مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام و پاسخ به شبهات

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام و پاسخ به شبهات / تالیف علی اصغر رضوانی.

مشخصات نشر : قم : مسجد مقدس جمکران ، 1385.

مشخصات ظاهری : 637ص.

یادداشت : چاپ دوم: زمستان 1386.

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس.

موضوع : مرجعیت

موضوع : اجتهاد و تقلید

رده بندی دیویی : 297/31

رده بندی کنگره : BP167/4/ر6م 4 1385

سرشناسه : رضوانی، علی اصغر، 1331 -

شناسه افزوده : مسجد جمکران (قم)

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

شابک : 36000ریال 964-8484-94-5 : ؛ 41000 ریال (چاپ دوم)

شماره کتابشناسی ملی : م 85-18327

ص:1

اشاره

ص:2

ص:3

ص:4

فهرست اجمالی

تصویر

ص:5

تصویر

ص:6

مقدمه ناشر

آیات و روایات متعددی، محوریت و مرجعیت دینی اهل بیت پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم را بیان نموده اند که شیعه اثنی عشری در مطابعت از آن پیش قدم بوده و پیروان دیگر فرق اسلامی هم به جز معدود افرادی کج اندیش بر این مرجعیت و محوریت اعتراف دارند و تنها راه حل اختلافات و محور وحدت اسلامی، قبول مرجعیت دینی آن بزرگواران می باشد.

کتاب در پیش رو ضرورت و نیاز جامعه بشری را به مرجعیت دینی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بیان داشته و آیات و روایات و مستندات مربوطه را با قلمی زیبا و روان برای مشتاقان صراط مستقیم تبین نموده است.

امید است با نشر معارف اسلامی بتوانیم خدمتی ناچیز به جامعه اسلامیمان کرده باشیم.

از همه عزیزانی که ما را در ترویج اسلام ناب محمدی صلی اللَّه علیه وآله وسلم یاری می نمایند مخصوصاً حضرت آیت اللَّه وافی تولیت محترم مسجد مقدّس جمکران و همکاران در مجموعه انتشارات و مؤلف محترم استاد ارجمند جناب آقای حاج علی اصغر رضوانی، کمال تشکر و امتنان را دارم.

امید است این اثر مورد رضایت حضرت حقّ جلّ جلاله و توجّه حضرت صاحب الزمان اروحنا له فداه قرار گیرد. در خاتمه راهنمایی های سروران گرامی را بر دیده منّت می نهیم.

مدیر مسؤول انتشارات

مسجد مقدّس جمکران

حسین احمدی

ص:7

ص:8

پیشگفتار

یکی از مباحث مهمّی که در این عصر و زمان می تواند تا حدود زیادی زمینه ساز تقریب و تألیف صفوف مسلمین شده و مردم را به حقّ و حقیقت نزدیک تر کند، بحث از مرجعیت دینی و علمی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. بحث از این که چه راهی برای رسیدن به حقایق قرآنی و سنت واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله نزدیک تر به واقع است و یا به تعبیر دیگر تعیّن دارد به جهت آن که از عصمت برخوردار بوده و از هرگونه خطا و اشتباه به دور است. اهل سنّت می گویند: بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله راه صحیح برای رسیدن به سنّت واقعی و تبیین و توضیح آن، راه عموم صحابه است. ولی شیعه امامیه به تبع برخی از آیات و روایات و نیز ادله عقلی و تاریخی معتقد است که تنها راهی که می تواند ما را به حقیقت کتاب و سنت واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله برساند طریق اهل بیت معصوم اوست.

بحث از حجیّت سنت اهل بیت علیهم السلام و مرجعیت دینی آن بزرگواران از بحث های کاربردی است که در این زمان نیز می تواند جنبه علمی داشته و تأثیر به سزایی در عملکرد مسلمانان داشته باشد. همان طوری که برخی از بزرگان شیعه همچون حضرت آیت اللَّه العظمی بروجردی بعد از طرح آن در مجامع علمی اهل سنّت همچون الأزهر افکار بسیاری از بزرگان آنان را به سوی اهل بیت علیهم السلام جلب کرد و لذا تا حدودی انصاف به خرج داده و مفتی و رئیس ازهر مصر در عصر خود شیخ محمّد شلتوت را بر آن داشت تا فتوای معروف خود به جواز تعبد به فقه اهل بیت علیهم السلام را صادر کند. فتوایی که مورد توجّه دیگر علمای اهل سنّت قرار گرفته و آن را تأیید نمودند.

ص:9

بعد از مطالعه فراوان در فقه شیعه و مرجعیت اهل بیت علیهم السلام پی به اعتبار شیعه جعفری برده و فتوای معروف خود را در جواز تعبّد به مذهب جعفری صادر می کند و می فرماید: «مذهب جعفری، معروف به مذهب شیعه امامی اثنا عشری، مذهبی است که تعبّد به آن شرعاً جایز است، همانند سایر مذاهب اهل سنت، لذا سزاوار است بر مسلمانان که آن را شناخته و از تعصّبِ به ناحقّ نسبت به مذاهبی معیّن خلاصی یابند».(1)

شیخ أزهر، دکتر محمّد محمّد فحّام نیز در تقریظی که بر فتوای شلتوت نوشت نظر او را تأیید کرده، فرمود: «من از شیخ محمود شلتوت و اخلاق، علم، گستردگی اطلاع، بهره مندی از لغت عرب، تفسیر قرآن و اصول فقه او در عجبم. او فتوا به جواز تعبد به مذهب شیعه امامیه را صادر کرده است. شک ندارم که فتوای او اساس محکمی دارد، که اعتقاد من نیز همان است.»(2)

و نیز می فرماید: «خدا رحمت کند شیخ شلتوت را که به این معنای کریم التفات نمود و با آن فتوای صریح و شجاعانه ای که صادر کرد خودش را جاودانه ساخت، او فتوا به جواز عمل به مذهب شیعه امامیه داد، از آن جهت که مذهبی است فقهی و اسلامی، و اعتماد آن بر کتاب و سنت و دلیل محکم است... .»(3)

شیخ محمّد غزالی نیز می گوید: «من معتقدم که فتوای استاد اکبر؛ شیخ محمود شلتوت، راه طولانی را در تقریب بین مسلمان پیموده است... عمل او در حقیقت تکذیب خیالاتی است که مستشرقین در سر می پروراندند، آنان در این خیال بودند که کینه ها و اختلافاتی که بین مسلمانان است بالاخره روزی امت اسلامی را از هم خواهد پاشید و قبل از آن که به وحدت برسند و تحت لوای واحد در آیند، آنان را نابود خواهد کرد. ولی این فتوا در نظر من شروع راه و اولین کار است.»(4)

ص:10


1- 1. رافعی، اسلامنا، ص 59؛ مجله رسالة الاسلام، تاریخ 13 ربیع الاول 1378 هجری، قاهره.
2- 2. فی سبیل الوحدة الإسلامیة، ص 64.
3- 3. همان.
4- 4. دفاع عن العقیدة والشریعة، ص 257.

عبدالرحمن نجار، مدیر مساجد قاهره می گوید: «ما نیز فتوای شیخ شلتوت را محترم شمرده و به آن فتوا می دهیم و مردم را از انحصار در مذاهب چهار گانه بر حذر می داریم. شیخ شلتوت، امامی است مجتهد، رأی او صحیح و عین حقّ است، چرا باید در اندیشه و فتاوایمان، اکتفا بر مذاهب معیّنی نماییم، در حالی که همه آنان مجتهد بودند؟.»(1)

استاد احمد بک، استاد شیخ شلتوت و ابوزهره می گوید: «شیعه امامیه همگی مسلمان اند و به خدا و رسول و قرآن و هر چه پیامبرصلی الله علیه وآله آورده، ایمان دارند. در میان آنان از قدیم و جدید فقیهانی بزرگ و علمایی در هر علم و فنّ دیده می شود. آنان تفکّری عمیق داشته و اطلاعاتی وسیع دارند. تألیفات آنان به صدها هزار می رسد و من بر مقدار زیادی از آن ها اطلاع پیدا نمودم.»(2)

شیخ محمّد ابوزهره نیز می نویسد: «شکی نیست که شیعه، فرقه ای است اسلامی،... هر چه می گوید به خصوص قرآن یا احادیث منسوب به پیامبرصلی الله علیه وآله تمسک می کند. آنان با همسایگان خود از سنّی ها دوست بوده و از یکدیگر نفرت ندارند».(3)

دکتر حامد حنفی داود، استاد ادبیات عرب در دانشکده زبان قاهره می گوید: «از اینجا می توانم برای خواننده متدبّر آشکار سازم که تشیع آن گونه که منحرفان و سفیانی ها گمان می کنند که مذهبی است نقلی محض، یا قائم بر آثاری مملو از خرافات و اوهام و اسرائیلیات، یا منسوب به عبد اللَّه بن سبأ و دیگر شخصیت های خیالی در تاریخ، نیست، بلکه تشیع در روش علمی جدید ما به عکس آن چیزی است که آنان گمان می کنند. تشیع اولین مذهب اسلامی است که عنایت خاصی به منقول و معقول داشته است و در میان مذاهب اسلامی توانسته است راهی را انتخاب کند که دارای افق گسترده ای است. و اگر نبود امتیازی که شیعه در جمع بین معقول و منقول پیدا کرده هرگز نمی توانست به روح تجدّد در اجتهاد رسیده و خود را با شرایط زمان و مکان وفق دهد به حدّی که با روح شریعت اسلامی منافات نداشته باشد.»(4)

ص:11


1- 5. فی سبیل الوحدة الاسلامیة، ص 66.
2- 6. تاریخ التشریع الاسلامی.
3- 7. تاریخ المذاهب الاسلامیّة، ص 39.
4- 8. نظرات فی الکتب الخالدة، ص 33.

او همچنین در تقریظی که بر کتاب «عبد اللَّه بن سبأ» زده می نویسد: «سیزده قرن است که بر تاریخ اسلامی می گذرد و ما شاهد صدور فتاوایی از جانب علما بر ضدّ شیعه هستیم، فتاوایی ممزوج با عواطف و هواهای نفسانی. این روش بد سبب شکاف عظیم بین فرقه های اسلامی شده است. و از این رهگذر نیز علم و علمای اسلامی از معارف بزرگان این فرقه محروم گشته اند، همان گونه که از آرای نمونه و ثمرات ذوق های آنان محروم بوده اند. و در حقیقت خساراتی که از این رهگذر بر عالم علم و دانش رسیده، بیشتر است از خساراتی که توسط این خرافات به شیعه و تشیع وارد شده است، خرافاتی که در حقیقت، ساحت شیعه از آن مبرّا است. و تو را بس، این که امام جعفر صادق (ت 148ه .ق) پرچم دار فقه شیعی - استاد دو امام سنّی است: ابوحنیفه نعمان بن ثابت (ت 150ه .ق) و ابو عبداللَّه مالک بن انس (ت 179ه .ق) و به همین جهت است که ابو حنیفه می گوید: اگر آن دو سال نبود، نعمان هلاک می شد. مقصود او همان دو سالی است که از علم فراوان جعفر بن محمّد بهره ها برده بود. و مالک بن انس می گوید: من کسی را فقیه تر از جعفر بن محمّد ندیدم».(1)

دکتر عبد الرحمن کیالی یکی از شخصیتهای حلب در نامه خود به علامه امینی رحمه الله می نویسد: «عالم اسلامی همیشه نیاز شدید به مثل این تحقیقات دارد... چرا بعد از وفات رسول اعظم، بین مسلمین اختلاف شد و در نتیجه بنی هاشم از حقّ خود محروم شدند؟ و نیز سزاوار است که از عوامل انحطاط و انحلال مسلمانان سخن به میان آید، چه شد که مسلمانان به این وضع امروز مبتلا شده اند؟ آیا ممکن است آنچه از دست مسلمانان رفته با رجوع به تاریخ اصیل و اعتماد بر آن، باز گرداند؟».(2)

ما در صدد بحث از این موضوع مهم هستیم تا به حول وقوه الهی بتوانیم در وحدت امّت اسلامی تحت لوای اهل بیت علیهم السلام و شناسایی آنان به جامعه سهیم باشیم.

علی اصغر رضوانی

ص:12


1- 9. عسکری، عبد اللَّه بن سبأ، ج 1، ص 13.
2- 10. الغدیر، ج 4، ص 4 و 5.

مفهوم مرجعیت دینی اهل بیت صلی الله علیه وسلم علیهما السلام رحمهما الله

مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام از موضوعات مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت است شیعه امامیه با استفاده از ادله عقلی و تاریخی و با تمسک به آیات و روایات شیعه و سنی، معتقد است بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به انسان های معصومی نیاز است که بتوانند سنت واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را تبیین نموده و در موارد اختلافی پناه مردم باشند و اینان کسانی جز اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نیستند. در مقابل، اهل سنت توجهی به اهل بیت نداشته، سنت صحابه را حجّت می دانند. در این جا موضوع «مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام» را از راه های مختلف بررسی می کنیم.

ص:13

ص:14

مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام از منظر عقل و تاریخ

اشاره

ص:15

مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام از منظر عقل و تاریخ را می توان از چند راه تبیین نمود:

راه اوّل: اهل بیت علیهم السلام راهی به سنت واقعی

این راه را با ذکر مقدماتی بیان خواهیم کرد:

مقدمه اول: منابع تشریع و استنباط

بعد از ایمان به خدا، رسول و روز قیامت، شاید مهم ترین سؤال این باشد که از چه منبعی باید دین خدا را در اصول و فروع، فراگرفت؟

خداوند متعال بندگان خود را مکلف به اطاعت از دستورات خود نموده است و احکام و قوانین را وضع کرده که سعادت دنیا و آخرت آنان را تضمین نماید. امّا این احکام و قوانین نیازمند منبع معتبر و مطمئنی است تا پشتوانه آنها قرار گیرد. بنابراین سرچشمه های استنباط و تشریع از مسائل بسیار مهمّی است که در هر دین و مذهبی باید مورد توجه قرار گیرد. اصولاً در اغلب حالات، مشکل عمده در مذاهب و آرای فقهی و عقیدتی، اختلافات در مصادر و منابعی است که علما در شناخت دین خدا به آن مراجعه می کنند و لذا بحث از منابع و مصادر از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

مقدمه دوم: کتاب و سنت نبوی دو منبع تشریع

قرآن و سنت نبوی، و به تعبیری کلّی تر، کتاب های آسمانی و سنت پیامبران، دو منبع مهمّ و اساسی از منابع تشریع و استنباط دین و احکام الهی در ادیان است.

مصدر و منبع اول برای احکام خدا نزد همه مسلمانان قرآن کریم است و بعد از آن، دومین مصدر و منبع، سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم - قول، فعل و تقریر ایشان - است، که راه گشای مردم به سوی حقیقت قرآن کریم است. سنّت؛ منبعی است که عهده دار شرح و تفصیل مجملات و متشابهات قرآن است، اموری که در قرآن به صورت کلّی بیان شده، شرح و تفصیل آن برعهده سنت است.

ص:16

مقدمه سوم: موانع در راه سنت نبوی

سنت نبوی از جایگاه ویژه ای در استنباط و تشریع برخوردار است، ولی راه رسیدن به آن با مشکلات و عقبه های فراوانی همراه است. شاید بتوان گفت این مشکلات از مهم ترین گرفتاری هایی بوده که مسلمانان و به طور کلی فرهنگ اسلام به آنها مبتلا گشته است؛ زیرا اگر راه رسیدن به حدیث پیامبر برای مسلمانان میسّر و آسان بود، این همه اختلافات در فروع و اصول دین و این گونه انحرافات در تاریخ و فرهنگ غنی اسلام پدید نمی آمد. اینک به برخی از این مشکلات که مربوط به سنت نبوی است اشاره می کنیم:

1 - اهتمام نداشتن صحابه به ضبط حدیث

1 - اهتمام نداشتن صحابه به ضبط حدیث

با مراجعه به تاریخ صحابه روشن می گردد که اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم چندان اهمّیتی به سؤال از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و ضبط حدیث نداشته اند که این خود معلول عواملی است:

الف) عامل سیاسی

از آنجا که قریش برای بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم برنامه ریزی می کردند، از ابتدا در صدد برآمدند که مانع کتابت و نشر سنّت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم - از هر طریق ممکن - شوند.

عبداللَّه بن عمرو می گوید: من هر چه که از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می شنیدم، می نوشتم تا آن را حفظ کنم. قریش مرا از این کار نهی کرد، آنان گفتند که تو هر چه از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می شنوی، می نویسی؟ رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بشری است که در حال غضب و رضا سخن می گوید. من از نوشتن حدیث دست کشیدم و خدمت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم رسیده و موضوع را بر آن حضرت بازگو کردم. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با انگشت مبارک به دهان خود اشاره کرده و فرمود: بنویس، قسم به کسی که جانم به دست اوست، از این دهان به غیر از حق چیز دیگری خارج نمی شود.(1)

ب) اشتغال به امر معاش

زندگی در مدینه بسیار سخت بود، مردم با سختی و زحمت فراوان مخارج خود را به دست می آوردند، لذا تنها برخی از مردم که کار

ص:17


1- 11. سنن دارمی، ج 1، ص 125 ؛ سنن ابوداوود، ج 2، ص 318 ؛ مسند احمد، ج 3، ص 162.

کمتری داشتند، دائماً یا بیشتر اوقات با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به سر می بردند و از محضر آن حضرت بهره مند می شدند و بقیه، یا از سخنان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بی خبر بودند و یا توسط کسانی که خدمت حضرت صلی الله علیه وآله وسلم مشرّف می شدند، استفاده می بردند.

ج) سؤال نکردن از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

صحابه عادت نداشتند که از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در امور دین سؤال کنند و گروهی تنها به انتظار می نشستند تا شخصی اعرابی و بادیه نشین نزد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم مشرّف شود و در امور دین سؤالی کند، تا آنان نیز از جواب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بهره مند شوند.(1)

امام علی علیه السلام می فرماید: «این گونه نبود که همه اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم از آن حضرت سؤال کنند و بفهمند، بلکه برخی از آنان سؤال می کردند، ولی جواب آن را نمی فهمیدند. آنان دوست داشتند که اعرابی یا شخص تازه واردی بیاید از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سؤال کند، و رسول خدا جوابی دهد تا از آن استفاده کنند».(2)

د) نبود آینده نگری

صحابه اهتمام چندانی به سؤال و حفظ حدیث نمی دادند؛ زیرا غالب آنان گمان نداشتند که بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بسیاری از کشورها فتح می شود و اسلام و مسلمانان به سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم احتیاج فراوان پیدا می کنند.

2 - منع تدوین و کتابت و نشر حدیث

مشکل زمانی مضاعف و دوچندان شد که بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بزرگان مدرسه خلفا و در رأس آنان، ابوبکر و عمر از نشر و تدوین و کتابت حدیث جلوگیری کردند، همان حدیث های اندکی هم که میان صحابه بود و برخی نیز مکتوب شده بود، نه تنها از نشر و تدوین و نقل آن جلوگیری شد، بلکه به امر خلیفه به آتش کشیده شد.

ابن عباس می گوید: «هنگام وفات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم گروهی؛ از جمله عمر بن خطّاب در حجره پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بودند. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: صحیفه و دوات بیاورید تا در آن مطالبی بنویسم که بعد از آن گمراه نشوید. عمر گفت: مرض بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم غلبه کرده، کتاب خدا نزد ما بس است. در این بین نزاع شد، گروهی جانب عمر را گرفته و مانع آوردن

ص:18


1- 12. الاصول العامة للفقه المقارن، ص 172.
2- 13. سنن دارمی، ج 1، ص 50.

صحیفه و دوات شدند و عدّه ای دیگر اصرار داشتند که وصیّت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مکتوب شود. نزاع که بالا گرفت، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم آنان را از حجره بیرون کرد و فرمود: نزد من نزاع سزاوار نیست».(1)

ذهبی می گوید: ابوبکر بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم مردم را جمع کرد و به آنان گفت: شما از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم احادیث مختلف نقل می کنید و دیگران نیز بعد از شما بیشتر اختلاف خواهند کرد، هرگز از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل حدیث نکنید و هر گاه که یکی از شما از سنت پبامبرصلی الله علیه وآله وسلم سؤال شد، بگوید: بین ما و شما کتاب خداست، حلال آن را حلال، حرام آن را حرام شمارید.(2)

همو از عایشه نقل می کند: پدرم پانصد حدیث از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم جمع نمود. شبی تا صبح فکر کرد که با آنها چه کند. صبح که شد به من گفت: دخترم! حدیث هایی که نزد توست بیاور و آن گاه آتشی خواست و همه آنها را سوزانید... .(3)

عمر بن خطّاب نیز بعد از ابوبکر همین سیاست خطرناک را دنبال نمود. ابن سعد می گوید: «احادیث در عهد عمر بن خطّاب زیاد شد. او مردم را قسم داد که هر چه حدیث از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نزد خود دارند، نزد او حاضر کنند. بعد از آن که حاضر شد، دستور داد تا همه را به آتش بکشند».(4)

عمر حتی کسانی را که به عنوان والی به شهر یا کشوری می فرستاد، دستور می داد تا حدیث از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم منتشر نکنند.

قرظة بن کعب می گوید: «عمر بن خطّاب مرا به کوفه به عنوان والی فرستاد و تا جایی نزدیک مدینه مرا بدرقه نمود و در علّت این کار به من گفت: ... تو از اصحاب پیامبری و با ورود تو به کوفه مردم انتظار دارند برای آنها حدیث از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کنی، ولی تو تا می توانی آنان را مشغول به قرآن کن و از حدیث رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم برای آنان نقل مکن، من تو را در این امر پشتیبانی می کنم...».(5)

ص:19


1- 14. صحیح بخاری، کتاب العلم، ح 1.
2- 15. تذکرة الحفّاظ، ج 1، ص 3.
3- 16. همان، ج 1، ص 5.
4- 17. طبقات ابن سعد، ج 5، ص 140 ؛ کنز العمال، ج 1، ص 292.
5- 18. همان، ج 6،ص 7؛سنن دارمی،ج 1،ص 73،ح 285 و 286؛ سنن ابن ماجه، ج 1،ص 12؛ مستدرک حاکم، ج 1،ص 110.

حتی امثال ابوهریره را به خاطر نشر حدیث تهدید به تبعید کرد، و عده ای را نیز به همین جهت زندانی نمود.(1)

این سنت در عصر خلافت عثمان و معاویه نیز دنبال شد. لذا دستور دادند: کسی حق ندارد غیر از آنچه در عهد ابوبکر و عمر حدیث شنیده روایت کند.(2)

به همین جهت و جهاتی دیگر، مسلمانان بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم با مشکل کمبود در منابع تشریع و استنباط مواجه شدند. و این خود سبب شد که مسلمانان هر چه زودتر به رأی و اجتهاد و قیاس و استحسان و اصول دیگر روی آورند و در نتیجه از بسیاری مصالح حقیقی و آثار طبیعی که مترتّب بر احکام واقعی است، محروم گشتند. ولی این جبری نبود، امری بود که مدرسه خلفا آن را ایجاد کرده و پیروان خود را به این گرداب وارد کردند.

مقدمه چهارم: ضرورت راهی به سوی سنت واقعی!

سؤالی که در اینجا مطرح است این که: آیا ممکن است خداوند بندگان خود را بعد از رسولش به خودشان واگذاشته باشد بدون هیچ راهنمایی که آنان را به احکام واقعی دعوت کند؟. آیا با رحمانیت و لطف الهی سازگار است که مردم را بعد از رسولش در شک ها و تردیدها رها کرده و برای آنان راهی معین نکند تا از آن طریق به سرچشمه زلال معارف نبوی دست بیابند؟ آیا خداوند متعال برای مردم، بعد از قرآن و سنت نبوی راهی پیش رویشان ننهاده تا توسط آن به حقیقت کتاب و سنت نبوی رهنمون گردند؟ یا این که بعد از وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم قرار است مردم از سنت نبوی محروم شوند و راهی برای رسیدن به آن نیست مگر از طریق صحابه که به صورت ظن و گمان به دست ما خواهد رسید؛ زیرا آنان معصوم نبودند، تا سنت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را بدون اشتباه تبیین کنند.

ص:20


1- 19. البدایه و النهایه، ج 8، ص 106 ؛ تاریخ دمشق، ج 39، ص 108 ؛ مجمع الزوائد، ج 1، ص 149 ؛ مستدرک حاکم، ج 1، ص 110 ؛ کنز العمال، ج 1، ص 239.
2- 20. مسند احمد، ج 1، ص 363؛ طبقات ابن سعد، ج 2، ص 100؛ کامل ابن عدی، ج 3، ص 260؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 718، کتاب الزکاة، باب النهی عن المسألة و... .

نتیجه: مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام

پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در عین این که رهبری سیاسی جامعه را برعهده داشت پاسخگوی نیازهای جامعه در زمینه اعتقادات و فقه و مسائل اخلاقی بود. و به یقین می دانست که احتیاج مسلمانان به این امور دائمی و همیشگی خواهد بود، لذا به طور قطع مسلمانان نیازمند مرجعی مورد اطمینان هستند، تا بتواند جوابگوی آنان در ابعاد مختلف دینی باشد و آنان را به حق رهنمون شود و لذا از ابتدای بعثت و حتی قبل از بعثت به فکر چاره ای برآمد تا این خلأ را، با پرورش فردی که برای این امر مهم قابلیت دارد، برای بعد از خود پر کند. با مراجعه به تاریخ و حدیث پی خواهیم برد که آن کس غیر از علی بن ابی طالب علیه السلام نبوده است.

راه دوم: ضرورت حفظ سنت توسط معصوم

این راه را نیز با ذکر مقدماتی بیان خواهیم کرد:

مقدمه اول: ضرورت ارتباط با خداوند

انسان عصاره خلقت است و کمال او در رسیدن به لقای الهی است که از طریق عمل به شریعت همراه با توجه به باطن آن می تواند به این مقصد اعلی برسد.

مقدمه دوم: حقیقت بعد تشریع

شاید عده ای گمان کنند که بُعد تشریع، همان بیان حلال و حرام و امور مربوط به جنبه عملی و سیر و سلوک انسان است. ولی حقیقت این است که بعد تشریع شامل تمام مفاهیمی می شود که مربوط به اعتقاد، اخلاق و سلوک و رفتار انسان است. قرآن آشکارا اشاره می کند که وظیفه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم شامل تمام زمینه ها می شود آنجا که می فرماید: «أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(1) «و قرآن را بر تو ناز

ل کردیم تا آنچه برای مردم نازل شده، تبیین نمایی.» پس وظیفه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بیان آیات قرآن است و روشن است که معارف قرآن، اختصاص به بیان حلال و حرام در ناحیه سلوک

ص:21


1- 21. سوره نحل، آیه 44.

و رفتار ندارد، بلکه بعد عملی تنها بخش کوچکی از حقایق قرآن را در برمی گیرد. و کسی هرگز نمی تواند ادعا کند که در آن ابعاد مختلف به قرآن اکتفا کرده از بیانات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بی نیاز است.

مقدمه سوم: ضرورت ارتباط با وسائط

روشن است که بین غیب الغیوب، که همان ذات مقدس باری تعالی است، با عوالم پایین به ویژه عالم انسان، ارتباط برقرار است و این ارتباط از طریق رابطی باید باشد که مخلوق خداوند است، و این وجوب اتصال و عدم انقطاع بین عالم ربوبی و مخلوقات، خصوصاً انسان، عین توحید است، چرا که توحید انواعی دارد که یکی از آنها توحید افعالی است و از دیگر اقسام آن توحید در تشریع و قانون گذاری، توحید در حق الطاعة و نیز توحید در حاکمیّت و ربوبیّت است.

ارتباط خداوند با مخلوقات در دو بخش قابل تصور است.

1 - خداوند به طور مستقیم و بدون واسطه با هر فرد فرد بشر ارتباط پیدا کند، که این خلاف نظام خلقت است.

2 - ارتباط توسط افراد باشد. افراد نیز می توانند از جنس بشر باشند یا ملائکه. و از آن جا که واسطه فیض تشریع الهی، باید از جنس خود بشر باشد تا بتواند الگو و اسوه دیگر افراد باشد در نتیجه آن واسطه نمی تواند از جنس ملائکه باشد.

مقدمه چهارم: ضرورت اوصیا بعد از انبیا

چه بسا کسی بپرسد که در ارتباط و اتصال به غیب، وجود نبی کافی است و دیگر نیازی به وجود امامان و اوصیای بعد از او نیست؟

در جواب می گوییم: از مجموع روایات استفاده می شود که هر یک از امامان، حق تشریع دارند. نه این که آورنده اصل شریعتند، بلکه هدایت های آنان در حکم متمّم نبوت و رسالت و شریعت است. و هدایت ها - هر نوعی که هست - باید از عصمت بر خوردار باشد؛ زیرا:

از طرفی یکی از امتیازهای اساسی که در قانون گذاری ها، خصوصاً در ادیان

ص:22

مشاهده می شود، بیان قوانین به صورت تدریجی است یعنی ابتدا قانون به صورت قاعده کلّی و عام مطرح می شود، آن گاه به قانون متوسط تبدیل می گردد و در مرتبه آخر به قانون هایی که در جامعه قابل اجرا است، منتهی می گردد. این نوع قانون گذاری که در محاکم موجود است، بعینه در ادیان و قانون گذاری اسلامی، که توسط اولیای الهی است، مشاهده می شود.

از طرفی تنزّل قوانین کلّی و قواعد عمومی و تطبیق آنها بر مصادیق، احتیاج به مراقبت ویژه ای دارد، تا با یکدیگر خلط نگردد.

وانگهی سنت جاری در نظام خلقت آن است که عمر انبیا و پیامبران الهی محدود و طبیعی باشد و به همین جهت آنان به بیان کلیات و قوانین عمومی اکتفا کرده و تبیین و تطبیق آن را به کسانی واگذار می کنند که همانند خودشان معصوم بوده و در خطّ آنها قرار دارند؛ زیرا سلامت شریعت و حفظ آن، مقتضی استمرار مراقبت در آن ابعاد است. لذا احتیاج به افرادی است که با حفظ و مراقبت از قواعد عمومی و قوانین کلّی که مصالح و مفاسد بشر را به خوبی در نظر گرفته است، آنها را به موارد جزئی و فردی و اجتماعی پیاده کرده و تطبیق نمایند. به ویژه با توجه به این که احکام و دستورهای خداوند در تمام زمینه ها جریان دارد و می دانیم که بشر عادی نمی تواند عهده دار وظیفه تشریع به معنای ذکر شده و تبیین و تطبیق آن گردد.

نتیجه: مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام

بعد از ذکر مقدمات به این نتیجه می رسیم که بعد از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و هر پیامبر دیگری، احتیاج به افرادی معصوم است تا بتوانند عهده دار این وظیفه در سطح گسترده باشند و اینان در اسلام جز اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نیستند.

محمد بن سنان می گوید: خدمت امام جوادصلی الله علیه وآله وسلم بودم، سخن از اختلاف در میان شیعه به میان آمد. حضرت علیه السلام فرمود: ای محمد! خداوند - تبارک و تعالی - دائماً به وحدانیت خود تنها بود، تا این که محمّد و علی و فاطمه را آفرید. آنان هزار دهر مکث نمودند. سپس تمام اشیاء را آفرید و آنان را شاهد خلق خود نمود و آنها را مأمور

ص:23

اطاعت از این سه نفر کرده و امور خلق را به آنها واگذار کرد. آنها هر چه را بخواهند حلال و حرام می کنند، ولی هرگز چیزی غیر از آنچه خداوند تبارک وتعالی می خواهد،اراده نمی کنند.(1)

و از این جاست که امام عسکری علیه السلام می فرماید: «قلوبنا أوعیة لمشیئة اللَّه، فإذا شاء شئنا...»؛(2) «قلب های ما ظرف هایی برای خواست و اراده الهی است؛ هر گاه او بخواهد و اراده کند، ما نیز خواسته و اراده می کنیم.»

راه سوم: احتیاج اسلام به عصر تطبیق

اسلام مانند هر دین آسمانی، برای آن که بتواند در عمق پیروان خود نفوذ کند، احتیاج به عصری دارد به نام «عصر تطبیق» یا عصر پیاده شدن دین و شریعت اسلامی؛ زیرا از طرفی این دین هنگامی ظهور و بروز نموده که جهالت و تقالید و آداب و رسوم جاهلیّت همه جا را فراگرفته و اعتقادات خرافی و باطل چنان در ذهن و قلب آنان جای داشت که به آسانی نمی توان آن را از جامعه شبه جزیرة العرب و عموم مردم بیرون برد.

از طرفی دیگر، قرار است که دین اسلام آخرین دینی باشد که به جامعه بشری عرضه می شود و در پایان آن، زندگی دنیا برچیده شده عالم دیگری بر پا شود، حال تا چه مدّتی عمر این بشر در عصر ظهور اسلام طول می کشد، خدا می داند.

و از سوی دیگر می بینیم که عمر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم که بیان کننده شریعت و از بین برنده آداب و رسوم خرافی جاهلیت است محدود است. آیا می توان در مدت زمان اندکی رسوبات جاهلیت را از جامعه بشری زدود و در عوض اسلام ناب و تعالیم دین حنیف را در تمام زمینه ها جایگزین آن کرد؟ طبیعتاً جواب سؤال منفی است.

از اولیّات ضمانت تطبیق!

از امور بدیهی و ضروری که ضامن تطبیق و پیاده کردن دین و شریعت در عصر

ص:24


1- 22. اصول کافی، ج 1، ص 441، ح 5.
2- 23. الغیبة، طوسی، ص 159 ؛ بحارالأنوار، ج 25، ص 337، ح 16.

بعد از ظهور دین این است که تطبیق، احتیاج به شخصی دارد که اولاً: جامع نگر بوده و نیازهای بشر و جامعه را به طور کامل شناخته و برای آن برنامه داشته باشد. ثانیاً: هرگز در تطبیقات خود بیراهه نرود و به اشتباه و خطا نیفتد. و در وجودش از رسوبات و عقائد و خرافات جاهلیت، چیزی باقی نمانده باشد تا بتواند در ادامه وظائف پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بشر را به اهداف و مقاصد خود رهنمون سازد. و این کسی جز شخص معصوم نیست که در اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خلاصه شده است. و به همین جهت است که پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم از ابتدای رسالت به فکر این عصر بوده و گامهای اساسی نیز در این راه برداشته است. اتفاقی نبود که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از میان فرزندان ابوطالب علیه السلام، علی بن ابی طالب علیه السلام را انتخاب می کند و او را تحت تربیت خود قرار می دهد. این نیست مگر آن که بگوییم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به فکر آینده مرجعیت دینی بعد از خود است، تا مسئله تثبیت و تطبیق دین و شریعت به نحو احسن و صحیح عملی گردد.

راه چهارم: بررسی ابعاد تاریخی

دین اسلام آخرین دین و پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم آخرین رسول برای بشر است؛ دینی که در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی بشر نظر داشته و برای تمام ملّت ها فرستاده شده است. ولی از طرف دیگر می بینیم مدّت بعثت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم محدود است؛ مدّتی در حدود 23 سال که 13 سال آن در مکه به سر برده است. شهری که عمده مبارزات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در آن جا با بت پرستان، برای از بین بردن آداب و رسوم شرک و بت پرستی بوده است و از آن جا که نتوانست تعلیمات اسلامی را به صورت گسترده در مکه بیان کرده و به اجرا در آورد، لذا تصمیم گرفت که باقیمانده عمر رسالت خود را در شهری دیگر سپری کند تا از آزادی بیشتری برخوردار باشد و بتواند به بیان دستورهای اسلام بپردازد، ولی در آن مدت ده سال باقیمانده نیز فرصت محدودی برای حضرت فراهم شد. در این مدت جنگها و غزوات بسیاری بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تحمیل شد و وقت حضرت را به خود مشغول کرد. چه کارهای زیاد تشکیلاتی و حکومتی که به جهت تشکیل

ص:25

حکومت اسلامی در مدینه به عهده حضرت صلی الله علیه وآله وسلم آمد و این ها همه مانع از آن بود که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اوقات خود را منحصر در بیان احکام اسلامی نماید.

از سوی دیگر از امتیازات ادیان و شرایع، تدریجی بودن بیان احکام و تکالیف است. همان گونه که تمام کلیات احکام در صدر اسلام تبیین نشد، بلکه به مرور زمان و با پیدا شدن موقعیّت ها، احکام مطرح می گردید، این تدریجی بودن بعد از وفات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در بخش توسعه شریعت ادامه پیدا کرد.

از این جا به ضرورت مرجعیت دینی گروهی معصوم پی می بریم که با بیان احکام اسلامی در موقعیّت های مناسب، شریعت را از تبیین کلّی که توسط رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم انجام گرفته بیرون ساخته و به نحو وسیع و جزئی تبیین و توضیح دهند ولی از آن جا که اهل سنت این دوره و عصر را قبول نکرده و تنها به سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در بیان احکام اکتفا می کنند، بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به سرعت به ادله ای عقلی و ظنّی نیاز پیدا کردند، تا بتوانند خلأ موجود را جبران نمایند. ولی شیعه امامیه با اعتقاد به اهل بیت علیهم السلام و گرفتن احکام از آن بزرگواران، احتیاج به دلایل عقلی و ظنی پیدا نکرد و عصر تبیین را با وجود افراد معصوم سپری نمود.

شهرستانی در دلیل بر حجیّت قیاس می گوید: «ما به طور قطع و یقین می دانیم که حوادث و وقایع حصر و حدّی نداشته و قابل شمارش نیست. و از طرف دیگر به طور قطع می دانیم که در هر حادثه ای، نصّی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد نشده است. و هرگز چنین تصوّری هم نخواهیم داشت. حال که نصوص، متناهی و محدود است و متناهی نمی تواند غیر متناهی را در برگیرد، به این نتیجه می رسیم که قیاس حجّت است تا به واسطه آن بتوانیم در هر حادثه ای اجتهاد نماییم».(1)

راه پنجم: ضرورت بقاء بُعد تبیین

حیطه و حدود وظائف انبیا چیست و از آن جا که هر پیامبر، وصی و یا اوصیایی

ص:26


1- 24. سلم الوصول، ص 295 و به همین مضمون در بدایة المجتهد از ابن رشد، مقدمه.

داشته است، حیطه و وظایف اوصیا و حجّت های الهی بعد از هر پیامبری چه بوده است؟ با کمی تأمّل پی می بریم که وظیفه انبیا مبارزه با انحرافاتی است که در بین اقوام پیشین پدید آمده و نیز برای تکمیل شریعت گذشته، ادامه دهنده سیر تکامل آن شرایع است. و وظیفه اوصیا آن است که هر کدام در صدد توسعه، تبیین، گسترش و تطبیق شریعتی باشند که پیامبرشان به طور کلّی اصول آن را برای مردم تبیین کرده است و لذا در تاریخ مشاهده می کنیم که هر پیامبر اولواالعزمی برای بعد از خود اوصیا و حجت هایی الهی داشته است تا بتوانند شریعت او را توسعه داده و در سطح گسترده آن را پیاده نمایند.

بررسی آیه اکمال

به گمان عده ای، طبق برخی از آیات، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم عهده دار وظیفه تبیین شریعت بوده و آن را به طور وسیع بیان کرده است. خداوند متعال می فرماید: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ اْلإِسْلامَ دِیناً»؛(1) «امروز دین را برای شما کامل کرده و نعمت را برایتان تمام نمودم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد.» از این آیه استفاده می شود که دین توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم کامل شده و احتیاجی به بیان آن توسط افراد دیگر نیست.

در پاسخ می گوییم:

اولاً: از ظاهر آیه استفاده می شود که دین توسط پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم کامل شده است: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» نه شریعت، و بین دین و شریعت فرق است.

قرآن کریم دین را واحد و شریعت را متعدد می داند. لذا هرگز دین را به صورت جمع به کار نبرده است؛ زیرا دین امر واحدی است که حقیقت آن همان تسلیم در برابر خدایی است که سلطه و شایستگی پرستش از آن اوست... .

حضرت یوسف علیه السلام به هم زندانی خود، پس از انحصار حکم در خداوند می فرماید: «ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ»؛(2) «آن است دین ارزشمند.»

ص:27


1- 25. سوره مائده، آیه 3.
2- 26. سوره یوسف، آیه 40.

ولی شریعت در اصطلاح، آموزه های عملی و اخلاقی است که با زندگی فردی و اجتماعی و مسئولیت انسان در برابر خداوند و مردم ارتباط دارد. و از لزوم وحدت ادیان، وحدت شرایع لازم نمی آید؛ زیرا شرایع پاره ای احکام و دستور العمل های رفتاری است که بر حسب مصالح و مقتضیات زمان و مکان، از لحاظ کمّی و کیفی قابل تحوّل است. و لذا قرآن می فرماید: «لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهاجاً»؛(1) «و برای هر کدام از شما شریعت و روشی مقرر ساختیم.»

ثانیاً: بر فرض که احکام و شریعت توسط پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تبیین شده باشد، ولی از آن جا که آداب و رسوم جاهلیّت از میان مردم برچیده نشده و تعالیم اسلامی در جامعه جا نیفتاده است، لذا به افرادی معصوم نیاز است تا با تکرار و تأکید بر تعالیم اسلامی، آنها را در جامعه اسلامی به صورت ملکه در آورند.

ثالثاً: اشکال مبتنی بر آن است که مقصود از «دین» در آیه شریفه، احکام شرعیه و مراد از «اکمال» آن، بیان تمام احکام باشد. که هر دو تفسیر باطل است؛ زیرا این معنا برای آیه مبتنی بر دو امر است:

اوّل این که آیه در روز 18 ذی حجّه بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل نشده باشد و دوّم این که بعد از نزول آیه، حکمی بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل نشده است، که هر دو اشکال دارد:

امّا ادعای اوّل قطعاً خلاف واقع است زیرا:

1 - در مقابل قول به نزول آیه در هجدهم ذی حجّه، قول دیگری است که معتقد است: آیه در نهم ذی حجّه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است، این قول را به عمر بن خطّاب، معاویة بن ابی سفیان، عبداللَّه بن عباس، علی بن ابی طالب و سمرة بن جندب نسبت داده اند، که تمام سندهای آن ضعیف است.

2 - در مقابل، تعداد بیشتری از صحابه قائلند آیه در هجدهم ذی حجّه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است.

3 - قول به نهم ذی حجّه مخالف قول اهل بیت علیهم السلام است که عِدل قرآنند.

ص:28


1- 27. سوره مائده، آیه 48.

ادعای دوّم نیز باطل است؛ زیرا بنابر نقل مفسّرین، بعد از نزول آیه «اکمال» فرائض دیگری نیز بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد.

طبری از براء بن عازب نقل می کند که: آخرین آیه ای که بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد «آیه کلاله» بوده است. خداوند متعال می فرماید: «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَةِ»؛(1) «ای پیامبر! از تو درباره کلاله فتوا می خواهند بگو خدا برای شما چنین فتوا می دهد.» ابوحیان اندلسی می گوید: «جمهور مفسّران می گویند: کمال دین یعنی اظهار دین و بیان معظم فرائض دین...» مفسران می گویند: بعد از این آیه، آیات بسیاری از فرائض بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد، از قبیل آیات ربا و کلاله و آیاتی دیگر.

نتیجه آن است که آیه «اکمال» در روز هجدهم ذی حجّه بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد، و مقصود از دین، احکام و فروع دین نیست. و اکمال آن نیز به معنای بیان تمام مسائل فرعی نیست. بلکه مقصود از دین، اصول اسلام و مراد از اکمال آن، تثبیت ارکان و محکم ساختن قواعد دین است، که به وسیله تبلیغ ولایت امام علی علیه السلام و بیان مرجعیت او و سایر ائمه معصومین تحقق یافت. و به تعبیر دیگر: مراد از اکمال دین، تحول دین از وصف حدوث به وصف بقاست که این عمل توسط مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام انجام پذیرفت.

ص:29


1- 28. سوره نساء، آیه 176.

ص:30

مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام از منظر قرآن

اشاره

ص:31

آیه تطهیر

از جمله آیاتی که دلالت بر عصمت اهل بیت علیهم السلام دارد و در نتیجه اهل بیت را مرجع دینی مردم معرفی می کند و سنّت آنان را حجّت می داند، آیه تطهیر است. خداوند متعال می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(1) «خداوند چنین می خواهد که هر رجس و پلیدی را از شما خاندان نبوّت دور کند و شما را از هر عیب، کاملاً پاک و منزه گرداند.»

اهل سنّت درصددند استدلال به آیه شریفه را به هر شکلی که ممکن است از دست شیعه امامیه بگیرند، از همین رو برای آن، توجیهات بی موردی ارائه کرده اند که در جای خود به آن اشاره خواهیم کرد. از آنجا که دلالت آیه بر عصمت و حجیّت سنّت اهل بیت علیهم السلام قوی است، به بررسی آیه و پاسخِ شبهات آن می پردازیم.

اقوال در مقصود از اهل بیت علیهم السلام

با رجوع به تفاسیر اهل سنّت و شیعه پی می بریم که در تعیین مصداق اهل بیت در آیه تطهیر اختلاف است. اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - خصوص زنان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم؛ این قول منسوب به عکرمه و مقاتل می باشد.(2)

2 - خصوص اصحاب کساء، که شامل پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین و همسران پیامبرعلیهم السلام می شود.(3)

3 - خصوص پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است.(4)

ص:32


1- 29. سوره احزاب، آیه 33.
2- 30. جامع البیان، ج 22، ص 7؛ درّالمنثور، ج 5، ص 198؛ تهذیب تاریخ دمشق، ج 4، ص 206.
3- 31. سنن الکبری، ج 2، ص 150؛ تهذیب تاریخ دمشق، ج 4، ص 208.
4- 32. الصواعق المحرقه، ص 141.

4 - زنان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و تمامی بنی هاشم که صدقه بر آنان حرام است.(1)

5 - خصوص پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است.(2)

بی شک رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به قرآن و معانی و اشارت ها و مصادیق آن از دیگران آگاه تر است و کلام و گفتارش، مرجع و پناه در مواردی است که بر مردم مشتبه شده و احتیاج به توضیح دارد. از همین رو می بینیم پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در برخی از مواردی که احتیاج به توضیح دارد تا بر مردم اشتباه نشود، خود درصدد توضیح آیه برآمده و تفسیر و مصداق آیه را از هر راه ممکن بیان کرده است. در مورد آیه تطهیر نیز چنین بود، اما با تأسف فراوان از آن جهت که این گونه تفسیرها و بیان مصداق ها، با هواهای نفسانی و تعصبات جاهلی برخی سازگاری نداشت، لذا درصدد برآمدند که حقّ را به هر نحو ممکن خاموش سازند و با طرح اقوال بی اساس و شبهات مختلف، اذهان مردم را از معنا و مصداق حقیقی آیه دور سازند. ما برآنیم که پرده از روی حقیقت برداشته و حقّ را بنمایانیم.

راویان نزول آیه در شأن اصحاب کسا

جماعت زیادی از اهل سنّت روایات نزول آیه در شأن اصحاب کسا را نقل کرده اند که به اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - مسلم.(3)

2 - ترمذی.(4)

3 - احمد.(5)

4 - حاکم.(6)

ص:33


1- 33. تهذیب تاریخ دمشق، ج 4، ص 208؛ صواعق المحرقه، ص 141.
2- 34. الصواعق المحرقه، ص 141؛ مشکل الآثار، ج 1، ص 332؛ تفسیر کشاف، ج 3، ص 538.
3- 35. صحیح مسلم با شرح نووی، ج 15، ص 194، کتاب فضایل الصحابه.
4- 36. صحیح ترمذی، ج 5، ص 30.
5- 37. مسند احمد، ج 1، ص 330.
6- 38. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 133.

5 - طبرانی.(1)

6 - حاکم حسکانی.(2)

7 - نسائی.(3)

8 - ابن عساکر.(4)

9 - گنجی شافعی.(5)

10 - ابن اثیر.(6)

11 - طبری شافعی.(7)

12 - واحدی.(8)

13 - خوارزمی.(9)

14 - طبری.(10)

15 - سیوطی.(11)

16 - جصاص.(12)

17 - ابن مغازلی شافعی.(13)

18 - زمخشری.(14)

19 - سبط بن جوزی.(15)

20 - قرطبی.(16)

21 - ابن کثیر.(17)

ص:34


1- 39. المعجم الصغیر، ج 1، ص 65.
2- 40. شواهد التنزیل، ج 2، ص 11 - 92.
3- 41. خصائص، ص 4.
4- 42. تاریخ دمشق، ج 1، ص 185.
5- 43. کفایة الطالب، ص 54.
6- 44. أسد الغابة، ج 2، ص 12.
7- 45. ذخائر العقبی، ص 21.
8- 46. أسباب النزول، ص 203.
9- 47. مناقب، ص 23.
10- 48. جامع البیان، ج 22، ص 6.
11- 49. درّ المنثور، ج 5، ص 198.
12- 50. أحکام القرآن، ج 5، ص 230.
13- 51. مناقب، ص 301.
14- 52. کشاف، ج 1، ص 193.
15- 53. تذکرة الخواص، ص 233.
16- 54. الجامع لأحکام القرآن، ج 14، ص 182.
17- 55. تفسیر قرآن عظیم، ج 3، ص 483.

22 - ابن صباغ مالکی.(1)

23 - ابن حجر.(2)

24 - ابن حجر شافعی.(3)

25 - شوکانی.(4)

26 - ابن عبدالبر.(5)

27 - قندوزی.(6)

و دیگران از اهل سنّت.

راویان حدیث از صحابه

تعدادی از صحابه، حدیث کسا را در تفسیر و بیان مصداق آیه شریفه نقل کرده اند؛ از قبیل: امام حسن علیه السلام، عایشه، ام سلمه، عبداللَّه بن عباس، سعد بن ابی وقّاص، ابوالدرداء، انس بن مالک، ابوسعید خدری، واثلة بن اسقع، جابر بن عبداللَّه انصاری، زید بن ارقم، عمر بن ابی سلمه، ثوبان مولی رسول اللَّه و دیگران.

تصریح به صحّت حدیث کسا

گروهی از علمای اهل سنّت به صحت حدیث کسا و نزول آیه در شأن اهل بیت پیامبرعلیهم السلام تصریح نموده اند که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - احمد بن حنبل، بنابر التزام به نقل احادیث صحیح السند.

2 - مسلم بن حجّاج، به دلیل نقل حدیث در صحیح خود.

3 - حاکم نیشابوری در مستدرک.

4 - ذهبی در تلخیص المستدرک.

5 - فخر رازی در تفسیر الکبیر؛

ص:35


1- 56. فصول المهمة، ص 8.
2- 57. الإصابه، ج 2، ص 502.
3- 58. الصواعق المحرقة، ص 85.
4- 59. فتح القدیر، ج 4، ص 279.
5- 60. الاستیعاب در حاشیه اصابه، ج 3، ص 37.
6- 61. ینابیع الموده، ص 107.

او می گوید: «هذه الروایة کالمتّفق علی صحّتها بین اهل التفسیر و الحدیث»؛ «این روایت گویا اتفاق بر صحت آن نزد مفسّران و اهل حدیث است.»(1)

6 - ابن حبان؛ زیرا در صحیح خود نقل کرده است.

7 - ابن تیمیه؛ او در «منهاج السنة» می گوید: «و امّا حدیث الکساء فهو صحیح، رواه احمد والترمذی من حدیث ام سلمة، ورواه مسلم فی صحیحه من حدیث عائشة»؛ «حدیث کسا از احادیث صحیح السندی است که احمد و ترمذی از ام سلمه نقل کرده و نیز مسلم در صحیح خود از عایشه نقل نموده است.»(2)

8 - ابن حجر مکّی؛ او می گوید: «وصحّ انّه صلی الله علیه وآله وسلم جعل علی هؤلاء کساءً وقال: اللهمّ هؤلاء اهل بیتی وحامّتی - ای خاصّتی - اذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً»؛ «به سند صحیح رسیده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم پارچه ای را بر روی آن چهار نفر انداخت؛ آن گاه عرض کرد: بار خدایا! اینان اهل بیت من و خاصه من هستند، پلیدی را از آنان دور ساز و آنان را پاک گردان... .»(3)

حدیث کسا

1 - مسلم به سند خود از عایشه نقل می کند: «خرج النبی صلی الله علیه وآله وسلم غداة وعلیه مرط مرجّل من شعر اسود، فجاء الحسن بن علیّ فادخله ثمّ جاء الحسین فدخل معه، ثم جاءت فاطمة فادخلها، ثمّ جاء علیّ فادخله ثمّ قال: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...»»؛ «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم صبحگاهی از حجره خارج شد، در حالی که بر روی دوش او پارچه ای از پشم خیاطی نشده بود. حسن بن علی بر او وارد شد، او را داخل کسا کرد؛ آن گاه حسین وارد شد، او نیز در آن داخل شد. سپس فاطمه وارد شد، او را نیز داخل آن کرد، بعد علی وارد شد او را نیز در آن داخل نمود؛ آن گاه این آیه را تلاوت کرد: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».»(4)

ص:36


1- 62. تفسیر فخر رازی، ج 8، ص 80.
2- 63. منهاج السنه، ج 5، ص 13.
3- 64. صواعق المحرقه، ص 85.
4- 65. صحیح مسلم، ج 7، ص 130.

2 - ترمذی به سند خود از ام سلمه نقل می کند: «انّ النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم جلّل علی الحسن والحسین و علیّ و فاطمة کساءً ثمّ قال: اللَّهمّ هؤلآء أهل بیتی وخاصتی، اذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً»؛ «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم روی حسن، حسین، علی و فاطمه پارچه ای کشید؛ آن گاه عرض کرد: بار خدایا! اینان اهل بیت علیهم السلام من و از خواصّ من هستند، رجس و پلیدی را از آنان دور کن و پاکشان گردان.»(1)

3 - همو از عمر بن ابی سلمه، ربیب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند: «لمّا نزلت هذه الآیة علی النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...» فی بیت امّ سلمة، فدعا فاطمة وحسناً وحسیناً فجعلّلهم بکساء، وعلیّ خلف ظهره، فجلّلهم بکساء، ثمّ قال: اللهمّ هؤلاء اهل بیتی فاذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً. قالت امّ سلمة: وأنا معهم یا رسول اللَّه؟ قال: أنت علی مکانک. أنت علی خیر»؛ «هنگامی که آیه تطهیر در خانه ام سلمه بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد، فاطمه و حسن و حسین را دعوت نمود و روی آنان کسائی کشید. علی نیز پشت سرش بود؛ آن گاه کسا را بر روی همه کشید. سپس عرض کرد: بارخدایا! اینان اهل بیت علیهم السلام من هستند. رجس و پلیدی را از آنان دور کن و پاکشان گردان. امّ سلمه عرض کرد: ای رسول خدا! آیا من هم با آنانم؟ حضرت صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: تو در جایگاه خود هستی، تو بر خیری.»(2)

4 - همچنین به سند خود از انس بن مالک نقل می کند: «انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم کان یمرّ بباب فاطمة ستة اشهر اذا خرج إلی صلاة الفجر یقول: الصلاة یا اهل البیت: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...»»؛«رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم تا شش ماه هنگام رفتن به نماز صبح مرتب بر درب خانه فاطمه علیها السلام گذر می کرد و می فرمود: الصلاة یا أهل البیت «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».»

5 - احمد در مسند به سندش از امّ سلمه نقل می کند: «انّ النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم کان فی بیتها فأتته فاطمة ببرمة فیها خزیرة فدخلت بها علیه فقال لها: ادعی زوجک وابنیک. قالت: فجاء علیّ والحسین والحسن فدخلوا علیه فجلسوا یأکلون من تلک الخزیرة وهو علی منامة له علی دکان تحته کساء خیبری. قالت: وأنا اصلّی فی الحجرة فأنزل اللَّه عزّوجلّ هذه الآیة: «إِنَّما

ص:37


1- 66. صحیح ترمذی، ج 5، ص 656، کتاب المناقب.
2- 67. صحیح ترمذی، ج 5، ص 327، کتاب تفسیر القرآن.

یُرِیدُ اللَّهُ...» قالت: فاخذ فضل الکساء فغشاهم به ثمّ اخرج یده فألوی بها إلی السماء ثمّ قال: اللهمّ هؤلاء اهل بیتی وخاصتی فاذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً. قالت: فأدخلت رأسی فقلت: وأنا معکم یا رسول اللَّه؟ قال: إنّک إلی خیر، إنّک إلی خیر»؛ «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در حجره او بود، فاطمه علیها السلام با ظرفی از آب گوشت بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد شد. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، درحالی که بر رختخواب خود نشسته و بر چیزی تکیه داده بود، فرمود: همسر و دو فرزندت را نیز دعوت کن. أُمّ سلمه می گوید: من در حجره نماز می خواندم، در آن هنگام این آیه بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً». أُمّ سلمه می گوید: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم گوشه کسا را گرفت و بر روی همه کشاند؛ آن گاه دستانش را به آسمان بلند کرد و عرض کرد: بار خدایا! اینان اهل بیت علیهم السلام من و از خواص من هستند، رجس و پلیدی را از آنان دورساز و پاکشان گردان. امّ سلمه می گوید: به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم عرض کردم: آیا من با شما هستم؟ فرمود: تو بر خیری، تو بر خیری.»(1)

مقصود از حجیّت

حجیّت بر دو قسم است: موضوعی و طریقی. مقصود از حجیّت موضوعی، حجیّت چیزی است که ذاتاً و فی نفسه حجّت بوده و موضوع برای وجوب تعبّد و متابعت باشد، نه از آن جهت که راهی به حجّت و کاشفِ از آن است. حجیت کتاب خدا و سنّت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، طبق نصّ قرآن، از قسم اوّل است؛ خداوند متعال به طور مطلق می فرماید: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ»؛(2) «خدا و رسول را اطاعت کنید.» و این تنها با حجیّت موضوعی سازگاری دارد.

اما در حجیّت طریقی، اعتبار از آن جهت است که شی ء طریق و راه به حجّت واقعی و موضوعی و نفسی است؛ همانند خبر واحد که راهی ظنّی به سنّت واقعی است، یا خبر متواتر که راهی قطعی به سوی سنّت واقعی است. ما با اثبات عصمت اهل بیت علیهم السلام درصدد اثبات حجیت موضوعی برای سنّت اهل بیت علیهم السلام هستیم.

ص:38


1- 68. مسند احمد، ج 6، ص 292.
2- 69. سوره آل عمران، آیه 32.

کسانی که به آیه تطهیر استدلال کرده اند

عده ای از صحابه و تابعین به آیه تطهیر در شأن اصحاب کسا، پنج تن آل عبا تمسّک کرده اند که به برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - حسن بن علی علیه السلام

حاکم نیشابوری در باب فضایل حسن بن علی نقل می کند: حسن بن علی بعد از شهادت علی علیه السلام در خطبه ای فرمود: «ایّها الناس! من عرفنی فقد عرفنی ومن لم یعرفنی فأنا الحسن بن علیّ وأنا بن النبیّ وأنا بن النذیر وأنا ابن الداعی إلی اللَّه بإذنه وأنا بن السراج المنیر، وأنا من أهل البیت الّذی کان جبرئیل ینزل إلینا ویصعد من عندنا وأنا من أهل البیت الّذی أذهب اللَّه عنهم الرجس وطهرهم تطهیراً»؛ «ای مردم! هر کس مرا می شناسد که می شناسد، و هر کس نمی شناسد، من حسن بن علی فرزند پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، فرزند وصیّ، فرزند بشیر، فرزند نذیر، فرزند دعوت کننده به سوی خدا به اذن او، فرزند چراغ نور دهنده و هدایتم. من از اهل بیتی هستم که جبرئیل بر ما نازل می شد و از خانه ما به آسمان ها باز می گشت. من از اهل بیتی هستم که خداوند رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و پاکشان گردانیده است....»(1)

2 - سعد بن ابی وقاص

نسائی در خصایص از عامر بن سعد بن ابی وقّاص نقل می کند: معاویه به پدرم سعد گفت: چرا ابوتراب را سبّ نمی کنی؟ پدرم در جواب گفت: سه فضیلت در حقّ علی شنیده ام که به خاطر آن ها هرگز علی را سبّ نمی کنم. اگر یکی از آن ها برای من بود، نزد من بهتر از شتران قرمز موی بود ... هنگامی که آیه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» نازل شد، رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را دعوت نمود؛ آن گاه عرض کرد: بار خدایا! اینان اهل بیت من هستند.(2)

3 - ابن عباس

عمرو بن میمون می گوید: من در کنار ابن عباس نشسته بودم که عده ای نزد

ص:39


1- 70. مستدرک حاکم، ج 3، ص 172.
2- 71. خصائص نسائی، ص 4.

ابن عباس آمده و به او گفتند: با ما می آیی یا ما را در اینجا می گذاری. ابن عباس گفت: بلکه با شما می آیم. آن گروه با ابن عباس سخن گفتند و بعد از مدّتی ابن عباس، در حالی که آنان را نفرین می نمود، بازگشت و فرمود: اینان کسی را ناسزا می گویند که خداوند به او ده خصلت عطا فرموده... پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم پارچه خود را برگرفته و روی علی و فاطمه و حسن و حسین انداخت؛ آن گاه این آیه را تلاوت نمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».(1)

4 - واثلة بن اصقع

شدّاد بن عبداللَّه قرشی دمشقی می گوید: «نزد واثله نشسته بودم که عده ای شروع به دشنام دادنِ علی کردند. آن گاه که از نزد او خارج شدند، واثله گفت: بنشین تا تو را از این کسی که دشنام دادند، با خبر سازم. نزد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بودم که علی و فاطمه و حسن و حسین وارد شدند، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر آنان کسائی انداخت و عرض کرد: بار خدایا! اینان اهل بیت من هستند. بار خدایا! رجس و پلیدی را از آنان دور فرما و پاکشان گردان.»(2)

5 - علی بن الحسین علیهما السلام

خوارزمی حنفی نقل می کند: بعد از آن که امام سجادعلیه السلام را با اسیران اهل بیت علیهم السلام به شام حرکت دادند، پیرمردی نزد امام سجادعلیه السلام آمد و عرض کرد: سپاس خداوندی را که شما را کشت و بندگان خدا را از مردان شما راحت نمود و امیرالمؤمنین یزید را بر شما مسلط ساخت. علی بن الحسین علیهما السلام به او فرمود: ای پیرمرد! آیا قرآن خوانده ای؟ عرض کرد: آری. فرمود: آیا این آیه را خوانده ای: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ؟ عرض کرد: آری. باز فرمود: آیا این آیه را خوانده ای: «وَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ»؟ این آیه را: «وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ للَّهِ ِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی عرض کرد: آری. حضرت فرمود: به خدا سوگند! ما ذوی القربی در این آیاتیم. آیا این

ص:40


1- 72. مسند احمد، ج 1، ص 331؛ خصائص نسائی، ص 11؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 119.
2- 73. مسنداحمد، ج 4، ص 107؛ مستدرک حاکم، ج 2، ص 416؛ مشکل الآثار، ج 1، ص 346؛ جامع البیان، ج 22، ص 6.

آیه را تلاوت نموده ای: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؟ عرض کرد: آری. فرمود: ما اهل بیتی هستیم که به این آیه اختصاص داده شده ایم.(1)

6 - ام سلمه

شهر بن حوشب می گوید: هنگامی که خبر شهادت حسین بن علی به مدینه رسید، از ام سلمه، همسر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمود: «قتلوه قتلهم اللَّه، غرّوه وذلّوه لعنهم اللَّه. فإنّی رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم فاجتدب کساء خیبریاً فلفّه النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم علیهم جمیعاً و قال: اللهمّ اهل بیتی اذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً»؛ «او را کشتند، خداوند آنان را بکشد... خدا آنان را لعنت کند. رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را دیدم که پارچه خیبری را رویِ علی و فاطمه و حسن و حسین کشید؛ آن گاه عرض کرد: بارخدایا! اینان اهل بیت علیهم السلام من هستند، رجس و پلیدی را از آنان دور ساز و پاکشان گردان.»(2)

دلالت آیه بر عصمت

دلالت آیه بر عصمت اهل بیت علیهم السلام و در نتیجه مرجعیت دینی و حجیت سنّت آنان را به دو تقریر بیان می کنیم:

1 - عصمت از طریق اراده تکوینی

الف) انّما از قوی ترین ادوات حصر است که دلالت بر حصر حکم در موضوع دارد.

ب) اراده بر دو قسم است: تکوینی و تشریعی. در اراده تکوینی مستقیماً اراده به تحقق مراد و ایجاد آن در خارج تعلّق می گیرد و هرگز از مراد تخلّف بردار نیست؛ خداوند متعال می فرماید: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ».(3) بر خلاف

ص:41


1- 74. مقتل خوارزمی، ج 2، ص 61؛ جامع البیان، ج 22، ص 7؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 486؛ درّالمنثور، ج 5، ص 199.
2- 75. مسند احمد، ج 6، ص 298؛ تفسیر طبری، ج 22، ص 6؛ مشکل الآثار، ج 1، ص 335.
3- 76. سوره یس، آیه 82.

اراده تشریعی که مستقیماً به ایجاد فعل در خارج تعلّق نمی گیرد، بلکه اراده به فعل بندگان تعلّق می گیرد تا با اختیارشان در خارج ایجاد شود و مستلزم وقوع مراد در خارج به طور جبر نیست. به تعبیر دیگر، در اراده تکوینی بین اراده مرید و تحقق مراد در خارج چیزی واسطه نیست، بر خلاف اراده تشریعی که اراده و خواست مکلّف واسطه است.

اراده در آیه تطهیر، تکوینی است نه تشریعی؛ زیرا تشریعی به افرادی خاص، اختصاص ندارد و شامل همه مردم است؛ خداوند متعال می فرماید: «وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَاْلإِنْسَ إِلّا لِیَعْبُدُونِ»؛(1) «و من جنّ و انس را نیافریدم مگر برای این که مرا به یکتایی پرستش کنند.»

ج) اراده تکوینی خداوند از تحقق مراد تخلّف بردار نیست؛ خداوند می فرماید: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»؛ «فرمان نافذ خدا چون اراده خلقت چیزی را کند به محض این که گوید: موجود باش، بلافاصله موجود خواهد شد.»

د) پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم آیه تطهیر را تنها بر اهل بیت علیهم السلام خود علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام منطبق ساخت.

ه) رجس، در لغت به معنای قذارت است و آن عبارت از شکل و هیئتی در شی ء است که موجب اجتناب و تنفر از آن می شود.(2)

قرآن رجس را در قذارت و پلیدی ظاهری و معنوی - هر دو - به کار برده است. برای مثال در مورد رجس مادی؛ می فرماید: «أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ»؛(3) «یا گوشت خوک که پلیدی است.» و در موردی رجس معنوی؛ می فرماید: «وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلی رِجْسِهِمْ وَماتُوا وَهُمْ کافِرُونَ»؛(4) «و امّا آنان که دل هایشان به مرض [شک و نفاق مبتلا است بر خبث ذاتی آن ها خباثتی افزود تا به حالِ کفر جان دادند.»

در مقابل، طهارت نیز در امور مادی و معنوی - هر دو - به کار رفته است؛ علامه

ص:42


1- 77. سوره ذاریات، آیه 56.
2- 78. المیزان، ج 16، ص 312.
3- 79. سوره انعام، آیه 145.
4- 80.] . سوره توبه، آیه 125.

طباطبایی رحمه الله در این باره می فرماید: «الرجس ادراک نفسانی أو أثر شعوری من تعلّق القلب بالاعتقاد الباطل أو العمل السی ء، واذهاب الرجس - واللام فیه للجنس - ازالة کل هیئة خبیثة فی النفس تخطئی حقّ الاعتقاد والعمل، فتنطبق الحالة علی العصمة الإلهیة الّتی هی صورة عملیة نفسانیة تحفظ الإنسان من باطل الإعتقاد وسیئ العمل»؛ «رجس عبارت است از درک نفسانی یا اثر شعوری که ناشی از تعلق قلب به اعتقاد باطل یا عمل پست است و از آنجا که «الف و لام» در «الرجس» برای جنس است، دلالت بر ازاله هر هیئت خبث در نفس دارد که سبب خطا در اعتقاد یا عمل است و این حالت تنها منطبق بر عصمت الهی، همان صورت نفسانی است که انسان را از اعتقاد باطل و عمل بد باز می دارد.»(1)

به تعبیری دیگر: رجس شامل هر امر پلیدی می شود که نفس انسان از آن اجتناب می کند، این شامل گناه و اشتباه و سهو و نسیان نیز می شود؛ زیرا تغییر حکم خدا، هر چند از روی اشتباه و سهو و نسیان باشد، دارای نوعی قذارت و تنفّر است.

آلوسی از برخی نقل می کند: «رجس به معنای قذر است و آن، بر گناه، عذاب، نجاست و نقایص اطلاق می گردد.»(2)

نتیجه: اهل بیت علیهم السلام معصومند، لذا سنّت آنان حجّت است.

2 - عصمت از طریق اولویّت قطعی

آیه را از طریق دیگر نیز می توان بر عصمت اهل بیت علیهم السلام استدلال نمود، حتّی در صورتی که اراده در آیه تشریعی باشد نه تکوینی؛ تقریر آن بدین گونه است:

الف) اراده، گاهی با لام تعلیل به کار می رود و زمانی بدون آن. هر گاه بعد از اراده لام تعلیل ذکر شود، متعلّق اراده چیزی ماقبلِ اراده است. و هنگامی که بعد از اراده، لام تعلیل نباشد، مقصود از اراده و متعلّق آن، همان چیزی است که بعد از اراده آمده است؛ برای نمونه، در مورد اراده اطفا و خاموش کردن نور خداوند در قرآن دو گونه تعبیر آمده است: خداوند در سوره توبه می فرماید: «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَرُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَما أُمِرُوا إِلّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلّا هُوَ سُبْحانَهُ عَمّا

ص:43


1- 81. المیزان، ج 16، ص 312.
2- 82. روح المعانی، ج 22، ص 12.

یُشْرِکُونَ * یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَیَأْبَی اللَّهُ إِلّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»؛(1) «(آن ها) دانشمندان و راهبان خویش را معبودهایی در برابر خدا قرار دادند و (همچنین) مسیح فرزند مریم را، در حالی که دستور نداشتند جز خداوند یکتایی را که معبودی جز او نیست، بپرستند. او پاک و منزّه است از آنچه همتایش قرار می دهند. آنان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند، ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند.»

در این آیه لام تعلیل بعد از اراده به کار گرفته نشده، بلکه فعل با «ان ناصبه مصدریه» آمده که با تأویل به مصدر متعلق اراده «اطفاء نور اللَّه» می شود.

اما در مورد دیگر در سوره صفّ می خوانیم: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُوَ یُدْعی إِلَی اْلإِسْلامِ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمِینَ * یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»؛ «آیا آن کس که به راه اسلام و سعادتش می خوانند و او به خدا افترا و دروغ می بندد در جهان کسی از او ستمکارتر هست؟ و خدا هیچ قوم ستمکاری را هدایت نخواهد کرد. کافران می خواهند تا نور خدا را به گفتار باطل و طعن و مسخره خاموش کنند، البته خدا نور خود را کامل می کند هر چند کافران خوش ندارند.»

در این مورد لام تعلیل بعد از اراده آمده است و این دلالت دارد که متعلق اراده چیزی است که قبلاً ذکر شده و با لام درصدد بیان علت تعلق اراده به آن است.(2)

آیه تطهیر از قبیل قسم دوّم است، پس متعلق اراده خداوند اوامری است که به همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تعلق گرفته؛ از قبیل: «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ اْلأُولی وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِینَ الزَّکاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ»؛(3) «و در خانه هایتان بنشینید و آرام گیرید و مانند دوره جاهلیت پیشین، آرایش و خودآرایی نکنید و نماز را به پادارید و زکات مال به فقیران دهید و از امر خدا و رسول خدا اطاعت کنید.»

ب) یکی از اقسام قیاس، قیاس به اولویّت قطعی است که به آن مفهوم موافقت نیز

ص:44


1- 83. سوره توبه، آیات 31و32.
2- 84. ر.ک: مفردات راغب.
3- 85. سوره احزاب، آیه 33.

می گویند؛ مثل آن که خداوند متعال درباره پدر و مادر می فرماید: «فَلا تَقُلْ لَهُماأُفٍّ...»؛(1) «به آنان اف نگویید....» که به طریق اولی دلالت دارد بر این که آنان را نزنید و به قتل نرسانید.

ج) برای تأکید برخی از اوامر و نواهی گاهی جهت خاصی در نظر گرفته می شود که مقصود از آن، خود مکلف نیست، بلکه منظور افراد دیگری هستند؛ برای نمونه، گاهی فرزندِ شخصیتی، مورد توجه خاص قرار می گیرد و به او امر و نهی خاصّی می شود؛ زیرا از خاندان بزرگی است که دارای شأن و منزلت است و اگر فرزند و منسوب به آن خانواده، در ملأعام کار زشتی انجام دهد، مردم به آنان بدبین می شوند.

نتیجه

خداوند در آیه تطهیر ابتدا به همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، که وابسته به بیت شرف و منزلتند، خطاب خاص کرده و آنان را به اموری چند به طور خصوص مکلف نموده است، اگرچه دیگران نیز در این امور شریکند، ولی از آنجا که آنان وابسته به خاندان بیت شرف نبوی و اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارتند و گناهشان نزد مردم به اسم این خاندان تمام و سبب بدبینی مردم به آنان می شود، لذا به طور خصوص تکلیف متوجه آنان شده است. از همین رو می فرماید: اراده ما به این تکالیف به دلیل آن است که پلیدی از اهل بیت علیهم السلام دور گردد، اگرچه این پلیدی از جانب دیگران است که همان همسران پیامبرند.

پاسخ به شبهات

اشاره

از آنجا که آیه تطهیر از بهترین آیات در شأن و مرتبه اهل بیت علیهم السلام است، لذا مخالفان درصدد برآمده اند که با طرح شبهات، از هر طریق ممکن این فضیلت را از اهل بیت علیهم السلام گرفته یا بر دیگران نیز تعمیم دهند. ما در اینجا به برخی از آن ها اشاره کرده و پاسخ خواهیم داد:

ص:45


1- 86. سوره اسراء، آیه 23.

شبهه اول: همسران پیامبر از اهل بیتند

توضیح

گاهی گفته می شود که مقصود آیه، همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است یا آن که آنان مشمول آیه شریفه اند و برای این ادعا به قراینی تمسّک کرده اند.

1 - قرینه سیاق

آنان می گویند: آیه تطهیر از آنجا که در سیاق آیات مربوط به همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است، مقصود از آن، زنان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم یا پنج تن، همراه زنان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است.

پاسخ

اوّلاً: نهایت دلالت سیاق بر یک مطلبی فقط در حدّ ظهور است؛ از جمله ظهور آیه تطهیر در همسران پیامبر و این ظهور هرگز نمی تواند با روایات صحیحه و متواتره در نزول آیه در حقّ پنج تن از اهل بیت علیهم السلام که نصّ است مقابله کند. در اصول به اثبات رسیده که هر گاه بین نصّ و ظاهر اختلاف شد، نصّ بر ظاهر مقدم است.

ثانیاً: اگر آیه مخصوصِ همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است باید ضمیر در آن، همانند صدر آیه، مؤنث باشد، درحالی که مذکر آورده شده است.

اگر کسی بگوید: مذکر آوردن ضمیر جمع، از باب تغلیب است در جواب گوییم: تغلیب در صورتی جایز است که خصوصیت احراز نگردد، در حالی که می دانیم روایات، آیه تطهیر را مخصوص پنج تن نموده است.

وانگهی آیات قرآن و روایات صریح است در عتاب و سرزنش و تهدید همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و این با عصمت سازگاری ندارد.

ثالثاً: گاهی در کلام بلیغ، جمله ای معترضه واقع می شود که از جمله قبل و بعد از آن اجنبی است. آیه تطهیر نیز از این قبیل است که به جهاتی در بین آیات همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم واقع شده است؛ همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ * یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَاسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ...»؛(1) «همانا مکر زنان بسیار بزرگ است... ای یوسف! از این [پیشامد] روی بگردان و تو [ای زن برای گناه خود آمرزش بخواه... .» در این آیات: «یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا» بین «وَاسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ»

ص:46


1- 87. سوره یوسف، آیات 28 و ... .

و «إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ» فاصله شده است، در حالی که ربطی به ماقبل و مابعد ندارد.

رابعاً: به اتفاق مفسّران، قرآن بر حسب ترتیب نزول جمع آوری نشده است. چه بسیار آیات مکّی که در بین آیات مدنی قرار گرفته و چه بسیار که برعکس شده است.

خامساً: اطلاق لفظ «اهل البیت» بر همسران مورد نزاع است. برخی معتقدند که اهل بر همسر اطلاق نمی شود.

زبیدی می گوید: مجاز است که کلمه اهل را بر همسر اطلاق نماییم.(1) این مطلب با تأمّل در ماده اهل صحیح است؛ زیرا اهل از آل است و «آلَ» در لغت به معنای رَجَعَ آمده و «آل شخص» بر کسانی اطلاق می شود که حقیقتاً به آن شخص رجوع دارند و این تنها شامل اقوام نسبی می شود نه سببی.

سیوطی در جامع الصغیر از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند که خطاب به فاطمه علیها السلام فرمود: «اوّل من یلحقنی من اهلی انت یا فاطمة، واوّل من یلحقنی من ازواجی زینب»؛ «اولین کسی که از اهلم به من ملحق می شود، تویی ای فاطمه! و اولین کسی که از همسرانم به من ملحق می گردد، زینب است.»(2)

در اینجا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بین اهل و همسران فاصله و جدایی انداخته است و معلوم می شود که ازواج داخل در اهل نیستند. از همین رو می بینیم که برخی از همسران؛ از قبیل ام سلمه، عایشه و زینب از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم سؤال می کنند که آیا ما جزء اهل بیت علیهم السلام هستیم یا خیر؟ این سؤال خود دلیل بر این است که از حیث وضع لغوی، همسر داخل در لفظ اهل بیت علیهم السلام یا اهل نیست. آنان حکماً می خواستند خود را داخل در اهل بیت علیهم السلام کنند.

مسلم در صحیح، «باب فضایل علی علیه السلام» نقل می کند: از زید بن ارقم درباره اهل بیت علیهم السلام سؤال شد که آیا شامل همسران نیز می شود؟ او پاسخ داد: «لا وایم اللَّه، انّ المرأة تکون مع الرجل العصر من الدهر ثم یطلّقها فترجع إلی أبیها وقومها»؛ «قسم به خدا!

ص:47


1- 88. تاج العروس، ج 7، ص 217.
2- 89. جامع الصغیر، ج 1، ص 168، ح 2832.

هرگز؛ زیرا ممکن است شوهر پس از مدتی زندگی با همسرش او را طلاق دهد و او به قوم و پدرش مراجعت کند.»(1)

سادساً: برخی از روایات به طور صریح اهل بیت علیهم السلام را منحصر در پنج نفر دانسته اند، همان گونه که به برخی از آنان اشاره شد.

سابعاً: در برخی از روایات، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به صراحت همسرانش را از اهل بیت خارج نموده است که به بعضی از آنان اشاره شد.(2)

2 - مقصود از بیت، محلّ سکونت است

برخی نیز برای تعمیم آیه بر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم می گویند: مراد از بیت در آیه، مساکن همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است، پس مقصود از اهل بیت علیهم السلام یا خصوص همسران است و یا همسران را نیز شامل می گردد.

پاسخ

اوّلاً: مقصود از بیت، ممکن است بیت نبوّت باشد به قرینه قول خداوند متعال: «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ...»؛(3) «در خانه هایی که خداوند رخصت داده که [قدر و منزلت آن ها رفعت یابد و نامش در آن ها یاد شود....»

ابن مردویه از انس بن مالک و بریده نقل می کند: بعد از آن که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم آیه فوق را خواند، شخصی عرض کرد: ای رسول خدا! این بیوت کدامین هستند؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: بیوت انبیا... .(4)

همچنین امکان دارد که مقصود از بیت، بیت اللَّه الحرام باشد؛ همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً»؛(5) «همانا نخستین خانه ای که برای [عبادت مردم بناشده، همان مکه مبارک است.» از همین رو در دعای ندبه ملاحظه می کنیم که بعد از نقل آیه فوق، آیه تطهیر را ذکر می کند و می فرماید:

ص:48


1- 90. صحیح مسلم، ج 4، ص 1873.
2- 91. صحیح ترمذی، ج 5،ص 351؛ درّالمنثور،ج 5،ص 198؛ مستدرک حاکم،ج 2،ص 416؛ مسنداحمد، ج 6،ص 292.
3- 92. سوره نور، آیه 36.
4- 93. درّ المنثور، ج 6، ص 203؛ روح المعانی، ج 18، ص 174.
5- 94. سوره آل عمران، آیه 96.

««أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَهُدیً لِلْعالَمِینَ * فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَمَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» وقلت: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».»(1) و معلوم است که هر کس صلاحیت ندارد اهل بیت نبوّت یا بیت اللَّه الحرام باشد.

ثانیاً: کلمه اهل بیت علیهم السلام در آیه تطهیر به صورت مفرد با «الف و لام» آمده است و اگر مراد بیت سکونت بود، باید به صورت جمع می آمد؛ همان گونه که در صدر آیه به صورت جمع آمده است: «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ».

محدودیت از حیث مصداق

با مراجعه به قراین موجود پی می بریم مقصود از اهل بیت علیهم السلام در آیه تطهیر، افراد مخصوصی است که همان پنج تن آل عبا و کسایند؛ قراین عبارتند از:

الف) «الف و لام» عهد در «البیت» که مراد از آن کسانی اند که وقت نزول آیه در حجره بودند.

ب) اراده تکوینی، نه تشریعی و این نوع اراده، شامل همه افراد نمی شود، بلکه تنها برخی از افراد را به دلیل خاصی در بر می گیرد.

ج) اهل بیت علیهم السلام در کلمات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر همین پنج تن اطلاق شده است؛ همان گونه که در مورد آیه مباهله فرمود: «اللّهمّ هؤلآء أهلی.»

د) پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در عمل نیز مصداق آیه را به افرادی خاص و معین محدود می کند، لذا تا مدّتی هنگام صبح که به مسجد می رفت در گذر از خانه فاطمه علیها السلام آیه تطهیر را بر آنان قرائت می کرد.

ابوالحمراء می گوید: تا هشت ماه دیدم که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم صبح هنگام که برای نماز به مسجد می رفت، از کنار خانه علی علیه السلام عبور می کرد و دستش را بر دو طرف درب خانه می گذاشت و می فرمود: نماز، نماز «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».(2)

ص:49


1- 95. دعای ندبه.
2- 96. درّ المنثور، ج 5، ص 199.

ه) پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم پارچه ای را که بر تن داشتند، روی اهل بیت علیهم السلام خود، که فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام بودند، انداختند(1) و این خود دلالت بر محدودیت مصداق در کلمه اهل بیت علیهم السلام دارد.

و) در آیه شریفه تطهیر، ضمیر به صورت مذکّر آورده شده است تا کسی خیال نکند که آیه مربوط به همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است.

ز) به طور قطع همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم معصوم نبودند، در حالی که از آیه شریفه، عصمت اهل بیت علیهم السلام استفاده می شود، پس مقصود از اهل بیت علیهم السلام در آیه، همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نیست.

3 - حدیث امّ سلمه

برخی نیز برای داخل کردن همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در آیه تطهیر به حدیث امّ سلمه تمسّک کرده اند.

حاکم به سند خود از امّ سلمه نقل می کند که فرمود: «فی بیتی انزلت: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...» قالت: فأرسل رسول اللَّه إلی فاطمة وعلیّ والحسن والحسین وقال: هؤلاء أهلی. قالت: فقلت: یارسول اللَّه! أما أنا من أهل البیت؟ قال: بلی ان شاء اللَّه»؛ «آیه تطهیر در خانه من نازل شد؛ آن گاه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به دنبال فاطمه و علی و حسن و حسین فرستاد و فرمود: اینان اهل بیت علیهم السلام من هستند. ام سلمه می گوید: عرض کردم: ای رسول خدا! آیا من نیز از اهل بیتم؟ فرمود: آری! اگر خدا بخواهد.»(2)

همچنین طبری به سندش از ام سلمه نقل می کند که فرمود: «انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم جمع علیاً وفاطمة والحسن والحسین ثمّ ادخلهم تحت ثوبه ثمّ جأر إلی اللَّه وقال: ربّ هؤلاء أهلی. قالت امّ سلمة: قلت: یا رسول اللَّه! اجعلنی منهم؟ قال: إنّک من أهلی»؛ «رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم علی و فاطمه و حسن و حسین را جمع نمود و آن ها را زیر پارچه ای قرار داد؛ آن گاه عرض کرد: پروردگارا! این ها اهل من هستند.»

ص:50


1- 97. صحیح مسلم، ج 7، ص 130.
2- 98. مستدرک حاکم، ج 2، ص 416.

امّ سلمه می گوید: عرض کردم: ای رسول خدا! مرا از آنان قرار ده. فرمود: تو از اهل منی.(1)

پاسخ

اوّلاً: روایت از حیث سند ضعیف است؛ زیرا این مضمون از ام سلمه در دو سند وارد شده است: در طریق اوّل - سند حاکم نیشابوری - عبداللَّه بن عبداللَّه وجود دارد که عده زیادی او را تضعیف کرده و مورد طعن قرار داده اند. ابن معین می گوید: حدیثش نزد من ضعیف است. ابوحاتم می گوید: حدیثش نوشته می شود، ولی به آن احتجاج نمی شود. ابن عدی می گوید: برخی از روایاتی که نقل می کند منکر است، لذا از او متابعت نمی شود.(2)

همچنین در سندش شریک بن عبداللَّه وجود دارد که در حقّ او جرح و تعدیل رسیده است، در صورتی که اگر جرح به جهت حسد یا دشمنی یا مخالفت در مذهب نباشد، مقدم بر تعدیل است. و در مورد شریک بن عبداللَّه از این قبیل است.(3)

طریق دوم: معروف به طریق ابن المغازلی است و غیر از شریک بن عبداللَّه، انس بن عیاض لیثی نیز در طریق آن قرار گرفته است که او نیز از جرح سالم نمانده است. اگرچه برخی او را تعدیل نموده اند، و لذا وضعیت او همانند شریک بن عبداللَّه است.

ثانیاً: حدیث امّ سلمه همانند گفتار پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است که فرمود: «سلمان از ما اهل بیت علیهم السلام است.» یعنی سلمان به جهت ایمان به ما و متابعت از دستورات ما، گویا از ما اهل بیت علیهم السلام است.

ثالثاً: این دو روایت، با روایات از خود امّ سلمه و دیگر همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم معارض است:

در روایتی امّ سلمه می گوید: «آیا من از اهل بیتم؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در جواب می فرماید: راه تو به سوی خیر است، تو از همسران پیامبری.»(4)

در حدیث دیگر امّ سلمه عرض می کند: بار خدایا! مرا نیز با آن ها قرار ده،

ص:51


1- 99. جامع البیان، ج 22، ص 8.
2- 100. ر.ک: تهذیب التهذیب، ج 6، ص 187؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 572؛ الجرح و التعدیل، ج 5، ص 254.
3- 101. ر.ک: تهذیب التهذیب، ج 4، ص 296؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 269؛ الضعفاء و المتروکین، ج 2، ص 40.
4- 102. شواهد التنزیل، ج 2، ص 62.

پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: تو در جایگاه خودت هستی، تو بر خیری.(1)

حضرت در روایتی دیگر، همسرش زینب را از داخل شدن در کساء منع کرد و فرمود: تو در جای خود می باشی، تو بر خیری - ان شاء اللَّه تعالی - .(2)

بنابر روایتی دیگر عایشه را نیز از داخل شدن در کساء منع کرد.(3)

در روایتی دیگر آمده است: عایشه خود را از مصداق اهل بیت علیهم السلام خارج نموده است. مجمع می گوید: با مادرم بر عایشه وارد شدیم. مادرم از وی سؤال کرد: چرا در روز جمل بر علی علیه السلام خروج کردی؟

عایشه گفت: این تقدیر الهی بود؛ آن گاه درباره علی علیه السلام پرسید: عایشه گفت: از من درباره محبوب ترین فرد نزد خدا و همسر بهترین افراد نزد رسول خدا سؤال می کنی؟ رسول خدا را دیدم که روی علی و فاطمه و حسن و حسین پارچه ای انداخته و آنان را در زیر آن جمع کرده بود؛ آن گاه فرمود: بار خدایا! اینان اهل بیت من هستند، پس پلیدی را از آنان دور کن و پاکشان گردان. سپس عرض کردم: ای رسول خدا! آیا من از اهل توام؟ فرمود: دور شو، تو بر خیری.(4)

به تعبیر برخی از علمای اهل سنّت در توجیه حدیث ام سلمه: «این دو روایت مخالف با روایات متواتر است که ام سلمه و دیگر همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را از شمول آیه تطهیر خارج می کند.»(5)

4 - دیدگاه عکرمه، مقاتل و عروة بن زبیر

برخی نیز برای اختصاص دادن آیه به همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به قول این سه نفر استدلال کرده اند که آیه تنها در شأن همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است.(6)

عکرمه و مقاتل در این ادعا مبالغه می کردند به حدّی که حتی عکرمه در بازارها فریاد می زد: من حاضرم در ادعای خود مباهله کنم. او خطاب به مردم می گفت:

ص:52


1- 103. مستدرک حاکم، ج 2، ص 416.
2- 104. اسباب النزول، واحدی، ص 203.
3- 105. صواعق المحرقه، ص 143؛ مسند احمد، ج 6، ص 292.
4- 106. سنن بیهقی، ج 5، ص 112، ح 8409.
5- 107. مشکل الآثار، ج 1، ص 333.
6- 108. فتح القدیر، ج 4، ص 279.

عقیده ای که دارید صحیح نیست، این آیه تنها در شأن همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است.(1)

از این تعبیر استفاده می شود، رأی عموم مردم در عصر عکرمه این بوده که مصداق اهل بیت علیهم السلام فقط پنج تن هستند.

پاسخ

در مخالفت این سه نفر با نظر عموم مردم، هیچ جای تعجب نیست؛ زیرا این سه نفر از سردمداران دعوت مردم به دشمنی با امیرالمؤمنین علیه السلام هستند.(2)

عکرمه کسی است که در دین مردم گمراه بود و ذهبی او را از خوارج برشمرده است. وی در دروغ گویی به حدّی رسیده بود که حتّی به استاد خود ابن عباس دروغ می بست؛ تا این که دروغ او ضرب المثل شد. ابن سیرین، یحیی بن معین و مالک او را کذّاب توصیف کرده اند. ابن ذویب او را غیرثقه معرفی کرده و مالک، نقلِ روایت از او را حرام کرده و مسلم بن حجاج از روایات او اعراض نموده است.

سرانجامِ وی، به جایی رسید که مردم از شدت تنفر جنازه اش را رها کرده و در دفنش شرکت نکردند؛ تا این که چهار نفر را اجیر کردند تا جنازه اش را دفن کنند.

مقاتل نیز همانند عکرمه است. دارقطنی، عقیلی و ذهبی او را از ضعیفان به حساب آورده اند. ذهبی می گوید: رجالیین در تضعیف او اجماع کرده اند.(3) جوزانی می گوید: مقاتل کذّابی جسور بود.

سرّ جعل این روایت از عکرمه و مقاتل روشن است؛ زیرا این دو از خوارج بودند؛ کسانی که به صراحت و به صورت آشکار با علی علیه السلام جنگیدند. حال اگر آیه را در شأن امام علی علیه السلام بدانند، باید عمل بزرگان خود را در جنگ نهروان باطل بپندارند. از همین رو درصدد برآمدند آیه تطهیر را که دلالت بر عصمت دارد از امام علی علیه السلام منصرف سازند.

وجه دیگر این که: خوارج در مذهبشان جعل حدیث را برای تأیید مذهب جایز می دانند و این مورد از همین قبیل است.

ص:53


1- 109. درّ المنثور، ج 5، ص 198؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 415.
2- 110. ر.ک: طبقات ابن سعد، ج 5، ص 287؛ تهذیب الکمال، ج 20، ص 264؛ سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 9؛ تهذیب التهذیب، ج 7، ص 263.
3- 111. سیر اعلام النبلاء، ج 7، ص 201.

عروة بن زبیر کسی است که درصدد جعل فضایل در شأن خاله اش عایشه است. او کسی بود که بغض شدیدی نسبت به علی علیه السلام داشت، به حدّی که هرگاه نام آن حضرت نزد او برده می شد، او را سبّ می کرد.(1) اسکافی او را از جمله تابعینی می داند که اخبار قبیحی در مذمّت علی علیه السلام وضع کرده است.(2)

5 - تهمت به ابن عباس

واحدی به سند خود از ابن عباس نقل می کند که آیه تطهیر در شأن همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است.(3)

پاسخ

اوّلاً: در رجالِ این حدیث، افرادی مجهول و ضعیف وجود دارد که از آن جمله است: ابویحیی عبدالحمید بن عبدالرحمن که متّهم به خطا در روایت است.(4)

نسائی او را قوی ندانسته و ابن سعد و احمد بن حنبل او را تضعیف کرده است.(5) از دیگر رجالِ حدیث، خصیف است که احمد بن حنبل و یحیی بن سعید او را تضعیف کرده و روایتش را حجّت نمی دانند. ابوحاتم می گوید: او کسی است که احادیث را به گفتار و آرا خلط کرده است. ابن معین می گوید: ما از حدیث خصیف حذر می کنیم.(6)

ثانیاً: روایاتی صحیح السند از ابن عباس نقل شده که می گوید: آیه تطهیر در شأن اصحاب کسا است.

6 - قیاس به نظایر

ابن تیمیه می گوید: تعبیر «اهل بیت» در قرآن کنایه از زوجه است، لذا در خطاب ملائکه به همسر ابراهیم علیه السلام می خوانیم: «أَتَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ». همچنین خداوند در مورد حضرت موسی علیه السلام می فرماید: «فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً» اگر همسر ابراهیم و موسی از جمله اهل پیامبرعلیه السلام هستند، چگونه همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از اهل بیت او نباشند؟

ص:54


1- 112. شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 102.
2- 113. شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 63.
3- 114. اسباب النزول، ص 239.
4- 115. تقریب التهذیب، ج 1، ص 469.
5- 116. تهذیب التهذیب، ج 6، ص 120.
6- 117. تهذیب التهذیب، ج 3، ص 143.

پاسخ

اوّلاً: در آیه اوّل و دوّم مقصود همسر ابراهیم و موسی نیست، لذا در هر دو مورد به صیغه جمع مذکر آمده است. در آیه اوّل آمده است: «عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ» و در آیه دوّم می فرماید: «لِأَهْلِهِ امْکُثُوا». پس قطعاً، آن گونه که ابن تیمیه ادعا می کند، خصوص همسران نیستند.

ثانیاً: همان گونه که از کلمات علمای لغت وفهم همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و روایات دیگر استفاده شد، اهل یا اهل بیت علیهم السلام حقیقتاً شامل همسران نمی شود، مگر با مجازیّت، و در مورد این آیه که شامل همسران است، از همین قبیل است.

ثالثاً: مورد آیه تطهیر با این دو آیه فرق می کند؛ زیرا روایاتی به حدّ تواتر از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد شده که مقصود از اهل بیت علیهم السلام در آیه تطهیر تنها اصحاب کسا هستند.

قائلین به اختصاص آیه به اصحاب کسا

برخی از علمای اهل سنت تصریح کرده اند که آیه تطهیر اختصاص به اصحاب کسا یعنی رسول خدا و فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام دارد:

1 - طحاوی

او بعد از ذکر روایات بسیاری از احادیث کسا می گوید: «انّ المرادین فیها هم رسول اللَّه صلی الله علیه وآله و علیّ و فاطمة و حسن و حسین، دون من سواهم»؛(1) «افراد مقصود در آیه تطهیر، رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام می باشند نه دیگران».

2 - یوسف بن موسی حنفی (ابوالمحاسن)

او بعد از نقل احادیث کسا می گوید: «...والکلام لخطاب ازواج النبیّ صلی الله علیه وآله تمّ عند قوله: (واقمن الصلاة وآتین الزکاة) وقوله تعالی: «إنّما یرید اللَّه لیذهب...» استئناف تشریعاً لأهل البیت وترفیعاً لمقدارهم. ألاتری انّه جآء علی خطاب المذکر فقال: عنکم ولم یقل: عنکنّ. فلاحجة لأحد فی إدخال الأزواج فی هذه الآیة. یدلّ علیه ماروی أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله کان إذا اصبح اتی باب فاطمه فقال: السلام علیکم اهل البیت علیهم السلام «إنّما یرید اللَّه...»؛(2) «سخن در

ص:55


1- 118. تحفة الأخیار بترتیب شرح مشکل الآثار، ج 8، ص 470 - 476.
2- 119. معتصر المختصر، ج 2، ص 266 - 267.

خطاب همسران پیامبرصلی الله علیه وآله با گفتار خداوند: «واقمن الصلاة...» تمام شد.. و قول خداوند: «إنّما یرید اللَّه...» کلامی است جدید که در حق اهل بیت تشریع شده تا مقام آنان را بالا برد. مشاهده نمی کنی که خطاب در آیه به صورت مذکر آمده نه مؤنث. پس کسی حجتی ندارد در داخل کردن همسران پیامبرصلی الله علیه وآله در این آیه. دلیل این مطلب روایتی است که می گوید: پیامبرصلی الله علیه وآله صبح هنگام به درب خانه فاطمه می آمد و می فرمود: سلام بر شما اهل بیت. آن گاه آیه تطهیر را بر آنان قرائت می نمود».

3 - حسن بن علی سقّاف شافعی

او می گوید: «اهل البیت هم سیّدنا علیّ و السیدة فاطمة، و سیدنا الحسن و سیدنا الحسین... للحدیث الذی نصّ النبیّ صلی الله علیه وآله فیه علی ذلک...»؛ «اهل بیت همان سید ما علی و خانم فاطمه و آقا حسن و حسین اند... به جهت حدیثی که پیامبرصلی الله علیه وآله در آن بر این امر تصریح کرده است». آن گاه در ردّ البانی که اختصاص آیه تطهیر به پنج تن از اهل بیت را به شیعه نسبت می دهد می گوید: «...والحق انّ من قال ذلک جمیع اهل السنة والجماعة، وقبلهم الذی لاینطق عن الهوی، ولکن هذا هو النصب الّذی یفضی بصاحبه إلی ماتری»؛(1) «...حق آن است که قائل این مطلب عموم اهل سنت و جماعت است، و قبل از آنان پیامبری است که از هوای نفس سخن نمی گوید. ولی این همان عداوتی است که صاحبش را به چنین عکس العملی وانمود می کند».

4 - ابوبکر حضرمی

او می گوید: «والذی قال به الجماهیر من العلماء وقطع به اکابر الأئمة وقامت به البراهین وتظافرت به الأدلّة: انّ اهل بیت المرادین فی الآیة هم سیّدنا علیّ وفاطمة وابناهما. وماتخصیصهم بذلک منه إلّا عن امر الهی ووحی سماوی»؛(2) «آنچه جمهور از علمابه آن قائل شده و بزرگان از ائمه به آن قطع پیدا کرده و براهین بر آن قیام نموده و ادله بسیار بر آن دلالت دارد اینکه مقصود به اهل بیت در این آیه همان آقای ما علیّ و فاطمه و دو فرزندان اوست. و اختصاص آیه به این افراد امر الهی و وحی آسمانی بوده است».

ص:56


1- 120. صحیح شرح العقیدة الطحاویة ص 655.
2- 121. رشفة الصادی ص 13 - 14، باب اول.

5 - قاضی شوکانی

او در ردّ کسانی که معتقدند که آیه تطهیر در حق زنان پیامبر است می گوید: «ویجاب عن هذا بانّه ورد بالدلیل الصحیح إنّها نزلت فی علیّ وفاطمة والحسنین»؛(1) «جواب از این حرف این است که در دلیل صحیح وارد شده که این آیه در شأن علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است.

6 - سمهودی شافعی

او می گوید: «وهؤلاء هم اهل الکساء، فهم المراد من الآیتین: آیة المباهلة وآیة التطهیر»؛(2) «و اینان همان اهل کسائند. و اینان مقصود از دو آیه مباهله و تطهیر می باشد».

7 - ابن عساکر دمشقی شافعی

او می گوید: «والآیة نزلت خاصة فی هؤلآء المذکورین. واللَّه اعلم»؛(3) «و آیه تطهیر تنها در حق همان اصحاب کساء نازل شده است. و خدا داناتر است».

8 - توفیق ابوعلم

او در ردّ عبدالعزیز بخاری می گوید: «امّا قوله: انّ آیة التطهیر المقصود منها الأزواج فقد أوضحنا بما لامزید علیه: أنّ المقصود من اهل بیت هم العترة الطاهرة لا الأزواج»؛(4) «امّا گفتار او که مقصود از آیه تطهیر همسران است، ما به طور شفّاف واضح کردیم که مقصود از اهل بیت همان عترت طاهره است نه همسران».

شبهه دوم: دلالت آیه بر عصمت هنگام نزول

برخی می گویند: آیه دلالت بر عصمت اهل بیت علیهم السلام هنگام نزولِ آیه دارد؛ زیرا خداوند خبر از اراده اش در زمان حال می دهد؛ از همین رو به صیغه مضارع تعبیر کرده است و در نتیجه، دلالت بر عصمت قبل از نزول آیه ندارد، در حالی که امامیه معتقد به عصمت اهل بیت علیهم السلام از هنگام ولادت هستند.

ص:57


1- 122. ارشاد الفحول، ص 83.
2- 123. جواهر العقدین ص 204، باب اوّل.
3- 124. الأربعین فی مناقب امّهات المؤمنین، ص 106.
4- 125. اهل بیت، ص 35.

پاسخ

اوّلاً: جمع و تألیف قرآن مجید سابق بر نزول آن بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بوده است و اگر آیه تطهیر دلالت بر زمان حال داشته باشد، مقصود حال تألیف و جمع قرآن است، نه حال تنزیل و می دانیم که جمع و تألیف، سابق بر ولادت آنان بوده است؛ همان گونه که از برخی روایات استفاده می شود.

ثانیاً: قرآن یکپارچه در شب قدر بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»؛(1) «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.» و بعد از آن، به طور تدریجی بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نازل شد: «وَنَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً».(2)

ثالثاً: خداوند متعال حکم اذهاب رجس را بر عنوان اهل بیت علیهم السلام آورده است و این عنوان، در هر زمان برای این پنج تن اصحاب کسا صادق بوده است، چه در گذشته، چه حال یا آینده.

شبهه سوم: عصمت و تبعیض

برخی می گویند: چرا خداوند متعال به اهل بیت، عصمت عنایت فرمود، ولی به ما نداد؟ آیا این ظلم در حقّ بقیّه نیست؟

پاسخ

اوّلاً: ظلم به معنای تجاوز از حدّ است و در مورد بندگان، هنگامی تجاوز از حدّ و ظلم است که تکلیفی زاید از حدّ استطاعت از آن ها خواسته شود و قطعاً چنین تکلیفی از جانب خداوند نرسیده، بلکه هر کس مطابق قابلیّت و استعدادش تکلیف دارد.

ثانیاً: خداوند متعال نعمت هایش را بر اساس استحقاق نمی دهد تا کسی توهّم ظلم یا تبعیض در میان بندگان کند، بلکه نعمت هایِ او بر اساس تفضّل و حکمت بالغه است که اقتضای اختلاف به جهت نقص و کمال دارد.

به عبارت دیگر، نظام عالم، نظام احسن است و این نظام اقتضا دارد که هر چیز آن در جای خود و به مقدار ضرورتش باشد. می دانیم که در هر زمان احتیاج به فرد یا

ص:58


1- 126. سوره قدر، آیه 1.
2- 127. سوره اسراء، آیه 106.

افرادی معصوم است تا حجّت خدا روی زمین بوده و مردم را به حقّ و حقیقت رهنمون سازند. این گونه افراد باید از مقام عصمت برخوردار باشند، لذا خداوند متعال آنان را در عالم «ذر» امتحان کرده، در اصلاب طیّب و طاهر قرار می دهد و پس از ولادت نیز مشغول ریاضت نفسانی می شوند تا بتوانند قابلیت های لازم را برای دریافت وحی و هدایت بشر کسب نمایند، آن گاه خداوند متعال آنان را کمک کرده و به مقام عالی عصمت می رساند.

شبهه چهارم: اذهاب به معنای رفع است

دهلوی می گوید: آیه دلالت بر عدم عصمت اهل بیت علیهم السلام دارد؛ زیرا اذهاب رجس مستلزم ثبوت آن در رتبه سابق است، تا این که ممکن شود که خداوند آن را از بین ببرد و این با اعتقاد امامیه به عصمت اهل بیت علیهم السلام از ابتدای عمر سازگاری ندارد و تنها بر عصمت از هنگام تعلق اراده خداوند دلالت دارد.(1)

پاسخ

اوّلاً: اگر این اشکال بر اراده خداوند وارد باشد، لازمه اش این است که در مورد «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» نیز وارد شود؛ زیرا لازم می آید هر کسی که نماز می خواند و در آن، این آیه را تلاوت می کند یا آن را در غیر نماز تلاوت می کند گمراه باشد و از خدا طلب هدایت کند و در غیر این صورت تحصیل حاصل است. در حالی که قطعاً این طور نیست، بلکه معنای آیه، یا طلب استمرار امر موجود و یا طلب زیادتی هدایت و رسوخ پیدا کردن و تعمیق آن در دل انسان هدایت یافته است. همین توجیه را در مورد آیه تطهیر نیز می کنیم.

ثانیاً: اذهاب بر دو نوع است: یکی از بین بردن بعد از ثبوت شی ء، به این که چیزی آورده شود تا شی ء را زایل کند. دیگری، از بین بردن قبل از ثبوت شی ء، به این که چیزی آورده شود تا از ابتدا جلوی شی ء گرفته شود که در اصطلاح، از اولی به «رفع» و از دوّمی به «دفع» تعبیر می شود. و مقصود از اذهاب در آیه، دفع است نه رفع؛ یعنی

ص:59


1- 128. مختصر تحفه اثنا عشریه، ص 152.

خداوند متعال به آنان ملکه و قوّه ای ملکوتی می دهد که با وجود آن هیچ تمایلی به گناه ندارند، که همان رساندن آنان به مقام یقین و عصمت است.

دلیل این مطلب آن است که اوّلاً: امام حسن و امام حسین علیهما السلام هنگام نزول آیه طفل بوده اند، لذا تصور هیچ گونه رجسی در آن ها نمی رود تا خداوند اراده رفع آن را نموده باشد.

ثالثاً: اگر مراد از اذهاب، رفع باشد باید پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را از مصداق اهل بیت علیهم السلام خارج کرد؛ زیرا به طور اجماع پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم قبل از نزول آیه هیچ گونه رجس و پلیدی نداشته است. در حالی که به طور قطع پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم داخل در آیه تطهیر است.

نظیر این گونه تعبیر در قرآن و حدیث به کار برده شده است. خداوند متعال در مورد حضرت یوسف علیه السلام می فرماید: «کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَ»؛(1) «این چنین ما میل او را از عمل زشت و بد برگرداندیم.» در حالی که می دانیم که حضرت یوسف علیه السلام هرگز اهل فحشا و عمل بد نبوده است.

شبǙǠپنجم: عصمت و سقوط تکلیف

برخی می گویند: مقام عصمت با تکلیف سازگاری ندارد، در حالی که می دانیم دنیا دارِ تکلیف است و هیچ کس از این قاعده مستثنا نیست.

پاسخ

همان گونه که در بحث «حقیقت عصمت» گفتیم، عصمت از شؤون مقام علم است و هرگز اختیار را از انسان سلب نمی کند. علم از شرایط ثبوت تکلیف است نه عدم تکلیف. جبر و عدم قدرت است که تکلیف را از انسان سلب می کند. همچنین گفته شد: عصمت که نتیجه علم قطعی به حقایق امور است، هرگز از انسان معصوم سلبِ اختیار نمی کند.

شبهه ششم: عصمت سایر ائمّه علیهم السلام

گاهی اشکال می شود که آیه تطهیر تنها دلالت بر عصمت پنج تن دارد و نمی تواند عصمت سایر ائمه را اثبات کند.

ص:60


1- 129. سوره یوسف، آیه 24.

پاسخ

اوّلاً: حصر در آیه اضافی است نه حقیقی. حصر اضافی نسبت به عده ای خاص است و حصر مطلق نمی باشد. در مورد آیه تطهیر، حصر به لحاظ همسران و دیگران است؛ یعنی این پنج تن - نه همسران - مشمول آیه تطهیرند و این منافات ندارد با این که افرادی از قبیل همین پنج تن مشمول آیه تطهیر باشند؛ همان گونه که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم کلمه اهل بیت را در حیث ثقلین به طور عموم به کار برده است.

ثانیاً: در زمان نزول آیه، از چهارده معصوم همین پنج تن بیشتر نبودند و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم کسا را روی خود و آنان انداخته، آیه نازل شد که طبیعتاً خطاب به آنان بود. اگرچه منافاتی ندارد، شامل افرادی مثل آنان نیز بشود؛ خصوصاً آن که حکم در آیه بر عنوان «اهل بیت» آمده است. از آنجا که در هر زمان احتیاج به امام معصومی است، لذا افراد دیگری نیز مشمول آیه تطهیرند که همانند این پنج نفرند.

ثالثاً: روایات فراوانی از طرق شیعه و سنی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد شده که امامان بعد از من، دوازده نفرند و چون از آنجا که امام باید معصوم باشد،(1) پس باید سایر امامان نیز معصوم باشند.

رابعاً: برای اثبات عصمت سایر امامان علیهم السلام، اثبات عصمت یکی از آنان کافی است؛ زیرا به طور قطع هر یک از امامان بر امام بعد خود وصیت کرده و او را امام معصوم بعد از خود معرفی کرده است.

شبهه هفتم: دعا برای تطهیر

ابن تیمیه می گوید: «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم دعا کرد تا خداوند رجس و پلیدی را از آنان دور ساخته و پاکشان گرداند و این دلالت بر عصمت ندارد....»(2)

پاسخ

اوّلاً: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مستجاب الدعوه است و اگر دعا کرده به طور قطع اجابت شده است.

ص:61


1- 130. ر.ک: شیعه شناسی و پاسخ به شبهات از مؤلف.
2- 131. منهاج السنه، ج 3، ص 4.

ثانیاً: فایده دعا استمرار تطهیر و اذهاب رجس در آینده است؛ همان گونه که در تفسیر: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» گفتیم.

ثالثاً: ممکن است که دعا، بالا رفتن مرتبه و درجات خلوص و عمق گرفتن و رسوخ کردن اذهاب رجس و در نتیجه، تطهیر اهل بیت علیهم السلام را در بر داشته باشد.

رابعاً: مطابق برخی از روایاتی، که ذکر شد، دعای پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بعد از نزول آیه تطهیر بوده است.(1)

شبهه هشتم: عصمت برای تمام صحابه

دهلوی می گوید: اگر آیه تطهیر دلالت بر عصمت داشته باشد، باید تمام صحابه معصوم باشند؛ زیرا همین تعبیر در حقّ آنان نیز رسیده است؛ خداوند متعال می فرماید: «وَلکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ».(2) و نیز می فرماید: «لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَیُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ».(3)

پاسخ

قیاس در این مورد مع الفارق است و در نتیجه، استدلال مغالطه ای است؛ زیرا اراده در این دو آیه تشریعی است نه تکوینی. از همین رو، اجماع است بر این که آیه به صیغه جمع مخاطب آمده است، ولی نه تنها مختص به مشافهین زمان خطاب و صحابه نیست، بلکه شامل همه مسلمانان تا روز قیامت می شود؛ بر خلاف اراده در آیه تطهیر که تکوینی است و دلالت بر عصمت دارد.

شاهد این مطلب؛ آیه اوّل در مورد سبب تشریع وضو و تیمّم است؛ خداوند متعال می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَإِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جآءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغآئِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّسآءَ فَلَمْ تَجِدُوا مآءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ مِنْهُ ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ

ص:62


1- 132. مسند احمد، ج 6، ص 292.
2- 133. سوره مائده، آیه 6.
3- 134. سوره انفال، آیه 11.

حَرَجٍ وَلکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»؛(1) «ای اهل ایمان! چون خواهید برای نماز برخیزید، صورت و دست ها را تا مرفق بشویید و پاها را تا برآمدگی پا مسح کنید و اگر جنب هستید پاکیزه شوید [غسل کنید] و اگر بیمار یا مسافر هستید، یا یکی از شما را قضای حاجتی دست داده باشد، یا با زنان مباشرت کرده اید و آب نیابید، در این صورت به خاک پاک و پاکیزه تیمّم کنید پس با آن خاک، صورت و دست هایتان را مسح کنید. خدا هیچ گونه سختی برای شما قرار نخواهد داد ولکن می خواهد تا شما را پاکیزه کند و نعمت را بر شما تمام گرداند، باشد که شکر او را به جای آرید.»

در مورد آیه دوّم که در خصوص جنگ بدر وارد شده، سخن از فرستادن باران هنگام احتیاج به آن است؛ خداوند متعال می فرماید: «إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَیُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّمآءِ مآءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَیُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ»؛(2) «یاد آرید هنگامی را که خواب راحت، شما را فرا گرفت برای این که از جانب خدا ایمنی یافتید و از آسمان رحمت خود آبی فرستاد که شما را به آن پاک گرداند و وسوسه و کید شیطان را از شما دور سازد.»

پس «لِیُطَهِّرَکُمْ» یعنی تطهیر از جنابت و هیچ یک از دو آیه، مربوط به تطهیر از گناهان و نقایص نیست.

شبهه نهم: رجس به معنای شرک

ابن تیمیه می گوید: اراده خداوند در آیه تطهیر، متضمّن تحقّق مراد نیست، بلکه گاهی اراده می کند چیزی را که تحقق نمی یابد؛ خداوند متعال می فرماید: «وَاللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ»(3) در حالی که برخی توبه می کنند و برخی نمی کنند. خداوند اراده کرده که مردم را از شرک پاک کند، ولی بعضی می خواهند که بر شرک باقی بمانند.(4)

آن گاه می گوید: مقصود از «رجس» در آیه، شرک است، همانند قول خداوند که

ص:63


1- 135. سوره مائده، آیه 6.
2- 136. سوره انفال، آیه 11.
3- 137. سوره نساء، آیه 27.
4- 138. منهاج السنة، ج 4، ص 20.

می فرماید: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ اْلأَوْثانِ» و ما می دانیم که خداوند از اهل بیت علیهم السلام پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم شرک و خباثت را دور کرده است، ولی این دلالت بر عصمت آنان ندارد.(1)

پاسخ

اوّلاً: اراده در آیه «وَاللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ» تشریعی است نه تکوینی. از همین رو به عموم مردم توجه دارد؛ برخلاف اراده در مورد آیه تطهیر که به قراینی - که ذکر شد - خصوصاً روایاتی که نصّ در نزول آیه در پنج تن بود، اراده تکوینی است نه تشریعی وگرنه شامل افرادی خاص نمی شد.

ثانیاً: در آیه «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ اْلأَوْثانِ» مقصود از رجس مشخص شده است؛ زیرا بعد از آن کلمه «من بیانیه» مقصود از رجس، خصوص شرک معرفی شده است. خصوصاً آن که خطاب در «فَاجْتَنِبُوا» عموم مشرکان است. بر خلاف آیه تطهیر که الف و لام در «الرِّجْسَ» برای جنس بوده و عموم مراتب رجس که از آن جمله گناه، اشتباه، خطا و سهو است را نیز شامل می شود.

ص:64


1- 139. منهاج السنة، ج 4، ص 21.

آیه اولی الامر

اشاره

از جمله آیاتی که می توان بر ولایت و امامت و مرجعیت دینی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام استدلال نمود، آیه «اولی الامر» است. خداوند متعال می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»؛(1) «ای مؤمنین! خدا را اطاعت کنید و رسول و اولی الامر از میان خود را اطاعت نمایید.» از آنجا که از این آیه تأییدی بر امامت اهل بیت علیهم السلام استفاده می شود، به طور مختصر به بحث از آن می پردازیم.

معانی مفردات آیه

قبل از ورود در اصل بحث، به معانی مفردات آیه می پردازیم:

الف) معنای اطاعت خداوند

مقصود از اطاعت خداوند همان متابعت از احکامی است که بر قلب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به عنوان وحی نازل شده و حکم و خطاب آن ها به عموم مکلّفین است. پس اطاعت خداوند؛ یعنی اطاعت کلام خدا که در قرآن کریم بیان شده است.

ب) معنای اطاعت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

اطاعت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بر سه نوع است:

1 - اطاعت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در اموری از تفصیل و توضیح احکام که به او وحی شده، ولی در قرآن موجود نیست؛ زیرا آنچه در قرآن آمده اصول کلّی احکام است،

ص:65


1- 140. سوره نساء، آیه 59.

و احتیاج به بیان نبوی دارد. لذا قرآن می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(1) «و ما به سوی تو قرآن را فرستادیم تا برای مردم آنچه به سویشان فرستاده شده تبیین کنی.»

2 - اطاعت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نسبت به اموری که تشریعش به آن حضرت واگذار شده است؛ زیرا مطابق برخی از ادله، تشریع برخی از احکام به خود حضرت واگذار شده است. همان گونه که در مورد نمازهای دو رکعتی وارد شده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر آن ها اضافه نموده است.(2)

3 - اطاعت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در آرای شخصی و اموری که مربوط به اجتماع مسلمین است. اموری که مربوط به وظایف والی و حاکم اسلامی برای تثبیت حکومت اسلامی است. خداوند متعال می فرماید: «وَما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ...»؛(3) «و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خداوند و پیامبرش امری را مقرّر دارند، آنان را در کارشان اختیار [و چون و چرایی باشد و هر کس از [امر] خداوند و پیامبر او سرپیچی کند در گمراهی آشکاری افتاده است....»

بر عموم مسلمانان است که از دستورات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در هر سه مورد اطاعت کنند و اطاعت از او را در حقیقت اطاعت خدا بدانند.

ج) معنای اطاعت اولی الامر

«اولی الأمر» همان ائمه معصومین از اهل بیتند که این مطلب را به حول و قوه الهی به اثبات خواهیم رساند، فعلاً بحث در این است که حیطه اطاعت «اولی الامر» تا کجاست؟ ودر چه اموری باید آن ها را اطاعت نمود؟

1 - نظر برخی از علما بر آن است که امامان علیهم السلام حقّ تشریع ندارند و تنها کاری که در بُعد احکام دارند، همان تبیین و توضیح احکام شرع است که از ناحیه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

ص:66


1- 141. سوره نحل، آیه 44.
2- 142. من لا یحضره الفقیه، باب عدد رکعات نماز.
3- 143. سوره احزاب، آیه 36.

ذکر شده و احتیاج به توسعه و تبیین و تطبیق صحیح دارد. و بر مردم است که به بیانات آن بزرگواران گوش فرا داده و به آن ها عمل کنند.

عبداللَّه بن عجلان از امام باقرعلیه السلام در تفسیر آیه: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» نقل کرده که فرمود: «هی فی علیّ وفی الأئمة، جعلهم اللَّه مواضع الأنبیاء، غیر أنّهم لایحلّون شیئاً ولایحرّمونه»؛ «آیه درباره علی و امامان نازل شده است. خداوند آنان را در جایگاه های انبیا قرار داده است، جز آن که چیزی را حلال نکرده و چیزی را نیز حرام نمی کنند.»(1)

2 - مورد دیگر از مواردی که باید به دستورات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام گوش فرا داده و به آن عمل نماییم، دستوراتی است که مربوط به نظام اسلامی و حفظ شؤون مملکت اسلامی است، و لذا اگر در موردی حکمی از این نوع احکام ولایی صادر کردند - چه در زمان حاکمیتشان باشد یا خیر - بر عموم مسلمین است که از آن اطاعت نمایند.

اقوال در «اولی الامر»

در این که مقصود از «اولی الامر» در آیه مورد نظر کیست؟ اقوالی ذکر شده است که اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - امیران لشکر.

2 - اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم.

3 - صحابه و تابعین.

4 - خلفای اربعه.

5 - عموم علمای امت اسلامی.

6 - هر کسی که متولی امور مردم از راه صحیح آن شود.

ص:67


1- 144. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 252، ح 173.

7 - اهل حلّ و عقد.

8 - خصوص امامان از اهل بیت پیامبرعلیهم السلام.(1)

و... .

ما درصددیم که اثبات کنیم مقصود از «اولی الامر» خصوص اهل بیت معصومین علیهم السلام است.

عصمت «اولی الامر»

با تأمّلی در آیه «اولی الامر» به دست می آید که مقصود از اولی الامر در آیه کسانی هستند که از عصمت برخوردارند. این معنا را این گونه به اثبات می رسانیم:

خداوند تعالی به طور جزم و قطع، امر به اطاعت اولی الامر نموده است، و هرکس که این چنین امری برای او شده، باید از هر خطا و اشتباهی معصوم باشد؛ زیرا در غیر این صورت بر فرض اقدامش بر اشتباه و خطا، لازم می آید که خداوند امر به اطاعت او کرده باشد که همان کار خطایی است، و خطا از آن جهت که خطا است مورد نهی است. نتیجه این که در صورت عدم عصمت اولی الامر در آیه فوق، لازم می آید که امر و نهی در یک فعل و به یک اعتبار با یکدیگر جمع شود که این به طور حتم محال است پس باید مقصود از «اولی الامر» در آیه، افراد معصوم از خطا و اشتباه باشند.(2)

این بیان فخر رازی بود.

فخر رازی گرچه تا اینجا با شیعه امامی همراهی کرده و «اولی الامر» را بر افراد معصوم منطبق ساخته است، ولی هنگام تعیین مصداق «اولی الامر» دچار اشتباه شده و آن را بر اهل حلّ و عقد از امّت منطبق کرده است.

او می گوید: «آیه دلالت بر لزوم متابعت و پیروی از اولی الامر به طور مطلق دارد، ولی از آنجا که ما از شناخت معصوم عاجزیم و به جهت این که معصوم وجود خارجی ندارد، یا ما عاجز از دسترسی به آن هستیم، لذا می گوییم: مقصود از «اولی الامر» همان

ص:68


1- 145. البحر المحیط، ج 3، ص 278.
2- 146. تفسیر فخر رازی، ج 1، ص 144.

اهل حلّ و عقد از بزرگان امت است، کسانی که عارف به مسائل و احکامند. و اگر آنان بر مسأله ای اجتماع کنند، نتیجه ای که از اجتماع آن ها به دست می آید، از هر عیب و خطایی مصون است.(1)

تفسیر قرآن به روایات

همان گونه که قرآن می تواند برخی از آیاتش برخی دیگر را تفسیر کند، روایات نیز می توانند آیات قرآن را تفسیر و تبیین نمایند. لذا خداوند متعال می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(2) «و ما به سوی تو قرآن را فرستادیم تا برای مردم آنچه به سویشان فرستاده شده تبیین کنی.»

در مورد «اولی الامر» روایاتی وجود دارد که می تواند مصداق آن را تبیین کند. اینک به برخی از این روایات اشاره می کنیم:

1 - احادیث دوازده خلیفه؛ رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «یکون بعدی اثنا عشر امیراً کلّهم من قریش»؛ «بعد از من دوازده امیر در میان شما خواهند بود که همگی آن ها از قریشند.»(3)

کلمه «امیر» از ماده امر و امارت است. و این روایت می تواند در محدوده تعیین تعداد «اولی الامر» کمک کار ما باشد، که عدد آن ها دوازده نفر است.

2 - حاکم نیشابوری به سند صحیح از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «من أطاعنی فقد أطاع اللَّه، ومن عصانی فقد عصی اللَّه، ومن أطاع علیّاً فقد أطاعنی ومن عصی علیّاً فقد عصانی»؛(4) «هر کس مرا اطاعت کند به طور حتم خدا را اطاعت کرده و هر کس مرا نافرمانی کند به طور حتم خدا را نافرمانی کرده است. و هر کس علی علیه السلام را اطاعت کند به طور حتم مرا اطاعت کرده و هر کس علی علیه السلام را نافرمانی کند به طور حتم مرا نافرمانی کرده است.»

در این حدیث پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اطاعت حضرت علی علیه السلام را ملازم با اطاعت خود و اطاعت خودش را ملازم با اطاعت خدا معرفی کرده است و در نتیجه این همان معنایی است که قرآن در آیه مورد نظر به آن اشاره کرده است.

ص:69


1- 147. تفسیر فخر رازی، ج 1، ص 144.
2- 148. سوره نحل، آیه 44.
3- 149. صحیح بخاری، کتاب الاستخلاف، ح 7222.
4- 150. مستدرک حاکم، ج 3، ص 121.

3 - حدیث ثقلین؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در آن حدیث فرمود: «إنّی تارک فیکم الثقلین ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا، کتاب اللَّه وعترتی»؛ «من دو گوهر گرانبها را در میان شما به ودیعه می گذارم که اگر به آن دو تمسّک کنید هرگز گمراه نمی شوید، یکی کتاب خدا و دیگری عترتم.»

در این حدیث نیز به لزوم تمسّک و اطاعت از عترت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اشاره شده است.

4 - در حدیث غدیر اشاره به اولین نفر از اولی الامر شده که اطاعت او واجب است.

بررسی احادیث شیعه

احادیث شیعه امامی درباره مصداق «اولی الامر» با تواتر اجمالی و برخی نیز با سند صحیح بر تطبیق آن بر اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد. پیام این احادیث همسو با دلالت آیات قرآن است. از این رو این احادیث تلقی به قبول شده اند.

با این که این احادیث درباره این آیه متنوعند، لیکن هیچ تعارضی در میان آن ها نیست.

امام باقرعلیه السلام در حدیثی فرمود: «إیّانا عنی خاصّة، أمر جمیع المؤمنین إلی یوم القیامة بطاعتنا»؛(1) «خداوند تنها ما را اراده کرده است و به تمام مؤمنان تا روز قیامت به اطاعت ما دستور داده است.»

جابر می گوید: چون خداوند آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ...» را بر پیامبرش محمّدصلی الله علیه وآله وسلم نازل کرد، گفتم: ای رسول خدا! خدا و رسولش را شناختیم، اولی الامری که خداوند اطاعتشان را با اطاعت خود مقرون کرده چه کسانی اند؟ فرمود: «هم خلفائی یا جابر! وائمة المسلمین من بعدی، اوّلهم علیّ بن ابی طالب، ثمّ الحسن والحسین، ثمّ علیّ بن الحسین، ثمّ محمّد بن علیّ المعروف فی التوراة بالباقر. وستدرکه یا جابر، فإذا لقیته فاقرئه منّی السلام. ثمّ الصادق جعفر بن محمّد، ثمّ موسی بن جعفر، ثمّ علی بن موسی، ثمّ محمّد بن علیّ، ثمّ علیّ بن محمّد، ثمّ الحسن بن علیّ، ثمّ سمیّی وکنیّی حجة اللَّه فی ارضه وبقیته فی عباده ابن الحسن بن علیّ، ذاک الّذی یفتح اللَّه تعالی ذکره علی یدیه مشارق الارض ومغاربها...»؛ «آنان جانشینان من و پیشوایان مسلمین پس از من هستند. نخستین

ص:70


1- 151. کافی، ج 1، ص 276، ح 1.

آنان علی بن ابی طالب است سپس حسن، بعد حسین، پس علی بن حسین و محمّد بن علی است، که در تورات به نام باقر معروف است. تو ای جابر! وی را خواهی دید و چون او را ملاقات کردی سلام من را به وی برسان. سپس صادق جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد و حسن بن علی است. سپس آن کسی که نامش محمّد و کینه اش حجّت خدا در زمین و بقیة اللَّه در بین بندگان است. وی فرزند حسن بن علی است. خداوند بلند مرتبه، خاوران و باختران را به دست او می گشاید....»(1)

امام رضاعلیه السلام در تفسیر «اولی الامر» در آیه فرمود: «الأئمّة من ولد علیّ وفاطمةعلیهما السلام إلی أن تقوم الساعة»؛(2) «اولی الامر، پیشوایانند از فرزندان علی و فاطمه علیهما السلام تا روز قیامت.»

امام باقرعلیه السلام ضمن آن که «اولی الامر» را به اهل بیت پیامبرعلیهم السلام تفسیر می کند و اطاعت آن ها را با اطاعت خدا یکسان می شمارد، می فرماید: «وهم المعصومون المطهرّون الّذین لا یذنبون ولا یعصون... ولا یفارقون القرآن ولا یفارقهم»؛(3) «آنان معصومان پاکند، مرتکب گناه نمی شوند و معصیت نمی کنند... از قرآن جدا نمی شوند و قرآن از آنان جدا نمی شود.»

در خطبه ای از امام حسن علیه السلام نیز پس از بیعت مردم با ایشان چنین روایت شده است: «... فأطیعونا فإنّ طاعتنا مفروضة إذ کانت بطاعة اللَّه مقرونة، قال اللَّه - عزّ وجلّ - «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»»؛(4) «پس ما را اطاعت کنید، اطاعت از ما واجب است چون به اطاعت خدا و رسولش مقرون شده است. خداوند بلند مرتبه می فرماید: «اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر را و اولی الامر از خودتان را.»

«اولی الامر» در روایات اهل سنّت

مطابق برخی از روایات اهل سنّت نیز مراد از «اولی الامر» در آیه مورد بحث امامان

ص:71


1- 152. کمال الدین، ج 1، ص 253، ح 3؛ اعلام الوری، ص 375.
2- 153. کمال الدین، ج 1، ص 222، ح 8.
3- 154. علل الشرایع، ص 123 و 124، ح 1.
4- 155. امالی طوسی، ص 121، ح 188.

از اهل بیت عصمت و طهارتند:

حاکم حسکانی با سند خود از امام علی علیه السلام از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «شریکان من کسانی اند که خداوند اطاعت آنان را با اطاعت خویش و من مقرون ساخت و درباره آنان چنین نازل کرد: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ». من گفتم: ای پیامبر خدا! آنان چه کسانی اند؟

فرمود: تو نخستین آنان هستی.»(1)

جوینی نیز به سند خود در ضمن حدیثی طولانی نقل می کند که امام علی علیه السلام خطاب به برخی از صحابه فرمود: «... شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید هنگامی که آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ...» نازل شد، مردم گفتند: ای رسول خدا! آیا «اولی الامر» و... افراد خاص و برخی از مؤمنانند یا شامل همه آنان می شود؟ پس خداوند به پیامبرش دستور داد، والیان امر را به مردم بیاموزد و برای ایشان همان گونه که نماز و زکات و حج را تفسیر کرده است، ولایت را تفسیر کند. پس رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم من را در غدیر خم برای مردم منصوب کرد....»(2)

و نیز حاکم حسکانی به نقل از مجاهد بن جبر تابعی، شأن نزول آیه را درباره جانشینی امام علی علیه السلام به جای رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده و می نویسد: «(اولی الامر) درباره امیرالمؤمنین نازل شد، هنگامی که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم ایشان را در مدینه به جای خود نشاند و علی علیه السلام عرض کرد: آیا مرا در میان زنان و کودکان وا می گذاری؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: آیا خشنود نیستی برای من به منزله هارون برای موسی باشی؟(3)

بررسی دیدگاه اهل سنّت

تمام اهل سنّت به جز فخر رازی، اطاعت «اولی الامر» در آیه را مشروط به اطاعت خدا و عدم معصیت او می دانند. و برخلاف دیدگاه شیعه، اولی الامر را بر افراد

ص:72


1- 156. شواهد التنزیل، ج 1، ص 191، ح 204.
2- 157. فرائد السمطین، ج 1، ص 313، باب 58، ح 250.
3- 158. شواهد التنزیل، ج 1، ص 192، ح 205.

معصوم تطبیق نمی کنند و در این مورد اقوال دیگری را انتخاب کرده اند؛ از قبیل:

1 - اولی الامر، حاکمان بر حقّ

زمخشری می گوید: «خداوند به والیان دستور داد، امانات را به اهلش برگردانند و به عدالت داوری کنند. سپس در این آیه به مردم دستور داد آنان را اطاعت کنند و داوری آن ها را گردن نهند، آنان جز حاکمان بر حقّ نیستند؛ چون خدا و رسول او از حاکمان جور بی زارند و امکان ندارد وجوب اطاعت آنان به اطاعت خدا و رسول عطف شود.»(1)

2 - اولی الامر، امیران و عالمان

قرطبی می گوید: «درست ترین اقوال در این زمینه دو قول است: یکی این که مراد از اولی الامر حاکمانند، چون آنان صاحب امرند و حاکمیت برای آن هاست. و دیگر این که: مراد دانشمندان دین شناسند....»(2)

3 - اولی الامر، حاکمان، سلاطین و قاضیان شرع

این قول دایره وسیع تری را درباره اولی الامر می شناسد و آن را شامل حاکمان، سلاطین، قاضیان و هر کس که ولایت شرعیه دارد، می داند.(3)

صاحبان این اقوال همگی وجوب اطاعت «اولی الامر» در آیه را مقید و مشروط به عدم معصیت آن ها دانسته اند، ولی همان گونه که اشاره شد «اولی الامر» در آیه مطلق است و تقیید، خلاف ظاهر است، و لذا با اطلاقش حمل بر ائمّه معصومین علیهم السلام می کنیم.

نقد کلام فخر رازی

به فخر رازی که «اولی الامر» در آیه را بر اهل حلّ و عقد منطبق می سازد می گوییم: در صورتی که هر یک از افراد اهل حلّ و عقد از عصمت برخوردار نیستند چگونه می تواند اجتماع آرای غیر معصوم از عصمت برخوردار شود؟ آری شکّی نیست که اجتماع، اقرب به صواب است، ولی این قرب، موجب نمی شود که احتمال خطا از بین

ص:73


1- 159. کشاف، ج 1، ص 524.
2- 160. الجامع لأحکام القرآن، ج 5، ص 260.
3- 161. روح المعانی، ج 4، ص 96؛ فتح القدیر، ج 1، ص 481.

رفته و رأی آنان به سر حدّ عصمت برسد. و بر فرض که بگوییم در صورت اجتماع آراء به عصمت رسیده باشند، این عصمت می تواند از یکی از این اسباب حاصل شده باشد:

1 - از آنجا که جمیع افراد حلّ و عقد معصومند، در نتیجه: اجتماع آن ها نیز از مقام عصمت برخوردار است.

ولی بدیهی است که از زمان وفات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تا کنون بر این امت عصری نگذشته که افراد اهل حلّ و عقد آن معصوم باشند. و این چیزی است که خود فخر رازی نیز قبول دارد.

2 - این که بگوییم افراد اهل حلّ و عقد، گرچه از عصمت برخوردار نیستند ولی مجموع آن ها در صورت اجتماع به مقام عصمت خواهند رسید، به این معنا که عصمت، صفتی باشد برای هیئت اجتماعی افراد، نه برای هر یک از افراد.

این احتمال نیز باطل است؛ زیرا عصمت از امور حقیقی و صفات واقعی است، در حالی که هیئت اجتماعی چیزی بیش از عنوان اعتباری نیست، و نمی توان صفت حقیقی را عنوان اعتباری قرار داد.

3 - احتمال سوم این است که بگوییم: صفت عصمت، نه وصف افراد و نه وصف هیئت اجتماعی است، بلکه سنّت خداوند بر این قرار گرفته که نتیجه ای را که از آرای اهل حلّ و عقد به دست می آید، از خطا و اشتباه مصون بدارد. در این فرض نیز سه احتمال وجود دارد:

الف) یکی این که بگوییم: این سنّت خداوند نسبت به همه امت ها تعمیم دارد. در حالی که این احتمال به طور حتم باطل است؛ زیرا چه بسیار آرایی که با وجود اتفاق رأی در آن، اشتباه بوده است.

ب) احتمال دیگر این است که این سنّت را مخصوص به مسلمین بدانیم. به این معنا که بگوییم: خداوند تعالی بر این امّت منّت گذارده و آرای اهل حلّ و عقد آن ها را از خطا و اشتباه مصون داشته است.

ولی این احتمال نیز خلاف واقعیات تاریخی است؛ زیرا چه بسیار اهل حلّ

ص:74

و عقدی که رأیشان در این امت باطل درآمد. و نیز اگر این مطلب در این امت ثابت می بود، باید معجزه ای به حساب می آمد، در حالی که در هیچ دلیل صحیحی به آن به عنوان معجزه اشاره نشده است.

ج) احتمال سوم آن است که بگوییم: عصمتی که برای افراد این امت است به امر خارق العاده باز نمی گردد، بلکه مربوط به تربیت خوب این امت از ناحیه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و تعلیمات الهی است که آن ها را تا به حدی رسانده که اجتماع آن ها از مقام عصمت برخوردار است.

این احتمال نیز باطل است؛ زیرا در صورتی که هر یک از افراد این امت از احتمال خطای در رأی مصون نیستند، چگونه می توان اجتماع آن ها را معصوم دانست؟ چه بسیار مجالسی از اهل حلّ و عقد از این امت که تشکیل شد و آراء و نتایج باطلی از آن بیرون آمد!

شبهات فخر رازی

شیعه امامیه، «اولی الامر» را امامان از اهل بیت پیامبر اکرم علیهم السلام می داند که در هر زمان یک نفر از آن ها حجّت خدا در روی زمین هستند. ولی فخر رازی بر نظر شیعه اعتراضاتی وارد کرده که به بررسی هر یک از آن ها می پردازیم:

شبهه اول

کلمه «اولی الامر» در آیه مقید به «منکم» شده است؛ یعنی آن ها از جنس و سنخ شما هستند؛ یعنی انسان هایی عادی بوده و از مزیّت عصمت برخودار نیستند، در حالی که شیعه بر فرد فرد آن ها مدعی عصمت است.

پاسخ

کلمه «منکم» که در آیه آمده، برای افاده این نکته است که «اولی الأمر» گرچه معصومند ولی از جنس بشرند، نه از سنخ ملائکه. زیرا مطابق برخی از آیات، مردم اعتراض می کردند که چرا پیامبر غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟! گویا گمان می کردند که پیامبر باید از جنس ملک باشد نه از جنس بشر. و لذا قرآن نیز در آیات

ص:75

فراوانی بر این نکته تأکید دارد که پیامبر از جنس شما است، و اگر چنانچه بخواهیم او را از جنس ملائکه قرار دهیم، باید در عین حال به صورت بشر درآوریم تا بتوانند با شما در تماس دائم باشند.

شبهه دوم

لفظ «اولی الامر» جمع است و جمع، دلالت بر معنایی دارد که برای آن افراد است، و این معنا با رأی امامیه منطبق نیست؛ زیرا آنان معتقدند که در هر زمان یک امام وجود دارد و حال آن که آیه، امر به اطاعت از جماعتی دارد.

پاسخ

آنچه خلاف ظاهر و مجاز است این که لفظ جمع را بر یکی از افراد مفهومش حمل کنیم، در حالی که آیه شریفه از این قبیل نیست؛ زیرا مطابق رأی امامیه «اولی الأمر» همان دوازده امام معصوم است که اطاعتشان به حکم خداوند واجب است، و اطلاق جمع بر آن ها نه به اعتبار آن است که در یک زمان همه آن ها وجود دارند، بلکه به این اعتبار است که هیچ زمانی از این دوازده نفر خالی نیست. و به تعبیر دیگر: اطلاق جمع بر آن ها به لحاظ وجود طولی آن ها است نه عرضی، و این اطلاق نیز حقیقی است نه مجازی، و در قرآن نیز زیاد به کار رفته است.

خداوند متعال می فرماید: «فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ»؛(1) «از دروغگویان اطاعت مکن.» آیا مقصود از آن فقط دروغگویان در یک زمان است؟ یا این که اگر در هر زمان یک دروغگو نیز بود، تو نباید از او اطاعت کنی.

شبهه سوم

اطاعت از معصوم مشروط به شناخت او است، در حالی که شناخت معصوم محال است و در نتیجه تکلیف به محال است که باطل می باشد.

پاسخ

امامان معصوم علیهم السلام کسانی هستند که از جانب خداوند و رسولش همگی با بیانات و نصوصات کافی و روشن برای مردم بیان شده اند و برای هر انسان بی غرض و با انصافی مشخص است.

ص:76


1- 162. سوره قلم، آیه 8.

شبهه چهارم

خداوند متعال در ذیل آیه «اولی الامر» می فرماید: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَالرَّسُولِ»؛(1) «پس اگر در چیزی نزاع کردید آن را به خدا و رسول باز گردانید.»

در این آیه مرجع حل اختلاف و نزاع، خدا و رسول معرفی شده، نه اولی الامر و این دلیل بر آن است که اولی الامر از مقام عصمت برخوردار نیستند.

پاسخ

اوّلاً: این بدان جهت است که حقّ تشریع تنها برای خدا و رسول است نه اولی الامر، لذا در موارد نزاع در شریعت اسلامی باید به این دو مراجعه نمود.

ثانیاً: گاهی اختلاف و نزاع در مصداق «اولی الامر» است، که در این صورت چاره ای نیست جز آن که برای حلّ نزاع به خدا و رسول مراجعه کرد.

شبهه پنجم

ما در این عصر و زمان، عاجز از دسترسی به امام معصوم و یادگیری احکام و مسائل و معارف دینی از او هستیم تا با فراگیری از او به آن ها عمل نماییم، در حالی که در آیه «اولی الامر» اطاعت آن ها واجب شده است. در نتیجه مقصود از «اولی الامر» امامان شیعه نیست.

پاسخ

در زمان ظهور امام، دسترسی به او ممکن بوده و در عصر غیبت امام، گرچه از برکات حضور او محرومیم، ولی مجموعه دستورات و احکامی که از ناحیه آن بزرگواران رسیده، موجود است و با اطاعت آن ها در حقیقت به دستورات امام زمان خود عمل کرده ایم. خصوصاً با در نظر گرفتن این که منشأ غیبت امام زمان خود ما بوده ایم.

راویان نزول آیه در شأن اهل بیت علیهم السلام

برخی از علمای اهل سنّت، تصریح به نزول آیه «اولی الامر» در شأن اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نموده اند؛ از قبیل:

ص77


1- 163. سوره نساء، آیه 59.

- ابن حیان اندلسی.(1)

- نیشابوری.(2)

- محمد صالح کشفی مرتضوی.(3)

- قندوزی حنفی.(4)

- حاکم حسکانی.(5)

- فخر رازی.(6)

- حموینی (حمّوئی).(7)

ص:78


1- 164. البحر المحیط، ج 3، ص 278.
2- 165. تفسیر نیشابوری در حاشیه جامع البیان، ج 5، ص 208.
3- 166. مناقب المرتضی، ص 56.
4- 167. ینابیع المودة، ص 134 و 137.
5- 168. شواهد التنزیل، ج 1، ص 189، ح 202 و 203 و 204.
6- 169. تفسیر رازی، ج 3، ص 357، بنابر نقل حدیثی از امام صادق علیه السلام.
7- 170. فرائد السمطین، ج 1، ص 314.

آیه اهل الذکر

آیه اهل الذک

یکی از آیاتی که قابل تطبیق بر اهل بیت عصمت و طهارت پیامبر اکرم علیهم السلام است آیه «اهل الذکر» می باشد. خداوند متعال می فرماید: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛(1) «از اهل ذکر بپرسید اگر نمی دانید.» مقصود از اهل ذکر کیست؟ آیا علمای اهل کتاب است یا اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم؟ و چگونه این آیه دلالت بر امامت و مرجعیّت اهل بیت علیهم السلام دارد؟ این ها سؤالاتی است که در این بحث مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

مصداق اهل ذکر در روایات اهل بیت علیهم السلام

با مراجعه به روایات اهل بیت علیهم السلام پی خواهیم برد که مقصود از «اهل الذکر» در آیه و مصداق آن در این امّت، امامان معصوم از ذریّه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم است. افرادی که بر عموم امت اسلامی واجب بوده و هست که تا روز قیامت به در خانه آنان آمده و مسائل خود را از آنان سؤال کرده و به آن ها عمل کنند. اینک به برخی از روایات اشاره می کنیم:

1 - کلینی رحمه الله به سندش از امام باقرعلیه السلام نقل کرده که درباره قول خداوند - عزّ وجلّ - «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «الذکر أنا والأئمة أهل الذکر»؛ «ذکر منم و امامان علیهم السلام اهل ذکرند.» و درباره قول خداوند - عزّ وجلّ - «وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْئَلُونَ»(2) امام باقرعلیه السلام فرمود: «نحن قومه ونحن المسؤولون»؛ «ما قوم او - پیامبر - و ما سؤال می شویم.»(3)

ص:79


1- 171. سوره انبیا، آیه 7؛ سوره نحل، آیه 43.
2- 172. سوره زخرف، آیه 44.
3- 173. کافی، ج 1، ص 210.

2 - و نیز به سندش از امام صادق علیه السلام درباره آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» فرمود: «الذکر محمّدصلی الله علیه وآله وسلم ونحن اهله المسؤولون»؛ «ذکر، محمّدصلی الله علیه وآله وسلم است، و ما مورد سؤال واقع می شویم.» راوی می گوید: عرض کردم: مقصود از قول خداوند: «وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْئَلُونَ» چیست؟ حضرت فرمود: «ایّانا عنی ونحن أهل الذکر ونحن المسؤولون»؛ «تنها ما را قصد کرده است، و ما اهل ذکریم و ما مورد سؤال واقع می شویم.»(1)

3 - و نیز به سندش از وشاء نقل کرده که گفت: از امام رضاعلیه السلام سؤال کرده، به او عرض کردم: فدایت گردم مقصود از آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» چیست؟ حضرت فرمود: «نحن اهل الذکر ونحن المسؤولون»؛ «ما اهل ذکریم، و ما مورد سؤال قرار گرفته ایم.»(2)

4 - محمّد بن علی بن بابویه به سندش از ریّان بن صلت نقل کرده که امام رضاعلیه السلام در مجلسی ضمن سخنانش فرمود: «... ما اهل ذکریم که خداوند متعال در کتابش فرمود: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ». علمای مجلس عرض کردند: مقصود خداوند از «اهل ذکر» یهود و نصارا هستند. حضرت علیه السلام فرمود: «سبحان اللَّه! آیا چنین احتمالی جایز است؟ در این صورت آنان ما را به دین خود دعوت می کنند و می گویند: دینشان از دین اسلام افضل است. مأمون به امام گفت: آیا نزد شما شرحی برای آیه است که دلالت بر خلاف آنچه علما می گویند، داشته باشد؟ حضرت فرمود: آری. ذکر، رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم است، و ما اهل ذکریم. و این مطلب در کتاب خداوند آشکار است آنجا که در سوره طلاق می فرماید: «فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ».(3) پس ذکر، رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده و ما اهل ذکریم.»(4)

5 - سید هاشم بحرانی در تفسیر خود از برقی به سندش از عبدالکریم بن ابی دیلم

ص:80


1- 174. همان.
2- 175. همان.
3- 176. سوره طلاق، آیه 10 و 11.
4- 177. امالی صدوق، ص 428، مجلس 79.

و او از امام صادق علیه السلام نقل کرده که درباره قول خداوند - جلّ ذکره - «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» فرمود: «کتاب (قرآن) همان ذکر است و اهل آن آل محمّدعلیهم السلام هستند. خداوند - عزّ وجلّ - امر به سؤال از آنان نموده است، و به سؤال از جهّال امر ننموده است. و خداوند - عزّ وجلّ - قرآن را «ذکر» نامیده، آنجا که فرمود: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ». و نیز فرمود: «وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْئَلُونَ».(1)

مصادیق «ذکر» در قرآن کریم

در قرآن کریم کلمه «ذکر» بر مصادیق متعددی به کار رفته است؛ از آن جمله:

1 - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم

خداوند متعال می فرماید: «فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ»؛(2) «پس از [مخالفت فرمان خدا بپرهیزید، ای خردمندانی که ایمان آورده اید! [زیرا] خداوند چیزی که مایه تذکّر است بر شما نازل کرده؛ رسولی به سوی شما فرستاده که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می کند.»

2 - قرآن کریم

خداوند می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(3) «و ما این ذکر [= قرآن را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آن ها روشن سازی.»

و نیز می فرماید: «إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنّا لَهُ لَحافِظُونَ»؛(4) «ما قرآن را نازل کردیم؛ و ما به طور قطع نگهدار آنیم.»

معنای «ذکر» یکی است و اختلاف فقط در مصداق آن است؛ زیرا هرکدام از رسول و قرآن، زمینه ساز یاد خدا متعالند و مردم را برای توجه به خدا آماده می سازند. و به

ص:81


1- 178. تفسیر برهان، ذیل آیه.
2- 179. سوره طلاق، آیه 10 و 11.
3- 180. سوره نحل، آیه 44.
4- 181. سوره حجر، آیه 9.

تعبیر دیگر کتاب صامت و کتاب ناطق، هر دو یادآور خدایند. اگر انسان قرآن بخواند یا عملکرد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را ببیند و چشم به روی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بیندازد به یاد خدا می افتد. و اهل بیت رسول خداعلیهم السلام نیز چون دارای اهلیت با قرآنند، انسان را به یاد خدا می اندازند، و لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آنان را در حدیث معروف «ثقلین» مقارن با کتاب خدا قرار داده و از جدا نشدن و عدم افتراق این دو از یکدیگر خبر داده است. پس تفسیر روایات به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم منافاتی با تفسیر برخی دیگر به قرآن ندارد؛ زیرا این دو تفسیر به یک معنا بازگشت دارند.

تفسیر آیه

ظاهر خطاب در «فَسْئَلُوا» پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و قوم ایشان است. و برخی نیز می گویند: خطاب در این جمله به مشرکان است.

کلمه «ذکر» به معنای حفظ مفهوم شی ء یا استحضار آن در ذهن است. راغب اصفهانی می گوید: «"ذکر" گاهی گفته می شود و از آن اراده هیئتی برای نفس می شود که توسط آن، انسان می تواند معارفی را که به دست آورده حفظ کند. ذکر به این معنا همانند کلمه "حفظ" است، جز آن که "حفظ" به اعتبار احراز معرفت اطلاق می شود، و کلمه "ذکر" به لحاظ استحضار آن به کار می رود.

و گاهی نیز کلمه "ذکر" به حضور چیزی در قلب یا گفتار (دل و زبان) گفته می شود. و به همین جهت است که گفته شده: ذکر بر دو نوع است: ذکر به قلب و ذکر به زبان، و هر کدام از آن ها نیز بر دو نوع است: ذکری که بعد از نسیان ناشی شده، و ذکری که بدون نسیان پدید آمده و در ادامه حفظ است.(1)

ظاهر آن است که اصل در «ذکر» آن است که در مورد دل و قلب به کار رود، و اگر این کلمه در مورد لفظ نیز به کار می رود، به اعتبار آن است که انسان از لفظ، به معنا پی می برد. و به همین جهت است که قرآن کریم لفظ «ذکر» را برای کتاب های آسمانی

ص:82


1- 182. مفردات راغب، ماده «ذکر.»

و خصوصاً قرآن کریم به کار برده است. و از آنجا که اهل یک چیز آشناتر به حال آن و بیناتر به اخبار آن هستند لذا کسی که می خواهد از آن چیز مطّلع شود، باید به اهل آن رجوع کند.

تنزیل و تطبیق آیه

در این که مراد از «اهل الذکر» در آیه مورد بحث کیست؟ اقوال مختلفی وجود دارد:

1 - برخی می گویند: مراد از «اهل الذکر» کسانی هستند که به اخبار پیشینیان از امت ها اطلاع دارند؛ چه مؤمنند یا کافر.

ولی این احتمال خلاف ظاهر بوده و مجاز است؛ زیرا استعمال کلمه «ذکر» در «علم» خلاف ظاهر لفظ است، و این معنا احتیاج به قرینه قطعی دارد که در مورد آیه وجود ندارد. خصوصاً آن که در قرآن کریم این کلمه در این معنا به کار نرفته است.

2 - احتمال دوّم آن است که مقصود از «اهل الذکر» در این آیه خصوص اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و در رأس آنان امام علی بن ابی طالب علیه السلام است؛ زیرا آن حضرت علیه السلام مردی صادق و مورد وثوق نزد آنان بوده و به جهت ولادت او در کعبه از قداست و احترام ویژه ای نزد عام و خاص و حتّی مشرکان برخوردار بوده است.

3 - برخی نیز مقصود از «اهل الذکر» را اهل قرآن معنا کرده و مراد به آن را پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و اصحاب او؛ خصوصاً مؤمنان گرفته اند.

این احتمال نیز صحیح به نظر نمی رسد؛ زیرا با مقام احتیاج در آیه سازگاری ندارد، به جهت این که مخالفان و مشرکان، حتی نبوّت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را قبول نداشته اند، حال چگونه از پیروان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم ادعای نبوّت آن حضرت را بپذیرند.

4 - قول دیگری است که بین تنزیل آیه و تطبیق آن در هر زمان و مکان جمع کرده اند. این قول می گوید: آیه اشاره به یک اصل عام عقلایی دارد و آن وجوب رجوع جاهل به عالم و اهل خبره است؛ گرچه تنزیل آن، امر به رجوع به مطلق صاحبان کتاب های آسمانی است. به تعبیر دیگر: نزول آیه در مورد امر کفار و مشرکان

ص:83

و مخالفان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم است؛ به این معنا که باید به صاحبان کتاب های آسمانی رجوع کرده تا از نبوّت آن حضرت آگاهی یابند. ولی این آیه در هر زمان و مکان و عصری تطبیقی نیز دارد؛ زیرا گفته شده که شأن نزول و مورد آیه، مخصّص اصل مطلب و حکم نیست. و تطبیق آن این است که: هر شخص جاهل به معارف الهی، در هر عصر و زمانی باید به اهل ذکر مراجعه کند که در این عصر و زمان، اهل بیت پیامبر اکرم علیهم السلام مصداق واقعی آن می باشند.

شاهد این معنا نقل روایتی است که سیوطی به سندش از جابر از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «لا ینبغی للعالم أن یسکت علی علمه، ولا ینبغی للجاهل أن یسکت علی جهله، وقد قال اللَّه: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» فینبغی للمؤمن أن یعرف علمه علی هدیً أم علی خلافه»؛(1) «برای شخص عالم سزاوار نیست که بر علمش ساکت بماند، و نیز برای جاهل سزاوار نیست که بر جهلش سکوت کند؛ زیرا خداوند فرموده است: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» پس برای مؤمن سزاوار است که عمل خود را بشناسد که آیا بر هدایت است یا بر خلاف هدایت.»

اهل بیت علیهم السلام حاملان حقایق قرآن

با بررسی آیات قرآن کریم و جمع بین برخی از آیات و نیز به کمک روایات پی می بریم که اهل بیت عصمت و طهارت پیامبر اکرم علیهم السلام حاملان واقعی قرآن و حقایق آن هستند.

خداوند متعال می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(2) «همانا آن قرآن کریمی است که در کتاب محفوظی جای دارد. و جز پاکان نمی توانند به آن دست یابند.»

در این آیه اشاره به کبرای کلّی شده است و آن این که به حقیقت و روح قرآن جز کسی که از هر عیب و نقص و گناهی پاک است نمی تواند برسد.

در آیه تطهیر نیز به صغرا و مصداق پاکانی که به روح قرآن رسیده اند، اشاره کرده

ص:84


1- 183. درّ المنثور، ذیل آیه.
2- 184. سوره واقعه، آیه 77 - 79.

است، آنجا که می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(1) «همانا خداوند چنین می خواهد که هر رجس و پلیدی را از شما خانواده نبوّت دور سازد و شما را از هر عیب پاک و منزّه گرداند.»

و با مراجعه به روایات نبوی پی می بریم که مراد از «اهل البیت» در این آیه، پنج تن آل عبا هستند؛ گرچه حصر در آیه اضافی بوده؛ یعنی می خواهد همسران و بقیه اصحاب را خارج کند و در مقابل همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و بقیه صحابه است، و لذا مانعی ندارد که آیه شامل بقیه امامان معصوم نیز گردد.

مسلم به سند خود از عایشه نقل می کند: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم صبحگاهی از حجره خارج شد، در حالی که بر دوش او پارچه ای از پشم خیاطی نشده وجود داشت. حسن بن علی بر او وارد شد، او را داخل کساء کرد. آن گاه حسین وارد شد، او نیز در آن داخل شد. سپس فاطمه وارد شد او را نیز داخل آن کساء نمود. بعد علی وارد شد، او را نیز داخل کساء نمود.

آن گاه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم این آیه را تلاوت نمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».(2)

«اهل الذکر» در حدیث اهل سنّت

حاکم حسکانی به سندش از حرث نقل کرده که گفت: از علی علیه السلام درباره آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» سؤال کردم، فرمود: «واللَّه انّا لنحن الذکر، نحن أهل العلم، ونحن معدن التأویل والتنزیل. لقد سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یقول: أنا مدینة العلم وعلیّ بابها، فمن اراد العلم فلیأته من بابه»؛ «به خدا سوگند! به طور حتم تنها ما اهل ذکریم، ما اهل علم بوده و ما معدن تأویل و تنزیلیم. و به طور حتم از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: من دروازه علم و علی درب آن است، پس هر کس اراده علم کرد باید از درب آن بیاید.»(3)

ص:85


1- 185. سوره احزاب، آیه 33.
2- 186. صحیح مسلم، ج 7، ص 130.
3- 187. شواهد التنزیل، ج 1، ص 334.

آیه صادقین

توضیح

یکی از آیاتی که می توان از آن، امامت و مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام را استفاده نمود، آیه «صادقین» است. خداوند متعال می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ»؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید! از [مخالفت فرمان خدا بپرهیزید، و با صادقان باشید.»

خداوند در این آیه مؤمنان را به پیروی و تبعیّت از «صادقین» فراخوانده است. این که صادقین کیانند؟ و چه ویژگی ها و خصوصیّاتی دارند؟ در مباحث آینده روشن خواهد شد.

مفهوم صدق

خلیل بن احمد می گوید: «صدق به کامل هر چیزی گفته می شود.»(2)

ابن منظور برای کلمه «صدق» کاربردهای گوناگون ذکر کرده است؛ از قبیل:

الف) صدق، نقیض کذب.

ب) مرد صدق، نقیض مرد سوء.

ج) لباس صدق و خمار صدق؛ یعنی جامه خوب و مقنعه خوب.

د) رجلِ صدق؛ یعنی مرد خوب.

ه) مرد صدق اللقاء و صدق النظر؛ یعنی آدم خوش برخورد و خوش بین.(3)

ص:86


1- 188.] . سوره توبه، آیه 119.
2- 189. العین، ماده صدق.
3- 190. لسان العرب، ج 10، ص 193 - 196.

راغب اصفهانی می گوید: «از هر کار پسندیده ای که در ظاهر و باطن، خوب و پسندیده باشد به صدق تعبیر می شود و موصوف آن به کلمه صدق اضافه می شود.»

صدق در اصطلاح قرآنی

در قرآن کریم کلمه «صدق» صفت برای اموری قرار گرفته است:

1 - صفت قدم

«وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ»؛(1) «و به کسانی که ایمان آورده اند بشارت ده که برای آن ها، سابقه نیک [و پاداش های مسلّم نزد پروردگارشان است.»

2 - صفت جایگاه

الف) «وَلَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ»؛(2) «و [سپس بنی اسرائیل را در جایگاه صدق [و راستی منزل دادیم.»

ب) «فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»؛(3) «در جایگاه صدق نزد خداوند مالک مقتدر!.»

3 - صفت ورود وخروج

«وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ»؛(4) «و بگو: پروردگارا! مرا [در هر کار،] با صداقت وارد کن، و با صداقت خارج ساز!.»

4 - برخورداری از نیکی در ابعاد مختلف

«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآْخِرِ وَالْمَلائِکَةِ وَالْکِتابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسّائِلِینَ وَفِی الرِّقابِ وَأَقامَ الصَّلاةَ وَآتَی الزَّکاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَالصّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَالضَّرّاءِ وَحِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا

ص:87


1- 191. سوره یونس، آیه 2.
2- 192. سوره یونس، آیه 93.
3- 193. سوره قمر، آیه 55.
4- 194. سوره اسراء، آیه 80.

وَأُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»؛(1) «نیکی، [تنها] این نیست که [به هنگام نماز،] رویِ خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب کنید؛ [و تمام گفت و گوی شما، درباره قبله و تغییر آن باشد؛ و همه وقت خود را مصروف آن سازید؛] بلکه نیکی [و نیکوکار] کسی است که به خدا، و روز رستاخیز، و فرشتگان، و کتاب [آسمانی ، و پیامبران، ایمان آورده؛ و مال [خود] را، با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق می کند؛ نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد؛ و [همچنین کسانی که به عهد خود - به هنگامی که عهد بستند - وفا می کنند؛ و در برابر محرومیت ها و بیماری ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می دهند؛ این ها کسانی هستند که راست می گویند؛ و [گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛] و این ها هستند پرهیزکاران!.»

5 - راستگویی

«هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»؛(2) « [آری این همان است که خداوند رحمان وعده داده، و فرستادگان [او] راست گفتند!.»

6 - عمل بر طبق وعده

«وَقالُوا الْحَمْدُ للَّهِ ِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ»؛(3) «آن ها می گویند: حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به وعده خویش درباره ما وفا کرد.»

باملاحظه این موارد و موارد دیگر از آیات قرآن به دست می آوریم که کلمه «صدق» مفهوم گسترده ای دارد که قلمرو آن تنها در مقوله سخن و کلام و خبر نیست، بلکه در موارد اندیشه و باور و خوی انسانی و رفتار آدمی و دیگر امور نیز اطلاق می شود.

مقصود از «صادقین» در آیه

در نگرش ابتدایی چنین به نظر می رسد که مراد از «صادقین» راستگویان در گفتار

ص:88


1- 195. سوره بقره، آیه 177.
2- 196. سوره یس، آیه 52.
3- 197. سوره زمر، آیه 74.

است، ولی به نظر می رسد که مقصود به آن معنای وسیع صدق است که تمام موارد استعمال آن را شامل می شود و این معنا مرادف با معنای «عصمت» است؛ زیرا:

اوّلاً: آنچه لازم است، راستگویی و پرهیز از دروغگویی است، امّا بودن با راستگویان یکی از واجبات شرع نیست، در حالی که بودن با صادقان در آیه مورد امر قرار گرفته و امر برای وجوب است.

ثانیاً: جمله «کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» در سیاق جمله «اتَّقُوا اللَّهَ» قرار گرفته است که امر به تقوای الهی می کند و این امر برای وجوب بوده و تقوا نیز معنا و مفهومی عام دارد.

با توجه به گستره مفهوم صدق که در انحصار مقوله سخن و کلام نیست و قلمرو آن، اندیشه، اخلاق، کردار و رفتار نیز هست، و با توجه به این که بودن با صادقین در آیه کریمه واجب شمرده شده است، به این نتیجه می رسیم که مقصود از بودن با صادقان، همراهی و معیّت جسمانی نیست، بلکه همراهی در هر چیزی است که راستی و درستی در آن مطرح باشد.

مصداق «صادقین» در آیه

در مورد مصداق «صادقین» در آیه دو احتمال وجود دارد:

1 - این که مقصود از «صادقین» عموم مؤمنین است.

این احتمال غیر معقول به نظر می رسد؛ خصوصاً آن که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «کثرت علیّ الکذّابة...»؛(1) «کسانی که نسبت دروغ بر من می بندند، زیاد شده است.»

2 - مراد، برخی از مؤمنین است.

این احتمال با وجدان و واقعیات خارجی سازگاری دارد. و مطابق آنچه گفته شد مقصود از «صدق» در آیه مورد نظر، صداقت در تمام امور به طور مطلق است. و این معنا تنها بر افراد معصوم صادق می باشد.

«صادقین» در آیه، همان حاملان وحی، خلفای پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و امینان شرع و حامیان

ص:89


1- 198. صحیح بخاری، ح 1، ص 3، کتاب العلم.

دین و امامان هدایتند، آن کسانی که خداوند متعال هر گونه رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و پاک و مطهّرشان کرده است. و آنان جز دوازده معصوم پاک که اولشان حضرت علی علیه السلام و آخرشان حضرت مهدی علیه السلام است، نمی باشند.

علامه بهبهانی می فرماید: «دلیل بر این که مقصود از «صادقین» در آیه کریمه - چنانکه در احادیث فریقین آمده - امامان معصوم علیهم السلام است، این که: اگر مراد از «صدق» که در عنوان «صادقین» مأخوذ است، مطلق راستی بود که شامل هر مرتبه ای از آن می باشد و «صادقین» هر کسی را که متّصف به صدق در هر مرتبه ای باشد، شامل می شد می بایست در آیه کریمه «وَکُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» به جای (مع) (من) تعبیر می شد. و معنای آن این بود که بر هر مسلمان لازم است از راستگویان باشد و از دروغ اجتناب ورزد. این که «مَعَ الصّادِقِینَ» تعبیر شده، دلالت بر این نکته دارد که مقصود از صدق مرتبه خاص و ویژه ای است، و مقصود از «صادقین» نیز گروه مخصوص و ممتازی است. مرتبه کامل صدق همان عصمت و طهارت است که با وجود آن، راستی و درستی در گفتار و کردار به طور کامل محقق می شود.

اگر مقصود از «صادقین» غیر از امامان معصوم بود، با فرض این که در میان امت به نصّ آیه تطهیر و اتفاق همه مسلمانان معصوم وجود دارد، لازمه اش آن بود که بر تمام انسان ها حتّی امامان معصوم لازم باشد که از غیر معصوم پیروی کنند، و این عقلاً قبیح است، و این مرتبه و مقام جز در خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وجود ندارد.

شاهد دیگر این که خداوند تمام مؤمنان را در اوّل آیه به تقوا و پرهیز از گناهان دعوت کرده و آن گاه آنان را به بودن با «صادقان» فرمان داده است، و بودن با آنان چیزی جز قرار گرفتن در قید اطاعت آنان و پرهیز از مخالفت با آنان نیست، و امامت چیزی جز واجب بودن اطاعت امام بر مأمون نمی باشد....»(1)

فخر رازی می گوید: «... خداوند در مرحله نخست مؤمنان را به تقوا امر فرموده است، و این تمام کسانی را که ممکن است متّقی نباشند، شامل می شود. مخاطب به این

ص:90


1- 199. مصباح الهدایة، ص 92 و 93.

خطاب کسانی هستند که جایز الخطا می باشند. و آیه دلالت دارد بر این که این گونه افراد لازم است همیشه با کسی باشند که معصوم از خطا است، تا آنان را از اشتباه جلوگیری کنند. این مسأله شامل هر زمان می شود و اختصاص به زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم ندارد... .»(1)

نقد کلام فخر رازی

فخر رازی گرچه با ما تا نصف راه آمده و دلالت آیه مورد بحث را بر لزوم اقتدا و پیروی و همراهی با افرادی معصوم پذیرفته، ولی «صادقین» در آیه را حمل بر مجموع امت کرده است. او می گوید: «ما می گوییم: معصوم، مجموع امت است ولی شما (شیعه) می گویید: معصوم یکی از امّت است. ما می گوییم: قول دوم باطل است؛ زیرا خداوند متعال بر هر یک از مؤمنین واجب کرده تا همراه با صادقین باشند، این در صورتی امکان پذیر است که انسان به آن صادق علم داشته باشد که کیست، نه کسی که اصلاً او را نمی شناسد. اگر انسان مأمور باشد به این که همراه با یک نفر که متّصف به صدق است باشد تکلیف مالایطاق لازم می آید، که جایز نیست. ما به انسانی که متّصف به صفت عصمت و علم است علم نداریم، این مطلب به طور بدیهی معلوم است. در نتیجه این که: آیه «وَکُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» امر به همراهی با یک شخص معیّن نمی کند... .»(2)

پاسخ

اوّلاً: ما که معتقد به ضرورت وجود یک معصوم در هر زمان هستیم، از باب قاعده لطف لازم می دانیم که خداوند متعال به هر نحو ممکن آن معصوم را به مردم معرّفی کند. و با مراجعه به ادله حدیثی و تاریخی پی می بریم که صادقان و معصومان بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم هر یک به نوبه خود معرفی شده اند، که اوّل آن ها حضرت علی علیه السلام و آخر آن ها حضرت مهدی علیه السلام است.

ثانیاً: قول به عصمت امت بی معناست؛ زیرا امت از افراد تشکیل شده اند که هیچ کدام دارای مقام عصمت نیستند، حال چگونه ممکن است عنوان انتزاعی از آن افراد دارای مقام عصمت باشد.

ص:91


1- 200. التفسیر الکبیر، ج 16، ص 220.
2- 201. همان، ج 16، ص 240.

بررسی روایات

با مراجعه به متون روایی پی خواهیم برد که روایات نیز «صادقین» در آیه مورد بحث را بر اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تفسیر و تطبیق کرده اند:

1 - حاکم حسکانی به سند خود از عبداللَّه بن عمر در تفسیر آیه مورد نظر نقل کرده که گفت: «اتَّقُوا اللَّهَ» خداوند تمام اصحاب محمّد را امر کرده که از خدا بترسند. آن گاه به آنان فرمود: «وَکُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» یعنی محمّد و اهل بیتش.(1)

2 - برید بن معاویه عجلی می گوید: از امام باقرعلیه السلام درباره قول خداوند - عزّ وجلّ - «اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» سؤال کردم؟ فرمود: «ایّانا عنی خاصة»؛ «تنها ما را قصد کرده است.»(2)

3 - امام علی علیه السلام در مناظره ای فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید هنگامی که خداوند آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» را نازل فرمود؟ رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم (در آن هنگام) عرض کرد: این آیه عمومی است یا اختصاص به افرادی خاص دارد؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: امّا مؤمنین، مراد عموم آنان است که به آن (تقوا و همراهی با صادقین) امر شده اند. و امّا «صادقین» مراد از آن ها خصوص علی و اوصیای بعد از من تا روز قیامتند.»(3)

4 - سبط بن جوزی حنفی می گوید: «علمای تفسیر گفته اند: معنای آیه آن است که شما با علی و اهل بیتش باشید.»(4)

نقد احادیث مخالف

در برخی از احادیث اهل سنّت «صادقین» به ابوبکر و عمر تفسیر شده است.

ابن عساکر از ضحاک روایت کرده که مقصود از همراهی با «صادقین»، همراهی با ابو بکر و عمر است.(5)

ص:92


1- 202. شواهد التنزیل، ج 1، ص 341.
2- 203. اصول کافی، ج 1، ص 208.
3- 204. فرائد المسطین، ج 1، ص 312؛ کمال الدین، ص 264؛ بحارالانوار، ج 33، ص 149.
4- 205. تذکرة الخواص، ص 16.
5- 206. تاریخ مدینة دمشق، ج 3، ص 310.

پاسخ

اوّلاً: در سند برخی از این روایات جویبر بن سعید ازدی واقع است که ابن حجر در «تهذیب التهذیب» از افراد بسیاری از ائمه رجال؛ مانند ابن معین و ابی داوود و ابن عدی و نسائی، تضعیف او را نقل کرده است.

و در سند دیگری اسحاق بن بشر کاهلی واقع است که ذهبی به نقل از ابن ابی شیبه و موسی بن هارون و ابو زرعه و دارقطنی، او را دروغگو و جعل کننده حدیث معرفی کرده است.(1)

ثانیاً: در بحث از دلالت حدیث دانستیم که مقصود از «صادقین» در آیه، افراد معصومند، و با مراجعه به سیره این دو نفر؛ یعنی ابوبکر و عمر پی خواهیم برد که آن دو نه تنها معصوم نبوده اند بلکه از پایین ترین مرحله عدالت نیز بهره ای نداشتند.

ص:93


1- 207. میزان الاعتدال، ج 1، ص 186.

آیه علم الکتاب

اشاره

خداوند متعال می فرماید: «وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»؛(1) «آن ها که کافر شدند و می گویند [تو پیامبر نیستی] بگو: کافی است که خداوند و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن نزد او است، میان من و شما گواه باشند.»

این آیه، یکی از آیاتی است که با جمع شواهد و قراین از آیات دیگر و روایات، می توان بر فضیلتی بزرگ از فضایل اهل بیت علیهم السلام و مرجعیت دینی و امامت آنان استدلال کرد. که به بررسی آیه فوق می پردازیم:

از آیه «علم الکتاب» نکاتی چند که قابل توجه و درخور تأمّل است به دست می آید، اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - از آنجا که «عِنْدَهُ» ظرف است و خبر برای «عِلْمُ الْکِتابِ» و حقّ خبر تأخیر از مبتدا است ولی در اینجا مقدم شده است، لذا مطابق قانون «تقدیم ما حقّه التأخیر یفید الحصر»؛ یعنی تقدیم آنچه حقّش تأخیر است، افاده حصر می کند، از این جمله آیه استفاده می شود که علم به تمام کتاب تنها نزد برخی از افراد است.

2 - ضمیمه شدن شهادت و گواهی افراد دیگری که علم کتاب نزد آنان است به خداوند به جهت تکمیل گواهی خداوند نیست؛ زیرا در شهادت و گواهی خداوند نقصی نیست تا احتیاج به ضمیمه داشته باشد؛ بلکه هر کدام از گواهی ها دلیل تام و مستقلی بر اثبات نبوّت و رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است. و نیز مورد آیه از قبیل ضمیمه

ص:94


1- 208. سوره رعد، آیه 43.

کردن دلیل ظنی به دلیل علمی نیست؛ زیرا در مورد آیه، جای تمسّک به دلیل ظنی نیست، بلکه از قبیل تمسّک به دو دلیل قطعی و علمی معتبر و یقین آور است؛ یکی شهادت و گواهی خداوند و دیگری گواهی کسانی که نزدشان علم کتاب است. و معمولاً تعدّد، دلالت بر مغایرت دارد.

3 - ظاهر این است که «الف و لام» در «عِلْمُ الْکِتابِ» برای عهد است و به قرآن باز می گردد، قرآنی که تبیان هر شی ء است. یا به لوح محفوظ برمی گردد که در آن هر چیزی نوشته شده و قرآن موجود تنزّل یافته او است.

4 - نوع گواهی خداوند متعال با گواهی انسان فرق می کند؛ گواهی خداوند بر رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فعلی است، نه ایجاد سخن و کلام در خارج، بلکه گواهی خداوند با اظهار معجزاتی است که به دست پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم برای تصدیق مدعای او انجام می گیرد، کاری که خرق عادت بوده و عملی خدایی است. و امّا گواهی کسانی که دارای علم کتابند، به دو نحو است: یکی قولی که با اقرار به زبان است که انجام می گیرد، و دیگری فعلی که با متابعت و پذیرش دستورات ایشان به وقوع می پیوندد.

5 - مقصود از «عِلْمُ الْکِتابِ» تنها علم به ظواهر قرآن نیست؛ زیرا این گونه علم با عدم عصمت و متابعت هوای نفس نیز سازگاری دارد. و به همین جهت است که گواهی این گونه افراد مفید علم و یقین نیست، بلکه مراد از علم به کتاب، علم به ظاهر و باطن و تنزیل و خفایا و اسرار به ودیعه گذاشته شده در قرآن است، اموری که موهبتی بوده و با اکتساب به دست نمی آید. و کسی به جز معصوم و مطهّر از گناه و خطا و اشتباه عمدی و سهوی، نمی تواند آن را دارا باشد. و این گونه افرادند که گواهی شان مفید علم و مقبول عقل است. و لذا می تواند گواهی آنان در ردیف گواهی خداوند قرار گیرد.

6 - در علم اصول مطرح شده که مصدر مضاف (مثل علم)، مفید عموم و استغراق است، خصوصاً آن که مصدر، اضافه به مفرد محلّی به الف و لام الکتاب شده است.

7 - سوره رعد به تصریح نیشابوری، از سعید بن جبیر و بغوی در «معالم التنزیل»

ص:95

مکّی است. خصوصاً آن که آیات این سوره درصدد احتجاج در امر توحید و رسالت و رسول است. احتجاج با کسانی که منکر آیات خدا بوده و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را مسخره می کردند. و این ها شاهد نزول آیه در مکه است.

8 - با تأمّل در نکاتی که ذکر شد روشن می شود که مراد از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» عبداللَّه بن سلام و نظایر او از اهل کتاب نیستند؛ زیرا:

اوّلاً: همان گونه که اشاره شد «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» کسانی باید باشند که گواهی شان به طور مستقل در ردیف شهادت خداوند بوده و مفید علم و یقین باشد، و این در صورتی است که عصمت و طهارت آنان ثابت بوده و عالم به ظاهر و باطن کتاب باشند. و می دانیم که عبداللَّه بن سلام و نظایر او از علمای یهود هرگز به این مقام نرسیده اند، وگرنه بر شریعت حضرت موسی علیه السلام باقی نمی ماندند؛ زیرا بقای آنان بر این شریعت یا از روی معاندت با حقّ بوده است و یا به جهت جهالت، که هر دو صورت با مقام عصمت منافات دارد.

ثانیاً: اضافه «علم» به «الکتاب» مفید استغراق و عموم است، و مراد از آن، علم به تمام قرآن است. و اگر مراد از آن، علم به بعض قرآن بود با «من» به کار می رفت، همان گونه که در جای دیگر درمورد آصف بن برخیا چنین آمده است: «قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ»؛ «کسی که نزدش دانشی از کتاب بود گفت». و علم به تمام کتاب نزد سایر انبیاعلیهم السلام نبوده تا چه رسد به علمای اهل کتاب از یهود و نصارا.

ثالثاً: سوره رعد تمام آیاتش مکّی است، ولی عبداللَّه بن سلام و سایر علمای اهل کتاب که اسلام آوردند در مدینه و اسلامشان بعد از هجرت بوده است. و لذا سعید بن جبیر می گوید: چگونه این آیه درباره عبداللَّه بن سلام است، در حالی که کلّ سوره مکّی است.(1) در نتیجه امکان ندارد که آیه مورد بحث درباره عبداللَّه بن سلام و اهل کتاب باشد. بلکه مقصود از آن اهل بیت عصمت و طهارت پیامبر اکرم علیهم السلام و در رأس آنان علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام است. و اگر در برخی از روایات شأن نزولش

ص:96


1- 209. مجمع البیان، ج 6، ص 273.

منحصر به حضرت علی علیه السلام شده، به جهت آن است که امثال عبداللَّه بن سلام را خارج کند. و به عبارت دیگر: حصر در روایت اضافی است نه حقیقی.

مرجعیت دینی و امامت اهل بیت علیهم السلام

مرجعیت دینی و امامت اهل بیت علیهم السلام را با ذکر چند مقدمه می توان به اثبات رسانید:

مقدمه اول

در قرآن کریم می خوانیم: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(1) «همانا آن، قرآن کریمی است که در کتاب محفوظی جای دارد. و جز پاکان نمی توانند به آن دست یابند.»

در «لا یَمَسُّهُ» دو احتمال است: یکی مسّ ظاهری با اعضای بدن و دیگری، مسّ باطنی. همان گونه که در «الْمُطَهَّرُونَ» نیز دو احتمال است: یکی طهارت ظاهری با اعضای بدن و دیگری، طهارت باطنی با قلب.

با مراجعه به قرآن پی می بریم که خداوند متعال لفظ مسّ را در هر دو معنا به کار برده است:

الف) مسّ ظاهری؛ خداوند متعال می فرماید: «قالَتْ رَبِّ أَنّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ»؛(2) «مریم عرض کرد: خدایا! مرا چگونه فرزندی تواند بود و حال آن که مردی به من نزدیک نشده است.»

ب) مسّ باطنی؛ خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا»؛(3) «چون پرهیزکاران را از شیطان، وسوسه و خیالی به دل رسد، همان دم خدا را به یاد آرند.»

همچنین طهارت نیز در قرآن به دو معنا به کار رفته است: ظاهری و باطنی؛

الف) طهارت ظاهری: «وَثِیابَکَ فَطَهِّرْ»؛(4) «و لباست را پاک گردان.»

ص:97


1- 210. سوره واقعه، آیات 77 - 79.
2- 211. سوره آل عمران، آیه 47.
3- 212. سوره اعراف، آیه 201.
4- 213. سوره مدّثر، آیه 4.

ب) طهارت باطنی: «یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفاکِ عَلی نِسآءِ الْعالَمِینَ»؛(1) «ای مریم! همانا خداوند تو را برگزید و پاکیزه گردانید و بر زنان جهانیان برتری بخشید.»

در مورد آیه «لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ» جمله «لا یَمَسُّهُ» دو احتمال وجود دارد، که آیا «لا» ناهیه است یا نافیه که هر دو به یک صیغه ادا می شود:

اگر نهی باشد یعنی که قرآن را نباید مس کند، که ظهور در مسّ ظاهری دارد و در مقابل آن، مقصود به طهارت نیز ظاهری است. و اگر مقصود «نفی» باشد، اخبار است و ظهور در مسّ باطنی دارد، به این معنا که مس نمی کند و تماس حاصل نمی کند. و به تعبیر دیگر، به عمق قرآن نمی رسند، مگر کسانی که مطهّرند و طبیعتاً طهارت نیز به طهارت باطنی معنا می شود؛ یعنی کسانی که از هر عیب و نقص و گناهی پاکند. معنای آیه این می شود: «مسّ نمی کند کتاب محفوظ را مگر کسانی که مطهّرند.»

مقدمه دوم

در این که مطهّران چه کسانی اند؟ باز به قرآن مراجعه می کنیم؛ خداوند متعال می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(2) «همانا خدا چنین می خواهد که هر رجس و پلیدی را از شما خانواده نبوّت دور سازد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند.»

در این آیه شریفه، مصداقِ مطهّران مشخص و معین شده است؛ آنان کسانی جز اهل بیت پیامبرعلیهم السلام نیستند.

مقدمه سوم

در تشخیص مصداق اهل بیت باید به روایات مراجعه کرد؛ زیرا قرآن می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(3) «و بر تو قرآن را فرستادیم تا بر امت آنچه فرستاده شد، بیان کنی.»

ص:98


1- 214. سوره آل عمران، آیه 42.
2- 215. سوره احزاب، آیه 33.
3- 216. سوره نحل، آیه 44.

مقدمه چهارم

با مراجعه به روایات فریقین شیعه و سنی پی می بریم که مقصود از اهل بیت در آیه شریفه، پیامبر اکرم، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام می باشند. اگر چه حصر در آیه اضافی است در مقابل همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و بقیه صحابه، تا آن ها از شمول آیه خارج گردند؛ در نتیجه آیه تطهیر شامل بقیه اهل بیت علیهم السلام از دوازده امام نیز می شود.

برای توضیح بیشتر و اطلاع از روایات و احادیث کساء به بحث از آیه تطهیر مراجعه شود.

از مجموع این مقدمات استفاده می شود که اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام مرجع دینی مردم بوده و بر مردم امامت دارند و بیانات آنان در ذیل آیات حجّت است.

مقصود از «من عنده علم الکتاب»

با قطع نظر از ظاهر آیه که ظهور در افراد معصوم دارد، با مراجعه به روایات تفسیری اهل سنّت و شیعه که در ذیل آیه مورد بحث وارد شده نیز پی می بریم که مقصود از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» اهل بیت عصمت و طهارت و در رأس آنان علی بن ابی طالب علیهم السلام است.

اینک روایات شیعه و اهل سنّت را مورد بررسی قرار می دهیم:

روایات اهل بیت علیهم السلام

1 - کلینی رحمه الله به سند صحیح از برید بن معاویه نقل کرده که گفت: از امام باقرعلیه السلام درباره آیه «قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» سؤال کردم؟ حضرت فرمود: تنها ما را قصد کرده است و علی اوّل و افضل ما و بهترین ما بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است.(1)

2 - او همچنین به سندش از سدیر نقل کرده که گفت: من و ابوبصیر و یحیی بزاز و داوود بن کثیر در مجلس امام صادق علیه السلام بودیم که حضرت در حالی که غضبناک بود بر ما وارد شد و هنگامی که در جایگاه خود نشست فرمود: «... ای سدیر! آیا در آنچه از

ص:99


1- 217. اصول کافی، ج 1، ص 225، ح 6.

کتاب خداوند - عزّ وجلّ - خوانده ای این آیه را یافته ای: «قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»؟ گفت: عرض کردم: فدایت گردم! این آیه را خوانده ام. حضرت فرمود: آیا کسی که نزد او علم کتاب است تمام آن نزد او است یا بعض آن؟ عرض کردم: خیر، بلکه علم به تمام کتاب نزد او است. آن گاه حضرت اشاره به سینه خود کرد و فرمود: به خدا سوگند! علم تمام کتاب نزد ما است، به خدا سوگند! علم تمام کتاب نزد ما است.(1)

3 - طبرسی رحمه الله نقل کرده که مردی از علی بن ابی طالب علیه السلام از برترین منقبتی که برای او است سؤال کرد؟ حضرت این آیه را قرائت کرد و فرمود: تنها ما را قصد کرده از جمله «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ».(2)

4 - فیض کاشانی از «المجالس» از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که هنگام سؤال از حضرت درباره این آیه فرمود: آن برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام است.(3)

5 - علی بن ابراهیم قمی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده که فرمود: «آگاه باشید! همانا علمی که آدم آن را از آسمان بر زمین فرود آورد و جمیع آنچه به آن، پیامبران تا خاتم النبیین فضیلت داده شدند، نزد عترت خاتم پیامبران است.»(4)

روایات عامه

1 - ابن مغازلی شافعی به سند خود از عبداللَّه بن عطاء نقل کرده که گفت: نزد ابی جعفر نشسته بودم که ناگهان فرزند عبداللَّه بن سلام از جلوی حضرت عبور کرد. عرض کردم: خداوند مرا فدایت گرداند، این فرزند کسی است که نزد او علم کتاب است؟ حضرت فرمود: خیر، ولکن صاحب شما علی بن ابی طالب علیه السلام است، کسی که در شأن او آیاتی از کتاب خداوند - عزّ وجلّ - نازل شده است: «وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»، «أَفَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا».(5)

ص:100


1- 218. اصول کافی، ج 1، ص 257، ح 3.
2- 219. الاحتجاج، ج 1، ص 232.
3- 220. الصافی، ج 3، ص 77.
4- 221. تفسیر قمی، ج 1، ص 367.
5- 222. مناقب ابن مغازلی، ص 134.

2 - حاکم حسکانی به سندش از ابوسعید خدری نقل کرده که از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم درباره قول خداوند متعال: «وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» سؤال کردم؟ حضرت فرمود: آن برادرم علی بن ابی طالب است.(1)

پاسخ به سؤالات

در مورد تطبیق آیه بر حضرت علی علیه السلام سؤالاتی مطرح است که به آن ها اشاره کرده و پاسخ می دهیم:

سؤال اول

از آنجا که شهادت شاهد «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» بر نبوّت و ارسال پیامبر است، حال چگونه می تواند او شاهد باشد، در حالی که معنای آن این است که شاهد هنگام اخبار به رسالت حضرت باید حاضر بوده تا بتواند شهادت و گواهی به رسالت دهد؛ زیرا شهادت باید از حس باشد، تا آن را تحمّل کرده و با اطمینان گواهی دهد.

پاسخ

با بررسی تاریخ و روایات پی می بریم که حضرت علی علیه السلام از ابتدای طفولیّت همراه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بوده و برای مناجات با خداوند متعال، حضرت را همراهی کرده و به غار حراء می رفته است.

حضرت علی علیه السلام در خطبه ای می فرماید: «... ولقد کنت أتّبعه اتّباع الفصیل أثر أمّه، یرفع لی فی کلّ یوم من أخلاقه علماً، ویأمرنی بالاقتدآء به. ولقد کان یجاور فی کلّ سنة بحِرآء فأراه ولا یراه غیری ولم یجمع بیت واحد یومئذ فی الإسلام غیر رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم وخدیجة وأنا ثالثهما. أری نور الوحی والرسالة وأشمّ ریح النبوّة. ولقد سمعت رنّة الشیطان حین نزل الوحی علیه صلی الله علیه وآله وسلم فقلت: یا رسول اللَّه! ما هذه الرنّة؟ فقال: هذا الشیطان قد آیس من عبادته. أنّک تسمع ما أسمع وتری ما أری إلّا أنّک لست بنبیّ ولکنّک لوزیر وأنّک لعلی خیر...»؛(2) «... من در پی او بودم - در سفر و حضر - چنان که بچّه شتری در پی مادر. هر روز برای من از اخلاقِ خود نشانه ای بر پا می داشت و مرا به پیروی از آن می گماشت. هر سال

ص:101


1- 223. شواهد التنزیل، ج 1، ص 307 و 308.
2- 224. نهج البلاغه، خطبه 192.

در «حراء» خلوت می گزید، من او را می دیدم و جز من کسی وی را نمی دید. آن هنگام، اسلام در هیچ خانه ای جز خانه ای که رسول خدا و خدیجه در آن بود، راه نیافته بود، من سوّمین آنان بودم، روشنایی وحی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را می دیدم و بوی نبوّت را استشمام می کردم. من هنگامی که وحی بر او فرود آمد، آوای شیطان را شنیدم، گفتم: ای فرستاده خدا! این آوا چیست؟ فرمود: این شیطان است و از این که او را نپرستید نومید و نگران است. همانا تو می شنوی آنچه را من می شنوم و می بینی آنچه را من می بینم، جز این که تو پیامبر نیستی و وزیر هستی و به راه خیر می روی....»

سؤال دوم

سؤال دیگری که مطرح است این که: چگونه گواهی و شهادت کسی که از متابعین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم است در ردّ کفّاری که در نبوّت آن حضرت شک دارند نزد آنان پذیرفته می شود؟

پاسخ

اوّلاً: آیه مورد بحث گویا اشاره به این نکته دارد که اگر کافران، نبوّت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم را انکار می کنند مشکلی ایجاد نمی کند؛ زیرا خداوند و حضرت علی علیه السلام به نبوّت او گواهی می دهند، و شهادت این دو برای اثبات نبوّت آن حضرت و تأیید ایشان کافی است.

ثانیاً: از آنجا که حضرت علی علیه السلام نزد عموم مردم جزیرة العرب شخصی شناخته شده به صدق و عدالت و راستی بوده و نیز در کعبه متولّد شده است، لذا نزد همه از قداست خاصی برخوردار بوده و متّهم به گواهی دروغ نبوده است.

ثالثاً: با مراجعه به تاریخ و روایات مشاهده نمی کنیم که این گواهی و شهادت مورد اعتراض و طعن از جانب کافران واقع شده باشد.

ص:102

آیه اعتصام

توضیح

از جمله آیاتی که دلالت بر عصمت و مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام و ولایت آن بزرگواران دارد آیه «اعتصام» است.

خداوند متعال می فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا»؛(1) «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید.»

مفهوم «اعتصام»

فیّومی می گوید: «عصمه اللَّه من المکروه یعصمه، من باب ضرب: حفظه و وقاه. واعتصمت باللَّه: امتنعت به»، از این عبارت استفاده می شود که ماده «عصم» به معنای حفظ کرد، و او را نگه داشت، آمده است. و اعتصام به خداوند؛ یعنی انسان به توسط خدا دشمنان را از خود دور کند.(2)

و در کتاب «معجم مقاییس اللغة» آمده است: «... اعتصم العبد باللَّه تعالی اذا امتنع»، بنده به خدای متعال چنگ زد، آن گاه که دشمن را به وسیله خداوند از خود دور کند.»(3)

معنای چنگ زدن به خدا، یا ریسمان خداوند آن است که انسان خود را حفظ کرده و از نفس خود بلاها و دشمنان را توسط پناه بردن و توسل به خداوند متعال و ریسمان او حفظ کرده و از گزند عقوبات دنیا و آخرت مصون دارد.

ص:103


1- 225. سوره آل عمران، آیه 103.
2- 226. مصباح المنیر، ماده عصم.
3- 227. معجم مقاییس اللغه، ماده عصم.

مقصود از «حبل اللَّه»

خداوند متعال در سوره آل عمران می فرماید: «وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»؛(1) «و هر کس به خدا تمسّک جوید، قطعاً به راه راست هدایت شده است.»

در این آیه امر به اعتصام و چنگ زدن به خداوند متعال و ذیل عنایت او شده است. خداوندی که در پیروی از دستورات او سعادت و کمال بشر تضمین شده است.

در آیه مورد بحث، خداوند متعال امر به تمسّک و اعتصام به حبل و ریسمان الهی کرده است. با جمع بین این آیه و آیه قبل استفاده می شود که حبل و ریسمان خدا باید سنخیتی با خداوند داشته باشد تا با اعتصام و چنگ زدن به او، در حقیقت انسان به خداوند چنگ زده باشد و آن غیر از معصوم کسی دیگر نیست.

کسانی که تمسّک به آنان واجب است

با مراجعه به آیات و روایات معتبر پی می بریم که اعتصام به چه چیزی و چه کسانی واجب است:

1 - خداوند متعال

در قرآن کریم می خوانیم: «وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»؛(2) «و هر کس به خدا تمسّک جوید، قطعاً به راه راست هدایت شده است.»

و نیز می فرماید: «...إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ للَّهِ ِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ»؛(3) «مگر کسانی که توبه کردند و [عمل خود را] اصلاح نمودند و به خدا تمسّک جُستند و دین خود را برای خدا خالص گردانیدند که [در نتیجه آنان با مؤمنان خواهند بود.»

و نیز می فرماید: «فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ»؛(4) «پس نماز را برپا دارید و زکات بدهید و به پناه خدا روید. او مولای شماست.»

ص:104


1- 228. سوره آل عمران، آیه 101.
2- 229. سوره آل عمران، آیه 101.
3- 230. سوره نساء، آیه 146.
4- 231. سوره حج، آیه 78.

2 - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم

خداوند متعال می فرماید: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»؛(1) «هر کس از پیامبر فرمان بَرد، در حقیقت، خدا را فرمان برده است.»

و نیز می فرماید: «وَما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛(2) «و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، باز ایستید.»

3 - قرآن کریم

ابوسعید خدری از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «إنّی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللَّه، حبل ممدود من السمآء إلی الأرض، وعترتی أهل بیتی، فإنّ اللطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض...»؛(3) «همانا من در بین شما دو چیز گرانبها خواهم گذارد: کتاب خدا، ریسمان کشیده شده از آسمان به طرف زمین، و عترتم اهل بیتم، همانا لطیف آگاه به من خبر داده که هرگز این دو از یکدیگر جدا نمی گردند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند....»

تعبیر از قرآن به «حبل اللَّه» در غالب روایات «ثقلین» آمده است.(4)

و به نصّ قرآن کریم خود قرآن نیز از مقام عصمت برخوردار بوده و از هنگام نزول آن توسط جبرئیل بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و از پیامبر به مردم، از عصمت و مصونیّت برخوردار است، لذا هیچ گونه اشتباه و خطایی در آن راه ندارد. و به طور حتم و یقین می توان گفت که قرآن کلام خدا است.

خداوند متعال درباره قرآن می فرماید: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»؛(5) «از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید؛ وحی [نامه ای است از حکیمی ستوده [صفات .»

ص:105


1- 232. سوره نساء، آیه 80.
2- 233. سوره حشر، آیه 7.
3- 234. مناقب الامام امیر المؤمنین علیه السلام، ج 2، ص 98، ح 584.
4- 235. ر.ک: مسند احمد، ج 4، ص 118، ح 11561؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 622، ح 3788.
5- 236. سوره فصلت، آیه 42.

4 - اهل بیت پیامبرعلیهم السلام

و نیز از جمله کسانی که تمسّک و اعتصام و پیروی از آنان واجب است، اهل بیت پیامبر اکرم علیهم السلام می باشند، که تمسّک و اعتصام به آنان در راستای اعتصام به خداوند بوده و در حقیقت پیروی از حقّ و حقیقت است.

این مطلب را از چند طریق می توان اثبات نمود:

الف) حدیث ثقلین

در عموم احادیث «ثقلین» امر به تمسّک و متابعت از کتاب خدا و اهل بیت علیهم السلام شده است. تمسّکی که عبارت است از همان اعتصام و چنگ زدن. پس اعتصام به «حبل اللَّه» در حقیقت همان چنگ زدن به کتاب خدا و عترت پیامبر است. عترتی که ادامه دهنده راه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و بیان کننده سنّت او است. به همین جهت است که مشاهده می کنیم در برخی از مضامین حدیث ثقلین از تعبیر «اعتصام» استفاده شده است:

سیوطی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «ترکت فیکم ما لن تضلّوا بعدی إن اعتصمتم به کتاب اللَّه وعترتی أهل بیتی»؛(1) «من در میان شما چیزهایی را به ودیعت گذاردم که اگر به آن ها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد. کتاب خدا و عترتم اهل بیتم.»

ب) ادله عصمت

با مراجعه به قرآن و روایات پی به وجود مقام عصمت برای اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خواهیم برد. و این مطلب را از ادلّه ای همچون آیه تطهیر می توان استفاده کرد که در جای خود به طور تفصیل مورد بحث و بررسی قرار داده ایم.

خداوند متعال می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(2) «همانا خدا چنین می خواهد که هر رجس و پلیدی را از شما خانواده نبوّت دور سازد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند.»

ج) تمسّک به حبل عترت

طبرسی از ابوسعید خدری نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «أیّها الناس! إنّی

ص:106


1- 237. جامع الاحادیث، ج 4، ص 82، ح 10317.
2- 238. سوره احزاب، آیه 33.

ترکت فیکم حبلین إن أخذتم بهما لن تضلّوا من بعدی، أحدهما أکبر من الآخر: کتاب اللَّه، حبل ممدود من السمآء إلی الأرض، وعترتی أهل بیتی، وأنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض»؛(1) «ای مردم! همانا من در میان شما دو ریسمان گذاردم، که اگر به آن دو تمسّک کنید، هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد، که یکی بزرگ تر از دیگری است: کتاب خدا، ریسمان کشیده شده از آسمان به طرف زمین، و عترتم اهل بیتم، و این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر من در کنار حوض وارد شوند.»

«حبل اللَّه» در روایات اهل بیت علیهم السلام

با مراجعه به روایات اهل بیت علیهم السلام پی می بریم که آنان «حبل اللَّه» را بر خود تطبیق کرده اند:

1 - شیخ طوسی رحمه الله به سندش از امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خداوند: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا» نقل کرده که فرمود: «ما ریسمان خداییم.»(2)

2 - عیاشی از ابن یزید نقل کرده که از اباالحسن علیه السلام درباره آیه «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً» سؤال کردم؟

حضرت فرمود: «علی بن ابی طالب ریسمان محکم خداوند است.»(3)

3 - و نیز از جابر نقل کرده که امام باقرعلیه السلام فرمود: «آل محمّد هم حبل اللَّه الّذی أمرنا بالاعتصام به، فقال: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا» »؛(4) «آل محمّدعلیهم السلام همان ریسمان خداوند هستند که ما مأمور به چنگ زدن به آنان شده ایم. خداوند فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً...».»

حبل اللَّه در روایات اهل سنّت

1 - ابن حجر از ثعلبی در تفسیرش از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «نحن حبل

ص:107


1- 239. مجمع البیان، ج 2، ص 482، ذیل آیه اعتصام.
2- 240. امالی طوسی، ص 272.
3- 241. تفسیر عیاشی، ج 1، ص 194، ح 122.
4- 242. همان، ح 123.

اللَّه الّذی قال اللَّه: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا» أبنآء أئمّة الهدی ومصابیح الدجی، الّذین احتجّ اللَّه بهم علی عباده، ولم یدع الخلق سدیً من غیر حجّة، هل تعرفونهم أو تجدونهم إلّا من فروع الشجرة المبارکة، وبقایا الصفوة الّذین أذهب اللَّه عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً، وبرّأهم من الآفات وافترض مودّتهم فی الکتاب»؛(1) «ما ریسمان خداییم که خداوند فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا» فرزندان امامان هدایت و چراغان در ظلمت، کسانی که خداوند به وجودشان بر بندگانش احتجاج کرده و خلق را بدون حجّت رها نکرده است. آیا شما آنان را می شناسید، یا آنان را جز از فروع درخت مبارک و بقایای انتخابی که خداوند از آنان پلیدی را دور کرده و آنان را پاک نموده است می یابید. کسانی که خداوند آنان را از آفات بری ساخته و موّدت آنان را در کتابش واجب کرده است.»

2 - حاکم حسکانی به سندش از حسین خالد و او از علی بن موسی الرضا، از پدرانش، از علی علیه السلام نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «من أحبّ أن یرکب سفینة النجاة ویستمسک بالعروة الوثقی ویعتصم بحبل اللَّه المتین، فلیوالِ علیّاً ولیأتمّ بالهداة من ولده»؛(2) «هر کس دوست دارد تا سوار بر کشتی نجات شده و به ریسمان محکم تمسّک جوید و به ریسمان متین خداوند چنگ زند، پس باید ولایت علی علیه السلام را پذیرفته و به هادیان از اولادش اقتدا کند.»

3 - قندوزی به سندش از ابن عباس نقل کرده که گفت: ما نزد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بودیم که مردی اعرابی وارد شد و عرض کرد: ای رسول خدا! از شما شنیدم که می فرمایی: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ»، ریسمان خدا که باید به آن چنگ بزنیم چیست؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در این هنگام دستش را بر دست علی علیه السلام زد و فرمود: به این مرد تمسّک جویید که او ریسمان محکم خدا است.»(3)

ص:108


1- 243. صواعق المحرقة، ص 90.
2- 244. شواهد التنزیل، ج 1، ص 130.
3- 245. ینابیع المودة، ص 119، باب 39.

آیه مسّ کتاب

یکی از آیاتی که دلالت بر مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام دارد آیه «مسّ قرآن» است.

خداوند متعال در سوره واقعه می فرماید «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ * فی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(1) «همانا آن، قرآن کریمی است، که در کتاب محفوظی جای دارد، و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند].»

در کیفیت استفاده از آیه فوق در مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام چند مقدمه ذکر می کنیم:

مقدمه اول

خداوند متعال خود را نور و کتاب خود «قرآن» را به عنوان نور و بیان و تبیان هر چیز معرفی کرده است.

درباره خود می فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ»؛(2) «خداوند نور [وجود] آسمان ها و زمین است.»

کسی که نور محض است از او غیر از نور صادر نمی شود و لذا درباره کتابش قرآن می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُورًا مُبینًا»؛(3) «و به سوی شما نوری آشکار [قرآن] فرستادیم.»

و نیز می فرماید: «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذی أَنْزَلْنا»؛(4) «پس به خدا و رسولش نوری که بر او نازل کردیم ایمان آورید.»

ص:109


1- 246. سوره واقعه، آیات 77 - 79.
2- 247. سوره نور، آیه 30.
3- 248. سوره نساء، آیه 174.
4- 249. سوره تغابن، آیه 8.

و نیز درباره قرآن می فرماید: «هذا بَیانٌ لِلنّاسِ وَهُدًی وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقینَ»؛(1) «این [قرآن] بیان آشکاری است برای مردم و مایه هدایت و موعظه ای برای پرهیزکاران است.»

و نیز می فرماید: «وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَهُدًی وَرَحْمَةً وَبُشْری لِلْمُسْلِمینَ»؛(2) «ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز، و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است.»

مقدمه دوم

در جمله «لایمسّه» در آیه مورد بحث دو احتمال است.

1 - جمله ناهیه باشد به این معنا که: نباید قرآن را به جز افراد با طهارت مسّ کنند.

2 - جمله نافیه باشد به این معنا که حقیقت قرآن را به جز افرادی که طهارت نفسانی دارند، درک نمی کنند.

در قرآن کریم کلمه «مسّ» به هر دو معنای مسّ ظاهری و مسّ باطنی به کار رفته است. و نیز طهارت به هر دو معنای طهارت ظاهری و طهارت باطنی به کار برده شده است.

الف) مسّ ظاهری؛ «لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً»؛(3) «اگر زنان را قبل از آمیزش جنسی یا تعیین مهر، [به عللی طلاق دهید، گناهی بر شما نیست.»

ب) مسّ باطنی؛ «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»؛(4) «پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد [خدا و پاداش و کیفر او] می افتند و [در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و] ناگهان بینا می گردند.»

ج) طهارت ظاهری؛ «وَثِیابَکَ فَطَهِّرْ»؛(5) «و لباست را پاک کن.»

د) طهارت باطنی؛ «یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفاکِ عَلی نِساءِ

ص:110


1- 250. سوره آل عمران، آیه 138.
2- 251. سوره نحل، آیه 89.
3- 252. سوره بقره، آیه 236.
4- 253. سوره اعراف، آیه 201.
5- 254. سوره مدثر، آیه 4.

الْعالَمِینَ»؛(1) «ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان، برتری داده است.»

برای استدلال به آیه «لا یَمَسُّهُ...» بر مقصود از چند بیان می توان استفاده کرد:

1 - جمله «لایمسّه» از آنجا که با احتمال نافیه و ناهیه بودن سازگاری دارد آن را حمل بر دو معنا می کنیم؛ یعنی این جمله درصدد نهی از مسّ قرآن بدون طهارت و اخبار از این که تنها مطهرون امکان رسیدن به حقیقت قرآن دارد، می باشد. و می دانیم که استعمال لفظ مشترک در بیشتر از یک معنا اشکالی ندارد.

2 - سیاق آیه ظهور در جمله اخباریه و نافیه دارد؛ زیرا در آیات قبل چنین آمده است: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ * فی کِتابٍ مَکْنُونٍ»؛(2) «همانا آن، قرآن کریمی است. که در کتاب محفوظی جای دارد.»

مقصود کتاب محفوظ یا لوح محفوظ است و یا علم مخزون الهی که این قرآن وجود تنزیلی آن می باشد و مسّ هر یک از آن دو مسّ مادی نیست، بلکه رسیدن به حقیقت آن دو می باشد.

فخر رازی در تفسیر آیه فوق می گوید: «"لا یمسّه" عائد الی الکتاب علی الصحیح... و الصیغة اخبار، لکن الخلاف فی انّه هل هو بمعنی النهی، کما انّ قوله تعالی:«وَالْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ»(3) اخبار به معنی الامر فمن قال: المراد من الکتاب اللوح المحفوظ، و هو الأصحّ علی ما بیّنا، قال: هو اخبار معنی کما هو اخبار لفظاً، اذا قلنا: انّ الضمیر فی "یمسه" للکتاب...»؛(4) «ضمیر در "لایمسّه" بنابر رأی صحیح به "الکتاب" بازمی گردد... و صیغه "لا یمسّه" اخبار است، ولی اختلاف در این است که آیا در معنای نهی می باشد؟ همانند آیه «وَالْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ» که جمله "یتربصن" اخباریه ولی در معنای نهی است. هر کس گفته: مراد از کتاب، لوح محفوظ است - که قول صحیح تر همین است آن گونه که بیان نمودیم - معتقد است که این جمله در لفظ و معنا اخبار است، در صورتی که قائل شویم ضمیر در "لایمسه" به "الکتاب" بازمی گردد...».

ص:111


1- 255. سوره آل عمران، آیه 42.
2- 256. سوره واقعه، آیات 77و78.
3- 257. سوره بقره، آیه 228.
4- 258. تفسیر فخر رازی، ج 10، ص 431.

مقدمه سوم

از برخی آیات استفاده می شود که اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام مصداق واقعی «مطهرون» در قرآنند؛

خداوند می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(1) «خداوند حتماً می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.»

مقدمه چهارم

مقصود از «اهل بیت» در آیه تطهیر خصوص امامان معصوم و حضرت زهراعلیهم السلام از ذریه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است که در زمان نزول آیه با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تنها چهار نفرشان بوده اند و لذا حصر در آیه تطهیر اضافی است نه حقیقی و در مقابل دیگر صحابه و نیز همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم می باشد و این منافاتی ندارد که آیه شامل بقیه اهل بیت علیهم السلام نیز بشود.

مسلم به سند خود از عایشه نقل می کند: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم صبحگاهی از حجره خارج شد، در حالی که بر روی دوش او پارچه ای از پشم خیاطی نشده بود. حسن بن علی بر او وارد شد، او را داخل کسا کرد؛ آن گاه حسین واјϠشد، او نیز در آن داخل شد. سپس فاطمه وارد شد، او را نیز داخل آن کرد، بعد علی وارد شد او را نیز در آن داخل نمود؛ آن گاه این آیه را تلاوت کرد: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».(2)

نتیجه

اهل بیت عصمت و طهارت: از آنجا که آگاه و عالم به کتاب خدا بوده و حقیقت آن را مس نموده اند و قرآن تبیان هر چیز و مایه هدایت است پس آنان نیز منشأ هدایت بوده و نزد آنان تبیان هر چیزی است.

ص:112


1- 259. سوره احزاب، آیه 33.
2- 260. صحیح مسلم، ج 7، ص 130.

آیه اوتوا العلم

یکی دیگر از آیاتی که دلالت بر مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام دارد آیه «اوتوا العلم» است.

خداوند می فرماید: «...بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ...»؛(1) «... ولی این آیات روشنی است که در سینه دانشوران جای دارد...».

در این که مراد از «العلم» چیست دو احتمال است:

1 - مراد علم کتاب است

در این صورت این آیه با ضمیمه به چند آیه دیگر به نتیجه می رسد؛

الف) خداوند می فرماید: «وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»؛(2) «آن ها که کافر شدند می گویند: تو پیامبر نیستی! بگو: کافی است که خداوند و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن نزد اوست، میان من و شما گواه باشند.»

ب) و نیز می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(3) «همانا آن، قرآن کریمی است، که در کتابی محفوظ جای دارد، و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند].»

ج - و می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(4) «خداوند حتماً می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.»

نتیجه این که: آیات بینات قرآن در سینه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است.

ص:113


1- 261. سوره عنکبوت، آیه 49.
2- 262. سوره رعد، آیه 43.
3- 263. سوره واقعه، آیات 77-79.
4- 264. سوره احزاب، آیه 33.

2 - مراد علم الیقین است

2 - مراد علم الیقین است

با این احتمال نیز به ضمیمه چند آیه می توان به نتیجه رسید:

الف) آیه عصمت امام

خداوند می فرماید: «...لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ»؛(1)«... پیمان من، به ستمکاران نمی رسد.»

و نیز می فرماید: «...وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»؛(2) «... و اولو الأمر [= اوصیای پیامبر] را.»

ب) منشأ عصمت علم به حقایق امور است

خداوند می فرماید: «رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَکُنْ مِنَ الْجاهِلِینَ»؛(3) «پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آنچه این ها مرا به سوی آن می خوانند و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من باز نگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود.»

نتیجه این که: در سینه امامان معصوم علیهم السلام حقیقت قرآن وجود دارد، و هر کس حقیقت قرآن نزد اوست بیاناتش در تفسیر قرآن حجت است.

لذا در روایات شیعه مشاهده می کنیم که اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام این آیه را بر خود تطبیق کرده و منحصر به خود می دانند.

ابوبصیر می گوید: «از امام باقرعلیه السلام شنیدم که در هنگام قرائت این آیه اشاره به سینه خود نمود.(4)

و امام صادق علیه السلام درباره این آیه فرمود: «هم الأئمة»؛(5) «مقصود از آنان ائمه است.»

و در جایی دیگر به حسن صیقل می فرماید: «نحن، و ایّانا عنی»؛(6) «ما هستیم، و تنها ما را قصد کرده است.»

ص:114


1- 265. سوره بقره، آیه 124.
2- 266. سوره نساء، آیه 59.
3- 267. سوره یوسف، آیه 33.
4- 268. نور الثقلین، ج 4، ص 165، ح 70.
5- 269. همان، ح 71.
6- 270. همان، ص 166، ح 78.

آیه اصطفاء

یکی دیگر از آیاتی که دلالت بر مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام دارد آیه «اصطفاء» است.

خداوند متعال می فرماید: «...ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا...»؛(1) «... سپس این کتاب [آسمانی را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم...».

مقصود از بندگان برگزیده خداوند در این آیه همان پاکانی هستند که مطابق آیه دیگر، قرآن را مس کرده اند، آنجا که خداوند می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(2) «همانا آن، قرآن کریمی است، که در کتابی محفوظ جای دارد، و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند].»

و مقصود از «مطهرون» در آیه فوق اهل بیت عصمت و طهارت هستند آنجا که خداوند می فرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؛(3) «خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.»

نتیجه این که اهل بیت عصمت و طهارت وارث کتاب خدا هستند و لذا بیانات آنان در ذیل آیات قرآن برای ما حجت است.

در روایات شیعه نیز مشاهده می کنیم که اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام این آیه را بر خود تطبیق کرده اند.

ص:115


1- 271. سوره فاطر، آیات 31 - 33.
2- 272. سوره واقعه، آیات 77-79.
3- 273. سوره احزاب، آیه 33.

از امام کاظم علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه فوق فرمود: «نحن الذین اصطفانا اللَّه عزّوجلّ و اورثنا هذا الکتاب فیه تبیان کل شی ء»؛(1) «ما هستیم کسانی که خداوند عزّوجلّ ما را برگزید و این کتاب [قرآن را برای ما ارث گذاشت که در آن توضیح هر چیزی است.»

و نیز از امام باقرعلیه السلام در ذیل این آیه نقل شده که فرمود: «نزلت فینا اهل البیت»؛(2) «در حق ما اهل بیت نازل شده است.»

ص:116


1- 274. نور الثقلین، ج 4، ص 361، ح 77.
2- 275. همان، ص 363، ح 84.

مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام از منظر حدیث

اشاره

ص:117

حدیث ثقلین

از جمله احادیثی که بر مرجعیت دینی اهل بیت و حجّیت سنت آنان دلالت دارد، حدیث «ثقلین» است. حدیثی که مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی - اعم از شیعی و سنی است و هر یک از آن ها به گونه ای به این حدیث تمسک می کنند. این حدیث به طریق متواتر از عصر صحابه به بعد نقل شده و به لحاظ مضمون نیز از دلالت و معنای بالایی برخوردار است و حکایت از وصیّت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و سفارش ایشان به امّتش تا روز قیامت دارد که با عمل به آن دستور و وصیّت، امّتش هرگز بی راهه نرفته و گمراه نخواهند شد.

متن حدیث

حدیث ثقلین با مضامین مختلف در صحیح ترین کتاب های حدیثی اهل سنت وارد شده است. اینک به نقل برخی از آن ها می پردازیم:

1 - مسلم به سند خود از زید بن ارقم نقل می کند: «قام رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یوماً فینا خطیباً بماء یدعی خمّاً بین مکة والمدینة، فحمد اللَّه واثنی علیه ووعظ وذکّر ثمّ قال: امّا بعد، ألا یا أیّها الناس! فانّما أنا بشر یوشک ان یأتی رسول ربّی فأجیب وأنا تارک فیکم ثقلین: أوّلهما کتاب اللَّه فاستمسکوا به. فحثّ علی کتاب اللَّه ورغّب فیه ثمّ قال: واهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی اهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی اهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی اهل بیتی...»؛ «... روزی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کنار برکه آبی به نام خمّ، بین مکه و مدینه، ایستاد و برای جمعیّت خطبه ای ایراد فرمود، در آن خطبه بعد از حمد و ثنای الهی و موعظه و تذکّر فرمود: ای مردم! همانا من

ص:118

بشری هستم که نزدیک است پیک الهی جان مرا گرفته و اجابت دعوت حقّ نمایم. من در میان شما دو چیز گران بها می گذارم: اوّل آن ها کتاب خدا که در آن هدایت و نور است، کتاب خدا را گرفته و به آن تمسّک کنید. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم سفارش زیادی برای کتاب خدا فرمود و مردم را بر عمل به آن تشویق نمود. سپس فرمود: اهل بیتم، شما را سفارش می کنم در حقّ اهل بیتم و این جمله را سه بار تکرار نمود...».(1)

2 - احمد بن حنبل به سند خود از زید بن ثابت نقل می کند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «انّی تارک فیکم خلیفتین: کتاب اللَّه حبل ممدود ما بین السماء والأرض - أو مابین السماء إلی الأرض - وعترتی أهل بیتی، وانّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض»؛ «همانا من در میان شما دو جانشین قرار می دهم: کتاب خدا، ریسمان کشیده شده ما بین آسمان و زمین و عترتم (اهل بیتم)، این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند...».(2)

3 - ترمذی به سند خود از جابر بن عبداللَّه نقل می کند: در حجة الوداع، روز عرفه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را دیدم که بر شتری سوار بود و خطبه می خواند. شنیدم که حضرت می فرمود: «یا أیّها الناس! قد ترکت فیکم ما إن اخذتم به لن تضلّوا: کتاب اللَّه وعترتی أهل بیتی»؛ «ای مردم! در میان شما چیزی می گذارم که اگر به آن تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم.»(3)

4 - حاکم نیشابوری به سند خود از ابو الطفیل از زید بن ارقم نقل می کند: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بین مکه و مدینه، کنار پنج درخت فرود آمد. مردم زیر درختان را جاروب نمودند، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم ایستاده به ایراد خطبه پرداخت، بعد از حمد و ثنای الهی و تذکّر و وعظ و بیان خواسته الهی، فرمود: «ایّها الناس! إنّی تارک فیکم امرین لن تضلّوا ان اتبعتموهما وهما کتاب اللَّه واهل بیتی. ثمّ قال: أتعلمون إنّی اولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ - ثلاث مرّات - قالوا: نعم. فقال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: من کنت مولاه فعلیّ مولاه»؛ «ای مردم! همانا

ص:119


1- 276. صحیح مسلم، ج 7، ص 122.
2- 277. مسند احمد، ج 5، ص 181.
3- 278. صحیح ترمذی، ج 5، ص 621.

من در میان شما دو چیز می گذارم که اگر از آن دو پیروی کنید هرگز گمراه نمی شوید: کتاب خدا و عترتم. سپس فرمود: آیا می دانید که من به مؤمنین از خود آنان سزاوارترم؟ این جمله را تکرار کرد. همگی گفتند: آری. آن گاه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هر که من مولای اویم این علی مولای اوست».(1)

تکرار حدیث

ابن حجر می گوید: «حدیث ثقلین طرق زیادی دارد که آن را بیش از بیست نفر از صحابه نقل کرده اند. در بعضی از آن طرق آمده است: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در حجةالوداع، سرزمین عرفه به کتاب و عترت سفارش نمود. در برخی به غدیر خم اشاره شده است. در دسته ای دیگر بعد از بازگشت از طائف آمده است. و هیچ گونه تناقی بین این ها نیست؛ زیرا مانعی نیست که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در مکان های متعددی به ثقلین سفارش کرده باشد.(2)

حتی بنابر بعضی از نقل ها پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم هنگام وفاتش نیز به ثقلین: کتاب خدا و عترتش سفارش نمود... .(3)

با استقرا و جست وجوی مختصری پی می بریم که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم حدیث ثقلین را در پنج موضع ذکر کرده است:

1 - هنگام بازگشت از طائف در سال هشتم هجرت بعد از فتح مکه.(4)

2 - روز عرفه، هنگامی که حضرت بر روی شتر قصواء خطبه می خواند.(5)

3 - در مسجد خیف در منی در حجة الوداع.(6)

4 - روز غدیر خم.(7)

ص:120


1- 279. مستدرک حاکم، ج 3، ص 110.
2- 280. صواعق المحرقه، ص 89 و 90.
3- 281. همان، ص 124.
4- 282. المطالب العالیه، ابن حجر عسقلانی، ج 4، ص 56 ؛ صواعق المحرقه، ص 75 ؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 139؛ کنز العمال، ج 15، ص 144، طبع حیدر آباد.
5- 283. ینابیع الموده، ص 34.
6- 284. همان.
7- 285. همان ؛ حلیة الاولیاء، ج 9، ص 64 ؛ صحیح مسلم، ج 7، ص 122 و 123.

5 - در آخرین خطبه ای که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در روز وفات خود ایراد فرمود.(1)

تصحیح حدیث

حدیث ثقلین را از طرق مختلف می توان تصحیح نمود.

1 - وجود حدیث در صحاح

الف) وجود حدیث در «صحیح مسلم» که اهل سنت به صحّت تمام احادیث آن قائلند.(2)

ب) وجود حدیث در «صحیح ترمذی».

ج) وجود حدیث در «صحیح ابن خزیمه».

د) وجود حدیث در «صحیح ابی عوانه».

2 - وجود حدیث در کتاب هایی که درباره صحاح سته نوشته شده است

الف) حاکم، «المستدرک علی الصحیحین».

ب) حمیدی، «الجمع بین الصحیحین».

ج) رزین عبدری، «تجرید الصحاح».

3 - وجود حدیث در کتبی که مؤلّفان آن التزام به نقل احادیث صحیح داده اند

الف) علاّمه سراج الدین فرغانی، «نصاب الأخبار».

ب) حافظ ضیاء الدین مقدسی، «المختارة»؛ سیوطی از حافظ عراقی نقل می کند:

مقدسی کتابی را به نام «المختارة» تألیف کرد و در آن التزام داد که تنها احادیث صحیح السند را نقل کند.(3)

4 - تصریح به صحّت حدیث ثقلین

تعداد زیادی از علمای اهل سنت به صحّت حدیث ثقلین تصریح نموده اند. اینک

ص:121


1- 286. مجمع الزوائد، ج 9، ص 163؛ احیاء المیت در حاشیه الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 247.
2- 287. تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 902 ؛ طبقات سبکی، ج 3، ص 276.
3- 288. التقیید و الایضاح، ص 24 ؛ تدریب الراوی، ج 1، ص 144.

به اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

الف) ناصرالدین البانی.(1)

ب) ابن حجر عسقلانی.(2)

ج) ابن حجر مکی.(3)

د) بوصیری.(4)

ه. ق) یعقوب بن سفیان فسوی.(5)

و) شیخ سلیمان قندوزی.(6)

ز)احمد بن حنبل.(7)

ح) محمود شکری آلوسی.(8)

ط) ابن جریر طبری.(9)

ی) محاملی.(10)

ک) حسن بن علی سقاف شافعی.(11)

ل) حافظ حاکم نیشابوری.(12)

م) ابن کثیر.(13)

ن) ابن هشام.(14)

س) جمال الدین قاسمی.(15)

ص:122


1- 289. صحیح سنن الترمذی، ج 3، ص 543، ح 3788 ؛ صحیح الجامع الصغیر، ج 1، ص 842، ح 2457.
2- 290. المطالب العالیه، ج 4، ص 65، ح 3972.
3- 291. الصواعق المحرقه، ج 2، ص 428 و 439.
4- 292. اتحاف الخیرة المهرة، ج 9، ص 279.
5- 293. المعرفة و التاریخ، ج 1، ص 536.
6- 294. ینابیع الموده، ص 259.
7- 295. سیر اعلام النبلاء، ترجمه احمد بن حنبل.
8- 296. مختصر التحفه، ص 52.
9- 297. به نقل کنز العمال، ج 1، ص 379، ح 1165.
10- 298. به نقل سیوطی در مسند علی علیه السلام، ص 192، ح 6050.
11- 299. صحیح صفة صلاة النبی صلی الله علیه وآله، ص 29.
12- 300. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 118، ح 4576.
13- 301. تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 122 ؛ البدایة و النهایة، ج 5، ص 228.
14- 302. السیرة النبویة، ج 4، ص 416.
15- 303. محاسن التأویل، ج 14، ص 307.

ع) هیثمی.(1)

ف) أزهری.(2)

ض) سمهودی شافعی.(3)

ق) علامه مناوی.(4)

ر) علاّمه محقق شیخ احمد بنّا.(5)

ش) استاد علاّمه توفیق أبوعلم.(6)

راویان حدیث ثقلین از صحابه

حدیث ثقلین را 43 نفر از صحابه نقل کرده است که عبارتند از:

1 - أمیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام؛

2 - امام حسن مجتبی علیه السلام؛

3 - سلمان فارسی؛

4 - أبوذر غفاری؛

5 - عبداللَّه بن عباس؛

6 - أبوسعید خدری؛

7 - جابر بن عبداللَّه انصاری؛

8 - أبو الهیثم بن تیّهان؛

9 - حذیفة بن یمان؛

10 - حذیفة بن أسید غفاری؛

11 - حذیفة بن ثابت؛

12 - زید بن ثابت؛

ص:123


1- 304. مجمع الزوائد، ج 1، ص 170 و ج 9، ص 256.
2- 305. تهذیب اللغة، ج 2، ص 246.
3- 306. جواهر العقدین، ص 236.
4- 307. فیض القدیر.
5- 308. الفتح الربانی بترتیب مسند أحمد بن حنبل الشیبانی، ج 1، ص 186.
6- 309. أهل البیت علیهم السلام، ص 77-80.

13 - زید بن أرقم؛

14 - أبوهریرة دوسی؛

15 - عبداللَّه بن حنطب؛

16 - جبیر بن مطعم؛

17 - براء بن عازب؛

18 - أنس بن مالک؛

19 - طلحة بن عبداللَّه تیمی؛

20 - عبدالرحمن بن عوف؛

21 - سعد بن ابی وقّاص؛

22 - عمرو بن عاص؛

23 - سهل بن سعد انصاری؛

24 - عدی بن حاتم؛

25 - أبو أیّوب انصاری؛

26 - أبو شریح خزایی؛

27 - عقبة بن عامر؛

28 - أبوقدامه انصاری؛

29 - أبولیلی انصاری؛

30 - ضمیره اسلمی؛

31 - عامر بن لیلی بن حمزه؛

32 - فاطمه زهراعلیها السلام؛

33 - أمّ سلمه همسر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم؛

34 - أمّ هانی دختر أمیر المؤمنین علیه السلام؛

35 - مقداد بن اسود؛

36 - عمار بن یاسر؛

ص:124

37 - عمر بن خطّاب؛

38 - عبداللَّه بن عمر؛

39 - خزیمة بن ثابت؛

40 - ابورافع مولی رسول اللَّه؛

41 - زید بن اسلم؛

42 - جریر بن عبداللَّه؛

43 - حبشی بن جناده.

راویان حدیث ثقلین از تابعین

حدیث ثقلین را نوزده نفر از تابعین نقل نموده اند که عبارتند از:

1 - عامر بن واثله؛

2 - عطیّة بن سعد عوفی؛

3 - حارث همدانی؛

4 - أصبغ بن نباته؛

5 - عبداللَّه بن أبی رافع؛

و دیگران.

راویان حدیث در قرن دوم

در قرن دوم 36 نفر از بزرگان اهل سنّت حدیث ثقلین را نقل نموده: امثال:

1 - سعید بن مسروق ثوری، (م 126ه.ق)؛

2 - أبواسحاق سبیعی، (م 129 ه.ق)؛

3 - ابوحیان تیمی، (م 145 ه.ق)؛

و دیگران.

ص:125

راویان حدیث در قرن سوّم

در قرن سوّم، حدیث ثقلین را 69 نفر از بزرگان عامه نقل نموده اند؛ امثال:

1 - أبوجعفر محمّد بن حبیب هاشمی، (م 225 ه.ق)؛(1)

2 - محمّد بن سعد زهری، (م 230 ه.ق)؛(2)

3 - ابوبکر عبداللَّه بن محمد بن ابی شیبه، (م 235 ه.ق)؛(3)

4 - احمد بن حنبل، (م 241 ه.ق)؛(4)

5 - عبداللَّه بن عبدالرحمن دارمی، (م 255 ه.ق)؛(5)

6 - محمد بن اسماعیل بخاری، (م 256 ه.ق)؛(6)

7 - مسلم بن حجاج نیشابوری، (م 261 ه.ق)؛(7)

8 - أبوعبداللَّه محمّد بن یزید قزوینی، (م 275 ه.ق)؛(8)

9 - سلیمان بن اشعث سجستانی، (م 275 ه.ق)؛(9)

10 - محمّد بن یحیی بلاذری، (م 278 ه.ق)؛(10)

11 - محمد بن عیسی ترمذی، (م 279 ه.ق)؛(11)

12 - أحمد بن أبویعقوب، (م 284 ه.ق)؛(12)

13 - محمد بن علی أبوعبداللَّه حکیم ترمذی، (م 285 ه.ق)؛(13)

14 - أحمد بن عمرو بن أبوعاصم، ابوبکر شیبانی، (م 287 ه.ق)؛(14)

15 - أبوبکر بزّار بصری، (م 292 ه.ق)؛(15)

و دیگران.

ص:126


1- 310. المنمّق، ص 9.
2- 311. الطبقات الکبری، ج 2، ص 194.
3- 312. المصنّف، ج 10، ص 506، ح 10130.
4- 313. مسند أحمد، ج 1، ص 96.
5- 314. سنن الدارمی، ج 2، ص 310و432.
6- 315. التاریخ الصغیر، ج 3، ص 96.
7- 316. صحیح مسلم، ج 2، ص 362، ح 2408.
8- 317. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 43.
9- 318. سنن ابوداوود.
10- 319. أنساب الأشراف، ج 1، ص 35.
11- 320. صحیح الترمذی، ج 2، ص 307.
12- 321. تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 112.
13- 322. نوادر الأصول، ص 68.
14- 323. کتاب السنه، ص 629.
15- 324. مسند البزّار، ص 75و277.

راویان حدیث ثقلین در قرن چهارم

در قرن چهارم 38 نفر از علمای اهل سنّت حدیث ثقلین را نقل نموده اند؛ امثال:

1 - أحمد بن شعیب نسائی، (م 303 ه.ق)؛(1)

2 - حافظ ابویعلی موصلی، (م 307 ه.ق)؛(2)

3 - محمد بن جریر طبری، (م 310 ه.ق)؛

4 - ابوبکر محمّد بن اسحاق، (م 311 ه.ق)؛(3)

5 - أبن عوانه یعقوب بن اسحاق، اسفرائینی، (م 316 ه.ق)؛(4)

6 - أبوجعفر أحمد بن محمّد بن سلامه، (م 321 ه.ق)؛(5)

7 - أبوعمر أحمد بن محمّد بن عبد ربّه قرطبی، (م 328 ه.ق)؛(6)

8 - حافظ أبوالقاسم طبرانی، (م 360 ه.ق)؛(7)

9 - عبداللَّه بن عدی جرجانی، (م 365 ه.ق)؛(8)

10 - أبومنصور محمد بن أحمد بن أزهر أزهری، (م 370 ه.ق)؛(9)

11 - حافظ علی بن عمر بن أحمد بغدادی دارقطنی، (م 385 ه.ق)؛(10)

12 - أبوسلیمان أحمد بن محمّد خطابی، (م 388 ه.ق)؛(11)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن پنجم

در قرن پنجم، 21 نفر از علمای اهل سنّت حدیث ثقلین را نقل نموده اند که به اسامی برخی اشاره می شود:

ص:127


1- 325. سنن نسائی ؛ خصائص، ص 21.
2- 326. مسند أبویعلی، ص 2، ح 102.
3- 327. صحیح ابن خزیمه، ص 340.
4- 328. مسند ابوعوانه.
5- 329. مشکل الآثار، ج 2، ص 307.
6- 330. العقد الفرید، ج 2، ص 158.
7- 331. المعجم الصغیر، ج 1، ص 131 ؛ المعجم الکبیر، ج 3، ص 63.
8- 332. الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 6، ص 2087.
9- 333. تهذیب اللغة، ج 9، ص 78.
10- 334. المؤتلف و المختلف، ص 2، ح 1046.
11- 335. غریب الحدیث، ج 2، ص 192.

1 - أبوعبداللَّه حاکم نیشابوری، (م 405 ه.ق)؛(1)

2 - قاضی عبدالجبّار معتزلی، (م 414 ه.ق)؛(2)

3 - أبواسحاق ثعلبی، (م 427 ه.ق)؛(3)

4 - أبونعیم اصفهانی، (م 430 ه.ق)؛(4)

5 - احمد بن حسین بن علی بیهقی، (م 458 ه.ق)؛(5)

6 - أبوبکر خطیب بغدادی، (م 463 ه.ق)؛

7 - ابن المغازلی شافعی، (م 483 ه.ق)؛(6)

8 - أبوعبداللَّه حُمیدی، (م 488 ه.ق)؛(7)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن ششم

در قرن ششم 24 نفر از علمای اهل سنت حدیث ثقلین را نقل نموده اند که به اسامی بعضی اشاره می کنیم:

1 - أبومحمّد حسین مسعود بغوی، (م 516 ه.ق)؛(8)

2 - أبوالحسین رزین عبدری، (م 529 ه.ق)؛(9)

3 - جاراللَّه زمخشری، (م 538 ه.ق)؛(10)

4 - خطیب خوارزمی، (م 568 ه.ق)؛(11)

5 - حافظ أبوالقاسم ابن عساکر شافعی، (م 571 ه.ق)؛(12)

و دیگران.

ص:128


1- 336. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 90.
2- 337. المغنی فی الکلام، ج 20، ص 191.
3- 338. الکشف و البیان، تفسیر آیه اعتصام.
4- 339. حلیة الأولیاء، ج 1، ص 355.
5- 340. السنن الکبری، ج 2، ص 148.
6- 341. مناقب أمیرالمؤمنین علیه السلام، ص 234.
7- 342. الجمع بین الصحیحین.
8- 343. مصابیح السنّه، ج 2، ص 205.
9- 344. الجمع بین الصحاح الستة.
10- 345. الفائق فی غریب الحدیث، ج 1، ص 170.
11- 346. المناقب، ص 200.
12- 347. تاریخ دمشق، ج 1، ص 45.

راویان حدیث ثقلین در قرن هفتم

در قرن هفتم 21 نفر از علمای اهل سنّت حدیث ثقلین را نقل کرده اند؛ امثال:

1 - فخرالدین رازی، (م 606 ه.ق)؛(1)

2 - ابن أثیر جزری، (م 606 ه.ق)؛(2)

3 - أبوالحسن علی بن محمد معروف به ابن أثیر شافعی، (م 630 ه.ق)؛(3)

4 - أبوسالم محمد بن طلحه قریشی، (م 652 ه.ق)؛(4)

5 - سبط بن الجوزی، (م 654 ه.ق)؛(5)

6 - ابن أبی الحدید معتزلی، (م 656 ه.ق)؛(6)

7 - حافظ محمد بن یوسف گنجی شافعی، (م 658 ه.ق)؛(7)

8 - یحیی بن شرف نووی، (م 676 ه.ق)؛(8)

9 - أبوالعباس شمس الدین أحمد بن خلکان، (م 681 ه.ق)؛(9)

10 - محبّ الدین طبری، (م 694 ه.ق)؛(10)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن هشتم

در قرن هشتم 24 نفر از علمای عامه حدیث ثقلین را نقل کرده اند که اسامی برخی از آنان به شرح ذیل است:

1 - جمال الدین ابن منظور افریقی، (م 711 ه.ق)؛(11)

2 - صدرالدین حموینی، (م 722 ه.ق)؛(12)

ص:129


1- 348. مفاتیح الغیب، ج 3، ص 18.
2- 349. جامع الأصول، ج 1، ص 187.
3- 350. اسد الغابة، ج 2، ص 12.
4- 351. مطالب السؤول، ص 8.
5- 352. تذکرة الخواص، ص 323.
6- 353. شرح نهج البلاغة، ج 2، ص 130.
7- 354. کفایة الطالب، ص 53.
8- 355. المنهاج فی شرح صحیح مسلم، ج 15، ص 180.
9- 356. وفیات الأعیان، ج 2، ص 169.
10- 357. ذخائر العقبی، ص 16.
11- 358. لسان العرب، ماده عتر.
12- 359. فرائد السمطین، ج 1، ص 317.

3 - نظام الدین حسن بن محمّد نیشابوری، (م 727 ه.ق)؛(1)

4 - ابن تیمیه حرّانی، (م 728 ه.ق)؛(2)

5 - علاءالدین بغدادی خازن، (م 745 ه.ق)؛(3)

6 - حافظ ابوالحجّاج مزّی، (م 745 ه.ق)؛(4)

7 - ابوحیّان اندلسی، (م 745 ه.ق)؛(5)

8 - شمس الدین ذهبی، (م 748 ه.ق)؛(6)

9 - جمال الدین محمد بن یوسف زرندی، (م 750 ه.ق)؛(7)

10 - اسماعیل بن عمر بن کثیر دمشقی، (م 774 ه.ق)؛(8)

11 - سعدالدین تفتازانی، (م 791 ه.ق)؛(9)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن نهم

در قرن نهم، هشت نفر از علمای عامه حدیث ثقلین را نقل نموده اند که به اسامی بعضی اشاره می شود:

1 - نورالدین هیثمی، (م 807 ه.ق)؛(10)

2 - مجدالدین فیروزآبادی، (م 817 ه.ق)؛(11)

3 - حافظ ابن حجر عسقلانی، (م 852 ه.ق)؛(12)

ص:130


1- 360. غرائب القرآن، ج 1، ص 349.
2- 361. منهاج السنه، ج 4، ص 85.
3- 362. تفسیر لباب التأویل، ج 1، ص 257.
4- 363. تهذیب الکمال، ج 10، ص 51.
5- 364. تفسیر بحرالمحیط، ج 1، ص 12.
6- 365. تلخیص المستدرک، ج 3، ص 109 ؛ سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 365.
7- 366. نظم درر السمطین، ج 1، ص 231.
8- 367. تفسیر القرآن الکریم، ذیل آیه تطهیر و آیه مودّت.
9- 368. شرح المقاصد، ج 2، ص 221.
10- 369. مجمع الزوائد، ج 5، ص 195.
11- 370. القاموس المحیط، ماده ثقل.
12- 371. فتح الباری.

4 - نورالدین ابن صبّاغ مالکی، (م 855 ه.ق)؛(1)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن دهم

در قرن دهم، بیست نفر از علمای عامه حدیث ثقلین را نقل نموده اند؛ امثال:

1 - حافظ جلال الدین سیوطی، (م 911 ه.ق)؛(2)

2 - نورالدین شریف سمهودی، (م 911 ه.ق)؛(3)

3 - شهاب الدین قسطلانی، (م 923 ه.ق)؛(4)

4 - ابن حجر هیتمی مکّی، (م 973 ه.ق)؛(5)

5 - ملاّ علی متّقی هندی (م 975 ه.ق)؛(6)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن یازدهم

در قرن یازدهم ده نفر از علمای عامّه حدیث ثقلین را نقل کرده اند که به اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - عبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، (م 1031 ه.ق)؛(7)

2 - نورالدین علی حلبی، (م 1033 ه.ق)؛(8)

و دیگران.

ص:131


1- 372. الفصول المهمّه، ص 23 و 24.
2- 373. الدر المنثور، ج 2، ص 60؛ احیاء المیّت، ص 12؛ الجامع الصغیر، ج 1، ص 55؛ الخصائص الکبری، ج 2، ص 266؛ جامع الأحادیث، ج 2، ص 341.
3- 374. جواهر العقدین، ج 2، ص 86.
4- 375. المواهب اللدنیّه، ج 7، ص 7.
5- 376. الصواعق المحرقة، ص 75.
6- 377. کنز العمال، ج 1، ص 48، ح 1650.
7- 378. فیض القدیر، ج 2، ص 174.
8- 379. السیرة الحلبیّة، ج 3، ص 8.

راویان حدیث ثقلین در قرن دوازدهم

در قرن دوازدهم هجده نفر از علمای عامّه حدیث ثقلین را نقل کرده اند که به اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - محمّد بن عبدالباقی زرقانی، (م 1122 ه.ق)؛(1)

2 - میرزا محمّد بن معتمد خان بدخشانی؛(2)

3 - شیخ الاسلام شبراوی، (م 1162 ه.ق)؛(3)

و دیگران.

راویان حدیث ثقلین در قرن سیزدهم

در قرن سیزدهم یازده نفر از علمای عامّه حدیث ثقلین را نقل کرده اند، اینک به اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - محمد مبین لکهنوی؛(4)

2 - محمد اکرام الدین دهلوی؛(5)

3 - میرزا حسن علی محدث لکهنوی؛(6)

4 - رشیدالدین خان دهلوی؛(7)

5 - حسن عدوی حمزاوی؛(8)

6 - سلیمان بلخی قندوزی؛(9)

7 - صدیق حسن خان؛(10)

راویان حدیث ثقلین در قرن چهاردهم

در قرن چهاردهم شانزده نفر از علمای عامّه حدیث ثقلین را نقل کرده اند، اینک به

ص:132


1- 380. شرح المواهب اللدنّیه، ج 7، ص 4.
2- 381. نزل الابرار.
3- 382. الإتحاف بحبّ الأشراف، ص 6.
4- 383. وسیلة النجاة فی مناقب السادات.
5- 384. سعادة الکونین فی بیان فضائل الحسنین علیهما السلام.
6- 385. تفریح الاحباب فی مناقب الآل و الاصحاب.
7- 386. الحق المبین فی فضائل اهل بیت سید المرسلین.
8- 387. مشارق الأنوار، ص 86.
9- 388. ینابیع المودة، ص 27-41.
10- 389. السراج الوهاج فی شرح صحیح مسلم الحجاج.

اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - أحمد بن زینی دحلان، (م 1304 ه.ق)؛(1)

2 - سیّد مؤمن بن حسن بن مؤمن شبلنجی، (م 1308 ه.ق)؛(2)

3 - منصور بن علی ناصف، بعد از سنه 1371 ه.ق وفات یافته؛(3)

4 - شیخ محمود ابوریّه، (م 1390 ه.ق)؛(4)

و دیگران.

حدیث ثقلین وصیّت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

قبلاً گفتیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در حقّ کتاب و عترتش، در مکان ها و زمان های مختلف و حتّی در آخر عمرش سفارش نمود و این خود قرینه و شاهدی بر مفاد حدیث وصیّت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر امّتش تا روز قیامت بوده است. شاهد مطلب این که مطابق نقل برخی از اهل سنت، حدیث ثقلین با لفظ وصیّت نقل شده است.

ابن منظور افریقی می گوید: «وفی حدیث النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم: اوصیکم بکتاب اللَّه وعترتی»؛ «در حدیث پیامبر است که فرمود: شما را به کتاب خدا و عترتم وصیّت می کنم».(5)

ابن حجر مکّی می گوید: «وقد جاءت الوصیة الصریحة بهم فی عدة احادیث منها حدیث: (انّی تارک فیکم)»؛ «در تعداد زیادی از احادیث، وصیّت صریح به اهل بیت شده است که از جمله آن ها، حدیث: «انّی تارک فیکم ...» است...».(6)

فهم نکات حدیث

1 - دو شی ء گران بها و سنگین

کلمه «ثقلین» تثنیه است از ماده ثَقَل، به معنای متاع و توشه سفر و هر چیز نفیسی که احتیاج به محافظت داشته باشد(7) یا از ماده ثِقل به معنای سنگینی است.

ص:133


1- 390. السیرة الحلبیة، ج 3، ص 300.
2- 391. نور الابصار.
3- 392. التاج الجامع للاصول، ج 3، ص 308.
4- 393. أضواء علی السنّة المحمّدیة، ص 404.
5- 394. لسان العرب، ماده ثقل.
6- 395. صواعق المحرقه، ص 90.
7- 396. قاموس المحیط، ماده ثقل.

ثعلب می گوید: کتاب و عترت را ثقلین نامیدند؛ زیرا عمل به آن دو سنگین است و آن ها را به دلیل بزرگ جلوه دادن قدر و منزلتشان ثقلین نامیدند.(1)

ابن حجر مکّی می گوید: «سمّی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم القرآن وعترته - الأهل والنسل والرهط الأدنون - ثقلین؛ لأنّ الثقل کل شی ء نفیس خطیر مصون، وهذان کذلک؛ اذ کل منهما معدن للعلوم اللدنیة والأسرار والحکم الإلهیة، ولذلک حثّ النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم علی الاقتداء بهم والتعلّم منهم»؛ «رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم قرآن و عترت را ثقلین نامید. «ثقل» به هر چیز نفیسی گفته می شود و کتاب و عترت از این قبیل است؛ زیرا هر کدام از آن دو معدن علوم لدنّی و اسرار و حکمت های الهی اند، از همین رو، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مردم را به پیروی از آن دو تأکید و سفارش نموده است.»(2)

به بیانی دیگر: ثقل، عیاری است که برای تثبیت ترازو وضع می شود و آن دو به این دلیل به عیار تشبیه شده که کتاب و عترت مایه استقرار حیات و زندگانی مردمند؛ یعنی با از بین رفتن آن دو استقرار و طمأنینه از حیات مردم برچیده خواهد شد. در روایات آمده است: «اگر حجت روی زمین نباشد، زمین مضطرب خواهد شد».

2 - جامعیت کتاب و عترت

تعبیر به «ما إن تمسّکتم بهما» که به صورت مطلق آمده و به مورد خاصی تقیید نخورده، دلالت بر جامعیت و کمال علی الاطلاق کتاب و عترت دارد.

3 - هدایت مطلق در کتاب و عترت

تعبیر به «لن تضلّوا أبداً» که اطلاق «لن تضلوا» با «ابداً» تأکید شده و دلالت بر نفی ضلالت به طور مطلق دارد؛ یعنی هیچ نوع ضلالت بر شما عارض نخواهد شد. و در مقابل ضلالت، هدایت است که با اقتدا به آن ها به انواع هدایت نایل خواهید شد؛ چه هدایت به نحو ارائه راه و چه هدایت به نحو رساندن به مقصد با دستگیری.

4 - مصاحبت ابدی

تعبیر به «حتّی یردا علیّ الحوض» دلالت بر مصاحبت و معیّت ابدی بین قرآن

ص:134


1- 397. لسان العرب، ماده ثقل.
2- 398. الصواعق المحرقه، ص 90.

و عترت دارد و این شامل تمام نشئه ها و عالم ها؛ اعمّ از عالم دنیا، برزخ و قیامت می شود.

5 - لزوم تمسک به هر دو

تعبیر به «ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا أبداً» و جمله «فانظروا کیف تخلّفونی فیهما» که در برخی از روایات آمده، دلالت بر لزوم تمسک به کتاب و عترت هر دو دارد، نه این که یکی را تمسک کرده و دیگری را رها سازیم. آنچه مانع از ضلالت است هر دو است نه یکی، قرآن به تنهایی هدایت گر نیست، احتیاج به مفسّر و مبیّن دارد که همان عترت است.

علامه مناوی می گوید: «وفی هذا تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلّفهما ووصّی امّته بحسن معاملتهما وایثار حقّهما علی أنفسهم والإستمساک بهما فی الدین...»؛ «در این حدیث - ثقلین - اشاره بلکه تصریح به این است که کتاب خدا و عترت همانند دوقلویی اند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به عنوان هدایتگران بعد از خود معرفی کرده است و امّت خود را وصیت نموده که با آن دو به خوبی معاشرت کنند، آنان را بر خود مقدم بدارند و در دین به آن دو تمسک کنند».(1)

شیخ محمّد امین می گوید: «فنظرنا فاذا هو مصرّح بالتمسک بهم، وبأنّ تباعهم کتباع القرآن علی الحق الواضح»؛ «با تأمل در حدیث به این نتیجه رسیدیم که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم سفارش اکید به تمسک به اهل بیت نموده و این که متابعت از آنان، همانند متابعت و پیروی از قرآن به حقّ واضح است».(2)

ابن الملک می گوید: «التمسک بالکتاب العمل بما فیه وهو الإئتمار بأوامر اللَّه والإنتهاء بنواهیه. ومعنی التمسک بالعترة محبّتهم والإهتداء بهداهم وسیرتهم...»؛ «تمسک به کتاب به معنای عمل به دستورات قرآن است؛ به این معنا که به اوامر آن عمل کرده و از چیزهایی که

ص:135


1- 399. فیض القدیر، ج 2، ص 174.
2- 400. دراسات اللبیب، ص 232.

نهی کرده چشم پوشی کنیم. و تمسک به عترت؛ یعنی آنان را دوست بداریم و به هدایت هایشان توجه کنیم تا هدایت یابیم».(1)

همین مضمون نیز از حسن بن علی سقاف شافعی رسیده است.(2)

6 - بقای عترت تا روز قیامت

تعبیر به «لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» دلالت بر بقای عترت طاهره تا روز قیامت دارد؛ زیرا در صورتی که زمان از عترت خالی باشد، لازم می آید بین کتاب و عترت افتراق و جدایی حاصل شود و این معنا با صریح حدیث در عدم افتراق و جدایی بین آن دو منافات دارد.

ابن حجر می گوید: «وفی احادیث الحث علی التمسک بأهل البیت علیهم السلام اشارة إلی عدم انقطاع متأهل منهم للتمسک به إلی یوم القیمة، کما إنّ الکتاب العزیز کذلک؛ ولهذا کانوا اماناً لأهل الأرض...»؛ «در این حدیث اشاره به جدا نشدن کسانی از اهل بیت علیهم السلام با قرآن است که اهلیّت برای تمسّک به او تا روز قیامت داشته باشند؛ همان گونه که کتاب عزیز این چنین است. در روایات آمده است که اهل بیت امان برای اهل زمینند...».(3) همین معنا از سمهودی شافعی نیز رسیده است.(4)

7 - أعلمیّت اهل بیت علیهم السلام

در برخی از روایات جمله «لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم» آمده است که دلالت بر اعلمیّت اهل بیت علیهم السلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم دارد؛ خصوصاً این که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم آنان را به کتاب خدا مقرون ساخته و در حقیقت آنان را عِدل کتاب خدا و مفسّر آن معرفی کرده است.

ابن حجر می گوید: «کلّ منهما معدن العلوم اللدنیة والحکم العلیة والأحکام الشرعیة»؛ «... هر کدام از کتاب و عترت معدن علوم لدنّی و حکمت های بزرگ و عالی و احکام شرعی اند».(5)

ص:136


1- 401. المرقاة فی شرح المشکاة، ج 5، ص 600.
2- 402. صحیح شرح العقیدة الطحاویه، ص 654.
3- 403. الصواعق المحرقه، ص 149.
4- 404. جواهر العقدین، ص 244.
5- 405. صواعق المحرقه، ص 149.

تفتازانی بعد از نقل حدیث ثقلین می گوید: «ألا تری انّه علیه السلام قرنهم بکتاب اللَّه تعالی فی کون التمسّک بهما منقذاً عن الضلالة، ولامعنی للتمسک بالکتاب الّا الأخذ بما فیه من العلم والهدایة، فکذا فی العترة»؛ «آیا نمی بینی که چگونه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اهل بیت خود را به کتاب خود مقرون ساخته است؟ این نیست مگر به جهت تمسک به کتاب و عترت که انسان را از ضلالت و گمراهی نجات خواهد داد. و معنای تمسک به کتاب و عترت آن است که به علم و هدایتی که نزد آن دو است اخذ کرده و عمل نماییم».(1)

8 - عصمت اهل بیت علیهم السلام

از جمله اموری که به وضوح از حدیث شریف استفاده می شود، عصمت و حجیت اقوال و افعال اهل بیت علیهم السلام، و به تعبیر دیگر، حجیت سنّتِ اهل بیت علیهم السلام است، که این مطلب را از چند موضع حدیث می توان اثبات کرد:

الف) اقتران اهل بیت به کتاب خدا؛ آن کتابی که به نصّ قرآن هرگز در او باطل راه نخواهد داشت. پرواضح است که صدور هر مخالفتی با قرآن - چه از روی عمد یا سهو یا غفلت - افتراق و جدایی از قرآن به حساب می آید، اگر چه عنوان معصیت بر آن صادق نباشد، همانند مخالفت هایی که با سهو یا غفلت و نسیان همراه باشد.

استاد توفیق ابوعلم، نویسنده مصری می گوید: «انّ النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم قرنهم بکتاب اللَّه العزیز الّذی (لایأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه) فلا یفترق احدهما عن الآخر، ومن الطبیعی انّ صدور ایّة مخالفة لأحکام الدین تعدّ افتراقاً عن الکتاب العزیز. وقد صرّح النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم بعدم افتراقهما حتی یردا علیّ الحوض، فدلالته علی العصمة ظاهرة جلیّة. وقد کرّر النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم هذا الحدیث فی مواقف کثیرة؛ لأنّه یهدف إلی صیانة الأمة والمحافظة علی استقامتها و عدم انحرافها فی المجالات العقائدیة وغیرها...»؛ «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اهل بیت خود را به کتاب عزیز خداوند مقرون ساخته است، کتابی که هرگز در او باطل نفوذ نخواهد کرد و هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد. واضح است که صدور هر نوع مخالفت با احکام دین افتراق و جدایی از قرآن محسوب می گردد، در حالی که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خبر از عدم جدایی این

ص:137


1- 406. شرح مقاصد، ج 2، ص 222.

دو داده است. از همین رو، حدیث دلالتی ظاهر و آشکار بر عصمت اهل بیت دارد. و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم که این حدیث را در مواقف بسیاری ذکر کرده در پی این هدف است که امّت خود را صیانت کرده و آنان را سفارش به استقامت بر تمسک به این دو نموده، تا در امور مختلف - اعم از اعتقادات و فروع - به ضلالت و گمراهی گرفتار نشوند...».(1)

ب) در روایت مسلم بن حجاج و دیگران آمده است که پیامبر قبل از سفارش به کتاب و عترت فرمود: «إنّما أنا بشر یوشک أن یأتی رسول ربّی فأجیب». این مقدمه دلالت دارد بر این که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم درصدد است تا برای بعد از خود مرجعی دینی معیّن کند، که عهده دار وظایف او تا روز قیامت گردد. می دانیم که جانشین پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در ادایِ وظایف، همانند خود حضرت باید از عصمت برخوردار باشد.

ج) پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم طبق حدیث مسلم، قرآن را این گونه توصیف می کند: در آن هدایت و نور است و آن به مثابه ریسمانی است که هر کس به آن چنگ زند بر هدایت واقعی است و هر کس که آن را رها سازد بر ضلالت است. همین حکم برای عترتی است که مقرون به کتاب خدا و عِدل آن شده است.

د) طبق روایت احمد بن حنبل، حضرت فرمود: «لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» تعبیر به «لن» تصریح به جدا نشدن قرآن و عترت از یکدیگر تا روز قیامت دارد. و عدم افتراق کنایه از مخالفت نکردن - ولو سهوی - عترت با هیچ یک از تعلیمات قرآن است و این معنا تنها با عصمت اهل بیت علیهم السلام تناسب دارد. و اگر قرار باشد اهل بیت خطاکار باشند، قطعاً از قرآن جدا شده اند؛ زیرا در قرآن هیچ گونه خطا و سهوی وجود ندارد.

ه. ق) در برخی از روایات ثقلین، درباره قرآن می خوانیم: «حبل ممدود من السماء الی الارض»؛ «قرآن ریسمانی کشیده شده از آسمان به سوی زمین است.» آسمان محلّ نزول رحمت است. از همین رو امر شده که دست ها را هنگام دعا به سوی آسمان بالا بریم. قرآن مانند ریسمان و حلقه وصلی بین خدا و بندگان است، هرکس به آن تمسک کند

ص:138


1- 407. اهل البیت - فاطمة الزهراء، ص 75.

به طور حتم از سرچشمه زلال معارف الهی بهره مند شده است. عترت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نیز این طور است. هر کس به آنان اقتدا کرده و از آنان اطاعت کند به منبع فیض و کمال مطلق رسیده و به سعادت دنیا و آخرت واصل شده است و این مستلزم عصمت اهل بیت، همانند قرآن است.

و) در روایت ترمذی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل شده: «فانظروا بم تخلّفونی فیهما»؛ «نظر و تأمل کنید که چگونه حقّ مرا در مورد این دو جانشین مراعات خواهید کرد.» این تعبیر به تنهایی دلالت بر لزومِ اطاعت آن دو به طور مطلق دارد و لذا با عصمت سازگار است.

ز) در غالب روایات آمده است: «ما إن أخذتم بهما لن تضلّوا» که با «لن» به کار رفته است؛ یعنی با تمسک به کتاب و عترت - که هرگز از یکدیگر جدا پذیر نیستند - هرگز گمراه نخواهید شد و این، تنها با عصمت سازگاری دارد؛ زیرا مخالفت با واقع نیز نوعی ضلالت و گمراهی است و هر که معصوم نباشد این احتمال در حقّ او صادق است. در نتیجه لازم می آید که تبعیّت کننده از اهل بیت علیهم السلام ایمن از ضلالت به طور مطلق نباشد، در حالی که این معنا مخالف با ظاهر بلکه نصّ و صریح حدیث ثقلین است.

مقصود از تمسک و اخذ به کتاب و عترت، مجرّد دوست داشتن آن دو و احسان و اکرام و احترام به آن ها و ادای حقوق واجب و مستحب آن دو نیست؛ همان گونه که از کلام برخی از اشخاص - که عادتشان وارونه جلوه دادن حقایق است، همانند ابن حجر مکی - استفاده می شود؛ زیرا به طور حتم این معنا خلاف ظاهر بلکه نصّ روایات است.

ح) در برخی از روایات ثقلین می خوانیم که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «فلا تقدّموهما فتهلکوا»؛ «بر این دو پیشی نگیرید که هلاک خواهید شد.» این تعبیر نیز به نوبه خود دلالت بر عصمت کتاب و عترت دارد.

احتجاج به حدیث ثقلین

حافظ حموینی در «فرائد السمطین» به سندش از سلیم بن قیس نقل کرده که گفت:

ص:139

علی علیه السلام را در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در زمان خلافت عثمان مشاهده کردم، در حالی که جماعتی با هم سخن می گفتند... آن گاه به مفاخره بین مهاجرین و انصار اشاره می کند، در حالی که حضرت علی علیه السلام ساکت بود و او و اهل بیتش هیچ گونه حرفی نمی زدند. مردم رو به حضرت کرده و عرض کردند: ای ابوالحسن! چرا سخن نمی گویید؟ حضرت فرمود: هر کدام از این دو قبیله فضیلت خود را ذکر کرد و به حق هم گفت. آن گاه آنان را به فضل الهی که همان رسول خدا بود تقریر نمود... تا این که بعد از ذکر جمله ای از فضایل فراوانش که همگی به آن ها اقرار می کردند، فرمود: «انشدکم اللَّه! اتعلمون انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله قام خطیباً لم یخطب بعد ذلک فقال: یا ایها الناس انی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللَّه و عترتی اهل بیتی فتمسکوا بهما لن تضلّوا، فانّ اللطیف الخبیر اخبرنی و عهد الیّ انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض. فقام عمر بن الخطاب شبه المغضب فقال: یا رسول اللَّه! اکلّ اهل بیتک! قال: لا، و لکن اوصیائی منهم، اوّلهم اخی و وزیری و وارثی و خلیفتی فی امّتی و ولیّ کل مؤمن بعدی هو اولهم، ثم ابنی الحسن، ثم ابنی الحسین، ثم تسعة من ولد الحسین، واحد بعد واحد حتی یردا علیّ الحوض. هم شهداء اللَّه فی ارضه و حجّته علی خلقه، و خزّان علمه و معادن حکمته. من اطاعهم اطاع اللَّه و من عصاهم عصی اللَّه. فقالوا کلّهم: نشهد انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله قال ذلک»؛(1) «شما را به خداوند سوگند می دهم آیا به یاد دارید که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم ایستاده خطبه ای خواند که بعد از آن چنین خطبه ای نخواند، و فرمود: ای مردم! همانا من در میان شما دو چیز گرانبها قرار می دهم: کتاب خدا و عترتم اهل بیتم، پس به آن دو تمسک کنید که هرگز گمراه نخواهید شد؛ زیرا [خداوند] لطیف خبیر مرا خبر داده و به من عهد کرده که هرگز این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر من در کنار حوض وارد شوند. عمر بن خطّاب در حالی که شبیه شخص غضبناک شده بود، گفت: ای رسول خدا! آیا تمام اهل بیت تو مراد است؟ حضرت فرمود: خیر، ولی اوصیایم، که اول آن ها برادرم و وزیرم و وارثم و خلیفه من در میان امتم و سرپرست هر مؤمنی بعد از من است. او اول آنان است. سپس فرزندم حسن سپس فرزندم حسین، سپس نه نفر از اولاد

ص:140


1- 408. فرائد السمطین، ج 1، ص 312.

حسین، یکی پس از دیگری تا بر من در کنار حوض وارد شوند. آنان گواهان خدا در روی زمین و حجت های خدا بر خلق و خزینه داران علم و معدن های حکمت خدایند. هر کس آنان را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هر کس آنان را نافرمانی کند خدا را نافرمانی کرده است.

تمام کسانی که در آن مجلس حاضر بودند، گفتند: ما گواهی می دهیم که رسول خداعلیه السلام چنین فرمود.»

و نیز ابن مغازلی به سندش از عامر بن واثله نقل کرده که گفت: «من با حضرت علی علیه السلام روز شوری در اطاق بودیم که شنیدم حضرت می فرمود: «لأحتجنّ علیکم ممّا لایستطیع عربیکم ولاعجمیّکم بغیر ذلک. ثمّ قال: انشدکم باللَّه ایّها النفر جمیعاً! افیکم احد وحّد اللَّه قبلی؟ قالوا: لا... قال: فأنشدکم باللَّه اتعلمون انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله قال: انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه وعترتی، لن تضلّوا مااستمسکتم بهما و لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض؟ قالوا: اللَّهمّ نعم...»؛(1) «من بر شما به چیزی احتجاج می کنم که نه عربی و نه عجمی به غیر آن نمی تواند احتجاج نماید. آن گاه فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم ای مردم! آیا در میان شما کسی هست که قبل از من خدا را به وحدانیت ستوده باشد؟ همگی گفتند: هرگز... و فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: من دو چیز گران بها در میان شما به یادگار می گذارم کتاب خدا و عترتم، که اگر به آن دو تمسک کنید هرگز گمراه نخواهید شد و این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر من در کنار حوض کوثر وارد شوند؟ گفتند: آری...».

امام حسین علیه السلام بعد بیعت مردمی با او در امر خلافت فرمود: «نحن حزب اللَّه الغالبون، و نحن عترة رسوله الأقربون، و نحن اهل بیته الطیّبون، و نحن احد الثقلین الذین خلّفهما جدّی صلی الله علیه وآله فی امّته، ونحن ثانی کتاب اللَّه، فیه تفصیل کلّ شیئ، لایأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه، فالمعوّل علینا فی تفسیره...»؛(2) «ما حزب غالب خداییم، و ما عترت نزدیک رسول خداییم و ما اهل بیت پاک اوییم، و ما یکی از دو شیئ گران بهاییم که جدّم صلی الله علیه وآله در میان امتش به یادگار گذاشت. و ما عِدل کتاب خداییم که در آن تفصیل هر چیزی است. کتابی که

ص:141


1- 409. مناقب، ابن مغازل، ص 112.
2- 410. ینابیع المودة، ص 21.

هرگز از هیچ طرف باطل در آن راه ندارد. پس در مورد تفسیر قرآن بر ما اعتماد می شود...».

و نیز هنگام صلح با معاویه فرمود: «...نحن حزب اللَّه المفلحون و عترة رسوله المطهّرون و اهل بیته الطیبون الطاهرون، و احد الثقلین الذین خلّفهما رسول اللَّه صلی الله علیه وآله فیکم، فطاعتنا مفروضة مقرونة بطاعة اللَّه...»؛(1) «... ما حزب پیروز خداییم و عترت پاک رسولش و اهل بیت پاک و مطهر او می باشیم. و ما یکی از دو شیئ گران بهاییم که رسول خداصلی الله علیه وآله آن دو را در میان شما به ارمغان گذاشته است. پس طاعت ما واجب شده و همراه به طاعت خداست...».

شبهات

شبهه اوّل: عدم تخریج بخاری

یکی از اشکالات دکتر سالوس بر حدیث ثقلین این است که بخاری در صحیح خود این حدیث را با تعبیر کتاب اللَّه و عترتی نقل نکرده است، بلکه بابی را ذکر کرده با عنوان: «الاعتصام بالکتاب و السنة» و در ذیل آن، حدیث تمسک به کتاب و سنّت را ذکر نموده است. پس این دلیل بر ضعف حدیث کتاب اللَّه و عترتی است.(2)

جواب

1 - در اعتصام و تمسک به کتاب و سنت، بین مسلمانان شکی نیست و کسی در آن مخالفت ندارد.

2 - نقل نکردن بخاری دلیل بر ضعف روایت نیست، در صورتی که طریق صحیح برای حدیث وجود داشته باشد؛ زیرا بسیاری از علمای اهل سنت می گویند: این طور نیست که هر حدیثی که در صحیحین نیامده، مردود و باطل باشد.

نووی می گوید: «انّهما لم یلتزما استیعاب الصحیح بل صحّ عنهما تصریحهما بأنّهما لم یستوعباه وانّما قصدا جمع جمل من الصحیح کما یقصد المصنف فی الفقه جمع جملة من

ص:142


1- 411. تذکرة الخواص، ص 198.
2- 412. أثر الإمامة فی الفقه الجعفری و أصوله، ص 24.

مسألة»؛ «بخاری و مسلم التزام نداده اند که تمام احادیث صحیح السند را نقل کنند و خود نیز به این مطلب تصریح کرده اند، بلکه قصد آنان این بوده که مقداری از احادیث صحیح السند را جمع آوری کنند؛ همان گونه که مصنف در فقه تمام مسائل فقه را ذکر نمی کند».(1)

ابن قیّم جوزیه در مورد حدیث ابی الصهباء که تنها مسلم نقل کرده، می گوید: «انفراد مسلم در نقل، به صحت حدیث ضرری نمی رساند. آیا کسی می تواند ادعا کند که منفردات مسلم صحیح نیست؟ آیا هرگز بخاری ادعا کرده است هر حدیثی را که در کتاب خود ذکر نکرده ام، باطل و ضعیف بوده و حجّت نیست؟ چه بسیار احادیثی که بخاری در غیر صحیح خود به آن احتجاج کرده، در حالی که در صحیح نیاورده است و چه بسیار احادیثی که بخاری آن ها را تصحیح کرده ولی در صحیح نیاورده است».(2)

ابن الصلاح می گوید: «لم یستوعبا الصحیح فی صحیحیهما ولا التزما ذلک، فقد روینا ذلک عن البخاری انّه قال: ما ادخلت فی کتابی الجامع الّا ما صحّ و ترکت من الصحاح لحال الطول. وروینا عن مسلم انّه قال: لیس کل شی ء عندی صحیح وضعته هنا، انّما وضعت هاهنا ما اجمعوا علیه. وقال البخاری: احفظ مائة الف صحیح ومائتی الف حدیث غیر صحیح، وجملة ما فی کتابه سبعة آلاف ومائتان وخمسة وسبعون حدیثاً بالأحادیث المتکررة. وقیل: انّها باسقاط المکررة أربعة آلاف حدیث»؛ «بخاری و مسلم تمام احادیث صحیح السند را در صحیح خود نیاورده اند و اصلاً چنین التزامی هم نداده اند. از بخاری روایت شده است: من تنها احادیث صحیح السند را در کتاب خود آورده ام، چه بسیار احادیث صحیح السند را که به جهت طولانی شدن کتاب ترک نموده ام. همچنین از مسلم روایت شده است: این چنین نیست که تمام احادیث صحیح السند نزد خود را در این کتاب آورده باشم، تنها روایاتی را در صحیح خود ذکر کرده ام که مورد اجماع است... بخاری می گوید: صدهزار حدیث صحیح حفظ دارم و دویست هزار حدیث غیرصحیح، در حالی که در کتاب «الجامع الصحیح» خود بیش از 7270 حدیث با احادیث مکرّر، نقل نکرده است و بنا بر نظر برخی با حذف مکرّرها چهار هزار حدیث است».(3)

ص:143


1- 413. المنهاج فی شرح صحیح مسلم، ج 1، ص 37.
2- 414. زاد المعاد.
3- 415. علوم الحدیث، ابن الصلاح، ص 19و20 ؛ تدریب الراوی، ج 1، ص 30.

شبهه دوّم: وجود عطیه در سند

دکتر سالوس در ادامه اشکالات خود بر احادیث ثقلین، بعد از ذکر روایاتی از مسند احمد و ترمذی می گوید: «تمام این روایات را عطیه از ابوسعید خدری نقل می کند و او عطیة بن سعد بن جناده عوفی است که امام احمد بن حنبل تضعیف اش نموده است».(1)

جواب

1 - عطیه از تابعین است و عامه از وی حدیث روایت کرده اند؛ از جمله این که با سند صحیح از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند که فرمود: «بهترین قرن ها قرن من است، سپس قرنی که بعد از آن می آید».(2)

2 - بخاری اگرچه در «الجامع الصحیح» از عطیه روایت نقل نکرده، ولی در کتاب دیگرش به نام «الأدب المفرد» از او حدیث نقل کرده است.

3 - ترمذی، أبوداوود، ابن ماجه و احمد از جمله کسانی اند که از عطیه روایت نقل کرده اند.(3)

4 - از عبارات اهل سنت استفاده می شود که سبب عمده در تضعیف عطیه، تشیّع او بوده است.

ابن حجر عسقلانی می گوید: «جوزجانی او را تضعیف نکرده و تنها او را مایل به تشیّع معرفی کرده و او را از شیعیان کوفه شمرده است... ساجی می گوید: او حجت نیست. ولی برای مدّعای خود دلیلی ذکر نکرده، جز آن که می گوید: او علی علیه السلام را بر همه مقدم می داشت».

همو از ابن سعد نقل می کند: «کتب الحجاج إلی محمّد بن القاسم ان یعرضه علی سبّ علیّ، فان لم یفعل فاضربه اربعمائة سوط واحلق لحیته. فاستدعاه فابی ان یسبّ فامضی

ص:144


1- 416. اثر الامامة فی الفقه الجعفری و اصوله، دکتر سالوس.
2- 417. جامع الاصول، ج 9، ص 404.
3- 418. مقدمه صحیح ترمذی، احمد شاکر ؛ المرقاة فی شرح المشکاة، ج 1، ص 22؛ تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 10189.

حکم الحجاج فیه...»؛ «حجاج بن یوسف در نامه ای به محمّد بن قاسم دستور داد که سبّ علی را به عطیه عرضه کند. اگر انجام نداد او را چهارصد تازیانه زده و محاسنش را بتراشد. محمّد بن قاسم، عطیه را خواست و دستور حجّاج را به وی ابلاغ نمود، ولی او قبول نکرد محمّد بن قاسم نیز حکم حجاج را بر وی جاری نمود...».(1)

ابن حجر نیز در مقدمه «فتح الباری» (فصل نهم) بحثی را آورده در اسباب طعن و جرح راویان حدیث و در آن جا اسامی جماعتی را ذکر می کند که به تشیّع نسبت داده شده اند و در عین حال از آن ها دفاع کرده است؛ همانند: اسماعیل بن ابان، عبدالرزاق بن همام صنعانی، عدی بن ثابت انصاری، ابونعیم فضل بن دکین و محمّد بن فضیل بن غزوان و...».(2)

ذهبی در ترجمه ابان بن تغلب می گوید: «او شیعه و مردی راست گو است...».(3)

شبهه سوّم: وجود علی بن منذر در سند

دکتر سالوس در ادامه اشکالات خود بر حدیث ثقلین می گوید: «در روایت دوّم ترمذی علی بن منذر کوفی است که او نیز از شیعیان کوفه به حساب می آید...».(4)

جواب

1 - همان گونه که اشاره شد، در صورتی که راوی ثقه باشد تشیّع ضرری به احادیث وی وارد نمی کند.

2 - از ترجمه علی بن منذر کوفی استفاده می شود که او از مشایخ ترمذی، ابن ماجه و نسائی و جماعت کثیری از بزرگان ائمه حدیث؛ از قبیل: ابوحاتم، مطیّن، ابن منده، سجزی، ابن صاعد و ابن ابی حاتم بوده است.

3 - عده زیادی از رجالیین اهل سنت؛ از قبیل: ابوحاتم رازی، نسائی، ابن حبّان، ابن نمیر و دیگران او را توثیق کرده اند.

4 - ناصرالدین البانی بعد از نقل حدیث ثقلین می گوید: «حدیث صحیح است؛ زیرا برای او شاهدی از حدیث زید بن ارقم است... همچنین احمد طبرانی و طحاوی

ص:145


1- 419. تهذیب التهذیب، ترجمه عطیه.
2- 420. مقدمه فتح الباری، ص 460.
3- 421. میزان الاعتدال، ترجمه ابان بن تغلب.
4- 422. أثر الإمامة فی الفقه الجعفری و أصوله.

از طریق علی بن ربیعه نقل کرده که سند آن نیز صحیح است... و شاهد دیگری از حدیث، عطیه عوفی از ابوسعید خدری است که سند آن حسن است... شاهد دیگری از حدیث، ابوهریره است که حاکم و دارقطنی نقل کرده و آن را تصحیح نموده است. آن گاه شاهد قویّ دیگری از طریق ابوعامر عقدی نقل می کند که طحاوی در «مشکل الآثار» آن را آورده و توثیق کرده است. شاهد دیگری از طریق زید بن ثابت است که آن را احمد بن حنبل و ابن ابی عاصم و طبرانی آورده و سندش را هم حسن دانسته است؛ همان گونه که هیثمی نیز رجال آن را ثقه می داند».(1)

ناصرالدین البانی بعد از تصحیح حدیث ثقلین می گوید: «برای من دعوت نامه ای فرستاده شد که مسافرتی از دمشق به عمان و از آن جا به امارات عربی داشته باشم.

در قطر با برخی از اساتید و دکترها ملاقاتی داشتم؛ در آن جا رساله ای به من هدیه دادند که در آن حدیث ثقلین تضعیف شده بود. بعد از مطالعه آن دریافتم که نویسنده آن شخصی تازه وارد در فنّ حدیث است (مقصود او دکتر سالوس است) زیرا: اوّلاً: در تخریج حدیث به بعضی از مصادر متداول اکتفا کرده، لذا کوتاهی فاحشی در این زمینه داشته است و بسیاری از طرق و سندهایی که به طور مستقل صحیح یا حسن است، از او فوت شده است.

ثانیاً: او التفات و توجهی به اقوال علما در تصحیح حدیث نکرده است و نیز توجهی به قاعده علمای حدیث نداشته که می گویند: حدیث ضعیف باکثرت طرق تقویت می شود و به همین جهت است که از او این چنین اشتباه فاحش سرزده و حدیث صحیح را تضعیف نموده است».(2)

شبهه چهارم: مقصود از اهل بیت علمای امت است

ناصرالدین البانی بعد از تصحیح حدیث از حیث سند، درصدد توجیه دلالت آن بر آمده، می گوید: «مقصود از «عترتی أهل بیتی» یا همسران پیامبرند که در میان آنان عایشه است؛ به دلیل آیه تطهیر که مقصود از اهل بیت همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است یا مقصود

ص:146


1- 423. سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج 4، ص 356 - 358.
2- 424. همان.

از اهل بیت، علمای صالح از امت است؛ کسانی که به کتاب و سنت تمسک نموده اند...».(1) اصل این توجیه را قاضی عبدالجبار معتزلی در «المغنی» آورده است.

جواب

در جواب می گوییم:

1 - در بحث از آیه تطهیر اثبات کردیم که مقصود از اهل بیت تنها پنج تن اصحاب کسا هستند و اهل بیت، هرگز همسران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را شامل نمی شود.

2 - چه معنایی دارد که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم هنگام وفاتش تنها راه نجات امت را در تمسک به کتاب خدا و همسرانش معرفی کند و در آن اسمی از مردانِ صحابه اش نیاورد.

3 - حمل عترت و اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر علمای امّت، مخالف صریح لغت و اصطلاح است، چه کسی گفته که مقصود از عترت و اهل بیت، علمای امّت است. این گونه بیان ها نوعی تفسیر به رأی است که شدیداً مذمّت شده است.

4 - همان گونه که برخی آیات، برخی دیگر را تفسیر می کند، روایات نیز این چنین است. در حدیث ثقلین اگرچه مصداق عترت و اهل بیت مشخّص نشده است، ولی در احادیث کساء و روایاتی که در ذیل آیه مباهله آمده، مصداق را مشخص کرده است. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بعد از اشاره به علی، فاطمه، حسن و حسین عرض می کند: «بار خدایا! اینان اهل بیت من هستند».

5 - از آن جا که قراین فراوانی در حدیث ثقلین بر عصمت اهل بیت است، لذا می توان به طور قطع ادعا کرد که مقصود از اهل بیت، علمای امّت نیستند.

شبهه پنجم: عمومیت عترت

برخی می گویند: اگر حدیث دلالت بر مرجعیت اهل بیت علیهم السلام و حجیت سنت آنان داشته باشد، لازمه اش آن است که این حجیت را به تمام اقربا و خویشاوندان ایشان نسبت دهیم؛ زیرا عنوان عترت و اهل بیت شامل تمام آنان می شود، در حالی که شیعه امامیه چنین عقیده عمومی ندارد.

ص:147


1- 425. سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج 4، ص 359 و 360.

جواب

1 - عترت در لغت به معنای مطلق خویشاوندان نیست، بلکه تنها شامل نزدیکان و خواص از خویشاوندان می شود.

جوهری می گوید: عترت شخص، نسل و قوم نزدیک او است. همین تعریف از فیروز آبادی و زبیدی نیز رسیده است.(1)

ابن اثیر می گوید: عترت شخص، اخصّ خویشاوندان او را گویند.(2)

2 - حدیث ثقلین دلالت دارد بر این که عترتی که عدل کتاب است از هر گونه خطا و گناه معصوم می باشد. در نتیجه شامل تمام نزدیکان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نمی شود.

علامه مناوی در شرح حدیث ثقلین می گوید: «اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم همان اصحاب کسا هستند که خداوند متعال رجس و پلیدی را از آنان دفع نموده و آنان را پاک کرده است».(3)

4 - احادیث دوازده خلیفه، در حقیقت مصداق عترت و اهل بیت پیامبرند که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در ذیل آن می فرماید: همه آنان از قریشند و بنابر نقل قندوزی: همه آنان از بنی هاشمند. از همین رو سبط بن جوزی حدیث ثقلین را با عنوان «ذکر الائمه» آورده است.(4)

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: «نحن حزب اللَّه المفلحون وعترة رسوله المطهرون واهل بیته الطیّبون الطاهرون، واحد الثقلین الذین خلّفهما رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم فیکم»؛ «... ما حزب خداییم که رستگار شده اند، و ما عترت رسول او هستیم که از هر رجس و پلید پاک شده اند. و ما اهل بیت طیب و طاهر او و یکی از دو ثقل اوییم که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در میان شما به ودیعت گذاشته است...».(5)

در ذیل برخی از احادیث ثقلین می خوانیم: «عمر بن خطّاب - با حالت غضب - از جا بلند شد و گفت: ای رسول خدا! آیا به تمام اهل بیت تو تمسک نماییم؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «لا ولکن اوصیائی منهم، اوّلهم اخی ووزیری ووارثی وخلیفتی فی امّتی وولیّ کل مؤمن بعدی، هو اوّلهم، ثمّ ابنی الحسن ثمّ ابنی الحسین ثمّ تسعة من ولد الحسین، واحد بعد

ص:148


1- 426. صحاح اللغة، ماده عتر ؛ تاج العروس ؛ قاموس المحیط.
2- 427. النهایة، ماده عتر.
3- 428. فیض القدیر، ج 3، ص 14.
4- 429. تذکرة الخواص، ص 322.
5- 430. همان، ص 198.

واحد...»؛ «خیر، بلکه به اوصیایِ اهل بیتم: اول آن ها برادر و وزیر و وارث و خلیفه ام در میان امّت و آن کسی که ولیّ هر مؤمنی است. پس از او فرزندم حسن، و بعد از او فرزندم حسین است. آن گاه نُه نفر از فرزندان حسین، یکی پس از دیگری...».(1)

5 - در میان نزدیکان و اقوام پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم افرادی جاهل، معصیت کار و خطاکار بوده اند، با این حال چگونه ممکن است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در این حدیث به طور مطلق تمسک به آنان را امر کرده باشد؟

فهم علمای اهل سنت از عترت

عده زیادی از اهل سنت می گویند: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم قصدش از عترت، عموم نزدیکانش از بنی هاشم نبوده است و تنها اراده جماعتی خاص از آن ها را نموده است.

شیخ عبدالحقّ دهلوی می گوید: «والعترة رهط الرجل واقرباؤه وعشیرته الادنون، وفسّره صلی الله علیه وآله وسلم بقوله: واهلی، للإشارة إلی انّ مراده هنا من العترة اخصّ عشیرته واقاربه...»؛ «مقصود از عترت، اقوام و عشیره نزدیک شخص است. رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم عترت را به اهل بیت تفسیر نمود، به جهت اشاره به این نکته که مقصود به عترت اخصّ عشیره و اقارب ایشان است...».(2)

علامه مناوی می گوید: «و عترتی أهل بیتی تفصیل بعد اجمال بدلاً او بیاناً، وهم اصحاب الکساء الذین اذهب اللَّه عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً»؛ «و عترتی أهل بیتی، تفصیل بعد از اجمال است به عنوان بدل یا عطف بیان، و مقصود به آن اصحاب کسا است که خداوند رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و پاکشان نموده است».(3)

حکیم ترمذی می گوید: «ما ان اخذتم به لن تضلّوا، واقع علی الأئمة منهم السادة، لا علی غیرهم»؛ «گفتار رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم که فرمود: ما إن اخذتم به لن تضلّوا مربوط به امامان از اهل بیت است، نه غیر آنان...».(4)

ابوبکر علوی شافعی می گوید: «علما می گویند: کسانی که به تمسک آنان از

ص:149


1- 431. فرائد السمطین، ج 1، ص 317.
2- 432. اشعة اللمعات، ج 4، ص 681.
3- 433. فیض القدیر، ج 3، ص 19.
4- 434. نوادر الأصول، ج 1، ص 259.

اهل بیت نبوی و عترت طاهره سفارش شده است، عالمان به کتاب خداوند عزّوجلّ اند؛ زیرا تنها به تمسک عالمان امر می شود و آنان کسانی اند که هرگز بینشان و کتاب خدا افتراق و جدایی حاصل نمی شود، تا در کنار حوض بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد شوند».(1)

شبهه ششم: تذکر نه تمسک

ابن تیمیه می گوید: «حدیث در صحیح مسلم فقط دلالت بر امر به تمسک به کتاب خدا دارد، ولی در حقّ عترت تنها به تذکر دادن به اهل بیت خود اکتفا کرده است، لذا سه بار می فرماید: «أذکّرکم اللَّه فی أهل بیتی» و به تمسک آن ها امر نکرده است».(2)

جواب

1 - مسلم، حدیث را از زید بن ارقم نقل کرده است و او از آن جا که از عبداللَّه بن زیاد می ترسید، حدیث را به تمامه نقل نکرده بلکه امر به تمسک به عترت را از آن حذف کرده است. دلیل آن این است که زید بن ارقم در موارد دیگر حدیث را نقل کرده و در ذیل آن، حدیث را به طریق مشهور آورده که در آن به تمسک به عترت امر شده است و مسلم، مع الأسف در ذیل حدیث زید بن ارقم نیاورده است.

فهم علمای اهل سنت از ثقلین

الف) سندی از بزرگان محدّثان اهل سنت، در شرح روایت مسلم می گوید: «در این حدیث، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از قرآن و اهل بیت علیهم السلام به «ثقلین» تعبیر می کند. «ثقل» شی ء نفیسی است که باید حفظ شود، واضح است که اهل بیت، افراد نفیس و ارزشمندی اند که باید حفظ شوند؛ همان گونه که کتاب خدا این چنین است؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بین آن دو جمع کرده است و ما می دانیم که عمده این اوصاف برای قرآن به افاده علوم الهی و احکام شرعی باز می گردد. همین اوصاف در مورد اهل بیت علیهم السلام نیز به دلیل مرجعیتشان در علوم الهی و احکام شرعی موجود است. و مؤیّد آن، این است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مردم را در ابتدا از رسیدن مرگش آگاه می کند و بعد می فرماید: «من در میان شما دو چیز گران بها می گذارم». از این جا استفاده می شود که پیامبر بر کتاب و عترت به عنوان

ص:150


1- 435. رشفة الصادی، ص 72.
2- 436. منهاج السنه، ج 4، ص 104.

خلیفه و جانشین خود در معارف الهی و احکام شرعی وصیت کرده است. سپس می گوید: این آن معنایی است که از ظاهر حدیث استفاده می شود، لکن با مراجعه به روایات دیگر پی می بریم که آن روایات همین معنا را تأیید می کند؛ زیرا در آن ها به طور صریح امر به تمسک به کتاب و عترت شده است، خصوصاً در حدیثی که احمد بن حنبل نقل کرده، عین عبارات مسلم آمده است، ولی با اضافه ذیلی در آن به تمسکِ عترت امر شده است...».(1)

ب) تفتازانی بعد از نقل حدیث می گوید: «از این حدیث به خوبی استفاده می شود که اهل بیت بر تمام مردم - چه عالم و چه غیرعالم - برتری دارند... آیا نمی بینی که چگونه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم آنان را به کتاب خداوند متعال مقرون ساخته، در این که تمسک به آن دو، انسان را از ضلالت نجات خواهد داد. تمسک به کتاب به این معنا است که به آنچه از علم وهدایت در آن است، اخذ کرده و به آن عمل نماییم. همچنین است عترت...».(2)

ج) شوکانی نیز در ردّ کسانی که معتقدند آل پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم همه امّتند، می گوید: «از حدیث ثقلین - که در صحیح مسلم و دیگر کتاب ها آمده - خلاف این مطلب استفاده می شود؛ زیرا اگر مقصود از آن تمام امّت باشد لازم می آید که مردم به خود تمسک کنند که این معنا قطعاً باطل است».(3)

د) محب الدین طبری، بابی را در «ذخائر العقبی» با عنوان «باب فضل اهل البیت و الحثّ علی التمسک بهم و بکتاب اللَّه عزّوجلّ و الخلف فیهما بخیر» مطرح کرده و در ذیل آن، حدیث ثقلین را از سنن ترمذی و صحیح مسلم نقل کرده است.(4)

2 - حدیث ثقلین با سندی که ترمذی نقل کرده و در آن امر به تمسّک به اهل بیت شده، به طرق مختلفی رسیده که عده زیادی از علمای اهل سنت آن را تصحیح نموده اند.

ص:151


1- 437. دراسات اللبیب فی الاسوة الحسنة بالحبیب، ص 231 - 237.
2- 438. شرح المقاصد، ج 2، ص 221.
3- 439. نیل الاوطار، ج 2، ص 328.
4- 440. ذخائر العقبی، ص 16.

ناصرالدین البانی امام وهابیان در حدیث، بعد از نقل حدیث ترمذی به سندش از زید بن ارقم - که در آن به تمسک کتاب وعترت امر کرده است - می گوید: «حدیث صحیح السند است».(1) وی حدیث را در کتاب «صحیح الجامع الصغیر» نیز تصحیح نموده است.(2)

ابن حجر عسقلانی بعد از نقل حدیث ثقلین - که در آن مردم را به تمسکِ به کتاب و عترت امر و تشویق کرده - می گوید: «سند حدیث صحیح است».(3)

همچنین عدّه ای دیگر حدیث را با همین مضمون - که امر به تمسک به کتاب و عترت در آن باشد - نقل کرده و تصحیح نموده اند؛ همانند: ابن حجر هیثمی،(4) بویصری،(5) یعقوب بن سفیان فسوی،(6) قندوزی حنفی(7) و محمود شکری آلوسی،(8) وی می گوید: «حدیث ثقلین نزد فریقین اهل سنت و شیعه ثابت است».

بنابر نقل متقی هندی در «کنز العمال»، ابن جریر طبری نیز حدیث را تصحیح نموده است.(9)

جلال الدین سیوطی در مسند امام علی علیه السلام از محاملی در کتاب «الامالی» نقل می کند که او نیز حدیث ثقلین را تصحیح نموده است.(10)

حسن بن علی سقاف شافعی بعد از نقل حدیث ثقلین از سنن ترمذی می گوید: «حدیث از حیث سند صحیح است».(11)

حاکم نیشابوری بعد از نقل حدیث با لفظ لزوم تمسک به کتاب و عترت و ختم آن به حدیث غدیر، می گوید: «حدیث از حیث سند مطابق شرط بخاری و مسلم صحیح است؛ اگرچه آن دو این حدیث را نقل نکرده اند».(12)

ص:152


1- 441. صحیح سنن الترمذی، ج 3، ص 543، ح 3788.
2- 442. صحیح الجامع الصغیر، ج 1، ص 842، ح 2457.
3- 443. المطالب العالیه، ج 4، ص 65، ح 3972.
4- 444. الصواعق المحرقة، ج 2، ص 428.
5- 445. اتحاف الخیرة المهره، ج 9، ص 279.
6- 446. المعرفة و التاریخ، ج 1، ص 536.
7- 447. ینابیع الموده، ج 1 ص 120، رقم 45.
8- 448. مختصر التحفه، ص 52.
9- 449. کنز العمال، ج 1، ص 379، ح 1650.
10- 450. مسند علی علیه السلام، ص 192، ح 6050.
11- 451. صحیح صفة صلاة النبی صلی الله علیه وآله، ص 29.
12- 452. مستدرک حاکم، ج 3، ص 118، 4576.

ابن کثیر می گوید: «به سند صحیح ثابت شده که رسول خدا در خطبه خود در غدیرخم فرمود: «انّی تارک فیکم الثقلین...».(1)

همو بعد از نقل حدیث ثقلین با سند نسائی می گوید: «شیخ ما ذهبی فرموده: این حدیث از حیث سند صحیح است».(2)

هیثمی بعد از نقل حدیث با مضمون «لزوم تمسک به کتاب و عترت» می گوید: «حدیث را طبرانی در «معجم الکبیر» نقل کرده و رجال آن همگی ثقه اند».(3)

جمال الدین قاسمی می گوید: در سند صحیحی ثابت شده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در خطبه خود فرمود: "انّی تارک فیکم الثقلین؛ کتاب اللَّه و عترتی"...».(4)

سمهودی شافعی می گوید: «طبرانی حدیث را در معجم الکبیر با سندی نقل کرده که تمام رجال او ثقه اند».(5)

ازهری نیز بعد از نقل حدیث ثقلین می گوید: «محمّد بن اسحاق می گوید: این حدیث حسن و صحیح است».(6)

شبهه هفتم: تفسیر زید بن ارقم

در ذیل حدیث ثقلین - که مسلم آن را نقل کرده - از زید بن ارقم سؤال شده که اهل بیت و عترت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم کیست؟

او در جواب می گوید: هر کسی که صدقه بر او حرام باشد.

جواب

1 - این تفسیر تنها از جانب زید بن ارقم است؛ نه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم.

2 - همان گونه که ذکر شد، زید بن ارقم از آن جهت که از زیاد بن ابیه خوف داشته، نه تنها حقّ را بیان نکرده، بلکه تصریح به خلاف حق نموده است.

ص:153


1- 453. تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 122.
2- 454. البدایة و النهایة، ابن کثیر، ج 5، ص 228؛ السیرة النبویة، ابن کثیر، ص 416.
3- 455. مجمع الزوائد، ج 1، ص 170.
4- 456. محاسن التأویل، ج 14، ص 307.
5- 457. جواهر العقدین، ص 236.
6- 458. تهذیب اللغه، ج 2، ص 264.

3 - از زید بن ارقم این گونه تفسیرهای خلاف حقّ و باطل، بعید به نظر نمی رسد؛ زیرا او از جمله کسانی است که شهادت به حدیث غدیر را - هنگامی که امیر المؤمنین علی علیه السلام از وی خواست - کتمان کرد، تا جایی که خداوند متعال او را در دنیا به مرض مبتلا کرد.

4 - حافظ گنجی شافعی بعد از نقل حدیث زید بن ارقم می گوید: «تفسیر زید بن ارقم، در مورد اهل بیت - به کسانی که صدقه بر آنان حرام است - پسندیده نیست، بلکه صحیح آن است که مقصود از اهل بیت در این حدیث، خصوص علی و فاطمه و حسن و حسین است؛ همان گونه که مسلم به سند خود از عایشه نقل می کند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم صبح هنگامی از حجره خارج شد و در حالی که پارچه ای از موی سیاه بر تن داشت، حسن بن علی، حسین بن علی، فاطمه، و علی هر کدام بر حضرت وارد شدند و یک یک آن ها را داخل در کساء نمود؛ آن گاه این آیه را بر آنان منطبق نمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» و این دلیل بر آن است که مقصود از اهل بیت، خصوص پنج تن آل کسایند.

همچنین رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بعد از نزول آیه مباهله، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را دعوت کرده، عرض کرد: بار خدایا! این ها اهل بیت من اند».(1)

شبهه هشتم: تضعیف ذیل حدیث

ابن تیمیه می گوید: عبارت «و عترتی فانّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» را ترمذی ذکر کرده است. در این مورد از احمد سؤال شد. وی و عده ای دیگر آن را تضعیف کرده و گفته اند: صحیح نیست.(2)

جواب

1 - ظاهر عبارت ابن تیمیه آن است که ذیل حدیث را فقط ترمذی نقل کرده، در حالی که چنین نیست، عده ای از بزرگان اهل سنت؛ از قبیل: ابن اسحاق، احمد بن حنبل، ترمذی، بزار، نسائی، ابویعلی، طبری، اسفرائینی، بغوی، ابن الانباری،

ص:154


1- 459. کفایة الطالب، ص 54.
2- 460. منهاج السنة، ج 4، ص 104.

ابن عقده، جعابی، طبرانی، ذهبی، حاکم نیشابوری، ثعلبی، ابونعیم، ابن عساکر، ضیاء مقدسی و برخی دیگر نیز نقل کرده اند.

2 - این که می گوید: عده ای ذیل حدیث را تضعیف کرده اند، دروغ محض است؛ زیرا اگر این چنین بود، چرا ابن تیمیه اسامی آنان را نقل نمی کند، به رغم این که در جاهای مختلف رجزخوانی می کند. اگر او اسم یک نفر از آنان را نقل می کرد، ما با مراجعه به کتاب او به صحّت و سقم آن پی می بردیم.

شبهه نهم: تعارض با حدیث کتاب اللَّه و سنتی

محمّد ابوزهره می گوید: «روایاتی که در آن به تمسکِ کتاب و سنت امر شده موثق تر است؛ تا روایاتی که در آن به تمسکِ به کتاب و عترت امر شده است...».(1)

جواب

1 - ضعف سند

روایت «کتاب اللَّه و سنتی» هیچ سند صحیح و معتبری ندارد؛ زیرا این روایت را هشت نفر از علمای اهل سنت نقل کرده اند که سند تمامی آن ها ضعیف و خالی از اشکال نیست:

الف) مالک بن انس می گوید: به من خبر رسید که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «دو چیز در میان شما می گذارم که با تمسک به آن دو گمراه نمی شوید: کتاب خدا و سنت پیامبرش».(2)

وی این حدیث را بدون سند نقل کرده است.

ب) ابن هشام این حدیث را در ضمن خطبه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در حجّةالوداع نقل کرده،(3) ولی او نیز بدون سند آورده است.

ج) حاکم نیشابوری آن را با دو سند نقل کرده که یکی از آن دو به ابن عباس و دیگری به ابوهریره ختم می شود.(4)

ص:155


1- 461. الامام الصادق علیه السلام، ابوزهره، ص 201.
2- 462. موطأ مالک با شرح سیوطی، ج 2، ص 208.
3- 463. سیرة ابن هشام، ج 4، ص 603.
4- 464. مستدرک حاکم، ج 1، ص 93.

در سند اوّل: اسماعیل بن ابی اویس قرار دارد که تعداد زیادی از رجالیین او را تضعیف کرده اند. ابن معین می گوید: او و پدرش ضعیفند. نسائی می گوید: ضعیف است. ابن عدی می گوید: از دایی خود احادیث غریبی نقل می کند که هیچ کس آن ها را قبول ندارد. ابن حزم به سند خود از سیف بن محمّد نقل می کند که اسماعیل بن ابی اویس جعل حدیث می کرد...».(1)

در سند دوّم: صالح بن موسی طلحی کوفی واقع است که او را عده زیادی از رجالیین اهل سنت تضعیف نموده اند. ابن معین می گوید: او چیزی به حساب نمی آید. بخاری می گوید: او منکر الحدیث است. نسائی می گوید: ضعیف است. ابن عدی می گوید: عموم، احادیث او را قبول ندارند. عقیلی می گوید: هیچ یک از احادیث وی قابل پذیرش نیست و...».(2)

د)ابوبکر بیهقی آن را با دو سند نقل کرده است که یکی به ابن عباس و دیگری به ابوهریره ختم می شود.(3)

این سند نیز همانند سندهای حاکم نیشابوری است؛ اوّلی مشتمل بر ابن ابی اویس و دومی مشتمل بر صالح بن موسی است که هر دو تضعیف شده اند.

ه. ق) ابن عبدالبرّ قرطبی نیز این حدیث را با دو سند نقل کرده است:(4)

سند اوّل آن همان سندی است که حاکم از ابوهریره نقل کرده و در آن صالح بن موسی قرار دارد که مورد تضعیف کثیری از رجالیین است.

و در سند دوّم آن، کثیر بن عبداللَّه هست که گروهی از رجالیین او را تضعیف نموده اند؛ احمد بن حنبل او را منکر الحدیث دانسته و برای او ارزشی قائل نشده است. نسائی او را ثقه نمی داند. ابن عدی می گوید: عموم روایاتش متابع ندارد. علی بن مدینی نیز او را تضعیف نموده است. ابن عبدالبرّ می گوید: اجماع رجالیین بر ضعف او است و علاوه بر آن حدیث را از پدرش و او از جدش نقل می کند. ابن حبان

ص:156


1- 465. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 271.
2- 466. همان، ج 4، ص 354.
3- 467. السنن الکبری، ج 10، ص 114.
4- 468. التمهید، ابن عبدالبر.

می گوید: روایاتی را که از پدرش و از جدّش نقل می کند، مستند به نسخه ای جعلی است که مناسب نیست آن را در جمله کتاب ها آورد.(1)

و) قاضی عیاض، این حدیث را به سند خود از ابوسعید خدری از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده،(2) اما تعدادی از راویان آن، تضعیف شده اند که از آن جمله می توان شعیب بن ابراهیم و سیف بن عمر را نام برد؛ خصوصاً سیف بن عمر که اتفاق رجالیین بر تضعیف او است.(3)

ز) سیوطی نیز حدیث مذکور را با همان سند حاکم نیشابوری نقل کرده(4) که سند آن نقد شد.

ح) متقی هندی نیز بابی را در «کنز العمال» با عنوان «الاعتصام بالکتاب و السنة» مطرح کرده و در ذیل آن روایات دیگران؛ از قبیل: حاکم و بیهقی را آورده و از «الابانه» نقل کرده، ولی می گوید: این حدیث جدّاً غریب است.(5)

2 - سنت عِدل قرآن نیست

خداوند متعال می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(6) «ما ذکر [قرآن را بر تو نازل کردیم تا برای مردم آنچه نازل شد تبیین کنی.»

همان گونه که قرآن احتیاج به مبیّن و مفسر دارد، سنت نبوی نیز به تبیین نیازمند است، لذا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خطاب به علی علیه السلام فرمود: «ای علی تو کسی هستی که بعد از من موارد اختلاف را بیان خواهی کرد».

خصوصاً با در نظر گرفتن این نکته که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از طریق علم غیب می داند که سنتش بعد از وفات وی تا یک قرن تدوین نخواهد شد، حال چگونه به آن سفارش و به تمسک به آن امر کرده است؟

ص:157


1- 469. تهذیب التهذیب، ج 8، ص 377.
2- 470. الالماع فی ضبط الروایة و تقیید السماع، ص 8 و 9.
3- 471. تهذیب التهذیب، ج 4، ص 259.
4- 472. مناوی، فیض القدیر، ج 3، ص 240.
5- 473. کنز العمال، ج 2، باب دوّم در اعتصام به کتاب و سنت.
6- 474. سوره نحل، آیه 44.

3 - امکان جمع بین دو روایت

ابوزهره گویا گمان کرده که عدد مفهوم دارد، لذا با وجود حدیث «کتاب اللَّه و سنّتی»، حدیث «کتاب اللَّه و عترتی» را بی اعتبار می شمارد، در حالی که این چنین نیست و می توان بین این دو حدیث بر فرض صحت: «کتاب اللَّه و سنتی» جمع کرد؛ به این نحو که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم امر به تمسک کتاب و سنت و عترت کرده است. ابن حجر می گوید: «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر تمسک به سه چیز سفارش کرده است: کتاب، سنت و عالمان به کتاب و سنت از اهل بیت. از مجموع این ها استفاده می شود که این سه چیز تا روز قیامت باقی اند».(1)

4 - تقدّم حدیث متواتر بر واحد

بر فرض وقوع تعارض بین این دو، حدیث «کتاب اللَّه و عترتی» مقدم است؛ زیرا نه تنها سندهای صحیح دارد و تصریح به صحت آن شده است، بلکه حدیث از حیث سند متواتر بوده و در مقابل، حدیث «کتاب اللَّه و سنتی» بر فرض صحت سند، خبر واحد است و هنگام تعارض بین خبر متواتر و خبر واحد، خبر متواتر مقدم است؛ زیرا مفید قطع است.

حسن بن علی سقّاف شافعی می گوید: «از من درباره حدیث ثقلین سؤال شده که به لفظ «کتاب اللَّه و عترتی» است یا «کتاب اللَّه و سنتی»؟ در جواب می گویم: حدیث ثابت صحیح به لفظ «کتاب اللَّه و عترتی اهل بیتی» است و روایتی که در آن لفظ «و سنتی» است از حیث سند و متن باطل است؛ زیرا حدیث «کتاب اللَّه و عترتی» را مسلم و ترمذی و دیگران به سند صحیح نقل کرده اند، ولی بی شک حدیث «کتاب اللَّه و سنتی» به دلیل ضعف سند و سستی آن، موضوع و مجعول است و شکی نیست که بنی امیّه در جعل آن دست داشته اند».(2)

ص:158


1- 475. الصواعق المحرقه، ص 148.
2- 476. صحیح صفة صلاة النبی صلی الله علیه وآله، ص 289 - 293.

همو در جای دیگر می گوید: «و امّا حدیث "ترکت فیکم ما إن تمسکتم بهما لن تضلّوا بعدی أبداً، کتاب اللَّه و سنّتی" که در السنه مردم جاری است و خطیبان نیز در منبرها قرائت می کنند، حدیثی است جعلی و دروغ که اموی ها و متابعین شان آن را جعل کرده اند؛ تا مردم را از حدیث صحیح «کتاب اللَّه و عترتی» باز دارند...».(1)

ص:159


1- 477. صحیح شرح العقیدة الطحاویة، ص 654.

حدیث مدینه علم

اشاره

یکی از ادله مرجعیت دینی امام علی علیه السلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و عصمت آن حضرت علیه السلام حدیث معروف به «مدینه علم» است. این حدیث که در منابع فریقین ذکر شده، مورد توجه خاص علمای شیعه و اهل سنت واقع شده و در مواردی به آن استشهاد شده است. لذا جا دارد که از حیث سند و دلالت آن را مورد بررسی قرار داده و به شبهات آن پاسخ دهیم.

الفاظ حدیث

1 - حاکم نیشابوری به سندش از ابن عباس و جابر بن عبداللَّه انصاری نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «أنا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد العلم فلیأت الباب»؛(1) «من شهر علمم و علی دروازه آن است. پس هر کس اراده آن شهر را نموده است باید از دروازه آن وارد شود.»

2 - ترمذی در صحیح خود بنابر نقل «جامع الاصول» از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «انا مدینة العلم و علیّ بابها»؛(2) «من شهر علم هستم و علی دروازه آن است.»

3 - ابن عبد البرّ قرطبی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «أنا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد العلم فلیأته من بابه»؛(3) «من شهر علم و علی دروازه آن است، پس هر کس اراده علم کرده، باید از دروازه آن وارد شود.»

ص:160


1- 478. مستدرک حاکم، ج 3، ص 126.
2- 479. جامع الأصول، ج 9، ص 473.
3- 480. الاستیعاب، ج 3، ص 1102.

4 - ترمذی به سند خود از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «انا دار الحکمة و علیّ بابها»؛(1) «من خانه حکمت و علی درِ آن است.»

روایت اباصلت

روایت «مدینه علم» را جماعتی از محدثین از اباصلت هروی نقل کرده اند، از آن جمله: محمّد بن اسماعیل ضراری، محمّد بن عبدالرحیم هروی، حسن بن علی معمری، محمّد بن علی صایغ، اسحاق بن حسن بن میمون، قاسم بن عبدالرحمن انباری و حسین بن فهم بن عبدالرحمن.

1 - روایت محمّد بن اسماعیل را ابن جریر در «تهذیب الآثار»(2) از عبدالسلام بن صالح هروی، از ابومعاویه، از اعمش از مجاهد از ابن عباس نقل کرده است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «انا مدینة العلم وعلیّ بابها فمن أراد المدینة فلیأتها من بابها»؛ «من شهر علمم و علی دروازه آن است پس هر کس قصد این شهر را نموده باید از دروازه آن وارد شود.»

2 - روایت محمّد بن عبدالرحیم را حاکم نیشابوری در «المستدرک علی الصحیحین»(3) از ابوالعباس محمّد بن یعقوب از محمّد بن عبدالرحیم هروی از ابوالصلت عبدالرالسلام بن صالح از ابو معاویه از اعمش از مجاهد از ابن عباس نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «أنا مدینة العلم و علیّ بابها فمن أراد العلم فلیأت الباب».

3 - و روایت حسن بن علی و محمّد بن صایغ را طبرانی در «المعجم الکبیر» از حسن بن علی معمری و محمّد بن صایغ مکی، از ابوالصلت عبدالسلام بن صالح هروی از ابومعاویه از اعمش از مجاهد از ابن عباس همان مضمون قبل را نقل کرده است.

4 - روایت اسحاق بن حسن حربی را خطیب بغدادی در ترجمه عبدالسلام بن صالح از «تاریخ بغداد»(4) از محمّد بن عمر بن قاسم نرسی از محمّد بن عبداللَّه شافعی از اسحاق بن حسن بن میمون حربی از عبدالسلام بن صالح هروی از ابو معاویه از اعمش از مجاهد از ابن عباس نقل کرده است.

ص:161


1- 481. الجامع الصحیح، ج 5، ص 637.
2- 482. تهذیب الآثار، مخطوط، ترکیه، کتابخانه شیراغا.
3- 483. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 126، چاپ حیدر آباد.
4- 484. تاریخ بغداد، ج 1، ص 480.

5 - روایت قاسم بن عبدالرحمن انباری را نیز خطیب بغدادی از محمّد بن احمد بن رزق از ابوبکر مکرم بن احمد بن مکرم قاضی از قاسم بن عبدالرحمن انباری از ابوصلت هروی از ابومعاویه از اعمش از مجاهد از ابن عباس نقل کرده است.(1)

6 - روایت حسین بن فهم را حاکم نیشابوری را حاکم نیشابوری در «المستدرک علی الصحیحین»(2) از ابوالحسن محمّد بن احمد بن تمیم، از حسین بن فهم، از ابوصلت هروی، از ابی معاویه، از اعمش، از مجاهد، از ابن عباس نقل کرده است. او بعد از نقل حدیث می گوید: حسین بن فهم بن عبدالرحمن ثقه و مأمون و حافظ است.

راویان حدیث از صحابه

این حدیث شریف را تعدادی از صحابه نقل کرده اند؛ از قبیل:

1 - امیرالمؤمنین علیه السلام.

2 - امام حسن مجتبی علیه السلام.

3 - امام حسین علیه السلام.

4 - عبداللَّه بن عباس.

5 - جابر بن عبداللَّه انصاری.

6 - عبداللَّه بن مسعود.

7 - عبداللَّه بن عمر.

8 - حذیفة بن یمان.

9 - انس بن مالک.

10 - عمرو بن عاص.

زرندی در عنوان حدیث می نویسد: «فضیلت دیگری که اصحاب بر آن اعتراف کرده و از آن ابتهاج پیدا کرده اند...».(3)

ص:162


1- 485. همان، ص 49.
2- 486. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 127.
3- 487. نظم درر السمطین، ص 113.

راویان حدیث از تابعین

عده ای از بزرگان تابعین حدیث «مدینه علم» را نقل کرده اند؛ از قبیل:

1 - امام زین العابدین علیه السلام.

2 - امام باقرعلیه السلام.

3 - اصبغ بن نباته حنظلی.

4 - جریر ضبّی.

5 - حارث بن عبداللَّه همدانی.

6 - سعد بن طریف حنظلی.

7 - سعید بن جبیر.

8 - سلمة بن کهیل.

9 - سلیمان بن مهران.

10 - عاصم بن حمزه سلولی.

11 - عبداللَّه بن عثمان بن خثیم.

12 - عبدالرحمن بن عثمان.

13 - عبدالرحمن بن عسیله مرادی.

14 - مجاهد بن جبر.

راویان حدیث در قرن سوم

در قرن سوم، نوزده نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- حافظ یحیی بن معین بغدادی.(1)

- احمد بن حنبل.(2)

- ابوعیسی ترمذی.(3)

ص:163


1- 488. بنابر نقل مستدرک حاکم، ج 3، ص 138، ح 4637.
2- 489. فضائل علی علیه السلام، ص 138، ح 203.
3- 490. سنن ترمذی، ج 5، ص 596، ح 3723.

راویان حدیث در قرن چهارم

در قرن چهارم، سی و یک نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- ابوجعفر طبری.(1)

- ابوالقاسم طبرانی.(2)

راوایان حدیث در قرن پنجم

در این قرن، بیست و هشت نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- حاکم نیشابوری.(3)

- ابونعیم اصفهانی.(4)

- ابوبکر بیهقی.(5)

- خطیب بغدادی.(6)

- ابن عبدالبرّ قرطبی.(7)

- ابن مغازلی شافعی.(8)

راوایان حدیث در قرن ششم

در این قرن بیست و دو نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از جمله:

- سمعانی مروزی.(9)

- ابن عساکر دمشقی شافعی.(10)

ص:164


1- 491. تهذیب الآثار، ص 105، رقم 173 از مسند امام علی علیه السلام.
2- 492. المعجم الکبیر، ج 11، ص 55، ح 11061.
3- 493. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 137، ح 4637.
4- 494. معرفة الصحابة، ج 1، ص 308.
5- 495. بنابر نقل مقتل خوارزمی، ج 1، ص 43.
6- 496. تاریخ بغداد، ج 4، ص 348.
7- 497. الاستیعاب، قسم سوم، ص 1102، رقم 1855.
8- 498. مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، ص 80، ح 120 - 126.
9- 499. الأنساب، ج 3، ص 475.
10- 500. مختصر تاریخ دمشق، ج 18، ص 17.

راویان حدیث در قرن هفتم

در این قرن هفده نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- ابن اثیر جزری محمد بن محمد.(1)

- علی بن محمّد جزری.(2)

- سبط بن الجوزی.(3)

- گنجی شافعی.(4)

- محبّ الدین طبری.(5)

راویان حدیث در قرن هشتم

در قرن هشتم سیزده نفر از علمای اهل سنت حدیث فوق را نقل کرده اند؛ مثل:

- حموئی.(6)

- ابوالحجاج مزّی.(7)

- ذهبی.(8)

- زرندی.(9)

- سید علی بن شهاب الدین همدانی.(10)

راویان حدیث در قرن نهم

در قرن نهم چهارده نفر از علمای اهل سنت حدیث فوق را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- نورالدین هیثمی.(11)

ص:165


1- 501. جامع الأصول، ج 9، ص 473، ح 6489.
2- 502. اسد الغابة، ج 4، ص 100، رقم 3783.
3- 503. تذکرة الخواص، ص 48.
4- 504. کفایة الطالب، ص 220 - 223.
5- 505. الریاض النضرة، ج 3، ص 140.
6- 506. فرائد السمطین، ج 1، ص 98، ح 67، باب 18.
7- 507. تهذیب الکمال، ج 20، ص 485، رقم 4088.
8- 508. تذکرة الحفاظ، ج 4، ص 1231، رقم 1047.
9- 509. نظم درر السمطین، ص 113.
10- 510. المودة القربی، مودت هفتم.
11- 511. مجمع الزوائد، ج 9، ص 114.

- محمد بن عیسی دمیری.(1)

- شهاب الدین عسقلانی.(2)

- ابن صباغ مالکی.(3)

- بدرالدین عینی.(4)

راویان حدیث در قرن دهم

در قرن دهم، بیست و چهار نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- جلال الدین سیوطی.(5)

- سمهودی.(6)

- احمد بن محمد قسطلانی شافعی.(7)

- ابن حجر هیتمی.(8)

- متقی هندی.(9)

راویان حدیث در قرن یازدهم

در این قرن بیست نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- مناوی.(10)

- ابن کثیر مکّی شافعی.(11)

ص:166


1- 512. حیاة الحیوان، ج 1، ص 79.
2- 513. لسان المیزان، ج 2، ص 155، رقم 2034.
3- 514. الفصول المهمة، ص 36.
4- 515. عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، ج 16، ص 215.
5- 516. جامع الصغیر، ج 1، ص 415، ح 2705.
6- 517. جواهر العقدین، ص 303.
7- 518. المواهب اللدنیة، ج 2، ص 20.
8- 519. الصواعق المحرقة، ص 122.
9- 520. کنز العمال، ج 11، ص 416، ح 32978.
10- 521. فیض القدیر، ج 3، ص 46 ؛ التیسیر، ج 1، ص 377.
11- 522. وسیلة المآل فی عدّ مناقب الآل، ص 123، باب 4.

راویان حدیث در قرن دوازدهم

در این قرن، پانزده نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- زرقانی مالکی.(1)

راویان حدیث در قرن سیزدهم

در این قرن بیست و دو نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- محمّد بن علی صبّان.(2)

- آلوسی.(3)

راویان حدیث در قرن چهاردهم

در این قرن چهارده نفر از علمای اهل سنت این حدیث را نقل کرده اند؛ از قبیل:

- زینی دحلان شافعی.(4)

کسانی که حدیث را ارسال مسلّم گرفته اند

سی و نه نفر از علمای اهل سنت حدیث «مدینه علم» را از مسلّمات دانسته اند؛ از قبیل:

- عاصی در «زین الفتی».

- گنجی شافعی در «کفایة الطالب».

- محبّ الدین طبری.

- شمس الدین زرندی در «نظم درر السمطین».

- سید علی همدانی «المودة القربی».

ص:167


1- 523. شرح المواهب اللدنیة، ج 3، ص 143.
2- 524. اسعاف الراغبین در حاشیه نور الابصار، ص 156.
3- 525. روح المعانی، ذیل آیه «و الذاریات ذرواً».
4- 526. الفتوحات الاسلامیة، ج 2، ص 337.

- ابن صباغ مالکی در «الفصول المهمة».

- ابن حجر هیتمی در «الصواعق المحرقة».

کسانی که امام علی علیه السلام را به باب مدینه علم توصیف نموده اند

سی و دو نفر از علمای اهل سنت، امام علی علیه السلام را به صفت «باب مدینه علم» توصیف کرده اند؛ از قبیل:

- ابونعیم اصفهانی.

- ابوسعد سمعانی.

- خوارزمی حنفی.

- گنجی شافعی.

- زرندی حنفی.

- سید علی همدانی.

- شهاب الدین قسطلانی.

- ابن حجر مکّی.

کسانی که حدیث را به شعر درآورده اند

عده ای از علمای اهل سنت این حدیث را در اشعار خود به نظم درآوده اند؛ از قبیل:

- حکیم سنایی.

- خوارزمی مکّی.

- فریدالدین عطار نیشابوری.

- جلال الدین رومی.

- سعدی شیرازی.

کسانی که تصریح به شهرت یا تواتر حدیث نموده اند

برخی از علمای اهل سنت به صحت یا تواتر حدیث «مدینه علم» تصریح

ص:168

نموده اند؛ از قبیل:

1 - سبط بن الجوزی در «تذکرة الخواص» تصریح دارد به این که این حدیث از فضایل مشهور و ثابت است. و قسطلانی نیز حدیث مشهور را به حدیث متواتر ملحق می داند.

2 - ابن حجر مکّی در «الصواعق المحرقة» می گوید: «اعلم انّ هذا الحدیث متواتر؛ فانّه ورد من حدیث عائشة وابن مسعود وابن عباس وابن عمر وعبداللَّه بن زمعة وابی سعید وعلی بن ابی طالب وحفصة»؛ «بدان که این حدیث متواتر است و از عایشه، ابن مسعود، ابن عباس، ابن عمر، عبداللَّه بن زمعه، ابی سعید، علی بن ابی طالب و حفصه نقل شده است».(1)

3 - ابن حزم در «المحلّی» در بحث از بیع آب، ادعای تواتر کرده که خرید و فروش آن جایز نیست، در حالی که تنها از چهار نفر از صحابه نقل شده است. حال اگر نقل از چهار نفر از صحابه موجب تواتر است، نقل از بیش از این افراد مثل مورد حدیث «مدینه علم» به طریق اولی متواتر است.

کسانی که به صحت حدیث تصریح کرده اند

بیست و یک نفر از علمای اهل سنت تصریح به صحت این حدیث کرده اند؛ از قبیل:

1 - حافظ ابو زکریا بغدادی.(2)

2 - ابو جعفر طبری.(3)

3 - خطیب بغدادی.

4 - جلال الدین سیوطی.

5 - یحیی بن معین.(4)

و... .(5)

ص:169


1- 527. الصواعق المحرقه، ص 13.
2- 528. بنابر نقل ابن حجر در الصواعق المحرقة، ص 122.
3- 529. تهذیب الآثار، ص 104، ح 173.
4- 530. بنابر نقل تهذیب الکمال، ترجمه اباصلت هروی.
5- 531. ر.ک: الغدیر، ج 6، ص 111.

کسانی که به این حدیث استدلال کرده اند

بیش از سی نفر از علمای اهل سنت به حدیث «مدینه علم» احتجاج کرده و در بحث های مختلف خود به آن استشهاد نموده اند، و این از قوی ترین شواهد بر آن است که این حدیث از احادیث مسلّم نزد اهل بیت علیهم السلام می باشد. اینک به برخی از این افراد اشاره می کنیم.

1 - خوارزمی؛ او به حدیث «مدینه علم» بر جوشش علم امیرالمؤمنین علیه السلام استدلال کرده است.(1)

2 - ابن عربی؛ در کتاب «الدرر المکنون» بنابر نقل قندوزی آورده است: «والامام علیّ - رضی الله عنه - ورث علم الحروف من سیّدنا محمّدصلی الله علیه وآله وسلم وإلیه الإشارة بقوله صلی الله علیه وآله وسلم: (انا مدینة العلم...)»؛ «و امام علی - رضی الله عنه - علم حروف را از سیّد ما محمّدصلی الله علیه وآله وسلم به ارث برده است. و دلیل آن قول پیامبر است که فرمود: انا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد العلم فعلیه الباب».(2)

3 - ابن طلحه شافعی؛ در فصل چهارم به این حدیث استشهاد کرده است.(3)

4 - محبّ الدین طبری؛ او به این حدیث بر این که حضرت علی علیه السلام باب مدینه علم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است استدلال کرده و معتقد است که این فضیلت مخصوص امام علی علیه السلام است.(4)

5 - ابن صباغ مالکی؛ او به این حدیث بر جوشان بودن دریاهای علوم از سینه حضرت علیه السلام، تمسک کرده است.(5)

6 - زرقانی؛ او در اثبات این که یکی از اسمای پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، «مدینة العلم» است، به این حدیث استدلال کرده است.(6)

و نیز از جمله کسانی که به این حدیث استدلال و استشهاد کرده اند؛ عبارتند از:

- عزیزی در «السراج المنیر».

- عاصمی در «زین الفتی».

ص:170


1- 532. المناقب، ص 40.
2- 533. ینابیع المودة، ص 414.
3- 534. کفایة الطالب، ص 168.
4- 535. الریاض النضرة، ج 2، ص 255 ؛ ذخائر العقبی، ص 77.
5- 536. الفصول المهمة، ص 19.
6- 537. شرح المواهب اللدنیة، ج 3، ص 143.

- سعیدالدین فرغانی در «شرح التائیة».

- سید علی همدانی در «مشارب الاذواق».

- امام الدین الهجروی «اسماء النبیّ و خلفائه الاربعة».

- دولت آبادی «هدایة السعداء».

- شهاب الدین احمد «شرح الدلائل».

- بسطامی «درّة المعارف».

- شمس الدین لاهیجی «مفاتیح الإعجاز».

- میبدی «شرح الدیوان».

- ابن حجر «المنح المکیة».

- جمال الدین المحدث «روضة الاحباب».

و...

تصحیح حدیث حاکم نیشابوری

حدیث حاکم نیشابوری را می توان به تنهایی تصحیح کرده و دارا بودن شرط صحیح را بر آن اطلاق نمود. و می دانیم که عنوان «شرط صحیح» بر حدیثی اطلاق می شود که بخاری از طریق رجال آن در صحیح خود حدیثی نقل کرده است. و صحت این حدیث را از هفت طریق می توان به اثبات رسانید.

1 - توثیق رجال سند

مدار صحت حدیث بر ضبط و عدالت است و تمام رجال سند این حدیث عادل و ضابطند.

ابومعاویه و اعمش و مجاهد از رجال صحیحند و بر وثاقت و جلالت آن ها نزد اهل سنّت اتفاق است.

و راویان قبل از ابوصلت هروی نیز مشکلی ندارند؛ زیرا متعدد بوده و اکثر آن ها ثقه اند. و نیز این حدیث از ابوصلت مشهور و معروف است.

ص:171

و درباره ابوصلت هروی نیز گفته شده که او عادل، ثقه، صدوق، مرضی و معروف به طلب حدیث و اهمیت دادن به آن است.

خطیب بغدادی به سند خود از حسن بن علی بن مالک نقل می کند که از یحیی بن معیّن درباره ابوصلت هروی سؤال کردم؟ گفت: او ثقه و صدوق است جز آن که شیعه می باشد.(1)

و نیز به سند خود از ابراهیم بن عبداللَّه بن جنید نقل کرده که گفت: من از یحیی بن معیّن درباره ابوصلت سؤال کردم؟ گفت: او حدیث سماع کرده و من او را دروغگو نمی دانم.(2)

و نیز به سندش از احمد بن محمّد بن قاسم بن محرز نقل کرده که گفت: از یحیی بن معین درباره ابوصلت سؤال کردم؟ گفت: او دروغگو نیست.

کسی از او درباره حدیث ابن معاویه از اعمش از مجاهد از ابن عباس: «أنا مدینة العلم و علی بابها» سؤال کرد؟ او گفت: این از احادیث ابی معاویه است.(3)

و حاکم نیشابوری بعد از نقل این حدیث در «المستدرک» می گوید: «این، حدیثی است با صحت سند، و ابوصلت ثقه و مورد اطمینان است؛ زیرا از ابوالعباس محمّد بن یعقوب شنیدم که می گفت: از عباس بن محمّد دوری شنیدم که می گفت: از یحیی بن معین درباره اباصلت هروی سؤال کردم؟ گفت: او ثقه است. به او گفتم: آیا او از ابی معاویه حدیث «انا مدینه العلم» را روایت نکرده است؟ او گفت: این حدیث را محمّد بن جعفر فیدی نقل کرده که ثقه و مأمون است.

حاکم نیز می گوید: از ابوالنضر احمد به سهل فقیه قبانی امام عصر خود در بخارا شنیدم که می گفت: از صالح بن محمّد بن حبیت حافظ شنیدم که درباره او می گفت: یحیی بن معین وارد بر اباصلت شد، در حالی که ما با او بودیم و بر او سلام کرد. و چون بازگشت او را دنبال کردم و به او گفتم: نظرت راجع به اباصلت چیست؟ گفت: او صدوق است. گفتم: او حدیث «انا مدینه العلم» را روایت کرده است؟ گفت: این حدیث را نیز فیدی از ابی معاویه از اعمش نقل کرده همان گونه که ابوصلت نقل کرده است.(4)

ص:172


1- 538. تاریخ بغداد، ج 11، ص 48.
2- 539. همان.
3- 540. همان، ص 50.
4- 541. مستدرک حاکم، ج 3، ص 127.

دارقطنی از دعلج نقل می کند که ابوسعید هروی اباصلت را توثیق کرده است.(1)

آجری از ابوداوود نقل کرده که اباصلت ضابط در حدیث بود.(2)

ذهبی در «میزان الاعتدال» می گوید: «عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروی، مرد صالحی است جز آن که او شیعه تندی است».(3)

عبداللَّه بن احمد بن حنبل نیز به جهت نقل روایت از او، او را توثیق کرده است.

و این دلالت می کند که ابوصلت نزد پدرش احمد بن حنبل نیز مورد وثوق بوده است. ابن حجر عسقلانی نقل کرده که عبداللَّه بن احمد بن حنبل تنها از کسی روایت می کرده که نزد پدرش مورد وثوق بوده و امر به روایت از او می کرده است.(4)

او در ترجمه ابراهیم بن عبداللَّه بن بشار واسطی می گوید: «عبداللَّه به جز از کسی که نزد پدرش مورد وثوق بود حدیث نمی نوشت».(5)

و در ردّ تضعیف حسینی در مورد عبداللَّه بن صندل و نسبت او به جهل می گوید: «چگونه مجهول است کسی که جماعتی از او روایت کرده و احمد به فرزندش اجازه داده تا از او روایت کند؛ زیرا عبداللَّه تنها از کسی اخذ حدیث می کرد که پدرش اجازه داده بود تا از او نقل حدیث نماید.(6)

و در جایی دیگر بعد از نقل این عبارت می گوید: و همین مقدار در تعریف او کافی است».(7) و در جایی دیگر می گوید: «و لذا معظم شیوخ او ثقه اند».(8)

و در ترجمه محمّد بن تمیم نهشلی می گوید: «حکم شیوخ عبداللَّه آن است که حدیث آن ها را قبول نماییم مگر آن که در آن ها جرح و نقد تفسیر شده ای یابیم...».(9)

ص:173


1- 542. تاریخ بغداد، ج 11، ص 51.
2- 543. همان، ص 50.
3- 544. میزان الاعتدال، ج 2، ص 616.
4- 545. تعجیل المنفعة، ابن حجر عسقلانی، ص 15؛ تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 685.
5- 546. همان، ص 18.
6- 547. همان، ص 225.
7- 548. همان، ص 258.
8- 549. همان، ص 355.
9- 550. همان، ص 390.

ابن حجر در «تقریب التقریب» می گوید: «عبدالسلام بن سالم بن سلیمان ابوصلت هروی مولی قریش، صدوق است».(1)

در نتیجه: جماعتی از رجالین اهل سنّت او را توثیق کرده و متصف به صدق و صلاح و ضبط نموده اند و اگر تضعیفی درباره او وجود دارد به جهت تشیّع او و نقل احادیث فضایل اهل بیت علیهم السلام می باشد.

2 - تساهل در تصحیح

اهل سنّت افرادی را توثیق و تصحیح کرده اند که در ضبط و عدالت به مرتبه عبدالسلام بن صالح نرسیده اند حتی رجالی را تصحیح کرده اند که مجهول می باشند.

حافظ ابن حجر در مقدمه «لسان المیزان» مسلک ابن حبان را در کتاب «الثقات» چنین تعریف کرده است که نزد او جهالت راوی با روایت یک فرد مشهور از او مرتفع می شود، و این مذهب شیخ او ابن خزیمه است. ابن حبان در توضیح قاعده خود می گوید: بر کسی که جرح درباره او معلوم نیست عدالت ثابت است؛ زیرا جرح ضد تعدیل است و هر کسی که جرح نشده او عادل است تا جرح او ثابت شود! چون مردم مکلف به اموری که از مردم غائب است نیستند».(2)

خود ابن حجر در «لسان المیزان» نیز همین روش را دنبال کرده است.

3 - تصحیح حدیث به متابعات

اگر شخصی مورد نقد و جرح واقع شده باشد می توان حدیث او را با متابعات تقویت و تصحیح نمود. و اگر منفردات را در منکرات می شمارند ولی روایت عبدالسلام بن صالح را نمی توان از منفردات او برشمرد؛ زیرا جماعتی دیگر غیر از او نیز حدیث «مدینه علم» را نقل کرده اند امثال: محمّد بن جعفر فیدی(3) جعفر بن محمّد فقیه،(4) عمر بن اسماعیل بن مجالد،(5) احمد بن سلمه جرجانی،(6) ابراهیم بن موسی

ص:174


1- 551. تقریب التهذیب، ج 1، ص 506.
2- 552. لسان المیزان، ج 1، ص 14.
3- 553. مستدرک حاکم، ج 3، ص 127.
4- 554. تاریخ بغداد، ج 7، ص 172.
5- 555. همان، ج 11، ص 204.
6- 556. لسان المیزان، ج 1، ص 180؛ الکامل، ج 1، ص 62.

رازی،(1) رجاء بن سلمة،(2) موسی بن محمّد انصاری،(3) محمّد بن خداش،(4) حسن بن علی بن راشد(5) و ابوعبید قاسم بن سلام.(6)

4 - تصحیح حدیث با شواهد معنوی

اگر نتوان راوی حدیث را با متابعات تصحیح نمود می توان او را با شواهد معنوی تصحیح کرد همان گونه که در علم حدیث به اثبات رسیده است و از این راه بسیاری از احادیث صحیحین و موطاً مالک و مسند احمد و دیگر مصادر حدیثی را می توان تصحیح نمود.

ابن عبدالبر حدیث عبدالکریم بن ابی المخارق که اجماع بر ضعف اوست را تصحیح کرده؛ زیرا شواهد معنوی بر حدیث او وجود دارد.(7)

ذهبی در «تلخیص المستدرک» در ذیل حدیث «من احتکر طعاماً أربعین لیلة فقد برئ من اللَّه»، در مخالفت ابن جوزی که آن را از موضوعات دانسته می گوید: «این حدیث دارای شواهدی است که دلالت بر صحت آن دارد».(8)

نووی درباره حدیث «لایحلّ لأحد أن یجنب فی هذا المسجد غیری وغیرک» می گوید: «این حدیث را پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم درباره علی علیه السلام فرمود، و ترمذی آن را تخریج کرده و تحسین نموده است. و تحسین او به جهت شواهد آن حدیث است».(9)

ترمذی در بیشتر احادیثی که حکم به صحت یا حسن آن ها در سننش کرده بر شواهد اعتماد کرده است، گرچه در سند آن ها کسانی وجود دارند که مورد مناقشه واقع شده اند. و احادیثی که اهل سنّت آن ها را از این طریق تصحیح کرده اند بسیار است و حدیث «مدینه علم» یکی از آن هاست؛ زیرا برای آن شواهد صدق بسیاری وجود دارد مثل حدیث «ثقلین» و ده ها حدیث دیگر.

ص:175


1- 557. تهذیب الآثار، ابن حجر.
2- 558. تاریخ بغداد، ج 4، ص 348.
3- 559. الغدیر، ج 3، ص 91.
4- 560. الکامل، ج 1، ص 265.
5- 561. همان، ص 264.
6- 562. تاریخ بغداد، ج 1، ص 403.
7- 563. تهذیب التهذیب، ج 6، ص 376؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 646.
8- 564. تلخیص المستدرک، ج 2، ص 11 و 12.
9- 565. الجامع، ج 2، ص 214؛ الغدیر، ج 3، ص 185.

5 - تعدد طرق حدیث

حدیث «مدینة علم» دو طریق دیگر دارد که با طریق ابن عباس فرق می کند و هر دو طریق به تنهایی صحیح است. و در جای خود به اثبات رسیده که یکی از راه های صحت حدیث تعدد طرق آن است.

طریق اوّل: روایتی است که ترمذی به سند خود از امام علی علیه السلام نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «أنا دارالحکمة وعلی بابها».(1)

این حدیث از دو جهت تضعیف شده است، یکی این که تنها طریق از امام علی علیه السلام همین طریق است. و دیگر این که سلمة بن کهیل نقلش حجّت نیست.

در جواب گوییم:

اولاً: روایت امام علی علیه السلام از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم از طریق دیگر نیز نقل شده است، که از آن جمله روایت حارث و عاصم بن ضمره از امام علی علیه السلام(2) و روایت امام حسین بن علی علیه السلام از امام علی علیه السلام(3) و روایت شعبی(4) از حضرت است.

ثانیاً: سلمة بن کهیل کسی است که بخاری و مسلم و صاحبان چهار صحیح دیگر اهل سنّت از او نقل حدیث کرده اند. و نیز ابن معین و عجلی و ابن سعد و ابوزرعه و ابوحاتم و یعقوب بن شیبه و احمد و سفیان و نسایی و دیگران او را توثیق نموده اند.(5)

6 - کثرت طرق حدیث

بر فرض که تمام طرق حدیث «مدینه علم» ضعیف باشد ولی می توان آن را به درجه صحت رسانید؛ زیرا حدیثی که تعدد طرق و کثرت شواهد داشته باشد ظنّ غالب بر صدق آن است؛ گرچه این اطمینان از هر کدام روایات به تنهایی حاصل نشود. و متخصصان علم حدیث و رجال تصریح کرده اند در راویان متابعات و شواهد شرط نیست. که از جمله افرادی باشند که به حدیثشان احتجاج می شود.

ص:176


1- 566. الجامع الصحیح، ج 2، ص 214.
2- 567. تلخیص المتشابه، خطیب.
3- 568. تاریخ ابن النجار، کشف الظنون، ج 1، ص 288.
4- 569. مناقب، ابن مردویه.
5- 570. تهذیب التهذیب، ج 4، ص 155.

ابن صلاح در مقدمه خود می گوید: «در متابعات و استشهادات، روایت افرادی داخل می شود که به تنهایی به آن استشهاد و احتجاج نمی شود. بلکه در جمله ضعفا به حساب می آید. و در کتاب بخاری و مسلم جماعتی از ضعفا وجود دارند که در جمله متابعات و شواهد آمده اند. بلکه امام رازی و جماعتی از اصولیین و محدثین اهل سنت در مورد حدیثی که به مجموع طرق آن احتجاج می شود شرط کرده اند که افراد آن همگی ضعیف باشند تا احتجاج به مجموع ممکن شود، ولی اگر برخی از آن ها صحیح باشند اعتماد تنها بر اوست و فرد ضعیف مطرود است و بر آن اعتماد نمی شود».

و مورد حدیث «مدینة العلم» از این قبیل است.

7 - مطابقت حدیث با واقع

از نشانه های صدق راوی و صحت حدیثش، مطابقت آن با واقع و صدق خبر اوست. می دانیم که امام علی بن ابی طالب اعلم صحابه به طور مطلق بود همان گونه که این امر مشهور و مستفیض بلکه متواتر است. و لذا برای تواتر معنوی به علم آن حضرت مثال زده اند.

رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم خطاب به حضرت زهراعلیها السلام فرمود: «أمّا ترضین انّی زوجتک اقدم أمّتی سلماً واکثرهم علماً واعظمهم حلماً»؛(1) «آیا راضی نمی شوی من تو را به ازدواج کسی در آورده ام که او قبل از همه اسلام آورد و علمش از دیگران بیشتر و حلمش عظیم تر است.»

ابن عباس می ϙșʘϺ نزد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بودم که درباره علی علیه السلام از او سؤال شد حضرت فرمود: «قسمت الحکمة عشرة أجزاء، فأعطی علیّ تسعة أجزاء والناس جزءاً واحداً»؛(2) «حکمت به ده جزء تقسیم شده و به علی علیه السلام نه جزء آن و به سایر مردم یک جزء از آن داده شده است.»

اعتراف صحابه به اعلمیت امام علی علیه السلام

صحابه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به برتری امام علی علیه السلام در علم و دانش بر دیگران اعتراف داشته اند. اینک به برخی از این اعترافات اشاره می کنیم:

ص:177


1- 571. مسند احمد، ج 1، ص 146.
2- 572. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 65.

1 - اعتراف عمر بن خطّاب

بخاری در تفسیر سوره بقره از صحیح خود به سندش از ابن عباس نقل کرده که عمر گفت: «اقرؤنا ابیّ و اقتضانا علی»؛(1) «اُبی در قرائت از دیگران برتر و علی در قضاوت بهتر است.»

سعید بن مسیب می گوید: «کان عمر یتعوذ باللَّه من معضلة لیس لها ابوالحسن وکان عمر یقول: لولا علیّ لهلک عمر»؛(2) «عمر همیشه به خدا پناه می برد از این که مشکلی علمی برای او پدید آید، در حالی که ابوالحسن [امام علی علیه السلام در آن وقت حاضر نباشد. و همیشه می گفت: اگر علی نبود عمر هلاک شده بود.»

2 - اعتراف عبداللَّه بن مسعود

او می گوید: «انّ القرآن انزل علی سبعة احرف، ما منها حرف الّا له ظهر و بطن، وانّ علی بن ابی طالب عنده علم الظاهر و الباطن»؛(3) «همانا قرآن بر هفت حرف نازل شد هیچ حرفی از آن هفت حرف نیست جز آن که برای آن ظاهر و باطنی است و نزد علی بن ابی طالب علم ظاهر و باطن است.»

و نیز از او نقل شده که گفت: «انّ اقضی اهل المدینة علی بن ابی طالب»؛(4) «همانا علی بن ابی طالب در قضاوت از تمام اهل مدینه برتر است.»

و نیز از او روایت شده که گفت: «اعلم اهل المدینة بالفرائض علی بن ابی طالب»؛(5) «داناترین اهل مدینه به فرایض علی بن ابی طالب است.»

3 - اعتراف ابن عباس

از ابن عباس نقل شده که گفت: «واللَّه لقد اعطی علی بن ابی طالب تسعة اعشار العلم، وایم اللَّه لقد شارککم فی العشر العاشر»؛(6) «به خدا سوگند به علی بن ابی طالب نه دهم علم داده شد، و سوگند به او که به طور حتم با شما در آن یک دهم نیز شریک است.»

ص:178


1- 573. صحیح بخاری، ج 6، ص 187، چاپ بولاق.
2- 574. الاستیعاب، ج 3، ص 39 ؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 194.
3- 575. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 65.
4- 576. تاریخ ابن عساکر، ج 38، ص 24.
5- 577. الغدیر، ج 3، ص 91.
6- 578. الاستیعاب، ج 3، ص 40.

4 - اعتراف عایشه

از عایشه نقل شده که گفت: «اما انّه اعلم الناس بالسنة»؛(1) «آگاه باشید که علی داناترین مردم به سنّت است.»

5 - اعتراف خزیمة بن ثابت

اسود بن یزید نخعی می گوید: چون با علی بن ابی طالب بر منبر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بیعت شد خزیمة بن ثابت، در حالی که جلو منبر حضرت ایستاده بود گفت:

ابوحسن مما نخاف من الفتن

وجدناه اولی الناس بالناس انّه

اطب قریش بالکتاب وبالسنن(2)

«چون ما با علی بیعت کردیم ابوالحسن ما را از آنچه از فتنه ها هراسانیم کفایت کرد.

ما او را سزاوارترین مردم به خودشان یافتیم. و به طور حتم او داناترین قریش به قرآن و سنت است.»

6 - اعتراف عبداللَّه بن عیاش بن ابی ربیعه

ابن عبد البر از او نقل کرده که به پسر خود گفت: «... انّ علیاًعلیه السلام کان له ما شئت من ضرس قاطع فی العلم، وکان له البسطة فی العشیرة، والقدم فی الإسلام، والصهر لرسول اللَّه، والفقه فی السنة، والنجدة فی الحرب، والجود فی الماعون»؛(3) «... همانا علی علیه السلام دارای عزمی راسخ در علم و دستی باز در میان عشیره و ثابت قدم در راه اسلام و داماد رسول خدا و آگاه در سنت و شجاع در جنگ و بخشنده در زکات بود.»

7 - اعتراف معاویه

ابن عبد البر می نویسد: «معاویه آنچه بر او وارد می شد می نوشت تا از علی بن ابی طالب سؤال کند. و چون خبر قتل آن حضرت به او رسید گفت: «ذهب الفقه والعلم بموت ابن ابی طالب»؛(4) «فقه و علم به مرگ فرزند ابی طالب رخت بربست.»

ص:179


1- 579. همان، ج 2، ص 462.
2- 580. مستدرک حاکم، ج 3، ص 114.
3- 581. الاستیعاب، ج 2، ص 463.
4- 582. همان.

8 - اعتراف عدّه ای از صحابه

حاکم نیشابوری به سندش از عبداللَّه بن عباس نقل کرده که گفت: «کنّا نتحدّث انّ اقضی اهل المدینة علی بن ابی طالب»؛(1) «ما چنین می گفتیم که علی بن ابی طالب در قضاوت برترین اهل مدینه است.»

9 - گواهی امام علی علیه السلام

حاکم نیشابوری همچنین به سندش از ابوالطفیل نقل کرده که گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب رضی الله عنه را بر روی منبر مشاهده کردم که می فرمود: «سلونی قبل ان لا تسألونی، ولن تسألونی بعدی مثلی»؛(2) «از من سؤال کنید قبل از آن که نتوانید سؤال کنید و هرگز از مثل من بعد از من سؤال نخواهید کرد.» ابن کوا در آن هنگام بلند شد و گفت: ای امیرالمؤمنین! «الذّارِیاتِ ذَرْوًا» چیست؟ حضرت فرمود: بادها. او گفت: «الْحامِلاتِ وِقْرًا» چیست؟ حضرت فرمود: ابرها. گفت: «الْجارِیاتِ یُسْرًا» چیست؟ حضرت فرمود: کشتی ها. گفت: «الْمُقَسِّماتِ أَمْرًا» چیست؟ حضرت فرمود: ملائکه. گفت: آن کسانی که نعمت خدا را تبدیل به کفران کرده و قوم خود را به خانه بدبختی جهنم کشاندند کیانند؟ حضرت فرمود: منافقین قریش.(3)

و نیز از حضرت علیه السلام نقل شده که فرمود: «واللَّه ما نزلت آیة الّا وقد علمت فیم أنزلت واین أنزلت، انّ ربّی وهب لی قلباً عقولاً ولساناً سؤولاً»؛(4) «به خدا سوگند! هیچ آیه ای نازل نشد جز آن که می دانم که درباره چه موضوعی نازل شده و کجا نازل گشته است. همانا پروردگارم به من قلبی درک کننده و زبانی سؤال کننده عطا کرده است.»

10 - اقرار امام حسن علیه السلام

ابونعیم اصفهانی به سندش از هبیرة بن مریم نقل کرده که گفت: حسن بن علی علیه السلام بعد از شهادت حضرت علی علیه السلام ایستاد و بر مردم خطبه خواند و در ضمن خطبه فرمود: «لقد فارقکم رجل بالأمس لم یسبقه الاوّلون ولایدرکه الآخرون بعلم»؛(5) «به طور

ص:180


1- 583. مستدرک حاکم، ج 3، ص 135.
2- 584. مستدرک حاکم، ج 2، ص 466.
3- 585. مستدرک حاکم، ج 2، ص 466.
4- 586. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 67.
5- 587. همان، ص 65.

حتم دیروز کسی از بین شما رفت که پیشینیان بر او سبقت نگرفته و آیندگان او را در علم درک نخواهند کرد.»

اعتراف تابعین به اعلمیت امام علی علیه السلام

در بین تابعین نیز افرادی بوده اند که به اعلمیت حضرت علی علیه السلام گواهی داده اند. از آن جمله عبارتند از:

1 - سعید بن مسیّب

دولابی در «الکنی و الاسماء» به سندش از سعید بن مسیب نقل کرده که گفت: «ما کان احد بعد رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم اعلم من علی بن ابی طالب»؛(1) «بعد از رسول خدا کسی داناتر از علی بن ابی طالب نبوده است.»

و نیز از او نقل شده که گفت: «ما کان احد من الناس یقول: سلونی غیر علی بن ابی طالب»؛(2) «هیچ کس به جز علی بن ابی طالب نبود که بگوید: از هر چه می خواهید از من سؤال کنید.»

2 - عطاء

عبدالملک بن ابی سلیمان می گوید: به عطا گفتم: «أکان فی اصحاب محمّدصلی الله علیه وآله وسلم أحد أعلم من علی بن ابی طالب؟ قال: لا واللَّه ما أعلمه»؛(3) «آیا در میان اصحاب محمدصلی الله علیه وآله وسلم کسی داناتر از علی بن ابی طالب بوده است؟ گفت: هرگز، به خدا سوگند من چنین کسی را نمی شناسم.»

3 - مغیرة بن مقسم

ابن عبدالبر به سند خود از اسماعیل بن ابی خالد نقل کرده که گفت: مغیرة بن مقسم به خدا قسم یاد کرد که علی در قضاوت هایی که کرده هرگز خطا نکرده است».(4)

ص:181


1- 588. الکنی و الاسماء، ج 1، ص 197.
2- 589. الاستیعاب، ج 3، ص 1102، چاپ قاهره.
3- 590. الاستیعاب، ج 3، ص 1104.
4- 591. همان، ص 1102.

دلالت حدیث

از حدیث «مدینه علم» نکاتی استفاده می شود که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - اعلمیت امام علی علیه السلام

حدیث شریف، دلالت بر اعلمیت امام علی علیه السلام داشته و در نتیجه دلالت بر افضلیت آن حضرت دارد. و شکی نیست که افضل مستحقّ مقام امامت است.

2 - عصمت امام علی علیه السلام

از آن جا که امام علی علیه السلام دروازه علم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است و به طور حتم انسان از این دروازه به علم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم که همان علم حقیقی است می رسد، پس آنچه نزد امام علی علیه السلام است هرگز خطا و اشتباه نیست و در نتیجه آن حضرت از مقام عصمت برخوردار است.

3 - امام علی علیه السلام واسطه برای رسیدن به علوم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

از این حدیث شریف استفاده می شود که هر کس می خواهد به علوم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم برسد، واسطه اش امام علی علیه السلام است و تنها از راه امام علی علیه السلام به آب گوارای علوم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم می توان رسید. و این معنا به نوبه خود فضیلتی بس عظیم است.

4 - امام علی علیه السلام حافظ علوم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

از این حدیث نیز استفاده می شود که امام علی علیه السلام حافظ و خزینه دار علوم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم است، و این معنا به تنهایی دلالت بر افضلیت حضرت بر سایر اصحاب دارد؛ همان گونه که ابن طلحه به آن تصریح کرده است. او می گوید: «کان معنی الحدیث انّ علیاً حافظ العلم والحکمة، فلا یتطرّق إلیهما ضیاع ولایخشی علیها ذهاب، فوصف علیاً بأنّه حافظ العلم والحکمة، ویکفی علیاً علوّاً فی مقام العلم والفضیلة ان جعله رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم حافظاً للعلم والحکمة»؛ «معنای حدیث آن است که علی علیه السلام حافظ علم و حکمت است و هیچ گاه علم و حکمت او ضایع نمی شود و هرگز خوف از به هدر رفتن علم در او نمی رود. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم او را به این دو صفت توصیف کرد، و بس است علی علیه السلام را از حیث

ص:182

علم و فضیلت این که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم او را حافظ علم و حکمت قرار داده است».(1)

5 - وجوب رجوع به امام علی علیه السلام

و نیز از جمله مطالبی که از حدیث استفاده می شود این است که بر هر مسلمانی واجب است که به علم امام علی علیه السلام رجوع کند؛ همان گونه که واجب است به علم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم رجوع نماید؛ زیرا او باب شهر علم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است. و لذا پیامبر - مطابق برخی از روایات - فرمود: «هر کس که می خواهد به شهر علم پیامبر برسد باید از دروازه آن که علم علی است وارد شود». و قرآن نیز می فرماید: «وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها»؛(2) «خانه ها را از درهای آن وارد شوید.»

شواهد متنی حدیث «مدینه علم»

حدیث «مدینه علم» شواهدی از حیث متن دارد که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

1 - حدیث «انا دار الحکمة و علیّ بابها»

این حدیث را اهل سنت نقل کرده و پنجاه و نه نفر از ایشان آن را از مسلّمات دانسته اند؛ امثال:

- احمد بن حنبل.(3)

- ابو عیسی ترمذی.(4)

- ابونعیم الاصفهانی.(5)

- ابن المغازلی.(6)

- سبط بن الجوزی.(7)

- ابو عبداللَّه گنجی شافعی.(8)

ص:183


1- 592. مطالب السؤول، ص 61و62.
2- 593. سوره بقره، آیه 189.
3- 594. المناقب، بنابر نقل تفریح الأحباب، ص 350.
4- 595. الجامع الصحیح، ج 5، ص 596، ح 3723.
5- 596. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 64.
6- 597. مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، ص 86و87.
7- 598. تذکرة الخواص، ص 48.
8- 599. کفایة الطالب، ص 118 و 119.

- محبّ الدین طبری.(1)

- صدرالدین حمّوئی.(2)

- جلال الدین سیوطی.(3)

- ابن حجر مکّی.(4)

- متقی هندی.(5)

- عبدالرؤف مناوی.(6)

و...

2 - حدیث «أنا مدینة الحکمة و علیّ بابها»

این متن از حدیث را نیز دوازده نفر از علمای اهل سنت روایت کرده و آن را از مسلّمات برشمرده اند؛ امثال:

- ابونعیم اصفهانی.(7)

- خطیب بغدادی.(8)

- عبدالرؤف مناوی.(9)

- قندوزی بلخی.(10)

و...

3 - حدیث «أنا دار العلم و علیّ بابها»

این حدیث را شش نفر از علمای اهل سنت نقل کرده اند؛ امثال:

- محبّ الدین طبری.(11)

- ملا علی قاری.(12)

و...

ص:184


1- 600. ریاض النضرة، ج 2، ص 255.
2- 601. فرائد السمطین، ج 1، ص 99.
3- 602. الجامع الصغیر، ج 1، ص 108.
4- 603. صواعق المحرقة، ص 73.
5- 604. کنز العمال، ج 12، ص 201.
6- 605. فیض القدیر، ج 3، ص 46.
7- 606. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 61.
8- 607. تاریخ بغداد، ج 11، ص 204.
9- 608. فیض القدیر، ج 3، ص 46.
10- 609. ینابیع المودة، ص 130.
11- 610. ذخائر العقبی، ص 77.
12- 611. المرقاة فی شرح المشکاة، ج 5، ص 578.

4 - حدیث «انا میزان العلم و علیّ کفّتاه»

این حدیث را چهار نفر از علمای اهل سنت نقل کرده اند؛ امثال:

- ابوشجاع دیلمی.

- سید علی بن شهاب الدین همدانی.

- قندوزی بلخی.

شواهد مضمونی حدیث «مدینه علم»

در بین احادیث نبوی، شواهدی مضمونی نیز برای حدیث «مدینه علم» یافت می شود که برخی از آن ها عبارتند از:

1 - پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به فاطمه زهراعلیها السلام فرمود: «زوّجتک خیر أمّتی، اعلمهم علماً و افضلهم حلماً و اوّلهم سلماً»؛(1) «من تو را به ازدواج بهترین افراد امّتم درآوردم، او که از حیث علم بر دیگران برتری داشته و از حیث حلم افضل آنان است، و اول کسی است که اسلام اختیار نموده است.»

2 - و نیز درباره امام علی علیه السلام فرمود: «اعلم امّتی من بعدی علی بن ابی طالب».(2)

3 - و نیز فرمود: «علی عیبة علمی»؛(3) «علی علیه السلام صندوق علم من است.»

4 - و فرمود: «قسمت الحکمة عشرة اجزاء، فأعطی علیّ تسعة اجزاء و الناس جزاً واحداً»؛(4) «حکمت به ده جزء تقسیم شد، به علی علیه السلام نُه جزء آن داده شد و یک جزء دیگر آن بین مردم تقسیم گشت.»

5 - و نیز فرمود: «اعلم امّتی بالسنة و القضاء بعدی علی بن ابی طالب»؛(5) «داناترین امت من به سنت و قضاوت بعد از من علی بن ابی طالب است.»

6 - عایشه می گفت: «علیّ أعلم الناس بالسنة»؛ «علی علیه السلام داناترین مردم به سنت است».(6)

ص:185


1- 612. مسند احمد، ج 5، ص 26 ؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 101 و 114.
2- 613. کنز العمال، ج 6، ص 153.
3- 614. تاریخ بغداد، ج 4، ص 158.
4- 615. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 65.
5- 616. کفایة الطالب، ص 190.
6- 617. صواعق المحرقة، ص 76؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 193.

دفع تعارض ها

ابن حجر هیتمی مکّی درصدد مناقشه حدیث برآمده و مضمون آن را در شأن ابوبکر و عمر و عثمان نیز آورده است. او از کتاب «فردوس» این گونه نقل می کند: «أنا مدینة العلم و ابوبکر اساسها و عمر حیطانها و عثمان سقفها و علیّ بابها»؛(1) «من شهر علم، و ابوبکر اساس آن، و عمر دیوارهای آن و عثمان سقف آن و علی دروازه آن است.»

پاسخ

اوّلاً: هیچ کس شک در ضعف این روایت ندارد. و حتّی خود ابن حجر با وجود آن که این حدیث را در «صواعق المحرقة» نقل کرده ولی در کتاب «الفتاوی الحدیثیة» آن را تضعیف نموده است.(2)

عجولی در «کشف الخفاء» می گوید: «دیلمی این حدیث را بدون سند و به طور مرفوع از ابن مسعود نقل کرده است».(3)

سید محمد درویش می گوید: «حدیث "انا مدینة العلم و ابوبکر اساسها و عمر حیطانها" سزاوار نیست که در کتب علم نوشته شود؛ خصوصاً از ابن حجر هیتمی...».(4)

ذهبی در ترجمه اسماعیل بن علی بن مثنی استرآبادی، واعظ کذّاب می گوید: «او هنگامی در دمشق مردم را موعظه می کرد. شخصی به نزد او آمد و از او درباره حدیث "انا مدینة العلم و علی بابها" پرسید؟ او گفت: این مختصر حدیث است و اصل آن این گونه می باشد: "أنا مدینة العلم وابوبکر اساسها وعمر حیطانها وعثمان سقفها وعلی بابها" مردم از او خواستند تا سند خود را در این حدیث ذکر کند، او گفت: بعداً می گویم».(5)

ثانیاً: اسماعیل بن علی بن مثنی استرآبادی به تصریح ذهبی کذاب است. و سمعانی در کتاب «الانساب» در شرح حال او می گوید: «او کذّاب فرزند کذّاب است».(6)

ص:186


1- 618. صواعق المحرقه، ص 34.
2- 619. الفتاوی الحدیثیة، ص 269.
3- 620. کشف الخفاء، ج 1، ص 204 ؛ الفردوس بمأثور الخطاب، ج 1، ص 43، ص 105.
4- 621. اسنی المطالب، ص 137، ح 391.
5- 622. لسان المیزان، ج 1، ص 422.
6- 623. الانساب، ترجمه اسماعیل بن علی بن مثنی.

نخشبی می گوید: اسماعیل قصه های دروغین می گفت و در صورتش سیمای پرهیزگاران نبود. بر ابی نصر سجزی در مکه وارد شدم و درباره اسماعیل از او سؤال نمودم؟ گفت: او کذّاب فرزند کذّاب است. هرگز از او حدیث نوشته نمی شود و برای او کرامتی نیست.(1)

ثالثاً: تعبیری که در این حدیث آمده هیچ قابل مقایسه با تعبیراتی که برای دیگران آمده نیست؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم برای امام علی علیه السلام تعبیر به «باب علم خود» می کند، و این به نوبه خود دلالت بر این دارد که تنها راه استفاده از علوم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم علی بن ابی طالب علیه السلام است. و پر واضح است که مقصود از این که: امام علی علیه السلام دروازه علم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است این نیست که تنها نزد او رفت و آمد کنیم، بلکه مراد آن است که نزد او آمده و علم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را از او گرفته و به آن عمل نماییم.

رابعاً: مدینه به معنای شهر است و به فرض که شهر اساس و دیوار داشته باشد ولی هرگز سقف ندارد. و لذا متن آن دلالت بر جعلی بودن آن دارد.

آری، این دأب اهل سنت است. هنگامی که حدیث مدینه علم تنها در آن نام حضرت علی علیه السلام است درصدد تضعیف آن بر می آیند، ولی هنگامی که آن سه خلیفه را نیز به حدیث اضافه می کنند درصدد سنددار کردن آن برآمده و حدیث را تصحیح می کنند!!

معارض دوم

برخی حدیث دیگری را که در شأن ابوبکر جعل شده به عنوان معارض حدیث «مدینه علم» قرار داده اند. اهل سنت به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نسبت داده اند که فرمود: «خداوند هیچ چیزی را در سینه من نریخت جز آن که همان ها را در سینه ابوبکر ریختم».

لکن این حدیث از جهاتی مخدوش است:

1 - از این حدیث به دست می آید که ابوبکر با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در علم مساوی هستند، در حالی که هیچ کس چنین ادعایی نکرده است.

ص:187


1- 624. فتح الملک العلیّ، ص 156، به نقل از او.

2 - از این حدیث استفاده می شود که ابوبکر حامل جمیع علوم پیامبر بوده، در حالی که می دانیم وی به بسیاری از احکام جاهل بوده است.

3 - ابن الجوزی می گوید: «... عوام دائماً از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کنند که فرمود: "ما صبّ اللَّه فی صدری..."، ولی ما برای آن اثری نه در بین روایات صحیح و نه موضوعه نیافتیم و لذا بحث از آن بی فایده است».(1)

و محمّد طاهر گجراتی فتنی نیز تصریح به جعل این حدیث کرده است.(2)

معارض سوم

برخی مدعی شده اند که حدیث «مدینه علم» با حدیثی دیگر معارض است که از پیامبر نقل شده که فرمود: «اگر بعد از من قرار بود کسی نبی باشد همانا عمر است»!

پاسخ

1 - خلافی بین مسلمین نیست که عمر بن خطّاب بخشی زیاد از عمر خود را در شرک و بت پرستی گذرانده است، و این مطلبی است که به طور متواتر به اثبات رسیده و احتیاج به استدلال و برهان ندارد. حال چگونه ممکن است که کسی با این وضعیت قابلیت نبوت را داشته باشد.

2 - مسلمانان اتفاق دارند بر این که عمر معصوم نبوده است، حال کسی که از مقام عصمت برخوردار نیست چگونه می تواند از قابلیت نبوت برخوردار باشد.

3 - از این حدیث، افضلیّت عمر بر ابوبکر استفاده می شود، در حالی که اهل سنت این مطلب را قبول نداشته و ابوبکر را مقدم کردند.

4 - حدیث از حیث سند ضعیف است. ترمذی بعد از نقل این حدیث می گوید: «هذا حدیث غریب لانعرفه الّا من حدیث مشرح بن هاعان»؛ «این حدیث غریبی است که تنها از مشرح بن هاعان نقل شده است».(3) و مشرح از ضعفای محدثین به حساب می آید. ابن جوزی او را در بین ضعفا و متروکین آورده و می گوید: «مشرح بن هاعان مغافری مصری، قابل احتجاج نیست».(4)

ص:188


1- 625. الموضوعات، ابن جوزی، ج 1، ص 319.
2- 626. تذکرة الموضوعات، ص 93.
3- 627. صحیح ترمذی، ج 5، ص 619.
4- 628. الموضوعات، ج 1، ص 321.

ابن حبّان می گوید: او از عقبه روایات منکری را نقل می کند که قابل متابعت نیست. و عقیلی در ترجمه او آورده که او با حجّاج به مکّه آمد و منجنیقی به طرف کعبه بست.(1)

در سند این حدیث «بکر بن عمرو» وجود دارد که او نیز مورد طعن و جرح از ناحیه رجالیون اهل سنت واقع شده است.

ابن حجر از ابن قطان نقل می کند که ما از عدالت او اطلاعی نداریم.(2)

و لذا ابن حجر عسقلانی در مقدمه «فتح الباری» او را از جمله افرادی به حساب می آورد که در رجال بخاری مورد طعن واقع شده اند.

نقد اشکالات بر حدیث «مدینه علم»

اشاره

ابن تیمیه و دیگران در مورد حدیث «مدینه علم» اشکالاتی دارند که یکی پس از دیگری آن ها را نقل کرده و مورد مناقشه قرار خواهیم داد:

اشکال اول: حکم به ضعف حدیث

حدیث «مدینه علم» ضعیف و سست است، و لذا از جعلیات به حساب می آید، گرچه ترمذی آن را نقل کرده است.(3)

پاسخ

اوّلاً: سابقاً اشاره کردیم به این که حدیث صحیح بوده و از استفاضه و شهرت برخوردار است، بلکه حتی می توان ادعای تواتر آن را نمود. و یحیی بن معین و دیگران آن را تصحیح کرده اند.

مزّی و عسقلانی در ترجمه اباصلت عبدالسلام بن صالح هروی، از قاسم بن عبدالرحمن انباری، و او از اباصلت هروی، و او از ابومعاویه، و او از اعمش، از مجاهد از ابن عباس نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «انا مدینة العلم و علیّ بابها

ص:189


1- 629. میزان الاعتدال، ج 4، ص 117.
2- 630. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 486.
3- 631. منهاج السنة، ج 4، ص 138.

فمن اراد العلم فلیأت بابه». آن گاه قاسم می گوید: از یحیی بن معین درباره این حدیث سؤال کردم، گفت: صحیح است.(1)

سیوطی می گوید: خطیب در تاریخش از یحیی بن معین نقل کرده که از او درباره حدیث ابن عباس (حدیث مدینه علم) سؤال شد؟ گفت: این حدیث صحیح است.(2)

این مضمون از مناوی نیز نقل شده است.(3)

شوکانی در مقام جواب به مناقشه در «حدیث مدینه علم» می گوید: «از یحیی بن معین درباره این حدیث سؤال شد، او گفت: صحیح است».(4)

ترجمه یحیی بن معین

و اما این که یحیی بن معین کیست؟ عموم علمای اهل سنت او را توثیق کرده اند: نووی در ترجمه او می گوید: «او امام اهل حدیث در زمان خود و مورد اعتماد در حدیث است... و بر امامت و توثیق و حفظ و جلالت و پیشتازی او و تخصّصش در علم حدیث اتفاق است...».(5)

ابن خلکان او را حافظ مشهور، امام، عالم، حافظ و متقن معرفی کرده است، او از صاحبان جرح و تعدیل بوده که بزرگان ائمه حدیث؛ امثال بخاری و مسلم و ابوداوود از او روایت کرده اند.(6)

ذهبی می گوید: «یحیی بن معین؛ او امام، حافظ، فهیم، شیخ محدّثین و... است. ابن ابی حاتم می گوید: از پدرم درباره یحیی سؤال شد؟ گفت: او امام است. نسائی گفته: ابوزکریا - یحیی بن معین - یکی از امامان در حدیث و ثقه مأمون است.(7)

ذهبی نیز در کتاب «تذکرة الحفّاظ»،(8) «العبر فی خبر من غبر»(9) و «الکاشف»(10) او را توثیق کرده و شدیداً مورد مدح و ستایش قرار داده است.

ص:190


1- 632. تهذیب الکمال، ترجمه اباصلت؛ تهذیب التهذیب، ج 6، ص 319.
2- 633. جمع الجوامع.
3- 634. فیض القدیر، ج 3، ص 47.
4- 635. الفوائد المجموعة، شوکانی، ص 349.
5- 636. تهذیب الاسماء و اللغات، ج 1، ص 156.
6- 637. وفیات الاعیان، ج 6، ص 139.
7- 638. سیر اعلام النبلاء، ترجمه یحیی بن معین.
8- 639. تذکرة الحفّاظ، ج 2، ص 429.
9- 640. العبر فی خبر من غبر، ترجمه یحیی بن معین.
10- 641. الکاشف، ج 2، ص 358.

جالب توجه این که یحیی بن معین کسی است که خود ابن تیمیه اعتراف به جلالت قدر و بزرگی منزلت و مقام علمی او داشته است، و لذا او را مرجع در تمییز بین صدق و کذب راوی برشمرده است.(1)

ولی تعجب این جا است که چگونه به تصحیح «حدیث مدینه علم» از ناحیه یحیی بن معین توجهی نکرده است.

ابن تیمیه در جایی دیگر از کتابش یحیی بن معین را از جمله امامان اهل سنت برشمرده که دارای خبرویّت و شناخت تامی به اقول پیامبر و احوال صحابه و تابعین و تابعین تابعین که از آن ها علم و حدیث نقل شده، دانسته است... .(2)

و نیز در جایی دیگر می گوید: «یحیی بن معین از جمله کسانی است که خبرویّت او کامل شد و معرفت زیادی به حال پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و حدیث او دارد، و لذا هر چه را که تصحیح کرده، درست است، و باید در امر تمییز بین صدق و کذب حدیث نسبت به آرای او تسلیم بود».(3)

و نیز از روایان حدیث «مدینه علم» احمد بن حنبل است. او کسی است که ابن تیمیه در شأن او گفته: «او از غیر ثقه نزد خودش روایت نقل نمی کند. او هرگز روایتی را که می داند از کذّاب است، روایت نمی کند. و روایات کذّابین را که معروف به تعمّد در کذبند هرگز نقل نمی کند».(4)

ثانیاً: ابن تیمیه در کلماتش اعتراف دارد به این که ترمذی حدیث «مدینه علم» را نقل کرده است.

ترمذی کسی است که کتاب «الجامع الصحیح» او از صحاح سته نزد اهل سنت به حساب می آید، و لذا کتاب او را بسیار مورد مدح و ستایش قرار داده اند، خود ابن تیمیه نیز در مواضع بسیاری از کتابش به احادیث ترمذی اعتماد کرده است.(5)

ثالثاً: از جمله کسانی که حدیث «مدینه علم» را نقل کرده و آن را تصحیح نموده

ص:191


1- 642. منهاج السنة، ج 4، ص 10.
2- 643. منهاج السنة، ج 4، ص 84.
3- 644. همان، ج 4، ص 252.
4- 645. همان، ج 4، ص 15.
5- 646. منهاج السنة، ج 4، ص 238.

است، ابوجعفر محمّد بن جریر طبری است. او این حدیث را در کتاب «تهذیب الآثار» نقل کرده و بعد از اثبات آن حکم به صحّتش نموده است، همان گونه که سیوطی در «جمع الجوامع» به آن اشاره نموده است.

محمّد بن جریر طبری کسی است که ابن تیمیه علما را امر به رجوع به او و امثال او در فراگیری سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و تحقیق مناط احکام و تنقیح و تفریع احکام نموده است... و حتی او را از امامان معصوم از اهل بیت نیز اعلم دانسته است.

رابعاً: از جمله کسانی که حدیث «مدینه علم» را نقل کرده و آن را تصحیح نموده است حاکم نیشابوری است.

اشکال دوّم: جعلی بودن حدیث

ابن جوزی بعد از نقل حدیث «مدینه علم» اکثر طرق آن موضوع می داند.(1)

پاسخ

تعجّب است که چگونه ابن تیمیه به تضعیفات ابن جوزی تمسک کرده، در حالی که او و کتابش به نام «الموضوعات» نزد بزرگان علمای اهل سنت از درجه اعتبار ساقط است. ولی به تصحیح یحیی بن معین توجهی نکرده است.

از جمله کسانی که او را در جرح و تعدیل تضعیف کرده و او را متخصص و قابل برای این کار ندانسته اند سیوطی در «طبقات الحفاظ»(2). و «اللآلی المصنوعة»(3) و ابن کثیر در «الباعث الحثیث»(4) است.

نقد کلّی مخالفان

برخی از علمای اهل سنت درصدد تضعیف حدیث «مدینه علم» برآمده و از دیگران نیز قول به تضعیف را نقل کرده اند؛ از قبیل: یحیی بن معین، ابوحاتم، ابوزرعه، ابن جوزی، ابن عدی، دار قطنی، ذهبی و نووی.

ولی یحیی بن معین همان گونه که قبلاً اشاره شد گرچه این حدیث را به جهت اباصلت تضعیف کرده ولی در آخر امر آن را تصحیح نموده است.

ص:192


1- 647. منهاج السنة، ج 4، ص 138.
2- 648. طبقات الحفّاظ، ص 478.
3- 649. اللآلی المصنوعة، ج 1، ص 2.
4- 650. الباعث الحثیث، ص 75.

ابوحاتم و ابوزرعه معروف به سخت گیری در حدیث و سرعت در حکم به بطلان با کمترین شبهه می باشند همان گونه که ذهبی به این نکته در کتاب «تعجیل المنفعة»(1) اشاره کرده است. و لذا چه بسیار احادیث صحیح السند را که این دو تصریح به جعلی بودن آن نموده اند.

ابن جوزی مقلد دیگران است و لذا نمی توان او را در زمره حدیث شناسان دانست، و لذا کتاب «الموضوعات» او نزد بزرگان اهل سنت از درجه اعتبار ساقط است.(2)

و گفتار ذهبی را درباره احادیث فضایل حضرت علی علیه السلام نمی توان پذیرفت؛ او کسی است که چون چشمش به روایات فضایل حضرت می افتد لرزشی بر بدنش می افتد و غضب سر تا سر وجودش را فرا می گیرد. و چه بسا در بسیاری از مواقع راویان فضایل حضرت را سبّ و لعن می کند به اتهام این که به اعتقاد خود حدیث جعلی نقل کرده است، ولی هنگامی که با احادیث جعلی در مدح دشمنان اهل بیت علیهم السلام روبه رو می شود چنین حالتی ندارد. لذا مشاهده می کنیم ذهبی را که در ترجمه عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروی او را فردی صالح معرفی می کند جز آن که او شیعه تندی است،(3) ولی در «تلخیص المستدرک» ذیل حدیث «مدینه علم» می گوید: به خدا سوگند که عبدالسلام بن صالح ثقه و مورد اعتماد نیست. با این وضع چگونه می توان به جرح و تعدیل او اعتماد نمود. او حتی در ترجمه جعفر بن محمّد ضقیه، بعد از نقل حدیث «مدینه علم» آن را متصف به جعل و وضع می نماید.(4) کلام ابن عدی و دارقطنی در تضعیف این حدیث مجرد ادّعا و بدون دلیل است.

و نووی نیز در حکم به وضع این حدیث از سابقین تقلید کرده است. و لذا اگر خودش در طرق آن نظر می نمود و به اجتهاد حدیثی خود عمل می کرد هرگز چنین

ص:193


1- 651. تعجیل المنفعة، ص 6.
2- 652. طبقات الحفاظ، ص 478؛ اللآلی المصنوعة، ج 1، ص 2؛ الباعث الحثیث، ص 75.
3- 653. میزان الاعتدال، ج 2، ص 129.
4- 654. میزان الاعتدال، ج 1، ص 415.

حکمی نمی نمود؛ زیرا او حکم به صحت احادیثی کرده که در رتبه کمتر از حدیث «مدینه علم» یا مساوی با آن است.(1)

اشکال سوم: تشیّع اباصلت هروی

یکی از جهاتی که در سند حدیث «مدینه علم» اشکال شده این است که راوی آن عبدالسلام بن صالح (اباصلت هروی) معروف به تشیّع می باشد، و لذا روایت او مورد قبول واقع نشده است.

پاسخ

در بحث ضرورت عمل به روایات اهل بیت علیهم السلام که در کتب شیعه آمده، به پاسخ این اشکال می پردازیم و اثبات خواهیم نمود که حتّی به نظر علمای اهل سنت تشیّع راوی مضرّ به روایات او نیست.

اشکال چهارم: اباصلت منکر الحدیث است

از جمله اشکالات بر سند حدیث «مدینه علم» این است که راوی آن یعنی اباصلت هروی کسی است که از او احادیث منکر نقل شده است.

پاسخ

اولاً: این اتهام نسبت به او صحیح به نظر نمی رسد؛ زیرا او فردی ثقه، صالح، مأمون و صادق است. و می دانیم که اعتماد در شناخت صدق راوی و ضابط بودن او بر امتحان احادیث و جست و جو کردن روایات اوست که اگر موافق با روایات ثقات است و با عقل مخالفت ندارد و نیز با روایات متواتر معارض نیست، به دست می آید که او در حدیثش صادق و ضابط است.

مسلم در مقدمه صحیح خود می گوید: «علامت حدیث منکر در حدیث محدّث آن است که اگر روایت او را روایت دیگران از اهل حفظ و رضا عرضه بداری، روایت او با روایت آنان مخالفت داشته یا با آن ها موافق نیست. اگر غالب احادیث یک راوی چنین است، او مهجور الحدیث بوده و روایاتش مورد قبول نیست و به آن عمل نمی شود».(2)

ص:194


1- 655. المنهاج فی شرح صحیح مسلم، ج 1، ص 22و23.
2- 656. صحیح مسلم، ج 1، ص 7.

ذهبی در ترجمه ابن ابی حاتم می گوید: «علما روایات راوی را پیگیری کرده و احادیث او را امتحان می کنند، اگر پاک بود و در آن ها احادیث منکر وجود نداشت و راوی، منفرد به آن ها یا اکثر آن ها نبود پی به صدق و ضابط بودن او می برند. و اگر مشاهده کردند که او روایات منکر و غریب نقل می کند نظر و تأمّل می کنند: اگر مثل آن روایات یا قوی تر از آن ها این روایت را متابعت کرده، حکم به تبرئه راوی و صدق او می شود...».(1)

ثانیاً: جرح راوی و تضعیف او به جهت روایت کردن احادیث جعلی یا منکر از دو راه شناخته می شود یکی این که در نقل احادیث متفرد باشد و دیگری این که احادیثش مخالف با اصول باشد، در حالی که در مورد عبدالسلام بن صالح (اباصلت هروی) این چنین نیست؛ زیرا او در روایاتش متفرد نیست و نیز در بین احادیثش حدیثی که مخالف با اصول باشد وجود ندارد.

ثالثاً: به تعبیر صدیق حسنی مغربی، جهت تضعیف اباصلت هروی چیزی جز ولای او نسبت به اهل بیت علیهم السلام نیست، همان گونه که نسبت به دیگران نیز چنین عادتی دارند... .(2)

رابعاً: بر فرض که اباصلت روایات منکر نقل کرده است، این دلیل بر ضعف او نیست. ذهبی از احمد بن سعید بن سعدان نقل کرده که در حقّ احمد بن عتاب مروزی گفته که او شیخ صالح است و روایت فضایل و منکر را نقل نموده است. آن گاه در ادامه سخن خود می گوید: «این طور نیست که هر کس روایات منکر را نقل کند ضعیف باشد».(3)

او نیز از ابن دقیق العید نقل کرده که می گفت: «مجرد نقل روایات منکر از کسی اقتضا نمی کند که روایات او ترک شود مگر آن که در نقل روایات منکر اکثار داشته باشد».(4)

ص:195


1- 657. تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 831.
2- 658. فتح الملک العلیّ، ص 128.
3- 659. میزان الاعتدال، ج 1، ص 118.
4- 660. لسان المیزان، ج 5، ص 20؛ تهذیب التهذیب، ج 9، ص 7.

خامساً: گاهی برخی گمان می کنند که یک راوی در حدیثی متفرد است و لذا حدیث او را منکر به حساب می آورند، در حالی که او از این اتهام مبرّا است؛ زیرا افراد دیگری نیز این حدیث را نقل کرده و به اصطلاح متابع او بوده اند ولی کسی از آن اطلاع پیدا نکرده است، و اگر مطلع می شدند هرگز او را تضعیف نمی کردند. و این نظایر زیادی دارد.

از باب نمونه: ابوحاتم درباره بیان بن عمرو می گوید: «او مجهول است و حدیثی که روایت کرده باطل می باشد».(1) ولی حافظ ابن حجر عسقلانی در مقدمه «فتح الباری» می گوید: «او مجهول نیست و آن حدیث بر عهده او نمی باشد؛ زیرا او متفرد به آن نیست، آن گونه که دار قطنی در "المؤتلف و المختلف" گفته است».(2)

سادساً: گاهی یک حدیث راوی را منکر و مخالف اصول می دانند، در حالی که چنین نیست؛ زیرا قابل جمع با اصول است ولی برخی از کیفیت جمع بی اطلاعند و لذا حکم به منکر بودن و مخالف اصول بودن آن می کنند، و حال آن که چنین حکمی صحیح نیست مگر در صورتی که جمع بین دو حدیث متعارض ممکن نباشد.

سابعاً: حدیث «مدینه علم» فضیلتی از فضایل امام علی علیه السلام است و می دانیم مجرد این که حدیثی در فضایل امام علی علیه السلام است از اسباب طعن راوی آن نزد اهل سنّت است. و لذا گرچه راوی آن شیعه نباشد بلکه از موثق ترین و عادل ترین افراد باشد، او را تضعیف کرده و مورد طعن قرار می دهند، و دلیل ضعف تنها نقل حدیث در فضایل حضرت علی علیه السلام است. و لذا مشاهده می کنیم که به همین جهت جماعتی از حافظان مشهور اهل سنّت را تضعیف کرده و آنان را به رفض و تشیّع نسبت داده اند؛ زیرا فضایل اهل بیت علیهم السلام و در رأس آن ها امام علی علیه السلام را نقل کرده اند.

از باب نمونه: محمّد بن جریر طبری را تضعیف کرده اند؛ زیرا «حدیث موالات» را تصحیح کرده است. و نیز حاکم را به جهت تصحیح «حدیث طیر» و «حدیث موالاة»(3)

ص:196


1- 661. الجرح و التعدیل، ج 1، ص 425.
2- 662. مقدمه فتح الباری، ج 2، ص 155.
3- 663. مستدرک حاکم، ج 3، ص 130 - 132.

تضعیف نموده اند. و از آنجا که حافظ ابن سقا حدیث طیر را برای مردم قرائت می کرد. هنگام قرائت بر او حمله برده و او را از جایگاهش بلند نموده و موضعش را آب کشیدند.(1) و دارقطنی را به تشیّع نسبت داده اند؛ چون دیوان سیّد حمیری را حفظ کرده بود.(2) و شافعی را به تشیّع نسبت دادند؛ زیرا با شیعه در مسائلی فرعی همچون جهر به بسم اللَّه الرحمن الرحیم و قنوت در صبح و انگشتر به دست راست کردن و دوستی اهل بیت علیهم السلام موافق بود.

و علی بن حسین بن علی مسعودی را تضعیف کرده و حکم به تشیّع او نمودند؛ زیرا در کتاب خود «مروج الذهب» امام علی علیه السلام را در همه جهت از دیگران برتر دانسته است. آنجا که می گوید: «اموری که اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به آن استحقاق فضیلت پیدا کرده اند عبارت است از سبقت در ایمان، هجرت، یاری رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم قرابت با او، قناعت، جانفشانی در راه رسول خدا، دانش نسبت به کتاب خدا و تنزیل آن، جهاد در راه خدا، ورع، زهد، قضاوت، حکم، عفت و علم. و در همه این امور حضرت علی علیه السلام نصیب وافر و بهره زیادی داشت».(3) با این که تمام این امور حقّ و ثابت است.

در مورد عبدالسلام بن صالح هروی (اباصلت) نیز امر چنین است، یعنی او را به جهت نقل احادیث فضایل امام علی علیه السلام تضعیف نموده اند.

ثامناً: جرح و تضعیف که نسبت به اباصلت وارد شده مبهم است و کسانی که او را تضعیف کرده اند آن را تفسیر ننموده و مستند ضعف را ذکر نکرده اند. و می دانیم که اگر حرج مبهم با تعدیل معارضه کند مردود و باطل می باشد و در نتیجه باید به تعدیل عمل کرد و این مطلب مورد اجماع عملی است. و لذا مشاهده می کنیم که افرادی را تضعیف کرده اند و هنگامی که از سبب آن سؤال می کنیم بهانه هایی را می آورند که هیچ ربطی به جرح و تعدیل صحیح ندارد. از باب نمونه: حکم بن زاذان را تضعیف

ص:197


1- 664. تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 966.
2- 665. همان، ص 991؛ تاریخ بغداد، ج 12، ص 34.
3- 666. مروج الذهب، ج 2، ص 39.

کرده اند و چون از سبب آن سؤال شد در جواب گفته شد: او زیاد سخن می گوید. و عجلی اسحاق بن اسماعیل را تضعیف کرده؛ چون امین بر اموال ایتام بوده است... .

و لذا ابن دقیق العید در «شرح الالمام» می گوید: «مقتضای قواعد اصول نزد اهلش آن است که جرح بدون تفسیر قبول نگردد».(1)

حاکم نیشابوری می گوید: «کسانی که در این کتاب از آنان یاد کردم صدقشان نزد من ثابت است؛ زیرا من جرح کسی را بدون بیان و تقلیدی جایز نمی دانم...».(2)

ذهبی در «میران الاعتدال» ذکر کرده که بخاری ارقم بن شرحبیل را در جمله ضعفا آورده است. آن گاه می گوید: «ابوعبدللَّه - بخاری - مستندی بر ذکر او در جمله ضعفا نیاورده است. و این در حالی است که ابوزرعه و دیگران او را توثیق نموده اند».(3)

در مورد اباصلت نیز امر چنین است؛ زیرا کسانی که او را جرح و تضعیف کرده اند سبب آن را ذکر نکرده اند تا ملاحظه شود که این سبب مورد قبول است یا مردود می باشد؛ گرچه قراین و شواهد نشان می دهد که جرح و تضعیف او به جهت تشیّع است و در جای خود به اثبات رسانده ایم که تشیّع راوی به نفسه از اسباب جرح و تضعیف نیست.

اشکال پنجم: تکذیب متن حدیث

ابن تیمیه می گوید: «کذب از متن این حدیث معلوم است!؛ زیرا پیامبر اگر شهر علم است و برای آن یک دروازه است و تنها یک نفر از او علم را تبلیغ کند، امر اسلام فاسد خواهد شد. و لذا مسلمانان اتفاق دارند بر این که نمی شود کسی که از او علم منتشر می شود تنها یک مبلّغ داشته باشد بلکه واجب است که مبلّغان اهل تواتر باشند تا برای افراد غایب علم حاصل شود؛ زیرا خبر واحد مفید علم نیست مگر با قراین، و قراین نیز یا منتفی و یا از بیشتر مردم مخفی است، و با این وضع برای مردم علم به قرآن و سنت های متواتر حاصل نخواهد شد».(4)

ص:198


1- 667. تذکرة الحافظ، ج 4، ص 1481 ؛ فتح الملک العلی، ص 149 به نقل از او.
2- 668. مستدرک حاکم، ج 4، ص 74.
3- 669. میزان الاعتدال، ج 1، ص 171.
4- 670. منهاج السنة، ج 4، ص 138.

پاسخ

اوّلاً: ممکن است که همین اشکال را کفار نسبت به اسلام و سایر ادیان داشته باشند به این نحو که هر گاه در هر زمان مبلّغ از ناحیه خداوند یک نفر است، باعث می شود که امر دین و شرایع فاسد شده و باطل گردد؛ زیرا تبلیغ از ناحیه خداوند باید به واسطه جماعت بسیاری از انبیا باشد تا خبرشان به حدّ تواتر برسد.

ثانیاً: پیامبر به تنهایی برای ابلاغ از جانب خداوند کافی است و به جهت ثبوت حقانیت او احتیاج به مشارکت با دیگری در این امر ندارد. همچنین است در مورد ابلاغ از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به توسط وجود امام امیرالمؤمنین علیه السلام، و لذا احتیاج به کسی که شریک او در ابلاغ باشد نیست؛ زیرا ما قطع به حقانیت او در مورد اخباری که از پیامبر نقل می کند داریم.

ثالثاً: چه کسی گفته که مبلّغ از ناحیه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم باید افراد کثیری باشند که خبرشان مفید علم از راه تواتر باشد؟ بلکه علمای علم اصول فقه و علم الحدیث از اهل سنت همگی عمل به خبر واحد را واجب می دانند و تنها برخی که قولشان شاذّ است مخالف این نظرند.

رابعاً: در مورد کسی که از جانب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به جهت تبلیغ از ناحیه او برای امت منصوب است، احتیاج به نصّ یا دلیل است که حقانیت او را به اثبات رساند، و با وجود نصّ یا دلیل، احتیاج به قراین نیست تا این که گفته شود که این قراین یا منتفی است و یا این که از اکثر مردم مخفی است، بلکه خبر این شخص به سبب وجود نصّ بر او مفید علم است. این معنا در مورد امام علی علیه السلام ثابت است.

اشکال ششم: اشکال در عصمت امام علی علیه السلام

ابن تیمیه همچنین می گوید: «و اگر بگویید: این یک نفر معصومی است که علم به خبر او حاصل می شود. در جواب می گوییم: در مرتبه اول باید علم به عصمت او حاصل کنیم، و عصمت او به مجرد خبر خودش ثابت نمی شود؛ زیرا موجب دور است. و به اجماع نیز ثابت نمی شود؛ زیرا اجماعی در مورد عصمت او وجود ندارد. و نزد امامیه هنگامی اجماع حجت است که در میان آن ها امام معصوم باشد. در این

ص:199

صورت بازگشت سخن به اثبات عصمت او به مجرد ادعای خود اوست. در نتیجه اگر عصمت او به حق است باید از راه دیگری غیر از خبر او به اثبات رسد، و اگر برای شهر علم راهی به جز علی نباشد عصمت او و سایر امور دین به اثبات نخواهد رسید».(1)

پاسخ

اوّلاً: از خود حدیث «مدینه علم» استفاده عصمت امام علی علیه السلام شده است. و این حدیث از طرق دیگر غیر از طریق امام علی علیه السلام نیز نقل شده است.

ثانیاً: عصمت امام علی علیه السلام را می توان از آیات همچون آیه تطهیر و روایات دیگر همچون حدیث ثقلین نیز به اثبات رسانید.

ثالثاً: مقصود از «مدینه علم» که امام علی علیه السلام دروازه آن است، علم دین و معارف الهی است. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در مرتبه سابق به اصحاب خود گوشزد کرده که خودش شهر علم و امام علی علیه السلام دروازه آن است و هر کس می خواهد به معارف الهی به طور عموم برسد باید از راه امام علی علیه السلام وارد شود. این خبر را مردم شنیدند و برای دیگران به طور تواتر نقل کردند. پس باید در مسائل دینی برای رسیدن به سنت واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به امام علی علیه السلام رجوع کرد.

رابعاً: می توان عصمت امام علی علیه السلام را به خبر خودش به اثبات رسانید؛ زیرا این خبر او مجرد از قرینه نبوده بلکه مقرون به معجزات آشکار و متواتری بوده که موجب علم به عصمت او شده است، و لذا به این جهت دور نخواهد بود.

خامساً: گرچه نزد امامیه، اجماع به اعتبار دخول معصوم حجت است، ولی یکی از افراد مجمعین شخص رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در مورد عصمت حضرت علی علیه السلام هست و در عصمت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم هیچ کس شک ندارد. و نیز در میان مجمعین امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز هست، که عصمت این دو به دلایل قطعی دیگر غیر از اجماع به اثبات رسیده است و نیز از جمله مجمعین سایر ائمه اهل بیت علیهم السلام هستند که عصمت آن ها با ادله قطعی به اثبات رسیده است.

ص:200


1- 671. منهاج السنة، ج 4، ص 138.
اشکال هفتم: نشر علم بدون واسطه امام علی علیه السلام

ابن تیمیه می گوید: «حدیث (مدینه علم) خلاف چیزی است که به تواتر معلوم است؛ زیرا علم به جمیع شهرهای اسلام از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بدون واسطه علی رسید...».(1)

پاسخ

اولاً: بر فرض تسلیم که علم به تمام شهرهای اسلامی از راه غیر امام علی علیه السلام رسیده است، ولی از کجا می تواند اثبات کند که آنچه به مردم رسیده، همان علم و سنت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده است؛ زیرا مجرد انتساب علمی به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم ثابت نمی کند که واقعاً علم نبوی است.

ثانیاً: چه کسی گفته که امام علی علیه السلام منشأ انتشار علم در شهرها و بلاد اسلامی نبوده است؟! امام علی علیه السلام کسی بود که بخش عظیمی از عمر مبارک خود را در پست قضاوت در مدینه گذراند و مردم و اصحاب در تمام مشکلات به او مراجعه می کردند.

نووی می گوید: «سؤال بزرگان صحابه از او بود و رجوع آنان به فتاوا و اقوال حضرت در بسیاری از مواضع و مسائل دشوار، مشهور است».(2)

یکی از شاگردانش به نام عبداللَّه بن عباس مدّت زمان طولانی در مدینه اقامت داشت و در آن زمان مردم را قرآن تعلیم می داد و علم حضرت را در آن شهر منتشر می ساخت.

ذهبی در ترجمه ابن عباس از اعمش و از ابو وائل نقل می کند که امام علی علیه السلام ابن عباس را عامل خود بر امور حج قرار داد.

او در آن روز خطبه ای ایراد کرد که اگر ترک و روم می شنیدند اسلام اختیار می کردند. آن گاه سوره نور را برای آنان تلاوت نموده و آیات آن را تفسیر نمود».(3)

ابن سعد به سندش از عایشه نقل می کند که نظر به ابن عباس کردم و در حالی که با او جماعتی در شب های حج بودند از او درباره مناسک حجّ سؤال می شد.

ابو عمرو ابن عبد البرّ نقل می کند: ما روایت شدیم که عبداللَّه بن صفوان روزی از

ص:201


1- 672. منهاج السنة، ج 4، ص 138.
2- 673. تهذیب الأسماء و اللغات، ج 1، ص 346.
3- 674. تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 38.

کنار خانه عبداللَّه بن عباس در مکّه گذر کرد، دید در آن خانه جماعتی از طالبین فقه مشغول تعلیمند...(1)

سیوطی از ابن تیمیه نقل می کند که اعلم مردم به تفسیر، اهل مکه اند؛ زیرا آنان اصحاب ابن عباس رضی الله عنه به شمار می آیند...(2)

و در مورد شام، می دانیم که اعلم و افقه آن دیار ابوالدرداء به حساب می آید. او کسی بود که اخذ علم از عبداللَّه بن مسعود نموده بود که او نیز از شاگردان امام علی علیه السلام به حساب می آمد.

ذهبی در ترجمه ابوالدرداء می گوید: «او عالم اهل شام و معلّم قرآن در آن دیار و فقیه و قاضی آنان بود».(3)

محبّ الدین طبری از ابو الزعراء و او از عبداللَّه نقل می کند که گفت: علمای روی زمین سه نفرند: عالمی در شام، و عالمی در حجاز و عالمی در عراق. امّا عالم اهل شام ابوالدرداء است... .(4)

در مورد بصره نیز باید بدانیم که امام علی علیه السلام کسی بود که خودش وارد آن شهر شد و خطبه ها و ارشادها و مواعظ بسیاری در آن دیار داشته است. مضافاً به این که مدتی ابن عباس در آن شهر از طرف حضرت، والی بوده که اهل آن از او فقه و تفسیر در آن مدّت فرا گرفته اند.

ذهبی به سندش از ابوبکر نقل کرده که ابن عباس در بصره بر ما وارد شد. و در میان عرب مثل او به لحاظ جسم و علم و بیان و جمال و کمال یافت نمی شد.(5)

ابن حجر می گوید: زبیر به سند خود نقل کرده که ابن عباس، در حالی که امیر بصره بود در ماه رمضان با مردم آن دیار زندگی می کرد. ماه رمضان به سر نیامده بود که آن ها را فقیه نمود.(6)

ص:202


1- 675. الاستیعاب، ج 3، ص 937.
2- 676. الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 190.
3- 677. تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 24.
4- 678. الریاض النضرة، ج 2، ص 199.
5- 679. تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 38؛ الاصابة، ج 2، ص 322.
6- 680. الاصابة، ج 2، ص 325.

در مورد کوفه، امر واضح تر است؛ زیرا امام علی علیه السلام در عصر خلافتش بسیاری از معارف را در آن دیار منتشر ساخت و قبل از ورود خودش به کوفه، عمار بن یاسر و عبداللَّه بن مسعود در آن دیار به سرمی بردند و دین را تبلیغ می کردند و این در حالی است که هر دوی آن ها از مشهورترین و افضل شاگردان امیرالمؤمنین علیه السلام به حساب می آمدند.

و در مورد یمن نیز جای هیچ گونه شک و شبهه ای نیست که حضرت امیرعلیه السلام از جانب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مکرّر به آن دیار سفر کرده و مردم را تربیت دینی نموده بود.

دیدگاه ابن قتیبه در مورد تضعیف فضایل

ابن قتیبه در کتاب «الاختلاف فی اللفظ» به علت واقعی تضعیف فضایل حضرت علی علیه السلام اشاره کرده می گوید: «چون آن ها یعنی علمای اهل سنّت غلو رافضه را در حقّ علی و تقدیم او بر صحابه و ادعای مشارکت او با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در نبوّت و علم غیب امامان از اولاد او را از آنان مشاهده کردند... و از طرف دیگر مشاهده نمودند که چگونه آنان بهترین سلف را دشنام داده و نسبت به آن ها بغض داشته و تبری می جویند، لذا درصدد مقابله برآمده و در حقّ علی علیه السلام غلو کردند، به این نحو او را تأخیر انداخته و از حقش مرحوم نمودند و در سخنانشان او را ناسزا گفتند، گرچه به ظلم خود نسبت به حضرت تصریح نکردند و با ریختن خون هایی بدون حق از او و نسبت همکاری دادن به او بر قتل عثمان به او تعدی کردند. و با جهل خود او را از امامان هدایت بیرون کرده و در زمره امامان فتنه گر داخل نمودند. او را مستوجب اسم خلافت ندانستند؛ زیرا مردم در خلافت او اختلاف داشتند ولی این عنوان را بر یزید قرار دادند چون مردم در او اجماع داشتند و کسانی که یزید را بدون خیر ذکر می کردند متهم ساختند. و بسیاری از محدثان از نقل فضایل او - کرم اللَّه وجهه - یا از اظهار آنچه بر او ثابت است اجتناب کردند، در حالی که تمام این احادیث دارای سندهای صحیح بوده است. و فرزندش حسین علیه السلام را خارجی که وحدت مسلمانان را بر هم زده معرفی کرده و خون او را حلال نمودند. و بین او و اهل شوری یکسان قرار دادند... .

ص:203

و در مقابل مشغول به جمع فضایل جعلی عمرو بن عاص و معاویه شدند و هدف اصلی آنان از این کار تحت الشعاع قرار دادن فضایل علی علیه السلام بود. و هر گاه کسی می گفت: علی برادر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و پدر دو سبط رسول، حسن و حسین است چهره ها از غضب برافروخته و چشم ها درهم کشیده و کینه سینه ها تازه می گشت. و نیز هر گاه کسی حدیث پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» و حدیث «انت منّی بمنزلة هارون من موسی» و امثال آن ها را یاد می کرد، آن ها احادیث جعلی دیگران را می خوانند تا از مقام حضرت علی علیه السلام کاسته و حقّ او را کتمان نمایند. و این به جهت بغضی بود که نسبت به رافضه داشته که به سبب آن با علی علیه السلام کاری کردند که او مستحق آن نبود، و این کار عین جهل است».(1)

این در حالی است که هر آنچه شیعیان در حقّ حضرت علی علیه السلام می گویند عین حقّ و حقیقت است و برای آن ادله ای از قرآن و سنت اقامه می کنند، ولی از آنجا که با عقاید آن ها سازگاری ندارد به غلو نسبت می دهند. و این به تصریح برخی از منصفان اهل سنت مهم ترین سبب در تضعیف فضایل حضرت علی علیه السلام است.(2)

عبداللَّه بن احمد بن حنبل از پدرش درباره حضرت علی علیه السلام و معاویه سؤال کرد؟ او در جواب گفت: «بدان ای فرزندم! علی کسی بود که دشمنان بی شماری داشت، آنان هر چه گشتند تا نقص در او بیابند پیدا نکردند، لذا به سراغ کسی رفتند که با او جنگ کرده و به قتال برخاسته است و از آن جهت که با علی علیه السلام دشمن بودند درصدد مدح و بزرگ جلوه دادن معاویه برآمدند».(3)

کسی که چنین وضعیتی دارد چگونه فضایل حضرت علی علیه السلام را قبول کرده یا آن ها را تصحیح می کند، در حالی که قلب های برخی از حافظان حدیث از اهل سنت مملوّ از بغض حضرت علی و اولاد اوعلیهم السلام است.

ص:204


1- 681. الاختلاف فی للفظ، ابن قتیبه، ص 47 و 48.
2- 682. فتح الملک العلیّ، ص 155.
3- 683. همان.

حدیث سفینه

اشاره

از جمله احادیثی که دلالت بر مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام و حجیت سنت آنان دارد، حدیث معروف به «سفینه» است.

این حدیث به جهت دلالت قوی و نصوصیتی که دارد، مورد بی توجهی اهل سنت واقع شده و درصدد برآمده اند تا آن را از کار بیندازند. لذا ما در این بحث درصددیم تا از حیث سند و دلالت درباره آن مطالبی را متذکر شویم.

الفاظ حدیث

«حدیث سفینه» را جماعت بسیاری از اهل سنت از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند:

1 - حاکم نیشابوری به سند خود از حنش کنانی نقل می کند که از ابوذر، در حالی که در کعبه را گرفته بود، شنیدم که گفت: «ایّها الناس! من عرفنی فأنا من عرفتم، ومن انکرنی فأنا ابوذر، سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یقول: مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح، من رکبها نجی ومن تخلّف عنها غرق»؛ «ای مردم! هر کس مرا می شناسد پس من همان کسی هستم که مرا می شناسد. و هر کس مرا نمی شناسد من ابوذرم. از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: مَثَل اهل بیتم در بین شما همانند کشتی نوح در میان قوم نوح است، هر کس سوار بر آن شود نجات یافته و هر کس از آن تخلّف کند غرق شود».(1)

2 - طبرانی نیز به سندش از حنش بن معتمر از ابوذر نقل کرده که گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: «مثل اهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح فی قوم نوح،

ص:205


1- 684. مستدرک حاکم، ج 2، ص 343.

من رکبها نجی ومن تخلف عنها هلک ومثل باب حطّة فی بنی اسرائیل»؛ «مثل اهل بیت من در میان شما همانند کشتی نوح در میان قوم نوح است، هر کس سوار آن شد نجات یافت و هرکس از آن تخلّف کرد هلاک شد. و همانند باب حطّه در میان بنی اسرائیل است».(1)

3 - ابن اثیر جزری در ماده «زخّ» این حدیث را این گونه نقل کرده است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح، من تخلّف عنها زخّ به فی النار»؛ «مثل اهل بیتم همانند کشتی نوح است. هر کس از آن تخلّف کند به آتش افکنده خواهد شد».(2)

راویان حدیث از صحابه

این حدیث شریف را هشت نفر از صحابه نقل کرده اند که عبارتند از:

1 - امیر المؤمنین علیه السلام.

2 - ابوذر غفاری.

3 - عبداللَّه بن عباس.

4 - ابوسعید خدری.

5 - ابوالطفیل عامر بن واثله.

6 - سلمة بن اکوع.

7 - انس به مالک.

8 - عبداللَّه بن زبیر.

برخی نقل هشت نفر از صحابه را در یک حدیث منشأ صدق تواتر می دانند. و حتی بنابر رأی برخی دیگر، نقل چهار نفر از صحابه نیز در صدق تواتر کافی است. همان گونه که قبلاً به آن اشاره شد.

راویان حدیث از تابعین

راویان حدیث از تابعین بسیارند که برخی از آنان عبارتند از:

ص:206


1- 685. المعجم الصغیر، ج 1، ص 139.
2- 686. نهایه ابن اثیر، ماده زخّ.

- امام زین العابدین علیه السلام.

- سعید بن جبیر.

- عطیه عوفی.

- عامر بن عبداللَّه بن زبیر.

- أیاس بن سلمة بن اکوع.

- سعید بن مسیّب.

- رافع مولی ابوذر.

راویان حدیث از علمای عامه

«حدیث سفینه» را جماعت بسیاری از علمای اهل سنت نقل کرده اند که به ترتیب قرون، اسامی برخی از آن ها را ذکر می کنیم:

راویان حدیث در قرن دوم

- ابواسحاق سبیعی.

- سلیمان بن مهران اعمش.

- اسرائیل بن یونس سبیعی.

راویان حدیث در قرن سوم

- محمد بن ادریس شافعی.

- جراح بن مخلّد عجلی.

- یحیی بن سلیمان ابوسعید کوفی.

- سوید بن سعید هروی حدثانی.

- احمد بن حنبل شیبانی.

- عمرو بن علی ابو حفص فلاس.

- محمّد بن معمّر قیسی.

ص:207

- مسلم بن حجاج قشیری.(1)

- ابوداوود سلیمان بن اشعث سجستانی.

- ابومحمّد عبداللَّه بن مسلم بن قتیبه دینوری.

- یعقوب بن سفیان فسوی.

- روح بن فرج القطّان.

- ابوبکر احمد بن عمرو بن عبدالخالق، معروف به بزار.

راویان حدیث در قرن چهارم

- ابواحمد داوود بن سلیمان قزوینی.

- ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب نسائی.

- ابویعلی موصلی.

- ابوجعفر طبری.

- ابوالحسن علی بن محمّد بن مهرویه قزوینی.

- مطهّر بن طاهر مقدسی.

- ابوالفرج اصفهانی.

- ابوالقاسم طبرانی.

- ابواحمد عبداللَّه عدی جرجانی.

- احمد بن جعفر بن حمدان قطیعی.

- عبداللَّه بن محمّد بن سقا واسطی.

- ابواللیث نصر بن محمّد سمرقندی.

- علی بن عمر دار قطنی.

- ابوالحسین محمّد بن مظفر بغدادی.

- ابوملیل محمّد بن عبدالعزیز کلابی.

- حسین بن احمد بغدادی.

ص:208


1- 687. بنابر نقل ابن حجر هیتمی در صواعق المحرقه.

روایان حدیث در قرن پنجم

- حاکم نیشابوری.

- ابوسعد نیشابوری.

- ابن مردویه اصفهانی.

- ابواسحاق ثعلبی.

- ابومنصور ثعالبی.

- ابونعیم اصفهانی.

- ابوذر عبداللَّه بن احمد هروی.

- ابومحمد حسن بن علی جوهری.

- ابوعبداللَّه محمّد بن سلامه قضاعی.

- ابوغالب محمّد بن احمد نحوی.

- ابوعمرو قرطبی.

- خطیب بغدادی.

- ابوالحسن واحدی.

- ابوالید سلیمان بن خلف قرطبی.

- ابوالعباس احمد بن عمر دلائی.

- ابن مغازلی شافعی.

- ابومنصور دیلمی.

- ابوالمظفر سمعانی.

راویان حدیث در قرن ششم

- ابوشجاع دیلمی.

- ابوعلی حسین بن محمّد.

- زاهر بن طاهر شخامی.

- ابوالعباس احمد بن عبد المطلب.

- محمّد بن عبدالباقی انصاری.

ص:209

- ابوعمرو خضر بن عبدالرحمن.

- خطیب خوارزمی.

- ابوالعلاء حسن بن احمد همدانی.

- عمر بن محمّد بن خضر موصلی.

- ابومحمد احمد بن محمّد بن علی عاصی.

- ابوالحسین محمّد بن حامد السری.

- ابوعبداللَّه محمد بن مسلم بن ابوالفوارس رازی.

- ابوبکر محمّد بن خیر اشبیلی.

- محمّد بن احمد بن عبدالملک بن ابوحمزه.

راویان حدیث در قرن هفتم

- مجدالدین ابوالسعادة معروف به ابن اثیر جزری.

- فخر رازی.

- ابوعبداللَّه محمّد بن حاکم معروف به ابن الیتیم.

- ابوالحجاج یوسف بن خلیل دمشقی.

- محمد بن طلحه شافعی.

- سبط بن جوزی.

- محمد بن یوسف گنجی شافعی.

- ابوعبداللَّه محمّد بن عبداللَّه معروف به ابن الأبار.

- محبّ الدین طبری شافعی.

راویان حدیث در قرن هشتم

- جمال الدین ابوالفضل محمّد بن مکرم انصاری.

- صد الدین حموئی.

- شهاب الدین حلبی.

- نظام الدین نیشابوری معروف به نظام اعرج.

- خطیب تبریزی.

ص:210

- حسن بن محمد طینی.

- شمس الدین ذهبی.

- جمال الدین زرندی.

- سید علی بن شهاب الدین همدانی.

راویان حدیث در قرن نهم

- نورالدین هیثمی.

- سید شریف جرجانی.

- ابوالعباس احمد بن علی قلقشندی.

- محمّد بن محمد معروف به خواجه پارسا.

- ابوبکر علی حموی معروف به ابن الحجه.

- احمد بن ابوبکر بویصری.

- ملک العلماء دولت آبادی.

- ابن حجر عسقلانی.

- ابن صباغ مالکی.

- عبدالرحمن بن عبدالسلام صفوری.

- محمود بن احمد گیلانی.

راویان حدیث در قرن دهم

- شمس الدین ابوالخیر سخاوی.

- حسین بن علی کاشفی.

- جلال الدین سیوطی.

- احمد بن سلیمان بن کمال پاشا.

- ابن حجر هیتمی.

- علی بن حسام الدین متّقی.

- محمد بن طاهر گجراتی.

- شیخ بن عبداللَّه عید روس یمنی.

ص:211

- عبدالنبی قدوسی حنفی.

راویان حدیث در قرن یازدهم

- علی بن سلطان هروی معروف به علی قاری.

- عبدالروف مناوی.

- احمد بن عبدالأحد عمری معروف به مجدد.

- محمّد صالح ترمذی.

- احمد بن فضل بن محمّد باکثیر مکی.

- عبدالحق بن سیف الدین دهلوی.

- شهاب الدین احمد بن محمّد خفاجی.

- علی بن محمّد بن ابراهیم عزیزی.

- محمّد بن ابوبکر شلی.

- محمد بن محمد بن سلیمان مغربی.

- محمود بن محمّد بن علی شیخانی قادری.

راویان حدیث در قرن دوازدهم

- حسام الدین سهانپوری.

- میرزا محمد بن معتمد خان بدخشی.

- محمد صدر عالم.

- ولی اللَّه دهلوی.

- محمد بن سالم حنفی.

- محمد بن اسماعیل بن صلاح الأمیر صنعانی.

- محمّد بن علی صبان مصری.

راویان حدیث در قرن سیزدهم

- محمد مرتضی بن محمّد واسطی.

- احمد بن عبد القادر بن بکری عجیلی.

- محمّد بن ثناءاللَّه نقشبندی عثمانی.

ص:212

- محمّد سالم دهلوی بخاری.

- جمال الدین محمّد بن عبدالعال قرشی هاشمی.

- احمد بن محمّد بن علی شروانی.

- شهاب الدین آلوسی.

راویان حدیث در قرن چهاردهم

- ابوبکر بن عبدالرحمن حضرمی.

- یوسف بن اسماعیل نبهانی.

- محمّد یوسف التونسی.

- عبداللَّه امر تسری شافعی صاحب «ارجح المطالب».

- محمد رشیدالدین خان دهلوی.

- احمد بن محمد داوود.

- شیخ حسن عدوی حمزاوی.

- احمد بن زینی دحلان مکی.

- سیّد مؤمن بن حسن مؤمن شبلنجی.

و دیگران از اهل سنت.

تصحیح حدیث

«حدیث سفینه» را می توان از طرق مختلف تصحیح نمود:

1 - تصریح به صحت آن از ناحیه برخی از علما؛ همانند حاکم نیشابوری در «مستدرک».

2 - تقویت از ناحیه یکدیگر؛ ابن حجر هیتمی در «صواعق المحرقة» می گوید: «جاء من طرق عدیدة یقوّی بعضها بعضاً»؛ «این حدیث از طرق متعددی رسیده که برخی از آن ها برخی دیگر را تقویت می کند».(1)

ص:213


1- 688. صواعق المحرقه، ص 152و153.

3 - مضمون «حدیث سفینه» را به احادیث صحیح السند دیگر؛ از قبیل حدیث «ثقلین» می توان تقویت کرده و به درجه اعتبار رساند.

4 - «حدیث سفینه» در حدّ متواتر است و لذا احتیاج به بررسی سندی ندارد.

وجه شبه در حدیث

این که در این روایت، اهل بیت به کشتی نوح تشبیه شده اند به جهت آن است که در مورد کشتی نوح هر کس سوار بر آن شد از غرق و هلاکت نجات پیدا کرد و هر کس سوار نشد غرق گشته و به هلاکت دنیا و آخرت رسید.

همین طور است در مورد اهل بیت علیهم السلام، هر کس که به آن ها اقتدا کرده و از آن ها متابعت نمود به نجات از ضلالت رسیده و از عذاب جهنم نجات یافت و هر کس که از آن ها دوری کرد و بر کشتی هدایت آن ها سوار نشد در دریای متلاطم اهوا و گمراهی ها غرق شده و به قعر جهنم سقوط خواهد کرد. و این همان مضمونی است که در حدیث ثقلین به آن اشاره شده است.

و از آن جا که چنین حکمی بر اقتدا به اهل بیت مترتّب شده، کشف می کنیم که مقصود از آن ها تنها اهل بیت معصوم است نه تمام اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم.

حموینی از واحدی نقل می کند که گفت: «انظر کیف دعا الخلق إلی التشبث إلی ولائهم والسیر تحت لوائهم بضرب مثلهم بسفینة نوح علیه السلام. جعل ما فی الآخرة من مخاوف الأخطار واهوال النار کالبحر الّذی یلج براکبه فیورده مشارع المنیّة ویفیض علیه سجال البلیة، وجعل اهل بیته سبب الخلاص من مخاوفه والنجاة من متالفه، فکما لایعبر البحر المهیاج عند تلاطم الأمواج الّا بالسفینة، کذلک لایأمن لفح الجحیم ولایفوز بدار النعیم الّا من تولّی اهل بیت النبیّ علیهم السلام»؛ «نظر کن که چگونه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خلق را با ضرب المثل به کشتی نوح، دعوت به چنگ زدن به ولای اهل بیت می کند. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خطرهای آخرت و هول های آتش جهنم را تشبیه به دریای موّاج کرده که چنگال های خود را برای بلعیدن افراد آماده نموده است، و اهل بیت خود را سبب خلاصی از خطرها و نجات از گرفتار شدن در گرداب آن امواج قرار داده است. پس همان گونه که انسان نمی تواند از دریای موّاج و پرتلاتم بدون

ص:214

کشتی بگذرد، همچنین انسان از جهنم در امان نبوده و به بهشت نخواهد رفت جز با اقتدا به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام...»(1)

علامه مناوی در «فیض القدیر» می گوید: «وجه التشبیه انّ النجاة تثبت لأهل السفینة من قوم نوح. فاثبت المصطفی صلی الله علیه وآله وسلم لأمته بالتمسک بأهل بیته النجاة»؛ «وجه تشبیه این است که نجات برای اهل کشتی نوح حاصل شد. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نیز نجات امّت خود را در گروی اقتدا و تمسک به اهل بیت خود دانسته است».(2)

همین مضمون از سمهودی نیز رسیده است.(3)

ابن حجر هیتمی می گوید: «ووجه تشبیههم بالسفینة انّ من احبّهم وعظّمهم شکراً لنعمة مشرّفهم واخذ بهدی علمائهم نجی من ظلمة المخالفات ومن تخلّف عن ذلک غرق فی بحر کفر النعم وهلک فی مفاوز الطغیان»؛ «وجه تشبیه اهل بیت به کشتی نوح آن است که هر کس آن ها را دوست داشته و تعظیم نماید، به جهت تشکّر از نعمت خداوند، هدایت علمای اهل بیت را اخذ کند از ظلمت مخالفت ها نجات یافته است. و هر کس از آن ها تخلّف نماید در دریای کفران نعمت غرق شده و در گمراهی بیکران هلاک یافته است».(4)

شیخ احمد امین انطاکی - مستبصر سوری - می گوید: «سبب تشیّع من گفتاری است از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم که نزد تمام مذاهب اسلامی مورد اتفاق است و آن این که حضرت فرمود: «مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق». من مشاهده کردم که اگر از اهل بیت متابعت کنم و احکام دینم را از آن ها اخذ نمایم شکّی نیست که به نجات خواهم رسید. و اگر آن ها را رها کنم و احکام دینم را از غیر آن ها بگیرم، شکّی نیست که از گمراهان خواهم بود».(5)

مفاد حدیث

از «حدیث سفینه» می توان پی به نکاتی برد که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

ص:215


1- 689. فرائد السمطین، ج 2، ص 249، رقم 519.
2- 690. فیض القدیر، ج 2، ص 519.
3- 691. جواهر العقدین، ص 190.
4- 692. صواعق المحرقه، باب 11، ص 91.
5- 693. فی طریقی إلی التشیع، احمد امین انطاکی، مقدمه.

1 - وجوب متابعت اهل بیت علیهم السلام به نحو اطلاق.

2 - متابعت از اهل بیت علیهم السلام موجب نجات و خلاص از عذاب است.

3 - افضلیت اهل بیت علیهم السلام بر سایر مسلمین حتّی صحابه؛ زیرا تنها آن ها هستند که می توانند موجب نجات امّت از ضلالت باشند.

4 - هر کس که از آن ها پیروی نکرده، گمراه است و وظیفه هر کس است که از گمراهی خارج شده و به هدایت رهنمون شود.

5 - ضرورت وجود امام معصوم در هر عصر و زمانی؛ زیرا این دنیا به مانند دریای پر تلاطم هواهای نفسانی و عقیده های گمراه کننده است، پس باید در هر زمان امام معصومی باشد تا با اقتدا به هدایت های او و پیروی از او به ساحل نجات رهنمون شویم.

مقصود از «اهل بیت» در حدیث

مقصود از «اهل بیت» در «حدیث سفینه» افراد معصوم از اهل بیت پیامبرند، و این مطلب را از راه های مختلف می توان به اثبات رسانید.

1 - به جهت لزوم تناسب بین حکم و موضوع کشف می کنیم که مراد از «اهل بیت» در حدیث سفینه افراد معصومند؛ زیرا در این حدیث شریف اقتدا و تمسک به اهل بیت منشأ نجات از ضلالت و رسیدن به حقّ و حقیقت و بهشت معرفی شده است، و این تنها در اقتدای به افراد معصوم است.

به عبارت دیگر در این حدیث امر به اطاعت مطلق از اهل بیت شده، پس مقصود از آن اهل بیت معصوم است.

2 - با مراجعه به روایات دیگر می توانیم مقصود از «اهل بیت» در این روایت را دریابیم؛ زیرا در مثل آیه تطهیر، اصحاب کسا که همان پنج تنند به عنوان مصداق اهل بیت معرفی شده اند. و نیز پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در روز مباهله با نصاری اشاره به امام علی علیه السلام و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین علیهم السلام کرده و می گوید: «هؤلاء اهلی»؛ «این ها اهل من هستند.»

ص:216

آیا اهل سنت متمسک به اهل بیت اند؟

با مراجعه به کلمات و گفتارهای ناشایستی که از برخی اهل سنت درباره اهل بیت شنیده شده یا مشاهده می کنیم، پی خواهیم برد که آن ها به این حدیث شریف عمل نکرده و حتّی اهل بیت را در حدّ یک راوی حدیث قبول ندارند. اینک به برخی از کلمات علمای اهل سنت در این باره اشاره می کنیم.

1 - ابن تیمیه می گوید: «و امّا کتابی که از علی علیه السلام نقل شده، در آن مطالبی است که هیچ یک از علما به آن اعتنا نکرده اند و شافعی و محمّد بن نصر مروزی کتاب بزرگی را گردآوری کرده اند درباره آرایی که مسلمانان در آن آرا، قول علی را اخذ نکرده اند؛ زیرا قول غیر او از صحابه موافق تر! با کتاب و سنت است».(1)

او در جای دیگر می گوید: «هیچ عاقلی! شک ندارد که رجوع به مثل مالک و ابن ابی ذئب و ابن ماجشون و لیث بن سعد و اوزاعی و ثوری و ابن ابی لیلی و شریک و ابوحنیفه و ابویوسف و محمّد بن حسن و زفر و حسن بن زیاد و لؤلؤی و شافعی و بویطی و مزنی و احمد بن حنبل و... و محمّد بن جریر طبری و دیگران در اجتهادات و اعتبارات آنان در عمل به سنتی که آن ها از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کنند و به اجتهادی که در تحقیق مناط احکام و تنقیح مناط و تخریج مناطاتی که داشته اند برای آن ها بهتر است از این که تمسک کنند به نقل رافضی ها از عسکریّین و امثال این دو!! زیرا هر یک از این افراد به دین خدا و رسول از عسکریین عالم ترند!!... بلکه بر مثل عسکریین و امثال آن دو است که از یکی از آن افراد درس فراگیرند!!».(2)

حال آیا با این حرف های بی اصل و اساس که به طور حتم دلالت بر نصب و عداوت آن ها نسبت به اهل بیت علیهم السلام دارد، همان گونه که در بحث «نقد افکار ابن تیمیه» به آن اشاره کردیم، می توان گفت که امثال او به «حدیث سفینه» عمل کرده اند؟

2 - قاضی سبکی در ترجمه مروزی از ابواسحاق شیرازی نقل می کند که او کتابی را

ص:217


1- 694. منهاج السنة، ج 4، ص 217.
2- 695. منهاج السنة، ج 4، ص 231.

تصنیف کرده و در آن اشاره به مواردی کرده که ابو حنیفه با امام علی علیه السلام و عبداللَّه بن عباس مخالفت کرده است.(1)

3 - ذهبی در ترجمه امام جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام نقل کرده که بخاری به حدیث او احتجاج نکرده است. یحیی بن سعید گفته: مجالد نزد من از او محبوب تر است. مصعب بن عبداللَّه گفته است: مالک از جعفر روایت نمی کرد مگر آن که کسی دیگر به او ضمیمه می شد. احمد بن سعد بن ابی مریم نقل می کند: از یحیی شنیدم که می گفت: من از یحیی بن سعید درباره جعفر بن محمّد سؤال نمی کنم. به من گفت: چرا از حدیث جعفر از من سؤال نمی کنی؟ گفت: چون که با او کاری ندارم... .(2)

4 - مناوی بعد از نقل حدیثی آن را تضعیف می کند و جهت آن را وجود صالح بن ابی الأسود و جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام می داند.(3)

و دیگر کلمات اهل سنت که بر این دلالت دارد که نه تنها متمسک به اهل نبوده و از آن ها تبعیّت نکرده اند، بلکه درصدد جرح و ایجاد نقص بر آن ها برآمده اند.

این در حالی است که افراد منحرف از اهل بیت علیهم السلام و نواصب، نزد اهل سنت مورد وثوق و اطمینان بوده و از آن ها روایت نقل کرده اند. اینک به نمونه هایی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - زیاد بن ابیه که دارای جرایم بسیاری است، نزد اهل سنت از زهّاد به حساب آمده است.(4)

2 - عمر بن سعد، قاتل امام حسین علیه السلام به تصریح عجلی ثقه به حساب آمده است.(5)

3 - عمران بن حطّان از رؤسای خوارج، و کسی که در شأن ابن ملجم مرادی شعر سروده، عجلی او را توثیق می کند و بخاری نیز از رجال صحیحش به حساب آورده و از او روایت نقل کرده است.(6)

4 - اسماعیل بن اوسط بجلی امیر کوفه که از اعوان حجّاج بن یوسف ثقفی است و سبب قتل

ص:218


1- 696. طبقات الشافعیة، ج 2، ص 247.
2- 697. میزان الاعتدال، ج 1، ص 214.
3- 698. فیض القدیر، ج 1، ص 226.
4- 699. تاریخ دمشق، ج 19، ص 162.
5- 700. خلاصة التهذیب، ج 2، ص 270.
6- 701. تاریخ الثقات، ص 373، رقم 1300.

سعید بن جبیر شد، ابن معین او را توثیق کرده و ابن حبّان از ثقات به حساب آورده است.(1) 5 - اسد بن وادعه، شامی، تابعی و ناصبی بوده و امام علی علیه السلام را سبّ می کرده است، ولی او به عنوان عابد معرّفی شده و نسائی نیز او را توثیق کرده است.(2)

6 - ابوبکر محمّد بن هارون؛ او که ناصبی منحرف و معروف به انحراف از امیرالمؤمنین علیه السلام بوده، مورد توثیق خطیب بغدادی قرار گرفته است.(3)

7 - خالد قسری؛ که به تعبیر ذهبی امیر ناصبی اهل بغض و ظالم است و در تاریخ ابن کثیر مرد بدی معرّفی شده که علی بن ابی طالب علیه السلام را ناسزا می گفته است. مادرش نصرانی بوده و در دینش نیز متهم است. او کسی بود که در خانه خود برای مادرش کلیسا ساخته بود. ولی در عین حال ابن حبّان او را توثیق کرده است.(4)

8 - اسحاق بن سوید عدوی بصری؛ او کسی بود که حمله های شدید بر علی بن ابی طالب علیه السلام می نمود و می گفت: من علی را دوست ندارم. ولی در عین حال احمد و ابن معین و نسائی او را توثیق کرده و از رجال مسلم و ابوداوود و نسائی به حساب آمده است.(5)

9 - حریز بن عثمان؛ او کسی بود که در مسجد که نماز می خواند از آن جا خارج نمی شد تا آن که علی علیه السلام را هفتاد بار در هر روز لعنت کند... در عین حال بخاری و ابوداوود و ترمذی و دیگران از اهل سنّت به روایات او احتجاج کرده اند.(6)

10 - ازهر بن عبداللَّه حمصی؛ او کسی بود که علی علیه السلام را سبّ می کرد، ولی عجلی او را توثیق کرده و نیز از رجال ابوداوود و ترمذی و نسائی به حساب آمده است.(7)

11 - حافظ عبدالمغیث حنبلی؛ کسی است که کتابی را در فضایل یزید بن معاویه

ص:219


1- 702. میزان الاعتدال، ج 1، ص 221 ؛ لسان المیزان، ج 1، ص 441.
2- 703. لسان المیزان، ج 1، ص 429؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 207.
3- 704. تاریخ بغداد، ج 3، ص 357؛ لسان المیزان، ج 5، ص 465.
4- 705. لسان المیزان، ج 1، ص 429 ؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 207.
5- 706. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 206.
6- 707. مختصر تاریخ دمشق، ج 6، ص 278؛ تاریخ بغداد، ص 268.
7- 708. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 204.

تألیف نموده و در آن روایات جعلی را جمع کرده است، ولی در عین حال او را متّصف به صفت زهد، وثاقت، دیانت، راستگویی، امانت، صلاح و اجتهاد نموده اند.(1)

این بخشی از عملکرد اهل سنت و تصریحات آن ها در تضعیف اهل بیت علیهم السلام و توثیق دشمنان آنان به حساب می آید، و کسی که درصدد تتبّع و تحقیق باشد به بیش از این ها دسترسی پیدا می کند.

ص:220


1- 709. سیر اعلام النبلاء، ج 21، ص 160؛ شذرات الذهب، ج 6، ص 453.

حدیث امان

اشاره

از جمله احادیثی که دلالت بر امامت و مرجعیت دینی و عصمت اهل بیت علیهم السلام دارد، حدیث معروف به «امان» است. حدیثی که در آن پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم اهل بیت خود را منشأ امان امّت از اختلاف معرفی کرده است. به این معنا که اگر امت اسلامی بر محور اهل بیت علیهم السلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم قرار گرفته و به آن ها اقتدا کنند، از اختلاف در امان بوده و به هدایت خواهند رسید. در این بحث به بررسی این حدیث شریف می پردازیم.

الفاظ حدیث

حاکم نیشابوری به سند صحیح از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «النجوم امان لأهل الارض من الغرق، و اهل بیتی امان لأمّتی من الاختلاف، فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس»؛(1) «ستارگان وسیله ایمنی برای اهل زمین از غرق شدن هستند و اهل بیت من وسیله ایمنی برای امّت من از اختلافند. پس هر گاه قبیله ای از عرب با آن ها مخالفت کند بین خود آن ها اختلاف افتاده و حزب شیطان خواهند شد.»

ابن حجر و سیوطی نیز این حدیث را به همین مضمون نقل کرده اند.(2)

2 - و نیز ابن حجر از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «... واهل بیتی امان لأمتی من الاختلاف، فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس»؛ «اهل بیت من وسیله امان برای اهل زمینند و هر گاه اهل بیت من هلاک شوند بر اهل زمین از نشانه ها آنچه وعده داده شده اند خواهد رسید.»(3)

3 - ابویعلی موصلی در مسند خود به سند حسن از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که

ص:221


1- 710. مستدرک حاکم، ج 3، ص 149.
2- 711. الصواعق المحرقه، ص 150؛ احیاء المیّت، ح 35.
3- 712. صواعق المحرقه، ص 150.

فرمود: «النجوم امان لأهل السماء و اهل بیتی امان لأمتی»؛(1) «ستارگان وسیله ایمنی برای اهل آسمان، و اهل بیت من وسیله ایمنی برای امت من می باشند.»

این حدیث به مضامین دیگر ولی قریب المعنی نقل شده است.

راویان حدیث از صحابه

این حدیث شریف از جماعتی از صحابه نقل شده است؛ از قبیل:

1 - امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام.

2 - انس بن مالک.

3 - ابوسعید خدری.

4 - جابر بن عبداللَّه انصاری.

5 - ابوموسی اشعری.

6 - عبداللَّه بن عباس.

7 - سلمة بن اکوع.

راویان حدیث از علمای عامه

این حدیث شریف را جماعتی از علمای اهل سنت در کتاب های خود نقل کرده اند. اینک به اسامی برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - حاکم نیشابوری.(2)

2 - ابن حجر هیتمی.(3)

3 - سیوطی.(4)

4 - متقی هندی.(5)

ص:222


1- 713. منتخب کنز العمال، ج 5، ص 92؛ الجامع الصغیر، ج 2، ص 189؛ ذخائر العقبی، ص 17.
2- 714. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 149.
3- 715. صواعق المحرقه، ص 91 و 140.
4- 716. احیاء المیّت در حاشیه الإتحاف، ص 114.
5- 717. منتخب کنز العمال در حاشیه مسند احمد، ج 5، ص 93.

5 - قندوزی حنفی.(1)

6 - نهبانی.(2)

7 - محبّ الدین طبری.(3)

8 - زرندی.(4)

9 - سیوطی.(5)

10 - نهبانی.(6)

11 - صبّان شافعی.(7)

12 - حمّوئی.(8)

13 - هیثمی.(9)

14 - سمهودی.(10)

15 - مناوی.(11)

مقصود از اهل بیت

مقصود از «اهل بیت» در این حدیث کسانی جز دوازده امام معصوم از ذریه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نیستند. این مطلب را از دو راه می توان به اثبات رسانید:

الف) قرینه داخلی

علما قاعده ای تحت عنوان «تناسب حکم و موضوع» دارند؛ به این معنا که باید بین حکم و موضوع تناسب باشد. در این حدیث، حکم عبارت است از امان بودن از اختلاف که این عنوان فقط برای اشخاص معصوم بوده و بر آن ها قابل انطباق است.

ص:223


1- 718. ینابیع المودة، ص 298.
2- 719. جواهر البحار، ج 1، ص 361.
3- 720. ذخائر العقبی، ص 17.
4- 721. نظم درر السمطین، ص 234.
5- 722. الجامع الصغیر، ج 2، ص 161.
6- 723. الفتح الکبیر، ج 3، ص 267.
7- 724. اسعاف الراغبین در حاشیه نور الأبصار، ص 128.
8- 725. فرائد السمطین، ج 2، ص 241، ح 515.
9- 726. مجمع الزوائد، ج 9، ص 174.
10- 727. رشفة الصادی، ص 78.
11- 728. کنوز الحقائق، ص 133.

پس در نتیجه مقصود از اهل بیت کسانی جز امامان معصوم از ذریه پیامبرعلیهم السلام نیستند.

ب) قراین خارجی

با رجوع به روایات دیگر که در کتب اهل سنت نقل شده، می توان پی به مصداق «اهل بیت» در این حدیث برد. از باب نمونه مشاهده می کنیم که در حدیث «ثقلین» اهل بیت به عترت پیامبر تفسیر شده و در حدیث کسا که در ذیل آیه تطهیر وارد شده کلمه «اهل البیت» بر پنج تن اصحاب کسا؛ یعنی پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام تطبیق شده است. و نیز در ذیل آیه «مباهله» مطابق احادیث صحیح السند، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم با اشاره به این پنج تن به خداوند متعال عرض می کند: «اللّهم هؤلاء اهلی»؛ «بار خدایا! اینان اهل منند.» گرچه اهل بیت معصوم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم اختصاص به این پنج تن ندارد؛ زیرا مطابق احادیث دوازده خلیفه، مقصود از اهل بیتی که معصوم بوده و وسیله ایمنی امت اسلامی از ضلالت و گمراهی و اختلافند، دوازده نفر می باشند.

دلالت حدیث

اسلام در طول 23 سال بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دعوت به دو اصل اساسی نموده است: یکی کلمه توحید؛ یعنی گفتن «لا اله الّا اللَّه» و التزام به آن، و دیگری توحید کلمه و دعوت مردم به اتحاد و یگانگی؛ زیرا تنها راه پیروزی و غلبه بر دشمنان و رسیدن به سعادت ابدی در گرو اتحاد و وفاق است.

قرآن کریم می فرماید: «وَلا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ»؛(1) «و نزاع نکنید که سست شوید و قدرت شما از میان برود.»

و نیز می فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا»؛(2) «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.»

ولی این نکته نیز از مجموعه آیات استفاده می شود که اتحاد و توافق باید بر محور و میزان حقّ و حقیقت باشد نه بر باطل، و لذا مشاهده می کنیم که قرآن کریم دستور

ص:224


1- 729. سوره انفال، آیه 46.
2- 730. سوره آل عمران، آیه 103.

می دهد که مسلمانان همگی به ریسمان خدا تمسک بجویند؛ یعنی ریسمانی که قطعاً آن ها را به خداوند متعال می رساند.

حال آنچه که جای سؤال دارد این است که آیا می توان باور نمود که خداوند و رسولش امّت اسلامی را دعوت به وحدت نموده باشد ولی محور وحدت را بیان نکرده باشد؟ هرگز این مطلب امکان پذیر نیست. ما معتقدیم که اسلام، قرآن و سنت همگی از غنای کامل برخوردار بوده و در تمام زمینه ها جواب گوی امت اسلامی است.

با بررسی کوتاهی در روایات پی خواهیم برد که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم محور وحدت را نیز بیان کرده است. در حدیث «امان» محور و کانال وحدت را اهل بیت خود معرفی کرده است؛ زیرا از آن جا که آن ها معصومند و هیچ گونه بین آن ها اختلافی نیست، امّت را بر یک محور هدایت کرده و آن ها را از ضلالت و گمراهی نجات خواهند داد. همان گونه که در حدیث «ثقلین» نیز تمسک به کتاب و عترتش را که همان حبل اللَّه متینند به عنوان وسیله برای دوری امت از ضلالت معرّفی کرده است.

ابن حجر مکی در شرح این حدیث می گوید: «این که اهل بیت پیامبر وسیله ایمنی از اختلاف معیّن شده اند، مقصود از آن اختلاف در دین است. و لذا اگر قبیله ای با آن ها مخالفت کرده و از غیر آن ها دین را اخذ کنند، در احکام دین بینشان اختلاف خواهد افتاد، و به سبب مخالفت آنان با اهل بیت جزء حزب ابلیس درخواهند آمد؛ زیرا حق با اهل بیت است و مخالف آن ها بر باطل است. و مقصود، مخالفت با آن ها در امور دنیا نیست به قرینه «فصاروا حزب ابلیس...».(1)

سمهودی بعد از نقل «حدیث امان» می گوید: «یحتمل انّ المراد باهل البیت الذین هم امان للأمّة علماؤهم الذین یهتدی بهم، کما یهتدی بنجوم السماء وهم الذین اذا خلت الأرض منهم جاء اهل الأرض من الآیات ما کانوا یوعدون وذهب اهل الأرض، وذلک عند موت المهدی الّذی اخبر به النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم»؛ «احتمال می رود که مراد از اهل بیتی که وسیله ایمنی امّتند، علمای از اهل بیت باشند، آن کسانی که به توسط آن ها امت به هدایت می رسند،

ص:225


1- 731. صواعق المحرقه، ص 150، باب 11.

همان گونه که به ستارگان آسمان هدایت می یابند. و اینان کسانی اند که اگر زمین از وجودشان خالی شود، اهل زمین را نشانه هایی که وعده داده شده اند خواهد رسید، و اهل زمین نابود خواهند شد. و این هنگام مرگ مهدی است، آن کسی که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خبر ظهور او را داده است».(1)

ص:226


1- 732. رشفة الصادی، ص 78.

امام علی علیه السلام رحمهما الله فاروق اعظم و صدّیق اکبر

توضیح

یکی از بی انصافی ها و حق کشی های مورّخین این است که لقب «صدّیق یا صدّیق اکبر» و نیز «فاروق یا فاروق اعظم» را که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در زمان حیاتش به امام علی علیه السلام داد، از او سلب کرده و به عمر و ابوبکر دادند، در حالی که هیچ دلیل معتبری بر آن وجود ندارد که در عصر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم این دو به این لقب ها معروف بوده یا رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم این دو لقب را برای آن ها گذاشته باشد. اینک این مسأله را مورد بررسی قرار می دهیم.

بررسی لفظ «صدّیق» و «فاروق»

کلمه «صدّیق» که صیغه مبالغه است بر این دلالت دارد که فعل دائماً باید متّصف به مبدأ باشد، چنان که در موارد استعمال بسیار دیده شده است؛ مثلاً: «سِکّیر» به کسی اطلاق می شود که دائماً در حال سکر و مستی است. همان گونه که «شرّیب» بر کسی گفته می شود که پیوسته شراب می نوشد.

بنابر این، «صدّیق» کسی است که پیوسته با صدق و راستی همراه باشد و این معنا تحقق پیدا نمی کند مگر در کسی که گفتار او با کردارش تصادق داشته باشد و این مرتبه کامل تنها با مقام «عصمت» همخوانی دارد، و چنین کسی در میان امت اسلامی جز امام علی علیه السلام و اهل بیت معصومش نخواهند بود.

کلمه «فاروق» نیز در اصطلاح روایات به کسی اطلاق می شود که بتواند با دانش وسیع خود چنان که باید حق را از باطل تشخیص دهد و مردم با ارشادات او به حقّ و حقیقت رهنمون شوند. آیا چنین کسانی در امّت اسلامی جز امام علی علیه السلام و اهل بیت معصومینش که جانشینان واقعی پیامبر بوده اند وجود داشته است؟

ص:227

اهل کتاب، مبتکر لقب فاروق بر عمر!!

از برخی روایات تاریخی استفاده می شود که اولین کسانی که عمر بن خطّاب را به «فاروق» لقب دادند، اهل کتاب؛ خصوصاً یهود بودند.

طبری از محمّد بن شهاب زهری نقل کرده که اهل کتاب اولین بار بود که بر عمر لقب «فاروق» دادند و مسلمانان نیز تحت تأثیر آنان قرار گرفتند. و به ما نرسیده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در این باره چیزی گفته باشد».(1)

ابن اثیر نیز می گوید: «گفته شده که اهل کتاب عمر بن خطّاب را «فاروق» نامیده اند».(2)

میرخواند (م 903 ه.ق) نیز در کتاب «روضة الصفا» می نویسد: «گفته اند این لقب (فاروق) را اهل کتاب - یهود و نصارا - به عمر داده اند».(3)

مبدأ نامگذاری ابوبکر به «صدّیق»

سیوطی می گوید: «لقب «صدّیق» را ابوبکر در زمان جاهلیّت داشته است».(4)

نقد حدیث معارض

دیلمی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که حضرت فرمود: «خداوند ابوبکر را در آسمان صادق و در روی زمین صدیق نامید».(5)

پاسخ :

برخی از علمای اهل سنت؛ امثال سیوطی، علی بن محمد بن عراق و شاگردانش پی به وضع و جعل این حدیث برده و آن را در سلسله احادیث جعلی قرار داده اند.

سیوطی این حدیث را در جمله احادیث مجعوله با سند نقل کرده و در ذیل آن

ص:228


1- 733. تاریخ طبری، ج 3، ص 267، 8 جلدی.
2- 734. کامل ابن اثیر، ج 3، ص 28.
3- 735. روضة الصفا، ج 1، ص 304.
4- 736. تاریخ الخلفاء، ص 27.
5- 737. دیلمی، مسند الفردوس.

می گوید: «عیسی بن مسلم - که در سند حدیث قرار دارد - منکر الحدیث بوده و از مالک احادیثی را نقل کرده که حدیث او نبوده است».(1)

امام علی علیه السلام صدّیق اکبر و فاروق اعظم

از روایات بسیاری که در منابع فریقین وارد شده استفاده می شود که این دو لقب اختصاصی امام علی بن ابی طالب علیه السلام بوده و رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بر او نهاده است.

محبّ الدین طبری می گوید: «همانا رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم او - علی علیه السلام - را صدّیق نامید».(2)

او نیز از خجندی نقل می کند که امیرالمؤمنین علیه السلام به یعسوب امت و صدّیق اکبر لقب داده می شد».(3)

اینک به نقل برخی از روایات می پردازیم:

1 - ابن عباس از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «الصدّیقون ثلاثة: حزقیل مؤمن آل فرعون، و حبیب النّجار صاحب آل یاسین، و علی بن ابی طالب»؛ «راستگویان سه نفرند: حزقیل، مؤمن آل فرعون، حبیب نجّار صاحب آل یاسین، و علی بن ابی طالب علیه السلام.»

این حدیث را عدّه ای از علمای اهل سنت نقل کرده اند؛ امثال:

- احمد بن حنبل.(4)

- محب الدین طبری.(5)

- گنجی شافعی.(6)

- متقی هندی.(7)

- ابن حجر هیتمی.(8)

2 - پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «انّ هذا اوّل من آمن بی، و هو اوّل من یصافحنی یوم القیمة، و هو

ص:229


1- 738. ذیل اللآلی المصنوعة، سیوطی، ص 53.
2- 739. الریاض النضرة، ج 3، ص 94 و 95.
3- 740. همان.
4- 741. مناقب علی علیه السلام، ص 131، ح 194.
5- 742. الریاض النضرة، ج 3، ص 94.
6- 743. کفایة الطالب، ص 124، باب 24.
7- 744. کنزالعمال، ج 11، ص 601، ح 32897.
8- 745. صواعق المحرقه، ص 125.

الصدیق الاکبر، و هذا فاروق هذه الامة، یفرق بین الحقّ و الباطل، و هذا یعسوب المؤمنین»؛ «همانا این - علی علیه السلام - اول کسی است که به من ایمان آورده، و او اول کسی است که در روز قیامت با من مصافحه خواهد کرد، و او صدّیق اکبر، و این فاروق این امت است که بین حقّ و باطل را جدا خواهد نمود. و این امیر و بزرگ مؤمنین است.»

این حدیث را جماعتی از علمای اهل سنت نیز نقل کرده اند؛ امثال:

- طبرانی.(1)

- گنجی شافعی.(2)

- ابن عساکر دمشقی.(3)

- متقی هندی.(4)

3 - ابن عباس و ابوذر نقل کرده اند که ما از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدیم که خطاب به علی علیه السلام می فرمود: «انت الصدیق الاکبر، و انت الفاروق الذی یفرق بین الحق و الباطل»؛ «تویی صدّیق اکبر و تویی فاروق که حق و باطل را از هم جدا خواهی کرد.»

این حدیث را نیز جماعتی از علمای اهل سنت نقل کرده اند؛ امثال:

- محب الدین طبری.(5)

- حاکمی احمد بن اسماعیل طالقانی.(6)

- قرشی.(7)

- شیخ الاسلام حمّوئی.(8)

- ابن ابی الحدید.(9)

- قاضی ایجی.(10)

- صفوری.(11)

ص:230


1- 746. المعجم الکبیر، ج 6، ص 269، ح 6184.
2- 747. کفایة الطالب، ص 187، باب 44.
3- 748. تاریخ مدینة دمشق، ج 12، ص 130.
4- 749. کنزالعمال، ج 11، ص 616، ح 32990.
5- 750. الریاض النضرة، ج 3، ص 96.
6- 751. الاربعین المنتقی، ح 28، باب 21.
7- 752. مسند شمس الاخبار، ج 1، ص 94.
8- 753. فرائد السمطین، ج 1، ص 140، ح 102و103.
9- 754. شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 228، خطبه 238.
10- 755. المواقف، ص 409.
11- 756. نزهة المجالس، ج 2، ص 205.

4 - معاذه می گوید: از علی علیه السلام در حالی که بر منبر بصره خطبه می خواند شنیدم که می فرمود: «انا الصدیق الاکبر، آمنت قبل ان یؤمن ابوبکر، و اسلمت قبل ان یسلم ابوبکر»؛ «من صدّیق اکبرم، قبل از آن که ابوبکر ایمان آورد ایمان آوردم و قبل از آن که ابوبکر اسلام آورد اسلام آوردم.»

این حدیث را نیز جماعتی از علمای اهل سنت نقل کرده اند؛ از قبیل:

- ابن قتیبه.(1)

- محب الدین طبری.(2)

- ابن ابی الحدید.(3)

- متقی هندی.(4)

5 - امام علی علیه السلام فرمود: «أنا عبداللَّه و اخو رسوله و انا الصدیق الاکبر لایقولها بعدی الاّ کذّاب مفترٍ، لقد صلّیت قبل الناس سبع سنین»؛ «من بنده خدا و برادر رسول خدایم، و من صدّیق اکبرم، کسی بعد از من این ادعا را به جز بسیار دروغگو و افترا زننده نمی کند. به تحقیق من هفت سال قبل از مردم نماز به جای آوردم.»

این حدیث را نیز جماعت بسیاری از اهل سنت با سندهای صحیح نقل کرده اند؛ از قبیل:

ابن ابی شیبه،(5) نسائی،(6) ابن ابی عاصم،(7) حاکم نیشابوری،(8) ابونعیم،(9) ابن ماجه،(10) طبری،(11) ابن اثیر،(12) ابن ابی الحدید،(13) محب الدین طبری،(14) حمّوئی،(15) متقی هندی،(16) ابن سعد،(17) شعرانی.(18)

ص:231


1- 757. المعارف، ص 169.
2- 758. الریاض النضرة، ج 3، ص 95 و 99.
3- 759. شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 200 و 228، خطبه 238.
4- 760. کنزالعمال، ج 13، ص 164، ح 36498.
5- 761. المصنّف، ج 12، ص 65، ح 12133.
6- 762. خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام، ص 25، ح 7؛ السنن الکبری، ج 5، ص 107، ح 8395.
7- 763. السنة، ص 584، ح 1324.
8- 764. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 121، ح 4584.
9- 765. معرفة الصحابة، ج 1، ص 301.
10- 766. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 44، ح 120.
11- 767. تاریخ الامم و الملوک، ج 2، ص 310.
12- 768. الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 484.
13- 769. شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 200، خطبه 238.
14- 770. الریاض النضرة، ج 3، ص 96 و 100 و 111.
15- 771. فرائد السمطین، ج 1، ص 248، ح 192.
16- 772. کنزالعمال، ج 13، ص 122، ح 36389.
17- 773. الطبقات الکبری، ج 2، ص 60، رقم 315.
18- 774. طبقات الشعرانی، ج 2، ص 55.

6 - رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «پس از من فتنه ای خواهد بود. وقتی آن فتنه اتفاق افتاد همراه علی بن ابی طالب باشید؛ زیرا او اولین کسی است که فردای قیامت مرا می بیند و اولین کسی است که با من مصاحفه می کند. او صدّیق اکبر و فاروق این امت است که حق را از باطل جدا می سازد. و او سرور مؤمنین است».

این حدیث را برخی از علمای اهل سنت نقل کرده اند؛ از قبیل:

- ابن عساکر دمشقی شافعی.(1)

- خوارزمی.(2)

- ابن اثیر.(3)

- ابن عبدالبرّ.(4)

- ابن حجر.(5)

7 - امام رضاعلیه السلام از پدرانش از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم روایت کرده است که فرمود: «لکلّ امّة صدّیق و فاروق، و صدّیق هذه الامة و فاروقها علی بن ابی طالب»؛(6) «هر امتی صدّیق و فاروقی دارد، صدّیق و فاروق این امّت، علی بن ابی طالب علیه السلام است.»

8 - ابورافع می گوید: به ربذه آمدم تا با ابوذر وداع کنم. وقتی خواستم که بروم به من و مردمی که همراه من بودند، گفت: به زودی فتنه ای خواهد آمد که باید از خدا بترسید و متوجه باشید. شما را سفارش می کنم به علی بن ابی طالب علیه السلام، از او پیروی کنید؛ زیرا که من از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که خطاب به حضرت علی علیه السلام می فرمود: «وانت الصدیق الاکبر، و انت الفاروق الذی تفرق بین الحق و الباطل...»؛ «تویی صدّیق اکبر و تویی فاروق که حق و باطل را از هم جدا می کند...».

این حدیث را جماعتی از علمای اهل سنت نیز نقل کرده اند؛ از قبیل:

ابن ابی الحدید،(7) ابن عساکر،(8) ابن شجری،(9) کوفی.(10)

ص:232


1- 775. تاریخ مدینة دمشق، ج 42، ص 450.
2- 776. المناقب، ص 105.
3- 777. اسد الغابة، ج 6، ص 265.
4- 778. الاستیعاب، ج 4، ص 307.
5- 779. الاصابة، ج 7، ص 294.
6- 780. عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 2، ص 13.
7- 781. شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 228.
8- 782. تاریخ مدینة دمشق، ج 42، ص 42.
9- 783. امالی، ج 1، ص 144.
10- 784. مناقب کوفی، ج 1، ص 284.

بررسی روایات جعلی!!

اهل سنت از ابن عباس نقل کرده اند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «هیچ درختی نیست جز آن که بر هر برگی از آن نوشته شده «لا اله الاّ اللَّه، محمّد رسول اللَّه، ابوبکر الصدیق، عمر الفاروق، عثمان ذوالنورین».

این حدیث از جعلیّات علی بن جمیل رقّی است. طبرانی آن را نقل کرده و گفته است: جعلی است، و علی بن جمیل، وضّاع و بسیار جعل کننده حدیث است. او متفرد به این حدیث است. و از او معروف بن ابی معروف بلخی و عبدالعزیز بن عمرو خراسانی که مردی مجهول است سرقت نموده است.(1)

ابونعیم اصفهانی نیز این حدیث را از طریق علی بن جمیل وضّاع نقل کرده است.(2)

و نیز ختّلی در «الدیباج» از طریق عبدالعزیز بن عمرو خراسانی نقل کرده، که به تصریح ذهبی در او جهالت است. و روایت باطل است، و آفت آن عبدالعزیز است.(3)

ابن عدی نیز آن را از طریق معروف بلخی نقل کرده، ولی بعد از آن می گوید: «این معروف غیر معروف است و شاید آن را از علی بن جمیل سرقت کرده باشد».(4)

ذهبی نیز در «میزان الاعتدال»(5) می گوید: «این حدیث موضوع و جعلی است ولی مشهور به علی بن جمیل است. ابوالقاسم بشران نیز در امالی خود از طریق محمّد بن عبد بن عامر سمرقندی نقل کرده است ولی او انسانی بسیار دروغگو و بسیار جعل کننده حدیث بوده است.

ابن عدی می گوید: «او احادیثی را دنبال کرده که نمی توان از آن متابعت کرد».(6)

خطیب بغدادی نیز از طریق حسین بن ابراهیم احتیاطی از علی بن جمیل وضّاع نقل کرده است.(7)

ذهبی بعد از ذکر این حدیث از این طریق می گوید: این حدیث باطل است و متهم

ص:233


1- 785. المعجم الکبیر، ج 11، ص 64، ح 11093.
2- 786. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 304، رقم 249.
3- 787. میزان الاعتدال، ج 2، ص 633، رقم 5120.
4- 788. الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 6، ص 325، رقم 1806.
5- 789. میزان الاعتدال، ج 4، ص 145، رقم 8660.
6- 790. الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 5، ص 371، رقم 1534.
7- 791. تاریخ بغداد، ج 5، ص 4 و ج 7، ص 337.

به آن حسین احتیاطی است.(1) و در جایی دیگر می گوید: این حدیث باطل است.(2)

و نیز ابن کثیر در «البدایة و النهایة» از طریق طبرانی نقل کرده و آن گاه می گوید: «این حدیث ضعیفی است که در سند آن کسانی اند که راجع به آن ها حرف است و خالی از منکر نیست».(3)

نقد یک حدیث

اربلی در «کشف الغمة» از عروة بن عبداللَّه نقل می کند که گفت: از امام باقر محمّدبن علی علیهما السلام سؤال کردم درباره زیورهایی که بر شمشیرها است؟ امام فرمود: اشکال ندارد؛ زیرا ابوبکر صدّیق شمشیرش را زینت می کرد. راوی می گوید: به حضرت عرض کردم: شما از ابوبکر به صدّیق تعبیر می کنید؟ حضرت تکانی خورده و رو به قبله کرد و فرمود: آری صدّیق، آری صدّیق، آری صدّیق، هر کس برای او صدّیق نگوید خداوند برای او در دنیا و آخرت قولی را تصدیق نخواهد کرد.(4)

پاسخ

اولاً: حدیث سند ندارد؛ زیرا راویان حدیث بعد از عروه تا امام باقرعلیه السلام مشخص نیستند. و لذا از این جهت، حدیث اعتباری ندارد.

ثانیاً: اربلی گر چه از علمای شیعه به حساب می آید، ولی در کتاب خود احادیثی را نقل کرده که فقط در مصادر اهل سنت یافت می شود، و این حدیث هم از این قبیل روایات است.

ثالثاً: ممکن است که حدیث فوق از روی تقیه صادر شده باشد.

ص:234


1- 792. میزان الاعتدال، ج 1، ص 540، رقم 2018.
2- 793. همان، ج 4، ص 146، رقم 8660.
3- 794. البدایة و النهایة، ج 7، ص 230، حوادث سنه 35 هجری.
4- 795. کشف الغمة، ج 2، ص 334 و 335.

حدیث صلی الله علیه وسلم علیّ مع الحق و الحق مع علی رحمهما الله حدیث «علیّ مع الحق والحق مع علی»

اشاره

از جمله احادیثی که دلالت بر امامت و مرجعیّت دینی و عصمت امام علی علیه السلام دارد، حدیث «علی مع الحقّ و الحقّ مع علیّ» است. و حدیثی که شبیه آن با تعبیر «علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ» از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در کتب فریقین وارد شده است. این حدیث شریف از آن جا که مورد توجّه محدّثین فریقین شیعه و سنّی؛ خصوصاً متکلمین امامیه واقع شده و به آن استدلال کرده اند، لذا آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

الفاظ حدیث

1 - خطیب بغدادی به سندش از ابی ثابت مولی ابی ذکر نقل می کند که فرمود: من بر امّ سلمه وارد شدم، دیدم مشغول گریه است و علی علیه السلام را یاد می کند و می گوید: از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: «علیّ مع الحق والحق مع علیّ لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض»؛ «علی با حقّ و حقّ با علی است و این دو از هم جدا نمی شوند تا روز قیامت در کنار حوض بر من وارد شوند».(1)

2 - هیثمی همین مضمون را به سندش از سعد بن ابی وقاص از امّ سلمه نقل کرده است.(2)

3 - ابن قتیبه از محمّد بن ابوبکر نقل می کند که بر خواهرم عایشه وارد شدم و به او گفتم: آیا از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نشنیدی که می فرمود: «علی مع الحق و الحقّ مع علی»؟ پس چرا بر ضدّ او خروج کرده و با او قتال نمودی؟(3)

ص:235


1- 796. تاریخ بغداد، ج 14، ص 321.
2- 797. مجمع الزوائد، ج 7، ص 236.
3- 798. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 73.

4 - زمخشری نقل کرده که ابوثابت اذن گرفت و بر امّ سلمه وارد شد. ام سلمه به او فرمود: مرحبا به تو ای ابوثابت! زمانی که قلب ها به اطراف مختلف پرواز می کرد قلب تو به سوی چه کسی متمایل شد؟ ابوثابت گفت: به دنبال علی علیه السلام رفت. ام سلمه فرمود: موفّق شدی. قسم به کسی که جانم به دست او است، به تحقیق از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: «علی مع الحق و القرآن و القرآن مع علی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض».(1)

5 - طبرانی و دیگران به سند صحیح از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند که در روز غدیر خم فرمود: «اللّهم وال من والاه وعاد من عاداه... وادر الحق معه حیث دار».(2)

6 - حاکم نیشابوری و ترمذی و دیگران به سند صحیح از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند که فرمود: «رحم اللَّه علیاً، اللّهم ادر الحقّ معه حیث دار»؛(3) «خدا رحمت کند علی را، بار خدایا حق را بر محور علی قرار بده هر کجا که او دور می زند.»

7 - فخر رازی در تفسیرش می گوید: «و امّا این که علی بن ابی طالب همیشه جهر به بسم اللَّه الرحمن الرحیم داشته، این مطلب به تواتر ثابت شده است، و هر کس در دینش به علی بن ابی طالب اقتدا کند به طور حتم هدایت یافته است. و دلیل بر این مطلب قول پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است که فرمود: «اللّهمّ ادر الحق معه حیث دار».(4)

8 - حافظ گنجی و خطیب خوارزمی از مسند زید نقل کرده اند که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در شأن امام علی علیه السلام فرمود: «همانا حق با تو است و حق بر زبان و در قلب تو بین دو چشم تو است. و ایمان با گوشت و خون تو مخلوط شده؛ همان گونه که با گوشت و خون من مخلوط شده است».(5)

9 - ابویعلی و دیگران با سند از ابوسعید خدری نقل کرده اند که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به علی علیه السلام اشاره کرده، فرمود: «حقّ با این است، حق با این است».(6)

ص:236


1- 799. ربیع الابرار، ج 1، ص 828.
2- 800. المعجم الأوسط، ج 5، ص 455، ح 4877.
3- 801. مستدرک حاکم، ج 3، ص 135، ح 4629 ؛ جامع ترمذی، ج 5، ص 592، ح 3724.
4- 802. التفسیر الکیبر، ج 1، ص 205.
5- 803. کفایة الطالب، ص 265، باب 62؛ مناقب خوارزمی.
6- 804. مسند ابی یعلی، ج 2، ص 318، ح 1052 ؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 35.

10 - هیثمی به سندش از ام سلمه نقل کرده که فرمود: «علی بر حق است، هر کس او را متابعت کند حق را پیروی کرده و هر کس او را رها کند حق را رها کرده است. این عهدی است که قبل از امروز بسته شده است».(1)

11 - همین مضمون با متنی دیگر به سند صحیح از امّ سلمه نقل شده است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «علی مع القرآن و القرآن معه، لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض»؛(2) «علی با قرآن و قرآن با علی است، این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر من در کنار حوض [کوثر] بازگردند.»

هر دو حدیث اشاره به روح حدیث ثقلین دارند که به سند صحیح و متواتر از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد شده که فرمود: «من دو چیز گرانبها را در میان شما می گذارم: کتاب خدا و عترتم اهل بیتم، این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا بر من در کنار حوض «کوثر» بازگردند.

راویان حدیث از صحابه

حدیث مذکور را جماعت زیادی از صحابه به تعبیرهای گوناگون از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند؛ امثال:

1 - امام علی بن ابی طالب علیه السلام.

2 - امام حسین بن علی علیه السلام.

3 - ابوبکر ابی قحافه.

4 - سعد بن عباده.

5 - ابوذر غفاری.

6 - حذیفة بن یمان.

ص:237


1- 805. مجمع الزوائد، ج 9، ص 134.
2- 806. مستدرک حاکم، ج 3، ص 134؛ المعجم الاوسط، ج 5، ص 445، ح 4877؛ صواعق المحرقة، ص 71؛ الجامع الصغیر، ج 2، ص 177، ح 5594.

7 - سلمان فارسی.

8 - عمار بن یاسر.

9 - ابوموسی اشعری.

10 - کعب بن عُجره

11 - ابو ایّوب انصاری.

12 - سعد بن ابی وقاص.

13 - کعب بن عمرو.

14 - عایشه دختر ابوبکر.

15 - امّ سلمه، ام المؤمنین.

16 - ابوسعید خدری.

17 - زید بن ارقم.

18 - عبداللَّه بن عباس.

19 - براء بن عازب.

20 - جابر بن عبداللَّه انصاری.

21 - سهل بن سعد.

22 - ابولیلی غفاری.

23 - ابوالطفیل عامѠبن واثله.

راویان حدیث از علمای عامه

این حدیث را جماعتی از علمای عامه در کتب خود نقل کرده اند؛ از قبیل:

1 - ترمذی.(1)

2 - ابن اثیر.(2)

ص:238


1- 807. الجامع الصحیح، ج 5، ص 592، ح 371.
2- 808. جامع الاصول، ج 5، ص 592، ح 3714.

3 - حاکم نیشابوری.(1)

4 - ذهبی.(2)

5 - شهرستانی.(3)

6 - متّقی هندی.(4)

7 - فخر رازی.(5)

8 - گنجی شافعی.(6)

9 - ابویعلی موصلی.(7)

10 - بدخشانی.(8)

11 - حافظ هیثمی.(9)

12 - طبرانی.(10)

13 - هیتمی.(11)

14 - سیوطی.(12)

15 - شوکانی.(13)

16 - حمّوئی.(14)

17 - زمخشرین.(15)

18 - ابن قتیبه.(16)

ص:239


1- 809. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 134، ح 4628.
2- 810. تلخیص المستدرک.
3- 811. نهایة الاقدام، ص 493.
4- 812. کنز العمال، ج 11، ص 642، ح 33124.
5- 813. التفسیر الکبیر، ج 1، ص 205.
6- 814. کفایة الطالب، ص 265، باب 62.
7- 815. مسند ابویعلی، ج 2، ص 318، ح 1052.
8- 816. نزل الابرار، ص 58.
9- 817. مجمع الزوائد، ج 7، ص 35.
10- 818. المعجم الاوسط، ج 5، ص 455، ح 4877.
11- 819. صواعق المحرقة، ص 124.
12- 820. الجامع الصغیر، ج 2، ص 177، ح 5594 ؛ تاریخ الخلفاء، ص 116.
13- 821. فتح القدیر، ج 4، ص 356.
14- 822. فرائد السمطین، ج 1، ص 177، ح 140.
15- 823. ربیع الابرار، ج 1، ص 828.
16- 824. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 73.

19 - ابن عساکر.(1)

20 - خطیب بغدادی.(2)

21 - ابن ابی الحدید.(3)

22 - ابوجعفر اسکافی.(4)

23 - خوارزمی حنفی.(5)

تصریح به صحت حدیث

حدیث شریف را مضافاً به این که جماعت زیادی از علمای اهل سنت نقل کرده اند، نزد جماعتی از آن ها نیز از حیث سند صحیح است، که می توان از میان آن ها به افراد زیر اشاره کرد:

1 - تصریح به صحت از جانب حاکم نیشابوری در «المستدرک علی الصحیحین».

2 - تصریح به صحت از جانب ذهبی در «تلخیص المستدرک».

3 - حافظ طبرانی که خود تصریح به حسن بودن سند حدیث کرده است.

تصحیح حدیث

حدیث مورد بحث را می توان مطابق نقل برخی از علمای اهل سنت تصحیح نمود. که از آن جمله می توان به سندهای زیر اشاره کرد:

1 - سند ترمذی در «الجامع الصحیح»؛ او گرچه حدیث را غریب شمرده است، ولی بنابر نقل علمای اهل سنت غریب ترمذی قابل احتجاج است. و از طرف دیگر ممکن است که حکم به غریب بودن آن به جهت آن است که متنش با عقاید او سازگاری ندارد؛ زیرا در متن حدیث، امام علی علیه السلام محور حق و حقیقت معرفی شده است.

ص:240


1- 825. تاریخ الامام علی علیه السلام، ج 3، ص 153.
2- 826. تاریخ بغداد، ج 14، ص 321.
3- 827. شرح نهج البلاغه، ج 18، ص 24.
4- 828. المعیار و الموازنة، ص 119.
5- 829. المناقب، ص 129، ح 143.

2 - سند حدیث ابویعلی موصلی که تمام راویان آن نزد اهل سنت ثقه هستند.

3 - سند هیثمی در «مجمع الزوائد»؛ زیرا گرچه او در ذیل حدیث می گوید: «در سند آن سعد بن شعیب است که من او را نمی شناسم و بقیه رجال آن رجال صحیح اند»، ولی به قول علامه امینی رحمه الله این مردی را که هیثمی نمی شناسد سعید بن شعیب حضرمی است که به جهت تحریفی که به سعد شده برای او مجهول واقع شده است. و سعید بن شعیب مورد اعتبار و وثوق نزد اهل سنت است. شمس الدین ابراهیم جوزانی می گوید: «او شیخ صالح و صدوق است».(1)

احتجاج امیرالمؤمنین علیه السلام به حدیث

امیرالمؤمنین علیه السلام در شورای شش نفره بعد از وفات عمر بن خطّاب در حضور عثمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف فرمود: «انشدکم باللَّه! اتعلمون انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم قال: الحق مع علیّ و علیّ مع الحقّ یدور الحق مع علیّ کیفما دار»؛(2) «شما را به خداوند سوگند می دهم! آیا شما می دانید که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: حق با علی و علی با حق است. حق با علی دور می زند هر جا که علی دور زند.»

ص:241


1- 830. تهذیب التهذیب، ج 4، ص 42 ؛ خلاصة الکمال، ج 1، ص 382، رقم 2479.
2- 831. مناقب خوارزمی، ص 217.

ص:242

مصادر علوم اهل بیت علیهم السلام

مصادر علوم اهل بیت علیهم السلام

اشاره

ص:243

نمی کند؛ زیرا مطابق برخی از آیات قرآنی و روایات نبوی، بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم دوازده امام که همگی از ذریه پیامبرند، دارای مقام عصمت بوده و مرجع دینی مردمند؛ خواه به مصدر و مبدأ علوم آنان پی ببریم یا خیر. ولی در عین حال در این مبحث به برخی از مصادر علوم اهل بیت علیهم السلام اشاره خواهیم کرد تا این که کسی خیال نکند که حجّیت اقوال آنان به این معنا است که اهل بیت، پیامبر بوده و به آنان وحی می شده است.

عصمت اهل بیت علیهم السلام

اشاره

در بحث از حجیّت سنت اهل بیت علیهم السلام و مرجعیّت دینی آن بزرگواران اشاره به عصمت آنان نموده ایم و برای این ادعا ادله ای از قرآن؛ همچون آیه «تطهیر» و از روایات؛ همچون «حدیث ثقلین» آورده ایم. مطابق این ادله، اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام همگی از گناه و هر گونه سهو و نسیان و اشتباه مصون می باشند و در نتیجه هر چه را که به عنوان حقایق قرآنی و معارف دینی و بیان سنت نبوی ذکر کرده اند، عین واقع بوده و از هر گونه اشتباه و خطایی مصون است. و لذا کلام آنان از جمله مصادر و منابع استنباط فقهی به حساب می آید؛ همان گونه که قرآن و سنت نبوی از این گونه منابعند. ولی در عین حال به منابع و مصادر علوم اهل بیت علیهم السلام به طور اختصار اشاره می کنیم:

1 - تعلیمات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

یکی از مصادر و منابع علوم امامان علیهم السلام، تعلیمات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است:

ص:244

ترمذی به سندش از حضرت علی علیه السلام نقل کرده که فرمود: «کنت اذا سألت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم اعطانی و اذا سکتّ ابتدأنی»؛(1) «من هر گاه از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سؤال می کردم به من علم عطا می نمود و هر گاه که سکوت می کردم آن حضرت ابتدا به سخن می کرد.»

امّ سلمه می گوید: «جبرئیل بر رسول خدا املاء می کرد و رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نیز بر علی علیه السلام املاء می نمود».(2)

ترمذی همچنین از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «انا مدینة الحکمة و علیّ بابها»؛(3) «من دروازه حکمتم و علی در آن است.»

پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «علیّ خازن علمی»؛(4) «علی علیه السلام خزینه دار علم من است.»

امام علی علیه السلام فرمود: «علّمنی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم الف باب کلّ باب یفتح الف باب»؛(5) «رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به من هزار باب علم یاد داد که هر بابی هزار باب دیگر را باز می کند.»

سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «انّ اللَّه علّم رسوله الحلال والحرام و التأویل و علّم رسول اللَّه علمه کلّه علیّاً»؛(6) «همانا خداوند به رسولش حلال و حرام و تأویل را تعلیم داد و رسول خدا تمام علمش را به علی تعلیم نمود.»

2 - استناد به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

کلینی رحمه الله نقل می کند که شخصی از امام صادق علیه السلام درباره مسئله ای سؤال کرد، حضرت جواب او را داد. آن شخص عرض کرد: اگر چنین و چنان باشد چه می گویید؟ حضرت به او فرمود:«مَه، مااجبتک فیه من شی ء فهو عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم ...»؛(7) «ساکت باش! من هر چه را که به تو جواب دادم از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بود... .»

فضیل بن یسار از امام باقرعلیه السلام نقل کرده که فرمود: «لو انّا حدّثنا برأینا ظللنا کما ضلّ

ص:245


1- 832. سنن ترمذی، ج 5، ص 637، ح 3722؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 135.
2- 833. مناقب ابن مغازلی، ص 253.
3- 834. سنن ترمذی، ج 5، ص 637.
4- 835. شرح ابن ابی الحدید، ج 9، ص 165.
5- 836. کنز العمال، ج 6، ص 392.
6- 837. بصائر الدرجات، ص 290.
7- 838. کافی، ج 1، ص 58.

من کان قبلنا و لکنّا حدّثنا ببیّنة من ربّنا بیّنها لنبیّه فبیّنها لنا»؛(1) «اگر ما به رأی خود حدیث گوییم گمراه خواهیم شد؛ همان گونه که کسانی قبل از ما به همین جهت گمراه شدند. ولی ما با بینه ای از جانب پروردگارمان حدیث شدیم که خداوند آن را بر پیامبرش تبیین کرد، او نیز آن را برای ما تبیین نمود.»

امام صادق علیه السلام فرمود: «حدیثی حدیث أبی، و حدیث أبی حدیث جدّی، و حدیث جدّی حدیث الحسین، و حدیث الحسین حدیث الحسن، و حدیث الحسن حدیث امیرالمؤمنین، و حدیث امیرالمؤمنین حدیث رسول اللَّه، و حدیث رسول اللَّه قول اللَّه - عزّوجلّ -»؛(2) «حدیث من حدیث پدرم، و حدیث پدرم حدیث جدّم و حدیث جدّم حدیث حسین، و حدیث حسین حدیث حسن، و حدیث حسن حدیث امیرالمؤمنین، و حدیث امیرالمؤمنین حدیث رسول خدا، و حدیث رسول خدا گفتار خداوند عزّوجلّ است.»

امام باقرعلیه السلام مطابق حدیثی از پدرانش از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که خطاب به حضرت علی علیه السلام فرمود: «اکتب ما املی علیک. قال: یا نبیّ اللَّه! اتخاف علیّ النسیان؟ قال: لست اخاف علیک النسیان، و قد دعوت اللَّه لک ان یحفظک و لاینسیک، و لکن اکتب لشرکائک. قال: قلت: و من شرکائی یا نبیّ اللَّه؟ قال: الائمة من ولدک...»؛(3) «آنچه بر تو می خوانم بنویس. حضرت عرض کرد: ای پیامبر خدا! آیا بر من از فراموشی می ترسی؟ پیامبر فرمود: من بر تو از فراموشی نمی هراسم؛ زیرا برای تو از خدا خواسته ام که تو را حفظ کرده و به فراموشی نیندازد، و لکن برای شرکای خود بنویس. حضرت فرمود: به پیامبر عرض کردم: شرکای من کیانند ای پیامبر خدا؟ فرمود: امامان از اولاد تو...».

3 - کتاب حضرت علی علیه السلام

محمّد بن مسلم از یکی از امامان باقر یا صادق علیهما السلام نقل کرده که فرمود: «انّ عندنا صحیفة من کتاب علیّ او مصحف علیّ علیه السلام طولها سبعون ذراعاً فنحن نتبع ما فیها

ص:246


1- 839. بصائر الدرجات، ص 299، ح 2.
2- 840. منیة المرید، ص 194.
3- 841. امالی طوسی، ج 2، ص 56.

فلانعدوها»؛(1) «همانا نزد ما صحیفه ای است از کتاب یا مصحف علی علیه السلام که طول آن هفتاد ذراع است، ما آنچه را که در آن است پیروی خواهیم کرد و هرگز از آن تجاوز نمی کنیم.»

مروان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «عندنا کتاب علیّ علیه السلام سبعون ذراعاً»؛(2) «نزد ما کتاب علی علیه السلام است با هفتاد ذراع.»

و نیز در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «واللَّه انّ عندنا لصحیفة طولها سبعون ذراعاً فیها جمیع ما یحتاج الیه الناس حتّی ارش الخدش، املاه رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم و کتبه علیّ بیده»؛(3) «به خدا سوگند! نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است. در آن تمام آنچه مردم به آن احتیاج دارند، حتّی جریمه خدشه ای که وارد می شود نوشته شده است. رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم آن را املاء و علی علیه السلام آن را به دست خود نوشته است.»

سلیمان بن خالد می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «انّ عندنا لصحیفة یقال لها الجامعة، ما من حلال و ما من حرام الاّ و هو فیها حتّی ارش الخدش»؛(4) «همانا نزد ما صحیفه ای است به نام جامعه، هیچ حلال یا حرامی نیست جز آن که در آن وجود دارد، حتی جریمه خدشه.»

سلیم بن قیس هلالی می گوید: من شاهد وصیّت امیرالمؤمنین علیه السلام بودم هنگامی که حضرت به فرزندش امام حسن علیه السلام وصیت می نمود. در آن هنگام فرزندش حسین و محمّد و تمام اولاد و رؤسای شیعیان و اهل بیتش را شاهد گرفت و سپس کتاب و سلاح خود را به امام حسن علیه السلام داد و به او فرمود: «یا بنیّ! امرنی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم ان اوصی الیک و ان ادفع الیک کتبی و سلاحی کما اوصی الیّ رسول اللَّه و دفع الیّ کتبه و سلاحه، و امرنی ان آمرک اذا حضرک الموت ان تدفعها الی اخیک الحسین...»؛(5) «ای فرزندم! رسول خدا مرا امر نمود تا به تو وصیت کنم و کتاب ها و سلاحم را به تو بسپارم، همان گونه که رسول خدا بر من وصیت نمود و کتاب ها و سلاحش را به من عطا فرمود. و مرا امر کرد تا تو

ص:247


1- 842. بصائر الدرجات، ص 146.
2- 843. همان.
3- 844. همان، ص 145.
4- 845. همان، ص 142.
5- 846. کافی، ج 2، ص 97.

را امر کنم که هر گاه مرگت فرا رسید آن ها را به برادرت حسین بسپاری...».

امام باقرعلیه السلام فرمود: «لمّا توجّه الحسین علیه السلام الی العراق دفع الی امّ سلمه زوجة النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم الوصیة و الکتب و غیر ذلک و قال لها: اذا اتاک اکبر ولدی فادفعی الیه مادفعت الیک. فلمّا قتل الحسین علیه السلام اتی علی بن الحسین امّ سلمه فدفعت الیه کلّ شی ء اعطاه الحسین»؛(1) «هنگامی که حسین علیه السلام به طرف عراق حرکت کرد وصیت نامه و کتاب ها و دیگر چیزها را به ام سلمه همسر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم سپرد و به او فرمود: هر گاه بزرگ ترین اولاد من نزد تو آمد این ها را به او بسپار. بعد از شهادت حسین علیه السلام، علی بن الحسین علیه السلام نزد ام سلمه آمد و او هر آنچه را که حسین علیه السلام نزدش سپرده بود به حضرت داد.»

کلینی به سند خود نقل می کند که حضرت علی بن الحسین علیه السلام هنگام مرگ به فرزندان خود التفات نمود، در حالی که همگی دور او جمع شده بودند. آن گاه نگاهی خاص به فرزندش محمّد بن علی انداخت و فرمود: «یا محمّد! هذا الصندوق اذهب به إلی بیتک. قال: أما انّه لم یکن فیه دینار ولا درهم، ولکن کان مملوءاً علماً»؛ «ای محمّد! این صندوق است، آن را بردار و به خانه خود ببر. سپس فرمود: بدان که در آن دینار و درهم نیست بلکه مملوّ از علم می باشد».(2)

زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «ما مضی ابوجعفر حتّی صارت الکتب الیّ»؛(3) «ابوجعفر - باقرعلیه السلام - از دنیا نرفت تا این که کتاب ها به من رسید.»

مفضّل بن عمر می گوید: امام موسی کاظم علیه السلام از اتاق خارج شد و به من فرمود: «یسرّک ان تنظر إلی صاحب کتاب علیّ؟ فقال المفضّل: وأیّ شی ء اعظم من ذلک؟ فقال: هو هذا صاحب کتاب علیّ...»؛ «آیا خوشحال می شوی در صورتی که به کتاب علی علیه السلام نظر افکنی؟ مفضّل گفت: چه چیز برای من بالاتر از این امر است. حضرت فرمود: آن کتاب این است. این را فرمود، در حالی که کتاب علی علیه السلام را همراه خود داشت... .»(4)

علی بن یقطین می گوید: امام ابوالحسن کاظم علیه السلام به من فرمود: «یا علیّ! هذا افقه

ص:248


1- 847. بحارالانوار، ج 46، ص 18.
2- 848. کافی، ج 1، ص 305.
3- 849. بصائر الدرجات، ص 158.
4- 850. غیبت نعمانی، ص 177.

ولدی وقد نحلته کتبی»، واشار الی ابنه علیّ»؛ «ای علیّ! این شخص فقیه ترین اولاد من است، و من کتاب های خود را به او بخشیدم». این را فرمود، در حالی که به فرزندش علی اشاره کرد.»(1)

عبدالملک بن اعین می گوید: امام باقرعلیه السلام برخی از کتاب های علی علیه السلام را به من نشان داد...(2)

محمّد بن مسلم می گوید: من به صحیفه ای نظر کردم که امام باقرعلیه السلام در آن نظر می کرد، در آن نوشته شده بود: تمام مال بین پسر برادر و جدّ به طور مساوی تقسیم می گردد. به حضرت عرض کردم: نزد ما این گونه قضاوت نمی شود و برای فرزند برادر با جدّ سهمی قرار نمی دهند. حضرت فرمود: «أما انّه املاء رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم وخطّ علیّ من فیه بیده»؛ «آگاه باش! این حکم، املای رسول خداصلی الله علیه وآله و خطّ علی به دست او است.»(3)

کتاب های حدیثی حضرت علی علیه السلام به قدری مشهور و شایع بوده است که حتّی صاحبان صحاح و مسانید اهل سنت نیز به برخی از آن ها اشاره کرده اند.(4)

4 - مصحف فاطمه علیها السلام

امام صادق علیه السلام فرمود: «... لقد خلّف رسول اللَّه عندنا ما فیها کلّ مایحتاج الیه حتّی ارش الخدش و الظفر، و خلّفت فاطمةعلیها السلام مصحفاً ما هو قرآن...»؛(5) «رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بر ما چیزی را به ارمغان گذاشته که در آن آنچه انسان احتیاج دارد موجود است حتّی جریمه خدشه و ناخن. و فاطمه - علیها السلام - نیز مصحفی را به ارمغان گذاشته که قرآن نیست...».

5 - اشراقات الهی (الهام)

یکی دیگر از مصادر علوم اهل بیت علیهم السلام اشراقات و الهامات الهی است که در قلوب

ص:249


1- 851. بصائر الدرجات، ص 164.
2- 852. همان، ص 162.
3- 853. کافی، ج 7، ص 113.
4- 854. مسند احمد، ج 1، ص 81؛ صحیح مسلم، ج 4، ص 217؛ سنن الکبری، بیهقی، ج 8، ص 26.
5- 855. بصائر الدرجات، ص 156.

آن ذوات مقدسه وارد می شده است، اشراقاتی که برای عموم مردم نیز دارای بهره و نفع بوده است. و این مسئله امر بعیدی به نظر نمی رسد؛ زیرا در قرآن و احادیث به مواردی از این قبیل اشاره شده است.

الف) دیدگاه قرآن

1 - خداوند متعال همدم و مصاحب حضرت موسی علیه السلام را چنین توصیف می کند: «فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً»؛(1) « [در آن جا] بنده ای از بندگان ما را یافتند که رحمت [و موهبت عظیمی از سوی خود به او داده، و علم فراوانی از نزد خود به او آموخته بودیم.»

می دانیم شخصی که در این آیه به آن اشاره شده هرگز پیامبر نبوده است، بلکه یکی از اولیای خداوند به حساب می آمده که در علم و معرفت به درجه ای رسیده بود که حضرت موسی علیه السلام، آن پیامبر اولی العزم از او تقاضای مصاحبت می کند: «هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً»؛(2) «آیا از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است، به من بیاموزی؟».

این شخص کسی بود که از علم لدنّی و الهام الهی بهره مند شده بود.

2 - خداوند متعال درباره همدم و همنشین حضرت سلیمان به نام «آصف بن برخیا» چنین می فرماید: «قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی...»؛(3) « [امّا] کسی که دانشی از کتاب [آسمانی داشت گفت: پیش از آن که چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد. و هنگامی که [سلیمان آن [تخت را نزد خود ثابت و پابرجا دید، گفت: این از فضل پروردگار من است...».

این شخص به طور حتم پیامبر نبوده است. ولی از آن جا که دارای علمی از کتاب بوده، علمی که از طرق عادی آن را کسب نکرده، بلکه از فیوضات الهی بر قلب او بوده

ص:250


1- 856. سوره کهف، آیه 65.
2- 857. سوره کهف، آیه 66.
3- 858. سوره نمل، آیه 40.

است، لذا توانسته تاج و تخت بلقیس را در یک چشم بر هم زدن از یمن به فلسطین منتقل کند. او بعد از این عمل آن را به خداوند نسبت داده و می گوید: «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی».

از این آیه استفاده می شود که می توان ادعا کرد شخصی غیر از پیامبر نیز به جهت مقام و سمتی که بر دوش اوست، اقتضای چنین اشراقات و علوم لدنی و الهامات را داشته باشد. و اهل بیت عصمت و طهارت به عنوان امامان و اوصیای رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از همین قبیلند.

3 - خداوند متعال می فرماید: «وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»؛(1) «آن ها که کافر شدند می گویند: تو پیامبر نیستی. بگو: کافی است که خداوند، و کسی که علم کتاب [و آگاهی بر قرآن نزد اوست، میان من و شما گواه باشند.»

از این آیه استفاده می شود که برخی از افراد هستند که دارای علم کلّ کتاب الهی هستند، و از اشراقات الهی بهره مند می باشند.

ب) دیدگاه روایات

شیخ مفیدرحمه الله از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «علمنا غابر و مزبور، و نکت فی القلوب، و نقر فی الأسماع، و انّ عندنا الجفر الاحمر و الجفر الابیض، و مصحف فاطمه علیها السلام، و عندنا الجامعة فیها جمیع ما تحتاج الناس الیه. فسئل عن تفسیر هذا الکلام فقال: امّا الغابر فالعلم بمایکون، و امّا المزبور فالعلم بما کان، و امّا النکت فی القلوب فهو الالهام. و امّا النقر فی الأسماع فحدیث الملائکة علیهم السلام نسمع کلامهم و لانری أشخاصهم...»؛(2) «علم ما غابر و مزبور و زدن در قلب ها و کوبیدن در گوش ها است. و همانا نزد ما است جفر قرمز و سفید و مصحف فاطمه علیها السلام. و نزد ما است جامعه که در آن تمام مسائلی است که مردم به آن ها احتیاج پیدا می کنند. از تفسیر این کلام از حضرت سؤال شد؟ فرمود: امّا غابر، علم به آینده است. و امّا مزبور، علم به گذشته است. و امّا مقصود به زدن در قلوب، همان الهام

ص:251


1- 859.] . سوره رعد، آیه 43.
2- 860. ارشاد مفید، ص 257؛ بحارالانوار، ج 26، ص 18.

است. و مقصود از کوبیدن در گوش ها، حدیث ملائکه - درود خداوند بر آن ها - است، ما سخنانشان را می شنویم ولی آنان را نمی بینیم...».

امام صادق علیه السلام فرمود: «انّ الامام اذا شاء ان یعلم أعلم»؛ «همانا امام هر گاه که بخواهد بداند، تعلیم داده می شود».(1)

6 - علم غیب

می دانیم که همه موقعیت ها برای رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فراهم نگشت تا شریعت را به طور کامل تبیین نماید. عمر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم محدود بود. و لذا ضروری به نظر می رسید که برای بعد از خود، خلیفه و جانشین معیّن کند تا ادامه دهنده راه او در تبیین و تطبیق شریعت باشد. و به همان دلیل که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در موضوعات خارجی و موضوعات احکام الهی احتیاج به علم غیب دارد - که در جای خود به اثبات رساندیم - همچنین امام و جانشین او نیز به بهره برداری از این علم احتیاج دارد.

خداوند متعال گرچه در قرآن کریم علم غیب را در برخی از آیات به خود اختصاص داده است: «وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ»؛(2) «کلیدهای غیب، تنها نزد اوست و جز او، کسی آن ها را نمی داند.»

ولی در آیه ای دیگر اشاره به بهره گیری برخی از افراد مرضی الهی از علم غیب کرده است، آن جا که می فرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً * إِلاَّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ»؛(3) «دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد، مگر رسولانی که آنان را برگزیده.»

با مراجعه به احادیث فریقین پی خواهیم برد که برخی از افراد نیز همانند پیامبر از علم غیب برخوردارند:

الف) احادیث اهل بیت علیهم السلام

امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود: «ای ابابصیر! ما اهل بیتی هستیم که علم خواب ها

ص:252


1- 861. کافی، ج 1، ص 258.
2- 862. سوره انعام، آیه 59.
3- 863. سوره جنّ، آیات 26 و 27.

و بلاها و نسب ها و وصیت ها و فصل الخطاب ها به ما داده شده است. شیعیان خود را می شناسیم، همان گونه که هر مردی، اهل بیت خود را می شناسد».(1)

ب) احادیث عامه

مسلم و دیگران از حذیفه نقل کرده اند که گفت: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به من علم گذشته و آینده تا روز قیامت را آموخته است.(2)

احمد بن حنبل از ابن ادریس نقل می کند که فرمود: از حذیفة بن یمان شنیدم که می گفت: «به خدا سوگند! همانا من داناترین مردم به هر فتنه ای که تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد می باشم».(3)

ابن النجار می گوید: «روزی شیخ ابومحمّد عبداللَّه جبایی (م 605 ه.ق) سخنی از اخلاص و عُجب به میان آورد، در حالی که من در مجلس او حاضر بودم. در ذهنم این سؤال خطور کرد: راه خلاصی از عجب چیست؟ فوراً شیخ به من رو کرده، فرمود: هر گاه همه اشیا را از خدا دیدی و این که او تو را موفق به خیر کرده است و... آن گاه از عجب رهانیده شده ای».(4)

ص:253


1- 864. بصائر الدرجات، ج 6، ص 288، باب 2، ح 13.
2- 865. صحیح مسلم، کتاب الفتن، ج 5، ص 410، ح 22.
3- 866. مسند احمد، ج 6، ص 536، ح 22780.
4- 867. شذرات الذهب، ج 7، ص 31، حوادث سال 605 هجری.

ص:254

ضرورت عمل به روایات اهل بیت علیهم السلام

توضیح

ص:255

هر یک از مذاهب اسلامی برای ثبت و ضبط احادیث نبوی، راهی را انتخاب کرده و سنن پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را از آن طریق گردآوری کرده اند. شیعه دوازده امامی نیز با تمسک به دستورات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم راه اهل بیت علیهم السلام را برای دسترسی به روایات نبوی انتخاب نموده است؛ زیرا مطابق روایات فراوان، همانند حدیث ثقلین، سفینه و... پیامبر، اهل بیت معصوم خود را مرجع دینی برای بعد از خود معرفی کرده است. لذا بر هر فرد مسلمان واجب و ضروری است که به احادیث اهل بیت علیهم السلام مراجعه کرده و حکم خدا را از طریق آن ها به دست آورد. و از آن جا که این احادیث در مصادر حدیثی شیعه دوازده امامی است پس وظیفه هر مسلمان است که به این روایات رجوع کرده و آن ها را به عنوان مصدر استنباط حکم قرار دهد.

اینک به بحث در این موضوع می پردازیم.

حجیّت اخبار ثقات

عقلا به طور عموم و نیز علمای اسلامی معتقد به حجیّت خبر ثقه در مقام تعامل با یکدیگر در موضوعات مختلف می باشند، و اگر چنانچه جلوی حجیت خبر ثقه گرفته شود، نظام دینی و معیشتی مردم بر هم خواهد خورد.

عقلا معتقدند که برای افاده معانی و مفاهیم خود، راهی جز اعتبار خبر افراد ثقه و مورد اطمینان نیست. شریعت اسلامی نیز این طریقه عقلایی را تقریر کرده و مردم را از عمل به آن در شریعت اسلامی بازنداشته است. به همین جهت است که مسلمانان از عصر رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تا این زمان، سیره شان در عمل به خبر واحد است. آنان به حدّی نسبت به خبر واحد اهمیت قائلند که درصدد حفظ و نقل آن برآمده و این عمل را از

ص:256

بزرگ ترین مناصب دینی و با فضیلت ترین اعمال می دانند که سبب تقرّب به خداوند خواهد بود.

به همین جهت است که مسلمانان درصدد اکرام و احترام محدّثین برآمده و برای آنان منزلت خاصی قائلند. این ها همه متأثّر از ترغیب و تشویق هایی است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مردم را به این امور واداشته است. این گونه اعمال و کردار همگی حکایت از حجیت خبر ثقه دارد، فضلاً از ادله عقلی و نقلی که بر حجیّت آن استدلال شده است.

حمود بن عبداللَّه تویجری می گوید: «برای وجوب ایمان به خبرهای غیبی تواتر اخبار شرط نیست، آن گونه که برخی از اهل بدعت و پیروان آنان از کسانی که ادعای فهم دارند، می گویند...، بلکه هر روایتی که سند صحیح به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم دارد، ایمان به آن واجب است؛ خواه خبرش متواتر باشد یا واحد، و این گفتار اهل سنت و جماعت است...».(1)

ابواسحاق شیرازی در کتاب «التبصرة فی اصول الفقه» می گوید: «عمل به خبر واحد به جهت شرع واجب است. و در میان اصحاب ما کسانی هستند که قائلند به این که عمل به آن از جهت عقل و شرع واجب است».(2)

ادله حجیّت خبر ثقه

قائلین به حجیت خبر ثقه به چهار نوع دلیل: قرآنی، روایی، اجماع و حکم عقل استدلال کرده اند. اینک به هر کدام به طور اجمال اشاره می کنیم:

1 - آیات قرآن

در مورد حجیّت خبر ثقه به آیات متعددی استدلال کرده اند، ما تنها به دو آیه اشاره می کنیم:

الف) آیه نبأ

خداوند متعال می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ

ص:257


1- 868. اتحاف الجماعة، ج 1، ص 7.
2- 869. التبصرة، ص 303.

تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ»؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به گروهی آسیب برسانید و بعداً از کرده خود پشیمان شوید!».

ظاهر آیه - به کمک شأن نزول آن - در مورد جلوگیری از یک بنای عقلایی در آن زمان بوده است. آنان بر خبر واحد اعتماد می کردند گرچه راوی آن مورد اعتماد نبوده است. آیه درصدد جلوگیری مردم از عمل به خبر کسی است که مورد وثوق و اطمینان نیست. و از آن جا که امر به تبیین و جست و جو درباره خبر، مخصوص به خبر فاسق و غیرموثّق است، از این آیه استفاده می شود که خبر شخصی که مورد وثوق و اطمینان است، حجت می باشد؛ گرچه به حدّ تواتر و استفاضه نرسد.

ب) آیه نَفْر

خداوند متعال می فرماید: «وَما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»؛(2) «شایسته نیست مؤمنان همگی [به سوی میدان جهاد] کوچ کنند؛ چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کنند [و طایفه ای در مدینه بمانند]، تا در دین [و معارف و احکام اسلام] آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن ها را بیم دهند؟! شاید [از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند، و خودداری کنند!».

از برخی اخبار استفاده می شود که برای برخی از مسلمانان خارج از مدینه شبهه شده بود که وجوب تفقّه و فراگیری دین از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از واجبات عینی است که از هیچ کس ساقط نمی شود. لذا درصدد برآمدند که همگی به مدینه کوچ کنند تا احکام دین را به طور مباشر از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فراگیرند. در این موقع بود که آیه فوق نازل شد تا به آنان وانمود کند که این گونه کوچ کردن برای تحصیل علم ضرورتی ندارد. بلکه طایفه ای از هر فرقه ای کفایت می کند؛ زیرا گروهی می توانند به این امر مهم پرداخته و هنگام بازگشت به وطن های خود به وظیفه تبلیغ و ترویج دین عمل کنند.

ص:258


1- 870. سوره حجرات، آیه 6.
2- 871. سوره توبه، آیه 122.

از این آیه به خوبی حجیّت خبر ثقه استفاده می شود، والا اگر بنابر عدم قبول خبر واحد بود، آمدن برخی و نصیحت کردن و قرائت اخبار برای قوم خود بی فایده خواهد بود؛ زیرا هر یک از آن مبلّغان در مقابل هر یک از مکلّفان و جاهلان وظیفه دارند که پیام دین را به آنان برسانند.(1)

2 - سنت

برای اثبات حجیّت خبر واحد، به سه نوع سنت می توان تمسک کرد:

الف) سنت قولی

رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «نضّر اللَّه امرءاً سمع منّا شیئاً فبلغه کما سمعه....»؛(2) «خدا برکت دهد کسی را که از ما چیزی بشنود، آن گاه آن را همان گونه که شنیده به دیگران برساند».

ب) سنت عملی

بس است ما را در این مورد، این که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم افراد را تک تک به اطراف می فرستاد و آنان را به کارهای مختلف مأمور می ساخت؛ یکی را برای گرفتن صدقات و دیگری را برای حلّ یا تثبیت عقدها، و شخص دیگری را برای احکام می فرستاد. حال اگر خبر ثقه حجّت نبود این ارسال ها بی فایده به نظر می آمد؛ چون مردم ملزم به قبول نبودند.

ج) سنت تقریری

در عصر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم همانند دیگر عصرها، بنای عقلا بر عمل به خبر واحد در تمام امور و زمینه ها جاری بوده است. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم عمل آن ها را منع نکرد، و از آن جا که این عمل در امور شرعی نیز تعمیم داشت لذا باید پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم حدّ و مرز آن را در صورت مخالفت مشخّص می کرد. و از آن جا که مخالفتی نکرده، معلوم می شود که عمل به خبر ثقه؛ گرچه واحد باشد در مجالات شرعی نیز نزد آن حضرت حجت بوده است.

ص:259


1- 872. ر.ک: الاحکام، آمدی، ج 1، ص 171.
2- 873. اتحاف الجماعة، تویجری، به نقل از ترمذی.

3 - اجماع

در کتاب «ارشاد الفصول» ادعای اجماع از صحابه و تابعین بر حجیّت خبر ثقه شده است.(1) و نیز شیخ طوسی و دیگران از امامیه، ادعای اجماع کرده اند.

4 - عقل

علمای اصول برای حجیّت خبر واحد از طریق عقل به ادله ای تمسک کرده اند؛ از آن قبیل دلیلی است که غزالی در «المستصفی» نقل کرده است. او می گوید: «مفتی گاهی دلیل قطعی از قرآن یا اجماع و یا سنت متواتر نمی یابد، و تنها به خبر واحد دسترسی پیدا می کند، در این صورت اگر قرار باشد به آن عمل نکرده و مطابق آن فتوا ندهد، احکام الهی تعطیل خواهد شد...».(2)

وجوب عمل به اخبار شیعه از اهل بیت علیهم السلام

توضیح

بزرگان شیعه از طریق اصحاب هر یک از امامان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایاتی را در موضوعات مختلف، اعم از عقاید، اخلاق و یا احکام نقل کرده اند. و از آن جا که روایات اهل بیت علیهم السلام همگی به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم باز می گردد، لذا هر فرد مسلمانی وظیفه دارد به روایات آنان عمل کرده و ترتیب اثر دهد.

این مبحث را در دو بخش دنبال خواهیم کرد:

الف) ادله وجوب رجوع به احادیث اهل بیت علیهم السلام.

ب) ادله وجوب رجوع به مصادر حدیثی و تراث روایی شیعه.

الف) ادله وجوب عمل به اخبار اهل بیت علیهم السلام

در مورد بخش اول در جای خود به آن به طور مفصّل پرداخته ایم، در اینجا فقط به طور مختصر به ادله آن اشاره می کنیم:

1 - وثاقت اهل بیت علیهم السلام

با مراجعه به کتب تاریخ و رجال و تراجم اهل سنت پی می بریم که هر یک از

ص:260


1- 874. ارشاد الفصول، ص 49.
2- 875. المستصفی، ج 1، ص 94.

امامان شیعه، دارای علم و فضل بی کرانی بوده و نیز دارای احادیثی بوده اند:

1 - امام حسن مجتبی علیه السلام بعد از شهادت پدرش امام علی علیه السلام فرمود: «... روز گذشته کسی از دنیا رفت که در علم، کسی از او پیشی نگرفته و در آینده نیز کسی علم او را درک نخواهدکرد...».(1)

2 - ذهبی درباره امام حسن علیه السلام می نویسد: «وقد کان هذا الامام سیّداً...»؛ «... او امامی بزرگوار بود...».(2)

3 - ابن عبدالبر می نویسد: «حسین علیه السلام مردی فاضل و متدیّن بود».(3)

4 - ابن عساکر می گوید: «کان علیّ بن الحسین ثقة مأموناً، کثیر الحدیث، عالیاً، رفیعاً، ورعاً...»؛ «علی بن الحسین مردی ثقه و مورد اعتماد بود و از او احادیث بی شماری نقل شده است. او مردی عالی مقام و باورع بود».(4)

5 - ذهبی می گوید: «کان الباقر احد من جمع بین العلم والعمل والسؤدد والشرف والثقة... وکان اهلاً للخلافة...»؛ «باقرعلیه السلام از جمله کسانی بود که بین علم، عمل، بزرگواری، شرف، وثاقت و... جمع کرد. او برای خلافت شایستگی داشت...».(5)

6 - ابوحنیفه گفته است: «جعفر بن محمّد افقه من رأیت»؛ «من کسی را افقه و داناتر از جعفر بن محمّد ندیده ام».(6)

7 - مالک بن انس می گوید: «ما رأت عین ولا سمعت اذن ولا خطر علی قلب بشر افضل من جعفر بن محمّد الصادق علماً وعبادة وورعاً»؛ «چشمی ندیده و گوشی نشنیده و بر هیچ قلبی خطور نکرده کسی را فاضل تر از جعفر بن محمّد الصادق از حیث علم، عبادت و ورع».(7)

8 - ابن حجر هیتمی می گوید: «هو وارث ابیه علماً ومعرفة وکمالاً وفضلاً»؛ «موسی کاظم، وارث علم و معرفت و کمال و فضل پدرش بود».(8)

ص:261


1- 876. مسند احمد، ج 1، ص 328؛ کنز العمال، ج 13، ص 192.
2- 877. سیر اعلام النبلاء، ج 3، ص 253.
3- 878. الاستیعاب، ج 1، ص 393.
4- 879. تاریخ دمشق، ج 36، ص 142.
5- 880. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 241.
6- 881. جامع مسانید ابی حنیفه، ج 1، ص 222.
7- 882. تهذیب التهذیب، ج 2، ص 104.
8- 883. صواعق المحرقه، ص 121.

9 - ذهبی می نویسد: «الامام السید ابوالحسن علیّ الرضا... وکان من اهل العلم والدین والسؤدد بمکان»؛ «امام سید ابوالحسن علی الرضا... او اهل علم و دین بود و در بزرگواری از مکانی رفیع برخوردار بود...».(1)

10 - خطیب بغدادی می نویسد: «کان علیه السلام یروی الحدیث عن ابیه عن آبائه عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم وکان یرجع إلیه فی معانی الأخبار وحقائق الأحکام»؛ «او - امام جوادعلیه السلام - به واسطه پدر و اجدادش از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم روایت نقل می کند و مردم نیز در فهم روایات و حقایق احکام به او مراجعه می کنند...».(2)

11 - یافعی می گوید: «امام علیّ هادی مردی متعبّد، فقیه و امام بود».(3)

12 - ابن حجر هیتمی می گوید: «علیّ العسکری... کان وارث ابیه علماً وسخاءً ...»؛ «علیّ عسکری... وارث علم و سخاوت پدرش بود...».(4)

13 - سبط بن جوزی می نویسد: «کان عالماً ثقة، روی الحدیث عن أبیه عن جدّه...»؛ «حسن عسکری عالمی بود مورد وثوق و اطمینان واز پدر و اجدادش حدیث نقل می کرد».(5)

2 - عصمت اهل بیت علیهم السلام

در جای خود به طور مفصّل بحث و بررسی کردیم که امامان اهل بیت علیهم السلام از مقام عصمت برخوردارند. از آنان هرگز اشتباه و خطا سر نمی زند. لذا هر روایتی در هر باب و علمی که از آنان رسیده - از آن جا که معصومند - عین واقع بوده و بر ما حجّت است و به همین جهت است که بر هر فرد مسلمان فرض و وظیفه است که دیگران را رها کرده و تنها کانال و واسطه رسیدن به حقایق قرآن و سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را اهل بیت علیهم السلام بداند و به آن ها رجوع کند تا با عمل به احکام الهی به سعادت دنیا و آخرت رهنمون شود.

ص:262


1- 884. سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 387 - 388.
2- 885. تاریخ بغداد، ج 3، ص 54.
3- 886. مرآة الجنان، ج 2، ص 106.
4- 887. صواعق المحرقة، ص 207.
5- 888. تذکرة الخواص، ص 362.

3 - ادلّه قرآنی

مطابق برخی از آیات قرآنی؛ از قبیل «آیه تطهیر»، «آیه اولی الامر» و دیگر آیات، ما وظیفه داریم بعد از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم برای رسیدن به حقایق قرآنی و سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به اهل بیت عصمت و طهارت مراجعه کنیم؛ زیرا هرچه از آنان رسیده، عین واقع بوده و از اشتباه هم مصون خواهد بود.

خداوند متعال می فرماید: «لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(1) «و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند].» و مطابق آیه «تطهیر» مطهّرون اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هستند.

4 - ادله روایی

پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مطابق روایاتی؛ از قبیل «حدیث ثقلین»، «حدیث سفینه» و دیگر احادیث که در جای خود به طور مفصّل مورد بررسی قرار داده ایم، هر فرد مسلمانی را تا روز قیامت مأمور به رجوع به کتاب و عترت خود کرده تا دین را از این دو کانال اخذ کنند.

کتاب خدا به عنوان کتابی صامت که مصدر همه معارف دینی است و عترت معصوم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به عنوان کتاب ناطق که به حقایق قرآن آگاهی کامل دارند. لذا هر کس که می خواهد از ضلالت و گمراهی مصون باشد و هرگز هلاک نشده و در دوزخ گرفتار نشود، باید به کتاب و عترت تمسک کرده و در سفینه نجات آن بزرگواران داخل شود.

5 - بازگشت به سنت نبوی

با مراجعه به روایات اهل بیت علیهم السلام پی خواهیم برد که احادیث آن بزرگواران همگی با سند به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم باز می گردد.

1 - کلینی به سند خود نقل می کند که شخصی از امام صادق علیه السلام درباره مسئله ای سؤال کرد، حضرت به او جواب داد. او گفت: آیا نمی شود چنین و چنان باشد؟

ص:263


1- 889. سوره واقعه، آیه 79.

حضرت به او فرمود: «مه، ما اجبتک فیه من شی ء فهو عن رسول اللَّه...»؛ «ساکت باش، آنچه را که به تو جواب دادم از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بود...».(1)

2 - فضیل بن یسار از امام باقرعلیه السلام نقل کرده که فرمود: «لو انّا حدّثنا برأینا ضللنا کما ضلّ من کان قبلنا، ولکنّا حدّثنا ببیّنة من ربّنا لنبیّه فبیّنها لنا»؛ «اگر ما به رأی خود حدیث بگوییم گمراه خواهیم شد، همان گونه که قبل از ما عده ای گمراه شدند، ولی ما به بیّنه ای از جانب پروردگارمان حدیث می گوییم که آن را برای پیامبرش بیان کرده و او نیز بر ما بیان نموده است».(2)

3 - از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «حدیث من حدیث پدرم و حدیث پدرم حدیث جدّم و حدیث جدّم حدیث حسین، و حدیث حسین حدیث حسن، و حدیث حسن حدیث امیرالمؤمنین، و حدیث امیرالمؤمنین حدیث رسول خدا و حدیث رسول خدا قول خداوند عزّوجلّ است».(3)

4 - شیخ طوسی به سندش از امام علی علیه السلام نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به او خطاب کرده و فرمود: «اکتب ما املی علیک. قال: یا نبی اللَّه! اتخاف علیّ النسیان؟ قال: لست اخاف علیک النسیان، و قد دعوت اللَّه لک ان یحفظک ولا ینسیک، ولکن اکتب لشرکائک. قلت: ومن شرکائی یا نبی اللَّه؟ قال: الائمة من ولدک...»؛ «آنچه به تو می گویم بنویس. حضرت عرض کرد: ای پیامبر خدا! آیا بر من می ترسی که فراموش کنم؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: من بر تو از عارض شدن نسیان نمی هراسم؛ زیرا از خدا بر تو خواسته ام که تو را حفظ کرده و بر تو نسیان عارض نکند. و لیکن برای شریکان خود بنویس. عرض کردم: شریکان من کیانند ای نبی خدا؟ فرمود: امامان از اولاد تو...».(4)

5 - معلّی بن خنیس از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «انّ الکتب کانت عند علیّ علیه السلام فلمّا سار إلی العراق استودع الکتب امّ سلمة، فلمّا مضی علیّ کانت عند الحسن، فلمّا مضی الحسن کانت عند الحسین، فلمّا مضی الحسین کانت عند علی بن الحسین، ثمّ کانت عند

ص:264


1- 890. اصول کافی، ج 1، ص 58.
2- 891. بصائر الدرجات، ص 299، ح 2.
3- 892. اصول کافی، ج 1، ص 35.
4- 893. امالی، طوسی، ج 2، ص 56.

أبی - الامام الباقرعلیه السلام - »؛ «کتبی نزد علی علیه السلام بود. هنگامی که به عراق هجرت نمود آن ها را نزد امّ سلمه به ودیعت گذارد که بعد از شهادتش نزد (امام) حسن علیه السلام قرار گرفت. و بعد از او به دست امام حسین علیه السلام رسید، و بعد از او به دست علی بن الحسین علیه السلام و بعد در دست پدرم امام باقرعلیه السلام قرار گرفت.»(1)

6 - زراره از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «ما مضی ابو جعفر حتی صارت الکتب الیّ»؛ «ابوجعفر از دنیا نرفت تا این که کتاب ها به من رسید».(2)

7 - عبدالملک بن اعین می گوید: «ابوجعفر باقرعلیه السلام برخی از کتاب های علی علیه السلام را به من نشان داد...».(3)

8 - امام باقرعلیه السلام به سلمة بن کهیل و حکم فرمود: «شرّقا و غرّبا، لاتجدا علماً صحیحاً الاّ شیئاً یخرج من عندنا اهل البیت»؛(4) «شرق و غرب عالم سفر کنید، هرگز علم صحیحی نخواهید یافت مگر علمی که از نزد ما اهل بیت خارج شده باشد.»

9 - حضرت باقرعلیه السلام خطاب به حسن بصری فرمود: «فلیذهب الحسن یمیناً و شمالاً، فواللَّه مایوجد العلم الاّ ههنا»؛(5) «حسن اگر می خواهد به چپ و یا راست برود، به خدا سوگند! علم به جز این جا یافت نمی شود.» مقصود حضرت نزد اهل بیت علیهم السلام است.

10 - یحیی بن عبداللَّه می گوید: از امام صادق علیه السلام در حالی که جماعتی از اهل کوفه نزد آن حضرت بودند، شنیدم که می فرمود: «عجباً للناس یقولون: انّهم اخذوا علمهم کلّه عن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم فعملوا به واهتدوا، و یرون انّ اهل بیته لم یأخذوا علمه؟! و نحن اهل بیته و ذریّته، فی منازلنا نزل الوحی، و من عندنا خرج العلم الیهم...»؛(6) «از این مردم عجب است که می گویند: ما علم خود را از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم گرفته و به آن عمل کرده و هدایت یافتیم، ولی معتقدند که نزد اهل بیت رسول خداعلیهم السلام علم حضرت نیست!! در حالی که ما اهل بیت او و ذریّه اش می باشیم، در منازل ما وحی نازل شد، و از نزد ما علم به سوی مردم خارج شد...».

ص:265


1- 894. بصائر الدرجات، ص 162.
2- 895. همان، ص 158.
3- 896. همان، ص 162.
4- 897. همان، ص 10، ح 4.
5- 898. بصائرالدرجات، ص 9 و 10، ح 5و6.
6- 899. اصول کافی، ج 1، ص 368.

ب) ادله وجوب رجوع به احادیث شیعه

اشاره

این موضوع هدف اصلی ما در این بخش است. ما درصدد برآمده ایم تا از طریق ادله مختلف و بیانات متفاوت ثابت کنیم که بر هر فرد مسلمانی واجب است که به تراث حدیثی و روایاتی را که علما و محدّثین شیعه دوازده امامی در کتاب های خود نقل کرده تمسک کنند و در مقام استنباط احکام به آن ها مراجعه نمایند. اینک به برخی ادله اشاره می کنیم:

1 - عدالت و وثاقت راویان شیعی

بسیاری از راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام کسانی هستند که مورد وثوق و اطمینان نزد رجالیین بوده و از اجلاء اصحاب به حساب می آمده اند. به حدّی که علمای رجال از اهل سنت نیز آنان را توثیق کرده و احادیث آن ها را نقل کرده اند.

حال سؤال این است که چرا اهل سنت احادیثی را که همین افراد از اهل بیت علیهم السلام نقل می کنند به آن ها احتجاج نمی کنند؟

سید شرف الدین عاملی در کتاب «المراجعات» صد نفر - به حروف الفبا - از رجال شیعه که در سلسله سندهای احادیث اهل سنت قرار گرفته اند را ذکر کرده است. و نیز شیخ محمّد جعفر طبسی در کتاب «رجال الشیعة فی اسانید السنة» حدود دویست نفر از این افراد را جمع آوری کرده است، که تعداد زیادی از آنان متّهم به رفض و رافضی و تشیّع شدید هستند از قبیل:

- اسماعیل بن موسی فزاری (245 ه.ق)

ابن حجر می گوید: «به او نسبت رفض داده شده است».(1)

ذهبی می گوید: «او از شیعیان کوفه به حساب می آید».(2)

ابن عدی می گوید: «به جهت غلوّ در تشیّع، بر او انکار شده است».(3) در عین حال ابوداوود و ابن ماجه از او روایت نقل کرده اند.(4)

ص:266


1- 900. تقریب التهذیب، ج 1، ص 75، رقم 561.
2- 901. سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 176، رقم 77.
3- 902. الکامل، ج 1، ص 319.
4- 903. سنن ابوداوود، ج 4، ص 165، ح 4486.

- بُکیر بن عبداللَّه طایی معروف به «ضخم»(1)

ابن حجر او را مقبول دانسته(2) و او را به رفض و رافضی بودن نسبت داده است.(3) در عین حال روایاتش در صحیح مسلم(4) و سنن ابن ماجه(5) آمده است.

- تلید بن سلیمان محاربی (190 ه.ق)

ابوداوود او را رافضی خبیث و مرد بد معرفی کرده که ابوبکر و عمر را دشنام می داده است،(6) ولی در عین حال ترمذی از او در صحیحش روایت نقل کرده است.(7)

عجلی از او نفی بأس نموده است.(8)

- ثویر بن ابی فاخته

عجلی از او نفی بأس کرده است.(9) از یونس بن ابی اسحاق سؤال شد که چرا از ثویر روایت نقل نمی کنی؟ او در جواب گفت: ثویر رافضی است.(10) ولی در عین حال ترمذی از او روایت نقل کرده است.(11)

- جابر بن یزید جعفی (128 ه.ق)

سفیان گفته است: «من در حدیث، باورع تر از جابر جعفی ندیدم».(12)

ذهبی او را از بزرگان علمای شیعه به حساب آورده،(13) و ابن حجر او را رافضی معرفی کرده است.(14)

ولی در عین حال روایاتش در سنن ابوداوود(15) و سنن ابن ماجه(16) و سنن ترمذی(17) وارد شده است.

ص:267


1- 904. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 13، ح 31.
2- 905. تهذیب الکمال ج 4 ص 246 رقم 766.
3- 906. تقریب التهذیب، ج 1، ص 108.
4- 907. صحیح مسلم، ج 1، ص 529، کتاب صلاة المسافرین و قصرها.
5- 908. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 170، کتاب الطهارة باب وضوء النوم.
6- 909. تهذیب الکمال، ج 4، ص 322.
7- 910. سنن ترمذی، ج 5، ص 616، کتاب المناقب، ح 3680.
8- 911. تاریخ الثقات، ص 88، رقم 176.
9- 912. همان، ص 91، رقم 191.
10- 913. تهذیب الکمال، ج 4، ص 430.
11- 914. سنن ترمذی، ج 3، ص 300، کتاب الجنائز، ح 969.
12- 915. میزان الاعتدال، ج 1، ص 382.
13- 916. الکاشف، ج 1، رقم 748.
14- 917. تهذیب الکمال، ج 4، ص 468، رقم 879.
15- 918. سنن ابوداوود، ج 1، ص 272، ح 1036.
16- 919. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 381، ح 1208.
17- 920. سنن ترمذی، ج 2، ص 200.

- جُمَیْع بن عمیر

ابوحاتم او را راستگو و صالح الحدیث دانسته است.(1) و ابن حیان او را رافضی معرفی کرده است.(2) ولی در عین حال روایاتش در سنن ابوداوود،(3) و سنن ابن ماجه،(4) و سنن نسائی(5) و سنن ترمذی(6) وارد شده است.

- حارث بن عبداللَّه همدانی (65 ه.ق)

ذهبی در ترجمه او می گوید: «علاّمه، امام ابوزهیر، حارث بن عبداللَّه بن کعب بن اسد همدانی کوفی، از اصحاب علی علیه السلام و ابن مسعود، او فقیهی است که دارای علم بسیار بود و از ظرفیت های علم و از شیعیان صدر اول به حساب می آمد».(7) ابن حبّان او را غلو کننده در تشیّع معرفی کرده،(8) و ابن حجر گفته: به او نسبت تشیّع داده شده است.(9) در عین حال ابوداوود در سنن(10) و ترمذی در صحیح،(11) و ابن ماجه در سنن،(12) و نسائی در سنن،(13) از او روایت نقل کرده اند.

- حمران بن اعین

ابن حبّان او را در جمله ثقات برشمرده است.(14) و ابن حجر او را به رفض و رافضی بودن نسبت داده است.(15)

ولی در عین حال روایتش در سنن ابن ماجه وارد شده است.(16)

- زیاد بن منذر (50 ه.ق)

ابن حبّان او را در جمله ثقات(17) و ابن عدی او را از جمله غالیان کوفه به حساب

ص:268


1- 921. الجرح و التعدیل، ج 2، ص 532، رقم 2208.
2- 922. المجروحین، ج 1، ص 218.
3- 923. سنن ابوداوود، ج 1، ص 63، ح 573.
4- 924. سنن ابن ماجه.
5- 925. سنن نسائی، ج 1، ص 189، کتاب الحیض.
6- 926. سنن ترمذی، ج 5، ص 636، ح 3720.
7- 927. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 152، رقم 54.
8- 928. میزان الاعتدال، ج 1، ص 436، رقم 1627.
9- 929. تقریب التهذیب، ج 1، ص 141، رقم 40.
10- 930. سنن ابوداوود، ج 1، ص 239، ح 908.
11- 931. سنن ترمذی، ج 5، ص 172، رقم 2906.
12- 932. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 139، ح 396.
13- 933. سنن نسائی، ج 8، ص 147.
14- 934. کتاب الثقات، ج 4، ص 179.
15- 935. تقریب التهذیب، ج 1، ص 198، رقم 560.
16- 936. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 49، ح 1536.
17- 937. الثقات، ج 6، ص 326.

آورده(1) و ابن حجر او را رافضی معرفی کرده است.(2) ولی مع ذلک ترمذی از او روایت نقل کرده است.(3)

- سعد بن طریف کوفی

عبدالرحمن بن حکم بن بشیر بن سلمان او را غالی در تشیّع،(4) و فلاّس او را مفرط در تشیّع،(5) و عمرو بن علی او را غرق در تشیّع،(6) و ابن حجر او را رافضی معرفی کرده است.(7) ولی در عین حال روایاتش در سنن ترمذی(8) و سنن ابن ماجه(9) وارد شده است.

- سلیمان بن قَرْم نحوی

احمد بن حنبل او را ثقه دانسته،(10) ولی ابن حبّان او را رافضی ای که در رفض غالی بوده، معرفی کرده است.(11)

در عین حال روایاتش در صحیح بخاری(12) و صحیح مسلم،(13) و سنن ابوداوود،(14) و سنن ترمذی(15) وارد شده است.

- عبّاد بن یعقوب اسدی رواجنی کوفی (250 ه.ق)

ابوحاتم او را ثقه و دارقطنی و ابن حجر و ذهبی او را صدوق دانسته اند.(16) و در عین حال ابن حجر او را رافضی و ذهبی از غلات شیعه و رؤوس بدعت ها برشمرده است.(17)

ص:269


1- 938. الکامل، ج 3، ص 1048.
2- 939. تقریب التهذیب، ج 1، ص 270.
3- 940. سنن ترمذی، ج 4، ص 633، ح 2449.
4- 941. الضعفاء الکبیر، ج 2، ص 120، رقم 598.
5- 942. میزان الاعتدال، ج 2، ص 123، رقم 3118.
6- 943. الکامل، ج 3، ص 1186.
7- 944. تقریب التهذیب، ج 1، ص 287، رقم 88.
8- 945. سنن ترمذی، ج 3، ص 164، ح 801.
9- 946. سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1152، ح 3482.
10- 947. تهذیب الکمال ج 12 ص 52.
11- 948. کتاب المجروحین، ص 332.
12- 949. صحیح بخاری، ج 7، ص 112، باب علامة حبّ اللَّه عزّوجلّ.
13- 950. صحیح مسلم، ج 4، ص 2034، ح 165.
14- 951. سنن ابوداوود، ج 2، ص 127، ح 1671.
15- 952. سنن ترمذی، ج 1، ص 10، ح 4.
16- 953. الجرح و التعدیل، ج 6، ص 88، رقم 447؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 380؛ تقریب التهذیب، ج 1، ص 394، رقم 8.11.
17- 954. تقریب التهذیب، رقم 118 ؛ میزان الاعتدال، رقم 4149.

روایات او در صحیح بخاری،(1) و سنن ترمذی،(2) و سنن ابن ماجه(3) وارد شده است.

- عبداللَّه بن القدوس رازی

ابن حجر او را صدوق معرفی کرده است.(4) و در عین حال ابوعبید آجری و ابن حجر او را به رفض و رافضی بودن نسبت داده،(5) و ذهبی او را کوفی رافضی معرفی کرده است.(6) روایات او در صحیح بخاری(7) و صحیح ترمذی(8) آمده است.

- عبداللَّه بن صالح هروی (233 ه.ق)

یحیی بن معین او را ثقه و صدوق معرفی کرده است.(9) ولی در عین حال دارقطنی او را به رافضی خبیث توصیف نموده است.(10) روایت او در سنن ابن ماجه وارد شده است.(11)

- عبدالملک بن اعین کوفی

ابوحاتم جایگاه او را صدق و صالح الحدیث و کسی که حدیثش نوشته می شود، معرفی کرده است.(12)

و ابن حبّان او را از جمله ثقات برشمرده است.(13) عقیلی او را شیعی رافضی می داند.(14) و در عین حال روایاتش در صحیح بخاری،(15) و صحیح مسلم،(16) و سنن ترمذی،(17) و سنن نسائی(18) وارد شده است.

ص:270


1- 955. صحیح بخاری، ج 8، ص 212، کتاب التوحید.
2- 956. سنن ترمذی، ج 5، ص 593، ح 3626.
3- 957. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 471، ح 1468.
4- 958. تقریب التهذیب، ج 1، ص 430، رقم 443.
5- 959. تهذیب الکمال، ج 15، ص 244؛ تقریب التهذیب، ج 2، ص 457، رقم 4431.
6- 960. میزان الاعتدال، ترجمه ابن عبدالقدوس.
7- 961. صحیح بخاری، ج 2، ص 108، باب ما ینهی من سبّ الاموات.
8- 962. سنن ترمذی، ج 4، ص 495، ح 2212.
9- 963. تهذیب الکمال، ج 18، ص 77.
10- 964. میزان الاعتدال، ج 2، ص 616، رقم 5051.
11- 965. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 25.
12- 966. الجرح و التعدیل، ج 5، ص 343، رقم 1619.
13- 967. کتاب الثقات، ج 7، ص 94.
14- 968. الضعفاء الکبیر، ج 3، ص 34، رقم 989.
15- 969. صحیح بخاری، ج 8، ص 185، کتاب التوحید.
16- 970. صحیح مسلم، ج 1، ص 123، ح 222.
17- 971. سنن ترمذی، ج 5، ص 232، ح 3012.
18- 972. سنن نسائی، ج 3، ص 70، باب التهلیل بعد التسلیم.

- عبداللَّه بن موسی (120-213 ه.ق)

ابن سعد او را ثقه، صدوق، کثیرالحدیث، حسن الهیئة معرفی نموده است.(1)

ابن اثیر او را صحیح و از مشایخ بخاری در صحیح دانسته است.(2) ابن منده نقل کرده که احمد بن حنبل مردم را به او دعوت می نمود، در حالی که او معروف به رفض بود.(3) در عین حال روایات او در صحیح بخاری،(4) و صحیح مسلم،(5) و سنن ابوداوود،(6) و سنن ابن ماجه،(7) و سنن نسائی(8) آمده است.

- عثمان بن امیر بجلی کوفی

ابن عدی می گوید: «او دارای مذهبی پست و در تشیّع، غالی است و به رجعت ایمان دارد و افراد ثقه از او روایت کرده اند».(9) در عین حال روایاتش در سنن ابوداوود،(10) و سنن ترمذی،(11) و سنن ابن ماجه(12) وارد شده است.

- علی بن زید تیمی بصری (129 ه.ق)

یعقوب بن شیبه او را ثقه و صالح الحدیث معرفی کرده است.(13) و یزید بن زریع او را رافضی توصیف کرده است.(14) و ابن عدی او را غالی در تشیّع می داند.(15) و در عین حال روایاتش در صحیح مسلم،(16) و سنن ابوداوود،(17) و سنن ترمذی،(18) و سنن ابن ماجه(19) وارد شده است.

ص:271


1- 973. الطبقات الکبری، ج 6، ص 400.
2- 974. الکامل فی التاریخ، ج 6، ص 411.
3- 975. سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 557، رقم 215.
4- 976. صحیح بخاری، ج 1، ص 81، کتاب الایمان.
5- 977. صحیح مسلم، ج 1، ص 44، ح 17.
6- 978. سنن ابوداوود، ج 1، ص 123، ح 452.
7- 979. سنن ابن ماجه، ص 27، ح 70.
8- 980. سنن ترمذی، ج 3، ص 118، ح 742.
9- 981. الکامل، ج 5، ص 1816 و 1814.
10- 982. سنن ابوداوود، ج 1، ص 80، ح 297.
11- 983. سنن ترمذی، ج 5، ص 669، ح 3801.
12- 984. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 55، ح 156.
13- 985. تهذیب الکمال، ج 20، ص 438.
14- 986. الکامل، ج 5، ص 1840.
15- 987. همان، ص 1845.
16- 988. صحیح مسلم، ج 3، ص 1415، ح 1789.
17- 989. سنن ابوداوود، ج 2، ص 245، ح 2145.
18- 990. سنن ترمذی، ج 5، ص 46، کتاب العلم، باب 16.
19- 991. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 43، ح 116.

- عمار بن زریق کوفی (195 ه.ق)

ذهبی او را ثقه معرفی کرده،(1) و ابن حبّان او را در جمله ثقات آورده است.(2)

سلیمانی او را از رافضه می داند.(3) و در عین حال روایاتش در صحیح مسلم،(4) و سنن ابوداوود،(5) و سنن نسائی،(6) و سنن ابن ماجه(7) وارد شده است.

- عمرو بن ثابت بکری (172 ه.ق)

ابن حجر و ابوداوود او را به رفض و رافضی بودن نسبت داده اند.(8) و در عین حال روایاتش در سنن ترمذی،(9) و سنن ابوداوود،(10) وارد شده است.

- عمرو بن حمّاد قنّاد (222 ه.ق)

ابوحاتم او را صدوق و محمّد بن عبداللَّه حضرمی او را ثقه معرفی کرده است.(11)

آجری می گوید: از ابوداوود درباره عمرو بن حمّاد بن طلحه سؤال کردم؟ گفت: او از رافضه است.(12) ابن حجر او را به رفض و رافضی بودن نسبت داده،(13) و ذهبی او را رافضی صدوق معرفی کرده است.(14) در عین حال روایاتش در صحیح مسلم،(15) و سنن ابوداوود(16) وارد شده است.

- عمرو بن عبداللَّه بن عبید کوفی (127 ه.ق)

یحیی بن معین و احمد بن حنبل و ابوحاتم و عجلی او را ثقه معرفی کرده اند که از سی و هشت نفر از اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم روایت شنیده است.(17) ابن قتیبه و شهرستانی

ص:272


1- 992. میزان الاعتدال، ج 3، ص 164، رقم 5986.
2- 993. کتاب الثقات، ج 7، ص 286.
3- 994. میزان الاعتدال، ج 3، ص 164.
4- 995. صحیح مسلم، ج 3، ص 1178، ح 98، کتاب البیوع.
5- 996. سنن ابوداوود، ج 4، ص 312، ح 5052.
6- 997. سنن نسائی، ج 1، ص 86، کتاب الطهارة.
7- 998. سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1020، ح 3068.
8- 999. تقریب التهذیب، ج 2، ص 66.
9- 1000. سنن ترمذی، ج 5، ص 740، کتاب العلل.
10- 1001. سنن ابوداوود، ج 1، ص 77.
11- 1002. تهذیب الکمال، ج 21، ص 593 و 594.
12- 1003. همان.
13- 1004. تقریب التهذیب، ج 2، ص 68، رقم 565.
14- 1005. همان.
15- 1006. صحیح مسلم، ج 4، ص 1814، ح 2329.
16- 1007. سنن ابوداوود.
17- 1008. تهذیب الکمال، ج 22، ص 110؛ تاریخ الثقات، ص 366، رقم 1272؛ سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 399؛ الجرح و التعدیل، ج 6، ص 243.

او را از رجال شیعه امامیه به حساب آورده اند.(1) در عین حال روایاتش در صحیح بخاری،(2) و صحیح مسلم،(3) و سنن ابوداوود،(4) و سنن نسائی،(5) و سنن ترمذی،(6) و سنن ابن ماجه،(7) وارد شده است.

- غالب بن هذیل کوفی

ذهبی او را صدوق معرفی کرده است.(8) و در عین حال ابن حجر و برخی دیگر او را رافضی و منسوب به رفض دانسته اند.(9) روایات او در سنن نسائی وارد شده است.(10)

- محمّد بن راشد خزاعی (160 ه.ق)

نسائی او را ثقه،(11) و ابوحاتم او را صدوق و حسن الحدیث(12) دانسته اند. بخاری از عبدالرزاق نقل کرده که گفت: کسی را در حدیث باورع تر از او ندیدم.(13) محمّد بن راشد او را رافضی معرّفی کرده است.(14) در عین حال روایاتش در سنن ابوداوود،(15) و سنن ابن ماجه،(16) و سنن نسائی،(17) و سنن ترمذی(18) وارد شده است.

- موسی بن قیس حضری

ابن حجر او را صدوق(19) و یحیی بن معین او را ثقه(20) معرفی کرده اند. عقیلی او را از

ص:273


1- 1009. المعارف، ص 624 ؛ الملل و النحل، ج 1، ص 170.
2- 1010. صحیح بخاری، ج 1، ص 104، کتاب الصلاة، باب التوجه نحوالقبلة حیث کان.
3- 1011. صحیح مسلم، ج 1، ص 200، ح 376.
4- 1012. سنن ابوداوود، ج 3، ص 25، ح 2559.
5- 1013. سنن نسائی، ج 8، ص 279، کتاب الاستعاذة، باب الاستعاذة من حرّ النار.
6- 1014. سنن ترمذی، ج 4، ص 699، ح 2572.
7- 1015. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 44، ح 119.
8- 1016. الکاشف، ج 2، ص 360، رقم 4469.
9- 1017. تقریب التهذیب، ج 2، ص 104، رقم 7؛ الضعفاء الکبیر، ج 3، ص 433، رقم 1476.
10- 1018. سنن نسائی، ج 7، ص 283.
11- 1019. تهذیب الکمال، ج 25، ص 190.
12- 1020. الجرح و التعدیل، ج 7، ص 253، رقم 1385.
13- 1021. التاریخ الکبیر، ج 1، ص 81، رقم 212.
14- 1022. میزان الاعتدال، ج 3، ص 543، رقم 7508.
15- 1023. سنن ابوداوود، ج 25، ص 187و188، رقم 5208.
16- 1024. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 310، ح 966.
17- 1025. سنن نسائی، ج 8، ص 42.
18- 1026. سنن ترمذی، ج 4، ص 11، ح 1387.
19- 1027. تقریب التهذیب، ج 2، ص 287، رقم 1498.
20- 1028. همان.

غالیان در رفض دانسته است.(1) در عین حال ابوداوود در سنن خود از او روایت نقل کرده است.(2)

- میناء بن ابی میناء قرشی

ابن حبّان او را از ثقات دانسته است.(3) در عین حال ابن حجر می گوید: او به رفض و رافضی بودن نسبت داده شده است.(4) ترمذی در صحیحش از او روایت نقل کرده است.(5)

- ناصح بن عبداللَّه کوفی

حسن بن صالح او را خوب مردی معرفی کرده،(6) و ذهبی او را از عبادت کنندگان برشمرده است.(7) عقیلی او را رافضی می داند.(8) در عین حال حدیثش در صحیح ترمذی آمده است.(9)

- نفیع بن حارث کوفی

ابن حبّان او را از جمله ثقات برشمرده است.(10) و ابن عدی او را از جمله غالیان در کوفه می داند.(11) و عقیلی او را غالی در رفض می داند. در عین حال روایاتش در سنن ترمذی،(12) و سنن ابن ماجه(13) آمده است.

- هارون بن سعد عجلی

ابن حجر او را صدوق معرفی کرده است.(14) عقیلی او را غالی در رفض و رافضی بودن می داند.(15) در عین حال مسلم در صحیح خود از او روایت نقل کرده است.(16)

ص:274


1- 1029. همان.
2- 1030. سنن ابوداوود، ج 1، ص 262، ح 997.
3- 1031. کتاب الثقات، ج 5، ص 455.
4- 1032. تقریب التهذیب، ج 1، ص 293، رقم 1564.
5- 1033. سنن ترمذی، ج 5، ص 728، ح 3939.
6- 1034. تهذیب الکمال، ج 29، ص 263.
7- 1035. میزان الاعتدال، ج 4، ص 240، رقم 8988.
8- 1036. الضعفاء الکبیر، ج 4، ص 311، رقم 1912.
9- 1037. سنن ترمذی، ج 4، ص 337، ح 1951.
10- 1038. الکامل، ج 7، ص 2524.
11- 1039. الضعفاء الکبیر، ج 4، ص 306، رقم 1908.
12- 1040. صحیح ترمذی، ج 5، ص 29، ح 2648.
13- 1041. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 476، ح 1485.
14- 1042. تقریب التهذیب، ج 2، ص 311.
15- 1043. الضعفاء الکبیر، ج 4، ص 362، رقم 1974.
16- 1044. صحیح مسلم، ج 4، ص 2189، ح 2851.

- هاشم بن برید کوفی

ابن معین(1) و ابن حجر(2) و دیگران او را توثیق کرده اند. ذهبی نسبت رفض به او داده است.(3) ابن عدی می گوید: «گفته شده که او در تشیّع غلوّ داشته است.(4) در عین حال احادیثش در سنن ابوداوود،(5) و سنن نسائی(6) وارد شده است.

- وکیع بن جرّاح

ذهبی او را از دریاهای علم معرفی کرده است.(7) احمد بن حنبل گفته است که من کسی را با ظرفیت تر و حافظتر از وکیع ندیدم.(8) ابن سعد او را ثقه، مأمون، عالم، رفیع، کثیر الحدیث و حجّت معرفی کرده است.(9)

یحیی بن معین می گوید: «من نزد مروان بن معاویه لوحی دیدم که در آن نام های شیوخی بود به این نحو که: فلان شخص رافضی است و...و وکیع رافضی است».(10) در عین حال احادیث او در صحیح بخاری،(11) و صحیح مسلم،(12) و سنن ابوداوود،(13) و سنن ترمذی،(14) و سنن ابن ماجه(15) وارد شده است.

- یونس بن حبّاب أسیدی

ابن شاهین او را ثقه و صدوق،(16) و ابن حجر او را صدوق معرفی کرده است.(17)

عقیلی او را غالی در رفض دانسته،(18) و ابن حجر می گوید: او به رفض نسبت داده

ص:275


1- 1045. تقریب التهذیب، ج 2، ص 314، رقم 35.
2- 1046. تهذیب التهذیب، ج 11، ص 17، رقم 9180.
3- 1047. میزان الاعتدال، ج 4، ص 288.
4- 1048. الکامل، ج 7، ص 2575.
5- 1049. سنن ابوداوود، ج 4، ص 147، ح 2984.
6- 1050. سنن نسائی، ج 2، ص 163، کتاب الافتتاح، باب القرائة فی الظهر.
7- 1051. سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 142.
8- 1052. العلل و معرفة الرجال، ج 1، ص 152، رقم 58.
9- 1053. الطبقات الکبری، ج 6، ص 394.
10- 1054. مختصر تاریخ دمشق، ج 26، ص 299.
11- 1055. صحیح بخاری، ج 1، ص 36، باب کتابة العلم.
12- 1056. صحیح مسلم، ج 1، ص 69، کتاب الایمان، ح 78.
13- 1057. سنن ترمذی، ج 1، ص 202، ابواب الطهارة، ح 119.
14- 1058. سنن نسائی، ج 1، ص 28، کتاب الطهارة، باب التنزّه عن البول.
15- 1059. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 15، ح 41.
16- 1060. تاریخ اسماء الثقات، ص 357، رقم 1550.
17- 1061. تقریب التهذیب، ج 2، ص 384.
18- 1062. الضعفاء الکبیر، ج 4، ص 458، رقم 2089.

شده است.(1) و ذهبی او را به طور صریح رافضی می داند.(2) در عین حال روایاتش در سنن نسائی،(3) و سنن ابن ماجه،(4) و سنن ترمذی(5) آمده است.

- ابوحمزه ثمالی (150 ه.ق)

ابن حجر و سلیمانی او را از رافضه دانسته اند،(6) ولی در عین حال روایاتش در صحیح ترمذی آمده است.(7)

- ابوعبداللَّه جدلی

یحیی بن معین او را توثیق کرده است.(8) ذهبی او را شیعی و دارای بغض به خلفا معرفی کرده است.(9) ولی احمد او را توثیق نموده است ابن قتیبه او را در بین اسامی غالیان از رافضه ذکر کرده است.(10) در عین حال روایاتش در سنن ابوداوود،(11) و سنن ترمذی وارد شده است.

2 - فهرست شناسی دقیق

یکی از کارهای بسیار ظریف و ضروری که نزد فقهای شیعه بیش از اهل سنت رواج داشته و دارد، مسئله فهرست شناسی است. از آن جا که اصحاب هر یک از امامان شیعه بر خلاف اهل سنت، به تشویق ائمه، روایات را مکتوب می داشتند، لذا در عصر آنان چهارصد کتاب از روایات، در بخش های مختلف جمع آوری شد، تا این که به دست صاحبان کتب اربعه رسید و از میان آن احادیث، این کتاب های حدیثی را تدوین نمودند.

در طول تاریخ تدوین حدیث شیعه، علما و فقهای شیعه برای اطمینان به احادیث

ص:276


1- 1063. تقریب التهذیب، ج 2، ص 384.
2- 1064. میزان الاعتدال، ج 4، ص 479، رقم 9903.
3- 1065. سنن نسائی، به نقل از تهذیب الکمال، ج 32، ص 507.
4- 1066. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 120، کتاب الطهارة و سننها، ح 333.
5- 1067. سنن ترمذی، ج 4، ص 562، ح 2325.
6- 1068. تقریب التهذیب، ج 1، ص 116، رقم 9؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 363، رقم 1358.
7- 1069. سنن ترمذی، ج 3، ص 48، ح 659.
8- 1070. تهذیب الکمال، ج 34، ص 25.
9- 1071. میزان الاعتدال، ج 4، ص 544، رقم 10357.
10- 1072. المعارف، ص 624 ؛ الملل و النحل، شهرستانی، ج 1، ص 170.
11- 1073. سنن ابوداوود، ج 1، ص 40، ح 157.

موجود در آن کتاب ها، درصدد نقد و بررسی آن ها برآمده اند؛ از باب نمونه این که: کتاب علی بن جعفر چگونه به دست راویان رسیده و تا کنون محفوظ مانده تا به ما رسیده است؟ آنان در این مورد به بحث و بررسی فراوان پرداخته اند.

هریک از کتاب ها، از هر یک از اصحاب امامان چگونه به دست ما رسیده است؟ آیا آن نسخه مشهور بوده یا خیر و دیگر دقت ها که در اخذ به روایات و اعتبار و وثاقت آن ها تأثیر داشته است.

این گونه اعمال و رفتار با مصادر حدیثی، نشان گر آن است که فقها و محدّثین به هر حدیثی عمل نمی کردند و تا اعتبار کتاب و مجموعه حدیثی به اثبات نمی رسید از آن اخذ نمی نمودند. و این دلالت بر نهایت اتقان آن ها در عمل به حدیث دارد.

3 - وجود جرح و تعدیل راویان

همان گونه که در بین اهل سنت، علم رجال و شناخت راویان جرح و تعدیل رواج داشته و دارد، نزد فقهای شیعه نیز این مسئله مورد توجه بسیار است. و این به نوبه خود بر این مطلب دلالت دارد که آنان به هر خبری عمل نمی کردند، بلکه درصدد اثبات یقین یا اطمینان به انتساب حدیث به امامند تا بر آن ترتیب اثر دهند. و به همین جهت است که علمای شیعه درباره رجال، کتاب های متعددی نوشته اند. اینک به اسامی برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - رجال فضل بن شاذان (م قبل از 260 ه.ق).

2 - طبقات الرجال، احمد بن محمّد بن خالد برقی (م 274 یا 280 ه.ق).

3 - رجال کشی، از علمای قرن سوّم معروف به «معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین» که شیخ طوسی رحمه الله آن را مختصر کرده و «اختیار معرفة الرجال» نامیده است.

4 - رجال ابی علی محاربی از علمای قرن سوم.

5 - رجال محمّد بن احمد بن داوود بن علی «378».

6 - رجال عقیقی از علمای قرن چهارم.

ص:277

7 - رجال ابن عیاش «401».

8 - رجال ابن عبدون «423».

9 - رجال نجاشی «450)، که در حقیقت فهرست شناسی است.

10 - رجال شیخ طوسی و فهرست او «460».

11 - معالم العلماء، ابن شهر آشوب «588».

12 - رجال ابوداوود، از علمای قرن هفتم.

13 - رجال ابن طاووس «673».

14 - رجال علامه حلّی «726» به نام «الخلاصه» و «ایضاح الاشتباه» و «کشف المقال».

15 - رجال امیر مصطفی تفرشی «1015».

16 - مجمع الرجال، عنایة اللَّه قهپایی.

17 - کتب رجالی محقق استرآبادی «1028»، کبیر، وسیط، صغیر.

18 - دو کتاب رجالی از سید علی خان مدنی «1120» معرف به «سلافة العصر» و «الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة».

19 - رجال علامه مجلسی رحمه الله «1111».

و... .

4 - رجال مشترک

تعداد زیادی از رجال و راویان احادیث شیعه از رجال و راویان احادیث اهل سنت نیز هستند که هر دو دسته از آنان راویت نقل می کنند، لذا همان گونه که روایات منقول از رجال اهل سنت مورد قبول آنان است، روایاتی را که آنان از اهل بیت عصمت و طهارت یا از اصحاب آنان نقل می کنند نیز باید مورد احتجاج قرار گرفته و به آن عمل کنند. این روایات در مصادر حدیثی علمای شیعه به طور مرتّب و مبوّب محفوظ است.

ص:278

5 - راویان مشترک از معصوم
1 تا 135

مقصود ما از راوی مشترک کسی است که در کتب روایی یا رجالی اهل سنت و شیعه امامیه به عنوان ناقل، با واسطه یا بی واسطه حدیث از معصوم، یاد و جرح و تعدیل شده باشد، اینک به اسامی آن ها اشاره می کنیم:

1 - ابان بن تغلب بن رباح (141 ه.ق)

2 - ابان بن عثمان بن یحیی (حدود 150 ه.ق)

3 - ابان بن ابی عیّاش (138 ه.ق)

4 - ابورافع (بعد از 36 ه.ق)

5 - ابراهیم بن عبدالحمید (پس از 183 ه.ق)

6 - ابراهیم بن عبداللَّه بن مَعبد (حدود 100 ه.ق)

7 - ابراهیم بن محمد بن سعید (283 ه.ق)

8 - ابراهیم بن محمد بن علی (131 ه.ق)

9 - ابراهیم بن محمد بن ابی یحیی (100 - 184 ه.ق)

10 - ابراهیم بن یزید بن اسود (96 ه.ق)

11 - ابیّ بن کعب بن قیس (35 ه.ق) صحابی

12 - احمد بن عامر بن سلیمان (157 - بعد از 260 ه.ق)

13 - احمد بن محمد بن حنبل (احمد بن حنبل) (164 - 241 ه.ق)

14 - احمد بن محمد بن سعید (ابن عقده) (249 - 333 ه.ق)

15 - اسامة بن زید بن حارثه (54 ه.ق) صحابی

16 - اسحاق بن جعفر بن محمدعلیه السلام (پس از 207 ه.ق)

17 - اسحاق بن راهویه (ابراهیم) بن مَخلد (161 - 238 ه.ق)

19 - اسماعیل بن امیة بن عمرو (144 ه.ق)

20 - اسماعیل بن جعفر بن ابی کثیر (180 ه.ق)

21 - اسماعیل بن عبدالرحمن بن ابی کریمه

ص:279

22 - اسماعیل بن محمد بن یزید (حمیری) (105 - 173 ه.ق)

23 - اسماعیل بن موسی بن جعفر (210 ه.ق)

24 - اسود بن یزید بن قیس (75 ه.ق)

25 - اُسید بن حُضیر بن سمّاک (21 ه.ق) صحابی

26 - اصبغ بن نباتة بن حارث (پس از 61 ه.ق)

27 - انس بن حارث بن نبیه (61 ه.ق) صحابی

28 - انس بن مالک بن نضر (91 ه.ق) صحابی

29 - اویس بن عامر بن جَزء قرنی (37 ه.ق)

30 - ایوب بن ابی تمیمه (66 - 68 - 131 ه.ق)

31 - براء بن عازب بن حارث (10 - 72 ه.ق)

32 - برکة بنت ثعلبة بن عمرو (امّ ایمن) (پس از 24 ه.ق) صحابی

33 - بُرید بن معاویة (پس از 148 ه.ق)

34 - بُریدة بن خصیب عبداللَّه (62 - 63 ه.ق) صحابی

35 - بسّام بن عبداللَّه (قبل از 145 ه.ق)

36 - بشر بن غالب (حدود 100 ه.ق)

37 - بلال بن رباح (20 ه.ق) صحابی

38 - تلید بن سلیمان (190 ه.ق)

39 - ثابت بن اسلم (123 - 127 ه.ق)

40 - ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی) (150 ه.ق)

41 - ثابت بن قیس بن شمّاس (12 ه.ق) صحابی

42 - ثابت بن هرمز (ابومقدام) (بعد از 114 ه.ق)

43 - ثُویربن ابی فاخته (سعید) بن علاقه (ابوجهم) (بعد از 114 ه.ق)

44 - جابر بن عبداللَّه بن عمرو / عمر (پس از 70 ه.ق) صحابی

45 - جابر بن یزید بن حارث (127 - 128).

ص:280

46 - جرّاح بن ملیح بن عدی (ابووکیع) (176 ه.ق)

47 - جریر بن حازم بن زید (85 - 170 ه.ق)

48 - جریر بن عبدالحمید بن قُرط (110 - 188 ه.ق)

49 - جعفر بن ایاس (حدود 125 ه.ق)

50 - جعفر بن زیاد (165 - 167 ه.ق)

51 - جعفر بن سلیمان (178 ه.ق)

52 - جعفر بن ابی طالب بن عبدالمطلّب (8 ه.ق) صحابی

53 - جُندب بن جنادة بن سفیان (ابوذر غفاری) (32 ه.ق) صحابی

54 - حارث بن حصیره (پس از 114 ه.ق)

55 - حارث بن ربعی بن بَلدمَه (ابوقتاده) (40 - 54 ه.ق) صحابی

56 - حارث بن عبداللَّه بن کعب (65 ه.ق)

57 - حارث بن عوف بن مالک (ابوواقد) (17 - 68 ه.ق) صحابی

58 - حارثة بن نعمان بن نفع (رافع) (پس از 41 ه.ق)

59 - حَبّة بن جُوین بن علی (76 ه.ق)

60 - حبیب بن ابی ثابت بن دینار (39 - 119 ه.ق)

61 - حجر بن عدی بن جَبَله (51 - 53 ه.ق) صحابی

62 - حذیفة بن اُسید بن أَغوس (ابوسریحه) (42 ه.ق) صحابی

63 - حذیفة بن یمان بن جابر (36 ه.ق) صحابی

64 - حریز بن عبداللَّه بن حسین (بعد از 114 ه.ق)

65 - حسن بن حسن بن حسن بن علی علیه السلام (77 - 145 ه.ق)

66 - حسن بن حسن بن علی علیه السلام (47 - 97 ه.ق)

67 - حسن بن زید بن حسن علیه السلام (83 - 168 ه.ق)

68 - حسن بن صالح بن صالح (حیّ) (100 - 167 ه.ق)

69 - حسن بن عُمارة بن مُضرِّب (153 ه.ق)

ص:281

70 - حسن بن محمد بن حنفیه (99 - 100 ه.ق)

71 - حسین بن زید بن علی (115 - 190 - 191 ه.ق)

72 - حسین بن علی بن الحسین علیه السلام (حدود 97 - 157)

73 - حُضین بن منذر بن حارث (3 - 97 ه.ق)

74 - حفص بن سلیمان (90 - 180)

75 - حفص بن غیاث بن طَلق (117 - 194 ه.ق)

76 - حکم بن عُتیبه (50 - 114 - 115 ه.ق)

77 - حکیم بن حزام بن خُویلد (66 قمری - 54 ه.ق) صحابی

78 - حکیم بن سعد (سعید) (حدود 100 ه.ق)

79 - حمّاد بن زید بن درهم (78 - 179 ه.ق)

80 - حمّاد بن سلمة بن دینار (167 ه.ق)

81 - حمّاد بن ابی سلیمان (مسلم) بن یزید (120 ه.ق)

82 - حمّاد بن عیسی بن عبیده (118 - 208 ه.ق)

83 - حمران بن اعین بن سُنْسُن (حدود 130 ه.ق)

84 - حمزة بن حبیب بن عماره (80 - 156 ه.ق)

85 - حمزة بن عبدالمطلب بن هاشم (حدود 57 قمری - 2 ه.ق) صحابی

86 - خارجة بن زید بن ثابت (ابوزید) (حدود 30 - 100 ه.ق)

87 - خالد بن زید بن کُلیب (ابوایوب انصاری) (حدود 50 ه.ق) صحابی

88 - خبّاب بن اَرَث بن جَندله (26 - 36 قمری - 37 ه.ق) صحابی

89 - خُزیمة بن ثابت بن فاکه (37 ه.ق) صحابی

90 - داوود بن ابی عوف (ابوجحّاف) (بعد از 100 ه.ق)

91 - داوود بن نُصیر (حدود 83 - حدود 160 ه.ق)

92 - داوود بن ابی هند بن عذافر (140 ه.ق)

93 - ربعی بن حراش بن جَحش (101 ه.ق 9

ص:282

94 - ربیع بن خثیم (بیش از 65 ه.ق)

95 - ربیعة بن ابی عبدالرحمن (136 ه.ق)

96 - ربیعة بن عثمان بن ربیعة (77 - 154 ه.ق)

97 - رُشید هَجَری (پیش از 53 ه.ق)

98 - رفاعة بن رافع (41 ه.ق) صحابی

99 - رفاعة بن عبدالمنذر (ابولبابة) (پس از 35 ه.ق) صحابی

100 - زاذان (82 ه.ق)

101 - زبیر بن عوام (حدود 29 قمری - 36 ه.ق) صحابی

102 - زِرّ بن حُبَیش (44 ه.ق - 83 ه.ق)

103 - زرارة بن أوفی (93 ه.ق)

104 - زکریّا بن اسحاق (حدود 150 ه.ق)

105 - زهیر بن محمّد (ابومنذر) (162 ه.ق)

106 - زهیر بن معاویة بن حُدیج (حدود 100 - 173 ه.ق)

107 - زید بن ارقم بن زید (68 ه.ق) صحابی

108 - زید بن اسلم (136 ه.ق)

109 - زید بن ثابت ضحّاک (11 قمری - 45 ه.ق) صحابی

110 - زید بن حارثة بن عامر (بعد از 37 ه.ق)

111 - زید بن حسن بن علی علیه السلام (120 ه.ق)

112 - زید بن سهل بن اسود (ابوطلحه انصاری) (36 قمری - 34 ه.ق) صحابی

113 - زید بن صوحان بن حجر (36 ه.ق)

114 - زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام (پیش از 70 - 122 ه.ق)

115 - سالم بن رافع (حدود 100 ه.ق)

116 - سَدیر بن حُکیم (پس از 114 ه.ق)

117 - سعد بن عُبادة بن دُلَیم (پس از 11 ه.ق) صحابی

ص:283

118 - سعد بن مالک بن اُهَیب (سعدبن ابی وقاص) (50 ه.ق) صحابی

119 - سعد بن مالک بن سنان (ابوسعید خدری) (74 ه.ق) صحابی

120 - سعد بن مُعاذ بن نعمان (32 قمری - 5 ه.ق) صحابی

121 - سعید بن ابی سعید (کَیسان) (حدود 120 ه.ق)

122 - سعید بن جبیر بن هشام (95 ه.ق)

123 - سعید بن سالم (حدود 200 ه.ق)

124 - سعید بن فیروز (ابوالبختری) (83 ه.ق)

125 - سعید بن مسیّب بن حَزن (94 ه.ق)

126 - سلام بن اسلام (سلمان فارسی) (36 ه.ق) صحابی

127 - سلمة بن دینار (ابوحازم) (135 ه.ق)

128 - سلمة بن کهیل بن حصین (47 - 122 ه.ق)

129 - سلمة بن نُبیط بن شَریط (حدود 150 ه.ق)

130 - سلیمان بن حرب بن بَجیل (140 - 224 ه.ق)

131 - سلیمان بن داوود بن جارود (132 - 203 ه.ق)

132 - سلیمان بن داوود بن منقر (234 ه.ق)

133 - سلیمان بن صُرد بن جون (65 ه.ق)

134 - سلیمان بن مهران (اعمش) (61 - 148 ه.ق)

135 - سماک بن حرب (123 ه.ق)

136 تا 274

136 - سُوید بن غَفَله (پس از 80 ه.ق)

137 - سَهل بن حُنیف بن واهب (38 ه.ق)

138 - سیف بن عمیره (قرن دوم ه.ق)

139 - شُرَحْبیل بن سعد (123 ه.ق)

140 - شریح بن حارث بن قیس (79 ه.ق)

141 - شریح بن هانی بن یزید (78 ه.ق)

ص:284

142 - شعبة بن حجّاج (83 - 160 ه.ق)

143 - شهر بن حوشب (112 ه.ق)

144 - صالح بن کیسان (پس از 140 ه.ق)

145 - صخر بن قیس بن معاویه (احنف بن قیس) (72 ه.ق)

146 - صعصعة بن صوحان بن حُجر (بعد از 40 ه.ق)

147 - صفوان بن سُلیم (132 ه.ق)

148 - ضحّاک بن مَخلد بن ضحّاک (ابوعاصم) (122 - 212 ه.ق)

149 - ضحّاک بن مزاحم بن یزید (102 ه.ق)

150 - طاووس بن کیسان (106 ه.ق)

151 - ظالم بن عمرو بن سفیان (ابوالأسود) (16 - 69 ه.ق)

152 - عائذ بن حبیب بن ملاّح (190 ه.ق)

153 - عاصم بن بَهدله (ابوالنُّجود) (128 ه.ق)

154 - عاصم بن حُمید مولی بنی خلیفه (بعد از 100 ه.ق)

155 - عامر بن واثلة بن عبداللَّه (ابوالطفیل) (2 - 110 ه.ق) صحابی

156 - عبّاد بن صُهیب (212 ه.ق)

157 - عبّاد بن یعقوب (250 ه.ق)

158 - عبادة بن صامت بن قیس (38 قمری - 34 ه.ق)

159 - عباس بن عبدالمطلب بن هاشم (53 قمری - 32 ه.ق) صحابی

160 - عبدالرحمن بن ابی بکر بن قحافه (53 ه.ق)

161 - عبدالرحمن عوف بن عبد عوف (32 ه.ق) صحابی

162 - عبدالرحمن بن عمرو بن یَحْمِد (اوزاعی) (88 - 157 ه.ق)

163 - عبدالسلام بن صالح بن سلیمان (ابوصلت) (236 ه.ق)

164 - عبداللَّه بن ابی بکر بن محمد (60 - 135 ه.ق)

165 - عبداللَّه بن ادریس بن یزید (115 - 192 ه.ق)

ص:285

166 - عبداللَّه بن ثعلبة بن صعیر (89 ه.ق) صحابی

167 - عبداللَّه بن جعفر بن ابی طالب (1 - 80 ه.ق) صحابی

168 - عبداللَّه بن حارث بن نَوفل (حدود 8 - 84 ه.ق)

169 - عبداللَّه بن حبیب بن رُبیعه (پس از 70 ه.ق)

170 - عبداللَّه بن حسن بن الامام حسن علیه السلام (حدود 75 - 145 ه.ق)

171 - عبداللَّه بن زید بن عاصم (63 ه.ق)

172 - عبداللَّه بن زید بن عمرو (ابوقِلابه) (104 ه.ق)

173 - عبداللَّه بن شُبرُمة بن طُفیل (ابن شبرمه) (144 ه.ق)

174 - عبداللَّه بن شدّاد بن هاد (پس از 81 ه.ق)

175 - عبداللَّه بن شریک بن عدی (پس از 114 ه.ق)

176 - عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب (68 ه.ق) صحابی

177 - عبداللَّه بن علی بن الحسین علیه السلام (حدود 55 - پس از 110 ه.ق)

178 - عبداللَّه بن عمر بن خطّاب (حدود 13 - 73 ه.ق) صحابی

179 - عبدربّة بن أعین بن سُنْسُن (زرارة بن اعین) (80 - 150 ه.ق)

180 - عبداللَّه بن محمد بن عقیل (پس از 140 ه.ق)

181 - عبداللَّه بن مسعود بن غافل (ابن مسعود) (حدود 30 قمری و 32 ه.ق) صحابی

182 - عبدالملک بن ابی سلیمان (145 ه.ق)

183 - عبدالملک بن اعین (پس از 121 ه.ق)

184 - عبدالملک بن سلیمان بن ابی المغیرة (فُلَیح بن سلیمان بن ابی المغیره) (168 ه.ق)

185 - عبدالملک بن عبدالعزیز بن جُریح (80 - 150 ه.ق)

186 - عبدالملک بن عُمیر بن سُوید (33 - 136 ه.ق)

187 - عبدالوهاب بن عبدالمجید بن صَلت (110 - 194 ه.ق)

188 - عبیداللَّه بن عبداللَّه بن عتبه (حدود 25 - پس از 90 ه.ق)

189 - عبیداللَّه بن عمر بن حفص (پس از 70 - پس از 145 ه.ق)

ص:286

190 - عبیداللَّه بن موسی بن ابی المختار (پس از 120 - 213 ه.ق)

191 - عبیداللَّه بن ولید بن عبدالرحمن (پس از 141 ه.ق)

192 - عَبیدة بن عمرو (72 ه.ق)

193 - عثمان بن حُنیف بن واهب (پس از 41 ه.ق)

194 - عدی بن حاتم بن عبداللَّه (67 ه.ق)

195 - عروة بن ابی الجعد (پس از 61 ه.ق)

196 - عطاء بن ابی رباح (أسلم) (حدود 26 - 114 ه.ق)

197 - عطاء بن سائب بن مالک (136 ه.ق)

198 - عَفّان بن مسلم بن عبداللَّه (حدود 134 - 220 ه.ق)

199 - عقیل بن ابی طالب بن عبدالمطلب (43 سال قبل از هجرت پس از 41 ه.ق) صحابی

200 - علقمة بن قیس بن عبداللَّه (حدود 30 قبل از هجرت - پس از 60 ه.ق)

201 - علی بن جعفر بن محمدعلیه السلام (پس از 210 ه.ق)

202 - علی بن ربیعة بن نَضلَه (حدود 100 ه.ق)

203 - علی بن صالح بن صالح (100 - 154 ه.ق)

204 - علی بن عمر بن علی بن الحسین علیه السلام (پس از 150 ه.ق)

205 - علی بن هاشم بن برید (181 ه.ق)

206 - عمار بن یاسر بن عامر (حدود 56 قمری - 37 ه.ق) صحابی

207 - عمر بن محمد بن زید (150 ه.ق)

208 - عمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام (پس از 13 - پس از 86 ه.ق)

209 - عمر بن علی بن الحسین علیه السلام (پس از 114 ه.ق)

210 - عمران بن حُصین بن عُبید (52 ه.ق) صحابی

211 - عمرو بن ثابت بن هرمز (عمرو بن ابی المقدام) (172 ه.ق)

212 - عمرو بن دینار (46 - 126 ه.ق)

213 - عمرو بن عبداللَّه بن علی (ابواسحاق سَبیعی) (پس از 27 - 127 ه.ق)

ص:287

214 - عمرو بن مُرّة بن عَبْس (پس از 59 ه.ق)

215 - عوّام بن حَوشب بن یزید (148 ه.ق)

216 - فاطمة بنت الحسین بن علی علیه السلام (پس از 50 - 127 ه.ق)

217 - فضل بن دُگین (عمرو) بن حمّاد (ابونُعیم) (130 - 219 ه.ق)

218 - فُضیل بن عیاض بن مسعود (187 ه.ق)

219 - فطر بن خلیفه (پس از 150 ه.ق)

220 - قاسم بن محمدبن ابی بکر (پس از 35 - پس از 105 ه.ق)

221 - قُتَیبة بن سعید بن جمیل (حدود 150 - 240 ه.ق)

222 - قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب (2 - 57 ه.ق) صحابی

223 - قیس بن ربیع (حدود 90 - پس از 165 ه.ق)

224 - قیس بن سعد بن عبادة (60 ه.ق) صحابی

225 - قیس بن عاصم بن سنان (حدود 50 ه.ق) صحابی

226 - کمیل بن زیاد بن نهیک (82 ه.ق)

227 - لَیث بن سعد بن عبدالرحمن (94 - 175 ه.ق)

228 - مالک بن انس بن مالک (93 - 179)

229 - مالک بن حارث بن عبد یَغوث (أشتر) (38 ه.ق)

230 - مبارک بن فَضالة بن ابی امیّة (قبل از 91 - 164 ه.ق)

231 - مجاهد بن جَبر (حدود 20 - 103 ه.ق)

232 - محمد بن ابی بکر (عبداللَّه) بن ابی قحافة (10 - 38 ه.ق) صحابی

233 - محمد بن ادریس بن منذر (ابوحاتم رازی) (195 - 277 ه.ق)

234 - محمد بن اسحاق بن یسار (80 - 151 ه.ق)

235 - محمد بن جریر بن یزید (طبری) (224 - 310 ه.ق)

236 - محمد بن جعفر بن محمدعلیه السلام (203 ه.ق)

237 - محمد بن زکریا بن دینار (298 ه.ق)

ص:288

238 - محمد بن سیرین (33 - 110 ه.ق)

239 - محمد بن عبداللَّه بن حسن بن حسن علیه السلام (100 - 145)

240 - محمد بن عبیداللَّه بن ابی سلیمان (میسره) (77 - 155 ه.ق)

241 - محمّد بن عجلان (148 ه.ق)

242 - محمد بن علی بن ابی طالب علیه السلام (محمد بن حنیفه) (16 - 81 ه.ق)

243 - محمد بن قاسم بن خلاّد (ابوالعیناء) (191 - 282 ه.ق)

244 - محمد بن مسلم بن عبیداللَّه (زُهری) (52 - 124 ه.ق)

245 - محمد بن مُنْکدر بن عبداللَّه (حدود 60 - 130)

246 - محمد بن مُطرّف بن داوود (ابوغسّان مدنی) (پیش از 100 - 163)

247 - مروان بن معاویة بن حارث (112 - 193 ه.ق)

248 - مُعاذ بن جبل بن عمرو (حدود 20 قمری - 18 ه.ق)

249 - معاویة بن صالح بن حُدَیر (حدود 80 - 158 ه.ق)

250 - معاویة بن عمّار بن معاویه (175 ه.ق)

251 - معروف بن خَرّبوذ (حدود 140 ه.ق)

252 - مَعْمر بن راشد (ابوعروه بصری)

253 - مقداد بن عمرو بن ثعلبه (مقداد بن اسود) (33 ه.ق) صحابی

254 - منصور بن مُعتمر بن عبداللَّه (132 ه.ق)

255 - نافع، مولی ابن عمر (117 ه.ق)

256 - نَجیع بن عبدالرحمن (ابومَعشَر سندی) (170 ه.ق)

257 - نصر بن مزاحم بن سیّار (212 ه.ق)

258 - نَضلة بن عُبید بن عابد (ابوبرزه اسلمی) (حدود 65 ه.ق)

259 - نعمان بن بشیر بن سعد (2 - حدود 65 ه.ق) صحابی

260 - نعمان بن ثابت بن زوطَی (ابوحنیفه) (80 - 150 ه.ق)

261 - نوح بن دَرّاج (182 ه.ق)

ص:289

262 - وکیع بن جرّاح بن مَلیح (128 - 197 ه.ق)

263 - ابوهریره (18 - 59 ه.ق) صحابی

264 - هشام بن عروة بن زبیر (61 - 146 ه.ق)

265 - یحیی بن سعید بن فرّوخ (120 - 198 ه.ق)

266 - یحیی بن سعیدبن قیس (حدود 70 - 143 ه.ق)

267 - یحیی بن عبدالحمید بن عبدالرحمن بن میمون (بَشْمین) (228 ه.ق)

268 - یحیی بن عبداللَّه بن معاویة (اجلح بن عبداللَّه) (145 ه.ق)

269 - یحیی بن معین بن عون (158 - 233 ه.ق)

270 - یزید بن زُرَیع (101 - 182 ه.ق)

271 - یزید بن هارون بن زاذان (118 - 206 ه.ق)

272 - یعقوب بن سفیان بن جُوان (190 - 278 ه.ق)

273 - یونس بن ابی اسحاق (حدود 69 - 159 ه.ق)

274 - یونس بن بُکیر بن واصل (حدود 120 - 199 ه.ق)

برای شرح حال هر یک از این افراد به کتاب «راویان مشترک» مراجعه شود.

6 - اختلاف در حدیث

از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره احادیثی که در دست مردم است و با یکدیگر اختلاف دارند، سؤال شد؟ حضرت فرمود: «انّ فی ایدی الناس حقاً و باطلاً، و صدقاً و کذباً، و ناسخاً و منسوخاً، و عاماً و خاصاً، و محکماً و متشابهاً، و حفظاً و وهماً. و لقد کذب علی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم علی عهده حتّی قام خطیباً فقال: من کذب علیّ متعمداً فلیتبوأ مقعده من النار...»؛(1) «همانا در دست مردم است حق و باطل، راست و دروغ، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، محکم و متشابه، و چیزهایی که باید حفظ شود و احادیث که وهمی است. در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به آن حضرت دروغ نسبت داده شد، تا این که حضرت خطبه ای ایراد کرده و فرمود: هر کس بر من به طور عمد دروغ ببندد جایگاهش در آتش است...».

با وجود این مشکل در بین احادیث، آیا برای بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم ضرورت ندارد که

ص:290


1- 1074. نهج البلاغه، ج 2، ص 188-191؛ ینابیع المودة، ج 3، ص 409.

شخصی معصوم باشد تا در موارد اختلاف در سنت حلاّل آن و رفع کننده اختلاف از میان مردم باشد؟!

به همین جهت بود که قدمای محدّثین اهل سنت از میان صدها هزار حدیثی که از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم روایت شده بود، مقدار اندکی را که به نظر خودشان مورد اطمینان بود در کتاب های خود ثبت نمودند. ولی نظر آنان به طور حتم از عصمت برخوردار نبوده است، چه بسیار احادیثی که به گمان اعتبار به آن اعتماد کرده و در کتاب خود ثبت کرده اند، و از طرفی دیگر علمای رجال در جرح و تعدیل راویان چه اشتباهاتی سهوی و عمدی انجام داده اند. لذا بر ما فرض است که بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به اهل بیت معصومین او برای تبیین سنت واقعی مراجعه کنیم.

ابوعلی غسانی از بخاری نقل کرده که گفت: «من روایات صحیح را در کتاب خود از میان ششصد هزار حدیث استخراج نمودم».(1) با این که مجموع احادیث کتاب صحیح او 9082 حدیث با مکرّرات است.(2)

ابوبکر بن داسه می گوید: «از ابوداوود شنیدم که می گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم 500 هزار حدیث نوشتم، و از میان آن ها این کتاب خود (کتاب السنن) را با چهار هزار و هشتصد حدیث، انتخاب نمودم، که در میان آن ها احادیث صحیح و مشابه و قریب به آن وجود دارد».(3)

7 - تساهل در نقل از راویان

اهل سنت در نقل احادیث، بسیار تساهل و تسامح به خرج می دهند و لذا به روایات بسیاری از مجهولین و نواصب و خوارج و کسانی که متهم به کذبند احتجاج می کنند، ولی هنگامی که به یک راوی شیعی می رسند از او پرهیز می نمایند.

ذهبی در «لسان المیزان» در ترجمه اسرائیل بن یونس از یحیی بن سعید قطّان نقل می کند که گفته است: «اگر قرار باشد که تنها از کسانی که مورد رضایت من هستند روایت کنم، از غیر چهار نفر روایت نمی کردم».(4)

ص:291


1- 1075. مقدمه فتح الباری، ج 1، ص 7.
2- 1076. تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 556.
3- 1077. سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 209 و 210.
4- 1078. میزان الاعتدال، ج 1، ص 366.

با مراجعه به کتب رجال اهل سنت مشاهده می شود که بیشتر رجال اسناد اخبار صحاح سته از کسانی هستند که با تعبیرهای مختلف مورد طعن و جرح واقع شده اند، آنان از تعبیراتی مانند: کذّاب، متّهم بالکذب، متروک، هالک، لایکتب حدیثه، لاشی ء، ضعیف جدّاً، مجمع علی ضعفه و دیگر تعبیرات بی بهره و نصیب نبوده اند.

کسی که درصدد تحقیق در حال این گونه راویان است به کتاب هایی؛ از قبیل مقدمه «دلائل الصدق» از مرحوم علاّمه شیخ محمّد حسن مظفّر مراجعه کند.

8 - تبعیض در نقل روایات

برخی از علمای اهل سنت، روایات راویان شیعه را به مجرد اتهام آنان به تشیّع یا رافضی بودن رها می کنند و به آن ها احتجاج نمی نمایند، ولی در مقابل از کسانی روایت نقل می کنند و آنان را توثیق می نمایند که از نواصب معروفند و بغض و دشمنی اهل بیت علیهم السلام و در رأس آن ها حضرت علی علیه السلام را سرلوحه خود قرار داده اند. اینک اسامی برخی از آن ها را ذکر می کنیم:

1 - ازهر حرازی حمصی؛

او که از رجال ابوداوود و ترمذی و نسائی و بخاری در «الأدب المفرد» و ابن ماجه است، از جمله کسانی است که حضرت علی علیه السلام را سبّ می کردند. و از آن جا که ثور بن یزید کلاعی حضرت را سبّ و ناسزا نمی گفت او را به زمین می کشیدند... .(1)

2 - ابراهیم بن یعقوب جوزجانی؛

او که از رجال ابوداوود و نسائی و ابن ماجه و ترمذی است، بنابر نقل ابن عدی و دارقطنی از منحرفین نسبت به حضرت علی علیه السلام بوده است. و تعجب این جاست که این مرد ناصبی از امامان جرح و تعدیل به حساب می آید.(2)

3 - بسر بن ارطاة؛

او که از شیوخ ابوداوود و ترمذی و نسائی است، امرش در قتل و غارت و به اسارت بردن زنان مسلمین بر هیچ کس پوشیده نیست.

ص:292


1- 1079. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 203 و 204.
2- 1080. تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 803 و 804.

4 - حریز بن عثمان رحبی حمصی؛

او شخصی بود معروف و مشهور به بغض و عداوت نسبت به اهل بیت علیهم السلام. و در عداوت به حدّی رسیده بود که از مسجد خارج نمی شد تا هفتاد بار بر حضرت علی علیه السلام لعن فرستد. مع ذلک او از رجال صحاح سته به جز مسلم است.(1)

5 - حصین بن نمیر واسطی؛

او در حالی که از دشمنان حضرت علی علیه السلام به حساب می آمد و بر آن حضرت حمله می نمود، از شیوخ بخاری و ترمذی و نسائی به حساب می آید.

6 - خالد بن سلمه مخزومی؛

او که از مبغضین حضرت علی علیه السلام بوده، در عین حال از رجال صحاح سته به جز بخاری بوده است، و حتی بخاری از او در کتاب «الأدب المفرد» روایت نقل کرده است.(2)

7 - خالد بن عبداللَّه بن یزید قسری؛

او کسی بود که هر گاه سخن از حضرت علی علیه السلام به میان می آمد نسبت های ناروا به او می داد، و والی بنی امیه بود. ولی مع ذلک از رجال ابوداوود و بخاری در باب قرائت خلف الامام است.(3)

8 - ابوخیثمه کوفی جعفی؛

او که از رجال صحاح سته است، از جمله کسانی بود که در کنار چوبه دار زید بن علی کشیک می داد.

9 - زیاد بن جبیر بن حبه جعفی؛

او نیز از رجال صحاح سته به حساب می آید، ولی مطابق روایت ابن ابی شیبه از جمله کسانی است که بر ضدّ امام حسن و امام حسین علیهما السلام سخن می گفت.

ص:293


1- 1081. ر.ک: العتب الجمیل، ص 108-112؛ تهذیب الکمال، ج 5، ص 575؛ تهذیب التهذیب، ج 2، ص 209.
2- 1082. تهذیب التهذیب، ج 3، ص 83.
3- 1083. العتب الجمیل، ص 113و114؛ شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 57.

10 - زیاد بن علاقه ثعلبی؛

او نیز از شیوخ صاحبان صحاح سته و جزء منحرفین از اهل بیت علیهم السلام بوده است.

11 - شبث بن ربعی تمیمی یربوعی؛

او از جمله کسانی است که در قتل امام حسین علیه السلام شرکت نمود و از خوارج به حساب می آید، و مع ذلک از شیوخ ابوداوود و نسائی است.

12 - عبداللَّه بن شفیق عقیلی؛

او از جمله کسانی بود که بر حضرت علی علیه السلام حمله می کرد و بغض او را در دل داشت، ولی در عین حال ابن معین او را توثیق کرده و از بهترین مسلمانان به شمار آورده است. او از شیوخ مسلم و چهار نفر دیگر از صاحبان صحاح سته است. و نیز از شیوخ بخاری در «الادب المفرد» به حساب می آید.

13 - عبداللَّه بن طاووس بن کیسان یمانی؛

او بسیار به اهل بیت علیهم السلام ناسزا می گفت، در عین حال از شیوخ صاحبان صحاح سته به حساب می آید.

14 - عبدالرحمن بن آدم بصری؛

او از عاملان عبیداللَّه بن زیاد بود و پدری شناخته شده نداشت، ولی از رجال مسلم و ابوداوود به حساب می آید.

15 - عمر بن سعد بن ابی وقّاص؛

او که امیر لشکر ابن زیاد و از کسانی است که به طور حتم در کشتن امام حسین علیه السلام سهیم بوده است، عجلی او را توثیق کرده و نیز از مشایخ نسائی به حساب می آید.

16 - عمرو بن سعید بن عاص اموی؛

او کسی است که بعد از شهادت امام حسین علیه السلام خطاب به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بر بالای منبر گفت: این خونی بود در مقابل خون هایی از ما که به توسط تو ریخته شد. بعد از شهادت حضرت دستور داد تا خانه حضرت علی علیه السلام و عقیل و همسر امام حسین علیه السلام

ص:294

را در مدینه خراب کنند. مع ذلک از رجال مسلم و ترمذی و ابن ماجه به حساب می آید.

17 - عمران بن حطان خارجی؛

او که از خوارج است و در مدح ابن ملجم ابیاتی سروده است از شیوخ بخاری و ابوداوود و نسائی به شمار می آید.(1)

18 - قیس بن ابوحازم؛

او که حصین بن عوف نام داشت و به او عوف بن حارث نیز می گفتند؛ از جمله ناسزاگویان به حضرت علی علیه السلام به حساب می آید، و در عین حال از شیوخ صاحبان صحاح سته است.

19 - لمازة بن زبار بصری؛

او از دشمنان حضرت علی علیه السلام بود که او را دشنام و سبّ می کرد، و از شیوخ ابوداوود و ترمذی و ابن ماجه به حساب می آید.

20 - محمّد بن اشعث بن قیس کندی؛

او که در قتل امام حسین علیه السلام شرکت داشت از شیوخ ابوداوود و نسائی به حساب می آید.

21 - معاویة بن خدیج؛

او که قاتل محمّد بن ابوبکر و هشتاد نفر از قومش به مقابله خون عثمان بود، از شیوخ بخاری در «الادب المفرد» و ابن ماجه و نسائی و ابوداوود است.

برای ترجمه و شرح حال هر یک از این افراد به کتاب های رجال و تراجم اهل سنت؛ از قبیل: «تهذیب التهذیب» و دیگر کتاب ها مراجعه شود.

حکم ناصبی

مسلم به سندش از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده که فرمود: «والذی فلق الحبّة و برأ النسمة، (انّه) لعهد النبیّ الأمّی الیّ انّه لایحبّنی الاّ مؤمن و لایبغضنی الاّ منافق»؛(2) «قسم به

ص:295


1- 1084. العتب الجمیل، ص 121 - 124.
2- 1085. صحیح مسلم، ج 1، ص 61، کتاب الایمان.

کسی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، همانا عهدی است از پیامبر امّی به من که دوست ندارد مرا مگر مؤمن و دشمن ندارد مرا مگر منافق.»

خداوند در قرآن کریم با شدیدترین تعبیر، منافقان را مذمّت کرده و برای آنان پایین ترین طبقه جهنّم را تعیین کرده است: «إِنَّ الْمُنافِقینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً»؛(1) «منافقان در پایین ترین درکات دوزخ قرار دارند؛ و هرگز یاوری برای آن ها نخواهی یافت!».

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیز آنان را در موارد بسیاری لعنت کرده است(2) و از طرفی می دانیم که روایت این گونه افراد نباید مورد قبول و احتجاج قرار گیرد، گرچه برخی آنان را توثیق کنند. ولی مع ذلک مشاهده می کنیم که علمای اهل سنت به روایات این افراد توجه کرده و به آن ها احتجاج می کنند ولی به روایات کسانی که از محبّین و موالیان اهل بیتند توجهی ندارند.

9 - عامل سیاست و تعصّب

یکی دیگر از عوامل دوری اهل سنت از اهل بیت علیهم السلام و اصحاب آن بزرگواران و عدم نقل روایات آنان از طریق اصحابشان، عامل سیاست بوده است. دستگاه حاکم هرگز صلاح حکومت خود نمی دید که مردم به اهل بیت علیهم السلام و اصحاب آنان نزدیک شده و از آنان روایت نقل کنند. لذا مردم نیز به جهت ترس از خلفا و یا تقرّب به آنان روایتشان را ترک می کردند.

در برخی از موارد نیز تعصّبات مذهبی و کینه های جاهلی مانع از نقل حدیث از بزرگان و رجال شیعه بود. و در مواردی نیز به جهت تبلیغات سوء، مردم از میراث فرهنگی غنی شیعه که از اهل بیت به ارث رسیده بود، غافل بودند.

10 - محرومیّت از حدیث شیعه

دکتر حامد حفنی داوود، استاد ادبیّات عرب در دانشکده زبان قاهره می گوید:

ص:296


1- 1086. سوره نساء، آیه 145.
2- 1087. سنن نسائی، ج 2، ص 203؛ تاریخ طبری، ج 5، ص 622.

«مضی ثلاثة عشر قرناً من حیاة التاریخ الاسلامی کان انصاف العلماء خلالها یصدرون احکامهم علی الشیعة مشبوبة بعواطفهم واهوائهم. وکان هذا النهج السقیم سبباً فی احداث هذه الفجوة الواسعة بین الفرق الاسلامیة. ومن ثم خسر العلم الشی ء الکثیر من معارف اعلام هذه الفرق، کما خسر الکثیر من فرائد آرائهم وثمار قرائحهم. وکانت خسارة العلم اعظم فیما یمسّ الشیعة والتشیع بسبب مارماهم به مبغوضوهم من نحل وترحات وخرافات هم فی الحقیقة براء منها...»؛ «سیزده قرن است که بر تاریخ اسلام می گذرد و ما شاهد صدور فتواهایی از جانب علما بر ضدّ شیعه هستیم. فتاوایی ممزوج با عواطف و هواهای نفسانی. این روش بد، باعث شکاف عظیم بین فرقه های اسلامی شده است، و از این رهگذر نیز علم و علمای اسلام از معارف بزرگان این فرقه محروم گشته اند، همان گونه که از آرای نمونه و ثمرات ذوق های آنان محروم بوده اند. در حقیقت خسارت هایی که از این رهگذر بر عالم علم و دانش رسیده، بیشتر است از خساراتی که توسط این خرافات به شیعه و تشیّع وارد شده است، خرافاتی که در حقیقت، ساحت شیعه از آن مبرّا است...».(1)

11 - اشکالی نقضی

این اشکال که روایات کتب حدیثی شیعه معلوم نیست که از اهل بیت علیهم السلام باشد بلکه ممکن است که آن ها را جعل کرده و به اهل بیت نسبت داده اند ادعا و تهمتی است که هرگز نمی توان آن را اثبات کرد. و اگر اثبات مطلب به صرف ادعا است ما نیز همین ادعا را نسبت به کتب حدیثی اهل سنّت می کنیم که احادیث کتب حدیثی شما از پیامبرصلی الله علیه وآله نبوده بلکه آنها را به پیامبرصلی الله علیه وآله دروغی نسبت داده اید. هرگونه که شما از این ادعا پاسخ می دهید ما نیز پاسخ می گوییم. به طور قطع هرگز شیعه چنین اتهام و ادعایی را نسبت به کتب حدیثی اهل سنت ندارد. لذا درخواست ما این است که آنان نیز در سخنان خود نسبت به شیعه بیشتر تأمّل کرده و با مدرک سخن بگویند.

12 - کتب شیعه راهی برای رسیدن به فقه اهل بیت علیهم السلام

هر گاه کسی بخواهد از فقه شافعی مطّلع گردد چه کسانی موثّق تر از دیگران در

ص:297


1- 1088. مقدمه کتاب عبداللَّه بن سبأ، عسکری، ج 1، ص 13.

مصدر این فقه اند؟ آیا خود شافعیه به این امر سزاوارتر نیستند؟ آیا معقول است که کسی در اقوال شافعیان تشکیک کند و بگوید: شما تمام آرا و فتوایی را که به شافعی نسبت می دهید دروغ است؟ هر مذهبی از مذاهب کلامی و فقهی، آرا و نظرات امامان خود را نقل می کند و دیگر مذاهب و افراد در نقل قول از آن امام به پیروان آن مذهب اعتماد می کنند گرچه با آنان هم عقیده نیستند؛ زیرا افراد و پیروان آن مذهب است که در به دست آوردن آرا و نظرات رئیس مذهب خود دقت فراوانی کرده تا از طریق صحیح و مورد اطمینان به آن ها برسد و سپس برای دیگران منتقل سازد. در مورد مذهب شیعه و روایات اهل بیت عصمت و طهارت نیز این چنین است؛ زیرا علمای شیعه و پیروان اهل بیت از علما و دانشمندان نهایت سعی و کوشش خود را در به دست آوردن روایات آنان نموده و آن ها را از راه قطعی یا مورد اطمینان به دست آورده و به آن عمل کرده اند و برای دیگران نیز نقل نموده اند.

وانگهی از مسلّمات تاریخی که قابل انکار از طرف هیچ کس نیست این که: امامان اهل بیت علیهم السلام در علم و فضیلت در اوج قلّه آن قرار داشتند، آنان کسانی بودند که در بین بزرگان و دانشمندان شناخته شده و افرادی ممتاز بودند به حیثی که دیگران به علم آنان رجوع می کردند و آنان هرگز به دیگران رجوع نمی کردند و این مطلبی است که اهل سنت نیز به آن اشاره کرده اند. لذا هیچ استبعادی ندارد که احادیث فراوانی در علوم مختلف به آنان نسبت داده شود.

از طرفی دیگر: هر گاه کسی به دنبال علم و دانش این بزرگواران باشد به چه شخص یا گروهی باید مراجعه کند تا به آن دسترسی پیدا کند؟ آیا به کسانی جز شیعیان آن حضرات باید مراجعه نماید؟

13 - تشیّع راوی، مضر نیست

راوی حدیث در صورتی که مورد وثوق و اطمینان باشد و از کذب و دروغ پرهیز می کند باید به روایاتش اخذ شود؛ گرچه مذهبی دارد که با مذهب دیگری مخالف است.

ص:298

در بین راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام کسانی هستند که به تصریح رجالیین اهل سنت مورد اطمینان بوده و از دروغ پرهیز می کنند، پس باید به روایات آن ها در تمام موارد عمل کرد.

دکتر بستوی می گوید: «مدار و معیار در قبول راوی، عدالت و ضابط بودن است با قطع نظر از این که عقیده او چیست، مگر آن که راوی از اسلام خارج شده باشد. و این مسلک بسیاری از علما در قدیم و جدید است... .

آن گاه از علی بن مدینی نقل می کند که می گفت: اگر بخواهیم احادیث اهل کوفه را به جهت تشیّع رها کنیم کتب حدیثی خراب خواهد شد.

لذا ذهبی در ترجمه ابان بن تغلب کوفی می گوید: «او گرچه شیعی است ولی شخص راست گویی است، لذا ما احادیث او را اخذ می کنیم و بدعت ها و اعتقادات ناصحیحش را بر او واگذار می نماییم.(1)

حکم عقل در عمل به روایات مخالف

مدار صحت حدیث بر دو امر است:

1 - ضبط

مقصود از ضابط بودن راوی آن است که او حافظ و بیدار و بصیر باشد به حدّی که از خطا و اخلال وارد کردن او به حدیث در امان باشیم.

2 - عدالت

مقصود از عدالت در باب حدیث، صدق راوی و اجتناب او از دروغ در خصوص نقل حدیث از معصوم است، نه مطلق دروغ و نه غیر دروغ از معاصی؛ زیرا عدالت قابل تجزیه است و لذا ممکن است که شخصی در موردی عادل باشد و در موردی دیگر غیر عادل. در مورد قبول خبر و صحت حدیث، عدالت و امانت داری راوی در نقل حدیث معیار است. کسی که متصف به این دو صفت باشد قبول خبرش واجب و حدیثش صحیح است.

ص:299


1- 1089. المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث الصحیحة، ص 371 - 373.

ذهبی در ترجمه ابان بن تغلب کوفی می گوید: «شیعی جلد لکنه صدوق، فلنا صدقه وعلیه بدعته. وقد وثّقه أحمد بن حنبل وابن معین وابو حاتم وأورده ابن عدی، وقال: کان غالیاً فی التشیع. وقال السعدی: زائغ مجاهر. فلقآئل أن یقول: کیف ساغ توثیق مبتدع و حدّ الثقة العدالة والإتقان، فکیف یکون عدلاً من هو صاحب بدعة؟ وجوابه أنّ البدعة علی ضربین: فبدعة صغری کغلوّ التشیع أو کالتشیع بلا غلوّ ولاتحرق، فهذا کثیر فی التابعین مع الدّین والورع والصدق فلو ردّ حدیث هؤلآء لذهب جملة الآثار النبویّة، وهذه مفسدة دینیة»؛(1) «شیعه تندی است، ولی راستگو است، ما احادیث راستش را اخذ کرده و بدعتش را به او برمی گردانیم. او را احمد بن حنبل و ابن معین و ابوحاتم توثیق کرده اند. ابن عدی از او یاد کرده و او را غالی در تشیّع دانسته است. و سعدی گفته: او منحرفی آشکار است. ممکن است کسی بگوید: چگونه توثیق کسی که اهل بدعت است جایز می باشد، در حالی که حدّ ثقه بودن عدالت و اتقان در نقل حدیث است، پس چگونه عادل است کسی که صاحب بدعت می باشد؟ جواب این است که بدعت بر دو نوع است: یکی بدعت صغری مثل غلوّ در تشیّع یا تشیّع بدون غلو و بدون تند بودن که این در تابعین دین دار و باورع و راستگو بسیار است، و اگر حدیث این افراد رد شود بسیاری از آثار نبوی از بین خواهد رفت که این مفسده ای دینی است.»

میزان در ردّ روایت

میزان در ردّ روایت آن است که حدیثی فی حدّ ذاته دروغ باشد نه به جهت دیگر، همان گونه که قبول روایت به جهت صدق آن فی حدّ ذاته است نه به جهت دیگر. لذا همان گونه که اگر فرد سنّی ثقه دروغ بگوید روایت او مردود است و اتصاف او به عدالت و سنّی گری خبر کذب او را تبدیل به صدق نمی کند، همچنین به فرض، فرد دروغگو و بدعت گذار هر گاه در نقل حدیثی راست بگوید، خبرش مقبول است و اتصاف او به کذب و بدعت، روایت صدق او را تبدیل به کذب نمی کند، بلکه این، عقلاً محال است.

ص:300


1- 1090. میزان الإعتدال، ج 1، ص 5.

و از آنجا که اطلاع از اتصاف شخص به صدق و کذب در غالب موارد به طور واقعی و حقیقی دشوار است لذا در این دو مورد به گمان اکتفا می شود.

و از آنجا که نقل خلاف واقع گاهی از روی وهم و خطا انجام می گیرد همان گونه که از روی قصد و تعمد صورت می پذیرد، بدین جهت در راوی حدیث اضافه بر عدالت و تحرز از کذب در نقل حدیث، ضابط و حافظ بودن نیز شرط شده است. ولی اعتقاد راوی در این که اعمال داخل در ایمان نیست یا این که امام علی علیه السلام افضل از ابوبکر و عمر است و یا این که آن حضرت علیه السلام مستحق خلاف رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده است، این ها اموری است که تأثیری در ظنّ به صدق خبر یا عدم آن ندارد، و لذا نمی توان نفی آن ها را در قبول خبر شرط دانست.

پاسخ به شبهات

اینک به بررسی شبهاتی می پردازیم که در این زمینه از ناحیه برخی از علمای اهل سنت وارد شده است:

شبهه اوّل

راوی حدیث در صورتی که عقیده فاسدی داشته باشد - به اعتقاد اهل سنت - ظنّ صدق به خبر او حاصل نمی شود.

پاسخ

فسق به معنای خروج از اوامر خدای متعال است به این که با حدود الهی مخالفت کرده و هتک حرمت محارم الهی نموده باشد، و کسی که عقیده ای مخالف عقیده دیگری دارد و بر آن دلیل اقامه می کند، هرگز با حدود الهی مخالف نکرده و از امر خدا خارج نشده است، تا فاسق شده باشد، بلکه این اعتقاد را به جهت امتثال دستورات الهی و طلب خشنودی خداوند قبول کرده است، گرچه بر فرض امکان به خطا رفته باشد.

آری، ممکن است کسی که گناه کار است در نقل خبر و انتساب روایت به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم دروغ بگوید، ولی کسی که اعتقادی دارد که با اعتقاد دیگران مخالف است

ص:301

و بر آن دلیلی از کتاب و سنت دارد، نمی توان او را به فسق نسبت داد و در نتیجه خیر او را رد نمود؛ زیرا او به یقین خود عمل کرده است.

شبهه دوم

مخالفان عقیده از آن جهت که با نصوص شریعت و ادله قطعی مخالف کرده اند لذا متصف به فسق گشته و نمی توان خبر آن ها را قبول کرد.

پاسخ

اولاً: این که گفته می شود نصوص شریعت و ادله قطعی بر تأیید عقیده آنان است این به نظر خودشان می باشد نه به نظر ما؛ زیرا نزد ما عقیده ای را که مخالفان پذیرفته اند نه تنها دلیل قطعی بر آن نیست بلکه دلیل قطعی برخلاف آن است.

ثانیاً: اگر انکار صدق ادله مخالفین با اعتقاد و اعتراف به ثبوت آن نصوص باشد که کفر است، ولی این چنین نیست؛ زیرا انکار، به جهت ثابت نبودن آن نصوص یا تأویل آن ها و حمل برخلاف ظاهر است. و این رویّه و روشی است که نزد تمام ائمه مذاهب رواج دارد.

شبهه سوم

تأویل اهل سنت صحیح است ولی تأویل مخالفانشان فاسد و باطل می باشد.

پاسخ

اولاً: مخالفان اهل سنت نیز می گویند: تأویل ما صحیح و تأویل شما باطل است، و این ادّعا دلیل اقامه می کنند.

ثانیاً: در بین اهل سنت نیز اختلاف اقوال به حسب اختلاف تأویل وجود دارد.

شبهه چهارم

اختلاف بین اهل سنت در فروع است که چندان مشکلی ایجاد نمی کند بر خلاف مخالفانشان که اختلاف با آن ها در اصول است.

پاسخ

اولاً مخالفت حدیث فی حدّ ذاته از آن جهت که دلالت بر عدم امتثال اوامر شارع دارد در آن فرقی بین فروع و اصول نیست، و لذا منکر حدیث در باب طهارت همانند منکر حدیث در باب توحید است.

ص:302

ثانیاً: اهل سنت مخالف در فروع را نیز عظیم دانسته و حکم اصول بر آن مترتب می سازند، و لذا حکم کسی را که منکر جواز مسح بر خفین باشد را سنگین می دانند.

ثالثاً: اهل سنّت در مسائل اصول نیز با یکدیگر اختلاف دارند و این اختلاف به حدّی است که هر یک بر مخالف خود اسم کفر و ضلالت را اطلاق می کنند.

شبهه پنجم

جهت ردّ روایت مخالفان این است که دروغ در میان آنان شایع است. اشهب می گوید: از مالک درباره رافضه سؤال شد؟ اوّل در جواب گفت: با آنان سخن نگویید و از آنان حدیث نقل نکنید؛ زیرا دروغ می گویند.(1) حرمله می گوید: از شافعی شنیدم می گفت: من کسی را به مثل رافضه ندیدم که به این حدّ گواهی به زور دهند.(2)

پاسخ

اولاً: چه بسیار از راویان حدیث که متهم به رفض و بالاتر از آن می باشند و در سلسله سندهای اهل سنت در صحاح و غیره واقع شده اند. که قبلاً به نمونه هایی از آن اشاره کردیم.

ثانیاً: کذب و دروغ در نقل احادیث بلکه جعل احادیث دروغین نزد اهل سنت و حتی عبّاد و زهّاد آن ها رواج داشته است.

ذهبی در ترجمه زکریا بن یحیی الوقار از ابن عدی نقل کرده که درباره او می گفت: او متهم به جعل احادیث است؛ زیرا احادیث جعلی را از افرادی ثقه نقل می کرد.(3)

و نیز در ترجمه علی بن احمد ابی الحسن مکاری می گوید: او از عبّاد و زهّاد بود. و برخی از اصحاب حدیث گفته اند: که او در اصفهان جعل حدیث می کرد.(4)

و در ترجمه معلی بن صبیح موصلی از ابن عمار نقل می کند که درباره او می گفت: او از عبّاد موصل بود که جعل حدیث می کرد و دروغ می گفت.(5)

ص:303


1- 1091. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 359 ؛ لسان المیزان، ج 1، ص 10.
2- 1092. تهذیب التهذیب، ج 3، ص 229؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 219.
3- 1093. میزان الاعتدال، ج 2، ص 77.
4- 1094. همان، ص 394.
5- 1095. الغدیر، ج 5، ص 230.

دیدگاه اهل حدیث و متکلّمان در عمل به روایات مخالف

گروهی از اهل حدیث و متکلّمان معتقدند که روایات مخالفان و کسانی که به قول خودشان دارای هواهای نفسانی مختلفند مورد قبول است گرچه کافر یا به جهت تأویل فاسق باشند، همان گونه که خطیب بغدادی در «الکفایة»(1) به آن اشاره کرده است.

شافعی و ابوحنیفه و ابویوسف و ابن ابی لیلی و ثوری و افرادی دیگر روایت کسی که با بدعتش - به نظر آنان - فاسق شده را قبول کرده اند در صورتی که دروغ گفتن را حلال نشمارد. و این رأیی است که حاکم نیشابوری در «المدخل» و خطیب بغدادی در «الکفایة» به جمهور علمای اهل سنّت نسبت داده و فخر رازی آن را تصحیح کرده و بر آن در کتاب «المحصول» استدلال نموده است... .(2)

ابن حبان حکایت اجماع بر قبول روایت بدعت گذار نموده در صورتی که به بدعتش مردم را دعوت نکند. او در ترجمه جعفر بن سلیمان ضبعی می گوید: «بین اهل حدیث اختلاف نیست در این که صدوق متقن در صورتی که بدعت گذار است ولی مردم را به بدعتش نمی کند، می توان به روایاتش احتجاج نمود...».(3)

شافعی در کتاب «الأمّ»(4) می گوید: «در مورد تأویل قرآن و احادیث اقوال متباینی از مردم رسیده است به حدّی که برخی از افراد دیگری را در این مورد واجب القتل دانسته است، و این موضوعی است که از عهد سلف تا کنون ادامه داشته است. ولی هرگز از سلف امامان و کسانی که از تابعین بعد از آن ها آمدند شناخته نشده که گواهی کسی را به جهت تأویل رد نمایند گرچه به خطا رفته و گمراه باشد. و او را حلال شمارنده محرمات الهی بداند. و لذا ما هرگز گواهی کسی را به مجرد تأویل ردّ نمی کنیم در صورتی برای آن وجهی محتمل باشد ...».

ابن حجر عسقلانی در مقدمه «فتح الباری» می گوید: «کسی که با بدعتش فاسق

ص:304


1- 1096. الکفایة فی علم الدرایة، خطیب بغدادی.
2- 1097. فتح الملک العلیّ، المغربی، ص 97.
3- 1098. الثقات، ابن حبّان، ج 2، ص 124.
4- 1099. الأمّ، ج 1، ص 48، مقدمه.

شده همچون خوارج و روافض، آن کسانی که غلوّ ندارند و غیر این ها از طوائف مخالفان اهل سنت که اختلاف آشکاری با ما دارند ولی استناد به تأویل ظاهر و جایزی می کنند، در قبول روایت این گونه افراد در صورتی که از کذب پرهیز کرده و مشهور به سلامت از منافیات مروت و معروف به دیانت و عبادتند، اختلاف است: برخی روایات آنان را به طور مطلق قبول کرده اند، و برخی به طور مطلق قبول ندارند و برخی نیز تفصیل داده اند به این نحو که اگر مردم را به بدعتش دعوت نکند روایاتش قبول و گرنه رد می شود. و این مذهب به عدالت نزدیک تر است و طوایفی از امامان بر این عقیده رفته اند، و ابن حبّان ادعای اجماع اهل نقل را بر آن نموده است... ».(1)

او نیز در مقدمه «لسان المیزان» از قول ذهبی در ترجمه ابراهیم بن حکم بن ظهیر می نویسد: «مردم در قبول روایت رافضه سه قول دارند: یکی منع مطلق و دیگری ترخیص مطالق است مگر در صورتی که راوی دروغ گو و جعل کننده حدیث باشد. و دیگر، قول به تفصیل است که مطابق آن، روایت رافضی صدوق عارف به حدیث مورد قبول واقع شده ولی روایت رافضی دعوت کننده گرچه صدوق است رد می گردد».(2)

ذهبی می گوید: «منع از قبول روایت بدعت گذار در صورتی که به بدعتش کافر نشده باشند، دیدگاه مالک و اصحابش و نیز نظر ابوبکر باقلانی و پیروان اوست، ولی قبول مطلق مگر در صورتی که با بدعتش کافر گردد یا دروغ را حلال شمارد، دیدگاه ابوحنیفه و ابو یوسف و طایفه ای است، و از شافعی نیز این قول روایت شده است. و قول به تفصیل دیدگاه اکثر اهل حدیث است، بلکه ابن حبان نقل اجماع اهل حدیث نموده است...».(3)

ابن حجر عسقلانی در مقدمه «فتح الباری» در ترجمه خالد بن مخلد قطوانی می نویسد: «در مورد تشیّع گذشت که اگر راوی در اخذ روایت و ادای آن ثابت باشد

ص:305


1- 1100. مقدمه فتح الباری، ج 2، ص 144.
2- 1101. لسان المیزان، ج 1، ص 49.
3- 1102. میزان الإعتدال، ج 1، ص 27.

هرگز تشیّع مضرّ به حدیث او نیست خصوصاً در صورتی که دعوت کننده به رأی خود نباشد».(1)

ذهبی در ترجمه «علی بن مدینی» در کتاب «میزان الاعتدال»(2) می نویسد: «این گونه نیست که هر کس اهل بدعت بوده یا دارای لغزش یا گناه است بتوان در حدیث او ایراد وارد کرد. و نیز از شرط ثقه بودن راوی این نیست که از خطا معصوم باشد».

ابن قیّم جوزیه در کتاب «الطرق الحکمیة» می نویسد: «کسی که به جهت اعتقادش فاسق است در صورتی که در دینش متحفظ باشد گواهیش مقبول است گرچه حکم به فسق او کنیم، همچون اهل بدعت ها و هواها که ما حکم به کفر آنان نمی کنیم، مثل رافضه و خوارج و معتزله و امثال آنان. و این منصوص امامان است و سلف و خلف همیشه شهادت و گواهی و روایات آنان را می پذیرفتند...».(3)

او در ادامه می نویسد: «هرگاه ظنّ غالب بر صدق خبر فاسق باشد گواهی او قبول و به آن حکم می شود. و خدای سبحان هرگز خبر فاسق را امر به رد نکرده است و لذا نمی توان آن را مطلقاً رد نمود، بلکه باید در او دقت کرد که آیا فردی راستگوست یا دروغگو، اگر راستگوست می توان روایتش را پذیرفت و به آن عمل کرد و فسقش بر عهده خودش می باشد، ولی اگر دروغگوست خبرش را رد کرده و به آن التفات نمی شود...».(4)

مالک بن انس با آن که در نقل روایت از مخالفان و به تعبیر خودش از بدعت گذاران احتیاط شدید به خرج می دهد ولی در عین حال از عدّه ای از آن ها روایت نقل کرده و به احادیثشان احتجاج نموده است، که از آن میان می توان به عدی بن ثابت شیعی اشاره کرد که او را رافضی نیز توصیف کرده اند.(5)

از شافعی سؤال شد که چرا از ابراهیم بن یحیی روایت نقل می کنی، در حالی که او

ص:306


1- 1103. مقدمه فتح الباری، ج 2، ص 163.
2- 1104. میزان الاعتدال، ج 3، ص 141.
3- 1105. الطرق الحکمیة، ص 173.
4- 1106. همان.
5- 1107. تقریب التهذیب، ج 2، ص 16.

قدری شیعی است و در حقّ او گفته شده که رافضی نیز می باشد؟ او در جواب گفت: ابراهیم کسی است که اگر از کوه سقوط کند بر او بهتر است از آن که دروغ بگوید. او در نقل حدیث ثقه است. و لذا درباره او می گفت: «حدیث کرد ما را کسی که در حدیثش ثقه است ولی در دینش متهم می باشد».(1)

ذهبی در ترجمه ابو احمد حاکم نقل می کند که گفت: از ابوالحسن مغازی شنیدم که می گفت: از بخاری درباره ابوغسان سؤال کردم؟ گفت: از چه چیز او سؤال می کنی؟ گفت: از موقعیت او در تشیّع. بخاری گفت: او بر مذهب امامان اهل شهر خود کوفه است. و اگر تو عبیداللَّه بن موسی و ابونعیم و جمیع مشایخ کوفی ما را دیده بودی هرگز سؤال از ابی غسان نمی کردی؛ زیرا آنان در تشیّع قوی بودند.

اطلاق در قبول روایات مخالف

برخی در قبول روایت مخالف شرط کرده اند که دعوت کننده به مذهب خود نباشد ولی این شرط باطل است، و لذا افرادی همچون ثوری، ابوحنیفه، ابویوسف، ابن ابی لیلی و دیگران روایت مخالف را به طور مطلق پذیرفته اند چه داعی به مذهب خود باشد یا نباشد.

وانگهی کسی که اعلان و اظهار به مذهب خود می کند یا در واقع متدین و باروع است و یا فاسق و فاجر می باشد، اگر متدین است، تقوا او را از اقدام بر دروغ باز می دارد، و اگر فاسق است خبرش به اتفاق مردود می باشد، ولی ردّ خبرش به جهت فسق اوست نه دعوتش به مذهب خود.

و امّا این که برخی در قبول روایت راوی شرط کرده اند که مضمون آن مؤیّد مذهبش نباشد، این از دسیسه های نواصب است که بین اهل حدیث منتشر کردند تا به توسط آن هر آنچه از روایات در فضایل امام علی علیه السلام و دیگر اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم وارد شده را ابطال نمایند، و لذا نقل روایات در باب فضایل را نشانه تشیّع راوی به حساب

ص:307


1- 1108. فتح الملک العلیّ، ص 105.

آورده و روایات این گونه راویان را مردود شمرده اند گرچه راویانش ثقه باشند، و به این نتیجه رسیدند که هیچ روایتی در فضیلت حضرت علی علیه السلام صحیح نمی باشد. و این روش افرادی همچون ابن تیمیه و امثال او از نواصب است که پرده حیا را از صورت خود برداشته اند.

و لذا مشاهده می کنیم که هر گاه حدیثی را به جهت تواتر آن و یا وجودش در صحیحین، نتوانستند تضعیف نمایند، از این طریق وارد شده و آن را از اعتبار ساقط می نمایند.

اوّل کسی که به این شرط تصریح کرده ابراهیم به یعقوب جوزجانی(1) است، گرچه به این شرط در عصر او عمل می شد. او کسی است که در جرح و تعدیل از اشخاص و چهره های سرشناس به حساب می آید، و از شیوخ ترمذی، ابوداوود و نسائی و از غالیان در نصب و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام است. حتی درباره او گفته شده که حروی المذهب است؛ یعنی پیرو مذهب حریز بن عثمان ناصبی است.(2)

حریز کسی است که حضرت علی علیه السلام را هفتاد بار در هنگام صبح و هفتاد بار هنگام عصر، لعنت می نمود و هنگامی که از او درباره این عملش سؤال می شد؟ می گفت: او کسی است که سرهای پدران و اجداد مرا از تن جدا کرده است.(3)

اسماعیل بن عیاش می گوید: «همراه حریز بن عثمان از مصر تا مکه بودم او همواره علی را سبّ و لعن می نمود».(4)

به یحیی بن صالح گفته شد: چرا از حریز حدیث نمی نویسی؟ گفت: چگونه از کسی حدیث بنویسم که هفت سال نماز فجر را با او به جای آوردم، در حالی که از مسجد بیرون نمی آمد تا آن که هفتاد بار علی را لعن نماید.(5)

خطیب بغدادی در ترجمه حریز و نیز ذهبی در «لسان المیزان» در ترجمه او از حافظ یزید بن هارون نقل کرده که گفت: خداوند در خواب به من فرمود: ای یزید! از

ص:308


1- 1109. تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 549.
2- 1110. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 182.
3- 1111. همان، ج 2، ص 24؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 475.
4- 1112. تهذیب التهذیب، ج 2، ص 239.
5- 1113. همان، ج 2، ص 24.

حریز روایت ننویس؛ زیرا او سبّ علی می کند.(1) و جوزجانی بر مذهب این خبیث است.

او چنان در جرح و تعدیل متعصب است که درباره او گفته شده: هیچ گاه از کنار فردی شیعه عبور نمی کرد جز آن که او را طعن زده و تعبیرات زشتی به او می گفت.

ذهبی درباره او می گوید: «از جمله اموری که منجر به توقف در قبول قول جوزجانی در جرح می شود این که او کسانی را طعن زده که بین او و آنان عداوتی است که ناشی از اختلاف در اعتقاد می باشد. فرد حاذق هرگاه مشاهده کند که چگونه جوزجانی اهل کوفه را تضعیف می کند تعجب می نماید؛ زیرا او در نصب و عداوت اهل بیت انحراف شدید داشته و اهالی کوفه مشهور به تشیّع بوده اند...».(2)

این در حالی است که محدثین بزرگ اهل سنّت هرگز این شرط را نپذیرفته و به آن عمل نکرده اند، بلکه به روایات راویان شیعه در صورتی که ثقه بوده اند عمل کرده و آن ها را نقل کرده اند گرچه تأیید مذهب شیعه باشد.

از باب نمونه: بخاری و مسلم حدیث «انت منّی و أنا منک»(3) را در باب فضایل امام علی علیه السلام از عبیداللَّه بن موسی عبسی نقل کرده که به تصریح بخاری در کتاب «التاریخ الکبیر» او شدید التشیع است.(4)

بررسی یک قاعده

قاعده ای نزد بسیاری از اهل حدیث مشهور است و آن این که: «بدعت گزار ثقه اگر حدیثی را که به نفع مذهب اوست روایت کند مردود بوده و اخذ به آن نمی شود».

این قاعده نزد جماعتی از اهل سنت از مسلّمات به حساب آمده است بدون آن که نسبت به مقاصد جاعلین آن تنبّهی حاصل کنند، و بدون تأمل در این که پذیرفتن این قاعده موجب ردّ بسیاری از احادیث پیامبرصلی الله علیه وآله خواهد شد.

ص:309


1- 1114. تاریخ بغداد، ج 14، ص 337.
2- 1115. لسان المیزان، ج 1، ص 11، خطبه کتاب.
3- 1116. صحیح بخاری، ج 2، ص 208، چاپ مصر، سال 1304.
4- 1117. التاریخ الکبیر، ترجمه عبیداللَّه عبسی.

جعل کننده قاعده

قبل از بررسی این قاعده جا دارد به این نکته اشاره کنیم که اول کسی که این قاعده را جعل کرده ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب سعدی جوزجانی، یکی از شیوخ ترمذی و ابوداود و نسائی است.(1) او از سردستگان نواصب به حساب می آید. بلکه او را حروی المذهب دانسته اند یعنی او پیرو حریز بن عثمان در نصب و عداوت اهل بیت علیهم السلام و در رأس آن ها امیرمؤمنان علیه السلام است. او کسی است که تهاجم بسیاری به حدیث شناسانی دارد که موصوف به تشیع اند، و لذا تعبیرات تندی نسبت به اهل کوفه داشته و راویان را از نقل روایات آن ها به جهت تشیع برحذر داشته است.

اوّل ابن حجر می نویسد: «و از جمله اموری که موجب توقف در قبول گفتار شخصی در جرح می شود این است که بین او و کسی که جرح می شود عداوت و دشمنی ناشی از اختلاف در اعتقاد باشد. لذا عالم متبحر هنگامی که در جرح و تضعیف ابواسحاق جوزجانی نسبت به اهل کوفه تأمل می کند تعجب می نماید؛ زیرا او انحراف شدیدی در عداوت نسبت به حضرت علی علیه السلام داشته است، و از طرفی دیگر اهل کوفه معروف به تشیع بوده اند. و لذا مشاهده می کنی او را که در تضعیف این گونه افراد و توهین به آنان با عبارات زشت و زننده مضایقه نمی کند تا به حدی که امثال اعمش، ابونعیم، عبید اللَّه بن موسی و بزرگان و ارکان حدیث را تضعیف می نماید».(2) او نیز در جایی دیگر می نویسد: «سلمیّ از دار قطنی - بعد از توثیق جوزجانی - نقل کرده که در او انحراف از علیّ علیه السلام است...».(3)

حافظ احمد بن سعید در تعلیقه اش بر کتاب «الباحث عن علل الطعن فی الحارث» می نویسد: «جوزجانی ناصبی خبیث و دشمن است و لذا روایت او در مورد هر فرد شیعی تا چه رسد به اصحاب علیّ علیه السلام پذیرفته نمی شود. و او نزد ما کذّاب است گرچه او را اهل حدیث طبق عادتشان توثیق کرده اند».(4)

ص:310


1- 1118. لسان المیزان ج 1 ص 11.
2- 1119. لسان المیزان ج 1 ص 16.
3- 1120. تهذیب التهذیب ج 1 ص 118.
4- 1121. الباحث عن علل الطعن فی الحارث ص 11.

این را ذکر کردیم تا معلوم شود که این قاعده مبتنی بر اساس علمی محکم نیست بلکه به توسط شخصی ناصبی ثابت شده است، با این هدف که چون به نظر او شیعه بدعت گزار است لذا احادیثی که در سند آنها افراد شیعه وجود دارد مردود می باشد.

نقد قاعده

بر این قاعده: (هر بدعت گزار ثقه هرگاه روایت کند حدیثی را که مؤیّد بدعت اوست مردود است) از جانب ابن حبّان و حاکم ادعای اجماع شده است، گر چه ابن حجر در آن نظر کرده است. و به نظر می رسد که این قاعده از جهاتی فاسد و مردود است:

1 - این اتفاق - همان گونه که در جای خود توضیح دادیم - تنها از سوی نواصب و دشمنان اهل بیت علیهم السلام و پیروان آنها پدید آمده است. و لذا مشاهده می کنیم که امامان و اهل حدیث از اهل سنت هرگز به آن التزام نداده اند، بلکه هر حدیثی را که راوی آن ثقه و ضابط باشد اخذ می کنند بدون آن که این قید را بپذیرند. و لذا مشاهده می کنیم که بخاری و مسلم چه بسیار از احادیث فضایل حضرت علی علیه السلام را که از راویان شیعه نقل شده پذیرفته و در کتاب صحیح خود نقل کرده اند. مثل حدیث «أنت منّی وانّا منک»؛(1) «ای علی! تو از من و من از تو هستم»، با این که این حدیث از روایات عبید اللَّه بن موسی عبسی است که بخاری درباره او در تاریخ کبیرش می گوید: «او شدید التشیع بود».

و نیز حدیث: «لایحبّک الاّ مؤمن ولایبغضک الاّ منافق»؛(2) «تو را به جز مؤمن دوست ندارد و به جز منافق دشمن ندارد»، را مسلم از عدیّ بن ثابت نقل کرده با این که او شیعه و غالی و دعوت کننده به مذهب خود معرفی شده است.(3)

این عملکرد همه اصحاب صحاح و سنن و مصنفات حدیثی است که احادیثی را

ص:311


1- 1122. صحیح بخاری، کتاب الصلح، و کتاب المغازی، باب عمرة القضاء.
2- 1123. صحیح مسلم، کتاب الایمان، باب الدلیل علی انّ حبّ الانصار وعلی رضی الله عنه من الایمان.
3- 1124. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 523.

نقل می کنند که مورد احتجاجشان بوده و تصریح به صحت بسیاری از آن ها کرده اند، و این نه تنها دلالت بر بطلان ادعای اجماع بر این شرط دارد بلکه دلالت بر بطلان اصل آن دارد.

ابوالحسین غازی می گوید: از بخاری راجع به ابوغسان سؤال کردم؟ او گفت: از چه جهت او سؤال می کنی؟ گفتم درباره تشیع او. بخاری گفت: او برمذهب اهل شهر خود کوفیین است و اگر عبیداللَّه و ابونعیم و تمام مشایخ کوفی ما را دیده بودی از ما درباره ابوغسان سؤال نمی کردی.(1)

لذا ابن حجر می نویسد:«قبول مطلق روایات مبتدعه مورد نظر ابوحنیفه و ابویوسف و طایفه ای از علماست از مشافعی نیز این رأی روایت شده است، مگر کسی که به توسط بدعتش کافر شود و کسی که دروغ را حلال شمارد».(2)

2 - همان گونه که اشاره شد مدار صحت حدیث بر ضابط بودن و عدالت و وثاقت راوی است و بیش از این در قبول خبر لازم نیست گر چه راوی هم عقیده با فردی که روایت او را نقل می کند نباشد.

3 - در این قاعده تناقض آشکاری است؛ زیرا کسی که به مذهب خود دعوت می کند یا آدم متدیّن و باورعی است و یا فاسق و فاجر است، در صورت اوّل دین و ورعش مانع او از اقدام بر دروغ است، و در صورت دوّم به جهت فسق و فجورش روایتش مردود است نه به جهت دعوت به مذهبش.

4 - با اعمال این شرط لازم می آید که بسیاری از احادیث نبوی ابطال شود؛ زیرا کمتر راوی پیدا می شود که رأیش با رأی کسی که روایت از او نقل می کند یکسان باشد. آیا نواصب می توانند حدیث صحابی معروف ابوالطفیل عامر بن واثله را ردّ کنند در حالی که طبق نصّ ابن قتیبه او از غلات روافض بوده است؟(3) و او از ابی ذر غفاری حدیث «سفینه» را نقل کرده است.

ص:312


1- 1125. تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 978.
2- 1126. لسان المیزان ج 1 ص 10.
3- 1127. المعارف، ابن قتیبه ص 624.

اعتراف به حق

برخی از علمای اهل سنت، انصاف به خرج داده و حکم به جواز رجوع به تراث شیعه نموده اند:

1 - شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الأزهر مصر در عصر خود، بعد از مطالعه فراوان در فقه شیعه و مرجعیّت دینی اهل بیت علیهم السلام پی به اعتبار مذهب جعفری برده و فتوای معروف خود را در جواز تعبّد به این مذهب صادر کرد. او می گوید: «انّ مذهب الجعفریة المعروف بمذهب الشیعة الامامیة الاثنا عشریة مذهب یجوز التعبد به شرعاً کسائر مذاهب اهل السنة، فینبغی للمسلمین ان یعرفوا ذلک وان یتخلّصوا من العصبیة بغیر الحقّ لمذاهب معینة...»؛ «مذهب جعفری معروف به مذهب شیعه امامی اثنا عشری، مذهبی است که تعبّد به آن شرعاً جایز است، همانند سایر مذاهب اهل سنت. لذا سزاوار است بر مسلمانان که آن را شناخته و از تعصّب ناحق نسبت به مذاهبی معیّن خلاصی یابند».(1)

بعد از او هر یک از شاگردان شیخ محمود شلتوت در زیر فتوای او تقریظ زده و مطلب او را تأیید نمودند، شاگردانی؛ امثال شیخ ازهر دکتر محمّد محمّد فحّام، شیخ محمّد غزالی، عبدالرحمن بن نجار مدیر مساجد قاهره، استاد احمد بک و دیگران.(2)

شیخ محمّد ابوزهره می گوید: «شکّی نیست که شیعه، فرقه ای است اسلامی، هر چه می گوید به خصوص قرآن و احادیث منسوب به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تمسک می کند...».(3)

2 - دکتر حامد حنفی داوود، استاد ادبیات عرب در دانشکده زبان قاهره می گوید: «... فهو - ای التشیع - المذهب الاسلامی الاول الّذی عنی کل العنایة بالمنقول والمعقول جمیعاً واستطاع ان یسلک بین المذاهب الإسلامیة طریقاً شاملاً واسع الآفاق. ولولا ما امتاز به الشیعة من توفیق بین المعقول والمنقول لما لمسنا فیهم هذه الروح المتجددة فی الإجتهاد وتطویر مسائلهم الفقهیه مع الزمان والمکان بما لا یتنافی مع روح الشریعة الاسلامیة

ص:313


1- 1128. اسلامنا، رافعی، ص 59؛ مجله رسالة الاسلام، تاریخ 13 ربیع الاول 1378ه.ق، قاهره.
2- 1129. فی سبیل الوحدة الاسلامیه، ص 64-66.
3- 1130. تاریخ المذاهب الاسلامیه، ص 39.

الخالدة»؛ «... تشیّع اوّلین مذهب اسلامی است که عنایت خاصی به منقول و معقول داشته است، و در میان مذاهب اسلامی توانسته است راهی را انتخاب کند که دارای افق گسترده ای است. و اگر نبود امتیازی که شیعه در جمع بین معقول و منقول پیدا کرده هرگز نمی توانست به روح تجدّد در اجتهاد رسیده و خود را با شرایط زمان و مکان وفق دهد به حدّی که با روح شریعت اسلامی منافات نداشته باشد».(1)

3 - استاد ابوالوفاء غنیمی تفتازانی، مدرّس فلسفه اسلامی در دانشگاه الازهر می گوید: «وقع کثیر من الباحثین سواء فی الشرق أو الغرب، قدیماً وحدیثاً، فی احکام کثیرة خاطئة عن الشیعة، لا تستند إلی ادلة أو شواهد نقلیة جدیرة بالثقة، وتداوّل بعض الناس هذه الاحکام فیما بینهم دون ان یسألوا انفسهم عن صحتها او خطئها. وکان من بین العوامل الّتی ادت إلی عدم انصاف الشیعة من جانب اولئک الباحثین، الجهل الناشی ء عن عدم الاطلاع علی المصادر الشیعیة والاکتفاء بالاطلاع علی مصادر خصومهم»؛(2) «بسیاری از بحث کنندگان در شرق و غرب عالم، از قدیم و جدید، دچار احکام نادرستی در مورد شیعه شده اند که با هیچ دلیل و شواهد نقلی سازگار نیست. مردم نیز این احکام را دست به دست کرده و بدون آن که از صحت و فساد آن سؤال کنند، شیعه را به آن ها متّهم می سازند. از جمله عواملی که منجرّ به بی انصافی نسبت به شیعه شد جهلی است که ناشی از بی اطّلاعی آنان نسبت به مصادر شیعه است، و آنان در آن اتّهامات، تنها به کتاب های دشمنان شیعه استناد می کنند».

آثار رجوع به احادیث اهل بیت علیهم السلام

در صورت رجوع به احادیث اهل بیت علیهم السلام آثاری بر آن مترتب می شود که عبارتند از:

1 - در مسائلی که حدیثی از اهل بیت علیهم السلام از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل شده ولی از طریق اهل سنت حدیثی در آن مورد نرسیده است، وظیفه آن است که به احادیث اهل بیت رجوع کرده و این گونه موارد را از مصادیق نبود نصّ به حساب نیاورند تا خود را مجبور به رجوع به قیاس، استحسان، سدّ ذرایع و مصالح مرسله و دیگر اصول کنند.

ص:314


1- 1131. نظرات فی الکتب الخالدة، ص 33.
2- 1132. مع رجال الفکر فی القاهرة، ص 40.

2 - در مواردی که احادیثی از طریق اهل سنت وارد شده و نیز در همان موارد روایاتی از طرق امامان شیعه رسیده که می تواند مفسّر و مبیّن روایات وارد از طرق اهل سنت باشد، در این صورت وظیفه آن است که بین هر دو دسته روایات - روایات اهل سنت و روایات امامان اهل بیت علیهم السلام - جمع کرده و احادیث اهل بیت حاکم قرار گیرد؛ زیرا مفسّر و شارح احادیث وارد از طرق اهل سنت است. همانند سایر مواردی که دو حدیث وارد شده یکی از آن دو مفسّر و شارح دیگر است.

3 - و در مواردی که حدیث از طرق شیعه و اهل سنت هر دو رسیده ولی با یکدیگر معارضند به نحوی که قابل جمع نمی باشند و یکی مفسّر دیگری نیست، در این صورت وظیفه آن است که به حدیثی تمسک شود که بر دیگری ترجیح دارد، و آن احادیثی است که از طرق اهل بیت علیهم السلام رسیده است؛ زیرا این طریق را پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تعیین کرده و مردم را به پیروی از آن امر کرده است. همان گونه که از حدیث ثقلین، سفینه، آیه تطهیر و دیگر ادله استفاده می شود.

بازگشت جمیع علوم به امام علی علیه السلام

با مراجعه به تاریخ پی می بریم که جمیع علوم اسلامی به امام علی علیه السلام باز می گردد و آن حضرت مؤسس آن ها به حساب می آید. ابن ابی الحدید در این باره می گوید: «در علم توحید و معارف الهی که اشرف علوم است، کلمات و خطبه های حضرت مملوّ از آن است. معتزله در این زمینه خود را به امام علی علیه السلام منتسب می دانند؛ زیرا مؤسس مکتب اعتزال - واصل بن عطا - شاگرد ابی هاشم عبداللَّه بن محمّد بن حنفیه است، و ابوهاشم شاگرد پدرش محمّد بن حنفیه و او شاگرد امام علی علیه السلام است.

اشاعره نیز خود را به ابوالحسن اشعری منتسب می دانند که او شاگرد ابو علی جبائی، و ابو علی یکی از مشایخ معتزله است.

انتساب امامیه و زیدیه به حضرت علی علیه السلام پرواضح است.

در علم فقه نیز حضرت، اصل و اساس آن به حساب می آید و هر فقیهی در اسلام از فقه او استفاده کرده و بر سر خوان سفره او نشسته است.

ص:315

اصحاب ابوحنیفه، همچون ابویوسف و محمّد بن حسن، فقه را از ابوحنیفه فراگرفته اند. و شافعی فقه را از محمّد بن حسن فرا گرفته است و احمد بن حنبل از شافعی استفاده کرده است. لذا فقه همه به ابو حنیفه باز می گردد، در حالی که ابوحنیفه شاگرد امام صادق علیه السلام بوده است.

مالک بن انس شاگرد ربیعه و ربیعه شاگرد عکرمه و او شاگرد ابن عباس است که وی شاگرد امام علی علیه السلام بوده است.

و رجوع فقه شیعه نیز به امام علی علیه السلام امری ظاهر و واضح می باشد.

از جمله علوم، علم تفسیر قرآن است که از امام علی علیه السلام گرفته شده و به وی بازگشته است. و اگر به کتاب های تفسیر رجوع کنی به صحت این مطالب پی خواهی برد؛ زیرا بیشتر آن از حضرت علی علیه السلام و عبداللَّه ابن عباس است و مردم می دانند که ابن عباس ملازم آن حضرت بوده و از شاگردان او به حساب می آمده است.

از ابن عباس سؤال شد: علم تو در مقابل علم پسر عمویت حضرت علی علیه السلام چه مقدار است؟ او گفت: همانند قطره ای از باران در مقابل اقیانوس.

از جمله علوم، علم طریقت و حقیقت و احوال تصوف است، و می دانید که بزرگان این فن در تمام کشورهای اسلامی نسبتشان به امام علی علیه السلام باز می گردد و این مطلبی است که شبلی و جنید و سری و ابویزید بسطامی و ابو محفوظ معروف کرخی و دیگران به آن تصریح کرده اند. ...

و از جمله علوم، علم نحو و عربیت است، و همه می دانند که مبتکر آن حضرت علی علیه السلام است. او کسی بود که جوامع و اصول این علم را به ابوالأسود دئلی املا نمود. از آن جمله این که تمام کلام بر سه قسم است: اسم و فعل و حرف. و از آن جمله تقسیم کلمه به معرفه و نکره. و تقسیم وجوه اعراب به رفع و نصب و جرّ و جزم است. و این از معجزات است؛ زیرا قدرت بشر از چنین کاری عاجز می باشد و نمی تواند چنین استنباطی داشته باشد...».(1)

ص:316


1- 1133. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 17 - 20.

رجوع صحابه به امام علی علیه السلام

از روایات و تاریخ استفاده می شود که صحابه بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در فهم مسائل مختلف به امام علی علیه السلام رجوع می کردند. اینک به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:

1) ابن عساکر نقل می کند دو نفر نزد عمر بن خطّاب آمده و از او درباره طلاق کنیز سؤال کردند. عمر از جا برخاست و همراه آن دو نفر به نزد حضرت علی علیه السلام آمد و به او عرض کرد: ای اصلع! رأی تو درباره طلاق کنیز چیست؟... .(1)

2) انس بن مالک می گوید: بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شخصی یهودی وارد مدینه شد و سراغ خلیفه مسلمانان را گرفت. مردم او را به ابو بکر ارجاع دادند. مرد یهودی به نزد ابوبکر آمد و به او گفت: من از تو درباره اموری سؤال می کنم که به جز نبیّ یا وصیّ او، آن ها را نمی داند.

ابوبکر گفت: از هرچه می خواهی سؤال کن.

یهودی گفت: خبر بده مرا از آنچه برای خدا نیست و از آنچه نزد خدا نیست و از آنچه خدا آن را نمی داند.

ابوبکر گفت: این سؤال های کفار است، ای یهودی! و لذا او و مسلمانان قصد تعرض به او را کردند.

ابن عباس گفت: شما با او به انصاف رفتار نکردید.

ابوبکر گفت: آیا نشنیدی که چه گفت؟

ابن عباس فرمود: اگر می توانید جواب او را بدهید وگرنه او را به نزد علیّ علیه السلام ببرید تا جواب او را بدهد؛ زیرا از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که خطاب به علی علیه السلام می فرمود: بار خدایا! قلبش را هدایت کن و زبانش را ثابت بدار.

ابن عباس می گوید: ابوبکر و حاضران به نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آمده و از او اذن گرفتند.

ابوبکر گفت: ای اباالحسن! این یهودی از من مسائل کفار را سؤال می کند.

حضرت فرمود: چه می گویی، ای یهودی؟

ص:317


1- 1134. مختصر تاریخ دمشق، ج 17، ص 389.

یهودی گفت: من از اموری سؤال می کنم که جز پیامبر یا وصیّ پیامبر آن ها را نمی داند. با درخواست حضرت، یهودی سؤال های خود را تکرار کرد.

حضرت فرمود: امّا آنچه را که خداوند نمی داند، آن گفتار شما جماعت یهود است که عزیر فرزند خداست، و خدا نمی داند که برایش فرزندی است. و امّا این که می گویی خبر بده مرا از آنچه نزد خدا نیست، آن مظلمه بندگان است. و امّا گفتار تو که خبر بده مرا از آنچه برای خدا نیست، آن شریک است که خدا ندارد.

یهودی گفت: شهادت می دهم که معبودی جز خدا نیست و این که محمّد رسول اوست و تو وصیّ رسول خدایی.

ابوبکر و مسلمانان خطاب به علی علیه السلام عرض کردند: ای کسی که برطرف کننده گرفتاری هستی.(1)

3) عاصی در «زین الفتی» نقل کرده که اسقف نجران در اوائل خلافت عمر بن خطاب وارد بر او شد و گفت: ای عمر! شما در کتابتان می خوانید: «و بهشتی که عرض آن به اندازه عرض آسمان و زمین است». پس دوزخ کجاست؟

عمر ساکت شد و به حضرت علی علیه السلام عرض کرد: جواب او را بده. حضرت فرمود: من جواب تو را می دهم ای اسقف! به من خبر بده اگر شب آمد روز کجا می رود؟ و اگر روز آمد شب کجا می رود؟

اسقف عرض کرد: من ندیدم کسی را که جواب این مسأله را بدهد. این جوان چه کسی است؟

عمر گفت: این جوان علی بن ابی طالب داماد رسول خدا و پسر عموی او و پدر حسن و حسین است.

اسقف گفت: خبر بده مرا ای عمر از قطعه ای از زمین که یک بار خورشید در آن پرتو افکنده و قبل و بعد از آن بر آن پرتو نیفکنده است؟

عمر گفت: از این جوان سؤال کن. او از حضرت علی علیه السلام سؤال کرد. حضرت

ص:318


1- 1135. المجتنی، ابن درید، ص 22؛ الغدیر، ج 7، ص 241.

فرمود: من جوابت را می دهم. آن رود (نیل) است. هنگامی که برای بنی اسرائیل شکافته شد و خورشید یک بار بر آن تابید، دیگر قبل و بعد از آن بر آن قطعه از زمین نتابید.

اسقف گفت: خبر بده مرا از چیزی در دستان مردم که شبیه به میوه های بهشت است؟ عمر گفت: از این جوان سؤال کن.

حضرت فرمود: من تو را پاسخ می دهم، آن قرآن است که تمام مردم دنیا بر آن روی آورده و از آن حاجات خود را برطرف می سازند بدون آن که چیزی از آن کاسته شود. همچنین است میوه های بهشت.

اسقف گفت: راست گفتی. خبر بده مرا آیا برای آسمان قفل است؟

حضرت فرمود: قفل آسمان ها شرک به خداست.

اسقف عرض کرد: کلید آن قفل چیست؟

حضرت فرمود: گواهی به توحید (لا اله إلّا اللَّه) که چیزی از حجاب بر آن نیست به جز عرش.

اسقف عرض کرد: راست گفتی. خبر بده مرا از اولین خونی که بر روی زمین ریخت؟

حضرت فرمود: ما همانند شما نمی گوییم که خون خشّاف است، ولی اولین خونی که بر زمین ریخت بچه دان حوّا بود، هنگامی که هابیل فرزند آدم را بزاد.

اسقف گفت: راست گفتی، ولی یک سؤال باقی مانده است، خبر بده مرا که خدا کجاست؟

عمر غضبناک شد.

حضرت فرمود: من تو را پاسخ می دهم، از هرچه می خواهی سؤال کن.

ما نزد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بودیم که ملکی آمد و بر حضرت سلام کرد. رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به او فرمود: از کجا فرستاده شدی؟ عرض کرد: از آسمان هفتم، از جانب پروردگارم. سپس ملکی دیگر آمد و حضرت همان سؤال را از او پرسید. ملک گفت: از آسمان هفتم، از طرف پروردگارم آمده ام. فرشته سومی از جانب مشرق و فرشته چهارمی از جانب مغرب آمد و حضرت از آن دو سؤال کرد، آن ها هم همان جواب را

ص:319

دادند. پس خدای عزّ و جلّ هم اینجاست و هم آنجا، در آسمان خداست و در زمین نیز خداست.(1)

4) زن حامله ای را به نزد عمر بن خطاب آوردند که اعتراف به زنا کرده بود. عمر دستور داد تا او را سنگسار کنند. حضرت علی علیه السلام او را دید و فرمود: این زن را چه شده؟ گفتند: عمر دستور داده تا او را سنگسار کنند. حضرت آن زن را برگرداند و فرمود: توسلطه به این زن داری، نه آنچه در شکم اوست... عمر آن زن را رها کرد و گفت: زنان عاجزند که مثل علی بن ابی طالب را بزایند، اگر علی نبود عمر هلاک شده بود.(2)

5) به عمر خبر رسید که زنی از قریش در عدّه با مردی از ثقیف ازدواج کرده است. عمر کسی را به نزد آن دو فرستاد و آن دو را از همدیگر جدا کرده و عقاب نمود و به مرد گفت: تا ابد نباید با او ازدواج کنی، و مهر آن زن را از بیت المال پرداخت. این قضیه بین مردم پخش شد و خبر به علی علیه السلام رسید. حضرت علیه السلام از این که مهر را از بیت المال قرار داده بود اعتراض کرده و فرمود: این دو جاهل بودند و بر خلیفه است که آن دو را به سنّت بازگرداند. به حضرت عرض شد: نظر شما درباره این زن چیست؟ حضرت فرمود: به جهت استحلال فرج او مهر بر زن است و آن دو از هم جدا می شوند و تازیانه ای بر آن دو نیست. و زن عده خود را از شوهر اولش کامل می کند و عده ای از شوهر دوم می گیرد و سپس مرد به خواستگاری او می رود. این خبر به عمر رسید و او قول حضرت علی علیه السلام را قبول کرد.(3)

6) عبدالرحمن سلمی می گوید: زنی را نزد عمر آوردند که عطش بر او فشار آورده و او را به سوی چوپانی کشانده بود. از او تقاضای آب کرد. چوپان از او می خواهد تا در مقابل آب او را تمکین کند، آن زن این کار را انجام می دهد. عمر در حکم آن زن با

ص:320


1- 1136. زین الفتی عاصی، به نقل از الغدیر، علامه امینی رحمه الله، ج 6، ص 341.
2- 1137. الریاض النضرة، ج 3، ص 143، ذخائر العقبی، ص 80، اربعین فخر رازی، ص 466.
3- 1138. احکام القرآن، ج 1، ص 425.

مردم مشورت می کند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «این زن مضطره بوده و لذا نظر من این است که باید او را رها کرد.» عمر او را رها می کند.(1)

7) مردی سیاه چهره که با خود زنی سیاه چهره همراه بود را به نزد عمر بن خطاب آوردند. آن مرد گفت: من سیاه و این زن سیاه است ولی فرزندی قرمز گونه برای من به دنیا آورده است؟ زن خطاب به عمر گفت: به خدا سوگند که من به او خیانت نکرده ام و این فرزند اوست. عمر نمی دانست که چه بگوید. از حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام سؤال شد؟ حضرت فرمود: اگر از چیزی سؤال کنم مرا تصدیق می کنی؟ عرض کرد: آری به خدا سوگند. حضرت فرمود: آیا در هنگام حیض زنت، با او مواقعه کردی؟ آن مرد گفت: شاید. حضرت فرمود: اللَّه اکبر، همانا نطفه چون با خون مخلوط گردد خداوند از آن فرزند قرمز آفریند. پس فرزندت را انکار نکن؛ زیرا تو بر نفست جنایت کردی.(2)

8) زنی را به نزد عمر بن خطاب آوردند که از جوانی از انصار شکایت داشت. وقصه او این بود که چون او را دوست می داشت و کام او را بر نمی آورد لذا حلیه کرده و سفیدی تخم مرغ را بر لباس و پای خود ریخته بود تا بر ضد آن جوان حیله کند. آن زن فریاد کنان به نزد عمر آمد و گفت: این مرد به من غالب شده و مرا در بین اهل بیتم مفتضح کرده است و این اثر کارهای اوست. عمر از زنان خواست تا او را بررسی کنند. زن ها گفتند: در بدن و لباس او اثر منی است. عمر خواست تا آن جوان را عقوبت کند که آن مرد شروع به استغاثه کرد و قسم یاد کرد که من کار بدی نکرده و قصد سویی به او نداشته ام، آن زن قصد مرا کرد ولی من خودم را حفظ نمودم.

عمر خطاب به امام علی علیه السلام کرده، عرض نمود: نظر شما درباره این دو نفر چیست؟

حضرت نگاه به لباس آن زن کرد و دستور داد آب جوش آورده و بر لباس او ریختند. سفیدی منجمد شد. حضرت آن سپیدی را برداشت و مزه آن را چشید

ص:321


1- 1139. سنن بیهقی، ج 8، ص 236، الریاض النضرة، ج 3، ص 144.
2- 1140. الطریق الحکمیه ابن قیم جوزیه، ص 47.

و معلوم شد که طعم تخم مرغ می دهد. بر زن اصرار کردند و او اعتراف بر توطئه خود نمود.(1)

9) ابن اذینه عبدی می گوید: من نزد عمر آمدم و از او سؤال کردم که از کجا باید احرام عمره ببندم؟ او گفت: به نزد علی برو، از او سؤال کن. من به نزد علی علیه السلام آمده و از او در این باره سؤال کردم؟

حضرت فرمود: از همان جا که شروع کردی؛ یعنی از میقات سرزمین خود. او می گوید: به نزد عمر آمدم و جریان را به او گفتم. عمر گفت: جواب همان چیزی است که فرزند ابی طالب گفته است.(2)

10) در ایام خلافت عمر سخن از کثرت زیور آلات کعبه شد و به او گفته شد که اگر آن ها را برداشته و به توسط آن ها لشکریان مسلمین را تجهیز کنی اجر بیشتری دارد؛ زیرا کعبه چه احتیاجی به زیور آلات دارد؟

عمر خواست چنین کند که مسأله را از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال کرد؟

حضرت فرمود: «این قرآن محمّدصلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است. و اموال بر چهار قسم است: اموال مسلمانان که در فرائض بین ورثه تقسیم نموده است. وفئ که بر مستحقین آن تقسیم شده است. و خمس را که در آنجا که باید قرار دهد قرار داده است. و صدقات را که آنجا که باید بگذارد گذاشته است. و در آن روز زیور آلات کعبه بوده و خداوند آن ها را بر حال خود گذاشته است. و آن ها را از روی فراموشی رها نکرده و از آن مکانی را مخفی نکرده است. و تو نیز همان گونه که خدا و رسولش کرده، انجام بده».

عمر گفت: اگر تو نبودی ما مفتضح می شدیم. و لذا زیور آلات را به حال خود گذاشت.»(3)

ص:322


1- 1141. همان.
2- 1142. المحلی ابن حزم، ج 7، ص 76، الریاض النضرة، ج 3، ص 142.
3- 1143. صحیح بخاری، ج 2، ص 578، ح 1517، کتاب الحج، باب کسوة الکعبة.

جلوگیری از مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام

گرچه ابوبکر و عمر در ابتدای امر مردم را در مسائل دینی و احکام الهی به امام علی علیه السلام ارجاع می داند، ولی بعد از مدتی پی بردند که این مسائل برای آنان مشکل ساز شده است؛ زیرا مردم می گفتند: اگر شما خلیفه و جانشین رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم هستید پس چرا از علم او آگاهی ندارید؟

توضیح مطلب این است که آنان به این نتیجه رسیده بودند که خلیفه باید دارای دو قدرت باشد:

1) قدرت سیاسی

خلیفه باید قدرت اداره شؤون امّت در زمان جنگ و صلح را داشته باشد و بتواند از مرزهای کشور اسلامی پاسداری نماید و در اصلاح امور جامعه خبرویّت داشته باشد.

2) قدرت علمی

آنان به این نتیجه رسیده بودند که اگر قدرت فتوا دادن نداشته و از عهده سؤال های مردم بر نیایند از نفوذ و سلطه آن ها کاسته خواهد شد؛ زیرا در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم چنین عادت کرده بودند که مسائل شرعی را از آن حضرت بپرسند و در مسائل جدید به او رجوع نمایند، و بعد از او توقع داشتند کسی که جانشین او می شود علاوه بر اداره امور جامعه بتواند از عهده سؤال های آنان برآید. ولی هنگامی که مشاهده کردند خلیفه مسلمین در مسائل شرعی به امام علی علیه السلام ارجاع ندهد، در خلافت و رهبری آنان شک می نمودند.

آنان از این معضله به خوبی آگاه بودند لذا درصدد پیدا کردن راه حلّی برای آن برآمدند که در این راه دو کار اساسی انجام دادند: یکی این که مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام را سدّ کرده و کسی را به آنان ارجاع ندادند تا برایشان نقصی نباشد و در ضمن، مردم از فضایل و کمالات و علوم اهل بیت علیهم السلام آگاهی پیدا نکنند.

دیگر این که خود را مجتهد مطلق دانسته و در احکام، نه تنها خود را صاحب نظر دانستند بلکه به خود اجازه دادند تا اجتهاد در مقابل نصّ نمایند.

شاهد این مدعا این که ابن عساکر نقل می کند که دو نفر نزد عمر بن خطّاب آمده، از

ص:323

او درباره طلاق کنیز سؤال کردند. او از جا برخاست و با آن دو نفر به نزد حضرت علی علیه السلام آمد و به او عرض کرد: ای اصلع! رأی تو در طلاق کنیز چیست؟ حضرت سر خود را بلند کرد و با اشاره به او فهماند که دو تا است. عمر به آن دو نفر جواب داد: دو طلاق است. یکی از آن دو نفر گفت: سبحان اللَّه! ما نزد تو آمده ایم و تو امیرالمؤمنین هستی، ولی سؤال ما را جواب ندادی تا این که به نزد این مرد رفتی و از او سؤال نمودی و از او راضی شدی که با اشاره به تو مطلب را بیان کند...».(1)

در زمان خلافت عمر بن خطاب قومی از دانشمندان یهود به نزد او آمده و گفتند: ای عمر! تو سرپرست امر امّت بعد از محمّدصلی الله علیه وآله وسلم و مصاحب او می باشی و ما قصد داریم که از تو درباره خصلت هایی سؤال کنیم، اگر ما را از آن ها خبر دهی علم پیدا می کنیم که اسلام حقّ است و محمّد پیامبر می باشد واگر ما را از آن ها خبر ندهی می دانیم که اسلام باطل است و محمّد پیامبر نیست.

عمر گفت: از آنچه می خواهید بپرسید.

آنان گفتند: خبر بده ما را از قفل های آسمان ها که چیست؟ و خبر بده ما را از کلیدهای آسمان ها که چیست؟ و خبر بده ما را از...

عمر سر خود را به زیر افکند و گفت: بر عمر عیب نیست چیزی را که از او سؤال شده و نمی داند، بگوید نمی دانم و این که از چیزهایی که نمی داند سؤال شود.

دانشمندان یهود از جا بلند شده و گفتند: گواهی می دهیم که محمّد پیامبر نبوده و اسلام باطل است.

سلمان فارسی از جا بلند شد و به یهودیان فرمود: کمی توقف کنید. آن گاه به طرف علی بن ابی طالب علیه السلام رفته و بر او وارد شد و عرض کرد: ای اباالحسن! اسلام را دریاب.

حضرت فرمود: چه شده است؟ سلمان قصه را گفت. حضرت برده رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را بر تن نمود و نزد آنان آمد. عمر که نگاهش به حضرت افتاد از جا بلند شد و او را بغل گرفت و عرض کرد: ای اباالحسن! تو برای هر معضل و شدّتی خوانده می شوی.

ص:324


1- 1144. مختصر تاریخ دمشق، ج 17، ص 389.

حضرت علی علیه السلام خطاب به علمای یهود کرده و فرمود: از آنچه می خواهید سؤال کنید؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مرا هزار باب از علم تعلیم کرده که از هر بابی، هزار باب منشعب می شود. علمای یهود از حضرت سؤال های خود را پرسیدند. حضرت علی علیه السلام فرمود: من یک شرط برای شما می گذارم و آن این که اگر آن طور که در تورات شما آمده، شما را خبر دادم، به دین ما ایمان آورید، من شما را پاسخ می دهم. آنان قبول کردند.

حضرت فرمود: از یک یک خصلت ها سؤال نمایید... .

در این حدیث آمده که حضرت به تمام سؤال های آنان پاسخ گفت و در آخر آنان شهادت به وحدانیت خدا و نبوّت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم دادند و گفتند: ما گواهی می دهیم که تو داناترین فرد این امّت هستی.(1)

اهل بیت علیهم السلام و تدوین حدیث

اشاره

رویّه نگاشتن حدیث پس از پیامبر در میان ائمه اهل بیت ایشان علیهم السلام رواج داشت و امامان به تبع از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به این امر تأکید داشته و دوستداران اهل بیت نیز به کتابت حدیث همت می گماشتند.

دکتر شوقی ضیف می نویسد: «توجه شیعه به نوشتن فقه بسیار قوی بوده است، و علت آن، اعتقادی بوده که آنان به امامان خود داشتند، آن ها امامان را هادی و مهدی دانسته و معتقد بودند باید به تمام فتاوای آن ها ملتزم بود. لذا به فتاوا و قضاوت های علی علیه السلام توجه کردند. بنابر این اوّلین تألیف از میان شیعه و به دست سلیم بن قیس هلالی، معاصر حجّاج بوده است».(2)

1 - دوران امام علی علیه السلام

سید شرف الدین می نویسد: «امام علی علیه السلام و شیعیان او از همان ابتدا به مسئله تدوین حدیث توجه کردند. اولین چیزی که علی علیه السلام در ابتدا بدان توجه کرد، کتابت

ص:325


1- 1145. عرائس المجالس، ص 413، 419؛ قصص الانبیاء قطب الدین راوندی، ص 255، فصل 8.
2- 1146. تاریخ الأدب العربی، ص 453 ؛ تمهید التاریخ الفلسفة الاسلامیة، ص 202و203.

کامل قرآن بود که بعد از وفات پیامبر آن را بر حسب نزولش تدوین کرد و عام و خاص، و مطلق و مقیّد، و محکم و متشابه آن را ذکر نمود. و بعد از آن به تألیف کتابی برای فاطمه علیها السلام پرداخت که نزد اولاد آن ها به صحیفه فاطمه - علیها السلام - شهرت داشته است. پس از آن کتابی در دیات نوشت که صحیفه نامیده شد، و ابن سعد آن را در آخر کتاب «معروف الجامع» با ذکر سند از علی علیه السلام نقل کرده است...، از جمله مؤلّفین شیعه، ابورافع است که کتاب سنن و احکام و قضایا را تألیف کرد».(1)

سید حسن صدر می نویسد: «اولین کسی که از شیعه علی علیه السلام به تدوین کتاب پرداخت ابورافع مولی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم است».(2)

ابورافع کتاب «السنن و الاحکام و القضایا» را نگاشت، و پسرش نیز که از دوستداران علی بن ابی طالب بود، کتابی درباره وضو و نماز و سایر ابواب فقه تألیف کرد.

ابوحنیفه امام صادق علیه السلام را با صفت «انّه کُتُبی» معرفی می کرد. وقتی این سخن به امام صادق علیه السلام رسید، حضرت خندید و فرمود: «... امّا اینکه می گوید من صحفی هستم، راست می گوید، من صحف پدرانم را خوانده ام».(3)

همچنین ائمه علیهم السلام روایات بسیاری از کتاب علی علیه السلام نقل می کرده اند که نزد آن ها به یادگار مانده بود.(4)

سلمان فارسی یکی دیگر از کاتبان حدیث است. او کتاب «جاثلیق» را نگاشت که گفت و گوی امام علی علیه السلام با اسقف بزرگ روم است.(5)

اصبغ بن نباته نیز کتابی در باب قضاوت های امیرالمؤمنین نگاشته است.(6)

سلیم بن قیس هلالی نیز یکی دیگر از کاتبان حدیث در این طبقه به شمار می آید.(7) زید بن وهب جهنی کوفی نیز خطبه های امیرالمؤمنین علیه السلام را تحریر کرده که حاوی خطبه های حضرت در منبرها و اعیاد است.(8)

ص:326


1- 1147. المراجعات، ص 305و306.
2- 1148. تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص 280.
3- 1149. روضات الجنات، ج 8، ص 169.
4- 1150. کافی، ج 7، ص 77و98 ؛ رجال نجاشی، ص 255.
5- 1151. تأسیس الشیعة، ص 280.
6- 1152. معالم العلماء، ص 1.
7- 1153. رجال نجاشی، ص 8.
8- 1154. اسد الغابة، ج 2، ص 301.

یکی دیگر از کاتبان حدیث، حارث بن عبداللَّه اعور همدانی است، وی همتی بالا در گردآوری خطبه ها و حدیث امام علی علیه السلام داشته است.(1)

حجر بن عدی کندی نیز از نویسندگان حدیث است که از روی مکتوبات خویش حدیث نقل می کرد.(2)

به جز این افراد می توان از بلال، عطیه عوفی، ابوالاسود دوئلی، محمّد بن قیس بجلی، ربیعة بن سمیع، مصعب بن یزید انصاری، عبیداللَّه بن حرّ جعفی و بریر بن خفیر همدانی نام برد که صاحب کتاب و صحیفه در حدیث بوده اند.(3)

امام علی علیه السلام در عین عمل به تدوین و کتابت حدیث سعی بلیغ در تشویق شاگردان از اصحاب و تابعین به کتابت حدیث داشته است.

در حدیثی حضرت می فرماید: «با یکدیگر مذاکره حدیث کنید و برای آن به زیارت یک دیگر بروید، زیرا در غیر این صورت حدیث ضایع می شود».(4)

2 - دوران امام حسن و امام حسین علیهما السلام

پس از شهادت حضرت علی علیه السلام در سال 40 هجری، تا سال 61 هجری؛ یعنی سال شهادت امام حسین علیه السلام، دوره ای تاریک بر جامعه اسلامی، علوم اسلامی و حدیث حاکم بود. در این دوره به جهت حاکمیت معاویه و دسیسه های او، مجالی برای کتابت حدیث وجود نداشت، گرچه هر دو امام بر کتابت تأکید ورزیدند.

امام حسن علیه السلام فرزندان خود و فرزندان برادرش را جمع کرد و فرمود: «ای فرزندانم و فرزندان برادرم! شما کودکان قومید، امید است که بزرگان دیگر شوید، پس علم را فرا گیرید، هر کس از شما که استطاعت روایت کردن ندارد باید حدیث را مکتوب داشته و آن را در خانه خود محفوظ دارد».(5)

همچنین امام حسین علیه السلام در خطبه ای که در منا در جمع بنی هاشم و اهل بیت پیامبر

ص:327


1- 1155. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 153.
2- 1156. الطبقات الکبری، ج 6، ص 220.
3- 1157. ر.ک: معجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار، ج 1، ص 34.
4- 1158. سنن دارمی، ج 1، ص 122، ح 632؛ معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشابوری، ص 60.
5- 1159. کنز العمال، ج 5، ص 229.

ایراد نمود، فرمود: «... گفتار مرا گوش فرا داده و آن را مکتوب دارید، آنگاه به شهرها و قبیله های خود بازگردید...».(1)

3 - دوران امام سجادعلیه السلام

پس از دوران تاریک 20 ساله گذشته، دوران امام سجادعلیه السلام طلیعه درخشش فرهنگ تشیع است و حدیث، رونقی دیگر می یابد. در این دوره آثار مکتوب بر جای مانده از امام سجادعلیه السلام کم نیست. حدیثی از آن حضرت نقل شده که هنگام وفات، صندوقی را نزد امام باقرعلیه السلام به ودیعت نهاد که در آن کتب بسیار بود.(2)

در شمارش نوشته های امام سجادعلیه السلام، نخست باید از صحیفه سجادیه نام برد. مناسک حج نیز یکی دیگر از کتب آن حضرت است. فرزندان امام این کتاب را نقل کرده اند و در بغداد نیز به طبع رسیده است.(3)

رساله حقوق نیز یکی دیگر از آثار گران قدر امام سجادعلیه السلام است که جامع آداب سلوک فردی و اجتماعی است و محور شرح و بسط بسیار قرار گرفته است.(4)

«الجامع الفقه» عنوان دیگر از این آثار است که ابوحمزه ثمالی آن را نقل کرده است.(5)

همچنین «صحیفة الزهد» را ابوحمزه ثمالی نقل کرده است.(6) داوود بن عیسی نیز کتاب حدیثی را از امام سجادعلیه السلام گرد آورده است.(7) کتاب علی بن الحسین علیه السلام هم عنوان دیگری است که در ضمن مصادر از آن یاد شده است.(8)

به جز این چند اثر روایات بسیاری در ثبت و کتابت حدیث تلاش کرده اند که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)؛

وی از شخصیت های برجسته شیعی و از یاران امام سجادعلیه السلام است، برای او آثاری با نام: کتاب التفسیر، کتاب النوادر و کتاب الزهد نقل کرده اند.(9)

ص:328


1- 1160. کتاب سلیم بن قیس، ص 168.
2- 1161. بحارالانوار، ج 26، ص 212.
3- 1162. تدوین السنة الشریعة، ص 151.
4- 1163. تحف العقول، ص 255.
5- 1164. رجال نجاشی، ص 116.
6- 1165. کافی، ج 8، ص 17.
7- 1166. رجال نجاشی، ص 157.
8- 1167. حیاة الامام زین العابدین علیه السلام، ج 2، ص 219.
9- 1168. الفهرست، ص 41 و 42؛ رجال نجاشی، ص 115 و 116.

2 - سعید بن جبیر؛

وی کتاب تفسیری دارد که علی القاعده گرایش روایی و حدیثی داشته است.(1)

3 - سعد بن طریف حنظلی؛

وی کتاب و رساله ای در حدیث دارد.(2)

4 - زید بن علی بن الحسین علیه السلام؛

او که شخصیتی حماسی و فرهنگی در عصر امام سجادعلیه السلام است، کتابی در تفسیر قرآن به نام «غریب القرآن» و نیز «قراءة علیّ» و «المجموع» در حدیث و فقه دارد.(3)

5 - داود بن یحیی بن بشیر؛

کتاب «حدیث علی بن الحسین علیه السلام» در مصادر به وی نسبت داده شده است.(4)

6 - مالک بن عطیه احمسی؛

او نیز کتابی دارد که در فهارس از آن یاد شده است.(5)

7 - علیّه؛

او که دختر امام سجادعلیه السلام است کتابی در حدیث گرد آورده که زرارة بن اعین آن را نقل کرده است.(6)

البته راویان از امام سجادعلیه السلام بسیارند که در رجال شیخ طوسی اصحاب آن حضرت 176 نفر گزارش شده است.(7)

4 - دوران امام باقرعلیه السلام

این دوران، دوران پایان ظلمت و تیرگی حکومت بنی امیه است. در مصادر حدیثی، کتب و آثار فراوانی به امام باقرعلیه السلام منسوب است؛ از قبیل: تفسیر القرآن، نسخة الاحادیث، صحیفة الاحادیث، رسالته الی سعد الاسکاف، و کتابی که زراره روایت کرده و کتابی دیگر که عبدالمؤمن بن القاسم آن را نقل کرده است.(8)

ص:329


1- 1169. الفهرست، ابن ندیم، ص 36.
2- 1170. فهرست طوسی، ص 76 ؛ رجال نجاشی، ص 178.
3- 1171. السنة قبل التدوین، ص 371 ؛ الامام زید، ص 232.
4- 1172. رجال نجاشی، ص 157.
5- 1173. همان، ص 422.
6- 1174. سیر حدیث در اسلام، ص 85.
7- 1175. رجال طوسی، ص 81-102.
8- 1176. تدوین السنة الشریفة، ص 154 و 155.

محمّد عجاج خطیب می گوید: «نزد محمد باقر فرزند امام علی بن الحسین کتاب های بسیاری بود که برخی از آن ها را فرزندش جعفر صادق شنیده و برخی را نیز قرائت کرده است».(1)

شاگردان حضرت که دارای کتاب و نوشته هایی در حدیث بودند، بسیارند که می توان از سلام بن ابی عمره خراسانی، مسعدة بن صدقه، مسمع بن عبدالملک، نصر بن مزاحم منقری، عمرو بن ابی المقدام، ظریف بن ناصح، محمّد بن حسن بن ابی ساره، معاذ بن مسلم هراء انصاری، وهب بن عبدربّه، کرد بن مسمع، سلیمان بن داوود منقری، هیثم بن مسروق، عمرو بن خالد، حجاج بن دینار، جابر بن یزید و اسحاق قمی نام برد.(2)

شاگردان و راویان از امام باقرعلیه السلام طبق گزارش شیخ طوسی «465» نفرند.(3)

5 - دوران امام صادق علیه السلام

دانشگاه امام صادق علیه السلام بر کسی پوشیده نیست. محققان شیعی و اهل سنت، آن حضرت را پیشوا و پیشگام در بسیاری از علوم و مذاهب اسلامی می دانند.

شیخ مفید می گوید: «اصحاب حدیث ،راویان ثقه از امام صادق علیه السلام را با اختلافشان در آرا و گفتارها جمع کرده اند که مجموع آن ها به 4000 نفر بالغ می شود.(4)

کتبی که از احادیث آن حضرت مکتوب شده 400 کتاب است.

شهید اول می نویسد: «اباعبداللَّه جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام کسی بود که از جواب های مسائلش 400 کتاب از چهارصد نفر تصنیف شد...».(5)

امام صادق علیه السلام در تشویق به آموختن و نوشتن، سخن بسیار دارد. و در جایی به اصحاب خود خطاب کرده و می فرماید: «کتاب های خود را حفظ کنید؛ زیرا شما در آینده به آن ها محتاج خواهید شد».(6)

ص:330


1- 1177. السنة قبل التدوین، ص 354.
2- 1178. سیر حدیث در اسلام، ص 91-104.
3- 1179. شیخ طوسی ص 102 - 142.
4- 1180. الارشاد، ص 271.
5- 1181. ذکری الشیعة، ص 6.
6- 1182. کافی، ج 1، ص 42، ح 8.

ابوبصیر می گوید: بر امام صادق علیه السلام وارد شدم. حضرت فرمود: «گروهی از اهل بصره بر من وارد شدند و از من در مورد احادیثی سؤال نموده و آن ها را نوشتند. چه چیز مانع نوشتن شما شده است؟ آگاه باشید! هرگز نمی توانید حدیث را حفظ کنید مگر آن را بنویسید».(1)

رساله ها و کتب بسیاری از حضرت نقل شده یا به ایشان منسوب است:

- «الإهلیلیجة فی التوحید» که آن را حضرت در ردّ منکران ربوبیّت حضرت حق نگاشتند.(2)

- کتاب «التوحید» که حضرت آن را املاء کرد، مفضل بن عمر آن را تحریر نمود.(3)

- «رسالة الامام الی اصحابه» که راهنمایی برای سلوک یارانشان می باشد.(4)

- «رسالة فی الغنائم» که پاسخ های حضرت پیرامون خمس و غنائم است.(5)

- «رسالة فی وجوه معایش العباد» که پیرامون انواع حرفه ها، تجارت، صنعت و ...است.(6)

- «الجعفریات» که مجموعه روایاتی به ترتیب ابواب فقه است که امام کاظم علیه السلام آن را نقل کرده است.(7)

- رسائلی که جابر بن حیّان از حضرت روایت کرده و تا 500 عدد شمارش شده است.(8)

- «نثر الدر» صحیفه ای است در کلمات قصار حضرت، که گویا به صورت مجموعه ای واحد بوده و ابن شعبه حرانی آن را در «تحف العقول» آورده است.(9)

- «کتاب الحجّ» که ابان بن عبدالملک آن را نقل کرده است.(10)

به جز این ها نوشته های دیگری نیز به آن حضرت منسوب است.(11)

ص:331


1- 1183. همان، ج 1، ص 4، ح 9.
2- 1184. الذریعة، ج 2، ص 484.
3- 1185. بحارالانوار، ج 3، ص 57.
4- 1186. کافی، ج 8، ص 2-14.
5- 1187. تحف العقول، ص 339.
6- 1188. تحف العقول، ص 331.
7- 1189. الذریعة، ج 2، ص 109.
8- 1190. دائرة المعارف القرآن العشرین، ج 3، ص 109.
9- 1191. تحف العقول، ص 315-324.
10- 1192. رجال نجاشی، ص 14.
11- 1193. تدوین السنة الشریفة، ص 167.

کتاب هایی که توسط شاگردان حضرت تألیف شده بسیار است. برخی نام 373 نفر از آنان را با ذکر تألیف و نوشته آنان را یاد کرده اند، که از میان آن ها 27 نفر کسانی اند که بیش از یک تألیف دارند.(1)

ابن عدی می گوید: «برای جعفر صادق احادیث و نسخه های بسیاری است، و او همان گونه که یحیی بن معین می گوید از افراد مورد اعتماد و ثقه است».(2)

محمّد عجاج خطیب از ابن حجر نقل کرده که می گوید: «نزد جعفر صادق، فرزند محمّد باقر رساله ها و احادیث و نسخه ها بوده است و او از ثقات محدّثین است».(3)

6 - دوران امام کاظم علیه السلام

امام کاظم علیه السلام با آنکه در دوران اختناق زندگی می کرد و برهه طولانی از عمر شریفش در زندان سپری شد، امّا آثار بسیاری از ایشان به یادگار مانده است.

کتب و رساله هایی از حضرت منقول است که می توان به این عناوین اشاره کرد:

- «مسند الامام موسی بن جعفر»: این مجموعه روایاتی است که حضرت از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده و راوی این مجموعه موسی بن ابراهیم ابوعمران مروزی بغدادی است.(4)

این کتاب چندین بار به طبع رسیده است.

- رساله ای در جواب پرسشهای علی بن سوید که در زندان نگاشتند، و پسر سوید آن را نقل کرده است.(5)

- رساله ای در عقل که حضرت آن را خطاب به هشام بن حکم ایراد فرمود.(6)

- رساله ای در توحید که در پاسخ فتح بن عبداللَّه تحریر شد.(7)

به جز این ها رساله های دیگری نیز به امام منسوب است.(8)

ص:332


1- 1194. سیر حدیث در اسلام، ص 109-206.
2- 1195. تهذیب التهذیب، ج 2، ص 104.
3- 1196. السنة قبل التدوین، ص 358.
4- 1197. الفهرست، ص 191 ؛ رجال نجاشی، ص 407.
5- 1198. رجال نجاشی، ص 276.
6- 1199. کافی، ج 1، ص 13.
7- 1200. همان، ج 1، ص 140.
8- 1201. تدوین السنة الشریفة، ص 174.

42 تن از شاگردان حضرت اهل تألیف بوده که 13 تن آنان بیش از یک تألیف داشته اند؛ به عنوان مثال می توان از: محمد بن ابی عمیر با 92 کتاب، یونس بن عبدالرحمن با 36 کتاب، علی بن حسن با 21 کتاب و حسن بن محبوب با 10 کتاب نام برد. مجموع آثاری که توسط شاگردان آن حضرت نگارش یافت 242 کتاب می باشد.(1)

راویان آن حضرت را شیخ طوسی 265 نفر شمارش کرده است.(2)

7 - دوران امام رضاعلیه السلام

این دوران که از زمان امام کاظم علیه السلام در سال 183 قمری آغاز و تا سال 203 قمری ادامه دارد، دورانی درخشان و پراهمیّت است. ترغیب حضرت به تدوین و نگهداری روایات، بر کسی پوشیده نیست.

وقتی شخصی حدیثی را بر کاغذی نشان می دهد، حضرت تأکید می کند که آن را بر پوستی بنویس تا ماندگار بماند.(3)

زمانی که علی بن اسباط از تفسیر «وَکانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما»،(4) می پرسد و می خواهد آن را بنویسد، حضرت دوات را در اختیارش قرار می دهد تا آن را بنویسد.(5)

نوشته هایی که به امام رضاعلیه السلام نسبت داده شده بسیار است؛ از قبیل:

- «صحیفة الرضا» که «مسند الامام الرضا» نیز نامیده شده، در آن روایاتی با واسطه پدرانش از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است.(6) این کتاب بارها به طبع رسیده است.

- «الرسالة الذهبیة» که حاوی نصایح طبی حضرت برای مأمون عباسی است و چندین بار به طبع رسیده است.(7)

- «امالی الرضا» که املای حضرت بر دعبل خزاعی است.(8)

ص:333


1- 1202. سیر حدیث در اسلام، ص 213-231.
2- 1203. رجال طوسی، ص 342-366.
3- 1204. الاختصاص، ص 217.
4- 1205. سوره کهف، آیه 82.
5- 1206. تدوین السنة الشریفة، ص 176.
6- 1207. همان، ص 177.
7- 1208. تدوین السنة الشریفة، ص 178.
8- 1209. امالی طوسی، ج 1، ص 370-382.

- «کتاب الإهلیلیجه» که حاوی براهین و مطالب بلندی در علم کلام است و آن را در ردّ منکران ربوبیت نوشته اند.

رساله های دیگری نیز به حضرت منسوب است.(1)

در این عصر 72 نفر از شاگردان حضرت تألیف حدیثی دارند، که در مجموع 207 کتاب تصنیف کرده اند. در میان آن ها می توان از حسین بن سعید اهوازی با 30 اثر، صفوان بن یحیی با 16 اثر، محمّد بن عمر واقدی با 128 اثر و موسی بن قاسم با 15 اثر نام برد.(2)

راویان از حضرت در رجال شیخ 318 تن می باشند.(3)

8 - دوران امام جوادعلیه السلام

امام جوادعلیه السلام در پاسخ شینوله که از کتب حدیثی مشایخ و بزرگان - که در تقیه نگاشته شده و پس از مرگ آنان به وی رسیده - پرسید، حضرت فرمود: «به آن ها حدیث بگویید؛ زیرا بر حقّ است».(4)

26 نفر از شاگردان امام جوادعلیه السلام مجموعاً 78 اثر از خود به جای گذاشته اند که یکی از آن ها علی بن مهزیار است. او 35 اثر تألیف کرد. دیگری محمّد بن عبداللَّه بن مهران است که دارای 7 اثر می باشد. و سومی معاویة بن حکیم است با 7 اثر.(5)

راویان از آن حضرت 109 نفرند.(6)

9 - دوران امام هادی علیه السلام

نوشته های متعدّدی به امام هادی علیه السلام منسوب است؛ مانند:

- «رسالة فی الرّد علی اهل الجبر و التفویض» که ابن شعبه در «تحف العقول» آن را نقل کرده است.(7)

به جز این، نوشته های دیگری نیز به حضرت هادی علیه السلام منسوب است.(8)

ص:334


1- 1210. تدوین السنة الشریفه، ص 180-182.
2- 1211. سیر حدیث در اسلام، ص 236-263.
3- 1212. رجال طوسی، ص 366.
4- 1213. کافی، ج 1، ص 53، ح 15.
5- 1214. سیر حدیث در اسلام، ص 266-278.
6- 1215. رجال طوسی، ص 397-409.
7- 1216. تحف العقول، ص 458 - 476.
8- 1217. تدوین السنة الشریفه، ص 183و184.

شاگردان امام هادی علیه السلام که دارای تألیف بوده اند به 27 نفر می رسند که 414 اثر از خود به یادگار گذاشته اند. از میان آن ها احمد بن محمّد برقی با 120 کتاب، فضل بن شاذان با 180 کتاب، محمّد بن عیسی بن عبید با 19 کتاب، محمّد بن احمد بن ابراهیم با 60 کتاب و یعقوب بن اسحاق با 12 کتاب، می توان نام برد.(1)

راویان از آن حضرت 185 نفرند.(2)

10 - دوران امام حسن عسکری علیه السلام

در این دوران با آنکه ظلم و ستم و اختناق فراوان بود، امّا تأکید و ترغیب حضرت بر تدوین و تألیف حائز اهمیت است.

داوود بن قاسم می گوید: «کتاب یوم و لیلة» از یونس آل یقطین را به حضرت عرضه کردم، امام علیه السلام فرمود: «تصنیف چه کسی است؟» گفتم: نوشته یونس است. آنگاه فرمود: «خداوند با هر حرفی نوری به او در قیامت خواهد داد».(3)

همچنین برخی از آثار بر حضرت عرضه شد که فرمودند: «صحیح است به آن عمل کنید».(4)

نوشته هایی که به حضرت منسوبند عبارت است از:

- «تفسیر القرآن» که حسن بن خالد برادر محمّد بن خالد آن را نقل کرده است. البته امروزه کتابی با عنوان «تفسیر الامام العسکری» موجود است که عالمان رجال و حدیث، نقدهایی بر آن داشته و آن را غیر از نوشته اصلی می دانند.(5)

- «کتاب المنقبه» که مشتمل بر بسیاری از احکام و مسائل حلال و حرام است.(6)

به جز این ها هم کتب دیگری به حضرت منسوب است.(7)

شانزده تن از شاگردان حضرت، از خود تألیف به یادگار گذاشته اند که 118 عنوان کتاب ثمره آن است. از میان آن ها علی بن حسن فضال با 36 کتاب، محمّد بن حسن

ص:335


1- 1218. سیر حدیث در اسلام، ص 281-298.
2- 1219. رجال طوسی، ص 409-427.
3- 1220. رجال نجاشی، ص 447.
4- 1221. فلاحل السائل، ص 183.
5- 1222. ر.ک: الذریعه، ج 4، ص 283.
6- 1223. همان، ج 3، ص 149.
7- 1224. تدوین السنة الشریفه، ص 185.

صفار با 35 کتاب، عبداللَّه بن جعفر حمیری با 19 کتاب، احمد بن ابراهیم با 7 کتاب و هارون بن مسلم با 6 کتاب می توان نام برد.(1)

راویان از حضرت را 106 تن برشمرده اند.(2)

مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام از دیدگاه امام علی علیه السلام

امام علی علیه السلام در توصیف عترت پیامبرصلی الله علیه وآله خطاب به مردم می فرماید: «فأین تذهبون؟ و أنّی تؤفکون و الأعلام قائمة و الآیات واضحة و المنار منصوبة فأین یتاه بکم و کیف تعمهون و بینکم عترة نبیّکم؟ و هم أزمّة الحقّ و أعلام الدّین و ألسنة الصّدق»؛(3) «مردم کجا می روید؟ چرا از حق منحرف می شوید؟ پرچم های حق بر پاست، و نشانه های آن آشکار است، با این که چراغ های هدایت روشنگر راه اند، چون گمراهان به کجا می روید؟ چرا سرگردان هستید؟ در حالی که عترت پیامبرصلی الله علیه وآله شما در میان شماست. آنان زمام داران حقّند، پیشوایان دین، و زبان های راستی و راست گویانند، پس در بهترین منازل قرآن جایشان دهید همچون تشنگانی که به سوی آب شتابانند، به سویشان هجوم ببرید.»

2 - «انظروا أهل بیت نبیّکم فالزموا سمتهم و اتّبعوا أثرهم فلن یخرجوکم من هدی و لن یعیدوکم فی ردی فإن لبدوا فالبدوا و إن نهضوا فانهضوا و لا تسبقوهم فتضلّوا و لا تتأخّروا عنهم فتهلکوا»؛(4) «مردم! به اهل بیت پیامبرتان بنگرید از آن سو که گام برمی دارند و گام را به جای گام آنان بگذارید، آنان شما را از راه هدایت بیرون نمی برند و به پستی و هلاکت باز نمی گردانند. اگر سکوت کردند سکوت کنید و اگر قیام کردند، بپا خیزید. از آنان پیشی نگیرید که گمراه می شوید و از آنان عقب نمایید که نابود گردید.»

3 - «نحن الشّعار و الأصحاب والخزنة و الأبواب و لا تؤتی البیوت إلّا من أبوابها فمن أتاها من غیر أبوابها سمّی سارقاً»؛(5) «مردم! ما اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله چونان پیراهن تن او

ص:336


1- 1225. سیر حدیث در اسلام، ص 301 - 309.
2- 1226. رجال شیخ، ص 427-438.
3- 1227. نهج البلاغه، عبده، ج 2، ص 19.
4- 1228. همان، ص 19.
5- 1229. همان، ج 1، ص 278.

و یاران راستین او خزانه داران علوم و معارف وحی و درهای ورود به آن معارف، می باشیم، که جز از در، هیچ کس به خانه ها وارد نخواهد شد.»

4 - «أین الّذین زعموا أنّهم الرّاسخون فی العلم دوننا کذباً و بغیاً علینا أن رفعنا اللَّه و وضعهم و أعطانا و حرمهم و أدخلنا و أخرجهم. بنا یستعطی الهدی و یستجلی العمی»؛(1) «کجایند کسانی که پنداشتند دانایان علم قرآن آنان می باشند نه ما؟ که این ادعا را بر اساس دروغ و ستمکاری بر ضد ما روا داشتند. خدا ما اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله را بالا آورد و آنان را پست و خوار کرد، به ما عطا فرمود و آن ها را محروم ساخت، ما را در حریم نعمت های خویش داخل و آنان را خارج کرد، که راه هدایت را با راهنمایی ما می پویند و روشنی دل های کور از ما می جویند.»

5 - «إنّما مثلی بینکم کمثل السّراج فی الظّلمة یستضی ء به من ولجها»؛(2) «همانا من در بین شما چونان چراغ درخشنده در تاریکی هستم که هر کس به آن روی می آورد از نورش بهرمند می گردد.»

6 - «هم عیش العلم و موت الجهل یخبرکم حلمهم عن علمهم و ظاهرهم عن باطنهم و صمتهم عن حکم منطقهم لا یخالفون الحقّ و لا یختلفون فیه»؛(3) «آن ها - اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله - رمز حیات دانش و راز مرگ نادانی هستند، حکمشان شما را از دانش آنان، ظاهرشان از باطنشان و سکوتشان از منطق آنان اطلاع می دهد، نه با دین خدا مخالفتی دارند و نه در آن اختلاف می کنند.»

از عوامل استبصار

با مراجعه به کلمات مستبصرین پی می بریم که پی بردن به مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام و عظمت علمی آنان تأثیر به سزایی در شیعه شدن آنان داشته است. اینک به کلمات برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - محمد بن علی متوکل یکی از کسانی که شیعه شده، می گوید: «روش های درسی

ص:337


1- 1230. همان، ج 2، ص 55.
2- 1231. همان، ج 5، ص 362.
3- 1232. نهج البلاغه، صحبی صالح، خطبه 147.

ما از ذکر اهل بیت علیهم السلام خالی است، و این در حالی است که کتاب های آن ها را سیره و اخبار ضعیف و قوی از مردان و زنان شرق و غرب عالم فراگرفته است، و این به نوبه خود جای سؤال های بسیار است؛ زیرا ما جوانان دانشگاهی که به حرکت اسلامی خودمان را منتسب کرده ایم کجا می توانیم از تاریخ و احوال امام علی علیه السلام و سیده زنان، حضرت زهراعلیها السلام و حسن و حسین و فرزندان آنان - علیهم السلام - و از زینب علیها السلام اطلاع یابیم؟ برای ما ذکر و یادی از آنان نمی کنند... روش های درسی، سیره اهل بیت علیهم السلام را به فراموشی سپرده اند؛ زیرا با سلبیات و مطاعن و جرایم دیگران ارتباطی ندارد. مربّیان و اساتید نمی خواهند تا توجه شاگردان خود را به موقعیت های ناشایست و پرونده های سیاه عده ای جلب کنند...».(1)

عبدالمنعم حسن یکی دیگر از کسانی که شیعه شده می نویسد: «برای اهل بیت علیهم السلام میراث فرهنگی عظیمی است که امت می توانست از آن استفاده کند، ولی خودش را از آن محروم ساخت. یکی از معجزات آن ها که مرا مبحوت و متحیّر کرده روش آنان در دعا و کیفیت تقرّب به سوی خداوند متعال و ادب بالا در مقام تخاطب با پروردگار سبحان است. کسی که صحیفه سجادیه را می خواند، کتابی که تمام آن دعاهایی از امام چهارم علی بن الحسین علیه السلام است، تعجب می کند که چرا علمای اهل سنت به این صحیفه اهتمام ندارند؟ آیا به جهت این است که از یکی از امامان اهل بیت علیهم السلام وارد شده و یا جهت دیگری دارد؟».(2)

او همچنین می گوید: «نظری کلّی به روش اهل بیت علیهم السلام و کلمات و احوال آنان کافی است که ما را بر این امر هدایت کند که آنان امین های خداوند بر وحی اویند که بر پیامبرش نازل شده است. این امانت عظیمی است که ممکن نیست اشخاصی که شیطان آنان را گهگاهی وسوسه می کرده متحمّل آن گردند. و نیز نمی تواند حقّ آنان را ادا کند کسانی که همه مردم از او فقیه تر بوده اند. و نمی تواند حفظ کند این امانت را کسی که هوای نفس خود و عشیره اش را بر تمسک به بسیطترین مفردات حق مقدّم

ص:338


1- 1233. دخلنا التشیع سجّداً، محمد علی متوکل، ص 40.
2- 1234. بنور فاطمة اهتدیت، عبدالمنعم حسن، ص 210.

می داشته است... کلمات اهل بیت علیهم السلام نورانیتی دارد که من نزد دیگران نیافتم. روش آنان در تربیت امت و توجیه آنان شما را به درجه ای از احساس می رساند که معنای خلافت الهی را در روی زمین درک می کنید. تاریخ گواهی نمی دهد که آنان نزد احدی علم فرا گرفته باشند، بلکه تمام صاحبان علم ادعای رجوع علم خود را به آن حضرات دارند».(1)

دکتر تیجانی سماوی می نویسد: «هر گاه مسلمان بخواهد حق را بشناسد و از ضلالت محفوظ مانده و روز قیامت نجات یابد و بهشتی شده و رضایت خدا را کسب نماید راهی جز این ندارد که سوار بر کشتی نجات شده و به اهل بیت علیهم السلام رجوع کند؛ زیرا آنان امان امتند که خداوند بنده ای را مورد قبول خود به جز از راه آنان قرار نمی دهد، و هیچ کس نمی تواند به جز از دروازه آنان داخل در هدایت شود. این امری است که رسول خداصلی الله علیه وآله تقریر کرده و از جانب خداوند عزّوجلّ برای امت ابلاغ کرده است».(2)

یاسین معیوف بدرانی یکی دیگر از کسانی که شیعه شده، می نویسد: «ما اگر قرآن را دوست داریم و آن را تکریم می کنیم بدان جهت است که این نسخه نجات بخش بشریت و خارج کننده انسان از ظلمات به سوی نور است. ما قرآن را نباید مثل کسانی بخوانیم که گفتند شنیدیم در حالی که نمی شنیدند. بلکه قرآن را با عقل های باز و قلب های مملوّ از ایمان بخوانیم تا آیاتی را که تبیین کننده جایگاه رفیع اهل بیت علیهم السلام است بفهمیم. پس بر تو است ای برادر مؤمن که در کتاب های آنان جست و جو کرده تا آن ها را بشناسی و خصوصیاتی را نیز که خداوند به آن ها اختصاص داده دریابی، اموری که خداوند به غیر از آن ها عطا نکرده است. امید است که این امر سبب نجات تو و دیگران از انحراف و گمراهی باشد».(3)

ص:339


1- 1235. همان، ص 209.
2- 1236. کل الحلول عند آل الرسول صلی الله علیه وآله، محمّد تیجانی سماوی، ص 136.
3- 1237. یا لیت قومی یعلمون، یاسین معیوف بدرانی، ص 34.

استاد شیخ حسن شحاته از مستبصرین مصری می گوید: «موقعیت اهل بیت علیهم السلام موقعیت امامت عظمی است، آنان اصل اصول در وجود این عالم اند، و آنان ستارگان هدایت اند، که هر کس آنان را متابعت کند به راه مستقیم خداوند هدایت پیدا کرده است، و هرکس از طریق آنان منحرف گردد از مغضوب علیهم و ضالّین می باشد.

اهل بیت علیهم السلام چراغان هدایت و کشتی های نجاتند. آنان امامان ما و صاحبان امر خلافتند که طاعتشان بعد از اطاعت خداوند واجب شده آن گونه که در نصّ قرآن وارد است. آنان خزینه داران قرآن و ستارگان راه مستقیمند. آنان صالحان امت و اولیای الهی اند. آنان اهل ذکرند که از ما خواسته شده که از هر مسأله ای از مسأیل دینی از آنان سؤال کنیم. آنان اهل دین صحیحند پس بر هر موحّد عاقلی واجب است که آنان را در عبادت و معامله و عادت متابعت کنند؛ زیرا آنان اهل قدس و پاکی و اهل عصمت و پاکیزگی اند».(1)

دکتر تیجانی می گوید: «شیعه ثابت قدم بوده و صبر کرده و به حق تمسک کرده است... و من از هر عالمی تقاضا دارم که با علمای شیعه مجالست کرده و با آنان بحث نماید، که به طور قطع از نزد آنان بیرون نمی آید جز آن که به مذهب آنان که همان تشیع است، بصیرت خواهد یافت... آری من جایگزینی برای مذهب سابق خود یافتم و سپاس خداوندی را که مرا بر این امر هدایت نمود و اگر هدایت و عنایت او نبود، هرگز بر این امر هدایت نمی یافتم. ستایش و سپاس خدایی را سزاست که مرا بر فرقه ناجیه راهنمایی کرد؛ فرقه ای که مدتّ ها با زحمت فراوان در پی آن بودم. هیچ شک ندارم هرکس به ولای علی علیه السلام و اهل بیتش تمسک کند به ریسمان محکمی چنگ زده که گسستنی نیست. روایات پیامبرصلی الله علیه وآله در این مورد بسیار است، روایاتی که مورد اجماع مسلمین است. عقل نیز به تنهایی بهترین راهنما برای طالب حق است... آری، به حمد خدا، جایگزین را یافتم، و در اعتقاد به امیرالمؤمنین و سید الوصیین امام علی بن ابی طالب علیه السلام به رسول خداصلی الله علیه وآله اقتدا کردم، و نیز در اعتقاد به دو سیّد جوانان اهل

ص:340


1- 1238. مجله المنبر، شماره 11.

بهشت و دو دسته گل از این امّت، امام ابو محمّد حسن زکّی و امام ابو عبداللَّه حسین، و پاره تن مصطفی خلاصه نبوت، مادر امامان و معدن رسالت و کسی که خداوند عزیز به غضب او غضبناک می شود، بهترین زنان، فاطمه زهرا.

به جای امام مالک، با استاد تمام امامان، امام جعفر صادق علیه السلام و نُه نفر از امامان معصوم از ذریه حسین و امامان معصوم را برگزیدم...».

او بعد از ذکر حدیث «باب مدینة العلم» می گوید: «چرا در امور دین و دنیای خود از علی علیه السلام تقلید نمی کنید، اگر معتقدید که او باب مدینه علم پیامبرصلی الله علیه وآله است؟ چرا باب علم پیامبرصلی الله علیه وآله را عمداً ترک کرده و به تقلید از ابوحنیفه و مالک و شافعی و احمد بن حنبل و ابن تیمیه پرداخته اید، کسانی که هرگز در علم، عمل، فضل و شرف به او نمی رسند؟

آن گاه خطاب به اهل سنت نموده می گوید: «ای اهل و عشیره من! شما را به بحث و کوشش از حق و رها کردن تعصّب دعوت می کنم، ما قربانیان بنی امیه و بنی عباسیم، ما قربانیان تاریخ سیاهیم. قربانیان جمود و تحجر فکری هستیم که گذشتگان برای ما به ارث گذاشته اند.

استاد معتصم سیّد احمد سودانی یکی دیگر از مستبصرین در این باره می گوید: «من در وجود خود چیزی می یابم و احساس می کنم، که نمی توانم توصیفش کنم، ولی نهایت تعبیری که می توانم از آن داشته باشم این که: هر روز احساس می کنم که به جهت تمسّک به ولای اهل بیت علیهم السلام در خود قرب بیشتری به خداوند متعال پیدا کرده ام، و هر چه در کلمات آنان بیشتر تدبر می کنم معرفت و یقینم به دین بیشتر می شود. معتقدم اگر تشیع نبود، از اسلام خبری نبود. و هر گاه درصدد تطبیق و پیاده کردن تعلیمات اهل بیت علیهم السلام در خود بر می آیم، لذت ایمان و لطافت یقین را در خود احساس می کنم. و هنگامی که دعاهای مبارکی را که از طریق اهل بیت علیهم السلام رسیده و در هیچ مذهبی یافت نمی شود، قرائت می کنم، شیرینی مناجات پروردگار را می چشم ...».(1)

ص:341


1- 1239. همان، ج 3، ص 127.

مستشار دمرداش بن زکی العقالی از شخصیت های طراز اول ازهر مصر و متخصّص در علم حقوق که مدتی است شیعه شده می گوید: «در روز دومی که در پست قضاوت قرار گرفتم، زن مسلمانی نزد من آمد. او که از شوهرش شکایت داشت در غیاب او گفت: شوهرم مدتی است که به سراغ من نیامده و نفقه زندگی مرا قطع کرده است. او می گوید: من شوهر خانم را خواستم و به او گفتم: چرا همسرت را رها کرده و به او نفقه نداده ای؟ او در جواب گفت: من حدود یک سال است که این زن را طلاق داده ام و لذا هیچ حقّی بر من ندارد.

در این هنگام صدای زن بلند شد و در حالی که به خدا پناه می برد گفت: او دروغ می گوید. ما مدتی با یکدیگر زندگی کرده ایم و او هرگز مرا طلاق نداده است.

من با مشاهده این صحنه به خود آمدم، گویا صاعقه ای بر سرم فرود آمده باشد. چه پاسخی به او بدهم؟ چگونه حکم کنم؟ مشکل این قضیه از کجا پدید آمده است؟ مشاهده کردم که ریشه این معضل از فتوای ابوحنیفه است؛ زیرا او می گوید: می توان همسر خود را غیابی و با لفظ صریح یا کنایه یا معلق طلاق داد.

با خود گفتم: این مسأله نیاز به مراجعه به کسی دارد که از من به شؤون شریعت و نظام خانواده داناتر است. خدمت استاد خود در دانشکده حقوق شیخ محمّد ابوزهره رفتم و قضیه را برای او تعریف کردم و مشکلی را که از این ناحیه پدید آمده بود برای او شرح دادم. او در جواب گفت: فرزندم! اگر امر به دست من بود در قضاوت و فتوا از مذهب امام صادق علیه السلام تجاوز نمی کردم.

استاد مرا مأمور نمود تا به سوره طلاق و شرح مذهب اهل بیت علیهم السلام درباره احکام طلاق مراجعه کنم. بعد از مراجعه به این نتیجه رسیدم که مطابق قرآن و دیدگاه اهل بیت علیهم السلام طلاق صحیح نیست مگر در صورتی که در حضور دو شاهد عادل اجرا شود. با خود گفتم: سبحان اللَّه! چگونه این احکام از فقها مخفی مانده و به سبب آن، حلال و حرام خداوند دگرگون شده است؟ این قضیه جرقه ای بود که مرا به تفکّر و تحقیق در مذهب اهل بیت علیهم السلام واداشت تا آن که با مطالعه گسترده در کتب شیعه، تشیع را انتخاب نمودم».(1)

ص:342


1- 1240. محاضرات عقائدیة، ص 17 و 18.

دفاع از حدیث شیعه

اشاره

ص:343

پس از بحث از ضرورت عمل به روایات اهل بیت علیهم السلام که در کتب شیعه آمده است، اینک به دفاع از حدیث شیعه پرداخته و به شبهات پیرامون آن پاسخ می دهیم:(1)

شبهه اول: تحریف در کتب اربعه شیعه

دکتر ناصر بن عبداللَّه بن علی قفاری می گوید: «همانا کتاب های چهارگانه دسته اول شیعه، از دسّ و زیادت خالی نبوده است، و نشانه آن این که کتاب «تهذیب الاحکام» احادیثش بنابر تصریح تهرانی در «الذریعة» و عاملی در «اعیان الشیعه» به 13950 حدیث رسیده است، و این در حالی است که شیخ طوسی خودش در کتاب «عدة الاصول» تصریح می کند که احادیث «تهذیب» و اخبار آن زائد بر 5000 حدیث است. و معنای آن این است که احادیث این کتاب در نهایت به 6000 حدیث نمی رسد...».(2)

پاسخ

از مکر و حیله مستشکل «قفاری» این است که آدرس کتاب «الذریعة» و «اعیان الشیعة» را داده ولی ذکری از آدرس «عدة الاصول» نکرده است و این از نمونه کارهای روانی او در اشکالات دروغین و سخیف بر ضدّ شیعه است، و این در حالی است که دأب او ذکر مصدر و آدرس دقیق برای ادعاهای خود است.

حقیقت مطلب آن است که انسان بعد از تفحّص دقیق و پیدا کردن مطلب در کتاب «عدة الاصول» پی می برد که قفاری حیله ای بسیار ماهرانه کرده تا این اشکال را مطرح نماید؛ زیرا شیخ طوسی که در این کتاب رقم 5000 حدیث را داده، مرادش خصوص احادیثی است که در کتاب تهذیب و استبصار مورد اختلاف واقع شده است، نه این که

ص:344


1- 1241. این قسمت از مباحث بعد از طرح شبهات نزد استاد بزرگوار حضرت آیت اللَّه موسوی مددی - دامت برکاته - و بحث درباره آن ها، همراه با پاسخ هایی که داده اند با اضافاتی در اینجا آورده می شود.
2- 1242. اصول مذهب الشیعة، ج 1، ص 359و360.

تعداد تمام احادیث این کتاب به این عدد باشد. اینک برای روشن شدن حیله او عین عبارت شیخ طوسی رحمه الله را در «عدة الاصول» نقل می کنیم. او می گوید: «و قد ذکرت ماورد عنهم علیهم السلام من الاحادیث المختلفة التی تختصّ الفقه فی کتابی المعروف ب «الاستبصار» و فی کتاب «تهذیب الاحکام» مایزید علی خمسة آلاف حدیث، و ذکرت فی اکثرها اختلاف الطائفة فی العمل بها، و ذلک اشهر من ان یخفی...»؛(1) «و من ذکر کردم آنچه را که از اهل بیت علیهم السلام وارد شده از احادیثی که مورد اختلاف واقع شده و مختص به فقه است در کتاب معروف خود به نام «استبصار» و در کتاب «تهذیب الاحکام» مقداری که زائد بر پنج هزار حدیث است. و ذکر کردم که در عمل به بیشتر آن ها طایفه اختلاف کرده اند، و این مشهورتر از آن است که مخفی گردد...».

مشخص است که مراد شیخ طوسی رحمه الله از این پنج هزار حدیث، احادیثی است که در آن ها از حیث فتوا بین فقهای امامیه اختلاف شده است. خصوصاً آن که خود شیخ قبل از این عبارت اشاره به اختلاف فرقه محقّه در احکام کرده و می گوید: «... یفتی احدهم بما لایفتی به صاحبه فی جمیع ابواب الفقه من الطهارة الی ابواب الدیات، من العبادات و الاحکام والمعاملات والفرائض و غیر ذلک...»؛(2) «فتوا می دهد یکی آنان به چیزی که دیگری در جمیع ابواب فقه از طهارت تا ابواب دیات از عبادات و احکام و معاملات و فرائض و دیگر ابواب به آن فتوا نمی دهد...».

شبهه دوم: مشکل خطّ غلوّ

دکتر قفاری می گوید: «در آن جا عدّه ای از رجال و راویان مذهبشان از جمله غالیانند، آن گونه که شیوخ مذهب از قدما بر آن تصریح نموده اند، آنان به روایات غلات اخذ نمی کردند، ولی این اشکال به این گونه از رجال مورد رضایت شیعیان متأخّر نیست. این افراد دلیل غریبی دارند و آن این که مذهب پیشرفت کرده و تغییر یافته است، و لذا آنچه که نزد پیشینیان غلوّ به حساب آمده امروز از ضروریات مذهب

ص:345


1- 1243. عدّة الاصول، ج 1، ص 137 و 138.
2- 1244. عدّة الاصول، ص 136.

شیعی به حساب می آید. مقیاس آنان در نقد مذهب یک فرد از عصری به عصر دیگر به تبع تغییر مذهب و پیشرفت آن تغییر می کند. مامقانی گفته است: قدما آنچه را که ما امروز از ضروریات مذهب شیعه می شماریم آن ها غلوّ و بلندپردازی می دانستند، و موثق ترین افراد را به این عنوان نسبت می دادند؛ همان گونه که بر افراد آشنا به کلمات آنان مخفی نیست».(1)

پاسخ

اولاً: مسأله غلوّ، انصافاً مسأله غامض و پیچیده ای است و لذا احتیاج به بررسی عمیق دارد.

ثانیاً: غلوّ اصطلاحاً بر سه معنا اطلاق می شود:

1 - غلوّ عقیدتی: که همان انحراف در عقیده بوده است؛ مثل این که کسی ادعای نبوت یا الوهیّت یکی از امامان را داشته باشد، که این عقیده در زمان برخی از امامان همچون علی علیه السلام از عبداللَّه بن سبأ و زمان امام صادق علیه السلام از ابوالخطاب و پیروانش بوده است.

2 - غلوّ سیاسی: به معنای این که باید قیام مسلّحانه کرد تا حکومت را گرفته و به امامان معصوم تحویل داد، گرچه خودشان سکوت اختیار کرده باشند.

این عقیده گرچه در زمان امام باقرعلیه السلام بود ولی رشد آن از زمان امام صادق علیه السلام شروع شد و به اوج خود رسید. و سبب آن این بود که حکومت بنی امیه رو به افول و سستی گرایید، و از طرفی دیگر بنی عباس هنوز پایه های حکومتشان راسخ و استوار نشده بود، لذا عده ای فرصت را مغتنم شمرده و دست به حمله های مسلّحانه زدند تا بتوانند حکومت را از چنگال مخالفان اهل بیت علیهم السلام به دست آورده و به اهل بیت علیهم السلام تحویل دهند.

آنان گرچه در این امر قصد خیر داشتند ولی چون کار آنان به اذن و اراده اهل بیت نبود و آنان چنین کارهایی را در آن وقت صلاح نمی دانستند لذا عملکرد چنین افرادی

ص:346


1- 1245. اصول مذهب الشیعه، قفاری، ج 1، ص 373 ؛ تنقیح المقال، ج 3، ص 23.

مورد تأیید اهل بیت علیهم السلام قرار نمی گرفت.

3 - غلوّ عملی: که از آن به انحراف عملی و اباحی گری تعبیر می شد، عده ای می گفتند: «اذا عرفت الامام فاصنع ما شئت»؛ «اگر معرفت امام را تحصیل کردی هر چه خواستی انجام بده.» این معنا گرچه به مفضل بن عمر نسبت داده شده، ولی حقیقت مطلب آن است که او غلوّ سیاسی داشته است.

طبق این تقسیم که ذکر شد کلمه غلوّ اعم از غلوّ عقیدتی است، لذا اشکال امثال مامقانی و به تبع او دکتر قفاری در بخش عقاید شیعه وارد نیست؛ اینان گمان کرده اند که غلو در آن زمان منحصر در غلوّ عقیدتی بوده، و در عصر اصحاب یک عقیده ای را غلوّ می دانستند ولی در این زمان، تطوّر و پیشرفت پیدا کرده و جزء ضروریات عقاید شیعه شده است، در حالی که همان گونه که اشاره شد غلو اعمّ از عقیده بوده است. در عصر امامان این مسأله مورد اختلاف اصحاب بود که آیا قیام مسلحانه برای گرفتن حق حکومت امامان لازم است یا خیر، برخی تندرو این کار را لازم می دانستند و دست به اقدام نیز می زدند، ولی برخی دیگر چنین برداشتی را نداشتند. لذا موضوع بیرون کردن برخی از راویان توسط قمی ها، به جهت غلوّ سیاسی بوده که شیخ صدوق رحمه الله نیز با آنان هم عقیده بوده است.

ثالثاً: عقاید شیعه در اوایل قرن چهارم منقح و مبرهن شد. آیا می توان ادعا کرد که علما و اصحاب امامان در آن عصر اعتقاد به الوهیت اهل بیت علیهم السلام را غلو می دانسته ولی الآن جزو ضروریات مذهب شده است؟ مگر نه این است که فقهای امامیه در طول قرون، اعتقاد به چنین عقیده ای را منشأ کفر دانسته اند؟ آیا آنان که در آن عصر اباحی گری را دنبال می کرده و آن را تشویق می کردند و به همین سبب در آن عصر متّهم به غلوّ عملی بودند، اعتقادشان در این زمان جزء مذهب شیعه شده است؟ هرگز چنین نیست.

مرحوم مامقانی برای ادعای خود به مسأله «سهو النبیّ» اشاره می کند که نزد قدما اعتقاد به عدم سهو النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم از مصادیق غلوّ بوده ولی الآن جزء ضروریات مذهب

ص:347

شده است. این حرف از دو جهت باطل است:

الف) این که نزد قدما عدم سهو النبیّ از مصادیق غلو بوده، تنها رأی شیخ صدوق رحمه الله و استادش ابن الولید است، و لذا شیخ مفیدرحمه الله شدیداً در کتاب «تصحیح الاعتقادات» با آن مقابله می کند.

ب) این که الآن عدم سهو النبی از ضروریات مذهب شیعه است، این حرف هم صحیح نیست؛ زیرا برخی همچون «شیخ محمد تقی تستری» درباره اثبات سهو النبی کتابی تألیف کرده است.

خلاصه این که: در عصر امام صادق علیه السلام به جهت شرایط سیاسی خاصی که پدید آمد، برخی غلوّ سیاسی به خود گرفتند، تا اهل بیت علیهم السلام را به خلافت ظاهری برسانند و در این راه دست به شمشیر و مبارزه زده و عده ای نیز کشته شدند. کار آنان به حدّی تشکیلاتی شد که حتی برای خود تراث حدیثی خاص پدید آوردند که خصوصیت آن تراث در مقابل تراث حدیثی خط اعتدال، تساهل در نقل حدیث بود، و این در حالی بود که خطّ اعتدال، دقّت زیادی در نقل حدیث داشتند، که از اصحاب این خط می توان از حسین بن سعید نام برد، و از خط غالیان سیاسی که تراث تساهلی داشتند می توان از مثل محمد بن سنان نام برد. مفضل بن عمر را نیز می توان از این دسته دانست، لذا مشاهده می کنیم که این گونه افراد بعد از عصر امام صادق علیه السلام چندان موضعی از خود نشان ندادند.

وجود این دو نوع تراث و منبع حدیثی، مورد دقت و تیزبینی محدّثین صاحب نام شیعه قرار گرفته است؛ مثلاً مشاهده می کنیم که کلینی از خط غالیان سیاسی در صورتی که حدیثشان مشکل نداشته روایت نقل می کند ولی چون شیخ صدوق رحمه الله با آنان مخالف بوده نه تنها از تراث آنان حدیث نقل نمی کند بلکه از کلینی نیز بدین جهت حدیث نقل نمی کند. ولی دیدگاه کلینی رحمه الله این بود که روایات بدون اشکال آن خط را باید اخذ نمود. لذا اگر در کتب رجالی تعبیری؛ از قبیل: «کان ضعیفاً فی الحدیث» مشاهده می کنید، این دلالت بر تساهل راوی در نقل حدیث دارد نه تضعیف، و این بر

ص:348

خلاف تعبیر به «کان ضعیفاً» است که دلالت بر عدم وثاقت راوی دارد.

شبهه سوم: مهذّب نبودن تراث حدیثی شیعه!!

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «اهل سنت کتاب هایشان را از روایات جعلی پاک کردند، حتی مجموعه عظیمی از تألیفات درباره احادیث جعلی را به رشته تحریر در آوردند... و این به خلاف کتاب های حدیثی نزد شیعه است؛ زیرا آنان متعرض این موضوع نشدند، و لذا مشاهده می کنید که احادیث جعلی در کنار احادیث صحیح آنان قرار گرفته است، بلکه تاکنون نیز شیعیان کتاب های مفصّلی را در باب معرفت احادیث موضوعه تألیف نکرده اند، به رغم این که مغیره و ابی الخطاب احادیث جعلی بسیاری را در بین احادیث آنان وارد کرد، احادیثی که آنان گمان می کنند که از اهل بیت اخذ نموده اند...».(1)

پاسخ

اولاً: ایشان بین احادیث ضعیف و جعلی «موضوع» خلط کرده است؛ زیرا برای اثبات ضعف حدیث می توان از بررسی راوی آن، پی به ضعف یا قوّت حدیث برد، ولی حکم به وضع حدیث کردن خبرویّت بیشتری لازم دارد؛ به چه میزان و ملاکی حکم به جعلی بودن حدیث می کنید؟ و آیا هر کس می تواند حدیث جعلی را از غیر جعلی تشخیص دهد؟ آیا به مجرّد این که یک حدیثی مطابق عقیده مذهبی من که از آبا و اجدادم به من منتقل شده، نیست می توانم حکم به جعلی بودن آن کنم؟

ثانیاً: این که اهل سنت کتاب های زیادی درباره احادیث موضوعه و جعلی نوشته اند، این دلیل بر نقص حدیث آنان است؛ زیرا این کار دلالت بر این دارد که سیر تدوین حدیث اهل سنت و گذر تاریخی آن به طوری بوده که با احادیث جعلی بسیاری روبه رو بوده است، بر خلاف سیر تاریخی حدیث شیعه که به چنین مصیبتی مبتلا نشده است، همان گونه که بعداً به آن اشاره خواهیم کرد.

ثالثاً: چه کسی گفته که شیعه درباره اخبار موضوعه و جعلی تألیفی نداشته است،

ص:349


1- 1246. البرهان، ص 28.

مگر نه این است که مرحوم شیخ محمد تقی تستری رحمه الله موسوعه ای را درباره اخبار جعلی به نام «الاخبار الدخیلة» تألیف کرده است. مگر نه این است که مرحوم مجلسی در کتاب «مرآة العقول» که شرح کتاب «کافی» کلینی رحمه الله است حدود 9000 حدیث از احادیث آن را تضعیف کرده است.

رابعاً: چه کسی گفته که شیعه احادیث خود را از موضوعات و احادیث جعلی تمحیص و پاک نکرده است؟ در حالی که هم امامان شیعه و هم اصحاب آنان و هم علمای بعد از امامان علیهم السلام همگی در این راه تشریک مساعی کرده و با سعی بلیغ درصدد تمحیص و پاک کردن اخبار و تراث اهل بیت علیهم السلام از احادیث جعلی بوده اند.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در جواب سلیم بن قیس که از اختلاف حدیث رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سؤال می کند به این نحو که از سلمان و مقداد و ابوذر چیزی را درباره تفسیر قرآن و احادیث پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم می شنوم غیر از آن چیزی که نزد مردم شایع است، حضرت در جواب او احادیث را به چهار دسته تقسیم می کند و برای آن، راه حلّی به جهت تشخیص حدیث صحیح از غیرصحیح و جعلی بیان می دارد. پس در مرحله اول این اصحاب امامان شیعه بودند که از آن حضرات در این باره سؤال می کردند و آنان نیز برای رفع مشکل، جواب ها و راه حلّ های مناسب را ارائه می دادند.(1)

اگر بخاری درصدد تمحیص و تهذیب اخبار صحیح از غیرصحیح برآمده، قبل از او افرادی همچون امام صادق علیه السلام از امامان شیعه این کار را نسبت به احادیث اهل بیت انجام داده اند، و با ذکر قواعد و میزان هایی برای تمییز احادیث صحیح از غیرصحیح و جعلی، این مشکل را حل کرده اند.

کشّی به سندش از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «لعن اللَّه المغیرة بن سعید انّه کان یکذب علی ابی، فأذاقه اللَّه حرّ الحدید، لعن اللَّه من قال فینا ما لانقوله فی انفسنا، و لعن اللَّه من ازالنا عن العبودیّة للَّه الذی خلقنا...»؛(2) «خدا لعنت کند مغیرة بن سعید را، او به پدرم دروغ نسبت می دهد، خداوند به او حرارت آهن را بچشاند. خداوند لعنت کند هر کسی را که

ص:350


1- 1247. ر.ک: کافی، ج 1، ص 62، ح 1.
2- 1248. معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 275.

درباره ما چیزی بگوید که ما درباره خود قائل نیستیم، و خدا لعنت کند کسانی را که ما را از عبودیت برای خداوندی که ما را خلق کرده زایل کنند...».

و نیز به سند خود از محمد بن عیسی بن عبید نقل کرده که گفت: برخی از اصحاب ما، در حالی که ما حاضر بودیم، از یونس بن عبدالرحمن سؤال کرد: ای ابامحمد! چه چیزی باعث شده که تو در حدیث شدّت به خرج داده و بسیار انکار می کنی احادیثی را که اصحاب ما نقل کرده اند، و چه چیز تو را وادار به ردّ احادیث کرده است؟ یونس گفت: هشام بن حکم مرا روایت کرد که از امام صادق علیه السلام شنید که فرمود: «لاتقبلوا علینا حدیثاً الاّ ما وافق القرآن و السنة، او تجدون معه شاهداً من احادیثنا المتقدّمة، فانّ المغیرة بن سعید - لعنه اللَّه - دسّ فی کتب اصحاب ابی احادیث لم یحدث بها ابی، فاتّقوا اللَّه و لاتقبلوا علینا ماخالف قول ربّنا تعالی و سنة نبیّنا محمدصلی الله علیه وآله وسلم، فانّا اذا حدثنا قلنا: قال اللَّه عزوجلّ، و قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم»؛(1) «قبول نکنید بر ما حدیثی را جز حدیثی که با قرآن و سنت موافقت داشته باشد، یا حدیثی که برای آن شاهدی از احادیث پیشین ما بیابید؛ زیرا مغیرة بن سعید - خداوند او را لعنت کند - در کتاب های اصحاب پدرم احادیثی را وارد کرده که پدرم آن ها را حدیث نکرده بود، پس از خدا بترسید، و بر ما احادیثی را که مخالف قول پروردگار ما و سنت رسول ما محمدصلی الله علیه وآله وسلم است قبول نکنید؛ زیرا ما هر گاه حدیث می کنیم، می گوییم: خداوند عزّوجلّ فرموده و یا رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود.»

یونس بن عبدالرحمن در ادامه سخن خود می گوید: من وارد عراق شده و در آن جا عده ای از اصحاب امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام را در حدّ زیادی مشاهده کردم، از آنان روایت شنیده و کتاب های آنان را اخذ نمودم، و بعد از آن واقعه آن ها را بر امام رضاعلیه السلام عرضه کردم. حضرت بسیاری از آن ها را انکار کرد که از احادیث امام صادق علیه السلام باشد و به من فرمود: «انّ اباالخطاب کذب علی ابی عبداللَّه علیه السلام، لعن اللَّه ابی الخطاب، و کذلک اصحاب ابی الخطاب یدسّون هذه الاحادیث الی یومنا هذا فی کتب اصحاب ابی عبداللَّه علیه السلام، فلاتقبلوا علینا خلاف القرآن، فانّا ان حدّثنا، حدّثنا بموافقة القرآن، و موافقة

ص:351


1- 1249. معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 276.

السنة، اما عن اللَّه و عن رسوله نحدّث، و لانقول قال فلان و فلان فیتناقض کلامنا، انّ کلام آخرنا مثل کلام اوّلنا، و کلام اوّلنا مصدّق لکلام آخرنا، و اذا أتاکم من یحدّثکم بخلاف ذلک فردّوه علیه، و قولوا انت اعلم و ماجئت به، فانّ مع کلّ قول منّا حقیقة و علیه نوراً، فما لاحقیقة معه و لا نور علیه، فذلک قول الشیطان»؛(1) «همانا ابوالخطاب بر ابی عبداللَّه دروغ بسته است، و خدا لعنت کند ابوالخطاب را، و نیز اصحاب ابوالخطاب را که این احادیث را تا به امروز در کتاب های اصحاب ابی عبداللَّه علیه السلام وارد کرده اند، پس بر ما حدیثی را که خلاف قرآن است قبول نکنید؛ زیرا ما هنگامی که حدیث می گوییم، موافق قرآن و موافق سنت حدیث می گوییم، ما از خدا و رسولش حدیث نقل می کنیم و نمی گوییم فلان شخص و فلان شخص چنین گفت تا در کلام ما تناقض باشد. همانا کلام آخر ما همانند کلام اول ما است، و کلام اول ما تصدیق کننده کلام آخر ما است. و هر گاه کسی نزد شما آمد و خلاف آنچه گفتم بر شما حدیث کرد بر او رد کنید و بگویید: تو به آنچه آورده ای داناتری. پس با هر گفتاری از ما حقیقتی است و بر آن نوری است، و هر چه را که حقیقت و نور با آن نباشد قول شیطان است.»

نجاشی در ترجمه یونس بن عبدالرحمن از کتاب «مصابیح النور» شیخ مفیدرحمه الله، و او از ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه رحمه الله و او از علی بن حسین بابویه و او از عبداللَّه بن جعفر حمیری نقل کرده که گفت: ابوهاشم داوود بن قاسم جعفری رحمه الله برای ما گفت: «عرضت علی ابی محمّد صاحب العسکری علیه السلام کتاب یوم و لیلة لیونس، فقال لی: تصنیف مَنْ هذا؟ فقلت: تصنیف یونس آل یقطین. فقال: اعطاه اللَّه بکلّ حرف نوراً یوم القیمة»؛(2) «من بر ابی محمد صاحب عسکر [امام عسکری علیه السلام کتاب یوم و لیله از یونس را عرضه کردم. حضرت فرمود: تصنیف چه کسی است؟ عرض کردم: تصنیف یونس آل یقطین است. حضرت فرمود: خداوند به هر حرف آن، در روز قیامت به او نوری عطا فرماید.»

لذا اگر در کتب رجال امثال رجال نجاشی درباره شخصی تعبیر به «مسکون الیه»

ص:352


1- 1250. معجم رجال الحدیث، ج 18، ص 275و276.
2- 1251. رجال نجاشی، ص 447.

مشاهده می کنیم، ممکن است به این معنا باشد که احادیث او پاک و منزه از احادیث جعلی است. شیعه کار فهرستی داشته است و احادیث و کتاب های حدیثی تألیف شده را عرض بر امام کرده است. و نیز اصحاب درباره آن ها بررسی تام داشته اند تا از صحت احادیث آن ها اطمینان حاصل کنند. و به تعبیر دیگر شیعه بحث از کتاب شناسی فهرستی داشته و دارد. و ممکن است که تعبیر به «له اصل» در مقابل «له کتاب» مرادف معنای «الجامع الصحیح» باشد؛ یعنی برای او کتابی حدیثی است که احادیثش اصل و اساسی دارد، نه آن که جعلی باشد. اهل سنت در باب اخبار به سراغ تعبّد رفتند و لذا «صحیح شناسی» در حدیث را دنبال نمودند، بر خلاف شیعه که به سراغ وثوق در حدیث رفت. اهل سنت برای تصحیح حدیث به سراغ رجال آن رفتند و با قبول خبر ثقه دچار مشکلاتی از قبیل موضوعات شدند. لذا مجبور به تألیف کتاب هایی در باب «موضوعات حدیثی» شدند تا از این مشکل رهایی یابند، ولی شیعه دچار چنین مشکلاتی نشد.

شیعه با رجوع به فهرست شناسی، بسیاری از کتاب های خطّ غلو و کسانی که در نقل روایت تساهل داشتند را از چرخه حدیث و مذاکره علما خارج کرد. این که می گویند: اعراض مشهور از یک روایتی، سبب ضعف و وهن روایت می شود بی جهت نیست؛ زیرا این اعراض بی مورد نبوده است، شاید به این جهت بوده که در مصادر، خطّ غلو وجود داشته یا از افراد متساهل در حدیث نقل شده است. تراث حدیثی غلات کلّاً حذف شد، لذا ما از مغیرة بن سعید و ابوالخطاب اصلاً در مصادر حدیثی خود روایت نداریم. بزرگان رجالی ما با تعبیراتی ظریف که به کار می بردند امثال: «کان ضعیفاً فی الحدیث» به علما تذکر می دادند که مواظب او باشید او در نقل حدیث تساهل دارد.

کار تهذیب و تمحیص کتب حدیثی در بین اصحاب ادامه داشت. شخصی نزد حسین بن روح آمد و به او عرض کرد: ما با کتب شلمغانی چه کنیم؟ او در جواب گفت: من در جواب این سؤال پاسخ امام حسن عسکری علیه السلام را می دهم که درباره کتب

ص:353

بنی فضال گفت: «خذوا ما رووا و ذروا مارأوا»؛ «آنچه را روایت کرده اند بگیرید و آنچه را که در آن اعمال رأی کرده اند رها نمایید.»

این خط در طول تاریخ حدیث شیعه ادامه پیدا کرد. از جمله فرزند شهید ثانی حسن بن زین الدین این کار فهرستی را در کتاب «المنتقی الجمان» ادامه داده است.

شبهه چهارم: تناقض در روایات

دکتر قفاری می گوید: «امر قابل ملاحظه این که اختلاف آنان در احادیث یا نصوص است نه استنباط، و شکی نیست که تناقض نشانه بطلان مذهب و کذب روایات بوده و دلیل بر این است که این ها از جانب خداوند نیست؛ زیرا خداوند می فرماید: «وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»؛(1) «و اگر قرآن از ناحیه غیر خداوند بود در آن اختلاف بسیاری می یافتند».(2)

او در جایی دیگر می نویسد: «امر دیگری که موضوع عصمت را باطل می کند اختلاف و تناقض در روایاتی است که از امامان شیعه وارد شده است؛ زیرا اختلاف در گفتار یا رفتار، با عصمت سازگاری ندارد».(3)

عوامل وقوع تعارض

قبل از پاسخ به اصل سؤال به عوامل وقوع تعارض در کلمات و سیره و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام اشاره می کنیم:

1 - جانب ذاتی تعارض

در بسیاری از موارد، انسان بین دو دلیل و روایت تعارض می بیند، در حالی که هیچ گونه تعارض در واقع وجود ندارد و این ذهن انسان است که اشتباهاً بین دو روایت تعارض ملاحظه کرده است. که یا به جهت جهل به لغت و یا اطلاع نداشتن از دقّت های لغویّین یا غفلت از وجود برخی از قراین یا قرینه موجود یا به دلیل عدم

ص:354


1- 1252. سوره نساء، آیه 82.
2- 1253. اصول مذهب الشیعه، ج 1، ص 361.
3- 1254. اصول مذهب الشیعه، قفاری، ج 2، ص 797.

شناخت نسبت به تغییراتی که در برخی از اوضاع لغوی حاصل شده است می باشد که هر یک از این عوامل باعث می شود انسان بین دو روایت، تعارض و اختلاف تصوّر کند.

2 - تغییر در احکام از راه نسخ

از جمله عوامل پیدایش تعارض در ظاهر احادیث، وقوع نسخ در برخی از احکام شرعی است. ولی طبق نظر برخی، تعارض بر اساس این عامل منحصر به احادیث نبوی است و شامل روایات اهل بیت علیهم السلام نمی شود.

3 - ضایع شدن قراین

از جمله عوامل تعارض، ضایع شدن برخی از قراین است که با حدیث از امام نقل شده و می توانسته است در حکم مخصّص یک روایت باشد، ولی با مفقود شدن آن قراین، در احادیث تعارض ظاهری ایجاد کرده است، خصوصاً با در نظر گرفتن این که برخی از قراین، ارتکازی و مربوط به یک محیط خاص است.

4 - نقل به معنا

یکی دیگر از عوامل پیدایش تعارض، تصرّف راویان حدیث در الفاظ روایات و نقل به معناست؛ زیرا برخی که احادیث را حفظ و ضبط نمی نمودند و از طرفی در نقل به معنا تسلط نداشتند، به گونه ای احادیث را معنا می کردند که با روایات دیگر در ظاهر تعارض می نمود.

5 - تدّرج در بیان احکام

از مهم ترین عوامل پیدایش تعارض در روایات، اسلوب تدرّج است. تدرّج در بیان احکام از امتیازهای ادیان در بیان حکم است؛ به این معنا که در ابتدا احکام به صورت کلّی، سپس خاص یا مقید آن بیان می شد. در این میان ممکن بود کسی مطلق و عام را گرفته و از خاص و قید بی خبر باشد و در نتیجه در ظاهر برخی از روایات تعارض ایجاد می شود.

ص:355

6 - تقیّه

تقیه نیز جایگاه خاصّی در پیدایش تعارض و اختلاف در روایات اهل بیت علیهم السلام داشته است. بیشتر امامان شیعه در موقعیت های خاصی به سر می بردند که اقتضا می کرد در گفتار یا رفتارشان تقیه کنند. تقیه ای را که اهل بیت علیهم السلام داشتند تنها از حاکمان بنی امیه و بنی عباس نبود، بلکه در برخی از موارد ضرورت اقتضا می کرد که از مسلمین و رأی آن ها نیز تقیه شود؛ زیرا امکان نداشت که امام بر خلاف آنان در ملأ عام سخنی گفته یا عملی انجام دهد.

7 - ملاحظه موقعیّت راوی

در برخی از مواقع امام علیه السلام هنگام بیان مطلبی ملاحظه موقعیّت و وضعیّت خاصّ راوی را می نمود؛ مثل حالت علم، جهل، نسیان، عذر و حالات دیگر و طبق آن حالات حکمی را برای او بیان می کرد، در حالی که نسبت به راوی دیگر، حکم دیگری بیان می داشت. در هر دو صورت راویان حدیث، آن را به صورت مطلق و بدون قید نقل کرده اند که این به نوبه خود منجرّ به تعارض در ظاهر دو روایت می شود.

8 - وقوع تحریف و تزویر در احادیث

قرآن اگر چه از تحریف به زیادی و کمی و تزویر مصون مانده است، ولی در احادیث چنین ضمانتی نیامده است. از همین رو در طول تاریخ می بینیم که چگونه عدّه ای مغرض، حرکتی را شروع کرده و در احادیث پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و اهل بیت علیهم السلام تزویر و تحریف به زیادی و نقصان نموده اند که این خود نیز سبب پیدایش تعارض و اختلاف در احادیث شده است.

پاسخ به اشکال

از بحث گذشته استفاده می شود که منشأ تعارض عمدتاً از غیر امام بوده است، و به تعبیر یکی از بزرگان، هشتاد درصد موارد تعارض در روایات از ناحیه طُرُق است نه امامان، و بیست درصد آن از ناحیه ائمه علیهم السلام به صورت تقیه صادر شده است.

اگر عصر امام صادق علیه السلام را در نظر بگیریم پی می بریم که آن حضرت معاصر با

ص:356

حاکمان گوناگونی بوده و هر عصری اقتضای خاصی را داشته است. حضرت علیه السلام مقداری از عصر بنی امیه و خلافت سفّاح و نیز عصر حکومت منصور عباسی را درک کرده است، که هر کدام یک نوع جبهه گیری خاصی را با امام صادق علیه السلام داشته اند. برخی با حضرت شدیداً برخورد می کردند و برخی با او مماشات داشتند، و لذا در موارد شدت تقیّه، حضرت چاره ای جز بیان احکام تقیه ای نداشته است.

گرچه روایات متعارض از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در مصادر اهل سنت نقل نشده است؛ زیرا حضرت احتیاج به تقیه نداشتند، ولی اصحاب پیامبر از آن حضرت روایات متعارض بسیاری نقل کرده اند. و این نکته قابل توجه است که ما چاره ای جز رجوع به روایات اهل بیت علیهم السلام نداریم، که مع الاسف این روایات در عصر اختناق و شدّت تقیه و همراه با نقل برخی روایات مخالف واقع نیز بوده است.

شبهه پنجم: اختلاف در ابواب کتاب کافی

برخی از اهل سنت می گویند: «همانا شیخ مورد وثوق نزد آن ها به نام حسین بن حیدر کرکی عاملی می گوید: کافی پنجاه کتاب دارد که با سندهایی است که همگی متصل به ائمه است، در حالی که مشاهده می کنیم شیخ آنان طوسی می گوید: کتاب کافی مشتمل بر سی کتاب است...».

پاسخ

1 - به طور حتم مطلبی را که حسین بن حیدر کرکی عاملی گفته اشتباه است؛ زیرا کتاب «کافی» از جمله کتاب های حدیثی است که بیش از هزار سال مورد توجه علمای شیعه بوده و آن را بر یکدیگر قرائت می کرده اند و لذا در طول تاریخ از گزند و دستبرد اشخاص مصون مانده و از آن حدیثی کم یا به آن زیاد نشده است. در اصول کافی تنها ده روایت است که شیخ طوسی آن ها را از کتاب «کافی» کلینی نقل کرده که الآن در این کتاب نیست. آنچه که متخصّصین حدیث و فهرست شناسان تراث حدیثی بر آن اتفاق دارند، این است که کتاب های «کافی» سی کتاب است نه پنجاه کتاب.

ص:357

نجاشی در ترجمه کلینی رحمه الله اسامی این سی کتاب را آورده و تصریح به عدد سی کرده است. و نیز شیخ طوسی رحمه الله در کتاب «الفهرست» اسامی سی کتاب «کافی» را ذکر کرده است که با کتاب «الروضة» 31 کتاب می شود.

2 - ممکن است که حسین بن حیدر کرکی عاملی برای کتاب روضه کافی نیز بیست کتاب فرض کرده که با سی کتاب اصول و فروع کافی مجموعاً پنجاه کتاب می شود.

3 - ممکن است در نسخه کرکی عاملی برخی از عناوین اضافی بوده و یا خود او با تبویبی که داشته به آن اضافه کرده است و لذا این کتاب ها به پنجاه عنوان رسیده است. و اختلاف نسخ، دلیل بر ضعف کتاب نیست؛ زیرا باید جهت این اختلاف دانسته شود.

4 - و نیز احتمال دارد که در نسخه کرکی بین عناوین ابواب با عناوین کتاب ها اشتباه شده و با هم خلط شده باشد.

به هر تقدیر ادعای شیخ طوسی رحمه الله صحیح است؛ زیرا او به واسطه شیخ مفیدرحمه الله و او نیز به واسطه ابن قولویه از استادش کلینی کتاب کافی را نقل کرده و تصریح دارد که کافی دارای سی کتاب است. و شیخ طوسی رحمه الله هم معظم روایات «کافی» را در «تهذیب» نقل کرده است. و هر دو کتاب الآن در دسترس علما است. و نجاشی حتی در برخی موارد، کتاب کلینی را با یک واسطه؛ یعنی به واسطه عقرانی نقل می کند، گرچه او در سنین کهولت شیخ کلینی را درک کرده است. و لذا می گوید: «حدّثکم محمد بن یعقوب الکلینی» زیرا در عصر او کلینی به جهت کهولت سنّ خودش روایت های کتاب خود «کافی» را قرائت نمی کرده است، بلکه دیگران برای او می خوانده اند و تصدیق می کرده است. و هر گاه شخص نویسنده کتاب خود را می خواند از آن به «حدّثنا» تعبیر می کردند.

شبهه ششم: عدم نقل روایت از امام حسن عسکری علیه السلام

ابن تیمیه می گوید: «همانا علمای معروف به نقل روایت که در زمان حسن بن علیّ عسکری بوده اند هرگز از او روایتی که مشهور در کتب اهل علم باشد نقل نکرده اند،

ص:358

و این در حالی است که شیوخ صاحبان کتب شش گانه (بخاری و مسلم و ابوداوود و ترمذی و ابن ماجه و نسائی) در آن زمان موجود بوده و یا نزدیک به آن عصر بوده و کمی قبل و یا بعد از آن می زیسته اند...».(1)

پاسخ

اوّلاً: آنان گرچه معاصر امام حسن عسکری علیه السلام بوده اند و حتی احمد بن حنبل که قبل از آن ها بوده و سمت استادی آنان را داشته است معاصر امام هادی و امام جوادعلیهما السلام بوده است، ولی از آن جا که به امامت و جلالت خاص آن بزرگواران اعتقاد نداشته اند لذا از آنان روایت نقل نکرده اند.

از بعد وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم اختلاف اساسی با دو خطّ فکری پدید آمد. یک خط متابعت تام از دستورات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و به دنبال ایشان حضرت علی و اولاد معصوم ایشان علیهم السلام داشتند و از آنان شریعت را اخذ می کردند. و خط دیگر تنها واقع خارجی را مشاهده کرده و آن را میزان حق و باطل به حساب آورده است. و لذا با متابعت از مدرسه خلفا و جبهه گیری در مقابل اهل بیت علیهم السلام با کمال تعصّب، هیچ گونه روایتی را از آن بزرگواران نقل نکرده است.

2 - جهت دیگری که در عدم نقل حدیث از امامان شیعه بوده، مسأله سیاسی و سخت گیری دستگاه خلافت و حکومت بوده است؛ زیرا از طرفی حاکمان جور، امامان معصوم را شدیداً مورد حصر قرار داده بودند، و از طرفی دیگر مردم را کنترل کرده، نمی گذاشتند از آن بزرگواران سماع حدیث کرده و آن ها را ثبت نمایند.

3 - از طرفی دیگر محدّثان اهل سنت از آن جا که مشاهده می کردند که روایات اهل بیت علیهم السلام با روایاتی که در السنه خودشان رایج بوده منافات دارد، لذا از آن تعجّب می کرده و اقبالی به نقل آن ها نداشتند. و مطالبی که در یک جامعه سنت می شد آنان نمی توانستند با آن ها مخالفت کنند، لذا همان ها را دنبال کرده و به مخالفت با خطّ اهل بیت علیهم السلام می پرداختند. این مطلبی است که از تعبیرات رجالیین اهل سنت استفاده

ص:359


1- 1255. منهاج السنة، ج 4، ص 85 و 86.

می شود:

الف) ابن تیمیه می گوید: «و اما کتابی که از علی علیه السلام نقل شده در آن مطالبی است که هیچ یک از علما به آن ها اعتنا نکرده اند و شافعی و محمد بن نصر مروزی کتاب بزرگی را گردآوری کرده اند درباره مسائلی که مسلمانان در آن آرای علی را اخذ نکرده اند؛ زیرا قول غیر او از صحابه موافق تر با کتاب و سنت است».(1)

او در جای دیگر می گوید: «هیچ عاقلی شک ندارد که رجوع به مثل مالک و ابن ابی ذئب و ابن ماجشون و لیث بن سعد و اوزاعی و ثوری و ابن ابی لیلی و شریک و ابی حنیفه و ابی یوسف و محمد بن حسن و زفر و حسن بن زیاد لؤلؤی و شافعی و بویطی و مزنی و احمد بن حنبل و... و محمد بن جریر طبری... و دیگران در اجتهادات و اعتبارات آن ها در عمل به سنتی که آن ها از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کنند و به اجتهادی که در تحقیق مناط احکام و تنقیح مناط و تخریج مناطاتی که داشته اند برای آن ها بهتر است از این که تمسک کنند به نقل رافضی ها از عسکریین و امثال این دو!! زیرا هر یک از این افراد به دین خدا و رسول او از خود عسکریین عالم ترند!!... بلکه بر مثل عسکریین و امثال آن دو است که از یکی از آن افراد درس فراگیرند!!».(2)

حال آیا با این حرف های بی اصل و اساس که به طور حتم دلالت بر نصب و عداوت آن ها نسبت به اهل بیت علیهم السلام دارد، همان گونه که در کتاب «شیعه شناسی» در بحث «نقد افکار ابن تیمیه» به آن اشاره کردیم، می توان گفت که امثال او به «حدیث سفینه» عمل کرده اند؟

ب) قاضی سبکی در ترجمه مروزی از ابواسحاق شیرازی نقل می کند که او کتابی را تصنیف کرده و در آن اشاره به مواردی نموده که ابوحنیفه با امام علی علیه السلام و عبداللَّه بن عباس مخالفت کرده است.(3)

ج) ذهبی در ترجمه امام جعفر بن محمد الصادق علیه السلام نقل کرده که بخاری به حدیث

ص:360


1- 1256. منهاج السنة، ج 4، ص 217.
2- 1257. منهاج السنة، ج 4، ص 231.
3- 1258. طبقات الشافعیة، ج 2، ص 247.

او احتجاج نکرده است. یحیی بن سعید گفته: مجالد نزد من از او محبوب تر است. مصعب بن عبداللَّه گفته است: مالک از جعفر روایت نمی کرد مگر آن که کسی دیگر به او ضمیمه می شد. احمد بن سعد بن ابی مریم نقل می کند: از یحیی شنیدم که می گفت: من از یحیی بن سعید درباره جعفر بن محمد سؤال نمی کنم. به من گفت: چرا از حدیث جعفر از من سؤال نمی کنی؟ گفت: چون که با او کاری ندارم... .(1)

د) مناوی بعد از نقل حدیثی، آن را تضعیف می کند و جهت آن را وجود صالح بن ابی الأسود و جعفر بن محمد الصادق علیه السلام می داند.(2)

آنچه بیان شد و دیگر کلمات اهل سنت، بر این دلالت دارد که آنان نه تنها متمسک به اهل بیت نبوده و از آن ها تبعیّت نکرده اند، بلکه درصدد جرح و ایجاد نقص بر آن ها برآمده اند.

این در حالی است که افراد منحرف از اهل بیت علیهم السلام و نواصب، نزد اهل سنت مورد وثوق و اطمینان بوده و از آن ها روایت نقل کرده اند. اینک به نمونه هایی از آن ها اشاره می کنیم:

الف) زیاد بن ابیه که دارای جرائم بسیاری است نزد اهل سنت از زهّاد به حساب آمده است.(3)

ب) عمر بن سعد قاتل امام حسین علیه السلام به تصریح عجلی، ثقه به حساب آمده است.(4)

ج) عمران بن حطّان از رؤسای خوارج، و کسی که در شأن ابن ملجم مرادی شعر سروده، عجلی او را توثیق می کند و بخاری نیز از رجال صحیحش به حساب آورده و از او روایت نقل کرده است.(5)

د) اسماعیل بن اوسط بجلی، امیر کوفه که از اعوان حجّاج بن یوسف ثقفی است و سبب قتل سعید بن جبیر شد، ابن معین او را توثیق کرده و ابن حبّان هم او را از ثقات به حساب آورده است.(6)

ه) اسد بن وداعه: شامی، تابعی، و ناصبی بوده و امام علی علیه السلام را سبّ می کرده است،

ص:361


1- 1259. میزان الاعتدال، ج 1، ص 214.
2- 1260. فیض القدیر، ج 1، ص 226.
3- 1261. تاریخ دمشق، ج 19، ص 162.
4- 1262. خلاصة التهذیب، ج 2، ص 270.
5- 1263. تاریخ الثقات، ص 373، رقم 1300.
6- 1264. میزان الاعتدال، ج 1، ص 221 ؛ لسان المیزان، ج 1، ص 441.

ولی به عنوان عابد معرفی شده و نسائی نیز او را توثیق کرده است.(1)

و) ابوبکر محمد بن هارون: او که ناصبی منحرف و معروف به انحراف از امیرالمؤمنین علیه السلام بوده، مورد توثیق خطیب بغدادی قرار گرفته است.(2)

ز) خالد قسری: که به تعبیر ذهبی، امیر ناصبی اهل بغض و ظلم است و در تاریخ ابن کثیر مرد بدی معرفی شده که علی بن ابی طالب علیه السلام را ناسزا می گفته است. مادرش نصرانی بوده و در دینش نیز متّهم است. او کسی بود که در خانه خود برای مادرش کلیسا ساخته بود. ولی در عین حال ابن حبّان او را توثیق کرده است.(3)

ح) اسحاق بن سوید عدوی بصری: او کسی بود که حمله های شدید بر علی بن ابی طالب علیه السلام می نمود و می گفت: من علی را دوست ندارم. ولی در عین حال احمد و ابن معین و نسائی او را توثیق کرده و از رجال بخاری و مسلم و ابوداوود و نسائی به حساب آمده است.(4)

ط) حریز بن عثمان: او کسی بود که وقتی در مسجد نماز می خواند از آن جا خارج نمی شد تا آن که علی علیه السلام را در هر روز هفتاد بار لعنت کند... در عین حال بخاری و ابوداوود و ترمذی و دیگران از اهل سنت به روایات او احتجاج کرده اند.(5)

ی) ازهر بن عبداللَّه حمصی: او کسی بود که علی علیه السلام را سبّ می کرد ولی عجلی او را توثیق کرده و نیز از رجال ابوداوود و ترمذی و نسائی به حساب آمده است.(6)

ک) حافظ عبدالمغیث حنبلی: او کسی است که کتابی را در فضایل یزید بن معاویه تألیف نموده و در آن روایات جعلی را جمع کرده است، ولی در عین حال او را متّصف به صفت زهد، وثاقت، دیانت، راست گویی، امانت، صلاح و اجتهاد نموده اند.(7)

این فقط بخشی از عملکرد اهل سنت و تصریحات آن ها در تضعیف اهل بیت علیهم السلام

ص:362


1- 1265. لسان المیزان، ج 1، ص 429 ؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 207.
2- 1266. تاریخ بغداد، ج 3، ص 357 ؛ لسان المیزان، ج 5، ص 465.
3- 1267. البدایة و النهایة، ج 10، ص 23.
4- 1268. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 206.
5- 1269. مختصر تاریخ دمشق، ج 6، ص 278 ؛ تاریخ بغداد، ج 8، ص 278.
6- 1270. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 204.
7- 1271. سیر اعلام النبلاء، ج 21، ص 160 ؛ شذرات الذهب، ج 6، ص 453.

و توثیق دشمنان آنان به حساب می آید، و کسی که درصدد تتبّع و تحقیق باشد، به بیش از این افراد دسترسی پیدا می کند.

شبهه هفتم: اتّهام به حافظان سنت!!

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «و از بارزترین اسلوب های شیعه، اتّهام بزرگان ناقلین دین و سنت و حافظان آن به کفر است. آنان گمان می کنند که این کفّار کسانی هستند که از مدرسه محمدصلی الله علیه وآله وسلم بیرون آمده اند. و این اعتقادی است که روایات معتبر شیعه به آن تصریح دارد».(1)

دیدگاه شیعه درباره صحابه

مؤلّف گرچه نسبت کفر جمیع صحابه را به شیعه داده است ولی با مراجعه به کتاب های اعتقادی علمای شیعه پی می بریم که این نسبت اتهامی بیش نیست. شیعه معتقد است که در میان صحابه افراد مختلفی از عادل و فاسق وجود داشته اند، از این رو مجرّد مصاحبت با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم باعث نمی شود که کسی تکویناً عادل گردد، بلکه عادل کسی است که در خطّ رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده و نماد سیره او باشد. این رأی، موافق قرآن و سنت نبوی است. و همچنین مورد تأکید صحابه و موافق با سیره آنان است.

این رأی از آن جا که موافق با عقل و نقل بوده، مورد پذیرش شماری از دانشمندان اهل سنت قرار گرفته است که می توان از میان این افراد از سعد تفتازانی، مارزی، ابن عماد حنبلی، شیخ محمد عبده، محمد بن عقیل علوی، محمد رشید رضا، سید قطب، سیّد مقبلی، شیخ محمود ابوریّه، شیخ مصطفی صادق رافعی، محمد غزالی و دیگران نام برد.

شبهه هشتم: نقد صحابه به جهت دفاع از شریعت

ص:363


1- 1272. البرهان، ص 1.

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «همان گونه که گفتم غرض آنان طعن در ابوهریره نیست، بلکه این کار را مقدمه و زمینه برای نابودی اسلام قرار داده اند؛ زیرا این خوارشدگان! چون قصد نابودی شریعت پاک و مخالفت با آن را کرده اند، درصدد طعن وارد کردن به آبروی حاملین شریعت برآمدند، کسانی که برای ما راهی به سوی شریعت جز از طریق آن ها نیست...».(1)

پاسخ

اگر شیعه صحابه را مورد جرح و تعدیل قرار می دهد به خاطر این نیست که از این طریق کتاب خدا و سنت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را نابود سازد، بلکه هدف اساسی از این کار، شناخت صالحان آنان است تا حدیث و سنت واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از راه صحیح و مطمئن به دست ما برسد. جرح و تعدیل صحابی نه تنها سبب وهن و ابطال شریعت نمی شود بلکه موجب تقویت آن خواهد شد.

شیعه هرگز قائل به کفر بزرگان صحابه نیست، کسانی که ناقل دین و سنت و حافظ آن می باشند، آری، ممکن است برخی از صحابه در زمان حیات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم یا بعد از وفات ایشان کافر شده باشند، ولی عموم علمای شیعه چنین نسبتی را به صحابه نمی دهند. و اگر تعبیر ارتداد نسبت به غالب صحابه بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در برخی روایات آمده، به معنای ارتداد از اهل بیت علیهم السلام است.

نظریه عدالت کل صحابه که نزد اهل سنت مطرح است، ناشی از عواطف افراطی دینی است.

تفتازانی می گوید: «جنگ ها و مشاجراتی که در تاریخ میان صحابه رخ داده و بر زبان افراد ثقه جاری است، ظاهرش نشان می دهد که برخی از صحابه از راه حق خارج شده و به حدّ ظلم و فسق رسیدند. که داعی و انگیزه آنان از این کار، کینه، حسد، عناد، حبّ ریاست، سلطنت، میل به لذّات و شهوات بوده است؛ زیرا همه صحابه معصوم نبوده اند، و هر کس که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را ملاقات کرد اهل خیر نبوده است، ولی علما به

ص:364


1- 1273. البرهان، ص 4.

جهت حسن ظنّشان به اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم برای کارهای خلاف آن ها محمل ها و تأویل هایی ذکر کرده اند. ظلمی که آنان در حق اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم کرده اند در ظاهر به حدّی است که مجالی برای اخفای آن نیست. و پستی آن به حدّی است که اهل آسمان و زمین بر مظلومیّت اهل بیت علیهم السلام گریسته و کوه ها از جا کنده شده و صخره ها از هم پاشیده است. و کارهای زشت آنان هنوز پابرجا است. لعنت خدا بر کسانی باد که دست به چنین جنایاتی زده، یا به آن رضایت داده و یا برای آن کوشش کرده اند و عذاب آخرت، دائمی و شدیدتر است».(1)

سید محمد بن عقیل می گوید: «امّا الامر بحسن الظنّ فحسن، ولکنّه لیس فی مقام بیان الحق وابطال الباطل والکلام علی جرح او تعدیل، ولو سوّغنا هذا لتعطلت الأحکام وبطلت الحدود والشهادات، وکبکب الشرع علی ام رأسه...»؛ «حسن ظنّ به فعل مؤمن خوب است ولی نه در مقام بیان حق و ابطال باطل، و جرح و تعدیل؛ زیرا اگر حسن ظنّ را به این مقام نیز تعمیم دهیم، احکام خدا تعطیل و حدود و شهادت، باطل و اساس شریعت ویران خواهد شد...».(2)

شیعه هر چند نسبت به جایگاه و عملکرد برخی از صحابه اعتراض دارد ولی صحابه کرام را ستایش و مدح می کند، کسانی که در راه نصرت و یاری از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سختی ها کشیده و با جان و مال خود جهاد نمودند، و تا آخر عمر نیز ازراه مستقیم هدایت خارج نشدند، همان گونه که امام سجادعلیه السلام در مدح این دسته از صحابه می فرماید: «اللّهمّ واتباع الرسل و مصدّقوهم من اهل الارض بالغیب عند معارضة المعاندین لهم بالتکذیب و الاشتیاق الی المرسلین بحقائق الایمان فی کل دهر و زمان. ارسلت فیه رسولاً و اقمت لأهله دلیلاً من لدن آدم الی محمدصلی الله علیه وآله وسلم من ائمة الهدی و قادة اهل التقی، علی جمیعهم السلام، فاذکرهم منک بمغفرة و رضوان. اللّهمّ و اصحاب محمّد خاصة، الّذین احسنوا الصحبة، والذین أبلوا البلاء الحسن فی نصرته وکاتفوه واسرعوا الی وفادته، وسابقوا الی دعوته واستجابوا له حیث اسمعهم حجة رسالاته. وفارقوا الأزواج والأولاد فی

ص:365


1- 1274. شرح مقاصد، ج 2، ص 306و307.
2- 1275. النصائح الکافئة، ص 225.

اظهار کلمته، وقاتلوا الآباء والأبناء فی تثبیت نبوّته...»؛(1) «بار خدایا! پیروان پیامبران و ایمان آورندگان به ایشان از اهل زمین که از روی غیب و پنهانی ایمان آوردند، در آن هنگام که دشمنان به تکذیب و دروغ پنداشتن ایشان معارضه نمودند.، روبه رو شدند. و آن هنگام که به سبب حقایق ایمان پیامبران علاقه مند بودند. در هر روزگار و زمانی که در آن پیغمبری فرستادی و برای اهل آن دلیل و راهنمایی گماشتی، از زمان آدم تا محمدصلی الله علیه وآله وسلم، از پیشوایان هدایت و رستگاری، و جلوداران اهل تقوا و پرهیزکاری، که بر همه آنان سلام و درود باد. آنان را از خود به آمرزش و خشنودی یاد فرما.

بار خدایا! به خصوص اصحاب و یاران محمدصلی الله علیه وآله وسلم آنان که همراه بودن را نیکو به پایان رساندند و آنان که برای یاری او در جنگ، شجاعت و دلاوری برجسته ای آشکار ساختند، و او را یاری کردند، و با ایمان آوردن به او شتافتند و به دعوتش پیشی گرفتند. و دعوت او را آن هنگام که برهان رسالت های خود را به گوششان رساند، پذیرفتند و در راه آشکار ساختن دعوت او از زنان و فرزندان دوری نمودند، و در استوار کردن پیغمبری او با پدران و فرزندان جنگیدند...».

و نیز امام علی علیه السلام درباره گروهی از صحابه که وفادار به عهد بودند، می فرماید: «... لقد رأیت اصحاب محمّدصلی الله علیه وآله وسلم فما اری احداً یشبههم منکم، لقد کانوا یصبحون شُعْثاً غُبراً، و قد باتوا سجّداً و قیاماً یراوحون بین جباههم و خدودهم و یقفون علی مثل الجمر من ذکر معادهم، کأنّ بین اعینهم رُکَب المِعزی من طول سجودهم، اذا ذکر اللَّه هملتْ اعینهم حتّی تبُلّ جیوبهم، و مادوا کما یمید الشجر یوم الریح العاصف، خوفاً من العتاب و رجاءً للثواب»؛(2) «... همانا یاران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را دیدم، کسی را نمی بینم که همانند آن ها باشد، روز را ژولیده مو، گردآلود به شب می رساندند. شب را به نوبت در سجده یا قیام به سر می بردند. گاه پیشانی بر زمین می سودند، و گاه گونه بر خاک. از یاد معاد چنان ناآرام بودند که گویی بر پاره آتش ایستاده بودند. میان دو چشمشان از سجده های طولانی، چون زانوی بزها پینه بسته بود. اگر نام خدا برده می شد چنان می گریستند که گریبان هایشان تر

ص:366


1- 1276. صحیفه سجادیه، دعای چهارم.
2- 1277. نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 97، ص 143.

می گشت. و می لرزیدند چنان که درخت روز تندباد می لرزید، از کیفری که بیم آن را داشتند، یا امیدی که تخم آن در دل می کاشتند.»

و اما این که مؤلّف کتاب «البرهان» می گوید: «راهی برای ما به شریعت جز صحابه نیست»، این حرف درست نیست؛ این حرف خلاف دستورات و سفارشات پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مطابق حدیث «ثقلین» و احادیث دیگر، و بالاتر از آن خداوند سبحان در قرآن کریمش مطابق آیه «اولی الامر» و آیه «تطهیر» و دیگر آیات، اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را تنها راه رسیدن به شریعت و سنت واقعی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم معرفی کرده است.

آری، از آن جا که اهل سنت از این منبع عظیم و دارای عصمت و طهارت بی اعتنایی کرده و روی گردان شدند، لذا مجبورند که چنین حرف هایی را بزنند.

شبهه نهم: انحصار طریق در اهل بیت علیهم السلام

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «و نیز از ادعاهای شیعه این اعتقاد است که حدیث رسول خدا به جز از طریق اهل بیت اخذ آن صحیح نیست. و مقصود آنان از اهل بیت، امامان دوازده گانه آنان است. شیخ آنان کاشف الغطاء در کتاب «اصل الشیعة» ص 79 می گوید: امامیه سنتی را معتبر می دانند که به سند صحیح از طرق اهل بیت از جدّشان رسیده باشد؛ یعنی حدیثی را که صادق از پدرش زین العابدین از حسین سبط از پدرش امیرالمؤمنین از رسول خدا نقل کرده است. اما روایات امثال ابوهریره و سمرة بن جندب و مروان بن حکم، و عمران بن حطان خارجی و عمرو بن عاص و نظایر آنان، نزد امامیه به مقدار مگسی ارزش ندارد».(1)

پاسخ

اولاً: این که شیعه می گوید: سنت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را تنها باید از اهل بیت عصمت و طهارت او؛ یعنی دوازده معصوم از ذرّیه او و در رأس آنان حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام اخذ کنیم، به جهت دستوری است که رسول خدا به امت اسلامی

ص:367


1- 1278. البرهان، ص 3.

داده است و به جهت مقامات و شئونی است که خداوند متعال در قرآن کریم برای آنان ذکر کرده است. آنان مصداق واقعی آیه «اولی الامر»(1) می باشند. آنان مصداق حقیقی آیه «تطهیر»(2) هستند. آنان کسانی هستند که مطابق حدیث «ثقلین» و «سفینه» و «امان» و «دوازده خلیفه» و دیگر احادیث معتبر و متواتر صحیح السند، مرجع دینی مردم بعد از رسول خدایند. مگر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم علی علیه السلام را دروازه شهر علم و حکمت خود معرفی نکرده است، آن جا که فرمود: «انا دار الحکمة و علیّ بابها»؛(3) «من خانه حکمت و علی درب آن است.»

ثانیاً: مقصود کاشف الغطاء از ابتدای عبارتش آن است که امامیه تنها به روایاتی عمل می کنند که با سند صحیح از طرق اهل بیت علیهم السلام رسیده، نه روایاتی که جعلی بوده و به آنان نسبت داده شده است.

ثالثاً: امامیه تمام روایات صحابه از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را نفی و طرد نمی کند، بلکه همان گونه که مؤلف «البرهان»، از مرحوم کاشف الغطاء نقل کرده است، روایات افرادی امثال ابوهریره و... را مردود و بی ارزش می داند؛ به جهت مشکلاتی که در حدیث آن ها وجود دارد؛ خصوصاً افرادی همانند سمرة بن جندب و مروان بن حکم و عمرو بن عاص که از نواصب بوده و با اهل بیت علیهم السلام دشمن بوده اند.

شبهه دهم: دفاع از ابوهریره در نقل حدیث

سید عبدالحسین شرف الدین رحمه الله درباره ابوهریره می گوید: «این درسی است درباره زندگی یکی از صحابه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، او تا به حدّی زیاد روایت نقل کرده که به افراط افتاده است. و نیز صحاح و دیگر مسانید اهل سنت از او به حدّی زیاد نقل کرده اند که به افراط مبتلا شده اند».(4)

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز در ردّ بر «شرف الدین» می گوید: «این که ابوهریره افراط در نقل حدیث داشته حرف دروغی است! چه افراط و زیاده روی از ابوهریره بوده، در

ص:368


1- 1279. سوره نساء، آیه 59.
2- 1280. سوره احزاب، آیه 33.
3- 1281. صحیح ترمذی، کتاب الفضائل، باب فضائل علی علیه السلام.
4- 1282. ابوهریره، ص 118.

حالی که او حافظی است که او را شناختیم... «مجلسی» از «خرائج» نقل کرده که ابوهریره به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم عرض کرد: من از شما حدیث بسیار می شنوم ولی آن ها را فراموش می کنم؟ حضرت فرمود: دامنت را بگیر. من آن را گستراندم. حضرت دستش را در آن گذاشت. سپس فرمود: با هم جمع کن. من آن را جمع کردم. و بعد از آن بیشتر موارد را فراموش نکردم... عالم شیعه در جرح و تعدیل ابوالعباس نجاشی در رجال خود معروف به «رجال نجاشی» روایت می کند که ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام سی هزار حدیث نقل کرده است...».(1)

پاسخ

اولاً: این که مرحوم شرف الدین، ابوهریره را مفرط و زیاده رو در نقل حدیث معرفی کرده به جهت آن است که مدّت مصاحبت و معاشرت او با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم کم بوده است. او به اندازه ای با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نبوده که بتواند هزاران حدیث بدون واسطه از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کند. لذا غالب آن ها مرسل است و از آن جا که مستقیماً به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نسبت می دهد، این تدلیس است که نوعی دروغ به حساب می آید.

ثانیاً: حدیثی که مجلسی رحمه الله در «بحارالأنوار» از «خرائج» راوندی نقل کرده حدیثی است که از هیچ یک از امامان شیعه نقل نشده است و تنها به صورت «رُوِیَ»؛ یعنی «روایت شده» آمده است، و از آن جا که قطب راوندی از بسیاری از مصادر اهل سنت نقل حدیث کرده لذا این روایت نیز مصدر عامی دارد.

ثالثاً: این که معترض به افرادی؛ از قبیل ابان بن تغلب و دیگر راویان شیعه نقض وارد کرده که افراط در نقل حدیث داشته اند، این نقض وارد نیست؛ زیرا اشکال مرحوم شرف الدین بر ابوهریره به جهت این بود که چگونه با زمان کمی که او همراه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده و با او مصاحبت داشته، این حجم عظیم حدیث را بدون واسطه از حضرت نقل کرده است، ولی این اشکال بر امثال ابان بن تغلب وارد نیست؛ زیرا او و امثالش که حدیث زیادی داشته یا نقل کرده اند، به جهت این بوده که مصاحبت آنان با امامان معاصر خود طولانی بوده است.

ص:369


1- 1283. البرهان، ص 20 - 23.

رابعاً: جهت افراط و زیاده روی محدّثین و صاحبان منابع حدیثی اهل سنت در نقل حدیث از ابوهریره این است که شخصی با چنین وضعیت، چرا تا این مقدار از او روایت نقل کرده اند؟

شبهه یازدهم: راویان شیعه در ترازوی نقد!!

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «همانا مصیبت جعفر صادق مطابق آنچه کتب قوم بر آن تصریح دارند این است که قومی جاهل بر او وارد می شده و از نزد او خارج می شدند و می گفتند: حدّثنا جعفر بن محمد، و احادیثی را نقل می کردند که همه آن ها دروغ و جعلی و موضوع بر جعفر بوده است تا از این طریق نزد مردم روزی خورده و از آنان پولی اخذ کنند... از جمله راویان آنان که اهل مسکر بوده عوف عقیلی است...

و از جمله راویانی که این کاره بوده و گناه انجام می داده، محمد بن ابی عباد است...

و از جمله راویان آنان، حفص بن بختری است که درباره او اشاره شده که شطرنج بازی می کرده است...

و از جمله راویان آن ها حمّاد بن عیسی است که سنّ او به شصت سال رسیده ولی نماز را خوب یاد نداشته و چیزی از احکام آن را درست نمی دانسته است...

و از جمله راویان آنان ابوحمزه ثمالی ثابت بن دینار است که به خمّار معروف بوده است... .

و از جمله راویان آنان علی بن حمزه بطائنی است که اموال معصوم و خمس شیعه را می دزدیده است... .

و از جمله راویان آنان عبداللَّه بن یعفور است که اهل مسکر بوده است...

و از جمله افراد موثّق نزد آنان شاعرشان معروف به شاعر اهل بیت سید حمیری است که باکی از شرب خمر نداشته است...».(1)

پاسخ

اولاً: این مسأله قابل التفات است که بدانیم: در میان اصحاب امامان برخی از افراد دارای غلوّ عملی و به تعبیری انحراف عملی وجود داشته است، که اباحی گری

ص:370


1- 1284. البرهان، ص 31-39.

را ترویج می کردند. آنان می گفتند: «اذا عرفت الامام فاصنع ماشئت»؛ «اگر به امام معرفت داشتی هر کاری خواستی انجام بده.» ولی بزرگان از اصحاب و همچنین ائمه کرام علیهم السلام که با آنان معاصر و مواجه بودند شدیداً با این خط مقابله می کردند. و نیز راویان و محدثین اخبار، روایات آنان را از روایات خطّ اعتدال جدا می کردند. و در صورتی که وثاقت در گفتار آنان ثابت بود روایات آنان را نقل می کردند.

ثانیاً: ایشان اشتباهی که در مورد اصطلاحات رجالی شیعه دارد این است که خیال کرده اگر شخصی به عنوان رجال یک امام معرفی شد، دلیل بر آن است که او مورد وثوق و اطمینان بوده و شیعه به روایات او به طور حتم عمل می کنند، در حالی که چنین نیست، تعبیر به این که این شخص از اصحاب فلان امام است تنها دلالت دارد بر این که این شخص از این امام روایت نقل کرده است.

در مورد محمد بن ابی عبّاد از همین قبیل است. گرچه رجالیین او را از راویان و اصحاب امام رضاعلیه السلام ذکر کرده اند، ولی این بدان معنا نیست که او مورد وثوق و اطمینان حضرت بوده و هیچ مشکلی نداشته است. بلکه درباره او ذمّ هم رسیده است.

شیخ صدوق رحمه الله از کندی نقل کرده که گفت: ابوالحسین محمد بن ابی عباد مرا حدیث کرد - در حالی که او مشهور به شنیدن لهو و آشامیدن نبیذ بود - که از امام رضاعلیه السلام درباره شنیدن لهو سؤال کردم؟ حضرت فرمود: اهل حجاز رأیی در این باره دارند که باطل و لهو است، آیا نشنیده ای که خداوند می فرماید: «وَإِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً»؛(1) «و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می گذرند».(2)

مرحوم آیت اللَّه خویی بعد از نقل روایتی می گوید: «بعید نیست که او جاسوس فضل بر امام رضاعلیه السلام بوده باشد».(3)

در مورد حفص بن البختری که از اجلاّی اصحاب است، معترض بی انصافی کرده و تعصّب به خرج داده و با گذاشتن سه نقطه مطلب اصلی را رها کرده تا خواننده را تحریک کند. جای سه نقطه این گونه است: «ذکره ابوالعباس و انّما کان بینه و بین آل

ص:371


1- 1285. سوره فرقان، آیه 72.
2- 1286. عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 2، باب 35.
3- 1287. معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 267.

اعین نَبْوة فغمزوا علیه بلعب الشطرنج...»؛ «ابوالعباس او را ذکر کرده است. و از آن جا که بین او و آل اعین کدورت و دشمنی بوده، لذا آنان او را به شطرنج بازی نسبت داده اند.» مشاهده می کنیم که چگونه معترض این عبارت را تحریف کرده، در حالی که هیچ مذمّتی برای حفص بن البختری به حساب نمی آید.

و بر فرض که شخصی چنین کاری را انجام می داده است ولی با اثبات وثاقت و اجتناب او از کذب، این عمل موجب نمی شود که حکم به ضعف او در نقل خبر کنیم.

حماد بن عیسی نیز از اجلاّی اصحاب امامیه به حساب می آید که نجاشی او را ثقه در حدیث و صدوق معرفی کرده است. در مورد این که او به نحو احسن نماز نمی خوانده، نویسنده کتاب به روایتی تمسک کرده که امام صادق علیه السلام به او فرمود: «مااقبح بالرجل منکم یأتی علیه ستّون او سبعون سنة فلایقیم الصلاة واحدة بحدودها تامّة...»؛ «چه قدر زشت است برای یکی از شما که شصت یا هفتاد سال از سن او بگذرد ولی نتواند یک نماز با تمام حدود و خصوصیاتش بخواند.»

از این تعبیر استفاده می شود که حضرت توقّع داشته اند که افرادی امثال حماد بن عیسی نماز خود را با تمام مستحبات و آدابش بخواند و این هرگز دلالت بر ضعف او در نقل روایت ندارد. و این که نویسنده می گوید: او چیزی از احکام نماز را به خوبی نمی دانسته، از خودش می باشد و هیچ مدرکی بر آن ندارد.

ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار نیز از اجلاّی اصحاب امامیه به شمار می آید. او کسی است که صدوق، گواهی به عدالت او داده و نجاشی او را از بهترین اصحاب ما به حساب آورده و همانند سلمان در عصر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده است.

و اما این که نویسنده کتاب او را خمّار معرفی کرده این اتّهام از جهاتی باطل است.

اولاً: روایتی که «کشی» نقل کرده از علی بن حسن بن فضال است که در آن ذکر شده که ابوحمزه شرب نبیذ می کرده است، ولی علی بن حسن بن فضال خود ندیده بلکه تنها شنیده است. شاید در این خبر تنها بر گفتار کسانی اعتماد کرده که مورد وثوق نبوده اند.

ثانیاً: نویسنده از روی عمد یا جهل و نادانی، خلط فاحش کرده است؛ زیرا مکرّر

ص:372

نسبت به برخی از اصحاب امامان شیعه می گوید: او «خمّار» بوده است، در حالی که اتّهامی بیش نیست، به جهت این که خمر یعنی شراب برگرفته شده از انگور، این مورد اتفاق بر حرمت شرب آن بوده است، ولی کسی از اصحاب امامان اهل چنین عملی نبوده است. آری، یک نوع نبیذی بوده که حکم شراب نداشته است ولی فی الجمله تغییر حالتی ایجاد می کرده است، و لذا آن را حلال می دانستند. علی بن حسن بن فضال گمان کرده که ابوحمزه نبیذ حرام می آشامیده است.

علی بن ابی حمزه بطائنی، او کارهای خلافی داشته و از رؤسای واقفه به حساب می آید. گرچه برخی درصدد توثیق او برآمده اند، ولی علمای شیعه او را تضعیف کرده و روایاتش را مورد قبول قرار نداده اند. مگر روایاتی که قبل از توقفش بر حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام از او نقل شده و یا بعد از آن زمان بوده و مربوط به مسأله امامت نبوده و شاهدی بر صدق آن موجود باشد. آری، او از اجلاّی اصحاب امامیه به حساب نمی آید؛ بلکه دارای عقیده باطل و فاسد درباب امامت بوده است.

عبداللَّه بن ابی یعفور از اجلاّی اصحاب به حساب می آید. نجاشی درباره او «ثقة ثقة» فرموده است. و او را در میان اصحاب امامیه جلیل القدر و کریم بر امام صادق علیه السلام معرفی کرده است. «کشی» نیز روایات بسیاری در مدح او ذکر کرده است.

و امّا این که نویسنده کتاب او را متّهم به شرب مسکر کرده است با روایتی که به عنوان شاهد بر این عمل ذکر می کند سازگاری ندارد؛ زیرا در آن روایت چنین آمده است: عبداللَّه بن یعفور می گوید: هر گاه دردها بر من فشار می آورد من جرعه ای از نبیذ می آشامیدم تا آرام گیرم. روزی بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و او را از دردم خبر دادم و این که هر گاه جرعه ای از نبیذ می خورم دردم ساکت می شود. حضرت فرمود: نیاشام.

عبداللَّه بن ابی یعفور چون به کوفه بازگشت، دردش بر او هجوم آورد.اهل بیتش نزد او آمده و او را به خوردن نبیذ ترغیب کردند. او نیز از آن آشامید و دردش ساکت شد. عبداللَّه دوباره خدمت امام صادق علیه السلام مشرّف شد و از درد و شرب نبیذ خبر داد. حضرت به او فرمود: ای پسر ابی یعفور! نیاشام؛ زیرا آن حرام است، و این شیطان

ص:373

است که بر تو موکّل شده، و اگر از تو مأیوس شود می رود.

چون به کوفه بازگشت دردش دوباره از همه وقت بیشتر هیجان پیدا کرد. اهل بیتش نزد او آمده و او را بر خوردن جرعه ای نبیذ تحریک کردند، ولی او گفت: نه به خدا سوگند من هرگز قطره ای از آن را تا ابد نخواهم آشامید... .(1)

حال چگونه این قضیه دلالت بر عدم وثاقت او در نقل حدیث دارد؟

ثالثاً: ایشان از میان صدها نفر از اصحاب امامان علیهم السلام که محدثین تراث حدیثی آنان را نقل کرده اند تنها به ذکر این چند نفر پرداخته و می خواهد حدیث شیعه را زیر سؤال ببرد، آیا می توان با تضعیف چند نفر - بر فرض امکان - چنین کاری را کرد؟

شبهه دوازدهم: جرح بریدة بن معاویه عجلی!!

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «عاملی در وسائل خود می گوید: او یکی از شخصیت های بزرگ اصحاب ما به حساب می آید. او ثقه و فقیه است و دارای منزلتی نزد امامان می باشد... من می گویم: این ها در مدح این مرد مبالغه می کنند با این که او در زبان معصومین ملعون است».(2)

پاسخ

همان گونه که نویسنده کتاب «البرهان» اشاره کرده، بریدة بن معاویه از افراد ثقه و از اجلاّی اصحاب امامیه به حساب می آید، ولی این که می گویند بر لسان امامان شیعه مورد لعن واقع شده، به جهت روایتی است که از مسمع کردین ابی یسار رسیده که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «لعن اللَّه بریدة...»؛ «خدا لعنت کند بریده را...». در حالی که: اولاً: در سند این روایت جبرئیل بن احمد واقع شده که توثیق و مدحی ندارد.

ثانیاً: درباره بریده روایات بسیاری در مدح او رسیده که نزد اصحاب معروف و مشهور است، و شکّی در صدور آن ها از معصوم نیست، و حداقل مورد اطمینان است، و لذا به روایات متعارض شاذّ و نادر اعتنا نمی شود.

ص:374


1- 1288. معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 98 ؛ البرهان، ص 36.
2- 1289. البرهان، ص 48.

ثالثاً: در رجال کشی، ترجمه زراره 62 روایت صحیح السند از امام صادق علیه السلام وارد شده که حضرت به عبداللَّه بن زراره فرمود: «سلام مرا به پدرت برسان و به او بگو که عیب وارد کردن من به جهت دفاع از تو است؛ زیرا مردم و دشمن به هر کس که او را نزدیک خود کرده و ستایش نماییم، سرعت کرده تا به او اذیت وارد کنند...».(1)

از این روایت استفاده می شود که امام صادق علیه السلام هر گاه عیب یا نقصی به زراره و امثال او وارد کرده اند از باب تقیّه و حفظ جان آنان بوده است. و روایتی که در آن اشاره به مذمّت بریده دارد زراره نیز در آن وارد است، لذا می توان عیب وارد در آن را به بریده در همین راستا دانست.

شبهه سیزدهم: جرح لیث البختری

شیخ عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «از راویان شیعه ابوبصیر است که اهل مسکر بوده و در عین حال شیعه بر توثیق او اجماع دارند و در اسناد 2275 روایت واقع شده است...، او اصرار داشته که امام در علمش قاصر است و...».(2)

پاسخ

لیث بن البختری از اجلای اصحاب ائمه بوده و از اصحاب اجماع به حساب می آید. ابن شهر آشوب او را از افراد ثقه دانسته که نصّ صریح بر امامت حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام نقل کرده اند. او به درجه ای است که حتی نزد ابن الغضائری که معروف به اکثار در تضعیف راویان است، مورد وثوق قرار گرفته است. و نیز کشی روایات فراوانی در مدح او نقل کرده است. گرچه روایاتی نیز در مذمّت او رسیده ولی هیچ کدام از آن ها به جهت مشکل سندی مورد اعتماد نیست.(3)

مشکل نویسنده کتاب «البرهان» و دیگر علمای متعصّب اهل سنت آن است که برای رسیدن به مقاصد شومشان تنها به یک طرف قضیه نگاه می کنند، در حالی که روایات بسیاری در مدح این گونه افراد نیز رسیده که از صحّت سند و شهرت

ص:375


1- 1290. معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 289.
2- 1291. البرهان، ص 54.
3- 1292. معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 149.

برخوردار است. خصوصاً آن که مطابق مبنای اهل سنت و نیز برخی از علمای شیعه وثاقت راوی در نقل حدیث برای قبول خبر او کافی است.

شبهه چهاردهم: نقل کلامی از شیخ طوسی رحمه الله

برخی برای اثبات این مطلب که در احادیث امامان معصوم علیهم السلام آشفتگی وجود داشته، به کلامی از شیخ طوسی رحمه الله در مقدمه کتاب «تهذیب الاحکام» تمسک کرده اند.

پاسخ

در جواب به این استشهاد می گوییم:

اولاً: این آشفتگی از ناحیه امامان معصوم علیهم السلام ایجاد نشده است و این ادعا با عصمت آن بزرگواران سازگاری ندارد بلکه از ناحیه اصحاب و اختلاف نسخه ها پدید آمده است. مشکلی که تنها رفع آن از عهده متخصّصین فنّ، امثال شیخ طوسی و کلینی رحمهما الله بر آمده است.

ثانیاً در عبارت شیخ طوسی رحمه الله نیامده است که خودش و نیز شیخ مفیدرحمه الله به اضطراب افتاده و بیچاره شده اند، بلکه می گویند برخی از دوستان ما به چنین نتیجه ای رسیده اند، و این امر از کسانی که تخصّصی در این زمینه ندارند بعید به نظر نمی رسد، یا کسی که تازه شیعه شده و از مبانی حدیثی این مذهب اطلاعی ندارد.

شاهد این توجیه این که: شیخ طوسی رحمه الله می فرماید: «... حتی دخل علی جماعة ممّن لیس لهم قوّة فی العلم و لابصیرة بوجود النظر و معانی الالفاظ شبهة»؛ «حتی بر جماعتی از کسانی که دارای قوت در علم و بصیرت به وجوه نظر و معانی الفاظ نیست، شبهه وارد شده است.»

ثالثاً: منشأ این اختلاف های حدیثی از زمان شیخ طوسی رحمه الله و به واسطه خود او بوده است؛ زیرا محدثان دیگر از آن جهت که کار فهرستی می کردند و به دنبال خبر «موثوق به» بودند، لذا کمتر اخبار متعارض و مخالف یکدیگر را نقل می کردند ولی از آن جا که شیخ طوسی رحمه الله قائل به حجیّت خبر واحد بوده هر خبری را که از راوی ثقه نقل شده را آورده است؛ گرچه به آن بخشی که مخالف اخبار مشهور است عمل نکرده

ص:376

است. و لذا مشاهده می کنیم که شیخ طوسی رحمه الله منفردات حدیثی زیاد دارد. او از کتاب «الرحمة» اسعد بن عبداللَّه اشعری زیاد روایت نقل می کند و نیز از کتاب «نوادر الحکمة» محمد بن احمد بن یحیی نیز روایاتی را نقل می کند که دیگران نقل نکرده اند، در عین حال که این دو کتاب نزد دیگران نیز بوده است. در این دو کتاب، منفردات حدیثی زیاد وجود داشته که اصحاب از آن ها اعراض کرده و نقل نکرده اند. و اگر شیخ طوسی رحمه الله نیز این منفردات را نقل نمی کرد ما این اختلاف را تا به این حد در احادیثمان نداشتیم. شیخ طوسی رحمه الله از پنج باب کتاب «الرحمة» سعد بن عبداللَّه به قدری روایت نقل کرده که بالای هشتاد درصد آن شاذّ است، در حالی که نه صدوق از آن نقل کرده و نه کلینی، با این که از شاگردان سعد بن عبداللَّه بوده اند، گویا او پی به شذوذ بودن روایات او برده و تنها از سیصد روایت آن، چهار روایت را کلینی رحمه الله آورده است. ابن الولید نیز شاگرد سعد بن عبداللَّه است ولی شذوذات او را نقل نکرده است. مع الاسف سرّ تعارض و اختلاف در روایات ما درست بیان نشده و لذا برخی را به اشتباه و شبهه انداخته است. جالب این است که خود شیخ طوسی نیز به این منفردات فتوا نداده است.

از باب نمونه: روایت «ایّ وضوء اطهر من الغسل» از منفردات سعد بن عبداللَّه است که فقط شیخ طوسی رحمه الله آن را نقل کرده است و اگر او نقل نمی کرد ما از آن اطّلاعی نداشتیم. ولی دیگران؛ امثال کلینی و صدوق روایت ابن ابی عمیر را نقل کرده اند که از امام نقل کرده و حدیثی است که معارض با روایت سعد می باشد و آن این که: «کلّ غسل یحتاج الی الوضوء الاّ غسل الجنابة».

آری، شیخ طوسی رحمه الله این گونه عمل کرده است، ولی شاهکار او در این است که مطابق مبنای حدیثی که داشته که همان حجیّت خبر ثقه است درصدد برآمده بین این اخبار جمع کند و از راه بررسی سندی تا حدّی محدود و جمع دلالی در سطح گسترده مشکل اختلاف را برطرف سازد.

نتیجه این که: گرچه شیخ طوسی رحمه الله در حدّ زیادی باعث شد که اخبار اختلافی به

ص:377

دست ما برسد، ولی از آن جا که این گونه روایات در مرأی و منظر مردم بوده و برخی را نیز به حیرت و تردید انداخته، درصدد برآمده است تا آن ها را بررسی سندی و دلالی کند. و لذا با کاری که شیخ طوسی در «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار» انجام داده، حقّ مطلب را در رفع تعارض و اختلاف بین احادیث و در نتیجه رفع حیرت و شک تا حدود زیادی ادا کرده است.

رابعاً: در کلام شیخ طوسی رحمه الله در مقدمه «تهذیب الاحکام» از رفیق او چنین آمده است: «شیخ شما از سلف و خلف، همیشه بر مخالفین خود در دین خدا و پراکندگی کلمه آنان در فروع، طعن می زده و بر آنان عیب می گرفتند... و این در حالی است که ما در روایات امامان شیعه نیز همین اختلافات را مشاهده می کنیم...».

در پاسخ این اشکال می گوییم:

نوع اختلاف فرق می کند. اختلافی که بین فقیهان اهل سنت است بدین جهت می باشد که آنان معصوم نبوده و لذا در مواردی که اختلاف کرده اند قطعاً نمی تواند همه آن اقوال بر حق باشد. بلکه قول حق یکی است. ولی در موارد روایات اهل بیت علیهم السلام این چنین نیست. اهل بیت مطابق مباحث کلامی معصومند و هرگز کلامی غیرواقعی از روی سهو و اشتباه از آنان صادر نمی شود.

به تعبیر دیگر: اهل سنّت در رجوع به فقیهانشان بر اساس حجیّت قول مجتهد عمل می کنند، بر خلاف رجوع ما به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام که اعتقاد ما نسبت به آنان این است که سنت ایشان حاکی از سنت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بوده، بدون آن که در آن اعمال رأی و قیاس و... شده باشد. لذا حجیّت سنت اهل بیت علیهم السلام بیشتر جنبه کلامی دارد ولی اهل سنت از راه بحث اصولی وارد می شوند.

خامساً: کثیری از روایات، بر امامان متأخّر عرضه شده و با نهایت کوششی که اصحاب ما داشته اند، روایات متعارض را شناسایی کرده و آنچه را که به صورت تقیه صادر شده است معرفی کرده اند. بزرگان به ارتکازات طایفه عمل می کردند و از این راه، روایات واقعی را تشخیص می دادند.

ص:378

سادساً: تعارض و اختلاف، امری طبیعی است که در احادیث اهل سنت نیز یافت می شود، و لذا مشاهده می کنیم اقوالی که از صحابه و تابعین و نیز از ائمه مذاهب اربعه نقل می کنند در برخی موارد، بسیار مختلف و متناقض است و منشأ این اختلاف نزد آنان دو چیز است:

1 - مشکل اثباتی؛ که در طریق و واسطه نقل، اختلاف پیدا شده و لذا دو جور نقل شده است.

2 - مشکل ثبوتی؛ که گاهی نیز تعارض در مقام ثبوت بوده است؛ مثل این که رأی شخص متبدّل می شد، همان گونه که از شافعی رأی قدیم و جدید زیاد نقل شده است که از آن به رأی عراق و مصر تعبیر می شود. در بین علما و فقهای ما نیز همین طور است؛ زیرا در برخی موارد به جهت اختلاف مبنا، رأی نیز مختلف می شود. ولی در مورد روایات ما، مشکل ثبوتی وجود ندارد، بلکه اگر هست مشکل اثباتی است؛ زیرا امامان معصوم اهل رأی و قیاس و اعمال رأی شخصی نبوده اند. رفیق شیخ طوسی رحمه الله اشتباهش این جا است که اختلاف در روایات اهل بیت علیهم السلام را ثبوتی گرفته است، و این در نتیجه عدم معرفت به مقام و منزلت آنان است.

از ظاهر برخی روایات علاجیه استفاده می شود که امام مشکل اثباتی را در برخی روایات خودشان مسلّم گرفته و لذا درصدد علاج و حلّ این مشکل برآمده اند. مشکلی که بعدها اصحاب امامان و فقها و محدّثین، آن را از راه اخبار علاجیه حل کرده اند. از باب نمونه در مقبوله عمر بن حنظله می خوانیم: «خذ بما اشتهر بین اصحابک و دع الشاذ النادر فانّ المجمع علیه لاریب فیه»؛ «هنگام اختلاف به آن روایتی عمل کن که بین اصحابت مشهور است و شاذ و نادر را ترک کن؛ زیرا آن روایتی که مورد شهرت (و یا اتفاق) است هرگز در آن ریب و شک نیست.» این یک طریقه عقلایی برای دفع تعارض بین اخبار است. همان گونه که امام رضاعلیه السلام هنگامی که یونس بن عبدالرحمن از اخبار متخالف و متعارض که از پدرانش رسیده شکایت می کند، حضرت راه حلّی برای او بیان می کند، به این نحو که هر خبری که شواهدی از کتاب و سنت نداشته باشد حجت نیست؛ زیرا ما مطلبی را که مخالف گفتار پروردگار و سنت نبیّ مان باشد نمی گوییم.

ص:379

شبهه پانزدهم: بررسی روایت زراره

در روایتی از زراره به این نکته اشاره شده که امام به جهت تقیه، حکم را به دو نفر دو جور بیان کرد.

ولی این مطلبی نیست که تنها در اصول کافی آمده باشد، بلکه شمس الدین ذهبی در کتاب «میزان الاعتدال» به آن اشاره کرده است. در توضیح و توجیه این روایات می گوییم:

1 - این گونه روایات و این که تعارض روایات و اختلاف آن ها از ناحیه خود امام باشد اندک است و به تعبیر برخی از اساتید، هشتاد درصد تعارض ها از ناحیه اختلاف نسخه ها و جهات دیگر غیر از ناحیه امام است که اگر روی این مطلب کار شود خیلی از مشکلات حدیثی ما حلّ خواهد شد.

مرحوم شهید صدررحمه الله در بحث عوامل وقوع تعارض و اختلاف در روایات، بحث مبسوطی دارد که قبلاً به آن اشاره کردیم.

2 - این اهل سنت بوده اند که به جهت خوف و اذیّتی که از ناحیه آنان متوجه امامان و شیعیانشان بوده، باعث شدند که این گونه روایات به صورت تقیّه از ناحیه اهل بیت علیهم السلام صادر شود وگرنه آن حضرات داعی بر این کار نداشته اند.

3 - همان گونه که قبلاً اشاره کردیم روایات تقیه ای را در دو مرحله بزرگان امامیه درصدد تشخیص آن برآمده و آن ها را از روایات غیر تقیه ای خارج کرده اند: مرحله اول در عصر امامان متأخر بوده که با عرضه نمودن روایات بر آن حضرات این مسأله را حل نمودند. و مرحله دوم: در عصر شیخ کلینی و صدوق و طوسی است که با سعی بلیغ که انجام دادند تا حدود زیادی این مشکل را حل کردند.

شبهه شانزدهم: نقل حدیث از راویان ضعیف

دهلوی می گوید: «حسن بن راشد طفاوی ضعیف است، اهل جرح و تعدیل نزد آنان اجماع بر تضعیف او دارند، ولی علمای آنان حدیثش را در صحاحشان روایت

ص:380

کرده و فقها به آن حتّی در مسائل عقایدی عمل کرده اند».(1)

پاسخ

اولاً: این که محدّثین از افرادی روایت می کنند که ضعیفند نه به جهت این است که اراده کرده اند تا به روایات ضعیف عمل کنند بلکه بدین جهت است که برای روایات آنان شواهد و متابعات و قراین صدق می یافتند و لذا آن روایات را نقل کرده و به آن عمل عمل می کردند. و از جمله شواهد و قراین نزد آنان عمل اصحاب، موافقت با کتاب و سنت و وجود در نسخه مشهور بوده است.

ثانیاً: این گونه عمل و رفتار را اهل سنت نیز نسبت به روایات ضعیفه در مصادر حدیثی خود دارند، گرچه آنان به دنبال شواهد و مقارنات توثیق می روند. لذا مشاهده می کنیم که سیوطی در کتاب «اللئالی المصنوعة» بسیاری از روایات را از همین طریق توثیق کرده است.

شبهه هفدهم: ضعف روایات شیعه

دکتر قفاری می گوید: «مصنّفین این کتب تدوین شده، ملاقاتی با امامان خود نداشته اند، و اقوال آنان را به توسط افرادی که بین آن ها و امامانشان بوده اخذ کرده اند. و امّا این که وضعیّت و حال این وسائطی که این ها را از جعفر و دیگران نقل کرده اند چگونه است؟ شیخ طوسی در اعتراف مهمّی که خدا بر زبان او جاری کرده می گوید: بسیاری از مصنّفین اصحاب ما دارای مذاهب فاسد بوده اند».(2)

پاسخ

اولاً: شیخ طوسی رحمه الله تعبیر به کثیر دارد نه اکثر، و این دلالت دارد بر این که گرچه بیشتر اصحاب ما دارای مذهب صحیحند ولی کسانی که دارای مذهب فاسدند بیش از یکی دو تا است.

ثانیاً: شیخ طوسی رحمه الله بعد از ذکر آن عبارت می گوید: «و ان کانت کتبهم معتمدة»؛

ص:381


1- 1293. تحفه اثنا عشریه، ص 240و241.
2- 1294. اصول مذهب الشیعه، ج 1، ص 371-373.

«گرچه کتاب های آن افراد مورد اعتماد و وثوق بین اصحاب امامیه است.» و این دلالت دارد که این کتاب قبل از پذیرش مذهب باطل نوشته شده و انحراف آنان در تحریف آن کتاب ها اثری نگذاشته است.

ثالثاً: ممکن است که اعتماد اصحاب بر کتب آن افراد به جهت قراین خارجی از قبیل تأیید امام یا داشتن شواهدی از دیگر مصادر و کتب باشد.

رابعاً: این گونه افراد گرچه دارای مذاهبی فاسد، همچون فطحی یا واقفی داشتند ولی افرادی متحرّز از کذب و دروغ به حساب می آمدند، لذا روایات و کتب آنان مورد اعتماد بوده است.

خامساً: همین کار را خود اهل سنت نیز انجام می دهند؛ از باب نمونه از خوارج همچون اکرمه با اتفاق شیعه و سنی بر کفرشان، روایت نقل می کنند.

سادساً: شیخ طوسی رحمه الله تنها یکی از عوامل انتشار احادیث امثال عمار ساباطی از فطحیه و بطائنی از بزرگان واقفیه است، گرچه کلینی و صدوق رحمهما الله کمتر به منفردات آنان توجه کرده و نقل کرده اند، و این به جهت آن است که شیخ طوسی رحمه الله تعبّداً قائل به حجیّت خبر ثقه است، و از آن جا که برخی از بزرگان صاحب تألیف از آنان را ثقه می دانسته لذا روایاتشان را نقل کرده است.

به تعبیر دیگر: شیخ طوسی رحمه الله در کتاب «عدّة الأصول» دو بار متعرّض خبرین متخالفین شده است: یکی در بحث حجیت خبر واحد و دیگری در بحث تعارض بین دو خبر. او در بحث تعارض می گوید: اگر راوی یکی از دو خبر متعارض، سنّی یا واقفی یا فطحی بود و راوی روایت دیگر شیعه دوازده امامی، اخذ به روایت امامی می کنیم، ولی در باب حجیّت خبر ثقه، قائل به تعبّد به حجیّت خبر ثقه است گرچه راوی آن دوازده امامی نباشد.

مسلک شیخ این بوده که حتّی المقدور روایات وارده از معصومین طرح نشود گرچه از فرقه های باطل نقل شده باشد، و لذا طبق این مبنا منفردات را آورده و در صورت امکان توجیه کرده است. می توان ادعا کرد که حدود 70 - 80 درصد روایات

ص:382

عمار ساباطی که از فطحیه است را شیخ طوسی رحمه الله نقل کرده است، و این در حالی است که کلینی خیلی کمتر و صدوق نیز از او کمتر نقل کرده است.

شبهه هجدهم: طعن بر هشام بن سالم جوالیقی

عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «عاملی در خاتمه وسائل، او را ثقه ثقه معرفی کرده است و این تعبیر نیز از نجاشی و علاّمه رسیده است و کشّی روایاتی که دلالت بر مدح او دارد را نقل کرده است. من می گویم اینان در توثیق این مرد مبالغه می کنند، در حالی که او مورد طعن نزد خودشان بوده و دارای عقیده فاسد است...».(1)

پاسخ

اوّلاً: همان گونه که قبلاً اشاره شد، مؤلّف در جرح و تعدیل راویان تنها به روایاتی که در مذّمت آنان وارد شده نظر داشته و به روایات بسیاری که در مدح آنان رسیده اشاره ای نکرده است، در حالی که هنگام جرح و تعدیل همه روایات را باید با هم سنجیده و به نتیجه معقولی رسید.

ثانیاً: هشام بن سالم جوالیقی از اصحاب بسیار جلیل القدر ائمه اهل بیت علیهم السلام به حساب می آید. شیخ مفیدرحمه الله در «الرسالة العددیة» او را از جمله رؤسا و اعلامی دانسته که حلال و حرام و فتوا و احکام از آنان اخذ می شود، کسانی که هیچ طعنی بر آنان وارد نشده و راهی برای مذّمت یکی از آنان نیست. و حتی ابن الغضائری با شدّتش در توثیق افراد، او را دو بار توثیق کرده و از عنوان «ثقة ثقة» استفاده کرده است.

گرچه در روایتی اشاره به مذمّت هشام بن سالم شده،(2) ولی به جهت ضعف آن روایت مورد قبول نخواهد بود.(3)

شبهه نوزدهم: طعن بر مؤمن الطاق!!

عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «عاملی در خاتمه وسائل می گوید: محمد بن علی

ص:383


1- 1295. البرهان، ص 64.
2- 1296. معجم رجال الحدیث، ج 19، ص 300.
3- 1297. همان، ص 301.

بن نعمان احول، مؤمن الطاق، مورد وثوق و اطمینان، کثیر العلم و حافظه خوبی دارد. این را علاّمه گفته است و شیخ او را توثیق نموده و نجاشی او را ستایش کرده است. من می گویم: اینان در توثیق این مرد مبالغه می کنند با این که او نزد خودشان مورد طعن واقع شده و از قائلین به تجسیم است...».(1)

پاسخ

اولاً: مؤمن الطاق از آن جا که از متکلّمین بنام شیعه به حساب می آید، لذا مورد طعن و لعن شدید عامه قرار گرفته، و او را شیطان الطاق نامیده اند.

ثانیاً: دو روایت در مورد مذمّت او رسیده است. ولی از آن جا که روایات مدح کننده او فراوان بوده و در آن ها صحیح السند نیز وجود دارد لذا جای هیچ شکّی در مورد عظمت این مرد و جلالت او نیست؛ خصوصاً آن که شیخ طوسی صریحاً او را توثیق کرده است. و توثیق این گونه افراد بی جهت نیست بلکه شیخ با جمع بین ادله و ترجیح روایات مدح کننده بر دیگر روایات، حکم به ثقه بودن او کرده است.

ثالثاً: دو روایتی که در مذمّت رسیده، هرگز نمی تواند با روایات مدح کننده تعارض داشته باشند، به جهت:

1 - هر دو روایت از حیث سند ضعیفند؛ زیرا در سند یکی از آن دو علی بن محمد قمی است که توثیق نشده و در سند روایت دوم مفضل بن عمر است که مورد طعن واقع شده است.

2 - این دو روایت دلالت بر مذمّت ندارد؛(2) زیرا نهایت چیزی که روایت اول بر آن دلالت دارد این است که مؤمن الطاق دارای مناظراتی مبتنی بر جدل بوده و با خصم خود با قیاس مناظره می کرده است، و این نحوه از سخن مورد رضایت امام نبوده است، مگر در صورتی که ضرورت آن را اقتضا داشته است، و لذا مناظره او موجب سرور و خشنودی امام علیه السلام بوده است. روایت دوم نیز قابل تصدیق نیست؛ زیرا امام

ص:384


1- 1298. البرهان، ص 66.
2- 1299. ر.ک: معجم الرجال الحدیث، ج 12، ص 38و39.

صادق علیه السلام از مناظرات او خشنود بوده و به آن امر کرده است.(1)

شبهه بیستم: تبعیض در نقل روایت

عبداللَّه بن عبدالعزیز می گوید: «نزد شیعه جرمی که گمان شده صحابه آن را مرتکب شده اند همان انحراف آنان از ولایت خیالی علی است که ابن سبأ منادی آن بوده است و این که آنان تسلیم خلافت علی بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نشدند. این تصرّف از صحابه به گمان شیعه آنان را از عدالت اسقاط کرده است، در حالی که خودشان اقرار کرده اند که بزرگان از علما و فقها و موثّقین خود از فطحیه بوده که معتقد به امامت عبداللَّه بن جعفر افطح بعد از پدرش جعفر صادق شدند، و نیز برخی واقفی شده و امامت امام رضا و امامان بعد از او را انکار نمودند. پس سببی که به جهت آن عدالت صحابه را اسقاط کردند در این راویان نیز موجود است... ولی شیعه آن راویانی را که خدا و رسولش آن ها را مدح نکرده توثیق می کنند ولی اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را تکفیر می نمایند با این که از کسانی که اعتقاد به عصمتشان دارند روایت کرده اند که فطحیه کافر و واقفه کافر و زندیق اند».(2)

پاسخ

اولاً: همان گونه که قبلاً اشاره کردیم شیعه دوازده امامی همه صحابه را مورد جرح و طعن قرار نداده است، بلکه تنها مطاعنی را که در کتاب های اهل سنت برای برخی از صحابه ذکر شده آن ها را نقل می کند. و این مطاعن خیالی نیست، بلکه از مسلّمات قرآن و سنت و تاریخ صحیح است که هیچ گونه تأویل و توجیهی را در خود نمی پذیرد.

ثانیاً: ولایت حضرت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام آن طوری که نویسنده می گوید، گمان و خیالی نیست که عبداللَّه بن سبأ منادی آن باشد، بلکه همان گونه که در جای خود به طور مفصّل بحث و بررسی شده، ولایت حضرت علی علیه السلام با صریح

ص:385


1- 1300. همان، ص 39و40.
2- 1301. البرهان، ص 81.

آیات و روایات متواتر نبوی که مورد نقل و اتفاق فریقین است به اثبات رسیده است.

ثالثاً: اجلّه علما و فقها و موثّقین شیعه از فطحیه یا واقفه نیستند، چه کسی از شیعه چنین ادعایی کرده است؟ بلکه اجلّه علمای شیعه همگی از شیعیان دوازده امامی بوده اند.

رابعاً: اگر علما و محدّثین و فقها به روایات برخی از فطحیه و واقفیه عمل کرده یا نقل کرده اند این به جهت وجود شواهد و قرائنی بوده که همراه آن روایات بوده و دلالت داشته که از امام صادر شده و یا هنگامی این روایات از او صادر شده که فطحی یا واقفی نبوده اند.

خامساً: گرچه عدّه ای بعد از وفات حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام بر آن حضرت توقف کرده و به امامت حضرت رضاعلیه السلام معتقد نشدند، ولی به جز تعداد اندکی که مغرض بودند، همگی متنبّه شده و از شکّ و تردید بیرون آمدند و امامت حضرت رضاعلیه السلام را پذیرفتند.

شبهه بیست و یکم: توثیق ابوهریره!!

مؤلف کتاب «البرهان» می گوید: «همانا ابوهریره نزد تمام فرقه ها به جز کینه توزان و اهل هواهای نفسانی و اهل بدعت ها که اعتنایی به آرای آنان نیست، همانند نظام و اسکافی و ابن ابی الحدید مورد وثوق و اطمینان است».(1)

آن گاه درصدد آن است که به متخصّصین رجال شیعه نیز نسبت توثیق ابوهریره را بدهد. و در آخر به مرحوم شرف الدین حمله کرده که ادعای تو در جرح و طعن ابوهریره بی مورد بوده و خلاف رأی رجالیین شیعه است.(2)

پاسخ

اولاً: نه تنها شیعه دوازده امامی ثقه بودن ابوهریره را قبول ندارند؛ بلکه اهل سنت نیز در طول تاریخ بر وثاقت او اختلاف داشته اند، برخی از آن ها او را فردی غیر ثقه می دانستند؛ از قبیل:

ص:386


1- 1302. البرهان، ص 87.
2- 1303. همان.

1 - عمر بن خطّاب

ذهبی نقل می کند: عمر بن خطّاب ابوهریره را از نقل حدیث منع کرد و حتی او را تازیانه زد، و به او گفت: زیاد از پیامبر نقل حدیث کرده ای... اگر دست از نقل حدیث برنداری تو را به قبیله ات «دوس» تبعید خواهم کرد و یا به سرزمین «قرده» تو را خواهم فرستاد.(1)

2 - امام علی بن ابی طالب علیه السلام

ابن ابی الحدید از استاد خود ابوجعفر اسکافی نقل می کند که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «آگاه باشید! همانا دروغگوترین مرد - یا فرمود: دروغگوترین زنده ها - بر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم ابوهریره دوسی است».(2)

3 - عایشه

ابن قتیبه، حاکم، ذهبی و مسلم از عایشه نقل کرده اند که او مکرّر می گفت: «ابوهریره کذّاب است. او احادیث فراوانی را جعل نموده و به پیامبر نسبت داده است».(3)

4 - ابوحنیفه

از ابوحنیفه نقل شده که می گفت: «تمام اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نزد من ثقه و عادلند و حدیثی را که از طرق آنان به من رسیده، صحیح و مورد قبول من است، مگر احادیثی را که از طریق ابوهریره، و انس بن مالک و سمرة بن جندب باشد که مورد قبول من نیست و همه آن ها نزد من مردود است».(4)

ثانیاً: هیچ یک از رجال شیعه در کتب رجالی و فهرستی خود ابوهریره را توثیق نکرده اند، و تنها چیزی که درباره او گفته اند این است که او شخصیتی شناخته شده و از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم است، اما این که به چه صفت و خصوصیتی شناخته شده است، سکوت اختیار کرده اند.

شبهه بیست و دوم: بودن رشد در مخالفت با عامه

ص:387


1- 1304. سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 433 و ج 8، ص 106.
2- 1305. شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 68، ذیل خطبه 56.
3- 1306. معرفه الصحابة، حاکم نیشابوری، ترجمه ابوهریره.
4- 1307. ابوهریره، ابوریّه، ص 146.

دکتر قفاری می گوید: «اگر این اصل - یعنی بودن رشد در مخالفت عامه است - آن گونه که شیعه گمان می کند از جانب امام رسیده است باید آنان سابق بر دیگران بر خودشان تطبیق کنند، و حال آن که واقعیتی که شیوخ شیعه با ما در آن موافق است این است که علی علیه السلام با صحابه مخالفت نکرده است، بلکه آن گونه که مرتضی گفته، داخل در آرای آنان شده و در نماز به آن ها اقتدا کرده و عطاهایشان را پذیرفته... و داخل در شورا شده است.(1) پس هر کاری که شیعه از جانب خود انجام داده از هدایت های علی علیه السلام نیست؛ زیرا او در اجماعات امّت همراه آنان بود، و رشاد در همراهی آن ها بود نه در مخالفت با آنان... امامیه با سیره علی علیه السلام مخالفت کرده از آن زمان که شروع به مخالفت با امت نموده است. در نتیجه آنان شیعه و پیرو او نیستند و نیز علی علیه السلام امام آنان نمی باشد».(2)

پاسخ

اولاً: تعبیر «فانّ الرشد فی خلافهم» یعنی رشد در مخالفت با عامه است، در روایت مقبوله عمر بن حنظله آمده است، و مطابق رأی برخی از اصولیین اصولاً روایت در مقام ترجیح بین دو حجت نیست، بلکه در مقام ترجیح حجّت از لاحجّت است؛ زیرا معنا ندارد که امام هنگام سؤال سائل از دو روایت متخالف، مرجّح ذکر کند، بلکه باید روایتی را که با واقع مطابق است معرفی نماید.

ثانیاً: معنای «فانّ الرشد فی خلافهم» این نیست که برخی فهمیده اند که هر عملی را که اهل سنت انجام می دهند باید با آن ها مخالفت کرد؛ زیرا واقع خلاف آن است. بلکه معنای این جمله این است که حضرت می فرماید: «من روایتی را که موافق با عامه است گفته ام تا جان شیعه و خودم حفظ شود، ولی شما هنگام تعارض و مخالفت روایات به حدیثی عمل کنید که مضمون آن مخالف با رأی عامه است».

سرّ این عملکرد از امام صادق علیه السلام این بوده که شیعیانشان به حکّام ظلم و جور مراجعه نکنند و در عین حال به حیات خود ادامه داده و مشکلات سیاسی نداشته

ص:388


1- 1308. تنزیه الانبیاء، ص 132.
2- 1309. اصول مذهب الشیعه، ج 1، ص 421.

باشند، و این با طرح نظریه تقیّه و اعمال آن در جامعه اسلامی از سوی حضرت همراه بود. بر خلاف دیگر افراد از رهبران جامعه اسلامی. احمد بن حنبل در عین حال که در مسأله خلق القرآن رأیش مخالف با خلیفه بود و بدین جهت کتک می خورد ولی تقیه نمی کرد و عقیده خود را ابراز می نمود، و در عین حال اطاعت از خلیفه را نیز بر خود و دیگران لازم می دانست.

ابوحنیفه و تا حدودی شافعی موضع دیگری داشتند، آنان با حکومت وقت مخالف بوده؛ خصوصاً ابوحنیفه که از مخالفان حکومت ظالم حمایت و پشتیبانی می نمود، و لذا بدین جهت جان خود را در معرض خطر قرار می داد. ولی امام صادق علیه السلام یک راه معتدل و متوسّطی را به جهت حفظ اسلام خصوصاً جامعه شیعی انتخاب کرده و پیگیری می نمود.

ثالثاً: در بسیاری از موارد مشاهده می کنیم که حضرت علی علیه السلام با صحابه مخالفت کرده که در فقه مقارن به آن ها اشاره شده است و از آن جمله مسأله تراویح و مسح پاها و... و در وضو است.

شبهه بیست و سوم: ادعای اجماعات دروغین!!

دکتر قفاری می گوید: «بلکه شیعه ادعای اجماع در امری می کند که برای آن قائلی وجود ندارد. شیخ آن ها نوری می گوید: چه بسا شیخ و سید ادعای اجماع امامیه را بر امری می کنند، گرچه برای آن قائلی ظاهر نشده است».(1)

دهلوی می گوید: «شیخ شهید در فصلی، تناقضات طوسی را واضح می کند، آن جا که ادعای اجماع بر مسأله کرده و بر خلاف آن نیز ادعای اجماع دارد. او می گوید: فصلی در مواردی که مشتمل بر مسائلی است که شیخ در آن ها ادعای اجماع کرده با این که خودش در حکم آنچه ادعای اجماع کرده، مخالفت نموده است. ما آن ها را جدا کردیم تا شما را از این نکته آگاه سازیم که به ادعاهای اجماع از ناحیه فقیه اعتباری نیست؛ زیرا بسیاری از آن ها خطا و مجازاً از هر کدام از فقها، علی الخصوص از شیخ

ص:389


1- 1310. اصول مذهب الشیعة، ج 1، ص 409.

و مرتضی صادر شده است...».(1)

قفاری همچنین می گوید: «شیعه در اجماع نزد خود به جایی رسیده که اجماعات متعارض آن ها همانند روایات متعارض شده است، بلکه یک عالم اقوالش در ادعای اجماع با هم متخالف است. نظر کنید به کلام ابن بابویه؛ زیرا او در مسأله ای ادعای اجماع می کند، در حالی که بر خلاف آن نیز ادعای اجماع کرده است. و این گونه تناقضات از او بسیار است».(2)

پاسخ

اولاً: مطلبی را که دهلوی از کلام شهید ثانی نتیجه گیری کرده، خلاف آن عبارتی است که از او نقل کرده است؛ زیرا مفهوم عبارت شهید آن است که شیخ طوسی رحمه الله در برخی موارد ادعای اجماع بر مسأله ای دارد ولی خودش با آن مخالفت عملی کرده است. و این خلاف آن چیزی است که دهلوی به شهید نسبت می دهد؛ زیرا او می گوید شیخ در نقل اجماع تناقضات داشته است؛ یعنی ادعای اجماع بر دو طرف قضیه کرده است.

ثانیاً: عبارت شهیدرحمه الله را هنگامی که توجه کنیم پی می بریم که ایشان جواب از اشکال امثال دهلوی را داده اند. او می گوید: در برخی از موارد ادعای اجماع از روی اشتباه یا مجاز بوده است. معنای ادعای اجماع مجازی را بعداً شرح می دهیم.

ثالثاً: جالب توجه این که شیخ صدوق رحمه الله در هیچ موردی ادعای اجماع نکرده و به آن تمسک ننموده است، مگر در کتاب «الامالی» خود که یک دوره مسائل را به عنوان «دین امامیه» نقل می کند و این ادعای اجماع اصطلاحی نیست.

رابعاً: در مکتب شیخ طوسی رحمه الله و سید مرتضی رحمه الله که مکتب بغداد را تشکیل می داد، در بسیاری از مسائل ادعای اجماع کرده اند. بزرگان بغداد از سال 100 تا 150 ه.ق از امام سجاد، امام باقر، و امام صادق علیهم السلام روایت نقل کرده اند. این روایات اساساً در کوفه تدوین شد؛ زیرا امامان شیعه در آن عصر که در مدینه بودند، تدوین حدیث نداشتند بلکه تنها از آنان روایت نقل می شد، و معمولاً اصحاب مدنی ما به جز اندکی، تدوین

ص:390


1- 1311. تحفة اثنا عشریه، ص 254.
2- 1312. اصول مذهب الشیعة، ج 1، ص 409.

حدیث نداشتند. کوفه در اوائل قرن دوم ه.ق مبتلا به خطوط مختلف سیاسی شد، عده ای تندرو و برخی نیز معتدل ظهور پیدا کردند.

در سال 128 ه.ق زنادقه پیدا شدند. آنان برای این که لو نروند خودشان را به امام صادق علیه السلام منسوب می کردند. با تأسیس مکتب بغداد، عده ای از بزرگان؛ همچون هشام بن حکم، هشام بن سالم، ابن ابی عمیر و... مرحله تنقیح حدیث شیعه را شروع کردند. این جا بود که مشکلات پدید آمد. مقداری از روایات با اعمال معیارهای خاص تنقیح احادیث حذف شد. عقل گراهای بغداد برای تشخیص روایات صحیح از غیر صحیح کتاب و سنت را میزان قرار دادند، گرچه برخی نیز به مخالفت پرداختند. هنگامی که مجموع میراث حدیثی به قم منتقل شد، بسیاری از روایات که از فیلتر بغدادی ها ساقط شده بود مورد قبول قرار گرفت؛ زیرا بغدادی ها با اعمال عقل گرایی و به دست دادن میزان ها، احادیث را تنقیح کرده و احادیثی را که از طریق شواهد و قراین و مقارنات مورد وثوق و اطمینان بود قبول می کردند، ولی قمی ها از آنجا که در روایات قائل به حجیّت مطلق خبر بودند و تعبّد به خبر ثقه داشتند، روایات بیشتری را قبول کردند.

در نتیجه: ادعای اجماعی که نزد بغدادی ها از امامیه در مسأله ای شده با ادعای اجماعی که اهل سنت کرده اند، فرق اساسی دارد؛ اجماع بغدادی ها به معنای تلقّی به قبول به جهت موازین عقلی و شواهد و قراین است.

و لذا می توان عبارت شیخ طوسی رحمه الله را در کتاب «خلاف» که در بسیاری از مسائل می گوید: «علیه اجماع الفرقة و اخبارهم» را این گونه تفسیر کرد: این مسأله از ناحیه بغدادی ها تلقی به قبول واقع شده و قمی ها نیز که به اخبار بیشتری متعبدند آن را قبول دارند. و هر گاه که می گوید: «علیه اجماع الفرقة» تنها اشاره به دیدگاه بغدادی ها است.

ادعای اجماع بعد از شیخ نیز به مفهوم دیگری تغییر پیدا کرد. علامه حلّی رحمه الله که ادعای اجماع می کند، مقصود او اتفاق فقهای بعد از شیخ طوسی رحمه الله بر رأیی است که شیخ داشته و علما مدت ها به آن از روی خوش بینی فتوا داده اند.

خامساً: در مواردی که اشتباهاً ادعای اجماع شده، همانند فتوای اشتباهی است که

ص:391

مفتی از آن بر می گردد و رأیش عوض می شود.

سادساً: ممکن است که ادعای اجماعات برخی از افراد علی القاعده باشد، یعنی شخص مشاهده می کند که در مسأله ای، هم نصّ قرآنی و هم حدیثی وجود دارد و لذا قطع به حکم مسأله پیدا می نماید و بدین جهت بدون آن که آرای علما را بررسی کند، با خود می گوید: باید همه فقها به این نتیجه رسیده باشند و لذا ادعای اجماع می کند. لذا ممکن است برخی ادعای اجماعات از بعضی افراد از این قبیل باشد.

شبهه بیست و چهارم: تکذیب ابن ابی عمیر

دهلوی می گوید: «ابن ابی عمیر سندها را مرسل ذکر می کرد، و حال آن که ارسال نزد آنان از بزرگ ترین گناهان است. محمد بن یعقوب کلینی و دیگران از اخباریین از ابی عبداللَّه علیه السلام نقل کرده اند که فرمود: «ایاکم و الکذب المفترع؟ قیل له: و ما الکذب المفترع؟ قال: ان یحدّثک الرجل بالحدیث فتترکه و ترویه عن الذی حدّثک عنه»؛ «از دروغ مفترع بپرهیزید. به حضرت عرض شد: دروغ مفترع چیست؟ حضرت فرمود: این که شخصی برای تو حدیثی را نقل کند و تو واسطه را رها کنی و از آن کسی که برای تو از او نقل کرده روایت نمایی.»

پاسخ

اولاً: مراسیل بر دو قسم است: یکی مراسیل به حذف واسطه و دیگری مراسیل به ایهام واسطه به این که واسطه را حذف کند و به جای آن از کلمه «بعض اصحابنا» و نظایر آن استفاده کند. آن که مشکل دارد و مقصود دهلوی است، همان قسم اوّل است، ولی می دانیم که غالب ارسال های ابن ابی عمیر از قبیل دوم است به جهت مشکلی که برای او پدید آمده است، و غالباً این مشکل از ناحیه نسّاخ پدید آمده است؛ زیرا به جهت آن که خط در برخی از موارد درست خوانده نمی شود، لذا اسم راوی را به صورت مجمل و مهمل می آورده اند. و نیز ممکن است به این جهت باشد که کتاب ها و اصول حدیثی در برخی از مواقع به جهت حفظ آن در زیر زمین دفن

ص:392

می شده و لذا در اثر رسیدن رطوبت به آن ها عبارات مشوّش می شده است.

نجاشی در ترجمه ابن ابی عمیر چنین آورده است: «روایت شده که مأمون او را محبوس کرد تا این که قضاوت برخی از شهرها را بر عهده گیرد. و گفته شده که خواهرش کتاب های او را در آن چهار سالی که محبوس بود مدفون کرد، و لذا آن کتاب ها نابود شد. و نیز گفته شده که آن کتاب ها را در اتاقی قرار داد، و با ریختن باران بر روی آن ها نابود شدند و لذا احادیث را از حفظ یا آن گونه که در دست مردم بود بیان می کرد. و بدین جهت است که اصحاب ما نسبت به مراسیل او آرامش پیدا کرده اند».(1)

ثانیاً: در بین صحابه نیز افراد زیادی بوده اند که چنین می کردند؛ یعنی ارسال به حذف واسطه داشته اند، که نمونه بارز آن را می توان از ابن عباس شاهد آورد. او کسی است که هنگام وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حدود یازده ساله بوده است، در حالی که هزاران روایت را که به طور مستقیم از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به صورت مشافهه و رو در رو شنیده باشد را نقل کند، لذا به طور حتم از واسطه شنیده ولی آن را حذف کرده است. و لذا اهل سنت تصریح دارند که روایات صحیح او؛ یعنی آن روایاتی را که به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نسبت می دهد و در حقیقت هم از او شنیده، کمتر از ده تا است و برخی حتی یک روایت دانسته اند.

این نوع ارسال را در ابوهریره نیز احتمال می دهیم؛ زیرا با این وقت محدودی که صحابی بوده، چگونه ممکن است هزاران روایت را به صورت شفاهی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم شنیده و نقل کند؟

ثالثاً: برخی از محدّثین نیز این کار را تا چند واسطه می کرده اند؛ یعنی سند را به طور کلّی حذف کرده و مستقیماً حدیثی را از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کردند. به عنوان مثال می توان از بخاری نام برد؛ زیرا او در برخی موارد مستقیماً حدیثی را از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند.

موضوع عمل به خبر مرسل تا زمان محمد بن ادریس شافعی سابقه داشته، تا آن که او در

ص:393


1- 1313. رجال نجاشی، ص 326، ترجمه محمد بن ابی عُمیر.

کتاب اصولی خود به نام «الرسالة» مانع از عمل به خبر مرسل شد و آن را از اعتبار ساقط کرد.

رابعاً: علما هنگام عمل به مراسیل ابن ابی عمیر و دیگران، با مقایسه حدیث او با احادیث دیگر راویان، غالباً فرد مجهول را با مقارنه و مقایسه با دیگر نسخه ها و سندها بررسی و شناسایی کرده و بعد از بررسی کامل به آن عمل می نمودند. نتیجه این که: ارسال ابن ابی عمیر طاری و عارضی است، و به جهت ظلمی بوده که بر او شده است.

شبهه بیست و پنجم: اعتراض بر حیطه وظایف اوصیا

دکتر قفاری می گوید: «شیخ و آیت آنان، محمّد بن حسین آل کاشف الغطاء (ت 1376 ه.ق) می گوید: در اسلام احکام بر دو قسم است: یک قسم آن را پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم برای صحابه بیان داشت، و قسم دیگر آن را کتمان کرده و نزد اوصیای خود به ودیعت گذاشت. هر وصیّی در وقت خود آنچه را که مردم به آن احتیاج دارند برایشان بیان می کند، آن گاه به امامان بعد از خود می سپارد. حتی او گمان کرده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم گاهی حکم عامی را ذکر می کند ولی مخصّص آن را هرگز ذکر نمی کند بلکه آن را نزد وصیّ اش به ودیعت می گذارد».(1)

پاسخ

ما با اهل سنت از دو جهت اختلاف و بحث داریم و به تعبیری دیگر، در دو نوع حجیت بحث داریم؛ یکی حجیت در مصادر تشریع و دیگر حجیت در طریق استنباط. در مورد دوم که راه های اثبات سنت است، اختلاف بین سنی و شیعی طبیعی است، و چندان مهم به نظر نمی رسد؛ زیرا همین نوع اختلاف در بین شیعیان نیز وجود دارد، و ما می توانیم با بحث و استدلال به نتیجه برسیم و حسّاسیتی هم ایجاد نمی شود. این که خبر ثقه فی حد نفسه حجت است یا با شواهد و توابع و مقارنات؟ خبر ثقه حجت است یا خبر موثوق به؟ این ها بحث هایی است که بوده و هست و چندان مشکلی ایجاد نکرده و نخواهد کرد و با بحث های علمی و فنّی می توانیم به

ص:394


1- 1314. اصول مذهب الشیعة، ج 1، ص 316 ؛ اصل الشیعة و اصولها، ص 77.

نتیجه برسیم، چون ایجاد تعصّب نمی کند.

ولی عمده بحث در قسم اوّل؛ یعنی در مصادر تشریع است. بحث در این قسمت بر دو نوع است: بحث از خود سنت، بحث از حدود سنت.

شیعه معتقد است که در هر دو مورد باید به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام رجوع کرد. یعنی در مورد اصل سنت که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بیان کرده، باید بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به اهل بیت رجوع کرده و حقیقت آن سنن را از آنان گرفت. و نیز در مورد حدود سنن که یک سنت تا چه حدی کاربرد دارد و چه قیودی دارد نیز باید بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به اهل بیت معصومش مراجعه نمود. ولی اهل سنت در هر دو مورد بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به اجماع صحابه رجوع کرده و یا از عقل ظنّی خودشان استفاده می کردند.

در مورد اوّل؛ یعنی تشریع اصل سنن، اهل بیت علیهم السلام معتقد بودند که قرآن و سنت نبوی کافی و وافی به تمام امور است، و حقیقت آن نزدشان موجود است. و نیز حدود و قیود آن نیز مشخص و واضح است. ولی اهل سنت و در رأس آنان عمر بن خطّاب معتقد بود که خیلی از احکام در کتاب و سنت بیان نشده است. و از آن جا که اسلام در حال گسترش است، لذا احتیاج به مصادر تشریعی دیگری به عنوان متمّم؛ از قبیل اجماع و قیاس است تا بتواند جواب گوی احتیاجات فقهی باشد. عمر در زمان خلافتش اجماعی از صحابه در حدود سی نفر درست کرد و در هر مسأله ای که برای او مشتبه می شد با آنان به مشورت می پرداخت. و نیز در بخشی دیگر از مسائل قیاس و اعمال رأی شخصی را به کار گرفته و احکام را استخراج می نمود. ولی ما شیعه دوازده امامی معتقدیم که بیان اصل تشریع نبوی به توسط امام علی علیه السلام بوده، حدود و قیود آن را سایر ائمه به خصوص امام باقر و امام صادق علیهما السلام بیان کرده اند.

اختلاف در طرق اثبات قابل حل است، ولی در مصادر تشریع اعمّ از اصل سنت یا حدود آن، در حقیقت اختلاف در دو نوع برداشت می باشد. امیرالمؤمنین علیه السلام معتقد بود که کتاب و سنّت، کامل بوده و برای استنباط حکم کافی است، ولی عمر معتقد

ص:395

بوده که این دو در بیان احکام ناقصند.

وانگهی او بعد از آن که به خلافت رسید و فتوحات را شروع کرد، می خواست دستش باز باشد و خود را محدود به کتاب و سنت نداند، و به همین جهت بود که تدوین حدیث را منع کرد. عمر شورای سی نفره ای از صحابه درست کرد تا مصالح را تشخیص دهند، او معتقد بود که مصالح تغییر و تحوّل پیدا می کنند و لذا حکم نیز باید به تبع آن ها تغییر کند. ولی حضرت علی علیه السلام معتقد بود که حلال و حرام رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم دائمی است، مگر آن که آن حضرت حکمی را موقّت جعل کرده باشد.

آری، یک مطلب است و آن این که ما تمام روایات اهل سنت را باطل نمی دانیم؛ زیرا ما مشترکات حدیثی بسیاری در مسائل مختلف داریم. حتی مطابق نظر برخی از فقها در صورتی که در موردی در مصادر خود خبری نداشتیم، ولی اهل سنت از امام علی علیه السلام نقل حدیث کرده اند، و این حدیث نزد آنان مشهور است، آن را قبول کرده و می توانیم به مضمون آن فتوا دهیم. و حتی برخی می گویند: در صورتی که در مصادر حدیثی ما مطلقاتی وجود دارد، و قیود آن در مصادر حدیثی اهل سنت از امام علی علیه السلام نقل شد و جوّ شهرت نیز با آن بوده است، به آن تقییدات عمل کرده و به توسط آن ها مطلقات را تقیید می زنیم، مگر در صورتی که شهرت قدمای اصحاب ما بر عمل به مطلقات باشد. و لذا مشاهده می کنیم که وقتی از امام علیه السلام درباره اختلاف روایات نقل شده از آنان با روایات نبوی سؤال می شود، حضرت نمی فرماید آن روایات باطل است و تنها روایاتی که ما نقل می کنیم صحیح می باشد، بلکه می فرماید: «الحدیث ینسخ کما ینسخ القرآن»؛ «همان گونه که قرآن نسخ می شود حدیث نیز از جانب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نسخ می گردد.» در این گونه موارد این امام معصوم و آگاه از حقیقت سنت است که از آن اطلاع دقیق دارد و آن را به مردم ابلاغ می کند ولی عموم مردم از نسخ اطلاع ندارند. و بدین جهت است که در ظاهر نقل حدیث از طریق اهل سنت به توسط صحابه با نقل حدیث از طریق شیعه به توسط اهل بیت علیهم السلام اختلاف نمایان می گردد.

شبهه بیست و ششم: تضعیف زراره

ص:396

از جمله اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام که روایات بسیاری از آن دو بزرگوار در باب مسائل فقهی و دیگر مسائل نقل کرده است، جناب زرارة بن اعین است. کسی که حقّ بزرگی به گردن شیعه دارد. لذا برخی از اهل سنت درصدد تضعیف او از هر طریق ممکن برآمده اند؛ از آن جمله به روایاتی تمسک کرده اند که به جهاتی در مصادر تراجم علمای شیعه وارد شده که ظهور در مذمّت او دارد. اینک در این قسمت به بررسی این روایات می پردازیم.

ترجمه زراره

نجاشی در ترجمه او می گوید: «زرارة بن اعین بن سنسن... بزرگ اصحاب ما در زمانش و پیشتاز آنان. او قاری، فقیه، متکلّم، شاعر و ادیبی بود، که فضیلت و دین در او جمع شده و در آنچه که روایت می کرد، صادق بود...».(1)

شیخ طوسی رحمه الله می گوید: «زرارة بن اعین، اسم او عبد ربّه و کینه اش ابوالحسن و و زراره لقب او است. اعین پدرش، بنده ای رومی برای مردی از بنی شیبان بود که قرآن را فرا گرفت، سپس او را آزاد کرد... پدرش سنسن راهبی در کشور روم بود...».(2)

روایاتی در مدح زراره

با مراجعه به کتب تراجم پی می بریم که زراره از مدح و توثیق بالایی برخوردار است. و روایات فراوانی در مدح او از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام وارد شده است. اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - امام صادق علیه السلام فرمود: «ما أحد احیی ذکرنا و احادیث ابی الاّ زرارة و أبوبصیر ولیث المرادی و محمّد بن مسلم و برید بن معاویة العجلی؛ و لولا هؤلاء ما کان أحد یستنبط هذا، هؤلاء حفّاظ الدین و أمناء أبی علیه السلام علی حلال اللَّه و حرامه، و هم السابقون إلینا فی الدنیا و السابقون الینا فی الآخرة»؛(3) «کسی ذکر ما و احادیث پدرم را احیا نکرد به جز زراره و ابوبصیر لیث مرادی و محمّد بن مسلم و برید بن معاویه عجلی. و اگر اینان نبودند هرگز

ص:397


1- 1315. رجال نجاشی، ترجمه زراره.
2- 1316. الفهرست، ترجمه زراره.
3- 1317. رجال کشی، ص 136.

کسی این را استنباط نمی نمود. اینان حافظان دین و امینان پدرم علیه السلام بر حلال و حرام خدایند. و آنان سبقت گیران به سوی ما در دنیا و آخرتند.»

2 - داوود بن سرحان از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «انّ اصحاب أبی کانوا زیناً احیاءً و أمواتاً، أعنی زرارة و محمّد بن مسلم و منهم لیث المرادی و برید العجلی. هؤلاء القوّامون بالقسط، و هؤلاء القوّامون بالصّدق، و هؤلاء السابقون السابقون اولئک المقربون»؛(1) «همانا اصحاب پدرم زینت بودند در حال زنده بودن و مرگشان، مقصودم زراره و محمّد بن مسلم و از آن جمله لیث مرادی و برید عجلی است. آنان برپاداران قسطند و آنان برپاداران صدقند. و آنان همان سبقت گیرندگان هستند، سبقت گیرندگانی که مقرّب درگاه الهی اند.»

3 - ابوبصیر می گوید: به ابی عبداللَّه عرض کردم: همانا پدرت مرا حدیث گفت که ابوذر و مقداد و سلمان فارسی سرهای خود را تراشیده تا با ابوبکر قتال نمایند. حضرت به من فرمود: «لولا زرارة لظننت انّ احادیث ابی ستذهب»؛(2) «اگر زراره نبود گمان می کردم که احادیث پدرم ضایع شود.»

4 - و نیز فرمود: «رحم اللَّه زرارة بن اعین، لولا زرارة و نظرائه لاندرست احادیث ابی علیه السلام»؛(3) «خدا زرارة بن اعین را رحمت کند، اگر زراره و امثال او نبود احادیث پدرم مندرس و ضایع شده بود.»

آیت اللَّه العظمی خویی رحمه الله در کتاب «معجم رجال الحدیث»، ده ها روایت در مدح زراره از رجال کشّی نقل کرده که برخی از آن ها در ترجمه زراره آمده و برخی نیز در ترجمه ابوبصیر لیث مرادی نقل شده است. آن گاه در آخر می گوید: «این روایات در حدّ استفاضه بوده با وجود آن که بسیاری از آن روایات صحیح السند است».(4)

فهرستی از روایات زراره

ص:3988


1- 1318. رجال کشی، ص 170.
2- 1319. رجال کشی، ترجمه زرارة.
3- 1320. قاموس الرجال، ج 4، ص 420.
4- 1321. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 230.

1 - زراره مجموعاً در سند 2097 حدیث آمده است.

2 - روایات او از امام باقرعلیه السلام 1236 روایت است.

3 - روایات او از امام صادق علیه السلام 449 روایت است.

4 - روایاتی را که از هر دو امام نقل کرده، به صورت «عنهما» 82 مورد است.

5 - روایاتی را که با تعبیر «عن احدهما» از یکی از آن دو نقل کرده 156 مورد است.

بررسی روایات مذمّت زراره!!

روایاتی که در مذمّت زراره وارد شده، بر سه دسته است:

دسته اول

روایاتی که دلالت دارند بر این که زراره در امامت حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام شک داشته است، لذا هنگامی که امام صادق علیه السلام به شهادت رسید، فرزندش عبید را به مدینه فرستاد تا در امر امامت امتحان نماید تا این که معلوم شود امامت برای عبداللَّه است یا امام موسی کاظم علیه السلام ولی قبل از آن که فرزندش عبید نزد او بازگردد از دنیا رفت.

پاسخ

اولاً: برخی از این روایات از حیث سند ضعیفند.

ثانیاً: این روایات دلالت بر سستی و ضعف زراره ندارد؛ زیرا بر هر فرد مکلّفی واجب است که امام زمان خود را بشناسد و واجب نیست که امام بعد از امام زمانش را شناسایی کند، چون ممکن است تا آن زمان زنده نباشد. آری، بعد از وفات امام زمانش وظیفه دارد که در جست و جوی امام جدید برآید، و اگر در هنگامی که مشغول فحص و جست و جو در مورد امام جدید است از دنیا برود، در امر امامتش معذور است و التزام به امامت کسی که خداوند او را تعیین کرده به صورت کلّی کفایت می کند؛ گرچه او را به طور خاص نشناسد. در مورد زراره نیز همین امر صادق است؛ زیرا او به امام صادق علیه السلام که امام زمانش بود معرفت کامل داشت و وظیفه نداشت که امام بعدش را در همان زمان بشناسد. آری بعد از شهادت امام صادق علیه السلام به وظیفه خود که تفحّص بود عمل کرد و در این راه بود که از دنیا رفت. و این عمل مطابق دستور روایات است.

کلینی رحمه الله به سند خود از یعقوب بن شعیب نقل کرده که از امام صادق علʙǠالسلام سؤال

ص:399

کردم: هر گاه بر امام اتفاقی بیفتد، چه باید کرد؟ حضرت فرمود: کجا است قول خداوند عزّوجلّ: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»؛(1) «چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کنند [و طایفه ای در مدینه بمانند]، تا در دین [و معارف و احکام اسلام آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن ها را بیم دهند؟! شاید [از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند، و خودداری کنند!» آن گاه فرمود: «هم فی عذر ما داموا فی الطلب، وهؤلاء الذین ینتظرونهم فی عذر حتّی یرجع إلیهم أصحابهم»؛(2) «آنان معذورند تا مادامی که در جست و جو می باشند. و آنان که انتظار جست و جوگران را می کشند نیز معذورند تا اصحابشان به سویشان بازگردند».

ثالثاً: این عمل از ناحیه زراره طبیعی به نظر می رسد؛ زیرا او در کوفه بوده و امام صادق علیه السلام در مدینه می زیسته است. و لذا از وقایع کمتر اطلاع داشته است.

رابعاً: از آن جهت که حضرت صادق علیه السلام در شدّت تقیه به سر می برده است و به طور صریح نمی توانست امام بعد از خود را معرفی کند و لذا حضرت علیه السلام بر شش نفر وصیت نمود که یکی از آن ها حضرت کاظم علیه السلام بوده است، و حتی در مدینه جز افراد خاصّ از اصحاب حضرت، از وصی و جانشین حقیقی حضرت اطّلاع نداشتند. و عموماً با معجزه و اعتماد بر شهادت افراد خاص، امامت حضرت کاظم علیه السلام را کشف کردند؛ زیرا در صورت وضوح امر امامت حضرت کاظم علیه السلام به طور حتم منصور آن حضرت را به شهادت می رساند.

خامساً: از آن جا که عدّه ای بعد از امام صادق علیه السلام فتحی شده و به دنبال عبداللَّه افطح، فرزند دیگر امام صادق علیه السلام رفتند، لذا شاید برای زراره نیز تردید شد که امام بعد از حضرت صادق علیه السلام او است یا حضرت کاظم علیه السلام.

سادساً: این روایات با آنچه که شیخ طوسی رحمه الله در رجالش آورده، منافات دارد؛ زیرا شیخ او را از اصحاب امام کاظم علیه السلام شمرده است که ظهور در نقل روایت از او دارد، آن

ص:400


1- 1322. سوره توبه، آیه 122.
2- 1323. کافی، ج 1، ص 378، ح 1.

گونه که در اوّل کتابش به آن اشاره کرده است. حال با این وضع چگونه می توان باور داشت که زراره از دنیا رفته، در حالی که به امامت حضرت کاظم علیه السلام معرفت نداشته است.

سابعاً: این روایات با آنچه ابن فضّال نقل کرده منافات دارد که او یک سال بعد از امام صادق علیه السلام از دنیا رحلت نمود.

شیخ طوسی و نجاشی سال وفات زراره را سال 150 ه.ق ذکر کرده اند. در نتیجه بین وفات او و زمان شهادت امام صادق علیه السلام که در سال 148 بوده فاصله بسیاری است، و عادتاً ممکن نیست که خبر امامت امام کاظم علیه السلام در این مدت به او نرسیده باشد. خصوصاً آن که عبداللَّه، فرزند امام صادق علیه السلام بنابر نقلی هفتاد روز بعد از پدرش رحلت نمود. آری این روایات با خبر کشی از علی بن رئاب موافقت دارد که زمان مرگ زراره دو ماه یا کمتر بعد از زمان وفات امام صادق علیه السلام بوده است.

ثامناً: بر فرض صحت این خبر که زراره فرزندش عبید را به مدینه فرستاد تا از امام بعد از امام صادق علیه السلام مطّلع شود، ولی این دلالت بر آن ندارد که او بر امامت حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام معرفت نداشته است؛ زیرا صدوق به سند خود از ابراهیم بن محمّد همدانی نقل کرده که گفت: به امام رضاعلیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم! به من خبر بده از زراره، آیا او به حقّ پدرت عارف بود؟ حضرت فرمود: آری. به او عرض کردم: پس برای چه فرزندش عبید را فرستاد تا از جانشین جعفر بن محمّد اطلاع یابد؟ امام رضاعلیه السلام فرمود: «همانا زراره امر پدرم را می دانست و نیز از نصّ پدرم آگاهی داشت، ولی به این جهت فرزند خود را فرستاد تا از پدرم بداند که آیا برای او جایز است تا تقیه را در اظهار امر او برداشته و از نصّ پدرش بر او تقیه نکند؟ ولی چون آمدن فرزندش طول کشید از او خواستند که نظرش را در حقّ پدرم اعلام کند، ولی او دوست نداشت که بدون امر پدرم اقدامی را در این راه انجام دهد. لذا قرآن را برداشت و گفت: «بار خدایا! همانا امام من کسی است که این قرآن

ص:401

امامت او را از اولاد جعفربن محمّدعلیه السلام اثبات کرده است».(1)

دسته دوّم

دسته دوم از روایاتی که دلالت بر مذمّت و تضعیف زراره دارد روایاتی است که از آن ها استفاده می شود که از زراره کاری صادر شده که با ایمان او منافات دارد.

پاسخ

اولاً: بیشتر این روایات، همانند روایات دسته قبل ضعیف السند است؛ همان گونه که آیت اللَّه خویی رحمه الله در «معجم رجال الحدیث» به آن ها اشاره کرده است.

ثانیاً: برخی از این روایات که بر تضعیف او استدلال کرده اند هرگز دلالت بر ضعف او ندارند، همانند روایت محمّد بن حمران؛ زیرا زراره نسبت به گفتار امام تسلیم بوده است.

ثالثاً: این گونه روایات را هرگز با وجود روایاتی که در مدح او رسیده و به حدّ استفاضه است و نیز در میان آن ها حدیث صحیح نیز وجود دارد، نمی توان پذیرفت؛ زیرا روایات مذمّت خبر واحد، شاذّ است که نمی تواند با روایات مشهوری که اطمینان به صدور آن ها از امام است معارضه کند؛ خصوصاً آن که این روایات ذمّ را تنها کشّی نقل کرده و هیچ یک از علمای دیگر آن را نقل نکرده اند، و این فی حدّ ذاته دلالت بر وهن و سستی این روایات دارد.

دسته سوّم

طائفه سوّم روایاتی است که از امام درباره زراره نقل شده، و در آن قدحی در شأن او است.

پاسخ

اولاً: این روایات هم به طور قریب به اتفاق و غالب، همانند روایات سابق از ضعف سند برخوردار است، که مرحوم آیت اللَّه خویی در کتاب «معجم رجال الحدیث» وجه ضعف آن ها را بیان کرده است.

ثانیاً: برخی از این روایات که سندش مشکل ندارد را باید حمل بر تقیه نمود؛ زیرا حضرت درصدد عیب وارد کردن بر زراره به جهت بیان امر واقعی نبوده، بلکه به جهت حفظ شأن و مقام و منزلت او بوده است؛ زیرا اگر خلفا تأییدی از جانب

ص:402


1- 1324. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 234، به نقل از کمال الدین.

حضرت برای او می دیدند او را تحت تعقیب قرار می دادند. و شاهد این توجیه مضافاً به وجود روایاتی که در مدح زراره از جانب حضرت وارد شده، صحیحه عبداللَّه بن زراره است که گفت: امام صادق علیه السلام به من فرمود: سلام مرا به پدرت برسان و به او بگو: اگر من به تو عیب وارد می کنم به جهت دفاع من از تو است؛ زیرا مردم و دشمنان به هر کسی که ما او را به خود نزدیک کرده و او را ستایش می کنیم سرعت کرده تا به دوستان و مقرّبین ما اذیّت وارد کنند، و او را به جهت محبّت ما به او و نزدیکی او با ما متّهم سازند و او را اذیّت کرده و به قتل برسانند. و هر کسی را که ما به او عیب وارد سازیم ستایش می کنند. اگر من به تو عیب وارد می سازم به جهت این است که تو مردی هستی که به جهت انتساب و میل به ما، شهرت پیدا کرده ای.

و برخی روایات دیگر نیز بر این موضوع دلالت دارد که آیت اللَّه خویی در «المعجم رجال الحدیث» آن ها را ذکر کرده است.(1)

خلاصه این که به تعبیر مرحوم علامه تستری در «قاموس الرجال»، روایاتی که دلالت بر مدح زراره دارد متواتر بوده و درایه است، ولی روایاتی که دلالت بر ذمّ او دارد شاذّ و نادر و مجرد روایت است.(2) و می دانیم که خبر متواتر، مقدم است.

و به همین جهت است که ذهبی در «میزان الاعتدال» هنگام شرح حال او از تعبیر «رفض و رافضی» استفاده می کند که بر شیعه ولایی دلالت دارد.

ص:403


1- 1325. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 246.
2- 1326. قاموس الرجال، ج 4، ص 445.

ص:404

تأثیر مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام بر فقه شیعه

اشاره

ص:405

تأثیر مرجعیت اهل بیت صلی الله علیه وسلم علیهما السلام رحمهما الله در فقه شیعه

برخی گمان می کنند، در محدوده مذاهب فقهی اسلامی، فرقی بین فقه شیعه امامیه و سایر مذاهب فقهی اسلامی وجود ندارد؛ زیرا معتقدند که بین مجتهدان و فقهای اسلامی اصول مشترکی وجود دارد که با آن ها می توان اجتهاد نمود و لذا تمام فقهای اسلامی برحقند؛ یعنی ابوحنیفه و فقهای حنفی، محمد بن ادریس شافعی و فقهای شافعی، احمد بن حنبل و فقهای حنبلی، مالک بن انس و فقهای مالکی، همگی بر حقّند؛ همان گونه که شیعه امامیه در استنباط خود برحق است. در نظر اینان، در حقیقت، بین فقه امامیه و فقه اهل سنت فرقی نیست و اگر هم باشد، جزئی است. به عبارتی دیگر، این طیف از روشنفکران به پلورالیزم مذهبی معتقدند، گرچه پلورالیزم دینی را انکار می کنند.

اکنون به طور خلاصه و گذرا به امتیازات مبنایی و زیربنایی فقه شیعه اشاره می کنیم.

ویژگی اوّل: غنی بودن از حیث منابع استنباط

از آنجا که سنت نبوی موانعی از قبیل اهتمام نداشتن صحابه به ضبط حدیث و منع تدوین، کتابت و نشر حدیث را در پیش رو داشته است، نیاز به سنت معصوم دیگری پیش می آید تا با تبیین صحیح و به موقع سنت نبوی، خلأ موجود را جبران نماید؛ زیرا همان گونه که در جای خود اشاره شده است، مسلمانان بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم با مشکل کمبود در منابع تشریع و استنباط روبه رو شدند و این، خود سبب شد که مسلمانان به رأی و قیاس و استحسان و اصول ظنّی دیگر روی آورند و در نتیجه از بسیاری مصالح حقیقی و آثار طبیعی که مترتب بر احکام واقعی است، محروم گردند.

ص:406

خوشبختانه پیروان اهل بیت علیهم السلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به کسانی اقتدا کردند که همانند خود حضرت از مقام عصمت برخوردار بودند؛ کسانی که باب مدینه پیامبر بودند و سنت ایشان را آن گونه که بود، ترسیم نمودند. پیروان اهل بیت علیهم السلام بعد از پیامبر بلافاصله سراغ اجتهاد نرفتند؛ زیرا شریعت هنوز احتیاج به توضیح و تبیین داشت؛ گرچه رسول خدا اصول کلی و بخشی از فروع آن را تشریع کرده بود. تبیین شریعت تدریجی است و این وظیفه اوصیای انبیاست که ادامه دهنده راه آنان در این بُعد باشند.

فقه شیعه و استنباطات علمای آنان بر این اصل و پایه استوار است. با این دیدگاه، فقها هنگام استنباط فقهی و قبل از اجتهاد، با منابع و مصادر وسیع تری فقه را استنباط می کنند و لذا در مسائل به سراغ ادله ظنی غیرمعتبر؛ از قبیل قیاس و استحسان که هرگز آدمی را از حق بی نیاز نمی کند، نمی روند؛ زیرا احادیثی از اهل بیت عصمت و طهارت دارند که حجّت بین آنان و خداوند است؛ همان گونه که کلمات و احادیث رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم چنین است.

ویژگی دوم: تدرّج در بیان احکام

یکی از امتیازات اساسی که در تمام تشریع ها و قانونگذاری ها؛ به ویژه در ادیان الهی مشاهده می شود، مسئله تدرّج در بیان قوانین است. بر پایه همین امر، ابتدا قانون به صورت قاعده کلی و عموم فوقانی بیان می شود، آن گاه به قوانین متوسط تبدیل می گردد و سرانجام به قوانین جزئی که قابل انطباق بر افراد اجتماع است، منتهی می شود. این نوع قانونگذاری که در محاکم دنیا موجود است، بعینه در ادیان و تشریعات آن به وسیله اولیای الهی دیده می شود.

پیاده شدن قوانین کلی و قواعد عمومی بر مصادیق، احتیاج به مراقبت ویژه ای دارد تا در مقام تطبیق با یکدیگر خلط نشوند. از طرفی دیگر می بینیم که سنت جاری در نظام خلقت، طبیعی بودن و محدودیت عمر غالب انبیا و رسولان است. به همین دلیل است که آنان به ذکر کلیات و قوانین عمومی اکتفا می ورزند و تنزیل و تطبیق

ص:407

و تبیین آن ها را در موارد جزئی و مصداقی، به کسانی که در خط و مسیر آنانند واگذار می کنند؛ زیرا حفظ دین مقتضی استمرار مراقبت در ابعاد آن است.

از همین رو، نیاز به افرادی وجود دارد که با مراقبت ویژه از قواعد عمومی و قوانین کلی - که مصالح و مفاسد بشری را به خوبی در نظر گرفته است - آن ها را در موارد جزئی و فردی و اجتماعی پیاده کنند. به ویژه با در نظر گرفتن این که احکام و دستورهای خداوند در تمام زمینه ها جریان دارد، بشر عادی نمی تواند عهده دار این وظیفه باشد؛ یعنی نمی تواند در حوزه تبیین و تطبیق عهده دار مراقبت از شریعت گردد.

نتیجه این که بعد از هر پیامبر اولوالعزم؛ خصوصاً پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، نیاز به افرادی معصوم وجود دارد تا این وظیفه را در سطحی گسترده بر عهده گیرند و آنان کسانی جز اهل بیت معصوم - از ذریه پیامبر اسلام - نیستند. فقه شیعه بر این دیدگاه و مبنا بنا شده است و لذا با توسعه نگری در منابع استنباط، بدون احتیاج به اصول ظنّی شخصی به سراغ منابعی می رود که خداوند متعال حجّت دانسته و از اعتبار و تعبّد خاص برخوردار است. این قاعده نزد همه مسلّم است که اصل هنگامی می تواند دلیل باشد که آیه یا روایتی در میان نباشد، وگرنه اجتهاد در مقابل نصّ است. اگر بخواهیم با وجود نصّ نبوی یا ولوی به سراغ اصول ظنی شخصی برویم، در حقیقت، در مقابل نصّ معصوم که از باب تعبد یا قطع حجت شده، ایستاده ایم و خود را از آنان مستقل به حساب آورده ایم.

ویژگی سوم: نیاز به عصر تطبیق

اسلام مانند هر دین آسمانی دیگر، برای آن که بتواند در عمق عقیده و دل پیروان خود نفوذ کند، احتیاج به عصری به نام «عصر تطبیق»؛ یعنی عصر پیاده شدن دین و شریعت دارد؛ زیرا از طرفی این دین هنگامی ظهور و بروز کرده که جهالت و تقالید و آداب و رسوم جاهلیت همه جا را فرا گرفته، اعتقادات خرافی و باطل چنان در ذهن و قلب مردم جای داشته که به آسانی قابل زدودن نبوده است، و از طرفی دیگر، قرار بر

ص:408

این است که دین اسلام، آخرین دینی باشد که به جامعه بشری عرضه می شود و پس از آن، زندگی دنیا بر چیده شود و عالم دیگری بر پا گردد.

از سوی دیگر می بینیم که عمر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم که بیان کننده شریعت و از بین برنده آداب و رسوم خرافی جاهلیت است، محدود بود. آیا می توان در مدت اندکی رسوبات جاهلیت را از جامعه بشری زدود و در عوض، اسلام ناب و تعالیم دین حنیف را در تمام زمینه ها جایگزین آن کرد؟ طبیعتاً جواب سؤال منفی است؛ زیرا از امور بدیهی و ضروری که ضامن تطبیق و پیاده کردن دین و شریعت در عصر بعد از ظهور دین است، این است که چنین تطبیقی نیازمند وجود فردی است که دو ویژگی داشته باشد:

اولاً: جامع نگر باشد و نیازهای بشر و جامعه را به طور کامل بشناسد و برای آن برنامه داشته باشد.

ثانیاً: هرگز در تطبیقات خود بیراهه نرود و به اشتباه و خطا نیفتد و در وجودش از رسوبات و عقاید و خرافات جاهلیت چیزی باقی نمانده باشد، تا بتواند در ادامه وظایف پیامبر، بشر را به اهداف و مقاصد خود رهنمون سازد.

این فرد کسی جز امام معصوم نیست؛ امامی که از اهل بیت باشد. به همین جهت است که پیامبر اسلام از ابتدای رسالت به فکر چنین عصری بود و گام های اساسی نیز در مسیر آن برداشت. ایشان از آغاز کسی را تحت تربیت خاصّ خود قرار داد تا بتواند در تبیین و توسعه و تطبیق شریعت، جانشین پس از خود گردد.

فقه شیعه با این دیدگاه و مبنا به استنباط پرداخته و با تشخیص این ضرورت مهم، به سراغ سنت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام رفته و احکام استنباطی خود را با قرآن و سنت نبوی و سنت اهل بیت منطبق کرده است، ولی اهل سنت بدون توجه به ضرورت عصر تطبیق، بعد از کتاب و سنت نبوی یکسره به سراغ ظنّ شخصی و غیرمعتبر رفته و خود را از سنت اهل بیت بی نیاز کرده اند؛ سنتی که به طور قطع مشکل گشای بخش عمده ای از احتیاجات فقهی خواهد بود.

ص:409

ویژگی چهارم: محدودیت عصر نبی صلی الله علیه وآله وسلم

مدت بعثت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم محدود بود؛ مدتی در حدود 23 سال که سیزده سال آن در مکه سپری شد. عمده تلاش های حضرت در مکه برای از بین بردن آداب و رسوم شرک و بت پرستی بود. از آنجا که حضرت نتوانست تعلیمات اسلامی را به صورت گسترده در مکه تبیین کند، تصمیم به هجرت به مدینه گرفت، ولی مدت ده سال باقی مانده نیز فرصت محدودی را برای حضرت فراهم کرد. در این مدت، جنگ ها و غزوات بسیاری بر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تحمیل شد که وقت مبارک حضرت را به خود اختصاص می داد و فعالیت های حکومتی نیز بر اشتغالات روزمره حضرت افزوده بود. این ها همه مانع از آن بود که حضرت اوقات خود را به تبیین و توسعه کامل احکام اسلامی منحصر کند. از این رو، آن حضرت به تبیین کلیات شریعت و در سطح محدودی جزئیات آن پرداخت و تبیین وسیع و تطبیق آن را به اوصیای خود واگذار کرد. و این معنا با آیه «اکمال» ناسازگاری ندارد؛ زیرا دین در روز غدیر با ولایت حضرت علی علیه السلام کامل شد.

ویژگی پنجم: اهل بیت علیهم السلام مرجع حل اختلاف

قرآن کتابی کامل است و از هر آنچه سعادت بشر را تضمین می کند، فروگذار نکرده است. قرآن در توصیف خود می فرماید:

«هذا بَیانٌ لِلنّاسِ»؛(1) «این بیانی است برای مردم.»

«تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ»؛(2) «بیانگر هر چیز است.»

«وَلا رَطْبٍ وَلا یابِسٍ إِلّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ»؛(3) «هیچ تر و خشکی نیست، مگر آن که در کتابی آشکار ثبت است.»

قرآن کریم با این جامعیت و شمول گرایی، خود را از تبیین رسول بی نیاز نکرده

ص:410


1- 1327. سوره آل عمران، آیه 138.
2- 1328. سوره نحل، آیه 89.
3- 1329. سوره انعام، آیه 59.

است و در جایی دیگر می فرماید: «وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»؛(1) «ما به سوی تو ذکر - قرآن - را فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سویشان نازل شده، تبیین نمایی.»

پس قرآن نیز احتیاج به تبیین دارد؛ زیرا در معانی آن اختلاف پدید می آید و هر کسی چیزی از آن می فهمد. از این رو، مردمان نیازمند به مبیّن شریعت و مفسر مفاهیم عالی قرآنی اند. حال اگر قرآن با چنین وضعی احتیاج به مبیّن و مفسر دارد، سنت نبوی نیز چنین است. آری، در فهم آیات قرآن اختلاف پدید می آید و پیامبر حل کننده اختلافات است: «وَما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلّا لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ»؛(2) «ما بر تو کتاب - قرآن - را نازل نکردیم مگر به جهت آن که در آنچه اختلاف کرده اند، حق را برای آنان تبیین نمایی.» اگر در فهم قرآن اختلاف به وجود آید، سنت نبوی نیز مورد اختلاف واقع می گردد و همان گونه که رفع اختلاف در فهم آیات قرآن احتیاج به بیان معصوم؛ یعنی پیامبر دارد، رفع اختلاف در سنت نیز، نیاز به بیان معصوم دارد.

همان گونه که بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در کتاب خدا نیز اختلاف در فهم ادامه دارد و این تنها سنت نبوی است که بیان کننده حق و حقیقت آیات قرآنی است، معصومان در طول عمر خود به وظایف الهی عمل کردند و با توضیح آیات و روایات نبوی و تبیین و تطبیق آن ها در میان مردم، شریعت اسلامی را از نقص و سستی نجات دادند و مردم را نیز از حیرت و پریشانی رهانیدند. در روایات اسلامی می خوانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم خطاب به علی علیه السلام فرمود: «یا علی! انت تبیّن لأمّتی ما اختلفوا فیه من بعدی»؛(3) «ای علی! تویی که بعد از من برای امتم مسائل اختلافی را تبیین می کنی.»

ویژگی ششم: اهتمام به حدیث

بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، بزرگان مدرسه خلفا و در رأس آن ها ابوبکر و عمر، از نشر و تدوین و کتابت احادیث جلوگیری کردند و بلکه آن ها را به آتش کشیدند.

ص:411


1- 1330. سوره نحل، آیه 44.
2- 1331. سوره نحل، آیه 64.
3- 1332. تاریخ دمشق، ج 42، ص 387.

البته باید در بحثی مستقل به روایات موضوع و انگیزه عاملان این کار و نقد توجیهات اهل سنت درباره این عملکرد بپردازیم، ولی آنچه جای بحث و تأمّل دارد، این است که این ممنوعیت چه مشکلاتی را در جامعه اسلامی پدید آورد. بعد از حدود یک قرن از ممنوعیت، جامعه اسلامی و حوزه های فقهی با انبوهی از احادیث مواجه شدند که از هرکس و به هر عنوان رسیده و در کتاب ها گرد آمده بود، علمای اهل سنت با مطرح کردن رجال شناسی درصدد پیرایش آن ها برآمدند، ولی چون که تعصبات مذهبی در جرح و تعدیل آنان بی تأثیر نبوده و نیز به دلایل عدیده دیگر، نتوانستند بر مشکلاتی که در یک قرن منع پدید آمده بود، فائق آیند. پرسش این است که در این مدت چه مقدار از سنت نبوی تغییر کرده و به سبب منع نشر و تدوین و کتابت آن، به فراموشی سپرده شده است؟

شافعی از طریق وهب بن کیسان چنین نقل می کند: ابن الزبیر را دیدم که قبل از خطبه نماز می خواند، و می گفت: «تمام سنت های رسول خدا، حتی نماز، تغییر یافت».(1)

مالک بن انس از عمویش ابی سهیل بن مالک و او از پدرش چنین نقل می کند: «من از آنچه با رسول خدا درک کردم، به جز ندای نماز چیزی دیگر نمی شناسم».(2)

زهری می گوید: انس بن مالک را در دمشق دیدم که در تنهایی می گریست. به او گفتم: چه چیزی تو را به گریه انداخته است؟ گفت: از آنچه در زمان رسول خدا درک کردم، به جز نماز چیزی در میان این مردم نمی بینم که آن را هم ضایع کرده اند».(3)

حسن بصری می گوید: «اگر رسول خدا در میان اصحاب خود زنده شود، به جز توجّه به قبله، چیزی از دین خود نمی بیند».(4)

ابوالدرداء می گوید: «به خدا سوگند! از امر محمد چیزی نمی بینم، جز آن که همگی نماز به پا می دارند».(5)

ص:412


1- 1333. الام، ج 1، ص 208.
2- 1334. الموطأ با تنویر الحوالک، ج 1، ص 93 ؛ جامع بیان العلم، ج 2، ص 244.
3- 1335. الجامع الصحیح، ج 4، ص 632؛ جامع بیان العلم، ج 2، ص 244.
4- 1336. جامع بیان العلم، ج 2، ص 264.
5- 1337. مسند احمد، ج 6، ص 244.

امام صادق علیه السلام به کسی که صحبت از آرای مختلف و هواهای نفسانی می کرد، فرمود: «لا واللَّه ما هم علی شی ء ممّا جاء به رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم الّا استقبال الکعبة فقط»؛ «نه به خدا سوگند، آنان جز رو به قبله کردن، به آنچه رسول خدا آورده است، عمل نمی کنند».(1)

هنگامی که عمران بن حصین، به امام علی علیه السلام اقتدا کرد، دست مطرف بن عبداللَّه را گرفت و گفت: «علی نمازی همانند نماز محمد به جای آورد. او مرا به یاد نماز محمد انداخت».(2)

فقه اهل سنت در زمینه این منبع عظیم استنباط؛ یعنی حدیث، با این مانع مهم و مشکل اساسی مواجه بوده، و نتوانسته است از آن به آسانی بگذرد، ولی خوشبختانه شیعه امامیه با اقتدای به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم هرگز به این گرفتاری مبتلا نشدند. اهل بیت کسانی بودند که همانند رسول خدا در کنار مردم قرار داشتند و از طرفی خود نیز به تألیف سنت اهتمام می ورزیدند و دیگران را هم به تدوین و کتابت آن تشویق می کردند تا احادیث با اطمینان خاطر و بدون کم و زیاد به دست آیندگان برسد.

ویژگی هفتم: نیاز به عصر تبیین و توسعه

همان گونه که گفته شد، بعد از هر پیامبر؛ به ویژه پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله وسلم نیاز به عصری به نام عصر تبیین و توسعه و تطبیق شریعت پیش می آید تا دستورهای دین در سطحی وسیع، گسترش یابد. بدون این گستره دینی هرگز به جهان شمولی و کمال دین نخواهیم رسید.

دین اسلام، جهانی و خاتم ادیان است. یکی از وجوه اعجاز اسلام این است که تا روز قیامت می تواند نیازها و ضرورت های قانونی و اجتماعی را پاسخ دهد و زمینه ساز سعادت بشر در تمام عرصه ها و زمان ها و مکان ها باشد. بعد از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نیز نیازمند عصری هستیم که این دین مقدس با شریعت جامع و کامل در سطح کلی توسعه یابد.

ص:413


1- 1338. بحارالأنوار، ج 68، ص 91.
2- 1339. مسند احمد، ج 4، ص 428.

اگر قانونگذار باید از مقام عصمت برخوردار باشد تا در تشریع خود به اشتباه و خطا نیفتد، مبیّن شریعت و توسعه دهنده آن نیز باید معصوم باشد. فقه شیعه، این عصر طلایی را که همان عصر تبیین و توسعه و تطبیق شریعت است، به دست معصومان می سپارد و از سرچشمه فیض علوم آنان که بدون خطا و اشتباه است، بهره می برد. شیعه در طول حدود دو قرن با معصومان محشور بوده است و همان گونه که اصل شریعت را از وجود پیامبر معصوم اخذ کرده، تبیین شریعت را نیز از معصومان گرفته است، ولی اهل سنت از این امتیاز محرومند.

اهل سنت در این عصر از وجود کسانی؛ همانند صحابه و تابعین و رؤسای مذاهب اربعه، برای تبیین و توسعه و تطبیق شریعت استفاده کردند که به حتم از خطا و اشتباه مصون نبودند. مگر نه این بود که عمر بن خطّاب به حرمت حجّ تمتع و متعه زنان حکم کرد؟ مگر نه این بود که وی بنا بر نصّ مصادر حدیثی و منابع فقهی اهل سنت، به حرمت قرائت «حی علی خیر العمل» در اذان فتوا داد و در مقابل آن «الصلوة خیر من النوم» را در آن بدعت گذارد؟ مگر نه این بود که او به تصریح خود، نماز تراویح را در شریعت بدعت نهاد، سهم «مؤلفة قلوبهم» را از مصرف زکات برداشت و ذوی القربی را از سهم خمس خود محروم ساخت؟

توسعه و تبیین شریعت به دست اصحابی که در مسند خلافت و ریاست نبودند نیز انجام گرفت، ولی چون آنان هرگز از مقام عصمت و طهارت از خطا و اشتباه برخوردار نبودند، به سخن آنان نیز اعتمادی نیست؛ زیرا فهم آنان جنبه شخصی دارد و در نهایت برای خودشان حجّت است، نه این که بتواند مصدر تشریع و منبع استنباط برای دیگران باشد.

درباره حدّ شرب خمر، روایاتی از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم رسیده که هر کس شرب خمر کند، حدّ شراب بر او واجب است؛ یعنی حکم جلد بر مطلق شرب خمر وارد شده است، ولی اهل سنت در بحث حدود، این حکم مطلق را به خصوص موردی مقیّد می کنند که شرب خمر کسی با بوی دهان او ثابت شود و یا او را در حال مستی دستگیر

ص:414

کرده و نزد حاکم آورده باشند و در غیر این صورت، حد بر او جاری نمی شود. این تقیید در فتوا به جهت آن است که در روایات عبداللَّه بن مسعود آمده است: «فان وجدتم رائحة الخمر فاجلدوه»؛ «اگر بوی شراب را در او یافتید، او را شلاق زنید.»

در کتاب هدایه مرغینانی، متن درسی فقه حنفیه، می خوانیم: «ومن شرب الخمر فأخذ و ریحها موجودة، أو جاؤا به سکران فشهد الشهود علیه بذلک فعلیه الحد. و کذلک اذا اقرّ و ریحها موجودة؛ لانّ جنایة الشرب قد ظهرت و لم یتقادم العهد و الاصل فیه قوله علیه الصلاة و السلام: "من شرب الخمر فاجلدوه، فان عاد فاجلدوه"، و ان اقرّ بعد ذهاب رائحتها لم یحد عند ابی حنیفة و أبی یوسف»؛(1) «هر کس شراب خورده باشد، در حالی که بوی آن موجود است، یا در حال مستی او را دستگیر کنند و شهود بر ضدّ او گواهی دهند، حد بر او واجب است و همچنین است اگر کسی اقرار به شرب خمر کند، در حالی که بوی آن از دهانش می آید؛ زیرا جنایت شرب خمر ظاهر شده و عهد آن نگذشته است. و اصل و دلیل این مسئله قول پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم است که فرمود: "هر کس شرب خمر کند او را تازیانه زنید، پس اگر دوباره انجام داد، باز او را تازیانه زنید." و اگر بعد از آن که بوی خمر از دهانش زایل شد، اقرار نمود، مطابق رأی ابوحنیفه و ابویوسف حد از او برداشته می شود.»

از این نحو استدلال می توان دریافت که اهل سنت عصری را به عنوان عصر تبیین و تطبیق و توسعه شریعت پذیرفته اند، ولی این عصر را به افراد غیر معصوم سپرده اند. اما آیا بیانات غیر معصوم می تواند مرجع و مصدر استنباط و تشریع باشد؟ بر فرض که صحابه عدالت داشته باشند، باید گفت که عدالت ربطی به مقام عصمت از اشتباه ندارد.

نمونه ای دیگر می آوریم. در باب حج و در بحث احرام و تروک آن، در فقه اهل سنت می خوانیم: «و لابأس بأن یغتسل و یدخل الحمام؛ لأن عمر اغتسل و هو محرم و لابأس بأن یستظل بالبیت و المحمل... و لنا انّ عثمان کان یضرب له فسطاط فی احرامه»؛(2) «اشکالی ندارد که انسان در حال احرام غسل کند و داخل حمام رود؛ زیرا عمر، در حالی که محرم بود، غسل کرد، و نیز اشکالی ندارد که شخص محرم در زیر سایه خانه یا محمل قرار

ص:415


1- 1340. شرح فتح القدیر، ج 5، ص 302.
2- 1341. الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، ج 1، ص 167.

گیرد... دلیل ما این است که همیشه در حال احرام برای عثمان خیمه ای زده می شد و او در زیر آن قرار می گرفت.»

نیز در باب حج و در بحث کوچ کردن مردم هنگام غروب، برای رفتن به مزدلفه و مشعر، در فقه اهل سنت می خوانیم: «فلو مکث قلیلاً بعد غروب الشمس و افاضة الامام لخوف الزحام فلابأس به؛ لما روی انّ عائشة بعد افاضة الامام دعت بشراب فأفطرت ثم أفاضت»؛(1) هر گاه کسی بعد از غروب خورشید و کوچ دادن مردم، به دلیل ترس از ازدحام، مکث و توقف کند، اشکال ندارد؛ زیرا روایت شده است که عایشه بعد از کوچ کردن مردم دستور داد تا آبی آوردند و او در همان عرفات افطار کرد و بعد، از آن سرزمین کوچ نمود.»

در باب عمره نیز می خوانیم: «والعمرة لاتفوت و هی جائزة فی جمیع السنة الاّ خمسة ایام یکره فیها فعلها و هی یوم عرفة، و یوم النحر، و ایام التشریق؛ لما روی عن عائشة انّها کانت تکره العمرة فی هذه الایام الخمسة(2)»؛(3) «عمره نباید هرگز فوت شود و عمره در طول ایام سال جایز است، مگر در پنج روز که انجام دادن عمره در آن ها کراهت دارد. آن پنج روز عبارتند از: روز عرفه، روز عید قربان و سه روز تشریق؛ زیرا از عایشه روایت شده است که او طواف در این پنج روز را مکروه می دانست.»

از این جا می توان دریافت که اهل سنت حتی عملکرد یا رأی برخی از زنان صحابی را نیز حجّت و مدرک استنباط می دانند و به آن فتوا می دهند، در حالی که قطعاً آنان را از مقام عصمت برخوردار نمی دانند. جالب آن است که آنان به عصر تبیین و توسعه شریعت به بیان خاص، مقید و مبین معتقدند و لذا در مقام فتوا به بیانات صحابه اهتمام می ورزند، ولی برای آنان شرط عصمت را لازم نمی دانند، در حالی که به طور حتم می دانیم که مصدر استنباط حکم باید همانند کتاب و سنت نبوی و اهل بیت از عصمت برخوردار باشد.

در فقه اهل سنت در بحث نماز مسافر می خوانیم: «و لو دخل مصراً علی عزم ان

ص:416


1- 1342. همان، ص 175.
2- 1343. السنن الکبری، ج 4، ص 346.
3- 1344. الهدایة، ج 1، ص 216.

یخرج غداً او بعد غد ولم ینو مدة الاقامة حتی بقی علی ذلک سنین قَصَر؛ لانّ ابن عمر اقام بأذربایجان ستة اشهر و کان یقصر(1) و عن جماعة من الصحابة مثل ذلک»؛(2) «و اگر مسافری وارد شهری شود، در حالی که قصد دارد فردا یا پس فردا از آن شهر خارج شود، ولی مردّد است و عزم قطعی برای خروج در روز معیّنی ندارد و سال ها با این حالت تردید در آن شهر بماند، نمازش را باید به قصر و شکسته بخواند؛ زیرا عبداللَّه بن عمر شش ماه در آذربایجان اقامت داشت و نمازش را به قصر می خواند و نیز از جماعتی از صحابه همین رفتار رسیده است.»

ویژگی هشتم: استقلال فقهی

از جمله امتیازات فقه شیعه آن است که با منافع حکومت ها گره نخورده است و از این رو در مقام فتوا، از هر تقیید و تضییق آزاد است. علمای شیعه امامیه در مقام فتوا، تنها کتاب و سنت را در نظر می گیرند و مطابق آن فتوا می دهند؛ زیرا حوزه های فقهی شیعی هرگز به دستگاه حکومت ها وابسته نبوده و نیستند، اما مراکز علمی اهل سنت وابسته به حکومت هایند و از بودجه دولتی استفاده می کنند؛ هر چند که آن حکومت ظالم ترین و فاسق ترین حکومت ها باشد. از این رو، آنان در فتاوای خود مسائل سیاسی و حکومتی را بسیار مدّنظر دارند و مواظبند که هرگز حکمی را که موافق طبع حاکم نیست، صادر نکنند و یا حکمی را که موافق طبع اوست صادر کنند؛ گرچه مخالف نصّ صریح آیات و روایات اسلامی باشد.

اینک به چند نمونه از فتاوایی که در تأیید دستگاه حاکم ظلم و جور صادر شده است، اشاره می کنیم:

1 - امام نووی در شرح صحیح مسلم می گوید: «واجمع اهل السنة انّه لاینعزل السلطان بالفسق»؛(3) «اهل سنت اجماع کرده اند که سلطان و خلیفه با فسق، از خلافت عزل نمی شود».

ص:417


1- 1345. مسند احمد، ج 2، ص 83.
2- 1346. الهدایة، ج 1، ص 97.
3- 1347. المنهاج فی شرح صحیح مسلم، ج 12، ص 229.

2 - قاضی عیاض می گوید: «قال جماهیر اهل السنة من الفقهاء والمحدّثین والمتکلّمین: لا ینعزل بالفسق والظلم وتعطیل الحقوق ولا یخلع»؛ «جماهیر اهل سنت از فقیهان، محدّثان و متکلمان معتقدند که سلطان، با فسق، ظلم و تعطیل حقوق از خلافت عزل نمی شود».(1)

3 - قاضی ابوبکر باقلانی می نویسد: «جمهور اصحاب حدیث معتقدند که امام با فسق، ظلم، غصب اموال و سیلی زدن به صورت ها و تعرض به جان های محترم و تضییع حقوق و تعطیل حدود، از امامت خلع نمی شود و قیام علیه او جایز نیست».(2)

چنین سخنانی مایه شگفتی نیست؛ زیرا در میان صحابه نیز برخی همین عقیده را داشته اند و آن را با جعل روایات و نسبت دادن به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم ترویج می کرده اند:

عبداللَّه بن عمر بن خطّاب در واقعه حرّه، به دفاع از یزید بن معاویه در حمله به مدینه و بر ضدّ قیام کنندگان علیه یزید، می گفت: «از رسول خدا شنیدم که می فرمود: «هر کس از طاعت سلطان خود بیرون رود، خدا را در حالی ملاقات می کند که حجّت و دلیلی ندارد و هر کس بمیرد و بر گردنش بیعت سلطان نباشد، به مانند مرگ جاهلیت از دنیا رفته است».(3)

مسلم از حذیفه نقل می کند که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «بعد از من امامانی به حکومت می رسند که به هدایت من هدایت نمی شوند و به سنت من عمل نمی کنند و به زودی مردانی در میان آنان قیام می کنند که قلب هایشان همانند قلب های شیاطین در بدن انسان است». حذیفه می گوید: عرض کردم: ای رسول خدا! اگر چنین موقعیتی را درک کردم، چه کنم؟ حضرت فرمود: «گوش فرا می دهی و اطاعت می کنی، گرچه به کمر تو بکوبد و مال تو را به زور بگیرد؛ تو گوش به فرمان او بده و او را اطاعت کن».(4)

شکّی نیست که این گونه روایات با ظواهر و نصوص آیات و سنت متواتر و قطعی اسلام در باب حرمت اطاعت از حاکم جائر و فاسق، مخالف است. بی تردید، این

ص:418


1- 1348. همان.
2- 1349. التمهید، باقلانی.
3- 1350. صحیح مسلم، کتاب الاماره، باب الامر بلزوم الجماعة، باب 13، حدیث 58.
4- 1351. صحیح مسلم، کتاب الاماره، باب الامر بلزوم الجماعة، باب 13، ج 52.

احادیث از طرف حاکمان بنی امیه و بنی عباس جعل شده اند تا آنان بتوانند با فراغت خاطر، هر گونه ظلم و جور و فسق و فجوری را انجام دهند و کسی متعرّض آنان نشود و اطاعت مردم را نیز از دست ندهند. متأسفانه فقهای اهل سنت نیز بدون توجّه به مفاد این روایات و مطابقت و مقابله آن ها با قرآن و مسلّمات سنت، به آن ها فتوا داده و عمل کرده اند.

در فقه حنفیه در بحث حدود می خوانیم: «و کل شی صنعه الامام الذی لیس فوقه امام فلاحدّ علیه الا القصاص، فانّه یؤخذ به و بالأموال»؛(1) «هرگاه امام و خلیفه ای که بالاتر از او خلیفه و امامی نیست، گناه و معصیتی انجام دهد، بر او حدی نیست، مگر قصاص که به آن مؤاخذه می گردد و اموال از او اخذ می شود.»

نیز در فقه اهل سنت می خوانیم: «یجوز التقلّد من السلطان الجائر کما یجوز من العادل؛ لانّ الصحابة تقلّدوا من معاویة، و الحق کان بید علی رضی اللَّه عنه فی نوبته، و التابعین تقلّدوا من الحجاج و هو کان جائراً»؛(2) «پذیرفتن مقام قضاوت از طرف سلطان جائر، همانند پذیرش آن از امام عادل، صحیح و جایز است؛ زیرا صحابه پست قضاوت را از طرف معاویه قبول کردند، در حالی که حق - و حکومت - به دست علی - خدا از او راضی باد - بود و نیز تابعین پست قضاوت را از حجّاج قبول کردند، در حالی که او جائر بود.»

همچنین در فقه اهل سنت در بحث شهادات می خوانیم: «شهادة العمّال جائزة»؛(3) «شهادت عاملان سلاطین، جایز و نافذ است».

استاد صالح الوردانی، نویسنده معروف و مستبصر مصری، در گلایه ای از شیخ الازهر می گوید: «شیخ الازهر هو موظف حکومی یتبع سیاسة الدولة و مرهون بها، و بالتالی فقد صرح منذ تسلم مشیخة الازهر بعدة تصریحات متناقضة»؛(4) «شیخ الازهر کارگزار حکومت است. او سیاست دولت وقت را دنبال می کند و در گرو آن است. در نتیجه، از هنگام به عهده گرفتن ریاست الازهر تا کنون، سخنان متناقض گفته است.»

ص:419


1- 1352. شرح فتح القدیر، ج 5، ص 277.
2- 1353. البنایة فی شرح الهدایة، ج 8، ص 25.
3- 1354. فتح القدیر، ج 7، ص 422.
4- 1355. المتحولون، ج 3، ص 89.

او در جایی دیگر می گوید: «طول فترة الأربعینیات و الخمسینیات و الستینیّات کان الأزهر یوالی الشیعة، و یتحالف معها و حتی اوائل السبعینیات کان من داعمی جماعة التقریب فی مصر، لکن عند ما قامت الثورة انقلب رجال الأزهر علی الشیعة و اعلنوا الحرب علیهم و یقولون: هؤلاء یسبّون الصحابة و عندهم مصحف سرّی و غیره من الاقاویل الباطلة، رغم معرفة رجال الازهر بکل تلک الامور، فلماذا لم یفجروها سابقاً...؟»؛(1) «در طول دهه های چهل و پنجاه و شصت میلادی، جامعه الازهر به شیعه ارادت داشت و با آنان هم پیمان بود. حتی در اوایل دهه هفتاد، الازهر از پایه گذاران و مروّجان جماعت تقریب بین مذاهب در مصر به شمار می آمد. اما هنگامی که انقلاب اسلامی در ایران پدید آمد، شخصیت ها و رجال الازهر بر ضد شیعه قیام کردند و علیه آنان اعلان جنگ نمودند. آنان گفتند شیعیان صحابه را سبّ و ناسزا می گویند و قرآنی سرّی غیر از این قرآن موجود دارند. همچنین تهمت های باطل دیگری نیز به شیعه زدند؛ اما رجال الازهر به خوبی می دانند که شیعه از این اتهامات مبرّاست. راستی چرا این سخنان را قبل از انقلاب ایران نمی گفتند...؟».

مستشار دمرداش بن زکی العقالی که بیش از هفتاد سال از عمر شریفش می گذرد، از مشاوران حقوقی و قضات معروف مصر است. او بعد از تحقیق و تفحّص فراوان درباره مذاهب مختلف اسلامی، پی به حقّانیت شیعه امامیه برد و به مذهب تشیّع شرفیاب شد. وی در سفری که به ایران داشته، قصه ای را از ایام قضاوتش در یکی از شهرهای مصر نقل کرده است: «در روز دومی که در پست قضاوت قرار گرفتم، زن مسلمانی نزد من آمد. او که از شوهرش شکایت داشت، در غیاب او گفت: شوهرم مدتی است که به سراغ من نیامده و نفقه زندگی مرا نیز قطع کرده است. من شوهر او را خواستم و به او گفتم: چرا همسرت را رها کرده و به او نفقه نداده ای؟ او در جواب گفت: من حدود یک سال است که او را طلاق داده ام و هیچ حقّی بر من ندارد.

در این هنگام صدای زن بلند شد و در حالی که به خدا پناه می برد، گفت: او دروغ

ص:420


1- 1356. همان، ج 3، ص 90.

می گوید. ما مدتی با یکدیگر زندگی کرده ایم و او هرگز مرا طلاق نداده است. من با مشاهده این صحنه به خود آمدم؛ گویا صاعقه ای بر سرم فرود آمده باشد: چه پاسخی به او بدهم؟ چگونه حکم کنم؟ مشکل در این قضیه از کجا پدید آمده است؟ مشاهده کردم که ریشه این معضل از فتوای ابوحنیفه است؛ زیرا او می گوید: می توان همسر خود را غیابی و با لفظ صریح یا کنایه یا معلّق طلاق داد.

با خود گفتم: این مسئله نیاز به مراجعه به کسی دارد که از من به شؤون شریعت و نظام خانواده داناتر است. خدمت استاد خود در دانشکده حقوق، شیخ محمد ابوزهره، رسیدم و قضیه را برای او تعریف کردم و مشکلی را که از این ناحیه پدید آمده بود، برای او شرح دادم. او در جواب گفت: «فرزندم! اگر امر به دست من بود، در قضاوت و فتوا از مذهب امام صادق علیه السلام تجاوز نمی کردم». استاد مرا مأمور نمود تا به سوره طلاق و شروح مذهب اهل بیت علیهم السلام درباره احکام طلاق مراجعه کنم. بعد از مراجعه به سوره طلاق و شروح احکام، به این نتیجه رسیدم که مطابق قرآن و سنت اهل بیت علیهم السلام طلاق صحیح نیست مگر آن که زن در طُهری باشد که همسرش با او مجامعت نکرده باشد و نیز صیغه را با لفظ صریح و در حضور دو شاهد عادل اجرا نماید. با خود گفتم: سبحان اللَّه! چگونه این احکام از فقها مخفی مانده و به سبب آن، حلال و حرام خداوند زیر و رو شده است؟ این قضیه جرقه ای بود که به فکر تفحّص و تحقیق در مذهب اهل بیت بیفتم، تا آن که در سفری که به حجاز داشتم، با مطالعه کتب شیعه در آن دیار به مذهب اهل بیت مشرف شدم».(1)

ویژگی نهم: استناد به بیان معصوم

فقه شیعه مستند به احادیثی است که از طرق اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام رسیده است؛ کسانی که همه آنان نور واحدند و هیچ اختلافی در میانشان نیست، در حالی که فقه اهل سنت از طریق صحابه و تابعین و فقهایی به دست آنان رسیده که اختلافات فراوانی در میانشان بوده است.

ص:421


1- 1357. محاضرات عقائدیة، ص 17و18.

حاکم نیشابوری در مستدرک از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم چنین نقل می کند: «النجوم امان لأهل السماء، و اهل بیتی امان لأمتی من الاختلاف فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس»؛(1) «ستارگان امان اهل آسمانند و اهل بیت من، امان برای امت من از اختلافند. پس هر گاه قبیله ای از عرب با آن ها مخالف کنند، بین خودشان اختلاف می افتد و در نتیجه خودشان حزب شیطان می شوند.»

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «ترد علی احدهم القضیة فی حکم من الاحکام فیحکم فیها برأیه، ثم ترد تلک القضیة بعینها علی غیره، فیحکم فیها بخلافه، ثم یجتمع القضاة بذلک عند الامام الذی استقضاهم فیصوب آرائهم جمیعاً، وإلههم واحد، و نبیهم واحد، و کتابهم واحد، فأمرهم اللَّه تعالی بالإختلاف فأطاعوه ام نهاهم عنه فعصوه؟ أم أنزل اللَّه دیناً ناقصاً فاستعان بهم علی اتمامه؟ أم کانوا شرکائه فلهم أن یقولوا و علیه أن یرضی؟ أم انزل اللَّه سبحانه دیناً تامّاً فقصر الرسول عن تبلیغه وادائه، و اللَّه سبحانه یقول: «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ» و قال فیه: «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ»، و ذکر انّ الکتاب یصدق بعضه بعضاً، و فیه انه لا اختلاف فیه، فقال سبحانه: «وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»، و انّ القرآن ظاهره أنیق وباطنه عمیق، لاتفنی عجائبه، و لاتکشف الظلمات الاّ به»؛(2) «نزدِ یکی از آنان دعوا می برند و او رأی خود را در آن می گوید و همان دعوی را بر دیگری عرضه می کنند و او به خلاف وی راه می پوید. پس قاضیان فراهم می شوند و نزد امامی که آنان را قضاوت داده، می روند و او رأی همه را صواب می شمارد، در حالی که خدای آنان یکی است، پیامبرشان یکی است و کتابشان یکی است. آیا خداوند فرموده است به خلاف یکدیگر روند و آنان نافرمانی خدا برده اند؟ یا آنان را از اختلاف نهی فرموده و نافرمانی او کرده اند؟ یا آنچه خدا فرستاده، دینی است کاسته و ناقص و خدا در کامل ساختن آن از ایشان یاری خواسته است؟ یا آنان شریک اویند و حق دارند بگویند و خدا باید خشنود باشد [از راهی که آنان می پویند؟] یا دینی که خدا فرستاده تمام بوده و پیامبر در رساندن آن کوتاهی نموده؟ در حالی که خدای سبحان می فرماید: "فرو نگذاشتیم در کتاب چیزی را.

ص:422


1- 1358. المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 149.
2- 1359. نهج البلاغه، خطبه 18.

" و می فرماید در آن: "بیان کننده هر چیزی است." و یادآور شده است که قسمتی از قرآن گواه قسمت دیگر است و اختلافی در آن نیست و فرمود: "اگر از سوی خدای یکتا نیامده بود، در آن اختلاف فراوان می یافتند." ظاهر قرآن زیباست و باطن آن ژرف ناپیداست. عجایب آن سپری نگردد، [غرایب آن به پایان نرسد،] و تاریکی ها جز بدان زدوده نشود.»

ویژگی دهم: تدوین حدیث با نظارت معصوم

شیعه امامیه کلمات و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را در زمان حضور آنان تدوین کرده است. این بزرگواران نیز، هم خود تدوین حدیث کرده اند و هم شاگردانشان را بر آن داشته اند تا در مرئی و منظرشان احادیث را تدوین کنند.

شهید اول می گوید: «از پاسخ های امام صادق علیه السلام به مسائل، چهارصد جلد کتاب، برای چهارصد نفر، تصنیف شده است. از شاگردان معروف او نیز چهار هزار نفر از اهل عراق و شام و حجاز حدیث تدوین نموده اند».(1)

امام صادق علیه السلام نیز به یکی از اصحاب خود فرمود: «اکتب وبثّ علمک فی اخوانک، فان متّ فأورث کتبک، فانّه یأتی علی الناس زمان هرج لا یأنسون فیه الّا بکتبهم»؛ «بنویس و علم خود را در بین برادرانت منتشر ساز و هر گاه مرگت فرا رسید، کتاب هایت را برای فرزندانت به ارث گذار؛ زیرا بر مردم زمانی دشوار فرا رسد که تنها به کتاب های شما مأنوس خواهند بود».(2)

بر خلاف اهل سنت که نظر فقهای آنان در عصر خودشان تدوین نشده است، همان گونه که انجیل نیز از چنین مشکلی در امان نمانده است.

سید شرف الدین عاملی در کتاب «المراجعات» می گوید: «ما اطلاع نداریم که کسی از مقلدان امامان چهارگانه فقهی اهل سنت، کتابی را در عصر آنان به تأیید مذاهبشان تألیف کرده باشد. اگر در این زمینه تألیفی هم بوده باشد، بعد از منقرض شدن زمان امامان فقه بوده است و به زمان حصر تقلید در آنان باز می گردد. آنان در

ص:423


1- 1360. ذکری الشیعة، ص 6.
2- 1361. کافی، ج 1، ص 52، ح 11.

زمان حیات خود؛ همانند سایر معاصران، از محدثان و فقها بودند و هرگز بر دیگر افراد طبقه خود برتری نداشتند؛ لذا در زمان آن ها کسی نبود که اهتمام به تدوین اقوال آنان ورزد؛ آن گونه که شیعه به تدوین اقوال ائمه معصوم خود اهتمام ورزید.

شیعه از ابتدای نشأت و پیدایش خود، رجوع به غیر ائمه خود را مباح نمی شمرد و از این رو تمام توجه خود را به آنان معطوف می داشت و معالم دین را تنها از آنان اخذ می نمود. شیعه نهایت کوشش خود را در این راه مبذول داشت که هر چه را به گونه شفاهی از امام خود شنیده، تدوین کند تا در حد امکان، علمی را که عین صواب است حفظ نماید. در این زمینه اشاره به احادیثی که در ایام امام صادق علیه السلام از سوی اصحاب آن حضرت نگاشته شده و نیز احادیثی که به اصول اربعمائه؛ یعنی اصول چهارصدگانه، معروف گشت، کفایت می کند.

ولی امامان مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت، منزلت امامان شیعه را در نزد اصحاب و شیعیان خود نداشتند. منزلت آنان پس از مرگ نیز بسیار بیش از آن بود که در زمان حیات خود بدان دست یافته بودند. ابن خلدون در مقدمه مشهور خود، در فصلی که درباره علم فقه منعقد کرده، به این نکته اشاره نموده است و عده بسیاری از علمای اهل سنت نیز به آن تصریح کرده اند. با این حال، می دانیم که مذهب آنان، در حقیقت، مذهب تابعین آنان است که در هر عصری بر مدار علم آنان می چرخیده است. آنان این آرا را در کتاب های خود تدوین کرده اند؛ زیرا به مذاهب خود داناتر بوده اند».(1)

ویژگی یازدهم: فتح باب اجتهاد

شیعه امامیه به سدّ باب اجتهاد معتقد نیست و حصر آن را به ضرر جامعه اسلامی می داند. بنابراین، امامیه معتقد است که هر کس در هر زمان، در صورتی که دارای شرایط اجتهاد باشد، می تواند به کتاب و سنت و ادله اصول رجوع نماید و احکام شرع را در موضوعات مختلف، مستحدثه و غیر مستحدثه، استخراج کند. از این رو، فقه

ص:424


1- 1362. المراجعات، رقم 110.

شیعه فقهی پویا و غنی و قابل انطباق در هر عصر و زمان است، به موضوعات و مسائل مختلف پاسخ می گوید و با شرایط و موقعیت های گوناگون سازگاری دارد.

اما اهل سنت بعد از فقهای چهارگانه خود، باب اجتهاد مطلق را سد کرده اند و تنها اجتهاد منتسب در محدوده مبانی و فتاوای امام فقهی خود را که قطعاً معصوم و آینده نگر نیست، پذیرفته اند. با این نوع اجتهاد هرگز انسان آزاد نیست و نمی تواند مطابق پیشرفت زمان و تحول جامعه بشری، پاسخگوی نیازهای زمان خود باشد. همچنین آنان با این اقدام خود، اهانت بزرگی به علما و دانشمندان اسلامی و فقیهان کرده اند. مگر در این زمان محال است که عالم و فقیهی به رتبه ابوحنیفه یا امام شافعی یا احمد بن حنبل یا مالک بن انس برسد؟ امروزه علم و وسایل و ابزار کاوش علمی پیشرفت کرده و عالم مسلمان نیز از افکار و تجربیات علمی پیشینیان بهره برده است و از این رو می تواند همانند آنان، بلکه بهتر از آنان، مسائل فقهی را بررسی و تحلیل کند و به نتیجه گیری مطلوب برسد. چرا چنین دانشمندی باید خود را در چارچوب افکار یک نفر محصور بدارد؟ مگر او معصوم از خطا و اشتباه بوده است؟

رشید رضا، صاحب تفسیر المنار و از مشایخ سابق الازهر مصر، می گوید: «ما در ترک اجتهاد هیچ منفعتی نمی بینیم، ولی مضرات آن بسیار است. بازگشت ترک اجتهاد به اهمال عقل و قطع راه علم و محرومیت از استقلال فکر است. مسلمانان هر علمی را به جهت ترک اجتهاد از دست دادند و در آن اهمال کردند و لذاست که وضعیت آنان را چنین اسف بار می بینیم».(1)

علاّمه عبیدی می گوید: «اجتهاد موجب یسر و آسانی در شریعت می شود و یسر نیز از بزرگ ترین مقاصد شارع مقدس است. حوادث، غیرمتناهی است و روزگاران آبستن حوادث. حال اگر جمود فکری پیدا کنیم، همان گونه که برخی می گویند، چگونه می توانیم با حوادث روزگار برخورد نماییم؟ سدّ باب اجتهاد، خود، از راه اجتهاد بوده است. به کسی که به آن معتقد است بگو خود به چیزی قائلی که به آن عمل نکرده ای».(2)

ص:425


1- 1363. الوحدة الاسلامیة، ص 99.
2- 1364. النواة فی حقل الحیاة، ص 124.

ویژگی دوازدهم: عدم افراط در تمسّک به روح قانون

از آن جا که تعبیرات قرآنی در مقام بیان روح قانون است لذا نمی توان به طور گسترده در هر موردی به عمومات و اطلاقات آن تمسک نمود، مگر در شرایط خاص. اهل سنت به جهت کمبود سنتی که مشاهده کردند، در بسیاری از موارد به عمومات و اطلاقات کتاب قرآن تمسک نمودند. بر خلاف شیعیان که به جهت رجوع به سنت اهل بیت علیهم السلام و ضمیمه کردن آن به سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به این مشکل گرفتار نشدند.

ویژگی سیزدهم: اقتدا به رسول در تعمیم منابع

فقهای شیعه امامیه در تعمیم منابع استنباط از کتاب و سنت نبوی به سنت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، به دستور و سفارش خدا و پیامبرش عمل کرده اند؛ زیرا مطابق آیه تطهیر، اهل بیت از مقام عصمت و طهارت باطنی برخوردارند و از هر رجس و پلیدی؛ از جمله سهو و نسیان و اشتباه، مبرّایند و لذا باید در مسائل و معارف دینی به آنان مراجعه کرد. نیز مطابق احادیث ثقلین، سفینه، امان و احادیث دیگری که برخی از آن ها در حدّ تواتر است، اهل بیت از مقام عصمت برخوردارند و همه مسلمانان وظیفه دارند که برای نجات از گمراهی و ضلالت، پیرو آنان باشند و سنت نبوی و حقایق کتاب خدا را از آنان دریافت کنند.

اما اهل سنت، بعد از کتاب و سنت نبوی، به جهت کمبود منابع استنباط، به منابعی رجوع کردند که دلیلی بر اعتبار آن ها وجود ندارد و از تضمین شرعی و تعبدی برخوردار نیست. آنان اصولی ظنّی و شخصی؛ از قبیل قیاس را جزء منابع استنباط، از قبیل قرآن و سنت نبوی، قرار دادند و این جز اوهام و خرافات چیزی به بار نیاورده و نتیجه نداده است.

در فقه حنفی می خوانیم: «انسان مسافر دائماً در حکم سفر است تا قصد اقامت پانزده روز یا بیشتر در شهر یا قریه ای کند و اگر کمتر از این مدت را قصد نماید، باید نماز خود را به قصر بخواند». آن گاه در اقامه دلیل بر این حکم می گویند: «زیرا نیاز به

ص:426

اعتبار مدتی وجود دارد؛ زیرا سفر با درنگ و توقف سازگاری ندارد. ما نیز آن را به مدت طهر زن قیاس کرده ایم که پانزده روز است؛ زیرا هر دو موجبند».(1)

مشاهده می کنیم که اینان چگونه با احکام خدا مطابق ظن شخصی خود مواجه می شوند و حکم نماز را به طهر زن از حیض، قیاس می نمایند و استنباط فقهی می کنند. مگر خداوند متعال ناموس خود، شریعت اسلامی را رها کرده است تا دست هر نامحرمی به آن دراز شود؟ مگر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم محرمانی را برای راه گشایی بعد از خود معرفی نکرده است تا مرجع دینی مردم باشند؛ کسانی که از هر عیب و نقص و اشتباهی مصونند؟

ویژگی چهاردهم: وفور نصوص

برخی از بزرگان اهل سنت و علمای شیعه می گویند: موضوع علم اصول «حجت» است. و حجت بر دو قسم است:

1 - حجت ثبوتی؛ این حجت همان حجیت منابع استنباط، اعم از کتاب و سنت، است.

2 - حجت اثباتی؛ این قسم، همان حجیت طرق وصول به منابع استنباط است.

در مورد حجیت ثبوتی، عمر بن خطّاب معتقد بود که سنت، وافی به استنباط احکام نیست و از این رو به اجماع صحابه و رأی و قیاس مراجعه می کرد. بعد از او، این عقیده در تابعین و معتقدان به مدرسه خلفا به اجرا گذاشته شد. ولی شیعیان اهل بیت علیهم السلام به تبع امامان خود، معتقد به رجوع به نصوصند؛ زیرا نصوص به حدّ وفور موجودند و امکان رسیدن به آن ها هم وجود دارد. آری، اهل سنت با حذف کردن یکی از دو ثقل رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و با محروم کردن خود از تراث اهل بیت علیهم السلام، مجبور به رجوع به آرای دیگران و اعمال رأی و قیاس و استحسان و دیگر ظنون شخصی غیر معتبر شدند.

بنابراین، در مورد حجت ثبوتی، فقه شیعه امتیازی اساسی دارد.

ص:427


1- 1365. الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، ج 1، ص 96.

در مورد حجیت اثباتی نیز اهل سنت بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم خبر ثقه را کافی دانستند، ولی شیعیان اهل بیت علیهم السلام با اعتقادی که به عصمت آنان داشتند، سنت نبوی و معارف قرآن و تبیین و توضیح آن را از معصوم اخذ کرده اند و این به نوبه خود، امتیاز دیگری برای فقه شیعه به شمار می آید.

ص:428

اهل بیت علیهم السلام از دیدگاه اهل سنت

اشاره

ص:429

امام علی علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

عظمت حضرت علی علیه السلام در احادیث نبوی

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به کثرت فضایل امام علی علیه السلام در بسیاری از روایات اشاره کرده است:

1 - خوارزمی حنفی به سندش از ابن عباس نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «لو انّ الغیاض اقلام، والبحر مداد، و الجنّ حسّاب والانس کتّاب، ما احصوا فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام»؛(1) «اگر درختان قلم، و دریاها مرکب و جن حساب گر و انس نویسنده شوند، نمی توانند فضایل علی بن ابی طالب را شمارش نمایند.»

2 - او همچنین از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «انّ اللَّه جعل لأخی علیّ فضائل لاتحصی کثرة»؛(2) «همانا خداوند برای برادرم علی فضایلی را قرار داده که از کثرت، شماره نمی شود.»

گواهی صحابه

1 - ابن عساکر و دیگران از ابن عباس نقل کرده اند که گفت: «نزل فی علیّ ثلاثمائة آیة»؛ «در مدح علی علیه السلام بیش از سیصد آیه نازل شده است.»(3)

2 - و نیز از ابن عباس نقل کرده که گفت: «ما نزل فی القرآن «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» الّا علیّ سیّدها وشریفها وامیرها، وما من احد من اصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم الّا قد عاتبه اللَّه فی القرآن ما خلا علیّ بن ابی طالب، فانّه لم یعاتبه فی شی ء منه»؛ «در قرآن، هیچ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ

ص:430


1- 1366. مناقب خوارزمی، ص 18.
2- 1367. همان، ص 19.
3- 1368. ترجمه امام علی علیه السلام، ابن عساکر، ج 2، ص 430.

آمَنُوا» نازل نشد جز آن که علی سید و امیر و شریف آن است. و هیچ یک از اصحاب پیامبر نیست جز این که خداوند او را در قرآن عتاب و سرزنش کرده است به جز علی بن ابی طالب، که او را در هیچ موردی مذمّت نکرده است.»(1)

3 - و نیز از ابی الطفیل نقل کرده که برخی از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم گفته اند که برای علی بن ابی طالب سوابق درخشانی است، اگر یکی از آن ها بین خلایق تقسیم شود، همه را خیر فرا خواهد گرفت.(2)

گواهی تابعین

1 - حاکم حسکانی به سندش از مجاهد نقل کرده که گفت: همانا برای علی علیه السلام هفتاد منقبت است که برای هیچ یک از اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مثل آن نبوده است.. و هیچ یک از مناقب آنان نیست جز آن که علی علیه السلام در آن ها شرکت دارد.(3)

2 - به ابی عبدالرحمن غلام مکاتَب عایشه گفته شد: برای من از مناقب علی علیه السلام نقل حدیث کن. او گفت: من برای تو در این باره حدیث نمی گویم؛ زیرا مناقب حضرت بیش از آن است که شماره شود.(4)

اعتراف علمای اهل سنت

1 - احمد بن حنبل می گوید: «برای هیچ یک از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم از فضایل صحیح السند به مقدار آنچه برای علی بن ابی طالب نقل شده، نرسیده است».(5)

2 - حاکم نیشابوری و ابو یعلی و حموینی و ابن عساکر و ابن حجر و خوارزمی و دیگران نیز نقل کرده اند که برای هیچ کس فضایلی به مقدار آنچه برای علی علیه السلام رسیده وجود ندارد.(6)

ص:431


1- 1369. همان ؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 112 ؛ حلیة الاولیاء، ج 1، ص 64 ؛ کفایة الطالب، ص 139.
2- 1370. همان، ص 63.
3- 1371. شواهد التنزیل، ج 1، ص 17.
4- 1372. همان، ص 22.
5- 1373. شواهد التنزیل، ج 1، ص 19.
6- 1374. مستدرک حاکم، ج 3، ص 107؛ طبقات الحنابله، ابویعلی، ج 1، ص 319؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 379؛ ترجمه امام علی علیه السلام، ابن عساکر، ج 3، ص 63 ؛ صواعق المحرقة، ص 118.

2 - و نیز از اسماعیل قاضی و نسائی و ابوعلی نیشابوری و محبّ الدین طبری نقل شده که گفته اند: «در حقّ هیچ یک از صحابه به مقدار آنچه در شأن علی علیه السلام از احادیث حَسن وارد شده، نرسیده است.(1)

4 - ابن ابی الحدید می گوید: «اما فضایلش، در عظمت و روشنی و انتشار و اشتهار به حدّی است که نمی توان متعرض آن شده و تفصیل آن را بیان داشت...».(2)

او نیز می گوید: «چه بگویم درباره شخصی که دشمنان و مخالفانش اقرار به فضیلت او کرده و نتوانسته اند مناقبش را انکار نموده و فضایلش راکتمان کنند... .

چه بگویم در باره کسی که - امام علی علیه السلام - هر فضیلتی به او نسبت داده می شود، و هر فرقه ای به او منتهی می گردد، و هر طایفه ای او را به خود جذب می کند. پس او رئیس و سرچشمه همه فضایل است...».(3)

5 - ابن سینا - طبیب و فیلسوف مشهور اسلامی - می گوید: «علی علیه السلام در میان انسان ها چون پدیده ای معقول در میان محسوس بود».(4)

6 - فخر رازی می نویسد: «هر کس در دین، علی بن ابی طالب علیه السلام را پیشوای خود قرار دهد همانا رستگار شده است؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: خداوندا! علی هر گونه باشد حقّ را بر محور وجودش بچرخان».(5)

7 - محمد فرید وجدی دانشمند مشهور مصری می گوید: «صفاتی در وجود علی علیه السلام گرد آمده که در دیگر خلفا نبود. علی را یارانی بود که از دوستی و دلبستگی به دنیا خود را تهی کرده بودند. یارانی که از انصار پیغمبران کم نبودند، و علی را از جان شیرینی که کالبدشان را زنده نگه می داشت دوست تر داشتند».(6)

8 - عبدالفتاح عبد المقصود، استاد دانشگاه اسکندریه و نویسنده مشهور مصری

ص:432


1- 1375. الریاض النضرة، ج 2، ص 213؛ صواعق المحرقة، ص 118؛ فتح الباری، ج 7، ص 57؛ تهذیب التهذیب، ج 7، ص 339.
2- 1376. شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 5.
3- 1377. همان، ص 6.
4- 1378. حاشیه شفا، پایان الهیات به نقل از معراج نامه ابن سینا.
5- 1379. تفسیر فخر رازی، ج 1، ص 111.
6- 1380. دائرة المعارف فرید وجدی، ج 6.

می گوید: «از این رو، بعد از محمّدصلی الله علیه وآله وسلم کسی را ندیده ام که شایسته باشد پس از او قرار گیرد یا بتواند در ردیفش بیاید، جز پدر فرزندان پاک و برگزیده پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام. و من در این سخن به طرفداری تشیّع وارد نشدم، بلکه این راهی است که حقایق تاریخ به آن گویا است. امام، برترین مردی است که مادر روزگار تا پایان عمر خود نزاید، و اوست که هر گاه هدایت طلبان به جست و جوی اخبار و گفتارش برآیند از هر خبری برای آنان شعاعی می درخشد.

آری، او مجسمه ای از کمال است که در قالب بشریّت ریخته شده است...».(1)

9 - استاد خالد محمّد خالد مصری می گوید: «چه می گویید در حق کسی که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم او را از بین اصحابش انتخاب نمود تا آن که در روز عقد اخوّت، او را برادر خود برگزیند. چه بسیار ابعاد و اعماق ایمان آن حضرت گسترده بود که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم او را بر سایر صحابه مقدم داشته و به عنوان برادر برگزیده است».(2)

10 - خانم دکتر سعاد ماهر محمّد می نویسد: «امام علی علیه السلام بی نیاز از ترجمه و تعریف است. و بس است ما را از تعریف این که آن حضرت در کعبه متولّد شد، و در منزل وحی تربیت یافت و تحت تربیت قرآن کریم قرار گرفت».(3)

11 - استاد عباس محمود عقّاد نویسنده معروف مصری می گوید: «علی علیه السلام در خانه ای تربیت یافت که دعوت اسلامی از آن جا به سرتاسر جهان گسترش یافت...».(4)

12 - دکتر محمّد عبده یمانی درباره حضرت می گوید: «او جوانمردی بود که از زمان کودکی اش در دامن رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم پرورش یافت و تا آخر عمر، آن حضرت را رها نساخت».(5)

او همچنین می گوید: «علی بن ابی طالب همسر فاطمه، صاحب مجد و یقین، دختر بهترین فرستادگان، - کرّم اللَّه وجهه - کسی که برای هیچ بتی تواضع و فروتنی نکرد».(6)

ص:433


1- 1381. تقریظ الغدیر، ج 6.
2- 1382. فی رحاب علی علیه السلام.
3- 1383. مشهد الامام علی علیه السلام فی النجف، ص 6.
4- 1384. عبقریّة الامام علی علیه السلام، ص 43.
5- 1385. علّموا اولادکم محبّة آل بیت النبی صلی الله علیه وآله، ص 101.
6- 1386. همان.

13 - استاد احمد حسن باقوری، وزیر اوقاف مصر می گوید: «اختصاص امام علی علیه السلام از بین صحابه به جمله «کرّم اللَّه وجهه» به این جهت است که او هرگز بر هیچ بتی سجده نکرده است...».(1)

او همچنین می گوید: «اگر کسی از تو سؤال کند به چه جهت مردم علی علیه السلام را دوست می دارند؟ بر تو است که در جواب او بگویی: بدان جهت که خدا علی را دوست دارد».(2)

ص:434


1- 1387. علی امام الائمة، ص 9.
2- 1388. همان، ص 107.

امام حسن علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

ولادت امام حسن علیه السلام

حافظ ابن عساکر از اصبغ بن نباته نقل کرده که گفت: «فاطمه - علیها السلام - فرزندش حسن بن علی را در نیمه ماه رمضان، سال سوّم ه.ق به دنیا آورد».(1)

محبّ الدین طبری به سندش از اسماء دختر عمیس نقل کرده که فرمود: «فاطمه علیها السلام فرزندش حسن را به دنیا آورد. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر او وارد شد و فرمود: ای اسماء! فرزندم را نزد من آر. من او را در پارچه ای زرد پیچیده و به حضرت دادم. حضرت آن پارچه را از او جدا کرد و فرمود: آیا به شما سفارش نکردم که مولودی را در پارچه زرد نپیچید؟! اسماء می گوید: فرزند را در پارچه ای سفید پیچیدم. حضرت او را گرفت و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه خواند. آن گاه به علی علیه السلام فرمود: او را چه نام گذاردی؟ حضرت عرض کرد: من هرگز بر نام گذاری از شما سبقت نمی گیرم. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: من نیز از پروردگارم در این امر سبقت نمی گیرم.

جبرئیل در این هنگام نازل شد و فرمود: ای محمّد! پروردگارت تو را سلام می رساند و می گوید: علی نزد تو به منزله هارون نزد موسی است، ولیکن پیامبری بعد از تو نیست. فرزندت را به اسم فرزند هارون نامگذاری کن. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ای جبرئیل! اسم فرزند هارون چه بوده است؟ جبرئیل عرض کرد: شبّر. حضرت فرمود: زبان من عربی است؟ جبرئیل عرض کرد: نام او را حسن بگذار. لذا حضرت او را حسن نامید».(2)

ص:435


1- 1389. ترجمه الامام الحسن علیه السلام از تاریخ دمشق، ص 10.
2- 1390. ذخائر العقبی، ص 120.

امام حسن علیه السلام از دیدگاه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

1 - ترمذی به سندش از ابن عباس نقل کرده: «کان رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم حامل الحسن بن علیّ علی عانقه فقال رجل: نعم المرکب رکبت یا غلام، فقال النبی: ونعم الراکب هو»؛ «روزی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حسن بن علی را بر دوش خود سوار کرده بود. شخصی عرض کرد: ای غلام! خوب مرکبی را سوار شده ای. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: او نیز خوب راکبی است.»(1)

2 - ابن کثیر به سندش از جابر بن عبداللَّه نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «من سرّه ان ینظر الی سیّد شباب اهل الجنّة فلینظر الی الحسن بن علی»؛(2) «هر کس دوست دارد تا به آقای جوانان اهل بهشت نظر کند، باید به حسن بن علی نظر نماید.»

3 - متقی هندی به سندش از عایشه نقل کرده که گفت: «پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم همیشه حسن علیه السلام را می گرفت و او را به خود می چسبانید، آن گاه می فرمود: «اللّهم انّ هذا ابنی و أنا أحبّه و احبّ من یحبّه»؛(3) «بار خدایا! همانا این فرزند من است و او را دوست دارم، پس تو نیز او را دوست دار و نیز هر کس که او را دوست می دارد دوست بدار.»

4 - مسلم در صحیح خود از ابوهریره نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم درباره حسن علیه السلام فرمود: «اللّهم انّی احبّه فاحبّه و أحبب من یحبّه»؛(4) «بار خدایا! همانا من او را دوست دارم، پس تو نیز او را دوست بدار، و هر کس که او را دوست دارد، دوست بدار.»

5 - و نیز همو از براء بن عازب نقل کرده که گفت: حسن بن علی را بر دوش پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مشاهده کردم در حالی که حضرت می فرمود: «اللّهم انّی احبّه فاحبّه»؛(5) «بار خدایا! همانا من او را دوست دارم، تو نیز او را دوست بدار.»

این در حالی است که بخاری از انس بن مالک نقل کرده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود:

ص:436


1- 1391. سنن ترمذی، ج 5، ص 327 ؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 170.
2- 1392. البدایة و النهایة، ج 8، ص 35.
3- 1393. کنز العمال، ج 13، ص 652، رقم 37653.
4- 1394. صحیح مسلم، ج 7، ص 129؛ صحیح ترمذی، ج 5، ص 661.
5- 1395. همان.

«لایجد أحد حلاوة الایمان حتّی یحبّ المرء، لایحبّه الاّ اللَّه»؛(1) «هیچ کس طعم شیرینی ایمان را نمی چشد تا این که کسی را دوست بدارد. و او را به جز به خاطر خدا دوست ندارد.»

6 - از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در حدیثی روایت شده که فرمود: «لو کان العقل رجلاً لکان الحسن»؛(2) «اگر قرار بود عقل در شخصی مجسّم گردد آن شخص حسن بن علی بود.»

7 - براء بن عازب از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که درباره امام حسن علیه السلام فرمود: «هذا منّی و أنا منه و هو یحرم علیه ما یحرم علیّ»؛(3) «این از من و من از اویم و آنچه بر من حرام است بر او نیز حرام می باشد.»

امام حسن علیه السلام از دیدگاه صحابه و تابعین

1 - انس بن مالک می گوید: «حسن بن علی شبیه ترین مردم از حیث صورت به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بود».(4)

2 - بخاری به سندش از عقبة بن حارث نقل کرده که گفت: «رأیت ابابکر وحمل الحسن وهو یقول: بأبی شبیه بالنبی لیس شبیه بعلیّ و علیّ یضحک»؛(5) «ابوبکر را دیدم که حسن علیه السلام را به دوش گرفته و می گوید: پدرم به فدایش، چقدر به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم شبیه است و شباهتی به علی علیه السلام ندارد.این در حالی بود که علی می خندید.»

3 - ابوهریره می گوید: «... کسی نزد من محبوب تر از حسن بن علی نبود بعد از آن که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در حقّ او فرمود: «اللّهم انّی احبّه فاحبّه و احبّ من یحبّه»؛(6) «خدایا! من او را دوست دارم پس تو نیز او را و هرکس که او را دوست دارد دوست بدار.»

4 - مساور مولا بنی سعد بن بکر می گوید: «رأیت اباهریرة قائماً علی المسجد یوم

ص:437


1- 1396. صحیح بخاری، ج 4، ص 57.
2- 1397. فرائد السمطین، ج 2، ص 68.
3- 1398. کنز العمال، ج 7، ص 107؛ ذخائر العقبی، ص 123.
4- 1399. ترجمه امام الحسن علیه السلام از تاریخ دمشق، ص 5.
5- 1400. صحیح بخاری، ج 5، ص 33 ؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 168.
6- 1401. همان، کتاب اللباس؛ مسند احمد، ج 2، ص 231؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 169.

مات الحسن علیه السلام یبکی وینادی بأعلی صوته: یا ایّها الناس! مات الیوم حِبّ رسول اللَّه»؛(1) «ابوهریره را هنگام وفات حسن علیه السلام بر در مسجد مشاهده کردم که می گریست و با صدای بلند می گفت: ای مردم! امروز محبوب رسول خدا از دنیا رحلت نمود».

5 - خالد بن معدان می گوید: «مقدام بن معدی کرب و عمروبن اسود بر معاویه وارد شدند. معاویه به مقدام گفت: آیا می دانی که حسن بن علی از دنیا رحلت نمود؟ او گفت: چگونه این مصیبت را ندانم در حالی که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم او را در دامن خود می گذاشت و می فرمود: «هذا منّی و حسین من علیّ»؛(2) «این از من و حسین از علی است.»

6 - ابن عباس می گوید: «ما ندمت علی شی ء فاتنی من شبابی الّا انّی لم احجّ ماشیاً. ولقد حجّ الحسن بن علیّ علیه السلام خمساً وعشرین حجة ماشیاً، وانّ النجائب لتقاد معه، ولقد قاسم اللَّه ماله ثلاث مرّات حتی انّه یعطی الخفّ ویمسک النعل»؛(3) «من بر هیچ چیز که در جوانی از من فوت شده پشیمان نشدم جز آن که در آن ایّام پیاده حج به جای نیاوردم. حسن بن علی 25 بار پیاده حج به جای آورد در حالی که اسبان نجیب او را همراهی می کردند. اموالش را با خداوند سه مرتبه تقسیم کرد تا این که کفش را می داد و نعل برای خود نگاه می داشت».

7 - جویریه می گوید: «لمّا مات الحسن علیه السلام بکی مروان فی جنازته فقال الحسین علیه السلام: أتبکیه وقد تجرعه ما تجرعه؟ فقال: إنّی کنت افعل ذلک إلی أحلم من هذا. واشار بیده إلی الجبل»؛(4) «هنگامی که حسن علیه السلام از دنیا رحلت نمود مروان بر جنازه او گریست. حسین علیه السلام به او فرمود: آیا بر او می گریی در حالی که چه غصه هایی را به او خوراندی؟ او گفت: من این کارها را با کسی می کردم که از این بردبارتر بود. در آن هنگام با دستش به کوه اشاره کرد.»

8 - حاکم به سندش از سعید بن ابی سعید مقبری نقل می کند: «ما با ابوهریره بودیم،

ص:438


1- 1402. مستدرک حاکم، ج 3، ص 174 ؛ حلیة الاولیاء، ج 2، ص 35.
2- 1403. مسند احمد، ج 4، ص 122 ؛ فیض القدیر، ج 3، ص 415.
3- 1404. سنن بیهقی، ج 4، ص 331 ؛ البدایة و النهایة، ج 8، ص 37.
4- 1405. البدایة والنهایة، ج 8، ص 38؛ تاریخ الخلفاء، ص 191؛ تهذیب التهذیب، ج 2، ص 289؛ الصواعق المحرقة، ص 138.

حسن بن علی بن ابی طالب بر ما وارد شد و سلام کرد. ما جواب سلام او را دادیم ولی ابوهریره از آمدن حضرت اطلاع پیدا نکرد. ما گفتیم: ای ابوهریره! این حسن بن علی است که بر ما سلام نمود. ابوهریره خدمت او رسیده و عرض کرد: و علیک السلام یا سیدی. آن گاه گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: او سیّد و آقا است.(1)

9 - و نیز به سندش درباره ابوهریره نقل کرده که راوی گفت: ابوهریره را ملاقات کردم در حالی که به حسن علیه السلام می گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شکم تو را بوسید، آن موضعی را که حضرت بوسید بالا بزن تا من نیز ببوسم. او می گوید: حسن علیه السلام آن موضع را بالا زد و ابوهریره آن موضع را بوسید.(2)

حاکم بعد از نقل این حدیث می گوید: «این حدیث صحیح و دارای شرط شیخین است». و ذهبی نیز آن را قبول کرده است.(3)

هیثمی نیز رجال این حدیث را صحیح دانسته، به جز عمیر بن اسحاق که او ثقه است.(4)

احمد بن حنبل نیز آن را با سند صحیح نقل کرده است.(5)

امام حسن علیه السلام از دیدگاه علمای اهل سنت

1 - ابن حجر هیتمی می نویسد: «کان الحسن - رضی الله عنه - سیّداً کریماً حلیماً زاهداً ذا سکینة ووقار وحشمة، جواداً ممدوحاً»؛ «حسن - رضی الله عنه - آقایی کریم، بردبار، زاهد، دارای سکینه و وقار و حشمت، اهل جود و مورد مدح و ستایش بود».(6)

2 - ذهبی می نویسد: «الحسن بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف، الامام السید، ریحانة رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم وسبطه، وسیّد شباب اهل الجنّة، ابو محمّد القرشی الهاشمی المدنی الشهید. وقد کان هذا الامام سیّداً، وسیماً، جمیلاً، عاقلاً، رزیناً،

ص:439


1- 1406. مستدرک حاکم، ج 3، ص 169.
2- 1407. همان، ص 168.
3- 1408. همان.
4- 1409. مجمع الزوائد، ج 9، ص 177.
5- 1410. مسند احمد، ج 9، ص 232، رقم حدیث 9478.
6- 1411. صواعق المحرقة، ص 82.

جواداً، ممدحاً، خیّراً، دیّناً، ورعاً، محتشماً، کبیرالشأن»؛ «حسن بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف، امام سیّد، دسته گل رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و سبط او، و بزرگ جوانان بهشت، ابومحمّد، قرشی، هاشمی، مدنی، شهید. این امام، بزرگواری بود تنومند، اهل خیر، بسیار دیندار، باورع، دارای حشمت و جاه، و شأنی بزرگ».(1)

3 - ابن عبدالبرّ می گوید: «وکان ورعاً فاضلاً»؛ «او مردی باورع و فاضل بود».(2)

4 - ابن صبّاغ مالکی می نویسد: «إنّه کان یجلس فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم ویجتمع الناس حوله فیتکلّم بما یشفی غلیل السّائلین ویقطع حجج المجادلین»؛(3) «او در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می نشست و مردم به دور او جمع می شدند، چنان سخن می گفت که عطش سؤال کننده را سیراب کرده، و حجت های مجادله کنندگان راقطع می نمود».

5 - شبلنجی می گوید: «حسن در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می نشست و مردم به دور او گرد می آمدند. مردی آمد و شخصی را مشاهده کرد که از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حدیث می گوید و مردم به دور او جمعند. شخصی به سوی او آمد و گفت: مرا خبر بده از شاهد و مشهود... او فرمود: شاهد، رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و مشهود، روز قیامت است. آیا گفتار خداوند - عزّوجلّ - را شنیده ای که می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً»؛(4) «ای پیامبر! ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و انذارکننده.» و خداوند متعال فرمود: «ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ وَذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ»؛(5) «همان روزی است که مردم در آن جمع می شوند، و روزی که همه آن را مشاهده می کنند.»

از مردم سؤال کرد که این مرد کیست؟ به او گفتند: او حسن بن علی بن ابی طالب است».(6)

6 - دکتر محمّد عبده یمانی می نویسد: «... وتخرّج الحسن واخوه فی کنف النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم فنشأ علی سجایا الخیر واخلاق النبوة حتی شب، وفیه مخایل جده، محیاه الوسیم وخلقه العظیم، وعلمه الواسع الجادّ. نشأ ذا حشمة وسکینة، محبباً إلی الناس، عفّ اللسان، لم یسمع منه فحش قطّ، فصیحاً بلیغاً طلیق اللسان، ورث البلاغة والفصاحة عن جده وعن امّه وابیه...»؛ «... حسن و برادرش در دامان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم تربیت شده و بزرگ شدند. لذا آن دو بر

ص:440


1- 1412. سیر اعلام النبلاء، ج 3، ص 253.
2- 1413. الاستیعاب در حاشیه الاصابة، ج 1، ص 369.
3- 1414. الفصول المهمّه، ص 155.
4- 1415. سوره احزاب، آیه 45.
5- 1416. سوره هود، آیه 103.
6- 1417. نور الابصار، ص 140.

اخلاق خیر و اخلاق نبوت پایه گذاری شده تا آن که بر آن بالا آمدند. در وجود او اوصاف جدّش و نشانه های حیات معنوی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و اخلاق عظیم و علم واسع او است. او با حشمت و جاه و وقار بزرگ شد. مردم او را دوست داشتند. زبانش عفیف بود. هرگز فحشی از او شنیده نشد. فصیح، بلیغ، و زبانی روان داشت. بلاغت و فصاحت را از جدّش رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و از پدر و مادرش به ارث برده بود...».(1)

کرم امام حسن علیه السلام

1 - ابن صبّاغ مالکی در این باره می نویسد: «الکرم والجود عزیزة مغروسة فیه»؛ «کرم و جود غریزه ای بود که در آن حضرت کاشته شده بود».(2)

2 - ابن عساکر به سندش از عامر نقل کرده که گفت: «انّ الحسن بن علی قاسم اللَّه تعالی ماله مرّتین حتی تصدّق بفرد نعله»؛(3) «حسن بن علی با خدا اموالش را دو بار تقسیم نمود، حتّی این که به یک عدد از نعلینش صدقه داد».

3 - روایت شده که حسن بن علی علیه السلام از برخی از کوچه های مدینه عبور می کرد. گذرش به شخصی سیاه پوست افتاد که در دستش لقمه ای بود و آن را به سگ خود می خوراند، تا این که قرص نان خود را با آن سگ دو قسمت نمود. حضرت به او فرمود: چه باعث شد که با آن سگ نان خود را دو قسمت نمودی و او را در این امر هیچ گونه مغبون نساختی؟ او گفت: چشمانم از چشمانش حیا کرد که بر او خدعه کنم. حضرت به او فرمود: برده چه کسی هستی؟ عرض کرد: برده ابان بن عثمان. حضرت فرمود: تو را قسم می دهم که از جایت حرکت نکنی تا به سوی تو بازگردم. حضرت رفت و آن برده و باغ را خرید و به سوی آن غلام بازگشت و فرمود: ای غلام! من تو را خریدم. او بلند شد و عرض کرد: من سرتاپا گوش و اطاعت هستم برای خدا و رسولش و برای تو ای مولای من. حضرت فرمود: من این باغ را نیز خریدم، و تو در راه خدا آزادی و این باغ نیز هدیه ای از جانب من به تو است...».(4)

ص:441


1- 1418. علّموا اولادکم محبّة آل بیت النّبی صلی الله علیه وآله، ص 124.
2- 1419. الفصول المهمة، ص 157.
3- 1420. ترجمه امام حسن علیه السلام از تاریخ دمشق، ص 143.
4- 1421. همان، ص 148؛ البدایة و النهایة، ج 8، ص 38.

عبادت امام حسن علیه السلام

1 - ابن عساکر به سندش از محمّد بن علی نقل می کند که حسن بن علی علیهما السلام فرمود: «انّی استحیی من ربّی عزّوجلّ أن ألقاه و لم امش الی بیته»؛(1) «همانا من از پروردگارم حیا می کنم که به ملاقات او روم در حالی که با پای پیاده به سوی خانه او نرفته ام.»

2 - ابن کثیر می گوید: «کان الحسن اذا صلّی الغداة فی مسجد رسول اللَّه یجلس فی مصلاّه حتی ترفع الشمس»؛ «حسن علیه السلام هر گاه که نماز صبح را در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به جای می آورد در مصلاّی خود می نشست و ذکر خدا را می گفت تا خورشید بالا بیاید».(2)

بلاغت امام حسن علیه السلام

محبّ الدین طبری به سندش نقل کرده که معاویه به آن حضرت عرض کرد: بلند شو و برای مردم خطبه بخوان. ابوسعید می گوید: امام در بین خطبه اش فرمود: «ایّها الناس! من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فأنا الحسن بن علی بن ابی طالب، أنابن رسول اللَّه، أنابن البشر، أنا بن النذیر، أنابن السراج المنیر، أنابن مزنة السماء، أنابن من بُعِث رحمة للعالمین، أنابن من بُعِث الی الجنّ و الانس. أنا بن من قاتلت معه الملائکة، أنابن من جعلت له الارض مسجداً و طهوراً. أنابن من اذهب اللَّه عنهم الرجس و طهّرهم تطهیراً...»؛(3) «ای مردم! هر کس مرا شناخت که شناخته و هر کس که مرا نشناخت، من حسن بن علی بن ابی طالب هستم. من فرزند رسول خدایم. من فرزند بشارت دهنده ام. من فرزند بیم دهنده ام. من فرزند چراغ نورافشانم. من فرزند زینت آسمانم. من فرزند کسی هستم که به عنوان رحمت عالمیان مبعوث شد. من پسر کسی هستم که به سوی جن و انس مبعوث گشت. من فرزند کسی هستم که زمین برای او محلّ سجده و طهارت قرار داده شد. من فرزند کسی هستم که خداوند از آنان پلیدی را دور کرده و کاملاً پاکشان نمود...».

ص:442


1- 1422. ترجمه امام حسن علیه السلام، ابن عساکر، ص 141و142.
2- 1423. البدایة و النهایة، ج 8، ص 37و38.
3- 1424. ذخائر العقبی، ص 140.

حلم امام حسن علیه السلام

ابن خلکان از ابن عایشه نقل کرده که مردی از اهل شام می گوید: من وارد بر مدینه شدم - که بر ساکن آن برترین سلام و درود باد - مردی را دیدم که بر استر خود سوار است، و همانند او در زیبایی صورت و لباس و چهارپا ندیدم. قلبم به او متمایل شد. سؤال کردم که او کیست؟ گفتند: این شخص حسن بن علی بن ابی طالب است. دلم تبدیل به بغض و حسد نسبت به علی علیه السلام شد که چگونه فرزندی مثل این آقا دارد. نزد او رفتم و به او گفتم: آیا تو فرزند علی بن ابی طالب هستی؟ حضرت فرمود: آری، من فرزند اویم. گفتم: به جهت فلان کاری که تو و پدرت کرده اید شما دو نفر را سبّ می کنم. سخنانم که تمام شد، حضرت فرمود: گمان می کنم که تو غریبی؟ گفتم: آری. حضرت فرمود: نزد ما بیا، اگر به منزلی احتیاج داری تو را در آن جا ساکن می کنیم، یا به مالی نیازمندی به تو عطا می نماییم، یا حاجتی داری تو را کمک خواهیم کرد. او می گوید: من از نزد او رفتم در حالی که کسی محبوب تر از او نزد من نبود. و هر گاه طریقه مقابله او را با خودم یاد می کنم و آنچه که من با او انجام دادم، او را سپاس گفته و خودم را سرزنش می نمایم.(1)

خلافت امام حسن علیه السلام

1 - ابن ابی الحدید نقل می کند: «هنگامی که علی علیه السلام از دنیا رحلت نمود، عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب نزد مردم آمد و خطاب به آنان فرمود: همانا امیرالمؤمنین علیه السلام از دنیا رفته و جانشینی از خود به جای گذارده است. اگر دعوت او را اجابت می کنید نزد شما آید و اگر کراهت دارید، هیچ کس بر دیگری اجباری ندارد. مردم گریستند و گفتند: بلکه نزد ما بیاید. حسن علیه السلام وارد شد و برای آن ها خطبه ای ایراد کرده و فرمود: «ایّها الناس! اتّقوا اللَّه فانّا امراءکم و انّا اهل البیت الذین قال اللَّه فینا: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ

ص:443


1- 1425. وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج 2، ص 68.

عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» فبایعه الناس...»؛(1) «ای مردم! از خدا بترسید، همانا ما امیران شماییم. و ما اهل بیتی هستیم که خداوند در حقّ ما فرمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً». پس مردم با حضرت بیعت کردند...».

2 - ابن عباس بعد از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به مردم فرمود: «هذا ابن بنت نبیّکم ووصّی امامکم فبایعوه»؛ «این، فرزند دختر پیامبر شما، و وصیّ امام شما است، پس با او بیعت کنید».(2)

3 - ابن ابی الحدید در رابطه با امر خلافت می گوید: «و عهد بها إلی الحسن علیه السلام عند موته»؛(3) «امام علی علیه السلام هنگام وفاتش بر حسن علیه السلام عهد به خلافت نمود».

4 - هیثم بن عدی می گوید: «حدّثنی غیر واحد ممّن ادرکت من المشایخ: انّ علی بن ابی طالب علیه السلام أصار الأمر إلی الحسن»؛(4) «عده ای از مشایخ را که درک کردم بر من حدیث کردند که علی بن ابی طالب علیه السلام امر خلافت را به حسن علیه السلام واگذار نمود».

5 - جندب بن عبداللَّه می گوید: علی علیه السلام بر من وارد شد. عرض کردم: «یا امیرالمؤمنین! ان فقدناک فلا نفقدک، فنبایع الحسن؟ قال: نعم»؛(5) «ای امیرمؤمنان! اگر تو را نیافتیم - که خدا چنین روزی را نیاورد - با حسن علیه السلام بیعت کنیم؟ حضرت فرمود: آری.»

6 - ابوالفرج و دیگران نقل کرده اند: هنگامی که خبر شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام و بیعت مردم با امام حسن علیه السلام به ابوالأسود رسید، بلند شد و در ضمن خطبه ای فرمود: «وقد اوصی بالإمامة بعده إلی ابن رسول اللَّه...»؛(6) «... به طور حتم او برای بعد از خود بر فرزند رسول خدا و فرزندش وصیت نمود...».

7 - مسعودی نقل می کند که همانا امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «وانّی اوصی الی الحسن و الحسین فاسمعوا لهما و اطیعوا امرهما»؛(7) «و همانا من به حسن و حسین وصیت می کنم، پس گوش به سخنان این دو داده و از آن دو اطاعت نمایید.»

ص:444


1- 1426. شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 8 ؛ الاغانی، ج 6، ص 121.
2- 1427. همان، ج 16، ص 30 ؛ الفصول المهمة، ص 46.
3- 1428. همان، ج 1، ص 57.
4- 1429. عقد الفرید، ج 4، ص 474 و 475.
5- 1430. مناقب خوارزمی، ص 278.
6- 1431. الأغانی، ج 6، ص 121.
7- 1432. اثبات الوصیة، ص 152.

شهادت امام حسن علیه السلام

1 - حاکم نیشابوری به سندش از ام بکر دختر مسور نقل کرده که گفت: «کان الحسن بن علیّ سمّ مراراً، کل ذلک یفلت حتی کانت المرّة الأخیرة الّتی مات فیها، فإنّه کان یختلف کبده»؛(1) «حسن بن علی چندین بار سمّ داده شد، ولی با آن ها مقابله کرد و از آن ها رهایی یافت تا آن که در مرتبه آخر که به توسط آن از دنیا رحلت نمود سمّی بود که به جگرش اصابت نمود».

2 - ابن عساکر می نویسد: به سندش از یعقوب و او از امّ موسی نقل کرده که گفت: جعده دختر اشعث بن قیس به حسن علیه السلام سم داد... .(2)

3 - ابن کثیر می گوید: «هنگامی که مرگ او فرا رسید طبیبی که به نزد او رفت و آمد می کرد، گفت: سمّ اندرونش را پاره پاره کرده است».(3)

4 - او همچنین می گوید: «کان معاویة قد تلطّف لبعض خدمه ان یسقیه سمّاً»؛ «معاویه با حیله هایی که انجام داد، برخی از خادمانش را تحریک کرد تا به حسن علیه السلام سم دادند».(4)

5 - ابن عساکر به سندش از محمّد بن سلام جمحی نقل کرده که گفت: «کانت جعدة بنت الأشعث بن قیس تحت الحسن بن علیّ، فدسّ إلیها یزید: أن سمّی حسناً انّی مزوّجک ففعلت، فلمّا مات الحسن بعثت إلیه جعدة تسأل یزید الوفاء بما وعدها، فقال: أنا واللَّه لم نرضک للحسن فنرضک لأنفسنا؟»؛(5) «جعده دختر اشعث بن قیس همسر حسن بن علی بود. یزید او را تحریک کرده، گفت: اگر حسن علیه السلام را سم دهی من تو را به ازدواج خودم در خواهم آورد. او چنین کرد. و بعد از وفات حسن علیه السلام جعده کسی رابه نزد یزید فرستاد که به وعده اش وفا کند. یزید گفت: به خدا سوگند! من راضی نبودم که همسر حسن باشی چگونه راضی شوم که همسر ما باشی؟!»

6 - او همچنین به سندش از ابی حازم نقل کرده که گفت: هنگامی که زمان رحلت

ص:445


1- 1433. مستدرک حاکم، ج 3، ص 173.
2- 1434. ترجمه امام حسن علیه السلام از تاریخ ابن عساکر، ص 210، رقم 340.
3- 1435. البدایة و النهایة، ج 8، ص 43.
4- 1436. همان.
5- 1437. ترجمه امام حسن علیه السلام از تاریخ ابن عساکر، ص 211، رقم 341.

حسن علیه السلام رسید، به برادرش حسین علیه السلام فرمود: «ادفنونی عند ابی یعنی النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم الّا أن تخافوا الدماء، فان خفتم الدماء فلا تهریقوا فیّ دماً، ادفنونی عند مقابر المسلمین»؛(1) «مرا در کنار قبر پدرم؛ یعنی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم دفن کنید مگر آن که از خونریزی بترسید، در این صورت مواظب باشید که به خاطر من خونی بر زمین ریخته نشود، و لذا مرا کنار مقابر مسلمانان دفن کنید.»

7 - او همچنین به سندش از جابر بن عبداللَّه نقل کرده که گفت: ما هنگامی که حسن بن علی از دنیا رحلت نمود، شاهد بودیم، نزدیک بود که فتنه ای بین حسین بن علی و مروان بن حکم واقع شود. حسن علیه السلام به برادرش وصیت کرده بود تا در کنار رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم دفن شود، و اگر در این امر خوف جنگ بود باید در بقیع دفن گردد. مروان از این کار جلوگیری کرد. و هدف او از این کار این بود که رضایت معاویه را نسبت به خود جلب کند؛ زیرا از طرف معاویه عزل شده بود. مروان تا زنده بود دشمن بنی هاشم به حساب می آمد.(2)

8 - ابن ابی الحدید از جویریه فرزند اسماء نقل می کند: چون حسن علیه السلام از دنیا رحلت نمود و جنازه او را برای دفن حرکت دادند، مروان آمد و به زیر تابوت حضرت رفته و آن را تشییع نمود. حسین علیه السلام به او فرمود: آیا امروز تابوت او را حمل می کنی در حالی که دیروز خون به جگر او می کردی؟ مروان گفت: من این کارها را با کسی می کردم که حلمش هم وزن کوه ها بود».(3)

از کلمات امام حسن علیه السلام

ابونعیم اصفهانی از شعبه، او از حجاج، او از ابی اسحاق همدانی و او از حارث نقل کرده که امام علی بن ابی طالب علیه السلام از فرزندش حسن علیه السلام درباره اموری در امر مروّت

ص:446


1- 1438. ترجمه امام حسن علیه السلام از ابن عساکر، ص 217، رقم 351.
2- 1439. همان، ص 216، رقم 349.
3- 1440. شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 18، طبع مصر.

سؤال فرمود، از آن جمله فرمود:

- سداد چیست؟

امام حسن علیه السلام عرض کرد: دفع منکر به توسط معروف.

- شرف چیست؟

حضرت عرض کرد: انجام دادن کار خوب و ترک گناه.

- مروّت چیست؟

عرض کرد: عفاف و اصلاح مال.

- رأفت چیست؟

عرض کرد: نظر در کم و منع حقیر.

- سماح چیست؟

بخشش در دشواری و رفاه.

- شحّ چیست؟

این که ملاحظه کنی آنچه در دست تو است شرف بوده و آنچه را که انفاق کرده ای تلف شده است.

- انفاق چیست؟

مواسات و کمک مردم در شدّت و گشادگی.

- ترس چیست؟

جرأت داشتن بر دوست، و دست برداشتن از دشمن.

- غنیمت چیست؟

رغبت در تقوا، زهد در دنیا.

- حلم چیست؟

فرو نشاندن غیظ و نگه داشتن خود.

- بی نیازی چیست؟

ص:447

رضایت نفس به آنچه خداوند متعال برای او تقسیم کرده، گرچه کم باشد، و همانا بی نیازی همان بی نیازی نفس است.

- فقر چیست؟

حرص نفس در هر چیز.

- ذلّت چیست؟

فزع نزد مردم.

- جرأت چیست؟

موافقت با نزدیکان.

- کلفت و زحمت چیست؟

سخن گفتن در چیزهایی که به تو فایده نمی بخشد.

- سناء چیست؟

انجام کارهای زیبا و رهاکردن کارهای قبیح.

تا آخر حدیث.

ص:448

امام حسین علیه السلام در کتب اهل سنت

اشاره

با مراجعه به کتب حدیثی و تراجم اهل سنت پی می بریم که امام حسین علیه السلام از احترام و تجلیل ویژه ای برخوردار است. اینک به بخش هایی از تاریخ ایشان اشاره می کنیم:

ولادت امام حسین علیه السلام

1 - ابن عبدالبرّ می نویسد: «الحسین بن علی بن ابی طالب، امّه فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم کنّی اباعبداللَّه. ولد لخمسة خلون من شعبان سنة اربع. وقیل: ثلاث. وهذا قول الواقدی وطائفة معه»؛(1) «حسین بن علی بن ابی طالب، مادرش فاطمه دختر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، با کنیه اباعبداللَّه. او در پنجم ماه شعبان سال چهارم یا سوم هجرت متولد شد. این نظر واقدی و طایفه ای از همراهان او است».

2 - در کتاب «اخبار الدول» آمده است: «لمّا ولد الحسین اخبر النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم به فجاءه واخذه واذّن فی اذنه الیمنی، واقام فی اذنه الیسری. وجاء جبرئیل فامره ان یسمیه حسیناً کما جاء فی الحسن علیه السلام»؛ «هنگامی که حسین علیه السلام متولد شد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را از این قضیه مطّلع ساختند. حضرت به خانه زهراعلیها السلام آمد و او را در بر گرفت و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت. جبرئیل نازل شد و دستور داد که او را حسین علیه السلام نامند همان گونه که درباره حسن علیه السلام چنین کرد».(2)

3 - سبط بن الجوزی می گوید: «و کنیته ابوعبداللَّه ویلقّب بالسیّد والوفیّ والولیّ

ص:449


1- 1441. الإستیعاب، ج 1، ص 143.
2- 1442. اخبارالدول و آثار الاول، ص 107.

والمبارک والسبط وشهید کربلاء»؛ «کنیه او ابوعبداللَّه، و ملقب به سید وفیّ، ولیّ، سبط و شهید کربلا است».(1)

عبادت امام حسین علیه السلام

1 - ابن عبدربّه روایت کرده که به علی بن الحسین علیه السلام گفته شد: چرا اولاد پدرت اندک است؟ حضرت فرمود: «العجب کیف ولدت به، کان یصلّی فی الیوم واللیلة الف رکعة، فمتی کان یتفرّغ للنساء»؛ «تعجّب من آن است که چگونه او بچه دار شده است؛ در حالی که در هر شبانه روز هزار رکعت نماز به جا می آورد، پس چگونه می توانست که فارغ برای زنان شود؟»(2)

2 - ابن صباغ مالکی روایت کرده: «انّه - ای الحسین علیه السلام - کان اذا قام للصلاة یصفرّ لونه. فقیل له: ما هذا نراه یعتارک عند الوضوء؟ فیقول: ما تدری بین یدی من ارید ان اقوم»؛ «هنگامی که امام حسین علیه السلام به نماز می ایستاد رنگش زرد می شد. به او گفته شد: این چه حالتی است که شما را هنگام نماز عارض می شود؟ حضرت می فرمود: شما نمی دانید که من در مقابل چه کسی می خواهم بایستم.»(3)

3 - زمخشری روایت کرده که حسین بن علی علیه السلام را مشاهده کردند؛ در حالی که مشغول طواف گرد خانه خدا بود. آن گاه به طرف مقام اسماعیل آمد و نماز به جا آورد. سپس صورتش را بر مقام گذارده و شروع به گریه کرد و عرض نمود: «عبیدک ببابک، خویدمک ببابک، سائلک ببابک، مسکینک ببابک»؛ «بنده کوچکت به در خانه توست، خادم کوچکت به در خانه توست، سائلی به در خانه توست.» این جملات را مکرّر تکرار می نمود. آن گاه از آن جا بیرون آمد و گذرش به مساکینی افتاد که با آنان تکّه های نان بود که می خوردند. حضرت بر آنان سلام کرد. آنان حضرت را به طعامشان دعوت نمودند. حضرت نزد آنان نشست و فرمود: اگر این ها صدقه نبود من با شما تناول

ص:450


1- 1443. تذکرة الخواص، ص 232.
2- 1444. عقدالفرید، ج 2، ص 220.
3- 1445. الفصول المهمة، ص 183.

می کردم. آن گاه فرمود: برخیزید و به سوی منزل من آیید. حضرت آنان را غذا و لباس داد.(1)

4 - از عبداللَّه بن عبید بن عمیر روایت شده که گفت: «حجّ الحسین بن علیّ - رضی الله عنه - خمساً وعشرین حجة ماشیاً ونجبائه تقاد معه»؛ «حسین بن علی علیه السلام بیست و پنج مرتبه حج را پیاده انجام داد در حالی که اسبان نجیبش به همراهش بودند.»(2)

5 - ابن عبدالبر می گوید: «و کان الحسین فاضلاً دیّناً کثیر الصیام والصلاة والحجّ»؛ «حسین علیه السلام مردی فاضل و دین دار بود. نماز و روزه و حج بسیار انجام می داد».(3)

6 - طبری به سندش از ضحاک بن عبداللَّه مشرقی نقل کرده که گفت: «فلمّا امسی حسین واصحابه، قاموا اللیل یصلّون ویستغفرون ویدعون ویتضرّعون...»؛ «چون شب - در کربلا - بر حسین علیه السلام و اصحابش رسید، تمام آن شب را به نماز و استغفار و دعا و تضرّع به سر بردند ...».(4)

حلم امام حسین علیه السلام

1 - از امام علی بن الحسین علیهما السلام روایت شده که فرمود: از امام حسین علیه السلام شنیدم که فرمود: «اگر کسی مرا در گوش راستم دشنام دهد و در گوش دیگرم عذرخواهی کند از او قبول خواهم کرد؛ زیرا امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام مرا حدیث کرد که از جدم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیده که فرمود: «لایرد الحوض من لم یقبل العذر من محقّ او مبطل»؛(5) «وارد حوض [کوثر نمی شود کسی که عذرپذیر نباشد چه صاحب حق یا باطل.»

2 - یکی از غلامانش کار خلافی انجام داد که مستحق تأدیب بود، حضرت دستور داد تا او را تنبیه کنند. غلام عرض کرد: ای مولای من خداوند متعال فرمود: «وَالْکاظِمِینَ الْغَیْظَ». حضرت فرمود: او را رها کنید، من خشمم را فرو بردم. باز گفت:

ص:451


1- 1446. ربیع الابرار، ص 210.
2- 1447. صفة الصفوة، ج 1، ص 321 ؛ اسد الغابه، ج 3، ص 20، ط مصر.
3- 1448. الإستیعاب، ج 1، ص 393.
4- 1449. تاریخ طبری، ج 5، ص 421.
5- 1450.] . نظم درر المسطین، زرندی، ص 209،

«وَالْعافِینَ عَنِ النّاسِ». حضرت فرمود: از تو گذشتم. او ادامه داد: «وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ». حضرت فرمود: تو در راه خداوند متعال آزادی. آن گاه دستور داد تا به او جایزه ای نیکو دهند.(1)

فضایل امام حسین علیه السلام از زبان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

1 - بخاری به سندش از نعیم نقل کرده که از ابن عمر سؤال شد: شخص محرم مگسی را به قتل می رساند، حکمش چیست؟ او در جواب گفت: اهل عراق از مگسی سؤال می کنند در حالی که فرزند دختر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را به قتل رسانده اند. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «هما ریحانتای من الدنیا»؛ «حسن و حسین دو ریحانه من از این دنیایند».(2)

2 - حاکم نیشابوری به سندش از سلمان نقل کرده که از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: «الحسن و الحسین ابنای، من احبّهما احبّنی، و من احبّنی احبّه اللَّه، و من احبّه اللَّه ادخله الجنة، و من ابغضهما ابغضنی، و من ابغضنی ابغضه اللَّه، و من ابغضه اللَّه أدخله النار»؛(3) «حسن و حسین دو فرزندان من هستند، هرکس آن دو را دوست بدارد مرا دوست داشته و هرکس مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است و هرکس خدا را دوست بدارد، خداوند او را داخل بهشت خواهد کرد. و هرکس این دو را دشمن بدارد مرا دشمن داشته، و هرکس مرا دشمن بدارد خدا را دشمن داشته و هر کس خدا را دشمن بدارد خداوند او را داخل در جهنم خواهد نمود.»

3 - او همچنین به سندش از ابن عمر نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «الحسن والحسین سیّدا شباب اهل الجنة و ابوهما خیر منهما»؛(4) «حسن و حسین دو آقای جوانان اهل بهشتند و پدرشان از آن دو بهتر است.»

ص:452


1- 1451. وسیلة المآل، حضرمی، ص 183.
2- 1452. صحیح بخاری، ج 5، ص 33، کتاب فضائل الصحابه، باب مناقب الحسن و الحسین.
3- 1453. مستدرک حاکم، ج 3، ص 166.
4- 1454. همان، ص 167.

4 - ترمذی به سندش از یوسف بن ابراهیم نقل کرده که از انس بن مالک شنید که می گوید: «سئل رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم ایّ اهل بیتک احبّ إلیک؟ قال: الحسن والحسین. وکان یقول لفاطمة: ادعی لی ابنی، فیشمهما ویضمهما إلیه»؛ «از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سؤال شد: کدامین شخص از اهل بیت شما نزدتان محبوب تر است ؟حضرت فرمود: حسن و حسین. و همیشه به فاطمه می فرمود: دو فرزندم را به نزد من آور. آن گاه آن دو را می بویید و به سینه می چسبانید».(1)

5 - یعلی بن مره می گوید: با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از منزل خارج شدیم و به میهمانی دعوت بودیم. ناگهان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مشاهده کرد که حسین علیه السلام در راه مشغول بازی است. حضرت با سرعت به جلوی جمعیت آمد و دو دست خود را باز کرد تا حسین علیه السلام را بگیرد، ولی او به این طرف و آن طرف میϘϙșʘϘ̠هر دو می خندیدند تا آن که حضرت او را گرفت. یکی از دو دستش را زیر چانه او و دست دیگرش را بین سر و دو گوشش قرار داد و با او معانقه کرد و او را بوسید.

آن گاه فرمود: «حسین منّی و أنا منه، احبّ اللَّه من احبّه، الحسن و الحسین سبطان من الأسباط»؛(2) «حسین از من است و من از اویم، خدا دوست بدارد هر کسی که حسین را دوست دارد. حسن و حسین دو سبط از اسباطند.»

در تفسیر جمله «حسین منی و انا منه» می گوییم:

جمله اول اشاره به این مطلب دارد که حسین از رسول خداست؛ زیرا اگر چه پدرش حضرت علی علیه السلام است ولی از آن جا که آن حضرت به نصّ آیه مباهله نفس رسول خداست لذا امام حسین علیه السلام فرزند پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به حساب می آید.

در مورد جمله دوم می گوییم: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بعد از تبلیغ رسالتش، دیگر به عنوان یک شخص مطرح نیست بلکه یک شخصیت رسالی به حساب می آید. او رمز و نمونه ای است که در او رسالتش به تمام ابعاد تحقق یافته است. پس حیاتش همان رسالتش و رسالتش همان حیاتش می باشد.

ص:453


1- 1455. سنن ترمذی، ج 5، ص 323، رقم 3861.
2- 1456. المعجم الکبیر، ج 22، ص 274 ؛ کنزالعمال، ج 13، ص 662 ؛ تاریخ دمشق، ج 14، ص 150.

از طرف دیگر می دانیم که سعی هر پدری آن است که فرزندی داشته باشد تا جانشین شخصیت او بوده و حافظ رسالت او و ادامه دهنده راه او باشد. در مورد امام حسین علیه السلام از آن جا که او با قیام و شهادتش رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را زنده کرده است، لذا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در شأن او می فرماید: من از حسینم. یعنی شخصیت رسالی من و ادامه و استمرار آن به وجود حسین علیه السلام وابستگی دارد. و لذا گفته شده: «الاسلام محمدی الحدوث و حسینی البقاء است».

6 - یزید بن ابی یزید می گوید: پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از حجره عایشه بیرون آمد و گذرش بر خانه فاطمه علیها السلام افتاد. صدای گریه حسین را شنید. فرمود: «الم تعلمی انّ بکاءه یؤذینی؟»؛ «(ای فاطمه!) آیا نمی دانی که گریه او مرا اذیت می کند؟»(1)

7 - حاکم نیشابوری به سندش از ابوهریره نقل کرده که گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را مشاهده کردم در حالی که حسین بن علی را در بغل گرفته و می فرمود: «اللهم انّی احبّه فأحبّه»؛(2) «بار خدایا! من او را دوست دارم، تو نیز او را دوست بدار.»

گفتار صحابه درباره امام حسین علیه السلام

1 - انس بن مالک می گوید: «لمّا قتل الحسین بن علیّ جی ء برأسه إلی ابن زیاد فجعل ینکت بقضیب علی ثنایاه... فقلت فی نفسی: لأسوأنک، لقد رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یقبّل موضع قضیبک من فیه»؛(3) «بعد از شهادت حسین بن علی علیه السلام سر او را نزد ابن زیاد آوردند. او شروع به زدن با چوب به دندان های حضرت کرد... من در دلم گفتم: چه کار زشتی می کنی، من مشاهده کردم رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را که همین موضعی را که چوب می زنی می بوسید».

2 - زید بن ارقم می گوید: «کنت جالساً عند عبیداللَّه بن زیاد اذ أتی برأس الحسین علیه السلام فوضع بین یدیه، فاخذ قضیبه فوضعه بین شفتیه. فقلت انّک لتضع قضیبک فی موضع طالما لثمه رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم فقال: قم إنّک شیخ قد ذهب عقلک»؛ «من نزد عبیداللَّه بن زیاد نشسته بودم که سر حسین را به نزد او آوردند، ابن زیاد چوب دستی خود را برداشت و بر لبان

ص:454


1- 1457. مجمع الزوائد، ج 9، ص 201.
2- 1458. مستدرک حاکم، ج 3، ص 177.
3- 1459. ذخائر العقبی، ص 126.

حضرت کوبید. به او گفتم: تو چوبت را به جایی می زنی که مدت های زیاد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم آن جا را می بوسید. ابن زیاد گفت: برخیز تو پیرمردی هستی که عقلت را از دست داده ای».(1)

3 - اسماعیل بن رجاء از پدرش نقل می کند که گفت: «من در مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در میان دسته ای بودم که در میان آنها ابوسعید خدری و عبداللَّه بن عمر بودند. حسین بن علی علیه السلام از کنار ما عبور کرده و سلام نمود. آنان او را جواب دادند. عبداللَّه بن عمر سکوت کرد تا مردم فارغ شوند. آن گاه صدای خود را بلند کرده و گفت: و علیک السلام و رحمة اللَّه و برکاته. آن گاه رو به قوم کرده و گفت: آیا شما را خبر دهم به کسی که محبوب ترین اهل زمین به آسمان است؟ گفتند: آری. گفت: آن شخص، این مرد هاشمی است. بعد از روزهای صفین با من سخن نگفته است. اگر او از من راضی گردد برای من خوشایندتر است از این که برای من شتران سرخ موی باشد.(2)

4 - جابر بن عبداللَّه انصاری می گوید: «هرکس دوست دارد نظر کند به مردی از اهل بهشت، باید به حسین علیه السلام نظر کند؛ زیرا از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که چنین می فرمود».(3)

هیثمی نیز در «مجمع الزوائد» این حدیث را نقل کرده و در پایان می گوید: «رجال این حدیث رجال صحیح است غیر از ربیع بن سعد که او ثقه است».(4)

5 - عمر بن خطّاب، خطاب به امام حسین علیه السلام عرض کرد: «آن چه که بر سر ما روییده شده (یعنی اسلام) توسط شما خاندان بوده است».(5)

6 - عبداللَّه بن عباس رکاب اسب امام حسن و امام حسین علیهما السلام را گرفته بود. برخی او را از این کار سرزنش کردند و گفتند: سن تو از این دو بیشتر است؟! ابن عباس به آنان گفت: این دو فرزندان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم هستند، آیا سعادت من نیست که رکاب این دو را به دست بگیرم؟(6)

ص:455


1- 1460. کنز العمال، ج 7، ص 110 ؛ اسدالغابة، ج 2، ص 21.
2- 1461. اسدالغابة، ج 3، ص 5.
3- 1462. نظم درر السمطین، زرندی، ص 208 ؛ البدایة و النهایة، ج 8، ص 225.
4- 1463. مجمع الزوائد، ج 9، ص 187.
5- 1464. الاصابه، ج 1، ص 333.
6- 1465. همان.

امام حسین علیه السلام از دیدگاه تابعین

1 - معاویه به عبداللَّه بن جعفر گفت: تو سید و سرور بنی هاشم می باشی. او در جواب معاویه گفت: بزرگ بنی هاشم حسن و حسینند.(1)

2 - ولید بن عتبة بن ابی سفیان - والی مدینه - هنگامی که مروان بن حکم به او پیشنهاد کشتن امام حسین علیه السلام را داد به او گفت: «به خدا سوگند ای مروان! دوست ندارم که برای من دنیا و آنچه در آن است باشد در حالی که حسین علیه السلام را کشته باشم. سبحان اللَّه! آیا به جهت بیعت نکردن حسین او را بکشم؟ به خدا سوگند! من یقین دارم شخصی که حسین را به قتل برساند، در روز قیامت میزان عملش خفیف است.(2)

3 - ابراهیم نخعی می گوید: «اگر من در میان قاتلان حسین علیه السلام بودم، آن گاه وارد بهشت می شدم، از نظر کردن بر صورت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حیا می کردم».(3)

امام حسین علیه السلام از دیدگاه علمای اهل سنت

با مراجعه به کتب تاریخ و تراجم اهل سنت پی می بریم که امام حسین علیه السلام مورد مدح و ستایش آنان بوده است؛

1 - ابن حجر عسقلانی

«حسین بن علی بن ابیطالب، هاشمی، ابوعبداللَّه، مدنی، نوه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و دسته گل او از دنیا، و یکی از دو بزرگوار جوانان اهل بهشت است».(4)

2 - زرندی حنفی

«حسین، نماز و روزه و حج و عبادات بسیار انجام می داد. او مردی با سخاوت و کریم بود. بیست و پنج بار پیاده حج به جای آورد».(5)

ص:456


1- 1466. کامل سلیمان، حسن بن علی علیهما السلام، ص 173.
2- 1467. همان، ص 147.
3- 1468. الاصابة، ج 1، ص 335.
4- 1469. تهذیب التهذیب، ج 2، ص 299.
5- 1470. نظم دررالسمطین، ص 208.

3 - یافعی

«دسته گل رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و نوه او و خلاصه نبوت، محل محاسن و مناقب و بزرگواری، ابوعبداللَّه حسین بن علی علیه السلام ...».(1)

3 - ابن سیرین

«آسمان بر کسی بعد از یحیی بن زکریا به جز حسین علیه السلام نگریست و هنگامی که کشته شد آسمان سیاه گشت، و ستارگان در روز، روشن شدند، به حدی که سیاره جوزاء در وقت عصر دیده شد، و خاک قرمز فرو ریخت، و آسمان تا هفت شبانه روز به مانند لخته خونی بود».(2)

4 - عباس محمود عقّاد

«شجاعت حسین علیه السلام صفتی است که از او غریب نیست؛ زیرا صفتی است که از معدنش سرچشمه گرفته است. و این فضیلتی است که از پدران خود به ارث برده و به فرزندان بعد از خود به ارث گذارده است... و در بین بنی آدم کسی شجاع تر از حیث قلب دیده نشده، آن هنگام که حسین علیه السلام در کربلا چنین اقدامی را انجام داد... بس است او را این که در تاریخ این دنیا تنها او در طول صدها سال شهید فرزند شهید و پدر شهیدان است ...».(3)

5 - دکتر محمد عبده یمانی

«حسین علیه السلام مردی عابد و متواضع بود. همیشه او را روزه دار مشاهده می کردند. شب ها را بیدار و مشغول عبادت بود. همیشه در امور خیر از دیگران سبقت می جست و در نیکی از دیگران سرعت می گرفت ...».(4)

6 - عمر رضا کحاله

«حسین بن علی، بزرگ اهل عراق در فقه و حال و جود و بخشش بود».(5)

ص:457


1- 1471. مرآة الجنان، ج 1، ص 131.
2- 1472. تاریخ ابن عساکر، ج 4، ص 339.
3- 1473. ابوالشهداء، ص 195.
4- 1474. علّموا اولادکم محبّة آل بیت النبی صلی الله علیه وآله، ص 133.
5- 1475. اعلام النساء، ج 1، ص 28.

شهادت امام حسین علیه السلام

سیوطی نقل می کند: «... شهادت و قتل او در روز عاشورا بود. در آن روز خورشید گرفته و افق های آسمان تا شش ماه بعد از شهادتش قرمز گشت. و این قرمزی دائماً مشهود بود، در حالی که قبل از شهادت او یافت نمی شد و گفته شده که در آن روز هیچ سنگی در بیت المقدس جابه جا نشد، جز آن که در زیر آن خون تازه وجود داشت...».(1)

ص:458


1- 1476. تاریخ الخلفاء، ص 160، ترجمه یزید بن معاویه.

امام سجاد علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

ولادت امام سجادعلیه السلام

مورّخان در مکان ولادت امام زین العابدین فرزند امام حسین علیهما السلام اختلاف کرده اند، برخی ولادت آن حضرت را در کوفه دانسته اند،(1) و برخی دیگر می گویند: ولادت او در یثرب؛ یعنی مدینه بوده است.(2)

حق آن است که ولادت آن حضرت در کوفه بوده است؛ زیرا راویان و مورّخان اجماع کرده اند بر این که آن حضرت دو سال قبل از وفات جدّش امیرالمؤمنین علیه السلام متولّد شده است.(3) و به طور قطع امام حسین علیه السلام و افراد عائله اش با امام علی علیه السلام در کوفه به سر می بردند و هیچ یک از افراد عائله حضرت در ایّام حکومتش در یثرب نبوده است.

در مورد زمان ولادت حضرت سجّادعلیه السلام قول مشهور آن است که در روز پنجم شعبان، سال 38 هجری، و در روز پنجشنبه بوده است.(4)

نامگذاری

ابن عساکر به سندش از سفیان بن عیینه نقل می کند که ابن زبیر گفت: ما نزد جابر بودیم که علی بن الحسین علیه السلام بر او وارد شد. جابر به او عرض کرد: من نزد

ص:459


1- 1477. شذرات الذهب، ج 1، ص 104.
2- 1478. الفصول المهمة، ص 187 ؛ نور الابصار، ص 136.
3- 1479. اخبار الدول، ص 109؛ مطالب السؤول، ج 2، ص 41.
4- 1480. مطالب السؤول، ج 2، ص 41 ؛ الفصول المهمة، ص 212.

رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بودم که حسین علیه السلام بر او وارد شد. حضرت او را در بغل گرفته و بوسیده و در کنار خود نشاند، آن گاه فرمود: «یولد لإبن هذا ابن یقال له: علی بن الحسین، اذا کان یوم القیمة نادی منادٍ من بطنان العرش لیقم سیّد العابدین، فیقوم هو»؛(1) «برای این فرزندم فرزندی متولّد خواهد شد که به او «علی بن الحسین» گفته می شود. هنگامی که روز قیامت فرا می رسد، منادی از جلو عرش ندا می دهد: سیّد عابدین برخیزد. آن گاه او بر می خیزد.»

حلم امام سجادعلیه السلام

شبلنجی از سفیان نقل می کند که شخصی به نزد علی بن الحسین علیه السلام آمد و به او عرض کرد: فلان شخص در حضور من به شما ناسزا گفت. حضرت به او فرمود: بیا با هم به نزد او برویم.

راوی می گوید: ما که می رفتیم فکرم این بود که حضرت انتقام خود را از آن مرد خواهد گرفت.

حضرت که به نزد آن مرد رسید به او فرمود: «یا هذا! ان کان من قلتَه فیّ حقّاً فاسأل اللَّه أن یغفرلی، و ان کان ماقلتَه فیّ باطلاً فاللَّه تعالی یغفره لک»؛(2) «ای مرد! اگر آنچه را که تو درباره من گفتی حق بود از خداوند خواستارم که مرا بیامرزد، و اگر آنچه را که در حقّ من گفتی باطل است خداوند متعال تو را بیامرزد.»

حضرت این را فرمود و از نزد او خارج شد.

عظمت امام سجادعلیه السلام

سبکی به سندش نقل کرده که هشام بن عبدالملک در زمان عبدالملک یا ولید به حج رفت. طوافی به جای آورد و هر چه کرد تا خود را به حجرالأسود برساند و آن را استلام کند، نتوانست. آن گاه برای او منبری گذارده و بر آن نشسته و مردم را نظاره

ص:460


1- 1481. تاریخ دمشق، ج 36، ص 142.
2- 1482. نور الابصار، ص 164.

می کرد، در حالی که جماعتی از اهل شام همراه او بودند. ناگهان مشاهده کرد که علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهما السلام وارد شد، در حالی که زیباترین و خوشبوترین مردم بود. خانه خدا را طواف کرد، و هنگامی که به حجرالأسود رسید، مردم برای او کنار رفتند تا حضرت حجر را استلام کند. مردی از اهل شام گفت: این شخص کیست که این مقدار هیبتش مردم را گرفته است؟ هشام برای این که مردم شام به او میل و رغبت نکنند، گفت: من او را نمی شناسم. فرزدق شاعر در آنجا حاضر بود و گفت: ولی من او را می شناسم. مرد شامی گفت: این شخص کیست ای ابافراس؟ فرزدق در این هنگام بود که شروع به ذکر اشعاری بسیار بلیغ و فصیح و با مضامینی عالی در مدح امام سجادعلیه السلام نمود:

هذا الذی تعرف البطحاء وطأته

و البیت یعرفه و الحلّ و الحرم

هذا بن خیر عباد اللَّه کلّهم

هذا التقی النقی الطاهر العلم

«این کسی است که سرزمین بطحا گام های او را می شناسد و نیز خانه خدا و محدوده حلّ و حرم او را می شناسند.

این فرزند بهترین تمام بندگان خداست. این مرد، خدا ترس، پاک، طاهر و نشانه هدایت است.»

تا آخر اشعار.(1)

هشام از این وضع غضبناک شد و دستور داد تا او را بین مکه و مدینه در زندانی حبس نمایند... امام زین العابدین علیه السلام هزار دینار برای او فرستاد ولی آن را قبول نکرد و عرض کرد: من این اشعار را به جهت محبّت خدا و رسولش سروده ام و لذا به ازای آن اجرت نمی گیرم. حضرت فرمود: «نحن اهل بیت لایعود الینا ماخرج منّا»؛ «ما اهل بیتی هستیم که چیزی را که از ناحیه ما خارج شده به ما باز نمی گردد.»

در این هنگام بود که فرزدق آن ها را قبول کرد.(2)

ص:461


1- 1483. طبقات الشافعیّة، ج 1، ص 153؛ تهذیب الکمال، ج 20، ص 400 - 402؛ الأغانی، ج 15، ص 325؛ حلیة الاولیاء، ج 3، ص 139.
2- 1484. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 139 ؛ وفیات الاعیان، ج 2، ص 200 ؛ صفة الصفوة، ج 2، ص 55 ؛ تاریخ ابن کثیر، ج 9، ص. 108 ؛ شذرات الذهب، ج 1، ص 142 ؛ الصواعق المحرقة، ص 120.

گنجی شافعی می گوید: از حافظ فقیه حرم محمّد بن احمد بن علی قسطلانی شنیدم که می گفت: از شیخ الحرمین اباعبداللَّه قرطبی شنیدم که می گفت: اگر برای ابی فراس عملی نزد خدا جز این اشعار نمی بود، با آن می توانست وارد بهشت شود؛ زیرا کلمه حقّی بود نزد سلطان ستمگر.(1)

کرم و جود امام سجادعلیه السلام

1 - از کرم و جود او این که هر روز در مدینه اطعام عمومی می داد به این نحو که مردم را هنگام ظهر به خانه خود دعوت می کرد.(2)

2 - و نیز از فیض جود او این که صد خانه وار را در مدینه به طور مخفیانه کفالت می کرد.(3)

3 - هر گاه سائلی به نزد او می آمد به او خوشامد می گفت و می فرمود: «مرحباً بمن یحمل زادی الی دار الآخرة»؛(4) «خوشا به حال کسی که توشه مرا به خانه آخرتم حمل می کند.»

4 - حضرت مردم را به صدقه پنهانی تشویق می نمود و می فرمود: «انّها تطفی ء غضب الرّب»؛(5) «صدقه پنهانی غضب پروردگار را فرو می نشاند.»

5 - مورّخان روایت کرده اند که جماعتی از اهل مدینه زندگی خود را می گذراندند ولی نمی دانستند که چه کسی خرجی آنان را تأمین می کند. و هنگامی که علی بن الحسین علیه السلام از دنیا رحلت نمود فهمیدند که آن کس که شبانه غذای آنان را تأمین می کرد آن حضرت بود.(6)

6 - جریر بن عبدالحمید از عمرو بن ثابت نقل کرده که گفت: بعد از رحلت علی بن الحسین در کمر او آثاری را مشاهده کردند، درباره آن سؤال کردند؟ جواب آمد که این اثر

ص:462


1- 1485. کفایة الطالب، ص 454.
2- 1486. تاریخ یعقوبی، ج 3، ص 6.
3- 1487. تهذیب اللغات و الاسماء، ص 343.
4- 1488. صفة الصفوة، ج 2، ص 53.
5- 1489. تذکرة الحفّاظ، ج 1، ص 75؛ اخبار الدول، ص 110.
6- 1490. الأغانی، ج 15، ص 326.

بارهایی است که بر روی دوش خود کشیده و شبانه به منازل مستمندان می برده است.(1)

عبادت امام سجادعلیه السلام

1 - ابی نوح انصاری می گوید: در اتاقی که حضرت سجادعلیه السلام مشغول نماز و سجده بود، آتش سوزی رخ داد. عده ای فریاد می زدند: ای پسر رسول خدا! آتش! ولی حضرت سر خود را از سجده برنداشت تا آن که آتش خاموش شد. در این باره از او سؤال شد؟ حضرت فرمود: آتشی دیگر مرا از این آتش غافل ساخته بود.(2)

2 - روایت شده که حضرت هر گاه از چیزی خوف پیدا می کرد، نهایت کوشش در دعا می نمود.(3)

گریه طولانی بر امام حسین علیه السلام

ابن عساکر به سندش از امام جعفر بن محمّد نقل کرده که از علی بن الحسین درباره کثرت گریه اش سؤال شد؟ حضرت فرمود: «لا تلومونی، فانّ یعقوب علیه السلام فقد سبطاً من ولده فبکی حتی ابیضت عیناه من الحزن ولم یعلم انّه مات. وقد نظرت إلی اربعة عشر رجلاً من اهل بیتی یذبحون فی غداة واحدة، فترون حزنهم یذهب من قلبی ابداً»؛ «مرا ملامت نکنید؛ زیرا یعقوب علیه السلام یکی از اولاد خود را گم کرد، و آن قدر گریست تا دو چشمانش از حزن سفید شد در حالی که نمی دانست که از دنیا رفته است. این در حالی است که من مشاهده نمودم چهارده نفر از اهل بیتم را که در صبح یک روز سر بریدند. حال شما می خواهید که حزن و اندوهم از قلبم بیرون رود؟»(4)

صبر امام سجادعلیه السلام

ابن عساکر به سندش از ابراهیم بن سعد نقل کرده که گفت: علی بن الحسین علیه السلام در حالی که نزد او جماعتی بودند، ناگهان صدای شیون از خانه خود شنید. حضرت با

ص:463


1- 1491. تهذیب الکمال، ج 20، ص 392.
2- 1492. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 386.
3- 1493. ترجمه امام سجادعلیه السلام از تاریخ دمشق، ص 25.
4- 1494. همان، ص 49و50.

سرعت وارد منزل شد و بعد از لحظاتی به مجلس خود بازگشت. به او گفته شد: آیا این شیون به جهت مصیبتی بود؟ حضرت فرمود: آری، آن گاه اصحاب او را تعزیت داده و از صبر آن حضرت تعجّب نمودند. حضرت فرمود: «انّا اهل بیت نطیع اللَّه فیما نحبّ ونحمده فیما نکره»؛ «همانا ما اهل بیتی هستیم که خدا را در آنچه دوست داریم اطاعت می کنیم و در آنچه کراهت داریم ستایش می نماییم.»(1)

امام سجادعلیه السلام از دیدگاه سلف

با مراجعه به کلمات معاصرین امام سجادعلیه السلام پی می بریم که آن حضرت مورد مدح و ستایش معاصرینش بوده است. اینک به بررسی برخی از این کلمات می پردازیم؛

1 - عبداللَّه بن عباس

عبداللَّه بن عباس با جلالت شأن و سنّ بالایی که داشت، امام زین العابدین علیه السلام را تجلیل می نمود. هنگامی که او را ملاقات می کرد به جهت تعظیم بر می خاست و با صدای بلند می گفت: «مرحبا به حبیب حبیب».(2)

2 - زهری

محمّد بن مسلم قرشی زهری یکی از بزرگان اهل سنت در شأن امام سجادعلیه السلام تعبیرات مختلفی دارد:

- «ما رأیت هاشمیاً مثل علیّ بن الحسین»؛ «من قرشی ای باورع تر و افضل از او ندیدم.»(3)

- «لم ادرک بالمدینة افضل منه»؛ «من در مدینه افضل از او درک نکردم.»(4)

- «لم ادرک فی اهل البیت رجلاً کان افضل من علیّ بن الحسین»؛ «در میان اهل بیت مردی افضل از علی بن الحسین را درک نکردم.»(5)

ص:464


1- 1495. همان، ص 57.
2- 1496. تاریخ دمشق، ج 36، ص 147.
3- 1497. البدایة و النهایة، ج 9، ص 104.
4- 1498. تهذیب اللغات و الاسماء، ص 343.
5- 1499. الجرح و تعدیل، ج 3، ص 178.

- «کان علی بن الحسین افضل اهل زمانه»؛ «علی بن الحسین افضل اهل زمان خود بود.»(1)

- «ما رأیت احداً أفقه منه»؛ «من کسی را فقیه تر از او نیافتم.»(2)

3 - سعید بن مسیّب

او که از فقهای بارز مدینه به حساب می آید، با تعبیرات گوناگون امام سجادعلیه السلام را تمجید کرده است؛ از قبیل:

- «ما رأیت قطّ أفضل من علیّ بن الحسین»؛ «من کسی را افضل از علی بن الحسین ندیدم.»(3)

- «ما رأیت اورع منه»؛ «من کسی را باورع تر از او نیافتم.»(4)

4 - زید بن اسلم

زید بن اسلم از فقها و مفسرین به نام مدینه به حساب می آمد، و در توصیف امام سجادعلیه السلام گفته است:

- «ما جالست فی اهل القبلة مثله»؛ «من در بین مسلمین با کسی مثل او مجالست ننمودم.»(5)

- «ما رأیت مثل علی بن الحسین فهماً حافظاً»؛ «من در فهم و حفظ، کسی را مثل علی بن الحسین ندیدم.»(6)

5 - حماد بن زید

او که از بارزترین فقهای بصره به شمار می آید، درباره امام سجادعلیه السلام می گوید: «کان علیّ بن الحسین افضل هاشمیّ ادرکته»؛ «علی بن الحسین برترین هاشمی بود که من او را درک کرده ام».(7)

6 - یحیی بن سعید

او که از بزرگان تابعین و از افاضل فقها و علما نزد اهل سنت به حساب می آید

ص:465


1- 1500. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 238.
2- 1501. تذکرة الحفّاظ، ج 1، ص 75.
3- 1502. تاریخ یعقوبی، ج 3، ص 46.
4- 1503. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 38.
5- 1504. تاریخ دمشق، ج 12، ص 19.
6- 1505. طبقات الفقهاء، ج 2، ص 34.
7- 1506. تهذیب اللغات و الاسماء، ص 343.

درباره امام سجادعلیه السلام می گوید: «سمعت علیّ بن الحسین، وکان افضل هاشمی رأیته»؛ «من از علی بن الحسین علیه السلام حدیث شنیده ام و او برترین هاشمی بود که او را مشاهده کرده ام».(1)

7 - مالک بن انس

او می گوید: «لم یکن فی اهل البیت مثل علی بن الحسین»؛ «در میان اهل بیت به مانند علی بن الحسین علیه السلام وجود نداشته است».(2)

8 - ابوبکر بن برقی

«کان علیّ بن الحسین افضل زمانه»؛ «علی بن الحسین افضل زمان خود بود».(3)

9 - ابوزرعه

«ما رأیت احداً کان افقه منه»؛ «من کسی را افقه از علی بن الحسین علیه السلام ندیدم».(4)

10 - طاووس یمانی

او می گوید: «شبانه داخل حِجر اسماعیل شدم، ناگهان مشاهده کردم که علی بن الحسین نیز داخل شد و نماز به جای آورد و آن گاه سجده ای طولانی به جای آورد، از او در مناجاتش شنیدم که می گوید: «عبیدک بفنائک، مسکینک بفنائک، سائلک بفنائک، فقیرک بفنائک»؛ «بنده کوچک تو در درگاه توست، مسکین تو در درگاه توست، سائل تو در درگاه توست».

طاووس می گوید: به خدا سوگند! من بعد از هر نمازی که این دعا را به جهت گرفتاری خواندم، خداوند مرا گشایش داد.(5)

11 - نافع بن جبیر

او خطاب به امام سجادعلیه السلام گفت: «انّک سیّد الناس وافضلهم»؛ «همانا تو سیّد مردم و افضل آنانی».(6)

12 - سفیان بن عیینه

او می گوید: «حجّ علیّ بن الحسین علیه السلام فلمّا احرم واستوت به راحلته اصفرّ لونه وانتفض

ص:466


1- 1507. تهذیب الکمال، ج 7، ص 336.
2- 1508. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 238.
3- 1509. همان.
4- 1510. تاریخ دمشق، ج 12، ص 18.
5- 1511. ترجمه امام سجادعلیه السلام از ابن عساکر، ص 45.
6- 1512. صفة الصفوة، ج 2، ص 93.

ووقع علیه الرعدة ولم یستطع ان یلبّی. فقیل له: مالک لا تلبّی؟ فقال: أخشی ان اقول لبیک فیقال لی: لا لبیک»؛(1) «علی بن الحسین حج به جای آورد، هنگامی که احرام بسته و راحله اش استقرار پیدا کرد، رنگ او زرد شد و خاضع شد و بر بدنش لرزش عارض شد و لذا نتوانست که تلبیه بگوید. به حضرت عرض شد: چه شده شما را که لبیک نمی گویی؟ حضرت فرمود: می ترسم که لبیک بگویم و در جواب من گفته شود: لالبّیک.»

13 - ابوسعید عبدالملک بن قریب اصعمی

او می گوید: هنگامی که من مشغول طواف دور خانه خدا بودم، ناگهان جوانی را دیدم که دست به پرده کعبه گرفته و می گوید:

یا من یجیب دعا المضطرّ فی الظلم

یا کاشف الضرّ و البلوی مع السقم

قد نام وفدک حول البیت و انتبهوا

و انت یا حیّ یا قیّوم لم تنم

ادعوک ربّی حزینا هائناً قلقاً

فارحم بکائی بحقّ البیت و الحرم

ان کان جودک لایرجوه ذوسفه

فمن یجود علی العاصین بالکرم

آن گاه گریه بلندی نمود و این اشعار را انشاء کرد:

الا ایّها المقصود فی کلّ حاجة

شکوت الیک الضرّ فارحم شکایتی

ألا یا رجائی انت تکشف کربتی

فهب لی ذنوبی کلّها واقض حاجتی

اتیت بأعمال قباح ردیّة

و ما فی الوری عبد جنی کجنایتی

اتحرقنی بالنار یا غایة المنی

فأین رجائی ثمّ این مخافتی

آن گاه بر روی زمین افتاد و غش نمود. نزد او رفتم، دیدم او زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام است. سر آن حضرت را برداشته و بر دامن خود گذارده و گریستم. قطرات اشکم بر صورت آن حضرت چکید. دو چشمش را باز نموده و فرمود: چه کسی است که بر ما هجوم آورده است؟ من به او گفتم: بنده کوچک شما اصمعی است. آقای من! این چه گریه و جزعی است، در حالی که شما از اهل بیت نبوت و معدن رسالتید؟ آیا خداوند متعال نفرموده: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»؟

ص:467


1- 1513. کفایة الطالب، ص 450.

حضرت فرمود: هیهات هیهات. ای اصمعی! همانا خداوند بهشت را برای کسی خلق کرده که او را اطاعت کند، گرچه بنده ای حبشی باشد. و دوزخ را برای کسی آفریده که معصیت کار باشد، گرچه حرّ قرشی باشد. آیا خداوند متعال نمی فرماید: «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَلا یَتَساءَلُونَ»؛(1) «هنگامی که در صور دمیده شود، هیچ یک از پیوندهای خویشاوندی میان آن ها در آن روز نخواهد بود؛ و از یک دیگر تقاضای کمک نمی کنند.» و نیز می فرماید: «وَمَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ»؛(2) «و آنان که وزنه اعمالشان سبک باشد، کسانی هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده، در جهنم جاودانه خواهند ماند.»(3)

14 - ابوحازم

او می گوید: «ما رأیت هاشمیاً افضل من علی بن الحسین»؛ «من هاشمی ای را فقیه تر از علی بن الحسین ندیدم».(4)

15 - محمد بن ادریس شافعی

او می گوید: «هو افقه اهل المدینة»؛ «او - امام زین العابدین علیه السلام - فقیه ترین اهل مدینه بود».(5)

16 - احمد بن حنبل

او در سندی که از امام رضا از پدرش موسی کاظم، از پدرش جعفر صادق، از پدرش محمّد باقر، از پدرش زین العابدین از پدرش حسین بن علی، از پدرش علی بن الحسین، از رسول خدا علیهم السلام نقل شده در تعلیقه ای می گوید: «لو قرأت هذا الاسناد علی مجنون لبری ء من جنته»؛ «اگر این سند را بر دیوانه ای بخوانی از دیوانگی و جنونش خوب می شود».(6)

ص:468


1- 1514. سوره مؤمنون، آیه 101.
2- 1515. سوره مؤمنون، آیه 103.
3- 1516. المستطرف، ج 1، ص 129.
4- 1517. تهذیب الکمال، ج 7، ص 336.
5- 1518. رسائل جاحظ، ص 106، به نقل از او.
6- 1519. صواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی، ص 310، به نقل از او.

17 - عمرو بن بحر جاحظ

«و من مثل علی بن الحسین زین العابدین...»؛ «...و چه کسی همانند علی بن الحسین است...».(1)

18 - ابوحاتم محمّد بن حبان بستی

«علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، ابوالحسن، از فقهای اهل بیت و افاضل بنی هاشم و عبّاد مدینه بود...».(2)

دیدگاه مورّخان اهل سنت درباره امام سجادعلیه السلام

با رجوع به کتاب های مورّخین و صاحبان تراجم و رجال پی می بریم که امام سجادعلیه السلام نزد آنان از قداست و احترام خاصی برخوردار بوده است. اینک به برخی از این عبارات اشاره می کنیم:

1 - ابن عساکر شافعی دمشقی

او می گوید: «کان علی بن الحسین ثقة مأموناً، کثیر الحدیث، عالیاً، رفیعاً، ورعاً...»؛ «علی بن الحسین مردی ثقه، امین، کثیر الحدیث، عالی، رفیع و باورع بود...».(3)

2 - محمّد ابن سعد

او نیز همین عبارت را در مورد امام سجادعلیه السلام آورده است.(4)

3 - ابن حجر عسقلانی

«علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، زین العابدین، ثقة، ثبت، عابد، فقیه، فاضل، مشهور. قال ابن عیینه عن الزهری: ما رأیت قرشیاً افضل منه»؛(5) «علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، زین العابدین، ثقه، ثبت، عابد، فقیه، فاضل و مشهور بود. ابن عیینه از زهری نقل کرده که من در میان قریش، کسی را افضل از او ندیدم».

ص:469


1- 1520. رسائل جاحظ، ص 105و106.
2- 1521. مشاهیر علماء الأمصار، ص 63.
3- 1522. تاریخ دمشق، ج 36، ص 142.
4- 1523. الطبقات الکبری، ج 5، ص 222.
5- 1524. تقریب التهذیب، ج 2، ص 35.

4 - ابن حجر هیتمی

«و زین العابدین هذا هو الّذی خلف اباه علماً وزهداً وعبادة... وکان زین العابدین عظیم التجاوز والعفو والصفح...»؛ «و زین العابدین؛ او کسی است که جانشین پدرش در علم و زهد و عبادت بود... او زین العابدین بوده و با بزرگواری، گذشت و عفو داشت...».(1)

5 - یعقوبی

«کان افضل الناس واشدّهم عبادة، وکان یسمّی زین العابدین، وکان یسمّی ایضاً ذا الثفنات لما کان فی وجهه اثر السجود»؛ «امام زین العابدین، افضل مردم و عابدترین آنان بود، لذا او را زین العابدین نامیدند. و نیز او را صاحب پینه ها (ذوالثفنات) نامیده اند، به جهت این که در پیشانی او آثار سجده بود».(2)

6 - محیی الدین بن یحیی بن شرف نووی

«واجمعوا علی جلالته فی کل شی ء»؛ «بزرگان بر جلالت قدر او - زین العابدین علیه السلام - در هر چیزی اجماع نموده اند».(3)

8 - نسّابه معروف به ابن عنبه

«و فضائله اکثر من ان تحصی او یحیط بها الوصف»؛ «فضایل او بیش از آن است که احصا شده یا مردم از آن مطّلع شوند».(4)

9 - شبراوی

«کان - رضی الله عنه - عابداً، زاهداً، ورعاً، متواضعاً، حسن الاخلاق»؛ «او انسان عابد، زاهد، باورع، متواضع و با حسن اخلاق بود».(5)

10 - ابن تیمیه حرّانی

«امّا علی بن الحسین فمن کبار التابعین وساداتهم علماً ودیناً... وله الخشوع وصدقة السرّ وغیر ذلک من الفضائل ما هو معروف»؛ «امّا علی بن الحسین؛ او بزرگ ترین تابعین و سادات

ص:470


1- 1525. صواعق المحرقة، ص 119.
2- 1526. تاریخ یعقوبی، ج 3، ص 46.
3- 1527. تهذیب اللغات و الأسماء، ج 1، ص 343.
4- 1528. عمدة الطالب، ص 193.
5- 1529. الاتحاف بحبّ الأشراف، ص 49.

آنان در علم و دیانت بود... او در خشوع و صدقه پنهانی و دیگر فضایل به حدّی رسیده بود که نزد همه معروف بود».(1)

11 - محمّد بن طلحه شافعی

«هذا زین العابدین، قدوة الزاهدین وسید المتقین وامام المؤمنین شیمته تشهد له انّه من سلالة رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم، و سمته یثبت قربه من اللَّه. وثفناته تسجل له کثرة صلاته وتهجّده. واعراضه عن متاع الدنیا ینطق بزهده فیها...»؛ «او زین العابدین، مقتدای زاهدین و سید متقین و امام مؤمنین بود. کسی که رفتارش گواهی می داد که از سلاله رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم است. نشانه اش ثابت می کرد که او مرتبط با خدا است. و پینه های پیشانی اش سند کثرت نماز و تهجّدش بود. و اعراض او از متاع دنیا، بر زهد او از دنیا گویا بود...».(2)

12 - سبط بن جوزی

او نیز همین تعبیرات را درباره امام سجادعلیه السلام آورده است.(3)

13 - احمد بن محمّد بن عبدربّه

«وکان علی بن الحسین علیه السلام اذا قام للصلاة اخذته رعدة فسئل عن ذلک فقال: ویحکم اتدرون إلی من اقوم ومن ارید ان اناجی؟»؛ «علی بن الحسین علیه السلام هنگامی که به نماز می ایستاد او را لرزه می گرفت. از علّت آن سؤال شد؟ در جواب گفت: وای بر شما! آیا می دانید به سوی چه کسی قیام می کنم و با چه کسی مناجات می نمایم؟».(4)

14 - ابن خلکان

«هو احد ائمة الإثنی عشر ومن سادات التابعین... وفضائل زین العابدین ومناقبه اکثر من أن تحصی»؛(5) «او یکی از امامان دوازده گانه و از سادات تابعین بود... و فضایل زین العابدین و مناقبش بیش از آن است که احصا شود».

ص:471


1- 1530. منهاج السنة، ج 2، ص 133، چاپ اول.
2- 1531. مطالب السؤول، ج 2، ص 41.
3- 1532. تذکرة الخواص، ص 291.
4- 1533. العقد الفرید، ج 3، ص 169.
5- 1534. وفیات الاعیان، ج 2، ص 429.

15 - عبدالحیّ بن عماد حنبلی

«زین العابدین علی بن الحسین الهاشمی، سمّی زین العابدین لفرط عبادته. وکان وروده فی الیوم واللیلة الف رکعة إلی ان مات. وکان یوم استشهد والده مریضاً فلم یتعرضوا له... ومن برّ زین العابدین لأمّه انّه کان لا یأکل معها فی صحفة ویقول: اخشی ان تسبق یدی إلی ما سبقت عینها إلیه...»؛ «زین العابدین علی بن الحسین هاشمی؛ او را به جهت کثرت عبادتش زین العابدین نامیدند؛ زیرا شبانه روز تا هنگام وفاتش هزار رکعت نماز به جای می آورد. هنگام شهادت پدرش - امام حسین علیه السلام - او مریض بود، و لذا متعرّض قتل او نشدند... از نیکی او به مادرش این که با مادرش بر سر یک سفره هم غذا نمی شد، و می گفت: خوف دارم که دست من بر چیزی سبقت گیرد، در حالی که چشم او قبلاً به آن سبقت گرفته است...».(1)

16 - یوسف بن اسماعیل نهبانی

«علیّ زین العابدین احد افراد ساداتنا آل البیت واعاظم ائمتهم الکبار - رضی الله عنه -، حمله عبدالملک بن مروان مقیّداً من المدینة ووکّل به من یحفظه. فدخل علیه الامام الزهری لوداعه فبکی وقال: وددت انّی مکانک...»؛(2) «علی زین العابدین، یکی از افراد سادات اهل بیت و اعاظم امامان بزرگ است. عبدالملک بن مروان او را با غل و زنجیر از مدینه خارج کرد و کسی را موکّل به او نمود تا او را حفظ نماید. امام زُهری به جهت وداع بر او وارد شد، گریست و گفت: دوست داشتم که من به جای تو می بودم...».

17 - ابن ابی الحدید معتزلی

او عبارت جاحظ را در مدح امام سجادعلیه السلام نقل کرده و بر مفاد آن اقرار کرده است.(3)

18 - عبداللَّه بن اسعد یافعی

«در سال 94 هجری زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب وفات یافت. از جماعتی از سلف روایت شده که گفته اند: ما کسی را باورع تر از او، و نزد برخی با فضیلت تر از او نیافتیم... به من خبر رسیده که علی بن الحسین در شبانه روز

ص:472


1- 1535. شذرات الذهب، ج 1، ص 104.
2- 1536. وفیات الاعیان، ج 2، ص 429.
3- 1537. شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 274 و 278.

تا هنگام وفاتش هزار رکعت نماز به جای می آورد. او بعد از ذکر مقداری از مناقب و محاسنش می گوید: مناقب و محاسن ایشان بسیار و مشهور است، من به مقدار کمی از آن ها اکتفا نمودم».(1)

19 - اسماعیل بن کثیر دمشقی

او بعد از ذکر کلمات علما در مدح حضرت، خود نیز به ذکر محاسن و مناقب و فضایل امام سجادعلیه السلام پرداخته است.(2)

20 - محمّد خواجه پارسای بخاری

«ولد سنة ثمان وثلاثین، وکان ثقة مأموناً، کثیر الحدیث، عالیاً، رفیعاً. واجمعوا علی جلالته فی کل شی ء»؛ «در سال 33 متولد شد. مردی ثقه و امین، کثیر الحدیث، عالی و رفیع بود. علما در جلالتش در هر چیز، اجماع نموده اند...».(3)

21 - ابن صبّاغ مالکی

«امّا مناقبه علیه السلام فکثیرة ومزایاه شهیرة...»؛ «امّا مناقب او بسیار و مزایای او مشهور است...».(4)

22 - محمّد بن عبدالباقی زرقانی

«علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی، زین العابدین، ثقة، ثبت، عابد، فقیه، فاضل، مشهور...»؛ «علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، هاشمی، زین العابدین، ثقه، ثبت، فقیه، فاضل و مشهور بود...».(5)

23 - خیرالدین زرکلی

«... واحد من کان یضرب بهم المثل فی الحلم والورع... احصی من بعد موته عدد من کان یقوتهم سرّاً فکانوا نحو مائة بیت...»؛ «... او یکی از کسانی بود که در حلم و ورع ضرب المثل بود... کسانی را که به طور مخفیانه حضرت غذا می داد، شمارش نمودند، به صد خانوار رسید...».(6)

ص:473


1- 1538. مرآة الجنان، ج 1، ص 151-153.
2- 1539. البدایة و النهایة، ج 9، ص 121-134.
3- 1540. ینابیع المودة، قندوزی حنفی، ج 2، ص 454، به نقل از او.
4- 1541. الفصول المهمة، ص 190.
5- 1542. شرح زرقانی بر موطأ مالک، ج 1، ص 230.
6- 1543. الأعلام، ج 4، ص 277.

امام سجادعلیه السلام از دیدگاه متأخرین

با مراجعه به کتاب های متأخّرین که در این عصر و زمان تألیف شده پی می بریم که امام سجادعلیه السلام نزد آنان نیز مورد احترام و تمجید بوده است. اینک به برخی از کلمات آن ها اشاره می کنیم:

1 - شیخ محمّد ابوزهره

«زین العابدین فقیه بود، همان گونه که محدّث بود. شباهتی به جدّش علی بن ابی طالب در قدرت و احاطه بر مسائل فقهی از تمام جوانب و فروعات مسائل داشت».(1)

2 - استاد عباس محمود عقاد

«فهذا الغلام العلیل قد عاش حتی انعقد له ملک القلوب حیث انعقد ملک الأجسام لهشام بن عبدالملک»؛ «این جوان، مریض زندگی کرد تا آن که فاتح تمام دل ها شد، در آن زمانی که هشام بن عبدالملک مالک اجسام مردم بود».(2)

3 - دکتر محمّد عبده یمانی

«کان زین العابدین شدید التمسک بما جاء به النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم من الکتاب و السنة وما کان علیه جدّه علی بن ابی طالب وابوه الحسین الشهید - رضی الله عنه - لا یحید عنه قید انملة فی عقیدة او عبادة او عمل. کثیر التبتّل والورع. اشفقت علیه عمّته فاطمة بنت علیّ من کثرة ما کان یتعب به جسمه من عبادة، فارسلت إلیه الصحابی جابر بن عبداللَّه - رضی الله عنه - یکلّمه فی ذلک، فقال لجابر: لا أزال علی منهج أبوی متأسّیاً بهما حتی ألقاهما»؛ «زین العابدین تمسّک شدیدی به کتاب و سنت، و آنچه جدّش علی بن ابی طالب و پدرش حسین شهید بر آن بود داشت، و به مقدار بند انگشتی در عقیده یا عبادت و عمل از آن کوتاهی نمی کرد. بسیار اهل توجه به خدا و ورع بود. عمّه اش فاطمه دختر علی علیه السلام از آثار سختی های عبادت بر او ناراحت بود تا آن که صحابی جابر بن عبداللَّه را نزد او فرستاد تا در این باره با او صحبت کند، ولی به جابر فرمود: من دائماً بر روش پدر و مادرم خواهم بود و به آنان اقتدا خواهم کرد تا آن دو را ملاقات نمایم».(3)

ص:474


1- 1544. الامام زید، محمدابوزهره، ص 31.
2- 1545. الحسین، ابوالشهداء، ص 284.
3- 1546. علّموا اولادکم محبّة آل بیت النبی صلی الله علیه وآله، ص 162و163.

و نیز می گوید: «کان علی بن الحسین عابداً زاهداً وفیّاً جواداً منیباً، اجمع معاصروه انّه کان اعبد الناس»؛ «علی بن الحسین مردی عابد، زاهد، باوفا، اهل جود و منیع الطبع بود. معاصرینش اجماع کرده اند که او عابدترین مردم بود...».(1)

اعتراف اهل سنت به امامت حضرت سجادعلیه السلام

1 - شمس الدین ذهبی

«کان له جلالة عجیبة وحقّ له واللَّه ذلک فقد کان اهلاً للإمامة العظمی؛ لشرفه وسؤدده وعلمه وتألّهه وکمال عقله»؛ «برای او - حضرت سجادعلیه السلام - جلالت عجیبی است، و به خدا سوگند که او سزاوار چنین جلالتی است. او به جهت شرف و بزرگواری و علم و کمال عقل، اهلیّت برای امامت عظمی داشت».(2)

2 - عبدالرؤف مناوی شافعی

«علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، زین العابدین، امام، سیّد، سند... کان عظیم القدر، رحب الساحة والصدر، رأساً لجسد الریاسة، مؤملاً للایالة والسیاسة... وهو ثقة ثبت فاضل...»؛ «علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، زین العابدین، امام، سید، سند... او عظیم القدر و دارای سعه صدر بود. او سری برای جسد ریاست و اهلیّت برای سرپرستی و سیاست داشت... او ثقه، ثبت، و فاضل بود...».(3)

احادیث امام سجادعلیه السلام

1 - از امام سجادعلیه السلام نقل است که فرمود: «یا بنیّ! لاتصحب فاسقاً فانّه یبیعک بأکلة و أقلّ منها لاینالها، و لابخیلاً فانّه یخذلک فی ماله احوج ماتکون الیه، و لاکذّاباً فانّه کالسراب یقرب منک البعید و یباعد عنک القریب، و لاأحمق، فانّه یرید ان ینفعک فیضرّک، و لاقاطع رحم فانّه ملعون فی کتاب اللَّه، قال تعالی: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ * أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمی أَبْصارَهُمْ»(4)»؛(5)

ص:475


1- 1547. همان، ص 164-166.
2- 1548. سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 398.
3- 1549. الکواکب الدریّة، ص 139.
4- 1550. سوره محمد، آیات 22و23.
5- 1551. علّموا اولادکم حبّ آل بیت النبی صلی الله علیه وآله، دکتر یمانی، ص 169و170.

«ای فرزندم! با شخص فاسق همنشینی نکن؛ زیرا او تو را با یک لقمه و کمتر از آن که به آن هم نمی رسد خواهد فروخت. و نه با بخیل؛ زیرا تو را در مالی که شدیداً به آن احتیاج داری خار خواهد نمود. و نه کذّاب؛ زیرا او به مانند سراب است که دور را به تو نزدیک و نزدیک را از تو دور می کند. و نه احمق؛ زیرا او می خواهد به تو نفع رساند، ضرر می رساند. و نه کسی که قطع رحم می کند؛ زیرا او در کتاب خدا ملعون است. خداوند متعال فرمود: اگر [از این دستورها] رویگردان شوید جز این انتظار نمی رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟ آن ها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته، گوش هایشان را کر و چشمانشان را کور کرده است.»

2 - و نیز فرمود: «انّ اللَّه یحبّ المذنب التوّاب»؛(1) «همانا خداوند گناهکار بسیار توبه کننده را دوست می دارد.»

3 - «التارک للامر بالمعروف و النهی عن المنکر کالنابذ کتاب اللَّه وراء ظهره»؛(2) «کسی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند به مانند آن است که کتاب خدا را پشت سر خود پرتاب کرده است.»

4 - «بئس الأخ یرعاک غنیّاً و یقطعک فقیراً»؛(3) «بد برادری است کسی که تو را در حال بی نیازی همراهی کرده و در حال فقر تو را رها نماید.»

5 - «الرضا بمکروه القضاء ارفع درجات الیقین»؛(4) «راضی بودن به قضای مکروه بالاترین درجه یقین است.»

6 - «سادة الناس فی الدنیا الأسخیاء، و فی الآخرة اهل الدین و اهل الفضل و العلم، لانّ العلماء ورثة الأنبیاء»؛(5) «بزرگان در دنیا بین مردم سخاوتمندانند و در آخرت اهل دین و اهل فضل و علم می باشند؛ زیرا علما، وارثان انبیا هستند.»

ص:476


1- 1552. همان.
2- 1553. همان.
3- 1554. همان.
4- 1555. همان.
5- 1556. ترجمه امام زین العابدین علیه السلام از تاریخ دمشق، ص 55.

7 - «ایّاک و الغیبة، فانّها إدام کلاب النار»؛(1) «از غیبت بپرهیز؛ زیرا آن، خورشت سگان اهل دوزخ است.»

8 - «انّ قوماً عبدوا اللَّه رهبة فتلک عبادة العبید، و آخرین عبدوه رغبة فتلک عبادة التجّار، و قوماً عبدوا اللَّه شکراً فتلک عبادة الأحرار»؛(2) «همانا قومی خداوند را از ترس عبادت کردند، که آن عبادت بردگان است. و عده ای دیگر او را به جهت رغبت، عبادت کردند که آن عبادت تاجران است. و عده ای دیگر او را به جهت شکر و سپاس عبادت کردند که آن عبادت آزادمردان است.»

شهادت امام سجادعلیه السلام

شبراوی می نویسد: «حضرت سجادعلیه السلام در مدینه با سمّی که به او خورانده شد، از دنیا رحلت نمود».(3)

دکتر یمانی می نویسد: «توفّی علی بن الحسین - رضی الله عنه - فی العشر الثانی من شهر المحرّم سنة اربع وتسعین فی المدینة المنورة عن عمر یناهز الثامنة والخمسین. وما ان تسامع الناس بوفاته حتی ملأ النبأ ارجاء المدینة المنورة فامتلأت القلوب جزناً علیه، وانطلقت الألسنة ثناءً وترحماً ورثاءً له...»؛ «علی بن الحسین - رضی الله عنه - در دهه دوّم از ماه محرّم، سال 91 در مدینه منوره با عمری حدود 58 سال از دنیا رحلت نمود. و هنگامی که خبر وفاتش به مردم رسید قلوب همه بر او محزون شد، زبان ها او را مدح و ثنا نموده و در سوک او مرثیه سرودند...».(4)

ص:477


1- 1557. همان، ص 85.
2- 1558. همان، ص 111و112.
3- 1559. الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 143.
4- 1560. علّموا اولادکم حبّ آل بیت النبی صلی الله علیه وآله، ص 170و171.

امام باقر علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

بشارت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم

ابن عساکر شافعی دمشقی از ابی الزبیر نقل کرده که گفت: ما نزد جابر بن عبداللَّه بودیم، زمانی که چشمش کور و سنش بالا رفته بود. علی بن الحسین همراه با فرزندش محمّد در حالی که کودکی بود وارد شد و بر جابر سلام کرد، و به فرزندش محمّد فرمود: برو نزد عمویت و بر او سلام کرده و سر او را ببوس. آن فرزند چنین کرد. جابر گفت: این چه کسی بود؟ حضرت علی بن الحسین فرمود: محمّد فرزندم. جابر او را در بغل گرفت و گریست و گفت: ای محمّد! همانا رسول خدا تو را سلام می رساند.

حضرت به جابر فرمود: خداوند تو را اصلاح کند، جریان چه بوده است؟ جابر گفت: نزد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بودم که حسین بن علی بر او وارد شد، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم او را در بغل گرفته و بوسید و در کنار خود جای داد. آن گاه فرمود: «یولد لابنی هذا ابن یقال له: علیّ، اذا کان یوم القیمة نادی مناد من بطنان العرش: لیقم سید العابدین. فیقوم هو. و یولد له محمّد، اذا رأیته یا جابر فاقرأ علیه السلام منّی و اعلم انّ بقاءک بعده قلیل»؛(1) «برای این فرزندم فرزندی خواهد آمد که او را علی نامند. هر گاه روز قیامت فرا رسد، منادی از روی عرش صدا خواهد داد: سید عابدین بایستد. در آن هنگام او می ایستد. و برای او فرزندی خواهد بود به نام محمّد، هر گاه او را دیدی ای جابر سلام مرا به او برسان. و بدان که زندگی تو بعد از او کم است.»

ص:478


1- 1561. ترجمه امام باقرعلیه السلام از تاریخ ابن عساکر، ص 137و138.

ابوالزبیر می گوید: بعد از این واقعه جابر بیش از چند روزی زنده نماند تا این که از دنیا رحلت نمود.

عبادت امام باقرعلیه السلام

1 - ذهبی می گوید: «آن حضرت شبانه روز «150» رکعت نماز به جا می آورد».(1)

2 - ابن صباغ مالکی از یکی از اهل علم و خیر نقل می کند که گفت: من بین مکه و مدینه بودم که ناگهان شبحی را در بیابان مشاهده کردم که گاهی ظاهر و در وقتی غایب می شد، تا این که به من نزدیک شد، دقت کردم دیدم نوجوانی هفت یا هشت ساله است. بر من سلام نمود و من نیز جواب سلام او را دادم. گفتم: از کجا می آیی ای نوجوان؟! فرمود: از جانب خداوند. عرض کردم: به کجا می روی؟ فرمود: به سوی خداوند. عرض کردم: زاد و توشه تو چیست؟ فرمود: تقوی. عرض کردم: تو کیستی؟ فرمود: مردی از عرب. عرض کردم: از کدامین عرب؟ فرمود: از قریش. عرض کردم: توضیح بده که پسر چه کسی هستی؟ خداوند تو را عافیت دهد. فرمود: من مردی هاشمی هستم. گفتم: برای من معیّن کن. فرمود: من مردی علوی هستم. آن گاه بعد از قرائت اشعاری فرمود: «من ابوجعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علی بن ابی طالبم». سپس نگاه کردم و کسی را ندیدم، و ندانستم که به زمین فرو رفت و یا به آسمان پر کشید.(2)

3 - افلح از موالیان امام باقرعلیه السلام می گوید: با محمّد بن علی به حجّ می رفتیم. چون حضرت وارد مسجدالحرام شد، به خانه خدا نظر کرد و با صدای بلند گریست. به او عرض کردم: پدر و مادرم به فدایت! مردم شما را نظاره می کنند، اگر کمی آهسته تر گریه کنید بهتر است. حضرت فرمود: وای بر تو ای افلح! چرا گریه نکنم، شاید خداوند از این گریه بر من نظر رحمت نماید تا بتوانم به توسط آن فردای قیامت به فوز نایل شوم. آن گاه دور خانه خدا طواف کرد و آمد و در کنار مقام، رکوع به جای آ

ص:479


1- 1562. تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 125.
2- 1563. الفصول المهمّة، ص 220.

ورد. و سر از سجود خود برداشت، ناگهان مشاهده کردم که محلّ سجده اش از اشکان چشمش مرطوب است.(1)

ابن عساکر از مدائنی نقل کرده که گفت: در حالی که محمّد بن علی بن الحسین در آستانه کعبه ایستاده بود، شخصی اعرابی بر او وارد شد و به حضرت عرض کرد: آیا هنگامی که خدا را عبادت می کنی مشاهده نموده ای؟ حضرت و کسانی که دور او بودند، سرها را به زیر افکندند. آن گاه حضرت سر خود را بلند کرده و به او فرمود: من خدایی را که نبینم عبادت نخواهم کرد. او عرض کرد: چگونه او را دیده ای؟ حضرت فرمود: «دیده ها با مشاهده چشمان او را ندیده است، بلکه قلب ها به حقایق ایمان او را دیده است. خداوند به حواس درک نمی شود، و به مردم قیاس نمی گردد. به نشانه ها معروف و به علامات توصیف شده است. در قضاوتش ظلم نمی کند. از اشیاء جدا و اشیاء نیز از او جدا است. هیچ چیز همانند او نیست. این است آن خدایی که به جز او خدایی نیست.

اعرابی گفت: خداوند داناتر است که کجا رسالتش را قرار دهد.(2)

جود امام باقرعلیه السلام

اسود بن کثیر می گوید: نزد محمّد بن علی (امام باقر) از فقر و جفای برادران شکایت نمودم. حضرت فرمود: بد برادری است کسی که تو را در حال بی نیازی رعایت نموده و در حال فقر تو را رها می نماید. آن گاه به غلام خود دستور داد تا کیسه ای که در آن هفتصد درهم بود آورد و به او فرمود: این را خرج کن و هر گاه تمام کردی مرا خبر ده... .(3)

ابوالفرج اصفهانی از ابوبکر حضرمی نقل می کند که گفت: برای کمیت از (امام)

ص:480


1- 1564. صفة الصفوة، ج 2، ص 110.
2- 1565. ترجمه امام باقرعلیه السلام از تاریخ ابن عساکر، ص 147و148.
3- 1566. صفة الصفوة، ج 2، ص 112.

ابی جعفر محمّد بن علی علیهما السلام در ایام تشریق در سرزمین منا اجازه گرفتم تا بر حضرت وارد شود. کمیت عرض کرد: فدایت شوم، من در حق شما شعری سروده ام که دوست دارم برای شما بخوانم. حضرت فرمود: ای کمیت! در این «ایام معلومات» ذکر خدا کن. کمیت بار دیگر خواسته خود را تکرار کرد. حضرت بر او رقّت نمود و فرمود: اشعارت را بیاور. کمیت قصیده خود را قرائت کرد تا به اینجا رسید:

یصیب به الرامون عن قوس غیرهم

فیا آخراً أسدی له الغیّ أوّل

حضرت دستان خود را به طرف آسمان بلند کرد و عرضه داشت: بار خدایا! کمیت را مورد مغفرت خود قرار ده.

صاعد، غلام کمیت می گوید: روزی بر ابی جعفر محمّد بن علی وارد شدیم، حضرت به ما هزار دینار و یک لباس داد. کمیت به حضرت عرض کرد: به خدا سوگند! من به جهت دنیا شما را دوست نداشته ام، و اگر دنیا را می خواستم نزد کسانی می رفتم که مال در دستان آنان است. و لیکن شما را به جهت آخرت دوست دارم. ولی لباسی را که به اجسام شما اصابت کرده به جهت تبرّک قبول می کنم، ولی مال را نمی پذیرم. لذا مال را ردّ کرده و لباس را پذیرفت.(1)

معجزات امام باقرعلیه السلام

ابوبصیر می گوید: روزی به امام باقرعلیه السلام عرض کردم: شما ورثه رسول خدا هستید؟ فرمود: آری. عرض کردم: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وارث همه انبیا بود؟ فرمود: وارث تمام علوم انبیا بود. عرض کردم: و شما جمیع علوم رسول خدا را به ارث برده اید؟ فرمود: آری. عرض کردم: پس شما قدرت دارید که مرده زنده کرده و کور و کر را شفا داده و به آنچه می خورند و آنچه در خانه های خود ذخیره می کنند خبر دهید؟ حضرت فرمود: آری، ما این امور را به اذن خدا انجام می دهیم. آن گاه فرمود: نزدیک من آی ای ابابصیر! ابوبصیر در آن زمان کور بود. او گفت: من نزدیک حضرت

ص:481


1- 1567. الأغانی، ج 15، ص 126.

رفتم. او دست خود را بر صورتم کشید. ناگهان آسمان و کوه و زمین را مشاهده نمودم. حضرت فرمود: آیا دوست داری که این چنین ببینی و حساب تو با خدا باشد، یا این که همان طور که بودی باشی و بهشت بر تو باشد؟ عرض کردم: بهشت را ترجیح می دهم. آن گاه حضرت دستانش را بر صورتم کشید، به آن حالت که بودم بازگشتم.(1)

امام باقرعلیه السلام از دیدگاه معاصرین

بزرگان علم و فکر از معاصرین امام باقرعلیه السلام همگی بر عظمت و بزرگواری و علم امام باقرعلیه السلام اجماع و اتفاق نموده اند:

1 - امام صادق علیه السلام

حضرت درباره پدرش امام باقرعلیه السلام فرمود: «کان ابی خیر محمّدیّ یومئذ علی وجه الأرض»؛(2) «پدرم در آن روز بهترین محمّدها در روی زمین بود.»

2 - محمّد بن منکدر

او که معاصر امام زین العابدین و فرزندش امام محمّد باقرعلیهما السلام بود، درباره حضرت می گوید: «ما کنت اری انّ مثل علی بن الحسین یدع خلفاً لفضله وغزارة علمه وحلمه حتی رأیت ابنه محمّداً»؛ «من نمی دانستم که علی بن الحسین کسی را در فضل و کثرت علم و حلم به عنوان جانشین خود بگذارد، تا آن که فرزندش محمّد را مشاهده نمودم».(3)

3 - عبداللَّه بن عطاء

او می گوید: «ما رأیت العلماء عند احد اصغر منهم عند ابی جعفر محمّد بن علی، لتواضعهم له ومعرفتهم بحقّه وعلمه واقتباسهم منه ولقد رأیت الحکم بن عیینة علی جلالته وسنّه وهو بین یدیه یتعلم منه ویأخذ عنه کالصبیّ بین یدی المعلّم»؛ «من علما را نزد هیچ کس کوچک تر از نزد ابی جعفر ندیدم؛ زیرا همگی نسبت به او متواضع بوده و به حق و علم او معرفت داشتند و از او علم اخذ می نمودند. حکم بن عیینه را با آن جلالت و سنّ مشاهده کردم

ص:482


1- 1568. نور الابصار، ص 168.
2- 1569. البدایة و النهایة، ج 9، ص 309.
3- 1570. تهذیب التهذیب ج 9 ص 352.

که در مقابل او نشسته و از او علم فرا می گیرد، آن گونه که کودک به نزد معلّم رفته و از او علم اخذ می کند».(1)

این در حالی است که حکم بن عیینه – بنابر نقل راویان - از بزرگ ترین علمای عصر خود بوده است.

مجاهد بن رومی می گوید: حَکَم را در مسجد خیف مشاهده کردم، در حالی که علمای مردم همگی عیال او بوده و از او بهره می بردند.(2)

4 - حسن بصری

«ذلک الّذی یشبه کلامه کلام الانبیاء»؛ «محمد باقر کسی است که کلامش شبیه کلام انبیا است».(3)

5 - ثوری

«سمّی الباقر؛ لأنّه بقر العلم ای شقّه فعرف اصله وعرف خفیه»؛ «او را باقر نامیدند؛ زیرا علم را شکافته و اصل و حقیقتش را معرفت پیدا کرده است».(4)

امام باقرعلیه السلام از دیدگاه علمای اهل سنت

با مراجعه به تاریخ و کلمات اهل سنت پی می بریم که امام باقرعلیه السلام مورد احترام و تعظیم عموم آنان بوده است. اینک به کلمات برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - محمّد بن سعد زهری (ت: 230 ه.ق)

او درباره حضرت باقرعلیه السلام می گوید: «محمّد من الطبقة الثالثة من التابعین من المدینة، کان عابداً عالماً ثقة»؛ «محمّد از طبقه سوم از تابعین مدینه، مردی عابد، عالم و ثقه بود».(5)

ص:483


1- 1571. شذرات الذهب، ج 1، ص 149 ؛ تاریخ ابن عساکر، ج 51، ص 43.
2- 1572. تهذیب التهذیب، ج 2، ص 134.
3- 1573. الامام جعفرالصادق علیه السلام، مستشار عبدالحلیم جندی، ص 140.
4- 1574. الطبقات الکبری، شعرانی، ج 1، ص 32.
5- 1575. تذکرة الخواص، سبط بن جوزی، ص 302، به نقل از او.

او همچنین درباره حضرت می گوید: «کان ثقة کثیر الحدیث»؛ «او ثقه و کثیر الحدیث بود».(1)

2 - احمد بن حنبل (ت: 241 ه.ق)

او بر سندی که از امام رضاعلیه السلام تا امام باقرعلیه السلام و از او تا رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم از ذریه حضرت در آن قرار داشت. می گوید: «لو قرأت هذا الاسناد علی مجنون لبری ء من جنّته»؛ «اگر این سند بر دیوانه ای قرائت شود از جنونش بهبودی می یابد».(2)

3 - ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت: 250 ه.ق)

«... وهو سیّد فقهاء الحجاز ومنه ابنه جعفر تعلّم الناس الفقه، وهو الملقّب بالباقر، باقر العلوم، لقّبه به رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم ...»؛ «... او سید فقهای حجاز است، که مردم فقه را از او و فرزندش جعفر فرا گرفتند. او ملقّب به باقر است، کسی که علم را می شکافد. و این لقبی است که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بر او گذارده است...».(3)

4 - حافظ ابونعیم اصفهانی (ت: 430 ه.ق)

«و منهم الحاضر الذاکر الخاشع الصابر، ابوجعفر محمّد بن علیّ الباقر...»؛ «از جمله اولیا، حاضر، ذاکر، خاشع، صابر، ابوجعفر محمّد بن علی الباقر است...».(4)

5 - فخر رازی (ت: 604 ه.ق)

او در معنای کوثر می گوید: «والقول الثالث: الکوثر اولاده... فالمعنی انّه یعطیه نسلاً یبقون علی مرّ الزمان. فانظر کم قتل من اهل البیت ثم العالم ممتلی ء منهم ولم یبق من بنی امیّة فی الدنیا احد یعبأ به. ثم انظر کم کان فیهم من الأکابر من العلماء کالباقر والصادق والکاظم والرضاعلیهم السلام...»؛ «قول سوّم آن است که مراد از کوثر اولاد اویند... و مقصود آن است که خداوند به او نسلی عنایت خواهد کرد که در طول زمان باقی خواهند ماند. پس بنگر که چه مقدار از اهل بیت کشته شدند ولی عالم از آنان پر است، و در مقابل از بنی امیه در دنیا

ص:484


1- 1576. البدایة و النهایة، ابن کثیر، ج 9، ص 338، به نقل از او.
2- 1577. صواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی، ص 310، به نقل از او.
3- 1578. رسائل جاحظ، ص 108.
4- 1579. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 166.

کسی که قابل توجه باشد وجود ندارد. نظر کن چه افرادی از بزرگان علما؛ همانند باقر و کاظم و صادق و رضاعلیهم السلام در میان آنان وجود دارد...».(1)

6 - محمّد بن طلحه شافعی (ت: 652 ه.ق)

«هو باقر العلم وجامعه وشاهر علمه ورافعه... صفا قلبه وزکا علمه وطهرت نفسه وشرفت اخلاقه وعمرت بطاعة اللَّه اوقاته ورسخت فی مقام التقوی قدمه...»؛ «او شکافنده علم و جمع کننده آن، و شهرت دهنده و بالا برنده علم و... بود. کسی که قلبش باصفا و عملش تزکیه شده و نفسش پاک و اخلاقش با شرف بود. تمام اوقاتش به طاعت خدا مشغول و در مقام تقوا ثابت قدم بود...».(2)

7 - سبط بن جوزی (ت: 654 ه.ق)

«هو ابوجعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علی بن ابی طالب... وانّما سمّی الباقر من کثرة سجوده، بقر السجود جبهته ای فتحها ووسعها. وقیل: لغزارة علمه»؛(3) «او ابوجعفر محمّد بن علی بن ابی طالب است... او را به جهت کثرت سجودش باقر نامیدند؛ زیرا سجده پیشانی اش را شکافته و باز کرده بود. و برخی گفته اند او را به جهت فراوانی علمش باقر نامیده اند...».

8 - ابن ابی الحدید معتزلی (ت: 655 ه.ق)

او در شرح نهج البلاغه، کلام جاحظ را نقل کرده و آن را تقریر نموده است.(4) وی همچنین می گوید: «کان محمّد بن علی بن الحسین... سیّد فقهاء الحجاز...»؛(5) «محمّد بن علی بن الحسین... بزرگ فقهای حجاز بود...».

9 - محمّد بن احمد بن ابی بکر قرطبی (ت: 671 ه.ق)

او در تفسیر آیه «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً...»(6) می گوید: «و منه الباقر لابی جعفر محمّد بن علی زین العابدین؛ لأنّه بقر العلم وعرف اصله ای شقّه»؛(7) «... از همین ماده است اسم باقر برای ابی جعفر محمّدبن علی زین العابدین؛ زیرا او علم را شکافت و به اصل آن معرفت نمود».

ص:485


1- 1580. تفسیر فخر رازی، ج 32، ص 125، مجلّد 16، طبع دارالفکر.
2- 1581. مطالب السؤول، ج 2، ص 100.
3- 1582. تذکرة الخواص، ص 302.
4- 1583. شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 277.
5- 1584. همان.
6- 1585. سوره بقره، آیه 67.
7- 1586. تفسیر قرطبی، ج 1، ص 483.

10 – ابو زکریّا محیی الدین بن شرف نووی (ت: 676 ه.ق)

او درباره حضرت باقرعلیه السلام می گوید: «هو تابعی جلیل، امام بارع، مجمع علی جلالته، معدود فی فقهاء المدینة وأئمتهم»؛(1) «او تابعی جلیل، امامی نمونه است. کسی که بر جلالتش اجماع بوده و در جمله فقهای مدینه و امامان فقها به حساب می آید».

11 - ابوالعباس ابن خلکان (ت: 681 ه.ق)

«... کان الباقر عالماً سیّداً کبیراً. وانّما قیل له الباقر، لأنّه تَبَقّر فی العلم»؛(2) «... باقر، مردی عالم، سیّد و کبیر بود. او را باقر نامیده اند؛ زیرا در علم وسعت داد».

12 - ابن منظور مصری (ت: 711 ه.ق)

«و کان یقال لمحمّد بن علی بن الحسین بن علی، الباقر - رضوان اللَّه علیهم -؛ لأنّه بقر العلم وعرف اصله واستنبط فرعه وتبقّر فی العلم»؛(3) «... به محمّد بن علی بن الحسین بن علی - رضوان اللَّه علیهم - باقر گفته اند؛ زیرا علم را شکافت و اصل آن را شناخته و فرع آن را استنباط نموده و در علم وسعت داد».

13 - شمس الدین ذهبی (ت: 748 ه.ق)

«و کان من فقهاء المدینة. وقیل له الباقر؛ لأنّه بقر العلم ای شقّه وعرف اصله وخفیّه»؛(4) «او از فقهای مدینه به حساب می آمد. به او باقر گفته اند؛ زیرا علم را شکافته و اصل و ریشه آن را شناخته است».

14 - عبداللَّه بن اسعد یافعی (ت 768 ه.ق)

«و هو والد جعفر الصادق، لقّب بالباقر؛ لأنّه بقر العلم ای شقّه وتوسّع فیه»؛(5) «... او که پدر جعفر صادق است، به باقر ملقّب گردید؛ زیرا علم را شکافته و در آن وسعت داد».

15 - ابن کثیر دمشقی (ت: 774 ه.ق)

«و هو محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب القرشی الهاشمی ابوجعفر الباقر...

ص:486


1- 1587. تهذیب الاسماء و اللغات، ج 1، ص 103.
2- 1588. وفیات الاعیان، ج 4، ص 30.
3- 1589. لسان العرب، ج 4، ص 74.
4- 1590. العبر فی خبر من غبر، ج 1، ص 142.
5- 1591. مرآة الجنان و عبرة الیقظان، ج 1، ص 194 و 195.

وهو تابعی جلیل، کبیر القدر کثیراً، احد اعلام هذه الأمة علماً وعملاً وسیادة وشرفاً... حدّث عنه جماعة من کبار التابعین وغیرهم...»؛(1) «او محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، قرشی، هاشمی، ابوجعفر باقر است... او تابعی جلیل، بسیار بزرگ مقدار، یکی از بزرگان این امت از حیث علم و عمل و بزرگی و شرف است... از او جماعتی از بزرگان تابعین و دیگران روایت نقل کرده اند...».

16 - محمّد بن یعقوب فیروزآبادی (ت: 817 ه.ق)

«و الباقر محمّد بن علی بن الحسین لتبحّر فی العلم»؛(2) «و باقر؛ محمّد بن علی بن الحسین به جهت تبحّر در علم، او را باقر نامیدند».

17 - حافظ احمد بن علی بن حجر عسقلانی (ت: 852 ه.ق)

«محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب. ابوجعفر الباقر، ثقة، فاضل من الرابعة»؛(3) «محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، ابوجعفر باقر، ثقه، فاضل و از طبقه چهارم است».

18 - ابن صبّاغ مالکی (ت: 855 ه.ق)

«و امّا مناقبه فکثیرة عدیدة واوصافه فحمیدة جلیلة»؛(4) «و امّا مناقب او بسیار و اوصاف او پسندیده و جلیل است».

19 - شمس الدین محمّد بن طولون (ت: 953 ه.ق)

«و کان الباقر عالماً سیداً کبیراً وانّما قیل له الباقر لأنّه تبقر فی العلم ای توسّع»؛(5) «... باقر، شخصی عالم و بزرگ مرد بود، او را به جهت توسعه در علم، باقر نامیدند».

20 - احمد بن حجر هیتمی مکّی (ت: 974 ه.ق)

«وارثه منهم عبادة وعلماً وزهادة ابوجعفر محمّد الباقر... فلذلک هو اظهر من مخبّات کنوز المعارف وحقائق الأحکام والحکم واللطائف»؛(6) «... وارث علی بن الحسین در عبادت

ص:487


1- 1592. البدایة و النهایة، ج 9، ص 338.
2- 1593. قاموس المحیط، ج 1، ص 376.
3- 1594. تقریب التهذیب، ج 2، ص 541.
4- 1595. الفصول المهمة، ص 201.
5- 1596. الأئمة الاثنا عشر، ص 81.
6- 1597. الصواعق المحرقة، ص 304.

و علم و زهد، ابوجعفر محمّد باقر بود. او را به جهت شکافتن علم باقر نامیدند... به همین جهت است که او گنج های معارف و حقایق احکام و حِکَم و لطایف را آشکار ساخت...».

21 - ابن عماد حنبلی (ت: 1089 ه.ق)

«و کان من فقهاء المدینة، وقیل له الباقر لأنّه بقر العلم ای شقه وعرف اصله وخفیّه وتوسع فیه»؛(1) «او از فقهای مدینه به حساب می آمد. و به جهت شکافتن علم و شناختن اصل و مخفی آن و توسعه در آن، باقر نامیده اند».

22 - محمد بن عبدالباقی زرقانی مالکی (ت: 1122 ه.ق)

«محمّد الباقر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی الثقة الفاضل من سادات آل البیت»؛(2) «محمّد باقر فرزند علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، هاشمی، ثقه، فاضل، از سادات آل بیت بود».

23 - شیخ عبداللَّه بن عامر شبراوی (ت: 1171 ه.ق)

«و مناقبه - رضی الله عنه - باقیة علی ممرّ الأیام، وفضائله قد شهد له بها الخواص والعام»؛(3) «مناقب او در طول ایّام باقی است و فضایلش را خاص و عام به آن شهادت داده است».

24 - محمّد بن علی صبّان (ت: 1206 ه.ق)

«و امّا محمّد الباقر - رضی الله عنه - فهو صاحب المعارف واخو الدقائق واللطائف، ظهرت کراماته وکثرت فی السلوک اشارته»؛(4) «و امّا محمّدباقر؛ پس او صاحب معارف و دارای دقایق و لطایف است. کراماتش ظاهر شده، و اشاراتش در سلوک بسیار است...».

25 - شیخ یوسف بن اسماعیل نهبانی

«محمّد الباقر بن علیّ زین العابدین بن الحسین - رضی الله عنه - احد ائمة ساداتنا آل البیت الکرام واوحد اعیان العلماء الاعلام»؛(5) «محمّد باقر فرزند علی بن الحسین، یکی از امامان سادات آل بیت کرام و یکی از اعیان علمای اعلام است».

ص:488


1- 1598. شذرات الذهب، ج 1، ص 260.
2- 1599. شرح زرقانی بر موطأ مالک، ج 2، ص 403.
3- 1600. الاتحاف بحبّ الأشراف، ص 143-145.
4- 1601. اسعاف الراغبین، ص 250.
5- 1602. جامع کرامات الاولیاء، ج 1، ص 97.

27 - فرید وجدی

«کان الباقر عالماً نبیلاً وسیداً جلیلاً. وسمّی الباقر لأنّه بقر العلم ای توسّع فیه»؛(1) «باقر، عالمی فرزانه و آقایی بزرگوار بود، او را به جهت گسترش علمش باقر نامیدند».

28 - احمد ابن تیمیه حرّانی

«ابو جعفر محمّد بن علی من خیار اهل العلم والدین وقیل: انّما سمّی الباقر لأنّه بقر العلم»؛(2) «ابوجعفر محمّد بن علی از بهترین های اهل علم و دین بود. گفته شده: او را باقر نامیدند؛ زیرا علم را می شکافت».

29 - عبدالرحمن شرقاوی، شیخ ازهر

«الامام محمّد الباقر، هو اعلم اهل زمانه بالقرآن وتفسیره وبالحدیث والفقه»؛(3) «امام محمد باقر؛ او اعلم اهل زمان خود به قرآن و تفسیر و حدیث و فقه بود».

30 - سید عفیفی، از علمای ازهر

«محمّد الباقر هو ابن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، لقّب بالباقر لأنّه تبقر فی العلم ای توسع فیه. وکان عالماً کبیراً سیّد بنی هاشم»؛(4) «محمّد باقر، از فرزندان علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب بود، که به جهت توسعه در علم، باقر نامیده شد. او عالمی بزرگ، و سید بنی هاشم بود».

تصریح به امامت

برخی از علمای اهل سنت به امامت او در علم و سیاست تصریح نموده اند:

1 - شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی

«ابوجعفر الباقر، سیّد امام فقیه، یصلح للخلافة»؛ «ابوجعفر باقر، سیّد، امام، فقیه و کسی بود که برای خلافت صلاحیت داشت».(5)

ص:489


1- 1603. دائرة المعارف، فرید وجدی، ج 3، ص 563.
2- 1604. منهاج السنة النبویة، ج 2، ص 123.
3- 1605. مجله الاهرام المصریة، ص 10، تاریخ 18/8/1978.
4- 1606. مجله ازهر، ج 5، سال 1358 ه.ق قمری.
5- 1607. سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 120.

و در جایی دیگر می گوید: «و کان احد من جمع بین العلم والعمل والسؤدد والشرف والثقة والرزانة وکان اهلاً للخلافة»؛(1) «او یکی از کسانی بود که بین علم و عمل و بزرگواری و شرف و وثاقت، جمع نموده بود. او اهلیت بر خلافت را داشت...».

2 - صلاح الدین خلیل بن ابیک صفدی

«... وکان احد من جمع العلم والفقه والدیانة والثقة والسؤدد وکان یصلح للخلافة»؛(2) «... او یکی از کسانی بود که علم و فقه و دیانت و وثاقت و بزرگواری را جمع کرده و برای خلافت صالح بود...».

3 - محمد پارسا بخاری

«و من ائمة اهل البیت ابوجعفر محمّد الباقر، سمّی بذلک؛ لأنّه بقر العلم ای شقّه فعرف اصله وعلم خفیّه... وهو تابعیّ جلیل، امام بارع، مجمع علی جلالته وکماله...»؛(3) «از امامان اهل بیت، ابوجعفر محمّد باقر است، که به جهت شکافتن علم، او را باقر نامیدند. او اصل علم را شناخته و به حقیقت آن عارف گشته است... او تابعی جلیل، امام بارع است. کسی که بر جلالت و کمالش اجماع است...».

4 - ابن صبّاغ مالکی

«و کان محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام مع ما هو علیه من العلم والفضل والسؤدد والرئاسة والامامة، ظاهر الجود فی الخاصة والعامة، مشهور الکرم فی الکافة، معروفاً بالفضل والاحسان مع کثرة عیاله وتوسط حاله»؛(4) «محمد بن علی بن الحسین علیه السلام، با وجود علم و فضل و بزرگواری و ریاست و امامت، اهل جود به خاص و عام بود. او مشهور به کرم بر همه بود. او باکثرت عیال و متوسط الحال بودن در مال، معروف به فضل و احسان بود».

5 - یوسف بن اسماعیل نهبانی

«محمّد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین - رضی الله عنه - احد ائمة ساداتنا آل البیت الکرام

ص:490


1- 1608. همان، ج 4، ص 402 و 403.
2- 1609. الوافی بالوفیات، ج 2، ص 102.
3- 1610. ینابیع المودة، قندوزی حنفی، ج 2، ص 456، به نقل از او.
4- 1611. الفصول المهمة، ص 204.

واوحد اعیان العلماء الاعلام»؛(1) «محمد باقر فرزند علی، زین العابدین فرزند حسین - رضی الله عنه -، یکی از امامان سادات ما آل بیت کرام و برترین علمای اعلام است».

6 - احمد بن یوسف قرمانی

«و کان خلیفة ابیه من بین اخوته ووصیّه والقائم بالامامة من بعده. ولم یظهر عن احد من اولاد الحسن والحسین من علم الدین والسنن وعلم القرآن والسیر وفنون الآداب ما ظهر عن ابی جعفر»؛(2) «...او از بین برادرانش جانشین پدرش و قائم مقام امامت بعد از او بود. و از هیچ یک از اولاد حسن و حسین در علم دین و سنن و علم قرآن و تاریخ و فنون آداب، به مقدار آنچه از ابی جعفر رسیده، ظاهر نشده است».

7 - محمد ابوزهره از بزرگان مصر

«و کان محمّد ابنه وریثه فی امامة العلم ونیل الهدایة، ولذا کان مقصد العلماء من کل البلاد الاسلامیة، وما زار احد المدینة الّا عرج علی بیت محمّد الباقر یأخذ عنه»؛(3) «محمّد فرزند زین العابدین وارث او در امامت علم و نیل به هدایت بود. و لذا مقصد علمای همه کشورهای اسلامی بود. هیچ کس به زیارت مدینه نمی آمد جز آن که وارد خانه او شده و از آن حضرت اخذ علم می کرد».

شهادت امام باقرعلیه السلام

ابن صبّاغ مالکی می گوید: «امام باقرعلیه السلام وصیت نمود تا در لباسی که در آن نماز به جای می آورده، کفن شود. و از فرزندش جعفر صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: من نزد پدرم بودم در آن روزی که از دنیا رحلت نمود، حضرت به اموری در غسل و تکفین و دخول قبرش وصیت نمود... .

گفته می شود که در زمان ابراهیم بن ولید بن عبدالملک او را سم دادند».(4)

ص:491


1- 1612. جامع کرامات الاولیاء، ج 1، ص 164.
2- 1613. اخبارالدول، ص 111.
3- 1614. الامام الصادق علیه السلام، ص 22.
4- 1615. الفصول المهمة، ص 220.

امام صادق علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

ولادت و وفات امام صادق علیه السلام

ابن خلکان می گوید: «الامام جعفر بن محمّد الصادق، هو الامام السادس من ائمة اهل البیت الطاهر - رضی الله عنه - ولقّب بالصادق لصدقه فی مقاله وفضله اشهر من ان یذکر. ولد عام 80 وتوفّی عام 148 ودفن فی البقیع جنب قبر ابیه محمّد الباقر وجدّه علیّ زین العابدین وعمّ جده الحسن بن علی - رضی الله عنه - فللَّه درّه من قبر ما اکرمه واشرفه»؛ «امام جعفر صادق علیه السلام ششمین امام از امامان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. او به جهت صدق در گفتار، به صادق ملقب شد. و فضل او مشهورتر از آن است که ذکر شود. در سال 80 متولد شد و در سال 148 وفات یافت. او در بقیع کنار قبر پدرش محمّد باقر و جدّش زین العابدین و عمویش حسن بن علی - رضی اللَّه عنهم - مدفون شد. خدا او را جزای خیر دهد چه قبر با کرامت و شرفی دارد».(1)

2 - ابن صبّاغ مالکی می گوید: «روی عنه جماعة من اعیان الأئمة مثل یحیی بن سعید وابن جریج ومالک بن انس والثوری وابوعیینة وابوحنیفة وشعبة وابوایوب السجستانی وغیرهم»؛ «جماعتی از اعیان ائمه؛ از جمله: یحیی بن سعید، ابن جریج، مالک بن انس، ثوری، ابوعیینه، ابوحنیفه، شعبه، ابوایوب سجستانی و دیگران از او روایت کرده اند».(2)

3 - سیوطی می گوید: «انّ الامام قام بالتحدیث عن جدّه وآبائه عند ما اندفع المسلمون إلی تدوین احادیث النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم بعد الغفلة الّتی استمرّت إلی عام 143»؛ «همانا امام صادق علیه السلام قیام به حدیث از جدّ و آبائش نمود هنگامی که مسلمانان به سوی تدوین حدیث پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

ص:492


1- 1616. وفیات الاعیان، ج 1، ص 327، رقم 31.
2- 1617. الفصول المهمة، ص 222.

روی آوردند، و این بعد از غفلتی بود که تا سال 143 در این زمینه ادامه داشت».(1) 4 - ابن خلکان می گوید: «او در ماه شوال، سال 148 در مدینه وفات یافت. و در بقیع در مقبره ای که در آن محمد باقر و جدّش علی زین العابدین، و عموی جدّش حسن بن علی مدفون بودند، به خاک سپرده شد...».(2)

5 - احمد بن یوسف قرمانی می گوید: «... در مدینه، به سال 80 ه.ق متولد شد... و گفته شده که در زمان منصور با سم از دنیا رحلت نمود و در بقیع مدفون شد...».(3)

علم امام صادق علیه السلام

ابوحنیفه می گوید: «من فقیه تر از جعفر بن محمّد ندیدم. هنگامی که منصور او را خواست، کسی را نیز به دنبال من فرستاد و گفت: ای اباحنیفه! همانا مردم فریفته جعفر بن محمّد شده اند، پس مسائلی دشوار را آماده ساز تا او را امتحان کنی. ابوحنیفه می گوید: من چهل مسئله را آماده ساختم. منصور که در «حیره» بود کسی به سوی من فرستاد. من بر او وارد شده و مشاهده نمودم که جعفر بن محمّد در طرف راست او نشسته است. او را که دیدم هیبتش مرا گرفت، به حدّی که هرگز از منصور چنین هیبتی در دل نداشتم. بر او سلام کردم. او به دستش اشاره کرد و من نشستم. آن گاه منصور رو به امام صادق علیه السلام کرد و گفت: ای اباعبداللَّه! این ابوحنیفه است. حضرت فرمود: آری... آن گاه رو به من کرده و گفت: ای اباحنیفه! سؤال هایت را از اباعبداللَّه (جعفر صادق علیه السلام) بپرس. من شروع به سؤال نمودم و او نیز جواب می داد و می فرمود: شما چنین می گویید. و اهل مدینه چنین می گویند، و ما چنین می گوییم. چه بسا ما آن ها را متابعت می کنیم و چه بسا مخالفت می نماییم. او می گوید: من تا چهل مسئله را از آن حضرت سؤال کردم. آن گاه ابوحنیفه گفت: آیا ما روایت نشده ایم که داناترین مردم کسی است که به اختلاف مردم داناتر باشد.(4)

ص:493


1- 1618. تاریخ الخلفاء، سیوطی، خلافت منصور دوانیقی.
2- 1619. وفیات الاعیان، ج 1، ص 307.
3- 1620. اخبارالدول، ج 1، ص 334.
4- 1621. جامع مسانید ابی حنیفه، ج 1، ص 222 ؛ تذکرة الحفّاظ، ج 1، ص 157.

استاد محمّد ابوزهره می نویسد: «علمای اسلام با همه اختلاف طوایفشان، بر امری همانند فضیلت و علم امام صادق علیه السلام اجماع نکرده اند. امامان اهل سنت آنان که معاصر ایشان بودند از او تلقّی کرده و اخذ علم نموده اند. مالک و کسانی که در طبقه او بوده اند؛ همانند: سفیان بن عیینه و سفیان ثوری و بسیاری دیگر از علما از او اخذ کرده اند. ابوحنیفه با این که تقریباً هم سنّ او بوده است از او اخذ کرده و او را اعلم مردم دانسته است؛ زیرا آن حضرت اعلم مردم به اختلاف میان آنان بود. و نیز جماعت بسیاری از تابعین؛ از آن جمله: یحیی بن سعید انصاری و ایوب سختیانی و ابان بن تغلب و ابوعمرو بن علاء و بسیاری از امامان تابعین در فقه و حدیث از او اخذ علم و حدیث کرده اند...».(1)

همو در ادامه می گوید: «امام صادق علیه السلام علم فیزیک و شیمی را تدریس کرده، و لذا جابر بن حیّان شاگردش، از او رساله هایی را نقل کرده است. و ابن خلکان به آن رساله ها در «وفیات الاعیان» اشاره نموده است. و همچنین تمام علومی را که در عصرش شایع بود، تدریس کرده است... بالاتر از این علوم، امام صادق علیه السلام آگاهی و علم به اخلاق و موجبات فساد آن داشته، و این علم را به جهت اشراق و معنویّت روح و کثرت تجارب و التزام طریق حق به او داده شده است...».(2)

اخلاص امام صادق علیه السلام

استاد محمّد ابوزهره می گوید: «امام صادق علیه السلام در طلب حقیقت از هر هوای نفس یا عرضی از اعراض دنیا بری و مجرّد بود. هیچ گاه به دنبال دنیا نبود، و به دنبال امری که شباهت به شهوات داشته یا شبهه ناک بود نمی رفت، بلکه به دنبال طلب حقایق روشن و واضح و طلب حق به جهت خود حق بود... و هر گاه امری که در آن شبهه بود بر او وارد می شد، اخلاصش او را به حقیقت آن رهنمون می ساخت... .

ص:494


1- 1622. استاد ابوزهره، الامام الصادق علیه السلام، ص 53، به نقل از حلیة الاولیاء، ج 3، ص 198.
2- 1623. الامام الصادق علیه السلام، ص 53 و 54.

اخلاص از مثل امام صادق علیه السلام ناشی از معدن او است؛ زیرا او از شجره نبوت است، و اصل اخلاص در آن بیت طاهر ثابت است... آنان اخلاص را از یک دیگر به ارث برده و فرع از اصل اخذ کرده است. آنان هر چیزی را فقط به خاطر خدا دوست دارند و این را از اصل ایمان و ظواهر یقین می دانند؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «لایؤمن أحدکم حتّی یحبّ الشی ء الاّ للَّه...»؛(1) «ایمان نمی آورد یکی از شما تا این که چیزی را به جز برای خود دوست ندارد.»

سخاوت امام صادق علیه السلام

ابوزهره می گوید: «بسیاری از مفسرین می گویند: آیه «وَیُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً»؛(2) «و غذا [ی خود] را با این که به آن علاقه [و نیاز] دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می دهند.» در شأن علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است... مسلّم آن است که علی بن ابی طالب علیه السلام از سخی ترین افراد صحابه، بلکه از سخی ترین عرب بود. نسل و ذریه او نیز بعد از آن حضرت همین طور بودند. علیّ زین العابدین غذا را شبانه به دوش می کشید تا درب خانه های مستمندان توزیع نماید... .

هیچ غریب به نظر نمی رسد که امام صادق علیه السلام که در آن بیت کریم رشد کرده سخی و اهل جود باشد. او کسی بود که به مستحقّان عطا می کرد. همیشه برخی از پیروانش را امر می کرد تا کارهایی را که در آن خسارت بوده تحمل کنند و به سبب آن ایجاد خصومت بین مردم ننمایند. او می فرمود: «لایتمّ المعروف الاّ بثلاثة: بتعجیله، و تصغیره و ستره»؛ «کار خیر به جز با سه چیز تمام نخواهد شد: با عجله کردن، کوچک شمردن و پوشاندن آن.»

و لذا در بیشتر اوقات عطا را مخفی می کرد، و در این امر به جدّش علی بن الحسین اقتدا می نمود. هر گاه قحطی می رسید انبانی از نان و گوشت و دراهم را برداشته و به پشت خود می انداخت، آن گاه آن ها را بین مستمندان اهل مدینه توزیع می کرد، و این

ص:495


1- 1624. الامام الصادق، ص 61.
2- 1625. سوره انسان، آیه 8.

در حالی بود که کسی نمی دانست چه کسی است که این ها را عطا می کند، تا وقتی که حضرت از دنیا رحلت نمود، و آنچه که مخفی بود بر ملا شد... در کتاب «حلیة الاولیاء» آمده است: "جعفر بن محمّد آن قدر به مستمندان کمک می کرد که بر عیالش چیزی باقی نمی ماند"».(1)

بردباری و گذشت امام صادق علیه السلام

استاد ابوزهره می نویسد: «امام صادق مردی باگذشت و کریم بود، و هرگز زشتی و اسائه ادب را مقابله به مثل نمی کرد؛ بلکه با عمل بهتر، آن را جواب می داد، و در این کار به دستور خدا عمل می کرد که فرمود: «اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ»؛(2) «بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه [خواهی دید] همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است.»

و همیشه می فرمود: «اذا بلغک عن أخیک شی ء یسؤک فلاتغتم، فان کنت کما یقول القائل کانت عقوبة قد عجلت، و ان کنت علی غیر ما یقول کانت حسنة لم تعلمها»؛ «هر گاه تو را از برادرت چیزی رسید که تو را ناراحت می کند غمگین مشو؛ زیرا اگر آن طور که او می گوید هستی، آن عقوبتی است که در آن تعجیل شده، و اگر تو بر غیر آن چیزی هستی که او می گوید، اسائه او برای تو حسنه ای است که تو آن را انجام نداده ای.»

او با افرادی که معاشرت داشت یا آن ها که خدمتکار او بودند با مدارا و مهربانی رفتار می نمود. در این زمینه روایت شده که حضرت غلام خود را به دنبال کاری فرستاد ولی او کندی کرد. حضرت به دنبال او به راه افتاد. او را مشاهده کرد که به خواب فرو رفته است، لذا بر بالای سر او نشست و شروع به باد زدن او نمود تا آن که بیدار شد. حضرت به او فرمود: این طور نمی شود، هم شب می خوابی و هم روز، شب برای تو باشد و روز برای ما... .

روایت شده که هر گاه به او خبر می رسید که شخصی پشت سرش دشنام داده است

ص:496


1- 1626. الامام الصادق علیه السلام، ص 64 و 65.
2- 1627. سوره فصلت، آیه 34.

بر می خاست و آماده نماز می شد و نمازی طولانی به جای می آورد، آن گاه از خداوند طلب می کرد که آن شخص را مؤاخذه نکند.

حضرت فرمود: «ما نقص مال من صدقة، و مازاد عبد بالعفو الاّ عزّا، و من تواضع للَّه رفعه اللَّه»؛ «هیچ مالی با صدقه دادن کم نشد، و هیچ بنده ای با عفو به جز عزت زیاد نکرد. و هر کس برای خداوند تواضع کند خداوند او را بالا می برد.»

همانا حلم و گذشت، اخلاق رهبران فکر و داعیان به حقّ است، همان گونه که خداوند متعال فرمود: «اُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»؛(1) «با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آن ها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن!» همان گونه که خداوند به پیامبرش و هر هدایت گر و هر مؤمنی امر کرده و فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»؛(2) « [به هر حال با آن ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکی ها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان [و با آنان ستیزه مکن .»

غلظت، موجب جفا و انتقام، و تولید کننده حقد و کینه است. و این با آنچه امام صادق علیه السلام از دعوت به حق به آن آراسته شده سازگاری ندارد. و لذا خداوند متعال به پیامبرش فرمود: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»؛(3) «به [برکت رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم نرم [و مهربان] شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می شدند. پس آن ها را ببخش و برای آن ها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، [قاطع باش! و] بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.»(4)

مناظره امام صادق علیه السلام با ابوحنیفه

ابوحنیفه و عبداللَّه بن ابی شبرمه و ابن ابی لیلی بر جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام وارد

ص:497


1- 1628. سوره نحل، آیه 125.
2- 1629. سوره اعراف، آیه 199.
3- 1630. سوره آل عمران، آیه 159.
4- 1631. الامام الصادق، ص 65و66.

شدند. حضرت به ابن ابی لیلی فرمود: این چه کسی است که همراه تو است؟ عرض کرد: این مردی است که دارای بصیرت و نفوذ در دین است.

حضرت فرمود: گویا او در امر دین به رأی خود قیاس می کند؟ گفت: آری. حضرت به ابی حنیفه فرمود: اسم تو چیست؟ گفت: نعمان. حضرت فرمود: در تو نمی بینم که چیزی را به خوبی بدانی؟ آن گاه حضرت شروع به طرح مسائلی نمود. در تمام موارد ابوحنیفه جوابی نداشت که بدهد، آن گاه حضرت فرمود: ای نعمان! پدرم از جدّم حدیث نقل کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: اوّل کسی که امر دین را به رأی خود قیاس کرد ابلیس بود. خداوند متعال به او فرمود: سجده کن بر آدم. او در جواب گفت: «أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»؛(1) «من از او بهترم؛ زیرا مرا از آتش خلق کردی و او را از گل آفریدی.» پس هر کس دین را به رأی خود بگوید، خداوند او را در روز قیامت با ابلیس مقرون سازد؛ زیرا او را در قیاس متابعت کرده است.

ابن شبرمه می گوید: آن گاه حضرت از ابوحنیفه سؤال کرد: کدام یک از این دو اعظم است: کشتن انسان یا زنا؟ ابوحنیفه گفت: کشتن انسان. حضرت فرمود: پس چرا خداوند - عزّوجلّ - در قتل نفس دو شاهد را کافی دانسته ولی در زنا چهار شاهد را لازم می داند؟

باز فرمود: کدام یک اعظم است: نماز یا روزه؟ ابوحنیفه گفت: نماز. حضرت فرمود: پس چه شده حائض را که روزه خود قضا می کند ولی نماز خود را قضا نمی نماید؟ وای بر تو! قیاست چگونه حکم می کند؟ از خدا بترس و در دین به رأی خود قیاس مکن.(2)

امام صادق علیه السلام از دیدگاه معاصرین خود

امام صادق علیه السلام شخصیتی ممتاز نزد عموم مسلمانان هم عصر خود بود. اینک به

ص:498


1- 1632. سوره اعراف، آیه 12.
2- 1633. الطبقات الکبری، شعرانی، ج 1، ص 28 ؛ حلیة الاولیاء، ج 3، ص 193.

سخنان برخی از معاصران آن حضرت اشاره می کنیم:

1 - ابوحنیفه، نعمان بن ثابت (ت: 150 ه.ق)

او می گفت: «جعفر بن محمّد افقه من رأیت»؛(1) «جعفر بن محمّد فقیه ترین کسی است که من دیده ام».

و یا: «لولا السنتان لهلک النعمان»؛(2) «اگر آن دو سالی که از چشمه گوارای امام صادق علیه السلام بهره برده ام نبود، هلاک شده بودم.»

حافظ شمس الدین محمّد بن محمّد جزری می گوید: «و ثبت عندنا انّ کلاً من الامام مالک وابی حنیفة صحب الامام اباعبداللَّه جعفر بن محمّد الصادق حتی قال ابوحنیفة: مارأیت افقه منه...»؛(3) «نزد ما ثابت شده که هر کدام از مالک و ابو حنیفه با امام اباعبداللَّه جعفر بن محمّد صادق مصاحبت داشته اند، حتی این که ابوحنیفه گفته است: من فقیه تر از او را نیافتم...».

2 - مالک بن انس (ت: 179 ه.ق)

«ما رأت عین ولا سمعت اذن ولا خطر علی قلب بشر افضل من جعفر بن محمّد الصادق علماً وعبادة وورعاً»؛(4) «... هرگز چشمی ندیده و گوشی نشنیده و افضل از جعفر بن محمد صادق در علم و عبادت و ورع به قلب بشری خطور نکرده است».

و نیز گفته است: «کنت آتی جعفر بن محمّد وکان کثیر التبسّم، فاذا ذکر عنده النبیّ اخضرّ واصفرّ، وما رأیته قطّ یحدّث عن رسول اللَّه الّا عن طهارة»؛(5) «من خدمت جعفر بن محمد می رسیدم، در حالی که او زیاد تبسّم می نمود. و هر گاه که نام پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نزد او برده می شد رنگش سبز و زرد می شد. و هرگز او را ندیدم که بدون وضو از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حدیث نقل کند».

ص:499


1- 1634. جامع مسانید ابی حنیفه، ج 1، ص 222.
2- 1635. مختصر التحفة الاثنی عشریة، ص 9، مطبعه سلفیه، قاهره.
3- 1636. اسنی المطالب، ص 55.
4- 1637. همان.
5- 1638. تهذیب التهذیب، ج 2، ص 104.

3 - ابوجعفر منصور

«انّه لیس من اهل بیت الّا وفیهم محدّث وانّ جعفر بن محمّد محدّثنا الیوم»؛ «... در هر زمانی از اهل بیت یک نفر محدّث وجود دارد، و همانا جعفر بن محمّد امروز محدّث است».(1)

امام صادق علیه السلام از دیدگاه علمای اهل سنت

با مراجعه به کلمات مورّخین و صاحبان تراجم و رجال از اهل سنت پی می بریم که امام صادق علیه السلام از موقعیّت و منزلت بالایی نزد آنان برخوردار بوده است. اینک به کلمات برخی از آنان راجع به حضرت اشاره می کنیم:

1 - احمد بن حنبل (ت: 241 ه.ق).

او در تعلیقه خود بر سندی که در آن امام صادق علیه السلام وجود دارد، می گوید: «لو قرأت هذا الإسناد علی مجنون لبری ء من جنته»؛ «اگر این سند بر مجنونی قرائت شود از جنونش بهبودی می یابد».(2)

2 - ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت: 250 ه.ق)

«... وجعفر بن محمّد الّذی ملأ الدنیا علمه وفقهه. ویقال: انّ اباحنیفة من تلامذته وکذلک سفیان الثوری...»؛ «... و جعفر بن محمّد؛ کسی که علم و فقه اش دنیا را فراگرفته است و گفته می شود که ابوحنیفه و سفیان ثوری از شاگردان او بوده اند...».(3)

3 - محمّد بن ادریس، ابوحاتم رازی (ت: 277 ه.ق)

او درباره امام صادق علیه السلام می گوید: «جعفر بن محمّد ثقة لایسأل عن مثله»؛ «جعفر بن محمّد ثقه است و او بی نیاز از تحقیق است».(4)

4 - محمّد بن حبّان بن احمد، ابوحاتم تمیمی بستی (ت: 354 ه.ق)

او می گوید: «جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی الله عنه - کنیته

ص:500


1- 1639. تاریخ یعقوبی، ج 3، ص 177.
2- 1640. الصواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی، ص 310.
3- 1641. رسائل جاحظ، ص 106.
4- 1642. الجرح و التعدیل، ج 2، ص 487 ؛ به نقل از او، تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 166.

ابوعبداللَّه، یروی عن ابیه، وکان من سادات اهل البیت فقهاً وعلماً وفضلاً. روی عنه الثوری ومالک وشعبة والناس»؛ «جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضوان اللَّه علیهم - کنیه او ابوعبداللَّه است. از پدرش روایت نقل می کند. او از سادات اهل بیت در فقه و علم و فضل است. ثوری و مالک و شعبه و مردم از او روایت نقل کرده اند...».(1)

5 - عبداللَّه بن عدی جرجانی (ت: 365 ه.ق)

«و جعفر من ثقات الناس کما قال یحیی بن معین»؛ «و جعفر - علیه السلام - از ثقات مردم بود، همان گونه که یحیی بن معین گفته است».(2)

6 - ابوعبدالرحمن سلمی (ت: 412 ه.ق)

او در کتاب «طبقات مشایخ الصوفیة» می گوید: «جعفر الصادق فاق جمیع أقرانه من اهل البیت وهو ذو علم غزیر فی الدین وزهد بالغ فی الدنیا وورع تام عن الشهوات وادب کامل فی الحکمة»؛ «جعفر صادق علیه السلام سرآمد تمام هم ردیفان خود از اهل بیت بود. او دارای علم بسیار در دین، و زهد فراوان در دنیا، و ورع تام از شهوات و ادب کامل در حکمت بود».(3)

7 - ابوالفتح محمّد بن عبدالکریم شهرستانی (ت: 548 ه.ق)

«جعفر بن محمّد الصادق هو ذو علم غزیر وادب کامل فی الحکمة وزهد فی الدنیا وورع تام عن الشهوات وقد اقام بالمدینة مدة یفید الشیعة المنتمین إلیه ویفیض علی الموالین له اسرار العلوم...»؛ «جعفر بن محمّد صادق، دارای علم بسیار و ادب کامل در حکمت و زهد در دنیا و ورع تام از شهوات بود. او مدتی در مدینه اقامه کرد و به شیعیان منسوب به خود افاده رسانده و بر موالیان خود اسرار علوم را افاضه نمود...».(4)

8 - جمال الدین ابوالفرج ابن الجوزی (ت: 597 ه.ق)

او در ذکر وفیات سال 148 ه.ق می نویسد: «جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ابوعبداللَّه جعفر الصادق... کان عالماً زاهداً عابداً...»؛ «جعفر بن محمّد بن

ص:501


1- 1643. الثقات، ج 6، ص 131.
2- 1644. الکامل فی الضعفاء، ج 2، ص 134.
3- 1645. ینابیع المودة، قندوزی حنفی، ج 2، ص 457، به نقل از او.
4- 1646. الملل و النحل، ج 1، ص 166.

علی بن الحسین بن علی ابن ابی طالب، ابوعبداللَّه، جعفر صادق... مردی عالم، زاهد و عابد و... بود».(1)

9 - ابوسعد عبدالکریم سمعانی (ت: 562 ه.ق)

«... لقّب لجعفر الصادق، لصدقه فی مقاله»؛ «... او را به جهت صدق در گفتار، صادق نامیدند».(2)

10 - عزّالدین ابن اثیر جزری (ت: 630 ه.ق)

«... لقّب به لصدقه فی مقاله وفعاله... ومناقبه مشهورة»؛ «... او را به جهت صدق در گفتار و کردار، صادق نامیدند... و مناقب او مشهور است».(3)

11 - محمد بن طلحه شافعی (ت: 652 ه.ق)

«هو من عظماء اهل البیت وساداتهم علیهم السلام ذو علوم جمّة وعبادة موفّرة، واوراد متواصلة وزهادة بیّنة، وتلاوة کثیرة. یتتبع معانی القرآن ویستخرج من بحر جواهره ویستنتج عجائبه...»؛ «او - جعفر بن محمّدعلیه السلام - از بزرگان اهل بیت و سادات آنان علیهم السلام است. دارای علوم فراوان و عبادت وافر و وردهای پیاپی، و زهد روشن، و تلاوت بسیار بود. او معانی قرآن را دنبال کرده و از دریای آن جواهرانش آن را استخراج نموده و عجائبش را استنتاج می نمود...».(4)

12 - ابن ابی الحدید معتزلی (ت: 655 ه.ق)

او درباره امام باقرعلیه السلام می گوید: «و هو سیّد فقهاء الحجاز ومنه ومن ابنه جعفر تعلّم الناس الفقه»؛ «او سید فقهای حجاز بود. و مردم فقه را از او و فرزندش جعفر فرا گرفتند».(5)

13 - ابوالعباس احمد بن محمّد بن ابراهیم بن ابوبکر بن خلکان (ت: 681 ه).

«و کان من سادات اهل البیت. ولقّب بالصادق لصدقه فی مقالته. وفضله اشهر من ان یذکر...»؛ «... او از سادات اهل بیت بود. و به جهت صدق در گفتارش، او را صادق نامیدند. و فضلش مشهورتر از آن است که ذکر شود...».(6)

ص:502


1- 1647. المنتظم، ج 8، ص 110و111.
2- 1648. الانساب، ج 3، ص 507.
3- 1649. اللباب فی تهذیب الأنساب، ج 2، ص 3.
4- 1650. مطالب السؤول، ج 2، ص 111.
5- 1651. شرح ابن ابی الحدید، ج 15، ص 274.
6- 1652. وفیات الاعیان، ج 1، ص 307.

14 - ابن صبّاغ مالکی (ت: 855 ه.ق)

«کان جعفر الصادق علیه السلام من بین اخوته خلیفة ابیه ووصیّه والقائم من بعده... وصّی إلیه ابوجعفرعلیه السلام بالامامة وغیرها وصیة ظاهرة ونصّ علیه نصاً جلیاً... وامّا مناقبه فتکاد تفوت من عدّ الحاسب»؛(1) «جعفر صادق از بین برادرانش، جانشین پدر و وصیّ او و قائم مقام او بود... ابوجعفر - امام باقرعلیه السلام - بر او وصیت به امامت و امور دیگری به طور وضوح نمود و بر او نصّ جلی کرد... و اما مناقب او از شمارش حساب گر بیرون است...».

15 - عبدالرحمن بن محمّد حنفی بسطامی (ت: 858 ه.ق)

«جعفر بن محمّد ازدحم علی بابه العلماء واقتبس من مشکاة انواره الأصفیاء، وکان یتکلّم بغوامض الأسرار وعلوم الحقیقة وهو ابن سبع سنین»؛(2) «جعفر بن محمّد کسی بود که علما بر درب خانه اش ازدحام می کردند، و از چراغ انوارش منتخبان امت بهره می بردند.او در حالی که هفت ساله بود به غوامض اسرار و علوم حقیقی سخن می گفت».

16 - احمد بن عبداللَّه خزرجی (ت: بعد از سال 923 ه.ق)

«جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن ابی طالب الهاشمی ابوعبداللَّه، احد الأعلام... حدّث عنه خلق کثیر لایحصون،... قال الشافعی وابن معین وابوحاتم: ثقة»؛ «جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، هاشمی، ابوعبداللَّه، یکی از بزرگان امت است... از او افراد بسیاری که قابل شماره نیستند حدیث نقل کرده اند... شافعی و ابن معین و ابوحاتم او را توثیق نموده اند».(3)

17 - شمس الدین محمد بن طولون (ت: 953 ه.ق)

«کان من سادات اهل البیت ولقّب بالصادق لصدقه فی مقالته وفضله اشهر من ان یذکر»؛ «او از سادات اهل بیت است. او را به جهت صدق در گفتارش، صادق ملقّب ساختند. و فضلش مشهورتر از آن است که ذکر شود».(4)

18 - احمد بن حجر هیتمی (ت: 974 ه.ق)

«و نقل عنه الناس من العلوم ما سارت به الرکبان وانتشر صیته فی جمیع البلدان»؛ «از او

ص:503


1- 1653. الفصول المهمة، ص 211-219.
2- 1654. مناهج التوسل، ص 106.
3- 1655. خلاصه تهذیب الکمال، ص 63.
4- 1656. الأئمة الاثنا عشر، ص 85.

به حدّی علم نقل کرده اند که قافله ها برای آن به حرکت درآمده و موقعیّت او همه کشورها را فراگرفته است».(1)

19 - شیخ مؤمن بن حسن شبلنجی (ت: بعد از 1083 ه.ق)

«... ومناقبه کثیرة تکاد تفوت عدّ الحاسب... روی عنه جماعة من اعیان الأئمة واعلامهم کیحیی بن سعید ومالک بن انس والثوری وابن عیینة وابی حنیفة وایوب السختیانی وغیرهم...»؛(2) «... مناقب او به حدّی زیاد است که از شمارش حسابگر بیرون است... جماعتی از اعیان ائمه و بزرگان آنان؛ امثال یحیی بن سعید، مالک بن انس، ثوری، ابن عیینه، ابوحنیفه، ایوب سختیانی و دیگران از او روایت نقل کرده اند...».

20 - شیخ عبداللَّه بن محمّد بن عامر شبراوی شافعی (ت: 1171 ه.ق)

«السادس من الأئمة جعفر الصادق، ذوالمناقب الکثیرة والفضائل الشهیرة. روی عنه الحدیث ائمة کثیرون مثل مالک بن انس وابی حنیفة ویحیی بن سعید وابن جریج والثوری وابن عیینة وشعبة وغیرهم...»؛(3) «ششمین از امامان، جعفر صادق، صاحب مناقب بسیار و فضایل مشهور است. امامان بسیاری؛ از قبیل: مالک بن انس، ابی حنیفه، یحیی بن سعید، ابن جریج، ثوری، ابن عیینه، شعبه و دیگران از او روایت نقل کرده اند...».

21 - خیرالدین زرکلی (ت: 1396 ه.ق)

«کان من اجلاّء التابعین وله منزلة رفیعة فی العلم...»؛(4) «او از اجلاّی تابعین و دارای منزلتی رفیع در علم بود...».

22 - محمّد فرید وجدی

«او از افاضل مردم بود، و برای او مقالاتی در صنعت کیمیا است».(5)

23 - رمضان لاوند

«مهما کان الامر فقد کان الامام جعفر الصادق من اولئک الدین عاش القرآن فی نفوسهم

ص:504


1- 1657. صواعق المحرقه، ص 305.
2- 1658. نورالابصار، ص 160و161.
3- 1659. الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 146.
4- 1660. الأعلام، ج 2، ص 126.
5- 1661. دائرة المعارف قرن چهاردهم، ج 3، ص 110.

وبدا فی اقوالهم واعمالهم...»؛(1) «هر چه باشد، امام جعفر صادق از کسانی بود که قرآن در دل هایشان رسوخ کرده و در اقوال و اعمالشان آشکار شده است...».

24 - سُهیل زکّار

«لقد ذکر علماء الاسلام الامام الصادق واثنوا علیه وقالوا: بانّه کان اعلم اهل زمانه وعنه تفرّع العلم بالحلال والحرام فی الخاص والعام»؛ «علمای اسلام از امام صادق علیه السلام یاد کرده و او را ستایش نموده اند. و گفته اند که او اعلم اهل زمان خود بود. و از او علم به حلال و حرام در خاص و عام انتشار یافت».(2)

25 - احمد حسن باقوری

«و امّا ابوحنیفة وصاحباه ابویوسف ومحمّد فقد اخذوا عن جعفر الصادق علیه السلام»؛ «و امّا ابوحنیفه و مصاحب او ابویوسف و محمّد از جعفر صادق علیه السلام اخذ علم نمودند».(3)

26 - احمد امین مصری

«الامام جعفر الصادق، فانّه من اوسع الناس علماً واطّلاعاً...»؛ «امام جعفر صادق؛ او از وسیع ترین مردم در علم و اطّلاع بود...».(4)

اعتراف به امامت امام صادق علیه السلام

برخی از علمای اهل سنت تصریح به امامت و خلافت او نموده اند. اینک به عبارات برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 – ابو زکریا محیی الدین بن شرف نووی (ت: 676 ه.ق)

«واتفقوا علی امامته وجلالته وسیادته. قال عمر بن ابی المقدام: کنت اذا نظرت إلی جعفر بن محمّد علمت انّه من سلالة النبیین»؛(5) «... بر امامت و جلالت و سیادت او اتفاق نموده اند.

ص:505


1- 1662. الامام الصادق علیه السلام علم و عقیدة، ص 23.
2- 1663. بحث الامام جعفرالصادق علیه السلام، سهیل زکّار، ص 72و73.
3- 1664. علیّ امام الأئمة، ص 48.
4- 1665. ظهر الاسلام، ج 4، ص 114.
5- 1666. تهذیب الاسماء و اللغات، ج 1، ص 155.

عمر بن ابی المقدام می گوید: من هر گاه به جعفر بن محمّد نگاه می کردم، می دانستم که او از سلاله پیامبران است».

2 - شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (ت: 748 ه.ق)

«جعفر الصادق: کبیر الشأن، من ائمة العلم، کان اولی بالأمر من ابی جعفر المنصور»؛ «جعفر صادق، کبیرالشأن، از امامان علم بود. او به امر خلافت، از ابی جعفر منصور سزاوارتر بود».(1)

او در جایی دیگر می گوید: «مناقب جعفر کثیرة وکان یصلح للخلافة؛ لسؤدده وفضله وعلمه وشرفه»؛ «مناقب جعفر بسیار است. او برای خلافت به جهت بزرگواری و فضل و علم و شرف، صلاحیّت داشت».(2)

3 - صلاح الدین صفدی (ت: 764 ه.ق)

«جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی الله عنه - هو المعروف بالصادق، الامام العلم المدنی... وله مناقب کثیرة وکان اهلاً للخلافة؛ لسؤدده وعلمه وشرفه»؛ «جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی الله عنه -، او معروف به صادق، امام علم، مدنی... بود... برای او مناقب بسیاری است. و او به جهت بزرگواری و علم و شرف برای خلافت اهلیّت داشت».(3)

4 - ابوعبداللَّه اسعد بن علی بن سلیمان یافعی (ت: 768 ه.ق)

«فیها توفّی الامام السید الجلیل، سلالة النبوة ومعدن الفتوّة...»؛ «در سال 148 ه.ق امام، سید، جلیل، سلاله نبوت و معدن فتوّت، ابوعبداللَّه جعفرصادق وفات یافت...».(4)

5 - محدّث محمد خواجه پارسای بخاری (ت: 822 ه.ق)

«و من ائمة اهل البیت ابوعبداللَّه جعفر الصادق - رضی الله عنه -...»؛ «و از امامان اهل بیت، ابوعبداللَّه جعفر صادق است - رضی الله عنه -...».(5)

ص:506


1- 1667. سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 120.
2- 1668. تاریخ الاسلام، حوادث وفیات 141-160 ه.ق، ص 93.
3- 1669. الوافی بالوفیات، ج 11، ص 126-128.
4- 1670. مرآة الجنان، ج 1، ص 238.
5- 1671. ینابیع المودة، قندوزی حنفی، ج 2، ص 457.

6 - حافظ شهاب الدین احمد بن علی بن حجر عسقلانی (ت: 852 ه.ق)

«جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی ابوعبداللَّه المعروف بالصادق، صدوق فقیه امام من السادسة...»؛ «جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، هاشمی، ابوعبداللَّه، معروف به صادق، صدوق، فقیه، امام و از طبقه ششم است...».(1)

7 - ملاّ علی قاری (ت: 1014 ه.ق)

«جعفر بن محمّد... متفق علی امامته وجلالته وسیادته»؛ «جعفر بن محمد... بر امامت و جلالت و سیادت او اتفاق است».(2)

8 - محمّد بن عبدالرؤف مناوی قاهری (ت: 1031 ه.ق)

«جعفر الصادق بن محمّد الباقر... کان اماماً نبیلاً... وله کرامات کبیرة ومکاشفات شهیرة...»؛ «جعفر صادق فرزند باقر... او امامی فرزانه بود... برای او کراماتی بزرگ و مکاشفاتی مشهور است...».(3)

9 - احمد بن شهاب الدین خفاجی (ت: 1069 ه.ق)

«جعفر الصادق ابوعبداللَّه... واتفقوا علی امامته وجلالته وسیادته...»؛ «... جعفر صادق ابوعبداللَّه... علما بر امامت و جلالت و سیادت او اتفاق نموده اند...».(4)

10 - محمد بن عبدالباقی زرقانی مالکی (ت: 1122 ه.ق)

«جعفر بن محمّد ابوعبداللَّه، فقیه، صدوق، امام...»؛ «جعفر بن محمّد، ابوعبداللَّه، فقیه، صدوق و امام بود...».(5)

11 - صالح بن محمّد حجازی

او در مقاله ای درباره امام صادق علیه السلام می نویسد: «عَلَم من أعلام الإسلام وسیّد من سادات المسلمین... فهو الإمام الّذی اتفق المسلمون علی اختلاف طوائفهم وتعداد مذاهبهم علی

ص:507


1- 1672. تقریب التهذیب، ج 1، ص 91.
2- 1673. شرح شفا، ج 1، ص 43و44.
3- 1674. الکواکب الدریّة، ص 94.
4- 1675. شرح الشفا، ج 1، ص 124.
5- 1676. شرح زرقانی بر موطأ مالک، ج 2، ص 403.

امامته وورعه وتقاه، واثنوا علیه ومدحوه واحبّوه لفضله وزهده وعلمه وقرابته من الرسول، فهو الشریف نسباً أباً وأمّاً... تصدّر للتدریس ونشر العلم، فاخذ عنه خلق کثیر...»؛ «او نشانه ای از نشانه های اسلام، و سیدی از سادات مسلمین بود... او امامی است که مسلمانان با اختلاف طوایف و تعدد مذاهبشان، بر امامت و ورع و وثاقت او اتّفاق دارند. آنان او را ستایش کرده و مدح نموده و به جهت فضل و زهد و علم و قرابت او نسبت به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم او را دوست دارند... او متصدی تدریس و نشر علم شد، و جمع کثیری از او اخذ علم نمودند...».(1)

احادیثی از امام صادق علیه السلام

با مراجعه به کتب اهل سنت پی به وجود احادیث ارزشمندی از امام صادق علیه السلام می بریم که می توان با عمل کردن șǠآن ها راه گشایی به سوی سعادت باشد. اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - ابونعیم اصفهانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «اذا انعم اللَّه علیک بنعمة فاحببت بقاءها و دوامها، فأکثر من الحمد و الشکر علیها، فانّ اللَّه عزوجل قال فی کتابه:«لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ»،(2) و اذا استبطأت الرزق فأکثر من الاستغفار، فانّ اللَّه تعالی قال فی کتابه: «اِسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً».(3) یا سفیان! اذا حزنک امر من سلطان او غیره فأکثر من لاحول و لاقوة الاّ باللَّه، فانّها مفتاح الفرج و کنز من کنوز الجنة...»؛(4) «هرگاه خداوند بر تو نعمتی عنایت فرمود و دوست داشتی که آن نعمت باقی مانده و دوام داشته باشد، بسیار بر آن حمد و شکر نما؛ زیرا خداوند عزّوجلّ در کتابش فرمود: "اگر شما سپاس گزار باشید من بر شما زیاد خواهم کرد". و هر گاه روزی به تو دیر رسید، زیاد

ص:508


1- 1677. الوحدة الاسلامیة، محمّد سعید آل ثابت، ص 46، رقم 7.
2- 1678. سوره ابراهیم، آیه 7.
3- 1679. سوره نوح، آیه 10 - 12.
4- 1680. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 193.

استغفار نما؛ زیرا خداوند متعال در کتابش فرمود: "از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است، تا باران های پر برکت آسمان را پی در پی بر شما بفرستد و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغ های سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد". ای سفیان! هر گاه امری از سلطان یا غیر سلطان تو را محزون کرد بسیار "لاحول و لاقوّة الاّ باللَّه" بگو؛ زیرا آن ذکر کلید فرج و گنجی از گنج های بهشت است...».

2 - و نیز از حضرت نقل شده که فرمود: «اصل الرجل عقله، و حسبه دینه، و کرمه تقواه، و الناس فی آدم مستوون»؛(1) «اصل مرد عقل او است، و حسب او دینش، و کرمش تقوای او است. و مردم در این که از آدم زاده شده اند با یک دیگر مساوی هستند.»

3 - و نیز نقل شده که فرمود: «یابن آدم! ما لک تُأَسِّف علی مفقود لایردّه الیک الفوت، و ما لک تفرح بموجود لایترک فی یدیک الموت»؛(2) «ای فرزند آدم! تو را چه شده که تأسّف می خوری بر شی ء مفقودی که فوت و زمان، آن را به سوی تو باز نمی گرداند، و تو را چه شده که به شی ء موجودی شاد می شوی که مرگ، آن را در دست تو رها نخواهد کرد.»

4 - و نقل شده که فرمود: «الغضب مفتاح کلّ شرّ»؛(3) «غضب کلید هر پلیدی است.»

5 - «رأس الخیر التواضع. فقیل له: و ما التواضع؟ فقال: ان ترضی من المجلس بدون شرفک، و ان تسلّم من لقیت، و ان تترک المراء و ان کنت محقّاً»؛(4) «رأس خیر تواضع است. به حضرت عرض شد: تواضع چیست؟ فرمود: این که در مجلس به مکانی پایین تر از شرفت راضی شوی، و این که هر کس را مشاهده نمودی بر او سلام کنی، و جدال را ترک کنی گرچه حقّ با تو باشد.»

6 - «من اراد عزّاً بلاعشیرة و هیبة بلاسلطان، فلیخرج من ذلّ المعصیة الی عزّ الطاعة»؛(5) «هر کس عزّتی بدون عشیره و هیبتی بدون سلطنت می خواهد، باید از بار ذلت معصیت خارج شده و در عزّت اطاعت وارد شود.»

ص:509


1- 1681. صفة الصفوة، ج 2، ص 170.
2- 1682. تفسیر فتح البیان، ج 9، ص 238.
3- 1683. ربیع الابرار، ص 173.
4- 1684. نهایة الارب، ج 3، ص 236.
5- 1685. اسعاف الراغبین، ص 252.

7 - «من یصحب صاحب السوء لایسلم، و من یدخل مدخل السوء یتّهم، و من لایملک لسانه یندم»؛(1) «هر کس با انسان بدکار مصاحبت کند سالم نمی ماند، و هر کس در مکان بد داخل شود متّهم می شود، و هرکس زبانش را مالک نباشد پشیمان می گردد.»

8 - «حکمة تحریم الربا ان لایتمانع الناس المعروف»؛(2) «حکمت تحریم ربا آن است که مردم از کار خیر بی بهره نشوند.»

9 - «کفّارة عمل السلطان الإحسان الی الإخوان»،(3) «کفاره کار کردن برای سلطان، احسان و نیکی به برادران دینی است.»

10 - «المؤمن اذا غضب لم یخرج عن حقّ، و اذا رضی لم یدخله رضاه فی باطل»؛(4) «مؤمن هرگاه غضب کند غضبش او را از حق خارج نمی کند و هر گاه راضی شود رضایتش او را در باطل داخل نمی کند.»

11 - «ثلاثة لایزید اللَّه بها الرجل المسلم الاّ عزّاً: الصفح عمّن ظلمه، و الإعطاء لمن حرمه، و الصلة لمن قطعه»؛(5) «سه عامل است که خداوند توسط آن ها عزّت مردم مسلمان را زیاد می کند: گذشتن از کسی که به او ظلم کرده است. و بخشش بر کسی که او را محروم ساخته است. و صله رحم از کسی که با او قطع رحم کرده است.»

12 - «الفقهاء أمناء الرسل مالم یأتوا ابواب السلاطین، فاذا رأیتم الفقهاء قد رکنوا الی ابواب السلاطین فاتّهموهم»؛(6) «فقیهان امینان از طرف انبیایند مادامی که به درب خانه های سلاطین نروند، و هر گاه فقها را مشاهده کردید که به درب خانه های سلاطین آمده اند آنان را متّهم سازید.»

13 - «منع الجود سوء الظنّ بالمعبود»؛(7) «امتناع از بخشش، سوء ظن به خدا است.»

14 - «البنات حسنات و البنون نعم، و الحسنات یثاب علیها و النعم مسؤول عنها»؛(8)

ص:510


1- 1686. اسعاف الراغبین، ص 252.
2- 1687. همان.
3- 1688. الفصول المهمة، ص 210 ؛ نورالابصار، ص 99.
4- 1689. همان.
5- 1690. همان.
6- 1691. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 194.
7- 1692. الفصول المهمة، ص 210 ؛ نور الابصار، ص 199.
8- 1693. همان.

«دختران حسنات، و پسران نعمت های الهی اند، بر حسنات ثواب داده می شود، و از نعمت ها سؤال می گردد.»

15 - «لا زاد افضل من التقوی، و لا شی ء أحسن من الصمت، و لا عدوّ اضرّ من الجهل، و لاداء ادوی من الکذب»؛(1) «توشه ای بهتر از تقوا نیست. و چیزی بهتر از سکوت نیست. و دشمنی باضررتر از نادانی نیست. و دردی بی درمان تر از دروغ نیست.»

16 - «یا بنیّ! إقبل وصیّتی و احفظ مقالتی، فانّک ان حفظتها تعیش سعیداً و تموت حمیداً. یا بنیّ! من رضی بما قسّم له استغنی، و من مدّ عینه الی ما فی ید غیره مات فقیراً. و من لم یرض بما قسّمه اللَّه له اتّهم اللَّه فی قضائه، و من استصغر زلّة نفسه استعظم زلّة غیره، و من استصغره زلّة غیره استعظم زلّة نفسه. یا بنیّ! من کشف حجاب غیره انکشف عورات بیته. و من سلّ سیف البغی قتل به، و من احتفر لأخیه بئراً سقط فیها. و من داخل السفهاء حقر، و من خالط العلماء وقر. و من دخل مداخل السوء اتّهم. یا بنیّ! ایّاک ان تزری بالرجال فیزری بک. و ایّاک و الدخول فیما لایعنیک فتذلّ لذلک. یا بنیّ! قل الحق لک او علیک تستشان من بین اقرانک. یا بنیّ! کن لکتاب اللَّه تالیاً و للسلام فاشیاً، و بالمعروف آمراً و عن المنکر ناهیاً، و لمن قطعک واصلاً، و لمن سکت عنک مبتدئاً، و لمن سئلک معطیاً. و ایّاک و النمیمة! فانّها تزرع الشحناء فی قلوب الرجال. و ایّاک و التعرض لعیوب الناس، فمنزلة التعرّض لعیوب الناس بمنزلة الهدف. یا بنیّ! اذا طلبت الجود فعلیک بمعادنه، فانّ للجود معادن، و للمعادن اصولاً، و للأصول فروعاً، و للفروع ثمراً، و لایطیب ثمر الاّ بالأصول، و لااصل ثابت الاّ بمعدن طیّب. یا بنیّ! ان زرت فزر الأخیار، و لاتزر الفجّار، فانّهم صخرة لاینفجر ماءها و شجرة لایخضر ورقها، و ارض لایظهر عشبها»؛(2) «ای فرزندم! وصیتم را قبول و گفتارم را حفظ کن؛ زیرا اگر آن را حفظ کنی زندگی با سعادت خواهی داشت و با ستایش خواهی مرد.

ای فرزندم! هر کس به آنچه برای او تقسیم شده راضی باشد خود را بی نیاز کرده، و هرکس چشمانش را به آنچه در دست دیگری است اندازد، فقیر خواهد مرد. و هر کس به

ص:511


1- 1694. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 196.
2- 1695. حلیة الاولیاء، ج 3، ص 195.

آنچه خداوند برای او تقسیم کرده راضی نباشد خدا را در قضایش متهم ساخته است. و هر کس لغزش نفسش را کوچک شمارد، لغزش دیگران را بزرگ شمارد. و هر کس لغزش دیگران را کوچک شمارد، لغزش خود را بزرگ به حساب آورد.

ای فرزندم! هر کس حجاب دیگری را کشف کند پوشش های خانه اش کشف شود. و هر کس شمشیر ظلم بر کشد توسط آن کشته شود. و هر کس برای برادرش چاهی حفر کند، خود در آن سقوط نماید. و هرکس با سفیهان نشست و برخاست کند حقیر شود. و هرکس با علما معاشرت کند باوقار گردد. و هر کس در مکان های سوء وارد شود متهم گردد.

ای فرزندم! بپرهیز از این که بر مردم عیب گیری، که به تو عیب گرفته خواهدشد. و بپرهیز از این که در اموری وارد شوی که تو را فایده نمی دهد، که به واسطه آن خوار خواهی شد.

ای فرزندم! حق را بگو، خواه به نفع تو باشد یا به ضررت، که در این صورت بین هم سالان خود کسب شأن خواهی نمود.

ای فرزندم! کتاب خدا را تلاوت و آشکارا سلام کن، و امربه معروف و نهی از منکر نما. و با کسی که قطع رحم کرده صله رحم کن. و با کسی که با تو قهر کرده تو ابتدای به سخن کن، و هر کس که از تو درخواست نمود به او عطا کن. از سخن چینی بپرهیز که کینه را در قلب های مردم می نشاند.

ای فرزندم! هر گاه جود را طلب نمودی پس بر تو باد به معادنش؛ زیرا برای جود معادنی است و برای معادن آن هم اصول و برای اصول آن نیز فروع و برای فروعش ثمر است. و هرگز ثمری به بار نخواهد نشست مگر به واسطه اصول آن، و هیچ اصلی ثابت نخواهد گشت جز به معدن پاکیزه آن.

ای فرزندم! اگر خواستی دیدن کسی بروی به زیارت خوبان برو، و به دیدن انسان های فاجر نرو؛ زیرا آنان به مانند صخره ای هستند که آبشان شکافته نخواهد شد، و به مانند درختی اند که برگش سبز نخواهد گشت، و به مانند زمینی هستند که علفش رشد نخواهدکرد.»

ص:512

17 - «لقد تجلّی اللَّه تعالی لعباده فی کلامه و لکن لایبصرون»؛(1) «هر آینه خداوند متعال برای بندگانش در کلامش تجلّی نموده است ولی مردم مشاهده نمی کنند.»

ص:513


1- 1696. عوارف المعارف، ص 165.

امام کاظم علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

ولادت امام کاظم علیه السلام

خطیب بغدادی می گوید: «موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، ابوالحسن هاشمی. گفته می شود که او در مدینه، سال 128 یا 129 متولد شد...».(1)

سبط بن جوزی می گوید: «... هارون الرشید وارد مدینه شد و آن حضرت را با خود به بغداد آورد و هنگام وفاتش در زندان حبس بود. او در سال 183 بیست و پنج رجب از دنیا رحلت نمود».(2)

فیض بن المختار می گوید: به ابی عبداللَّه جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: دست مرا بگیر و از آتش نجات بخش. چه کسی بعد از شما برای ما امام و رهبر است؟ در این هنگام موسای کاظم در حالی که نوجوانی بود وارد شد. حضرت صادق علیه السلام فرمود: «هذا صاحبکم فتمسّک به»؛(3) «این صاحب [امام شما است به او تمسک کن.»

عبادت امام کاظم علیه السلام

خطیب بغدادی به سندش از عمّار بن ابان نقل می کند: «ابوالحسن موسی بن جعفر نزد سندی محبوس شد. خواهرش از او خواست تا متولّی حبس او شود؛ زیرا او زنی متدین بود. سندی اجازه داد آن زن متولی خدمت به حضرت شود. او وضعیت

ص:514


1- 1697. تاریخ بغداد، ج 13، ص 27.
2- 1698. صفة الصفوة، ج 2، ص 187.
3- 1699. الفصول المهمة، ص 213.

حضرت را چنین تعریف می کند: "هنگامی که حضرت نماز عشاء را به جای می آورد حمد و ثنای خدا کرده و دعا می نمود و این چنین بود تا این که شب پایان می پذیرفت. و از آن هنگام در نماز بود تا صبح شده و بعد کمی ذکر می گفت تا خورشید طلوع کند. آن گاه تا بالا آمدن خورشید و روز، می نشست و آمادگی پیدا می کرد و مقداری غذا می خورد، و تا قبل از زوال استراحت می نمود. سپس وضو گرفته و تا وقت عصر نماز به جای می آورد. آن گاه به طرف قبله می نشست و تا غروب نماز می خواند... و این کار همیشه او بود..."».(1)

او همچنین به سندش نقل کرده که حضرت موسی بن جعفر به جهت عبادت و کوشش بسیار، عبد صالح خوانده می شد. اصحاب ما روایت کرده اند که آن حضرت وارد مسجد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شد و در اوّل شب سجده ای به جا آورد. شنیده شد که در سجده اش می گوید: «عظم الذنب عندی فلیحسن العفو عندک، یا اهل التقوی و یا اهل المغفرة».(2) و این جمله را تا صبح تکرار می کرد.

گذشت و بردباری امام کاظم علیه السلام

خطیب بغدادی به سندش از یحیی بن الحسن روایت کرده که مردی از اولاد عمر بن خطّاب که در مدینه ساکن بود حضرت را اذیت کرده و علی علیه السلام را دشنام می داد. برخی از دوستان حضرت پیشنهاد دادند که اگر اجازه دهید او را به قتل برسانیم. حضرت از این کار شدیداً نهی فرمود. آن گاه از مکان و محل او سؤال نمود. به حضرت عرض کردند که در اطراف مدینه مشغول زراعت است. حضرت سوار بر مرکب شد و با آن مرکب وارد مزرعه او گشت. عمری فریاد برآورد: مزرعه مرا لگدمال نکن. ولی حضرت بدون اعتنا به حرف او آمد و به نزد آن عمری رسید. از مرکب خود پیاده شد و نزد او نشست و لبخندی زده و به او فرمود: چه مقدار خرج

ص:515


1- 1700. تاریخ بغداد، ج 13، ص 27و31، دارالکتب العلمیة.
2- 1701. همان.

این مزرعه کرده ای؟ گفت: صد دینار. حضرت فرمود: چه مقدار امید داری که به دست آوری؟ عرض کرد: من علم غیب ندارم. حضرت فرمود: من گفتم چه مقدار امید داری به تو برسد؟ عرض کرد: امید دارم که به من دویست دینار عائد شود. حضرت سیصد دینار به او عطا فرمود، عمری از جا بلند شد و سر حضرت را بوسید. حضرت از نزد او خارج شد و به طرف مسجد آمد. عمری را مشاهده کرد که در مسجد نشسته، هنگامی که حضرت را دید گفت: خداوند بهتر می داند که رسالتش را در کجا قرار دهد. مردم به دور او ریختند و گفتند: قصه تو چیست؟ گفت: من قبلاً خلاف این می گفتم. آن گاه با آنان به مخاصمه پرداخت و همه را به متابعت و پیروی از ابی الحسن موسی دعوت نمود. و این کار همیشگی او بود هر وقت که وارد مسجد شده و از آن خارج می گشت.

ابوالحسن موسی به دوستانی که می خواستند او را بکشند فرمود: کدام یک بهتر است؟ آیا آن کاری را که شما قصد داشتید انجام دهید - یعنی کشتن او - یا آنچه من قصد داشتم تا امرش را به این مقدار اصلاح نمایم؟».(1)

توبه بُشر حافی به واسطه امام کاظم علیه السلام

خطیب بغدادی نقل می کند: «به واسطه امام کاظم علیه السلام بُشر حافی توبه نمود؛ زیرا امام از کنار خانه اش در بغداد عبور می کرد، صدای آلات لهو و صوت و غناء و نی و رقص از آن خانه به گوش می رسید. کنیزی که به دستش خاک روبه منزل بود خارج شد و آن ها را کنار درب خانه ریخت. حضرت به او فرمود: «ای کنیز! صاحب این خانه آزاد است یا بنده؟ او عرض کرد: بلکه آزاد است. حضرت فرمود: راست گفتی، اگر او عبد بود از مولای خود می ترسید. کنیز که دیر به داخل خانه بازگشته بود، بشر از او سؤال کرد که چه چیز باعث شد که دیر برگردی؟ او گفت: مردی به من چنین و چنان گفت. بشر پابرهنه از منزل بیرون آمد تا این که مولای ما امام کاظم علیه السلام را ملاقات نمود

ص:516


1- 1702. تاریخ بغداد، ج 13، ص 28.

و از این بابت عذرخواهی کرده و گریست و از کردار خود حیا کرده و به دست حضرت توبه نمود».(1)

امام کاظم علیه السلام از دیدگاه معاصرین خود

با مراجعه به کلمات معاصرین امام کاظم علیه السلام پی می بریم که حضرت مورد توجه و احترام آنان بوده است. اینک به برخی از این کلمات اشاره می کنیم:

1 - امام جعفر صادق علیه السلام

آن حضرت درباره فرزند خود می فرماید: «ولدی موسی شبیه عیسی بن مریم»؛(2) فرزندم موسی شبیه عیسی بن مریم است.»

2 - محمد بن ادریس شافعی (ت: 204 ه.ق)

او می گوید: «قبر موسی الکاظم التریاق المجرّب»؛(3) «قبر موسای کاظم اکسیر مجرّب است». این کلام اشاره به تجربه شدن اجابت دعا در کنار قبر حضرت می باشد.

3 - هارون الرشید

او در وصیتی به فرزندش می گوید: «یا بنیّ! هذا امام الناس وحجة اللَّه علی خلقه وخلیفته علی عباده، انا امام الجماعة فی الظاهر والغلبة والقهر، وانّه واللَّه لأحقّ بمقام رسول اللَّه منّی ومن الخلق جمیعاً. واللَّه لو نازعنی فی هذا الأمر لأخذت الّذی فیه عیناه، فانّ الملک عقیم. یا بنیّ! هذا وارث علم النبیین، هذا موسی بن جعفر، ان اردت العلم الصحیح تجده عندها»؛(4) «ای فرزندم! این شخص؛ یعنی حضرت موسی بن جعفر امام مردم و حجت خدا بر خلق، و خلیفه او بر بندگان است. به طور حتم او از من و تمام خلق به جانشینی رسول خدا سزاوارتر است. به خدا سوگند! اگر او در این امر - یعنی خلافت - منازعه کند چشمانش را از حدقه بیرون خواهم آورد؛ زیرا حکومت عقیم و نازا است. ای فرزندم! این شخص وارث علم پیامبران است. این شخص موسی بن جعفر است. اگر علم صحیح می خواهی نزد او خواهی یافت».

ص:517


1- 1703. همان، ج 7، ص 67.
2- 1704. دائرة المعارف، فرید وجدی، ج 9، ص 594.
3- 1705. تحفة العالم، ج 2، ص 22.
4- 1706. ینابیع المودة، ج 3، ص 32.

امام کاظم علیه السلام از دیدگاه علمای اهل سنت

با مراجعه به کلمات اهل سنت در طول تاریخ پی می بریم که حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام مورد توجه خاص و احترام ویژه آنان بوده است. اینک به نقل برخی از این کلمات می پردازیم:

1 - احمد بن حنبل (ت: 241 ه.ق)

او در سندی که حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام در آن قرار گرفته می گوید: «لو قرأت هذا الاسناد علی مجنون لبری ء من جنّته»؛(1) «اگر این سند بر دیوانه ای خوانده شود از جنونش بهبودی می یابد».

2 - حسن بن ابراهیم، ابوعلی خلال، شیخ حنابله (از علمای قرن سوّم ه.ق)

«ما همّنی امر فقصدت قبر موسی بن جعفر فتوسّلت به الّا سهّل اللَّه تعالی لی ما أحبّ»؛(2) «هیچ امری بر من دشوار نشد جز آن که قصد قبر موسی بن جعفر را می نمودم و به او توسل کردم و خداوند متعال آنچه دوست داشتم را برای من تسهیل می نمود».

3 - ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت: 250 ه.ق)

او بعد از ذکر نام ده نفر از امامان شیعه و مدح آنان می گوید: «و هذا لم یتفق لبیت من بیوت العرب ولا من بیوت العجم»؛(3) «این جماعت برای هیچ بیتی از بیوت عرب یا عجم در عظمت اتفاق نیفتاده است».

4 - محمّد بن ادریس بن منذر، ابوحاتم رازی (ت: 277 ه.ق)

او درباره امام کاظم علیه السلام می نویسد: «ثقة صدوق، امام من ائمة المسلمین»؛(4) «او ثقه، صدوق، و امامی از امامان مسلمین است».

5 - ابن ابی حاتم رازی (ت: 327 ه.ق)

او بعد از نقل کلام پدرش آن را تقریر کرده و او را به عنوان امام صدوق یاد کرده است.(5)

ص:518


1- 1707. صواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی، ص 310.
2- 1708. تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ج 1، ص 120، به نقل از او ؛ المنتظم ج 9 ص 89.
3- 1709. رسائل جاحظ، ص 106.
4- 1710. الجرح و التعدیل، ج 8، ص 138.
5- 1711. الجرح و التعدیل، ج 8، ص 139.

6 - عبدالکریم بن محمّد سمعانی (ت: 562 ه.ق)

«هو موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب... ومشهده ببغداد مشهور یزار... زرته غیر مرّة مع ابنه محمّد بن الرضا علی بن موسی»؛(1) «موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب... مشهد او در بغداد مشهور و محلّ زیارت است... من قبر او و قبر فرزندش محمّد بن الرضا علی بن موسی را چندین بار زیارت کردم».

7 - ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی (ت: 597 ه.ق)

«کان یدعی العبد الصالح لأجل عبادته واجتهاده وقیامه باللیل وکان کریماً حلیماً، اذا بلغه عن رجل یؤذیه بعث إلیه بمال...»؛(2) «او را به جهت عبادت و کوشش فراوان و قیام در شب، عبد صالح می خوانند. او مردی کریم و حلیم بود. هر گاه از کسی به او اذیتی می رسید مالی برای او می فرستاد...».

8 - فخر رازی (ت: 604 ه.ق)

«... کم کان فیهم من الأکابر من العلماء کالباقر والصادق والکاظم والرضاعلیهم السلام...»؛(3) «... در میان اهل بیت پیامبر بزرگانی از علما؛ همانند باقر، صادق، کاظم ورضاعلیهم السلام بوده است...».

9 - ابن اثیر جزری (ت: 630 ه.ق)

«و کان یلقّب بالکاظم لأنّه کان یحسن إلی من یسی ء إلیه، کان هذا عادته ابداً»؛(4) «او را کاظم لقب داده اند؛ زیرا به هر کس که او را اذیت می کرد احسان می نمود و این عادت همیشگی او بود».

10 - محمّد بن طلحه شافعی (ت: 652 ه.ق)

«او امامی بزرگ مقدار، عظیم الشأن، مجتهدی بزرگ، کوشا در اجتهاد، مشهور به عبادت، مواظب بر طاعات و مشهور به کرامات بود. شب را تا به صبح به سجده و قیام بیتوته می نمود، و روز را به صدقه و روزه ختم می کرد. و به جهت کثرت بردباری و گذشتش از متجاوزان برخود، او را «کاظم» نامیدند.

ص:519


1- 1712. انساب السمعانی، ج 5، ص 405.
2- 1713. صفة الصفوة، ج 2، ص 184، ترجمه رقم 191.
3- 1714. تفسیر فخر رازی، مجلد 16، ج 32، ص 125.
4- 1715. الکامل فی التاریخ، ج 6، ص 14.

او انسان بدکار را به احسان خود پاسخ می داد. و با انسان جانی با عفو برخورد می کرد. و به جهت کثرت عبادتش، او را عبد صالح نامیدند. و در عراق معروف به باب الحوائج الی اللَّه است؛ زیرا مطالب متوسلین به خدا به وسیله خود را برآورده کرده است. کرامت او عقل ها را متحیّر می کند، و برای او نزد خداوند قدم صدقی است که زائل نشده و زائل نخواهد شد...

و اما مناقب او بسیار است، و اگر چیزی به جز عنایت ربّانیه بر او نباشد، همین منقبت او را بس است...». آن گاه برخی از مناقب آن حضرت را بازگو کرده است.(1)

11 - سبط بن جوزی (ت: 654 ه.ق)

«کان موسی جواداً حلیماً. وانّما سمّی الکاظم لأنّه کان اذا بلغه عن احد شی ء بعث الیه بمال...»؛(2) «موسی شخصی جواد و حلیم بود. او را بدین جهت کاظم نامیدند که هر گاه او را خبر می دادند که شخصی شما را ناسزا گفته به سوی او مالی می فرستاد...».

12 - ابن ابی الحدید (ت: 655 ه.ق)

«و من رجالنا موسی بن جعفر بن محمّد وهو العبد الصالح، جمع من الفقه والدین والنسک والحلم والصبر»؛(3) «و از جمله رجال ما موسی بن جعفر - یعنی عبد صالح - است، او کسی بود که بین فقه و دین و عمل صالح و حلم و صبر جمع نمود».

13 - شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (ت: 748 ه.ق)

«او مردی صالح، عالم، عابد، جواد، حلیم و کبیر القدر بود».(4)

و در جایی دیگر می گوید: «او مردی صالح، عالم، عابد و الهی... بود».(5)

14 - یافعی یمنی مکّی (ت: 768 ه.ق)

«و فیها توفّی السید ابوالحسن موسی الکاظم والد جعفر الصادق کان صالحاً عابداً جواداً حلیماً کبیر القدر... وکان یدعی بالعبد الصالح من عبادته واجتهاده، وکان سخیاً کریماً. کان

ص:520


1- 1716. مطالب السؤول، ج 2، ص 120.
2- 1717. تذکرة الخواص، ص 312.
3- 1718. شرح ابن ابی الحدید، ج 15، ص 291.
4- 1719. العبر، ج 1، ص 222.
5- 1720. تاریخ الاسلام، حوادث وفیات 181-190، ص 417.

یبلغه عن الرجل انّه یؤذیه فبعث إلیه بصرّة فیها الف دینار...»؛(1) «در سال 183 سید ابوالحسن موسی کاظم فرزند جعفر صادق وفات یافت. او مردی صالح، عابد، جواد، حلیم و کبیرالقدر بود... .

او را به جهت عبادت و کوشش فراوانش «عبد صالح» نامیدند. مردی سخی و کریم بود. هر گاه به او خبر می دادند که شخصی شما را اذیت می کند، حضرت کیسه ای با هزار دینار برای او می فرستاد...».

15 - ابوالفداء، اسماعیل بن کثیر دمشقی (ت: 774 ه.ق)

«وکان کثیر العبادة والمروءة، اذا بلغه عن احد انّه یؤذیه ارسل إلیه بالذهب والتحف»؛(2) «او مردی کثیر العبادة و بامروّت و مردانگی بود. هر گاه به او خبر می رسید که کسی قصد اذیت شما را دارد برای او طلا و هدایا می فرستاد...».

16 - ابن حجر عسقلانی (ت: 852 ه.ق)

او از یحیی بن حسن بن جعفر نسّابه نقل کرده که گفت: «کان موسی بن جعفر یدعی بالعبد الصالح من عبادته واجتهاده... ومناقبه کثیرة»؛ «موسی بن جعفر را به جهت عبادت و کوشش بسیارش «عبد صالح» نامیدند... و مناقب او بسیار است».(3)

17 - جمال الدین یوسف بن تغری اتابکی (ت: 874 ه.ق)

«در سال 183 ه.ق موسای کاظم فرزند جعفر صادق... وفات یافت. او به جهت عبادتش معروف به «عبد صالح» و به جهت حلمش معروف به «کاظم» بود... او سیدی عالم، فاضل، باارزش، جواد، مورد ستایش و مستجاب الدعوه بود».(4)

18 - ابن حجر هیتمی (ت: 974 ه.ق)

«موسی الکاظم وهو وارثه علماً ومعرفة وکمالاً وفضلاً. سمّی الکاظم لکثرة تجاوزه وحلمه. وکان معروفاً عند اهل العراق بباب قضاء الحوائج عند اللَّه. وکان اعبد اهل زمانه

ص:521


1- 1721. مرآة الجنان، ج 1، ص 305، حوادث سال 183 ه.ق.
2- 1722. البدایة و النهایة، ج 10، ص 197.
3- 1723. تهذیب التهذیب، ج 8، ص 393.
4- 1724. النجوم الزاهرة، ج 2، ص 112.

واعلمهم واسخاهم...»؛(1) «موسی کاظم؛ او وارث جعفر صادق در علم و معرفت و کمال و فضل بود. به جهت کثرت حلمش او را «کاظم» نامیدند. او در عراق به «باب قضاء الحوائج عند اللَّه» معروف است. او عابدترین و عالم ترین و سخاوتمندترین اهل زمان خود بود...».

19 - عبداللَّه شبراوی (ت: 1171 ه.ق)

«کان من العظماء الاسخیاء، وکان والده جعفر یحبّه حباً شدیداً...»؛(2) «او از افراد باسخاوت و بزرگوار بود. پدرش جعفر او را بسیار دوست می داشت...».

20 - شیخ محمّد بن علی صبّان (ت: 1206 ه.ق)

«امّا موسی الکاظم فکان معروفاً عند اهل العراق بباب قضاء الحوائج عند اللَّه، وکان من اعبد اهل زمانه ومن اکابر العلماء الأسخیاء... ولقّب بالکاظم لکثرة تجاوزه وحلمه»؛(3) «امّا موسی کاظم؛ او نزد اهل عراق معروف به باب قضاء الحوائج عند اللَّه بود. او عابدترین اهل زمان خود و از بزرگان علمای با سخاوت بود... و به جهت کثرت بردباری اش او را «کاظم» لقب داده اند».

21 - علی جلال مصری حسینی (ت: 1351 ه.ق)

«جمع من الفقه والدین والنسک والحلم والصبر مالا مزید علیه...»؛(4) «او بین فقه، دین، عمل صالح، حلم به حدّ اعلی جمع کرده است».

22 - خیرالدین زرکلی (ت: 1396 ه.ق)

«کان موسی بن جعفر سیداً من سادات بنی هاشم واماماً مقدّماً فی العلم والدین»؛(5) «او از سادات بنی هاشم، و از عابدترین اهل زمان خود و یکی از بزرگان علمای دارای جود بود».

23 - محمود بن وهیب قراغولی حنفی

«او وارث پدرش در علم و معرفت و کمال و فضل بود. او را به جهت فرو بردن غضب و کثرت گذشت و بردباری اش «کاظم» نامیدند. او نزد اهل عراق معروف به

ص:522


1- 1725. صواعق المحرقة، ص 307و308.
2- 1726. الاتحاف بحبّ الأشراف، ص 141.
3- 1727. اسعاف الراغبین در حاشیه نورالابصار، ص 246.
4- 1728. الحسین، ج 2، ص 207.
5- 1729. الأعلام، ج 7، ص 321.

«باب قضاء الحوائج عند اللَّه» است. او عابدترین اهل زمان خود و داناترین و سخاوتمندترین اهل زمان خود بود».(1)

24 - عبدالسلام ترمانینی

«موسی بن جعفر... او به جهت احسان به کسانی که به او اسائه ادب می کردند ملقّب به «کاظم» شد... و از سادات بنی هاشم و عابدترین اهل زمان خود و از بزرگان علمای با سخاوت بود...».(2)

25 - عارف احمد عبدالغنی (معاصر)

«... او را به جهت فرو نشاندن غضب و حلمش «کاظم» نامیدند. او شبانه از خانه خارج می شد در حالی که در آستینش کیسه هایی از دراهم بود و به هر کس می رسید عطا می نمود...».(3)

26 - ابن تیمیه حرّانی (ت: 728 ه.ق)

«موسی بن جعفر مشهور بالعبادة والنسک»؛ «موسی بن جعفر مشهور به عبادت و عمل صالح بود».

او نیز می گوید: «و امّا من بعد جعفر، فموسی بن جعفر. قال فیه ابوحاتم الرازی: ثقة امین صدوق من ائمة المسلمین»؛ «و امّا بعد از جعفر، موسی بن جعفر است که ابوحاتم رازی او را ثقه، امین، صدوق و از امامان مسلمین برشمرده است».(4)

اعتراف اهل سنت به امامت حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام

برخی از علمای اهل سنت به امامت حضرت موسی بن جعفر اعتراف نموده اند. اینک به اسامی و کلمات برخی از آن ها اشاره می کنیم:

ص:523


1- 1730. جوهرة الکلام، ص 139.
2- 1731. احداث التاریخ الاسلامی، ج 1، ص 1070، حوادث سال 183 ه.ق.
3- 1732. الجوهر الشفاف فی انساب السادة الأشراف، ج 1، ص 41.
4- 1733. منهاج السنة، ج 2، ص 124.

1 - محمد بن ادریس بن منذر ابوحاتم رازی (ت: 275 ه.ق)

او درباره حضرت موسی بن جعفر می گوید: «ثقة صدوق، امام من ائمة المسلمین»؛(1) «او فردی ثقه، صدوق، و امامی از ائمه مسلمین بود».

2 - ابن ابی حاتم رازی (ت: 327 ه.ق)

او بعد از تقریر تعبیر پدرش نسبت به امام کاظم علیه السلام می گوید: «صدوق امام»؛(2) «او امامی صدوق بود».

3 - شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (ت: 748 ه.ق)

«الامام، القدوة، السید ابوالحسن العلوی، والد الامام علی بن موسی الرضا، مدنی...»؛(3) «امام، رهبر، سید ابوالحسن علوی، پدر علی بن موسی الرضا، مدنی...».

4 - محمّد خواجه پارسا بخاری (ت: 822 ه.ق)

«و من ائمة اهل البیت ابوالحسن موسی الکاظم بن جعفر الصادق... وکان - رضی الله عنه - صالحاً عابداً جواداً حلیماً کبیر القدر، کثیر العلم، کان یدعی بالعبد الصالح. وفی کل یوم یسجد للَّه سجدة طویلة بعد ارتفاع الشمس إلی الزوال»؛(4) «و از امامان اهل بیت، ابوالحسن موسی کاظم فرزند جعفرصادق است... او مردی صالح، عابد، جواد، بردبار، کبیر القدر، و کثیر العلم بود. او را عبد صالح می خواندند. در هر روز سجده ای طولانی از اوّل طلوع خورشید تا زوال آن انجام می داد».

5 - ابن صباغ مالکی (ت: 855 ه.ق)

«قال بعض اهل العلم: الکاظم هو الامام الکبیر القدر والأوحد الحجة الحبر، والساهر لیله قائماً القاطع نهاره صائماً...»؛(5) «برخی از اهل علم گفته اند: کاظم همان امام بزرگوار و کبیر القدر و دانشمند نمونه بود که شب ها در حال نماز و روزها روزه دار بود...».

او در جایی دیگر می گوید: «و امّا مناقبه وکراماته الظاهرة وفضائله وصفاته الباهرة

ص:524


1- 1734. الجرح و التعدیل، ج 8، ص 138، به نقل از او.
2- 1735. همان، ص 139.
3- 1736. سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 270.
4- 1737. ینابیع المودة، قندوزی حنفی، ص 459.
5- 1738. الفصول المهمة، ص 221.

فتشهد له بأنّه قبّة الشرف وعلاها وسما إلی اوج المزایا فبلغ اعلاها...»؛(1) «مناقب و کرامات ظاهر و فضایل و صفات روشن او گواهی می دهد که آن حضرت در قلّه شرف و اوج مزایای اخلاقی است...».

6 - عبدالوهاب شعرانی (ت: 973 ه.ق)

«احد الائمة الاثنی عشر، وهو ابن جعفر بن محمّد... کان یکنّی بالعبد الصالح لکثرة عبادته واجتهاده»؛(2) «یکی از امامان دوازده گانه، فرزند جعفر بن محمّد... است... او به جهت کثرت عبادت و کوشش فراوان نماز شبانه، معروف به «عبد صالح» است...».

7 - احمد بن یوسف قرمانی (ت: 1019 ه.ق)

«هو الامام الکبیر القدر، الأوحد، الحجة، الساحر لیله قائماً، القاطع نهاره صائماً»؛(3) «او امام جلیل القدر، و یگانه و حجّت خدا بود، که شب ها را بیدار و روزها را روزه می گرفت...».

8 - حسن بن عبداللَّه بخشی (ت: 1190 ه.ق)

«هو الامام الکبیر القدر والکثیر الخیر. کان - رضی الله عنه - یسهر لیله ویصوم نهاره»؛(4) «او امام بزرگوار، و کثیر الخیر بود. شب ها را به سحر رسانده و روزها را روزه دار بود...».

9 - محمّد امین سویدی (ت: 1246 ه.ق)

«موسی الکاظم هو الامام الکبیر القدر الکثیر الخیر...»؛(5) «موسای کاظم همان امام بزرگوار و کثیرالخیری است که...».

10 - شیخ مؤمن شبلنجی (ت: 1308 ه.ق)

«قال بعض اهل العلم: الکاظم هو الامام الکبیر القدر، الاوحد الحجة، الحَبر، الساهر لیله قائماً، القاطع نهاره صائماً...»؛ «برخی از اهل علم گفته اند: کاظم همان امام بزرگوار، نمونه، حجت خدا و دانشمندی است که شب ها را به سحر آورده و روزها را روزه دار بود...».(6)

ص:525


1- 1739. همان، ص 222.
2- 1740. طبقات الکبری، شعرانی، ج 1، ص 55.
3- 1741. اخبار الدول، ج 1، ص 337.
4- 1742. النور الجلی، ص 97.
5- 1743. سبائک الذهب، ص 75.
6- 1744. نور الابصار، ص 164.

11 - یوسف بن اسماعیل نهبانی (ت: 1350 ه.ق)

«موسی الکاظم احد اعیان اکابر الائمة من ساداتنا آل البیت الکرام هداة الاسلام - رضی اللَّه عنهم - ونفعنا ببرکاتهم واماتنا علی حبّهم وحبّ جدّهم...»؛(1) «موسای کاظم یکی از اعیان بزرگان امامان از سادات ما آل بیت کرام و هادیان اسلام - رضی اللَّه عنهم - بود. خداوند ما را به برکات آنان نفع دهد و ما را بر محبّت آنان و محبّت جدّشان بمیراند».

12 - دکتر زکی مبارک (ت: 1371 ه.ق)

«کان موسی بن جعفر سیداً من سادات بنی هاشم واماماً مقدّماً فی العلم والدین»؛(2) «موسی بن جعفر سیدی از سادات بنی هاشم و امامی پیشتاز در علم و دین بود».

13 - سید علی فکری (ت: 1372 ه.ق)

«قال بعض اهل العلم: الکاظم هو الامام الکبیر القدر، الأوحد، الحجة، الحبر. جمع من الفقه والدین بما لامزید علیه»؛(3) «برخی از اهل علم گفته اند: کاظم همان امام بزرگوار، نمونه، حجت خدا و دانشمندی است که بین فقه و دین درجه اعلا را جمع کرده است».

14 - دکتر محمّد یوسف موسی

«و نستطیع ان نذکر انّ اوّل من کتب فی الفقه هو الامام موسی الکاظم الّذی مات سجیناً عام 183 ه، وکان ما کتبه إجابة عن مسائل وجّهت إلیه تحت اسم الحلال والحرام»؛(4) «می توان گفت: اولین کسی که در فقه کتابت نمود امام موسی کاظم است. کسی که در زندان، سال 183 ه وفات نمود. از جمله کتب او جواب از مسائلی است که تحت عنوان «حلال و حرام» برای او فرستاده شد».

ص:526


1- 1745. جامع کرامات الاولیاء، ج 2، ص 495.
2- 1746. شرح زهر الآداب، ج 1، ص 132.
3- 1747. احسن القصص، ج 4، ص 293.
4- 1748. الفقه الاسلامی، ص 160.

امام رضا علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

تاریخ ولادت و شهادت

محمد بن طلحه شافعی می نویسد: «ولادت او در روز یازدهم ذی الحجه، سال 153 ه.ق، پنج سال بعد از وفات جدّش بوده است».(1)

سبط بن جوزی می نویسد: «علی بن موسی الرضا در سال 203 وفات یافت. او هنگام وفات 55 سال داشت و برخی 49 سال گفته اند. و در کنار هارون الرشید دفن گردید».(2)

ابن صباغ مالکی می گوید: «علی بن موسی الرضا در مدینه، سال 148 ه.ق متولد شد. و برخی نیز سال 153 ذکر کرده اند... و القابش: رضا، صابر، زکیّ، ولیّ، و مشهورترین آن رضا است، و در قامت معتدل بود».(3)

نصّ بر امامت

ابن صباغ مالکی از مخزومی نقل کرده: مادرش از اولاد جعفربن ابی طالب بود. موسی کاظم علیه السلام را به نزد ما فرستاد آن گاه فرمود: آیا می دانید که برای چه جهت شما را جمع کرده ام؟ گفتیم: خیر. حضرت فرمود: «اشهدوا انّ ابنی هذا - واشار إلی علی بن موسی الرضا - هو وصیّی والقائم بامری وخلیفتی من بعدی...»؛(4) «شهادت دهید که این فرزندم - اشاره کرد به علی بن موسی الرضاعلیه السلام - همان وصیّ من و قائم به امر من و خلیفه بعد از من است... .»

ص:527


1- 1749. مطالب السؤول، ص 88.
2- 1750. تذکرة الخواص، ص 364.
3- 1751. الفصول المهمة، ص 226.
4- 1752. الفصول المهمة، ص 226.

او همچنین از داوود بن کثیر رقّی نقل کرده که گفت: به موسای کاظم عرض کردم: فدایت گردم سنّم زیاد شده، دستم را بگیر و از آتش جهنّم نجات بخش، بعد از شما صاحب ما کیست؟ امام به فرزندش ابی الحسن علیه السلام اشاره کرد و فرمود: «هذا صاحبکم بعدی»؛(1) «این صاحب شما بعد از من است».

فضایل امام رضاعلیه السلام

1 - سیّد علی بن شهاب الدین همدانی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «ستدفن بضعة منّی بخراسان، ما زار مکروب الاّ نفّس اللَّه کربته، و لامذنب الاّ غفر اللَّه له»؛(2) «زود است که پاره ای از تن من در خراسان دفن خواهد شد. هیچ غصه داری او را زیارت نمی کند جز آن که خداوند غصّه او را برطرف خواهد کرد و نه گناه کاری، جز آن که خدا گناهش را بیامرزد.»

2 - زبیدی حنفی می نویسد: «در نیشابور، کنار خانه حضرت، حمّامی بود. هر گاه حضرت داخل حمّام می شد حمّامی حمّام را برای او خلوت می کرد. روزی در حالی که حمامی نبود حضرت وارد حمام شد. مردی روستایی در حالی که امام را نمی شناخت وارد حمام شد و گمان کرد که آن حضرت خدمتکار حمّام است. لذا به او دستور داد تا برایش آب بیاورد. حضرت برای او آب آورده و تمام کارهای او را انجام داد.(3)

3 - حموینی به سندش از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «ستدفن بضعة منّی بخراسان، لایزورها مؤمن الاّ أوجب اللَّه له الجنّة، و حرّم جسده علی النار»؛(4) «زود است که پاره ای از تن من در خراسان دفن شود. هیچ مؤمنی او را زیارت نمی کند جز آن که خداوند برای او بهشت را واجب کرده و جسد او را بر آتش حرام کند.»

4 - ابوبکر محمّد بن مؤمّل می گوید: «با امام اهل حدیث، ابوبکر بن خزیمه و ابن

ص:528


1- 1753. همان.
2- 1754. مودة القربی، ص 140؛ ینابیع المودة، ص 265.
3- 1755. اتحاف السادة المتّقین، ج 7، ص 360، چاپ مصر.
4- 1756. فرائد السمطین، ج 2، ص 188، رقم 465.

علی ثقفی و جماعتی از مشایخ به قصد زیارت علی بن موسی الرضاعلیه السلام به طوس حرکت نمودیم. ابن خزیمه را مشاهده کردم که طوری آن بقعه را تعظیم کرد و در برابر آن تواضع و تضرّع نمود که ما متحیّر شدیم».(1)

کلمات اهل سنت درباره امام رضاعلیه السلام

1 - ابن حجر هیتمی

«وکان اولاد موسی بن جعفر حین وفاته سبعة وثلاثین ذکراً وانثی، منهم علیّ الرضا وهو أنبههم ذکراً واجلّهم قدراً»؛(2) «اولاد موسی بن جعفر هنگام وفاتش 37 نفر دختر و پسر بود؛ از آن جمله علیّ الرضا است که از همه جلیل القدرتر بود».

2 - سمهودی

«علی الرضا بن موسی الکاظم، کان اوحد زمانه، جلیل القدر، اسلم علی یده ابومحفوظ معروف الکرخی»؛(3) «علی الرضا فرزند موسای کاظم، بهترین فرد زمانش و مردی جلیل القدر بود و معروف کرخی به دستش اسلام آورد».

3 - ابن حجر عسقلانی

«کان الرضا من اهل العلم والفضل مع شرف النسب»؛(4) «رضاعلیه السلام از اهل علم و فضل همراه با شرف نسب بود».

4 - ذهبی

«الامام السید ابوالحسن الرضا... وکان من اهل العلم والدین والسؤدد بمکان»؛(5) «امام، ابوالحسن علی الرضا... او از اهل علم و دین و دارای مرتبه ای عالی از علم بود».

او همچنین می نویسد: «وقد کان علی الرضا کبیر الشأن، اهلاً للخلافة»؛(6) «علی الرضا مردی دارای شأن بزرگ و اهلیت برای خلافت داشت».

ص:529


1- 1757. تهذیب التهذیب، ج 7، ص 339.
2- 1758. الصواعق المحرقة، ص 122.
3- 1759. جواهر العقدین، ص 353.
4- 1760. تهذیب التهذیب.
5- 1761. سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 387و388.
6- 1762. همان، ص 392.

5 - مأمون عباسی

ابن خلکان در سبب بیعت مأمون عباسی با امام رضاعلیه السلام به ولایتعهدی می نویسد: «مأمون خواصّ نزدیکان خود را جمع کرده و به آن ها خبر داد که در اولاد عباس و اولاد علی بن ابی طالب نظر کرده و در این وقت کسی را افضل و سزاوارتر به امر خلافت از علی الرضا ندیده است، لذا با او بیعت نمود».(1)

6 - خیرالدین زرکلی

«علی بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق، ابوالحسن الملقب بالرضا، ثامن الأئمة الاثنی عشر عند الامامیة ومن اجلاء السادة اهل البیت وفضلائهم...»؛ «علی بن موسی الکاظم فرزند جعفر صادق، ابوالحسن، ملقّب به رضا، هشتمین نفر از دوازده امام نزد امامیه است. او از اجلاّی سادات اهل بیت و فضلای آنان است...».(2)

7 - شیخ عبداللَّه شبراوی شافعی

«علی الرضا - رضی الله عنه - کانت مناقبه علیّة وصفاته سنیّة... وکراماته اکثر من ان تحصی واشهر من ان تذکر»؛ «علی الرضا - رضی الله عنه - دارای مناقب عالی و صفات ارزشمند بود... کرامات او بیشتر از آن است که حدّ و حصر شده و مشهورتر از آن است که ذکر گردد».(3)

8 - عبداللَّه بن اسعد یافعی

«الامام الجلیل المعظم، سلالة السادة الاکارم، ابوالحسن علی بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق بن محمّد الباقرعلیهم السلام... احد الأئمة الاثنی عشر، أولی المناقب الذین انتسبت الامامیة إلیهم وقصّروا بناء مذهبهم علیهم»؛ «امام جلیل معظّم، سلاله سادات مکرّم، ابوالحسن علی بن موسی الکاظم فرزند جعفر صادق فرزند محمّد باقرعلیهم السلام... یکی از امامان دوازده گانه است. کسانی که دارای مناقب بوده و امامیه به آن منتسب بوده و مذهب خود را بر کلمات آنان بنا ساخته اند».(4)

9 - احمد بن یوسف ابوالعباس قرمانی

او درباره امام رضاعلیه السلام گفته است: «و کانت مناقبه علیّة وصفاته سنیّة، وکراماته کثیرة

ص:530


1- 1763. وفیات الأعیان، ج 3، ص 270.
2- 1764. الأعلام، ج 5، ص 26.
3- 1765. جامع کرامات الأولیاء، ج 2، ص 312.
4- 1766. مرآة الجنان، ج 2، ص 11.

ومناقبه شهیرة، وکان قلیل النوم، کثیر الصوم. وکان جلوسه فی الصیف علی حصیر وفی الشتاء علی جلد شاة»؛(1) «مناقب او عالی و صفاتش جلیل و کراماتش بسیار و مناقبش مشهور است. او مردی کم خواب بوده و بسیار روزه می گرفت. در تابستان بر روی حصیر و در زمستان بر پوست گوسفند می نشست».

10 - یوسف بن اسماعیل نهبانی

«علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق، احد اکابر الأئمة ومصابیح الأمة من اهل بیت النبوة ومعادن العلم والعرفان والکرم والفتوة، کان عظیم القدر، مشهور الذکر، وله کرامات کثیرة منها انّه قال لرجل صحیح سلیم: استعدّ لما لابدّ منه، فمات بعد ثلاثة ایّام»؛(2) «علی الرضا فرزند موسای کاظم فرزند جعفر صادق، یکی از بزرگان امامان و چراغان امت از اهل بیت نبوتند. آنان معادن علم و عرفان و کرم و مردانگی بودند. او عظیم القدر و مشهور به ذکر بود. دارای کراماتی بود؛ از آن جمله این که به مردی صحیح و سالم فرمود: آماده آنچه برایش چاره ای نیست باش». او بعد از سه روز از دنیا رفت».

11 - احمد بن حنبل

احمد بن حنبل بر سندی که در آن چنین آمده بود: «علی الرضا از پدرش موسی کاظم، از پدرش جعفر صادق، از پدرش محمّد باقر، از پدرش زین العابدین، از پدرش حسین بن علی، از پدرش علی بن ابی طالب از رسول اکرم» حاشیه زده و می نویسد: «لو قرأت هذا الاسناد علی مجنون لبری ء من جنّته»؛(3) «اگر این سند بر مجنونی خوانده شود از جنونش بهبودی می یابد».

12 - ابن حبّان

او در کتابش «الثقات» می نویسد: «علی بن موسی الرضا در طوس به خاطر شربتی که مأمون به او داد همان ساعت به شهادت رسید... قبرش در سناباد بیرون نوقان مشهور است، مردم به زیارت قبر او در کنار قبر رشید می آیند. من او را بسیار زیارت

ص:531


1- 1767. اخبار الدول، ص 114.
2- 1768. جامع کرامات الاولیاء، ص 311.
3- 1769. صواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی، ص 310، به نقل از او.

کرده ام. هنگامی که طوس بودم هیچ گرفتاری بر من عارض نمی شد جز آن که به زیارت قبر علی بن موسی الرضا - صلوات اللَّه علی جدّه و علیه - می رفتم و از خداوند متعال می خواستم که آن گرفتاری را از من دور کند، خداوند نیز دعایم را مستجاب کرده و آن گرفتاری ها را از من برطرف می ساخت. و این مطلبی است که به طور مکرّر آن را تجربه نموده ام و در هر بار نیز گرفتاری ام برطرف شده است. خداوند ما را بر محبّت مصطفی و اهل بیتش - صلی اللَّه علیه و علیهم أجمعین - بمیراند».(1)

13 - عبدالکریم بن محمّد سمعانی

«والرضا کان من اهل العلم والفضل مع شرف النسب»؛(2) «رضا، از اهل علم و فضل همراه با شرف نسب است».

14 - فخر رازی

او در تفسیر معنای کوثر می نویسد: «قول سوم آن است که مقصود از کوثر اولاد اویند... در این صورت معنای آیه این چنین است: خداوند به او نسلی خواهد داد که در طول زمان باقی خواهد ماند. پس بنگر که چه مقدار از اهل بیت پیامبرعلیهم السلام به قتل رسیده، ولی در عین حال عالم پر از آنان است، در حالی که از بنی امیه کسانی که مورد توجه باشند باقی نمانده است. چه بسیار از اکابر علما؛ همچون باقر، صادق، و کاظم و رضاعلیهم السلام در میان آنان وجود دارد...».(3)

15 - ابن ابی الحدید معتزلی

او می گوید: «و من رجالنا موسی بن جعفر بن محمّد وهو العبد الصالح، جمع من الفقه والدین والنسک والحلم والصبر. وابنه علی بن موسی المرشّح للخلافة والمخطوب له بالعهد. کان اعلم الناس واسخی الناس واکرم الناس اخلاقاً»؛ «و از رجال ما موسی بن جعفر فرزند محمّد معروف به عبد صالح است. او بین فقه و دین و عمل صالح و حلم و صبر را جمع نمود. و فرزندش علی بن موسی است، کسی که برای خلافت کاندید شده و برای او به عهد خلافت خطبه خوانده شد. او عالم ترین و سخی ترین و کریم ترین مردم در اخلاق بود».(4)

ص:532


1- 1770. الثقات، ج 8، ص 456 و 457.
2- 1771. الانساب، ج 3، ص 74.
3- 1772. تفسیر فخر رازی، مجلد 16، ج 32، ص 125، دارالفکر.
4- 1773. شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 278.

16 - محمّد امین سویدی

«کانت اخلاقه علیّة وصفاته سنیّة... کراماته کثیرة ومناقبه شهیرة لا یسعها مثل هذا الموضع»؛(1) «اخلاقش عالی و صفاتش جلیل بود...کراماتش بسیار و مناقبش مشهور است، به حدّی که این کتاب وسعت نقل آن ها را ندارد».

17 - محمّد بن وهیب

«و کراماته کثیرة - رضی الله عنه - اذ هو فرید زمانه»؛ «کرامات او بسیار بود - رضی الله عنه - زیرا او یگانه زمان خود به حساب می آمد».(2)

نقد شبهات ابن تیمیه

ابن تیمیه در ردّ علامه حلّی رحمه الله درصدد بر آمده تا هر چه را که او در شأن و قدر و منزلت امامان از اهل بیت پیامبرعلیهم السلام ذکر کرده، پاسخ بگوید، که از آن جمله احادیثی است که در شأن و منزلت امام رضاعلیه السلام است. اینک به بررسی و نقد اشکالات او می پردازیم:

اشکال اول

او می گوید: «قول علامه حلّی که حضرت رضاعلیه السلام زاهدترین و عالم ترین مردم بود مجرّد ادعا بوده و دلیل بر آن وجود ندارد».(3)

پاسخ

از کلماتی که قبلاً در مدح امام رضاعلیه السلام ذکر شد پاسخ این اشکال داده می شود.

اشکال دوم

او همچنین می گوید: «احدی از اهل علم به حدیث از او روایتی نقل نکرده و برای او حدیثی در کتب سته نیامده است. تنها برای ابوصلت هروی و امثال او است که نسخه هایی از پدرانش نقل کرده که در آن ها دروغ هایی است که خداوند صادقین از غیر اهل بیت را از آن ها منزه کرده تا چه رسد به صادقین از اهل بیت».(4)

ص:533


1- 1774. سبائک الذهب، ص 75.
2- 1775. جوهرة الکلام، ص 143.
3- 1776. منهاج السنة.
4- 1777. منهاج السنة.

پاسخ

اولاً: بسیاری از فقها و محدّثین اهل سنت از آن حضرت روایت نقل کرده اند:

واقدی می گوید: «علی - الرضاعلیه السلام - حدیث را از پدر و عموهایش و دیگران شنید و او شخصی ثقه بود...».(1)

حاکم نیشابوری می نویسد: «... از امامان حدیث عده ای از آن حضرت روایت نقل کرده اند؛ امثال: معلّی بن منصور رازی، آدم بن ابی ایاس عسقلانی، محمّد بن ابی رافع قصری قشیری، نصر بن علیّ جهضمی و دیگران...».(2)

ابن کثیر می نویسد: «حدیث را از پدرش و دیگران روایت کرده، و از او نیز جماعتی؛ همچون مأمون و ابوصلت هروی و ابوعثمان مازنی نحوی روایت کرده اند».(3)

مزّی در شرح حال علی بن موسی الرضاعلیه السلام می نویسد: «از او ابوبکر بن احمد بن حبّاب بن حمزه حمیری نسّابه، و ایّوب بن منصور نیشابوری، و دارم بن قبیصة بن نهشل صنعانی، و ابواحمد داوود بن سلیمان بن یوسف غازی قزوینی - یک نسخه از کتاب - و سلیمان بن جعفر، و عامر بن سلیمان طائی - یک نسخه ای عظیم - و عبداللَّه بن علی علوی، و امیرالمؤمنین ابوالعباس عبداللَّه مأمون بن هارون الرشید، و ابوالصلت عبدالسلام بن صالح هروی، و علی بن صدقه شطّی رقی، و علی بن علی خزاعی دعبلی، و علی بن مهدی بن صدقة بن هشام قاصی - یک نسخه از کتاب - و محمّد بن سهل بن عامر بجلی، و فرزندش ابوجعفر محمّد بن علی بن موسی، و ابوجعفر محمّد بن حیّان تمّار بصری، و موسی بن علی قرشی، و ابوعثمان مازنی نحوی، از او روایت نقل کرده اند».(4)

ذهبی می نویسد: «از او بنابر آنچه گفته شده: آدم بن ابی أیاس که بزرگ تر از او بود، و احمد بن حنبل، و محمّد بن رافع، و نصر بن علی جهضمی، و خالد بن احمد ذهلی امیر، روایت نقل کرده اند».(5)

ص:534


1- 1778. تذکرة الخواص، ص 351.
2- 1779. تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج 7، ص 338، به نقل از او.
3- 1780. البدایة و النهایة، حوادث سنه 203.
4- 1781. تهذیب الکمال، ج 21، ص 148.
5- 1782. سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 387.

او همچنین در جایی دیگر می گوید: «علی بن موسی الرضا، ق، د، ت، یکی از بزرگان است. او امام ابوالحسن فرزند موسی کاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمّد باقر، فرزند علی زین العابدین، فرزند حسین، فرزند علی بن ابی طالب، هاشمی، علوی، حسینی است. از پدرش و عبداللَّه بن ارطاة روایت نقل کرده است. و از او نیز فرزندش ابوجعفر، و ابوعثمان مازنی، و مأمون، و عبدالسلام بن صالح، و دارم بن قبیصه، و طایفه ای روایت نقل کرده اند... او بزرگ بنی هاشم در زمان خود، و جلیل ترین و داناترین آنان به حساب می آمد...».(1)

ثانیاً: سه نفر از دارندگان صحاح شش گانه؛ یعنی ابن ماجه قزوینی، ابوداوود سجستانی و ترمذی از آن حضرت روایت نقل کرده اند.

ثالثاً: به جهت جلالت قدر امام رضاعلیه السلام که خود اهل سنت نیز بر آن اعتراف دارند، این سعادت برای اهل حدیث خواهد بود که از بزرگواری همچون امام رضاعلیه السلام نقل روایت کنند، نه این که اعتبار آن حضرت به این باشد که کسی از علمای اهل سنت از او روایت نقل کرده باشد.

رابعاً: اباصلت عبدالسلام بن صالح هروی کسی است که از اصحاب امام رضاعلیه السلام و ملازمین آن حضرت بوده و احادیث و اخبار او را نقل کرده است. بلکه مزّی او را خادم حضرت معرفی کرده است. در شرح حال اباصلت، او را عالم، فقیه، و ادیب معرفی کرده که با اهل اهواء باطله؛ همچون مرجئه و جهمیّه و زنادقه و قدریّه مناظره می کرده و آنان را ردّ می کرده و در تمام موارد پیروزی با او بوده است... و به همین جهات و جهات دیگر عده زیادی از امامان او را توثیق کرده اند، که از آن جمله می توان به یحیی بن معین، امام جرح و تعدیل اشاره کرد».(2)

آری، تنها اعتراضی که بر او شده این که او شیعه است، و این در حالی است که او را به صدق نسبت داده اند.(3)

ص:535


1- 1783. تاریخ الاسلام، حوادث سال 201-210.
2- 1784. تقریب التهذیب، ج 2، ص 358.
3- 1785. لسان المیزان، ج 1، ص 16.

اشکال سوم

ابن تیمیه در جایی دیگر می گوید: «این که برخی از مردم می گویند: معروف کرخی خادم آن حضرت بوده و به دست او اسلام آورده است، یا این که خرقه ای از جانب کرخی به او متصل است، همگی کذب و دروغ است».(1)

پاسخ

ابن تیمیه، خبر اسلام معروف کرخی را به دست مبارک امام رضاعلیه السلام تکذیب کرده است، در حالی که این خبر در بیشتر کتاب ها و مصادر آمده است؛ از آن جمله ابن خلّکان می نویسد: «معروف کرخی از موالیان علی بن موسی الرضا بوده است، پدر و مادرش نصرانی بوده اند. آن دو، فرزند خود معروف را در سنین کودکی به معلّم تسلیم کردند. معلّم به او می گفت: بگو: سه تا کننده سه تا. معروف می گفت: بلکه او واحد است. معلّم بدین جهت او را کتک مفصّلی می زد. او از نزد معلّم فرار می کند. پدر و مادرش می گویند: ای کاش او به ما بر می گشت و بر هر دینی که می خواست باشد ما با او موافقت خواهیم کرد. آن گاه معروف به دست علی بن موسی الرضا اسلام آورده و به سوی پدرش بازگشت نمود. در را کوبید. به او گفته شد: چه کسی پشت در است؟ او گفت: معروف. گفته شد: بر کدامین دین هستی؟ گفت: بر دین اسلام. در این هنگام بود که پدر و مادر او نیز اسلام اختیار نمودند».(2)

اشکال چهارم

او نیز می نویسد: «مردم به حقیقت مناقب و مطاعن و طرقی که به آن طرق این حقایق معلوم می شود جاهلند، و لذا به ابیات ابی نواس استشهاد می کنند. این ابیات اگر راست باشد نمی توان فضایل شخصی را به شهادت شاعری که معروف به کذب و فجور بسیار است ثابت کرد...».(3)

پاسخ

اوّلاً: شیعه امامیه مناقب امامان و فضایل آنان را تنها با استناد به این شعر و نظایر آن ثابت نمی کنند، بلکه با وجود آیات فضایل اهل بیت علیهم السلام و روایات صحیح السند، از این اشعار بی نیازند.

ص:536


1- 1786. منهاج السنة.
2- 1787. وفیات الاعیان، ج 5، ص 231.
3- 1788. منهاج السنة.

ثانیاً: معانی و مطالبی که شعر ابی نواس متضمّن آن است، همگی مضمون روایات و اخباری است که این شاعر در اشعار خود گنجانده است. لذا در حقیقت استشهاد به حدیث بر فضایل اهل بیت علیهم السلام است نه شعر.

ثالثاً: کارهای خلافی که به ابونواس نسبت داده شده، اغلب آن ها اصل و اساسی نداشته، یا بر فرض صحّت برای اول عمر او بوده است، در حالی که - طبق نصّ ابن جوزی - او توبه کرده است. این در حالی است که در ترجمه اش او را فقیه، محدّث، عالم، و ادیب معرفی کرده اند.(1)

ترس عباسیان از علویان

دولت عباسیان گرچه در ابتدای امر با دعوت مردم به دفاع از علویان و علی الخصوص اهل بیت پیامبر و رضایت آنان علیهم السلام شروع شد، ولی بعد از آن که به قدرت رسیدند، از این سیاست نه تنها منحرف شدند، بلکه در مقابل، با علویان و خصوصاً اهل بیت علیهم السلام درگیر شدند؛ زیرا مشاهده کردند که عمده خطر برای دولتشان همین علویان هستند.

سفاح در اول حکومتش جاسوسانی را بر بنی الحسن قرار داد و به آنان دستور داد تا در خلوتگاه های آنان نفوذ کرده و با طعن و حمله به حکومت وقت، به آنان متمایل شود تا از اسرارشان آگاه گردد... .(2)

منصور عباسی در وصیتی به فرزندش مهدی می گوید: «ای پسرکم! من برای تو اموال بسیاری جمع کرده ام به مقداری که خلیفه ای قبل از من چنین نکرده است... و من بر تو از هیچ کس به جز دو نفر نمی هراسم: یکی عیسی بن موسی و دیگری علی بن زید علوی...».(3)

ص:537


1- 1789. تاریخ بغداد، ج 7، ص 436 ؛ المنتظم، ابن جوزی، ج 10، ص 16 ؛ وفیات الاعیان، ج 1، ص 373 ؛ تاریخ ابن کثیر، ج 10، ص 227 ؛ سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 279 ؛ الوافی بالوفیات، ج 12، ص 283.
2- 1790. تاریخ طبری، ج 11، ص 752 ؛ عقد الفرید، ج 5، ص 74.
3- 1791. تاریخ طبری، ج 10، ص 448.

ترس و هراس مهدی عباسی از علویان از اوضح واضحات است. او هنگامی که امام موسی کاظم علیه السلام را از زندان خارج می کند از او می خواهد که هیچ کجا نرفته و کسی به نزد او نیاید.(1)

قصه خروج یحیی بن عبداللَّه بن الحسن از دیلم در زمان هارون الرشید معروف است. هارون در آن وقت بسیار پریشان بود؛ زیرا جماعت بسیاری به متابعت از او درآمده بودند، به حدّی که از کشورها و شهرهای مختلف به او می پیوستند، به حدّی که قدرت و شوکت عظیمی پیدا کرد و این فضل بن یحیی بود که موفق شد تا بین هارون و او صلح برقرار سازد... .(2)

عصر مأمون عباسی

در عصر حکومت مأمون عباسی، از همه عصرها وضع حکومت عباسیان سخت تر بود. انقلاب ها و فتنه های بسیاری از ولایات و شهرها به گوش می رسید، به حدّی که مأمون نمی دانست چگونه با این ها مقابله کند، و لذا این امر سبب خفت و خواری و حقارت بنی عباس بود. عباسیان و در رأس آنان مأمون می دانست که خطر اصلی از جانب علویان است که آنان را تهدید می کند؛ خصوصاً آن که مشاهده می کردند مردم به سرعت به آنان نزدیک شده و به گروهشان ملحق می شوند. لذا مأمون به فکر چاره ای اساسی افتاد.

حاکمان عباسی سابق بر او هر کدام سیاست خشونت و ارعاب و ارهاب را در مقابل قیام ها، حتی انقلاب های علویان پیش گرفتند؛

سفّاح عباسی کسی بود که سرتاسر زندگی خود را با خونریزی و مقابله با مخالفان خود سپری کرد.(3) او کسی بود که در مقابله با علویان هر کجا آنان را می یافت به قتل می رساند، و تا هر کجا که می شد آنان را دنبال می کرد.(4)

ص:538


1- 1792. ینابیع المودة، ص 382.
2- 1793. البدایة و النهایة، ج 10، ص 167.
3- 1794. ضحی الاسلام، ج 1، ص 105.
4- 1795. رسائل خوارزمی، ص 130.

منصور عباسی اولین کسی بود که بین عباسیان و علویان ایجاد فتنه نمود.(1) او بعد از آن که عزم خود را برکشتن امام صادق علیه السلام جزم کرد، اعتراف نمود که من هزار نفر یا بیشتر از ذریه فاطمه - علیها السلام - را به قتل رسانده ام، ولی سید و مولا و امام آنان جعفر بن محمّد را رها کرده ام...».(2)

مهدی عباسی نیز از عنوان زندیق و کفر برای مقابله و فشار آوردن بر مخالفین خود؛ خصوصاً عباسیان و شیعیان اهل بیت علیهم السلام استفاده می کرد.

دکتر احمد شبلی می نویسد: «اتهام به کفر و زندقه، وسیله ای بود برای دستگیری و گرفتار ساختن انسان های شایسته...».(3)

هادی عباسی نیز خوف شدیدی را در دل علویان انداخته و اصرار زیاد بر دستگیری آنان داشت. او ارزاق آنان را قطع و به همه جا دستور داد تا آنان را تعقیب و دستگیر نمایند.(4)

امّا هارون الرشید کسی بود که درصدد درو کردن درخت نبوت و ریشه کن کردن درخت امامت بود. او در کشتن و شکنجه بزرگان آل علی علیهم السلام از خدا خوف و ترس نداشت،(5) و به تعبیر احمد شبلی از شیعه بدش می آمد و آنان را به قتل می رساند.(6)

او کسی بود که قسم یاد کرده بود که آل ابی طالب و شیعیان آنان را به قتل رساند و بر آن قسم تأکید فراوان نموده بود.(7)

هنگامی که به خلافت رسید دستور داد تا تمام آنان را از بغداد به مدینه تبعید کنند.(8) و لذا هنگام وفاتش ناراحت بود و می گفت: «وای بر من از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم».(9)

ص:539


1- 1796. تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص 261.
2- 1797. شرح میمیه ابوفراس، ص 159.
3- 1798. التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة، ج 3، ص 200.
4- 1799. تاریخ یعقوبی، ج 3، ص 136و137.
5- 1800. الآداب السلطانیة، ص 20.
6- 1801. التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة، ج 3، ص 352.
7- 1802. الأغانی، ج 5، ص 225.
8- 1803. کامل ابن اثیر، ج 5، ص 85 ؛ تاریخ طبری، ج 10، ص 606.
9- 1804. کامل ابن اثیر، ج 5، ص 130.

کار هارون در ظلم به علویان به جایی رسیده بود که برخی بیعت مأمون با امام رضاعلیه السلام را به جهت محوکردن آثار جنایات هارون بر آل علی علیهم السلام تفسیر کرده اند.

در عصر مأمون عباسی، وضع از همه بدتر بود. علویان و قسمت زیادی از مردم بلکه عموم مسلمانان با او بیعت نکرده بودند. اهالی بغداد و خصوصاً اهالی کوفه که همواره از شیعیان اهل بیت علیهم السلام به حساب می آمدند با مأمون بیعت نکردند، از این جهت برای مأمون وضع سیاسی خطرناکی پدید آمده بود؛ خصوصاً آن که زمزمه نهضت های علویان از هر طرف به گوش می رسید.

مأمون به این نتیجه رسیده بود که گذر از این موقف حسّاس سیاسی متوقف بر اموری چند است:

1 - خاموش کردن نهضت های علویان که نفوذ بسیاری در بین گروه ها و طبقات داشته اند.

2 - اعتراف گرفتن از علویان نسبت به حکومت خود.

3 - جلب توجه مردم به خود و ایجاد محبت خود در دل آن ها.

4 - ادامه تأیید خراسانیان و عموم ایرانیان نسبت به دولتش.

5 - راضی کردن عباسیان و طرفدارانشان از دشمنان علویان.

6 - مهمتر از همه در امان ماندن از خطری که از ناحیه امام رضاعلیه السلام او را تهدید می کرد.

حال سؤال این است که چگونه برای مأمون ممکن بود تا بر این مشکلات فائق آید و بتواند پایه های حکومتش را محکم سازد؟

سیاست مأمون در مواجهه با مشکلات

مأمون برای مواجهه با مشکلات فراوانی که داشت به این نتیجه رسید که نمی تواند همانند حاکمان پیشین عباسی از راه خشونت وارد شود، و لذا سیاست های جدیدی را برای مقابله با آن مشکلات اتّخاذ نمود.

از طرفی دستور داد هرگز کسی حرفی در مورد خلفا نزند و آنان را ناسزا نگوید. لذا هنگامی که یحیی بن اکثم خواست دستور دهد که معاویه را بر بالای منابر لعنت

ص:540

کنند، دستور داد تا مردم را به حال خود گذارند و اظهار نکنند که ما به فرقه ای از فرقه ها تمایل داریم؛ زیرا این عملکرد برای سیاستمان و تدبیر در امور مملکتی اصلح است.(1)

و از طرف دیگر مردم را دستور داد تا با امام رضاعلیه السلام به عنوان ولایتعهدی او بیعت نمایند. و در این کار اهدافی چند را دنبال می کرد:

1 - از خطری که از ناحیه امام رضاعلیه السلام برای خود احساس می کرد در امان بماند. شخصیتی که شرق و غرب عالم تحت نفوذ معنوی او بود.

2 - تحت تعقیب قرار دادن حضرت، تا در موقع مناسب آن حضرت را به شهادت برساند. چنان که بعید به نظر نمی رسد که علت به تزویج درآمدن دختر خود را به او بدان جهت بود که از اندرون خانه خود نیز امام را تحت مراقبت شدید داشته باشد.

3 - مأمون با این کار درصدد بود تا امام را از این طریق از شیعیان و موالیانش قطع ارتباط کرده و وحدت و یکپارچگی آنان را بر هم زند.

4 - امام را به جهت نزدیک کردن به خود از وجهه اجتماعی اش نزد مردم بکاهد.

5 - عاطفه و محبت مردم را به خود جذب کند و این گونه وانمود سازد که ما نیز اهل بیت عصمت و طهارت را دوست داریم.

6 - از آن جا که عمده نهضت های علویان به جهت به دست گرفتن قدرت بود مأمون خواست با این کار به آنان بفهماند که آنچه به دنبال آن هستید، امام و بزرگ شما را به آن رساندم، و دیگر جای شورش و انقلاب نیست.

7 - به عدالت جلوه دادن حکومت خود. لذا مأمون در نامه ای که به عبدالجبار بن سعد مساحقی - عامل خود در مدینه - نوشت، چنین اشاره کرد: برای مردم خطبه بخوان و آنان را به بیعت رضاعلیه السلام دعوت نما. او نیز در خطبه خود گفت: «ای مردم! این امری که رغبت آن را داشتید، و عدلی را که به انتظار می کشیدید، و خیری را که امید داشتید این جا است. این علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب است...».(2)

ص:541


1- 1805. ضحی الاسلام، ج 2، ص 58.
2- 1806. العقد الفرید، ج 3، ص 392.

مأمون با بیعت گرفتن برای امام رضاعلیه السلام به اهداف خود رسید؛ زیرا از این راه توانست نهضت های علویان را در جمیع ولایات خاموش کند.

و لذا بعد از این بیعت هیچ انقلاب و شورشی از ناحیه علویان بر ضدّ مأمون باقی نماند، جز نهضت عبدالرحمن بن احمد در یمن، که سبب آن هم به اتّفاق مورّخان تنها ظلم والیان جور آنان بود. او نه تنها نهضت ها را بر ضدّ خود خاموش کرد بلکه با این کار اعتماد بسیاری از مردم را به خود جذب نمود. همان گونه که با بیعت گرفتن به ولایتعهدی امام رضاعلیه السلام توانست اعتراف علویان را نسبت به مشروعیت حکومتش اخذ نماید. و بالاتر از آن مشروعیت حکومتش را نیز از ناحیه امام رضاعلیه السلام بگیرد.

موضع امام رضاعلیه السلام در مقابل سیاست مأمون

دانستیم که چگونه مأمون عباسی با یک بازی سیاسی که همان بیعت گرفتن برای امام رضاعلیه السلام بود بر مشکلات خود پیروز و فائق گشت.

حال سؤال این است که موقف و موضع امام رضاعلیه السلام در مقابل این بازی سیاسی مأمون چه بوده است؟ آیا در ابتدا حضرت خود را به مأمون تسلیم نمود تا از این راه به اهداف سیاسی خود نایل آید، یا حقیقت امر چیز دیگری بوده است؟

از تاریخ استفاده می شود که مأمون عباسی در ابتدا مقام خلافت را بر امام عرضه داشت،(1) ولی امام با قبول آن شدیداً مخالفت نمود. مدتی گذشت در حالی که مأمون درصدد قبولاندن این پست و مقام به امام بود ولی موفق نشد. و مطابق خبری تنها در مرو بیش از دو ماه بر این امر اصرار نمود ولی امام شدیداً با این امر مخالفت می نمود. نصوص در این مورد بسیار و متواتر است.

ابوالفرج می نویسد: «... مأمون، فضل و حسن دو فرزندان سهل را به نزد علی بن موسی فرستاد تا ولایتعهدی را بر آن حضرت عرضه کنند ولی حضرت ابا می کرد. آن دو همین طور اصرار می کردند ولی حضرت قبول نمی کرد... تا این که یکی از آن دو به حضرت عرض کرد: اگر قبول کردی که هیچ، وگرنه ما با تو آنچه مأمور هستیم انجام خواهیم داد. یکی دیگر از آن دو به

ص:542


1- 1807. البدایة و النهایة، ج 10، ص 250.

حضرت عرض کرد: «به خدا سوگند! مأمون مرا امر کرده که گردنت را بزنم در صورتی که با آنچه او اراده کرده مخالفت کنی»!! آن گاه مأمون آن حضرت را خواست و او را بر قبول ولایتعهدی تهدید نمود، ولی حضرت بار دیگر نیز امتناع نمود. مأمون با تهدید گفت: عمر شورا را بعد از خود در شش نفر قرار داد که یکی از آنان جدّ تو بود و گفت: هر کس که مخالفت کرد گردنش را بزنید. و لذا شما هم باید قبول کنید...».(1)

احمد امین می نویسد: «... رضا - علیه السلام - را به این کار مجبور ساخت. حضرت در ابتدا امتناع ورزید ولی در آخر پذیرفت».(2)

قندوزی حنفی می نویسد: «حضرت ولایتعهدی را در حالی که گریان و حزین بود پذیرفت».(3)

امام رضاعلیه السلام از طرفی تهدید به مرگ شده است. و از طرفی ملاحظه می کند وجود خود در دستگاه خلافت گرچه مفاسدی را در بر دارد و دشمن از او استفاده خواهد کرد، ولی می تواند با برنامه های دقیق سیاسی جلوی اغراض سیاسی مأمون را بگیرد همان گونه که در جریان حرکت حضرت برای نماز عید چنین شد. و لذا امام مصلحت را بر این دید که ولایتعهدی را قبول کند ولی از طرفی نیز نگذارد مأمون عباسی از او استفاده و بهره برداری سیاسی کند، و لذا حضرت هرگز در تصمیم گیری ها دخالت و شرکت نمی کرد.

شهادت امام رضاعلیه السلام

اتّفاق و اجماع شیعه بر این است که امام رضاعلیه السلام همانند سایر امامان به شهادت رسیده است. و از میان اهل سنت نیز بسیاری این مطلب را قبول نموده اند که از آن

ص:543


1- 1808. مقاتل الطالبیین، ص 562و563.
2- 1809. ضحی الاسلام، ج 3، ص 294.
3- 1810. ینابیع المودة، ص 284.

جمله عبارتند از:

1 - ابن حجر.(1)

2 - ابن صباغ مالکی.(2)

3 - مسعودی.(3)

4 - قلقشندی.(4)

5 - قندوزی حنفی.(5)

6 - جرجی زیدان.(6)

7 - احمد شبلی.(7)

8 - ابوزکریا موصلی.(8)

9 - ابوالفرج اصفهانی.(9)

10 - ابن طباطبا.(10)

11 - شبلنجی.(11)

12 - حاکم نیشابوری.(12)

13 - ابن حبّان.(13)

14 - سمعانی.(14)

15 - ابن ماجه قزوینی.(15)

16 - عامر تامر.(16)

ص:544


1- 1811. الصواعق المحرقه، ص 122.
2- 1812. الفصول المهمة، ص 250.
3- 1813. اثبات الوصیة، ص 208 ؛ التنبیه و الاشراف، ص 203 ؛ مروج الذهب، ج 3، ص 417.
4- 1814. مآثر الانافة فی معالم الخلافة، ج 1، ص 211.
5- 1815. ینابیع المودة، ص 263.
6- 1816. تاریخ التمدن الاسلامی، ج 2، ص 440.
7- 1817. التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة، ج 3، ص 107.
8- 1818. تاریخ الموصل، ص 171.
9- 1819. مقاتل الطالبیین.
10- 1820. الآداب السلطانیة، ص 218.
11- 1821. نور الابصار، ص 176و177.
12- 1822. تاریخ نیشابور.
13- 1823. تهذیب التهذیب، ج 7، ص 388، به نقل از او.
14- 1824. الانساب، ج 6، ص 139.
15- 1825. به نقل از خلاصة تهذیب تهذیب الکمال، ص 278.
16- 1826. الامامة فی الاسلام، ص 125.

17 - نبهانی.(1)

18 - محمد بن طلحه.(2)

19 - بدخشی.(3)

20 - دکتر کامل مصطفی شیبی.(4)

ص:545


1- 1827. جامع کرامات الاولیاء، ج 2، ص 311.
2- 1828. مطالب السؤول، ص 86.
3- 1829. مفتاح النجا، ص 181.
4- 1830. الصلة بین التصوف و التشیع، ص 226.

امام جواد علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

تاریخ ولادت

1 - بغدادی می گوید: «علی بن ابی علی مرا به سندش از محمّد بن سنان خبر داد و گفت: ابوجعفر محمّد بن علی بیست و پنج سال و سه ماه و دوازده روز عمر کرد. ولادت او در سال 195 ه.ق بود. و در روز سه شنبه، سال 220 از دنیا رحلت نمود».(1)

2 - ابن حجر هیتمی درباره امام جوادعلیه السلام می نویسد: «او در آخر ذی قعده، سال 220 رحلت نمود و در مقابر قریش پشت قبر جدش کاظم علیه السلام به خاک سپرده شد. و عمرش 25 سال بود».(2)

3 - ابن تیمیه می گوید: «محمّد بن علی جواد... او در سال 195 ه.ق متولد شد و در سال 219 یا 220 وفات یافت».(3)

نصّ بر امامت

1 - ابن صبّاغ مالکی از صفوان بن یحیی نقل می کند که گفت: به حضرت رضاعلیه السلام عرض کردم: قبل از آن که خدا به شما اباجعفر را عنایت فرماید، ما از شما سؤال می کردیم که قائم بعد از شما کیست؟ می فرمودید: خداوند به من فرزندی عنایت خواهد نمود. الآن خداوند به شما فرزندی عنایت کرده و چشمان ما به آن نورانی شده است. اگر اتفاقی افتاد و شما را ندیدیم نزد چه کسی رجوع کنیم؟ حضرت با دستش به

ص:546


1- 1831. تاریخ بغداد، ج 3، ص 55.
2- 1832. صواعق المحرقه، ص 123.
3- 1833. منهاج السنة، ج 4، ص 68.

ابی جعفر اشاره کرد در حالی که نزد او بود و عمری سه ساله داشت. به حضرت عرض کردم: این که سه سال بیشتر ندارد؟ حضرت فرمود: «وما یضرّ من ذلک، فقد قام عیسی بالحجة وهو ابن اقلّ من ثلاث سنین»؛(1) «از این امر ضرر نخواهید دید؛ زیرا عیسی در حالی که عمری کمتر از سه سال داشت قیام به حجت نمود».

2 - و نیز از معمّر بن خلاّد نقل کرده که گفت: از امام رضاعلیه السلام شنیدم که در جواب مطلبی فرمود: چه حاجتی به این امر دارید در حالی که این اباجعفر است که من به جای خود نشانده ام و آن را در مکان خود قرار داده ام. آن گاه فرمود: «انّا اهل بیت یتوارث اصاغرنا عن اکابرنا القذة بالقذة»؛(2) «ما اهل بیتی هستیم که کودکان ما از بزرگانمان به تمامه ارث خواهند برد».

القاب حضرت جوادعلیه السلام

1 - محمّد بن طلحه شافعی می گوید: «کنیه او ابوجعفر، و برای او دو لقب است: قانع و مرتضی. و حافظ عبدالعزیز نقل کرده که ملقّب به جواد بود».(3)

2 - ابن صبّاغ مالکی می گوید: «و امّا کنیه او ابوجعفر هم کنیه با جدّش محمّد باقر است. و امّا القاب او عبارتند از: جواد، قانع و مرتضی که مشهورترین آن ها همان جواد است...».(4)

عظمت امام جوادعلیه السلام در سنین کودکی

1 - علم غیب امام جوادعلیه السلام

شبلنجی در کتاب «نورالابصار» می نویسد: «چون مأمون از سفر خراسان به بغداد آمد، نامه ای به امام محمد تقی علیه السلام نوشت و با عزت و احترام تمام آن جناب را طلبید. چون آن حضرت به بغداد تشریف آورد. مأمون پیش از آن که حضرت را ملاقات کند، روزی به قصد شکار سوار شد. در اثنای راه به جمعی از کودکان رسید که در میان راه

ص:547


1- 1834. الفصول المهمة، ص 247.
2- 1835. همان.
3- 1836. مطالب السؤول، ص 87.
4- 1837. الفصول المهمة، ص 266.

ایستاده بودند. چون کودکان ابهت مأمون را مشاهده کردند، پراکنده شدند؛ مگر آن حضرت که از جای خود حرکت نفرمود و با نهایت وقار در مکان خود ایستاد تا آن که مأمون به نزدیک او رسید و از مشاهده آثار متانت و وقار او متعجّب گردید. عنان کشید و پرسید: ای کودک! چرا مانند کودکان دیگر از سر راه دور نشدی؟ حضرت فرمود: ای خلیفه! راه بر تو تنگ نبود که آن را گشاد کنم و جرم و خطایی نداشتم که از تو بگریزم و گمان ندارم که تو کسی را بدون جرم در معرض عقوبت قرار دهی. مأمون از شنیدن این سخنان سخت متعجّب شد و از مشاهده حسن و جمال او، دل از دست داد. پس پرسید: ای کودک! چه نام داری؟ فرمود: پسر علی بن موسی الرضاعلیه السلام هستم. مأمون چون نسبش را شنید، بر پدرش صلوات و رحمت فرستاد و روانه شد. چون به صحرا رسید نظرش به مرغی افتاد. بازی به سوی او فرستاد، آن باز مدتی ناپدید شد. چون از آسمان برگشت، ماهی کوچکی در منقار داشت که هنوز بقیه حیاتی در او بود. مأمون از مشاهده آن حال در شگفت شد و ماهی را در دست خود گرفته و به شهر بازگشت. چون به همان موضع رسید که در آن هنگام حضرت جوادعلیه السلام را ملاقات کرده بود، کودکان پراکنده شدند؛ ولی حضرت از جای خود حرکت نفرمود. مأمون گفت: ای محمّد! این چیست که در دست دارم؟ حضرت فرمود: حق تعالی دریایی چند خلق کرده است که ابر از آن دریاها بلند می شود و ماهیان ریزه با آن ابر بالا می روند و بازهای پادشاهان آنان را شکار می کنند و پادشاهان آن را در دست می گیرند و سلاله نبوت را با آن امتحان می کنند.

مأمون از مشاهده این معجزه، شگفت زده شد و گفت: حقا که تویی فرزند رضاعلیه السلام؛ و سپس آن حضرت را به جهت فضل، علم و کمال عقل، نزد خود نگه داشت».(1)

2 - احاطه علمی امام جوادعلیه السلام

1 - ابن حجر هیتمی و دیگران نقل کرده اند: «مأمون می خواست دختر خود را به حضرت جوادعلیه السلام تزویج کند. بنی عباس، از شنیدن این قضیه به صدا در آمده، به او

ص:548


1- 1838. نور الابصار، ص 188.

گفتند: خلافت هم اکنون به دست بنی عباس است؛ به چه جهت قصد داری آن را به بنی هاشم منتقل کنی؟

مأمون در جواب گفت: علت آن، کثرت علم و فضل او است با کمی سنش.

آنان جواب دادند: او کودکی خردسال است و هنوز اکتساب علم و کمال نکرده است. اگر صبر کنی که کامل شود و بعد از آن با او وصلت نمایی، بهتر است. مأمون گفت: شما ایشان را نمی شناسید. علم ایشان از جانب حق تعالی است و کوچک و بزرگ آنان از دیگران افضلند. اگر می خواهید این امر بر شما ثابت شود، علما را جمع کنید و با او مباحثه نمایید. عباسیان قبول نموده، اتفاق کردند که یحیی بن اکثم، قاضی القضات آن عصر، با او بحث کند. لذا در روزی معین، در مجلس مأمون حاضر شدند و یحیی بن اکثم، مسائلی را از امام جوادعلیه السلام سؤال کرد و آن حضرت به بهترین وجه پاسخ آنان را داد.

سپس مأمون از امام خواست که یحیی بن اکثم را امتحان نموده، از او سؤال کند. حضرت به او فرمود: از تو سؤال کنم؟ یحیی در جواب عرض کرد: اختیار با شما است، اگر جواب آن را بدانم می دهم؛ وگرنه از محضر شما استفاده می کنم.

امام جوادعلیه السلام پرسید: نظر تو چیست در رابطه با مردی که در اول روز، به زنی به حرام نگاه کرد و در وسط آن روز نگاه کردن به آن زن حلال گشت. هنگام ظهر، نظر بر او حرام شد و در وقت عشاء دوباره بر او حلال گشت و نصف شب باز زن بر او حرام شد و هنگام صبح، باز نگاه به آن زن، بر او حلال گشت. سرّ این قضیه چیست؟ و به چه جهت آن زن بر او حلال و حرام شده است؟

یحیی بن اکثم در جواب حضرت عرض کرد: به خدا سوگند که از این مسئله اطلاعی ندارم و اگر شما صلاح می دانید جواب آن را بفرمایید.

امام جوادعلیه السلام فرمود: آن زن کنیز شخصی بود. در اول روز مردی اجنبی به او نگاه کرد که نظر او حرام بود. آن مرد در هنگام نیمه روز آن کنیز را از مولایش خرید و از این طریق کنیز را بر خود حلال کرد. هنگام ظهر آن زن را آزاد کرد. و لذا بر او حرام

ص:549

شد. در وقت عصر با او ازدواج نمود و او را بر خود حلال گرداند. در وقت مغرب، او را ظهار کرد و بر خود حرام نمود. هنگام عشاء کفاره ای به جهت ظهار پرداخت و دوباره آن زن را بر خود حلال کرد. نیمه شب آن زن را یک طلاقه کرده و او را بر خود حرام نمود؛ ولی به هنگام صبح به آن زن رجوع کرده و دوباره آن زن بر او حلال شد.

هنگامی که سخنان امام جوادعلیه السلام به اتمام رسید، مأمون رو به عباسیان کرد و گفت: آیا به آنچه که انکار می کردید، رسیدید؟ سپس دخترش را به عقد امام جوادعلیه السلام درآورد».(1)

2 - و همچنین روایت شده که چون پدرش امام رضاعلیه السلام از دنیا رحلت نمود مأمون به جهت کثرت علم و دین و عقل زیادش با وجود سن کم به او علاقه مند شد و خواست تا دخترش ام الفضل را به ازدواج او درآورد. همان گونه که دختر دیگرش ام حبیب را به نکاح پدرش امام رضاعلیه السلام در آورده بود. این قصد بر عباسیان گران آمد و او را از این عمل بازداشتند؛ زیرا خوف آن داشتند که امر خلافت از دستشان خارج گردد. لذا از او خواستند که از تصمیم خود صرف نظر کند. و به مأمون گفتند: او نوجوانی است که علمی ندارد. مأمون گفت: من از شما به او داناترم، اگر خواستید او را امتحان کنید. آنان راضی به این کار شدند و به قاضی یحیی بن اکثم مال بسیاری دادند تا آن حضرت را امتحان کرده و سؤال هایی از او بپرسد که از جواب آن ها عاجز شود. روزی را برای این امر قرار گذاشتند. مأمون، امام و قاضی و جماعتی از عباسیان را برای آن روز مقرّر دعوت نمود. قاضی به حضرت عرض کرد: من از تو از چیزی سؤال می کنم. حضرت فرمود: از هر چه می خواهی سؤال کن. قاضی گفت: نظر شما درباره مُحرمی که حیوانی را صید کرده چیست؟ حضرت فرمود: «آن را در حلّ کشته یا در حرم؟ با علم کشته یا در صورت جهل؟ اولین بار است که کشته یا تکرار بر این عمل کرده است؟ صید آن کوچک بوده یا بزرگ؟ آن محرم عبد بوده یا حرّ؟ کوچک بوده یا بزرگ؟ آن صید پرنده بوده یا غیر پرنده؟

یحیی بن اکثم تعجب کرد و عجز در صورتش آشکار شد، به حدّی که جماعت

ص:550


1- 1839. صواعق المحرقه، ص 123 ؛ اخبار الدول، قرمانی، ص 116.

اهل مجلس آن را درک کردند... . مأمون ساعتی سکوت کرد، و بعد از آن سرش را به طرف اقوام خود و حاضرین بلند کرده و گفت: آیا آنچه را که شما انکار می کردید فهمیدید؟...».(1)

امام جوادعلیه السلام از دیدگاه اهل سنت

با مراجعه به کتب تاریخ و تراجم و رجال اهل سنت پی می بریم که حضرت جوادعلیه السلام از احترام و منزلت خاصی نزد آنان برخوردار بوده است. اینک به ذکر برخی از کلمات می پردازیم:

1 - ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت: 250 ه.ق)

او در مدح ده نفر از امامان شیعه که از آن جمله امام جوادعلیه السلام است، می گوید: «... کل واحد منهم عالم زاهد ناسک شجاع جواد طاهر زاک... وهذا لم یتفق لبیت من بیوت العرب ولا من بیوت العجم»؛(2) «... هر یک از آنان عالم، زاهد، ناسک، شجاع، جواد، و تزکیه شده اند... و این برای هیچ بیتی از بیوت عجم تحقق نیافته است».

2 - محمّد بن طلحه شافعی (ت: 652 ه.ق)

«... وهو وان کان صغیر السنّ فهو کبیر القدر، رفیع الذکر... وامّا مناقبه فما اتسعت حلبات مجالها ولا امتدّت اوقات آجالها، بل قضت علیه الأقدار الإلهیة بقلّة بقائه فی الدنیا بحکمها وانجالها...»؛(3) «... او گر چه سنّ کمی داشت ولی بزرگوار و موقعیتی عالی داشت... مناقب او به جهت کثرت آن امکان شمارش ندارد. و تقدیر الهی اقتضا کرده که آن حضرت با کمی مدت بقاء در دنیا، دارای حکمت ها و مقامات عالی گردد...».

3 - سبط بن جوزی (ت: 654 ه.ق)

«وکان علی منهاج ابیه فی العلم والتقی والزهد والجود»؛ «او بر روش پدرش در علم و تقوا و زهد و سخاوت بود».(4)

ص:551


1- 1840. تذکرة الخواص، ص 359.
2- 1841. رسائل جاحظ، ص 106.
3- 1842. مطالب السؤول، ج 2، ص 140 و 141.
4- 1843. تذکرة الخواص، س 321.

4 - ابن تیمیه (ت: 728 ه.ق)

«محمّد بن علی الجواد کان من اعیان بنی هاشم وهو معروف بالسخاء والسؤدد، ولهذا سمّی الجواد»؛ «محمّد بن علی جواد از اعیان بنی هاشم بود. او معروف به سخاوت و بزرگواری بود، و لذا او را جواد نامیده اند».(1)

5 - شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (ت: 748 ه.ق)

«و هو احد الائمة الاثنی عشر الذین تدّعی الشیعة فیهم العصمة»؛ «... او یکی از دوازده امامی است که شیعه ادعای عصمت آنان را دارند».(2)

6 - صلاح الدین صفدی (ت: 764 ه.ق)

همان تعریفات ذهبی از صفدی نیز نقل شده است.(3)

7 - علاّمه یافعی (ت: 768 ه.ق)

«احد الاثنی عشر اماماً الذین یدّعی الرافضة فیهم العصمة...»؛ «او یکی از دوازده امامی است که رافضه ادعای عصمت در حقّ آنان نموده اند...».(4)

8 - ابن صبّاغ مالکی (ت: 855 ه.ق)

«... هو الامام التاسع...»؛ «... او نهمین امام است...».(5)

9 - شیخ عبداللَّه بن محمّد بن عامر شبراوی شافعی (ت: 1171 ه.ق)

«... وکراماته کثیرة ومناقبه شهیرة»؛ «... کرامات او بسیار و مناقبش مشهور است».(6)

10 - یوسف بن اسماعیل نهبانی (ت: 1350 ه.ق)

«محمّد الجواد بن علی الرضا، احد أکابر الأئمة ومصابیح الأمة من ساداتنا اهل البیت...»؛(7) «محمّد جواد فرزند علی الرضا، از بزرگان ائمه و چراغان امت و از سادات اهل بیت بود...».

ص:552


1- 1844. منهاج السنة، ج 4، ص 68.
2- 1845. تاریخ الاسلام، حوادث وفیات 211و220، ص 385، رقم 372.
3- 1846. الوافی بالوفیات، ج 4، ص 105، رقم 1587.
4- 1847. مرآة الجنان، ج 2، ص 60.
5- 1848. الفصول المهمة، ص 265.
6- 1849. الاتحاف بحبّ الأشراف، ص 168.
7- 1850. جامع کرامات الاولیاء، ج 1، ص 168 و 169.

11 - شریف علی فکری قاهری (ت: 1372 ه.ق)

«لقد احسن المأمون إلیه وقرّبه وبالغ فی اکرامه... لما ظهر له من فضله وعلمه وکمال عقله...»؛(1) «مأمون به او احسان کرد و او را به خود نزدیک نمود. و در اکرام او مبالغه کرد... زیرا فضل و علم و کمال عقل آن حضرت برای او روشن شده بود...».

12 - خیرالدین زرکلی (ت: 1396 ه.ق)

«محمّد بن علی الرضا بن موسی الکاظم... کان رفیع القدر کأسلافه...»؛(2) «محمّد بن علی الرضا بن موسی الکاظم... او مردی همانند اجدادش عالی قدر بود...».

13 - محمود بن وهیب

«و هو الوارث لأبیه علماً وفضلاً، واجلّ اخوته قدراً وکمالاً»؛(3) «او وارث علم و فضل پدرش بود، و در میان برادرانش از قدر و کمال ویژه ای برخوردار بود».

14 - شیخ محمود شیخانی

«وکان محمّد الجواد جلیل القدر عظیم المنزلة»؛(4) «محمّد جواد جلیل القدر و عظیم المنزله بود».

برخی از احادیث امام جوادعلیه السلام

1 - از امام جوادعلیه السلام نقل شده که فرمود: «... و ارحموا ضعفاءکم، واطلبوا من اللَّه الرحمة بالرحمة فیهم»؛(5) «به ضعیفان خود ترحّم کنید و به توسط ترحم بر آنان از خداوند طلب رحمت بر خودتان نمایید.»

2 - و نیز نقل شده: «العامل بالظلم و المعین علیه و الراضی به شرکاء»؛(6) «عمل کننده به ظلم و کمک کار بر ظلم و راضی به ظلم همگی در آن شریکند.»

3 - «من استغنی باللَّه افتقر الناس الیه، و من اتقی اللَّه أحبّه الناس»؛(7) «هر کس به خدا از

ص:553


1- 1851. احسن القصص، ج 4، ص 295.
2- 1852. الأعلام، ج 6، ص 271و272.
3- 1853. جوهرة الکلام، ص 147.
4- 1854. الصراط السویّ، ص 402.
5- 1855. الفصول المهمة، ص 261.
6- 1856. نور الابصار، ص 148.
7- 1857. همان، ص 220.

دیگران بی نیازی جوید مردم به او محتاج خواهند شد. و هر کس از خدا بترسد خداوند او را محبوب مردم می گرداند.»

4 - «الجمال فی اللسان و الکمال فی العقل»؛(1) «زیبایی در زبان، و کمال در عقل است.»

5 - «الشریف کلّ الشریف من شرّفه علمه، و السؤدد کلّ السؤدد لمن اتّقی اللَّه ربّه»؛(2) «شریف، شریف کامل کسی است که عملش او را به شرافت رسانده است. و بزرگواری، تمام بزرگواری برای کسی است که از خداوند، پروردگارش تقوا داشته باشد.»

6 - «موت الانسان بالذنوب اکبر من موته بالأجل، و حیاته بالبرّ اکبر من حیاته بالعمر»؛(3) «مرگ انسان به گناهان بیشتر است از مرگش به اجل، و حیات انسان به نیکی کردن بیشتر است از حیات او به عمر.»

7 - «لو سکت الجاهل مااختلف الناس»؛(4) «اگر جاهل سکوت می کرد مردم اختلاف نداشتند.»

8 - «... و من وعظ اخاه سرّاً فقد زانه، و من وعظه علانیة فقد شأنه»؛(5) «... و هر کس برادرش را مخفیانه موعظه کند او را زینت داده، و هر کس او را در ملأ عام موعظه کند او را خوار کرده است.»

9 - «القصد الی اللَّه بالقلوب ابلغ من اثبات الجوارح بالأعمال»؛(6) «توجه به خدا به قلب ها رساتر است از اثبات جوارح با اعمال.»

10 - «العفاف زینة الفقر، و الشکر زینة الغنی، و الصبر زینة البلاء، و التواضع زینة الحسب، و الفصاحة زینة الکلام، و الحفظ زینة الروایة، و خفض الجناح زینة العلم، و حسن الأدب زینة العقل، و بسط الوجه زینة الکرم، و ترک المنّ زینة المعروف، و الخشوع زینة الصلاة، و التنفّل زینة القناعة، و ترک مالایعنی زینة الورع»؛(7) «عفاف زینت فقر، و شکر زینت بی نیازی، و صبر زینت بلا، و تواضع زینت مقام، و فصاحت زینت کلام، و حفظ زینت روایت،

ص:554


1- 1858. الفصول المهمة، ص 255؛ نور الابصار، ص 220.
2- 1859. الفصول المهمة، ص 257؛ نور الابصار، ص 231.
3- 1860. نور الابصار، ص 221.
4- 1861. الفصول المهمة، ص 256 ؛ نور الابصار، ص 221.
5- 1862. همان، ص 257 ؛ نور الابصار، ص 221.
6- 1863. الفصول المهمة، ص 254.
7- 1864. الفصول المهمة، ص 255.

و کوچکی کردن زینت علم، و حسن ادب زینت عقل، و گشاده رویی زینت کرم، و ترک منّت زینت معروف، و خشوع زینت نماز، و طلب و گرفتن زینت قناعت، و رها کردن آنچه فایده ندارد زینت ورع است.»

11 - «یوم العدل علی الظالم اشدّ من یوم الجور علی المظلوم»؛(1) «روز عدالت بر ظالم شدیدتر است از روز جور و ستم بر مظلوم.»

12 - «اربع خصال تعین المرء علی العمل: الصحة و الغنی و العلم و التوفیق»؛(2) «چهار خصلت است که انسان را بر عمل کمک می کند: صحت و بی نیازی، علم و توفیق.»

13 - «انّ للَّه عباداً یخصّهم بدوام النعم فلاتزال فیهم مابذلوا لها، فاذا منعوها نزعها عنهم و حوّلها الی غیرهم»؛(3) «همانا برای خداوند بندگانی است که به طور خصوص به آن ها دائماً نعمت می دهد. این نعمت دائماً در میان آن ها است مادامی که به خاطر آن بذل و بخشش کنند، پس هر گاه از آن منع کردند خداوند آن نعمت را از آنان منع کرده و به دیگران می دهد.»

14 - «کفر النعمة داعیة المقت، و من جازاک بالشکر فقد اعطاک اکثر ممّا أخذ منک»؛(4) «کفران نعمت موجب غضب است. و هر کس تو را به تشکر پاداش دهد به طور حتم بیش از آنچه از تو اخذ نموده به تو عطا کرده است.»

15 - «من انقطع الی غیر اللَّه وکّله اللَّه الیه، و من عمل علی غیر علم افسد اکثر ممّا یصلح»؛(5) «هر کس امید به غیر خدا ببندد خداوند او را به همان خواهد سپرد و هر کس بدون علم عمل کند بیش از آنچه اصلاح می کند افساد خواهد کرد.»

ص:555


1- 1865. همان، ص 256.
2- 1866. همان، ص 255.
3- 1867. همان.
4- 1868. الفصول المهمة، ص 257 ؛ نور الابصار، ص 221.
5- 1869. الفصول المهمة، ص 254.

امام هادی صلی الله علیه وسلم علیه السلام رحمهما الله از دیدگاه اهل سنت

تاریخ ولادت و وفات

1 - کمال الدین بن طلحه شافعی می نویسد: «ولادت او در ماه رجب، سال 214 ه.ق اتّفاق افتاد».(1)

2 - ابن الوردی می گوید: «مولد علی - علیه السلام - در ماه رجب، سال 214 ه.ق اتفاق افتاد. و برخی نیز سال 213 ذکر کرده اند... و او دهمین امام از ائمه دوازده گانه و پدر حسن عسکری است».(2)

3 - خطیب بغدادی می نویسد: «ابوالحسن عسکری - علیّ بن محمّد - در ماه رجب، سال 214 ه.ق متولد شد. و در روز دوشنبه بیست و پنجم جمادی الآخر، سال 254 ه.ق وفات یافت».(3)

4 - ابن حجر هیتمی می نویسد: «او در سامرا در ماه جمادی الآخر، سال 254 وفات یافت، و در خانه خود مدفون شد. و عمرش چهل سال بود...».(4)

القاب حضرت هادی علیه السلام

ابن صبّاغ مالکی از ابن خشّاب در کتاب «موالید اهل البیت علیهم السلام» نقل کرده که گفت: «ابوالحسن علی عسکری در ماه رجب، سال 214 ه.ق متولد شد. و امّا نسب او علی

ص:556


1- 1870. مطالب السؤول، ص 88 ؛ تذکرة الخواص، ص 362.
2- 1871. تتمه المختصر، ج 12، ص 56.
3- 1872. تاریخ بغداد، ج 12، ص 56.
4- 1873. الصواعق المحرقة، ص 124.

هادی، فرزند محمّد جواد، فرزند علی الرضا، فرزند موسی کاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمّد باقر، فرزند علی زین العابدین، فرزند حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام است... .

و امّا کنیه اش ابوالحسن است. و القابش عبارتند از: هادی، متوکّل، ناصح، متّقی، مرتضی، فقیه، امین، طیب. و مشهورترین آن ها هادی است».(1)

نصّ بر امامت

1 - ابن صبّاغ مالکی از اسماعیل بن مهران نقل می کند که گفت: «چون ابوجعفر محمّد جواد از مدینه با درخواست معتصم به طرف بغداد رفت، هنگام خروج از مدینه به او عرض کردم: فدایت گردم! من بر شما در این راه می ترسم، بعد از شما امر اطاعت به دست کیست؟ حضرت گریستند، به حدّی که محاسنشان مرطوب شد. آن گاه به من التفات کرده و فرمودند: «الأمر بعدی لولدی علیّ»؛(2) «امر (امامت) بعد از من بر عهده فرزندم علی است».

2 - او همچنین از صاحب ارشاد نقل کرده که گفت: «کان الامام بعد ابی جعفر ابنه اباالحسن علی بن محمّد، لاجتماع خصال الامامة فیه، ولتکامل فضله وعلمه، وانّه لا وارث لمقام ابیه سواه، ولثبوت النص علیه من ابیه»؛(3) «امام بعد از ابی جعفر، فرزندش ابوالحسن علی بن محمّد است؛ زیرا خصال امامت در او جمع، و فضل و علم در او به کمال رسیده بود، و این که برای مقام پدرش به جز او وارثی نبود. و به جهت ثبوت نصّ بر او از جانب پدرش».

مسعودی به سندش از محمّد بن عثمان کوفی از ابی جعفر نقل کرده که به او گفت: اگر برای شما حادثه ای رخ داد - پناه بر خدا - به چه کسی رجوع کنیم؟ حضرت فرمود: «إلی ابنی هذا یعنی اباالحسن...؛ به فرزندم، این شخص؛ یعنی ابوالحسن...».(4)

ص:557


1- 1874. الفصول المهمة، ص 259.
2- 1875. همان، ص 259.
3- 1876. همان، ص 277.
4- 1877. اثبات الوصیة، ص 221.

امام هادی علیه السلام در کلمات اهل سنت

با مراجعه به کتب تاریخ و تراجم و رجال اهل سنت پی می بریم که حضرت هادی علیه السلام از مقام و منزلت و احترام ویژه ای نزد آنان برخوردار بوده است. اینک به برخی از کلمات اشاره می کنیم:

1 - ابوعثمان عمرو بن بحر بن جاحظ (ت: 250 ه.ق)

او بعد از ستایش از ده نفر از امامان که از آن جمله امام هادی علیه السلام است می گوید: «کل واحد منهم عالم زاهد ناسک شجاع جواد طاهر زاکٍ... وهذا لم یتفق لبیت من بیوت العرب ولا من بیوت العجم»؛ «هر یک از آنان، عالم، زاهد، ناسک، شجاع، جواد، طاهر و تزکیه کننده اند... این سلسله جلیل القدر برای هیچ خانه ای از خانواده های عرب و نه از خانواده های عجم اتفاق نیفتاده است».(1)

2 - شهاب الدین ابوعبداللَّه یاقوت بن عبداللَّه حموی (ت: 626 ه.ق)

او هنگام یادآوری از شهر عسکر در سامرا می گوید: «و هذا العسکر منسوب إلی المعتصم، وقد نسب إلیه قوم من اجلاّء منهم علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی اللَّه عنهم -...»؛ «این عسکر منسوب به معتصم است. به این شهر قومی از بزرگان نسبت داده شده اند که از آن جمله علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی اللَّه عنهم - است...».(2)

3 - شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (ت: 748 ه.ق)

«و فیها توفّی ابوالحسن علی بن الجواد... وکان فقیهاً اماماً متعبداً»؛ «در سال 254 ه.ق ابوالحسن علی بن جواد... وفات یافت... او شخصی فقیه، امام و متعبّد بود».(3)

او در جایی دیگر از حضرت به شخص «شریف و جلیل» تعبیر کرده است.(4)

ص:558


1- 1878. رسائل جاحظ، ص 106.
2- 1879. معجم البلدان، ج 5 و 6، ص 328.
3- 1880. العِبَر فی اخبار من غبر، ج 1، ص 364.
4- 1881. سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 121.

4 - عبداللَّه بن اسعد یافعی (ت: 768 ه.ق)

«توفی العسکری ابوالحسن الهادی... عاش اربعین سنة وکان متعبداً فقیهاً اماماً»؛ «در سال 254 ه.ق ابوالحسن هادی... وفات یافت. او که متعبّد، فقیه و امام بود، چهل سال زندگی نمود».(1)

5 - ابن کثیر دمشقی (ت: 774 ه.ق)

«و امّا ابوالحسن علی الهادی... وقد کان عابداً زاهداً...»؛ «و امّا ابوالحسن علی الهادی...، او مردی عابد و زاهد... بود».(2)

6 - ابن صبّاغ مالکی (ت: 855 ه.ق)

«... ولا تذکر کریمة الّا وله فضیلتها ولا تورد محمدة الّا وله تفضّلها وجملتها...»؛ «... هیچ کریمه ای ذکر نمی شود جز آن که فضیلت آن برای او است، و هیچ عمل ستوده ای وارد نمی گردد جز آن که تفضّل و کمال و تمام آن برای او است...».(3)

7 - ابن حجر هیتمی (ت: 974 ه.ق)

«... وکان وارث ابیه علماً وسخاء»؛ «... او وارث علم و سخاوت پدرش بود».(4)

8 - احمد بن یوسف قرمانی (ت: 1019 ه.ق)

«و امّا مناقبه فنفیسة واوصافه شریفة»؛ «و امّا مناقب او نفیس و اوصاف او شریف است».(5)

9 - ابن عماد حنبلی (ت: 1089 ه.ق)

«کان فقیهاً اماماً متعبداً...»؛ «... او شخصی فقیه، امام و متعبّد... بود».(6)

10 - عبداللَّه شبراوی (ت: 1171 ه.ق)

«العاشر من الأئمة علیّ الهادی. ولد بالمدینة فی رجب سنة اربع عشر ومائتین وکراماته کثیرة»؛ «دهمین از امامان، علی هادی است. او در مدینه، در ماه رجب، سال 214 ه.ق متولد شد. و کراماتش بسیار است».(7)

ص:559


1- 1882. مرآة الجنان، ج 2، ص 119.
2- 1883. البدایة و النهایة، ج 11، ص 19.
3- 1884. الفصول المهمة، ص 270.
4- 1885. الصواعق المحرقة، ص 312.
5- 1886. اخبار الدول و آثار الأول، ج 1، ص 349.
6- 1887. شذرات الذهب، ج 2، ص 272.
7- 1888. الاتحاف بحبّ الاشراف، ص 136.

11 - محمّد امین سویدی بغدادی (ت: 1246 ه.ق)

«ولد بالمدینة وکنیته ابوالحسن ولقبه الهادی... ومناقبه کثیرة»؛ «او در مدینه متولد شد، و کنیه اش ابوالحسن است، و لقبش هادی، و مناقبش بسیار است».(1)

12 - شیخ مؤمن شبلنجی (ت: 1308 ه.ق)

«... ومناقبه کثیرة»؛ «... مناقب او بسیار است».(2)

13 - شریف علی فکری حسینی قاهری (ت: 1372 ه.ق)

«کان ابوالحسن العسکری وارث ابیه علماً و منحاً، وکان فقیهاً فصیحاً جمیلاً مهیباً. وکان اطیب الناس بهجة واصدقهم لهجة»؛ «ابوالحسن عسکری وارث پدرش در علم و سخاوت بود. او فقیهی فصیح و جمیل و با هیبت بود. و او خوش ترین مردم از حیث بهجت و راستگوترین آنان از جهت لهجه بود».(3)

14 - خیرالدین زرکلی (ت: 1396 ه.ق)

«... وأحد الأتقیاء الصلحاء...»؛ «... او یکی از افراد باتقوا و صالح بود...».(4)

15 - سید محمّد عبدالغفار هاشمی حنفی

«فلمّا ذاعت شهرته استدعاه الملک المتوکل من المدینة المنورة حیث خاف علی ملکه وزوال دولته إلیه بماله من علم کثیر وعمل صالح وسداد رأی...»؛ «هنگامی که مناقب آن حضرت برای همه مشهور شد، متوکّل او را از مدینه منوّره طلب نمود؛ زیرا به جهت علم بسیار و عمل صالح و استحکام رأیی که امام هادی علیه السلام داشت، بر پادشاهی و دولتش می ترسید...».(5)

16 - شیخانی

«و کان علی العسکری صاحب وقار وسکون وهیبة وطمأنینة وعفة ونزاهة. وکانت نفسه زکیة وهمّته عالیة وطریقته حسنة مرضیة...»؛(6) «علی عسکری صاحب وقار و سکون و هیبت

ص:560


1- 1889. سبائک الذهب، ص 77.
2- 1890. نور الابصار، ص 181.
3- 1891. احسن القصص، ج 4، ص 300.
4- 1892. الأعلام، ج 4، ص 323.
5- 1893. ائمة الهدی، ص 136، چاپ قاهره.
6- 1894. الصراط السوی، ص 409.

و طمأنینه و عفت و پاکیزگی بود. او دارای نفسی پاک و همّتی عالی و طریقی زیبا و مورد رضایت بود...».

17 - عبدالسلام ترمانینی

«... کان علی جانب عظیم من التقوی والصلاح»؛ «... او در جانبی عظیم از تقوا و صلاح بود».(1)

18 - عارف احمد عبدالغنی

«... کان فی غایة الفضل ونهایة النبل...»؛ «... او در غایت فضل و نهایت فضیلت بود...».(2)

ص:561


1- 1895. احداث التاریخ الاسلامی، مجلد اول، ج 2، ص 131.
2- 1896. الجوهر الشفاف فی انساب السادة الأشراف، ج 1، ص 160.

امام حسن عسکری علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

ولادت حضرت

1 - خطیب بغدادی به سندش از سهل بن زیاد ازدی نقل می کند که ولادت ابومحمّد حسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی، در سال 231 ه.ق بوده است.(1)

2 - ابن اثیر تاریخ ولادت آن حضرت را در سال 232 هجری می داند.(2)

3 - ابن صبّاغ مالکی می گوید: «کنیه او ابومحمّد است. و امّا لقب او: خالص، سراج و عسکری است. او و پدر و جدّش هر کدام در زمان خود به (ابن الرضا) معروف بود. و رنگش بین گندم گون و سفید است. و نقش انگشترش (سبحان من له مقالید السموات و الارض) می باشد».(3)

نصّ بر امامت

ابن صبّاغ مالکی از یحیی بن یسار عنبری نقل کرده که گفت: «اوصی ابوالحسن علی بن محمّد إلی ابنه ابی محمّد الحسن قبل موته اربعة اشهر، وقد اشار إلیه بالأمر من بعده، واشهدنی علی ذلک وجماعة من الموالی»؛ «ابوالحسن علی بن محمّد به فرزندش ابی محمّد حسن چهار ماه قبل از وفاتش وصیّت نمود و به عنوان جانشین خود در امامت به او اشاره کرد. و در این امر من و جماعتی از موالیان خود را شاهد گرفت.»(4)

ص:562


1- 1897. تاریخ بغداد، ج 7، ص 366.
2- 1898. الکامل فی التاریخ، ج 7، ص 274.
3- 1899. الفصول المهمة، ص 284.
4- 1900. الفصول المهمة، ص 266.

امام حسن عسکری علیه السلام در کلمات اهل سنت

با مراجعه به کتب تاریخ و تراجم و رجال اهل سنت پی می بریم که امام حسن عسکری علیه السلام مورد توجه و احترام خاص و ویژه ای نزد آنان بوده است. اینک به ذکر برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (ت: 250 ه.ق)

او هنگام مدح و ستایش از ده نفر از امامان می گوید: «کل واحد منهم عالم زاهد ناسک شجاع جواد طاهر زاک... وهذا لم یتفق لبیت من بیوت العرب ولا من بیوت العجم»؛ «... هر کدام از آنان عالم، زاهد، ناسک، شجاع، جواد، طاهر و تزکیه کننده اند... این سلسله برای هیچ خانواده ای از عرب یا عجم اتفاق نیفتاده است».(1)

2 - محمّد بن طلحه شافعی (ت: 652 ه.ق)

«اعلم انّ المنقبة العلیا والمزیة الکبری الّتی خصّه اللَّه بها وقلّده فریدها ومنحه تقلیدها وجعله صفة دائمة لایبلی الدهر جدیدها، ولاتنسی الألسنة تلاوتها وتردیدها، انّ المهدی محمداً نسله المخلوق منه وولده المنتسب إلیه وبضعته المنفصلة عنه»؛ «بدان که منقبت عالی و مزیّت بزرگی را که خداوند به او اختصاص داده و نمونه آن را بر گردن حضرت آویزان نموده و به او عنایت فرموده و آن را صفت دائمی قرار داده که روزگار آن را کهنه نخواهد کرد، و زبان ها با تلاوت کردنش او را به فراموشی نخواهند سپرد، این است که مهدی (محمّد) از نسل او و متولّد یافته از او است. و فرزند منتسب به او پاره تن جدا شده از او است».(2)

3 - سبط بن جوزی (ت: 654 ه.ق)

«هو الحسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی الرضا بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب... وکان عالماً ثقة...»؛ «او حسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی الرضا بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - علیهم السلام - است. او شخصی عالم و ثقه بود...».(3)

ص:563


1- 1901. رسائل جاحظ، ص 106.
2- 1902. مطالب السؤول، ج 2، ص 148.
3- 1903. تذکرة الخواص، ص 324.

4 - ابن صبّاغ مالکی

«... فلا یشک فی امامته احد ولا یمتری... واحد زمانه من غیر مدافع... وسید اهل عصره، امام اهل دهره. اقواله سدیدة وافعاله حمیدة. واذا کانت لأفاضل زمانه قصیدة فهو فی بیت القصیدة. وان انتظموا عقداً کان مکان الواسطة الفریدة. فارس العلوم الّذی لایجاری، ومبیّن غوامضها فلا یحاول ولا یماری. کاشف الحقائق بنظره الصائب، مظهر الدقائق بفکره الثاقب، المحدث فی سرّه بالامور الخفیات، الکریم الاصل والنفس والذات. تغمّده اللَّه برحمته واسکنه فسیح جنّاته بمحمّدصلی الله علیه وآله وسلم آمین»؛(1) «...هرگز کسی در امامت او شک و تردید نکرده است... او نمونه زمان خود و بی نظیر بود... او سید اهل عصرش و امام اهل زمانش بود. اقوالش محکم و افعالش مورد ستایش بود. هر گاه دانشمندان زمانش قصیده ای می سرودند آن حضرت در مدح و قصیده آنان وجود داشت... او سواره بر علومی بود که پناهی نداشت و او بیان کننده مشکلات علومی بود که کسی از حلّ آن ها بر نمی آمد. او پرده بردارنده از حقایق به نظر دقیق و واقع بین خود و ظاهر کننده دقایق به فکر تیزبین خود بود. او از امور مخفی خبر می داد. اصلی کریم النفس داشت. خداوند او را غریق رحمتش کند و در مکان گسترده بهشت هایش جای دهد به حقّ محمّدصلی الله علیه وآله وسلم، آمین».

5 - نورالدین علی بن عبداللَّه سمهودی (ت: 911 ه.ق)

«امّا ولده ابومحمّد الحسن الخالص، فکان عظیم الشأن... وقد سبقت له کرامة جلیلة لمّا حبسه المعتمد علی اللَّه ابن المتوکل العباسی»؛(2) «امّا فرزند او - امام هادی علیه السلام - ابومحمّد حسن خالص است. او شخصی عظیم الشأن بود... هنگامی که معتمد علی اللَّه فرزند متوکّل عباسی او را حبس نمود کرامتی جلیل بر او سبقت گرفت».

6 - احمد بن فضل بن محمّد باکثیر حضرمی شافعی (ت: 1047 ه.ق)

«ابومحمّد الحسن الخالص بن علی العسکری، کان عظیم الشأن جلیل المقدار... ووقع له مع المعتمد لمّا حبسه کرامة ظاهرة مشهورة»؛ «ابومحمّد حسن خالص فرزند علی عسکری، او مردی عظیم الشأن و جلیل القدر بود. و هنگامی که معتمد او را حبس کرد از او کرامتی ظاهر و مشهور صادر گشت».(3)

ص:564


1- 1904. الفصول المهمة، ص 279.
2- 1905. جواهر العقدین، ص 448.
3- 1906. وسیلة المآل فی عدّ مناقب الآل، ص 426.

7 - عبداللَّه بن محمّد بن عامر شبراوی شافعی (ت: 1171 ه.ق)

«... ویکفیه شرفاً انّ الامام المهدی المنتظر من اولاده. فللَّه درّ هذا البیت الشریف والنسب الخضیم المنیف وناهیک به من فخار وحسبک فیه من علوّ مقدار. فهم جمیعاً فی کرم الارومة وطیب الجرثومة کاسنان المشط متعادلون فیالها من بیت عالی الرتبة سامی المحلّة... وکم اجتهد قوم فی خفض منارهم واللَّه یرفعه... احیانا اللَّه علی حبّهم واماتنا علیه وادخلنا فی شفاعة من ینتمون فی الشرف إلیه...»؛(1) «...او را از حیث شرف بس است این که امام مهدی منتظر از اولاد او است. خداوند این بیت عظیم و نسب عظیم را خیر دهد. و بس است تو را به این نسبت از افتخار، و بس است تو را در این نسبت از علوّ قدر. آنان همگی کریم النسبند، همانند دندان های شانه متعادلند... خوشا به حال این خانواده عالی مرتبه و بلند مقام... چه بسیار اقوامی که درصدد پایین آوردن منزلت آنان بودند ولی خداوند آنان را بالا برد... خداوند ما را به محبّت آنان زنده بدارد و بر آن بمیراند، و ما را مشمول شفاعت آنان گرداند...».

8 - عباس بن نورالدین مکّی (ت: 1180 ه.ق)

«ابومحمّد الامام الحسن العسکری: نسبه اشهر من القمر لیلة اربعة عشر، یعرف هو وابوه بالعسکری وامّا فضائله فلا یحصرها الألسن»؛(2) «ابومحمّد امام حسن عسکری؛ نسبش مشهورتر از ماه شب چهارده است. او و پدرش معروف به عسکری اند. و امّا فضایلش را زبان ها نمی توانند شماره کنند».

9 - شیخ مؤمن شبلنجی (ت: بعد از 1308 ه.ق)

«... فضایلش بسیار است».(3)

آن گاه از کتاب «الفصول المهمة» نقل کرده که چون خبر وفات آن حضرت پخش شد، بازارها تعطیل و مغازه ها بسته شد. و بنی هاشم و نویسندگان و قضات و سایر مردم در تشییع جنازه او شرکت کردند. سامرا در آن روز شبیه به قیامت بود...».(4)

ص:565


1- 1907. الاتحاف بحبّ الأشراف، ص 178و179.
2- 1908. نزهة الجلیس، ج 2، ص 184.
3- 1909. نور الابصار، ص 183 - 185.
4- 1910. همان.

10 - یوسف نهبانی (ت: 1350 ه.ق)

«الحسن العسکری احد ائمة ساداتنا اهل البیت العظام وساداتهم الکرام... وقد رأیت له کرامة بنفسی»؛ «حسن عسکری یکی از امامان سادات ما اهل بیت عظام و سادات کرام است... من خودم از او کرامتی مشاهده کردم».(1)

11 - علی جلال الحسینی (ت: 1351 ه.ق)

«ابو محمّد الحسن الزکی ویقال له العسکری ایضاً. ولد فی سنة 232 وکان اوحد زمانه فی الفضل والعفاف والزهد والعبادة...»؛ «ابومحمّد حسن زکی که به او عسکری می گویند: در سال 232 ه.ق متولد شد. او نمونه زمان خود در فضیلت و عفاف و زهد و عبادت بود».(2)

12 - خیرالدین زرکلی (ت: 1396 ه.ق)

«... با او بعد از وفات پدرش به عنوان امام بیعت شد. او بر روش های سلف صالحش بود. مردی باتقوا و اهل عمل و عبادت بود...».(3)

13 - محمّد بن عبدالغفار هاشمی حنفی

«وکثر اتباعه وذاع صیته واتجهت إلیه الانظار...»؛ «او پیروان بسیار داشت. موقعیّتش همه جا را گرفته و همه نظرها را به خود متوجه ساخته بود...».(4)

14 - محمّد ابوالهدی افندی

«قد علم المسلمون فی المشرق والمغرب انّ رؤساء الاولیاء وائمة الأصفیاء من بعده علیه الصلاة والسلام من ذریّته واولاده الطاهرین یتسلسلون بطناً عن بطن وجیلاً بعد جیل إلی زماننا هذا. وهم الاولیاء بلا ریب وقادتهم إلی الحضرة القدسیة المحفوظة من الدنس والعیب...»؛ «مسلمانان در شرق و غرب عالم می دانند که رؤسای اولیا و ائمه اصفیا از بعد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و از ذریه و اولاد پاک او که یکی پس از دیگری تا این زمان آمدند همگی بدون شک از اولیای خدا؛ بلکه از رهبران اولیا به سوی حضرت قدسی خداوند بودند. کسانی که از هر پلیدی و عیب مصون بودند...».(5)

ص:566


1- 1911. جامع کرامات الأولیاء، ج 2، ص 21و22.
2- 1912. الحسین علیه السلام، ج 2، ص 207.
3- 1913. الأعلام، ج 2، ص 200.
4- 1914. ائمة الهدی، ص 138.
5- 1915. ضوء الشمس، ج 1، ص 119.

15 - عارف احمد عبدالغنی

«کان من الزهد والعلم علی امر عظیم...»؛ «او از حیث زهد و علم در مکانی عظیم قرار داشت...».(1)

16 - بستانی

«الحسن الخالص بن علی الهادی، ذکروا له کثیراً من المناقب المعروفة فی اهل هذا البیت الطالبیین، وظهر علیه الفهم والحکمة منذ حداثته... وقد ذکروا له کرامات کثیرة...»؛ «حسن خالص فرزند علی هادی؛ برای او مناقب بسیاری نقل کرده اند که در اهل این خانواده معروف است. فهم و حکمت او در کودکی ظاهر بود... و برای او کرامات بسیاری ذکر کرده اند...».(2)

فضایل امام حسن عسکری علیه السلام

با مراجعه به کتب اهل سنت پی به وجود فضایلی برای امام حسن عسکری علیه السلام می بریم. اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - اخبار از غیب

1 - ابن صبّاغ مالکی از محمّد بن حمزه دوری نقل می کند: توسط ابی هاشم داوود بن قاسم که برادر من بود، نامه ای بر ابی محمّد حسن نوشته و از او تقاضا کردم تا از خداوند برای من بی نیازی بخواهد؛ زیرا تنگ دستی شدیدی بر من روی آورده بود و از مفتضح شدن خوفناک بودم. جوابی از طرف حضرت بر من رسید: پسر عمویت یحیی بن حمزه از دنیا رحلت نمود و صد هزار دینار به ارث گذاشته است. وارثی غیر از تو ندارد، و این ها همه به تو می رسد. بر تو باد به میانه رویی، و پرهیز از اسراف».

راوی می گوید: بعد از چند روزی خبر مرگ پسر عمویم رسید و اموال او را به من دادند.(3)

ص:567


1- 1916. الجوهر الشفاف فی انساب السادة الأشراف، ج 1، ص 160و161.
2- 1917. دائرة المعارف، ج 7، ص 45.
3- 1918. الفصول المهمة، ص 285.

2 - سبط بن جوزی از حسن نصیبی روایت کرده که گفت: در قلبم خطور کرد که عرق جنب، طاهر است یا خیر؟ آن گاه به طرف خانه ابی محمّد حسن رسیدم تا از او سؤال کنم. شب بود، خوابیدم، صبح که شد حضرت از خانه خود خارج شد، مرا در خواب دید. از خواب بیدار کرد و فرمود: اگر از حلال است آری، و اگر از حرام است خیر.(1)

3 - ابن صبّاغ مالکی و دیگران از ابوهاشم نقل کرده اند که گفت: چند مدتی از حبس ابومحمّد حسن نگذشته بود که در سامرا قحطی شدیدی پیدا شد. خلیفه معتمد علی اللَّه فرزند متوکل مردم را دستور داد تا برای خواندن نماز استسقاء به صحرا روند. سه روز پیاپی بیرون رفته و طلب باران نموده و دعا کردند، ولی بارانی نیامد. جاثلیق - مسیحی - در روز چهارم به صحرا رفت و با او نصارا و راهبان حرکت کردند. در میان آنان راهبی بود که هر گاه دست خود را به طرف آسمان بلند می کرد، باران فراوانی می بارید. روز دوم نیز بیرون آمدند و همانند روز اول دست ها را به طرف آسمان بلند نمودند باز باران آمد، آن قدر باران بارید که مردم درخواست توقف آن را نمودند. مردم از این امر متعجّب شده و بر آنان شک عارض شد، و لذا برخی به دین مسیحیت تمایل پیدا کردند.

این امر بر خلیفه گران تمام شد. کسی را به سوی صالح بن وصیف فرستاد و دستور داد تا ابومحمّد حسن بن علی - علیهم السلام - را از زندان خارج کرده و نزد او فرستد. حضرت که نزد خلیفه آمد، خلیفه به او عرض کرد: امت محمّد را دریاب؛ زیرا مصیبتی بر آنان وارد شده است، مصیبتی که خود می دانی. حضرت فرمود: بگذار که آنان - مسیحیان - فردا که روز سوم است به صحرا روند. خلیفه گفت: مردم از کثرت باران اعلام بی نیازی کرده اند، چه فایده ای در رفتن آن ها به صحرا است؟ حضرت فرمود: می خواهم شک را از مردم دور کرده و از مصیبتی که در آن افتاده و عقول ضعیف را فاسد کرده نجات بخشم.

ص:568


1- 1919. مرآة الزمان، ج 2، ص 192.

خلیفه، جاثلیق و راهبان را دستور داد تا برای روز سوّم نیز مطابق عادت گذشته به صحرا رفته و مردم را نیز به همراه خود ببرند.

آنان به طرف صحرا حرکت کردند و حضرت عسکری علیه السلام نیز با جمعیتی بسیار با آنان حرکت نمودند. مسیحیان مطابق عادت دو روز گذشته عمل کرده و آن راهب دست های خود را به طرف آسمان بلند نمود و مسیحیان نیز چنین کردند. در همان وقت ابری آمد و باران بارید. حضرت عسکری ابومحمّد حسن علیه السلام دستور داد تا دست راهب را گرفتند، ناگهان مشاهده نمودند که بین انگشتانش استخوان آدمی است. حضرت آن را گرفته و در پارچه ای پیچید، آن گاه فرمود: طلب باران کن. در همان هنگام ابرها کنار رفته و خورشید ظاهر شد. مردم از این امر تعجب نمودند. خلیفه عرض کرد: ای ابامحمّد! این چه بود؟ حضرت فرمود: استخوان پیامبری از انبیای خداوند عزّوجلّ است که آن را از برخی قبور انبیا پیدا کرده اند. و هر گاه استخوان پیامبری زیر آسمان مکشوف شود باران می بارد.

آنان این رأی را پذیرفته و امتحان کردند. دیدند که درست از کار درآمد. حضرت ابومحمّد حسن به خانه خود در سامرا بازگشت و شبهه نیز از مردم زایل گشت و همه از این امر خشنود شدند...».(1)

4 - ابن صبّاغ مالکی به سندش از عیسی بن فتح نقل کرده که گفت: چون ابومحمّد حسن داخل زندان شد، به من فرمود: ای عیسی! تو شصت و پنج سال و یک ماه و دو روز عمر کرده ای. او می گوید: در کتابی که با من بود و در آن تاریخ ولادتم را نوشته بودم نظر کردم، دیدم همان طور است که حضرت می فرماید. آن گاه فرمود: آیا خداوند به تو فرزندی روزی کرده است؟ عرض کردم: خیر. حضرت از خداوند خواست تا به من فرزندی دهد که بازوی دستم باشد و فرمود: خوب بازویی است فرزند...».(2)

ص:569


1- 1920. الفصول المهمة، ص 269 ؛ نور الابصار، ص 225 ؛ صواعق المحرقة، ص 124 ؛ مفتاح النجا، بدخشی، ص 189.
2- 1921. الفصول المهمة، ص 288؛ نور الابصار، ص 184.

2 - عبادت امام عسکری علیه السلام

1 - شبلنجی از ابی هاشم داوود بن قاسم جعفری نقل می کند که گفت: «حسن علیه السلام در زندان روزه می گرفت، و هنگامی که افطار می کرد ما نیز از طعام او بهره مند می شدیم».(1)

2 - او همچنین نقل می کند که بهلول، حضرت را در حالی که کودک بود مشاهده کرد که گریه می کند و بچه ها مشغول بازی هستند. بهلول گمان کرد که حضرت بر آنچه که در دست بچه ها است حسرت می خورد. لذا عرض کرد: آیا دوست داری تا برایت چیزی بخرم که با آن بازی کنی؟ حضرت فرمود: ای کم عقل! خلقت ما به جهت بازی نیست. بهلول عرض کرد: پس برای چه جهت است خلقت ما؟ حضرت فرمود: به جهت علم و عبادت. بهلول عرض کرد: از کجا چنین می گویید؟ حضرت فرمود: از آن جا که خداوند متعال می فرماید: «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَأَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ»؛(2) «آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم، و به سوی ما باز نمی گردید؟...».(3)

تاریخ شهادت

1 - خطیب بغدادی می گوید: «... در روز جمعه وفات یافت. و برخی از راویان می گویند: در روز چهارشنبه هشتم ربیع الاول، سال 260 ه.ق وفات یافت».(4)

2 - ابن اثیر در حوادث سال 260 ه.ق می گوید: «در آن سال ابومحمّد علوی عسکری وفات یافت... و او پدر محمّد است... مولد او در سال 232 ه.ق بوده است».(5)

3 - یافعی در حوادث سال 260 ه.ق می نویسد: «در آن سال، شریف عسکری ابومحمّد حسن بن علی... وفات یافت... او در روز جمعه ششم و بنابر نقلی هشتم ربیع الاول رحلت نموده، در کنار قبر پدرش در سامرا مدفون شد».(6)

ص:570


1- 1922. نور الابصار، ص 195.
2- 1923. سوره مؤمنون، آیه 115.
3- 1924. نور الابصار، ص 183 ؛ صواعق المحرقة، ص 207.
4- 1925. تاریخ بغداد، ج 7، ص 366.
5- 1926. کامل ابن اثیر، ج 7، ص 274.
6- 1927. مرآة الجنان، ج 2، ص 172.

امام مهدی علیه السلام از دیدگاه اهل سنت

ولادت امام مهدی علیه السلام

اشاره

با مراجعه به کتاب های تاریخی و دیگر کتاب های اهل سنت پی می بریم که عده بسیاری از آنها به ولادت حضرت مهدی علیه السلام اعتراف نموده اند. اینک به اسامی برخی از آنان اشاره می کنیم:

1 - علامه شمس الدین قاضی ابن خلکان شافعی (متوفای 681ه. ق)

او می گوید: «ابوالقاسم محمّد بن الحسن العسکری، ابن علی الهادی، ابن محمّد الجواد المذکور قبله، ثانی عشر الائمة الاثنی عشر علی اعتقاد الامامیة المعروف بالحجة... کانت ولادته یوم الجمعة منتصف شعبان سنة 255 ه ولمّا توفّی ابوه کان عمره خمس سنین»؛(1) «ابوالقاسم محمّد بن حسن عسکری فرزند علی هادی فرزند محمّد جواد، دوازدهمین امام نزد شیعه دوازده امامی معروف به حجّت... ولادت او در روز جمعه نیمه شعبان سال 255 هجری اتفاق افتاد. هنگام وفات پدرش پنج سال داشت...».

2 - علامه صلاح الدین خلیل بن أیبک صفدی

«الحجة المنتظر محمّد بن الحسن العسکری بن علی الهادی بن محمّد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق بن محمّد الباقر بن زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضی اللَّه عنهم، الحجة المنتظر، ثانی الأئمة الإثنی عشر، هذا الذی تزعم الشیعة انّه المنتظر القائم المهدی... ولد نصف شعبان سنة خمس وخمسین ومأتین...»؛(2) «حجت

ص:571


1- 1928. وفیات الاعیان، ج 4، ص 176.
2- 1929. الوافی بالوفیات، ج 2، ص 336.

منتظر محمّد بن حسن عسکری فرزند علی هادی، فرزند محمّد جواد، فرزند علی رضا، فرزند موسی کاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمّد باقر، فرزند زین العابدین، فرزند حسین بن علی، فرزند علی بن ابی طالب، حجت منتظر، دوازدهمین امام نزد شیعه امامیّه که به اعتقاد آن ها، او قائم مهدی می باشد... و در سال 255 هجری نیمه شعبان متولد شده است...».

3 - ابن اثیر جزری

وی در مورد حوادث سال 260 هجری می گوید:«وفیها توفّی... ابومحمّد العلوی العسکری وهو احد الأئمة الإثنی عشر علی مذهب الامامیة، وهو والد محمّد الذی یعتقدونه المنتظر بسرداب سامراء...»؛(1) «در آن سال ابو محمّد علوی عسکری وفات یافت. او یکی از امامان دوازده گانه طبق مذهب امامیه است. فرزند او محمّد است که امامیه در سرداب سامرا به انتظار او نشسته اند...».

4 - علامه میر خواند

«کانت ولادة الامام المهدی المسمی باسم الرسول صلی الله علیه وآله والمکنّی بکنیته بسرّ من رأی فی لیلة النصف من شعبان سنة 255، وکان عمره وقت وفاة ابیه خمس سنین. آتاه الحکمة کما آتاها یحیی صبیاً وجعله فی الطفولیة اماماً، کما جعل عیسی نبیاً»؛(2) «ولادت امام مهدی که هم نام رسول اکرم صلی الله علیه وآله و هم کنیه با او است در سامرا نیمه شعبان سال 255 اتفاق افتاد. عمر او هنگام وفات پدرش پنج سال بود. خداوند متعال در آن سن به او حکمت داد؛ همان گونه که در کودکی به حضرت یحیی عنایت فرمود و او را امام قرار داد و حضرت عیسی را نیز به مقام نبوت برگزید...».

5 - علی بن حسین مسعودی (متوفای 346ه. ق)

«وفی سنة ستین ومأتین قبض ابومحمّد الحسن بن علیّ بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسن بن علی ابی طالب - علیهم السلام - فی خلافة المعتمد، وهو ابن تسع

ص:572


1- 1930. الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 454.
2- 1931. روضة الصفا، ج 3، ص 59.

وعشرین سنة وهو ابوالمهدی المنتظر والامام الثانی عشر...»؛(1) «در سال 260 هجری ابو محمّد حسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام در عصر خلافت معتمد عباسی رحلت نمود، در حالی که 29 سال داشت. او پدر مهدی منتظر و امام دوازدهم امامیّه است...».

6 - ابوالفداء اسماعیل بن علی شافعی (متوفای 732ه. ق)

او در رخدادهای تاریخ سال 254ه می گوید: «والحسن العسکری المذکور هو والد محمّد المنتظر صاحب السرداب. ومحمّد المنتظر المذکور هو ثانی عشر الائمة الاثنی عشر علی رأی الامامیة. ویقال له: القائم والمهدی والحجة...»؛(2) «حسن عسکری پدر محمّد منتظر صاحب سرداب است. محمّد منتظر طبق رأی امامیه دوازدهمین امام است. از القاب او قائم، مهدی وحجت است...».

7 - علامه محمّد فرید وجدی

او می گوید: «ابوالقاسم محمّد بن الحسن العسکری بن علیّ الهادی... هو ثانی عشر الأئمة الإثنی عشر فی اعتقاد الامیة المعروف بالحجة... فهم یدعون انّه دخل السرداب فی دار ابیه وامّه تنظر الیه فلم یخرج بعدُ الیها...»؛(3) «ابوالقاسم محمّد بن حسن عسکری فرزند علی هادی... بنا بر اعتقاد امامیه، دوازدهمین امام از امامان و معروف به حجت است... شیعه معتقد است که او داخل سرداب خانه پدرش شده در حالی که مادرش او را نظاره می کرد و هنوز خارج نشده است...».

8 - سبط بن جوزی

وی در فصلی راجع به امام حجت حضرت مهدی علیه السلام می گوید:«محمّد بن الحسن بن علی بن محمّد... وکنیته ابوعبداللَّه وابوالقاسم وهو الخلف الحجة صاحب الزمان القائم والمنتظر...»؛(4) «محمّد بن حسن بن علی بن محمد...کنیه او ابوعبداللَّه و ابوالقاسم است و او جانشین و حجت، صاحب الزمان و قائم و منتظر است...».

ص:573


1- 1932. مروج الذهب، ج 4، ص 112.
2- 1933. المختصر فی اخبار البشر، معروف به تاریخ ابوالفداء، ج 1، ص 361.
3- 1934. دائرة المعارف، ج 6، ص 439.
4- 1935. تذکرة الخواص، ص 377.
9 - محمّد بن طلحه شافعی

او در شرح حال امام مهدی علیه السلام می گوید: «محمّد بن الحسن الخالص بن علی المتوکل بن محمّد... فامّا مولده فبسرّ من رأی... وکنیته: ابوالقاسم ولقبه: الحجة والخلف الصالح، وقیل: المنتظر»؛(1) «محمّد بن حسن خالص فرزند علی متوکل فرزند محمّد... در سامرا متولد شد... کنیه اش ابوالقاسم و لقبش حجّت، خلف صالح و بنا بر قولی منتظر است...».

10 - شمس الدین محمّد بن طولون حنفی (متوفای 953ه. ق)

او در شرح حال امامان می گوید: «وثانی عشرهم ابنه محمّد بن الحسن، وهو ابوالقاسم... کانت ولادته - رض - یوم الجمعة منتصف شعبان سنة خمس وخمسین ومأتین. ولمّا توفّی ابوه المتقدم ذکره - رضی اللَّه عنهما - کان عمره خمس سنین»؛(2) «... دوازدهمین آنان، فرزندش محمّد بن حسن ابوالقاسم است... ولادتش در روز جمعه نیمه شعبان سال 255 هجری اتفاق افتاد و هنگام وفات پدر، پنج سال داشت...».

11 - میرزا محمّد بن رستم بدخشی شافعی

او در شرح حال امام حسن عسکری می گوید: «و لم یترک ولداً الاّ محمّد المتنظر...»؛(3) «...او فرزندی جز محمّد منتظر، از خود به جای نگذاشت...».

12 - احمد بن حجر هیتمی شافعی

وی بعد از شرح حال ابومحمّد حسن عسکری می گوید: «ولم یخلف غیر ولده ابی القاسم محمد الحجة وعمره عند وفاة ابیه خمس سنین، لکن آتاه اللَّه فیها الحکمة. ویسمّی القائم المنتظر»؛(4) «حسن عسکری فرزندی جز ابی القاسم محمّد حجت بر جای نگذاشت. عمرش هنگام وفات پدر، پنج سال بود. اما خداوند به او در آن پنج سال حکمت آموخت. او را قائم منتظر می نامند...».

ص:574


1- 1936. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، ج 2، ص 152 و 153، باب 12.
2- 1937. الشذرات الذهبیه، ص 117 و 118 .
3- 1938. مفتاح النجا فی مناقب آل العباس، ص 104.
4- 1939. صواعق المحرقه، ص 208.
13 - محیی الدین بن عربی

او می گوید: «و اعلموا انّه لابدّ من خروج المهدی علیه السلام، لکن لایخرج حتی تمتلئ الارض جوراً وظلماً فیملؤها قسطاً وعدلاً... وهو من عترة رسول اللَّه صلی الله علیه وآله من ولد فاطمة رضی اللَّه عنها، جده الحسین بن علی بن ابی طالب. ووالده حسن العسکری ابن الامام علیّ النقی... یواطی اسمه اسم رسول اللَّه صلی الله علیه وآله یبایعه المسلمون بین الرکن والمقام...»؛(1) «بدانید که خروج مهدی حتمی است. خروج نمی کند تا زمین پر از جور و ظلم شده باشد؛ آن گاه آن را پر از عدل و داد خواهد کرد...او از عترت رسول خدا و از فرزندان فاطمه است. جدش حسین بن علی بن ابی طالب و پدرش حسن عسکری فرزند امام علّی نقی... و هم نام رسول خداوند است. مسلمانان با او بین رکن و مقام بیعت می کنند...».

14 - مؤمن بن حسن شبلنجی شافعی (متوفای 1298ه. ق)

او می گوید: «کانت وفاة ابی محمّد الحسن بن علی فی یوم الجمعة لثمان خلون من شهر ربیع الاول سنة ستین ومأتین. وخلّف من الولد ابنه محمّداً... امّه امّ ولد یقال لها نرجس... وکنیته ابوالقاسم. ولقّبه الامامیة بالحجة والمهدی والخلف الصالح والقائم والمنتظر وصاحب الزمان واشهرها المهدی»؛(2) «وفات ابی محمّد حسن بن علی در روز جمعه هشتم ربیع الاوّل سال 260ه اتفاق افتاد. او فرزندی به جای گذاشت که نامش محمّد است. مادرش امّ ولد و نرجس نام داشت. کنیه اش ابوالقاسم و القابش نزد امامیه: حجت، مهدی، خلف صالح، قائم، منتظر و صاحب الزمان است و مشهورترین آن ها مهدی است...».

15 - ابوالولید محمّد بن شحنه حنفی

«ولد لهذا الحسن [العسکری ولده المنتظر ثانی عشرهم. یقال له المهدی و القائم والحجة، محمّد. ولد فی سنة خمس وخمسین ومأتین»؛(3) «خداوند به حسن عسکری فرزندی عنایت فرمود که انتظار او را می کشیدند. وی دوازدهمین امام نزد امامیّه است. نامش محمّد و القابش مهدی، قائم و حجت است. ولادتش در سال 255 هجری اتفاق افتاد».

ص:575


1- 1940. فتوحات مکیه، باب 366.
2- 1941. نورالابصار، ص 341 و 342 .
3- 1942. روضة المناظر در حاشیه مروج الذهب، ج 1، ص 294.
16 - شیخ محمّد بن علی صبان شافعی

وی ولادت حضرت حجت علیه السلام را از شعرانی و محیی الدین ابی عربی نقل می کند و بر آن ایرادی نمی گیرد که این دلیل بر قبول داشتن آن قول است.(1)

17 - شیخ صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (متوفای 739ه. ق)

او می گوید: «و فی هذا المشهد یعنی مشهد العسکریین علیهما السلام سرداب فیه سرب تزعم الرافضة انّه کان للحسن بن علی الذی ذکرناه، له ابن اسمه محمد صغیر غاب فی ذلک السرب...»؛(2) «در این مشهد - یعنی مشهد عسکریین علیهما السلام - سردابی است که رافضه معتقدند برای حسن بن علی است. از او فرزندی است به نام محمّد صغیر که می گویند در آن سرداب مخفی شده است...».

18 - شیخ زین الدین عمر بن وردی (متوفای 749ه. ق)

«و الحسن العسکری والد محمّد المنتظر صاحب السرداب والمنتظر ثانی عشرهم ویلقب ایضاً: القائم والمهدی والحجة. ومولد المنتظر سنة خمس وخمسین ومأتین...»؛(3) «...و حسن عسکری پدر محمّد منتظر صاحب سرداب دوازدهمین امام شیعه. لقبش قائم، مهدی و حجّت است. ولادت او در سال 255 هجری اتفاق افتاد...».

19 - ابوالعباس احمد بن علی قلقشندی شافعی

او که عالمی متخصّص در انساب است، در بیان نسب امام جعفر صادق و فرزندان آن حضرت، فرزندش مهدی علیه السلام را از امام عسکری علیه السلام دوازدهمین امام شیعیان به حساب می آورد که شیعه معتقد به زنده بودن اوست. از ظاهر عبارت او استفاده می شود که قلقشندی معتقد به ولادت امام مهدی علیه السلام است، ولی اعتقاد به زنده بودن را به شیعه نسبت می دهد.(4)

20 - ابو عبداللَّه یاقوت حموی

او عبارتی شبیه صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی آورده است.(5)

ص:576


1- 1943. اسعاف الراغبین در حاشیه نور الابصار، ص 154.
2- 1944. مراصد الاطلاع، ج 2، ص 685.
3- 1945. تتمة المختصر فی اخبار البشر، ج 1، ص 319.
4- 1946. نهایة الارب، ص 118.
5- 1947. معجم البلدان، ج 3، ص 173.
21 - محمّد امین بغدادی معروف به سویدی

او که از متخصّصان در انساب است، می گوید: «محمّد المهدی، وکان عمره عند وفاة ابیه خمس سنین... زعم الشیعة... انّه صاحب السیف القائم المنتظر قبل قیام الساعة. وله قبل قیامه غیبتان احد هما اطول من الأخری»؛(1) «محمّد مهدی، عمرش هنگام وفات پدر پنج سال بود... شیعه او را همان صاحب شمشیری می داند که قبل از برپایی قیامت قیام خواهد کرد. او را دو غیبت است که یکی از آن دو از دیگری طولانی تر است».

22 - ابن خلدون مغربی (متوفای 808ه. ق)

او می گوید: «نقلوا الخلافة من جعفر... الی ابنه موسی الکاظم وولده علی سلسلة واحدة الی تمام الاثنی عشر وهو محمّد المهدی»؛ «رافضه خلافت را بعد از جعفر بن محمّد به فرزندش موسی کاظم و از او به فرزندش رضا و از او به جواد و از او به علی و سپس عسکری و از او به فرزندش محمّد مهدی منتقل نموده اند...».(2)

از این عبارت استفاده می شود که ابن خلدون ولادت حضرت علیه السلام را قبول دارد، ولی خلافت او را به شیعه نسبت می دهد.

23 - ابوالفتح محمّد بن عبدالکریم شهرستانی (متوفای 548ه. ق)

او می گوید: «و بعده ابنه محمّد القائم المنتظر الذی بسّر من رأی وهو الثانی عشر. هذا هو طریق الامامیة فی زماننا»؛(3) «... بعد از حسن عسکری فرزندش محمّد قائم منتظر - که ساکن سامرا بود - نزد شیعه به امامت رسید. او دوازدهمین امام نزد آنان است».

24 - نور الدین ابن صباغ مالکی

او در فصل دوازدهم از کتابش می گوید: «ابوالقاسم محمّد الحجة الخلف الصالح ابن ابی محمّد الحسن الخالص وهو الامام الثانی عشر. ثم ذکر تاریخ ولادته ودلائل امامته»؛(4) «ابوالقاسم محمّد حجت خلف صالح فرزند ابو محمّد حسن خالص، امام دوازدهم است. آن گاه به تاریخ ولادت و دلایل امامت او می پردازد...».

ص:577


1- 1948. سبائک الذهب، ص 78.
2- 1949. تاریخ ابن خلدون، ج 3، ص 361.
3- 1950. الفصول المهمه، ص 273.
4- 1951. الفصول المهمه، ص 273.
25 - محمّد بن محمود بخاری معروف به خواجه پارسا حنفی

وی چنین می گوید: «من ائمة اهل البیت الطیبین ابو محمّد الحسن العسکری... لم یخلف ولداً غیر ابی القاسم محمّد المنتظر المسمّی بالقائم والحجة والمهدی وصاحب الزمان وخاتم الائمة الاثنی عشر عند الامامیة. وکان مولد المنتظر لیلة النصف من شعبان سنة 255»؛(1) «از امامان اهل بیت طیبین ابو محمّد حسن عسکری است... او فرزندی جز ابوالقاسم محمّد منتظر معروف به قائم، حجت، مهدی، صاحب الزمان و خاتم امامان دوازده امامی نزد امامیه بر جای نگذاشت. ولادتش در شب نیمه شعبان سال 255 هجری بوده است...».

26 - ملاعلی قاری حنفی مکّی (متوفای 1014ه. ق)

وی در شرح حدیث دوازده خلیفه می گوید: «و قد حمل الشیعة الاثنی عشریة علی انّهم من اهل بیت النبوة متوالیة... فاولّهم علیّ... فمحمّد المهدی رضوان اللَّه علیهم اجمعین»؛(2) «شیعه دوازده امامی آن ها را بر اهل بیت نبوت به طور پیاپی منطبق می کند... که اوّل آن ها علی علیه السلام است و... آخر آن ها محمّد مهدی است. رضوان اللَّه علیهم أجمعین».

27 - فضل بن روز بهان

او در سلام هایی که بر هر یک از امامان از ذریه رسول خداصلی الله علیه وآله می دهد، به اینجا می رسد: «سلام علی القائم المنتظر ابی القاسم»؛(3) «سلام بر قائم منتظر ابی القاسم...».

28 - جمال الدین محمّد بن یوسف زرندی حنفی (متوفای 750 32ه. ق)

او می گوید: «الامام الثانی عشر صاحب الکرامات المشتهر الذی عظم قدره بالعلم واتباع الحق والأثر، القائم بالحق والداعی الی نهج الحق... وکان مولده علی ما نقلته الشیعة لیلة الجمعة للنصف من شعبان خمس وخمسین ومأتین بسرّ من رأی فی زمان المعتمد. وامه نرجس بنت قیصر الرومیة...»؛(4) «امام دوازدهم صاحب کرامات مشهور، کسی که عظیم القدر در علم و پیروی از حق و سنت نبوی است. کسی که قائم به حق و دعوت کننده به راه حقّ است. ولادت امام ابوالقاسم محمّد بن حسن مطابق نقل شیعه، زمان پادشاهی معتمد

ص:578


1- 1952. المرقاة فی شرح المشکاة، ج 10، ص 336 و 337.
2- 1953. المرقاة فی شرح المشکاة، ج 10، ص 336 و 337.
3- 1954. دلائل الصدق، ج 2، ص 370.
4- 1955. معراج الوصول الی معرفة فضل آل الرسول.

عباسی، شب نیمه شعبان سال 255 هجری در سامرا اتفاق افتاده است. مادرش نرجس دختر قیصر روم بود...».

29 - قاضی بهلول بهجت افندی

«ولد فی الخامس عشر من شعبان سنة 255، وانّ اسم امّه نرجس وانّ له غیبتین الاولی الصغری والثانیة الکبری وصرّح ببقائه، وانّه یظهر حین اذن اللَّه تعالی بالظهور، ویملأ الأرض قسطاً وعدلاً...»؛(1) «ولادت امام دوازدهم در پانزدهم ماه شعبان سال 255 بود. اسم مادرش نرجس است. برای او دو غیبت است. یکی صغری و دیگری کبری و تصریح به بقایش کرده است. هر گاه که خداوند به او اذن دهد ظهور می کند، آن گاه زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد...».

30 - حافظ محمّد بن یوسف گنجی شافعی (متوفای 658ه. ق)

او در باب 25 از کتاب خود، در بحث از طول عمر حضرت علیه السلام می گوید: «ولا امتناع فی بقائه بدلیل بقاء عیسی والیاس والخضر من اولیاء اللَّه تعالی، وبقاء الدجال وابلیس الملعونین من اعداء اللَّه تعالی...»؛(2) «بقایش استبعادی ندارد، زیرا حضرت عیسی و الیاس و خضر از اولیای الهی عمر طولانی دارند و نیز دجال و ابلیس ملعون از دشمنان خداوند عمر طولانی کردند...».

31 - احمد امین مصری

او نیز معتقد به ولادت حضرت مهدی علیه السلام فرزند امام عسکری علیه السلام است و این که شیعه معتقد به امامت او به عنوان دوازدهمین امام است، تنها در امامت آن بزرگواران اشکال می گیرد ولی ولادت آن حضرت را قبول می کند.(3)

32 - شیخ حسین بن محمّد دیار بکری مالکی (متوفای 966ه. ق)

او می گوید: «الثانی عشر محمّد بن الحسن بن علی بن محمّد بن علی الرضا، یکنی اباالقاسم، ولقّبه الامامیة بالحجة والقائم والمهدی والمنتظر وصاحب الزمان. وهو عندهم

ص:579


1- 1956. المحاکمة فی تاریخ آل محمّد، ص 246.
2- 1957. البیان فی اخبار صاحب الزمان، ص 148.
3- 1958. ضحی الاسلام، ج 3، ص 210 - 212.

خاتم الإثنی عشر...»؛(1) «دوازدهمین آن ها محمّد بن حسن بن علی بن محمّد بن علی الرضا است. کنیه اش ابوالقاسم و لقبش نزد امامیه: حجت، قائم، مهدی، منتظر و صاحب الزمان است. او نزد امامیه دوازدهمین امام است...».

33 - شمس الدین ذهبی شافعی (متوفای 748ه. ق)

او در برخی از کتاب هایش به ولادت حضرت مهدی علیه السلام اعتراف نموده است:

الف) در کتاب العبر فی خبر من غبر(2) می گوید: «محمّد بن الحسن العسکری بن علی الهادی بن محمّد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق العلوی الحسینی ابوالقاسم، الذی تلقبه الرافضة الخلف الحجة وتلقبه بالمهدی وبالمنتظر وتلقبه بصاحب الزمان وهو خاتمة الاثنی عشر»؛ «محمّد بن حسن عسکری بن علی الهادی بن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق علوی حسینی ابوالقاسم. رافضه او را خلف حجت، مهدی، منتظر، صاحب الزمان و خاتم دوازده امام لقب داده اند».

ب) در کتاب «تاریخ الاسلام»(3) می گوید: «و امّا ابنه محمد بن الحسن الذی یدعوه الرافضة القائم الخلف الحجة...»؛ «فرزند امام حسن عسکری، محمّد بن حسن است. رافضه او را قائم و خلف حجت می نامند...».

ج) در کتاب سیر أعلام النبلاء(4) می گوید: «المنتظر الشریف ابوالقاسم محمد بن الحسن العسکری... خاتمة الإثنی عشر سیّداً»؛ «منتظر شریف، ابوالقاسم محمّد بن حسن عسکری... خاتم دوازده امام بزرگوار...».

34 - فخر رازی شافعی

وی در کتابی که در موضوع علم انساب تدوین کرده، می گوید: «امّا الحسن العسکری الامام فله ابنان وبنتان، امّا الإبنان فاحدهما صاحب الزمان - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف -... دلالة نصوص اکثر المؤرخین وارباب التراجم والمعاجم علی ولادة الحجة

ص:580


1- 1959. دیار بکری، تاریخ الخمیس، ج 2، ص 288.
2- 1960. العبر فی الخبر من غبر، ج 1، ص 381.
3- 1961. تاریخ الاسلام، ص 113، حوادث و وفیات سال 251 - 260.
4- 1962. سیر أعلام النبلاء، ج 13، ص 119، رقم 60.

ابن القاسم محمّد بن الحسن بن علی العسکری علیهم السلام من صلب ابیه ومن رحم امه السیدة نرجس فی سنة 252 او 255 او 259 علی اختلاف فی ذلک وان کان الثابت عند اکثر الشیعة لیلة النصف من شعبان سنة 255»؛(1) «امّا حسن عسکری، او دو پسر و دو دختر داشت. یکی از پسرانش صاحب الزمان - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - است...

آن گاه می نویسد: نصوص اکثر مورّخان و صاحبان تراجم و معاجم بر ولادت حجت ابی القاسم محمّد بن حسن بن علی عسکری علیهم السلام اتفاق دارد. او از صلب پدر و از رحم مادرش نرجس خاتون در سال 252 یا 255 یا 259 هجری به دنیا آمد، اگر چه طبق نظر شیعه در سال 255 در شب نیمه شعبان به دنیا آمده است...».

35 - علامه نسّابه سید محمّد بن حسین حسینی سمرقندی مدنی (متوفای 996ه. ق)

او می گوید: «امّا ولده محمد المهدی... فهو الثانی عشر من الأئمة ولد یوم الجمعة منتصف شعبان سنة خمس وخمسین ومائتین... وکنیته ابوالقاسم والقابه الحجة والخلف الصالح والقائم والمنتظر وصاحب الزمان واشهرها المهدی... وکان عمره حین توفی ابوه خمس سنین»؛(2) «فرزند حسن عسکری، محمّد مهدی است... او دوازدهمین امام از ائمه است. در روز جمعه نیمه شعبان سال 255 هجری متولّد شد... کنیه اش ابوالقاسم والقابش: حجت، خلف صالح، قائم، منتظر و مشهورترین آن ها مهدی است... وی هنگام وفات پدر پنج سال داشت».

36 - شریف انس کُتُبی حسنی

وی در تعلیقه خود بر کتاب تحفة الطالب می گوید: «اختفی الامام المهدی فی سنّ مبکّر. والامر مسلّم بین السنّة والشیعة علی اختفائه وعدم ظهوره. وقد اثبت لنا الکتب التاریخیة انّ المهدی دخل السرداب وهو صغیر السنّ فلم یکن له عقب وهذا ما اثبته کتب

ص:581


1- 1963. الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیه، ص 78 و 79.
2- 1964. تحفة الطالب بمعروفة من ینتسب الی عبداللَّه و ابی طالب، ص 54 و 55.

الانساب...»؛(1) «امام مهدی در کودکی از مردم پنهان شد. این امر نزد شیعه و سنّی مسلّم است. کتاب های تاریخ این مطلب را به اثبات رسانده که مهدی علیه السلام در کودکی داخل سرداب شد، در حالی که نسلی نداشت. کتاب های انساب نیز این مطلب را به اثبات رسانده اند...».

همو در کتاب الأصول فی ذریّة البضعة البتول(2) می نویسد: «و توفّی الحسن العسکری فی اوائل ملک احمد بن المتوکل بسرّ من رأی مسموماً... وله من الولد محمد المهدی... وکنیته ابوالقاسم وابوعبداللَّه والقابه الحجة والخلف الصالح والقائم والمنتظر والتالی وصاحب الزمان واشهرها المهدی... و کان عمره حین توفّی ابوه خمس سنین...»؛ «حسن عسکری در اوایل سلطنت احمد بن متوکل در سامرا با سمّ به شهادت رسید...او فرزندی به نام محمّد مهدی از خود به جای گذاشت...کنیه اش ابوالقاسم و ابو عبداللَّه است. و القابش: حجت، خلف صالح، قائم، منتظر، تالی، صاحب الزمان و مشهورترین آن ها مهدی است... عمرش هنگام فوت پدر پنج سال بود».

37 - شیخ عبداللَّه بن محمّد شبراوی مصری شافعی (متوفای 1172ه. ق)

او می گوید: «الثانی عشر من الائمة ابوالقاسم محمد الحجة الامام. قیل: هو المهدی المنتظر. ولد الامام محمّد الحجة ابن الامام الحسن الخالص - رض - بسرّ من رأی لیلة النصف من شعبان سنة خمس وخمسین ومائتین قبل موت ابیه بخمس سنین، وکان ابوه قد اخفاه حین ولد وستر امره لصعوبة الوقت وخوفه من الخلفاء... وکان الامام محمّد الحجة یلقب ایضاً بالمهدی والقائم والمنتظر والخلف الصالح وصاحب الزمان واشهرها المهدی. ولذلک صحّت الاحادیث بانّه یظهر آخرالزمان...»؛(3) «دوازدهمین از امامان، ابوالقاسم محمّد حجت امام؛ برخی او را همان مهدی منتظر می دانند. ولادت محمّد حجت فرزند حسن خالص رضی الله عنه در سامرا نیمه شعبان سال 255 هجری پنج سال قبل از وفات پدرش اتفاق افتاد. پدرش به دلیل ترس از خلفا او را از مردم مخفی می داشت. او ملقّب به مهدی، قائم، منتظر، خلف صالح، و صاحب الزمان است. و مشهورترین آن ها مهدی است. شیعه می گوید: احادیث صحیح دلالت دارد بر این که او در آخرالزمان ظهور خواهد کرد...».

ص:582


1- 1965. تحفة الطالب، ص 55.
2- 1966. الأصول فی ذریّة بضعة البتول، ص 98 و 99.
3- 1967. الاتحاف بحبّ الأشراف، باب 5، ص 179 و 180.
38 - ابن عماد دمشقی حنبلی (متوفای 1089ه. ق)

وی در مورد حوادث سال 260 هجری می گوید: «وفیها توفّی الحسن بن علی بن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق العلوی الحسینی، احد الاثنی عشر الذین تعتقد الرافضة فیهم العصمة، وهو والد المنتظر محمّد صاحب السرداب»؛(1) «در آن سال حسن بن علی بن محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق علوی حسینی یکی از امامان دوازده گانه به اعتقاد رافضه، از دار دنیا رحلت نمود. او پدر منتظر محمّد صاحب سرداب است».

39 - جمال الدین احمد بن علی حسینی معروف به ابن عنیه (متوفای 828ه. ق)

او می گوید: «و امّا علیّ الهادی فیلقّب بالعسکری لمقامه بسرّ من رأی... واعقب من رجلین هما الامام ابو محمّد الحسن العسکری علیه السلام واخوه جعفر. کان من الزهد والعلم علی امر عظیم، وهو والد الامام محمّد القائم المنتظر عندهم من امّ ولد اسمها نرجس»؛(2) «علی الهادی، ملقّب به عسکری به جهت سکونت در سامرا... دو فرزند داشت: یکی از آن دو، ابو محمّد حسن عسکری علیه السلام و دیگری، جعفر است. حسن عسکری علیه السلام دارای زهد و علم فراوانی بود. او پدر امام محمّد مهدی دوازدهمین امام نزد امامیه صلوات اللَّه علیه است. نزد آن ها کسی است که قیام خواهد کرد. مادرش ام ولد و اسمش نرجس است...».

40 - محمّد بن عبدالرسول برزنجی شافعی (متوفای 1103ه. ق)

وی با اعتقاد به ولادت فرزند امام حسن عسکری علیه السلام به نام محمّد، در غیبت صغرا و کبرا و ظهور او اشکال می کند.(3)

41 - ابوالبرکات نعمان بن محمود آلوسی حنفی (متوفای 1317ه. ق)

او می گوید: «و المشهور من مذاهبهم مذهب الامامیة الاثنی عشریة انّ المهدی هو محمّد بن الحسن العسکری بن علیّ الهادی... ویعرف عندهم بالحجة والمنتظر والقائم...»؛(4)

ص:583


1- 1968. شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، ج 3، ص 265.
2- 1969. عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ص 199.
3- 1970. الإشاعة لأشراط الساعة، ص 149.
4- 1971. غالیة الواعظ، ج 1، ص 78.

«مشهورترین مذاهب شیعی، مذهب امامیه دوازده امامی است که می گوید: مهدی همان محمّد بن حسن عسکری بن علی الهادی... است که نزد امامیّه معروف به حجت، منتظر و قائم است...».

کسانی که مهدی را همان موعود جهانی می دانند

عدّه ای از اهل سنّت که معتقد به ولادت حضرت مهدی علیه السلام هستند او را همانند شیعه همان موعود جهانی می دانند. اینک به اسامی برخی از آنان اشاره می نماییم:

1 - حافظ محمّد بن یوسف گنجی شافعی (متوفای 658ه. ق)

او درباره امام ابی محمّد حسن عسکری چنین می گوید:(1) «وخلّف ابنه وهو الامام المنتظر. صلوات اللَّه علیه»؛ «از خود فرزندی به جای گذاشت که همان امام منتظر است. صلوات اللَّه علیه».

2 - عارف عبدالوهاب شعرانی حنفی

وی از برخی عرفا نقل می کند: «فهناک یترقّب خروج المهدی علیه السلام وهو من اولاد الامام حسن العسکری علیه السلام ومولده علیه السلام لیلة النصف من شعبان سنة خمس وخمسین ومأتین. وهو باق الی ان یجتمع بعیسی بن مریم علیه السلام فیکون عمره الی وقتنا هذا وهو سنة ثمان وخمسین وتسعمائة، سبعمائة سنة وست سنین. هکذا اخبرنی الشیخ حسن العراقی»؛(2) «در آخرالزمان امید خروج مهدی است. او از اولاد امام حسن عسکری علیه السلام است. ولادت او نیمه شعبان سال 255 هجری اتفاق افتاد. او تا به حال زنده است تا این که با حضرت عیسی علیه السلام اجتماع کند. عمرش تا این زمان 706 سال است. این چنین شیخ حسن عراقی به من خبر داد...».

3 - شیخ سلیمان قندوزی حنفی (متوفای 1294ه. ق)

«فالخبر المعلوم المحقق عند الثقات انّ ولادة القائم علیه السلام کانت لیلة الخامس عشر من

ص:584


1- 1972. کفایة الطالب، ص 312.
2- 1973. الیواقیت و الجواهر، ج 2، ص 127.

شعبان سنة خمس وخمسین ومأتین فی بلدة سامراء»؛(1) «خبر معلوم و تحقیق شده نزد افراد معتبر آن است که ولادت قائم در شب نیمه ماه شعبان سال 255 هجری در شهر سامرا اتفاق افتاده است...».

4 - شیخ نور الدین عبدالرحمن جامی حنفی (متوفای 898ه. ق)

او حضرت حجت بن الحسن را دوازدهمین امام دانسته است، آن گاه با بیان تاریخ ولادت و احوال و برخی از معجزه هایش، می گوید: «الذی یملأ الارض عدلاً وقسطاً...»؛(2) «او کسی است که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد...».

5 - شیخ الاسلام صدر الدین حموینی

او در باب 31 از کتابش حدیثی را نقل می کند که دلالت صریح بر ولادت حضرت مهدی علیه السلام دارد. در آن حدیث که پیامبرصلی الله علیه وآله اسامی هر یک از اوصیا و امامان بعد از خود را بر می شمارد، در آخر می فرماید: «وانّ الثانی عشر من ولدی یغیب... فحینئذ یأذن اللَّه تعالی له بالخروج...»؛(3) «همانا دوازدهمین از فرزندانم غیبت می کند... تا این که خداوند متعال به او اذن خروج می دهد...».

6 - شیخ فرید الدین عطار نیشابوری

او در شعری بعد از ذکر اسامی هر یک از امامان می فرماید:

صد هزاران اولیا روی زمین

از خدا خواهند مهدی را یقین

یا الهی مهدیم از غیب آر

تا جهان عدل گردد آشکار

از تو ختم اولیای این زمان

و ز همه معنا نهانی جان جان

از تو هم پیدا و پنهان آمده

بنده عطّارت ثنا خوان آمده(4)

7 - جلال الدین بلخی رومی معروف به مولوی (متوفای 672ه. ق)

وی در دیوان معروف خود - طبق نسخه مدرسه عالی شهید مطهری و نسخه چاپ بمبئی هند - این قصیده را در مدح اهل بیت آورده است:

ص:585


1- 1974. شواهد النبوّه ص 404 - 408.
2- 1975. شواهد النبوّه ص 404 - 408.
3- 1976. فرائد السمطین، ج 2، ص 132.
4- 1977. ینابیع الموده ج 3، ص 350 و 351.

ای سرور مردان علی مستان سلامت می کنند

وی صفدر مردان علی مردان سلامت می کنند

تا این که بدین جا می رسد:

با میر دین هادی بگو با عسکری مهدی بگو

با آن ولی مهدی بگو مستان سلامت می کنند.(1)

8 - ابوالمعالی صدر الدین قونوی

وی هنگام وفات در وصیت خود به شاگردانش می گوید: «واقرؤا کلمة التوحید (لا اله الاّ اللَّه) سبعین الف مرّة لیلة الاولی بحضور القلب وبلّغوا منّی سلاماً إلی المهدی...»؛(2) «... هفتاد هزار بار ذکر «لا إله إلّا اللَّه» را در شب اوّل مرگم با حضور قلب بگویید و سلام مرا نیز به حضرت مهدی علیه السلام برسانید...».

9 - احمد بن یوسف ابوالعباس قرمانی حنفی (متوفای 1019ه. ق)

او می گوید: «محمّد الحجة الخلف الصالح، وکان عمره عند وفاة ابیه خمس سنین آتاه اللَّه فیها الحکمة کما أوتیها یحیی صبیا... واتفق العلماء علی انّ المهدی هو القائم فی آخر الوقت...»؛(3) «محمّد حجت خلف صالح، عمرش هنگام وفات پدرش پنج سال بود. خداوند در آن سن به او حکمت آموخت، همان گونه که در کودکی به حضرت یحیی علیه السلام آموخت... علما اتفاق دارند بر این که مهدی همان قائم در آخرالزمان است...».

مهدی علیه السلام از آل محمّدصلی الله علیه وآله وسلم است

قتاده می گوید: به سعید بن مسیّب گفتم: «آیا مهدی حقّ است؟ گفت: آری او حقّ است.

گفتم: از کدامین قبیله است؟

گفت: از قریش.

ص:586


1- 1978. همان، ج 3، ص 351.
2- 1979. همان، ص 340 و 341.
3- 1980. أخبار الدول و آثار الأول، ج 1، ص 353.

گفتم: از کدامین طایفه قریش؟

گفت: از بنی هاشم.

گفتم: از کدامین گروه از بنی هاشم؟

گفت: از اولاد عبدالمطلب.

گفتم: از کدامین اولاد عبدالمطلب؟

گفت: از اولاد فاطمه...».(1)

ابوداوود به سندش از عبداللَّه بن مسعود از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «لولم یبق من الدنیا إلّا یوم لطّول اللَّه ذلک الیوم حتی یبعث فیه رجلاً منّی»؛ «اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد خداوند آن روز را طولانی گرداند تا در آن روز مردی از ذریه من ظهور کند.»

و نیز از ام سلمه نقل کرده که گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمو: «المهدی من عترتی»؛(2) «مهدی از عترت من است.»

و نیز از امام علی علیه السلام و او از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «لو لم یبق من الدهر إلّا یوم لبعث اللَّه رجلاً من اهل بیتی»؛(3) «اگر از عمر روزگار تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند مردی از اهل بیتم را بر خواهد انگیخت.»

و نیز از امّ سلمه نقل کرده که گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: «المهدی من عترتی من ولد فاطمة»؛(4) «مهدی از عترم و از اولاد فاطمه است.»

سلمان فارسی می گوید: وارد بر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شدم مشاهده کردم که حسین بن علی بر روی ران پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نشسته و حضرت پیشانی او را می بوسد و لبان او را می مکمد و می فرماید: «أنت سیّد، ابن سیّد، أخو سیّد. أنت امام، ابن امام، اخو امام. أنت حجة، ابن حجة، أخو حجة وأنت ابو حجج تسعة، تاسعهم قائمهم»؛(5) «تو بزرگوار، پسر

ص:587


1- 1981. عقد الدرر، ص 23.
2- 1982. همان، ص 208.
3- 1983. همان، ص 207 ؛ صحیح ترمذی، ج 4، ص 505، ح 2231.
4- 1984. همان، ص 208.
5- 1985. ینابیع المودة، ص 492.

بزرگوار، برادر بزرگواری. تو امام. پسر امام، برادر امامی. تو حجت، فرزند حجت، برادر حجتی. و تو پدر نه حجتی که نهمین آنان قیام کننده از آنان است.»

قندوزی حنفی به سند خود از جعفر بن محمّدعلیه السلام نقل کرده که فرمود: «الخلف الصالح من ولدی وهو المهدی، اسمه محمّد وکنیته ابوالقاسم، یخرج فی آخر الزمان، یقال لأمّه: نرجس، وعلی رأسه غمامة تظلّه عن الشمس، تدور معه حیثما دار، تنادی بصوت فصیح: هذا المهدی فاتبعوه»؛(1) «جانشین صالح از اولاد من همان مهدی است. اسم او محمّد و کنیه او ابوالقاسم است. در آخرالزمان خروج می کند. اسم مادرش نرجس است. بر سراو ابری است که او را از خورشید نگه می دارد. و هر جا می رود همراه اوست. با صدای فصیح ندا می دهد: این مهدی است پس او را پیروی کنید.»

او نیز به سندش از امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام نقل کرده که فرمود: «... إنّ الرابع من ولدی ابن سیدة الإماء یطهّر اللَّه به الأرض من کلّ جور وظلم»؛(2) «...همانا چهارمین از اولادم فرزند بهترین کنیزان است، که خداوند زمین را به واسطه او از هر ستم و ظلمی پاک خواهد کرد.»

و نیز از امام رضاعلیه السلام نقل کرده که فرمود: «الخلف الصالح من ولد الحسن بن علی العسکری، هو صاحب الزمان وهو المهدی»؛(3) «جانشین صالح از اولاد حسن بن علی عسکری، او صاحب الزمان و همان مهدی است.»

سیره و اخلاق مهدی علیه السلام

ابن حجر از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «المهدی من ولدی یرضی بخلافته أهل السمآء وأهل الأرض»؛(4) «مهدی از اولاد من است... به خلافتش اهل آسمان و اهل زمین راضی می شوند.»

ابوداوود به سندش از امّ سلمه و او از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که درباره حضرت

ص:588


1- 1986. ینابیع المودة، ص 491.
2- 1987. همان، ص 448.
3- 1988. همان، ص 491.
4- 1989. الصواعق المحرقه، ص 162.

مهدی علیه السلام فرمود: «...ویعمل فی الناس بسنة نبیّهم صلی الله علیه وآله وسلم...»؛ «... در بین مردم به سنّت پیامبرشان عمل خواهد کرد...».

و نیز به سندش از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده که فرمود: «لو لم یبق من الدهر إلّا یوم بعث اللَّه رجلاً من أهل بیتی، یملأها عدلاً کما ملئت جوراً»؛ «اگر از روزگار جز یک روز باقی نمانده باشد، به طور حتم خداوند مردی از اهل بیت مرا خواهد فرستاد تا زمین را پر از عدل و داد کند آن گونه که پر از ظلم شده باشد.»

علم مهدی علیه السلام

حارث بن مغیرة نضری می گوید: به ابی عبداللَّه حسین بن علی عرض کردم: به چه صفتی مهدی را بشناسیم؟ فرمود: «بالسکینة والوقار»؛ «به آرامش و وقار.» عرض کردم: و دیگر به چه چیز؟ فرمود: «بمعرفة الحلال والحرام وبحاجة الناس الیه، ولایحتاج إلی أحد»؛(1) «به شناختن حلال و حرام و به احتیاج داشتن مردم به او بدون آن که به کسی محتاج باشد.»

خوارزمی حنفی به سندش از ابی جعفر باقرعلیه السلام نقل کرده که درباره حضرت مهدی علیه السلام فرمود: «وإنّه یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم قال: ویأتی بذخیرة الأنبیاء»؛(2) «و او شبیه به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم است. آن گاه فرمود: و ذخیره انبیا [علم را برای مردم می آورد.»

ص:589


1- 1990. عقد الدرر، ص 41.
2- 1991. المناقب، خوارزمی، ص 493.

ص:590

نقد مرجعیت دینی صحابه

اشاره

ص:591

نقدی بر مرجعیت دینی صحابه

اهل سنّت در مقابل مرجعیت دینی اهل بیت علیهم السلام به مرجعیت دینی صحابه معتقد شده و آن را تبلیغ می کنند. اینک بعد از اثبات بخش اول به نقد دیدگاه اهل سنّت می پردازیم:

1 - اعتراف صحابه به قصور علم خود

شواهد تاریخی بسیاری وجود دارد که دلالت بر قصور تمام صحابه، به جز حضرت علی علیه السلام بر احاطه به احکام دارد، و لذا مشاهده می کنیم که آنان در مسائل مختلف به یکدیگر رجوع می کردند. اینک به نمونه هایی از این موارد اشاره می کنیم:

1 - ابن عساکر در تاریخ خود از ابوعبیده فرزند عبداللَّه بن مسعود نقل کرده که گفت: عثمان پدرم را خواست و از او درباره مردی که زنش را طلاق داده و سپس هنگام شروع در حیض سوّم، رجوع کرده بود، سؤال کرد؟ پدرم به او گفت: چگونه یک منافق فتوا دهد؟! عثمان گفت: به خدا پناه می برم که تو منافق باشی، به خدا پناه می برم که تو را منافق بنامم، و به خدا پناه می برم که تو چنین باشی. آن گاه پدرم گفت: سزاوارتر آن است که در این هنگام این مرد احقّ به آن زن باشد تا مادامی که از حیض سوّم غسل نکرده و نماز برای او حلال نشده است.

عثمان گفت: چاره ای نمی بینم جز آن که این رأی را اخذ نمایم.(1)

از ذیل این روایت استفاده می شود که عثمان به صحت فتوای ابن مسعود جازم نبوده است، ولی به جهت ضرورت، فتوای او را اخذ کرده است. این وضعیت خلیفه مسلمین است تا چه رسد به دیگران.

ص:592


1- 1992. تاریخ مدینه دمشق، ج 33، ص 150.

2 - او همچنین به سند خود از ابوعمرو شیبانی نقل کرده که گفت: مردی به نزد ابن مسعود آمد و گفت: دختر عموی من در خانه من است و همسرم از من ترسیده و او را شیر داده است؟ ابن مسعود گفت: آیا حکم این مسأله را از کسی قبل از من سؤال کرده ای؟ گفت: آری، از ابوموسی سؤال نموده ام و او در جواب گفته که آن دختر عمو بر تو حرام است. ابن مسعود گفت: به نظر من از راه شیر دادن کسی حرام نمی شود جز در صورتی که گوشت و خون او به آن رشد نماید.

راوی می گوید: من نزد ابوموسی آمدم و جواب ابن مسعود را به او گفتم. ابوموسی گفت: از من سؤال نپرسید تا مادامی که این دانشمند در میان شما است، به خدا سوگند من او را دیده ام، او را جز بنده آل محمّد نیافتم.(1)

چه بسیار شواهد تاریخی که دلالت بر اختلاف صحابه با یکدیگر در فتوا و بیان احکام دارد، و کمترین چیزی که با این اختلاف ثابت می شود این است که: صحابه نمی توانند مرجع و مصدر استنباط احکام شرعی بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم باشند.

2 - کمبود آشنایی با احکام

تاریخ اشاره به مواردی کرده که از مسائل مورد ابتلا بوده، ولی در عین حال صحابه برای آن راه حلّی واضح و صحیح ارائه نکرده بودند، و لذا در آن مورد به قیاس و ظنون غیر معتبر رجوع می کردند. اینک به مواردی از این قبیل اشاره می کنیم:

الف) مسأله عول در ارث تا مدتی ذهن صحابه را به خود مشغول کرده بود. مقصود از عول آن است که ترکه و ارث میت از سهام صاحبان فرض کم آید، که این مورد غالباً با وجود شوهر یا همسر میّت در بین ورثه پدید می آید. در این صورت صحابه اختلاف نظر داشتند؛ برخی نقص پدید آمده را بر کسی وارد می کردند که یک فرض در قرآن دارد ولی عمر بعد از آن که در مسأله متحیّر بود، گفت: به خدا سوگند! من نمی دانم که کدام یک از شما را خداوند مقدّم داشته و کدامین را مؤخّر داشته است،

ص:593


1- 1993. همان، ص 152.

ولی بهترین راه را در این می دانم که مال را حصّه حصّه کرده و بین شما تقسیم نمایم... .(1)

ب) شخصی از عمر بن خطّاب درباره مردی سؤال کرد که همسرش را در جاهلیت دو بار طلاق داده و در اسلام نیز یک بار او را طلاق داده است، آیا روی هم سه بار طلاق شده و حکم طلاق باین را پیاده می کند یا یک طلاق بوده و لذا طلاق، رجعی است؟ عمر گفت: من نه تو را امر می کنم و نه نهی.

خلیفه در فتوا دادن احتیاط نمود، ولی فرزندش عبدالرحمن بن عمر گفت: ولی من تو را امر می کنم که طلاق تو هنگام مشرک بودنت بی اثر است.(2)

ج) شعبی روایت کرده که علی علیه السلام و ابن مسعود و زید بن ثابت و عثمان بن عفّان و ابن عباس درباره تقسیم ارث جد و مادر و خواهر پدر و مادری اختلاف کردند؛ علی علیه السلام فرمود: برای خواهر نصف و برای مادر ثلث و برای جد یک ششم است. ابن مسعود گفت: برای خواهر نصف و برای مادر یک ششم و برای جد یک سوم است. عثمان گفت: برای مادر یک سوم و برای خواهر یک سوم و برای جد نیز یک سوم است. زید گفت: مال نه قسمت می شود: برای مادر یک سوم؛ یعنی سه قسمت است، و مابقی آن یعنی دو سومش برای جد و یک سوّم آن برای خواهر است. ابن عباس گفت: برای مادر یک سوم و مابقی برای جد است و خواهر حقّی ندارد.(3)

د) عکرمه می گوید: ابن عباس مرا به نزد زید بن ثابت فرستاد تا از او درباره کیفیت تقسیم ارث همسر و پدر و مادر بپرسم. او گفت: برای همسر نصف و برای مادر یک سوم باقی و برای پدر زیادتی است. ابن عباس گفت: آیا این حکم را در کتاب خدا یافتی یا این که رأی خودت بود؟ زید بن ثابت گفت: رأی خودم بود. رأی من آن است که سهم مادر را بر پدر تفضیل ندهم. و این در حالی بود که ابن عباس برای مادر یک سوم از اصل مال قائل بود.(4)

ص:594


1- 1994. احکام القرآن، جصّاص، ج 2، ص 114.
2- 1995. کنز العمّال، ج 5، ص 161.
3- 1996. کنز العمال، ج 11، ص 68.
4- 1997. همان، ص 43.

ه) بهترین دلیل بر عدم فراگیری سنت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از سوی صحابه، اختلاف آنان در کیفیت و چگونگی تعداد تکبیرهای نماز میّت است. از زید بن ارقم و حذیفة بن یمان نقل شده که پنج تکبیر است.(1) و نقل شده که حضرت علی علیه السلام بر سهل بن حنیف پنج تکبیر گفت.(2) اصحاب معاذ نیز بر جنازه ها پنج تکبیر می گفتند.(3)

ذ) و نیز از جمله موارد اختلاف، حکم پاها در وضو است که آیا باید شسته شود یا مسح گردد؟

ح) و نیز از جمله موارد، حکم مرد و زن سارق در قطع دست های آنان است که از کجا باید قطع گردد.

این در حالی است که صحابه هنگام حیات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم هیچ گونه اختلافی با هم نداشتند و هر مسأله ای را که نمی دانستند از حضرت سؤال می کردند. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم برای بعد از خود نیز در هر عصر و زمانی فرد معصومی را قرار داد تا با مراجعه به او به واقع احکام رسیده و با یکدیگر اختلاف نکنند ولی آنان به این سفارش پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بی توجهی کرده و لذا به مشکل اختلاف و جهل به احکام مبتلا شدند.

3 - تفرّق صحابه

بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم از تدوین حدیث جلوگیری شد و نیز بسیاری از صحابه در شهرها و کشورهای مختلف متفرّق شدند. حال با این وضع چگونه ممکن است که آنان را مرجع علمی برای استنباط احکام دانست؟ آیا احتیاج به وجود مرجع علمی و معصوم بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نبوده است؟

ابن اثیر می گوید: «چون اسلام منتشر شد و کشورها گسترش پیدا کرد و صحابه در اطراف عالم پراکنده شدند و بیشتر صحابه از دنیا رحلت نمودند و اصحاب و پیروان آنان متفرّق شده و قدرت حافظه ضعیف شد، لذا علما احتیاج به تدوین حدیث و مقیّد کردن آن به نوشتن پیدا کردند...».(4)

ص:595


1- 1998. المجموع، ج 5، ص 231.
2- 1999. المغنی، ج 2، ص 387.
3- 2000. سنن بیهقی، ج 4، ص 37 ؛ مصنّف ابن ابی شیبه، ج ، ص 303.
4- 2001. جامع الاصول، ج 1، ص 40.

بررسی حدیث صلی الله علیه وسلم اصحابی کالنجوم رحمهما الله

توضیح

از جمله احادیث شایع و معروفی که اهل سنت زیاد به آن استدلال کرده و به کار می برند در حالی که اصلی ندارد، حدیث «اصحابی کالنجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم» است. اینان می گویند که پیامبر فرمود: اصحاب من به مانند ستارگانند به هر کدام از آن ها اقتدا کنید هدایت می یابید.

آنان به این حدیث در مقابل حجیّت سنت اهل بیت علیهم السلام احتجاج کرده و سنت صحابه را مصدر تشریع و استنباط قرار داده اند. لذا جا دارد که این حدیث را از حیث سند و دلالت مورد بحث و بررسی قرار دهیم.

مفهوم صحابه

خلیل بن احمد فراهیدی می گوید: «صحابه: مصدر (صاحبک) و صاحب به معنای نعتی است، ولی در کلام، غالباً به معنای اسمی به کار می رود».(1)

راغب اصفهانی می گوید: «صاحب به معنای ملازم است، یعنی کسی که ملازم کسی یا چیزی است، خواه مصاحبتش با بدن باشد که این معنای حقیقی است و در اکثر اوقات استعمال دارد، یا به عنایت و همّت است که این هم یک نوع مصاحبت است ولو مجازاً...».(2)

معنای لغوی این کلمه در قرآن کریم در موارد متعدد به کار رفته که تمام آن ها مشترک در معنای معاشرت و ملازمت است.

ص:596


1- 2002. ترتیب کتاب العین، ص 440.
2- 2003. مفردات راغب، ص 275.

مفهوم اصطلاحی صحابه

درباره مفهوم اصطلاحی صحابه، آرای مختلفی وجود دارد:

1 - صحابی کسی است که با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم معاشرت داشته باشد ولو ساعتی.(1)

2 - صحابی کسی است که معاصر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است هر چند او را ندیده باشد.(2)

3 - صحابی در نظر اصولیین اهل سنت به کسی اطلاق می شود که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را ملاقات کرده و از خواص او گردیده و او را مدّتی متابعت و همراهی کرده است، به گونه ای که اطلاق لفظ «مصاحبت» درباره او صادق باشد ولی از حیث مقدار مصاحبت اندازه ای ندارد.(3)

4 - صحابی کسی است که با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مصاحبت طولانی داشته و از او علم اخذ نموده است.(4)

5 - مطابق نظر شیعه امامی، صحابی کسی است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را ملاقات نموده و به او ایمان آورده و مسلمان از دنیا رفته است.(5)

در حقیقت، مدرسه اهل بیت علیهم السلام صحابی را در معنای لغوی آن که همان مصاحبت و ملازمت و معاشرت است به کار می برد لکن با قید ایمان و بقای بر اسلام تا آخر عمر.

آرای مختلف در مورد صحابی

عالمان و مورّخان در مورد صحابه دیگاه های مختلفی دارند که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - کفر جمیع صحابه: این رأی از فرقه کاملیه است، که با قرآن و حدیث و سیره صحابه و عقل، مخالف است، و شیعه امامی نیز از آن متبرّی است.

2 - اعتقاد به این که در میان صحابه افراد مختلفی از عادل و فاسق وجود داشته اند،

ص:597


1- 2004. العدة فی اصول الفقه، ج 3، ص 988 ؛ فتح الباری، ج 7، ص 3.
2- 2005. تیسیر التحریر، ج 3، ص 67.
3- 2006. الإحکام فی اصول الأحکام، ج 2، ص 321.
4- 2007. العدة فی اصول الفقه، ج 8، ص 988.
5- 2008. الدرایة، ص 120.

از این رو مجرد مصاحبت با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم باعث نمی شود که کسی تکویناً عادل گردد. و این رأی شیعه امامی و برخی از علمای اهل سنّت است.

3 - عدالت جمیع صحابه قبل از دخول در فتنه: این رأی معتزله است، آنان معتقد به فسق کسانی هستند که در جنگ با امیرالمؤمنین علیه السلام شرکت کردند.

4 - تأویل و توجیه مواقف صحابه: مطابق این رأی باید تمام کارهای صحابه که در ظاهر مخالف با اسلام و ظواهر دین است توجیه نمود.

5 - عدالت جمیع صحابه: مطابق این رأی - که نظر اکثر اهل سنت است - تمام صحابه عادل بوده و با عدالت از دنیا رفته اند.

تضعیف حدیث «اصحابی کالنجوم»

با مراجعه به کتاب های اهل سنت و اقوال رجالیین و حدیث شناسان به دست می آید که حدیث «اصحابی کالنجوم» از هیچ گونه اعتباری نزد آنان برخوردار نیست. اینک به عبارات برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - احمد بن حنیل «241»

صاحب کتاب «التیسیر» از احمد بن حنبل نقل می کند که حدیث «نجوم» غیر صحیح است.(1)

2 - ابوبکر بزّار «292»

حافظ ابن عبد البرّ به سندش از ابوبکر بزار نقل کرده که گفت: «شما از آنچه از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم روایت می شود و در دستان عموم مردم است سؤال کردید که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «اصحابی کمثل النجوم - او اصحابی کالنجوم - فبأیّها اقتدوا اهتدوا؛ این کلامی است که هرگز صحیح نمی باشد...».(2)

ص:598


1- 2009. التیسیر فی شرح التحریر، ج 3، ص 243.
2- 2010. جامع بیان العلم، ج 2، ص 90.

3 - ابن عدی «365»

ابن عدی معروف به ابن قطّان حدیث «النجوم» را در کتاب «الکامل» خود آورده که موضوع آن احادیث ضعیف و موضوع است.(1)

4 - ابن حزم «456»

ابن حزم نیز از جمله افرادی است که حدیث «نجوم» را تکذیب و حکم به بطلان و وضع آن کرده است. او می گوید: «به تحقیق ظاهر شد که این روایت در اصل ثابت نیست، بلکه شکی نیست که دروغ است؛ زیرا خداوند متعال در حق پیامبرش فرمود: «ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی .(2) اگر کلام او علیه الصلاة و السلام در شریعت تمامش بر حق و واجب است پس بدون شک از ناحیه خداوند است. و هر چه از ناحیه او است در آن اختلافی نیست زیرا خداوند می فرماید: «وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»،(3) خداوند از تفرقه و اختلاف نهی کرده است آن جا که می فرماید: «وَلا تَنازَعُوا»(4) پس محال است که خداوند امر کند رسولش را به متابعت مطلق از صحابه در حالی که در میان آن ها فردی وجود دارد که شیئی را حلال می کند در حالی که دیگری آن را حرام می داند. و اگر چنین بود باید فروش شراب حلال می بود؛ زیرا سمرة بن جندب آن را حلال دانسته است. و نیز باید خوردن تگرگ برای روزه دار به جهت اقتدا به ابی طلحه حلال باشد، و از طرفی دیگر به جهت اقتدا به دیگران از صحابه حرام گردد...(5)

آن گاه می گوید: چگونه جایز است تقلید قومی که گاهی خطا کرده و گاهی به صواب رفته اند.(6)

و در جایی دیگر می گوید: تنها چیزی که بر ما واجب است متابعت آن چیزی است

ص:599


1- 2011. الکامل، ترجمه حمزه نصیبی و جعفر بن عبدالواحد هاشمی قاضی.
2- 2012. سوره نجم، آیات 3و4.
3- 2013. سوره نساء، آیه 82.
4- 2014. سوره انفال، آیه 46.
5- 2015. المحلّی، ج 6، ص 83.
6- 2016. المحلّی، ج 6، ص 86.

که در قرآن از جانب خداوند نازل شده و برای ما دین اسلامی را تشریع کرده است. و آنچه از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به طور صحیح رسیده و خداوند کلام او را به عنوان بیان دین به حساب آورده است...

غلط کرده اند کسانی که می گویند: اختلاف رحمت است، آن گاه احتجاج می کنند به حدیثی که به پیامبر نسبت داده شده که فرمود: «اصحابی کالنجوم بایّهم اقتدیتم اهتدیتم». این حدیث باطل و دروغ بوده و از تولیدات اهل فسق است... .(1)

5 - ابن عبد البرّ «436»

او به سندش از ابن عمر حدیث «نجوم» را نقل می کند و در آخر می گوید: «این سندی است غیر صحیح که به آن حجت قائم نمی شود».(2)

6 - ابن الجوزی «597»

او بعد از نقل این حدیث از عمر بن خطاب می گوید: «این حدیثی است غیر صحیح؛ زیرا در سندش نعیم وجود دارد که مجروح بوده و نیز عبدالرحیم است که یحیی بن معین او را کذّاب می داند».(3)

7 - شمس الدین ذهبی «748»

او در کتاب «میزان الاعتدال» در ترجمه جعفر بن واحد هاشمی قاضی بعد از تضعیف او می گوید: از بلایای او جعل حدیث «نجوم» است.(4)

و نیز در ترجمه زید العمّی بعد از نقل حدیث «نجوم» تصریح به بطلان آن نموده است.(5)

8 - ابن قیّم جوزیه «751»

او می گوید: «این حدیث - حدیث نجوم - از طریق اعمش از ابی سفیان بن جابر و از حدیث سعید بن مسیّب از ابن عمر، و از طریق حمزه جزری از نافع از ابن عمر نقل شده که هیچ یک از آن ها ثابت نیست».(6)

ص:600


1- 2017. همان، ج 5، ص 64.
2- 2018. جامع البیان العلم، ج 2، ص 90و91.
3- 2019. العلل المتناهیة فی الاحادیث الواهیة.
4- 2020. میزان الاعتدال، ج 1، ص 413.
5- 2021. همان، ج 2، ص 102.
6- 2022. إعلام الموقّعین، ج 2، ص 223.

9 - ابن الهمام حنفی «861»

او که از بزرگان حنفیه است می گوید: حدیث نجوم شناخته شده نیست.(1)

10 - جلال الدین سیوطی «911»

او بعد از نقل این حدیث در «الجامع الصغیر» تصریح به ضعف آن نموده است.(2)

11 - قاضی شوکانی «1250»

او در بحث (حجیت اجماع) می گوید: «و نیز حدیث "اصحابی کالنجوم بأیّهم اقتدیتم" افاده حجیت قول هر یک از آن ها را دارد. و در این حدیث گفتار معروفی است؛ زیرا در رجال آن عبدالرحیم عمّی از پدرش وجود دارد که هر دو جدّاً ضعیفند. بلکه ابن معین، عبدالرحیم را کذّاب معرّفی کرده است...

این حدیث طریقی دیگر دارد که در آن حمزه نصیبی است که او نیز جداً ضعیف می باشد. بخاری او را منکر الحدیث معرّفی کرده و ابن معین می گوید: او چندان ارزش ندارد. و ابن عدی گفته که عموم روایات او موضوع و جعلی است. و نیز این حدیث از طریق جمیل بن زید نقل شده که مجهول است».(3)

12 - محمّد ناصرالدین البانی (معاصر)

او حدیث «نجوم» را در کتاب «سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة» آورده و بعد از نقل آن می گوید: «این حدیث موضوع و جعلی است».(4)

بررسی کلّی روایات

احادیث «اصحابی کالنجوم» را برخی از صحابه نقل کرده اند که همه آن ها از ضعف سندی برخوردار است:

1 - روایت عبداللَّه بن عمر

در سند روایت او عبدالرحیم بن زید و زید عمّی وجود دارد که هر دو ضعیفند.

ص:601


1- 2023. التحریر، ج 3، ص 243.
2- 2024. فیض القدیر، ج 4، ص 76 ؛ کنز العمال، ج 6، ص 133.
3- 2025. ارشاد الفحول، ص 83.
4- 2026. سلسلة الاحادیث الضعیفة، ج 1، ص 149.

2 - روایت عمر بن خطّاب

در سند روایت او نعیم بن حماد و عبدالرحیم بن زید و زید العمّی وجود دارند که همگی ضعیفند.

3 - روایت جابر بن عبداللَّه انصاری

از جابر با یک سند دارقطنی حدیث «نجوم» را نقل کرده که در آن سند حمید بن زید وجود دارد که مجهول است. و در سند دیگرش ابوسفیان و سلام بن سلیم و حارث بن غصین وجود دارد که ضعیف و یا مجهولند.

4 - روایت عبداللَّه بن عباس

در سند این روایت سلیمان بن ابی کریمه و جویبر بن سعید و ضحاک بن مزاحم وجود دارند که همگی از ضعفا به حساب می آیند.

5 - روایت ابوهریره

در سند این روایت نیز جعفر بن عبدالواحد قاضی هاشمی وجود دارد که متّهم به جعل حدیث و کذب است.

6 - روایت انس بن مالک

در سند این روایت بشر بن حسین وجود دارد که ابوحاتم او را دروغگو می داند. و نیز ابن حجر کلماتی را از علما در مذمّت او در «لسان المیزان» آورده است.(1)

البانی و تضعیف سندهای حدیث

ناصرالدین البانی در کتاب «سلسلة الأحادیث الضعیفة» حدیث را با تعبیرات گوناگون آورده و همه را تضعیف کرده است. اینک به طور خلاصه به آن اشاره می شود:

1 - ابن عبد البرّ(2) و ابن حزم(3) از طریق سلام بن سلیم و او از حارث بن غصین، از

ص:602


1- 2027. لسان المیزان، ج 2، ص 21-23.
2- 2028. جامع بیان العلم، ج 2، ص 91.
3- 2029. الإحکام، ج 6، ص 82.

اعمش از ابی سفیان، از جابر نقل کرده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «اصحابی کالنجوم، بایّهم اقتدیتم اهتدیتم».

ابن عبد البر می گوید: «این حدیثی است که قابل احتجاج نیست؛ زیرا حارث بن غصین مجهول است».

ابن حزم نیز می گوید: «این روایت ساقط است؛ زیرا ابوسفیان ضعیف است. و سلام بن سلیمان از کسانی است که احادیث ضعیف السند را روایت می کند، و این حدیث بدون شک از جمله آن ها است». آن گاه البانی می گوید: «بار این حدیث بر دوش سلام بن سلیم است و علما اجماع بر ضعف او دارند. ابن خراش می گوید: «او کذّاب است». و ابن حبّان گفته: او احادیث جعلی روایت می کند... و به همین جهت است که احمد گفته «این حدیث صحیح نیست» همان گونه که ابن قدامه در کتاب «المنتخب» به آن اشاره کرده است.(1)

آن گاه می گوید: «گفتار شعرانی(2) که این حدیث را نزد اهل کشف صحیح دانسته، باطل است؛ زیرا تصحیح احادیث از طریق کشف بدعت صوفی است و اعتماد بر این طریق منجرّ به تصحیح احادیث باطلی می شود که هیچ اصل و اساسی ندارد همانند این حدیث به جهت آن که کشف بهترین حالاتش بر فرض صحت همانند رأی است که گاهی به خطا و گاهی به صواب می رود. و این در صورتی است که هوا و هوس در آن راه پیدا نکرده باشد.(3)

2 - خطیب(4) و قبل از او ابوالعباس اصمّ، و او از بیهقی(5) و دیلمی و ابن عساکر از طریق سلیمان بن ابی کریمه از جویبر از ضحاک از ابن عباس نقل کرده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «مهما اوتیتم من کتاب اللَّه فالعمل به لا عذر لأحدکم فی ترکه، فإن لم یکن فی کتاب اللَّه، فسنة ماضیة، فان لم یکن سنّة منّی ماضیة فما قال اصحابی، انّ اصحابی

ص:603


1- 2030. المنتخب، ج 10، ص 199.
2- 2031. المیزان، ج 1، ص 28.
3- 2032. سلسلة الاحادیث الضعیفة، ج 1، ص 144و145.
4- 2033. الکفایة فی علم الدرایه، ص 48.
5- 2034. المدخل، رقم 152.

بمنزلة النجوم فی السماء، فأیّها اخذتم به اهتدیتم، و اختلاف اصحابی لکم رحمة»؛ «هرچه که از کتاب خدا به شما رسیده باید به آن عمل کنید و برای هیچ کس عذری در ترک آن نیست اگر در کتاب خدا نبود پس به سنت حتمی عمل کنید، و اگر سنّتی از من یافت نشد به آنچه اصحابم می گویند عمل نمایید؛ زیرا اصحابم به منزله ستارگان در آسمانند، به هر کدام تمسک کنید هدایت یافته اید. و اختلاف اصحابم برای شما رحمت است.»

آن گاه می گوید: «این سند جدّاً ضعیف است. ابن ابی حاتم سلیمان بن کریمه را ضعیف الحدیث معرفی کرده است. و جویبر پسر سعید ازدی مطابق رأی دارقطنی و نسائی و دیگران متروک است. و ابن مدینی نیز او را تضعیف نموده است.

بیهقی بعد از نقل این حدیث گفته: این حدیث متنش مشهور است ولی سندهای آن همگی ضعیف بوده و هیچ سندی برای آن به اثبات نرسیده است.

آن گاه می گوید: تحقیق در مطلب آن است که این حدیث جداً ضعیف است به جهت آنچه درباره جویبر گفته شد...».(1)

3 - ابن بطّه(2) و خطیب و دیلمی(3) و ابن عساکر(4) از طریق نعیم بن حماد از عبدالرحیم بن زید عمِّی از پدرش از سعید بن مسیب از عمر بن خطاب نقل کرده که پیامبر فرمود: «سألت ربّی فیما اختلف فیه اصحابی من بعدی، فاوحی اللَّه الیّ: یا محمّد! انّ اصحابک عندی بمنزلة النجوم فی السماء، بعضها أضوأ من بعض، فمن أخذ بشی ء ممّا علیه من اختلافهم فهو عندی علی هدی»، «از پروردگار خود در مورد آنچه اصحابم بعد از من در آن اختلاف می کنند سؤال نمودم. خداوند به من وحی فرستاد که ای محمّد! همانا اصحاب تو نزد من به منزله ستارگان در آسمانند، برخی روشن تر از برخی دیگر، پس هر کس چیزی از آنچه ایشان - با اختلافی که دارند - برآنند را اخذ کند، او نزد من بر هدایت است».

ص:604


1- 2035. سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج 1، ص 146-167.
2- 2036. الإبانة، ج 4، ص 11.
3- 2037. المسند، ج 2، ص 190
4- 2038. تاریخ دمشق، ج 6، ص 303.

البانی بعد از نقل این حدیث می گوید: «این سندی است موضوع. نعیم بن حمّاد ضعیف است. و عبدالرحیم بن زید عمِّی کذّاب است، و آفت در این حدیث اوست. و ابن معین او را کذّاب معرفی کرده است. و ذهبی بعد از نقل این حدیث در «میزان الاعتدال» آن را باطل معرّفی کرده است.

4 - ابن عبدالبر و ابن حزم از طریق ابی شهاب حناط از حمزه جزری از نافع از ابن عمر نقل کرده که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «انّما مثل اصحابی مثل النجوم، فأیّهم أخذتم بقوله اهتدیتم»، همانا اصحابم به مانند ستارگانند، به گفتار هر کدام اخذ کنید هدایت یافته اید.

ابن عبدالبر بعد از نقل این حدیث می گوید: «این سندی است غیر صحیح» آن گاه البانی می گوید: «حمزه همان ابن ابی حمزه است که دارقطنی او را متروک معرّفی کرده و ابن عدی گفته: عموم مرویات او جعلی است. و ابن حبان درباره او گفته: او از افراد ثقه حدیث جعلی نقل کرده است و لذا روایت از او جایز نیست. ذهبی در «میزان الاعتدال» از او احادیث جعلی آورده و این حدیث را از جمله آن ها به شمار آورده است.

ابن حزم می گوید: «روشن شد که این روایت اصلاً ثابت نیست بلکه شکی در کذب آن نیست... چگونه صحیح است تقلید از قومی که گاهی خطا کرده و گاهی به صواب می روند.

او نیز می گوید: وظیفه ما متابعت از آن چیزی است که در قرآن آمده و از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به سند صحیح رسیده است.

و در آخر می گوید: این حدیث باطل و دروغ بوده و از تولیدات اهل فسق به حساب می آید به جهاتی:

1 - این حدیث از طریق نقل ثابت نشده است.

2 - صحیح نیست که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم امر کند به چیزی که از آن نهی کرده است. می دانیم که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خبر داده که ابوبکر در فلان تفسیری که داشته به خطا رفته است. و نیز

ص:605

عمر در فلان تأویل دروغ گفته است... و محال است که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم امر کند مردم را به متابعت هر کدام از اصحاب که قطعاً خطاکار نیز بوده اند. و این لازم می آید که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم امر به متابعت از خطا کرده باشد، و حضرت از این امر مبرّا است.

3 - در این حدیث گفتاری است باطل و هرگز نمی توان آن را به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نسبت داد؛ زیرا کسی که اراده کرده جهت مَطلع جُدَی را ولی به دنبال مَطلع سرطان برود قطعاً هدایت نخواهد شد، بلکه به گمراهی خواهد افتاد، به جهت این که هر ستاره ای قابل هدایت در هر راهی نیست پس این تشبیه درست نیست. و واضح شد که دروغ است و سقوط آن از اعتبار به طور ضروری واضح است.

و نیز از ابن حزم نقل کرده که او درباره این حدیث می گوید: «خبری است دروغ، جعلی، باطل و غیر صحیح».(1)

بررسی دلالت حدیث

حدیث «نجوم» از حیث متن - بر فرض صحت سند -، نیز قابل مناقشه است؛ زیرا آیا کسی می تواند باور کند که جمیع صحابه بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بر طریق مستقیم بوده اند؟ آیه همه آن ها اهلیّت برای اقتدا داشته اند؟ آیا همه آن ها به هدایت رسیده اند تا بتوانند دیگران را نیز به هدایت رهنمون کنند؟ اگر چنین است پس چرا این همه آیات در قرآن کریم در مذمّت طایفه ای از صحابه وارد شده است؟ و نیز این همه روایات در مذمّت جماعتی از آن ها از شخص پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم رسیده است؟(2) پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم می دانست که بعد از او چه اتفاقی خواهد افتاد و امت او به 73 فرقه متفرق خواهند شد. مگر نه این است که در احادیث «حوض» پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خبر از بدعت گذاری جماعتی از صحابه داده و نیز آنان را اهل جهنم دانسته است؟(3) آیا جماعتی از صحابه اهل فسق و فجور نبوده اند؛ از قبیل:

ص:606


1- 2039. سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج 1، ص 149-152.
2- 2040. برای اطلاع رجوع شود به بحث «عدالت صحابه».
3- 2041. صحیح بخاری، باب فی الحوض، ج 4، ص 87 و 88.

1 - جماعتی از مشاهیر صحابه در قضیه جمل در موضوع «حوأب» دروغ گفته و مردم را نیز تحریض بر گواهی به دروغ کردند. این موضوع از قضایای مشهور در کتب تاریخ اهل سنت از قبیل تاریخ طبری، ابن اثیر، ابن خلدون، ابی الفداء و مسعودی و دیگران است.

2 - مگر نبود که خالد بن ولید مالک بن نویره را کشت و با زن او بدون عده گرفتن زنا کرد؟

3 - مگر مغیرة بن شعبه با ام جمیل زنا نکرد.(1)

4 - مگر سمرة بن جندب در عصر عمر بن خطاب شراب فروش نبود؟(2)

5 - مگر عبدالرحمن بن عمر بن خطاب شراب خور در عصر خلافت پدرش در مصر نبود؟(3)

6 - مگر برخی از بزرگان صحابه به احکام شرعی جاهل نبودند؟

7 - مگر معاویه کسی نبود که ربا می گرفت و هنگامی که ابوالدرداء به او اعتراض کرد که پیامبر ربای معاوضی را جایز نمی داند در جواب گفت: من اشکالی در آن نمی بینم.(4)

و... .

ص:607


1- 2042. وفیات الاعیان، ج 2، ص 455 ؛ تاریخ طبری، ج 4، ص 207.
2- 2043. ر.ک: صحیح بخاری و دیگر کتب.
3- 2044. شرح ابن ابی الحدید، ج 3، ص 123.
4- 2045. موطأ مالک، ج 2، ص 59.

ص:608

ص:609

ص:610

ص:611

ص:612

ص:613

فهرست منابع

قسمت اول

ائمة الهدی

ابوالشهداء

ابوهریره، ابوریه

اتحاف الجماعة، تویجری

اتحاف الخیرة المهرة

اتحاف السادة المتّقین

اثبات الوصیة، مسعودی

التنبیه و الاشراف، مسعودی

مروج الذهب، مسعودی

اثر الامامة فی الفقه الجعفری و اصوله، دکتر سالوس

احداث التاریخ الاسلامی

احسن القصص

احکام القرآن، جصّاص

احیاء المیّت در حاشیه الإتحاف، سیوطی

اخبار الدول، قرمانی

اربعین فخر رازی

ارشاد الفحول، شوکانی

ارشاد مفید

اسباب النزول، واحدی

اسد الغابه، ابن اثیر

اسعاف الراغبین، ابن صبان

اسلامنا، رافعی

اسنی المطالب، جزری شافعی

اسنی المطالب

اشعة اللمعات، جامی

اصل الشیعة و اصولها، کاشف الغطاء

اصول کافی، کلینی

اصول مذهب الشیعه، قفاری

إعلام الموقّعین، ابن قیم

اعلام النساء، رضا کحاله

الأئمة الاثنا عشر، ابن صلولون

الإبانة

الاتحاف بحبّ الأشراف

الاتقان فی علوم القرآن سیوطی

الاحتجاج، طبرسی

الاحکام، آمدی

الاختصاص، مفید

الاختلاف فی اللفظ، ابن قتیبه

الآداب السلطانیة

الاربعین المنتقی

الارشاد، مفید

الاستیعاب، ابن عبداللَّه

ص:614

الإشاعة لأشراط الساعة، برزنجی

الإصابه، ابن حجر

الاصول العامة للفقه المقارن، محمّد تقی حکیم

الأعلام، زرکلی

الأغانی، ابوالفرج اصفهانی

الالماع فی ضبط الروایة و تقیید السماع

الامام الصادق علیه السلام، ابوزهره

الامام الصادق علیه السلام علم و عقیدة

الامام جعفرالصادق علیه السلام، مستشار عبدالحلیم جندی

الامام زید، محمدابوزهره

الامامة فی الاسلام

الامامة و السیاسة، ابن قتیبه

الأمّ، شافعی

الانساب، سمعانی

الباعث الحثیث

البحر المحیط، ابن حیان

البدایة و النهایة، ابن کثیر

البرهان، زرکشی

البنایة فی شرح الهدایة، قاضی عینی

البیان فی اخبار صاحب الزمان، خطیب

التاج الجامع للاصول، منصور علی ناصف

التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة

التاریخ الصغیر، بخاری

التاریخ الکبیر، بخاری

التبصرة

التحریر

التفسیر الکبیر، فخر رازی

التقیید و الایضاح

التمهید، ابن عبدالبر.

التمهید، باقلانی.

التهذیب، طوسی

التیسیر فی شرح التحریر

الثقات، ابن حبّان

الجامع الصحیح، بخاری

الجامع الصحیح، ترمذی

الجامع الصغیر، سیوطی

الجامع لأحکام القرآن، قرطبی

الجرح و التعدیل، رازی

الجمع بین الصحاح الستة

الجمع بین الصحیحین

الجوهر الشفاف فی انساب السادة الأشراف

الحسین علیه السلام

الحق المبین فی فضائل اهل بیت سید المرسلین.

الخصائص الکبری

الدر المنثور، سیوطی

الدرایة، شهید ثانی

الذریعة، سیّد مرتضی

الریاض النضرة

السراج الوهاج فی شرح صحیح مسلم الحجاج

السنن الکبری، بیهقی

السنة

السنة قبل التدوین

السیرة الحلبیّة، حلبی

السیرة النبویة، ابن هشام

ص:615

السیرة النبویة، ابن کثیر

الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیه، فخر رازی

الشذرات الذهبیه

الصافی، فیض کاشانی

الصراط السویّ

الصلة بین التصوف و التشیع

الصواعق المحرقه، ابن حجر هیتمی

الضعفاء الکبیر، عقیلی

الضعفاء و المتروکین

الطبقات الکبری، شعرانی

الطرق الحکمیة، ابن قیم

العبر فی خبر من غبر، ذهبی

العتب الجمیل، محمّد بن عقیل

العدة فی اصول الفقه، شیخ طوسی

العقد الفرید، ابن عبد ربّه

العلل المتناهیة فی الاحادیث الواهیة.

العلل و معرفة الرجال

کنز العمال، متقی هندی

الغدیر، علامه امینی رحمه الله

الغیبة، طوسی

الفائق فی غریب الحدیث

الفتاوی الحدیثیة، ابن حجر

الفتح الربانی بترتیب مسند أحمد بن حنبل الشیبانی

الفتح الکبیر

الفتوحات الاسلامیة، شکیب ارسلان

الفردوس بمأثور الخطاب، ابوشجاع شیرویه

الفصول المهمة، ابن صباغ مالکی

الفقه الاسلامی

الفوائد المجموعة، شوکانی

الفهرست، ابن ندیم

الکاشف، ذهبی

الکامل

الکامل فی التاریخ، ابن اثیر

الکامل فی ضعفاء الرجال، عبداللَّه جرجانی

الکشف و البیان

الکفایة فی علم الدرایة، خطیب بغدادی.

الکنی و الاسماء

الکواکب الدریّة

اللآلی المصنوعة، سیوطی

اللباب فی تهذیب الأنساب، سیوطی

المتحولون، هاشم آل لقیط

المجتنی، ابن درید

المجروحین

المجموع، نووی

المحاکمة فی تاریخ آل محمّد

المحلی ابن حزم

المختصر فی اخبار البشر، ابوالفداء

المراجعات، شرف الدین

المرقاة فی شرح المشکاة

المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری

المستصفی، غزالی

المستطرف، ابشبهی

المصنّف، ابن ابی شیبه

المطالب العالیه، ابن حجر عسقلانی

ص:616

المعارف، ابن قتیبه

المعجم الأوسط، طبرانی

المعجم الصغیر، طبرانی

المعجم الکبیر، طبرانی

المعرفة و التاریخ

المعیار و الموازنة

قسمت دوم

المغنی فی الکلام، قاضی عبدالجبار

الملل و النحل، شهرستانی

المناقب، خوارزمی

المنتخب، طریحی

المنتظم، ابن جوزی

المنمّق

المنهاج فی شرح صحیح مسلم، نووی

المواقف، قاضی ایجی

المواهب اللدنیّه، قسطلانی

المودة القربی

الموضوعات، ابن جوزی

الموطأ با تنویر الحوالک، مالک بن انس

المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث الصحیحة، بستوی

المیزان، علامه طباطبایی

المؤتلف و المختلف

النجوم الزاهرة، صابری

النصائح الکافئة، محمّد بن عقیل

النواة فی حقل الحیاة

النور الجلی

النهایة، ابن اثیر

الوافی بالوفیات

الوحدة الاسلامیة، محمّد سعید آل ثابت

الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، مرغینانی

الیواقیت و الجواهر، شعرانی

امالی صدوق

امالی طوسی

االانساب، سمعانی

اهل البیت - فاطمة الزهراء

أثر الإمامة فی الفقه الجعفری و أصوله، دکتر سالوس

أحکام القرآن، جصاص

أخبار الدول و آثار الأول، دمشقی قرمانی

أسباب النزول، واحدی

أضواء علی السنّة المحمّدیة، محمود ابوریه

أنساب الأشراف، بلاذری

أهل البیت علیهم السلام

بحارالانوار، مجلسی

بحث الامام جعفرالصادق علیه السلام، سهیل زکّار

بصائر الدرجات، صفار

تاج العروس، زبیدی

تاریخ ابن النجار

تاریخ ابن خلدون

تاریخ ابن عساکر

تاریخ ابن کثیر

تاریخ اسماء الثقات

تاریخ الأدب العربی

تاریخ الاسلام

تاریخ الامام علی علیه السلام

تاریخ الامم و الملوک، طبری

ص:617

تاریخ التمدن الاسلامی

تاریخ الثقات

تاریخ الخلفاء، سیوطی

تاریخ المذاهب الاسلامیه، ابوزهره

تاریخ الموصل

تاریخ بغداد، خطیب بغدادی

تاریخ طبری

تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر

تاریخ نیشابور، عبدالغافر فارسی

تاریخ یعقوبی

تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، صدر

تتمة المختصر فی اخبار البشر، عماد الدین اسماعیل

تحف العقول، ابن شعبه

تحفه اثنا عشریه، دهلوی

تحفة الطالب بمعروفة من ینتسب الی عبداللَّه و ابی طالب

تدریب الراوی

تدوین السنة الشریعة

تذکرة الحافظ، ذهبی

تذکرة الخواص، سبط بن جوزی

تذکرة الموضوعات

ترتیب کتاب العین، خلیل بن احمد

تعجیل المنفعة، ابن حجر عسقلانی

تفریح الاحباب فی مناقب آل و الاصحاب

تفسیر القرآن الکریم، ابن کثیر

تفسیر الکبیر، فخر رازی

تفسیر بحرالمحیط، ابن حیان

تفسیر برهان، سیّد هاشم بحرانی

تفسیر عیاشی

تفسیر فتح البیان

تفسیر قمی

تفسیر کشاف، زمخشری

تفسیر لباب التأویل

تفسیر نیشابوری

تقریب التهذیب، ابن حجر عسقلانی

تقریظ الغدیر

تلبیس ابلیس، ابن جوزی

تلخیص المستدرک، ذهبی

تمهید التاریخ الفلسفة الاسلامیة

تنزیه الانبیاء، سیّد مرتضی

تنقیح المقال، مامقانی

تهذیب الآثار، ابن حجر.

تهذیب الآثار، مخطوط

تهذیب الاسماء و اللغات

تهذیب التهذیب، ابن حجر

تهذیب الکمال، مزّی

تهذیب اللغه

تیسیر التحریر

جامع الأحادیث، بروجردی

جامع الاصول، سیوطی

جامع بیان العلم، خطیب

جامع الصغیر، سیوطی

جامع ترمذی

جامع کرامات الاولیاء

جامع مسانید ابی حنیفه

ص:618

جمع الجوامع، سیوطی

جواهر البحار

جواهر العقدین، سمهودی

جوهرة الکلام

حاشیه شفا

حلیة الاولیاء، ابو نعیم اصفهانی

حیاة الامام زین العابدین علیه السلام

حیاة الحیوان، دمیری

خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام، نسایی

خلاصه تهذیب الکمال

خلاصة الکمال

دائرة المعارف، بستانی

دراسات اللبیب فی الاسوة الحسنة بالحبیب

درّ المنثور، سیوطی

دلائل الصدق، مظفّر

تاریخ الخمیس، دیار بکری

مسند الفردوس، دیلمی

ذخائر العقبی، احمد بن عبداللَّه طبری

ذکری الشیعة، شهید ثانی

ذیل اللآلی المصنوعة، سیوطی

ربیع الابرار، زمخشری

رجال شیخ، طوسی

رجال کشی

رجال نجاشی

رسائل جاحظ

رسائل خوارزمی

رشفة الصادی

روح المعانی، آلوسی

روضات الجنات، خونساری

روضة الصفا، اخوان الصفا

روضة المناظر

ریاض النضرة

زاد المعاد، ابن قیّم

زین الفتی عاصی

سبائک الذهب، حسین بجستانی

سعادة الکونین فی بیان فضائل الحسنین علیهما السلام.

سلسلة الاحادیث الصحیحة، البانی

سلسلة الاحادیث الضعیفة، البانی

سلم الوصول

سنن ابن ماجه

سنن ابوداوود.

سنن الدارمی

سنن الکبری، بیهقی

سنن ترمذی

سنن دارمی

سنن نسائی

سیر اعلام النبلاء، ذهبی

سیر حدیث در اسلام، سیّد احمد میرخانی

شذرات الذهب فی أخبار من ذهب

شرح المقاصد، تفتازانی

شرح المواهب اللدنیة

قسمت سوم

شرح زرقانی بر موطأ مالک

شرح زهر الآداب

شرح شفا

ص:619

شرح فتح القدیر

شرح میمیه ابوفراس

شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید

شواهد التنزیل، حسکانی

شواهد النبوّه، بیهقی

شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی

صحاح اللغة، جوهری

صحیح ابن خزیمه

صحیح الترمذی

صحیح الجامع الصغیر

صحیح بخاری

صحیح سنن الترمذی

صحیح شرح العقیدة الطحاویة

صحیح صفة صلاة النبی صلی الله علیه وآله، سقّاف

صحیح مسلم

صحیفه سجادیه، امام زین العابدین علیه السلام

صفة الصفوة، ابن جوزی

صواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی

ضحی الاسلام، احمد امین

ضوء الشمس

طبقات ابن سعد

طبقات الحفّاظ، ذهبی

طبقات الحنابله، ابویعلی

طبقات الشافعیّة

طبقات الفقهاء

طبقات الکبری، شعرانی

طبقات سبکی

ظهر الاسلام ، احمد امین

عبقریّة الامام علی علیه السلام، عباس محمود عقاد

عدّة الاصول ، شیخ طوسی

عرائس المجالس

عقد الدرر، یوسف المقدسی

عقد الفرید، ابن عبد ربّه

علل الشرایع، شیخ صدوق

علّموا اولادکم محبّة آل بیت النبی صلی الله علیه وآله، محمّد عبده

علوم الحدیث، ابن الصلاح

علیّ امام الأئمة

عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبه

عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، قاضی عینی

عوارف المعارف، سهروردی

عیون اخبار الرضاعلیه السلام، شیخ صدوق

غالیة الواعظ

غرائب القرآن، نیشابوری

غریب الحدیث، ابن قتیبه

غیبت نعمانی

فتح الباری، ابن حجر عسقلانی

فتح القدیر، شوکانی

فتح الملک العلی

فتوحات مکیه، ابن عربی

فرائد المسطین، حموی

فصول المهمة، ابن صباغ

فضائل علی علیه السلام

فلاحل السائل، بهایی

فهرست طوسی

ص:620

فی رحاب علی علیه السلام

فی سبیل الوحدة الاسلامیه، سیّد مرتضی رضوی

فیض القدیر، مناوی

فی طریقی الی التشیع، احمد امین انطاکی

قاموس الرجال، تستری

قاموس المحیط، فیروز آبادی

قصص الانبیاء قطب الدین راوندی

کافی، کلینی

کامل ابن اثیر

کامل ابن عدی

کتاب الثقات

کتاب السنه

کتاب الفتن

کتاب المجروحین

کتاب سلیم بن قیس

تفسیر کشاف، زمخشری

کشف الخفاء

کفایة الطالب، گنجی شافعی

کمال الدین، صدوق

کنز العمال ، متقی هندی

کنوز الحقائق

لسان المیزان

مآثر الانافة فی معالم الخلافة

مجله رسالة الاسلام

مجمع البیان، طبرسی

مجمع الزوائد، طبرسی

محاسن التأویل، هیثمی

محاضرات عقائدیة

مختصر التحفة الاثنی عشریة

مختصر تاریخ دمشق، ابن منظور

مرآة الجنان و عبرة الیقظان

مرآة الزمان

مراصد الاطلاع

مروج الذهب، مسعودی

مسند ابوعوانه

مسند ابویعلی

مسند ابی یعلی

مسند البزّار

مسند أبویعلی

مسند أحمد

مسند شمس الاخبار

مسند علی علیه السلام

مشارق الأنوار، حافظ برسی

مشاهیر علماء الأمصار

مشکل الآثار

مشهد الامام علی علیه السلام فی النجف

مصابیح السنّه

مصباح المنیر، فیومی

مصباح الهدایة، بهبهانی

مصنّف ابن ابی شیبه

مطالب السؤول، کمال الدین قرشی شافعی

معالم التنزیل

معالم العلماء، شیخ حرّ عاملی

معجم البلدان، یاقوت حموی

ص:621

معجم الرجال الحدیث، خویی

معجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار

معجم مقاییس اللغه

معراج الوصول الی معرفة فضل آل الرسول.

مع رجال الفکر فی القاهرة، رضوی

معرفه الصحابة، حاکم نیشابوری

معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشابوری

مفاتیح الغیب، فخر رازی

مفتاح النجا، بدخشی

مفردات راغب

مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی

مقتل خوارزمی

مقدمه صحیح ترمذی، احمد شاکر

فتح الباری، ابن حجر عسقلانی

ملل و نحل، شهرستانی

مناقب، ابن مردویه

مناقب الامام امیرالمؤمنین علیه السلام، ابن مغازلی

مناقب المرتضی

مناقب خوارزمی

مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام

مناقب کوفی

مناهج التوسل

منتخب کنز العمال

من لا یحضره الفقیه، صدوق

منهاج السنة النبویة، ابن تیمیه

میزان الاعتدال، ذهبی

نزل الابرار

نزهة الجلیس

نزهة المجالس

نظرات فی الکتب الخالدة، حنفی داوود

نظم درر المسطین، زرندی

نوادر الأصول

نور الابصار، شبلنجی

نور الثقلین، العروسی

نهایه ابن اثیر

نهایة الارب

نهایة الاقدام

نهج البلاغه، صبحی صالح

وسیلة المآل، حضرمی

وسیلة النجاة فی مناقب السادات

وفیات الاعیان، ابن خلکان

ینابیع المودة، قندوزی حنفی

ص:622

فهرست تفصیلی

تصویر

ص:623

تصویر

ص:624

تصویر

ص:625

تصویر

ص:626

تصویر

ص:627

تصویر

ص:628

تصویر

ص:629

تصویر

ص:630

تصویر

ص:631

تصویر

ص:632

تصویر

ص:633

تصویر

ص:634

تصویر

ص:635

تصویر

ص:636

تصویر

ص:637

فهرست منشورات مسجد مقدّس جمکران

1 - قرآن کریم (وزیری، کیفی، جیبی)

2 - کلیات مفاتیح الجنان(وزیری، جیبی)

3 - منتخب مفاتیح الجنان (جیبی)

4 - نهج البلاغه /(وزیری، جیبی)

5 - صحیفه سجادیه

6 - ادعیه و زیارات امام زمان علیه السلام

7 - آئینه اسرار

8 - آثار گناه در زندگی و راه جبران

9 - آخرین پناه

10 - آخرین خورشید پیدا

11 - آشنایی با چهارده معصوم (1و2)

12 - آقا شیخ مرتضی زاهد

13 - آیین انتظار (مختصر مکیال المکارم)

14 - ارتباط با خدا

15 - از زلال ولایت

16 - اسلام شناسی و پاسخ به شبهات

17 - امامت، غیبت، ظهور

18 - امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام

19 - امامت و ولایت در امالی شیخ صدوق

20 - امام رضا، امام مهدی و حضرت معصومه علیهم السلام(روسی)

21 - امام رضاعلیه السلام در رزمگاه ادیان

22 - امام شناسی و پاسخ به شبهات

23 - انتظار بهار و باران

24 - انتظار و انسان معاصر

25 - اهّمیت اذان و اقامه

26 - با اولین امام در آخرین پیام

27 - بامداد بشریت

28 - بهتر از بهار/کودک

29 - پرچمدار نینوا

30 - پرچم هدایت

31 - پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و تروریسیم و خشنونت طلبی

32 - پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و جهاد و برده داری

33 - پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و حقوق اقلیت ها و ارتداد

34 - پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و حقوق زن

35 - پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و صلح طلبی

36 - تاریخ امیر المؤمنین علیه السلام / دو جلد

37 - تاریخ پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله/دو جلد

38 - تاریخچه مسجدمقدس جمکران/(فارسی،عربی،اردو،انگلیسی)

39 - تاریخ سید الشهداءعلیه السلام

40 - تجلیگاه صاحب الزمان علیه السلام

41 - تشرف یافتگان (چهار دفتر)

42 - جلوه های پنهانی امام عصرعلیه السلام

43 - چهارده گفتار /ارتباط معنوی با حضرت مهدی علیه السلام

44 - چهل حدیث /امام مهدی علیه السلام در کلام امام علی علیه السلام

45 - چهل حدیث برگزیده از پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله

46 - حضرت مهدی علیه السلام فروغ تابان ولایت

47 - حکمت های جاوید

48 - ختم سوره های یس و واقعه

49 - خزائن الاشعار (مجموعه اشعار)

50 - خورشید غایب (مختصر نجم الثاقب)

51 - خوشه های طلایی (مجموعه اشعار)

52 - دار السلام

53 - داستان هایی از امام زمان علیه السلام

54 - داغ شقایق (مجموعه اشعار)

55 - در انتظار منجی (روسی)

ص:638

56 - در جستجوی نور

57 - در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)

58 - دفاع از حریم امامت و ولایت(مختصر شب های پیشاور)

59 - دلشده در حسرت دیدار دوست

60 - دین و آزادی

61 - رجعت یا حیات دوباره

62 - رسول ترک

63 - روزنه هایی از عالم غیب

64 - زیارت ناحیه مقدّسه

65 - سحاب رحمت

66 - سخنرانی مراجع در مسجد جمکران

67 - سرود سرخ انار

68 - سقّا خود تشنه دیدار

69 - سلفی گری (وهابیت) و پاسخ به شبهات

70 - سیاحت غرب

71 - سیمای امام مهدی علیه السلام در شعر عربی

72 - سیمای جهان در عصر امام زمان علیه السلام(دوجلدی)

73 - سیمای مهدی موعودعلیه السلام در آئینه شعر فارسی

74 - شرح زیارت جامعه کبیره (ترجمه الشموس الطالعه)

75 - شمس وراء السحاب/ عربی

76 - صبح فرا می رسد

77 - ظهور حضرت مهدی علیه السلام

78 - عاشورا تجلّی دوستی و دشمنی

79 - عریضه نویسی

80 - عطر سیب

81 - عقد الدرر فی أخبار المنتظرعلیه السلام/عربی

82 - علی علیه السلام مروارید ولایت

83 - علی علیه السلام و پایان تاریخ

84 - غدیرخم (روسی، آذری لاتین)

85 - غدیرشناسی و پاسخ به شبهات

86 - فتنه وهابیت

87 - فدک ذوالفقار فاطمه علیها السلام

88 - فریادرس

89 - فرهنگ اخلاق

90 - فرهنگ تربیت

91 - فرهنگ درمان طبیعی بیماری ها(پخش)

92 - فوز اکبر

93 - فریادرس

94 - قصه های تربیتی

95 - کرامات المهدی علیه السلام

96 - کرامت های حضرت مهدی علیه السلام

97 - کمال الدین وتمام النعمة (دو جلد)

98 - کهکشان راه نیلی (مجموعه اشعار)

99 - گردی از رهگذر دوست (مجموعه اشعار)

100 - گفتمان مهدویت

101 - گنجینه نور و برکت، ختم صلوات

102 - مام فضیلت ها

103 - مشکاة الانوار

104 - مفرد مذکر غائب

105 - مکیال المکارم (دو جلد)

106 - منازل الآخرة، زندگی پس از مرگ

107 - منجی موعود از منظر نهج البلاغه

108 - منشور نینوا

109 - موعودشناسی و پاسخ به شبهات

110 - مهدی علیه السلام تجسّم امید و نجات

111 - مهدی منتظرعلیه السلام در اندیشه اسلامی

112 - مهدی موعودعلیه السلام، ترجمه جلد 13 بحار - دو جلد

113 - مهربان تر از مادر / نوجوان

114 - مهر بیکران

115 - میثاق منتظران (شرح زیارت آل یس)

116 - ناپیدا ولی با ما/(فارسی ،ترکی استانبولی، انگلیسی، بنگالا)

117 - نجم الثاقب

ص:639

118 - نجم الثاقب (دوجلدی)

119 - ندای ولایت

120 - نشانه های ظهور او

121 - نشانه های یار و چکامه انتظار

122 - نگاهی به مسیحیت و پاسخ به شبهات

123 - نماز شب

124 - نهج الکرامه گفته ها و نوشته های امام حسین علیه السلام

125 - و آن که دیرتر آمد

126 - واقعه عاشورا و پاسخ به شبهات

127 - وظایف منتظران

128 - ویژگی های حضرت زینب علیها السلام

129 - هدیه احمدیه/(جیبی، نیم جیبی)

130 - همراه با مهدی منتظر

131 - یاد مهدی علیه السلام

132 - یار غائب از نظر(مجموعه اشعار)

133 - ینابیع الحکمة/عربی - پنج جلد

جهت تهیه و خرید کتاب های فوق، می توانید با نشانی:

قم - صندوق پستی 617 ، انتشارات مسجد مقدّس جمکران مکاتبه و یا با شماره تلفن های 7253700 ، 7253340 - 0251 تماس حاصل نمایید.

کتاب های درخواستی بدون هزینه پستی برای شما ارسال می گردد.

سایر نمایندگی های فروش:

تهران: 66939083 ، 66928687 - 021

یزد: 6246489، 2-6280671 - 0351

فریدونکار: 14 - 5664212 - 0122

ص:640

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109