پيامبر باطن يا وجدان اخلاقى 71

فرويد و وجدان اخلاقى 77

7. صلح پايدار 79

تلاش براى صلح 82

مبارزه با ستمگر 84

8. اخوت اسلامى 89

اتحاد در پرتو ايمان 91

ملاك و سرچشمه اتحاد چيست؟ 94

داروى مؤثر 97

دشمنان بيدار 98

نظام اخلاقى اسلام، ص: 7

نمونه اى از آثار اخوت اسلامى 100

9. احترام به شخصيت مسلمان 105

تكيه گاه قرآن در تحكيم اين اصل 107

انگيزه روانى براى تمسخر افراد 108

شأن نزول آيه 110

10. عيب جويى ممنوع! 113

انتقاد مشفقانه غير از عيب جويى است 116

تحريك عواطف 118

11. نام و فاميل بد 119

اسامى و القاب بد 119

12. بدبينى 125

ضررهاى بدبينى 128

13. كنجكاوى در اسرار مردم 131

ضررهاى اجتماعى كنجكاوى در امور مردم 133

1. بردن آبروى ديگران 133

2. انزوا و زدگى از اجتماع 134

3. سلب آزادى 135

14. بدگويى پشت سر مردم 139

انگيزه هاى غيبت 141

ضررهاى غيبت 142

15. اسلام و برترى نژادى 145

مسأله نژاد و زبان در جهان امروز 147

نظام اخلاقى اسلام، ص: 8

1. موضوع تفاخر به فاميل و خانواده و قبيله 149

2. فضيلتى به نام عربيت 150

ازدواج شگفت انگيز تاريخ 153

چرا تقوا ملاك فضيلت است؟ 164

16. اسلام و ايمان در قرآن 165

بررسى لفظ ايمان 170

معانى ديگر اسلام و ايمان 173

بررسى يك نزاع ديرينه 176

17. فداكارى در راه هدف 181

آنجا كه عواطف بى فروغ است 185

ايمان جايگزين تعادل قوا مى گردد 186

عصر آزادى 188

18. علم بى پايان خداوند 189

مقايسه اى ميان قرآن و تورات 189

دلايل علم بى پايان او 191

راهنمايى قرآن 192

دليل دوم بر علم خداوند 193

احاطه علمى خدا از نظر تورات 196

19. بزرگترين نعمت 199

20. آگاهى از غيب 207

كتاب نامه (اهم منابع استفاده شده در كتاب) 215

نظام اخلاقى اسلام، ص: 9

مباركه «حجرات» وارد شده به صورت دلپذير در آن تفسير شده است. خواست خدا اين بود كه اين كتاب مورد توجه جوانانى قرار گيرد كه مى خواهند در پرتو اخلاق اسلامى به مقامات عالى برسند.

اكنون كه اين كتاب با ويرايش جديد منتشر مى شود خواستم رابطه خود را با خوانندگان گرامى تجديد نموده و نكته اى را يادآور شوم و آن اينكه شاعر عرب زبان در مورد ارزشهاى اخلاقى چنين مى گويد:

فإنّما الأمم، الاخلاق ما بقيت فإن هم، ذهبت أخلاقهم ذهبوا

مفاد اين بيت ارزشمند اين است:

كيان ملتها در گرو ارزشهاى اخلاقى است كه خود را با آن آراسته اند و تا ارزشهاى اخلاقى بر آنها حاكم است اين ملتها پايدارند، و اگر روزى منقرض و

نظام اخلاقى اسلام، ص: 10

نابود شوند براى اين است كه ارزشهاى اخلاقى را ناديده گرفته و دچار هرج ومرج شده اند.

در عصر عباسى، تمام بخشهاى حكمت يونانى به زبان عربى برگردانده شد و استقبال فراوان از آن به عمل آمد و مسلمانان نيز در تكميل آن كوشيدند، ولى اخلاق يونانى در نظر متفكران اسلامى كوچكترين جلوه اى نداشت؛ زيرا نظام اخلاقى اسلام آن چنان بالنده و زيباست كه ديگر مكتبهاى اخلاقى در مقابل آن رنگ و بويى ندارند و لذا غالبا كتابهاى اخلاقى پس از كتاب طهارة الأعراق ابن مسكويه، براساس اخلاق اسلامى نگارش يافت.

اميد است اين كتاب پيوسته نورى فرا راه جوانان اسلامى باشد.

قم، مؤسسه امام صادق عليه السّلام

6/ 11/ 1376

برابر 27 رمضان مبارك 1418

جعفر سبحانى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 11

و ادراك است- معرفى نموده اند.

چنين تعريفى، از افق ديد يك فيلسوف، بسيار صحيح و استوار است؛ زيرا او با فكر و انديشه انسان سروكار دارد و مى خواهد او را از طريق دعوت به تفكر، به قوانين كلى هستى، رموز آفرينش و اسرار جهان خلقت آشنا سازد و هرگز انسان جز در سايه تقويت فكر و انديشه، به اين هدف نمى رسد.

ولى اين تعريف از ديدگاه علماى اخلاق و دست اندركاران مسائل تربيتى و كارشناسان امور پرورشى، كاملا ناقص بوده و تعريفى جامع و واقع نما نيست؛ زيرا اگر چه نيمى از شخصيت انسان را فكر و انديشه و عقل و خرد، تشكيل مى دهد، نيم ديگر شخصيت او «غرايز» و تمايلات گوناگون است كه در عين حال سركش و «مرزنشناس» است، و براى كارشناسان امور تربيتى، موضوع غرايز گوناگون انسان، بيش از تعقل و تفكر او، مورد اهميت و شايان توجه

نظام اخلاقى اسلام، ص: 12

است؛ زيرا آنان، رهبر غرايز و تعديل كننده تمايلات ريشه دار انسان هستند.

جاى ترديد نيست كه هر فردى از افراد انسان با غرايزى مانند:

«حبّ ذات»، «ميل به كمال»، «استخدام ديگران»، «علاقه به مال و مقام و جمال»، «حس ترس و انتقام» و ... آفريده شده است؛ اين غرايز كه ضامن بقاى انسان و سرچشمه هر نوع تحرك و جنبش حياتى او هستند، آن چنان در روان آدمى عمق و ريشه دارند كه گاهى سرنوشت او را به دست گرفته و خط مشى زندگى او را تعيين مى نمايند و با قدرت و سركشى خيره كننده اى از نفوذ و بينايى عقل كاسته و آن را محدود مى سازند.

اين جاست كه نقش اخلاق در زندگى و لزوم رهبرى صحيح غرايز روشن شده و

مسؤوليت بزرگى كه بر دوش علماى اخلاق سنگينى مى كند، ارزيابى مى شود.

اين مكتب اين است كه پايه هاى اخلاق را تنها «علم و دانش» تشكيل مى دهد و شعار آنان اين بود: «اخلاق در سايه علم».

جاى گفت وگو نيست كه علم و دانش، اثر مطلوبى در بهبود اخلاق مى گذارد و از افزايش بعضى از جرايم مى كاهد، ولى هرگز نمى توان اين امر را به طور كامل و قطعى پذيرفت كه علم و دانش، هميشه و در همه افراد، مهاركننده غرايز سركش است، و افراد بد اجتماع، همان كسانى هستند كه بهره اى از دانش نبرده اند، و در مقابل، افراد بافضيلت اجتماع را كسانى تشكيل مى دهند كه تحصيلات دبيرستانى و دانشگاهى دارند؛ زيرا نه تنها مشاهدات

نظام اخلاقى اسلام، ص: 14

قطعى هر فرد آشنا به اجتماع، اين موضوع را تكذيب مى كند، گسترش و افزايش فساد به صورتهاى گوناگون در ميان افراد درس خوانده، براى كسى قابل انكار نيست، بلكه آمارهايى كه در جرايد جهان انتشار مى يابد، گواه محكم و استوارى بر اين موضوع است.

البته، كسى نمى گويد كه يك مهندس تحصيل كرده و يا يك دكتر درس خوانده به سان يك باديه نشين، آلوده به گناه مى گردد، بلكه او بر اثر هوشيارى خاصى كه ثمره مستقيم علم و دانش است، در صورت ضعف مبانى مذهبى، رنگ كار را دگرگون كرده، و بزرگترين جرم را به عناوين مختلفى انجام مى دهد.

افرادى را مى شناسيم كه مى توانند درباره زيانهاى نوشابه هاى الكلى كتاب قطورى بنويسند، ولى همين اشخاص، گاهى به قدرى مست مى شوند كه روى پا بند نمى شوند؛ هستند كسانى كه مى توانند درباره مضرات فردى و اجتماعى قمار و رشوه و روابط نامشروع جنسى، مقالاتى بنويسند، و سمينارهايى را اداره كنند، اما اگر زندگى آنان را مورد دقت قرار دهيم،

خواهيم ديد كه از نوك پا تا فرق سر، غرق گناه و آلودگى هستند و معلومات ناشى از درس و كلاس نتوانسته آنها را از دست تمايلات سركش درونى نجات بخشد. هيچ فردى نمى تواند ادعا كند كه علم، مى تواند جلو حرص و آز را بگيرد و يا جاه طلبى را مهار كند؛ زيرا جهان بر اثر جاه طلبى گروهى از درس خوانده ها دو بار به خاك و خون كشيده شد، و بيش از صد ميليون انسان در جنگهاى بين المللى اول و دوم تباه و نابود شدند.

برخى نام مكتب ياد شده را كه ميراث سقراط و ارسطوست، عوض كرده و «عقل» را جايگزين «علم» نموده اند و مى خواهند ادعا كنند كه در پرتو پرورش عقل و خرد آدمى، مى توان از آمار جرايم و گناهان كاست و فضايل را در نهاد

نظام اخلاقى اسلام، ص: 15

انسانى پرورش داد، در صورتى كه اين عامل از نظر نارسايى، دست كمى از عامل نخستين (علم) ندارد؛ زيرا عقل تا حدى مى تواند از طغيان غرايز جلوگيرى نمايد، ولى در برابر ديو شهوت، به سان كاهى است در برابر امواج كوبنده دريا، و يا چراغ كوچك و كم سويى است در برابر دره اى ظلمانى و تاريك.

غرايز انسانى به سان رودخانه است؛ هرگاه جريان آب رودخانه عادى باشد، با چند كاميون «شن»، مى توان جلو طغيان آن را گرفت، اما اگر رودخانه در حال طغيان باشد، و باران شديدى بارد، سيلابى جارى مى گردد كه صدها تن شن و ماسه و ... را با خود مى برد.

عقل در مواقع عادى با فروغ طبيعى خود، پهنه زندگى را روشن ساخته و انسان را از سقوط در دره نابودى بازمى دارد، اما در مواقع طغيان غرايز،

آن چنان كم فروغ مى گردد كه قوى ترين افراد هم، راه را گم كرده و سرانجام در دره مهيب غرايز سركش سقوط مى كنند.

روبه رو مى شود، و در بسيارى از مواقع به وسيله غريزه هاى «خودخواهى»، «جاه طلبى»، «تمايلات جنسى» و «تجمل پرستى» محكوم و منكوب مى گردد، و قدرت اين غرايز به قدرى زياد و ضربات آنها به قدرى شكننده است كه قدرت «تربيت منهاى دين» در برابر آنها، بى نهايت سست است و به درجه صفر مى رسد.

غالبا ميان خواسته هاى درونى و غريزه هاى نفسانى، و اصول اخلاقى، تضاد و اختلاف وجود دارد، و ارضاى تمايلات نفسانى فقط با زير پا نهادن اصول اخلاقى صورت مى پذيرد؛ زيرا درست كارى، راست گويى، فداكارى، امانت دارى، عفت و عفو و گذشت، كه از نمونه هاى بارز اصول اخلاق است، مستلزم يك سلسله محروميتها و ناگواريهاست. زنى كه مى خواهد عفت خود را حفظ كند، بايد از يك سلسله لذايذ صرف نظر كند؛ درست كارى و راست گويى، چه بسا ضررهايى به دنبال داشته باشد؛ عدالت و دادگرى، موجب رنجش گروهى و به خطر افتادن برخى از منافع مادى مى گردد؛ در اين صورت، به چه

نظام اخلاقى اسلام، ص: 17

دليل شخص به اين ضررها و محروميتها و ناگواريها تن در دهد؛ به علاوه، قدرت تربيت آن چنان عظيم و راسخ نيست كه انسان را به صورت يك ماشين خودكار درآورد، و ادراك و احساس نامطلوب را به كلى از او سلب كند.

البته نمى توان انكار كرد كه در صحنه مبارزه، گاهى پيروزى با «تربيت» است ولى اين را نيز نمى توان انكار نمود كه در مواقع طغيان غريزه جنسى، و بيدار شدن حس ثروت اندوزى و جاه طلبى، اصول تربيت زير پا نهاده مى شود و آنچه نبايد بشود، صورت مى پذيرد.

طراح اين نظريه مدتها از «تز» غير صحيح خود دفاع مى كرد و مدعى بود كه اخلاق مى تواند جايگزين «مذهب» گردد، و رفتار

مؤدبانه ملتهاى غرب را دستاويز خود قرار داده و اصرار مى ورزيد كه ديگر غرب، پس از برخوردارى از يك تربيت انسانى، نيازى به تعاليم آسمانى ندارد، ولى چيزى نگذشت كه به اشتباه خود پى برد، و جنگ وحشيانه جهانى اول كه منجر به نابودى ده ميليون نفر و ويرانى قاره اروپا به وسيله همان انسانهاى به ظاهر مؤدب مغرب زمين گرديده، او را از اين خواب سنگين و گران بيدار ساخت و صريحا اعتراف كرد:

درك و شعور انسانى به آن پايه نرسيده كه «اخلاق» را به جاى «مذهب» و «تربيت» را به جاى «دين» بپذيرد.

و هرچه هم كه زمان گامى به پيش مى نهد، به خوبى روشن مى گردد كه آرزوى جايگزين شدن «اخلاق» به جاى «دين» هرگز جامه عمل به خود نخواهد پوشيد.

كرده و چهره واقعى خود را نشان مى دهند.

اين خود نوعى انحراف از كمال انسانى است كه اخلاق را براى آن بخواهيم كه منافع مادى ما را تأمين كند، و از ابزار زندگى و مايه رونق اقتصاد باشد، نه از اين نظر كه خود مطلوبيتى اصيل و طبيعى دارد.

عنوان يك ميراث گران قيمت از آن حمايت نماييم.

قدرت ايمان به خدا و اعتقاد به كيفرهاى روز بازپسين، گاهى به درجه اى مى رسد، كه انسان را در برابر گناه و آلودگى «بيمه» مى كند و انسان خطاكار را به صورت يك عنصر ملكوتى و يك فرد معصوم درمى آورد.

قدرت ايمان در كنترل انسان چنان است كه اگر فرد باايمان، روزى برخلاف مقتضاى ايمان رفتار كند، و در صحنه مبارزه با عواطف و غرايز، دچار شكست گردد، فورا به فكر جبران شكست، افتاده و راه ندامت و پشيمانى از آلودگى را، در پيش مى گيرد و براى محو آثار گناه، بدون آنكه مأموران قضايى او را تعقيب نمايند، خود را به محكمه قضايى دين معرفى مى كند و از رئيس دادگاه، جدا درخواست مى نمايد كيفر خواست و يا حكم الهى را درباره او اجرا كند و سرانجام، به صورت يك فرد پاك و سبكبار، گام به

______________________________

(1). اين جمله ها مضامين آيات قرآنى است كه در سوره هاى مختلفى از جمله: لقمان (31) آيه 16، سبأ (34) آيه 4 و زلزله (99) آيه هاى 7 و 8 وارد شده است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 20

سرزمين رستاخيز بگذارد. «1»

ذكر مى كند و از اين طريق مى خواهد به مسؤولان اجتماع اعلام كند كه موضوع «پرورش» مهمتر از موضوع «آموزش» است و بايد شعار مسؤولان جامعه، در رهبرى اجتماعى و تأمين سعادت آن، پرورش و آموزش باشد؛ زيرا تا زمانى كه پرورش سالم و مطلوب نباشد، آموزش به نتيجه قابل توجهى نخواهد رسيد.

اخلاق يونانى نگاشته است.

نقص روشن مكتب اخلاق يونانى اين است كه اصول اخلاقى را بر پايه منافع زودگذر مادى و تفسير و تحليل كرده است؛ مثلا مى گويد: اگر اين شيوه اخلاقى را به كار ببنديم، «نام نيك» و «ذكر جميل» در اجتماع پيدا مى كنيم.

ولى از جنبه هاى معنوى و اخروى، كاملا غفلت ورزيده، و به سان اخلاق ماترياليستى كه بيش از آنكه هدف از آن، تهذيب نفس و روان باشد، مقصود، تأمين زندگى براى نفوذ در اجتماع است.

«اخلاق عرفانى» درست نقطه مقابل «اخلاق يونانى» است و از مزايايى برخوردار است، ولى هرگز جنبه سازندگى و تحرك ندارد و برخى از قسمتهاى

______________________________

(1). تأسيس الشيعة الكرام لعلوم الإسلام، ص 411.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 22

آن را نمى توان به عموم مردم عرضه نمود و براى جوانى كه تشنه مكتبى است كه در عين اينكه او را با فضايل آراسته سازد، راه و رسم زندگى را نيز به او بياموزد، جاذبه اى ندارد.

مكتب اصيل و مطمئن و در عين حال جامع و خلّاق، همان مكتب اخلاقى قرآن و اسلام است كه از همه مزاياى مادى و معنوى به طور كامل برخوردار مى باشد؛ ولى مشروط بر اينكه به دور از هر نوع پيرايه، تبيين و عرضه گردد.

در برخى از كتب كه تحت عنوان اخلاق اسلامى تأليف شده اند، يك سلسله دستورات به چشم مى خورد كه هرگز با اصول تعاليم اسلام سازگار نيست و پس از دقت و بررسى، روشن مى شود كه همه آنها نتيجه گيريهايى شخصى و برداشتهاى خاص خود مؤلفان است و ربطى به اصول اخلاقى اسلام ندارد.

مثلا كتاب احياء العلوم (تأليف غزالى، متوفاى سال 505 ه.) يكى از جامع ترين كتب اخلاقى است، و

شايد در مجموع ادوار اسلامى، كتابى به اين جامعيت نوشته نشده باشد؛ ولى متأسفانه در تحليل برخى از موضوعات اخلاقى، مطالبى در آن به چشم مى خورد كه هرگز با روح تعاليم اسلامى سازگار نيست.

مرحوم محمد محسن فيض (متوفاى سال 1091 ه.) اين كتاب را از بسيارى از زوايد، پيراسته و با افزودن بسيارى از روايات پيشوايان اسلام، آن را به صورت كتابى به نام «المحجة البيضاء فى تهذيب الاحياء» درآورده است و اين كتاب در هشت مجلد، به طور مكرر چاپ شده است.

را كه مشتمل بر بسيارى از اصول اخلاقى و اجتماعى اسلام مى باشد، مورد بحث قرار داده و اصولى را كه در اين سوره مطرح شده است، به طورى كه اكثر طبقات بتوانند از آن بهره ببرند، تجزيه و تحليل نموده است. اميد است اين كتاب كمك ناچيزى به اين هدف بكند.

به اميد روزى كه دانشمندان بزرگ اسلام، مجموع آيات مربوط به اخلاق را استخراج نموده و با نظم و ترتيب خاصى، به شرح و تفسير آنها بپردازند. «1»

______________________________

(1). اگرچه اين كار تا آنجا كه نگارنده اطلاع دارد، به طور مختصر به وسيله دو تن از نويسندگان گرامى صورت گرفته و دو كتاب تحت عنوان: اخلاق از نظر قرآن و اخلاق قرآن انتشار يافته است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 24

اين مطلب نيز ناگفته نماند كه قسمتى از اين كتاب قبلا در مجله وزين علمى- دينى «مكتب اسلام»، در بخش تفسير به چاپ رسيده است و فعلا به صورت كاملترى به خوانندگان گرامى تقديم مى گردد.

قم- حوزه علميّه

هيجدهم دى ماه 1349

برابر با دهم ذيقعدة الحرام 1390

جعفر سبحانى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 25

وجود مى آيد.

اين سوره، دورنمايى از جامعه پاك و بى آلايشى را در نظر ما

نظام اخلاقى اسلام، ص: 26

ترسيم مى كند كه در آنجا زبان و گوش افراد و حتى انديشه و خيال آنان آزادى مطلق ندارد، كه هرچه بخواهند، بگويند و هرچه بخواهند، بشنوند و هر كارى را درباره هر فردى بخواهند انجام دهند. اينك به طور اجمال فهرست بسيارى از دستورهايى را كه در اين سوره وارد شده است، مى آوريم:

1. اين سوره، نخستين دستور خود را با طرح مسأله انضباط شديد در برابر خدا و رسول او آغاز مى كند و منظور از اين انضباط، اين است كه مسلمانان، تشريع و تقنين را از آن خدا بدانند، و دستگاه قانون گذارى را بازيچه تمايلات و خواسته هاى خود نسازند.

2. به افراد باايمان دستور مى دهد كه چگونه با پيشواى خود سخن بگويند.

3. به افراد باايمان دستور مى دهد كه شهادت و گواهى كسانى را كه در ميان آنها به فسق و آلودگى معروف هستند و از گناه پروا ندارند، قبول نكنند و از هر نوع شايعه سازى پرهيز نمايند.

4. افكار عمومى در برابر دستور پيامبر معصوم، بى ارزش است.

5. هر فردى داراى وجدان اخلاقى است.

6. بر هر فرد مسلمانى لازم است كه در راه صلح كوشش نمايد، و براى تحقق اين آرمان، ضد ستمگر قيام كند تا آنكه حق مظلوم را از او بستاند.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 27

7. همه مسلمانان با يكديگر برادر و برابرند و بايد كوشش كنند كه در ميان آنها صلح و صفا برقرار باشد.

8. هيچ فرد مسلمانى حق ندارد مسلمان ديگرى را مسخره كند.

9. عيب جويى در آيين اسلام ممنوع است.

10. هيچ فرد باايمانى حق ندارد برادر باايمان خود را

با القاب بد صدا بزند.

11. بدگمانى در حق برادر مؤمن حرام است.

12. جاسوسى و دخالت در امور نهانى مردم اكيدا ممنوع است.

13. بدگويى پشت سر مسلمان، از گناهان بزرگ است.

14. در اين سوره به مسأله تبعيضات نژادى خاتمه داده شده است و ملاك برترى، فضيلت و تقوا و پرهيزگارى و اجتناب از گناه شمرده شده است.

پس از اين چهارده دستور، يك سلسله مطالب ديگر مطرح شده، كه تفسير هر كدام در بخش خود خواهد آمد.

آيا با ملاحظه اين دستورات، برترى مكتب اخلاقى قرآن بر ساير مكتبهاى اخلاقى جهان روشن و هويدا نمى گردد؟

رستاخيز بود.

بنابراين، آياتى كه محور بحث در آنها، مسئله مبدأ و معاد و نكوهش شرك و بيان سرگذشت ملتهايى كه بر اثر نافرمانى خدا و رسول او گرفتار خشم گرديده اند، باشد، غالبا در مكه نازل شده است، ولى محيط مدينه، محيط ايمان و تقوا، مركز نفوذ اهل كتاب و بالاخص طوايف يهود، زادگاه جوانان و قهرمانان دلاور اسلام به شمار مى رفت و محيطى بود كه مسلمانان در آنجا مسائل اصولى را پشت سر گذارده بودند و نوبت آن رسيده بود كه به يك سلسله وظايف عملى و دستورات اجتماعى و اخلاقى (مانند: نماز و روزه و زكات و ...) متوجه شوند. بر همين اساس، آياتى كه درباره تورات

نظام اخلاقى اسلام، ص: 29

و انجيل و عقايد اهل كتاب و شرح وقايع نبردها و جنگهاى مسلمانان با اهل كتاب و مشركان نازل گشته و يا متضمن اصول اخلاقى و دستورهاى مذهبى، از واجبات و مستحبات است، همگى مدنى بوده و به اصطلاح پس از مهاجرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از مكه به مدينه نازل شده اند «1»؛ زيرا در محيط مدينه، سروكار پيامبر با انصار و طوايفى بود، كه تدريجا اسلام مى آوردند؛ ديگر موقعيت ايجاب نمى كرد كه آن حضرت درباره نكوهش بتها و بت پرستان، سخن بگويد.

بنابراين، بايد آيات اين سوره را مدنى بدانيم؛ زيرا علاوه بر اين كه همه مفسران اتّفاق نظر دارند كه آيات اين سوره مدنى است- و فقط از ابن عباس نقل شده كه به نظر وى، سيزدهمين آيه اين سوره در مكّه نازل گرديده است- مضامين آيات گواه زنده بر مدنى بودن آن مى باشد؛ زيرا محيط مكه براى طرح چنين مسائل اخلاقى

متناسب نبود؛ هنوز آنان در مسائل اساسى اسلام (مبدأ و معاد) ترديد داشتند، و نبوت پيامبر را تصديق نكرده و به رسالت جهانى او ايمان نياورده بودند؛ در چنين محيطى، هرگز موقعيتى فراهم نبود كه پيامبر درباره مسائل اخلاقى، مانند: سوءظن و غيبت سخن بگويد.

______________________________

(1). آياتى كه در «حجة الوداع»، در مكه بر پيامبر نازل شده، اصطلاحا مدنى است، اگرچه در سرزمين مدينه نازل نشده است؛ زيرا معيار مدنى بودن آيه ها، اين است كه پس از مهاجرت به مدينه نازل شده باشد و ما با ملاحظه همين مطلب، اين اصطلاح را در عبارات فوق متذكر شديم.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 30

گذشته از اين، مخاطب اين سوره، مؤمنان هستند و خداوند، اين سوره را با عبارت: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» آغاز نموده، و تا آخر سوره- به جز در يك مورد- روى افراد باايمان تكيه كرده است؛ اينها نشانه هايى قطعى بر مدنى بودن سوره است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 31

الهام بگيرند، و از يك سرچشمه زلال سيراب شوند، و از يك فكر كه از همه فكرها برتر و بالاتر است، پيروى نمايند.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 32

چرا؟ زيرا شخصى كه بايد دستگاه تقنين و تشريع را به گردش درآورد، در درجه نخست بايد يك انسان شناس كامل باشد و از تمام اسرار و رموز و ريزه كارى هاى نهانى انسان و روحيات او آگاه و مطّلع باشد و هيچ نقطه مبهم و مرموزى در زندگى انسانهايى كه براى آنان قانون وضع مى كند، براى او باقى نماند؛ از اين گذشته از هرگونه گناه و لغزش مصون باشد، و هيچ گونه منافعى در اجتماع نداشته باشد تا منافع شخصى، فكر او را تحت الشعاع قرار ندهد و در وضع قوانين، از مصلحت شخصى پيروى نكند و شخصى با اين خصوصيات، جز پروردگار جهان كسى نيست؛ زيرا او است كه از تمام اسرار درونى و برونى ما آگاه است؛ او است كه از هر گونه لغزش و اشتباه مصون است و كوچكترين سودى در اجتماع ندارد.

بنابراين، بايد تمام افراد باايمان در برابر چنين مقامى انضباط داشته باشند و اراده خود را بر تشريع او مقدّم ندارند، و همه از آنجا الهام بگيرند و اگر ما اين انضباط شديد را از دست داديم و دستگاه قانون گذارى را تابع خواسته هاى باطنى خود قرار داديم، در صحنه زندگى به سان ارتشى خواهيم بود كه فرماندهى واحدى نداشته باشد، و چنين ارتشى هرچند هم مجهز و آماده باشد، ولى از آنجا كه فرماندهان مختلفى دارد، آن چنان دچار هرج ومرج مى شود كه در اندك زمانى زير فشار قدرت دشمن، نابود مى گردد.

صحنه زندگى درست مانند جبهه جنگ است و تمايلات و

خواسته هاى هر فرد و يا هر طبقه و گروهى، مانند مراكز فرماندهى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 33

است و اختلاف مراكز فرماندهى، افراد را در كشمكش عجيبى قرار مى دهد و آنان را آن چنان دچار هرج ومرج مى گرداند كه حقوق و عدالت از ميان مى رود.

خداوند، لزوم پاى بندى به چنين انضباط شديدى را در اين سوره با اين جمله بيان كرده است:

«لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ؛ در حكم حوادث و وقايع بر خدا و رسول او پيشى نگيريد»، سپس در آيه هفتم بر عصمت پيامبر از لغزش و اشتباه تكيه كرده و مى فرمايد: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ؛ بدانيد پيامبر خدا در ميان شما است؛ اگر در بسيارى از امور از شما پيروى كند، به زحمت مى افتيد»؛ يعنى، از آنجا كه پيامبر از سرچشمه وحى الهام مى گيرد، كوچكترين خطايى در رهبرى او نخواهد بود، ولى اگر او از شمار پيروى نمايد، از آنجا كه شما گرفتار تمايلات و خواسته هاى شخصى هستيد، چه بسا دانسته يا ندانسته در ضرر مى افتيد؛ بنابراين، ما در صورتى يك جامعه مؤمن و مسلمانان واقعى خواهيم بود كه جمله «لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» را سرمشق زندگى خود قرار دهيم.

بر پايه خيالات نفسانى و يا تحت تأثير محيط، به افكار و سليقه هاى شخصى- كه مخالف صريح دستور شرع است- رنگ قدس و تقوا داده، و آن را بر فرمان آسمانى مقدم مى دارند.

آفت ما مسلمانان، بيشتر در اين گونه سبقت جوييها است، كه حاضر نيستيم حق و حقيقت را به دور از هر گونه پيرايه، مورد عمل قرار دهيم؛ ما اكنون مى توانيم نمونه هايى از اين سبقت جويى را كه در واقع، مقدم شمردن سليقه، بر دستور شرع انور، يا ترس از تفسيق و تكفير گروهى است، بشماريم، ولى براى اختصار، نمونه هايى از اين اعمال سليقه ها را كه در صدر اسلام اتفاق افتاده، بيان مى نماييم و مثالهاى مناسب زمان حاضر را به خود خوانندگان واگذار مى كنيم:

* در ماه مبارك رمضان يكى از سالهاى هجرت، پيامبر با عده اى از اصحاب خود به سوى مكه حركت كردند؛ وقتى به «كراع الغميم» رسيدند، آن حضرت ظرف آبى خواست و روزه خود را ميان دو نماز ظهر و عصر شكست و دستور داد كه ديگران نيز افطار كنند؛ زيرا خداوند روزه را بر غير مسافر قرار داده است، ولى دسته اى مقدس نما تصور كردند كه اگر با حالت روزه مسافرت كنند، اجر بيشترى خواهند داشت؛ آنان خيال نفسانى خود را بر دستور پيامبر

نظام اخلاقى اسلام، ص: 35

مقدم داشتند و به حالت روزه باقى ماندند، و پيامبر نام اين دسته را «جمعيت گناهكار» ناميد. «1»

بزرگترين آفت براى اين افراد همين بود كه در آن لحظه كه به سوى جهاد فى سبيل اللّه مى رفتند، از يك نقطه الهام نگيرند و هر دسته اى از فرماندهى خاص پيروى كند.

* در دوران عرب جاهلى، ازدواج با همسر پسر خوانده،

پس از طلاق بر انسان حرام بود؛ خداوند براى كوبيدن اين سنت غلط دستور داد كه پيامبر عملا اين سد را بشكند و با زينب مطلّقه پسر خوانده خود «زيد» ازدواج نمايد؛ پيامبر با زينب ازدواج كرد؛ برخى از افراد باايمان، با اينكه مى دانستند افعال و اقوال پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بى ملاك نيست و او در تمام اين قسمتها از عالم وحى الهام مى گيرد، شروع به انتقاد كرده، در گوشه و كنار، ازدواج پيامبر را ازدواجى غير قانونى شمردند.

انگيزه آنها بر اين انتقاد، همان افكار محلى و سليقه هاى شخصى موروثى بود، كه ازدواج با همسر پسرخوانده را يك عمل نامشروع جلوه مى داد؛ قرآن در تخطئه و كوبيدن اين گونه انتقادهاى نابه جا- كه حاكى از عدم ايمان به حقيقت نبوت و شرع انور است- در سوره احزاب آياتى دارد كه به نقل و ترجمه يكى از آنها اكتفا مى كنيم: «2»

______________________________

(1). «سمّاهم رسول اللّه عصاة» (وسائل الشيعه، ج 7، ص 125).

(2). ر. ك: احزاب (33) آيه 4، 5، 36 و 40.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 36

«وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِيناً؛ «1»

هنگامى كه خدا و رسول او دستورى دادند، براى مردان و زنان باايمان جاى اعتراض و اختيار نيست؛ هركس خدا و رسول او را نافرمانى كند، آشكارا گمراه شده است».

مرحوم طبرسى مى فرمايد: منظور از جمله «لا تُقَدِّمُوا ...» يك معناى وسيعى است حاكى از آنكه افراد باايمان بايد در هيچ كارى و مطلبى بر خدا و پيامبر او سبقت نگيرند، و آنچه ما

آن را تشريح كرديم، در حقيقت مصداقى از اين معناى وسيع بود.

زنا براى آنان حلال باشد و پيامبر، آنان را از خواندن نماز معاف بدارد، على عليه السّلام از نوشتن چنين قراردادى خوددارى كرد. آنان به خالد بن سعيد بن عاص مراجعه كردند؛ او صورت قرارداد را تنظيم كرد. وقتى نامه را خدمت پيامبر بردند و براى او خواندند، سخت ناراحت شد و با انگشت خود نامه را تغيير داد، سپس نامه را امضا نمود. «1»

با توجه به حديث يادشده از امير مؤمنان درباره اسلام، چنين

______________________________

(1). ابن اثير، اسد الغابة، ج 1 ص 216.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 38

افرادى، فاقد اسلام واقعى- كه همان تسليم مطلق در برابر حق است- مى باشند؛ آنان اسلام را از آن نظر مى خواهند كه با شهوات و تمايلات آنها سازگار باشد، و در غير اين صورت آن را از صحنه زندگى طرد مى نمايند.

ابن هشام نقل مى كند كه آنان از پيامبر درخواست كردند كه بزرگترين بت آنها «لات» تا سه سال شكسته نشود و بزرگترين فريضه الهى (نماز) از آنان برداشته شود، پيامبر فرمود: يك لحظه هم اجازه نمى دهم بت قبيله، مورد پرستش قرار گيرد و (آيينى) هم كه در آن، نماز و ارتباط با خدا، و مراسم بندگى نباشد، پيكر بى روحى است كه حاصلى در بر ندارد. «1»

* شگفت انگيزتر از همه، اعتراضى بود از طرف برخى از ياران رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به افرادى كه از احرام درآمده و با زنان خود نزديكى كرده، و قطرات آب غسل از صورت آنها مى ريخت؛ آنان به ايشان مى گفتند: آيا شرم نمى كنيد كه رسول خدا در حال احرام باشد، و شما از احرام بيرون آييد و آب غسل از سر و

صورت شما فرو ريزد؟

پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله از شنيدن اين سخن، سخت ناراحت شد و فرمود:

من خود گفتم كه چنين كنند، و اگر من نيز قربانى همراه خود نمى آوردم، مانند آنها از احرام بيرون مى آمدم. «2»

______________________________

(1). سيره ابن هشام، ج 2، ص 540.

(2). بحار، ج 2، ص 386.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 39

بزرگترين آفت و شديدترين ضربه بر پيكر آيين الهى اين است كه بشر خطاكار، سليقه هاى شخصى خود را جزء دين قرار دهد و نتواند آيين خدا را از آنها پيراسته سازد؛ ما در طول زندگى خود چه حرامهايى را ديديم كه بعدا به صورت حلال درآمدند، چه محدوديتهايى را مشاهده كرديم كه بعدا به دست خود همان كسانى كه آنها را به وجود آورده بودند، شكسته شده همه اين نوع دخل و تصرفها در آيين خدا از يك نقطه سرچشمه مى گيرد، و آن اين كه در ما، انضباط اسلامى به مفهوم واقعى، كه جمله «لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» گوياى آن است، پيامبر عالى قدر اسلام در سال حجة الوداع، پس از آنكه از سعى ميان صفا و مروه فارغ گرديد، رو به زايران خانه خدا كرد و فرمود: كسانى كه قربانى همراه خود نياورده اند، با كوتاه كردن مو و يا گرفتن ناخن از احرام خارج شوند، ولى كسانى كه مانند من قربانى همراه خود آورده اند، بايد به حالت احرام باقى بمانند، تا لحظه اى كه قربانى خود را در «منا» سر ببرند.

اين كار بر گروهى سخت و گران آمد، و عذر آنان اين بود كه براى ما گوارا نيست كه پيامبر در حال احرام باشد و ما از احرام خارج

شويم و چيزهايى كه بر او حرام است، براى ما جايز و حلال گردد. و گاهى مى گفتند: صحيح نيست، ما جزء زايران خانه خدا باشيم و قطرات آب غسل، از سر و گردن ما فرو بريزد.

ديدگان پيامبر به «عمر» افتاد كه در حالت احرام باقى بود،

نظام اخلاقى اسلام، ص: 40

و به او گفت: آيا همراه خود قربانى آورده اى؟! گفت: نه، فرمود:

چرا از احرام خارج نشدى؟

وى گفت: براى من گوارا نيست كه از احرام خارج شوم، ولى شما به همان حالت احرام بمانيد، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: تو نه حالا، بلكه تا روز مرگ به همين عقيده باقى خواهى ماند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از ترديد و دودلى مردم ناراحت شد و گفت: «لو كنت استقبلت من امرى ما استدبرت، لفعلت كما امرتكم» اگر آنچه را كه پشت سر نهادم پيش بينى مى كردم، مانند شما بدون اينكه قربانى همراه داشته باشم، به زيارت خانه خدا مى آمدم، اما چه كنم، من قربانى همراه خود آورده ام و به فرمان خدا: «حتّى يبلغ الهدى محلّه» «1» بايد در حال احرام بمانم، تا روز منا، قربانى خود را در قربانگاه منا سر ببرم، ولى هر كسى كه قربانى همراه نياورده، بايد از احرام خارج شود و آنچه را كه انجام داده است، عمره محسوب نمايد و بعدا براى حج، احرام ببندد. «2»

ما در اين جا چهار نوع از نمونه هاى سبقت و پيشى گرفتن بر خدا و رسول او را آورديم، و در صفحات تاريخ اسلام و بالاخص در تاريخ زندگانى خلفاى سه گانه نمونه هاى برجسته اى براى اين موضوع ديده مى شود، كه بحث و گفت وگو درباره آنها درخور

______________________________

(1). به حال

احرام باقى بمانيد تا اينكه قربانى را در محل خود، «منا» سر ببريد.

(2). بحار، ج 21، ص 319؛ مرحوم فيض كاشانى در وافى (ج 8، ص 32) كلام پيامبر را به گونه ديگرى تفسير نموده است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 41

كتاب جداگانه اى مى باشد. «1»

ما پس از نوشتن اين قسمت، به مقاله محققانه «2» يكى از دوستان دانشمند خود برخورديم كه موضوع بحث ما را به صورت دل پذيرى تعقيب نموده بود، و ما قسمت زير را از آن مقاله (با تلخيص و تصرف) نقل مى نماييم:

اسلام واقعى آن است كه هنگامى انسان بر سر دو راهى اختلاف ميان «مذهب» و «خواسته هاى درونى» قرار گرفت، دستور مذهبى را ترجيح دهد؛ زيرا تسليم در غير اين صورت، يعنى انطباق مذهب با تمايلات درونى، نشانه اسلام واقعى نيست.

مثلا محبت و علاقه فردى به ديگرى، زمانى مسلم و ثابت مى شود كه هنگام بروز اختلاف ميان وى و كسى كه مورد علاقه اوست، نظر دوست را ترجيح دهد و اگر در اين مورد نظر خود را مقدم بدارد، معلوم مى شود كه موافقت با او در موارد ديگر به منظور علاقه به وى نبوده است، بلكه از آن جهت بوده كه منافع خود را در خواسته هاى دوست تأمين مى ديده است و اين حقيقت در آيه زير به خوبى منعكس است:

«إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ يُرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ يَقُولُونَ

______________________________

(1). علامه عالى قدر، مجاهد بزرگوار اسلام، مرحوم سيد شرف الدين عاملى، قسمت عمده اين نوع مخالفتها را در كتابى به نام «النص و الاجتهاد» گرد آورده است.

(2). اين مقاله در مجله مكتب اسلام، در شماره يكم از سال نهم

چاپ شده است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 42

نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذلِكَ سَبِيلًا أُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ حَقًّا؛ «1»

افرادى كه خدا و پيامبران او را انكار كرده اند و مى گويند: به بعضى ايمان مى آوريم، و بعضى ديگر را قبول نداريم و مى خواهند راهى ميان اين دو انتخاب كنند؛ اينان در حقيقت همان كافران هستند.»

اين آيه به صورت روشن، تفكيك كنندگان دستورهاى الهى از يكديگر را كافر واقعى و حقيقى خوانده و هرگز در آنها سهمى از ايمان نمى بيند.

هنگامى كه خدا به شيطان دستور داد كه به آدم سجده كند، او از فرمان خدا سرپيچى كرد و چنين گفت:

«اگر مرا از سجده آدم معاف دارى تو را آن چنان عبادت مى كنم كه هيچ كس پيش از من آن طور عبادت نكرده باشد. «2»»

او از يك حقيقت غافل بود كه معنى و روح عبادت و پرستش، همان تسليم است و آنچه او به خيال خود عبادت مى پنداشت، عبادت نبود و ارزش نداشت.

بنابراين، اسلام يك واحد به هم پيوسته است كه به هيچ وجه تجزيه بردار نيست و در حقيقت ايمان به خدا، ايمان به نبوت پيامبر وى، ايمان به جانشينان او و عمل به احكام و قوانين آيين او، يك واحد مركب است كه از امورى تشكيل يافته است و جدايى افكندن

______________________________

(1). نساء (4) آيه 151.

(2). «لئن أعفيتني من سجدة آدم لأعبدك عبادة لا يعبدها أحد من قبلي.»

نظام اخلاقى اسلام، ص: 43

ميان آنها در اعتقاد و يا عمل، خروج از تسليم واقعى است كه اساس اسلام را تشكيل مى دهد.

بر همين اساس، خداوند منكران پيامبر را منكر خدا معرفى كرده، و ريشه انكار نبوت پيامبر اسلام را، انكار

خدا دانسته است؛ چنان كه در آيه اى چنين فرموده است: «فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآياتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ؛ «1» آنان تو را تكذيب نمى كنند، بلكه ستمگران به آيات الهى انكار مى ورزند»؛ زيرا اگر آنان در برابر خدا تسليم بودند، ديگر به پيامبر او اعتراض نمى كردند و با ديدن معجزات و دلايل كافى، بر سر دو راهى نمى ماندند، ولى چون خداوند متعال بالاتر از آن بود كه با او مخالفت ورزند، خواه ناخواه نسبت به وى، تظاهر به تسليم نموده و با فرستادگان وى به مخالفت برمى خاستند.

______________________________

(1). انعام (6) آيه 33.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 45

با مردم و معاشرت با طبقات مختلف جامعه و مراعات اصول و آداب اخلاقى در روابط با ديگران، يكى از بخشهاى مهم «علم اخلاق» را تشكيل مى دهد، و برخى از دانشمندان غرب كه در كشف راههاى نفوذ در مردم تجربياتى دارند، رساله هايى درباره چگونگى «معاشرت با مردم» نوشته اند، و بسيارى از مطالب اين دانشمندان، در احاديث اسلامى به طور روشنترى وارد شده است، ولى متأسفانه نويسندگان خوش قريحه ما نخواسته اند اين آداب را كه در آثار اسلامى آمده است، به صورت روزپسند و آميخته با شواهد و مسائل روز، عرضه كنند، تا نسل جوان كه تشنه شنيدن اين نوع تعاليم اخلاقى است، تصور نكنند كه ابتكار اين مطالب مربوط به غربيان است، بلكه بداند پيامبر اسلام و جانشينان او در اين قسمت، ما را راهنماييهاى زيادى فرموده اند.

مؤلف و محدّث بزرگ اسلامى، شيخ حرّ عاملى در كتاب وسائل الشيعه «1» احاديث زيادى درباره وظيفه يك فرد مسلمان در

______________________________

(1). ج 8، ص 398- 621.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 47

طرز معاشرت با مردم، از پيامبر اكرم و اهل بيت گرامى اش نقل كرده و تحت عنوان آداب معاشرت در سفر و حضر «1» به آنها اشاره نموده است.

طرز معاشرت شخص پيامبر، بهترين راهنما و بزرگترين آموزگار ماست، و ما به طور اجمال نمونه اى از طرز رفتار و معاشرت پيامبر عالى قدر اسلام را با مردم در اين جا نقل مى نماييم:

او در سلام كردن بر مردم پيشى مى گرفت؛ اگر مى خواست با كسى در كوچه اى و يا مجلسى سخن بگويد، با گوشه چشم نگاه نمى كرد، بلكه با تمام بدن با او روبه رو مى شد و سخن مى گفت و همواره تبسم بر لب داشت، اگر كسى در

سخن خود خطا مى كرد، او را مؤاخذه نمى نمود؛ كسى از خوش خويى و خوشرويى او محروم نبود، و اگر كسى از ياران وى غايب مى شد فورا از او تفقد مى فرمود، و از تمام طبقات احترام كامل به جا مى آورد؛ حتى هر فردى تصور مى نمود كه عزيزترين فرد نزد پيامبر، خود اوست؛ آن حضرت، در مجلس براى خود جاى مخصوصى قرار نمى داد و هر كجا كه جاى خالى بود مى نشست؛ حاجات نيازمندان را برطرف مى كرد و اگر امكان نداشت، با زبان خوش آنها را راضى مى ساخت؛ حيا و ابّهت و صدق و صفاى خاصى بر مجلس او سايه مى افكند، و صدا در آن بلند نمى شد؛ سوء ادب افراد بى اطلاع

______________________________

(1). احكام العشرة فى السفر و الحضر.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 48

و غريب را تحمل مى نمود، و اگر كسى كارى انجام مى داد كه مطابق طبعش نبود، از آن تغافل مى ورزيد، بزرگان را احترام مى كرد و خردسالان را نوازش مى نمود؛ كمتر سخن مى گفت، سخن كسى را قطع نمى نمود، كسى را سرزنش نمى كرد؛ چيزى كه سود نداشت از آن پرهيز مى نمود؛ به سخنان مردم خوب گوش مى داد و ...

صفات حميده و ملكات فاضله آن حضرت در كتابهاى سيره و تاريخ اسلام منعكس است و بسيار آموزنده است.

اتاق پيامبر كه با مسجد چندان فاصله نداشت مى ايستادند؛ فرياد مى كشيدند كه «يا محمد اخرج» (اى محمد صلّى اللّه عليه و آله از اتاق بيرون بيا) «1» اين كار علاوه بر اينكه استراحت رسول خدا را بهم مى زد، يك نوع بى احترامى به شخصيت بزرگ آن

______________________________

(1). عبد العلى حويزى، نور الثقلين، ج 5، ص 80.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 49

حضرت نيز بود و لذا قرآن در آيه چهارم اين سوره اين گونه افراد را كم فهم و بى خرد شمرده است.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نه تنها در آداب معاشرت، از بيگانگان و عربهاى بيابان ناراحتى داشت، بلكه برخى از ياران و اصحاب نزديك آن حضرت هم، ادب سخن گفتن را در محضر وى مراعات نمى كردند.

بخارى محدث معروف اهل سنت مى نويسد: هيأتى به نمايندگى از قبيله «بنى تميم» وارد مدينه شدند؛ ابو بكر و عمر، هر يك، شخصى را براى ملاقات با آنها معين نمود؛ اختلاف آنان در تعيين آن فرد، به مشاجره انجاميد، و داد و فرياد آنان در محضر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله باعث رنجش خاطر او گرديد. براى جلوگيرى از تكرار اين حركات ناشايست در محضر آن پيشواى بزرگ، آيه دوم و سوم سوره حجرات نازل گرديد و آن چنان اين عمل را بد شمرد كه نتيجه آن «حبط اعمال» معرفى گرديد. «1»

اصولا بايد ديد چرا اين نوع بى احترامى، در محضر پيامبر سبب از بين رفتن پاداش اعمال مى گردد، اين، از آن روست كه توقير و احترام از نظر ظاهر، حتى طرز سخن گفتن در محضر او و با او، حاكى از يك احترام باطنى نسبت به پيامبر است، و ناگفته پيداست كه

حركات و اعمال ما زاييده عقيده و مراتب ايمان ماست؛

______________________________

(1). منصور على ناصف، التاج، ج 4، ص 213- 214.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 50

در اين صورت، چنين حركات ناشايست و بى اعتنايى به چنين شخصيت بزرگى، از بى اعتنايى قلبى به شخص پيامبر و مقدسات مذهبى حكايت خواهد نمود.

اين احترامها مخصوص زمان پيامبر نيست؛ اگر پيامبر در حال حيات احترام دارد، پس از وفات نيز همان احترام را خواهد داشت، حتى موقعى كه عايشه در شهادت امام حسن مجتبى عليه السّلام، در كنار قبر پيامبر سروصدا به راه انداخت و به كمك دسته اى، از دفن فرزند پيامبر كنار قبر جدش جلوگيرى به عمل آورد؛ امام حسين عليه السّلام براى خاموش كردن وى، اين آيه را خواند: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ»، سپس فرمود: انّ اللّه حرّم من المؤمنين امواتا ما حرّم منهم احياء؛ خداوند انجام هر عملى را كه درباره شخص مؤمن در حال حيات او تحريم كرده، در حال مرگ وى نيز تحريم نموده است.» «1»

همان طور كه دانشمندان از اين آيه دريافته اند، اين قبيل احترامها، اختصاص به پيامبر اكرم ندارد، بلكه همه پيشوايان اسلام، و علما و اساتيد و پدران و مادران و عموم بزرگان نيز بايد از اين گونه احترامها برخوردار شوند، بالاخص در حرمها و آستانه هاى مقدس از داد زدن و فرياد كشيدن و امثال آن بايد خوددارى نمود.

______________________________

(1). نور الثقلين، ج 5، ص 80- 81.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 51

كنيد، مبادا (بر اثر گزارش بى اساس او) ندانسته به گروهى آسيب برسانيد و بعدا از كرده خود پشيمان شويد».

شايعه سازى و دروغ پردازى، از گناهان بزرگ اجتماعى است كه گاهى زندگى دسته اى را به خطر مى اندازد و يا به از بين رفتن آبروى جمعيتى مى انجامد و زندگى اجتماعى آنان را فلج مى كند؛ چه بسا يك گزارش بى اساس، آتش جنگ را ميان دو گروه شعله ور سازد و زيانهاى بزرگى به بار آورد.

اسلام براى جلوگيرى از بروز چنين خطرهاى بزرگى، به

نظام اخلاقى اسلام، ص: 52

مسلمانان دستور مى دهد كه به هر گزارشى ترتيب اثر ندهند و خبر هر گوينده اى را نپذيرند، بلكه گزارش كسانى را بپذيرند كه در آنها حالت خداترسى باطنى و نيز عدالت و وثوق و اطمينان وجود دارد و اين صفات، آنان را از شايعه سازى و جعل اكاذيب و نقل خبرهاى بى اساس و دروغين باز مى دارد.

حتى در بعضى از موضوعات مهم دينى و اجتماعى كه با آبروى دسته اى از مردم رابطه مستقيم دارد، دستور داده شده كه به گزارش يك فرد عادل و راستگو هم، ترتيب اثر ندهند، تا اينكه سه نفر ديگر كه عادل و پرهيزكار باشند، به شاهد اول ضميمه گردند، و گزارش آنان، كمّا و كيفا با هم موافق و هماهنگ باشد.

در دسته ديگرى از موضوعات كه از نظر اهميت به پايه قسمت اول نمى رسند، دستور داده شده كه گزارش دهندگان بايد حداقل دو نفر عادل باشند.

اسلام در راه تحقق بخشيدن به اين موضوع (صيانت و حفظ آبروى اشخاص و جلوگيرى از وقوع خطرهاى بزرگ) علاوه بر دو شرط يادشده (عدالت گزارش دهنده و تعدد مخبر در موضوعات حساس اجتماعى، مانند آلودگى به زنا و سرقت)

شرايط ديگرى را در مخبر لازم دانسته، كه بدون آن شرايط، گزارش وى كوچكترين ارزش قضايى و اجتماعى نخواهد داشت، مثلا:

1. شاهد بايد دقت نظر و هوشيارى داشته باشد به طورى كه بر اثر دقت نظر و حافظه خاص و روشنى و بينايى، در گزارش خود

نظام اخلاقى اسلام، ص: 53

مطالب را كم و زياد نكند.

2. امورى كه قابل حس و لمس است، بايد گواهى از آنها را از طريق يكى از حواس طبيعى به دست آورده باشد و هرگز به تخمين و حدس و گمان اعتقاد نورزد و بنا به تعبير امام عليه السّلام «بمثل هذا فاشهد أو دع» چيزى كه مورد گواهى قرار مى گيرد، بايد مانند آفتاب، روشن و محسوس باشد، و در غير اين صورت، حق ندارد گزارش دهد.

3. كسانى كه بدون ملاك به مطلبى گواهى دهند بى درنگ بايد «تعزير» شوند و به مردم معرفى گردند، تا بار ديگر مردم سخنان آنان را نپذيرند. «1»

اين شرايط حاكى از آن است كه اسلام با تعيين شرايط براى پذيرش گزارش گزارشگران، جامعه اسلامى را از بروز خطرهاى ناشى از شايعه سازان و دستگاههاى دروغ پرداز حفظ نموده و به افراد باايمان دستور مؤكد داده كه در گزارش افراد فاسق كه احتمال جعل و دروغ به آن راه دارد، بررسى بيشترى كنند، تا مبادا ندانسته بر اثر يك گزارش دروغ، به افرادى خسارت وارد نيايد.

ماليات اسلامى (زكات) را از آنها گرفته به مدينه آورد؛ افراد اين قبيله وقتى شنيدند كه نماينده پيامبر وارد سرزمين آنان مى شود، همگى به استقبال وى شتافتند، ولى بر اثر عداوت ديرينه اى كه وليد با قبيله مزبور داشت، يا بر اثر يك تصور غلط كه فكر كرد آنان قصد كشتن وى را دارند بدون اينكه با استقبال كنندگان تماس بگيرد، از همان نقطه به سوى مدينه بازگشت و گزارش داد كه قبيله بنى المصطلق از آيين اسلام بيرون رفته اند و هرگز حاضر به دادن ماليات نيستند و قصد داشتند كه خون مرا بريزند.

ناگفته پيداست كه چنين گزارش نادرستى چقدر خطرناك است؟

و تا چه اندازه مى تواند به يك گروه بى گناه آسيب وارد سازد؟

مسلمانان در موقعيتى قرار داشتند كه مى خواستند درباره قبيله مزبور تصميم بگيرند؛ ناگهان سران آنها از اين جريان آگاهى يافتند و به محضر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله شرفياب شدند و عرض كردند: از خشم خدا و پيامبر وى به خدا پناه مى بريم؛ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در حالى كه سخت ناراحت بود فرمود: دست از كار خود برداريد و به آيين اسلام برگرديد و در غير اين صورت، كسى را براى ادب كردن شما مى فرستم كه او جان و روح من است و در اين لحظه، دست به شانه على زد ...

گويا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله حتى به اين نيز اكتفا نكرد، بلكه مأمور مخفى به ميان قبيله بنى المصطلق روانه نمود و امور مذهبى آنها را تحت نظر گرفت و معلوم گرديد كه گزارش وليد دروغ بوده

نظام اخلاقى اسلام، ص: 55

و آنها در اوقات نماز

مشغول عبادت شده و آماده دادن ماليت اسلامى هستند. «1»

و مقصود از فاسق، وليد است «2».

اين آيه هنگامى نازل شد كه دو مظهر ايمان و فسق، يعنى امير مؤمنان و وليد با هم به مفاخره پرداختند: وليد زبان آورى و قوت قلب خود را به رخ على كشيد، ولى على، ايمان و اسلام خود را مايه افتخار دانست و فرمود: ساكت باش! تو مردى هستى كه هنوز ايمان به دلت راه نيافته است و ... در اين لحظه آيه فوق نازل گرديد. «3»

شرارت و عداوت باطنى وليد به اين جا خاتمه نيافت؛ در دوران خلافت عثمان، كه حكومت اسلامى دچار اختلالات بيشترى شده بود، وى به حكم اينكه برادر رضاعى خليفه بود، به استاندارى كوفه منصوب شد و در آن روز، در نظر حكومت، فقط كسانى

______________________________

(1). سجده (32) آيه 81.

(2). حسان بن ثابت شاعر رسول خدا در اين باره چنين سروده است: أنزل اللّه و الكتاب عزيزفي عليّ و في الوليد قرآنا

فتبوّأ الوليد إذ ذاك فسقاو عليّ مبوء إيمانا

(3). ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 103.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 57

شايسته اشغال مناصب بزرگ اجتماعى بودند كه به خاندان خليفه انتساب داشتند؛ او روزى كه وارد كوفه گرديد، عبد اللّه بن مسعود، خزانه دار بيت المال بود؛ وليد از ابن مسعود مبلغ گزافى در حدود صد هزار دينار استقراض كرد، زيرا پيش از وى واليان كوفه گاهى مبلغى را از خزانه دار بيت المال قرض مى گرفتند و بعدا مى پرداختند، ولى او برخلاف اصول، در برابر فشار خزانه دار مبنى بر اينكه حتما بايد مبلغ مزبور را به صندوق بيت المال بازگرداند، سماجت به خرج داد، و با خليفه وقت كه برادر رضاعى وى بود مكاتبه كرد، و از

او خواست به متصدى بيت المال دستور دهد كه از اين مبلغ صرف نظر كند. خليفه تحت تأثير عاطفه برادرى، به عبد اللّه بن مسعود نوشت: تو خزانه دار ما هستى! متعرض وليد مباش! خزانه دار كه دست پرورده رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و مردى پرهيزكار بود، از ريخت و پاش خليفه سخت ناراحت گرديد و به خليفه چنين نوشت:

«من تصور مى كردم كه خزانه دار صندوق مسلمانان هستم! اكنون كه معلوم شد من خزانه دار شخص خليفه مى باشم، مرا به چنين منصبى نياز نيست و از اين سمت رسما استعفا مى دهم.» سپس در خطابه آتشين خود، مردم كوفه را از اين جريان آگاه ساخت. «1»

______________________________

(1). ابن عبد ربّه، عقد الفريد، ج 2، ص 172.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 58

دفاتر به وسيله آن مهر و امضا مى شد، از انگشت او درآوردند و او متوجه اين امر نشد و عبد اللّه بن مسعود به پا خاست و از استاندار و خليفه وقت سخت انتقاد نمود و چهار نفر از شخصيتهاى بزرگ كوفه در حالى كه انگشتر والى را در دست داشتند، رهسپار مدينه شدند و خليفه را از جريان آگاه ساختند، ولى خليفه به سخنان و شهادت آنها وقعى نگذاشت و آنان را تهديد كرد.

آنان پيش عايشه كه در امور سياسى نيز مداخله مى كرد، رفتند و او را

نظام اخلاقى اسلام، ص: 59

از عمل ناشايست والى و تهديد خليفه آگاه ساختند؛ او نيز به ميان مردم آمد و فرياد كشيد و گفت: عثمان حد الهى را تعطيل نموده و شهود را تهديد كرده است، اما اين كار هم به نتيجه اى نرسيد.

شهود به خدمت على عليه السّلام رفتند و شكايت پيش او بردند؛ على عليه السّلام با عثمان ملاقات كرد و گفت: چرا حدود را تعطيل نموده و شهود را تهديد كرده اى؟! تو مگر اندرز عمر را فراموش كرده اى كه به تو گفت:

بنى اميه و فرزندان ابى معيط را بر گردن مردم سوار مكن! اى عثمان! بر تو لازم است كه او را از حكومت كوفه بركنار كنى و او را بر هيچ منصب دينى نگمارى و از اوضاع شهود تحقيق كنى، اگر افراد باايمانى هستند، او را از كوفه فراخوانى و حد خدا را كه بر ميگساران معين نموده است، بر او جارى ساز، فشار افكار عمومى به حدى رسيد كه عثمان او را از كوفه فراخواند و حاضر شد كه حد مى گسارى، يعنى هشتاد تازيانه

بر او زده شود، ولى هيچ كس جرأت نمى كرد به برادر خليفه تازيانه بزند و هر كسى به نزديكى وليد مى رفت، او آنها را به وسيله قرابت خود با خليفه تهديد مى نمود؛ در اين حال، امير مؤمنان عليه السّلام شخصا تازيانه را به دست گرفت و با كمال قدرت، هشتاد تازيانه بر بدن او نواخت و بنا به برخى از روايات، عبد اللّه بن جعفر، به دستور على عليه السّلام حد الهى را بر او جارى ساخت «1».

______________________________

(1). بلاذرى، انساب الاشراف، ج 4، ص 23؛ صحيح مسلم، ج 2، ص 52 و منابع ديگر.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 60

و قلم را از دست كسانى كه هرچه مى خواهند مى نويسند و هر نسبتى به هر كسى كه خواستند مى دهند، بگيريد. و اين ركن چهارم مشروطيت را كه مى تواند روشنگر اذهان و افكار ملتها باشد، از دست چنين نويسندگان بى هدف و يا مغرض و سودجويى برهانيد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 61

سلسله امتيازات روحى و جسمى مى تواند نقش رهبرى را ايفا كند؟ يا اينكه در اين صورت حتى نخواهد توانست رهبرى جامعه را در يك قسمت از شؤون زندگى به عهده بگيرد، چه رسد به رهبرى مردم در همه شؤون.

آيا رهبران سياسى كه فقط مردم را در مسائل سياسى رهبرى مى كنند و يا متخصصان مسائل اقتصادى كه چرخهاى اقتصادى كشور را به گردش درمى آورند، بدون داشتن يك سلسله صفات و امتيازات- كه صلاحيت آنان را براى اشغال اين مقامات تضمين مى كند- مى توانند در «كادر» سياسى و اقتصادى پذيرفته شوند؟

پيامبران آسمانى كه رهبران حقيقى مردم در كليه شؤون زندگى هستند، حتما بايد از يك سلسله صفات بزرگ برجسته برخوردار

نظام اخلاقى اسلام، ص: 63

باشند كه نشانه صلاحيت آنان براى امر رهبرى بوده و موجب پيروزى آنها در اين عرصه مى گردد.

ما مى توانيم امتيازات لازم در وجود پيامبران را در چند جمله خلاصه كنيم:

1. علم و دانش وسيع- يعنى احاطه كامل و دقيق پيامبران، به مسائلى كه مأمور به تبليغ آنها هستند- به طورى كه هيچ حكمى از احكام خداوند بر آنان مخفى نبوده، و پاسخ هيچ پرسش مربوط به دين و مذهب بر آنها پوشيده نيست.

2. مصونيت از گناه و نافرمانى خدا در تمام ادوار زندگى، خواه پيش از بعثت باشد و خواه پس از آن.

3. مصونيت از خطا و اشتباه در تبليغ دين و احكام آن.

4. پاكى از يك سلسله صفات روحى و عيوب جسمى كه موجب تنفر مردم و انزجار جامعه از دارندگان آنها مى شود و در نتيجه، تبليغ و كوششهاى آنان عقيم و بى اثر مى گردد. عالمان و متكلمان براى لزوم هر كدام از اين امتيازات، دلائل

و گواههاى روشن و استوارى بيان كرده اند «1» كه ما براى رعايت اختصار، از نقل آنها خوددارى مى كنيم.

آيا چنين امتيازاتى ايجاب نمى كند كه در مسائل مربوط به دين و

______________________________

(1). ما درباره لزوم هر يك از اين امتيازات، در كتاب رسالت جهانى پيامبران به طور مبسوط سخن گفته ايم، طالبان كسب اطلاعات بيشتر، به اين كتاب مراجعه نمايند.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 64

مذهب، همواره از آنها پيروى كنيم و هرگز انتظار داشته باشيم كه اين مربيان الهى، با داشتن عصمت و مصونيت از خطا و اشتباه در مقام تشريع و رهبرى، از افكار ناقص و نارساى ما پيروى نمايند؟

كسانى كه مى خواهند شرايع آسمانى و رهبران الهى همواره از خواسته هاى درونى آنها پيروى كنند، و چرخ تشريع بر محور افكار خام و نارساى آنان دور بزند، فاقد بينش صحيح نسبت به پيامبران بوده و مقام و منزلت انبيا را به خصوص با در نظر گرفتن عصمت آنان، ارزيابى نكرده اند.

خداوند با جمله: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ؛ بدانيد در ميان شما پيامبر خدا است؛ اگر او در بسيارى از امور از شما پيروى نمايد به تنگنا مى افتيد»، به كسانى كه بر خدا و پيامبر پيشى مى جويند و فكر خود را بر فكر پيامبر، و به عبارت بهتر و صحيحتر بر وحى الهى مقدم مى دارند، تذكر مى دهد كه با وجود پيامبرى معصوم از گناه و مصون از خطا، نبايد بر او سبقت بجويند.

خلاصه: در آغاز سوره، خداوند به افراد باايمان چنين دستور مى دهد كه:

«لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ؛ بر خدا و پيامبر او پيشى مجوييد»؛ در اين آيه، تحريم پيشى گرفتن

بر پيامبر را از اين طريق بيان كرده است كه وى فردى است مصون از خطا و پيراسته از گناه، ازاين رو بايد از او پيروى كنيد؛ در ضمن، اين بخش از آيه كه در مسائل شرعى، افكار عمومى ملاك تشريع و پيروى نيست، و بايد در اين

نظام اخلاقى اسلام، ص: 65

موارد از مكتب وحى الهام گرفت، و رنجيدگى مردم نمى تواند دليلى براى تغيير دادن حكم الهى باشد.

اجتماع استبداد و سرسختى نشان ندهند و به افكار عمومى احترام بگذارند و از افكار سودمند ديگران مدد جويند.

آرى، جمله «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ؛ هرگاه تصميم گرفتى، به خدا توكل كن»، حاكى از آن است كه مشورت پيامبر جنبه مقدماتى داشته و در نهايت، تصميم با خود او خواهد بود.

در تمام نظامهاى دموكراسى و حكومتهاى آزاد كه حل و فصل امور متكى بر مشاوره است، در عين حال رئيس واحدى وجود دارد كه پس از آگاهى از نتايج افكار ديگران، رأى قاطعى اتخاذ مى كند.

مشورت، تا حدى حجابها و پرده ها را كنار زده و دورنمايى از واقع را در برابر انسان ترسيم مى كند، ولى سرانجام فردى لازم است كه اين افكار مختلف را با هم ارزيابى كند و به طور واقع بينانه، تصميم بگيرد.

گروهى تصور مى كنند: «تنها مشاوره مى تواند گره مشكلات را بگشايد و يك جمعيت بدون داشتن يك سرپرست قاطع و تنها به مدد شور و مشورت جمعى، نيز مى تواند كارى را كه آغاز كرده است به پايان برساند و وقفه اى در كار آن ايجاد نشود»، آيه فوق برخلاف اين تصور، بيان مى دارد كه گواهى مى دهد اختلاف و دودستگى در جلسه مشاوره، موجب ركود و توقف كار مى گردد؛ سرانجام رئيس و سرپرستى لازم است كه پس از مشاوره، رأى قاطعى اتخاذ كند.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 67

ازاين رو، خداوند پس از امر به مشاوره به پيامبر مى فرمايد: «فَإِذا عَزَمْتَ؛ وقتى تو تصميم گرفتى ...».

تاريخ زندگانى پيامبر اسلام حاكى از آن است كه آن حضرت تا چه اندازه به افكار ياران خود احترام مى گذاشت و با اينكه چهره حقيقى واقعيات، از هر نظر در آينه دل او منعكس

بود، و به صلاح و فساد امورى كه به شور و مشورت مى گذاشت، بيش از ديگران واقف بود، با اين وصف، در بسيارى از مسائل، شوراى نظامى و سياسى تشكيل مى داد و از ياران خود درباره مسائل پيچيده مورد نياز، نظر و رأى مى خواست؛ براى نمونه:

1. پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در بيابان «بدر» پيش از آنكه با سپاه قريش روبه رو شود، يك شوراى نظامى، مركب از مهاجر و انصار تشكيل داد و از آنان درباره نبرد با مشركان نظرخواهى نمود و ياران او، اين فضاى آزاد را ديدند كه نظرها گوناگون و متفاوتى ابراز كردند، و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله، از افكار عمومى پيروى كرد و سپاه را به سوى بدر حركت داد «1».

2. در نبرد احد، به هنگامى كه خبر حركت نيروهاى قريش براى گرفتن انتقام كشته شدگان بدر به سوى مدينه به پيامبر رسيد، او نحوه مبارزه را و اينكه آيا از شيوه قلعه دارى پيروى كنند و يا اينكه مدينه را ترك گويند و در بيرون شهر به نبرد بپردازند، به شور

______________________________

(1). سيره ابن هشام، ج 1، ص 614.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 68

گذاشت و از افكار عمومى جوانان انصار كه اصرار داشتند در بيرون مدينه نبرد نمايند، پيروى كرد. «1»

3. در نبرد احزاب كه قواى شرك به سان مور و ملخ از همه نقاط عربستان براى كوبيدن اسلام جوان، به سوى مدينه حركت كرده بودند، پيامبر، در نحوه مبارزه، نظر يك شخصيت عالى قدر ايرانى را پسنديد و آن را به كار بست. او سلمان فارسى بود كه پيشنهاد كرد در نقاط آسيب پذير مدينه، به پهنا و عمق سه متر

خندقى كنده شود و در طول خندق، سنگرهايى در فواصل كوتاهى ساخته شود، كه هرگاه دلاوران مشرك بخواهند خندق را پر كنند و يا از آنجا عبور نمايند، سربازان اسلام، با پرتاب كردن سنگ و تير، مهاجمان را عقب برانند. «2»

4. در تسخير دژهاى يهود خيبر، نقطه اى كه سربازان اسلام در آنجا به فرمان پيامبر فرود آمده بودند، كاملا در ديدرس دشمن بود؛ يكى از دلاوران كارآزموده اسلام به نام حباب بن منذر، كه از وضع سرزمينهاى خيبر كاملا آگاه بود، به حضور پيامبر رسيد و گفت:

هرگاه فرود آمدن در اين نقطه به فرمان خدا است من كوچكترين سخنى ندارم، و اگر از موضوعاتى است كه مى توان در آن نظر داد، من اين نقطه را براى مركزيت سپاه صلاح نمى دانم؛ زيرا اين نقطه

______________________________

(1). همان، ج 2، ص 63.

(2). سيره حلبى، ج 2، ص 331.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 69

در ديدرس دشمن است و در نزديكى دژ نسطات قرار گرفته، و تيراندازان دژ، بر اثر نبودن نخل و خانه به آسانى مى توانند قلب لشكر را هدف گيرى كنند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، بر پايه اصل «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ» فرمود: اگر شما نقطه بهترى را معرفى كرديد، ما آنجا را اردوگاه خود قرار مى دهيم؛ ازاين رو، آن حضرت پس از بررسى اراضى خيبر، نقطه اى براى مركز ستاد انتخاب نمود كه در پشت نخلها قرار گيرد. «1»

______________________________

(1). همان، ج 3، ص 39.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 71

آن را در دلهايتان بياراست و كفر و نافرمانى و گناه را منفور گردانيد؛ اين چنين افرادى، هدايت يافتگان مى باشند.»

چيزهايى كه انسان، خوبى و بدى آنها را در باطن و درون خويش و بدون تعليم كسى درك مى كند، و به سان امور غريزى جزء سرشت او به شمار مى روند، «وجدان اخلاقى» و يا «اخلاق فطرى» ناميده مى شوند، ولى به آن دسته از خوبيها كه در نهاد انسان ريشه عميق دارند، ولى بشر به خوبى و بدى آنها از راه فطرت واقف نشده، بلكه حسن و قبح آنها را در مكتب سفيران وحى و يا رجال بزرگ جهان

نظام اخلاقى اسلام، ص: 72

آموخته است، «اخلاق غير فطرى» و يا تربيتى مى گويند.

در سراسر جهان و در ميان همه ملل، ظلم و ستم و ازدواج با محارم زشت و قبيح به نظر مى رسد؛ البته انسانها زشتى ستم را از طريق فطرت درك كرده و قبح ازدواج با محارم را از طريق تعاليم و شرايع آسمانى فراگرفته اند.

براى شناسايى امور فطرى از غير فطرى، قواعد و نشانه هايى است كه با به كار بستن آنها مى توان اين دو را از هم تميز داد:

1. امور فطرى به نقطه اى و يا به صنفى و نژادى اختصاص ندارند و انسان در توجه و فراگيرى آنها به كسى نيازمند نيست.

2. از آنجا كه خود فطرت هادى و رهبر است، عوامل جغرافيايى و اقتصادى و سياسى و آموزشى، در پيدايش و توجه انسان به آنها دخالت ندارد.

3. تبليغات خلاف، اگرچه از نمو و رشد آنها مى كاهد، ولى هرگز آنها را ريشه كن نمى سازد. «1»

قرآن با نداى رسا اعلام مى كند كه: خدا در نهاد بشر، ميل و رغبت و علاقه به

ايمان و عشق به خداى جهان را نهاده و آن را محبوب او ساخته، و كفر و نافرمانى و گناه را منفور گردانيده است، آنجا كه مى فرمايد:

______________________________

(1). براى توضيح بيشتر درباره شناسايى امور فطرى به كتاب «عصر بازگشت به ايمان» تأليف نگارنده مراجعه فرماييد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 73

«وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ» خداوند نه تنها حس خداشناسى را به ما مرحمت فرموده و سرشت ما را با اعتقاد به مبدأ آميخته است، بلكه دلهاى ما را به آن دسته از خوبيها نيز كه بدون معلم و مربى، از درون خويش به آنها الهام مى شويم، آراسته است، و چنين معناى گسترده اى را مى توان از جمله «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ» استفاده نمود؛ زيرا در جمله دوم، علاوه بر انزجار از كفر، انزجار از فسق و عصيان نيز فطرى معرفى شده است؛ بنابراين، مقصود از محبوب گردانيدن ايمان، تنها خداشناسى نيست، بلكه علاوه بر آن، سرشت ما با يك سلسله سجاياى اخلاقى به هم آميخته شده است، و روح ما به طور ناخودآگاه، به سوى آنها كشيده مى شود.

اينك به برخى از امور فطرى كه مى تواند از مصاديق روشن آيه شريفه باشد، اشاره مى كنيم:

خداشناسى و پيدا كردن سر نخ سلسله وجود و مبدأ پيدايش سيل خروشان جهان هستى و توجه به سازنده اين همه مصنوعات شگفت انگيز، آن چنان فطرى است كه خميره انسان با طلب و جستجوى آن، آميخته است.

گذشته از حس خداجويى، علاقه به تمام فضايل اخلاقى و سجاياى انسانى با وجود ما، عجين شده است و ميل به يك سلسله خوبيها و انزجار از بديها در

ما ريشه فطرى دارد؛ در جهان، ملتى را نمى شناسيم كه پس دادن امانت را ناپسند، و خيانت به امانت را

نظام اخلاقى اسلام، ص: 74

شرافت بداند، و يا وفادارى به پيمان را كارى زشت و پيمان شكنى را كارى نيكو تلقى كند.

پدرى كه به كودك وعده انجام كارى را مى دهد، اگر به موقع آن را انجام ندهد، مورد سرزنش كودك قرار مى گيرد و كودك طبق فطرت انسانى خود، چيزى جز اين، درك نمى كند كه بايد به «پيمان» عمل كرد.

راست گويى، با قلم آفرينش بر صحيفه فطرت هر انسانى نوشته شده است، كودك جز راست گويى چيزى نمى شناسد.

پاك دامنى و عفت، جزء خميره وجود انسان مى باشد؛ حتى زنان آلوده در نخستين برخورد، كوشش مى كنند كه خود را عفيف و پاك قلمداد نمايند؛ يغماگران و راهزنان هنگام تقسيم اموالى كه از مردم به يغما برده اند، عدل و انصاف را محور كار خود قرار مى دهند و انحراف از آن را بد و ناستوده مى شمارند.

بشر تمام اين معلومات فطرى را در هر دو بخش در دبستان آفرينش آموخته، دستگاه آفرينش، همه اين كمالات را در نهاد هر بشرى به وديعت نهاده است.

قرآن مجيد با صراحت هرچه تمامتر به اين حقيقت مسلم در سوره هايى تصريح كرده است، آنجا كه مى فرمايد:

1. «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها؛ «1»

______________________________

(1). شمس (91) آيه 8.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 75

سوگند به روح و خدايى كه آن را آفريد و بديها و خوبيها را بدان الهام كرد».

2. «وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ؛ «1»

راه خير و شر و حق و باطل را به انسان نشان داديم».

3. «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً؛ «2»

ما انسان را از نطفه

مخلوط، آفريده و آزمايش مى نماييم و او را شنوا و بينا (آشنا به حق و باطل) قرار داديم».

خداوند نه تنها در سرشت انسان ميل به خوبى و انزجار از بديها را نهاده، بلكه نفس سرزنش كننده اى به بشر داده است كه هنگامى انسانها از آن گامى فراتر نهادند، آنان را به شديدترين وضعى ملامت و سرزنش مى كند، آنجا كه مى فرمايد:

4. «لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ؛ «3»

سوگند به روز رستاخيز و سوگند به روح سرزنش كننده!»

5. قرآن مجيد، ضمن شرح مبارزات پى گير ابراهيم بت شكن، در آيه كوتاهى به نيروى وجدان اشاره نموده است و مضمون آيه، مربوط به قضات دادگاهى است كه براى محكوم كردن ابراهيم تشكيل شده بود. ابراهيم، بتهاى بتكده را يكى پس از ديگرى شكست و تلّى از چوب در وسط بتكده پديد آورد و سپس تبر را بر دوش بت بزرگ نهاد و بتخانه را ترك گفت.

______________________________

(1). بلد (90) آيه 10.

(2). انسان (76) آيه 20.

(3). قيامت (75) آيه 1- 2.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 76

براى سران قوم از قراين معلوم بود كه شكستن بتها كار ابراهيم است و بس؛ وى به دادگاه احضار شد و در برابر هيأت قضات قرار گرفت. وقتى از وى شرح ماجراى بتكده را پرسيدند، وى گفت:

جريان را از بت بزرگ بپرسيد. در اين موقع، هيئت دادرسى در بن بست عجيبى قرار گرفت؛ زيرا اگر بگويند بت بزرگ درك و شعورى ندارد، ابراهيم به آنان اعتراض خواهد كرد كه چگونه موجودى را كه چيزى نمى فهمد، پرستش مى كنيد. اگر بگويند او مى فهمد و سخن مى گويد، خواهد گفت: پس چرا از من مى پرسيد؟!

در اين موقع وجدان خفته آنان بيدار شد

و همديگر را ملامت كردند و گفتند: شما ظالم و ستمگريد.

قرآن مجيد اين صحنه سرشكستگى و محكوميت وجدانى را چنين نقل مى كند:

«فَرَجَعُوا إِلى أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ ثُمَّ نُكِسُوا عَلى رُؤُسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ يَنْطِقُونَ؛ «1»

آنان به وجدان خود مراجعه كردند و همديگر را ملامت نمودند و گفتند:

شما ظالم و ستمگر هستيد؛ سپس سرهاى خود را از شرمندگى به زير افكندند و گفتند: تو كه مى دانى بتها قدرت بر سخن گفتن ندارند».

در احاديث و روايات اسلامى درباره موضوع وجدان، تذكراتى داده شده است.

______________________________

(1). انبياء (21) آيه 64- 65.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 77

امير مؤمنان على عليه السّلام مى فرمايد:

«انّه من لم يعن على نفسه حتّى يكون له منها واعظ و زاجر لم يكن له من غيرها زاجر و لا واعظ؛ «1»

كسى كه براى او واعظ و اندرزدهى از درون نباشد، (كه او را از كارهاى زشت بازدارد) هرگز براى چنين شخصى، پند دادن و نصيحت كردن از خارج سودمند نخواهد افتاد، و گفتار ديگران درباره او مؤثر واقع نخواهد شد».

يك چنين ادراكات فطرى و جهانى نمى تواند مولود منهيات اجتماعى و يا معلول خواهشهاى واپس زده و تمايلات سركوفته باشد.

اخلاقى» پيدا شده است.

______________________________

(1). نهج البلاغه عبده، خطبه 78 (لفظ يعن صيغه مجهول است؛ يعنى كسى كه از طرف خداوند به او كمك نشود تا از درون بازدارنده اى داشته باشد).

نظام اخلاقى اسلام، ص: 78

«وجدان اخلاقى جز دهنه اجتماعى چيز ديگرى نيست؛ وجدان اخلاقى نماينده يك عمل ذاتى و عميق روح بشرى نيست، بلكه درون بينى ساده منهيات اجتماعى مى باشد. «1»»

ولى نظريه فرويد در مورد آن دسته از خوبيها و بديها صحيح است كه آنها را بشر در مكتب رجال و بزرگان جهان آموخته است.

به طور مسلم نهى از ازدواج با محارم در تمام شرايع موجب پيدايش يك چنين قبح وجدانى شده است، ولى آن دسته از خوبيها و بديها كه مورد اتفاق تمام انسانهاى روى زمين مى باشد، و حتى انسانهاى به دور از تمدن و تعاليم پيامبران كه در دورترين نقاط جهان زندگى مى كنند، خوبى و بدى آنها را پذيرفته اند، هرگز نمى تواند مولود منهيات اجتماعى و قوانين اخلاقى گردد.

اين جاست كه حقيقت آيه مورد بحث به طور واضح تجلى نموده و انسان اذعان پيدا مى كند كه به راستى خداوند، روح ما را با ايمان و پاكيها در هم آميخته و روان ما را از بديها و پليديها مبرا ساخته است حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ

______________________________

(1). چه ميدانم: بيماريهاى روحى، عصبى، ص 64.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 79

كنند، ميان آنها صلح دهيد و اگر يكى بر ديگرى تجاوز نمود، با گروه متجاوز جنگ نماييد، تا به فرمان خدا برگردد و اگر به فرمان خدا بازگشت، ميان آنان با عدل و داد آشتى بدهيد، به راستى خدا افراد دادگر را دوست مى دارد».

صلح و سازش براساس عدل و داد، يكى از ارزشهاى اخلاقى و يا از احكام اجتماعى اسلام است، ولى صلح واقع بينانه، صلحى است كه در آن، منافع طرفين متخاصم، به وجه صحيحى تأمين گردد؛ صلحى كه گروهى از افراد باايمان و خداشناس بر آن

نظام اخلاقى اسلام، ص: 80

نظارت كنند، و در صورتى كه يكى از طرفين از دايره عدل و داد گامى فراتر نهاد، با تمام قدرت او را بكوبند و نيروهاى خود را براى اثبات محكوميت او و جنگ و نبرد با او بسيج كنند تا اينكه سرانجام به فرمان حق گردن نهد.

براى پايدارى چنين صلحى، اسلام شرايطى در نظر گرفته است:

1. هر نوع پيمان سازش و ترك تعرض و تجاوز، بايد براساس عدل و داد استوار باشد، و نيرومندى يك طرف، نبايد موجب شود كه او خواسته هاى خود را بر متخاصم ضعيف و ناتوان تحميل كند؛ از قديم الايام، گفته اند: «صلح حقيقى ميان قوى و ضعيف متصور نيست» و اين همان حقيقتى است كه قرآن آن را با جمله: «فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا؛ ميان آنان با عدل و داد، صلح و صفا برقرار سازيد و در بستن پيمان، عدالت بورزيد»، بيان نموده است.

2. افراد باايمان و خداشناسى كه هيچ گونه منافعى در اين درگيرى ندارند، بر اين صلح نظارت كنند.

3. هرگاه يكى از طرفين به فكر توسعه طلبى افتاد و برخلاف

مواد پيمان صلح گام برداشت، ناظران بى طرف صلح، بايد با جنگ و نبرد، او را سر جاى خود بنشانند، تا افراد ستمگر و متجاوز بدانند كه در جامعه اسلامى براى آنان منزلتى وجود ندارد و اين دو شرط اساسى را قرآن با جمله زير بيان فرموده است: «فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي؛ هرگاه گروه ناظر بر صلح، ببينند كه يكى از

نظام اخلاقى اسلام، ص: 81

متخاصمين به فكر تجاوز افتاده است، بايد با متجاوز نبرد كنند.»

4. نبرد با ستمگر نبايد جنبه انتقامى داشته باشد، بلكه بايد هرگونه نبرد با او، براى اين باشد كه او به فرمان خدا گردن نهد و انديشه تجاوز و تعدى به حقوق افراد باايمان را از مغز خود بيرون براند و اين مطلب را با جمله «حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ؛ جنگ تا آنجا ادامه يابد كه ستمگر به راه عدل و داد- كه فرمان الهى است- باز گردد»، بيان نموده است.

5. در آخر آيه، نكته لازمى يادآور شده است و آن اينكه افراد با ايمان بايد در تمام حالات براى صلح تلاش كنند و اين جنگها نبايد آنان را از برقرارى صلح، نااميد سازد، حتى پس از سركوبى گروه متجاوز، بايد آستين همت بالا بزنند، و از نو، پيمان صلح مجدد را براساس عدل و داد ببندند، چنان كه مى فرمايد:

«فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا؛

هرگاه متجاوز دو مرتبه بر فرمان حق گردن نهاد، بار ديگر كوشش كنيد كه ميان آنان براساس عدل و داد صلح و سازش برقرار گردد.»

چنين صلح و سازشى با شرايط يادشده، صلح واقع بينانه اى است كه اسلام، آن را براى گروههاى متخاصم مقرر داشته

است و اگر با شرايطى كه گفته شد اجرا گردد، علاوه بر اينكه مى تواند منافع طرفين را تأمين كند، مى تواند به يك زندگى مسالمت آميز- كه آرزوى بزرگ جهانيان است- جامه عمل بپوشاند.

اين صلحى است كه اسلام آن را پيشنهاد كرده است و شرايطى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 82

است كه براى پايدارى آن مقرر نموده است.

شما به پيمانهاى صلحى كه ميان دول بزرگ و كوچك جهان بسته مى شود، نگاهى بيفكنيد. كداميك از اين صلحها و سازشها، واقع بينانه است؟ آيا پيمان صلح همواره ميان دو متخاصم متعادل و برابر است؟ و يا اينكه غالبا صلح ميان دو جناح قدرتمند و ناتوان مطرح است؟ آيا هيأت نظارت، افراد بى طرفى هستند و در داورى و حل و فصل خصومت، جاى پايى براى منافع خود ندارند؟ يا اينكه تمام پيمانها و عهدها و قراردادها پيش از آنكه متخاصمين از مفاد آنها آگاه شوند، به وسيله دولتهاى بزرگ جهان تنظيم مى گردد، و امضا و اجراى آن به متخاصمين واگذار مى شود.

مفسران سياسى جهان، همگى به صراحت مى گويند: برقرارى صلح در هر نقطه از نقاط جهان، جز با سازش دولتها و ابرقدرتهاى بزرگ جهان، صورت نمى پذيرد. حتى برقرارى صلح خاورميانه در صورتى به نتيجه مى رسد كه سران دو اردوگاه شرق و غرب درباره آن به توافق برسند. بنابراين، چنين صلحهاى تحميلى دور از هرگونه واقع بينى بود، و هرگز به ثمر نمى رسد و صلح پايدار و استوارى نخواهد بود.

مسلمان باشند يا دو طايفه و يا دو دولت بزرگ؛ در هر حال، بر هر فرد مسلمان لازم است كه براى برقرارى صلح حد اكثر كوشش و تلاش را مبذول دارد.

در نبرد «حديبيه»، پيامبر اسلام خودگذشتگى عجيبى براى برقرارى صلح ميان مسلمانان و مشركان از خود نشان داد. او حاضر شد گروهى از يارانش را از خود برنجاند، اما پيمان صلح را به امضا برساند (ما تفصيل آن را در كتاب «فروغ ابديت» «1» به طور مشروح نوشته ايم).

امير مؤمنان درباره اهميت برقرارى صلح و دوستى ميان دو متخاصم چنين مى فرمايد: «و صلاح ذات بينكم فانّي سمعت جدّكما يقول: صلاح ذات البين افضل من عامّة الصلاة و الصّيام؛ «2» من شما فرزندانم را سفارش مى كنم كه براى برقرارى صلح ميان دو متخاصم كوشش كنيد؛ چه، من از جد شما پيامبر اكرم شنيدم كه مى فرمود:

ايجاد صلح و صفا ميان دو متخاصم، از يك سال نماز و روزه برتر است.»

اين امر به حدى در نظر اسلام حايز اهميت است كه فرد مصلح مجاز است براى برقرار ساختن صلح از هر نوع ابزار عقلايى، حتى

______________________________

(1). ج 2، ص 580- 603 (چاپ سوم).

(2). نهج البلاغه عبده، ج 3، ص 85 (از وصاياى امير مؤمنان به فرزندان خود).

نظام اخلاقى اسلام، ص: 84

با گفتن دروغ از زبان يكى از متخاصمين كه به صلح كمك مى كند، استفاده كند. «1»

و كيفر اعمال آنان برده نشده باشد؛ در همين آيه مورد بحث به جامعه اسلامى اخطار مى كند كه با ستمگران و افراد متعدى نبرد كنيد تا به راه راست و فرمان حق بازگردند؛ آنجا كه مى فرمايد: «فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ» و در جاى ديگر هشدار مى دهد كه هيچ فرد مسلمانى نبايد ستمگران را تكيه گاه خود قرار دهد؛ چنان كه مى فرمايد:

«وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ؛ «2»

هرگز بر افراد ستمگر تكيه نكنيد كه دچار عذاب الهى مى شويد».

پيشواى گرامى جهان شيعه، امير مؤمنان عليه السّلام مى فرمايد: بارها

______________________________

(1). شيخ انصارى، مكاسب محرمه، بحث تحريم دروغ.

(2). هود (11) آيه 113.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 85

پيامبر اسلام مى فرمود:

«لن تقدّس امّة لا يؤخذ للضّعيف فيها حقّه من القوىّ غير متتعتع؛ «1»

ملتى كه حق ضعيفان را با صراحت و بدون ترديد از زورمندان نگيرد، هرگز روى سعادت را نخواهد ديد».

امير مؤمنان علت پذيرفتن خلافت را پس از 25 سال محروميت، چنين تشريح مى فرمايد:

«اما و الّذى فلق الحبّة، و برء النّسمة لو لا حضور الحاضر و قيام الحجّة بوجود النّاصر، و ما اخذ اللّه على العلماء ان لا يقارّوا على كظّة ظالم و لا سغب مظلوم، لالقيت حبلها على غاربها و لسقيت آخرها بكأس أوّلها؛ «2»

سوگند به خدايى كه دانه را شكافت و انسان را آفريد؛ اگر نبود حضور مردم و اينكه حجت خدا به وجود ياران فداكار، تمام گرديد، و اينكه خداوند از دانشمندان پيمان گرفته كه در برابر سيرى ستمگر و گرسنگى ستمديده سكوت نكنند. از پذيرفتن خلافت روى برمى تافتم، و مهار خلافت را بر كوهان آن مى انداختم و پايان آن را با نخستين ظرف آن، سيراب

مى كردم».

با اين بيانات روشن، و تاريخ واضح شرايع و اينكه پرچمداران مذهب، در تمام ادوار، طبقات محروم اجتماع بودند، و حاميان و طرفداران جدى پيامبران را طبقه استثمار شده تشكيل مى داد، آيا صحيح است كه ماترياليست هاى عصر درباره مذهب داورى كنند كه:

______________________________

(1). نهج البلاغه عبده، ج 3، ص 113 (نامه امام به استاندار مصر مالك اشتر).

(2). همان، 1، خطبه 3.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 86

«مذهب، مردم را به صبر و بردبارى در برابر ستم طبقه استثمار كننده دعوت كرده و آن را جزء قضا و قدر حتمى شمرده است و همواره حافظ منافع استثماركنندگان است؟»

«فشار و شدت عمل اربابان در مقابل بردگان و اجحاف و تعدى فئودالها (خوانين) و اريستوكرات ها (اشراف) نسبت به طبقه رنجبر و زيردست، گرچه باعث قيامهاى شديدى مى شده است، ولى به موازات اين قيامها و نتيجه نگرفتن از آن، افكارى كه بتواند مايه تسلى خاطر براى توده محروم باشد، در بين اجتماع شيوع پيدا مى كرده و كم كم «مذاهب»، كه اثر تخديرى روحى دارد ظاهر شد».

كسانى كه حتى اطلاعات اندكى از برنامه هاى مذهبى دارند، مى دانند كه همه اين تعبيرهاى ناروا براى اغفال توده هاى بى اطلاع از حقيقت مذهب، ساخته شده است.

اما موضوع صبر كه دستاويز ماترياليست هاى عصر ما شده، يكى از اصول پسنديده اخلاقى است كه تمام ملل، حتى ماترياليست ها عملا به آن ايمان راسخ دارند، و بدون اين اصول اخلاقى هيچ فرد هدفدارى به هدف خود نخواهد رسيد؛ زيرا هرگز معناى صبر، تن دادن به ستم ستمگر و دست روى دست گذاردن و عرصه را به او سپردن نيست، و در هيچ فرهنگى و يا كتاب اخلاقيى، از صبر چنين تفسيرى نشده است،

بلكه منظور از صبر همان استقامت در راه هدف، و شكيبايى در برابر مصايب است و

نظام اخلاقى اسلام، ص: 87

هيچ ملتى بدون شكيبايى و به كار بستن شيوه استقامت به جايى نرسيده است. «1»

بنابراين، حقيقت صبر برخلاف آنچه كه ماترياليست ها تصور كرده اند، به معناى استقامت در برابر دشمن ستمگر و تمايلات غير صحيح نفسانى يا رويدادهاى ناگوار زندگى است؛ چنين اصل اخلاقى، شكننده ظلم ستمگران، ويران كننده كاخ ظالمان و پديد آرنده موفقيتها در صحنه هاى مختلف زندگى است.

نفرت اسلام از ظلم و ستم، به حدى است كه كسانى را كه راضى به تداوم زندگى ستمگران هستند، جزء ستمگران شمرده است.

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: «العامل بالظّلم و المعين له و الرّاضى به شركاء؛ «2»

كسى كه مستقيما عامل ظلم است و كسى كه او را يارى مى كند و يا به كردار او راضى است، همگى در يك رديف قرار دارند».

صفوان بن مهران شتردار، از دوستان نزديك امام كاظم عليه السّلام بود.

روزى امام عليه السّلام او را به سبب يك عمل نكوهش كرد و گفت: همه كارهاى تو پسنديده است، جز يك كار و آن اينكه شتران خود را به هارون ستمگر كرايه مى دهى، وى در پاسخ امام گفت: به خدا سوگند! من هرگز شتران خود را براى كار لغو يا حرام در اختيار اين

______________________________

(1). ما در تفسير سوره لقمان، ذيل آيه 11 (وَ اصْبِرْ عَلى ما أَصابَكَ)، نظر قرآن را درباره حقيقت صبر بيان كرده ايم.

(2). وسائل الشيعه، ج 12، ص 128.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 88

مرد نمى گذارم، بلكه در ايام حج براى رفتن وى به زيارت خانه خدا شتران خود را به او اجاره مى دهم و خود

نيز همراه او نمى روم، بلكه كارگران خود را همراه او مى فرستم.

امام فرمود: آيا هارون كرايه را قبلا مى پردازد يا مقدارى از كرايه باقى مى ماند كه بعدا بپردازد؟ عرض كرد: مقدارى از آن را قبلا مى دهد و مقدارى از آن باقى مى ماند؛ امام فرمود: آيا دوست دارى كه هارون تا آن روز زنده بماند تا بقيه كرايه تو را بپردازد؟ عرض كرد: بلى؛ فرمود: كسى كه راضى به بقا و ادامه زندگى ستمگرى گردد، خود جزء ستمگران است و سرانجام او آتش دوزخ. «1»

آرى، آنچه كه ماترياليست ها درباره مذهب مى گويند، درباره مسيحيت كه عصاره افكار كشيشان است، به حقيقت نزديك است؛ زيرا به عقيده آنان، يكى از تعاليم مسيح اين است كه اگر ستمگرى به يك طرف صورت تو سيلى زد، سمت ديگر صورت را جلو آر كه به آن نيز سيلى بنوازد. «2»

______________________________

(1). همان، ج 12، ص 132.

(2). انجيل متى، فصل پنجم.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 89

مى كنند، همان پيوند برادرى و خواهرى است؛

نظام اخلاقى اسلام، ص: 90

اين پيوند ناگسستنى تكوينى همواره در محيطها و جمعيتها، رمز مهر و محبت و الفت است؛ ازاين رو، قرآن در ندا و دعوت خود براى اتحاد و يگانگى و استوارى مبانى الفت و محبت، افراد جامعه باايمان را برادر يكديگر خوانده است و براى نخستين بار در تاريخ بشرى، يك جامعه بزرگ چند صد ميليونى را برادر هم نموده و شعار آنها را جمله زير قرار داده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» افراد جامعه با ايمان، صميمى ترين رابطه و پيوند را دارند و آن اينكه برادر يكديگرند.

شايد از خود خواهيد پرسيد كه چرا دايره اين پيوند را وسيعتر نگرفته و تمام افراد بشر را برادر همديگر قرار نداده است، و پيوند برادرى را مخصوص جامعه باايمان دانسته است؟!

ولى پاسخ اين پرسش معلوم است؛ زيرا يك توجه كوتاه كافى است كه علت اين امر را بفهميم؛ چه اينكه اخوت مذهبى يك عنوان تشريفاتى آن هم براى يك سلسله اغراض سياسى نيست تا عموم مردم را خواه ملاك برادرى در آنها باشد يا نباشد- برادر يكديگر قرار دهد، بلكه هدف از مطرح ساختن اين عنوان، اشاره به يك رشته تكاليف و اهداف عالى اجتماعى و اخلاقى است كه در پرتو اخوت اسلامى صورت مى گيرد، و كليه اين تكاليف و آثار در كتابهاى حديث و فقه بيان شده است. بنابراين، «تا يك وحدت فكرى و روحى و يگانگى در هدف و عقيده در كار نباشد، اتحاد و پيوستگى افراد، پايدار نخواهد بود» و اگر گروه هاى دودل، روزى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 91

براى يك سلسله مصالح سياسى دست اتحاد به سوى هم

دراز كنند و دست همديگر را به انگيزه برادرى بفشارند، چيزى نخواهد پاييد كه ضربه هاى اختلاف فكرى و روحى و تصادم منافع و تضاد مبانى، دستها را از هم جدا خواهد ساخت.

جامعه اى كه محور فكرى و عقيدتى نداشته باشد و به صورت دسته هاى گوناگون، بر محور افكار مختلف و متضاد دور بزند و مايه وحدت روحى و قدر مشترك فكرى در ميان آنها نباشد، فقط تا آنجا كه وحدت و اتحاد، ضامن منافع مادى آنهاست، مى توانند به طور موقت زندگى مسالمت آميزى داشته باشند و اگر روزى يكى از متحدان، خود را بى نياز از وحدت ببينند و خود را در صحنه زندگى پيروز تشخيص دهند، تمام پيوندهاى الفت كه جنبه سياسى داشت، مبدل به اختلاف و نفاق مى گردد.

هرگز يك فرد مسلمان، كه به خداى يگانه و روز رستاخيز، به حكومت عدل و داد و لزوم پيروى از ملكات فاضله و سجاياى انسانى، ايمان دارد، با يك فرد ملحد كه به خدا و روز بازپسين اعتقاد ندارد و مسائل اخلاقى را بازيچه گرفته و آنها را افسانه مى پندارد، نمى تواند برادر باشد.

به يكديگر است و در سايه چنين پيوستگى، نيروى عظيمى به وجود مى آيد كه مى تواند مبدأ تحولاتى در شؤون مختلف زندگى گردد.

سدهاى بزرگ جهان كه به صورت درياچه هايى جلوه مى كنند، از پيوستن رودهاى كوچك به وجود مى آيد و هريك از اين رودهاى كوچك، نه قدرت توليد برق را دارد و نه چندان به حال كشاورزى مفيد است، اما از اجتماع اين رودهاى كوچك در يك نقطه، درياچه اى به وجود مى آيد كه قدرت توليد صدها هزار كيلو وات ساعت برق را دارد و با آن، هزاران هكتار زمين را مى توان زير كشت برد، اين منافع سرشار از كجا فراهم مى آيد؟ از به هم پيوستن قطرات كوچك و رودهاى ضعيف و ناچيز.

قدرت اتم براى همه روشن است. يك اتم قدرت و نيرويى ندارد و به قدرى ضعيف و ناچيز است كه حتى با قوى ترين ميكروسكوپها نمى توان آن را ديد، اما از به هم پيوستن اتمهاى بى شمار، قدرتى به وجود مى آيد كه انفجار چند عدد از بمبهاى اتمى، مى تواند به تمدن و زندگى بشر در روى زمين خاتمه دهد و در مدت چند دقيقه، كره زمين را به صورت توده اى از آتش و تلّى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 93

از خاكستر درآورد.

و به قول شاعر:

غرض ز انجمن و اجتماع جمع قواست چرا كه قطره چو شد متصل به هم، درياست

ز قطره هيچ نيايد، ولى چو دريا گشت هر آنچه نفع تصور كنى در او، آنجاست

ز قطره ماهى پيدا نمى شود هرگزمحيط باشد كزوى نهنگ خواهد ساخت

ز گندمى نتوان پخت نان و قوت نمودچو گشت خرمن و خروار، وقت برگ و نواست

ز فرد فرد محالست كارهاى بزرگ ولى ز جمع

توان خواست هر چه خواهى خواست

بلى چو مورچگان را وفاق دست دهدبه قول شيخ، هژبر ژيان اسير و فناست

ولى چو تفرقه اندر ميان جمع افتدهمان حكايت صوفى و سيد و ملاست

نه تنها بايد از نيروى جسمانى افراد استفاده نمود و همه را در نقطه اى متمركز ساخت، بلكه بايد هميشه به يارى تفكر جمعى و مشورت و گردهمايى و تبادل نظر، مشكلات بزرگ را از ميان برداشت. قرآن مجيد، مشاوره و تبادل نظر را يكى از صفات برجسته افراد باايمان مى داند و مى فرمايد: «وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ

نظام اخلاقى اسلام، ص: 94

وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ؛ «1» كسانى كه به نداى پروردگار خود پاسخ گفته و نماز را برپا مى دارند و امور آنان براساس مشورت و تبادل نظر استوار است و از آنچه بديشان روزى داديم، انفاق مى كنند»؛ و نكته اين مطلب همان است كه سراينده اشعار يادشده نيز در دو شعر زير به آن توجه داده است:

اگر مرا و تو عقل خويش كافى بودچرا به امر خداوند، امر بر شورى است

بدين دليل «يد اللّه مع الجماعة» سرودكه با جماعت، دستى قوى، يدى طولى است

آن «ملت»

______________________________

(1). شورى (42) آيه 38.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 95

مى گويند و در سايه يكى از اين عوامل، مى توان اجتماع واحدى ساخت كه اعضاى آن در كنار يكديگر، زندگى صميمانه اى داشته باشند.

ولى آنان از يك مطلب غفلت ورزيده اند و آن اينكه اجتماعى كه افراد آن داراى عقايد گوناگون و خواسته هاى متفاوت هستند، و هر كدام و يا هر طبقه اى براى خود «ايده» و فكرى دارند، چگونه مى توانند به صورت يك ملت واحد كه همبستگى كاملى در ميان آنها حكمفرما باشد، زندگى نمايند.

درست است كه عوامل مزبور بر اتحاد و اتفاق و همبستگى جامعه كمك مى كند، ولى تا زمانى كه يك وحدت فكرى و روحى و يگانگى در هدف و عقيده در كار نباشد، اتحاد و پيوستگى افراد، تحت اين عوامل و عناصر غير ارادى، پايدار نخواهد بود و اگر روزى براى هدف مشتركى دست اتحاد به سوى هم دراز كنند و دست همديگر را به عنوان برادرى بفشارند، پس از نيل به هدف، مدتى نخواهد پاييد كه اختلاف فكرى و روحى و اختلاف خواستها و اراده ها، تصادم و تضاد عجيبى در ميان آنان به وجود خواهد آورد و آنها را از هم جدا خواهد ساخت.

جامعه اى كه محور فكرى و عقيدتى واحدى نداشته باشد و افراد آن به صورت دسته هاى گوناگون بر محور يك سلسله عناصر غير ارادى گرد آيند، وحدت اجتماعى آن ضمانت ندارند؛ زيرا مسير زندگى انسان را فكر و عقيده تعيين مى كند، نه عوامل غير ارادى؛

نظام اخلاقى اسلام، ص: 96

و اگر روزى در ميان يك ملت هم نژاد و هم خون و هم زبان، پيوند معنوى و اتحاد فرهنگى به وجود آيد، هرگز، ضربه اى

بر اتحاد و مليت آنها وارد نمى شود.

اين جاست كه پيشوايان بزرگ بشر- كه از مكتب وحى الهام مى گيرند- اساس مليت را «وحدت فكرى و عقيدتى» دانسته و افراد آن اجتماع را كه از نظر عقيده و طرز تفكر، وحدت نظر دارند، برادر يكديگر خوانده اند و شعار آنان را جمله «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» تشكيل مى دهد.

بزرگترين پيشواى بشر، حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله در سخنان تاريخى خود، افراد اجتماع باايمان را به سان اعضاى يك بدن انسانى دانسته است كه يك وحدت فكرى و عقيدتى همچون روح واحد بر آنها حكومت مى كند و قلوب آنان را به هم پيوند مى دهد. «1»

خلاصه، عناصر مادى بى روح مانند: نژاد، زبان، خون و ... كه سازنده وحدت فكرى نبوده و الهام يافته از درون انسان نيستند نمى توانند مبناى يك مليت و اساس يك زندگى مشترك و سازنده يك جامعه واحد- كه الفت و صميميت و همبستگى كامل ميان افراد آن وجود داشته باشد- قرار گيرند، بلكه افرادى كه در پرتو اين عناصر گرد هم آمده اند، سرانجام بر اثر تضاد افكار و اختلاف در تشخيص و تباين هدف، وحدت و اتفاق و هماهنگى خود را

______________________________

(1). شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج 1، ص 13.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 97

از دست مى دهند.

علاوه بر اين، كسانى كه مى خواهند تحت لواى اين عناصر مادى، ملتهايى بسازند، هرگز مدعى آن نيستند كه مى توان با اين عوامل همه افراد بشر را با يكديگر برادر نمود و همه جامعه را در هم ادغام كرد، بلكه مدعى آن هستند كه تحت لواى اين پديده ها، مى توان افراد زيادى را با هم پيوند داد و متحد ساخت.

اگر پيامبر عالى قدر اسلام صلّى اللّه

عليه و آله دلهاى گروههاى مختلف را به هم پيوند داد و از ملتهاى مختلف كه هر كدام داراى نژاد و زبانى خاص بودند، ملت واحد به هم پيوسته اى ساخت و آنها را برادر و برابر يكديگر قرار داد، به سبب اين بود كه توانست يك وحدت فكرى و عقيدتى در ميان آنان به وجود آورد، و مسير زندگى همه را يكسان و برابر قرار دهد و تمام «ايده ها» را به «ايده واحد» مبدل سازد.

آفرين بر همت آن اوستادصد هزاران ذره را داد اتحاد

برادر شد، و خود پيامبر امير مؤمنان را برادر خود اتخاذ نمود. «1» اين گونه برادرى كه در دايره كوچكترى صورت پذيرفت، نمونه اى كوچك از وحدت و همدلى حاكم بر جامعه اسلامى بود كه بر سر تمام افراد مسلمان سايه افكنده و همه را برادر يكديگر قرار داده بود.

مسلمانان در پرتو اين اخوت اسلامى بر تمام مشكلات پيروز شدند و تا روزى كه رشته صميميت مذهبى در ميان آنها برقرار بود، سيادت جهان را در اختيار داشتند.

اين موضوع به سخن سرايى پرداخت كه چيزى نمانده بود دست جوانان هر دو قبيله به شمشير برود و بار ديگر جنگ «بعاث» ميان دو تيره برپا گردد.

پيامبر از جريان آگاه گرديد و خود را به محفل آنان رسانيد و در ضمن خطبه اى، به آنان چنين گفت:

اسلام، شماها را با يكديگر برادر نموده و دستور داده كه آثار كينه و عداوت را از دلها بزداييد ... وقتى سخنان پيامبر به اين جا رسيد، صداى گريه و ناله آنها بلند شد و براى تحكيم مبانى اخوت

نظام اخلاقى اسلام، ص: 100

نظام اخلاقى اسلام 150

مذهبى، همديگر را در آغوش گرفتند و از درگاه خداوند، طلب آمرزش نمودند. «1»

اگر آن روز فتنه گرى به نام «شاس» وجود داشت امروز فتنه انگيزان ديگرى به نامهاى گوناگون و قيافه هاى مختلف و اشكال رنگارنگ، در جامعه مسلمانان وجود دارند كه ضربات شديد خود را بر اتحاد و يگانگى ما وارد مى سازند.

ناموس شما بر يكديگر همان احترامى را دارد كه اين

______________________________

(1). همان، ص 555.

(2). همان، ج 2، ص 605.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 101

روز و اين سرزمين و اين ماه دارد» پيامبر اين جمله را سه بار تكرار كرد، سپس رو به آسمان كرد و گفت «اللّهمّ بلّغت؛ خدايا گواه باش كه من وظيفه خود را در بيان مبانى برادرى رسانيدم».

اسلام براى پرورش اين علاقه روحى دستور مى دهد كه مسلمانان، برادرى و محبت يكديگر را عملا ابراز دارند. مردى در مسجد پيامبر به امام باقر عليه السّلام عرض كرد كه من اين مرد (اشاره به دوست خود كرد) را دوست دارم؛ فرمود: مراتب دوستى خود را به او اعلام كن؛ زيرا اظهار دوستى باعث بقاى الفت است. «1»

بيانات پيشوايان اسلام در تحكيم اين علاقه مذهبى، بيش از آن است كه ما بتوانيم يك صدم آن را در اين جا بياوريم، ولى از ميان آن همه اخبار و دستورات، دو حديث زير را نقل مى كنيم:

1. پيامبر اسلام فرمود: «انّما المؤمنون في تراحمهم و تعاطفهم بمنزلة الجسد الواحد اذا اشتكى منه عضو واحد تداعى له سائر الجسد بالحمى و السّهر؛ «2»

همانا مؤمنان، از نظر مهر و عاطفه به سان يك پيكرند؛ هرگاه عضوى از آن دچار دردى گردد، ساير اعضا، با تب و بيدارى و ناراحتى مراتب هم دردى خود را با آن عضو اعلام مى دارند و به كمك آن مى شتابند.»

همچنين هرگاه فرد مسلمانى دچار دردى و محنتى شود، بر تمام

______________________________

(1). سفينة البحار، ج 1، ص 12.

(2). التاج، ج 2، ص 136.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 102

افراد جامعه لازم است به كمك او بشتابند و شريك غم او گردند.

سعدى، شاعر زبردست و

سخن ساز شيراز از اين حديث الهام گرفته و چنين سروده است:

بنى آدم اعضاى يكديگرندكه در آفرينش ز يك گوهرند

چو عضوى به درد آورد روزگاردگر عضوها را نماند قرار

2. «المسلمون تتكافئ دماؤهم و تسعى بذمّتهم ادناهم و هم يد على من سواهم؛ «1»

ارزش خون مسلمانان با يكديگر برابر است؛ امانى كه كوچكترين فرد آنها مى دهد، براى همه آنها محترم است و آنان در برابر بيگانگان متحد بوده و قدرت واحدى هستند».

ما درباره اخوت اسلامى كه اساس بقاى اسلام و كيان مسلمانان است، به همين اندازه اكتفا مى ورزيم و توضيح و بيان حقوق برادر مؤمن را به جاى ديگر موكول مى كنيم «2».

به راستى مى توان گفت كه صميمى ترين پيوند و نيرومندترين رابطه ناگسستنى ميان افراد يك جامعه، همان پيوند مذهبى است كه مى توان تمام مردم را- كه از طبقات و نژادهاى گوناگون و روحيات مختلف تشكيل يافته اند- براى حفظ منافع آن بسيج نمايد؛ آرى، اين

______________________________

(1). وسائل الشيعه، باب 31، از ابواب قصاص نفس؛ مغازى واقدى، ج 2، ص 836.

(2). بسيارى از اين حقوق، در كتاب وسائل الشيعه در ابواب «احكام العشرة» ج 8، ص 166 به بعد بيان شده است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 103

عامل همان رابطه مذهبى و به تعبير قرآن، اخوت اسلامى است و صلح پايدار جز در پرتو اين عامل امكان پذير نيست.

يكى از لوازم اين اخوت دينى اين است كه هرگاه دو طايفه از مسلمانان به دليل تحريكات خاصى به جان هم افتادند، بر همه افراد باايمان لازم است كه كوشش كنند تا آتش نبرد را ميان آنان خاموش نمايند و پرچم صلح را بار ديگر برافراشته سازند.

ولى، اسلام خواهان صلح به هر

قيمت و هر نحو نيست، بلكه صلحى را مى خواهد كه براساس عدل و داد شكل بگيرد و حقوق هر دو طايفه در آن محفوظ باشد؛ به همين دليل مى فرمايد:

«فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ ...».

وگرنه صلح و سازشى كه بر پايه پايمال كردن حقوق يكى از دو طرف قرار گيرد، نه تنها پايدار نيست، بلكه زمينه ساز دشمنى ها و تشنجات بيشترى است و از نظر شارع اسلام مردود است.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 105

اسلامى است.

برادرى مسلمانان، برادرى ظاهرى و زبانى نيست، بلكه يك رابطه حقيقى است و لوازم و آثارى دارد كه بايد مسلمانان آنها را در حق يكديگر رعايت نمايند.

در اين آيه، به سه اصل اخلاقى كه فرد باايمان بايد آنها را رعايت كند، تصريح شده است:

1. احترام به شخصيت مسلمان؛

2. عيب جويى ممنوع است؛

3. خواندن فرد باايمان با القاب و اسامى بد، حرام است.

و ما هر يك از اين سه اصل را به طور جداگانه مورد بحث قرار مى دهيم:

نخستين اصلى كه بايد دو مسلمان درباره يكديگر اجرا كنند، «احترام به شخصيت فردفرد مسلمانان است» و طبق اين اصل، نبايد يكديگر را مسخره نمايند و عواطف يكديگر را از اين طريق جريحه دار سازند. آرى، مقام و منزلت شخصيت افراد در نظرها متفاوت است؛ شخص ظاهربين، احترام و شخصيت افراد را در اندام موزون و چهره زيبا و ثروت كلان و لباس نو و خانه مدرن و مقامات چشمگير مادى مى داند و طبقاتى كه داراى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 107

مزاياى يادشده باشند، همواره مورد احترام او بوده و هرگز جرأت نمى كند سخنى درباره آنان بگويد كه مخالف شخصيت موهوم چنين كسانى باشد.

ولى كسانى كه از مزاياى يادشده بهره اى نداشته باشند، غالبا مورد مسخره آنان قرار مى گيرند. طرز تفكر و نحوه داورى يك مسلمان، درست نقطه مقابل فكر يك فرد ظاهربين و مادى است.

در مكتب اسلام، اين مظاهر مادى، ميزان و ملاك برترى شخصيت افراد نيست، بلكه شخصيت انسانى افراد، در گرو ملكات انسانى و سجاياى اخلاقى است؛ مردان باشخصيتى كه سزاوار احترامند، كسانى هستند كه روح و روان خود را به نور خداشناسى روشن سازند و سراسر وجود آنها

كانون شرافت و اخلاق باشد و برنامه زندگيشان را عفو و گذشت، مواسات و نيكى، مهر و مودت، شرف و جوانمردى، تواضع و فروتنى، صفا و درستى، تقوا و پرهيزكارى و ... تشكيل دهد؛ چنين افرادى با داشتن اين خصال برجسته، ارزش خود را بالا برده و هرگونه گفتار و كردارى كه با شؤون و شخصيت آنان سازگار نباشد، حرام و ممنوع است.

كسانى كه از تخريب شخصيت مردم و مسخره نمودن آنان لذت مى برند و انبساط روحى پيدا مى كنند روح سبعيت و درندگى، بر روان آنها حكمفرماست و اين حالت درونى با يك سلسله حالات روانى آميخته شده و به صورت مسخره كردن افراد، تجلى مى كند. درندگان با كشتن و پاره نمودن و دريدن جانداران ضعيف، سد جوع مى كنند و لذت مى برند؛ چنين افرادى نيز با حمله به افراد به ظاهر ناتوان و بيچاره و خورد كردن شخصيت و حيثيت آنان، گرسنگى روانى خود را رفع نموده و لذت مى برند.

اسلام براى تحكيم شخصيت تمام طبقات، دستور مى دهد كه به تمام افراد احترام بگذاريم و هيچ فرد مسلمانى را كوچك و سبك نشماريم: «لا تحقرنّ احدا من المسلمين فانّ صغيرهم عند اللّه كبير؛ «1» هيچ فردى از مسلمانان را كوچك مشماريد؛ زيرا مسلمانى كه در نظر شما كوچك است، در پيشگاه خداوند مقام بزرگى دارد».

خداوند به وسيله سفير خود حضرت ختمى مرتبت، چنين پيامى فرستاده است: «وَ قُلْ لِعِبادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛ «2» اى پيامبر! به بندگان من بگو به هنگام گفتن با مردم، به نيكى سخن بگويند».

امام باقر عليه السّلام چنين مى فرمايد: «عظّموا اصحابكم و وقّروهم

______________________________

(1). مجموعه ورام، ج 1، ص 31.

(2). اسراء (17) آيه 53.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 110

و لا يتجهّم بعضكم بعضا؛ «1»

دوستان خود را گرامى بداريد و هرگز با آنان با چهره گرفته برخورد ننماييد.»

زندگانى پيشوايان بزرگ اسلام درباره احترام گذاردن به شخصيت افراد، براى ما مسلمانان درس بزرگى است؛ پيامبر اكرم به همه طبقات مردم احترام مى گذاشت؛ هرگاه كسى بر او وارد مى شد، قباى خود را زير پاى او پهن مى كرد

و بالشى را كه تكيه گاه خود بود، به او مى داد.

آمده است، قطع نمايد.

مسأله «خودشناسى» از نظر دانشمندان به قدرى اهميت دارد كه مى گويند: كسى كه مى خواهد زنجيرهاى ناپاكيها را از هم بگسلد و از آثار منفى عيوب روانى نجات يابد، نه تنها در فصول خاصى از عمر بايد به اين موضوع بينديشد، بلكه همه روزه به هنگامى كه

نظام اخلاقى اسلام، ص: 114

غوغاى زندگى به سكوت و خاموشى مى گرايد، نتيجه و علل اعمال روز گذشته خود را روى كاغذ بياورد و با بى طرفى كامل آنها را مورد بررسى قرار دهد و آنچه را ناشايست يافت، تصميم بر ترك آنها بگيرد.

امير مؤمنان عليه السّلام مى فرمايد:

«على العاقل ان يحصى من نفسه مساويها فى الدّين و الرأى و الاخلاق و الآداب فيجمع ذلك فى صدره او فى كتاب و يعمل فى ازالّتها؛ «1»

بر هر خردمندى لازم است كه عيوب مذهبى و فكرى و اخلاقى و معاشرتى خود را دقيقا مورد بررسى قرار دهد و آنها را در سينه خود ضبط نمايد و يا روى كاغذى بنويسد و سپس كوشش كند كه تمام آنها را ريشه كن سازد».

ولى گروهى به نام «عيب جويان»، بر اثر ناآگاهى از اوصاف روحى خود و بى خبرى از وضع و حال خويشتن، به دنبال لغزشهاى مردم رفته و پرده از معايب و لغزشهاى آنان برمى دارند؛ اينان مردمى هستند كه از ذكر و بيان عيوب مردم لذت مى برند؛ زيرا در خود، نوعى حقارت احساس مى كنند، و با بيان نقاط ضعف مردم و آشكار ساختن عيوب آنان و كاستن از ارزش و موقعيت اجتماعى آنها، احساس حقارت خود را تسكين مى دهند.

گاهى غرور و خودخواهى و حس جاه طلبى، انگيزه عيب جويى مى شود و انسان زبان به بدگويى مردم مى گشايد.

______________________________

(1).

غرر الحكم، ص 559.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 115

ما در اين جا به انگيزه عيب جويى كارى نداريم؛ آنچه براى ما مهم است، اين است كه در نتايج شوم و وخيم آن كمى فكر كنيم؛ بدگويى و انتقاد مغرضانه از اعمال مردم، صفا و صميميت را از بين مى برد؛ دوستى و صداقت را به بى مهرى و گاهى به دشمنى تبديل مى كند؛ همچنان كه تمجيد از نيكيها و ستودن خوبيها، نهال دوستى را ريشه دارتر مى سازد.

امام باقر عليه السّلام مردم را به نقاط ضعف و لغزشهاى آنان توجه داده و مى فرمايد: «كفى بالمرء عيبا ان يبصر من النّاس ما يعمى عنه من نفسه؛ «1» بزرگترين عيب براى انسان، اين است كه عيب ديگران را با كنجكاوى به دست آورد و خود، داراى همان عيب باشد، ولى آن را حس نكند.»

گروه عيب جو، اگر نيرويى را كه در راه بدگويى و سرزنش ديگران به كار مى برند، در اصلاح خود به كار مى بردند و به جاى عيوب مردم شناسى، به «خودشناسى» مى پرداختند، چه بسا به سعادت نزديكتر بودند؛ اين جاست كه به ارزش حديثى كه از يكى از پيشوايان بزرگ ما رسيده است پى مى بريم كه فرموده اند: «من بحث عن عيوب النّاس فليبدأ بنفسه؛ «2» هركس در عيوب ديگران كنجكاوى كند، بهتر است كه نخست معايب خود را مورد بررسى قرار دهد».

______________________________

(1). كافى، ج 2، ص 459.

(2). غرر الحكم، ص 659.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 116

بزرگترين عيب چنين كسانى، اين است كه هرگز قابل معاشرت و زندگى نيستند؛ زيرا رازهاى درونى و اسرار باطنى انسان را آشكار مى سازند و هيچ همنشينى از زيان مصاحبت آنها در امان نيست؛ بر همين اساس، امير مؤمنان عليه السّلام از معاشرت

با اين گروه نهى كرده و مى فرمايد: «ايّاك و معاشرة متتبّعي عيوب الناس! فإنّه لم يسلم مصاحبهم منهم؛ «1» از معاشرت عيب جويان بپرهيزيد؛ زيرا هيچ كس از ضرر آنها در امان نمى ماند».

مفيد خواهد بود.

كسانى كه از صراحت گفتار و بيان حقايق تلخ و فاش ساختن عيوب اجتماع، واهمه و ترس دارند، افرادى هستند كه مى خواهند نقايص روحى و اجتماعى آنها زير سرپوش سكوت و بستن زبانها و شكستن قلمها مخفى بماند و هرگز راضى نمى شوند كه اشكالات كار آنها در آيينه بيان نويسندگان و گويندگان منعكس گردد و هرگاه ديدگان آنها به چنين آيينه هايى افتاد، مى خواهند آنها را بشكنند؛ بايد به چنين كسانى گفت: «خود شكن! آيينه شكستن خطاست».

______________________________

(1). تحف العقول، ص 366.

(2). غرر الحكم، ص 558.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 118

تنها اين مورد نيست كه يك رذيله اخلاقى (بدگويى و عيب جويى) با يك سجيه انسانى (راهنمايى كردن مردم به نقايص و معايب خود) با يكديگر مشتبه مى شوند، بلكه ممكن است بسيارى از سجاياى انسانى و اصول اخلاقى با يك سلسله رذايل روحى و اخلاقى قابل اشتباه باشند و با بررسى دقيق مى توان مرزهاى هر كدام را از ديگرى متمايز و جدا ساخت.

نام نيك خوشش مى آمد و مى فرمود: هرگاه كه خواستيد كسى را پيش من بفرستيد، شخصى را بفرستيد كه نام نيك داشته باشد.

روزى يكى از خادمان بتكده اى مشاهده كرد كه روباهى بر سر

______________________________

(1). عبد اللّه بن جعفر حميرى، قرب الاسناد، ص 45.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 121

بتى ادرار كرده است؛ او با خود انديشيد: اين چگونه معبودى است كه نمى تواند از خود دفاع كند و توان دور كردن يك روباه را ندارد و اين حقيقت و احساس درونى را ضمن شعرى بيان كرد و گفت:

«أ ربّ يبول الثّعلبان برأسه لقد ذلّ من بالت عليه الثّعالب؛

آيا بتى كه روباه بر سر آن ادرار مى كند و آلوده اش مى سازد، معبود است؟ هر موجودى كه روباه بر آن بول كند، خوار و ناتوان است.» او پس از ديدن اين صحنه، خدمت پيامبر آمد و ماجرا را تعريف كرد، پيامبر از نام او سؤال كرد. او گفت: نام من «غاوى بن ظالم» است. «1» پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فورا نام او را تغيير داد و گفت:

[نه بلكه تو راشد فرزند بنده خدا هستى.

پيامبر در غزوه «ذى قرد» نام آبى را پرسيد كه شور بود؛ عرض كردند: نام آن «بيسان» است؛ فرمود: آن را «نعمان» بگوييد. «2»

مردى خدمت رسول اكرم رسيد؛ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از نام او پرسيد؛ وى گفت: نام من «بغيض» است؛ پيامبر فرمود: نام تو «حبيب» است. درست نقطه مقابل «بغيض» است. «3»

عين اين جريان درباره شخص ديگرى نيز رخ داد، پيامبر از نام او پرسيد، وى گفت: نام من «عبد شرّ» (بنده شر) است؛ پيامبر

______________________________

(1). غاوى به معناى گمراه و ظالم به

معناى ستمگر است (اسد الغابه، ج 2، ص 149).

(2). سيره حلبى، ج 3، ص 377.

(3). اسد الغابه، ج 1، ص 202.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 122

فرمود: [نه بلكه نام تو «عبد خير» است. «1»

همچنين زنى بر رسول خدا وارد شد كه نام او «عاصيه» (گناهكار) بود؛ پيامبر نام او را تغيير داد و فرمود: از اين پس نام تو «جميله» است. «2»

مردى كه نام او «عبد الجان» بود، به فرمان رسول خدا، به «عبد اللّه» تغيير نام يافت. «3»

برخى كه نام آنها، «جبار» و يا «قيوم» بود كه از اسمامى مخصوص خداوند است، به فرمان پيامبر كلمه «عبد» بر آن دو افزوده شد و «عبد الجبار» و «عبد القيوم» ناميده شدند. «4»

اشخاصى كه نامهاى آنان «عبد العزى»، «عبد الشمس»، «عبد اللات» و «شيطان» بود، به دستور پيامبر نام خود را تغيير داده و خود را «عبد اللّه» ناميدند. «5»

نمونه هاى ديگرى در اين مورد وجود دارد كه براى پرهيز از اطاله كلام از نقل آنها خوددارى مى كنيم. «ابن اثير» در اثر نفيس خود «اسد الغابه» در شرح حال ياران رسول خدا كه در دوران جاهليت، به نام هاى زشتى معروف بودند و به فرمان پيامبر نام خود

______________________________

(1). اسد الغابه، ج 2، ص 63.

(2). همان، ج 3، ص 76.

(3). همان، ص 174.

(4). همان، ج 4، ص 362 و ج 5، ص 250.

(5). همان، ج 3، ص 232، 240، 271 و ج 4، ص 362.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 123

را عوض كرده اند، نمونه هاى ديگرى نيز نقل كرده است.

اعلاميه حقوق بشر، حق داشتن نام را در رديف حق داشتن تابعيت از حقوق كودك دانسته است، ولى هرگز متذكر نشده است كه كودك

بايد چه نامى داشته باشد.

اسلام همواره بر زندگى كودكان- چه پيش از تولد و چه پس از تولد- نظارت دقيق دارد، تا آنجا كه براى كودك در رحم مادر شخصيت حقوقى قائل شده و براى او يك رشته حقوق فردى و اجتماعى معين كرده است و دقت نظر اين آيين در زمينه كودك به قدرى است كه به پدر و مادر دستور مى دهد كه كودكان خود را پيش از تولد، نام گذارى كنيد و اگر نمى دانيد كه نوزاد دختر است يا پسر، براى او نامى انتخاب كنيد كه براى هر دو مناسب باشد. «1»

مسأله مهم اين است كه براى كودك چه نامى بگذارند. پدر و مادر براساس علاقه اى كه به فرزند خود دارند، كوشش مى كنند كه نام نيكويى براى او انتخاب نمايند، اما چه بسا آنان در انتخاب نام اشتباه كنند و بر كودكان خود نامهايى بگذارند كه از نظر ديگران ناستوده مى باشد، اگرچه از ديدگاه پدر و مادر نام نيكويى شمرده مى شود.

از اين نظر، اسلام در انتخاب نام نيز نكات تربيتى را در نظر

______________________________

(1). سمّوا أولادكم قبل أن يولدوا! فإن لم تدروا أذكر أم أنثى، فسمّوهم بالأسماء التي تكون للذكر و الأنثى. (كافى، ج 6، ص 18).

نظام اخلاقى اسلام، ص: 124

گرفته و از انتخاب نامهاى بد كه براى هميشه به سان طوقى ننگين بر گردن كودكان مى مانند، جلوگيرى نموده است.

نام بد موجب عقده حقارت مى گردد و كسانى كه با نام زشت و ناخوشايندى خوانده مى شوند، همواره از شنيدن نام خود رنج مى برند.

ازاين رو، در تاريخ پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم كه همواره عنايت داشت نام مناطق و افراد را كه زشت و نامطلوب بودند، تغيير

دهد.

مردى از پيامبر پرسيد: حق اين فرزند بر من چيست؟ پيامبر فرمود: نام و تربيت او را نيكو ساز و براى او شغل و كار شايسته اى در نظر بگير. «1» چه خوب است نامى انتخاب كنى كه حاكى از بندگى خداوند باشد. «2»

______________________________

(1). قال رجل: يا رسول اللّه! ما حقّ ابني هذا؟ قال: تحسّن اسمه و أدبه و تضعه موضعا حسنا.

(همان، ص 48)

(2). سمّه باسماء من العبودية! فقال: أيّ الأسماء هو؟ قال: عبد الرحمن.» (همان جا).

نظام اخلاقى اسلام، ص: 125

اصول ياد شده از مباحث اساسى اخلاق اسلامى هستند و در اصلاح اجتماع نقش مهمى ايفا مى كنند و از پيشوايان بزرگ ما بيانات جالب و شيوايى در اين زمينه وارد شده، شايسته است كه هر كدام را جداگانه مورد بحث و تجزيه و تحليل قرار دهيم. اكنون نخستين اصل يعنى «بدگمانى» را مورد بحث قرار مى دهيم.

بدبينى يك حالت روانى منفى است كه شخصيت و احترام و تقوا و پاكى افراد در فضاى فكر و قضاوت دارنده آن، لطمه مى بيند.

افراد بدبين از ميان هزاران نقاط روشن و جلوه هاى خوب زندگى مردم، فقط به نقطه هاى مبهم و تاريك و تيره زندگى آنان، متوجه مى گردند.

همه ما مى دانيم كه جان و مال و آبروى مسلمان محترم و هرگونه تعدى به آن حرام است، ولى در آيه به تعدّى ديگرى اشاره نموده و مى فرمايد: حيثيت و آبرو و شخصيت هر مسلمانى، حتى در عالم فكر و پندار و در دايره داورى درونى ما نيز محترم است. هيچ فرد مسلمانى، نبايد بى جهت در درون خود، به حريم شخصيت و پاكى مسلمانى با بدبينى و بدگمانى و داورى بد، تجاوز نمايد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 127

به قول يكى از دانشمندان معاصر: حدود امنيتى كه اسلام براى جامعه مسلمانان به وجود آورده، منحصر به جان و مال و آبرو نيست، بلكه علاوه بر اين امنيتهاى سه گانه، امنيت چهارمى را نيز خواستار شده است و آن، امنيت قضاوتهاى ديگران است؛ يعنى افراد ديگر را در محيط فكر خود، مورد هجوم افكار و داوريهاى بد و ناروا قرار ندهد؛ احترام و شخصيت مسلمان، علاوه بر مرحله عمل، بايد حتى در محيط افكار ديگران نيز محفوظ بماند.

از

اين نظر، اسلام هرگونه بدگمانى و بدبينى را كه منجر به لكه دار ساختن شخصيت كسى در محيط فكر و پندار مى شود، تحريم نموده و دستور داده است كه جامعه باايمان از هرگونه سوءظن نسبت به همديگر بپرهيزند.

پيامبر اكرم در يكى از بيانات شيواى خود به امنيتهاى چهارگانه مزبور اشاره نموده و چنين مى فرمايد:

«انّ اللّه حرّم على المسلم دمه، و ماله و عرضه، و ان يظنّ به سوء الظّن» «1»

خداوند، تجاوز به خون، مال و آبروى مسلمانان را حرام نموده و هرگز اجازه نداده است كه كسى به يك فرد مسلمان بدگمان شود و حتى در ذهن و فكر خود، به او نسبت ناروا بدهد.

اگر امنيتهاى سه گانه، نخست در پرتو حكومتهاى مادى و سازمانهاى ادارى تأمين گردد، ولى امنيت از نظر قضاوت مردم،

______________________________

(1). المحجة البيضاء، ج 5، ص 268.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 128

جز در سايه ايمان به خدا عملى نمى شود؛ زيرا حدود حكومتهاى مادى منحصر به ظواهر است و جلوگيرى از تجاوزهاى باطنى، از حريم قدرت عوامل مزبور، بيرون مى باشد؛ فقط ايمان به خداست كه مى تواند جلو اين گونه تجاوزها را بگيرد؛ زيرا يك فرد مسلمان ايمان دارد كه خداوند از كارهاى برون و درون او آگاه است.

خيانتكار و در ميدان دوستى، ناپايدار مى پندارد، ناچار مى شود كه همه گونه روابط خود را با آنها قطع كند؛ ازاين رو پيشوايان ما فرموده اند:

«من غلب عليه سوء الظّن لم يترك بينه و بين خليل صلحا؛ «1»

بدگمانى بر هركس كه غلبه كند، هر نوع صلح و صفايى را كه ميان او و دوستان وى برقرار است، از بين مى برد».

______________________________

(1). غرر الحكم، ص 697.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 129

3. افراد بدبين هميشه منزوى و گوشه گيرند، و بر اثر رعب و ترسى كه از مردم دارند، هرگز نمى توانند با كسى انس بگيرند؛ ازاين رو در روايات، آمده است كه:

«من لم يحسن ظنّه استوحش من كلّ احد؛ «1»

افراد بدبين از همه مردم وحشت دارند».

4. بدبينى آفت بزرگى براى سنجش منطق انسان است؛ بدبينى نوعى اختلال در طرز تفكر و ادراك انسان به وجود مى آورد كه هرگز نمى تواند در موضوعى به صورت خردپسند و واقع بينانه داورى كند.

5. بدبينى از بيماريهاى سرايت كننده است كه هم نشينان انسان را نيز آلوده مى سازد.

6. بدبينى نه تنها در روح انسان اثر مى گذارد، بلكه براساس ارتباطى كه ميان تن و جان وجود دارد، تن نيز از گزند آن سالم نمى ماند، و به قول دانشمند بزرگ عصر ما دكتر كارل: بدبينى و عادت به انتقاد از همه چيز، حتى از قدرت زندگى نيز مى كاهد؛ زيرا اين عادت منفى روانى روى دستگاه اعصاب «سمپاتيك» و غدد داخلى اثر مى كند و مى تواند مبدأ اختلالات عملى و حتى عضوى شود.

7. بدگمانيهاى بى مورد، به همسر و يا شاگرد مغازه و كارگر و

______________________________

(1). همان، ص 712.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 130

خدمتكار منزل، آنان را به خيانت و جنايت مى كشاند؛ زيرا كنجكاويهاى زياد ارباب و بزرگ خانه و

يا شوهر، بر اثر «تداعى معانى» صور و اشباح خيانت و كارهاى زشت را در نظر آنها مجسم مى سازد و فكر خيانت را در دل آنها احيا مى نمايد و به قول برخى از دانشمندان: نوكرانى كه مورد سوءظن آقا هستند و او پيوسته احتمال مى دهد كه آنان به اثاث خانه دستبردى بزنند، چنين نوكرانى بالاخره دست به دزدى مى زنند، و به سوى دزدى كشيده مى شوند.

ازاين رو، در دين مقدس اسلام، تظاهر به غيرتمندى بى مورد و افراطى درباره همسر، مذموم شمرده شده است؛ زيرا چه بسا افراد پاكى را به ناپاكى بكشاند و درستكار را به نادرستى دعوت نمايد؛ چنان كه على عليه السّلام فرموده است:

«ايّاك و التّغاير فى غير موضعه فانّ ذلك يدعوا الصّحيحة الى السّقم و البريئة الى الرّيب؛ «1»

اظهار غيرتهاى بى مورد، زنان پاك را به ناپاكى و زنان بى گناه را به سوى گناه دعوت مى كند».

______________________________

(1). همان، ص 152.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 131

رذيله را به ترتيب يادشده ذكر نموده، تا رابطه تكوينى آنها روشن گردد.

در مباحث گذشته، كم و بيش درباره زيانهاى بدبينى بحث شد، اكنون موضوع كنجكاوى و به تعبير قرآن «تجسس» را مطرح مى كنيم:

كنجكاوى در امور مردم، زيانهاى اخلاقى و اجتماعى دارد كه در ذيل به آنها اشاره مى شود:

1. در بحث گذشته گفته شد كه اسلام براى جامعه باايمان، امنيتهاى چهارگانه اى به وجود آورده است:

1. امنيت جانى؛

2. امنيت مالى؛

3. امنيت حيثيتى و آبرويى؛

4. امنيت شخصيت انسان در فكر و ذهن ديگران.

پيامبر اكرم در يكى از سخنان جامع خود به اين امنيت هاى چهارگانه اشاره كرده است. «1»

______________________________

(1). المحجة البيضاء، ج 5، ص 268 و نيز ص 162.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 133

آبرو و موقعيت برادر خود را با كنجكاويهاى خسارت آفرين خود، فراهم نياورد.

پيشواى بزرگ ما، حضرت صادق عليه السّلام درباره افراد كنجكاو در اوضاع مردم، مى فرمايد:

«ابعد ما يكون العبد من اللّه ان يكون الرّجل يواخى الرّجل و هو يحفظ

نظام اخلاقى اسلام، ص: 134

زلاته ليعيّره بها يوما؛ «1»

دورترين حالات انسان از خدا اين است كه آدمى با كسى طرح دوستى بريزد و در اين بين، لغزشهاى وى را براى اينكه روزى او را مفتضح سازد، به خاطر بسپارد.»

چنان كه ملاحظه مى فرماييد، اين گناه آن چنان بزرگ است كه فرد مرتكب، در آن حال، دورترين حالت را نسبت به خدا پيدا مى كند.

كامل و صددرصد بى عيب، بسيار نادر و انگشت شمار است، و هر فردى در كنجكاويهاى خود، به عيوب مستور و پوشيده مردم پى مى برد و بر اثر آن در خود، نوعى زدگى و لزوم پرهيز، احساس مى نمايد؛ از اين نظر، اين دسته كه همواره بدبين و كنجكاو هستند، منزوى و گوشه گيرند و نمى توانند مبدأ آثار سازنده اى در اجتماع باشند.

اسلم بلسانه و لم يخلص الايمان الى قلبه لا تذمّوا المسلمين و لا تتّبعوا عوراتهم؛ «1»

اى كسانى كه به زبان مؤمن هستيد و در دل ايمان نداريد! مسلمانان را بد مگوييد و از عيوب مخفى آنها تجسس و كنجكاوى مكنيد.»

اسلام، اگرچه جلو كنجكاويهاى مضر و غير سودمند را گرفته، ولى در موارد استثنايى كه اساس كار و بقاى حيات اجتماعى بر روشن شدن خصوصيات زندگى و اسرار داخلى شخص بستگى دارد، اجازه داده است كه اين امور تحقيق و بررسى شود؛ مثلا دختر و پسرى كه مى خواهند پيوند زناشويى ببندند، يا دو بازرگانى كه مى خواهند درباره موضوعى مشتركا سرمايه گذارى نمايند و ...، حتما بايد از روحيات و خصوصيات زندگى همديگر- تا آنجا كه

______________________________

(1). بحار، ج 75، ص 214 (به نقل از: شيخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 216).

نظام اخلاقى اسلام، ص: 137

به كار و تصميم آنها مربوط است- مطلع و آگاه باشند، وگرنه ديرى نخواهد پاييد كه از كار و عمل خود پشيمان شده و مفاسد فراوانى به بار آيد. و همچنين افرادى كه در اين موارد با آنها مشورت مى شود، بايد حقيقت مطالب را بى پرده بگويند و آنان را به حقيقت امر واقف سازند و به مضمون «المستشار مؤتمن» شخصى كه با او مشورت مى شود، بايد براى يك سلسله مصالح عالى خصوصيات درونى، مطالب مورد مشورت را بازگو كند.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 139

است بخورد؟! حتما اين كار را بد و ناپسند مى شماريد (غيبت برادر مسلمان نيز مانند اين عمل است) و از (مخالفت) خدا بپرهيزيد؛ خدا توبه پذير و رحيم است».

در اين فراز از آيه، يكى از بدترين رذايل اخلاقى، مورد توجه قرار گرفته است؛ رذيله اى كه قرآن در بيان ماهيت و اندازه زشتى آن تشبيه بى سابقه اى به كار برده، و بدگويى پشت سر مردم را مانند اين دانسته كه انسان گوشت برادر مرده خود را بخورد.

ننگينترين عمل اين است كه انسان بر بدن مرده بى دفاع بتازد،

نظام اخلاقى اسلام، ص: 140

مخصوصا اگر آن مرده برادر انسان باشد، و خصوصا كه نحوه ستم اين باشد كه گوشت بدن وى را بخورد؛ اين عمل آن قدر ناهنجار و انزجارآور است كه از كمتر كسى سر مى زند.

چرا غيبت كردن و بدگويى پشت سر مردم، به سان خوردن گوشت بدن برادر مرده است؟ شايد نكته آن اين باشد كه چنين كسى گوشت برادر خود را از بين مى برد و فرد غيبت كننده آبرو و حيثيت او را پايمال مى سازد.

بخشى از زشتى اين عمل براى اين است كه هر دو نفر گوينده و شنونده بر يك فرد بى دفاع حمله مى كنند: يكى گوشت مرده اى را مى خورد كه فاقد حس و قدرت است و ديگرى بر كسى مى تازد كه در جلسه حاضر نيست، تا از خود دفاع نمايد، و حمله بر يك فرد ناتوان و بى دفاع زشت و ننگين است.

و به عبارت ديگر: قرآن در اين تشبيه و تمثيل (كه بدگويى پشت سر مردم، مانند خوردن گوشت برادر خود، در حالى كه مرده است) چهار مطلب را در نظر گرفته، و چهار تشبيه و تنزيل در آن به

كار برده است:

1. برادر مذهبى مانند برادر نسبى است؛

2. آبرو و حيثيت او مانند گوشت او مى باشد؛

3. سخن گفتن پشت سر او، و آبرو و حيثيت او را بر باد دادن، به سان خوردن گوشت او است؛

4. از اينكه او در مجلس حاضر نيست، و از اين حمله

نظام اخلاقى اسلام، ص: 141

ناجوانمردانه غافل است و نمى تواند دفاع نمايد؛ گويا به سان مرده اى است كه مورد حمله قرار گرفته باشد.

شايد براى بيان همين مطلب چهارم است كه امير مؤمنان عليه السّلام فرد بدگو و غيبت كننده را فردى زبون و بيچاره مى خواند (زيرا به كسى حمله مى كند كه قدرت دفاع از خود را ندارد) و مى فرمايد:

«الغيبة جهد العاجز؛ «1»

غيبت كردن و بدگويى نمودن پشت سر مردم، آخرين تلاش يك شخص ناتوان و عاجز است».

اين روايت به يكى از انگيزه هاى غيبت كه همان رشك بردن بر موقعيتى است كه افراد در اجتماع دارند، اشاره مى نمايد.

گاهى خشم و غضب، و احيانا نخوت و خودخواهى، انسان را به اين رذيله اخلاقى سوق مى دهد.

و در روايتى، نخست از حسد و خشم و سپس از غيبت نهى شده است؛ شايد مقصود از اين ترتيب، توضيح اين نكته باشد كه «حسد» و «خشم» دو عامل و دو انگيزه براى غيبت است؛ چنان كه مى فرمايد: «لا تحاسدوا و لا تباغضوا، و لا يغتب بعضكم بعضا و كونوا عباد اللّه اخوانا؛ «1»

حسد مورزيد؛ بغض و دشمنى مكنيد؛ غيبت منماييد؛ بندگان خدا و با يكديگر برادر باشيد.»

پشت سر مردم، آتش كينه و عداوت را دامن مى زند؛ زيرا شخصى كه پشت سر او بدگويى شده، از اينكه راز وى فاش شده و آبروى او ريخته است؛ سخت عصبانى مى گردد و تصميم به انتقام مى گيرد.

4. پرده بردارى از معاصى و گناهان پنهانى مردم، سبب مى شود كه آنها اعمال ننگين را بى پروا انجام دهند؛ زيرا آبرو و ترس از فاش شدن مانع از اين است كه فرد دست به گناه بزند و اگر هم بزند، به طور مخفيانه و با كمال ترس و ملاحظه بدان دست مى زند؛ اگر ما بر اثر بدگويى، پرده از روى اسرار مردم برداريم و حيثيت و

نظام اخلاقى اسلام، ص: 144

آبروى آنها را بريزيم، دليل ندارد كه ديگر آنها از مردم ملاحظه كنند.

بسيارى از مردم، از ترس زوال حيثيت و ريختن آبرو، از ارتكاب يك سلسله جرايم خوددارى مى كنند و اگر ما اين مانع را كه در حقيقت يك سرمايه معنوى براى شخص است، از دست وى بگيريم، ديگر مانعى براى اجتناب از معصيت نخواهد داشت.

علاوه بر اين، فاش كردن راز مردم، نه تنها موجب جرأت فاعل مى گردد، بلكه در شنوندگان ضعيف الايمان، نسبت به گناه جرأت و جسارت ايجاد مى نمايد، و اينگونه غيبتها سرچشمه اشاعه فساد و فحشا خواهند بود.

امام صادق عليه السّلام فرمود: «من قال فى مؤمن ما رأته عيناه او سمعته اذناه فهو من الّذين قال اللّه عز و جل: انّ الّذين يحبّون ان تشيع الفاحشة فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم؛ «1»

كسانى كه درباره مسلمانى، آنچه را كه با چشم خود ديده و يا با گوش خود شنيده اند بگويند، از كسانى هستند كه خداوند درباره آنها مى فرمايد:

كسانى كه دوست دارند، گناه در ميان مسلمانان اشاعه پيدا كند، براى آنها عذابى دردناك است».

______________________________

(1). اصول كافى، ج 2، ص 357.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 145

خطاب را وسيعتر گرفته و به جاى خطاب به افراد باايمان، به كليه مردم- اعم از مسلمان و كافر- خطاب نموده و مى فرمايد:

اى مردم! اگر پرونده هستى تمام انسانها را ورق بزنيد، خواهيد ديد كه مبدأ پيدايش همه مردم يكى است، و همه از يك مرد و زن (آدم و حوا) به وجود آمده اند، و تمام نسبهاى آنان به يك مبدأ منتهى مى گردد؛ ديگر براى برترى صنفى بر صنف ديگر ملاكى وجود ندارد.

و اگر شما را به صورت قبايل مختلفى درآورده ايم، نه براى آن است كه با انتساب به اين قبايل، افتخار بورزيد، بلكه براى اين است كه به وسيله انتساب به قبايل گوناگون به همديگر معرفى شويد و يكديگر را بشناسيد (لتعارفوا) و رمز اين انشعاب همين است و هرگز پيوند به تيره اى خاص، ملاك برترى نيست.

قرآن براى محكوم كردن افسانه تبعيضات نژادى، و موهوم شمردن «قوميت» و «ناسيوناليسم» منفى، و خاموش ساختن هرگونه

نظام اخلاقى اسلام، ص: 147

شعارهاى جاهلى، در سوره هاى مختلف «1»، روى اين نكته كه ما شما را از يك ريشه آفريده ايم، تكيه كرده و مى فرمايد: «اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ؛ «2»

از (مخالفت) با خدايى كه همه شما را از يك تن آفريده بپرهيزيد».

قرآن همان طورى كه مسأله تبعيضات قبيله اى را افسانه شمرده، موضوع «اختلاف زبان» و «رنگ اندام» را ملاك فضيلت و افتخار ندانسته و هر دو را از آيات الهى و از نشانه هاى قدرت آفريدگار شمرده است، تا ملاحظه كنيم چگونه بشر كه از يك عنصر و ريشه به وجود آمده و در پرتو يك سلسله عوامل طبيعى و تكوينى، رنگ چهره و قيافه افراد مختلف گشته، و

به زبانهاى گوناگونى سخن مى گويد؛ چنان كه مى فرمايد:

«وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ؛ «3»

از نشانه هاى قدرت او است، آفرينش آسمانها و زمين و اختلاف زبانها و رنگهاى شما؛ بى ترديد در آنها براى جهانيان آيات و نشانه هاى بزرگى است».

پس از انقلاب كبير فرانسه به تصويب رسيد و يا منشور آزادى و برابرى بشر كه پس از جنگ جهانى دوم انتشار يافت، و تمام دولتهاى بزرگ و متنفّذ،

نظام اخلاقى اسلام، ص: 149

آن را امضا كردند، هنوز نتوانسته است به اين كشمكشها پايان دهد، ولى در ريگزار عربستان آن روز، و در دنياى تاريك آن زمان، يك مرد الهى، و يك رهبر آسمانى، منادى حقيقى آزادى و برابرى انسانها گرديد و گفت: «در پيشگاه خداوند و عدالتخانه او، سيد قرشى و سياه حبشى يكسان است».

پيامبر اسلام براى ابطال و كوبيدن اين سنتهاى غلط، پيامهاى جامع و ارزنده اى به جامعه هايى كه به خون و نژاد و زبان افتخار مى كردند فرستاده است.

پيامبر عالى قدر اسلام، خود فرزند همان محيط بود، و به درد و درمان جامعه عرب آشنايى كامل داشت؛ او مى دانست كه علت انحطاط مردم مكه چيست ازاين رو در صدد برآمد كه دست، روى دردهاى اجتماعى جامعه عرب بگذارد، و اين بيماريهاى خانمان برانداز را به طور كامل معالجه بنمايد.

ما در اين جا، بخشهايى از سخنان پيامبر اسلام را مى آوريم، و هر بخش از آنها براى معالجه درد خاصى مطرح شده است كه به آنها اشاره مى شود:

افتخارات دوران جاهليت و مباهات به انساب را از ميان شما برداشت؛ همگى شما از آدم پديد آمده ايد و او نيز از گل آفريده شده است؛ بدانيد كه بهترين مردم كسى است كه از گناه و نافرمانى چشم بپوشد».

او براى اينكه به جهانيان اعلام دارد كه مقياس واقعى برترى شخصيت، تقوا و پرهيزگارى است در بخشى از سخنان خود، تمام مردم را به دو دسته تقسيم كرده و فضيلت و افتخار را از آن جمعيتى دانسته است كه متقى و پرهيزگار باشند و با اين تقسيم و دسته بندى بر تمام ملاكهاى موهوم برترى، قلم بطلان كشيده است، آنجا كه فرمود:

«انّما النّاس رجلان مؤمن تقي كريم على اللّه و فاجر شقىّ هيّن على اللّه؛

مردم در پيشگاه خداوند بر دو دسته اند: (و دسته سومى وجود ندارد) دسته اى پرهيزكار كه در پيشگاه خداوند، گرامى هستند، و گروهى متجاوز گناهكار كه در نزد خداوند ذليل و خوارند».

هركس در انجام وظيفه خود كوتاهى كند، افتخارات پدرى، او را به جايى نمى رساند و كمبود كار او را جبران نمى كند».

آيا بيانى شيواتر و رساتر از اين مى توان يافت؟ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله منادى حقيقى آزادى، به جمله هاى پيشين اكتفا نكرد و براى تحكيم تساوى انسانها و جامعه ها فرمود:

«انّ الناس من عهد آدم الى يومنا هذا مثل اسنان المشط لا فضل للعربيّ على العجمىّ و لا الاحمر على الاسود الّا بالتّقوى «2»؛

همه مردم در روزگار گذشته و حال، مانند دندانه هاى شانه، مساوى و برابرند، عرب بر عجم، و سفيد بر سياه برترى ندارد و ملاك فضيلت، تقوا و پرهيزگارى است».

______________________________

(1). كافى، ج 8، 246.

(2). شيخ مفيد، اختصاص، ص 341.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 152

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله با اين بيان، همه گونه امتيازات ناروا و تضييقات بى حد و حساب را از ميان ملل جهان برداشت، و كارى را كه اعلاميه حقوق بشر و يا منشور آزادى و برابرى بشر با آن همه سروصدا انجام نداده است، در آن روزگار انجام داد.

او نه تنها به وسيله آيات قرآن، و خطابه هاى آتشين، هيجانى در دلهاى شكست خورده آن روز به وجود آورد، بلكه در موارد زيادى عملا سنتهاى باطل دوران جاهليت را كه بر محور تبعيضات نژادى دور مى زد، باطل ساخت.

او براى تحقق بخشيدن به آرمان تساوى، دخترعمه خود را به ازدواج غلامى به نام «زيد» درآورد، و به بلال كه اجنبى و سياه پوست و غلام بود، يكى از مناصب مذهبى را واگذار كرد؛ به زياد بن لبيد كه يكى از اشرف و ثروتمندان انصار بود، دستور مؤكد داد كه دختر خود را به

عقد غلام سياهى به نام «جويبر» درآورد.

از آنجا كه سرگذشت ازدواج اين دختر و پسر كه در دو محيط متضاد زندگى مى كردند، از داستانهاى شگفت انگيز اسلامى است و در حقيقت نشان دهنده تساوى واقعى ميان تمام طبقات جامعه با ايمان است، شايسته است ترجمه صحيح آن را با تجزيه و تحليل فشرده اى در اين جا بياوريم، بالاخص كه اين داستان در كتابهاى معتبر شيعه «1» نقل شده است.

______________________________

(1). كافى، ج 2، ص 9؛ تذكره علامه، ج 2، آغاز كتاب نكاح.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 153

مسلمانان و عبادتگاه اهل مدينه و مركز پخش حقايق اسلام به شمار مى رفت، جاى ديگرى نبود؛ پيداست كه اين وضع قابل تحمل نبود و با مقاصد عالى رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ارشاد و هدايت وى سازش نداشت.

در هر صورت، مردمان بى خانمان جاى را بر ديگران تنگ كرده

نظام اخلاقى اسلام، ص: 154

بودند و مسجد مدينه براى خود آنان نيز ظرفيت نداشت. در اين هنگام، وحى نازل شد و آن حضرت مأمور گرديد كه مسجد را از هر نوع آلودگى پاك گرداند و هركس را كه در مسجد جاى داده بود و شب در آنجا مى خوابيد، از آن مكان مقدس بيرون كند و حتى تمام درهايى را كه از منزلهاى اطراف به مسجد باز مى شد، مسدود نمايد، به جز در خانه على و فاطمه عليهما السّلام، كه آنان از اين قسمت معاف شدند و اين خود، براى آنان امتيازى محسوب مى گرديد.

رسول اكرم دستور جديد را به مرحله اجرا گذاشت و پس از آن، ديگر كسى حق نداشت در مسجد مسكن گزيند، ولى با اين وصف، از وضع آن مردم بى پناه غفلت نفرمود و دستور داد كه در محلى سقف زدند و به آنان امر كرد كه همه در آن مكان مسكن گزينند؛ اين، همان محلى است كه به نام «صفّه» ناميده مى شود و عده بى شمارى از ياران آن حضرت به اصحاب «صفه»، يعنى كسانى كه منزل و مأوايى به جز همان سايبان نداشتند، شناخته مى شوند.

پس از آن، معمولا پيامبر و مسلمانان در مواقع مختلف به آنان سر مى زدند و آن حضرت آنچه از خوراك و پوشاك به دستش مى رسيد به آنان مى داد؛

مسلمانان نيز به پيروى از او، آنچه از دستشان برمى آمد، درباره آنان كوتاهى نمى كردند و به اين ترتيب، جامعه اسلامى كه در آن زمان بسيار كوچك بود، و بودجه زيادى در اختيار نداشت، از يك عده بى چاره و بى پناه نگهدارى مى نمود.

يك روز، پيامبر به طور معمول به سراغ اصحاب «صفه» آمد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 155

از بين آنان، به مرد «يمامى» متوجه گرديد و فرمود: «جويبر»، چه خوب است كه براى خود همسرى انتخاب كنى و به اين وسيله، خود را از فشار ديو شهوت برهانى و عفت خويش را حفظ نمايى، ضمنا همسرت تو را در امر دنيا و آخرت كمك خواهد كرد.

جويبر با كمال ادب عرض كرد: مگر كسى به من رغبت مى كند؟! من نه حسب دارم، نه نسب، نه مال و نه جمال؛ آخر چه زنى حاضر مى شود با من ازدواج نمايد؟! رسول اكرم فرمود: اى مرد! خداوند به وسيله اسلام، كسانى را كه در جاهليت براى خود شرف و فضيلتى قائل بودند، پست نمود و آنان را كه در آن زمان ذليل و ناچيز شمرده مى شدند، عزيز گردانيد. خداوند متعال، نخوت و بلندمنشى ها و افتخارات موهوم آن دوران نادانى را، با فرستادن آيين اسلام از بين برده است؛ ديگر، امروز، عشيره و قبيله، حسب و نسب و تعصبات جاهلانه ارزش ندارد؛ امروز تمام مردم سياه و سفيد، قرشى و غير قرشى، عرب و عجم همه مساوى اند؛ آنان از هر نژادى كه باشند، به هرحال، فرزند آدم هستند و طينت آدم از خاك سرشته شده است؛ در روز بازپسين، تنها كسى بيشتر مورد لطف و مرحمت پروردگار خواهد بود كه از ديگران پرهيزگارتر، و

در مقام بندگى و فرمان بردارى پيش قدم تر باشد.

اين سخنان ملكوتى پيامبر كه به گوش مرد يمامى مى رسيد، آن چنان در دل وى جاى مى گرفت كه در پرتو آن، درهايى از معرفت و ايمان به روى وى باز مى شد و با شنيدن اين سخنان، عدل حقيقى و

نظام اخلاقى اسلام، ص: 156

عدالت واقعى را پيش خود مجسم مى ديد.

او به هنگام استماع سخنان آن حضرت، سراپا گوش بود؛ گويا هر كلمه از اين كلمات نورانى صحنه اى از واقعيت و حقيقت مطلق را به وى ارائه مى داد و در مقابل اين منطق قوى، چاره اى جز سكوت نداشت و شايد هم از جمله كوتاه خود در برابر پيشنهاد آن حضرت، نادم و پشيمان شده بود.

آن گاه پيامبر، به مرد يمامى فرمود برخيز و نزد «زياد بن لبيد» كه از شريفترين افراد قبيله «بنى بياضة» است برو و به او بگو: من از جانب رسول خدا پيامى براى تو آورده ام. پيامبر به من فرموده كه فرمان وى را به تو ابلاغ كنم؛ رسول خدا به تو امر مى كند؛ دخترت را كه نامش «ذلفاء» است به «جويبر» كه من باشم تزويج كن. مرد يمامى برخاست و به راه افتاد و براى رساندن پيغام پيامبر به سراغ زياد بن لبيد رفت و او هنگامى رسيد كه زياد و جمعى از خويشان و بستگان وى در خانه اش گرد هم نشسته بودند؛ در آستانه در اجازه ورود خواست و به وى اذن ورود داده شد؛ داخل خانه گرديد و سلام كرد.

در اين حال، زياد و حضار متوجه جويبر شده بودند و مى خواستند بدانند مرد يمامى فقير كه هميشه او را جزء اصحاب صفه مى ديدند و طبعا مى خواهند

با نظر حقارت به وى بنگرند، با آن هيكل و قيافه مخصوص خود، به چه منظورى آمده است.

جويبر گفت: اى زياد! من از طرف رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله پيامى براى تو آورده ام. [اين پيام مربوط به خودم [است آيا آشكارا

نظام اخلاقى اسلام، ص: 157

بگويم يا پنهانى؟

زياد كه قطعا تصور نمى كرد مرد يمامى چه حاجتى دارد، گفت: نه چرا پنهانى؟! بلند بگو! من افتخار مى كنم كه پيام رسول خدا را بشنوم.

جويبر گفت: پيامبر فرموده است كه دخترت «ذلفاء» را به جويبر تزويج نمايى.

زياد كه انتظار چنين سخنى را نداشت، با كمال تعجب گفت:

راستى رسول اكرم خودش ترا براى اين منظور فرستاده است؟

جويبر گفت: آرى! من هرگز دروغ به رسول خدا نگفته ام. زياد گفت: دختران ما با كسانى ازدواج مى كنند كه كفو و هم شأن ما باشند، آن هم از طايفه انصار. جويبر! تو برگرد تا اينكه خودم خدمت پيامبر برسم و عذرم را به عرضش برسانم.

جويبر با حالى دگرگون برگشت، و زير لب با خود مى گفت:

به خدا قسم! قرآن به چنين عملى كه از اين مرد سر زد حكم نكرده و رسالت محمد صلّى اللّه عليه و آله نيز به اين منظور نيامده است.

«ذلفاء» دختر زياد در پشت پرده ناظر اين ماجرا بود؛ مخصوصا گفتار اخير مرد يمامى را كاملا شنيد؛ اين سخن بر وى گران آمد؛ گويى ايمان و اعتقادى كه به پيامبر خود داشت، از درون دل وى را ملامت مى كرد، لذا فورا كسى را پيش پدر فرستاد و او را به داخل پرده احضار كرد و سرزنش نمود:

پدرجان! اين چه حرفى بود كه از تو شنيدم؟! چرا با فرستاده

نظام اخلاقى

اسلام، ص: 158

پيامبر چنين گفتگو نمودى. زياد گفت: مگر نشنيدى كه اين مرد چه گفت؟ اين مرد با آن وضعيت، مدعى بود كه پيامبر او را پيش من فرستاده و به من امر كرده است كه دخترم «ذلفاء»، يعنى تو را به همسرى وى درآورم.

«ذلفاء» گفت: سخنان او را شنيدم، اما به خدا سوگند! جويبر كسى نيست كه آشكارا به پيامبر دروغ ببندد؛ به هرحال، فرستاده اوست و حتما راست مى گويد. شما همين الان كسى را در پى جويبر بفرست، و او را پيش از اينكه به حضور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله برسد، و پاسخ تو را به اطلاعش برساند، برگردان؛ زياد مانند كسى بود كه تا آن لحظه به خواب رفته باشد و دخترش او را بيدار كرد و او بدون چون و چرا، كسى را فورا به دنبال مرد يمامى فرستاد و او را بر گردانيد. جويبر برگشت، ولى مثل اينكه احساس كرد وضع دگرگون شده است زياد آن مرد بى اعتنا، اكنون با قيافه باز، از وى پذيرايى مى كرد؛ زياد گفت: جويبر! خيلى خوش آمديد! تقاضا مى كنم شما اين جا قدرى توقف كنيد تا من برگردم؛ و او را در خانه گذاشت و خود به حضور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيد و عرض كرد: اى رسول خدا! پدر و مادرم فدايت باد! جويبر پيام شما را رسانيد و به من گفت كه شما امر فرموده ايد دخترم «ذلفاء» را به وى تزويج كنم، ولى من روى خوشى به وى نشان ندادم، فكر كردم شرفياب شوم و حضورا آنچه لازم است عرض كنم؛ رسم ما اين است كه دختران خود را به كسى

بدهيم كه از حيث شرف و آبرو و ساير جهات

نظام اخلاقى اسلام، ص: 159

هم شأن خودمان باشد. بنابراين يك نفر از انصار كه واجد اين شرايط باشد، همسر آينده دخترم خواهد بود.

پيامبر اكرم فرمود: جويبر مرد مسلمان و مؤمنى است و در آئين اسلام، هر مرد مسلمانى كفو زن مسلمان، و هر مؤمنى برابر و هم شأن زن باايمان است؛ بنابراين، جويبر كفو دختر توست؛ به زودى آن دو را به هم تزويج كن؛ و هيچ چيزى تو را از اين امر باز ندارد. زياد در حالى كه از آمدن خود نتيجه اى نگرفته بود، به منزل برگشت و يكسره نزد دخترش رفت و آنچه كه شنيده بود، به وى گفت. دخترش گفت: بنابراين چاره اى جز اقدام نيست؛ اگر با پيامبر از در مخالفت وارد شوى، كافر خواهى شد.

زياد از منزل بيرون آمد و دست جويبر را گرفت، او را با خود نزد بزرگان و ريش سفيدان قبيله برد و در حضور آنان، دخترش را به عقد نكاح وى درآورد و مهر او را كه از جانب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مقرر گرديده بود، (و مقدار آن طبعا همان مهر السنة، 500 درهم بوده است) خود به عهده گرفت، پس از آن، مقدمات عروسى را فراهم آورد و جهاز دخترش را نيز خريدارى كرد. سپس به جويبر پيغام داد كه زن شما مهياست؛ آيا منزل داريد؟

جويبر گفت: نه، به خدا قسم! منزلم كجا بود؛ ناچار دستور داد منزلى براى عروس و داماد، در نظر گرفتند و اسباب و لوازم منزل- هرچه كه مورد لزوم بود- تهيه گرديد؛ دو جامه نو نيز بر تن جويبر پوشانيدند

و عروس را با تشريفات خاصى به خانه نو آوردند

نظام اخلاقى اسلام، ص: 160

جويبر داخل حجله شد؛ اما برخلاف توقع، خوشحال به نظر نمى رسيد؛ نگاهى به همسرش نمود و نظرى به اطراف حجله گاه افكند، قدرى در آن زر و زيور و فرش و پرده كه همه با مشك و عنبر، خوشبو شده بود، خيره شد، بدون اينكه سخنى بگويد يا توجهى به عروس نمايد، در حجله گاه قرار گرفت و تا طلوع فجر به خواندن قرآن و نماز ادامه داد. و هنگام طلوع فجر صداى اذان مسجد پيامبر، وى را به طرف مسجد كشانيد؛ همسرش در آن هنگام وضو گرفت و نماز صبح را به جا آورد؛ در اين موقع، زنان نزدش شتافته و با بى صبرى تمام مى خواستند از جريان عروس و داماد باخبر شوند.

ذلفاء! شوهرت نزد تو آمد؟ ذلفاء با حالتى شرمگين گفت:

خير، او اول شب تا صبح همه اش قرآن مى خواند و ركوع و سجود به جاى مى آورد و اول فجر كه صداى اذان بلند شد، براى نماز به سوى مسجد روانه شد.

شب دوم نيز، مانند وضع شب اول بود و هرگز بين آن دو تماسى صورت نگرفت، ولى زنان و خويشان عروس اين مطلب را از پدر عروس پنهان كردند.

تا اينكه شب سوم نيز به همين صورت به پايان رسيد؛ در اين هنگام، زنان مهر خاموشى را شكسته و قضيه را به پدر عروس خبر دادند.

زياد كه در اول آن گونه فكر مى كرد، و با آن مقدمات به اين امر تن داده بود، مانند آتش برافروخته با عجله به طرف خانه پيغمبر

نظام اخلاقى اسلام، ص: 161

شتافت و به آن حضرت گفت: يا رسول اللّه! پدر

و مادرم فدايت شوند؛ شما به من امر فرموديد كه دخترم را به جويبر بدهم، در حالى كه ابدا با ما تناسب نداشت، و همتاى ما شمرده نمى شد، اما امر شما ما را به اين كار وادار ساخت، و هر طور بود عروسى را راه انداختيم و عروس را به خانه داماد برديم.

پيامبر فرمود: مبارك باشد! مگر چيزى بدى از او ديده ايد؟

زياد گفت: اين مرد دستش از زمين و آسمان كوتاه بود؛ من تمام لوازم زندگى را در اختيارش گذاردم و دخترم را تسليمش كردم، اما ديگر انتظار نداشتم او با وى چنين رفتار كند!

پيامبر فرمود: مگر چه كرده است؟

زياد گفت: هيچ؛ جويبر شب زفاف وارد حجله شد و بدون اين كه به دخترم توجهى بكند، با قيافه اى محزون در گوشه اتاق تا صبح مشغول تلاوت قرآن و ركوع و سجود بوده و هنگام نماز صبح از منزل خارج شده است. شب دوم نيز همين عمل را تكرار كرده است، ولى اين امر را از من پنهان كردند؛ شب سوم نيز ماجرا همانند آن دو شب قبل بود، تا آنكه من از قضيه خبردار شدم و اينك از شما درخواست مى كنم در كار ما دخالت نماييد؛ اين وضع قابل تحمل نيست! گمان مى كنم كه اين مرد اساسا فاقد غريزه جنسى است و رغبتى به زن ندارد. زياد سخن خويش را گفت و رفت.

پيامبر جويبر را احضار كرد و به او فرمود: مگر به زن رغبت ندارى؟

جويبر عرض كرد: چرا مگر من مرد نيستم! اتفاقا خيلى هم

نظام اخلاقى اسلام، ص: 162

ميل دارم.

پيامبر فرمود: ولى خلاف اين، به من گزارش شده است؛ به من خبر داده اند

كه براى تو منزلى مجلل، با تمام وسايل تهيه شده، و دخترك زيبا را آرايش كرده و مانند شاخه گلى خوشبو و معطر در اختيار تو قرار داده اند، اما تو با قيافه عبوس وارد حجله شده و حتى يك كلمه هم با او حرف نزده اى! آيا عارضه غير مترقبه اى براى تو رخ داده است؟

جويبر: يا رسول اللّه! من چند سال در صفّه غريبان به سر مى بردم؛ ناگهان چشم گشودم و خانه اى وسيع، با انواع وسايل و لوازم زندگى و دخترى خوش سيما و خوشبو، در اختيار خود ديدم؛ در اين حال، وضعى كه چند سال متوالى بر من گذشت، به خاطرم آمد. آن فلاكت و برهنگى، آن بى كسى و غربت، آن به سر بردن در ميان فقرا و بى كسان؛ تمام اين امور يكى پس از ديگرى در خاطرم مجسم شد؛ از انصاف دور ديدم كه قبل از اينكه شكر خدا را به جا آورم، از اين خوان نعمت استفاده كنم؛ ازاين رو، براى سپاسگزارى و تقرب به خدا، گوشه اى را در نظر گرفتم و شب را تا صبح به تلاوت قرآن و ركوع و سجود به سر آوردم و در سجود تا آنجا كه توانستم، خدا را بر اين موهبت شكر نمودم، تا هنگامى كه صداى اذان را شنيدم، از منزل بيرون آمدم، ولى تمام روز را نيز با روزه شام كردم و اين عمل را سه شب و روز تكرار نمودم؛ با اين همه خود را پيش خدا شرمسار، و عمل خود را ناچيز مى شمارم،

نظام اخلاقى اسلام، ص: 163

اما امروز به اين عمل خاتمه خواهم داد، و امشب به خواست خدا همسرم را از خودم راضى

خواهم نمود.

پيامبر اكرم پس از شنيدن سخنان جويبر، زياد را به حضور خود طلبيد، و آنچه از جويبر شنيده بود، به وى بازگفت: زياد و تمام فاميل او، از شنيدن اين سخنان خوشحال شدند و همه ناراحتيها از بين رفت.

آن روز سپرى شد و شب چهارم فرارسيد، ولى در حقيقت شب اول عروسى به شمار مى رفت، و جويبر به وعده خود وفا نمود، و داماد و عروس زندگانى خوب و سعادتمندانه خود را آغاز كردند.

رسول اكرم با اين عمل به مردم سركش آن روز و امروز فهمانيد كه نه تنها مأموريت دارد بتهاى سنگى و گلى را لگدمال كند، بلكه تمام بتهاى مربوط به امتيازات خرافى و موهوم را بايد از بين ببرد؛ آرى با اين عروسى بى نظير، كه طبعا در آن روز توجه تمام اهل مدينه، بلكه تمام مسلمانان را به خود جلب كرد، قدرت و نفوذ معنوى آن حضرت مسلم گرديد و گوشه اى از برنامه هاى اسلام به مرحله عمل درآمد.

اما آوازه و گفتگوى اين عروسى از زبانها نيفتاده بود كه پيامبر به سوى غزوه اى روانه گرديد، و جويبر تازه داماد نيز در ركابش حضور داشت؛ وى در آن كارزار شربت شهادت نوشيد، و همسر زيبايش ذلفاء را به عزاى خويش گرفتار ساخت.

اما ذلفاء پس از وى مانند ساير زنان بيوه نبود، بلكه مسلمانان از

نظام اخلاقى اسلام، ص: 164

هر سو به خواستگارى وى شتافتند و بيش از هر دختر ديگرى به ازدواج با وى علاقه نشان دادند.

انسان كه روح اوست، سرچشمه بگيرد و هرگز مال و ثروت، نژاد و رنگ، مقام و منصب مادى، داشتن فرزند و انتساب به اقوام و شخصيتها كه از حقيقت و شخصيت انسان، دور و جدا هستند، نمى توانند در شخصيت و برترى انسان، اثر بگذارند.

آرى، صفات فاضله و ملكات عالى انسانى و سجاياى اخلاقى، مانند صداقت، عاطفه، كرم و نوعى دوستى و يا دانش و معرفت كه با حقيقت انسان و روح او، اتحاد و آميزش يافته، مى توانند محور برترى و ملاك فضيلت باشند؛ زيرا بر اثر يگانگى و اتحادى كه با انسان دارند، در انسانيت و شخصيت معنوى او اثر بارزى مى گذارند؛ ولى تمام اين صفات بارز انسانى به تنهايى و بدون صفت تقوا و پرهيزگارى، كه حقيقت آن، مراعات حقوق خدا و مردم است، نمى توانند در شخصيت انسان آثار نيكويى بگذارند؛ زيرا هر يك از صفات عالى انسانى، در صورتى مايه افتخار است كه در پرتو آن، حقوق خدا و مردم پايمال نگردد، و در غير اين صورت، نه تنها مايه افتخار نيست، بلكه تجاوز و رذيله محسوب خواهد شد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 165

آمرزنده و مهربان است».

محور بحث در آيه، گروهى از مسلمان نمايانى است كه در ظاهر به اسلام و ايمان تظاهر مى كنند، ولى در دل، كوچكترين اثرى از آن نيست؛ اين دسته، همان گروه منافقان هستند كه خطر آنها به

نظام اخلاقى اسلام، ص: 166

مراتب بالاتر از ديگران است؛ زيرا ملل يهود و نصارا دشمنان شناخته شده اسلامند، ولى گروه منافقان، دشمنانى ناشناخته هستند و ضرر چنين افرادى به مراتب از دسته هاى نخستين بيشتر است. «1»

بررسى آيه هايى كه در آنها لفظ اسلام و ايمان به شكلهاى گوناگون وارد شده است، اين حقيقت را به ثبوت مى رساند كه غالبا لفظ «اسلام» در برابر «شرك» و «ايمان» در برابر «كفر» و «فسق» به كار مى رود.

معناى لغوى «اسلام» همان انقياد و خضوع است، چنان كه معناى لغوى «ايمان» همان اذعان و اطمينان و تصديق است.

بنابراين، منظور از اسلام در لسان شرع، همان حالت خضوع و تسليم در برابر خداى جهان است و نقطه مقابل آن «شرك» و «الحاد» است؛ البته اين نيز هست كه ملحد در برابر هيچ موجودى خاضع نيست، ولى مشرك در برابر بتها و اجرام و يا مصنوعاتى كه ساخته خود اويند، خضوع دارد.

از آنجا كه در زمان نزول قرآن، ملحد به معناى منكر صانع وجود نداشته غالبا لفظ «اسلام» در برابر «شرك» و «مسلم» در برابر «مشرك» استعمال شده است. از باب نمونه به آيات زير توجه شود:

1. «قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ «2»

______________________________

(1). در تفسير سوره منافقون به قلم نگارنده، در تفسير آيه «هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ» مشروح اين بحث را بخوانيد.

(2). انعام (6) آيه 14.

نظام اخلاقى اسلام،

ص: 167

بگو من مأمورم كه نخستين كسى باشم كه اسلام مى آورد و هرگز از مشركان مباش».

2. «فَإِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ؛ «1»

خداى شما مهربان است؛ براى او خضوع كنيد و خاضعان را بشارت ده».

3. «ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ «2»

هرگز ابراهيم يهودى و نصرانى نبود، بلكه بر آيين راست اسلام بود و هرگز از مشركان نبود».

4. «نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛ «3»

خداى تو، خداى پدرانت، ابراهيم و اسماعيل و اسحاق را كه خداى يگانه است، مى پرستيم، و همگى در برابر او تسليم هستيم».

5. «قُلْ إِنَّما يُوحى إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ «4»

بگو فقط به من وحى شد كه خداى شما يكى است. آيا در برابر او تسليم مى شويد؟»

6. «لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ؛

[خداى يگانه همتايى ندارد، و به پرستش او مأمورم و من نخستين كسى

______________________________

(1). حج (22) آيه 34.

(2). آل عمران (3) آيه 67.

(3). بقره (2) آيه 133.

(4). انبياء (21) آيه 108.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 168

هستم كه نسبت به او خاضعم».

7. «لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ؛ «1»

خدايى جز آنكه بنى اسرائيل به او ايمان آورده اند نيست و من از تسليم شدگان (خداى جهان) هستم».

دقت در اين آيات حاكى از آن است كه منظور از «اسلام»- با تمام مشتقاتى كه دارد- همان خضوع در برابر خدا و اعراض از هر نوع شرك و دوبينى است.

از آنجا كه يگانه پرستى و ترك هر نوع شرك و توجه

به مصنوع، پايه تمام آيينهاى آسمانى است، ازاين رو، از روز نخست براى بشر، بيش از يك آيين نيامده و آن هم اسلام است، چنان كه مى فرمايد:

8. «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ؛ «2»

آيين (حق) در پيشگاه خداوند همان اسلام است».

9. «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ؛ «3»

هركس جز اسلام از آيين ديگرى پيروى كند، از او پذيرفته نمى شود.»

آنجا كه قرآن مى خواهد پيروان انجيل و تورات را براى يك هدف مشترك دعوت كند، همه را به اسلام دعوت مى كند و حقيقت اسلام را عبارت از آن مى داند كه گرد شرك و بشرپرستى نگردند،

______________________________

(1). يونس (10) آيه 90.

(2). آل عمران (3) آيه 19.

(3). همان، آيه 85.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 169

چنان كه مى فرمايد:

10. «أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً، وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ؛ «1»

اى اهل كتاب! بياييد جز خدا را نپرستيم و براى او شريكى قائل نشويم و بعضى از ما، بعضى ديگر را به جاى خدا نگيريم؛ اگر روى برتافتند، بگو گواه باشيد كه ما مسلمانيم.»

از آنجا كه حقيقت اسلام، همان خداپرستى و اعراض از غير خداست و در تمام ادوار، بشر به آن مامور بوده است، حتى ابراهيم خليل الرحمن پس از ساختن كعبه، از خداوند مى خواهد كه او و فرزندان وى را از گروه مسلمين قرار دهد؛ آنجا كه مى فرمايد:

11. «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ؛ «2»

پروردگارا ما را از تسليم شدگان براى خود قرار ده و همچنين از فرزندان ما امتى پديد آر كه در برابر تو سر تسليم فرود آورند».

حتى قرآن مدعى است كه ابراهيم

گروه خداپرستان را مسلمان ناميده است:

12. «هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ؛ «3»

او (ابراهيم) شما را مسلمان ناميده است».

______________________________

(1). همان، آيه 63.

(2). بقره (2) آيه 128.

(3). حج (22)، آيه 78.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 170

از مجموع اين آيات استفاده مى شود كه حقيقت اسلام و مقصود اصلى از آن در غالب موارد، همان تسليم و انقياد در برابر حق، به صورت يگانه پرستى است.

ناگفته پيداست كه مركز يك چنين تسليم واقعى كه ملاك رهايى از آتش دوزخ و دست يابى به نعم الهى است، همان قلب و روح آدمى است و مسلمان كسى است كه از صميم قلب در برابر خدا خاضع و خاشع گردد و جز او كسى را به مقام ربوبى نپذيرد و نخستين جايگاه تجلى آن، زبان و سپس اعضاى ديگر است؛ بنابراين، مركز واقعى تسليم و انقياد، همان قلب و روح انسانى است و زبان وسيله ابراز آن است.

مى آورند».

17. «الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ؛ «4»

كسانى كه به غيب ايمان آورده و نماز مى گزارند».

18. «وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ فَالَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ؛ «5»

ما كتاب را براى تو فرستاديم، كسانى كه به آنها كتاب داده ايم به آن ايمان مى آورند».

نتيجه اين بررسى اين است كه منظور از اسلام در لسان قرآن، همان انقياد و خضوع در برابر خداست، در برابر «شرك» كه خضوع در برابر بت- كه مخلوق خدا است- مى باشد.

و مقصود از ايمان در قرآن عبارت است از اذعان به خدا و آنچه كه مربوط به اوست؛ مانند رسالت پيامبر و روز رستاخيز و كتابهاى

______________________________

(1). آل عمران (3) آيه 167.

(2). توبه (9) آيه 23.

(3). آل عمران (3) آيه 114.

(4). بقره (2) آيه 2.

(5). عنكبوت (29) آيه 47.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 172

آسمانى و ...، در برابر كفر كه انكار همه يا برخى از آنهاست.

اگر حقيقت «اسلام» همان اذعان و تصديق است، قطعا مركز حقيقى اين دو حالت، همان روح و روان انسانى است و زبان و اعضاى ديگر جلوه گاه اين دو حال درونى هستند.

ولى اگر مقصود از اين دو كلمه، تظاهر به «تسليم» و «اذعان» باشد، اگرچه در دل و اعماق روح، اثرى از هيچ كدام نباشد- چنان كه افرادى پيدا مى شوند كه در دل نه حالت تسليم دارند و نه اذعان، ولى در زبان به خضوع و اذعان تظاهر مى نمايند- در اين صورت، مظهر اين دو نوع «تسليم» و «اذعان» فقط زبان خواهد بود و در برخى از آيات به اين نوع از اسلام صورى و ايمان ظاهرى اشاره شده است.

مفسران در شأن نزول آيه مورد بحث نقل مى كنند كه گروهى

از قبيله «بنى اسد» براى اخذ زكات به خدمت پيامبر رسيدند و اظهار داشتند كه ما به آيين تو ايمان آورده ايم؛ پيامبر به دستور خداوند به آنان مى گويد: شما تنها اسلام آورده ايد [نه ايمان ؛ زيرا ايمان در دلهاى شما نفوذ نكرده است.

ناگفته پيداست، همان طور كه ايمان در دل آنها نفوذ نكرده بود، همچنين اسلام نيز در قلب آنان وارد نشده بود و اسلام آنان، جز اسلام زبانى بيش نبوده است، و اما چرا پيامبر به آنان مى گويد:

اسلام آورده ايد، ولى ايمان نياورده ايد؛ در صورتى كه از نظر ظاهر، هم اسلام آورده بودند، هم ايمان و در باطن نه ايمان داشتند و نه اسلام؛ نكته آن را بعدا خواهيم گفت.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 173

در قرآن مجيد به ايمان زبانى، در برخى از آيات اشاره شده است؛ آنجا كه مى فرمايد:

«لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ؛ «1»

گفتار كسانى كه به سوى كفر شتاب مى كنند، تو را غمگين نسازد؛ آنان آنچه را كه در دل ندارند به زبان جارى مى سازند.»

از اين بيان روشن مى شود كه مركز واقعى اسلام و ايمان روح انسانى است و زبان تجليگاه هر دو مى باشد؛ اگرچه گاهى تظاهر به اسلام و ايمان با واقع وفق نمى دهد، و از وجود ايمان و اسلام درونى حكايت نمى كند.

بنابراين «ايمان» برخلاف پندار برخى، مخصوص به قلب و اسلام مخصوص به زبان نيست، بلكه هر دو از نظر ظاهر و باطن داراى درجاتى هستند.

در ذيل بيان مى شود:

1. گاهى اسلام به همان تسليم ظاهرى و ايمان به اعتقاد باطن

______________________________

(1). مائده (5) آيه 41.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 174

اختصاص داده مى شود و اين دو معنا در صورتى از آنها اراده مى شود كه اين دو لفظ در مقابل يكديگر قرار گيرند و گوينده در مقام تقسيم باشد، چنان كه در آيه مورد بحث، اين چنين است و پيامبر از طرف خدا مأمور گرديد كه به گروه «بنى اسد» كه براى استفاده از زكات، تظاهر به دين مى كردند، بگويد آنان اسلام آورده اند نه ايمان؛ اين جمله حاكى از آن است كه مقصود از نسبت دادن اسلام به آنان، مرحله اى از مراحل اسلام است كه همان اسلام زبانى باشد، نه همه درجات آن و همچنين مراد از نفى «ايمان»، نفى مرحله اى از ايمان است كه همان مرحله باطن و قلبى آن باشد، نه همه مراتب آن، وگرنه، آنان از نظر ظاهر، هم اسلام آورده بودند و هم ايمان و از نظر باطن، نه اسلام داشتند و نه ايمان.

شايد علت اين نوع كاربرد، آن باشد كه روشنترين تجليگاه تسليم، همان زبان و طبيعى ترين نقطه براى ايمان همان روان انسانى است؛ ازاين رو در آيه مورد بحث، كلمه اسلام به اسلام زبانى و ايمان، به ايمان قلبى اختصاص داده شده است و بر همين اساس، صحيح است كه يكى را اثبات كنيم و ديگرى را نفى نماييم.

2. اسلام عبارت است از اقرار زبانى توام با اعتقاد قلبى، ولى در ايمان، علاوه بر اين، عمل به وظايف نيز شرط است و در روايات ما به اين معنا تصريح شده است:

محمد بن مسلم از امام باقر يا امام صادق عليهما

السّلام نقل مى كند كه

نظام اخلاقى اسلام، ص: 175

فرموده اند: «الايمان اقرار و عمل و الاسلام اقرار بلا عمل؛ «1» ايمان، اعتراف توأم با عمل است، ولى اسلام، اقرار بدون عمل است».

امام رضا عليه السّلام در رساله اى كه اسلام را براى مأمون خلاصه مى كند، مى فرمايد:

«و اصحاب الحدود مسلمون لا مؤمنون و لا كافرون؛ «2»

كسانى كه كيفر الهى بايد بر آنها جارى گردد، مسلمانند و نه از مؤمنان و نه از كافران.»

امّا آنان مسلمانند؛ زيرا در قلب و زبان، اقرار به حقانيت اسلام دارند؛ اما مؤمن نيستند؛ زيرا اساس اسلام همان عمل به قوانين اسلام است و فرد گناهكار كه حد الهى بر او جارى شده است، طبعا يك رشته تكاليف الهى را زير پا مى گذارد.

بر پايه همين معنا، مفاد حديث معروفى كه در كتابهاى حديث سنى و شيعه وجود دارد، به دست مى آيد كه: «لا يسرق السّارق حين يسرق و هو مؤمن و لا يزنى الزّانى حين يزنى و هو مؤمن؛ «3» دزد در حالى كه دزدى مى كند و بدكار در حالى كه مرتكب فساد مى شود مؤمن نيستند.»

در اين اصطلاح، ايمان در برابر عصيان و گناه و اسلام در برابر كفر به كار رفته است.

3. در ايمان، علاوه بر آنچه در اسلام شرط است، ولايت و

______________________________

(1). بحار، ج 68، ص 246.

(2). همان، ص 262.

(3). همان، ص 270.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 176

شناختن اوصياى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نيز شرط است.

امام صادق عليه السّلام پس از آنكه اسلام را با اقرار به توحيد و رسالت پيامبر و انجام دادن وظايف مذهبى تفسير مى كند، مى فرمايد:

«الايمان معرفة هذا الامر، مع هذا، فان اقرّ بها و لم يعرف

هذا الامر كان مسلما و كان ضالا؛ «1»

ايمان اين است كه شخص به ولايت ما معتقد گردد؛ اگر به آنچه كه گفته شد، اعتراف كند، ولى با ولايت ما آشنايى نداشته باشد، مسلمان گمراهى خواهد بود».

به او باشد، اذعان خواهد داشت. از برخى آيات نيز تساوى مصاديق اين دو لفظ استفاده مى شود:

«فَأَخْرَجْنا مَنْ كانَ فِيها مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ؛ «1»

از آن (دهكده اى كه قرار بود بر آن بلا نازل كنيم) مؤمنان را خارج كرديم، و در آنجا جز يك خانه (خانواده لوط) خانه مسلمانى پيدا نكرديم».

ولى اگر اين سؤال، نسبت به سه معناى اخير باشد، به طور مسلم، رابطه ميان آنها عموم و خصوص است؛ يعنى: همه افراد با

______________________________

(1). الذاريات (51) آيه 35 و 36.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 178

ايمان مسلمانند، ولى هر مسلمانى مؤمن نيست؛ زيرا در معناى اول، در ايمان، اعتقاد قلبى، و در دومى پرداختن به وظايف، و در سومى شناسايى جانشينان پيامبر شرط شده است، در صورتى كه در تحقق اسلام، هيچ كدام از اينها شرط نيست.

3) آيا موضوع احكامى از قبيل پاكى بدن و مصونيت جان و مال و حلال بودن ذبيحه و ... در آيين اسلام، مبتنى به ايمان است يا اسلام؟

پاسخ: اگر اين سؤال مربوط به معناى رايج و شايع باشد، بايد گفت موضوع احكام در آيين اسلام، همان تسليم و ايمان ظاهرى است و هرگز تسليم قلبى و ايمان باطنى در آنها لازم نيست.

ولى اگر اين سؤال مربوط به معناى سه گانه ديگر و بالاخص معناى اول از آنها كه اسلام را مربوط به ظاهر و ايمان را امر قلبى مى داند باشد، بايد گفت موضوع احكام در آيين اسلام، باز همان اسلام است، نه ايمان و اين حقيقت، از تاريخ زندگى پيامبر و روايات جانشينان وى به خوبى استفاده مى شود؛ زيرا در صدر اسلام هر كسى به اسلام تظاهر

مى كرده، هرچند كه در دل ايمان نداشت، اسلام او پذيرفته مى شد و احكام اسلام بر چنين شخصى مترتب مى گرديد.

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: «الاسلام يحقن به الدّم، و تؤدّى به الأمانة و يستحلّ به الفرج، و الثّواب على الايمان؛ «1»

______________________________

(1). احمد بن محمد بن خالد برقى، محاسن، ص 285

نظام اخلاقى اسلام، ص: 179

هركس اسلام بياورد، خون او محترم است؛ امانت او پس داده مى شود، و ناموس او بر ديگران حرام است؛ ولى پاداش مبتنى بر ايمان است».

امير مؤمنان عليه السّلام مى فرمايد: «امرت ان اقاتل النّاس حتّى يقولوا لا إله إلّا اللّه؛ فاذا قالوها فقد حرم علىّ دماؤهم و اموالهم؛ «1»

من مأمورم با مردم نبرد كنم، تا كلمه توحيد را بر زبان جارى سازند؛ پس هرگاه، شهادت به يگانگى خدا دادند، خون و مال آنها بر من حرام مى گردد.»

______________________________

(1). بحار، ج 68، ص 262.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 181

از ما قبل،

نظام اخلاقى اسلام، ص: 182

تلقى مى كند، ولى پس از دقت مى فهمد كه مطلب مستقلى نيست بلكه مقصود، تعليل و توجيه مطلب پيشين است، و اين مطلب براى كسانى كه با قرآن انس دارند، بسيار روشن است.

آيه مورد بحث از اين مقوله است؛ اين آيه اگرچه در صدد بيان نشانه هاى افراد باايمان است، ولى در حقيقت، تعليلى است بر اين كه چرا گروه «بنى اسد» بايد بگويند: أَسْلَمْنا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ اسلام آورديم، با آنكه ايمان هنوز در دلهاى آنها نفوذ نكرده است»؛ چرا؟! زيرا افراد باايمان داراى نشانه هاى زير مى باشند:

1. به خدا و رسول او از صميم دل ايمان مى آورند؛

2. ترديد و تشكيكى به خود راه نمى دهند؛

3. در راه خدا فداكارى مى كنند؛

آيا اين شرايط در شما وجود دارد؟ به طور مسلم نه؛ زيرا ظواهر اعمال شما حاكى از آن است كه هنوز از صميم دل ايمان نياورده ايد؛ هنوز در دل ترديد داريد، و هرگز در راه خدا، از جان و مال خود نمى گذريد. اينك توضيحاتى درباره نشانه سوم:

جانبازى و فداكارى از نشانه هاى افراد باايمان است؛ شخص با ايمان همواره با جان و مال و شؤون ديگر خود، در راه هدف، كوشش و فداكارى مى كند؛ زيرا اعمال و رفتار هر فردى زاييده طرز تفكر و عقيده اوست. اگر ايمان انسان به چيزى، به حدى برسد كه آن را بالاتر از جان و مال و هستى خود بداند؛ قطعا در راه تحصيل و حفظ آن، حد اكثر كوشش را نموده و از همه چيز خود مى گذرد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 183

اصولا ايمان و اعتقاد به يك چيز، آن چنان در انسان، حب و علاقه

شديدى ايجاد مى كند كه گاهى بى اختيار به آن عشق مى ورزد، و ناگفته پيداست كه عشق، يك احساس باطنى و درونى است كه به طور خودكار در انسان تحرك ايجاد مى كند.

قدرت و تحركى كه اين «احساس» در درون انسان به وجود مى آورد و طوفانى و هيجانى كه عاطفه انسانى در محيط زندگى توليد مى كند، هرگز استدلال و منطق نمى تواند همانند آن را ايجاد كند.

گاه مى شود كه دهها منطق و برهان در برابر احساس درونى به زانو درمى آيد و با شكست روبه رو مى گردد، ولى هنگامى كه همان «احساس» با احساس تندتر و شديدترى روبه رو گردد، بى اختيار اثر خود را از دست داده و انسان تسليم احساس قوى تر مى گردد؛ مثلا افرادى كه علاقه زياد به مال و ثروت دارند، گاهى با هيچ منطق و برهانى نمى توان يك ريال از آن پول گرفت، ولى هنگامى كه فرزندشان دچار بيمارى مى شود، غريزه علاقه به كودك بر حس علاقه به مال، غالب و پيروز مى گردد و احيانا نيمى از زندگى خود را در راه بهبود فرزند بيمار خود صرف مى كنند.

احساسات و عواطف، بلكه كليه غرايز انسانى، يك نوع تحرك و جنبش شديدى در انسان به وجود مى آورند كه اگر به شيوه اى صحيح كنترل نشوند، چه بسا حد و مرزى براى خود نشناسند؛ اگر در طول تاريخ مردان فداكارى را مى يابيم كه در راه پيشبرد اهداف خود، سر از پا نشناخته و ديوانه وار همه شؤون خود را فداى هدف

نظام اخلاقى اسلام، ص: 184

كرده اند، براى همين يك نكته است كه آنان از صميم دل به هدف خود ايمان داشتند و ايمان، آن چنان علاقه شديدى در روان آنان به وجود آورده بود كه بدون

محاسبه، همه چيز خود را فداى هدف خود مى نمودند و بدون اختيار به سوى هدف كشيده مى شدند.

اگر مى بينيد آنان در آخرين لحظات زندگى خود، همسر و فرزندان خويش را فراموش كرده، و به ياد هدف بودند، بر همين اساس است.

«سعد ربيع» از ياران فداكار پيامبر اسلام بود؛ او دلى لبريز از ايمان و اخلاص داشت؛ در جنگ احد با دوازده زخم به روى زمين افتاد و در حال احتضار بود؛ پيامبر، شخصى را مأمور كرد كه از حال وى تحقيق كند و از او خبر صحيحى بياورد. زيد بن ثابت او را در ميان كشتگان ميدان احد يافت و از حال او پرسيد، او در پاسخ زيد چنين گفت:

به پيامبر بگو كه چند لحظه بيش، از زندگى «سعد» باقى نمانده است و خدا به تو، اى پيامبر خدا، بهترين پاداش را كه سزاوار يك پيامبر است بدهد و نيز افزود: سلام مرا به ياران پيامبر برسان و بگو هرگاه به پيامبر آسيبى برسد، و شما زنده بمانيد، در پيشگاه خداوند معذور نخواهيد بود. «1»

هيچ علاقه اى بالاتر از علاقه برخاسته از ايمان نيست؛ چرا كه

______________________________

(1). سيره ابن هشام، ج 2، ص 497؛ بحار، ج 20، ص 121.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 185

فرد باايمان، آن چنان غرق در جلال و جمال محبوب و هدف خود مى گردد كه در پاى آن جان مى سپارد و همه چيز خويش را فراموش مى كند.

يافت كه سه تن از عزيزان خود را در جنگ احد از دست داده است؛ او براى حمل اجساد عزيزان خود، با شترى رهسپار ميدان احد گرديد و سپس در حالى كه سه جسد را بر آن حمل كرده بود، عازم مدينه شد. در نيمه راه با يكى از همسران رسول خدا (ص) ملاقات كرد؛ همسر پيامبر، حال رسول خدا را از وى پرسيد؛ اين بانوى فداكار، در حالى كه مهار شتر را در دست داشت و قطرات خون از اجسادى كه روى آن قرار گرفته بود، مى چكيد، با قيافه اى باز، مثل اينكه كوچكترين مصيبتى بر او وارد نشده است، چنين گفت: من خبر خوشى براى شما دارم و آن اينكه پيامبر زنده و سالم است، و در برابر اين نعمت بزرگ، تمام مصايب كوچك و ناچيز است!

همسر پيامبر از وى پرسيد: اين اجساد از كيست؟ گفت: يكى

نظام اخلاقى اسلام، ص: 186

جسد شوهرم و ديگرى فرزندم و سومى برادرم، و همه را مى برم در مدينه به خاك بسپارم. «1»

چه عاملى اين همه روح فداكارى و جانبازى در راه هدف را در كانون وجود او دميده بود؟ چگونه ايمان و علاقه شديدى به استقرار آيين توحيدى در دل او به وجود آورده بود كه عواطف سرشار مادرى را به كلى تحت الشعاع خود قرار داده بود؟!

و سرباز از روى ايمان و به انگيزه باطنى و محرك درونى به پيشباز دشمن مى رفت، هرگز، موازنه، شرط پيروزى نبوده، بلكه گروههايى كم و ناچيز بر گروههاى زيادى پيروز مى شدند. و نيروى روحى و معنوى، آنان را بر دشمن مجهز، چيره مى ساخت.

مثلا در جنگ بدر، نيروى بت پرستان بيش از سه برابر نيروهاى اسلام بود، و همگى آنان تا دندان مسلح بودند و همه نوع تجهيزات كافى در اختيار داشتند؛ پيش از آنكه آتش جنگ ميان طرفين

______________________________

(1). مغازى، واقدى، ج 1، ص 265.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 187

شعله ور گردد، سران قريش، مرد دلاورى را مأمور كردند كه شماره ياران محمد صلّى اللّه عليه و آله را به دست آورد او با اسب تندرو خود، اطراف اردوگاه سربازان اسلام گردش كرد و بازگشت و چنين گزارش داد:

تعداد سربازان محمد، از سيصد نفر تجاوز نمى كند، و در پشت سر كمينگاه، نيروى امدادى ندارند، اما من، وضع و روحيه آنان را مورد بررسى قرار دادم و دريافتم كه آنان براى شما مرگ و نابودى را از مدينه به ارمغان آورده اند! آن گاه افزود:

«گروهى را ديدم كه جز شمشيرهاى خود پناهگاهى ندارند؛ تا هر يك از آنها يك نفر از شما را نكشند، كشته نخواهند شد؛ هرگاه به تعداد آنان از شما كشته شد، ديگر زندگى چه سودى خواهد داشت». «1» من آنها را ساكت و خاموش يافتم، ولى اراده استوارشان از قيافه آنان هويدا بود و همچون افعيها، زبانهاى خود را در اطراف دهان مى چرخاندند.

بر همين اساس، قرآن بزرگترين معرف و نشانه ايمان را فداكارى مى داند؛ آنجا كه افراد باايمان را چنين معرفى مى كند: افراد با ايمان، كسانى هستند

كه به خدا و رسول او از صميم قلب ايمان آورده و جان و مال خود را فداى راه هدف مى نمايند و اين گروه راستگويان هستند. «2»

______________________________

(1). سيره ابن هشام، ج 1، ص 622؛ بحار، ج 19، ص 251.

(2). حجرات (49) آيه 15 (آيه مورد بحث).

نظام اخلاقى اسلام، ص: 188

هر اندازه كوچك و ناچيز باشد، منزه و مبرا مى سازد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 190

قرآن به اين جمله اكتفا نكرده و احاطه علمى خدا را با آيه هاى ديگرى نيز بيان نموده است، مانند:

1. «لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ؛ «1»

هم وزن ذره اى در آسمانها زمين بر خداوند پوشيده نيست».

2. «إِنَّ اللَّهَ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَيْ ءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ؛ «2»

چيزى از حوادث زمين و آسمان بر خدا پوشيده نمى ماند».

3. «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِي ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ؛ «3»

كليدهاى اسرار غيب نزد خداست؛ جز او كسى از آنها اطلاعى ندارد؛ آنچه را كه در خشكى و درياهاست مى داند؛ هيچ برگ درختى فرو نمى ريزد، مگر اينكه او از آن آگاه است؛ هيچ دانه اى در تاريكيهاى دل زمين و هيچ تر و خشكى نيست مگر اينكه در كتاب مبين (لوح محفوظ) منعكس است».

آيا گوياتر از اين مى توان احاطه علمى خدا را بر تمام موجودات بيان كرد؟ امير المؤمنين عليه السّلام در يكى از خطبه هاى خود، احاطه علمى خدا را به تمام موجودات جهان، چنين بيان مى كند:

«يعلم عجيج الوحوش فى الفلوات و معاصى العباد فى الخلوات

______________________________

(1). سبا (34) آيه 3.

(2). آل عمران (3) آيه 5.

(3). انعام (6) آيه 59.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 191

و اختلاف الحيتان فى البحار الغامرات و تلاطم الماء بالرّياح العاصفات؛ «1»

خداوند از ناله دل خراش حيوانات وحشى بيابانها آگاه است؛ از گناهان بندگان خود در خلوتها اطلاع دارد؛ حركت مرموز ماهيان

را در درياهاى مواج مى داند و از چين و شكنهاى آبها به وسيله بادهاى تند مطلع است.»

آنها آگاه است و محال است كه جهان خروشان هستى بدون آفريدگار عالم و دانايى جامه هستى بر تن كند.

58.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 194

جا حاضر و بر هر موجودى ناظر است، طبعا از همه چيزى آگاه خواهد بود، ولى اگر در محدوده ماده باشد و در زندان مكان محبوس گردد، ممكن نيست از همه چيز و از همه جا مطلع و باخبر گردد. «1»

توضيح اينكه: هيچ موجود مادى، از عرصه زمان بيرون نيست و هر موجودى كه در پوشش زمان قرار بگيرد، شعاع وجود او به همان زمان محدود مى گردد و ديگر وجود او نمى تواند قبل و بعد از زمان خود را اشغال كند و قطعا از آن دو زمان آگاه نخواهد بود، ولى اگر زندان زمان را بشكند و در ما فوق زمان قرار گيرد، ديگر بر او ديروز و امروز مفهومى نخواهد داشت و زمان با تمام حوادثى كه در عرصه آن قرار دارند، در برابر او حاضر خواهد بود.

هر موجود مادى در نقطه مشخصى از مكان قرار مى گيرد و وجود آن، مكان خاصى را اشغال مى كند؛ در اين صورت، آنچه كه با مكان او فاصله كمترى دارد، آن را «نزديك» و چيزى كه با او فاصله زيادى دارد آن را «دور» خواهيد ناميد، ولى اگر موجودى زندان مكان را شكست و در وجود خود نيازى به مكان پيدا نكرد و در جهان ما فوق مكان قرار گرفت، ديگر براى او، دور و نزديك مطرح نخواهد بود.

______________________________

(1). در بخشهاى آينده درباره تجرد خدا از ماده و پيراستگى او از زمان و مكان بحثهاى بيشترى خواهيم كرد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 195

براى روشن شدن اين نكته، مثالهايى در اين جا ذكر مى كنيم:

حشره ريزى با ديدگان كم فروغ خود روى قالى رنگارنگى راه مى رود؛ اين حشره، در

هر لحظه فقط يك نقش و يك رنگ معين را مشاهده مى كند و فقط از نقطه خاصى از سطح فرش آگاه است و از نقاط ديگر آن، كه از قلمرو ديد او خارج است، كاملا بى خبر است، ولى انسانى كه در كنار همان فرش ايستاده و با ديدگان پرفروغ خود همه رنگها و نقشه هاى سطح فرش را يكجا مشاهده مى كند، درست برخلاف آن حشره، از همه نقاط آن آگاه و مطلع است.

مثال دوم: در كنار رودخانه بزرگى همراه با گروهى از دوستان خود، نشسته و امواج كوبنده آب و جريان آن را تماشا مى كنيم؛ در هر لحظه، با موج و جريان تازه اى روبه رو هستيم و از امواج و آبهايى كه در آغاز رودخانه است، تا پايان آن، كه به دريا مى ريزد، كاملا بى خبر هستيم و علت اين محدوديت، همان محدوديت مكانى ماست كه در چهارچوب آن قرار گرفته ايم و اگر روزى توانستيم با هواپيمايى بر فراز رودخانه قرار بگيريم در اين هنگام، قسمتهاى مختلف رودخانه را با تمام امواج و آبهاى جارى آن، يك جا مشاهده مى كنيم.

در اتاق كوچكى نشسته ايم كه فقط روزنه كوچكى به بيرون دارد و از آن روزنه به خارج مى نگريم: ناگهان كاروانى از شتران با بار مخصوص خود از كنار اين اتاق مى گذرند. ما از آن روزنه، در

نظام اخلاقى اسلام، ص: 196

هر لحظه، بيش از يك شتر نمى بينيم، ولى كسانى كه در پشت بام اتاق ما قرار دارند، تمام قافله شتران را يكجا و همه را در حال حركت خواهند ديد.

وضع بشر نسبت به گذشته و آينده، وضع همان كسى است كه از روزنه كوچكى به قافله شتران مى نگرد، ولى وضع خدايى كه

وجود او پيراسته از ماده و مكان است و هيچ نوع محدوديتى از نظر زمان و مكان ندارد، وجود او در همه جا هست و به همه اشيا ناظر است، به سان فردى است كه در بالاى اتاق قرار گرفته و همه جهان پرتكاپوى هستى را يكجا مشاهده مى كند.

بنابراين، نامحدود بودن وجود او و اينكه در همه جا حاضر و در همه زمانها حضور دارد و وجود او پيراسته از مكان و زمان است و هيچ نقطه اى و زمانى از وجود او خالى نيست، خود گواه علم وسيع او بر تمام هستى و همه رويدادهاى گذشته و حال و آينده است.

و براى هميشه زنده بماند؛ از اين جهت، خدا او را از بهشت خارج ساخت و در ناحيه شرقى درخت، افرادى را گمارد تا راه درخت زندگى را مراقبت نمايند.» «1»

اين خدايى است كه تورات معرفى مى كند: خدايى كه وقتى آدم، خود را پنهان مى سازد، از جايگاه او آگاه نمى گردد و به ناچار ندا مى دهد كه آدم كجايى؟ خدايى كه نمى داند آدم از ميوه درخت معرفت خورده است؛ خدايى كه بنده خود را از خوردن ميوه «درخت علم و دانش» بازمى دارد؛ خدايى كه مى ترسد آدم بدون اطلاع وى از درخت زندگى نيز بخورد؛ خدايى كه براى جلوگيرى از دستبرد به درخت زندگى، به گماردن پليس نيازمند است.

ولى خدايى كه قرآن معرفى مى كند، بر آنچه كه در آسمانها و زمين است و هر آنچه كه در ضماير و قلوب است مطلع و آگاه

______________________________

(1). تورات، سفر پيدايش، فصل 2 و 3.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 198

است، و به آن دسته از باديه نشينان كه به دروغ مدعى ايمان قلبى خود بودند، اعلام مى كند كه: «أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ؛ آيا خدا را از ايمان و عقيده خود آگاه مى سازيد؟ در صورتى كه خدا بر آنچه در آسمانها و زمين است، آگاه است.»

خدايى كه قرآن معرفى مى كند در موضوع «تعليم»، درست برخلاف مفاد تورات است؛ زيرا قرآن با صراحت هرچه تمامتر مى فرمايد: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها؛ خداوند آدم را از تمام حقايق جهان آگاه ساخت.» و ساحت پاك او را از بخل و امساك نسبت به آگاهى بندگان از حقايق جهان، پيراسته مى سازد.

با اين توضيح، ارتباط آيه به ما

قبل خود، روشن گرديد و معلوم شد كه اين آيه، بر احاطه علمى خداوند بر همه پديده هاى نهان و آشكار هستى تكيه مى كند و ادعاى باديه نشينان را باطل مى سازد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 199

از خودشان به سوى آنان برانگيخت، تا آنان را از آلودگيها پاك گردانيده، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد، در صورتى كه در گذشته در گمراهى آشكارى بودند».

صرف نظر از دوره هاى گذشته تاريخ بشر، هم اكنون نقاطى از جهان را كه نداى حيات بخش توحيد و پيامهاى سفيران الهى به آنجاها نرسيده است، در نظر بگيريد و سپس داورى كنيد كه اسلام تا چه اندازه به جهان بشرى خدمت كرده است.

«كشور پهناور هند با اينكه از نظر تمدن ماشينى يكى از كشورهاى پيشرفته مشرق زمين است، ولى هنوز دولت و ملت در اسارت حكومت گاوهاى مقدس هستند، دولت هند براى مبارزه با قحطى و گرسنگى شديدى كه جان مردم آن سرزمين را تهديد

______________________________

(1). آل عمران (3) آيه 164.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 201

مى كند، اجازه كشتار گاوها را صادر كرد؛ ناگهان تشنج، سراسر آن كشور را فراگرفت، و به دنبال آن، زدوخوردهاى شديدى روى داد. وزير كشور هند بر سر همين موضوع، از كار بركنار شد و وضع دولت و كابينه متزلزل گرديد.» «1»

هيچ انسانى در هندوستان به اندازه اين گاوهاى مقدس، آزادى و احترام و شخصيت ندارد، و براى نمونه همين بس كه مى نويسند:

بسيار ديده شده كه گاوى از همه جا بى خبر وسط خيابان لميده و پشت سر او يك صف طولانى از اتومبيلها ايستاده اند، نه پليس در اين موضوع مداخله مى كند، و نه شخص ديگرى جرأت دست زدن به گاو مزاحم و رفع شر او را دارد و سرانجام كار، بستگى به اراده خود گاو دارد كه چه موقع از جا برخيزد و رفع مزاحمت كند.

اگر گاو در وسط ريل قطار لميده باشد، راننده قطار بايد

ترمز كند و آن قدر بايستد كه گاو به اختيار و اراده خود از جا برخيزد و شرّ خود را از سر مسافران قطار كوتاه سازد.

تعداد گاوهاى مقدس بالغ بر 150 ميليون مى شود؛ تصور كنيد كه اين همه گاو اگر آزاد باشند و خيال آسوده اى داشته باشند، چه خواهند كرد: مزرعه ها را ويران مى كنند؛ سالانه خوراك صدها ميليون نفر را مى خورند و آخر چه خواهد شد؟ هيچ؛ تازه بايد لاشه هاى آنها را پس از مرگ به نحوى از بين برد، كه آن هم خود

______________________________

(1). جرايد.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 202

دردسر ديگرى دارد.

جاى شگفتى است كه چگونه انسانى كه با بالهاى علم و دانش بر فراز آسمانها پرواز مى كند، بر اثر دورى از تعاليم پيامبران آسمان در برابر گاو خضوع مى كند!

از كجا معلوم كه اگر نداى جانفزاى توحيد به كشور ما هم نرسيده بود، ما هم دچار اوهامى مشابه و يا بدتر از آن نمى بوديم.

از كجا معلوم است كه اگر قرآن مجيد و پيامبر اسلام با آن منطق كوبنده و آن فداكارى بى نظير در برابر بت و انواع بت پرستى قيام نكرده بود، امروز بسيارى از مردم جهان و كشورهاى پيرامون ما، عقايدى همچون گاوپرستان هند نداشتند و يكى در برابر آتش، ديگرى در برابر خورشيد، سومى در برابر سنگ و چوب كرنش و خضوع نمى كرد!

كشور ژاپن يكى از پيشرفته ترين كشورهاى جهان است؛ صنايع اين كشور در بازار آزاد با صنايع آمريكا و كشورهاى اروپايى رقابت مى كند، ولى اين ملت كه قله هاى عظيمى از تمدن ماشينى را تسخير كرده، آن چنان گرفتار اوهام و پندارها و افسانه هاى ننگين هستند كه قلم از نوشتن آنها شرم دارد.

يكى از بازرگانان كشور ما

كه مدتها در آنجا به امر بازرگانى اشتغال داشته، مى گفت: ژاپنى هاى بت پرست كه بدبختانه غالب افراد ملت ژاپن از آنان هستند، براى هر دسته از حوادث، به خدا و آفريدگار جداگانه اى معتقدند و هر حادثه اى را به

نظام اخلاقى اسلام، ص: 203

خداى خاصى نسبت مى دهند، مانند: خداى باران، خداى جنگ و خداى صلح، و ... يكى از آنها خداى شوهررسان است و در بتكده هاى آن كشور، بتهايى به صورت زننده- كه شكل آن حاكى از چهره واقعى آن خداى «شوهررسان» است- وجود دارد، و دختران دم بخت در مواقع خاصى به زيارت آنها رفته، و از آنها حاجت مى طلبند!

اين كار، مقياس و اندازه شعور ملتى است كه سينه فضا را شكافته و در اعماق درياها سكنا گزيده و چهره زندگى او را ماشين و تكنيك به كلى دگرگون ساخته است.

آيا با ديدن اين منظره و بررسى اين نقطه از جهان، كه از فيض معنوى و الهى محروم مانده اند، ما ارزش خدمت بزرگى را كه اسلام به اجتماع بشرى نموده است، مى دانيم؟!

از آنجا كه جعفر بن ابى طالب از نزديك، مفاسد بت پرستى و ضررهاى دورى از تعاليم الهى را به چشم خويش ديده بود، وقتى زمامدار حبشه، حقيقت اسلام را از او پرسيد، در پاسخ وى چنين گفت:

فرمانرواى گرامى! ما گروهى بوديم نادان و بت پرست؛ از مردار پرهيز نمى كرديم؛ همسايه پيش ما احترام نداشت؛ ضعيف و افتاده، محكوم زورمندان بود، با خويشاوندان خود به جنگ و ستيز برمى خاستيم؛ مردى درستكار كه سابقه درخشان و پاكى داشت، از ميان ما برخاست؛ ما را به خداپرستى دعوت نمود و ستايش بتها را

نظام اخلاقى اسلام، ص: 204

نكوهيده شمرده دستور

داد كه در امانت بكوشيم و از ناپاكيها اجتناب ورزيم و با خويشاوندان و همسايگان، خوش رفتارى كنيم و از خون ريزى و اعمال ناشايست و شهادت دروغ و تصاحب اموال يتيمان و از دادن نسبت بد به اين و آن دور باشيم. او به ما دستور داد نماز بخوانيم، روزه بگيريم، زكات ثروت خود را بپردازيم؛ ما به او ايمان آورديم و از دشمنان او بيزارى جستيم؛ ولى دعوت وى براى قوم ما گران آمد؛ آنان با تهديد و شكنجه از ما خواستند بار ديگر به پرستش سنگ و گلها بازگرديم، گرد جنايت و زشتيها برويم، ولى در برابر آنان مقاومت به خرج داديم، تا آنكه دست از مال و زندگى شستيم و به خاك حبشه پناه آورديم. «1»

چون جعفر بن ابى طالب و كسانى كه از نزديك، مظاهر بى دينى و بى بندوبارى را مشاهده كرده بودند، پى به ارزش واقعى اسلام برده و آن را بالاتر از جان مى شمردند؛ ولى كسى كه در محيطهاى دينى و مذهبى ديده به جهان گشوده و در راه مذهب، رنجى را تحمل نكرده و سيلى نخورده و قطره خونى از دماغش نريخته است، هرگز پى به ارزش واقعى دين نمى برد و از نقش آن در بهبود اوضاع اجتماع آگاه نمى گردد.

شب باران و بيم موج و گردابى چنين هايل كجا دانند حال ما سبكباران ساحلها!؟

______________________________

(1). سيره ابن هشام، ج 1 و ص 336.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 205

قرآن، مذهب را بزرگترين نعمت معنوى براى بشر دانسته و مى فرمايد:

«وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ؛ «1»

به ياد آريد زمانى را كه دشمن بوديد و ما (به وسيله آيين اسلام)

دلهاى شما را با يكديگر مهربان ساختيم.»

روزى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله وصى خود را تعيين نمود، وحى الهى، آن را بزرگترين نعمت اعلام نمود و چنين فرمود: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي؛ «2» امروز دين شما را تكميل و نعمت خود را بر شما تمام نمودم».

عربهاى باديه نشين تصور مى كردند كه آنان با تظاهر به اسلام، خدمتى به پيامبر انجام داده اند؛ ازاين رو منتى بر او مى گذاردند؛ در صورتى كه اگر آنان به راستى اسلام داشتند، در درجه نخست خود آنان از آن بهره مند بودند؛ ازاين رو، پيامبر بايد بر آنها منت بگذارد كه آنان را به راه سعادت و كمال هدايت نمود، چنان كه فرمود:

بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ

خدا بر شما منت مى گذارد كه شما را به سوى ايمان هدايت نموده است».

يكى از امتيازات قرآن اين است كه در هيچ موقعيتى از بيان نكات

______________________________

(1). آل عمران (3) آيه 103.

(2). مائده (5) آيه 5.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 206

و قيود لازم غفلت نمى كند و در هر موضوعى كه سخن مى گويد، جهات مختلف امر را در نظر مى گيرد؛ مثلا در اين آيه، هنگامى كه به باديه نشينان متظاهر به اسلام نسبت ايمان مى دهد و مى گويد: أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ فورا بلافاصله جمله إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ را اضافه مى كند تا نشان دهد كه نسبت ايمان به آنها طبق ادعاى خود آنهاست و به عقيده قرآن، هنوز ايمان در دل آنها نفوذ نكرده است.

قرآن با افزودن اين «قيد»، هر نوع تناقض را كه ممكن است ميان مفاد اين آيه و آيه پيشين (آيه 14) تصور شود، از بين برده است؛ زيرا در آيه چهاردهم صريحا

اعلام فرمود كه آنان اسلام آورده اند، ولى فاقد ايمان هستند و اگر در اين آيه آنان را در صف مؤمنان مى شمارد و آن را بزرگترين نعمت الهى در حق آنها مى داند، با توجه به ادعايى است كه خود آنان داشتند؛ ازاين رو فورا مى فرمايد: إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ اگر در ادعاى ايمان راستگو باشيد».

نظام اخلاقى اسلام، ص: 207

زمين پراكنده اند و هر كدام با نظام خاصى آفريده شده اند، همگى جزء غيب بوده و در اين آيه به اين نكته اشاره شده است، آنجا كه مى فرمايد: «وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ».*

از اين آيه و همچنين آيات ديگر استفاده مى شود كه موضوع آگاهى از غيب، از آن خداست:

«وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ «1»؛

كليدهاى (اطلاع بر) غيب پيش خداست؛ جز او، كسى از آنها آگاهى ندارد».

«قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ؛ «2»

بگو: جز خدا، كسى در آسمانها و زمين، از غيب آگاه نيست».

______________________________

(1). انعام (6) آيه 59.

(2). نمل (27) آيه 65.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 209

به طور مسلم، آن علم غيبى كه مخصوص خداست و كسى در اين علم شريك او نيست، همان علم ذاتى و ازلى اوست كه آن را از جايى به دست نياورده و عين ذات او بوده و از هر نوع قيود امكانى و حد و مرز مبرا و منزه است. ولى اختصاص چنين علم غيبى به خداوند مانع از آن نيست كه خداى متعال، گاهى برخى از بندگان خاص خود را به يك رشته از امور غيبى آگاه سازد، چنان كه درباره شخص پيامبر اين كار را انجام داده است:

«عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ؛ «1»

خدا عالم بر غيب است؛ كسى را بر غيب خود مطلع نمى سازد، جز پيامبرى كه از او خشنود باشد».

پيامبر اسلام به تصريح اين آيه، به خواست خدا بر غيب آگاهى يافته و مى تواند از امور پنهانى خبر دهد.

نه تنها پيامبر اسلام، بلكه حضرت مسيح نيز بنا به تصريح قرآن از امور پنهانى بسيارى

پرده برمى داشت؛ قرآن از وى نقل مى كند كه به مردم فرمود:

«وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ؛ «2»

از آنچه مى خوريد و در خانه خود ذخيره مى كنيد به شما خبر مى دهم».

نوح، «شيخ الانبيا» از جمله كسانى است كه از خداوند خواست

______________________________

(1). جن (72) آيه 26.

(2). آل عمران (3) آيه 49.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 210

قوم او را نابود سازد و از آينده قوم خويش و فرزندان آنان چنين خبر داد:

«رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً؛ «1»

بارالها احدى از كافران را در روى زمين زنده مگذار؛ زيرا آنان بندگان تو را گمراه كرده و جز نسل گناهكار و كافر به وجود نمى آورند».

همچنين، مصاحب و همسفر موسى، در سه مورد از غيب خبر داد: آنجا كه كشتى را معيوب كرد و نوجوانى را كشت و ديوارى را كه در آستانه انهدام بود، تعمير نمود و براى رفع تعجب موسى، اعمال شگفت آور خود را با يك رشته حوادث آينده كه از ديده موسى، پنهان بود، تفسير نمود و گفت:

از آنجا كه در مسير كشتى، حاكم ستمگرى، كشتيها را غاصبانه تصاحب مى كند، من با خراب كردن قسمتى از آن، خواستم از تمايل حاكم ستمگر به تصاحب آن بكاهم؛ آن نوجوان را كشتم براى اينكه اگر زنده مى ماند، راه طغيان و فساد را پيش مى گرفت و پدر و مادر مؤمن خود را نيز به اين راه مى كشاند.

آن ديوارى را كه در معرض انهدام بود، تعمير كردم؛ زيرا زير آن گنجى متعلق به دو يتيم، وجود داشت؛ من با تعمير آن خواستم گنج را از ديدگان مردم

بازدارم، تا در آينده صاحبان گنج، آن را

______________________________

(1). نوح (71) آيه 26- 27.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 211

استخراج كنند. «1»

اينها نمونه هايى از امور غيبى است كه بندگان مرضىّ و پسنديده خدا از آن خبر داده اند و هرگز با اين گزارشها، شريك خدا محسوب نمى شوند؛ زيرا اين دو علم از هر نظر با هم متفاوت و مختلفند؛ علم خدا و اطلاع او از غيب، ذاتى و غير اكتسابى و ازلى است و محدود به حد و مرزى نيست؛ اما علم پيامبران و افراد ديگر از بندگان لايق و شايسته خدا، همگى اكتسابى و محدود به حدود و قيود است.

امير مؤمنان، پس از گشودن بصره و درهم شكستن قدرت و نيروهاى پيمان شكنان (طلحه و زبير) از حوادث ناگوار آينده بصره خبر داد، يكى از ياران امام، به حضرتش عرض كرد: آيا از غيب خبر مى دهى؟! امام در پاسخ او چنين فرمود: «ليس هو بعلم غيب و انّما هو تعلّم من ذى علم؛ «2» فرمود آنچه من از غيب خبر مى دهم، غيب [گويى نيست كه مخصوص خدا باشد و كسى نتواند بر آن آگاهى پيدا كند، بلكه آنچه مى گويم آموخته اى است كه از صاحب علم و دانش آموخته ام».

بنابراين، بسيارى از روايات و احاديث گواهى مى دهند كه پيشوايان مذهبى ما در پاره اى از موارد، از آينده و امور پوشيده خبر

______________________________

(1). ر. ك: سوره كهف (18) آيه هاى 60- 82.

(2). نهج البلاغه، صبحى صالح، خطبه 128.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 212

داده اند، از جمله مسائل غيبى است كه امير مؤمنان آن را «آموزش از صاحب علم» نام نهاده است و هرگز چنين گزارشها و خبرهاى غيبى با آياتى كه دلالت بر اين دارند كه

آگاهى از غيب مخصوص ذات الهى است، منافات ندارد.

خداوند به پيامبر دستور مى دهد كه به مردم بگويد: من هرگز به غيب علم ندارم و اگر داراى چنين علمى بودم، بسيارى از بديها و تلخيها را از خود دور مى ساختم و به خير بيشترى نايل مى گرديدم، چنان كه مى فرمايد:

«لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ؛ «1»

اگر غيب مى دانستم، سود فراوانى گرد مى آوردم.»

و در جاى ديگر دستور مى دهد كه به مردم بگويد: «لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ؛ «2» من هرگز نمى گويم خزاين غيب الهى پيش من است و نه مدعى هستم كه غيب مى دانم».

هدف آيات شريفه از اين تصريحات، هرگز ابراز تواضع و فروتنى نيست، بلكه حقيقتى است كه قرآن به آن تصريح مى كند و براهين عقلى و فلسفى و آيات ديگر قرآن نيز آن را تأييد مى نمايد.

ولى ناگفته پيداست كه مقصود از آنها- به گواهى آيات ديگر كه مورد بررسى قرار گرفت- آن علم غيبى است كه جز خدا در اختيار

______________________________

(1). اعراف (7) آيه 188.

(2). هود (11) آيه 31.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 213

كسى قرار نمى گيرد و آن، همان علم بى حد و بى مرز الهى، يعنى علم ذاتى و ازلى خداوند (علمى كه عين ذات اوست و نه زايد بر ذات، و علمى كه از ازل، با ذات همراه بوده است) و هرگز ناظر به نفى آن نوع آگاهى از غيب نيست كه پيامبر از طريق الهام و يا گزارش فرشتگان و يا طرق ديگر به دست مى آورد، و همگى محدود و اكتسابى و عرضى هستند.

خدايى كه آدم ابو البشر را بر يك سلسله حقايق و اسمايى آگاه ساخت كه فرشتگان الهى از آن بى خبر

بودند و از چنين احاطه علمى در شگفت ماندند «1» خدايى كه مادر موسى را از سرانجام زندگى كودك خود آگاه ساخت «2» خدايى كه پيامبر خود را از اينكه برخى از همسران وى سرّ وى را فاش ساختند، آگاه نمود «3» همان خدا مى تواند ديگر بندگان صالح خود را بر گوشه هايى از غيب مطلع سازد و آنان در پرتو عنايات وى مى توانند (با خواست خدا) از گذشته و آينده خبر دهند و كوچكترين محذور عقلى و نقلى در اين سخن نيست.

يحيى بن عبد اللّه مى گويد: به خدمت امام كاظم رسيدم و از وى پرسيدم: آيا شما عالم به غيب هستيد؟ وى در برابر سؤال من سخت ناراحت شد و گفت: از اين پرسش، موى بر بدن انسان راست

______________________________

(1). بقره (2) آيه 31- 33.

(2). قصص (28) آيه 10.

(3). تحريم: 13.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 214

مى شود؛ آنچه ما مى دانيم و خبر مى دهيم، همگى، علومى است كه از رسول خدا به ما رسيده است. «1»

______________________________

(1). رجال كشى (چاپ اعلمى)، ص 252- 253؛ امالى مفيد، مجلس سوم، ص 493؛ براى توضيح بيشتر درباره آگاهى از غيب، به كتاب «مفاهيم القرآن»، ص 321- 383 مراجعه بفرماييد؛ در اين بخش از كتاب، درباره آگاهى پيامبر و امام از امور پوشيده به طور گسترده بحث نموده ايم.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 215

يوسف: تذكرة الفقهاء.

نظام اخلاقى اسلام، ص: 216

حميرى، عبد اللّه بن جعفر: قرب الاسناد.

حميرى، عبد الملك بن هشام: سيره ابن هشام.

حويزى، عبد العلى: نور الثقلين.

رضى، محمد (سيد رضى): نهج البلاغه.

زمخشرى، محمود بن عمر: الكشّاف.

طوسى، محمد بن حسن: الخلاف.

عاملى، شرف الدين: النص و الاجتهاد.

فيض كاشانى، ملّا محسن: المحجة البيضاء.

قرطبى، احمد بن عبد ربه: عقد الفريد.

قمى، شيخ عباس: سفينة البحار.

مجلسى، محمد باقر: بحار الانوار.

مفيد، محمد بن محمد: الاختصاص.

-: اوائل المقالات.

ناصف، منصور على: التاج.

نيشابورى، مسلم بن حجاج: صحيح مسلم.

واقدى، محمد بن عمر: المغازى.

ورّام، ابن ابى فراس: مجموعه ورّام.