ص:2

ص:3

ص:4

مسجد کوفه نخستین پرستشگاه پروردگار ··· 75

کراهت خارج شدن از مسجد کوفه پیش از ظهر روز جمعه ··· 76

آیاتی از قرآن در مدح کوفه ··· 77

مسجد کوفه، یکی از قصرهای بهشت است ··· 78

روایتهایی در مدح تربت کوفه و مردم آن ··· 80

روایتهایی درباره دفع بلا از کوفه و مردم آن ··· 81

روایتهایی در مدح کوفه ··· 82

هر ستمگری که قصد ظلم و تجاوز به کوفه ··· 84

را داشته باشد، خداوند از او انتقام می گیرد ··· 84

سخن ابن ابی الحدید درباره فضیلت اهل کوفه در شرح نهج البلاغه ··· 86

مساجد مبارک کوفه ··· 90

مساجد نامبارک کوفه ··· 91

سایر مسجدهای مبارک کوفه ··· 93

علویانی که در کوفه و اطراف آن دفن شدند ··· 104

تعیین آرامگاه مسلم بن عقیل(رض) ··· 109

تعیین آرامگاه هانی بن عروه(رض) ··· 111

تعیین آرامگاه مختار بن ابی عبید ثقفی(رض) ··· 112

تعیین آرامگاه میثم تمار و دیگران(رض) ··· 114

بازگشت به آغاز مسجد کوفه ··· 117

قصر اماره در کوفه ··· 119

فتنه های آخر زمان مربوط به کوفه است ··· 124

هرگاه حضرت مهدی(عج) ظهور کند، ··· 130

مقرّ حکومتش مسجد کوفه خواهد بود ··· 130

انتقال حجرالأسود از مکه به کوفه ··· 137

کوفه در فرهنگنامه ها ··· 142

ص:6

کوفه در عصر ابن جبیر جهانگرد ··· 146

کوفه در عهد ابن بطوطه جهانگرد ··· 148

کوفه از نگاه تاریخ ··· 150

مرزهای کوفه ···

175

طرح ریزی کوفه ···

176

سازماندهی عشایر و قبایل ··· 180

سازماندهی مجدد مردم ··· 181

میدانگاههای کوفه ··· 188

وضعیت اقتصادی و تأثیر اموال و داراییها در کوفه ··· 190

کناسه و تعیین موقعیّت آن ··· 192

مکتب کوفه ··· 195

رودخانه سدیر در حیره یا کری سعد در کوفه ··· 198

منازل میان کوفه و مکه، بصره و دمشق ··· 201

فرهنگ الفبایی اسامی کوفه، روستاها و محله های آن ··· 204

رودخانه ها، چشمه ها و قناتها ··· 248

قبایلی که در کوفه سکونت داشتند ··· 258

تفاخر میان کوفیان و بصریان ··· 262

تاریخ خط عربی یا خط کوفی ··· 271

سران سادات در کوفه ··· 278

قاضیان کوفه ···

286

زمامداری کوفه ···

300

صدارت خلافت در کوفه ··· 318

مسکوکات کوفه ···

321

روحیه مردم کوفه ··· 329

خطبه ام کلثوم(ع) در کوفه ··· 332

ص:7

حوادث و آشوبهای کوفه ··· 336

صحابه ای که در کوفه اقامت داشتند ··· 487

خاندانهای دانشور کوفه ··· 503

ملاحظه ··· 518

خاندانهای طالبی و علوی در کوفه ··· 522

نحویان کوفه ···

531

زبان شناسان کوفه ··· 538

شاعران کوفه ···

544

ص:8

است. جبرئیل در این باره می فرماید: من این مسجد را 20 بار آباد و 20 بار ویران دیدم که میان

آبادی و ویرانی آن 500 سال فاصله بود. و حضرت آدم، اولین کسی بود که مسجد کوفه را بنیاد نهاد، در این مسجد، حضرت آدم، پیامبران، امامان، اولیا و صدیقان به عبادت پرداخته و رسول اکرم اسلام در شب معراج به هنگام عبور بر فراز آن فرود آمده و دو رکعت نماز بجا آورند.

حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در باره فضیلت این مسجد می فرمایند: اگر کسی یکصد بار وارد این مسجد شود، خداوند یکصد بار او را می آمرزد. و حضرت علی(ع) نیز می فرمایند:

هنگام طوفان نوح از گوشه مسجد کوفه از تنوری آب جوشید. کنار رکن پنجم حضرت ابراهیم خلیل و نوح(ع) نماز گزاردند و هزار پیامبر و هزار وصی نیز در این مسجد نماز خواندند. در مسجد کوفه، عصای حضرت موسی(ع) انگشتر حضرت سلیمان و بوته کدوی حضرت یونس قرار داشته است و روز قیامت 70 هزار نفر بدون حسابرسی و عذاب از این مسجد محشور می شوند، سپس فرمودند: جز برای زیارت سه مسجد (مسجدالحرام، مسجد پیامبر و مسجد کوفه) بار سفر نبندید، همچنین در این مسجد مانند مسجد النبی و مسجد الحرام و حرم امام

حسین(ع) مسافر مخیّر است نمازش را شکسته یا کامل بخواند و اعتکاف در این مسجد نیز امتیاز خاصی دارد. در برخی از روایات نیز مسجد کوفه به عنوان مکان امن و یکی از قصرهای

بهشت نام برده شده است. کوفه با آب و هوایی مطبوع و زمینی حاصلخیز در ساحل فرات و نزدیک حیره واقع است؛ در اطراف آن 16 دیر و 11 قصر بنا شده بود و با تعداد 24 هزار نفر

مهاجر حیات شهری خود را آغاز کرد. در ابتدا مسلمانان به طراحی شهر کوفه پرداختند. نخستین

اقدامی که در این راستا صورت پذیرفت، تعیین مکان مسجد به عنوان محور مرکز شهر بود که

بعدها بازار خرما فروشان و صابون فروشان و اطراف آن ایجاد شد. سپس زمینهایی به قبایل

مختلف برای ساختن منزل و محلهایی برای احداث بازار و گذرگاهها اختصاص یافت. خانه های

کوفه نخست از نی ساخته شد، زیرا از احداث خانه با خشت منع شده بودند تا آن که حریقی

روی داد و کلبه های نیین آتش گرفت و از آن پس ساختن خانه با خشت و طبق ضوابطی متداول

شد سپس به سازماندهی قبایل و عشایر پرداختند و از همان آغاز محله هایی در این شهر پدید

آمد که به نام قبیله ها خوانده می شد پیامبر اکرم در وصف کوفه از آن به سرور عرب، نیزه خدا و ذخیره ایمان تعبیر کردند حتی حضرت امیرالمؤمنین در باره شهر کوفه فرموده این شهر، شهر ما، محله ما و جایگاه شیعیان است و در جای دیگر فرمود: کوفه تربتی است که ما را دوست دارد و ما نیز دوستش داریم، در حقیقت کوفه شهری علوی است و حضرت علی آن را به شهر تبدیل

ص:10

کرد. کوفه خاستگاه اندیشه های ناب اسلام و حکومت عدالت گستر امیر مؤمنان و مهد پرورش

نهضتها و قیامها و گذرگاه حوادث و رخدادهاست. در طول تاریخ کوفه هیچ زمامداری نتوانست

مانند علی در این شهر به عدالت حکمرانی کند. همگام با توسعه شهر کوفه، فرهنگ این شهر نیز پیشرفت بسزایی کرد و در مدتی اندک به صورت مدرسه بزرگی درآمد که در آن استادان نامی با شاگردان بسیار از خاصه و عامه در علوم مختلف اسلامی به افاده و استفاده اشتغال داشتند که از آن میان 22 خاندان دانشور کوفه را می توان بر شمرد، در واقع کوفه، حیات علمی خود را مرهون وجود مبارک امیر مؤمنان است و ترویج فرهنگ ناب اسلام توسط آن حضرت و پاسخ صریح وی به مسائل مشکلات علمی و اجتماعی مردم در زمینه های مختلف، قضاوتهای عادلانه حضرت در مسجد، قرائت قرآن توسط قاریان با حضور امیر مؤمنان و تصحیح اغلاط آنان، پایه

و اساس ساختار علمی کوفه به شمار می رود. دانشمندانی که در کوفه ظهور کرده و در زمینه علم نحو کتابهایی تألیف کردند بالغ بر 50 نفرند. 48 نفر از کوفیان در عرصه علم لغت و صرف

درخشیدند و در این زمینه تالیفات و آثار گرانقدری به یادگار نهادند. همچنین 79 شاعر و ناظم نامدار نیز در کوفه ظهور کردند که اشعار شیوایی سرودند. همچنین 70 زمامدار و قاضی منصب

حکومت و قضاوت کوفه را بر عهده داشتند و 147 نفر از اصحاب پیامبر خدا نیز در کوفه اقامت

داشتند. البته آمار فوق از زمان شهرسازی کوفه تا اواخر دوران عباسی را شامل می شود. با بررسی روحیات و عملکرد مردم کوفه درمی یابیم که نقاط ضعف آنان بر نقاط قوتشان چیرگی

دارد. نقاط ضعف مردم کوفه عبارت است از 1- وجود نظام قبیله ای بدین ترتیب که هر قبیله ای که به قدرت می رسید، سریع مواضع از پیش تعیین شده را تغییر می داد و قوانین جدیدی وضع می کرد و یا هرگاه تصمیمی میان قبایل اتخاذ می شد، قبیله متنفذ و قدرتمندی آن تصمیم و رای را نقض می کرد و چنین وضعی موجب مخدوش شدن خط مشی پیشین و از میان رفتن هماهنگی و یکپارچگی مردم می شد. 2- تمایل به دنیا و خوی غارتگری، گر چه مردم کوفه ظاهرا به نام اسلام و قرآن و جهاد فی سبیل اللّه می جنگیدند ولی در حقیقت انگیزه شان کسب غنایم بیشتر بود. نمونه آشکار آن، غارتگری کوفیان پس از واقعه عاشورا در کربلاست که سپاه کوفه حتی لباسهای شهداء کربلا را ربودند. 3- برخورد غرورآمیز و تمرد از حکام عادل: آنها در برخورد با حکام، روحیه غرورآمیزی داشتند، لذا فرد پاک نهاد و صالحی همچون عمار یاسر را نپذیرفتند و در برابرش موضعگیری کردند و با او همراه و همدل نشدند تا عمر او را عزل کرد و با حضرت علی و امام حسن نیز آن گونه عمل کردند و در نتیجه افرادی با خدعه و نیرنگ و

ص:11

شیوه های خشونت آمیز و مستبدانه مانند مغیرة بن شعبه و زیاد بن ابیه و عبیداللّه بن زیاد بر آنها تسلط یافتند. 4- سستی عزم و اراده، این مردم برای حفظ منافع موجود یا بدست آوردن منافع

بیشتر در حساسترین شرایط، تعهدات و پیمانهای استوار خود را نقض می کردند از ترس این که

مبادا منافعشان در معرض خطر قرار گیرد. به عبارت دیگر، مردم کوفه به یک نوید تجمع می کردند و به یک نهیب از هدفی که داشتند روی برمی گردانیدند. از این رو حضرت در نهج البلاغه(1) می فرماید: ای مردم کوفه، من به سبب سه چیز که در شما هست و دو چیز که در شما نیست اندوهناکم اما آن سه چیزی که در شماست با وجودی که چشم دارید کور هستید با

این که گوش دارید کر هستید و با این که سخن می گویید گنگ هستید اما آن دو چیزی که در شما نیست، هنگام جنگ استوار و ثابت قدم نیستید و در زمان بلا و گرفتاری قابل اعتماد نیستید.

سوگند به خدا شما را چنان می بینم که اگر جنگ سختی در گیرد و آتش آن شعله ور شود، از پسر ابوطالب جدا خواهید شد مانند زنی که با وضع حمل از فرزندش جدا می شود. پس از رحلت پیامبر اکرم، مردم کوفه به سبب بیعت نکردن با علی و عدم رعایت وصیت پیامبر، بزرگترین

بدعت را در جهان اسلام پدید آوردند که زمینه بدعتگزاری و فرقه سازیهای دیگر را فراهم آورد و در نتیجه همین مردم به وسیله بیعت کردن با یزید پلید به عنوان جانشین معاویه سلطنت موروثی را نیز در جهان اسلام بنیاد نهادند و با این بدعت بزرگ امویان بیش از 70 سال و عباسیان بیش از 500 سال بر این مبنا سلطنت کردند. مردم کوفه همواره با بی اعتنایی، سستی،

نفاق، دروغگویی، بدعهدی، دنیاطلبی باعث درد و رنج و تالم روحی و آزردگی امیر مؤمنان و ائمه معصومین علیهم السلام و یاران با وفای آنان بودند. مردم کوفه مردی به عظمت علی را در حساسیترین شرایط یاری نکردند حتی وی را مورد تحقیر و توهین قرار دادند، بیعت با وی را

شکستند و به حاکم معزول و یاغی پیوستند. و بر ضد وی قیام کردند و همچنین با تحمیل حکمیت به آن حضرت باعث شدند که پایه های حکومت معاویه استحکام یابد و خوارج به وجود آیند، از همه مهمتر این که امام معصوم را به کفر و زندقه و دروغگویی متهم کردند تا حدی که حضرت به کلی از آنها قطع امید کرد و آنها را نفرین کرد. حضرت در نهج البلاغه در مذمت این قوم می فرماید: خداوندا، من از اهل کوفه بیزار و دلتنگ شده ام، ایشان هم از من خسته و آزرده شده اند. من از آنها متنفرم، آنها نیز از من به ستوه آمده اند، به جای آنها افراد بهتری

ص:12

به من مرحمت فرما و به جای من شخص بدکاری بر آنها مسلط فرما، بارالها دلسردی آنها را مانند نمک در آب ذوب کن(1). همچنین حضرت در خطبه دیگری می فرماید: ای کسانی که شبیه مردان هستید ولی مرد نیستید، ای کسانی که عقل شما مانند کودکان و عروسان حجله نشین است، ای

کاش هرگز شما را نمی دیدم و نمی شناختم همان شناختی که سرانجام مرا اینچنین اندوهگین

کرد، خدا شما را بکشد که این قدر خون به دل من کردید و سینه مرا مملو از خشم کردید و جامهای غم و اندوه را جرعه جرعه بمن نوشانیدید، و با سرپیچی و یاری نکردن من نقشها و

طرحهایم را تباه کردید، تا آن جا که قریش گفتند پسر ابوطالب، مرد شجاعی است ولی از فنون

جنگ آگاه نیست. سرانجام امیرالمومنین علی(ع) توسط ابن ملجم مرادی یکی از خوارج کوفی

در مسجد کوفه به شهادت رسید. پس از وی ابتدا کوفیان با فرزندش امام حسن مجتبی بیعت کردند ولی به زودی فریفته زر و زور و تزویر معاویه شده به او پیوستند. تا حدی که به آن حضرت حمله کردند، ردایش را کشیدند و پایش را با خنجر مجروح کردند و خیمه گاهش را غارت کردند و شماتتها، جنایتها و ظلمهای زیادی نسبت به وی روا داشتند و او را بی یار و یاور در میدان جنگ رها کردند و باعث شدند که علی رغم میل باطنی صلح تحمیلی را بپذیرد. همچنین پس از بیعت کردن امام حسن با یزید، کوفیان با ارسال 12 هزار نامه به مکه امام حسین را به کوفه دعوت کردند و سوگندهای استوار یاد کردند. همچنین هنگام ورود مسلم به کوفه 20 هزار نفر با او بیعت کردند ولی هنگامی که امام حسین و اهل بیتش به سوی آنها حرکت کردند،

عهد و پیمان خود را نقض کرده، به دشمن پیوستند و با نوک نیزه ها و تیغ شمشیرها از وی

استقبال کردند و خاندان پیامبر و ذریه پاک او و گروه مومنان مخلص را مظلومانه قتل عام کردند. و با پیمان شکنی و بی وفایی خود مصیبت بارترین و ناگوارترین فاجعه را در کربلا آفریدند و تا روز قیامت نامه اعمال سیاهی از خود بر جای نهادند، کوفیان در کمال بی رحمی و قساوت به

نبردی نابرابر و ناجوانمردانه با امام و یاران با وفایش پرداختند آنان با مقاومت و نبردی بی نظیر و متهورانه در برابر مردم سفاک کوفه جان بر سر پیمان نهادند و تا آخرین نفر تشنه کام به شهادت رسیدند سپس کوفیان سرهای مقدس شهدا را بریدند و به نیزه زدند و بدنهای مطهر و غرقه به

خون فرزند پیامبر و یارانش را بدون غسل و کفن در بیابان رها کردند، خیمه های آنان را غارت کرده سپس به آتش کشیدند و زنان و کودکان خاندان رسالت را به اسارت گرفتند حتی به این هم

ص:13

اکتفا نکردند بلکه با اسبهای خود بدن آن حضرت را لگدکوب کردند به طوری که استخوانهای

امام را درهم شکستند حتی هنگامی که کاروان اسیران کربلا به همراه سرهای بریده حضرت سیدالشهدا و سایر شهدا وارد کوفه شدند، مردم کوفه هیچ عکس العملی نشان ندادند. در این

هنگام حضرت سجاد و زینب کبری خطبه هایی ایراد فرمودند و از باطن اهل کوفه پرده برداشتند

و خیانت، پیمان شکنی و گمراهی آنها را آشکار کردند، به گفته بسیاری از مورخان، تمام

لشکریانی که در کربلا حضور یافتند و با امام حسین و یارانش جنگیدند و آنان را به شهادت

رسانیدند از مردم کوفه بودند و حتی یک نفر از اهل شام در میان آنها نبود(1)، شگفت آورتر این که اکثر کوفیان داوطلب نبرد با امام شدند. پس از واقعه خونبار کربلا کوفیان به سلمان بن صرد خزاعی رهبر قیام توابین مختار بن ابی عبید شقفی و زید بن علی و ... نیز خیانت کردند. در این رویدادها به خوبی چهره واقعی آنها شناخته می شود وثاق و بی وفایی، شک و تردید، عدم اراده

و قدرت تصمیم گیری، بدعهدی فرومایگی، خباثت و خیانت آنها کاملاً مشخص می شود بهترین

سخن در باره ساکنان این شهر که به صورت ضرب المثل در آمده این جمله است الکوفی لا یوفی، کوفی وفا ندارد ولی بعدها شهر کوفه به عنوان شهر شیعه شهرت یافت و کوفه به صورت

کانون تشیع درآمد و متعصب ترین شیعیان امیر مؤمنان از اهل کوفه به شمار آمدند. و علاقه و محبت مردم به امامان شیعه به حدی رسید که امام باقر(ع) را پیامبر کوفه و امام مردم عراق

می خواندند و شاگردان نامدار و برجسته امام باقر(ع) و امام صادق(ع) از اهل کوفه بودند، امام باقر و امام صادق - علیهماالسلام - بارها به کوفه تشریف فرما شدند و محدثان کوفی از آن ذوات مقدس بهره های وافر برده اند. حتی اقامت پنج ساله امام صادق(ع) در زمان حکومت منصور

عباسی در شهر هاشمیه که در نزدیکی کوفه قرار دارد بیش از پیش به حیات علمی و معنوی کوفه

کمک کرد حتی در تاریخ و منابع روایی آمده است که در عصر عباسیان نهصد نفر از محدثین

کوفی در مسجد کوفه از قول امام جعفر صادق حدیث نقل می کردند. بدین ترتیب شهر کوفه از

مهمترین مراکز نقل حدیث و کانون نشر حقایق ناب اسلام شد به طوری که محدثان آن مشرب کوفی را بنیاد نهادند که گرایش شیعی داشت. همچنین در روایات معتبر آمده است که در ایام

ظهور حضرت صاحب الزمان، کوفه منزل پایگاه و محل قیام آن حضرت است. مفضل بن عمر از امام صادق روایت کرده که فرمود: گویی من قائم آل محمد را می بینم که بر فراز منبر کوفه

ص:14

نشسته و یاران باوفایش که به تعداد سربازان جنگ بدر 313 نفر هستند در اطراف او گرد آمده اند،

آنها پرچمداران و حکمرانان خداوند بر روی زمین هستند(1). ولی در مجموع رفتار ناپسند مردم کوفه بر رفتار پسندیده شان رجحان دارد. در خاتمه این نکته را متذکر می شوم که این کتاب، تاریخ کوفه را که بدست فراموشی سپرده شده بود، احیا کرده است و با صداقت و نگرشی ژرف آن را

ارزیابی می کند و از طرفی پیشرفتهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی این سامان را نیز خاطر نشان می کند. این جانب با عنایات خاصه پروردگار متعال و توجهات عالیه

حضرت ثامن الححج علیه آلاف التحیة و الثناء و با تلاش و جدیت بسیار به ترجمه این کتاب

وزین همت گماردم و با تتبع و تحقیق مستمر به سرانجام رسانیدم، امید است خوانندگان با مطالعه این تاریخ سراسر حماسه و بررسی عملکرد تاریخ سازان گذشته درسها و عبرتهای لازم را فرا گیرند و در زندگی خویش بکار بندند.

سعید راد رحیمی - زمستان 80

ص:15

ص:16

دور به او می رسید، یادداشت می کرد تا مطلبی را از دست ندهد. او از حسن اتّفاق از عمر

طولانی برخوردار بود و از دوران جوانی به تألیف اشتغال داشت و مجموعه بزرگی از وقایع تاریخی را که در طول زندگی شاهد آن بود، گرد آورد و این، افزون بر مطالبی است

که از کتابها و آثار بر جای مانده به دست آورده بود. او به جمع آوری و بررسی کتابها به ویژه کتابهای تاریخی پرداخت، ولی مساعد نبودن حال و تنگدستی، او را از رسیدن به این مهم بازداشت. لذا به بازنویسی کتابهای مورد نیاز و حتی بعضی از کتابهای چاپ شده روی آورد چون نمی توانست آن کتابها را خریداری کند. او به تنهایی کتابخانه کوچکی تأسیس کرد که دارای بعضی از آثار مهم و کمیاب بود. بازنویسی کتابها برای او فایده دوجانبه داشت زیرا تمامی کتابهایی را که بازنویسی کرده بود، به دقّت مطالعه می کرد و بدین ترتیب، بنیه تاریخی او تقویت می شد. علاوه بر این، وی در کتابخانه ها، که در عصر او بسیار بود، بر تعداد زیادی از کتابهای ارزشمند چاپی و خطی آگاهی یافت و همه این کتابها را با جدیّت مطالعه کرد، تا آن جایی که حقایق تاریخی بسیاری از کتابهای

فقه و حدیث و رجال که گمان وجود مطالب تاریخی در آنها نمی رود، به دست آورد و این بر کوشش بسیار و اراده استوار او دلالت دارد همچنین مسافرت در منطقه وسیعی از اطراف و اکناف عراق برایش میسّر شد و بسیاری از آثار باقی مانده عراق قدیم را مشاهده

کرد و بدین ترتیب، علم را با عمل همراه کرد. از آنجا که وی قصد داشت تاریخ عراق پس از فروپاشی حکومت عباسیان را مفصّل بنویسد، ناچار شد به زبان فارسی روی آورد زیرا بر اثر برپایی حکومتهای بیگانه بر ویرانه های حکومت عباسی، در آن زمان بخشی از تاریخ کشور ما به زبان فارسی نوشته شده بود. براقی به بررسی کتابهای فارسی به منظور استفاده از مطالبی که در باره تاریخ عراق در این کتابها نوشته شده بود، پرداخت.

به طور کلی وی بیشتر به تاریخ اهمیت می داد و به همین علّت در آن صاحب نظر و متخصّص شد و به جز علم انساب و رجال، آن هم به سبب ارتباط آن دو با تاریخ به هیچ علم دیگری توجّه نداشت. او این دو علم را به دقّت مورد بررسی قرار داد ولی در زبان عربی به سبک نگارش و نامه نگاری مهارت چندانی نداشت. از این رو، هیچ یک از آثارش برای دوستداران فصاحت و بلاغت جاذبه ای ندارد زیرا معمولاً سبک نگارشِ او،

ص:18

سبکی میان زبان محلّی و فصیح بود. در آثار او به عبارتهای زیادی برمی خوریم که روشنفکران معاصر، آنها را نمی پسندند و نیز اشتباههایی در اجتهاد و نتیجه گیری های

تاریخی او به چشم می خورَد. گذشته از این، آثار او همچون بسیاری از کتابهای قدیمی دارای آشفتگی، بی نظمی، نداشتن فصل بندی و مانند اینهاست. با وجود این، از آن جا که

فواید مهمّی در آثار و کتابهای ارزشمند او به چشم می خورند، این کاستیها از منزلت آنها

نمی کاهند.

اخلاق و احوال او

در دوران کودکی برای حفظ قرآن مجید به منزل سیّد براقی زیاد رفت وآمد می کردیم. منزل او دارای نهالهای سرسبز، درختان و نخلهای بلند خرما بود. در گوشه ای بره ای بسته شده بود و در گوشه دیگر، حیوانی شکار شده به چشم می خورد. در فضای منزل، پرندگان کوچک و زیبایی در پرواز بودند یا در حیاط بزرگ آن جمع می شدند و پیرمردی ثغرنام با چهره نورانی، خنده رو، لاغر اندام و گندم گون، عهده دار مواظبت آنها بود.

هرآنچه در منزل وجود داشت، به مهربانی و پرهیز از تکلّف و گرایش به مظاهر طبیعی و صحیح زندگی اشاره داشت.

براقی مهربان، جوانمرد و نسبت به خانواده بزرگش سخاوتمند بود. وی از رفتار دانشمندان معاصرش، بخصوص از گروهی که در زمره آنان قرار داشت ناراحت و رنجیده خاطر بود. همچنین در کتابهای خود از آنچه در محیط زندگی اش می گذشته، بسیار شکایت کرده است زیرا با رفتارهای ناخوشایند و نامأنوسی مواجه بود که با سرشت پاک عربی و اخلاق پسندیده وی سازگار نبود؛ تا این که در حدود سال 1320 (ه .ق) مجبور شد به یکی از روستاهای اطراف عراق مهاجرت کند. این روستا، لهیات نام

داشت و یکی از روستاهای حیره بود. وی با سختی و تنگدستی در آن جا اقامت کرد. او و فرزندانش از محصولات مزرعه کوچکی استفاده می کردند تا مجبور نشوند از افراد فرومایه درخواست کمک کنند. سید براقی سرانجام در شعبان سال 1332 (ه . ق) در همان مزرعه درگذشت.

ص:19

او از قدرت حافظه، خوش فکری، حضور ذهن، دقت، تحقیق و بررسی و به طور کلی تمام ویژگیهایی که یک مورخ خوب باید داشته باشد، برخوردار بود و این ویژگیها در بسیاری از آثارش که در تنگدستی و اشتغال وی به تأمین مخارج زندگی، و بازنویسی

شده اند، نمایان است. در سال 1331 (ه .ق) - یک سال پیش از وفات براقی، او را پس از مدتی دوری بر حسب اتفاق در مزرعه اش دیدار کردیم. این دیدار به منظور کسب آگاهی از بعضی کتابهای او، که اطّلاعی از آنها نداشتیم، و نیز به قصد تبادل نظر با او در بعضی

مسائل تاریخی، که از طریق تحقیق و بررسی در نواحی مختلف عراق به آن دست یافته بود، صورت پذیرفت.

تألیفات و آثار او

تألیفات براقی مورّخ (ره) بالغ بر هشتاد جلد است که بیشتر آنها دستخط خود اوست و تا آن جا که می دانیم، تاکنون هیچ یک از آثارش به چاپ نرسیده است. این آثار نتیجه

تحقیقات و بررسیهایی است که وی در دوران زندگی خود انجام داده و به طور کلی مطالب تاریخی فراوانی را همان طور که بوده در آثارش نقل کرده است. او در بعضی از تألیفاتش که پیش از این نام برده شد، اندیشه های اصلاح طلبانه مفیدی دارد و حقیقت بسیاری از قبور و زیارتگاههایی را، که در روستاهای اطراف عراق پراکنده اند و به فرزندان ائمه اطهار(ع) نسبت داده شده اند، روشن کرده، و افزوده است که علّت اصلی ایجاد بیشتر این زیارتگاهها به عملکرد مزدورانی که از نادانی عوام سوء استفاده می کرده اند، باز می گردد.

وی گفته است: مانند این زیارتگاهها، در شام و حجاز نیز وجود دارد که بیشتر آنها ساختگی اند. او اسامی این زیارتگاهها را در یکی از کتابهای خود به نام مجموعه حکایات آورده است. اینک فهرست اسامی کتابهای براقی را ذکر می کنیم:

1- بهجة المؤمنین فی احوال الأوّلین و الآخرین؛ در چهار مجلّد بزرگ، در تاریخ

عمومی است که نگارش آن تا پایان عمرش ادامه داشت.

2- قلائد الدّرر و المرجان فیما جری فی السّنین من طوارق الحدثان؛ در یک مجلّد،

ص:20

کتابی تاریخی است که در آن به منابع کمیاب استناد کرده است.

3- براقیّة السیرة فی تحدید الحیره؛ دارای فصلهای تاریخی ارزشمندی در باره حیره

است و از این کتاب آشکار می شود که او عادت داشته در باره تاریخ عراق و آثار قدیمی آن تحقیق کند.

4- کتاب الحنانة و الثویه؛ مقاله ای زیبا و تحقیقی پیرامون این دو مکان [حنانه و ثویه].

5- الجوهرة الزاهره فی فضل کربلا و من حل فیها من العترة الطاهرة؛ در یک مجلد،

حاوی مطالبی تاریخی در باره کربلاست.

6- السیرة البراقیه فی رد صاحب التحفه العنبریة فی الأنساب.

7- عقد اللؤلؤ و المرجان فی تحدید ارض کوفان و من سکن فیها من القبائل و العربان(1)؛ در یک مجلد، از بهترین آثار او و از دقیق ترین کتابهایی است که در باره کوفه نوشته شده

است. او در این کتاب، تاریخ قدیم و جدید کوفه را تا آخرین روزهای زندگی خود به طور کامل بیان کرده است.

8- الیتیمة الغرویة فی الارض المبارکة الزکیّه؛ در این کتاب تاریخ نجف را نوشته است.

9- النخبة الجلیه فی احوال الوهابیّه؛ در این کتاب تاریخ پیدایش وهابیّت و حوادثی را،

که آنان در عراق و جز آن به وجود آورده اند، ذکر کرده است.

10- کتاب قریش و احوالهم.

11- کتاب بنی امیّة و احوالهم.

12- اکسیر المقال فی مشاهیر الرّجال.

13- منبع الشرف: رساله ای در باره علمای مشهور نجف است. طبق گفته خود مؤلّف،

نسخه اصلی این کتاب به رسم امانت به شخصی داده شد ولی او کتاب را باز نگرداند.

14- تغییر الاحکام فیمن عبدالأصنام.

15- کشف النقاب فی فضل السادة الأنجاب.

16- الهاویة فی تاریخ یزید بن معاویة.

ص:21

17- معدن الأنوار فی النّبی و آله الاطهار علیهم السلام.

18- البقعة البهیّة؛ در این کتاب، مختصری از تاریخ شهر کوفه را بیان کرده است.

19- السّر المکنون فی الغائب المصون؛ این کتاب پاسخی است به افراد نادانی که زمان ظهور امام مهدی(عج) را معیّن کردند، و گمان می کردند که ما در آخر زمان هستیم.

20- ارشاد الأمّة فی جواز نقل الاموات الی مشاهد الائمه(ع).

21- کشف الاستار فی اولاد خدیجة من النّبی المختار(ص).

22- رسالة فی تاریخ الشیخ المفید(ره).

23- رسالة فی السهو و النسیان و هل ثبتا للنبی(ص).

و بسیاری کتابهای دیگر.

وارثان وی تألیفات نامبرده را به همراه کتابهای دیگر او، که بیشتر آنها دستخط خودش بود، بردند، آنان نسبت به اهمیت و نگهداری آثار علاّمه آگاهی نداشتند زیرا کتابها را به بازار کتاب در شهر نجف بردند و به حراج گذاشتند. این حادثه در ماه شوّال

سال 333 (ه .ق) روی داد. زمانی که از وضعیّت این کتابها اطّلاع یافتیم، بسیار اندوهگین

شدیم چون می دانستیم هرگاه سارقان آثار ادبی، که در این شهر بسیارند، به آن کتابها دسترسی پیدا کنند، عاقبت آنها به کجا می انجامد و این آخرین اطلاع ما از آن کتابها بود،

و بقیه به عهده تاریخ است.

علاّمه شیخ محمدرضا شبیبی

ص:22

اختصاص یافت. قبایلی که ضلع شرقی مسجد، که با فضیلت ترین ضلعها بود، به آنها اختصاص می یافت سعادتمندترین قبیله ها به شمار می رفتند و آنها قبایل یمن بودند.

سپس کوفه به هفت محلّه تقسیم شد و مراحل آبادانی در این شهر بنا به حکم - ضرورت پیشرفت - از چادرها و خیمه ها آغاز شد و به خانه هایی رسید که با خشتهای خام ساخته می شد. سپس به تدریج، خیابانها و کوچه ها ایجاد و خانه ها و قصرهایی با آجر بنا نهاده

شد. و این داستان جالبی است که مورّخ را به بحث و بررسی تشویق می کند.

زمانی که کوفه پس از طی این مراحل شهر شد و به صورت مرکز تصمیم گیری سیاسی اسلام و پایتخت حکومت درآمد، و به علّت مرکز بودن، روزگار پر فراز و نشیبی را، که همان دورانهای حکومت اسلامی است، پشت سر گذاشت و جنگها و حوادث غمبار و حیرت انگیزی را به خود دید. همه اینها موجب شد که کوفه در عصر کنونی و در هر عصری از موقعیت ارزشمند تاریخی برخوردار شود، موقعیتی که با تاریخ تحوّلات اسلام در بهترین دورانها و حساسترین شرایط آن ارتباط دارد و توجّه پژوهشگران و محقّقان را به خود جلب کرده است.

کوفه تنها به مرکزیت سیاسیاش اکتفا نکرد، بلکه مرکزیت علمی و ادبی بی نظیری را در میان کشورهای اسلامی به خود اختصاص داد، بجز بصره که در آن روزگار، از این لحاظ با کوفه رقابت می کرد. در بسیاری از موارد به بروز اختلاف این دو شهر در حال نزاع و کشمکش با یکدیگر بودند و این گروه گرایی در نظریّات علمی و بحثهای ادبی منجر می شد؛ و هنوز هم می شنویم: کوفیان گویند... و بصریان گویند... بنابر این، کوفه آن روز، کوفه دانش و ادب یا مرکز فرهنگ جامع اسلامی نیز بود و این مرکز با آثار علمی و

ادبی خود و نیز پرورش دانشمندان، ادیبان و شاعران که از مفاخر تاریخ اسلام در مهمترین دورانهای انقلاب فرهنگی آن به شمار می روند، بر ارزش تاریخی کوفه افزوده است.

هر یک از ما، مطالبی درباره اهمیت تاریخی کوفه از جهاتی که گفته شد می دانیم، و با مطالعه این کتاب، که در برابر ماست، به اهمیت آن از جهات دیگری پی می بریم لکن تا کنون کتابی سراغ نداریم که زوایای مختلف تاریخ کوفه در آن ذکر شده باشد تا مشوّق پژوهشگران و مورّخان باشد. تاریخ اسلامی در دورانهای گذشته (که کوفه مرکز حرکت

ص:24

سیاسی، علمی، ادبی و تجاری اسلام بوده است) تنها تصویر کلّی و آشفته ای را از کوفه به ما می نمایانَد که به نظم و هماهنگی نیازمند است و هنوز بسیاری از زوایای تاریخی آن ژرف نگری و پژوهش درازمدّت در منابع مختلف تاریخی و نیز به مطالب پراکنده ای که

در فرهنگنامه ها و کتابهای حدیث، ادبیات، رجال و بلدان، ذکر شده و قابل شمارش نیست، نیاز دارد و مردم به کتابی نیاز دارند که اشتیاق شدید آنان را به تاریخ این شهر کهن فرو نشاند. روشن نیست که چرا مورخان از این نکته جالب توجه، غفلت ورزیده اند.

درباره برخی از کتابهای قدیمی، که روزگار آنها را به دست فراموشی سپرده و از پژوهشگران دریغ داشته، مطالبی شنیده و خوانده ایم ولی اکنون هیچ گونه اثر و نشانه ای

از آنها باقی نمانده است، از جمله:

1- تاریخ کوفه نوشته ابی حسین محمّد بن جعفر معروف به ابن نجار کوفی. وی در سال 1402 (ه . ق) درگذشت. این مطالب در کشف الظنون ذکر شده است.

2- تاریخ کوفه، تألیف ابن مجاهد معروف، که این مطلب نیز در کشف الظنون ذکر شده است.

3- کتاب کوفه و آثار و فضیلت آن، نوشته نجاشی، صاحب کتاب رجال مشهور (نام این کتاب در شرح حال وی گفته شده است).

4- کتابی در مزار و فضیلت کوفه و مسجدهای آن، تألیف جعفر بن حسن بن شهریار که

در سال 340 (ه .ق) درگذشته است. (نام این کتاب را نیز نجاشی در رجالش ذکر کرده است).

هنگامی که مستشرق مشهور فرانسوی، لوئی ماسینیون سخنرانی خود را درباره کوفه در دانشگاه مصر ایراد کرد، توجّه همه را به این موضوع تاریخی مهم معطوف کرد، و تأثیر مطلوبی بر روشنفکران بر جای نهاد که بیانگر اشتیاق مردم به شناخت تاریخ کوفه،

این شهر باستانی است. ولی این هیچ دردی را دوا نمی کند زیرا یک سخنرانی از سوی هر کس ایراد شده باشد نمی تواند بیانگر تاریخ این شهر بزرگ و باشکوه باشد؛ شهری که در طول چندین قرن، شاهد بروز جنگها و حرکتهای سیاسی، ادبی و علمی بوده تا این که یکباره به خاموشی گراییده است. ما هنوز نیازمند کتابی قدیمی هستیم تا بتوانیم همچون

یک سند تاریخی بدان اعتماد و استدلال کنیم. اکنون این پرسش مطرح است که با چه

ص:25

چیزی این نیاز را برطرف کنیم؟ کجاست کتابی که اشتیاق شیفتگان آثار قدیمی را فرو نشانَد؟

گمان می کنم خواننده کتاب برای رهایی از این سرگردانی پیشنهاد می کند مطالب مربوط به کوفه، که لابه لای کتابهای مختلف پراکنده است، گردآوری و کتابی جامع و

هماهنگ و منسجم تألیف شود، به شرط آن که نظر مؤلّف با دیدگاههای علمای گذشته در نیامیزد، و بیش از ذکر دیدگاهها و نظم بخشیدن به آن، اعمال نشود. بدین ترتیب، کتابی آماده می شود که گفتارها و دیدگاههایش قدیمی - آن گونه که مورد نظر ماست - و گردآوری اش جدید است. از این رو پژوهشگر به کمک این کتاب و نیز آگاهی از حفاریهای جدید تاریخی می تواند به حقایق دست یابد و هدفی را که محققان به خاطر آن به کتابهای قدیمی اهمیت می دهند، تحقق بخشد.

لکن آیا پیشنهادکننده گمان می کند پاسخ مثبت دادن به این پیشنهاد آسان است؟ در حالی که می دانیم این کار به تلاش بسیار و بررسی طولانی کتابهای بی شمار و به رعایت

امانت در نقل مطالب و دقت و نکته سنجی نیازمند است.

از حُسن اتفاق با توفیق پژوهشگران، به این پیشنهاد، قبل از طرح آن پاسخ مثبت داده می شود و در این راستا علاّمه استاد سید محمد صادق آل بحرالعلوم کتابی را، که پیش روی ما و از تألیفات فاضل مرحوم سید حسین براقی است، منتشر می کند. این مؤلّف مشهور به سبب توجه و عنایت خاص به بسیاری از مطالب تاریخی - که هیچ یک از نویسندگان بدان نپرداخته اند - بارها مورد تشکر و قدردانی قرار گرفته است. هنوز کتابهای خطی او در کتابخانه های نجف، مأخذی سودمند برای تاریخ نجف به شمار می رود و علمای نجف بدان استناد می کنند. از جمله تألیفات گرانقدر و ابتکاریِ او همین

کتاب (تاریخ کوفه) است، که پژوهشگران بدین گونه کتابها نیاز دارند، و تعدادی از تألیفات قدیمی او، که نام آنها را شنیده ولی تاکنون درباره آنها اطلاعی به دست نیاورده ایم، مفقود شده اند، در واقع، مؤلّفِ این کتاب، نظر پیشنهادکننده را به کار گرفته و گفتار علمای گذشته و احادیث و سنن را چنان که بوده اند، گردآوری کرده است تا خواننده را در مورد تاریخ کوفه از مطالبی آگاه کند که در کتابهای دیگر نمی تواند از آنها اطّلاع یابد.

ص:26

از آنجا که کتاب اصلی برای بررسی کامل تاریخ کوفه کافی نبود، دوست ما استاد سید محمد صادق آل بحرالعلوم به تصحیح آن پرداخت و مطالب مهمّی بدان افزود که سزاوار قدردانی است و آن را به گونه ای اصلاح کرد که بر زیبایی و ارزش تاریخی آن افزود و در

حقیقت به کتابی مشترک میان آن دو تبدیل شد. لکن وی به سبب اعتراف به فضیلت مؤلّف پیشین و پدید آوردن موضوعی جدید توسط او که پایه گذار اصلی این کتاب

به شمار می آید، این کتاب را به مؤلف اصلی آن نسبت داد و هدف از تألیف آن را به خوبی بیان کرد و بررسیها و اضافات خود را غالبا در میان یا آخر کتاب جای داد. خواننده درخواهد یافت که سبک این کتاب، چنان تغییر کرده که با سبک یک مؤلّف در عصر سیّد براقی تفاوت دارد. این موضوع، زمانی مشخص می شود که بخشی از مطالب چاپ شده این کتاب و نیز بخشی از مقالاتی که سالهای متمادی پس از براقی نوشته شده اند، مطالعه

شود.

من قادر نیستم ازتلاش و کوشش و تحقیق و پژوهشهای دوست دانشورم پیرامون مطالبی که هیچ محققی جز او بدان نپرداخته است، تمجید و ستایش کنم. گر چه برخی از داوریهای تاریخی و دیدگاههای خاص او از قلم افتاده که ضرورت بحث آن را ایجاب می کرده است، و گر نه وی نظر پیشنهادکننده را رعایت و سخنان علمای گذشته و دیدگاههای متأخران را به همان صورتی که هست، نقل کرده، و ارزشمندترین مجموعه کم نظیر در این موضوع را به ما ارزانی داشته است.

از موضوعاتی که تنها در این کتاب مورد بحث قرار داده، با وجود این که هیچ گونه مأخذی در دست نداشته است، فرهنگ اسامی کوفه، روستاها، محله ها و بخشهای وابسته، از قبیل بقعه ها، خانه ها، و قصرها و... و نیز فرهنگ رؤسا، قضات، حکمرانان و تاریخ رویدادها و آشوبها و مطالب بسیار دیگر است.

امیدوارم مؤلّف به هدف مورد نظر خود دست یافته باشد.

علاّمه استاد شیخ محمدرضا مظفّر

رئیس دانشکده فقه در نجف اشرف

ص:27

ص:28

ص:30

بسم اللّه الرحمن الرحیم

حمد و ستایش، مخصوص پروردگار جهانیان که آفریننده همه مخلوقات و آسمانها و زمین است. او را می ستایم و از او یاری می جویم و بر پیامبر و امین او حضرت محمّد(ص) سرور رسولان و بر اهل بیت پاک و مطهّر او، سروران اوّلین و آخرین، درود می فرستم که به سبب ولایت و محبّت آنها دین به کمال می رسد و ما از مؤمنان به شمار می رویم.

اما بعد، این بنده نیازمند به رحمت پروردگار بی نیاز حسین بن احمد حسنی، مشهور به سید حسون براقی نجفی (خداوند با لطف خفی خود با او رفتار کُناد) می گوید: هنگامی که از تألیف کتاب البقعه البهیّه فیما ورد فی مبدأ الکوفة الزّکیه فراغت یافتم و در این کتاب، مطالبی درباره فضیلت مسجد کوفه و مسجد سهیل و نیز آنچه درباره این دو مسجد و اعمال آنها، حدود کوفه و بنای آن، وارد شدن قبیله ها به آن جا و ویرانی آن نقل

شده آوردم، علاقه مند بودم؛ برای کسی که می خواهد تاریخ کوفه را به دقّت بررسی کند،

رساله مختصر و سودمندی بنویسم، و این نکته را، که کوفه، به ویژه مسجد آن، قدیمی و باستانی است، بیان کنم.

ص:31

ابراهیم(ع) خلیل نماز گزارد و هزار پیامبر(ص) و هزار وصی نیز در آن مسجد نماز

خواندند؛ در مسجد کوفه عصای حضرت موسی(ع). انگشتر حضرت سلیمان(ع) و بوته کدو قرار دارد و در وسط آن، باغی از باغهای بهشت است که سه چشمه در آن می درخشند: چشمه آب، چشمه روغن و چشمه شیر. این باغ از گیاهانی به وجود آمده است که پلیدی را می زداید و مؤمنان را پاکیزه می کند. ازاین مسجد، راهی است که به کوه

اهواز منتهی می شود. در مسجد کوفه حضرت نوح(ع) نماز گزارد و یغوث و یعوق به هلاکت رسیدند و روز قیامت، هفتاد هزار نفر بدون حسابرسی و عذاب از آن جا محشور می شوند، سمت راست آن ذکر و دعا، و سمت چپ آن مکر و نیرنگ است(1)، و اگر مردم

بدانند که چه فضیلتی در این مسجد است، بدان روی می آورند.

مجلسی با ذکر سند از حماد بن زید حارثی روایت کرده که گفت: نزد جعفر بن محمد(ع) بودم و کوفیان در آن خانه ازدحام کرده بودند. مردی از آن میان پرسید: ای فرزند رسول خدا! من از مسجد فاصله زیادی دارم و نمی توانم در آن نماز بخوانم. فرزند

پیامبر فرمودند: به آن جا برو، اگر مردم بدانند که مسجد کوفه چه فضیلتی دارد حتّی با

کشیدن خود بر روی زمین به آن جا می روند. مرد گفت: من به کاری اشتغال دارم. امام صادق(ع) فرمود: به آن جا برو و تا حدّ امکان آن را ترک مکن و سمت راست مسجد را که پس از ابواب کندة قرار دارد و مقام ابراهیم(ع) است، زیارت کن و کنار رکن پنجم مقام جبرئیل است. به خدا سوگند، اگر مردم آنچه را من درباره مسجد کوفه می دانم، می دانستند، در آن جا ازدحام می کردند.

در کتاب محاسن برقی و بحارالأنوار به صورت مسند از هارون بن خارجه روایت شده که گفت: حضرت امام صادق(ع) فرمودند: آیا فاصله تو تامسجد کوفه، یک میل هست؟ گفتم: خیر. فرمودند: آیا همه نمازها را در آن جا می خوانی؟ گفتم: خیر، فرمود: آگاه باش، اگر من در جوار مسجد کوفه بودم، آرزو می کردم تا تمام نمازهایم را در آن مسجد بخوانم. آیا فضیلت این مکان را می دانی که تمام پیامبران و بندگان صالح خدا در

ص:33

آن نماز خوانده اند؟ حتی پیامر اکرم(ص) در شب معراج، زمانی که به آسمان رفت،

جبرئیل به او گفت: ای محمد(ص)! آیا می دانی کجا هستی؟ اکنون در برابر مسجد کوفه قرار داری. پیامبر فرمود: از خداوند بخواه تا در این مسجد دو رکعت نماز بخوانم. سپس

پیامبر در مسجد فرود آمد و نماز گزارد. سمت جلو و سمت راست و چپ و مرکز و عقب مسجد کوفه، باغی از باغهای بهشت است، و اقامه نماز واجب در آن، معادلِ هزار رکعت و به جا آوردن نماز نافله برابر پانصد رکعت است.

در کتاب امالی با ذکر سند از هارون بن خارجه، امام صادق(ع) مانند آنچه پیش از این گذشت، نقل شده و در پایان افزوده شده است: نشستن در مسجد کوفه حتّی بدون اقامه نماز و خواندن دعا عبادت است و اگر مردم، فضیلت آن را بدانند، حتی با کشیدن خود بر روی زمین به آن جا می روند.

در کتاب امالی و بحارالأنوار به صورت مسند از محمّد بن حسن از هارون بن خارجه

روایت شده که گفت: امام صادق(ع) به من فرمودند: فاصله میان منزل تو تا مسجد کوفه چقدر است؟ من فاصله را به ایشان عرض کردم، فرمودند: هر ملک مقرّب و پیامبر مرسل و بنده پرهیزکاری که وارد شهر کوفه شده، در مسجد کوفه نماز خوانده است، و پیامبر اکرم(ص) در شب معراج از آن مسجد عبور کرد و جبرئیل برای نماز خواندن پیامبر(ص) در آن مسجد از خداوند اجازه خواست و پیامبر(ص) دو رکعت نماز گزارد. اقامه نماز واجب در مسجد کوفه معادل هزار رکعت و به جا آوردن نماز مستحبی برابر پانصد رکعت است و نشستن در آن بدون تلاوت قرآن، عبادت است، حتی اگر مجبور شدی خود را بر روی زمین بکشی به آن جا برو.

در تفسیر عیاشی و بحارالأنوار از هارون بن خارجه روایت شده که امام صادق(ع) فرمود: ای هارون! فاصله میان منزل تو و مسجد با شکوه کوفه چقدر است؟ گفتم: نزدیک است، فرمود: آیا یک میل هست؟ گفتم، نزدیکتر است، فرمود: تمام نمازهایت را آن جا می خوانی؟ گفتم: به خدا، جانم به فدایت! چه بسا به کاری اشتغال دارم. حضرت فرمود: اگر من نزدیک مسجد کوفه بودم، همه نمازهایم را در آن به جا می آوردم، و با حرکت دست مبارکش افزود: هر ملک مقرب و پیامبر مرسل و بنده پرهیزگاری، که وارد

ص:34

شهر کوفه شده، در مسجد کوفه نماز گزارده است. در شب معراج، جبرئیل گفت: ای محمد! این مسجد کوفه است. حضرت فرمود: از خدا بخواه تا اجازه دهد دو رکعت نماز

در آن بخوانم. سپس امام صادق(ع) فرمود: آیا نمی دانی که در سمت راست و چپ مسجد، باغی از باغهای بهشت است؟ آیا نمی دانی که اقامه نماز واجب در آن برابر هزار رکعت در مساجد دیگر و به جا آوردن نماز مستحبّی، معادل پانصد رکعت و نشستن در آن بدون تلاوت قرآن عبادت است؟ و با حرکت دادن انگشت مبارکش فرمود: پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی، مسجدی با فضیلت تر از مسجد کوفه وجود ندارد.

در کتاب امالی و بحارالأنوار به صورت مسند از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود:

مردی در مسجد کوفه به حضور حضرت علی(ع) رسید و گفت: سلام بر تو ای امیرمؤمنان و رحمت و برکات خدا بر تو باد! حضرت علی(ع) جواب سلام او را داد. مرد گفت: فدایت شوم! می خواهم به مسجد الاقصی بروم و به منظور عرض سلام و خداحافظی به خدمت شما رسیدم. حضرت فرمود: از این سفر چه می خواهی؟ گفت: فدایت شوم! طالب فضیلت هستم. حضرت فرمود: وسایل سفرت را بفروش و توشه ات را مصرف کن، و در این مسجد نماز بخوان زیرا اقامه نماز واجب در مسجد کوفه، معادل یک حج و به جا آوردن نماز مستحبی، برابر یک عمره مقبوله است و برکات آن تا دوازه میل اطراف مسجد گسترده است. سمت راست مسجد برکت و سمت چپ آن مکر و نیرنگ است، در وسط مسجد چشمه ای از روغن و چشمه ای از شیر و چشمه ای از آب وجود دارد که نوشیدنی مؤمنان است، و نیز چشمه ای از آب برای طهارت مؤمنان در آن قرار دارد. از مسجد کوفه کشتی نوح حرکت کرد و بتهای نسر و یغوث و یعوق در آن بودند؛ هفتاد پیامبر هفتاد وصی در مسجد کوفه نماز گزاردند که من یکی از آنان هستم و

دست مبارکش را بر سینه گذاشت و فرمود: هر شخص گرفتاری که در مسجد کوفه از خدا چیزی بخواهد، خداوند حاجت او را روا می کند و اندوه او را از بین می برد.

در کتاب امالی و بحارالأنوار با ذکر سند از اسحاق بن یزدان روایت شده که گفت: مردی خدمت امام صادق(ع) رسید و گفت: من از همه چیز حتّی طلا و نقره ام چشم پوشی کردم، دارایی خود را فروختم و تصمیم گرفتم به مکّه بروم، فرمود: این کار را

ص:35

نکن زیرا اهالی مکه آشکارا به خدا کفر می ورزند. مرد گفت: پس به حرم رسول خدا(ص) مدینه می روم. - فرمود: آنها از اهالی مکه بدترند. گفت: کجا بروم؟ فرمود: به

عراق و شهر کوفه برو زیرا برکت آن تا فاصله دوازده میل امتداد دارد و... و کنار آن قبری است که هر گرفتار و اندوهناکی به آن جا برود، خداوند گرفتاری و اندوه او را برطرف می کند.

در فرحة الغری و بحارالأنوار با ذکر سند طولانی به نقل از ابن بطائنی از صفوان از ابی اسامه و او از حضرت امام صادق(ع) روایت شده که گفت: از آن حضرت شنیدم که فرمود کوفه، باغی از باغهای بهشت است. قبر حضرت نوح و حضرت ابراهیم و سیصد و هفتاد پیامبر و ششصد وصی و مرقد سید اوصیا حضرت علی(ع) در آن است.

در تفسیر عیاشی و بحارالأنوار از مردی روایت شده که گفت: از امام صادق(ع) در باره مساجد با فضیلت سؤال کردم، فرمود: مسجدالحرام و مسجدالنبی(ع) گفتم: فدایت شوم! آیا مسجدالأقصی هم جزو این مساجد است؟ فرمود این مسجد در آسمان است که رسول خدا(ص) به آن جا سفر کرد. گفتم مردم می گویند بیت المقدس است. فرمود: مسجد کوفه از آن با فضیلت تر است.

در امالی و بحارالأنوار به صورت مسند از ابوحمزه ثمالی روایت شده که گفت: امام

زین العابدین(ع) فقط به قصد زیارت از مدینه به مسجد کوفه آمد و دو رکعت نماز گزارد.

سپس بر مرکب خود سوار شده، به راهش ادامه داد.

در بحارالأنوار با ذکر سند از ابو حمزه ثمالی نقل شده که گفت: روزی در مسجد کنار رکن هفتم نشسته بودم. ناگهان مردی را دیدم که از طرف باب کنده داخل شد. او از همه مردم زیباتر، خوشبوتر و جامه اش پاکیزه تر بود. دارای جبّه و دستاری نبود اما پیراهن و ردایی بر تن و عمامه ای بر سر داشت و یک جفت کفش عربی نیز پوشیده بود؛ کفشهایش را درآورد و کنار رکن هفتم ایستاد، دو دست خود را تا برابر گوشهایش بالا برد و با تکبیر

آنها را پایین آورد. با مشاهده این حالات تمام موهای بدنم راست شد، چهار رکعت نماز خواند و رکوع و سجودش را به نیکوترین وجه به جا آورد و فرمود: پروردگارا! اگر عصیان ورزیدم اطاعت نیز کردم... تا آن جا که فرمود: ای کریم، سپس به سجده افتاد،

ص:36

پس از مدّتی از سجده برخاست، ناگهان به ذهنم خطور کرد که او مولایم امام زین العابدین علی بن حسین(ع) است، بر روی دستهای مبارکش افتادم تا آنها را ببوسم، دستش را عقب کشید و مرا به سکوت فرا خواند. گفتم: ای سرور من! مرا می شناسید که

دوستدار شما هستم، به چه سبب به این جا آمدید؟ فرمود: به همان سبب که دیدی.

در کتاب امالی و بحارالأنوار به صورت مسند از ابوحمزه ثمالی روایت شده که گفت:

به مسجد کوفه وارد شدم، ناگهان با مردی روبرو شدم که کنار رکن هفتم ایستاده، نماز می خوانَد و رکوع و سجودش را به بهترین وجه به جا می آوَرد. جلو رفتم تا او را ببنیم ولی او به سجده رفت و شنیدم که در سجده دعا می خواند تا این که نمازش را تمام کرد و از باب کنده خارج شد. به دنبال اورفتم تا به محل کلبتین وارد شده در آن جا به مرد سیاهی

رسید و به او دستوری داد که متوجّه نشدم، به آن مرد گفتم: او کیست؟ گفت: حضرت علی بن حسین(ع) است. به امام(ع) گفتم: فدایت شوم به چه علت به این محل آمدید؟ فرمود: به همان علت که دیدی.

در کتاب امالی و بحارالأنوار با ذکر سند از ابن نباته روایت شده که گفت: روزی در مسجد کوفه نزد امیرالمؤمنین(ع) بودیم، فرمود: ای اهل کوفه، خداوند متعال چیزی را به

شما عطا کرده که تاکنون به هیچ کس نداده است و عبادتگاه شما را بر سایر عبادتگاهها برتری داده، و آن خانه حضرت آدم، نوح، ادریس و عبادتگاه ابراهیم خلیل مصلای برادرم خضر است. مسجد شما یکی از چهار مسجد با فضیلت است که خداوند آن را برای اهلش برگزیده است. گویا روز قیامت این مسجد دو لباس سفید شبیه شخص مُحرم پوشیده و برای اهلش و کسی که در آن نماز گزارده است، شفاعت می کند و شفاعتش ردّ نمی شود. روزی فرا می رسد که حجرالاسود در مسجد کوفه نصب می شود و آن جا عبادتگاه و مصلای فرزندم مهدی(عج) و همه مؤمنان خواهد شد و هیچ مؤمنی بر روی زمین باقی نمی ماند مگر این که در مسجد کوفه نماز خوانده، یا در آرزوی آن است. آن مسجد را ترک نکنید و با اقامه نماز در آن به خداوند متعال تقرّب جویید و به منظور برآورده شدن حاجتهای خود تضرّع کنید. اگر مردم بدانند این مسجد دارای چه برکاتی است، از نقاط مختلف دنیا حتّی با کشیدن خود بر روی یخ و برف به سویش می روند.

ص:37

در کتاب بحارالأنوار با ذکر سند از عبداللّه بن ولید روایت شده که گفت: در زمان حکومت مروان به حضور امام حسین(ع) رسیدیم، فرمود: اهل کجا هستید؟ گفتیم: اهل کوفه، فرمود: مردم کوفه به ویژه این گروه، ما را از مردم شهرهای دیگر بیشتر دوست

دارند. خداوند، شما را به امری (ولایت) هدایت کرد که مردم از آن بی خبرند، شما ما را دوست داشتید ولی مردم با ما دشمنی کردند. شما از ما پیروی کردید ولی مردم با ما مخالفت کردند، شما ما را تصدیق کردید، امّا مردم ما را تکذیب کردند. خداوند، شما را

به طوری که ما زندگی می کنیم، زنده بدارد و به مرگ ما بمیراند، گواهی می دهم که پدرم

می گفت: میان هر یک از شما با سرور و خوشحالی، مرگ فاصله است و با دست به طرف گلویش اشاره کرد، خداوند متعال در قرآن فرمود: «وَ لَقَدْ اَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ اَزْواجا وَ ذُرِّیَّةً»(1)، و ما ذریّه رسول خدا(ص) هستیم.

در کتابهای ثواب الأعمال و بحارالأنوار از مفضّل از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: به جا آوردن یک نماز در مسجد کوفه، برابر با هزار نماز در سایر مساجد است.

در ثواب الأعمال و بحارالأنوار با ذکر سند از ابی بصیر نقل شده که گفت: از امام

صادق(ع) شنیدم که فرمود: مسجد کوفه چه مسجد خوبی است! هزار پیامبر و هزار وصی در آن نماز گزاردند. آن جا از تنور آتش، آب جوشید و کشتی نوح به حرکت درآمد. سمت راستِ آن، بهشت الهی، وسطش باغی از باغهای بهشت و سمت چپِ آن، مکر و نیرنگ است. به ابی بصیر گفتم: منظور امام از مکر چیست؟ گفت: منظورش منازل شیطان است.

در ثواب الأعمال و بحارالأنوار به صورت مسند از محمّد بن سنان روایت شده که گفت: از حصرت رضا(ع) شنیدم: که فرمود اقامه یک نماز فرادا در مسجد کوفه از هفتاد نماز با جماعت در سایر مساجد با فضیلت تر است.

در کتاب بحارالأنوار با ذکر سند از ابو حمزه ثمالی از امام محمد باقر(ع) نقل شده که فرمود: اقامه نماز واجب در مسجد کوفه، معادل یک حجّ مقبول و به جا آوردنِ نماز

ص:38

مستحبی، برابر یک عمره مقبول است.

در کتاب کامل و بحارالأنوار به صورت مسند از اصبغ بن نباته از حضرت علی(ع) روایت شده که فرمود: به جا آوردن نماز مستحبّی در مسجد کوفه با یک عمره به همراه پیامبر(ص) برابر می باشد و اقامه نماز واجب با یک حج همراه پیامبر(ص) برابر است. در این مسجد، هزار پیامبر و هزار وصی نماز خوانده اند.

در کتاب کامل و بحارالأنوار از قلانسی نقل شده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: اجر یک نماز در مسجد کوفه با هزار نماز برابر است.

در کتاب بحارالأنوار با ذکر سند از مدائنی روایت شده که گفت: از حضرت امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: مکّه، حرم خداست، مدینه حرم حضرت محمد(ص) است و کوفه، حرم حضرت علی(ع) است؛ حضرت علی(ع) از کوفه همان ا ندازه حرم قرار داد که حضرت إبراهیم(ع) از مکه و حضرت محمد(ص) از مدینه حرم قرار دادند.

در کتاب کامل و بحارالأنوار به صورت مسند از حضرت امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: مکّه، حرم خدا و حرم رسول خدا و حرم علی(ع) است، نماز خواندن در آن با صد هزار رکعت برابر می باشد و یک درهم در آن معادل یکصدر هزار درهم است. مدینه، حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم علی(ع) است؛ نماز خواندن در مسجد مدینه با ده هزار رکعت برابر است، و یک درهم در آن، معادل ده هزار درهم است. کوفه، حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم علی(ع) است. نماز خواندن در مسجد کوفه با هزار نماز برابر است.

در کتاب کامل و بحارالأنوار با ذکر سند روایت شده که حضرت امام صادق(ع)

فرمود: انفاق کردن یک درهم در کوفه، معادل یکصد درهم در شهرهای دیگر است و اقامه دو رکعت نماز در آن با یکصد رکعت برابر است.

در روایتی ذکر شده که بخشیدن یک درهم در آن با هزار درهم برابر است.

تاکنون مطالبی را به اختصار درباره فضیلت مسجد کوفه بیان کردیم. در مورد فضیلت مسجد کوفه، روایات بسیاری وارد شده که کتابها از آنها پر است و قابل شمارش نیست. کسانی که در پی آگاهی بیشتر در این باره اند، می توانند به کتابهای فقها، مزارات، روایات

ص:39

و کتابهای تاریخ مراجعه کنند، از قبیل: اصول کافی، کامل الزیارات، ثواب الأعمال امالی

صدوق و شیخ مفید، علل الشرایع و جز آنها، که بقدر کفایت بخشی از آنها را ذکر کردیم، و شاید در آینده نیز بخش دیگری از فضیلت آن را ذکر کنیم. اما آنچه درباره فضیلت نمازگزاران در مسجد کوفه گذشت که در روایتی معادل یک حج و در روایتی معادل هزار حج و در روایات دیگر بیشتر یا کمتر بیان شده است. درستی آن بر اهل معرفت پوشیده

نیست، و علامه مجلسی(ره) در سخن خود به آن اشاره کرده است: «شاید اختلافهایی که در این روایات دیده می شود ناشی از اختلاف نمازها و نمازگزاران و نیّتها و حالتهای

آنان باشد، با وجود این که اقلّ و اکثر، تنها از نظر مفهوم با هم منافات دارند. علامّه

مجلسی به روایات دیگری که می گوید سمت راست مسجد کوفه خیر و برکت یا باغی از باغهای بهشت است، نیز اشاره کرده و گفته است: این روایات به نجف و کربلا اشاره دارد. مجلسی(ره) در باره عصای موسی که ذکر آن گذشت، گفته است: آن عصا در مسجد به امانت سپرده شده بود؛ پیامبر(ص) آن را برداشت و اکنون نیز در آن به امانت گذاشته شده، هرگاه امام(ع) بخواهد، آن را برمی دارد».

در کتابهای کافی و بحارالأنوار به صورت مسند از ابی عبیده از امام محمّدباقر(ع) نقل شده که فرمود: مسجد کوفه، باغی از باغهای بهشت است. هزار و هفتاد پیامبر در آن نماز

گزاردند، سمت راست آن، رحمت و سمت چپ آن، کرامت است. عصای حضرت موسی(ع)، درخت کدو و انگشتر حضرت سلیمان(ع) در آن است. در همین مسجد از تنور آتش، آب جوشید و کشتی نوح(ع) حرکت کرد، و آن صرّه بابل و محلّ اجتماع انبیاست.

فاضل مجلسی گفته است: «صرّه بابل» یعنی بهترین محلّ بابل زیرا صرّه به معنای کیسه پول است که جزو سودمندترین اموال به شمار می رود.

در روایت عیاشی، سُرَّةُ بابل آمده است و در قاموس گفته شده: سره الوادی یعنی

بهترین محل آن.

در علل الشرایع از ابی سعید خدری روایت شده که گفت: رسول خدا(ص) به من فرمود: کوفه، مرکز عرب، نیزه خداوند متعال و گنج ایمان است.

ص:40

ابن اثیر در کتاب نهایة الحدیث گوید: به کوفه برو که آن جا جمجمه عرب یعنی مرکز

بزرگان عرب است، زیرا جمجمه به معنای سر و برترین عضو بدن است.

گفته اند: منظور از بزرگان عرب، کسانی هستند که قبایل به آنها منتسب بودند و عربها نیزه را کنایه از دور کردن و جلوگیری می دانند. یعنی خداوند به وسیله کوفه بلاها را از اهل آن دور می کند. مراد از گنج ایمان، پرورش و رشد مؤمنان واقعی و انتشار قوانین و

احکام اسلام در کوفه است.

در بحارالأنوار به صورت مسند از ابا عبداللّه(ع) روایت شده که فرمود: ما شهر کوفه را از همه شهرها بیشتر دوست داریم.

ص:41

اتفاق نظر دارند بر این که از زمان خلقت آدم(ع) تازمان پیامبر(ص) حدود شش هزار

سال است، و تنها درباره بیش از این مدت میان آنان اختلاف وجود دارد، که برخی آن را صد سال و برخی بیشتر یا کمتر می دانند.

سیّد بحرالعلوم در رساله اش با استناد به حدیث جبرئیل گفته است: نقل شده که حضرت آدم(ع) نقشه مسجد کوفه را طرح کرده است؛ سپس افزوده: این مطلب با آنچه پیشتر گفتیم که حضرت آدم(ع) این مسجد را طرح ریزی کرده است، منافاتی ندارد. مشهور است که از ابتدای خلقت حضرت آدم تا زمان پیامبر ما(ص) شش هزار سال یا نزدیک به آن بوده است. بر این اساس، اگر این مسجد در زمان حضرت آدم(ع) ساخته شده، باید جبرئیل از آن زمان تا دوران پیامر اکرم(ص) دوازده مرتبه آن را دیده باشد،

زیرا این رؤیت، بیست و هشت بار دیگر در زمان خلافت ملائکه و جنّیان، قبل از خلقت حضرت آدم(ع) حاصل شده و آبادانی مسجد کوفه در زمان ملائکه و جنیان ممکن است به وسیله عبادت یا بنای ظاهری آن بوده است.

بدیهی است که مسجد کوفه، هزاران سال پیش از خلقت حضرت آدم(ع) وجود داشته و نیز پیش از خلقت حضرت آدم(ع)، عبادتگاه ملائکه و مخلوقات خداوند بوده است.

ص:43

در بحارالأنوار از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: مسجد کوفه، یکی از چهار

مسجد مسلمانان است که اقامه دو رکعت نماز در آن نزد من از ده رکعت در سایر مساجد محبوبتر است، کشتی نوح در وسط آن ساخته شد و از گوشه آن از تنور آتش، آب جوشید و خیر و برکت آن تا دوازده میل اطراف مسجد گسترده است و از آن دوران تا کنون دوازده هزار ذراع از وسعت مسجد کاسته شده است.

در بحارالأنوار به صورت مسند از حذیفه روایت شده که امام(ع) فرمود: به خدا سوگند، مسجد شما یکی از چهار مسجد معدود است: مسجد الحرام، مسجد مدینه، مسجد اقصی و این مسجد (مسجد کوفه). آگاه باشید در گوشه راست مسجد که پس از باب کنده قرار دارد آب ازتنور جوشید. نزدیک ستون پنجم، در کنار صحن مسجد به سمت راست، پس از باب کنده مصلای حضرت ابراهیم خلیل(ع) است. کشتی نوح در وسط این مسجد ساخته شد و خواندن دو رکعت نماز در مسجد کوفه نزد من از ده رکعت در سایر مساجد محبوبتر می باشد و از وسعت بنای اولیه آن، دوازده ذراع کاسته شده و خیر و برکت آن تا دوازده میل اطراف مسجد گسترده است.

در کافی و بحارالأنوار به صورت مسند از ابی بطائنی و او از ابی بصیر روایت کرده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمود: مسجد کوفه، نیکو مسجدی است. هزار پیامبر و هزار وصی در آن نماز خواندند، در آن جا از تنور آب جوشید، و کشتی نوح در آن

مسجد ساخته شد، سمت راست مسجد بهشت خدا، وسط آن باغی از باغهای بهشت و سمت چپ آن خدعه و نیرنگ است. به ابی بصیر گفتم: منظور امام از خدعه و نیرنگ چیست؟ گفت: منظورش منازل شیطان است، سپس افزود: امیر مؤمنان(ع) کنار در مسجد می ایستاد و تیرش را پرتاب می کرد، آن تیر در بازار خرمافروشان فرود می آمد و می فرمود: آن جا جزو مسجد می باشد و از بنیان مسجد مانند چهارگوشه اش کاسته شده است.

در تفسیر عیاشی و بحارالأنوار از مفضل بن عمر روایت شده که گفت: روزی همراه امام صادق(ع) نزد ابی العباس سفاح می رفتیم، هنگامی که به کناسه رسیدیم به سمت چپ نگریست و فرمود: ای مفضل، در این جا عمویم زید به دار آویخته شد. سپس

ص:45

همراه اصحابش به راه خود ادامه داد تا به رفائین(1)، که آخر سراجین است، رسید. از مرکب پایین آمد و به من فرمود: پایین بیا، قبلاً مسجد کوفه در این محل قرار داشته و

اولین مسجدی بوده که حضرت آدم آن را بنا کرده است و من کراهت دارم سواره به این مکان وارد شوم. به امام عرض کردم: چه کسی ساختمان آن را تغییر داد؟ امام فرمود: نخست طوفانی که در زمان حضرت نوح وزید، سپس یاران کسری و نعمان بن منذر و زیاد بن ابی سفیان آن را تغییر دادند، گفتم: فدایت شوم، آیا شهر و مسجد کوفه در زمان

حضرت نوح وجود داشت؟ فرمود: بلی ای مفضّل، و نیز منزل نوح و قومش در روستایی در کرانه رود فرات پس از بخش غربی کوفه قرار داشت؛ و فرمود: نوح، مردی نجّار بود که خداوند او را برگزید و به پیامبری برانگیخت، و نوح، اولین کسی بود که کشتی ساخت و آن کشتی بر روی آب روان شد. نوح نهصد و پنجاه سال در میان قومش درنگ کرد و آنان را به راه راست دعوت کرد، هنگامی که از کنارش می گذشتند، او را مسخره می کردند. چون نوح واکنش کافران را دید بر آنان نفرین کرد و گفت: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیّارا، تا وَلا یَلِدُوا إلاّ فاجِرا کَفّارا»(2). خداوند به نوح وحی کرد که ای نوح، کشتی بزرگی بساز، و با نظارت و وحی ما در ساختن آن شتاب کن. نوح کشتی را در مسجد کوفه به دست خود ساخت و از مسافت دور چوب می آورد تا این که کار ساختن کشتی تمام شد.

مُفضّل گوید: در این هنگام خورشد به وسط آسمان رسید و امام(ع) کلامش را قطع کرد و نماز ظهر و عصر را خواند و از مسجد بیرون رفت و به سمت چپ مسجد نگاه کرد و با دست به محل دارالداریین اشاره کرد که خانه ابن حکیم بود و امروزه رودخانه فرات است، و به من فرمود: ای مفضل، بتهای اقوام نوح، یغوث، یعوق و نسر در این مکان قرار داشتند. امام رفت تا بر مرکبش سوار شود به ایشان عرض کردم: فدایت شوم! ساختن کشتی نوح چند سال طول کشید؟ امام فرمود: دو دوره، گفتم: دو دوره چقدر است؟

ص:46

فرمود: هشتاد سال. گفتم: مردم می گویند ساختن کشتی نوح پانصد سال به طول انجامید.

امام فرمود: هرگز، چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که خداوند می فرماید: به دستور ما به ساختن کشتی پرداز. [و بنابر نظر علمای اصول، صیغه امر دلالت برفور دارد].

مفضّل گفت: به امام صادق(ع) عرض کردم شما کلام خداوند متعال حتّی جاءَ امرنا و فارالتنور را ملاحظه فرموده اید؛ منظور از این تنور چیست؟ محل آن کجاست؟ و چگونه بود؟ امام فرمود: تنور آن گونه است که برایت توصیف کردم. گفتم: در ابتدا آب از آن تنور

خارج شد، فرمود: بلی، خداوند خواست تا نشانه قیامت را به قوم نوح بنمایانَد. به امر

خدا بر آنان باران سیل آسا بارید و رودخانه فرات طغیان کرد و تمام چشمه ها از زمین جوشید و به فرمان خدا همه مردم غرق شدند و نوح و پیراونش در کشتی نجات یافتند، عرض کردم: چه مدّت نوح و پیروانش در کشتی ماندند تا آب فرو نشست و از کشتی خارج شدند؟ فرمود: هفت شبانه روز در کشتی ماندند، کشتی خانه خدا را طواف کرد، و بر روی کوه جودی، که اکنون رودخانه فرات کوفه است، قرار گرفت. عرض کردم: آیا مسجد کوفه قدمت زیادی دارد؟ فرمود: بلی، آن جا عبادتگاه پیامبران است و رسول خدا(ص) در آن نماز خواند، هنگامی که جبرئیل و پیامبر(ص) سوار بر براق به دارالسلام، که پشت کوفه قرار داشت، رسیدند، در حالی که پیامبر می خواست - بیت المقدس برود، جبرئیل گفت: ای محمد(ص) این مسجد حضرت آدم و عبادتگاه پیامبران است. پایین بیا و در این مسجد نماز بخوان. پیامبر پایین آمد و نماز گزارد، پس از آن به بیت المقدس رفت، و آن جا نیز نماز خواند آن گاه جبرئیل به آسمان عروج کرد.

براقی گوید: از مطالبی که تاکنون ذکر کردیم آشکار می شود که مسجد کوفه دارای قدمت و فضیلت زیادی است و حضرت آدم و پیامبران پس از وی، آن را ساختند. مسجد کوفه، بسیار باشکوه است و همان گونه که در روایتهای پیشین بیان کردیم دوازده هزار ذراع اندکی بیشتر یا کمتر از وسعت بنای مسجد کاسته شده است و کاستی آن برخلاف جهت قبله می باشد، و خدا به حقایق امور آگاه است، و این مطلب به سبب آن چیزی است که در حدیث مفضل ذکر شد: «هنگامی که به کناسه رسیدیم، امام صادق(ع) به

ص:47

سمت چپ مسجد نگاه کرد و فرمود: ای مفضل، این جا عمویم زید به دار آویخته شد،

آن گاه به راه خود ادامه داد تا به طاق رفائین که آخر سراجین است، رسید، از مرکب پایین آمد و به من فرمود: پایین بیا، قبلاً مسجد کوفه در این محل قرار داشته است و آن اولین

مسجدی بود که حضرت آدم(ع) آن را بنا کرد» تا آخر روایت چنانچه گذشت. اکنون در کناسه مقام زید بن علی، که محل دفن و سوزاندن وی است قرار دارد، و این مقام از روستای کفل پنج میل با کوفه فاصله دارد. امام صادق(ع) از این محل وارد مسجد می شد. بنابراین، ابتدای کم شدن مسجد از نزدیک مقام یونس بوده و خدا به حقایق امور آگاهتر است، خیلی بعید است که کم شدن آن از جهت قبله باشد زیرا قصر اماره در جهت قبله مسجد روبه روی آن است. واضحتر این که هر کس از خانه حضرت علی(ع) بیرون می رفت، وارد مسجد می شد زیرا اگر خانه ایشان جزو مسجد بود، حضرت، آن را محل اقامت خود قرار نمی داد. بنابراین جای هیچ تردیدی نیست که این خانه، منزل حضرت علی(ع) بوده است، و مطالبی که مورخان در این باره گفته اند، این موضوع را تأیید می کند

و به خواست خدا در آینده آن مطالب را بیان خواهیم کرد.

صحیح است بگوییم هر آنچه خداوند در مورد تصرف در مساجد برای پیامبر(ص) جایز شمرده برای حضرت علی هم جایز بوده زیرا خداوند این مساجد را فقط برای پیامبر(ص)، امیر مؤمنان، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین(ع) جایز شمرده است، نه برای همه همسران و فرزندان علی(ع) چون این امر به معصوم اختصاص دارد، و روشنترین دلیل بر اثبات این مطلب، آن است که مردم در تمام دورانها اتفاق نظر داشتند. که این مکان، همان خانه امیر مؤمنان(ع) است.

ص:48

براقی گوید: منظور مجلسی از جمله (اکنون آثار آن گلدسته باقی است) عصر خودش یعنی حدود سال 1080 (ه . ق) بوده است.

همچنین قاضی میرزا عبداللّه افندی در حاشیه آن با دستخط خود چنین نوشته است: اکنون آثار آن گلدسته که کنار قبرستان و در خانه علی(ع) است، وجود دارد.

علاّمه محقق سید عبداللّه شُبّر در کتاب مزار گفته است: گر چه در باره زیارت و نماز خواندن در خانه علی(ع) روایتی وارد نشده ولی چون محل سکونت ایشان شرافت دارد، دعا و نماز خواندن در آن خالی از فضیلت نیست. روایاتی نیز به طور مطلق در بزرگداشت منازل و زیارتگاهای آنان آمده است، سپس فرموده: مرقد برخی از دختران حضرت علی(ع) در اطراف مسجد کوفه، مشهور است.

براقی گوید: همان طور که روایتهای مطلقی در بزرگداشت منازل و زیارتگاههای آنان ذکر شده است، قرآن نیز در این باره چنین فرموده: «فی بُیُوتٍ اَذِنَ اللّه ُ اَنْ تُرْفَعَ و یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ»(1) و این آیه قویترین دلیل و برهان است.

ابن بطوطه جهانگرد، سفرنامه اش را حدود سال 700 (ه . ق) نوشته است. وی از دانشمندان بزرگ و با تجربه بوده، و به شهرهای مختلف سفر کرده تا به کوفه رسیده، او در باره محراب مسجد کوفه چنین گفته است؟ گرداگرد محرابی مرتفع، چوبهای ساج قرار داشت و آن محراب امیرمؤمنان(ع) بوده که ابن ملجم جنایتکار، در حالی که مردم می خواستند برای اقامه نماز به حضرت اقتدا کنند، آن حضرت را با شمشیر به شهادت رسانید، و در زاویه ای از انتهای این زمین، مسجد کوچکی بود که گرداگرد آن چوبهای ساج قرار داشت. گفته می شود که آن جا، مکانی است که هنگام طوفان نوح از تنور، آب جوشید و پشت آن در خارج مسجد، خانه ای است که گمان می کنند خانه نوح باشد و مقابلِ آن، خانه ای است که ادعا می کنند عبادتگاه ادریس بوده و محوطه ای چسبیده به دیوار جلویی مسجد نیز به آن خانه متصل است که می گویند محل ساختن کشتی نوح بوده و در انتهای این محوطه، خانه علی بن ابی طالب(ع) و خانه ای که در آن غسل داده

ص:50

شد، قرار دارد و خانه ای به آن متصل است که به آن، خانه نوح می گویند.

براقی گوید: ابن بطوطه، آثار زیادی را مشاهده کرده که در زمان حاضر هیچ گونه اثر و

نشانی از آن باقی نیست. از کلام ابن بطوطه درباره محراب امیرمؤمنان(ع) چنین بر می آید که مراد از این محراب، محرابی است که هم اکنون در کنار منبر قرار دارد و از گچ و سنگ ساخته شده است و نیز مقصود از زاویه ای که او می گوید: در انتهای صحن مسجد قرار دارد، زاویه غربی آن است که در حال حاضر، اتاق بزرگی در آن هست و طبق گفته او، در این مکان از تنور آب جوشید.

از سخن ابن بطوطه که گفت: پشت این صحن و خارجِ مسجد، خانه ای است که ادعا می کنند خانه نوح بوده به دست می آید که خانه نوح به زاویه غربی مسجد چسبیده و به دری متصل است که قبلاً از آن به عنوان مقام نوح، که جنب منبر است، یاد کردیم و آن دری است که حضرت علی(ع) از آن وارد مسجد می شد.

امروزه هیچ اثر و نشانی از عبادتگاه ادریس در دست نیست اما محوطه ای که طبق گفته ابن بطوطه به دیوار جلویی مسجد - که کشتی در آن ساخته شده - متصل است، محوطه ای است که میان خانه علی(ع) که چسبیده به دیوار جلویی بوده قرار دارد. به خواست خدا در آینده مطالبی را ذکر می کنیم و در این باره آگاهی بیشتری خواهید یافت.

ص:51

مسجد خراب شد و ستونهای آن فرو ریخت و کف اصلی مسجد با سنگ و خاک پوشیده

شد، وزیر بزرگ میرزا تقی الدین محمّد(ره) خواست مسجد را از آلودگیهای موجود، در آن پاک کند. سمت قبله مسجد را بسازد و خاک و سنگ ریخته شده در صحن مسجد را تا کف اصلی آن بالا آورد، بدین منظور مسجد را تمیز کرد و دو دکّه در دو سمت شرقی و غربی آن ساخت. از این رو، محراب و باب مشهور به محراب و باب حضرت علی(ع) که به کف اصلی مسجد متّصل بودند، نمایان شدند. و نزدیک به دو ذراع از کف اصل بلندتر بودند و محراب متروکی که در وسط دیوار قبله قرار داشت، متصل به کف اصلی بود.

همچنین درِ بزرگ دیگری نزدیک، چسبیده به دیوار قبله نمایان شد. کنار دیوار قبله از ابتدا تا انتهای دیوار ستونها و سکّوهایی قرار داشت. و وزیر بزرگ، بنای خود را بر روی

این ستونها و سکّوها ساخت و کنار آن محراب، سکوی بزرگ به اندازه دو سکو از اطراف ساختمان وجود داشت، و میان آن سکوی بزرگ، اثری از ستونها نبود و چون محراب بزرگ فرسوده و کهنه شد، وزیر دستور داد تا نمای محراب را کنده، آن را سفید کنند. هنگامی که آن را کندند، مشاهده کردند، که زیر آن لایه کنده شده، سه مرتبه رنگ

سفید و سرخ زده شده، هر بار سفیدی و سرخی را به سمت چپ متمایل کرده اند، از این رو، امیر متحیر شد، مرا به حضور طلبید و آن را به من نشان داد. گروه زیادی از دانشمندان و خردمندان نیکوکار حیرتزده همراه وی بودند، به ذهنم خطور کرد این محراب، همان محراب امیر مؤمنان(ع) بوده و حضرت علی(ع) به جانب آن نماز می خوانده است زیرا آن محراب به کف اصلی مسجد کوفه متصل بود و بر سکوی بزرگی قرار داشت که دانشمندان و نیکان در آن گرد می آمده اند و پشت سر امام به نماز

می ایستاده اند بدین سبب، آن در به نام باب علی(ع) خواند شد. حضرت علی(ع) از آن در که به کف اصلی مسجد متصل بود از خانه به مسجد می آمد و چون دیوار قدیمی بود و محراب مذکور در آن قرار داشت و با جهت شرعی قبله موافق نبود، به این سبب حضرت علی(ع) متمایل به سمت چپ نماز می گذارد. پس از حضرت علی(ع) مسلمانان رنگ سفید و سرخِ محراب را سمت چپ متمایل کردند، تا مردم بدانند

ص:53

که علی(ع) متمایل به سمت چپ نماز نمی خوانده است. محراب را به رنگ سرخ درآوردند تا بدانند حضرت علی(ع) میان محراب به شهادت رسیده و تکرار سفیدی و سرخی محراب به

سبب تکرار فرسودگی و کهنگی دیوار آن بوده است. هنگامی که مسجد ویران شد و ستونها و سکوهای آن از بین رفت و کف اصلی مسجد پنهان و کف دیگری نمایان شد، بعضی از مردم، آن محراب کوچک را ساختند و دَرِ کوچکی نزدیک آن بر روی کف جدید گشودند، که به محراب و باب حضرت علی(ع) مشهور شد. این مطلب را به وزیر و حاضران عرض کردم، همه آنها گفتار مرا تصدیق و تأیید کردند و نماز واجب را کنار محراب امیرالمؤمنین خواندند و دعای مشهور پس از نماز را کنار محراب قراءت کردند و مطابق با ظاهر محراب، نماز را متمایل به سمت چپ به جای آوردند. وزیر دستور داد تا آن محراب را بیش از سایر محرابها تزیین کنند ولی معمار در این باره سهل انگاری کرد، و در عراق اتفاقات زیادی روی داد و این محراب به صورت اول خود، مانند سایر محرابها باقی ماند. درود بر کسی که از طریق هدایت پیروی کند. این بود کلام علاّمه شرف الدین شولستانی(ره).

علاّمه مجلسی گفته است: محرابها و ساختمانهای آنها در عراق با یکدیگر اختلاف بسیاری دارند و قبله حرم امام حسین(ع) به قواعد ریاضی نزدیکتر است ولی باز هم طبق قواعد ریاضی از نصف النهار کمی انحراف دارد. امّا ضریح حضرت علی(ع) و کاظمین بدون انحرافی آشکار بر روی نصف النهار قرار دارند و ضریح امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) از سمت چپ نصف النهار، حدود بیست درجه انحراف دارند و محراب مسجد کوفه از سمت راست نصف النهار حدود چهل درجه منحرف است که به میزان انحراف قبله اصفهان نزدیک است و با گفته سید شرف الدین شولستانی مبنی بر این که ستاره جدی مقابل شانه است. منطبق نیست و در غیر این صورت، می بایست محراب نزدیک سمت مغرب می بود انحراف قبله شهر کوفه، طبق قواعد ریاضی، دوازده درجه از سمت راست نصف النهار و انحراف قبله بغداد نیز در همین حدود و انحراف قبله شهر سامراء حدود هشت درجه از سمت راست نصف النهار و قبله مسجد سهله به قواعد ریاضی نزدیک است.

از آنچه تاکنون گفتیم، روشن شد که قبله حرم امیرالمؤمنین(ع) نسبت به محراب

ص:54

مسجد کوفه به قواعد ریاضی نزدیکتر است؛ شاید این اختلافات بر اساس گستردگی قبله باشد. بعید نیست که تمایل محراب به سمت چپ، مخصوص اهل عراق باشد زیرا

محرابهای مشهور به ویژه محراب مسجد کوفه، در زمان خلفای ستمگر در کوفه ساخته شد و مردم عراق نتوانستند خطای خلفای ستمگر را اظهار کنند. از این رو به شیعیان عراق دستور دادند تا در آن محرابها به سمت چپ نماز بخوانند و از روی تقیّه، دلایلی آوردند تا حکم به خطای خلفای ستمگر پیشین از ناحیه آنان شایع نشود. تا این جا به قدر

نیاز از کلام مجلسی بیان کردیم.

ص:55

حسین بن علی بن سفیان از جعفر بن محمد بن مالک از محمد بن حمدان مداینی از زیاد

قندی این روایت را نقل کرده است.

همچنین وی با سند خود از محمد بن علی بن محبوب از احمد بن محمد از حسین بن سعید از محمد بن سنان از عبدالملک قمی از اسماعیل بن جابر از عبدالحمید خادم از اسماعیل بن جعفر از امام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: در چهار محل، نماز تمام خوانده می شود که عبارتند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع).

این روایت را کلینی نیز از جمعی از یاران ما از احمد بن محمد نقل کرده است.

ابن قولویه در کتاب مزار از پدر و برادرش و علی بن الحسین(ع) و از سعد از اسماعیل

از احمد بن محمد این روایت را نقل کرده جز آن که از محمد بن سنان نامی نبرده است.

همچنین شیخ طوسی(ره) در کتاب مصباح از اسماعیل بن جابر و شخصی که قبل از وی بوده، از زیاد قندی مثل این روایت را نقل کرده است.

به نقل از علی بن محمّد از محمد بن حسین از محمد بن سنان از حذیفة بن منصور از کسی که خود از امام صادق(ع) شنیده، نیز روایت کرده است که امام(ع) می فرمود: در مسجد الحرام و مسجدالنبی و مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع) نماز تمام خوانده می شود.

شیخ طوسی نیز از حذیفه از منصور مانند این روایت را نقل کرده است.

ص:57

سپس گفته: در روایتی دیگر آمده است که در حرم خدا و حرم پیامبر(ص) و حرم امیرالمؤمنین(ع) و حرم امام حسین(ع) نماز تمام خوانده می شود.

از محمد بن یحیی از محمد بن حسین از محمد بن سنان از اسحاق بن حریز از ابی بصیر از امام صادق(ع) روایت شده که گفت: از آن حضرت شنیدم که می فرمود: نماز در چهار موضع تمام خوانده می شود که عبارتند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع).

شیخ طوسی، این روایت و همچنین روایت پیشین را با ذکر سند از محمد بن یعقوب نقل کرده است.

امام محمد باقر(ع) ازامام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: تمام خواندن نماز در

چهار موضع مکه، مدینه، مسجد کوفه و کربلا از اسرار است.

جعفر بن محمد بن قولویه در کتاب مزار از محمد بن عبداللّه بن جعفر حمیری از

پدرش از احمد بن ابی عبداللّه برقی از پدرش از حماد بن عیسی از برخی یاران ما از امام

صادق(ع) روایت کرده که فرمود: تمام خواندن نماز در چهار موضع مکه، مدینه، مسجد کوفه و مرقد امام حسین(ع) از اسرار است. همه یا بیشتر شیعیان قائل به تخییر و ترجیح

تمام خواندن نماز می باشند، و خلاف این نظر، شاذ و نادر است. مطالبی که شیخ حرّ عاملی در کتاب وسائل الشیعه ذکر کرده است، در این جا پایان یافت. همه فقهای ما در تمام کتابهایشان از عصر ائمه(ع) تاکنون مطالبی در این باره نوشته اند و عمل و فتوای آنان نیز مؤیّد این مطلب بوده است. کسانی که خواهان مطالب بیشتری هستند به آن منابع مراجعه کنند.

ص:58

است که پیامبر(ص) یا وصی پیامبری در آن نماز جماعت خوانده باشد و آنها چهار مسجد هستند: مسجدالحرام، که پیامبر(ص) در آن نماز جماعت خوانده است، و مسجدالنبی(ص) که پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) در آن نماز جماعت خوانده اند، و مسجد کوفه و مسجد بصره که حضرت علی(ع) در آنها نماز جماعت خوانده است.

شیخ صدوق در کتاب مقنع به طور مرسل این روایت را نقل کرده و علامه حلی در کتاب مختلف از ابن عقیل نقل کرده است که گفت: اعتکاف، نزد اهل بیت فقط در مساجد

جایز است، و اعتکاف در مسجدالحرام، مسجد پیامبر، مسجد کوفه و در سایر شهرها در مسجدهای جامع، با فضیلت تر می باشد.

از ابن جنید نقل شده که گفت: حسین بن سعید از امام صادق(ع) روایت کرده که اعتکاف در هر مسجدی که امام عادل در آن نماز جمعه بخواند و در مسجدی که به امامت امام، نماز جمعه و خطبه خوانده می شود جایز است. تا این جا مطالبی را که شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه ذکر کرده، آوردیم و به همین مقدار اکتفا می کنیم و

نمی توانیم همه مطالبی را که در این زمینه وارد شده، ذکر کنیم زیرا زیاده گویی باعث

ملالت است.

ص:60

شیخ حرّ عاملی از محمّد بن حسن بن علی بن مهزیار از پدرش از جدش از حسن بن محبوب از حنان بن سدیر و او از امام محمدباقر(ع) روایت کرده که آن حضرت به مردی از اهل کوفه فرمود: آیا همه نمازهایت را در مسجد کوفه می خوانی؟ گفت: خیر، فرمود: آیا روزی یک بار در آب فرات غسل می کنی؟ گفت: خیر، امام فرمود: هر جمعه چطور؟ گفت: خیر فرمود: هر ماه چطور؟ گفت: خیر، فرمود: هر سال چطور؟ گفت: خیر، امام باقر(ع) فرمود: تو از خیر و برکت محروم هستی. سپس فرمود: آیا هر جمعه مرقد امام حسین(ع) را زیارت می کنی؟ گفت: خیر، فرمود: هر ما چطور؟ گفت: خیر، فرمود: هر سال چطور؟ گفت: خیر، آن گاه امام باقر(ع) فرمود: تو از خیر و برکت محروم هستی.

نیز به صورت مسند از حسن بن محبوب از علیّ بن زیاد از ابی عبیده از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: ای ابوعبید! نماز در مسجد کوفه را ترک نکن، گر چه برای رسیدن به آن خودت را بر روی زمین بکشی زیرا ثواب یک نماز در مسجد کوفه، معادل هفتاد نماز در مساجد دیگر است.

همچنین از محمّد بن حسن از علیّ بن محمد از سهل بن زیاد از عمرو بن عثمان از محمد بن عبداللّه خزاز از هارون بن خارجه از امام صادق(ع) روایت شده که گفت: امام به

من فرمود: ای هارون بن خارجه! آیا میان تو و مسجد کوفه یک میل فاصله است؟ گفتم: کمتر، فرمود: همه نمازهایت را آن جا می خوانی؛ گفتم: خیر، فرمود: آگاه باش اگر در شهر

کوفه بودم، آرزو می کردم تا تمام نمازهایم را در مسجد کوفه به جا آورم. آیا فضیلت این

مکان را می دانی؟ همه بندگان صالح و پیامبران در این مسجد نماز خواندند، حتّی در شب معراج، جبرئیل به پیامبر(ص) گفت: ای رسول خدا! آیا می دانی اکنون کجا هستی؟ تو مقابل مسجد کوفه ای، حضرت فرمود: از خداوند بخواه تا به آن جا رفته، دو رکعت نماز بخوانم. جبرئیل از خداوند رخصت طلبید و خداوند به او اجازه داد. سمت راست این مسجد، باغی از باغهای بهشت است وسط آن نیز باغی از باغهای بهشت و انتهای آن هم باغی از باغهای بهشت است. اقامه یک نماز واجب در مسجد کوفه، معادل هزار نماز در مساجد دیگر است و یک نماز مستحبّی در آن، با پانصد نماز برابر است. نشستن در این مسجد بدون تلاوت قرآن و خواندن دعا، عبادت است. اگر مردم فضیلت آن را

ص:62

بدانند، حتی با کشیدن خود بر روی زمین به آن جا می روند.

شیخ حرّ عاملی گوید: از عمر برای من نقل شده که نماز واجب در مسجد کوفه، معادل یک حجّ و نماز مستحبی برابر با یک عمره است.

شیخ به صورت مرسل از قول امام(ع) نقل کرده است: هیچ بنده صالح و پرهیزکاری نیست تا آن جا که می فرماید: مگر این که با کشیدن خود بر روی زمین به آن جا می رود،

ولی شیخ این جمله را که وسط مسجد کوفه باغی از باغهای بهشت است، نقل نکرده است.

همچنین شیخ به طور مسند ازسهل بن زیاد مانند این روایت را تا آن جا که امام(ع) فرموده حتی با کشیدن خود بر روی زمین به آن جا می رود، نقل کرده است.

شیخ صدوق در کتاب مجالس از محمد بن علی بن فضل از محمد بن جعفر معروف به ابن نباته از محمد بن قاسم تمیمی از محمّد بن عبدالوهاب از ابراهیم بن محمد ثقفی از

توبة بن خلیل از محمد بن حسن از ابن خارجه مانند آن را به طوری که در روایت شیخ آمده، نقل کرده است.

شیخ طوسی در کتاب امالی، این روایت را با ذکر سند از پدرش از حسین بن عبداللّه از ابن بابویه نقل کرده و برقی نیز در کتاب محاسن مانند این روایت را از عمرو بن عثمان از محمد بن زیاد از هارون بن خارجه تا فرمایش امام: «پانصد نماز» نقل کرده است.

امام محمد باقر(ع) از حضرت علی(ع) روایت کرده که فرمود: جز برای زیارت سه مسجد: مسجدالحرام، مسجد پیامبر و مسجد کوفه بار سفر نبندید. حضرت علی(ع) به نقل از پیامبر(ص) فرمود: در شب معراج از مسجد کوفه عبور کردم، در حالی که بر براق سوار بودم و جبرئیل همراهم بود، جبرئیل گفت: ای محمد! پایین بیا و در این مکان نماز

بخوان، حضرت فرمود: پایین رفتم و نماز خواندم...

شیخ طوسی از پدرش و محمد بن عبداللّه و همه از عبداللّه بن جعفر حمیری از ابراهیم بن مهزیار از برادرش علی از حسن بن سعید از علی بن حکم از فضیل اعور از لیث بن ابی سلیم از عایشه از پیامبر(ص) نقل کرده اند که فرمود: جبرئیل مرا به آسمان

برد و در مسجد کوفه فرود آمدم و دو رکعت نماز خواندم. سپس فرمود: اقامه نماز واجب

ص:63

در مسجد کوفه، معادل یک حج مقبول و نماز مستحبی در آن با یک عمره مقبول برابر

است.

علی بن موسی بن طاووس در کتاب مصباح الزائر گوید: روایت شده که خواندن نماز واجب در مسجد کوفه برابر هزار نماز واجب و نماز نافله معادل پانصد نماز مستحبی می باشد. وی افزود: همچنین روایت شده که نماز واجب معادل یک حج و نماز مستحبی برابر یک عمره است.

وی از محمد بن حسن بن علی بن مهزیار از پدرش از جدش از علی بن مهزیار از حسین بن سعید از طریف بن نافع از خالدبن قلانسی روایت کرده که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: خواندن یک نماز در مسجد کوفه، معادل هزار نماز است.

وی با ذکر سند از خالد قلانسی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: مکه حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم علی بن ابی طالب(ع) است تا آن جا که فرمود (چنان که گذشت): کوفه حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم علی بن ابی طالب(ع) است، و نماز خواندن در آن معادل هزار نماز است و در مورد درهم سکوت کرد.

شیخ صدوق این روایت را به صورت مسند از خالد بن مار قلانسی نقل کرده و شیخ کلینی آن را از علیّ بن ابراهیم و دیگران از پدرش خالد بن مار قلانسی روایت کرده که

گفت: انفاق یک درهم در کوفه برابر با هزار درهم در جاهای دیگر است.

وی از ابن قولویه از محمد بن حسن بن ولید از صفار از احمد بن محمد از حسن بن علی ابن فضال از ابراهیم بن محمد از مفضل بن زکریا از نجم بن حطیم از امام باقر(ع) نقل

کرده که فرمود: اگر مردم فضیلت مسجد کوفه را بدانند، برای زیارت آن از سرزمینهای دور توشه و لوازم سفر فراهم می کنند. سپس افزود: خواندن نماز واجب در آن معادل یک حج و نماز مستحبی برابر یک عمره است.

همچنین وی از ابی القاسم از حسن بن عبداللّه بن محمد از پدرش از حسن بن محبوب از عبداللّه بن جبله از سلام بن ابی عمیره از سعد بن طریف از اصبغ بن نباته از حضرت

علی(ع) روایت کرده که فرمود: خواندن نماز مستحبی در مسجد کوفه برابر یک عمره همراه پیامبر(ص) و نماز واجب معادل یک حج با وصی پیامبر است و هزار

ص:64

پیامبر و هزار وصی پیامبر در آن نماز گزارده اند.

و نیز به صورت مسند از اصبغ بن نباته نقل کرده که حضرت علی(ع) فرمود: ای مردم

کوفه، خداوند متعال چیزی به شما عطا فرمود که به هیچ کس نداد: مسجد و عبادتگاه شما را برتری داد که آن خانه حضرت آدم(ع)، حضرت نوح(ع) و حضرت ادریس(ع) و مصلاّی حضرت ابراهیم خلیل(ع) و برادرم خضر(ع) و مصلای من است. مسجد شما، یکی از چهار مسجد با فضیلت است که خداوند آن را برای مردم کوفه برگزیده، گویا می بینم روز قیامت این مسجد آورده می شود در حالی که دو لباس سفید شبیه شخص مُحرم پوشیده است. و برای اهل خود و نمازگزارانش شفاعت می کند و شفاعتش رد نمی شود و روزی فرا می رسد که حجرالأسود در آن نصب می شود و زمانی خواهد آمد که این مسجد، مصلای حضرت مهدی(ع) و هر مؤمنی خواهد شد و بر روی زمین هیچ مؤمنی باقی نمی مانَد مگر این که در آن مسجد نماز خوانده یا در آرزوی آن است. این مسجد را ترک نکنید و با نماز خواندن در آن به خداوند متعال تقرّب جویید و به منظور برآورده شدن نیازهایتان در آن مسجد تضرّع کنید. اگر مردم برکت آن را بدانند از چهار

گوشه جهان حتی با کشیدن خود بر روی برف و یخ به آن جا می روند.

شیخ صدوق در کتاب مجالس از محمد بن علیّ بن فضل کوفی از محمد بن جعفر معروف به ابن تبان از ابراهیم از خالد مقری کسائی از عبداللّه داهر از پدرش از سعد بن طریف از اصبغ بن نباته مانند این روایت را نقل کرده است.

وی در کتاب ثواب الاعمال از محمد بن علی ماجیلویه از محمد بن ابی القاسم از محمّد بن ابی عبداللّه برقی از پدرش از محمد بن سنان از مفضل بن عمر از امام صادق(ع)

روایت کرده که فرمود:

نماز خواندن در مسجد کوفه معادل هزار نماز در سایر مساجد است.

از جعفر بن محمد بن قولویه در کتاب مزار از پدرش ازسعد بن عبداللّه از محمد بن حسین از محمد بن اسماعیل بن بزیغ از منصور بن یونس از سلیمان مولی طربال و جز او نقل شده که گفت: حضرت امام صادق(ع) فرمود: انفاق یک درهم در کوفه معادل یکصد درهم در جاهای دیگر است. و خواندن دو رکعت نماز در آن برابر با یکصد رکعت در

ص:65

سایر مساجد است.

شیخ از محمد بن عباللّه بن جعفر حمیری از پدرش از مردی از محمد بن عبدالرحمن

بن ابی هشام از داود بن فرقد از ابی حمزه از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود: اقامه نماز واجب در مسجد کوفه، معادل یک حج مقبول و نماز مستحبی در آن برابر با یک عمره مقبول است.

براقی گفته است: تکرار برخی از احادیث به علّت اختلاف سند آنها یا اضافات در بعضی از احادیث یا اختلاف متن آنهاست ولی همه این احادیث در کتابهای روایی ذکر شده است.

یکی از فضیلتهای مسجد کوفه این است: کسی که یک درهم برای مهمانسرا یا جای دیگر آن بپردازد، پاداش او دو چندان است. پیشتر بیان کردیم که امام صادق(ع) فرمود:

انفاق کردن یک درهم در کوفه معادل یکصد درهم در جاهای دیگر است و شیخ کلینی از قلانسی از امام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: مکه حرم خداست... و نماز خواندن در مسجد کوفه معادل هزار رکعت می باشد، همچنین انفاق یک درهم در آن با هزار درهم در مساجد دیگر برابر است و مسجد کوفه برای نمازگزارانش شفاعت می کند. همچنین روایت اصبغ بن نباته از حضرت علی(ع) را ذکر کردیم که حضرت فرمود: ای مردم کوفه، خداوند متعال چیزی به شما عطا فرموده... تا آن جا که گوید: گویا در روز قیامت این مسجد آورده می شود در حالی که دو لباس سفید شبیه مُحرم پوشیده است و برای اهل خود و نمازگزارانش شفاعت می کند و شفاعتش رد نمی شود، تا آخر حدیث.

علامه مجلسی(ره) از پیامبر(ص) روایت کرده که فرمود: گویا در روز قیامت این مسجد می آید در حالی که دو لباس احرام به تن دارد و برای نمازگزارانش شهادت می دهد.

همچنین وی از مؤلف کتاب مزار کبیر نقل کرده که سیّد بزرگوار عبدالحمید بن تقی از عبداللّه بن اسامه حسینی که این روایت در ذیقعده سال پانصد و هشتاد (ه . ق) در حلّة

الجامعین برای وی خوانده شده از شیخ ابوالفرج احمد قرشی از ابی غنائم محمد بن علی از شریف محمد بن علی بن حسن علوی از ابی تمام عبداللّه بن احمد انصاری از

ص:66

عبداللّه بن کثیر عامری از محمد بن اسماعیل احمسی از محمد بن فضیل ضبی از محمد بن سوقه از ابراهیم نخعی از علقمة بن اسود از عبداللّه بن اسود از عبداللّه بن مسعود نقل کرده که وی گفت: رسول خدا(ص) فرمود: ای پسر مسعود، هنگامی که جبرئیل مرا به

آسمان دنیا برد، مسجد کوفه را به من نشان داد. من گفتم: ای جبرئیل، این چیست؟ جبرئیل گفت: این مسجد مبارکی است که خیر و برکت بسیار دارد و خداوند آن را برای اهل کوفه برگزیده است و روز قیامت برای نمازگزارانش شفاعت می کند؛ حدیث را بطور کامل ذکر کرده و در این زمینه روایات زیادی وارد شده است.

یکی از فضیلتهای مسجد کوفه این است که هر نیازمندی که به آن جا رود و نماز بخواند، حاجتش برآورده می شود، چنان که این مطلب را علاّمه مجلسی و شیخ حرّ

ص:67

عاملی و دیگران از شیخ مفید از محمد بن حسین مقری از ابن عقده از علی بن حسن بن فضال از پدرش از عبدالرحمن بن ابراهیم که شیخی از اصحاب ماست از صباح حذاء

نقل کرده گفت: امام صادق(ع) فرمود: هر کسی حاجتی دارد باید به مسجد کوفه رَود، وضوی کاملی گرفته، دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعتی سوره حمد را با هفت سوره دیگر: فلق، ناس، اخلاص، کافرون، نصر، اعلی و قدر، قراءت کند و پس از پایان نماز حاجتش را از خداوند بخواهد، به یاری پروردگار برآورده می شود.

علیّ بن حسن بن فضّال گوید که همان شیخ (عبدالرحمن بن ابراهیم) به من گفت که من این نماز را خواندم و از خداوند خواستم تا رزق و روزی ام را فزونی بخشد و خداوند

تمام نعمتهایش را به من عطا فرمود، سپس از خداوند خواستم تا حج را نصیبم فرماید، به

حج نیز مشرف شدم. این نماز را به یکی از دوستانم که به فقر گرفتار بود آموختم، وی نیز

توانگر شد.

در کتاب مصباح نیز از آن حضرت به طور مرسل همانند حدیث فوق نقل شده است.

ص:68

جهت مخالف قبله قرار دارد. از این رو به نام باب ثعبان نامیده شد (و به این نام شهرت

یافت) و بنی امیه از ظهور چنین فضیلتی برای حضرت علی(ع) ناراضی بودند، بدین علت فیلی را کنار این در بستند و قصدشان این بود تا این فضیلت فراموش شود و تا امروز به نام باب فیل شهرت یافت.

درهای مسجد بسیار است زیرا برای هر یک از قبایل کوفه دری به نام آن قبیله وجود داشته ولی به مرور ایام و بروز حوادث مصیبت بار، این درها بسته شده و تنها باب ثعبان

باقی مانده است.

ص:71

زیاد شده بود، حاج میرزا ابوالقاسم کرباسی در سال 1310 (ه . ق) دیوار اتاقها را خراب

کرد و آنها را به صورت ایوان درآورد. همه اینها به علت جلوگیری از وقوع فساد در مسجد بود. در سال 1325 (ه . ق) سید علی کمونه پرده دار حرم علوی، متصدی مسجد شد، و کاروانسرای بزرگی کنار مسجد و در امتداد آن در سمت غرب بنا کرد و در آن اتاقهایی ساخت همچنین بازاری برای زائرینی که به قصد زیارت مسجد می آمدند، بنا کرد و اسطبلهایی برای حیوانات بر در کاروانسرا احداث کرد، و سیّدی شریف از اهل بحرین به او از نظر مالی کمک می کرد و ساختمان را در سال 1327 (ه . ق) تکمیل کرد.

از جمله آثار سیّد این که در مسجد سهیل (که اکنون به نام مسجد سهله شهرت دارد) جایگاهی برای حضرت مهدی(عج) وجود داشت ولی نزد مردم شناخته شده نبوده و سیّد بحرالعلوم(ره) دستور داد تا گنبدی بر روی آن بسازند تا آن جایگاه شکوهمند را مشخّص کند. البته شگفت نیست چرا که وی به این امر دانا و آگاه بوده است.

ص:73

خواست خدا را ببیند و ازهم پاشید و قطعه ای از آن در کوفه افتاد؛ چنانچه در برخی از

روایات آمده است، یا هنگامی که فرزند نوح خواست به آن کوه پناه ببرد از هم پاشید و

بخشی از آن در طور سینا افتاد و یا واقعا نجف همان طور سیناست و مفسّران و لغویها در این مورد اشتباه کرده اند.

ص:79÷÷÷÷÷÷÷÷

شما کیستید؟ عرض کردیم: ما اهل کوفه هستیم فرمود: ما مردم کوفه بویژه این گروه را،

از مردم شهرهای دیگر بیشتر دوست داریم و خداوند شما را به امری (ولایت) هدایت کرد که مردم از آن بی خبرند، شما ما را دوست داشتید ولی مردم با ما دشمنی کردند، شما ما را تصدیق کردید ولی مردم ما را تکذیب کردند، شما از ما پیروی کردید ولی مردم

با ما مخالفت کردند، خداوند شما را به زندگانی ما زنده بدارد و به مرگ ما بمیراند...

مجلسی گوید: - توضیح - این گروه در شهر کوفه بیش از سایر شهرها هستند و منظور گروه شیعیان است، محبّ از عصابه کلی تر است و عِصابه به معنای گروهی از مردم است.

ص:83

وسیله با هم متعدی می شود، بنابراین که مانند فعل قبلی با سببیه باشد. و ناملایماتی که

کوفه و مردمش دچار آن شدند مشهور بوده در کتابهای تاریخی نیز ذکر شده است.

از حضرت علی(ع) نقل شده که فرمود: کوفه، شهر ما، محل اقامت ما و پایگاه شیعیان ماست. از حضرت صادق(ع) روایت شده که فرمود: سرزمین کوفه ما را دوست دارد ما نیز به آن علاقه مندیم. همچنین از حضرت(ع) نقل شده که فرمود: خداوندا! بدخواه و دشمن کوفه را به مجازات برسان.

ابن ابی الحدید، این خطبه را در شرح نهج البلاغه همانند مجلسی نقل کرده است... آنگاه

می گوید: این جمله از سخن علی(ع) که فرمود: «ای کوفه! تو مانند چرم عکاظی کشیده می شوی» استعاره از ظلم و نابسامانیهایی است که به آن وارد می شود. جمله «تعرکین» در سخن امام(ع) از عرکت القوم الحرب گرفته شده یعنی جنگ، مردم را پایمال کرد، هنگامی که آنان را آزمود و از پا درآورد.

در مجمع آمده است: مُدَّتْ یعنی کشیده شده و مدّالارض به معنای کشیده شدن زمین از جهت طول و عرض است.

ص:85

همراه گروهی از قبیله ام بودم و آن روز مردم گرفتاری بزرگی داشتند. در این هنگام کمی

خوابیدم، در خواب دیدم چیزی جلو می آید با گردن دراز مانند گردن شتر بالبانی متورم و آویخته آواز سر داد، گفتم: تو کیستی؟ گفت: من نقّاد ذوالرقبه هستم، به سوی صاحب این قصر فرستاده شدم، در این هنگام از ترس بیدار شدم و به دوستانم گفتم: آیا آنچه من

دیدم شما نیز دیدید؟ گفتند: نه، آنان را از خوابم آگاه کردم. آنگاه شخصی از قصر نزد ما آمده، گفت: برگردید زیرا امیر می گوید من امروز با شما کاری ندارم. وی به طاعون مبتلا

شده، می گوید: من در نیمی از بدنم حرارت آتش را احساس می کنم و سرانجام زیاد به هلاکت رسید، عبدالرحمن بن سائب در باره او چنین سروده است:

او (زیاد) از تصمیمی که درباره ما گرفته بود منصرف نمی شود تا این که نقاد ذوالرقبه

جان او را گرفت ضربت سنگینی بر نیمی از بدنش وارد شد چنان که صاحب الرحبه (حضرت علی(ع)) مورد ظلم و ستم قرار گرفت(1)

براقی گوید: ممکن است کسی گمان کند که قائل به وجود مرقد حضرت علی(ع) در رحبه مسجد کوفه، این سخن شاعر: «صاحب الرّحبه» استدلال کند، لیکن دلیلی در این باره وجود ندارد زیرا حضرت علی(ع) بیشتر وقتها در رحبه مسجد می نشست و میان مردم قضاوت می کرد، و به این اعتبار جایز است که رحبه به آن حضرت نسبت داده شود. خاتمه گفتار ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه.

خداوند ستمگرانی را که قصد ظلم و ستم به کوفه را داشتند به بلا و مصیبت مبتلا فرمود.

در بحارالأنوار نقل شده که محمد بن حسین الکیدری در شرح نهج البلاغه گفته است: از جمله ستمگرانی که خدا او را در کوفه به بلا مبتلا کرد «زیاد» بود. هنگامی که در مسجد جمع شدند تا به حضرت علی(ع) دشنام دهند، دربان زیاد آمد و گفت: باز گردید زیرا امیر پریشان می باشد و اکنون به مرض فلج مبتلا شده است، فرزند وی عبیداللّه بن

زیاد نیز به جذام مبتلا شد و مارهایی در شکم حجاج بن یوسف ثقفی پدید آمد تا مرد.

ص:878

و عمر بن هبیره و فرزندش یوسف به بیماری برص دچار شدند. خالد قسری زندانی و

بازخواست شد تا از گرسنگی هلاک شد. کسانی که خداوند، قاتلانی بر آنان مسلط کرد عبارت بودند از: عبیداللّه بن زیاد و مصعب بن زبیر و ابوسرایا و جز آنان که همه به قتل رسیدند؛ و یزید بن مهلب نیز به بدترین وضع کشته شد.

در مجمع البحرین در مادّه جبر می گوید: در حدیث کوفه آمده است: هر ستمگری که

قصد ظلم و ستم به تو داشت، خداوند او را به بلایی مبتلا یا قاتلی را بر او مسلط کرد،

برخی گفته اند: یکی از ستمگرانی که قصد ظلم وجور به کوفه داشت زیاد بن امیه بود. نقل شده که او مردم را در مسجد کوفه جمع کرد تا به حضرت علی(ع) ناسزا گویند و از او بیزاری جویند و هر کس را که از فرمان او سرپیچی کند، به قتل برساند. هنگامی که مردم در مسجد اجتماع کرده بودند، مأمور زیاد نزد آنان آمد و به آنها دستور داد تا باز

گردند و گفت: امیر با شما کاری ندارد، وی در آن لحظه به مرض فلج مبتلا شده بود.

یکی دیگر از آن ستمگران، حجاج بود که مارهایی در شکمش پدید آمد و سرینش سوخت تا به هلاکت رسید.

همچنین عمر بن هبیره و فرزندش یوسف به برص مبتلا شدند و خالد قسری را زدند و زندانی کردند تا از گرسنگی مُرد. و کسانی که خداوند، قاتلانی را بر آنها مسلط کرد

عبیداللّه بن زیاد، و مصعب بن زبیر و یزید بن مهلب بودند، که حالات آنها مشهور است.

در عیون اخبار و بحارالأنوار با ذکر سند از تمیمی آمده است که امام رضا(ع) به نقل از پدرانش فرمود حضرت علی(ع) در باره کوفه فرمود: بلا و مصیبت از کوفه مانند خیمه های پیامبر(ص) دور می شوند.

در امالی مفید و بحارالأنوار به نقل از کاتب از زعفرانی از ثقفی از ابراهیم بن میمون از مصعب بن سلام از ابن طریف از ابن نباته نقل شده که گفت: حضرت علی(ع) کنار ستون هفتم باب الفیل که پس از صحن قرار دارد نماز می خواند که مردی به سوی او آمد. دو لباس سبز پوشیده بود و دو گیس بافته سیاه و ریشی سفید داشت. هنگامی که حضرت علی(ع) نمازش را تمام کرد، آن مرد خودش را بر روی حضرت انداخت و سرش را بوسید، سپس حضرت دستش را گرفت و او را از باب کنده خارج کرد، ابن نباته گفت: ما

ص:88

نیز بسرعت پشت سر آن دو از باب کنده خارج شدیم در حالی که نگران سلامتی امام(ع) بودیم، امام در حالی که باز می گشت، در چهار سوج ما را دید و فرمود: چه کار دارید؟

گفتیم: ما با وجود این سوار برای سلامتی شما نگران بودیم، حضرت فرمود: این شخص برادرم خضر(ع) بود، آیا ندیدید چگونه خودش را بر روی من انداخت؟ گفتیم: بله. حضرت به من فرمود: تو در شهری هستی که هر ستمگری قصد ظلم و جور به آن داشته باشد، خداوند، او را نابود می کند، از مردم دوری کن. من برای بدرقه خضر(ع) از مسجد خارج شدم زیرا او قصد سفر داشت.

مجلسی می گوید: مدره به معنای شهر است.

ص:89

که چشمه هایی در این مسجد از زمین می جوشند. و کنار آنها دو باغ به وجود می آید، و مردم کوفه نفرین شده اند ولی مسجد غنی جزء آنها نیست.

مسجد جعفی نیز مسجد مبارکی است چه بسا مردمی از نژاد عرب از بزرگان ما در آن اجتماع کرده، نماز خواندند. مسجد ظفر مسجد پر برکتی است به خدا سوگند در آن مسجد سنگ سبزی قرار داشت و خداوند هیچ پیامبری را به رسالت مبعوث نکرد مگر این که شمایل او در آن مسجد بود و این مسجد، همان مسجد سهله است.

مسجد حمرا، که همان مسجد حضرت یونس بن متی(ع) است و چشمه ای در آن روان خواهد شد که زمین شوره زار و اطراف آن را فرا می گیرد.

مساجد نامبارک عبارتند از: مسجد اشعث بن قیس، جریر بن عبداللّه بجلی، ثقیف سماک(1) و مسجد حمرا، که روی قبر یکی از فرعونها ساخته شد.

سپس به منظور توضیح مطلب افزود: این روایت بر اتحاد مسجد بنی ظفر و مسجد سهله دلالت دارد. بنابراین، ممکن است در روایت گذشته، نویسنده «واو» را اضافه کرده و یا این که حرف عطف برای تفسیر باشد. او می گوید: چنان که از کتاب مزار کبیر بر

می آید، مسجد حمرا همان مسجدی است که اکنون به نام مسجد و قبر حضرت یونس(ع) معروف است. و در هیچ روایتی نیافتیم که آن حضرت در این مسجد دفن شده باشد.

روایت شده که سالم به نقل از امام باقر(ع) گفت: چهار مسجد در کوفه به سبب خوشحالی از شهادت امام حسین(ع) بازسازی شد، که عبارتند از: مسجد اشعث بن قیس، جریر بن عبداللّه بجلی، سماک و مسجد شبث بن ربعی.

ص:92

رواسی را دیدیم که گفت: از کجا می آیید؟ گفتیم: از مسجد صعصعه، وی ما را از قضیه آگاه کرد و گفت: این سوار دو روز است که به مسجد صعصعه می آید و سه روز است که سخن نمی گوید. گفتیم: اوکیست؟ گفت: به گمان شما او کیست؟ گفتیم: به گمان ما او حضرت خضر(ع) است. وی گفت: به خدا سوگند! به نظر من او کسی است که خضر نیز به ملاقات او نیازمند است. خیرپیش، دوستم به من گفت: به خدا سوگند! او حضرت صاحب الزمان(ع) بود.

محمد بن ابی داود و رواسی گوید: در یکی از روزهای ماه رجب همراه محمد بن جعفر دهان به مسجد سهله رفت و به او گفت: ما را به مسجد صعصعه ببر، که مسجد مبارکی است. و حضرت علی(ع) آن جا نماز خوانده است و حاجیان در آن مکان اقامت کرده اند، آن گاه به سوی آن رفتیم، هنگامی که ما نماز می خواندیم، ناگهان مردی از شترش پیاده شد، شتر را در سایه بست و وارد مسجد شد و دو رکعت نماز طولانی خواند. سپس دستش را به سوی آسمان دراز کرده گفت: اللهم یا ذالمنن السابغه تا آخر دعا. آنگاه برخاست و به طرف شترش رفت و سوار شد. ابن جعفر دهان به من گفت: بهتر نیست نزد اوبرویم و از او بپرسیم که کیست؟ بدین منظور نزد وی رفته، عرض کردیم: تو را به خدا سوگند می دهیم؛ بگو کیستی؟ وی گفت: شما را سوگند می دهم که بگویید به گمان شما من کیستم. ابن جعفر دهان گفت: به گمان ما حضرت خضر(ع) هستی، سپس رو به من کرده گفت: تو چطور؟ گفتم: من هم همین نظر را دارم. گفت: من کسی هستم که خضر به دیدارش نیازمند است، بروید که من امام زمان شما هستم.

یکی دیگر از مساجد مبارک، مسجد سهله است و آن خانه ادریس پیامبر(ص) بود که در این مسجد خیاطی می کرد و نماز می خواند. کسی حاجتش را در این مسجد از خدا بخواهد، خداوند حاجت او را روا می کند و در روز قیامت وی را به جایگاه بلندی در مرتبه ادریس بالا می برد و او را از گرفتاری دنیا و مکر دشمنانش پناه می دهد.

در بحارالأنوار به نقل از ابن مهران از امام صادق(ع) روایت کرده که گفت: هرگاه وارد کوفه شدی به مسجد سهله برو و آن جا نماز بخوان و از خداوند حاجت دین و دنیایت را بخواه. مسجد سهله، خانه ادریس پیامبر(ع) است که در آن مسجد خیاطی می کرد و نماز

ص:94

می خواند. و کسی که در این مسجد، چنان که خدا می خواهد، دعا کند، خداوند

حاجتهای او را روا کرده، روز قیامت او را به جایگاه بلندی در مرتبه ادریس بالا می برد و از گرفتاری دنیا و مکر دشمنانش رها می شود.

در بحارالأنوار و وسائل و جز آن دو با ذکر سند به نقل از عمار یقظان روایت شده که گفت: گروهی نزد امام صادق(ع) حضور داشتند و در میان آنان مردی بود که به او ابان بن

نعمان می گفتند، امام فرمود: کدام یک از شما در باره عمویم زید بن علی آگاهی دارید؟

آن مرد گفت: من، خدا به تو جزای خیر دهد. فرمود: چه شناختی از او داری؟ گفت: شبی نزد زید بودیم، وی گفت: آیا مایل هستید به مسجد سهله برویم؟ آن گاه همراه وی به مسجد رفتیم و چنان که گفته بود سعی بسیار در عبادت داشت. امام صادق(ع) فرمود: مسجد سهله خانه حضرت ابراهیم(ع) بود که از آن جا به نزد قوم عمالقه رفت و همچنین خانه حضرت ادریس(ع) بود که در آن خیاطی می کرد. در این مسجد سنگ سبز، شمایل پیامبران و اقامتگاه سوار (حضرت خضر(ع)) قرار داشت، سپس فرمود: اگر عمویم زید هنگام خروج به این مسجد می آمد و در آن نماز می خواند و به خدا پناه می برد، خداوند

بیست سال او را پناه می داد، و هر گرفتاری که به آن مسجد آید و بین نماز مغرب و عشا

در آن نماز بخواند و دعا کند، خداوند گرفتاری او را برطرف می کند.

با ذکر سند به نقل از ابی بصیر از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: ای ابا محمد! گویا می بینم که امام زمان(ع) به همراه اهلبیتش وارد مسجد سهله می شوند، گفتم: منزل

امام آن جاست، فرمود: بله، آن جا منزل حضرت ادریس(ع) نیز بوده است و هیچ پیامبری به رسالت برانگیخته نشد مگر این که در آن مسجد نماز خواند؛ کسی که در آن مسجد اقامت کند گویا در خیمه پیامبر(ص) اقامت کرده است، همه مؤمنان در آرزوی زیارت آن مسجد هستند و در هر شبانه روز، ملائکه به این مسجد پناه آورده، به عبادت خدا می پردازند، ای ابا محمد! اگر من مانند شمانزدیک مسجد بودم، همه نمازهایم را در

آن مسجد می خواندم و هنگامی که امام زمان(ع) قیام کند، برای خداوند، پیامبرش و ما از

دشمنان انتقام می گیرد.

در کتابهای مذکور و کافی به صورت مسند به نقل از ابی عبداللّه بن ابان روایت شده که

ص:95

گفت: به حضور امام صادق(ع) مشرف شدیم. ایشان از ما پرسید: آیا در میان شما کسی

هست که در باره زید بن علی اطلاعی داشته باشد؟ آن گاه مردی از میان قوم گفت: من در باره عموی شما مطالبی می دانم، شبی در خانه معاویة بن اسحاق انصاری نزد او بودیم که

گفت: با ما به مسجد سهله بیایید تا نماز بخوانیم. امام صادق(ع) فرمود: آیا چنین کرد؟

مرد گفت: خیر، کاری پیش آمد و از رفتن باز ماند. امام فرمود: به خدا سوگند، اگر خداوند یکسال به او پناه داده بود، مسلما در پناه خدا قرار گرفته بود. آیا می دانی که این جا محلی بود که حضرت ادریس(ع) در آن خیاطی می کرد و از آن جا حضرت ابراهیم(ع) به همراه قوم عمالقه به سوی یمن حرکت کرد، و از این مسجد حضرت داود(ع) به سوی جالوت رفت، و در آن سنگ سبز و شمایل تمام پیامبران قرار دارد و گِل همه پیامبران از زیر آن صخره گرفته شده و آن جا اقامتگاه سوار است. عرض شد: سوار کیست؟ فرمود حضرت خضر(ع) است.

در مزار کبیر افزوده است: به خدا سوگند، اگر زید یکسال به خدا پناه می برد، خداوند

دو سال او را در پناه خود می گرفت، و از آن مسجد، حضرت داود(ع) به سوی طالوت حرکت کرد. گفت: منزلهای آنها کجا بود؟ در گوشه های مسجد و در آن سنگ سبز همراه شمایل هر یک از پیامبران(ص) است.

[صاحب مزار کبیر] به صورت مسند از امام سجاد(ع) نقل می کند: کسی که دو رکعت نماز در مسجد سهله بخواند، خداوند دو سال به عمرش می افزاید.

در کافی و بحارالأنوار به صورت مسند به نقل از عبدالرحمن بن سعید خزاز از امام

صادق(ع) روایت کرده که فرمود: در کوفه، مسجدی است که به آن مسجد سهله می گویند. اگر عمویم زید به آن جا می رفت و نماز می خواند و به خدا پناه می برد، خداوند بیست سال به او پناه می داد، و در آن اقامتگاه، حضرت خضر(ع) و منزل ادریس پیامبر(ع) قرار دارد، هر گرفتاری که به آن جا برود و بین مغرب و عشا نماز بخواند و به

درگاه خداوند دعا کند، خداوند گرفتاری او را برطرف می کند.

با ذکر سند به نقل از عثمان بن صالح بن ابی الاسود از امام صادق(ع) روایت شده که ایشان ضمن یادآوری مسجد سهله فرمودند آن جا محل اقامت یاور ما امام زمان(عج)

ص:96

است زمانی که همراه خاندانش قیام کند.

در کتاب تهذیب و بحارالأنوار از امام صادق(ع) روایت شده که فرمودند: هر شخص

گرفتاری که به مسجد سهله وارد شود و بین نماز مغرب و عشا دو رکعت نماز بخواند و به درگاه حق تعالی دعا کند خداوند گرفتاری وی را برطرف می فرماید.

در کامل و بحارالأنوار به نقل از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: روحا، محلی در انتهای مسجد سهله است. (حد مسجد سهله روحا است).

همچنین در بحارالأنوار با حذف اسناد به نقل از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود:

آیا در مسجدی که نزدیک شماست و شما به آن، مسجد سهله و ما مسجد برسی می گوییم، نماز می خوانی؟ گفتم: فدایت شَوم! من در آن مسجد نماز می خوانم: فرمود: به آن جا برو زیرا هیچ گرفتاری به آن مسجد نمی رود مگر این که خداوند گرفتاری او را

برطرف کند، یا فرمود: و حاجت او را برآورد، و در آن مسجد، زبرجد و شمایل همه پیامبران و اوصیا قرار داد.

سید بن طاووس(ره) در مصباح الزائر سخنی دارد که مضمونش این است: اگر

ص:97

خواستی به مسجد سهله بروی، بین مغرب و عشای شب چهارشنبه برو که از وقتهای دیگر بهتر است.

مجلسی در بحارالأنوار از قول شیخ سعید شهید(ره) و مؤلّف مزار کبیر گوید: گروهی به نقل از شیخ مفید ابی علی حسن بن محمد بن علی طوسی از شریف ابی الفضل المنتهی بن ابی زید حسینی از شیخ امین محمد بن شهریار خازن از شیخ جلیل ابن شهر آشوب از مقری از عبدالجبار رازی و همه آنها به نقل از شیخ ابی جعفر محمد بن علی طوسی از حسین بن عبیداللّه غضائری از ابی المفضل محمد بن عبیداللّه سلمی به نقل از

شیخ مفید ابو علی حسن بن محمد طوسی و شیخ محمد بن احمد بن شهریار و این دو به نقل از محمد بن احمد بن عبدالعزیز عکبری معدل، که در سال 1467 (ه .ق) در خانه اش در بغداد این حدیث را نقل کرده و به نقل از ابوالمفضل محمد بن عبداللّه بن مطلب شیبانی از محمد بن یزید از ابی از هر نحوی از محمد بن عبداللّه بن زید نهشلی ازپدرش

از شریف زید بن جعفر علوی از محمد بن وهبان از حسین به علی بن سفیان بزوفری از احمد بن ادریس بن محمد بن احمد علوی از محمد بن جمهور عمی از هیثم بن عبداللّه ناقد از بشار مکاری روایت کرده، گوید: در کوفه به حضور امام صادق(ع) مشرف شدم، در برابر او ظرفی از خرمای طبرزد قرار داشت و حضرت مشغول خوردن بود، به من فرمود: نزدیک بیا و بخور. گفتم: گوارا باد، فدایت شوم! در راه چیزی دیدم که غیرتم را به جوش و قلبم را به در آورد و بر من تأثیر بسیار گذاشت. حضرت فرمود: به حق خودم سوگند که نزدیک بیا و بخور. گفت: نزدیک رفتم و خوردم. آن گاه فرمود: حالا سخنت را بگو. گفتم: یکی از مأموران حکومتی را دیدم که زنی را به زندان می بُرد و ضرباتی به سر

آن زن وارد می کرد و آن زن با صدای بلند از خدا و رسولش کمک می خواست ولی هیچ کس به او کمک نمی کرد. امام فرمود: چرا آن زن را می زد، عرض کردم: از مردم شنیدم که

می گفتند آن زن پایش لغزیده و در آن حال گفته است که ای فاطمه، خداوند، کسانی را که

به تو ستم کردند، لعنت کند، و آن مأمور، مرتکب این اَعمال شد. راوی گوید: امام(ع) از

خوردن دست کشید و آن قدر گریست که دستمال و ریش و سینه اش از اشک دیده گانش خیس شد، آن گاه فرمود: ای بشار! برخیز تا به مسجد سهله برویم و به درگاه خدا دعا

ص:98

کنیم و آزادی این زن را از خدا بخواهیم. راوی گوید: امام(ع) یکی از شیعیان را به قصر

حاکم فرستاد و به او فرمود: تا زمانی که پیک امام نیامده است، آن جا را ترک نکند؛ و اگر اتفاقی برای آن زن بیفتد، در هر جا که باشیم خبرش را به ما برساند، وی گفت: به مسجد

سهله رفتیم و دو رکعت نماز خواندیم، آن گاه امام صادق(ع) دستش را به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: انت اللّه لا اله الاّ انت تا آخر دعا. وی افزود: پس از آن امام(ع) به سجده افتاد و جز نَفَس، صدایی از وی نشنیدم، بعد سرش را بلند کرد و به من فرمود: برخیز که

آن زن آزاد شد، گفت: همه از مسجد خارج شدیم، در بین راه مردی که به قصر حاکم فرستاده بودیم به ما ملحق شد، امام فرمود: چه خبری داری؟ مرد گفت: آن زن آزاد شد، فرمود: چگونه از آن جا خارج شد؟ گفت: نمی دانم. ولی هنگامی که کنار در قصر ایستاده بودم، دربان آمد و آن زن را صدا کرد و به او گفت: تو چه گفتی؟ زن گفت: پایم لغزید و

گفتم خداوند کسانی را که به حضرت فاطمه(س) ظلم کردند، لعنت کند و آن مأمور با من چنین کرد. دربان دویست درهم بیرون آورد و به او گفت: این را بگیر و از امیر راضی باش، زن از پذیرش پولها امتناع کرد، وقتی که دربان واکنش زن را دید، داخل قصر شد و امیر را از ماجرا با خبر کرد، سپس خارج شد و گفت: به خانه ات برگرد، زن هم به منزلش

باز گشت.

امام صادق(ع) فرمود: آیا آن زن از پذیرفتن دویست درهم امتناع کرد؛ گفت: بلی، در حالی که به خدا سوگند، او به آن پول احتیاج داشت. راوی می گوید: امام(ع) از جیبش کیسه پولی درآورد که در آن هفت دینار بود و به او فرمود: این را به خانه آن زن ببر و از طرف من به او سلام برسان و این دینارها را به او بده. گفت: همگی رفتیم و از طرف امام(ع) به آن زن سلام رساندیم. آن زن گفت: شما هم سلام مرا به امام صادق(ع) برسانید. به او گفتم: خدا تو را رحمت کند، به خدا سوگند، امام(ع) به تو سلام رساند.

ناگهان فریادی کشید و بی هوش بر روی زمین افتاد. ما صبر کردیم تا به هوش آمد و گفت:

کلام امام(ع) را برای من تکرار کنید. ما نیز تکرار کردیم تا جایی که سه بار بی هوش شد و به هوش آمد. آن گاه به او گفتیم: این پول را که امام(ع) برای تو فرستاده بگیر که خیر آن را ببینی. آن زن پول را از ما گرفت و گفت: از امام(ع) درخواست کنید تا از خداوند بخواهد

ص:99

کنیزش را ببخشد زیرا برتر و بزرگتر از او و پدران و اجدادش، کسی را نمی شناسم تا به او متوسل شوم. پس از آن به نزد امام صادق(ع) باز گشتیم، و ماجرا را برای حضرت بازگو کردیم، حضرت(ع) گریست و برای آن زن دعا کرد، گفتم: ای کاش می دانستم که چه

زمانی می توانم شاهد رهایی و آسودگی آل محمد(ص) باشم. امام(ع) فرمود: ای بشار! هنگامی که ولی اللّه، چهارمین فرزند من در بدترین مکانها میان تبهکارترین مردم از دنیا

برود، در این زمان به فرزند فلانی مصیبت دردناکی می رسد. هرگاه این واقعه را دیدی، کارها دشوار می شود و امر خداوند، اجتناب ناپذیر است.

یکی از آن مسجدها، مسجد زید بن صوحان است که حضرت خضر(ع) پس ازخارج شدن از مسجد سهله در آن بناز خواند، مجلسی چنین می گوید: حضرت خضر(ع) به مسجد کوچکی، که در برابر مسجد سهله قرار داشت، وارد شد و با وقار و آرامش دو رکعت نماز خواند. سپس دستش را به سوی آسمان دراز کرد و گفت: «خدایا! خطاکار و گنهکاری دست به درگاه تو دراز کرده است... تا آخر دعا» آن گاه گریست و گونه راستش را بر خاک گذاشت و گفت:

ص:100

رحم کن... سپس گونه چپش را بر روی خاک گذاشت و گفت: گناهم زیاد شده... پس از آن از مسجد خارج شد. من به دنبال او رفتم و گفتم: ای مولای

من! نام این مسجد چیست؟ گفت: آن مسجد زید بن صوحان از یاران علی بن ابی طالب(ع)، است و این دعا و نیایش حضرت بود، آن گاه از نظر ما ناپدید شد؛ دوستم گفت: او خضرت خضر(ع) بود.

یکی دیگر از آن مساجد، مسجد حنانه است، ابن طاووس در فرحة الغری گوید: این روایت را در مناقب ابن شهر آشوب دیدم و پدرم(قدس سره) اجازه روایت آن را به من داد. وی به نقل از شمس الدین فخار گفت: ابن مسکان درباره ستونی خمیده در راه نجف و کوفه از امام صادق(ع) سؤال کرد. وی فرمود: بله، هنگامی که مردم همراه تابوت امیر مؤمنان علی(ع) از کنار ستون عبور می کردند این ستون بر اثر غم و اندوه آن حضرت(ع) خم شد.

در امالی شیخ به نقل از محمد بن احمد بن حسن بن شاذان از ابراهیم بن محمد مذاری از محمد بن جعفر از محمد بن عیسی از یونس از ابن مسکان از جعفر بن محمد(ع) روایت کرده که گوید: در باره ستونی در راه نجف از حضرت سؤال کردم، فرمود: بله، هنگامی که مردم همراه تابوت امیرمؤمنان علی(ع) از کنار ستون عبور کردند

این ستون بر اثر غم و اندوه آن حضرت(ع) خم شد، چنان که وقتی عبدالمطلب از کنار جنازه ابرهه عبور کرد، بر روی او خم شد.

مجلسی این حدیث را نقل کرده و گفته است: به دستخط شیخ محمد بن علی جباعی، روایتی را از نوشته شهید (قدس سره) دیدم، و شاید محل آن ستون، مسجدی است که اکنون به مسجد حنانه شهرت دارد و نزدیک نجف است و مردم در آن نماز می خوانند.

مجلسی در باره محمد بن احمد بن حسن بن شاذان از علی بن محمد قلانسی از حمزة بن قاسم از سعد بن عبداللّه از محمد بن حسین از ابن ابی عمیر از مفضل روایت کرده که گفت: مولای ما، امام جعفر صادق(ع)، از کنار آن ستون در راه نجف عبور کرد و کنار آن دو رکعت نماز خواند. به حضرت عرض شد: این چه نمازی بود؟ فرمود: این جا محلی است که سر جدّم حسین را گذاشتند.

مجلسی می گوید: مؤلف مزار کبیر زیارتنامه مختصری برای امام حسین(ع) ذکر کرده

ص:101

که در کنار ستون نجف خوانده می شود. نقل شده که سر امام حسین(ع) آن جاست. و امام جعفر صادق(ع) در آن جا او را با این عبارات، زیارت کرد، و در کنارش چهار رکعت نماز خواند. زیارت چنین است: درود بر تو ای فرزند رسول خدا! درود بر تو ای امیرمؤمنان!

درود بر تو ای فرزند صدیقه طاهره! سرور زنان جهانیان... تا آخر زیارت(1).

قاضی ملاّ عبداللّه افندی، شاگرد علاّمه مجلسی با خط خودش در حاشیه این زیارت حدیثی نوشته است که از ذکر متن آن خودداری می کنم ولی مضمونش این است که سر امام حسین(ع) در حنانه دفن شده است. این روایتها را حرّ عاملی در وسائل و علاّمه

وحید بهبهانی و سید عبداللّه شبر و شیخ خضر شلال و جز آنان در کتاب مزارشان ذکر کرده اند، روایتهای دیگری هم هست که به سبب زیادی، قابل شمارش نیست ولی کلینی و ابن طاووس و مجلسی، آنها را ذکر کرده اند. یکی از آن روایتها در باره آمدن امام صادق(ع) به آن جاست و این که دو رکعت نماز خواند، آن گاه سوار مرکبش شد و حرکت کرد و پس از طی مسافتی از مرکب پایین آمد و دو رکعت نماز خواند، سپس سوار شد و حرکت کرد و پس از طی مسافتی مجددا پایین آمد و دو رکعت نماز خواند. صفوان در این باره از حضرت سؤال کرد، امام فرمود: دو رکعت اوّلی در مرقد حضرت علی(ع) و دو رکعت دوم در موضع سر امام حسین(ع)، و دو رکعت سوم در محل منبر حضرت قائم(ع) بود.

یکی دیگر از مساجد مبارک، مسجد جذیمة بن مالک بن نصر بن قعین از بنی اسد می باشد که حموی در معجم آن را ذکر کرده است.

مسجد بنی عنزه، یکی دیگر از آن مسجدهاست. هر کس طالب شرح مفصل تاریخچه و فضیلت این مساجد است باید به کتابهای مبسوط مراجعه کند. شیخ مفید و ابن طاووس و مؤلف مزار کبیر و شهید و جز آنان در باره اعمال مسجد کوفه و نماز

خواندن در آن و آداب ورود به مسجد روایت کرده و گفته اند: هرگاه وارد رودخانه کوفه شدی، غسل کن و در مسجد نزدیک پل جدید در سمت شرق، که مکان شریفی است،

ص:102

نماز بخوان.

روایت شده که حضرت علی(ع) در آن مسجد نماز گزارد، سپس به قصد زیارت حضرت یونس بن متی(ع) به مرقد او رفت و کنار در ایستاد و اذن دخول طلبید... تا آخر کلام.

براقی گوید: بعید نیست که محل پل جدید در سمت شرق همان محلّی باشد که اکنون نزدیک پل معروف (عبرة البازول) واقع شده و روبه روی باغی است متعلق به خاندان سید رضا رفیعی، که از پرده داران حرم علوی هستند و در مقابل قصری قرار دارد که در آن باغ بنا شده است.

اعمال مسجد سهله، فضیلت نماز در آن و آداب ورود به مسجد را علامه مجلسی و جز او ذکر کرده اند. برای اطلاع بیشتر به آن کتابها مراجعه کنید.

ص:103

حسن مثلث بن حسن مثنی بن حسن سبط در هاشمیّه دفن شد.

حسن بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه به خاک سپرده شد.

حسین بن حسن بن علی بن محمد بن جعفر بن حسن بن موسی کاظم. که به بلا شهرت داشت، در مسیر قصر ابن هبیره کشته شد.

براقی گوید: این مسیر کنار هاشمیه و در عذار قرار دارد.

حسین بن موسی کاظم در کوفه جان سپرد و در عباسیّه دفن شد.

به نظر من: آن قبری است که در نزدیکی ام بعرور، که نزد آنان به قبر حسن شهرت دارد.

حسین فدان بن محمد بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه دفن شد.

زید بن علی بن حسین، در کناسه کوفه به دار آویخته شد. گفتم: آن مطلب بر کسی پوشیده نیست و مقام زید در فاصله پنج میلی از مدفن ذی الکفل قرار دارد و آن جا، محل

به دار آویختن و سوزاندن وی است.

زید بن حسین بن عیسی بن زید میتم الاشبال در کوفه به خاک سپرده شد.

عبداللّه محض بن حسن مثنی بن حسن سبط در هاشمیّه از نواحی عذار به خاک سپرده شد.

عبداللّه بن حسن مکفوف بن حسن افطس بن علی اصغر بن امام زین العابدین(ع) در کوفه دفن شد.

گفتم: به گمان من، آن، قبری است که در کنار ستون و نزدیک روستای شنافیه قرار دارد.

عبیداللّه اصغر بن علی باغر بن عبیداللّه، حاکم مکه و کوفه، فرزند عبداللّه بن حسن بن جعفر بن حسن مثنی که در کوفه دفن شد.

عبیداللّه بن موسی کاظم در کوفه به خاک سپرده شد.

عباس بن حسن مثلث بن حسن مثنی در هاشمیه از نواحی، عذار مدفون شد.

عیسی بن زید میتم اشبال در کوفه دفن شد، و مقبره او در فاصله سه میلی روستای شنافیه قرار دارد، که نزد آشبل به نبی عیسی معروف است. وی دارای کراماتی بود، از

ص:105

جمله این که مردم، ساختمانی نزدیک قبر او بنا کردند؛ هنگامی که بنای آن به اتمام

رسید، آن ساختمان فرو ریخت، سپس ساختمان دیگری ساختند آن هم فرو ریخت و این واقعه در سال 1327 ه .ق روی داد.

عیسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبداللّه بن جعفر طیار در زندان کوفه در گذشت.

علی شدید بن حسن مثلث بن حسن مثنی در هاشمیه از نواحی عذار به خاک سپرده شد.

علی بن محمد بن عبداللّه محض بن حسن مثنی در هاشمیّه از نواحی عذار دفن شد. می گویم: وی و کسانی را که پیش از او در هاشمیه، به خاک سپرده شدند، منصور دوانیقی در یک سیاه چال حبس کرد و سپس درِ آن را به روی آنها بست و آنان از شدت گرسنگی و تشنگی جان باختند، در حالی که همه در یک جا بودند و قبر آنها به گورستان پنج تن معروف است و این بر کسی پوشیده نیست.

علی بن محمد اکبر جوانی بن عبیداللّه اعرج بن حسین بن امام زین العابدین(ع) در کوفه درگذشت و بر روی قبرش، که پس ا ز باب کنده واقع بود، بارگاهی ساخته شد.

مؤلف مجدی گوید: علی بن ابراهیم بن محمد بن حسن بن محمد جوانی بن عبیداللّه

اعرج بن حسین بن امام زین العابدین(ع) مرقدش پس از باب کنده در کوفه است.

مقبره علی امیر بن محمد بطحانی بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن سبط در کوفه است. آرامگاه علی کتیله بن یحیی بن حسین بن زید بن امام زین العابدین(ع) در کوفه قرار

دارد.

علی بن یحیی بن حسین بن زید شهید قبرش در کوفه است.

مرقد عمر ابو علی بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه است.

مقبره قاسم بن عباس بن کاظم در شوشی اطراف کوفه و نزدیک مقام زید بن علی بن حسین و روستای ذی الکفل است. وی غریبانه زندگی می کرد و سبزی می کاشت و دخترش را به مدینه فرستاد و این، داستانی دارد که به اشتباه سخنرانان بر روی منبرها به قاسم بن علی امیر کوفه نسبت می دهند و از خود عباراتی بدان می افزایند.

ص:106

مرقد قاسم بن علی امیر کوفه فرزند محمد بطحانی بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن امیرالمؤمنین(ع) در شهر کوفه قرار دارد.

قبر قاسم بن موسی کاظم در سوراء می باشد، گفتم: او در هاشمیه دفن شده است.

محمد بن عضدالدین ابو محمد عبداللّه فارس بن ابی نمی در حله وفات یافت و در جوار حضرت علی در نجف دفن شد.

محمد بن ابراهیم طباطبا در کوفه مدفون شد.

محمد صوفی بن یحیی بن عبداللّه بن محمد بن عمر اطرف بن علی بن ابی طالب، که در زندان به دست هارون الرشید کشته شد و در قبرستانی نزدیک مسجد سهله در شهر کوفه به خاک سپرده شد.

محمد ادرع بن عبیداللّه، امیر مکه و کوفه، فرزند عبیداللّه بن حسن بن جعفر بن حسن

مثنی که حاکم کوفه بود، همان جا درگذشت و در کناسه به خاک سپرده شد.

مرقد محمد بن منصور بن جعفر بن یحیی بن حسین بن یحیی بن یحیی بن حسین بن زید بن حسین شهید در کوفه است.

آرامگاه محمد بن حسین بن قاسم بن محمد بن یحیی بن زید بن حسین شهید در کوفه می باشد.

محمد بن زید بن حسین بن عیسی میتم الاشبال بن زید شهید مرقدش در شهر کوفه است.

قبر محمد بن جعفر بن محمد بن زید شهید در کوفه است.

موسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبداللّه جعفر طیار در کوفه درگذشت. مقبره موسی بن یحیی بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه است.

یحیی ابوالحسین بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید شهید در نواحی شاهی کوفه کشته شد، گفتم: مرقدش در عِذار از نواحی هاشمیه است و شاید قبرش نزدیک پل سنی شافعی باشد.

آرامگاه یحیی بن عبداللّه بن محمد بن عمر بن امیرالمؤمنین(ع) در کوفه، نزدیک مسجد سهله است.

ص:107

یحیی بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه به خاک سپرده شد.

آرامگاه یحیی، امام مسجد جامع کوفه، فرزند ابی حسین علی بن عاثر بن زید بن احمد

بن یحیی بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه قرار دارد.

مرقد یحیی، عالم کوفه، فرزند حسین بن احمد بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه است.

یحیی ابوالحسن بن عمر بن یحیی بن حسین بن احمد بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه قیام کرد و کشته شد.

یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید شهید، در کوفه خروج کرد و در روستای شاهی از توابع کوفه کشته شد. گفتم: قبر او همان قبری است که در شافعیّه قرار دارد.

آرامگاه یحیی بن یحیی بن حسین بن زید شهید در کوفه است.

ص:108

این حدیث را ابن طاووس نیز در فرحة الغری و حرّ عاملی در وسائل و سید عبداللّه شبر و آقا بهبهانی و شیخ خضر شلال، هر یک در کتاب مزارش و مجلسی در بحارالأنوار، بلکه تمام فقهای ما آن را ذکر کرده اند و اگر این مطلب مبهم بود، حتما در این باره توضیح

می دادند.

محکمترین دلیل بر مطالبی که گفتیم، این است که مسلم بن عقیل(ره) در روز ترویه و بیست و چهار روز پیش از ورود امام حسین(ع) کُشته شد و همه امامان ما در عصرشان و همچنین فرزندان و فرزندان فرزندانشان و یارانشان هر یک در دوران خودش مردم را از آرامگاه حضرت امیرالمؤمنین(ع) و دیگران آگاه کردند، و اگر آرامگاه مسلم بن عقیل(رض) در جایی به جز مکان فعلی آن بود، به مردم می گفتند و شبهه و تردید آنان را

از بین می بردند، و آرامگاه مسلم را مشخص می کردند و سکوت آنان از بیان این مطلب محکمترین دلیل و حجت بر سخنان ماست.

ص:110

ص:113

جویریة بن سهر عبدی در دورانی که زیاد بن ابیه از سوی معاویه حکومت کوفه را در اختیار داشت، جویریه را به قتل رسانید. زیاد پس از بریدن دست و پای جویریه، او را در

کوفه به دار آویخت.

کمیل بن زیاد نخعی توسط حجاج در کوفه کشته شد. وی در رکاب حضرت علی(ع) در جنگ صفین حضور یافت.

احنف بن قیس تمیمی به همراه حضرت علی(ع) در جنگ صفین شرکت کرد و در سال 67 (ه .ق) در کوفه جان سپرد.

سهل بن احنف انصاری، در جنگ بدر و همه جنگها همراه پیامبر(ص) حضور داشت و در سال 38 (ه .ق) در کوفه جان سپرد و حضرت علی(ع) بر جنازه او نماز و پنج تکبیر خواند.

عبداللّه بن ابی اوفی در بیعت رضوان با حضرت بیعت کرد و در جنگ خیبر و جنگهای پس از آن شرکت جُست و هنوز در مدینه بود که حضرت رسول(ص) وفات فرمود، پس از آن به کوفه آمد و او آخرین یار پیامبر بود که در کوفه باقی ماند و در سال

86 (ه .ق) پس از این که بینایی اش را از دست داد، جان سپرد.

عبداللّه بن یقطر، برادر شیری امام حسین، فرستاده او به سوی اهل کوفه بود که سرانجام ابن زیاد بر او دست یافت و او را از بالای قصر به پایین انداخت و تکه تکه شد، و عمرو ازدی سرش را برید، گویند عبدالملک بن عمیر لخمی قاضی کوفه چنین کرد.

عبیداللّه بن ابی رافع، کاتب حضرت علی(ع) بود؛ اینک به جز آرامگاه کمیل و میثم تمار هیچ نشان و اثری از آرامگاههای دیگر بر جای نمانده است.

در حنانه سر امام حسین(ع) دفن شد، چنان که در بعضی از روایات گذشت.

میان مسجد کوفه و سهله، مکانی است که به حبل الصیاغ شهرت دارد، گویند آن جا محلّ سوزاندن بدن ابن ملجم ملعون بوده است.

در فرحة الغری و بحارالأنوار و وسائل و جمیع مزارات به صورت مسند از امام

ص:115

صادق(ع) نقل شده است که فرمود: کوفه، باغی از باغهای بهشت است؛ آرامگاه نوح و ابراهیم و مرقد سیصد و هفتاد پیامبر و ششصد وصی در آن است و آرامگاه سید اوصیا،

حضرت علی(ع)، آن جا قرار دارد.

و نیز گویند: سیصد و بیست تن از صحابه در کوفه از دنیا رفتند و آرامگاه هیچ کس جز حضرت علی(ع) مشخص نیست. مجلسی گوید: ثویه، نام تپه ای است نزدیک ستونی که به آن حنانه می گویند، و آن جا آرامگاه یاران نزدیک حضرت علی(ع) است.

علاّمه کبیر محدث سید مهدی قزوینی نجفی در کتاب فلک النجاة گوید: تمام یاران

حضرت علی(ع) بر بلندای مسجد حنانه در شهر نجف به خاک سپرده شدند، و سید عبداللّه شبر آقا بهبهانی و شیخ خضر شلال و محدث نوری در مزارنامه های خویش این مطلب را ذکر کرده اند.

ص:116

فرمود: نخست طوفان نوح، سپس اصحاب کسری و نعمان بن منذر و زیاد بن ابی سفیان... آن را ویران کردند.

از ظاهر حدیث امام صادق(ع) چنین به نظر می رسد که پادشاهان عجم آن را بنا کردند و از وسعت مسجد کاستند، آل نعمان و زیاد بن ابیه نیز آن را ساخته، از وسعت آن

کاستند.

ابن قتیبه در کتاب معارف گوید: زیاد بن ابیه، بنیانگذار مسجد کوفه بود.

ابن اثیر در کامل گوید: منصور در سال 155 (ه .ق) در اطراف شهر کوفه دیواری ساخت، سپس آل بویه بر روی کار آمدند و مرقد حضرت علی(ع) و بارگاه امام کاظم و امام جواد(ع) را بازسازی و مساجد و جوامع بنا کردند و قناتهایی ساختند و تاکوفه امتداد

دادند. همچنین پادشاهان صفوی، زیارتگاههای مطهّر را بازسازی کردند، و تا کوفه قنات ساختند، و حدیث شرف الدین شولستانی که مجلسی نیز آن را نقل کرده است، گذشت. با این همه، برای ما روشن می شود که مسجد کوفه چندین بار بازسازی شده است.

ص:118

قاضی دیار بکری مالکی، که در سال 966 (ه .ق) وفات یافت، در کتاب تاریخ خمیس (ج 2، ص 345) می گوید: عبدالملک بن مروان در سال 71 (ه .ق) قصر اماره کوفه را ویران کرد، و سببش این بود که او نشسته بود و سر مصعب در برابرش بود و عبدالملک بن عمیر به او گفت: ای امیرمؤمنان! من و عبیداللّه بن زیاد در این مجلس حضور داشتیم و سر امام حسین(ع) در مقابل بود، و من و مختار بن ابی عبید نشسته بودیم و سر عبیداللّه

بن زیاد در برابرش بود، من و مصعب در این مجلس بودیم و سر مختار در مقابلش بود و اکنون من با امیر مؤمنان نشسته ام و سر مصعب در محضرش می باشد. و من از شر این مجلس به امیر پناه می آورم. عبدالملک بر خود لرزید و فورا برخاست و دستور داد تا قصر را ویران کنند(1).

عبید بن عمیر(2) در تذکرة الخواص سبط بن جوزی (ص 148) می گوید: در این قصر وقایع عجیبی دیدم. سر امام حسین(ع) را دیدم که مقابل ابن زیاد گذاشته شده بود، سر ابن زیاد را در برابر مختار و سر مختار را نزد مصعب بن زبیر مشاهده کردم و سر مصعب بن زبیر را در مقابل عبدالملک بن مروان دیدم، از او سؤال شد: این وقایع چه مدت طول کشید؟ گفت: تقریبا سه سال طول کشید؛ وای بر دنیایی که چنین سرانجامی دارد!

ص:120

در کتاب صواعق محرقه (ص 118) آمده است که یکی از اتفاقات عجیب سخن

عبدالملک بن عمیر است: به قصر اماره در کوفه نزد ابن زیاد رفتم و مردم در دو ردیف حضور داشتند و سر امام حسین(ع) بر روی سپری در طرف راست او بود، پس از آن بر مختار وارد شدم و سر ابن زیاد را دیدم و مردم نزد او گرد آمده بودند، نزد مصعب بن زبیر رفتم، و سر مختار را در برابرش دیدم و به حضور عبدالملک بن مروان رسیدم و سر مصعب را نزد وی یافتم و او را از این ماجرا آگاه کردم. او گفت: پنجمین سر را نخواهی

دید؛ آن گاه دستور داد تا دارالاماره را خراب کنند.

مانند این مطالب را شبلنجی در نورالابصار (ص 124) به نقل از کنز مدفون ذکر کرده

است، ولی مسعودی در مروج الذهب (ج 2، ص 121) حدیث گذشته را نقل کرده و پس از آن افزوده است: «عبدالملک بن مروان از جا پرید و دستور داد تا سقفی را که بر روی

مجلس قرار داشت، خراب کردند». سپس می گوید: این حدیث را ولید بن خباب و دیگران... نقل کرده اند.

در این روزها، مدیریت آثار باستانی بغداد، برخی از متخصصین حفاری را به منظور اجرای عملیات اکتشاف قصر اماره به کوفه فرستاد تا به آثار باستانیی که به گمان آنها زیر زمین مدفون شده است، و کتیبه هایی که از اسرار این شهر پرده برمی دارد، راه یابند. روزنامه الاخبار، چاپ بغداد در شماره 15، سال اول، این مطلب را انتشار داد: برای

نخستین بار حفاری در سه جهت شرق و شمال و شمال شرقی به اجرا درآمد و دیوارهای بزرگ، تقریبا به قطر چهار متر و ارتفاع هفت متر پدیدار شد و در نتیجه اتصال

دیوارهای داخلی و خارجی روشن می شود که طول قصر 170 متر و عرض آن نیز 1700 متر است. در چهارگوشه آن، جایی که دیوارهای خارجی یکدیگر را قطع می کنند، چهار برج وجود دارد. قطر هر برجی شش متر و محیط آن چهارده متر است. ساختمانها از آجر بزرگ و گچ ساخته شده است، جز این که کارهای مهندسی ساختمان آن به سبک عربی است. ولی به تزیین و نقاشی آن نپرداخته اند. ظاهرا این بنا به سرعت ساخته شد، چنان که به سرعت نیز ویران شد، گفته شد که قصر دارای دو در بوده است: درِ بزرگی در سمت شمال، نزدیک برجی که مجاور مسجد جامع می باشد و مقابل آن آرامگاه مختار

ص:121

بن ابی عبید ثقفی قرار دارد و در کوچکی در سمت غرب که با ضلع جنوبی مسجد جامع

همجوار است.

در قصر چند برج بزرگ و فرعی وجود دارد و تا کنون در آن، آثار ارزشمندی که قابل ذکر باشد، به دست نیامده است جز چند تکه شیشه از نوع شیشه سلطنتی بسیار مرغوب مانند جامها و ظروف شراب و امثال آن که صاحبان صنایع ظریف می ساختند ولی این صنعت کامل نبوده است.

آنها به قطعات مختلفی از سفال دندانه دار که شیشه در آن به کار نرفته بود و قطعات کمی از سفال شیشه ای دست یافتند.

همچنین آجری مُنقش که بر روی آن کلمه «دار» نوشته شده بود، یافتند که معلوم می شود این آجر، جزء چندین آجر مکتوب دیگری است.

آنان به پولهای مختلفی از مس و یک قطعه مس که شبیه چاقوهای عصرهای گذشته بود، دست یافتند، همچنین چند قطعه از سنگهای گوناگون به دست آوردند که ظاهرا برای قفل درها به کار می رفته و یا رو و زیر ستونهای سنگ مرمر گذاشته می شده است.

آنها به آجرهایی با شکلهای متنوع، و اندازه های مختلف و رنگهای گوناگون دست یافتند. از بی آلایشی و عدم تزیین و نقاشی دیوارها چنان که رسم پادشاهان کلده و آشور

پیش از ظهور اسلام بوده است، و همچنین از سبک مهندسی بسیار ساده آن، معلوم می شود که دارالاماره از بناهای اسلامی است.

در رکن شمال غربی که به رکن مسجد متصل است، اتاقی با طول هشت متر و عرض پنج متر وجود دارد، این اتاق دارای دو در است و بعد از مسجد و کنار این اتاق، چهار اتاق

کوچک قرار دارد. همچنین، در داخل قصر، چند بنای دیگر کشف شد که شاید اتاقها یا انبارهایی گوناگون بوده که تعداد آنها در قصر بسیار است.

در زاویه شمال شرقی، اتاقی پیدا شد که با مشک معطر شده بود و هنوز هر کس که به آن نزدیک می شود، بوی تند مشک را احساس می کند. این اتاق، رایحه بسیار شگفت انگیزی دارد و آکنده از بوی شدید عطر است.

در اطراف قصر چند مجرای آب که از داخل قصر جریان می یافت، کشف شد که با

ص:122

گچ و آجر ساخته شده بود، شاید این مجاری به چاههای فاضل آب که برای انتقال کندابها تعبیه شده بودند اتصال داشته و یا مجاری آب آشامیدنی از رودخانه به قصر بوده اند. در

داخل قصر نیز چند چاه فاضلاب و چاههایی که با شن و سنگ ساخته شده بود، کشف شد.

ص:123

می شوند و هفتاد هزار نفر را روی پُل کوفه به قتل می رسانند و مردم به سبب جاری شدن خون کشته شدگان و بوی تعفن اجساد به مدّت سه روز از رفتن به فرات خودداری

می کنند، و هفتاد هزار دختر باکره که کسی دست و چهره آنها را ندیده، به اسارت می روند و آنها را در محملها نهاده به ثویه یعنی غری می برند. پس از آن، یکصد هزار نفر

مشرک و منافق از کوفه خارج شده، به سوی دمشق حرکت می کنند، بدون این که کسی از آنها جلوگیری کند و آن جا همان شهر ارم(1) باشکوه است و پرچمهایی از خراسان بدون علامت که از جنس پنبه، کتان و ابریشم نیست از سوی مشرق می آیند، سر نیزه های آنان مُهر سیداکبر (پیامبر) زده شده است و پیشوای آنها مردی از خاندان پیامبر است. این پرچمها در شرق پدیدار می شود و رایحه آن مانند مشک معطر به غرب می دمد، یک ماه پیش از آمدنشان بیم و ترس آنها همه جا در دل مردم جای می گیرد، تا این که به خونخواهی پدران خود به کوفه می آیند.

در بحارالأنوار به نقل از تفسیر ثعلبی و با ذکر سند از حذیفة بن یمان روایت کرده که گفت: پیامبر فتنه ای را که میان مردم شرق و غرب به وقوع می پیوندند، یادآور شد، و فرمود: بدین ترتیب سفیانی به سرعت از سرزمینی خشک و بی حاصل خروج می کند تا این که در دمشق فرود می آید، و دو سپاه را روانه می کند، سپاهی به سمت شرق و سپاهی به سوی مدینه، تا از طریق شهر بغداد در سرزمین بابل فرود می آیند و بیش از سه هزار نفر را می کُشند و بیش از یکصد زن را مورد تجاوز قرار می دهند،... سپس به کوفه هجوم

آورده، اطراف آن را ویران می کنند. پس از آن به قصد تصاحب شام از کوفه خارج می شوند و سپاه هدایت بخشی از کوفه خارج شده به تعقیب آنها پرداخته، آنها را به هلاکت می رساند و هیچ کس از آن معرکه جان سالم به در نمی برد، و اسیران و غنیمتهایی

را که به دست آورده بودند آزاد می کنند، سپاه دوم به مدینه وارد شده، سه شبانه روز به

چپاول و غارت آن می پردازند، سپس به قصد مکه خارج می شوند و زمانی که به بیداء می رسند، خداوند جبرئیل را می فرستد و به او می فرماید: برو و آنها را نابود کن، جبرئیل

ص:125

با پایش ضربه ای به آن لشکر وارد می آورد، و خداوند آنها را در زمین فرو می برد و تنها

دو مرد از قبیله جُهینه از این معرکه جان سالم به در می برند.

شیخ طوسی در کتاب الغیبة به صورت مسند از جابر نقل می کند که وی از امام باقر(ع) پرسید: چه هنگام این واقعه به وقوع می پیوندد؟ فرمود: ای جابر! می خواهی بدانی این واقعه کی رخ می دهد، زمانی که تعداد کشته شدگان میان حیره و کوفه فزونی یابد.

در همین کتاب به نقل از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: از خراسان سپاهیانی با پرچمهای سیاه به قصد کوفه خارج می شوند، هنگامی که حضرت مهدی(عج) ظهور کند برای بیعت با او برانگیخته می شوند.

در این کتاب با ذکر سند از ابی عبداللّه صادق(ع) نقل شده که فرمود: در سال فتح یعنی سال ظهور حضرت، رود فرات شکافته می شود و حتّی به کوچه های کوفه وارد می شود.

شیخ صدوق در اکمال الدین به صورت مسند از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود: سپاهیانی با پرچمهای سیاه از خراسان به قصد کوفه خارج می شوند، هرگاه حضرت مهدی(عج) ظهور کند با وی بیعت می کنند.

در همین کتاب به صورت مسند از حضرت علی(ع) روایت کرده که فرمود: مردی متوسط القامه، زشت، آبله رو با سری بزرگ از... خروج می کند. اگر او را ببینی گمان می کنی یک چشم دارد تا این که به سرزمین بلندی که آرامش و امنیت و آب جاری دارد - منظور سرزمین کوفه است - وارد می شود و بر روی منبر می نشیند. امام(ع) فرمود: زلزله ای در شام رخ می دهد که صد هزار نفر به هلاکت می رسند. خداوند آن را برای مؤمنان رحمت و برکت و برای کافران عذاب قرار می دهد. هرگاه چنین پیشامدی رخ داد به صاحبان یابوهای خاکستری و پرچمهای زرد بنگرید که از جانب مغرب نزدیک می شوند تا در شام فرود آیند. در این هنگام به ابری که از سمت مغرب آمده و بر فراز یکی از روستاهای شام به نام حرستا قرار گرفته است، بنگرید. پس از آن، منتظر باشید... . فتنه ای بی هدف و پنهان بر شما سایه می افکند و هیچ کس جز نومه از آن رهایی

ص:126

نمی یابد، عرض شد: نومه کیست؟ فرمود: کسی که از باطن مردم آگاه است.

در خرایج و جرایح، قطب الدین با ذکر سند می گوید: امام صادق(ع) فرمود: حضرت قائم(عج) خروج نمی کند تا زمانی که دوازده نفر از بنی هاشم خروج می کنند و همگی

مردم را به سوی خویش می خوانند و میان قیام حضرت مهدی(عج) و قتل نَفْس زکیّه، تنها پانزده روز فاصله است.

وی گوید: هرگاه انتهای دیوار مسجد کوفه که پس ا ز خانه عبداللّه بن مسعود قرار دارد، ویران شود در آن هنگام حکومت بنی فلان سقوط می کند ولی ویران کننده آن را دوباره بنا نمی کند.

در اکمال الدین به صورت مسند از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: پیش از ظهور حضرت مهدی(عج) مرگ سرخ و مرگ سفید و هجوم بی موقع ملخهای سرخ به رنگ خون به وقوع می پیوندد. مراد از مرگ سرخ، کشته شدن با شمشیر و منظور از مرگ سفید، طاعون است.

در جوامع الکلم به نقل از ا مام حسن(ع) روایت شده که فرمود: این امری که منتظر آن هستید به وقوع نمی پیوندد مگر پس از آن که برخی از شما از برخی دیگر بیزاری جسته، به صورت یکدیگر آب دهان بیندازید، و بعضی از شما به بعضی دیگر نسبت کفر بدهید؛ عرض شد: چه خیری در آن است؟ فرمود: خیرش این است که در آن هنگام، حضرت مهدی(عج) ظهور می کند و همه اینها را از بین می بَرد.

در همین کتاب به نقل از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: پیش از ظهور قائم، مرگ سرخ و سفید پدید می آید و از هر هفت نفر، پنج نفر بدان دچار می شوند. مرگ سرخ کشته شدن با شمشیر و مرگ سفید طاعون است.

در همین کتاب به نقل از ابو حمزه ثمالی روایت شده که گفت: از امام باقر(ع) شنیدم که فرمود: اگر قائم آل محمد(عج) ظهور کند، خداوند، او را به وسیله ملائکه نشانه دار و صف کشیده و آنها که از آسمان به زمین می آیند و کرّوبیان یاری می رساند؛ جبرئیل پیشاپیش آنها، میکائل، سمت راست و اسرافیل سمت چپ حرکت می کنند، رعب و بیم آنها پیشاپیش و پشت سر و سمت راست و چپ آنها به اندازه یکماه راه، در دل آنها جای

ص:127

می گیرد، و ملائک مقرّب روبه روی او هستند. نخستین کسی که با حضرت مهدی(عج) بیعت می کند، حضرت محمد(ص) و پس از وی حضرت علی(ع) است. همراه او شمشیری آخته است که خداوند به وسیله آن، وی را در فتح سرزمینهای روم، چین،

ترک، دیلم، سند، هند، کابل شاه و خزر، یاری می دهد. حضرت فرمود: ای ابا حمزه! حضرت مهدی(عج) قیام نمی کند مگر زمانی که مردم به ترس شدید، زلزله، فتنه، بلا و مصیبت دچار می شوند، پیش از اینها به طاعون مبتلا می شوند، و شمشیر، میان عربها جدایی می افکند و میان سایر مردم، اختلاف شدید و در دینشان پراکندگی به وجود می آید و احوالشان دگرگون می شود، و به علت شدّت آزمندیِ مردم، تجاوز آنان به حقوق یکدیگر، مرگ خویش را هر صبح و شام از خدا طلب می کنند و هنگامی که یأس و نومیدی همه را فرا گرفته باشد، حضرت مهدی(عج) ظهور می کند؛ خوشا به حال کسی که ایشان را ملاقات کرده، از جمله یاران وی باشد، و وای بر کسی که با او مخالفت

کرده، از فرمانش سرپیچی کند که در این صورت از دشمنان وی به شمار می رود.

سپس افزود: وی با فرمان و کتاب و سنت و داوری جدید زمام حکومت را در دست می گیرد. با عربها به شدت برخورد می کند، همه انسانهای ناشایست را می کشد و توبه هیچ کس را نمی پذیرد و سرزنش افراد در او اثری ندارد.

در همین کتاب به نقل از محمد بن مسلم روایت شده که گوید: از امام باقر(ع) شنیدم که فرمود: اگر مردم می دانستند حضرت مهدی(عج) پس از ظهور چه می کند، بیشترشان دوست می داشتند او را نبینند تا شاهد کشتار زیادش نباشند. ابتدا حضرت از قریش شروع می کند و با شمشیر آنها را به قتل می رسانَد تا جایی که بیشتر مردم می گویند: او از خاندان پیامبر(ص) نیست زیرا اگر از آل محمد(ص) بود، نسبت به ما رحم و مهربانی روا می داشت.

در همین کتاب به نقل از ابی بصیر و از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: برای ظهور قائم شتاب نکنید، به خدا سوگند! لباسش خشن و غذایش بدون خورش است؛ وی همانند شمشیر می باشد و مرگ در سایه شمشیر است.

امام صادق(ع) در این باره فرمود: اگر حضرت مهدی(عج) ظهور کند، میان او و عرب

ص:128

و قبیله قریش، تنها شمشیر قضاوت می کند؛ او آنان را با شمشیر به قتل می رسانَد؛ برای

ظهورش شتاب نکنید، به خدا سوگند! لباسش خشن و غذایش جو نیمکوب است؛ او همانند شمشیر می باشد و مرگ در سایه شمشیر است.

ص:129

کوفه ساخته می شود از این سمت - و با دستش به سوی رودخانه بصریین و عرنیین اشاره کرد - .

در همین کتاب به نقل از ابی بصیر از امام باقر(ع) در حدیثی طولانی از وی روایت شده که فرمود: هرگاه حضرت مهدی(عج) ظهور کند به کوفه می رود و چهار مسجد را در این شهر ویران می کند و هر مسجدی که بر روی زمین دارای بالکن باشد خراب کرده، آن را انباشته از مصالح می کند، و جاده اصلی را وسعت داده، همه پستیها و بلندیهای راه

را هموار می کند، و مستراحها و ناودانهایی را که در کنار جاده ها قرار دارند، خراب می کند. تمام بدعتها را از بین می برد و همه سنّتها را بپا می دارد و کشورهای چین و

قسطنطنیه و کوههای دیلم را فتح می کند و... .

در همین مأخذ به نقل از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: هرگاه حضرت مهدی(عج) در مکه ظهور کند و بخواهد به کوفه برود، منادی او ندا می دهد که هیچ کس غذا و آب به همراه نیاورد، بلکه سنگ موسی بن عمران(ع) را با خود بیاورد، پس آن را بار شتر می کنند و در هر منزلی که آن سنگ را به زمین می گذارند، چشمه از آن می جوشد

و هر کس گرسنه باشد، سیر می شود و هر کس تشنه باشد، سیراب می شود و آن توشه راهشان است تا در نجف که پشت کوفه قرار دارد، فرود آیند.

در همین کتاب به نقل از ابی جارود از امام باقر(ع) روایت کرده که گفت: از حضرت سؤال کردم: قائم شما کی ظهور می کند؟ فرمود: ای ابا جارود! شما او را نمی بینید؛ عرض

کردم: معاصرانِ او چطور؟ فرمود: کسانی که با وی همزمان هستند، او را می بینند، قائم ما پس از یأس و نومیدی شیعیان، به حق ظهور می کند و سه روز مردم را فرا می خوانَد ولی هیچ کس به او پاسخ نمی دهد و هنگامی که روز چهارم فرا می رسد، امام خود را به پرده های خانه کعبه آویخته، می گوید: پروردگارا! مرا یاری فرما، و دعایش مستجاب می شود. خداوند به ملائکه ای که در جنگ بدر پیامبر(ص) را یاری کردند و زینهای اسبان و سلاحهایشان رابر زمین نگذاشتند، امر می فرماید تا با امام(ع) بیعت کنند آنان نیز چنین می کنند. سپس سیصد و ده نفر از مردم نیز با وی بیعت می کنند، آن گاه امام(ع) به

همراه مردم به مدینه می رود تا خدا خشنود شود و هزار و پانصد نفر را می کُشند که جز

ص:131

فوج ربیبیه کسی در آن نیست. سپس به مسجد حائط وارد می شود، آن را ویران می کند و

دیوار شهر را خراب کرده، به سوی کوفه حرکت می کند و شانزده هزار نفر از کوفه خارج می شوند، در حالی که قاری قرآن، فقیه دینی، غرق در سلاح آماده نبرد هستند و نفاق آنان را فرا گرفته است، همگی یکصدا می گویند: ای فرزند فاطمه! بازگرد، که ما به تو نیازی نداریم. امام غروب دوشنبه در پشت کوفه به آنها حمله می کند؛ از عصر تا شب با آنها می جنگد و همه را به قتل می رسانَد و هیچ کس جان سالم به در نمی برد و یارانش هیچ آسیبی نمی بینند، و خونهایشان مایه تقرب به خداوند است. آن گاه وارد کوفه شده آن قدر می کُشند تا خدا خشنود شود.

راوی می گوید: معنای کلام امام(ع) را نفهمیدم و مدتی درنگ کردم. پس از آن عرض کردم: فدایت شوم، منظور شما از جمله (تا خدا خشنود شود) چیست؟ فرمود: ای ابا جارود! خداوند به مادر موسی وحی کرد در حالی که حضرت مهدی(عج) از مادر موسی برتر است و به زنبور عسل سفارش کرد با این که حضرت از زنبور برتر می باشد، پس مطلب را درک کردم. امام(ع) فرمود: مطلب را فهمیدی؟ عرض کردم: بلی. فرمود: حضرت مهدی(عج) سیصد و نُه سال حکومت می کند چنان که اصحاب کهف نیز در غار کهف همین اندازه درنگ کردند و زمین را از عدل و قسط پر می کند، پس از آن که از ظلم و ستم پر شده باشد. و خداوند شرق و غرب زمین را بر روی او می گشاید و او مردم را به

قتل می رسانَد تا حدّی که تنها دین پیامبر(ص) مشاهده می شود و به سیره حضرت سلیمان بن داود(ع) عمل می کند. خورشید و ماه را فرا می خوانَد و آنها وی را اجابت می کنند، زمین زیر پای او در نوردیده می شود، خداوند به او وحی می کند و او به امر خداوند گردن می نهد.

در همین کتاب به نقل از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: نخستین شهری که حضرت مهدی(عج) به آن جا می رود، انطاکیه است و تورات را از غاری که در آن عصای موسی و انگشتر سلیمان است، بیرون می آورد. فرمود: خوشبخت ترینِ مردم، اهل کوفه هستند و افزود: آن حضرت، مهدی(عج) نامیده شد چون مردم را به امور پنهان هدایت می کند، به طوری که شخصی را به سوی مردی می فرستد تا او را بکُشد با وجود این که

ص:132

مردم گناهی از او سراغ ندارند و هنگامی که شخصی در خانه اش سخن می گوید،

می ترسد که دیوار علیه او شهادت دهد.

در همین مأخذ، امام صادق(ع) فرمود: گویا حضرت مهدی را در پشت نجف می بینم، هرگاه وی به پشت نجف برسد بر اسبی سیاه و سفید سوار است که میان دو چشمش نشانه ای وجود دارد، سپس اسبش را به حرکت در می آورد و مردمِ تمام شهرها می پندارند که وی در شهر آنان است، هنگامی که پرچم رسول خدا(ص) به اهتزاز درآید، سیزده هزار ملک نزد وی فرود آمده، منتظر ظهور قائم می شوند و این ملائکه عبارتند از: همراهان حضرت نوح(ع) در کشتی، یاران حضرت ابراهیم(ع) در زمان افکندن وی در آتش و حواریون حضرت عیسی(ع) هنگام عروج وی، چهار هزار ملک نشانه دار صف کشیده، سیصد و سیزده ملک که روز جنگ بدر فرود آمدند، و چهار هزار ملک که برای نبرد در کنار امام حسین(ع) به زمین آمدند ولی به آنان اجازه داده نشد و به آسمان بازگشتند و هنگامی که به زمین فرود آمدند، حضرت(ع) به شهادت رسیده بود. آنها با حالتی ژولیده و غبارآلود، نزد مرقد امام حسین(ع) تا روز قیامت می گریند، و میان

آرامگاه او و آسمان، محل آمد و شد ملائکه است.

در همین کتاب، امام صادق(ع) فرمود: هرگاه سفیانی با خبر شود که حضرت مهدی(عج) از سوی کوفه می آید، با سپاهش نزد وی می رود تا امام را ملاقات کند، پس از آن امام(ع) نزد آنها رفته می فرماید: پسر عمویم را نزد من آورید، آن گاه سفیانی به

خدمت امام می رسد و با ایشان بیعت می کند سپس نزد سپاهش باز می گردد، آنها به وی می گویند چه کردی؟ می گوید: اسلام اختیار کردم و از امام پیروی می کنم. آنهان به او

می گویند: تصمیم بدی گرفتی، در حالی که دیگران از تو پیروی می کنند، تو خود پیرو دیگران شدی. سفیانی به سوی امام رفت، تا شب با ایشان می جنگد و فردای آن روز، جنگ را از سر می گیرند، و آن روز را هم به جنگ می پردازند، تا این که خداوند، حضرت مهدی(عج) و یارانش را بر آنها مسلط می کند و آن قدر می جنگند تا سپاهیان سفیانی را نابود می کنند، به طوری که اگر مردی در پناه درخت یا سنگی مخفی شود، آن درخت و سنگ می گویند: ای مؤمن، مرد کافری به من پناه آورده است، او را بکُش، و درندگان از

ص:133

گوشت کافران سیر می شوند. حضرت مهدی(عج) در کوفه، دستورهای الهی را به اجرا درمی آورد. امام فرمود: حضرت مهدی(عج) در کوفه، سه سپاه تشکیل می دهد، سپاهی

را به قسطنطنیه که خداوند، آن را به دست مسلمانان فتح می کند، و سپاهی به چین و سپاهی به جبال دیلم می فرستد، که خداوند، فتح آن را نصیب حضرت می کند.

در همین کتاب به نقل از امام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: گویا حضرت قائم(عج) را بر روی منبر مسجد کوفه می بینم که پیرامون او سیصد و سیزده نفر، به تعداد

اصحاب بدر حضور دارند که اصحاب برگزیده و حکمرانان خدا بر مردم در زمین می باشند، تا این که از درون جامه اش کتابی بیرون می آورد که به مهری از طلا ممهور شده است و این امری است که رسول خدا(ص) به آن خبر داده است. سپاه دشمن مانند گوسفندان از اطراف او می رمند، به طوری که فقط وزیر (منظور از وزیر، حضرت عیسی بن مریم(ع) است) و سلمان فارسی از سرداران و یازده سردار دیگر، نزد وی باقی می مانند، همان طور که موسی بن عمران(ع) نیز دارای یازده سردار بود. آنان بر روی زمین به گردش می پردازند ولی جز طریق امام راهی نمی یابند و به نزد امام باز می گردند.

به خدا سوگند، سخنی را که امام(ع) به آنها می گوید، ولی آنان نمی پذیرند، می دانم.

در وسائل و بحارالأنوار به نقل از امام صادق(ع) روایت شده که به ابی بصیر فرمود:

ای ابا محمد، گویا می بینم که حضرت مهدی(عج) به همراه اهل بیتش وارد مسجد کوفه می شوند. عرض کردم: فدایت شوم، آن جا منزل امام است؟ فرمود: بلی، آن جا منزل حضرت ادریس(ع) و حضرت ابراهیم خلیل(ع) است و خداوند هیچ پیامبری را برنگزیند مگر این که در آن نماز خواند و در آن، منزل حضرت خضر(ع) قرار دارد، کسی که در این مسجد اقامت کند، گویا در خیمه رسول خدا(ص) سکنی گزیده است و تمام مردان و زنان با ایمان مشتاق زیارت آن هستند. در این مسجد، سنگی است که بر روی آن تصویر همه پیامبران ترسیم شده است. هر کس در مسجد کوفه نماز بخواند و با نیّت پاک به درگاه خدا دعا کند، خداوند حاجتهای او را برآورد و هیچ بنده ای نیست که به خدا پناه

برد مگر این که خداوند، او را از آنچه می ترسد، پناه می دهد.

عرض کردم: فضیلت این مسجد همین قدر است؟ فرمود: بیش از این روایت بگویم؟

ص:134

گفتم: بلی، فرمود: این جا محلی است که خداوند دوست دارد به درگاهش دعا خوانده شود، و در هر شبانه روز، ملائکه، این مسجد را زیارت کرده، و در آن به عبادت پرودگار

می پردازند، اگر من نیز مانند شما نزدیک مسجد بودم، تمام نمازهایم را آن جا می خواندم. ای ابا محمد! مطالبی را که نگفتم بیش از آن است که ذکر کردم. عرض کردم: فدایت شوم آیا همیشه حضرت مهدی(عج) در مسجد کوفه است؟ فرمود: بلی. گفتم: پس از ایشان کیست؟ فرمود: تا روز قیامت حضرت مهدی(عج) آن جا خواهد بود.

در بحارالأنوار به نقل از ابو حمزه ثمالی روایت کرده که گفت: حضرت صادق(ع) فرمود: ای اباحمزه آیا شبی که عمویم زید خروج کرد، وی را دیدی؟ عرض کردم: بلی، فرمود: آیا در مسجد سهیل نماز خواند؟ گفتم: مسجد سهیل کجاست شاید منظور شما مسجد سهله است؟ فرمود: بله، عرض کردم: خیر در آن مسجد نماز نخواند، امام فرمود: کسی که دو رکعت نماز در این مسجد بخواند و به خدا پناه ببرد، خداوند یکسال او را در

پناه لطف خویش قرار می دهد. عرض کردم پدر و مادرم به فدایت، این مسجد سهله است؟ فرمود: بله، خانه حضرت ابراهیم(ع) که از آن به سوی قوم عمالقه رفت و منزل حضرت ادریس(ع) که در آن خیاطی می کرد در آن است. این مسجد، اقامتگاه مسافران است و سنگ سبزی در آن قرار دارد که تصویر همه پیامبران بر روی آن ترسیم شده است، و پیامبر(ص) از آن جا به معراج رفت، و این مسجد فاروق اعظم، محل عبور مردم و جزئی از کوفه است. روز قیامت در مسجد سهله در صور دمیده می شود و هفتاد هزار نفر از آن جا محشور و بدون حسابرسی وارد بهشت می شوند و ایشان افرادی هستند که خداوند عذر آنها را می پذیرد و نعمتها و پاداش آنان را چندین برابر می کند. آنان پیشتازان، پیروزمندان و پرهیزکاران هستند و دوست دارند تکبّر و خودپسندی را از خویش دور کنند و در روز قیامت در عدل الهی زندگی کنند، گویا خدا را ملاقات می کنند.

اینها در عبادت خداوند شتاب می کردند، و به کارهای خیر می پرداختند و می دانستند خدا به آنچه می کنند، بیناست و روز قیامت بازخواست و عذاب نمی شوند، و کینه و دشمنی آنها از بین می رود و مؤمنان پاک مطهر می شوند، از وسط این شهر کوه اهواز می گذرد و زمانی فرا می رسد که آن جا آباد می شود.

ص:135

مجلسی گوید: شاید مراد امام صادق(ع) از این جمله که فرمود: پیامبر(ص) از مسجد سهله به معراج رفت، این باشد که وقتی پیامبر در شب معراج در مسجد کوفه فرود آمد و نماز خواند، به مسجد سهله آمد و از آن جا به آسمان عروج کرد، یا منظور، معراج معنوی

است که در این مسجد برای مؤمنان حاصل می شود.

کلام امام(ع) که فرمود: مسجد سهله فاروق اعظم است یعنی پیامبر(ص) از موضعی از این مسجد به نام غار به معراج رفت یا مقصود این است که در مکانی از آن، حضرت مهدی(عج) میان حق و باطل جدایی می افکند، چنان که در روایت دیگری آمده است که این مسجد، مظهر عدل الهی است.

مقصود از کلام امام که فرمود: این مسجد، محل عبور مردم است، محل عبور مردم به سوی محشر می باشد.

ص:136

نبرد کشته شد. ابوطاهر قرمطی، جانشین وی شده و تا سال سیصد و هفده ه .ق به قتل و

غارت مردم پرداخت. سپس به سوی مکه حرکت کرد و در روز ترویه وارد مکه شد. در مسجد الحرام و خانه خدا و دره های مکه، حاجیان را قتل عام و اموالشان را غارت کرد و

حجرالاسود را از جای کَند و به شهر هجر فرستاد. مردم مکه قیام کرده با وی جنگیدند ولی او همه مردم را کُشت. آن گاه ابوطاهر درِ خانه خدا را کَند و مردی از یارانش را برای کندن ناودان به پشت بام خانه خدا فرستاد ولی او سقوط کرد و جان سپرد، ولی آن ملعون قرمطی خشمگین شد و کشته شدگان را در چاه زمزم انداخت و سایر مقتولین را در مسجدالحرام و جایی که به قتل رسیده بودند دفن کرد. و پوشش خانه را برگرفته، میان یارانش قسمت و خانه های مردم مکّه را غارت کرد. آن ملعون بر فراز خانه خدا رفته، این

شعر را سرود:

من با خدا و خدا با من است او مردم را آفرید و من از بین می برم(1)

هنگام کندن حجرالاسود، این شعر را سرود:

اگر این خانه، عبادتگاهِ پروردگار ما بود می بایست از فراز آن آتش برما فرو می ریخت

زیرا ماهمانند دوران جاهلیت، حج به جا آوردیم از روی نیرنگ، که هیچ سودی برای ما نداشت ما میان زمزم و کوفه صفا رها کردیم جنازه هایی را که جز خدا، پروردگاری نمی جُستند(2)

این شعر، نشانه کفر ابوطاهر است. حجرالاسود، بیست و دو سال نزد آنان بود و به دستور یک حاکم ترک که در روزگار راضی باللّه بر بغداد استیلا داشت، پنجاه هزار دینار

برای بازگرداندن حجرالاسود به قرمطیان پرداخت شد ولی آنان از بازگرداندن آن امتناع ورزیدند و آن را به کوفه بردند و بر مسجد جامع کوفه آویختند تا مردم آن را ببینند و در سال سیصد و نُه، سنگ را به مکه بازگرداندند و گفتند: به حکمی حجرالاسود را گرفتیم

ص:138

و به حکمی بازگردانیدیم. قرمطیان در ماه ذی قعده، حجرالاسود را به جای خود باز

گرداندند.

در کتاب خرایج و جرایح به نقل از ابو قاسم جعفر بن محمد بن قولویه، روایت شده که گفت: هنگامی که در سال سیصد و سی و هفت به بغداد رسیدم، قصد سفر حج کردم و این، در همان سالی بود که قرمطیان حجرالاسود را به جایگاهش در خانه خدا بازگرداندند و بسیار علاقه مند بودم تا به کسی که حجرالاسود را نصب می کند، دست یابم زیرا تنها کسی سنگ را در جایش می نهد، که امام زمان(ع) باشد، چنان که در دوران

حجاج، حضرت زین العابدین(ع) حجرالاسود را در مکانش گذاشت و مستقر کرد در آن هنگام من به بیماری سختی مبتلا شدم. تا حدّی که نسبت به جانم بیمناک شدم و آنچه را که قصد داشتم، امکان پذیر نشد. با خبر شدم که ابن هشام به حرم می رود، نامه ای نوشتم

و مُهر کرده، به او دادم، در این نامه از مدت عمرم سؤال کردم و این که آیا با همین بیماری

از دنیا می روم یا نه؟ و به او گفتم: منظور من، رساندن این نامه به کسی است که ججرالاسود را در جایش می گذارد.

ابن هشام گفت: به حرم رفتم، همراه خود کسی را بردم تا مرا از ازدحام مردم محافظت کند، و هرگاه شخصی می خواست آن سنگ را در جایش قرار دهد، تکان می خورد و استوار نمی ماند، در این زمان ناگهان جوانی، گندم گون و زیباروی از راه رسید، سنگ را برداشت و در جایش گذارد و آن سنگ استوار ماند، آن چنان که گویا هرگز از جایش حرکت نکرده است، سر و صدای مردم بالا گرفت و آن جوان از در مسجدالحرام خارج شد، من از جایم برخاستم و به دنبالش رفتم و مردم را از سمت راست و چپ او دور می کردم، به طوری که مردم گمان کردند من دیوانه شده ام، مردم برایش راه باز می کردند و من به او خیره شده بودم تا این که از مردم جدا شد و به سرعت

دنبالش حرکت می کردم ولی او آهسته راه می رفت، با وجود این نمی توانستم به او برسم،

هنگامی که به جایی رسید که هیچ کس جز من او را نمی دید، ایستاد و رو به من کرده، گفت: بیا جلو، چه همراه داری، نامه را به او دادم، و بدون نگاه کردن به نامه گفت: به او بگو که نگران این بیماری نباشد، او تا سی سال دیگر زندگی می کند.

ص:139

گفت: از ترس و نگرانی هیچ حرکتی نکردم، او مرا به حال خود رها کرد و رفت، ابوالقاسم گوید: ابن هشام نزد من آمد و مرا از کلام امام آگاه کرد؛ ابن هشام گفت: پس از

این که سی سال سپری شد، ابوالقاسم بیمار شد، و با تهیه لوازم و نوشتن وصیت، خود را برای مرگ آماده کرد و در این باره جدّیّت داشت، به او گفته شد: نگرانی تو برای چیست؟ ما از خداوند می خواهیم که به تو سلامت و تندرستی عنایت فرماید، پس نگران نباش. وی گفت: امسال ترس بر من غلبه کرده است و به همان بیماری درگذشت.

علاّمه بزرگ سید محمّد طباطبایی در کتابش که در باره فضیلت مسجد کوفه نوشته و علامه مجلسی نیز در مبحث بازگرداندن حجرالاسود بدان اشاره کرده گفته است: نقل شده هنگامی که محمد بن قولویه در بغداد بود، با خبر شد که حجرالاسود به مکه بازگردانده می شود، بدین سبب همراه با حجر عازم سفر شد تا امام زمان(عج) را ببیند زیرا می دانست که تنها معصوم(ع)، حجرالاسود را در جایش قرار می دهد. هنگامی که به کوفه رسید، به شدت مریض و از ادامه راه عاجز شد. از این رو، یکی از افراد مورد اطمینان خود را با دارایی بسیار به منظور برپایی مسجدالحرام و خدمت به آن اعزام کرد و به او گفت: از آنها بخواه تا هنگامی که حجرالاسود را در جایش قرار می دهند به تو اجازه

دهند کنار رکن حضور یابی. و همچنین نامه مُهر شده ای را به وسیله او برای امام زمان(عج) فرستاد و به او گفت: این نامه را به کسی که حجرالاسود را در محلّش می گذارد بده، آن شخصِ امین همراه او رفت تا به مکه رسید و آنچه را که بدان امر شده

بود انجام داد و هنگامی که خواستند حجرالاسود را در جایش قرار دهند و متصدیان به او اجازه دادند کنار رکن حضور یابد، بزرگان و سران عرب آمده، حجرالاسود را در پارچه ای نهادند و همه با هم آن پارچه را بلند کردند تا به برابر جایگاه حجرالاسود رسید. ناگهان جوانی خوش چهره، سنگ را از روی پارچه برداشت و در جایش گذاشت. و از میان مردم و داخل مسجد بیرون رفت، و به دنبال او شتافتم تا این که به سوی پشت کوههای مکه رفت و صدا زد: ای فلان! نامه محمد بن قولویه را برایم بیاور، او نیز نزد

امام(عج) رفت و نامه را به وی داد و او گفت: به محمد بن قولویه بگو، من برایت دعا کردم، خداوند این درد جانکاه را شفا می دهد، و تو به بیماری شدیدی مبتلا می شوی که

ص:140

هر کس تو را می بیند از بهبودیت مأیوس می شود. و تا سی سال دیگر با تندرستی زندگی می کنی. و در فلان ساعت و فلان شب خداوند، بدون بیماری جانت را می گیرد. آن گاه

امام(عج) غایب شد. آن فرستاده گفت: حال فهمیدم که او امام زمان(عج) است، و چون به بغداد باز گشت، آنچه را که دیده و شنیده بود، برای مولایش نقل کرد.

محمد بن قولویه پس از آن بیماریِ سخت، بارها بیمار شد و پزشکان و نزدیکانش از بهبودی او ناامید شدند ولی او آنها را دلداری می داد و می گفت: من به سبب این بیماری

از دنیا نمی روم. زمانی که شب موعود فرا رسید، بستگان و دوستانش را جمع کرد و به آنان گفت: من امشب در فلان ساعت از دنیا می روم، آنها گفتند: تو بارها به بیمارهای سخت مبتلا شدی و ما از بهبودی تو مأیوس شدیم، دلداریمان می دادی و امشب که به بیماری و مرضی مبتلا نیستی چطور چنین سخنی می گویی و از کجا با خبر شدی، او ماجرا را برایشان نقل کرد و در ساعت موعود درگذشت.

وی همچنین می گوید: روزی فرا می رسد که حجرالاسود در جایش نصب می شود، چه بسا این گفتار، در تأیید مطالبی باشد که ما ذکر کردیم، چون این سخن، بیانگر این است که حادثه مذکور، نزدیک به عهد امام زمان(عج) به وقوع می پیوندد.

ص:141

لیحانی می گوید: کوفان، نام دیگر کوفه است که در گذشته به آن نامیده می شد.

کسائی می گوید: درگذشته به کوفه، کوفان می گفتند؛ وی گفته است: کوفان به فتح خوانده می شود و این مطلب را از ابن عباد نقل کرده است که می گوید: در کلام عرب آمده است: آن شهر گوفان است، چنان که درآینده ذکر خواهد شد. به کوفه کوفة الجند هم می گویند زیرا در دوران عثمان، نقشه های عرب در آن طرح ریزی شد و در زمان عمر در عباب، سائب بن اقرع بن عوف ثقفی طرح این نقشه ها را به عهده گرفت. و او همان کسی است که با نعمان بن مقرن در فتح نهاوند حضور داشت. سپس حاکم اصفهان شد و همان جا درگذشت و هنوز نسل او در آن جا هستند.

عبدة بن طبیب عبشمی چنین می سراید:

آن زن مهاجری که در کوفة الجند، خانه ساخت مهر و محبتش تأثیر پیشامدهای ناگوار قرار گرفت(1).

کوفه؛ کوفان نامیده شد. و آن کوه کوچکی است که آن را مسطح و سپس نقشه کشی کردند. این نظریه، بیشتر از لحیانی و کسایی نقل شد.

یا کلمه کوفه از کُیف گرفته شده که به معنای واگذاری است زیرا پرویز، کوفه را به بهرام واگذار کرد و یا این که کوفه، قسمتی از کشور است. اصل کُوفه، کُیفه است و چون

یاء ساکن و ماقبل آن مضموم بوده، یاء به واو تبدیل شده است. و یا این که کوفان از این

سخن عرب و کُیْف، کوف می شود برداشت شده که گفته اند: آن گروه در کُوفان هستند، به ضم و به فتح [کاف] که فتح از ابن عباد و ضم از اموی نقل شده است.

کُوَّفان با حرکت و واو مشدّد به معنای عزت و مناعت است، یا برای این که کوه «ساتیذما» مانند کاف آن را در برگرفته است یا هنگامی که سعد بن وقاص خواست کوفه را بنا کند، هدفش ایجاد مقام و منزلتی برای مسلمانان بود و به آنها گفته در این محل

اجتماع کنید(2) یا گفت: این شنها را کنار بزنید و بنشینید، این سخن مفضل بود که ابن سیده آن را نقل کرده است.

ص:143

یاقوت گوید: هنگامی که عبداللّه بن زیاد، مسجد کوفه را ساخت بالای منبر رفت و

گفت: ای مردم کوفه! من مسجدی برای شما ساختم که تاکنون مانند آن بر روی زمین ساخته نشده است و برای ساختن هر ستون آن یکصد و هفده دینار صرف کردم و جز افراد سرکش و حسود، کسی آن را ویران نمی کند.

از بشر بن عبدالوهاب قرشی، مولای بنی امیه که در دمشق اقامت داشت، روایت شده که گفت: کوفه را اندازه گیری کرده ام، مساحت آن 3216 میل می باشد و در کوفه پنجاه

هزار خانه از آنِ قبایل ربیعه و مضر و بیست و چهار هزار خانه از آن سایر عربها وسی و

شش هزار خانه از آن یمنیها و فاصله میان کوفه و مدینه حدود بیست روز راهپیمایی بوده

است.

و کویفه مانند جهینه محلی است نزدیک کوفه و به فرزند عمر (عبداللّه بن عمر خطاب) منسوب است، صاغانی نیز این چنین گفته است: سخن درست همان است که در زبان عرب رایج است که عربها به آن کویفه عمرو می گویند و او عمرو بن قیس، اهل اردکان می باشد. هنگامی که پرویز از بهرام گور شکست خورد، پرویز نزد عمرو آمد و عمرو نیز به گرمی از وی پذیرایی کرد و زمانی که پرویز خواست به کشورش باز گردد، آن محل را به عمرو واگذار کرد.

کوفان به فتح و ضم از ابن عباد نقل شده است. کوفه و کوفان بر وزن هیبان و جلسان به معنای شنی است که به شکل دایره انباشته شده باشد و این یکی از وجوه نامگذاری کوفه است، سرزمینی دایره ای شکل است. می گویند: آن گروه در کوفان رها شدند. جوهری گوید: تکوف الرمل تکوفا و کوفانّا بالفتح یعنی شنها گرد شد و همچنین درباره مردی گفته می شود، و تکوف الرجل یعنی آن مرد به کوفیان شباهت یافت یا به آنان منسوب شد و یا این که به کوفیان پیوست و راه و روش آنها را پیش گرفت. افزون بر آن، کَوَّف الشیی ء: بدان جهت داد. گفته شده: آن را گرد آورد. و کوف القوم یعنی به کوفه

آمدند.

ص:144

روزی آن زن، سواری را دید که از همسایگان می پرسد و در پی او می گردد(1).

یعقوب گوید: کوف به کوفه تغییر یافت (أ ه) وی در مختصر الصحاح گوید: کوفه به موضع شنهای سرخ گویند و بدین سبب، این شهر کوفه نامیده شد.

در مصباح المنیر گوید: کوفه، شهر مشهوری در عراق است. وی افزوده است: به سبب دایره وار بودن ساختارش به کوفه نامگذاری شد. زیرا گویند: تکوف القوم: هرگاه مردم اجتماع کرده، گرد هم آیند.

ابن اثیر در النهایه، در شرح حال سعد گوید: آن گاه که سعد، قصد بنای کوفه داشت،

گفت: تکوفوا فی هذا الموضع یعنی در این مکان گرد آیید و بدین سبب آن جا را کوفه نامیدند.

برخی گفته اند: درگذشته، نام آن کوفان بوده است.

ص:145

شمشیر به شهادت رسانید. از این رو، مردم با چشمانی اشکبار و ثناگویان در آن جا نماز می خوانند.

در گوشه ای از انتهای رواق قبله که به انتهای رواق غربی متصل است، مکانی شبیه مسجدی کوچک وجود دارد که چوبهای ساج، پیرامون آن را فرا گرفته است و این، همان جوشیدن تنور است که یکی از معجزات حضرت نوح(ع) به شمار می آید. پشت آن، بیرون مسجد، خانه ای است که حضرت نوح(ع) در آن می زیسته است، و پشتِ آن، خانه دیگری است که گویند عبادتگاه حضرت ادریس(ع) بوده است و محوطه ای متصل به دیوار سمت قبله مسجد نیز به آنها چسبیده است، چنان که گویند آن جا مبدأ حرکت کشتی حضرت نوح(ع) بوده است. در انتهای این محوطه، خانه حضرت علی(ع) و خانه ای که در آن جا او غسل داده شده است، قرار دارد. در مجاورت آن، خانه ای است که می گویند خانه دختر حضرت نوح(ع) بوده است.

این آثار ارزشمند را از زبان بزرگان کوفه شنیدیم، در سمت شرق مسجد جامع، خانه کوچکی است که در بلندی قرار گرفته و آرامگاه مسلم بن عقیل ابی طالب آن جاست. داخل مسجد و در فاصله کمی از آن، سقّاخانه بزرگی از آب فرات است که سه حوض بزرگ دارد. ما صبح روز شنبه، سفرمان را شروع کردیم و نزدیک ظهر به رودی که از فرات سرچشمه می گرفت، رسیدم. فاصله فرات از کوفه، حدود نیم فرسخ از سمت شرقی است. در تمام سمت شرقی، باغهای انبوه خرما قرار دارد که به حومه شهر مرتبط است و تا چشم کار می کند، به نظر می رسد.

ص:147

خانه ای که در آن غسل داده شده واقع است، و در مجاورت آن خانه ای است که می گویند خانه حضرت نوح(ع) است.

در سمت شرق مسجد جامع، خانه ای است که در بلندی قرار گرفته، آرامگاه حضرت مسلم بن عقیل بن ابی طالب(ع) آن جاست. و در نزدیکی آن، بیرون مسجد، قبر عاتکه و سکینه، دو دختر امام حسین(ع) قرار دارد.

دارالاماره: سعد بن ابی وقاص، قصر اماره را در کوفه بنا کرد که جز زیربنای آن چیزی باقی نمانده است. فاصله فرات از کوفه، حدود نیم فرسخ از سمت شرقی است، این قصر به وسیله باغهای انبوه خرما که به یکدیگر پیوسته اند، زینت یافته است و در سمت غربی قبرستان کوفه مکانی بسیار سیاه در سرزمینی ساده و سفید رنگ دیدم و به من خبر دادند که آن جا قبر ابن ملجم ملعون است. مردم کوفه هر ساله، هیزم بسیار می آورند و هفت روز بر سر قبرش می افروزند، و در نزدیکی آن گنبدی است که مطلع شدم بر فراز آرامگاه مختار بن ابی عبید ثقفی است.

ص:149

کردند و امام حسین(ع) را پس از دعوت به کوفه به شهادت رسانیدند.

سراج الدین گوید: ابن وردی در خریدة العجایب آورده که کوفه، شهری علوی است و حضرت علی(ع) آن را به شهر تبدیل کرد. کوفه، شهری بزرگ و زیبا در ساحل فرات است که بناهای زیبا و دژ مستحکمی دارد. این شهر، دارای نخلهای فراوان و میوه های بسیار خوش طعمی است، با وجود این که کوفه شش میل از بصره فاصله دارد، ولی ساختمانهای آن شبیه بصره است. در این شهر بارگاه باشکوهی قرار دارد که می گویند مرقد حضرت علی بن ابی طالب(ع) آن جاست و پیرامون آن، آرامگاه خاندان حضرت علی(ع) است. این بارگاه در زمان ابو عباس عبداللّه بن حمدان در حکومت بنی عباس ساخته شد.

بلاذری در فتوح البلدان می گوید: عمر بن خطاب، نامه ای به سعد بن ابی وقاص نوشت و به وی دستور داد تا برای مسلمانان محلی را برای سکونت انتخاب کند، و میان خود و آنان دریا را فاصله قرار ندهد. سعد بن وقاص به شهر انبار آمد و خواست آن را مرکز حکومت کند ولی به سبب فراوانی مگس به محل دیگری نقل مکان کرد و چون آن جا نیز شایسته مرکزیّت نبود، به کوفه رفت و طرح آن را ریخت و خانه ها را میان مردم تقسیم و قبیله ها را در مکانهایشان مستقر کرد. سعد، مسجد کوفه را ساخت و این واقعه در سال هفده (ه .ق) روی داد.

همچنین گویند: هنگامی که سعد بن ابی وقاص از جنگ قادسیه فراغت یافت به سوی مداین رفت و با مردم روم و بهر سیر صلح کرد. سپس مداین را فتح کرد و دو شهر اسبانبر و کردبنداذ را با زور شمشیر گرفت و سپاه خود را بر آنها مسلط کرد. عمر به سعد

نوشت تا آنها را به جای دیگر منتقل کند، او نیز آنها را به سوق حکمه منتقل کرد. برخی

می گویند: آنها را به کویفه، نزدیک کوفه انتقال داد.

اثرم گوید: تکوف به معنی اجتماع آمده است. گویند: مکانهای دایره ای شکلی که از شن ساخته می شوند، کوفان نامیده می شوند، برخی دیگر گویند: کوفه به سرزمینی گفته می شود که در آن سنگریزه همراه با گل و شن باشد. گویند: در کوفه، مردم در معرض خطر پشه ها قرار گرفتند، او را آگاه کرد. عمر در پاسخ نوشت! عرب مانند شتر است و

ص:151

ویژگیها و خصوصیات شتر را داراست. جایگاهی خوش آب و هوا برای آنها بر گزین، و

میان من و آنها دریا را فاصله قرار مده، او طرح ریزی خانه های مردم را به عهده ابا الهیاج اسدی و عمرو بن مالک بن جناده(1) نهاد، آن گاه عبدالمسیح بن بقیله نزد سعد آمد و گفت: تو را به سرزمینی راهنمایی می کنم که سطح آن از صحرا پست تر و از زمینهایی که باران

سیل آسا بر آن فرو می ریزد بلندتر باشد و آن گاه وی را به جایگاه کوفه کنونی برد، که در گذشته به آن سورستان می گفتند. چون به موضع مسجد آن رسید به مردی فرمان داد تا تیری به سمت قبله بیفکند. پس آن جا را که تیر فرو نشست، نشانه ای نهاد، سپس تیری دیگر به سوی شمال پرتاب کرد و آن جا را نیز نشانی نهاد، باز تیری به جانب جنوب افکند و نشانی نهاد. تیری دیگر بدان سوی که باد صبا آید، افکند و آن جا را نیز علامتی

نهاد. آن گاه مسجد و دارالاماره را در جایگاه تیرانداز و اطراف آن معیّن کرد. سپس میان

نزار و اهل یمن قرعه انداخت تا به نام هر کس اصابت کند، جانب چپ که بهترین این دو بخش است، از آن وی باشد. قرعه به اهل یمن افتاد و زمینهایی که در جانب شرقی قرار داشت، از آن ایشان شد و زمین نزاریان، در سمت غرب و بالاتر از آن علامتها قرار گرفت

و زمینهای نزدیکتر را به صحن مسجد و دارالاماره اختصاص دادند. سپس مغیرة بن شعبه، آن را گسترش داد و زیاد آن را ساخت و استوار کرد و دارالاماره را نیز بنا کرد. زیاد

ص:152

گفت برای هر یک از ستونهای مسجد کوفه یکصد و هجده دینار پرداختم، عمرو بن

حریث مخزومی نیز در کوفه بنایی ساخت، هر بار که زیاد به بصره می رفت وی را به جای خویش در کوفه می گماشت. آن گاه دیگر کارگزاران به ساختمان سازی در این شهر پرداختند و از وسعت حیاط و آستانه منازل کاستند. گویند صاحب کوی عمرو در کوفه، قبیله عمرو بن حریث بن عمرو بن عثمان بن عبداللّه بن عمر بن مخزوم بن یقیطه بوده اند.

از شعبی روایت شده که گوید: ما یعنی اهل یمن، دوازده هزار نفر بودیم و نزاریان هشت هزار نفر، مگر نه این است که بیشتر مردم کوفه اهل یمن هستند، چون قرعه زدند ناحیه شرقی به نام ما افتاد و زمینهای ما در همان جایی قرار گرفت که اینک واقع است.

همچنین او می گوید: مغیره، مسجد کوفه را وسعت داد و آن را ساخت، زیاد نیز بر آن چیزی افزوده اما سبب ریختن ریگ در آن مسجد و مسجد بصره آن بود که هنگام نماز وقتی که نمازگزاران دستهایشان را بالا می بردند، دستهایشان غبارآلود و خاکی می شد و

آن را می تکاندند، زیاد گفت. می ترسم به مرور زمان مردم گمان کنند که تکاندن دست در

نماز، سنّت است. او ساختمانهایی نیز به مسجد افزود و آن را گسترش داد و دستور صادر کرد که شن بیاورند و در صحن مسجد بریزند. کسانی که مأمور جمع آوری آن بودند، با مردم به خشونت رفتار می کردند و به کسانی که به این کار گمارده بودند، می گفتند: همان طور که شما را راهنمایی کردیم، بیاورید. آنها نیز انواع مختلفی شن برگزیدند. و در صدد یافتن مشابه آن بودند و به ثروتی دست یافتند. و گفته اند: حکمرانی

چه نیکوست گر چه بر سنگی باشد.

اثرم می گوید: ابو عبیده گفت: طرح ریزی کوفه در سال 18 (ه .ق) صورت پذیرفت. وی می افزاید: زیاد در مسجد کوفه، اتاق کوچکی اختیار کرد و خالد بن عبداللّه قسری به

نوسازی آن پرداخت.

وی می گوید: مسلمانان در مداین اقامت و بنای آن را طرح ریزی کردند، و مسجدهایی در آن ساختند ولی مسلمانان آن جا را آلوده یافته، آب و هوایش را نپسندیدند. سعد بن ابی وقاص در این باره نامه ای به عمر نوشت و عمر چنین پاسخ داد: آنها را در جای دوری منزل بده.

ص:153

سعد به کویفه بن عمر رفت مشاهده کرد که آب آن را در برگرفته، لذا از آن جا خارج شد و تا ظهر به محل کوفه امروزی رسید و این سرزمین «خدا العذراء» نامیده می شد و

سنبل وحشی، بابونه، انواع گیاهان خوشبو، نوعی از بومادران و گل لاله در آن می رویید، سپس بنای آن را طرح ریزی کرد.

پیرمردی از کوفیان برایم روایت کرد: میان کوفه و حیره سرزمینی بود که ملطاط نامیده می شد. وی افزود: خانه عبدالملک بن عمیر مهمانسرا بود زیرا عمر دستور داده بود تا خانه ای را برای پذیرایی کسانی که از راههای دور می آیند، آماده کند و مهمانها در

آن جا مسکن می گزیدند، وی می گوید: سعد بن ابی وقاص، دری از چوب ساخت و برای قصرش نیز سایبانی از نی بنا کرد، عمر بن خطاب محمد بن مسلمه انصاری را فرستاد تا درونی را به آتش بکشد، سپس سعد در مسجد کوفه بر منبر رفت و در این باره جز خیر و نیکی سخن نگفت.

همچنین آن مرد گفت: در روز جنگ قادسیه، چهار هزار نفر سرباز همراه رستم فرخزاد بود که گارد شاهنشاه نامیده می شدند، آنها اجازه خواستند تا هر جا که دوست داشتند فرود آیند و با هر که خواستند، هم پیمان شوند، و سهمی از بیت المال برای آنها

قرار دهند، پس آنچه را خواستند، دریافت کردند، آنها با زهرة بن جویریه سعدی از بنی تمیم هم پیمان شدند. سعد هر جایی را که برگزیدند به آنها مسکن داد، و سهم آنان از بیت المال را یک میلیون دینار قرار داد. آنها رئیسی داشتند که به او دیلم می گفتند. حمراء دیلم نیز گفته شده است.

همچنین او گفت: قبرستان سبیع به فرزند سبیع بن سبع بن صعب همدانی منسوب است و صحرای بنی قرار به بنی قرار بن ثعلبة بن مالک بن حرب بن طریف بن نمر بن یَقدم بن عنزة بن اسد بن ربیعة بن نزار نسبت داده شده است.

او گفت: دارالرومیین، زباله دان مردم کوفه بود که زباله ها و کثافات در آن ریخته می شد، تا این که عنبسة بن سعید بن عاصی از یزید بن عبدالملک خواست تا آن را به او واگذار کند و یزید دارالرومیین را به وی واگذار کرد، عنبسه نیز با صرف هزینه ای معادل

یکصد هزار و پنجاه درهم خاک و زباله، آن را به جای دیگر منتقل کرد.

ص:154

او گفت: حمام اعین به اعین مولای سعد بن ابی وقاص منسوب است و همین اعین بود که حجاج بن یوسف، او را به سوی عبداللّه بن جارود عبدی از زستفاباذ فرستاد و

این، هنگامی بود که وی به مخالفت ورزید و به منظور بیرون کردن حجاج از عراق با مردم همدست شد و از عبدالملک خواست تا حکومت را به شخص دیگری واگذار کند. هنگامی که عبداللّه بن جارود، نامه را به عبدالملک داد، عبدالملک به او گفت: اگر فرستاده نبودی، تو را می کُشتم.

ابن مسعود گوید: شنیدم که حمام پیش از او، از آنِ مردی پرهیزکار به نام جابر برادر حیان بود که اعشی نام او را ذکر کرده است. وی صاحب سناة جابر در حیره است که حمام را از وارثان وی خرید.

او می گوید: چهارسو(1) در بجیله قرار دارد و منسوب به بنی بجله می باشد و آنان فرزندان مالک بن ثعلبه فرزند بهثة بن سلیم بن منصور می باشند و بجله، مادرشان است که در نسب بر آنها برتری دارد و مردم به غلط به او بجیله می گویند.

او می گوید: آرامگاه بشر به بشر بن ربیعة بن عمرو بن منارة بن قمیر خثعمی منسوب است. وی در این باره می سراید:

شترم کنار درِ قادسیه به وجد آمد در حالی که سعدبن وقاص حکومت داشت(2).

وی گوید: ابن مسعود گفت: در کوفه موضعی سیاه گونه است که عنتره حجام نامیده می شود، هنگامی که مردم خراسان وارد کوفه شدند به آن محل حجام عنتره می گفتند، مردم نیز این نام را تغییر ندادند و همین طور است حجام فرج و ضحاک رواس.

او می گوید: کاخ مقاتل به مقاتل بن حسان بن ثعلبة بن اوس بن ابراهیم بن ایوب بن محروق، یکی از فرزندان امری ءالقیس، فرزند زید مناة بن تمیم منسوب است.

وی می گوید: روستای ابی صلابه که در ساحل فرات قرار دارد، به صلابه، فرزند

ص:155

مالک بن طارق بن جبر بن همام عبدی نسبت داده شده است، و اقساس مالک منسوب به مالک بن قیس بن عبد هند بن لجم یکی از فرزندان حذاقة بن زهر بن نزار می باشد.

او می گوید: معبد قره از آنِ یکی از فرزندان امیة بن حذاقه بود و دیرالسوا منسوب به آنهاست. سوا به معنای عدل است، نصاری به منظور قضاوت به آن جای می آمدند و

سوگند یاد می کردند، برخی از راویان گویند: سوا، نام زنی از نصاراست.

دیر جماجم متعلق به ایاد است که میان آنها و بهراءبن عمر بن الحاف بن قضاعه و بنی القین بن جسر بن شیع اللّه بن وبرة بن ثعلب بن حلوان بن عمران بن الحاف جنگی در گرفت، گروهی از ایاد در این جنگ به قتل رسیدند، هنگامی که جنگ پایان یافت، کشته های خود را کنار دیر به خاک سپردند. پس از آن مردم آن جا را کنده، جمجمه ها را

بیرون آوردند، لذا دیر جماجم نامیده شد، این مطالب را شرقی بن قطامی نقل کرده است.0

محمد بن سائب کلبی می گوید: مالک مطاماح بن محرز ایادی، قومی از اهالی فارس را کشت و جمجمه های آنها را جلوی دیر نصب کرد، لذا دیر جماجم نام گرفت. گویند دیر کعب از آن أیاد است و برخی گویند: از آن دیگران بوده است و دیر هند از آن مادر عمرو بن هند است و او عمرو بن منذر، فرزند ماءالسماء و مادرش کندیه بود. گویند نام او

طیزناباذ بوده است که ضیزناباذ خوانده می شد ولی اسمش را تغییر دادند و به ضیزن فرزند معاویة بن عبید سلیحی منسوب است و نام سلیح عمر بن طریف بن عمران بن الحاف بن قضاعة می باشد و ربة الخضراء النضیره دختر ضیزن است و مادر ضیزن جبهله دختر یزید بن عمر بن الحاف بن قضاعه می باشد.

او می گوید: مسجد سماک کوفه به ابن مخرمة بن حمین اسدی ازفرزندان مالک بن عمر بن اسد منسوب است که اخطل این شعر را برای او سرود:

ماهیگیری برای خانواده اش سرفرازی را به ارمغان آورد تا زمان مرگ و عمل خیر پیشی می جوید وی را برده ای می پنداشتم و او را از این موضوع آگاه می کردم امروز،

ص:156

آتش از جامه او دور شد(1).

هالک، اولین کسی بود که به آهنگری پرداخت، فرزندانش به سبب شغل پدرشان مورد نکوهش قرار می گرفتند. ماهیگیر به اخطل گفت: وای بر تو! چه چیزی تو را ناتوان کرده است، خواستم مدح مرا بگویی نه این که به بدگویی و سرزنش من بپردازی، او از

دست حضرت علی بن ابیطالب(ع) از کوفه گریخت و در رقه ساکن شد.

ابن کلبی گوید: محل سکونت عیسی بن موسی که امروزه معروف است، از آنِ علاء بن عبدالرحمن بن محرز بن حارثة بن ربعة بن عبدالغری بن عبد شمس بن عبد مناف است و علاء در زمان حکومت ابن زبیر در یکی از مناطق کوفه زندگی می کرد و کوچه ابن محرز منسوب به وی است، و در کوفه کوچه ای است که عمیرة بن شهاب بن محرز بن ابی شمر کندی منسوب است که خواهرش همسر عمر بن سعد بن ابی وقاص بود و حفص بن عمر را به دنیا آورد؛ و صحراء شبث بن ربعی ریاحی از قبیله تمیم بود.

او می گوید: خانه حجیر در کوفه به حجیر بن جعد جمحی منسوب است.

وی گوید: چاه مبارک در آرامگاه جعفی به مبارک بن عکرمة بن حمیر جعفی منسوب است و یوسف بن عمر، زمامداری بعضی از نواحی عراق را به عهده گرفت، گوید: مسجد نبی عنز منسوب به بنی عنز بن وائل بن قاسط است. و مسجد بنی جذیمه به خاندان جذیمة بن مالک بن نصر بن قعین بن حارث بن ثعلبة بن دودان بن اسد منسوب است، گویند این مسجد به خاندان جذیمة بن رواحه عبسی منسوب می باشد، و در آن مغازه ای صرافی قرار داشته است.

در کوفه مسجدی است که به قبیله مقاصف بن ذکوان بن زبیبة بن حارث بن قطیعة بن عبس بن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس بن عَیلانْ منسوب می باشد، که هیچ کس از آنها باقی نمانده است.

او می گوید: مسجد بنی بهدلة منسوب به خاندان بهدلة بن مثل بن معاویه از کندة است و افزوده است: چاه جعد در کوفه به جعد وابسته همدان منسوب است و خانه ابی

ص:157

ارطاة به ارطاة بن مالک بجلی نسبت داده شده است.

همچنین گوید: خالد بن عبداللّه بن اسد بن کرزقسری از اهالی بجیله بود و برای مادرش خانه ای ساخت که امروزه جاده پُست در کوفه است و مادرش مسیحی بود.

خالد دستور داد تا مغازه هایی بسازند و سقفهای آنها را با استفاده از آجر و گچ، مستطیل شکل قرار دهند. خالد، رودی احداث کرد که به رود جامع شهرت دارد و در روستا کاخی ساخت که به کاخ خالد معروف است. برادرش اسد بن عبداللّه، روستایی را مقرّ خویش قرار داد که به بازار اسد مشهور است و آن را به بازار تبدیل و مردم به آن جا

رفتند و به آن بازار اسد گفته شد. در طرف دیگر، زمین عتاب بن ورقا، ریاحی قرار دارد. زمانی که او به عنوان حکمران خراسان به آن دیار رفت، پایگاه وی کنار همین بازارش بود.

همچنین گوید: ابن مسعود گفته است: عمر بن هبیرة بن معیة الفزاری در دوران حکومتش بر عراق، پل کوفه را ساخت، سپس خالد بن عبداللّه قسری آن را مرمت کرد و در حفظ آن کوشید، پس از آن نیز این پل چندین بار مرمت شد.

گوید: برخی ازبزرگان ما می گویند اولین کسی که مسجد کوفه را بنا کرد، مردی از پارسایان از قبیله جعفی در دوره جاهلیت بود، سپس مسجد ویران و در محل آن پلی ساخته شد. پس از ظهور اسلام، زیاد بن ابی سفیان آن را بنا کرد. پس از وی خالد بن عبداللّه و یزید بن عمر بن هبیره آن را ساختند، پس از بنی امیه نیز بارها مرمت شد.

او می گوید: ابن مسعود کوفی برای من روایت کرد و به نقل از یحیی فرزند سلمة بن کهیل حضرمی از مشایخ اهل کوفه گفت: هنگامی که مسلمانان، مداین را فتح کردند، به فیلی دست یافتند، آنان در گذشته هر فیلی را که می یافتند، می کُشتند. امّا این بار نامه ای

به عمر نوشتند. او در جواب نوشت اگر خریداری یافتید، فیل را به او بفروشید. لذا مردی از حیره فیل را خرید و نزد خود نگهداری می کرد و آن را به مردم نشان می داد و فیل را می آراست و در روستا می گرداند. مدتی فیل نزد وی بود تا این که مادر ایوب، دختر عمارة بن ابی معیط، همسر مغیرة بن شعبه - زیاد پس از مغیره با آن زن ازدواج کرد - تمایل پیدا کرد که آن فیل را ببیند و او در خانه پدرش زندگی می کرد. فیل را آوردند و کنار

ص:158

در مسجد که امروزه به باب فیل شهرت دارد، ایستاد. مادر ایوب، فیل را دید و به صاحب آن انعامی داد و برگشت. و هنوز فیل چند گام کوتاه برنداشته بود که بر زمین افتاد و مُرد،

لذا این در به نام باب فیل مشهور شد. گویند: زن ولید بن عقبة بن ابی معیط، آن را دید.

گفته شده است: جادوگری چنین به مردم وانمود که او فیلی را سوار بر الاغی از این در خارج کرد و این قول باطل است. برخی گفته اند: ظرف بزرگی که در مسجد بود بر روی فیل حمل و از این در وارد مسجد شد و بدین سبب باب فیل نامیده شد. برخی از راویان گویند: فیل یکی از حاکمان به این در هجوم آورد، لذا به فیل منسوب شد. روایت اول از

روایات دیگر، مستدل تر است.

همچنین می گوید: منصور، اهل کوفه را به حفر خندق وادار و هر یک از آنان را به پرداخت چهل درهم مجبور کرد ونیز آنها را به سبب تمایل به طالبیان و شایعه سازی علیه

سلطان مورد نکوهش قرار داد.

می گوید: ابونصر تمار به نقل از شریک بن عبداللّه بن ابی شریک عامری از جندب از سلمان فارسی روایت کرده که گفت: کوفه، مرکز جهان اسلام است، زمانی فرا می رسد که هیچ مؤمنی باقی نمی مانَد مگر این که در کوفه اقامت و یا قلبش به سوی آن تمایل دارد.

ابن جریر طبری در تاریخ بزرگ در مورد حوادث سال 17 ه .ق می گوید: عمر نامه ای بدین مضمون به سعد نوشت: به من خبر بده که چه باعث شده عربها رنگ پریده و ناتوان شوند؟ سعد نوشت: بدی آب و هوای مداین و رود دجله، چهره های آنها را چروکیده کرد و رنگ آنها را تغییر داده است. عمر به او نوشت: عربها تنها در سرزمینهایی که با

زندگی شتران سازگار است می توانند اقامت کنند در حالی که این جا برای زندگی آنها مناسب نیست، سلمان و حذیفه را به عنوان جلودار سپاه بفرست تا برای یافتن محلی مناسب در خشکی یا دریا جستجو کنند به طوری که میان من و شما دریا و پلی حایل نباشد. سعد هر کدام از امور لشکر را به شخصی واگذار کرد، و حذیفه و سلمان را برای انجام مأموریت فرستاد. سلمان رفت تا به انبار رسید، او سمت غرب فرات را درنوردید و محلی را نپسندید تا این که به کوفه رسید - کوفه دارای زمینی شنزار بود و به شن سرخ،

ص:159

سهله گویند، و هر سرزمینی که شن و ریگ با هم آمیخته باشد، کوفه نامیده می شود - هر دو به سرزمینی شنزار کوفه رسیدند در آن جا سه دیر بود، دیر حرقه، دیر امّ عمر، و دیر

سلسله و میان این سه دیر تعدادی آبادی قرار داشت و این بقعه آن دو نفر را شگفت زده کرد. هر دو از مرکب پایین آمده، در آن سرزمین نماز خواندند و هر یک از آن دو این دعا

را خواند: ای پروردگار آسمان و آنچه که آسمان بر آن سایه افکنده و پروردگار زمین و هر

آنچه بر روی آن است و خداوند باد و آنچه در فضا می پراکند و خداوند ستارگان و آنچه فرود آید و پروردگار دریاها و آنچه در جریان است و پروردگار شیطانها و آنچه گمراه می کنند و خداوند آبادیها و آنچه در آن می روید! کوفه را برای ما مبارک فرما و منزل

اقامت و ثبات قرار بده. و شرح ماجرا را برای سعد نوشتند.

هنگامی که مردم در نبرد جلولاء شکست خوردند، سعد همراه مردم بازگشت و زمانی که عمار آمد، مردم را به مداین برد و آنها از ماندن در آن شهر بدشان آمد. عمار

گفت: آیا شرایط آب و هوایی آن برای زندگی شتر مناسب است. گفتند: نه، آن جا پشه است، عمار گفت که عمر می گوید عربها در سرزمینی که آب و هوایش برای زندگی شتر مناسب نیست اقامت نمی کنند، گویند: عمار همراه مردم خارج شد تا به کوفه رسید.

او می گوید: پس از این که ما وارد مدائن شدیم دریافتیم که مسلمانان از ماندن در این شهر اظهار ناراحتی می کنند و گرد و غبار و مگس آزارشان می دهد. عمر به سعد نوشت تا کسانی را بفرستد که جایگاهی بجویند که هوای گرم و مرطوب داشته باشد، زیرا شرایط آب و هوایی سرزمینی را برای عربها سازگار است که برای شتر و بز مناسب باشد. سعد از کسانی که نزد وی بودند در باره جایی که دارای چنین ویژگی باشد سؤال کرد و از میان سران عرب - آنها که عراق را دیده بودند - لسان را نام بردند. محل کوفه را لسان می گفتند که میان نهرین تا چشمه بنی حذاء بود، عربها می گفتند: صحرا در روستا زبان خود را بیرون آورده است. آنها آنچه را که مجاور فرات بود، ملطاط (ساحل) می گفتند. و آنچه مجاور گِل بود، نجاف (جای بلند) می نامیدند. آن گاه عمر نامه ای به

سعد نوشت و در این باره دستور داد. همچنین او می گوید: هنگامی که مسلمانان و خذیفه نزد سعد آمده، در باره کوفه خبر آوردند، نامه عمر در باره آنچه به وی گفته

ص:160

بودند، رسید، سعد به قعقاع بن عمرو نامه ای نوشت که قباذ را همراه پیروانتان و عجمهایی که همراه وی آمده اند به جلولاء بگمار، قعقاع چنین کرد و با سپاه خود نزد سعد آمد، و سعد به عبداللّه بن معتم نوشت که مسلم بن عبداللّه را که در جنگ قادسیه

اسیر شده با سردارانی که دعوتتان را پذیرفته یا همراه شما هستند، به حکومت موصل منصوب کن. عبداللّه دستور او را اجرا کرد و با سپاه خویش نزد سعد آمد. آن گاه سعد به

همراه مردم از مداین خارج شد و در محرّم سال هفدهم ه .ق در کوفه اردو زد. از جنگ مداین تا ورود به کوفه حدود یک سال و دو ماه طول کشید؛ و از زمان عمر تا طرح ریزی کوفه، سه سال و هشت ماه به طول انجامید و کوفه در چهارمین سال خلافت وی در

محرّم سال هفدهم از مبدأ تاریخ (ه .ق) طرح ریزی شد. در محرّم همین سال در شهر مداین پیش از سفر، هدایایی به مردم دادند، و در محرّم سال شانزدهم در شهر بهر سیر، نیز به مردم هدیه داده بودند و مردم بصره نیز پس از سه نوبت اقامت در کوفه سرانجام در محرّم سال هفدهم (ه .ق) در محل کنونی استقرار یافتند و این کار در مدت یک ماه انجام شد.

واقدی گوید: از قاسم بن معن شنیدم که مردم در آخر سال هفدهم (ه .ق) در کوفه اقامت کردند. او می گوید: ابن ابی الرقاد به نقل از پدرش می گفت: کوفه در آغاز سال هجدهم (ه .ق) منزلگاه شد.

همچنین می گوید: عمر به سعد بن مالک و عتبة بن غزوان نوشت که با مردم در فصل بهار در بهترین سرزمینها اقامت کنند و دستور داد در بهار هر سال، کمکها و در محرّم هر

سال، مقرّریِ مردم را بدهند. و غنیمت را هنگام طلوع ستاره شِعرا در هر سال، هنگامی که غله به دست می آید، بدهند. و پیش از این که مردم در کوفه مستقر شوند، دو مقرّری می گرفتند.

او می گوید: هنگامی که سعد در کوفه اقامت کرد، به عمر نوشت: در کوفه ای اقامت کرده ام که میان حیره و فرات است و صحرایی و دریایی می باشد و گیاهان خوبی در آن می روید و در مداین، مسلمانان را مخیّر کردم و هر کس اقامت در آن جا را پسندید، او را

به عنوان پیاده نظام در آن جا گماردم و گروهی از قبایل دیگر نیز ماندند که بیشترشان

ص:161

از بنی عبس هستند.

گوید: وقتی مردم کوفه در شهر کوفه، ساکن شدند و مردم بصره در جای خود استقرار یافتند، و هویت خویش را باز یافتند و نیروی از دست رفته را دوباره به دست آوردند، مردم کوفه اجازه خواستند تا بناهایی از نی بسازند و مردم بصره نیز در این باره

اجازه خواستند. عمر گفت: لشکر برای نبرد با شما از آمادگی و تیزهوشی بیشتری برخوردار است ولی مایل نیستم با شما مخالفت کنم، نی چیست؟ گفتند: علفی است که آبیاری شده، استحکام یافته و به نی تبدیل شده است. گفت: خود دانید، و مردم دو شهر بناهایی از نی ساختند. سپس در کوفه و بصره، آتش سوزی رخ داد ولی آتش سوزی کوفه شدیدتر بود و هشتاد سایبان سوخت و یک نی هم باقی نمانْد. این واقعه در ماه

شوّال روی داد و مردم، پیوسته از آن یاد می کردند. آن گاه سعد تعدادی از آنها را به سوی عمر فرستاد تا از وی اجازه بگیرند که خانه ها را با خشت بسازند. آنان خبر آتش سوزی و

خسارات آن را به وی گفتند، آنان هیچ کاری را بدون نظرخواهی و مشورت با او انجام نمی دادند. عمر گفت: بسازید ولی هیچ کس بیش از سه اتاق نسازد و خانه ها را مرتفع و بلند نسازند، و به سنّت پایبند باشید تا دولت و حکومت شما پایدار بماند. فرستادگان به

کوفه بازگشتند و عمر به عتبه و اهل بصره نیز همین فرمان را دستور داد تا منازل مردم

کوفه را ابوالهیاج بن مالک خانه های مردم بصره را عاصم بن دلف ابو حرباء معیّن کنند،

عمر به فرستادگان دستور داد و به مردم گفت که هیچ ساختمانی را بیش از اندازه بالا نبرند. آنها گفتند: اندازه چیست؟ گفت: مقداری است که شما را به اسراف نزدیک نکند و از اعتدال بیرون نَبَرد. همچنین او می گوید: شهرهای فتح شده عبارت بودند از: سواد و حلوان و ماسبذان و قرقیسیاء. کوفه دارای چهار مرز بود: حلوان که فرماندار آن قعقاع بن

عمرو بود، ماسبذان که ضرار بن خطاب فهری در آن حکومت داشت، قرقیسیاء که عمر بن مالک یا عمر بن عتبة بن نوفل بن عبد مناف حاکم آن جا بود و موصل که عبداللّه بن معتم در آن جا حکمرانی داشت و این فرمانداران در مرزهای مذکور مستقر بودند، در حالی که مردم در مداین اقامت داشتند و پس از آن که سعد به شهرسازی کوفه پرداخت، مسؤولان مرزها به کوفه بازگشتند و جانشینانی برای خود تعیین کردند تا کار مرزها را

ص:162

سامان بخشند. جانشین قعقاع در حلوان، قباذ بن عبداللّه، نایب عبداللّه در موصل، مسلم بن عبداللّه، جانشین ضرار، رافع بن عبداللّه و نایب عمر عشنق بن عبداللّه بودند،

عمر به عاملان مرزها نوشت تا از سواران فارس که به کارشان نیاز دارند، کمک گیرند، و

جریمه از آنها بردارند و آنان چنان کردند.

هنگامی که کوفه طرح ریزی و اجازه ساختمان به مردم داده شد، مسلمانان درهای منازل خویش را از مداین به کوفه بردند و بر ساختمانهایی که بنا کرده بودند نصب کردند

و در کوفه اقامت گزیدند و مرزهایشان همین بود و از روستا جز این در اختیار نداشتند.

او می گوید: کوفه و روستاها و مرزهای آن عبارت بودند از حلوان و موصل و ماسبذان و قرقیسیاء. وی می افزاید: پس از طراحی کوفه، سعد بن مالک سه سال و نیم حاکم آن

بود، به جز مدتی که پیش از آن، در مداین بود و در کوفه و حلوان و موصل و ماسبذان و قرقیسیاء تا حدود بصره عاملانی داشت.

اصطخری در کتاب مسالک و ممالک می گوید: کوفه از نظر وسعت به بصره نزدیک است. هوای آن خوشتر و آبش گواراتر و به فرات نزدیک است و ساختار آن مانند ساختار بصره است و سعد بن ابی وقاص، آن را به شهر تبدیل کرد و برای سکونت قبایل عرب طرح ریزی شد، جز آن که کوفه بر خلاف بصره از سرزمینهای خراجی به شمار می رفت زیرا زمینهای کوفه همان زمینهای عصر جاهلیّت بود و زمینهای بصره در زمان اسلام احیا شد و احکام احیای موات بر آن جاری است.

قادسیه و حیره و خورنق بر کرانه بیابان، سمت مغرب است و پیرامون آنها در سمت مشرق درختان خرما، رودها و کشتزارهاست و این شهرها با کوفه، فاصله کمی دارند.

حیره، شهری قدیمی و بزرگ با خاکی پاک و ساختمانهایی با شکوه است ولی چون کوفه را بنا کردند، حیره خالی از سکنه شد، هوا و خاک حیره از کوفه سالمتر و از آن جا تا کوفه، یک فرسنگ راه است. مرقد مطهر حضرت علی(ع) نزدیک کوفه قرار دارد.

مسعودی در کتاب تنبیه و اشراف، چاپ لیدن، می گوید: در باره بنیاد کوفه به وسیله

سعد بن ابی وقاص اختلاف است، بعضی گفته اند: این واقعه در سال هفدهم (ه .ق) روی داد. واقدی و دیگران نیز همین نظر را پذیرفته اند، گروهی دیگر گفته اند: بنیاد آن در سال

ص:163

پانزدهم (ه .ق) بوده است و عبدالمسیح بن بقیله غسانی، سعد را به محل آن رهنمون شد و گفت: جایی را به تو نشان می دهم که از باتلاق بالاتر و از فلات پایین تر باشد. اختلافی

نیست که بصره و کوفه پس از فتح مداین، پایتخت ایران و رفتن یزدگرد پسر شهریار، پسر کسرا از آن جا به حلوان و پس از جنگ جلولاء بنیاد شده است. مسعودی در مروج الذهب مانند این مطالب را نیز ذکر کرده است.

حمداللّه بن ابی بکر بن احمد مستوفی قزوینی متوفای سال 750 (ه .ق) در کتاب نزهة القلوب می گوید: شهر کوفه، سرزمین حکمرانی، مرقد حضرت علی(ع)، اقلیم سوم و شهری اسلامی است. طولش از جزایر خالدات، نود و نه درجه و سی و دو دقیقه و عرض آن از خط استوا شصت و یک درجه است. این مقدار طول وعرض بر حسب «تجلس: عط، لب، لال» می باشد.

آن گاه می گوید: در زمانهای قدیم، هوشنگ کوفه را ساخت، پس از چندی خراب شد و سعد بن ابی وقاص، آن را تجدید عمارت کرد و طالع عمارتش برج دلو بود. حضرت علی(ع) در کنار آن روستاهایی بنیاد نهاد و منصور دوانیقی بنای کوفه را به اتمام رسانید و در آن مکانی برای حکومت بنا کرد که پیرامون آن هجده هزار گام است. هوای آن جا گرمتر از بغداد است و در آن جا باد بیشتری می وزد. آبش از رودخانه ناحیه(1) است که از فرات سرچمشه می گیرد و درختان نخل بسیاری دارد و چهارپایان آن جا زیباتر و فربه تر از مناطق دیگر است(2)، و تنوری که در زمان نوح(ع) از آن آب برآمد از کوفه سرچشمه می گیرد، و کلام خداوند در قرآن مجید: «وفارالتنور» شاهد آن است و از مکانی سرچشمه گرفته که اکنون داخل مسجد، در گوشه ای میان سمت قبله و غرب است. هنگامی که ابن ملجم مرادی ملعون در این مسجد به حضرت ضربت زد، حضرت دستش را بر ستونی گذارد که اثر دست مبارک وی در آن پدیدار شد، و مدتی اثر دست او بر آن ستون باقی بود ولی چون مردم به منظور تبرک جُستن دست بر آن مالیدند، آثار آن محو شد.

ص:164

حضرت علی(ع) در کوفه چاهی حفر نمود و در تمام کوفه به جز آن، چاه آب شیرین وجود نداشت و سایر چاهها، آبی شور و تلخ داشت. اکنون بیشتر شهر کوفه ویران است و اکثر مردم آن شیعه اثنی عشری هستند، و به زبان عربی تکلم می کنند، و در آن، زیارتگاههای بسیاری از صحابه قرار دارد که آخرین آنها آرامگاه عبداللّه بن بکر است که در سال هشتاد و شش (ه .ق) هیچ اثری از قبر وی بر جای نماند. از جمله آرامگاههای بزرگان و علما در کوفه، آرامگاه ابوعمر است.

کوفه در میان شهرهای هفتگانه، رتبه سوم را داراست. و ولایتهای بسیار و توابع بزرگی داشته است. و حقوق دیوانی آن شهر از اموالی مشخص تأمین می شده است، شهرهای عراق و باغهای آن مالیات بسیاری می پرداختند که بعضی از زمان قدیم و برخی اخیرا مقرر شده بود، به میزان 31 از کشتهای زمستانی و تابستانی برای دیوان، 31 برای صاحبان زراعت و 31 برای پرداخت مخارج و خرید بذر برداشت می شد. مالکیت زمینهای کوفه در آن زمان از سوی حکومت تعیین می شد.

مرقد حضرت علی(ع) به سمت قبله در دو فرسنگی کوفه قرار دارد که آن را مشهد غروی می نامند زیرا هنگامی که ابن ملجم مرادی ملعون در مسجد کوفه حضرت را مجروح کرد، حضرت وصیت فرمود تا پس از وفات، جسد مبارکش را بر روی شتری حمل کنند و فرمود: هرگاه مرا بر پشت شتر گذاشتید، آن را رها کنید تا به تنهایی حرکت

کند، هرجا شتر ایستاد، مرا همان جا دفن کنید. این کار را کردند، آن شتر در محلی که اکنون مرقد آن حضرت است، خوابید.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن واضح کاتب در کتاب بلدان(1) می گوید: کوفه شهر بزرگ عراق و مصر اعظم و قبّة الاسلام و محل هجرت مسلمانان و نخستین شهر در عراق است که مسلمانان در سال چهاردهم (ه .ق) آن را طرح ریزی کردند و زمینهای عرب آن جاست. کوفه، کنار بخش بزرگی از فرات قرار دارد و آب آشامیدنی اهل کوفه از آب فرات تأمین می شود، کوفه از پاکیزه ترین، وسیعترین، حاصلخیزترین و گسترده ترین

ص:165

شهرهاست و مالیات آن جزو مالیات نواحی عراق می باشد وناحیه هایی که به آن منسوب است، عبارتند از: طُسُّوج جُبَّه(1)، طسوج بُداه، فرات بادقلا، سالحین، نهر یوسف و حیره که حیره در سه میلی کوفه و بر فراز نجف قرار دارد و نجف ساحل دریای شور بوده است.

ابن قتیبه در کتاب معارف گوید: هنگامی که مسلمانان در مداین فرود آمدند، و توقف آنها طولانی شد و گرد و غبار و مگس آزارشان می داد، عمر به سعد نوشت: جایگاهی بیابید که هوای گرم و مرطوب داشته باشد، آب و هوای سرزمینی برای عربها سازگار است که برای شتر و بز مناسب باشد، سعد از کسانی که نزد وی بودند در باره جایی که دارای چنین ویژگی باشد سؤال کرد و از میان سران عرب آنها که عراق را دیده بودند لسان را نام بردند، محل کوفه را لسان می گفتند. عربها می گفتند: صحرا در روستا، زبان

خود را بیرون آورده است، آنها آنچه را که مجاور فرات بود ملطاط (ساحل) می گفتند، و

آنچه مجاور گِل بود، نجاف (جای بلند) می نامیدند. آن گاه عمر نامه ای به سعد نوشت و در این باره دستور داد، و آنها در سال هفدهم (ه .ق) در کوفه اقامت کردند، و بصره سه

سال از کوفه قدیمی تر است.

ابن اثیر در کامل در مورد حوادث سال هفدهم (ه .ق) گوید: کوفه طرح ریزی شد و سعد از مداین به آن جا رفت زیرا سعد، هیأتی را نزد عمر فرستاد تا خبر فتحهای یاد شده

را به اطلاع وی برسانند. هنگامی که عمر آنها را دید، علت رنگ پریدگی و تغییر حال آنها

را پرسید. آنها گفتند: بدی آب و هوای محل اقامت ما، حال ما را دگرگون کرده است. عمر دستور داد تا محلی برای سکونت مردم بیابند. میان آن گروه چند تن از قبیله ثعلب بودند که برای عقد اتحاد نزد عمر آمده بودند تا بتوانند با بقیه قوم خود مطیع اسلام

شوند، عمر گفت: من با شما پیمان می بندم که هر شخصی از شما مسلمان شود با سایر مسلمانان یکسان و در خوبی و بدی و همه حالات با آنها شریک باشد و هر کس اسلام را نپذیرد، باید جزیه بدهد. آنها گفتند: بنابر این دیگران می گریزند و عجم می شوند. آنها

ص:166

حاضر شدند به دین خود (مسیحیت) باقی بمانند و مالیات بدهند، عمر نپذیرفت ولی مبلغ جزیه را تخفیف داد و به اندازه مالیات مقرر کرد، به شرط این که آنها طفلی را که

تازه به دنیا آمده و پدر و مادرش مسلمان شده اند مسیحی کنند. آنها این شرط را قبول کردند، ثعلبیها و یاران و پیروانشان از قبیله های بنی نمر و ایاد نزد سعد در مداین مهاجرت و پس از آن همراه سعد در کوفه اقامت کردند.

گویند: حذیفه به عمر نوشت که عربها در مداین ناتوان شده اند، شکم آنها به پشت چسبیده، بازوان آنها ضعیف شده، رنگ آنها پریده و تغییر کرده است. در آن هنگام حذیفه همراه سعد بود. عمر به سعد نوشت به من خبر بده چه باعث شده عربها رنگ پریده و ناتوان شوند؟ سعد نوشت: بدی آب و هوا و شرایط محیط باعث این دگرگونی شده است زیرا عربها تنها در محیطی که با زندگی شتران سازگار است، اقامت می کنند. عمر به او نوشت: سلمان و حذیفه را به عنوان جلودار سپاه بفرست تا برای محلی مناسب در خشکی یا دریا جست جو کنند به طوری که میان من و شما دریا و پلی حایل نباشد. سعد، آنها را فرستاد، سلمان رفت تا به انبار رسید. او سمت غرب فرات را

درنوردید و محلی را نپسندید تا این که به کوفه رسید - هر سرزمینی که شن و ریگ با هم آمیخته باشد، کوفه نامیده می شود - هر دو به سرزمین شنزار کوفه رسیدند، در آن جا سه

دیر بود، دیر حرقه، دیر ام عمر و دیر سلسله و میان این سه دیر، تعدادی آبادی قرار داشت و این بقعه، آن دو نفر را شگفت زده کرده بود. هر دو از مرکب پایین آمده، در آن

سرزمین نماز خواندند و دعا کردند تا خداوند آن محل را منزل اقامت و ثبات قرار دهد، سپس نزد سعد باز گشتند، و ماجرا را برای او شرح دادند. نامه و دستور عمر هم رسید، سعد نیز به قعقاع بن عمرو عبداللّه بن معتم نوشت که جانشینان خود را انتخاب کنند و نزد وی بروند، آنها نیز دستور وی را اجابت کردند. سعد از مداین به سوی کوفه حرکت کرد تا این که در محرّم سال هفدهم (ه .ق) به کوفه رسید.

فاصله زمانی میان جنگ قادسیه و اقامت در شهر کوفه یک سال و دو ماه بوده است. و از آغاز خلافت عمر تا احداث شهر کوفه، سه سال و هشت ماه به طول انجامید، چون سعد به کوفه آمد به عمر نوشت: من در کوفه محلی را برگزیدم که میان حیره و فرات قرار

ص:167

دارد و گرم و مرطوب است و دو گیاه حلفا و نسفی در آن می روید. من مسلمانان را میان انتخاب کوفه یا مداین مخیّر کردم، هر که اقامت در مداین را پسندید، او را مانند پاسدار،

در آن محل مستقر کردم، هنگامی که عربها در کوفه اقامت کردند و هویّت خویش را باز یافتند و نیروی از دست رفته خویش را دوباره به دست آوردند، آن گاه مردم کوفه اجازه خواستند تا بناهایی از نی بسازند، مردم بصره نیز همین اجازه را خواستند. اهل بصره پس از سه نوبت اقامت در کوفه، در همان ماهی که مردم کوفه اقامت کردند در شهر کوفه استقرار یافتند. عمر به آنهانوشت: لشکر برای نبرد با شما سرسخت تر است، ولی مایل نیستم با شما مخالفت کنم. و مردم دو شهر بناهایی از نی ساختند، سپس در کوفه و بصره آتش سوزی رخ داده ولی آتش سوزی کوفه شدیدتر بود. آن گاه سعد، تعدادی از آنها را به سوی عمر فرستاد تا از وی اجازه بگیرند خانه ها را با خشت بسازند، آنها نیز خبر آتش

سوزی و خسارات آن را به وی دادند و از او اجازه خواستند تا خانه هایی از خشت بنا کنند. عمر گفت: بسازید ولی هیچ یک از شما نباید بیش از سه اتاق بسازد و خانه ها را بلند و مرتفع نسازید و به سنّت پایبند باشید تا حکومت و دولت شما پایدار بماند، فرستادگان به کوفه بازگشتند و عمر به مردم بصره نیز مانند آن نوشت.

ابوهیاج بن مالک، مأمور اسکان مردم کوفه و عاصم بن دلف ابو حرباء، مأمور اقامت مردم بصره بود. آنها خیابانها را چهل ذراع و میان خیابانها را بیست ذراع، کوچه ها را

هفت ذراع و میدانها را شصت ذراع قرار دادند.

نخستین چیزی که در آن دو شهر پی ریزی و بنا شد، دو مسجد آن دو شهر است. در میان هر یک از دو مسجد، یک مرد تیرانداز ماهر و نیرومند ایستاد و به هر یک از چهار جهت تیری رها کرد و دستور داد تا در انتهای محل فرود تیر، پایه گذاری کنند. سایبانی در جلو مسجد کوفه و بر روی ستونهایی از سنگ مرمر که از ویرانه های خسروان به دست آمده بود، بنا نهادند. پیرامون صحن، خندقی حفر کردند تا دشمن بر آن هجوم نَبرَد و در

مقابل آن، خانه ای برای سعد ساختند که امروزه قصر کوفه است و روزبه، آن را از بقایای

آجر و سنگِ کاخ خسروان در حیره بنا کرد. بازارها را مانند مساجد قرار داد به طوری که

هر کاسبی که زودتر آن مکان را اشغال می کرد تا پایان آن روز در اختیار وی بود تا زمانی

ص:168

که دست از کار می کشید. به عمر خبر رسید که سعد گفته است: - هنگامی که سر و صدای مردم را از بازار شنیده بود - هیاهوی بازاریان را از من دور کنید که این سر و صدا

مانع آرامش و آسایش من است و شنیده بود که مردم، آن عمارت را کاخ سعد نامیده بودند. عمر، محمد بن مسلمه را فرستاد و به او دستور داد تا در قصر سعد را به آتش کشد و باز گردد. او هم این دستور را انجام داد. سعد از این موضوع آگاه شد و گفت: این

فرستاده ای است که به این مأموریت فرستاده شده است. آن گاه وی را فرا خواند ولی او از حضور خودداری کرد، سعد نزد او رفت و مخارج سفر او را پرداخت، او نپذیرفت. ولی نامه عمر را به سعد داد، که چنین بود: شنیده ام تو کاخی ساخته، آن را دژ و پناه گاه

خود قرار داده ای، که به نام قصر سعد معروف شده است، میان خود و مردم در و دربان قرار داده ای، آن کاخ تو نیست بلکه جای دیوانگان است، از آن قصر بیرون بیا و در یکی

از خانه های نزدیک بیت المال مسکن گزین و درِ آن را هم ببند و قصر هم در نداشته باشد

تا مانع ورود مردم شود، سعد سوگند یاد کرد که چنین کاری مرتکب نشده است. محمد بازگشت و سخنان سعد را به عمر ابلاغ کرد، عمر هم کلام سعد را تصدیق کرد.

کوفه دارای چهار مرز بود، حلوان که فرماندار آن قعقاع بن عمرو بود و ماسبذان که

ضرار بن خطاب فهری در آن حکومت داشت، قرقیسیاء که عمر بن مالک یا عمر بن عتبه نوفل بن عبد مناف حاکم آن جا بود و موصل که عبداللّه بن معتم در آن جا حکمرانی داشت، اگر این حاکمان نمی آمدند یا به مسافرت می رفتند برای خویش، جانشین معین می کردند. پس از احداث کوفه، سعد به مدت سه سال و نیم امیر کوفه شد البته بجز مدتی که در مداین حکومت می کرد.

ابوبکر احمد بن محمد هذانی، معروف به ابن فقیه در کتاب بلدان (صفحه 163، چاپ لیدن) می گوید: قطرب گفت: کوفه، نام خود را از این سخن عربها گرفته است که می گویند: تکوف الرمل یعنی شن روی هم انباشته شد. و کوفان به معنای دایره ای شکل است.

ابو حاتم سجستانی می گوید: کوفه به معنای شن دایره ای شکل می باشد. گویند: گویا آنها در کوفان هستند.

ص:169

مغیرة بن شعبه گوید: ایرانیانی که در حیره بودند برای ما روایت کرده، گفتند: قبل از

ظهور اسلام میان حیره و نخیله در محل کوفه، آتشی شعله ور دیدیم و هنگامی که به آن جا رسیدیم، چیزی ندیدیم و حاکم حیره در این باره به کسرا نوشت، کسری به او نوشت که قدری از خاک آن رانزد من بفرست. گفت: از اطراف و مرکز کوفه، مقداری خاک فراهم کرده، نزد وی فرستادیم و علما و کاهنان، آن را دیدند و گفتند: در این محل،

شهری بنا خواهد شد که اهالی آن ایرانیان را به قتل می رسانند، گفتند: به خدا سوگند در

این محل کوفه را دیدیم.

گویند: سعد بن ابی وقاص نخستین کسی بود که مسجد کوفه را احداث کرد. دیگران گفته اند: سائب بن اقرع و ابوالهیاج اسدی، کوفه را بنا نهادند، عربها می گویند: صحرا در روستا، زبان خود را بیرون آورده است، آنها آنچه را که مجاور فرات بود، ملطاط (ساحل)

می گفتند و آنچه را مجاور گِل بود، نجف (جای بلند) می نامیدند.

از حضرت علی(ع) روایت شده که فرمود: کوفه، گنج ایمان و مرکز اسلام و شمشیر و نیزه خداوند است که هر کجا بخواهد می نهد، سوگند به خدایی که جانم به دست اوست، خداوند متعال، مردم کوفه را در مشرق و مغرب یاری می کند چنان که در حجاز یاری کرد.

حضرت می فرمود: مرحبا به کوفه! دشتستان معروفی است که شتران علفخوار ما آن را می شناسند گویند: درگذشته، کوفه کنونی سورستان نامیده می شد.

سلمان می گوید: مردم کوفه، ملتی الهی هستند و کوفه قبّة الاسلام است که هر مسلمانی مشتاق دیدار آن می باشد.

حضرت علی(ع) فرمود: زمانی فرا می رسد که هر مرد و زن با ایمانی در آن جای می گیرند و یا قلبشان در شوق دیدار کوفه می تپد.

عبداللّه بن عمر می گفت: ای مردم کوفه! شما از خوشبخت ترین افراد هدایت یافته هستید.

حضرت علی(ع) خطاب به کوفه فرمود: وای بر تو کوفه که همسایه تو بصره است! گویا کوفه و بصره را می بینم که مانند چرم عکاظی کشیده می شوند. خداوند متعال مرا

ص:170

آگاه فرمود که هیچ ستمگری بر شما اراده ظلم و ستم نکند مگر آن که خداوند او را به بلا

و مصیبتی مبتلا می کند(1).

عمر بن خطاب به مردم کوفه نوشت: من شما را آزمودم و مایلم میان شما باشم چون حکم خدا و پیامبرش را می دانم و عمّار بن یاسر را به عنوان حاکم و عبداللّه بن مسعود را به عنوان مؤذن نزد شما فرستادم و هر دو از مردم نجیب بدر هستند از آنها استفاده و پیروی کنید، من با فرستادن عبداللّه بن مسعود، شما را بر خودم ترجیح دادم.

همچنین می گوید: از ائمه، حضرت علی(ع) و امام حسن(ع) و از خلفا معاویه و عبدالمک و ابوالعباس و ابو جعفر منصور و مهدی و هارون الرشید به کوفه آمدند. پیش از

مردم بصره، از حاکمان کوفه برای استفاده از عطایا دعوت به عمل آمد.

گویند: شمار مردم کوفه هشتاد هزار نفر و سپاهیانش چهل هزار نفر بود. زیاد می گفت: مردم کوفه، طعام بسیار و مردم بصره پول زیادی داشتند.

احنف بن قیس گوید: مردم کوفه در خانه های کسری، فرزند هرمز میان باغهای انبوه

و آبهای گوارا و رودهای به هم پیوسته زندگی می کردند. میوه های آنها تازه و بدون پژمردگی به دست آنها می رسید. ما، در سرزمینی خشک اقامت کردیم که در یک طرف آن صحرا و در طرف دیگر نمک بسیار شور در زمینی شوره زار و خشک وجود داشت که هیچ گاه خاک آن خشک نمی شد و هیچ گیاهی در آن نمی رویید، و همان محصولی را می داد که در مرغزار، شتر مرغ می دهد.

گوید: هنگامی که حضرت علی(ع) نزد مردم بصره آمد، اعشی همدانی، این ابیات را سرود:

اگر با یک بصری برخورد کردی، او را از خود دور کن زیرا افراد اندک و فرومایه رانده می شوند شخص کوفی، حیله گر و نیرنگ باز است ولی بصری، درستکار و بخشنده است اگر خواستید به ما تفاخر کنید به یاد آورید که چگونه در جنگ جمل با شما رفتار کردیم

ص:171

از پیرمردی که ریشش را حنا بسته بود تا جوان سفید، خندان و نازپرورده همه زره پوشیده نزد ما آمده، خود را در معرض خطر قرار دادند و پیش ازظهر مانند کُشتن شتر، آنها را به قتل رسانیدیم ما شما را بخشیدیم ولی شما بخشش ما را از یاد بردید و نعمت

خداوند بزرگ را کفران ورزیدید

قطر بن خلیفه گوید: قتاده در باره کوفه و بصره با من به جدال پرداخت. گفتم: هفتاد نفر از اهالی بدر وارد کوفه شدند و در بصره، تنها عتبه بن غزوان وارد شد. آن گاه وی

سکوت کرد.

حضرت علی(ع) می گوید: کوفه، قبّة الاسلام و مدینه دارالهجره است و ابدال در شام و نُجَبا در مصر هستند که تعدادشان اندک است.

گویند: هر کس به کوفه آید و سه فضیلت مردم کوفه را نپذیرد، نمی تواند در کوفه اقامت کند: فضیلت آب فرات، خرمای مشان و فضیلت حضرت علی(ع) .

گویند: سخاوتمندان کوفه، هلال بن عتاب و اسماء بن خارجه و عکرمة بن ربعی فیاض بودند و از جوانها خالد بن عتاب و ابوسفیان بن عروة بن مغیرة بن شعبه و عمرو بن

محمد بن حمزه را می توان نام برد.

سعید بن مسعود مازنی به سلیمان بن عبدالملک گفت: شکیباترینِ مردم، احنف و صبورترین آنها ایاس بن قتاده و سخاونمندترین آنها طلحه بن عبداللّه بن خلف و

شجاعترینشان عباد بن حصین و حریش و پرهیزکارترین آنها عامر بن عبد قیس است. ناظران کوفه گویند: شجاعترین شخص در میان ما اشتر، سخاوتمندترین، خالد بن عتاب و صبورترین عکرمه الفیاض و پرهیزکارترین عمرو بن عتبه بن فرقد می باشند.

همه آنان می گویند: هرگاه علم شخصی، حجازی، عبادتش شامی و سخاوتش کوفی باشد، انسان کاملی است.

ابن خلدون در تاریخش (ج 2، صفحه 110) می گوید: در این سال، یعنی در سال چهاردهم (ه .ق) به عمر گفتند: عربها رنگشان دگرگون شده است. عمر نیز این دگرگونی را در چهره هیأتهایی که نزد وی می آمدند، دید و سبب آن را پرسید. گفتند: در اثر ناسازگاری و بدی آب و هوای شهر است.

ص:172

بعضی می گویند: حذیفه که همراه سعد بود، در این باره به عمر نامه نوشت. عمر از سعد بن وقاص سبب آن را جویا شد. سعد گفت: بدی آب و هوای بلاد، رنگشان را دگرگون کرده و آب و هوایی برای عربها سازگار است که برای شترش سازگار باشد. عمر به سعد نوشت: سلمان و حذیفه را به جانب مشرق بفرستد تا سرزمینی که در خور زندگی عربها باشد، بیایند، آنها هیچ جا را مناسبتر از کوفه نیافتند. در آن جا نماز به جای آوردند و دعا کردند که قرارگاهی نیکو باشد، سپس نزد سعد بازگشتند. سعد به قعقاع و عبداللّه بن معتم نوشت که کسی را به جای خود بگمارند و نزد او بروند و خود از مداین به

کوفه آمد. این واقعه در سال هفدهم (ه .ق) یعنی دو سال و دو ماه بعد از فتح قادسیه و

سه سال و هشت ماه از آغاز خلافت عمر رخ داد. سعد به عمر نوشت: من در سرزمین کوفه که میان حیره و فرات است، و به بیابان و دریا پیوستگی دارد، اقامت گزیده ام و تردید دارم که این جا را ترک کنیم و یا بمانیم و پیروز شویم. مردم را میان آن و مداین

مخیّر کردم و هر کس که مداین را پسندید، او را به عنوان یک نظامی آن جا گذاشتم. چون

عربها در کوفه استقرار یافتند، حالشان نیکو شد و نیرو و سلامت ازدست رفته را باز یافتند. مردم بصره نیز در همان زمان همراه مردم کوفه در منازل خود ساکن شدند؛ آنها پیش از این، سه بار در آن جا منزل گزیده بودند. مردم دو شهر از عمر برای ساختن خانه های نیین اجازه خواستند. عمر نوشت: لشکر برای نبرد با شما سرسخت تر است

ولی دوست ندارم با شما مخالفت کنم. با نِی خانه بسازید، پس در هر دو شهر آتش سوزی رخ داد و خانه ها بسوخت. بار دیگر از او اجازه خواستند که خانه های خود را با خشت بسازند. عمر اجازه داد و گفت: بدان شرط که هیچ کس بیش از سه اتاق نسازد و به ارتفاع خانه ها نیفزاید؛ شما سنّت را رعایت کنید تا دولت شما پاینده باشد.

ابوالهیاج بن مالک، مأمور اسکان مردم کوفه و عاصم بن الدلف الحرباء، مأمور اقامت مردم بصره بود. کوفه چهار مرز داشت: حلوان که فرمانروای آن قعقاع بود، ماسبذان که ضرار بن خطاب در آن حکومت داشت، قرقیسیاء که عمر بن عبدالملک حاکم آن جا بود و موصل که عبداللّه بن معتمر در آن حکمرانی داشت، هر زمان که این حاکمان از حوزه های مأموریت خود به جایی می رفتند، برای خود جانشینانی معیّن می کردند.

ص:173

در کتاب حماة الاسلام، ج اول، ص 99 آمده است: مداین، مدتی پایتخت عراق بود تا

این که عمر دید رنگ مردم دگرگون و بدنشان ضعیف و ناتوان شده است، لذا به سعد دستور داد تامکان دیگری برگزیند. او نیز کوفه را برگزید و آن را طرح ریزی کرد و خانه های آن را با خشت ساخت و وسعت خیابانهای اصلی را چهل متر، میان خیابانها را سی ذراع و کوچه ها را هفت ذراع قرار داد و مسجد آن را بنیاد نهاد. شهر کوفه به صورت

مرکز عراق درآمد و از شهرهای ایران، الباب، آذربایجان، همدان، ری، اصفهان، ماه، موصل و قرقیسیاء که همگی در قسمت شمالی قرار دارند از توابع آن به شمار می رفت.

آنچه گفته شد، سخن مورخان پیرامون احداث کوفه بود که برای شما بازگو کردیم و اگر به اختلافات موجود در بعضی از مواد تاریخی بنگرید، در می یابید که بسیاری از این

اختلافات در باره احداث کوفه است و این که آیا سعد بن ابی وقاص، مسؤولیت احداث کوفه را به ابی الهیاج اسدی سپرد یا به سائب بن اقرع یا به هر دو؟ چون او در سال احداث کوفه حضور نداشت و نیز آیا احداث کوفه در سال چهاردهم (ه .ق) بوده است، یا پانزدهم، یا شانزدهم، یا هفدهم و یا اوایل سال هجدهم؟ لذا اگر سخنان مورخان را به

طور صحیح مورد بررسی قرار دهی، در می یابی که سال هفدهم (ه .ق) مستدلتر و این نظریه از دیگر نظرات مشهورتر است.

ص:174

بنی اسد در سمت قبله صحن و نزدیک آن اقامت کردند. میان بنی اسد و نخع،

معبری بود، میان نخع و کنده نیز معبری وجود داشت. میان کنده و ازدهم، معبری بود. در سمت شرقی صحن، انصار و مزینه را در یک معبر، قبیله تمیم و محارب را در یک معبر و اسد و عامر را در معبری دیگر جای دادند، و در سمت غربی صحن، قبیله بجاله و بجله را در یک معبر، جدیله و گروهی متفرق را در یک معبر و جهیه و گروهی پراکنده را در یک معبر جای دادند.

این قبایل مجاوران صحن بودند و سایر مردم در میان آنها و پشت سر آنها قرار داشتند و بدین ترتیب، جایگاهها به دو قسمت تقسیم شد. اینها معبرهای بزرگ [کوفه ]بود و

معبرهای دیگری نیز مقابل آنها ساختند که به این معبرها می رسید و معبرهای دیگر موازی آن بود که وسعت کمتری داشتند، محله ها پایین تر و میان معبرها بود. این محله ها

را بیرون صحن احداث کردند.

ده گروه از سپاهیان قادسیه و غیر قادسیه را در آن جای دادند. برای مرزداران و اهل موصل مکانی برگزیدند تا آنها به آن جا بروند، چون بقیه گروه اول و دوم [به کوفه] رسیدند، به علت کثرت جمعیت، محله ها تنگ شد. کسی که تعداد گروهش بسیار بود، محله خود را رها کرده، نزد آنان می رفت. و کسی که تعداد گروهش کم بود به گروهی که در همسایگی اش قرار داشتند و تعدادشان نیز اندک بود می پیوست و در غیر این صورت، بر تعدادشان می افزودند و بر خودشان سخت می گرفتند.

گویند: در روزگار عمر، صحن [مسجد کوفه] به حال خود رها شده بود و قبایل در آن طمع نمی کردند و جز مسجد و قصر در آن نبود؛ بازارها نیز بنیاد و حدّ مشخصی نداشت.

عمر گفته بود بازارها همانند مسجدهاست، هر که زودتر به جایگاهی رسد از آن اوست تا زمانی که به خانه خود رَود یا از فروش فراغت یابد.

برای هر که از راه می رسید، توقفگاهی آماده بود و هر که می آمد در آن جا منزل می کرد (آن توقفگاه امروزه خانه مردم بنی بکاست) تا نزد ابوالهیاج روند و او کار آنها را عهده دار شود و هر جا خواستند محلی برایشان تعیین کند.

سعد در مساحتی که برای قصر معیّن شده بود، قصری ساخت که اکنون مجاور

ص:177

محراب مسجد کوفه است و بنیاد آن را محکم کرد و خزانه را در آن جای داد و یک طرف

آن سکنی گزید، اتفاقا به خزانه نقب زده، مال آن را به یغما بردند، سعد، ماجرا را به عمر

نوشت و او را از موقعیّت خانه و خزانه نسبت به صحن آگاه کرد. عمر نوشت: مسجد را به جای دیگری منتقل کن تا مجاور خانه باشد و خانه روبه روی مسجد واقع شود زیرا شب و روز در مسجد کسانی هستند و مال خویش را حفظ می کنند. سعد، مسجد را جابه جا کرد و خواست بنیاد نهد، دهقانی از اهالی همدان به نام روزبه، پسر بزرگمهر گفت: من مسجد و قصر را می سازم و آن دو را به هم متصل می کنم، تا یک بنا باشد، و قصر کوفه را طبق طرح موجود طرح ریزی کرد و آن را در مساحت فعلی از آجرهای قصری که خسروان در حیره داشتند، ساخت ولی سعد اجازه ادامه کار به او نداد و مسجد را در مقابل خزانه های قصر ساخت و تا انتهای قصر وسعت داد که سمت راست آن به سوی قبله بود و آن گاه از سمت راست خزانه تا انتهای صحن حضرت علی(ع) آن را امتداد بخشید تا قبله مسجد به سوی صحن و سمت راست قصر باشد. بنای مسجد بر ستونهای مرمرینی بی کناره که خسرو در کلیساها به کار برده بود، استوار شد بر این وضعیت بود تا این که در روزگار معاویة بن ابی سفیان به دست زیاد به صورت کنونی ساخته شد. هنگامی که زیاد می خواست مسجد را بنیاد نهد، تنی چند از بنایان روزگار جاهلیت را فرا خواند و محل و مساحت مسجد و مقدار ارتفاع آن را که در نظر داشت، برای آنها توضیح داد و گفت: ارتفاعی مورد نظر من است ولی نمی توانم آن راتوصیف کنم. یکی از بنایان گفت: این کار به وسیله ستونهایی میسر است که باید از کوههای اهواز

آورده، درونش سوراخ شود و با سرب و میله های آهن، آن را پُر کنند و آن گاه آن را سی

ذراع در آسمان بالا ببری سپس سقف بزنی و کناره ها و دنباله هایی برای آن بسازی تا محکمتر شود. زیاد گفت: این وصف در ذهنم بود اما نمی توانستم آن را بیان کنم.

سعد درِ قصر را بست، و بازارها در برابر وی و در محل قصر ساخته می شد و سر و صدای بازاریان مانع گفت گوی سعد می شد. وقتی قصر را بنا کرد، مردم سخنانی به وی نسبت دادند که نگفته بود، آنان گفتند که سعد گفته است: این سر و صداها را خاموش کنید، این سخن به عمر رسید و شنید که مردم، آن قصر را قصر سعد می نامند. لذا محمد

ص:178

بن مسلمه را فرا خواند و به سوی کوفه فرستاد و گفت: به سوی قصر برو و درِ آن را بسوزان و از راهی که رفته ای باز کرد. محمد بن مسلمه رفت تا به کوفه رسید، مقداری

هیزم خرید به در قصر برد و آن را آتش زد. چون این خبر را به اطلاع سعد رساندند، گفت: این شخص را برای این کار فرستاده اند، او شخصی را فرستاد تا ببیند آن مرد کیست، معلوم شد محمد بن مسلمه است و شخصی را نزد او فرستاد تا به قصر وارد شود اما نپذیرفت. سعد نزد وی رفت و از او خواست که بیاید و اقامت کند ولی نپذیرفت، و خواست مبلغی به وی بپردازد، قبول نکرد و نامه عمر را به سعد داد که نوشته بود: شنیده ام قصری ساخته ای و آن را پناهگاهی کرده ای که آن را قصر سعد می نامند و میان خودت و دیگران دری نهاده ای، این قصر تو نیست، قصر دیوانگان است. در منزلی مجاور خزانه ها سکنی گُزین و درِ آن را ببند، اما برای قصر، دری قرار نده که

مانع ورود مردم به آن شود و هنگامی که به مجلس تو آیند یا تو از خانه ات خارج شوی، حقوق آنها را رعایت کنی. سعد سوگند یاد کرد که سخنی را که به وی نسبت داده اند، نگفته است. محمد بن مسلمه فورا بازگشت، چون نزدیک مدینه رسید، توشه او تمام شد و پوست درخت خورد و نزد عمر رفت و همه خبرها را به اطلاع عمر رساند. عمر گفت: چرا پول سعد را قبول نکردی؟ گفت: اگر می خواستی بگیرم یا می نوشتی یا اجازه می دادی. عمر گفت: خردمند کامل، کسی است که وقتی دستوری از پیشوای خود ندارد، دوراندیشانه عمل کند یا سخن گوید تا در نمانَد. محمد بن مسلمه، سوگند سعد و گفتار او را به عمر گفت. عمر، گفته سعد را تصدیق کرد و گفت: او از کسی که علیه وی سخن گفته و آن که نزد من آورد، راستگوتر است.

عطاء ابی محمد وابسته اسحاق بن طلحه گوید: قبل از آن که زیاد، مسجد اعظم را بنا کند در آن می نشستم و کناره و دنباله نداشت و از آن جا دیر هند و دروازه پل را می دیدم.

ص:179

سعد بن ابی وقاص برای خود، زمینِ همان خانه ای را که به خانه عمربن سعد معروف است، برگزید و به خالدبن عرفطه و جناب بن ارث و عمروبن حارث بن ابی ضرار وعمارة ابن رویبه تمیمی و ابو مسعود عقبة بن عمرو انصاری قطعه ای زمین داد. و به بنی

شمج بن فزاره نیز نزدیک جهینه زمین داد.

به هاشم بن عتبة بن ابی وقاص در چهار سوی خنیس قطعه زمینی واگذار کرد و به شریح بن حارث طائی نیز زمینی بخشید، و به عمربن اسامة بن زید، خانه ای میان مسجد و عمرو بن حارث بن ابی ضرار زمینی بخشید. و نصف آلاری را که محوطه ای نزدیک مسجد بود، به ابو موسی اشعری داد و نصف دیگر آلاری را به حذیفه بن یمان با جماعتی از عبس بخشید. آلاری، محوطه ای برای نگهداری ستوران مسلمانان بود. به عمروبن میمون آلاری همان میدانی را که به نام علی بن ابی طالب (ع) معروف است بخشید.

به ابا جبیره انصاری که رئیس سپاهیان بود، قطعه زمینی داد و ناحیه جبانه بشر را به عدی حاتم و دیگر رجال طی واگذار کرد و زمینی به زبیربن عوام داد و به جریربن عبداللّه

بجلی و دیگر رجال بجیله، زمینی وسیع و بزرگ بخشید و قطعه زمینی از ناحیه جهینه تا بنی اود به اشعث بن قیس کندی و رجال کنده واگذار کرد.

قوم ازد آمدند و میان بجیله و کنده زمینی تهی به دست آوردند و همان جا منزل گزیدند و قبیله همدان در کوفه پراکنده شدند و تمیم و بکر و اسد آمدند و در اطراف شهر

ساکن شدند و به ابو عبداللّه جدلی در بجیله زمینی داد. آن گاه جریر بن عبداللّه گفت: چرا این مرد با این که از ما نیست در میان ما اقامت کرده است؟ عمر به او گفت: به جایی که

برای تو بهتر است برو.

و او هم به بصره رفت و قبیله عامه احمس پس از مجاورت با جریربن عبداللّه به جبانه منتقل شدند.

نقشه ها تغییر یافت و به نام قومی که بعدها خریدند و ساختمان کردند، معروف شد. هر قبیله، آرامگاهی داشت که به نام آن قبیله و سرورانشان معروف بود از آن جمله آرامگاه عرزم، کنده، صائدین، صحرای اثیر، بنی شکر و بنی عامر را می توان نام برد.

ص:182

عمر بن خطاب به سعد نوشت که کوچه های کوفه را پنجاه ذراع به طور یکسان قرار

دهد، و بازارها از قصر و مسجد تا سرای ولید تا قلائین تا خانه های ثقیف و اشجع قرار داده شد، و سایبانهایی از بوریا داشت، تا دوران خالدبن عبداللّه قسری که بازارها را

ساخت و برای هر صنفی سرایی قرار داد و کرانه آنها را به سپاهیان اختصاص داد، زیرا ده هزار مرد جنگی در کوفه اقامت داشتند.

علاّمه شیخ علی شرقی در مجله اعتدال نجفی، بخش اول، صفحه 41 از جلد چهارم تحت عنوان عروبة المتنبّی گوید: کوفه در سال هفدهم (ه. ق) تبدیل به شهر شد. و طی مدت پنج سال به صورت یک شهر کوخ نشین درآمده و در دوران مغیره، دیوارهایی از خشت خام ساخته شد و پس از آن خیمه های بزرگی برپا شد، و در روزگار زیاد با آجر بنا شد و نخستین جایی که با آجر ساخته شد، درِ خانه ها بود. و اولین خانه هایی که بدین شیوه ساخته شد در خیابان کنده که محله متنبی است، واقع شده بود.

کوفه دو سوی مسجد طرح ریزی شد: شرقی و غربی. سمت شرق، امتیاز بیشتری داشت و یمنی ها به آب نزدیکتر بودند و سمت غرب از آنِ نزار بود، و برای اداره آن چهار بخش تشکیل شد و هر بخش، سرپرستی داشت که آن را اداره می کرد.

در طرح ریزی کوفه، قسمتی نیز به اردوگاه بزرگ نظامی اختصاص یافت که طبق تقسیمات نظامی از هفت دسته تشکیل می شد و هر دسته به یکی از محله هایی که به نام قبیله شان شهرت داشت، می پیوست. در ابتدا، کوفه خیابان کشی نشده بود، بلکه این شهر دارای هفت مجموعه بود که هر مجموعه از چند قبیله تشکیل می شد که در یک سوی شهر اقامت داشتند. عربها در ابتدای ورود به عراق در کناره رودخانه ها اعم از روستا وغیر روستا ساکن می شدند و خانه های خود را به شکل هندسی که از دو خیمه تشکیل شده بود، می ساختند، و هنگامی که رودخانه طغیان می کرد از ساحلها بالا آمده به خیمه های بزرگ بصره و کوفه پناه می بردند. تقسیمات هفتگانه کوفه به شرح ذیل است:

1 - کنانه و هم پیمانانش و جدیله، این قبیله ها از زمان سعد تا دوران امویان پشتیبان

والی کوفه بودند و آنان به اهل عالیه شهرت داشتند، و تعداد آنها زیاد و بتدریج از تعداد

ص:183

آنها کاسته می شد.

2 - قبیله قضاعه و بجیله وغسان و خثعم و کنده و حضرموت و ازد.

3 - قبیله مذحج و حمیر و همدان، این گروه در حوادث کوفه نقش بسزایی ایفا کرد و از جایگاه برجسته ای برخوردار بود.

4 - قبیله تمیم و رباب.

5 - قبیله بنی اسد ومحارب و نمر از بنی بکر و تغلب، که بیشتر آنها از قبیله ربیعه بودند.

6 - قبیله ایاد و بنی عبد قیس و مردم هجر و حمر، دو قبیله نخست از این دسته هستند و سایر قبیله ها از گذشته در آن جا اقامت داشتند، بنی عبد قیس به سرپرستی زهرة بن حویه از بحرین آمدند. خاندان حمر از هم پیمانان قبیله زهره بودند و با آنها ساکن شدند،

تعداد قبیله حمر چهار هزار سرباز ایرانی بود که به نام سپاه شاهنشاه نامیده می شدند،

چنان که بلاذری می گوید: در روز نبرد قادسیه امان خواستند تا هر جا مایل باشند اقامت

کنند و با هر که خواستند هم پیمان شوند، و سهمی از بیت المال به آنان اختصاص یابد. آن گاه هر آنچه خواسته بودند به آنها داده شد. رئیس آنها دیلم نام داشت لذا به آنها

حمراء دیلم می گفتند. هنگامی که دوران زیاد فرا رسید، آنها را در شام و بصره و کوفه

پراکنده کرد. گروه ششم در کوفه وبصره نقش فرهنگی داشت.

7 - قبیله طی از برجسته ترین قبایل ململمه بودند، هنگامی که حضرت علی(ع) حکومت کوفه را عهده دار شد، تشکیلات این گروهها را به ترتیب ذیل تغییر داد:

1 - قبیله همدان، حمیر وحمر.

2 - خاندان مذحج، اشعر و طی، پرچمدار این گروه نصربن مزاحم بود.

3 - قبیله قیس، عبس، ذبیان وعبد قیس.

4 - خاندان کنده، حضرموت، قضاعه و مهره.

5 - قبیله ازد، بجیله، خثعم وانصار.

6 - خاندان بکر، تغلب و سایر افراد قبیله ربیعه.

7 - قبیله قریش، کنانه، اسد، تمیم، ضبه و رباب.

ص:184

هنگامی که احداث کوفه پایان یافت، خیابانها و کوچه هایی در آن ساخته شد، که عرض هر کوچه پنجاه ذراع بود و در طول شب، کوچه ها به وسیله مشعلهایی روشن

می شد و کوچه هایی که تاکنون بر جای مانده عبارتند از : کوچه برید، علاء، بنی محرز، شبث، عمیره و کوچه دارالرومیین که نزدیک دارالاماره است؛ کوچه های بسیار دیگری نیز هست که به نام اشخاص و تاجران نامگذاری می شد مانند کوچه عنتره حجام.

مهمترین کوچه کوفه برید است که میان پلی در سمت شرق و میان قصر و کناسه واقع شده بود و امروزه قصر در جهت جنوب شرقی مسجد جامع قرار دارد.

کناسه در شمال شرقی میان مسجد سهله و کوفه واقع شده است، چهار بخش کوفه به پانزده منطقه تقسیم می شد: مناطق بخش اول که در شمال مسجد جامع قرار داشت شامل محله های سلیم، ثقیف همدان، بجیله، تیم اللات و تغلب می باشند و مناطق بخش دوم که در جنوب و سمت قبله قرار داشت شامل محله های بنی اسد، نخع، کنده و ازد می باشند و مناطق بخش سوم که در سمت شرقی مسجد واقع شده، شامل محله های انصار، مزینه، تمیم، محارب، اسد و عامر می باشند. و مناطق بخش چهارم که در جهت غربی مسجد قرار دارد شامل محله های بجیله غطفان، بجیله قیس، جدیله، جهینه و جز آنها از سایر قبیله ها می باشند.

برای کوفه، دیورای ساخته شد. ولی در جهت شمال شرقی کوفه، خندقی بود و مسناة جابر در محله مزینه قرار داشت. درجنوب شرقی کوفه، رودخانه بنی سلیم بود. و از آن جا بازارها و حمامها ساخته شد. منصور، کوفیان را واداشت تا در اطراف کوفه خندقی حفر کنند. آب این شهر را از فرات می گرفتند و به وسیله پلها از روی آن عبور می کردند واین پلها دارای چندین در بود، و قایقها برای آسان کردن کارهای تجاری در این خندق در رفت و آمد بودند و در طول قرن اول برای به دست آوردن آب، چاهی در کوفه نبود ولی چند قنات وجود داشت، و مردم به سقاهایی که از رودخانه آب می آوردند وابسته بودند، پس از مدتی چاه علی را یافتند و مردم، آب خود را از آن تأمین می کردند.

ابن هبیره، پل کوفه را احداث کرد، شاید پل کوفه همان جایی باشد که امروزه نزد مردم به نام (کنیدره) شهرت دارد و در جنوب شرقی مسجد جامع قرار گرفته است.

ص:185

سپس خالد قسری، پل کوفه را ترمیم کرد. این پل پس از وی نیز چندین بار مرمت شد.

گویند: این پل کوچک، پیش از اسلام ایجاد شد، و پس از مدتی فرو ریخت وپلی به

جای آن ساختند و پس از آن، زیاد و ابن هبیره و خالد قسری و یزیدبن عمر، این پل را بنا کردند و پس از بنی امیه نیز چندین بار مرمت شد. از مکانهای مورد توجه در طرح نقشه کوفه، آرامگاهها و میدانهاست در هر قطعه زمین و وسط هر محله، میدان وسیعی ایجاد می کردند که امروزه مانند آن در شهرهای عربی همچون یثرب، نجف، کوفه، زبیر و شطره منتفک که به آن صفا و صفاوه و فضوه و مناخه می گویند، نیز دیده می شود. به قسمتی از این میدان جبانه می گفتند. و آن مکانی بود که اهالی آن محله، مردگان خود را

در آن دفن می کردند و به بقیه آن صحرا اطلاق می شد که محل جشنها و گردهماییهای عمومی بود، قدیمترین و مهمترین آنها آرامگاه ثویه متعلق به قبیله ثقیف و قریش بود.

در شهر متنبی چندین بار نام ثویه تکرار شده است و اکنون میان نجف و کوفه قرار دارد و نزد عامه مردم به کمیل مشهور است و آن آرامگاه کمیل بن زیاد یکی از تابعین است که در ثویه به خاک سپرده شد. بسیطه نزدیک ثویه است و آن، محله جدیدی از محله های نجف است که به محله غازی شهرت دارد، درباره آن متنبی چنین می سراید:

ای بسیطه آرام باش که باران بر تو خواهد بارید و چشمان بندگان مرا متحیر کردی(1).

آرامگاه سبیع و آن محلی است که در شعر متنبی ذکر شده است.

آرامگاه عرزم فزاری متعلق به قبیله قیس.

آرامگاه بشر خثعمی، از آنِ خاندان طی.

آرامگاه مخنف متعلق به قبیله ازد.

آرامگاه سالم از آنِ بنی عامر از قبیله قیس.

آرامگاه مراد متعلق به قبیله مذحج.

آرامگاه کنده از آنِ خاندان کنده و ربیعه. محله کنده در شعر متنبی ذکر شده است.

آرامگاه صعیدیین متعلق به بنی اسد که از قبیله قیس هستند.

ص:186

آرامگاه عثیراسدی که نخست از آنِ قبیله عبس بود، سپس به قبیله سکون برگشت.

و محله سکون در شعر متنبی ذکر شده است.

آرامگاه رهط سرپرست، قبیله همدان و این مکان معروفی بود که برای گردهماییهای عمومی مورد استفاده قرار می گرفت و حجاج، خانه اش را در آن ساخت.

آرامگاه میمون، یشکر، یعقوب، بنی عامر. ماسینیون مستشرق می گوید:

هنوز این آرامگاهها شناسایی نشده اند.

ص:187

از آنِ وی بود به فرزند برگزیده اش واگذار کرد. و ابو عبید، دوران حکومت عثمان را درک

نکرده بود.

طبری گوید: هنگامی که این زمینها به سرزمین ملطاط که میان حیره و کوفه، واقع شده است، رسید، باعث درگیری میان اشراف کوفه شد.

در زمان متنبی، کوفه به نهایت آبادانی و عمران رسید و مساحت مناطق آباد آن در حدود شانزده و دو سوم میل بود، در کوفه پنجاه هزارخانه از آنِ قبیله ربیعه و مضر، بیست و چهار هزار خانه از آنِ سایر عربها، شش هزار خانه از آنِ اهل یمن وجود داشت، و این وضعیت کوفه در سال سیصد و چهارده (ه .ق) بنا بر قول شبربن عبدالوهاب قرشی بود.

ص:189

این بازارها با حصیر پوشیده شده بود و در زمان خالد قسری با سنگ بسته شد در این

بازارها، محکمه قضاوتی بود که محتسب در آن می نشست و به قضاوت می پرداخت. در این بازار، صرّافان و وام دهندگان حضور داشتند. محلهای فروش بندگان و شرط بندی بر روی حیوانات باربر که در کناسه گرد آورده شدند نیز در این بازار قرار داشت. صرّافی در

کوفه، کاری بزرگ و پرسود بود زیرا این صرّافها مخارج توطئه ها وحوادث را با معاملات

پرسود تأمین می کردند و وام دهندگان و صرّافان با کارشان قسمتی از شهر را تصاحب کرده بودند. بدین ترتیب، ابن مقرن صرّاف در سال 145 (ه . ق) نزد منصور تعهد کرد تا آرامش و امنیت کوفه را تأمین کند. کوفه کار صرّافی را تکمیل کرد و آن را به صورت بانکداری امروزی سامان بخشید، و صرّافان در بغداد امروزی به سبب کارشان وامدار کوفه هستند زیرا کوفه مستقیما مداین را با کار صرافی اداره می کرد. در مداین، اقلیت

مسیحی بودند که در صرّافی مهارت داشتند تا حدّی که تنها واسطه میان نقره ایران و طلای روم شدند. و بزرگترین مکانهای صرّافی در کوفه از آنِ مسیحیانی بود که در حیره زندگی می کردند، و در قرن دهم (ه . ق) گروهی از یهودیان بغداد، هنر صرّافی را از مداین فرا گرفتند.

ص:191

طالب یورش برد.

علامه خبیر سید عبدالرزّاق موسوی مقرم در کتاب زید شهید، صفحه 153 می گوید: شناخت موقعیت کناسه باتمام شهرتی که دارد و با وجود تکرار نام آن در صفحات تاریخ به مناسبت حوادثی که در آن رخ داده، کار آسانی نیست زیرا در هیچ نقشه ای، نواحی آن ترسیم نشده و هیچ اثری به جز نشانه های فرسوده و تصاویر ناشناخته از کناسه بر جای نمانده است تا بتوان به وسیله آن از وضعیت آن اطلاعاتی به دست آورد. چنان که در مور

آثار ملتهای پیشین و سرزمینهای خالی از سکنه به این روش عمل می شود! و پژوهشگر جز با حدس و گمان و آگاهی از آثار و تپه ها و حفاریها یا اعتماد به سخنان متداول در

کتابهای سیره نمی تواند به این آثار اطمینان یابد. تاکنون هیچ یک از آن موارد فراهم

نشده، به جز آنچه در کتاب فلک النجاة تألیف جناب علامه سید مهدی قزوینی (قدّس

سرّه) یافتیم: «محل مشهور شهادتِ زید بن علی که مردم به زیارت وی می روند و بدان تبرک می جویند، همان محل اعدام و سوزاندن جسد وی است».

باید سخنان این سید پژوهشگر با توجه به دانش سرشار و آگاهی بسیار وی، مورد عنایت قرار گیرد، سید به این مطالب اطمینان داشته و آنها را به عنوان مطالبی قطعی و

مسلم از معتبرترین منابع نقل کرده است، لذا ما چاره ای جز قبول آن نداریم، بدین معنا

که محل شهادت وی در سمت شرقی روستای ذی الکفل که در محل کناسه است، قرار دارد. در تأیید این مطلب باید گفت که هدف از به دار آویختن و مانند آن، ترسانیدن مردم

و مجسم کردن قدرت اراده و سختگیری سلطان است که جز در محافل عمومی و گروههای مختلف مردم صورت نمی گیرد و این مکان، نزدیک نخیله قرار دارد و همان عباسیه در کلام ابن نما است. و امروزه به نام عباسیات شهرت دارد و شکی نیست که نخیله دروازه کوفه به سوی شام، مداین و کربلا بوده است.

هنگامی که حضرت علی(ع) به سوی صفین حرکت کرد، در این مکان اردو زد، و حسن بن علی(ع) نیز زمانی که به سوی معاویه حرکت کرد، در این محل اردو زد، و هنگامی که ابن زیاد، سپاهیان خود را برای جنگ با امام حسین(ع) آماده می کرد، در آن جا اردو زد. و سزاوار بود که به دار آویختن در محل عمومی یا نزدیک به آن انجام شود

ص:193

تا هدف مورد نظر، یعنی ترسانیدن مردم و قصد قهر و غلبه و قدرت سلطان از بین نرود و

شواهدی وجود دارد که مطالبی را که سید محقق نقل کرده است، مورد تأیید قرار می دهد. و تنها تعیین محلی که زید قبل از نبش قبر در آن به خاک سپرده شد، باقی می ماند که آن را بر عهده تاریخ و توانایی پژوهشگر می نهیم.

ص:194

مهمانسرایشان در آن جا بنا شد و آنها خاندان علوی شریفی بودند و تا کنون نیز به آن مکان قصر می گویند.

در کوفه آثار آبادی قدیمی از قبیل حصار شهر و دیوارهای خانه، نمایان است که نیازی به ذکر آن نیست، زیرا وحدت مکانی، زمانی، زبانی، نژادی و درهم آمیختگی حیره و کوفه مستلزم این است که ویژگیهای ادبی از حیره به کوفه منتقل شود، همان طور که بدون هیچ تردیدی از کوفه به نجف انتقال یافت و حیره با کوفه و کوفه با نجف درهم آمیخت.

بنابراین، گونه دوشیزه ای که یکی از خطوط آن شهر نجف فعلی و خط دیگر در جنوب آن با فاصله ده میل، حیره و در سمت شرقی آن، با فاصله پنج میل، کوفه است، هنوز مرکز ادبیات والای عربی به شمار می رود.

مکتب کوفه در دوران متنبی تنها به زبان عربی اختصاص داشت. این موضوع را با مراجعه به کتاب فهرست ابن ندیم به خوبی درمی یابی، ابن ندیم با متنبّی معاصر بود و اندکی پس از وی پا به عرصه وجود نهاد و این کتابش بهترین دلیل بر طرز رشد فکری در کوفه در روزگار متنّبی است. او خواننده را از تألیفات عربی در کوفه آگاه می کند. در همین مکتب عربی، متنّبی با فرهنگ ناب عربی پرورش یافت و در سنّ کودکی به مدارس بزرگان راه یافت. و پس از فراغت از تحصیل به جرگه انجمن ادبی کوفه پیوست. این انجمن از جمله اجتماعات و محافل علمی ادبی بود که در مسجد کوفه و حومه این شهر تشکیل می شد. او نزد بزرگان ادبیات عرب درس خواند و از خبرها، منازل و آبهای دیار عرب اطلاع یافت.

اما سطح علمی متنبّی در زبان عربی، نخستین گواه بر آن، مجموعه ارزشمندی مشتمل بر دیوان اشعار وی است گواه دوم: لطایف و داستانهای شنیدنی اوست که در محافل علمای زبان عربی نقل می شد و از آن میان شهادت ابی علی است، هنگامی که در باره جمع بر وزن فعلی به وی پاسخ داد.

اما آگاهی وی از منازل و آبهای عرب، امری است که قصیده مقصور وی بر آن گواهی می دهد. این قصیده بسیاری از منازل و آبهایی را که وی در هنگام مسافرت به مصر

ص:196

پیموده را دربر می گیرد، راهی که او پیموده و در مقصوره اش از آن یاد کرده، راهی بوده

است که فقط راهنمای دانا و با تجربه می توانسته از آن عبور کند.

در آغاز با سفر به صحرا و جزیره، فرهنگ عربی خویش را خالص کرد و کوشید به اخلاق، آداب و رسوم عربی را باز یافته، در خود تقویت کند، تا آن جا که خلق و خوی ناب غربی پیدا کرد و روح و خون وی تازه شد. هنگامی که به کوفه باز گشت به کتابفروشیهای عمومی و مغازه های کاغذفروشان رفت و آمد می کرد. مغازه هایی که از کاغذهای چینی، تهامی، خراسانی، مصری و پوستها و مدارکی که علوم عربی و دستاوردهای فکری را حفظ می کرد، آکنده بود.

او بسیار خوش حافظه بود، چنان که داستان وی در مغازه یکی از کتابفروشان به این مطلب اشاره دارد، هنگامی که یکی از کتابهای اصمعی را از یکی از دلالها دریافت کرد.

ص:197

می یافته و با طی مسافتی حدود نود و پنج کیلومتر به اطراف زمین کربلا می رسیده است.

نشانه هایی وجود دارد که نشان می دهد رود سدیر به اراضی دیلم که در سمت غرب

کربلا واقع شده، اتصال داشته و پیرامون زمینهای غربی از سمت شمال تا زمین کربلا، غری (بحر نجف) و حیره جریان پیدا می کرده است. انشعابهایی همچون جوییها و قناتهای زیرزمینی و قدیمی از این رود سرچشمه گرفته اند که در نواحی مختلف شهر نجف و زمین حیره، مشخاب، محاجیر و جز آنها جریان دارند و در نزدیکی مسجد سهیل در کوفه و میان مسجد قدیمی کوفه و قصر خورنق به چند شاخه تقسیم می شوند و این شاخه های رود بیانگر این است که رود سدیر، جویی اصلی برای آبیاری در دوران حکومت عرب قبل از اسلام بوده است. به طوری که در میان آثار شهر قدیمی حیره (کنبدره) قناتهای زیرزمینی وجود دارد که در میان آثار بناهای شهر قدیمی قرار گرفته است و در زمینهای پست حیره (میان نجف و ابو ضحیر) می ریزد. وجود اختلاف در نامگذاری این دو رود، سبب شده تا باور کنیم رود سدیر و کری سعد، یکی است، و علت آن، اختلاف حکومتهای عرب و حضور متوالی آنها در روزگاران گذشته در این منطقه می باشد.

می توانیم علت صحت این ظن را مشاهدات خود در عصر کنونی بدانیم، به طوری که امروزه اسامی کاریزها و رودها بلکه بیشتر طرحها به اعتبار حکومتهایی که هر چند وقت یکبار و یکی پس از دیگری روی کار می آیند، تغییر می کند مانند روخانه فعلی نجف که درگذشته به علت انتساب به سلطان عبدالحمید در عهد عثمانی سنیه نامیده می شد ولی امروزه پس از بازسازی مجدد به نام ملک غازی یاد می شود.

همچنین رود بدیریه در ناحیه حیره که امروزه فیصلی نامیده می شود و به فیصل اول منسوب است. بر اساس این قانون، که در تاریخ گذشته و حاضر شایع است، که چه بسا نام سدیر نعمان در دوران فاتح این سرزمین سعد بن ابی وقاص به کری سعد تبدیل شده باشد زیرا چنان که مشاهده می کنیم زمین یکی و رود هم یکی است و تاریخ در تمام امور تکرار می شود. همان گونه که در این قطعه از زمین می بینیم بعضی از آثار به بعضی دیگر

مرتبط است که بخشی از آنها آثار حیره و بخش دیگر آثار کوفه نامیده می شوند، در

ص:199

حالی که این دو یک شهر است که اسامی آن بر حسب مقتضیات و شرایط زمانی و حوادثی که در آن رخ داده، به نامهای مختلف تغییر یافته است.

به هر حال پس از تحقیقاتِ همراه با غور و بررسی فنی و نقشه برداری جدید که موقعیت پستی و بلندیهای زمین این منطقه را برای ما آشکار کرد، مشخص شد که این رودخانه، تنها منبع آبیاری شهرهای عربی قدیمی در پشت کوفه از طریق زمین کربلا بوده است، وهرگاه عربها بر مکان مرتفعی از زمینهای فرات میانه تسلط می یافتند، آب رود جاری می شد، چه در زمان حکومت بابل و چه در زمان مناذره یا جز آن دو، و چه در حیره قبل از اسلام و چه در کوفه بعد از اسلام و شکی نیست در این که این رود از انبار

حبانیه در لوای دیلم سرچشمه می گیرد.

آری، آثار این رود، بیانگر این است که هرگاه سطح آب در قسمتهای مرتفع زمینهای فرات بالا می آمده، آب رود جاری می شده است و تفاوت نمی کند که این جریان آب به علت جمع آوری آب در مخزن بوده که ذکر آن گذشت یا به وسیله سدهای فنی. و هرگاه صلح و امنیت در این سرزمین حکمفرما می شد، جریان آب ادامه می یافت و هرگاه سیستم آبیاری در مخزن خراب می شد، یا به سبب خرابی سدها و کانالها که بر اثر جنگها و حوادث تاریخی مانند جنگهای چنگیز و تاتار و مانند اینها پدید می آمد، سطح آب در قسمتهای مرتفع فرات کاهش می یافت و یا سلطه و قدرت عربها که به وسیله آن از سدها محافظت می کردند، کاهش پیدا می کرد، جریان آب این رود قطع می شد.

ص:200

سپس، عین جمل و سرانجام به بصره می رسیم. این راه میان کوفه و بصره بود که کارگزاران بنی امیه این مسافت را که 85 فرسخ بوده است، می پیموده اند.

هشام بن کلبی از پدرش روایت کرده است و ابن بلال بن ابی برده نیز گفته است که در روزگار فرمانروایی خالد بن عبداللّه قسری، راه میان بصره و کوفه را در یک شبانه روز طی کرده است.

در باره راه کوفه به دمشق، ابن خرداذبه(1) چنین گوید: از حیره به قطقطانه می رسیم و از آن جا به بقعه، اعناک اذرعات، منزل و دمشق می رسیم.

یعقوبی در کتاب بلدان در باره راه کوفه به مدینه و مکه می گوید: کسی که بخواهد از کوفه به حجاز رَود، باید از سمت قبله و از میان منزلهایی آباد و آبخورهایی دایر که قصرهای خلفای بنی هاشم در آن قرار داشت، بیرون رود. نخستین منزل، قادسیه است، سپس مغیثه، قرعاء، واقصه، عقبه قاع، زباله، شقوق و بطان قرار دارند و این چهار محل دیار بنی اسد است، و ثعلبیه شهری است که پیرامون آن دیواری قرار دارد و زرود و اجفر

از منازل طی می باشد، سپس شهر فید، همان جایی که عاملان راه مکه در آن منزل می کنند و اهالی آن طائی اند و این شهر در پایین کوه معروفشان سلمی است، و شهر توز،

اینها منازل قبیله طی می باشند و سمیراء و حاجز که اهالی آن دو قبیله قیس و بیشترشان

بنی عبس اند، و نقره و معدن نقره که اهالی آن مردمی آمیخته از قیس و جز آنهایند و هر

کس بخواهد به مدینه رسول خدا(ص) برود، از همین جا به سوی بطن نخل باز می گردد.

و هر کس قصد مکه کند، به مغیثه الماوان برود که دیار بنی محارب است. سپس به ربذه سلیله، عمق، معدن بنی سلیم، افیعیه، مسلح، غمره می رسد، و از این جا برای حج مُحرم می شود پس از آن به ذات عرق، بستان بن عامر و بالاخره به مکه می رسد.

اصطخری در کتاب مسالک و ممالک، چاپ لیدن گوید: از کوفه تا مدینه، حدود بیست مرحله راه است و ازمدینه تا مکه حدود ده مرحله - و راه مستقیم از کوفه به مکه حدود سه مرحله از این راه کوتاهتر است - هنگامی که به معدن نقره می رسند، از راه

ص:202

مدینه نمی روند بلکه به سوی معدن بنی سلیم و سپس ذات عرق می روند تا به مکه برسند.

راه بصره تا مدینه، حدود هجده مرحله است، و در نزدیکی معدن نقره با دو راه کوفه تلاقی می کند.

ص:203

از آن دو، دیر مرعبدا و به دیگری دیر حنه می گویند که محلی در حومه شهر کوفه است و

باغها و گلزارهای بسیاری دارد؛ در باره آن ابونواس چنین می سراید:

ای دیر حنه از منطقه اکیراح هر کس به تو اعتنا نکند، من تو را ارج می نهم اشخاصی که سرهای خو را تراشیده اند و از روی زهد و پارسایی لباسهای فرسوده بر تن دارند به زیارت تو می آیند همراه با جوانانی که ترس از هشدارهایی که به آنها داده شد(وقایعی که

در آخرت رخ می دهد) آنها را به صورت شبح درآورده است آنها با ظرف به سوی آب نمی روند بلکه با کف دست از چاه آب برمی دارند(1).

مفسّران در باره کلام خداوند متعال: و ما انزل علی المالکین ببابل هاروت و ماروت، گویند: بابل، اسم منطقه ای است که کوفه و حله جزء آن است و جادوگری و شرابخواری به آن نسبت داده شده است. بابل قراق و بابل دنباوند نیز گفته شده است.

بانقیا یکی از مناطق کوفه است. در کتاب فتوح و اخبار ابراهیم خلیل(ع) در باره آن چنین ذکر شده است: در حالی که وی بر الاغی سوار بود به همراه فرزند برادرش لوط که گوسفندان را هدایت و سطلی را بر دوش خود حمل می کرد، خارج شد تا این که به بانقیا رسید، وسعت آن دوازده فرسخ بود و هر شب زمین می لرزید. چون ابراهیم شب را نزد آنها به سر برد، زمین به لرزه درنیامد. پیرمردی که ابراهیم شب را نزد او سپری کرده بود،

به آنها گفت: به خدا سوگند! خداوند این بلا را فقط به خاطر پیرمردی که شب را نزد من

به سر برد از شما دور کرد، او بسیار نماز می خواند، مردم نزد ابراهیم آمدند و به او

پیشنهاد کردند تا نزد آنها بمانَد و بسیار کوشیدند تا نظر او را جلب کنند، ابراهیم گفت:

من به سوی پروردگارم هجرت کردم و از آن جا رفت تا به نجف رسید، چون نجف را زیارت کرد از همان راهی که آمده بود، بازگشت. لذا آن مردم به یکدیگر مژده دادند و گمان کردند که پیشنهاد آنها را پذیرفته است، حضرت به آنها گفت: این سرزمین (نجف)

ص:205

از آنِ کیست؟ گفتند: از آنِ ماست. فرمود: پس به من بفروشید. گفتند: این زمین از آن تو

امّا به خدا سوگند، چیزی در آن نمی رُویَد. فرمود: مایلم آن را بخرم و گوسفندانی را که همراه داشت به آنان داد و در نبطیه به گوسفند «نقیا» می گفتند. فرمود: من کراهت دارم

بدون پرداخت پول این زمین را بگیرم. آنان نیز همان کاری را کردند که مردم بیت المقدس

با مولای خود کردند. آنها زمین خود را به او بخشیدند و هنگامی که آباد شد، به آن جا

بازگشتند.

حضرت ابراهیم(ع) فرمود: هفتاد هزار شهید از فرزندان وی از آن موضع محشور می شوند؛ یهودیان نیز مُردگان خود را به این مکان منتقل می کردند.

بنابراین چون حضرت(ع) متوجه ظلم و جور آنان شد، آنها را ترک کرده به سوی مکه رهسپار شد که داستان مفصّلی دارد و اعشی چنین سروده است.

اگر آب رود نیل مصر بالا آید یا دریای بانقیا پر آب شود هرگز به بخشندگی او نیستند زیرا هنگامی که از برخی از آنها درخواستی شود با ناله خودداری می کنند(1).

و نیز گوید:

از بانقیا تا عدن مسافرت کردم و در میان عجمها، بسیار رفت وآمد می کردم(2).

در فتوح آمده است که احمد بن یحیی گوید: چون خالد بن ولید به عراق آمد، بشیر بن

سعد ابا نعمان بن بشیر انصاری را به بانقیا فرستاد، و فرخبنداذ با سپاهی بر وی یورش

برد ولی بشیر، سپاه او را شکست داد و فرخبنداذ را کشت، سپس بازگشت و خود زخمی جانکاه در بدن داشت و زمانی که در عین التمر بود، درگذشت، پس از آن خالد، جریر بن عبداللّه بجلی را به جنگ اهل بانقیا فرستاد و بُصبهری بن صلوبا نزد وی شتافت و از جنگ سرباز زد و طلب صلح کرد. جریر در مقابل هزار درهم و یک طیلسان با وی صلح کرد، و گوید: جز اهل حیره، اُلیس و بانقیا، هیچ یک از مردم، سواد عهدنامه صلحی ندارند، لذا گویند: در این سوی جبل، خرید و فروش هیچ زمینی جز زمینهای نبو صَلوبا

ص:206

و حیره جایز نیست.

دستخط ابی عامر عبدری را که به شعبی اسناد داده بود، خواندم که در آن اسحاق بن

بشیر ابو حذیفه چنین گفته بود: خالد بن ولید از حیره حرکت کرد و نزد صلوبا فرمانروای بانقیا و سمیا اقامت کرد و صلوبا هزار درهم به خالد داد و او در مقابل، امان نامه ای برای آنها نوشت که تاکنون معروف است.

گوید هنگامی که خالد در بانقیا و در کرانه فرات فرود آمد، از شب تا صبح با وی نبرد کردند و ضرار بن ازور اسدی در این باره چنین سروده است:

در بانقیا خواب به چشمم نیاید و هر کس رنجهایی را که من در جنگ با انقیا متحمل شدم، تجربه کند، هرگز خواب به چشمانش راه نمی یابد(1).

چون مردم توان جنگیدن با وی نداشتند، تقاضای صلح کردند، خالد نیز با آنها صلح کرد و امان نامه ای بدین مضمون برای آنها نوشت: «به نام خداوند بخشاینده مهربان، این

امان نامه ای از خالد بن ولید به صلوبا بن بصبهری است که در کرانه فرات سکونت دارد.

تو با پرداخت جزیه ای معادل هزار درهم از جانب خود، همسایگان و اهالی روستایت بانقیا و سمیا، از کشته شدن در امان هستید. ما این را از شما پذیرفتیم و مسلمانان همراه

من نیز رضایت دارند و تو در امان خدا، حضرت محمد(ص) و مسلمانان هستی، گواهان این امان نامه هشام بن ولید، جریر بن عبداللّه بن ابی عوف و سعید بن عمرو بودند و در

سال سیزدهم ه .ق نوشته شد».

بنابر روایتی این امان نامه در سال دوازدهم ه .ق نوشته شد.

بداة: نام ناحیه ای در حومه کوفه است.

بَرئه: محلّی در اطراف کوفه است که در روایات نیز از آن ذکری به میان آمده است.

بردان: در کوفه قرار دارد و منزل و برة بن رومانس در آن جا بوده است. هشام گوید: او و برة الاصغر بن رومانس بن معقل بن محاسن بن عمرو بن عبدود بن عوف بن کنانة بن عوف بن عذرة بن زید لات بن رفیدة بن ثور بن کلب بن وبره و برادر مادری نعمان بن منذر

ص:207

بود. چون درگذشت، وی را در همان محل به خاک سپردند، لذا مکحول بن حرثه در رثای او چنین سرود:

ای دیدگان! بسیار بگریید در سوک و بره از قبیله قضاعه در عراق دنیا هیچ کس را زنده نمی گذارد و هیچ زنده ای در دنیا باقی نمی مانَد در بردان قبرستانی بر جای نهادند و بر آن شدند تا با رفتن از آن دیار، پراکنده شوند(1).

بقیقا: از روستاهای کوفه است که جنگ با خوارج در آن جا به وقوع پیوست، و مصعب، حرث بن عبداللّه بن ابی ربیعه قباع را به جانشینی خود در کوفه برگزید. و به او

اطلاع دادند که قطری بن فجاءه به مداین آمد، او به قباع رفت. مسافرت او از کوفه تا باجوا یک ماه به طول انجامید. در این باره برخی از شاعران چنین سرودند:

ما با حرکتی آرام به سوی قباع می رفتیم و از بقیقا تا بدیقا را در حدود پنج ماه طی کردیم(2).

گوید: میان این دو شهر حدود دو میل فاصله بوده است، و نیز گوید:

ما با خشنودی به سوی قباع حرکت کردیم یک روز راه می پیمودیم و یک ماه اقامت می کردیم(3).

بویب: مصغر باب می باشد. و نام نهری در عراق و در موضع کوفه است، دهانه آن کنار دارالرزق قرار دارد و از فرات سرچشمه می گیرد. در این مکان، جنگی در روزگار فتوحات میان مسلمانان و ایرانیان و در زمان ابوبکر در گرفت، این رود به محل خانه صالح بن علی در کوفه نیز جریان داشت و در روزهایی که آب فرات بالا می آمد، مردم از آب آن می گرفتند و با این آب، آبگیر را پر می کردند، آنها این آبگیر را ساختند تا کشتیها

در آن لنگر بیاندازند.

ص:208

بِهْتُصاذ: نام پنج طسوج(1) می باشد که یکی از آنها کوفه است.

معبد خالد: این معبد به خالد بن عبداللّه قسری، فرمانروای کوفه منسوب می باشد، و

او آن را برای مادر مسیحی اش ساخت و پیرامون آن مغازه هایی با آجر و گچ بنا کرد که پس از چندی به جاده برید تبدیل شد.

معبد عدی: وی عدی بن دمیک لخمی بود و در کوفه اقامت داشت.

تاجیه: نهری است که در کنار دهستانی در منطقه کوفه واقع شده است.

تَلْ بَوَنّا: از روستاهای کوفه است.

مالک بن اسماء فزاری چنین سروده است:

خوشا امشب که تل بونابه سر می بریم شراب می نوشیم و به نوازندگی می پردازیم. از زنان خوشبو و آوزه خوان و شراب گذر کردیم و نزد آنان نشستیم هر طور شیشه چرخید، ما نیز چرخیدیم به طوری که نادانان انگاشتند ما دیوانه ایم(2).

ثَوِیّه: گویند ثویه اسم مصغر و نام محلی نزدیک به کوفه می باشد. گفته شده: ثویه ویرانه ای است که در کنار حیره قرار گرفته است و حدود یک ساعت با آن فاصله دارد. برخی از علما گویند: ثویه، زندان نعمان بن منذر بوده است و هر کسی را که می خواست به قتل برساند در آن زندانی می کرد، و به هر کس که در آن جا زندانی می شد، به او می گفتند ثوی، یعنی در آن جا اقامت کرد و بدین علت ثویه نامیده شد و متنبّی آن را در

شعر خود ذکر کرده است.

جَبّانه: در اصل، جبان به معنای صحراست، و مردم کوفه به قبرستان، جبانه می گفتند، چنان که مردم بصره، مقبره می نامیدند. در کوفه، محله هایی است که به این اسم نامیده

می شوند. و جبانه به اسامی بعضی از قبایل اضافه می شود، از جمله جبانه

ص:209

مشهور کنده، جبانه سبیع است، که مختار بن عبید در آن جا به خاک سپرده شد و جبانه میمون که به ابی

بشیر میمون، وابسته محمد بن علی بن عبداللّه بن عباس، مؤلف کتاب طاقات، منسوب

است. ابن جبانه در بغداد و نزدیک دروازه شام واقع است. برخی از علما، عرزمیّ را به جبانه عرزم نسبت داده اند. جبانه سالم، به سالم بن عمارة بن عبدالحارث بن ملکان بن

نبار بن مرة بن صعصعة بن معاویة بن بکربن هوازن منسوب است و جز این، که همه در کوفه قرار دارند.

جُبّه: نام طسوجی ازسواد کوفه(1) است.

جرزه: نام زمینی در یمامه از اراضی کوفه و متعلق به بنی ربیعه است.

جَرَعة: صدفی به سکون، اعراب گذاری کرده است. مکانی هموار و شنزار در نزدیکی کوفه است، گویند: جرع و جرع و جرعاء به یک معنا آمده است ویوم الجرعه که در کتاب مسلم ذکر شده، نیز به این موارد افزوده می شود و آن روزی است که سعد بن عاص به عنوان والی کوفه از سوی عثمان به کوفه آمد، ولی مردم از شهر خارج شده، از ورود وی جلوگیری کردند و ابو موسی اشعری را به سرپرستی خویش برگزیدند. سپس در این باره از عثمان سؤال کردند و او نیز کتبا ابوموسی را به حکمرانی آنان گماشت. هنگامی که خالد به عراق آمد در جرعه که میان نجفه و حیره قرار داشت، فرود آمد، جرعة را به سکون را ثبت کرده اند.

جزیر: نام محلی در کوفه است؛ هنگام ورود عبیداللّه بن زیاد، در این محل نبردی در گرفت.

ص:210

جوسق خرب: در حومه کوفه و جنب نخیله قرار دارد. خوارج در روز جنگ نهروان با یکدیگر اختلاف پیدا کردند و گروهی متشکل از پانصد سوار همراه فروة بن نوفل اشجعی ز جنگ کناره گیری کردند و گفتند: ما به مبارزه باعلی(ع) معتقد نیستیم بلکه با

معاویه می جنگیم و از خوارج جدا شدند و در منطقه شهر زور فرود آمدند. چون پس از شهادت حضرت علی(ع) معاویه از کوفه به شام بازگشت، خوارج اجتماع کردند و گفتند:

هیچ عذری در جنگیدن با معاویه باقی نماند و حرکت کردند تا این که در نخیله که در حومه شهر کوفه قرار دارد، فرود آمدند. معاویه نیز گروهی از سپاهش را به سوی آنها گسیل داشت و خوارج آنها را شکست دادند، معاویه به مردم کوفه گفت: این عملکرد شماست و خودتان امر ایشان را به عهده گیرید، و مردم کوفه به خوارج حمله کرده با آنها

جنگیدند و آنان را به قتل رساندند و جنگ در جوسق خرب در گرفت. شاید خوارج به حومه آن پناه بردند و قیس بن اصم در رثای خوارج چنین می سراید:

من به مرام و آیین خوارج گرویده ام در جنگ نخیله و کنار جوسق خرب کسانی که به پیروی از پیشینیان خوارج به جنگ رفتند البته پیش از این که دچار شک و تردید شوند قومی که هرگاه دیگران به آنها تذکر دهند یا خودشان خدا را به یاد آورند از ترس خدا به

سجده در افتند آنها به سوی خدا می روند و در اتاقهایی که دارای تختهای زیباست و در خانه ای از طلا ساکن می شوند مدت اندکی در این دنیا درنگ کردند آن سفید رویان بی آلایش بلند بالا سرانجام از بین رفتند و بیننده، سرهای آنها را دید که شتران جوان، تندرو

و نجیب آنها را می بردند آنها نسبت به دنیا دلبستگی نداشتند و به هدف دوردست خود دست یافتند(1).

ص:211

حبانیة: معروف است که یکی از روستاهای کوفه می باشد و جنگی میان زیاد بن خراس عجلی از خوارج و گروه همراه وی و میان مردم کوفه در این محل در گرفت. در این جنگ کوفیان شکست خوردند و گروهی از آنها کشته شدند و این واقعه در زمان زیاد بن ابیه روی داد.

حراضة: نام بازاری در کوفه است که در آن چوبک به فروش می رسد.

ص:205

حرام: در لفظ، مقابل حلال است. محله و منطقه بزرگی در کوفه می باشد که به اهالی آن بنو حرام می گویند، چون شاخه ای از قبیله تمیم است، و او حرام بن سعد بن مالک بن

سعد بن زید منات بن تمیم است و عیسی بن مغیره حرامی از آنان به شمار می رود. حرام از شعبی و جز او روایت کرده و ثوری نیز از حرام روایت کرده است.

حَرَوْراء: روستایی در خارج شهر کوفه و گفته شده نام موضعی در دو میلی آن است و خوارجی که با حضرت علی(ع) مخالفت ورزیدند، در آن مکان اقامت گزیدند، لذا به آن جا نسبت داده شدند.

ابن انباری گوید: حروراء نام روستایی است. ابو منصور گوید: خوارج به محلی در خارج کوفه منسوب می باشند، و حروریه یا خوارج به حروراء نسبت داده شده اند. نخستین داوری و گردهمایی آنها هنگام مخالفت با حضرت علی(ع) در این مکان بود.

حَصاصّة: از روستاهای سواد در نزدیکی قصر ابی هبیره و از توابع شهر کوفه است.

حفر سَبِیع: سبیع نام قبیله ای است. و او سبیع بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم بن حاشد بن خیوان بن نوف بن همدان است. و آنها منطقه معروفی در کوفه دارند.

محمد بن سعد گوید: حفر سبیع، نام محلی در کوفه است که ابوداود حفری منسوب به آن است. و او از خوری روایت می کند. ابوبکر بن ابی شیبه از ثوری روایت کرده که وی

در سال 203 ه .ق و به قولی 206 ه .ق وفات یافت.

حمام اعین: حمام اعین در کوفه قرار دارد و نام آن در روایات مشهور است، این محل به اعین وابسته سعد بن ابی وقاص منسوب می باشد.

حمام سعد: نام محلی در مسیر حرکت حاجیان به کوفه است.

حَوْز: محلی در کوفه است، و ابو علی حسن بن علی بن زید بن هیثم حوزی به آن جا

ص:212

نسبت داده شده و او از محمد بن حسن نحاس حدیث نقل کرده است. ابی برسی و محمد بن میمون و فرزندش ابو محمد یحیی بن حسن بن علی بن زید حوزی از وی روایت کرده اند و او از محمد بن عبداللّه بن هشام تیملی حدیث نقل کرده و پدرم نیز از

وی روایت کرده است.

خانقین: نام سرزمینی در کوفه است.

خدعذراء: در کتاب ساجی آمده است که کوفه را به سبب پاکیزگی و شادابی و

درختان و رودهای بسیار، خدالغدراء می گفتند.

خَرّاره: محلی در نزدیکی سیلحون از نواحی کوفه است.

ناحیه بن ی عبداللّه بن دارم: در کوفه پس از خندق قرار دارد.

خفان و خفیه: دو بیشه نزدیک مسجد سعد بن ابی وقاص در کوفه است.

خندق سابور(1): شاپور پادشاه ایرانیان در دشت کوفه از بیم عربها میان خود و عربها خندقی حفر کرد. گویند: هیت و عانات از توابع ناحیه انبار بود. هنگامی که انوشیروان به

این جا رسید، تعدادی از قبایل عرب از سواد تا بادیه را مورد حمله قرار می دادند، او

دستور داد تا دیوار شهری را که به نسر معروف بود، بازسازی کنند. این شهر را شاپور ذوالاکتاف بنا کرد. آن را پاسگاه مرزی قرار داد تا اطراف بادیه را محافظت کند و دستور

داد تا از هیت خندقی حفر کنند که از وسط زمین بادیه عبور کرد تا کاظمه که پس از بصره

ص:213

قرار دارد، امتداد یابد و به دریا برسد، و بر روی آن برجهای دیدبانی و قلعه هایی بنا کرد، و با برپا کردن پایگاه نظای بدان نظم بخشید تا مانع درگیری اهل بادیه با مردم سواد شود

به سبب حفر این خندق، هیت و عانات از ناحیه شاه فیروز خارج شد زیرا عانات روستاهای پیوسته به هیت بودند.

خَوَرْنَق: عربها در اشعارشان نام آن را ذکر کرده اند و در کلامشان ضرب المثل هایی از آن به کار برده اند. خورنق منطقه ای در کوفه است.

ابو منصور گوید: خورنق نهری است و در باره آن چنین سرود:

مالیات رودهای سیلحون و جز آن صریفون و خورنق گرفته می شود(1).

وی می گوید: ابن سکیت نیز در باره خورنق چنین گفته است. بنابر گواهی آثار واخبار، خورنق کاخی بود که پشت شهر حیره قرار داشت. در باره بنیانگذار آن اختلاف شده است، هیثم بن عدی گوید: نعمان بن امری ء القیس بن عمرو بن عدی بن نصر بن حارث بن عمرو بن لخم بن عدی بن مرة بن ادد بن زید بن کهلان بن سبا بن یعرب بن قحطان مَلک، در هشتاد سال پیش، دستور بنای کاخ را صادر کرد، خورنق در مدت شصت سال ساخته شد. و مردی از روم به نام سنمار کاخ او را ساخت. وی دو سه سال به ساختن بنا می پرداخت و حدود پنج سال بیشتر یا کمتر ناپدید می شد، در جست وجوی وی می رفتند ولی وی را نمی یافتند. سپس می آمد و عذر و بهانه می آورد، و پیوسته تا شصت سال بدین شیوه عمل می کرد تا این که از ساخت آن فراغت یافت، و نعمان بر بالای کاخ رفت و در برابرش دریا و در پشت سرش خشکی را دید و ماهی، سوسمار، آهو و نخل را مشاهده کرد و گفت: هرگز مانند این بنا ندیده ام. سنمار به او گفت: من محل

آجری را می دانم که اگر آن آجر برداشته شود تمام کاخ فرو می ریزد، نعمان گفت: آیا شخص دیگری جز تو جای آن را می داند؟ سنمار گفت: خیر. نعمان گفت: البته آن را پنهان می دارم و هیچ کس از آن اطلاعی پیدا نمی کند، سپس دستور قتل او را صادر و از بالای کاخ به پایین پرتاب کرد و قطعه قطعه شد. این واقعه نزد عربها ضرب المثل شد؛ لذا

ص:214

شاعر در این باره می سراید:

او مرا مجازات کرد، خداوند به بدترین صورت مانند سنمار بی گناه، او را مجازات کند وی تمام کاخ را در مدت شصت سال بنا کرد و کاشیها و سرب در آن به کار برد هنگامی که مشاهده کرد کار ساختمان به پایان رسید و مانند کوهی بلند و استوار شده است سنمار گمان کرد به او عطایای بسیار می دهند و به محبت و نزدیکی به نعمان دست می یابد ولی نعمان گفت: این خدانشناس را از بالای قصر به زیر افکنید به خدا سوگند، این از شگفت انگیزترین پیش آمدهاست(1).

بسیاری از عربها از وی نام برده و به سنمار مَثَل می زنند.

همین نعمان چندین بار با شام جنگید و از همه پادشاهان، قدرتمندتر بود. یکی از روزها هنگامی که بر جایگاه خود در خورنق نشسته بود و بر نجف و باغها و نخلستانها وگلزارها و رودخانه هایی که در سمت غرب آن قرار داشتند و همچنین بر سمت غرب و شرق فرات و خورنق که مقابل فرات بود، اشراف داشت به نظرش رسید فرات همانند خندقی شهر خورنق را که بر ساحل محل پرپیچ و خم فرات قرار داشت، احاطه کرده است؛ سرسبزی، روشنایی و رودهای آن، وی را شگفت زده کرد. نعمان به وزیرش گفت: آیا تا به حال چنین منظره زیبایی دیده ای؟ وزیر گفت: به خدا سوگند، خیر ای پادشاه! چنین منظره ای ندیده ام ولی این منظره هم دوام ندارد. نعمان گفت: پس چه چیزی دوام می یابد؟ وی گفت: آنچه نزد خدا در آخرت است. گفت: با چه به دست می آید؟ وزیر گفت: با ترک دنیا و عبادت خدا و درخواست آنچه نزد اوست، نعمان همان شب، حکومت را رها کرد و ردایی پوشید و به طور پنهانی گریخت و هیچ کس متوجه رفتن او نشد، و تاکنون هیچ خبری از وی در دست نیست. صبحدم که بنابر آداب و رسوم به در

ص:215

منزل او رفتند، اجازه ورود نیافتند. چون اجازه دادن به تأخیر افتاد، علت آن را نفهمیدند،

لذا در این باره سؤال کردند و چندین روز، امر بر آنها مشتبه بود، پس از مدتی مشخص شد که او از حکومت کناره گیری کرد و برای عبادت به کوه و دشت پناه برده است، دیگر، هیچ گاه دیده نشد. گویند: وزیرش نیز همراه وی رفت. در این باره عدی بن زید چنین می سراید:

به یا آور پادشاه خورنق را که روزی به کار نظارت می کرد و ارشاد و راهنمایی اندیشه می طلبد او به سبب دیدنیها، فزونی ثروت و دارایی دریای پهناور و کاخ سدیر، خوشحال و مسرور شد ناگهان به خود آمد و گفت: چه خوشی و سروری برای انسان زنده ای است

که به زودی خواهد مُرد پس از کامیابی پادشاهی و توانگری قبرستانها آنان را پنهان کردند

پس همه مردند مانند برگهای خشکیده ای که بادهای صبا و دبور، آنها را درهم پیچید(1).

هنگامی که در روزگار خلافت ابوبکر، خالد بن ولید بر حیره تسلط یافت، عبدالمسیح بن عمرو بن بقیله چنین سرود:

آیا پس از دو مندر، چهارپایانی را خواهم دید که میان خورنق و سدیر رفت و آمد کنند؟ دلاوران هر قبیله از رویارویی با وی اجتناب می ورزند به خاطر ترس از غرش رعدآسای شیر (شخص ممدوح) ما پس از مرگ ابوقبیس مانند گوسفندانی شده ایم در روزِ بارانی قبیله های معد، خاندان ما را تجزیه کردند گویا ما مانند بعضی از اعضای شتر،

پاره پاره شده ایم(2).

ابن کلبی گوید: فرمانروای خورنق و کسی که دستور بنای آن را صادر کرد، بهرام گور،

ص:216

فرزند یزدگرد، فرزند شاپور ذی الاکتاف بود، و برای یزدگرد هیچ فرزندی نمی مانْد، و فرزندش بهرام گور در کودکی به بیماری شبیه استسقا مبتلا شد، لذا در جستجوی محل خوش آب و هوایی بود که از امراض و بیماریها دور باشد تا بهرام را از ترس بیماری اش به آن جا بفرستد، پزشکانش توصیه کردند تا او را به سرزمین عرب بفرستد تا بول و شیر شتر بنوشد یزدگرد نیز او را نزد نعمان فرستاد و به او دستور داد تا برای فرزندش کاخی

مانند کاخ خورنق بسازد. نعمان نیز کاخی برای او ساخت و بهرام را در آن جای داد و به

معالجه او پرداخت تا بهبودی یافت. پس از آن بهرام از پدرش اجازه خواست تا نزد نعمان

بماند. یزدگرد نیز به او اجازه داد، و پیوسته نزد نعمان و در کاخ خورنق بود تا این که به بلوغ رسید و پدرش درگذشت، و مصمم شد تا به حکومت دست یابد، و به آن نیز رسید

چنان که رسم شاهان چنین است.

هیثم بن عدی گوید: هیچ حاکمی به کوفه وارد نشد مگر این که در کاخ معروف آن در خورنق بنای جدیدی ساخت. هنگامی که ضحاک بن قیس به کوفه آمد، چند جایی در کاخ بنا کرد و آنها را با گچ سفید کرد، و در آن به جستجو پرداخت. روزی شریح قاضی نزد وی آمد و ضحاک به او گفت: ای ابا امیه! آیا بنایی زیباتر از این دیده ای؟ شریح گفت:

بله، آسمان و کسی که آن را بنا کرده است... گفت: من در باره آسمان از تو سؤال نکردم،

سوگند یاد کن که اباتراب را ناسزا بگویی. گفت: این کار را نمی کنم. ضحاک گفت: چرا؟ گفت: ما به زندگان قریش احترام می گذاریم و به مردگان آنها ناسزا نمی گوییم. ضحاک گفت: خداوند به تو جزای خیر دهد.

علی بن علوی کوفی مشهور به حمانی چنین سروده است:

خداوندا، محل خوش آب و هوایی را که میان خورنق و کثیب قرار دارد، آبیاری فرما به وسیله چشمه هایی که اطراف قصر ابی خصیب قرار دارند کاخی که پادشاهان، آن را برگزیدند و نظر خردمندان را به خود جلب می کند روزگاری من در دلِ زیبارویان جای داشتم که اگر می توانستند مرا میانِ گردن و سینه خود، جای می دادند زمانی من و آنان

از هیچ گناهی اجتناب نمی ورزیدم آن دو جوان هنگام رویارویی با ناملایمات با اشکِ جاری، شکایت خود را ابراز می کردند آنها تنها تیره روزی را جدایی و باز داشتنِ محبوبی

ص:217

از دلبرش می دانند(1).

علی بن محمد کوفی نیز می سراید:

چه توقفهای زیادی در خورنق داشتی که بهتر و بیشتر از توقفهای دیگران است از غدیر تا سدیر تا کلیساهای کشیشان تا راههای راهبانی که لباسهایِ کهنه و مندرس پوشیده و ترسان و بیمناک هستند حتی باغهای مناطق متروک و دور افتاده آن نشانه های لباسهای پُر نقش و نگار را می پوشاند گویا برکه ها و تالابهای آن مانند جزوهای قرآن

است و شاخه هایِ درختانِ آن با وزش بادهای شدید تکان می خورَد موی جلو سر دختران نوجوان با حاشیه کتابها برخورد می کند و شاخ و برگهای رنگین درختان ابتدا و انتهای آن را به یکدیگر پیوند می دهند زمستانهای آن هوای دریایی دارد و در مناطق خشک و بیابانی آن، ییلاقهایی وجود دارد شرابی به درخشندگی مروارید و به خوش بوییِ کافور از زمینهای بلندِ آن به دست می آید(2).

ص:218

دار حکیم: محله ای مشهور در کوفه است که به حکیم بن سعد بن ثوربکائی از فرزندان بکاء بن عامر بن ربیعة بن عامر بن صعصعه منسوب است.

در احتمام: در کوفه قرار دارد و به قمامه، دختر حارث بن هانی کندی نسبت داده شده و در کنار دار اشعب بن قیس واقع شده است.

دار مقطع: در کوفه و به مقطع کلبی منسوب است، عدی بن رقاع در باره او چنین می سراید:

چشم، مکانِ نشانه گذاری شده را می شناسد چنان که میهمانان، دار المقطع را می شناسند(1).

دُرتا: یکی از مناطق کوفه است و تعداد زیادی از مردم آن جا زندگی می کردند و

یکصد و بیست هزار درخت نخل و انواع مختلف درختان انبوه در آن جا وجود داشته است.

دُوْران: محلی که پشت پل کوفه واقع شده و کاخ اسماعیل قسری، برادر خالد بن عبداللّه قسری، حاکم کوفه، آن جا بوده است.

دوبا: در کوفه و نجف محله ای از آن است. گویند اسم آن دومه است زیرا هنگامی که عمر «اکیدر» حاکم دومة الجندل را راند، او به حیره رفت و در آن جا دُری ساخت و آن را

دومه نامید.

دیارات اساقف: دیارات جمع دیر، و اساقف جمع اسقف است، و آنان رؤسای مسیحیان هستند. این دیارات در نجف پشت کوفه قرار دارند، و نجف در ابتدای حیره واقع شده است. و آن گنبدها و قصرهایی است که در برابرش رودی معروف به غدیر جریان می یابد و در سمت راست آن، کاخ ابی خصیب و در سمت چپ آن سدیر واقع شده و در باره آن علی بن محمد بن جعفر علوی حمانی چنین سروده است:

چه توقفهای زیادی در خورنق داشتی که بهتر و بیشتر از توقفهای دیگران است از غدیر تا سدیر تا کلیساهای کشیشان تا راههای راهبانی که لباسهایِ کهنه و مندرس

ص:219

پوشیده و ترسان و بیمناک هستند حتی باغهای مناطق متروک و دور افتاده آن نشانه های لباسهای پرنقش و نگار را می پوشانَد گویا برکه ها و تالابهای آن مانند جزوهای قرآن است زمستانهای آن، هوای دریایی دارد و در مناطق خشک و بیابانیِ آن، ییلاقهایی وجود دارد(1).

دیراعور: در پشت کوفه قرار دارد و مردی از قبیله ایاد، مشهور به اعور از فرزندان خذافة بن زهر بن ایاد آن را بنا کرد.

دیرحنه: در پشت کوفه و حیره واقع شده است.

دیرشاء: در زمین کوفه است و حدود هفت و نیم کیلومتر از نخیله فاصله دارد.

رحا عمارة: نام محله ای در کوفه که به عمارة بن عقبه بن ابی معیط منسوب است.

رحبة خنیس: محله ای در کوفه که به خنیس بن سعد برادر نعمان بن سعد جدّ ابی یوسف یعقوب بن ابراهیم بن حبیب بن خنیس قاضی نسبت داده شده است.

رصافة کوفه: منصور عباسی آن را ساخت و حسین بن سری، کوفی نام آن را در شعرش آورده است:

به رصافه و ثنیه و خورنق نظر افکندم خرابی و ویرانی، آن مناطق را فرا گرفته و آثار آنها از میان رفته و فرسوده شده بودند(2).

زراره: محله ای درکوفه است و به نام زرارة بن یزید بن عمرو بن عدس از قبیله بنو بکّار نامیده شده، زیرا در آن جا منزل وی بوده است. اما معاویه آن را از وی گرفت و در

شمار زمینهای حکومت درآورد تا این که سرانجام ابوجعفر، آن را به محمد بن اشعث بن

ص:220

عقبه خزاعی واگذار کرد. هنگامی که سعید بن عاص در کوفه بود، زراره در ملکیت سعید بن عاص بود. در حدیثی آمده است که حضرت علی(ع) به زراره نظر افکند، فرمود: این چه روستایی است؟ گفتند: روستایی که به آن زراره می گویند و در آن گوشت و شراب به فروش می رسد. آن گاه حضرت از روی پلی که بر روی فرات بود به سوی روستای زراره رفت و فرمود: برای من آتش بیاورید، و آن را برافروزید زیرا خبیث از درون خورده می شود. وی افزود: زراره از سمت غرب آتش گرفت و آتش به باغ خواسْتابِرْ حیرُونا نیز سرایت کرد.

زوره: محله ای در کوفه است.

زیدان: موضعی در کوفه است.

سَکِن: محله ای در زمین کوفه می باشد.

سنِیْنیا: روستایی از مناطق کوفه است و عثمان بن عفان آن را به عماربن یاسر واگذار کرد.

سَوادیه: روستایی در کوفه است و به سواد بن زید بن عدی بن زید بن ایوب بن محروق بن عامر بن عصبة بن امری ء القیس بن زید منات بن تمیم منسوب می باشد.

سواریه: محله ای در کوفه می باشد و به سوار بن یزید بن عدی بن یزید عبادی شاعر نسبت داده شده است.

بازار اسد: در کوفه قرار دارد و به اسد بن عبداللّه قسری برادر خالد بن عبداللّه حاکم کوفه و بصره منسوب است.

بازار حَکَمه: نام محلی در مناطق کوفه است.

احمد بن یحیی بن جابر گوید: این بازار به حکمة بن خدیفة بن بدر منسوب است. او کنار این بازار می نشست. او می گوید: مادر حکمه همان مادر قرفه است که علیه رسول خدا(ص) توطئه چینی می کرد و زید بن حارثه، وی را در منزلش کشت.

ابو یقظان گوید: این بازار به مردی از فرزندان حکمه که به وی حَکَم می گفتند، منسوب است و خداوند، داناتر است.

در این بازار، جنگی میان حجاج و شبیب خارجی در گرفت که عتاب بن ورقاء ریاحی

ص:221

در آن جنگ کشته شد.

بازار یوسف در کوفه قرار دارد و به یوسف بن عمر بن محمد بن حکم بن عقیل ثقفی منسوب است.

سَهله: «زمین نرم و هموار» معنای آن مشخص است، و مسجدی در کوفه است.

ابو حمزه ثمالی گوید: ابو عبداللّه جعفر بن محمد صادق(ع) به من فرمود: ای ابا حمزه ثمالی! آیا مسجد سهیل را می شناسی؟ گفتم: نزد ما مسجدی است که به آن سهله می گویند. فرمود: بله، منظورم همین است، اگر زید به این مسجد می آمد و نماز می خواند و از کشته شدن به خدا پناه می برد، خدا به او پناه می داد. در این مسجد، جایگاه خانه ای است که ادریس(ع) در آن خیاطی می کرد و از آن جا به آسمان رفت. و از این مسجد، حضرت ابراهیم(ع) نزد عمالقه رفت، و در آن محل، صخره ای است که تصویر پیامبران بر آن نقش بسته است و خاکی که پیامبران الهی از آن آفریده شدند، از آن

جاست و آن جا محل توقف خضر بود و هیچ اندوهگینی به آن جا نیامد مگر این که

خداوند، اندوه او را از بین بُرد.

سِیْب: در اصل به معنای محل جریان آب است مانند رودخانه و آن کوره ای(1) از سواد کوفه بود و اینها دو سیب بودند، سیب بالا و سیب پایین از طسوج سورا، و کنار کاخ ابن

هبیرة قرار داشتند. احمد بن محمد بن احمد بن علی سیبی ابوبکر - فقیه شافعی - منسوب به آن است. وی در سال 276 (ه .ق) در کاخ ابی هبیره به دنیا آمد و در سال 392 (ه .ق) درگذشت.

شانیا: روستایی از نواحی کوفه که از طسوج سورا و از سیب بالاست.

شومیا: محلی در زمین کوفه است که سپاه مهران برای جنگ با مثنی و مسلمانان به آن جا آمدند، گویند: شومیا، محل دار رزق در کوفه است.

شیلی: یکی از نواحی کوفه است، و رودخانه ای به نام شیلی دارد، در کتاب فتوح نیز ذکر شده است، این رودخانه، امروز به نام رود زیاد شهرت دارد و به زیاد بن ابیه منسوب

ص:222

است و خداوند، داناتر است.

صحرا اثیر: گویا تصغیر اثر است. صحرای اثیر در کوفه قرار دارد و به اثیر بن عمرو سکونی، پزشک کوفی، معروف به ابن عمریا منسوب است.

عبداللّه بن مالک می گوید: هنگامی که ابن ملجم ملعون به حضرت علی(ع) ضربت زد، همه پزشکان برای مداوای حضرت علی(ع) گرد آمدند و از میان آنان، اثیر مهارت بیشتری در پزشکی داشت اثیر شش گرم گوسفندی را برداشت و در جستجوی رگی برآمد و آن را بیرون آورد و در جراحت علی(ع) وارد کرد، سپس در رگ دمید و آن را خارج کرد، ناگهان دید که سفیدیِ مغز آن چسبیده است و متوجه شد که ضربت بر پوست اطراف مغز سر رسیده است و گفت: ای امیرالمؤمنین! وصیت کن که از دنیا خواهی رفت.

در صحرای اثیر، حضرت علی بن ابی طالب(ع) گروه غالیان را به آتش کشید.

صحرای ام سلمه: محلی در کوفه که به ام سلمه، دختر یعقوب بن سلمه، فرزند عبداللّه بن ولید بن مغیره فخرومیه، همسر سفاح منسوب است. چند موضع در کوفه هست که به آن صحرا گویند.

صحرای بردخت: نام محله ای در کوفه که به بردخت، شاعرضبی عکلی نسبت داده شده و اسم او علی بن خالد است.

صریفین: از روستاهای کوفه که حسین بن محمد بن حسین بن علی بن سلیمان دهقان مقری معدل صریفینی ابوالقاسم کوفی منسوب به آن جاست و یکی از بزرگان و سران آن به شمار می آید و بسیاری از مردم نزد وی قرآن را ختم کردند: وی قاری دانایی بود و بسیار حدیث نقل می کرد و راستگو، امین و رازدار بود و به مذهب زیدیه اعتقاد داشت.

وی در محرّم سال 480 ه .ق وارد بغداد شد و مردم نزد وی حدیث فرا گرفتند و ابا محمد جناح ابن نذیر بن جناح محاری و جزوی نزد او به استماع حدیث پرداختند و گروهی از وی روایت کردند، و در شب هفدهم ماه محرم در سال 490 (ه .ق) درگذشت.

الصنین: نام شهری در حومه کوفه است و یکی از منازل منذر بود و یک رودخانه و چند مزرعه داشت، عثمان بن عفان، آن را از طلحة بن عبیداللّه خرید و نامه ای به وی

ص:223

نوشت که نزد محدثان مشهور و زبانزد است و من به علت بیهودگی آن نامه، از نقل آن خودداری کردم.

صین: عمرانی گوید، نام محلی در کوفه است.

ضِبّاب: قلعه ای در کوفه که شریف ابوالبرکات عمر بن ابراهیم بن محمد بن محمد بن حمزه حسینی علوی ضبابی زیدی نحوی منسوب به آن است.

عبس: محله ای در کوفه که به قبیله عبس نسبت داده شده و او عبس بن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس عیلان بن مضر بن نزار است که به آن قبیله منسوب می باشد.

عراقان: منظور بصره و کوفه است.

عَرزَم: نام آرامگاهی در کوفه است. گویند عرزم، محلّه ای است در کوفه که به آرامگاه عرزم معروف است و به مردی که در آن آجر می ساخت و نامش عرزم بود، منسوب می باشد.

گروهی از دانشمندان از جمله عبدالملک بن میسرة بن عمر بن محمد بن عبیداللّه به آن جا منسوب می باشند، ابو عبداللّه بن ابی سلیمان از عطاء و سعید بن جبیر حدیث نقل و از سفیان ثوری و شعبة بن حجاج و یحیی بن سعید قطان و جز آنان نیز روایت کرده است. او

ثقه ای بود که در برخی احادیث دچار اشتباه می شد و در سال 145 (ه .ق) درگذشت.

فرزند برادرش ابو عبدالرحمن محمد بن عبیداللّه ابی سلیمان عرزمی نیز از عطاء روایت می کند و ابو افنون از وی حدیث نقل می کند. وی در سال 155 (ه .ق) فوت کرد.

عقربابل: روستایی در نواحی کوفه و نزدیک کربلاست. روایت شده هنگامی که حسین بن علی(ع) به کربلا رسید و سواران عبیداللّه بن زیاد، وی را احاطه کردند، حضرت با اشاره به عقر فرمود: نام این روستا چیست؟ عرض کردند: اسم آن عقر است. فرمود: از عقر به خدا پناه می برم. نام سرزمینی که در آن هستم چیست؟ گفتند: کربلا، فرمود: این جا سرزمین اندوه و مصیبت است و خواست از آن جا خارج شود ولی از خروج ایشان جلوگیری کردند، تا آن حادثه ناگوار روی داد.

در سال 102 (ه .ق) یزید بن مهلب بن ابی صفره در این مکان کشته شد و او از فرمان بنی مروان سرپیچی کرد و مردم را به سوی خود فراخواند و مردم بصره، اهواز، فارس و

ص:224

واسط از او پیروی کردند و با هزار و صد و بیست نفر قیام کرد. یزید بن عبدالملک، برادرش مسلمه را برای مبارزه با او برگزید، مسلمه در عقر از سرزمین بابل با یزید برخورد کرد و این جنگ به قتل یزید بن مهلب منجر شد.

عین جمل: از مناطق کوفه، بخشی از نجف و نزدیک قطقطانه است چون در آن جا شتری مُرد به این اسم نامیده شد. برخی می گویند: کسی که آن جا را کشف کرد، نامش جمل بود.

غاضریه: منسوب به غاضره از بنی اسد که روستایی از نواحی کوفه و نزدیک کربلاست.

غریان: تثنیه غری است، و آن جسم آغشته به چسب است، غری به معنای بتی که گوسفندان را در برابرش ذبح می کردند نیز آمده است، غریان یعنی طربالان و آنها دو ساختمان شبیه صومعه هستند که در حومه کوفه و نزدیک مرقد حضرت علی(ع) قرار دارند.

گوید: غریان در کوفه است، هشام بن محمد کلبی گفت شرقی بن قطامی برای من روایت کرده، گفت: منصور مرا نزد برخی از پادشاهان فرستاد، و من در باره عربها و نسب ایشان سخن گفتم، ولی ا و نه خشنود شد و نه شگفت زده. وی گوید: مردی از

یارانش به من گفت: ای ابا مثنی! در کلام عرب غری چیست؟ گفتم: غری به معنای زیبایی است، و عرب می گوید: هذا رجل غری یعنی این، مردِ زیبایی است این دو ساختمان به علت زیبایی آنها در آن زمان غریین نامیده شدند، و غریانی که در کوفه قرار

دارد مانند غریانی بنا شده که فرمانروای مصر آنها را در کشورش ساخت و بر آنها نگاهبانانی گماشت و هر کسی که در این دو بنا نماز نمی خواند، کشته می شد، لکن وی را

میان پذیرش در امر مخیر می کرد که به هر حال، از مرگ رهایی نداشت و نباید درخواست حکومت می کرد و فورا آنچه را می خواست به وی می داد، سپس ا و را می کُشت و روزگاری بدین منوال سپری شد. وی گوید: روزی رختشویی از افریقا با الاغ و چوبدستی اش به آن جا آمد و از کنار غریان گذشت ولی در برابر آنها نماز نخواند، لذا

نگهبانان او را گرفتند، رختشوی گفت: چرا مرا گرفتید؟ گفتند: چرا نزد غریان نماز

ص:225

نخواندی؟ گفت: نمی دانستم. آنها وی را نزد فرمانروایشان بردند و گفتند: او در برابر

غریان نماز نخوانده است. فرمانروا گفت: چرا نزد آنها نماز نخواندی؟ گفت: نمی دانستم

من مردی غریب از افریقا هستم. دوست داشتم نزد شما باشم تا لباس تو و نزدیکانت را بشویم و در سایه تو نفعی ببرم. اگر می دانستم برای آنها هزار رکعت نماز می خواندم، فرمانروا گفت: آرزویت چیست؟ گفت: چه بخواهم؟ گفت: در باره حکومت و رهایی خودت را کُشته شدن درخواست نکن و جز اینها هر چه می خواهی آرزو کن. می گوید: رختشوی رفت و برگشت و به ناله و زاری پرداخت و گفت مرا معذور بدارید زیرا من غریب هستم ولی فرمانروا از پذیرش آن امتناع کرد. وی گفت: من دَه هزار درهم از تو می خواهم، گفت: دَه هزار درهم نزد من آورید. رختشوی گفت: پیکی بیاورید، پیکی آمد و ده هزار درهم را به او داد و گفت: هرگاه به افریقا رسیدی، از منزل فلان رختشوی سؤال کن و این ده هزار درهم را به خانواداش بده. سپس فرمانروا گفت: آرزوی دومت را بگو، وی گفت: هر یک از شما را سه بار با چوبدستی بزنم ضربت اول شدید، ضربت دوم متوسط و ضربت آخر آرام گوید: فرمانروا دچار تردید شد و مدت زیادی درنگ کرد، سپس به افرادی که در مجلسش نشسته بودند، گفت: نظر شما چیست؟ گفتند: نظر ما این است که سنّتی را که پدرانت پایه ریزی کردند، قطع نکنیم. گفتند: از چه کسی

شروع می کنی؟ گفت: از فرمانروا، فرزند فرمانروایی که این سنت را نهاده است. گفت: فرمانروا از تختش پایین آمد و رختشوی، چوبدستی را بلند کرده، به پشت گردنش زد. فرمانروا به روی زمین افتاد، و به او گفت: کاش می دانستم این چه ضربات سنگینی است؛ به خدا سوگند، اگر این ضربه، آهسته بود و پس از آن ضربه متوسط و شدید بر من وارد می شد، حتما می مُردم. آن گاه به نگهبانان نظر افکند و گفت: حرام زاده ها! گمان

می کنید او در برابر غریان نماز نخوانده است ولی به خدا سوگند، من او را دیدم که نماز

می خواند، او را رها کنید و غریان را خراب کنید، گوید: رختشوی خندید به حدّی که از شدت خنده پایش را به زمین می کشید.

می گویم: به نظر من هنگامی که منذر، غریان را در حومه کوفه ساخت این سنت را هم نهاد ولی برآوردن سه حاجتی را که پادشاه مصر مقرّر کرده بود، شرط نکرد؛ خداوند

ص:226

آگاه و داناست.

غریان در حومه کوفه قرار داشت و منذر بن امری ء القیس بن ماءالسماء آنها را بنا کرد وسببش این بود که وی دارای دو خدمتکار از خاندان اسد بود که به یکی از خالد بن نضله و به دیگری عمر بن مسعود می گفتند، آنها شبی در حالی که فرمانروا مست بود، نزد او رفتند، تا در مورد مطلبی با وی صحبت کنند. فرمانروا نیز در حال مستی فرمان داد

تا در حومه کوفه، دو قبر برای آن دو حفر کنند و آنها را زنده دفن کنند. صبح روز بعد، آن دو را فرا خواند. وی را از آنچه بر سر آن دو آورده بود، آگاه کردند. او از این خبر اندوهگین شد و کنار قبر آن دو رفت و دستور داد، دو طربال بر روی آنها ساختند و طربال همان صومعه است. منذر گفت: تمام زایران عرب باید از میان دو قبر عبور کنند، و

هیچ کس نباید با فرمان من مخالفت کند. و در هر سال برای آنها روز بدبختی و روز خوشبختی مقرر کرد. و در روز بدبختی، هر کس را می دید، می کُشت و طربالها را به خون او آغشته می کرد و اگر حیوانی نزد او می آمد، اسبها آن را تعقیب می کردند و اگر

پرنده ای می آمد، بازهای شکاری را به سراغش می فرستاد و هر چه در برابرش ظاهر می شد، می کُشت و آن دو بنا را به خونش آغشته می کرد، و بخشی از دوران حکومتش بدین سان سپری شد، یکی از دو روز، روز بدبختی نامیده شد، و آن روزی بود که هر انسان و حیوانی دیده می شد، به قتل می رسید و روز دیگر، روز خوشبختی نام گرفت و

در آن روز هر شخصی را که می دید، مورد حمایت خویش قرار می داد و به او خلعت می بخشید، در یکی از روزهای بدبختی منذر از کاخ خارج شد و با عبید بن ابرص اسدی شاعر روبه رو شد که در حال مدیحه سرایی پیش می آمد. چون منذر او را دیده، گفت: چرا مرگ برای تو باشد، ای عبید؟ عبید گفت: خائن با پای خود نزد تو آمد و گوینده سخن این جمله را ضرب المثل قرار داد. منذر به او گفت: مرگت فرا رسیده است. مردی که همراه شاعر بود گفت: لعنت و نفرین از تو دور باد، او را رها کن، زیرا گمان می کنم

آشنایی او به شعر، بهتر است از آنچه از قتلش می خواهی، به اشعار او گوش کن و اگر اشعار خوبی شنیدی از او بیشتر بخواه، و اگر جز این بود، او را می کُشی و تو بر این امر

توانایی. عبید نشست، غذا خورد و آب نوشید. آن گاه منذر او را فرا خواند و گفت: نظرت

ص:227

را به من بگو، عبید گفت: خودم را در آستانه مرگ می بینم، سپس منذر گفت: برایم شعر بخوان که شهرت تو مرا به شگفت می آورد، عبید گفت: حالِ من، حال شخص اندوهگین و پریشانی است که توان سرودن شعر ندارد و کارد به استخوانم رسیده است، و گوینده، این دو جمله را ضرب المثل قرار داد. برخی از حاضران در مجلس گفتند: مادرت به عزایت بنشیند برای فرمانروا سرود بخوان، عبید گفت: سخن شخصی که بزودی کشته می شود چه تأثیری دارد، و آن را به صورت ضرب المثل آورد یعنی کسی که به تو اهمیت نمی دهد، او را در کارهایت دخالت مده. منذر گفت: مرا خسته کردی، پیش از آن که دستور قتل تو را صادر کنم، مرا آسوده کن. عبید گفت: عزیز کیست و آن را به صورت ضرب المثل آورد. منذر گفت: شعرت را برایم بسرای، آیا ملحوب خالی از سکنه شد؟(1)

عبید چین سرود:

ص:228

عبید از خاندانش جدا شد و امروزه کاری از او ساخته نیست مرگی برایش پیش آمد که او را از زندگی محروم کرد و به وسیله آن دو مرگش فرا می رسد(1).

منذر گفت: ای عبید! قبل از این که تو را بکُشم، شعرت را بخوان... عبید سرود:

به خدا سوگند، اگر بمیرم زیان نمی کنم و اگر زنده بمانم، تنها نیستم به فرزندانم و عموهایشان بگو که سرانجام، مرگ فرا می رسد مرگ، زمان معیّنی دارد که همه مردم با وجود بیزاری از آن به سویش می روند برای مرگی که به شما نزدیک می شود بی تابی نکنید زیرا مادر برای مرگ می زاید(2).

منذر گفت: وای بر تو! ادامه بده. عبید چنین سرود:

از روی تمسخر به شراب، طلا می گویند چنان که به گرگ، ابا جعده می گویند(3).

منذر گفت: ای عبید باید کُشته شوی، و تو می دانی که نعمان از بین رفته است و اگر او را در روز شوم مشاهده کنم، ناگزیرم او را بکشم ولی اگر این امر به تو تعلق گرفت، می توانی یکی از این روشهای مرگ را انتخاب کنی که یا رگ پا و یا رگ دستت را قطع کنیم. عبید گفت: لعنت و نفرین از تو دور باد! سه محدوده بسان میدانهایی وجود دارد که

هر کس به آن جا رود، یا از آن رو گردان شود و یا از آن جا باز گردد، برای او نامبارک

خواهد بود، و هر کس به آن جا رفت و آمد کند، خیری نمی یابد. اگر حتما می خواهی مرا بکُشی، به من شراب بده تا پس از این که اعضا و جوارحم از کار افتاد و هوش از سرم رفت هر طور خواستی مرا به قتل برسانی. منذر برای او شراب خواست، او نوشید و مست شد و به وجد آمد، منذر او را پیش فرستاد و عبید شروع به خواندن این اشعار کرد:

پادشاه در روز شُوم مرا میان چند روش مخیر کرد که در تمام آنها مرگ و نیستی را آشکار و نمایان می بینم چنان که قوم عاد، یک بار در طول روزگار، مخیّر شد ابرهایی که

برای شخص نکوکار، خیر و برکتی دربر ندارد ابرهایی که به سرزمینی فرستاده نمی شود مگر این که آن را مانند شبی گرم قرار می دهد(4).

سپس منذر، دستور قتل وی را صادر کرد، و رگ دست او را زدند و خون زیادی از او

رفت. پس از این که درگذشت، غریین را به خونش آغشته کردند.

پیوسته چنین بود تا در یکی از روزهای شوم، مردی از قبیله طی به نام حنظله از مقابل منذر عبور کرد و نزدیک بود منذر او را بکُشد. مرد گفت: لعن و نفرین از تو دور باد! من به زیارتت آمدم تا از دریای سخاوت تو برای خانواده ام توشه برگیرم، پس آذوقه آنها را قتل

من قرار نده، منذر گفت: باید تو را بکُشم، حاجتهای خود را بخواه تا قبل از مرگت برآورم. گفت: یکسال به من مهلت بده تا نزد خانواده ام باز گردم و در باره آنها تصمیم

ص:229

بگیرم. آن گاه به سوی تو می آیم، و فرمانت اجرا می شود. منذر گفت: چه کسی تعهد می کند که تو باز گردی؟ حنظله نگاهی به حاضران کرد و شریک بن عمرو بن شراحیل شیبانی را شناخت و چنین سرود:

ای شریک! ای فرزند عمرو! آیا از مرگ گریزی هست؟ ای شریک! ای فرزند عمرو! ای برادرِ کسی که برادر ندارد ای برادرِ منذر! امروز مرا آزاد کن که ممکن است آسیبی به من برسد ای برادر هر شخصی که خود را به طایفه ای نسبت می دهد و برادر کسی که برادر ندارد شیبان که قبیله شیبان منسوب به اوست شخصیتهای خود را گرامی می دارند ابوالخیرات عمرو و شراحیل حماله امروز در مجد و عظمت و مدح و ستایش آنها رقیبان تو هستند(1).

شریک از جا پرید و گفت: لعن و نفرین از تو دور باد! تعهد می کنم اگر تا مهلت مقرّر نیامد به جای او دست مرا قطع کنید و خونم را بریزید. لذا منذر او را آزاد کرد.

سال آینده منذر بر تخت نشسته در انتظار حنظله بود ولی عبید تأخیر کرد و شریک جلو آمد تا کُشته شود. ناگهان سواری ظاهر شد، او حنظله بود، حنوط کرده و کفن

پوشیده، همراه او نوحه گری بود که برایش مرثیه می خواند، هنگامی که منذر این منظره را دید، از وفای به عهد او تعجب کرد و گفت: چه باعث شد خودت را به کُشتن دهی؟ گفت: ای فرمانروا! من دَینی دارم که مرا از خیانت باز می داشت. منذر گفت: دَین تو چیست؟ گفت: مسیحیت. منذر سخنان او را پسندید و هر دو را آزاد کرد و این رسم را در آن سال باطل کرد و چنان که مورخان نقل کرده اند، این امر، علت مسیحی شدن منذر و مردم حیره شد.

ص:230

شرقی بن قطامی روایت کرده می گوید: غری به معنای خوبیِ هر چیزی است و غریان را به سبب نیکویی شان به این اسم نامیدند و منذر، غریان را به صورت دو بت ساخت، و قبلاً برخی از فرمانروایان مصر، آن را ساخته بودند.

در پشتِ کتابِ شرح سیبویه که از آنِ مبرد بود، به دستخط ادیب عثمان بن عمر صقلی، نحویِ خزرجی بدین مضمون خواندم: دستخط ابی بکر سراج (ره) را در پشت یکی از بخشهای کتاب سیبویه یافتم که نوشته بود: ابو عبداللّه یزیدی به من خبر داده،

گفت: ثعلب برایم روایت کرد و گفت: معن بن زائده از نجف و کربلا عبور می کرد که یکی از آن دو را آشفته و ویران دید، لذا این اشعار را سرود:

اگر قرار بود در طول زمان هیچ چیز ویران نشود سزاوار بود که نجف و کربلا ویران نشوند ولی روزگار، میانِ آن دو جدایی افکند و هر انس و الفتی سرانجام به جدایی و دوری منجر می شود(1).

غطط: نام روستایی در کوفه است که از سیب بالا نزدیک سورا و به شانیا مرتبط است.

قُبّه: قبه کوفه یعنی سرزمین کوفه، عمر بن کثیر قُبّی کوفی منسوب به آن است و این مطلب از سعید بن جبیر نیز شنیده شده است و حسّان بن ابی یحیی کندی از سعید روایت کرده که نسب عمر یحیی بن معین است.

قُسِّین: یکی از نواحی کوفه است.

قصر ابی خصیب: در حومه کوفه و نزدیک سدیر است، میان آن و سدیر خانه های اسقفهاست، و آن یکی از مناطق خوش آب و هوا و مشرف بر نجف است. ابو خصیب بن

ورقاء وابسته منصور، یکی از دربانان او بود.

برخی در باره ابن خصیب چنین سرودند:

ای خانه ای که وزش بادهای شمال و جنوب شکل آن را تغییر داده است میان خورنق و سدیر و داخل قصر ابی خصیب قرار دادی دیر و نجف عالی مقام کوههای مسیحیان به

ص:231

شمار می روند(1).

قصر عدسیین: جمع عدسی است و عدسی شخصی است که عدس می پزد. این قصر در کوفه و در کنار حیره قرار داشت و عماد بن عبدالمسیح بن قیس بن حرملة بن علقمة بن

عثیر بن رماح بن عامر مذمم بن عوف بن عامر اکبر بن عوف بن بکر بن عذرة بن زیدلات بن رفیده بن ثوربن کلب بن وبره آن را بنا کرد و قصر را به مادرشان عدسه دختر مالک بن

عامر بن عوف کلبی نسبت دادند.

ابن کلبی نیز در جمهره اش چنین می گوید: عدسیین نخستین جایی بود که مسلمانان هنگام حمله به عراق آن را فتح کردند.

قصر کوفه: عبدالخالق بن محمد بن مبارک هاشمی ابو جعفر بن ابی هاشم بن ابی القاسم قصری کوفی منسوب به آن است. وی در سال 513 (ه .ق) به دنیا آمد و در دوم رجب سال 589 (ه .ق) در بغداد جان سپرد و در باب ازج کنار ابن خلال به خاک سپرده شد.

قصر ابن هبیره: به یزید بن عمر بن هبیرة بن معید بن سکین بن خدیج بن بغیض بن مالک بن سعد بن عدی بن فزاره بن ذبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان منسوب است. هنگامی که ابن هبیره از سوی مروان بن محمد بن مروان عهده دار حکومت عراق شد، در کنار فرات کوفه شهری ساخت و در آن ساکن شد و هنوز آن را تمام نکرده بود که مروان بن محمد به او نامه ای نوشت و دستور داد تا از مجاورت با مردم کوفه اجتناب ورزد. او

نیز آن شهر را ترک کرد و قصر معروفش را نزدیک پل سورا، ساخت. هنگامی که سفاح به

حکومت رسید، به آن قصر رفت و اتاقهای قصر را با سقف پوشانید و بنای قصر را توسعه داد و آن را هاشمیه نامید ولی مردم، طبق عادت نخست به آن، قصر ابن هبیره می گفتند. سفاح گفت: می بینم که هنوز نام ابن هبیره بر روی آن است، لذا آن جا را ترک

کرد و در کنارش شهری ساخت و در آن ساکن شد و بنای آن را کامل کرد و در آن جا

ص:232

اقامت گزید و بخشهایی بدان افزود و آن را به صورتی که می خواست درآورد، سپس به بغداد رفت و شهری بنا کرد و آن را مدینه السّلام نام نهاد.

ابن طاهر گوید علی بن محمد بن علی بن حسن مکنی به اباالحسن و برادر احمد بن محمد در این کاخ روایت کرده است. وی از عبداللّه بن ابراهیم ازدی و دیگران نیز روایت

کرد، و برادرزاده اش ابو عبداللّه احمد بن محمد و عبداللّه بن ابراهیم بن محمد بن حسن ازدی قصری ضریره از وی حدیث نقل کرده است و او نیز از حسن حلوانی و احمد دورقی روایت کرده است.

ابو احمد بن عدی و ابوبکر اسماعیلی و دیگران و عبدالکریم بن علی بن احمد بن علی بن حسین ابن عبداللّه و ابو عبیداللّه تمیمی مشهور به ابن سینی قصری از او روایت

کرده اند، او از محمد بن عمر بن زنبور و ابی محمد اکفائی نیز روایت کرده است و ابوبکر

خطیب از او نقل حدیث و او را تأیید کرده است. وی در سال 459 (ه .ق) درگذشت. ابوبکر محمد بن جعفر بن رمیس قصری و محمد بن طوسی قصری که حاشیه کتاب ابی علی فارسی منسوب به اوست، نیز از او روایت کرده اند. این مطلب را ابو منصور اصبهانی در کتابش که در باره محکومیّت ابی حسن اشعری تألیف کرد، آورده است.

قَطوان: ابوالفضل بن طاهر مقدسی گوید: قطوان نام محلی در کوفه است و نام قبیله های نیست که ابو هیثم خالد بن مخلد قطوانی، محدث مشهور و عبداللّه بن ابی زیاد

قطوانی، منسوب به آن است. او از عبیداللّه بن موسی روایت کرده است و ابوبکر بن خزیمه و دیگران از وی روایت کرده اند، یحیی بن یعلی ابو زکریا اسلمی قطوانی همان یحیی بن یعلی محاربی نیست زیرا محاربی ثقه بود ولی اسلمی ضعیف است و همچنین اسماعیل بن خالد قطوانی کوفی.

قَورا: یکی از نواحی کوفه و رودی است که در کنار آن چند روستا قرار دارد، از جمله روستاهای سورا و غرما.

کُناسه: نام محله ای در کوفه است و در این مکان، یوسف بن عمر ثقفی با یزید بن علی بن حسین علی بن ابی طالب جنگید. شاعر در باره او می سراید:

ای سواری که بامدادان به سوی مقصدش در حرکت است و قومش را به سوی مکه

ص:233

راهبری می کند اگر به قبیله های عمرو رسیدی یا روزی در نزدیکیِ خانه آنها بودی، به آنها بگو ما خشمگین هستیم، شما در شهر خود، کناسه بمانید ای مردم پست و تهیدست! سرزمینی که افتخارات مردان در آن به گونه دیگری است چنان که سفیدی ریسمان به سیاهی تبدیل می شود(1).

کوفان و کوفه یکی است و علی بن محمد کوفی علوی مشهور به حمانی چنین سروده است:

آیا می شود کوفه را ببینیم؟ که چشمها با نظر کردن بدان روشن می شود ضب که نزدیک سدیر است، کوفه را وارونه جلوه می دهد هرگاه دو نفر آن جا بایستند در آن جا کاخ خورنق و مادیان با رواقهایشان در مکان بلندی قرار گرفته اند آیا آنها و تپه های

اطرافشان صبح زود از خواب بیدار می شوند؟ آنها که مانند دره های شاهجان پیدا و درخشان اند شکوفه ها و گلهای آن مانند لباس پیامبر آغشته به مشک و زعفران است(2).

ابو نواس به کوفه رفت و آن جا را پسندید و مدتی در آن اقامت کرد و راجع به آن چنین سرود:

کوفه، ما را به سوی خودش بُرد دیگر نمی توانم برای دیدنِ اهالیِ بزرگوارِ آن صبر

کنم من مردی هستم که به دوستیِ شخصِ بصری اهمیت می دهم(3).

کُوفه: شهر معروفی در سرزمین بابل از ناحیه عراق است و قومی آن را خَدالعذراء

ص:234

نامیدند.

ابوبکر محمد بن قاسم گوید: به سبب دایره وار بودن کوفه به این نام نامیده شد و این برگرفته از کلام عرب است که می گویند: رایت کوْفانا و کُوْفانا به فتح و ضم کاف، یعنی

شن دایره وار.

گویند: کوفه به علت گرد آمدن مردم در آن کوفه نامیده شد. و این برگرفته از قول عرب است که می گویند: قد تکوف الرمل یعنی شنها در یک جا جمع شدند، طول جغرافیایی کوفه، شصت و نُه و نیم درجه و عرض آن سی و یک و نیم درجه است. کوفه در اقلیم سوم قرار دارد. یتکوف تکوفا یعنی اجزای آن با یکدیگر ترکیب شدند.

گویند: کوفه از کوفان گرفته شده است، وقتی می گویند ایشان در کوفان هستند یعنی در بلا و بدی به سر می برند، برخی گفته اند: کوفه بدین نام خوانده شد چون بخشی از آن

سرزمین است، چنان که عربها می گویند: به آن شخص کیفه دادم یعنی یک بخش از آن را دادم. هرگاه بخواهی چیزی را قسمت کنی، می گویند: کفتَ اکیف کیفا. بنابراین، کوفه به

معنای قطعه است و در اصل، کُیْفه بوده که به علت ساکن بودن یاء و مضموم بودن ماقبلش به واو تبدیل شده است.

قطرب می گوید: گفته می شود: القوم فی کوفان، یعنی آن گروه در باره امری گرد هم آمده اند.

ابوالقاسم می گوید: گروهی معتقدند که کوفه را به سبب موقعیتی که در زمین دارد، کوفه نامیده اند، زیرا هر شنی که با ریگ آمیخته شود به آن کوفه می گویند. دیگران گفته اند: چون کوه ساتید همانند ابری آن را در برگرفته، آن را کوفه می خوانند.

ابن کلبی گوید: کوفه به کوه کوچکی که در وسط آن قرار داشت و به آن کوفان می گفتند، نامیده شد و افراد با تجربه، محل آن را طرح ریزی کردند و این کوه، بالاتر از سطح زمین کوفان بود، لذا به این نامیده شد، و این وجه تسمیه کافی است عبدة بن طبیب

آن را کوفة الجند نامید و چنین سرود:

آن زن مهاجری که در کوفة الجند خانه ساخت مهر و محبتش تحت تأثیر پیشامدهای

ص:235

ناگوار قرار گرفت(1).

ولی آغاز شهرسازی کوفه در سال 17 (ه .ق) در زمان عمر بن خطاب صورت گرفت و در همان سالی که مصر به شهر تبدیل شد، گروهی می گویند: شهرسازیِ کوفه، دو سال پس از بصره در سال 19 (ه .ق) انجام شد و بنابر قولی سال 18 (ه .ق).

ابو عبیده معمر مثنی گوید: هنگامی که سعد بن ابی وقاص از جنگ با رستم در قادسیه فراغت یافت و کدخدایان روستاها امور خویش را عهده دار شدند، سعد شخصی را فرستاد تا از آنها آمار بگیرد و تا زمانی که عمر نظرش را در باره آنها بیان

نکرد، نام آنها را ذکر نکند. کشاورزان، مسلمانان را نصیحت می کردند و آنها را از عیوب

و نقایص ایران آگاه و هدایایی به آنها تقدیم می کردند و بازارهایی برای آنها برپا می داشتند. سپس سعد به قصد جنگ با یزدگرد به مداین رفت و خالد بن عرفطه هم پیمان قبیله، زهرة بن کلاب را به فرماندهی طلایه سپاه روانه کرد و خود بماند تا خالد ساباط

مداین را فتح کرد. آن گاه به سوی مداین حرکت کرد ولی پلهای چوبین را سر راه خود نیافت. سرانجام وی را به گذرگاهی در روستای ماهیگیران که در پایین مداین قرار داشت راه نمودند. سواران وارد آب شدند و از آن برکه گذشتند و یزدگرد به اصطخر گریخت، و خالد با زور و خشونت کربلا را گرفت و مردمش را اسیر کرد و سعد نیز زمین کربلا را بین

یارانش تقسیم کرد و هر قبیله در ناحیه ای که قرعه به نامشان اصابت می کرد ساکن می شدند و آن را آباد می کردند؛ در این باره، سعد نامه ای به عمر نوشت، و عمر در پاسخ

به وی نوشت آنها را به سوق حکمه منتقل کن. گفته شده است که کویفه بن عمر در فراسوی کوفه بود ولی آنها به دستور وی عمل نکردند و سعد در این باره به عمر نوشت، عمر چنین پاسخ داد: آنچه که شایسته گوسفندان و شتران است، عربها را سزد، و چنان که میان من و ایشان دریایی فاصله نشود. پس جای خوش آب و هوایی برای ایشان

برگزین، روزی ابن بقیله نزد سعد آمد و گفت: آیا تو را به سرزمینی راهنمایی کنم که سطح آن از صحرا پست تر و از زمینهایی که باران سیل آسا بر آن فرو می ریزد، بلندتر

ص:236

باشد؟ گفت: آری، آن گاه وی را به جایگاه کوفه کنونی برد و درگذشته به آن شورستان می گفتند، چون به موضع مسجد آن رسیدند به مردی فرمان داد تا تیری به سمت قبله بیفکند، پس آن جا که تیر فرو نشست، نشانی نهاد، سپس تیر دیگری به سمت شمال افکند، آن جا را نیز نشانه گذاری کرد، آن گاه مسجد و دارالاماره را در جایگاه تیرانداز و اطراف آن معیّن کرد. سپس میان نِزار و اهل یمن، قرعه انداخت تا به نام هر کس که افتد،

جانبِ راست از آنِ وی باشد و این بخش، نیکوتر از بخش دیگر بود. قرعه به نام اهل یمن

افتاد، و زمینهایی که در حاشیه شرقی قرار داشت؛ از آن ایشان شد و زمین نزاریان در سمت غرب بالاتر از آن علامتها افتاد و زمینهای نزدیکتر را به صحن مسجد و دارالاماره ا ختصاص دادند که هنوز به همان صورت باقی است.

ابن عباس گوید: منازل مردم کوفه پیش از این که با گچ بنا شود، با نی ساخته می شد و هنگام جنگ آنها را برداشته در راه خدا می بخشیدند، و هرگاه باز می گشتند، دوباره خانه هایی از نی می ساختند. این قوم، هنگام جنگ نیز زنانشان را همراه خود می بردند.

در زمان مغیرة بن شعبه، قبایل، خانه هایشان را با خشت و کم ارتفاع می ساختند ولی این نوع بنا معمول نبود. در دوران حکومت زیاد، درها را با آجر ساختند، و بیشتر درهای

آجری از آنِ قبایل مراد و خزرج بود و عمربن خطاب به سعد نوشت که محل مسجد جامع را برای چندین تن از مبارزان طرح ریزی کند و آن را برای چهل هزار نفر طرح ریزی کردند.

هنگامی که زیاد به کوفه وارد شد بیست هزار نفر به جمعیت آن افزوده شد و آجر و ستونهای مسجد را از اهواز آوردند.

ابوالحسن محمد بن علی بن عامر کندی بندار گوید: علی بن حسن بن صبیح بزاز به ما خبر داده، گفت: از بشربن عبدالوهاب قرشی وابسته بنی امیه که شخصی نیکوکار و با فضیلت و ساکن دمشق بود، شنیدم که مساحت کوفه را 3216 میل ذکر کرد و گفت: در کوفه، پنجاه هزار خانه از آنِ عربهای قبایل ربیعه و مضر و بیست و چهار هزار خانه از آنِ سایر عربها و شش هزار خانه از آنِ اهل یمن بود. وی این مطالب را در سال 314(ه ق) به

اطلاع من رساند.

ص:237

شعبی می گوید: مردمِ یمن، دوازده هزار نفر و نزاریان هشت هزار تن بودند. سعد بن ابی وقاص، طرح ریزی کوفه را بر عهده سائب بن اقرع وابالهیاج اسدی نهاد. فرزند اقرع به جمیل بن بصبهری، کشاورز فلوجه گفت: محلی در این روستا برایم برگزین، جمیل گفت: میان آب و دارالاماره، مکانی است که خانه های قبیله ثقیف نیز همان جا طرح ریزی شده است.

کلبی گوید: حجاج بن یوسف نزد عبدالملک بن مروان رفت و اشراف کوفه و بصره همراه وی بودند، هنگامی که بر عبدالملک بن مروان وارد شدند، درباره کوفه و بصره با او مذاکره کردند.

محمد بن عمیر عطاردی گفت: کوفه از شام پایین تر و پست تر است و بیماریِ وبایی که در شام شیوع یافت، در کوفه نبود ولی کوفه از بصره بلندتر و مرتفعتر و گرمایش کمتر می باشد، کوفه، سرزمینی خوش آب و هوا و حاصلخیز است. هرگاه باد شمال بوزد، مسافت یک ماه را مانند پودر کافور طی می کند، و هنگامی که باد جنوب بوزد، رایحه عراق، گلها، یاسمنها و ترنجهایش را برای ما به ارمغان می آورد. آبِ ما، گوارا و زندگانیمان پربار است.

عبدالملک بن اهثم سعدی می گوید: به خدا سوگند، ای امیر مؤمنان! ما از مناطق بیابانیِ بیشتر و سپاهانِ آماده تری نسبت به آنها برخورداریم، فرزندان و جمعیت ما از آنها بیشتر است، آب کوفه به طور طبیعی از زمین می جوشد و زلال و شفاف است، و همه ما رهبر و فرمانده هستیم.

حجاج گفت: ای امیر مؤمنان! من از دو شهر بصره و کوفه، اطلاعاتی دارم. خلیفه گفت: کسانی را بیاور که در میان آنها بوده ولی از آنها نباشند. گفت: امّا بصره مانند پیرزنی با موهای سفید و سیاه و دهان و بدنی بدبوست، با وجود این، دارای تمام زیورآلات هست... و اما کوفه مانند دوشیزه ای فاقد جواهرات، با گردنی بلند است که وسایل زینتی

ندارد، عبدالملک گفت: می بینم که تو کوفه را بر بصره ترجیح دادی.

حضرت علی(ع) فرمود: کوفه گنج ایمان، نشانه اسلام، شمشیر و نیزه خداوند است

که هر جا اراده کند، قرار دهد. سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، خداوند،

ص:238

مردم کوفه را در مشرق و غرب زمین پیروز می کند چنان که مردمِ حجاز را پیروز کرد.

وسلمان فارسی می گفت: مردم کوفه، الهی هستند و کوفه، مرکز اسلام است و همه مؤمنان، مشتاق زیارت آن هستند، و کرامات بسیاری در مسجد کوفه مشاهده شده است... حبة العرنی روایت کرده، گفت: نزد حضرت علی(ع) نشسته بودم که مردی وارد شد و گفت: ای امیرمؤمنان! این مرکب و توشه من است و می خواهم به سوی بیت المقدس بروم. حضرت فرمود: «توشه ات را مصرف کن و مرکبت را بفروش و به مسجد کوفه برو زیرا آن، یکی از چهار مسجد مبارک است، و دو رکعت نماز در آن جا معادل دَه رکعت در مساجد دیگر است. خیر و برکت آن تا دوازده میل از هر طرف پراکنده است، و این برکت از فاصله هزار ذراع در این زمین نازل می شود و در گوشه آن از

تنور آب جوشید و کنار ستون پنجم حضرت ابراهیم نماز خواند، و هزار پیامبر و وصی پیامبر در آن نماز خواندند و عصای حضرت موسی و درخت کدو آن جاست. و اقوام یغوث و یعوق در این مسجد به هلاکت رسیدند، و مسجد کوفه، فاروق و جداکننده حق و باطل است و در آن، راهی است که به کوه اهواز منتهی می شود و عبادتگاه حضرت نوح(ع) در آن است».

«روز قیامت هفتاد هزار نفر از این مسجد بدون حسابرسی محشور می شوند و مرکز این مسجد، باغی از باغهای بهشت است و سه چشمه بهشتی در آن قرار دارد، که آلودگی را برطرف کرده، مؤمنان را پاک می کند. اگر مردم فضیلت آن را بدانند حتی با کشیدن خود

بر روی زمین به سوی آن می روند».

شعبی گوید: مسجد کوفه، شش جریب(1) و قفیز(2) وسعت دارد. زادان فروخ می گوید: وسعت آن نُه جریب است و هنگامی که عبیداللّه بن زیاد، مسجد کوفه را بنا کرد، مردم را

گرد آورد، سپس از منبر بالا رفت و گفت: ای مردم کوفه! برای شما مسجدی ساختم که تا کنون مانند آن بر روی زمین ساخته نشده است، برای هر ستون آن یکصد و هفده دینار پرداخت کردم و جز سرکش و کافر آن را ویران نمی کند.

ص:239

عبدالملک بن عمیر گوید: زیاد را دیدم که دور مسجد کوفه می گشت و می گفت: چقدر به مسجدهای دیگر شباهت دارد و من برای هر ستون آن یکصد و هجده دینار پرداختم. پس از چندی بخشی از آن فرو ریخت و حجاج آن را ویران کرد و دوباره ساخت، سپس دیواری که پس از خانه مختار قرار داشت، فرو ریخت و یوسف بن عمر آن را ساخت.

سید اسماعیل بن محمد حمیری در باره مسجد کوفه چنین سرود:

به جانم سوگند، هیچ مسجدی در مکه یا نمازخانه ای در مدینه، هنگام ظهر نیست و در شرق و غرب هیچ مسجدِ آباد و دور افتاده ای سراغ ندارم که فضیلت آنها از مسجد مبارک کوفان که گسترده، دارای درختان سرو و شنزار است، بیشتر باشد مسجدی که نوح در آن شرافت و عظمت یافت و در آن، کشتیِ خود را ساخت در آن مسجد از تنور، آب جوشید و همان جا به نوح وحی رسید که به کشتی سوار شو و در خانه حضرت امیرمؤمنان(ع) که به مسجد کوفه گشوده می شد، محل گذر امیرمؤمنان پاک بود(1).

از مالک بن دینار روایت شده که گفت: هنگامی که حضرت علی بن ابی طالب(ع) به کوفه نزدیک می شدند، می فرمودند:

خوشا جایگاهی که در کوفه داریم سرزمینی هموار و معروف که حتی شترانِ علفخوارِ ما نیز با آن انس دارند(2).

سفیان بن عیینه می گوید: عبادات را از اهل مکه، قراءت قرآن را از مردم مدینه و حلال و حرام را از اهل کوفه فرا گیرید، با وجود آنچه ما در باره صفات پسندیده کوفه

ص:240

گفتیم، هر زیبایی، مورد سرزنشِ نکوهش کننده ای نیز قرار می گیرد.

نجاشی در هجو اهل کوفه چنین می سراید:

هرگاه خداوند، قومی را به وسیله ابرهای بارنده سیراب کند ولی اهل کوفه را سیراب نکند آنها کسانی هستند که زنانشان را در حال پاکی رها می کنند و در ساحل دجله، گاو را

می کُشند در تاریکی شب به سرقت می پردازند و در روشناییِ روز، دیوارهای شهر را خراب می کنند خداوندا! کینه و دشمنی میان آنها بیفکن تا به وسیله دشمنانشان کُشته شوند(1).

منازل نعمان بن منذر و حیره و نجف و خورنق و سدیر و غریان و مناطق خوش آب و هوا و عبادتگاههای بزرگ، در حومه کوفه قرار دارند و در این کتاب اسامی آنها را به ترتیب ذکر کردم، رامه، دختر حسین بن منقذ بن طماح به کوفه آمد ولی آب و هوای آن جا به او نساخت و این اشعار را سرود:

ای کاش می دانستم آیا می توانم یک شب در کوفه بمانم در حالی که میان من و کوفه دو رود فاصله است؟ اگر کسی که مرا برای سفر به کوفه تشویق کرد، نجاتم دهد ناگزیرم با کینه توزی زندگانی کنم(2).

مسافتها، از کوفه تا مدینه حدود بیست منزل و از مدینه تا مکه از راه جاده نیز بیست منزل و مسافت کوفه تا مکه کوتاهتر از این راه و حدود سه منزل است. هنگامی که حاجیان به معدن نقره می رسند، از سوی مدینه، مسیر خود را تغییر داده به معدن بنی سلیم، می روند و از آن جا به ذات عرق و سرانجام به مکه می رسند.

یکی از حافظان کوفه، محمد بن علاء بن کریب همدانی کوفی است و او نیز از عبداللّه بن مبارک و عبداللّه بن ادریس، حفص بن غیاث، و کیع بن جراح و جز آنان حدیث فرا

ص:241

گرفت.

محمد بن یحیی ذهلی و عبداللّه بن یحیی بن حنبل و ابو یعلی موصلی و حسن بن سفیان ثوری و ابو عبداللّه بخاری، مسلم بن حجاج، ابو داود سجستانی، ابو عیسی ترمذی، ابو عبدالرحمن نسائی ابن ماجه قزوینی، ابو عروه مرادی و جز آنان از وی روایت کرده اند.

ابن عقده، ابن کریب را در حفظ و کثرت نقل حدیث بر تمام استادان کوفه مقدّم می داشت و می گفت: سیصد هزار حدیث از ابن کریب در کوفه نقل شده است. وی بنا بر اجماع علما ثقه بود و در 27 جمادی الاولی سال 243 (ه .ق) درگذشت و وصیت کرد تا کتابهایش را زیر خاک پنهان کنند و چنین کردند.

لسان: بیابانی است که همچون زبان به سوی روستا امتداد یافته باشد، کوفه امروزی در محلِّ این روستا قرار دارد و درگذشته نیز حیره آن جا قرار داشت، گویند: هنگامی که

سعد خواست به شهرسازیِ کوفه بپردازد، سران عرب که مردم عراق را دیدند، پیشنهاد کردند تا آن را لسان نام نهند؛ به حومه کوفه نیز لسان می گفتند که منطقه ای حدّ فاصل

بین النّهرین تا عین بنی حراء بود، وعربها می گفتند: بیابان، زبانش را در روستا بیرون آورده است، آنها آنچه را که مجاور فرات بود، ملطاط (ساحل) می گفتند و آنچه مجاور گل بود، نجاف (جای بلند) می نامیدند.

محله سَبِیع: نام محله ای در کوفه بود که حجاج بن یوسف در آن سکونت داشت و به علت انتساب آن به قبیله ابی اسحاق سبیعی به آن قبیله سبیع می گفتند. وی سبیع بن سبع

بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم بن حاشد بن جشم بن خیوان بن نوف بن همدان و آن نام همدان بن اوسلة بن مالک بن زید بن اوسلة بن زید بن ربیعة بن خیار بن

مالک بن زید بن کهلان بود، و گروهی از علما نیز به این محله منسوب می باشند.

محلّه شَیْطان: شیطان، شاخه ای از قبیله تمیم است که محله ای در کوفه به آن نسبت داده شده و او شیطان بن زبیر بن شهاب بن ربیعة بن مالک بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم

است.

مسجد جذیمه: این مسجد به جذیمة بن مالک بن نضر بن قعین از بنی اسد منسوب

ص:242

است.

مُسْلِیَه: نام محله ای در کوفه که به نام مسلیة بن عامر بن عمرو بن علة بن جلد بن مالک بن ادد بن زید بن یشجب، که مالک همان مذحج است، نامگذاری شده است. ابو عباس احمد بن یحیی بن ناقه مسلی، مدتی در این محله سکونت داشت و به آن منسوب شد. وی فاضل و شاعر بود و بسیار سماع حدیث می کرد و در این باره کتابی گرد آوری کرد. وی از ابا البقا معمر بن محمد بن علی بن حبال و ابا الغنائم ابی نرسی سماع حدیث کرد و ابو سعد در کتاب شیوخش نام او را ذکر کرده است.

مصران: منظور، بصره و کوفه است.

مَلَح: موضعی در حومه کوفه است.

نَجَف: در حومه کوفه قرار دارد و مانند سیل شکن از جریان آب جلوگیری می کند تا کوفه و قبرستانهای آن را فرا نگیرد. نام دیگر نجف، قشور صلیان است، و آرامگاه حضرت علی بن ابی طالب(ع) نزدیک این محل قرار دارد. شاعران در باره نجف، اَشعار بسیاری سروده اند، از جمله علی بن محمد علوی معروف به حمانی کوفی چنین سروده است:

دریغا از نجفِ خالی از سکنه و درّه های آکنده از شکوفه های بابونه خورنقی که با باغها و بستانها فرش شده و در مناطق وسیعی از آن آب جاری است وای بر شکارچیانی که نقشه هایشان در محل حمایل شمشیرهاست!(1)

اسحاق بن ابراهیم موصلی، ضمن مدح واثق از نجف نیز ذکری به میان می آورَد:

ای سوار بر مرکب! شتاب مکن و بایست ما به منزل سعدی درود می فرستیم و باز می گردیم و در جایگاههای سعدی و دختر همسایه اش گریه کن زیرا شفای عاشق بیمار در گریه است ای سعدی، از سوزش جگرم به خدا شکایت می کنم سزاوار است که هرگاه من تو را یاد می کنم، دلم بلزرد من دلباخته سعدی هستم ولی او مرا ترک می کند به

ص:243

جان تو سوگند، این حالت، ناسازگاری است سعدی را رها کن زیرا وی از نزد تو رفته است از عشق و محبت نسبت به سعدی صرف نظر کن و با لحن خوش سخن بگو هیچ

یک از مردم در بیابانها و کوهها به خوش آب و هوایی و حاصلخیزی نجف ندیده است گویا خاکش مشکی است که بوی آن همه جا پخش می شود یا عنبری که عطار با صدف درهم می آمیزد پیرامون نجف را خشکی و دریا احاطه کره است دریا در سویی و خشکی در سوی دیگر است و میان آنها باغهایی است که رودخانه ای با صدایی شدید در آن جریان دارد پیوسته نسیمی از اطراف نجف بوی خوش مرغزاری بکر را برای تو به ارمغان می آورَد پیش از بامداد، رایحه ای به سوی تو می آید که حتی بیماری را که در آستانه مرگ قرار گرفته است، شفا می دهد بیمار به امید شفا به سوی آن می رود و از بیماریها و دردها شفا می یابد هر روز خلیفه در سرزمین نجف انواع هدایا را به مردم ارزانی می دارد شکار به آن جا نزدیک است اگر قصد شکار داشته باشی به صورت گروهی ولی به اشکال گوناگون نزد تو می آیند چه منزلی که سکونت در آن گواراست جایگاه کسی است که در جستجوی سرای افتخار و شرافت است همت خلیفه واثق باللّه، تقوا، اطاعت و فرمانبرداری از خداوند بود(1).

ص:244

نشاستج: کشتزار یا رودخانه ای در کوفه است که از آنِ طلحة بن عبیداللّه تمیمی بوده

است، نشاستج بسیار بزرگ و پر درآمد بود، طلحه آن را با دارایی که در خیبر داشت از اهالی کوفه که در حجاز اقامت داشتند. خریداری و آن را آباد کرد. لذا درآمدش فزونی یافت، و چون به سعید بن عاص گفته شد که طلحة بن عبیداللّه شخصی بخشنده است، گفت: کسی که ملکی همچون نشاستج دارد سزاوار است بخشنده باشد، به خدا سوگند، اگر تو نیز مانند آن داشتی، خداوند به تو زندگانی مرفّهی عطا می فرمود.

واقدی به نقل از اسحاق بن یحیی از موسی بن طلحه روایت کرده می گوید: نخستی کسی که زمینهای متعلق به آل کسری و زمینهایی را که اهالی آن مهاجرت کرده بودند، در عراق به مردم واگذار کرد، عثمان بن عفان بود. وی نشاستج را به طلحة بن عبیداللّه واگذار

کرد و می گویند: عثمان، نشاستج را در عوض اموالی که طلحه در حضرموت داشت، به وی داد.

نعماباذ: کلبی گوید روستایی در حومه کوفه قرار دارد که به آن نعماباذ می گویند و آن به چهارپایان سریه نعمان که از اموال شخصی او بودند، منسوب می باشد و به آن نامگذاری شده است.

رودخانه سُورا: گویند سورا، یکی از مناطق کوفه است.

رودخانه لقورا: طسوج، یکی از نواحی کوفه است که در آن چند روستا از جمله سورا، قرار دارند.

نِیْنَوا: نام منطقه ای در حومه کوفه است که بخشی از آن کربلاست.

وادی السباع: یکی از نواحی کوفه است.

هاشمیة: شهری است که سفاح در کوفه ساخت و چون به خلافت رسید، در قصر ابن هبیره ساکن شد وبنای آن را تکمیل و به شهر تبدیل کرد و هاشمیه نامید. طبق معمول، مردم آن را به ابن هبیره نسبت می دادند وی گفت: گمان می کنم آن شهر همواره بنام ابن

هبیره خواند می شد لذا آن شهر را نپذیرفت و در برابر آن شهری بنا کرد و هاشمیه نام

ص:245

نهادو در آن ساکن شد. پس از چندی خواست در انبار اقامت کند و شهر معروف خود را در آن ساخت و هنگامی که از دنیا رفت، در همان شهر به خاک سپرده شد و سفّاح، منصور را به جانشینی خود برگزید و بنایی را که ناتمام مانده بود، تکمیل کرد و هر آنچه

خواست بدان افزود. سپس آن جا را ترک کرده، شهر بغداد را ساخت و آن را

مدینه السلام نامید.

منصور عبداللّه بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب(ع) و خاندانش را در هاشمیه زندانی کرد.

یادداشت

مکانهایی که بر اساس معجم هجایی ذکر کردیم، عینا همان اماکنی است که یاقوت در معجم البلدان و عبدالمؤمن صفی الدین در مراصد الاطلاع بدان تصریح کرده است. چنان که می دانید بُسَیْطه جزو این اماکن نیست ولی استاد شرقی که قبلاً ذکری از وی به میان

آمد، بسیطه را ذکر کرده و گفته است: (بسیطه، محله جدیدی از محله های نجف است که به محلّه غازی شهرت دارد) و همچنین به سبب توجه و عنایتی که متنبی به بسیطه داشته، آن را در شعرش آورده است. شارحان دیوان متنّبی و یاقوت در معجم، بسیطه را به عنوان سرزمینی در بیابانِ میان شام و عراق ذکر کرده اند. بسیطه از سمت شام به آبی

منتهی است که به آن امر گویند و از جهت قبله به موضعی محدود می شود که به آن قعبة العلم می گویند. بسیطه زمینی هموار است که بهترین نوع شن رنگین در آن وجود دارد ولی آب و چراگاهی در آن نیست و دورترین سرزمین خداست که مردم آن را پیموده اند. ابو طیب متنّبی هنگامی که از مصر به عراق گریخت، از آن جا عبور کرد و چون به وسط بسیطه رسید، یکی از بردگانش گاو وحشیی دید و آن را مناره مسجد پنداشت و گفت: این مناره مسجد جامع است و یکی دیگر از آنها گفت - در حالی که شترمرغی دیده بود - این درخت نخلی است، آن گاه همه خندیدند و متنّبی این اشعار را سرود:

ای بَسیطه! آهسته باش، باران تو را سیراب کند چشمانِ بندگانِ مرا حیران کردی آنها شترمرغی را در سرزمین تو، درخت نخل پنداشتند و گاوهای وحشی را مناره هایی تصور

ص:246

کردند یارانم را با جهاز شترانشان حفظ کن و بسیار خندیدند و از حد خارج شدند(1).

آنچه را که متنبی در شعرش مورد توجه قرار داده، بَسیطه نیست زیرا آن نام محلی میان کوفه و حزن یربوع یا سرزمینی میان عذیب وقاع است و متنّبی بدان جا نرفت و شعری در باره آن نسرود. رجوع کنید به معجم حموی، ج 2، ص 183 و 184.

ص:247

سورا، شهری قدیمی است و رود بزرگی در آن قرار دارد. حموی در معجم می گوید:

سورا، نام موضعی در عراق از سرزمین بابل است، و آن شهر سریانیهاست که نزدیک وقف وحله مزیدیه می باشد.

علامه بزرگ، سیّد مهدی قزوینی(ره) در کتاب خود فُلک النجاة می گوید: قاسم بن

کاظم(ع) در سورا می باشد، که اکنون به نام زمین رود جربوعیه از توابع حله سیفیه است.

رود سورا پس از آبیاری مزارع و بهره برداری مردم از آن زیادی آبش به بطائح کوفه می ریزد. در ناحیه سیب، روستاهای زیادی وجود دارند، که از طریق این رود آبیاری می شوند و آن گاه، زیادی آب آن به بطائح می ریزد که منطقه ای در بیابان کوفه و حومه

نجف است.

رودخانه کُوْثی: حموی در معجم به نقل از ابو منذر می گوید: رودخانه کوثی در عراق از نام کوثی، یکی از فرزندان ارفخشد بن سام بن نوح(ع) گرفته شده است و چون او این رودخانه را لایروبی کرد، به وی منسوب شد. وی جدّ حضرت ابراهیم(ع) و پدرِ مادرش یونا، دختر کزنبا بن کوثی بود، این نخستین رودخانه ای بود که در عراق از فرات منشعب

شد. آن گاه سلیمان با تحمل سختی و مشقت رودخانه ای احداث کرد و پس از آن رودخانه ها رو به فزونی نهاد. عراق دارای دو کوثی است: یکی کوثی طریق و دیگری کوثی ربی. محل ولادت و آرامگاه حضرت ابراهیم خلیل(ع) در آن است، و این دو محل، جزو سرزمین بابل هستند، و حضرت ابراهیم(ع) در همین مکان درون آتش افکنده شد و آنها دو منطقه هستند. در سال دهم (ه .ق) سعد از قادسیه حرکت و کوثی را فتح کرد.

میان دو کوثی، تپه هایی از خاکستر قرار دارند، گویند: این خاکستر از خاکستر آتشی است که نمرود برای سوزاندن حضرت ابراهیم خلیل(ع) افروخته بود؛ خداوند به حقایق امور آگاه است، و رودخانه کوفه در سمت غرب آن است.

رودخانه اَبّا: میان کوفه و قصر ابن هبیره قرار دارد که ابا بن صمغان نبطی، آن را احداث کرد.

رودخانه بردان: در کوفه است که وبرة بن رومانس، آن جا اقامت داشت.

رودخانه بُوَیْب: دهانه این رودخانه، کنار دارالرزق بود، رودخانه بویب از فرات

ص:249

سرچشمه می گرفت و به سوی محلِّ خانه صالح بن علی در کوفه جریان می یافت و به

جوف عتیق می ریخت.

رودخانه غدیر: نزدیک عبادتگاه اسقفهای مسیحی بود.

رودخانه شیلی: این رودخانه در یکی از مناطق کوفه قرار داشت و امروزه به نام رودخانه زیاد معروف است که از رود فرات سرچشمه می گیرد.

رودخانه صنین: در حومه کوفه قرار دارد و در کنارِ آن، کشتزارهاست.

رودخانه نَرْس: این رودخانه را نرسی، فرزند بهرام، فرزند بهرام، فرزند بهرام در یکی از نواحی کوفه احداث کرد، رودخانه نرس از رود فرات سرچشمه می گیرد و در کنار آن، چند روستا واقع شده و قبیله ای نیز بدان منسوب است و لباس نرسی از آنهاست.

رودخانه نشاستج: گویند نشاستج نام رودخانه ای است. برخی دیگر گویند: زمین حاصلخیزی در کوفه، و از آنِ طلحة بن عبیداللّه تمیمی بوده است. این سرزمین، بزرگ و

پر درآمد بود که طلحه آن را با مالی که در خیبر داشت از مردم کوفه که در حجاز اقامت

داشتند، خرید و آن را آباد کرد. لذا درآمدِ آن فزونی یافت.

رودخانه قورا: یکی از نواحی کوفه است که در کنار آن چند روستا از جمله سورا واقع است.

چشمه جمل: در یکی از مناطق کوفه، در حومه نجف و نزدیک قطقطانه قرار دارد.

چشمه صید: این چشمه میان واسط عراق و خفان و پس از «برتعد» در صحرای کوفه قرار دارد و به سبب صید فراوان ماهی بدین نام نامیده شد.

چشمه نُسوخ: آن، چشمه ای است که در کنارش روستایی متعلق به فرزند عیسی بن علی بن عبداللّه بن عباس قرار دارد که به آن نسوخ گویند و در پشتِ آن، خفان واقع شده

که در سمت چپ قادسیه قرار دارد.

چشمه رُهَیْمه: هرگاه بخواهی از کوفه به شام بروی، این چشمه سه میل پس از خفیه واقع شده است.

خلیج نیل: نیل، شهرکی در حومه کوفه، نزدیک حله نبی مزید است، که خلیج بزرگی از وسط آن عبور کرده، از فرات اصلی منشعب می شود. حجاج بن یوسف آن را احداث

ص:250

کرد و نیل مصر نهام نهاد.

رودخانه ناجیه: از رود فرات سرچشمه می گیرد، از مسجد کوفه عبور می کند و به نجف منتهی می شود. مورّخ مشهور، محمد بن خاوند شاه در کتاب روضة الصفا می گوید: در روزگار اباآقاخان بن هلاکوخان، خواجه شمس الدین محمد، فرزند صاحب دیوان خواجه و برادرش علاءالدین(1) عطا ملک جوینی، در سرزمین نجف رودخانه ای احداث و بابت آن بیش از یکصد هزار دینار سرخ صرف کرد تا سرانجام آب را به مسجد کوفه رسانید.

وصاف افندی در تاریخش می گوید: هنگامی که ابا آقاخان عادل، فرزند هلاکوخان بن اورخان بن چنگیزخان به حکومت رسید و بغداد را فتح کرد و مستعصم، آخرین خلیفه عباسی را کُشت و حکومت بغداد منقرض شد، مردم پس از تحمل ترس و ذلت از قدرت اباآقاخان، امنیت یافته و به زندگی راحت و آسوده ای دست یافتند. در این میان، نوعی حالت مهربانی و توجه به مردم به وزیر اباآقاخان دست داد. این وزیر، او را به کارهای خیر و صدقات جاری راهنمایی می کرد.

از جمله وی با لطف و مهربانی و خوش اخلاقی و عدالتش معماران را گرد آورد و به

ص:251

آنها دستور داد تا کارهای خیر انجام دهند و به همه مردم نیکی و احسان کرد و اَعمال پسندیده ای انجام داد و دستور داد رودخانه ای احداث کنند تا آب را از رود فرات به

زمین نجف جریان دهد، پس از این که اباآقاخان، اموال بسیاری افزون بر یکصد هزار دینار از طلای سرخ هزینه کرد، مهندسان و معماران دستورهای وی را اطاعت و در اجرای خواسته ها و امیال وی شتاب کردند و از آب فرات که گواراتر از چشمه خوشگوار زندگی است، رودخانه ای احداث کردند و این آب به سوی کوفه جریان یافت که خداوند روح ساکنانش را شاد فرماید.

درگذشته، در این سرزمین، خانه و ساختمانی وجود نداشت و خالی از سکنه بود و چون جای خوش آب و هوا و سرسبزی نداشت و روی آبادانی به خود ندیده بود، با احداث این رودخانه، درختان رشد و نمو کردند و اطراف آنها جویهایی جریان یافت «والباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا»(1) «و انّ اللّه لا یضیع اجرمن احسن عملا»(2). آب رودخانه در زمینی خشک جریان یافت، و پس از این که آثار آن متروک مانده بود اطراف آن گلزارهایی به وجود آمد. و گُلهای سفیدی در کنار آن رودخانه رویید.

درگذشته از هیچ حاکمی ساخته نبود که چنین کار خیری برای کسب ثواب اخروی انجام دهد، با وجود این که آنها به گردآوری و ذخیره مال و ثروت می پرداختند. تاج الدین علی

بن امیرالدین، یکی از دانشمندان آن زمان به شمار می رفت، و یکی از مأموران اجرای این

طرح و استخراج آب فرات، این خیر و برکت سرشار بود. برخی در باره این رود گفته اند: الفاظش همچون سلسل [= آب گوارا] زیباست، امّا آب فرات کجا و آب گوارای بهشتی کجا؛ معانی آن باغهای بهشت را کوچک می شمرد. گوینده ای در باره این سخنان چنین گفته است: به سبب این رود، سرزمین نجف به باغی زیبا و محلی سرسبز و خرم تبدیل و پس از آلودگی و پاکیزه شد؛ گویا زمینِ آن، عنبر ساییده یا مشک شکافته شده است و آب زلال باران از ابر آن به شدت بر روی زمین جاری می شود و از آهنگ به هم خوردن آب

ص:252

فرات، انسان به وجد می آید «فسقناه الی بلد میت فاحیینا به الارض بعد موتها و کذلک

النشور»(1).

آب در گودالها درخشان به نظر می رسد مانند دریا که با نور خورشید می درخشد هنگامی که آب در گُلزارها جریان می یابد، تصور می کنی که ماری مواظب است تا تیر به او اصابت نکند شاخه ها از خوشحالیِ رسیدنِ آب می رقصند و آب به شدّت از جویبارها عبور می کند(2).

با شکوفه دادن درختان، باغها سرسبز شده اند، و با گُلهای گُلزارها، زمین سبزه زار شده و بوی خوش گیاهان و نسیمِ باغها، تمامِ آن سرزمین را فرا گرفته است؛ گویا چمدان

تاجران یا خانه عطاران را گشوده ای! و شاعر چه نیکو سروده است:

چه روز خوبی بود آن روز بارانی که بین خورنق و سدیر بودیم و آب مانند شکم مارها بر روی زمین موج می زد و شبنم بر روی آثار برجای مانده زمین مانند بکری در لباس ابریشمین به نظر می رسید(3).

درندگان از بیابان به آن جا پناه می آورند و آبها برای رفع تشنگی پرندگان، گرد آن حلقه می زنند، هر شخص آشنا و بیگانه، شهرنشین و بیابان نشین که از راه دور و نزدیک بیاید از آن بهره مند می شود.

محمد بن احمد هاشمی گوید: باغی است که از آن جا دیدگان گلها و غنچه ها را می نگرند، و آنها را مانند مروارید تصور می کنی و چون فکر و اندیشه، آنها را بررسی کند، سِحر و جادو می پندارد و تو نمی دانی که باغ می بینی یا دریای علم و فضیلتِ او را، و

ص:253

این شگفت آور و دور از انتظار نیست، شخصی را که صاحب اعظم تأیید کند خوشبخت و سعادتمند است. وی با سیاست اصلاح طلبانه اش آب فرات را در سرزمین نجف جاری می کرد و با اندیشه نیکویش توانست تمام میوه ها و محصولات را با بهره گیری از

آب فرات در سرزمین نجف به وجود آورد و دوباره آن زمین را زنده کند. آب فرات از کوهها جاری شد، چه کار نیک و پسندیده ای! او پیشاپیش، پاداش عملش را دریافت کرد، و آوازه آن فراگیر شد؛ «فانظر الی آثار رحمه اللّه کیف یحیی الارض بعد موتها»(1).

همت بلندش او را مخاطب قرار داد در جایی که همه مردم از انجام آن باز ماندند و بعید می دانست که آب فرات را در اطراف نجف ببیند در حالی که با شدت در جریان است چن دانست این کار امکان پذیر است آب بسیاری از فرات به داخل نجف جاری کرد و آن را امری شگفت انگیز دید سرانجام با اراده ای استوار و سخاوتِ بسیار شروع به

کار کرد و هر امر سختی را آسان کرد وی در انجام آن مصمم شد تا کار پایان یافت و به آرزوی خویش دست یافت او کار جدیدی و نوظهوری انجام داد که نتیجه آن پاداش و قدردانیِ بسیار تا ابد است این نجفِ دور افتاده را آب فرات فرا گرفت و درختانِ نخل و

انگور را سیراب کرد و همچنین در کوفه که مسجد جامعش آباد شده آب جاری کرد، هدفش این بود که به پاداش اخروی آن دست یابد خداوند، حکومتِ او را جاودانه کند که نمی خواست هیچ جا ویرانه بمانَد خداوند در تأیید حکومت و گسترش دامنه قدرتش آنچه را شمس الدین(2) می خواهد، به او عطا فرماید شمس الدین و عطاملک دو همزادی هستند که از یکدیگر جدا نشوند و در خورشیدی که هیچ گاه غروب نکنند دو ماهی هستند که نقصان نیابند و دو ستاره ای که هرگز افول نکنند ای فرزندان صاحب دیوان! پیوسته دین اسلام به وجود شما برای مردم برقرار باد(3). خداوند به سبب شما اسلام را

ص:254

یاری فرمود و او آنچه را بخشید بازپس نمی گیرد(1).

سید بن طاوس در کتاب فرحة الغری گوید: صاحب عطا ملک بن محمد جوینی، صاحب دیوان دولت ایلخانی کار نیکی انجام داد: بطوری که وی در ماه رجب سال 676 (ه .ق) آب فرات را به سوی نجف جاری کرد و درماه ذی قعده و اوایل ذی حجه سال 667 (ه .ق) ساختن حوض آبی در مسجد جامع کوفه را آغاز کرد و در سال 669 (ه .ق) آن را به پایان رسانید، و این رودخانه را به علت انتساب به مسؤول احداث آن، سید تاج

الدین علی بن امیرالدین، رود تاجیه نامیدند؛ وی یکی از فضلا و دانشمندان آن زمان بود.

این رودخانه غیر از رود تاجیه ای است که حموی در معجم در حرف تا از آن یاد کرده و گفته است: آن رودی است در نواحی کوفه که در کنار آن چند دهستان قرار دارد زیرا این رود در اواخر قرن ششم و در زمان وی یا قبل از آن احداث شد، چنان که دانستید نهر

تاجیه در اواخر قرن هفتم احداث شد.

رودخانه شاه یا مکریه: این رود پس از تاجیه احداث شد زیرا پس از گذشت سالها، رود تاجیه [بر اثر انباشته شدن خاک] پر شد و سرانجام رو به ویرانی نهاد.

ص:255

در سال 943 (ه .ق) شاه طهماسب(1) صفوی دستور داد تا رودی از فرات به کوفه و از آن جا به نجف احداث کنند، ولی توفیق این کار را نیافت. هنگامی که این رود به نزدیکیِ محلی معروف به نمرود رسید، کار متوقف شد. به سبب انتساب این رود به شاه

طهماسب به آن طهماسیه نیز می گویند ولی طهمازیه نیز آمده است. هنگامی که شاه عباس اول(2) در سال 1032 (ه .ق) برای زیارت حضرت امیرمؤمنان علی(ع) به نجف آمد، دستور داد تا رودی را که شاه اسماعیل اول در سال 914 (ه .ق) از فرات کشیده بود، لایروبی کند، شاه اسماعیل اول در این سال به زیارت جدش حضرت علی(ع) مشرف شد زیرا این رود در زمان حکومت سلطان سلیم که روم زمین نجف را محاصره کرد، پر شد. لذا شاه اسماعیل اول، آن نهر را لایروبی و مرمت کرد و آب در آن جریان یافت تا وارد مسجد کوفه شد.

این رود به سبب انتساب به شاه عباس مذکور به نام رود شاه معروف است و امروزه به آن رود مکریه گویند.

رود شاه صفی: هنگامی که در سال 1042 (ه .ق) شاه صفی(3) مرقد حضرت علی(ع)

را زیارت کرد دستور داد تا رودی از اطراف حله تا مسجد کوفه و از آن جا به خورنق و قناتی از خورنق تا بحر نجف احداث کنند و آن جا دریاچه ای ساختند که آب در آن جمع می شد. سپس آن را به شهر متصل کردند. در مادة تاریخ آن چنین آمده است: آبِ ما از مدد ساقی کوثر آمد(4).

رود هندی: یحیی خان، ملقّب به آصف الدولة الکهنوی، متوفای سال 1220 (ه .ق) از شخصیتهای مشهور هند به شمار می آید، وی آثار جاوید و شهرت بسیار دارد. آصف

ص:256

الدوله، وزیر محمدشاه هندی بود. وی اموال بسیاری نزد علامه بزرگوار سید علی کبیر طباطبایی فرستاد تا برای احداث رودی از فرات و رساندن آن به نجف صرف کند. قبیله ها اجتماع کردند، علامه، اموالی به آنها داد تا ساختنِ این رود را از عمود فرات

(مسیب) که سرچشمه اصلی آب آن است، آغاز کنند. این رود احداث شد و رود هندی نامیده شد، چنان که امروزه نیز به همین نام خوانده می شود و هنگامی که آن را به کوفه

متصل کردند، در وسط خندق کوفه، قناتی به نام کری سعد احداث و آب را به سوی نجف جاری کردند، این واقعه در سال 1208 (ه .ق) رخ داد، و در ماده تاریخ آن، «صدقه جاریه» آمده است. این رود در مسیرش با زمینهای پست مواجه می شود، و آب در آنها جریان می یابد و از آن تالابهایی پدید آمد که هورالدخن، عویبه، ابوطرفه، کفل، دریاچه

یونس، بحر شنافیه و بحر نجف از آن جمله به شمار می روند و مسافران می توانستند مسیر بصره تا نجف را با کشتی طی کنند. در کنار این رود، درختان و بوستانها و کشتزارهای بسیاری به وجود آمد، همچنین روستاهای بسیاری مانند طوتریج، جعاره، شنافیه، ام بعرور و جز آن احداث شد و قبایل بسیاری همچون آل فتله، بنی حسن، حمیدات، آل شبل آل زیاد و جز آنان در ساحل آن ساکن شدند و پیشرفت عمرانی این روستاها تا کنون بی وقفه ادامه داشته است.

ص:257

4- اشعر: برادر طی و مذحج است که دارای چند تیره می باشد، جماهر، جده انعم، ادعم کاهل، عبد شمس، عبدالثریا، عامر، عارض، ثابت، ناعم رکب، تاج، شعذف یقرم، جماد، شهله، محتار، حسیب، عیدل، افحوذ، اخلود، اخیوق، اخدوع، اعیوق ناجیه، حنیک، وائل، غاسل، دحران، صمامه، حسامه، سدوس، سایب، یاسر، مجید، بجیله، مریطه، زعیج، بنواعر، زجاله، زماله، بنوبجیر، مساور، بنوحکیم، عبس.

5- لخم: اسمِ او، مالک بن عدی بن حارث بن مره است. این قبیله از داریون، بنواراش بنوجدس و بنونماره تشکیل یافته است.

6- جذام: نامش عامر و برادر لخم است و به چند گروه تقسیم می شود که عبارتند از: اقصی، غطفان و عامله.

7- ازد: وی فرزند غوث بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان است. این قبیله، دارای چند تیره است که عبارتند از: جفنه، غلبه خزاعه، مازن، بارق، لمعی، حجر، عتیک، راسب عامل، والبه، ثماله لهب زهران، الحدان، یشکر، عک دوس، فهم الجهاضم، اشاقر، قسامل قرادیس، سلیح، عوف، بنوعدی، بنوفهیر، سلول، مصطلق الحبا.

8- خثعم: این قبیله شعبه هایی دارد همچون: شهران، نهیس، ولود، اکلب، قسر، خالد بن عبداللّه قسری حاکم عراق از آن جاست. عرینه، احمس و دهن.

9- همدان: این قبیله نیز به چند شاخه تقسیم می شود که عبارتند از: حاشد، بکیل، حجور، قدم ادران اهنوم راهب، شاور، خیوان، غدر، وادعه، یام شبام، جشم، تغلب، مذکر، هبیره، العزه، دعام، مرهبه، ارحب شاکر، سفیان، ذبیان، بنو حریم، بنوصاع، بنو مدلج، بنو حمله، اسلم افروح؛ و همه اینها نزاری بودند.

10- مضریها که شامل قبایل ذیل می باشند:

1- قیس عیلان و شاخه های آن از قبیل: هوازن، غطفان، سلیم، فهم، عدوان، غنی باهله و مدرکه است. این قبیله نیز به چند دسته تقسیم می شود: قریش، اسد، قاره و هذل.

طابخه نیز از چند تیره تشکیل شده است: تمیم، رباب، ضبه، مزینه، حمیس، کاهل، فقعس دودان، عمرو، صعب، والبه، صیدا، ناشب، غاضره، غنم، ثعلبه، عضل، بنولحیان، بنو دهمان بنو غازیه، بنوصاهله، بنوضاعنه، بنوقباعه، هذیل، تمیم بن مر، دارم، مجاشع،

ص:259

نهشل، سدوس حنظله، یربوع، ریاح، سلیط، براجم، کلیب، هجیم، مازن، بنو منقره،

عمروقیس، غالب طلقة، ظلیم بنوعنبر، بنو عطارد، بنو عدانه، عدی، عوف، ثور، اطحل، اشیب، عکل عامر، کلاب الضباب، جعده، جریش، قشیل، عقیل، حفاجه، عجلان، نمیر هلال، سلول نصیر، غزیه، جشم، ثقیف، عامر، بنو مطرود، بنوشرید، بنوذکوان، بنوابهر، ذبیان، عبس، بنواشجع، بنوعبداللّه، بنواعود، بنو مخزوم، بنو رواحه، بنوسهم، بنوفزاره، بنوانمار؛ همه اینها وابسته به قبیله حمراء هستند.

2- ربیعه، برادر مضر است و شعبه های آن عبارتند از: عنزه، عبدقیس، تیم، بنوغدن، جُشَم، بنو حصین و بنوارقم.

3- ایاد، برادر مضر و ربیعه است. این قبیله به چند دسته تقسیم می شود: بقت، بنوحذافه بنودعمی، بنوطماح.

4- قضاعه: این قبیله نیز از چند تیره تشکیل شده است: بنوحارث، بنوالحافی، بنوعمران بنو اسلم، بنو حلوان، نهد، جهینه، عذره، جرم، برک، کلب، اسد، حیران، مهره،

بلی، مجید، یزید، بهرا، خولان حی، رزاح، صحاری، هانی، رسوان، سعد، وداعه، اقارع، مسبح، کحل، هزان، کرب، منبه، بنوجماعه، بنوغالب، بنوجرب، ربیعه، بنوابحر، عقارب، بنوعوف، بنومالک، انبار، فاطمیون، بنوعبیده، بنوسلیح، بنو تنوخ القین، حنش، زبید - وی

غیر از زبید مذحج است - اینها شاخه هایی از قبیله قضاعة بن معد بن عدنان می باشند.

5- عکوک: از فرزندان عک بن عدنان برادر معد است. این قبیله از چند تیره تشکیل شده است همچون نعمان، ضحاک، شهد و عبداللّه، که اینها نیز به چند دسته تقسیم می شوند: غافق، ساعده، بنوقین، بنو مقصر، رهینه، رامی، دب، لعسان، شبام، رکب، لام، صخر، دعج، بعج، رعل، قاصیه، علافه، هامل، والبه، قحر، فخر، وابصه، وزن، رقابه، راشد، زهیر، مالک، زوال، صریف، زید، بنوحبیس، بنومحدون، عبیده، حجبه، غنم، ناج، منک، عمران، مجیله، خبا، هزمه، حویه، سیعه - آنان مردم روستایی به نام سیعه بودند - مطارفه، حدیون، صهیب، زیول، اضم، هلیل، واعظ، عبدیون، کعبیون، میاریون، راسیون، بنورضوان، بنوحبیش، بنو و هبان، علیون - به علی بن راشد منسوب است - حربیون. اینها حدود چهارصد تیره هستند که در کوفه اقامت کردند.

ص:260

لوط بن یحیی ازدی و عبداللّه بن علا و ابوالحسن بکری و جز آنان گویند: در کوفه

سیصد و شصت قبیله و چهارصد پرچم وجود داشت.

اشعریها نیز از آن جمله بودند، آنها از کوفه هجرت کرده، در شهر قم که یکی از شهرهای ایران است، ساکن شدند و سببش این بود که چون حجاج بن یوسف ثقفی، محمد بن سائب بن ملک اشعری را کُشت، اشعریها از تحت سلطه وی گریختند و در شهر قم اقامت گزیدند و محافل علمی در آن شهر تأسیس کردند و آثار مذهبی را گسترش دادند و با وجود آنها شهر به رشد و شکوفایی رسید.

علامه مجلسی در سماء و عالم از بحارالانوار می گوید: بیشترِ مردمِ قم را اشعریها

تشکیل می دادند، در این کتاب و تاریخ قم از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که فرمود:

خداوندا، بزرگ و کوچک اشعریها را بیامرز.

فرمود: اشعریها از من و من از آنها هستم. یکی از نخستین کسانی که در شهر قم اظهار تشیّع کرد، موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری بود.

روایت شده که حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به زکریا بن آدم بن عبداللّه بن سعد اشعری فرمود: خداوند به وسیله تو بلا و مصیبت را از مردم قم دور می کند چنان که به سبب آرامگاه حضرت موسی بن جعفر(ع) بلا و مصیبت را از مردم بغداد دور می کند، و آنها جامه حضرت رضا(ع) را از دعبل خزاعی شاعر معروف به مبلغ یکهزار درهم طلا خریدند.

روایت شده که امام جعفر صادق(ع) به عمر بن عبداللّه اشعری فرمود: خداوند در روزی که جز سایه رحمت او سایه ای نیست، بر تو سایه افکند. در باره فضیلت اشعریها، روایات بسیاری وجود دارد که در کتاب السماء و العالم از بحارالأنوار و تاریخ قم و جز آنها خواهید یافت.

ص:261

بصره در روز جنگ جمل با حضرت علی(ع) جنگیدند و میان مسلمانان تفرقه افکندند. ابوالعباس گفت: ای ابوبکر! چه می گویی؟ گفت: از جهالت مردم بصره به خدا پناه می برم! فقط گروه اندکی از آنها از راه راست منحرف شدند و شیطان بر آنها چیره شد و در هر قومی، افراد شایسته و نابه کار وجود دارد اما مردم بصره، اموال و فرزندان بسیاری

دارند و نسبت به سلطان، مطیع و به آداب و رسوم اسلام، آگاهترند.

این عیاش گفت: ما نسبت به فتوحات از شما آگاهتریم؛ ما کسرا را از کشور راندیم و لشکریانش را نابود کردیم؛ حکومت او را برای خود روا داشتیم، و شهرها را فتح کردیم. بصره در برابر عراق به منزله مثانه نسبت به جسد است که آب پس از تغییر و آلودگی به آن جا می رسید. بیرون بصره، با سخت ترین و کم فایده ترین سنگها انباشته شده و قسمت بالای این شهر، بیابان است. بصریها آبِ شهر خود را گوارا می دانند که اگر این گونه نبود،

از زندگی، بهره ای نمی بردند. بصره از سمت پایین به وسیله دریا احاطه شده است و ما،

در شنزار، آنها را اندک شمردیم و سپاهیانی به سوی مردم بصره فرستادیم تا تکیه گاه آنها

باشند. مردم بصره به منزله فرستادگان ما هستند... موقعیّت کوفه، همچون جایگاه زبان کوچک و بزرگ نسبت به بدن است و در آغاز اراضی [آن منطقه] قرار گرفته است و آب خنک و گوارا به این محل فرو می ریزد و از آن جا در سراسر کشور ما پخش می شود و با گوارایی و خوشبویی از دجله و فرات عبور می کند و بصره نسبت به عراق به منزله مثانه به جسد است.

ابوبکر گفت: شما پیامبرانِ بسیاری را برشمردید در حالی که ما جز یک پیامبر به نام محمد(ص) نداریم و تمام پیامبرانِ شما از وی سخن گفته اند. ابوالعباس خندید به حدّی که نزدیک بود از تخت بیفتد، سپس گفت: ای ابوبکر! خدا به تو جزای خیر دهد. ابوبکر گفت: آیا ندیدی چگونه پیامبران در شهر کوفه به دار آویخته شده بودند؟

ابن عیاش گفت: مردم کوفه به سبب وجود سه دیوانه فرومایه که به علت دیوانگی ادعای پیامبری کرده بودند، مورد نکوهش قرار گرفتند، و خداوند، آنها را در کوفه به دار

آویخت، و اما مردم بصره بر اثر وجود افرادی سرزنش شدند که ادعای خردمندی و شرافت و نقل حدیث داشتند و هر یک از آنها گمان می کرد که خودش باعث هدایت و

ص:263

گمراهی خویشتن است. کسی که از روی دیوانگی، ادعای پیامبری کند، آسانتر است از

شخصی که با سلامت عقل، ادعای هدایت و گمراهی خود را مطرح می کند و حتی برخی از آنان ادعای ربوبیت نیز کرده اند. ابوالعباس گفت: ای ابوبکر! آیا کیفر مدّعی

ربوبیت یا مدّعی نبوت، یکی است و یا شدیدتر؟ برخی از علویان به آنها اعتراض کردند از آن جمله حسن بن زید که گفت: ای ابوبکر! در جنگ جمل با حضرت علی(ع) نبرد کردید؟. ابوبکر گفت: بله، گروه کوچکی با او جنگیدند. ولی خداوند عزوجل، به سبب توجهی که به ما داشت، دستها و سلاحهای ما را از کُشتن او باز داشت. سپس علی(ع) به کوفه بازگشت و مردم کوفه [او و نوه] و پسرعموهایش را کُشتند و حسن بن علی را نیز پس از بیعت با وی، ازین شهر بیرون کردند تا آن جا که وی از آنها گریخت.

ابن عیاش گفت: بلکه خداوند با یاری کردن و قدرت بخشیدنِ مردمِ کوفه، دست شما را کوتاه کرد. چگونه ما را به کار ناشایستی که از یکی از کوفیان سرزده است و شما از

انجام آن ناتوان هستید، سرزنش می کنید؟ بزرگان نخع برای من روایت کردند که در جنگ جمل، نُه هزار نفر از مردم کوفه در رکاب حضرت علی(ع) بودند، در حالی که از مردم بصره، سی هزار نفر طلحه، زبیر و عایشه را همراهی می کردند، امّا زمانی که این دو

لشکر در مقابل یکدیگر قرار گرفتند، مردم بصره مانند خاکستر در روز طوفانی بودند که باد به شدت آنها را به هر سو می بُرد.

ابوبکر گفت: چه زمانی سی هزار نفر از مردم بصره با حضرت علی(ع) می جنگیدند، در حالی که احنف بن قیس در سعد و رباب از آنها جدا شد و ما پس از آن وارد کوفه شدیم و شش هزار نفر از یاران مختار را مانند چهارپایان به قتل رساندیم. البته بجز کسانی که پس از آمدن اسماء بن خارجه فزاری، محمد بن اشعث کندی و شبث بن ربعی تمیمی گریختند و از مردم بصره کمک خواستند و از مختار و یارانش به آنان شکایت کردند که مردانشان را به قتل رسانده و حریم آنها را مباح شمرده اند، لذا با مصعب بن

زبیر خارج شدیم و سرانجام مختار نبی(1) مردم کوفه را کُشتیم، و هر یک از یاران او را که

ص:264

ما را در این کار یاری کرد، از قید بندگی رها کردیم. پس ما بر اهل کوفه برتری داریم، ما

نسبت به آنها و گذشتگانشان حق داریم اگر سپاسگزار باشند.

ابن عیاش گفت: در جنگ جمل، مردم کوفه همراه حضرت علی(ع) به شما حمله کردند، و شما را به قتل رساندند و من مردم کوفه را چه پیروز شوند و چه شکست بخورند، بر حق و مردم بصره را پیروز یا شکست خورده بر باطل می دانم. ابوالعباس گفت: ای ابوبکر! گمان می کنم ابن عیّاش، سخنور و اهل بحث و مجادله است.

ابوبکر گفت: آنها در برابر ما، تاب و توان ندارند.

ابن عیاش گفت: ما با هم در جنگ نیستیم تا پیروز مشخص شود؛ ما در حال گفت وگو هستیم و بهترین کلام آن است که دارای واضحترین دلیل باشد. حسن بن زید گفت: ای ابوبکر! با مردم کوفه ستیزه و بر آنها تفاخر مکن زیرا تعداد فقها و افراد شرافتمندِ آنان از شما بیشتر است.

ابوبکر گفت: پناه بر خدا! چگونه چیزی ممکن است؟ در میان آنها شریفی نیست مگر آن که شریفتر از وی در بین ماست. در قبیله تمیم کوفه مانند احنف در تمیم بصره وجود

ص:265

ندارد؛ همچنین در قبیله عبدالقیس کوفه، شخصی مانند حکم بن جارود در عبدالقیس بصره نیست و در قبیله قیس کوفه مانند قتیبة بن مسلم در قیس بصره وجود ندارد.

ابن عیاش گفت: ای ابوبکر! اگر بیشتر می دانی بگو که ما چند برابر آنچه گفتی می دانیم، و به خواستِ خدا، تو بیش از این، مطلبی برای گفتن نداری.

ابوبکر گفت: افتخار و عزّت و شرف به همین مقدار کافی است.

ابن عیاش گفت: ای ابوبکر، امیدت به یأس و نومیدی مبدل شود به آرزویت نمی رسی، اهل بصره مانند رشته مرتب سرگین هستند که در وسط آن سنگی گرانبها باشد و این سنگ در میان آنها مشخص است و مردم کوفه مانند رشته سنگهای گرانبها که میانه آن نیز از همین سنگهای گرانبهاست و این سنگها را نظایر بسیاری است. از تمیم بصره، احنف را برشمردی و ما نیز از تمیم کوفه [این افراد را نام می بریم: ]محمد بن عمیر بن عطارد بن حاجب بن زرارة بن عدیس را مطرح می کنیم که به نیابت از تمام عربها

کمانش را گرو گذاشت، و نعمان بن مقرن نیز یکی از اصحاب پیامبر(ص) بود که در زمان عمر بن خطّاب، طلایه دارِ تمام لشکرهای مسلمانان محسوب می شد، حسان بن منذر بن ضرار از بیت ضبه، بزرگ کوفه و سخاوتمند عرب عتاب بن ورقاء، شبث بن ربعی تمیمی، فرماندار مردم بصره در زمان مصعب بن زبیر بود و عکرمة بن ربعی که درباره وی گفته اند: «عکرمه، منبع فیوضات و صاحب فضایل بسیاری است» اینها بزرگان تمیم کوفه هستند، شگفتا که تو به مالک بن مسمع بن بکر بن وائل در برابر مصقلة بن هبیره افتخار

می کنی در حالی که گروهی نزد حضرت علی بن ابی طالب(ع) به شرافت و فضیلت مصقله گواهی دادند که از آن میان می توان خالد بن معمر و شقیق بن ثور سدوسی و سوید بن منجوف و حریث بن جابر و حصین بن منذر و محدوج مخزومی و یزید بن رویمه شیبانی و قعقاع بن شور ذهلی را بر شمرد.

اما افتخار تو به قتیبة بن مسلم، او به تو ارتباطی ندارد زیرا او از قبیله باهله است که حجاج او را تربیت کرد. وی شرافت را از قیس در قبیله عامر بن صعصه و در بنی لبید بن ربیعه، شاعر جاهلی - اسلامی کسب کرده است و تو، به یکی از صد تا افتخار کردی ولی من برای تو خلاصه می کنم: فرمانروای ما، حضرت علی بن ابی طالب(ع)، مؤذنِ ما، عبداللّه بن مسعود و قاضیِ ما، شریح است؛ حال اگر می توانی، از اهل بصره یک نفر مانند

ص:266

اینها بیاور.

ابوبکر گفت: عبداللّه بن عباس، حاکم ماست.

ابن عیاش گفت: ما از نزدیکان، پشتیبانان، یاران و لشکریان عبداللّه علیه شما هستیم و

ما از شما به او سزاوارتریم.

ابوبکر گفت: اگر مؤذنِ شما، عبداللّه بن مسعود است، انس بن مالک، خادم پیامبر(ص) نیز مؤذن ماست.

ابن عیاش گفت: انس و ابن مسعود قابل مقایسه نیستند بجز کسانی که من نام بردم، هفتاد نفر از یارانِ رسول خدا(ص) وارد کوفه شدند که ما یک نفر را در برابر انس قرار

می دهیم و به شصت و نُه نفر دیگر افتخار می کنیم.

ابوبکر گفت: اگر شریح، قاضی شماست، حسنِ بصری، بزرگِ تابعان و ابن سیرین که در فضل فقاهت، نمونه هستند، قاضیانِ ما می باشند.

ابن عیاش گفت: اگر این دو نفر را برشمردی و به آنها افتخار می کنی، ما نیز اویس قرنی را که کلامش در قبیله هایی مانند ربیعه و مضر پذیرفته است و ربیع بن خثیم، اسود

بن یزید، علقمه، مسروقا، هبیرة بن بریم و پدرش سیره، سعید بن جبیر و حارث اعور از یاران و راویان حضرت علی بن ابی طالب(ع) را نام می بریم، و تو مانند او در زمانش از

یاران پیامبر(ص) سراغ نداری و همین طور کسی را با حافظه تر در آنچه می شنود و فقیه تر در دین و راستگوتر در نقل حدیث و آگاهتر به جنگهای پیامبر(ص) و عربها و حدود الهی، واجبات و علوم غریبه و شعر نمی شناسی و هیچ کس را مانند عامر بن شراحیل شعبی نمی یابی که بتواند هر پدیده ای را به این زیبایی توصیف کند، وی گفت: به طور کلی همه اشخاصی که آن روز در کوفه زندگی می کردند، این گونه بودند؛ چهار خاندان عرب در کوفه وجود داشت، حاجب بن زراره خاندان تمیم، آل زید خاندان قیس، آل ذی الجدین خاندان ربیعه، آل قیس بن معدی کرب زبیدی خاندان یمن. دلاوران عرب در دوران جاهلیت و اسلام چهار نفر بودند: عمرو بن معدی کرب، عباس بن مرداس سلمی، طلیحه بن خویلد اسدی و ابومحجن ثقفی. مردم کوفه لشکر سعد بن ابی وقاص در جنگ قادسیه و اصحاب جمل و صفین و خانقین و جلولا و نهاوند بودند. و

ص:267

دلاوران آنان که در اسلام اندک هستند، عبارتند از: مالک بن حارث اشتر نخعی، سعد بن قیس همدانی، عروة بن زید طایی، فرمانده نبرد دیلم و عبدالرحمن بن محمد اشعث کندی.

ابوبکر گفت: او همان کسی است که قطیفه حضرت حسین بن علی(ع) را دزدید و

مردم کوفه، او را عبدالرحمن قطیف نامیدند؛ شایسته است که نامی از وی به میان نیاوری. ابوالعباس از کلام ابوبکر خندید.

ابن عیاش گفت: او کسی است که مردم کوفه و بصره و گروهی از اهل عراق و تمامی قبایل عرب در کوفه به او پیوستند که تنها یکی از آن قبیله ها در بصره است و حضرت علی بن ابی طالب(ع) در باره آنها چنین سرود:

اگر دربان بهشت بودم به قبیله همدان می گفتم با سلامت و امنیت وارد بهشت شوید(1).

ابوبکر گفت: کسانی را که نام بردی، قاتلان حسین بن علی(ع) و اهل بیتش و یا کسانی بودند که آنها را یاری نکردند یا اموالشان را ربودند و سینه هایشان را زیر سم اسبان

لگدمال کردند.

ابن عیاش گفت: تفاخر را کنار گذاشتی و به سرزنش رو آوردی، شما پدرش علی بن ابی طالب(ع) را کُشتید، در روز عاشورا، چهل تن از هفتاد نفری که همراه امام حسین(ع) به شهادت رسیدند اهل کوفه بودند و هر یک قبل از شهادت، دشمن خود را کُشت.

ابوبکر گفت: مردم کوفه، رابطه خویشاوندی را گسستند و به بیگانگان پیوستند. آنها به امام حسین(ع) نوشتند ما یک صدهزار نفر همراه تو هستیم و او را فریب دادند و هنگامی که امام(ع) آمد، بر وی تاختند و امام(ع) و خاندانش را از کوچک و بزرگ به شهادت رساندند، سپس به خونخواهی او رفتند، آیا هیچ کس چنین ماجرایی شنیده است؟

ابن عیاش گفت: ابو عبداللّه جدلی از مردم کوفه بود و هنگامی که ابن زبیر، خاندان

ص:268

بنی هاشم را محاصره کرد، به یاری آنها شتافت، به طوری که خداوند، اوضاع را به دلخواه بنی هاشم تغییر داد، آیا یک نفر بصری در میان آنها بود؟

ابوالعباس برخاست، در حالی که می گفت: کوفه، سرزمین دانش و فرهنگ، سیمای عراق و خاستگاه مردم عراق است، و قبیله حجاش آن جا زندگی می کنند و کوفه، مقصد

جوینده و منزل اصحاب برگزیده و شرافتمندان است و اهل بصره، شبیه ترینِ مردم به آنها هستند آن گاه برخاست.

ابن فقیه در کتابش به نقل از مدائنی می گوید: مردم عراق نزد یزید بن عمر بن هبیره گرد آمدند و ابن هبیره گفت: کدام یک از کوفه و بصره دارای بهترین میوه هستند؟ خالد بن صفوان گفت: ای فرمانروا! میوه ما بهتر است و صفات آنها را برشمرد.

عبدالرحمن بن بشیر عجلی گفت: ای امیر! شکی ندارم که شما چیزهای برگزیده را نزد خلیفه می فرستید؟ وی گفت: بله. عبدالرحمن گفت: ما راضی هستیم که به نفع یا ضرر ما حکم کنی، چه نوع خرمایی نزد خلیفه می فرستی؟ گفت: مشان. عبدالرحمن گفت: حتی یک دانه از این خرما در بصره نیست، پس چه خرمایی می فرستی؟ گفت: نرسیان. عبدالرحمن گفت: این خرما نیز در بصره وجود ندارد، گفت: خرمای هیرون و ازاد. گفت: از این خرما هم در بصره یافت نمی شود و افزود: چه نوع خرمایی نزد او می برید؟ امیر گفت: خرمای عنبر. گفت: از این نوع هم در بصره نیست. امیر گفت: و تو می دانی که چگونه ابن هبیره، امیر کوفه به شهرش پایبند و به حکم او کوفه از بصره برتر

است زیرا میوه کوفه را از بصره بهتر می داند.

این شیوه حکمرانان و امیران کوفه بود که همه گونه مجالس و محافل مناظره اعم از فقهی، کلامی، نحوی، لغوی یا جز اینها از علوم دیگر تشکیل می دادند و هر گاه می دیدند یکی از کوفیان در مسأله ای بر شخص بصری پیروز می شود، به وجد می آمدند، و این حالت هر انسانی نسبت به دیار خویش و سنت خداوند در میان خلقش است و هرگز در سنت خداوند، تغیر و دگرگونی نمی یابید.

از خالد در باره کوفه پرسیدند، گفت: ما دارای نیزارها و رودخانه های شگفت انگیز هستیم، میوه ما خرما و سرزمین ما از طلاست.

ص:269

احنف گفت: زمین ما از شما وسیع تر است، و از دریای گسترده تر و سرزمین حاصلخیزتری نسبت به شما برخورداریم.

ابوبکر هذلی گفت: ما از درخت ساج و عاج و پارچه حریر و مالیات و رودخانه خروشانِ(1) بیشتری نسبت به شما برخورداریم.

ص:270

آموخت و به مکه رفت و با صهباه، دختر حرب ابن امیه، خواهر ابوسفیان و پدر معاویه

ازدواج کرد و به گروهی از مردم مکه آموخت. لذا تعداد افرادی که هنگام ظهور اسلام در مکه و از قبیله قریش(1) می نوشتند، افزایش یافت. از این رو، برخی توهم کرده اند که سفیان بن امیه، نخستین کسی است که خط را به عربها منتقل کرد.

خلاصه این که عربها در خلال تجارتشان با شام، خط نبطی را از حوران فرا گرفتند و اندکی قبل از هجرت، خط کوفی را از عراق آموختند و این دو خط پس از اسلام به صورت دو خط مشهور نزد آنها درآمد.

بهتر این است که بگوییم آنها از دو خط استفاده می کردند: با خط کوفی، قرآن کریم و متون مذهبی را می نوشتند چنان که قبل از آن، سریانیها از سطر نجیلی برای نوشتن کتابهای مسیحیت استفاده می کردند و با خط نبطی، نامه های معمولی را می نوشتند.

دلیل این که خط کوفی پس از سطر نجیلی آمده، این است که اگر الف به صورت حرف مَدّ در وسط کلمه بیاید، حذف می شود تا چه رسد به شکل آن، و این یک دستور کلی در نوشتار سریانی بود که در اوایل اسلام به ویژه در نگارش قرآن مجید رواج داشت. بر مبنای این قاعده به جای کتاب، کتب و به جای ظالمین، ظلمین می نوشتند.

هنگامی که اسلام ظهور کرد، مردم حجاز با فنّ کتابت آشنا بودند ولی این فن رواج نداشت و فقط حدود 13 تا 19 نفر نگارش را می دانستند که بیشترِ آنها از اصحاب بزرگ پیامبر(ص) بودند از جمله حضرت علی بن ابی طالب(ع)، عمر بن خطاب، طلحه بن عبیداللّه، عثمان و ایان، دو فرزند سعید بن خالد بن حُذیفه، یزید بن ابی سفیان، حاطب

بن عمرو بن عبد شمس، علاء بن حضرمی ابوسلمة بن عبدالاشهل، عبداللّه بن سعد بن ابی سرح، حویطب بن عبدالغری، ابوسفیان بن حرب و فرزندش معاویه و جهیم بن صلت بن مخرمه. سپس سایر صحابه کتابت را آموختند. از میان آنها نویسندگانِ دیوانهای خلفای راشدین و نامه ها وقرآن کریم برخاستند و در دوران خلفای راشدین و بن ی امیه، قرآن را به خط کوفی نوشتند و در روزگار آنها، خط مذکور به چهار نوع تقسیم شد که

ص:272

بعضی از آنها را نویسنده ای به نام قطبه مشتق کرد. وی مشهورترین نویسنده زمانش بود و

برای بنی امیه کتابهایی می نوشت.

پس از او، ضحاک بن عجلان در اوایل حکومت عباسیان به شهرت رسید و بر قلمهای قطبه افزود. پس از وی، اسحاق بن حماد و جز او نیز قلمهایی افزودند، و تا اوایل حکومت عباسیان به دوازده قلم رسید که عبارتند از:

1- قلم جلیل 2- قلم سجلات 3- قلم دیباج 4- قلم اسطور مار کبیر 5- قلم ثلاثین 6- قلم

زنبور 7- قلم فتح 8- قلم حرم 9- قلم مدامرات 10- قلم عهود 11- قلم قصص 12- قلم حرفاج.

هنگامی که هاشمیان بر سر کار آمدند، خطی به وجود آمد که به آن عراقی می گفتند و این، همان خط محقق است و پیوسته رو به فزونی بود تا به زمان مأمون رسید و نویسندگانِ وی به اصلاح خطهای خود پرداختند و مردی مشهور به احول محرر پیدا شد و در باره اَشکال آن نظراتی داد و چندین نوع خط نیز ابداع کرد. سپس قلم مرصع، نساخ،

ریاسی منسوب به پدیدآورنده آن، فضل بن سهل ذوالریاستین و قلم غبار حلیه(1) به وجود آمدند و خطها از بیست شکل نیز فزونی یافت و همه آنها از خطوط کوفی به شمار می روند.

اما خط نسخی یا نبطی به عنوان خطهای غیر رسمی میان مردم رواج داشت تا هنگامی که ابن مقله متوفای سال 328 (ه .ق) از دیگران پیشی جست و خط مذکور را اصلاح کرد و آن را به صورت کنونی درآورد و آن را در نوشتن دیوانها به کار برد. نزد مورخان مشهور است که ابن مقله، خط را از صورت قلم کوفی به قلم نسخی منتقل کرد.

اعتقاد راسخ ما بر این است که این دو خط در اوایل ظهور اسلام رواج داشتند، کوفی برای کتابها و نظیر آن و نسخی یا نبطی برای نامه ها و مانند آن به کار برده می شد، چنان

که گذشت. ابن مقله، خط نسخی را بر قاعده زیبایی قرار داد تا قابلیت نوشتن کتابها را

داشته باشد. ما در نمایشگاه خطهای عربی قدیم در کتابخانه سلطانیه، قباله ازدواجی

ص:273

دیدیم که در اواسط قرن سوم هجری سال 264 (ه .ق) بر روی پوستی مستطیل شکل نوشته شده بود. در بالای آن، عقد ازدواج با خط منظم کوفی و در پایینِ آن، دستخط گواهان با خط نسخ در نهایت بی نظمی. ولی ابن مقله این خط را سامان بخشید و در

نوشتن کتابها به کار برد.

با گذشتِ سالها، خط نسخ مذکور به انواع مختلفی تقسیم شد. و قلمهای اصلی در زبان عربی دوتاست کوفی و نسخی و هر یک از آنها به چند قِسم تقسیم می شوند، پس از قرن هفتم هجری، شش قلم معروف بود: ثلث، نسخ، تعلیقی، ریحانی، محقق و رقاع. گروه بزرگی از نویسندگان به شهرت رسیدند و در این باره کتابها و رساله هایی نوشتند که

برخی از آنها در باره ابزار خط بود مانندِ قلمها و راههای تراشیدن آنها و حالات شکافتن

و تراشیدن قلم و دوات و مداد و کاغذ و جز آن(1) و تا به امروز، پیوسته خط به اقسامی تقسیم شده است، و تا زمانی که خدا بخواهد بنا بر سنّت تکامل بدین گونه خواهد بود(2).

قلقشندی در کتاب صبح اعشی، ص 15، ج 3 می گوید: اکنون خط عربی به نام خط کوفی معروف است و از آن چند نوع خط گرفته شده که در حال حاضر نیز موجود است.

ابن حسین در کتابش راجع به قلم ثلث چنین می گوید: اصل خط کوفی که دارای اقسام متنوعی است، به تقویر و بسط باز می گردد.

مقور: اکنون از آن به خط لین تعبیر می کنند و آن خطی است که رگه هایش و آنچه در معنای آن است به سمت پایین تمایل دارد، مانند ثلث، رقاع و نظیر آنها.

مبسوط: اکنون به آن یابس می گویند و آن خطی است که هیچ گونه پستی و افتادگی در آن نیست مانند محقق و خطهایی که الان وجود دارد، به ترتیب این دو اصل هستند.

مؤلف کتاب اعانة المنشی گفته است: نخستین بار که خط عربی از کوفی به خطهایی که اکنون به کار می روند منتقل شد، در اواخر حکومت بنی امیه و اوایل خلافت عباسیان بود.

چگونه تنها خط کوفی در ابتدای ظهور اسلام شهرت یافت؟

ص:274

بی شک اسلام، خاستگاه تمدن عرب و بزرگترین پایگاه در تمدن آنهاست، و خط نیز از ابزار تمدن و آثار آبادانی به شمار می رود، چنان که ابن خلدون بدان تصریح کرده است

و در مقدمه کتابش چنین می گوید: «از این رو در می یابیم که بیشترِ بادیه نشینان، بی

سوادند و نمی توانند بنویسند و بخوانند و هر کس هم که بخواند یا بنویسد، خواندنش دقیق و نوشتنش کامل نیست. آموزش خط را در شهرهایی که از آبادانی بسیاری برخوردارند رساترین، زیباترین و آسانترین راه برای استحکام صنعت خط در این شهرها می یابیم». بی تردید اسلام به بسیاری از شهرها که وارد شد و حتّی هر کشوری را که در

زمان خلفای راشدین از نظر زبان و آداب و رسوم، تحت سلطه اسلام قرار گرفت، به آیین اسلام فرا خواند. امروزه به عرب بودنِ خود افتخار می کنند و بخشی از جهان را تحت تسلط خود دارند، به این علت است که آنها ملتهای دیگر را به آیین اسلام فرا می خواندند و حامل قرآن کریم بودند و همچنین قرآن به زبان آنها نازل شد و این امر باعث شد تا آنان، بیشتر به تعصبات عربی روی آورند و هرگاه آنها کشوری را فتح می کردند و به آبادانی آن می پرداختند، بزرگترین چیزی که عربها پس از اسلام رعایت می کردند، آداب و رسومشان بود که اسلام آن را پذیرفته و تأیید کرده بود و از آن میان،

نوشتن بود که گر چه در کشور یمن معروف شد و خط آنها حمیری بود و خط مردم عراق جزم نام داشت، لیکن به وسیله نخستین مسلمانان که آن را فرا گرفتند، انتشار یافت و آنان، قرآن را با این خط نگاشتند(1) و در آن روزگار، همه مسلمانها از آنها پیروی می کردند، سرانجام، دستخط حمیری یمن از بین رفت و خط کوفی جایگزین آن شد.

این نوشته را بر روی یکی از آرامگاههای مسلمانان در کوفه دیدم ولی تاریخ آن ذکر نشده است تا کاملاً زمان آن برای ما مشخص شود.

ص:275

نمونه هایی از خط کوفی

در سمت راست این نوشتار آیه الکرسی را با «العلی العظیم» که با بسم اللّه الرحمن الرحیم آغاز شده است می بینیم و در سمت چپ آن، سوره توحید است و در آخر آن نوشته شده: این آرامگاه جعفر بن معمر است که خدای او را رحمت کند و بیامرزد، درود خدا بر محمد و خاندان اوباد، و در ذیل آن نوشتار چنین آمده است. «اللّه ولی التوفیق» اما داخل مربعی که در وسط قرار گرفته صلوات بر محمد و خاندانش نوشته شده است.

دو سطر مستطیل شکل که در پایین قرار دارند، عبارتند از: بسم اللّه الرحمن الرحیم و آیه: والسابقون السابقون اولئک المقربون فی جنات النعیم ثلة من الاولین و قلیل من الآخرین علی سرر موضونه متکئین علیها، و اما سطرهای دیگر را نتوانستیم بخوانیم.

کاتبان وحی از مهاجران و انصار بودند که سند کتابت آنها به حرب بن امیه پدر صهبا، همسر بشر بن عبدالملک کندی یا بشر به تنهایی می رسد، چنان که گذشت.

ص:276

خطِ آنها در آن روزگار و پس از آنان به نام خط کوفی مشهور شد و شکی نیست که پس از آن، مسلمانان از روش کاتبان وحی پیروی کردند که نخستین کاتبان اسلام بودند و شکل حروف را از آنها گرفتند، در نتیجه، خطّ کوفی فراگیر شده است، در آن هنگام، هیچ کس به غیر این روش دعوت نمی کرد تا این که اسلام پیشرفت زیادی یافت و

شهرهایش پراکنده شدند، و کشورها در اطاعت اوامر اسلام دچار اختلاف شدند(1)

ص:277

محفوظ مانَد.

5- آنها را از شغلهای حرام و خواسته های ناشایست باز دارد، تا هیچ کس تحقیر نشود و مورد ستم قرار نگیرد.

6- آنها را از انجام گناهان و تجاوز و بی حرمتی برحذر دارد، تا در برابر دینی که آن را یاری کردند، غیرتمندتر و در مقابل کار زشتی که از میان بردند، هوشیارتر باشند. در این

صورت، هیچ زبانی آنها را نکوهش نمی کند و هیچ کس با آنها دشمنی نمی ورزد.

7- هم سادات را از تسلط بر مردم به سبب شرافتشان و هم دیگران را از ستم بر آنها به علت نسبشان باز دارد زیرا این امر، آنها را به دشمنی و کینه جویی فرا می خوانَد و به خشونت و دوری جستن وا می دارد، همچنین، نقیب باید تشویق کند که محبت و انس دلهای مردم را به دست آورند، تاعلاقه مردم به آنان بیشتر و دلهایشان نسبت به ایشان پاکتر شود.

8- در گرفتن حقوقشان، پشتیبان آنها باشد، تا احساس ناتوانی نکنند و نیز در گرفتن حقوق دیگران از آنها یاورشان باشد تا مبادا صاحبان حق را از حقوقشان محروم کنند و بدین ترتیب، با کمک به آنان در گرفتن حقوقشان، دادستان و با کمک به آنان در گرفتن حقوق دیگران از آنها، دادگر باشد زیرا رفتار عادلانه، آن است که آنها هم حق خود را بگیرند و هم حق دیگران را بپردازند.

9- به نمایندگی از آنها حقوقشان را از بیت المالِ مسلمانان بگیرد.

10- از ازدواج زنهایشان جلوگیری کند مگر با کسانی که هم کفوشان باشند، تا نسب و احترام این زنان که از سایر زنان شریفترند، حفظ شود.

11- افراد خطاکارِ آنها را اصلاح کند و از لغزشِ افرادِ آبرومند درگذرد، و پس از پند

دادن، او را مورد عفو و بخشش قرار دهد.

12- موقوفات آنها را با حفظ اصول و رشد فروع آن، حفظ و نگاهداری و آنها را طبق شرایط و اوصاف [موقوفه] میان سادات تقسیم کند و افزون بر موارد یاد شده، در ریاست عمومی پنج مورد دیگر نیز وجود دارد:

1- هنگام درگیری، میان آنها داوری کند.

2- سرپرستی اموال یتیمانشان را عهده دار شود.

ص:279

3- اجرای حدود الهی بر آنان هنگامی که مرتکب گناه شوند.

4- تزویج کنیزانی که سرپرستهای آنها مشخص نیست، یا مشخص است ولی مانع ازدواجشان می شوند.

5- به محجوریت دیوانگان یا سفیهان یا سبک سران حکم کند تا هنگامی که بهبود یافته، عاقل شوند.

واگذاری مقام ریاست سادات، تنها از سوی یکی از سه نفر انجام می شود: یا از سوی حاکم که بر تمام امور اشراف دارد، یا کسی که رسیدگی امور به وی واگذار شده است مانند وزیر مختار، یا فرمانده کشور و یا رئیس تام الاختیار که - منظور رئیس کل(1) است.

زعامت سادات، یکی از مقامهای عالی به شمار می رفت و پس از خلافت، مقام اول احترام را داشت. بدین سبب شریف رضی پیشوای سادات با قصیده ذیل، خلیفه قادر باللّه عباسی را چنین مورد خطاب قرار می دهد:

ای امیرمؤمنان! به ما توجه کن که ما زیر سایبان بزرگی هستیم و از یکدیگر جدا نمی شویم در روز افتخار، میان ما هیچ گونه تفاوتی نیست ما هر دو در شرافت و مقام، اصالت داریم به جز این که تو از امتیاز حکومت برخورداری من از آن بی بهره ام ولی تو از آن بهره مندی(2).

خلفا برای سران سادات، عهدنامه ها و احکامی می نوشتند که بر عظمت و والایی مقام آنها دلالت می کرد.

بیشترین عهدنامه هایی که برای آنها می نوشتند در باره آب دادن به حاجیان و دفتر رسیدگی به شکایتها بود که از طرحهای عالی به شمار می رفت. حکومت اسلامی پیوسته و در تمام دورانها حتی زمان دولت عثمانی، زعامت سادات را مورد احترام قرار می دادند

ص:280

و این امر تا کنون ادامه دارد زیرا در این دولت، پیشوای سادات در مراسم رسمی بر دیگر

دولتمردان والامقام حتی نخست وزیر و شیخ الاسلام مقدم داشته می شود(1).

اینک اسامی کسانی که زعامت کوفه را عهده دار شدند ذکر می کنیم و از میان آنها کسانی بودند که زعامت نجف و کربلا و حله را با هم داشتند، چنان که برخی از آنها، سرپرستی حاجیان و رسیدگی به شکایتهای مردم را نیز بدان افزودند، و تعدادی از آنان پیشوای نقیبان عراق بودند:

1- قاسم بن حسین سبیعی که کینه او، ابا القاسم بود، وی فرزند قاسم بن احمد بن عبداللّه بن علی شدید بن حسن بن زید بن حسن بن امام علی بن ابی طالب(ع) بود، که به

محله ای در کوفه به نام سبیعیه نسبت داده شد.

2- ناصرالدین مطهر، فرزند رضی الدین محمد بن علی بن عرب شاه حمزة بن احمد بن سید عبدالعظیم بن عبداللّه بن علی شدید حسینی. وی چند ماهی، زعامت نجف و کربلا و حله و کوفه را عهده دار بود.

3- ابوجعفر محمد، فرزند حسن اعور جواد بن محمد بن عبداللّه اشتر کابلی بن محمد ذی نفس ذکیه حسنی بود که کشته شد.

4- ابوعبداللّه حسین، فرزند حسن اعور جواد حسنی است که پیشتر نام برده شد. وی بازماندگانی در کوفه دارد که به خاندان اشتر معروف هستند و پس از این که تا قرن ششم

تعداد اندکی از آنها باقی بود، منقرض شدند.

5- ابوالحسن محمد ملقب به کمال شرف، فرزند ابی القاسم ادیب حسن بن ابی جعفر محمد بن علی زاهد بن محمد اقساسی و شریف مرتضی زعامت کوفه و سرپرستی حاجیان را عهده دار شد و چندین بار با مردم حج گزارده و در خاندان او نیز بزرگی و ریاست باقی ماند.

6- ابوالحسن محمد، فرزند حسین بن علی کُتَیله بن یحیی بن یحیی بن حسین ذی العبرة بن زید شهید(ع) بود.

ص:281

7- ناصر، فرزند علی بن محمد بن علی معروف به دخ بن حسین بن علی کتیله مذکور بود.

8- زید، فرزند ابی فتح ناصر بن ابی حسین زید بن حسین بن علی کتیله مذکور که نقب

نجف و کوفه بود وابن مهنا عبدلی در کتاب شجره اش آن را ذکر کرده است.

9- سید شرف الدین محمد، معروف به ابن سدره. وی با اباالحسن زید اسود بن حسین بن کتیله درگیر شد و بر او سخت گرفت و او را شکست داد و جانشین وی شد و به نجف سفر کرد و تا سال 1308 (ه .ق) در آن جا اقامت گُزید تا درگذشت و از خود، هفت پسر و پنج دختر بر جای نهاد و تعداد آنها زیاد شد و پراکنده شدند و به نام خاندان سدره

شهرت یافتند.

10- جلال الدین عبدالحمید فرزند ابی طالب محمد بن عبدالحمید بن عبداللّه تقی نسابه بن اسامه حسینی، وی دانشمندی فاضل و نَسَب شناس بود که زعامت نجف و کوفه را برعهده گرفت و در سال 666 ه .ق درگذشت و در نجف به خاک سپرده شد.

11- ابوالفتح محمد فرزند ابی طاهر عبداللّه بن امیر ابی الفتح محمد بن امیر ابی حسن

محمد اشتر بن عبیداللّه ثالث بن علی بن عبیداللّه ثانی حسینی بود.

12- ابو محمد عمر فرزند ابی فتح بن طاهر حسینی که پیشتر نام برده شد.

13- ابو عبداللّه احمد، سرپرست حاجیان، فرزند ابی علی محمد، امیر حاجیان، فرزند امیر محمد اشتر که نام برده شد. او در طول مدت حیاتش زعامت طالبیان را به عهده داشت و در سال 389 (ه .ق) درگذشت و برادرش ابوالعلاء مسلم احوال حسینی نیز آن جا کشته شد.

14- امیر شمس الدین ابوالفتح محمد، فرزند ابی طاهر محمد بن ابی برکات محمد بن زید بن حسین بن احمد بن ابی علی محمد حاکم کوفه. که در سال 353 (ه .ق) با حاجیان حج گزارد. وی، فرزند امیر ابی الحسن محمد اشتر است.

15- شهاب الدین ابو عبداللّه احمد، فرزند ابی محمد عمر، نقیب کوفه، فرزند ابی فتح مجد الدین، نقیب کوفه، فرزند فقیه ابی طاهر عبداللّه، نقیب کوفه، فرزند ابی الفتح محمد، نقیب کوفه.

ص:282

ابن مهنا عبیدلی نسبش را در کتاب مشجره خطی اش، این گونه بیان کرده است.

16- ابوالعباس غراب البین، فرزند ابی طاهر محمد بن علی بن شهاب الدین محمد بن ابی طاهر بن ابی البرکات محمد بن زید بن حسین بن احمد بن ابی علی محمد بن امیر ابی

الحسن محمد اشتر که زعامت نجف، کربلا و کوفه را عهده دار بود و ابن مهنا عبیدلی در کتاب مشجره اش ذکری از وی به میان آورده است.

17- عمیدالدین ابوجعفر، فرزند ابی نزار عدنان، نقیب نجف، فرزند عبداللّه ابی فضل بن ابی علی عمر مختار بن ابی علاء مسلم احول بن ابی علی محمد امیر حاجیان، فرزند امیر محمّد اشتر.

18- شمس الدین ابوالقاسم علی، ناظر کوفه، وی سرپرستی کوفه و نجف را با هم داشت... ابن انجب در کتابش به نام الدُرّ الثمین فی اسماء المصنفین می گوید: به خانه وی در کوفه وارد شدم، به گرمی از من پذیرایی کرد و دیوان شعرش را که خودش نوشته بود، به من هدیه کرد، وی فضلای علوی حسینی اهل کوفه را گرد آورده بود. چون ناصر از فضل وی آگاه شد، او را به بغداد فرا خواند تا زعامت طالبیان را عهده دار شود. وی وارد

بغداد شد و دادخواستی نوشت و خواستار زعامت کوفه شد و خواسته وی مورد قبول واقع شد و ناصر، حکم او را نوشت و خلعتی را به خانه وزیر فرستاد. شمس الدین در شبی که صبحِ آن روز می خواستند خلعت زعامت بر او بپوشانند، به خانه زعیم الدین استاد داربن ضحاک رفت و در آن شب، باران شدیدی می بارید. وی شبانه، سوار بر مرکبی شد و به سوی خانه اش که پشت باب مراتب قرار داشت، حرکت کرد. در بین راه از روی مرکب به زمین افتاد و پایش شکست، او را به وسیله تختی به خانه اش بردند. چون توان خود را از دست داد، مقرّر شد تا برادرش عهده دار زعامت طالبیان شود.

19- فخرالدین اطروش، نامی را که در حکم آمده بود، تغییر داد و خلعت زعامت(1) را بر فخرالدین پوشانید. به فرمان ناصر عباسی، شمس الدین در کوفه زندانی شد. در آن روزگار، عموی مادرش صفی الدین فقیه محمد بن معد مقام و منزلت والایی نزد ناصر و

ص:283

وزیر قمی او داشت. شمس الدین نامه ای به صفی الدین نوشت تا او را یاری برسانَد و از

وی خواست تا به کار او رسیدگی کند تا از زندان آزاد شود و این قصیده را سرود:

ای قادران بر احسان و نیکی! شما را چه می شود با وجود این که ما بی گناهیم، نعمتها و نیکیهای شما به ما نرسید چرا شتران را از آبشخورها می رانید در حالی که شما دارای

خصلتهای پسندیده ای هستید(1).

در کتاب غایة الاختصار آمده است که وی در سال 536 (ه .ق) به دنیا آمد و تا سال 584 (ه .ق) زیست، چنان که در کتاب فرحه الغری، ص 71 در مقام بیان برخی از کراماتی

که در ماه رمضانِ همان سال رخ داد، ذکر شده است. گویند وی هنگام ورود مغول به بغداد کشته شد(2).

20- ابوطاهر هبه اللّه، ملقّب به زین الدین ابن فقیه عامل فخرالدین یحیی بن ابی طاهر هبه اللّه بن شمس الدین ابی حسن علی بن محمد مجد الشرف بن ابی نصر احمد بن احمد ابی الفضل علی بن ابی تغلب علی، پیشوای نقیبان در سورا، فرزند حسن اصم سورادی ابن ابی الحسن محمد فارس نقیب بن یحیی بن حسین نسابه بن احمد بن عمر بن یحیی بن حسین ذی العبره بود.

نسب او در کتاب عمدة الطالب، ص 251 نیز ذکر شده است. وی گفت: ابوطاهر، زعامت طاهریان و ریاست شهرهای فرات و جز آن را عهده دار شد. وی در سال 701 (ه .ق) به حومه بغداد رسید و خاندان محاسن به خونخواهی صفی الدین بن محاسن، او را کُشتند زیرا سید ابوطاهر، دستور قتل وی را صادر کرد و او را لگد مال کردند و به طرز

فجیعی به قتل رساندند و حاکم بغداد (ادینه) نیز به آنها اجازه داد بود تا وی را بکُشند.

در کتاب غایة الاختصار، ص 73 و 74 آمده است: نقیب بزرگ، زین الدین هبة الللّه بن ابی طاهر در سال 667 (ه .ق) متولد شد و حکومت و ریاست شهرهای حلّه و کوفه و نجف و کربلا را عهده دار شد، وی به عنوان سیاستمدار، حاکم و جوانمرد در آن جا

ص:284

اقامت کرد. او امروزه یکی از شریفترین طالبیان به شمار می رود و از نظر سخاوت، نجابت، بزرگواری، نماز بخشش و شرافت از همگنان خود پیشی گرفته است. پدرش فقیه فخرالدین، موجب روشنی دیدگان و شادی دلها بود. برادرش تاج الدین نیز این گونه بود.

21- حضرت علی بن ابی طالب(ع) نقیب و حاکم عالمِ کوفه بود.

22- حسین، فرزند احمد بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید شهید ابوعبداللّه که به گردآوری نسبها اشتغال داشت و تعلیقه ابن دینار نسابه کوفی را گرفت و ابن دینار به اوراق او دست یافت و از آنها استفاده کرد.

23- شریف ابو حسین فخرالدین حمزه از فرزندان شریف امیر علی حاج ابی الحسن محمد، فرزند حسن بن محمد بن علی بن محمد بن یحیی بن حسین بن زید بن علی شهید(ع) بود.

اینها کسانی هستند که به زعامتشان در کتابهای عمدة الطالب، المجدی، غایة الاختصار و مشجره ابن مهنا عبیدلی تصریح شده است.

شاید در کوفه، نقیبان بسیاری بوده اند ولی ما علی رغم جست جوی فراوان به آنها دست نیافتیم.

ص:285

مقام قضاوت

قضاوت، مقام و منزلتِ بزرگ و ارجمندی است و یکی از دلایل شرعی به شمار می رود و شاخه ای از درخت بزرگ ریاست عامه است که به پیامبر، امامان(ع) و جانشینان آنها اختصاص دارد. خطر قضاوت، بسیار زیاد است زیرا قاضی در پرتگاه جهنم قرار دارد.

هنگامی که حضرت علی(ع) شریح را به قضاوت در کوفه منصوب فرمود، با وی شرط کرد که قبل از اجرای حکم، دعوا را به حضرت ارجاع دهد. روزی حضرت بر شریح فرمود: ای شریح! در جایی نشسته ای که جز پیامبر یا انسان شقی و تیره بخت در آن نمی نشیند.

از پیامبر(ص) روایت شد، که فرمود: زبان قاضی بین دو اخگر است تا زمانی که قضاوت کند، آن گاه یا اهل بهشت است یا اهل دوزخ.

دین اسلام، قضاوت را بر هر کسی که شایستگی آن را داشته باشد، واجب کفایی می داند به طوری که اگر شخص با کفایتی عهده دار قضاوت شود، این تکلیف از دیگران برداشته می شود. و اسلام، آن را بر هر کسی که تمام شرایط قضاوت را دارا باشد، واجب عینی می داند و این در صورتی است که در آن شهر یا نزدیک آن، شخصی که شایستگی قضاوت را داشته باشد، جز او یافت نشود که رجوع به او برای دادرسی دشوار نباشد و در این هنگام، قضاوت برای او، واجب عینی است، البته بر فرض این که مردم به قاضی نیازمند باشند و به قاضی دیگری دسترسی نداشته باشند.

دین اسلام، شرایط بسیاری برای قاضی معیّن کرده که یکی از آنها اجتهاد است. لذا حکم غیر مجتهد اجرا نمی شود، گرچه از نظر علم و فضل به مراتب بالایی رسیده باشد زیرا مسلمانان در این باره اجماع کرده اند. چنان که می دانید، مقام قضاوت به پیامبر(ص) و ائمه(ع) اختصاص دارد به دلیل کلام خداوند که می فرمایند: «و اِن تنازعتم فی شیی ءٍ فردوه الی اللّه والرسول»(1)

ص:287

سخن حضرت علی(ع) به شریح قاضی پیشتر بیان شد و براساس این سخن، روا بودن قضاوت اشخاص به جز پیامبر و ائمه(ع) به اجازه آنها بستگی دارد، و آثاری از ائمه

هدی(ع) وارد شده که آنان به مجتهد عادل به ویژه مجتهدی که توانایی استنباط احکام را از دلایل شرعی دارا باشد، اجازه قضاوت داده اند.

شیخ صدوق(ره) در کتاب فقیه روایت کرده که امام صادق(ع) فرمود: از این که دعاوی خود را نزد ستمگران ببرید، اجتناب ورزیده ولی به شخصی که به اندکی از علوم ما آگاهی دارد، مراجعه کنید و او را به داوری برگزینید چون من او را به عنوان قاضی تعیین کرده ام، دعاوی خود را نزد وی ببرید.

امام(ع) می فرمایند: قضات به چهار گروه تقسیم می شوند که سه گروه، اهل دوزخ و یک گروه اهل بهشت هستند، مردی که با آگاهی، به ستم قضاوت کند، اهل جهنم است، مردی که بدون آگاهی، به ناحق حکم کند، نیز اهل دوزخ است و کسی که بدون آگاهی به حق قضاوت کند، اهل دوزخ است. شخصی که با آگاهی، به حق قضاوت کند اهل بهشت است، خداوند متعال می فرماید:«من لم یحکم بما اَنزل اللّه فاولئک هم الفاسقون»(1) و درآیه دیگر، هم الکافرون آمده است.

دین اسلام، رشوه گرفتن قاضی را حرام کرده و رشوه، چیزی است که یکی از طرفین دعوا به قاضی می دهد تا به ناحق به نفع او حکم کند، یا این که راه مخالفت را به او بیاموزد تا بر دشمنش پیروز شود.

خداوند متعال فرمود:«ولا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل وتدلوا بها الی الحکام لتاکلوا فریقا من اموال الناس بالاثم.»(2)

آیین اسلام، دریافت حقوق قاضی از بیت المال مسلمانان را جایز شمرده است زیرا بیت المال برای مصالح مسلمانان فراهم شده و قضاوت، یکی از مصالح آنان است چون نظم و انضباط امور مسلمانان به قضاوت بستگی دارد. گرچه شایسته است که قاضی به

ص:288

منظور اختصاص بیت المال به سایر مصالح مسلمانان از دریافت حقوق اجتناب ورزد و بسیاری از قاضیان از روی پارسایی و پرهیزکاری در امر دین، یا به منظور صرفه جویی در

منافع مسلمانان، حقوقی از بیت المال دریافت نمی کردند.

حضرت علی(ع) آداب و شرایط قضاوت را به شریح قاضی آموزش داد. در همین مورد، شیخ کلینی در کافی در باب شرایط قاضی از سلمة بن کهیل روایت کرده که گفت: از حضرت علی(ع) شنیدم که به شریح فرمود: به افرادی که ادای دَین خویش را به تأخیر می اندازند و به پرداخت حقوق مردم از سوی توانمندان و ثروتمندان که اموال مردم را به

حاکمان می دهند، توجه و رسیدگی کن و حقوق مردم را از آنها بگیر و املاک و خانه های آنها را بفروش. من از پیامبر خدا(ص) شنیدم که فرمود: تأخیر مسلمان متمکن در ادای دَینش ظلم و ستم به سایر مسلمانان است و کسی که املاک و خانه و دارایی ندارد، مورد مؤاخذه قرار نمی گیرد.

بدان تنها کسی مردم را به حق وا می دارد که آنها را از باطل جدا کند. بنابراین، هنگام نگاه کردن، سخن گفتن و نشستن میان مسلمانان، مواسات را رعایت کن تا خویشاوندت در بی عدالتی تو طمع نورزد دشمن تو از عدالتت مأیوس نشود و سوگند خوردن را از مدعی با بیّنه بردار زیرا این کار از گمراهی دورتر و در قضاوت، استوارتر است. و بدان که برخی از مسلمانان نسبت به برخی دیگر، عادل هستند، مگر کسی که در اجرای حدّی که از آن توبه نکرده، تازیانه خورده باشد و شخصی که به شهادت دروغ و بخل معروف باشد. از ناراحتی و آزار رساندن در مجلس قضاوت که خداوند پاداشی برای آن مقرّر فرموده است، بپرهیز و به کسی که به حق قضاوت کند، اندوخته نیکویی می دهد.

بدان که هرگونه صلحی میان مسلمانان جایز است، مگر صلحی که در آن حلالی حرام، یا حرامی حلال شده باشد، اگر کسی به داشتن شاهدانی ادعا کرد که حضور ندارند، به آنها مهلت بده. اگر آنها را حاضر کرد، حق او را بگیر ولی اگر آنها را حاضر

نکرد، علیه او حکم می شود. از اجرای احکام قصاص یا حدود الهی یا حقوق مسلمانان اجتناب کن، مگر این که قبلاً به من اطلاع دهی - اگر خدا بخواهد - و در مجلس قضاوت منشین، مگر این که سیر باشی.

ص:289

این سخنان گهربار و جامعی که حضرت علی(ع) به شریح قاضی آموخت، مجموعه شایسته ای از قوانین اسلامی است در آن، بیشترِ احکام قضاوت به صورت مختصر و رسا بیان شده است.

روزی حضرت علی(ع) به عمر بن خطاب فرمود: اگر سه چیز راحفظ کنی و در زندگی به کار بری از سایر امور، تو را کفایت می کند و اگر آنها را رها کنی، هیچ چیزی جز آنها به تو سود نمی رساند. عمر گفت: ای اباالحسن! آنها چیست؟ حضرت فرمود: اجرای حدود الهی بر هر کس، خویشاوند یا غریبه، حکم کردن براساس قرآن درحالت خشنودی وخشم و قضاوت عادلانه میان سرخ و سیاه. عمر گفت: جانم به فدایت! مختصر و رسا بیان فرمودی.(1)

قضاوت در اسلام

نخستین کسی که در اسلام، امر قضاوت را برعهده گرفت، پیامبر اکرم(ص) صاحب شریعت اسلام بود. پس از وی جانشینانش عهده دار قضاوت شدند، زیرا قضاوت یکی از مقامهای وابسته به حکومت است، چنان که می دانید. در صدر اسلام خلفا مستقیما قضاوت را برعهده می گرفتند. و به افراد دیگر واگذار نمی کردند، تا این که دامنه حکومت

آنها گسترش یافت و مسئولیتهایشان فزونی یافت و مجبور شدند که قضاوت در مرکز حکومت و توابع آن را به شخص دیگری واگذار کنند. نخستین کسی که از میان خلفا این کار را کرد، عمر بن خطاب بود، او ابودرداء را که همراه وی در مدینه بود. به عنوان قاضی برگزید و پس از او، قضاوت بصره را به شریح و قضاوت کوفه را به ابو موسی اشعری سپرد.

در مصر، قضاوت به عهده حاکمانش بود و آنها قاضیان مصر را منصوب می کردند. عمربن خطاب خواست همان طوری که قاضیان مدینه، بصره و کوفه را تعیین می کرد، قاضی مصر را نیز برگزیند. از این رو، نامه ای به عمروبن عاص نوشت و از او خواست تا

ص:290

کعب بن یساربن ضبه را که در دوران جاهلیت نیز به قضاوت اشتغال داشته، به این امر بگمارد ولی کعب از پذیرش آن امتناع کرد و گفت: در دوران جاهلیت قضاوت کردم ولی مایل نیستم در زمان اسلام به آن رجوع کنم. لذا عمروبن عاص، قضاوت را بر عهده

عثمان بن قیس بن ابی العاص نهاد و پیوسته حاکم مصر، قاضیان را به کار می گمارد تا این که حکومت به بنی عباس رسید، آنها می خواستند حکومت خویش را در مصر مستقر کنند، لذا سرپرستی امور قضایی را به آنها واگذار کردند.

عبداللّه بن لهیعه حضرمی، اولین قاضی مصر بود که مستقیما توسط حکمرانان منصوب شد، گویند: ابو جعفر منصور در سال 155 (ه . ق) او را به این کار گمارد، سپس حاکمان، سرپرستیِ امورِ قضاییِ مصر را تا زمان حکومت عثمانی بر عهده داشتند.

در آغاز، هر قاضی در منطقه ای خاص به قضاوت می پرداخت، چون کشور آباد شد و تعداد قاضیان افزایش یافت، هر قاضی در شهرهای بزرگ، دادرسی بخشی از آن را به عهده داشت، و تا زمان رشید، خلیفه، تنها کسی بود که قاضیان را منصوب می کرد، در دوران حکومت او، بغداد وسعت یافت و قاضی ابو یوسف مشهور پا به عرصه نهاد و رشید او را گرامی می داشت، و به او لقب قاضی القضاه داد، وی نخستین کسی است که به این نام خوانده شد.

قاضی القضاة پس از وی، قاضیان شهر بغداد و سایر شهرها را منصوب می کرد و افرادی که معاصر عباسیان بودند، از آنها پیروی کردند و حاکمانی در اندلس و مصر جانشین آنها شدند، آنها قاضی القضاة را تعیین و او قاضیان را منصوب می کرد.

در آغاز ظهور اسلام، وظیفه قاضی، تنها دادرسی میان طرفهای درگیر بود، سپس به متقضای شرایط و به علت این که حاکمان به امور سیاسی اشتغال داشتند، به کارهای دیگر نیز رسیدگی می کردند، لذاباز پس گیری بعضی از حقوق عموم مسلمانان در شمار وظایف قاضی قرار گرفت مانند: رسیدگی به اموال کسانی که از تصرف در اموالشان منع شده اند مانند: دیوانگان، یتیمان، مفلسان وسفیهان، در مورد وصیتها و وقفهای مسلمانان، ترویج کسانی که همسرانشان را از دست داده اند، تا آن جا که دامنه قدرت آنها

تا حد رسیدگی به امنیت راهها و ساختمانها و بررسی شاهدان امنا و نمایندگان و شناخت

ص:291

عدالت آنها گسترش یافت. برخی از حاکمان، وظایف قاضی را از این هم بیشتر عنوان کردند به طوری که رهبری جهاد در لشکرهای طوایف را بر عهده آنها نهادند که یکی از آن قاضیان یحیی بن اکثم است. وی در زمان مأمون به جنگ تاتبساز در روم می رفت، همین طور منذربن سعید قاضی عبدالرحمن ناصر اموی در اندلس بود و عزیز باللّه

فاطمی، علی بن نعمان را به قضاوت مصر گماشت و سپس قضاوت شام، مکه و مدینه، مغرب و تمام مملکتش و امور خطابه وامامت و تعیین عیار طلا و نقره و وزنها و پیمانه ها

را به وی واگذار کرد. در سال 441 ه .ق ابو محمد بازوری قضاوت را بر عهده گرفت و پست وزارت نیز بدان ملحق شد و او تنها قاضیی بود که مقام قضاوت و وزارت را با هم داشت، و این مقام پس از وی نیز به قاضیان دیگر اعطا شد.

در گذشته، چنان که مشاهده کردید، مقام قضاوت، بسیار دامنه دار بوده، ولی در تمام دورانها این گونه نبوده و با تغییر حکومتها نیز دستخوش تغییر و تحول می شده است. در

اوایل ظهور اسلام، خلفا تنها عربهای قبایل خود را موالیِ خود را که از طریق هم پیمانی،

بردگی یا سرپرستی در اختیار داشتند و از شایستگی و بی نیازیِ او از دریافت اموال دیگران، مطمئن بودند، به منصب قضاوت می گماردند و زمانی که اهداف حکومت اسلامی از مسائل مذهبی به مسائل سیاسی تغییر یافت و حکومت اسلامی به نظام پادشاهی و سلطنتی تبدیل شد و شرایط گذشته تضعیف شد، آنگاه زمام امور کشور به دست غیر عرب افتاده، وبه تدریج وظایف قاضی به داوری میان طرفین دعوا و حکم کردن در احوال شخصی کاهش یافت، تاحدی که امروزه به رسیدگی به احوال مشخصی در دادگاه مدنی محدود شده است.

قاضیان برای صدور حکم در مساجد، میان مردم می نشستند و هرگاه طرفین دعوا مراجعه می کردند، همان جا میان آنها قضاوت می کردند، حضرت علی بن ابی طالب(ع) نیز در دوران خلافتش در مسجد جامع کوفه و در محلی که معروف به دکة القضاءات و در کنار موضعی معروف به بیت الطلشت قرار داشت، برای قضاوت میان طرفین دعوا می نشست.

در آن جا، ستون کوچکی وجود داشت که جمله (ان اللّه یامر بالعدل والاحسان) بر

ص:292

روی آن نوشته شده بود، ولی حاکمان ستمگر، آن را از بین بردند (چنان که آثار دیگر را

محو کردند) امروزه هیچ اثر و نشانه ای از آن باقی نیست.

در گذشته، مردم با توجه به دستورهای اسلام، امر قضاوت را از کارهای پرزحمت و خطرناک می دانستند، چون مسئولیت سنگینی است و گاهی قاضی علیه صاحب حقی

حکم می کند و بر او ستم روا می دارد و در قبال او مسئول است. دانشمندان وافراد پرهیزکار بیشتر اوقات از پذیرفتن قضاوت امتناع می کردند و در بسیاری از موارد هم به

پذیرش قضاوت مجبور می شدند، برخی از قاضیان از روی تقوا و احتیاط، در برابر کار قضاوت تقاضای حقوق ماهیانه نمی کردند.

هنگامی که قاضی را منصوب می کردند، او را به مسجد جامع می آوردند و با قرائت حکم قضاوت وی، جشنی برپا می کردند و قاضی در صدور حکم آزاد بود و بر طبق مذهب و اجتهادش حکم می داد و مجبور نبود که طبق یکی از مذاهب حکم کند، ولی با گذشت روزگار و پس از این که بیشترِ کشورهای اسلامی تحت سلطه دولت عثمانی در آمدند که بیشتر حکمرانانش پیرو ابی حنیفه، نعمان بودند، سرانجام، کار به جایی رسید که قضاوت باید تنها بر طبق مذهب پیشوای آنان صورت می گرفت(1).

حقوق قاضی در حکومتها و زمانهای مختلف دستخوش تغییر می شده، عمرخطاب، شریح را به عنوان قاضی بصره منصوب کرد و حقوق ماهیانه او را یکصد درهم معیّن کرد و سهمی از گندم نیز برای او قرار داد، حقوق قاضیان در زمان خلفای راشدین بر همین منوال بود، تا این که در زمان بنی امیه افزایش یافت مانند افزایش حقوق لشکریان و سایر

کارگزاران.

در زمان عباسیان، حقوق قاضی مصر به سی دینار در ماه رسید. ابن الهیعه، نخستین کسی بود که این حقوق را دریافت کرد و چنان که گذشت منصور او را به این سمت منصوب کرد. در روزگار مأمون، حقوق قاضی افزایش زیادی یافت، تا حدّی که حقوق عیسی بن مکدر، قاضی مصر در آن روز، به چهار هزار درهم یعنی حدود دویست و

ص:293

هفتاد دینار رسید که حقوق بالایی است. شاید این حقوق به منظور خاصی مقرر شده بود، چون وی افزون بر آن، هزار دینار نیز به عنوان مزایا دریافت می کرد، حقوق قاضی مصر پس از بیست واندی سال بعد به هزار دینار در سال رسید. اولین کسی که این حقوق را دریافت کرد، بکار بن قتیبه بود که قضاوت مصر را در زمان احمد بن طولون در سال 245 ه . ق عهده دار شد. حقوق قاضی در حکومت فاطمیان افزایش یافت و حقوق قاضی القضاة در آن روز به دوازده هزار دینار در سال رسید؛ البته به جز آذوقه و هدایا، و

شاید در حکومت ایوبیان و حکومتهایی که پس از آنها آمدند، همین شیوه ادامه داشته است.

حقوق قاضی در بغداد در زمانهای مختلف تغییر می کرد، حقوق ماهیانه قاضی در زمان معتضد حدود پانصد دینار بود که از آن، حقوقِ ده تن از فقها و جانشین خود را نیز

می پرداخت. سپس قضاوت به صورت معاهده درآمد و قاضیان متعهد می شدند تا درآمد قضاوت را به خلیفه یا سلطان بپردازند و عبداللّه بن حسن بن ابی شوارب، نخستین

کسی بود که در سال 350 (ه . ق) در زمان معزالدوله بن بابویه قضاوت را به صورت معاهده پذیرفت و لقب قاضی القضاة بغداد را از آنِ خود کرد و متعهد شد تا سالیانه دویست هزار درهم بپردازد، این شیوه پس از وی متداول شد و آنها، اداره امور حسبی و امنیتی را به عهده گرفتند.(1)

اینک اسامی گروه زیادی از کسانی را که از هنگام شهرسازی کوفه تا اواخر دوران عباسی و پس از آن قضاوت کوفه را بر عهده داشتند، ذکر می کنیم.

1 - عروة بن ابی جعد، عمر قبل از شریح، وی را به قضاوت کوفه منصوب کرد.

2 - شریح بن حارث بن قیس، در زمان عمر قضاوت کوفه را عهده دار شد، و تا دوران یزید بن معاویه در این منصب باقی بود. مختار از شریح خواست تا قاضی کوفه شود، چون مردم این خبر را شنیدند، گفتند: شریح طرفدار عثمان است، او علیه حجربن عدی شهادت داد و پیامی را که هانی بن عروه به او داد به مردم کوفه ابلاغ نکرد، وخود را به

ص:294

بیماری زد و عبداللّه بن عتبة بن مسعود را به قضاوت گمارد، عبداللّه بن عتبه نیز بیمار شد و عبداللّه بن مالک طائی را به جانشینی خود گماشت، شریح در زمان عبداللّه بن زبیر نیز قضاوت را برعهده داشت. وی در سال 76 (ه .ق) یا 78 (ه .ق) یا 79 (ه .ق) یا80 (ه .ق) در کوفه درگذشت.

3 - سلمان بن ربیعة بن یزید بن عمربن سهم بن ثعلبة بن غنم توسط عمر به قضاوت منصوب و در زمان خلافت عثمان در جنگ بلنجر که در سال 30 (ه .ق) روی داد، کشته

شد.

4 - مسروق بن اجدع عبدالرحمن بن امیه که زیاد از او خواست تا به مدت یک سال قضاوت کوفه را برعهده گیرد، وی برای قضاوت حقوقی نمی گرفت. شریح قاضی با وی مشورت می کرد و در سال 63 (ه .ق) در سلسله واسط در گذشت.

5 - عبدالملک بن عمیربن سویدبن حارثه قرشی، که به اولخمی ابو عمرو نیز می گفتند و به نام قبطی شهرت داشت. زیادبن ابیه، او را به قضاوت گمارد و در سال 136(ه .ق) در

گذشت. وی هنگام مرگ 103 سال داشت.

6 - عبداللّه بن عتبة بن مسعود هذلی همپیمان قبیله زهرة بن کلاب. از ابن مسعود روایت شده که وی در زمان مختار و مصعب بن زبیر قضاوت می کرد و در سال 73 (ه .ق) یا به قولی 74 ه .ق در گذشت.

7 - ابو بردة بن ابی موسی اشعری، نام او عامربن عبداللّه بن قیس بود، او پس از شریح به درخواست حجاج، قضاوت کوفه را عهده دار شد، و سعید بن جبیر او را وادار کرد تا به

عنوان کاتب و وزیر او خدمت کند. وی در سال 103 (ه .ق) یا 104 (ه .ق) وفات یافت.

8 - عبداللّه بن عبداللّه بن عتبة بن مسعود هذلی، او در زمان عبدالملک بن مروان قضاوت را بر عهده گرفت و در سال 94 (ه .ق) و بنا بر قولی 95 (ه .ق) یا جز اینها درگذشت.

9 - ابو قرة بن سلمه کندی، قضاوت کوفه را برعهده گرفت، سلمان و حذیفة بن یمان این مطلب را نقل کرده اند.

10 - بکربن عبدالرحمن بن عبداللّه بن عیسی بن عبدالرحمن بن ابی لیلی انصاری به

ص:295

مدت ده سال و اندی قاضی کوفه بود، سپس معزول شد و در سال 211(ه . ق) یا 212 (ه .ق) در کوفه درگذشت.

11 - نوح بن دراج نخعی، مولای قبیله نخع و قاضی بخش شرقی کوفه بود. شیخ طوسی در کتاب رجالش او را یکی از یاران امام صادق(ع) به شمار آورده است. او مذهبش را مخفی می کرد، کشی در کتاب رجالش از محمد بن مسعود روایت کرده است که گفت: از اباجعفر حمدان بن احمد کوفی در باره نوح بن دراج سئوال کردم گفت: او، شیعه مذهب و قاضی کوفه بود، به او گفته شد: چرا امر قضاوت را پذیرفتی؟ گفت: من

قضاوت را نپذیرفتم مگر این که روزی با برادرم جمیل در این باره مشورت کردم، گفتم: چرا در مسجد حاضر نمی شوی؟ گفت: زیرا لباسی ندارم. وی در سال 182 (ه . ق) وفات یافت.

12 - عامر بن شراحیل بن عبدالشعبی کوفی از قبیله حمیر بود و در سال 19 (ه . ق) متولد شد و در همدان پرورش یافت. عبدالحمیدبن عبدالرحمن بن زید بن خطاب او را به قضاوت کوفه منصوب کرد. وی از سوی عمر بن عبدالعزیز، زمامداری عراق را بر عهده داشت، شعبی در سال 103(ه . ق) یا جز آن درگذشت.

13- قاسم بن عبدالرحمن بن عبداللّه بن مسعود هذلی، وی در زمان یزیدبن عبدالملک بن مروان عهده دار قضاوت شد و در سال 120 (ه . ق) و به قولی 116(ه . ق) در گذشت. وی برای قضاوت و دادرسی خود، هیچ گونه حقوقی دریافت نمی کرد.

14 - قاسم بن معن بن عبدالرحمن بن عبداللّه بن مسعود هذلی ابو عبداللّه، قاضی کوفه بود. او برای داوری میان مردم حقوقی نمی گرفت. وی شاعر و نحوی نیز بود، وی به سال 175 (ه . ق) در حال قضاوت جان سپرد.

15 - سعد بن نمران همدانی، بزرگ خاندان همدان و کاتب حضرت علی(ع) بود، وی از سوی عبداللّه بن زبیر به قضاوت منصوب شد.

16 - ابو بکر بن ابی موسی اشعری، قاضی ولید بن عبدالملک بن مروان بود.

17 - حسین بن حسن کندی از سوی یزید بن عبدالملک به قضاوت منصوب شد.