است.او پروردگار همه چیز و مالک و آفرینندۀ پدیده هاست،و [عقیده دارم که] محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستادۀ او،خاتم پیغمبران است و پس از وی تا روز قیامت، پیامبری نخواهد بود.شریعت وی،آخرینِ شرایع بوده و پس از او تا روز قیامت، دینی نخواهد آمد.عقیدۀ من در بارۀ امامت،این است که امام و خلیفه و ولیّ امر پس از پیامبر صلی الله علیه و آله امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است و پس از او حسن و پس از وی حسین و سپس علی بن الحسین و سپس محمّد بن علی و سپس جعفر بن محمّد و سپس موسی بن جعفر و سپس علی بن موسی و سپس محمّد بن علی علیهم السلام و پس از آنها تو هستی ای مولای من.

در این هنگام،امام هادی علیه السلام فرمود:«و پس از من،فرزندم حسن،امام است؛لیکن مردم در بارۀ امامِ پس از او،چه خواهند کرد؟».

گفتم:ای مولای من ! مگر جریان امامِ پس از او،از چه قرار است؟

فرمود:«او،دیده نمی شود و بردن اسمش بر زبان ها ممنوع است تا آن گاه که

ص:32

عَدلًا کَما مُلِئَت ظُلماً و جَوراً.

قالَ:فَقُلتُ:أقرَرتُ.و أقولُ:إنَّ وَلِیَّهُم وَلِیُّ اللّهِ،و عَدُوَّهُم عَدُوُّ اللّهِ،و طاعَتَهُم طاعَةُ اللّهِ،و مَعصِیَتَهُم مَعصِیَةُ اللّهِ.و أقولُ:إنَّ المِعراجَ حَقٌّ،وَ المَسأَلَةَ فِی القَبرِ حَقٌّ،و إنَّ الجَنَّةَ حَقٌّ،وَ النّارَ حَقٌّ،وَ الصِّراطَ حَقٌّ،وَ المیزانَ حَقٌّ،و إنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیبَ فیها،و إنَّ اللّهَ یَبعَثُ مَن فِی القُبورِ.و أقولُ:إنَّ الفَرائِضَ الواجِبَةَ بَعدَ الوَلایَةِ:الصَّلاةُ،وَ الزَّکاةُ،وَ الصَّومُ،وَ الحَجُّ،وَ الجِهادُ،وَ الأَمرُ بِالمَعروفِ وَ النَّهیُ عَنِ المُنکَرِ.

فَقالَ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام:یا أبَا القاسِمِ ! هذا وَ اللّهِ دینُ اللّهِ الَّذی ارتَضاهُ لِعِبادِهِ،فَاثبُت عَلَیهِ،ثَبَّتَکَ اللّهُ بِالقَولِ الثّابِتِ فِی الحَیاةِ الدُّنیا و فِی الآخِرَةِ. (1)

[از پس پردۀ غیبت] بیرون بیاید و زمین را از عدل و داد پر نماید،همان طور که از ظلم و ستم پر شده است».

گفتم:[به این امام غایب هم] اقرار دارم و نیز معتقدم:دوست آنان،دوست خدا و دشمن آنان،دشمن خداست،طاعت آنان،طاعت خدا و نافرمانی از آنان،نافرمانی از خداست.من عقیده دارم که معراج،پرسش در قبر،بهشت،دوزخ،صراط و میزان حقند،و روز قیامت خواهد آمد و در آن هیچ شکّی نیست،و خداوند همۀ مردگان را زنده خواهد کرد.نیز عقیده دارم که واجبات،پس از اعتقاد به ولایت (امامت)، عبارت اند از:نماز،زکات،روزه،حج،جهاد،امر به معروف و نهی از منکر.

در این هنگام،امام هادی علیه السلام فرمود:«ای ابوالقاسم ! به خدا سوگند،این [عقاید]، دین خداست که آن را برای بندگانش برگزیده است.پس بر آن،ثابت قدم باش.

خداوند،تو را بر عقیده ثابت در زندگی دنیا و آخرت پایدار بدارد!».

دینِ مورد پسند خداوند متعال،همین است،از ایشان می خواهد که پیوسته بر همین اعتقادات،استوار بماند و بدین سان برای وی دعا می نماید:

ثَبَّتَکَ اللّهُ بِالقَولِ الثّابِتِ فِی الحَیاةِ الدُّنیا و فِی الآخِرَةِ.

خداوند،تو را بر این سخن [و عقیدۀ] استوار،در دنیا و آخرت،پایدار بدارد!

در این داستان،چند نکته قابل توجّه است:

1.حضرت عبد العظیم علیه السلام،نخستین کسی نیست که عقاید دینی خود را بر امام زمانش عرضه داشته و به تأیید امام رسانده است.پیش از ایشان نیز افرادی مانند:

ابراهیم مخارقی،حمران بن اعیَن،عمر بن حریث،حسین بن زیاد عطّار و یوسف، عقاید دینی خود را بر امام صادق علیه السلام عرضه داشته اند. (1)امثال این بزرگان،در امور اعتقادی به اجتهاد خود اکتفا نمی کرده اند و برای این که میان خود و خدا حجّت داشته باشند،عقاید دینی خود را به امام زمان خود عرضه می داشته اند.

2.این کار یعنی مراجعه به کارشناسان دین،ریشۀ قرآنی دارد.خداوند در دو آیه، مردم را به آنان ارجاع فرموده است: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛ 2 اگر نمی دانید،از آگاهان بپرسید.

3.حضرت عبد العظیم علیه السلام از نظر علمی،خود،یکی از بزرگ ترین محدّثان و فقها بوده و از نظر سنّی،تقریباً دو برابر امام هادی علیه السلام سن داشته است.ایشان که محضر امام جواد علیه السلام را نیز درک کرده بود،خدمت امام هادی علیه السلام می رسد و عقاید دینی خود را به ایشان عرضه می نماید.این اقدام،حاکی از معرفت وی نسبت به مقام امامت و ولایت کُبرا و از سوی دیگر،بیانگر تواضع علمی این فقیه بزرگ در برابر امام زمان خویش است.

4.نکتۀ اخلاقی ای که از این حکایت«عرضۀ دین»باید از این سیّد شریف جلیل

ص:34

حسنی آموخت،پرهیز از غرور به علم و مقام علمی است،مبادا که انسان به علم خود و به چند کلمه اصطلاح،مغرور شود.غرور،یکی از آفات بزرگ درخت انسانیت و از موانع رشد و ترقّی و نیل به کمالات است؛ولی در میان انواع آن،غرور به علم و غرور به عقل و فهم،از همه خطرناک تر است.

از این رو،بزرگان و پرورش یافتگان مکتب وحی و مدرسۀ تربیت اهل بیت علیهم السلام و افراد ساخته شده و به انسانیت رسیده،هر چه علم و درکشان بیشتر می شود،خضوع علمی و شکستگی نفسانی آنها و تواضعشان در برابر بزرگان و اساتید،بیشتر می گردد و در مسائل،حدّت و تندی ندارند و به اصطلاح فقها،تسرّع در فتوا نمی نمایند.اینان می فهمند که رفع هر جهلی،موجب توجه یافتن به مجهولات بیشتر و دریافت پاسخ هر پرسشی برایشان منبع پرسش های فراوان تر است....

حضرت عبد العظیم با چنین درک و شناختی،متواضعانه در برابر امام زمان خود، زانو بر زمین می نهد و دینش را عرضه می دارد. (1)

بنا بر این،انسان در هر مرحله ای از دانش دین شناسی باشد،شایسته است وقتی به محضر دین شناس بالاتر از خود می رسد،برای تأیید و یا تکمیل معارف دینی خود اقدام نماید.

5.بهره گیری از نظریّۀ کارشناسان دینی،زمینه ساز ثبات و پایداری انسان در دینداری است.

ص:35

برخی از مردم،در برابر خدا،همانندهایی [برای او] بر می گزینند،و آنها را چون دوست داشتن خدا،دوست می دارند؛ولی آنها که ایمان آورده اند،دوستی شان با خدا شدیدتر است،و آنها که [با برگزیدن همتا برای خدا] ستم کردند،هنگامی که عذاب [الهی] را مشاهده کنند،خواهند دانست که تمام قدرت،از آنِ خداوند است.

طبق این آیه،اهل ایمان،از آن جا که جز خدا هیچ کس را در جهان هستی مؤثّر نمی دانند،همتایی برای خدا باور ندارند تا نسبت به او علاقه مند باشند.افزون بر این، محبّت آنان نسبت به خدا،شدیدتر از محبّت مشرکان به همتایان پنداری خویش است.بنا بر این،اهل توحید،تنها به خدای یگانه عشق می ورزند و اگر دیگری را دوست دارند،به دلیل دوستی او و برای اوست.

2.با عنایت به توضیحاتی که در تبیین آیۀ یاد شده ارائه گردید،روشن می شود که چگونه حدیث نبوی مورد بحث را می توان تفسیر این آیه دانست؛زیرا دوست داشتن خدا به دلیل نعمت های او،اشاره به آن است که ولی نعمت حقیقی انسان،تنها خداست و جز او در سرنوشت انسان و جهان،مؤثّر نیست.از این رو،تنها او به طور مستقل،مستحقّ محبّت است؛زیرا انسان فطرتاً نسبت به کسی که به او نیکی می کند، احساس دوستی می نماید.بنا بر این،انسان به حکم فطرت باید به خدا محبّت داشته باشد.

بدیهی است که محبّت خدای متعال ایجاب می کند که شخص باایمان،به هر کس که خدا او را دوست دارد نیز علاقه مند باشد،که سرآمد دوستان خدا پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله است و مقتضای دوستی او،علاقه مندی به خاندان رسالت است.

3.دوستی هایی که برای خدا نیستند و ریشه در تمایلات نفسانی دارند،نشانۀ شرک اند.بنا بر این،تا دل انسان از محبّت غیر خدا تهی نشده،موحّد حقیقی و کامل نیست.

ص:37

ألا فَلَو أنَّ الرَّجُلَ مِن امَّتی عَبَدَ اللّهَ عز و جل عُمُرَهُ أیّامَ الدُّنیا ثُمَّ لَقِیَ اللّهَ عز و جل مُبغِضاً لِأَهلِ بَیتی وشیعَتی،ما فَرَّجَ اللّهُ صَدرَهُ إلّاعَنِ النِّفاقِ. (1)

آن،در پیشگاه خداوند،حاضر گردد و بغض خاندانم را در دل داشته باشد و یا شیعیان آنها را دشمن بدارد،خداوند،سینۀ او را جز با نفاق نمی گشاید».

دوم.چنان که سرسبزی و خرّمی فضای مادّی در بهار،موجب آسایش و آرامش جسم است،فضای معنوی قرآن همیشه بهار است و خزان ندارد.در حدیثی،امام علی علیه السلام قرآن را چنین توصیف فرموده:

رَبیعُ القُلُوبِ. (1)

بهار دل هاست.

سوم.چنان که فضای باز مادّی،موجب انس و آرامش جسم است،فضای معنوی قرآن،مایۀ انس و آرامش جان است.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده:

مَن أنِسَ بِتِلاوَةِ القُرآنِ،لَم توحِشهُ مُفارَقَةُ الإِخوانِ. (2)

کسی که با تلاوت قرآن انس گیرد،از جدایی برادران،احساس تنهایی نخواهد کرد.

چهارم.چنان که فضای باز مادّی،شادی جسم را به همراه دارد،فضای معنوی قرآن،جان را شاد می کند.در دعای ختم قرآن می خوانیم:

وفَرِّح بِهِ قَلبی. (3)

و دلم را به آن،شاد ساز.

پنجم.فضای باز مادّی،گشایش مادّی پدید می آورد؛امّا قرآن،ظرفیت روانی و فکری انسان را افزایش می دهد.در دعای مذکور می خوانیم:

وَ اشرَح بِهِ صَدری. (4)

و سینه ام را به آن،بگشا.

است.

حکمت از نگاه قرآن و حدیث،عبارت است از:مقدّمات محکم و استوار علمی، عملی و روانی برای نیل به مقصد والای انسانیت،و آنچه در احادیث اسلامی در تفسیر حکمت آورده اند،در واقع،مصداقی از مصادیق این تعریف کلّی است.

نصیب او می گردد. (1)

بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله آغاز عصر علم بود و اساسی ترین مسئولیت ایشان،مبارزه با جهل و روشن کردن حقایق برای مردم بود:

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ. 1

او کسی است که در میان مردمِ درس نخوانده،فرستاده ای از [جنس] خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را [از پلیدی های عقیدتی و اخلاقی و عملی] پاکیزه کند و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد،هر چند که پیش از آن در گم راهی آشکار بودند.

قرآن،نبوّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را پدیده ای منطبق با موازین عقلی و علمی معرّفی کرده است:

وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ. 2

کسانی که به ایشان دانش داده شده،آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده،حق می دانند.

این سخن،بدین معناست که اگر دانشمندان،حقیقتاً در صدد شناخت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر آیند،به سادگی می توانند صداقت او را در ادّعای پیامبری تصدیق کنند؛ زیرا محتوای دعوت او منطبق با موازین عقلی و علمی است و او چیزی جز حق نمی گوید و مردم را به چیزی جز پیروی از عقل و علم،دعوت نمی کند.

اکنون با توجّه به این مقدّمه،به شرح حدیث یاد شده می پردازیم.در این حدیث که مضمون آن در منابع شیعه و اهل سنّت مکرّر نقل شده،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید که مرگ بدون شناخت امام،مرگ جاهلیت است؛یعنی کسی که امام زمان خودش را نمی شناسد،زندگی او،زندگی یک مسلمان حقیقی نیست و اگر بدون شناخت امام بمیرد،همانند کسی است که در دروان جاهلیت و قبل از اسلام مرده است.

ص:46

برای توضیح این مطلب،توجّه به چند نکته ضروری است:

1.این حدیث از پیش بینی قرآن در بارۀ آیندۀ جهان اسلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله الهام گرفته و در واقع ریشه در این آیه دارد:

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ. 1

و محمّد،جز فرستاده ای که پیش از او [نیز] فرستادگانی [آمدند و] گذشتند، نیست.آیا اگر او بمیرد یا کشته شود،به گذشتۀ خود [یعنی به جاهلیت] باز می گردید؟!.

حدیث یاد شده،شرح می دهد که چگونه ممکن است جامعۀ اسلامی به دوران جاهلیت باز گردد،بدین شکل که:با حذف اصل امامت و رهبری امام عادل،باز گشتن به جاهلیت جهان اسلام،قابل پیش بینی است! چیزی که هست،آن جاهلیت،بدون نقاب اسلام بود و این جاهلیت،با نقاب اسلام است.

2.بی تردید،مقصود از امامی که شناخت وی تداوم بخش عصر علم و مانع بازگشت به جاهلیت است،هر کسی نیست که زمام جامعۀ اسلامی را به دست گیرد؛ بلکه مقصود،امامان از خاندان رسالت هستند که با عنوان اهل بیت و عترت،در حدیث ثقلین و غدیر و صدها حدیث دیگر به مردم معرّفی شده اند.

3.هنگام مرگ،انسان به روشنی می فهمد راهی که اهل بیت علیهم السلام به او نشان داده اند، راه درست دینداری بوده و شناخت امام،چه نقشی در حیات معنوی و زندگی اخروی او داشته است.

4.حدیث یاد شده می تواند اشاره به این آیات باشد:

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ. 2

همانا تو هشدار دهنده ای و برای هر قومی،راهبری است.

ص:47

وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ. 1

این سخن را به هم پیوسته نازل کردیم.شاید متذکّر شوند.

5.هیچ گاه زمین از امام و حجّت الهی،خالی نیست.بنا بر این اگر حجّت خدا ظاهر نبود،حتماً در پس پرده غیبت وجود دارد.احادیث فراوانی بر این نکته تأکید کرده اند.

6.منکر امام زمان علیه السلام-در صورتی که حجّت بر او تمام شده باشد-،بهره ای از اسلام واقعی ندارد و در هر حال،گم راه است و این معنا در هنگام مرگ بر او ظاهر می گردد.

7.سعادت و رستگاری جامعۀ بشر،در گرو پیروی از رهبران الهی است.

8.پیروی از امام غایب و تمسّک به او،به معنای مبارزه با موانع حکومت دینی و زمینه سازی برای ظهور اوست.

ص:48

عبرت بگیرند.

این معنای ظاهری آیه است ولی امام صادق علیه السلام می فرماید:

نَحنُ المُتَوَسِّمونَ،وَ السَّبیلُ فینا مُقیمٌ.

ماییم هوشیاران (روشن بینان) و راه در ما ثابت است.

یعنی بالاترین مرتبۀ هوشیاری و روشن بینی،به اهل بیت علیهم السلام اختصاص دارد و به همین دلیل،راه رسیدن به حق در همۀ زمینه ها،تنها به وسیلۀ آنها قابل شناسایی است و این ویژگی برای همیشه در آنان ثابت و استوار است.

گفتنی است که جملۀ«و السبیل فینا مقیم»می تواند اشاره به آیۀ قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاّ مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلاً (1)باشد که در آن،اهل بیت علیهم السلام،«راه پروردگار» معرّفی شده اند.

ص:50

رابشارت باد.پس مژده بده بندگان مرا،آنهایی که به سخن،گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند.آنان،کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آنها خردمندان اند.

واژۀ«طاغوت»از ریشۀ«طغیان»به معنای تجاوز از حدّ و مرز است و بدین جهت به زمامداران جائر،طاغوت اطلاق می شود.

در حدیثی از امام در تفسیر کسانی که از عبادت طاغوت پرهیز کردند و به سوی خدا باز گشتند،آنها را بشارت باد آمده:

أنتُم هُم،و مَن أطاعَ جَبّارَاً فَقَد عَبَدَهُ. (1)

[کسانی که از عبادت طاغوت پرهیز کردند،] شما آنها هستید.هر کسی از زورگویی پیروی کند،او را پرستیده است.

بنا بر این،مقصود از عبادت طاغوت،اطاعت از کسی یا چیزی،در برابر فرمان خداست.

خداوند متعال در آیات یاد شده،ابتدا به کسانی که از پیروی طاغوت اجتناب کرده اند و در وصف بندگان خدای یگانه قرار گرفته اند،بشارت داده و در ادامه به کسانی که سخن همه را می شنوند و بهترین و درست ترین سخن را می پذیرند و از آن پیروی می کنند،مژده داده و تأکید نموده که چنین کسانی مشمول عنایت و هدایت خاصّ الهی قرار گرفته اند و خرمندان واقعی،آنها هستند.

بی تردید،همۀ کسانی که از اطاعت غیر خدای یگانه اجتناب می کنند و از دستورهای الهی پیروی می نمایند و در زندگی،پیرو کسی هستند که سخن او بهتر و درست تر است،از منظر قرآن،«خردمند»محسوب می شوند و مشمول مژدۀ الهی در آیات یاد شده اند؛لیکن در حدیثی که ملاحظه شد،روشن ترین مصداق آیاتِ یاد شده،بیان گردیده و این نکات آورده شده است:

ص:52

1.همۀ کسانی که در برابر اهل بیت علیهم السلام ادّعای زعامت و رهبری جامعۀ اسلامی را دارند و مردم را به پیروی از خود می خوانند،طاغوت محسوب می شوند و پیروی از آنان،دانسته یا ندانسته،پیروی از طاغوت است.

2.سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام منطبق با موازین عقلی و علمی اند و هر خردمندی می تواند این واقعیت را درک کند.

3.اگر سخنان اهل بیت در کنار سخنان مدّعیان رهبری بررسی شوند،به سادگی می توان فهمید که حق با اهل بیت علیهم السلام است.

4.عقل با تأمّل در ره نمودهای پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام به روشنی درک می کند که تنها راه سعادت،این است که به طور مطلق،تسلیم ره نمودهای آنان باشد.

5.یکی از روشن ترین مصادیق پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام،پرهیز از تحریف سخنان آنان و کم یا زیاد کردن احادیث آنهاست.

ص:53

همین جهت تنها می توان به طور مطلق،از آنها پیروی نمود.بر همین اساس هم در احادیث معتبر (1)تصریح شده که منظور از«صادقان»در آیۀ یاد شده،خاندان رسالت اند.

2.نخستین خطری که متوجّه محرومان از پیروی اهل بیت علیهم السلام می شود،گُم کردن راه درست بندگی خداست که موجب حیرت و سرگردانی و مشقّت دنیوی و اخروی است.در بخش اوّل روایت یاد شده،به این خطر اشاره شده است.

3.دومین خطری که در کمین کسانی است که همراه اهل بیت نیستند،خطر شرک است.این خطر،ویژۀ کسانی است که از رهبرانی جز خاندان رسالت پیروی می نمایند.بنا بر این،منظور از«شرک»در این جا،شرک عملی،یعنی شرک در اطاعت و فرمانبری است،چنان که در آیۀ 31 از سورۀ توبه آمده:

اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلاّ هُوَ سُبْحانَهُ عَمّا یُشْرِکُونَ.

آنها دانشمندان و راهبان خود را اربابانی در برابر خدا قرار دادند و [نیز] مسیح فرزند مریم را،با آن که مأمور نبودند جز این که خدایی یگانه را که هیچ معبودی جز او نیست،بپرستند.او پاک است از آنچه همتایش قرار می دهند.

در این آیه نیز مقصود از شریک قرار دادنِ«اَحبار (دانشمندان)»و«رُهبان (راهبان)»با خدا،شرک در اطاعت و فرمان برداری است،چنان که در برخی از احادیث،به این موضوع،تصریح شده است.

ص:55

امام علیه السلام در این سخن نورانی به پیروان حق توصیه می فرماید که مبادا اندک بودن افراد حق مدار و غربت آنها در دنیا،سبب شود که به باطل گرایش پیدا کنند؛زیرا سفرۀ لذّات دنیویِ هواداران باطل،به زودی جمع خواهد شد و برای همیشه گرفتار پیامدهای این لذّات زودگذر خواهند بود،چنان که غربت هواداران حق به پایان خواهد رسید و از برکات صبر و تحمّل خود در راه حق برای همیشه بهره مند خواهند شد.

ص:58

نوری که نازل فرموده،ایمان بیاورند.

نکتۀ قابل تأمّل در حدیث یاد شده که ثقة الإسلام کلینی آن را با سند صحیح از امام باقر علیه السلام نقل کرده،این است که امام علیه السلام،«نور»را در آیه ای که به آن اشاره شد،به«امامان اهل بیت علیهم السلام»تفسیر نموده است.

بی تردید،این تفسیر،تفسیر باطنی است؛زیرا علاوه بر این که خداوند متعال، قرآن را در موارد متعدّدی«نور»نامیده،تعبیر«أنزلنا (نازل کردیم)»قرینۀ روشنی است که نشان می دهد مقصود از نور در این آیه،قرآن است؛ولی بر پایۀ احادیث معتبر،قرآن،افزون بر معنای ظاهری،معانی دیگری در باطن دارد که استواران در علم،از آن آگاه اند.

برای تبیین تفسیر باطنی آیۀ یاد شده،توجّه به این مقدّمۀ کوتاه ضروری است که هدایت الهی،دو گونه است:هدایت عام و هدایت خاص.

هدایت عام،به معنای ارائۀ طریق است؛ولی هدایت خاص،به معنای رساندن به مقصد است و به کسانی اختصاص دارد که از هدایت عامّ الهی بهره گرفته اند.بنا بر این،خداوند منّان،دارای دو نور هدایت است:نوری که فقط راه نمایی می کند و نوری که علاوه بر راه نمایی،سالک را به مقصد می رساند.

نور راه نما،همان انبیای الهی،کتاب های آسمانی و امامان اند؛امّا نوری که به مقصد می رساند،چیست؟روایت یاد شده،اشاره دارد که نوری که به مقصد می رساند نیز از طریق انسان کامل یعنی امام به جامعه منتقل می شود.

به دیگر سخن،نقش انبیا و اوصیای آنان که به موقعیت انسان کامل و ولایت تکوینی دست یافته اند،تنها نشان دادن راه تکامل نیست؛بلکه در پرتو نورافشانی باطنی امام،باطن و ضمیر و جان انسان هایی که با بهره گیری از نور راه نمایی الهی، استعداد بهره برداری از نور هدایت خاصّ او را یافته اند،پرورش می یابند و به سوی کمال مطلق-که مقصد و مقصود حرکت انسانی است-،ره سپار می گردند.

می توان گفت احادیثی که امام عصر-أرواحنا فداه-را در عصر غیبت به خورشیدِ پس ابر تشبیه کرده اند،ناظر به همین معنا از بهره گیری از نور هدایت اویند.

ص:60

عَلَیهِ کَالرّادِّ عَلَیَّ،حَقَّ القَولُ مِنّی لَأُکرِمَنَّ مَثوی جَعفَرٍ،ولَأَسُرَّنَّهُ فی أولِیائِهِ وأشیاعِهِ وأنصارِهِ،وَانتَجبت بَعدَ«موسی»فِتنَةٌ عَمیاءُ حِندِسٌ؛لِأَنَّ خَیطَ فَرضی لا یَنقَطِعُ، وحُجَّتی لاتَخفی،وأنَّ أولِیائی لا یَشقَونَ أبَداً،ألا ومَن جَحَدَ واحِداً مِنهُم فَقَد جَحَدَ نِعمَتی،ومَن غَیَّرَ آیَةً مِن کِتابی فَقَدِ افتَری عَلَیَّ،و وَیلٌ لِلمُفتَرینَ الجاحِدینَ عِندَ انقِضاءِ مُدَّةِ عَبدی موسی،وحَبیبی،وخِیَرَتی ألا إنَّ المُکَذِّبَ بِالثّامِنِ مُکَذِّبٌ بِکُلِّ أولِیائی،وعَلِیٌّ وَلِیّی وناصِری ومَن أضَعُ عَلَیهِ أعباءَ النُّبُوَّةِ،وأمتَحِنُهُ بِالاِضطِلاعِ، یَقتُلُهُ عِفریتٌ مُستَکبِرٌ،یُدفَنُ فِی المَدینَةِ الَّتی بَناها العَبدُ الصّالِحُ ذُو القَرنَینَ،إلی جَنبِ شَرِّ خَلقی،حَقَّ القَولُ مِنّی لَاُقِرَّنَّ عَینَهُ بِمُحَمَّدٍ ابنِهِ،وخَلیفَتِهِ مِن بَعدِهِ،فَهُوَ وارِثُ عِلمی،ومَعدِنُ حِکمَتی،ومَوضِعُ سِرّی،وحُجَّتی عَلی خَلقی،جَعَلتُ الجَنَّةَ مَثواهُ،وشَفَّعتُهُ فی سَبعینَ (1)مِن أهلِ بَیتِهِ کُلُّهُم قَدِ استَوجَبُوا النّارَ،وأختِمُ بِالسَّعادَةِلِابنِهِ عَلِیٍّ وَلِیّی وناصِری،وَالشاهِدِ فی خَلقی،وأمینی عَلی وَحیی،اُخرِجُ مِنهُ الدّاعی إلی سَبیلی،وَالخازِنَ لِعِلمی الحَسَنَ،ثُمَّ اکِملُ ذلِکَ بِابنِهِ رَحمَةً لِلعالَمینَ،عَلَیهِ کَمالُ موسی،وبَهاءُ عیسی،وصَبرُ أیّوبَ،سَتَذِلُّ أولِیائی فی زَمانِهِ، ویَتهَادَونَ رُؤوسَهُم کَما تَهادی رُؤوسُ التُّرکِ وَالدَّیلَمِ،فَیُقتَلونَ،ویُحرَقونَ، ویَکونونَ خائِفینَ مَرعوبینَ وَجِلینَ،تُصبَغُ الأَرضُ مِن دمائِهِم،ویَفشُو الوَیلُ وَالرَّنینُ فی نِسائِهِم،اُولئِکَ أولِیائی حَقّاً،بِهِم أدفَعُ کُلَّ فِتنَةٍ عَمیاءَ حِندِسٍ،وبِهِم أکشِفُ الزَّلازِلَ،وأرفَعُ عَنهُمُ الآصارَ (2)وَالأَغلالَ،اُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِن رَبِّهِم واُولئِکَ هُمُ المُهتَدونَ]. (3)

ثُمَّ قالَ فی آخِرِهِ:قالَ عَبدُ العَظیمِ:العَجَبُ کُلُّ العَجَبِ لِمُحَمَّدِ بنِ جَعفَرٍ وخُروجِهِ إذ سَمِعَ أباهُ علیه السلام یَقولُ هکَذا ویَحکیهِ !

ص:62

ثُمَّ قالَ:هذا سِرُّ اللّهِ ودینُهُ ودینُ مَلائِکَتِهِ؛فَصُنهُ إلّاعَن أهلِهِ وأولِیائِهِ. (1)

12. کمال الدین: حدّثنا علیّ بن عبد اللّه الورّاق،قال:حدّثنا محمّد بن هارون الصوفی،عن عبد اللّه بن موسی،عن عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنی،قال:حدّثنی صفوان بن یحیی،عن إبراهیم بن أبی زیاد،عن أبی حمزة الثمالی،عن أبی خالد الکابلی،قال:

دَخَلتُ عَلی سَیِّدی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ زَینِ العابِدینَ علیه السلام فَقُلتُ لَهُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ ! أخبِرنی بِالَّذینَ فَرَضَ اللّهُ عز و جل طاعَتَهُم ومَوَدَّتَهُم،وأَوجَبَ عَلی عِبادِهِ الاِقتِداءَ بِهِم بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله.

فَقالَ لی:یا کُنکُرُ ! إنَّ اولی الأَمرِ الَّذینَ جَعَلَهُمُ اللّهُ عز و جل أئِمَّةً لِلنّاسِ وأوجَبَ عَلَیهِم طاعَتَهُم:أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام،ثُمَّ الحَسَنُ،ثُمَّ الحُسَینُ ابنا عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ،ثُمَّ انتَهی الأَمرُ إلَینا،ثُمَّ سَکَتَ.

فَقُلتُ لَهُ:یا سَیِّدی ! رُوِیَ لَنا عَن أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیٍّ علیه السلام:أنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ للّهِ ِ عز و جل عَلی عِبادِهِ،فَمَنِ الحُجَّةُ وَالإِمامُ بَعدَکَ؟

قالَ:اِبنی مُحَمَّدٌ،وَاسمُهُ فِی التَّوراةِ باقِرٌ؛یَبقُرُ العِلمَ بَقراً،هُوَ الحُجَّةُ وَالإِمامُ بَعدی.ومِن بَعدِ مُحَمَّدٍ ابنُهُ جَعفَرٌ،وَاسمُهُ عِندَ أهلِ السَّماءِ الصّادِقُ.

فَقُلتُ لَهُ:یا سَیِّدی ! فَکَیفَ صارَ اسمُهُ الصّادِقَ،و کُلُّکُم صادِقونَ؟

قالَ:حَدَّثنی أبی،عَن أبیه علیهما السلام،أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ:«إذا وُلِدَ ابنی جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیهم السلام فَسَمُّوهُ الصّادِقَ؛فَإِنَّ لِلخامِسِ مِن وُلدِهِ وَلَداً اسمُهُ جَعفَرٌ یَدَّعِی الإِمامَةَ اجتِراءً عَلی اللّهِ وکَذِباً عَلَیهِ،فَهُوَ عِندَ اللّهِ جَعفَرٌ الکَذّابُ المُفتَری عَلیَ اللّهِ عز و جل،وَالمُدَّعی لِما لَیسَ لَهُ بِأَهلٍ،المخالِفُ عَلی أبیهِ، وَالحاسِدُ لِأَخیهِ،ذلِکَ الَّذی یَرومُ کَشفَ سِترِ اللّهِ عِندَ غَیبَةِ وَلِیِّ اللّهِ عز و جل».

ثُمَّ بَکی عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیهما السلام بُکاءً شَدیداً،ثُمَّ قالَ:کَأَنّی بِجَعفَرٍ الکَذّابِ وقَد حَمَلَ طاغِیَةَ زَمانِهِ عَلی تَفتیشِ أمرِ وَلِیِّ اللّهِ،وَالمُغَیَّبِ فی حِفظِ اللّهِ،وَالتَّوکیلِ بِحَرَمِ

ص:63

أبیهِ جَهلًا مِنهُ ِبِولادَتِهِ،وحِرصاً مِنهُ عَلی قَتلِهِ إن ظَفِرَ بِهِ،و طَمَعاً فی میراثِهِ،حَتّی یَأخُذَهُ بِغَیرِ حَقِّهِ.

قالَ أبو خالِدٍ:فَقُلتُ لَهُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ ! وإنَّ ذلِکَ لَکائِنٌ؟

فَقالَ:إی وَرَبّی،إنَّ ذلِکَ لَمَکتوبٌ عِندَنا فِی الصَّحیفَةِ الَّتی فیها ذِکرُ المِحَنِ الَّتی تَجری عَلَینا بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله.

قالَ أبو خالِدٍ:فَقُلتُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ ! ثُمَّ یَکونُ ماذا؟

قالَ:ثُمَّ تَمتَدُّ الغَیبَةُ بِوَلِیِّ اللّهِ عز و جل الثّانی عَشَرَ مِن أوصِیاءِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَالأَئِمَّةِ بَعدَهُ.

یا أباخالِدٍ ! إنَّ أهلَ زَمانِ غَیبَتِهِ القائِلینَ بِإِمامَتِهِ وَالمُنتَظِرینَ لِظُهورِهِ،أفضَلُ مِن أهلِ کُلِّ زَمانٍ؛لِأَنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أعطاهُم مِنَ العُقولِ وَالأَفهامِ وَالمَعرِفَةِ ما صارَت بِهِ الغَیبَةُ عِندَهُم بِمَنزِلَةِ المُشاهَدَةِ،وجَعَلَهُم فی ذلِکَ الزَّمانِ بِمَنزِلَةِ المُجاهِدینَ بَینَ یَدَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّیفِ،اُولئِکَ المُخلَصونَ حَقّاً،وشیعَتُنا صِدقاً، وَالدُّعاةُ إلی دینِ اللّهِ عز و جل سِرّاً وجَهراً.

وقالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام:اِنتظارُ الفَرَجِ مِن أعظَمِ الفَرَجِ. (1)

ترجمۀ حدیث 11

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به سند خود-:امام صادق علیه السلام فرمود:امام باقر علیه السلام فرزندان خود را پیرامونش جمع نمود و در میان آنها عموی ایشان زید بن علی هم بود.پس از آن،امام علیه السلام کتابی را بیرون آورد که به خطّ امیر مؤمنان و املای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود،و در آن،نوشته شده بود:«بسم اللّه الرحمن الرحیم.این کتابی است از جانب خداوند توانا و درستکار به سوی محمّد که نور او و سفیر او و حاجب و دربان او و ره نمای اوست.

این نامه را جبرئیل امین از نزد خداوند جهانیان فرود آورده است.

ای محمّد ! نام های مرا بزرگ بشمار و از نعمت های من سپاس گزاری کن و

ص:64

نعمت هایم را انکار مکن.منم خدایی که جز من معبودی نیست.منم شکنندۀ پشت ستمگران،و در هم کوبندۀ متکبّران،و خوار کنندۀ ظالمان،و جزا دهندۀ روز رستاخیز.منم خداوندی که جز من معبودی نیست.هر کس غیر از فضل من،به دیگری امیدوار باشد،و یا غیر از عدل من،از دیگری بترسد،او را عذابی خواهم داد که هیچ کس را مانند آن عذاب نکرده باشم.پس مرا عبادت کن و بر من توکّل نما.

به درستی که من پیغمبری را مبعوث نکردم،مگر این که زمانی که مدّت پیامبری اش تمام گشت،برایش وصی ای قرار دادم.ومن تو را بر پیغمبران برتری دادم و وصیّ تو را نیز بر سایر اوصیا برگزیدم،و تو را به دو نازدانه ات بعد از او و به دو نوه ات،حسن و حسین،گرامی داشتم.حسن را بعد از گذشتن زمان پدرش،معدن علم خود قرار دادم،و حسین را گنجور وحی خویش ساختم و او را به شهادت گرامی داشتم،و عاقبت کار او را به سعادت ختم نمودم.او افضل شهداست و بلندترین مقام را در میان آنها دارد.کلمۀ کامل و حجّت رسای خود را در نزد او گذاشتم،و به وسیلۀ عترت او جزا می دهم و عقاب می کنم.اوّلین آن عترت،علی است که سَرور عبادت کنندگان و زینت دوستان گذشته ام است،و فرزندش محمّد-که همنام جدّ ستوده اش است-،شکافندۀ علم و معدن حکمت من است.زود است مردمی که در بارۀ جعفر به شک می افتند،هلاک گردند و کسی که وی را تکذیب کند،گویا مرا تکذیب کرده است.به راستی من جایگاه جعفر را گرامی خواهم داشت،و او را به وسیلۀ شیعیان و دوستان و پیروانش خشنود خواهم ساخت.پس از وی به موسی،فتنۀ کور و تاریک و ظلمانی نازل خواهد شد،[هر چند] رشتۀ تقدیراتم بریده نمی شود و برهانم پنهان نمی ماند و دوستانم بدبخت نمی شوند.

آگاه باشید که هر کس یکی از آنها را انکار نماید،به نعمت من ناسپاسی کرده است، و هرکس آیه ای از کتاب مرا جا به جا کند،بر من دروغ بسته است.وای بر افترا زنندگان و انکار کنندگان،در آن هنگامی که زمان بنده و دوست و برگزیده ام موسی منقضی می شود! آگاه باشید که تکذیب کنندۀ هشتمین،تکذیب کنندۀ همۀ اولیای من است.علی،ولی و یاری کنندۀ من است،و کسی است که دشواری های نبوّت را بر

ص:65

دوش او می گذارم،و او را به قوّت،آزمایش می کنم.او را دیوی سرکش و خودپرست خواهد کشت،و در شهری که بنای آن به دست بندۀ صالح،ذو القرنین،گذاشته شده، در نزد بدترین مخلوقات من،دفن خواهد گردید.گفتارم ثابت است که دیدگان او را به وسیلۀ فرزندش محمّد-که جانشین اوست-،روشن خواهم ساخت.او وارث علم و معدن حکمت و جایگاه اسرار من است و بر مخلوقاتم حجّت است.بهشت را جایگاه او قرار خواهم داد،و او را در هفتاد نفر از خویشاوندانش که آتش جهنّم بر آنها لازم شده باشد،شفیع خواهم ساخت و عاقبت کار فرزند او علی را که دوست و یاری کنندۀ من است،به سعادت (خوش بختی) پایان می دهم.او که گواه در میان خلقم و امین بر وحیم است و از وی دعوت کننده به راهم و خازن علم خود،حسن،را بیرون خواهم کرد،و آن را به فرزندش که رحمت بر جهانیان است،کامل خواهم نمود.در این فرزند،کمال موسی و بهای عیسی و صبر ایّوب نهفته است.در زمان او، دوستانم خوار خواهند شد و سرهای آنها را به یکدیگر هدیه خواهند داد،همان طور که سرهای ترک و دیلم را به هم هدیه می دادند.پس اینان کشته می شوند و سوخته می گردند،همواره ترسناک،مرعوب و نگران خواهند بود،زمین به خونشان رنگین می شود و فریاد و ناله و بانک و شیون،از زنان آنها بلند است.اینان،دوستان واقعی من هستند.به وسیلۀ اینها هر فتنۀ کور و ظلمانی را دفع خواهم ساخت،و به خاطر اینها زلزله ها را برطرف می کنم و غل و زنجیرها را از آنها بر می دارم.این دسته از مردم، مشمول صلوات پروردگارشان اند و اینان هدایت شده هستند».

عبدالعظیم علیه السلام گوید:از محمّد بن جعفر،تعجّب است که پس از این که این حدیث را از پدرش شنید و آن را برای مردم بازگو کرد،به گفتار او توجّهی نکرد و خروج نمود.آن گاه گفت:این،از اسرار پروردگار و دین او و دین فرشتگان اوست.او را از نااهلان نگه دار.

ترجمۀ حدیث 12

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به سند خود-:ابو خالد کابلی گفت:بر مولایم زین العابدین

ص:66

علی بن الحسین علیهما السلام وارد شدم و به ایشان گفتم:ای فرزند پیامبر خدا ! مرا از کسانی که خداوند،اطاعت از آنها و دوستی شان را پس از پیغمبر واجب نموده و بندگان خود را به اقتدا به آنان ملزم ساخته است،آگاه نما.

فرمود:ای کُنکُر ! (1)اولو الأمری که خداوند،آنها را امام مردم قرار داده و اطاعت ایشان را واجب نموده است،امیر مؤمنان علیه السلام و بعد از او،دو فرزندش حسن و حسین علیهما السلام هستند و سپس این مقام به ما رسیده است»و آنگاه ساکت شد.

ابو خالد گفت:گفتم:ای سَرور من ! برای ما روایت کرده اند که امیر مؤمنان علیه السلام فرموده:«زمین هیچ گاه از حجّت خدا بر بندگانش خالی نمی ماند».پس حجّت و امام پس از تو کیست؟

فرمود:«فرزندم محمّد که نام او در تورات،باقر است؛زیرا علم را به صورت کامل از هم خواهد شکافت [و حقایق آن را برای مردم بازگو خواهد کرد].او امام و حجّت بعد از من است.پس از وی،فرزندش جعفر،حجّت و امام است و نام او در نزد اهل آسمان،صادق است.

راوی گفت:گفتم:ای سیّد من ! چگونه وی را«صادق»نامیده اند،در حالی که شما اهل بیت،همه صادق هستید؟

فرمود:«پدرم از پدرش روایت کرده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:"هرگاه فرزندم جعفر بن محمّد متولّد شد،او را صادق نام بگذارید؛زیرا پنجمین فرزند او که جعفر نام خواهد داشت،به دروغ،مدّعی مقام امامت خواهد شد.وی در نزد پروردگار، کذّاب و افترا زننده محسوب است و مدّعی مقامی است که اهلیّت آن را ندارد.او با پدرش مخالفت می نماید و به برادرش حسد می ورزد و در هنگامی که ولیّ خدا غایب است،قصد افشای اسرار پروردگار را خواهد کرد"».

امام زین العابدین علیه السلام سپس گریۀ زیادی نمود و فرمود:«گویا می بینم جعفر کذّاب را در حالی که طاغوت زمان خود را در جستجوی امر ولیّ خدا راه نمایی می کند،و

ص:67

حال این که ولیّ پروردگار در محافظت خداوند،قرار گرفته و وکالت حرم پدرش به عهدۀ وی نهاده شده است.جعفر کذّاب،از روی جهلی که به ولادت ولیّ عصر دارد، حریص است که او را بعد از ولادت به قتل برساند برای این که به میراث پدرش دست پیدا کند و ارث او را بدون استحقاق دریافت نماید».

ابو خالد گفت:گفتم:ای پسر پیامبر خدا ! این اموری که فرمودید،اتّفاق می افتد؟

فرمود:«آری،به پروردگارم سوگند،این مطالب در صحیفه ای که نزد ما موجود است،نوشته شده و در آن صحیفه،تمام سختی ها و پیشامدهایی که پس از پیامبر خدا برای ما رخ خواهد داد،مضبوط است».

ابو خالد گفت:گفتم:پس از آن،چه خواهد شد؟

فرمود:«پس از آن،غیبت ولیّ خدا و دوازدهمین وصیّ پیامبر خدا و ائمّه علیهم السلام به درازا خواهد کشید».ای ابو خالد ! مردمان زمان غیبتِ او که به امامت او معتقد گردند و منتظر ظهور او باشند،بهترین مردمان هستند؛زیرا خداوند به اندازه ای به آنان فهم و خرد و معرفتْ مرحمت نموده که غیبت در نزد آنها به منزلۀ مشاهده است،و مردم آن زمان،مانند کسانی که در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به جهاد پرداخته باشند،محسوب خواهند شد.آنها حقّاً بندگان خالص و شیعیان راستگو هستند،و آنان اند که مردم را به سوی دین خدا در آشکارا و پنهان دعوت می کنند».

امام علیه السلام فرمود:«انتظار فَرَج،از بهترین اعمال است».

امامت،روشن و غیر قابل تردید است.

دستۀ دوم،احادیثی که منابع اهل سنّت از پیامبر خدا روایت کرده اند.این احادیث نیز بر مبنای اهل سنّت از صحّت و اعتبار لازم برخوردارند؛لیکن دلالت آنها به وضوح دلالت احادیث دستۀ اوّل نیست و از این رو،احتمالات مختلفی در تبیین مقصود آنها ذکر شده است.

در این پژوهش،علاوه بر ارزیابی سند این دسته از احادیث،روشن خواهد شد که مقصود آنها نیز چیزی جز مدلول احادیث دستۀ اوّل نیست:

عشر أمیراً»آمده است.

ج-گزارش جابر بن سَمُره با همان اسنادی که در منابع اهل سنّت آمده،در منابع حدیثی شیعه نیز نقل شده است. (1)

د-احادیث یاد شده،علاوه بر جابر بن سَمُره،از طریق عبد اللّه بن عمر،عبد اللّه بن مسعود،عبد اللّه بن عمرو بن عاص،اَنَس بن مالک و عبد اللّه بن ابی اوفی نیز نقل شده اند؛لیکن منابعی که این گزارش ها را روایت کرده اند،مصادر شیعی اند.

ه-نکتۀ قابل تأمّل،این است که:سخنی سرنوشت ساز با آن اهمّیت که آیندۀ رهبری در جامعۀ اسلامی را رقم می زند،چرا آن گونه که باید،مورد توجّه صحابیان قرار نگرفته و کمتر به نقل آن پرداخته اند،تا آن جا که حدیث«اِثنا عَشَرَ خلیفة (دوازده خلیفه)»به حدیث جابر بن سَمُره،معروف گردیده است؟

بی تردید،سیاسی بودن مضمون حدیث در عدم نقل آن توسّط اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، مؤثّر بوده است.از این رو،عدم شهرت نقل آن از طرق مختلف،بر بی توجّهی صحابیان به این موضوع مهم،دلالت ندارد.

سرزمین عرفات (1)ذکر کرده است و در گزارشی دیگر،مکان صدور آن را مِنا می داند. (2)

با تأمّل در متن گزارش هایی که مربوط به این واقعه است،به نظر می رسد که جابر بن سَمُره،تنها یک واقعه را بیان می کند و با توجّه به ویژگی های اختصاصی موجود در متن،احتمال تعدّد واقعه،بعید است.

همۀ آنها از قریش اند»،یا«کلّهم من بنی هاشم؛ (1)همۀ آنها از بنی هاشم اند».

این صحنه نشان می دهد که فضای سیاسی برای اعلان رهبران آیندۀ جهان اسلام، مناسب نبوده است،چنان که جملۀ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ؛ 2 خداوند،تو را از آسیب مردمان حفظ می کند در جریان غدیر،اشاره به همین واقعیت است.البتّه بعد از غدیر نیز هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بیماریِ منجر به وفاتش می خواهد به صورت مکتوب،مشکل رهبری آیندۀ جهان اسلام را حل کند،با کارشکنی و همهمه و غوغا رو به رو می شود و در نتیجه،تصریح به این امر،میسّر نمی گردد. (2)

باشند.

در آن هنگام،اهمّیت این پیام و رساندن آن،به گونه ای بود که به گفتۀ ابن عبّاس، ابو بکر در آغاز حکومتش،خود را خلیفه نمی خوانَد و در پاسخ کسی که از او می پرسد:«آیا تو خلیفۀ پیامبر خدایی؟»،پاسخ می دهد:نه.و در پاسخ این سؤال که:

«پس تو کیستی؟»،پاسخ می دهد:من،جای گزین پس از او هستم. (1)

دقّت و تأمّل در معنای واژۀ«خلیفه»،خود،بیانگر این معناست که خلیفه به معنای جانشین است و جانشین،کسی است که وظیفۀ شخص پیشین را به عهده دارد و جای خالی او را پُر می کند،و چون وظیفۀ اصلی و محوری پیامبر صلی الله علیه و آله،هدایتگری و راه نمونی مردمان به سوی رستگاری است،تنها،فردی شایستگی عنوان خلافت را دارد که به بهترین وجه به هدایت مردمان بپردازد.

به همین دلیل است که پیامبر صلی الله علیه و آله،مبلّغان دین را خلفای خود شمرده است.در حدیثی آمده است که پیامبر خدا برای خلفای (جانشینانِ) خود از خداوند طلب رحمت نمود و در جواب این سؤال که«خلفای شما چه کسانی هستند؟»فرمود:

الَّذینَ یَأتونَ مِن بَعدی یَروونَ حَدیثی و سُنَّتی. (2)

کسانی که پس از من می آیند و حدیث و سنّت مرا روایت می کنند.

از سوی دیگر،حکومت،فقط وسیله و ابزاری بوده است که پیامبر صلی الله علیه و آله از آن استفاده کرده و آن را در جهت هدف خویش به کار گرفته است؛زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله،چه زمانی که حکومت داشته و چه زمانی که حکومتی نداشته (همانند دوران سخت مکّه)،وظیفۀ خویش را به انجام رسانده است.

توجیهات و تأویلاتی که به نقل از محقّقان حدیثی اهل سنّت در پی می آید،نشان دهندۀ این مطلب است که آنان بدون توجّه به علّت غایی بعثت پیامبران،به معنای

ص:73

شایع«خلیفه»توجّه کرده اند و در میان حاکمان و قدرت مداران،به دنبال خلیفه گشته اند.بدیهی است که حاکمان ظالم و خونریزی همانند یزید و عبد الملک را نمی توان خلیفۀ بزرگ ترینِ پیامبران الهی و خاتم آنان دانست.

باری ! تردیدی نیست که هدف پیامبر صلی الله علیه و آله از این سخن،معرّفی بهترین کسانی است که پس از او شایستگی کامل را برای رهبری امّت اسلامی دارند؛لیکن با عنایت به این که مقام نبوّت،منزّه از سخن لغو یا معمّاگونه است،مسئلۀ مهم در فقه الحدیث و فهم سخن پیامبر خدا،تعیین مصداق خلفای دوازده گانه ای است که ایشان،آنان را به عنوان خلفای شایستۀ خود،معرّفی نموده است.

از نگاه پیروان اهل بیت علیهم السلام،پاسخ،روشن است؛زیرا آنان بر این باورند که خلفای دوازده گانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله،دوازده تن از اهل بیت ایشان اند که اوّلین آنها،امام علی علیه السلام و آخرین آنها،امام مهدی علیه السلام است که هم اکنون،زنده است و روزی جهان را از عدل و داد پُر خواهد کرد. (1)

محدّثان اهل سنّت با این که حدیث جابر بن سَمُره را صحیح می دانند،پاسخ روشنی برای تبیین مصادیق خلفای دوازده گانه ندارند،تا آن جا که ابن جوزی در کتاب کشف المشکل می گوید:

اگر چه در بارۀ این حدیث جستجوی بسیار کردم و در مورد آن سؤال نمودم،لیکن کسی را نیافتم که مقصود [واقعی] آن را بداند. (2)

مهلّب نیز چنین تصریح می نماید:

کسی را نیافتم که به معنای حقیقی این حدیث،رسیده باشد. (3)

ص:74

همچنین ابن حجر،اجمالاً عدم فهم حدیث یاد شده را تأیید می کند. (1)

البتّه عدّه ای از جمله افراد یاد شده خواسته اند که ولو به صورت احتمال،مقصود از خلفای دوازده گانه را بیان کنند؛لیکن با تأمّل در آنچه گفته اند،مشخّص می گردد که مدّعای آنان،نه از حیث عدد و نه از حیث ویژگی ها،با آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده،قابل انطباق نیست. (2)

ص:75

به تعبیر دیگر،پند و اندرز برای کسی مفید است که سخن حق را می شنود و در دل جا می دهد،نه کسی که با یک گوش می شنود و آن را از گوش دیگر خارج می کند.

بر پایۀ احادیثی که شیعه و اهل سنّت روایت کرده اند،این آیه در شأن امام علی علیه السلام نازل شده است. (1)وقتی این آیه نازل شد،پیامبر صلی الله علیه و آله از خداوند خواست تا گوش امام علی علیه السلام را مصداق آن قرار دهد.این دعا مستجاب شد،به گونه ای که پس از آن،ایشان هیچ چیز را فراموش نمی کرد.

بر این اساس،امام علی علیه السلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کامل ترین مصداق برای گوش های شنوا و دل های حق پذیر و به سخن دیگر،امام حق پذیران است،و هر کس به میزان پذیرش حق،به این«میزان عمل»نزدیک تر خواهد بود.

ص:77

فَسَکَت،ثُمَّ أعادَ الکَلامَ مَرَّةً اخری،فَقالَت عائِشَةُ مِثلَ ذلِکَ،فَسَکَتَ النَّبِیُّ، فَجاءَ أحَدٌ ودَقَّ عَلَینَا البابَ،فَخَرَجَتُ إلَیهِ فَإِذا هُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام.قالَ:

فَرَجَعتُ،وقُلتُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله:عَلِیٌّ عَلی البابِ.

فَقالَ:أدخِله.ثُمَّ قالَ:یا أبَا الحَسَنِ،مَرحَباً وأهلًا بِکَ،لَقَد تَمَنَّیتُکَ مَرَّتَینِ حَتّی لَمّا أبطَأتَ عَلَیَّ الدُّخولَ سَأَلتُ اللّهَ أن یَأتِیَنی بِکَ،اِجلِس وکُلْ.فَجَلَسَ وأکَلَ مَعَهُ.

ثُمَّ قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:یا عَلِیُّ،قاتَلَ اللّهُ مَن قاتَلَکَ،وعادی اللّهُ مَن عاداکَ.

فَقالَت عائِشَةُ:ومَن یُقاتِلُهُ ویُعادیهِ؟فَسَکَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله،ثُمَّ أعادَ مِثلَ ذلِکَ،فَقالَت عائِشَةُ:ومَن یُقاتِلُهُ ویُعادیهِ؟قالَ:أنتِ و مَن مَعَکِ. (1)

پیامبر صلی الله علیه و آله،اندکی درنگ کرد و سپس دوباره فرمایش خود را تکرار نمود.عایشه نیز گفتۀ خود را تکرار کرد.باز پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت نمود.در این هنگام،کسی درِ خانه را به صدا در آورد.من (نافع) به سوی در رفتم و علی را بر درِ خانه یافتم.بر گشتم و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتم:علی است.

پیامبر علیه السلام فرمود:«او را به داخل راه نمایی کن»و آن گاه فرمود:«مرحبا به تو! خوش آمدی ! دو بار آرزوی دیدارت را نمودم و چنانچه دیرتر می آمدی،از خدا می خواستم تا تو را برایم بیاورد.بنشین و بخور».او نشست و با پیامبر صلی الله علیه و آله خورد.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«خدا بکشد کسی را که با تو بجنگد و خدا دشمن بدارد کسی را که با تو دشمن باشد!».

عایشه گفت:مگر چه کسی با او جنگ و دشمنی می کند؟

پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت کرد.عایشه دو باره پرسید:مگر چه کسی با او جنگ و دشمنی می کند؟

پیامبر دو مرتبه فرمود:تو و همراهانت.

ص:79

از هم شکافت و انسان را آفرید،این-یعنی حسین بن علی-را خواهند کشت و آسمان و زمین بر او خواهند گریست».

ترجمۀ حدیث 18

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به سند خود،به نقل از ابو سلمه-:امام صادق علیه السلام فرمود:

«آسمان و زمین،جز بر حسین بن علی علیه السلام و یحیی بن زکریّا علیه السلام،برای دیگری گریه نکرده اند».

أبیکَ علیه السلام بِطوسٍ،فَما تَری؟

فَقالَ لی:مَکانَکَ،ثُمَّ دَخَلَ وخَرَجَ ودُموعُهُ تَسیلُ عَلی خَدَّیهِ،فَقالَ:زُوّارُ قَبرِ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام کَثیرونَ،وزُوّارُ قَبرِ (أبی-ظ) علیه السلام بِطوسٍ قَلیلونَ. (1)

ترجمۀ حدیث 22

حضرت عبد العظیم علیه السلام:از امام جواد علیه السلام شنیدم که می فرمود:«هرکس پدرم را زیارت کند و در راه زیارت او،آزاری از ناحیۀ باران و یا سردی و گرمی به وی برسد، خداوند،بدن او را بر آتش حرام خواهد نمود».

ترجمۀ حدیث 23

حضرت عبد العظیم علیه السلام:امام جواد علیه السلام فرمود:«کسی که پدرم را در طوس زیارت کند و عارف به حقّ او باشد [یعنی او را امام مفترض الطاعه بداند و ملزم به اجرای دستورات وی باشد]،من برای او بهشت را ضمانت می کنم».

ترجمۀ حدیث 24

حضرت عبد العظیم علیه السلام:از امام هادی علیه السلام شنیدم که فرمود:«مردمان قم و آوه آمرزیده هستند؛ چرا که قبر جدّم علی بن موسی الرضا علیه السلام را زیارت می کنند.آگاه باش هر کس او را زیارت کند و در راه،قطره ای از آسمان به او برسد،خداوند،بدن او را بر آتش حرام می کند».

ترجمۀ حدیث 25

حضرت عبد العظیم علیه السلام:به امام جواد علیه السلام گفتم:من در بارۀ زیارت قبر حسین علیه السلام در کربلا و زیارت قبر پدرت در طوس متحیّرم.چه می فرمایید؟

به من فرمود:«این جا باش»و سپس داخل اتاقی شد و در حالی بیرون آمد که اشک از دیدگانش جاری بود و به گونه هایش می ریخت.آن گاه فرمود:«زائران قبر سیّد الشهدا زیادند؛ولی قبر پدرم،زائران کمی دارد!».

ص:88

فی ظُهورِهِ،وهُوَ الثّالِثُ مِن وُلدی.وَالَّذی بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّة وخَصَّنا بِالإِمامَةِ، إنَّهُ لَو لَم یَبقَ مِنَ الدُّنیا إلّایَومٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّهُ،ذلِکَ الیَومَ حَتّی یَخرُجَ فیهِ،فَیَملأَ الأَرضَ قِسطاً وعَدلًا کَما مُلِئَت جَوراً وظُلماً،وإنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی لَیُصلِحُ لَهُ أمرَهُ فی لَیلَةٍ کما أصلَحَ أمرَ کَلیمِهِ موسی علیه السلام؛إذ ذَهَبَ لِیَقتَبِسَ لِأَهلِهِ ناراً فَرَجَعَ وهُوَ رَسولٌ نَبِیٌّ. (1)

ترجمۀ حدیث 26

حضرت عبد العظیم علیه السلام:به امام جواد گفتم:من امیدوارم که آن«قائم از اهل بیت محمّد علیهم السلام»که زمین را پر از عدل و داد می کند پس از آن که از جور و ستم پر شده،شما باشی.

فرمود:«ای ابو القاسم ! ما اهل بیت،همه قائم به امر خداوندیم و راه نمای دین او هستیم؛لیکن آن قائم که خداوند به وسیلۀ او جهان را از کفر و انکار حق،پاک می کند و جهان را از عدل و داد پر می نماید،کسی است که ولادت او از انظار،مخفی می ماند و شخص او از مردم پنهان می شود و بردن نام او بر مردم حرام می گردد.او با پیغمبر همنام و هم کنیه است و او همان شخصی است که زمین برای او در هم پیچیده می گردد و هر دشواری ای برایش آسان می شود.یارانش-که به تعداد اصحاب بدر،یعنی 313 نفرند-،از اطراف و اکناف دنیا پیرامونش جمع می شوند،و آیۀ شریف: در هر جایی که باشید،خداوند،همۀ شما را جمع می کند و پروردگار به همه چیز،تواناست ، (2)ناظر به این معناست.هر گاه این عدّه که از اهل اخلاص اند،اجتماع کنند،خداوند،امر او را ظاهر خواهد نمود و هنگامی که لشکریانش-که ده هزار نفرند-،به هم پیوندند،به فرمان و اذن پروردگار،ظهور خواهد نمود و پیوسته دشمنان خداوند را خواهد کشت تا این که خداوند راضی گردد».

ص:90

ترجمۀ حدیث 27

حضرت عبد العظیم علیه السلام:خدمت امام جواد علیه السلام رسیدم و قصد داشتم که از ایشان در بارۀ«قائم»بپرسم که آیا مهدی،خود ایشان است یا دیگری؟قبل از این که موضوع سؤال را مطرح کنم،ایشان خود آغاز به سخن نمود و فرمود:«ای ابو القاسم ! قائم از خاندان ما،همان "مهدی" است که انتظار او در غیبتش واجب است و در ظهورش اطاعت می گردد،و او سومین فرزند از اولاد من است.سوگند به خدایی که محمّد را به پیامبری برانگیخت و ما را ویژۀ امامت گردانید،اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خداوند،آن روز را چنان طولانی خواهد کرد که او از پردۀ غیبت بیرون آید و زمین را از عدل و داد پُر نماید،همان طور که از جور و ستم پر شده است.خداوند،کار او را در یک شب سامان می دهد،به همان روشی که امر کلیمش موسی علیه السلام را در هنگامی که جهت آوردن آتش برای خانواده اش رفت،سامان داد و او در حالی برگشت که صاحب رسالت و نبوّت بود».

ص:91

از جمله این دو حدیث که حضرت عبد العظیم علیه السلام در سلسلۀ سند آنها قرار دارد.بر اساس حدیث اوّل،فضیلت انتظار فَرَج،برابر است با فضیلت همراهی با امام عصر علیه السلام هنگام قیام ایشان برای تشکیل حکومت جهانی اسلام،و طبق حدیث دوم،در عصر غیبت،هیچ عملی به اندازۀ انتظار فَرَج،ارزش ندارد.

با ملاحظۀ این احادیث،این پرسش پیش می آید که:انتظار فَرَج،یعنی چه؟و کدام منتظر،این همه فضیلت دارد؟

آنچه در زندگی بسیاری از کسانی که خود را«منتظر»تصوّر می کنند دیده می شود، این است که انتظار دارند امام زمان ظهور کند و با اعجاز الهی،متکبّران را از بین ببرد و رفاه،آسایش و عدالت را در جهان بگسترد و بعد به آنها بگوید:«بفرمایید! سفره آماده است!»،همان طور که بنی اسرائیل به موسی علیه السلام گفتند: تو و خدایت بروید و با دشمنان بجنگید.ما این جا نشسته ایم . (1)

این نوع انتظار،انتظار واقعی نیست؛بلکه اصلاً انتظار نیست.انتظار،یعنی چشم به راه بودن،و چشم به راه بودن هر کس،متناسب با رهاورد اوست.رهاورد امام عصر علیه السلام،قیام برای بر پا داشتن ارزش های انسانی و در رأس آنها،عدالت اجتماعی است.بنا بر این،انتظار واقعی،به معنای آمادگی برای همراهی با امام عصر علیه السلام در گسترش توحید و حاکمیت اسلام بر جهان است.

برای شناخت منتظران واقعی،باید دید مقتضای آمادگی برای همراهی با امام عصر علیه السلام در گسترش توحید و حاکمیت جهانی اسلام چیست؟

باشد.بنا بر این،نخستین مسئله در زمینه سازی جهت برقراری حکومت مهدوی، یافتن راه های گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در جهان است،که خوش بختانه آنان خود،این راه ها را نشان داده اند.این راه ها عبارت اند از:

تَعمَلونَ ما أمَرناکُم بِهِ مِنَ العَمَلِ بِطاعَةِ اللّهِ،وتَتَناهَونَ عَمّا نَهَیناکُم عَنهُ مِنِ ارتِکابِ مَحارِمِ اللّهِ،وتُعامِلونَ النّاسَ بِالصِّدقِ وَالعَدلِ،وتُؤَدّونَ الأَمانَةَ،وتَأمُرونَ بِالمَعروفِ،وتَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ،ولا یَطَّلِعُ النّاسُ مِنکُم إلّاعَلی خَیرٍ؛فَإِذا رَأَوا ما أنتُم عَلَیهِ قالوا:هؤُلاءِ الفُلانِیَّةُ،رَحِمَ اللّهُ فُلاناً ما کانَ أحسَنَ ما یُؤَدِّبُ أصحابَهُ ! وعَلِموا فَضلَ ما کانَ عِندَنا فَسارَعوا إلَیهِ.

أشهَدُ عَلی أبی؛مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ-رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ ورَحمَتُهُ وبَرَکاتُهُ-لَقَد سَمِعتُهُ یَقولُ:کانَ أولِیاؤُنا وشیعَتُنا فی ما مَضی خَیرَ مَن کانوا فیهِ؛إن کانَ إمامُ مَسجِدٍ فِی الحَیِّ کانَ مِنهُم،وإن کانَ مُؤَذِّنٌ فِی القَبیلَةِ کانَ مِنهُم،وإن کانَ صاحِبُ وَدیعَةٍ کانَ مِنهُم،وإن کانَ صاحِبُ أمانَةٍ کانَ مِنهُم،وإن کانَ عالِمٌ مِنَ النّاسِ یَقصُدونَهُ لِدینِهِم ومَصالِحِ امورِهِم کانَ مِنهُم.فَکونوا أنتُم کَذلِکَ؛حَبِّبونا إلَی النّاسِ،ولا تُبَغِّضونا إلَیهِم.

به دستوری که در طاعت از خداوند داده ایم،عمل کنید،از انجام دادن حرام های خداوند-که از آنها نهیتان کرده ایم-،اجتناب کنید،با مردم با راستی و عدالت رفتار کنید،امانت را ادا نمایید،امر به معروف و نهی از منکر کنید و مردم،از شما جز خوبی سراغ نداشته باشند،که اگر شما را بر این حال ببینند،خواهند گفت:

"اینها پیرو فلانی هستند.خداوند،فلانی را رحمت کند که چه قدر خوب یارانش را فرهیخته کرده است!" و ارزش آنچه را که نزد ماست،می شناسند و به سوی آن، شتاب خواهند کرد.من شهادت می دهم که از پدرم (باقر علیه السلام ) شنیدم که می فرمود:

دوستان و شیعیان ما در گذشته،بهترین مردم دوران خود بودند.اگر در قبیله ای، امامی بود،از ایشان بود.اگر در قبیله ای مؤذّنی بود،از میان آنان بود.اگر نگاه دارندۀ سپرده ای [از مال مردم] بود،از آنان بود و اگر عالمی در میان مردم بود که برای دین و مصلحتِ کارشان،به او مراجعه می کردند،از ایشان بود.شما نیز چنین باشید.ما را در نظر مردم،محبوب کنید و در نظرشان،مبغوض نسازید. (1)

ص:96

2.قضا و قدر الهی،دو گونه است:محتوم و غیر محتوم.تقدیر غیر محتوم انسان ها،قابل تغییر است و می توان آن را از طریق عواملی که آنها نیز در محدودۀ تقدیر الهی،در نظام آفرینش مؤثرنّد،تغییر داد. (1)مثلاً انسان می تواند با دعا،صدقه و مانند اینها جلوی اجَل معلّق و غیر محتوم را بگیرد،به خلاف اجَل حتمی اش که قابل تغییر نیست.

3.شاید اصلی ترین پیام حکمتِ یاد شده مبنی بر نقش قضا و قدر در امور هشتگانه ای که در متن حدیث آمده،تلاش برای کشف استعدادها جهت برنامه ریزی برای بهره برداری صحیح از آنهاست.

توضیح مطلب،این که هر کس از نظر جسمی و روحی به طور طبیعی ویژگی هایی دارد که تعیین کنندۀ مقدّرات آیندۀ اوست.انسان،با شناخت صحیح از توانایی های خود و آگاهی از عوامل سلامت،بیماری و مرگ های زودرس و برنامه ریزی جهت بهره برداری صحیح از امکانات خدادادی،می تواند سرنوشت زندگی خود را تغییر دهد و بسیاری از ناملایمات را در محدودۀ مقدّرات الهی،از خود دفع نماید،و در برخورد با مقدّراتِ محتوم،رضا به قضای الهی پیشه سازد و از برکات آن در دنیا و آخرت بهره مند شود.

ص:98

فَقالَ:بَل یُخَیِّرُهُم ویُمِهلُهُم حَتّی یَتوبوا.

قُلتُ:فَهَل یُکَلِّفُ عِبادَهُ ما لا یُطیقونَ؟

فَقالَ:کَیفَ یَفعَلُ ذلِکَ وهُوَ یَقولُ: وَ ما رَبُّکَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِیدِ ؟

ثُمَّ قالَ علیه السلام:حَدَّثَنی أبی موسی بنُ جَعفَرٍ،عن أبیهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام،أنَّهُ قالَ:

مَن زَعَمَ أنَّ اللّهَ تَعالی یَجبُرُ عِبادَهُ عَلی المَعاصی أو یُکَلِّفُهُم ما لا یُطیقونَ،فَلا تَأکُلوا ذَبیحَتَهُ،ولاتَقبَلوا شَهادَتَهُ،ولا تُصَلّوا وَراءَهُ،ولا تُعطوهُ مِنَ الزَّکاةِ شَیئاً. (1)

ترجمۀ حدیث 32

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به نقل از امام هادی علیه السلام،از پدرش،از امام رضا علیه السلام-:ابو حنیفه روزی از نزد صادق علیه السلام برمی گشت،که موسی بن جعفر علیه السلام با او رو به رو گردید.ابو حنیفه گفت:ای جوان ! معصیت (گناه)،از ناحیۀ چه کسی است؟

موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:«از سه حال،خارج نیست:یا از جانب خداوند است، که قطعاً از طرف او نیست.در این صورت،سزاوار نیست که خدای کریم،بندۀ خود را به جهت معصیتی که از وی صادر نشده است،عذاب کند.یا از جانب خداوند و بنده،هر دو،صادر شده است که این هم صحیح نیست و در این صورت سزاوار نخواهد بود که شریک قوی به رفیق ضعیف خود،ستم نماید.و یا از جانب بنده است و همین صحیح است،که در این صورت اگر خداوند او را عقوبت کند،این به خاطر گناهی است که از وی سر زده است،و اگر از او بگذرد،این،کرم و لطفی است که پروردگار به او نموده است».

ترجمۀ حدیث 33

حضرت عبد العظیم علیه السلام:ابراهیم بن ابی محمود گفت:از امام رضا علیه السلام تفسیر آیۀ شریف: و آنان را در تاریکی هایی که نمی بینند،ترک کرد (2)را سؤال کردم.

فرمود:"خداوند به صفت "ترک"،آن چنان که مخلوقات او به این صفت متّصف

ص:100

می شوند،موصوف نمی گردد؛لیکن چون خداوند به درون بندگان،آگاه است و می داند که آنها از کفر و الحاد و گم راهی بر نخواهند گشت،لطف و کمک خود را از آنها گرفته است و آنها را به اختیار خودشان گذاشته است».

از ایشان،معنای خدا بر دل هایشان و بر شنوایی آنان،ختم نموده است (1)را پرسیدم.

فرمود:"ختم"،مهر زدن به دل کافران است به سبب عقوبت بر کفر آنها،همان طور که خداوند فرموده: خدا به جهت کفری که در نهاد آنهاست،بر دل آنها مهر زده است و جز اندکی،ایمان نخواهند آورد » (2).

از ایشان پرسیدم:آیا خداوند،بندگان خود را به معصیت،مجبور می کند؟

فرمود:«خداوند،بندگان خود را صاحب اختیار ساخته و به آنها مهلت داده که توبه کنند».

گفتم:آیا خداوند،بندگان را به کارهایی که از طاقت آنها خارج است،تکلیف می کند؟

فرمود:«چگونه این عمل را انجام می دهد،در صورتی که خود فرموده است:

خداوند به بندگان خود،هرگز ستم نمی کند (3).

امام علیه السلام سپس فرمود:«پدرم موسی بن جعفر از پدرش روایت می کرد که می فرمود:هر کس گمان کند که خداوند متعال،بندگانش را به معاصی مجبور می کند، و یا آنها را به کارهایی که از طاقتشان بیرون است تکلیف می نماید،از ذبیحۀ او نخورید،شهادت او را نپذیرید،پشت سر او نماز نگزارید و به او چیزی از زکات ندهید».

فلسفۀ باستان بنگریم،می بینیم که در قرن چهارم پیش از میلاد،رواقیان به جبر (1)و اپیکوریان به تفویض (2)اعتقاد داشته اند.در عصر جدید نیز دکارت،تفویضی است (3)و اسپینوزا،جبری. (4)

در قرآن کریم آمده است که مشرکان مکّه به منظور توجیه شرک آوردن خویش،از نظریّۀ جبر،سود می جسته اند:

سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا. 5

کسانی که شرک ورزیدند،به زودی خواهند گفت:اگر خدا می خواست،نه ما و نه پدرانمان،شرک نمی ورزیدیم.

گزارش های تاریخی نشان می دهند که در صدر اسلام نیز اعتقاد به جبر و یا دست کم،پرسش در بارۀ آن،به طور جدّی،مطرح بوده است. (5)

برای روشن شدن این مسئله،این موضوع را در سه بخشِ:«نظریّۀ جبر»،«نظریّۀ تفویض»و«نظریّۀ نه جبر و نه تفویض»بررسی می کنیم.

الفِعلُ وَالتّرکُ مَعاً. (1)

قدرت،صفتی است که امکان صدور فعل از فاعل را به همراه دارد و نه لزوماً تحقّق فعل را؛چرا که قادر،کسی است که امکان انجام دادن یا انجام ندادن کار،هر دو را با هم داشته باشد.

بنابر این،انسان مجبور،کسی است که چنین قدرت و اختیاری را نداشته باشد.

برای نمونه،اگر دست و پای کسی را ببندند و به زور در حلق او شراب بریزند،هر چند این شخص،خوردن شراب را انجام می دهد،امّا در انجام دادن این کار،مختار نیست؛چرا که نمی توانسته آن را ترک کند.

طرفداران نظریّۀ جبر،معتقدند که انسان در هیچ عملی،اختیار ندارد و آزاد نیست؛یعنی هیچ عملی را نمی توان یافت که فعل و ترک آن برای انسان ممکن باشد.

بنده قائل نیست و جبرگراییِ میانه که اجمالاً قدرتی برای بنده قائل است؛امّا بی هیچ اثری. (1)

در کتاب های مذاهب و فرق اسلامی،نخستین فرقه ای که«جبریّه»نامیده شده است،مُرجئۀ جبریّه به رهبری جهم بن صفوان است. (2)به این گروه،جهمیّه نیز می گویند.اینان،«جبرگرای ناب»اند. (3)شهرستانی،عقیدۀ جهم را چنین توصیف می کند:

همانا انسان بر چیزی قدرت ندارد و به داشتن استطاعت،توصیف نمی شود.او در کارهایش مجبور است و هیچ قدرت و اراده و اختیاری از خود ندارد.خداوند متعال،افعال انسان را خلق می کند،همان گونه که [افعالِ] همۀ جمادات را خلق می نماید؛ولی افعال،مجازاً به انسان نسبت داده می شوند،همان گونه که مجازاً به جمادات نسبت داده می شوند،چنان که گفته می شود:«درخت،میوه داد»،«آب، جاری شد»،«سنگ،تکان خورد»،«خورشید،طلوع کرد و غروب کرد»، «آسمان،ابری شد و بارید»،«زمین،لرزشی کرد و رویید»و مانند اینها.ثواب و عقاب،جبر است،چنان که همۀ افعال،جبرند....وقتی جبرْ ثابت شد،تکلیف نیز جبر می شود. (4)

یکی از جریان های مهمّ اعتقادی در اسلام،اهل حدیث هستند.اینان،خود را جبری نمی دانند؛امّا لازمۀ سخنانشان جبر است.احمد بن حنبل در اعتقادنامۀ خود می گوید:

خداوند،حکمش را بر بندگان،جاری ساخت و آنان نمی توانند از حکم او بیرون بروند؛بلکه همگی به همان سمتی در حرکت اند که برایشان قرار داده است و

ص:104

ناگزیر در همانی قرار دارند که برایشان مقدّر کرده است،و آن،عین دادگری خداوند عز و جل است.زنا،دزدی،می گساری،آدمکشی،حرامخواری،شرک به خداوند عز و جل،و گناهان و نافرمانی ها،همگی با قضا و قدر خدا هستند،بی آن که کسی را بر خدا حجّتی باشد؛بلکه خداوند بر بندگانش،حجّت رسا دارد و از آنچه می کند،پرسیده نمی شود و آنان مورد پرسش قرار می گیرند ....هر کس بپندارد که خداوند عز و جل برای بندگانی که نافرمانی می کنند،خیر و طاعتْ خواسته و بندگان هم برای خودشان شر و نافرمانی خواسته اند و بر اساس خواستشان عمل می کنند،پنداشته که خواست بندگان بر خواست خدا،برتر است.و کدام افترا بر خدا،بزرگ تر از این است؟! (1)

مصداق بارز«جبرگرایی میانه»،اشاعره هستند،هر چند که آنان خود را جبری نمی دانند.اشاعره،عمومیّت قضا و قدر جبری در افعال را می پذیرند و قائل اند که همه چیز از جمله افعال اختیاری انسان،مخلوق خدایند.ابو الحسن اشعری (پایه گذار نظریّۀ اشاعره) می گوید:

هیچ کننده ای،حقیقتاً جز خداوند برای آن نیست. (2)

وی برای این که از جبر،رهایی یابد و برای انسان،نقشی در نظر بگیرد،«نظریّۀ کسب»را مطرح می کند.به اعتقاد او فقط قدرت قدیم،در خلق و ایجاد فعل،مؤثّر است و این قدرت،از آنِ خداست؛امّا انسان نیز از قدرت حادث،برخوردار است و اثر قدرت حادث،احساس آزادی و اختیار است،نه انجام دادن کار.

مقصود از«کسب»،مقارنت ایجاد فعل در انسان با ایجاد قدرت حادث در انسان است؛امّا از آن جا که هم فعل و هم قدرت حادث،هر دو،به وسیلۀ خدا انجام می پذیرند،«کسب»نیز مخلوق خدا خواهد بود.وی می گوید:

اگر کسی بگوید:«چرا شما می پندارید که دستاورد بندگان،آفریدۀ خداوند

ص:105

والاست؟»،به او گفته می شود:این را از این رو گفتیم که خداوند متعال فرموده است: و خداوند،شما و کردارتان را آفریده است (1). (2)

بنا بر این،اشاعره انسان را دارای قدرت حادثی می دانند که اثری در ایجاد فعل ندارد،و این،همان نظریّۀ جبرگرایی میانه است.

دلیل این که اشاعره،«کسب»را به انسان نسبت می دهند،این است که فعل و قدرت حادث،در وجود انسانْ حادث می شود،همان طور که به چیزی که حرکتْ در آن حلول کرده،متحرّک می گویند. (3)

کردن او به اعمال خاصّی نیست؛بلکه تقدیر خداوند در این باره،به این معناست که خداوند،برای قدرت و توانایی انسان،حدّی قائل شده و به اندازۀ معیّنی به انسان، قدرت بخشیده است.

قضای خداوند نیز به این معناست که خداوند به این محدودیت،حکم کرده و آن را ایجاد نموده است.البتّه به کار بردن این قدرت محدود نیز مشروط به اذن خداست.

بنا بر این اگر انسان معصیت کند،خداوند،مغلوب نمی شود؛چرا که خود خداوند، قدرت معصیت را به انسان داده و در هنگام معصیت نیز تکویناً مانع صدور معصیت نشده است،هر چند تشریعاً و از طریق پیامبرانش به انسان ها اعلام کرده است که به معصیت،رضایت ندارد.

زندگی را انتخاب می کنند و به عکس،شماری از کسانی که در خانواده های شایسته پرورش یافته اند و محیط زندگی آنان سالم است،راه فساد و تباهی را بر می گزینند.

علّیت فلسفی نیز چیزی جز مجموعۀ عوامل مؤثّر بر افعال انسان نیست که هیچ گاه موجب سلب اراده از انسان نمی گردد و به تعبیر دیگر،علّیت فلسفی در مورد افعال انسان،هیچ گاه تحقّق نمی یابد.

اَلْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ. 1

امروز،هر کسی به [موجب] آنچه انجام داده است،مجازات می شود.امروز، ستمی نیست.همانا خدا زودشمار است.

بی تردید اگر انسان به انجام دادن کارهای ناشایست مجبور باشد،کارهای او دستاورد او نیستند و مجازات کردن او ظلم است.

از امام علی علیه السلام نقل شده است که:

لا تَقولوا:أَجبَرَهُم عَلی المَعاصی،فَتَظلِموهُ. (1)

نگویید:[خداوند ] آنها را به گناهان وا داشته،که [اگر چنین بگویید،] در حقّ خداوند،ستم روا داشته اید.

نیز از امام صادق علیه السلام روایت شده:

اللّهُ أَعدَلُ مِن أن یُجبِرَ عَبداً عَلی فِعلٍ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ عَلَیهِ. (2)

خداوند،عادل تر از آن است که بنده ای را به کاری وا دارد و آن گاه او را به سبب آن،عذاب کند.

تفویض شده به او،اصل«توانایی انجام دادن امور»را از خدا دریافت کرده است و پس از این دریافت،او خود در افعال خویش استقلال دارد و تحقّق این افعال،منوط به اذن و اجازۀ تکوینی خدا نیست؛بلکه خداوند نسبت به این افعال،فاقد قدرت و توانایی است.

این نظریّه در تاریخ علم کلام و فرق و مذاهب،به دو گروه نسبت داده شده است:

گروه اوّل،قَدَریانِ نخستین هستند که در رأس آنها،معبد جُهَنی و غیلان دمشقی قرار دارند.البتّه اسناد تاریخی و حدیثی،مفوّضه بودن این گروه را اثبات نمی کنند؛ امّا در کتاب های فرق و مذاهب،عقیدۀ تفویض و نفی قضا و قدر الهی،به این گروه، نسبت داده شده است. (1)از آن جا که کتاب های این متکلّمان در دست نیست،نمی توان در این باره قضاوت قطعی نمود.

گروه دوم،معتزله هستند که خود را مفوّضه یا قَدَری نمی دانند.متکلّمان امامیّه نیز معمولاً معتزله را طرفداران اختیار و هم رأی با امامیّه می دانند؛ (2)امّا لازمۀ برخی عقاید معتزله،تفویض است.

قاضی عبد الجبّار معتزلی،فصل مستقل و مبسوطی از کتاب المغنی را به عنوان«فی استحالة مقدور لقادرین أو لقدرتین»اختصاص داده و دلایل متعدّدی بر این نظریّه اقامه کرده است.وی از استادانش (ابو علی جُبّایی و ابو هاشم جُبّایی) نیز مطالبی در تأیید این نظریّه نقل نموده است.

بر اساس این نظریّه،خداوند بر افعال انسان،قدرت ندارد؛چرا که انسان بر افعال اختیاری خویش قدرت دارد.در نتیجه اگر خداوند نیز به این افعالْ قادر باشد،تعلّق دو قادر بر یک مقدور پیش می آید،که محال است.

ص:112

لازمۀ این نظریّه،عجز و ضعف خدا و محدود شدن سلطنت اوست؛چرا که بر اساس این نظریّه،خداوند بر افعال اختیاری انسان ها سلطنت ندارد و عاجز از این است که جلوی صدور فعل انسان ها را بگیرد،در حالی که محدودیت و عجز و ضعف،از ویژگی های مخلوق است و نمی توان این صفات را به خالق نسبت داد.امام باقر علیه السلام در ارتباط با بطلان نظریّۀ تفویض (در کنار بطلان نظریّۀ جبر) می فرماید:

لَم یُفَوِّضِ الأَمرَ إِلی خَلقِهِ وَهناً مِنهُ وَ ضَعفاً،وَ لا أَجبَرَهُم عَلی مَعاصیهِ ظُلماً. (1)

خداوند از روی سستی و ناتوانی،کار را به آفریده اش نسپرده و آنها را از روی ستم،به گناهان وا نداشته است.

نقل شده است که شخصی قَدَری،وارد شام شد و مردم از مناظره با او در ماندند.

عبد الملک بن مروان از والی مدینه خواست تا امام باقر علیه السلام را برای مناظره با او به شام بفرستد.امام باقر علیه السلام فرزند خود،جعفر صادق علیه السلام را برای مناظره فرستاد.قَدَری به امام صادق علیه السلام گفت:هر چه می خواهی،بپرس.و امام علیه السلام فرمود:«سورۀ حمد را بخوان».

آن شخص شروع به خواندن سورۀ حمد کرد تا آن که به آیۀ:«تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می خواهیم»رسید.در این هنگام،امام علیه السلام به او فرمود:«درنگ کن.از چه کسی کمک می خواهی و چه نیازی به کمک داری؟کار،که به تو واگذار شده است!».

قَدَری در پاسخ فرو ماند و بُهت زده،سکوت اختیار کرد. (2)

گفتنی است که معتزله بر اساس همان ادلّه ای که در ردّ نظریّۀ جبر گفته شد،اختیار انسان را می پذیرند؛امّا چنان که دیدیم،اختیارشان سر از تفویض در می آورد.در نظریّۀ«جایگاهی میان جبر و تفویض»ضمن اثبات اختیار،تفویض نیز رد می شود.

ص:113

اجتماعی فرو می ریزد و تمدّن بشری تباه می گردد.

از این ره نمود،دو نکتۀ اعتقادی و اجتماعی می توان استنباط کرد:

اوّل.اختلاف استعداد انسان ها،بیانگر حکمت و تدبیر آفریدگار انسان در مدیریت مشیت و زندگی انسان است: هر کسی را بهر کاری ساختند مِهر آن را در دلش انداختند

تفاوت مواهب عقلی و اختلاف استعدادهای مردم (مانند:اختلاف زبان ها و رنگ های آنان)، (1)از آیات خداشناسی و نشانه های توحید است که در قرآن به آن اشاره شده است.

دوم.بر اساس مقتضای سنّت آفرینش در اختلاف استعدادها،که هر کس برای کاری متناسب با ویژگی های ذاتی خود ساخته شده است،شاغل شدن انسان در مشاغل ناهماهنگ با استعداد و توانایی اش،موفّقیت آمیز نخواهد بود.این نکته،تأثیر بسزایی در آموزش مدیریت و مهارت های زندگی دارد.

شاغل شدن انسان در مشاغل ناهماهنگ با استعداد و توانایی اش،عوارضی در پی خواهد داشت،از جمله:

1.اشغال جایگاه شغلی افراد شایستۀ آن کار؛

2.ارائۀ خدمات و کالاها به صورت بی کیفیت و نامرغوب؛

3.اکتفا به درآمدهای پایین؛

4.جلوگیری از رشد و خلاقیت؛

5.رنج کشیدن در زندان«شغل»؛

6.محروم شدن جامعه از استعدادهای مفید؛

7.متحمّل شدن هزینۀ فرصت های از دست رفته.

ص:116

نکته قابل توجّه است:

1.نقش عبادت در نورانیت جان،اختصاص به وضو ندارد؛بلکه انواع کارهای نیکو،اگر با قصد قربت و انگیزۀ الهی انجام شوند،موجب نورانیت جان و افزایش بصیرت درونی اند.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده:

إنَّ عَلی کُلِّ حَقٍّ حَقیقَةً،و عَلی کُلِّ صَوابٍ نوراً. (1)

هر کار حقّی،حقیقتی دارد و با هر کار درستی،نوری همراه است.

بنا بر این،نورانیت حاصل از وضو باید خصوصیتی داشته باشد که موجب امتیاز آن از سایر نیّت هاست.

2.بر پایۀ حدیث یاد شده،ویژگی نورانیتی که از وضو پدید می آید،این است که در تاریکی قیامت،به صورت درخشش خاصّی در چهرۀ اهل ایمان،نمودار می گردد.

3.بر اساس شماری از احادیث،نقش وضو در نورانیت امّت اسلامی،بیش از سایر امّت هاست،چنان که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گزارش شده که فرمود:

یَحشُرُ اللّهُ امَّتِی یَومَ القِیامَةِ بَینَ الاُمَمِ غُرَّاً مُحَجَّلینَ مِن آثارِ الوُضُوءِ. (2)

خداوند در روز قیامت امت مرا از میان امّت ها،انسان هایی نشان دار و پیشانی سفید از آثار وضو،بر می انگیزد.

جمع بندی این حدیث و احادیث مشابه آن، (3)با حدیثی که در متن آمد،این است که یکی از امتیازات امّت اسلامی بر سایر امّت ها،این است که سایر امّت ها در اثر وضو، تنها با چهرۀ نورانی محشور می شوند؛ولی مسلمانان،سر تا پا نورانی هستند.

4.برکات وضو تنها در نورانیت قیامت خلاصه نمی شود؛بلکه طهارت ناشی از آن،در زندگی دنیوی انسان نیز مؤثّر است.در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

أکثِر مِنَ الطَّهورِ یَزِدِ اللّهُ فی عُمرِکَ،وإنِ استَطَعتَ أن تَکونَ بِاللَّیلِ والنَّهارِ عَلی طَهارَةٍ

ص:118

فَافعَل،فَإنَّک تَکونُ إذا مِتَّ عَلَی الطَّهارَةِ شَهیدَاً.

به طهارتت بیفزا که خداوند،عمرت را زیادتر می کند.اگر می توانی در شب و روز باطهارت باشی،چنین کن؛چرا که اگر با طهارت بمیری،شهید مرده ای. (1)

بر این اساس،یکی از دستور العمل های مهم برای سیر و سلوک و تهذیب نفس، این است که سالک همیشه باوضو باشد.

ص:119

شده که عبادت برخی از بندگان،موجب مباهات خداوند متعال نزد فرشتگان است، مانند:عبادت جوان،که بر پایۀ حدیثی،خداوند متعال،خطاب به فرشتگان نسبت به عبادت جوان،این چنین مباهات می نماید:

اُنظُروا إلی عَبدی ! تَرَکَ شَهوَتَهُ مِن أجلی.

بنده ام را بنگرید که برای من،خواسته های نفس خود را کنار نهاده است. (1)

همچنین کسانی که برای خدا آزار دیگران را تحمّل می کنند، (2)یا نافلۀ شب را در روز قضا می نمایند، (3)یا در بیابانی بی آب و علف،به تنهایی به نماز می ایستند،یا در شب زنده داری،در سجده به خواب می روند،یا در جبهۀ نبرد با دشمن در حالی که یارانشان فرار کرده اند،مقاومت می کنند و به شهادت می رسند، (4)موجب مباهات خدا نزد فرشتگان می شوند.

نظیر این احادیث،فراوان است.برای توضیح این گونه احادیث،دو مسئله باید روشن شود:

1.مباهات به معنای بالیدن،نازیدن و اظهار فخر نمودن است و مباهات خدا نزد فرشتگان،بدین معناست که او کارهای نیک انسان های شایسته را به رخ فرشتگان می کشد و می فرماید:این ها،همان کسانی هستند که شما آفرینش آنها را مورد پرسش قرار دادید و گفتید:

أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ.

آیا در زمین،کسی را قرار می دهی که در آن فساد کند و خون ها را بریزد؟.

و من در پاسخ شما گفتم:

ص:121

إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ. 1

من چیزی را می دانم که شما نمی دانید.

آنچه فرشتگان نمی دانستند،این بود که انسان از استعدادی برخوردار است که اگر از آن درست استفاده کند،به نقطه ای از کمال دست می یابد که فرشتگان نمی توانند رسید.

بنا بر این،مباهات خدا در واقع،اشاره به پاسخ او به فرشتگان در تبیین حکمت خلقت انسان و ارائۀ نمونه هایی از کمالات اختیاری موجودی است که ملائکه، حکمت آفرینش او را نمی دانستند یا نمی توانستند بدانند.

2.با عنایت به آنچه در معنای«مباهات»بیان شد،معلوم می شود که چرا خدا به «نمازگزار»مباهات می کند.مباهات خدا به نمازگزار،نشانۀ نقش بی بدیل نماز در سازندگی انسان و صعود او به قلّۀ کمالات انسانی است.

خداوند منّان در نخستین مکالمات خود با موسی علیه السلام در تبیین حکمت نماز می فرماید:

إِنَّنِی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی. 2

منم من،خدایی که جز من معبودی نیست.پس مرا عبادت کن و نماز را برای یاد من به پا دار.

نماز،کامل ترین مصداق یاد خداست و نخستین نقش آن در سازندگی انسان، پاکسازی جان از آلودگی های اخلاقی و عملی و بالاترین برکات آن،دستیابی به قلّۀ یقین و معارف شهودی است.

وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّهِ أَکْبَرُ. 3

نماز را بر پا دار که نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد،و قطعاً یاد خدا [آثارش] بزرگ تر است.

ص:122

این سخن،بدین معناست که نقش یاد خدا در سازندگی جان و کمالات انسان، بسیار فراتر از جلوگیری از آلودگی های اخلاقی و عملی است.به سخن دیگر، نماز،آثار و برکاتی برای نمازگزار و جامعۀ انسانی دارد که پیشگیری از آلودگی های اخلاقی و اجتماعی در مقایسۀ با آنها کوچک است. (1)از این رو امام صادق علیه السلام با صراحت اعلام می فرماید که پس از معرفت،هیچ عبادتی بافضیلت تر از نماز نیست.

ثقه الإسلام کُلَینی با سند صحیح از معاویة بن وَهْب نقل کرده که او می گوید:از امام صادق علیه السلام پرسیدم:بافضیلت ترین عملی که موجب قرب الهی می شود و محبوب ترین اعمال نزد خداوند عز و جل چیست؟امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

ما أعلَمُ شَیئًا بَعدَ المَعرِفَةِ أفضَلَ مِن هذِهِ الصَّلاةِ،ألا تَری أنَّ العَبدَ الصّالِحَ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قالَ: وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا (2). (3)

بر این اساس،جا دارد که خداوند منّان،نزد فرشتگان به نمازگزاران راستین ببالد و بر آنان،آفرین و بر خود، فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ بگوید.

ص:123

فرمود:

مَن أدّی فَریضَةً فَلَهُ عِندَ اللّهِ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ. (1)

کسی که نماز واجبی را انجام دهد،در نزد خدا یک دعای مستجاب دارد.

البتّه این،در صورتی است که مانعی برای اجابت دعا وجود نداشته باشد. (2)

اللّهُمَّ لا تُسَلِّط عَلَینا وَصَباً ولا تَعَباً ولا سَقَماً ولا عَطَباً،اللّهُمَّ ارزُقنَا الإِفطارَ مِن رِزقِکَ الحَلالِ،اللّهُمَّ سَهِّل لَنا فیهِ ما قَسَمتَهُ مِن رِزقِکَ ویَسِّر ما قَدَّرتَهُ مِن أمرِکَ، وَاجعَلهُ حَلالاً طَیِّباً نَقِیّاً مِنَ الآثامِ،خالِصاً مِنَ الآصارِ وَالأَجرامِ.

اللّهُمَّ،لا تُطعِمنا إلّاطَیِّباً غَیرَ خَبیثٍ ولا حَرامٍ،وَاجعَل رِزقَکَ لَنا حَلالاً لا یَشوبُهُ دَنَسٌ ولا أسقامٌ،یا مَن عِلمُهُ بِالسِّرِّ کَعِلمِهِ بِالإِعلانِ،یا مُتَفَضِّلاً عَلی عِبادِهِ بِالإِحسانِ،یا مَن هُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ،وبِکُلِّ شَیءٍ عَلیمٌ خَبیرٌ،ألهِمنا ذِکرَکَوجَنِّبنا عُسرَکَ،وأنِلنا یُسرَکَ وَاهدِنا لِلرَّشادِ،ووَفِّقنا لِلسَّدادِ،وَاعصِمنا مِنَ البَلایا،وصُنّا مِنَ الأَوزارِ وَالخَطایا،یا مَن لا یَغفِرُ عَظیمَ الذُّنوبِ غَیرُهُ،ولا یَکشِفُ السَّوءَ إلّاهُوَ یا أرحَمَ الرّاحِمینَ وأکرَمَ الأَکرَمینَ،صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وأهلِ بَیتِهِ الطَّیِّبینَ،وَاجعَل صِیامَنا مَقبولاً،وبِالبِرِّ وَالتَّقوی مَوصولاً،وکَذلِکَ فَاجعَل سَعیَنا

آن برای ما آسان ساز.

خداوندا! بر ما درد مدام،خستگی،بیماری و نابودی را چیره مساز.

خداوندا! به ما افطاری از روزیِ حلالت روزی گردان.

خداوندا! آنچه را در آن از روزی ات بر ما تقسیم کرده ای و آنچه را از فرمانت بر ما مقدّر ساخته ای،برایمان آسان گردان و آن روزی را حلال،پاک،دور از آلودگی ها و پیراسته از گناهان و جُرم ها قرار بده.

خداوندا! جز پاکیزۀ نیالوده و غیر حرامْ به ما نخوران،و روزیِ خود را برای ما حلال و به دور از آلودگی و بیماری ها قرار بده.

ای که نهان را چون آشکار می دانی! ای که بر بندگانت با فضل،نیکی می کنی! ای که بر هر چیز،توانا و به هر چیز،دانایی! یادت را به ما الهام کن،و ما را از دشواری دور گردان،و به آسانی ات برسان،و به درستکاری،ره نمونمان باش،و به راه درست توفیقمان ده،و از بلاها نگاهمان دار و از گناهان و خطاها مصونمان ساز.

ای آن که جز او کسی گناهان بزرگ را نمی بخشاید و جز او بدی را برطرف نمی سازد! ای مهربان ترینِ مهربانان و گرامی ترینِ گرامیان! بر محمّد و دودمان پاکش درود فرست و روزه داریِ ما را بپذیر و به نیکی و تقوا پیوسته ساز.نیز تلاشمان را

ص:127

مَشکوراً،وقِیامَنا مَبروراً،وقُرآنَنا مَرفوعاً،ودُعاءَنا مَسموعاً،وَاهدِنا لِلحُسنی، وجَنِّبنَا العُسری،ویَسِّرنا لِلیُسری،وأعلِ لَنَا الدَّرَجاتِ،وضاعِف لَنَا الحَسَناتِ،وَاقبَل مِنَّا الصَّومَ وَالصَّلاةَ،وَاسمَع مِنَّا الدَّعَواتِ،وَاغفِر لَنَا الخَطیئاتِ، وتَجاوَز عَنَّا السَّیِّئاتِ،وَاجعَلنا مِنَ العامِلینَ الفائِزینَ ولا تَجعَلنا مِنَ المَغضوبِ عَلَیهِم ولَاالضّالّینَ،حَتّی یَنقَضِیَ شَهرُ رَمَضانَ عَنّا وقَد قَبِلتَ فیهِ صِیامَنا وقِیامَنا، وزَکَّیتَ فیهِ أعمالَنا،وغَفَرتَ فیهِ ذُنوبَنا،وأجزَلتَ فیهِ مِن کُلِّ خَیرٍ نَصیبَنا،فَإِنَّکَ الإِلهُ المُجیبُ وَالرَّبُّ القَریبُ،وأنتَ بِکُلِّ شَیءٍ مُحیطٌ. (1)

پاداش یافته،عبادتمان را پذیرفته،قرآن خوانی مان را بالارفته،و دعاهایمان را شنیده قرار بده،و ما را به بهترین کار،هدایت کن،و از سختی،دورمان ساز،و آسانی را برایمان هموار گردان،و درجات ما را بالا ببر،و حسنات ما را بیفزای،و روزه و نمازمان را بپذیر،و دعاهایمان را بشنو،و خطاهایمان را ببخشای،و از بدی هایمان در گذر،و ما را از عمل کنندگانِ کامیاب قرار بده و از آنانی قرار مده که بر آنان خشم گرفته ای و نه گم راهان،تا آن که ماه رمضان،در حالی از ما بگذرد که روزه داری و عبادتمان را پذیرفته باشی،کارهایمان را پاک ساخته باشی،گناهانمان را آمرزیده،و بهرۀ ما را از هر خیری در این ماه،فراوان قرار داده باشی.همانا تو معبود اجابت کننده و پروردگار نزدیکی،و تو بر هر چیز،احاطه داری».

ص:128

گردیده،امنیت و آرامش در روز قیامت است.در این باره دو روایت نقل شده است:

یکی از امام هادی علیه السلام از طریق حضرت عبد العظیم علیه السلام-که ملاحظه شد-و دیگری از امام باقر علیه السلام که طبق آن،خداوند متعال در پاسخ موسی علیه السلام می فرماید:

یا موسی ! لَهُ جَنَّتی،و لَهُ الأَمانُ مِن کُلِّ هَولٍ یَومَ القِیامَةِ،وَ العِتقُ مِنَ النّارِ. (1)

ای موسی! بهشت من،برای اوست و برای اوست ایمنی از هر هراسی در روز قیامت و آزادی از آتش دوزخ.

1.در هر دو حدیث،تأکید شده که این پاداش برای کسی است که در روزه داری، قصد قربت داشته باشد و برای رضای خدا روزه بگیرد.

2.آرامشی که در قیامت برای روزه دار پدید می آید،در واقع،حاصل تقوایی است که در دنیا در نتیجۀ این عمل عبادی برای روزه دار حاصل شده است (2)و این پیشگویی در قرآن کریم نیز مورد تأیید قرار گرفته،آن جا که فرمود: إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ ؛ (3)مردم باتقوا [در قیامت] در جایگاهی امن قرار دارند.

3.این حدیث نشان می دهد که در دین موسی علیه السلام نیز روزۀ ماه رمضان،واجب بوده است.

ص:130

حکیمانۀ آنها برای همه،ضروری است.

3.تأکید بر خواندن حکمت الهی در آشکار و نهان،اشاره به این معانی است:

یک.قاریان با اخلاص کتاب خدا،کسانی هستند که به قرائت آشکار آن،اکتفا نمی کنند؛بلکه در نهان نیز با آن سر و کار دارند.اکتفا به قرائت آشکار و امتناع از قرائت نهان،نشانۀ ریاکاری و خودنمایی قاری است.

دو.قرائت آشکار کتاب خدا به دلیل فرهنگ سازی عمومی و بهره گیری همگانی، و قرائت نهان،به جهت بهره گیری فردی از آموزه های آن،ضروری است.

سه.قرائت آشکار،مقدّمۀ قرائت نهان و بهره گیری عملی از کتاب خداست و کسی حقیقتاً کتاب خدا را تلاوت می کند که به آن عمل نماید،چنان که در قرآن آمده:

اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ. 1

کسانی که به آنها کتاب [آسمانی] دادیم،آن را چنان که حقّ تلاوت آن است، تلاوت می کنند.

در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در تفسیر«حقّ تلاوت»آمده که:مقصود،آن است که از آن (کتاب خدا)،چنان که شایسته است،پیروی می کنند. (1)

ص:132

بر این اساس،ترس از خدا در واقع،ترس از گناهان و کارهای زشت است. (1)از این رو،امام علی علیه السلام تأکید می فرماید:

لا یَرْجُوَنَّ أحَدٌ مِنکُم إلّارَبَّهُ،و لا یَخافَنَّ إلّاذَنْبَهُ. (2)

هیچ یک از شما نباید جز به پروردگار خویش امید بندد و جز از گناه خویش بترسد.

2.گریه از ترس مجازات الهی،نشانۀ نهایت پشیمانی از گناهان و توبۀ حقیقی است و سبب می شود که گنهکار مجدّداً مرتکب گناه نشود.از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده که فرمود:

البُکاءُ مِن خَشیَةِ اللّهِ مِفتاحُ الرَّحمةِ. (3)

گریستن از ترس خدا،کلید رحمت است.

و بدین سان بر اساس حدیثی که در متن آمده،گریستن از خوف خدای سبحان، موجب امنیت و آرامش در روز قیامت-که به خاطر شدّت ترسناک بودنش، «ترسناک ترین روز»نامیده شده-،می گردد.

در حدیثی دیگر از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

مَن خَرَجَ مِن عَینَیهِ مِثلُ الذُّبابِ مِن الدَّمْعِ مِن خَشیَةِ اللّهِ آمَنَهُ اللّهُ بهِ یَومَ الفَزَعِ الأکبَرِ. (4)

هر کس از ترس خدا به اندازۀ مگسی اشک از چشمش خارج شود،خداوند،او را در آن روزِ ترس بزرگ ایمن می گرداند.

3.از آن جا که حسنات ابرار،سیّئات مقرّبان اند،توبه از گناهان،برای همگان ضروری است. (5)چیزی که هست،ابرار از بیم مجازات دوزخ گریه می کنند و مقرّبان

ص:134

از بیم مجازات جدایی از محبوب مطلق، (1)و از این رو بیم از خدا،ویژۀ عالمان حقیقی و دانشمندان راستین است. (2)

در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمده که به ابو ذر فرمود:

یا أبا ذَرٍّ ! مَن اوتِیَ مِنَ العِلمِ ما لا یُبکیهِ لَحَقیقٌ أن یَکونَ قَد اوتِیَ عِلماً لا یَنفَعُهُ،لِأَنَّ اللّهَ نَعَتَ العُلَماءَ فَقالَ عز و جل: إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً * وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً * وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً . (3)

ای ابو ذر! به هر کس دانشی داده شود،ولی [ از بیم خدا ] نگرید،دانشی بی سود داده شده است؛زیرا خدای عز و جل دانشمندان را توصیف نموده و فرموده است: بی گمان،کسانی که پیش از [نزول] آن،دانش یافته اند،چون این کتاب بر آنان خوانده شود،سجده کنان به رو در می افتند و می گویند:«منزّه است پروردگار ما که بی گمان،وعدۀ پروردگار ما انجام شدنی است»و به رو در می افتند و می گریند و بر فروتنی آنها افزوده می شود .

و بر این اساس،هر چه معرفت انسان نسبت به خداوند سبحان بیشتر شود،بر خوف و خشیت او افزوده می گردد. (4)

ص:135

می خواند.از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

مَا اتَّخَذَ اللّهُ إبراهیمَ خَلیلاً إلّالإطعامهِ الطَّعامَ،وصَلاتِهِ باللَّیلِ والنّاسُ نِیامٌ. (1)

خداوند،ابراهیم را خلیل (دوستِ) خود نگرفت،مگر برای آن که اطعام می کرد و شب هنگام که مردم خواب بودند،نماز می گزارد.

دوم.ابراهیم علیه السلام دارای این ویژگی بود که به هیچ نیازمندی،پاسخ منفی نمی داد و از هیچ کس چیزی نمی خواست.از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

اِتَّخَذَ اللّهُ عز و جل إبراهیمَ خَلیلاً لأنّهُ لَم یَرُدَّ أحَداً،ولَم یَسألْ أحَداً غیرَ اللّهِ عز و جل. (2)

خداوند عز و جل،ابراهیم را خلیل [خود] قرار داد؛چون دست رد به سینۀ هیچ حاجتخواهی نزد و از هیچ کس هم جز خداوند عز و جل چیزی نخواست.

سوم.ابراهیم علیه السلام بسیار سجده می کرد.نقل شده که امام صادق علیه السلام در پاسخ شخصی که از ایشان پرسید:«چرا خداوند عز و جل ابراهیم را به عنوان خلیل انتخاب کرد؟»،فرمود:

لِکَثَرةِ سُجودِهِ عَلَی الأَرضِ. (3)

زیرا او بسیار بر زمین سجده می کرد.

چهارم.ابراهیم علیه السلام بسیار بر محمّد و خاندان او،درود می فرستاد.

راوی این حدیث،حضرت عبد العظیم علیه السلام از امام هادی علیه السلام است،آنطور که گذشت.

گفتنی است که همۀ این احادیث را مرحوم شیخ صدوق رحمه الله در علل الشرائع آورده است،و تعارضی میان آنها وجود ندارد؛زیرا انتخاب ابراهیم علیه السلام به عنوان«خلیل و دوست خدای سبحان»دلایل مختلفی داشته که در هر حدیثی،به یک و یا چند دلیل آن،اشاره شده است.

ص:137

مَلَکوتِ السَّماءِ»،حَدَّثَنی بِذلِکَ أبی عَن جَدّی،عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله. (1)

صبح شود.پس در هنگام طلوع آفتاب به جایگاه خود در ملکوت آسمان ها بر می گردد».

امام رضا علیه السلام در پایان فرمود:«این حدیث را پدرم از جدّم از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای من روایت نمود».

می نماید.

در بارۀ این حدیث،چند نکته قابل توجّه است:

1.روایت ابو هریره،مخالف قرآن و عقل است؛زیرا از منظر قرآن،خدا محیط بر همه چیز است (1)و همه جا هست (2)و از نظر عقلی نیز موجودی که از جایی به جای دیگر منتقل می شود،نمی تواند واجب الوجود باشد.بنا بر این بر فرض که حدیث امام رضا علیه السلام هم نبود،به حکم قرآن و عقل،روایت ابو هریره باطل و مردود بود.

2.حدیث امام رضا علیه السلام نشان می دهد که در جامعۀ اسلامی عصر ایشان،عدّه ای بر این باور بوده اند که خدا هر شب به آسمان دنیا می آید و مردم را به خود دعوت می نماید!

3.جریان منحرف وهّابیت نیز به پیروی از ابن تیمیّه معتقد است که خدا هر شب به آسمان دنیا می آید.ابن تیمیّه ضمن اشاره به روایت ابو هریره،می گوید:

فَمَن أنکَرَ النُّزولَ أو تَأَوَّلَ فَهُوَ مُبتَدِعٌ ضالٌّ. (3)

هر کس فرود آمدن خدا را به آسمان دنیا انکار کند یا توجیه نماید،بدعت گذار و گم راه است.

ابن بطوطه در سفرنامۀ خود می نویسد:

«ابن تیمیه در مسجد دمشق که من حضور داشتم،بر بالای منبر گفت:«إنّ اللّه ینزل إلی السماء الدنیا کنزولی هذا ؛خدا به آسمان دنیا فرود می آید،همانطور که من از پلّۀ منبر فرود می آیم ».سپس از منبر فرود آمد.ابن الزهراء از فقهای مالکی اعتراض کرد و اظهارات وی را به اطّلاع ملک ناصر رسانید.وی دستور داد او را زندانی کردند. (4)

ص:140

بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ (1). (2)

ترجمۀ حدیث 44

حضرت عبد العظیم علیه السلام:به امام جواد علیه السلام گفتم:ای فرزند پیامبر خدا! از پدرانت برای من حدیثی روایت فرما....

فرمود:«پدرم از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:ارزش هر انسان به اندازه ای است که نیک می داند (/نیک انجام می دهد)».

ترجمۀ حدیث 45

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به نقل از امام جواد،از پدرانش علیهم السلام-:علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:«چهار سخن گفته ام که خداوند،مرا در قرآن تأیید فرموده است....من گفته ام:

ارزش هر انسان به اندازۀ دانش و هنر اوست.و خداوند در داستان طالوت می فرماید:

در حقیقت،خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و نیروی بدن بر شما برتری بخشیده است» .

دانست و سخنی را قرین آن نمود.

و اینک نکاتی در شرح آن:

1.این حدیث،ریشه در آیۀ 9 از سورۀ زمر: هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ؛ آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند،یکسان اند؟! دارد.در این آیه، تشخیص فضیلت علم،بی ارزشی جهل و برتری عالم بر جاهل،به داوری بدیهی عقل،واگذار شده است.بر این اساس،معیار ارزش انسان،میزان دانش اوست؛امّا معیارِ ارزش علم چیست؟

2.معیار ارزش علم،نقش آن در آسایش بیشتر و زندگی بهتر انسان است.بنا بر این،ارزش هر عالمی به اندازۀ ارزش علم اوست.ریاضیدان،پزشک،مهندس ساختمان،خیّاط،نقّاش و سایر دانشمندان و هنرمندان،به اندازه ای که علم و هنر آنها در سعادت و زندگی بهتر جامعه نقش دارد،ارزشمند و قابل احترام هستند.

3.باارزش ترین علم،دانشی است که سعادت و آسایش همیشگی انسان را تأمین نماید.بر این اساس،علم خداشناسی و دانش های مرتبط با آن،با ارزش ترین علوم،و دانشمندان خداشناس،ارزشمندترین دانشمندان هستند.صدر و ذیل آیۀ پیش گفته، به روشنی بر این مدّعا دلالت دارد.متن کامل آیۀ یاد شده،این است:

أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ. 1

[آیا چنین کسی بهتر است] یا کسی که شب را [به عبادت خدا] به سجود و قیام می پردازد و از [مجازات] آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟بگو:آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند،یکسان اند؟! تنها خردمندان اند که پند می گیرند.

در این آیه،ابتدا خداوند سبحان،این سؤال را مطرح فرموده که آیا انسان های خداشناسی که در دل شب،بستر استراحت و خواب ناز را رها می کنند و در محضر

ص:143

پروردگار خود،به عبادت و راز و نیاز می پردازند،با خداناشناسانِ ناسپاس،که شب را به غفلت سپری می کنند،یکسان اند؟

خداوند در ادامۀ این پرسش،جهت روشن شدن بهتر پاسخ آن،سؤال دیگری را که پاسخش برای همگان،بسیار بدیهی و روشن است،عِدل سؤال اوّل،طرح می نماید و سپس می فرماید:آیا کسانی که می دانند،با کسانی که نمی دانند،یکسان اند؟!.تشبیهِ مؤمنِ شب زنده دار به عالم،و تشبیه کافرِ عاقل به جاهل،اشاره به این معناست که مقصود از علم در آیۀ یاد شده،مطلق علم نیست؛بلکه این علم،همان علمی است که آیۀ دیگر،آن را از بیم خدای سبحان،جدایی ناپذیر معرّفی کرده است:

إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ. 1

همانا بیم از خدا،ویژۀ دانشمندان از بندگان اوست.

بنا بر این،از منظر قرآن،علمی ارزش دارد که تأمین کنندۀ سعادت ابدی و آسایش همیشگی است و برتری آن عالمی بر جاهل،انکارناپذیر است که علمش موجب ترسش از عدل الهی و مجازات اخروی گردد،وگر نه،علمی که مایۀ انحراف و در خدمت تجاوز به حقوق دیگران باشد،ارزشی ندارد و معیاری برای سنجش ارزش انسان نیست.

4.علم،هنگامی در خدمت انسان و جامعۀ انسانی قرار می گیرد و ارزشمند می گردد که به عمل تبدیل گردد، (1)وگر نه،علم بی عمل،سودی ندارد.بنا بر این،جملۀ «ما یُحسِنه»در حدیث مورد بحث را می توان به«عمل»نیز تفسیر نمود.بر این اساس، این حدیث را به دو صورت می توان ترجمه کرد:«ارزش هر انسان،به اندازه ای است که نیک می داند»و یا«نیک انجام می دهد».

5.علمی که تأمین کنندۀ سعادت ابدی انسان است،در صورتی که با عمل همراه شود،بی نهایت ارزش دارد.بنا بر این،ارزش عالمِ با عمل،بی نهایت است.

ص:144

دوم.برنامه هایی که رعایت آنها نیکوست؛لیکن ترک آنها به گم راهی نمی انجامد.

این برنامه ها شامل انجام مستحبّات و ترک مکروهات اند و«سنّت غیر فریضه»یا «فضایل»نامیده می شوند.

پیام اصلیِ این حدیث،عبارت است از اهتمام و جدّیت تمام در انجام فرایض.

توضیح این پیام،این که:شیطان،تا آن جا که بتواند،تلاش می کند انسان را به طور کامل،از فرایض و فضایل دور نگه دارد،به گونه ای که هیچ کار نیکی از انسان صادر نشود،و اگر نتوانست،تلاش می کند که کار نیک او،بی خاصیت شود و نقشی در سعادت او ایفا نکند.شیطان برای رسیدن به این هدف،از حیله های مختلف و دام های رنگارنگی استفاده می نماید.

یکی از حیله های شیطان برای گم راهی انسان و بی اثر کردن کارهای نیک او،وادار ساختن او به فضایل همراه با بی اعتنایی به فرایض است،مانند کسی که خضوع و خشوع در عبادت دارد؛ولی در دین،بدعت می گذارد.در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده که شیطان بدعت گذاران در دین را رها می کند تا هر چه می خواهند،عبادت کنند و در عبادت،اظهار خشوع نمایند و اشک بریزند! (1)

یا به نافلۀ شب اهمّیت می دهد؛ولی در کنار این فضیلت،دل مؤمنی را با زبان یا قلم می آزارد.

یا مدرسه می سازد؛ولی حقوق واجب مالی خود را پرداخت نمی کند.

یا خانمی که به حجاب اهمّیت نمی دهد؛ولی زیارت عاشورایش ترک نمی شود.

نکتۀ قابل توجّه،این است که اگر اشتغال به فضایل،سبب بی اعتنایی به فرایض و ترک آنها شود،فضایل نیز خاصیت خود را از دست می دهند و موجب نزدیکی انسان به خداوند سبحان نمی گردند.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده که فرمود:

لا قُربَةَ بالنَّوافِلِ إذا أضَرَّت بالفَرائضِ. (2)

هر گاه مستحبّات به واجبات لطمه زنند،مستحبّات موجب نزدیکی [ انسان به

ص:146

خدا ] نمی گردند.

و در حدیثی دیگر از ایشان آمده:

إنّک إنِ اشتَغَلتَ بفَضائلِ النَّوافِلِ عَن أداءِ الفَرائضِ،فلَن یَقومَ فَضلٌ تَکسِبُهُ بِفَرضٍ تُضَیِّعُهُ. (1)

اگر با پرداختن به فضیلت مستحبّات،از به جا آوردن فرایض باز می مانی،هرگز آن فضیلتی که به دست می آوری با [گناه] آن فریضه ای که ضایعش می کنی، برابری نمی کند.

با در نظر گرفتن مطالبی که گذشت،راز تأکید اهل بیت علیهم السلام بر اهمّیت دادن مسلمانان بر انجام فرایض گشوده می شود. (2)پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،پرهیزگارترینِ مردم را کسی می داند که به فرایض الهی عمل کند:

اِعمَلْ بفَرائضِ اللّهِ تَکُن أتقَی الناسِ. (3)

به فرایض خدا عمل کن،تا از پرهیزگارترینِ مردم باشی.

همچنین امام زین العابدین علیه السلام فرموده:

مَن عَمِلَ بما افتَرَضَ اللّهُ علَیهِ فهُو مِن خَیرِ الناسِ. (4)

هر کس به آنچه خداوند بر او فرض کرده است عمل کند،او از بهترین مردمان است.

با اندکی تأمّل،معلوم می شود که حکمت تأکید خاندان رسالت بر انجام فرایض، این است که مبادا مسلمانان،گرفتار فریب شیطان شوند و فضایل،جای فرایض را در زندگی آنها بگیرد،وگر نه،بدیهی است که پس از انجام فرایض،فضایل اخلاقی و عملی،موجب افزایش تقرّب به خدای سبحان و رسیدن به قلّۀ کمالات انسانی می گردد.

ص:147

ترجمۀ حدیث 48

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به نقل از امام جواد،از پدرانش-:علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:«چهار سخن گفته ام که خداوند،مرا در قرآن تأیید فرموده است.من گفته ام:

آدمی در زیر زبان خود،پنهان است.پس هر گاه زبان به سخن بگشاید،شناخته می شود.پس خداوند نازل فرمود: آنان را به سیمای [حقیقی]شان باز می شناسی و آنان را از طرز سخن گفتنشان می شناسی .

6.نوشتار نیز می تواند همانند گفتار،معرّف شخصیت انسان باشد،چنان که در حدیثی آمده:

الخَطُّ لِسانُ الیَدِ. (1)

خط،زبانِ دست است. عالِمی در محفل تدریس بود

ص:150

هر که را شرع شریف آمد لقب

ص:151

باشد:

1.به عکسِ ثروت های مادّی،که همگانی نیستند و پایان پذیرند،حُسن خُلق، ثروتی است که همگان به آن دسترس دارند و پایان پذیر هم نیست و هر چه از آن هزینه کنی،تمام نمی شود.از این رو،حتّی ثروتمندترین افراد،نمی توانند همۀ مردم را از ثروت خود بهره مند کنند؛ولی انسان های خوش اخلاق،می توانند همگان را از ثروت معنوی اخلاق خود،برخوردار نمایند.

2.همۀ انسان ها ثروت گران بهایی به نام«حُسن خُلق»در اختیار دارند که از آن غافل اند.کارکرد این ثروت در تأمین زندگی توأم با خوش بختی،به مراتب،بیش از ثروت های مادّی است.

3.انسان،با ثروت معنوی«اخلاق»،به مراتب،بیش از ثروت های مادّی می تواند مردم را از خود راضی کند.

4.گشاده رویی با مردم،یک وظیفۀ انسانی و اسلامی است.

5.گشاده رویی،نقشی بنیادین در زندگی آرمانی انسانی و جامعۀ مطلوب اسلامی دارد.

ص:153

سرنوشت افراد و جوامع تبهکار،برای آن که انسان به سرنوشت آنان گرفتار نشود، ضروری است.

2.سنّت الهی و قانون تکوینی حاکم بر تاریخ،غیر قابل تغییر است.از این رو، ظلم،فساد،گناه و تبهکاری،عاقبتی جز هلاکت و تباهی ندارد.

3.انسان های تبهکار،روزی پشیمان خواهند شد و چه بسا وقتی پشیمان شوند که پشیمانی برای آنها سودی ندارد. (1)

4.افراد دوراندیش،کمتر دچار غم و اندوه،پریشانی و ضعف اعصاب می شوند، و هر چه عقل تدبیرشان در زندگی بیشتر باشد،مشکلات آنها کمتر خواهد بود.از این رو در حدیثی آمده است:

أعْقَلُ النّاسِ أنْظَرُهُم فی العَواقِبِ. (2)

خردمندترین مردم،عاقبت اندیش ترین آنهاست.

5.دوراندیشی،به قدری در سعادت مادّی و معنوی انسان مؤثّر است که وقتی شخصی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ره نمودی برای زندگی خواست،بر اساس روایت کلینی، ایشان برای توجّه دادن به اهمّیت و نقش این ره نمود در زندگی،سه بار از او پرسید:

«اگر سفارشی کنم،انجام می دهی؟»و وقتی وی در بار سوم پاسخ مثبت داد،پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

إذا أنتَ هَمَمْتَ بأمْرٍ فتَدبَّرْ عاقِبَتَهُ،فإنْ یَکُنْ رُشْداً فأمْضِهِ،وإنْ یَکُنْ غَیّاً فانْتَهِ عَنهُ. (3)

هر گاه خواستی کاری کنی،در عاقبت آن بیندیش.اگر کار درستی بود،آن را انجام بده و اگر نادرست و گم راه کننده بود،از آن خودداری کن.

ص:155

مرتبۀ توان علمی و منزلت اجتماعی خود را بداند و در برخوردها مراعات کند،چنان که در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:

مَن عَرَفَ قَدرَهُ لَم یَضع بَینَ النّاسِ. (1)

هر کس اندازۀ خود را بداند،در میان مردم،فرومایه نمی شود.

2.مراعات نکردن توان علمی و منزلت اجتماعی در برخوردها،موجب می شود شخصیت اجتماعی انسان تباه گردد.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:

هَلَکَ مَن لَم یَعرِف قَدرَهُ. (2)

هر که اندازۀ خود را نشناسد،نابود می شود.

3.هر کس از توان علمی محدودی برخوردار است.از این رو،مراعات توان علمی،ایجاب می کند که انسان در بارۀ هر چیزی اظهارنظر نکند.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:

قَولُ«لا أعلَمُ»نِصفُ العِلمِ. (3)

گفتن:«نمی دانم»،نیمی از دانستن است.

4.چنانچه انسان کاری را بپذیرد که توان انجام دادن آن را ندارد،موجب تباهی شخصیت اجتماعی او می گردد.

5.هر کس اندازۀ خود را نگه دارد،مورد احترام مردم واقع خواهد شد،چنان که از امام علی علیه السلام نقل شده:

مَن وَقَفَ عِندَ قَدرِهِ أکرَمَهُ النّاسُ. (4)

کسی که اندازۀ خود را بشناسد،از گرامیداشت مردم برخوردار خواهد بود.

ص:157

و سرانجام،«هر که محلّ خویش بداند و پای به اندازۀ گلیم خویش دراز کند و گرد کاری که لایق مرتبت و در خور منزلت او نیست نگردد،همۀ عمر از ملامت، رسته باشد و به سلامت،پیوسته.شعر:

هر که مقدار خویشتن بشناخت

ص:158

اخلاقی و دینی است.از این رو،«مدارا»،صفت ارزشی و«مداهنه»،صفتی ضدّ ارزشی شمرده می شود.

3.حدیث یاد شده،می تواند تفسیر این آیۀ شریف باشد:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ. 1

به خاطر رحمت الهی،با آنان نرم خو شدی،و اگر خشن و سنگ دل بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می شدند.

مدارای پیامبر صلی الله علیه و آله با مردم و نرمش او در برخورد با آنان،در واقع،رحمتی از جانب خداوند سبحان بود که مردم را به ایشان جذب کرد و در نتیجه،هستۀ اوّلیۀ نظام اسلامی را در جهان پدید آورد.

4.مدارا با مردم،نه تنها یک ره نمود دینی،بلکه یک تکلیف عقلی جهت تأمین آرامش و آسایش زندگی و نیل به اهداف سیاسی و اجتماعی است.از این رو در احادیث فراوانی،«مدارا»از علایم و آثار عقل و حکمت دانسته شده است،مانند:

ثَمَرَةُ العَقلِ مُداراةُ النّاسِ. (1)

میوۀ خرد،مدارا کردن با مردم است.

عُنوانُ العَقلِ مُداراةُ النّاسِ. (2)

مدارا کردن با مردم،سرلوحۀ خِرد است.

لَیسَ الحَکیمُ مَن لَم یُدارِ مَن لا یَجِدُ بُدّاً مِن مُداراتِهِ. (3)

فرزانه نیست آن که مدارا نکند با کسی که چاره ای جز مدارا کردن با او نیست.

5.در تفسیر این آیۀ شریف: قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً؛ 5 با مردم،نیکو سخن بگویید،در

ص:160

حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که مقصود آیه،این است که با همۀ مردمان اعم از مؤمنان و مخالفان،نیکو سخن بگویید.با مؤمنان باید گشاده رو بود و با مخالفان باید به نرمی و مدارا سخن گفت تا به ایمان جذب شوند و [در صورتی که جذب نشدند،] کمترین ثمرۀ آن،این است که خود و برادران مؤمنش را از گزند آنان مصون می دارد. (1)

6.اقداماتی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به منظور تألیف قلوب دشمنان و یا پیشگیری از انحراف پیروانِ تازه مسلمان خود انجام می داد،یکی از مصادیق مدارای سیاسی است.اصولاً در قرآن،بخشی از زکات،تحت عنوان«و المؤلّفة قلوبهم»، (2)به این امر، اختصاص یافته است.

ص:161

بالادستان است.

3.چشم پوشی از لغزش زیردستان،یک خصلت ارزشمند الهی است.

4.آسان گرفتن بر دیگران،در واقع،آسان گرفتن بر خود و سختگیری بر آنان، سخت گرفتن بر خویش است.

5.گذشت،یکی از رازهای شادکامی و موفّقیت در زندگی است.

6.گذشت،یکی از خصلت های ارزندۀ مدیریتی است.

ص:163

مخاطب را تشخیص ندهد،نمی تواند برنامه ریزی صحیحی برای تبلیغات داشته باشد.

دسته تقسیم کرده اند:

دستۀ اوّل:کسانی که فطرت پاک انسانی خود را با کارهای ناشایست و بخصوص ظلم کردن،آلوده نکرده اند،از تقوای عقلی برخوردارند و ظرفیت مناسبی برای پذیرش تبلیغات سازنده دارند.

در احادیث اسلامی،از این گروه به انسان های«عاقل»و«فراگیرنده در مسیر نجات (متعلّمٌ علی سبیل النّجاة)»تعبیر شده است.این گروه،مخاطب اصلی تبلیغات اسلام و همۀ انبیای الهی هستند و کلمۀ«المتقین»در آیۀ: ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ؛ 1 این است کتابی که در [حقّانیت] آن،هیچ تردیدی نیست [و] مایۀ هدایت پرهیزگاران است،اشاره به همین گروه دارد.

جوان،به دلیل این که در آغاز راه زندگی است و فطرت انسانی او آلوده نشده است،بیشترین تأثیر پذیری را از تبلیغات سازنده دارد و به همین دلیل،جوانان در صف مقدّم مخاطبان انبیای الهی قرار دارند و در احادیث اسلامی،توصیه شده که مبلّغان،توجّه ویژه ای به نسل جوان داشته باشند. (1)

دستۀ دوم:کسانی که فطرت انسانی خود را با کارهای ناشایست،آلوده کرده اند و از تقوای عقلی برخوردار نیستند؛امّا آلودگی آنها به مرحلۀ خطرناک و غیر قابل علاج نرسیده است.

از نظر انبیای الهی،این دسته از مخاطبان،مبتلا به بیماری موانع شناخت هستند؛ ولی بیماری آنان قابل درمان است.از این رو،پیامبران،بنا بر مسئولیت تبلیغی ای که از جانب خداوند دارند،همچون طبیبی حاذق و مهربان،خود به سراغ بیمار می روند و با برنامه ریزی های مناسب،گاه با نرمش و گاه با تندی،موانع آگاهی را از ذهن و دل بیمار،پاک می کنند و او را از دستۀ دوم مخاطبانِ خود خارج می کنند و در دستۀ اوّل

ص:166

قرار می دهند.امام علی علیه السلام،این هنر بزرگ تبلیغاتی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را چنین توضیح می دهد:

طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ،قَد أحکَمَ مَراهِمَهُ،وأحمَی مَواسِمَهُ.یَضَعُ ذلِکَ حَیثُ الحاجَةُ إلَیهِ،مِن قُلوبٍ عُمیٍ،وَ آذانٍ صُمٍّ،وَ ألسِنَةٍ بُکمٍ.مُتَتَبِّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ،وَ مَواطِنَ الحَیرَةِ. (1)

طبیبی است که در میان بیماران می گردد تا دردشان را درمان کند.داروها و مرهم های خود را مهیّا کرده است و ابزار جرّاحی خویش را گداخته است تا هر زمان که نیاز افتد،آن را بر دل های نابینا و گوش های ناشنوا و زبان های ناگویا بگذارد.با داروهای خود،در پیِ یافتن غفلت زدگان و سرگشتگان وادی ضلالت است.

استاد شهید مرتضی مطهّری رحمه الله،توضیح جالبی در بارۀ این سخن دارد که متن آن، چنین است:

پیغمبر صلی الله علیه و آله،ابزار و وسایلی که به کار می بُرد.یک جا قدرت و مِیسَم [/داغ] به کار می بُرد،یک جا مرهم.یک جا با خشونت و صلابتْ رفتار می کرد،یک جا با نرمی؛ولی مواردش را می شناخت....در همه جا از این وسایل که استفاده می کرد،در جهت بیداری و آگاهی مردم استفاده می کرد.شمشیر را جایی می زد که مردم را بیدار کند،نه به خواب کند.اخلاق را در جایی به کار می بُرد که سبب آگاهی و بیداری می شد.شمشیر را در جایی به کار می بُرد که دل کوری را بینا می کرد،گوش کری را شنوا می کرد،چشم کوری را باز می کرد،زبان گنگی را گویا می کرد؛یعنی تمام وسایلی که پیغمبر به کار می بُرد،در جهت بیداری مردم بود. (2)

دستۀ سوم:کسانی که آلودگی اکتسابی آنان به مرحلۀ خطرناک و غیر قابل علاج رسیده است.

این گروه،در مکتب انبیای الهی،مرده ای میان زندگان (میّتُ الأحیاء) و مردۀ

ص:167

روحی و فکری شمرده می شوند؛زیرا زنگارهای اعمال زشت و غیر منطقی،چنان ذهن و روان آنان را تیره کرده که نمی توانند حقایق مفید و سازنده را بپذیرند.از این رو،تبلیغات،کمترین اثری در هدایت و سازندگی آنان ندارد و به همین دلیل،قرآن کریم،تصریح و تأکید می فرماید:

إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللّهُ. 1

تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می کنند که گوش شنوا دارند،و مردگان را خداوند [در قیامت] بر خواهد انگیخت.

إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ. 2

البتّه تو مردگان را شنوا نمی گردانی،و این ندا را به کران،چون پشت بگردانند،نمی توانی بشنوانی،و راهبرِ کوران از گم راهی شان نیستی.

بدین سان،کسانی که در اثر آلودگی ها،به مرگ روانی مبتلا شده اند،نمی توانند از تبلیغات مفید،بهره مند شوند.

نکتۀ قابل تأمّل،این است که وقتی انسان در اثر کارهای ناشایست،به مرگ اندیشه و روان مبتلا شد،حقیقت را می فهمد؛ولی نمی تواند بپذیرد.قرآن کریم،در بارۀ چنین شخصی می گوید:

أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ. 3

پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته،گم راه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟آیا پند نمی گیرید؟.

ص:168

هنگامی که در اثر تراکم آلودگی ها،هوس بر انسان،چیره گردد و به صورت بُت، مورد پرستش وی واقع شود،چنین انسانی دیگر قابل هدایت نیست.نه این که سخن حق را نمی فهمد.می فهمد؛امّا نمی تواند بپذیرد.از این رو،او گم راهی است که راه را می داند.

نکتۀ دیگر،این که بی اثر بودن تبلیغات در سازندگی این گروه،موجب سلب مسئولیت تبلیغیِ مبلّغ نمی گردد.از نظر قرآن،مبلّغ باید برای این دسته از مردم نیز برنامۀ تبلیغی داشته باشد؛امّا نه به امید هدایت؛بلکه برای اتمام حجّت،تا هنگامی که گرفتار عواقب شوم و خطرناک سوء استفاده از آزادی شدند،به خدا اعتراض نکنند که چرا راه نمایی برای آنان نفرستاده است. (1)

از نظر روان شناسی مذهبی،یکی از موجبات عقبگرد مذهبی،این است که اولیای مذهب،میان مذهب و یک نیاز طبیعی،تضاد برقرار کنند،مخصوصاً هنگامی که آن نیاز در سطح افکار عمومی ظاهر شود. (1)

اگر در برنامه ریزی تبلیغ دینی،میان دین و حقوق سیاسی،اجتماعی و یا فردی مردم،تضاد برقرار شود،تبلیغات نه تنها موفّق نخواهد بود،بلکه به ضدّ تبلیغات تبدیل خواهد شد.از این رو،کسانی که دینداری را به محترم نبودن حقوق سیاسی مردم،عدم آزادی اندیشه،ترک دنیا،مخالفت با شادی،گریز از دیگران و ترک ازدواج و مانند اینها تفسیر می کنند،در واقع،علیه دینْ تبلیغ می نمایند.شهید مطهّری می گوید:

درست در مرحله ای که استبدادها و اختناق ها در اروپا به اوج خود رسیده بود و مردم،تشنۀ این اندیشه بودند که حقّ حاکمیت از آنِ مردم است،[از طرف] کلیسا یا طرفداران کلیسا و یا با اتّکا به افکار کلیسا،این فکر عرضه شد که مردم در زمینۀ حکومت،فقط تکلیف و وظیفه دارند،نه حق.همین کافی بود که تشنگان آزادی و دموکراسی و حکومت را بر ضدّ کلیسا،بلکه بر ضدّ دین و خدا به طور کلّی بر انگیزد. (2)

یکی از ویژگی های اسلام ناب،این است که همۀ تمایلات فطری انسان را در نظر گرفته است.اصولاً فطری بودن دین،بدین معناست که همۀ برنامه های دینی (اعم از عقاید،اخلاق و اعمال)،ریشه در فطرت انسان ها دارند.از این رو،مبلّغ اگر به واقع، اسلام شناس باشد و نیازهای فطری مخاطب را بداند،هرگز به نام دین و برای تبلیغ اسلام،با خواست فطری مردم و حقوق طبیعی آنها درگیر نمی شود.

ص:170

دیگران.

برای توضیح این دو ره نمود،این نکات،قابل توجّه اند:

1.استخاره،به معنای«طلب خیر از خداوند متعال»است.در احادیث فراوانی توصیه شده که انسان در هر کاری که می خواهد وارد شود،از خداوند متعال بخواهد که او را به آنچه خیر اوست،راه نمایی بفرماید و در تشخیص سود و زیان خود،خطا نکند،درست تصمیم بگیرد و کاری که موجب پشیمانی است،انجام ندهد.

از امام صادق علیه السلام نقل شده که می فرماید:

یَقولُ اللّهُ عز و جل:مِن شَقاءِ عَبدی أن یَعمَلَ الأَعمالَ و لا یَستخیرُ بی. (1)

خداوند عز و جل می فرماید:از بدبختی بنده ام،این است که کارها را انجام دهد و از من درخواست خیر نکند.

در حدیث دیگری از امام علی علیه السلام روایت شده که به فرزندش توصیه می فرمود:

و أَکثِرِ الاِستِخارَةَ. (2)

بسیار استخاره (طلب خیر از خداوند) کن.

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

کانَ أَبی یُعَلِّمُنی الاِستِخارَةَ کَما یُعَلِّمُنِی السُّوَرَ مِنَ القُرآنِ. (3)

پدرم،به همان صورت که به من سوره های قرآن را می آموخت،استخاره می آموخت.

همچنین از ایشان نقل شده:

مَن دَخَلَ فِی أَمرٍ بِغَیرِ استِخارَةٍ ثُمَّ ابتُلِیَ لَم یوجَر. (4)

هر کس بدون استخاره،وارد کاری شود و گرفتار گردد،پاداشی نمی گیرد.

ص:172

البتّه باید توجّه داشت که مقصود از استخاره در این احادیث-همان طور که اشاره شد-،طلب خیر از خداوند متعال است،نه استخاره با تسبیح یا با قرآن و یا با وسیله ای دیگر،هر چند این گونه استخاره ها هم اگر با توجّه به شرایط آن انجام شود، می تواند مصداق احادیث یاد شده باشد.

2.استشاره،به معنای نظرخواهی از افراد صاحب نظر است.در احادیث فراوانی تأکید شده که انسان در کارهایی که انجام دادن آنها نیاز به مشورت دارد،از دیگران نظرخواهی نماید.از امام علی علیه السلام نقل شده است:

مَن شاوَرَ ذَوِی العُقولِ استَضاءَبأنوارِ العُقولِ. (1)

هر که با خردمندان مشورت کند،از پرتو خردها روشنایی می گیرد.

المَشورَةُ تَجلِبُ لکَ صَوابَ غَیرِکَ. (2)

مشورت،اندیشۀ درست دیگران را برای تو کسب می کند.

المُستَشِیرُ مُتَحَصِّنٌ مِنَ السَّقَطِ . (3)

مشورت کننده،برای مصونیت از خطا خود را در دژ قرار داده.

گفتنی است که مشورت با دیگران،مانند استخاره،شرایطی دارد (4)که رعایت آنها ضروری است و در این جا مجال ذکر آنها نیست.

3.آمدن استشاره در کنار استخاره،در حدیثِ یاد شده،اشاره به این است که در انجام دادن امور مهم،استشاره و استخاره،مکمّل یکدیگرند.از این رو در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده:

إذا أرَدتَ أمراً فلا تُشاوِرْ فیهِ أحَداً حتّی تُشاوِرَ رَبَّکَ.

هرگاه خواستی کاری انجام دهی،پیش از مشورت با پروردگارت،با هیچ کس مشورت مکن.

ص:173

در ادامۀ حدیث،وقتی راوی می پرسد:«چگونه با پروردگارم مشورت کنم؟»، امام علیه السلام می فرماید:

تقولُ:«أستَخِیرُ اللّهَ»مائةَ مرّةٍ،ثُمّ تُشاوِرُ الناسَ؛فإنّ اللّهَ یُجرِی لکَ الخِیَرَةَ علی لِسانِ مَن أحَبَّ. (1)

صد بار می گویی:«أستَخیرُ اللّه؛از خدا،خیر (راه درست) را می طلبم»و سپس با مردم مشورت می کنی.در این صورت،خداوند،خیر و صلاح تو را بر زبان هر که دوست داشته باشد،جاری می سازد.

ص:174

می برند.

این آیه با صراحت اعلام می کند که انواع کارهای نیک می توانند آثار کارهای زشت را از بین ببرند.از این رو،روایت شده که امام علی علیه السلام در تبیین آیۀ یاد شده می فرماید:

إنَّ اللّهَ عز و جل یُکَفِّرُ بِکُلِّ حَسَنةٍ سیِّئةً. (1)

خداوند متعال با هر کار نیکی،یک کار بد را می زداید.

2.نقش سریع کار نیک را در زدودن آثار زشت،می توان از وعدۀ مؤکّد خداوند متعال در این آیه فهمید:

إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ. 2

هر گاه خداوند،چیزی را اراده نماید،به آن می گوید:«هست شو»و آن به وجود می آید.

3.تناسب حکم و موضوع،ایجاب می کند که زدودن آثار گناهان بزرگ،تنها با انجام دادن کارهای نیک بزرگ امکان پذیر است.این نکته را می توان از حدیثی که در بند 4 آمده نیز استنباط کرد.

4.نماز،بهترین وسیله برای زدودن آثار گناهان از جان است؛زیرا اصلی ترین مصداق آیۀ یاد شده است.از این رو در حدیثی آمده که امام علی علیه السلام فرمود:

الصَّلواتُ الخَمسُ کفّارةٌ لِما بینَهُنَّ ما اجتَنَبتَ مِن الکبائرِ،و هِی التی قالَ اللّهُ: إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ . (2)

نمازهای پنجگانه،گناهانی را که در فاصلۀ میان آنها مرتکب شده ای،می پوشاند، به شرط آن که از گناهان کبیره دوری کنی،و همین نمازها هستند که خداوند فرموده: همانا خوبی ها بدی ها را از بین می برند .

در حدیثی دیگر،امام صادق علیه السلام نمازهای پنجگانه را به نهر آبی تشبیه نموده که

ص:176

جان انسان را در هر شبانه روز،پنج بار از گناهان شستشو می دهد،مگر گناهی که موجب خروج انسان از ایمان می گردد و گناهکار بر آن اصرار ورزد. (1)

5.نقش مؤثّر و تعیین کنندۀ پاکی از گناهان در سعادت و خوش بختی انسان در دنیا و آخرت،موجب گردیده که بر پایۀ حدیثی،امام علی علیه السلام،آیۀ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ؛ به یقین،نیکی ها بدی ها را از بین می برند را امیدوار کننده ترین آیۀ قرآن بنامد. (2)

ص:177

1.تدبیر در دخل و خرج زندگی،یکی از راه های بی نیازی است.کسی که درآمد کمتری دارد،باید به گونه ای برای زندگی خود،برنامه ریزی کند که افراد تحت تکفّل او و هزینه هایی که برای آنها لازم است،برابری کند.

2.در جامعه ای که مشکل اقتصادی وجود دارد و مدیریت جامعه توانِ تأمین نیازهای مادّی و معنوی مردم را ندارد،تولید مثل،مطلوب نیست؛زیرا نیازمندی های جامعه را افزایش می دهد،و فقر مادّی،زمینه ساز فقر فرهنگی است.

ص:179

در بخل بخیل،همین بس که به خدای خود،بدگمان است.کسی که به جای گزین شدن [مالی که می بخشد] یقین داشته باشد،بذل و بخشش می کند.

در تبیین حدیثِ یاد شده،چند نکته قابل ذکر است:

1.این حدیث،ریشه در این آیه دارد که تصریح می کند:

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ. 1

آنچه انفاق کنید،خداوند،آن را جای گزین می نماید.

2.یکی از آثار مهمّ باورهای دینی،زدوده شدن صفت رذیلۀ«بخل»و آراسته شدن جان به زیور«جود و سخاوت»است.

3.کسانی که وعدۀ خداوند متعال را باور دارند،نه تنها پرداخت حقوق واجب مالی،بلکه بذل و بخشش های مستحب و نیکوکاری نیز بر آنها آسان است.

4.کسانی که از انفاق مال خود در راه خدا امتناع می کنند،باید در ایمان خود به خداوند متعال تردید نمایند.

5.آنچه خداوند متعال،جای گزین مالی می نماید که انفاق شده،موجب برکت زندگی است.بنا بر این،یکی از راه های زیاد شدن روزی و بابرکت شدن آن،انفاق است.در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده:

الصَّدَقةُ تَقضِی الدَّینَ،و تُخلِفُ بِالبَرَکَةِ. (1)

صدقه دادن قرض را ادا می کند و برکت بر جای می گذارد.

شایان ذکر است که وعدۀ خداوند متعال به جای گزین کردن مالی که انفاق می گردد، بدین معنا نیست که هر کس مالی را از هر راهی به دست آورد و در هر راهی بذل و بخشش کرد،خداوند،آن را جای گزین می نماید؛بلکه مقصود،آن است که اگر مالی از راه حلال تحصیل شود و در راه حق مصرف گردد،خداوند متعال،آن را جای گزین می نماید.این معنا در حدیثی از امام صادق علیه السلام با صراحت بیان شده است. (2)

ص:181

وَالمِلحُ وما لا احصیهِ أکثَرُ،فَکَیفَ لَکَ أن تَقومَ بِهذَا الشُّکرِ؟

فَقالَ أبوذَرٍّ:إلی اللّهِ أتوبُ وأستَغفِرُ إلَیهِ مِمّا أحدَثتُ،وإلَیکَ أعتَذِرُ مِمّا کَرِهتَ.

قالَ:ودَعا سَلمانُ أبا ذَرٍّ ذاتَ یَومٍ إلی ضِیافَةٍ،فَقَدَّمَ إلَیهِ مِن جِرابِةِ کِسرَةً یابِسَةً وبَلَّها مِن رَکوَتِهِ.

فَقالَ أبوذَرٍّ:ما أطیَبَ هذَا الخُبزَ لَو کانَ مَعَهُ مِلحٌ !

فَقامَ سَلمانُ وخَرَجَ ورَهَنَ رَکوَتَهُ بِمِلحٍ وحَمَلَهُ إلَیهِ.

فَجَعَلَ أبوذَرٍّ یَأکُلُ ذلِکَ الخُبزَ ویَذُرُّ عَلَیهِ ذلِکَ المِلحَ ویَقولُ:الحَمدُ للّهِ ِ الَّذی رَزَقَنا هذا القَناعَةَ.

فَقالَ سَلمانُ:لَو کانَت قَناعَةً لَم تَکُن رَکوَتی مَرهونَةً ! (1)

و فرشتگان در آن عمل کرده اند تا آن را به این جا رسانیده اند،و زمین و آهن و چوب در آن عمل کرده اند و چارپایان و آتش و هیزم و نمک در عمل آمدن آن به کار رفته اند،و نیز چیزهایی که از شماره کردن آنها عاجزم.پس چگونه می توانی شکر همۀ این نعمت ها را بگزاری؟

ابوذر گفت:من از این عمل خود،استغفار می کنم،و به درگاه او توبه می نمایم و از این کار که موجب ناراحتی ات شد،پوزش می خواهم.

[دیگر] روزی سلمان،ابو ذر را به مهمانی خواند و از میان یک انبان،یک تکّه نان خشکی بیرون آورد و سپس مقداری آب بر آن پاشید.

ابو ذر گفت:چه قدر خوب بود اگر این نان مقداری نمک همراه داشت !

در این هنگام،سلمان بیرون رفت و ظرف آب خود را گرو گذاشت و مقداری نمک تهیّه کرد و در پیش ابو ذر نهاد.

ابو ذر از آن نمک به آن نان پاشید و میل می کرد و می گفت:خداوند را سپاس می گویم که به ما این اندازه قناعت روزی نموده است.

سلمان گفت:اگر قناعتی در بین بود،مشک آبم گرو نمی رفت !

ص:183

می کنند و موجب شادی و انبساط خاطر می گردند.بدین سان،دل و جان آدمی زنده و شاداب می گردد،چنان که در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

تَزاوَرُوا فإنّ فی زِیارَتِکُم إحْیاءً لِقُلوبِکُم. (1)

دید و بازدید کنید که دیدار شما از یکدیگر،موجب زنده شدن دل های شما می گردد.

و در حدیثی دیگر از امام علی علیه السلام آمده است:

لِقاءُ أهلِ الخَیرِ عِمارَةُ القَلبِ. (2)

دیدار نیکان،موجب آبادانی دل است.

دو.دیدارهای دینی،موجب بارور شدن عقل می گردند؛زیرا:

اوّلاً:شادی و شادابیِ حاصل از دیدارهایی که همراه با انگیزه های الهی است، سبب می شود که انسان بتواند بهتر فکر کند و از برکات عقل خویش بیشتر بهره ببرد.

ثانیاً:دیدارهایی که انگیزۀ الهی دارند،معمولاً با کسانی انجام می شود که انسان از معرفت و معنویت آنها استفاده می کند.چنین دیدارها بی تردید در تقویت بنیۀ عقلی انسان،مؤثّر است.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:

جالِسِ العُلَماءَ یَزدَدْ علمُکَ. (3)

با حکیمان،همنشین شو تا عقلت رشد کند.

و در حدیثی دیگر می فرماید:

مجالَسةُ الحُکَماءِ حیاةُ العُقولِ،و شِفاءُ النُّفوسِ. (4)

همنشینی با حکمیان،حیات بخش خِردها و درمان جان هاست.

بنا بر این،میزان باروری عقل دیدار کننده،در دیدارهای دینی با میزان علم، حکمت و معنویت دیدار شونده،ارتباط مستقیم دارد.

ص:185

اوّلاً:افراد جانی،کمتر احساس امنیت کنند و کمتر زندگی افراد بی گناه را به خطر اندازند.

ثانیاً:قانون قصاص،سبب می شود که کمتر کسی به فکر قتل دیگران بیفتد و در نتیجه جان خود را از دست بدهد.

ثالثاً:چه بسا کشتن یک نفر،به خونریزی های فراوان بینجامد.اجرای قانون قصاص،در موارد فراوانی،از چنین کشتارهایی،پیشگیری می نماید.

ص:187

دوستی،و محبّت خدای سبحان،اصلی ترین پایۀ تکامل مادّی و معنوی،و دنیوی و اخروی انسان است. (1)

مهم ترین نکته ای که از جمع بندی احادیث تأکیدکننده بر دوستی در راه خدا و برای خدا،می توان به دست آورد،این است که دوستی برای خدا،تنها راه رسیدن به جامعۀ آرمانی مبتنی بر محبّت است و جز از این طریق،عداوت و فساد و تباهی،از زمین ریشه کن نخواهند شد و جامعۀ بشر،به زندگی دلخواه نخواهد رسید.

بر این اساس،انسان به هر میزانی که از خود تهی شود و خودخواه نباشد،می تواند دیگران را به همان اندازه حقیقتاً دوست داشته باشد و بدین سان،رازِ تأکید اسلام بر دوستی به خاطر خدا،آشکار می شود که تنها کسانی واقعاً انسان ها را دوست دارند و هوادار واقعی مردم اند که محبّت آنها برای خدا باشد.

علّت شکست مکتب های اختراعی مانند مارکسیسم در شعار طرفداری از خلق، این است که طرفداری واقعی از خلق،بدون توجّه به خالق،امکان پذیر نیست.کسی که مردم را برای خدا دوست ندارد و به خاطر خدا هوادار خلق نباشد،نمی تواند منافع شخصی خود را در نظر نگیرد و محبّتی که بر پایۀ منافع خود باشد،در واقع،محبّت به دیگری نیست؛بلکه نوعی خودخواهی در چهرۀ دیگرخواهی و در پوشش محبّت به دیگران است.از این رو،وجود و تداوم آن،دائر مدار منافع است.دوستدار،هر گاه احساس کند که محبوبش نمی تواند نیاز و خواستۀ او را تأمین کند،محبّتش به او زایل می شود و چه بسا دوستی ها که تبدیل به دشمنی گشته اند.بر این اساس،متون اصلی اسلام،تأکید دارند که تنها،دوستی هایی که بر پایۀ دین و برای خدا باشند،تداوم خواهند یافت و دوستی هایی که بر پایۀ خودخواهی و منافع شخصی اند،دیر یا زود، تبدیل به دشمنی خواهند شد:

اَلْأَخِلاّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ. 1

دوستان در آن روز،دشمن یکدیگرند،جز پرهیزگاران.

بنا بر این،حکمت دوستی برای خدا،این است که ساماندهی جامعۀ مطلوب انسانیِ مبتنی بر محبّت،راهی جز این ندارد.

و دشمنی برای خدا را مانند دوستی برای او واجب می داند و آن را«استوارترین دستاویز ایمان»و«برترین عمل» (1)می خواند؟علاوه بر این،چه ضرورتی دارد که انسان،به جای دوستی با دیگران،با آنان دشمنی کند؟و اساساً دشمنی کردن با دیگران،چه دردی از دردهای اجتماع را درمان می کند؟و کدام مشکل را حل می نماید؟و در یک جمله،حکمت دشمنی برای خدا چیست؟

مقتضای محبّت به جامعۀ انسانی،دشمنی با چنین عناصر خطرناک و کوتاه کردن دست آنها از تجاوز به حریم انسانیت است.

بر این اساس،فلسفۀ دشمنی کردن برای خدا،مبارزه با موانع شکوفایی ارزش های انسانی و پاکسازی جامعه از عناصر ضدّ ارزشی است.اهمّیت این مبارزه، نه تنها کمتر از تلاش برای ساماندهی جامعۀ مبتنی بر محبّت نیست،بلکه همپای این تلاش محسوب می شود.

2.صلۀ رَحم،به معنای پیوند با خویشاوندان نَسَبی،در مقابل قطع رحم (بریدن و جدایی از آنها) است،و مقصود از پیوند با خویشاوندان،حفظ رابطۀ خانوادگی است و لازمۀ آن،نیکی کردن به آنهاست.

3.وجوب صلۀ رحم،اختصاص به ارحام مؤمنِ صالح ندارد؛بلکه وجوب آن، شامل مطلق نزدیکان نسبی می شود.البته مواردی استثنا شده است،مانند:جایی که صلۀ رحم موجب ضرر طرف مقابل شود،یا موجب تأثیرپذیری صله کننده از انحراف خویشاوند کافر و یا فاسق گردد،و یا موجب تأیید عملی شخص منحرف و به انحراف کشیده شدن دیگران گردد.

4.صلۀ رَحم و نیکی به خویشاوندان،به تناسب نزدیکی و دوری آنها،مصادیق متفاوتی دارند.بنا بر این،ممکن است برخی از کارها نسبت به خویشاوندان دور، صله و نیکی محسوب شوند؛ولی نسبت به نزدیکان مانند پدر و مادر یا برادر و خواهر،کافی نباشند.

5.بریدن از خویشاوندان،آثار زیانباری برای زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد.

این گناه از جمله گناهانی است که کیفر آنها از دنیا آغاز می شود.یکی از کیفرهای دنیوی این گناه،کوتاه شدن عمر است. (1)

6.نیکی کردن به خویشاوندان،آثار و برکات فراوانی برای زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد که شماری از آنها در متن حدیثِ یاد شده ملاحظه گردید.آثار دیگری نیز برای آن در احادیث آمده است،مانند:گشایش در روزی،آسان شدن حسابرسی در روز قیامت،حسن خُلق،و پیشگیری از گناه. (2)

گفتنی است که در احادیث اهل بیت علیهم السلام بیشتر بر نقش صلۀ رحم در طولانی شدن

ص:194

عمر،تأکید گردیده است.

7.بدیهی است که آثار و برکاتی که در احادیث برای صلۀ رحم ذکر شده،در صورتی است که این کار اخلاقی،به قصد قربت و برای خدا انجام شود.بنا بر این، کسی که با انگیزه های غیر الهی به خویشاوندان خود نیکی می کند،لااقل نباید انتظار برکات اخروی آن را داشته باشد.

8.به نظر می رسد مهم ترین حکمت تأکید بر صلۀ رحم و تحریم قطع پیوند خویشاوندی،تحکیم بنیاد خانواده و زمینه سازی جهت تقویت وحدت جامعۀ بزرگ اسلامی است.از این رو در تفسیر این سخن خدای سبحان: وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ؛ 1 آنان که آنچه خدا دستور به پیوندش داده،پیوند می دهند.

طبق روایتی،امام صادق علیه السلام می فرماید:

مِن ذلکَ صِلَةُ الرَّحِمِ،و غایَةُ تَأْوِیلِها صِلَتُکَ إیّانا. (1)

یکی از مصادیق آن،صلۀ رحم است و تأویل نهایی آن،پیوند برقرار کردنت با ما [خاندان] است.

در این حدیث،هدف نهایی صلۀ رحم،پیوند بر قرار کردن امّت اسلامی با خاندان رسالت قلمداد شده است.بنا بر این،تقویت بنیاد خانواده به وسیلۀ صلۀ رحم،مقدّمۀ تقویت وحدت جامعه به رهبری خاندان رسالت است.

ص:195

انسان های نیکوکار می فرماید:

وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ. 1

[از ویژگی های نیکوکاران،این است که] در اموال آنان،حقّی برای نیازخواه و محروم است.

از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود:

إنّ اللّهَ سبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأغنیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ،فما جاعَ فَقیرٌ إلّابما مُتِّعَ بهِ غَنیٌّ،و اللّهُ تعالی سائلُهُم عن ذلکَ. (1)

خداوند سبحان،خوراک تهی دستان را در اموال توانگران قرار داده است.پس هیچ تهی دستی گرسنه نمی ماند،مگر به سبب این که ثروتمندی از حقّ او بهره مند شده است،و خدای بزرگ در این باره از آنان بازخواست می کند.

2.تشویق مسلمانان به اطعام نیازمندان.قرآن در توصیف ابرار (نیکان)می فرماید:

وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً. 3

و با وجود دوست داشتن غذا،آن را به مستمند و یتیم و اسیر می دهند.[و می گویند:] ما تنها برای رضای خدا اطعامتان می کنیم.از شما نه پاداشی می خواهیم و نه سپاسی.

أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ * یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَةٍ. 4

یا در روز گرسنگی،طعام دادن،به یتیمی خویشاوند،یا مستمندی خاک نشین.

ص:197

پیش از این آیات و پس از آنها،خداوند سبحان،برخورداری از انواع نعمت های بهشت را به کسانی که دارای ویژگی یاد شده هستند،وعده داده است.در احادیث نیز آثار و برکات فراوانی برای اطعام مستمندان آمده و حدیثی که در متن ملاحظه شد، یکی از آنهاست.

3.تهدید کسانی که از اطعام نیازمندان امتناع می ورزند.در آیات فراوانی،چنین افرادی مستوجب عذاب های دوزخ معرّفی شده اند. (1)از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

وَ الَّذی نَفسُ محمّدٍ بِیَدِهِ،لا یُؤمِنُ بی عَبدٌ یَبِیتُ شَبعانَ وَ أخُوهُ-أو قالَ:جارُهُ- المُسلمُ جائعٌ. (2)

سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست،به من ایمان نیاورده آن بنده ای که شب را سیر بخوابد و برادر (/همسایۀ) مسلمانش گرسنه باشد.

ص:198

ترغیب می کنند،شامل همۀ عرصه های امانت های سیاسی،فرهنگی،اقتصادی، اخلاقی و عملی هستند.

2.به منظور گسترش هر چه بیشتر فرهنگِ امانتداری در جامعه،در احادیث اسلامی،فواید مادّی و معنوی فراوانی برای امانتداری ذکر شده است.خلاصۀ آنچه در روایات در تبیین نقش امانتداری و خودداری از خیانت آمده،عبارت است از:

الف.علاقۀ خداوند متعال و پیامبر صلی الله علیه و آله به امانتدار،

ب.رمز جایگاه رفیع امیر مؤمنان علیه السلام نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،

ج.زمینه ساز ارزش اخلاقی«صداقت»،

د.موجب شرکت در اموال دیگران و فراوان شدن روزی و ثروتمندی،

ه.ذخیره شدن پاداش انفاق کنندگانِ در راه خدا برای امانتدار،

و.آرامش و آسایش در روز قیامت (نکته ای که در حدیث فوق الذکر بدان اشاره شد)،

ز.رهایی از آتش دوزخ و بهره بردن از بهشت جاوید و محشور شدن با پیامبران و صدّیقان و شهیدان،

ح.کامیابی مادّی و معنوی،و خیر دنیا و آخرت. (1)

ص:200

این تفسیر از مسلمانی که از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است،به روشنی نشان می دهد که رعایت حقوق مردم مسلمان و خودداری از آزردن آنان، نخستین شرط مسلمانی است و انتخاب نام«مسلمان»برای پیروان این آیین،به همین مناسبت است.بنا بر این،مدّعیان اسلام،به میزان رعایت حقوق دیگران،مسلمان اند و هر کس،به هر میزان موجب آزار دیگران شود،به همان اندازه از اسلام فاصله گرفته است.

2.در احادیث دیگری،تأکید شده که آزردن دیگران،از ویژگی های انسان های پَست و شرور است (1)و مسلمان،کسی است که آزارش حتّی به مورچه ای نمی رسد. (2)

3.در اسلام،هر گونه آزاررسانی،به دلیل این که تجاوز به حقوق مردم است، مذموم و ممنوع شمرده شده است.از این رو،هر کاری که موجب رنجش خاطر دیگری شود،مانند:شوخی آزار دهنده، (3)سخن آزار دهنده، (4)و حتّی عبادت آزار دهنده، (5)از نظر اسلام،نکوهیده و مذموم است.

4.خودداری از آزار دیگران،نه تنها آثار و برکات فراوانی برای زندگی همیشگی انسان در آخرت دارد،بلکه موجب آسایش و آرامش او در دنیا می گردد. (6)از این رو در حدیثی از امام زین العابدین علیه السلام آمده که می فرماید:

کَفُّ الأَذی مِن کَمالِ العَقلِ،وَ فیهِ راحَةُ البَدَنِ عاجِلاً وَ آجِلاً. (7)

آزار نرساندن،از کمال خِرَد است و در دنیا و آخرت،مایۀ راحتی تن است.

ص:202

گونۀ دیگر از تحمّل آزار،رنج دیدن در جهت رعایت حقوق دیگران و در راه انجام دادن وظایف دینی،بخصوص در مسیر جهاد آزادیبخش است که موجب عزّت و افتخار در دنیا و پاداش بزرگ الهی در آخرت می گردد. (1)

بی تردید در هیچ مکتبی تا این حد و با این دقّت،حرمت و کرامت و حقوق انسان،مورد توجّه نیست.

ص:204

وَاختِلافٍ مِنَ المِلَلِ،وَانقِطاعٍ مِنَ السُّبُلِ،ودُروسٍ مِنَ الحِکمَةِ،وطُموسٍ مِن أعلامِ الهُدی وَالبَیِّناتِ،فَبَلَّغَ رِسالَةَ رَبِّهِ،وصَدَعَ بِأَمرِهِ،وأدّی الحَقَّ الَّذی عَلَیهِ،وتُوُفِّیَ فَقیداً مَحموداً صلی الله علیه و آله.

ثُمَّ إنَّ هذِهِ الاُمورَ کُلَّها بِیَدِ اللّهِ تَجری إلی أسبابِها ومَقادیرِها،فَأَمرُ اللّهِ یَجری إلی قَدَرِهِ،وقَدَرُهُ یَجری إلی أجَلِهِ،وأجَلُهُ یَجری إلی کِتابِهِ،ولِکُلِّ أجَلٍ کِتابٌ، یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ. 1

أمّا بَعدُ؛فَإِنَّ اللّهَ جَلَّ وعَزَّ جَعَلَ الصِّهرَ مَألَفَةً لِلقُلوبِ،ونِسبَةَ المَنسوبِ،أوشَجَ بِهِ الأَرحامَ،وجَعَلَهُ رَأفَةً ورَحمَةً،إنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلعالَمینَ،وقالَ فی مُحکَمِ

انبازی ندارد،و [گواهی می دهم که] محمّد صلی الله علیه و آله بندۀ خدا و فرستادۀ برگزیدۀ او و ولیّ مورد رضایت اوست که برای هدایت بندگان مبعوث فرمود.او را در هنگامی برانگیخت که پیغمبری در میان مردم نبود،و ملّت های جهان با هم در نزاع و اختلاف بودند و طرق هدایت از هم گسیخته شده و حکمت،کهنه گردیده و نشانه های هدایت و راه های روشن از بین رفته بود.در این هنگام او رسالت پروردگارش را ابلاغ کرد،و دستور او را آشکار نمود،و حقّی را که بر عهده داشت،ادا کرد،و ستوده در گذشت.

به تحقیق،زمام تمام کارها،در دست خداوند است و آنها از طرف خداوند در مجاری طبیعی و اسباب و در اندازه های خود،قرار می گیرند.پس فرمان خداوند،از طریق تقدیر،اجرا می گردد و تقدیر او،تا زمانی است و زمان آن،بسته به امضای خداست.هر مدّتی نوشته ای دارد. خداوند،هر چه را بخواهد،از بین می برد و هر چه را بخواهد،نگه می دارد،و اصل کتاب،در پیشگاه خداوند است .

و بعد،خداوند عز و جل برای پیوند خانوادگی و نزدیک شدن دل ها به یکدیگر، خویشاوندی را مقرّر فرمود و به وسیلۀ آن،پیوستگی ارحام را به یکدیگر برقرار نمود،و آن را مایۀ رحمت و مهر قرار داد،و در این،نشانه هایی برای جهانیان است.

ص:206

کِتابِهِ: وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً (1) ،وقالَ: وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ (2) ،وإنَّ فُلانَ بنَ فُلانٍ مِمَّن قَد عَرَفتُم مَنصِبَهُ فِی الحَسَبِ،ومَذهَبَهُ فِی الأَدَبِ،وقَد رَغِبَ فی مُشارَکَتِکُم،وأحَبَّ مُصاهَرَتَکُم،وأتاکُم خاطِباً فَتاتَکُم فُلانَةَ بِنتَ فُلانٍ،وقَد بَذَلَ لَها مِنَ الصَّداقِ کَذا وکَذا،العاجِلُ مِنهُ کَذا وَالآجِلُ مِنهُ کَذا،فَشَفِّعوا شافِعَنا،وأنکِحوا خاطِبَنا،ورُدّوا رَدّاً جَمیلًا،وقولوا قَولًا حَسَناً،وأستَغفِرُ اللّهَ لی ولَکُم ولِجَمیعِ المُسلِمینَ. (3)

خداوند در آیۀ محکم قرآنش فرمود: اوست آن خدایی که از آب،بشری آفرید و او را [دارای خویشاوندی] نَسَبی و دامادی قرار داد ،و نیز فرمود: برای کنیزان بی شوهر و غلامان بی زن که در خانه های شما هستند،وسیلۀ ازدواج فراهم کنید .به درستی که فلانی پسر فلانی،از کسانی است که شما مقام او را از جهت خانوادگی می شناسید،و روش ادبی او را می دانید.وی تصمیم گرفته که با شما در زندگی شرکت کند و خویشاوندیِ شما را بپذیرد.اکنون نزد شما آمده و خواستگار دختر جوان شماست.مهریّۀ او را طبق مقرّرات می پردازد.مقداری را اکنون می پردازد و بقیّه را در آینده خواهد پرداخت.

اینک خواستگاری (پا در میانیِ) ما را بپذیرید و این پسر را به دامادی بپذیرید و [او را] به طرز نیکویی برگردانید و با گفتاری خوب از خود راضی سازید.از خداوند برای خود و شما و همۀ مسلمانان آمرزش می خواهم».

ص:207

ص:208

واسطۀ خودبینی و خودخواهی،از امر خدای تعالی به خضوع برای ولیّ و صفیّ او -جلّ و علا-سر باز زد.و بدان که تمام گرفتاری های بنی آدم،از این ارث شیطانی است که اصل اصول فتنه است،و شاید آیۀ شریفۀ وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ (1)در بعض مراحل آن،اشاره به جهاد اکبر و مقاتله با ریشۀ فتنه -که شیطان بزرگ و جنود آن که در تمام اعماق قلوب انسان ها شاخه و ریشه دارد-باشد،و هر کس برای رفع فتنه از درون و برون خویش باید مجاهده نماید، و این جهاد است که اگر به پیروزی رسید،همه چیز و همه کس اصلاح می شود.

پسرم! سعی کن که به این پیروزی دست یابی،یا دست کم به بعض مراحل آن.

همّت کن و از هواهای نفسانیّه که حد و حصر ندارد،بکاه،و از خدای متعال-جلّ و علا-استمداد کن،که بی مدد او،کس به جای نرسد. (2)

4.عُجب،مراتبی دارد که خطرناک ترینِ آنها این است که انسان،کار زشت و ناپسند خود را شایسته و زیبا ببیند. 3در حدیثی از امام کاظم علیه السلام آمده که عُجب، درجاتی دارد و یکی از آنها این است که کردار زشت بنده،در نظرش زیبا جلوه کند و آن را نیکو ببیند و خوشش آید و چنین بپندارد که کار خوبی می کند. 4

5.فرق عُجب و کِبر،این است که انسانِ مبتلا به بیماری عُجب،خود را بزرگ می بیند و بر خود می بالد و به دیگری کاری ندارد؛امّا شخصی که به بیماری کبر مبتلاست،خود را بزرگ تر از دیگران تصوّر می کند.بنا بر این،بیماری کبر،معلول بیماری عُجب (خودپسندی) است.

ص:211

نعمتی تشکّر می کند،در واقع،آن را ابراز و آشکار می نماید.

2.شکر،سه گونه است:شکر قلبی،یعنی توجّه داشتن به نعمت،و یاد آن بودن؛ شکر زبانی،یعنی سپاس گزاری از مُنعم؛و شکر عملی،یعنی پاداش دادن به مُنعم به اندازۀ استحقاقش.

3.شکر،یکی از سپاهیان عقل است.در حدیثی،امام صادق علیه السلام در تبیین سپاهیان عقل و جهل می فرماید:

وَ الشُّکرُ وَ ضِدُّهُ الکُفرانُ. (1)

شکر،و ضدّ آن،ناسپاسی است.

چارپایان،چون عقل ندارند،سپاس گزاری و شکر را نمی فهمند.به درازگوش،هر چه خدمت کنی و نعمت دهی،تشکّر نخواهد کرد؛امّا عقل،انسان را به سپاس گزاری از ولی نعمت خود دعوت می کند.بی تردید،هر نعمتی که به انسان برسد،از جانب خداست:

وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ. 2

و هر نعمتی که دارید،از خداست.

بر این اساس،از منظر عقل،هیچ کس شایسته تر از خداوند متعال برای حمد و شکر نیست.از این رو،همان طور که در اوّلین نیایش صحیفۀ سجّادیه آمده،ستایش و سپاس خداوند متعال،مرز میان انسان و حیوان است و اگر این فاصله برداشته شود، انسان ها از مرز انسانیت،خارج می شوند و به حریم چارپایان،وارد می گردند.بنا بر این،هر چه انسان از عقل بیشتری برخوردار باشد و از حیواناتْ بیشتر فاصله بگیرد، شکر قلبی،زبانی و عملیِ او نسبت به خداوند متعال،افزون تر می گردد.

4.یکی از صفات کمال الهی که بارها در قرآن بر آن تأکید شده،صفت«شکر»

ص:213

است.در این کتاب آسمانی،خداوند،چهار بار با صفت«شکور» (1)و دو بار با صفت «شاکر» (2)توصیف گردیده است.شاکر بودن خداوند متعال،بدین معناست که پاداش عمل نیک انسان را به طور کامل،بلکه بیش از آن عنایت می فرماید.

بر این اساس،هر چه انسان سپاس گزارتر باشد،یعنی بیشتر به یاد نعمت های الهی باشد و عملاً سپاس گزاری نماید،به خداوند متعال نزدیک تر می شود.

5.در حدیث یاد شده،امام رضا علیه السلام،تشکّر از خدا را با تشکّر از بندگان پیوند زده است.این بدین معناست که یکی از مصادیق سپاس گزاری از خدا،سپاس گزاری از بندگان او و رعایت حقوق آنهاست و بدون سپاس گزاری از بندگان،شکر خدا محقّق نمی گردد.

6.این حدیث،ریشه در همۀ آیاتی دارد که حقوق خدا را به حقوق انسان ها گره زده اند،مانند این حدیث از امام رضا علیه السلام که می فرماید:

إنَّ اللّهَ عز و جل أمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرونٌ بِها ثَلاثَةٌ اخری:أمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ،فَمَن صَلّی وَ لَم یُزَکِّ لَم یَقبَل مِنهُ صَلاتَهُ،وَ أمَرَ بِالشُّکرِ لَهُ ولِلوالِدَینِ،فَمَن لَم یَشکُر والِدَیهِ لَم یَشکُرِ اللّهَ،وَ أمَرَ بِاتِّقاءِ اللّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ،فَمَن لَم یَصِل رَحِمَهُ لَم یَتَّقِ اللّهَ. (3)

خداوند به سه چیز فرمان داده که با سه چیز همراه اند:به نماز و زکات،دستور داده است و هر کس نماز بگزارد و زکات نپردازد،نمازش پذیرفته نمی شود (4)؛به شکرگزاری از خدا و شکرگزاری از پدر و مادر فرمان داده است و هر کس از پدر و مادرش تشکّر نکند،از خدا شکرگزاری نکرده است؛و به پروا از خدا و پیوند با خویشان،فرمان داده است و هر کس با خویشانش پیوند نداشته باشد،از خدا پروا ندارد.

ص:214

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که از مصونیت الهی برخوردار است،باید در کارها با مسلمانان مشورت نماید. (1)

2.در نظام آفرینش به استثنای معصومان علیهم السلام،اندیشۀ هیچ کس از خطا مصونیت ندارد،و معصومان نیز برای آن که الگوی دیگران باشند،در کارها با دیگران مشورت می کردند.

3.مقتضای حکمت بالغۀ الهی،این است که انسان ها در تشخیص تصمیم صحیح در زندگی،از نظر یکدیگر استفاده کنند.

4.یکی از لغزش های خطرناک اندیشه،استبداد رأی و اکتفا کردن به نظر خویش است،چنان که از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

المُستَبِدُّ بِرَأیِهِ مَوقوفٌ عَلی مَداحِضِ الزَّلَلِ. (2)

کسی که به استبداد رأی دچار شده،بر لغزشگاه های اندیشه،ایستاده است.

5.پرهیز کردن از خودرأیی و استفاده از نظر دیگران،به انسان کمک می کند که به اندیشۀ درست دست یابد و دیدگاه های نادرست را تشخیص دهد. (3)

ص:216

جستجوی عیب های دیگران نباشند،بلکه لازم است که در صورت آگاهی از عیب آنها،آن را بپوشانند.

4.اهل ایمان باید تلاش کنند که باطن خود را اصلاح کنند تا در قیامت-که همۀ پرده ها کنار می رود-، (1)رسوا نشوند.

ص:218

در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده که کارهایی که بندگان در دنیا می کنند،در آخرت، فراپیش آنهاست. (1)

2.بدترین زاد و توشه ای که انسان برای آخرتش ذخیره می کند،ستم به بندگان خداست و در برابر آن،نیکی کردن به آنان است که بهترین ذخیرۀ آخرت است،همان گونه که امام علی علیه السلام،به نیکوکاری سفارش کرده و آن را توشه ای برای معاد می داند. (2)

انَس،از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود:«میان بهشت و آدمی،هفت گردنه است که آسان ترین آنها مرگ است».

انس می پرسد:سخت ترین آنها کدام است؟

پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:«ایستادن در پیشگاه خداوند عز و جل آن گاه که ستم دیدگان،گریبان ستمگران را بگیرند». (3)

ص:220

ترجمۀ حدیث 75

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به سند خود-:امام زین العابدین علیه السلام فرمود:«جایز نیست با هرکسی همنشینی کنی؛زیرا خداوند-تبارک و تعالی-می فرماید: هر گاه دیدی کسانی در آیات ما [غرض ورزانه] فرو می روند،از آنها دوری کن تا در سخنی غیر از آن فرو روند،و اگر شیطان،تو را به فراموشی انداخت،پس از یادآوری،دیگر با گروه ستمکار، همنشینی نکن ».

کسی که به برادر [دینی] خود گمان بد برد،نسبت به پروردگار خود بدی کرده است؛زیرا خداوند عز و جل می فرماید: از بسیاری از گمان ها بپرهیزید .

2.در حکمت یاد شده،توضیحی در بارۀ زیان های بدگمانی به نیکان،ارائه نگردیده که اشاره به این نکته است که زیان های این خصلت برای زندگی فردی و اجتماعی انسان،بدیهی است.

3.یکی از زیان های بدگمانی،این است که شخص بدگمان،در زندگی خود،تنها خواهد ماند و برای خود،دوست و همنشینی،باقی نخواهد گذاشت؛زیرا وقتی کسی نسبت به نیکان،سوء ظن داشته باشد،نسبت به افراد بد،به طریق اولی،بدگمان خواهد بود.از این رو،در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:

مَن غَلَبَ عَلَیهِ سُوءُ الظَّنِّ لَم یَترُک بَینَهُ وَ بَینَ خَلیلٍ صُلحَاً. (1)

هر که بدگمانی بر او چیره شود،جای آشتی با هیچ دوستی،برای او باقی نمی ماند.

از این رو،بدگمان،از همه کس گریزان است.در حدیثی دیگر از ایشان آمده است:

أسوَأُ النَّاسِ حالاً مَن لَم یَثِقْ بَأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ،وَ لَم یَثِقْ بهِ أحَدٌ لِسُوءِ فِعلِهِ. (2)

آن کسی حال و روزش از همه بدتر است که به سبب بدگمانی اش،به کسی اعتماد ندارد و به سبب بدکرداری اش،هیچ کس به او اعتماد نمی کند.

ص:223

و[لی] چیزی از گناهانشان را به گردن نخواهند گرفت.آنان به یقین،دروغگو هستند.

در آیه ای دیگر نیز این معنا بدین سان بیان شده است:

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی. 1

هیچ گنهکاری،بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد و اگر سنگین باری، دیگری را برای حمل گناه خود بخواند،چیزی از آن برداشته نمی شود،هر چند از خویشان باشد.

در قیامت،فریبکاران جِن و انس،نه تنها گناه فریب خوردگان را به دوش نمی گیرند،بلکه آنها را سرزنش هم می کنند که چرا فریب خورده اند و از آنان پیروی کرده اند،و از آنها اظهار برائت و بیزاری می نمایند! (1)

2.عوامل متعدّدی می توانند موجب مصونیت از وسوسه های شیاطین انس و جن و فریب فریبکاران گردند،از جمله:باور داشتن این حقیقت که هر کس مسئول کارهای خویش است و در قیامت،هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نخواهد گرفت.

در ادامۀ حدیثی که در متن آمد،به نشانه های فریفتگی اشاره شده که شرح آن در حکمت های بعدی خواهد آمد.

ص:225

ترجمۀ حدیث 78

حضرت عبد العظیم علیه السلام:از احمد بن عیسی علوی شنیدم که می گفت:از ابو صادق شنیدم که می گفت:از امام صادق علیه السلام شنیدم که از ابو ذر غفاری-که رحمت خدا بر او باد-نقل کرد:

تو در غفلتی و دلت فراموشکار است

عمر به پایان رسید و گناهان همچنان باقی هستند

مجموعه ای از گناهان،همۀ آنها

در نامه ات جمع شده و تو از آنها غافلی

اقدامی به توبه نکردی تا این که

پیرمردی شدی و امروز،ریسمانت سست است

از تو در شگفتم که چگونه نادانسته می خندی

و خطاهایت برای معبودم آشکار است!

پس امروز به جِد،در خودت بیندیش

و جان غافلت را به پرسش بکش،ای سرگردان!

می بینند؛ولی او آنها را نمی بیند،و روزی به پروندۀ اعمال او رسیدگی خواهد شد و در برابر کارهای نیک،بهترین پاداش ها را در سرای جاوید خواهد دید و در مقابل کارهای بد،با خطرناک ترین سرنوشت،روبه رو خواهد شد و هنگامی که در نامۀ عملش کارهای بیهوده را ملاحظه کرد،حسرت خواهد خورد.

3.حکمت یاد شده در واقع،تفسیری است بر آیاتی مانند:

إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ * ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ. 1

آن گاه که دو [فرشتۀ] دریافت کننده از راست و چپ مراقب نشسته اند، [آدمی] هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد،جز آن که مراقبی نزد اوست و آن را ضبط می کند.

این آیه و آیات مشابه آن،به روشنی دلالت دارند که علاوه بر احاطۀ علمیِ خداوند سبحان بر ظاهر و باطن انسان،و افزون بر اعضا و جوارح آدمی که مأمور ضبط اعمال اویند،دو فرشته نیز مأموریت دارند تا ثبت اعمال او را انجام دهند.آنها پیوسته از طرف راست و چپ انسان،مراقب کارهای اویند و لحظه ای از او جدا نمی شوند.

در حدیثی از امام علی علیه السلام،این ماجرا بدین سان بیان شده است:

اِعلَمُوا عِبادَاللّهِ أَنَّ علَیکُم رَصَداً مِن أنفُسِکُم،و عُیُوناً من جَوارِحِکُم،و حُفَّاظَ صِدْقٍ یَحفَظُونَ أعمالَکُم،و عَدَدَ أنفاسِکم،لا تَستُرُکُم مِنهُم ظُلمَةُ لَیلٍ داجٍ،و لا یُکِنُّکُم مِنهُم بابٌ ذو رِتاجٍ. (1)

بدانید-ای بندگان خدا-که دیده بانانی از وجود شما و جاسوسانی از اعضای بدن شما و نگهبانانی صادق،بر شما گماشته شده اند که اعمال شما و شمار نَفَس هایتان را ثبت می کنند.نه سیاهی شب تار،[اعمال] شما را از دید آنها پوشیده می دارد و نه دروازۀ محکم و بسته،شما را از آنان مخفی می کند.

ص:228

1.معیار در ارزیابی عمل نیک،پذیرفته شدن آن نزد خداوند سبحان است،نه کوچکی و بزرگی آن.در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

مَن قَبِلَ اللّهُ مِنهُ حَسَنَةً واحِدَةً لَم یُعَذِّبهُ أبَداً وَ دَخَلَ الجَنَّةَ. (1)

خداوند اگر یک کار نیک را از کسی بپذیرد،هرگز عذابش نمی کند و وارد بهشت می شود!

بر این اساس،کارِ نیکِ مورد پذیرش خداوند متعال،بزرگ است،هر چند در دیدۀ افراد ظاهربین،کوچک شمرده شود.

2.انسان نمی داند کدام عملش مورد قبول خدای سبحان است تا بتواند ارزیابیِ درستی از اعمال نیک خود داشته باشد.بنا بر این باید هیچ فرصتی را در انجام دادن کارهای نیک از دست ندهد.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:

إنَّ اللّه-تَبارکَ و تَعالی-...أخفی رِضاهُ فی طاعَتِهِ،فَلا تَستَغِرَنَّ شَیئَاً مِن طاعَتِهِ فَرُبَما وافَقَ رِضاهُ وَ أنتَ لا تَعلَمُ. (2)

خداوند-متعال-...خشنودی خود را در طاعتش پنهان کرده است.پس هیچ طاعتی را کوچک مپندار؛زیرا چه بسا آن طاعت،با خشنودی او همراه باشد و تو بی خبر باشی.

3.کوچک شمردن کار نیک،نشانۀ ناباوری و یا بی اعتنایی به پاداش اخروی آن است.از این رو،سبب می شود که انسان،تدریجاً نسبت به نیکی های بزرگ نیز بی اعتنا گردد.

با توجّه به نکات یاد شده،خردمند،کسی است که هیچ کار نیکی را کوچک نمی شمارد و هیچ فرصتی را در زندگی،برای انجام دادن نیکی ها از دست نمی دهد.

ص:230

کوچک شمردن خداوند عز و جل است،و بدین سان،گناهان کوچک،در صورتی که در دیدۀ گنهکار،کوچک شمرده شوند،بزرگ می گردند.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است که بزرگ ترین گناه نزد خدای سبحان،گناهی است که در نظر گنهکار،کوچک جلوه نماید. (1)

2.کوچک شمردن گناه،نشانۀ ناباوری و یا بی اعتنایی به کیفر اخروی آن است.از این رو،سبب می شود که گنهکار به تدریج،به گناهان بزرگ مبتلا شود.در حدیثی از امام رضا علیه السلام آمده است که گناهان کوچک،راه هایی به سوی گناهان بزرگ اند و کسی که از خداوند در گناهِ اندک نترسد،در گناه زیاد نیز ترسی نخواهد داشت. (2)

3.چه بسا گناهی که کوچک شمرده می شود،موجب خشم خدای سبحان و زمینه ساز گرفتاری گنهکار به کیفر دائمی او می گردد.در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده که:خداوند،خشم خود را در نافرمانی از او پنهان کرده است.بنا بر این،هرگز هیچ گناهی را کوچک مشمار؛زیرا چه بسا که آن گناه،با خشم خدا همراه باشد و تو ندانی. (3)

در حدیثی دیگر،از امام صادق علیه السلام آمده که:هر گاه قصد کار بدی کردی،آن را انجام مده؛زیرا گاه،خداوند،بنده را در حال ارتکاب گناهی می بیند و می فرماید:«به عزّت و جلالم سوگند که از این پس،هرگز تو را نمی آمرزم». (4)

بر این اساس،خردمندان،هیچ گناهی را کوچک نمی شمارند و تلاش می کنند تا از همۀ گناهانِ کوچک و بزرگ دوری کنند،و اگر در اثر فریب نفْس و شیطان،مرتکب گناهی شدند،هیچ فرصتی را برای توبه و بازگشت به خدای سبحان،از دست نمی دهند.

ص:232

که تو بر دو فرشتۀ نگهبان اعمالت نوشته ای املا می کنی.پس سخنانی بگو که برایت سودمند باشد و از سخنان بیهوده،دم فرو بند».

ترجمۀ حدیث 82

حضرت عبد العظیم علیه السلام-به سند خود-:امام زین العابدین علیه السلام فرمود:«سزاوار نیست که هر چه دلت خواست،بر زبان آوری؛زیرا خداوند فرموده: چیزی را که بدان علم نداری،پیروی نکن و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:"خداوند رحمت کند بنده ای را که خیری بر زبان جاری سازد و از آن سودمند گردد،یا ساکت شود تا سالم بماند!"».

هیچ کس نیست،مگر این که دو فرشته همراه او هستند که هر چه رابگوید، می نویسند.سپس نوشتۀ خود را تحویل دو فرشتۀ بالاتر از خود می دهند.آنها آنچه را که نیک و بد است،ثبت می کنند و دیگر مطالب را رها می کنند.

بدین سان،بیهوده گویی،علاوه بر این که موجب هدر رفتن بخشی از سرمایۀ گران بهای عمر انسان می شود،مایۀ رنجش کرام الکاتبین نیز می گردد.

2.فرشتگان،نه تنها سخنان انسان را در نامۀ عمل او ثبت می کنند،بلکه همۀ اعمال و حتّی نفس های آدمی را ثبت و ضبط می نمایند.

بنا بر این،این که در آیه و حدیث یاد شده،فقط به«ثبت الفاظ»اشاره شده به دلیل نقش بسیار مؤثّر مراقبت از زبان در پیشگیری از گناهان است.در حدیثی،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

لا یَسلَمُ أحَدٌ مِنَ الذُّنوبِ حَتّی یَخزُنَ لِسانَهُ. (1)

هیچ کس از گناهانْ در امان نمی مانَد،مگر آن که زبانش را نگه دارد.

ص:235

برای توضیح اجمالی بیماری«مُهر شدن قلب»و حدیث مورد نظر،نکات در پی، قابل توجّه اند:

1.قرآن کریم از بیماری«مُهر شدن قلب»،دو تعبیر دارد:یکی«ختم»و دیگری «طبع».تعبیر اوّل،پنج بار،و تعبیر دوم،یازده بار در قرآن به کار رفته است.

2.از نظر لغوی،«طبع»عبارت است از:چیزی را به شکل خاصّی در آوردن؛ولی «ختم»،به معنای زدنِ مُهر یا نگین نقشدار خاصّی است که در مُهر و موم کردن پایانِ نامه و یا چیزهایی که می خواهند دست نخورده باقی بماند،به کار می رود.بنا بر این، «طبع»،اعم از«ختم»است؛یعنی هر«ختم»،«طبع»هم هست،ولی هر«طبع»،«ختم» نیست.

3.در قرآن کریم،«ختم»و«طبع»،هر دو به یک معنا،یعنی«مُهر شدن قلب»به کار رفته اند.حدیثی هم که در متن آمد،بر این معنا تأکید نموده است.

4.مُهر شدن قلب،نوعی بیماری روحی و قلبی است که ابتلا به آن،طبیعت فکری و روحی انسان را تغییر می دهد و به سبب آن در آدمی،حالت و طبیعتی پدید می آید که دیگر نمی تواند حقایق عقلی و قلبی را درست تشخیص دهد.

5.نکته ای که در تعبیر«طبع»وجود دارد،این است که تکرار کارهای ناشایست سبب می شود که طبیعت نخستین انسان تغییر کند و ناشایستگی،به صورت طبیعت دوم او در آید.

6.نکته ای که در تعبیر«ختم»وجود دارد،این است که فساد و تباهیِ طبیعت نخستین انسان،به معنای مسدود شدن همۀ راه های نجات بر او،و پایان یافتن امید به رستگاری اوست.

7.عامل ابتلای انسان به بیماری«مُهر شدن قلب»از نظر قرآن،انواع کارهای

ص:237

زشت و ناشایست اند.

توضیح،این که:هر عمل ناشایستی،اثر خاصّی بر اندیشه و روان انسان دارد و تکرار کارهای زشت،اثر یاد شده را تشدید می کند،تا آن جا که طبیعت نخستین انسان،به کلّی دگرگون می شود و زنگارهای ناشی از کارهای ناشایست،به صورت طبیعت ثانوی با اندیشه و روان انسان،همراه می گردند.قرآن،از این حالت،به«مُهر شدنِ قلب»تعبیر می کند.

در آیات گوناگونی،به عوامل ابتلای انسان به بیماری«طبع»و«ختم»اشاره شده است؛ (1)لیکن مبدأ اصلی همۀ عوامل این بیماری،پیروی از تمایلات نفسانی است که در این آیه بِدان اشاره شده است:

أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ. 2

هیچ دیدی آن کسی را که هوس خود را خدای خود گرفت و خدا او را با داشتن علم،گم راه کرد و بر گوش و قلبش مُهر نهاد و بر چشمش پرده انداخت؟دیگر بعد از خدا،چه کسی او را هدایت می کند؟! آیا متذکّر نمی شوید؟!.

این سخن،بدین معناست که هواپرستی سبب می شود که قلب شخص هوسران، به تدریج،به بیماری«ختم»و«طبع»مبتلا شود و در نتیجه،گوش عقل و قلب او مُهر و موم و دیدۀ بصیرتش کور شود و بدین سان،راه های شناخت عقلی و قلبی او مسدود می گردد و در چنین حالی،مرگ معنوی او فرا می رسد و دیگر هیچ امیدی به هدایت او نیست.

ص:238

2.انگیزۀ غیر الهی در عبادت،ریاکار را به شرک عملی گرفتار می نماید،هر چند از نظر اعتقادی،موحّد باشد.از این رو،در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

مَن صامَ یُرائی فَقَد أشرَکَ. (1)

کسی که در روزه داری خودنمایی کند،مشرک است.

همچنین در حدیثی از امام باقر علیه السلام،از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که در تفسیر آیۀ 110 از سورۀ کهف (2)می فرماید:

مَن صَلّی مُراءاةَ النّاسِ فَهُوَ مُشرِکٌ،وَ مَن زَکّی مُراءاةَ النّاسِ فَهُوَ مُشرِکٌ،وَ مَن صامَ مُراءاةَ النّاسِ فَهُوَ مُشرِکٌ،وَ مَن حَجَّ مُراءاةَ النّاسِ فَهُوَ مُشرِکٌ،وَ مَن عَمِلَ عَمَلاً مِمّا أمَرَ اللّهُ بِهِ مُراءاةَ النّاسِ فَهُوَ مُشرِکٌ،وَ لَایَقبَلُ اللّهُ عَمَلَ مُراءاةٍ. (3)

هر کس برای خودنمایی به مردم نماز بخواند،مشرک است.هر کس برای خودنمایی به مردم زکات دهد،مشرک است.هر کس برای خودنمایی به مردم روزه بگیرد،مشرک است.هر کس برای خودنمایی به مردم حج گزارد،مشرک است.هر کس هر یک از فرمان های خدا را برای خودنمایی به مردم انجام دهد، مشرک است و خدا عمل مشرک را قبول نمی کند.

3.پذیرفته نشدن عبادتِ شخص ریاکار،کمترین نتیجۀ خودنمایی است،و چه بسا این آفت خطرناک عبادت،انسان را دچار شدیدترین عذاب های دوزخ نماید،در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل است که:دوزخیان از شدّت حرارت آتشی که ریاکاران دچار آن هستند،فریاد [اعتراض] بر می آورند! (4)

ص:240

وقَذفُ المُحصَنَةِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: لُعِنُوا فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (1).

وأکلُ مالِ الیَتیمِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً (2).

وَالفَرارُ مِنَ الزَّحفِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاّ مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (3).

وأکلُ الرِّبا؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ (4).

وَالسِّحرُ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (5).

وَالزِّنا؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً * یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً (6).

وَالیمینُ الغَموسُ الفاجِرَةُ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: اَلَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ (7).

وَالغُلولُ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ (8).

ومَنعُ الزَّکاةِ المَفروضَةِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ

ص:242

وَ ظُهُورُهُمْ 1.

وشَهادَةُ الزّورِ،وکِتمانُ الشَّهادَةِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ 2.

وشربُ الخَمرِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل نَهی عَنها کَما نَهی عَن عِبادَةِ الأَوثانِ.

وتَرکُ الصَّلاةِ مُتَعَمِّداً أو شَیئاً مِمّا فَرَضَ اللّهُ؛لِأَنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ:«مَن تَرَکَ الصَّلاةَ مُتَعَمِّداً فَقَدَ بَرء مِن ذِمَّةِ اللّهِ وذِمَّةِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله».

ونَقضُ العَهدِ وقَطیعَةُ الرَّحِمِ؛لِأَنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ 3.

قالَ:فَخَرَجَ عَمرٌو ولَهُ صُراخٌ مِن بُکائِهِ وهُوَ یَقولُ:هَلَکَ مَن قالَ بِرَأیِهِ ونازَعَکُم فِی الفَضلِ وَالعِلمِ. (1)

86 . علل الشرائع: حدّثنا محمّد بن موسی،عن علیّ بن الحسن السعد آبادی،عن أحمد بن أبی عبد اللّه،عن عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنی،عن محمّد بن علیّ،عن أبیه عن جدّه،قال:

سمعت أبا عبد اللّه علیه السلام یقول:عُقوقُ الوالِدَینِ مِنَ الکَبائِرِ؛لأَنَّ اللّهَ تَعالی جَعَلَ العاقَّ عَصِیّاً شَقِیّاً. (2)

ترجمۀ حدیث 85

حضرت عبد العظیم علیه السلام:امام جواد علیه السلام فرمود:«از پدرم شنیدم که می فرمود:از پدرم موسی بن جعفر شنیدم که فرمود:عمرو بن عبید خدمت صادق علیه السلام رسید و پس از آن که سلام کرد و نشست،آیۀ شریف آنان که از گناهان کبیره و کارهای زشت،خودداری

ص:243

می کنند را قرائت نمود و پس از خواندن آیه،سکوت کرد.

صادق علیه السلام به او فرمود:چرا سکوت کردی؟

گفت:مایلم گناهان کبیره را از [طریق] قرآن بشناسم.

ایشان فرمود:باشد،ای عمرو! بزرگ ترینِ گناهان کبیره،شرک به خداست.

خداوند می فرماید: وهر کس برای خدا شریکی قائل شود،خداوند،بهشت را بر او حرام خواهد ساخت .

از گناهان کبیره،نومیدی از رحمت خداوند است؛زیرا خداوند عز و جل فرموده: از رحمت خداوند،نومید نمی گردد،مگر کافران .

از گناهان کبیره،در امان بودن از مکر خداست [یعنی انسان به عذاب و غضب خداوند،اعتنا نکند و با کمال آسایش،خود را به معصیت و نافرمانی پروردگار مشغول سازد]؛زیرا خداوند می فرماید: از مکر خدا ایمن نیست،مگر گروه زیانکاران .

از جمله گناهان کبیره،نافرمانی پدر و مادر است؛زیرا خداوند سبحان،کسانی را که از فرمان پدر و مادر سرپیچی نمایند،بدبخت و ستمگر معرّفی فرموده است.

از گناهان کبیره،کشتن کسی است که خداوند،ریختن خون وی را حرام نموده است،مگر کسی که به دستور شرع کشته شود؛زیرا خداوند عز و جل می فرماید: جزای او (کسی که خون مؤمنی را بریزد)،دوزخ است و او همواره در آن خواهد بود... .

از گناهان کبیره،نسبت دادن زنا به زن مسلمان است؛چون خداوند عز و جل فرموده:

آنان در دنیا و آخرت،از رحمت و آمرزش خدا دور هستند و آنان عذاب سختی خواهند داشت .

از گناهان کبیره،خوردن مال یتیم است؛چون خداوند می فرماید: [کسانی که مال یتیم را به ستم می خورند،] جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند و زود است که به آتش دوزخ بپیوندند .

از گناهان کبیره،فرار از جهاد است؛زیرا خداوند می فرماید: و هر کس در آن روز (روز جهاد) به آنان (دشمن) پشت کند،قطعاً به خشم خداوند گرفتار می شود و در دوزخ خواهد

ص:244

بود-و چه بد سرانجامی است-مگر آن که کناره گیری برای نبردی [مجدّد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد .

از گناهان کبیره،خوردن رباست؛چون خداوند می فرماید: کسانی که ربا می خورند، [روز قیامت از گور] به پا نمی خیزند،مگر مانند برخاستنِ آن کس که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده باشد .

از گناهان کبیره،سِحر و جادوست؛زیرا خداوند فرموده: همانا دانسته بودند که هر کس که آن [سحر و جادو] را بخرد [و فرا گیرد]،در آخرت،بهره ای ندارد .

از گناهان بزرگ،زِنا کردن است؛زیرا خداوند عز و جل فرموده: و هر کس مرتکب آن گردد، سزایش را دریافت خواهد کرد،و برای او در روز قیامت،عذاب دو چندان خواهد بود و در آن به خواری،جاودان خواهد ماند .

از گناهان کبیره،دروغی است که صاحبش را در زشتی و بدکاری فرو برد؛ زیرا خداوند فرموده: کسانی که با پیمان خدا و سوگندهای خود،بهای اندکی می خرند [یعنی با سوگند دروغ،منافع خود را در نظر می گیرند]،آنان در آخرت،بهره ای نخواهند داشت .

از گناهان کبیره،خیانت است؛زیرا خداوند عز و جل می فرماید: هر کس خیانت بورزد،با همان خیانت که انجام داده،در قیامت،حاضر خواهد گردید .

از گناهان کبیره،ندادن زکات واجب است؛زیرا خداوند می فرماید: با آنها (پول های اندوخته از حقوق واجب)،پیشانی و پهلو و پشت آنان داغ خواهد شد .

از گناهان کبیره،گواهی دادن به دروغ و مخفی داشتن شهادت است؛چون خداوند می فرماید: هر کس شهادت را کتمان کند،دلش معصیتکار است .

از گناهان کبیره،نوشیدن شراب است؛زیرا خداوند از خوردن شراب نهی فرموده،همچنان که از پرستش بتان نهی نموده است.

از گناهان کبیره،ترک عمدی نماز است،و یا ترک هر عملی که خداوند،واجب نموده است؛زیرا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:هر کس نماز را به عمد ترک نماید،از ذمّۀ خدا و پیغمبر او بیرون خواهد رفت.

ص:245

از گناهان کبیره،پیمان شکنی و قطع رحم است؛زیرا خداوند می فرماید: این دسته از مردمان [که گرفتار این صفت نکوهیده می شوند]،مشمول لعنت هستند و برای آنان سرای بدی خواهد بود .

در این هنگام،عمرو بیرون رفت،در حالی که گریه اش بلند شده بود و می گفت:

هلاک گشت کسی که از نزد خود،[در بارۀ دین] اظهار نظر کند و با شما در فضیلت و دانش،دشمنی ورزد!».

ترجمۀ حدیث 86

حضرت عبد العظیم علیه السلام:امام جواد علیه السلام،از پدرانش نقل نمود که امام صادق علیه السلام فرمود:

«نافرمانی پدر و مادر،از گناهان کبیره است؛زیرا خداوند متعال [در قرآن] نافرمان را عصیانگر بدبخت قرار داده است».

این پرسش،نشان می دهد که عَمرو در بارۀ جایگاه علمی امام علیه السلام،چیزهایی شنیده بوده؛ولی از آن،آگاهی کاملی نداشته و تصوّر می کرده که امام مانند خودش بر اساس نظریات شخصی،اظهار نظر می کند.او در واقع می خواست امام را امتحان کند.از این رو،وقتی امام علیه السلام پاسخ وی را با استناد به آیات قرآن داد،چنان تحت تأثیر ایشان قرار گرفت که بی اختیار،بلند بلند گریه کرد و گفت:هلاک گشت کسی که [در بارۀ دین] از نزد خود اظهار نظر کند و با شما در فضیلت دانش،دشمنی نماید!

2.شماری از آیات قرآن،دلالت دارند بر این که گناهان،دو دسته اند:دستۀ اوّل:

گناهانی که قرآن از آنها با«کبائر»تعبیر کرده،مانند: کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ (1)و یا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ (2)و دستۀ دوم:گناهانی که قرآن آنها را«لَمَم»و یا«سیئة»نامیده است (3)و مقصود،گناهانی هستند که نسبت به دستۀ اوّل از اهمّیت کمتری برخوردارند،هر چند فی نفسه،آنها نیز کارهایی ناپسند هستند و خداوند متعال از آنها نهی کرده است.

3.تعداد گناهان کبیره در احادیث،گوناگون بیان شده است:پنج،هفت،نُه،و در حدیثی که در متن آمده،هجده و در شماری از احادیث،بیش از اینها. (4)این احادیث، در واقع با هم اختلافی ندارند؛زیرا احادیثی که عدد در آنها ذکر نشده-مثل حدیثی که در متن آمد-،هر یک به بخشی از گناهان کبیره اشاره دارند.همچنین احادیثی که عدد خاصّی در آنها آمده،ممکن است ذکر عدد در آنها،اشاره به مراتب خطر گناهان کبیره باشد،این که خطرناک ترین آنها پنج گناه،پس از آنها هفت،و پس از آنها نُه گناه است.

4.امام خمینی قدس سره در تبیین معیار تشخیص گناهان کبیره می فرماید:

گناهان کبیره،هر معصیتی است که نسبت به آن،وعده به آتش یا عقاب داده شده، یا با شدّت و عظمت از آن یاد شده است،یا دلیلی دلالت می کند که آن گناه از

ص:247

بعضی از کبایر،بزرگ تر یا مانند آن است،یا عقل حکم می کند که کبیره است،یا در اذهان دین مداران،بزرگ شمرده می شود،یا نصّی (آیه و روایتی) وارد شده که کبیره است. (1)

5.علّامه طباطبایی قدس سره در تفسیر آیۀ 31 از سورۀ نساء،پس از بیان حدیثی که در متن از حضرت عبد العظیم علیه السلام آوردیم،می فرماید:

قریب به همین معنا،از اهل سنّت،و منسوب به ابن عبّاس،روایت شده است.

از این روایت،دو چیز به دست می آید:

اوّل آن که:گناه کبیره،گناهی است که نهی سخت در آن باشد،به وعده به آتش یا اصرار در نهی،در قرآن یا در روایت،همان طور که از موارد استدلال حضرت علیه السلام معلوم می شود و ضمناً معنی حدیث کافی:«کبیره آن است که خدا آتش را به سبب آن،واجب کند»ظاهر گردید.پس واجب کردن و وعدۀ آتش،اعم است از آن که در قرآن باشد یا در روایت پیغمبر صلی الله علیه و آله.

گمان می کنم که آنچه از ابن عبّاس نقل شده هم همین طور و اعم از تصریح و تلویح در قرآن یا احادیث باشد و شاهد بر این،روایت ابن عبّاس (در تفسیر طبری)است:«کبیره هر گناهی است که خداوند با آتش یا غضب یا لعنت یا عذاب،آن را ختم کرده باشد»،و مبیّن می گردد که روایت دیگر وی (در تفسیر طبری و غیر آن):«هر آنچه را که خداوند نهی فرموده،کبیره است»،مخالفت در معنای کبیره نیست؛بلکه منظور،بزرگ نمودن همۀ گناهان است بالنسبه به حقارت انسان در مقابل عظمت پروردگار.

دوم،آن که:منحصر کردن گناهان کبیره در روایات گذشته و آینده یا در هشت یا در نُه عدد-که در برخی روایات نبوی از طریق اهل سنّت رسیده-،یا در بیست عدد (مثل همین روایت سابق)،یا در هفتاد (مثل روایات دیگر)،همه و همه به مناسبت اختلاف در بزرگی و کوچکی گناهان است،همان طور که از جملۀ امام علیه السلام:«و بزرگ تر از همۀ گناهان،شرک است»استفاده می شود. (2)

ص:248

6.گناهانی که در شماری از احادیث اهل بیت علیهم السلام،به کبیره بودن آنها تصریح شده است، (1)عبارت اند از:

1.شرک و کفر،2.ناامیدی از رحمت خدا،3.احساس امنیت از مکر خدا، 4.نافرمانی کردن از والدین،5.آدم کشی،6.اتّهام زدن به زنان پاک دامن، 7.خوردن مال یتیم،8.فرار از جنگ،9.رباخواری،10.جادوگری،11.زنا، 12.لواط،13.قسم خوردن دروغ،14.خیانت کردن،15.زکات ندادن،16.کذب و کتمان در شهادت،17.شرابخواری،18.نماز نخواندن،19.عهدشکنی،20.قطع رحم،21.دزدی،22.خوردن مردار و خون،23.خوردن گوشت خوک،24.

قماربازی،25.کم فروشی،26.همکاری با ستمگران،27.یاری نکردن ستم دیدگان، 28.ادا نکردن حقوق بدون عذر،29.دروغگویی،30.تکبّر،31.اسراف، 32.بی اعتنایی به حج و ترک آن،33.جنگ با اولیای خدا،34.اشتغال به لهو و لعب، 35.اصرار بر گناهان صغیره،36.انکار ما أنزل اللّه (انکار آنچه خداوند نازل کرده است)،37.دروغ بستن بر خدا و پیامبر و اوصیا،38.انکار حقّ اهل بیت علیهم السلام، 39.تعرّب بعد الهجرة (ارتداد و ارتجاع پس از دین مداری)،40.تخلّف در عمل به وصیّت،41.شکستن حرم امن الهی، (2)42.بردن آبروی مؤمن، (3)43.بدگمانی به خدا. (4)

ص:249

کردن از زمان،گرهی گشوده نمی گردد و نتیجه ای حاصل نمی شود.

2.زمان،عیب و ایرادی ندارد؛آن که عیب و ایراد دارد،انسان است که به حساب زمان گذاشته می شود.در این باره،حدیثی به صورت شعر از امام رضا علیه السلام نقل شده که می فرماید: یَعیبُ النّاسُ کُلُّهُم زَمانَاً

3.زمان و تاریخ،مانند نیروی جاذبۀ زمین،قانونی دارد که باید آن را شناخت و از آن بهره گرفت؛زیرا هر گونه برخورد غیر علمی با آن،موجب افزوده شدن رنج و زحمت خواهد شد.در احادیثی از امام علی علیه السلام آمده است:«کسی که با زمانْ ستیزه جوید،زمان،او را بر زمین می زند»، (1)«کسی که به زمان اعتماد کند،زمین می خورد»، (2)«آن که از زمانه ایمن بنشیند،زمانه به او خیانت می کند». (3)

4.نکاتی که بدانها اشاره شد،حاکی از اهمّیت علم زمان شناسی است که تحصیل آن،مورد تأکید احادیث اهل بیت علیهم السلام است.از امام علی علیه السلام نقل است که:«برای انسان، همین شناخت،بس است که زمان خود را بشناسد». (4)

5.یکی از آثار علم زمان شناسی،این است که انسانِ زمان شناس،در حوادث مشتبه تاریخی،غافلگیر نمی شود (5)و دیگر آن که از حوادث عبرت آموز تاریخ، شگفت زده نمی گردد (6)و بدین سان،در برهه های مختلف تاریخ می تواند زمان را مدیریت نماید.

ص:251

مناسبی برای گسترش فرهنگ آنان در جهان خواهد گردید.

این پیش بینی،در احادیث دیگری هم با صراحت بیان شده،مانند آنچه از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

سَیأتی زَمانٌ تکونُ بَلْدةُ قُمّ وَ أهلُها حُجّةً علی الخلائقِ،وَ ذلکَ فی زمانِ غَیْبَةِ قائمِنا علیه السلام إلی ظُهورِهِ. (1)

روزگاری خواهد آمد که شهر قم و مردمان آن بر دیگر مردمان،حجّت اند.آن روزگار،در زمان غیبت قائم ماست تا هنگام ظهورش.

و در حدیث دیگری از ایشان آمده است:

سَتَخْلو کُوفةُ مِن المؤمنینَ،وَ یَأرِزُ عنها العِلمُ کما تَأرز الحَیّةُ فی جُحْرِها،ثُمّ یَظهَرُ العلمُ ببلدةٍ یُقالُ لها قُمّ،وَ تَصیرُ مَعْدِناً للعِلمِ وَ الفَضلِ،حتّی لا یَبقی فی الأرضِ مُسْتَضعَفٌ فی الدِّینِ حتّی المُخَدَّراتُ فی الحِجالِ،وَ ذلکَ عند قُرْبِ ظُهورِ قائمِنا، فیَجْعَلُ اللّهُ قُمّ وَ أهلَهُ قائمِینَ مَقامَ الحُجّةِ. (2)

به زودی،کوفه از مؤمنان،تهی خواهد گشت و علم از آن،رخت بر خواهد بست، همانند ماری که در سوراخش پنهان می شود.آن گاه علم در شهری به نام قم آشکار خواهد شد.این شهر،معدن علم و فضیلت می شود،تا آن جا که روی کُرۀ زمین کسی نمی ماند که در دین،ضعیف و ناتوان باشد،حتّی زنان پرده نشین،و این [واقعه] نزدیک ظهور قائم ماست.خداوند،قم و مردم آن را جانشین مقام حجّت می کند.

می کنند-و نیز بی حرمتی به بزرگان و مشایخ علمی و تربیتی این شهر،راه هلاکت و نابودی معنوی را خواهند پیمود.

بنا بر این،جوانان قم باید نسبت به این هشدار،حسّاس باشند تا به دام منحرفان نیفتند.

امام علی علیه السلام با تعبیرهای گوناگونی،به این معنا اشاره فرموده است:«مردم دشمن چیزی هستند که نمی دانند»؛«کسی که چیزی را نداند،از آن عیبجویی می کند»؛«هیچ کس مانند نادانان،با دانشمندانْ مخالفت نمی کند»؛«با آنچه نمی دانید،دشمنی مَورزید؛چرا که بیشتر دانش،در آن چیزهایی است که شما نمی دانید». (1)

در حدیث یاد شده،امام علیه السلام به این نکته اشاره کرده که حکمت های یاد شده،مورد تأیید قرآن و خداوند سبحان است و این نکته را روشن می کند که تکذیب و انکار حقّانیت قرآن توسّط مخالفان آن و دشمنان اسلام،مبدأ علمی ندارد؛بلکه ناشی از جهل آنهاست.

در حدیث دیگری،امام علیه السلام ضمن سفارش های بسیار ارزنده ای به فرزندش امام حسن علیه السلام،توضیحات بیشتری در بارۀ نشانه هایِ بیماری خوددانابینی و ویژگی های مبتلایان به این بیماری در مخالفت با حقایق علمی بیان می فرماید.متن حدیث،چنین است:

إنَّ الجاهِلَ مَن عَدَّ نَفسَهُ بِما جَهِلَ مِن مَعرِفَةِ العِلمِ عالِماً و بِرَأیِهِ مُکتَفِیاً،فَما یَزالُ لِلعُلَماءِ مُباعِداً و عَلَیهِم زارِیاً،و لِمَن خالَفَهُ مُخَطِّئاً،و لِما لَم یَعرِف مِنَ الأُمورِ مُضَلِّلاً،فَإِذا وَرَدَ عَلَیهِ مِنَ الاُمورِ ما لَم یَعرِفهُ أنکَرَهُ و کَذَّبَ بِهِ و قالَ بِجَهالَتِهِ:ما أعرِفُ هذا،وَ ما أراهُ کانَ،و ما أظُنُّ أن یَکونَ،و أنّی کانَ؟و ذلِکَ لِثِقَتِهِ بِرَأیِهِ و قِلَّةِ مَعرِفَتِهِ بِجَهالَتِهِ.

فَما یَنفَکُّ بِما یَری مِمّا یَلتَبِسُ عَلَیهِ رَأیُهُ مِمّا لا یَعرِفُ لِلجَهلِ مُستَفیداً،و لِلحَقِّ مُنکِراً،وَ فِی الجَهالَةِ مُتَحَیِّراً،وَ عَن طَلَبِ العِلمِ مُستَکبِراً. (2)

به راستی که نادان،کسی است که خود را در آنچه نمی داند،دانا شمرد و به اندیشه و رأی خویش،اکتفا ورزد،و همیشه از عالمان،دوری گزیند و آنان را نکوهش کند،و آن را که با او مخالفت ورزد،خطاکار قلمداد کند،و هر چیزی را که نمی شناسد،گم راه کننده معرّفی نماید.پس هر زمان که بر او چیزی عرضه شود که

ص:256

آن را نمی شناسد،انکار می کند و آن را دروغ می شمرَد و از روی نادانی می گوید:

«این را نمی شناسم و گمان نکنم در گذشته وجود داشته یا این که در آینده محقّق گردد».این همه،بر پایۀ اعتماد به اندیشۀ خویش و شناخت اندک از نادانی خویش است.در نتیجه،به دلیل خوددانابینی خیالی،پیوسته به جهل خود می افزاید،منکِر حقیقت می گردد،در نادانیِ خویش سرگردان می شود و از طلب دانش،سر باز می زند. (1)

به عنوان مثال،اگر هزار سال پیش،به کسی که به بیماریِ خوددانابینی مبتلا بود، گفته می شد که:«موجودات بسیار ریزی وجود دارند که چشم غیر مسلّح،آنها را نمی بیند و همانها سبب بیماری های جسمی اند»،یا به وی گفته می شد که:«خون در بدن،گردش می کند و اگر از حرکت باز ایستد،آدمی می میرد»،یا گفته می شد که:

«مادّه،از ذرّات ریزی تشکیل شده است و هر جزئی،خود از ذرّه های ریزتر تشکیل شده و در آن جزء،الکترون ها بر گرد پروتون ها و نیز هسته ها با سرعت سرسام آوری می چرخند و آدمی زادگان از این ذرّه،اسلحه های ویرانگر می سازند که می تواند در چند لحظه،به حیات کرۀ زمین پایان دهد»،بی تردید،چنین شخصی،همۀ این پیشگویی ها را نفی می کرد و آنها را خرافه و خیال می شمرد و گمان می کرد که اگر چنین حقایقی وجود داشت،وی آنها را شناخته بود و چون او از این چیزها آگاهی ندارد،هر که چنین ادّعایی کرده،باید تکذیب شود و رأی او غیر علمی و بر خلاف واقع دانسته شود.

امام علی علیه السلام در تبیین علّت این گونه برخورد با حقایق مجهول می فرماید:

وَ ذَلِکَ لِثِقَتِهِ بِرَأیهِ وَ قِلَّةِ مَعرِفَتِهِ بِجِهالَتِهِ.

این [اظهار نظرها]،به جهت اعتماد به رأی خویش و آگاهی اندک از مجهولات خود است.

ص:257

به سخن دیگر،اگر این منکران حقیقت،اندازۀ نادانی خود را می دانستند و می فهمیدند که معلومات آنها در برابر مجهولاتشان،به حساب نمی آید،این چنین بر پندارهای خود،اعتماد نمی ورزیدند و آنچه را بدان علم ندارند،انکار نمی کردند.

امام علی علیه السلام در ادامۀ توصیف آثار زیانبار این بیماری خطرناک می فرماید:

در نتیجه،از ناحیۀ آرای غلطی که افکار نادرست بر او مشتبه کرده و از طریق آنچه نمی شناسد،پیوسته بر نادانی می افزاید و حق را انکار می کند.

این،بزرگ ترین زیان خوددانابینی است که نه تنها بیمار را در نادانی نگه می دارد و بر جهل مرکّبش می افزاید،بلکه به تدریج،نادانی های نوینی به صورت علم برای او پدیدار می کند و راه درمان،بیش از پیش بر او مسدود می گردد. (1)

ص:258

3.شنونده،شریک گوینده است.اگر سخن گوینده صواب و دارای ثواب باشد، شنونده،در ثواب آن شریک است،چنان که در حدیثی آمده:«شنونده ذکر خدا،ذاکر است» (1)و اگر سخن گوینده گناه و دارای عقاب باشد،شنونده نیز در عقاب آن،شریک خواهد بود،چنان که در حدیثی آمده«شنوندۀ غیبت،دومین غیبت کننده است» (2)و یا «شنوندۀ سخن زشت،شریک گوینده است». (3)

4.مسلمان،حق ندارد در مجالسی شرکت کند که می داند ناچار است به آنچه حرام است گوش فرا دهد و اگر ندانسته وارد چنین مجالسی شد،پس از آگاهی،فوراً باید آن را ترک نماید.از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمود:

مَن کانَ یؤمنُ باللّهِ و الیَومِ الآخِرِ فلا یَجْلِسْ فی مَجلِسٍ یُسَبُّ فیه إمامٌ،أو یُغتابُ فیه مسلمٌ،إنّ اللّه یقولُ فی کتابهِ: وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ (4) . (5)

هر کس به خدا و روز واپسین ایمان دارد،نباید در مجلسی بنشیند که در آن به امامی دشنام داده می شود یا از مسلمانی غیبت می شود.خداوند در کتاب خود می فرماید:چون بینی کسانی در آیات ما [از روی عناد] گفتگو می کنند،از آنها روی گردان شو تا به سخنی جز آن بپردازند،و اگر شیطان،تو را به فراموشی افکند،چون به یادت آمد،با آن مردمِ ستمکار منشین.

5.در این باره،شیخ صدوق رحمه الله آورده است:

مردی به امام صادق علیه السلام گفت:همسایگانی دارم که آنان را کنیزکانی است که آواز می خوانند و عود می نوازند.گاهی اوقات،به مستراح که می روم،برای این که ساز

ص:260

و آواز آنها را بشنوم،نشستنم را طول می دهم.

امام علیه السلام به او فرمود:«این کار را نکن».

مرد گفت:به خدا سوگند،با قصد،این کار را نمی کنم؛بلکه آوازی است که با گوشم می شنوم.

امام علیه السلام فرمود:«عجبا از تو! مگر نشنیده ای که خداوند متعال می فرماید:همانا گوش و چشم و دل،از همۀ اینها بازخواست می شود؟».

آن مرد گفت:انگار این آیۀ کتاب خداوند عز و جل را از هیچ عرب و عجمی نشنیده بودم.پس این عمل خود را ترک می کنم و از خدای بزرگ،آمرزش می طلبم. (1)

ص:261

لا تَکونَ اشتَرَیتَ هذِهِ الدّارَ مِن غَیرِ مالِکِها،ووَزَنتَ مالًا مِن غَیرِ حِلِّهِ،فَإِذا أنتَ قَد خَسِرتَ الدّارَینِ جَمیعاً؛الدُّنیا وَالآخِرَةَ.

ثُمَّ قالَ علیه السلام:یا شُرَیحُ ! فَلَو کُنتَ عِندَما اشتَرَیتَ هذِهِ الدّارَ أتَیتَنی،فَکَتَبتُ لَکَ کِتاباً عَلی هذِهِ النُّسخَةِ،إذاً لَم تَشتَرِها بِدِرهَمَینِ.

قالَ:قُلتُ:وما کُنتَ تَکتُبُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ؟!

قالَ:کُنتُ أکتُبُ لَکَ هذَا الکِتابَ:

بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،هذا مَا اشتَری عَبدٌ ذَلیلٌ مِن مَیِّتٍ ازعِجَ بِالرَّحیلِ، اشتَری مِنهُ داراً فی دارِ الغُرورِ،مِن جانِبِ الفانینَ إلی عَسکَرِ الهالِکینَ.وتَجمَعُ هذِهِ الدّارُ حُدوداً أربَعَةً:فَالحَدُّ الأَوَّلُ مِنها یَنتَهی إلی دَواعِی الآفاتِ،وَالحَدُّ الثّانی مِنها یَنتَهی إلی دَواعِی العاهاتِ،وَالحَدُّ الثّالِثُ مِنها یَنتَهی إلی دَواعِی المُصیباتِ،وَالحَدُّ الرّابِعُ مِنها یَنتَهی إلی الهَوی المُردی وَالشَّیطانِ المُغوی،وفیهِ یُشرَعُ بابُ هذِهِ

بهای آن را از غیر حلال نداده باشی که در این صورت،در دنیا و آخرت،زیان خواهی کرد.

ای شریح ! اگر آن گاه که می خواستی خانه ای بخری،در نزد من حاضر می شدی،برایت نوشته ای می نوشتم که در آن صورت،خانه را [حتّی] به دو درهم نمی خریدی».

گفتم:ای امیر مؤمنان! چه می خواستی بنویسی؟

فرمود:«نامه ای به این مضمون برایت می نوشتم:به نام خداوند بخشندۀ مهربان.این است آنچه خریده است بندۀ ذلیل،از مرده ای که به همین زودی کوچانده می شود.او در دنیای فریبنده،منزلی خریده است که در کوی فانی شوندگان و سپاه نابودان جای دارد،و حدود چهارگانۀ این منزل،بدین ترتیب است:حد اوّل،منتهی است به آفت ها؛دوم،منتهی

است به مرض ها؛سوم،منتهی است به مصیبت ها؛چهارم،منتهی است به پرتگاه و شیطان فریب دهنده،که درِ این خانه،از همین حدّ چهارم گشوده می شود.

این بندۀ فریفتۀ آرزوها،از بنده ای که مُشرف به مرگ است،خانه ای را خرید و خود را از عزّت قناعت بیرون برد و در ذلّت طالبان دنیا درآورد.زیانی که این

ص:263

الدّارِ.

اشتَری هذَا المَفتونُ بِالأَمَلِ مِن هذَا المُزعَجِ بِالأَجَلِ جَمیعَ هذِهِ الدّارِ،بِالخُروجِ مِن عِزِّ القُنوعِ وَالدُّخولِ فی ذُلِّ الطَّلَبِ،فَما أدرَکَ هذَا المُشتَری فیما اشتَری مِنهُ مِن دَرَکٍ،فَعَلی مُبلی أجسامِ المُلوکِ،وسالِبِ نُفوسِ الجَبابِرَةِ،مِثلُ کِسری وقَیصَرَ وتُبَّعٍ وحِمیَرَ،ومَن جَمَعَ المالَ إلی المالِ فَأَکثَرَ،وبَنی فَشَیَّدَ،ونَجَّدَ فَزَخرَفَ،وَادَّخَرَ بِزَعمِهِ لِلوَلَدِ،إشخاصُهُم جَمیعاً إلی مَوقِفِ العَرضِ لِفَصلِ القَضاءِ،وخَسِرَ هُنالِکَ المُبطِلونَ.

شَهِدَ عَلی ذلِکَ العَقلُ إذا خَرَجَ مِن أسرِ الهَوی ونَظَرَ بِعَینِ الزَّوالِ لِأَهلِ الدُّنیا، وسَمِعَ مُنادِی الزُّهدِ یُنادی فی عَرَصاتِها:ما أبیَنَ الحَقَّ لِذی عَینَینِ ! إنَّ الرَّحیلَ أحَدُ الیَومَینِ،تَزَوَّدوا مِن صالِحِ الأَعمالِ،وقَرِّبوا الآمالَ بِالآجالِ،فَقَدَ دَنَتِ الرِّحلَةُ وَالزَّوالُ. (1)

خریدار از جنس متحمّل می شود،بر عهدۀ تباه کنندۀ اجسام و گیرندۀ جان پادشاهان ستمگری مانند کسرا،قیصر،تُبَّع،و حِمیر است.آن کس که ثروت ها را روی هم انباشت،و اموال را روز به روز افزود،ساختمان های بلند و بناهای محکم ساخت، آنها را زینت داد و آراست،و پنداشت که ثروت ها را برای فرزندان ذخیره کرده است.

این ثروتمندان برای عرضۀ اعمال [در پیشگاه پروردگار]،حاضر می شوند تا حکم قطعی در باره شان صادر گردد و در آن جا باطل گروندگان،زیان خواهند دید.

شاهد این گفتار،عقل است،هر گاه که از اسارت هوس بیرون گردد و با چشم های عبرت بین،به زوال دنیا نظر افکند و به منادی زهد که فریاد می زند،گوش فرا دهد که می گوید:حق برای کسی که دو چشم بینا داشته باشد،بسیار روشن است.کوچ نمودن از دنیا،از دو روز،بیرون نیست [و امروز یا فردا از دنیا خواهید رفت].از اعمال شایسته توشه بردارید،و آرزوها را به مرگ ها نزدیک کنید؛چرا که کوچ کردن و فانی شدن،نزدیک است».

ص:264

قالَ:یا موسی ! اباهی بِهِ مَلائِکَتی راکِعاً وساجِداً،وقائِماً وقاعِداً،ومَن باهَیتُ بِهِ مَلائِکَتی لَم اعَذِّبهُ.

قالَ موسی علیه السلام:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن أطعَمَ مِسکیناً ابتِغاءَ وَجهِکَ؟

قالَ:یاموسی ! آمُرُ مُنادِیاً یُنادی یَومَ القِیامَةِ عَلی رُؤوسِ الخَلائِقِ:إنَّ فُلانَ بنَ فُلانٍ مِن عُتَقاءِ اللّهِ مِنَ النّارِ.

قالَ موسی علیه السلام:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن وَصَلَ رَحِمَهُ؟

قالَ:یاموسی ! انسِئُ لَهُ أجَلَهُ،واُهُوِّنُ عَلَیهِ سَکَراتِ المَوتِ،ویُنادیهِ خَزَنَةُ الجَنَّةِ:هَلُمَّ إلَینا فَادخُل مِن أیِّ أبوابِها شِئتَ.

قالَ موسی علیه السلام:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن کَفَّ أذاهُ عَنِ النّاسِ وبَذَلَ مَعروفَهُ لَهُم؟

فرمود:ای موسی! به رکوع و سجود و ایستادن و نشستن او به فرشتگانم مباهات خواهم کرد،و کسی را که من به عمل او افتخار کنم،عذاب نخواهم نمود.

موسی علیه السلام گفت:خدایا! پاداش کسی که برای رضای تو نیازمندی را سیر کند، چیست؟

فرمود:ای موسی! روز قیامت،امر می کنم که در میان آفریده ها فریاد بزنند:"فلانی پسر فلانی،از آزاد شدگانِ خدا از دوزخ است".

موسی علیه السلام گفت:خدایا ! پاداش کسی که با خویشاوندانش پیوند داشته باشد، چیست؟

فرمود:ای موسی! مرگ او را به تأخیر خواهم انداخت و سختی های مرگ را بر او آسان خواهم نمود،و کارگزاران بهشت،او را ندا خواهند داد:"به سوی ما شتاب کن و از هر دری که میل داری،به بهشت وارد شو".

موسی علیه السلام گفت:خدایا ! پاداش کسی که از آزار مردم دست بدارد و با آنها به نیکی رفتار نماید،چیست؟

ص:266

قالَ:یا موسی ! تُنادیهِ النّارُ یَومَ القِیامَةِ:لا سَبیلَ لی عَلَیکَ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن ذَکَرَکَ بِلِسانِهِ وقَلبِهِ؟

قالَ:یا موسی ! اظِلُّهُ یَومَ القِیامَةِ بِظِلِّ عَرشی،وأجعَلُهُ فی کَنَفی.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن تَلا حِکمَتَکَ سِرّاً وجَهراً؟

قالَ:یا موسی ! یَمُرُّ عَلی الصِّراطِ کَالبَرقِ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن صَبَرَ عَلی أذی النّاسِ وشَتمِهِم فیکَ؟

قالَ:اُعینُهُ عَلی أهوالِ یَومِ القِیامَةِ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن دَمِعَت عَیناهُ مِن خَشیَتِکَ؟

قالَ:یا موسی ! أقی وَجهَهُ مِن حَرِّ النّارِ،واُومِنُهُ یَومَ الفَزَعِ الأَکبَرِ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن تَرَکَ الخِیانَةَ حَیاءً مِنکَ؟

فرمود:ای موسی! آتش دوزخ به او ندا خواهد داد:"تو را به سوی من راهی نیست".

موسی علیه السلام گفت:خدایا! پاداش کسی که تو را به زبان و دل خود یاد کند،چیست؟

فرمود:ای موسی ! او را روز قیامت در سایۀ عرش خود قرار می دهم و در تحت حمایت خویش حفظ می کنم.

گفت:خدایا! پاداش کسی که کتاب حکمت تو را در نهان و آشکارا بخواند، چیست؟

فرمود:ای موسی ! او از صراط،مانند برق خواهد گذشت.

گفت:خدایا! پاداش کسی که بر اذیّت و آزار مردم و دشنام آنها به خاطر تو شکیبایی ورزد،چیست؟

فرمود:[ای موسی !] او را در سختی های روز قیامت،کمک خواهم کرد.

گفت:خدایا ! پاداش کسی که از خوف تو گریه کند،چیست؟

فرمود:ای موسی ! چهرۀ او را از آتش،نگه خواهم داشت و او را از وحشت روز قیامت،ایمن خواهم ساخت.

گفت:خدایا ! پاداش کسی که برای شرم از تو خیانت را ترک کند،چیست؟

ص:267

قالَ:یا موسی ! لَهُ الأَمانُ یَومَ القِیامَةِ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن أحَبَّ أهلَ طاعَتِکَ؟

قالَ:یا موسی ! احَرِّمُهُ عَلی ناری.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن قَتَلَ مُؤمِناً مُتَعَمِّداً؟

قالَ:لا أنظُرُ إلَیهِ یَومَ القِیامَةِ ولا اقیلُ عَثرَتَهُ.

قالَ:إلهی! فَما جَزاءُ مَن دَعا نَفساً کافِرَةً إلی الإِسلامِ؟

قالَ:یا موسی،آذَنُ لَهُ فِی الشَّفاعَةِ یَومَ القِیامَةِ لِمَن یُریدُ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن صَلّی الصَّلَواتِ لِوَقتِها؟

قالَ:اُعطیهِ سُؤلَهُ،واُبیحُهُ جَنَّتی.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن أتَمَّ الوُضوءَ مِن خَشیَتِکَ؟

فرمود:ای موسی ! او در روز قیامت،در امان است.

گفت:خدایا! پاداش کسی که اطاعت کنندگان تو را دوست بدارد،چیست؟

فرمود:ای موسی ! او را بر آتش [غضب] خود،حرام خواهم ساخت.

گفت:خدایا! سزای کسی که از روی قصد و عمد،مؤمنی را بکشد،چیست؟

فرمود:[ای موسی!] در روز قیامت،نظر رحمت به او نخواهم داشت و از لغزش وی در نخواهم گذشت.

گفت:خدایا! پاداش کسی که کافری را به اسلام دعوت کند،چیست؟

فرمود:ای موسی! او را در روز قیامت،اذن خواهم داد که برای هر کسی که بخواهد،شفاعت کند.

گفت:خدایا! پاداش کسی که نمازها را در اوقاتش ادا کند،چیست؟

فرمود:[ای موسی!] خواسته هایش را اجابت خواهم کرد و بهشتم را بر او مباح خواهم ساخت.

گفت:خدایا ! پاداش کسی که از ترس تو وضو را کامل کند،چیست؟

ص:268

قالَ:أبعَثُهُ یَومَ القِیامَةِ ولَهُ نورٌ بَینَ عَینَیهِ یَتَلَألَأُ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن صامَ شَهرَ رَمَضانَ لَکَ مُحتَسِباً؟

قالَ:یا موسی ! أُقیمُهُ یَومَ القِیامَةِ مَقاماً لا یَخافُ فیهِ.

قالَ:إلهی ! فَما جَزاءُ مَن صامَ شَهرَ رَمَضانَ یُریدُ بِهِ النّاسَ؟

قالَ:یا موسی ! ثَوابُهُ کَثَوابِ مَن لَم یَصُمهُ. (1)

فرمود:[ای موسی!] او را در روز قیامت،در حالی بر می انگیزانم که نور درخشانی در میان چشمانش باشد.

گفت:خدایا! پاداش کسی که برای رضای تو،ماه رمضان را روزه بگیرد،چیست؟

فرمود:ای موسی ! او را در روز قیامت،در جایی قرار خواهم داد که از [هول و وحشت] آن روز نترسد.

گفت:خدایا ! پاداش کسی که برای مردم روزه بگیرد،چیست؟

فرمود:ای موسی ! ثواب او،مانند کسی است که روزه نگرفته است».

ص:269

قالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«إنَّکُم لَن تَسَعُواالنّاسَ بِأَموالِکِم فَسَعوهُم بِطَلاقَةِ الوَجهِ وحُسنِ اللِّقاءِ،فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ:إنَّکُم لَن تَسَعُوا النّاسَ بِأَموالِکُم فَسَعوهُم بِأَخلاقِکُم».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

قالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«مَن عَتَبَ عَلی الزَّمانِ طالَت مَعتَبَتُهُ».

فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:

«مُجالَسَةُ الأَشرارِ تورِثُ سوءَ الظَّنِّ بِالأَخیارِ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:شما هرگز نمی توانید مردم را با مالی که در دست دارید،برخوردار کنید.پس آنان را با گشاده رویی و خوش رویی برخوردار کنید؛چرا که من از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:"شما نمی توانید با اموالتان به مردم رسیدگی نمایید؛پس با اخلاق خود به آنان یاری دهید».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:کسی که زمان [خود] را سرزنش کند،ناراحتی او به طول خواهد انجامید».

به ایشان گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:همنشینی با بدان،موجب بدبینی به نیکان است».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

ص:271

قالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«بِئسَ الزّادُ إلی المَعادِ العُدوانُ عَلی العِبادِ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«قیمَةُ کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُهُ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«ما هَلَکَ امرُؤٌ عَرَفَ قَدرَهُ».

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:بد توشه ای است برای روز قیامت،دشمنی کردن با بندگان خدا!».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:ارزش هر انسانی،بسته به اعمالی است که موجب نیک نامی او گردد».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای فرزند پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:مرد در زیر زبان خود،پنهان است».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:شخصی که اندازۀ خود را بداند،هیچ گاه هلاک نمی شود».

ص:272

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

قالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:

«التَّدبیرُ قَبلَ العَمَلِ یُؤمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«مَن وَثَقَ بِالزَّمانِ صُرِعَ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَا بنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام«خاطَرَ بِنَفسِهِ مَنِ استَغنی [ بِرَأیِهِ ] » (1).

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«قِلَّةُ العِیالِ أحَدُ الیَسارَینِ».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:

برنامه ریزی پیش از کار،تو را از پشیمانی،در امان نگه می دارد».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش برایم روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:هر کس به زمان اعتماد کرد،زمین خورْد».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش برایم روایت کرد که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:هر کس احساس بی نیازی کند،خود را به خطر انداخته است».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:یکی از دو راحتی و آسایش،قلّت اهل و عیال است».

ص:273

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«مَن دَخَلَهُ العُجبُ هَلَکَ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«مَن أیقَنَ بِالخَلَفَ جادَ بِالعَطِیَّةِ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:زِدنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ.

فَقالَ:حَدَّثَنی أبی،عَن جَدّی،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:«مَن رَضِیَ بِالعافِیَةِ مِمَّن دونَهُ،رُزِقَ السَّلامَةَ مِمَّن فَوقَهُ».

قالَ:فَقُلتُ لَهُ:حَسبی. (1)

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:هرکس گرفتار خودبینی گردد،هلاک خواهد شد».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:کسی که به عوضْ یقین داشته باشد بذل و بخشش می کند».

گفتم:بیشتر برایم بفرما،ای پسر پیامبر خدا!

فرمود:«پدرم،از جدّم،از پدرانش نقل نمود که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:هر کس با گذشت از زیردستانْ خشنود گردد،از [آزار] مافوق خود در سلامت خواهد بود».

گفتم:مرا بس است!

ص:274

قُلتُ:«قَدرُ-أو قالَ:قیمَةُ-کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُ»،فَأَنزَلَ اللّهُ فی قِصَّةِ طالوتَ: إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ (1).

قُلتُ:«القَتلُ یُقِلُّ القَتلَ»،فَأَنزَلَ اللّهُ: وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ (2). (3)

من گفتم:ارزش-یا اندازۀ-هر کس به میزان دانش و هنر اوست.خداوند در داستان طالوت نازل فرمود: در حقیقت،خدا او را برای شما برگزیده و او را در دانش و نیروی بدن،بر شما برتری بخشیده است .

گفتم:کشتن قاتل (قصاص) کشتار را [در جامعه] کم می کند.خداوند نازل فرمود:

ای خردمندان ! شما را در قصاص،زندگانی است.

ص:276

دارَت عَلَیکُم بِصُروفِها،ورَمَتکُم بِسِهامِ حُتوفِها،فَهِیَ تَنزِعُ أرواحَکُم نَزعاً،وأنتُم تَجمَعونَ لَها جَمعاً،لِلمَوتِ تولَدونُ،وإلی القُبورِ تُنقَلونَ،وعَلی التُّرابِ تُنَوَّمونَ، وإلی الدّودِ تُسَلِّمونَ،وإلی الحِسابِ تُبعَثونَ.

یا ذَا الحِیَلِ وَالآراءِ،وَالفِقهِ وَالأَنباءِ ! اذکُروا مَصارِعَ الآباءِ،فَکَأَنَّکُم بِالنُّفوسِ قَد سُلِّبَت،وبِالأَبدانِ قَد عُرِّیَت،وبِالمَواریثِ قَد قُسِّمَت،فَتَصیرُ-یا ذَا الدَّلالِ وَالهَیئَةِ وَالجَمالِ-إلی مَنزِلَةٍ شَعثاءَ،ومَحَلَّةٍ غَبراءَ،فَتُنَوَّمُ عَلی خَدِّکَ فی لَحدِکَ،فی مَنزِلٍ قَلَّ زُوّارُهُ،ومَلَّ عُمّالُهُ،حَتّی تُشَقَّ عَنِ القُبورِ،وتُبعَثَ إلی النُّشورِ،فَإِن خُتِمَ لَکَ بِالسَّعادَةِ صِرتَ إلی الحُبورِ،وأنتَ مَلِکٌ مُطاعٌ،وآمِنٌ لایُراعُ،یَطوفُ عَلیکُم وِلدانٌ کَأَنَّهُمُ الجُمانُ،بِکَأسٍ مِن مَعینٍ بَیضاءَ لَذَّةً لِلشّارِبینَ،أهلُ الجَنَّةِ فیها یَتَنَعَّمونَ، وأهلُ النّارِ فیها یُعَذَّبونَ،هؤُلاءِ فِی السُّندُسِ وَالحَریرِ یَتَبَختَرونَ،وهؤُلاءِ فِی الجَحیمِ وَالسَّعیرِ یَتَقَلَّبونَ،هؤُلاءِ تُحشی جَماجِمُهُم بِمِسکِ الجِنانِ،وهؤُلاء یُضرَبونَ بِمَقامِعِ

جهان،آسوده.این دنیای در حال تغییر و تبدّل،شما را در میان گرفته و با تیرهای مرگ،پیکرهای شما را هدف قرار داده است.دنیا جان های شما را می گیرد؛ولی شما برای دنیا،ثروت جمع می کنید.شما برای مُردن متولّد می شوید و به قبرها منتقل می گردید و روی خاک ها می خوابید و تسلیم کرم ها می شوید و برای حساب، برانگیخته خواهید شد.

ای صاحبان چاره و اندیشه ها ! ای اصحاب درایت و خردها ! از جایگاه زمین خوردن پدران خود یاد کنید.زودا که جان ها ستاده شوند و بدن هایی عریان گردند و میراث در بین وارثان تقسیم شود.ای عشوه گر شکوهمند زیبارو! اکنون به منزلی قدم می گذاری که پر از گرد و غبار و سنگ و کلوخ است.در این جا با چهرۀ خود به روی خاک خواهی خفت،در حالی که این منزل،زائرش کم است و کمتر کسی از شما دیدن می کند،تا آن وقت که قبرت از هم بشکافد و برای نشر مبعوث گردی.پس اگر زندگی تو به سعادت پایان یافته باشد،به شادکامی خواهی رسید،در حالی که پادشاه و فرمان روا می گردی و در امن و آسایش قرار می گیری که در آن بیم و هراسی به تو نخواهد رسید و برای خدمت گزاری شما،جوانانی گمارده شده اند که گویا دُر و

ص:278

النّیرانِ،هؤُلاءِ یُعانِقونَ الحورَ فِی الحِجالِ،وهؤُلاءِ یُطَوَّقونَ أطواقاً فِی النّارِ بِالأَغلالِ، فی قَلبِهِ فَزَعٌ قَد أعیی الأَطِبّاءَ،وبِهِ داءٌ لایَقبَلُ الدَّواءَ.

یا مَن یُسَلَّمُ إلی الدّودِ ویُهدی إلَیهِ ! اعتَبِر بِما تَسمَعُ وتَری،وقُل لِعَینَیکَ تَجفو لَذَّةَ الکَری،وتَفیضُ مِنَ الدُّموعِ بَعدَ الدُّموعِ تَتری،بَیتُکَ القَبرُ بَیتُ الأَهوالِ وَالبِلی، وغایَتُکَ المَوتُ،یا قَلیلَ الحَیاءِ !

اسمَع یا ذَا الغَفلَةِ وَالتَّصریفِ،مِن ذِی الوَعظِ وَالتَّعریفِ،جُعِلَ یَومُ الحَشرِ یَومَ العَرضِ وَالسُّؤالِ،وَالحِباءِ وَالنَّکالِ،یَومَ تُقلَبُ إلَیهِ أعمالُ الأَنامِ،وتُحصی فیهِ جَمیعُ الآثامِ،یَومَ تَذوبُ مِنَ النُّفوسِ أحداقُ عُیونِها،وتَضَعُ الحَوامِلُ ما فی بُطونِها،ویُفَرَّقُ بَینَ کُلِّ نَفسٍ وحَبیبِها،ویَحارُ فی تِلکَ الأَهوالِ عَقلُ لَبیبِها،إذ تَنَکَّرَتِ الأَرضُ بَعدَ

مرواریدند.در دست آنها ظرف هایی نهاده شده که از آب خوشگوار و شیرین،پُر شده اند و بهشتیان را سیراب می کنند.بهشتیان در آن جا همواره در نعمت،و دوزخیان همواره در دوزخ در حال عذاب اند.بهشتیان در لباس های فاخر و زیبا به خود می بالند،و دوزخیان از حرارت آتش دوزخ،در خود می پیچند.آنان در بهشت، به مشک و عنبر خوش بو می شوند و اینان در دوزخ با گرزهای آتشین،کوبیده می گردند.آنها با حور العین در حجله ها هم آغوش اند و اینها در آتش با غل و زنجیرها بسته شده اند.اینک در دل من،دردی است که پزشکان،از معالجۀ آن حیران و عاجزند،و در آن،دردی است که دواپذیر نیست.

ای کسی که به مار و مور تسلیم می شوی ! از آنچه شنیده و دیده ای،پند گیر.به دیدگانت بگو تا از لذّت خواب در گذرند و پی در پی،اشک بریزند.منزلگاه تو، سرانجام،قبر است؛منزلی که در آن،بیم و هراس و پوسیدگی است.پایان زندگی ات مرگ است،ای کم شرم!

ای کسی که در غفلت و گم راهی فرو رفته ای ! از واعظِ ناصح بشنو.روز قیامت، هنگام عرضۀ اعمال و سؤال از افعال و اقوال بندگان و روز عطا کردن و عذاب نمودن است؛روزی که اعمال بندگان در آن،زیر و رو می گردند و تمام گناهان به شمارش می آیند؛روزی که از شدّت حرارت،چشم ها آب می شوند و زنان باردار از هراس، سقط می نمایند و بین دوستان،جدایی می افتد و از هیبتش،عقل خردمندان،سر در گم

ص:279

حُسنِ عِمارَتِها،وتَبَدَّلَت بِالخَلقِ بَعدَ أنیقِ زَهرَتِها.

أخرَجَت مِن مَعادِنِ الغَیبِ أثقالَها،ونَفَضَت إلی اللّهِ أحمالَها،یَومَ لایَنفَعُ الجَدُّ إذ عاینَوا الهَولَ الشَّدیدَ فَاستَکانوا،وعُرِفَ المُجرِمونَ بِسیماهُم فَاستَبانوا،فَانشَقَّتِ القُبورُ بَعدَ طولِ انطِباقِها،وَاستَسلَمَتِ النُّفوسُ إلی اللّهِ بِأَسبابِها.

کُشِفَ عَنِ الآخِرَةِ غِطاؤُها،وظَهَرَ لِلخَلقِ أنباؤُها،فَدُکَّتِ الأَرضُ دَکّاً دَکّاً،ومُدَّت لِأَمرٍ یُرادُ بِها مَدّاً مَدّاً،وَاشتَدَّ المُثارونَ إلی اللّهِ شَدّاً شَدّاً،وتَزاحَفَتِ الخَلائِقُ إلی المَحشَرِ زَحفاً زَحفاً،ورُدَّ المُجرِمونَ عَلی الأَعقابِ رَدّاً رَدّاً،وجَدَّ الأَمرُ-وَیحَکَ یا إنسانُ-جَدّاً جَدّاً،وقُرِّبوا لِلحِسابِ فَرداً فَرداً،وجاءَ رَبُّکَ وَالمَلَکُ صَفّاً صَفّاً، یَسأَلُهُم عَمّا عَمِلوا حَرفاً حَرفاً،فَجیءَ بِهِم عُراةَ الأَبدانِ،خُشَّعاً أبصارُهُم،أمامَهُمُ الحِسابُ،ومِن وَرائِهِم جَهَنَّمُ یَسمَعونَ زَفیرَها،ویَرَون سَعیرَها.

خواهد شد.زمین پس از آبادانی،به حالت خرابی خواهد افتاد و نزهت آن به خارستانی،بدل خواهد گردید.

روز قیامت،زمین گوهرهای گران بهای خود را از معادن غیب،خارج خواهد ساخت و آنچه را که در بر دارد،به سوی خداوند،حمل خواهد کرد؛روزی که با دیدن اوضاع هولناک،تلاش،هیچ ثمری ندارد و از این رو،افتادگی پیشه می کنند،و سیمای گناهکاران،مجرم بودن آنها را می فهمانَد.روز قیامت،قبرها پس از مدّتی که به هم آمده بودند،باز می گردند،و مردمان با وسایلشان تسلیم خداوند خواهند شد.

در این هنگام،پرده از آخرت برداشته می شود و اخبار آن برای مردمان،عیان می گردد.زمین متلاشی می شود،کوه های آن به هم فرو می ریزد،پستی و بلندی آن از بین می رود و هموار می گردد.

اینان در این روز برای خود،یاری کننده و دوستی نمی بینند که آنها را از این ذلّت، پناه دهد.این مردم،با شتاب به جایگاه های حشر و جمع شدن رو می آورند و به سوی محشر رانده می شوند.در این هنگام،آسمان ها به دست قدرت پروردگار،در هم پیچیده می گردند،مانند پیچیده شدن اوراق کتاب.بندگان،هنگام عبور از صراط،

ص:280

فَلَم یَجِدوا ناصِراً ولا وَلِیّاً یُجیرُهُم مِنَ الذُّلِّ،فَهُم یَعدونَ سِراعاً إلی مَواقِفِ الحَشرِ، یُساقون سَوقاً،فَالسَّماواتُ مَطوِیّاتٌ بِیَمینِهِ کَطَیِّ السِّجِلّ لِلکُتُبِ،وَالعِبادُ عَلی الصِّراطِ وَجِلَت قُلوبُهُم،یَظُنّونَ أنَّهُم لا یَسلَمونَ،ولا یُؤذنُ لَهُم فَیَتَکَلَّمونَ،ولا یُقبَلُ مِنهُم فَیَعتَذِرونَ.

قَد خُتِمَ عَلی أفواهِهِم،وَاستُنطِقَت أیدیهِم وأرجُلُهُم بِما کانوا یَعمَلونَ،یا لَها مِن ساعَةٍ ما أشجی مَواقِعِها مِنَ القُلوبِ حینَ مُیِّزَ بَینَ الفَریقَینِ،فَریقٌ فِی الجَنَّةِ وفَریقٌ فِی السَّعیرِ،مِن مِثلِ هذا فَلیَهرَبِ الهارِبونَ،إذا کانَتِ الدّارُ الآخِرَةُ لَها یَعمَلُ العامِلونُ. (1)

دل هایشان ترسان است و گمان می کنند که از این راه،جان سالم به در نخواهند بُرد،و به آنان،اذن سخن گفتن داده نخواهد شد و عذرشان پذیرفته نخواهد گردید.

به دهان این گنهکاران،مهر زده شده؛لیکن دست ها و پاهای آنها به گفتار می آیند و اعمالشان را بازگو می کنند.وای از آن وقتی که بین دو دسته (گناهکاران و نیکوکاران)جدایی افکنده شود! آن،زمان بسیار سختی است و دل ها در آن زمان،در ناراحتیِ فوق العاده ای قرار می گیرند.نیکوکاران در بهشت و بدکاران در دوزخ قرار می گیرند.

اکنون از مانند این عذاب ها باید فرار کرد و برای منزل آخرت باید کوشید».

ص:281

جَعَلَ اللّهُ ما کانَ مِن شَکواکَ حَطّاً لِسَیِّئاتِکَ؛فَإِنَّ المَرَضَ لا أَجرَ فیهِ،و لکِن لایَدَعُ لِلْعبدِ ذَنْباً إلّاحَطَّه،وَ إِنَّمَا الأَجرُ فی القَولِ بِاللِّسانِ وَ العَمَلِ بِالیَدِ وَ الرِّجْلِ،وَإنَّ اللّهَ عز و جل یُدخِلُ بِصِدقِ النِّیَّةِ وَ السَّریرَةِ الصّالِحَةِ [عَالَماً جَمّاً] مِن عِبادِهِ الجَنَّةَ. (1)

خداوند،این درد و رنجی را که داشته ای،مایۀ ریختن گناهانت قرار دهد؛چرا که در بیماری،پاداشی نیست؛امّا گناهی برای بنده فرو نمی گذارد،مگر آن که آن را فرو می ریزد.پاداش،تنها در گفتن به زبان و عمل کردن به دست و پای است و خداوند عز و جل،جمعِ فراوانی از بندگان خویش را به راستیِ نیّت و به نهادِ درست،به بهشت وارد می کند.

بنا بر این،به نظر می رسد آنچه در روایت حضرت عبد العظیم علیه السلام آمده،بخشی از متن اخیر است.سیّد رضی قدس سره نیز این متن را با اندکی تفاوت لفظی،در نهج البلاغه (حکمت 42) آورده و در ادامه گفته است:

امام علیه السلام راست فرموده که در بیماری،اجری نیست؛چرا که بیماری،از قبیل آن چیزهایی است که بنده به موجب آن،مستحقّ عوض می شود؛زیرا استحقاق عوض،در مقابل چیزهایی پیدا می شود (از قبیل:دردها و بیماری ها و آنچه در این حکمت است) که فعل خداوند با بندۀ خویش باشد؛امّا استحقاق اجر و ثواب، در مقابل فعل بنده تحقّق می یابد.بنا بر این،میان این دو،تفاوتی وجود دارد که ایشان،چنان که دانش ژرفکاو و رأی درست ایشان اقتضا می کرده،بیان فرموده است.

باید گفت:مؤلّف گران قدر نهج البلاغه،در تبیین کلام امام علیه السلام،میان«عوض»و «اجر»،در معنا،تفاوت قائل شده است.از این رو،بیمار را مستحقّ«عوض»دانسته، نه«اجر»؛چون بیماری،فعل خداوند متعال است؛لیکن تأمّل در احادیث رسیده در مورد پاداش بیماری ها،ما را بِدین ره نمون می شود که این احادیث،در چند دسته جای می گیرند:

ص:284

1.برخی از احادیث،بر این تصریح کرده اند که در بیماری،هیچ پاداشی وجود ندارد؛امّا بیماری،مایۀ پاکیِ بیمار از گناهان است. (1)

2.شماری از احادیث،بیان می کنند که بیماری،گناهان انسان را می ریزد،با این تفاوت که این دسته احادیث،نسبت به مسئلۀ اجر و پاداش،سکوت کرده اند. (2)

3.برخی از احادیث،بیان می کنند که بیماری،مرتبۀ انسان را بالا می برد. (3)

4.بعضی از احادیث،به وجود پاداشی بزرگ برای بیماری تصریح می کنند (4)و برخی نیز از این خبر می دهند که پاداش سه شب تبدار بودن،با عبادت هفتاد سال، برابر است. (5)

5.در برخی احادیث،آمده که در نامۀ عمل بیمار،نوشته می شود؛پاداشی معادل انجام دادن اعمالی که به سبب بیماری،توفیق انجام دادن آنها را نیافته است. (6)

6.در حدیثی از امام حسین علیه السلام روایت شده است:امیر مؤمنان،علی بن ابی طالب علیه السلام،سلمان فارسی را عیادت کرد و فرمود:«ای ابو عبد اللّه! از بیماری خویش،در چه حالی؟».

گفت:ای امیر مؤمنان! فراوان،خدا را سپاس می گویم و از دلْ آزردگی بسیار،به تو شکایت می آورم.

فرمود:«ای ابو عبد اللّه! دل آزرده مباش؛زیرا هیچ کس از شیعیان ما نیست که به او دردی رسد،مگر به واسطۀ گناهی که پیش تر،از او سر زده و آن بیماری،مایۀ پاک شدن اوست».

سلمان گفت:اگر چنان باشد که تو می گویی-که چنان نیز هست-،پس در این کار

ص:285

برای ما پاداشی جز پاک شدن از گناهان نیست.

علی علیه السلام فرمود:«ای سلمان! به واسطۀ شکیبایی بر بیماری و نالیدن به درگاه خداوند و دعا کردن در پیشگاه او،برایتان پاداش نیز هست و به سبب همین کارهاست که برای شما حسنه نوشته می شود و جایگاه هایتان فراتر برده می شود؛امّا درد،فقط موجب پاک شدن گناه،و نوعی کفّاره است».

سلمان پس از شنیدن این سخن،پیشانی علی علیه السلام را بوسید و گریست و گفت:ای امیر مؤمنان! اگر تو نبودی،چه کسی برای ما این چیزها را از هم باز می شناسانْد؟! (1)این حدیث در واقع،جمع بندی همۀ احادیث پیش گفته است.

توضیح،این که:بیماری،عمل انسان نیست تا به سبب آن به وی پاداش داده شود.

از سوی دیگر،در بیان امام علیه السلام آمده است که وقتی مؤمنی در برابر درد و بیماری شکیبایی ورزد و در پیشگاه خداوند،دعا و زاری کند،پاداش خواهد داشت و به واسطۀ آن بر رتبۀ وی در پیشگاه خداوند،افزوده می شود و برای او حسنات نوشته خواهد شد،و این،بدان سبب است که این شکیبایی و دعا،عملی از اعمال انسان اند.

از همین جاست که می بینیم احادیث مربوط،به رغم همۀ اختلافات ظاهری،هیچ تعارضی با همدیگر ندارند؛زیرا احادیثی که از پاداش نداشتن بیماری سخن می گویند،نه به عمل و نیّت بیمار،بلکه به خود بیماری نظر دارند،و احادیثی که از ثواب بیمار و بالا رفتن رتبۀ او حکایت می کنند،به شکیبایی و مقاومت و نیّت او ناظرند.از این رو،اگر بیمار در دوران تن درستی،عمل نیکی انجام می داده (برای مثال،نماز شب می خوانده)،پاداش آن برای وی در دوران بیماری نیز نوشته می شود.بیماری که علاوه بر این،شکیبایی هم می کند،افزون بر آن پاداش،پاداش شکیبایی خویش را هم می گیرد،و بیماری که علاوه بر شکیبایی،دعا و گریه و زاری نیز می کند،از جایگاه بالاتری نزد خدا برخوردار می شود.

ص:286

عِلْمٌ (1)؛ ولِأَنَّ رَسول اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ:«رَحِمَ اللّهُ عَبداً قالَ خَیراً فَغَنِمَ،أو صَمَتَ فَسَلِمَ».

ولَیسَ لَکَ أن تَسمَعَ ما شِئتَ؛لِأَنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (2). (3)

بنده ای را که خیری بر زبان جاری سازد و از آن سودمند گردد،یا ساکت شود تا سالم بماند".

و حق نداری به هر چیزی گوش فرا دهی؛زیرا خداوند متعال می فرماید:(همانا گوش و چشم و دل،همه مورد پرسش قرار می گیرند)».

ص:289

الآخِرَةِ مِنَ الخاسِرینَ،وعَرِّفهُم أنَّ اللّهَ قَد غَفَرَ لِمُحسِنِهِم وتَجاوَزَ عَن مُسیئِهِم،إلّامَن أشرَکَ بِهِ أو آذی وَلِیّاً مِن أولِیائی،أو أضمَرَ لَهُ سوءاً؛فَإِنَّ اللّهَ لا یَغفِرُ لَهُ حَتّی یَرجِعَ عَنهُ،فَإِن رَجَعَ وإلّا نُزِعَ روحُ الإیمانِ عَن قَلبِهِ وخَرَجَ عَن وَلایَتی،ولَم یَکُن لَه نَصیبٌ فی وَلایَتِنا،وأعوذُ بِاللّهِ مِن ذلِکَ. (1)

دل خود جای دهد،که خداوند،او را مادام که از این کار روی برنتابد،نخواهد بخشید.پس اگر باز گردد که هیچ؛وگرنه،روح ایمان از جانش خارج می گردد،و از ولایت من بیرون می رود،و در ولایت ما بهره ای نخواهد داشت.من از چنین فرجامی به خدا پناه می برم.

ص:291